Mustafa Sabri Efendi-Kader PDF

SLM LMLER DERGS
O RUM
ORUM ARI ETM VAKFI YIL 9, CLT 9, SAYI 2, GZ 2014

SLM LMLER DERGS JOURNAL OF ISLAMIC SCIENCES
ISSN: 1306-7044
Bu dergi uluslararas Research Databeses veri indeksi tarafndan taranmaktadr.
Haziran ve Aralk aylarnda olmak zere ylda iki defa yaymlanan akademik dergimiz
TBTAK Ulusal Akademik A ve Bilgi Merkezi (ULAKBM) tarafndan taranmaktadr.
orum ar Eitim Vakf Adna Sahibi Owner on Behalf of Corum Cagri Egitim Foundation
Hamit GKGZ
Sorumlu Yaz leri Mdr Manager of Publication

Murat ERDEM
Editr Editor in Chief

Prof. Dr. Mehmet Mahfuz SYLEMEZ
Editr Yrd. Co-Editors

Do. Dr. Ali ZTRK - Yrd. Do. Dr. M. Nuri GLER - Dr. Hseyin SARIKAYA - Ar. Gr. Hilal MENK
Yayn Kurulu Editorial Board

Prof. Dr. Mehmet Mahfuz SYLEMEZ, Prof. Dr. Mesut OKUMU,
Prof. Dr. Cemalettin ERDEMC, Prof. Dr. brahim APAK, Prof. Dr. Abdurrahman ZDEMR,
Prof. Dr. Mustafa Doan KARACOKUN, Prof. Dr. Hseyin HANSU, Do. Dr. Hakan OLGUN,
Do. Dr. Grbz DENZ, Do. Dr. Zlfikar GNGR, Do. Dr. Ali ZTRK,
Do. Dr. Mehmet MT, Yrd. Do. Dr. M. Naci KULA, Yrd. Do. Dr. Mehmet Nuri GLER,
Yrd. Do. Dr. evket KOTAN, Yrd. Do. Dr. Tark ABDULCELL, Yrd. Do. Dr. Mehmet ALICI,
Dr. Hseyin SARIKAYA, Alper ZAHR, Mahmut YABACIOLU
Danma Kurulu Advisory Board

Prof. Dr. Sabri HZMETL (Kazakistan Yabanc Diller ve Mesleki Kariyer Enstits Rektr); Prof. Dr. rfan AYCAN (Ankara . lahiyat Fak.);
Prof. Dr. brahim SARIAM (Ankara . lahiyat Fak.); Prof. Dr. inasi GNDZ (stanbul . lahiyat Fak.);
Prof. Dr. Ali YILMAZ (Ankara . lahiyat Fak.); Prof. Dr. Yasin AKTAY (Yldrm Beyazt .);
Prof. Dr. Yaar DZENL (stanbul . lahiyat Fak.); Prof. Dr. Mehmet Hayri KIRBAOLU (Ankara . lahiyat Fak.);
Prof. Dr. Erhan YETK (Ondokuz Mays . lahiyat Fak.); Prof. Dr. Bedrettin ETNER (Marmara . lahiyat Fak.);
Prof. Dr. Mehmet ERDOAN (Marmara . lahiyat Fak.); Prof. Dr. Mehmet Ali KAPAR (Seluk . lahiyat Fak.);
Prof. Dr. Muhammed AYDIN (Sakarya . lahiyat Fak.); Prof. Dr. Rza SAVA (Dokuz Eyll . lahiyat Fak.);
Prof. Dr. Mehmet AKKU (Yldrm Beyazt .); Do. Dr. Serdar DEMREL (International Islamic U.);
Prof. Dr. Reit ZBALIKI (Dokuz Eyll . lahiyat Fak.); Prof. Dr. amil DACI, (Ankara niversies lahiyat Fakltesi i);
Prof. Dr. Mehmet Emin ZAFAR (Ankara niversies lahiyat Fak.); Prof. Dr. Hasan KURT (Ankara . lahiyat Fak.);
Prof. Dr. Burhanettin TATAR (Ondokuz Mays . lahiyat Fak.); Prof. Dr. Abdurrahman ACAR (Dicle . lahiyat Fak.);
Prof. Dr. Hanefi PALABIYIK (Atatrk . lahiyat Fak.); Prof. Dr. Hicabi KIRLANGI (Ankara . Dil Tarih Fakltesi Fars Dili Blm);
Prof. Dr. Musa YILDIZ (Gazi . Arapa retmenlii); Prof. Dr. Yavuz NAL (Ondokuz Mays . lahiyat Fak.);
Do. Dr. Irak YUSUF (Aynu ems .)
Saynn Hakemleri Advisory Board

Prof. Dr. Mustafa FAYDA (Marmara ., lahiyat Fakltesi-Emekli retim yesi);
Prof. Dr. Adnan DEMRCAN (stanbul . lahiyat Fakltesi); Prof. Dr. mer AYDIN (stanbul . lahiyat Fakltesi),
Prof. Dr. brahim APAK (stanbul . lahiyat Fakltesi), Prof. Dr. Halil brahim BULUT (stanbul . lahiyat Fakltesi),
Prof. Dr. Abdurrahman ZDEMR (Yalova . slami limler Fakltesi), Prof. Dr. Hidayet AYDAR (stanbul . lahiyat Fakltesi),
Prof. Dr. Hasan ELK (Marmara . lahiyat Fakltesi), Prof. Dr. Mustafa KARATA (stanbul . lahiyat Fakltesi),
Prof. Dr. Recep DEM (Harran . lahiyat Fakltesi), Prof. Dr. Kemal YILDIZ (Marmara . lahiyat Fakltesi),
Do. Dr. Servet BAYINDIR (stanbul . lahiyat Fakltesi), Do. Dr. Abdsselam ARI (stanbul . lahiyat Fakltesi),
Do. Dr. Nurettin GEMC (stanbul . lahiyat Fakltesi), Yrd. Do. Dr. Mehmet Nuri GLER (Harran . lahiyat Fakltesi),
Yrd. Do. Dr. Metin NVER (stanbul . Edebiyat Fakltesi), Yrd. Do. Dr. Selim ARGUN (stanbul . lahiyat Fakltesi)
Ynetim Yeri Head Office

1- stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi,
Baba Hasan Alemi Mahallesi Horhor Cad.Kavalali sokak No: 1 A Blok 34091 Fatih/STANBUL.
Tlf: 212.5326015/27717 Fax: 0212.5326207
Email: mehmet_mahfuz@yahoo.com
Bask Printing
Dizgi ve Dzen: Ankara Dizgi Evi
Bask: Salmat Matbaaclk Ltd. ti.
Bask Yeri ve Tarihi Publication Place and Date

2014 ANKARA
slami limler Dergisi ylda iki defa yayn yapan hakemli bir dergidir. Dergide yer alan yazlarn her trl ierik sorumluluu yazarlarna aittir.
Dergide yaynlanan yazlar izin alnmadan ksmen ya da tamamen baka bir yerde yaynlanamaz. Journal of Islamic Sciences is a bi-annual
peer-reviewed journal. The all responsibility which is originated from articles and other texts, belongs to author of them. It is not
permissible to publish all texts that published by journal partially or entirely.
NDEKLER
Editrden...........................................................................................................5
Abdurrahman Demirci
Hz. merin ehadeti.....................................................................................7
THE MARTYRDOM OF OMAR
Mehmet Nuri GLER

Fkh Uslnde Zann Fkh Kysn Kat Delle Dnmesi........ 37
CONVERSION the JurIsprudentIal QIyas to the QIyas of Burhan IN FIQH AL-USUL
Hseyin SARIKAYA
Msrn stirddn Ele Alan Vekyinmeler
ve Mehmed Emn Karahn-Zdenin Trihesi.................................... 71
Sources about re-conquest of Egypt and Memed Emn Karanzdes Tare
Emine K
Mustafa Sabri Efendinn
Kader Hakkindaki Grlerinin Tahlili............................................... 127
ANALYSIS OF MUSTAFA SABRI VIEWS ABOUT THE FATE
Muhammet Nasih ECE

Crcn ve er-Rsletl-Kbr Fl-MantIk AdlI Eser................ 149
Crcn and his work of er-Risletl-kbr fil-mantik
........................................................................ 214/89
Prophets guidance in the refinement of desires
ARZULARI TERBYE ETMEDE NEBEV YNTEM
......... 242/61
Privacy provisions and discourse of the Prophets wives
(peace be upon him) in Surat Al_Ahzab
AHZB SRESNDE HZ. PEYGAMBERN HANIMLARINA AT HTBIN VE AHKMIN ZEL OLUU
............................................. 266/37
GOALS OF SHARIA AND THEIR EFFECTS ON FORMING THE OBJECTIVES OF ISLAMIC EDUCATION
ERATIN AMALARI VE SLM ETMNN HEDEFLERN OLUTURMADA ETKLER
......................................... 300/3
Methodology of Muhammad Ali al-Sayis in his book Tafsir Ayat al-Ahkam
MUHAMMED AL ES-SYSIN TEFSRU YTL-AHKM ADLI KTABINDAK METODU
Editrden
Deerli okuyucular
Son on ylda lkemiz birok alanda ciddi deiiklikler yaad gibi slami
limler sahasnda da nemli deiimlere sahne olmaktadr. Ksa sre ncesi-
ne kadar lkemizde yirmi dolaynda ilahiyat fakltesi vard ve bunlarn her
birinde de lke nfusunun aksine az sayda renci eitim grmekteydi. Bu
fakltelerin renci alm talebi YK tarafndan genellikle retim yesinin
az olduu mazeretiyle reddediliyor; retim yesi talebi ise renci saysnn
yetersizlii gerekesiyle geri evriliyordu. Bu durum slami ilimler ile itigal
eden kiiler zerinde olduka olumsuz etkiler oluturuyordu. Saha ile ilgi-
li yayn yapan akademik dergi says bir elin parmaklarn gememekteydi.
Elinizdeki slami limler Dergisi ite bylesi bir atmosferde kurulma karar
alm ve kendisine hedef olarak saygn dergiler arasna girmeyi koymutu.
Geride braktmz zaman diliminde inanlmas g gelimeler meydana
geldi. Her lahiyat fakltesinin renci says birka on kiiden binlerle ifade
edilir olurdu, fakltelerin says vakf niversiteleri tarafndan alanlarla bir-
likte yz zorlamaya balad. Her biri dergi kard iin yze yakn slami
limlerde neriyat yapan akademik dergi yayn hayatna balad. Kukusuz
bu hzl deiim beraberinde rekabet ve de kalite sorununu da dourdu. Ka-
naatimce yakn gelecekte bu dergilerden ciddi, bilimsel bilgiyi nemseyen,
vizyon ve misyon sahibi olanlar ayakta duracak, dierleri ise yok olmakla yz
yze kalacaktr. Bu rekabette iyi bir yerde durmay amalayan slam imler
Dergisi yukarda da ifade ettiimiz gibi kendisine dnyann saygn dergileri
arasna girmeyi ve keza dnyann saygn indeksleri tarafndan taranmay
hedef olarak koymutur. Bu amala lkemizde bilimsel dergiciliin niteliini
ykseltmek amacyla kurulan TBTAK-ULAKBM tarama indeksi tarafndan
ylladr izlenmekte iken, taranan dergiler arasna yakn zamanda alnmann
mutluluunu yaamaktadr. Bununla da yetinmemekte saygn uluslararas
indeksler tarafndan da taranmak iin aba gstermektedir.
2014 ylnn son says olan elinizdeki karma sayda drd Arapa ol-
mak zere dokuz makale yer almaktadr. Bu makalelerin ilki Abdurrahman
DEMRCye ait olup Hz. merin ahadeti baln tamaktadr. Yazar
bu makalesinde slam Devletinin gerek banisi olan Hz. merin ahade-
ti zerindeki sis perdesini aralamaya almaktadr. Bir sonraki makale ise
Mehmet Nuri GLERe ait olup Fkh Usulnde Zanni Fkhi Kyasn Kati
Delile Dnmesi baln tamaktadr. Bilindii gibi usul- fkhlar genel-
de Kurn ve mtevtir Snneti kat delil olarak kabul etmekte ahd haber
ile fkh kys ise zann dell kategorisinde mtalaa etmektedirler. Yazar bu
6 SLM LMLER DERGS
makalesinde zellikle fkhi kyasn kati delil formuna dnm sreci ze-
rinde durmaktadr. Msrn stirdadn Ele Alan Vekayinmeler ve Mehmet
Emin Karahn-Zdenin Tarihesi balkl makalesinde Hseyin SARIKAYA,
zellikle Msrn Franszlar tarafndan igal edilmesi hadisesi hakknda bilgi
veren eserleri ele almakta ve bunlardan biri olan Karahn-Zdenin kitabna
younlamaktadr. Bir sonraki makalenin sahibi, Emine K ise Mustafa
Sabri Efendinin Kader Hakkndaki Grlerinin Tahlili balkl makalesinde
son Osmanl eyhulislam Mustafa Sabr Efendinin, yaynlandktan sonra
oka tartlan kader ile ilgili dncelerini tahlil ederek okuyuculara sun-
maktadr. Crcn ve er-Risletl-Kbr til-Mantk Adl Eser isimli makale
ise Muhammet Nasih ECE tarafndan yazlm olup nl dilci ve mantk
Crcannin, mantk sahasndaki nadide risalesini konu edinmektedir.
Bilindii gibi dergimiz lkemizin Arap aleminde en ok tannan sreli
yaynlar arasnda yer almaktadr. Bu vesileyle hemen hemen her saysn-
da birka tane Arapa yaz neretmekteyiz. Bu saymzda drt adet Arapa
yazmz bulunmaktadr. Bu yazlarn ilki Abdullah Ahmed ez-ZEYYBa ait
olup Menhecu Muhammed Ali es-Says fi Tefsiri ytl-Ahkm baln ta-
makta ve nl mfessir Muhammed Ali es-Sayisin Tefsiru ytil-Ahkm
adl kitabnda takip ettii yntemi siz deerli okuyucularmza sunmaktadr.
Fkh usul ile ilgili olan bir sonraki makale ise Heyf Feyz FEVRSe aittir.
Mekasidu-eria ve eseruha fi binai ehdafit-terbiyetil-slamiyeti baln
tamakta olan bu makale Mekasidu eriann zellikle eitimde hedeflenen
noktaya ulamada oynayaca rol ele almaktadr. Sina Sleyman Eb Sali
ise Hususiyetul-Ahkm vel-Hitb li Nisa en-Neb Salallahu aleyhi ves-selem
fi suretil-Ahzb balkl yazsnda Ahzab Suresinde Hz. Peygamberin ha-
nmlarna hitap eden ayetlerin amm yani umum kaideler iermeyip onlara
has ahkam mndemi olduu konusunu incelemektedir. Derginin bu says-
nn son makalesi ise Fatn Abdurrahman Salihe ait olup el-Hedyun-Nebevv
fi Tehzibi-ehevt baln tamaktadr. Yazar bu makalesinde insann
canl bir organizma olduunu, ister istemez bir takm hazlara veya lezzetlere
kar meyli bulunduunu, ancak bir paras olduu imtihann bir gerei ola-
rak bunlara teslim olmamas gerektiini dolaysyla bunun da reetesinin Hz.
Peygamberin tavsiye ettii yntemde yattn sylemektedir.
Dergimizin bundan sonraki saysn yani 2015in ilk saysn daha nce
ilan ettiimiz badiyeye ayrm bulunmaktayz. Dizgisi biten say yakn za-
manda elinizde olacaktr. Bu vesileyle gerek bu sayda gerekse heyecanla
beklediinizi bildiim badiye saysnda emei geen herkese kranlarm
sunarken daha nice gzel saylara diyorum
Mehmet Mahfuz SYLEMEZ
Kasm 2014 Lefkoa
slm limler Dergisi, Yl 9, Cilt 9, Say 2, Gz 2014 (7-35)
Hz. merin ehadeti

Abdurrahman DEMRC*
Z
Hz. mer on yllk hilafeti ardndan bir ranl kle tarafndan, grnrde
vergi yznden ehit edilmitir. Onun ehadet an, ehadet nedeni, kati-
linin balantlar ve bu cinayetle hedeflenenler bata olmak zere birok
nokta belirsizdir. Hz. mer, birok alanda uygulad kararl devlet politika-
lar ile slam devletini baardan baarya tamtr. Hilafetinde slam dev-
letinin blgede elde ettii baarlar, gz kamatracak niteliktedir. Kendisi
birok konuda tavizsiz bir duru sergilerken, esneklik gsterdii bir karar
sonucu hayatn kaybetmitir. Hz. mer, gl Mslmanl ve salam
devlet adaml sayesinde iktidarnn zirvesinde iken yaad bu ac olayn,
slam devletinin bekasn sarsmasn bizzat kendisi engellemitir.
Anahtar Kelimeler: Halife Hz. mer, Eb Lle, vergi, milliyetilik, ehadet
THE MARTYRDOM OF OMAR
ABSTRACT
Omar was murdered after his ten-year caliphate by an Iranian slave,
seemingly due to the slaves personal tax. The moment and reason of his
martyrdom, the murderers connections and what is aimed by assassinat-
ing him are uncertain as well as some other issues. Omar contributed to
the success of the Islamic State through his decisive state policies in many
fields, which can be described as glorious steps for the state in the region.
Despite his uncompromising manner in many issues, he was killed due
to his tolerance in his decision. Omar, himself, prevented his death from
endangering the survival of the Islamic State through his strong faith and
successful statesmanship.
Keywords: Caliph Omar, Ebu Lle, tax, nationalism, martyrdom
Makalenin Dergiye Ulat Tarih: 03.01.2014; Hakem ve Yayn Kurulu Deerlendirmesinden

Geen Makalenin Yayna Kabul Edildii Tarih: 10.04.2014
Giri
kinci halife Hz. mer, Hz. Muhammedin kurduu, Hz. Ebu Bekirin to-
parlad slam devletini, bir blge gc haline getirmitir. Hz. mer, iktida-
rnn zirvesinde iken, silahl bir saldr sonucu, altm yanda yaamn
yitirmitir.1 Ancak lmnn ardndan gerekleen hadiseler ve bunun ze-
rine gelien olaylar, nc halife Hz. Osmann ifadesiyle, ksa sreli de olsa
slam devletinde daha nce grlmemi bir fikr ayrla sebebiyet vermitir.2
*
Yrd. Do. Dr., Mardin Artuklu niversitesi lhiyat Bilimleri Fakltesi
1 bn Sad, Eb Abdullah Muhammed, Kitbut-Tabaktil-Kubr, (I-XI), thk. Ali Muham-
med mer, Kahire, 2001, III, 338, 339; Halife b. Hayyt, el-Leysi el-Usfr, Trhu Halfe b.
Hayyt, thk. Ekrem Ziya Umar, Riyad, 1985, 153.
2 bn Sad, III, 330; Burada yaanan tartmann, katil hakknda verilecek hkm noktasnda
olduunu belirtmek yerinde olur. Bu tartmann Ben Side glgeliinde zuhur eden idar
konulu tartma gibi deerlendirilmemesi gerekir. Halife Hz. merin bir suikastle ehit edil-
8 SLM LMLER DERGS
Hz. merin karakteri, olaylara yaklam, verdii kararlar, fetih ve ku-

rumsallama faaliyetleri bata olmak zere halife seilmesinden vefatna
kadar geen yneticilik sresi; ok ynl olarak incelenmitir. Ancak onun
ehadeti, hayatn ele alan eserlerde bir balk olarak ele alnmakla birlikte,
Hz. merin ehadeti lkemizde mstakil bir eser ya da makale olarak a-
llmamtr. ehadeti, sadece genel slam Tarihi kaynaklarnda bir balk,
Hz. merin hayatn ele alan eserlerde de bir alt balk olarak ele alnmtr.
Bunun nedenleri;
- Olayn bireysel mi, organize mi olup olmadnn belirsizlii,
- Kendisinin lmeden nce siyasi-sosyal alkantlara imkn tanmadan,
gerekli tedbirleri alm olmas;
- Katilin gayr- Mslim olmas nedeniyle, olayn slam toplumunda siyasi
ve itikd kamplamalara zemin hazrlamay,
- Askeri faaliyetlerin youn olduu bir dnem olmas nedeniyle, Bakent
Medinede askeri ve siyasi bir atma ortamnn meydana gelmeyii,
eklinde sralanabilir.
Tespit edilen bu hususlara ramen, aslnda slam devleti ile adeta zde
haline gelen Hz. merin ehadeti hadisesi bal bana ele alnp incelenmesi
gereken bir nitelik tar. Bu olay, slam devletinin hzl bymesi neticesinde
etnik ve din adan kozmopolit bir mahiyet arz etmesi yannda, Hz. merin
karakteri ve ynetim anlayn zetlemesi asndan da nemlidir. nk
kendisini bir kral olarak grmeyen halife, idaresi sresince sradan bir in-
san gibi hayatn srdrm3 ve kendi yneticilik konumunu zaman zaman
ashap ile de sorgulamtr.4 kinci halife olarak greve balayan Hz. mer,
on yl, alt aylk bir yneticiliin ardndan hicri 23 yl zilhicce aynn son
gnlerinde Bakent Medinede bir sabah namaz vaktinde gerekleen saldr
sonucu ehit edildi.5 Hz. meri ehit eden ahs, Nihavend esirlerinden Fey-
ruz lakapl Eb Lle idi.6
mesinin, slm devletinin fetih faaliyetleri ve yaylmasn adeta bir bak gibi kestii (bkz.
Armstrong, Karen, Islam a Short History, New York, 2002, The Modern Library, 31.) iddias
doru deildir. nk bu olay neticesinde slam devletinin ne idar ne de asker dzeni, bir
kaos yaamtr.
3 Heykel, Muhammed Hseyin, el-Faruk mer, (I-II), Kahire [t.y.] II, 288; Hrmzann, hali-
fenin sradan yaantsn grnce yaad aknlk iin bkz. bnul-Esr, Ebl-Hasan z-
zeddin Ali b. Muhammed b. Abdlkerim, el-Kmil fit-Tarh, (I-XI), thk. Ebl-Fid Abdullah
el-Kd, Beyrut, 1987, II, 392.
4 bn Sad, III, 385; Belzur, Ensb, X, 360.
5 Taberi, Eb Cafer Muhammed b. Cerr, Trhut-Taber; Trhur- Rusl vel- Mulk, (I-XI), thk. Mu-
hammed Ebl- Fazl brahim, Kahire (t.y), IV, 193; bn Kuteybe, Eb Muhamed Abdullah b. Mus-
lim, el-Merif, thk. Servet Ukke, IV. Bask, Kahire, t.y., 183; Hayyt, 152; Taber, IV, 193-194.
6 bn Sad, III, 310, 322, 325; Belzur, Ebl-Abbas Ahmed b. Yahya b. Cbir, Ensbul-Erf,
(I-XIII),thk. Suheyl Zekkr, Riyd Zirikl, I. Bask, Darul-Fikr, Beyrt, 1996. X, 428.
Hz. merin ehadeti 9
1. Hz. merin Kiilii

Hz. Eb Bekirin tayini ile hilafet makamna geen Hz. merin karakteri,
onun ynetim tarzn da zetler mahiyettedir. Sert mizac ve adil kiilii, hila-
fetinden nce bile kendisine kar hem endie hem de gven duyulmasna se-
bepti.7 Nitekim, Halife Eb Bekirin lm deinde iken yanna gelen asha-
bn, Ey Resulullahn halifesi, yarn Rabbine kavutuunda bize bn Hattab
halife semenden tr ne diyeceksin? sorusuna, halife Eb Bekir: Beni
Rabbimle mi korkutuyorsunuz, ben de onlara en hayrl olann halife yaptm
derim.8 cevabn vermitir. phesiz Hz. mer hakknda ashabn ekincesi,
Hz. merin sert mizac iken,9 Hz. Eb Bekirin tercihinin dayana ise, onun
adaleti idi. Onun adil kiiliini, kendisini ehit eden Eb Lle bile ikrar
etmitir.10 Hatta Hz. mer, hilafetinin ilk hutbesinde Allahm; katym, beni
yumuat; zayfm, beni glendir; cimriyim beni cmert kl.11duas ile bizzat
kendisi, mizacn zetlemitir.
2. Hz. merin Ynetim Anlay

Halifenin balca zellii, halkn her ii ile ilgilenmesi, halktan birisi gibi
yaamas ve her sorunu etraflca ele almas idi. nk o, yneticiliinin nasl
olacan, hilafeti devrald zaman verdii ilk hutbede yle zetlemekteydi:
sizden kimin Emirul-Mminine bir ii der, zulme urar ya da bir hak
nedeniyle bizi azarlarsa, bana sknt vermi olur. Ben sizden biriyim. Yklen-
mi bulunduum yneticiliim bana; size kar byklenme, kapm kilitleme
ve zulm aranza terk etme imkn vermez.12 szyle zetlemekteydi. Zaten
kendisi, yaamyla bunun rneini pekl vermekteydi. Halife bir gn, Ab-
dullah b. Abbasla birlikte yrrken, mmetin ynetim ii ve bu konuda nasl
tutum taknlaca hususunda kararszlk yaadn dile getirirken, yne-
tim kriterlerinin neler olduunu da sralamtr. Bu ite baar yolunun,
zorbala varmadan gl olmak, acizlie dmeden yumuak davranmak ve
israfa kamadan eli ak olmak 13tan getiini belirtmekteydi. phesiz, bu
7 bn Sad, III, 254.

8 bn Sad, III, 254; Belzur, Ensb, X, 294; bn skir, Ebl-Ksm Siktuddn Ali b. Ha-
san b. Hibetullah, Trhu Medneti Dmak, (I-LXXX), thk. Muhibbuddn Eb Sad mer b.
Garme el-Amrav, Beyrut, 1995, XLIV, 251; bnul-Esr, Ebl-Hasan zzeddin Ali b. Muham-
med b. Abdlkerim Usdul-be F Marifetis-Sahbe, (I-VIII), thk. Ali Muhammed Muavvez,
Adil Ahmed Abdul-Mevcd, I. Bask, Beyrut,1996, IV, 157.
9 Bu mizac sebebiyle, kendisinin yneticiliine mesafeli duranlar nedeniyle Allahm; beni
insanlara, insanlar da bana sevdir diye dua etmitir. Bkz. bn Kuteybe, Eb Muhammed
Abdullah b. Muslim, Kitbul-mme ves-Siyse, tsh. Muhammed Mahmud er-Rafi, Msr,
1904, 34.
10 Adaleti benim dmda herkesi kuatt. Bkz. bnul-Esr, Usdul-be, IV, 163; Bkz. bn
skir, XLIV, 410.
12 bn Hibban, Eb Htim Muhammed, et-Temm, es-Sretun-Nebeviyye ve Ahbarul-Hulefa,
thk. Said Kerim el-Fk, skenderiye,(t.y.), 286.
13 bn ebbe, III, 879.
10 SLM LMLER DERGS
ifadesi, kendi ynetim tarzna k tutmaktadr. Zaten Abdullah b. Abbas da

bu niteliklerin Hz. merden bakasnda olmadn sylemitir. 14
Ynetiminde ald birtakm kararlar ile yer yer ashabn bir ksmnn tep-
kisini de stne eken Hz. merin, sra d bir karar da, Bakent Medineye
yetikin kle giriini yasaklamas olmutur.15 Aslnda bu karar, bir anlam-
da Hicaz Yahudileri ve Necran Hristiyanlarna ynelik uygulamaya koyduu
tehcirin16 bir uzants gibidir. O, Hz. Peygamber ve Hz. Eb Bekir dneminde
Arap yarmadasnda meskn olan Hristiyan ve Yahudi aznl, yarmadann
dndaki topraklara gndererek, i gvenlik asndan tedbir alma yoluna
gitmiti.17 Kitlesel bir nitelik arz eden bu balamdaki kararn, disiplinli bir
ekilde uygulayan halife, Medineye kle giriinin yasaklanmas konusunda
ise ayn kararll gsterememitir. leride de greceimiz zere bunda, asha-
bn etkisi belirleyici olmutur.18
3. Hz. merin lmne aret Eden Olaylar

Hz. merin lmnn habercisi olarak, gerek kendi azndan baz ifade
ve dualar, gerekse birtakm rya ve yorumlar, varsaymlar, toplumsal gidiat
ve tespitlerden hareketle, kaynaklarda lmne ynelik bilgi ve karmlar
ieren bol miktarda rivayet mevcuttur. Burada bu rivayetlerden yaygn olan-
lar ele alnp, yine rivayetlerden hareketle bunlarn analizi yaplacaktr.
a. Yapt Dualar: Hz. merin lm bizzat temenni ettii, eitli ekiller-
de yapt dualarda da bunu dile getirdiine dair rivayetler kaynaklarda mev-
cuttur. Yahya b. Said b. el-Mseyyibin rivayetine gre Hz. mer, Allahm,
yam ilerledi, gcm azald, halkm oald. Bu nitelikler daha oalmadan, be-
nim ruhumu kabzet. ya da yam artt, gcm azald, halkmn giderek art-
masndan korkuyorum, aciz olup ayplanmadan beni al. 19 diye dua ve niyazda
bulunmutur. merin lm temenni ediine ynelik dualarn, yaad elim
saldr sonrasnda da devam ettirdiini grmek mmkndr. Hz. mer, yara-
landktan sonra, Kab el-Ahbrn, mer Rabbinden dilese, onu yaatr.20 s-
zn duyunca, Allahm, elden ayaktan dmeden beni al diye dua etmitir.21

15 bn Sad, III, 320; bn ebbe, Eb Zeyd mer b. ebbe b. Abide Nemer, Kitbu Trhul-
Mednetil-Mnevvere, (I-IV), thk. Fehm Muhammed eltt, Mekke, 1979, III, 903.
16 bn Him, Eb Muhammed Cemaleddin Abdulmelik, es-Sretun-Nebeviyye, (I-IV), thk. Mus-
tafa es-Sakk, brhim el-Ebyri, Abdlhfz eleb, Msr 1936, III, 371; Taber, III, 21; IV,
112; Belzur, Ebl-Abbas Ahmed b. Yahya b. Cbir, Futhul-Buldn, thk. Rdvan Muham-
med Rdvan, Kahire, 1932, 77.
17 bn Him, III, 371; Taber, III, 21; IV, 112.
18 Halife, ktilin bir yetikin kle olduunu renince Abbas b. Abdulmuttalibe dnerek. Bu
senin ve arkadalarnn iidir. Ben sizi, bu klelerin Medineye getirilmesinden menetmi-
tim bkz. Belzur, Ensb, X, 371.
19 bn Sad, III, 310; Belzur, Ensb, X, 410, 411; bn ebbe, III, 872, 876; bn skir, XLIV, 396.
20 bn skir, XLIV, 416.
21 bn Sad, III, 328.
Hz. merin ehadeti 11
b. Avf b. Malik el-Ecanin Mjdeleri: Avf b. Malik el-Ecanin, Hz.

merin adeta mrnn geri kalan ksmn zetleyen ryas, kaynaklarda
geni yer tutar. Avf, bu ryay Hz. Eb Bekirin hilafeti dneminde grm-
tr. Ryada Hz. meri insanlarn en uzunu olarak, insanlardan daha ileride
yrrken grmtr. Hz. merin ryadaki grntsnn nedeni olarak el-
Ecaye, onun Allah yolunda knanmaktan korkmamas, mminlerin emirlii
grevi ve ehit edilecei eklinde zellii sylenmitir.22 Bir rivayette, rya-
dan Hz. Eb Bekir haberdar edilmiken bir dierinde ise onun bahsi geme-
mektedir. Ancak her iki rivayette de Hz. mer, yarmada iinde ehit edilecei
haberini aknlkla karladn grmek mmkndr.23 Bu ryada vurgula-
nan ehadet haberinin de etkisiyle olsa gerek, Hz. merin ehadeti arzulad
dualarna da rastlamak mmkndr. Yahya b. Sadin Hz. Hafsadan gelen bir
rivayetinde Hz. mer, Allahm, yolunda lmeyi ve Nebnin beldesinde vefat
etmeyi bana nasip et.24 diye dua ve niyazda bulunmutur. Hz. Hafsa: Baba
bu nasl olacak ki? szyle aknln ifade etmi, o ise,Allah emrini istedii
gibi yerine getirir. diyerek bunu cevaplamtr.25
c. Son hac Grevindeki Gayb Haberler: Hz. mer hac dn ehit
edilmitir. Son hac farzasnda bizzat kendisine ya da ashaba hitaben, ha-
lifenin eda ettii hac farizasnn sonuncusu olduu ynnde bilgiler ieren
rivayetlere rastlamak mmkndr. rnein, yannda bulunan Cbeyr b.
Mutim, Arafat danda iken bir bedevinin, Vallahi emirul-mminin bu yldan
sonra artk Arafatta bulunamayacak.26 dediini aktarr.
d. lmne Dair Ryalar: Hz. mer, ryasnda krmz bir horozun ken-
disini bir ya da iki kez gagaladn grm, ryay Esma binti Umeyse tabir
ettirmitir. Esma, halife Hz. merin ldrleceini, hatta katilin de acemden
bir zat olacan sylemitir.27 Buna benzer bir baka ifadeyi, bu defa ldr-
meye ynelik daha net bilgilerle gryoruz. Avf b. Malik el-Ec Hz. merin
kendisine Ryamda bir horozun gbeimi gagaladn ve onu engelleyeme-
diimi grdm.28 dediini aktarr. Bir baka rivayette ise Hz. mer ryasn
sahabeye yle anlatm ve tabir etmitir: Sanki bir horozun beni bir, iki kez
gagaladn grdm ve dedim ki rabbim bana ehadet yolunu ayor ve beni
bir yabanc ya da acemden birisi ldryor.29
22 bn ebbe, III, 868,869; bnul-Cevz, Ebl-Ferec Abdurrahman, Menkbu Emril-Muminn

mer b. Hattb, Drul-Kttbil-Arab, thk. Seyyid Ceml, Beyrut, 2007, 168.
23 Belzur, Ensb, X, 410; bn ebbe, III, 869; bnul-Cevzi, Ebl-Ferec Abdurrahman,
Menkbu Emiril-Muminn mer b. Hattab, Drul-Kttbil-Arab, thk. Seyyid Ceml, Bey-
rut, 2007, 168.
24 bn Sad, III, 307; Belzur, Ensb, X, 409; bn ebbe, III, 878.
25 bn Sad, III, 307; bn ebbe, III, 872, 878.
26 bn Sad, III, 309; bn skir, XLIV, 397; bu ahsn Ezdli olduu hususunda bkz. Belzur,
Ensb, X, 410.
27 bn Sad, III, 311; Bunu, ecelinin yaklamasna yorduu hususunda ayrca bkz. bn skir,
XLIV,407.
12 SLM LMLER DERGS
Buna benzer bir dier rya da Osman b. Maznun ei Havle binti Hakm
b. meyye tarafndan grlmtr. Kendisini alarken gren Halifeye bunun
nedenini, ryasnda halifeyi kez gagalayan krmz bir horozu grmesi ola-
rak aklamtr. Havle halifeye, Bu ryay, krmz tenli bir gayr- mslimin
seni kez yaralamas olarak yorumladm. demitir. Halife ise Ben nasl e-
hit edilebilirim ki, bahsettiin kiilerin yurdunda deilim. stelik benimle bu
kiilerin- Rumlar arasnda aylar srecek bir mesafe var. diyerek aknln
belirtmitir.30
e. Uyeyne b. Hsnn Haberi: Uyeyne bir gn halifeye, acemlere kar te-
yakkuzda olmas ya da onlar Medineden kovmas uyarsnda bulunmutur.31
Bir rivayete gre Senin iin bu krmz tenlilerden korkuyorum.32 derken,
bir baka rivayete gre Uyeyne, bu uyarsnda o kadar net bilgiler vermitir
ki o, bir acemin halifeye saldrp onu yaralayacandan bahsetmi, elini de
darbenin isabet edecei noktaya koymutur.33
f. Kab el-Ahbrn lm Haberi: Kab el-Ahbr bir gn Hz. mere gelir ve
mrnden gn kaldn, bu nedenle de yerine birisini tayin ederek tedbir
almas gerektii ynnde kendisini uyarr. Hz. mer, bilgisinin kaynan sor-
duunda Kab, Tevrat diye cevap verir.34 Hz. merin burada ard nokta
ise, lm haberine deil, bilakis isminin Tevratta geiyor olmasdr. Kab ise,
halifenin isminin Tevratta bulunmadn, bu yndeki tanm ve betimlemele-
rin Hz. meri iaret ettiini syler.35 Kab bununla yetinmeyip, bu gnn
her birinde halifeye gelip, kalan mrn gn be gn hatrlatmtr.36
g. Kab el-Ahbrn ehadet Haberi: Kab el-Ahbrn, Tevrata binaen ver-
dii bilgiden farkl bir dier tespiti ise, halifenin ehadeti hususundadr. Baz
rivayetlere gre ise Kab, lm deinde olan halifenin evine gidip, l-i m-
ran suresinin altmnc ayetini okuyarak Ben sana ehit olarak leceksin
Sen de bana nerede, Arap yarmadasnda m, demedin mi?37 szyle halifenin,
dman topranda arprken lmesinin mmkn olmayaca fikrine karn,
burada nemli olann mekn deil, fil olduunu vurgulamtr.
h. Hz. merin lmne aret Eden Olaylarn Deerlendirilmesi
a. Rivayetlerde oka yer alan Hz. merin lm temenni ettii dualar,
aslnda onun lm arzulad ya da lme hazrlandn deil, yneticilik
30 Belzur, Ensb, X, 427.

33 Tantav, Ali, Naci Tantav, Ahbru mer ve Ahbru Abdullah b. mer, el-Mektebul-slm,
Beyrut, 1983, 400.
34 Taber, IV, 191; bn ebbenin Trhu Medinesinde bu ifade, Allahn Kitab olarak gemek-
tedir. Bkz. bn ebbe, III, 891.
35 Kab, onun ismen ve neseben deil, zellik, sret ve dnemi olarak Tevratta yer aldn sy-
ler. Bkz. Belzur, Ensb, X, 429; bn ebbe, III, 891; bn skir, 408.
36 bn Sad, III, 324; Taber, IV, 191.
37 Belzur, Ensb, X, 417; bn Kuteybe, el- mme, 36; bnul-Cevz, Ebl-Ferec Cemaleddin
Abdurrahman b. Ali, Trhu mer b. el-Hattb, Beyrut, 1985, 196.
mesuliyetinin arln ne karr. Ayrca onun baz uygulamalarnn mey-

vesini grmek iin yaamay nasl arzuladn da szlerinde grmek mm-
kndr. rnein kendi dneminde fetih faaliyetleri zirvesini yaarken, ele
geen topraklar fatihler arasnda bltrmeyen Hz. merin hayatnn son
dneminde syledii Allahm beni yaatrsa, Irakn dullarn yle bir halde
brakacam ki benden sonra kimseye artk muhta olmayacaklar.38 szyle,
kendi lkesinde sermayenin belirli ellerde birikmesine engel olarak adil bir
lke oluturmaya altn ve bu politikay gelecekte gerekletirme isteini
ifade etmektedir.
te yandan, bata lm annda dahi hayatta kalmak iin duay reddet-
mesi ve lm arzulad ynndeki btn dualar, doktor armas ve ifa
aramaya almas39 asndan deerlendirdiimizde, halifenin lmeye deil
de yaamaya altn daha rahat anlayabiliriz.
b. Hz. merin ehadeti ynndeki ryalardan nce Hz. Peygamberin
kendisine ehit olarak l40 tavsiyesi mevcuttur. Fakat bu, ehitlik ma-
kamnn nemine binaen bir temenni ve tavsiye olup, gayba dair bir haber
deildir. Zaten, slam devletinde eli silah tutan her Mslman, potansiyel
bir askerdir. Halifenin ordu ile sefere kmamas bunu deitirmez. Hatta
Hz. mer, Kdisiye Savana bizzat katlmak istediyse de ashap bunu doru
bulmamtr.41 Fakat Hz. merin, ehadete ynelik haberleri garipsemesinin
iki nedeni olabilir. Ya Hz. mer ehadeti dmanla arpp lmekle snrl
grmtr ya da bakent Medinede ldrleceine ynelik bir tehlike his-
setmemitir.
c. Kaynaklarda, halifenin son hacc esnasnda gayb haberler veren baka
kimselerden de bahsedilir. Ancak bu ynde haberler veren baz rivayetlerde
ismen veya neseben bilinemeyen ahslardan bazsnn cinlerden olduklarna
ynelik bilgiler de mevcuttur.42
d. Hz. merin, Medinede yetikin klelerin ikamet ettirilmemesini emret-
mesine ramen43 bu husustaki srarlar ve ihlallere ynelik, lm deinde
serzenite bulunmas,44 lmn haber veren rya tabirlerini dikkate alma-
dn gsterir. Demek ki bu ynde bir tedbir alma gerei duymamtr ya da
bu olay yle okumak mmkndr: Hz. merin, bu yndeki tabirleri hut-
bede dile getirmesi, muhtemelen halkn bu hususta tedbirli ve teyakkuzda
olmasna ynelik bir uyardr. Ayrca Medinede Hz. merin koyduu yasa
zamanla unutturacak sayda yetikin kle mevcudiyeti, Medine Mslman-
38 bnul-Esr, Usdul-be, IV, 163.

39 bn Sad, III, 316, 321; Belzur, Ensb, X, 418; Taber, IV, 194; bn skir, 410, 414.
41 Belazur, Belzur, Ebl-Abbas Ahmed b. Yahya b. Cbir, Futhul-Buldn, thk. Rdvan Mu-
hammed Rdvan, Kahire, 1932, 255.
14 SLM LMLER DERGS
larn bu yndeki dncelere sevk etmi olabilir. nk kleler Medinede

tek balarna45 ve kstl sayda bulunmamaktayd.
e. Uyeyne b. Hsnn gayb haberinin zayfl yannda, onun bedevi ve saf
kiilii de bu habere gveni azaltmaktadr.46 Dolaysyla ashabn genelinin ya
da Medine halknn haberi yokken bu karakterde birisinin, halifeye ynelik
gizli bir saldr veya yaplanmadan haberdar olmas mmkn deildir. Ayrca
Uyeynenin, halifenin uyarlar zerine, Medinede olumu olan kamuoyun-
dan etkilenmi olmas da mmkndr. Halifenin, bu uyary dikkate alma-
m olmas, olay sonrasnda da Uyeynenin halifeye bizzat uyarda bulundu-
u iin vnmeye kalkmamas, bu ihtimali zayflatmaktadr.47
f. Yahudilerin Tevrattan hareketle Halifenin kiilii, yneticilii, Yahu-
dileri srgn edecei ve ryada gelecei grdne dair, olduka geni tes-
pitleri sz konusudur.48 Buna gre Tevratta srf Hz. mere olduka geni
bir yer ayrld gibi, ayn zamanda Tevratn, genel anlamda gaybi haberler
veren nitelikte bir kitap olduu grnts verilmektedir. Kab el-Ahbrn,
Tevrattan hareketle gaipten verdii haberler, yapt aklamalar ve bunlarn
karsnda halifenin tavr da tartmaya aktr. Burada dikkat eken husus,
Hz. merin tahrif edildiine inand bir kitaba dayanan tespitleri, gn
boyunca dikkate alm olmasdr. Eski bir Yahudi din alimi olmakla birlikte
artk slama girmi bulunan Kab, din kaynak kabul hususunda halifenin
uyarmam olmas artcdr.49 Dahas, Hz. merin lm deinde iken
yanna gelen Kaba syledii beyittir. Beyit u ekildedir:
Kab bana gn mr biti ki o gn yaadm,
phesiz i, Kabn syledii gibidir,
Beni korkutan lm deil ki zaten faniyim,
Beni esas korkutan birbirini takip eden gnahlardr.50
Halbuki Hz. mer, fetihlerin birinde ele geen bir kitap nedeniyle Ms-
lmanlar Sizden nce yaayanlar, Tevrat ve ncili terk ederek alim ve pa-
pazlarnn kitaplarna ynelmeleri yznden helak olmulardr. Onlar Tevrat
ve ncili terk edince bu kitaplar silinmi, ilerindeki ilim kaybolup gitmitir.51
45 rnein ileride greceimiz zere, Eb Llenin kznn ldrlmesi, Medinede ailece yaa-
dn gsterir. Bkz. bn Sad, III, 324; Ayrca Eb Lle, halifeye vergi ve grev arlndan
ikyette bulunurken, ailesinin geiminden de bahsetmitir. Bkz. el-Makds, el-Mutahhar b.
Thir, Kitbul-Bed vet-Trh, I-VI, Kahire, (t.y), V, 188.
46 Tantav, 397.
47 Tantav, 397. Belazuri, Hz. mer yaralandktan sonra Uyeynenin nerede olduunu sorunca
kendisinin ld haberi verildii ynnde bir rivayete yer verse de (bkz. Belzur, Ensb, X,
428) Uyeynenin Hz. Osmann hilafeti dneminde yaadna dair rivayetler de mevcuttur. Bkz.
bn Hacer, Ebl-Fazl ehabeddin Ahmed el-Askalani, el-sbe f Temyzis-Sahabe, (I-IX), haz.
Eb Hacer Muhammed Sad b. Besyuni Zalul, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrt, (t.y.), V, 56.
48 bnul-Cevz, 14.
49 Tantavi, Hz. merin lm haberinin Tevratta bulunduu haberi, batl bir iddiadr. Gerek
bugn gerekse o gn muharref olduundan phe olmayan Tevratta, gelecek bilgisi olamaz.
gr iin bkz. Tantav, 396.
50 Belzur, Ensb, X, 429; Taber, IV, 192-193; bn skir, 408.
51 Hasan, Hasan brahim, (Siyasi-Dini-Kltrel-Sosyal) slm Tarihi, (I-VII), ev. smail Yiit,
Sadreddin Gm, stanbul, 1985, I, 322.
diyerek uyarmtr. Ayrca Kab, lm deinde olan halifenin yanna girip

l-i mran Suresinin nc ayetini52 okumutur.53 Bu ayeti okumu olma-
s da nceden lm haberi vermi olmasyla eliir. nk Tevrata binaen
verdii haber gaybi iken, son konumasnda okuduu ayet adeta teslimi-
yet ifadesidir. Ayrca Hz. mer, yaralandktan sonra Kab el-Ahbrn, mer
Rabbinden dilese, onu yaatr.54 szn sylemesi, Kabn nceden lm
haberi vermesiyle uyumayan bir baka rivayettir.
g. Kab el-Ahbrn, ehadet haberini nerede ve nasl verdiine dair bir ha-
ber olmamasna karn, ehadet haberinde hakl kt ynndeki sz konusu
konuma, halife lm deindeyken cereyan etmitir. Hz. merin arma-
sndan ve bu yndeki dualarndan hareketle, bunu bir uyar deil de bir mjde
olarak almak gerekir. Kabn ar yaral olan Hz. merin evine geldiinde Seni
uyarmadm m? szne, halife; Evet uyardn fakat Allahn kaderi belirlenmi-
tir. mealindeki ayetle cevap vermitir.55 imdi, bu tavr ve yetikin klelere
ynelik koyduu Medineye giri yasa zerinden halifeyi deerlendirdiimiz-
de, ok sra d uyarlar bile dikkate almayp, sonuta yaad elim duru-
mu da kader olarak tanmlamas, bizi Eb Ubeyde ile yaad mehur kader
tartmasna gtrmektedir. Sz konusu kader tartmasnda Hz. mer, veba
salgn bulunan ehre girmekten vazgeince, kaderden kamadn ve tercihte
bulunduunu ifade etmitir. 56 Buna karn, lm esnasnda Yahudi asll bir
Mslmana kar, kaderi teslimiyet olarak tarif etmesi artcdr.
4. ldrlme Nedeni
a. Eb Llenin Vergisi: Hz. mer, ordu komutanlarna gnderdi-
i mektuplarda Bulu (tra) ana gelmi bulunan klelerden bize kimseyi
gndermeyin! emrini veriyordu.57ayrca o, Medineye sadece hizmetilik ya-
pacak kleleri getirebilirsiniz. dediinde halk kendisine, Medinenin ii ok
fazla, ancak kolu kuvveti yerinde yetikin klelerle halledilebilir. diyerek ce-
vap veriyordu.58 Hz. mer hizmetilik szyle, muhtemelen sadece ev ilerin-
de kullanlabilecek kiileri kastetmekteydi. Ancak giderek zenginleen slam
toplumunda ihtiyalarn art yannda zanaatkrln slam toplumunda
oka yaygn olmamas, bu ihtiyacn dardan karlanmasn gerektiriyor-
du. Kfe valisi olan Mure b. ube, Hz. mere mektup yazarak eli altnda
bulunan bir klenin zanaatkrlndan bahsetmi, izin verilirse bakentte
istihdam edilmesinin faydal olacan halifeye bildirmitir.59 nk sz ko-
52 Gerek, Rabbinden gelendir. yle ise phecilerden olma. Bkz.

Komisyon, Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara 1993, 3/60.
56 bnul-Cevz, Menkb, 54.
57 bn Sad, III, 324; bn ebbe, III; 887.
16 SLM LMLER DERGS
nusu kle; demirci, nakka ve marangozdu.60 Bu mektuba kadar Medineye

yetikin kle giriine izin vermeyen halifenin, bu andan itibaren halifenin
Medineye yetikin kle giriini merulatrdn sylemek mmkndr.61
Murenin Medineye gnderdii klesi Eb Llenin, din mensubiye-
ti hususunda kaynaklarda farkl bilgiler mevcuttur.62 Genel olarak Mecusi
olduu63 rivayetlerine ramen, Hristiyan olduu ynndeki rivayetlere de
rastlamak mmkndr.64 Fakat temel kaynaklarn hibirinde grmediimiz
bir tespit ise Mahmud akirin, Eb Llenin gstermelik Mslman oldu-
u ynndeki tespitidir.65 Fakat bu iddia iki adan kabul edilemez. nk
Medineye gnderilirken halifeden izin alnmas ve kendisinden ahs vergisi-
nin alnmaya devam edilmesi Eb Llein gayr- Mslim olduunu gsterir.
Hz. mer bu hususta toplumun maslahatn66 dnm olacak ki
Medineye giriine izin verdii Eb Lle, bakente gelip zanaatn icra et-
meye balam ve ksa zamanda da adndan sz ettirmitir. Bu mesleklerine
karlk, Mure b. ube kendisine aylk 10067 ya da 120 dirhem vergi be-
lirlemitir.68 Bu vergi, gnlk ortalama 4 dirhem gibi bir miktara tekabl
etmekteydi.69

62 Hristiyan olarak bilinen bu ahsn, Mecusi de olabilecei hususunda ayrca bkz. Nuveyr,
Sihabuddn Ahmed b. Abdulvehhab, Nihyetul-Ereb f Funnil-Edeb, (I-XXXIV), thk. Abdul-
mecid Turhayni, Imad Ali Hamza, Mufd Kumeyha, Beyrut 2004, IX, 235.
63 Mesud, Ebul Hasan Ali b. el-Huseyin), Murcuz-Zeheb ve Medinil-Cevher, thk. Said Mu-
hammed el-Luham, I-IV, Beyrut 2005. II, 320; bn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b.
Muslim, Kitbul-mme ves-Siyse, thk. Muhammed Mahmud er-Ruf, Msr, 1904, 37;
Umar, Ekrem Dya, Asrul-Hilfeti-r-Ride, Riyad, 2011, 79; Mecusi idi. bkz. Irving, Was-
hington, Mahomet and His Successors, (I-II), G.P. Putnams Sons, New York 1868, II, 285;
Medinede Firuz isminde knyesi Ebu Lle olan bir Zerdti kle yayordu. Bkz. Araka,
Ahmed, Hz. mer, stanbul, 2004, 98.
64 Taber, IV, 190; bn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed, el-Ikdul-Ferd, (I-IX), thk. Mufd Mu-
hammed Kumeyha, Abdulmecid Terhini, Beyrut 1983, V, 25; el-Makds, V, 188; bnul-Esr,
el-Kmil, II, 446; el-Hamevi, Eb shak Sihbuddn brahim bn Ebd-Dem, et-Trhul-slm
el-Marf biismit-Trhil-Muzaffer, thk. Hamid Zeyyan-anim Zeyyan, Kahire 1989, 147;
Mure b. ube, Acem Hristiyanlarndan ad Ebu Llenin sahibi idi. Bkz. bn Haldn, Ab-
durrahman, Trhu bn Haldn, (I-VIII), thk. Halil ehade, Sheyl Zekkr, Beyrut 2001, II,
568; Acem Hristiyanlarndan bir kle bkz. el-Bekk, Zuheyr, Mevsatu Hulefil-Mslimn,
(I-II), Beyrut, 1994, I, 49; Hristiyanlk dinine girmi olan Farisi bir kle bkz. Payne, Robert,
Holy Sword, The Story Of Islam, Harper Brother Publishers, Newyork, 1959, 105.
65 akir, Mahmud, Hazreti Ademden Bugne slm Tarihi, (I-VIII), ev. Ferit Aydn, 1993, III, 85.
66 Umar, 79.
67 bn Sad, III, 320; Belzur, Ensb, X, 423 ;bn skir, XLIV, 409.
68 bn Sad, III, 322; Kaynaklarda bu vergi, genelde dirhem cinsinden aktarlrken dinar ifade-
sine rastlamak mmkndr. Bkz. Ebul-Kasm, smail b. Muhammed b. el-Fadl et-Teym,
el-Huleful-Erbaa, thk, Kerem Hilm, Ferhat Eb Sr, Kahire, 1999, 150.
69 bn Sad, III, 322; Belzur, Ensb, X, 425; bn skirde bu vergi miktar toplamda 100,
gnlk ise drt dirhem olarak gemektedir. Bkz. bn skir, 409; Taberde bu miktar gnlk
2 (iki) dirhem olarak gemektedir. Bkz. Taber, IV, 191; Zeheb, emsuddin Muhammed b.
Ahmed b. Osman, Trhul-slm ve Vefaytil-Mehirivel-Alm, (I-LIII), thk. mer Abdus-
Selam Tedmuri, II. Bask, Beyrut 1990, III, 296; el-Ikdul-Ferdde ise bu miktar aylk 3 ()
dirhem olarak aktarlmaktadr. Bkz. bn Abdirabbih, V, 25; Verginin 1 (bir) dinar olduuna
dair bkz. bn Hibban, 286.
Eb Lle, bir gn yolda karlat halifeye ahs vergisinin okluu,70

ailesinin geim zorluu ve vazifesinin arlndan ikyette bulundu.71 Eb
Lle, mesleini soran halifeye, bir rivayete gre sadece deirmen ustas
olduunu sylemitir.72 Halife, deirmeni ne kadar zamanda yapt, kaa
mal edip satt73 sorularndan sonra halife, belirlenen haracn az bile ol-
duu tespitinde bulunduktan sonra kendisine, Allahtan kork, efendine iyi
davran!tembihinde bulunmutur.74 Halifenin Bize de bir deirmen yapmaz
msn? teklifini Tabii ki; sana yle bir deirmen yapacam ki ehirlerin halk-
lar ondan bahsedecek.75 ya da Eer sa kalrsam, sana dou ve batda ya-
ayanlarn, hakknda konuaca bir deirmen yapacam.76 diyerek cevap-
lam, bir baka rivayette ise halife, mesleinin eitliliini renince, klenin
vergisinin ii ve geliriyle orantl olduunu belirtmitir.77
Halife ile arasnda geen diyalogda talebi bulununca sinirlenen kle, ken-
di kendine sylenerek ayrlrken,78 Hz. mere dnp Sana herkesin hak-
knda konuaca bir deirmen yapacam. szn edince, halife yanndaki
toplulua Az nce kle beni tehdit etti. demitir.79 Halife yannda bulunan
topluluktan Hz. Aliye Ne istediini anladn m? diye sorunca Hz. Ali Ey
Emrel-Mminin, seni tehdit etti.demitir. Halife ise Allah bizi ondan koru-
sun. Ancak ben bu ifade ile onun daha derin bir ey kastettiini zannettim.
cevabn vermitir. 80 Usame b. Zeydden rivayet edilen bir haberde ise sz
konusu diyalogdaki tehdit hususu ve halifenin yaklam daha ak ortaya
konmutur. Buna gre, halifenin bir deirmen isteine Eb Llenin Evet
vallahi, sana Arabn, hakknda konuaca bir deirmen yapacam.81 sz
zerine halife, Hain beni tehdit etti. dedikten sonra, arkadalarna Eer,
suizanla birisini ldrseydim bu yetikin kleyi ldrrdm. Bana phesiz
ldrecekmi gibi bakt. demitir.82 Kle, Muirenin kendisine hogrl ol-
mamasndan tr, artk halifeye kin beslemeye balamtr. Eb Lle,
yaad skntnn Hz. merden kaynaklandn dnmekteydi.83 nk
dnem itibariyle, bata Irak olmak zere toprak ve ahs vergisini ve oranla-
70 bn Sad, III, 322; Belzur, Ensb, X, 425; Taber, IV, 191; bn skir, XLIV, 409.
71 el-Makds, V, 188.
72 Belzur, Ensb, X, 425; bnskir, XLIV, 409.
74 bnul-Esr, Usdul-be, IV, 165; Zeheb, III, 296; bn skir, 409.
75 bn Sad, III, 322; Belzur, Ensb, X, 423; bnul-Esr, Usdul-be, IV, 165; bn skir,
XLIV, 409.
76 Taber, IV, 191.
77 bn Sad, III, 320; Taber, IV, 191; bn skir, XLIV, 410.
79 bn Sad, III, 320; Belzur, Ensb, X, 423; Taber, IV, 191; bn skir, XLIV, 413.
80 Belzur, Ensb, X, 425; bnul-Esr, Usdul-be, IV, 165; bn skir, XLIV, 409.
82 bn ebbe, III, 893; Eer insanlar ekindi ve korktu demeseler, bu kpek beni tehdit etti der-
dim. Bkz. el-Makds, V, 188.
18 SLM LMLER DERGS
masn Hz. mer yapt iin, efendisi Muirenin, buna binaen kendisinden
vergi ald dncesindeydi.84
b. Eb Llenin Milliyeti: Eb Lle, Nihavend esirlerindendi.85 Mu-
hammed b. mer yoluyla gelen bir rivayette, Eb Llenin kindar ve kt
bir insan olduu, Medinede karlat kk klelerin balarn okayp
alad86 ve bu esnada da mer cierimi yedi.87 veya Arap cierimi yedi.88
ifadelerini kulland ynnde bilgiler sz konusudur. Hatta onun, bu tavr-
laryla btn Mslmanlar tehdit ettii ynndeki tespitlere de rastlamak
mmkndr.89 Bu bilgileri dikkate aldmzda, Eb Lle meseleyi bireysel
bir vergi asndan deil de kavmiyetilik asndan deerlendirmektedir. n-
k Irak blgesine gnderdii hara memurlarnn tespit ettii hara oranlar
hususunda bile detayl incelemeler ve soruturmalar yapan halifenin,90yan
banda yaayan bir klenin vergisinde adaletsiz olmas dnlemez. Hatta
onun bu hususta Mure b. ube ile konuma niyetinde olduu91 ya da ko-
nutuu92 ynndeki rivayetlere bile rastlamak mmkndr.
5. ldrlme An
Halifenin saldrya urad an hususunda da birbirinden farkl ve olduk-
a zengin bir rivayet birikiminden bahsetmek mmkndr. Genel olarak saf-
larn dzeltilmesi yani tekbirden nce93 ve tekbirden sonra94 olmak zere
farkl ekillerde aktarlmakla birlikte bu tespitleri; saldrnn mescide giri
annda, namaza balamadan nce, yani saflarn dzeltilmesi annda ve na-
maz esnasnda olmak zere grupta ele almak mmkndr:
a. lk ihtimal, saldrnn Hz. merin mescide giri annda gerekletii
ynndedir. Buna gre mescide gelen Hz. mer, burada namaz beklemek-
teyken uyuklayanlar uyandrma esnasnda Eb Lle, sakland yerden95
hzlca kp halifeye saldrmtr.96
84 bn Tktaka, Eb Cafer Muhammed b. Ali b. Tabtab, el-Fahri f Adbis-Sultaniyye ved-
Duvelul-slmiyye, Beyrut, (t.y.), 96.
87 Nuveyr, IX, 235; Tantav, 403.
88 bn Sad, III, 320; Belzur, Ensb, X, 424; bn skir, XLIV, 409.
89 Akkd, 202.
90 bn skir, XLIV, 414. Hz. mer bu konumasnda Allah beni yaatrsa Irakn dullarn yle bir
halde brakacam ki benden sonra kimseye muhta olmayacaklar. Bkz. bn skir, XLIV, 413;
Ebu Ubeyd ise Onlara, belirlediim verginin iki mislini koysam, yine de deyebilirlerdi. Bkz. Ebu
Ubeyd, el-Kasm b. Sellm, Kitbul-Emvl, thk. Muhammed Hamid Fk, (b.y.y.), 1353, 41.
91 bn skir, XLIV, 410; bnul-Esr, Usdul-be, IV, 165; Suyti, Ebul-Fazl Celaleddin Ab-
durrahman b. Eb Bekir, Trhul-Hulef, thk. Ahmed brahim Zehve, Beyrut, 2006, 105.
93 bn Sad, III, 315; bn ebbe, III, 897.
94 bn ebbe, III, 894; Zeheb, XLIV, 410.
95 Eb Lle sabahn alaca karanlnda Hz. meri ldrmek iin mescidin kelerinden birinde
saklanmt. Safed, Ebs-Safa Selahaddin Halil b. Aybek b. Abdullah, el-Vfi bil-Vefeyt, thk.
Ahmed el-Arnavut, Turk Mustafa, Drul-hyit-Tursil-Arab, (I-XXIX), Beyrut, 2000, XII, 285.
b. kinci ihtimale gre, saldr tekbirden nce vuku bulmutur.97 Bu du-

rum dikkate alndnda saldr, muhtemelen halifenin saflar ve zellikle n
saf dzenleme esnasnda gereklemi olmal ki halife saldrgann yaklat-
n fark edememitir. 98
c. nc ihtimal ise saldrnn, namaz esnasnda vuku bulduu ynn-
dedir.99 Hz. mer, namaz ibadetine byk nem verirdi. Hatta baklanmas
nedeniyle yaad baygnlk ardndan bile, namazn bir an nce klnmasn
emretmi, Namaz terk edenin Mslmanl olamaz. ya da Namaz terk
edenin dinde bir nasibi yoktur.100 demitir. Namazda dzen hususunda da
bu titizliini srdrm ve bu hususta mescitte grevliler tayin ederek, safla-
rn dzenini mtemadiyen salamtr.101 Hatta namaza balamadan arkas-
na dnerek, ilk saftaki dzensizliklere krbacyla daima mdahale etmitir.102
Bir gn Hz. mer sabah namaz iin gittii camide Haydi namaza, Allahn
kullar, dzgn hale gelin, saflar dzeltin! uyarsndan sonra, tekbir ala-
rak sabah namazn kldrmaya balamtr. 103 Namazn ilk rektnda, kraat
esnasnda camide sakland yerden annda kan Eb Lle Hz. mere,
arka arkaya haner darbeleri vurmaya balar. Rivayetlerde en fazla alt darbe
olarak anlatlan bu saldrda, halife omuz ksmndan da yaralanmasna ra-
men ldrc darbe karn altna isabet etmitir.104 Karn alt darbesi hari,
ald darbelerin srt ksmna denk gelmesi, saldrgann cemaatin bulunduu
cenahtan yaklam olduunu gsterir. Saldr tekbirden sonra gerekle-
mesi ihtimalinde ise, namazdaki huunun, katilin fark edilmesini engelle-
mi olduunu sylemek mmkndr.105 Ayrca halife cemaatin toplanmas
iin ilk rektta Yusuf ya da Nahl surelerini okumak suretiyle rekt uzun
tutmaktayd.106 Katilin bu esnada mescide giren kalabalk iine karmas
ihtimali de dnlebilir.107 Saldr, ncelikle halifeye yakn olanlar tarafn-
dan grlm, mescidin geri kalan ksm ise, halifenin kraatnn durmasn
bir arma ya da unutma olarak anlam olacaklar ki hemen Subhanallah
demilerdir. 108 Bu durum, genel anlamda cemaatin namaz hala bozmadn
veya olay fark etmediini gsterir.109

100 bn Sad, III, 322, 325.
101 Taberi, IV, 191.
102 bn Sad, III, 316.
103 bn Sad, III, 323.
105 akir, III, 86.
106 bnul-Cevz, Trhu mer bnul-Hattab, 192.
107 Taber Eb Lle kalabalk arasna girdi. diye aktarmaktadr. Bkz. Taber, IV, 191; ayrca
bkz. bnul-Esr, el-Kmil, II, 446; Eb Lle insanlarn arasna girdi. Bkz. bn Haldn, Eb
Zeyd Veliyyuddn Abdurrahman b. Muhammed, Trhu bn Haldn, tsh. Halil ehade, Sheyl
Zekkar, (I-VIII), Beyrut, 2001, II, 568.
20 SLM LMLER DERGS
Tekbirden nce ya da sonra, her iki ihtimalin olabilirlii hususunda dik-

kate alnmas gereken bir dier durum, bizzat halifenin saldr ann anlatr-
ken, nc darbeye kadar beni bir kpein srdn zannettim.110 eklinde-
ki ifadesidir. Bu durum, sabah namaz vaktindeki karanlk ortam anlatmak
iin kafidir.
Saldr annda oluan kargaa iinde kamaya alan katil, elindeki han-
erin ift bal olmasndan dolay birok kiiyi de yaralamtr.111 bn Sad, ya-
ral saysn on bir,112 Safed ve Belzur on iki,113 bn ebbe on yedi,114 bnul-
Esr ise on olarak aktarr.115 Kaynaklarda l says hususunda farkl
rivayetler olsa da ismen zikredilen, sadece Kuleyb b. Ebl-Bukeyser116 ve
Iys b. el-Bekr.117 Bu esnada oluan arbedede, elinde bak olmas nedeniyle
katil ancak arkasndan yaklalarak yakalanabilmi118 veya ancak Abdullah
b. Avf, stndeki abasn katilin kafasna atmak suretiyle onu durdurmu,
katil kaamayacan anlaynca da intihar etmitir.119 Saldrgan yakalayan
kimselerin isimleri de kaynaklarda mevcuttur. Abdullah b. Avf ez-Zuhr, Ha-
im b. Utbe b. Eb Vakks ve Ben Sehmden bir zat, bunlardan bazlardr.120
Burada ilgin olan ise, Eb Llenin, intihar etmesine ramen Abdullah b.
Avf ez-Zuhr tarafndan, muhtemelen lmnden emin olunmad iin olsa
gerek, bak darbesiyle ldrlm olmasdr.121
Rivayetlerde oka geen, Sabah namaznda yanna geldi, ta ki merin
arkasnda durdu.tekbir aldnda meri omuz ve kalasndan baklad122
eklindeki haber, pek makul grnmemektedir. nk Mslman olmayan
birisinin, namazda, n safta bulunmas mantkl deildir. Bu durum gerek
Hz. merin heybetinden kanp n safta klmakta tereddt eden ashaptan
110 bn Sad, III, 323.

111 Bu saynn on iki kii oluu hakknda bkz. Mesd, II, 321; On kii iin bkz. bn skir,
408; Hatta bu say on dokuz (bkz. bn Sad, III, 323, 324) veya yirmi 23 kiiye kadar ka-
rlmaktadr. Bkz. Hamev, 147.
112 bn Sad, III, 320.
113 Said b. El-Mseyyibden gelen bir rivayette bunlardan Hz. merle birlikte yedisinin ld,
altsnn da hayatta kald hususunda bkz. Belzur, Ensb, X, 426; Safed, XXII, 285.
114 Bu on yedi kiinin hemen hepsinin ld rivayeti iin bkz. bn ebbe, III, 901.
116 Taberi, IV, 191; Bu isim Belzurde Kuleyb b. Kays el-Cezzr el-Kinan olarak, bkz. Belzur,
Ensb, X, 428, el-Kmilde Kuleyb b. Eb Bekir el-Leys olarak, bkz. bnul-Esr, el-Kmil, II,
447; bn skirde Kuleyb el-Hazzar olarak, bkz. bn skir, XLIV, 421; Nihyetul-Erebde
ise Kuleyb b. el- Bukeyr el-Leys olarak gemektedir. Bkz. Nuveyr, IX, 236.
118 bn Sad, III, 315.
119 bn Sad, III, 322; bn ebbe, III, 899; bnul-Esr, Usdul-abe, IV, 163; bn skirde bornozu
katilin bana atan ahs, Irakl birisi olarak gemektedir. Bkz. bn skir, 408.
120 bn Sad, III, 322; Belazuri de ismi geen iki sahabenin yannda Ben Sehmden bir zat deil
sadece bir adam ifadesi gemektedir. Bkz. Belzur, Ensb, X, 425.
121 bn Sad, III, 323. Belzur, Ensb, X, 425; Belruzde bn Kelbden gelen bir rivayette Eb
Lleyi ldren ahsn Kuleyb b. Kays b. Bukeyr el-Kinan el-Cezzar olduu gemektedir.
Bkz. Belzur, Ensb, X, 425; Ebu Lleyi intiharndan sonra tekrardan ldren kiinin
Abdurrahman b. Avf olarak zikredilmesi hususunda bkz. bnul-Cevzi, Ebl-Ferec Abdur-
rahman, Trhu mer bnul-Hattb, Trhu mer b. el-Hattb, II. Bask, Beyrut, 1985,191.
122 el-Makds, V, 189; bn skir, 410; bnul-Esr, Usdul-be, IV, 165.
bazlarnn,123 saflar dzenleyen grevlilerin,124 gerekse de son kez saflara ve

n safa ekidzen veren Hz. merin125 gznden kam olamaz.
6. Olay Ardndan Halifenin Tepkisi

Saldrdan sonra namaza devam edilip edilmedii hususunda da farkl riva-
yetler mevcuttur. Bu durumun tespiti, hem saldrnn etkisi ve boyutu hem de
saldr zerinden yaplacak tespit ve tehisler asndan son derece nemlidir.
Birinci ihtimale gre, saldr zerine namazn, ertelenmeden halifenin
talimatyla klnmasdr.126 Buna gre halife imamete Abdurrahman b. Avf
geirmi, o da ksa sureleri okumak suretiyle namaz hzlca kldrmtr.127
kinci ihtimale gre ise halife, yaral olarak eve gtrldkten sonra namaz
klnmtr.128Halifenin lmcl darbe ald, saylar hususunda rivayetler
farkllk arz etse de on civarnda Mslmann yaraland ya da ehit edildii,
katilin de yerde l halde yatt bir mescitte, namazn devamndan bahset-
mek olanakszdr. Dolaysyla halifenin eve tanmasndan sonra namazn
klnd ynndeki rivayetler, daha makul grnmektedir.129 Ama her iki ri-
vayet trne gre sylenebilecek olan, halife ve Mslmanlarn namaz ve
cemaat hassasiyetidir. 130
Namaz kldrma esnasnda byle bir saldr durumuna ihtimal dahi ver-
meyen halifenin, nc bak darbesine kadar bunu bir kpek saldrs
olarak deerlendirmesi,131 hem byle bir saldr beklentisi iinde olmadn,
hem de mescitte byle bir eyin olacana ihtimal vermediini gsterir. Fa-
kat kapal bir alan olan mescit iinde bir kpein saldrabilecei ihtimalini
dikkate aldmzda, Eb Llenin nceden ya da o esnada mescide girip
saklanmasn mmkn klacak bir ortamn olduunu rahatlkla syleyebili-
riz. Rivayetlere gre halife, ar yara almas ardndan Allahn kaderi takdir
edilmitir. anlamndaki Ahzab suresinin 38. ayetini okumutur.132
Halifenin, ilk etapta saldrgan tespit etmeye altn grmek mmkn-
dr. Hatta katilin tespiti yannda onun hangi topluluktan olduunu ren-
me abas,133 katilin desteklenip desteklenmediini, bu iin organize bir olay
123 Belzur, Ensb, X, 418; bn Kuteybe, el-mme, 35.

124 Taberi, IV, 191.
125 bn Kuteybe, el-mme, 35.
126 Taber, IV, 191.
127 bn Sad, III, 324; Belzur, Ensb, X, 417; bn Kuteybe, Kitbul-mame ves-Siyse, tsh.
Muhammed Mahmud er-Ruf, Msr, 1904, 37; bn skir, XLIV, 413.
129 bn Sad, III, 321; Belzur, Ensb, X, 418; bn skir, 410; Heykel, Muhammed Hseyin,
el-Fruk mer, (I-II), Kahire, 1956, II, 277.
130 Taber, IV, 325.
131 bn Sad, III, 323; Halifenin bu yndeki zannna dair rivayetler yannda, saldrgan iin Kpe-
i yakalayn... eklinde haykrmas ynndeki rivayet asndan bakldnda, tanmlama-
snda sanki bir fke ve kzgnlk hakimdir. Bkz. Belzur, Ensb, X, 415s.
132 bn Sad, III, 323; Belzur, Ensb, X, 407, 425.
22 SLM LMLER DERGS
olup olmadn, hatta katilin Mslman olup olmadn tespit iindir. Onun
lmm bir defa dahi olsa secde etmi bulunan Mslman elinden klmayan
Allaha kr olsun.134 ya da, lmm, Mslmanlk iddiasnda olmayann
elinden klan Rabbime hamd olsun.135 eklindeki kr duas, belki de i he-
saplamaya yol aacak bir durumun meydana gelmemesinin bir ifadesidir. Bir
baka rivayete gre ise Allaha hamdolsun ki, mrnde bir kez Allaha secde
etmi ve onun katnda bu sfatla benimle ekiecek birisini katilim yapmad.
Beni bir Arap ldrmedi.136 demitir. Bu dua asndan olaya bakacak olursak,
halifenin Mslmanlk yannda, Arapl da bir gvence olarak grmesi dikkat
ekicidir. Baka bir rivayette yer alan, halifenin Arabn beni ldrmeyeceini
biliyordum.137 eklindeki ifadesi de bu gveni dorulamaktadr.
Halifenin Mslman veya Arap birisi tarafndan ldrlmeyiine kret-
mesinden daha ilgin olan ise, bir rivayete gre onun bu duay saldrdan
nce yapm olmasdr. Buna gre Hz. mer, Allahm; lmm bir secde ya
da bir rk yapm ve kyamet gn katnda bu kimlii ile benimle ekiecek
birisinin elinden klma.138 diye dua etmitir. Bu dua, halifenin aka bir i
hesaplama korkusu yannda halkla i ie yaamas nedeniyle, yaayabi-
lecei muhtemel bir tartma ve kavgay dndrmektedir. Eer bu dua
saldrdan sonra yaplm ise, o zaman da bir yetikin kle kendisini ehit et-
tii iin, ehadet arzusunun gereklemesi nedeniyle halifenin yapt kr,
daha net anlalabilecektir.
Halife Hz. merin, hibir yetikin klenin Medineye giriine izin
vermeyii,139 muhtemel bir silahl olay engellemek iindir.140 nk cizye
uygulamasnda da grdmz zere Hz. Peygamberden itibaren ergenlik,
hem din sorumluluk hem de silah gc potansiyeli olarak deerlendirilmi-
tir.141 Kald ki Medineye getirilen kleler, sava ortamnn geride braktklar-
dr. Dolaysyla bu durumun onlar bir intikam ortamna srklemesi muh-
temeldir.
Halife, evine gtrldkten sonra, saldrgann kim olduunun sorgulanma-
s iin Abdullah b. Abbas grevlendirmitir. Hlbuki Abdullah b. Abbas yaral
halifeyi mescitten evine tayanlardan birisiydi.142 Dolaysyla da onun, sald-
rya, hatta katilin intiharna da ahit olanlar arasnda olmas gerekir. Burada
ilgin olan nokta, namaz esnasnda vuku bulan saldr ardndan intihar etmesi
134 Belzur, Ensb, X, 424; Taber, IV, 191.

135 bn Sad, III, 313; bnul-Esr, Usdul-be, IV, 164; bn skir, XLIV, 415.
136 bn Sad, III, 321; bn skir, XLIV, 414.
140 akir, III, 83.
141 Belzur, 89.
142 bn Sad, III, 325; Eb Said el-Hudr Yaraland zaman halifenin yanndaki 19 kiinin doku-
zuncusuydum. Onu evine soktuumuzda bize ac ve arsndan ikyet etmekteydi. Bkz. bn
Sad, III, 328.
ve hatta adeta emin olmak iin tekrardan ldrlmesine ramen, katilin te-
hisi iin bir soruturmaya giriilmi olmasdr.143 Bunun muhtemel nedenleri;
- Halifenin durumunun ciddiyeti nedeniyle, mescitten ivedilikle kld
iin, katilin olay yerinde braklp tam anlamyla tehis edilememesi,
- Olayn muhtemel balantlarnn tespiti,
- Bu olay karsnda halkn nabzn tutma abas,
- Medinede saylar gittike artan yetikin klelerin arasnda, Eb
Llenin ok da mehur bir yz olmamas olarak dnlebilir.
Halifenin, katilin kimliini oka merak etmesi ve hangi toplulua veya
kabileye ait olduunu renme istei,144 nabz tutma ve muhtemel balant
tespitine dnk abasn, rendikten sonra da O zanaatkr m?145 sorusu,
-aralarnda ksa sre nce yaanan diyalog sayesinde- katilin, zellikle halife
tarafndan tanndn gsterir.
Abdullah b. Abbasn Katil, Eb Lle!demesi zerine halife, Ben
Medineye hibir kfirin girmesini istemiyordum, sizin istediiniz oldu, aklma
yenildim.146 ya da bana galip geldiniz!147 diyerek hayflanmtr. Bir ba-
ka rivayete gre halife, Kim bana kastetti?diye sormu, Murenin klesi
Eb Lle, yani Feyrz! cevabn alnca da, Ben sizi kfirlerin bize gn-
derilmesinden men etmitim. veya Ben sizi kfirlerin bize gnderilmesinden
menetmitim, bana as geldiniz.,148 beni yendiniz.149 cevabn vermitir.
Halifenin bu sznden, yaanabilecek muhtemel tehlikeyi nceden grebil-
dii anlam kar. nk Eb Lle iin kendisi ile bizzat valisi yazm ve
halife de buna onay vermitir. Yani Eb Lle, Medineye bizzat halifeden
alnan zel izinle gelmi olmasna karn, halife lmeden nce ashaba si-
temde bulunmutur. Bu durumda sitem, aslnda Mure b. ube zerinden
tm ashabadr. O halde bu szde, Muire b. ubeye sitem, ashaba kar bir
itaatsizlik sulamas vardr. Hatrlanaca zere, Kfe valisi Mure b. ube,
halifeye bir mektup yazp, eli altnda zanaatkr bir klenin bulunduunu
belirterek, Medine Mslmanlarnn faydasna olaca dncesiyle kendisi-
ne giri izni istemiti.150 Halifenin izni ardndan Medineye gelen kle ise, bir
zaman sonra Hz. merle bireysel vergisi hususunda birka defa grme
abalar oldu.151 Yani, klenin Medineye geliinde hem valinin bizzat mektup
143 bn Sad, III, 323, 325; bn Kuteybe, el-mame, 35; bnul-Esr, Usdul-be, IV, 164; bn
skir, XLIV, 414, 421.
144 Belzur, Ensb, X, 418; Bir rivayette Hz. mer, saldrganla ilgili Hz. Aliyi de sorgulamtr.
Halifenin Bu adam iinizdeki hangi topluluktand?sorusuna Hz. Ali Hibirimizin topluluun-
dan deil, biz isteriz ki Allah bizim mrmzden alsn sana versin. karln vermitir. Bkz.
bn skir, XLIV, 420.
146 bn Sad, III, 325.
148 bn Sad, III, 325.
150 bn Sad, III, 320.
151 bn Sad, III, 320.
24 SLM LMLER DERGS
yazacak kadar abalamas, hem de Medinenin ihtiyalar zerinden halife

zerinde bask kurmas sz konusudur.
Halifenin, saldr ardndan katil zerinden bir dier tepkisi ise bizzat Ab-
dullah b. Abbasa olmutur. Halifenin Sen ve baban, Medinede kfirlerin
oalmasn istiyordunuz.152 ya da .holanyordunuz.153 sz, kar taraf
sulama ierirken, yaananlar nedeniyle halifenin kararlarnn isabetliliini
de ifade eder. nk halife Medinede klelerin bulunmasna, zellikle de
ergenlikten sonra burada ikamet etmelerine msaade etmiyordu.154
Halife yapt aratrmalarn ardndan, olay bireysel bir saldr olarak de-
erlendirmeye devam etmitir. Bunda en byk delil, Medineye yetikin kle
giri yasa ihlalinin yanlln dile getiren halifeye, bn Abbasn stersen
girilerini yasaklarz.155 ya da Onlar ldrrz!156demesidir. Halife bu ifa-
deye, bir rivayete gre Yalan sylyorsun157 diyerek kar kmtr. Bun-
da en byk etken, bn Abbasn en fazla kleye sahip olmas dnlebilir.158
Bir baka rivayette ise, Sizin dilinizle konuup, namaznz klp, ibadetlerinizi
yaptktan sonra m?159 diye kmas, aslnda slami kltr iinde yaama-
nn kazanmlarndan, insanlar soutmama amac tar. nk Acemlerin
beldende oaldn gryorum, onlara kar tedbirli ol!160, veya Tedbirli ol,
ya da Acemleri Medineden kar.161 uyarsn yapan Uyeyne b. Hsna halife,
Onlar slama snyorlar.162 cevabn vermitir.
rnein, olayla alakas olduu sylenen Hrmzan, Medineye bir Mecusi
olarak gelmi ve Hz. merin yardm ile slama girmitir.163 Fakat Uyeyne,
bu uyarsn yaparken sanki olay biliyormuasna, parman Hz. merin
yaralanaca yere bastrarak imada bulunmutur.164
Halife, herhalde olay bir gayr- Mslim organizasyonu olarak grmedii
iin olsa gerek, muhtemel halefine yapt vasiyette, zimm hukukuna vurgu
yapmtr. Halefine, Allah ve Resulnn zimmetine ve ahitlerine vefal ol-
may, zimmlere gleri orannda mkellefiyet yklemeyi ve onlarn urunda
gerekirse savamay vasiyet etmitir.165 Bu olay nedeniyle, tm zimmlerin
hedef alnmamas asndan sz konusu vasiyet, ok nemlidir.

153 bn Sad, III, 313.
158 bn skir, XLIV, 415; slam Aratrmalar Komisyonu, Rasulullahn (s.a.v.) Doumundan
Gnmze slam Tarihi, I-II, stanbul, 2012, I, 173.
160 bn ebbe, III, 890; bn skir, XLIV, 408.
163 bnul-Esr, el-Kmil, II, 392
164 bn skir, 408.
165 bn Sad, III, 315; Belzur, Ensb, X, 415; Taber, IV, 191; bnul-Esr, el-Kmil, II, 448; bn
skir, XLIV, 418.
7. Saldrnn Organize Bir Olay Olup Olmamas

Halife olayn sorgulanmas iin Abdullah b. Abbas grevlendirip, katilin
Mure b. ubenin klesi zanaatkr Eb Lle olduunu renince Neden
yapt ki bunu? Allah onu kahretsin, ben ona iyilii emrettim.166 diyerek a-
knln dile getirmitir. bnul-Esr ve Zeheb, Hz. merin vergi hususunda
ilk etapta kleyi teskin etmeye altn, aslnda onun amacnn, Mure ile
konuup vergiyi azaltmak olduunu sylemektedir.167 Fakat bu deerlendir-
me, rivayetlerden hareketle deil, iyi niyetle yaplm bir deerlendirme gibi-
dir. nk rivayetlerin geneline baktmzda Hz. merin zanaatkr-vergi
kyas yaptn, kendisine sadakat tavsiye ettiini, kazancnn ok iyi dzey-
de olduunu168 ve klenin de menfaatine uygun cevap alamad iin kzgn
ayrldn, hatta halifeyi tehdit ettiini grmek mmkndr.169
Halifenin, katilin kimliini renmesi zerine verdii tepki, ikisi arasnda
bireysel bir husumetin olmadn ve halifenin olayn kaynana hala tam
anlamyla vakf olamadn gstermektedir. Aslnda halife ar yaral iken,
saldrnn sadece vergi hususundan kaynaklandn dnmt. Kald ki
bu zaman zarfnda da olayn arka planna dair her hangi bir yeni bilgiye ula-
lamamt. Ayrca halifenin saldrdan birka gn sonra170 vefat etmi olma-
s da, artlar dikkate alndnda salnda muhtemel balantlarn aydnla-
tlmas iin yeterli deildi. Tm bunlardan hareketle, bu aamada saldrnn
bireysellii daha yerinde bir tespit olarak durmaktadr.
a. D Balant
lk dnem kaynaklarnda olaya dair yer alan rivayetler, belli bir metodoloji
erevesinde ele alnp kritik edilmemitir. Bilakis Hz. merin ehadeti ile
alakal mevcut olan btn bilgiler, ayn balk altnda toplanmtr. Bu du-
rum, olayn aslnn tespitini engelledii gibi, olay ksmen de olsa karmak
hale getirmitir. Fakat bu bilgiler son dnem almalarnda daha sistemli bir
ekilde ele alnarak, olayn bireysel ya da organize oluunun tespiti ve i ya
da d balantlar asndan deerlendirilmesi yoluna gidilmitir.
Son dnem melliflerinden Muhammed Heykel, Eb Lle iin, ha-
racnn arlna binaen bu cinayeti ilemise, bundan bireysel bir kar elde
edemedii gibi, bedelini hayatyla demitir.171 diyerek saldrnn bireysel bir
i olmayaca hususunda srarcdr. Buna delil olarak, meselenin bireysel
grme ile halledilebileceini, vergiden ikyeti olmann, maksad rten
bir klf olduunu ne srer.172 Akkad ise, bir rgtlenmenin sz konusu
166 bn Sad, III, 313; Belzur, Ensb, X, 414; bnul-Esr, Usdul-be, IV, 164.
167 bnul-Esr, Usdul-abe, IV, 165; Zeheb, III, 278.
170 Halifenin, saldrdan sonra gn yaad hususunda bkz. bn Kuteybe, el-Merif, 183; bn
Abdirabbih, V, 25; bnul-Esr, Usdul-be, IV, 166.
171 Heykel, II, 291; ayrca bkz. Akkd, 201.
172 Heykel, II, 291; ayrca bkz. Akkd, 202.
26 SLM LMLER DERGS
olduunu, muhtemel ksastan kurtulmak iin de verginin bahane edildii

grndedir. 173 Heykel, saldry halifenin fetih faaliyetlerinin, slam devle-
ti egemenliinin ve artan gcnn faturas olarak deerlendirir. Dolaysyla
olay, Hz. merin Mecusi, Yahudi ve Hristiyanlar malup etmesi ardndan
oluan bir organizasyonun rn olarak grr. 174
Heykel, Abdurrahman b. Avfn ve Abdurrahman b. Eb Bekrin, saldrya
dair getirdikleri deliller ve bu ahslarn Mslmanlarn en adil ahitleri olmas
nedeniyle olayn bir entrika olabileceini vurgular.175 Ona gre, asl artc
olan, Hz. merin suikasta kurban gitmesi deil, azaltlmayan haracn, buna
neden olarak gsterilmesidir.176 Heykele gre, klenin tehdidi ardndan Kab,
infazn yaplaca sreyi belirlemitir.177 Mahmud akir, bu tehlikenin yklan
Mecusi devletiyle gn yzne ktn ve sinsice varln srdrdn ne
srer. Ona gre Hz. mer de bunun farkndadr.178 slam devletine ve halife-
ye kar yrtlen kindar siyasette Farisilerin daha youn olmasnn nedeni,
kendilerinin siyasi varlk alanlarnn kalmaydr.179 Fakat bu iddiann, H-
ristiyan ve Yahudiler iin fazla bir geerlilii yoktur. nk blgede slamn
ortaya kndan itibaren, Yahudilerin bir devletleri olmamasna karn, H-
ristiyanlarn hala Bizans ve Habeistan gibi iki devletleri mevcuttur. Ancak
akir, sz konusu tehlikeyi, dier din mensuplarnn itikad kskanlklarnn,
Farisilerin siyasi kskanlklar ile birlemesinin oluturduu grndedir.180
Tantav, bu haberde ad geen Fars asll kiiler nedeniyle olay bir Fars
organizasyonu olarak niteler.181 Akkad ise sava meydanndaki malubiyet-
lerin Farisilerde kavmiyetilie sebebiyet verdiini ne srer.182
Eb Reyye, bu iin k noktasn Kab b. el-Ahbr olarak grr. O,
Kabn, slama olan dmanl yolunda nce hadis rivayeti iine girimesi
nedeniyle Hz. merin hadis rivayetinden onu menetmesinin, Kab durdu-
ramadn syler.183Aslnda Eb Reyye, Hz. merin ldrlmesi zerinden
Hadis klliyat iindeki israiliyyat varlna iaret ederek, bu cinayet aracl
ile hadis ravilerine ynelik ciddi iddia ve sulamalar ortaya atar.184 Ona gre
Kab, hadis ilmine fitne sokma abasn devam ettirmek ve bu fitneyi gerek-
letirmek iin Hz. merin ldrlmesi iinde de yer almtr. Bu i, bir rgt
173 Akkd, 202-203.

