stem Yl:8 Say:16 2010 s.

199 - 232

DVAN RNDE KURN

Hakan YEKBA
Cumhuriyet niversitesi Rektrlk Okutman

ZET
Din ve kutsal kitaplar, birok aratrmac tarafndan sanatn en nemli kayna-
olarak grlmektedir. Sz konusu slm dini ve Kurn olunca bu grn do-
ruluk pay daha da artmaktadr. zellikle Trklerin slm kabulyle birlikte
Kurn; Trk milletinin kltrnde, sanatnda ve edebiyatnda nemli deiimlere
sebep olmutur.
Kurn, bu bakmdan bir anlamda divan iirine hayat vermitir. Bu Yce Kitap,
gerek syleyiindeki mkemmellik gerek icz gerekse muhtevas ile divan air-
lerini derinden etkilemitir. Divan airlerinin tamam, iirlerinde bir vesileyle
Kurna atfta bulunmay gelenek hline getirmilerdir. Bu etkileim bazen o
kadar derin olmutur ki dorudan ilhamn Kurndan alan edeb trler bile orta-
ya kmtr.
Anahtar Kelimeler: Din, Kurn, edebiyat, divan iiri.
ABSTRACT
T he Quran
Qur an in Divan Poetry
Religion and holy books are seen as the most important source of art by many
researchers. When the Quran and Islamic Religion are of the concern, the truth
of this view increases more The Quran caused important changes in Turkish
Nations culture, art and literature, especially after their acceptance of Islamic
Religion.
The Quran, from this point of view enlivened classical Ottoman poetry. This
Sublime Book affected divan poets deeply with perfection of its saying, contents
and figure of speech. All of the divan poets traditionalised referring to the Quran
in their poems. This interaction was sometimes so deep that there appeared
some literary types taking their inspiration from the Quran.
Key Words: Religion, Quran, Literature, Divan Poetry

GR

Din; ilk alardan bu yana ister lh ister beer kaynakl olsun, btn in-
sanlar zellikle sanatlar iin nemli ve vazgeilmez bir ilham kayna olmu-
tur. Tarih ncesinin belirsiz kaynaklarndan, sanat ve dinin el ele ortaya ktk-
larn ve yzyllarca birbirlerine sk skya bal kaldklarn renmekteyiz.1 Bu
yzden olsa gerek nl ngiliz air ve filozof Samuel Taylor Coleridge
(1772/1834) Din, btn insanln iiri ve felsefesidir demitir. Her ne kadar

1
Herbert Read, Sanatn Anlam (ev: Gner nal, Nuin Asgari), Trkiye Bankas Kltr Yay., stan-
bul 1974, s. 60.
 200 Hakan YEKBA

baz edebiyat teorisyenleri, edebiyatn asl ve yegne amacnn estetik zevk ve

heyecan uyandrmak olduunu dolaysyla kendi dnda hibir maksada hizmet
edemeyeceini ifade etseler de edebiyata daha yce bir ama ykleyen yazar-
lar iin bu gr doru deildir. Edebiyat Yce Yaratcy aramak, bilmek, tan-
mak ve anlamak iin bir vasta olarak gren bu anlayn en veciz ifadesini Ne-
cip Fazln Sanat adl iirinde grmekteyiz:
Anladm ii, sanat Allah aramakm;
Marifet bu, gerisi yalnz elik-omakm2
Ayn ekilde poetikasn aklad ile adl iir kitabnda Dinin olmad
yerde hibir ey yoktur; yokluk bile yok iir ve sanatsa hi yok3 diyen Necip
Fazl, bu anlay en iyi ekilde zetlemektedir.
Bu anlay sadece Trk edebiyatna mahsus deildir. Bu balamda Eski
Yunan dncesinde Sokrates, Eflatun ve Aristo gibi filozoflar, sanatn ve ede-
biyatn mahiyeti olarak iki kavram; Mimesis (taklit) ve Katharsisi (arnma) n
plana karmaktadr. Bu anlay dorultusunda yzyllar boyunca sanat ve ede-
biyat sz konusu edildiinde Tanr ve din de anlr olmutur. nk sanat, filo-
zoflar tarafndan Tanr eseri olan tabiat taklit (Mimesis) olarak nitelendirilmi-
tir. Bu kavram, daha sonraki yzyllarda Mslman sanatlar ve edebiyatlar
tarafndan kinat kitabn okumak ve bu yolla Allaha ulamak eklinde akla-
nacaktr. Katharsis yani arnma kavram ise her trl kt duygudan arnmay
ve estetii n plana kardndan etikle (ahlak) birlikte anlm, dolaysyla dini
referans alan bir anlam iermitir.
Bu anlayn bir uzants olarak Bat edebiyatnda Corneille, Racine, Dante
gibi yazarlar; din bir uur iinde, eserlerinde Hristiyanlkla ilgili birok konuya
yer vermilerdir.4 Rus edebiyatnn nemli isimlerinden olan Tolstoy, eserlerin-
de bir taraftan kilisenin uygulamalarna kar karken bir taraftan da saf
Hristiyanla dn zleminden ska bahsetmitir.5 Ad Hristiyanlkla birlikte
anlan yazarlardan biri de Dostoyevskidir. Dostoyevski de tpk Tolstoy gibi din
S
T konular zerinde oka durmu, bu ynyle aratrmalara konu olmu bir ya-
E zardr.6 Ayn ekilde Almanlarn byk yazar Goethe de en byk eseri olarak
M
16/2010
/2010 nitelendirebileceimiz Faustu; cennet, cehennem ve eytan erevesinde bir
muhtevaya oturtmutur. Bu ve benzeri rnekler aka ortaya koymaktadr ki
din ve edebiyat birbirinden ayr dnmek mmkn deildir. Fuad Kprlnn
ifadesiyle gzel sanatlar zellikle iir, kayna itibariyle din ile ok alakadardr.7

2
Necip Fazl Ksakrek, ile, Byk Dou Yay.stanbul 1996, s. 39.
3
Necip Fazl Ksakrek, Age, s. 490.
4
Thomas Stearns Eliot, Edebiyat zerine Dnceler (ev. Sevim Kantarcolu), KTBY, Ankara 1983,
s. 114.
5
Franois Porche, Lev Tolstoy Byk Yazarlar (ev. hsan Akay) stanbul 1970, s. 117-128.
6
Rene Wellek- Austin Warren, Edebiyat Biliminin Temelleri (ev. Ahmet Edip Uysal, KTBY, Ankara
1983, s. 154.
7
Fuad Kprl, Edebiyat Aratrmalar, TTK Yay., Ankara 1999, s. 50.
 Divan iirinde Kurn 201

Bu erevede Trk edebiyatnn ayr ve zel bir yeri vardr. slmiyetin kabu-
l ve tasavvufun hzl bir ekilde yaylmasyla, Trklerin sosyal hayatnda zellik-
le edebiyatnda byk ve kkl deiiklikler yaanmtr. Bu deiim o kadar
belirgin ve etkilidir ki edebiyat tarihilerinin birou Trk edebiyatn incelerken
dneme ayrrlar:8
1. slmiyetten evvel Trk edebiyat
2. slm Medeniyeti tesiri altnda Trk edebiyat
3. Bat Medeniyeti tesiri altnda Trk edebiyat
Edebiyatmzn tarih dnemlerinin belirlenmesinde bu kadar etkili olan din,
ayn ekilde isimlendirilmesinde de tesirli olmutur. Birok aratrmacnn, s-
lmiyetin kabulyle birlikte oluan ve temelleri 13. asrda atlan edeb gelenei
mmet a Edebiyat veya slm Trk Edebiyat9 eklinde isimlendirmesi,
bu dinin edebiyatmz zerindeki etkisini gstermesini bakmndan nemlidir.
Yine aratrmaclar, ounlukla Divan Edebiyat olarak nitelendirilen bu ede-
biyatn en belirli ve umm vasfnn, az veya ok din bir karakter tad gr-
nde ittifak etmektedirler. Bu zellik, muhtevada olduu kadar ekil bakmn-
dan da etkili olmu; din olsun olmasn mensur veya manzum eserler, Besme-
leden sonra Hamdele ve Salveleyle balayp dua ve mncat ile biten gelenek-
sel bir tertip hussiyeti kazanmtr.10 Bu balamda Agh Srr Levend, Trk
edebiyatnn en nemli ve en bereketli rnlerinin din eserler olduunu ve s-
lm dairesindeki herkes iin ilk kaynan Kurn ve Hadis olduunu ifade et-
mektedir.11
Bu erevede, Kurn- Kerm divan iirinin en nemli kaynaklarndandr.
Agh Srr Levend, on balk altnda ele ald divan edebiyatnn kaynaklar
arasnda Kurn zellikle zikreder.12 Levend, baka bir yazsnda ise Kurnn;
Tanrnn zt, dnyann yaradl, insanlar, melekler, cinler, kyamet gn,
cennet ve cehennem hakknda bilgiler ve haberler, eski peygamberler ve tarih-
sel kssalar gibi birok konuyu ihtiva ettiini, ayrca Hads, Tefsir, Fkh, Kelm,
S
Akait ve badet gibi birok ilmin de kayna olduunu, tm bu ynleriyle de s- T
lm edebiyata kaynaklk ettiini belirtmektedir.13 E
M
16/2010
/2010
8
Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, Aka Yay., Ankara 2004, s. 30; Agh Srr Levend, Trk Ede-
biyat Tarihi, Cilt: 1, TTK Basmevi, Ankara 1988, s. 25; Nihat Smi Banarl, Resimli Trk Edebiyt
Tarihi, MEB Yay., stanbul 1998, s. 81.
9
Bu konudaki deerlendirmeler iin bk: M. Fatih Kksal, Klsik Edebiyatmz simlendirme Mesele-
si, Klsik Trk iiri Aratrmalar, Aka Yay., Ankara 2005, s. 11-28.
Bu arada unu da belirtmek istiyoruz ki, zellikle XIII. asrdan sonra gelien edebiyatmzdan ve i-
irimizden bahsederken tercihimizi, yazmzn balndan anlalaca zere divan edebiyat ve-
ya divan iiri kavramlarndan yana kullanacaz.
10
mil elebiolu, Trk Edebiyatnda Manzum Din Eserler Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, MEB
Yay., stanbul 1998, s. 349.
11
Agh Srr Levend, Din Edebiyatmzn Balca rnleri, TDAY Belleten, 1972, s. 35.
12
Agh Srr Levend, Divan Edebiyatnda Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun
Kitabevi, stanbul 1984, s. 9.
13
Agh Srr Levend, slm Edebiyatn Esaslar ve Kaynaklar, TDAY Belleten, 1971, s. 186-194.
 202 Hakan YEKBA

Kurnn divan iirine kaynaklk etmesinin en nemli sebebi yukardaki

ifadelerden de anlalaca zere muhtevasdr. Muhtevasyla, ilim, fikir ve il-
ham kayna olan Kurnn nemli bir dier zellii de edeb ynden mkem-
mel bir dile sahip olmasdr. Yani Kurn, sadece muhtevasyla deil sahip ol-
duu belgat ve icz sayesinde divan airlerini kendisine hayran brakm bir
edeb dile sahiptir.
Kurnn divan iirindeki edeb ve dilsel etkisinden bahsetmeden nce k-
saca dier slm sanatlarndaki tesirine dair birka sz sylemek istiyoruz.
Kurn, her ynyle mkemmel bir kitaptr ve inanan inanmayan herkes
iin bir ilham kaynadr. Bugn tarih birok eserde grebileceimiz kitabeler,
mimarlk sanatnn Kurndan etkilendiini gsteren nemli belgelerdir. zel-
likle cami, mescit, mezar ta, medresenin yan sra her eit din ve resm bi-
nann i ve d kaplar ile genellikle duvarlarnda ayetler hatta sreler bulun-
maktadr.14 Eskiden bu kitabelere zellikle cel sls, cel nestalik ve rika hat-
tyla ayetler yazlmaktayd.
Kurn, slm sanatlarnn gelini olarak tanmlanan hat sanatnda da nfz
sahibidir. Bugn ktphanelerimizde binlerce el yazmas Kurn nshas bu-
lunmaktadr. Bunlarn yan sra yine hat sanatyla yazlm ayetler ve sreler de
ktphaneleri ve eitli meknlar ereflendirmektedir.
Kurnn el yazmalarnn artmasnn doal sonucu olarak zellikle Osmanl-
lar dneminde tezhib, teir, kitap sslemecilii, ciltilik gibi sanatlarn da geli-
tiini grmekteyiz.
Kurn, ok tartmal bir sanat daln da etkilemitir. Musik. Her ne kadar
mzik konusunda slm ulemas arasnda ihtilaf bulunsa da Kurn- Kerimin
tertil, tagann ve tevihi konusunda musik ile dolayl bir ilikisi vardr. Seyyid
Kutup, bu ilikiyi Kelimelerin seiminden ve bunlarn zel bir dzende naz-
mndan hasl olan ili bir musik15 olarak tanmlamaktadr.

S Kurn, Edebiyat, iir
T
E Evrendeki her ey nasl Yce Yaratcnn imzasn tayorsa Kurn da hem
M mana hem lafz bakmndan Allahn kudretini yanstmaktadr. Bu yzdendir ki
16/2010
/2010
Kurn ok ynl ve engin manalarla ykl, edeb ve dilsel adan benzeri bu-
lunmayan bir aheserdir. Kurnn lh ve vahye dayal olmas sebebiyle insan
kendisine hayran brakan ve taklit edilemeyen bir edeb dili vardr. Bu ynyle
Kurn, kendisini okuyan ve ona iman eden herkesi derinden etkilemitir. slm
dnyasnn nemli entelektellerinden olan smil Rci el-Frk, Kurnn bu
ynn u ekilde ifade etmektedir: Tarihte hibir kitap, etnik bakmdan farkl
milyonlarca insann hayatnda Kurn gibi bylesine derin, din entelektel, kl-
trel, ahlak, sosyal, iktisad ve siyas deiikliklere yol amamtr Herkes

14
Ali Alparslan, Kitbe, TDVA, Cilt: 26, Ankara 2002, s. 78.
15
Seyyid Kutub, Kurnda Edeb Tasvr (ev. Sleyman Ate), Hilal Yay., Ankara 1969, s. 129.
 Divan iirinde Kurn 203

ona edeb kompozisyon ve mkemmelliin en stn kriteri gzyle bakmtr.

O, her yazar ve hatibin yol gstericisi olmutur. fade tarz, hitab, tebihleri,
tasvirleri, mecazlar, tabirleri ve estetik yaplar gnlk konumann paralar
hline gelmi; herhangi bir edeb kompozisyonu sslemek iin tezyin arac ola-
rak kullanlmtr.16 Ayn ekilde slmiyet hakknda yapt almalarla tan-
nan nl Fransz yazar Louis Massignon (1883-1962), slm Sanatlarnn Fel-
sefesi balkl yazsnda slm sanatlarnn nasl teekkl ettiini incelerken
anlalacaktr ki bu sanat yabanc tesirlerle domam ve slm metafiziinin
en esasl kaziyelerine dayanarak bym kvamn bulmutur. Kurn slm
metafiziinin birinci misalidir.17 demek suretiyle Kurnn birinci derecede s-
lm sanatlarn dolaysyla edebiyat etkilediini belirtmektedir.
Seyyid Kutup ise Kurnda Edeb Tasvir isimli kitabnda Kurnn sahip
olduu edeb dili ve tasvir metodunu yle aklamaktadr: Tasvir, Kurn tabi-
rinde temel kaidedir, tahyl ve tecsm de bu tasvirin bariz zellikleridir Kurn
tasvirinde zirveye ulaan bir ahenk vardrFash nazmdan tutun da tatl beya-
na kadar, birbirine bal manaya, zincirleme ahenge, ifadeli lafza, tasvir edici
tabire, tehis edici tasvire, tecsm edici tahyle, nameli musikiye, detaylardaki
intizama, vasattaki tenasuka, musikideki tevafuka ve sahneye koymaktaki sa-
nata kadar her trl muciz belgat ufuklar... Kitabnn her satrnda Kurnn
edeb tasvir metoduna rnekler veren, esiz ahenginden bahseden Seyyid Ku-
tup, Fi Zilalil-Kurn isimli tefsirinde de edeb tefsir metodunu uygulamak sure-
tiyle yukarda sylediklerini ispatlama yoluna gitmitir.18
Tm bunlardan sonra yukarda daha nce ifade ettiimiz gibi slm mede-
niyetinin doal yesi olan divan airlerinin; Kurndan etkilenmemesi, onu
kaynak gstermemesi elbette dnlemez. Her ne kadar Kurnn baz ayet-
lerinde iir ve airlerle ilgili olumsuz ifadeler yer alsa da19 XVIII. asrn nemli di-
van airlerinden olan Hamet, Sened-uar adl eserinde ayet ve hadisler-

16
smil Rci el-Fark-Luis Lma el-Frk, slam Kltr Atlas (ev. M. Okan Kibarolu, Zerrin S
Kibarolu), nklab Yay., stanbul 1997, s. 372. T
17 E
Burhan Toprak, slm Sanatlarnn Felsefesi, Din ve Sanat, Shulet Kitabevi, stanbul 1937, s.
18. M
18 16/2010
/2010
Kurnn belagati, edeb dili ve edeb Kurn tefsirleri konusunda yaplan baz almalar iin bk:
Nusrettin Bolelli, Belagat Kurn Edebiyat, Rabet Yay., stanbul 2000: Burhan Atsz, Modern
Dnemde Kurna Yaklamlar Balamnda Edebi Tefsir Metodu ve Emin El-Huli, Yaymlanmam
Doktora Tezi, Atatrk niversitesi SBE, Erzurum 2008; Mahmud M. Eyyub, Kurnn Edebi Tefsi-
ri E-erif Er-Radi rnei (ev. M. Cevat Ergin), D lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: IX, S:1, 2007, s.
169-188; Ahmet Cokun, Kurn- Kerimin Tefsirinde Belgatin nemi, E lahiyat Fakltesi
Dergisi, S: 5, 1988, s. 183-205; Nasrullah Hacmftolu, Kurn- Yorumlamada Dilin Gc: Dil,
Edebiyat ve Edatlar Balamnda Baz Ayetlerin Hermentik Analizi, EKEV Akademi Dergisi, Cilt:
III, S:2, 2001, s. 7-31; M. Akif zdoan, ,czl-Kurn Meselesinin Belgat lminin Gelimesine
Etkisi, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi III, Say: 2, 2003, s. 113-127; Metin nal
Mengolu, Kurn Tebliinde Sanat ve Edebiyat, VII. Kurn Sempozyumu, Fecr Yay., Ankara
2005, s. 175-190; Dcane Cndiolu, Kurn Anlamada Deyimsel fadelerin Rol ve nemi II.
Kurn Haftas Kurn Sempozyumu, Ankara 1996, s. 51-77; Ali Bulut, Kurn- Kerimde tnb
slbu, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Volume 3, 2010, s. 183-205.
19
Kurndaki iir ve airlerle ilgili ayetler iin bk.: Yasin/69, Enbiya/5, Safft/36, Tur/30, Hak-
k/41.
 204 Hakan YEKBA

den iktibas yaparak iirin faziletinden, Peygamberimizin iire verdii nemden,

bu konudaki tevik ve caizelerinden bahsetmektedir. Hamet, Hz. Muham-
medin evresindeki airlere iltifat ettiini ve Bnet Sud (Kasde-i Brde) ad-
l iirinden dolay Kab b. Zheyre hrkasn hediye ettiini sylemektedir. Hatta
drt halifenin, Hz. Ftmann, Hz. ienin, Hz. Hseyinin, Hz. Abbasn, Ebud-
Derdnn iir sylediklerini ifade eden air, drt byk mezhebin imamlarnn
da iirlerinin bulunduunu belirtmektedir.20
Hamet, Sened-uarda bu bilgilerle yetinmeyip Besmele bata olmak
zere setii baz ayetlerin aruz veznine uyduunu gstermektedir. Hamet bu
rnekleri verirken Molla Cmye ait bir drtl de delil olarak gstererek
Besmelenin mevzun olmasndan dolay Kurna tac olduunu ifade etmekte-
dir:21
Besmele tc- ser-i Kurnest
Zn ki sencde ber-n mznest
Vezn eger mcib-i noksn bd
Lafz- mevzn ne zi-Kurn bd22
Fakat air, ayetlerin aruz veznine uymasndan hareketle Kurnn nazm
veya iir olarak yorumlanmasnn yanl olacan da ifade eder. nk
Kurnn sahip olduu bu ahengin sebebi lh kaynakl oluudur. Bu yzden
Kurn ayetleri bir vezinli sz veya iir gibi takti edilemez.23 airin bu ifadele-
rinden, maksadnn Kurnn sahip olduu ahenkli ve edeb dili ispatlamak ol-
duu anlalmaktadr.
Kurnn sahip olduu icz, divan iirinin ke talarndan eyh Glib bir
beytinde u ekilde ifade etmektedir:
Bu sze Kurn gibi mn eder ehl-i shan
irin Glib tahayyl rtbe-i iczdr eyh Glib (G. 55/7)24

S Beyitte de grld gibi airlerimiz, Kurnn iczna yknmektedirler ve
T bu konuda kendilerine Kurn model olarak almaktadrlar.
E
M Bu itibarla Kurnn divan iiri zerindeki etkilerini aadaki balklarla
16/2010
/2010 ifade edebiliriz:

1. Kurndaki Sre simlerinin ve Ayetlerin ktibas veya Telmih Yoluyla Kul-

Ku l-
lanlmas
Her eyden nce Mslman kimlii tayan divan airleri, eserlerinde hangi

20
Mehmet Arslan-. Hakk Aksoyak, Hamet Klliyat, Dilek Matbaaclk, Sivas 1994, s. 365-425.
21
Mehmet Arslan-. Hakk Aksoyak, Hamet Klliyat, s. 391.
22
Besmele mevzn olduundan Kurna bana tac olmutur. Eer vezin bir noksanlk ifade etsey-
di, lafz- mevzn yani Besmele Kurnda yer almazd.
23
Mehmet Arslan-. Hakk Aksoyak, Age, s. 380-383.
24
Muhsin Kalkm, eyh Glb Dvn, Aka Yay., Ankara 1994, s. 280.
 Divan iirinde Kurn 205

konudan bahsederlerse bahsetsinler, en nemli ve vazgeilmez kaynak olarak

Kurn kullanmlardr. Bu gelenek, Trklerin slm kabulyle birlikte ilk ede-
b eserimiz saylan Kutadgu Bilig bata olmak zere birok eserde grlen bir
zelliktir.
Divan iiri, edeb bir gelenein rndr ve bu gelenekte her eyden nce
esere besmeleyle balanr. airlerimiz eserlerine daha sonra tevhit, mnacat
ve nat gibi din trlerle devam ederler. Arlkl olarak din trlerde ayet ve ha-
ds kullanan divan airleri, eserlerinin dier blmlerinde de yeri geldike
Kurndan istifade etmilerdir. Kurn ayetlerinin iktibas veya telmih yoluyla
kullanm, hemen her divan airinde grebileceimiz bir zelliktir. Bu itibarla
Kurnn divan iirine en byk etkisinin, ayetlerin iktibas veya telmih yoluyla
kullanm olduunu syleyebiliriz.
Bu konuda divan iirinde birok rnek bulunmaktadr. Hemen hemen her
tr iirde rastladmz bu hususiyet ile ilgili olarak birka rnek vermenin yeter-
li olaca kanaatindeyiz.25
Byk air Fuzl, divannda sk sk ayetlere yer vermitir.26 Bunun en gzel
rneini divandaki 39. gazelde grmekteyiz. Nat trndeki bu gazelin her bey-
tinde bir ayete yer veren Fuzl, bu ekilde Hz. Muhammede olan sevgisini
Kurn ayetleriyle ifade etmek istemitir:
Vaslun bana hayat verir firktin memt
Subhne hliki halakal-mevti vel-hayt Fuzl (Gazel 39/1) 27
Sevgiliye (Hz. Muhammede) kavumay hayat, ondan ayrl ise lm ola-
rak nitelendiren Fuzl, bu dncesini desteklemek iin Mlk Sresi 2. ayetin-
de geen halakal-mevti vel-hayt ifadesini kullanmtr.28
Fehm-i Kadm ise Arf Sresi 172. ayetinde geen ve her mslmann
ok iyi bildii bir ayeti, imanna delil olarak gstermektedir. Bilindii gibi bu
ayette Allah, Kurnn ifadesiyle insanoluna; elestu birabbikum (Ben sizin
Rabbiniz deil miyim) diye sormu, insanlar da kl bel eklinde cevap ver- S
mitir: T
E
n sul-i e M
16/2010
/2010