174 Heykel, II, 291.
176 Heykel, II, 299; Akkd, 203.
178 akir, III, 83-84.
179 akir, III, 84; Hasan, I, 322.
180 akir, III, 85; Hasan, I, 322.
181 Tantav, 397.
182 Akkd, 201.
183 Ebu Reyye, Mahmd, Edva ales-Snnetil-Muhammediyye ev Difa anil-Hads, V. Bask, Bey-
rut, (t.y.), 153.
184 Geni bilgi iin bkz. zafar, M. Emin, Mehmet Grmez, Ebu Reyye ve Kitab zerine, Jour-
nal of Islamic Research, V/1, January 1991, 63-72.
tarafndan infaz edilmi olup, en byk yelerinden biri Kab olan rgt,
Hrmzan bakanlnda kurulmu ve infaz iin Eb Lleyi kullanmtr.
185
Eb Reyye, Kabn hem ehadet hem de gn mr bien haberinden
hareketle, olay bir organizasyon ii olarak deerlendirir.186
Organize bir faaliyet oluu hususundaki temel dayanaklardan en gls
ise, gerek katilin yetikin kle oluu nedeniyle saldry bilinli olarak yap-
m olmas, 187 gerekse onun ibirlikileri olan Hrmzan ve Kab gibilerin,
Mslman grnts altnda slama olan gizli dmanlklardr. Bu yakla-
ma gre saldr, Yahudi, Hristiyan ve Mecsilerin organize olarak yaptklar
bir olaydr. Akkad, Enbar halkndan olduu iin, Cufeynenin de Farsllarn
mttefik ve dostu gibi davrand grndedir.188
Aslnda operasyonun bir rgt ii olup olmadn tespit edebilmek iin,
cinayet ncesindeki duru ve tutumlar hayli belirleyicidir. Bu hususta en
fazla dikkat ekilen noktalar, saldrgann bireysel tutumu yannda Kabn
gayb haberleridir. Kabn, Tevrattan hareketle lm tespitinde bulunmu
olmas, onun bir rgt mensubu olduunu gstermez. nk byle bir or-
ganizasyon tertipleyecek kii, emelini ak edecei gibi, halife tayini tavsiye-
si189 ile de muhtemel hedeflerden doacak olan siyasal kargaay da nlemi
olacaktr. Ancak onun muhtemel bir tertipten haberdar olarak, gayb ilimlere
vakf bir ahsiyet grnts vermek ve bu yolla hret bulmak niyetine y-
nelik tespitler, daha makul grnmektedir.190
Mesele, Hz. merin ehadetinden sonra daha da bymtr. nk hali-
fenin ehadetinden sonra, yeni tespitler ve bunlara binaen de yeni lmler ya-
anmtr.191 yle ki; bu yaananlar zerine ciddi tartmalar cereyan etmi,192
Amr b. el-Asn193 veya Hz. Osmann yaklam da tartmalar artran bir ba-
ka neden olmutur.194 Saldr sonucunda, intikam maksadyla ldrlen in-
sanlar iinde Mslmanln ilan etmi olan Hrmzann195 ve yine vergi ile
mkellef olan zimmlerin varl sebebiyle, baz Mslmanlar Ubeydullah b.
mer hakknda ksasa hkmetmilerdir.196 nk olay yerinde intihar eden
185 Ebu Reyye, 153; Akkd, 202.

186 Ebu Reye, 154.
187 Dini mensubiyetin bu iddetin uygulanmasnda bir rol olabilir. bkz. Irving, II, 286.
188 Akkd, 202.
189 Taber, IV, 240.
190 Akkd, 202.
191 Ubeydullahn Cufeyne, Hrmzan ve Ebu Llenin kzn ldrd gn insanlara adeta
gece oldu. bn Sad, III, 330; Belzur, Ensb, X, 433.
192 Ksas uygulanmas veya diyetinin denmesine dair tartmalar iin bkz. bnul-Esr, el-Kmil,
II, 467.
193 Amr b. El-Asn Ey emirel-mminn, bu i sen ynetici olmadan meydana geldi, onlarla ilgi-
lenme. Bkz. bn Sad, III, 33.
194 Belzur, Ensb, X, 433; Taber, IV, 239-240.
195 Hrmzan Hz. merle ilk karlamasnda slama girmi, lrken de kelime-i tevhit getir-
mitir. Bkz. Taber, IV, 240; bnul-Esir, el-Kmil fit-Tarh, II, 466; Hrmzan haricinde-ld-
rlenlerin- hepsi mrikti. Bkz. bnul-Esr, Usdul-be, III, 522.
196 bn Sad, III, 325, 330; Belzur, Ensb, X, 434.
28 SLM LMLER DERGS
Eb Lle yannda, onunla ibirlii iinde olduu tespitleri zerine Hrm-

zan ve Cufeyne de Ubeydullah b. mer tarafndan ldrlmtr.197 Cufeyne
ve Hrmzan haricinde len nc kii hususunda farkl rivayetler vardr.
Kaynaklarda nc kiinin Eb Llenin olu198 veya kz,199 Hrmzann
kz,200 Cufeynenin kz veya iki olu201 ifadesi geer.
Rivayetlerin geneline baktmzda, cinayetin arkasnda fikir ve eylem
plannda baka kiilerin olduuna dair baz tespitleri grmek mmkn-
dr. Fakat Hrmzann olu Kumazbana gre bu ynde tespit edilmi olan
balantlar, Medinede meskn acemlerin sradan sohbetleridir.202stelik
Hrmzan, Eb Llenin elinde grd ba hemen alp Bununla ne
yapyorsun?203 diye kendisine kmtr. Bir baka rivayette geen Bu e-
hirde bununla ne yapyorsun?204 diye kmtr. Bu szler, tek balarna
ele alndklarnda, Hrmzann hem Medinede, elinde bakla bir klenin
dolamasnn tehlikesine dikkat ekmesini; hem de Eb Llede, daha nce
grmedii bir durumu fark ettii iin aknln ifade eder.
Ubeydullah b. merin ldrd kiiler Arap asll veya hepsi Mslman
olmayp, bilakis sonradan Medineye bir vesile ile gelip orada yaamlarna
devam edenlerdi. Bunlardan ilki Hrmzand. O, Tster valisi olup bura-
nn kuatmas esnasnda esir edilerek bakent Medineye getirilmitir.205 Hz.
merle yaad ilgin diyalou ardndan Mslman olan Hrmzan, ha-
life tarafndan Medinede ikamet ettirilmi ve kendisine denek tahsis edil-
miti.206 Hrmzann Medineye gelii ve slama girii Hz. mer sayesinde
olmutur. Onun Medinede bulunmas Fars devleti iin ciddi bir kayp iken
Mslmanlar iin ise stratejik bir kazanmd. nk blgeyi ok iyi tanyan
Hrmzann, askeri stratejide Hz. mere ksmen destei bile olmutur.207
Cufeyne ise Hreli bir Hristiyand.208 Sad b. Eb Vakks209 veya Sad b. Mlik
ile yapt szleme dorultusunda Medineye getirilmi olup, burada da oku-
ma yazma retimi ii ile meguld.210
197 bnul-Esr, Usdul-be, III, 522

198 bnul-Esr, Usdul-be, III, 522.
199 bn Sad, III, 330; Ebu Llenin kznn Mslman olduuna dair bkz. bn Sad, III, 330;
Taber, IV, 239. Ayrca diyet uygulamas hususunda ki adam ve cariyenin diyeti dendi.
ifadesi iin bkz. bn Sad, III, 330; Belzur, Ensb, X, 434.
200 bnul-Esr, Usdul-abe, III, 522.
201 Belzur, 460.
202 Taber, IV, 243; bnul-Esr, el-Kmil, II, 467.
203 bnul-Esr, el-Kmil, II, 467.
204 bn Hibbn, 243.
207 Azerbaycan ve Isfahann fethinde nasl bir strateji izlenmesi gerektiine dair danmas hu-
susunda bkz. Belzur, Futh, 300; bn Abdirabbih, II, 45;
209 bnul-Esr, Usdul-be, III, 522.
210 Taber, IV, 240. Sad b. Ebi Vakkasn, Ubeydullah b. mer ile kavgaya tutumas, Cfeynenin
onun anlamals olduunu gsterir. Bkz. bnul-Esr, Usdul-be, III, 522; bn Hibban, 288.
Muhtemel bir komplo oluuna dair tespitlerin ilki, Abdurrahman b.

Avfn, cinayetin ilendii baktan hareketle aklad bilgidir. Buna gre
o, sz konusu haneri, olaydan nceki gn Hrmzan ve Cufeynede grd-
n, onu ne iin kullandklarn sorunca da Bununla et kesiyoruz,biz ete
dokunmuyoruz.211 cevabn aldn aktarmtr. O ortamda bulunan Ubey-
dullah b. mer, bu bilgiyi tekrardan Abdurrahman b. Avftan teyit ettikten
sonra Hrmzan ve Cufeyneyi ibirliki olarak deerlendirip ldrmtr.212
Bu tespitte mulk kalan nokta, Abdurrahman b. Avfn bizzat saldrya ahit
olmasna ramen, baktan hareketle aktard bilgiden, vefat etmeden nce
halifeye bahsetmemi olmasdr.
kinci tespit ise Abdurrahman b. Eb Bekre aittir. O, Hz. merin bak-
land sabah syledii, merin ldrlmesi zamanlarnda Eb Lleye u-
radm. Yannda Cfeyne ve Hrmzan vard. Onlarn hepsi yakn dost ve sr-
dat. Kendilerini takip ettiimde farkna varp heyecanlandlar ve ellerinden
ift bal, ortasnda kabzas olan bir haner dt. Hanerin nasl olduuna
bakn.213 sz zerine, bahsedilen hanerle su aletinin ayn olduu tespit
edildi. Ubeydullah b. mer bunu duyunca da onlar ldrmeye karar verdi.214
Bu rivayet asndan olaya yaklatmzda da olay tam olarak zmlene-
memektedir. nk Abdurrahman b. Eb Bekir, ne saldrdan nce ne de
sonra bu olaydan halifeye bahsetmitir. stelik rivayette halifenin baklan-
d sabah byle bir konuma gerekletii sylenirken faillerin aratrlma
abasna ramen, halife bu olaydan haberdar edilmemitir.
nc bir tespit ise yledir. Aslnda kle, Hz. mere danp olumlu ce-
vap alamaynca o anda onu ldrmeye niyetlenmitir. Bu nedenle hemen ift
bal bir haner yapm, bileyip zehirledikten sonra215 onunla Hrmzana
gitmitir. Bunu nasl gryorsun? sorusuna Hrmzandan, Bununla yara-
ladn herkesi ldrebileceini gryorum. cevabn almtr.216Belki bu tes-
pitte olayn organize oluu hususunda bir ynlendirme grmek mmkndr.
Yaygn olmamakla birlikte, olayn balantlarnn, halifenin salnda
tespit edildii ynndeki rivayetlerin de kaynaklarda mevcut olduunu gr-
mek mmkndr. Bu hususta iki farkl rivayet sz konusudur. Birincisi Eb
Llenin saldr ardndan, mescitten katktan sonra Ben Temmden birisi
tarafndan yakalanp ldrlmesidir. Bu ahs, elinde Hz. merin ldrld-
hanerle dnmtr. Hanere ve ldrenlere dair bilgileri bu sayede re-
nen Ubeydullah b. mer, babasnn vefatna kadar bekledikten sonra ad ge-
en sulular ldrmtr.217 kinci husus ise Eb Llenin, saldrdan sonra

212 bn Sad, III, 324, 329; Belzur, Ensb, X, 427; Belzur, Futh, 374.
213 Belzur, Ensb, X, 432; Taber, IV, 240.
214 bn Sad, III, 329; Zeheb, III, 296.
215 bn skir, 410; Suyt, 106.
216 bn skir, 410; bnul-Esr, Usdul-abe, IV, 164.
217 Taber, IV, 240.
30 SLM LMLER DERGS
cann kurtarp Medinedeki el-Bki mezarlna kamasdr. Kendisini takip

eden Ubeydullah, onun burada Hrmzan ve Cufeyne ile bulutuuna ahit
olmu, zerlerinden yere den haneri de grnce, kendilerini ldrmtr.218
Bu tespit ve sylemler Medinede yaylnca, ehirde bir kamuoyu olu-
mutur. Ubeydullah b. mer sadece kendisine ulaan bu tespitlerin etkisin-
de kalarak cinayete kalkmamtr. Muhammed b. ihb yoluyla gelen bir
rivayette Abdullah b. Amrn Allah Hafsaya rahmet eylesin. O, Ubeydulllah
bu katliama tevik edenlerdendi.219 sz, Ubeydullahn, ortaya kan yeni
bilgiler yannda, kkrtmalarn da etkisinde kaldn gsterir.
b. Balant
Saldrnn nedeni hususunda, en sra d iddia msterik Caetaniye aittir.
O, bu ite organize bir durum tespiti yapmakla birlikte, hibir delil ya da kay-
nak gstermeksizin iin arkasnda gayr- Mslim bir yaplanmay deil, bizzat
ashab gsterir. Cateani, bir meczup olan Eb Llein byle bir i iin biilmi
kaftan olduunu, bu yar deli karakterini birka kez sergilediini, ama gerekte
kullanldn, saldr amacna ulanca da bilinmeyen birisi tarafndan ldr-
lerek konumasnn engellendiini ileri srer. ddiasn daha da ileri gtrerek,
bu organizasyonun Hz. Osman ehit eden sahabeler olduuna dair bir baka
iddia ortaya atar.220 Caetaninin iddias, birka adan eletiriye aktr.
Ashabn, bu elim olaya kar tavr rivayetlerde gayet belirgindir. Hz. merin,
olayn soruturmas iin grevlendirdii Abdullah b. Abbasn, halk iinde do-
latktan sonra Ey Emirul mminin, sana cennet mjdesi veriyorum. Karla-
tm kadn yada erkek olsun, Allah korkusu ile krplan hibir gz grmedim
ki sana alamasn ve anne babalarn sana feda etmesin.221 sz, halkn Hz.
merden memnuniyetini gstermektedir. Zaten lm deinde olan halifeyi
Mslmanlar grup grup ziyaret ederek kendisine vglerini belirtmilerdir.222
Hz. merin ehadeti haberi yayldnda, Mslmanlar bu durumu adeta ya-
adklar ilk musibet ve kyametin kopmas olarak nitelemilerdir.223 Nitekim
halk arasna karan Abdullah b. Abbasa, Mslmanlar hem katilin ismini
vermiler hem de kendileriyle bir alakas olmadn syledikleri Eb Lleye
lanet okurken, halifeye de ifa temennisinde bulunmulardr.224
Hz. merin vefat, phesiz Mslmanlar ve slam devleti iin ciddi bir
kayp olmutur.225 Hz. Peygamberin duas, onun Mslmanlar asndan de-
218 bn Hibbn, 288; Ebul-Kasm, 153.

220 Caetani, Leone, Annali Dell Islam, (I-X), Ulricho Hoepli, Milano, 1912, V, 42.
221 bnul-Cevzi, Trhu mer bnul-Hattb, 199.
222 bn Kuteybe, el-mame, 36.
223 bn Sad, III, 314, bn skir, 418.
224 bn Sad, III, 313, 323.
225 merin lm ile hadr-bedev her Arabn evinde bir kayp yaand., bkz. Belzur, Ensb,
X, 445; ayrca Hz. merin ldrld gn iin Bugn slam g kaybetmitir. deerlen-
dirmeleri iin bkz. bn skir, XLIV, 461.
erini ok iyi bir ekilde dile getirir.226 Hz. merin hayatn bn Abbas Ey
emirel-mminin, Mslmanln zafer, hilafetin fetihti. Vallahi emirliin yery-
zn adaletle doldurdu227 szleriyle kendisine zetlemitir. Bu ifade, adeta
Hz. merin zerinden Mslmanln Mekke ve Medinedeki seyrini zetler
mahiyettedir. Buna karn, Hz. merin ashaba verdii deeri, onun vasiye-
tinden hareketle aktarmtk. Ayrca, eer Eb Lle, daha ncesinde buna
benzer meczup bir faaliyet iinde olsayd, bu durum rivayetlerde muhakkak
yer bulurdu. nk saldr ardndan onu tantmak maksadyla kullanlan
ifadelerde saldrganl veya meczupluu deil, bilakis mahir bir zanaatkr
oluundan sz edilmitir.
Saldrda halifenin yannda ashaptan bakalarnn da yaralanmas ve e-
hadeti sz konusudur. Bu durum, ashaptan bazlarnn gizli bir rgtlenme
iinde olamayacan, gerek saldrgann nitelenen tavr ve gerekse saldr es-
nasnda ashaptan birok kiinin rastgele yaralanm olmas asndan ispat-
lar niteliktedir.
Rivayetlerde herhangi bir klenin saldrdan nceki adm ve balantlarna
dair bilgilere bakldnda, klenin ashapla arasndaki muhtemel ba veya bu
ynde bir abann gn yzne kmamas artcdr. Saldr ardndan halife
orada ehit olmam, gerek ashabn, gerekse kendisinin tedavisi ardndan hi-
lafete dair deerli nerileri olmutur.228 Bu da siyasi bir kargaann veya hila-
fetin belli glerin eline gemesi gibi bir ihtimalin gereklemediini gsterir.
nk halife namzetleri, bizzat Hz. mer tarafndan seilmi olup,229 bunlar-
dan hangisinin halife olaca da ura ile belirlenecei iin kesin deildir.
Bir baka msterik Della Vidaya gre ise, ashabn bu ynde bir abas
olduuna dair iddialar mesnetsizdir. O, bu iin siyasi ya da sosyal bir he-
saplama deil, bilakis ahsi bir intikam olduunu belirtir. 230 Robert Payne
de olayn basit bir vergi tartmasna dayandn ve olayda derin yaplanma
olmadn savunur. 231
balant ya da derin oluum hususunda sadece bat dnyasnda deil,
slam dnyasnda da benzer yorumlara rastlamak mmkndr. Hz. merin
valilerine yaklam ve Kfe valisi Mure b. ubenin konumunun belir-
sizliinden bahseden Azimli, net bir tespit yapmakszn katilin Murenin
klesi olmas zerinden politik hesaplara dikkat eker.232 O, Cabirnin de
bu yndeki varsaymlarndan hareketle, Kurey aristokrasisinin zerlerinde
226 bnul-Cevzi, Menkb, 14-15.

227 bn Sad, III, 328; Belzur, Ensb, X, 291, 432.
228 mer dnya ilerini dzene koyduktan sonra hatta define dair talimatlarn bile verdikten
sonra lmtr. Bkz. Irving, II, 287.
229 bn Sad, III, 317-318.
230 Levi, Della Vida Giorgio, mer A, MEB, Eskiehir, 1997, IX, 471; Olayn din ve politik
nedenden kaynaklanmayp, bilakis ahsi bir mesele olduu hususunda ayrca bkz. Mantran,
Robert, slamn Yayl Tarihi-(VII-XI. Yzyllar), ev. smet Kayaolu, Ankara 1981,96.
231 Payne, 105.
232 Azimli, Mehmet, Drt Halifeyi Farkl Okumak, -2, Hz. mer, Ankara 2012, 108.
32 SLM LMLER DERGS
hissettikleri hilafet basksnn, kendilerinde bkknla sebep olduunu, ha-

lifenin ldrlmesinin ise bir rahatlamay saladn Muirenin de muhte-
mel hesaplarndan hareketle ne srer.233 Her ne kadar Muire b. ubenin
Kfe valiliine atanma ii uyankl sayesinde olmusa da234 valilik grevi
Hz. mer cinayetiyle kalc olmam, bilakis kendisi Hz. Osman dneminde
grevden alnan ilk vali olmutur. nk Kfenin eski valisi olan Sad b. Eb
Vakkasn bir yl sonra tekrar eski yerine atanmas, bizzat halife merin va-
siyeti zerine olmutur.235 Dolaysyla hem Sadn atanmas, hem Muirenin
azledilmesinin, bu cinayetle hibir alakas yoktur. Dolaysyla, bu cinayetle
bata Muire olmak zere, belirli kesimlerin bir ey elde ettiini sylemek
gtr.
Hz. merin ehadetinde, zellikle Kurey erafnn pay olduu ve bunun
sebebini hareket sahalarnn darl eklinde tarif etmek, tarihsel gereklik
tamaz. nk bata Kurey olmak zere ensar-muhacirun, hibir zaman
yaayamayacaklar byk bir maddi bir refaha kavumulard. Bunun bi-
lincinde olmayanlara ise bu gerek kendi aralarnda hatrlatlyordu. rne-
in Hz. merin tefti kararna oka ierleyen Kureyin soylularndan Amr
b. el-Asa Muhammed b. Mesleme Eer bn Hanteme olmasayd, sen imdi
avlundaki keinin verdii ste sevinirdin diyerek, Hz. mer ynetimi saye-
sinde elde edilen konum ve kazanmlar zetlemitir. Keza halife vasiyetin-
de, sadece zimmet ehlini deil, ensar-muhacirun bata olmak zere bedevi,
hadr vs. herkese vurgu yapmt.236 Ayrca Hz. merin, ar yaral iken
katilinin acemden olduunu renince Arabn beni ldrmeyeceini biliyor-
dum. sz, nefret ve usanma gibi iddialar sz konusu olsa bile, bu durumun
bir suikasta neden olamayacan gsterir.
Ubeydullahn intikam mcadelesinde syledii tehditvari szlerden237 ha-
reketle de ashabn zan altnda kalmas mmkn deildir. Ubeydullahn in-
tikam mcadelesine baladktan sonra kulland cmlelerde, ashab teh-
dit eden baz imalar da sz konusudur.238Muhtemelen Ubeydullah, cinayeti
ileyen kleden hareketle, ashabn kle edinmesinden rahatszlk duyarak,
genele ynelik tehdit ifadeleri kullanmtr. 239 Ubeydullahn, Vallahi bun-
lardan klelerden- kimin yannda varsa ldreceim.240 tehdidi, bunun ak
bir ifadesidir. Ubeydullah b. merin rgtlenme tespitleri zerine ldrd
kii ardndan, yapt tehdit, Medinede edinilmi olan klelere yneliktir.
233 Azimli, 108.

237 Taber, IV, 239; bnul-Esr, el-Kmil, II, 466.
238 Ubeydullah b. merin -Muhacirun ve Ensar ima ederek- Vallahi babamn kanna giren, bu
ie karanlar ldreceim. sz iin bkz. Taber, IV, 239.
SONU
Hz. merin hilafet grevini ifa ederken bir kle tarafndan ehit edilme-
si, hem onun yaam biiminin sradanln, hem de slam devletinde belirli
alanlarda kurumsallamann hala tamamlanamadn gsterir. Bu ynde-
ki eksikliklerin en byk nedeni muhafzlk ve terifat gibi hizmetlerin Hz.
mer tarafndan halktan kopukluk anlay olarak deerlendirilmesidir.
Klenin kendisiyle tanmasndan, halk iinde onunla dertlemesi ve ehit
edebilmesine kadar olan olaylar, bu ynyle izah etmek pek ala mmkn-
dr. Halifenin ehit edilmesi, hilafeti dneminde zelikle gvenlik asndan
verdii en sra d kararlardan olan tehcir uygulamasnn, aslnda ne kadar
yerinde olduunun ak bir gstergesidir. Fakat halife sosyal ihtiyalar nede-
niyle, bakente koymu olduu yetikin kle yasan tam olarak uygulaya-
mamtr. Bu balamda unu syleyebiliriz ki, Hz. mer, kamuoyunu daima
nemsemi, kat ynetim taraftar da olmamtr. lmne sebep olan kle
zerinden koymu olduu yasana dikkat ekmesi ve yasaa dikkat ekme-
si, halifenin mstebit olmadn gsterir.
Halifenin ehadetinin arka plannda, eer d balant olduu kabul edi-
lirse, bu abann, slam devletinde siyasi-sosyal bir alkant oluturmay
baaramadn sylemek mmkndr. ehadeti arkasnda i balantlarn
olduu kabul edilirse, onun dneminde elde edilen kazanmlar ve refah se-
viyesi ynyle genel bir kamuoyunu deil, bireysel hesaplarn varln ne
karr. Ayrca kendi dneminde zellikle bakentte yaayan kesimin, artan
hizmeti ve kle ihtiyac gereinden hareketle, olduka mreffeh yaadn
sylemek mmkndr.
Hz. merin, Mslmanlarn birlik ve btnlne byk nem verdii-
ni, onlar muhtemel atma ortamndan uzak tutmaya altn Medineye
gayr- Mslim giriini yasaklamasnda aka grmek mmkndr. nk
Medine, Mslman silahl gcnn mevcut olduu bir yer deildir. Ayrca
vefat esnasnda bile bir Mslman veya bir Arap tarafndan ldrlmemi
olmasna kreden, vasiyetinde Mslmanlar birletiren ve btnleyen
esaslara vurgu yapan halife, aslnda yarmadada slam devletinin kat ettii
mesafeyi de zetlemi olmaktadr. Aslnda o, son nefesinde yapt krde,
Arap toplumunun slm dini sayesinde, karlar iin artk birbirini ldr-
mekten vazgetiini, slamn blge insann sorumlu ve hesap verecek an-
laya tadn ifade etmitir. Hz. merin samimi Mslmanl ve byk
devlet adaml sayesinde slam devleti siyasi-sosyal herhangi bir felaket ya-
amadan ve tefrikaya girmeden bu badireyi atlatabilmitir. Son olarak, lme-
den nce Arap veya Mslman birisi tarafndan ldrlmeyiine kretmesi,
kendi ynetiminde i atma ortamnn olumadna veya buna frsat tan-
madna bir iaret iken, ayn zamanda kendisinden sonraki halifeye de bir
mesaj niteliindedir.
34 SLM LMLER DERGS
Kaynaka
Araka, Ahmed, Hz. mer, Beyan Yay., stanbul 2004.

Akkad, Abbas Mahmud, Abkariyyatu mer, Daru Nehdatu Msr, Kahire 1998.
Armstrong, Karen, Islam -A Short History-, The Modern Library, New York, 2002.
Azimli, Mehmet, Drt Halifeyi Farkl Okumak, -2, Hz. mer, Ankara 2012.
el-Bekk, Zuheyr, Mevsatu Hulefil-Mslimn, (I-II), Drul-Fikril-Arab, I. Bask,
Beyrut, 1994.
Belzur, Ebl-Abbas Ahmed b. Yahya b. Cbir, Futhul-Buldn, thk. Rdvan Mu-
hammed Rdvan, Kahire, 1932.
............, Ensbul-Erf, (I-XIII),thk. Suheyl Zekkr, Riyd Zirikl, I. Bask, Darul-Fikr,
Beyrt, 1996.
Caetani, Leone, Annali Dell Islam, (I-X), Ulricho Hoepli, Milano, 1912.
Ebl-Kasm, smail b. Muhammed b. el-Fadl et-Teym, el-Huleful-Erbaa, thk, Kerem
Hilmi, Ferhat Eb Sr, Matbaatud-Drul-Kutubul-Msryye, Kahire, 1999.
Eb Ubeyd, el-Kasm b. Sellm, Kitbul-Emvl, thk. Muhammed Hamid Fk,
(b.y.y.),1353.
Eb Reyye, Mahmd, Edva ales-Snnetil-Muhammediyye ev Difa anil-Hadis, V. Bas-
k, Messesetul-lemi lil-Matbuat, Beyrut, (t.y.).
el-Hamev, Eb shak Sihbuddn brahim bn Ebd-Dem, et-Trhul-slm el-Marf
bismit-Trhil-Muzaffer, thk. Hamid Zeyyan- anim Zeyyan, Drus-Sekfe,
Kahire, 1989.
Halife b. Hayyt, el-Leysi el-Usfr, Trhu Halfe b. Hayyt, thk. Ekrem Ziya Umar,
Drut-Taybe, Riyad, 1985.
Hasan, Hasan brahim, (Siyasi-Dini-Kltrel-Sosyal) slam Tarihi, (I-VII), ev. smail
Yiit, Sadreddin Gm, Kayhan Yaynevi, stanbul, 1985.
Heykel, Muhammed Hseyin, el-Faruk mer, (I-II), Drul-Marif, Kahire, 1956.
Irving, Washington, Mahomet and His Successors, (I-II), G.P. Putnams Sons, New
York, 1868.
bn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endels, el-Ikdul-Ferd, (I-IX), thk. Mufid
Muhammed Kumeyha-Abdulmecid Terhini, Drul-Kutubil-lmiyye, I. Bask,
Beyrut, 1983.
bn skir, Ebl-Ksm Sikatuddn Ali b. Hasan b. Hibetullah, Trhu Medneti D-
mak, (I-LXXX), thk. Muhibbddin Eb Said mer b. Garame el-Amrav, Drul-
Fikr, Beyrut, 1995.
bnul-Cevz, Ebl-Ferec Abdurrahman, Menkbu Emiril-Muminn mer b. Hattab,
Drul-Kttbil-Arab, thk. Seyyid Ceml, Beyrut, 2007.
............, Trhu mer b. el-Hattb, Drur-Ridil-Arab, II. Bask, Beyrut, 1985.
bnul-Esr, Ebl-Hasan zzeddin Ali b. Muhammed b. Abdlkerim, el-Kmil fit-Tarh,
(I-XI), thk. Ebl-Fid Abdullah el-Kd, Darul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, 1987.
............, Usdul-be f Marifetis-Sahbe, (I-VIII), thk. Ali Muhammed Muavvez, Adil
Ahmed Abdul-Mevcd, Darul-Kutubil-lmiyye, I. Bask, Beyrut, 1996.
bn Hacer, Ebl-Fazl ehabeddin Ahmed el-Askalani, el-sbe f Temyzis-Sahabe,
(I-IX), haz. Eb Hacer Muhammed Sad b. Besyuni Zalul, Drul-Kutubil-
lmiyye, Beyrt, (t.y.).
bn Hibban, Eb Htim Muhammed, et-Temm, es-Siretun-Nebeviyye ve Ahbrul-
Hulef, thk. Said Kerim el-Fk, Daru bn Haldun, skenderiye, (t.y.).
bn Haldn, Abdurrahman, Trhu bn Haldn, (I-VIII), thk. Halil ehade, Sheyl

Zekkr, Drul-Fikr, Beyrut, 2001.
bn Him, Eb Muhammed Cemaleddin Abdlmelik, es-Sretun-Nebeviyye, (I-IV),
thk. Mustafa es-Sakk, brhim el-Ebyri,Abdlhfz eleb, Msr 1936.
bn Kuteybe, Eb Muhamed Abdullah b. Muslim, el-Merif, thk. Servet Ukke, IV.
Bask, Drul-Merif, Kahire, (t.y.).
............, Kitbul-mme ves-Siyse, tsh. Muhammed Mahmud er-Rafii, Matbaatun-
Nl, Msr, 1904.
bn Sad, Eb Abdullah Muhammed, Kitbut-Tabaktil-Kubra, (I-XI), thk. Ali Muham-
med mer, Mektebetu Hanci, Kahire, 2001.
bn ebbe, Eb Zeyd mer b. ebbe b. Abide Nemer, Kitbu Trhul-Mednetil-
Mnevvere, (I-IV), thk. Fehim Muhammed eltut, Mekke, 1979.
bn Tktaka, Eb Cafer Muhammed b. Ali b. Tabtab, el-Fahr f dbis-Sultniyye
ved-Duvelul-slamiyye, Dru Sdr, Beyrut, (t.y.).
slm Aratrmalar Komisyonu, Rasulullahn (s.a.v.) Doumundan Gnmze slam
Tarihi, (I-II), Beka Yay., stanbul, 2012.
Komisyon, Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara
1993, 3/60.
Levi, Della Vida Giorgio, mer A, (I-XIII), MEB, Eskiehir, 1997, 468-471.
el-Makds, el-Mutahhar b. Thir, Kitbul-Bed vet-Trh, Mektebetus-Sekfetud-
Dniyye, I-VI, Kahire, (t.y.).
Mantran, Robert, slamn Yayl Tarihi-(VII-XI. Yzyllar), ev. smet Kayaolu, Ankara
niversitesi Basmevi, Ankara, 1981.
Mesud, Ebl Hasan Ali b. el-Huseyin (o. 346/957), Murcuz-Zeheb ve Medinil-
Cevher, thk. Said Muhammed el-Luham, (I-IV), Drul-Marife, Beyrut, 2005.
Nuveyr, Sihabuddn Ahmed b. Abdulvehhab, Nihyetul-Ereb f Funnil-Edeb,
(I-XXXIV), thk. Abdulmecid Turhayni, Imad Ali Hamza, Mufd Kumeyha, Bey-
rut, 2004.
zafar, M. Emin, Mehmet Grmez, Eb Reyye ve Kitab zerine, Journal of Islamic
Research, V/1, January 1991.
meri, Ekrem Dy, Asrul-Hilfeti-r-Ride, Mektebetul-Ubeykan, Riyad, 2011.
Payne, Robert, Holy Sword, The Story Of Islam, Harper Brother Publishers, Newyork,
1959.
Safed, Ebs-Saf Selahaddin Halil b. Aybek b. Abdullah, el-Vfi bil-Vefeyt, ( I-XXIX),
thk. Ahmed el-Arnavut, Turki Mustafa, Drul-hyit-Tursil-Arab, Beyrut,
2000.
Suyt, Ebl-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Eb Bekir, Trhul-Hulef, thk. Ahmed
brahim Zehve, Beyrut, 2006.
akir, Mahmud, Hazreti Ademden Bugne slam Tarihi, (I-VIII), ev. Ferit Aydn, Kah-
raman Yaynlar, stanbul, 1993.
Zeheb, emsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Trhul-slm ve Vefeytil-
Mehiri vel-Alm, (I-LIII), thk. mer Abdus-Selam Tedmuri, Drul-Kutubil-
Arab, II. Bask, Beyrut, 1990.
Fkh Uslnde Zann Fkh Kysn Kat Delle

Dnmesi
Mehmet Nuri GLER*
Z
Fkhta bilgi, nass zeminde ve vahiyle elimeden gerekletirilir. Bilgide
kesinlik nceliklidir. Fkh Usl, kesin bilgiye gtren kaynaklara ula-
ma abas iindedir. Bu kaynaklara dell denmektedir. Fkh Uslcleri,
dell ile elde edilen bilginin deerini tespit iin, dellleri sbtu ve delleti
asndan deerlendirmilerdir. Kurn ve mtevtir Snnet kat dell,
hd haber ve fkh kys da, zann dell saylmtr. Katlik ve zannlik,
delller aras ncelik srasn gsterdii gibi, onlardan elde edilecek bilgile-
rin balayclk derecesini de aklamaktadr. Balangta Fkhn ynte-
mi, Cuveynde grlen, Arapa Dilbilgisine dayal Cedel Kysdr. reti-
len yeni bilgi kat (kesin) deildir. Fkh Bilimi yoktur. Kesin bilgi, burhn
bilgidir. azal, Fkh Uslnn yntemini Burhn Kys yapmtr. Bu
ekilde, Fkh Bilimini kurmutur. Ancak, Fkh Kys, Burhn Kysna
dntren form ve yntemleri aklamamtr. Bu aratrma, gnmze
kadar ele alnmam, zann Fkh Kys kat Burhan Kysna dnt-
ren bu form ve yntemleri ortaya koymutur. Elde edilen bulgu ve yarg-
lar, Giri, Blm ve Sonu iinde sunulmutur.
Anahtar Kelimeler: Bilgi, Bilim, Dell, Mantk, Fkh, Fkh Usl, Kys,
Burhn.
CONVERSION the JurIsprudentIal QIyas to the QIyas of
Burhan IN FIQH AL-USUL
ABSTRACT
In Islamic Law (Fiqh), knowledge is achieved on the basis of canonic texts
and without any contradiction. Accuracy of the knowledge is the priority.
Jurisprudence (Usul al-Fiqh) endeavors reaching the sources which lead
the faqih (jurisprudent) to the accurate knowledge. Aiming the detection of
value of the knowledge which is based on evidences, Jurisprudents have
evaluated the evidences due to their certainty and implication. Quran and
mutawatir sunna are conclusive evidences while ahaad hadith and qiyas
(jurisprudential measurment) are suppositive evidences. Conclusiveness
and suppositiveness show us the order of priority among the evidences.
On the other hand these two criteria explain the degree of bindingness. In
the beginning the method of Fiqh is Qiyas of Jadal (Measurment of Debate)
based on Arabic Grammar, as we see in the example of Cuwayni. Here,
the new-product knowledge is not conclusive. There is no Fiqh. The ac-
curate knowledge is the provable one. Then Gazzali came and brought the
Qiyas of Burhan (Measurment of Evidence) on. This is how he established
Fiqh as a discipline. Yet he has not explained the forms and methods he
used for converting the Jurisprudential Qiyas to the Qiyas of Burhan. This
study aims explaining these forms and methods. The results obtained are
presented in five parts; introduction, three chapters and the conclusion.
Keywords: Knowlage, Science, Evidence, Logic (Mantq), Fiqh, Fiqh Proce-
dure (Usul al-Fqh), Comparision (Qiyas), Proof (Burhan).


*
Yrd. Do. Dr., Harran niversitesi lhiyat Fakltesi, slm Hukuku retim yesi
38 SLM LMLER DERGS
Giri
slm leminde bilgi, nassn sunduu zeminde gerekletirilmektedir.
Vahiyle elimekten kanlmaktadr. Bilginin ortaya kmasnda Kelm ve
Felsefe nc konumdadr. Bilgide kesinlik aray nceliklidir. Bu erevede,
Fkh Uslnde bilgi kaynaklar incelenmekte ve onlardan hareketle bilgiye
ulama yollar gelitirilmektedir. 1
Fkh Uslnde, bilgi konularna, fukah metoduyla yazlm usl eser-
lerinde, usl meseleleri ile balantl bir ekilde, onlarn anlalmasna katk
salamak amacyla giriilirken, mtekellimn ve memzc metoduyla yazlm
usl eserlerinde ise, bilgi konularna, Giri blmlerinde genel anlamda yer
verilmekte, Kelm ve Mantk erevesinde ilenmektedir.
Fakh uslcler, bilginin tanmndaki zorluun yannda Mantktaki an-
lamyla tanm ne karmamak iin, bilgiyi temsl yoluyla tanmlamlardr.
Buna gre, Debs (. 430 h./1038 m.) bilgiyi, Gzn bakt eyi grmesi
gibi kalbin inceledii eyi grmesi. 2 diye tanmlamaktadr. Bilginin bu temsl
yoluyla tanm, fukah metodu gelenegi iinde yaylmtr. Nitekim, Serahs
(. 483 h./1090 m.)3, Abdlaziz el-Buhr (. 730 h./1330 m.)4 ve Sadru-
era (. 747 h./1346 m.)nn5 ayn tanm benimsemi olduklar anlalmak-
tadr.
Mtekellim uslcler, Cveyn (. 478 h./1085 m.)6, Gazzl (. 505
h./1111 m.)7 gibileri de, bilginin tanmnn zor olduunu, dolaysyla, bil-
ginin ancak taksm ve temsil yoluyla tanmlanabileceini sylemilerdir.
Taksmde bilgi, kavramn kendisiyle kartrlmas mmkn olan kavram-
lardan ayrt edilmesiyle anlama olurken8, temslde ise bilgi, batn grmenin
akgzle grmeyle karlatrlma yaparak kavram anlama olmaktadr.9
1 Adem Ygn, Klasik Fkh Usulnde Bilgi Anlay, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, stanbul 2013, Baslmam Doktora Tezi, s. 61.
2 Eb Zeyd Ubeydullh b. Umer ed-Debs (. 430 h./1038 m.), Takvmul-Edille f Uslil-Fkh,
Tahkk: Halil Muhyiddn el-Meys, Beyrt 2001, s. 466.
3 Eb Bekr Muhammed b. Ahmed es-Serahs (. 490 h./1096), Uslus-Serahs, el-Cuzul-
Evvel, Tahkk: Ebl-Vef el-Efgn, stanbul 1984, s. 346-347.
4 Abdulazz b. Ahmed el-Buhr (. 730 h./1330 m.), Keful-Esrr an Usli Fahril-slm el-
Bezdev, el-Cuzus-Sn, Vadaa Havhi: Abdullh Mahmd Muhammed Umer, Drul-
Kutubil-lmiyye, Beyrt 1997, s. 575-576.
5 Sadru-era Ubeydullah b. Mesud b. Mahmd el-Buhr (. 747 h./1346 m.), et-Tavzh
erhut-Tenkh, el-Cuzus-Sn, Tahkk: Muhammed Adnn Dervi, Beyrt 1998, s. 338-
339.
6 Abdulmelik b. Muhammed el-Cuveyn (. 478 h./1085 m.), el-Burhn f Uslil-Fkh, el-
Cuzul-Evvel, Tahkk: Abdulazm ldib, ed-Devha 1978, s. 120. Ayrca baknz: Muhammed
b. Al e-evkn (. 1255 h./1839 m.), rdul-Fuhl il Tahkkil-Hakk min lmil-Usl,
Tashh: Ahmed Abdusselm, Beyrt 1994, s. 6.
7 Eb Hmid Muhammed b. Muhammed el-azl (. 505 h./1111 m.), el-Mustasf min lmil-
Usl, el-Cuzul-Evvel, Tashh: Muhammed el-Belbs el-Huseyn, Beyrt, Tarih Yok, s. 25.
8 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 25.
Fkh Uslnde Zann ve Fkh Kysn Kat Delle Dnmesi 39
Bilginin tanm konusunda cumhur ise, bilginin nazar olduunu ve tarifi-

nin de zor olmad grnde bulunmaktadr10. Onlardan, Mutezile bilgiyi,
Zarreten veya bir delle dayal olarak bir ey ne ise o ekilde itikd etmek.11
biiminde tanmlamaktadr. Mutezilenin tanmnda bilgi, zne-nesne iliki-
sinde zne merkezli grlmektedir. Ayn ekilde, Ear bilgiyi, Kendisinde
bulunan kimsenin lim olmasn gerektirendir.12 ve Mturd de bilgiyi, Sz
konusu olann onu yapanda ortaya kt sfattr.13 diye tanmlamaktadrlar.
Ear ve Mturdnin bu tanmlarnda ise bilgi, bilenin bir sfat olarak, yine
Mutezilede olduu gibi zne merkezli olmaktadr. Ancak, Mlik Bklln (.
403 h./1013 m.) 14, Hanbel Eb Yal el-Ferr (. 458 h./1066 m.)15 ve fi
rz (. 476 h./1083 m.)16 ise, bilgiyi malmu olduu hl zere bilmektir.
diye tanmlamaktalar. Bu tanmda, Malmu ya da eyi bilmeye vurgu ya-
pldndan, bilgi, zne-nesne ilikisinde nesne merkezli saylmaktadr. Bu
ekilde, bilgide malma tbi olmakla ve gerege mutbakatla, kesin bilginin
gerekletirilmesi amalanm olmaktadr.
Bylece, Fkh Uslcleri, bilginin tanm ile ilgili faaliyetlerini ortaya ko-
yarken slm ilim evrelerinde grlen bilgi anlayna paralel hareket ettik-
leri grlmektedir. Uslclerin azal ncesi bilgi tanmlarnda, bilgiyi, bilen
ve bilinen arasndaki izfet, ya da bunu da ieren sfat olarak tanmlarken
Kelmclardan etkilendii ve azal sonras tanmlarnda ise Uslclerin,
temsl yoluyla bilgiyi tanmlamalarnda da, Felsefecilerden etkilendii syle-
nebilir. 17
Fkh Uslclerinin bilgi anlaynda bilgi, kadm bilgi ve hdis bilgi
olmak zere iki temel ksma ayrlmaktadr18. Fkh Uslcleri, kadm bilgi-
yi kadm olarak adlandrrken, hdis bilgiyi ise Bklln, mahlk anla-
mnda halkn bilgisi19, Eb Yal el-Ferr ve Semerkand (. 539 h./1144
10 e-evkn, rdul-Fuhl, s. 6.
11 Eb shk brahim b. Al e-rz (. 476 h./1083 m.), el-Luma f Uslil-Fkh, Tahkk:
Muhyiddn Db Mistu, Ysuf Al Bedv, Dimek 1995, s. 29; el-Cuveyn, el-Burhn f Uslil-
Fkh, c. I, s. 116; el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 25.
12 el-Cuveyn, el-Burhn f Uslil-Fkh, c. I, s. 115.
13 Abdulazz el-Buhr, Keful-Esrr, c. I, s. 15.
14 Eb Bekr Muhammed b. et-Tayyib el-Bkilln (. 403 h./1013 m.), et-Takrb vel-rd (es-
Sar), el-Cuzul-Evvel, Tahkk: Abdulhamd b. Ali Eb Zuneyd, Muessesetur-Risle, Beyrt
1998, s. 174.
15 Eb Yal Muhammed b. el-Huseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferr(. 458 h./1066 m.), el-
Udde f Uslil-Fkh, el-Cuzul-Evvel, Tahkk: Ahmed b. Al b. Sril-Mubrik, er-Riyd 1990,
s. 76.
16 e-rz, el-Luma f Uslil-Fkh, s. 29.
17 Adem Ygn, Klasik Fkh Usulnde Bilgi Anlay, s. 90.
18 el-Bkilln, et-Takrb vel-rd, c. I, s. 183; Eb Yal el-Ferr, el-Udde f Uslil-Fkh, c. I,
s. 80; e-rz, el-Luma f Uslil-Fkh, s. 29; Ebl-Hasen Al b. Eb Al b. Muhammed el-
mid (. 631 h./1233 m. ), el-hkm f Uslil-Ahkm, el-Cuzul-Evvel, Ketebe Havmiehu:
brahim el-Acz, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrt 1985, s. 12.
19 el-Bkilln, et-Takrb vel-rd, c. I, s. 183.
40 SLM LMLER DERGS
m.) muhdes bilgi20, mid (. 631 h./1233 m.) de hdis bilgi21 ekilinde
isimlendirmektedir. Bu kadm ve hdis bilgiyi tanmlarken, Fkh Uslcleri,
kadm bilgiyi, Bkllnye katlarak, hdis, araz ve cins olmayan, zarr ya
da istidll olarak ortaya kmayan, onu nefyedecek bir zdd bulunmayan, yok-
luu mmkn olmayan, malm ile snrl olmayp aksine nihayetsiz bir bilgi
olan, lim oluu yok olmam ve olmayacak Allhn bilgisi olarak tanmla-
maktadrlar.22 Hdis bilgiyi de melekler, insanlar, cinler ve dier canllardan
olusan mahlkun bilgisi23 eklinde tanmlamaktadrlar. Bunlara gre, Fkh
Uslnde kadm bilgi, vahyin bilgisini; hdis bilgi de, vahiyden hareketle, ya
da ondan bamsz olarak insann elde ettii bilgi olmaktadr.
Bundan sonraki bilgi eitleri ise, bu iki bilgi cinsi olan kadm ve hdis
bilgi cinslerinden hdis bilgi cinsinin trleri olarak sralanmaktadr. Buna
gre, hdis (yani insn) bilgiler; zarr bilgi ve iktisb bilgi ksmlarna
ayrlr.24 Zarr ve iktisb bilgi ayrmn anlatmak iin, Bklln, iztirr bil-
gi-nazar ve istidll bilgisi25; Eb Yal el-Ferr, zarr bilgi-mkteseb bilgi26;
Semerkand zarr bilgi-istidll bilgi27; Cveyn ve mid ise, zarr bilgi-
nazar bilgi 28 deyimlerini kullanmlardr.
Fkh Uslnde, zarr bilgi, bilen kiiye ait her hangi kesb (bir elde
etme gayreti) ve irade (ihtiyr) sz konusu olmakszn ve onu elde etme ya
da terk etme kudreti bulunmakszn Allhn ortaya koymas ve yaratmas ile
bilende hsl olan bilgi29 diye tanmlanmaktadr. Zarr bilginin, varl ve
doruluu zerinde insanlar arasnda ittifk vardr.30 Delile ihtiya gster-
mez ve tartmaya da kapaldr.31 Zarr bilgi, dier bilgilerin kaynadr32.
Grld gibi, zarr bilgi, akl faaliyetin balang ilkeleri olup, iktisb
bilginin elde edili srecinde onlarla balanmaktadr.
20 Eb Yal el-Ferr, el-Udde f Uslil-Fkh, c. I, s. 80; Eb Bekr Muhammed b. Ahmed

es-Semerkand (. 539 h./1144 m.), Mznul-Usl f Netaicul-Ukl f Uslil-Fkh, el-
Mucelledul-Evvel, Tahkk ve Talk: Abdulmelik Abdurrahman Esadus-Sad, el-Memleketul-
Arabiyyetus-Sudiyye Cmiatu Ummil-Kur, Mekketul-Mukerreme 1984, en-Nass
Tahkken ve Talken s. 8.
21 el-mid, el-hkm f Uslil-Ahkm, c. I, s. 12.
s. 80; e-rz, el-Luma f Uslil-Fkh, s. 29-30.
23 el-Bkilln, et-Takrb vel-rd, c. I, s. 183; e-rz, el-Luma f Uslil-Fkh, s. 29-30.
s. 80; e-rz, el-Luma f Uslil-Fkh, s. 29-30; es-Semerkand, Mznul-Usl f Netaicul-
Ukl, c. I, en-Nass Tahkken ve Talken s. 8; el-mid, el-hkm f Uslil-Ahkm, c. I, s.
12-13.
26 Eb Yal el-Ferr, el-Udde f Uslil-Fkh, c. I, s. 80.
27 es-Semerkand, Mznul-Usl f Netaicul-Ukl, c. I, en-Nass Tahkken ve Talken s. 8.
28 el-Cuveyn, el-Burhn f Uslil-Fkh, c. I, s. 138-140; el-mid, el-hkm f Uslil-Ahkm, c. I,
s. 12-13.
30 el-Cuveyn, el-Burhn f Uslil-Fkh, c. I, s. 89-90.
32 el-Cuveyn, el-Burhn f Uslil-Fkh, c. I, s. 112-113, 126.
ktisb bilgiye gelince, fi rz, bu bilgiyi mkteseb olarak adlan-

drp bu bilgi trndeki yntemi ne kartarak, nazar ve istidll ile ortaya
kan her trl bilgi33 diye; Hanbel Eb Yal el-Ferr da mkteseb adln-
drmasyla, iktisb bilginin bilgi deerine dikkati ekerek, hakknda p-
henin ortaya kmas mmkn olan her bilgi 34 eklinde; Hanef Semerkand
ise, ihtiyr diye adlandrp, kulun kesbini vurgulayarak, bilen kisinin kesbi
(elde etme gayreti), irdesi ve elde etme ya da terk etme kudreti dhilinde
Allahn bilende sonradan var etmesi (ihds) ile ortaya kan bilgi35 olarak
tanmlamaktadr.
Hanbel Eb Yal el-Ferr ile Semerkand, iktisb bilgiyi, akl ve er
(sem) olmak zere iki ksma ayrmaktadrlar. Onlara gre, iktisb olan
akl bilgiler, er (sem) dell kullanlmakszn mahsst ve bidyetteki bil-
giler zerinde mcerred aklla dnerek ve nazarda bulunarak elde edilen
bilgilerdir. lemin hdis oluunun, Allhn varlnn, onun kadm ve bir
oluunun bilinmesi gibi bilgiler, bu tr bilgilerdir. ktisb er (sem) bil-
giler ise Kitb, Snnet, mmetin icm ve bu asldan birine yapyan kys
ile oluan, yani mesmt zerindeki akl nazar ile bilinen, sem arac olmak-
szn tek aklla bilinemeyen bilgilerdir.36 Semerkand, iktisb er bilgiyi r-
neklendirirken, hell, harm ve Allhn koymu olduu dier er hkmleri
bilmeyi sralamaktadr.37 Buna gre, bu bilgi trnde, sem esas olmakta ve
akl da kullanlmaktadr; ancak, aklla elde edilen bilginin er saylabilmesi
iin, bu akl kullanmann, artlara uygun biimde gerekletirilmi olmas
gerekmektedir.
ktisb sem (er) bilgiler de Semerkandye gre, kendi iinde iki ks-
ma ayrlr. Birincisi: Kat ve yakn yolla sbit olan bilgilerdir. Bunlar,
Kitbtan mfesser nassla sbit olan, mtevtir ve mehr haber ile icmdr.
kincisi ise: Zhir yolla, rey glib ve zann ekber zere sabit olan bilgi-
lerdir. Bunlar da, Kitb ve mtevtir Snnetin zhirleriyle sbit olan, hd
haberle sbit olan ve er kys olmaktadr. 38
ktisb bilgi ile ilgili bir dier nemli taksm ise, Gazzl ile birlikte Fkh
Usl eserlerine giren, tasavvur (mhiyet bilgisi39) ve tasdk (hkm bil-
gisi40) eklindeki ayrmdr.41
33 e-rz, el-Luma f Uslil-Fkh, s. 30.

36 Eb Yal el-Ferr, el-Udde f Uslil-Fkh, c. I, s. 82; es-Semerkand, Mznul-Usl f
Netaicul-Ukl, c. I, en-Nass Tahkken ve Talken s. 12.
39 Eb Hmid Muhammed b. Muhammed el-azl (. 505 h./1111 m.), Miyrul-lm fl-
Mantk, erehehu: Ahmed emsuddn, Beyrt 1990, s. 35.
40 el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 36.
41 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 11-12.
42 SLM LMLER DERGS
Tasavvur, sretten tremi bir isim olup, akl idrkin ilki kabul edil-
mektedir. Tasavvur, hkm iermeyen idrk olarak da aklanmaktadr.42
Tasavvur, dardaki ve zihindeki gerekliklerin zihindeki sretleridir.43 Ta-
savvuru bilemeyen tasdki bilemez.44 Bilimsel faaliyet tasavvur zerinde ger-
eklemektedir.45 Usl ve Furda kullanlan temel kavramlar da tasavvur-
lardan olumaktadr. rnek olarak, haram er bir tasavvurdur.46
Tasdk ise, akl idrkin ikincisi saylmaktadr. Tasdk, hkm ieren idrk
olmaktadr. Tasdk, syleyene doru syledin ya da yalan syledin denebilen
haber olarak aklanmaktadr.47 Terim olarak tasdk, Basit (mfred) ztlarn
olumlu (ispat) ya da olumsuz (nefy) bir ekilde birbirine nispetinin alglanmas-
dr. diye tanmlanmaktadr. Birer basit (mfred) zt olan lem, hdis ve kadm
manalarnn lem hdistir. eklinde ispat, veya lem kadm deildir. eklinde
nefy ierir hlde, birbirine nispet edilmesi tasdke rnek olarak verilmektedir 48.
Buna gre, tasdk, hkm bilgisi olup, iki basitin birbirine olumlu ya da
olumsuz biimde, kesin ya da zann ifade edecek ekilde balanmas olmak-
tadr. Bylece tasdk, Uslde usl kidesine ve Furda da er hkme
ulatran bir yntem olarak ortaya kmaktadr. 49
Fkh Uslcleri, tasavvur ve tasdkin her birini, zarr ve iktisb ayr-
mna da tabi tutmulardr. Zarr olanlar kendiliinden ortaya karken,
iktisb olanlar nazar ve istidlle dayanmaktadr.50 Tasavvurun elde edil-
mesini salayacak nazar ve istidll yolu tanm iken, tasdkin elde edilme-
sini salayacak nazar ve istidll yolu da burhn olmaktadr.51
Grld gibi, iktisb bilgiler, nazar ve istidll ile elde edilen, akla ya da
seme dayanabilen, kat ve zann olabilen, ounlua gre tasavvur ve tasdk
eklinde grlebilen ird ve insn bilgiler olmaktadr.
Fkh Uslcleri, nazar iki anlamda tanmlamlardr. Birincisi, sonu
elde etmeye ynelik genel bir dnme faaliyeti anlamnda yaplan tanm-
dr.52 Bklln 53, Ebl-Huseyin el-Basr (. 436 h./1044 m.)54 ve bnul-
Hcib (. 646 h./1249 m.)55, nazar bu anlamda tanmlamlardr. kincisi
42 el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 35-36.

43 M. Naci Bolay, Farabi ve bni Sinada Kavram Anlay, stanbul 1990, s. 61, 77, 82.
45 M. Naci Bolay, Farabi ve bni Sinada Kavram Anlay, s. 61.
51 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 11-12; e-evkn, rdul-Fuhl, s. 7-8.
54 Ebl-Huseyn Muhammed b. Al b. et-Tayyb el-Basr (. 436 h./1044 m.), el-Mutemed f
Uslil-Fkh, el-Cuzul-Evvel, Tashh: Hall el-Meys, Beyrt 1983, s. 6.
55 Eb Amr Osman b. mer b. Eb Bekr Cemluddn b. el-Hcib (.646 h./1249 m.), Muhtasaru
Muntehs-Sl vel-Emel f lmeyil-Usl vel-Cedel, el-Cuzul-Evvel, Tashh: Nezr Hamd,
Beyrt 2006, s. 204.
ise, Mantkn temel konular olan tanmlama ve dorudan-dolayl akl y-

rtme ekilleri anlamnda yaplan tanm olmaktadr. 56 Bu anlamdaki, nc-
snn Gazzl olduu nazar tanmnda57, midnin, aklda hsl olmam
eylerin elde edilmesi iin, zel bir telif yoluyla sonu (matlb) asndan uygun
bir ekilde ncl durumlar zerinde ilim ve zan ile gerekleen akl tasarruf-
tan ibarettir. eklindeki nazar tanm yaygnlk kazanmtr.58 nk, bnul-
Humm (. 861 h./1457 m.) 59 ve bn Emrul-Hcc (. 879 h./1474 m.)n
60
, midnin bu nazar tanmn benimsemi olduklar grlmektedir. Bu ta-
nmlardan da, nazarn, tasavvurla ilgili olarak tanm faaliyetinin ve tasdkle
ilgili olarak da dorudan-dolayl akl yrtme faaliyetinin yolu olduu ortaya
kmaktadr.
stidlle gelince, dell kelimesinden istifl bbndan tretilmi bir
isim olup, dell talep etme ve neticeye (matlb) ulatran yol anlamlarna
gelmektedir. 61 Fkh Uslnde istidll ile ilgili yaplan tanmlarda, istidlle
drt anlam yklendii grlmektedir: Bu anlamlardan birincisi, Bkllnnin
verdii dell sorma 62; ikincisi bn Hcibin ykledii dell zikretme 63; n-
cs ise, ister fi (. 204 h./820 m.) ve Cesss (. 370 h./980 m.)n genel
dnme 64 ve isterse Ebl-Huseyin el-Basrnin mantktaki akl yrtme 65
eklinde olsun, dell zerinde dnme (nazar) anlam ve drdncs de,
biztih dell anlamdr. stidlle drdnc anlam ykleyen Fkh Uslcleri,
onu zel bir dell tr kabul edip delllerden biri olarak sunmaktadrlar. 66 Bu
anlamdaki istidll anlaynn ncs ise, beyn, icm ve kystan sonra
istidlle yer veren Cuveyn olmaktadr.67
Fkh Uslcleri, nazar ve istidll yolunun aracn dell olarak grmler
ve dildeki anlamna paralel olarak, delli, ya da yolu gsteren, yolu gste-
renin sz, dellet ieren her ey ve mantk kystaki ncller diye, delli
drt yaklam iinde ortaya koymulardr.68 Dellin tanmn da, fukah ve
mtekellim uslcleri, dell, doru tasarlama ile istenen hkme ulamay
56 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 11-12; e-evkn, rdul-Fuhl, s. 7-8.

57 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 9-10.
58 el-mid, el-hkm f Uslil-Ahkm, c. I, s. 12-13.
59 Kemluddn Muhammed b Abdilvhid b. Abdilhamd b. Mesd el-Humm es-Sivs el-
skeder (. 861 h./1457 m.), et-Tahrr f Uslil-Fkh, Msr 1351 h., s. 9.
60 bn Emril-Hcc, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasan (. 879 h./1474 m.),
et-Takrr vet-Tahbr, el-Cuzul-Evvel, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrt 1983, s. 49.
63 bnul-Hcib, Muhtasaru Muntehs-Sl, c. II, s. 1169.
64 Eb Abdillh Muhammed b. dris e-fi (. 204 h./ 820 m.), er-Risle, Tahkk: Ahmed
Muhammed kir), el-Khire 1979, s. 19, 25, 476-477; Eb Bekr Ahmed b. Al el-Casss
(. 370 h./980 m.), el-Fusl fil-Usl, el-Cuzur-Rbi,Tahkk: Uceyl Csim en-Neem,
Vezratul-Evkf ve-unil-slamiyye, el-Kuveyt 1994, s. 9.
65 Ebl-Huseyn el-Basr, el-Mutemed f Uslil-Fkh, c. I, s. 7.
66 el-Cuveyn, el-Burhn f Uslil-Fkh, c. II, s. 1113-1141.
67 el-Cuveyn, el-Burhn f Uslil-Fkh, c. II, s. 1113.
68 el-Bkilln, et-Takrb vel-rd, c. I, s. 202-209; Adem Ygn, Klasik Fkh Usulnde Bilgi
Anlay, s. 123, 127.
44 SLM LMLER DERGS
mmkn klandr.69 diye yaparken70, memzc uslcler, Mantk dilini kul-

lanlarak, delli, kendisinden baka bir sz ortaya kan iki sz, kendile-
rinden, baka bir sz kan iki ya da daha fazla sz71 ve bilinen eylerin,
bilinmeyen eylere gtrecek ekilde tertb edilmesi72 ekillerinde tanmla-
mlardr. Bu tanmlarn dell anlaynn, hem kesin bilgiye hem de zann
bilgiye ulatran verileri kapsayan bir dell anlay olduu grlmektedir.
Buna gre dell, madde ve ekil asndan nclleriyle mantk kys a-
rtrmaktadr. nk, mantk kys, ekl adan artlarna uyulduunda,
ncllerin madd yaplar kat ise kat netice, ve ncllerin madd yaplar
zann ise zann netice verebilmektedir.
Fkh Uslcleri, dellleri, deiik taksmlere tbi tutmulardr. Bklln
akl ve vaz73, Cuveyn akl ve sem 74, Debs ise akl ve er 75 eklinde
taksm etmektedirler. bnul-Humm ve bn Emril-Hcc ise, bu ikili taksim
yannda her bir ksm yeniden bir ikili taksime tbi tutarak, dellleri, katlik
(ilim) ifade eden delil ve zan ifade eden delil diye verecei neticenin kesinlii
asndan ksmlara ayrmaktadrlar.76
Kesinlik peinde olan Fkh Uslcleri, katlik ve zannlik ayrmn bilgi ve
dell asndan gelitirmilerdir. Bunlardan, Cesss, kesin bilgiyi, Kitb, Sn-
net, icm ve tevkften (nass) sadece tek manann muhtemel olduu bir delletin
istihrcnn saladn, zann bilgiyi de, er kys ve tahkkul-ment ben-
zeriyle gerekleen ictihdn verdiini belirtmektedir.77 Abdlaziz el-Buhr
de, er dellleri sbt ve dellet asndan, sbt ve delleti kat, sbtu
kat delleti zann, sbtu zann delleti kat ve sbt ve delleti zann ola-
rak drt temel ksma ayrmaktadr. lkine mtevtir naslar, ikincisine mev-
vel yetleri, ncsne mefhmu kat olan hd haberleri, drdncsne
mefhmu zann olan hd haberleri rnek vermektedir. Bilgi degerleriyle ba-
lantl olarak da, ilki ile farz, ikincisi ve ncs ile vcib, drdncs ile
snnet ve mstehabn sabit olacan bildirmektedir.78 Burada, kesin bilgi
verenler kat, zann bilgi salayanlar da zann dell olmaktadr.
69 Karlatrnz: Davut lita, Fkh Usulnde Mtekellimn Ynteminin Delalet Anlay, Erciyes
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 2006, Baslmam Doktora Tezi, s. 24 ve
Dipnot 30.
70 e-rz, el-Luma f Uslil-Fkh, s. 33; Ebl-Hasen Seyfddn Ali b. Muhammed el-mid
(. 631 h./1233 m.), Ebkrul-Efkr f Uslid-Dn, el-Cuzul-Evvel, Tahkk: Ahmed Ferd el-
Mezd, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrt 2003, s. 120.
71 bnul-Hcib, Muhtasaru Muntehs-Sl, c. I, s. 204.
73 el-Bkilln, et-Takrb vel-rd, c. I, s. 204-205.
74 el-Cuveyn, el-Burhn f Uslil-Fkh, c. I, s. 155.
75 ed-Debs, Takvmul-Edille f Uslil-Fkh, s. 18.
76 bnul-Humm, et-Tahrr f Uslil-Fkh, s. 7; bn Emril-Hcc, et-Takrr vet-Tahbr, c. I, s. 40,
51.
77 el-Casss, el-Fusl fil-Usl, c. IV, s. 11-12, 17-20.
78 Abdulazz el-Buhr, Keful-Esrr, c. I, s. 130.
Delllerle ilgili olarak yaplan kat ve zann eklindeki bu taksmin, daha

ok fukah metoduyla yazlm Usl eserlerine ait olduu kaydedilmektedir.79
Bu taksmt, bir dell ile elde edilen bilginin deerinin tespiti iin, sz konusu
dellin sbtu ve delleti olmak zere iki farkl adan deerlendirilmesi ge-
rektigini ortaya koymaktadr.
Bu ekilde, katlik ve zannlik ayrmna gre Fkh Uslnde, Kurn ve
mtevtir Snnet kat dell, hd haber ve fkh kys da, zann dell olarak
deerlendirilmektedir. Katlik ve zannlik, delller aras ncelik srasn gs-
terdii gibi, onlardan elde edilecek bilgilerin glerini ve balayclk derece-
lerini de aklamaktadr.
Bilgide kesinlik aray peinde koan Fkh Uslcleri, onlara ulama
yollarn gelitirirken, denilebilir ki bu amala, bir hd haber hkmn, bir
fkh kys hkmn kat hkme dntren kat dell icmy ortaya kar-
mlardr. Yine bu aray iinde, nebiz sarho edicidir, o halde araba kyas-
la nebiz de haramdr. eklinde yaplan, tikelden tikele akl yrtme olan,
dolaysyla zann dell saylan fkh kysn, azalnin, her nebiz sarho edi-
cidir, her sarho edici haramdr, yleyse nebiz haramdr. eklinde, tmelden
tikele akl yrtme olan, dolaysyla kat dell saylan burhan kysna ev-
rilmedike sorgulamaya ak olacan belirttii halde80, kendisinden sonra
gelen uslcler, bu dntrme zerinde durmamlardr.
te, Fkh Uslnde olduka nemli olan, ancak, gnmzde de zerin-
de pek durulmam bulunan, kysn zann deerli bilgi veren tiplerinden,
kat (kesin) deerli bilgiye ulatran, burhn (tasdk, ispat) tiplerine evrilme-
sinin ortaya konulup, Fkh Uslne yeni bir kat dellin kazandrlmas iin,
bu makale, Fkh Uslnde Zann Fkh Kysn Kat Delle Dnmesini
aratrma konusu edinmitir.
Makalede ama, Fkh Uslnde Zann Fkh Kysn Kat Delle
Dnmesini zmleyen verilere ulamaktr. Bunun iin, u sorularn ce-
vaplarn oluturan bilgilerin toplanmasna allmtr: Balangta Fkh
bilgisi nasldr? Bilgi elde etme yollar nelerdir? azal ile bilgi elde etme nasl
bir dnme uramtr? Bu dnmn bilgi elde etme yollarnda, kesin
(kat) bilgi iin, biimsel bir deiim olmu mudur? Kesin (kat) bilgi veren
biimler (formlar) ve yntemler nelerdir? Zann dell Fkh kysn kat delle
dnmesini gerekletirmede bu formlar ve yntemler nasl uygulanabilir?
Makalenin nemi de, Fkh kysn dnmyle gerekleen Burhn
kysn, ayn Kurn, Snnet ve cmnn hkmleri gibi btn Mslman-
lar balayabilecek bir hkm karabilen yeni bir kat dell olarak, bug-
nn fukahsna sunmasdr. Bu ekilde, Fkhn kat kaynaklarna yeni bir

46 SLM LMLER DERGS
kat kaynak kazandrmasdr. Uygulamada ise, gnmz mtedeyyinlerine,

slmn gereklerine uygun kesin bilgiye ulatrma imkn vermesidir.
Makalede, kaynaklar ve verileri (bilgileri), gnmz slm Bilimler ara-
trmalarnda yapld gibi doru varsaylp, bilgiler tarama modeli ile elde
edilmi ve zmlemeler analitik yntemle yaplmtr. Toplanan bilgilerin
btnletirilmesi de aratrmann amacna gre gerekletirilmitir.
Makalenin anahatlar ise, Giri, Blm ve Sonudan olumaktadr.
Girite, makalenin konusu, aratrmann amac, nemi, varsaym, ynte-
mi ve anahatlar aklanmaktadr. Birinci blmde, Fkh Bilgisinden Fkh
Bilimine Gei anlatlmaktadr. kinci blmde, Fkh Uslndeki Kys
Dizisini Burhna (Kat Delle) Dntren Formlar ve nc blmde de,
Fkh Uslndeki Kys Yntemini Burhna (Kat Delle) Dntren Yn-
temler ilenmektedir. Makale, aratrmann deerlendirilmesinin yapld
Sonu ile tamamlanmaktadr.
imdi, Fkh Bilgisinden Fkh Bilimine Gei balkl blmnn anla-
tmna geiyorum:
FIKIH BLGSNDEN FIKIH BLMNE GE

slm dncesinde, bilgi ile imn arasnda yakn iliki kurulmutur. r-
nek olarak, Allhn varln tasdik, Allhn eseri olan bu lem zerinde,
eserden messire akl yrtme ile gerekletirilmitir. Bu da, lem hakknda
bilgi edinmenin imknn kabul etmeye dayanmtr. slm limleri, bilginin
gerek olduunu ve ey hakknda kesin bilgi meydana gelebileceini kabul
etmilerdir. Bilgi konusunda ilk mel olan Muteziledir.81
A. FIKIH BLGS DNEM
Hz. Peygamberin vefatndan sonra, yerine Halfelerin gelmesi, Hz. Osmnn
mslmanlarca ehit edilmesi, mslmanlarn aralarnda Cemel ve Sffin sa-
valarn yapmas, fetihlerle farkl dn ve kltrlerle karlalmas sonucunda,
dn-devlet ilikisi, byk gnah meselesi, imn-amel mnsebeti ve mmn-
kfir tanm gibi sorunlar ortaya kmtr. Bu sorunlarn zmnde gerek-
li bilginin retimi iin, farkl metod kullanan akmlar grlmeye balamtr.
Her bir akm, o dnemde kendi bilgilerinin doruluuna dell getirmek zere
Kurna bavurmutur. Kurn nasslarnn sembolik (tebh) dilini istenilen
bilgilere evirme ihtiyc, akl yntemleri kullanmay ve tevl yapmay zorunlu
hale getirmitir. slm dnce tarihinde yeni bilgiler iin, metodik biimde
akl tefekkr ve tevl geleneinin de Mutezile ile balad sylenmektedir. 82
81 Emrullah Yksel, mid ve Baz Kelmclarda Bilgi Teorisi, Kelmda Bilgi Problemi
Sempozyumu, 15-17 Eyll 2000, Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi, Bursa 2003, s. 3-4.
82 Ramazan Altnta, Kelm Epistemolojide Akln Deeri, Kelmda Bilgi Problemi Sempozyumu,
15-17 Eyll 2000, Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi, Bursa 2003, s. 74-75.
slm limlerinin, insan aklnn, daha nce bilinen n bilgileri, belli bir
ynteme gre tertipleyerek, daha nce bilinmeyen yeni bilgiler retmesi-
ni, istidll olarak, nceden akland gibi, bildirmeleri zerine, istidll,
medlln (yeni bilginin) ispat iin delli (nce bilineni) tertiplemek olmak-
tadr. Bu dell tertiplemede yntem, eserden messire olursa, buna istidll
inn83 (istikr, tmevarm), messirden esere olursa, buna istidll limm 84
(tall, tmdengelim), iki eserin birinden dierine olursa, buna da istidll
tebh (kys, temsl, analoji) ad verilmitir. 85
azal86ye kadar slm limleri, istidll limmye tall derken, istidll
inn (istikr) ve istidll tebhnin her ikisine birden istidll demilerdir. O
halde, azalden ncekiler iin istidll, istikrdr. Gerekte istikr, ispat iin
czleri (tikelleri) dell getirmektir. Bu, kllnin (tmelin) ispatnda czleri (ti-
kelleri) dell getirme eklinde olursa, ona istikr (istidll inn), ya da, sadece
istikr denilmitir. Eer o, cznin (tikelin) ispat iin czyi (tikeli) dell ge-
tirme eklinde olursa, buna da, istidll tebh (kys, temsl, analoji) ad ve-
rilmitir. 87 te, bu istikr istidlli, azalden nce u ekillerde grlmtr:
hidin Gibe Dell Getirilmesi: Bu, ahitteki bir eyin bir illetten dola-
y ald hkm veya kazand vasfn, ayn illeti tayan gibdeki bir ey iin
de geerli olmas demektir. Buradaki illete, kelmclar dell, fkhlar ve
nahivciler kys, belgetiler ise karine (emre) adn verirler. 88 hide da-
yanarak ibi karsama yntemi, dellette ortaklk, illette ortaklk, illet
grevi gren eyde ortaklk ve hkmn gibde hidden daha gl olmas
trlerinde gerekleir. 89
83 Burhnul-inne deyimlemesi iin karlatrnz: Eb Hmid Muhammed b. Muhammed el-

Gazl (. 505 h./1111 m.), Miyrul-lm fl-Mantk, erehehu: Ahmed emsuddn, Beyrt
1990, s. 232-234; Wael Hallaq, Mantk, Formel Kantlar ve Kantlarn Snn Fkh lminde
Formel Hale Getirilmesi, eviren: Bilal Aybakan, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, Say: 16-17, Yl: 1998-1999, s. 224. Rafkul-Acem, Mevsatu Mustalahtil-mmil-
azl, Mektebetu Lubnn, Yer Yok, 2000, s. 615-616; Necmi Derin, Mantkta eriin
nemi, slm limler Dergisi, Cilt 5, Yl 5, Say 2, Gz 2010, Ankara 2010, s. 127.
84 Burhnul-lime deyimlemesi iin karlatrnz: el-Gazl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 232;
Ferd Cebr, Rafkul-Acem, Semh Deym, Crr Cehm, Mevsatu Mustalahti lmil-
Mantk ndel-Arab, Mektebetu Lubnn, Yer Yok, 1996, s. 704; Necmi Derin, Mantkta
eriin nemi, s. 127.
85 Ramazan Altnta, Kelm Epistemolojide Akln Deeri, s. 80, 83; Metin zdemir, Kelm
stidllin Problematii, Kelmda Bilgi Problemi Sempozyumu, 15-17 Eyll 2000, Uluda
niversitesi lhiyat Fakltesi, Bursa 2003, s. 158.
86 Eb Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazl, hicr 450 ve
mild 1058de Ts vilyetinin Taberan ehrinde dodu. Erkek evld olmad halde, Eb
Hmid, yani Hmidin Babas knyesini ald. Lakab da, baba meseine nisbetle, azzl
(yn eiricisi, ipliki), ift zli ve uzatmal ile el-azzl, ya da Tsun kylerinden azale
nisbetle, tek zli ve uzatmasz a ile el-azal dir. (Sabri Orman, Gazlnin Hayat ve
Eserleri, slm Aratrmalar, Gazl zel Says, Cilt 13, Say No: 3-4, Yl 2000, s. 237-238.)
Ben, kyne nisbeti olan el-azalyi, Trkeye uyarlayarak elini brakp azal olarak
kullanacam.
87 Metin zdemir, Kelm stidllin Problematii, s. 158-159.
88 Ramazan Altnta, Kelm Epistemolojide Akln Deeri, s. 83.
89 Ramazan Altnta, Kelm Epistemolojide Akln Deeri, s. 83-86; Metin zdemir, Kelm
stidllin Problematii, s. 160, 165-167.
48 SLM LMLER DERGS
Bir eyin Doruluunun Benzerinin Doruluuna, Bir eyin

mknszlnn Benzerinin mknszlna Dell Getirilmesi: Bu, benzer
iki eyin ayn vasflar tamalar nedeniyle benzer hkm almalar demektir.
Bu dellin dayana, Bir kimse bir adm att zaman, bunun benzeri ikinci
admn da atabilir. kanaati olmaktadr. rnek olarak, Allh imdiye kadar
lleri dirilmitir, bundan sonra da diriltir. ldkten sonra ikinci diriltmeyi
ispat etmek iin kullanlmtr. 90
Mukaddimelerden Sonulara Varmak: Bu, Cevherler hdislikten hl
deillerdir. mukaddimesinden, Hdislerden hl olmayan her ey, hdistir.
sonucunun karlmas gibi, mukaddimelerden sonularn karld bir
istidll eididir. azl, bu istidlli eletirmitir. Gerekesi, sonucun tek bir
mukaddimeye dayanmasdr. Ona gre, sonu, en az iki mukaddimeye da-
yanmaldr. 91
Taksm ve Sebr (Blmlere Ayrma ve nceleme): Bunda, konu insann
aklna gelebilecek ihtimllere ayrlr. Bunlarn hepsinin doru veya yanl
olmas imknszdr. Dell ile bu ihtimllerden geersiz olanlar elenir. Geriye
kalan olaslk doru olarak kabul edilir. Bu istidll, genellikle, illeti belirle-
mede kullanlr. 92
ttifk Edilenin htilf Edilene Dell Getirilmesi: Bunda, zerinde
ittifk edilen asl, ihtilf edilen fer saylp, fer asla dndrlr. rnek ola-
rak, Mutezile ve Er, Bi kulli eyin limde ittifk etmilerdir. Mutezile,
Al kulli eyin kadre ihtilf etmitir. Ear, kudret sfatnn da umm
olduu konusunda, Mutezileyi ilzm (susturmak) iin, ittifk edilen ilim
sfatnn ummliini dell getirmitir. 93
Dellin Btl Olmasyla Medlln Btl Olmas: Bunda, medll iin ge-
tirilen delllerden baka delllerin var olup olmad aratrlr. Ortaya konan
btn delllerin, geree uygun olmayan ile tutarsz olan belirlenir. r-
tlen delillerin dnda baka bir dell kalmayncaya kadar, bu ilem devam
eder. Sonuta, dell ile medlln ayn olduu ortaya kar. Bylece, ispat-
lanmak zere hakknda dell getirilemeyen ey reddedilmi olur. 94 Burada,
reddedilmelerinin imknsz olduuna inanlan birtakm akl ilkeler, ncl-
ler yaplp, ispat bunlara dayandrlmaktadr. azalye kadarki dnemin en
nemli yntemi olduu sylenebilir. 95
slm leminde dnin biri bilgiye ve dieri deere ilikin iki yn, baka
bir anlatmla biri nazar ve dieri amel iki yn ile ilgili sorunlar, ite bu
90 Ramazan Altnta, Kelm Epistemolojide Akln Deeri, s. 90; Metin zdemir, Kelm
stidllin Problematii, s. 160-161.
92 Ramazan Altnta, Kelm Epistemolojide Akln Deeri, s. 87-88; Metin zdemir, Kelm
stidllin Problematii, s. 160.
93 Ramazan Altnta, Kelm Epistemolojide Akln Deeri, s. 88-89.
95 Metin zdemir, Kelm stidllin Problematii, s. 161.
istidlller ile zlmtr. Dnin bilgi, yani slmn nazar ynn inceleye-
ne Kelm, deer, yani amel ynn inceleyene de Fkh denilmitir.96
lk dnemlerde, kelmclar (mutekellimn) ile fkhlar (fukah), Mant-
a, Yunancann dilbilgisi olarak baktndan, olumsuz tavr gelitirmilerdir.
nk, Kitb ve Snnetin dili Yunanca deil, Arapadr. Bu yzden, Kitb
ve Snneti anlamada, dolaysyla Kelm ve Fkh yapmada Arapa Dilbilgisi
kullanlm, Manta yer verilmemitir. Kantlama97, genel olarak, Kelmda
istidll ve Fkhda ictihd terimleriyle adlandrlmtr. Kelmdaki
istidll, grnenin grnmeyene rnek verilmesi eklinde yaplrken, F-
khtaki ictihd, tikel bir zmn tikel bir soruna rnek verilmesi eklinde
yaplmtr. Her ikisi de, Mantklarn temsl dedii rneklemedir. Bunu,
gerek kelmclar ve gerekse fkhlar, kys diye adlandrmlardr.98
Sonu olarak, azalden nce Fkh ve Kelmn yntemi, hocas
Cuveynde grlen, Arapa Dilbilgisine dayal Cedel Kys olmaktadr.99
azalnin dnemine gelinirken, dn limleri Felsefenin ilmi bilgiyi elde
etme yolunda savunduu burhn yntemin nemini dn bilgiler iin fark
etmilerdir. 100 Filozof Kind (. 251 h./866 m.), Kelm ve Fkhtaki kys,
Felsefedeki burhn gibi, bilgide kesinlik salayan bir yntem olmamak-
la ithm etmitir. 101 Eb Nasr Frb (. 338 h./950 m.), yazd Kitbu
Kiysis-Sarde, kelmclarn ibin hide reddi ve fkhlarn temsl
dediklerinin gerekte kys olmadn gstermi ve dn bilgiler iin, el-
Burhn f Vuchil-Beyn adl eserinde, mantn sr ynn esas alan bir
yntem kurmaya almtr.102 bn Hazm (. 456 h./1064 m.) da yazd
btlul-Kysda, er kysn, Kelm ve Fkhta yeterli olmadn vurgula-
m ve et-Takrb li-Haddil-Mantk vel-Medhal ileyhi bil-Elfzi miyye vel-
Emsiletil-Fkhiyye adl kitabnda mantn dn bilgiler iin gerekli olduunu
gstermeye almtr.103
96 Ali Durusoy, Mantk ve Mantk Tarihi zerine Bir Deerlendirme, slm limler Dergisi, Cilt
5, Yl 5, Say 2, Gz 2010, Ankara 2010, s. 16.
97 Kantlama (ispat yoluyla anlatm), ortaya atlan herhangi bir konu, dnce, gr veya
yargy okuyucuya (veya dinleyiciye) kabul ettirmek iin bavurulan anlatm biimine denir.
Kantlamada nce, kiiye ait dnceler (yarglar, kanaatler ...) ortaya konur, sonra bu
kanaatlerin doruluunu ispatlayacak delillerden, belgelerden de yararlanlarak dinleyici
veya okuyucu ikna edilir. Geni bilgi iin baknz: Fevziye Abdullah Tansel, yi ve Doru
Yazma Uslleri, stanbul, Tarih Yok, s. 190-197.
98 Ali Durusoy, Mantk ve Mantk Tarihi zerine Bir Deerlendirme, s. 16.
99 Ali Durusoy, Gazlde Mantk Biliminin Yeri ve nemi, slm Aratrmalar, Gazl zel
Says, Cilt 13, Say No: 3-4, Yl 2000, s. 318.
100 lhan Kutluer, Gazzlnin Felsef Serveni, slm Aratrmalar, Gazl zel Says, Cilt 13,
Say No: 3-4, Yl 2000, s. 259.
101 lhan Kutluer, Gazzlnin Felsef Serveni, slm Aratrmalar, s. 259.
102 Ali Durusoy, Gazlde Mantk Biliminin Yeri ve nemi, s. 319.
103 Ali Durusoy, Mantk ve Mantk Tarihi zerine Bir Deerlendirme, s. 16-17, 319.
50 SLM LMLER DERGS
Grld gibi, azalden nce bilgi, sebeplilik ilkesinden yoksun, akl

dellleri retme ise, muhataba kar kullanmak iindir. 104 Kullanlan, gerek
istikr istidlli ve gerekse temsl istidlli, formel deillerdir. 105
B. FIKIH BLM DNEM
azalde bilgi, nihai planda, Allh hakkndaki bilgidir. azalye gre akl,
insan varlnn bilgi reten, ya da bilen birimidir. Soyut veya tmel ola-
n, ya da azalnin ifadesiyle nesnelerin hakikatini idrk eder. Akl, his-
sin ve hayalin alglarn, kendi varl haline getirmek iin soyutlatrr. Bu
soyutlama ile tmelleme gerekletirilmi olur. Bu tmel, akln, hiss ve
hayal algsn kendi varl haline dntrd, kavramdr.106 te bu kav-
ram, bilgidir. Bunu, ilk kez Sokrates (. 399 m. .) sylemitir.107 Bilgide,
yani kavramda yarg yoktur. Buna, Mantkta tasavvur denilmitir. Tasav-
vur yarg barndrdnda, bilimsel bilgi oluur. Mantkta yargl tasavvur da
tasdik diye adlandrlrmtr. 108 Bilime ulamak iin, Mantk yargy gz
nne alarak, doru yarg (hkm)y aratrmtr. Bu amala, doru yar-
gnn alabilecei muhtemel yklemleri, yargnn kendisini, yarglarla ba-
ka yarglarn elde ediliini (kys, yani kantlamay), yargnn konusuyla
uygunluunu (burhn, yani bilimsel kantlamay), bilimin tanmn yaparak,
bilimsel bilginin ne olduunu ve nasl elde edildiini gstermeye almtr.109
Btn bunlar, bn Sn (. 428 h./ 1037 m.), tasavvur ve tasdk olarak
iki ksmda toplamtr. 110 Tasavvur ksmnda, kavram ve tanm; tasdk ks-
mnda da, nerme ve kys bulunmaktadr. Kys, form (sret) ve ierik
(madde)den meydana gelmektedir. Form (sret), dncenin tutarlln
ve ierik (madde) de, gerekliini denetler. Sonular, tutarllk bakmn-
dan geerli-geersiz, gereklik bakmndan da doru-yanl deerler alr.111
azal, bu mantksal temellere dayal geerli ve doru deerli sonular, bi-
limsel bilgi olarak nitelemektedir. azalye gre, bilimsel bilgi burhn bilgi
olup, elimezlik ilkesinin n grd llere uygun olduundan kesindir
ve bu tr bilgileri kabul etmekten baka bir seenek yoktur. 112
azal, burhn bilgiyi, tmel, zorunlu kesin bilgiler olarak belirtip, b-
tn ilimlerin burhn olarak nitelendirilebileceini bildirmektedir. Buna
gre, mantklar, deimesi mmkn olmayan her varln ve durumunun
bilgisini, iki birden oktur nermesi rneinde olduu gibi burhn bilgi
104 brahim Cokun, Nazar Bilgi ve Fahreddn er-Rznin Bilgi Sisteminde Nazar Bilginin
Yeri, Kelmda Bilgi Problemi Sempozyumu, 15-17 Eyll 2000, Uluda niversitesi lhiyat
Fakltesi, Bursa 2003, s. 125-126.
106 Yaar Aydnl, Gazlnin lim ve Dnce Dnyas, slm Aratrmalar, Gazl zel Says,
Cilt 13, Say No: 3-4, Yl 2000, s. 272.
108 Necmi Derin, Mantkta eriin nemi, s. 113.
109 Ali Durusoy, Mantk ve Mantk Tarihi zerine Bir Deerlendirme, s. 12-13.
111 Necmi Derin, Mantkta eriin nemi, s. 113-114.
112 Yaar Aydnl, Gazlnin lim ve Dnce Dnyas, s. 274.
saymaktadrlar. azal ise bunun, ancak bir varlk ve durumu deimesi

mmkn olmayan kabul edenler iin bir burhn bilgi olacan belirtmek-
tedir. Dolaysyla, iki birden okturun kabul edilmesi ile iki birden oktur
bilgisi burhn bilgi olmaktadr. Yoksa akl, hibir elikiye dmeden, bir
ikiden oktur nermesinin bilgisini de burhn sonularla kesin bilgi olarak
ortaya koyabilir. Bu bakmdan, dn bilgilerde, hakikatn mmkn olan iki
ksmndan dnin setii kabul, deimesi mmkn olmayan saylr ve onunla
burhn bilgiye ulalr. 113
Dn bilgide, akl, kendisini bir dn inanlar sistemine baladndan, ak-
ln bilgi malzemesi, haber ve nakilden, yani semdan olumutur. Akln
almas, dn metinleri eitli akl temellere dayanarak anlamaktr. By-
lece, dn iin Mantk gerekli bir alet olur. 114 Dn esaslara, bu alet ile, yani
Mantkla, burhn kesinlik kazandrlr. 115
te, bu Mantka gre, azal, ncekilerin kys anlaylarnn hem sreti
(formu) ve hem de maddesi (ierii) asndan yanl olduunu sylemek-
tedir. Bu yzden, onlarn kyslarnn, asla zarr bir netice veremediini
belirtmektedir.116 nk, kys yapmak iin er hkm genelletirmek ge-
rekir. er hkm genelletiren de, illettir. llet, asl umm klp, fer de asla
balayarak bu genelletirmeyi gerekletirir. Bu nedenle azal, illete bazan
cmi 117 de demektedir. Mantki karl ise, orta term (deyim), Arapa-
s el-haddul-evsttr. ncekiler, bu illetlendirmeyi, ya makldeki mahss
gibi, Kurn, Snnet ve cm metininde, asl ve ferin, yani iki ncln varl-
n gsterme eklinde yapmlardr. Ya da, tekilin tmelin kaplamna girme-
si gibi, iki eyin varlk asndan birbirine benzemesi imknsz olduundan,
asl ve fer arasnda bir benzerlik (mmselet) ba arama eklinde gerek-
letirmilerdir. Bu baa, el- Cuveynnin ment dedii aktarlmaktadr. Bu
ban dnda, iki eyin birbirine muyir ve muhlif olmasnda bir sakn-
ca grlmemitir. Gazal, bu iki eklin asla kys olmadn aklayarak,
illetlendirmenin, sarh nutuk, tenbh ve sebeplere dikkat ekmek olarak
nakli delllerle 3 (), icm ile 1 (bir), messir, mlim ve arb olarak
mnsib ile 3 (), mfsidden salm, nakza maruz kalmama ve tard ile
aks olarak fsid tutarszlklar ile 3 () olmak zere 10 (on) yntemi (el-
meslikul-aere) bulunduunu bildirmektedir.118 Bu on yntemin de tevkf
olduunu belirttii aktarlmaktadr. 119
113 Yaar Aydnl, Gazlnin lim ve Dnce Dnyas, s. 275, 277, 280.
117 el-Gazl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 228.
118 Baknz: el-Gazl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. II, s. 288-306.
119 Ali Durusoy, Gazlde Mantk Biliminin Yeri ve nemi, s. 313-314.
52 SLM LMLER DERGS
ncekilerin, reddul-ib al-hid dedikleri, grnmeyenin grnene

benzetilmesi ile yaplan kyslarnn da bir eyi kantlamasnn mmkn ola-
mayacan, azalnin vurgulad kaydedilmektedir. 120
Ayrca, azal, ncekilerin, tam bir sebr (inceleme) yapmadklarn,
taksmde (blmede), el-ksmetul-munhasray deil de, el-ksmetul-
munteireyi kullandklar, dolaysyla tmevarmlarnn zayf ve illetlendirme
(orta deyimi bulma) ilemlerinin de yanl olduunu syledii nakledilmekte-
dir. 121 Ona gre, bu zayflk ve yanllk, istikr istidlli ve temsl istidllinin
formel (biimsel) olmay nedeniyledir. 122 Aslnda, Taksm ve Sebri for-
melletirmek (eklletirmek) ve onu, Mantktaki artl ayrk mantk kysa
(burhna) dntrmek mmkndr. Bu dntrmede, A hukuk olay,
B ve C de Ann muhtemel etkilerini gsterirse, u formel (biimsel) diziler
gerekleir: 123
Birinci dizi: kinci dizi:
A, ya B ya da Cdir. A, ya B ya da Cdir.
B deildir (veya C deildir). B ve C deildir.
O halde, Cdir (veya Bdir). O halde, A deildir.
Bylece, azal, Aristoteles (. 322 m. .)in mant dzenleyip, Bilimleri

kurduunu grm, mantk-bilim ilikisini fark etmi124 ve kendisinden n-
cekilerin kyslarnn eksikliini, Felsefenin ilmi bilgiyi elde etme yolunda
savunduu bn Sn mantnn sr ynne (tanm ve kysa) dayanarak,
mantk kys (burhn) ile tamamlamtr.125 Burhn yntemi, zellikle kelm
ve fkha ait bilgiler olmak zere dn bilgilerin temel metodolojisi haline getire-
rek, Kelm ve Fkh bilim olarak kurmutur.126 Bu ekilde, kendisine kadar
gelen kelm ve fikh bilgiler, Fkh Bilimi ve Kelm Bilimi haline gelmitir. Bu
yzden, Fkh ve Kelm Biliminin kurucusunun azal olduu sylenmekte-
dir. Bu burhn yntemde, dn bilginin kaynaklarndan olan Kitp, Snnet
ve cm bilginin maddesi, mantk kys ise bilginin sretini oluturmutur.
Dn bilginin maddesi gibi sretine de dn olup merlamas iin azal,
mantk kys Kurnda gstermeye almtr. Bu alma ile, dn bilgi
hem madde ve hem de sret olarak dn nitelik kazanmtr.127
Bu ekilde, Felsefenin ilm bilgiyi elde etmek yolunda savunduu
burhn, Kelm ve Fkhn temel yntemi haline getirerek bu ilimleri ina
eden azal, yine bu burhn yntem ile dnin gelecei iin tehdd olarak
grd Felsefenin ilm otoritesini ykmaya ve Btiniyyeyi mantk temelin-

123 Wael Hallaq, Mantk, Formel Kantlar ve Kantlarn Snn Fkh lminde Formel Hale
Getirilmesi, s. 196-197.
126 lhan Kutluer, Gazzlnin Felsef Serveni, s. 259.
de reddetmee ynelmitir.128 Bu yneli, azlye Nizmiye Medreselerinde

verilmitir.129 Gerekten, o vakitler, slm Dnyasnda, bn Sn ile Felsefe
ilm otoriteye ulam ve Kelm geleneini tehdd etmeye balamtr. hvn-
Saf, Felsefeyi bu ilm otoritesi ile Btnlerin fikri propagandasnda devaml
kullanmtr. Ftmler, Btn eitimi ve felsef ilimlerin retimi iin Drul-
Hikmeler yapmlardr. Felsefenin ilm otoritesini tahrb etmek, dolaysyla
Btnlerin elinde bu silh almak ve Kelm ile Fkh bir ynteme kavutur-
mak iin Nizmiye Medreseleri kurulmutur.130
FIKIH USLNDEK KIYS DZSN

BURHNA (KAT DELLE) DNTREN FORMLAR
Maddesini Kitb, Snnet ve cmnn oluturduu fkh bilgisinden ih-
tiya duyulan yeni fkh bilgisi retiminde kullanlan kysn, uygulanan
diziliinin ve bu dizilite izlenen yntemin kat (kesin) bilgi, yani bilimsel
bilgi retmediini, nceki birinci blmde anlattm. Fkhn bilimsel bilgisi-
nin retilip, Fkh Biliminin oluturulmas iin, ncekilerin kys diziliinin
ve ynteminin, burhn ekli ve yntemine dntrlmesi ve bu ekilde,
maddesi Kitb, Snnet ve cmdan oluan fkh bilgisinin, dizilite ve yn-
temde srete, yani forma kavuturulmas gerektiini, yine birinci b-
lmde akladm. Bu blmde ise, burhn eklinin formlarnanlatmaya
alacam.
azal, el-Mustasf min lmil-Uslun, Mukaddimetul-Kitb ksm el-
fennus-sn fl-maksidde, burhn ekilinin formlarn aklamaktadr. 131
Ona gre, burhn, zel bir artla zel bir ekilde dizilmi iki belli ner-
meden meydana gelmektedir. Bu nermeler dizilite ncl adn almakta-
dr. O halde, burhn iki nclden sonu domas olmaktadr. azal, bu
burhnn dizili eklinde gerekletiini bildirmektedir. imdi bunlar
aklyaym:
A. BRNC EKL (EL-HAML, YKLEML KIYS)
ktirn veya kesin kys olarak da adlandrlr. ki nclden ve bu ncl-
lerden kan bir sonutan oluur. 132 Bu burhnda iki ncl vardr. Her ncl,
mbted (konu, mahkmun aleyh) ve haber (yklem, hkm) diye iki para
bulundurur. Buna gre, burhn drt paradan oluur; ancak, bunlardan bir
para iki nclde tekrarlanr. Tekrar edilen paraya illet denilir. llet ile iki
128 lhan Kutluer, Gazzlnin Felsef Serveni, s. 259-260.

129 lhan Kutluer, Gazzlnin Felsef Serveni, s. 258.
130 lhan Kutluer, Gazzlnin Felsef Serveni, s. 258-259, 263.
131 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 37-43. Trke evrisi iin: mam Gazl, el-
Mustasfa, Trkesi: Yunus Apaydn, 1. Cild, Rey Yaynclk, Kayseri 1994, s. 49-57. Ayrca
baknz: Esma Gner, azzlnin Dell Anlay, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara 2007, Baslmam Yksek Lisans Tezi, s. 39-52.
132 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, s. 112.
54 SLM LMLER DERGS
ncl arasnda ortaklk kurulur ve sonu doar. llet, niin sorusuna cevap
verirken, nk szne bitiik olur. 133 Bu birinci eklin, dizili eidi vardr:
1. BRNC ET DZL
lletin birinci nclde hkm, ikinci nclde mahkmun aleyh olduu
dizilitir. 134 rnek udur: 135
Her (Btn) nebz(ler) sarho edicidir.
Her (Btn) sarho edici(ler) haramdr.
O halde, her (btn) nebz(ler) haramdr.
Bu iki ncln kabul edilmesi halinde, zorunlu olarak nebzin haraml

sonucu kar. 136 Birinci eit diziliin sonu dourabilmesi iin iki art var-
dr: Birincisi, ilk ncln olumlu olmasdr. kincisi de, ikinci ncln genel
kll olmasdr. 137
Birinci eit dizili, sonucu ak olduu iin temeldir; nk, dier ikinci
ve nc eit dizililerin sonular birinci dizili kadar ak olmayp, ancak
birinci eit dizilie dndrlrlerse akla kavuurlar.138
stikr ve temsl de bu birinci eit dizilie dndrlrler; nk, ilim
tmellerden elde edilir ve birinci eit diziliin iinde de tikel olumsuz bu-
lunmaz. 139
2. KNC ET DZL
lletin her iki nclde de hkm olduu dizilitir. 140 u, buna rnek ol-
maktadr:
Her cisim birleiktir.
Hibir ezel (Allh) birleik deildir.
O halde, hibir cisim ezel (Allh) deildir.
Burada, kavram vardr: Cisim, Birleik ve Ezel (Allh). Tekrarlanan

kavram Birleiktir. Buna gre, illet Birleik olmaktadr. ncller, biri olum-
lu, dieri olumsuzdur. Sonu da olumsuz olmaktadr.
133 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 38; mam Gazl, el-Mustasfa, Trkesi: Yunus
Apaydn, 1. Cild, s. 50; El-Gazl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 112.
134 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 39; el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 116.
Apaydn, 1. Cild, s. 49.
138 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, s. 133; el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 39;
mam Gazl, el-Mustasfa, Trkesi: Yunus Apaydn, 1. Cild, s. 51; Esma Gner, azzlnin
Dell Anlay, s. 47.
139 Esma Gner, azzlnin Dell Anlay, s. 41.
Apaydn, 1. Cild, s. 51; el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, s. 121.
kinci eit diziliin zellii, sonucun kll ve olumsuz olmasdr. Byle

bir sonucun kabilmesi iin, iki nclden birinin olumlu, dierinin olumsuz
olmas gerekmektedir. Bunun iin fukah ikinci eit dizilii fark olarak
adlandrmtr. Her iki ncl olumlu olurlarsa, sonu domaz. 141
kinci eit dizili, birinci eit dizilie yle dndrlr:
Her cisim birleiktir.
Hibir birleik ezel (Allh) deildir.
O halde, hibir cisim ezel (Allh) deildir.
3. NC ET DZL
lletin her iki nclde de mahkmun aleyh olduu dizilitir. 142 yle r-
nek verilebilir:
Her buday yiyecektir.
Her buday ribevdir.
O halde, baz yiyecekler ribevdir.
nc eit dizili, hep tikel sonu verir; nk, iki hkm bir
mahkmun aleyh zerinde bir araya gelince, ancak birinin bir ksm ile di-
erinin bir ksmnn uyumas halinde sonu doabilmektedir.143 Fukah,
nakz olarak adlandrmtr.144
nc eit diziliin zellii, tikel bir sonu dourmasdr. Tikel olma,
tmel olmadan daha dk grldnden nc srada yer almtr. 145
nc eit diziliin birinci eit dizilie dndrl yle yaplr:
Baz yiyecekler budaydr.
Her buday ribevdir.
O halde, baz yiyecekler ribevdir.
B. KNC EKL (ET-TELZUM, ya da E-ARTYYUL-MUTTASIL,

EL-STSNYYUL-MUTTASIL, BTK ARTLI KIYS)
Bu ikinci ekil de, iki nclden meydana gelir. Birinci ncl, art edat
(-sa) ile balanm mukaddem denilen hkm ile tl 146, ya da lzm
veya tbi 147 denilen mahkmun aleyhten ve ikinci ncl ise, istisn edat
141 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 39-40; mam Gazl, el-Mustasfa, Trkesi:
Yunus Apaydn, 1. Cild, s. 51-52; el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, s. 121-125, 133;
Esma Gner, azzlnin Dell Anlay, s. 44-46.
Apaydn, 1. Cild, s. 52; el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, s. 121.
Apaydn, 1. Cild, s. 52-53; el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 125-132, 133; Esma Gner,
azzlnin Dell Anlay, s. 46-47.
145 el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 133; Esma Gner, azzlnin Dell Anlay, s. 47.
146 Necati ner, Klasik Mantk, Ankara 1974, s. 42-43; el-Gazl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 138.
56 SLM LMLER DERGS
(-fakat) ile balanm mukaddem denilen hkmden oluur. Bu iki ncl-

den sonu lzm gelir (gerekir). 148 Bunu, Mantklar, e-artiyyul-muttasl
veya el-istisniyyul-muttasl diye adlandrmlardr.149 rnek olarak u
aktarlabilir: 150
Vitir namaz binek zerinde ed edilebiliyorsa, o nafiledir.
Fakat, vitir namaz binek zerinde ed edilebilmektedir.
O halde, vitir namaz nafile namazdr.
Bu ikinci ekil (et-telzum) diziliinin sonu verebilmesi iin iki art var-
dr: Birincisi, mukkademin aynsnn (ayn) dorulanmasnn, lzmn
(tlnin) da aynsn sonulandrmasdr. kincisi ise, lzmn eliiinin
(nakz) dorulanmasnn, mukaddemin de eliiini sonulandrmasdr. 151
C. NC EKL (ET-TENUD, ya da E-ARTYYUL-MUNFASIL,

EL-STSNYYUL-MUTTASIL, AYRIK ARTLI KIYS)
Bu nc ekil (et-tenud) dizilii ise, ikinci ekil (et-telzum) dizilii-
nin kartdr (zdddr). Bunun iin, Fukah ve mutekellimn, es-sebr vet-
taksm terimini kullanrken, Mantklar ise, e-artiyyul-munfasl veya
el-istisniyyul-munfasl diye terimlendirmilerdir. 152
Bu nc ekil (et-tenud) dizilii de, iki ncl bir sonuca dndrlr.
Birinci ncl, mukaddem denilen hkm ile tl (lzm veya tbi) denilen
mahkmun aleyhten birbirini yok etme (nefyetme) biiminde153 ve ikinci n-
cl de, istisn edat (-fakat) ile balanm, ya mukaddem, ya da tl den
birinin ayns biiminde oluur. Bu iki nclden sonu, mukaddem ya da
tlnin kart (nakz) hali olarak gerekleir.154
rnek: 155
148 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 40-41; mam Gazl, el-Mustasfa, Trkesi:
Yunus Apaydn, 1. Cild, s. 53; el-Gazl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 121-125, 133; brahim
Emirolu, Klasik Manta Giri, Ankara 2005, s. 168; Esma Gner, azzlnin Dell Anlay,
s. 48-50.
Apaydn, 1. Cild, s. 56; el-Gazl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 137.
Apaydn, 1. Cild, s. 53-54; el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 138-142; brahim Emirolu,
Klasik Manta Giri, s. 168-170; Esma Gner, azzlnin Dell Anlay, s. 48-50.
Apaydn, 1. Cild, s. 56; el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 142.
153 Necati ner, Klasik Mantk, s. 54.
Apaydn, 1. Cild, s. 56-57; el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 142-145; Necati ner, Klasik
Mantk, s. 128; brahim Emirolu, Klasik Manta Giri, s. 170-173; Esma Gner, azzlnin
Dell Anlay, s. 50-52.
155 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. I, s. 42; mam Gazl, el-Mustasfa, Trkesi:
Yunus Apaydn, 1. Cild, s. 56; el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 142-144; Esma Gner,
azzlnin Dell Anlay, s. 50.
Ya lem kadmdir, ya lem hadstir.

Fakat, lem hadstir.
O halde, lem kadm deildir.
Sonu olarak, bu ekil, burhnn ekilleridir. Bu ekil iindeki, be

eit diziliten birine dndrlemeyen her dizili (delil), kat dell olamaz.
156
Yklemli kys (el-haml)nin birinci eit dizilii, sonucu ak olduu iin
temeldir. Dier dizililer ak sonulara kavumak iin, birinci eit dizilie
dndrlrler. stikr ve temsl de, ilim tmellerden elde edildii iin birinci
eit dizilie dndrlrler; nk, birinci eit diziliin iinde tikel olumsuz
bulunmaz.
FIKIH USLNDEK KIYS YNTEMN

BURHNA (KAT DELLE) DNTREN YNTEMLER
Burhn, dn bilgilerin dolaysyla Fkhn temeli haline getirilip, Fkh
Bilimi gerekletirilirken, maddesini Kitp, Snnet ve cmnn oluturduu
kysn, fkh bilgiyi deil de, Fkh Biliminin bilgisini retmesi iin, iki va-
staya ihtiya olduu, buraya kadar ki anlatmlarmdan anlalmaktadr. Bu
vastalardan birincisi, burhn ekli formlar ve ikincisi de, burhn yn-
temi formlar olmaktadr. te bunlardan, burhn ekli formlarn nceki
ikinci blmde anlattm. imdi de, kysn burhn ekli dizililerinin (form-
larnn) Fkh Bilimi iin gerekli burhn yntem formlarn aklayacam.
azal, bu burhn yntem formlarn, iful-all f Beyni ebeh
vel-Muhl ve Meslikit-Tallde, el-Kavl f Beyni Eklil-Berhnin-
Nazariyyetil-Criyye fl-Mesilil-Fkhiyye balkl ksmda, Burhnu
tidl, Burhnu stidll ve Burhnu Hulf olarak belirtmektedir. 157
Bu burhn yntem formundan, makale konumla alkal olanlar,
burhnu itidl ile burhnu istidllidir. Bu iki burhan yntem form-
larnn, ncekilerin kys yntem formlar zerinde oluturduklar dei-
ikliklerin tam grlebilmesi iin, dntrdkleri kys trlerine gre ve
onlarla birlikte aklanmas yararl olacaktr. Bu iki burhn yntem form-
larnn dntrdkleri kyslar ise, illetinin d dnyada ve aklda varolu-
una gre taksm edilmi olan, kysul-ille (istidllul-lime) ile kysud-
delle (istidllul-inne) olmaktadr. Bunun iin, burhnu itidli kysul-
157 Eb Hmid Muhammed b. Muhammed el-Gazl (. 505 h./1111 m.), iful-all f Beyni
ebeh vel-Muhl ve Meslikit-Tall, Vadaa Havihi: e-eyh Zekeriyy Umeyrt, Drul-
Kutubil-lmiyye, Beyrt 1999, s. 206-215. azalnin, iful-all f Beyni ebeh vel-
Muhl ve Meslikit-Talldeki, el-Kavl f Beyni Eklil-Berhnin-Nazariyyetil-Criyye fl-
Mesilil-Fkhiyye balkl sz edilen ksmn Trkesi iin baknz: Wael Hallaq, Mantk,
Formel Kantlar ve Kantlarn Snn Fkh lminde Formel Hale Getirilmesi, eviren: Bilal
Aybakan, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 16-17, Yl: 1998-1999, s.
216-234.
58 SLM LMLER DERGS
ille (istidllul-lime) bal altnda ve burhnu istidlli de kysud-delle

(istidllul-inne) bal altnda, anlatmaya alacam:
A. KIYSUL-LLE(T)N (STDLLUL-LMENN, TMDENGELMN)
FORMEL HALE GETRLMES
Kysul-ille(t), fi geleneinde yle tanmlanmaktadr: Bir hkm
veya vasfn ispat yahut nefyi gibi ortak bir zellik sebebiyle, bir hkm ispat
etmek veya nefyetmek konusunda bilinen bir eyi bir baka bilinene hamlet-
mektir. 158
Bu tanm benimseyen azalye gre159 kysul-ille, asl ve ferin illet ba
ile birletii ve asln illetinin d lemde ve aklda bulunduu bir kys olmak-
tadr. Bu kysul-ille adn fukah vermitir. Mantklar, kysul-illeyi,
birinci nclde, tekrarlanan orta deyimi illet yapp ikinci ncl ve sonu di-
ziliine dntrerek, burhnul-lime diye adlandrmlardr. 160 Kelmclar
da, kysul-ille ve burhnul-limeye burhnul-itidl ad vermektedirler.
161
Burhnul-itidlde, kysul-ille ve burhnul-limede belirtildii gibi, fer
ile asl aras illet ile birletirilir ve bunlar burhn yntemi diziliine gre, iki
ncl bir sonuca dntrlr. Burhnul-itidl yntemine gre, formel hale
getirilmeye u rnek verilebilir: 162
Birinci ncl:Yenilebilirlik ribnn illetidir.
kinci ncl:Yenilebilirlik ayvada vardr.
Sonu:Ayva ribevdir.
Bu ekilde, kapsayc genelin altna bir zel sokulmaktadr. Burada, ikinci

ncl, yani Yenilebilirlik ayvada vardr. kabul edildii halde, birinci ncl,
Yenilebilirlik ribnn illetidir. hakknda anlamazlk kabilir. Yenilebilirli-
in ribnn illeti olduu kabul edilmeyebilir. Bu anlamazlk konusu, yani
yenilebilirliin illet oluu er bir meseledir; ancak, er dellle zlr. Bu
er delller ise, azalye gre, nass, icm, m, mnsebe (uygunluk ba-
lants), sebr, taksm, tard ve aks benzeri olmaktadr. Bu anlamazlk ikinci
nclde, yenilebilirliin illet olduu kabul edildikten sonra, bu illetin ferde
var olup olmad biiminde olursa, bu da, ya duyu vastasyla, ya rf ile, ya
da tanmlamayla, ve ya da er bir rivyet ile zlr. 163 Burada illetin zel-
lii, d dnya ve aklda bulunmasdr. 164
158 Soner Duman, finin Kyas Anlay, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
stanbul 2007, Baslmam Doktora Tezi, s. 27.
159 Soner Duman, finin Kyas Anlay, s. 20.
160 el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 232; Ferd Cebr ve arkadalar, Mevsatu Mustalahti
lmil-Mantk ndel-Arab, s. 704; Necmi Derin, Mantkta eriin nemi, s. 127.
161 el-azl, iful-all, s. 206.
162 el-azl, iful-all, s. 206; Wael Hallaq, Mantk, Formel Kantlar ve Kantlarn Snn Fkh
lminde Formel Hale Getirilmesi, s. 217-218.
164 el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 232-233; Ferd Cebr ve arkadalar, Mevsatu Mustalahti
lmil-Mantk ndel-Arab, s. 704; Necmi Derin, Mantkta eriin nemi, s. 127.
Btn bunlardan sonra, burhnul-itidlin kat dell olabilmesi iin,

kat dell formu olan yklemli kys (el-haml)nin birinci eit diziliine al-
narak tmelletirilmesi gerekmektedir. Bu da, muayyen bir olay dzenleyen
kuraln, o olayn sadece bir rnek olarak iinde yer ald trlere kadar ge-
niletilmesi demektir. 165 Bu durumun da, formel olarak anlatm u ekilde
gsterilebilir:
Btn yenebilirlik ribevdir.
Btn ayvalar yenebilirliktir.
O halde, btn ayvalar ribevdir.
Demek ki, kysul-ille(t), burhnu itidl yntemi ile formel hale gelmek-
tedir. Bu formel halde, ncller er olarak belirlenmi olduundan katdir.
llet de er olarak bildirilmi ve katdir. Tb olarak, sonu da er ve katdir.
Burada, burhnul-itidl formunda ncller ve illet, er ve kat olmak ile
burhnul-itidlin maddesi kat olmaktadr. Ayrca, burhnul-itidl, kat
delil formu olan yklemli kys (el-haml)nin birinci eit dizili formuna al-
nnca da sreti kat olmaktadr. Buna gre, kysul-ille, burhnul-itidl
formu haline getirildiinde kat dell imknna kavumakta, sonra yklemli
kysn (el-hamlnin) birinci eit dizili formu uygulanarak ikinci bir for-
melletirme ile, kat dell halini almaktadr.166
B. KIYSUD-DELLE (STDLLUL-NNE, STKR, TMEVARIM)
LE KIYSU-EBEH (TEMSL, ANALOJ)N
FORMEL HALE GETRLMES
Kysud-Delle(t) ve Kysu-ebeh, bu iki kys tr de, illetlerinin belir-
sizlii nedeniyle kat dell saylamamaktadrlar. Kysud-delle ve kysu-
ebehin, kat delle dnmesinin daha iyi anlalabilmesi iin, bunlarn ayr
ayr ilenmesi gerekmektedir. imdi, kysud-delleyi ve kysu-ebehi
balklar altnda anlatmaya ve formel hale getirilmelerini gstermeye al-
aym:
1. KIYSUD-DELLE (STDLLUL-NNE, STKR, TMEVARIM)
Kysud-delle, kys deildir. Ferin asla eklenmesi, katlmasdr. llet
(neden) yoktur. lletin yerini mall (sonu) almtr. Mall szde illet olmu-
tur. Bu yzden, illet sadece aklda oluturulup, var klnm olmaktadr.
Bunun iin fakhler, illeti olmadndan kysud-delle diye adlandrm-
lardr. Kysud-delle yntemi, yani dellin dizilii malldan illete doru-
dur. Burada mall illeti gsterir, ama gsterilen bu illet mallu zorunlu
olarak karmaz. Byle bir ierik, burhnul-istidll yntemi ile bir zelin bir
genel altna sokulmas formuna dntrlebilir. Bu dntrlmede de,
iki nclde tekrarlanan orta deyim mall, yani musebbebdir. Bu dn-
Getirilmesi, s. 201.
lminde Formel Hale Getirilmesi, s. 223, 223 Dipnot 87.
60 SLM LMLER DERGS
m kysud-delle ekline, mantklar, burhnul-inne demektedirler.

Burhnul-inne ynteminin formu, illeti olmayan birinci ncln ikinci ncl
iin konulduu bir dizili olmaktadr. 167 Burhnul-istidllin iki tr vardr:
Birincisi bir zelliin varl ile karm ve ikincisi de aklda oluturulan bir
illetle karmdr.168 azalye gre, burhnul-istidll formu da, kat (kesin)
bilgi dourmamaktadr. Bu yzden burhnul-istidll, kat bir dell saylma-
maktadr.169 Kat dell saylabilmesi iin, burhnul-istidllin, birinci ekil
diye adlandrlan, anlatmn nce yaptm, yklemli kys (el-haml)nin bi-
rinci eit diziliine dntrlmesi lzmdr. Yani, burhnul-istidllin, il-
letin, birinci nclde hkm ve ikinci nclde de mahkmun aleyh olduu
dizilie evrilmesi gerekmektedir. 170
Bu yzden, azal, burhnul-istidlli kat delle dntrmeyi gerek-
letirebilmesi amacyla burhnul-istidlli trlerine ayrarak incelemeye gi-
rimitir. Bu incelemede, burhnul-istidll trlerinin kat bilgi dourmama-
snn nedenini illetlerinin ayrt edilemeyiinde, belirsizliinde grmtr.171
azal, burhnul-istidll trlerinin sorunlarn zerken, onlarn illetlerini
ortaya koymu, illetlerdeki belirsizlikleri gidermek iin her trn anlatm
iinde de metodlar sunmutur.172 Bylece, burhnul-istidllin kat dell ola-
bilirliinin gereklemesini gstermitir. imdi bu birinci tr, bir zelliin
varl ile karm bal altnda ve ikinci tr de, aklda oluturulan bir
illetle karm bal altnda aklamaya alaym:
a) Bir zelliin Varl ile karm
Bir zelliin varl, bu zellie sahip eyin varln, zelliin yokluu ise,
o eyin yokluunu gsterir. zellik esasna dayanan karma rnek, vitir na-
maznn nfile olduu karmdr. Nfile namazlarn zellii, bir binek zerin-
de ed edilebilmeleridir. Farz namazlar, binek zerinde ed edilemezler. Vitir
namaz, bir binek zerinde ed edilebildiinden, nfile namazndaki zellii
paylar. Bundan, vitir namaznn nfile namaz cinsinden olduu sonucu
kar. Bu sonuca, binek zerinde namaz klmann nfile namaznn zellii
olmad, bundan hareketle vitir namaznn nfile saylamayaca, ancak vitir
namaznn yine binek zerinde klnabilecei itiraz yaplabilir. Bu durumda,
167 el-azl, Miyrul-lm fl-Mantk, s. 232-234; el-azl, iful-all, s. 209; Wael Hallaq,
Mantk, Formel Kantlar ve Kantlarn Snn Fkh lminde Formel Hale Getirilmesi, s. 224.
Rafkul-Acem, Mevsatu Mustalahtil-mmil-azl, s. 615-616; Necmi Derin, Mantkta
eriin nemi, s. 127.
168 el-azl, iful-all, s. 209-213; Wael Hallaq, Mantk, Formel Kantlar ve Kantlarn Snn
Fkh lminde Formel Hale Getirilmesi, s. 224-231.
170 Benzer grler iin baknz: Wael Hallaq, Mantk, Formel Kantlar ve Kantlarn Snn Fkh
lminde Formel Hale Getirilmesi, s. 215.
vitir namaznn farz namaz olduunu gsteren bir dellin ortaya konulmas
gerekir. Bu delil ile zellik geersiz olur ve zelliklerin benzerlii der. Aksi
takdirde, zellik geerli kalr. 173
zelliin sonu dourabilmesi iin art, onun eyin zne smsk yap-
m ve eyin varlndan ayrlmayan (mulzeme li-ztihi) bir zellik olmasdr;
yani, zelliin mahiyete ilikin olmas gerekir.174 Bu zelliin eyden ayrl-
mazln erat bildirir. Bununla birlikte, iki nclde bulunan bu iki zelli-
in aynl, ittird ve iniks (yani tard ve aks) yoluyla da belirlenebilir. 175
Tard ile aks, yani ittird ve iniks yolunda, tard (ittird), bir eyin var-
l ile ezamanl var olmaya; aks (iniks) ise, bir eyin yokluu ile eza-
manl yok olmaya denilir. azalye gre, tard ve aks olann, yani bir eyin
varl ile var olan ve o eyin yokluu ile yok olann, illet olmas gerekmez;
ancak, buna sebr ile taksm eklenirse illet tam olarak ortaya karlabilir. 176
Burhnul-istidllinin bu birinci tr olan bir zelliin varl ile
karmna dair btn bu anlatmlar formel hale evrilmek istendiinde,
azalnin szlk harfleri dedii ebcede karlk177 alfebe harfleri ile u
ekilde gsterilebilir:
Btn A, C-D ayrlmaz zelliine sahiptir.
Btn B, C-E ayrlmaz zelliine sahiptir.
O halde, btn A, Bnin ayrlmaz zelliklerine sahip olmaldr.
Bu birinci tr burhnul-istidllinin kat bilgi dourmamasnn nedeni

olan illetin belirsizliini gidermek iin uygulanan, tard ve aks yolu ile birlikte
kesin sonu vermesi iin gereken sebr ve taksm uygulamasnn formu da u
ekildedir:
Ann ayrlmaz (mulzeme li-ztihi) zelliini bulmak iin;
Btn A, ya C ya D ayrlmaz zelliine sahiptir.
Btn A, D ayrlmaz zelliine sahip deildir.
O halde, btn A, C ayrlmaz zelliine sahiptir.
Bnn ayrlmaz (mulzeme li-ztihi) zelliini bulmak iin;

Btn B, ya C ya E ayrlmaz zelliine sahiptir.
Btn B, E ayrlmaz zelliine sahip deildir.
O halde, btn B, C ayrlmaz zelliine sahiptir.
lminde Formel Hale Getirilmesi, s. 224-225, 225 Dipnot 92.
176 el-azl, el-Mustasf min lmil-Usl, c. II, s. 307-308; mam Gazl, el-Mustasfa, Trkesi:
Yunus Apaydn, 2. Cild, Rey Yaynclk, Kayseri 1994, s. 264.
62 SLM LMLER DERGS
Burhnul-istidllin bu birinci tr olan bir zelliin varl ile

karmnn illet sorunu zlp, illetinin kesinlemesinden sonra, kat dell
olabilmesi iin, kat delil formu olan yklemli kys (el-haml)nin birinci eit
diziliine dntrlmesi gerekmektedir. Bu dnmn formu da u ekil-
de olmaktadr:
Btn A, C ayrlmaz zelliine sahiptir
Btn B, C ayrlmaz zelliine sahiptir.
O halde, btn A, Bnin ayrlmaz zelliine sahiptir.
Btn bunlardan anlalaca zere, kysud-dellenin kat dell olabil-

mesi iin, nce kysud-delle, burhnul-delle (burhnul-inne)nin birinci
tr olan bir zelliin varl ile karm yntemi ile formel hale getirilip,
burhnul-dellenin birinci tr bir zelliin varl ile karm formuna
dntrlmektedir. Bu formel hale, illetin kesinletirilmesiyle kat dell
imkn kazandrlmaktadr. Bu kesin illetli form, kat delil formu olan yk-
lemli kys (el-haml)nin birinci eit diziliine evrilmektedir. Bu ekilde,
ikinci bir formel hale getirme uygulamasyla, kat delle dnmektedir.
b) Aklda Oluturulan Bir lletle karm
Aklda oluturulan illet (netice) kabul edildiinde sonu (muntec) kar.
Bu, illetin (neticenin) varl ile sonucun (muntecin) varl, illetin (neticenin)
yokluu ile de sonucun (muntecin) yokluu karmdr. Bu yzden, kar-
mn art, aklda oluturulan illetin (neticenin) kabul edilmesi olmaktadr. Bu
karmda, aklda oluturulan illet (netice), bir zelliin varl ile karmda-
ki ayrlmaz zellie benzer. Bu karm, ayrlmaz zellie benzeyen bir
zelliin, aklda oluturulan illete (neticeye) evrilmesiyle gerekleti-
rilebilir. llet (netice) ile sonucun (muntecin) varl iin u rnek verilebi-
lir: Kazan ve ocuk meydana getirmek, kitbe(t) (akd zd)n lzm geleni,
onun aklda oluturulan illetidir (neticesidir). Bunun iin, kazan ve ocuk
meydana getirmenin varl, lzm gelmi kitbenin (akd zdn) varln
gsterir. lletin (neticenin) yokluu ile de sonucun (muntecin) yokluuna r-
nek ise, binek zerinde ed yasann, farz olmann aklda oluturulan illeti
(neticesi) olmas verilebilir; nk, yasak tam kabul edildiinde, ed eksik
yaplmayacaktr. Bunda, yasan yokluu farzln da yokluuna gtrr. Bu
yzden, vitirde yasan yokluu, vitrin farz namaz olmasn ortadan kaldrr. 178
Bu karmn kayna da, mlzemet, yani lzumluluk, gereklilik ve ayrl-
mazlktr; nk, lzm gelmi (sonu) lzm gelenden (nedenden) ayrlmaz. 179
Burhnul-istidllinin aklda oluturulan bir illetle karm olan bu ikin-
ci tr de u ekilde formel hale evrilebilir:
Btn A, C-D zellii ile var olmaldr.

Btn B, C-E zellii ile var olmaldr.
O halde, btn A, Bnin zellii ile var olmaldr.
Bu ikinci tr burhnul-istidllinin kat bilgi dourmas iin illetin belir-

sizliini gidermede bavurulan tard ve aks yoluna kesin sonu vermek ama-
cyla sebr ve taksm uygulamasnn formu ise u ekildedir:
Ann ayrlmaz (mulzeme li-ztihi) zelliini bulmak iin;
Btn A, ya C ya D zellii ile var olmaldr.
Btn A, D zellii ile var olmamaktadr.
O halde, btn A, Cnin zellii ile var olmaldr.
Bnn ayrlmaz (mulzeme li-ztihi) zelliini bulmak iin;

Btn B, ya C ya E zellii ile var olmaldr.
Btn B, E zellii ile var olmamaktadr.
O halde, btn B, Cnin zellii ile var olmaldr.
Bu ekilde, burhnul-istidllinin bu ikinci tr aklda oluturulan bir

illetle karmnn illet sorunu zlp, illeti kesinleince, artk kat delle
dntrlebilmesi iin, kat delil formu olan yklemli kys (el-haml)nin
birinci eit dizilii gibi dizilmesi gerekmektedir. Bu diziliin formu da yle
olmaktadr:
Btn A, C zellii ile var olmaldr.
Btn B, C zellii ile var olmaldr.
O halde, btn A, B nin zellii ile var olmaldr.
Bylece, kysud-delle, burhnul-istidll (burhnul-inne) ynteminin

ikinci tr aklda oluturulan bir illetle karm da kat delle dnebilmek-
tedir. Demek ki, bunun iin, kysud-delle, burhnul-istidll (burhnul-
inne) ynteminin ikinci tr aklda oluturulan bir illetle karm ile formel
hale gelmektedir. Bu formel hal, illetinin kesinletirilmesi sonucu, kat dell
imkn kazanmaktadr. Bu kesin illetli burhnul-istidllin bu ikinci tr
olan aklda oluturulan bir illetle karm, kat delil formu olan yklemli
kys (el-haml)nin birinci eit diziliine evrilerek, yani ikinci bir formel
uygulama ile, kat dell olmaktadr.
2. BR BENZERLK LE IKARIM (KIYSU-EBEH, ANALOJ)
ebeh (benzerlik), bir eye benzer veya denk olma demektir. Bir benzerlik
ile karm, bir ey iin doru olann, onun benzeri veya dengi iin de, zorunlu
olarak doru olur 180 veya benzer anlatmla bir ey iin kabul edilen, dengi ve
benzeri iin de kabul edilir 181 esasna dayanmaktadr. azal, bir benzerlik
ile karm yntemiyle elde edilen sonulara, e-ebeh, et-tard vel-aks yolla-
181 Muhammed b. drs e-fi (. 204 h./819 m.), er-Risle, Tahkk: Abdullatf el-Hemm,
Mhir Ysn el-Fahl, Beyrt 2009, s. 414 paragraf 1334.
64 SLM LMLER DERGS
ryla da ulalabileceini belirtmitir. Ancak, bunu fi (. 204 h./819 m.),

kysu-ebeh diye and iin, ona bal kalndn bildirmitir.182
Kysu-ebehi, fi, bir eyin asllarda benzerlerinin olmas ve bunla-
rn iinde en evl ve en benzer olanna eklenmesi183 olarak tanmlamaktadr.
Ona gre, kysu-ebeh, asl ve fer arasndaki benzeme bakmndan iki
trldr. Bunlardan biri ebeh fil-ahkm, dieri ise, ebeh fis-srettir.184
ebeh fil-ahkm, hkmler asnda benzemeyi esas alr. rnek ola-
rak, domuzun yalad kabn temiz olmas verilebilir. fi, domuz hakknda
ak bir hkm bulamaynca, onu, kpek ile karlatrmtr. Domuzun k-
pee gre daha ar iki hkmnn olmasndan hareketle onun durumunun
kpekten daha iyi olamayaca, en azndan kpee eit olaca dncesine
sahip olmutur. Bu gereke ile, kpein yalad kabn yedi kere ykanmas
hkmn domuza da tamtr.185 Burada, asl ve fer arasndaki illet ba
zikredilmemi, asl ve fer hkmleri bakmndan mukayese edilerek fer, as-
ln hkmne eklenmitir. finin domuzu kpee kyslamas, illet yoluyla
deil ebeh kys yoluyla olmutur.
ebeh fis-sret ise, sret (ekil) veya vasflar (nitelikler) asndan ben-
zemeyi esas alr. rnek olarak, abdesti bozan fiiller verilebilir. fi, vcu-
dun n ve arkasndan kan baz eyler hakknda bir hkm bulamaynca,
onda da abdesti bozma hkmnn geerli olacan dnmtr. Burada
da fi, k yolu asndan ortak olma gerekesini dikkate alp, ekil a-
sndan benzerlik esasna dayal ebeh kysn uygulayarak, vcudun n ve
arkasndan kan, idrar, dk, meni, mezi ve yelin abdesti bozduu hkm-
n, vcudun n ve arkasndan kan baz eylere tamtr. 186
fiye gre, kysu-ebehin artlar, hkmleri, sretleri ve nitelikleri
asndan birbirine benzeyenler, aksine bir delil bulunmadka bu benzerlik-
lerin dourduu sonular asndan da birbirine benzerler. Ayrca, hkm-
leri deil de sretleri ve nitelikleri ynnden birbirine benzeyenler arasnda
benzerliinin dikkate alnabilmesi iin, aralarnda hkme tesir edici farklarn
bulunmamas gerekir. Aralarnda farklarn bulunduu durumda benzeyenler
birbirine kyas edilmezler. 187
fi, kys yapan asndan kys nisb kat saym ve buna zhirde
hakk demitir. htimle ak olmayan kys da kat dell olarak kabul et-
mitir. 188
183 e-fi, er-Risle, s. 414 paragraf 1334.
184 Soner Duman, finin Kyas Anlay, s. 28-29.
azal, finin bu kysu-ebehini kat delle dntrrken, bir

benzerlik ile karmda, bir eyi kendisini andran dier bir eyden karl-
dn belirlemitir. rnek olarak, r ve fitre (ftr sadakas) farz olan bir
kimseye, zekt da farz olmaktadr. Kk miktardaki bedensel bir aknt
abdesti bozmuyorsa, daha fazla miktardaki ayn trden aknt da abdesti
bozmamaktadr. Buradaki, zektn farzl, daha fazla akntnn abdesti
bozmamas sonular, bir benzerlik ile karmdan elde edilmitir. azal, bu
e-ebeh karm yoluyla elde edilen sonularn, et-tard vel-aks ile es-sebr
vet-taksm yollarnn uygulanmasyla da katlik (kesinlik) kazanabileceini
bildirmitir.189 Bunun iin, benzerliklerin itiraz edilmeyecek biimde gerek-
letirebilmesi gerektiini sylemitir. Bunun yolunun ise, ayrc vasfl farkl
esaslar genel toparlayc kuramlar iinde bir araya getirmek olduunu belirt-
mitir. rnek olarak; orucun, niyet bakmndan namaz gibi ve al-veriin de,
icap ve kabul bakmndan nikh gibi olduunu ortaya koyup, bu kuramlar
iinde, onlar birbirleriyle kys yapmann mmkn olacan gstermitir.190
Bir benzerlik ile karmda, yani kysu-ebeh (analoji)de temel sorun,
iki benzer eyde benzerlik unsurlarn ayrt etmenin kapall ve belirsizlii-
dir. Bu nedenle, bir benzerlik ile karm (kysu-ebeh, analoji) zorunlu ol-
maz; yani, iki benzer ey arasndaki benzerlik, sonucu zorunlu olarak gerekli
klmaz. azalnin de belirttii gibi, bir benzerlik ile karma rahatlkla itiraz
edilebilir; nk, bir benzerlik ile karm (kysu-ebeh, analoji)n formu
u ekildedir: 191
Btn A, C zelliine sahip olmaldr.
Btn B, D zelliine sahip olmaldr.
O halde, btn A, Bnin zelliine sahip olmaldr.
Bu ekilde, bir benzerlik ile karmda, yani kysu-ebehde (analojide),

Ann btn ynlerden Bye benzer olduu farzedilmektedir. Bu faraziye y-
znden benzerlik kesinleememektedir. Benzerliin kesinleebilmesi iin, C
ve Dnin bir, yani C ve Dnin yetirince benzer olduklarn gstermek gerek-
mektedir. Bunun zm de, et-tard vel-aks ile es-sebr vet-taksm yollar-
nn uygulanmas olmaktadr. 192 Bu uygulamann formu yledir:
Ann btn benzerlik ynlerini bulmak iin;
Btn A, ya C, ya D, ya E zelliine sahiptir.
Btn A, E zelliine sahip deildir.
O halde, btn A, C ve D zelliine sahiptir.
191 Benzer gr ve formelletirme iin baknz: Wael Hallaq, Mantk, Formel Kantlar ve
Kantlarn Snn Fkh lminde Formel Hale Getirilmesi, s. 214-215.
192 Benzer gr iin bakanz: Wael Hallaq, Mantk, Formel Kantlar ve Kantlarn Snn Fkh
66 SLM LMLER DERGS
Bnin btn benzerlik ynlerini bulmak iin;

Btn B, ya C, ya D, ya E zelliine sahiptir.
Btn B, E zelliine sahip deildir.
O halde, btn B, C ve D zelliine sahiptir.
Bylece, bir benzerlik ile karmn, yani kysu-ebehin (analojinin),

benzerlik ynleri sorunu zlp, btn benzerlik ynlerinin kesinlemesi
ile, bu kysu-ebeh (analoji), yani bir benzerlik ile karm, azalnin s-
rarla belirttii yklemli kys (el-haml)nin birinci eit dizili formuna alna-
rak, kat delle dntrlebilir. Bu da u form ile gsterilebilir: 193
Btn A, C ve D zelliklerine sahiptir.
Btn B, C ve D zelliklerine sahiptir.
O halde, btn A, Bnin zelliklerine sahiptir.
te, bir benzerlik ile karmn, yani kysu-ebehin (analojinin) kat

(kesin) dell olabilmesi de, dierlerinde olduu gibi, nce bir benzerlik ile -
karmda, yani kysu-ebeh (analoji)de faraziye benzerlik et-tard vel-aks
ile es-sebr vet-taksm yollaryla kesin benzerlik yaplmakta, sonra bu kesin
benzerli kysu-ebeh (analoji), yklemli kys (el-haml)nin birinci eit
dizili formuna alnarak, kat delle dntrlmektedir.
Sonu
Bu Fkh Uslnde Zann Fkh Kysn Kat Delle Dnmesiadl
makalemde, buraya kadar anlattklarm toparlayp, son deerlendirmemi
yapacak olursam, unlar sylemek mmkndr:
Fkhta bilgi, nassn sunduu zeminde gerekletirilmektedir. Vahiy ile
elimekten kanlmaktadr. Bilgide kesinlik ncelikli olmaktadr. Fkh
Usl, kesin bilgiye gtren kaynaklara ulama abas iindedir. Bu kay-
naklara Fkh Uslnde dell denmektedir.
Kesinlik peinde olan Fkh Uslcleri, dell ile elde edilen bilginin deerini
tespit iin, dellleri sbtu ve delleti asndan deerlendirmilerdir. Buna
gre, Kurn ve mtevtir Snnet kat dell, hd haber ve fkh kys da,
zann dell saylmtr. Katlik ve zannlik, delller aras ncelik srasn gs-
terdii gibi, onlardan elde edilecek bilgilerin glerini ve balayclk derecele-
rini de aklamaktadr. Buna gre, kesin bilgi, Kitb, Snnet, icm ve nassn
sadece tek manann muhtemel olduu delleti olurken, zann bilgi de, er
kys ve tahkkul-ment benzeriyle gerekleen ictihdn verdii olmaktadr.
Balangta Fkhn yntemi, Cuveynde grlen, Arapa Dilbilgisine da-
yal Cedel Kysdr. Bunda bilgi, sebeplilik ilkesinden yoksundur. nk,
bu kys dellinde kullanlan akl yrtme, gerek istikr istidlli ve gerekse
193 Benzer gr ve formelletirme iin baknz: Wael Hallaq, Mantk, Formel Kantlar ve
Kantlarn Snn Fkh lminde Formel Hale Getirilmesi, s. 215.
temsl istidlli formel deillerdir. Bu yzden, asla kesin bir bilgi vermemek-
tedir. Kesin bilgi, burhn bilgidir; nk, elimezlik ilkesine uygun ol-
maktadr. Dn bilgiler, burhn kesinlii Mantk yoluyla kazanabilir.
Burhnn ekil ve yntem formlar, Fkha ait bilgilerin temel metodolojisi
yaplnca, Fkh Bilimi kurulur. Bu konudaki uras ile azal, hakl olarak
Fkh Biliminin kurucusu kabul edilmektedir.
Fkh Biliminin oluturulmas iin, ncekilerin kys diziliinin, yani
Fkh Kysn ve ynteminin, yani Cedel Kysnn, Burhn ekli ve ynte-
mine dntrlmesi gerekmektedir. Bunun iin de, maddesi Kitb, Snnet
ve cmdan oluan fkh bilgisinin, dizili ve yntemde srete, yani forma
kavuturulmas lzmdr.
Burhn ekilinin formlar, zel bir artla zel bir ekilde dizilmi iki belli
nclden sonu douran dizili ekli olmaktadr. Bunlar, birinci ekil ola-
rak, yklemli kysn eidi; ikinci ekil olarak bitiik artl kys ve
nc ekil olarak da, ayrk artl kystr. Bu ekil iindeki, be eit
diziliten birine dndrlemeyen her dizili (delil), kat dell saylmamakta-
dr. Yklemli kys (el-haml)nin birinci eit dizilii, sonucu ak olduu iin
temel olup, formel anlatm yledir:
Her (Btn) A, Cdir.
Her (Btn) C, Bdir.
O halde, her (btn) A, Bdir.
Ak sonulara kavumak iin dier dizililerin de, bu birinci eit dizilie

dndrlmesi gerekmektedir.
stikr (tmevarm) ve temsl (analoji), tmdengelim yntemi iinde yer
alan yklemli kyasn en mkemmeli olan birinci ekle dndrlmek sretiyle
kat dell olur ve kesin bilgi ifade eder. nk, ilim tmellerden elde edile-
bilmektedir.
Burhn yntem formlarndan, burhnu itidl, kysul-ille (istidllul-
lime)nin ve burhnu istidll de kysud-delle (istidllul-inne)nin kat
dell olma formlardr.
Kysul-illenin kat delle dnmesi, nce, kysul-illenin burhnul-
itidl formuna alnmas, nclleri ile illeti, er ve kat hale getirilip kat
dell imknna kavuturulmas, sonra, yklemli kysn (el-hamlnin) birinci
eit dizili formunun uygulanmas eklinde gerekleir.
Kysud-delle de iki tarzda kat delle dnr. Birinci tarzda, nce,
kysud-delle, burhnul-delle (burhnul-inne)nin birinci tr olan bir
zelliin varl ile karm yntemi aracyla formel hale getirilir. Sonra, illet
kesinletirilip kat dell imkn kazanr. Daha sonra da kat delil formu olan
yklemli kys (el-haml)nin birinci eit dizili ekline gre dizilerek, kat
dell olur.
68 SLM LMLER DERGS
kinci tarzda ise, kysud-delle, burhnul-istidll (burhnul-inne) yn-

teminin ikinci tr aklda oluturulan bir illetle karm yoluyla formel
hale getirilir. Bu formel hal, illetinin kesinletirilmesi ile kat dell imkn ka-
zanr. Bu da, kat delil formu olan yklemli kys (el-haml)nin birinci eit
diziliine gre dizilir. te bu ikinci formel uygulama ile kat delle dnr.
Kysu-ebeh (analoji), yani bir benzerlik ile karm da, kat (kesin) dell
yaplabilir: nce kysu-ebeh (analoji)in faraz benzerlii, et-tard vel-aks
ile es-sebr vet-taksm yollaryla giderilip, kysu-ebehe (analojiye) ke-
sin benzerlik kazandrlr. Sonra, bu kesin benzerli kysu-ebeh (analoji),
yklemli kys (el-haml)nin birinci eit dizili formuna alnr ve bu ekilde
kysu-ebeh (analoji) kat dell olur.
Bylece, bilgide kesinlik aray peide koan Fkh uslclerinin, onlara
ulama yollarn gelitirirken, zann bir delilin zann bir hkmn kat hk-
me dntren kat bir dell olan icmy ortaya kardklar gibi, bu gelenee
tbi olarak, Fkh Uslnde Zann Fkh Kysn Kat Delle Dnmesini
aratrma konusu yapan bu makale de, kysn zann deerli bilgi veren
tiplerinden, kat (kesin) deerli bilgiye ulatran, burhn (tasdk, is-
pat) tiplerine evrilmesini ortaya koyup, Fkh Uslne yeni bir kat
dell olan burhan kysn kazandrmtr. Bu ekilde makale, bugnn
fukahsna, Kurn, Snnet ve cmnn hkm gibi hkm karlabilen,
btn Mslmanlar balayacak yeni bir kat dell sunarken, gn-
mz mtedeyyinlerine de, slmn gereklerine uygun kesin bilgiye ulama
imkn salamaktadr.
Kaynaka
el-mid, Ebkrul-Efkr f Uslid-Dn, Tahkk: Ahmed Ferd el-Mezd, Drul-
Kutubil-lmiyye, Beyrt 2003.
............, Ebl-Hasen Al b. Eb Al b. Muhammed (. 631 h./1233 m. ), el-hkm f
Uslil-Ahkm, Ketebe Havmiehu: brahim el-Acz, Drul-Kutubil-lmiyye,
Beyrt 1985.
ALTINTA, Ramazan, Kelm Epistemolojide Akln Deeri, Kelmda Bilgi Problemi
Sempozyumu, 15-17 Eyll 2000, Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi, Bursa
2003.
AYDINLI, Yaar, Gazlnin lim ve Dnce Dnyas, slm Aratrmalar, Gazl zel
Says, Cilt 13, Say No: 3-4, Yl 2000.
el-Bkilln, Eb Bekr Muhammed b. et-Tayyib (. 403 h./1013 m.), et-Takrb vel-
rd (es-Sar), Tahkk: Abdulhamd b. Ali Eb Zuneyd, Muessesetur-Risle,
Beyrt 1998.
el-Basr, Ebl-Huseyn Muhammed b. Al b. et-Tayyb (. 436 h./1044 m.), el-
Mutemed f Uslil-Fkh, Tashh: Hall el-Meys, Beyrt 1983.
el-Buhr, Abdulazz b. Ahmed (. 730 h./1330 m.), Keful-Esrr an Usli Fahril-
slm el-Bezdev, Vadaa Havhi: Abdullh Mahmd Muhammed Umer,
Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrt 1997.
el-Buhr, Sadru-era Ubeydullah b. Mesud b. Mahmd (. 747 h./1346 m.),
et-Tavzh erhut-Tenkh, Tahkk: Muhammed Adnn Dervi, Beyrt 1998.
BOLAY, M. Naci, Farabi ve bni Sinada Kavram Anlay, stanbul 1990.
el-Casss, Eb Bekr Ahmed b. Al (. 370 h./980 m.), el-Fusl fil-Usl, Tahkk:
Uceyl Csim en-Neem, Vezratul-Evkf ve-unil-slamiyye, el-Kuveyt
1994.
Cehm, Ferd Cebr, Rafkul-Acem, Semh Deym, Crr, Mevsatu Mustalahti
lmil-Mantk ndel-Arab, Mektebetu Lubnn, Yer Yok, 1996.
COKUN, brahim, Nazar Bilgi ve Fahreddn er-Rznin Bilgi Sisteminde Nazar Bil-
ginin Yeri, Kelmda Bilgi Problemi Sempozyumu, 15-17 Eyll 2000, Uluda
niversitesi lhiyat Fakltesi, Bursa 2003.
el-Cuveyn, Abdulmelik b. Muhammed (. 478 h./1085 m.), el-Burhn f Uslil-
Fkh, Tahkk: Abdulazm ldib, ed-Devha 1978.
ed-Debs, Eb Zeyd Ubeydullh b. Umer (. 430 h./1038 m.), Takvmul-Edille f
Uslil-Fkh, Tahkk: Halil Muhyiddn el-Meys, Beyrt 2001.
DERN, Necmi, Mantkta eriin nemi, slm limler Dergisi, Cilt 5, Yl 5, Say 2,
Gz 2010, Ankara 2010.
DUMAN, Soner, finin Kyas Anlay, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
ts, stanbul 2007, Baslmam Doktora Tezi.
DURUSOY, Ali Gazlde Mantk Biliminin Yeri ve nemi, slm Aratrmalar, Gazl
zel Says, Cilt 13, Say No: 3-4, Yl 2000.
............, Mantk ve Mantk Tarihi zerine Bir Deerlendirme, slm limler Dergisi,
Cilt 5, Yl 5, Say 2, Gz 2010, Ankara 2010.
EMROLU, brahim, Klasik Manta Giri, Ankara 2005.
el-Ferr, Eb Yal Muhammed b. el-Huseyn b. Muhammed b. Halef(. 458 h./1066
m.), el-Udde f Uslil-Fkh, Tahkk: Ahmed b. Al b. Sril-Mubrik, er-Riyd
1990.
GNER, Esma, azzlnin Dell Anlay, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstit-
s, Ankara 2007, Baslmam Yksek Lisans Tezi.
el-azl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed (. 505 h./1111 m.), el-Mustasf
min lmil-Usl, Tashh: Muhammed el-Belbs el-Huseyn, Beyrt, Tarih Yok.
............, Miyrul-lm fl-Mantk, erehehu: Ahmed emsuddn, Beyrt 1990.
70 SLM LMLER DERGS
............, iful-all f Beyni ebeh vel-Muhl ve Meslikit-Tall, Vadaa Havihi:

e-eyh Zekeriyy Umeyrt, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrt 1999.
............, mam, el-Mustasfa, Trkesi: Yunus Apaydn, 1. Cild, Rey Yaynclk, Kayseri
1994.
............, mam, el-Mustasfa, Trkesi: Yunus Apaydn, 2. Cild, Rey Yaynclk, Kayseri
1994
el-Hcib, Eb Amr Osman b. mer b. Eb Bekr Cemluddn b. (.646 h./1249
m.), Muhtasaru Muntehs-Sl vel-Emel f lmeyil-Usl vel-Cedel, Tashh: Nezr
Hamd, Beyrt 2006.
HALLAQ, Wael, Mantk, Formel Kantlar ve Kantlarn Snn Fkh lminde Formel Hale
Getirilmesi, eviren: Bilal Aybakan, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, Say: 16-17, Yl: 1998-1999.
bn Emril-Hcc, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasan (. 879
h./1474 m.), et-Takrr vet-Tahbr, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrt 1983.
LTA, Davut, Fkh Usulnde Mtekellimn Ynteminin Delalet Anlay, Erciyes ni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 2006, Baslmam Doktora Tezi.
el-skender, Kemluddn Muhammed b Abdilvhid b. Abdilhamd b. Mesd el-
Humm es-Sivs (. 861 h./1457 m.), et-Tahrr f Uslil-Fkh, Msr 1351.
KUTLUER, lhan, Gazzlnin Felsef Serveni, slm Aratrmalar, Gazl zel Say-
s, Cilt 13, Say No: 3-4, Yl 2000.
ORMAN, Sabri, Gazlnin Hayat ve Eserleri, slm Aratrmalar, Gazl zel Says,
Cilt 13, Say No: 3-4, Yl 2000.
NER, Necati, Klasik Mantk, Ankara 1974.
ZDEMR, Metin, Kelm stidllin Problematii, Kelmda Bilgi Problemi Sempoz-
yumu, 15-17 Eyll 2000, Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi, Bursa 2003.
Rafkul-Acem, Mevsatu Mustalahtil-mmil-azl, Mektebetu Lubnn, Yer
Yok, 2000.
es-Semerkand, Eb Bekr Muhammed b. Ahmed (. 539 h./1144 m.), Mznul-
Usl f Netaicul-Ukl f Uslil-Fkh, Tahkk ve Talk: Abdulmelik Abdurrah-
man Esadus-Sad, el-Memleketul-Arabiyyetus-Sudiyye Cmiatu Ummil-
Kur, Mekketul-Mukerreme 1984.
es-Serahs, Eb Bekr Muhammed b. Ahmed (. 490 h./1096), Uslus-Serahs,
Tahkk: Ebl-Vef el-Efgn, stanbul 1984.
e-fi, Eb Abdillh Muhammed b. dris (. 204 h./ 820 m.), er-Risle, Tahkk:
Ahmed Muhammed kir), el-Khire 1979.
e-fi, Muhammed b. drs (. 204 h./819 m.), er-Risle, Tahkk: Abdullatf el-
Hemm, Mhir Ysn el-Fahl, Beyrt 2009.
e-evkn, Muhammed b. Al (. 1255 h./1839 m.), rdul-Fuhl il Tahkkil-
Hakk min lmil-Usl, Tashh: Ahmed Abdusselm, Beyrt 1994.
e-rz, Eb shk brahim b. Al (. 476 h./1083 m.), el-Luma f Uslil-Fkh,
Tahkk: Muhyiddn Db Mistu, Ysuf Al Bedv, Dimek 1995.
TANSEL, Fevziye Abdullah, yi ve Doru Yazma Uslleri, stanbul, Tarih Yok.
YIGIN, Adem, Klasik Fkh Usulnde Bilgi Anlay, Marmara niversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstits, stanbul 2013, Baslmam Doktora Tezi.
YKSEL, Emrullah, mid ve Baz Kelmclarda Bilgi Teorisi, Kelmda Bilgi Problemi
Sempozyumu, 15-17 Eyll 2000, Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi, Bursa
2003.
Msrn stirddn Ele Alan Vekyinmeler

ve Mehmed Emn Karahn-Zdenin Trihesi
Hseyin SARIKAYA*
Z
Bu alma 1798de Napolyon Bonapartn Msr igali sonras meydana
gelen gelimeleri konu edinen kaynak eserlerin tespiti ile bu kaynaklar
arasnda yer alan Mehmed Emn Karahn-zdenin Tarihesini konu edin-
mektedir. almann temel gayesi, Msrn igali ve sonrasnda meydana
gelen gelimeleri ele alan vekyinmeler ile ilgili edebi eserleri tantmak ve
bu sefere dair bir eser kaleme alm olan Mehmed Emn Karahn-zdenin
Tarihesini gn yzne kartarak aratrmaclarn istifadesine sunmak-
tadr. Bu ama dorultusunda alma iki ksma ayrlmtr. Birinci ksm-
da Msrn geri alnmasna dair umm ve huss vekyinmeler ile edeb
yazn trleri arasnda yer alan eitli eserlerin mellifleri, muhtevalar,
yararlandklar kaynaklar ve tarih adan kymetleri deerlendirilmitir.
kinci ksmda ise Kars blgesinde yaam ve gen yata vefat etmi de-
erli tarihi olan Mehmed Emn Karahn-zdenin hayat ile sefere dair ka-
leme ald eserinin tarihsel kymeti ve nemi bir kritie tabi tutulmutur.
almann sonuna ise Trhenin transkribe edilmi metni eklenmitir.
Anahtar Kelimeler: Msr, Napolyon Bonapart, Akk Muhasaras,
Vekyinmeler, Mehmed Emn Karahn-zde, Trhe.
Sources about re-conquest of Egypt and Memed Emn
Karanzdes Tare
Abstract
This study focuses on determining works of which subject is later devel-
opments of Egyptian invasion initiated by Napoleon Bonaparte in 1798
and Tare of Memed Emn Karanzde among these relevant resourc-
es. Main objective is to present chronicles about Egypt, similar literal
works and major writing of Karanzde so as to pave the way for future
researches. Within this framework, this study falls into two sections; the
first one is general and individual chronicles appertaining to re-conquest
of Egypt and writers, contends, resources benefitted and historical value
of various works among literal genres. The second one is biography of
Memed Emn Karanzde who resided in Kars and died at a very young
age and critique of his work. A transcript version of original text has been
added at the end of the study.
Keywords: Egypt, Napoleon Bonapart, The Siege of Acre, Chronicles,
Memed Emn Karanzde, Tare.

*
Ara. Gr. Dr., stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi, slam Tarihi Anabilim Dal, huseyin.
sarikaya@istanbul.edu.tr
72 SLM LMLER DERGS
Giri
Msr ve evresi, eski alardan gnmze gerek stratejik gerekse ekono-
mik nemi asndan dnyann sayl merkezlerinden biridir. Blge pek ok
hanedanla ve imparatorlua ev sahiplii yapmasnn yannda, tarih boyun-
ca byk devletlerin hkim olmak iin attklar corafyalarn banda gel-
mektedir. Amr b. el-s kumandasndaki slam ordularnn fethinden sonra
eitli devletler tarafndan kontrol edilen bu corafya gnmze kadar slam
kimliini korumutur. Yavuz Sultan Selimin kazand 1516-Mercidabk ve
1517-Ridaniye zaferleri akabinde Osmanl topraklarna dhil olan Msr, Os-
manl idaresi altnda beylerbeyilik haline getirilmi ve Salyneli eyaletlerin-
den biri olmutur. Zaman ierisinde blge, eitli gruplarn hkimiyet mca-
delelerne tank olmusa da dirayetli valilerin i bana getirilmesiyle bu skn-
tlar atlatm; fakat merkez idarenin gcnn zayflamasna paralel olarak
blgedeki huzursuzluklar zellikle 18. yzyln balarndan itibaren zlmez
hale gelmitir. Bulutkaptan Ali Bey ve Ebuz-Zehebin Msrda nfuzlarn ar-
trdklar dnemde ise, blgenin gerekte hkim gleri Memlk ad verilen
klemenler olmu, merkezden tayin edilen valilerin idar gc ise ekl bir
hal almtr. Bu durum Hicaz, Hindistan, Orta Afrika ve Ortadounun kilidi,
Dou Akdenizin en stratejik mevkisi konumunda olan Msrda idar babo-
lua sebebiyet vermitir.
Msr bu idar baboluk ierisinde bulunduu sralarda, Osmanllarn
kadim dost olarak tanmlad Franszlarn beklenmedik igaliyle karlat.
Bu igal 1798 Haziranndan balayarak Austos 1801e kadar devam ede-
rek blgenin kaderini nemli lde etkileyecek bir dizi gelimelere de sahne
oldu. Bu beklenmedik igalin her ne kadar Fransz tccarlarna zarar veren
Memlklarn tedbi ve Hindistana giden yollarn tutularak ngilizlere byk
bir darbe vurulmas gayesiyle yapld Napolyon Bonapart tarafndan ilan
edilmise de, sz konusu olan blge bir Osmanl toprayd. Merkez idare
ksa bir bocalamann ardndan ve ngiliz donanmasnn Ebhrda (Ebkr)
Fransa donanmasnn byk bir ksmn yok etmesinin de verdii moral
gcyle ngiltere, Rusya ve Kk spanya (Sicilyateyn) devletleriyle birer
ittifaknme imzalamt. Sadrazam Yusuf Ziya Paann kumandasnda bir
ordu karadan, ngilizlerle yaplan ittifak gerei ngiliz-Osmanl ortak donan-
malar da denizden Msra hareket etmi ve yaplan bir dizi savan ardndan
Fransz ordusu Msrdan karlmtr.
Msrn istirdd ile blgede Osmanl nfuzu tam anlamyla tesis edi-
lememi, Msrn uluslararas bir sorun haline gelmesi engellenememi,
Franszlarn ardndan ngilizlerle blgenin idaresi konusunda eitli skn-
tlar yaanm ve zaman ierisinde Mehmed Ali Paa gibi bakaca bir g-
cn blgedeki hkimiyeti kendi kontrolne almasna mni olunamamtr.
Bu sefer, parlak zafer veya zaferlerle talanmam olmakla birlikte Msrn
geri alnmas iin yrtlen asker harekt Osmanl corafyasnda yaayan
Msrn stirddn Ele Alan Vekyinmeler ... 73
pek ok mellifin eserlerine konu olmutur. Msrn istirddna dair birok

huss vekyinme kaleme alnd gibi umm tarih eserlerinde de sefere
geni yer ayrlm; sefer ncesi ve sonrasnda eitli edeb trlerde ok sayda
eser yazlmtr. 1768-74 Osmanl-Rus, 1789-92 Osmanl ve Rus-Avusturya
savalarnda alnan ar malubiyetler, 1779 Aynalkavak Tenkihnmesi ile
Krm gibi byk ve nemli bir toprak parasnn tamamen elden kmas
eklinde tezahr eden ac hadiseler ve dost olarak tanmlanan Franszlarn
beklenmedik igalinin Osmanl idaresi ve kamuoyu zerinde yaratt buh-
rann akabinde her eye ramen bir zaferin elde edilmi olmasnn verdii
memnuniyet, sefere dair ok sayda eserin kaleme alnmasnda etkili olan
unsurlar arasnda saylabilir.
almamz, Msrn istirddna dair kaleme alnm huss tarihler ile
umm tarihler ierisinde seferle alakal bilgi veren kaynak eserler ve seferle
ilgili olarak Sultan III. Selme, Sadrazam Ziya Paaya ve Kaptan- Derya K-
k Hseyin Paaya sunulan eitli kasideleri, tarih drmeleri ihtiva eden
edeb trdeki eserlerin mellifleri, muhtevalar, kaynaklar ve tarih kymet-
lerini ele alarak ayn sefere dair bir Tarihe kaleme alm olan Mehmed Emn
Karahn-zdenin hayat ve eserinin kymetini ele almakta ve ilgili eserin
transkribe edilmi metnini sunmay amalamaktadr. almamz Osmanl
topraklarnda domu ve ikamet etmi olan Trk ve Arap melliflerin kaleme
aldklar eserler zerine younlamaktadr. Dolaysyla seferle alakal olarak
yazlm ngilizce ve Franszca seyahatneme, an, kronik gibi eserler ile Trk,
ngiliz, Rus, talyan ve Fransz arivlerinde bulunan belge ve kaytlar konu-
muzun dnda kalmaktadr1. Dier kaynaklar zerine yaplacak almalarn
tamamlanmas halinde sefere dair geni bir bibliyografik listenin oluaca
muhakkaktr. Bu makale seferin kaynakasna dair, sz konusu dncey-
le, kk bir katkda bulunmay hedeflemektedir. Bu adan makale, Msr
seferine dair toplu bir kaynaka ortaya koyarak, muhteva ve tutarllklar
asndan ilgili eserlerin deerlendirmesini konu edinmekte ve sefere zerine
yaplacak almalara yol gstermeyi amalamaktadr.
1 Bu kaynaklarla alakal yaplm baz almalar iin P. M. Holtun editrlnde Londrada