25
zellikle divan iirinde geen ayetlerle ilgili olarak bk: Mehmet Ylmaz, Edebiyatmzda slam Kay-
nakl Szler, Enderun Kitabevi, stanbul 1992. Ayrca son yarm asr iinde Ali Nihat Tarlanla
(eyh Divann Tetkik) birlikte balayan Mehmet avuolu (Nect Bey Divannn Tahlili), Harun
Tolasa (Ahmet Paann iir Dnyas), Nejat Seferciolu (Nev Divannn Tahlili), Cemal Kurnaz
(Hayl Bey Divannn Tahlili) gibi akademisyenlerle devam eden divan tahlili almalar ve yine
yksek lisans, doktora dzeyinde yaplan tahlil ve erh almalar, divan iirinde eitli vesilelerle
kullanlan ayetler hakknda geni bilgi vermektedir.
26
Fuzlnin gazellerindeki ayet rnekleri iin bk: Muhammet Kuzuba, Divan iirine Kaynaklk Et-
mesi Bakmndan Kurn: Fuzlnin Gazelleri rneiyle, Diyanet lm Dergi, Cilt: XXXIX, S: 3,
2003, s. 101-116.
27
Kenan Akyz, vd., Fuzl Divan, Aka Yay., Ankara 2000, s. 149-150.
28
Ayetin tamam Kurnda u ekilde gemektedir: Ellezi halakal-mevte vel-hayte liyeblvekm
eyyukum ehsen amel (O, hanginizin daha gzel amel yapacan snamak iin lm ve hayat
yaratandr.)
 206 Hakan YEKBA

B-muhb cevb itdm Fehm-i Kadm (K. 2/11) 29

XVII. asrn nemli mutasavvf airlerinden Feny Cennet Efendi, Allahn
emriyle Hz. smailin, Hz. brahim tarafndan boazlanmak zere yz st yere
yatrlmasna telmihte bulunarak Allaha teslim olmann gerektiine iaret et-
mitir:
Kld sml-ve dost yolna varn fid
rdi srr- eslem30dan g- cnna hitb Feny (G. 48/3)31
Nect Bey ise Mekkenin fethini mjdeleyen Saff Suresi 13. ayetine tel-
mihte bulunarak Sultan II. Bayezidin muzaffer olacan sylemektedir:
Dilinden yet-i nasrun minallah olmaz dr
Heme hem-dem-i feth-i karb olan haner Nect Bey (K. 7/9)32
Hayl Bey, Th Sresi 76. ayette geen cennat adnin (Buras adn
cennetleridir) ifadesinin yanna, Zmer Sresi 73. ayetinde geen fedhulh
hlidn (yleyse ebed olarak ona girin.) ayetini de eklemek suretiyle sevgili-
nin bulunduu mekn cennete benzetmitir:
El salp klara derler melek-manzarlar
Hzih cennt adnin fedhulh hlidn Hayl Bey (K. 23/8)33
Kurn ayetleri, divan iirinde sevgilinin gzellik unsurlarn ifade iin bir
tebih vastas olarak da kullanlmtr. airlerimiz, Kurn- Kermin ok oku-
nan bir kitap olmasndan hareketle sevgilinin yzn, yanandaki ayva tyleri-
ni, dudaklarn, salarn eitli ynlerden tebih sanat iinde kullanmlardr.
Bilindii gibi divan iirinde sevgilinin duda, k iin bir ifa kaynadr.
yleki sevgilinin duda klara can bile vermektedir. Bu yzden airlerimiz
sevgilinin dudak, leb, nefes, tekellm gibi zelliklerinden bahsederken sk sk
Hz. snn lleri diriltme mucizesine telmihte bulunmulardr. Nect Beye ait
aadaki beyit, divan iirindeki bu tasavvuru en iyi ekilde ifade etmektedir:
S
Bir nefesde bin lye cn balar leblern
T
E Sen Mesih devletinde lmek sn old gel Nect Bey (G. 334/5)34
M
16/2010
/2010 Zt de bu tasavvurdan yola karak sevgilinin ifa veren dudaklarn Kev-
ser Sresinden hareketle, cennette tm mslmanlarn ieceine inanlan

29
Tahir zgr, Fehm-i Kadm, Hayat, Sanat, Dvn ve Metnin Bugnk Trkesi, AKM Yay., Anka-
ra 1991, s. 108.
30
Nihayet her ikisi de (Allahn emrine) boyun eip, brahim de onu (boazlamak iin) yz st yere
yatrnca Sfft, 37/103. Kurn- Kerim Meli, (hzl: Halil Altunta, Muzaffer ahin), DB Yay.,
Ankara 2009, s. 449. (Yazmzdaki yer alan tm ayet meallerinde, Diyanet leri Bakanlnn a-
lmasn esas aldmz belirtmek istiyoruz.)
31
Alim Yldz, Feny Cennet Efendi Dvn, Cumhuriyet niversitesi Yay., Sivas 2010, s. 234.
32
Ali Nihat Tarlan, Necat Beg Divan, Aka Yay., Ankara 1992, s. 62.
33
Ali Nihat Tarlan, Hayl Divan, Aka Yay., Ankara 1992, s. 61.
34
Ali Nihat Tarlan, Necat Beg Divan, s. 300.
 Divan iirinde Kurn 207

Kevser arabna benzetmektedir. Bu arada Kevser arabnn tm dertlere deva

olacana ve Kevseri ienin bir daha susamayacana inanldn belirtmeliyiz:
Ey tabb-i cn u dil bmr- kam re kl
Sre-i Kevser hak ekker lebn emdr bana Zt (G. 3/6)35
Yine Zt, sevgilinin yzn sabah aydnlna, san ise geceye benzeterek
Duh Sresinin ilk ayetlerini tebih amacyla kullanmtr. air ikinci msrada
ise isimlerin gkyznden indii inanna gnderme yaparak hem ayetlerin va-
hiy yoluyla semadan geldiine hem de Kurnda; ve allame demel-
esme36 (Allah, deme btn varlklarn isimlerini retti.) eklinde geen
ayete telmihte bulunmaktadr:
Zlfne vel-leyl yzne diyenler ved-duh
Hak dimiler tenezzell-esmu min savbi sem37 Zt (G. 8/1)38
Ayn sreyi, Nect Bey de sevgilinin yanann ve sann gzelliini ifade
etmek iin bir tebih unsuru olarak kullanmtr:
Zlf-i dilber kim izr- dil-rb stndedir
Sre-i Vel-leyldir kim Ved-duh stndedir Nect Bey (G. 121/1)39
Yine Nect Beye ait aadaki beyitlerde air, sevgilinin gzelliini Kurn
okumakla ilintili olarak dnlmtr. Bir sonraki beyitte ise yine sevgilinin
gzellii, Ysuf Sresinden mlhem olarak anlatlmak istenmitir:
Yr hsnn zikr ederken cenneti anmaz gnl
Sylemez dny szn ol kimse kim Kurn okur
yet-i hsnn dil ho vech ile takrr eder
San ki Ysuf Sresini Hazret-i Osmn okur Nect Bey (G. 196/3-4)40
Karamanl Nizm ise aadaki beyitte; sevgilinin salarn geceye, dilerini
yldzlara, yzn gnee ve alnn ise kuluk vaktine benzetmek suretiyle

Kurndaki ayet ve srelere gnderme yapmaktadr: S
Salarun vel-leyli iz yaga dilern ven-necm T
E
Talatun ve-ems alnun ved-duhdur dstum Karamanl Nizm (G. M
80/2)41
16/2010
/2010

35
Ali Nihat Tarlan, Zt Divan, Cilt:I, Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1967, s. 3. (Ztye ait
bu beytin ikinci msrasnda vezin bozuktur. Kaynaklardan aynen aktarma yaptmz iin al-
mamzda yer alan bu tr hatalara mdahele etmeyi tercih etmediimizi belirtmek istiyoruz.)
36
Bakara Sresi, 2/31.
37
Beyitte geen tenezzell-esmu min savbi sem ifadesinin kayna, Arap kltrnde ve baz
Mesnev erhlerinde el-esmu tet mines-sem (simler gkten inerler) ekliyle geen hikmetli
bir szdr.
38
Ali Nihat Tarlan, Zt Divan, Cilt: I, s. 8.
39
Ali Nihat Tarlan, Necat Beg Divan, s. 204.
40
Ali Nihat Tarlan, Necat Beg Divan, s. 239.
41
Halk pekten, Karamanl Nizm, Hayat, Edeb Kiilii ve Divan, Sevin Matbaas, Ankara 1974,
s. 200.
 208 Hakan YEKBA

Divan iirinde sevgilinin yz ou zaman Mushafa yani Kurna benzeti-

lir. Hkn Mehmed Bey de bu tasavvurdan hareketle sevgilinin peremini ekil
ynnden besmelenin meddine benzetmektedir:
Cemln mushafnda gyiy ey serv-i bl-kad
Misl-i medd-i bismillhdur ol kkl-i sermed Hkn Mehmed Bey (G.
55/1)42
Ayn ekilde eyh Glib de memdhun yanandaki ayva tylerini Fetih S-
resine, kalarnn eklini ise besmeledeki med iaretine benzetmektedir:
Sre-i Feth oldu hatt levh-i ruh- zbsna
Medd-i ebr medd-i bismillhdr blsna eyh Glib (K. 27/1)43

2. Kurn Kssalarnn (Ksas-

(Ksas - Enbiyalar) Divan iirine
iirine Yansmalar
Kurn- Kermin muhtelif surelerinde baz peygamberlere ve ahsiyetlere
ait kssalar yer almaktadr. Bu kssalar edeb bir gayeden ok, Kurnn asl
hedefini gerekletirme amacn tamaktadr. Vahiy ve peygamberliin ispat,
Allahn vahdaniyetini isbat, dinlerin esasta birlii, uyarma, mjdeleme, kudret-i
lhiyyenin zuhura kt yerler, hayr, er, sabr, szlanma, kr, nankrlk ve
daha baka din gayeler ve ahlk hedefleri44 ifade vastas olan kssalar,
Seyyid Kutubun grne gre ayn zamanda din gaye ile fenn (edeb) gayeyi
birletirmektedir.45
Bu balamda divan airleri, Kurnda anlatlan birok kssay, kimi zaman
edeb bir tr olarak ilemi kimi zaman da beyitlerinde telmih yoluyla ifade yo-
luna gitmitir. Edebiyatmzda Rabguznin Ksas- Enbiys46, slmn (veya
eyh eref) Munl-Mrdi47 ile balayan bu gelenein, Ahmed Cevdet Pa-
ann Ksas- Enbiya ve Tevrih-i Hulefs ile XIX. asra kadar devam ettiini
grmekteyiz. Bu tr kssalarn, divan iirinde bazen bir peygamberi bazen de
btn peygamberleri konu alan eserlerin yazlmasna vesile olduu bilinmekte-
dir.
S
T 2.1. Ysuf u Zleyhlar
E
M Bu gelenein en nemli eserleri, Kurnda ahsenl-kasas48 olarak nite-
16/2010
/2010 lendirilen Hz. Ysuf ve Zleyhann kssasn konu alan mesnevilerdir.
Kurndaki kssalarn din bir gaye ile ifade edildiini daha nce belirtmitik.
Buna karn Hz.Ysufun kssas, Kurndaki eklini byk lde korumasna

42
Abdlkerim Glhan, Hakan Mehmed Bey Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkidli
Metni, G Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 1996, s. 151.
43
Muhsin Kalkm, eyh Glb Dvn, s. 94.
44
Seyyid Kutub, Kurnda Edeb Tasvir, s. 219-235.
45
Seyyid Kutub, Kurnda Edeb Tasvir, s. 219.
46
Aysu Ata, Nasrd-Dn Bin Burhnd-Dn Rabgz, Ksasul-Enbiy (Giri-Metin-Tpkbasm), TDK
Yay., Ankara 1997.
47
Recep Toparl, Munl-Mrd, A Fen-Edebiyat Fak. Yay., No:15, Erzurum 1988.
48
Ysuf Sresi, 12/3.
 Divan iirinde Kurn 209

ramen baz kaynaklarn ve airlerin ahs tasarruflar sonucunda ounlukla

bir ak maceras eklinde ilenmitir. zellikle tarih ve tefsire dair baz slm
eserlere, bu kssadan mlhem olarak Kurnn ruhuna yabanc, peygamberlere
yakmayan pek ok lzumsuz rivayet ve teferruat sokulmutur. Bunlar ya ta-
rihiler veya edebiyatlar tarafndan uydurulmu ya da Ehl-i Kitb ismi verilen
Yahudi ve Hristiyan evrelerden nakledilmitir.49
slm leminde kssay ilk olarak nazmedenin Firdevs-i Ts (. 1021?) ol-
duu bilinmektedir.50 Agh Srr Levende gre, Trk edebiyatnda Hz. Ysufun
kssasn ilk olarak Al adnda bir air yazmtr.51 Al, eserini drtlklerle, hece
vezninin 4+4+4= 12li lsyle yazmtr. Kssay, mesnevi tarznda ise ilk ola-
rak eyyad Hamza nazmetmitir.52 Ysuf u Zleyh hikyesi, zellikle XIII. asr-
dan itibaren divan iirinin vazgeilmez konular arasna girmitir. Agh Srr
Levendin tespitlerine gre otuz air, bu kssay manzum olarak yazmtr.53
XIII. ve XIV. yzylda Anadolu sahasnda yazlm olanlar arasnda eyyad Ham-
za,54 Sul Fakih55 ve Erzurumlu Daririn56 eserleri en bilinenler arasndadr. Hi-
kye, edebiyatmzda zellikle XV. yzyldan sonra ok ilgi grmtr. Hamdul-
lah Hamd,57 Kemal Paazde,58 Talcal Yahya59, erifnin60 yazm olduklar
Ysuf u Zleyhlar ok tannm ve ilgi grmtr. zellikle Hamdullah Ham-
dnin eseri dil ve slup bakmndan bu konuda yazlm mesnevilerin en gzeli
olarak deerlendirilmitir.
2.2. Sleyman-
Sleyman-nmeler
Divan iirinde Ysuf u Zleyh hikyesi kadar yaygn olmasa da ilenen bir
dier kssa Hz. Sleymana aittir. ncelikle edebiyatmzda Sleymannme de-
nilince iki farkl muhtevann karmza ktn belirtmeliyiz. Hz. Sleymann
mucizev hayat ve kssalarn ele alan eserler ile Kann Sultan Sleymann
padiahlk dnemini, savalarn, zaferlerini konu alan eserler; farkl muhteva-
lara sahiptir.
Sleyman Peygamberin bilgelii, hikmeti, adaleti, hkmdarl ve mucize-
S
T
49
Abdullah Aydemir, slm Kaynaklara Gre Peygamberler, TDV Yay., Ankara 1996, s. 75. E
50 M
. H. Ertaylan, Trk Dilinde Yazlan lk Ysuf ve Zelha, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. III, S: 1,
16/2010
/2010
1948, s. 211.
51
Agh Srr Levend, Divan Edebiyatnda Hikye TDAY Belleten, Ankara 1967, s. 71.
52
Emin Eminolu, Destn- Ysuf, IQ Yay., stanbul 2008, s. 39.
53
Agh Srr Levend, Divan Edebiyatnda Hikye, 98-99.
54
Dehri Dilin, Ysuf u Zeliha, TDK Yay., stanbul 1946; Osman Yldz, Ysuf u Zelih (Destn- Y-
suf), Aka Yay. Ankara 2008; Emin Eminolu, Destn- Ysuf, IQ Yay., stanbul 2008.
55
Kazm Kktekin, Sle Fakihin Ysuf u Zelihs, Yaymlanmam Doktora Tezi, A Sosyal Bilimler
Enstits, Erzurum 1994.
56
Leyla Karahan, Erzurumlu Darir, Kssa-i Ysuf, TDK Yay., Ankara 1994.
57
Naci Onur, Yusuf u Zleyh, Aka Yay., Ankara 1991.
58
Mustafa Demirel, Kemal Paazde, Ysuf u Zelh, KTBY, Ankara 1983
59
Mehmet avuolu, Yahy Bey, Ysuf u Zelh, Edebiyat Fak. Yay., stanbul 1979.
60
Zhal Kltral, erf, Ysuf u Zelh, stanbul 2001.
 210 Hakan YEKBA

leri yalnz dou edebiyatlarn deil bat edebiyatlarn da etkilemitir. Ksas-

Enbiylarda kendisinden ksmen bahsedilen Hz. Sleyman hakknda manzum
ve mstakil eserler de yazlmtr. Trk edebiyatnda Hz. Sleyman ile ilgili ya-
zlm manzum ve mensur eserler hakknda en kapsaml almay Hseyin
Akkaya yapmtr. Hseyin Akkaya almasnda Hz. Sleymandan bahseden
nemli eserler hakknda bilgi vermitir.61
Agh Srr Levend, divan edebiyatnda Hz. Sleymanla ilgili olarak Uzun
Firdevs (Firdevs-i Rm)nin yazm olduu Sleymannme-i Kebr adl eserden
bahsetmektedir. Fakat mensur ve manzum olarak yazlan eserin 366 ciltlik b-
lmnden sadece 81 cildine ulalabilmitir. Firdevs eserinde, Sirozlu Sadnin
de 3500 beyitten mteekkil mesnev tarznda bir Sleymannme yazdn da
belirtmektedir. Fakat bu eserin nshalarna henz ulalamamtr.62
Hz. Sleymann hayatn ve kssalarn konu edinen manzum eserlerden
gnmze sadece emseddin Sivsye ait olan Sleymniyye ulaabilmitir.
Mesnev nazm ekliyle yazlan eser, 1684 beyitten mteekkildir. Sleyman
Peygamber ile Sebe Melikesi Belksn hikyesini anlatan eser, konusunu do-
rudan Kurn- Kermden almtr.63
Divan iirinde emseddin Sivsnin Sleymniyyesi dnda Nahifnin
Manzum Mesnev Tercmesi, Kemalolu smailin Ferahnmesi gibi manzume-
ler de Hz. Sleymann baz kssalarndan bahsetmektedir.64
2.3. Halil-
Halil-nmeler
Kurnda ad ska geen peygamberlerden biri de Hz. brahimdir. Kurn-
Kermin bir sresi brhm adn tar. Ayrca muhtelif srelerde Hz. bra-
himden oka bahsedilir.65 Bunun yan sra hads, tefsir, tasavvuf, tarih ve k-
sas- enbiylara ait eserlerde adna ska rastlanan Hz. brahim kssas, klasik
edebiyatmz iinde nemli bir bir kaynak olmutur. Hz. brahim; doumu, yldz-
larla alakas, babas zerle olan mnasebeti, putlar krmas ve Nemrutla m-
cadelesi, atee atlmas, evlilii, eleri, Hz. smaili kurban etmeye niyetlenmesi,
S
T ades kssas, Kbeyi ina etmesi, ull-azm peygamberlerden olmas, sofras-
E nn bereketi ve misafirperverlii gibi birok zelliiyle edebiyatmzda zikredil-
M
16/2010
/2010 mitir. Kltrmzde ounlukla Halilullah veya Halil brahim ismiyle mehur
olan bu peygamber, ayn zamanda bereketin ve misafirperverliin simgesi ol-
mutur. Hz. brahim, bu ynleriyle divan iirinde beyitlerde sk sk zikredilmitir:

61
Hseyin Akkaya, Osmanl Trk Edebiyatnda Sleyman Peygamber ve emseddin Sivsnin
Sleymniyyesi, 1. Ksm, Harvard niversitesi 1997, s. 29-49.
62
Agh Srr Levend, Divan Edebiyatnda Hikye, s. 96.
63
Hseyin Akkaya, Osmanl Trk Edebiyatnda Sleyman Peygamber ve emseddin Sivsnin
Sleymniyyesi, 2. Ksm, s. 325.
64
Hseyin Akkaya, Osmanl Trk Edebiyatnda Sleyman Peygamber ve emseddin Sivsnin
Sleymniyyesi, 1. Ksm, s. 43-44.
65
Bu sre ve ayetlerden bazlar iin bk: Bakara, 2/124; l-i mrn, 3/33, 65, 84; Enm, 6/74, 75,
83, 161; Tevbe, 9/70; Hud, 11/69, 74, 75, 76; Hicr, 15/51; Enbiy, 21/51, 60
 Divan iirinde Kurn 211

sitnnda olupdur ol mehn cismi sefd

San Hallullah durur kim kod mermer Kabeye Mesh (G. 233/3)66
Gl am hn-i vasln blble teklf eder her dem
Ki ger mihmn isen Hn- Hallullaha b-ismillah Fuzl (TB. 2/15)67
Bezl ile az ola m nimet-i cd u keremn
Yimeden eksile mi hn- Hallr-Rahmn Bk (K. 2/55)68
Mancnkdan atlan nr- Hallullh benem
Nr- Nemrdun iinde glsitnem ya kimem Karamanl Ayn (K. 55/42)69
Hsnn ziyfetinde benn okl budur
Dyim Halln illere hn- ades ola Karamanl Ayn (G. 23/4)70
Edebiyatmzda Hz. brahimin doumundan lmne kadar btn hayatn
manzum ve mstakil olarak anlatan tek eserin, Abdlvasi elebinin telif etmi
olduu Halilnmesi olduu bilinmektedir.71 Bu eserin yan sra Hz. bra-
himden bahseden baz manzumeler de bulunmaktadr. Abdurrahman
Gubrnin Kbe-nmesi,72 Hatibolunun Letifnmesi, Talcal Yahyann
Ysuf u Zleyhs73 Hz. brahimin hayatnn bir blmnden bahsetmektedir.
2.4. Hzr-
Hzr-nmeler
Kurn- Kermde adyla anlmayp kendisine rahmet ve ilim verilen bir kul
olarak nitelendirilen74 Hzr, edebiyatmzda ska anlan isimlerden birisidir. H-
zr, Kurnda Hz. Musa ile yapt yolculuk ve bu yolculuk esnasndaki baz dav-
ranlaryla bahse konu olmutur.75 Fakat Hzr ile ilgili bilgiler bununla kalma-
m; hadslerde, tefsirlerde, ksas- enbiylarda, skender tarihlerinde, evliya
menakbnmelerinde, halk edebiyatna ait rnlerde (destan, efsane, masal ve
halk hikyeleri) hakknda deiik rivayetlerde bulunulmutur.76
Bu balamda Hzr, divan iirinde Hz. Musa ile olan kssas, skender-i
Zlkarneyn ile olan alakas, lyas Peygamberle olan dostluu, b- hayt ara-
S
T
66 E
Mine Mengi, Mesh Dvn, AKM Yay., Ankara 1995, s. 266.
67 M
Kenan Akyz, vd., Fuzl Divan, s. 285. 16/2010
/2010
68
Sabahattin Kk, Bk Dvn, TDK Yay., Ankara 1994, s. 11.
69
Ahmet Mermer, Karamanl Ayn ve Dvn, Aka Yay., Ankara 1997, s. 263.
70
Ahmet Mermer, Karamanl Ayn ve Dvn, s. 316.
71
Ayhan Glda, Halilname, KBY, Ankara 1996, s. 5.
72
Kbe-nme hakknda iki yksek lisans tezi yaplmtr: Nuray imek, Abdurrahman Gubrnin
Kabenmesi, M Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1987;
zay Karada, Gubr Abdurrahman ve Kbenmesi, C Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanma-
m Yksek Lisans Tezi, Sivas 1999.
73
Mehmet avuolu, Ysuf u Zeliha, s. 100-102.,
74
Kehf, 18/65.
75
Kehf, 18/60-82.
76
Hzrn kltrmzdeki ve edebiyatmzdaki yansmalar hakknda bilgi iin bk: Ahmet Yaar Ocak,
slam-Trk nanlarnda Hzr yahut Hzr-lyas Klt, Kabalc Yay., stanbul 2007.
 212 Hakan YEKBA

mas gibi birok ynden manzumelere konu olmutur.