1968de yaymlanan Political and Social Change in Modern Egypt: Historical Studies from the
Ottoman Conquest to the Unidet Arab Republic adl almann ierisinde yer alan baz ma-
kaleler iin bk. Gabriel Baer, Al Mubareks Khitat as a Source for the History of Modern
Egypt, s. 13-27; Stanford J. Shaw, Turkish Source-Materials for Egyptian History, s. 28-
48; H.S. Deighton, Some English Sources for the Study of Modern Egyptian History, s. 59-
67. rnek olarak bu konuda ngilizce kaleme alnm bir jurnal iin bk. Thomas Walsh, Jo-
urnal of the Late Campaing in Egypt: Including Descriptions of That Country, and of Gibraltar,
Minorca, Malta, Marmorice and Macri with an Appendix; Containing Papers and Documents,
London 1803. Genel Msr tarihi ile Bonapartn igalinden Mehmed Ali Paann ykseliine
kadarki dnemde Msrda meydana gelen hadiseleri ele alan ve Franszca olarak hazrlanan
muazzam bir alma iin bk. Louis Reybaud, Histoire LExpdition Franaise En gypte, I-X,
Paris 1830-1836. Yine bu seferle alakal kaleme alnm mkleme mazbatalar iin bk. Ke-
mal Ayyldz, Msrn 1798de galine Dair Mkleme Mazbatalar Mecmuas (nceleme-Metin),
Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2012.
74 SLM LMLER DERGS
1. Msr stirddn Ele Alan Vekyinmeler

a. Umm Tarihler
Msrn istirddna dair elimizde baz umm kronikler bulunmaktadr.
Bu eserler zel olarak seferdeki hadiseleri nakletmeyi planlamamakla bir-
likte, muhtevalarnn seferin gerekledii dnemi kapsamasndan dolay
Msrdaki olaylara da deinmektedirler. Msr seferini ele alan tarihilerin
banda dnemin vakanvsi Ahmed Vsf Efendi gelmektedir. O, Msr se-
ferinde meydana gelen hadiseleri bandan sonuna kadar eserine kaydet-
mitir. Seferin balangcnda meydana gelen gelimeler ile ngiltere ve Rusya
ile yaplan anlamalarn ieriklerini Nr Trhiden nakleden Vsf Efendi2,
skdardaki otanda devlet erknnn ziyaretlerini kabul eden Sadrazam
Yusuf Ziya Paann huzuruna kt srada drdnc defa vakanvslik va-
zifesine tayin edildii mjdesini aldktan3 sonra (22 Z 1213 / 27 Mays 1799)
stanbulda kalm ve seferin gidiatna dair bilgileri ariv kaytlar ile duy-
duu veya mhede ettii hadiselere dayal olarak kaydetmitir. Vsfn bu
sefere dair verdii bilgiler, Cevdet Paa ve zzet Hasan Efendi gibi tarihiler
tarafndan da kaynak olarak kullanlmtr4.
Bu seferin nemli kaynaklardan biri de Osmanl Msrnda yetien deerli
tarihilerden Abdurrahman b. Hasan b. Burhaneddin el-Cebertnin5 Acibl-
sr fit-Tercimi vel-Ahbr adl eseridir. eitli defalar baslan, tercme ve
tahkik edilen bu nemli eserde6 Cebert, Msrda hkim olan slam devlet-
2 Vsfn Nrden faydaland bu ksmlar iin bk. Hseyin Sarkaya, Ahmed Vsf Efendi
ve Mehsinl-sr ve Hakikul-Ahbr 1209-1219 (1794-1805), Baslmam Doktora Tezi,
stanbul 2013, s. CXLII, CLV.
3 Sarkaya, Ahmed Vsf Efendi, s. LXXVI.
4 Cevdet Paa ve zzet Hasan Efendinin Vsftan faydalandklar ksmlara srasyla bk. Sar-
kaya, Ahmed Vsf Efendi, s. CXCVI-CCXII, CCXXV-CCXXX.
5 Abdurrahman Cebert, h. 1167de (1754) Kahirede domutur. lk hocas Ebu-erh Hasan
Burhneddndir. Cebert, genlik yllarnda Cmiat Ezherde devrinin byk limlerinden
ilim tahsil etmitir. Napolyonun Kahireyi ele geirmesinden sonra tekil edilen Dvnlarda
eitli grevlerde bulunmu, Mehmed Ali Paann valilii dneminde de Hanef mfts olarak
grev yapmtr. H. 1240ta (1822) vefat etmitir. Oullarndan birinin ldrlmesinin acsna
dayanamad iin nce m olduu ve ardndan vefat ettii rivayet edilmekle birlikte, Mehmed
Ali Paa ile aralarnda varolan muhalefetten dolay boularak ldrld de nakledilmekte-
dir. Mellifin hayat ve eserleri hakknda daha geni bilgi iin ayrca bk. Halil Merdem Bey,
Aynl-Karnis-Slisi Aer fil-Fikri ves-Siyseti vel-ctim, tkd ve tlk. Adnan Merdem Bey,
Beyrut 1977, s. 144; Muhammed Abdullah nn, Merrih Msril-slmiyye ve Mesdirt-
Trhil-Msr, Kahire 1338/1969, s. 177-189; Mehmet Maksudolu, Cebert, Abdurrahman b.
Hasan, DA, stanbul 1993, VII, 191-190; Abdlhamid Salih Hamedn Mahmud er-Rebdv,
el-Cebert, Abdurrahman b. Hasan, Mevsat Almil-Ulem vel-debil-Arab vel-
Mslimn, Beyrut 1426/2005, V, 102-104; Hayreddin Zirikli, el-Alm, Beyrut 1992, III, 304;
David Ayalon, The Historian al-Jabarti and His Backround BSOAS, C. XXIII, Londra 1960, s.
217-249; Luyis eyh el-Yes, el-dbl-Arabiyye f Karnit-Tsii Aer, Beyrut 1910, I, 16.
6 Eserin h. 1213 (1798) senesinden balayan nc cildini ihtiva eden ksm ilk olarak
skenderiyyede bulunan Matbaat Cerdeti Msrda baslmtr. Eserin tamam ilk defa
Bulakda 1297de tabedilmitir (Acibl-sr fit-Tercimi vel-Ahbr (Trhu Allmetil-
Cebert), I-IV, Bulak 1297). Eserin nc basks ise bn Kesrin el-Kmil adl eserine
ek olarak Kahirede gereklemitir (Acibl-sr fit-Tercimi vel-Ahbr, I-IV, Kahire
1301/1302). Hseyin eref ve Mustafa Fehm efendilerin nezretinde, brahim b. e-eyh
Hasan el-Feyym ez-Zerbvnin tashhiyle drdnc basks yaplmtr (Acibl-sr fit-
Tercimi vel-Ahbr (Trhul-Cebert), I-IV, Kahire 1322/1323). Eserin beinci basks Hasan
lerinden ve Osmanllarn Msr fethetmelerinden ksaca bahsettikten sonra

h. 1100-1236 (1688-1821) yllar arasnda meydana gelen hadisleri gnlk
olarak kaydetmi ve bu tarih aralklar iinde vefat eden mehur ahsiyetlerin
biyografileri hakknda bilgi vererek genel bir Msr tarihi kaleme almtr. Ese-
rinde kendisinden nce yazlm baz tarih kaynaklar kullanan ve duyduu
rivayetler ile mhidi olduu olaylar geni bir ekilde nakleden Cebertnin
Fransz igali ncesi ve hemen sonrasnda yaanan gelimeler ile seferin bi-
timinden mellifin vefatna kadar olan tarih aral ierisinde meydana gelen
olaylara dair kaydettii bilgiler bu nemli eserin kaynak deeri asndan en
kymetli ksmlarn tekil etmektedir7. Mellif eserinin nc cildinin bir ks-
mn Msr seferine ayrm8 ve hadiseleri Kahire merkezli olarak ele almtr.
Bu ynyle de Korfu seferi ile stanbuldaki gelimeleri eserinde nakledeme-
mi; Osmanl donanmas ile kara ordusunun faaliyetlerine ise ok az yer ver-
mitir. Mellifin bu eserinde seferdeki gelimelere dair verdii bilgiler ile Fran-
sz ordusunun Msra giriinden kna kadarki hadiseleri zel olarak kaleme
ald Mazharut-Takds bi-Zevli Devletil-Franss adl almasnda kaydetti-
i bilgiler arasnda gerekte byk bir fark yoktur. Cebert, byk ihtimalle,
Acibl-srda kaydettii bahisleri, h. 1216da (1801) Yusuf Ziya Paann
istei zerine kaleme ald Mazharut-Takdsine baz ibare farkllklar ile bir-
likte aynen nakletmitir9. O, Mazharut-Takdsinde sergiledii tavrn aksine
Acibl-srda Napolyon ve Franszlar hakknda vg dolu ifadelere yer ver-
mi, igal sresince Franszlar ile olan irtibatn ve Fransz kumandanlarnn
tekil ettikleri Dvndaki hizmetlerini kaydetmekten ekinmemitir10. Fakat
mellifin kaleme ald iki eseri arasnda deikenlik gsteren bu yaklam,
daha ok kiisel bilgileri ihtiva eden hususlar olduundan, tarih bir kaynak
olarak eserinin deerine glge drmemektedir.
Muhammed Cevher, mer ed-Dssk ve Seyyid brahim Slimin tahkikleriyle Kahirede

gereklemitir (Acibl-sr fit-Tercimi vel-Ahbr, thk. Hasan Muhammed Cevher vdg.,
I-VII, Kahire 1958-1967). H. 1322 tarihli Kahire basks esas alnarak Beyrutta Drul-Fris
Matbaasnda tarihsiz bir basks daha bulunmaktadr (Acibl-sr fit-Tercim vel-Ahbr,
I-IV, Beyrut ty). Muhammed Kandl el-Bakl, eserde geen eitli konulardan semeler ya-
parak bir derleme hazrlamtr (Muhammed Kandl el-Bakl, el-Muhtr min Trhil-Cebert,
Amman 1413/1993). Eserin Bulak basks dikkate alnarak bir tahkik almas yaplm
(Acibl-sr fit-Tercimi vel-Ahbr, thk. Abdurrahm Abdurrahman Abdurrahm, I (1997),
II-IV (1998), Kahire); Thomas Philipp ve Moshe Perlmannn editrlnde ngilizceye ter-
cme edilmi (Abd al-Ramn al-Jabarts History of Egypt, Ajib al-thr fl-Tarjim wal-
Akhbr, ed. Thomas Philipp Moshe Perlmann, trc. (I-II) Crecelius B. Abdlmalik Wen-
dell M. Fishbein, (III-IV) T. Philipp M. Perlmann, Stuttgart 1994) ve Thomas Philipp ile
Guido Schwald tarafndan da bu tercme iin ayrntl bir fihrist hazrlanmtr (A Guide to
Abd al-Ramn al-Jabarts History of Egypt, Ajib al-thr fl-Tarjim wal-Akhbr, ed. Tho-
mas Philipp Guido Schwald, Stuttgart 1994). Nubar ve Yakub Artin paalarn destekleriyle
eserin Franszca tercmesi yaplm ve Kahirede tabedilmitir (Merveilles Biographiques et
Historiques ou Chroniques du Cheikh Abd-el-Rahman El Djabarti, trc. Chefik Mansour Bey
Abdulaziz Kahil Bey Gabriel Nicolas Kahil Bey skender Ammoun Efendi, I-IX, Kahire
1888-1896). Fakat bu deerli eser, henz Trkeye evrilmemitir.
7 Muhammed Abdullah nn, Msrul-slmiyye ve Trhul-Htatil-Msriyye, Kahire 1350/1931,
s. 65-66.
8 Cebert, Acibl-sr fit-Tercimi vel-Ahbr (A.A. Abdurrahm neri), III, 1-231.
9 mer Abdlazz mer, Abdurrahmn el-Cebert ve Nikola et-Trk: Dirse ve Mukrane, Beyrut
1978, s. 16-17.
10 Maksudolu, Cebert, Abdurrahman b. Hasan, DA, VII, 190.
76 SLM LMLER DERGS
Dnemin yazarlarndan olmakla birlikte bu seferin bir ksmna k tu-

tan mellifler de vardr. Bunlardan biri vakanvs Hall Nr Efendidir. O,
Msrda igalin balamasndan ksa bir sre sonra vefat ettiinden Trhinde
sefere ait hadiseleri tmyle aktarmamtr. Nr Efendi, Msrdaki igalin
balamas, stanbuldaki yanklar ve akabinde Sadaret ile eyhulislamlk
makamnda deiiklie gidilmesi, Franszlarn bu igal hareketlerinin altnda
yer alan sebepler, Fransaya harp ilan edildiini bildiren beynnme sureti,
ngiltere ve Rusya ile yaplan ittifaklara ait anlama maddelerinin suretle-
ri gibi konulara eserinde yer vermitir11. Nrnin igalin balangcna dair
naklettii bu deerli kaytlar halefi Vsf Efendi ile Cevdet Paa12 tarafndan
kaynak olarak kullanlmtr.
Resm tarihi kimlii tamamakla birlikte, Msr seferine dair baz bilgiler
veren bir dier mellif Ayasofya Cbsi mer Efendidir. mer Efendi, 1203-
1229 (1789-1814) yllarn ihtiva eden ve 1223-1229 (1808-1814) yllarn
Rznme tarznda kaleme ald Trhinin13 ilk ksmlarnda Napolyonun
Msra girii, Kse Mustafa Paann Ebhrda malup olmas, Yusuf Ziya
Paann Sadrazamlk makamna tayini, donanmann ve kara ordusunun
Msra hareketi, Msrn igalinin arka plannda yer alan baz hususlar ve
Franszlarn Akk nlerinde malup edilmelerine ait bilgileri kaydetmitir14.
Mellif sefere ait bu bilgileri genellikle duyduu veya stanbulda grg a-
hidi olduu hadiselere dayal olarak nakletmitir. mer Efendinin eserinin
tarih adan baz nemli hussiyetleri de vardr. Msrn igali ve istirdd
srecinde meydana gelen gelimelerin Osmanl kamuoyundaki akislerini ve
ne ekilde karlanm olduunu ortaya koymas, mellifin kendi mahade-
leri ile iittii rivayetlere dayal olarak kaydedilmi olmas asndan deerli-
dir. Ayrca igal ve sefere ilikin stanbula ulaan rivayetlerin younluu ile
shhat derecelerinin, daha ak bir ifadeyle sefer enformasyonun nitelik ve
niceliinin tespitine bir adan katk salayacak konumda olmas da eserin
bir baka hussiyetini tekil etmektedir.
Dnemin kronik yazarlarnn yannda mparatorluun son yzylnda ya-
am ve Osmanl siyas ve asker tarihini genel hatlaryla ele alan mellifler
de Msrn istirddna eserlerinde yer vermilerdir. Kamil Paa15, Tokat Mu-
11 Hall Nr, Trh, Sleymaniye Ktphanesi, ir Efendi, nr. 239, vr. 437a-443a, 449b-469a,
485a-485b.
12 Vsfn kaynak olarak kulland ksmlara yukarda iaret edilmitir. Cevdet Paann
Nrden alntlamalarda bulunduu ksmlar iin rnek olarak bk. Ahmed Cevdet Paa,
Trh, stanbul 1309, VI, 355-356, 350-352, 408-412; VII, 8-9, 301-307.
13 Cb mer Efendinin hayat ve eserinin kymeti iin bk. Cb mer Efendi, Cb Trhi /
Trh-i Sultn Selm-i Slis ve Mahmd- Sn) Tahll ve Tenkidli Metin, haz. Mehmet Ali Bey-
han, Ankara 2003, s. XV-XLIV. n-zdeye kaynak olmas hususundaki tartmalar iin
ayrca bk. n-zde Mehmed Atullh Efendi, n-zde Trhi, haz. Ziya Ylmazer, stanbul
2008, I, LXXI-LXXII.
14 Cb mer, Cb Trhi, s. 40-45, 58, 68-70, 74-77, 80-82.
15 Kamil Paa, Trh-i Siys-i Devlet-i Aliyye-i Osmniyye, stanbul 1327, s. 270-295.
tasarrf Haydar16, Mustafa Nr Paa17, Ahmed Red18 ve Cevdet Paa ne

kan melliflerdendir. Fakat bu yazarlar ierisinde Msr seferini en geni
ekilde, dnemin kaynaklarna dayal olarak ve analitik metotla kaleme alan
tek yazar mehur tarihi Cevdet Paadr19. Cevdet Paa, Trhinin altnc ve
yedinci ciltlerinin konu ile ilgili ksmlarn kaydederken zzet Hasan Efendi,
Ahmed Vsf Efendi, Cebert, Haydar e-ihb, Nicolea b. Ysuf (Muallim Ni-
kola) ve Hall Nr Efendinin kaleme aldklar eserlerinden faydalanmtr. O,
bu metoduyla bir taraftan hadiselerin mahidi olmu, seferdeki gelimelere
ait bilgileri iitmi veya ariv belgelerine dayal olarak hadiseleri nakletmi
olan melliflerin kaleme aldklar birinci elden kaynaklar kullanm; dier
taraftan da bu bilgileri kaydederken melliflerin verdikleri bilgileri tarta-
rak ve bazen de eletirerek rivayetlerin shhat derecelerini deerlendirmitir.
Cevdet Paann Msrn istirddna dair verileri kendine zg yntem ve s-
lup erevesinde deerlendirmi olmas da Trhinin kaynak deerini artran
dier bir hussiyetidir.
b. Huss Tarihler
Msrn istirdd zerine huss olarak kaleme alnm eserler de mevcut-
tur. Bu eserlerden bazlar seferin tmn ele alrken, baz eserler seferin
bir ksmna k tutmaktadrlar. Kaleme alnan bu huss vekyinmeler
Sultn III. Selm, Sadrazam ve Serdr- Ekrem Yusuf Ziya Paa, Kaptan-
Derya Kk Hseyin Paa, Drz Emri II. Emr Beir ve Akk Valisi Cezzr
Ahmed Paadan birine sunulmutur. Bu eserleri kaleme alan mellliflerin
byk bir blm kaydettikleri hadiseleri yakndan grm kiilerdir. Bir
ksm ise kaydettikleri olaylar ya birinci azdan iitmi veya ariv kaytla-
rnda yer alan bilgileri yakndan takip ederek nakletmilerdir. Bundan dolay
da Msrn istirddna ait bu huss kroniklerin tarih adan ayr bir yeri ve
nemi bulunmaktadr.
Msrn istirddn geni bir ekilde ele alan en nemli eserlerden ban-
da zzet Hasan Efendinin kaleminden kan Ziynme gelmektedir20. Aslen
Darendeli olan zzet Hasan Efendi, Yusuf Ziya Paann maiyyetine girmi
ve Paann Sadrazam olarak grevlendirilmesi sonrasnda onunla birlikte
stanbula gelmitir. Yusuf Ziya Paann Msr seferine Serdar- Ekrem tayin
edilmesinden sonra, yannda sefere katlmtr. stanbula dndkten son-
16 Tokat Mutasarrf Haydar, Trh-i Umm (Msr Tarihi), stanbul 1320, s. 28-38.
17 Mustafa Nr Paa, Netyicl-Vukt, haz. Ylmaz Kurt, Ankara 2008, s. 444-449.
18 Ahmed Red, Harital ve Resimli Mkemmel Trh-i Osmn, stanbul 1327, II, 399-394.
19 Msr seferi ile alakal olarak Cevdet Paann eserinde kaydedilen ksmlar iin bk. Cevdet,
Trh, VI, 319-353, 355-358, 402-412; VII, 4-6, 8-32, 35-42, 49-50, 51-52, 56-82, 85-91,
105-110, 117-128, 132-143.
20 Bu eser M. lkin Erkutun tarafndan doktora tezi olarak hazrlanm ve daha sonra neredil-
mitir; bk. zzet Hasan Efendi, Ziynme, Sadrazam Yusuf Ziya Paann Napolyana Kar
Msr Seferi (1798-1801), haz. M. lkin Erkutun, stanbul 2009. Eserin Arapa tercmesi de
yaplmtr; zzet Hasan Efendi, el-Hamletl-Fransiyye al Msr: F Davi Mahttin Osmn,
Mahttt Ziynme li-Drendeli, trc. Ceml Said Abdlgan, Kahire 1999.
78 SLM LMLER DERGS
ra Ziya Paann istei zerine seferde ahit olduu hadiseleri kaleme alan
Hasan Efendi, eserini Paasna ithfen Ziynme olarak isimlendirmitir.
Hasan Efendi zellikle bizzat ahit olamad hadiseleri yazarken devrinin
dier kaynaklarndan da faydalanm ve bu suretle eserinin eksik ksmlarn
ikmal etmitir. Franszlarn Msra ayak basmasndan Khireyi ele geirme-
lerine kadarki sre ierisinde blgede meydana gelen hadiseleri kaydederken
Cebertyi kaynak olarak kullanm21; Korfu seferi, Hseyin Paann sefer-
deki baz icraatlar, Akk mdafaas, stanbulda sefer srasnda meydana
gelen baz hadiseler, Ebuhr kuatmas, Napolyonun Msrdan firar etmesi,
sefer srasnda Franszlar ile yaplan eitli anlamalar, Msrdaki askerlere
gnderilen hediyeler gibi hususlar da Vsftan nakletmitir22.
Msr seferindeki gelimeleri bandan sonuna kadar kaydeden eserlerden
biri de Cebertnin Mazharut-Takds bi-Zevli Devletil-Franssidir. Yusuf Ziya
Paann istei zerine 1216 Saferinde (13 30 Haziran 1801) eserini yazma-
ya balayan mellif, alt ay iinde kitabn yazmn tamamlam ve Serdr-
Ekreme ithf etmitir. Yusuf Ziya Paa, stanbula dndnde bu eseri ya-
nnda gtrm ve Sultan III. Selime sunmutur23. eitli almalara24 konu
olan bu eser, Hekimba Mustafa Behcet Efendi tarafndan Trkeye evrilmi25
21 Hasan Efendinin faydaland ksmlara rnek olarak kr. zzet Hasan Efendi, Ziynme, s.
60-80; Abdurrahman b. Hasan el-Cebert, Mazharut-Takds bi-Zevli Devletil-Franss, thk.
Abdurrahm Abdurrahman Abdurrahm, Kahire 1998, s. 23-45.
22 Ayrntl bilgi iin bk. Sarkaya, Ahmed Vsf Efendi, s. CCXXV-CCXXX.
23 mer Abdlazz mer, Abdurrahmn el-Cebert ve Nikola et-Trk, s. 10-11.
24 Eser, ilk olarak Muhammed Ata tarafndan Kahirede neredilmitir (Mazharut-Takds bi-
Zehbi Devletil-Franss (Yevmiyytl-Cebert), I-II, Kahire 1958. Eserin 8 M 30 B 1213 (22
Haziran 1798 7 Ocak 1799) yllarn ihtiva eden; mellifin kaleminden km son ksm
eksik bir nshasna dayal olan ve yaklak yedi aylk hadiseleri ihtiva eden ksmnn Arapa
tahkiki ve ngilizce tercmesi yaplmtr (Al-Jabarts Chronicle of The First Seven Months of
The French Occupation of Egypt, Trkh Muddat al-Faranss bi-Mr, trc ve thk. Shmuel Moreh,
Leiden 1975; Trhu Mddetil-Franss bi-Msr, thk. Abdurrahm Abdurrahman Abdurrahm,
Kahire 1999). Eserin tam bir tahkiki ise yine Abdurrahman Abdurrahm tarafndan ger-
ekletirilmitir (Mazharut-Takds bi-Zevli Devletil-Franss, thk. Abdurrahm Abdurrahman
Abdurrahm, Kahire 1998). Eser ayrca skenderiyyede bulunan Fransz konsolosluk ter-
cmanlarndan Alexandre Cardin tarafndan, Nicolae b. Yusuf el-Trknin ayn seferi ele
alan eserinin zeti de son ksma eklenerek, Franszcaya evrilmitir (Journal dAbdurrahman
Gabarti Pendant lOccupation Franaise en Egypte, Suivi Dun Prcis lOccupation de la Mme
Campagne, Par Mouallem Nicolas el-Turki, Secrtaire du Prince des Druzes, trc. Alexandre
Cardin, ed. T.X. Bianchi, Paris 1838).
25 Bu eserin kim tarafndan tercme edildii konusunda kaynaklar ve aratrmalar arasnda
farkl grler vardr. Baz kaynaklar ve aratrmaclar (Cevdet, Trh, I, 9; Tevfik St,
Trke Szlklk Tarihinde Mtercim sm ve Kamus Tercmesi, Tarih Okulu Dergisi,
Sa. XVI, zmir 2013, s. 546) eserin mtercimi olarak sm gstermektedirler. Baz kaynaklar
ve incelemelerde ise (Davud Fatin, Tezkire-i Htimetl-Er, stanbul 1271, s. 30; Nil Sar,
Behcet Mustafa Efendi, DA, stanbul 1992, V, 345) tercmeyi Mustafa Behcet Efendinin
yapt ileri srlmektedir. Bunun dnda farkl iki yazarn varlndan hareket eden; fakat
tercmeleri yeterince tetkik etmeden yeni bir yargya varanlar da olmutur. Bu grupta yer
alanlar Mazharut-Takdsin hem sm hem de Behcet Efendi tarafndan tercme edildiini
(Bursal Mehmed Thir, Osmnl Mellifleri, stanbul 1342, I, 377; Franz Babinger, Osmanl
Tarih Yazarlar ve Eserleri, trc. Cokun ok, Ankara 1992, s. 370; bnlemin Mahmut Kemal
nal, Son Asr Trk airleri, stanbul 1988, I, 69) kaydetmektedirler. Hatta Behcet Efendinin
tercmesinin basldn; fakat Mtercim smn tercmesinin yazma halde kaldn iddia
edenler (Ekmeleddin hsanolu, Mehmed Ali Paa Dneminde Msrda Tercme Hareketi
ve Trkenin Yeri, Prof. Dr. Ramazan een Armaan, stanbul 2005, s. 37; Maksudolu,
ve zzet Hasan Efendi26 ile Ahmed Cevdet Paa27 tarafndan da kaynak olarak
kullanlmtr. Cebertnin Msrn 1100-1236 (1688-1821) yllar arasndaki
dnemini ele alan eseri hakknda deerlendirmelerde bulunduumuz ksmda
iaret ettiimiz zere, Acibl-srn nc cildinde seferdeki hadiselere
dair verilen bilgilerin Mazharut-Takdse hemen hemen ayn ifade kalplaryla
nakledildii grlmektedir. Fakat mellif, bu eserini Sadrazama sunmasn-
dan dolay Napolyonu ve Franszlar tasvir ederken kk drc ifadelere
yer vermekte; Sultan III. Selim ve Sadrazam iin ise vg dolu ifadeler kul-
Cebert, Abdurrahman b. Hasan, s. 190) dahi olmutur. Bu konuda ktphanelerdeki

nshalarda da birlik bulunmamaktadr. Zira Arkeoloji Mzesi Ktphanesi, nr. 1351;
Fransa Milli Ktphanesi, nr. 1283 (E. Blochet, Catalogue des Manuscrits Turcs, Paris 1933,
II, 221); Msr Milli Ktphanesi, Trhu Trk Hall Aa, nr. 33, M. Trhu Trk, nr. 58
(Fihrisl-Mahttit-Trkiyyetil-Osmniyye, Kahire 1987, I, 258); stanbul niversitesi Na-
dir Eserler Ktphanesi, TY, nr. 2448, 9628; Avusturya Milli Ktphanesi, Mixt, nr. 1346
(Smail Balic, Katalog Der Trkischen Handschriten Der sterreichischen Nationalbibliothek,
Neuerwerbungen 1864-1994, Ankara 2006, s. 213-214) ve Sleymaniye Ktphanesi, Reid
Efendi, nr. 646da bulunan nshalarda tercme eden kiinin isminin yer ald ksmda M-
tercim Ahmed smn ad kaydedilmitir. Fakat Avusturya Milli Ktphanesi, H.O., nr. 109
(Gustav Flgel, Die Arabischen, Persischen, Trkischen, Handsschriften der. k.u.k. Hofbibliot-
hek zu Wien, Wien 1865, II, 316) ve stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, TY, nr.
6034, 2452, 19da bulunan nshalarda ise Mustafa Behcetin ad kaytldr. Tercme Behcet
Efendi adna Rznme-i Cerde-i Havdisin Neviyye ksmnda tefrika edilmi (Rznme-i
Cerde-i Havdis, Nu. 171-201 (11 M 1282 23 S 1282 / 6 Haziran 18 Temmuz 1865), tefri-
kann tamamlanmasnn ardndan baskya gitmi ve ayn yl iinde tabedilerek (Trh-i Msr
Terceme-i Behcet Efendi, stanbul 5 )1282 kurua sata karlmtr (Rznme-i Cerde-i
Havdis, Nu. 211 (7 Ra 1282 / 31 Temmuz 1865), s. 844).
Her ne kadar nshalar arasnda mtercimin ismi farkl kaydedilmise de gerekte nsha-
lardaki ibare ve cmlelerin tam bir ayniyet arzettii grlmektedir. Bundan dolay da eserin
iki farkl kii tarafndan tercme edildiine dair iddialarn asl yoktur. Zira bu tercmenin
tek bir mtercimin kaleminden km olduu grlmektedir. Nshalar arasnda mtercimin
ismi konusunda var olan bu farklln neden kaynaklandna dair u an iin net bir yarg-
ya varmak gtr. zlmesi gereken esas mesele ise eserin mterciminin kim olduudur.
Konu ile ilgili olarak yaptm aratrmalar ve Mtercim Ahmed sm Efendinin Trhini
nere hazrlayan deerli hocam Ziya Ylmazer ile gerekletirdiim istiareler srasnda eserin
mtercimi hususunda baz nemli ipular tespit ettik. n-zde Trhinin Trk Tarih Ku-
rumu Ktphanesinde bulunan nshasnn son ksmnda Cevdet Paann kaleminden k-
t dnlen bir kenar notunda (n-zde, n-zde Trhi, II, 1293) ve Cevdet Paann
Trhinin son cildinde kaydedilen bir hadisede nakledilen baz bilgiler mtercimin kimlii
konusunda bizlere aydnlatc veriler salamaktadr. Bu olay n-zdenin Tireye srgn
edilmesiyle alakaldr. Olayn arka plannda yer alan hususlar irdeleyen Cevdet Paann
Behcet Efendi ile alakal olarak Ve bir de Behcet Efendi mukaddem Franszlarn Msra
istls hakknda muharrer olan Trh-i Cebertyi lisn- Arabden Trkeye terceme eylemi
olmas mlbesesiyle, kendsinde bir mverrihlik ir vr idi eklinde naklettii cmlede
geen ifadeler, Mazharut-Takdsin mterciminin Behcet Efendi olduunu ortaya koymak-
tadr. n-zdenin vakanvs, Behcet Efendinin de Hekimba olmasndan sonra zzet
Mollann Erkn- devletin hline bak! Bir mverrihi, Hekm-ba ve Ba-hekmi, Vakanvs
etdiler eklindeki eletirisi (Cevdet, Trh, XII, 185), Cevdet Paann ilk verdii bilgiyi tasrih
etmekte ve dorulamaktadr. Ayrca sm Efendinin Trhinde Msrn istilasndan ksa-
ca bahsettii ksmda dikkat eken badeh mdevven Msr Trhinde tafsl olunduu
zere eklindeki cmlesinde (Mtercim Ahmed sm, Trh, stanbul niversitesi Nadir
Eserler Ktphanesi, TY, nr. 6018 [I. Ksm], vr. 185a) Cebertnin bu eserine iaret etmesine
ramen, eseri tercme ettii veya ediyor olduuna dair herhangi bir ifadeye yer vermemesi de
eserin mterciminin sm Efendi olmadna dair kanaatimizi glendiren bir dier husus-
tur.
26 zzet Hasan Efendinin Cebertden faydaland ksmlara yukarda iaret edilmitir.
27 Cevdet Paann kaynak olarak kulland ve iaret ettii ksmlar rnek olarak srasyla kr.
Cevdet, Trh, VI, 324, 402-403, 334-336, 343; VII, 14-15, 71, 85; Cebert, Mazharut-Takds
bi-Zevli Devletil-Franss, s. 18, 23-25, 30-31, 49, 99-100, 166, 199-201.
80 SLM LMLER DERGS
lanmaktadr. Ayrca Acibl-srda Franszlarla olan mnasebetinden ve

Fransz kumandanlar tarafndan kendisine verilen eitli vazifelerden aka
bahsetmesine ramen, Mazharut-Takdsinde bu konular gizlemitir28.
Msr seferini kaleme alan tarihilerinden bir dieri Nicolae b. Yusuf b.
Nsftr29. Kaynaklarda ismi daha ok Muallim (Mouallem) Nicolae et-
Trk (Trk, al-Turc) 30 eklinde kaydedilen mellif, Msrn igali srasnda
Kahirede grg ahidi olduu ve iittii hadiselere ait bilgileri seferin biti-
minden sonra bir araya getirerek kitaplatrmtr. Trh mbarator Napol-
yon, Zikr Temellki Cumhril-Fransviyyetil-Aktril-Msryye vel-Bildi-
miyye adlar ile de anlan31 ve bir dizi tercme/tahkik almalar sonunda
tam metni ortaya konulan Mzekkirtnda32 mellif, eserini ana ksma
28 Maksudolu, Cebert, Abdurrahman b. Hasan, DA, VII, 190.

29 stanbuldan Lbnana gtkten sonra Katolik mezhebine gemi Rum kkenli bir aileden
tevelld eden Nicolae, 1763 senesinde Deyrul-kamerde dnyaya gelmitir. Uzun yllar Drz
Emiri II. Beir ihbnin maiyyetinde bulunan mellif, Napolyonun Msra girmesinden
sonra blgedeki gelimeler hakknda bilgi edinmek ve Kahireye yerleen bu yeni komularn
yakndan takip etmek iin Emir Beir tarafndan Dimyata gnderilmitir. Napolyonun
Kahireyi ele geirmesinin ardndan tekil ettii Dvnda ktip olarak grev alan Nicolae, sefer
srecisince orada bulunmutur. Seferden sonra memleketine dnm ve burada iirle me-
gul olmaya devam etmitir. 1828 senesinde, doduu ehirde vefat etmitir. Mellif hakknda
daha ayrntl bilgi iin bk. George M. Haddad, The Historical Work of Niqula el-Turk 1763-
1828, Journal of the American Oriental Society, C. 81, No. 3, Connecticut 1961, s. 247; Mual-
lim Nicolae et-Trk, Histoire de Lexpdition des Franais en gypte par Nakoula el-Turk, thk.
ve trc. M. Desgranges Ain, Paris 1839, s. VII-VIII; mer Rza Kehhle, Mucemul-Mellifn,
Beyrut ty, XIII, 118; Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur (Zweiter Supp-
lementband), Brill 1938, II, 770; Zirikl, el-Alm, VIII, 47; Arthur Goldschmidt, Biographical
Dictionary of Modern Egypt, Colarado 2000, s. 215; Cemaleddin e-iyyl, Triht-Tercemeti
f Msr f Ahdil-Hamletil-Fransiyye, Kahire 1420/2000, s. 59-60.
30 Mellif, Lbnanda aristokrat ailelerin ocuklarna okuma yazma retmekle megul oldu-
undan Muallim olarak anlmtr. Ailesinin stanbuldan bu blgeye g ederek yerlemi
olmasndan dolay da Trk veya Trk sfatlar ismine eklenmitir (mer Abdlazz mer,
Abdurrahmn el-Cebert ve Nikola et-Trk, s. 17-18).
31 Haddad, The Historical Work of Niqula el-Turk 1763-1828, s. 247-248.
32 Mellifin bu eseri zerine alma yaplmtr. lk alma, yukarda iaret ettiimiz ze-
re, Alexandre Cardin tarafndan gerekletirilmitir. Cardin, Cebertnin Mazharut-Takdsini
tercme ettii almasnn son ksmna Nicolaeya ait eserin baz ksmlarndan iktibas-
lar sunarak zet bir eviri yapmtr (Journal dAbdurrahman Gabarti Pendant lOccupation
Franaise en Egypte, Suivi Dun Prcis lOccupation de la mme campagne, Par Mouallem
Nicolas el-Turki, Secrtaire du Prince des Druzes, trc. Alexandre Cardin, ed. T.X. Bianchi,
Paris 1838). Mellifin eseri zerine ikinci alma ise Desgranges tarafndan yaplmtr.
Desgranges, almasnn n ksmn eserin tercmesine, arka ksmn ise eserin Arapa
aslna ayrmtr. (Histoire de lExpdition des Franais en gypte par Nakoula el-Turk (Zik-
r Temellki Cumhril-Fransviyyetil-Aktril-Msryye vel-Bildi-miyye), thk. ve trc.
M. Desgranges Ain, Paris 1839). Desgrangesin nerinin Arapa ksm, Haydar Ahmed e-
ihbnin Lbnann tarihine dair kaleme ald eserinin ikinci cildinin ba tarafnda aynen
kaydedilmitir (Haydar b. Ahmed e-ihb, Lbnn f Ahdi meri-ihbiyyn -Nzhetz-
Zemn f Trhi Cebeli Lbnn-, thk. Esed Rstem Fuad Efram el-Bostn, Beyrut 1969,
II, 213-342). Eser zerine son alma ise Gaston Wiet tarafndan gerekletirilmitir. Wiet,
Kral Faruka ait zel ktphanede tesadf ettii bir nshay incelemi ve Nicolaeya ait eserin
nshalarndan biri olduunu tespit etmitir. Bu son nsha, Desgrangesin almasna da-
yanak olan nshadan muhteva itibariyle hem daha geni zira Desgrangesin nerini yapt
ksm mellifin eserinin 1798-1801 yllarn kapsamaktayd; fakat Wietin tespit ettii nsha
1801den 1804e kadar Msrda meydana gelen hadisleri de ihtiva etmekteydi hem de daha
itinal bir yaz kaydedilmi olduundan, Wiet bu nsha ile Desgrangesin nerettii ksmlar
ayrmtr. Birinci ksmda genel hatlaryla Fransz ihtilali sonras yaanan

gelimeler ve Bonapartn ortaya kn ele alan Nicolae, ikinci ksmda Fran-
szlarn Msra saldrmalar ve elde ettikleri baarlar, Malta, skenderiyye ve
Suriye sahillerinin igali, Akk sava ve Fransz askerinin Kahireye avdeti,
ngiliz ve Osmanl kuvvetlerinin harekete gemesi, ngiliz-Osmanl hkmet-
lerinin Msr geri alabilmek iin giritikleri faaliyetler ve bu iki gcn Mem-
luk milisleriyle olan mnasebetlerini ele almaktadr33 ki, bu ksm muhteva
itibariyle eserin en geni blmdr. Eserin son ksm ise 1801de seferin bi-
timinden 1804e kadarki hadiseler ile bu srada Mehmed Ali Paann Msrn
siyas arenasndaki ykseliini konu edinmektedir. Muallim Nicolae, eserin-
deki hadiseleri kronolojik olarak sralamakla birlikte yer yer konu balklar
am ve ilgili bahisleri, at balklar altnda yine gnlk olarak kaydet-
mitir. Kahirede Bonapart tarafndan tekil edilen Dvnda alnan kararlar
ile taraflar arasnda akdedilen anlamalara ait metinleri aynen aktarmtr.
Yer yer Napolyonu ve Fransz askerlerin baarlarn metheden iirlerine de
yer vermitir. Cebert gibi pek ok hadiseyi yakndan mahede etmi m-
elliflerden biri olan Muallim Nicolaenn bu kymetli eserinden Cevdet Paa
faydalanm ve bazen mellifin verdii bilgileri tenkit etmitir34.
Dnemin vakanvsi Vsf Efendi, Gazavt- Hseyin Paa adl eserinde
Kk Hseyin Paann Msr seferine itirki ve seferdeki faaliyet ve gazala-
rn ele almtr. Bu eser bir telif rn olmayp, Vsfn vakanvslik vazi-
fesi srasnda kaleme ald Mehsinl-sr ve Hakikul-Ahbr adl eserinde
Msr seferi ile ilgili olarak kaydedilen baz balklarn bir araya getirilmesi
ile olumutur35. Bundan dolay da Gazavtn tam bir tarih kymeti yoktur.
Msrn igali srasnda savan seyrinin krlma noktalarndan birini te-
kil eden ve altm drt gn sren (19 Mart 20 Mays 1799) Akk muhasara-
s balamnda seferi ele alan huss tarihlere de rastlanmaktadr. Bunlardan
biri Mustafa Resmye aittir36. Medinede ikameti srasnda grd bir r-
karlatrarak eserin yeni bir tercme ve tahkiki yapmtr (Chronique dgypte 1798-1804
(Mzekkirt Nikola Trk), thk. ve trc. Gaston Wiet, Kahire 1950). Eserin neir serveni ve
basm bilgileri iin ayrca bk. Haddad, The Historical Work of Niqula el-Turk 1763-1828,
s. 248; Gaudefroy Demombynes Maurice, Gaston Wiet Nicolas Turc: Chronique dgypte
1798-1804, le Caire 1950, Syria Revue dArt Oriental et dArchologie, Paris 1951, XXVIII,
149; Delll-Matbtil-Msryye, haz. Ahmed Muhammed Mansr vdg., Kahire 1975, s. 240.
33 Nicolae et-Trk, Histoire de lExpdition des Franais en gypte (Desgranges Ain neri), s.
I-III.
34 Cevdetin kaynak olarak yararland ve eletiride bulunduu ksmlar rnek olarak srasyla
kr. Cevdet, Trh, VI, 325; VII, 17, 64-65, 74, 86; Nicolae et-Trk, Zikr Temellki Cumhril-
Fransviyye (Desgranges Ain neri), s. 14, 81-84, 136-138, 162, 187-188.
35 Bu eser ve nshalar hakknda ayrntl bilgi iin bk. Sarkaya, Ahmed Vsf Efendi, s.
CCXLI-CCXLII.
36 Mustafa Resm, Dvn- Hmyn hcegnndan olup, Vezr Memi Mehmed Paann
Dvn Katipliini yapmtr. Paann ehadetinden sonra pek ok yer gezmi ve son ola-
rak Medineye giderek alt sene burada ikamet etmitir (Mustafa Resm, Vaka-nme-i Msr,
stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi, bnlemn Kitapl, nr. 2697, vr. 77b78-b;
Mehmed Thir, Osmnl Mellifleri, III, 59; Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, s.
362).
82 SLM LMLER DERGS
yann tesirinde kalan ve bu arada Msrn igal edildiine ve Akk nlerinde

Fransz ordusunun byk bir hezimete uradna dair haberleri iiten Mus-
tafa Resm Efendi, muhasarann sona ermesinin ardndan Cezzar Ahmed
Paaya duyduu derin muhabbeti ifade etmek ve kendisini tebrik ederek
mlakatta bulunmak amacyla Vaka-nme-i Msr adl eserini 1 N 1214 (27
Ocak 1800)37 tarihinde tamamlayarak Cezzar Ahmed Paaya sunmutur38.
Mellif, muhasarann akabinde Medineye gelen ve Msr ile Akkdaki muha-
rebelerin ahidi olan kiilerin aktardklar bilgileri kaynak olarak kulland-
n ifade etmektedir39. Eserine III. Selimin tahta k, baz siyasi gelimeler,
Fransz htilali, Msrda tarih boyunca hkim olan slam devletleri ve bunla-
rn mcadeleleri, Franszlarn Msra girmeleri, Cezzar Ahmed Paann Msr
ordusuna Serasker tayin edilmesi ve daha sonra azledilerek yerine brahim
ve Azm-zde Abdullah paalarn tayin edilmeleri, Franszlarn Kusayr igal
giriimleri, Cezzar Ahmed Paann ikinci defa Msr ordusu Seraskerliine
tayin edilmesi gibi konularla balayan40 Mustafa Resm Efendi, daha sonra
eserinin en geni blmn tekil eden Akk muhasarasna ait hadisele-
ri ele almtr41. Mellif, eserinin en geni ksmn oluturmasna ramen,
muhasarada meydana gelen hadiseleri konu edinen dier kaynaklarla k-
yaslandnda, kuatmaya ait ayrntl bilgilere yer vermemektedir. O, daha
ziyade Akkda bulunan askerlerin ve Cezzar Ahmed Paann gayretlerini
ele almakta, Batl devletlerin hile ve entrikalarna ait tarihten baz rnekler
sunmakta ve son ksmlarda ise Akk muhasaras ile Tiryaki Hasan Paann
Kanije mdafaasn (1601) karlatrmaktadr. Ayrca, muhasara srasnda
meydana gelen gelimelerin ay ve gnlerine ait bilgileri, olaylarn vuku bul-
duu tarihlere tam vukufiyeti olmadndan veya daha sonradan eklemek
amacyla, genellikle bo brakmtr42. Bundan dolay da Akk mdafaasna
dair kaleme alnm nadir eserlerden biri olmakla birlikte, Vaka-nmenin
gerek muhteva gerekse sefere ait tarih hadiselere kaynaklk tekil etmesi
asndan pek fazla kymeti yoktur. Zaten mellifin bu eseri kaleme almasn-
daki amac da tarih bir eser ortaya koymaktan ziyade, Cezzar Ahmed Paay
vmek ve onun asker baarsn takdir etmekten ibarettir.
Akk muhasarasna dair iki eserin daha varlndan bahsedilmektedir.
Bunlardan biri Uzunarl tarafndan Osmanl arivi belgeleri ierisinde
tespit edilmi43 ve sadeletirilerek yaymlanmtr44. Uzunarl, bu belgeyi
37 Bu eserin h. 1224te (1807) yazldna dair Bursalnn verdii bilgi (Mehmed Thir, Osmnl
Mellifleri, III, 59) doru deildir.
38 Mustafa Resm, Vaka-nme-i Msr, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi,
bnlemn Kitapl, nr. 2697, vr. 79a82-b.
39 Mustafa Resm, Vaka-nme-i Msr, vr. 79b-80b.
42 Bu ksmlar iin bk. Mustafa Resm, Vaka-nme-i Msr, vr. 33a, 36b, 37a, 39b, 43b, 44b,
57b, 58a, 66a.
43 BOA, AE, SSLM.III, nr. 24664.
44 smail Hakk Uzunarl, Baveklet Arivinde Bonapartn Akk Muhasarasna Dair Bir
Vekayiname, Tarih Semineri Dergisi, Sa. II, stanbul 1938, s. 3-31.
bir Vekyinme olarak adlandrm ve Akk muhasarasna dair Trke

bir eser olmadn, bundan dolay da belgede zikri geen bahislerin abartl
olabilecei ihtimalinin gz nne alnarak vekyinmede verilen bilgilerin
Franszca eserler ile karlatrlmas gerektiini ifade etmitir45. Bir dier
vekyinme ise Osman Ko tarafndan yksek lisans tezi olarak hazrlan-
mtr46. Ko, almasnn giri blmnde, yapt tm aratrmalara ra-
men, mellifi belli olmad iin, eserin baka bir nshasna ulaamadn
ifade etmekte47, daha sonra ise Gaz-nmenin mellifinin Mustafa Resm ol-
duu sonucuna vardn belirtmekte; fakat almasnn birinci blmnde
mellifin ismi hususunda tereddtl davranmaktadr48. te yandan nir,
nerini hazrlad eserin Gaz-nmelerin ndir rneklerinden birini tekil
ettiini kaydetmekte ve bu Gaz-nmenin yazld tarihten sonra Akk ku-
atmasn ele alan dier eserlere de kaynak olduu ifade etmekte; fakat bu
etkileimin ne ekilde tezahr ettiinden ise bahsetmemektedir49.
Yukardaki iki kayt, Msrn igali srasnda meydana gelen hadiselere k-
saca deindikten sonra, Akknn kuatlmas ve muhasaras srasnda mey-
dana gelen olaylar ele almaktadr. Arada baz faslalarla birlikte olaylar gn-
lk olarak kaydedilmitir. Bugne kadar birbirinden farkl eserler olduklar
dnlen bu iki kayttaki bilgiler ve ibareler bir karlatrmaya tabi tutul-
duunda, gerekte, birbirlerinden pek de farkl olmadklarn grmekteyiz. 11
Za 1214te (6 Nisan 1800) istinsah edildii anlalan ve bir Gaz-nme olduu
45 Uzunarl, Baveklet Arivinde Bonapartn., s. 13.

46 az-nme-i Cezzr az el-Hac Ahmed Paa, haz. Osman Ko, Baslmam Yksek Lisans
Tezi, Kayseri 1992. Bu eser ayrca 1971de hazrlanan bir bitirme tezine de konu olmutur (Es-
seyyid Mehmed evki, Gaznme-i Cezzr Gzi el-Hacc Ahmed Paa, haz. Faika Jale zyaln,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Lisans Bitirme Tezi, stanbul 1971).
47 Ko, eserin tek nshasna dayal olarak bir neir almas yapmtr. Bu nsha ise Sleyma-
niye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi, nr. 4910da bulunmaktadr. Bu nshann msten-
sihinin gerek lisan bilgisi gerekse yazm ve imla bilgisi asndan pek de yeterli biri olmad
anlalmaktadr. Zira nshada ok sayda yazm ve imla hatas bulunmaktadr. Arapa dua
cmlelerinin Osmanlca tamlama eklinde kaydetmesi (v. 7b), humparann hamre (v. 9a,
17b, 22b), cnibeynnin cnibin (v. 8b), n- vezret ifadesinin n ve zdet (v. 9a),
itb ve tkat-gzr ibaresinin ilkb ve tfenkilzr (v. 9b), Sebt gn ifadesinin Sitte
gni (v. 10b), irkbn harekt (v. 11a), n-ybn n-tb (v. 11a), nk ifadesinin -
ln (v. 14b), tehadn tahaddi (v. 14b), end-nefer kelimesinin inde nefer (v. 15a),
mterakkbn mterikkat (v. 17a), p-revin ber (v. 21a), iler kelimesinin ilev (v.
24b) eklinde kaydetmesi; bed-grznn bed-gerzn (v. 9b), yek-dehnn yek-dihn (v.
10a), lde-nmnun lde-nemn (v. 11a), ur- dn tamlamasnn ur- dn (v.
14a) ve umm kelimesinin amm (v. 11a) gibi yanl ekilde harekelemesi mstensihin
hatalarndan sadece birkadr. Ko, nshadaki yazm hatalarna ksaca deinmekle birlikte
(az-nme-i Cezzr az el-Hac Ahmed Paa, s. 22-24) iaret ettiimiz hatalar fark etmemi
ve nshadaki yazm yanllarn aynen nakletmitir. Ayrca nshann son ksmnda yer alan
istinsah tarihini de (11 Za 1214 / 6 Nisan 1800) bir aylk farkla 11 Z 1214 / 6 Mays 1800
eklinde (az-nme-i Cezzr az el-Hac Ahmed Paa, s. 79) kaydetmitir.
48 az-nme-i Cezzr az el-Hac Ahmed Paa, s. IV, 18. Levend, bu eserin mellifinin belli
olmadn ifade etmi (Agh Srr Levend, Gazavt-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavt-
nmesi, Ankara 1956, s. 158); Levendin almasndaki bilgileri tetkik etmeden aynen nak-
leden Mustafa Erkan da benzer bir yargya varmtr (Mustafa Erkan, Gazavatnme, DA,
Ankara 1996, XIII, 440).
49 az-nme-i Cezzr az el-Hac Ahmed Paa, s. 20, 26.
84 SLM LMLER DERGS
zannedilen eserin ibare, tertip ve muhtevas dikkate alndnda, Akk kuat-

mas srasnda mahsur bulunan ordu grevlilerinin50 kuatmann hemen ar-
dndan konu ile ilgili olarak stanbulu bilgilendirmek amacyla hazrladklar
bir takrr zelliine sahip Osmanl arivindeki belgenin ierii ile byk oran-
da benzerlik arzettii anlalmaktadr. Ayrca bu iki kaydn dnda Osmanl
arivindeki takrrle benzerlik arzeden bir baka takrr suretinin Topkap Sa-
ray Arivinde, Sleymaniye nshasna yaknlk arzeden bir dier nshann
da Milli Ktphanede olduunu tespit ettik51. Tm bu nshalar ile takrrler
birbirleriyle kyaslandnda aralarndaki benzerliklerin yannda farkllk arze-
den baz bahislerin olduunun da altn izmek gerekiyor. Fakat nshalarda
yer alp da takrrler ierisinde kaydedilmemi olan bu hususlar, Cezzar Ahmed
Paann stanbula gnderdii birka tahrr ile ngiliz Amirali Sidney Smithin
Bonaparta gnderdii mektubun tercme suretlerinden ibaret olup52, kuat-
mada yaanan gnlk hadiselere dair ilave bilgiler ihtiva etmemektedir. Ayrca
takrrlerde yer alan gn ve saatlere dair bilgilerin nshalarda hatal ekilde
kaydedildii de grlmektedir. Bu farkllklar, sonradan tertip edilen Sleyma-
niye ile Milli Ktphanedeki nshalarn mstensihlerinin dikkatsizliinden
veya esas aldklar bir baka istinsah kaydnda hatal ekilde kaydedilen ve-
rileri aynen nakletmelerinden kaynaklanmtr53. Zikredilen tm bu hususlar
50 Uzunarlnn sadeletirdii bu ariv kaydnn ba tarafnda Muhsarasnda mevcd bu-

lunduumuz Akknn muhrebesi sretidir yazs yer almaktadr. Son ksmda ise metni
kaleme alan ve hadiselerin yazld gibi gerekletiini onaylayan ordu mensuplarnn adlar
gemektedir. Takrrin muharrirleri Msr Ordusu Defterdar Mehmed Emin ile Trablusam
Mbayaa Memuru hacegndan Ahmed erif efendilerdir. Takrrde zikredilen bilgilerin doru-
luu ise, Msr Ordusu Kads Mehmed Reid ile ulemadan Seyyid mer efendiler tarafndan
onaylanmtr. Gerek Vsfn verdii bilgiler (Sarkaya, Ahmed Vsf Efendi, s. 400) gerekse
baka ariv belgelerinde yer alan hususlar (BOA, HH, nr. 6788) bu takrrde ismi geen ahs-
larn muhasara srasnda Akkda bulunduklarn dorular niteliktedir.
51 Topkap Saray arivinde muhasaradaki hadiselerin gnlk olarak kaydedildii bir baka
takrr daha bulunmaktadr (TSMA, nr. E. 5478/1). Bu takrrdeki ibareler ile Osmanl arivinde
bulunan belgedeki cmleler birbiriyle uyumaktadr. Fakat Topkap Saray Arivinde bulunan
takrr, muhasarann 52. gnne kadarki hadiseleri nakletmekte olduundan son ksm eksik
kalmtr. Konu ile ilgili olarak 21 varaklk bir baka nsha ise Milli Ktphanede bulunmakta
ve Gaz-nme-i Cezzr Gz el-Hc Ahmed Paa baln tamaktadr (Milli Ktphane, nr.
06 Hk 881). Bu nshann konu sralamas ve ibareleri ise daha ok Sleymaniye nshas ile
uyumaktadr. Bu nsha ile Sleymaniye nshas arasnda farkllk arzeden tek bahis, Cezzar
Ahmed Paann muhasarann balarnda stanbula gnderdii mektubun suretinin yer ald
ksmdr (Farkllk arzeden noktalar kr. Slemaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi, nr.
4910, vr. 3a-7a, 23b-26a; Milli Ktphane, nr. 06 Hk 881, vr. 2b-3b, 10b).
52 Farkllk arzeden bu belge suretleri iin bk. Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi,
nr. 4910, vr. 3a-7a, 23a-26a, 37b-39a; Milli Ktphane, nr. 06 Hk 881, vr. 2b-3b, 14b-15b,
18b-21a.
53 Ariv kaytlarnda (BOA, AE,SSLM.III, nr. 26664; TSMA, nr. E. 5478/1) mh- Zilkadenin
ikinci muhsarann yirmi birinci had gn cmlesi nshalarda Zilkadenin yirmi birin-
ci had gn eklinde (Sleymaniye, vr. 13b; Milli Ktphane, vr. 6a); mh- mezbrun
sekizinci gn ibaresi mh- mezbrun yirmi sekizinci ve muhsarann yirmi yedinci Sebt
gn eklinde (Sleymaniye, vr. 15a; Milli Ktphane, vr. 6b); temm alt buuk sate
resde ibaresi temm alt sate resde eklinde (Sleymaniye, vr. 16b; Milli Ktphane,
vr.7b); nehr sat bir buua kadar ibaresi nehr sat on buuka kadar eklinde (S-
leymaniye, vr. 30b; Milli Ktphane, vr. 12a); sat on buukda bateten ibaresi sat
buukda bateten eklinde (Sleymaniye, vr. 37b; Milli Ktphane, vr. 14b) kaydedilmitir.
dikkate alndnda birbirinden farkl olarak kaleme alnm olduu dn-

len iki eserin aslnda ayn kaydn farkl nsha ve versiyonlarndan baka bir
ey olmad ve Akk nlerinde kazanlan bu byk zaferin uyandrd he-
yecann bir tezahr olarak muhasara sonras stanbula gnderilen takrrin
-baz kk eklemelerle birlikte- istinsah edilerek oaltld ortaya km
olmaktadr. Takrrler ve nshalar arasndaki bu benzerlii Akk mdafaas-
n zel olarak inceleyen aratrmaclar da -her iki kayttan eitli alntlarda
bulunduklar halde- dikkate almam ve her iki kayd herhangi bir kaynak
deerlendirmesine tabi tutmadan kullanmlardr54.
Her iki almada eserlerin isimlendirilmesi ve mellifi meselesine de yeri
gelmiken deinmek istiyoruz. Yukarda ortaya koyduumuz bulgulardan da
grlecei zere, Koun nerettii eseri bir Gaz-nme olarak adlandrma-
s, yerinde bir tespit deildir. Yine nirin, eserin mellifinin Mustafa Resm
Efendi olduuna/olabileceine dair iddialarn sralarken takip ettii usl de
ilm adan hem yetersiz hem de kymetsizdir55. Uzunarlnn sadeletire-
rek yaymlad ariv kaydn Vekyinme olarak adlandrmas hususuna
ise aklk getirmek gerekiyor. Her ne kadar belirli bir hadiseyi ayrntl ola-
rak aktaran veya nakleden tm kaytlar genel olarak Vekyinme eklin-
de adlandrlabilirse de, Akk savunmas hakknda bilgi vermek amacyla
stanbula gnderilen bu belgenin bir takrr hviyetinde olduu da dikkate
alnmaldr. Zira arivde bu ve buna benzer daha baka belgelere rastlamak
mmkndr56. Bundan dolay da Uzunarlnn sadeletirdii bu ariv kay-
54 rnek olarak bk. ehabeddin Tekinda, Yeni Kaynak ve Vesikalarn I Altnda

Banapartenin Akk Muhsaras, Tarih Dergisi, C. XV, Sa. 20, stanbul 1965, s. 1-20; Di-
lek Can, Cezzar Ahmet Paa, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Lisans
Bitirme Tezi, stanbul 1968; Mustafa Gler, Cezzar Ahmet Paa ve Akka Muhasaras, stan-
bul 2013, s. 108-125.
55 Yukardaki ksmlarda da zikrettiimiz zere Mustafa Resmnin eseri (Vaka-nme-i Msr)
gerek ierik gerekse slup asndan Koun nerettii kayttan tamamen farkldr. Ayrca
nirin, Bursalnn Resm Efendi hakknda verdii bilgileri dikkatli bir gzle tetkik etme-
den kullanmas (Mehmed Thir, Osmnl Mellifleri, III, 59) ve nshann son ksmnda yer
alan el-Gz Cezzr el-Hc Ahmed Paa Efendimizin tevrih-nmesidir (az-nme-i Cezzr
az el-Hac Ahmed Paa, s. 79) cmlesinin Bursalnn verdii bilgileri tamamlar nitelikte
olduunu ve eserin mellifinin Mustafa Resm olabileceine dair kanaatini glendirdiini
ifade etmesi ise akademik metot asndan hem eksik hem de zayftr. Zira, Bursalnn ver-
dii bilgiler ile nshann sonunda yer alan kayt arasnda birbirini destekleyecek herhangi
bir irtibat bulunmamaktadr. Ayrca Ko, Bursalnn bnl-Emn Mahmd Keml Beyin
ktphnesinde manzr- Fakr olmudur eklinde Mustafa Resmnin eserinden bahseder-
ken kulland cmleyi de grmezlikten gelmitir. Bilindii gibi bnlemin Mahmud Kemal
Beyin kitaplar stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesine balanm ve burada
ayr bir fonda toplanmtr. Vaka-nme-i Msrdan bahsederken iaret ettiimiz zere bu
eserin bilinen tek nshas -ki ayn zamanda mellif nshasdr- Nadir Eserler Ktphanesi,
bnlemin Kitapl, nr. 2697de bulunmakta ve Bursalnn verdii bilgiyi de dorulamakta-
dr. Eer Ko, bu konuda daha detayl aratrma yapma abas ierisinde olsa veya eserini
Mustafa Resmye isnat etme saplantsndan kendini kurtarm olsa idi, bu basit hataya
dmeyecekti.
56 Nitekim bu muhasara ile ilgili olarak Kbrs Muhassllnca Akkya yardma gnderilen
askerlerin babular tarafndan Hasan Kaptana gnderilen ve bu Kaptan tarafndan da
stanbula iletilen ariv kaydna baklabilir. Yardmc askerlerin Akkya varmalarndan son-
ra vuku bulan hadiseleri gnlk olarak nakleden belgeyi stanbula ileten Hasan Kaptan,
86 SLM LMLER DERGS
dn Vekyinme olarak adlandrmak yerine, Akk muhasarasna dair bir

Takrr veya Rznme olarak tanmlamas daha yerinde bir isimlendirme
olurdu.
Zikrettiimiz bu eserlerin yannda, sefer srasnda Msrda veya yakn ev-
resinde ikamet eden; fakat muhteva itibariyle sefere dair daha sath bilgiler
veren melliflere ait vekyinmelere de rastlanmaktadr. Bunlardan Haydar
b. Ahmed e-ihb57, Lbnan tarihine dair kaleme ald eserinde58 bu sefe-
rin balangcnda meydana gelen hadiseler, Akk kuatmas, Cezzr Ahmed
Paa ile Emir Beir ve ngiliz Donanma Kumandan Sidney Smithin mektup-
lamalar, seferde grevlendirilen Azm-zde Abdullah Paa ile Lbnan Emiri
arasndaki yazmalar, Cezzr Ahmed Paann Osmanl ordusu iin topla-
d yardmlar gibi sefer srasnda Lbnan ve evresinde gelien hadiseleri
ele almakta; blgedeki devlet ricali arasnda gidip-gelen mektuplar aynen
nakletmek suretiyle seferin diplomasisi hakknda ipular vermekte ve ordu-
nun gerisinde meydana gelen gelimeleri grg ahidi olarak aktarmadadr59.
Yine Msrl tarihilerden smail b. Sad el-Hab, Hulstn m-yrd min
Ahbri'l-Emr Murd adl biyografik eserinin son ksmnda, genel hatlaryla,
Msr seferine dair baz hadiseleri nakletmektedir60.
c. Tarih-Edeb Eserler
Msrn istirddna dair tarihsel vakalar nakletmek gayesi tamasalar
da, konu ile ilgili olarak kaleme alnm edeb trdeki baz eserlere de dein-
takdim ettii yaznn arzuhl olarak dnlmemesi iin hadiseleri tevrh gibi kaydettiini
ifade etmesi (BOA, HH, nr. 6547-A) bu tr belgelerin niteliini ve yazl tarzlarn aklar
mahiyettedir.
57 1761-1835 yllar arasnda Lbnanda yaayan ve uzun yllar amcasnn olu II. Emir Beirin
yannda idari hizmetlerde bulunan bu mverrihin hayat hakknda geni bilgi iin bk. Z-
heyr Muhammed Nc, e-ihb, el-Emr Haydar b. Ahmed, Mevsat Almil-Ulem vel-
debil-Arab vel-Mslimn, Beyrut 2007, XV, 233-234; Zirikli, el-Alm, II, 290; Kehhle,
Muceml-Mellifn, IV, 89-90.
58 Haydar e-ihbnin Lbnan ve evresinin tarihine dair eser kaleme almtr. Bunlar,
el-urerl-Hisn f Tevrhi Havdisiz-Zemn; Nzhetz-Zemn f Trhi Cebeli Lbnn; er-
Ravzun-Nazr f Vilyetil-Emr Berdir. Bu eser, cilt halinde Esed Rstem ve Fuad
Bostn tarafndan Lbnn f Ahdi meri-ihbiyyn adyla neredilmitir (Lbnn f Ahdi
meri-ihbiyyn, thk. Esed Rstem Fuad Efram el-Bostn, I-III, Beyrut 1969) ki, bu
almada eserin 1109-1248 (1697-1832) yllar ihtiva etmektedir. Eser zerine geniletilmi
ikinci bir tahkik almas daha yaplmtr. Bu almada eserin eksik kalan ksmlar ta-
mamlanm ve Hz. Peygamberin doumundan 1267 (1851) ylna kadarki devri ihtiva edecek
ekilde drt cilt halinde Trhul-Emr Haydr e-ihb adyla neredilmitir (Trhul-Emr
Haydr e-ihb, haz. Marun Rad, I-IV, Beyrut 1995). Konu ile ilgili olarak kaynaklarda
Haydar e-ihbnin son bir eserinden daha bahsedilmektedir. Kssat Ahmed Paa el-
Cezzr adn tayan, Cevdet Paann kaynaklar arasnda yer alan (Cevdet, Trh, I, 9) ve
Cezzr Ahmed Paann hayatn ele alan bu eser, gerekte ihbnin Trhinde yer alan baz
paralarn bir araya getirilmesiyle oluturulmutur (Bu eserin nshalar iin bk. Bayerische
Staatsbibliothek (Mnih), Cod. Arab, nr. 428; Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, nr.
2393; Beyazt Devlet Ktphanesi, Veliyyddn Efendi, nr. 3365). Yani bir telf eser hviye-
tine sahip deildir.
59 ihb, Trhul-Emr Haydar e-ihb, IV, 1128-1147.
60 smail el-Hab, Hulstn m-yrd min Ahbril-Emr Murd, thk. Hamza Abdlaziz Bedr
Daniel Crecelius, Kahire 1992, s. 42-45.
mek gerekir. Daha ok kaside ve manzmelerin sonuna drlen tarihler-

den mteekkil olan bu eserlerin yannda nadir bir tr olarak Vakanvs
Vsfn kaleme ald Tesliyet-nmesi Msr seferine dair kaleme alnm
edeb yazn trleri arasnda yer alan yaptlar arasnda saylabilir. Bu eserle-
rin edeb hussiyetlerinin yannda sefere dair bir takm verileri teyit ve tasrh
edebilecek konumda bulunmalar, onlara tarihsel bir kaynak olma vasf da
kazandrmaktadr. Ayrca bu seferin edebiyat literatrmzdeki yerinin tes-
pitinde de bu eserlerin katks muhakkaktr.
Msrn Fransz glerinden temizlenmesi srasnda ve sonrasnda Sultan
III. Selim, Sadrazam Yusuf Ziya Paa, Kaptan- Derya Kk Hseyin Paay
ven baz kaside ve tarih drme manzmeleri dnemin airleri tarafndan
kaleme alnm ve bu seferin baarsn edeb bir slupla kaydetmilerdir.
Srr61, Rsih brahim Endern62 ve Mehmed Emn Ref-i Kaly63 gibi a-
irler Dvnlarnda Khire, skenderiyye, Ar, Dimyt gibi nemli ehirlerin
fetihlerini ve seferdeki askerlerin baarlarn tarih drdkleri iirlerle an-
latmlardr. Genel muhteval Dvnlarn yannda bu sefere dair zel ola-
rak kaleme alnm eitli kasideler ve tarih drmeler de bulunmaktadr.
Endern- Hmyn Seferli Kouundan Mustafa skdar, bir kasideden
mteekkil olan Medhiyye-i Selm-i Slis adl eserinde Msrn istirddndan
dolay Sultan III. Selimi ve Kk Hseyin Paay vmtr64. Msrn
istirddna dair bir manzme kaleme alan Sivas Kads Ebubekir Celleddin65
ise Msr Fethine Dair Ebcedli Trhler adl eserinde donanmann faaliyetleri,
skenderiyyenin fethi, Sadrazam Yusuf Ziya Paann Kahireden stanbula
ulamas, Msrdan Franszlarn karlmas gibi bahisleri tarih drd
eitli manzmelerle aktarmtr. Cell mahlasn tayan mellif, iirle-
rinde sade bir dil kullanmtr66. Yine Miftah Aas Arif Mehmed Efendinin
Fetih-nme-i Garr b-Tevrh- Ran adl eseri de bu ekilde yazlm eserler
arasnda yer almaktadr67.
61 Srr Osman Efendi, Dvn- Srr, Bulak 1255, s. 21-36.

62 Abdullah Bulut, Rsihin Gemi ve Gemiclikle lgili Bir Tarih Manzumesi, A.. Trkiyat Ara-
trmalar Dergisi, Sa. 21, Erzurum 2003, s. 73-83.
63 Mehmed Emn Ref-i Kaly, Dvn- Ref-i Kaly, stanbul 1284, s. 36-40.
64 Fehmi Ethem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, s-
tanbul 1968, II, 219. Karatay bu eserin Y. 1530da kaytl olduunu ifade etmektedir. Top-
kap Saray Mzesi Ktphanesinde yaptmz aratrmada eserin yerinde olmadn tespit
ettik. Ktphane yetkilileri ile yaptmz grmede bir varaktan mteekkil olmasndan
dolay bu eserin ariv belgesi olarak ayrldn ve Topkap Saray Mzesi Arivi blmne
devredildiini rendik. Ariv ksmnda yaptmz inceleme ve talebimize ramen, henz
aratrmaclarn kullanmna almam olmasndan dolay da eseri bizzat grme ve inceleme
frsat bulamadk.
65 Bu zatn 1233 (1817/18) tarihinde vefat eden ve Abdullah Efendi-zde olarak da tannan S-
leyman Mollann kardei Ebubekir Celaleddin olduunu tahmin etmekteyiz. Arif Efendi, Tez-
kiresinde bu zatn bir de Dvn olduu bilgisini vermektedir; bk. Abdlkadir Erkal, Cellinin
Mr-i lem Adl Mesnevisi, A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Sa. 9, s. 65.
66 Milli Ktphane, nr. 06 Hk 3171, vr. 2b-6a.
67 Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Hazine Kitapl, nr. 1438. Agh Srr Levend, bu eseri
Yavuz Sultan Selim dneminden III. Selim devrinde Msrn istirddna kadarki hadiseleri
ihtiva eden manzm bir Fetih-nme olarak tavsif etmektedir (Levend, Gazavt-nmeler, s.
88 SLM LMLER DERGS
Bahsettiimiz bu airler ile dnemin dier sz ustalarnn tarih drmek

suretiyle kaleme aldklar manzmeler Endern Osmn Vsf tarafndan M-
sr ve skenderiyye ve Hiczn Fethi Tevrihi adl eserde bir araya getirilmi-
tir68. Mecmua tarznda hazrlanan bu eserde Miftah Aas Arif Efendi, Na-
kibleraf Ataullah Efendi, Srr, Mderris Yahya Efendi, Mustafa Rkm
Efendi, Ebbekir Celleddn Efendi, Azm, Snbl-zde Vehb, Hatb-zde
Dervi Mehmed Efendi, Gevrek-zde Efendinin tbii Ref, mir Beyefendi,
Edb, Nuh Bey-zde Hmid Mr, Sarm Paa-zde Mehmed Rid Bey, Seyyid
Mehmed Ref Efendi, Mderris Said Efendi, Nasfet Mustafa Efendi, Mehmed
Aff Efendi, Mehmed kir Efendi, brahim Rsih, Ahmed Rif Bey, Slim,
Sleyman Srr Efendi, Sdk Lebd Efendi, kuzttan Seyfeddin Efendi, Fyik,
Nmk, Ahmed Vsf Efendi, Vsf-zde Lebb Efendi, Huls Dede, Mustafa
Fenn Bey, Mehmed Red Efendi, Derv, Kastamonulu Mustafa Esad Efen-
di, Rec-zde brahim Bey, Hm Efendi, Mehmed Hayret Efendi, Mehmed
Muht Efendi, Rza Molla, Nsr, Mehmed Vesm Efendi, Muha, Salih Hayr
Efendi, Seyyid Mehmed Ataullah Efendi, Htif Efendi, kuzttan Mehmed
Ref Efendi, Seyyid brahim Servet Efendi, Kmil Osman Bey ve eser sahibi
Endern Osman Vsfn tarih manzmeleri yer almaktadr.
Vakanvs Vsfn Msrn igalinden dolay infile urayan Sultan III.
Selimi teselli etmek amacyla kaleme ald Tesliyet-nmesi de Msr se-
ferine dair edeb literatrn bir paras olmay hak etmektedir. Mnet
formu niteliindeki bu eserde Vsf Efendi, Msrn igali srecinden k-
saca bahsettikten sonra, Osmanl Devletinin daima iyi niyet besledii ve
dost kabul ettii Franszlarn bu beklenmedik igalleri karsnda Sultan
III. Selimin sebat etmesi ve znt duymamas gerektiini ifade etmekte
ve slam tarihinde de buna benzer pek ok hadisenin meydana geldiine
eitli rnekler gstermek suretiyle iaret etmektedir. Eserin yazl ama-
cna uygun olarak Vsf Efendi, Osmanlnn manevi gcne deinmekte
ve kafirlerin mslmanlara ve slam devletlerine kar sinsi planlarnn ne
ilk ne de son olacan belirterek Franszlarn bu ihanetlerinin kendilerine
byk zarar vereceini ve Msrn mutlak suretle dman igalinden kurta-
rlacana olan inancn dile getirmektedir. Eserin son ksmnda ise, Msrn
idaresi ve korunmas noktasnda alnmas gereken baz tedbirler zerine
eitli tavsiyelerde bulunmaktadr. Eser, edeb ynnn nemi yannda,
igalin akabinde Pyitahtta hkim olan havay yanstmas asndan da
deerli bir konuma sahiptir69.
160). Fakat bu eser, bir Fetih-nme deil, Sultan vmek maksadyla kaleme alnm ve Sul-
tan III. Selme sunulmu manzm kasideden mteekkil edeb bir eserdir. Ayrca eser,
Msrn istirdd dnda baka bir olaydan da bahsetmemektedir.
68 stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, TY, nr. 5501.
69 Vsfn bu eseri neredilmitir, bk. Yksel elik, Siyaset-Nasihat Literatmzde Nadir Bir
Tr: Msrn gali zerine III. Selime Sunulan Tesliyet-nme, Trk Kltr ncelemeleri, Sa.
22, stanbul 2010, s. 85-126. Eserin muhtevas ve nshalar hakknda ayrca bk. Sarkaya,
Ahmed Vsf Efendi, s. CCLII-CCLIV.
2. Mehmed Emn Efendi ve Tarihesi

a. Hayat
Msrn istirddna dair bir Trhe kaleme alan mellifimiz Mehmed
Emn Efendi hakknda kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr.
Hakknda bildiklerimiz, eserinde kaydettii birka malumat ile Mtak Hatif
Karahanolunun yardmlaryla Karahanolu Ailesinin tarihesini yayna ha-
zrlayan Fahrettin Krzolunun almasnda70 tespit ettii baz bilgilerden
ibarettir. Mellif hakkndaki bilgilerimizin snrl olmasnn esas sebebi, onun
ok gen yata, daha nianl iken biz kaza sonucu vefat etmi olmasdr71.
kinci sebebi ise Mtak Hatif Karahanolu tarafndan 1975te bir mukave-
le ile Erzurum Atatrk niversitesi Ktphanesine balanan, slaleye ait
basma ve yazma eserlerin bulunduu kitapln ierisinde yer alan ve Meh-
med Emn Efendinin hayatna dair daha ayrntl bilgilere ulaabileceimizi
mit ettiimiz Karahanolu Soy Kt ve Mecmua-i Mnet ve Er adl
iki yazmann kaybolmu olmasdr.
Mehmed Emn Efendi, Karsn regel Sancanda ve Kars merkezinde
uzun yllar devlet hizmetinde bulunan ve bu snr blgesinin ileri gelen ai-
lelerinden biri olan Karahn-zdeler slalesine mensuptur72. Tarihesini
1217de (1802/3) yazmaya baladnda 12 yanda olduuna dair bizzat
kendisinin zikrettii bilgi esas alnacak olursa73, 1205 (1790/91) senesinde
dnyaya gelmitir. Bu ynyle de Osmanl tarihileri ierisinde en gen ta-
rihi vasfna sahiptir. Kars yresinin yetitirdii tarihi74 ve hattatlarndan
biri olan mellif, 1772 Akba seferinden sonra Kars Beylerbeyi tayin edilen
Miralay Ali elebinin torunu, Hseyin Beyin de oludur. Annesi ise Kars
valilerinden Numan Paann kz Aye Hanmdr. Mehmed Emn, Osmanlya
sava ilan eden ve 1222 (1807) tarihinde Arpaayn geerek Karsa saldran
General Nesvetayef kumandasndaki Rus ordusuna kar arpan nc bir-
liklerin banda bulunan babas Hseyin ve amcas Sleyman beylerin ma-
iyyetinde ilk arpmalara katlmtr. Bu srada Karsa gelen Erzurum Valisi
ve eski Sadrazam Serasker Yusuf Ziya Paa75, Ruslara kar gsterdikleri
baarl savunmalarndan dolay aile fertlerini takdir etmi ve onun inhsyla
70 Mtak Hatif Karahanolu Fahrettin Krzolu, Karahanolu Aile Tarihesi ve Karahanolu

M. Muhtarn iirleri Kitapl, Erzurum 1986.
71 Karahanolu Krzolu, Karahanolu Aile Tarihesi, s. 21.
72 Metin, 25b. Bu slalenin atalarndan Ahmed Bey, oluna Mehmed Karahn ismini verme-
sinden sonra ailenin ad Karahn-zde/Karahanolu olarak anlmaya balanmtr. Aile
yaadklar blgede pek ok hayr hizmetlerinde bulunmu ve blgeyi ran, erkez, Grc
ve Rus istilalarna kar korumakla grevlendirilmitir. 93 Harbinde Ruslarn Kars igal
etmelerinden sonra 1882de apar topar Erzuruma g eden aile, bir mddet burada ikamet
etmitir. galin sona ermesinin ardndan ise, aile yelerinin bir ksm Karsa dnm, bir
ksm Erzurumda kalm, ounluu ise stanbula g etmitir (Karahanolu Krzolu,
Karahanolu Aile Tarihesi, s. 16-17, 22, 24, 173).
73 Metin, vr. 3a.
74 Krzolu, Mehmed Emn Efendinin Kars taraflarnda yetien drdnc tarihi olduunu
ifade etmektedir; bk. Karahanolu Krzolu, Karahanolu Aile Tarihesi, s. 22, 180.
75 smail Hmi Dnimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1972, V, 85.
90 SLM LMLER DERGS
Hseyin Beye Dergh- l Kapucubal (daha sonra Kk Mirahorluk),

kardei Sleyman Beye ise Karsn Timarl Askeri Miralayl rtbeleri veril-
mitir. Hseyin Beyin olu olan mellifimiz Mehmed Emne de Hcegnlk
rtbesi verilmi76 ve Efendiler snfna dhil olmutur.
Mehmed Emn Efendinin bundan sonraki hayat hakknda elimizde u
an iin baka bir bilgi bulunmamaktadr. O, nianl olduu srada ve gen
yata bir kaza sonucu vefat etmitir. Vefat tarihini net olarak bilmemekle
birlikte, 1222 (1807) tarihinde hayatta olduunu, bu srada sbk Sadrazam
Yusuf Ziya Paa ile grtn ve bu tarihten sonraki yakn bir zaman di-
liminde vefat ettiini sylememiz mmkndr.
b. Trhesi
Osmanl tarihileri ierisinde en gen mverrih olma sfatna sahip olan
Mehmed Emn Efendinin Msrn istirddna dair kaleme ald eserinin bi-
linen ve mellifin kaleminden km olan tek nshas stanbul niversitesi
Nadir Eserler Ktphanesinde bulunmaktadr77. Bu nsha 26 varak ve 19
satr olup, itinal bir ekilde yazlm divn hattna, 216x150 mmlik eba-
da ve mukavva bir kapaa sahiptir. Metindeki balklarn st ksm krmz
mrekkeple izilmitir. Kenarlarda herhangi bir ek not olmamakla birlikte,
metin ierisinde baz kelime ve ibarelerin zerinin izilmi olduu grlmek-
tedir ki, bu durum eserin yazmnn tamamlanmasnn ardndan nshann
tekrar gzden geirilmi olduunu gstermektedir. Nshann giriinde eserin
yazld tarihte tahtta olan Padiah, sadaret makamnda bulunan Sadra-
zam ile Meihat makamnda bulunan eyhlislamn adlarnn bulunduu ve
kendilerine vglerin kaydedildii bir ksm yer almaktadr.
Mellifimiz eserine zel bir isim vermemitir. Her ne kadar eserin ieri-
sinde Trh-i Fakrnem gibi bir ibare yer almaktaysa da78, buradaki
Trh kelimesi genel bir isimlendirmeyi ifade etmekte ve eserin adna iaret
etmemektedir. Muhtevasnn muhtasarl ve ele ald konunun tarih bir
olaya dayanmas gz nnne alndnda, eserin Trhe olarak isimlendi-
rilmesinin daha yerinde olaca kanaatindeyiz.
Mehmed Emn Efendi, giri ksmnda ve son blmnde eserinin yazm
tarihlerine dair bilgilere de yer vermektedir. O, on iki yana girdii sralar-
da, 1217 tarihinde (1802/3) Trhesini yazmaya balamtr79. Bundan iki
76 Karahanolu Krzolu, Karahanolu Aile Tarihesi, s. 21, 23, 175, 192; Krzolu, Ata-
trk niversitesine Kitaplar Balananlar, Atatrk niversitesinin Kuruluunun XX. Yl Ar-
maan IV. Kitap: eitli Konular, Erzurum 1978, s. 230.
77 stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, TY, nr. 6114; Levend, Gazavt-nmeler,
s. 159; Erhan Afyoncu, Tanzimat ncesi Osmanl Tarihi Aratrma Rehberi, stanbul 2013, s.
101. F. Krzolu ve M. Karahanolu, bu nshann numarasn sehven 1614 olarak kaydet-
milerdir (bk. Karahanolu Krzolu, Karahanolu Aile Tarihesi, s. 21).
78 Metin, vr. 3b.
79 Metin, vr. 3a. Mehmed Emn Efendinin eserini 1216da (1801/2) kaleme aldna dair
Bursalnn vermi olduu bilgi (Bursal, Osmnl Mellifleri, III, 49) doru deildir.
yl sonra, yani 1219 tarihinde (1804/5) eserini tebyz etmi ve 1221de ise
(1807/8) eserine son eklini vermitir80. 1222de (1807) Rus ordularna kar
koymak iin Karsa gelen Yusuf Ziya Paa ile grt srada Trhesini
Paaya sunmu olmas kuvvetle muhtemeldir.
Franszlarn Msrdan karlmasna dair bir eser yazmasnn her Osmanl
tarihisi gibi kendisi iin de bir vazife olduunu belirten Mehmed Emn Efen-
di, Sultan III. Selimin ahsnda tm Osmanl padiahlarna kar duyduu
kran ifade etmek ve bu yolla kk bir hizmette bulunmak maksadyla
eserini kaleme almtr81. Ayrca eserin son ksmlarnda devletin snr boy-
larnda ikamet eden mellife Yusuf Ziya Paann ihsanlarnn devam etme-
sinin rica edilmesi, Paann dikkatini ekmek ve ailesine yapt yardmlara
karn kendisine kranlarn sunmak amacyla eserin kaleme alnm olma-
s ihtimalini de akla getirmektedir.
Mehmed Emn Efendi, bu sefer srasnda ve sonrasnda Karsta ikamet
etmi, seferdeki hadiselerin ahidi olmamtr82. Gvenilir kiilerden (sika)
iittii bilgileri esas alarak eserini kaleme aldn bizzat kendisi ifade et-
mektedir83. Ayrca o, eserinde yer yer hatt- hmayun suretlerini kaydet-
mekte, Sadrazamn stanbula gnderdii telhislere atflarda bulunmakta ve
stanbuldan gnderilen teriftlardan da ksaca bahsetmektedir84. Mellifin
kulland ve yararland kaynaklar, onun Kars ve evresinden Msra gi-
dip-gelen asker ve idar erknla grtne, konu ile alakal olarak ta-
raya gnderilen ariv kaytlarna ulatna, ailesinin idar ve askeri sahada
blgenin vazifeli ve ileri gelen kiilerden mteekkil olmas hasebiyle yakn
evresinde sefer ile alakal mshabetleri de yakndan takip ettiine iaret
etmektedir.
Eserine ksa bir girile balayan mellif, eseri yazmasndaki amacna ve
tesvd tarihine deindikten sonra yazm ve imllarndaki kusurlar varsa,
okuyucudan affetmesini talep etmektedir. Ardndan besmele, hamdele ve
salvele ile konuya giri yapmakta ve Franszlarla Osmanl Devletinin iliki-
lerinin gemiinden ksaca bahsederek konuyu Msrn istilasna getirmek-
tedir. Daha sonra srasyla, Franszlarn skenderiyye nlerine gelmeleri,
Kahirenin dmesi, Belbis, Yafa, Salihiyye, Sayda ve Hayfa kalelerinin tesli-
mi, Akk mdafaas, Franszlarn Msr igali sonras meveret meclislerinin
toplanmas ve Sultan III. Selimin konu ile ilgili olarak devlet adamlarna gn-
derdii hatt- hmayunlar, kara ordusunun Haydarpaadan hareket ederek
ama ulamas, isyanc Eb Hamzann idam edilmesi, amdan hareketle
80 Metin, vr. 26b.

81 Metin, vr. 3a.
82 Krzolu ve Karahanolu, Mehmed Emn Efendinin Rus muharebelerinden evvel ne suretle
Msra gittiinin bilinemediini kaydetmektedirler (bk. Karahanolu Krzolu, Karahanolu
Aile Tarihesi, s. 22). Fakat mellifimiz bu savata bulunmamtr. O, iittii haberlerden
ve grd birka ariv kaydndan faydalanarak eserini kaleme almtr.
83 Metin, vr. 3a, 26b.
84 Metin, vr. 10b-11a; 11b, 14a, 16b-17a, 18a, 18b, 21a-22b, 23a-b.
92 SLM LMLER DERGS
Ari yaknlarna varlmas, Ariin fethi ve Deirmenci Mustafa Paann eha-

deti, Fransz Elisinin sulh teklifinde bulunmas ve ordunun Ariten Kahire
yaknlarna hareket etmesi, Fransz ordusunun anlamay iptal etmesi ve
iki ordunun atmas, kara ordusunun Yafaya avdeti, alnan malubiyet-
ten tr Sultan III. Selimden Sadrazam teselli eden ve mcadeleye de-
vam etmesi konusunda tevik eden hatt- hmayunun gelmesi, Kk H-
seyin Paann donanmas ile orduya katlmas ve stanbuldan mhimmat
getirmesi, Belbis ve Salihiyyenin fethi, Sultan III. Selimden Sadrazama baz
hediyelerin gnderilmesi, Fransz ordusunun malup edilmesi, ikinci defa
Fransz Elisinin gelmesi ve bar talebinde bulunmas, Kahirenin ele gei-
rilmesi ve Franszlarn memleketlerine gnderilmeleri, savata baarl hiz-
metler veren ordu ricaline hediye datlmas, stanbulda enlikler yaplma-
s, ordu ricaline stanbuldan hediye ve hatt- hmayun gnderilmesi, kara
ordusunun stanbula dnmesi gibi konular takip etmektedir. Bu konula-
rn ardndan Sadrazam Ziya Paay ven ve Msrn fethine tarih drlen
bir manzmeye yer ayrlmtr. Son ksmda ise mellifin ad, eserin tesvd,
tebyz ve itmm tarihlerine dair bilgiler kaydedilmitir.
Eserde bu konular yer almakla birlikle, seferin tm aamalarn ele ald
ve naklettiini sylemek gtr. Zira mellif, seferin bir dier ayan tekil
eden Korfu karmasna, seferin balarnda stanbulda meydana gelen ge-
limelere, sefer srasnda imzalanan ittifknmeler ile Franszlarla yaplan
eitli anlamalara, Sadrazam Ziya Paa ile Kaptan- Derya Kk Hse-
yin Paann seferin bitiminden hemen sonra Msrda giritikleri faaliyetlere,
Bonapartn igal sresince Kahirede izledii politikalar ile Fransaya firar
etmesine, seferin balarnda donanmann Msr sularndaki mcadelelerine
yer vermemi, Kk Hseyin Paann sefere katlmasndan sonraki faali-
yetlerine ise ok az yer ayrmtr. Bununla birlikte seferi ele alan dier kay-
naklarda yer almayan baz hususlarn da eserde ele ald grlmektedir. De-
irmenci Mustafa Paann Ariin fethiyle grevlendirilmesi ve fetihten sonra
Arite iken bir kaza sonucu ehit olmasna dair kaydettii hususlar, kara
ordusunun konaklad Akehir, Beylan, Meara, Remle, Cisr-i Yakub ve
Muzayrib gibi eitli menzillerin isimleri, Sultan III. Selimin sefer srasnda
ordu ve devlet ricaline gnderdii hatt- hmayunlarn suretleri ile Yafann
istirddna dair verdii bilgiler tarih adan kymetli ve orjinaldir. Mellifimi-
zin kuatma ve meydan muharebelerinde bulunan iki tarafn asker saylar
ve huru harektlar ile taraflarn birbirlerine hcuma kalktklar saatlere
dair kaydettii baz bilgiler deerli olmakla birlikte, genellikle yuvarlama sa-
ylardan mteekkil olduu dikkati ektiinden bu ynde naklettii bilgilerin
ihtiyatla deerlendirilmesi kanaatindeyiz.
Mehmed Emn Efendi, eserinde hadiselerin meydana geldii gnlere ait
bilgiler ile baz ordu grevlilerinin isimlerinin getii ksmlar ak (bo) b-
rakmtr. Kahirenin Franszlar tarafndan igal edildii, Sadrazamn ordu-
nun karargh olan Haydarpaaya intikal ettii ve Fransz Elisinin Kahi-
re yaknlarnda iki ordunun bir araya gelerek bir atekes imzalanmas iin
teklif ettii gnlere ait bilgiler ile Ordu Reisliine tayin edilen kiinin ad
ve Belbisin fethine memur tayin edilen Paann isminin getii ksmlarn85
muhtemelen daha sonradan ikmal edilmek amacyla bo brakld grl-
mektedir.
Mellifimiz baz yer isimlerinin imlasnda hatal davranmtr. O, Belbisi
Filbis, Hayfay Hife, Sayda ()y Syde (), Dimyt Dim-
yet ve Gazze ()yi ise Kazze ( )eklinde kaydetmitir86. Bundan baka
baz ahs isimleri ve hadiselerin geliim srelerine dair aktard bilgilerde
de hataya dmtr. rnein, Sadrazam Yusuf Ziya Paann yola kma-
dan nce Sadaret Kaymakamlna Abdullah Paann tayin edildiinden ve
Kahirenin fethi haberinin geldii srada ise Ebubekir Paann bu makamda
olduundan bahsetmektedir87. Fakat durum mellifin kaydettiinin tam ter-
sinedir. Zira nce Ebubekir Paa Sadaret Kaymakamlna tayin edilmi, Ab-
dullah Paa ise Ebubekir Paann halefi olmutur. Msra hareket eden kara
ordusunun menzillerinden bahsedildii ksmlarda ordunun Haydarpaa ve
Konyada onar gn, Hamada be gn ve amda elli be gn ikamet ettiine
dair verdii bilgilerde de hata vardr88. Zira kara ordusu ile birlikte sefere gi-
den zzet Hasan Efendinin verdii bilgilere gre skdarda on iki, Konyada
be, Hamada on iki, amda ise krk sekiz gn ikamet edilmitir. Mehmed
Emn Efendi, Kahirenin fethine dair mjdeyi Sadrazamn Kap Kethudas
Sbatullah Aann stanbula ulatrdn ve stanbuldan ordu ricaline
gnderilen hediyelerin de yine Sbatullah Aa tarafndan Msra getirildii-
ni kaydetmektedir89. Fakat Kahirenin fethine dair mjdeyi Sbatullah Aa
deil, Kaptan- Derya Kk Hseyin Paann Kap Kethudas Selim Sabit
Efendi stanbula ulatrm, stanbuldan gnderilen terift da Mirahor-
Evvel emseddin Beyefendi Msra getirmitir. Sbatullah Aa ise daha nce
Kleber ile bir anlamann yaplacana dair mjdeyi vermek iin stanbula
gitmitir. Buradaki deerlendirmelerimizden de anlalaca zere eserde var
olan hatalar, ravilerin veya bizzat mellifin bilgileri birbirine kartrmasn-
dan kaynaklanmtr.
Mehmed Emn Efendi, eserinde ok adal veya ok sade bir dil kullanma-
mtr. Daha ok anlatmak istedii hususlar veya vermek istedii mesaj n
planda tutmaya almtr. Eserindeki dil ve slubuna baklrsa, ok gen
yata olmasna ramen, iyi derecede Arapa, Farsa ve Trke bilgisine sahip
olduu ve iirle de yakndan ilgilendii anlalmaktadr. Konunun balam-
na uygun olarak Arapa dua, ayet ve hadislere bavurmu, konu balkla-
rn Arapa ve Farsa ibarelerle oluturmu, Nef ve Nedm gibi nde gelen
85 Bu ksmlara srasyla bk. Metin, vr. 6b, 12a, 15b, 12a, 18a.
86 Metin, vr. 7a, 8a, 17b, 24a.
87 Metin, vr. 12a, 22a.
88 Metin, vr. 12b-13a.
89 Metin, vr. 22a, 23a.
94 SLM LMLER DERGS
Trk airlerine ait msra ve beyitlere yer vermi ve son ksmda ise Msrn
istirddna tarih drd bir manzmeyi kaydetmitir. Eserinde Arapa
veya Farsa iir ve darb- mesel kullanmamtr. Anlatmn secli ifadelerle
sslemeye gayret etmi; istire, tebh ve iktibs gibi sz sanatlarndan da
faydalanmtr.
Deerlendirme ve nerini yaptmz eserin yeni harflere evirisinde basit
transkripsiyon iaretleri esas alnmtr. Uzatmalar iin (^), ayn harfi iin (),
hemze iin (), iaretleri kullanlm, elif-lm ( )taksnn yer ald Arapa
terkiplerdeki kelimeler aras geite -hemze iaretinden farkl olmas iin-
iareti tercih edilmitir. Kaf ve gayn ( - )harflerinden sonra gelen uzat-
malar , , eklinde yazlmtr. Metin ierisinde yer alan balklar,
kaln punto ile kaydedilmitir. Metinde yanl imla ile yazlan kelimelerin
doru yazm metin iinde dzeltilmi, imlalarn metindeki orijinal ekli dip-
notlarda gsterilmitir. Metinde geen Arapa yet ve hadslerin asl imllar
dipnotlarda gsterilerek Trke anlamlar ve getii kaynaklar ile yerlerine
ayrca iaret edilmitir. Metnin yeni harflere evrilmesinde yaz dilinden ziya-
de konuma diline nem verildiinden, konuma diline yakn bir iml takip
edilmitir. Baz kelimelerin deiik iml ile yazlm olmalar esas itibariyle
metinde muhafaza edilmitir. Sonlar b harfi ile biten Trke fiillerde bu
harf p ye evrilmitir. Kelimelerin yarm yazlmasndan dolay eksik ka-
lan harfler, cmlenin akna uygun olarak unutulmu olabilecei varsaylan
kelimeler keli parantez [ ] ierisinde metne ilave edilmi, fazlalk arz eden
kelimeler < > ierisinde gsterilmitir. Mellifin aktard bilgilerdeki hatala-
ra ve ak (bo) brakt ksmlara metin iinde mdahale edilmemi, tespit
ettiimiz hususlar kaynaklar ile birlikte dipnotlarda ayrca ele alnarak de-
erlendirilmitir. Ayrca mellifin yanl yazdn dndmz yer isim-
lerinin metindeki imlalar ile gerekte hangi adlara sahip olduklar da yine
keli parantez [ ] ierisinde ayr ayr gsterilmitir.
[Metin]
[1b] Ellefet hzihin-nshate f-ahd-i hmyn-

Pdih- cihn- Sleymn-menkbet,
dhim-efrz-i mesned-i Hlfet ve serr-ry-
mlk devlet, Hknl-berreyni vel-bahreyn, Hdiml-harameyni-
erfeyn, ehinh- lem ill ve hves-Sultn ibnis-Sultnil-Gz
Selm Hn ibnis-Sultnil-Gz Mustafa Hn
ibnis-Sultnil-Gz Ahmed Hn
haledet hlfeth ve ebede saltanath
il intihiz-zemn

F-eyym-i Sadret-i F-evn- hazret-i

Sadr- l-cenb, cenb-
dstr-i mel-nisb, nzm- aleml-ulemil-
umr- cumhr, hfz- bild [] sgr, mtebahhirn, efdall-
terf-sz- makm- Sadret-i uly ve fuzalil-mteverrin, bahr-i
revnak- zehhr- ulm-i ett ve mesned-
efzy- mesned-i Veklet-i kbr, nin-i
Sadrazam- vly- Fetv, kif-i mkilt-
Vezr-i efham, Gz [e]l-Hc Ysuf enm eyhulislm Mevln Mehmed
Ziy Paa dme bil-birri Efendi dmet
zikruh ve fe vikyethr-Rabbn

96 SLM LMLER DERGS
[2a] Dbce
Allh veliyyt-tevfk, nimel-mevl ve nimer-refk1
Malm olsun ki, Devlet-i ebed-peyvend-i Osmniyn, serr-i Saltanata cls

olaldan ber sipihr-i ch cell ve matla- envr- izz ikbl, mihr-i drahn-
sumn- mlk dn ve ecille-i seltn-i nasfet-yn enrallh berhne eslfihim ve
tavvele amra ahlfihim2 hazertnn b-rz-i hlis-ayr- meskn ve harekt- seyr
sefer-i kesretl-berektlarn tahrr-i dil-pezr zere sebk-i klb- zabta eref-yfte-i
ihtiss- mverrihn-i siktn kavnn-i kadme ve kavid-i drnelerinden olduuna
binen, vakt ki, Halfe-i Yezdn- adl-iktirn ve Sleymn-zemn, sye-i fazl- Kir[d]-
gr, muall-pye-i ehriyr, bis-i syi-i halk ve penh- mslimn, hm-i beyza-i
slm u dn, hdmet-gzr- Harameyn-i muhteremeyn, nigeh-dr- berreyn bahreyn,
Ebl-fethil-megz es-Sultn Selm Hnl-Gz, veliyyn-nimetimiz evketl,
kudretl, kermetl, mehbetl efendimiz hazretleri nn cealnke halfeten fil-ardi3
yet-i kermesi m-sadak, kisve-i Hlfet-i uzm, d-i gayret-p-i Mlknelerine
iks buyuruldukdan sene aera4 trhinden bade, alem-efrz- unvv-i tuyn
olan Franel keferesi taraf- Devlet-i aliyyeden mahfiyyen bbl-Harameyn olan
Khire-i Msr istl eyledikleri mesm- gyet-mehn-i hne oldukda, hliy
Vezr-i azam- kerm-iyem, Vekl-i mutlak- ulvvl-himem, nzm- menzm-
[2b] bild ibd, dfi-i mezlim-i madelet-vedd, hiz-i celil-i meser-i mebrre,
fiz-i hasil-i mekrim-i mevfre, muhy-i umr- ehl-i perver, mcr-i rsm-i
dd-gster, rabet-efzy- erbb- fazl keml, at-bahy- ashb- liykat
isthl, Feltn- akl zemn, hayr-hh- devlet-enm, nesak-bah- cmle-i umr-
mehmm, akal- ashb- tedbr-i sibe ve ered-r-i skbe, saf-blen-i uzm,
mesned-ry- Veklet-i kbr ve revnak-efzy- Sadret-i uly, saf- kerm-
iyem, Vezr-i celll-himem devletl el-Hc Ysuf Ziy Paa yesserallh m-yrd
ve m-ye5 hazretlerini sefer-i zafer-eser ve Ordu-yi hmyn- nusrat-meserlerine
Serdr- ekrem nasb tayn ve feth u teshr-i iklm-i Msr- Khireyi uhde-i aliyye-i
Hdvnelerine ihle v tefvz buyurman, ol Vezr-i azam ve Sadr- sudr- ekrem ve
bedr-i mnr-i efham hazretleri dahi t-i sryy-cevherin miyn- hamiyyetine bend
ve dern- sadkat-mehnlarnda misl-i nr- st lemen eden ihls- diynet-
ihtiss muktezs[nca] ur- hmyn- meymenet-makrn- ehinhde sdkne
v dilrne gayret hamiyyeti vuk-yfte olmala, bi-hamdillhi Tel tevfk- lh
ve baht- frz-i hazret-i Cihndr ile belde-i merkm mceddeden rci-i hkm-i
Sultn- enm olmakdan n, bu bbda vcda gelan ftht- celletl-sr, ketb-i
tevrhe yeste olduuna binen ve cmle memlik-i sebatl-meslik-i Pdihde

1
= Baar Allahtandr. O ne gzel yardmc ve ne gzel
dosttur. anlamna gelen Arapa bir sen cmlesidir.