Hzrn Hz. Musa ile yapt yolculuk; emseddin Sivs, Nev Yahy gibi a-
irler tarafndan Kssa-i Hzr ve Musa, Kssa-i Musa ve Hzr gibi isimlerle ms-
takil eserler hlinde nazmedilmitir.77
Ayn ekilde Hzrn Kurnda Hz. Musa ile yapt yolculuktan mlhem ola-
rak 15. yzyl airlerinden Muhyiddin elebi, Hzr-nme isminde bir eser telif
etmitir. Eser din-tasavvuf bir nitelik tamaktadr. Muhyiddin elebi, tpk Hz.
Musann yapt gibi Hzrla birlikte bir yolculua kar. air, bu yolculuk esna-
snda in, Msr, am, Mekke, Medine, Sivas, Nil ve Frat gibi madd meknlarn
yan sra ar- al, Sidretl-Mnteh gibi manev meknlara Hzrla birlikte se-
yahat eder. Aslnda bu seyahatler, tasavvuf bir ama tamaktadr. Yolculukla-
rn sonunda Muhyiddin elebinin, ak arabn itiini ve dnya heveslerinden
getiini sylemesi eserin amacn ortaya koymaktadr.78
Hzr, edebiyatmzda skender ile birlikte de ska anlmaktadr. Bilindii
gibi gerek slm kaynaklarda gerekse Batl kaynaklarda iki farkl skenderden
bahsedilir.79 Batl kaynaklarda bahsedilen ve edebiyatmz da etkileyen sken-
der, Makedonyal skenderdir. skender-i Kebr, skender-i Himyer, skender-i
Yunn gibi isimlerle anlan tarihi ahsiyet ile Kurnda bahsi geen Zl-
karneyn ou zaman birbirine kartrlmtr.80 skenderin hayatn konu alan
skendernmelere bakldnda bu karklk daha net bir ekilde grlmekte-
dir.81 Bu karkln en nemli sebeplerinden biri de Zl-karneyn hakknda Tev-
rattan slm dnyasna geen rivayetler ve bilgilerdir.
Kurnda bahsi geen Zl-karneyn ise genellikle hkmdar, imparator
kimliiyle karmza kmaktadr. Bu yzdendir ki peygamber olup olmad tar-
tma konusudur. Kurnda Kehf Sresinde82 zellikle Yecc ve Mecc kav-
miyle olan mcadelesi anlatlan skender, bu ynyle skender-nmelere bahis
konusu olmutur.
Divan iirinde skender; Hzrla birlikte b- hayt aramas, Aristoya yaptr-
S
T d rivayet edilen yine-i skenderi, Yecc ve Mecc kavmi ile mcadelesi, ci-
E
77
M Agh Srr Levend, Divan Edebiyatnda Hikye, s. 96.
16/2010
/2010 78
Hzr-name ile daha ayrntl bilgi iin bk: M. Necmettin Bardak, Eirdir Zeyn Zviyesi ve eyh
Mehmed elebi Divan (Hzrnme), Sinan Ofset, Isparta 2008; Zehra Alay, Muhyiddin elebinin
Hzr-nmesi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, S Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2005; Elif
Erturan, Muhyid-dn elebinin Hzr-nme Adl Mesnevisi, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi,
YT Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2009.
79
Bu konuda ayrntl bilgi iin bk: skender Pala, skender mi Zlkarneyn mi? Akademik Divan iiri
Aratrmalar, L&M Yay., stanbul 2003, s. 285-315.
80
smail nver, skender, Edebiyat, Cilt: 22, TDVA, TDV Yay., stanbul 2000, s. 557-559.
81
Divan edebiyatnda yazlan skendernmeler iin bk: Agh Srr Levend, Bilinmeyen Eski Eserle-
rimizden: Ahmed Rzvnn skender-nmesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C:1, S: 3, 1951, s.
143-151; Agh Srr Levend, Bilinmeyen Eski Eserlerimizden: Haytnin skender-nmesi, Trk
Dili ve Edebiyat Dergisi, C:1, S: 4, 1952, s. 195-201; Agh Srr Levend, Divan Edebiyatnda Hi-
kye I, TDAY Belleten, 1968, s. 105; smail nver, Ahmed skender-nme, TDK Yay., Ankara
1983.
82
Kehf, 18/83-98.
 Divan iirinde Kurn 213

hangirlii gibi ynlerden ele alnmtr.

2.5. Ashb-
Ashb- Kehf
Kurndan divan iirine geen kssalardan biri de Ashb- Kehfe aittir. K-
pekleri Ktmr ile birlikte telmih yoluyla sk sk anlan Ashb- Kehf hakknda g-
nmzde bile halk arasnda birok rivayet bulunmaktadr. Hatta birok yerde
(Diyarbakr-Lice, zmir-Seluk, Mersin-Tarsus, Afin-Elbistan, Eskiehir) Yedi
Uyurlar Maaras adyla ziyaret edilen meknlar mevcuttur.
Kurn- Kermde Kehf Sresinde83 kssalar anlatlan yedi uyurlarn isim-
leriyle ilgili herhangi bir bilgi bulunmamakla birlikte halk arasnda; Yemliha,
Mekselina, Mislina, Mernu, Debernu, azenu, Kefetatayu isimleri ile ta-
nnmaktadrlar.84
Bu yedi arkadan maceras, divan iirinde beyitlere de konu olmutur.85
Bunlardan iki tanesini rnek vermekle yetiniyoruz:
Bu gn adun olayd dilde Ktmr
Bulaydun Yemlih-y yr olaydn Karamanl Ayn (G. 298/2)86
Sakn tevkr-i nsa hande-i vesvsa aldanma
O Ktmr-i mzevir gyetinde zenum dir Bursal ffet (G. 40/5)87
15. asr airlerinden slm, mesnevisinde Ashb- Kehf kssasn ayrntl
bir ekilde ele almtr. slm, 20 balktan oluan mesnevisinin 2605 ve 3199
numaral beyitleri arasnda Ashb- Kehften bahsetmektedir.88 Bu blmde a-
irin, folklorik birok unsuru hikyeye eklemesine ramen Kurnda anlatlan
kssaya byk lde bal olduu grlmektedir.

3. Manzum Ayet Tercme ve Tefsirleri

Divan airleri, divanlarnda ve mesnevilerinde yeri geldiinde ayetlerden
lafz ve manev iktibaslarda bulunmulardr. Bu erevede Kurnn tefsirine
ynelik almalarn arlkl olarak mensur eserler vastasyla yapld bir ger-
ektir. Satr aras Kurn tercmeleri bunun bir gstergesidir. Genelde mensur S
T
olarak yazlan satr aras Kurn tercmeleri, Trklerin slm kabul ettii X. E
asrdan itibaren birok rnei bulunan bir edeb tr olarak gelimitir.89 M
16/2010
/2010

83
Kehf, 18/9-26.
84
Ashb- Kehf hakknda ayrntl bilgi iin bk: Faruk Smer, Eshbl-Kehf (Yedi Uyurlar), TDAV Yay.,
stanbul 1989.
85
Ashb- Kehfin edebiyatmzdaki yansmalar iin bk: Nuran Ylmaz, Klsik Trk iirinde Ashb-
Kehf: slmnin Mesnevisi rnei, lahiyat Fakltesi Dergisi, C: 6, S: 1, 2006, s. 35-64.
86
Ahmet Mermer, Karamanl Ayn ve Dvn, s. 526.
87
Mehmet Arslan, Bursal ffet Divan, Kitabevi Yay., stanbul 2005, s. 58.
88
Hasan Yksel, H. brahim Delice, . Hakk Aksoyak, Eski Anadolu Trkesine likin Bir Metin sl-
mnin Mesnevsi, Dilek Matbaaclk, Sivas 1996, s. 236-170.
89
Ahmet Topalolu, Muhammed b. Hamza XV. Yzyl Balarnda Yaplm Kurn Tercmesi, KBY,
stanbul 1976; Aysu Ata, lk Kurn Tercmesi Karahanl Trkesi, TDK Yay., Ankara 2004; Hik-
met Ylmaz, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Satrlar Aras Bir Kurn evirisi, Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi, C Sosyal Bilimler Enstits, Sivas 1992; Esra Karabacak, Manisa l Halk K-

 214 Hakan YEKBA

Divan iirinde manzum ayet tercme ve tefsirlerinin says mensurlara

oranla daha azdr. Bunun en nemli sebepleri arasnda, Kurnn tercmesinin
hassas bir konu olmas ve ayetlerin aruz veznine uydurulmas gibi skntlar bu-
lunmaktadr. Bu yzdendir ki elimizde u anda Kurnn tamamn konu alan
manzum bir tercme bulunmamaktadr. Bunun yerine manzum sre ve ayet
tercmeleri bulunmaktadr.
Bu konuda yazlm en nemli manzum eser, Okuzde Mehmed hye
(1562/1629) ait olan En-Nazmul-Mbn fil-ytil-Erbn isimli krk ayet ter-
cmesidir.90 Okuzde, eitli konularla ilgili krk ayeti kta nazm ekliyle ilk
msrada tercme etmi, son msrada ise ayetin metnini vermitir. Mellif; Arap-
a, Farsa ve Trke yazlan dier manzum tercmeler hakknda bilgi verdikten
sonra mensur olarak bu ayetlerle ilgili hikyeler anlatr.91 rnek tekil etmesi
asndan iki ktay aada veriyoruz:
Ey irk-i hafden eyleyen havf u hazer
Tevhd ile etmek gerek efli gzer
Mabd edinip hevn aldan sakn
L tedu maallhi ilhen har92
Gz yumsa sivdan ne aceb Hazret-i Yakb
Nr- basarn nice zamn grmedi zr
Ysuf dedi prhenini eyleyip irsl
Elkh al vech-i eb yeti basr93
Edebiyatmzdaki bir dier manzum ayet tercmesi, Merdmye
(1520/1563) aittir. Mellifin 1563 ylnda yazm olduu Tuhfetl-slm adl
eser, manzum olarak yazm olduu krk ayet ve krk hadisten meydana gel-
mektedir. 513 beyitten mteekkil bir risle olan eser, aruzun Fe i l tn / Me
f i ln / Fe i ln kalbyla yazlmtr. air; besmele, hamdele, salvele,

S medh-i l ashb, medh-i padiah, mnct, sebeb-i telif, mnct ve ur
T ill-maksd blmlerinden sonra krk ayet ve krk hadisi birer kta ile tercme
E etmitir:94
M
16/2010
/2010
tphanesindeki Satr-aras Kurn Tercmesi (3 cilt), Yaymlanmam Doktora Tezi, M Sosyal Bi-
limler Enstits, stanbul 1992; Murat Kk, Eski Anadolu Trkesi Dnemine Ait Satr Aras
Kurn Tercmesi, Yaymlanmam Doktora Tezi, A Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2001; Vefa
Ayhan, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Satr Aras Kurn Tercmesi, Yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi, C Sosyal Bilimler Enstits, Sivas 2007.
90
Bu eserin eitli ktphanelerde birok yazmas bulunmaktadr. Eser, Arapa muallimi Hfz Refi
tarafndan sadece manzum ksm alnarak yine Okuzdeye ait olan Ahsenl-Hadis isimli krk
hadis tercmesiyle birlikte yaynlanmtr. Okuzde Mehmed Efendi, En-Nazmul-Mbn fil-
ytil-Erbn ve Ahsenl-Hads fil-Ehds-i Erban, stanbul, Tarihsiz.
91
Ahmet Sevgi, Oku-zdenin Manzm Krk yet Tercmesi, S Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S:
1, Konya 1994, s. 146.
92
uar, 26/213. (yle ise sakn Allah ile beraber baka bir ilha yalvarma)
93
Ysuf, 12/93. (Bu gmleimi gtrn de babamn yzne koyun ki, gzleri alsn)
94
Ahmet Sevgi, Merdm, Tuhfetl-slm, Seluk niversitesi Basmevi, Konya 1993, s. 17.
 Divan iirinde Kurn 215

(El-hamd lillh Rabbil-lemn er-Rahmanir-Rahm)95

Hamd ana kim cihnda Rab oldur
Yani Perverdigr- lemdr
Padih- rahm rahmndur
Mlk-i kevneyn ana msellemdr96

(Hel cezul-ihsni ilel-ihsn)97
Tevbe kl itdgn gnehlerne
Hazret-i Hak gafrun rahmndur
Tat eyle sevb istersen
nki ihsan cez-y ihsndur98
XVII. yzylda yaam olan ehsvarolu Alinin (eyh) telif etmi olduu
Riyzl-Gufrn isimli eser, divan iirinde yazlm nadir manzum tercme ve
tefsirlerden biri olarak karmza kmaktadr. 1058/1648 tarihinde yazlan
eser, manzum bir Ysn tefsiridir. Riyzl-Gufrn, 1826 beyitten mteekkildir.
Eser; tevhid, nat, medhiye blmlerinden sonra sebeb-i tanzimle devam eder.
Ardndan ezu besmelenin tefsiriyle esere devam eden mellif, Ysn Sresi-
nin nzul sebebinden ve faziletlerinden bahseder. air, daha sonra Ysn keli-
mesinin tefsirini yapar. Ardndan dier ayetlerin tefsiriyle devam eder. Riyzl-
Gufrn, airin kusurlarnn mazr grlmesini istedii ve telif tarihini verdii
htime blmyle sona erer. Manzumeden bir ayetin tefsirini rnek olarak
aada veriyoruz:
(Li-tunzire kavmen m-unzire bhum fehum gfiln)99
Y Muhammed ok bu Kurn
Ola kim arturalar imn

Seni gndermiem ey hulk-i hasen S
T
Anlar korkudasn dyim sen E
Kimse korkutmad senden evvel M
16/2010
/2010
Ann bsn ey zt- ecel
smilden beri hi kavm-i Arb
Sana gelince Habbim l-reyb
Grmedi gayr peymber anlar

95
Ftiha, 1/2.
96
Ahmet Sevgi, Tuhfetl-slm, s. 55-56.
97
Rahmn, 55/60.
98
Ahmet Sevgi, Tuhfetl-slm, s. 64.
99
Ysn, 36/6.
 216 Hakan YEKBA

T ki korkup ideler efgnlar

Cmlesi tlib-i dnydurlar
Ekseri gfil-i ukbdrlar
Ne erat bilr anlar ne tark
Cmlesi bahr-i znb ire gark100
Bu konuda yazlm bir dier eser ise Nl Mehmedin Mifth- Heft-Kn
adl mesnevisidir. Eserde yer alan her knda bir ayetin tefsiri, sonra konuya
uygun bir hikye, en sonda ise mnct yer almaktadr. Seilen ayetler, hikye-
ler ve nasihat tarzndaki beyitler, esere ahlk bir mesnev zelliide kazandr-
maktadr.101
Bu eserlerin dnda Ferd Abdullah Efendinin (. 1857) yt- Mensha
Tercmesi, izmecizde Hac Hsn Hseyin Efendinin (. 1909) Fezil-i
Kurn trn rnekleri arasnda yer almaktadr.102 Yine akir Ahmed Paaya
(. 1819) ait olan Tertb-i Nefs isimli 489 beyitlik eser, Kurnda yer alan
114 surenin er beyitle ele alnd ve surelerin hussiyetlerinin anlatld
manzum bir mesnevidir:103
Evvel Ftiha ser-tc- suver
Ana hem seba mesn dirler
Heft ytdur ol icmen
Muhtelifdir iki yet amm
Y olur besmele-i feyz-nmd
Yhud enamte aleyhim madd104
XX. asr mutasavvf divan airlerinden ems mahlasl emseddin Canpek,
iirlerini toplad klliyatnda baz ayet ve srelerin manalaryla ilgili manzume-
ler yazmtr. rnein klliyatta nfitr Sresi, 17 beyit hlinde nazmen anlatl-
mtr. Bilindii gibi bu srede kyametin kopuu ve maher gn anlatlmaktadr:
S
T Sad-y radile manzme-i dny olup da r
E Muazzam nefhatl-base gelince sr
M
16/2010
/2010 Temevvc ettirip bb- sem mnak olur birden
Dklp cmle yldzlar cibl ebhr olur menr

100
Bnyamin Kse, eyh Ali ehsvarolu (eyh Efendi) ve Riyzl-Gufrn (Tefsir-i Ysn-i erf)
Adl Mazum Eserinin Tenkitli Metni), Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, M Sosyal Bilimler Ens-
tits, stanbul 2005, s. 58-59.
101
Mifth- Heft-Kn ile ilgili ayrntl bilgi iin bk: Hatice Sava, Nl Mehmedin Mifth- Heft-Kn,
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, S Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2002.
102
mil elebiolu, Trk Edebiyatnda Manzum Din Eserler, s. 355.
103
Tertb-i Nefs hakknda daha ayrntl bilgi iin bk: Alim Yldz, akir Ahmed Paann Tertb-i Ne-
fs Mesnevsi, C lahiyat Fakltesi Dergisi, XII/2, 2008, s. 179-223; Birgl Toker, kir Ahmed
Paa ve Tertb-i Nefs Mesnevsi, S Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say: 7, 2000, s.
361-374.
104
kir Ahmed Paa, Tertb-i Nefis, stanbul 1269, s. 10.
 Divan iirinde Kurn 217

Kitbn sebt eder ktip hayrdr y ki erdir ol
Hesb n gelir ol gn saf-y kalbedir dstr

Siv-y her bel ihrc olunmaz aks-i ryundan
Gelir yevm-i muazzam her ne varsa gsterir mestr105
ems, nn Aradna106 Ayetinin Mefhumu balkl baka bir manzu-
mesinde ise Ahzb Sresi 72. ayetini manzum olarak aklamtr:
Ne ulv srr hmildir zayf insan
O srda grd hep ule, zek, izan
Dell-i rh- cnn buldu hubbunda
Verildi o emnet kim duyup ekvn

Ne vsat var ne istidt ki kaldrsn
b etti sem v arz khistn
Techl etti bazlar grp dvr
Cehletle zalm oldu olur pimn107
Bahsi geen yukardaki eserler dnda ayet ve srelerin nazmen tercme
gelenei gnmze kadar devam etmitir. M. Akifin Safahatnda yer alan
Hakkn Sesleri, Fatih Krssnde, Hatralar isimli blmlerde bir anlamda i-
irlerin ba tarafnda yer alan ayetlerin tefsiri yaplmtr.108
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili isimli tefsirinde manzum ayet
tercme geleneinden mlhem olarak ksa srelerde iirsel tercmeler yapm-
tr. rnein:
De ki: O Allah tek bir Ehaddr
S
Allah eksiksiz Sameddir T
E
Dourmad ve dourulmad M
16/2010
/2010
Ona bir denk de olmad109
Behet Kemal alarn Kurn- Kerimden lhamlar110, Bedri Noyann

105
M. emseddin Canpek, Klliyt- ems (Divn- Hadkatl-Men), (hzl: Orhan Bilgin), stanbul
1990, s. 113-114.
106
phesiz biz emneti gklere, yere ve dalara teklif ettik de onlar onu yklenmek istemediler,
ondan ekindiler. Onu insan yklendi. nk o zalimdir, ok cahildir. Ahzb, 33/72.
107
M. emseddin Canpek, Klliyt- ems (Divn- Hadkatl-Men), s. 78-79.
108
M. Akifin Kurn tercmesi ile ilgili geni bilgi iin bk: Dcane Cndiolu, Bir Kurn airi
Mehmed Akif Ersoy ve Kurn Meli, Gelenek Yay., stanbul 2004.
109
Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dni Kurn Dili, Cilt: 9, Aka Yay., Ankara 1995, s. 262.
110
Behet Kemal alar, Kurn- Kerimden lhamlar, KBY, Ankara 1995.
 218 Hakan YEKBA

Kurn- Kerm-Manzum Meali111, Rza ilolunun Tanr Buyruu Oku-Kurn

Manzum evirisi112, Nusret amn iir Diliyle Kurn- Kerim Meali113, A. Ad-
nan Stmenin Kurn- Kerimin Mealen Manzum Aklamas114, Mevlt Ak-
ann Kurn- Kerim Mealinin Manzum fadesi115, Adil Ali Atalayn Kurn-
Kerim Manzum Meali ve Tefsir zeti116 isimli eserler son zamanlarda yazlm
manzum ayet tercme geleneinin yansmalardr.

4. Besmele-
Besmele- nmeler
Besmele, Kurnda bir ayet olduu kadar kltrmzde de farkl bir yere
sahiptir. yleki Besmele ile balanmayan her iin sonusuz ve bereketsiz kala-
ca inanc, Mslmanlarn sosyal yaantsnn ayrlmaz bir paras olmutur.
Sadye ait aadaki beyit, bu inan veciz bir ekilde ifade etmektedir:
Ki bismillh evvel zi niyyet begy
Dovom niyyet ver siyum kef be y117
Dilimizde besmele ekmek, bismillah demek gibi tabir ve deyimlerin yan
sra mimar eserlerde, hat sanatnda nemli bir grsel malzeme olarak kullan-
lan Besmele, folklorumuzu da nemli lde etkilemitir. Osmanl dneminde
din bilgiler ve eitim, Besmele renmekle balard. Bunun iin ocuklar drt
veya be yana geldiinde bir tren dzenlenirdi. Bed-i Besmele yani Besme-
leye balamak ismiyle anlan bu tren srasnda okunan dualara mn den-
dii iin bu trene mn Alay da denmitir. Tren iin hazrlanan ocuklar,
genelde bir faytona bindirilir, faytonun arkasndan da ilahi okuyanlar ve mnci-
ler gelirdi.118 Bu ilhiler ounlukla Besmele ile ilgiliydi:
Y lh balayalm ism-i Bismillh ile
Bu duya el aalum ism-i Bismillh ile
Sen kabul eyle dumz Besmele hrmetine
lmini eyle myesser y lhel-lemn119

S Kltrmz ve folklorumuzu bu kadar etkileyen Besmele, edebiyatmz
T da fazlasyla etkilemitir. zellikle Trk tasavvuf edebiyatnn ilk rnekleri olan
E
M Ahmed Yesevnin Dvn- Hikmetinden balayarak k Paann
16/2010
/2010 Garibnmesi, Glehrinin Feleknmesi gibi manzum eserlerde Besmele-
nin, eserlerin banda kullanlmas zamanla bir gelenee dnmtr.