2

= Allah (c.c.) onlarn atalarnn brhnlarn (delil, kant)
aydnlatsn ve onlarn evlatlarnn da mrlerini uzun klsn. anlamna gelen Arapa bir dua
cmlesidir.
3
= Biz seni yeryznde halife yaptk anlamna gelen bu cmle, Kurn,
Sd, XXXVIII/26. ayetin ba tarafndan alnmtr.
4 Metinde bu ibreden sonra gelen ve mieteyn ve elf kelimelerinin zeri siyah mrekkeple
izilmitir.

5
= Allah (c.c.), diledii ve istedii eyleri [onun iin] kolay klsn anlamna
gelen Arapa bir dua cmlesidir.
mevcd olan mme-i mminn muvahhidn, veliyyn-nimetimiz inyetl,

kermetl, evketl, mehbetl Pdih- madelet-mutd efendimiz hazretlerinin
nn u nimeti [3a] ve lutf inyetiyle perverdesi olman, al-kadr-i tkatil-beeriyye
hdmet-i hmyn- meymenet-makrnlarnda bezl-i iktidr eylemek lzimeden
idne mebn, ibu vkt- cemle ve havdist- cellelerin icmlen ketb olunmas
vcibe-i zimmet-i Hakrnem olman, rakam-zede-i hme-i nev-peydy- pern-
tavr- kitbet olan tuhfe-i Fakrnemizin sene seba aera[te] ve mieteyn ve elf
trhinde ve sinn-i Fakr-i pr-taksr Mehmed Emn e-ehr bi-Karahn-zde isn
aeraya duhl hengmnda tesvdine mberet mbderet olunup, bi-avnillhi
Tel bil-hayr resde-i itmm oldu.
Sevvedt hzihil-havdiste bi-simin mines-sikt6. Kezlik mezy-insn-

esrr- beyn ve zmre-i inyn olan erbb- ull-elbbdan rec v niyz olunur
ki, resm imlda ve stlhda vki olan kusr u ksrumuzu afv ve dmen-i safh-
cemlleriyle mestr buyuralar.
Ve m-tevfk ill billh7

Aleyhi tevekkelt ve hve rabbl-aril-azm8
6 = Burada (bahsettiim) hadiseleri, gvenilir rvlerden iiterek

tesvde (notlar halinde yazmaya) baladm anlamna gelen Arapa bir cmledir.
7
= Baarl olmam ancak Allahn (c.c.) yardm ile mmkndr anlamna

gelen bu cmle, Kurn, Hd, XI/88. ayetin son ksmndan iktibsla kaydedilmitir.

= Ben sadece Ona gvenip dayanrm. O, yce arn sahibidir

8

anlamna gelen bu cmle, Kurn, Tevbe, IX/129. ayetin son ksmndan alnmtr.
98 SLM LMLER DERGS
[3b] Bismillhirrahmnirrahm
Env-i hamd-i ceml, ol hazret-i Rabb-i cell-i vcibl-vcd-i mmtenil-

misl celle cellh9 dergh- izzet-penhna mahss u mahsrdur ki, nev-i insn
mahz- ihsn ile ansr- muhtelifeden ahsen-i takvm zere ibd eyleyp, fehvy-
kermet-ihtivy- Ve-le-kad kerremn10 ile tekrm tefhm eyledi. Ve many- fazil-
muganny- Ve feddaln11 ile tafdl tazm eyledi. Ve efdal-i salavt ve ekmel-i
tahiyyt ve ahsen-i teslmt ol Seyyid-i kint hazretine olsun ki, Levlke levlke
le-m halaktl-eflk12 hitbyla mstetb olmudur. Ve tahiyye-i tazm sen, l-i
vcibl-ikrm- cenb- vllarna olsun ki, Bi-eyyihimktedeytm ehtedeytm13
mazmnuyla mftehr olmudur. [Msra]:
Y Rabb! Bu riyz ire zll-i kereminle
Bu tze kalem ilemesin br-ver ile
Amm bad, dekyk- irfn ve zmre-i inyna malm olsun ki, hme-i
nev-peydy- pern- tavr- kitbet olan Trh-i Fakrnemin bis-i ketb telf ve
bd-i tahrr u terkmi budur ki, Pdih- cihn, cenb- zll-i Rahmn, [4a] hazret-i
ehriyr- madelet-nin es-Sultn ibnis-Sultnil-Gz Selm Hn- skender-gulm
hazretleri serr-i Saltanata cls buyurulup, evkt- Hlfet ve ezmine-i Saltanatlarnda
mddet-i meddeden ber fitb- lem-tb- Devlet-i ebed-peyvend-i Osmniyn ile
muzmeran advet ve izhrn rd ve memlik-i indel-meslik-i slmiyn ve sedd-i
sedd-i hen-kild-i bild- Hiczdan iklm-i Msr istl ve advetin icr zum- btla
ve fikr-i fsidesinde olan Franel keferesi naks- <u> ahd msk birle hudd-
slmiyna tecvz ve zuhr u hurcu ve vuk-yfte olan hlt u havdist u
vekyit mufassalan tafsl beyn olunur.
9 = Onun (Allah) an pek ycedir anlamna gelen Arapa bir sen cmlesidir.
10 = Biz gerekten (insanolunu) an ve eref sahibi kldk anlamna gelen bu cmle,

= Biz,
hakikaten insanolunu an ve eref sahibi kldk. Onlar, (eitli nakil vastalar ile) karada
ve denizde tadk; kendilerine gzel gzel rzklar verdik; yine onlar, yarattklarmzn
biroundan cidden stn kldk (Kurn, sr, XVII/70) ayetinin ba tarafndan alnmtr.
11 = Biz (onlar) stn kldk anlamna gelen bu cmle, Kurn, sr, XVII/70. ayetin orta
ksmndan iktibsla kaydedilmitir.
12 ( = Ey Habibim!) Sen olmasaydn lemleri yaratmazdm anlamna
gelen bu cmle, Sagnye gre uydurma bir hadistir. Acln, Sagn ile ayn grte olmakla
birlikte, metnin mana itibariyle sahih olduunu ifade etmektedir (Ebl-Fezil Hasan b.
Muhammed b. Hasan el-Kure es-Sagn, Mevzts-Sagn, thk. Necm Abdurrahman
Halef, Dmak 1980, s. 46; smail b. Muhammed el-Acln, Kefl-Haf ve Mzll-lbs,
haz. Ahmed el-Haleb el-Attr, Beyrut 1352, II, 164).
13 = Onlarn hangisini kendinize rehber edinirseniz (rnek alrsanz), doru
= Benim ashabm
yolu bulursunuz anlamna gelen bu cmle,

gkteki yldzlar gibidir. Onlarn hangisini kendinize rehber edinirseniz (rnek alrsanz), doru
yolu bulursunuz anlamna gelen mevz hadisin (Muhammed Nsruddn Albn, Silsiletl-
Ehdsiz-Zafeti vel-Mevza, Riyd 1412/1992, I, 144-145) son ksmndan alnmtr.
Tafsl-i hurc-i kffr ve naks- ahd msk ve tecvz-i hudd- slmiyn
Mukaddem Devlet-i aliyye-i ebediyyl-karr ile Franel keferesi beyinlerinde

mnakd u merbt olan rite-i mslemet musft, ibe-yi tetarruk- ihtill
inhillden masn u mahfzul-etrf olup, mugir-i sulh u salh olarak bir hlt
zuhra gelmemekle, p-ezn mesfrlara it olunan Ahid-nme-i hmynun urt
u kuydu m-be-m vikyet synet olunup, Fe-etimm ahdehum il mddetihim14
mcebince inkzy- vakt-i mevda dek mersim-i dost v mvlta riyetde dakka
fevt olunmamak hussu taraf- Devlet-i aliyyede dim muteber u mer iken, meln-i
nekbet-karnin zamr-i habset-semrlerinde cy-gr olan huda v hynetlerin bu
na kadar muzmer eyleyp, vakt ki nevbet-i Hlfet-i rz-efzn- Osmn ve devlet-i
Saltanat- behiyye-i Hkn, atyye-i [4b] kbry- cenb- Rabbn, dhim-efrz-i
mesned-i Hlfet ve serr-ry- mlk devlet, hulsa-i ddmn- devlet ikbl ve
nkve-i hnumn- Saltanat icll, Sultn- shib-krn, h- hn- devern,
Husrev-i kabe-i emn mn, iftihr- l-i Osmn es-Sultn ibnis-Sultn, Sultnl-
berreyni vel-bahreyn, hdiml-Harameyni-erfeynil-muhteremeyn, Hidv-i km-
kr- blend-iktidr, veliyy-i niam-i lem, mlik-i rikbl-mem el-Gz Selm Hn-
hazret-i ehinh- cihn efendimiz hazretleri nn cealnke halfeten fil-ardi15 m-
sadak kisve-i Hlfet-i uzm, d-i gayret-p-i Mlknelerine iks ve amm-i bzrg-
vrlar cennet-mekn, Firdevs-iyn, Hudvendigr- sbk Sultn Abdlhamd Hn
aleyhir-rahmeti vel-gufrn16 rci il rabbiki rzyeten merzyye17 nidsna lebbeyk-
zen-i icbet olarak glen-sery- bekya rhlet ve drul-huld-i ukbya azmet
eyleyp, hliy ehriyr- Kiver-g efendimizin nsye-i hl-i sadet-itimlinde
lmi u drahn olan env- kbiliyyet istidd- Hud-d[d] muktezs[nca] nevbet-i
tasarruf- Saltanat u Cihendr bil-irsi vel-istikbl cenb- Hlfet-meblarna intikl
etmekden n, ittifk- ry- vzery- izm ve icm- ulem-i alm ve inkyd-
havss u avm ile cenb- Nsrul-mslimnin eltf- ml-nihyesinden istidy- fevz
nusrat ve rec-i feyz u bereket olunarak, taht- Saltanat- zllullh, evreng-i Hlfet-
penh ve erke-i efekat-i dest-ghye icls icll ve prye-bah- ch u cell oldukdan
[5a] sene aera mrrundan sonra ve neyyir-i azam- sipihr-i muazzam, shibs-
seyfi vel-kalem, nzm- menzml-mem, Vezr-i azam- stde-iyem, saf-blend-i
uzm, mesned-ry- Veklet-i kbr, revnak-bahy- Vezret-i uly, Sadr- l-
cenb, dstr-i mel-nisb inyetl, devletl Gz el-Hc Ysuf Ziy Paa hazretleri
Sadret-i kbrya bil-ymni vel-ikbl revnak-efzy- terf olaldan bade, mddet-i
kallde Franel keferesinin ez-kadm melf mecbl olduklar televvn-i tabat ve
mefsedet-i tnetleri muktezs[nca] zamr-i habset-semrlerinde cy-gr mstekarr
olan hiyel hynetlerin izhr u icr det-i drnelerinden olduuna binen, bin iki yz
on c senesi trhinde tife-i merkmun sr- bed-tebr ve cumhr- dzah-karrlar
taraf- Devlet-i aliyyeden alel-gafle naks- ahd msk ve hudd- slmiyna tecvz
14 = Onlarn anlamalarn, sreleri bitinceye kadar tamamlayn anlamna

gelen bu cmle, Kurn, Tevbe, IX/4. ayetin orta ksmndan alnmtr.
15
= Biz seni yeryznde halife yaptk anlamna gelen bu cmle, Kurn,
Sd, XXXVIII/26. ayetin ba tarafndan alnmtr.
16 = Allahn (c.c.) rahmet ve mafireti onun zerine olsun anlamna gelen

Arapa bir dua cmlesidir.
17 = Sen Ondan honut, O da senden honut olarak Rabbine dn

anlamna gelen bu cmle, Kurn, Fecr, LXXXIX/28. ayetten alnmtr.
100 SLM LMLER DERGS
ve bild- Hicz kabza-i tasarruflarna idhl eylemek zum- btlas cy-gr-i zamrleri
olmakdan n, mahall-i melanet-ghlarnda cemiyyet18 istire ve her biri bir hleyi
ire eyleyp, bu kr- hleye karr vermiler ki: Ry-i derydan sefyinler ile sret-i
dostde varalm. Zr tark- dmende gider isek ve izhr- advet eder isek, her kaan
mer-i Msr ile sz birliimiz ve yek-dilliimiz var ise de, etrf kllar ehllerinden
tahls-i girbn edemeziz. Ve mahall-i maksda varamazz. Ry-i derydan itir-i
zehir behnesiyle varalm. Muhrebeye derkr olurlar ise: Msr- Khirede zahre
itir eylememize Pdihnzdan [5b] fermn vrdr dey cevb edelim. Bu takrb ile
sret-i dostde Msra kadar varup, sonra icry- mermmza mberet edelim. Bu
slb-i fsid zerine karr eylediler.
Svr- kffr- hk-sr
Sene selse aera[te] ve mieteyn ve elf trhinde cmle top ve humpara ve cebehne
ve sir harb darba dir lt u mhimmtlarn sefyinlere nakl ve kendleri dahi
svr u r-be-rh oldular.
Muhsara-i Kala-i skenderiyye ve teshr-i mezbr
Meln-i hsirn Kala-i skenderiyyeyi istl iddisyla bin mikdr kefere irsl ve
kendleri dahi bin mikdr kffr- dzah-karr ile savb- mahda azmete isticl ve
gndrdii kffr- hk-sr sret mumele-i dostne19 itir-i zehir behnesiyle
kala-i mezbrun mahall-i karbinde taburlarna alel-gafle takviyet verir tabyalar
bins ve zerlerine balyemez toplar ve humpara ve havnlar vaz gibi esbb- tazyk-
skkn- kalaya sarf- iktidr ve ferds yevm-i muhsaraya mberet ve ceng
harbe ibtidr eylediler. Mahsr olan mslimn, dmen-i dn-i mbn bu kra derkr
olmakdan mukaddem izhr- hynet eyleyeceklerin yakn eylemeleriyle, hric-i sruna
muhfz nmna asker tayn eylemiler. Kffr hric-i kalada ve gerek meterislerde
mevcd olan guzt ve dern- kalada mahsr olan mchidn-i gayret-simt, avn
inyet-i Hudvend-i cevvda tevekkl istnd birle meln-i hsirn muhrebeye
ikdm eylediklerinde, tabur- makhrlar kurbnde [6a] mtevekkilen alellhi
Tel karulayup, t tfeng-i rad-heng ile kati vfir kffr samsm- kahr u
kn ve idm birle gziyn- dilvern gnimen dern- kalaya avdet ve mehbet-i
kffr kalblerinden zil olup, emn rhat zere iken bi-hikmetillhi Tel ertesi
yevm dmen-i dnin klliyyetl imdd zuhr etmekle, bis-i dehet-i mslimn ve
adem-i mukvemet-i mchidn olup, askir-i slm muhfaza-i kala-i Pdihye
her ne kadar say gi eylediler ise de, def-i mazarrat- adya krger olamayup,
meln-i bed-yn ile bu slb zere on sat mikdr ceng cidl ve harb ktl
olunup, mahsr olan mslimni top ve humpara ile kati vfir tazyk u tazb eylediler.
Bilhare cnd-i mchidn tkat mukvemetden meys olup, dmen-i dnin
hn-i hcmlarnda bazlar firr ve bazlar dahi giriftr- esr-i kffr olup, hikmet-i
Hud ol hsn- hasne vaz- kadem-i m oldu.
18 Metinde bu kelime cim ( )harfinin noktasz haliyle eklinde kaydedilmitir.

19 Metinde bu ibreden sonra gelen ile kelimesinin zeri siyah mrekkeple izilmitir.
Svr- kffr be-cnib-i Khire-i Msr ve istl-i belde-i merkm
Kffr- hk-sr Kala-i skenderiyyeyi teshr eylediklerinden sonra, bir mikdr

muhfz tayn ve ol esnda tertb eyledikleri tabur- fitne-zuhrlaryla Msr- Khire
zerine svr oldular. Mukaddem mer-i Msr ile yek-cihetlikleri olup, belde-i
merkmu yed-i menhslarna teslm eylemek hussu mer tarafndan mukvele v
muhede olunmala, meln-i hsirn tabur- makhrlarn belde-i merkma karb
mahalde lenger-endz- nuhset eyleyp, [6b] muhsaraya derkr ve merlar ile
beyinlerinde vki olan szbirliklerin ikr eylemeleriyle, merlarn hyneti ehl-i
beldenin malmlar oldukda, cn, balarna srayup, mstarak- emvc- lm
inkisr ve te-i azme giriftr oldular. Ol belde-i azmin vsat metneti tabr
tahrr ve beyn takrrden dr--dr olup, lkin teden ber belde-i mezbrun
hfz u hirseti ve her bir umr u husst sir bild- Pdih gibi sadkat-kr
ve mcerrebl-etvr vzer-i izm hazertnn uhde-i aliyyelerine ihle v tefvz
olunmayup, mernn zr-i hkmetinde olmak knn- kadmeden olman, ol evnda
dahi iklm-i Msrn nizm- umru merya ihle ve kabza-i tasarruflarnda olduuna
binen, ehl-i beldenin hlleri harb olup, birbirleriyle ittifk vki olamad. Kffr-
hk-sr sulh u salh zere iken, bu kra cesreti ve mer-i beldenin bu makle
hyneti budun anil-ihtiml olman, taraf- Devlet-i aliyyede vaktiyle kaydna
derkr ve hris-i nms- Saltanat ve yekke-svr- ecat bir Vez[r]-i shib-tedbr
muhfazasna tayn ve zimm- umr- memleket dest-i hamiyyet-peyvestine teslm
olunmadndan, ehl-i belde dahi hh u n-hh merya tebaiyyet eylediler. Egeri
vzery- izm hazertndan Bekir Paa dern- Msrda mevcd olsa da, merya
malbiyyeti muktezs[nca] muhlefetden ihtirz birle ke-i inzivda karr eylemi
idi. Dmen-i dn-i mbn muhsarann [] gn20 dern- kalaya klliyyetl [7a]
top ve tfeng yadrup, hcma ikdm ve bbl-kala zerine yry iktihm
eylediklerinde, belde-i mezkru zabt u teshr ve dern- kalada vki olan mslimnin
vfirini kemend-kede-i b-mn ile katl idm ve vfiri dahi kala-i mezkrun bir
tarafnda ihtif eyleyp, [msra]:
Olacak oldu hemn, re ne imdiden sonra21
mazmnuyla firr eylediler. nki bu evn- pr-ihtill ve bu hengm- ri-itimlde

Msr- Khire gibi iklm-i azm ve belde-i hsn- hasn ve skenderiyye gibi metnetde
adml-misl kalann bi-hikmetillhi Tel meln-i dzah-karrlarn dhil-i
kabza-i tasarruflar olduu bis-i izdiyd- kibr gurrlar olup, etrf eknfda vki
kl u kasabt u bildlar teshr u istl sevdy- fsidesine derkr ve dn-i mbne
olan advetin icrya ibtidr ve zr-i hkmetlerinde olan rey v beryya zulm
teaddye ictisr eylediler.
20 Mellif Franszlarn Kahireyi hcumlar ve igal ettikleri gn tespit edemediinden bo

brakmtr. Cebertnin kaydettiine gre Franszlar 6 S 1213 (20 Temmuz 1798) Kahire
nlerine gelmilerdir. Murd Beyin toplama kuvvetleri ile Kahire sakinlerinden tekil edilen
orduyu malup ettikten sonra 8 S 1213te (22 Temmuz 1798) Cize taraflarna gemilerdir.
12 S 1213 (26 Temmuz 1798) tarihinden itibaren ise Fransz askerleri Kahiredeki bo evlere
ve Kahireden kaan mernn konaklarna yerlemeye balamtr (Cebert, Mazharut-
takds bi-Zevli Devletil-Franss, s. 33-39; ayrca bk. zzet Hasan Efendi, Ziynme, s. 67-76).
21 Bu msrann yer ald iirin tamam iin bk. Ahmed Nedm, Nedm Dvn, nr. Hseyin
Mustafa, stanbul 1338-1340, s. 36-38.
102 SLM LMLER DERGS
Svr-i kffr be-cnib-i kl- Hicz
Franel keferesi Khire-i Msr istllarndan bade, tertb eyledikleri krk binden
mtecviz kefereden mretteb mkemmel iki aded tabur- makhrlarna gerei gibi
takviyet istihkm birle svr oldular.
Teshr-i baz kl
Kffr- nuhset-medr tertb-i askire bezl-i iktidr ve klliyyetl cnd-i nekbet-

medrlaryla Kala-i Filbs22 [ = Belbs] zerine varlup, derrunda mevcd olan
mslimn ile vfirce muhrebe olunup, [7b] bilhare kala-i merkmu teshr eylediler.
stly- Kala-i Yafa
Dmen-i dn-i mbn ber-muktezy- hilkat-i asliyye fart- vefret kesretlerine

igtirran keml-i unvv istikbr ederek, istly- kala-i merkm sevdsyla kalaya
karb mahalde darb- khne-hym- ml[te]fet-kym eylediklerinde, kalada mevcd
olan cnd-i muvahhidn dahi lt- ceng cidlleriyle hzr u mde ve mstenen
billhi Tel mukbele-i dmen-i dne merdne v gayrne hareket ve top ve
tfeng-i rad-heng ile tazyk- adya sarf- m-hasal ve bezl-i makderet ve tabur-
makhrlar zerine hcm ve ceng harbe mbderet ve inhizm- dmen-i bed-
fercma say dikkat ve meln-i bed-yn dahi ehl-i slm zerine top ve humpara
atmakda ve cnd-i muvahhidn dahi kfirin meterislerin basup birbirine katmakda
iken, dmen-i dn hn-i marekede tb-ver olamadklarn sr- bed-tebrlar
tarafna ihbr u istimdd eylemeleriyle, guzt- r-nihd sat de cemiyyet-i kffr
zerine sell-i emr-i intikm ve te-efgen-i kahr- istsl ile hcm u iktihm
kasdnda iken, kffr- hk-srn klliyyetl askerleri zuhr eyledii bis-i kibr
gurrlar olmakdan n, hn-i hcm- askir-i slmda top ve tfeng ve humpara
ve zenbreklerine yek-fetilden te ve cnd-i mchidn zerine [8a] diren-m-
dr selsil agll-i itk- igtiylleri olan arh- feleklerine ittik v istind ve icry-
sanyi-i erre-fende keml-i mehretlerini ibrz u izhr ve brn- edd-misl,
cnd-i mslimn zerine dne-i top ve humpara sliyle ziydece tefrika vermeleriyle,
bi-hikmetillhi Tel erh- felek aksine devern eyleyp, yedi yz mikdr gziyn
erbet-i ehdeti n ve bin mikdr cy-i mslimn mahsr olup, anlar dahi
mukbele-i dmen-i dne mukvemetden meys olup, badel-firr kala-i merkmu
zabt u teshr eylediler.
Ol esnda Slihiyye Kalas zerine askir-i vefre tayn olunup, kala-i merkme
dernunda mevcd olan cnd-i mchidn ile end-rz muhrebe v mukteleden
sonra, asker-i slma zaf- kll mstevl v tr olmakdan n, bi-kazillhi Tel
kala-i mezkr esr-i kffr oldu.
Birka bin mikdr kffr dahi Syde [= Sayda] Sancandan Hife [=

Hayfa] Kalas zerine tayn eylemeleriyle, n dahi zabt u teshr eylediler.
22 Metinde Filbs ( ) eklinde kaydedilen bu kalenin esas ad Belbs ( )olup,

Khirenin kuzeyinde yer almaktadr.
Cemiyyet-i kffr ve svr-i [n] be-cnib-i Kala-i Akk
Meln-i hsirn Yafa Kalasnda cmle cumhr- makhrlaryla cemiyyet ve sedd-i

sedd-i hen-kild-i bild- Hicz olan Akk Kalasn istl v teshr niyyet-i btlasyla
yirmi beer bin olarak iki aded tabur tertb ve klliyyetl top ve cebehne ve humpara
ve sir lt- harb [8b] darba dir edevt u mhimmtlarn hzr u mde ve elli
binden mtecviz asker-i nekbet-eserleri ile izhr- kibr gurr ederek, Akk Kalas
mukbelesinde lenger-endz- nuhset ve nasb- hym- idbr eylemeleriyle, hl
Muhfz- Akk Vezr-i gayret-masr, celdet-semr, shib-i emr ecatl Cezzr
Ahmed Paa hazretleri dahi malml-mikdr askir-i nusrat-medr[] maiyyetinde
mevcd eyleyp, kffr- hk-sr tarafndan tertb-i tabur in iler irsl eyledikleri be
bin mikdr kefere-i dzah-karn zerine cenb- Cezzr tarafndan bir mikdr svr
tayn buyurulman, meln-i hsirni karulayup, on sat mikdr tervc-i bzr-
harb kr-zr ve vfir kelle ve dil ahzyla celdet-i slmiyn izhr eylediler. Kffr-
hk-srn krk bin nefer cnd-i Yecc-nmnu hnl-leylde tabur- makhrlarna
vsl ve belde-i merkmun etrf u eknfn ihsr ve takviyet-i tabura bezl-i iktidr ve
dern- kalaya endhte-i top ve humparaya ibtidr eylediler. Ve Vezr-i mrun ileyh
celdetl, hamiyyetl, cenb- nusrat-medr, Cezzr- ecat-ir hazretleri dahi
vch- askeri yanna davet ve hayr dular eyledi. Her birine istimlet verp: Ey
gzler! Kffrn okluundan enmen. nllh fursat bizimdir. Her br ki, ehl-i
slm zerine nr- fitne mstevl ola, Hakk Tel kend lutfundan ol tei snidrr.
[9a] Greyim sizi! Dn uruna dilrne ceng edelim. lenlerimiz ehd ve gzlerimiz
dnya ve hretde saddir dey nie nie hakmne nush u tahrs etmekle, guzt-
mchidn dahi gayret kemerin der-meyn ve cn u balarn dn yoluna lillhi Tel
fed v kurbn eylemei b-dir23 tutup, cmle birbirleriyle ve tevbi u levhklaryla
tevd u istihll ve hukk- nn u nemek ve hdmet u emek ve hakk- hretlerin
dahi istihll eylediklerinden sonra, m-beynlerinde ahd peymn bu minvl zere
mnakid oldu ki, mdmki arsa-i heycda ceman kelleler galtn olmaya, bu hsn-
hasni ad-i bed-gmna vermeyp, lnceye dek ceng edeler. Bu kavl karrdan
sonra gzler kaviyyl-kalb olup, yerl yerine kkremi arslan gibi makmlarnda
sbit oldular. Sabh yeri aarmaa baladkda, iret topuna te etdiler. iddet-i
darbndan zemn zemn harekete geldi. Her yevm tarafeynden b-pyn ceng
cidl ve harb ktl olunarak, muhsarann elli beinci gn leker-i ad-yi bed-
lim hcm say ikdm ve zr-bz-y habsetle Ali Tabyasn ihdm ve der-akab
dern- kalaya hcm u iktihm eylediklerinde, guzt- slm bu kesret izdihm
grp, biraz havf hirs gnllerine tr oldukda, derhl Vezr-i dilr, kahremn-
b-nazr, shib-i tedbr [9b] Cezzr Ahmed Paa hazretleri dahi askir-i slma karu
durup, Harrizil-mminne alel-ktl24 fehvsnca iry- guzt ve tahrs- kmt
edp, mcib-i kalb kuvvet olacak hakmne nush u tahrs birle tevka kym
eyledi. Cnd-i muvahhidn dahi her biri hzr-b durup, kalaya yryen kffr
ile azm sav eylediler. Vel-hsl dmen-i dn ile guzt- mchidn muhrebe v
muktele ederek, sery- Cezzra karn oldukda, cenb- Cezzr ve askir-i nusrat-
medr bade-ez-ed-i hcet-i salt mteveccih-i cenb- Perverdigr olup, dmen-i
23 Metinde bu kelimenin son harfi noktasz olarak eklinde kaydedilmitir.

= Mminleri savaa tevik et anlamna gelen bu cmle, Kurn, Enfl,

24
VIII/65. ayetin orta ksmndan iktibsla kaydedilmitir.
104 SLM LMLER DERGS
dnin mdfaasnda p-ber-cy- merkez-i sebt msberet zere iken, ngehn

nn fetahn le-ke fethan mbn25 eds Ve yensurakallh nasran azz26 sads
g-zed-i gziyn- dilvern oldukda, Nasrun minallhi27 edy- mehb-sadlaryla
velvele-bahy- zemn zemn olarak ve glbng- Muhammedi ks-i kere-ny-
zemn zemn sumna gulgule-endz- hy u hy klarak, mstenen billhi
Tel ve mtevekkilen alellhil-Melikil-Al azamet-i tekbr ve glbng- tehll ile
rne v merdne hcm u iktihmlarnda bi-hamdillhil-Melikil-Allm ol n-
nusrat-encmda b-avn inyet-i Br ve pvy- baht- frz-i hazret-i Cihendr
ady- bed-ynin yzleri dnp, cemiyyetleri pern ve on binden mtecviz kffr-
dallet-ir alef-i emr-i te-br oldular.
Vel-hsl bu ceng sav itiddndan heft [10a] -sumnda melike-i Rahmn,

nazar- ibretle nzr u nigern zere olup, inhizm- mrikni cenb- Rabb-i
Msten tarafndan rec v niyz ederler idi. Bilhare bd- semm u kahr, cnib-i
kffrda vezn olup, klliyyetl meln hlik ve endhte-i magk- hk klndkdan
sonra, bakyyets-syf olanlar dahi mnhezimen ve meysen karr firra tebdl
ve m-verlarndan takb olunarak, Yafa Kalasna tehassun eylemeleriyle, cy-i
mslimn kala-i merkmun etrf u eknfn ihsr ve yedi gn mikdr muhrebeden
sonra Ve man-nasru ill min indillh28 mazmnunu vird-i zebn ederek, dmen-i
dn zerine hcma heng ve tarafeynden iml-i edevt- harb u ceng ve dilvern-
slm germiyyet-i bzr- intikma taraf taraf sarf- nakdiyye-i say dikkat etmeleriyle,
bi-lufillhi Tel dmen-i dn-i mbn, meydn- mukvemetde p-ber-cy- sebt
temkn olamayup, sevdy- tahls- cn ile grzn olmaa yz tutdular. Ekseri tume-i
emr ve peneleri dahi esr-i zincir ve bakyyets-syf olanlar dahi mnhezimen
ve makhren firr eylediler. Ve cnd-i muvahhidn dahi gnimen ve slimen Kala-i
Akkya doru avdet eylediler.
Vuk- mvere-i umm der-huzr- hmyn- evket-makrn
Bu hengm- ri-itimlde blda tafsl olunduu vech zere bi-hikmetillhi

Tel dmen-i dnin etrf- memlik-i slmiyna sl-i gezend-i hasret ve
galebelerine [10b] marran Msr- Khireyi bend-i kemend-i teshr eylediklerinde,
etrf kllarn dahi zabt u rabt diyyesiyle Yafa Kalasna ve Akk Kalasna irsl
eyledikleri asker-i nekbet-eserlerinin bakyyets-syf olanlarn Msr- Khireye
cem ve sat-be-sat asker cemine dikkat ve kendlerine keml zere metnet
takviyete sarf- makdaret ve ol evnda vuk-yfte olan hdise v keyfiyyeti hl
Sadrazam- kerem-iyem, Vekl-i mutlak- l-himem, hayr-hh- Devlet-i uzm,
sadkat-kr- Saltanat- kbr, refet-r, inyet-ferm, devletl, inyetl el-Hc
= Biz sana dorusu apak bir fetih ihsan ettik anlamna gelen bu cmle,
25
Kurn, Feth, XLVIII/1. ayetten alnmtr.
26
= Ve sana anl bir zaferle yardm eder anlamna gelen bu cmle, Kurn,
Feth, XLVIII/3. ayetten alnmtr.
27 = Yardm Allahtandr anlamna gelen bu cmle,

= Seveceiniz baka bir ey daha var: Allahtan yardm ve yakn bir fetih. Mminleri
(bunlarla) mjdele (Kurn, Saff, LXI/13) ayetinin orta ksmndan alnmtr.
28 = Yardm ancak Allah (c.c.) tarafndandr anlamna gelen bu cmle,

Kurn, Enfl, VIII/10. ayetin orta ksmndan iktibsla kaydedilmitir.
Ysuf Ziy Paa hazretleri tarafndan al-vukih mlahhasan pye-i serr-i aly-
Husrevne ve muht- ilm-i lem-ry- Mlkne buyuruldukda, bu hdisenin
zuhru bis-i keder-i tab- hmyn olman, istire olunmak emrini mtezammn
hatt- hmyn- evket-makrn irsl buyuruldu.
Sret-i hatt- hmyn
Siz ki, vkely- Devletim ve meny- Saltanatmsnz. Selm- selmet-encmm

ile terf eylediimden sonra, bu sene-i mbrekede vuk bulan havdist bu minvl
zere malm- hmynum oldu ki, France keferesi sulh u salh zere iken taraf-
Devlet-i aliyyemden alel-gafle naks- ahd msk ve hudd- slmiyna tecvz
ve Msr- Khireyi istl ve etrf u eknf dahi kabza-i tasarruflarna idhl eylemek
diyyesinde olurlar imi. Lik- n u Saltanatm deildir ki, Khire-i Msr gibi
belde-i azm yed-i kffrda esr ola. Huss- mezkra cnib-i hmynumdan sarf-
nakdiyye-i himmet olunmak vcibe-i zimmet-i hnmdr. Zr dem-be-dem galebeleri
[11a] mzdd olup, hdmet-gzr olduum Harameyn-i muhteremeyn-i erfeyne
keyd mazarratlar vsl olur ise, yevmt-tendda cenb- Seyyid-i kevneynin itbyla
mutb ve bis-i driyye-i efat himmetleri olacamz bedh v beddr olman,
bu hussa bezl-i m-hasal-i kudret olunmak bizzt murd- hmyn- hnemdir.
Cmleniz istire eyleyp, taraf- hmynuma ilm eyleyesiz. Cenballh tevfk u
nusrat ihsn eyleye, mn! temme.
bu hatt- hmyn- evket-makrn vuslnde, cenb- kutb- dire-i Vezret-i

uzm ve ems-i tbn- Veklet-i kbr, terf-sz- makm- Sadret-i uly el-Hc
Ysuf Ziy Paa hazretleri hl efdall-fudalil-mteverrin, aleml-ulemil-
mtebahhirn, bahr-i zehhr-i ulm-i ett ve yenb- enhr- mesil fetv, lbis-i
libs- vera u takv, eyhulislm ve Mftil-enm efendi hazretlerini ve Sadreyn-i
muhteremeyn efendileri ve Nakbl-erf ve sir ulem efendileri ve ricl-i devlet
ve erkn- Saltanat Kubbealtna davet ve akd-i encmen-i meveret ve hatt-
hmyn- evket-makrnu badel-krat ve herkese iln iat olunup, bu vka-i
fkann ber-taraf olmas ve bu kr- dvrn kem fil-evvel rbta-i intizm bulmas
hussunu istire ve herkes bir tark ire eyledikden sonra, ittifk- ry- ayn-
devlet ve ictim- erkn- Saltanat birle cenb- revnak-efzy- mesned-i Sadret-i
kbr [ve] Vezr-i azam hazretlerinin Ordu-yi hmyn- hneye Serdr- ekrem
nasb ve bil-ymni vel-ikbl terflerin istsvb eylediklerini Rikb- kamer-tb-
Mlkneye29 arz olundukda, [11b] Pdih- lem-penh eyyedehullh Tel
ve ebkh30 tarafndan erbb- meveretin iltimslarna msade-i hmyn erzn
buyurulup, Sadrazam hazretlerinin Serdr- ekrem nasb olunmasn mnderic hatt-
hmyn irsl buyuruldu.
29 Metinde bu kelimeden nce gelen Mlkne ( )kelimesi ikinci defa yazldndan zeri
siyah mrekkeple izilmitir.
30 = Allah (c.c.) onu (ve onun saltanatn) ebed klsn anlamna gelen Arapa

bir dua cmlesidir.
106 SLM LMLER DERGS
Sret-i hatt- hmyn
Sizler ki, ricl-i Devletim ve erkn- Saltanatmsnz. Selm- selmet-encm-

hnem iblndan sonra, b-emr-i hmynum vuk bulan mvere-i ummun
netcesinde cmlenizin ittifkyla hl Vezr-i azamm ve Vekl-i mutlakm el-Hc
Ysuf Ziy Paa edmellh Tel iclleh31y Serdr- ekrem nasb olunup, azmetini
istsvb eylediiniz Rikb- km-yb- hneme olan telhsnzdan mstebn
olmala, iltimsnz makbl-i tab- kermet-mehn- ehriyrnem olup, Vezr-i
azam- mrun ileyhi Ordu-yi hmyn- nusrat-makrnuma Serdr- ekrem nasb
tayn buyurdum. Sen ki, Sadrazamm ve Vekl-i mutlakm mrun ileyhsin.
Greyim seni! Ur- hmyn- meymenet-makrnumda sarf- nakdiyye-i gayret
hamiyyet eyleyp, ahz-i intikma bezl-i makderet ve ol kfir-i nhset-ira emr-i
Cihngri icrya dikkat ve karben tedrkt- seferiyyeni itmm birle azmete isticl
msraat eyleyesin. Cenb- hayrun-nsrn tevfk ihsn eyleye, mn! temme.
bu hatt- hmyn- mltefet-makrn meclis-i mvereye vusl ve cmle

huzrunda krat ve mefhm u meli cmleye ilm iat olunup ve Sadr-
l-cenblar dahi Etullhe ve etur-resle ve uli32l-emri min-km33 mezyy-
kermet-ihtivs seman ve taten [12a] kelmn gyn ve nitk- hamiyyet-i miyn-
gayretlerine edd ve vech-i tevecchlerine huzr- rhat sedd edp, tedrkt-
seferiyyeye mberet buyurdular.
Hareket-i Sadr- l ve Ordu-yi hmyn be-sahry- Haydar-paa
Cenb- Serdr- l-mikdr bil-ymni vel-ikbl hareket buyuracaklar esns[nda],

huzr- fizun-nr- hazret-i ehriyr- blend-iktidra varup ed-i dmen-bsden
sonra, cenb- ehinh- km-kr, Serdr- ekrem-i nusrat-medrlarna env-
nevzi ikrm ve taltf ihtirm ve mezd-i inyet-i Mlknelerinden sersere
kablu semmr- mcibs-srr ve murassa emr-i advv-tedmr ve mcevher
sorguc ihsnyla tekrm ve feth u teshr- bild- merkmlar uhde-i Hdvnelerine
ihle v tefvz ve rtbe-i vl-y Vezret ile bekm olan Vezr-i muhteem Abdullah
Paa34 hazretlerini taraf- hmynlarna davet ve Rikb- kamer-tb- Mlkne
Kim-makml sadrna icls buyurdular. Ve aleml-ulemil-mtebahhirn ve
kdvetl-ulemil-mdekkkn, umdetl-ulemil-muhakkkn es-Seyyid Mehmed
Efendi hazretlerini Ordu Kads ve azam-i ricl-i Devlet-i aliyyeden elebi Efendi
hazretlerini Ordu Defterdrl Rtbesiyle kadr menziletlerin terf ve Rtbe-i Riyseti
31 = Allah (c.c.) onun kudret ve kuvvetini daim klsn anlamna gelen Arapa

bir dua cmlesidir.
32 Metinde bu kelime, ul ( )ekline kaydedilmitir.
33

( = Ey iman edenler!) Allaha itaat edin. Peygambere ve
sizden olan idarecilere de itaat edin anlamna gelen bu cmle Kurn, Ns, IV/59. ayetin
orta ksmndan alnmtr.
34 Mellifimiz Sadret Kaymakaml ile alakal bilgiyi kartrm gzkmektedir. Zira Msr
seferinin banda Sadret Kaymakamlna Abdullah Paa deil, Selanik Mutasarrf Vezr
Ebbekir Paa tayin edilmitir (16 Za 1213/21 Nisan 1799). Fakat daha sonra 10 B 1214 (8
Aralk 1799) tarihinde Ebubekir Paa bu makamdan azledilmi ve mer Paa-zde Abdullah
Bey Vezret Rtbesiyle Sadaret Kaymakam olmutur (bk. Sarkaya, Ahmed Vsf Efendi,
s. 354-355; 406-407).
[] Efendi35 cenblarna tevch ve mrun ileyhim hazertna iksy- semmr birle

mftehr u mbh buyurdular. Mh- [] gn36 Serdr- ekrem-i km-kr, vzer-i
izm ve vkely- kirm ve ulem-i vcibl-ihtirm bil-cmle mann u mutantan
alay- [12b] <alay> uzm ile Haydar-paa sahrsna nasb- hym u kym buyuruldu.
Tekml-i bekyy- mhimmt- seferiyye in mahal-i merkmda on gn

mikdr37 meks rm ve levzm- umr- seferiyyeyi itmmdan sonra, Drus-
saltanatil-aliyyeye avdet edecek ulem-i kirm ve vkely- izm hazertyla
tevd buyurduklarndan sonra, bil-izzi vel-ihtim etrf- rhda saff-beste-i selm
olan tife-i yenieriyn ve cebeciyn ve sir temyna rifat-bah-i selm olarak
mahall-i mezkrdan azmet ve tayy-i merhil eyleyerek, znikmide sye-endz- icll
ve andan Sabancaya sye-bah- vusl ve nihyet salbet ile gzr ve nasb olunan
Otk- Asafnelerinde karr buyurdular. Ve andan Sgtlye ve andan Ak-ehire
ve andan Konyaya nasb- hym u kym ve ruyet-i baz umr- seferiyye in on
gn mikdr38 meks rm ve andan Kara-punara ve andan merhale-i Erekliye
ve andan Adanaya duhl ve andan Beylen nm menzile nzl ve andan Antkyye
ve andan Haleb-ehbya sye-bah- vusl ve mukaddem[] Vl-yi vl-n-
Haleb Vezr-i mkerrem brhm Paa hazretleri ayn- vilyetiyle cenb- hazret-i
Serdr- ekremi fn nm mahalde istikbl eylemekle, taraf- Sadr- lden Vezr-i
mrun ileyh hazretlerine ve vch-i beldenin her birisine semmr krkler ve hila-
fhireler ihsn ve Ordu-yi hmyn ile maan dern- Halebe mann alay ile terf ve
end-rz mikdr meks ikmetden sonra, [13a] alet-tertb ummen ocaklar hilati
ve bil-cmle erkn- Saltanat ve ayn- devlet keml-i fer hamet ile mhtezz-i
nesm-i azmet ederek, belde-i mezkreden sye-endz- icll rm ve Hamda be
yevm ikmet39 ve andan Meraya hareket ve andan tayy-i merhil ve kat- menzil
eyleyerek, m- cennet-memma nasb- t u otk ve Gk-meydnda ve baeler
dernunda tevakkuf u oturak olundu.
Katl-i Eb Hamza
Bir mddetden ber itat- Pdihden hurc ve zirve-i bay u tuyna urc
eden eedd-i ehl-i fiten fesd Eb Hamza-i melanet-vedd yevmen-fe-yevmen s-i
35 Bu ksm metne sonradan ekleme yaplmas planlanarak ak braklm; fakat

doldurulamamtr. Dier kaynaklarn verdikleri bilgiye gre ordunun harekete gemesinden
ksa bir zaman nce (8 Za 1213/13 Nisan 1799) yaplan umm tevchtta Ordu Riyseti
vazifesine Rsih Mustafa Efendi getirilmitir. Rikb Riyseti ise, Ahmed tf Efendiye tevd
edilmitir (bk. Nr, Trh, Sleymaniye Ktphanesi, Air Efendi, nr. 239, vr. 485b; Sarkaya,
Ahmed Vsf Efendi, s. 349; zzet Hasan Efendi, Ziynme, s. 113; Cevdet, Trh, VII, 35).
36 Metinde ay ve gn ksm bo braklmtr. Tarihi Vsf ve Ziynmenin mellifi zzet Hasan
Efendinin verdikleri bilgiye gre Sadrazam Ysuf Ziy Paa 15 Z 1213 (20 Mays 1799)
tarihinde skdara gemitir (Sarkaya, Ahmed Vsf Efendi, s. 355; zzet Hasan Efendi,
Ziynme, s. 115).
37 zzet Hasan Efendi, ordunun on iki gn kadar Haydarpaada ikamet ettiini ve 27 Z 1213
(1 Haziran 1799) tarihinde Msra doru harekete getiini ifade etmektedir; bk. zzet Hasan
Efendi, Ziynme, s. 116.
38 zzet Hasan Efendi, ordunun Konyada be gn kaldn belirtmektedir; bk. zzet Hasan
Efendi, Ziynme, s. 129, 131.
39 zzet Hasan Efendi, ordunun Hamada on iki gn kadar ikamet ettiini kaydetmektedir; bk.
zzet Hasan Efendi, Ziynme, s. 140.
108 SLM LMLER DERGS
efli mzdd ve vlt hazertna hurc- itat inkyd ve bu na kadar ehl-i

ma eyledii zulm teaddsi ehl-i beldenin bis-i ztrb- hlleri olman, derhl
hk-i py-i key-sr- hazret-i Serdr- l-tebra r-ml ve merkmun harekt-
n-hemvresini izhr ve azm-i tezallm-i hl eylemeleri ile bis-i zuhr- gazab-
hazret-i Sadr- l olmakdan n, merkm Eb Hamzay hayme-gh- devletlerine
davet ve vfir itb- hakmne ile hitbdan sonra, merkm derkr olduu etvr-
n-sezsnn zemn- kallde emetin grp, mined-dny vel-hre evkt- hayt40
zulm teaddiyle gzr ve kbet alef-i emr-i te-br oldu.
Hareket-i Ordu-yi hmyn
m- erfde mddet-i ikmet elli be gne41 bli resde ve levzm- mhimmt-

seferiyye itmm tekmle peyveste olup, fm-bad mahall-i [13b] merkmdan savb-
memra azmet lzimeden idine binen, Ordu-yi hmyn belde-i merkmdan
azmet ve cnbi-i harekete kym olunup, meymenet-bah- menzil merhil
olarak Muzayrib nm mahalle vusl ve andan <e>Remle nm menzile nzl ve andan
Yafa<ya> Kalasna hareket ve Ordu-yi hmyn meks olundu. Ve andan dahi azmet
olunup, Ar Kalasna bir sat mesfede nasb- hym olundu.
Nasb- Serasker Mustafa Paa be-Kala-i Ar
Hl esr-i kffr olan Ar Kalasnn bi-inyetillh feth teshrine say ikdm

olunmak musammem olmala, Otk- hazret-i Sadr- lde mnakd olan meclis-i
mverenin cmle hayr-hhn- devlet ve sadkat-krn- Saltanat ittifkyla
netcesinde Serdr- ekrem hazretleri ile Ordu-yi hmyn mahallinde ikmeti
mstasveb olup, el-hlet hzih teshr-i kala-i mezkr in42 vzer-i izmdan
bir Vezr-i shib-tedbr Serasker nasb buyurulmak lzime-i vakt hlden idine
binen, cenb- Sadr- lnin hem-inn- mrfekatlar olan Vezr-i ecat-ir
Degirmenci Mustafa Paa hazretlerinin Serasker nasb buyurulmas dahi mstasveb
asveb olmakdan n, f-nefsil-emr mrun ileyh hazretlerinin idre-i emr-i hatr-i
Sipeh-slrde miknet kudreti mertebe-i yakne mevsl ve hdemt- Devlet-i
aliyyede al-m-yenbag bezl-i makdr idecei melhz- hazret-i [14a] Sadr- l ve
meml-i cenb- Sadret-penh olman, Seraskerlik Rtbesiyle tekrm ve zimm-
umr- asker kabza-i himmetine teslm ve terft- hmyn olan sevb-i semmr-
fyizus-srr ilbsyla tefhm ve be bin mikdr askir-i nusrat-karn maiyyetine
tayn buyuruldu. Mrun ileyh hazretleri rz u eb hb u rhat harm ve Ordu-
yi hmynda be gn meks rm ve levzm- seferiyyeyi itmm eylediklerinden
sonra, andan azmet ve kala-i Are nsf sat mesfede ikmet ve ceng harbe hzr
u mde oldular.
40 Bu kelimeden sonra gelen ile ki ( ) kelimelerinin zeri siyah mrekkeple izilmitir.

41 zzet Hasan Efendi, ordunun amda krk sekiz gn boyunca kaldn (27 Ra 16 Ca 1214 /
29 Austos 16 Ekim 1799) ifade etmektedir; bk. zzet Hasan Efendi, Ziynme, s. 141, 154.
42 Bu kelimeden sonra gelen hem-inn- mrfekatlar olan ( ) kelimelerinin
zeri siyah mrekkeple izilmitir.
r- muhrebe-i zafer-nin
Bu ahbr- dehet-sr, malm- kffr- hk-sr olmazdan akdem taraf-

slmiyndan lisn- hl ile yan Ey kffr! Bi-tevfkllhil-Melikil-Mtel sizleri
cnib-i nrna irsl eyleyeceimiz ihbr olsun dey tekellm makmnda elli aded
top- dehet-nin kffra erre-fen olup, grh grh melni cnib-i nrna
gndrd. Meln-i hsirn dahi kalann etrfn toplar ile tesdd ve kendlere takviyet
istihkm vermeleriyle, mrun ileyh Mustafa Paa dahi ordusunun cevnib-i
erbaasn top ve humparalar ile keml zere metnet verp, maiyyetinde mevcd olan
guzt- r-nihd ile kffrn zerlerine hcm ve birkac sat mikdr ceng cidl
ve harb ktl olundukdan sonra, imdd- Hayrun-nsrn ve teveccht- Pdih-
[14b] ry-i zemn ile melnin kati vfiri helk ve emr-i b-dr- guztdan reh-
brde-i bisel-karr ve b-hadd mr cerhan ftde-i hufra-i bevvr olmalaryla,
lillhil-hamd vel-minne asker-i slm mansran ve muzafferan ganim-i mevfre
ile mukaddem olduklar mahalle avdet ve kffr- hk-sr dahi mnhezimen ve
meysen kalaya firr eylediler.
Dmen-i dn-i mbn cmle birbirleriyle ittihd ve ertesi yevm kaladan hurc
eylediklerinde, cnd-i muvahhidn zerlerine hcm u iktihm ve mukbele v
mdfaalarna gayrne hareket ve keml-i hhi rabet ile sne-i pr-kne-i
adya havle-i esinne-i kahr u mezellet etmekde bezl-i makdr ve say-i b-kusr
ve mtevekkilen alallhi Tel mfdna ittiklen on bin tfeng ve iki yz pre top
endhte olundukda, lillhil-hamd vel-minne kati vfir meln husrn-encm-
tenkl idm olunduundan m-ad, bakyyets-syf olanlar dahi yine kalaya
firr eylediklerinde, asker-i slm dahi cevnibini ihsr ve bu minvl zere on sat
imrr olundukda, cnib-i slmiyndan yek-pre Allh! Allh! ile toplara te
verildikde, sady- top u tfeng ve nara-i glbng sumna erp, kffr bana cihn
teng oldu. Asakir-i slm kala zerine hcm u iktihm eylediklerinde, dmen-i dn
hcm- mchidne tb-ver olmayup, cibiliyyetleri olan hleye derkr ve: Askir-i
slma kalmasun dey zr-i zemn-i kalada klliyyetl brt- siyh pinhn, [15a]
kendleri dahi Khire-i Msra doru bd-bn-gy- idbr husrn oldular.
nki Serasker-i zafer-simt nil-i ftht oldular. Be yz mikdr askir-i

mansre dern- kalaya muhfz tayn ve zt- nusrat-ytlar avn-i Hudvendigr
ile mansran ve muzafferan Ordu-yi hmyna<ya> terf buyuracaklar g-zed-i
hazret-i Sadr- l oldukda, mahssan alay tertb ve ber-mutd u kadm kapu halkn
ve Dergh- muall yenierilerini istikble irsl buyurdular. Mrun ileyh hazretleri
dahi Ordu-yi hmyna mann alay ile duhl ve Otk- hazret-i safye eref-
vusl ve dmen-bs-i meymenet-menslaryla mstesad oldukda, taraf- Serdr-
ekremden d-i gayret-p-i mrun ileyhe semmr-i mriss-srr ilbsyla
ikrm ve ser-i hamiyyet-gsterlerine sorguc- murassa vazyla tetmm-i mersim
ihtirm ve beynel-akrn mftehr u ser-efrz buyurdular. Feth olunan kala-i
mezkrun muhfazas ve mnhedim olan mahallerin tamr termmi in azmetini
fermn buyurmalaryla, mrun ileyh dahi ol yevm Ordu-yi hmynda meks
rm ve ertesi yevm b-emr-i l maiyyetine memr olan askir-i slm ile Ar
Kalasna vardlar.
110 SLM LMLER DERGS
Zuhr- ihrk- azm ve ehdet-i Serasker Mustafa Paa
Serasker-i zafer-gster hazretleri emr-i muhfazaya kym ve bezl-i tb tvn

ve ol eyym- ehdet-encmda gziyn- mafiret-encm kala-i mezkrun dern-
srunda get gzr eyler iken, Arnavud kablesinden iki ahs kffrn brt-
siyh pinhn eyledikleri mahalde baz ey zerine birbirleriyle muhrebeye gz
eylediklerinde, bi-hikmetillhi Tel te-i [15b] tfeng zr-i hk-i zemnde meknn
olan brt- siyha siryet eylemein, cy-i mslimn iine bir mertebe dadaa-i
uzm tr ve te-i azm mstevl oldu ki, heme-n iddet-i darb- nrdan zemn
zemn harekete geldi. Ol rz-i dehet-endzda bit-takdr-i cenb- Rabbl-Kadr ve
b-fehvy- hakkat-ihtivy- Kll nefsin zikatl-mevt43 Mustafa Paa hazretleri,
bir mikdr cy-i mslimn ile ser-menzil-i ehdete vsl oldular, rahmetllhi Tel
aleyhim ecman44. Bu ahvl-i dehet-sr ve ahbr-i mris-i mell vsl- Ordu-yi
hmyn ve mesm- hazret-i Serdr- gayret-medr oldukda, mme-i mminne
keder hsl oldu.
Meveret-i erkn- Saltanat
Bi-takdrillhi Tel etrf- memlik-i slmiyyede istl-i ad-i dn teferruka-

bah- sabr u karr- mslimn olup, bi-inyetillhi Tel ittifk- ry- erkn-
devlet ve ayn- Saltanat birle Ordu-yi hmyn- zafer-makrnun azmetin tasvb
tasmm buyurdular.
meden-i Eli-i Frane be-taleb-i sulh u salh
Ordu-yi hmynun azmetinin musammem olduu dmen-i dnin malmlar

oldukda, sulh u salh niyzn mbeyyin gndrdkleri elileri ubdiyyet-nmelerini
teslm ve reslerinin reclarn bu gne takrr eylediler ki: Bu na kadar tarafeynden
vuk-yfte olan advet muhrebt htrdan ihrc ve bundan byle akd-i
muslahaya mberet eyleyelim. [] gn45 Msr- Khireye nsf sat mesfeye terf
buyurun. Bizler mecmu askirimiz ile belde-i [16a] merkmdan hurc ve mifth-
beldeyi badet-teslm vatanlarmza doru r-be-rh oluruz dey hle-mz kelimtlar
43
= Her can lm tadacaktr anlamna gelen cmle,
= Her can lm tadacaktr. Sonunda bize dndrleceksiniz (Kurn, Ankebt,

XXIX/57) ayetinin ba tarafndan iktibsla kaydedilmitir.
44
= Allahn (c.c.) rahmet ve mafireti (ehitlerden) hepsinin zerine

olsun anlamna gelen Arapa bir dua cmlesidir.
45 Mellif Franszlarn silahlarn ve Khireyi teslim etmeyi taahht ettikleri tarih ksmn bo
brakmtr. Tarihi Vsfn kaydettiine gre, Fransz Generali Kleber ile 28 1214 (25 Ocak
1800) tarihinde yaplan anlamann beinci maddesine gre, Fransz kuvvetleri anlamann
tasdikinden mmknse krk, mmkn olmazsa krk be gn ierisinde Kahireyi teslim
etmeyi tahht etmitir. Bu karar zerine anlamadan imzalanmasndan sonra Osmanl
ordusu 17 L 1214de (14 Mart 1800) Arten harekete ederek 24 L 1214 (21 Mart 1800)
tarihinde Khire yaknlarna gelmitir ki, bu da anlamann imzalanmasndan krk sekiz
gn sonra ordunun harekete getiini ve elli be gn sonra da Khire yaknlarna geldiini
gstermektedir (Sarkaya, Ahmed Vsf Efendi..., s. 425-431, 435). Mellifin Fransz Elisinin
ifadesinden hareketle iaret etmek istedii; fakat gnn net olarak belirtemedii bu tarihin,
anlamann beinci maddesinde yer alan karar ifade ediyor olmas kuvvetle muhtemeldir.
takrrinden sonra, erkn- devlete kanat- kll hsl olup, dmen-i dnin hleye slik
olacaklarn melhz- havss u avm olmamala, ricl-i devletden bazlar m-beyne
tevassut ve Serdr- ekrem hazretlerini huss- mezkrda rz-dde eylemeleriyle,
eli-i mesfr avdet ve srlarna tefhm-i hl ve askir-i menhselerine ve lt-
harb darblarna takviyet istihkm verdiler.
Azmet-i Ordu-yi hmyn
Ordu-yi hmynda mevcd olan top ve humpara ve cebehne ve mhimmt-

sire Yafa Kalasna nakl irsl olunup, Ordu-yi hmyn Kala-i Ar cnibinden
azmet ve hle-i kffrdan kesb-i emniyyet birle Khire-i Msrn nsf sat mesfesinde
ikmet olundu.
Vuk- hle-i kffr ve avdet-i Ordu-yi hmyn
Bi-hikmetillhi Tel asker-i slm kffr- hk-srn hleye derkr olacaklarndan

haber-dr olamayup, meln-i hsirn kaladan hurc ve asker-i slma karb
olduklarnda, an-asl mecbl olduklar tabat ve mefsedet-i tnetleri muktezs[nca]
hle v hudalarn izhr birle ilerde mevcd olan askir-i slm zerine hcm ve on
binden mtecviz tfeng ve lt- harb cenglerine yek-fetilden te eylediklerinde,
derhl Kethudy- hazret-i Sadr- l azam- ricl-i Devlet-i aliyyeden celdetl
Osmn Efendi be bin mikdr yenieriyn- dilvern ile [16b] dmen-i dn-i mbn
zerine hcm ve ceng cidl ve harb ktl eyleyerek, Ordu-yi hmyndan tebd
eylediklerinde, cmle ricl kibr, hussan Serdr- l-tebr, giriftr- te-i lm
ekdr olup, lihyelerine ek revn seyelna balayarak, [msra]:
Olacak oldu hemn, re ne imdiden sonra46
Ordu-yi hmyn ile maan Yafa Kalasna doru azmet ve Kethudy- mm

ileyh dahi memr- maiyyetleri bulunan askir-i slm ile kffr- hk-sr zerine
hcm ve ceng harb eylererek, dern- Msr- Khireye duhl ve bir tarafn zabt
ve altm gn mikdr muktele ve b-nihye muhrebeden sonra, yine Ordu-yi
hmyna doru azmet avdet eylediler.
rsl-i telhs-i Sadr- l ve vrd- hatt- hmyn- evket-makrn
Serdr- ekrem-i kaviyyl-iktidr hazretleri dern- Yafaya duhl ve bir mikdr

asker-i slm dahi esn-i rhda helk maktl ve bi-takdrillhi Tel galebe-i
dmen-i dnden n, Ordu-yi hmynun Yafa Kalasna vusl u duhln Rikb-
k-yb- Mlkneye arz u telhs olunmala, manzr- hazret-i ehinh- evket-
penh oldukda, env- nevzi tesliyeti mtezammn hatt- hmyn- evket-
makrn irsl buyurdular.
46 Bu msrann yer ald iirin tamam iin bk. Nedm, Nedm Dvn, s. 36-38.
112 SLM LMLER DERGS
Sret-i hatt- hmyn
Sen ki, Vezr-i azamm ve Serdr- ekremim el-Hc Ysuf Ziy Paasn. Taraf-
hneme takdm eylediin telhsnz vsl ve mezysna ttl- ehriyrnem
hsl oldu. teden ber [ahdi] bozmak-bozulmak [17a] olagelmitir. Andan bir drl
mkedder mteellim olmanza rz-i Pdihnem yokdur. Ber-kadem-i akdem
Ordu-yi hmynuma gerei gibi takviyet istihkm ve askir-i dery-hur ile ady-
bed-lim zerine bi-avnih Sbhneh ve Tel ve mtevekkilen alellhil-Melikil-
Al hcm u iktihm ve feth u teshr-i iklm-i Khire-i Msra keml mertebe say
ikdm eyleyesin. Ve sizler ki, vzer-i izmlarm ve mr-i mrn- kirmlarm ve Ordu-
yi hmynumda mevcd sadkat-krn- Devletim ve erkn- Saltanatmsnz. Hl
Vezr-i azam- stde-sret ve Serdr- ekrem-i mel-mankbet, nzm- menzml-
mem, mkemmil-i nms- Saltanatl-uzm ve mrettib-i mertib-i Hlfetl-
kbr, Vekl-i mutlak- kavyyl-himem el-Hc Ysuf Ziy Paa edmellh Tel
iclleh ve zafe bit-teydi iktidreh ve ikbleh47 maiyyetine mceddeden tayn
olunmusunuz. Egeri bu sene dahi iklm-i Msr kabza-i addan istirdd olunmaz
ise, seyf-i hnem knna girmeyecei cmlenizin malmlar oldukda, kffr-
dzah-karrdan ahz-i intikma b-inyet-i Perverdigr bezl-i nakdiyye-i iktidr ve
say gayret-i b-mr eyleyesiniz. Cenb- Hayrun-nsrn nusratlar ihsn eyleye,
mn! temme.
bu hatt- hmyn- mltefet-makrn eref-bah- vusl oldukda ve Otk-

hazret-i safde krat olundukda, cmle ricl kibr ve askir-i nusrat-medr
seman ve taten kelmn gyn eylediler.
sticl-i mhimmt- seferiyye
Ordu-yi hmynun Yafa Kalasna avdetinde esn-i rhda [17b] mhimmt-

vefre telef olunman, eref-sudr eden hatt- hmyn mcebince el-hlet hzih
dmen-i dn zerine azmet lzime-i vakt hlden idine mebn, mhimmtn
isticli bbnda hl rikb- hmyn Kim-makm Paa hazretlerine tahrrt-
Sadr- l irsl buyuruldu.
meden-i Donanma-yi hmyn
Mhimmtn isticlini hv irsl klnan tahrrt- Sadr- l mcebince sitne-i

aliyyeden iki yz pre tekne zuhru ve Kapudn- dery, dmd- ehriyr Hseyin
Paa hazretlerinin skenderiyye taraflarna vusl haberi Ordu-yi hmyna vsl
oldukda, Serdr- ekrem-i km-kr hazretleri mrun ileyhin Ordu-yi hmyna
davetlerini mir emir-nme-i aliyye irsl buyurdular. Ledel-vusl mrun ileyh
dahi olduu mahalden hareket ve dern- Yafaya duhl ve Otk- hazret-i safye
vusl ve dmen-bs-i devletleriyle merref oldukdan sonra, vzer-i izmdan
Mehmed Paay mrun ileyhin maiyyetine tayn ve ummen Donanma-yi hmyn
47
= Allah (c.c.) onun gcn daim klsn ve onun

iktidrn ve ikblini kuvvetlendirmek suretiyle oaltsn anlamna gelen Arapa bir dua
cmlesidir.
ile azmet ve bi-avnih Tel Dimyet [ = Dimyt] ve skenderiyye kalalarnn feth

u teshrine memr buyurmalaryla, mrun ileyh Hseyin Paa cnib-i bahrdan
ve Mehmed Paa taraf- berrden skenderiyye zerine lenger-endz ve muhsaraya
derkr oldular. On gn mikdr ceng cidl olundukdan sonra, lillhil-hamd vel-
minne feth u teshr eylediler. Andan Dimyet Kalas zerine varup, drt yevm mikdr
muhrebe olundukda, dernunda mevcd olan kffr- hk-sr mukvemetden
meys olup, [18a] firr ve avn-i inyet-i Melik-i Allm ile kala-i mezkr mceddeden
rci-i hkm-i Sultn- enm oldu.
rsl-i telhs-i Sadr- l
Bu hengm- nusrat-encmda Msr seferinde derkr- maslahat-girdr, Serdr-

ecat-medr hazretleri tarafndan dmen-i dn ile vuk bulan muhrebt hv ve
Msr- Khire zerine azmet olunacan muhtev bir kta telhs irsl buyuruldu.
Ordu-yi hmynda mevcd vzery- izm ve Mr-i mrn- kirm ve bil-cmle

ricl-i devlet ve sadkat-krn- Saltanat, Otk- hazret-i safde akd-i encmen-i
meveret olunup, bu sene-i mbrekede dahi iklm-i Khire-i Msr kabza-i dmen-i
dnden istihrc olunmaz ise, nizm- Devlet-i aliyyeye muhill bir man olaca beddr
olman, bu kr- dvrn kem fil-evvel rbta-i nizm bulmas hussunu istire
eylediklerinde, Ordu-yi hmynun azmetin tasmm buyurdular. Vzer-i izmdan
[] Paa48 maiyyetine be bin mikdr asker tayn ve Filbs Kalas fethine irsl ve
bir mikdr asker dahi Salihiyye Kalas zerine gndrdler. Ve Ordu-yi hmyn
dahi Yafa Kalasndan azmet ve tayy-i merhil ve kat- menzil eyleyerek, Msr-
Khirenin c merhale budu olan menzilde ikmet olundu. Kalalarn fethine memr
buyurulan vzer-i izm hazertlar cnd-i muvahhidn ile Slihiyye ve Filbs
kalalar zerine varup, b-pyn ceng cidl [18b] ve harb ktl eylediklerinden
sonra, kala-i mezbrlar feth u teshr ve bin mikdr meln-i hsirni tume-i emr
eylediler.
Badel-feth Vezr-i mrun ileyhim hazertlar mansran ve muzafferan Ordu-yi

hmyna mlk olduklarnda, Serdr- ekrem hazretleri mrun ileyhimy davet
ve mezd-i tevkr iltift mtezammn semmr krkler ihsn ve zerrn sorguclar
inm buyurdular.
rsl-i telhs- Serdr- ekrem
Megl-i maslahat-drgr, Vezr-i huceste-tedbr-i saf-nazr el-Hc Ysuf Ziy

Paa hazretleri tarafndan Slihiyye ve Filbs ve skenderiyye ve Dimyet kalalarnn
48 Mellifin isimlerini tespit edemedii bu Paa, Vezr Mehmed Paa olup, Belbs ve Slihiyyenin
fethine Serasker tayin edilmi ve Mr-i mrndan Thir Paa da arhac nasb olunmutur.
Bu iki paa ordunun nnden giderek nce Salihiyye sonra da Belbisi fethetmilerdir
(Sarkaya, Ahmed Vsf Efendi, s. 555-557).
114 SLM LMLER DERGS
feth u teshri tebrini hv Rikb- kamer-tb- Mlkneye bir kta telhs arz
takdm buyuruldu.
Vrd-i emr ve semmr ve hatt- hmyn- mcibs-srr
Cenb- Pdih- lem-penh, ehriyr- b-intibh eyyedehllh Tel ve

ebkhu49 tarafndan Msr seferinde Serdr- ekrem-i blend-iktidr hazretlerine
mezd-i tevkr u icll in hssa krklerinden sersere kablu semmr ve bir aded
mcevher murassa haner ve bir kabza emr-i advv-tedmr ve env- nevzi
iltift mtezammn hatt- hmyn- evket-makrn irsl buyuruldu.
nhizm- sefyin-i dmen-i dn
Kapudn- ehriyr, dmd- mkerrem Hseyin Paa hazretleri Donanma-yi

hmyn ile ry-i deryda olan sefin-i kffr zerine hcm ve on sat mikdr
ceng cidl olundukda, avn inyet-i Hudvend-i l-yezl ile askir-i slm mazhar-
zafer-i Perverdigr olup, taraf- kffrdan on sefne [19a] esr ve c sefne dahi hark
bin-nr ve bakyyets-syfu dahi iskeliyyeye firr eylediklerinde, Kapudn-
mrun ileyh vuk bulan ftht cnib-i Serdr- ekremye arz u ilm eylediler.
Zuhr- eli-i dmen-i dn be-Ordu-yi hmyn
Dmen-i dn tarafndan sulh u salh niyzn hv gndrdkleri eli-i sefr,

ehre-sy-i hazret-i Sadret-masr oldukda, bundan akdem derkr olduklar huda
v hynetleri tab- Devlet-i aliyyeden mens olmayup, bu defa dahi niyzlar hle v
hudaya mebn olduu melhz- tab- erkn- devlet olman ve teden ber Francel
hiyel hynet ile mecbl ve sulh u salhda kzib olduklar mlbesi[yle], eli-i
mesfra bu minvl zere cevb buyurdular ki: Kala-i Msr sizin teslm eylemenize
ihtiycmz olmayup, bi-inyetillhi Tel cmlenizi tume-i t-i b-dr eyleyerek,
sye-i ehinhde yed-i menhsunuzdan hals eyleriz. Bu misill hakmne itbdan
sonra, eli-i mesfr meysen avdet etdirdiler. Eli-i mesfr dahi ahvli asrlarna
bildirp, askir-i slmn, zerlerine azmet eyleyecein tefhm eyledkde, edevt-
cenglerine takviyete kym zere oldular.
Serdr- ekrem hazretleri Ordu-yi hmyn olduu mahalde mhimmt harb

darb tertb itmm ve ictim- mme-i askir-i slm eylediklerinden sonra,
[19b] tayy-i tmr- hatt- tirhl ile mahall-i merkmdan azmet ve mstenen
billhi Tel ad-yi dn zerine hareket ve askir-i dery-hur ile Khire-i Msrn
nsf sat kurb mahalde lenger-endz- ikmet ve nasb- hym u kym olunup,
Serdr- ekrem-i celll-mikdr keml-i izz-i vekr ile nasb olunan Otk- muall-
tk- safnelerine nzl buyurdukdan sonra, on bin mikdr dilvern- guztdn
49 = Allah (c.c.) onu (ve onun saltanatn) ebed klsn anlamna gelen Arapa

bir dua cmlesidir.
m Kapusu muhfazasna ve muhsarasna tayn ve kusr askir-i nusrat-medr

ile kala-i merkmenin cevnib-i erbaasn muhsaraya bezl-i tb tvn eylediler.
Ertesi [yevm] ittifk- ry- havss u avm ile ceng harbe mberet olunup, her
biri ellier vakyye glle atar yz pre top ve b-nihye humpara ve sir lt-
harb darb hzr u mde birle, ertesi yevm taraf- slmiyndan klliyyetl top ve
humparaya yek-fetilden te verildkde, iddet-i darbndan zemn zemn harekete
geldi. Gziyn- dilvern mstenen billh ferds yevm kati vfir endhte-i top u
tfeng birle iki binden mtecviz kfiri helk eylediler. Bi-avnillhi Tel bu sl-i
nusrat-melde her kang kalaya kemend-endz- intikm oldular ise, zr-bz-
yi ecatle kabza-i tasarrufa getrdikleri meln-i bed-ynin kulb-i hif[e]lerine
vesle-i rub u hirs olup, kasd-i hcm ile mde olan [20a] cn[]d-i muvahhidnin
cnbi celdetlerin grdklerinde, dil-i merblarndan tkat mukvemet meslb
olup, liv-i ceng harb yerine rayet-i istmn vaz ve zemzeme-i el-mn cnib-i
sumna ref eylediler. Cenb- Serdr- ekrem tarafndan istmnlarna kat itibr
olunmayup, ol rz-i dehet-endzda be yz dne te yadrld. Ve nie nie kffrn
rh- mekrhlar cnib-i nrna gndrld. Krk binden mtecviz meln-i bed-yn
ordu zerine hcm diyyesiyle kaladan hurc eylediklerinde, Ordu-yi hmyn
cnibinden zerlerine asker tayn olunmak lzimeden olup, Arnavud askirine teklf
olundukda: Ulfemizin bekys cnib-i mrden teslm olunmaz ise gidemeziz dey
kat cevb ve huzr- Sadr- lye varup gulvv eylemeleriyle, Serdr- ekrem-i km-
kr bizzt kendleri ceng harbe mbderet[e] niyyet eyleyp, Otk- llerinden
hurc ve gziyna kalb-i kuvvet tesliyet verdiler.
Bundan akdem kffr- hk-sr askir-i slm aldatup50, badeh derkr

olduklar hiyel eytanetlerinden n, Serdr- ekrem-i km-kr istmnlarna kat
itibr buyurmayup, mekr keyd-i addan cnd-i muvahhidni cenb- Kibriyya
istize ve bade-ez-ed-i hcet-i salt, Sipehslr- dil-gh kalben ve kliben iml-i
enmil-i efkr ve mteveccih-i cenb- Perverdigr olup, ek-i em-nisrlaryla
glgn-sz- [20b] seccde v niyz oldukdan sonra, ddeleri giryn ve lihyelerine
ek revn seyelna balayarak, esb-i nz- gster-endm ve pkze-hrma svr ve
dern- sadkat-mehnlarda misl-i nr- st lemen eden ihls- diynet-ihtiss
muktezs[nca] emr-i advv-tedmrin destine alup, dilrn- guztn kaflarnda
durup: Sizleri grelim. Metnet celdet eyleyelim. Vakit gayret ve zemn fursatdr.
Dnyda ihrz- nm u n ve gaz v cihd ve ukbda kesb-i derect istisd
edecek zemn- say gayretdir deyerek resy- askere ve hd- lekere takviyet
tevka kym birle cevhir-i matbuuz-zevhir-i rd sedd ve ulvv-i himmet-i
Hud-dd temm- mahallinde ibrza ibtidr ve Devlet-i aliyye-i dims-satvetin
kuvvet-i khire ve evket-i bhiresin kem-hve-hakkh iln izhr zmnnda
mahkeme-i kbrda isbt- vcd-i diryet-i zt ve ityn- hd-i kiyset-simt ile
askir-i slma kavlen ve filen bis-i gayret ve mlen ve bedenen mcib-i ecat
olacak harekt- klne ve tedbr-i lem-pesend-i safneye muvaffak ve sne-i
pr-seknesin kt kt dr- hamiyyet gayret ile pr meml olduu beynel-
askir zhir muhakkak olduundan, askir-i slm dahi kavyyl-kalb oldular.
Mdfaa-i dmen-i dnde p-ber-cy- sebt temkn olan gziyn- muvahhidn ve
50 Metinde bu kelime aldayup ( )eklinde kaydedilmitir.

116 SLM LMLER DERGS
dilvern- mchidn-i cyn u hurn bir urdan Allh! Allh! nidy- mehb-
sadlaryla velvele-bahy- [21a] zemn zemn olarak, nara-i cn-gdz- dr-gr
ve zemzeme-i salt tekbr, gulgele-i glbng- Muhammedi ve ur- dn-i mbnde
kesb-i ehdet ve gaz maksad ile yek-fetilden zerlerine on binden mtecviz
tfeng-i rad-hengin dneleri te-efn ve fsla verilmeyp, nesim-i nusrat cnib-i
slmiynda vezn olduu Nasrun minallhi ve fethun karb51 g-i h-i gziyn-
meded-resn oldukda, cmle askir-i nusrat-nin mtevekkilen alellhil-Melikil-
Mennn ve mstenen billhil-Azzir-Rahmn Neccn minel-kavmiz-zlimn52
iktibsn vird-i zebn ederek, m Kapusun hedm ve andan sell-i seyf ile ad-i
bed-fercm zerine azamet-i tekbr, glbng- tehll ile rne v merdne hcm
u iktihmlarnda, avn inyet-i Melik-i Allm ile leker-i ad p-ml ve sadme-i
nikyet nekl olup, st u sady- ceng-vern ve hy [u] hy- erbb- tuyn ve
vze-i tabl- nefr ve aa-i emr [] tr, sika-i top u tfeng-i rad-heng ve nara-i
ehl-i ceng bir mertebeye vard ki, zemn zemn lerzn olup, [msra]:
Sanasn kopdu ol yerde kymet
Vel-hsl bu ceng sav itiddndan heft-sumnda dde-gy- seyr tem

olan melike-i Rahmn ve ervh- hed-i fihm Yensurkmr-Rahmn ve aleykm
avnr-Rahmn53 dularna kym zere olmalaryla, bi-hamdillhi Tel kffra bir
mertebe klc alnd ki, il-yevmil-kym nak- kitbe-i rzgr oldu. On be bin kadar
[21b] meln-i dzah-karar tume-i emr-i b-dr ve nieleri mecrh ve bakiyyets-
syf olanlar dahi ngirs Reisinin rec v ilticlarna binen, cmle-i top ve
mhimmt ve eslihalarn ahz birle Kapudn- dery Hseyin Paa hazretlerine teslm
ve sefyinlere nakl olunup, mnhezimen ve meysen diyr- nekbet-medrlarna doru
bd-bn-gy- husrn idbr oldular, l cehenneme ve bise-masr54.
Cenb- Serdr- ekrem-i celll-mikdr fthtn akbinde secde-i teekkre

ibtidr ve env- hamd sen eylediler. Malm-i lemiyn ve mstagnn anil-
beyndr ki, ol Vekl-i mutlak- l-himem, veliyyn-niam- lem, bis-i syi-i
mem ve Sadr- sudr- ekrem hazretlerinin f-seblillhi Tel bd olduu gaz v
cihd ve ur- hmyn- meymenet-makrn- hazret-i Tcdrde ihls- dern-
sadkat-ihtiss ve harekt- sdkne ve tedbr-i lem-pesend-i safnesiyle vcda
gelan ftht gazavtn misli mesbk deildir. [beyt]:
51 = Yardm Allahtandr anlamna gelen bu cmle,

= Seveceiniz baka bir ey daha var: Allahtan yardm ve yakn bir fetih.
Mminleri (bunlarla) mjdele (Kurn, Saff, LXI/13) ayetinin orta ksmndan alnmtr.
= Bizi zalimler topluluundan kurtaran (Allaha hamdolsun) anlamna
52

gelen cmle,
( = Ey Nh!)