111
Bedri Noyan, Kurn- Kerm-Manzum Meal, Ard Yaynevi, stanbul 2002.
112
Rza ilolu, Tanr Buyruu Oku-Kurn Manzum eviri, Oku Yaynevi, stanbul 1987.
113
Nusret am, iir Diliyle Kurn- Kerm Meali, Ankara 2002.
114
A. Adnan Stmen. Kurn- Kerimin Mealen Manzum Aklamas, dal Neriyat, stanbul 1984.
115
Mevlt Aka, Kurn- Kerim Mealinin Manzum fadesi, Erzurum 2005.
116
Adil Ali Atalay, Kurn- Kerim Manzum Meali ve Tefsir zeti, Can Yay., stanbul 2007.
117
Bir ie niyet etmeden nce bismillh de. Sonra niyet et, daha sonra da ie giri.
118
Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt: I, MEB Yay., stanbul
2004, s. 58-59.
119
Mustafa Uzun, Besmele, Kltr ve Edebiyat, TDVA, Cilt: 5, stanbul 1992, s. 539.
 Divan iirinde Kurn 219

Divan airleri de bu gelenee uyarak eserlerine Besmele ile balamlar,

divan dibacelerinin manzum ve mensur ksmlarnda Besmele konusuna temas
etmilerdir.120 Bunun yan sra Besmeleyle ilgili beyitlere ve iirlere, iktibas ve
telmih yoluyla da ska rastlamaktayz. rnein Ahmet Paa, divannn hemen
banda Besmeleyle ilgili 8 beyitlik bir manzume yazmtr:
Bismillhir-rahmnir-rahm
Old unvn- Kelm- Kadm
Kufl-g-y der-i rahmetdr ol
ki cihn ehline devletdr ol

Vird-i zebn it an sen ber-devm
Ansuz ise balama kolmaz temm121
XVI. asrn nemli mesnev airlerinden Yahy Bey, Gencne-i Rz isimli
mesnevisinde, Besmelenin her harfindeki mnlar aklayan 78 beyitlik bir
manzume yazmtr. Manzumenin dorudan doruya Besmelenin harfleriyle ilgi-
li beyitleri yledir:
Nokta kim bs ile hem-demdir
Nokta-i dire-i lemdir
Sn-i serdr- selmetdir anun
Meddi bir cisr-i hidyettir anun
Mmi bl-y mualldr anun
Elifi l-i aldr anun
Elifi sanki tarkat yoldr
Ne tarkat yol vahdet yoldr
Elifin remzi durur ey bid
122 S
nnemallhu ilhn vhid T
E
Olmayan ilm-i ledn gh
M
16/2010
/2010
Bilemez lm- kelmullh
H gibi a gzn kalma mell
Msivallh ko Allh ile ol
ki r gurre-i deyn-i erf
ki h manzara-i nr- latf
Mmin altnda o nn old mekn

120
Mustafa Uzun, Besmele, Kltr ve Edebiyat, s. 538.
121
Ali Nihat Tarlan, Ahmet Paa Divan, MEB Yay., stanbul 2005, s. 1.
122
Nis, 4/171. (Allah, ancak bir tek ilhtr.)
 220 Hakan YEKBA

Nn gibi ki olur zr-i zemn

Davet-i rahmet-i Hakka gy
Ys olmdur anun harf-i nid
Yazlr geri ki m-tahte rahm
Old tc- ser-i mushaf ol mm123
Ayn ekilde XVIII. asr airlerinden Mehmed Emin Sabrinin divannda, iki
adet kaside nazm ekliyle yazlm Besmele-nme bulunmaktadr. Sabri, her
iki kasidesinde de Besmelenin faziletlerinden bahsetmektedir:
Nikb-endz olunca ehre-i esrr- bismillh
Ser--p lemi tenvr eder ruhsr- bismillh
Olur t safha-y lhtiyne pertevi zhir
Ziy-gster olunca mihr-i pr-envr- bismillh Sabr (K. 1/2, 3)124

Olur nazm- mbnin zver-i ekll unvn
Ne gevherdir hayl et msra- dvn- bismillh
Seni tb- kymet eylemez zrde ey Sabr
Serinde var iken zll- hm-y n- bismillh Sabr (K. 2/5, 6)125
XV. asrda yaad tahmin edilen mutasavvf airlerden Cafer, Tefsr-i Be-
Tark-i Ehl-i Beyt balkl mesnevisinde Besmelede yer alan 19 harfi, bata Hz.
Muhammed olmak zere Ehl-i Beytin dier yelerine uyarlamak suretiyle tefsir
etmitir. rnek tekil etmesi bakmndan birka beyti aada veriyoruz:
On tokuz olur hurf iy azz
An bil kim ola her in temiz
eliflen iki lm old kasem
Dinlesen cndan sana bir bir disem
S
T
E
Ol elif kim harf-i Bi-ismillhdur
M
16/2010
/2010 Mustafadur kim cihna hdur
Yani Ahmedden ibrettir o harf
kl isen kl bu ilme mri sarf

Bil kim ikinci elifdir Murtaz
Yani Haydar mft-i rz- cez

123
Dukgin-zde Talcal Yahy Bey, Gencine-i Raz, Manisa Halk Ktphanesi, 45 Hk 2707, 2b-4a
124
zkan Uz, Sabr Dvn, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, YY Sosyal Bilimler Enstits, Van
2009, s. 12.
125
zkan Uz, Sabr Dvn, s. 13.
 Divan iirinde Kurn 221

Ftmadur hem nciden murd
Byle nzil old bu iy ho-nihd

Ol iki lm ki kasem kld lh
ah Hseyn ile Hasandur ol gh
Yani alar lafz- Allh lmdur
ol cella kim msemm nmdur Cafer126
XVIII. asr divan airlerinden Mustafa Zihn de divannda, besmelenin mana
ve mahiyetini anlatan bir mesnev yazmtr. Erzurumlu Zihn olarak da tannan
bu airin mesnevisi aslnda nat trnde yazlmtr. Fakat mesnevinin 57 beyit-
lik blm besmeleden bahsetmektedir. Mesnevi, besmelenin neminin ve
kutsiyetinin anlatld beyitler ile balar:
Deyp ihls ile bismillh
Aalm rz- kelmullh
Cmlenin besmeledir serdr
Dikkat etsen grnr esrr
Lev-i mahfzun odur tc- seri
Cmle smnn odur muanberi Zihn (Mesnev, 1/1-2-3)127

Evvel-i ketb-i kalem besmeledir
Cey-i eyya alem besmeledir
Bu zuhrta sebeb bismillh
Bu ne izzet durur Allh Allh

Levhin stnde turur izzet ile S
T
Alem-i kudretidir rifat ile E
M
Midhat vasfna imkn yokdur 16/2010
/2010

nn nakl ile pyn yokdur

B- tahkkin odur zb feri
Ebhur- hikmetin b gheri
Sebeb-i shhat- ebrz oldur
Merca- zt ile arz oldur
Sebeb-i hall-i mkildir ol

126
zeyir Dereli, Cafernin Hayat, Eseri, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkitli Metni, Yaymlanmam
Doktora Tezi, P Sosyal Bilimler Enstits, Denizli 2003, s. 192-193.
127
Muhsin Macit, Erzurumlu Zihn Divan, KBY, Ankara 2001, s. 107.
 222 Hakan YEKBA

Bis-i bed-i mumildir ol Zihn (Mesnevi, 1/5-6-7-8-9-10-11-12)128

air, mesnevde yer yer besmelenin bs ve altndaki nokta ile dier harfle-
rin manalarna da deinmitir:
Bsdr burc- erfet mihri
Yani eflk-i hakkat mihri
Noktas dire-i imkndr
Nokta- kn gibi pr ihsndr
Noktasn anlayamaz nev-i beer
Fehm-i nnda kusr eylerler
Felek sidre v ar- al
Nokta-i besmeleden oldu nm
Snidir snbl-i b- vahdet
Mahzen-i lutf- nevl azamet Zihn (Mesnevi, 1/28-29-30-31-32)129

Mmidir mahzen-i ltf- Mevl
Yani gencne-i eltf- Hud Zihn (Mesnevi, 1/37)130

Lafzatullh dr-i yektdr
Kalave hsra-i esmdr
Binbir esm olur andan mefhm
Anda esrr olupdur mektm
Sana tebr eder ey kalb-i selm
Lutf- Mevl ile Rahmn u Rahm
Muttasl heyet-i Rahmn u Rahm
S
T Yani esm-i cedrt-tazm Zihn (Mesnev 1/49-50-51-52)131
E
M Ayn ekilde XVIII. asrn mneat ve letaifleriyle nl airi Tokatl Kn de
16/2010
/2010 divannn banda besmele-nmeye yer vermitir. air, her manzumesin-
de de besmelenin vasflarndan ve faydalarndan bahsetmektedir:
Alem kaldrsa bir yerde kaan sultn- bismillah
Olur lhtiyn ryi-i dvn- bismillah
Olur tvs- kuds evveln menzilde bl-efn
Ne rtbe mrtefidr iyn- n- bismillah Kn132

128
Muhsin Macit, Erzurumlu Zihn Divan, s. 107.
129
Muhsin Macit, Erzurumlu Zihn Divan, s. 109.
130
Muhsin Macit, Erzurumlu Zihn Divan, s. 109.
131
Muhsin Macit, Erzurumlu Zihn Divan, s. 110-111.
 Divan iirinde Kurn 223

Tul itdi derna n meh-i tbn- bismillah
Ana aks itdi zr pertev-i rahn- bismillah
Olurd an-be-an ekvn gark-i lcce-i envr
Eger ehre-nm olsayd hsn n- bismillah Kn133

Cihn kaplamdur pertev-i envr- bismillah
Kamadrm d-kevnn ddesin ddr- bismillah
Bilrsen kemtern srrn iki dnyya sgmazsn
Ki sgmaz safha-i endeye esrr- bismillah Kn134
rneklerini daha da oaltabileceimiz bu tr manzmeler; genellikle
Besmelenin faziletinden, harflerinden, Kurnn z olduundan ve onsuz hi-
bir ie giriilmemesi gerektiinden bahsetmektedir.135
Divan iirinde Besmelenin ilk harfi olan b ile ilgili iirler de yazlmtr. Hz.
Aliden rivayet edilen Btn ilimler Besmelenin bsnda derc olunmutur. ve
Eer yazmak isteseydim Besmelenin bs hakknda bir deve yk kitap ya-
zardm.136 eklindeki ifadeler, zellikle tasavvuf edebiyatmzda bu konuyla ilgi-
li manzumeler yazlmasna vesile olmutur. Besmelenin bsna Allahtan yar-
dm isteyerek, Ona snarak, Onu ara klarak ie balyorum.137 eklinde de-
rin manalar yklenmesi de bu ilginin sebeplerindendir. Yine Hz. Aliye isnat edi-
len Tevrat, ncil ve Zebrda olan her ey Kurnda; Kurnda var olanlar Fa-
tihada; Fatihdakiler Besmelede ve Besmeledekilerde bda mevcuttur. B
harfinde de ne varsa altndaki noktadadr. Ben bnn altndaki noktaym. ifa-
deleri, bu harfin bir anlamda kutsiyetini artrmtr:
Besmeledir cmi-i cmle ulm
Nokta-i vahdet rumz- mbted
S
T
E
B-i besmeledir Muhammed Mustaf M
Nokta-i bdr Aliyyl-Murtaz138
16/2010
/2010

Hurflerin byk airi Seyyid Nesm bir beytinde, besmelenin srrnn b

harfinin altndaki noktada sakl bulunduunu ve bu srr bilmeyenin yoldan k-

132
lyas Yazar, Kn Dvn, Libra Yay., stanbul 2010, s. 279.
133
lyas Yazar, Kn Dvn, s. 280.
134
lyas Yazar, Kn Dvn, s. 281.
135
Divan iirinde Besmele ile ilgili yazlan dier iirler iin bk: Ahmet Sevgi, Molla Cmnin Besmele
erhi ve Trk Edebiyatna Tesirleri, S Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S: 5, 1999, s. 1-50.
136
Hamiye Duran, Besmele Tefsiri, Hnkr Hac Bekt- Vel, TDV Yay., Ankara 2007, s. 16.
137
Hamiye Duran, Besmele Tefsiri, Hnkr Hac Bekt- Vel, s. 16
138
Hamiye Duran, Besmele Tefsiri, Hnkr Hac Bekt- Vel, s. 24.
 224 Hakan YEKBA

m bir mrik olduunu iddia etmektedir:

Nokta-i srr- ilh b-i bismillhdur
Kim ki bilmez bu sr ol mrik-i gm-rhdur Seyyid Nesm139
Lminin Vmk u Azrsnda, Besmelenin bs yle gemektedir:
Birdr n iki lemden murd
Kld bir noktayla bs ittihd
ki lem srrdur ol nokta bes
Nr- vahdetten olupdur muktebes
Kutbdur bu nokta ar- envern
Merkezidr ibu fer-i anbern
Olmayan bu nokta srrndan habr
demez hurd-ve kef-i zamr140
Mehmed Dede ise b-y Besmelenin drt kitabn z olduunu syleyerek
Hz. Alinin szne telmihte bulunmaktadr:
Besmelenin bs eger feth-i bb
tmese feth olmaz idi drt kitb141
slm sanat ve edebiyatnda yzyllar boyunca etkisini devam ettiren Bes-
mele hakknda divan iirinde yazlm daha birok iir mevcuttur. Giriilen her
hayrl ie Besmeleyle balama geleneinden mlhem olarak gnmzde de bu
anlay devam etmektedir.