Sen, yanndakilerle birlikte gemiye yerletiinde: Bizi zalimler topluluundan kurtaran Allaha
hamdolsun de (Kurn, Mminn, XXIII/28) ayetinin orta ksmndan iktibsla kaydedilmitir.
53
= Yardmcnz Rahmn olsun. Rahmn olan Allahn (c.c.)

yardm sizin zerinize olsun anlamna gelen Arapa bir dua cmlesidir.
54
( = Onlar) cehenneme (gideceklerdir) ve o gidilecek yer ne de ktdr!
anlamna gelen bu cmle,
= Onlarn varaca yer cehennemdir. O
gidilecek yer ne de ktdr! (Kurn, Tevbe, IX/73; Tahrm, LXVI/9) ayetlerinden mlhem
olarak kaydedilmitir.
Ara s imdenger t-i Sreyy-cevheri

Bir gaz etdin ki, memnn eyledin Peygamberi55
mazmnu Memlik-i mahrsede g-zed-i mslimne yle nidy- beret sad

eridi ki, [msra]:
Azz ola, azzen mm-i <ve> dnyy du ald
Bu nim-i cellenin teekkr zmnnda cmle havss u avm ve nisvn sbyn,

ez-dil cn duy- hazret-i Zllullh ve sen-i cenb- Sadret-penhye muvzabet
megl [oldular].
ksy- semmr be-erkn- devlet
bu ftht- azm[e]den sonra, cmle ricl-i Devlet-i aliyye [22a] ve erkn-

Saltanat- seniyye ve resy- tavyif-i askeriyye Otk- hazret-i safye varup
Mbrek bd- gaz dediler. Serdr- ekrem-i km-kr hazretleri dahi al-
mertibihim semmr krkler ve hilatler iks ve sorguclar ve bahler inmyla ikrm
buyurduklarndan sonra, ber-mutd- kadm alay- uzm ve ihtim- b-hetm ile
dern- kalaya terf ve merdan Murd Begin hnesinde meks rm ve kalann
mnhedim olan mahallerinin tamr termmini fermn buyurdular.
rsl-i telhs- Serdr- ekrem
Bu hengm- nusrat-encmda b-avn inyet-i Melik-i Allm ad-yi dn-i

mbnden gerei gibi ahz intikm ve belde-i Msr feth u teshr ve myesser-i
dest-i slm olduu peym- meserret-irtismn hv tebr-nme-i Sadr- l ile hl
Kethudy-i bevvbn-i hazret-i Sadret-penh sadetl Sbatullh Efendi56, b-
srat isticl Rikb- km-yb- Mlkneye irsl buyurulman, mm ileyh Der-i
devlet-medra vsl ve Kim-makm Abdullh Paa bundan akdem azl olman, hl
Rikb- hmyn Kim-makm Bekir Paa hazretleriyle57 ve andan Drs-sadeti-
55 Mellifin kaydettii bu beyit Nefye ait olup, Sultn II. Osmna yazlm methiyenin iki farkl
beyitinde yer alan msralarn bir araya getirilmesi suretiyle kaydedilmitir. Nefye ait bu
kasdenin tamam iin bk. mer Nef, Nef Divan, haz. Metin Akku, Ankara 1993, s. 90-94.
56 Mellif burada verdii bilgide isimleri kartrmtr. Zira Msrn fethine dair mjdeyi
Sadrazamn deil, Kaptan- Derya Kk Hseyin Paann Kap Kethudas Selim Sbit
Efendi stanbula ulatrm (25 C 1216 / 2 Kasm 1801) ve huzura kabul edildikten
sonra kendisine eitli hediyeler verilmitir (Sarkaya, Ahmed Vsf Efendi, s. 598).
Sbatullah Aa ise Bonapartn Msrdan kamasndan sonra Kleber ile yaplan anlamann
tasdknmesini stanbula (Ramazn 1214 / Ocak ubat 1800) gtrmtr (Sarkaya,
Ahmed Vsf Efendi, s. 425; zzet Hasan Efendi, Ziynme, s. 165).
57 Daha nce geen bir balkta da (Hareket-i Sadr- l ve Ordu-yi hmyn be-sahry-
Haydar-paa) zikrettiimiz zere mellifimiz bu iki zatn grevlerini birbirine kartrmtr.
Zira Sadret Kaymakamlna nce Ebbekir Paa tayin edilmi, daha sonra azledilerek
yerine Abdullah Paa getirilmitir. Abdullah Paa vefat edinceye kadar da (2 L 1216/ 5
ubat 1802) bu grevini devam ettirmi, vefatndan sonra yerine vezirlik payesiyle Divn-
118 SLM LMLER DERGS
erfe Aas hazretleriyle grp, takdm-i m-vaka eylediklerinden sonra, taraf-

ehriyrden huzr- hmyn- hneye matlb buyurulman, icry- emr-i
mersim-i zemn-bs edsndan sonra, vuk-yfte olan ftht al-m-hvel-vki
cenb- ehriyr- gerdn-vekr hazretlerine tebr ve telhs- hazret-i Sadr- lyi
takdm [22b] eyledikde, muht- ilm-i lem-ry- Mlkne buyrulman ve fevkal-
gye mahzziyyet-i hne hsl olman, mm ileyh hakknda eltf- ehinh
lema-rz olup, karha-i sabha-i hmyndan Silahrlk inm ve der-akab b-
pye-i Mr-hr-i safr-i Ser-bevvbn-i Dergh- llik ihsn birle beynel-akrn
mftehr u mbh buyuruld.
Tenbh-i Donanma-yi hmyn
Taraf- cenb- ehriyrden yedi gn donanma olunmasna fermn sdr ve

Memlik-i mahrse-i Pdihde azm donanmalar olundu.
rsl-i hatt- hmyn- evket-makrn ve terft- hmyn
Zt-i kadm-i seltn-i Osmn ve tavr- mstedm-i behhet-karn-i Shib-krn

zere fazl- cenb- Melikl-Mtel ile mceddeden Memlik-i indel-meslik-i
Pdihye idhl klnan Msr- Khirenin tebrk tehniye-i fethi zmnnda duy-
hayr- icbet-makrn- hazret-i ehriyr-i efekat-nmnu hv bir kta hatt-
hmyn- inyet-makrn- Tcdr ile Serdr- ekrem hazretlerinin hem-inn-
mrfekatlar olan vzery- izm hazert ve sir memr- maiyyetleri olan Ocak
aalar ve bil-cmle erkn ve ricl ve hacegn ve ummen res ve zbitn ve
ecatleri zhir olan efrd- askir-i nusrat-akrn mazhar- telettft- hne ve
melhz- ayn-i inyet-i Pdihne klnmala, avtf- celle-i hne ve avrif-i
behiyye-i cemle-i Husrevneden mcevher ve sm zer [23a] elengler ve semmrun
ve hilatler ile hl Rikb- hmynda mevcd olan Sbatullh Efendi58, Ordu-
yi nusrat-makrna vusl bulmakdan n, Serdr- ekrem-i l-mikdr hazretleri
dahi cmleyi Otk- zer-nitk- Hidvnelerine davet ve hatt- hmyn- mltafet-
makrn- ehinh ve terft- mevhebet-nmn- Cihn-penhyi hutuvt- icll
tazm ile istikbl telsm buyurduklarndan sonra, feth ve krat birle fehvy-
beret-ihtivs herkese iln iat olunup, badeh ibtid kendlere tahss klnan
mcevher ve zerrn sorgucu ryi-i ke-i destr ve semmr krk zver-i d-i
iftihr ve mcevher zer-haneri bis-i mbht edinp, tahsl-i nisb u km-rn
eylediler.
Vzery- izm ve erkn ve ayn ve sirlerden her birilerine dahi al-mertibihim

n menziletlerine gre semmr krkler ve elengler ihsnyla d u ruslarn pr-
zb zver ve duy- Pdihyi cmleye ezber etdirdiler.
hmayun avubas Seyyid Mustafa Bey tayin edilmitir (Sarkaya, Ahmed Vsf Efendi,
s. 619, 624-625).
58 Mellif buradaki ismi yanl kaydetmi gzkmektedir. Zira stanbuldan gnderilen
hediyeleri Mirahur- Evvel emseddin Beyefendi orduya ulatrmtr (Sarkaya, Ahmed Vsf
Efendi, s. 592; zzet Hasan Efendi, Ziynme, s. 229).
Sret-i hatt- hmyn
Sen ki, Vezr-i azamm ve Serdr- ekremim, dstr-i mkerrem muazzam

Gz el-Hc Ysuf Ziy Paasn. Ve siz ki, vzery- izm ve Mr-i mrn- kirm ve
Dergh- muall yenierilerisiniz. Ve siz ki, siph ve silahdrn ve cebeci ve topcu
ocaklar aalar59 ve ocaklar kethudlar ve zbitn ve sir dn-i mbn uruna i
grm ve nie nie gaz v cihdda bulunup, [23b] zahmet meakkat ekmi
emekdr ve ihtiyrlar ve ummen guzt- muvahhidnin sagr u kebrleri ki, sizsiniz.
Cmlenizi selm- selmet-encm- Mlknem ile taltf eylediimizden sonra, bu
evn- ymn-itimlde bi-inyetillhil-Melikil-Mennn Kala-i Khire-i Msrn bend-i
kemend-i teshr olup, kffr- dzah-karra env- hizln ile dil-hh- hmynum
zere ukbet olunduu haberi Rikb- hmynuma meserret-bah oldukda,
dergh- Vhibl-atyya env- hamd sen klnmdr. Fe-hamden smme
hamden smme hamden, bu ftht- celle tabma ferah-bah ve zihn-i latfime
meserret-nak olmudur. Cenb- Hlk- l-yezlden tazarru u niyz olunur ki, nie
nie ftht- celle vcda gelp, dim kffr- hk-sr, hufra-i nr olmakdan hl
olmayalar. Sana ve ol sefer-i zafer-eserde ur- dn [] devletimde taa yaslanup ve
tobraka denp, gz ve mchidn kullarmn vaz u erfine ve sagr u kebrine
nn u nimetim hell olsun. Yznz k olsun. Temm- dil-hh- hmynum zere
gayret hamiyyet eylediniz. Cmleniz du-i eser-i Husrevneme mazhar ddnz.
Cn ve ba ile ur- hmynumda alan kullarm hakknda inyet ihsnm
mebzldur. Hliy avtf- aliyye-i Mlknemden seni c murassa sorguc ve bir
aded mcevher zer-haner ve hssa krklerimden bir ferve-i semmr irsliyle terf
buyurdum. Cenb- Hudvend-i l-yezl dim dmen-i dn-i bed-yni [24a] tume-i
emr-i b-dr olmakdan hl eylemeye, mn! temme.
Ordu-yi hmyn- nusrat-makrnun mddet-i ikmeti sekiz aya bli resde ve

belde-i merkmun her bir umr u hussu itmm tekmle peyveste ve hn-i muhrebede
mnhedim olan mahalleri tamr tetmm ve bu evnda Ordu-yi hmynun Der-
aliyyeye azmetini mtezammn hatt- hmyn- meymenet-makrn eref-sudr
eylemein, Serdr- ekrem-i blend-iktidr dern- Msra Mehmed Paay Vl nasb
ve etrf kllara mr-i mrnlar tayn buyurman, emr-i muhfazada kym zere
oldular. B-fermde-i hazret-i Sadr- l, mann u mutantan alay tertb olunup, bil-
izzi vel-ihtim dern- beldeden azmet ve cnbi-i harekete kym ve meymenet-
bah- menzil merhil olarak <r>zb Kubbesi nm mahalle ve andan Filbse ve
andan Slihiyyeye ve andan Are ve andan Kazze [
= Gazze] nm mahalle ve andan
Remleye ve andan Cisr-i Yakba ve andan Muzayribe ve andan m- erfe nasb-
hym olundu. end-rz ikmetden sonra, Kutayfe nm menzile ve andan Meraya
ve andan Hamya, andan Haleb-ehbya terf buyuruldu. Ve andan A[yn]ntba
ve Malatyaya nasb- otk olundu. Andan dahi azmet hareket olunup, kat- menzil
ve tayy-i merhil eyleyerek ve esny- rhda beyttet olunarak, sitne-i aliyyeye c
sat mesfede ikmet olundu.
59 Bu kelimeye ek olarak yazlm olan -siniz ( )ibaresinin zeri siyah mrekkeple izilmitir.
120 SLM LMLER DERGS
Vrd-i Silahdr- ehriyr
[24b] Serdr- ekrem-i saf-iyem hazretlerinin mahall-i merkma terfleri

muht- ilm-i lem-ry- ehinh oldukda, h-med zmnnda semmr-
fizus-srr ile Silahdr Aa hazretleri irsl buyurulman, mm ileyh hazretleri ve
Kethudy- Mehd-i uly olan Aa-y muhterem hazretleri ve ricl-i devletden bazlar
Ordu-yi hmyna vsl oldular. Ertesi yevm skdra keml-i fer u hamet ile
terf ve cmle erkn- devlet ve ayn- Saltanat ve eyhulislm semhatl Efendi ve
sir ulem-i izm ve mderrisn-i kirm istikbl-i Serdr- ekrem-i l-makm in
anda mevcd olmalaryla, mrun ileyhim hazertlaryla grlp, ol yevm anda
istirhat ve azm ziyfet olundukdan sonra, ferds gn mann u mutantan alay-
uzm ve ihtim- b-hemt ile bil-ymni vel-ikbl etrf- rhda saff-beste-i selm
olan tife-i yenieriyn ve cebeciyn ve sir temyna rifat-bah-i selm olarak,
dr- evket-medr- Husrevneye sye-endz- icll oldular. Ber-mutd- kadm
huzr- lmiun-nr- hneye r-ml eylediklerinde, cenb- Zll-i lh-i Pdih-
lem-penh hazretleri Serdr- ekremlerinin rzy- hnelerine mutbk ve dil-
hh- hmynlarna muvfk harekt- safnelerinden n, izhr- memnniyyet
ve ibrz- mahzziyyet eyleyerek, env- nevzi ikrm ve mezd-i tevkr iltift
u ihtirm birle d-i hamiyyet-p-i Hdvnelerine [25a] bir ferve-i al semmr
iks ve mcevher haner ve murassa sorguc ihsnyla mersimi itmmdan sonra,
Sadrazam- ulvvl-himem hazretleri dahi duy- devlet-i Pdihyi vird-i zebn
ederek, Bb- lden Sery- Asafnelerine terf ve rzn ebn lzime-i uhde-i
aliyyeleri olan ruyet-i umr- ibdullha kym ve in[ti]zm- Memlik-i mahrse-i
Pdihye bezl-i nakdiyye-i himmet ve say dikkat ihtimm oldular.
Ol Vezr-i azam-60 kerm-iyem ve ol Vekl-i mutlak- l-himem Gz el-

Hc Ysuf Ziy Paa hazretlerinin Rtbe-i Vezret-i uzm ve mesned-i Sadret-i
kbrya terflerinden el-yevmin-hz istiml buyurduklar mhr-i erflerinin
sec-i latfi olan eved Ysuf Azz-i Msr- dreyn61 mazmn- mltafet-nmnu
hiye-perdz- nsha-i madelet, dbe-i dvn- rsihul-erkn- efekat, ser-levha-i
knn-nme-i refet, knz- gencne-i icll devlet, gevher-i girn-mye-i sdk u
merhamet olan zt- ndirets-sft- Hdvnelerinde mehd olup, tevfk- nimer-
refk- Perverdigr ve b-himmet-i aliyye-i hazret-i Cihndr, iklm-i Msr zulmet-i
kfrden reh ve cenb- Neb Ysuf-s Azz-i Msr olup, mme-i mmin[n]e ziy
verdi. Cmle havss u avm ve sbyn nisvn ol Azz-i Msr dr- ukbda dahi
muazzez ve gzler hakknda mevd olan ucr- cezleye nil u mazhar olmalar
daavtna mdvemet muvzabet zere oldular.
[25b] Hemn cenb- Tertb-bahy- eczy- ecsm- mevcdt ve Terkb-fermy-

ansr- mahlkt celle nh62 Devlet-i ebed-peyvend-i Osmniyn, an Halfe-i
Yezdn- adl-iktirn ve Sleymn-zemn, Velyy-niam-i lem, Mlik-i rikbl-
60 Bu kelimeden sonra gelen kerem ( )kelimesinin zeri siyah mrekkeple izilmitir.

61 = Yusuf (Ziya Paa) iki dnyann Msrnn azizi olur anlamna gelen
Farsa bir cmledir.
62
= Onun n yce olsun anlamna gelen Arapa bir sen cmlesidir.
mem efendimiz hazretlerini serr-i evket-masr-i hnede ber-karr u ber-devm

ve fm-bad dahi kffr- hk-sr zerine mansr u muzaffer ve dim ad ve bed-
hhlarn makhr u mdemmer ve ur- hmyn- meymenet-makrnlarnda ez-dil
cn sha-i riyz- ekyk-sitn ve gaz v cihda isle-i zll-i rh u revn etmeden
tersn olmayup, Hakk- niam-i veliyy-i nimeti tezkr ederek, hamiyyet-i sdkne ve
ecat-i dilrne izhr eden kutb- dire-i Vezret-i uzm ve ems-i tbn- Veklet-i
kbr ve terf-sz- makm- Sadret-i uly, Sadr- l-cenb, dstr-i mel-nisb,
devletl, inyetl Gz el-Hc Ysuf Ziy Paa yesserallh m-yrd ve m-ye63
hazretlerinin kelime-i tmme-i terkb-i hilm hikem ve hulsa-i ulyy-i cd kerem
ve gevher-yekty- lutf himem olan vcd- mesd- lem-sd- mrvvet-endd-
safnelerin hat vu hatardan masn ve sye-i hem-vye-i dvernelerin mme-i
bild u ibd ve be-tahss bu serhad-nin Bendeleri zerinde devma makrn ve bed-
hh u bed-endnlarn ber-bd v harb u pernye mevsl eyleye, mn! [26a]
[Nazm]
Fe-hamden smme hamden lemi zevk u safa ald
Halik- cmle-deste sbha-i hamd sen ald
ekp dmen-i zelhy sadretden binp rahe
Melikler semda py- rahndan sad ald
Semiyy-i hazret-i Ysuf Peymber Sadrazam kim
Kuand t-i gayret-destine tr-i veg ald
n ald Msr kffrn yedinden, cmle mminden
Mescid-i himem, mebid-i hngehlerde du ald
Esr iken mebid hssaten ol Cmi-i Ezher
Aceb tedbr ile Ahsente b-ribh u gn ald
mm- finin merkadin kffr destinden
Vezr-i r-i b-zencr b-izn-i Hud ald
Hals etdi esrden grh-i ehl-i slm
Mcid koymad kffrda ber-vefk- rz ald
Zebnler yedinde koyma y Rabb dr- ukbda
dny kmn ber-vefk- meml rec ald
Tazarrula mecdi eylemidi bu murd in
D-dest-i berdte-i dergh- ar u kibriy ald
[26b]Beretle gelp ifti ttrn dedi trhin
Azz ola azzn mm-i dnyy Ziy ald
()
Sene 1216
63 = Allah (c.c.) (onun) diledii ve arzu ettii eylere ulamasn kolaylatrsn

anlamna gelen Arapa bir dua cmlesidir.
122 SLM LMLER DERGS
Ketebehl-Fakr ilel-Ganiyyil-Kadr, msevvedn ve mbeyyezun n-makle-i
celiyye [bi-kalemi] Abd-i nz Mehmed Emn e-ehr bi-Karahn-zde
hmiden lillhi Tel ve salliyyen al-nebiyyih Muhmmed ve lih
ve sahbih ve diyen iled-Devletil-
aliyyeti ve vzerih
ve vkelih
Trh-i tesvd Trh-i tebyz

Sene Sene
1217 1219
Trh li-ketbih
Sene
1221
Sevvedt hzihin-nshate al m-semit mines-sikt

Kaynaka
Ariv Kaytlar ve Yazma Eserler
BOA, AE, SSLM.III, nr. 24664; HH, nr. 6547-A, 6788.

TSMA, nr. E. 5478/1.
Arif Mehmed Efendi, Fetih-nme-i Garr b-Tevrh- Ran, Topkap Saray Mzesi
Ktphanesi, Hazine Kitapl, nr. 1438.
Ebubekir Celleddin Efendi, Msr Fethine Dair Ebcedli Trhler, Milli Ktphane, nr.
06 Hk 3171.
Endern, Osmn Vsf, Msr ve skenderiyye ve Hiczn Fethi Tevrihi, stanbul
niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi, TY, nr. 5501.
Gaznme-i Gz el-Hac Ahmed Paa, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud
Efendi, nr. 4910; Milli Ktphane, nr. 06 Hk 881.
Hall Nr, Trh, Sleymaniye Ktphanesi, ir Efendi, nr. 239.
Mehmed Emn Karahn-zde, Trhe, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi,
TY, nr. 6114.
Mustafa Behcet Efendi, Trh-i Msr (Mazharut-Takds bi-Zevli Devletil-Fransis
Tercemesi),Arkeoloji Mzesi Ktphanesi, nr. 1351; stanbul niversitesi
Nadir Eserler Ktphanesi, TY, nr. 19, 2448, 2452, 6034, 9628; Sleymaniye
Ktphanesi, Reid Efendi, nr. 646. [Baz nshalarda Mtercim smn ismi
gemekteyse de, bu eserin Behcet Efendiye ait olduu tespit edilmitir]
Mustafa Resm, Vaka-nme-i Msr, stanbul niversitesi Ndir Eserler Ktphanesi,
bnlemn Kitapl, nr. 2697.
Mtercim Ahmed sm Efendi, Trh, stanbul niversitesi Nadir Eserler Ktphanesi,
TY, nr. 6018 [I. Ksm].
e-ihb, Haydr, Kssat Ahmed Paa el-Cezzr, Bayerische Staatsbibliothek
(Mnih), Cod. Arab, nr. 428; Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, nr. 2393;
Beyazt Devlet Ktphanesi, Veliyyddn Efendi, nr. 3365.
Basma Eserler ve Akademik almalar
el-Acln, smail b. Muhammed, Kefl-Haf ve Mzll-lbs, II, haz. Ahmed el-

Haleb el-Attr, Beyrut 1352.
Afyoncu, Erhan, Tanzimat ncesi Osmanl Tarihi Aratrma Rehberi, stanbul 2013.
Ahmed Cevdet Paa, Trh, VI-VII, stanbul 1309.
Albn, Muhammed Nsruddn, Silsiletl-Ehdsiz-Zafeti vel-Mevza, I, Riyd
1412/1992.
Arthur Goldschmidt, Biographical Dictionary of Modern Egypt, Colarado 2000.
Ayalon, David, The Historian al-Jabarti and His Backround BSOAS, C. XXIII, Londra
1960, s. 217-249.
Ayyldz, Kemal, Msrn 1798de galine Dair Mkleme Mazbatalar Mecmuas
(nceleme-Metin), Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2012.
Babinger, Franz, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, trc. Cokun ok, Ankara 1992.
Baer, Gabriel, Al Mubareks Khitat as a Source for the History of Modern Egypt,
Political and Social Change in Modern Egypt: Historical Studies from the Ottoman
Conquest to the Unidet Arab Republic, London 1968, s. 13-27.
Balic, Smail, Katalog Der Trkischen Handschriten Der sterreichischen
Nationalbibliothek, Neuerwerbungen 1864-1994, Ankara 2006.
124 SLM LMLER DERGS
Blochet, E., Catalogue des Manuscrits Turcs, II, Paris 1933.

Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur (Zweiter Supplementband), II,
Brill 1938.
Bulut, Abdullah, Rsihin Gemi ve Gemicilikle lgili Bir Tarih Manzumesi, A..
Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Sa. 21, Erzurum 2003, s. 73-83.
Cb mer Efendi, Cb Trhi / Trh-i Sultn Selm-i Slis ve Mahmd- Sn) Tahll ve
Tenkidli Metin, haz. Mehmet Ali Beyhan, Ankara 2003.
Can, Dilek, Cezzar Ahmet Paa, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm
Lisans Bitirme Tezi, stanbul 1968.
el-Cebert, Abdurrahman b. Hasan, Acibl-sr fit-Tercimi vel-Ahbr (A.A.
Abdurrahm neri), I-IV, Kahire 1997-1998.
............, Mazharut-Takds bi-Zevli Devletil-Franss, thk. Abdurrahm Abdurrahman
Abdurrahm, Kahire 1998.
elik, Yksel, Siyaset-Nasihat Literatmzde Nadir Bir Tr: Msrn gali zerine
III. Selime Sunulan Tesliyet-nme, Trk Kltr ncelemeleri, Sa. 22, stanbul
2010, s. 85-126.
Dnimend, smail Hmi, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, V, stanbul 1972.
Deighton, H.S., Some English Sources for the Study of Modern Egyptian History,
Political and Social Change in Modern Egypt: Historical Studies the Ottoman
Conquest to the Unidet Arab Republic, London 1968, s. 59-67.
Delll-Matbtil-Msryye, haz. Ahmed Muhammed Mansr vdg., Kahire 1975.
el-Yes, Luyis eyh, el-dbl-Arabiyye f Karnit-Tsii Aer, I, Beyrut 1910.
Erkal, Abdlkadir, Cellinin Mr-i lem Adl Mesnevisi, A.. Trkiyat Aratrmalar
Enstits Dergisi, Sa. 9, s. 65-77.
Erkan, Mustafa, Gazavatnme, DA, Ankara 1996, XIII, 439-440.
Fatin, Davud, Tezkire-i Htimetl-Er, stanbul 1271.
Fihrisl-Mahttit-Trkiyyetil-Osmniyye, I, Kahire 1987.
Flgel, Gustav, Die Arabischen, Persischen, Trkischen, Handsschriften der. k.u.k.
Hofbibliothek zu Wien, II, Wien 1865.
az-nme-i Cezzr az el-Hac Ahmed Paa, haz. Osman Ko, Baslmam Yksek
Lisans Tezi, Kayseri 1992.
Gler, Mustafa, Cezzar Ahmet Paa ve Akka Muhasaras, stanbul 2013.
Haddad, George M., The Historical Work of Niqula el-Turk 1763-1828, Journal of the
American Oriental Society, C. 81, No. 3, Connecticut 1961, s. 247-251.
Halil Merdem Bey, Aynl-Karnis-Slisi Aer fil-Fikri ves-Siyseti vel-ctim, tkd ve
tlk. Adnan Merdem Bey, Beyrut 1977.
Hamedn, Abdlhamid Salih er-Rebdv, Mahmud, el-Cebert, Abdurrahman b.
Hasan, Mevsat Almil-Ulem vel-debil-Arab vel-Mslimn, Beyrut
1426/2005, V, 102-104.
el-Hab, smail, Hulstn m-yrd min Ahbril-Emr Murd, thk. Hamza Abdlaziz
Bedr Daniel Crecelius, Kahire 1992.
hsanolu, Ekmeleddin, Mehmed Ali Paa Dneminde Msrda Tercme Hareketi ve
Trkenin Yeri, Prof. Dr. Ramazan een Armaan, stanbul 2005, s. 25-50.
nal, bnlemin Mahmut Kemal, Son Asr Trk airleri, I, stanbul 1988.
nn, Muhammed Abdullah, Msrul-slmiyye ve Trhul-Htatil-Msriyye, Kahire
1350/1931.
............, Merrih Msril-slmiyye ve Mesdirt-Trhil-Msr, Kahire 1338/1969.
zzet Hasan Efendi, el-Hamletl-Fransiyye al Msr: F Davi Mahttin Osmn,

Mahttt Ziynme li-Drendeli, trc. Ceml Said Abdlgan, Kahire 1999.
............, Ziynme, Sadrazam Yusuf Ziya Paann Napolyana Kar Msr Seferi (1798-
1801), haz. M. lkin Erkutun, stanbul 2009.
Kaly, Mehmed Emn Ref-i, Dvn- Ref-i Kaly, stanbul 1284.
Kamil Paa, Trh-i Siys-i Devlet-i Aliyye-i Osmniyye, stanbul 1327.
Karahanolu, Mtak Hatif Krzolu, Fahrettin, Karahanolu Aile Tarihesi ve
Karahanolu M. Muhtarn iirleri Kitapl, Erzurum 1986.
Karatay, Fehmi Ethem, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou,
II, stanbul 1968.
Kehhle, mer Rza, Mucemul-Mellifn, XIII, Beyrut ty.
Krzolu, Fahrettin, Atatrk niversitesine Kitaplar Balananlar, Atatrk
niversitesinin Kuruluunun XX. Yl Armaan IV. Kitap: eitli Konular,
Erzurum 1978, s. 200-238.
Levend, Agh Srr, Gazavt-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavt-nmesi, Ankara
1956.
Maksudolu, Mehmet, Cebert, Abdurrahman b. Hasan, DA, stanbul 1993, VII,
190-191.
Maurice, Gaudefroy Demombynes, Gaston Wiet Nicolas Turc: Chronique dgypte
1798-1804, le Caire 1950, Syria Revue dArt Oriental et dArchologie, Paris
1951, XXVIII, 149.
Mehmed Thir, Bursal, Osmnl Mellifleri, I-III, stanbul 1342.
Mustafa Behcet Efendi, Trh-i Msr Terceme-i Behcet Efendi, stanbul 1282.
Mustafa Nr Paa, Netyicl-Vukt, haz. Ylmaz Kurt, Ankara 2008.
Nc, Zheyr Muhammed, e-ihb, el-Emr Haydar b. Ahmed, Mevsat Almil-
Ulem vel-debil-Arab vel-Mslimn, Beyrut 2007, XV, 233-234.
Nedm, Ahmed, Nedm Dvn, nr. Hseyin Mustafa, stanbul 1338-1340.
Nef, mer, Nef Divan, haz. Metin Akku, Ankara 1993.
mer, mer Abdlazz, Abdurrahmn el-Cebert ve Nikola et-Trk: Dirse ve Mukrane,
Beyrut 1978.
Red, Ahmed, Harital ve Resimli Mkemmel Trh-i Osmn, II, stanbul 1327.
Reybaud, Louis, Histoire LExpdition Franaise En gypte, I-X, Paris 1830-1836.
Rznme-i Cerde-i Havdis, Nu. 171-201 (11 M 1282 23 S 1282 / 6 Haziran 18
Temmuz 1865), Nu. 211 (7 Ra 1282 / 31 Temmuz 1865).
es-Sagn, Ebl-Fezil Hasan b. Muhammed b. Hasan el-Kure, Mevzts-Sagn,
thk. Necm Abdurrahman Halef, Dmak 1980.
Sar, Nil, Behcet Mustafa Efendi, DA, stanbul 1992, V, 345.
Sarkaya, Hseyin, Ahmed Vsf Efendi ve Mehsinl-sr ve Hakikul-Ahbr 1209-
1219 (1794-1805), Baslmam Doktora Tezi, stanbul 2013.
Shaw, Stanford J., Turkish Source-Materials for Egyptian History, Political and
Social Change in Modern Egypt: Historical Studies the Ottoman Conquest to the
Unidet Arab Republic, London 1968, s. 28-48.
Srr Osman Efendi, Dvn- Srr, Bulak 1255.
St, Tevfik, Trke Szlklk Tarihinde Mtercim sm ve Kamus Tercmesi,
Tarih Okulu Dergisi, Sa. XVI, zmir 2013, s. 541-553.
n-zde Mehmed Atullh Efendi, n-zde Trhi, I-II, haz. Ziya Ylmazer, stanbul
2008.
126 SLM LMLER DERGS
evki, Esseyyid Mehmed, Gaznme-i Cezzr Gzi el-Hacc Ahmed Paa, haz. Faika
Jale zyaln, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Lisans
Bitirme Tezi, stanbul 1971.
e-ihb, Haydr, Trhul-Emr Haydr e-ihb, haz. Marun Rad, I-IV, Beyrut
1995.
e-iyyl, Cemaleddin, Triht-Tercemeti f Msr f Ahdil-Hamletil-Fransiyye, Kahire
1420/2000.
Tekinda, ehabeddin, Yeni Kaynak ve Vesikalarn I Altnda Banapartenin Akk
Muhsaras, Tarih Dergisi, C. XV, Sa. 20, stanbul 1965, s. 1-20.
Tokat Mutasarrf Haydar, Trh-i Umm (Msr Tarihi), stanbul 1320.
et-Trk, Muallim Nicolae, Histoire de Lexpdition des Franais en gypte par Nakoula
el-Turk, thk. ve trc. M. Desgranges Ain, Paris 1839.
Uzunarl, smail Hakk, Baveklet Arivinde Bonapartn Akk Muhasarasna
Dair Bir Vekayiname, Tarih Semineri Dergisi, Sa. II, stanbul 1938, s. 3-31.
Walsh, Thomas, Journal of the Late Campaing in Egypt: Including Descriptions of
That Country, and of Gibraltar, Minorca, Malta, Marmorice and Macri with an
Appendix; Containing Papers and Documents, London 1803.
Zirikli, Hayreddin, el-Alm, III, Beyrut 1992.
Mustafa Sabr Efendnn Kader Hakkindak

Grlernn Tahll
Emine k*
Z
slm tarihi boyunca zerinde en ok tartlan meselelerden biri olan
kader konusu, gnmzde de bu zelliini korumaya devam etmektedir.
Mustafa Sabri Efendi bu konuda mstakil bir eser kaleme almak suretiyle
mevzuyu eitli ynlerden detayl ekilde tartmtr. Bu nedenle kader
hakknda sz sylemek isteyen kimsenin mstani kalamayaca ahslar
arasndaki yerini almtr. Makalemiz, Mustafa Sabri Efendinin kader
yorumunu, konuyla ilgili grlerinin tahlil ve deerlendirmesini ele
almaktadr.
Anahtar kelimeler: Allah, kul, kaza, kader, irade, fiil.
ANALYSIS OF MUSTAFA SABRI VIEWS ABOUT THE FATE

Abstract
Throughout the history of Islam, one of the most discussed issues is fate,
today continues to maintain this feature. Mustafa Sabri Efendi get drafted
by an independent work of the various aspects of this subject has been
discussed thoroughly and descending to details. Therefore, anyone who
wants to speak about the fate of the property has not stay away from him.
Our article examines the Mustafa Sabri Efendis fate review, analysis and
evaluation of opinions on the subject.
Keywords: God, servant, accident, fate, wills, deed.

Giri
Peygamber efendimizden itibaren eitli almlara konu olan kader, asln-
da ilah bir sr olarak telakki edilmi olmasna ramen1 btn dnemlerde
en ok tartlan meselelerden biri olma zelliini devam ettirmitir. Allahn
ilim, irade, kudret ve tekvin sfatlaryla birlikte deerlendirilen bu konu, cebir
ve ihtiyar arasnda gidip gelen ve zaman zaman birbirine muhalif olan eitli
grlerin mzakere edilmesine sebep olmutur. Bunlar arasnda ne ka-
rak tartmalara sebep olan temel mesele, Allahn her eyi ezelde belirlemesi
gereiyle kullarn kendi eylemlerini gerekletirme zgrlklerini birbiriyle
badatrma glnden kaynaklanmaktadr. Bu mnada ilah takdirin ne
anlama geldii, bunun kullarn fiilleri zerindeki rol ile alkal olarak farkl
anlama ve yorumlama ekilleri ortaya kmtr. Dnce tarihi iinde ele al-
np eitli ekillerde zme kavuturulmu olsa da, bu zmlemeler niha
ve genel-geer bir kabul olarak herkes tarafndan benimsenmedii iin ka-
der hakknda yaplan mzakereler gnmze kadar devam etmitir. Kaderin
*
Yrd. Do. Dr., Gaziosman Paa niversitesi, lahiyat Fakltesi, Kelam ve slam Mezhepleri
Tarihi Anabilim Dal
1 bkz. Yusuf evki Yavuz, Kader, DA, XXIV, 59.
128 SLM LMLER DERGS
farkl bak alarna gre yaplan yorumlarndan birbirinden farkl sonula-

ra ulalmas, bu konuda alternatif grleri grmezden gelerek yaplan tek
ynl deerlendirmelerin isabetsiz olduunu gstermektedir.
Kader meselesinin zmn zorlatran dier bir husus, konunun hem
beer hem de ilah olmak zere iki ynnn bulunmasndan kaynaklanr.
Mesele btnyle ilah ilim, irade, kudret ve tekvin erevesinde ele aln-
dnda kulun sorumluluu temellendirilemezken, tamamen kulun iradesi
perspektifinden yaklalarak yaplan yorumlar da ilah kudrete halel getirme-
si nedeniyle meselenin doru tahliline ulamay engellemektedir. Bu noktada
kurulacak olan hassas denge, problemi izah etmede daha isabetli ve tutar-
l sonularn elde edilmesine katk salayacaktr. Mustafa Sabrinin kaderle
balantl konulara olan yaklam biimi, bu konudaki farkl bak alarn
grp deerlendirme noktasnda bizlere katk salayacaktr.
ten ve dtan gelen her trl muhalif fikir karsnda slmn esaslarn
savunan Mustafa Sabri Efendi (1869-1954) dinde teceddt ve kolaylatrma
ad altnda yaplan ve zde dini tahrife gtren almalarn en ok slm
inancna zarar verdiini ve bu nedenle akdeyi savunma gerei hissettiini
ifade ederek2 kelm ve itikad ilmine eildiini sylemitir. Batda yaygn olan
pozitivist, materyalist ve ateist gibi akmlarn slm dnyasndaki uzantla-
rnn daha ok kelm ve uslddn alann etkilemesi3 Mustafa Sabriyi bu
alana yneltmi, kader meselesinin de aralarnda bulunduu temel inan
konularn tahrif ettikleri gerekesiyle aralarnda Ferid Vecdi ( 1878-1954),
Muhammed Abduh (1849-1905), Reid Rza (1865-1935), Muhammed Mus-
tafa el-Merai (1881-1945) ve Abbas Mahmud el-Akkad (1889-1964) gibi d-
nrlerin de bulunduu yeni aklclk okulu mensuplarn eletirmitir.4
On dokuzuncu asrn ilk yarsnda slm dnyasnda Bat ile temaslarn
balamas ve yeni felsef akmlarn Mslmanlar tarafndan renilmesinden
sonra eitli evrelerce dillendirilen slm mani-i terakkidir sloganna kar
slm dnrleri yeni araylar iine girmi ve dinin ilerlemeye mani olma-
dn, pozitif ilimlerle bir tearuz iinde bulunmadn ispat etmeye alm-
lardr. O dnemde slmn terakkiye mani olduu iddias arlkl olarak ka-
der ve tevekkl prensipleri zerinden gndeme tanmakta, slmda bulunan
bu akdeler, Mslmanlar tembellie ittii ve atlete srkledii gerekesiyle
eletirilmekteydi. Kader inancna baktaki farkllklar sosyal hayatta da yan-
sma bulmu, kaderci veya zgrlk bak alarnn toplum hayatndaki
mspet veya menfi izdmleri bu inanc daha da nemli hale getirmitir.5 Bu
durum karsnda ulema eitli argmanlar gelitirmi ve genellikle bu akde
yanl anlald gerekesiyle tevile tabi tutularak aklanmtr.
2 Mustafa Sabri Efendi, Mevkifl-Akl vel-ilim vel-lem min rabbil-lemn ve ibadihil-mrseln,

Beyrut-Lbnan: Dr hyit-trasil-Arab 1401/1981, I, s. 15.
3 Yusuf evki Yavuz, Mustafa Sabri Efendi, DA, XXXI, s. 351.
4 Yavuz, a.g.md., s. 352.
5 bkz. Ramazan Altnta, Yazgc ve zgrlk Tevekkl Anlaynn alma Hayatna Etki-
leri, Dini Aratrmalar Dergisi, 2000, II, sy. 7, s. 113-136.
Mustafa Sabri Efendinin Kader Hakkndaki Grlerinin Tahlili 129
Mustafa Sabri Efendi mslmanlar kendi dinlerinden soutmay ama-

layan Bat kaynakl eitli eletiriler olduunu, iinde baz din alimlerinin de
bulunduu bir kesimin bu propagandalarn tesiri altna girerek kaza-kader
ve tevekkl inanlar bata olmak zere slm akde esaslarn slah edip d-
zenleme yoluna gittiklerini ifade eder.6 Ona gre yaplmas gereken slah ad
altnda bu inanlara daha fazla zarar vermek deil, tam aksine akde esasla-
rn mslmanlarn gznde ihya edip yeniden canlandrmaktadr.7 Mustafa
Sabri Efendi Bat dnyasnn olumsuz ynlendirmesinden ziyade mslman-
larn tutumlarnn slm dinine zarar verdiini dnd iindir ki eleti-
ri ve reddiyelerini daha ok mslman limler zerinde younlatrmtr.8
Ona gre dinin baz esaslar deil, mslmanlarn zihinlerinin slaha ihtiyac
vardr. Onlarn hastal ise din zayflndan kaynaklanan kalp zayfldr.
Mslmana yakan bakasna benzemeye almak deil, kendi dininin ky-
metini bilmektir.9 Mustafa Sabri Efendiye gre iinde bulunduumuz olum-
suz durumlardan kurtulmann ve hedefe ulamann yegne yolu kendisinde
en ufak bir phe olmayan slm dininin esaslarna sarlmaktr10. O, ms-
lmanlarn gerileme sebeplerinin slma ve akdelerine balanmaktan deil,
aksine slmdan uzaklamaktan kaynaklandn iddia etmitir. Eserlerin-
de hem Bat pozitivizminin slm dnyas zerindeki olumsuz etkisini, hem
de Mslman ilim adamlarnda meydana gelen dnce kaymalarn konu
edinmitir. Bu anlamda eletirilerini her iki tarafa yneltmi olsa da, arlk-
l olarak modernist slmclar hedef ald dikkat eker. Bu dnceleriyle
tecdit hareketine kar kan Mustafa Sabri, bunun sebebini yle aklar:
Din kntnn sebebi er hkmlerin zamana gre tadil edilmeyerek sabit
braklmas veya slm dinine yabanc hurafelerin karm olmas deildir.
Asl sebep Mslmanlarn dinlerini ihmal etmeleri, dini vazifelerine fiilen ve
amelen riayet etmemeleridir. Ona gre din hkmleri zamann icabna uya-
cak ekilde deitirmek, yeni bir din yapmak gibidir11. Tecdit ve yenilik ad
altnda yaplanlar taklidden ibarettir ve bu mnada taklid ile tecdit arasnda
fark yoktur.12 Mustafa Sabri Efendinin kader konusuna da bu pencereden
bakt, slmda hedef seilerek eletirilen dier konularda olduu gibi bu
meselede de savunmac bir yaklam tercih ettii grlr.
Mustafa Sabrinin itikad alanla ilgili bir ok eseri vardr. Bunlar arasn-
da mstakil olarak kader konusuna hasrettii eseri Mevkful-beer tahte
6 Mustafa Sabri Efendi, nsan ve Kader (trc. sa Doan), stanbul: Bayrak Yay., 1989, s. 293.
7 Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 296.
8 Yeni slm Mtehidleri hakknda yazd makalesinde, Musa Carullah Bigiyef (1875-1945)
bata olmak zere baz mslmanlarn Avrupann medeniyette ilerde olmalarnn etkisiyle
slm lkelerinin iinde bulunduu olumsuz artlarn, benimsedikleri dinden ve taassuptan
kaynaklandna inandklar ve bu nedenle de mslmanlarn Avrupay taklid hastalna
tutulduklarn ifade etmitir. (bkz. smail Kara, Trkiyede slmclk Dncesi-II, stanbul:
Kitabevi, 1997, s. 387 (Mustafa Sabri, Yeni slm Mtehidlerinin Kymet-i lmiyesi, s. 158-64
(1337-1335) den naklen); Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 15).
10 Mustafa Sabri, Mevkfl-akl vel-ilm, I, 9.
11 Mustafa Sabri Efendi, Dn Mcedditler, stanbul: Sebil Yaynevi, 1969, s. 13-14.
130 SLM LMLER DERGS
sultanil-kader baln tar. Kader meselesini ok ynl olarak ele ald

bu kitapta kullarn fiilleri, irade-i cziyye ve irade-i klliyye, hidyet-dallet,
Allahn ilminin cebri gerektirip gerektirmedii gibi konulara temas etmi,
Ear ve Mturid grleri karlatrmtr. Kullarn fiilleri konusunda ba-
ta Mturid gre sahip olmasna ramen, daha sonradan insann irade
asndan icbar altnda bulunduunu savunan Ear gr tercih ettiini
syler. Eser 1929 ve 1933 ylnda Msrda baslm, Trkiyede ise nsan ve
Kader adyla 1989 ylnda sa Doann evirisi ile Kltr Basn Yayn Birlii
tarafndan yaynlanmtr.
Mustafa Sabri Efendinin kader konusuna temas ettii baka eserleri
de vardr. Bunlar arasnda Mevkifl-akl vel-ilim vel-lem min rabbil-
lemn ve ibadihil-mrseln adl almasn zikretmek gerekir. Ansiklo-
pedi mahiyetinde olan ve Mustafa Sabri Efendinin en nemli eseri olarak
kabul edilen bu kaynak kitap drt ciltten mteekkildir. Bu eserinde daha
nce deiik yerlerde yazd yazlar da genileterek kelm, akaid, felsefe,
tarih, tefsir, hadis, fkh, sosyoloji, psikoloji, siyaset ve edebiyat gibi birok
alana yaymtr. Bu eserde yer verdii itikad konular arasnda Allahn var-
lna ilikin deliller, vahdet-i vcd, bilim-din ve bilim-akl mnsebeti, n-
bvvet ve hiret inancnn delilleri, slma gre din-siyaset ilikisi ve kader
gibi mevzular zikretmek mmkndr. Ayrca dinin tahrifine neden olduklar
gerekesiyle dinde teceddt yanls olarak kabul edilen Abduh, Ferid Vecdi
ve Afgani hakknda sert eletirilerde bulunmutur.13 Eserin birinci ve ikin-
ci cildi Gl Neriyat tarafndan eyhlslm Mustafa Sabri Efendinin Msr
Ulemasyla lmi Mnakaalar adyla Latinize edilerek baslmtr.
Mustafa Sabrinin kader konusuna temas ettii bir dier eseri Din M-
cedditler Yahut Trkiye in Necat ve til Yollarnda Bir Rehber bal-
n tar. Burada yer alan kader hakkndaki grlerin 1933 ylnda yazlan
Mevkfl-beer tahte sultanil-kader (nsan ve Kader) adl eseriyle birlikte ele
alnarak incelenmesi gerekmektedir. Zira her iki eser incelendiinde zellikle
kadere bak asnda baz farkllklar dikkat ekmektedir.
1. Mustafa Sabri Efendinin Kaza ve Kader Konusuna Bak

Szlkte Allahn btn nesne ve olaylar ezel ilmiyle bilip belirlemesi ve
bu ezel plana uygun ekilde yaratmas anlamna gelen kaza ve kader kelime-
leri14 meydana gelen olaylar zerinde Allahn kudret ve otoritesine iaret et-
mektedir. lgili yetlerde de Allah katnda her eyin bir plannn bulunduu15,
13 Mustafa Sabri, Mevkfl-akl vel-ilm, I, s. 23-26.

14 Ragb el-Isfehan, Mfredt elfzil-Kuran (nr. Safvan Adnan Dvd), Beyrut: Dr-
amiyye, 1997/1418, kdr md., s. 658-659; kaz md., s. 674-676; Seyyid erif Crcni,
Kitbt-Tarift (nr. Muhammed Abdurrahman Maral), Beyrut-Lbnan: Drn-nefis,
1428/2007, s. 252.
15 er-Rad 13/8.
Allahn her eyi bir kadere gre yaratt vurgulanmakta16, her eyin mlikinin
Allah olduu ve bu anlamda kulun fiili gerekletirme gc zerinde bir etki-
sinin olamayaca ve acizlii ihsas ettirilmektedir.
Dier taraftan yine kullar baz sorumluluklara sahiptir ve yapp ettiklerin-
den mesuldr. Kiilere yklenen bu sorumluluk onlarn iledikleri fiillerinde
bir tesirinin olduunu gsterir. Zira insann eylemlerinden sorumlu olmas
iin ayn zamanda bu fiillerinin faili olmas gerekir ve bu algy destekleyen
yetler de vardr. Buna gre kaza ve kader konusunu tartmal hale getiren
asl ihtilaf mevzuu, sorumluluk gerektiren beer fiillerde insann bir irade ve
rol olup olmad hususudur. Dolaysyla kadere ilikin temel mesele insan
fiilleri konusunda dmlenmekte ve mevzular arlkl olarak bu konu etra-
fnda ekillenmektedir. Kaza ve kader konusunu Allahn ilmi, kudreti, meiy-
yeti ve yaratmas balamnda ele alan Mustafa Sabri Efendinin de insan fiilleri
konusuna arlk verdii grlmektedir. Bu konuyla ilgili olan yetlerin ierii
ve okunma biimi, konunun temelde iki ana yaklam halinde ele alnmas-
na kaynaklk etmitir. Bir taraftan bakldnda her eyin ilh takdir sonucu
meydana geldiine ve insann fiillerinin de cebir altnda gerekletiine iaret
eden eitli yetler vardr.17 Dier taraftan birok yet insanlarn fiillerinde
muhayyer olduu, Allahn kullarn herhangi bir fiili ilemeye mecbur brak-
mad mnasn teyid etmektedir.18 Allahn iman edip yararl ilerde bulunan
kiilerin imanlarn, ilah buyruklara kar kanlarn da dalletlerini artraca
beyan edilmek suretiyle19 insanlarn din sorumluluklarnda kendi iradelerinin
rolne dikkat ekilmitir. Mustafa Sabri Efendi konuyla ilgili her iki hakikati
uzlatrma esasna dayal mutedil yorumlarn esas alnmas gerektiini vur-
gulayarak orta yolu iaret etmi olmakla birlikte20, kendi yorum ekli de tefrit
ierdii gerekesiyle eitli eletirilere maruz kalmtr.21
Mustafa Sabri Efendinin kader konusundaki grleri Dini Mcedditler
ile Mevkifl-beer (nsan ve Kader) adlarn tayan iki eseri arasnda az da
olsa baz farkllklar arz etmitir. Kader konusundaki fikirlerinde meydana
gelen kaymay her iki eserin mukayese edilmesiyle tespit etmek mmkndr.
Dini Mcedditler adl eserinde, Haim Nahide (1880-1962) kar Mutezileyi
kollad grlen Mustafa Sabri hem Mutezile hem de Mtrdiyye mezhebi-
ne kar daha lml bir yaklam sergilemi, Mutezilenin slm bir mezhep
16 el-Kamer 54/49.
17 l-i mrn 3/166, 176; er-Rd 13/8; el-Kamer 54/49; el-Hadd 57/22.
18 el-Kehf 18/29; el-Ankebt 29/14; es-Secde 32/19-20; Sebe 34/37-38; Ysin 36/54, 63-64.
19 el-Bakara 2/7, 8, 14; en-Nisa 4/168-169; el-Arf 7/27; brahim 14/27; el-sr 17/45-46;
el-Kehf 18/13-14, 17; el-Hucurt 49/7.
21 Mustafa Sabrinin kader konusundaki grlerini yanl olduu gerekesiyle eletirenler iinde
n plana kan isim Zahid el-Kevseridir. Zahid el-Kevserinin el-stibsar adl eserinde yer verdi-
i grlerin tahlili iin bkz. mer Aydn, Mehmed Zhid Kevser ile Mustafa Sabri Efendinin
Kader Konusundaki Tartmas, Uluslararas Dzceli M. Zhid Kevser Sempozyumu Bildirileri,
24-25 Kasm 2007, Dzce, s. 637-647. Mustafa Sabri eletirisi iin ayrca bkz. H. Sabri Erdem,
Trk Kelamclar bn Keml (1468-1534) ve Mustafa Sabride (1860-1954) Kader Problemi ve
Anlambilim Asndan Bir Deerlendirme, AFD, XLVI (2005), s. II, s. 43-54.
132 SLM LMLER DERGS
olduunu sylemitir.22 Bu eserinde insann kendi amellerinin neticesinden

mesul tutulmas sebebiyle fail-i muhtar olduuna dellet eden yetlerin bu-
lunduunu kabul etmek gerektiini ifade eden Mustafa Sabri,23 insanlarn
sadece ezelde takdir edilmi ilah hkm uygulad kabul edildii taktirde,
btnyle zdrar bir durumun gerekletiini ve kulun muhayyerlik hak-
knn btnyle elinden alnm olacan ifade eder.24 Halbuki zerre kadar
iyilik ve ktlk yapan kimsenin bunun karln greceine dair ilah be-
yann25 kula ait bir iradenin varln belgelediini sylemektedir.26 Kader ko-
nusuna zel bir balk ayrd bu eserinde ilah takdirle ilgili yet ve yorum-
lar ncelemi olmakla birlikte27, dier eserlerinde yer alan grlerine gre
daha lml bir bak as sergilediini ifade etmek mmkndr.28 Mustafa
Sabri, kaderle ilgili hayatnn daha sonraki dnemlerinde ulat ve isabetli
olduuna inand iin tercih ettiini syleyip srarla Mevkifl-beer adl ese-
rindeki grleri savunduu iin makalemizde de bunlar esas alnm ve bu
grler zerinden deerlendirmelerde bulunulmutur.
Mustafa Sabri Efendi kader meselesini ilah bir sr olarak benimsemesi-
ne ramen gndemine alp tartma sebebini yle beyan eder: Batl Millet-
lerin terakkisi karsnda Mslmanlarn akideleri sarslnca bunun sorumlu-
lar arasnda kadere iman konusu da gsterilmi, bu akidenin mslmanlar
tembellie ittii ve geri kalmalarna sebep olduu iddia edilmitir.29 Bu mesele
mslmanlarn tenkit edilmesine sebep olunca ya kaza-kader akidesi inkr
derecesinde tevil edilmi veya bu alanda hrriyeti gr savunan Mutezile
mezhebine ynelme yolu tercih edilmitir.30 Kader meselesinde derinleme-
nin aleyhindeki grlere ramen slmn bu akdesine kt zan besleyenle-
rin dncelerini krmak ve mslmanlarn geri kalmalarnn faturasn bu
akdeye ykleyenlere cevap vermek iin kader konusunda derinleme gerei
duyduunu ve kaderle ilgili eserini buna istinaden yazdn ifade etmitir31.
22 Mustafa Sabri, Dini Mcedditler, s. 165.

25 ez-Zilzl 99/7-8.
27 Mustafa Sabri fiillerin Allahn kudret ve iradesi dahilinde gerekletiini ifade etmi, kullarn
irade ve ihtiyarlarn Allahn kll iradesi erevesi iinde dnmtr (bkz. Dini Mceddit-
ler, s. 133-138).
28 Mustafa Sabri Efendinin Dini Mcedditlerde dile getirmi olduu u ifadeler lml bak a-
snn ana hatlarn zetler mahiyettedir: Cenb- Hakkn bir eyi vukuundan nce meydana
gelecei ekilde bilmesi ve o bilgi zerine takdir ve irade buyurmas kullar hareketlerinde
cebre sokmaz. nk ilah ilimde kullarn kendi ihtiyar ve iradeleri de mevcut olduundan, bu
bilmek ve takdir etmek kullarn arzularna zt deildir. Cenb- Hakkn ezeli ilmi vakalar ze-
rinde msbet veya menfi bir tesir yapmamak zere sadece onlara meydana gelecekleri vech ile
taalluk eder (bkz. Mustafa Sabri, Dini Mcedditler, s. 137).
29 Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 35. Bu akidenin bizatihi kendisinin insanlar tembellie
ittii sylenmese de son dnemde kader ve tevekkl anlaynn yanl telakki edilmesinden
kaynakl bir toplumsal dejenerasyonun yaand iddialar gn yzne kmtr. (bkz. Ra-
mazan Altnta, Yazgc ve zgrlk Tevekkl Anlaynn alma Hayatna Etkileri, Dini
Aratrmalar Dergisi, 2000, II, sy. 7, s. 113-136).
30 Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 34, 40.
Mustafa Sabri slm milletlerinin geri kalma sebeplerini kader inancna ba-
layanlar eletirerek kadere iman akdesinin brakn mslmanlar geride b-
rakmay aksine birok faydalar iinde barndrdn syleyerek bu faydalar
u ekilde sralamtr: Kadere iman ileri terke deil, kiileri dnya ve ahiret
iin almaya sevk eder. Kii Allah tarafndan sevkedildii iin sahip olduk-
larn kaybettiinde en ufak bir mitsizlie kaplmaz. Baarya ulat zaman
da zafer sarholuuna boulmaz.32
Mustafa Sabri Efendinin kaza ve kader konusundaki grleri sebebiyle
temas ederek yer yer eletirdii baz grup ve kiiler bulunmaktadr. Bunlar
arasnda kaderi reddetmesi ve kullarn fiillerinin mahluk olmadn sylemesi
sebebiyle birinci derecede onun eletirilerine hedef olan mezhep Muteziledir.
Mustafa Sabri bu mezhep mensuplarn hayr ile errin arasn ayrarak hayr
Allaha, erri de insana nispet etmek suretiyle Mecsilere benzedikleri iin
eletirmitir.33 Mezhepsel anlamda kulun iradesini savunan Mutezileyi ve
Mutezil grleri savunduu gerekesiyle de Mtrdiyeyi eletirerek yer yer
Mtrdiyyeyi Mutezileden daha zararl grdn ifade etmitir.34 O bu iki
mezhep grlerine olan meylin kaza ve kader inancn zayflatma ynndeki
Bat kaynakl gayretlere itirak mnas tadna inanmtr.35
Mustafa Sabri kulda bulunduunu ifade ettii ihtiyar iki ekilde tanmlar:
1. Kul, muhtar suretinde mecburdur. 2. Kul fiillerinde muhtar, ihtiyarnda
mecburdur, yani dilediini dilerken mecbur, dilediini yaparken de muhtar-
dr.36 Bu aklamalar kulda hakiki anlamda bir ihtiyar olmadn, insann ih-
tiyarnn sadece lafz olduunu artrsa da Mustafa Sabri bu yorumu redde-
der. Ona gre insann ihtiyar hakkidir, kul mna ve netice asndan mecbur-
dur, ekl ihtiyar hakki olmayan ihtiyar mnasna gelmez.37 htiyar yok eden,
fakat sorumluluu ortadan kaldrmayan bu cebri, ikrah manasndaki cebrden
ayrmak iin manevi cebir olarak niteleyen Mustafa Sabri,38 mecburiyet ve
mesuliyeti birletirme sebebini yetlere dayandrm, Kurann bu konudaki
bak asn esas aldn, bu iki hususu akln kabul etmekte zorlanmasnn
gerekte mmkn olmayaca mnasna gelmediini ifade etmitir.39 Mustafa
32 Mustafa Sabri, nsan ve Kader, 304.

33 Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 315-317. Bu benzetmenin ayns Mtrd tarafndan da
Mutezileye yaplmtr (Mtrd, Eb Mansur Muhammed b. Mahmud, Kitbt-Tevhd (nr.
Bekir Topalolu ve Muhammed Aru), Ankara 2003, s. 138-139.
34 Mustafa Sabrinin Mtrdlerin kaza ve kaderle alakal grlerine kar kmasnn bir
dier nedeni Muhammed Abduh ve takipilerinin Earlerin kader ve irade anlayn slm
cemiyetinin geri kal nedenlerinden biri olarak grmeleri ve bu nedenle Mtrdnin kader
ve irade anlayna ynelmi olmalardr. Mustafa Sabri Efendi bu anlaya tepki gstererek
esas gerilik sebebinin kader inancnn zayflamas, cehalet ve tembellik olduunu sylemi-
tir. (bkz. nsan ve Kader, s. 28-29; Dini Mcedditler, s. 160).
36 Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 224, 225. Mustafa Sabri kulun ihtiyarnda mecbur oldu-
u grn Allah dilemedike kul dileyemez yetine dayandrmaktadr. (Mustafa Sabri,
nsan ve Kader, s. 225).
38 Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 234, 235.
134 SLM LMLER DERGS
Sabriye gre insanlarn fiilleri Allahn izni ve iradesiyle meydana gelir. Allahn
iradesine aykr bir fiilde bulunmak mmkn deildir. nsan pratikte dilediini
yapsa da bu Allahn irade ettiinden bakas deildir. Kul mecburdur fakat
ayn zamanda sorumludur. Sorumlu olmas pratikte fiilini iradesiyle yapma-
sndan, mecbur olmas da Allahn kendisi hakknda dilediinin dna kma-
masndan dolaydr. Kulun fiillerini hem Allahn meiyyetiyle gerekletirmesi,
hem de sorumlu olmasnn izahnn zor olduunu, ancak bunun da kaderin
bir sr olmasndan kaynaklandn syler.40 Mustafa Sabri Allahn kullarn
fiilleri de dahil olmak zere her ey zerinde umum bir hakimiyeti olduu41
grn desteklemek iin Allah dileseydi elbette hepinizi tek bir mmet ya-
pard, fakat Allah dilediini saptrr ve dilediine hidyet verir. Siz ise yapt-
nz her eyden mesulsnz42 mnasndaki yeti delil gstermitir. Mustafa
Sabri bu mnay teyid eden yetlerin ayn zamanda kula mecburiyet ykledi-
ini dnmektedir. Ona gre kul mecburdur, fakat bu mecburiyet algsnn
Cebriyyenin grnden fark kulu ayn zamanda kudret ve irade sahibi bir
varlk olarak kabul etmesidir. Bylece mecburiyetle mesuliyeti bir araya geti-
ren Mustafa Sabri, mesuliyet esasn muhafaza etmeyen Cebriyyenin dallet
ehlinden olduunu da beyan eder.43 Ona gre her eyin hidyet ve dalleti
Allahn elinde olduu iin insann hayr da erri de Onun meiyyetine bal-
dr. nsann elinde olan hibir ey yoktur, ancak bu durum onu sorumluluk-
tan kurtarmaz. Zira insann mesul olduuna iaret eden birok yet vardr.44
Bu mesuliyeti ykledii iin Allah zulmetmi saylmaz. Dolaysyla ona gre
insan muhtar suretinde mecburdur, sadece ekilsel bir ihtiyar vardr, gerek-
te sahip olduu bir hrriyetten bahsedilemez.45
Mustafa Sabriye gre Allahn her ey zerindeki bu hkmranlnn
kullarn fiilleri zerindeki etkisi iki ekilde aklanr:
1. Allah her eyin yaratcsdr ve her ey zerinde hkmrandr. Bu h-
kmranlk kullarn fiillerine de yansmakta ve dolaysyla kullarn fiillerini
mecbur klmaktadr.46
2. Kullar eylemlerinden sorumludur.
40 Mustafa Sabri, Mevkfl-akl vel-ilm, III, 33; nsan ve Kader, s. 129.

41 nsan ve Kader, 143-145.
42 en-Nahl 16/93.
43 Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 229. Burada Cebriyyenin dallete dme sebebi olarak
kullardan mesuliyeti kaldrmasn ne srm olsa da ilerleyen sayfalarda mutlak Cebriyye-
ciler bile kullardan sorumluluun kalktn iddia etmemilerdir, bu nedenle slm frkalar
arasnda kabul edilmilerdir demektedir. Bu bir tr eliki olarak deerlendirilebilir. (Mus-
tafa Sabri, nsan ve Kader, s. 237).
44 Bu balamda Mustafa Sabri, insann iledii amellerin karln greceini beyan eden el-
Arf 7/180, et-Tevbe 9/105, es-Safft 37/61, ez-Zmer 39/70, 74, en-Nahl 17/34, 97, el-
Kehf 18/49, en-Necm 53/39, 40 yetlerini rnek gsterir. (bkz. nsan ve Kader, s. 233)
46 Buradaki mecburiyetin mahiyetine dair Mustafa Sabri Efendi tarafndan ileri srlen ikrah ma-
nasnda deildir, veya fiildeki bir mecburiyet deil, ihtiyardaki bir mecburiyettir eklinde yorum-
lar, kullarn fiillerinde mecbur olduu prensibini ortadan kaldracak bir gce sahip deildir.
Bu iki cmleyi birletirdiimizde kul hem mecbur, hem de mesuldr so-

nucuna varrz. Mecbur olann nasl mesul olduu bir trl izah edilemedii
iin mesele iinden klamaz bir hal almakta, buradaki zorluk zaman zaman
Mustafa Sabrinin slbuna da yansmaktadr.47 Bu iki hakikati uzlatrmak
iin gayret gsterdiini ifade eden mellif, bu konuyu mkemmel ekilde
uzlatramam olma ihtimalini de dile getirme ihtiyac hissetmitir.48 Dier
taraftan Mustafa Sabri, kulun fiillerinde irade sahibi olduuna iaret eden
eitli yetleri yoruma tabi tutarak kendi grleriyle btnletirmeyi tercih
etmitir.49 Bu mnada mriklerin Eer Allah dilemi olsayd, ne biz mrik
olurduk, ne de babalarmz, ne de haram ileyebilirdik. Onlardan ncekiler de
byle yalanlamlard, sonunda azabmz tattlar. De ki; siz ancak zanna tabi
olup hrs gsteriyorsunuz50 yetinde mrikler yalan konutuklar iin deil,
peygamberi yalanladklar iin ktlenmilerdir. Zira ona gre Eer Allah
dileseydi irk komazdk ifadesi peygamberlerce de kabul edilen bir gerek-
tir. Ancak mriklerin bu gerei kabul etmeleri kadere iman akidesine bal
olduklar anlamna gelmez. Onlarn asl gayesi sorumluluklarn zerlerinden
atmaktr. Onlar kaderi bahane ederek mesuliyetlerini kaldrmak isterler ve
kaderin mkelleflerden mesuliyeti kaldrmayacan bilemezler.51
Mustafa Sabri, kullarn sorumluluunu aklamak ve savunmak iin n-
ceden Mtrd olduunu52, ancak Allah dilemedike siz dileyemezsiniz53
yetini Mtridi mezhebiyle uzlatrmann ok zor olmas54 ve Mtridi mez-
hebinin kullara ait bir cz iradenin varln savunmas sebebiyle bu mez-
hepten ayrldn ifade etmitir. 55 Zira ona gre bu mezhebin kula ait cz
iradenin varln benimsemesi Allahn iradesini kulun iradesine bal kld-
n gstermektedir.56 Mtrdlerin bu yaklamnn sebebi ona gre insan
47 Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 238-239.

49 lgili yetler iin bkz. Ynus 10/25; Hd 11/108; en-Nahl 16/93; el-sr 17/15.
50 el-Enam 6/148.
52 Mustafa Sabri Efendi Trkiyede iken kullarn fiilleri konusunda memleketin dier limleri
gibi Mtridi olduunu, daha sonra Ear mezhebini tercih etmeye karar verdiini ifade et-
mitir. (Mevkifl-akl vel-ilm, III, s. 392-393, 412).
53 et-Tekvr 81/29; el-nsan 76/30.
54 Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 123, 140; Mevkfl-akl vel-ilm, III, 392.
55 mam Mtrd, kullara hakiki manada fiil nispet edileceine inanmakta, bunun akl ve na-
kille sabit zorunlu bir bilgi olduunu sylemektedir. Mustafa Sabrinin kullara ait bir czi
iradeyi savunduu gerekesiyle Matrd mezhebine ynelttii eletirilerinin kaynan olu-
turan bu yaklam aslnda fiilde Allahn kudret ve iradesini zayflatan bir mahiyet tamaz.
Zira Matridi kullarn fiillerinde yaratma asndan yegne messirin Allah olduu konusun-
da hibir phe tamaz (bkz. Mtrd, Kitabt-tevhid, s. 358-359, 365-366).
56 Kullarn fiilleri konusunda Matridinin gr Kuran merkezlidir. Zira Kuranda hereyin
yaratl Allaha izafe edilmitir. Dolaysyla kullarn fiilleri de hakiki anlamda Ona izafe
edilmelidir. Yine Kuranda yaratcsnn Allah olduundan phe edilmeyen birok fiil ayn
zamanda kullara da nispet edilmitir. Kurandaki bu nispet kulu da fail olarak zikretme
mecburiyeti dourmaktadr. Bu itibarla Matridi, fiillerin hakiki anlamda hem Allaha, hem
de kula izafe edilmesi gerektiine inanmtr (Tevhid, s. 357-366). Bu bilgiden hareketle
Mustafa Sabrinin Matridilik hakknda ileri srd ncllerinde (kula czi irade nispet
etmesi) isabet ettii grlr. Ancak ncllerden hareketle varm olduu sonu olan bu
mezhebin Allahn iradesini kulun iradesine bal kld yargs pek de isabetli grlmemek-
tedir. Zira sz konusu ncllerden byle bir sonuca ulamak mmkn olmad gibi, ayrca
136 SLM LMLER DERGS
ihtiyarnda zgr klmak ve cebirden uzaklatrmaktr.57 Yukarda zikri geen

yetin cz iradenin Allahn iradesine bal olduunu aka gsterdiini
ifade eden Mustafa Sabri58, dier taraftan cz iradenin aslnda mevcut ol-
madn da ifade etmitir.59 Bu iki aklama eklini bir araya getirdiimizde
Gerekte olmayan bir eyin bir bakasna tabi olmas nasl mmkndr?
sorususunun cevapsz kald grlmektedir.
Mustafa Sabriye gre Allahn hakim olduu dnyann umum nizamna
mdahale edebilen herhangi bir irad kuvvetin olmamas gerekir. Bu umum
nizamn Allahn iradesinden kmas demektir. nsann cz iradesinde hr
olduunu savunmak Allah iradesinin umum hakimiyetine muhalefet etmek
mnas tar. Bu nedenle insann iradesini savunmak, tek hakim irade kabul
eden tevhid fikrine zarar verir.60 Mustafa Sabrinin bu bak as kulun fiille-
rinde hr deil, mecbur olduunu benimsedii anlamna gelir. Ancak o, dier
taraftan kullarn fiillerinin kendi ihtiyarlarna dayandn, onlarn fiillerinde
mecbur olmadklarn ve dolaysyla cebr gr benimsemediini ifade et-
mektedir.61 Bu iki fikri ayn anda savunmak bir eliki meydana getirmek-
tedir. te buradaki eliki, Mustafa Sabriye gre kaderin sr olmasndan
kaynaklanr. Mevzuya aklk kazandrmak yerine onu daha da karmak bir
hale getiren byle bir yorum eitli eletirilere neden olmutur.62
Mustafa Sabrinin Mtrd mezhebini tenkide tabi tutmasnda bu mezhe-
bin modernleme dneminde Mutezile ile birlikte oynam olduu etkin roln
nemi byktr. Zira tecdit hareketine kar olan Mustafa Sabrinin bu akm-
lara muhalif bir yaklam iinde olmas kanlmazdr. Mustafa Sabri ahs
olarak da Mtrd-Mutezili izgi iinde grd Muhammed Abduh63 ve eyh
Buhayt64 gibi baz alimleri hrriyeti grleri sebebiyle tenkit etmitir. Her ne
Matridinin aklamalarnda ve Mtrd ekolnn grlerinde bunu ihsas ettirecek bir
dnceye rastlamak mmkn deildir. mam Matridi fiillerin yaratma ynnden hakiki
anlamda Allaha, kesb ynnden ise kula ait olduunu ifade etmi, Ebl-Muin en-Nesefi ise
kula ait bir yaratma kudretinden bahsedilemeyeceini, kula fiilini yaratma kudreti nispet
edilmesi durumunda bunun Allahn aczine iaret olacan sylemitir (bkz. Mtrd, Tev-
hid, s. 363-365; Ebl-Muin en-Nesefi, Kitabt-Temhid li kavaidit-tevhid, (nr. Habibullah
Hasan Ahmed), Kahire: Drt-tbaatil-Muhammediyye, 1406/1986, s. 93-94).
57 Mustafa Sabri, Mevkifl-akl vel-ilm, III, 404.
61 Mustafa Sabri, Mevkifl-akl vel-ilm, III, 404.
62 Zahid el-Kevser Mustafa Sabriyi bu ve benzeri grlerden vazgeirmek iin el-stibsr fit-
tahadds anil-cebri vel-ihtiyr, Kahire: Drl-Envar, 1951/1370 isimli eseri kaleme alma ihtiyac
hissetmitir. Fakat Mustafa Sabri Efendiyi buna ikna etme konusunda baarl olamamtr.
63 Mustafa Sabriye gre Muhammed Abduh her ne kadar Mutezileyi eletirse de, aslnda kula
verdii kudret noktasnda Mutezile gibi dnmektedir. Ona gre Abduh kul kesbinin ula-
t filleri kesbeder dedikten sonra bu fillerin yaratcs Allahtr demedii iin onu eletir-
mekte ve peki kulun kesb ettii eyi kim yaratyor? sorusuna Abduhun cevap veremediini
ifade etmektedir. u halde ona gre Abduhun kesb anlaynn Mutezilenin savunduu halk
ve icaddan sadece isim farkll dnda bir fark kalmamaktadr (bkz. Mustafa Sabri, nsan
ve Kader, s. 47-51, 57-58, 270).
64 Msrl byk alimlerden biri olarak vasfettii eyh Buhayt kulun fiillerindeki kudret ve
iradesini artrma gayreti iinde olduu gerekesiyle kader hakkndaki grleri sebebiyle
eletirmitir (bkz. Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 111, 314).
kadar Mustafa Sabri kaza ve kader meselesinde en hayrl mezhebin Eariyye

olduunu benimsemi olsa da, bu noktada Mtrd mezhebinin grlerini
btnyle dlamaz. nk ehl-i snnet mezhebinde Earden sonra en etkili
ismin Mtrd olduunu ifade etmitir.65 Mustafa Sabri insanda hibir kuvvet
ve iradenin varln kabul etmeyen Cebriyyenin mesuliyeti temellendiremedii
gerekesiyle sapk bir frka olduunu ifade etmitir.66
Kader konusunda geree en yakn grn Ear gr olduunu sa-
vunan Mustafa Sabrinin cebre dayal bir kader anlayna sahip olmasnn
altnda urad siyas baarszlklar, ini klarla dolu olan hayat ve ya-
ad srgnlerin etkisi bulunsa da,67 o cebre dair delilleri apak grd-
n, baka bir sebeple deil, sadece bu yndeki delillerin kuvvetine inand
iin kader konusunda byle bir kanaate sahip olduunu ifade etmektedir.
Mustafa Sabrideki bu dnm fark eden Zhid el-Kevseri (1879-1952),
onu bir taraftan Mtrd limleri -zgrlk kader anlayn savunduu
gerekesiyle tenkit etmesi sebebiyle- eletirirken68 dier yandan cebr gr
benimsedii iin knam, dahas isabetsiz olduuna inand bu grnden
vazgemesi noktasnda telkinlerde bulunmutur. Fikirlerinden vazgemeyen
Mustafa Sabri Mevkifl-Akl vel-ilm adl eserinde Zhid Kevseryi Mtrdlik
ad altnda Mutezil grleri savunmakla itham etmitir. Bunun zerine
Mustafa Sabri Efendiye cevap vermek ve Ehl-i Snnet limlerinin grleri-
nin doruluunu gstermek amacyla el-stibsr fit-tahadds anil-cebri vel-
ihtiyr69 isimli eseri kaleme alma ihtiyac hissetmitir70.
Yukarda zikri geen frkalar Hz. Peygamberin vefatndan hayli zaman
sonra kader hakkndaki eitli tartmalar sebebiyle ortaya kmtr. Bu fr-
kalarn hepsinde ortak olan nokta yetlerden istidlalde bulunmalar ve kendi
grlerini yetlere dayandrmalardr. Her frkann grn destekleyecek
mahiyette yetlerin bulunmas, kader hakknda farkl gr beyan eden mez-
heplerin saysn artrmtr. Bu frkalarla ilgili dikkat eken bir baka husus
her frkann kendi grn benimsemeyen, farkl bir yorumda bulunan ki-
iyi sapk ilan ederek dlamasdr.
Mustafa Sabriye gre tevekkl azimden sonra gelir, insanlar tembellie
deil, almaya sevk eder.71 Dier taraftan Allahn kullar hakkndaki ezel

67 bkz. mer Aydn, Mehmed Zhid Kevser ile Mustafa Sabri Efendinin Kader Konusunda-
ki Tartmas, Uluslararas Dzceli M. Zhid Kevser Sempozyumu Bildirileri, 24-25 Kasm
2007, Dzce, s. 639-640.
68 D grnleri itibariyle kullardan sadr olan fiillerin mhiyeti itibariyle Allah tarafndan
yaratldnn altn izmitir. Ona gre ilke olarak her eyin yaratlnn Allaha izafe edilmesi
gerekmektedir. Ancak ihtiyar fiillerin Allah izafe edilmesi onlarn kullara aidiyetini ortadan
kaldrmayaca iin ayn fiil mahiyetleri ve icad edilileri itibariyle Allaha kesbedilmeleri ve
ilenmeleri asndan da kula aittir (Mtrd, Kitbt-tevhd, s. 357-359).
69 bkz. Kahire: Drl-Envar, 1951/1370, s. 3-10.
70 bkz. mer Aydn, a.g.md., s. 637.
71 Mustafa Sabri, Dini Mcedditler, s. 103-108, 114, 116, 120, 160.
138 SLM LMLER DERGS
bilgisi onlar bir ey yapmaya mecbur brakmaz.72 Allahn her eyi takdir ve
irade ettiine inanmak, ilah iradenin ne ynde takdir edildiini bilemeyen
insanlarn almasna ve sorumlu olmasna engel deil tevik mnas ta-
yacaktr.73
Kaza ve kader akidesiyle balantl olarak ne kan ve kelam ilminde er-
ken dnemlerden itibaren tartlan konulardan biri de hidyet-dallet mese-
lesidir. Btn ekoller hidyet ve dalletin ilah kaynakl olduunu kabul et-
mekle birlikte, tartmalar genellikle kulun hidyette bir rolnn olup olma-
d meselesinde dmlenmektedir. Earler hidayeti doru yolu gsterip
ona ulatrma eklinde deerlendirirken mam Mtridi hidyet ve dallet
unsurlarndan birini benimseyecek zellikte yaratt kullarn hidyete ve
dallete sevketmeyi dilediini syler. Ebl-Muin en-Nesef ise kullara ait
btn fiillerin Allah tarafndan yaratldna inanr.74 mam Mtrdnin
hidyet-dallet yorumuna paralel ekilde kulun iman etmeye de inkr etme-
ye de zorlanmadn dnen Mustafa Sabri, kiinin kalbinin her ikisinden
birini semeye msait hale getirildiine inanmtr. Allahn mmin kullarna
iman ssl gstererek sevdirmesi, kfire de fsk ve inkr gzel gstermesi
bu mnaya gelmektedir. Yine Allahn dilemesi dnda kullarn hibir fayda
ve zarara malik olamamas bu mnay teyid etmektedir.75 Mustafa Sabriye
gre hidyet Allahtan istenir ve O hidyeti baz kullarna verir. Hidyetin
Allahtan istenmesi bunun Allahn elinde olduunun bir gstergesidir. Do-
laysyla kul kendi iradesiyle hidyete eriemez. Kulun hidyeti istemesi
Allahn yardmna baldr. Hidyetin kula ait olduu iddiasn savunanlar,
zaten elde edilen bir eyin niin talep edildii sorusuna cevap veremezler.76
Mustafa Sabri Efendi hidyeti boyutlu olarak dnr: Birincisi her-
kesi ihtiyalarna yneltmek manasndaki umumi hidyettir. O Rabbin ki
her eyi takdir etti ve doru yolu gsterdi77 yetinde hidyetin bu trnden
bahsedildiini syler. kinci mertebedeki hidyet aklama, gsterme, ret-
me, davet ve irad anlamlarna gelen hidyettir. Muhakkak ki sen doru
yola aryorsun78 yeti bu kabildendir. nc mertebe hidyet ise ba-
zen ilham ve iyi bir iin sonuca kavumas mnasndaki hidyettir. Allahn
hidyet ettii kimse hak yola ular79 yetinde sz konusu edilen hidyet bu
trdendir. Bunlardan ikincisi dnda hepsi Allaha aittir.80
72 Mustafa Sabri, a.g.e.,, s. 137.

74 Geni bilgi iin bkz. Yusuf evki Yavuz, Hidyet, DA, XVII, 474-475.
75 Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 42-43. Mustafa Sabri bu grn teyid mahiyetinde u
yete yer verir: Allah kimin hidayetini dilerse onun kalbini slma aar, her kimi de dallete
drmek isterse onun da kalbini daraltr (el-Enam 125).
77 el-Al 87/1-3.
78 e-ura 42/52.
79 el-Arf, 178.
Mustafa Sabriye gre Allahn hidyet ve dalleti kullarn hak edilerine

bal deildir. nk Allahn hidyet ve dalletlerinin sebebini aklayan
yetlerin says, sebebi aklanmayan yetlerin saysndan daha azdr. Mese-
la Allah zalimler topluluunu hidyete erdirmez81, Allah kafirleri saptrr82
gibi yetler sebepleri aklarken Allah dilediini hidyete erdirir83 yeti bir
sebebe yer vermez. yetlerde dalletin sebeplerine dair zulm84, inkr85,
gnah86, Allahn emrine aykr hareket etme87, doruluktan uzaklama88,
Allaha verilen sz tutmama89 gibi pek ok unsurdan bahsedilir. Hidyet
sebepleri arasnda ise iman etmek, tevhide bal kalmak90, emirlere itaat
etmek91 gibi bilgiler yer alr.
Hidyet ve dalletle ilgili sebep zikreden birok yet bulunmasna ra-
men, bu yetlerin sebep zikretmeyenlere oranla daha az olmas, hidyet ve
dalletin kullarn eylemlerinden bamsz ekilde gerekletii mnasna ge-
lir mi? Bu durumda sebep zikreden yetler nasl yorumlanacaktr?
Mustafa Sabri Mtrd mezhebini hidyet ve dallet konusunda ileri
srdklerini ifade ettii hidyet ve dallet kullarn dilemesine baldr, ku-
lun meiyyeti ise Allahn iradesine bal deildir, aksine Allahn meiyyeti
kulun dilemesine tabidir92 eklinde gr beyan ettikleri gerekesiyle ele-
tirmitir.93 Mustafa Sabriye gre bu yaklam Dilediini saptrr, dilediini
hidyete erdirir94 yetiyle elimektedir. Zira hidyet istemekle elde edilemez.
Allah onu istediine verir.95 Mtrdnin hidyet ve dallet konusundaki
dncelerinin Mustafa Sabrinin bu mezhebe nispet ettii grlerden farkl
olduu96 ve Kurandaki hidyet yorumuyla paralellik arz ettii grlmekte-
dir. Buna gre umum mnada hidyet ve dalletin yaratcs Allah olmakla
81 el-Enam 144.
82 el-Ftr 74.
83 brahim 14/4.
84 el-Enam 144.
85 el-Ftr 74.
86 el-Mutaffifin 83/14.
87 l-i mrn 3/155.
88 es-Saff 61/5.
89 et-Tevbe 9/77.
90 brahim 14/27.
91 el-Ankebt 29/69.
93 Allah dileseydi sizi doru yola iletirdi (el-Enm 6/159) yetinde yer alan iradenin mkellef-
ten vuku bulana Allahn rza gstermesi veya onu emretmesi manasna gelmesi ihtimal dahi-
linde deildir (Matridi, Tevhd, s. 459) diyen Mtrdnin bu grleri Mustafa Sabrinin
Matridi mezhebinin grdr diyerek kar kt fikirlerle tezat tekil etmektedir.
94 el-Enam 6/39.
96 mam Mtrdnin bu konudaki grleri aslnda Mustafa Sabri Efendinin ifade ettii iz-
gide deildir. Mtrd bu konuda Allahn hidayet etmek istedii kiiyi hidayete, dallete
drmek istedii kiiyi de dallete drme iradesine sahip olduuna dikkat eken yetlere
yer verdikten sonra (bkz. el-Enam 6/39, 125, 149; es-Secde 32/13, el-Mide 5/48) Allah
tarafndan vaad ve irade edilenin aksine herhangi bir eyin gereklemesinin mmkn ol-
madna dikkat ekmitir. Ona gre bu yetlerde yer alan ilah iradenin rza veya emir ma-
nasnda yorumlanmas mmkn deildir, burada fiilin mutlaka gerekleecei bir iradenin
kastedildii aktr (bkz. Mtrd, Kitabt-tevhid, s. 458-459.
140 SLM LMLER DERGS
birlikte, insann bu iki yoldan birini seme hakknn olduu ve hidyet ve

dalletin yaratlmasnda bu seimin rolnn bulunduuna iaret edilmek-
tedir.97
2. Mustafa Sabri Efendinin Kaderle Alkal Dncelerinin Tahlili

Allahn nesne ve olaylar yannda sorumluluk douran beer fiilleri ezel-
de planlayp yaratmas anlamna gelen kader konusunun esasn olutu-
ran insan fiilleri meselesinde farkl almlara msait bir altyap mevcuttur.
Kuranda btn varlk ve olaylar zerinde Allahn mutlak hakimiyeti dile
getirilse de,98 dier taraftan insann irade ve gcn iman veya inkr do-
rultusunda kullanabilecei ifade edilmitir.99 Allahn yceliini ve irade-
sindeki gcn ne karan yetler erevesinde mevzuya yaklaldnda,
baka varlklarn hibir g ve kudreti olmad dncesi ar basar. Buna
gre insanlarn hidyet ve dalleti de dahil her ey Allahn irade ve kudreti
erevesinde gereklemekte, meydana gelen eylemlerde kulun hibir rol
bulunmamaktadr. Ancak gerekte durum bu olabilir mi? Yani Allahn tar-
tmasz olan irade gc kullarn fiilleri zerinde basklayc ve zorlayc bir
etki meydana getirir mi? Kader konusu izah edilirken mutlaka temas edil-
mesi gereken husus, insann dnyada yapp ettii fiillerden sorumlu olmas
ve bunun sonucunda mkfat ve cezaya maruz kalmasdr. Allahn mutlak
hkimiyetine zarar vermeyecek ekilde kullarn sorumlu tutulduu alanlar-
da dileme ve yapma gcne sahip olduuna iaret eden muhkem yetler,
insann sorumlu klndn gsterir. Kulun bu ykmlln gereini bilip
gereini yerine getirmeye uygun bir donanmla (akl ve idrak yetenei) yaratl-
mas onu vazifelerini stlenmeye, hata ve gnahlardan uzak durmaya, eitli
kararlar vererek verdii kararlar karsnda inisiyatif almaya ve en nihaye-
tinde de bunlarn sonularna katlanmaya mecbur brakmaktadr. Kiinin
hibir irade ve rolnn olmad fiilleri yapt iin hesaba ekilmesi, ilah
adalet dncesiyle badamaz. Kulun kendi i dnyasn deitirme, pi-
manlk duyma, doru yola ynelme, iyi iler yapma, sahip olduu imknlara
kretme, akln kullanma...100 durumuyla kar karya braklmasn eer
bir irade kullanm deilse baka trl hangi kavramla izah etmek mm-
kn olacaktr. Eer bir kiinin kendisine Allah tarafndan yklenen sorum-
luluklar icbar altnda yerine getirdii kabul edilirse, bu kul gerekletirdii
fiilin gerek faili deil demektir. Kulun fiili kendisi dndaki ilah g tarafn-
dan gerekletiriliyorsa, bu fiil sebebiyle kiiye mkfat verilmesi veya azap
edilmesi izah edilemez. Farkl yorum biimlerine elverili olmas sebebiyle
izah edilmesinin zorluu, siyas ve sosyal meselelerle olan ilikisi nedeniyle
97 Ysin 36/61.
98 en-Nisa 4/133; el-Kehf 18/23-24; et-Tekvr 81/29.
99 el-Kehf 18/29; es-Secde 32/19-20; Sebe 34/37-38; Ysn 36/54-63-64.
100 nsann sorumlu tutulduu alanlarda dileme ve yapma gcne iaret eden birok yet vardr
(l-i mrn 3/7; el-Kehf 18/29; es-Secde 32/19-20; Sebe 34/37-38; Ysin 36/54; 63-64).
mezhepler arasnda da ihtilaf mevzuu haline gelen kader konusunda tarih

boyunca eitli grler ileri srlmtr. Mezhepler arasnda ne kan
yaklamlardan biri olan Earler, iman-inkr, itaat-isyan ve hidyet-dallet
gibi konular da kader kapsamna dahil ederek bunlarn da dorudan do-
ruya Allah tarafndan yaratldnn altn izmitir. Konuya Allahn mutlak
hakimiyeti ve yaratt her ey gibi insan fiilleri zerinde de yegne g olma-
s perspektifinden yaklaan Ear gr karsnda yer alan Mtrdler ise
fiillerin asln yaratan Allah olmakla birlikte fiillere vasf kazandrann insan
olduunu, kulda fiilin meydana gelmesine tesir eden ve Allah tarafndan ya-
ratlan cz bir kudretin bulunduunu ifade etmilerdir.101
Ear bak asna yakn bir izgi takip etmekle birlikte zaman zaman
farkl almlar getiren Mustafa Sabri Efendinin kaza ve kader hakkndaki
grlerinin vuzuha kavumas asndan irdelenip cevaplanmas gereken
sorulardan biri Allahn her eye hkmran olmasnn kulun hibir irade sa-
hibi olmamasn ve dolaysyla fiillerinde mecbur hale gelmesini gerektirip ge-
rektirmeyecei mevzusudur. Bu soruyu u ekilde sormak da mmkndr:
Allahn kullarna sorumlu olduklar fiilleri gerekletirmeleri iin bir irade
vermesi onun mlkndeki hkmranlna halel getirir mi? Kulun bu irade-
sinin kayna zaten Allah olunca, kuldaki zgrlk aslnda Onun iradesine
bal olarak gereklemez mi? Eer yle kabul eidlirse kulun kendi hrriyet
alann ap ilah alana mdahale etmi olaca iddias isabetli kabul edilir
mi? Aslnda kul tarafndan snrl zamanda ve snrl ekilde kullanlacak
olan bu cz iradenin gerek sahibi Allahtr. Kuldaki bu baml iradenin
varln kabul eden kii, bu kablyle nasl olup da Allahn iradesini kulun
iradesine bal hale getirmitir? Allahn mlkne ait bir tasarrufu olmaktan
baka bir mna tamad grlen beerin seme ve seilenin gereini yerine
getirme zgrl, Mustafa Sabrinin de ifadelerinde yer ald ekliyle ilah
tasarruf hakknn kula devri olarak veya bu lemde olup biten olaylarla
Allahn irtibatn kesmek102 eklinde anlalmaya pek msait deildir. Bu
nedenle sz konusu kabulde Allah dilemedike siz dileyemezsiniz103 yetine
muhalif bir durum da yoktur. Zira Allahn bu noktada kuluna tanm ol-
duu snrl muhtariyet, kulun iradesiyle fiillerini yapmasn dilemi olmas
dnda bir mna tamaz. Burada kiiye tannan irade ile neleri yapp neleri
yapamayaca ve fiilleri gerekletirme anndaki iradenin kimin tarafndan
yaratld meselelerine temas edilmediinden, bu konular mzakere dnda
kalmtr.
Mustafa Sabrinin Ehl-i snnetin kader konusunda cebir de yoktur, tef-
viz de fakat ikisi aras bir durum vardr eklindeki grne kar karak
hem cebir vardr, hem de tefvz vardr; tefvz vardr, nk kul dilediini ya-
par; cebre benzer bir durum vardr, nk kul Allahn dilediinden bakasn
101 Geni aklamalar iin bkz. Yusuf evki Yavuz, Kader, XXIV, s. 61.
103 et-Tekvir 81/29.
142 SLM LMLER DERGS
yapamaz104 eklindeki szleri iki zdd bir arada tuttuunu gsterir ki, bu
yaklamn izah kolay olmamaktadr. Kulun Allahn dilemediinden baka-
sn yapamad ilke olarak kabul ediliyorsa, kul dilediini yapar demenin
bir mnas olabilir mi? Bu noktada kulun btnyle mecbur kabul edilmesi
gerekir. Ancak yle bir kabule sahip kii mesuliyeti (kullarn kendi yaptk-
lar fiil ve eylemlerinin sonucundan sorumlu olduklarn) temellendiremez.
Ayrca kulun da kendi yaptklarndan sorumlu olduuna iaret eden ak
yetlerin bulunmas mutlak cebir taraftar olmay zorlatrmaktadr.
Mustafa Sabri Efendinin delil olarak bavurduu ve grlerini temellen-
dirmek iin zikretme gerei duyduu yetler Kurann btn deildir, kendi
grn destekleyen ve cebre kayan yetleri ncelemitir. Bunlar arasnda
Allah dilemeden siz dileyemezsiniz105, Allah dileseydi sizi tek bir mmet ya-
pard. O dilediine hidyet verir, dilediini dallette brakr106, Allah sizi ve
yaptklarnz yaratmtr107 yetlerini sralamak mmkndr. Dier taraftan
kullarn yaptklar fiillerde zgr olduunu ifade eden pek ok yeti grmek
gerekir. Bu durum kader konusunda ifrat ve tefrit olarak nitelenen cebre
veya tefvze kayan limlerin mterek problemidir. Kader konusunda ifrat
ve tefrite kaymamak iin yaplmas gereken konuyla irtibatl btn yetleri
inceleyip tamamndan ortak bir sonu karmaktr.
Mustafa Sabri Efendi Mevkifl-beer adl eserinde Kulun Allahn yarat-
t kudret ile fiillerini icad ettii dncesine kar karak,108 kulun fiille-
rinde mecbur olduunu ifade eder. Ona gre kullardaki mecburiyet onlardan
mesuliyeti kaldrmaz.109 Dolaysyla Mustafa Sabrinin mecbur olann ayn
zamanda mesul oluunu temellendirme noktasnda getirdii argmanlar ye-
terli olmamtr. Bir baka yerde kullarn fiillerini kendi istek ve iradeleriyle
yaptklarn, bunu yaparken hr olduklarn, ancak sadece Allahn semele-
rini istedii eyleri seebildiklerini ifade etmitir110 ki, bu ifadeler arasnda
tenakuz olduu dikkat ekmektedir. Kullarn fiillerinde ne cebir vardr, ne
de tefviz grne kar kan Mustafa Sabri, kullarn fiillerinde her ikisi
de olduu iin, insann fiillerinde hem mecbur, hem de bu fiillerden mesul
olduunu111, kulun dilediini yaparken muhtar olsa da dilediini dilerken
mesul olduunu syleyerek112 teamle aykr bir sonuca varmtr. stelik
burada var olduunu syledii tefvizin geerliliinin olmadna iaret eden

105 el-Kehf 18/23-24; et-Tekvr 81/29.
106 en-Nisa 4/133; en-Nahl 16/93.
107 es-Safft 37/96; (konuyla ilgili aklamalar iin bkz. Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 13-14,
52).
108 Mustafa Sabri, a.g.e., s. 41.
110 Mustafa Sabri, a.g.e.,, s. 66
111 Mustafa Sabri, a.g.e.,, s. 229-230.
dncelerini ard ardna sralad iin113, var olduunu ifade ettii tefvizin
hkmsz olduu anlalr.
Mustafa Sabri Efendiye gre, insann ihtiyar elinde olmasa da fiilleri bu
ihtiyara dayanr, bu ynyle o muhtardr.114 Muhtar olmayan bir iradeye da-
yal olarak gerekletirilen bir fiilin nasl ihtiyar olabilecei mevzusu yete-
rince netlik kazanmamtr. Mecburiyete dayal olarak sorumluluk ve uhrev
ykmllkler temellendirilemedii iin muhtariyete atf yapma mecburiyeti
hasl olmutur. Zaten faili muhtar olan insann mkellef tutulduunu ve
sorumluluu da aklnn yklendiini ifade etmitir.115 Ancak sadece szde
kalan, hibir hkm bulunmayan kulun fiiline hibir katk salamayan bir
ihtiyarn, nasl bir hkm olduu sorusu cevapsz kalmtr. Kullarn so-
rumluluu ile her eyin Allahn elinde olmas arasndaki tenakuzu ama
noktasnda Mustafa Sabrinin bir dier aklama ekli Allahn mutlak haki-
miyetinin insann irade ve ihtiyaryla elimedii fikridir. Ona gre kul kendi
fiilini irade ve ihtiyarna gre gerekletirir, ancak Allah kulun fiili zerinde o
hissetmeden gerekletirdii bir tasarruf yetkisine sahiptir.116
Mustafa Sabri dier taraftan Allahn kullarn fiili yapmaya zorlamad-
n, fiilin sebebini kalplerde yaratmak suretiyle o fiili yapmaya onlar ikna ve
tevik ettiini savunmaktadr. Ona gre ikna cebirden daha kuvvetli ve tesir
bakmndan daha fazladr.117 Eer zorlama yoksa, sadece ikna sz konusuy-
sa o taktirde kulun o fiili gerekletirme mecburiyetinin olmamas gerekir.
Oysa Mustafa Sabri kulun byle bir serbestlie sahip olmadn, fiillerinde
mecbur olduunu ifade etmektedir. Mustafa Sabri Efendi kader meselesiy-
le ilgili iki ayr gereklik olarak nitelendirdii her eyin Allahtan oluu ve
kullarn mesul oluu grleri arasndaki izah zorluunu kendisi de far-
ketmi olmaldr ki bu iki hakikatin telif edilerek, bu konuda bir phe var-
sa ortadan kaldrlmas gerektiini ifade eder. pheleri tamamen bertaraf
edemese de nemli lde zayflattna inandn sylemitir118. Dolaysyla
Mustafa Sabri yazd bu eserin kader konusundaki her bir meseleyi vuzuha
kavuturarak zihinleri rahatlatma noktasnda yeterli olmadnn kendisi de
farkndadr.119
113 Gerekte tefvizin olmadna delalet eden u ifadelerini sralamak mmkndr: Kesbi kulun
elinde grmek bir eit irktir (Mustafa Sabri, nsan ve Kader, s. 60), Kul Allahn yaratt
kudretle dahi olsa kendi fiillerini icad etme yetkisine sahip deildir, Kulun fiillerinde mecbur
olmas onlardan mesuliyeti kaldrmaz (Mustafa Sabri, a.g.e.,, s. 41, 44), Allahn dilemesi
olmadka siz dileyemezsiniz (et-Tekvir 81/29) yeti Allahn iradesinin kullarn ihtiyar fiil-
lerine de, cz iradesine de mil olduunu gstermektedir. Kulun fiili de fiil yapma iradesi
de Allah tarafndan yaratlmtr, dolaysyla insan fiilinde olduu gibi fiil yapma iradesinde
de mecburdur (Mustafa Sabri, a.g.e.,, s. 78), Bu da kullarn Allahn kendilerinden semesini
istedii eyden bakasn seemediklerini gsterir (nsan ve Kader, s. 132).
115 nsan ve Kader, s. 177.
116 Mustafa Sabri, Mevkfl-akl vel-ilm, III, 58.
144 SLM LMLER DERGS
Kaderin zlemeyiini kaderin bir sr olmasna balayan Mustafa Sabriye

gre120 bu srr ifa etmemek, kaderi bir sr olmaktan karmamak gerekir.
Ona gre bu gizlilie riayet eden mezhep -ki ona gre Eariyyedir- geree en
yakn mezheptir.121 Zira kaderin bir sr oluu, kulun Allahn yaratt bir kud-
ret ile fiillerini gerekletirdii fikrini benimsemeye engeldir. Kaderin bir sr
olduunu kabul eden kiiye den vazife, kulun kendi fiili zerinde bir tesiri
olmadna ve her eyi Allaha havale etmek gerektiine inanmaktr.122 Mus-
tafa Sabri,123 kaderin sr olmasnn ayn zamanda onun kolaylkla zlemez
oluu mnasna geldiini ifade eder.124 Dolaysyla kaderin bir sr olmas,
Mustafa Sabriye gre izahnn zor olmasn ve akllarn bunu anlayamama-
sn gerektirmekte, bu durum da kader konusunun izahn kolaylatran
her trl yoruma kar kma neticesini dourmaktadr. Kader meselesini
kolaylatran mezhepler arasnda kabul ettii Mutezile ve Cebriyye mezhebini
de bu konuyu basitletirdikleri iin eletirmektedir.125 Byle bir yaklama
sahip olduu iin ona gre kaderi anlamay zorlatran yorumlar ok daha
isabetli olmakta, Eariyye mezhebini tercih etme gerekelerinden biri de bu
zorluu iinde barndrmas olmaktadr. Dolaysyla kullarn fiillerinde hem
hr hem de mecbur kabul edilmesi bir tr zorluk olarak kabul edildiinde
kabule ayan telakki edilmitir.
Bu noktada u soruyu gndeme tamak gerekir: Peki ama kullarn fiil-
lerinde ihtiyar sahibi olduuna inanan bir kii neden kadere inanm olma-
sn? Mustafa Sabri bu soruyu cevaplandrr aslnda ve der ki: Kaderin bir
sr olmas ayn zamanda kaderin insann byk ve kk btn fiillerini
ihata etmesi anlamna geldiinden, kullarn ihtiyar fiillerinde zgr olma-
masn ve insann kader snrlarnn dna kmamasn gerektirir.126 Burada
kullarn ihtiyar fiillerinde zgr olduunu savunan anlayn kaderin bir sr
olmasna engel olarak grld gayet ak ekilde grlr. Kullar fiillerin-
de zgr olacaklarsa kaderin srr nerede kalmtr127 eklindeki szleriyle
bu dncesini pekitirmektedir. u halde kader konusunda konuarak onu
bir sr olmaktan kardklar iin eletiride bulunduu kimselerle ayn izgiye
gelmi olmaz m? nk sr olan bir konu zerinde yaplan her trl yoru-
mun onu sr olmaktan karma ihtimali vardr. Srla ilgili yle bir yorum
yapldnda isabetlidir, ancak baka trl yorumlar onun sr olu hikmetine
zarar verir denilmesi, kaderle ilgili bir tr yorumu benimseyen kiinin srr
ifa etmediine, dier yorumu benimseyenin ise ifa ettiine inanlmas izah-
lar zorlar. Zira eer kader bir sr ise, onun sadece belli ekilde yaplan bir
yorumunu kabullenmek yerine, lehte ve aleyhte hibir gr beyan etmeme

122 Mustafa Sabri, a.g.e., s. 41, 103, 238.
123 Mustafa Sabri, a.g.e., s. 41, 238.
124 Mustafa Sabri, a.g.e., s. 128-129.
ilkesini benimsemek daha isabetli bir tercih olacaktr. Dier taraftan Musta-
fa Sabri kader akidesinin temellendirilmekten yoksun bir akide olmadn,
akl ve nakl delillere de son derece uygun olduunu ifade etmektedir.128 Bu
yorumlar zaman zaman Mustafa Sabri Efendinin kendi iinde tenakuza d-
tn gstermektedir.
Sonu
Kelm ilminin yntemini ve eletiri mantn ok gzel kullanan Mustafa
Sabri, kart fikirleri ele alp incelerken hi ak nokta kalmayacak ekilde
grleri tek tek deerlendirmekte ve bu srete yer verdii akl istidlaller
fikir retme ve rettii fikirleri kullanma diyalektiindeki baarsn gzler
nne sermektedir. Allahn varl hakknda ileri srlen tartmalar, filo-
zoflarn ve kelamclarn zat ile mahiyet konusundaki argmanlarn ele alp
tartrken bunu aka gstermitir.
Mustafa Sabri, niha grleri dikkate alndnda kader ve takdiri be-
lirlenmi, yazlm ve deimez bir yap olarak kabul etmitir. Bu yorumda
konunun beer sorumlulua terettp eden ynleri yeterince dikkate alnma-
dan ilah yaratma boyutu zerinde durulduu dikkat eker. Mustafa Sabri
Efendinin bu iki yaklam arasnda konumlanma biimi dikkat ekicidir.
ki adan bu deerlendirmeyi yapmak mmkndr. Birincisi Mustafa Sabri
Efendinin kader konusunda daha nceden Mtridi grleri savunurken
sonradan fikir deitirerek Ear yoruma meyletmesinin sebebi tamamen
yetlerin yorumuna dayal bir fikr dnmden veya sadece iinde yaa-
d olumsuz hayat artlarndan kaynakl bir durum deildir. Bunun yann-
da baka bir takm sebeplerin varl dikkat eker. Mesela Mustafa Sabri,
modernizme kar iddetli tavr alnca, onlar tarafndan kabul gren btn
yaklamlara kar mesafeli durmutur. O dnemde Mslmanlarn terakki
edememelerinin sebebinin kaza ve kader akidesiyle balantl olarak aklan-
mas, Mustafa Sabri Efendiyi rahatsz etmi, bu eletirilerin esas gayesinin
mslmanlarn akidelerine zarar vermek olduuna inand iin, her trl
eletiri karsnda savunmac bir tutum benimsemitir. Bu tutum kaza ve
kader konusunda da daha tutucu bir sluba kaymasnda etkili olmutur.
Yine kaza ve kader akidesinin terakkiye mani olmadn ispatlamak ama-
cyla Abduh gibi dnrler tarafndan savunulan zgrlk kader anla-
ynn slm kader dncesini tahribe uratt inancna sahip olmas, bu
noktadaki duruunu daha da kuvvetlendirmesine neden olmutur.
Mustafa Sabri bu aklamalar gereke gstererek Ear dnceye dayal
kaza ve kader akidesini savunma yolunu tercih etmitir. Kaza ve kaderle il-
gili Ear yorumu yegne izah tarz olarak benimsemesi, hatta bu yaklam
kaza ve kader konusunun yorumlarndan bir yorum olarak deil de, adeta

146 SLM LMLER DERGS
bir iman akidesi olarak kabul etmesi eitli eletirilere konu olmutur. Zira
bu genellemeci yaklam sebebiyle, bu konu hakknda Ear yorumu tercih
edenleri kaza ve kader akidesini benimseyenler eklinde konumlandrr-
ken, Eariyyenin kader anlayn benimsemeyenleri kaza ve kader akidesi-
ne kar kanlar eklinde nitelemitir. Bu durumda kaza ve kader akidesini
kulun zgrln ve sorumluluunu ne karacak ekilde yorumlayan
Mtrd ve Mutezil limler, niyet ve kastlarna muhalif ekilde kader aki-
desine kar kanlar safnda yer alma ithamyla kar karya kalmlardr.
Mustafa Sabri Efendi kader konusunu ayrntlaryla tahlil etmesi sebebiy-
le bu konuda Kuranda yer alan yetlerin tek ynl alma msait olmad-
na, hem ilah yarat hem de kulun sorumluluunu temellendiren beyanla-
rn bulunduuna ok ak ekilde nfuz ettii iindir ki, bir taraf tamamen
gzard ederek konunun vuzuha kavuturulamayacann bilincindedir. Bu
sebeple kader konusunda hem Allahn kulun iledii fiilleri zerinde mutlak
hkim olduunu ifade etmi, hem de kullarn eylemlerinden sorumlu oldu-
unu beyan etme gerei duymutur. Ancak buradaki amaz, kul iin Allahn
diledii ve yarattndan bakasn gerekletirmenin mmkn olmad bir
durumda nasl olup da kulun eylemlerinden sorumlu olacann yeterince
temellendirilmemi olmasdr.
Kader problemini bu mesele zm imknsz bir konudur diyerek don-
durma abalarnn zihinleri durultmak iin kfi gelmeyeceinin en gzel rne-
ini, onun bir sr olduunu ifade etmesine ramen, meseleleri btn detay-
laryla tartt mstakil bir eser yazmaktan kendisini alkoyamayan Mustafa
Sabri Efendi bizlere gstermitir. Kader hakknda sz syleyen birok lim ya-
nnda bunlar arasnda kendisine zel bir stat kazandrm olan Mustafa Sab-
ri Efendinin deerlendirmeleri dikkate alndnda, bylesine nemli ve itikad
adan nemli sonular douran kader konusunda yanl yarglara varmamak
iin, meselesinin nasl anlalmas gerektii ile ilgili eitli ilkeler belirleyerek
konuyu bu perspektifte ele almann gerei ortaya kmtr. Buna gre;
1. Kader konusunda slm Tarihi boyunca ortaya kan grler farkl
bak alarn ve farkl anlama biimlerini yanstr. Bu mevzunun izahndaki
zorluun esas nedeni insan dncesinin zamana bal dnmesidir. Ka-
der ise zamandan mnezzeh bir varlk olan Allahn ezel ilmi ve iradesi ere-
vesinde gerekleir. Zamana bal olduu iin meseleleri de zamansal olarak
analiz eden insan, doal olarak ilah ilmi de kendi dnceleri erevesinde
anlamaya ve yorumlamaya alr. Zamanla snrl olan insann ilah bilginin
mahiyetini btn ynlerden kuatmas imknszdr. Zamana bal olan akl
ile zamanst olan yaratcy deerlendirmek, zamana bal dnce ile bili-
nenleri zamansza uygulamak isabetli olmaz. Bu nedenle kader konusunda
ahidin gayba kyas uygun grlmemitir. Aksi halde Allahn ilim, irade ve
kudreti insan llerine gre deerlendirilmi olacandan isabetsiz hkm-
ler ortaya kacaktr.
2. Kader konusunda birbirine muhalif yaklamlara sahip olan tarafla-

rn kendi grlerini ispatlarken yetlerden delil gstermesi, btn grleri
destekleyen yetlerin bulunmasndan veya byle inanlmasndan kaynakla-
nr. Her bir yaklam destekleyecek ekilde yetlerin bulunmas ise bu konu-
da niha hkme varrken olduka dikkatli olmay, konuyla ilgili hibir yetin
mnasyla tenakuz oluturmayacak ekilde zengin bir perspektiften isabetli
neticelere varmay gerektirir. Aksi halde varlan neticeler zihinleri tam anla-
myla tatmin etmeyecektir.
3. Kader konusunda gr beyan eden her bir ekoln zerinde ittifak et-
tii noktalarn tespit edilerek bu mterekliklerden hareket edilmesi zme
ulamay kolaylatracaktr. Buna gre Allahn ezel bilgiye sahip olduu, her
eyi belli bir plan ve lye gre yaratt, olmu ve olacak her eyi bildii,
Onun bilgisine sonradan bir ey eklenmedii, zaman st olduu ve zat iin
bir ncelik ve sonraln sz konusu olmad konusunda bir ihtilaf bulun-
mamaktadr.
148 SLM LMLER DERGS
Kaynaka
Altnta, Ramazan, Yazgc ve zgrlk Tevekkl Anlaynn alma Hayatna
Etkileri, Dini Aratrmalar Dergisi, 2000, II, sy. 7, s. 113-136.
Aydn, mer, Mehmed Zhid Kevser ile Mustafa Sabri Efendinin Kader Konusun-
daki Tartmas, Uluslararas Dzceli M. Zhid Kevser Sempozyumu Bildirileri,
24-25 Kasm 2007, Dzce, s. 637-647.
Erdem, H. Sabri, Trk Kelamclar bn Keml (1468-1534) ve Mustafa Sabride (1860-
1954) Kader Problemi ve Anlambilim Asndan Bir Deerlendirme, AFD,
XLVI (2005), s. II, s. 43-54.
Kara, smail, Trkiyede slmclk Dncesi-II, stanbul: Kitabevi, 1997 (Mustafa
Sabri, Yeni slm Mtehidlerinin Kymet-i lmiyesinden naklen).
Mtrd, Eb Mansur Muhammed b. Mahmud Kitbt-Tevhd (nr. Bekir Topalolu
ve Muhammed Aru), Ankara 2003.
Mustafa Sabri Efendi, Dn Mcedditler, stanbul: Sebil Yaynevi, 1969.
Mustafa Sabri Efendi, nsan ve Kader (trc. sa Doan), stanbul: Bayrak Yay., 1989.
Mustafa Sabri Efendi, Mevkifl-Akl vel-ilim vel-lem min rabbil-lemn ve ibadihil-
mrseln, Beyrut-Lbnan: Dr hyit-trasil-Arab 1401/1981, I-IV.
Nesef, Ebl-Muin, Kitabt-Temhid li kavaidit-tevhid (nr. Habibullah Hasan Ahmed),
Kahire: Drt-tbaatil-Muhammediyye, 1406/1986.
Ragb el-Isfehan, Mfredt elfzil-Kuran (nr. Safvan Adnan Dvd), Beyrut:
Dr-amiyye, 1997/1418.
Seyyid erif Crcni, Kitbt-Tarift (nr. Muhammed Abdurrahman Maral), Bey-
rut-Lbnan: Drn-nefis, 1428/2007.
Yavuz, Yusuf evki, Mustafa Sabri Efendi, DA, XXXI, s. 350-353.
Yavuz, Yusuf evki, Kader, DA, XXIV, 58-63.
Yavuz, Yusuf evki, Hidyet, DA, XVII, 473-477.
Zahid el-Kevser, el-stibsr fit-tahadds anil-cebri vel-ihtiyr, Kahire: Drl-Envar,
1951/1370.
Crcn ve er-Rsletl-Kbr Fl-Mantik Adli Eser

Muhammet Nasih ECE*
Z
Crcn, slam Dncesinde 14. yzyln nde gelen dnrlerinden
biridir. Crcn, kendi zamann btn ilimlerine profesyonel dzeyde vakf
olmu kelam, felsefe ve mantk bata olmak zere deiik ilim dallarnda
irili ufakl 100 civarnda eser kaleme almtr. Yazd eserlerle hem kendi
dneminde hemde kendisinden sonraki ilim adamlarn etkilemitir. Biz
bu almamzda Crcnnin hayat, ilmi kiilii ve mantk alanndaki
eserlerine ksaca deinerek manta dair yazd Er-Risletl-Kbr fil-
Mantik adl eserindeki mantk grlerini incelemeye alacaz.
Anahtar Kelimeler: Crcn, mantk, nerme, kyas
Crcn and his work of er-Risletl-kbr fil-mantik

ABSTRACT
Crcn was one of the most prominent philosophers of 14th century in
Islamic Philosophy.He was cognizant of all the sciences of his time at the
professional leveland wrote about 100 works of various sizes in different
branches of science especially in theology, philosophy and logic. With
his written works, he had influence on both his contemporary and his
following periods philosophers. In this study, by touching briefly on
Crcanis life, scientific personality and art works in the field of logic, we
will try to analyse his logical views in his work Risaletl Kbra fil Mantik
that he wrote on logic.
Keywords: Crcn, logic, premise, syllogism

Giri
Mantk ilmi, Aristoteles tarafndan sistemli bir disiplin hviyetine
kavuturulduktan sonra Abbasiler dneminde mtercimler tarafndan
Arapaya tercme edilerek slam leminde felsefi retiler ierisinde nemli
bir konuma sahip olmutur. Hatta ilk dnemlerde felsefe denilince mantk
anlalmtr. Mantk ilmi mslman dnrler tarafndan belli bir olgunluk
dzeyine ulatrldktan sonra, slam dncesinde hemen hemen btn
ilim evrelerince ilgi grm ve zerinde almalar yaplmtr. Mderris,
mellif, ilim sfatna sahip birok kimse bu ilimle ilikisini gerek retici
olarak, gerek alana dair eserler kaleme alarak ortaya koymutur. limlerde
ok ynl olmann revata olduu bir dnemde yaayan Seyyid erif Crcn
de dnemin hibir ilmine kaytsz kalmam kelm, felsefe, hadis, tefsir,
tasavvuf, Arap dili ve mantk alanlarnda hem reticilik yapm hem de bu
alanlara ilikin eserler kaleme almtr.

*
r. Gr., YY, lahiyat Fak., Felsefe ve Din Bilimleri, Felsefe Tarihi ABD; hermesece2009@
hotmail.com
150 SLM LMLER DERGS
Crcn, kendi zamann btn ilimlerine profesyonel dzeyde vakf olmu,

on birinci akl sfatyla nitelenmi1 ve kendisinden sonraki dnemi en ok
etkileyen limlerdendir. Onun mantk ilminde olduu gibi dier ilimlere
dair kaleme ald eserler sahibinden kaynaklanan bir deere matuftur.
Son yzyla kadar Mslmanlarn dou ve bat medreselerinde ok iyi
tannan, hatta adna icazetnameler dzenlenen bir konuma sahip olmutur.
Dolaysyla almamzda Crcnnin hayat, ilmi kiilii ve manta dair
mantk ve felsefi eserlerine ksaca deindikten sonra Er-Risletl-Kbr fil-
Mantk adl eserinin deerlendirmesini yapmaya alacaz.
1. Crcnnin Hayat, lm ahsiyeti ve Eserleri

Kudretli eserleriyle zamanmza kadar ark slam dnyas medreselerinde
en nemli statlardan biri saylm olan Crcn, hicri 7402 senesi 24
abanda (24 ubat 1340) rann Asterabad blgesinin Crcan vilayeti
civarndaki Taku nahiyesinde Peygamberimizin soyuna mensup bir aileden
dnyaya geldi.3 Crcaninin ad Ali b. Muhammed olup Peygamberimizin
soyuna mensup olduu iin kendisine es-Seyyit e-erif denilmi,4 Crcanda
doup byd iin de el-Crcn nisbesiyle anlmtr. Knyesi ise Ebul-
Hasandr. Tam ad, Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid e-erif ez-Zeyn Ebul-
Hasan el-Hseyni el-Crcn el-Hanefidir.5
Kk yatan itibaren ilim tahsil etmeye balayan Seyyid erif, ilk
tahsiline Crcanda Arapa renmekle balad. Sarf, nahiv ve belagat ilmine
dair Sekkakinin Miftahul-Ulum adl mehur eserinin erhini, bu erhi yazan
Nurettin Tuvasiden okudu. Siracddin mer el-Buheymaniden Kef adl
tefsirini ve Kef tefsirinden bir blm okudu. Kudbuddin irzinin yazd
miftah erhini, onun olu Muslihiddin b. Ebil-Hayr Aliden okudu. Bundan
sonra akli ilimleri renmeye balad.6
Kutbuddin er-Rzi et-Tahtninin manta dair yazd erhu-emsiyye
ve erhul-Metli adl eserlerini bizzat kendisinden okumak iin 1365 ylnda
nce Herata gitti. Bir mddet sonra yall sebebiyle retim faaliyetini
srdremeyen hocas kendisine, Msrda ikamet etmekte olan tannm
mantk limi ve talebesi olan Mbarek ahn yanna gidip ondan okumasn
1 slam filozoflar Batlamyus kozmolojisinden hareketle gelitirdikleri ay-st lemin akllar
silsilesini onuncu akl ile bitiriyorlar. Onuncu akl ay-alt lemle irtibat olan ve dnyadaki
varlklar etkileyen akldr. Dnyada olanlar anlamak iin onuncu akl anlamak gerekir.
Crcnnin ilimdeki eitlilii ve derinliinden dolay bu isim ile isimlendirilmitir.
2 smail Paa, Badatl, Hediyetl-Arifin Esmul-Mellifin Asrl-Musannifin, stanbul, 1901,
s. 768.
3 smail, Abdulemir, Mavsuatl-Alamul-Ulema ve Adbl-Arabil-Mslimin, Beyrut, 2005, c. V,
s. 187; lken, H.Ziya, slam Felsefesi, stanbul, 1983, s. 162.
4 Gm, Sadreddin, Crcn mad. TDV slam Ansiklopedisi, c. VIII, s. 134.
5 Gm, Sadreddin, Seyyid erif Crcn ve Arap Dilindeki Yeri, stanbul, 1984, s. 83; Abdul-
layev, vezmuhammet, Seyyid erif Crcnde Tanr-lem Tasavvuru, U.. Sosyal Bil. Ens.
(Baslmam Dr. Tezi), Bursa, 2005, s. 14.
6 Abdullayev, vezmuhammet, age., s. 19.
Crcn ve er-Risletl-Kbra fil-Mantk Adl Eser 151
tavsiye etti.7 Msra yapt yolculuk srasnda Anadoluda hretini duyduu

Cemaleddin Aksariyinin talebesi olmak zere onun memleketine gitmeye
karar verdi. Yolda Aksarayinin erhul-zhn inceleme frsat buldu.
Eseri baarsz gren Crcn, Aksarayiden istifade edemeyecei kanaatine
vardysa da grt baz kimselerden, onun retimde teliften daha
baarl olduunu renince yoluna devam etti. Ancak Aksaraya vardnda
Aksarayinin vefat ettiini rendi. Bu srada tant Aksarayinin talebesi
emseddin Muhammed el-Fenri (. 834/1430) ile tant ve ikisi birlikte
Msra gittiler.8
Crcn, yaklak on yl kald Msrda eyh Bedrettin Simavi, air
Ahmedi, Hekim Hac Paa gibi arkadalaryla birlikte akli ilimleri Mbarek
ahtan, nakli ilimleri de Ekmeleddin el-Bbertiden okudu.9 Bu arada
Kutbuddin er-Rzinin erhu Metlil-Envrna bir hiye yazd. Msrda
tahsilini tamamladktan sonra Bursaya urayarak memleketine dnd.10
irazda Sadeddin et-Teftzni, Crcnyi Muzafferiler Devletinin
hkmdar ah ucaa takdim etti ve ah uca tarafndan oradaki Daruifa
Medresesi mderrisliine tayin edildi. On yl kald bu medresede retim
faaliyetleri yannda telif almalarn da srdrerek randa zellikle akli
ilimlerde byk bir hret kazand. Timurun iraz zapt etmesi zerine
kendisi istemedii halde Semerkanta gtrld (789/1387). Burada
on sekiz yl mddetle ba mderrislik yapt ve bu sre iinde birok eser
telif etti; ayrca Maverannehir limleriyle, zellikle Taftzni ile ilmi
mnazaralarda bulundu. Bu mnazaralarda gsterdii baar hem Timur
hem de meslektalar nezdinde itibarn artrd. Semerkantta tant
Hace Alaettin Attr vastasyla tasavvufa kar ilgi duyarak Nakibendiyye
tarikatna girdi. Mevlana Nizammeddin Hamu ile dostluk kurarak onun
tasavvufi sohbetlerine katld.11
807/1405 tarihinde Timurun lm zerine, Semerkant ve Mavera-
nnehir byk bir anari yuvas haline geldi. Bunun zerine birok lim
gibi Crcn de Semerkanttan ayrlarak iraza dnd. Burada hayatnn
geri kalan ksmnda zamann ilmi faaliyetlerle geirdi. 6 Rebilahir 816 (6
Temmuz 1413) aramba gn irazda vefat etti ve Attik Camii civarndaki
Vakip Mezarlna defnedildi.12
Teftzni, bn Haldun, Molla Fenri gibi ilim adamlaryla ada olan
Crcn, yaad dneme kendi damgasn vuran ve sonraki dnemlerde bir
otorite olarak etkisini devam ettiren ok ynl birka limden birisidir. Balca
7 lken, H.Ziya, slam Felsefesi, s. 162.

8 Abdullayev, vezmuhammet, age., s. 20-21; Gm, Sadreddin, Crcn mad. TDV slam
Ansiklopedisi, c. VIII, s. 134.
9 Tritton, A.S., Al-Djurdjani, The Encyclopadia of slam, Leiden, 1965, c. II, s. 602.
10 Gm, Sadreddin, age., c. VIII, s. 134.
11 Gm, Sadreddin, age., c. VIII, s. 135.
12 Abdullayev, vezmuhammet, age., s. 19; Tritton, age., c. II, s. 602.
152 SLM LMLER DERGS
ilgi alanlar bata kelm olmak zere Arap dili ve edebiyat, felsefe, mantk,
astronomi, matematik, mezhepler tarihi, fkh, hadis, tefsir ve tasavvuf gibi
akli ve dini ilimlerin her alannda eserler vermi, bundan dolay da allame
unvann hak kazanmtr. Onun zeki, alkan, mdekkik, muhakkik, gzel
konuan, derin anlayl, fesahat ve belagat sahibi ve mnazaralarda mahir
biri olduu noktasnda fikir birlii vardr.13
ocuk yata iken eser yazmaya balayan Crcnnin ilmi hreti, ksa
zamanda, hayatta iken ran ve Anadoluya yaylmtr. O, ilmi kiiliiyle
kendisinden sonraki asrlara en fazla etki eden limlerden biridir. Brakt
eserler, ark slam medreselerinde ve ilim kurumlarnda son yzyla
kadar okutulmutur.14 Anadolu, ran, Trkistan ve Hindistanda yetien
limlerden bir ksmnn icazetnamesinin ilmi silsile itibariyle Crcnye
bir ksmnn Teftzniye bal olmas bu hususu teyit eder mahiyettedir.15
Ayrca Crcnden itibaren slam limlerinin uzun sre Crcn Ekol
veya Teftzni Ekolne bal gsterilmek suretiyle iki guruba ayrlm
bulunmas Crcn ile Teftzni arasndaki gr ayrlklarnda taraflardan
birini savunmak iin et-Tavdl-munif fil-intiar lis-Sad ale-erif (efkani),
Mesalikl-halas fi tehalkil-havas (Takprzade Ahmed Efendi) vb.
eserlerinin telif edilmi olmas XV. yzyldan itibaren slam dnce tarihinde
nemli bir yer igal ettiini gsterir.16
lim evreleri, Crcn hakknda yle bir kanaate sahip olmutur:
Crcn yeni bir dnemin habercisidir, onunla yeni bir ilim anlay
balamtr. Saduddin Teftzni btn slami ilimlerde Mutekaddimn
limlerin sonuncusu olurken, Seyyid erif Crcn ise btn slami ilimler
sz konusu olduunda Mteahhirn limlerin ilkidir.17
Crcn, Semerkantta bulunduu srada sadece akli ve nakli ilimlerle
ilgilenmemi; ayrca tasavvufa da merak sarmt. Onun eyh Bahaeddin
Nakibendin (. 791/1389) halifelerinden Hace Alaedin Attrdan (.
802/1400) tasavvuf dersleri ald rivayet edilmektedir.18
13 el-Amiri, Ali Muhammed Hasan, es-Seyyid el-Crcn, Mecelletl-Ezher, 1948, c. XX, s.

123; DA Crcn mad., c. VIII, s. 135.
14 Glck, erafeddin, Kelm Tarihi, Konya, 1992, s. 194.
15 lken, H.Ziya, slam Felsefesi, s. 163.
VII/XIII. Asrn ikinci yarsndan itibaren icazetnameler, randa genellikle Nasiruddin et-Tusi (.
672/1273) ve Kadi Beydavi (. 675/1276) yoluyla; Anadoluda ise, felsefi ve akli ilimlerde
devrinin stad olan Kadil-kudat olan Siracuddin Muhammed b. Ebi Bekr el-Urmevi (.
682/1283) ve bunlarn stad ve talebelerinden teekkl eden zincir ile Fahreddin er-Rzi (.
606/1209) ye balanrken VIII/XIV. asrn ikinci yarsnda randa yetimi olan et-Teftzni
(. 792/1289) ile el-Crcn (. 816/1413) nin ilmi tesirlerini kendi memleketlerinde yay-
dklar gibi, Anadoluda da yaydklar ve burada teesss etmi olan icazet zincirini krmaya
ve bu zinciri kendilerine balayarak bu yoldan Fahreddin er-Rziye ulatrmaya muvaffak
olduklar bildirilmektedir. (Bkz. Gm, Sadreddin, Seyyid erif Crcn ve Arap dilindeki
Yeri, s. 106-107).
16 el-Amiri, es-Seyyid el-Crcn, age., s. 123, 127.
17 Glck, erafeddin, age., s. 194; lken, H.Ziya, slam Felsefesi, s. 163.
18 Glck, erafeddin, age., s. 194.
Crcn, ilmi mnazaralardaki ustalyla da daha sonraki limleri

etkilemitir. Onun Timurun huzurunda Teftzni ile yapt mnazaralar,
asrlar boyu ilim adamlarn megul etmi, eitli rislelerin yazlmasna
sebep olmutur.19
Felsefi kelm hareketlerinin yaygn olduu bir dnemde yaayan Crcn
selefleri Fahreddin er-Rzi, Seyfuddin el-Amidi ve Kad Beyzvi gibi felsefenin
tesiri altnda kalm, hatta seleflerine gre felsefeye daha fazla arlk vermitir.
Nitekim kelma dair en hacimli eseri olan erhul-Mavafkta felsefi konularn
akaid konularndan ok fazla yer tutmas bunu aka gstermektedir. O,
kendisinden nce gelen btn slam filozoflarn eserlerini inceleyerek, zellikle
Fahreddin Rzinin grleri zerinde durmutur. Crcn, kendi dncelerini
bakalarnn grlerini eletirerek ortaya koymutur. Uygulad bu ynteme
gre, nce kar klan gr eletirilir, ayrntlara inilerek zmlenir, sonra
yeni bir dnce ileri srlerek nerilen zm biimi ortaya konulur.
Crcn, dneminin slam dnyasnda okutulan ilimlerin hemen hepsine
dair eserler kaleme almtr. Bu eserler iinden birka yapraktan meydana
gelen risleler olduu gibi yzlerce sahifelik eserler de mevcuttur. O, kelm,
felsefe, mantk, tasavvuf, astronomi, aritmetik, mnazara, sarf-nahiv, belagat,
tefsir, hadis ve fkh gibi deiik ilim dallarnda irili ufakl 100 civarnda eser
kaleme almtr. Biz Crcnnin sadece mantk ve felsefe ile ilgili eserlerini
sralamakla yetineceiz:
- Hiye ala erhi Metliil-Envr
- Hiye ala erhi-emsiyye
- Mir sagoci
- Risle fil-alaka
- Risle-i Kbr
- Risle-i Sur
- Risle fil-mantk
- Risle fin-nefsin-ntka el-insaniyye
- Risle fit-terdidil-infisali
- erh ala ksmeyit-Tasavvurt vet-Tasdikt
- Tahkikul-eya
- Tahkikul-klliyt
- Tahrirul-kavidl-mantkyye
- el-Usull-mantkyye
- Risle fil-mizn
- Risle fi ahkmit-tarif
- Risle fi taksimil-ilim
19 el-Amiri, es-Seyyid el-Crcn, age., s. 126.

154 SLM LMLER DERGS
- Hiye ala erhi Hikmetil ayn

- Hiye ala erhi Hidyetil-hikme
- Hiye ala erhi Hidyetil-hikme
- Risle fil-vcud
- Risle fi mertibil-mevcudt
- er-Risletul-mirtiyye
- Risle-i Hest ve nist
- erhu Hikmetil-irk
- erh-i Kaside-i ayniye
- Hiye ala erhi ekkil-rt
- Risle fi tahkikil-mebahisil-mevcudiyye vel- meksidil-usuliyye
- Risle fi tahkikil-vki20
2. Crcnnin Er-Risletl-Kbr Fil-Mantk Adl Eseri

nceleme konusu yaptmz Er-Risletl-Kbr fil-Mantkn Trkiye
ktphanelerinde Farsa ve Arapa onlarca nshas bulunmaktadr. Eserin
Farsas (h.1287/m.1844) ylnda baslmtr. Yaplan Arapa evirileri ise
yazma halindedir. Eserin sz konusu nshalarnn Farsalar genellikle
Risle-i Kbr olarak gemektedir. Baz nshalar ise bu isimle birlikte
Risle-i Velediyye ad da kullanlmaktadr. Arapa nshalarnn stanbul
ktphanelerinde bulunan bir ksm ve Anadolu ktphanelerinde bulunan
nshalarnn tamam er-Risletl-Velediyye ve er-Risletl-Velediyye fil-
Mantk ismiyle kaydedilmitir. Eserin deiik isimler altnda zikredilmesi baz
kaynaklar tarafndan farkl iki eser olarak alglanmtr.21 Oysa Velediyye
ifadesi Crcnnin bu eseri olu iin yazmasndan hareketle verilmitir. Eser
iin kullanlan bir birine yakn btn bu isimlerin iinde er-Risletl-Kbr
fil-Mantk ismini en uygun grp almamz iin bunu kullandk.
Eser, (740-816/1340-1413) yllar arasnda yaam olan Seyyid erif
Crcnnin, Farsa ismiyle Risle-i Kbr, Arapa er-Risletl-Kbr fil-
Mantk olarak bilinen mantk eseridir. Mtercim, eserin giriinde bu eseri
Crcnnin olu iin yazdn, kendisinin de olu iin tercme ettiini
kaydetmi olmakla beraber, kendi kimlii hakknda bilgi vermemitir. Ancak
Nicholas Rescher bu eseri tercme edenin Crcnnin olu olan Nureddin
Muhammed b. Ali el-Crcn olduunu ileri srer.22
20 Ece, Muhammet Nasih, Crcnnin Er-Risletl-Kbr fil-Mantk Adl Eseri zerine Bir n-
celme, Sakarya niv. Sos. Bil. Enst. (Baslmam Y. Lisans Tezi) Sakarya, 2011, s. 24-27;
Gm, Sadreddin, age., s. 145-153; Abdullayev, vezmuhammet, age., s. 49-52.
21 Gm, Sadreddin, Seyyid erif Crcn, s. 151; Abdullayev, vezmuhammet, Seyyid erif
Crcnde Tanr-lem Tasavvuru, s. 53.
22 Rescher, Nicholas, Tatavvurul-Mantkil-Arab, (ev. Muhammed Mehran) Kahire, 1985, s. 494.
Mtercim evirisini yapt eserin ba ksmna, bir nsz ekleyerek klasik

eserlerde grlen besmele, hamdele ve salvele ile balamaktadr. Yapt
evride hibir ekleme ve eksiltme yapmadn ifade eden mtercim, buna
Crcnnin ilmi otoritesini sebep olarak ileri srer. Eser, ksa grlmekle
beraber, z bir mahiyet tamaktadr. Eserin zl, mantn hemen hemen
btn konularn ele almakla beraber ayrntya ve gerekli olduu halde baz
yerlerde rneklendirmeye gitmemesidir.
Seyyid erif, eserde kavramlar, be tmel, tanm, nermeler ve kyastan
oluan klasik mantk konularn, ayrntya girmeden ilemektedir. slam
filozoflar tarafndan metafiziin mi yoksa mantn m konusu olduu
tartmal olan kategoriler ile mantn uygulama alan olan be sanat
blmleri eserde inceleme konusu yaplmamtr.
Mellif, esere bilgi felsefesinin temel konularndan olan insan bilgisinin
kaynayla balamaktadr. nsanda mevcut bulunan, aynaya benzettii bir
idrak kuvvetinden bahseder. Ayna nasl nesnelerin ekillerini kendisine
alp kar tarafa gsteriyorsa, bu idrak kuvveti de eyann ekillerini
muhafaza eder ve kar tarafa akseder. Ancak bu kuvve, sadece duyulurlarn
(mahsusat) ekillerini kavrama yetisine sahiptir. O, insan iin mdrike
kuvvesi dedii baka bir idrak kuvvesinden de sz etmektedir ki; bu kuvve,
sadece duyulurlarn deil ayn zaman akledilirlerin (makulat) ekillerini de
kavrama yetisine sahiptir.23
Crcn, duyulurlarn be duyudan (grme, iitme, koklama, tatma ve
dokunma) herhangi birisiyle kavrandn; akledilirlerin ise duyulurlarda
olduu gibi herhangi bir aracya ihtiya duymadan, insan aklnda kavrayn
gerekletiini syler. Mellifin bahsettii bu kuvve zihindir. Bylece btn
suretlerin, zihin denilen bu kuvvede meydana geldiini ve bunun da ya
tasavvur ya da tasdik ile gerekletiini ileri srer.
2. 1. Tasavvurat ve Tasdikat
slam filozlarnda olduu gibi, ilmi ve mant tasavvurt ve tasdikt diye
ayrma gelenei mellifimizde de grlmektedir. Bu anlaya gre, insan bilgisine
konu olan her ey ya tassavur ya da tasdiktir. Yani bu bilgi ya hkm ifade
etmeyen salt kavram, ya da kavramlarn bir araya gelmesi neticesinde hkm
ifade eden yargdr.24 Seyit erif, mantn temel konularn incelmeye gemeden
nce, ancak btn konular kendinde barndran yukarda sz konusu olan
tasavvur ve tasdiki zorunlu ve teorik eklinde ikiye ayrarak inceler:
1. Zorunlu Tasavvur: Gereklemesinde nazari ve fikri herhangi bir akl
yrtmeye gerek duyulmadan, zorunlu olarak gerekleen tasavvurdur.
23 Bkz. Crcn, Er-Risletl-Kbr fil-Mantk (thk. Muhammet Nasih Ece) s. 132 (almam-
zn konusu olan esere bundan sonra dipnotlarla yapacamz atflarda eserin ksaltmas iin
Kbr ifadesini kullanacaz.
24 Crcn, Kbr, s. 132-133.
156 SLM LMLER DERGS
Scaklk, soukluk, siyahlk, beyazlk vb. tasavvurlar byledir. Bu tr

tasavvurlar, kiinin yaamnn doall iinde renilir.
2. Teorik Tasavvur: Bir tasavvurun elde edilmesinde nazari ve fikri bir akl
yrtmeye ihtiya duyulmasdr. Bu tr tasavvurlar, insann fikri almas
sonucunda elde edilir. Ruh, melek, cin gibi kavramlarn renilmesi byledir.
1. Zorunlu Tasdik: Meydana gelmesinde teorik bir aba sarf edilmeden,
zorunlu ya da kendiliinden bilinen tasdiktir. Yaamn doall iinde
zorunlu tecrbeyle renilir. Gne aydnlatcdr ve Ate scaktr gibi.
2. Teorik Tasdik: Teorik tasavvurda olduu gibi bu tr tasdikler, kiinin
teorik abasnn bir sonucu olarak gereklemektedir. Mesela lem ezelidir
veya lem sonradan yaratlmtr gibi.25
Seyyid erif, tasavvurt ve tasdikt bahsinden sonra tanm konusunun
temeli durumunda olan kavramlar konusunu ele alr. Terim (lafz) ile
anlam ilikisi zerinde duran mellif, tanm ve kantn lfz (dilsel ifade)
olmadklar, manasal (meani) olduklarn ifade eder. Mesela, insan tanm
yaplrken canl ve konuan bu iki kelimenin dilsel ifadelerinden hareketle
deil; aksine manalarndan hareketle yaplr. Ayn ekilde lemin sonradan
olmas yargsna varlmas, lem deiendir ve Her deien sonradandr
nermelerin lafzlarnda deil; bu nermelerin manalarndan hareketle
gereklemektedir. Mantklarn lafzlara bizzat ihtiya duymadn
kaydeden mellif, onlarn ihtiya duymas, renme ve retme
hadisesinin lafzlarla gereklemesi cihetiyle olduunu syler. Bir baka
ifade ile mantknn lafzlarla ilgilenmesi, lafzlarn manalara delletleri
ynyle olmaktadr. Manann gerekleebilmesi iin lafzn varln, yani
dilin aracln gerekli klar.26
2. 2. Delalet
Lafzlar balamnda delalet konusuna deinen Crcani, delaleti, bir eyin
bilinmesi durumunda baka bir eyin bilinmesinin hsl olmasdr eklinde
tanmlamaktadr. O slam mantk geleneinde olduu gibi delleti, ncelikle
vazi, akli ve tabii olmak zere ksma, daha sonra da bunlarn her
birisini, kendi arasnda szl ve szsz olmak zere iki ksma ayrr:
1. Szl vazi dellet: Zeyd teriminin mahhas olan Zeyde iaret etmesi
veya insan teriminin konuan canlya dellet etmesi gibi.
2. Szsz vazi dellet: eitli iaret ve izgilerin bir manaya dellet etmesi
gibi.
3. Szl akli dellet: Duvarn arkasndan gelen herhangi bir sesin, o sesi
karan kiiye dellet etmesi gibi.
25 Crcn, Kbr, s. 133.

26 Crcn, Kbr, s. 135.
4. Szsz akli dellet: Bir sanat eserinin sanatya, uzaktan grnen bir
dumann orada atein olduuna dellet etmesi byledir.
5. Szl tabii dellet: h! h! seslerinin gs rahatszlna dellet
etmesi gibi.
6. Szsz tabii dellet: Utanmaktan kaynaklanan yz kzarmas gibi.27
Crcnye gre dellet eitlerinin hepsi mant ilgilendirmez. Bunlardan
mant ilgilendiren sadece szl vazi dellettir. Bunun sebebi ise renme
ve retme olgusunun bu dellet ekliyle gereklemesidir. O, szl vazi
delleti de kendi arasnda ksma ayrarak inceler:
1. Mutabakat Yoluyla Dellet: Terimin (lafz) konusu olan manann
tamamna dellet etmesidir. nsan teriminin canl ve konuan
manalarna dellet etmesi byledir.
2. Tazammun Yoluyla Dellet: Terimin konusu olan manann sadece
bir ksmna dellet etmesidir. nsan teriminin ya canl ya da konuan
manasna dellet etmesi buna rnek verilebilir.
3. ltizam Yoluyla Dellet: Terimin konusunun dndaki bir manaya
dellet etmesidir. nsan teriminin ilim renme ve yazma kabiliyetine sahip
olmas gibi.28
2. 3. Kavramlar
Crcani, kavramlar konusunu ayrntl bir ekilde ele almaktadr. Ona
gre bir kavram (lafz), konusu iinde kullanld zaman gerek olur.
Aslan yrtc bir hayvandr cmlesindeki Aslan kavram gerek manada
kullanlmtr. Bir kavram, eer konusunun bir cznde veya konusunun
dna klarak kullanlrsa bu mecaz olur. Aslan hamamda grdm gibi. 29
Anlamlar bakmndan da terimler ele alnarak drt ksmda incelenilir:
Birincisi olan tekil (mfret) terimler bir terimin bir tek manay ifade etmesidir.
nsan terimi gibi. kincisi esesli (mterek) terimler bir terimin farkl birok
manaya gelebilecek ekilde kullanlmasdr. Ayn kelimesini gibi. Bu kelime,
altn, gne, terazi, pnar vb. birok manalara da gelmektedir. ncs
eanlaml (mteradif) terimler birok terimin bir manada birlemesidir. Yani
tek bir varlk iin konulmu farkl terimlerdir. nsan ve beer byledir.
Bu iki kavram, ayn varla dellet etmesi nedeniyle e anlamllk zelliine
sahiptir. Drdncs olan ayrk (mtebayin) terimler ise varlklarn seste ve
manada farkl isimlendirilmeleridir. insan ve at buna rnek verilebilir.
Burada kavramlarn ne seste ne de anlamda bir ilikileri bulunmamaktadr.
Basit kavramlar czleri asndan ele alnd gibi bir baka adan da edat,
kelime ve isim eklinde analize tabi tutulmaktadr. 30
27 Crcn, Kbr, s. 135-136.

28 Crcn, Kbr, s. 136.
29 Crcn, Kbr, s. 137.
30 Crcn, Kbr, s. 137.
158 SLM LMLER DERGS
Crcani bileik lafzlar tam ve eksik olmak zere iki ksma ayrr. Tam,
sylenilen sz zerine artk bir ey sylemenin gerekmemesidir. Yani konuan
szn tamamlad zaman muhatap (dinleyici), yklemin konuyu veya
konunun yklemi bekledii (gerektirdii) gibi herhangi bir beklenti iinde
olmaz. O, tam bileik lafz da ikiye ayrr: 1. Haberiyye (nerme): Szn,
kendisinde doruluk veya yanllk barndrmasdr. Falan ey byledir ya
da byle deildir gibi 2. naiyye: Tam bileik szn yapsnda doruluk
veya yanllk ihtiva etmemesi eklinde olur. Bunlar emir, nehiy ve istifham
gibi bizzat istemeye dellet eden ile temenni, terecci, taaccp, nida gibi
bizzat istemeye dellet etmeyen lafzlardr. Eksik sz ise sylenen sz zerine
susmann gereklememesidir. Yani muhatap konumacnn bir eyler daha
sylemesini ister. O, eksik bileik lafzlar da kendi arasnda ikiye ayrr: 1.
Bal (Takyidi): Birleik szde ikinci ksmnn birinci ksma bal olmasdr.
Bu ya izafetle Zeydin klesi ya da Konuan canl da olduu gibi sfatla
olur. 2. Bamsz (Gayr- takyidi): Sylenilen szde lafzlarn birbirine bal
olmamasdr. Evde, on be gibi.31
Crcani kavramlar konusunu tekil ve tmel kavramlar zerinde durarak
tamamlamaktadr. Ona gre tekil yani cz-i hakiki, aklda oluan btn
mefhumlarn tasavvurunun bir ortakla engel olmasdr. Zeyd kavram
gibi. Tmel ise aklda oluan kavramn bir ortakla engel olmamasdr.
nsan, beyaz, at kavramlar gibi.32
2. 4. Be Tmel
Crcani be tmel konusunu ayrntl bir ekilde ele almtr. O be tmeli
l bir snflandrmaya tabi tutmaktadr. Birincisi, eer tmel, fertlerin
hakikati asndan tam olursa buna tr denir. kincisi, eer tmeller
fertlerinin mahiyetine dhil olursa buna zsel tmel denir. zsel tmel
cins ve ayrm diye ayrlr. ncs ise, eer tmel, zatinin aksine fertlerin
mahiyetine dhil olmayan, onun mahiyetine sonradan arz olmu, fertlerin
hakikati dnda bulunursa buna da arzi tmel denir. Bu da zellik (hasse)
ve ilinti (araz- amm) olmak zere ikiye ayrlr.33
Crcnye gre cins, hakikatleri farkl olan fertler iin onlar nedir?
sorusuna cevap olan tmeldir. Misal olarak, insan, at ve kz iin onlar
nedir? diye sorulduu zaman buna canldr diye cevap verilir. nk soruyu
soran kii bunlarn arasndaki ortakl sormaktadr. Bunlarn arasndaki
gerek ortaklk da canl terimidir. Eer sadece insan iin o nedir? diye
sorulursa verilecek cevabn canl (cins) olmas isabetli olmaz. nk bu
cevap bir ortakln cevabdr. Doru olan cevap konuan/dnen canl
olmaldr. Tmel bir kavram, mahiyeti ve mahiyetinin dndakiler iin tam
bir ortakla sahipse bu kavrama cins denir. Ortakln tam olmasndan
31 Crcn, Kbr, s. 138.

32 Crcn, Kbr, s. 139.
33 Crcn, Kbr, s. 139.
amalanlan aralarndaki ortak cz deil, bunlarn dndaki bir ortaklktr.

Canl terimi byledir. Canl terimi insan, at ve kzn gereklii arasnda
tam bir ortakla sahiptir. Hepsi de boyutlar olmas, byyor, hissediyor
olmalar ve iradeleri ile hareket ediyor olmalar gibi zsel niteliklere sahiptir.34
Crcnye gre bir hakikatin birok cins olmas mmkndr. Baz cinsler
baz cinslerin stnde bulunur. Misal olarak canl insann cinsidir.
Canlnn stnde byyen cisim vardr. Byyen cismin stnde ise
mutlak cisim vardr. Mutlak cismin stnde ise cevher vardr.35
Seyyid erif, cinsi, yakn ve uzak diye iki ksma ayrr: 1.Yakn Cins
(Cins-i karib): O nedir? sorusuna, ortaklarn tamamn kapsayacak ekilde
cevap olan cinse yakn cins denir. Canl byledir. nk canl insann ve
insann canlda ortak olduu her eyin cevabdr. 2. Uzak Cins (Cins-i baid):
O nedir? sorusuna verilen cevap ortaklarn tamamna cevap oluyorsa bu
cinse de uzak cins denir. Byyen cisim gibi. Byyen cisim, insanlar,
hayvanlar ve bitkiler iin ortak cinstir. Mellife gre, ortaklktan kaynaklanan
iki cevab kendisinde barndran btn cinsler, tek mertebeyle uzak cinstir.
Byyen cisim byledir. Kendisinde cevab barndran btn cinsler, iki
mertebeyle uzak cins olur. Mutlak cins buna rnek verilebilir. Mellife gre
bu dorultuda en uzak cinslere stn cins (cins-i li) denir. Yukarda geen
cevher byledir. En yakn cinslere de aa cins (cins-i safil) denir. Canl
gibi. stn cins ile aa cins arasnda bulunan cinslere de orta cins (cins-i
mutavasst) denir. Byyen cisim ve mutlak cisim byledir.36
Crcnye gre tr, bir eyin mahiyetine ilikin o nedir? sorusuna cevap
olarak gereklik bakmndan, birok eyi ifade etmek zere sylenen tmeldir.
Tr fertlerin mahiyeti asndan tam olursa o trn fertleri hakikatte birleir.
Bir fert iin o nedir? veya fertler iin onlar nedir? sorusuna verilen cevapta
tr yklem olur. Misal olarak Zeyd nedir? veya Zeyd, Amr, Bekr nedir?
diye sorulduu zaman, cevap olarak verilen insan trdr. O, tr gerek ve
greli olmak zere ikiye ayrr: 1. Gerek Tr (Nev-i hakiki): Tmelin, fertlerin
hakikati asndan tam olmasna gerek tr denir. nsan terimi buna rnek
verilebilir. nk insan terimi Zeyd, Amr, Bekr ve bunlarn dndaki
insanlarn mahiyetlerine tam olarak karlk gelmektedir. Bunlardan her biri
insann gerekliinden ve mahiyetinden sadece belirli arazlarla ayrlmaktadr.
2. Greli Tr (Nev-i izafi): Mellife gre greli tr bir mahiyet olup onunla
dier mahiyetten olanlar iin onlar nedir? sorusuna verilen cevabn cins
olmasdr. Canlya nispetle insan byledir. Ona gre greli tr gerek tre
dnebilir. nsan teriminde durum byledir. Ayn durum canl terimi
iin sz konusu olmaz, nk bu anlamda canl byyen cismin tr,
byyen cisim mutlak cismin tr, mutlak cisim ise cevherin trdr.37
34 Crcn, Kbr, s. 140.

35 Crcn, Kbr, s. 140.
36 Crcn, Kbr, s. 140.
37 Crcn, Kbr, s. 139-140.
160 SLM LMLER DERGS
Crcnye gre ayrm, ortakln tam olmad cinse denir. Ayrm bir
mahiyeti bir dier mahiyetten cevher ynnden ayrmaktadr. Konumann
insan fertlerine ait olmas byledir. nk konuabilme/dnebilme
insan trne has olduu iin onu dier canllardan ayrlmasn salar. Bir
eyin cins ve trnn bulunmas iin o nedir? veya onlar nedir? sorular
sorulurken, ayrm iin ise o hangi eydir? sorusu sorulmaldr. Yani ayrm,
znde o hangi eydir? sorusuna cevap olan tmeldir. O, cins iin yapm
olduu yakn ve uzak snflandrmasn ayrm iin de yapmaktadr: 1. Yakn
Ayrm (Fasl- karib): Eer ayrm, bir mahiyeti dier btn mahiyetlerden, yani
cinsin bu zellii onu yakn cinsindeki ortaklarnn hepsinden ayryorsa buna
yakn ayrm denir. Dnen/konuan insan byledir. nk dnmek
insan ayn cinse bal btn canllardan ayrr. 2. Uzak Ayrm (Fasl- baid):
Eer ayrm, bir mahiyeti, ortakln tam olmad dier mahiyetlerden
ayryorsa, yani uzak cinsteki ortaklarndan ayryorsa buna da uzak ayrm
denir. Hassas olmak buna rnek verilebilir. nk hassas olmak insan
cansz cisimlerden ayrabilir; ancak dier canllardan ayrmaz.38
Crcn hasseyi tmelin fertlerin hakikati dnda olup bu zelliin bir
tek ferde ait olmas olarak tanmlar. Ona gre hasse, bir mahiyeti dier bir
mahiyetten arzi olarak ayrr. Deiik birok hakikat zerine o hangi eydir?
sorusuna verilen cevaptr. nsann glen canl olmas byledir. O, ilintiyi
(araz- amm), ise bir tmelin birok hakikate ilikin olmas olarak grr. nsan
ve dier canllar arsndaki ortaklktan dolay yryen rnei byledir.39
2. 5. Tanm
Crcnye gre tasavvurtn amac tanm elde etmektir.40 O tanm z
(zati) ve ilinti (arazi) ynnden iki ksma ayrmaktadr. zle ilgili tanm,
tanmlanmak istenen varln esasna ilikin iken, ilinti ynyle yaplan
tanm ise daha ok tanmlanan eyin zellikleriyle, o eyin betimlenmesiyle
ilgilidir. Ayn zamanda zsel ve ilinti tanmlarn da tam ve eksik diye ikiye
ayrarak tanm drt ksmda inceler:
1. Tam zsel Tanm (Hadd- tam): Tanmlanmak istenen bir eyin yakn
cinsi ile yakn ayrmndan yaplan tanmdr. nsan konuan/dnen
canl olarak tanmlamak byledir. Verilen rnekteki canl terimi insann
yakn cinsi, konuan/dnen terimi ise insann yakn ayrmdr.
2. Eksik zsel Tanm (Hadd- naks): Tam tanmn aksine bir eyin uzak
cinsi ile uzak ayrmndan yaplan tanmdr. nsan, konuan byyen cisim,
Konuan mutlak cisim, Konuan cevher eklinde tanmlamak byledir.
3. Tam lintisel Tanm (Resm-i tam): Bir eyin yakn cinsi ile zelliinden
(hasse) yaplan tanma denir. nsan Glen canl eklinde tanmlamak gibi.
38 Crcn, Kbr, s. 141.

39 Crcn, Kbr, s. 141.
40 Crcn, Kbr, s. 141.
4. Eksik lintisel Tanm (Resm-i naks): Bir eyin uzak cinsi ile zelliinden
(hasse) yaplan tanma denir. nsan Glen byyen cisim, Glen mutlak
cisim, Glen cevher diye tanmlamak byledir.41
Crcnye gre tanmlarda mecaz ve e sesli (mterek) lafzlar kullanmak
doru deildir. Mesela, insan tanmlarken insann belli bir sfatna ynelik
olarak nsan nankrdr veya nsan acelecidir demek insan tanmlamaz.
Ancak mellif, ak bir karinenin bulunmas durumunda, bir ey mecaz
ve esesli (mterek) lafzlarla tanmlanabileceini syler. O, kavramlarn
tanmlanmasnda insan, at vb. olgusal karl olan varlklarn
tanmlanmasnn, yani bu kavramlarn cinslerinin, ilintilerinin, ayrmlarnn
ve hassalarnn birbirinden ayrt edilmesinin son derece zor olduunu
syler. Ancak d gereklii olmayan stlahi mefhumlarn tanmlanmas ve
bu mefhumlarn cinslerinin, ayrmlarnn, ilintilerinin ve hassalarnn ayrt
edilmesinde bir zorluk bulunmamaktadr. Kelime, isim, fiil, harf ve ekimli
mefhumlar byledir.42
2. 6. nermeler
Mellifimiz nermeyi, bir sz syleyen kii iin O, sznde doru veya
yanl syler demenin doru olduu szdr eklinde tarif etmektedir.43 Ona
gre bir nerme u unsurlardan meydana gelir:
1. Konu (Mevzu): Kendisine hkmedilen (mahkumun-aleyh) terimdir.
2. Yklem (Mahmul): Kendisiyle hkmedilen (mahkumun- bih) sfattr.
3. Ba (Nispet): Konu ile yklem arasndaki ilikiyi belirleyen ektir.
4. Hkm: nermenin olumluluk (icab) ve olumsuzluk (selb) bildirmesidir.44
Mellifimiz, nermelerin ksmlar konusunda ncelikle nermeleri
yklemli ve artl olmak zere iki ksma ayrr. Daha sonra yklemli nermeleri
de nicelik asndan kendi arasnda ksma ayrr. Bunlar, ahsiyye
(mahsuse), belirsiz (mhmele) ve mahsuradr. Mahsura nerme de kendi
arasnda, tmel olumlu, tmel olumsuz, tikel olumlu ve tikel olumsuz olmak
zere drt ksma ayrlmaktadr. Ayrca yklemli nermeleri konu ve yklemin
mspet ve menfi olularna gre madule ve muhassala olmak zere ikiye
ayrr. artl nermeler ise bitiik ve ayrk artl olmak zere iki ksma ayrlr.
Bitiik artl nerme, gerekli bitiik artl (muttasla- lzumiyye) ve rastlantl
bitiik artl (ittifakiyye) diye ayrlr. Ayrk artl nerme ise kendi arasnda
ksma ayrlmaktadr. Bunlar da, hakikiyye (yani hem manitaul-cem hem
de maniatul huluvv olan), maniatul-cem ve maniatul-huluvvdur. imdi
srasyla nermenin bu eitlerini incelemeye alacaz.
2. 6. 1. nermenin eitleri
41 Crcn, Kbr, s. 142.

42 Crcn, Kbr, s. 142.
43 Crcn, Kbr, s. 142.
44 Crcn, Kbr, s. 143.
162 SLM LMLER DERGS
Crcnye gre bir nermede konu ile yklem mfret veya mfret
hkmnde ise buna yklemli nerme denir. Olumlu Zeyd ayaktadr veya
olumsuz Zeyd ayakta deildir gibi. Burada ayaktadr veya ayakta deildir
szckleri konuya yani Zeyde yklenmitir.45 O, yklemli nermeleri,
konusunun nicelii zerinden ahsiyye (mahsus), belirsiz (mhmele) ve
mahsura nermeler olmak zere ksma ayrarak inceler.
1. ahsiyye (Mahsusa) nerme: Yklemli nermenin zikredilen konusu
gerek tekil (czi) olursa buna ahsiyye nerme denir. Misal olarak, Zeyd
ayaktadr veya Zeyd ayakta deildir gibi.
2. Belirsiz (Mhmele) nerme: Eer nermede konu tmel olup fertlerin
nicelii belirtilmemise buna belirsiz nerme denir. Mellif, belirsize nsan
ktiptir veya nsan ktip deildir. nermelerini rnek verir. Geen rneklerde
insan kavramnn nicelie isabet eden herhangi bir durumu sz konusu
deildir. Crcnye gre belirsiz nerme tikel nerme iinde mtalaa edilir.
3. Nicelik Bildiren (Mahsura) nermeler: Eer nermede konu, nicelik
asndan belirtilmise buna da mahsura nerme denir. Buna mahsurat-
erbaa da denir. Seyyid erif, mahsura nermeleri drt ksma ayrr:
a. Tmel olumlu nerme (Mucibe-i klliye): Btn insanlar konuandr,
Her insan canldr gibi.
b. Tmel olumsuz nerme (Salibe-i klliye): Hibir insan at deildir,
Hibir at insan deildir gibi.
c. Tikel olumlu nerme (Mucibe-i cziyye): Baz canllar insandr,
Beyazlarn bazs insandr gibi.
d. Tikel olumsuz nerme (Salibe-i cziyye): Baz canllar insan deildir,
Baz insanlar beyaz deildir gibi.46
Nicelik adan nermelerin ilimlerde deerini belirleyen mellifimize gre
ilimlerde ahsiyye nermelere itibar edilmez. Belirsiz nermeler ise tikel
nermeler iinde mtalaa edilir. Ona gre ilimlerde asl itibar edilen ise
mahsura nemelerin drt ksmdr.47
Mellif, konu ve yklemin olumlu ve olumsuz oluuna gre yklemli
nermeleri, madule ve muhassala olmak zere ikiye ayrr:
1. Madule nerme: Crcnye gre bir nermede olumsuzluk harfi (la)
yklemin bir paras ise buna madule nerme denir. Zeyd ktip olmayandr
(Zeydin la katibun) gibi.
2. Muhassala nerme: Seyyid erif gre muhassala nerme, olumsuzluk
harfinin konu veya yklemin bir czi olmamas durumunda gerekleir.
Zeyd ktip deildir (Leyse Zeydin ktibun) gibi.48
45 Crcn, Kbr, s. 143.

46 Crcn, Kbr, s. 144.
47 Crcn, Kbr, s. 144.
48 Crcn, Kbr, s. 144.
artl nermeler, iinde birden fazla yargy barndran nermelerdir.

Bir nermede ba kaldrld zaman, iki taraftan birer hkm kalrsa bu
tip nermelere artl nermeler denir. nermenin taraflarndan birincisine
mukaddem ikincisine ise tali denir. Crcn, artl nermeleri bitiik
(muttasla) artl ve ayrk (munfasla) artl diye iki ksma ayrr. Ona gre artl
nerme, yklemli nermenin tersine konu ve yklemin mfret veya mfret
hkmnde olmamasdr.49 O, bitiik artl nermeleri iki ksma ayrarak inceler:
1. Gerekli Bitiik artl (Muttasla- lzumiyye) nermeler: Aralarndaki
badan dolay mukaddemin gereklemesi durumunda talinin de zorunlu
olarak gereklemesidir. Mukaddemin varl (olmas), talinin varln olumlu
veya olumsuz zorunlu klmaktadr. Her ne zaman gne doarsa gndzn
mevcut olmas gerekir veya Her ne zaman gne doarsa gecenin mevcut
olmas gerekmez gibi.
2. Rastlantl Bitiik artl (ttifakiyye) nermeler: Mukaddem ile talinin
birlemeleri ve birlememeleri, zorunlu olmad durumlarda gerekleir.
Mukaddem ile talinin gerekte birbirini gerektirecek zorunlu bir durumlar
olmaz.50
Bitiik artl nermelerde mukaddem ile talinin birlemeleri sz konusu
iken ayrk artl nermelerde mukaddem ile talinin ayr olmalarnn hkm
olunmasdr. Yani mukaddem ve talinin birbirinden uzaklamas ve birbirine
aykr olmas gerekir. Mellif buna misal olarak, Bu say ya ift ya da tektir
veya Bu say ya ift ya da tek deildir rneklerini verir.51 Crcn, ayrk
artl nermeleri ise ksma ayrr:
1. Hakikiyye (hem maniatl-cem hem de maniatl huluvv olan) nermeler:
Ayrk artl nermede mukaddem ile talinin hem varlkta hem de yoklukta
birlemelerinin mmkn olmamasdr. Yani iki nermeden birisi doru ise
dieri yanltr. kisi birden doru veya ikisi birden yanl olamaz. Say, ya ift
ya da tektir gibi. Say iin iftlik ve teklikin, bir araya gelmeleri mmkn
deildir ve beraber ortadan da kalkmazlar. Yani bir say iin bunlardan bir
tanesi (tek veya ift) olmak zorundadr ve bunlarn dnda herhangi bir
seenek mmkn deildir.
2. Maniatl-cem nermeler: Ayrk artl nermelerde mukaddem ile talinin
sadece varlkta bir araya gelmemeleri eklinde olur. Yani mukaddem ile tali
ayn anda doru olamazlar. Mesela, Bu ey ya tatr ya da aatr gibi.
3. Maniatl-huluvv nermeler: Mukaddem ve talinin yoklukta bir araya
gelmemeleri eklinde olur. Yani nermenin blmleri arasnda dorulukta
deil, sadece yanllk bakmndan bir araya gelmemeleri hkmolunur.
Mesela, Zeyd ya denizdedir ya da boulmamtr.52
49 Crcn, Kbr, s. 144.

50 Crcn, Kbr, s. 144-145.
51 Crcn, Kbr, s. 146.
52 Crcn, Kbr, s. 145-147.
164 SLM LMLER DERGS
2. 6. 2. nermelerde Modalite
Bir nermede bazen zne ile yklem arasndaki iliki bir kaytla kaytlanr.
nermenin doruluu o kaydn doruluuna baldr. te o kayda nermenin
kiplii (madalite) denir.53 Kiplik, zne ile yklem arasnda kaplam ve ilem
ynnden kurulan bir iliki deildir; o nermenin iaret ettii eyle olan bir
ilikidir. Dier bir ifade ile kiplik, bir nermenin iaret ettii eyin zorunlu,
mmkn veya imknsz olup olmamas halidir.
Crcani, modalite asndan nermeleri zorunlu, mmkn, devaml ve
mutlak olmak zere drt ksma ayrmaktadr:
1. Zorunlu nerme: Crcnye gre yklem ile konunun ayrlmas mmkn
olmayan nermelere zorunlu nerme denir. Zorunlu olarak Btn insanlar
canldr ve ayn zorunlulukla Hibir insan ta deildir nermeleri byledir.
2. Mmkn nerme: Bir eyin kendisinden varlnn ve yokluunun
zorunlu olmamasdr. Crcn, mmkn nermeyi iki ksma ayrr.
a. zel Mmkn (Mmkne-i hasse): Yklemin konuya nispeti asndan
bir nermenin gerek olumluluk gerekse de olumsuzluk boyutunu
kaldrmaya zel mmkn denir. Mesela, zel bir imkn ile Btn
insanlar ktiptir demek gibi. Bu nermedeki insan iin ktip olup
olmas zorunluluk asndan herhangi bir fark yoktur. Her iki adan
da ktiplik insan iin zorunlu deildir.
b. Genel Mmkn (Mmkne-i amme): Mmkn nermenin olumlu veya
olumsuz, olup olmamas ynnden bir tek tarafa iaret etmesine genel
mmkn denir. Genel bir imknla Btn insanlar ktiptir gibi.
3. Devaml nerme: Mellife gre nermenin zorunlu durumu deil de
sreklilik tarafnn gz nnde bulundurulmasna devaml nerme denir.
4. Mutlak nerme: Bir nermenin bilfiil tarafnn gz nnde
bulundurulmasdr. nsan ktiptir gibi. Burada insann bilfiil ktip olmas
ynyle ilgilenildii iin buna mutlak nerme denilmitir.54
2. 6. 3. nermeler Aras liki
slam mantklar nermeler aras ilikiyi, ahkm- kazaya ad altda
incelemiler. Seyyid erif, nermeler aras iliki konusunu, nermelerin
dndrlmesi (aks) ve nermelerde eliki (tenakuz) balamnda ele almak-
tadr. O, nermelerde kartlk ve altklk ilikisi zerinde durmamaktadr.
Crcn, nermelerin dndrlmesinde dz ve ters ayrmna gitmemi,
dndrme ad altnda sadece dz dndrmeyi ele almtr. Ona gre
nermelerin dndrlmesi, nermenin niteliine karmadan, konunun
53 ner, Necati, Felsefe Yolunda Dnceler, stanbul, 1995, s. 120; Klasik Mantkta Modalite,
AF Dergisi, c. XV, Ankara, 1967, s. 69; Kz, smail, slam Mantklarnda Modalite Teorisi,
A.. Sosyal Bil. Ens. (Baslmam Doktura Tezi), Ankara, 2000, s. 8.
54 Crcn, Kbr, s. 147.
yklem, yklemin konu yaplmas eklinde olur.55 Seyyid erife gre

nermelerin dndrlmesi (dz), drt ekilde yaplr:
1. Tmel Olumlu nermenin Dndrlmesi: Tmel olumlu bir nerme, tikel
olumlu olarak dndrlr.
Btn insanlar canldr. (Doru) (A)
Baz canllar insandr. (Doru) (A)
2. Tikel Olumlu nermenin Dndrlmesi: Tikel olumlu bir nerme tikel

olumlu olarak dndrlr.
Baz canllar insandr. (Doru) (I)
Baz insanlar canldr. (Doru) (I)
3.Tmel Olumsuz nermenin Dndrlmesi: Tmel olumsuz bir nermenin

dndrlmesi, zorunlu olarak tmel olumsuz olarak gerekleir.
Hibir insan ta deildir. (Doru) (E)
Hibir ta insan deildir. (Doru) (E)
4.Tikel Olumsuz nermenin Dndrlmesi: Tikel olumsuz bir nerme

dndrlemez. nk tikel olumsuz bir nermenin dndrlm hali her
zaman doru sonu vermeyebilir.
Baz canllar insan deildir. (Doru) (O)
Baz insanlar canl deildir. (Yanl) (O) 56
Crcnye gre eliik (tenakuz) nerme, olumluluk ve olumsuzluk

ynnden bir nermenin bir dier nermeyle elimesidir. Yani konu ve
yklemi ayn olan bir nermenin hem nitelik hem de nicelik asndan
birbirinden farkl olmasna eliik nerme denir. Bu nedenle iki nermeden
birinin doru olmas durumunda dierinin yanl olmas veya birinin yanl
olmas durumunda dierinin doru olmas gerekir.57 Dolaysyla tmel olumlu
bir nermenin eliii, tikel olumsuz olarak gerekleir. Tmel olumsuz bir
nermenin eliii ise tikel olumlu olarak gerekleir. O, bunu ifade etmekle
beraber bunlara rnekler vermemektedir.
Yukarda geen nermelerin dndrmesi ve eliik durumlar tamamen
yklemli nermeler konusuyla ilgiliydi. Mellifimize gre artl nermelerin
dndrme ve eliik durumlar ise yklemli nermelerde bulunan kural
zerine gerekleir. Yani yklemli nermelerin dndrme ve eliik durumlar
nasl gerekleiyorsa, artl nermelerin de ayn manta gre dndrme ve
elimeleri gerekleir.58
55 Crcn, Kbr, s. 145.

56 Crcn, Kbr, s. 145.
57 Crcn, Kbr, s. 146.
58 Crcn, Kbr, s. 145.
166 SLM LMLER DERGS
2. 7. Akl Yrtmeler
Crcn, bir bilgiden baka bilgileri elde etme, yani akl yrtme olarak
bilinen bilgi edinme yntemine hccet adn vermektedir.59 Ona gre akl
yrtmede eer zihin, tmelden yola karak tikel veya zel hakknda hkm
verirse buna tmdengelim (talil/dedksiyon) denir. Eer zihin, tikelden yola
karak tmel ve genel hakknda hkm verirse buna tmevarm (istikra/
endksiyon) denir. Eer zihin tikeller arasnda benzerliklerden yola karak
yine tikel hakknda hkm verirse buna da analoji (temsil/analogie) denir.60
Akl yrtmelerin deeri konusunda Crcaniye gre, tmevarm ve
analoji zan ifade eden bilgilerde fayda verirler. Bu nedenle tmevarm ve
analoji zerinde fazla durmaz. Kyasa gelince asl ilimlerde nemli olan akl
yrtme ksm budur ve tasdiktn retiminde itibar edilmesi gereken akl
yrtme de kyastr. Kyasn bu niteliinden dolay akl yrtme blmnde
en ok kyas zerinde durulmutur.61
2.7.1. Kyas
Kyas konusuna kyasn tanm ile balayan Seyyid erife gre kyas,
bir akl yrtmede (istidlal) tmelin durumundan tikelin durumuna delil
getirmektir. Onun yapt dier bir kyas tanm da yledir. Kyas, birka
nermenin bir araya gelerek oluturduu bir szdr ki, o nermenin kabul
edilmesi durumunda dier bir nermenin kabul edilmesidir. Mellif, kyasa
rnek olarak u akl yrtmeyi vermektedir:
Btn insanlar canldr.
Btn canllar cisimdir.
O halde btn insanlar cisimdir.62
Crcaniye gre yklemli (basit) bir kyasn unsuru vardr. Yani bir
yklemli nermede terim ve nerme bulunmas gerekir. Bunlar: 1. Byk
Terim: Bir kyasta kaplam en geni olan terimdir. Yani sonu nermesinde
yklem olarak bulunan terimdir. 2. Kk Terim: Kaplam en dar olan
terimdir. Sonu nermesinde konu olarak bulunur. 3. Orta Terim: Byk
ve kk terimler arasnda balanty kuran terimdir.63 Terimleri barndran
kyas formunun iinde barndrdklar terimlere gre de nermeler ksma
ayrlr: 1. Byk nerme: Bir kyas formunda ncller iinde byk terimin
iinde bulunduu nermeye denir. 2. Kk nerme: ncller iinde kk
terimin iinde bulunduu nermeye denir. 3. Sonu nermesi: ncller
doru kabul edildikten sonra zorunlu olarak ortaya kan nermeye denir.
rnek:
59 Crcn, Kbr, s. 143.

60 Crcn, Kbr, s. 148.
61 Crcn, Kbr, s. 147-148.
62 Crcn, Kbr, s. 147.
63 Crcn, Kbr, s. 148.
Her deien sonradandr.

lem deiendir.
O halde lem sonradandr.64
Kyas oluturulurken uyulmas gereken bir takm kurallar vardr. Bu

kurallara uyulmadan oluturulacak akl yrtmeler, kyas olma asndan
bir anlam tamazlar. Mellifimiz, genel olarak kyasn btn ekil ve
modlarnn tamas gereken artlar zerinde durmamtr. Ancak kyasn
her bir eklinin tamas gereken kurallardan bahsetmitir. Buna gre birinci
eklide kk nerme olumlu, byk nerme tmel olmaldr. kinci ekilde
ncllerden birisi olumlu dieri ise olumsuz olmaldr. Byk nerme tmel
olmaldr. nc ekilde ise kk nerme olumlu, iki nermeden birisi
tmel olmaldr.65
Crcn bn Sina geleneine uyarak kyaslar iktirani ve istisnai kyas
olmak zere iki balk altnda inceler. O, klasik mantk kitaplarnda ele
alnan birleik kyaslar ve bunun ksmlar olarak incelenen zincirleme kyas,
hulfi kyas, dilemler ve dzensiz kyas gibi kyasn eitlerini ele almamtr.
1. ktirani Kyas: Ona gre iktirani kyasn neticesi veya neticenin ztt
(nakiz) ncllerde bil-kuvve bulunup da bil-fiil (sureti itibariyle) bulunmayan
kyas trne denir. Yani iktirani kyasn sonucu veya sonucun ztt, ncllerde
anlam bakmndan bulunup da eklen bulunmamasdr.
rnek:
lem deiendir.
Her deien sonradandr.
O halde lem sonradandr. 66
Seyit erif, iktirani kyaslar yklemli ve yklemi olmayan eklinde ikiye

ayrr. O, yklemli olmayan iktirani kyaslar ak bulmad iin zerinde
durmazken, yklemli kyaslar da ak bulduu iin inceler. Ona gre
yklemli kyasn drt ekli vardr: Orta terim, kk nermede yklem,
byk nermede konu olursa bu kyasn birinci ekli olur. Eer tam tersi,
yani orta terim kk nermede konu, byk nermede yklem olursa bu
da kyasn drdnc ekli olur. Orta terim, her iki nermede, yani kk ve
byk nermede yklem olursa, kyasn ikinci ekli olur. Eer orta terim,
her iki nermede de konu olursa bu da kyasn nc ekli olur.67 ktirani
kyasn ekil ve modlarn ilemeye alalm:
Birinci ekil: Yukarda ifade edildii gibi birinci ekil, orta terim kk
nermede yklem, byk nermede konu olmas durumunda gerekleir.
Mellife gre birinci eklin sonu verebilmesinin iki art vardr. Kk
64 Crcn, Kbr, s. 147.

65 Crcn, Kbr, s. 147-148.
66 Crcn, Kbr, s. 147.
67 Crcn, Kbr, s. 148.
168 SLM LMLER DERGS
nerme olumlu ve byk nerme tmel olmaldr. Birinci eklin sonu veren
drt modu vardr. Crcn, birinci eklin sonu vermesi iin gerekli artlar
ve modlarnn nasl olmas gerektiine dair bilgi vermekle birlikte bu eklin
modlar ile ilgili rnekler vermemitir.68 Bu eklin modlarn yle sralamak
mmkndr:
Birinci mod: Bu mod, iki tmel olumlu nermeden oluur ve tmel olumlu
olarak sonu verir.
rnek:
Btn cisimler bileiktir.
Btn bileikler yaratlmtr.
O halde btn cisimler yaratlmtr.
kinci mod: Bu modun, kk nermesi tmel olumlu, byk nermesi

tmel olumsuzdur. Tmel olumsuz olarak sonu verir.
rnek:
Btn cisimler bileiktir.
Hibir bileik kadim deildir.
O halde hibir cisim kadim deildir.
nc mod: Bu modun kk nermesi tikel olumlu, byk nermesi

tmel olumludur. Tikel olumlu olarak sonu verir.
rnek:
Baz fasllar ayrmdr.
Her ayrm niceliktir.
O halde baz fasllar niceliktir.
Drdnc mod: Bu modun kk nermesi tikel olumlu, byk nermesi

tmel olumsuzdur. Tikel olumsuz olarak sonu verir.
rnek:
Baz fasllar niceliktir.
Hibir nicelik nitelik deildir.
O halde baz fasllar nitelik deildir.69
Grld gibi birinci eklin drt modu, drt mahsura nerme (tmel
olumlu, tmel olumsuz, tikel olumlu ve tikel olumsuz ) olarak sonu
vermektedir.
kinci ekil: Orta terimin, hem kk hem de byk nermede yklem
olmas durumunda gerekleen kyas eklidir. Crcn, bu eklin de sonu
vermesi iin iki arta sahip olmas gerektiini belirtir: ncllerden birisi
olumlu dieri ise olumsuz olmal ve byk nerme tmel olmaldr.70 Mellif,
68 Crcn, Kbr, s. 148.

69 Bkz. mamolugil, Halil, lk Dnem slam Mantklarnda Kyas, A.. Sosyal Bil. Ens. (Basl-
mam Doktora Tezi), Ankara, 2006, s. 65-68.
70 Crcn, Kbr, s. 148.
birinci ekilde olduu gibi ikinci eklinde sonu veren mod saysnn drt
olduunu belirtmektedir. kinci eklin modlarnn rnekleri sembolik harfler
eklinde verilmitir.
Birinci mod: Kk nermesi tmel olumlu, byk nermesi tmel
olumsuzdur. Tmel olumsuz olarak sonu verir.
rnek:
Her C B dir.
Hibir A B deildir.
O halde hibir C A deildir.
kinci mod: Bu modun, kk nermesi tmel olumsuz, byk nermesi

ise tmel olumludur. Tmel olumsuz olarak sonu verir.
rnek:
Hibir C B deildir.
Her A B dir.
O halde hibir C A deildir.
nc mod: Bu modun kk nermesi tikel olumlu, byk nermesi

rnek:
Baz Cler B dir.
Hibir A B deildir.
O halde baz Cler A deildir.
Drdnc mod: Bu modun kk nermesi tikel olumsuz, byk nermesi

ise tmel olumludur. Tikel olumsuz olarak sonu verir.
rnek:
Baz Cler B deildir.
Her A B dir.
O halde baz Cler A deildir.71
Yukarda grld gibi ikinci eklin btn modlar ister tikel ister tmel
olsun mutlaka olumsuz olarak sonu vermektedir.
nc ekil: Orta terimin, her iki nermede konu olarak bulunduu
ekildir. Mellife gre bu eklinde sonu verebilmesinin iki art vardr:
Kk nerme olumlu olmal ve iki nermeden birisi tmel olmaldr.72
Crcn, nc eklin sonu veren mod says alt olduunu belirtmektedir.
Bunlardan ilk modu tikel olumlu, dier modu ise tikel olumsuz olarak
sonu verir.
Tikel Olumlu sonu veren modlar:
71 Crcn, Kbr, s. 148-149.

72 Crcn, Kbr, s. 149.
170 SLM LMLER DERGS
Birinci mod: Bu modun kk ve byk nermesi tmel olumlu olmaldr.

Tikel olumlu olarak sonu verir.
rnek:
Her B C dir.
Her B A dr.
O halde baz Cler A dr.
kinci mod: Bu modun kk nermesi tikel olumlu, byk nermesi ise

tmel olumlu olmaldr. Tikel olumlu olarak sonu verir.
rnek:
Baz Bler C dir.
Her B A dr.
O halde baz Cler A dr.
nc mod: Bu modun kk nermesi tmel olumlu, byk nermesi

ise tikel olumludur. Bu mod tikel olumlu olarak sonu verir.
rnek:
Her B C dir.
Baz Bler A dr.
O halde baz Cler A dr.73
Tikel olumsuz olarak sonu veren modlar ise unlardr:

Birinci mod: Bu modun kk nermesi tmel olumlu, byk nermesi
ise tmel olumsuzdur. Tikel olumsuz olarak sonu verir.
rnek:
Her B C dir.
Hibir B A deildir.
kinci mod: Bu modun kk nermesi tmel olumlu, byk nermesi ise

tikel olumsuzdur. Tikel olumsuz olarak sonu verir.
rnek:
Her B C dir.
Baz Cler A deildir.
nc mod: Bu modun kk nermesi tikel olumlu, byk nermesi ise

rnek:
Baz Bler C dir.
Hibir B A deildir.
O halde baz Cler A deildir.74
73 Crcn, Kbr, s. 149.

74 Crcn, Kbr, s. 149.
Drdnc ekil: Yukarda geen kyas ekli hakknda mantklar

arasnda herhangi bir tartma sz konusu deildir. Drdnc ekilde ise
tersi bir durum sz konusudur. Mantklarn en fazla zerinde tarttklar
ekildir. Seyit erif, drdnc ekil hakknda sadece eklin varlndan, bu
ekildeki orta terimin konumundan bahsederek bu ekil zerinde durmay
gerekli grmez. Bunun sebebi ise onun bu ekli insan tabiatna kar uzak
grmesidir.75
2. stisnai Kyas: Crcnye gre istisnai kyas, neticesi ve neticenin
ztt ncllerde bilfiil, yani hem maddesi hem de sureti itibariyle zikredilen
kyastr. Kyasta sonucun kendisi ve ztt bil kuvve olmas yetmez bilfiil olmas
da gerekir.
Neticenin kendisi:
Eer bu insan ise o canldr.
Lakin o insandr.
O halde o canldr.
Neticesinin ztt:
Lakin o canl deildir.
O halde o insan deildir.76
stisnai kyasn birinci ncl kyasn tipini tayin eder. artl ncl, ya
bitiik artl nermeden ya da ayrk artl nermeden yaplr. Birinci ncln
bitiik veya ayrk artl olmas durumuna gre Crcn, istisnai kyaslar iki
ksma ayrr.
1. Bitiik artl Kyaslar: Seyit erife gre bitiik artl kyas, gerekli bitiik
nermeden (muttasla- luzumiyye) yaplr ve sonu veren iki ekli vardr. Bu
kyas, ya gerekli bitiik artl nerme ile mukaddemin onaylamasndan (vad)
mrekkeptir. Talinin onaylanmas eklinde sonu verir.
rnek:
Lakin o insandr.
O halde o canldr.
Ya da, gerekli bitiik artl nerme ile talinin onaylanmamasndan (ref)

oluur. Bu kyas, mukaddemin onaylanmamas eklinde sonu verir.
rnek:
Eer bu insan ise bu canldr.
Fakat o canl deildir.
O halde o insan deildir.77
75 Crcn, Kbr, s. 149.

76 Crcn, Kbr, s. 149.
77 Crcn, Kbr, s. 149.
172 SLM LMLER DERGS
2. Ayrk artl Kyaslar: Seyyid erif, ayrk artl kyaslar ksma

ayrarak inceler:
a. Hakikiyye (hem maniatul-cem hem de maniatul huluvv olan): Bu kyas
eidi, iki ekilde oluturulur. Ya ayrk artl nermenin iki cznden
(mukaddem ve tali) birisinin onaylanmasndan oluur ki, dier czn
onaylanmamas eklinde sonu verir. Ya da mukaddem ve taliden birisinin
onaylanmamasndan oluur ki dier czn onaylanmas eklinde sonu verir.
Neticede, mukaddemi onaylama, mukaddemi onaylamama, taliyi onaylama
ve taliyi onaylamama olmak zere drt kyas formu ortaya kmaktadr.
Bunun iin u rnekler verilmektedir.
Mukaddemi onaylama:
Bu say ya ifttir, ya da tektir.
Fakat bu say tek deildir.
O halde bu say ifttir.
Mukaddemi onaylamama:
Fakat bu say tektir.
O halde bu say ift deildir.
Taliyi onaylama:
Fakat bu say ift deildir.
O halde bu say tektir.
Taliyi onaylamama:
Fakat bu say ifttir.
O halde bu say tek deildir.78
b. Maniatul-Cem: Bu kyas bir arada bulunmay engelleyen kyastr.

Ayrk artl nermenin czlerinden olan mukaddem veya taliden birinin
onaylanmasndan oluur ve bu iki czden birisinin onaylanmamas eklinde
sonu verir.
rnek:
Bu cisim ya aatr ya da tatr.
Fakat bu cisim aatr.
O halde bu cisim ta deildir.79
3.Maniatul-Huluvv: Ayrk artl nermenin czlerinden yani mukaddem

ve taliden birisinin onaylanmamasndan meydana gelir. Mukaddem veya
taliden birisinin onaylanmas eklinde sonu verir. Bundan iki ekilde sonu
elde edilir.
78 Crcn, Kbr, s. 150.

79 Crcn, Kbr, s. 150.
rnek:
Bu cisim ya aa deildir ya da ta deildir.
Fakat bu cisim aa deildir.
O halde bu cisim tatr.80
2.7.2. Tmevarm ve Analoji

Crcn, tmevarm, tikellerin durumundan tmelin durumuna delil
getirme olarak tanmlar. O, buna u rnei verir:
Btn insanlar, kular ve karada yaayan canllar inerken alt enelerini
kullanrlar.
O halde btn hayvanlar inerken alt enelerini kullanrlar.81
Crcnye gre analoji ise, bir tikelin durumundan baka bir tikelin
durumuna delil getirmektir. Analoji iki eyin benzerliine dayanarak, birisi
hakknda verilen hkmn dieri iin de verilmesidir. Yani zihnin zelden
zele bir akl yrtmesi sz konusudur. Fakihler buna kyas adn verirler.
Crcn analojiye Hamrn haram olmas hkmne dayanarak Nebizin
haram olmas gerektii sonucuna varlmasn, nk Hamrn haram
olmasnn sebebi sarho edicilii olduu ve Nebizde de ayn durum sz
konusu olduu rneini vermektedir.82 rnekte grld gibi benzerlikleri
sebebiyle tikelden tikele, bir akl yrtme yaplmtr. Birincisi iin verilen
hkm bu nedenle ikincisi iin de sz konusudur. Bunu kyas formunda u
ekilde gsterebiliriz:
Hamr, sarholuk verdii iin haramdr.
Nebiz de sarholuk vermektedir.
O halde Nebiz de haramdr.
Sonu
XIV. yzyln ikinci yars ile XV. yzyln balarnda yaam byk
dnr Seyyid erif Crcn, zamann medreselerinde okutulan felsefe,
mantk, kelm, tefsir, hadis hukuk, Arap dili ve belagat gibi hemen hemen
btn ilimlere dair eserler telif etmi ok ynl ender dnrlerden birisi
olduu kabul edilen bir gerektir. Onu derin ilmi kiilii Er-Risletl-Kbr
fil-Mantk adl eseri balamnda da grmek mmkndr.
Sz konusu eser, kavramlar blmnde kategoriler ve mantn uygulama
alan olan be sanat hari klasik mantn btn konularn ele almaktadr.
Crcnnin almamzn konusu olan bu eseri erevesinde mantk anlay
ile ilgili u sonulara varmak mmkndr.
1.almamzn konusu olan eser balamnda Crcnnin, Aristoteles ve
bn Sina devam mantk geleneine bal olmakla beraber Gazaliden sonra
80 Crcn, Kbr, s. 150.

81 Crcn, Kbr, s. 148.
82 Crcn, Kbr, s. 147.
174 SLM LMLER DERGS
mantn kelm iinde geirdii deiimin devam olan bir anlaya sahip
olduunu sylemek mmkndr.
2.Er-Risletl-Kbr Fil-Mantk adl eser, Fahreddin er-Rzi ile balayan
mantk konular iin byk neme sahip bilgi teorisinin incelenmesiyle
balamaktadr. Mellif bilginin kayna, bilginin meydana gelme sreci ve
bilginin zorunlu-nazari boyutunu ele almakla mantk konularnn daha iyi
anlalmasn salamtr.
3.Gazali sonras balayan, kategoriler ve mantn uygulama alan olarak
grlen be sanatn mantk kitaplarnda ok az yer verilmesi veya hi yer
verilmemesi anlay, almamzn konusu olan eserde de grlmektedir.
4.Bu eserde Be tmel konusunda klasik yaplan zsel ve arzi ayrmndan
farkl bir ayrm yaplmaktadr. Buna gre tmel ksma ayrlr. Birincisi
tr iine alan tam tmel, ikincisi cins ve ayrm ieren zsel tmel,
ncs ise hasse ve ilintiyi iine alan arzi tmeldir.
5.nermeler konusunda genel olarak mtekaddiminin mantklar
takip eden eser, nermelerin unsurlar ve modalite ksmnda farkllk
arzetmeketedir. Crcn, klasik olarak yaplan konu, yklem ve ba gibi
nermenin unsurlarna olumluk ve olumsuzluk ifade eden hkm unsurunu
da eklemektedir. nermelerde modalite konusunda yaplan zorunluluk,
mmkn ve mmteni tasnifinden farkl olarak Crcn, modalite hususunda
zorunlu, mmkn, devaml ve mutlak nerme eklinde bir snflandrmaya
gitmektedir.
6.Kyas, bn Sina geleneine uyurak iktirani ve istisnai diye ayran Crcn,
kyasn ekilleri konusunda kendisinden nceki mantklarn anlayna
uyarak sedece ilk ekli inceleme konusu yapar. nsan tabiatna aykr
bulduu drdnc ekli ise ele almaz. Modern dnem bilimlerde daha ok
nemsenen kyasn dndaki akl yrtmeleri ok nemsemeyen Crcn,
tmevarm ve analojiye sadece zan ifade eden bilgilerde itibar edileceini
syleyerek, Bu nedenle bu iki aklyrtme zerinde fazla durmaz.
Kaynaka
Abdullayev, vezmuhammet, Seyyid erif Crcnde Tanr-lem Tasavvuru, U..
Sosyal Bil. Ens. (Baslmam Dr. Tezi), Bursa, 2005.
Crcn, er-Risletl-Kbr fil-Mantk (thk. Muhammet Nasih Ece) Crcnnin Er-
Risletl-Kbr fil-Mantk Adl Eseri zerine Bir ncelme, Sakarya niv. Sos.
Bil. Enst. (Baslmam Y. Lisans Tezi) Sakarya, 2011.
Ece, Muhammet Nasih, Crcnnin Er-Risletl-Kbr fil-Mantk Adl Eseri zerine
Bir ncelme, Sakarya niv. Sos. Bil. Enst. (Baslmam Y. Lisans Tezi) Sakarya,
2011.
El-Amiri, Ali Muhammed Hasan, es-Seyyid el-Crcn, Mecelletl-Ezher, 1948, c.
XX.
Gm, Sadreddin, Crcn mad. TDV slam Ansiklopedisi, c. VIII.
............, Seyyid erif Crcn ve Arap Dilindeki Yeri, stanbul, 1984.
Glck, erafeddin, Kelm Tarihi, Konya, 1992.
mamolugil, Halil, lk Dnem slam Mantklarnda Kyas, A.. Sosyal Bil. Ens.
(Baslmam Doktora Tezi), Ankara, 2006.
smail Paa, Badatl, Hediyetl-Arifin Esmul-Mellifin Asrl-Musannifin, stanbul,
1901.
smail, Abdulemir, Mavsuatl-Alamul-Ulema ve Adbl-Arabil-Mslimin, Beyrut,
2005, c. V.
Kz, smail, slam Mantklarnda Modalite Teorisi, A.. Sosyal Bil. Ens. (Baslmam
Doktora Tezi), Ankara, 2000.
ner, Necati, Felsefe Yolunda Dnceler, stanbul, 1995.
............, Klasik Mantkta Modalite, AF Dergisi, c. XV, Ankara, 1967.
Rescher, Nicholas, Tatavvurul-Mantkil-Arab, (ev. Muhammed Mehran) Kahire,
1985.
Tritton, A.S., Al-Djurdjani, The Encyclopadia of slam, Leiden, 1965, c. II.
lken, H.Ziya, slam Felsefesi, stanbul, 1983.
slm lmler Dergs Yazm Kurallar
orum ar Eitim Vakf tarafndan 2006dan bu yana ylda iki defa yaynlanan ve hakemli bir dergi
olan slami limler Dergisi (D) ilahiyat bal altnda tefsirden kelama, slam tarihinden slami edebiyata,
felsefeden dinler tarihine disiplinleraras bir yaklam benimseyen, zgn nitelikli sreli bir yayndr. Bu ba-
lamda slami limler Dergisi ilim dnyasna kayda deer katk salayan telif makaleler, aratrma notlar, kitap
deerlendirmeleri, sempozyum, konferans ve panel tantmlar, Arapa ve Osmanlca metin neirleri trnden
yazlar yaynlar.
Yazlarn yaynna hakem raporlar dorultusunda yayn kurulu karar verir ve yaynlanmayan yazlar iade
edilmez. Yazlarn bilim, dil ve hukuk asndan sorumluluu yazarlarna aittir. Melliflere, yazlarnn yayn-
land slami limler Dergisi saysndan iki adet gnderilir.
Yazm lkeleri
1. Tercih edilen dil Trke olmakla birlikte dier dillerdeki (Arapa, ngilizce, Farsa) makalelere de yer
verilir.
2. Yaynlanmas talebiyle gnderilecek yazlarda aada detaylandrlan ve slami limler Dergisinin her
saysnn sonunda yer alan kaynak gsterim kurallarna riayet edilmelidir. Makalelerle birlikte 200 kelime-
yi gemeyen ve be adet anahtar kelime ieren Trke ve ngilizce zet gnderilmelidir.[Arapa makaleler
iin ise, ngilizce ve Arapa zet gnderilmelidir]
3. Bavurular e-posta veya basl olarak dergi dzenleme kurulu yelerine gnderilir. E-posta yoluyla ma-
kalelerini gnderecek olan yazarlar makale metinlerini yazm kurallarna uygun olarak mehmetmahfuz@
gmail.com ; m_alinadir@hotmail.com ; livaogluhrw@gmail.com mail adreslerinden birine gndermeli-
dirler.
4. Sayfa Dzeni: A4 boyutunda olmaldr. Kenar boluklar soldan ve sadan 2,5 cm; stten ve alttan 2,5
cm olmaldr.
5. Metin ksm Times New Roman yaz tipi, 12 puntoyla, balklar ise 13 punto ve bold olarak, metnin tama-
m 1,5 satr aralkla, dipnotlar ise tek satr aralkla ve 10 punto ile yazlmaldr.
6. Metinde dipnot numaralar noktalama iaretlerinden nce kullanlmaldr.
slam lmler Dergs

Dpnot ve Kaynak gsterme Kurallar
A. DPNOT
- KTAP
Atf yaplan eser Latin harfleriyle kaydedilecek ise, atfta bulunulan ilk dipnotta;
Mellif veya melliflerin ad ve soyad, Eserin Ad (talik olarak), tahkik, tercme, neir, editr veya hazr-
layann kii veya kiilerin ad ve soyad (Varsa), Basm Yeri ve Tarihi, Cildi (Varsa), sayfa numaras.
rnek = Eb Cafer bn Cerr Muhammed b. Cerr b. Yezd Taber, Trhut-Taber, Trhul-mem vel-
mlk, thk. Muhammed Ebl-Fazl brhim, Beyrut 1967, IV, 201.
rfan Aycan - M. Mahfuz Sylemez - Necmettin Yurtseven, Apokrif tarih yazcl, Msrn fethi bala-
mnda bir eser incelemesi, Ankara 2003, s. 92. [NOT: 3ten fazla mellif veya tercme-tahkik vs. yapan
varsa sadece ilk yazarn veya tahkik-tercme vs. yapan kiinin ad verilir dier yazarlara da vdg ibaresi
ile iaret edilir]
Bundan sonraki dipnotlarda ayn esere atf yaplacaksa;
Mellifin Soyad, Eserin Ad (talik olarak), Cild (varsa), sayfa numaras.
178 SLM LMLER DERGS
rnek = Taber, Trhut-Taber, IV, 224.

Aycan vdg, Apokrif tarih yazcl, s. 114.
Kaynak olarak kullanlan eserin knyesi Arap harfleriyle kaydedilecekse, kaydedildii ilk dipnotta;
Mellif veya melliflerin ad ve soyad, Eserin Ad (Kaln Punto ile), tahkik, tercme, neir, editr veya
hazrlayann kii veya kiilerin ad ve soyad (Varsa), Basm Yeri ve Tarihi, Cildi (Varsa)/sayfa numaras.
rnek = .
/
Mellifin Soyad, Eserin Ad (Kaln Punto ile), Cild (varsa)/sayfa numaras.
rnek = /
---------------------------
-MAKALE VEYA MAKALE TRNDEK ALIMALAR

Kaynak olarak kullanlan bir makale almas Latin harfleriyle kaydedilecek ise ilk dipnot verilen ksmda;
Mellif veya melliflerin ad ve soyad, Makalenin Ad (Trnak inde), tercme eden kiinin ad (Varsa),
Yaymland Dergi veya Ansiklopedinin Ad (talik Olarak), Cilt Numaras (Varsa), Say Numaras (Varsa),
Yaym Yeri ve Tarihi, sayfa numaras.
rnek = brahim apak, Mevlanann Mesnevisi ve Mantk, slami limler Dergisi, C. 6, Sa. 2, orum
2011, s. 74.
Kaynak olarak kullanlan ansiklopedi maddesi trnden bir alma ise ilk dipnot verilen ksmda;
Mellif veya melliflerin ad, Ansiklopedi Maddesinin Ad (Trnak inde), Yaymland Ansiklopedinin
Ad (talik Olarak), Yaym Yeri ve Tarihi, Cilt Numaras, sayfa numaras.
rnek = Feridun Emecen, hin Giray, DA, Ankara 2010, XXXVIII, 276.
Kaynak olarak kullanlan sempozyum, konferans, panel trnden gerekletirilmi ilm toplantlarda sunul-
mu metin trnden bir alma ise ilk dipnot verilen ksmda;
Mellif veya Melliflerin Ad, Bildirinin Ad (Trnak inde), Sempozyum-Konferans vs. Ad ve Hangi
Tarihler Arasnda Gerekletii (talik Olarak), Yaym Yeri ve Tarihi, sayfa numaras.
rnek = evket Kotan, Cahiliye Dnemi Mekke Dini: Ahmeslik, Kurann Anlalmasna Katks A-
sndan Kuran ncesi Mekke Toplumu 1-3 Temmuz 2011, stanbul 2011, s. 185.
Makale veya Ansiklopedi maddelerinin ilk getikleri yerden sonraki ksmlarda yeniden atfta bulunulacaksa;
Mellif veya Melliflerin Soyad, Makale, sayfa numaras.
Mellif veya Melliflerin Soyad, Madde Ad, Ansiklopedinin Ad, Cilt, sayfa numaras.
Mellif veya Melliflerin Soyad, Bildiri Ad, sayfa numaras.
rnek = apak, Mevlanann Mesnevisi ve Mantk, s. 77.
Emecen, hin Giray, DA, XXXVIII, 277.
Kotan, Cahiliye Dnemi Mekke Dini: Ahmeslik, s. 186.
Makale trnden atfta bulunulacak almann ismi Arap harfleriyle kaydedilecekse, ilk dipnot verilen
ksmda;
Mellif veya melliflerin ad ve soyad, Makalenin Ad (Trnak inde), tercme eden kiinin ad (Varsa),
Yaymland Derginin Ad (Kaln Punto ile), Cilt Numaras (Varsa), Say Numaras (Varsa), Yaym Yeri
ve Tarihi, sayfa numaras
rnek = . . .
-----------------------------------
Yazm Kurallar 179
-TEZ
Atfta bulunulan eser, doktora, tpta uzmanlk, yksek lisans vs. gibi alma olup, Latin harfleriyle kaynak
gsterilecek ise, ilk dipnot verilen ksmda;
Mellifin Ad Ve Soyad, Tezin Knyesi (talik Olarak), Tezin Derecesi ve Hangi niversitede Tamamlan-
d, Yaym Yeri ve Yl, sayfa numaras.
rnek = Fikret Soyal, lk dnem slam kelamclarnn Teslis eletirileri, Baslmam Doktora Tezi, stanbul
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2011, s. 123.
Soyal, lk Dnem slam Kelamclarnn Teslis Eletirileri, s. 135.
Atfta bulunulan eser, doktora, tpta uzmanlk, yksek lisans vs. gibi alma olup, Latin harfleriyle kaynak
gsterilecek ise, ilk dipnot verilen ksmda;
Mellifin Ad Ve Soyad, Tezin Knyesi (Kaln Punto ile), Tezin Derecesi ve Hangi niversitede Tamam-
land, Yaym Yeri ve Yl, sayfa numaras
rnek = .
------------------------------------
B.KAYNAKA
-KTAP
Makale almas ierisinde dipnotlarda atfta bulunulan kitap trndeki eserler Latin harfleriyle kaydedi-
lecekse, Kaynakada u ekillerde gsterilir;
Mellif veya melliflerin SOYADI ve Ad, Eserin Ad (talik olarak), tahkik, tercme, neir, editr veya
hazrlayann kii veya kiilerin ad ve soyad (Varsa), Cildi (Varsa), Basm Yeri ve Tarihi.
rnek = TABER, Eb Cafer bn Cerr Muhammed b. Cerr b. Yezd, Trhut-Taber, Trhul-mem vel-
mlk, thk. Muhammed Ebl-Fazl brhim, C. IV, Beyrut 1967.
AYCAN, rfan SYLEMEZ, M. Mahfuz YURTSEVEN, Necmettin, Apokrif tarih yazcl, Msrn
fethi balamnda bir eser incelemesi, Ankara 2003.
Makale almas ierisinde dipnotlarda atfta bulunulan kitap trndeki eserler Arap harfleriyle kaydedile-
cekse, Kaynakada u ekillerde gsterilir;
Mellif veya melliflerin SOYADI ve Ad, Eserin Ad (Kaln Punto ile), tahkik, tercme, neir, editr
veya hazrlayann kii veya kiilerin ad ve soyad (Varsa), Cildi (Varsa), Basm Yeri ve Tarihi
rnek = . .
-------------------------------------
-MAKALE
Makale almas ierisinde dipnotlarda atfta bulunulan makale trndeki eserler Latin harfleriyle kayde-
dilecekse, Kaynakada u ekillerde gsterilir;
Mellif veya melliflerin SOYADI ve Ad, Makalenin Ad (Trnak inde), tercme eden kiinin ad
(Varsa), Yaymland Dergi veya Ansiklopedinin Ad (talik Olarak), Cilt Numaras (Varsa), Say Numaras
(Varsa), Yaym Yeri ve Tarihi, makalenin sayfa aralklar.
rnek = APAK, brahim, Mevlanann Mesnevisi ve Mantk, slami limler Dergisi, C. 6, Sa. 2, o-
rum 2011, s. 65-77.
EMECEN, Feridun, hin Giray, DA, C. XXXVIII, Ankara 2010, s. 275-277.
KOTAN, evket, Cahiliye Dnemi Mekke Dini: Ahmeslik, Kurann Anlalmasna Katks Asndan
Kuran ncesi Mekke Toplumu 1-3 Temmuz 2011, stanbul 2011, s. 177-188.
180 SLM LMLER DERGS
Makale almas ierisinde dipnotlarda atfta bulunulan makale trndeki eserler Arap harfleriyle kaydedi-
lecekse, Kaynakada u ekillerde gsterilir.
Mellif veya melliflerin SOYADI ve ad, Makalenin Ad (Trnak inde), tercme eden kiinin ad (Var-
sa), Yaymland Derginin Ad (Kaln Punto ile), Cilt Numaras (Varsa), Say Numaras (Varsa), Yaym
Yeri ve Tarihi, makalenin sayfa aralklar
rnek = - . . .
---------------------------------------
-TEZ
Makale almas ierisinde dipnotlarda atfta bulunulan tez trndeki eserler Latin harfleriyle kaydedile-
cekse, Kaynakada u ekillerde gsterilir;
Mellifin SOYADI ve Ad, Tezin Knyesi, Tezin Derecesi ve Hangi niversitede Tamamland, Yaym
Yeri ve Yl.
rnek = SOYAL, Fikret, lk dnem slam kelamclarnn Teslis eletirileri, Baslmam Doktora Tezi,
stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2011.
Makale almas ierisinde dipnotlarda atfta bulunulan tez trndeki eserler Latin harfleriyle kaydedile-
cekse, Kaynakada u ekillerde gsterilir
Mellifin SOYADI ve Ad, Tezin Knyesi (Kaln Punto ile), Tezin Derecesi ve Hangi niversitede Ta-
mamland, Yaym Yeri ve Yl
rnek =
----------------------------------
Genel Ksaltmalar
a.g.e.: Ad Geen Eser .S. : sadan Sonra
amlf. : Ayn Mellif kr.: Karlatrnz
b.: Bin, ibn Ktp.: Ktphane/Ktphanesi
bkz.: Baknz nr.: Numara
bl.: Blm nr.: Nereden
BOA : Babakanlk Osmanl Arivi .: lm
bs.: Bask s.: Sayfa
C.: Cilt Sa.: Say
ev.: eviren sad.: Sadeletiren
der.: Derleyen thk.: Tahkik eden, erh eden
DA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi ts.: Tarihsiz
ed.: Editr trc. : Tercme Eden
h.: Hicr tsh.: Tashih Eden
haz.: Hazrlayan vb.: Ve benzeri
hk.: Hakknda vd.: Ve devam
A : MEB slam Ansiklopedisi vdg.: Ve dierleri
.. : sadan nce vr.: Varak
y.y.: Yayn yeri yok
SLAM LMLER DERGS

YAYIN KURULU BAKANLII
ARAPA MAKALELER
(120) 183
Snen Eb Dvd, thk. Muhammed Muhyiddn Abdlhamd, el-Mektebetl-Asr,

Beyrut.
Snent-Tirmiz, thk. Ber vd Maruf, Drul-Garbil-slm, Beyrut 1998.
e-rz, Eb shk brahim b. Ali b. Yusuf, el-Lma f uslil-Fkh, Drul-Ktbil-
lmiyye, Beyrut 2003.
__________, et-Tabsra f uslil-Fkh, thk. Muhammed Heyt, Drul-Fikr, Dmak
1403.
184 (119) SLM LMLER DERGS
.1983 - 1
.1997 3

.1993

kaynaka
Ahmed e-, Nizmddn Eb Ali Ahmed b. Muhammed, Usl-, Drul-

Kitbil-Arab, Beyrut 1402.
Ali evrih, shak, Mucem musanniftil-Kurnil-Kerm, Drur-Rif lin-Ner, Riyad
1983.
el-Casss, Ahmed b. Ali, Ahkml-Kurn, thk. Muhammed Kamhavi, Dru hyit-
Trsil-Arab, Beyrut 1405.
Eb Hayyn, Muhammed b. Yusuf, el-Bahrul-muht fit-tefsr, thk. Sdk Muhammed
Ceml, Drul-Fikr, Beyrut 1420.
et-Taber, Muhammed b. Cerr, Cmiul-beyn an tevli yil-Kurn, thk. Ahmed akir,
Messesetr-Risle, 2000.
ez-Zeheb, Muhammed Hseyin, et-Tefsr vel-mfessirn, Drul-Yusuf, Beyrut 2000.
ez-Zerkn, Muhammed Abdlazm, Menhill-irfn f ulmil-Kurn, Drul-Ktbil-
lmiyye, Beyrut 1996.
ez-Zerke, Bedreddin Muhammed b. Abdillah, el-Brhn f ulmil- Kurn, thk.
Muhammed Ebl-Fazl brahim, Dru hyil-Ktbil- Arabiyye, 1957.
ez-Zuhayl, Vehbe b. Mustafa, et-Tefsrl-mnr fil-akdeti ve-erati vel-menhec,
Drul-Fikril-Musr, Dmak 1418.
Fehdr-Rm, ttichtt-tefsr fil-Kurnir-rbi aer, Messesetr-Risle, Beyrut
1997.
bn Berdn, Abdlkadir b. Ahmed b. Mustafa b. Abdrrahim, el-Medhal il mezhebil-
mm Ahmed, thk. Muhammed Emin Sanv, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut
1996.
bn Teymiyye, Ahmed Takyyddin Ebl-Abbas, Mukaddime f uslit-tefsr, Dru
mr, Amman 1997.
bnl-Arab, Ahkmul-Kurn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 2003.
el-Kurtub, Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Cmi li-ahkmil-Kurn, Drul-
Ktbil-lmiyye, Beyrut 1993.
es-Sbn, Muhammed b. Ali, Revfiul-beyn Tefsr ytil-ahkm, Mektebetl-
Gazzl, Dmak 1980.
Shhul-mm Mslim, thk. Muhammed Fuad Abdlbaki, Dru hyit-Trsil-Arab,
Beyrut.
es-Sys, Muhammed Ali, Tefsr ytil-ahkm, tthk. Nc Sevdn, el-Mektebetl-
Asryye, 2002.
es-Serahs, Muhammed b. Ab Sehl, Usls-Serahs, Drul-Marife, Beyrut.
es-Sbk, Ali b. Abdilkf, el-bhc f erhil-Minhc, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut
1401.
(118) 185

2003 3.
:
.1996 1
1
1997.
:
1420 .
2
1402 .
:
1405.
1 2000 .
2
1418.
1996 .
:
1957 1.
: 2002 .
1 1401 .
. ..
: .
: 1998 .
2
2003.
:
1403 1.
3 1980.
: .
: 1
2000 .
)186 (117 SLM LMLER DERGS
.2
.

.3

.

.4
.

.5

.
.6

.

.

(116) 187
:
:

.1

.
: .2

.
.3

.
.3

.

.

.

:

:
.1
.
:

:
:
.1

.
.2

.

.3

.

.4

.
.5
.
.6
.
.7
.

.
(114) 189
.8 .
:
()82

] :

[ [ :]44 :
[

]:

(. )83
...
[ [ ]13 : :

]
:

:

(. )84

: 682 71476( ) 285 82

63 (756) 279/2
.289
.381 83
.676 84

] :

[ [ ]180 : :

. :

:

!
!!

.

(.)79

[

]:

[ ]228 : :

.
()80

] :
[ [ ]229 : :

(. )81
.67 79
.153.155 : 80
.155 81
(112) 191

[

(.)74
]:

[ [ ]10 : :
:

(. )75

{
]:

[ [ ]50 :
:
:
(. )76

( )77 { :

[ [ ]56 :

:
.

(.)78
.
.7

212 . 348/2 74
.227 .184 /4 75
.647 76
: [ . (344) 1 77
/1402 99 . ]242 241 /1
.566 78

(.)70

.6 .

.

:

:

...
(.)72 ()71
( ) :

] [ ]228 : [

:

(.)73 :
]:
[ [:

]3 :
:
]
] [ :
.341 70
. 566 332 287294 : .59 71
.60 -59 72
.151-150 73
- [.
: .]57-56/2
(110) 193

.

.
[ ... . ]:

] : ....

[

(.)66

( ) :
: :
:

:

....

(.)67
.
.5

: ( )68 ( )69
[ [ ]1 :: ] :

:

.161 :
.271 66
.677 67
: . 30
68
: 4651138179189 41 . 69
[ [ ]221 :
.)61( ... . [:

] [ :
:
(.)62 :

.3 .

[: :

[ [ ]25 : :

:

]
. [
()63

[ ]38 : :

: . [
()64

] [ ]3 : :

.
()65

.4 .

] :
[

[ ]29 : :
] : [

: : :
. . :
.
. 538 61
. 538 62
. 265 63
. 374 64
.311 -310 65
(108) 195

(.)58
:

:
.1 .

[
]:
] [198 : :

( .)59

[[ ]2 : : [ : ] :

]
.
(.)60

.2 :

:
[ ]

.

. 819 58
. 120 59
. 14 60

(.)54
] :

] [] [7 : : [ :

] : [
:
(.)55
.2 : : ] :

[ [ ]31 : :

:

.

[ ...

] .

[ ] [ :
]

.

.
(.)56
[ [ ]10 : : ] :

[ . ...
()57
]

] :

[ [ ]20 : :

:
. 698 54
. 701 55
. 502- 501 56
. 226 57
(106) 197
:

]:
[ ...] : ]
[ : :
[ () ] : [ ()
( .)49 :
] [ [ ]3 : : :

( .)50 ]:
[ [ ]127 : :

() :
(.)51
:

:

.1 : ] :

] [ [:
[ [ ]6 : :
[] ]33 :
]34 : ] :
(.)52
:
]
[ [ ]30:
( ) :

(.)53
] :
[

[ ]6: () ()
. 376 49
. 735 50
. 329 51
. 507 52
. 500 53

[ [ ]183:
[:

: . :

:

: ] :

[ [ ]26 : :

:
(.)41

[ : ]: ]

[ [ ]65 :

(.)42
.2
[ [ ]6 : : ]:

. ] :
()43
[ [ :]103 :

] : .()44

.

[ [ ]20 ::

(.)45
] : .3
[ [ ]275 :

:

: ( .)46 ] : [ [:]2 :

: :
:

. ] : [ [ ]1: :
()47
: (.)48 :
.69-70 41
. 465 42
. 221 43
. 470 44
.820 45
. 178 46
. 802 47
. 805 48
(104) 199

(.)36

[ []39 :

.3 ] :

( )37
:

( .)38 :

]: [

....
(.)39
:
:

.
:

.
:

:
.1

] :
: : [ ] [2 ::

: :
(.)40

.353- 352 36
] : [ ]. [38 : 37
.517 38
.364366449517 242 183 180 : 517 39
. 17 40

} ] [184 :
[::
: .

:
] ... [

:
( ) . () :
: .
(.)32

] [
(.)33

:

:
[ [ ]195: :
.1 ] :

(.)34

.2 ] :

[ [ ]5 : : ()35

.76 -75 32
.113 /1 33
.100 34
[ ].[4 :
] : 35
(102) 201

[ [ ]144: :
]
:
() .
()25
[ [ ]29 : : ] :

... ( .)26 ( )
] [ ]4: : : (.)27
[:

] [
: :

.
[ [ ]26 :
]

]
. :
()28

[ [ ]29 : : [
:
]

. ( ) :
(.)29

[ ][1 : ]
:
:
.

:

()30

(.)31
.805 204 185 181 35 :

.41 25
.271 26
.516 406 313 245 188 76 :
.17 27
.357 28
.805 185 35-34 :
.217 29
.204 30
: .166 -165/3 31

:

] :

[ [ ]102 : :

.
.
.
:
(.)22

]
:
[ [ ]183 : : : : :.

.
: :

... :

()23

.
:
:
(. )24

.30 22
[ .
1993 .]136/2
.69 23
1996 . 410/1 24
(100) 203
:
(.)18

:
: : .

: :
. :
(.)19
.3 : ] :

[ [ ]33 :
:
(. )20

.
:

(.)21

.

.107.152 : 18
.561 19
602 311 181227 : [ . 20
(756) 1 1401 .]185/2
1 2000 176/1 21

.
:
:

:
.1
[ ]:[127 :
[ :

:
:

: . :

(.)16
[
] :

] [58 :
.
:

: ! :
:
(.)17

.2

:
[ [ : ]196 : ] :

328 .623 100: 16

300 121377 : .471 388 17
(98) 205

...
: :

... :

(.)14

[ [ ]78 : : :
] :

.
] : [

:
:
: :

(.)15
: :
:
. :

.249252495 231 :
.225 14
.488 -486 15

:
:
[ [ .]173 ::
] :

[ ]145

( )10 :

] [ ]234 : : [

[ [ ]4 : ] :

(.)11

: ] :

[ [ .]173 : :

: . : :
( )12
:
.
:

]
:

[ [ ]5 : : y

(.)13
[ [:
] :

]9 : :
. :

54 417 : .418 10
165 . 115/3 11
.792785 344 : 53 - 52 12
.46 :
.215 13
(96) 207
:

.

.

.

.

.

.
:

:
(.)9

.
: 1997 1 9
51-44 :
1957 1.176-175/ 1
.5
: :
. :
.
.6
.
.7

... .)7( ...
.8
(.)8
: :

: :

. :
:
: . :
. :
: :
...

.
: :

.
. 332 66 : 7
.509 442 341362 304 169 30 22: 8
(94) 209
( .)176( )130-127( )106-101( )94-92( )59-58( )43( )36-1

.)108 -106( )103( )97-87( )45 -42( )39 -38( )35-33( ) 8 -1( :
.)145( )141( )121-118( : .)204( :
.)75-72( )41( )16-15( )1( : )17( )7-6( :
( .)123-122( )103( )84( )60( )36( )29-28( )18 )67( :
( .)128-125( )106( )98 .)79-78( : :
( .)78-77( )39-38( )37-27 .)61-58( )34-27( )10-1( :
.)15-14( : .)59-49( )6-4( :
.)13 ( : .) 144 ( : 16-15 ( :
) . .)33( )4 ( : .)12-6( :
.)80-75( : .)13-9( )4-1 ( :
.)8-7 ( : .)10-7( : .)9( :
.)7-1 ( : .)2-1( : :
(.)20( )8-1

.
:

:
: :

:
. .1
. .2
. .3
. .4
: .

()3
y

:

.

:

[ []89 :
]
:
(.)4
[ [ ]6 :

] :

(.)5

(

)!
( )6 .

2002
.

: . )103-102 ( :
(-285 ( )242-215 ( )203-178 ( )173-172 ( )160-158 ( )154( ) 108 - 106
.)283 .)130( )97-96 ( )28( : :
( 316 /3 )1690 : 3
( 32 /4 )1434 (/4 )4415
.135
203/2 145 . 4
754 433.755 531 401 393 360 : 5
: 1 -1983 107/1 6
. 3 1980 270/4
462/2
21418.197 /29 167 /18
(92) 211
() ( 1927) (1932)
(1950) (/7 /5

1961) (1964)
(1954) .

( 1954)

(1957 ) ( /3 /1) 1959
.
: .
( ).

.

1976/11/24 (.)1
: ( )

( : )

()2

t : r

: 3 1997 464/2 1
http://ar.wikipedia.org/wiki 2014/6/6.
529 : . 2

:
.1 .
.2 .
.3 .
.4 .

.

:

: .
: : .
:
: .
: : :
. : . :
.: . :
.
: : : . :
.
: .
:

:

1899/8/16
(90) 213

]

[

[ ]2-1 :

[ ]

:
.1
.2
.3
.4

.1

.
.2
.
Methodology of MuhaMMad ali al-SayiS in hiS book

Tafsir ayaT al-ahkam
abStRaCt
This research investigates the methodology of Muhammad Ali al-

Sayis in his book Tafsir Ayat al-Ahkam. It gives an overview about
the author and the book, his method, and sources. The research
also shows that the book has positive as well as negative aspects.
For example, the author was interested in transmissions freeness
of biasness to a specific school of law, and reasons of revelation,
however, he neglected the ascription of scholars views to their
authorities, and he was not interested in giving preference to a one
view over an other.
keywords: Muhammad Ali al-Says, Tafsir Ayat al-Ahkam.
MUHAMMED AL ES-SYSIN TEFSRU YTL-AHKM ADLI

KTABINDAK METODU
Bu alma, Muhammed Al es-Sysn, Tefsru ytil-Ahkm adl

kitabndaki metodu ele almtr. almada, kendisini ve kitbn
tanttktan sonra, kitbndaki metodunu incelemeye, kitbnda
takip ettii uslb ve dayand en nemli kaynaklarn aklamaya
altm. Aratrmada, kitbn, birok olumluluklar yannda
tenkitlerden yoksun olmad ortaya kmtr. O, rivyetlere, nzl
sebeplerine, belli bir mezhebe taraf olmamaya, pheleri savmaya
ve bundan bakasna nem vermesine ramen, bazen ulemnn
szlerini belgelemeye zen gstermemi; ayrca, eitli nzl sebepleri
rivyetleri arasnda tercihte bulunmamtr.
Bana grnen o ki, kitb ok miktarda bilgi ve nemli hkmler ile

dolmutur; ilim isteyenler ondan faydalanmtr; ahkm yetlerinin
tefsri konusunda yazanlardan birden fazla kii ona bavurmutur.
anahtar kelimeler: Muhammed Al es-Sys, Ahkm yetleri Tefsri

/ / / *
(88) 215
en-Numan, Memn Slih, Mebd terbiye f ytin-nid lillezne men Dirset

tahlliyye, Drul-Ktbis-Sekfiyye, 1998.
Sad, Cevdet, el-Amel kudretn ve irde, Dmak, Darul-Hicreti lit-Tbati vet-Tevz,
1407/1987.
Sn, Kutb Mustafa, Menhicl-ulmil-slmiyye vel-mteayyirtil-lemiyye, Katar,
Kitbl-mme, 1435/2014.
Selman, Nasr, el-Ysr ve refl-haraci fi-eratil-slmiyye, Mecellet Cmiatil-
Emr Abdlkdir lil-ulmil-slmiyye, Sa. 8, 2001.
e-tb, brahim b. Musa, el-Muvfakt f usli-era, Beyrut, Darul-Ktbil-
lmiyye, 2005.
Yaln, Mikdad, Melim bini nazariyyetit-terbiyetil-slmiyye, Mutemer bini
nazariyyeti terbeviyyeti slmiyye, Amman, 1411/1990.
__________, Cevnibt-terbiyetil-slmiyye, Riyad, 1986.
ez-Zab, Ahmed, Devrl-sreti ve riyzul-etfli f ameliyyetit-tenietil-ictimiyyeti
lit-tfli f merhaletit-tafletil-mberreketi ve iddih li-duhlil-medreseti,
Mecellett-Terbiye, Katar, Sa. 99, 2009.
216 (87) SLM LMLER DERGS
Kaynaka
Abdullah, Abdurrahman Salih, el-Menhicd-dirs: Ruyet slmiyye, Drul-Ber,
Amman, 2000.
Aff, Fevz Salim, es-Slkl-ictimi beyne ilmin-nefsi ved-dn, Kahire, Dru Garb
lit-Tba.
Aff, Muhammed el-Hd, F uslit-Terbiye (el-Usls-Sekfetiyye lit-terrbiyeti),
KAhire, Mektebetl-ncil el-Msryye.
Ali, Said smail, el-Kurnl-Kerm Ruyet terbye, Kahire Drul-Fikril-Arab,
1421/2001.
el-mid, Seyfddn Ebl-Hasan, el-Ahkm f uslil-Ahkm, Messesetn-Nr, 1388.
el-Buhr, Muhammed b. smail, Sahhul-Buhr, Kahire, Dru-ab, 1987.
el-Brhn, Fevr Alaaddin Ali, Kenzl-umml f snenil-akvl vel-efl, thk. Bekr
Hayvn, Messesetr-Rihle, 1981.
el-Fakh Hseyin, Ferec Ali, Mezhirt-Teysr ve refl-harec fi-eratil-slmiyye,
Dmak, Dru Kuteybe lit-Tba ven-Ner, 1423/2003.
el-Fs, ll maksdi-eratil-slmiyye ve mekrimh, Mektebetl-Vahdetil-
Arabiyye.
Fevris, Hef Feyyz, et-Teslt-ter lit-terbiyetil-slmiyye f davi ilmi Uslil-

Fkh, Mecelletl-Ulmit-Terbeviyye Cmiatl-Kveyt, Bahs makbl lin-
ner Yner f nihyeti mi 2014.
el-Frzbd, Muhyiddn, el-Kmsul-muht, Msr, 1354/1935.
Ferhn vdg, el-Mehhicl-terbev beynel-asleti vel-musara, Drul-Furkn, Amman,
1994.
el-Gazzl, Eb Hamid Muhammed, el-Mustasf min ilmil-usl, Dru Sdr,
el-Gazzl, Muhammed, Halkul-Mslim, Kahire, Drul-Fikril-Hadse.
el-Geyln, Abdullah, Eserl-Maksd, el-Cziyyet ve klliyye f fehmin-nussi-
era, Dirset tatbkyyetin min elsinetin-Nebevviyye, Ulm-erati vel-
knn, 2006.
el-Geyln, Abdullah, Maksd-era: menheciyyetn fit-tefkril-slmiyye,
Mektebet rdn, Amman, 2011.
el-Geyln, brahim Zeyd, Eser tatbk-eratil-slmiyye f salhil-mctema,
Dirsets-silsile, 1992, C. 19, Sa. 3.
el-Geyln, Mcid Arsn, Ehdft-terbiyetil-slmiyye, Dubai, Drul-Kalem, 2005.
el-Geyln, Mcid Arsn, en-Nazariyyett-terbeviyye: Manh ve mkevvinth,
rbid, Mektebetr-Rfidn, 2009.
el-Geyln, Mcid Arsn, Felsefett-terbiyetil-slmiyye Dirset mukrane bil-
felseftt-terbeviyyetil-musara,Amman, Drul-Feth, 1430/2009.
Hammd, dris, el-Hitab-eri ve turuku istismarihi, Fas, el-Merkezs-Sekfiyyil-
Arab lit-Tba ven-Ner, 1994.
bn r, Muhammed Tahir, Maksd-eratil-slmiyye, Tunus, e-erikett-
Tunsiyye, 1978.
bn Fris, Ahmed, Mecmau mekysil-lga, thk. Abdsselam Muhammed Harun,
Drul-Fikr, 1979.
bn Hanbel, Ahmed, Msnedl-mm Ahmed, Messeset Kurtuba, Kahire.
bn Manzr, Lisnl-Arab, thk. Amir Ahmed Haydar, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut,
2003.
brahim, Muhammed Ukle, el-slm: Meksidh ve hasisuh, Amman, Mektebet-
ark ve Matbaath, 1984
el-Mursaf, Muhammed Ali, Minel-mebditerbeviyye fil-slm Buhs ve Dirse,
Cidde, leml-Marife, 1980.
Mrs, Ekrem, el-Mevsa f kavidi tevknil-beytil-Mslim: sesl-bin ve sblt-
tahsn, Drul-Endelsil-Cedde, Kahire, 2008.
en-Nahlev, Abdurrahman, Uslt-terbiyetil-slmiyye ve eslbh fil-beyti vel-
medreseti vel-mctema, Dmak, Drul-Fikr, 1983.
(86) 217
.26 : -
1992 19 .3
.27 :
-19 1432 - 2011-4-23 :.
.28 :
2006 .
.29 - 2005 1.
.30 - -
1430 1 2009-.
.31 : - 2009 1.
.32 :
-.2008
.33 - - 1980 .
.34 ( : ) 1 -2003 .
.35 -
1983 2.
.36 -
1416 1 1995 -.
.37 -
1998 .
.38 -1411
1990 -
.39 .1986 1
:
.1 - 1984 1.
.2 1388 1.
.3 - 1987 1.
.4 :
1981 5.
.5 - ..
.6 1994 1.
.7 : -.2008
.8
.2009 99
.9 1435 160 -
2014.
.10 - 1407 3 1987-.
.11 : 8
2001.
.12 - 2005 7.
.13 1978 1.
.14 : - .2000 2
.15 - ..
.16 ( ) - ..
.17 - 1421 1 2001-.
.18 .
.19 8- .
.20 ( : ) 1979 .
.21 .
.22 -.1994
.23 -
1423 1 2003 -.
.24
2014.
.25 41354 1935-.
(84) 219

.
.4

.
.5

:
.
.6

.
: :
:
.1
.
.2 .
.3 :
.
:

.67

.
:
: :
:
.1

.
.2

.

.3
:
67 .67
(82) 221

.66

:
:

.
:

.

.

.

.
66 : 1602014
.142

.63

.

.
:

.

: .
:
: .
.64
:

.65
:

.

.
63 :
2009 99.190-189
64 1984 .12
65 : 2- 2000 .
(80) 223
.2 .
.3

.
.4 .
.
.5
. -
:
- - : .61
.6 :62
.
.
.

.
.
.
.7
.
:

:

61 -( .) 1 58 .412 :
62 : - .1986 1
:

.

:
:

.

- - :

.60

.

.

:
.1

.
60 ( ) -
3 1 465 1292
(78) 225
( )

:
:
.

.55 :

.56
:

:

: .57
: :
.58
: .59
: .90 55
: - .74 56
: .22 57
-2008 58
.11
59
- 2008 1.27
:
:
.
:

).(51
:

. (

) :

.52

.
:
:

.53

. :
.
.54 ()
.112 51
: .52-51 52
: .46-41 53
.11 54
(76) 227
-

.47
- ,48
.
-
).(49

:
.1 .
.2 :
.

.

(.)50

. .

.
: 47
. .233 .309
: .34 : 48
.62-63
: 49
2001 8 .60
- 1407 3 50
1987- .162

.
:

- -
: .41

.42

-
( .)43
44 :
}

} 45 46

.
:

:
- 1987 1 2 5 41
.487
: - 42
1416 1 1995 - .76
.26 43
- 44
1423 1 2003- .92
.36-37 45
: .288 46
(74) 229

- :-
36 .

.
:

:
. :

.37
.
}

:
} .38

.39
:
--

.40
( : ) 36
1981 5 12 155 34458 :
1731 7.58
: 1 37
1994 .68-67
.132 38
: 2.83-82 39
: 2.83 40
: .

:
}
32

} .33

.

.34

.35
.71 32
.5 33
: 1978 1 34
.59
: .59 35
(72) 231

.

.29
: .

.

} :

} ( .)30

(.)31

.
29 : .152
30 .21
31 : -
1983 2 .73
. :
.

.25
: .

.

,
.

}
:
26
} ( )27

: .

:
.
: .

.28
: : .145 25
- - 1980 26
.148
.93 27
: - 2001 1 -189 28
.190
(70) 233
:

:
:

20 :
.
.21

.22
:
.23

:
: .
:24
. : :

.
: - 20
19 1992 3 .144
: - 7 21
2005 .20-7
:. 22
.99 23
: 24
1998 .77

:

.18

.
:

.

.

19
.

:

.
18 . .61
19 :
. .
(68) 235
:

.15

.16 :

:

:
:

:17
.
.
.

.
15 : .16
16 : : -
2009 1.
17 .30-29

.
:
:

.11

:
. -
:

.
.
.

.
:12
. :

.13

.14
: 11
2013 .7
: - 2009 1 .16-15 12
13
-1411 1990 - 2.460
- 2005 1 .13 14
(66) 237
:
.4
:

.5
: .6
: .7
:
.

:8
.1 :
.
.2 : .
.3 : .
:

9
.10
4 .3
5 - 1984 1 .99
6 :
2011-4-23 .
7 : :
: 33 2006 1 .101
8 : .101
9 : 1354 4 1935 - 4 .332
( : ) - 2003 1.378
14.475
10 ( : ) 1979 2
.382-383

.

.
:
.
:

.
: .
.2
:
.
:
:
:
:
:
.1
:
: 2

.3
: ( ) - 1995 1 1
11.181-180
1.287 2
1388 1 3.271 3
(64) 239
.3
:
.
:

:
.1 (1992):

.

.
.2 (1998):

:
- .
.3 (:)2013
.
:

.
:

:
.1

.
.1
.2
.3
.4
.5
:
:
:
:
.
: :
:
.

:
:
.1 .
.2 .
.3 .
.4 .
.5 .
:
:
.1 .
.2 .
(62) 241

:

.

.

.

-

.

.
:

.

:
GOALS OF SHARIA AND THEIR EFFECTS ON FORMING THE

OBJECTIVES OF ISLAMIC EDUCATION
ABSTRACT
This study aimed to clarify the relationship of the purposes of Sharia
and Islamic education goals, through the conclusion of the impact of
the purposes in the construction of the goals of Islamic education in
a number of areas.
The study concluded that Islamic education linked to the Science
of the purposes relationship integrative, and splash, contribute to
the conservation survival type humanitarian and elevate it, self-
realization of humanity, and build a system educational, major and
fixed goals.
Keywords: Sherry Purposes, Islamic Education, Training objectives,
Protect the Human Existence, Human Dignity, Mind Conservation,
Communal Living Conservation, Possession Conservation, Proposal,
Teaching Method.
ERATIN AMALARI VE SLM ETMNN HEDEFLERN
OLUTURMADA ETKLER
z
Aratrmann konusu, eratn amalar ile slm eitiminin hedefleri
arasndaki iliki ve bu hedeflerin benimsenmesi iin uygulama
biimlerini aklamaktr. Bu da, birok alanlarda slm eitiminin
hedeflerini oluturmada ertn amalarna (makside) ait etkilerden
sonu karlmasyla gereklemitir.
Aratrma, slm eitiminin Maksid (eratn Amalar) Bilimi ile,
insan cinsinin varlnn korunmasn, onun gelimesini, insanln
kendini gerekletirmesini, kendi alannda aamal hedeflerin
dnmesi iin sbit byk eitim hedefleri sisteminin oluturulmasn
paylaan etkili ve tamamlayc bir iliki ile balantl olduu sonucuna
varlmtr. Bu sonu, slm eitiminin hedeflerinin insana bak
zerinde erata ait amasal tamamlayc bir dnme ile elde
edilmitir. Aratrmann varm olduu sonuca bal dier bir sonu
da, slm eitiminin hedeflerinin, bir ynden aile eitiminde, dier
ynden retim programlarn ekillendirmede dorudan bir etkiye
ship olmasdr.
Anahtar Kelimeler: er Maksid, Terin Amalar, slm Eitim,
Eitim Hedefleri, nsan Varln Koruma, nsan Onuru, Akl Koruma,
Toplumsal Yaam Koruma, Mal Koruma, Teklf, retim Yntemi.

hyefa@yu.edu.jo / *
(60) 243
Eb Hayyn, Muhammed b. Yusuf Ali b. Yusuf el-Endels (. 745), el-Bahrul-muht,

VII, Beyrut 1995.
Eb akka, Abdlhalim, Tahrrl-mirt f asrir-risle, Drul-Kalem, Beyrut, 1995.
Ebus-Sud, Muhammed b. Muhammed Mustafa el-md (. 982), rdl-aklis-
selm il mezyl-Kurnil-Kerm, VII, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut.
el-Frzbd, Mecdddn Ebu Thir (. 817), el-Kmsul-muht, Mektebt-Tahkkit-
Trs f Messesetir-Risle, Beyrut 2005.
el-Isbehn, Eb Kasm er-Rgb (. 502), Mfredt garbil-Kurn, thk. Rdvan
Dvd, Drul-Kalem, Beyrut 1997.
Hasan Osman, Dirstn-nazmil-Kurn f Suretil-Ahzb, Yksek Lisans Tezi, Nab-
lus.
bn r, Muhammed Thir Muhammed b. Muhammed Thir b. r et-Tuns (.
1393), Tahrrs-sedd ve tenvrl-aklil-cedd min tefsril-Kitbil-mecd, ed-
Drut-Tunsiyye lin-Ner, Tunus 1984.
bn Atiyye, Ebu Muhammed Abdlhakk (. 542), el-Muharrerl-vecz, thk. Abdsse-
lam Abdafi Muhammed, Drul-Kitbil-lmiyye, Beyrut 2001.
bn Czey, Ebl-Ksm Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelb (. 741), et-
Teshl li-ulmit-tenzl, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1995.
bn Kesr, Ebul-Fid smail b. mer (. 744), Tefsrl-Kurnil-azm, thk. Sai b. Mu-
hammed Selame, Dru Tayyibe lin-Neri vet-Tevz, 1999.
bnl-Arab, Ebubekir Muhammed b. Abdillah (. 543), Ahkml-Kurn, thk. Abdr-
rezzak el-Mehd, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut 2000.
el-Kurtub, Ebbu Abdillah Muhammed (. 671), el-Cmi li-ahkmil-Kurn, Drul-
el-Men, Mustafa, bnl-Arab el-Mlik ve tefsruh Ahkml-Kurn Dirse ve tahll
, Dru mr, Amman 1991.
Mslim, Ebl-Hasan el-Kueyr (. 261), es-Sahh, thk. Muhammed Fuad Abdlbaki,
Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut.
__________, el-Msneds-Sahhil-muhtasar bi-naklil-adl anil-adl il Raslillhi sal-
lalahu aleyh, thk. Muhammed Fuad Abdlbaki, Dru hyit-Trsil-Arab,
Beyrut.
el-Mubrekfr, Tuhfetl-ahvez erhu Sahhit-Tirmiz, Drul-Ktbil-lmiyye, Bey-
rut.
er-Rz, Ebu Abdillah Muhammed b. mer b. el-Hasan b. el-Hasan, Mefthul-gayb,
Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1420.
Seyyid Kutub, brahim Hseyin (. 1835), F zillil-Kurn, Dru hyit-Trsil-
Arab, Lbnan.
es-Syt, Celleddin (. 911), el-tkn f ulmil-Kurn, Drul-Fikr, Beyrut.
e-evkn, Muhammed b. Ali (. 1250), Fethul-kadr, thk. Abdlfettah Umeyra,
Drul-Vef, Mansre 1994.
et-Taber, Muhammed b. Cerr (. 310), Cmil-beyn, thk. Ahmed akir,
Messesetr-Risle, 2000.
ez-Zeccc, rbl-Kurn, thk. brahim el-Ebyari, Kahire 1963.
ez-Zemaher, Ebl-Kasm Muhammed (. 538), el-Kef an hakiki gavmzt-
tenzl, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut 1986.
Zeyd, Mustafa, Sretl-Ahzb araz ve tefsr, Drul-Fikril-Arab, 1969.
( )502:
1997/2.
1963/1.
( )538:
-1986 /3
. 1969 1.
(1835:) .
( )911: .
(1250 :)
1994/1.
( )310: 12000.
( )671:
1997/5
(817 :)
2005 8
(261 :) ( )
: / .
__________ :
.
1..
.
1991/1.
Kaynaka
Ahmed, bn Hanbel e-eybn, el-Msned, IV, Dru Sdr, Beyrut.
el-ls, ihbeddn Muhammed b. Abdillah el-Hseyn (. 1270), Rhl-men f
tefsril-Kurnil-Azm ves-sebil-mesn, thk. Ali Abdlbr Atyye, Drul-
Bcde, Hasan Bcde, Temilt f Sretil-Ahzb, Mutbius-Saf, Riyad 1982.
el-Bik, brahim b. mer b. Hasan (. 885), Nazmd-drer, Drul-Kitbil-slm,
Kahire.
Bint-t, Aie bt. Abdurrahman, Nisl-Nebiyy aleyhis-salt ves-selm,
Msrul-Cedde, 1954.
el-Buhr, Muhammed b. smail, el-Cmil-msnedis-sahh el-muhtasar min Rasl
(s.a.s) ve snenih ve eyymih el-marf b. Sahhul-Buhr, thk. Muhammed
Zheyr b. Nsr en-Nsr, rh ve tlk. Mustafa Dib el-Boa, Dru Tavkn-Nect,
1422.
el-Casss, Ahmed b. Ali Ebubekir er-Rz (. 370), Ahkml-Kurn, thk. Muhammed
Sadk, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1984.
(58) 245

(1270 :)
: 1415 1.
.. /4.131
( 741:)
1995/ 1.
(1393 :)

1984.
(543:)
2000 1.
(542:) :
2001 1.
( )744: :
.1999/2
(745 :)
/ 7. 227
(982 :)
/7101
1995 4.
1982
( ):
:
. (
) 1422 1.
( )885: . ..
.1954
(370:) :
1984.
. .
.

( 606:) 3
1420.

:

:
:
.
:

:
.
:
.
:

.
:
.
:

.

.
(56) 247

:

:

] : [31

- -
. 79
:
:

:
. 80

:

.

.
:
: :
.81

.
. )235 /3( 79
/ 4. 62 80
.147/14 81

.
:
...

. 75

: :

.76

: 77
: .
:
: : :
. 78
:
:
:
/14.146-145 75
(1393 :) 76
1984
/10 . 56 1984 /10. 56
1995 4 77
.
(6/.)416 78
(54) 249
:

:

.69

:
:
.
70

.
: :
] : [32 ... :
71

: :

.72
:

:

.73
:

:

. 74

/ 3.177 69
/3. 176 70
]. [220-219 71
.)242 /5( 72
/14 146 . .103 73
203 74
:

: :
:

][50 :

[50 : ]

:

:
:
:

. 66

.

: :

:

:
]. 67 [53 :
:
:

] : . [53

68

/22 22 66
. 838-805
14. 113 67
/14. 144
68
(52) 251
.61

:
:

(] )52 : .[52

:

.
:
:

. 62
:

63
] :[23 :

:

:

.
64

. 65

:/14. 119 61
/20.302 62
.193 63
. 64
. 65
:
:

: :
56

.

:

.57

:

.58
:

:
:
:
: .
:
.59

.

: :

:

.60
/11. 193 56
/3.522 57
: /7. 103 58
/5. 228 59
3. 491 60
(50) 253

:34-

50 : .
51
:

:
52

.53

:
:
:

- -

. 54

:

: :
:

] [26 : ] [78 : :

.
: :

55

.
( )310: 2000 1 /20 50

268 /2.188
.. /4 131 51
1. /5324
/20.268 52
( 606:) 53
1420 3 /9.168
. 94 54
/3. 491 55
.
: :
:

.42

.43

: :
: .

:

: :
44
45
. 46

:
.47

48 :

.49
/8.471 42
/11. 187 43
: /1. 39 44
(817 :) 45
2005 8 /1. 180
/1. 33 46
/12. 60 47
(741:) 1 48
1995 /2.188
: /14 119 /3491 49
(48) 255

]. 37 [57 :

:

:

.
38
:

:
( )32

(] )34 ( )33

: .[34-32

.
:

:
. 39

40
:
41 : :

37 /14. 114
38 . 216
39 /3.521-520
40 (542:) :
2001 1 /4 382 : /14.115
41 /4. 134
:

:

. 32
33
:

: . 34
:
:

: . 35
:
.

: :

:
. 36
:

.

... :

-
:

1994/1 /4. 317
/4. 317 32
/7. 180 33
/3. 521-520 34
/11.180 35
1963/1 36
/1. 370
(46) 257
:
:

! 25 : 26
. 27
. 28
:

: :

] : [29 :

: :
] : [28

:
29
.30
:

:

( )30
(] )31 : . [31-30

.
:
:

.
31

/6 166 /4. 186 25

/4. 180 26
/14.111 27
( 543:) 28
2000 1 /3. 441
/5.227-226 29
:/3. 442 30
(1250 :) 31
:

.20

:
. 21

.

: 22
.23

:
:
, .
: :
:

:

:

]

:

: [49 .
24
. 77 20
(982 :) 21
/7. 101
/ 3. 519 22
. 277 23
(370:) : 24
1984 /5. 226
(44) 259

....

. 16

:

.17

:
: :

.
:

:

] : [35
] : [7

:

- -
-

.

:
:
18 : . 19
/15.236-235 16
(1270 :) 17
: 1415 1 .178/11
. . 18
. 77
/3. 519 19
:
! :
]

] : : [28

[29 : :
: :
! :
. 12

:
:

. 13
:

. 14

-

:
!
!
15
(261 :) ( 12
) : /
(/2 .)1104
/3. 488 13
(1835:) /6576 14
. 15
(42) 261

.
9

:

:

] : [53
:

. 10
:

( )28
( ] )29 . 29[- 28:

.

:

.11
:
:

: :
:

:

/14. 82 9
( )538: 10
-1986 /3 /2. 523
(745 :) 7 11
/. 227

: :

6 :

] : . [53
.
:

:

] : . [6

- -
. 7
:

.
8
( )671: 6
1997/5 /14.192
( )885: . . /15 7
290-289 . 1
1969 31. 32
( )744: : 8
1999/2/6.360
(40) 263

3

:
. 4

.

:

] :

[9 :

] : . [25 :

.
... :

.5
3

.
( )911: 1996/1 4
/1 .148 . :
1991/1 .223-221
1982 .7-6 5
. :
: .
: .
. :
. :
:
.
.

.
: :

.1

: 2
:
] 93 [:

:
].32[:

: :
1954.18 1
: 2
(:3 )37 (.)774 /2
(38) 265
elverili olan ve Nebin, en faziletli du ve en temiz selm ona olsun,

hanmlar olarak onlara zel olann arasnn ayrt edilmesini ilemi-
tir.
anahtar Kelimeler: zel Hkmler, Hitb, Hz. Peygamberin Hanm-

lar, Ahzb Sresi
: .


]

105 [:

.

. :
. :
Privacy Provisions and discourse of the ProPhets

wives (Peace be uPon him) in surat al_ahzab
abstact
This research examines the verses of the special provisions of the
Prophets wives and those verses that addressed them particularly
in Surat Al_Ahzab, and the reason why they occurred (there)in this
Sura.
Then studies these verses interpretatively discussing these provi-
sions, focusing on the aesthetics exquisite Quranic style.
The importance of this study lies in caring for this category that have
had the greatest impact in the life of the Holy prophet (peace be upon
him) sharing the burdens of the Diving Message and being the ideal
example for all women to follow.
That is because their lives (may Allah be pleased with them) were
subject to direct monitoring of God in an exceptional manner which
is unusual for other women.
The research also sheds light on aspects of their privacy distinguish-
ing between what is meant to be followed (by Muslim women) and
what is meant to be limited to them being the Prophets wives (peace
and blessings be upon him).
Keywords: Special Provisions, Discourse, Wives of the Prophet (peace
be upon him), Surat Al_Ahzab
AHZB SRESNDE HZ. PEYGAMBERN HANIMLARINA AT

HTBIN VE AHKMIN ZEL OLUU
Bu alma, Neb, sallllhu aleyhi ve sellemin hanmlarna ait ahkm

yetlerini aratrmay ele almtr. Bu yetler, Ahzb sresinde, onla-
ra hitb zel klmakta ve bu srede gelmelerinin vesilesi olmaktadr.
Sonra bu yetlerin incelenmesi, bu ahkm sorgulayan ve yetlerin
iinde biimlendii Kurnn benzersiz uslbunun inceliklerini des-
tekleyen bir tefsir aratrmasdr. Aratrmann nemi, yetlerin Se-
kin Neb, sallllhu aleyhi ve sellemin hayatnda byk etkisi olan
ve onlar, mmetin kadnlarnn yollarna tabi olduu uyulmas ge-
reken rnek klmak iin bu toplulua ve Hz. Peygamberin tebli ve
rislet yklerini paylamasna, zen gstermesidir. nk, onlarn,
rdvnullhi aleyhinne, hayat, onlardan bakasnn hayatnda al-
lm olmad zere, Allhn dorudan gzetimine tabi oluyordu.
Sonra, alma onlar zel klan tarafn aklamas ile rnek almaya
dr_sana1986@yahoo.com . / / *
(36) 267
bn Dakkil-yad, Ahkml-ahkm erhi Umdetil-Ahkm, Matbaats-Snnetil-

Muhammediyye.
bn Hacer el-Askalan, Ahmed b. Ali, Fethul-Br erhi Sahhil-Buhr, trk. Muham-
med Fuad Abdlbaki, Drul-Marife, Beyrut 1379.
bn Mce, Muhammed Yezir Ebu Abdillah el-Kazvin, Snen, thk. Muhammed Fuad
Abdlbaki, Drul-Fikr, Beyrut.
bn Manzr, Muhammed b. Mkerrem b. Ali, Lisnl-Arab, Dru Sdr, Beyrut 1414.
bn Receb, Zeynddin Ebil-Ferec el-Badd ed-Dmak, Fethul-Br, thk. Tark b.
vazullah, Dru bnil-Cevz, 1422.
brahim Mustafa Ahmed ez-Zeyyut, Hamid Abdlkadir, Muhammed en-Neccar, el-
Muceml-Vast, thk. Mecmaul-lugatil-Arabiyye, Drud-Dava.
el-Isbehn, Ebu Naim Ahmed b. Abdillah, Hilyetl-evliy ve tabaktl-asfiy,
Drul-Kitbil-Arab, Beyrut 1405.
el-Kurtub, Ebul-Hasan Ali Halefl-Bekr, erhu Sahhil-Buhr, thk. Eb Temm Ya-
sir b. brahim, Mektebetr-Rdir-Riyz, 1423/2003.
el-Mbrekfr Ebul-Al Muhammed b. Abdurrahman, Tuhfetl-Ahvez bi-erhi
Cmiit-Tirmiz, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut.
el-Mnv, el-Hafz Zeyneddin Muhammed b. Abdurraf, et-Tevfik al mhimmtit-
terf, thk. Muhammed Rdvan ed-Dye, Drul-Fikr, Beyrut, 1410.
__________, et-Teysir bi-erhil-Cmiis-sagir, Mektebetl-mam e-afii, Riyad
1408/1988.
__________, Feyzl-kadir erhil-Cmiis-sagir, el-Mektebett-Ticretil-Kbr, 1356.
en-Nes, Ahmed b. uayb, es-Snenl-kbr, thk. Abdlgaffar el-Bindr Seyyid
Kevser, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1411/1991.
en-Nevev, Ebu Zekeriyya Yahya b. eref, erhun-Nevev al Sahhi Mslim, Daru
hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1392.
en-Nsbr, Mslim b. Haccac, Sahhl-Mslim, thk. Muhammed Fuad Abdlbaki,
Daru hyit-Trsil-Arab, Beyrut.
er-Rz, Fahreddin Muhammed b. mer et-Temm, Mefthul-gayb, Drul-lmiyye,
Beyrut.
er-Ryn, Muhammed b. Harun Ebubekir, Msnedr-Ryn, thk. Emin Ali Ebu
Yemn, Messeset Kurtuba, 1416.
es-Sbn, Muhammed b. Ali, Safvett-tefsr, Drus-Sbn.
e-evkn, Muhammed b. Ali, Neyll-etvr min ehdsi Seyyidil-ahyr, drett-
Tbatl-Mnriyye.
e-eybn, Ahmed b. Hanbel, el-Msned, thk. uayb Arnabud, Messesetr-Risle,
1420/1999.
es-Sicistn, Sleyman b. el-Eas, Snen Eb Dvd, thk. Muhammed Muhyiddin
Abdilhamd, Darul-Fikr.
et-Taber, Sleyman b. Ahmed, el-Muceml-kebr, thk. Hamd es-Selef, Mektebetl-
Ulm vel-Hikem, 1404/1983.
et-Tirmiz, Muhammed b. sa, el-Cmius-Sahh Snen Tirmiz, thk. Ahmed Muham-
med akir vdg., Dru hyi-Trsil-Arab, Beyrut.
.1999-1420
.

-
.1983-1404
-.

.

1410
1988 -1408
.1356

.

.1991-1411
-1406
.1986

.1392
.1992 -1412
Kaynaka
Kuran- Kerim.
el-bd, Muhammed emseddin el-Hakk Ebut-Tayyib, Avnl-mabd erh Sneni
Eb Dvd, Drul-Ktbii-lmiyye, Beyrut 1415.
el-Asbah, Malik b. Ened Ebu Abdillah el-Asbah, el-Muvatta bi-rivyetil-Leys, thk.
Muhammed Fuad Abdlbaki, Daru hyit-Trsil-Arab, Beyrut.
el-Ayn, Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed, Umdetl-Kr erhu Shhil-Buhr,
Daru hyit-Trsil-Arab, Beyrut.
el-Begav, el-Hseyin b. Mesud, erhus-snne, thk.uayb Arnabud Muhammed Z-
heyr e-v, el-Mektebetl-slm, Dmak Beyrut 1403/1983
el-Beyhak, Ebbekir Ahmed b. El-Hseyin, uabl-mn, thk. Muhammed Zaglul,
Drul-Mektebetil-lmiyye, Beyrut 1410.
el-Buhr, Muhammed b. smail, el-Cmius-Sahhil-Msnedil-Muhtasar min umri
Raslillhi sallallh aleyhi ve sellem ve snenih ve eyymih, thk. Muhammed
Zheyrin-Nsr, Dru Tavkn-Nect, 1422.
ed-Drim, Abdullah b. Abdurrahman, Snend-Drim, thk. Muhammed Fuad Ab-
dlbaki, Darul-Kitbil-Arab, Beyrut 1407.
el-Heysem, Nureddin Ali b. Ebibekr, Mecmauz-zevid ve menbaul-fevid, Drul-
Fikr, Beyrut 1412/1992.
(34) 269

.

.

.2003 -1423

1379.
.

- .1422
.
1414.

.1415

.1405

.1422

- .1983 -1403
-
1410.

.

.1407
.

.1416
.
.

:
.
-
.
-

:

.

-

.

-
.

-

.

.

-

.

-
.

...
.

(32) 271
238
....
: :
.239

.

.
:
- : :
.

.
241 240
:

.

:

.
.242
:
( : ) :

.243

.
.245 238
.7/6 239
(.)1036( )979 240
(.)2343 241
.127/7 242
.484/3 243
225 226227 228 229

.
230 :
.

.231
- : : : .
: .
.
232 .
: ( :

) : : . :
.
.
233 234 235 236
( : ) : .

( ) :
:

: ....
237
225 (.)7449
226 (.)6490
227 (.)2963()8
228 (.)4142
229 (.)2513
230
.60/ 5 1405
231 .18/97
232 (.)2958( )3
233 (.)16348
234 (.)2958( )3
235 (.)2342
236 (.)3613
237 .96
(30) 273
216
.

- : :
.

217 218 .
( ) : . 219

.220

.
.

:
- : :
.
221 222 223
.

.224
- : :
.

.127/7 216
(.)7163 217
(.)104( )105 218
.339 /3 219
.131/7 220
(.)6514 221
(.)2960( )5 222
(.)1937 223
.365/11 224
( ) :
.

( ) : :

205 .

( ) :
.
- : :

.
206 207 208 209
.
:
: .

.210

- : :
.
212 213 214

211
.
( : ) :215 .
205 (.)6446
206 (.)5616
207 (.)1474
208 (.)1040( )103
209 (.)2585
210
.120-119/6
- 1983 -1403
211 (.)16893
212 (.)1644
213 (.)1038( )99
214 (.)2593
215 .129/7
(28) 275
194

193
: .
( : ) 195:
: .196
.
:

.

: .
- :
:

.

202

201 200 199 198

197
.203 .

( :204)..
.
) : .
( :

(.)17506 193
(.)2336 194
.507/2 195
(.)15 196
(.)1812 197
(.)1646 198
(.)1469 199
(.)1053( )124 200
(.)1644 201
(.)2024 202
(.)2588 203
204
.336/3

:

.

188189

187
184 185 186
:
.
.
- : :
.
190 191 .
( :)192
.
) :
( :
.

.
: ... .
( :) : . () :
.

.

- :
.
(.)17234 184
(.)6425 185
(.)2961( )6 186
(.)3997 187
(.)2462 188
(.)8766 189
(.)6435( )2887 190
(.)4136 191
.254/11 192
(26) 277

.
179 180 181
.
:

.

:

: :

182
..

: : .
.

.183

.

- :

.

: : .
()1465 (.)2842 179

()121()1052 ()122(.)1053 180
(.)2581 181
.7/142 182
.143/7 183
- :

:

.

173174

172 171 170

169
.

.175
( : ) :176

.

( :
).
: .

:
.177
( : ) : .178

- :
: : :

:

(.)15612 169
(.)2750 170
(.)6441 171
(.)1035( )96 172
(.)2463 173
(.)2531 174
.126 /7 175
.126/7 176
177 .126/7
178 .126/7
(24) 279

.

:
:
:

160 :

....

.
- : :

.
161 162 .
164 165 166 167

163
.

.168

.
160 ()20
(.)6437( )6436 161
(.)1048( )118 162
(.)12228 163
(.)2887 164
(.)6439 165
(.)1048( )117( )1048( )116 166
(.)2337 167
.140/7 168

.
:

: :
.

154 155
.

156
.157

.
:

:
: :
.
.158

:

.
159

154 ( )11924 : .413/18

155 -
1410 (.)8676
156 : :

.404/6

157 .428/10
158 ( )3544 : .293/3
159 .154/2
(22) 281

.
: : :
.

145 146 147 148 .149
.
) :

( :

.

150
.

.
:

: :
.

151 152 .

153
.
(.)7181 145
(.)1385 146
(.)2658( )22 147
(.)4714 148
(.)2138 149
.177/8 150
(.)6689 151
(.)495 152
.377/1 153
( :) :140

.

( ) :

.

.
.

.
: :

.
141 142 143
.
.144

.

:

140 .104/8
141 ( )6495(.)6819
142 ( )1692 : .132/2
143 ( )9132 (.)9133

144
.406/2 1988 -1408
(20) 283

:

.133....

.

:

.134

.

.

: :

: :
.
139

138 137 136 135
.
133 (.)24
134

- .44-43/1 1422
135 ( )4495 (.)5167
136 ( )5200 (.)893
137 (.)1829( )20
138 (.)2928
139 (.)1705
- :
.

126

125 124
.
( ).

(: )
127

.

. :

.

:
:
.

129 130 131 132

128
.
124 (.)7073
125 (.)4943
126 ( )1920 : .322/4
127 1356
.388/5
128 (.)12814
129 (.)2783
130 (.)15
131 (.)44( )69
132 (.)67
(18) 285
115

114 113 112 111
.

(. ).

.

.
116

- :

: 117 .

122 121 120 119 118
.

.123
111 ( )7289 ( )7649 (.)10673
112 (.)5977
113 (.)2318( )65
114 (.)5218
115 (.)1911
116
2003 -1423 .212-211/ 9
117 .15
118 (.)22995
119 (.)3600
120 (.)1109
121 (.)3774
122 ( )1743 ( .)1803 : . .5/658
123 .11/254

.

.

. :
.
:

101...
:

.

- :
.

105 104 103 102
.
-

.
106 107 108 109 110
.
- :

:

: .

101 ()46
102 (.)18577
103 (.)3749
104 (.)2422( )59
105 (.)3783
106 (.)22519
107 (.)516
108 (.)543( )41
109 (.)918
110 (.)711
(16) 287
95 96 :
. 97 .

.98

.
: .

.

- :
.

99 .
- :
:
.
100 .
.

(.)114 95
( )2165 :. 96
(.)9221 97
.109/9 98
(.)372 99
( )4104 :460/2 . 100
: .

- :

:
.
:
85 86 87 88
.
:
- :
: .
92 93

91 90 89

.

:
.

.94

- :
:

.

(.)1934 85
(.)3006 86
(.)1341( )424 87
(.)9218 88
(.)2642 89
(.)5232 90
(.)2172( )20 91
(.)1171 92
(.)9216 93
.154/14 94
(14) 289
7475

73 72 71 70
.
- :
:

76 :
: :
.
77 78 79 80
.
- : :
.

81 82 .

. :
83
.84

.

(.)25204 70
(.)5288 71
(.)1866( )88 72
(.)2875 73
(.)3306 74
(.)9239 75
( )12 . 76
(.)1775 77
(.)27009 78
( .)2874 : 2/959 79
(.)8713 80
- 81
.211/20 1983-1404
1416 82
(.)1283
1992 -1412 83
.378/4
.10/13 84
67 : .

66 65
.
:68 .
( : ) :

: . 69

( : ) :
.
( : ) : .
: .

.

: .

.

- :
.

:
( :

) .

(.)23021 65
(.)2149 66
(.)2777 67
68
1415 .131/6
(.)30 69
(12) 291
52 53 54 55 5657
.
.

- :

.

58 59 60
.

.

.
61

- : :
.
63 64 .

62
- : :

.
52
.)798(
(.)2266 53
(.)6228 54
(.)1334( )407 55
(.)1809 56
(.)3621 57
(.)82159 58
(.)6243 59
(.)2657( )21 60
.206/16 61
(.)19197 62
(.)2643 63
( )2148 : .652/1 64
: :
.

:
: :

.

45 46 47 48 49

44
50 .
: .51

.

:
- :

.
(.)4023 44
(.)2165 45
(.)5065 46
(.)1400( )1 47
(.)1845 48
.)2046( 49
(.)2548 50
.70/5 51
(10) 293

- :

.
35 36 37 .

- :

.

40 39 38
.

:

.

:

.
41

42

.43

:

.

(.)2742( )99 35
(.)11169 36
(.)9224 37
( )12293 : .305/19 38
( )8887(.)8888 39
40
.)3939( 1986-1406
41
1379 ,
.138/9
-. 42
.48/23
(.)1467( )64 43
24 25

23 22 21
.

: 26
.
27

.

.
:

.
:

:

... 28

:
- :

.
33.34

32 31 30 29
()23280 21
()525(.)1435 22
( )144( )231 (.)144( )26 23
(.)2258 24
25
.)326( 1991-1411
.15 26
.268/1 27
15-14 28
( )21746 (.)21829 29
(.)5096 30
( )2740( )97(.)2741( )98 31
.)3998( 32
(.)2780 33
( )9108 (.)9225 34
(8) 295
: . :

: :

: :
! : :
:
: :

.
16
:
18 19 .

17
20:
:

.

.

.

.

: :
: :
....

.693/4 16
(.)12559 17
18
.)2843( 1407
(.)2822()1 19
20
.165/17 1392
:

.

:

.

10
:

: .

.
:
: .
.

:

: .

:
.
:
.
:

:
.

.

). ( :
14 .

13 12 11
:15 : :
20 10
)8944( .1999-1420 11
12
)6122( .1422
13
)2823(
14
)2560(
()2560 15
(6) 297

:
:
.

:2

.
3

()
:4

.

:

.5

....
: :

:

*

.6

:7

:

.

8

:9
:

:

:

14/445 2
3
1410440
4
498/1
14 5
15-14 6
168/7 7
()15 8
119/1 9

-3

.

.

.

-4
.
-5

-6 .

:
:

:

.
:

: :
...

:
:

.
:

.
:
:
:
.
:

.
:
:
:
.
:

.
:
.
:
(4) 299

.

. :

*

.1

.

.

.

.

.

:

-1
.

.
-2
15-14 1
ProPhets guidance in the refinement of desires

abstract
This research deal with the subject of the Prophets guidance in
the refinement of desires, through the collection of hadith relating
to the subject of lust through its three type: lust love women,lust
love children,lust love money and studying it in a new way through
displaying and explaning texts. And then devise the guidance of the
Prophet peace and blessings be upon him to deal with it according to
what meets the needs of human and pleasing to Allah Almighty.
Key Words: Desire, Woman Worship, Child Worship, Property
Worship, Desire Dicipline, Prophets Guidance
ARZULARI TERBYE ETMEDE NEBEV YNTEM

ZET
Bu aratrma, Arzular Terbiye Etmede Nebev Yntem konusu-
nu ilemitir. Bunda, arzu konusu ile ilgili, kadn sevme arzusu,
evld sevme arzusu ve mal sevme arzusu olmak zere eide
ait hadisler toplanmtr. Bu hadsler tahrc edilmitir. Hadsler metin
incelemesine tabi tutulmu ve aklamalar yaplmtr. Sonra, insan
ihtiyalarn karlamak ve Allh rzsn kazanmak iin bu hadslere
gre davranmada, Neb, sallllhu aleyhi ve sellemin ynteminin ne
olduu ortaya konulmutur.
anahtar Kelimeler: Arzu, Kadn Sevgisi, ocuk Sevgisi, Mal Sev-
gisi, Arzu Terbiyesi, Nebev Yntem


.
:

???bilgi yok f.hadeeth@yahoo.com *

O RUM
ORUM ARI ETM VAKFI YIL 9, CLT 9, SAYI 2, GZ 2014

Mustafa Sabri Efendi-Kader PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mustafa Sabri Efendi-Kader PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SLM LMLER DERGS

ORUM ARI ETM VAKFI YIL 9, CLT 9, SAYI 2, GZ 2014

Bu dergi uluslararas Research Databeses veri indeksi tarafndan taranmaktadr.

Sorumlu Yaz leri Mdr Manager of Publication

Editr Editor in Chief

Editr Yrd. Co-Editors

Yayn Kurulu Editorial Board

Danma Kurulu Advisory Board

Saynn Hakemleri Advisory Board

Ynetim Yeri Head Office

Bask Yeri ve Tarihi Publication Place and Date

Mehmet Nuri GLER

Muhammet Nasih ECE

Hz. merin ehadeti

Makalenin Dergiye Ulat Tarih: 03.01.2014; Hakem ve Yayn Kurulu Deerlendirmesinden

Hz. merin karakteri, olaylara yaklam, verdii kararlar, fetih ve ku-

1. Hz. merin Kiilii

2. Hz. merin Ynetim Anlay

7 bn Sad, III, 254.

ifadesi, kendi ynetim tarzna k tutmaktadr. Zaten Abdullah b. Abbas da

3. Hz. merin lmne aret Eden Olaylar

14 bn ebbe, III, 879.

b. Avf b. Malik el-Ecanin Mjdeleri: Avf b. Malik el-Ecanin, Hz.

22 bn ebbe, III, 868,869; bnul-Cevz, Ebl-Ferec Abdurrahman, Menkbu Emril-Muminn

30 Belzur, Ensb, X, 427.

mesuliyetinin arln ne karr. Ayrca onun baz uygulamalarnn mey-

38 bnul-Esr, Usdul-be, IV, 163.

larn bu yndeki dncelere sevk etmi olabilir. nk kleler Medinede

diyerek uyarmtr. Ayrca Kab, lm deinde olan halifenin yanna girip

52 Gerek, Rabbinden gelendir. yle ise phecilerden olma. Bkz.

nusu kle; demirci, nakka ve marangozdu.60 Bu mektuba kadar Medineye

60 bn Sad, III, 320; Belzur, Ensb, X, 423; bn ebbe, III, 888.

Eb Lle, bir gn yolda karlat halifeye ahs vergisinin okluu,70

b. kinci ihtimale gre, saldr tekbirden nce vuku bulmutur.97 Bu du-

97 bn Sad, III, 315; bn ebbe, III, 900.

Tekbirden nce ya da sonra, her iki ihtimalin olabilirlii hususunda dik-

110 bn Sad, III, 323.

bazlarnn,123 saflar dzenleyen grevlilerin,124 gerekse de son kez saflara ve

6. Olay Ardndan Halifenin Tepkisi

123 Belzur, Ensb, X, 418; bn Kuteybe, el-mme, 35.

134 Belzur, Ensb, X, 424; Taber, IV, 191.

yazacak kadar abalamas, hem de Medinenin ihtiyalar zerinden halife

152 bn skir, XLIV, 415.

7. Saldrnn Organize Bir Olay Olup Olmamas

olduunu, muhtemel ksastan kurtulmak iin de verginin bahane edildii

173 Akkd, 202-203.

185 Ebu Reyye, 153; Akkd, 202.

Eb Lle yannda, onunla ibirlii iinde olduu tespitleri zerine Hrm-

197 bnul-Esr, Usdul-be, III, 522

Muhtemel bir komplo oluuna dair tespitlerin ilki, Abdurrahman b.

211 bn Sad, III, 324; Belzur, Ensb, X, 427.

cann kurtarp Medinedeki el-Bki mezarlna kamasdr. Kendisini takip

218 bn Hibbn, 288; Ebul-Kasm, 153.

226 bnul-Cevzi, Menkb, 14-15.

hissettikleri hilafet basksnn, kendilerinde bkknla sebep olduunu, ha-

233 Azimli, 108.

Araka, Ahmed, Hz. mer, Beyan Yay., stanbul 2004.

bn Haldn, Abdurrahman, Trhu bn Haldn, (I-VIII), thk. Halil ehade, Sheyl

Fkh Uslnde Zann Fkh Kysn Kat Delle

Makalenin Dergiye Ulat Tarih: 08.06.2014; Hakem ve Yayn Kurulu Deerlendirmesinden

Bilginin tanm konusunda cumhur ise, bilginin nazar olduunu ve tarifi-

20 Eb Yal el-Ferr, el-Udde f Uslil-Fkh, c. I, s. 80; Eb Bekr Muhammed b. Ahmed

ktisb bilgiye gelince, fi rz, bu bilgiyi mkteseb olarak adlan-