5. Fal-
Fal- Kurnlar
Yaplacak bir iin sonucunun iyi mi kt m olacan nceden bilmek, bir
insann yazgsn renmek, yaplmas gereken bir i iin uurlu zaman see-
bilmek142 ve daha birok sebepten dolay fal, insanlk tarihinin en eski urala-
rndan biri olagelmitir. zellikle Osmanl toplumunda; yldz fal, el fal, kt fa-
S
T l, i organlar fal, ku fal, kum fal, zar fal, ate fal, su fal, ay ve kahve fal
E gibi birok fal eidinin yaygn olduu bilinen bir gerektir.143 Kltrmzde fal
M
16/2010
/2010 geleneinin ekillenmesinde Hz. Ali, Cafer-i Sdk ve Muhyiddin Arab gibi isim-
lerin nemi byktr.144
Divan airleri, Kurn ve fal tabirlerini yan yana kullanrken ou zaman
sevgilinin gzelliine gndermede bulunmutur. airlerimiz, hat kelimesinin ay-

139
M. Fatih Kksal, Seyyid Nesmnin Yaymlanmam iirleri, Trk Kltr ve Hac Bekta Vel
Aratrma Dergisi, S: 50, 2009, s. 94.
140
Ahmet Sevgi, Molla Cmnin Besmele erhi ve Trk Edebiyatna Tesirleri, s. 21.
141
Ahmet Sevgi, agm, s. 44.
142
Sennur Sezer, Osmanlda Fal ve Falnameler, Milliyet Yay., stanbul 1998, s. 9.
143
Mehmet Aydn, Fal, TDVA, Cilt: 12, TDV Yay., stanbul 1995, s. 135.
144
Halil Ersoylu, Fal, Falname ve Bir iek Fal (Der Aksam- Ezhr), Edebiyat Fakltesi Basmevi,
stanbul 1997, s. 27.
 Divan iirinde Kurn 225

va ty ve sevgilinin yanandaki sar tyler anlamndan baka yaz anlamna

gelmesinden hareketle, sevgilinin yzn bir Mushafa yani Kurna benzet-
milerdir. Dolaysyla sevgilinin yzne bakan divan airi, ayn zamanda Kurn
falna da baktn tasavvur etmektedir:
Fl ettim idi mushaf- hsninde geldi l
Bildim ki akn etse gerek nefy-i msiv Nev145
Tefel eyleyp adum nigrun mushaf- kun
Revn seyf yeti geldi tarkumda ehdet var Ravz146
Divanlardaki bu tr kullanmlarn dnda zellikle Osmanllar dneminde
mensur veya manzum birok falnme de yazlmtr.147 Kurnn fal yasakla-
masna ve eytan ii olarak vasflandrmasna148 ramen, tarihin her dnemin-
de fala duyulan ilgi azalmamtr. Bu ilginin doru olmadn Kurn airi olarak
nitelendirebileceimiz Mehmet Akif Ersoy, u ekilde ifade etmektedir:
Ya aar Nazm- Celilin bakarz yaprana;
Yahud fler geeriz bir lnn toprana;
nmemitir hele Kurn, bunu hakkiyle bilin
Ne mezarlkta okunmak ne de fal bakmak iin149
Kurnn bu ak ve net tavrndan dolay olsa gerek falnmeler, genelde
Neml Sresi 65. ayeti150 ve Har Sresi 22. ayetlerine151 telmihte bulunarak
Gayb ancak Allah bilir ibareleriyle balamaktadr. Ayrca Hz. Muhammedin
slmda teem yoktur, en hayrls tefeldr, tefel sizden birinizin duydu-
u gzel szdr152 melindeki hadisinden yola karak yaplan baz yorumlar,
faln; Mslman Trk toplumunun byk bir kesiminde, bir ie balamadan n-
ce zellikle nemli kararlar alnaca zaman bir tr istihre gibi alglanmasna
sebep olmutur. Bu vesileyle fal; iyi talih, baht ve niyet anlamlarnda telakki

145 S
Mertol Tulum M. Ali Tanyeri, Nev Divan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul
T
1977, s. 592.
146 E
Yaar Aydemir, Ravz Divan, Birleik Kitabevi, Ankara 2007, s. 292. M
147 16/2010
/2010
Fal ve eitleriyle ilgili daha ayrntl bilgi iin bk: smail Hikmet Ertaylan, Falname, Sucuolu Mat-
baas stanbul 1951; Aye Duvarc, Trkiyede Falclk Gelenei ile Bu Konuda ki Eser: Risle-i
Falname Cafer-i Sdk ve Tefelnme, KBY, Ankara 1993; Halil Ersoylu, Fal, Falname ve Fl-
Reyhn- Cem Sultan, slm Medeniyeti Mecmuas, V/2, stanbul 1981, s. 69-81; . Hakk
Aksoyak, Kefeli Hseyin Rznme, Harward University, 2004; Cemal Kurnaz, XVI. Asr airlerin-
den Za'f'nin Fl- Murgan', kr Elin Armaan, Ankara 1983, s. 221 -234; Y. Ziya Smbll,
Fal ve Falclk Kavram Ekseninde Trk Kltr Tarihinde Fal ve Kehnet, TAED, S: 43, Erzurum
2010, s. 55-72.
148
Mide, 5/3, 5/90.
149
mer Rza Dorul, Mehmed kifin Hayat, Safahat, nklap ve Aka Yay., stanbul 1977, s. 170.
150
De ki: Gktekiler ve yerdekiler gayb bilemezler, ancak Allah bilir Neml, 27/65.
151
O, kendisinden baka hibir ilh bulunmayan Allahtr. Gayb da grnen lemi de bilendir
Har, 59/22.
152
Z. A. Zebd, Sahih-i Buhr Muhtasar Tecrid-i Sarh Tercemesi, (ev: Ahmed Naim), Cilt: 12, DB
Yay., stanbul 1978, s. 92.
 226 Hakan YEKBA

edilmitir.153 Bu anlayn bir yansmas olarak, dinle ilgili uygulamalarda hi ta-

viz vermeyen bir eyhlislm olarak tannan Ebus-sud Efendinin; Kurn yo-
luyla fal bakmay, su ya da gnah saymayan fetvalarnn da bulunduunu
grmekteyiz.154 Yani bu tr fallarn amac, gelecekten haber vermek deildir. Bu
yzdendir ki insanlar, Kurn falna bakmadan nce yapacaklar iin hayrl olup
olmad konusunda bir niyet tutmulardr.
te bu vesileyle airlerin birou, bu konuda Hz. Muhammedin yukarda
bahsi geen hadisine telmihte bulunmaktadrlar:
Nebdendr hakkat bu rivyet
Ki bundan bek bulunmaz fl-i gyet
Buyurmdur heves eylegil li
Mnsibdr bilesin cmle hli
Nebler fldur ek dutmak olmaz
Gyb Hakdan artuk kimse bilmez155
Eskiden Kurn fallar genelde manev bir konuda karar alnmak istedii
zaman yaplrd. Buna gre bir kimse abdest aldktan sonra Kurn eline alr.
Sonra Kurnn rastgele bir sayfasn aar, sa taraftan batan satr okur ve
ayetteki manaya gre bir netice karrd.156 Bu ritel, baz farkllklar olsa da
genel itibariyle ayn ekilde uygulanmaktadr:
Dilersen kim aasn fl-i Kurn
Ar bdest alasn ide Gufrn
Oku bir Ftiha Kulhvallh
Kim onara ini evvelallh
Salavt idesin kerre Resle157
Ne in varsa dne usle

S Oku la-havle eln Mushafa ur
T
E
Aup sa yana bak ne gelr gr
M Yedinci satra n saya harfi
16/2010
/2010
Ki kil demler drye harfi158
Yedinci kz dah aup okugl

153
Aye Duvarc, Trkiyede Falclk Gelenei ile Bu Konuda ki Eser: Risle-i Falname Cafer-i Sdk
ve Tefelnme, s. 1.
154
Sennur Sezer, Osmanlda Fal ve Falnameler, s. 13.
155
Mehmet Temizkan, Bir Kurn Fal, Milli Folklor, S: 74, 2007, s. 71-72.
156
Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri, kinci Kitap, (hzl: Kazm Arsam, Duygu Arsan
Gney), Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1995, s. 364.
157
Beytin 1. msrasnda vezin bozukluu vardr. kerre kelimesinin kez olarak dzeltilmesiyle ve-
zindeki hata giderilebilir.
158
Beytin ikinci msrasnda vezin bozuktur.
 Divan iirinde Kurn 227

Yedinci satra bak dah okugl159

Falnmelere bakldnda Kurn tefelnde iki farkl yntemin uyguland
grlmektedir. Buna gre Kurn tefelleri; harflerin ve ayetlerin yorumu ek-
linde ikiye ayrlmaktadr:
Harflerin yorumuna dayal falnmelerde, Kurndan rastgele bir sayfa alr
ve alan sayfadaki yedinci satrdaki ilk harfe baklarak kan harfin fal cetvelle-
rinde gsterilen anlamna gre yorum yaplr. Yine bu yntemin baka bir uygu-
lamasnda ise Kurn alr, sa sayfadaki Allah kelimesinin says tespit edilir.
kan say kadar sol sayfadan satr, yukardan aaya saylr. Bulunan satrn
ilk harfi dikkate alnr, fal cetvelinde harfin anlam bulunarak yorumlanr:
Aup el mushaf ho izzet eyle
Sayup yidinci satra dikkat eyle
Eger gelse elif satr evvelinde
Murdn dmenin bil baht elinde160
Beyitte de grld gibi elif harfinin gelmesi hayrl bir sonu olarak nite-
lendirilmektedir.
Kurn fallarnda kullanlan ikinci yntem ise seilmi baz ayetlerin yoru-
muna dayanmaktadr. Aye Duvarcnn yaymlam olduu Risle-i Falnme L
Cafer-i Sdk ve Tefelnme adl iki falnme bu konuda yazlm rnekleri ih-
tiva etmektedir.

6. Hurflik ve Kurn
Yaznn bulunmasyla birlikte insanolu tarafndan harflere ve rakamlara
zaman iinde kutsiyet atfedilerek baz srlarn bunlar iinde gizlendii dnce-
si bir inan hline gelmitir. Hemen her inan sisteminde yansmalar olan bu
inan, divan iirinde de kendisini gstermitir. lm-i hurf olarak nitelendirilen
bu anlayn sonucunda airlerimiz, harfleri bir mazmun olarak kullanmlar-
dr.161 Bunun sonucunda da harfler vastasyla ounlukla sevgilinin gzellik S
unsurlar ve n durumu ifade edilmeye allmtr: T
E
n zlfi cm kaddi elif ka nn imi M
16/2010
/2010
Dirsem nola o serv-i gl-endma cn dahi Karamanl Nizm (G. 109/2)162
Beyitten de anlalaca zere sevgilinin sa cim, boyu elif, ka ise nun
harfine benzetilmek suretiyle ikinci msradaki cn kelimesi teekkl etmitir.
Yine Karamanl Nizmye ait aadaki beyitte ise harfler verilmemi, ama
elem kelimesinden hareketle elif, lam ve mim sevgilinin gzellik unsurlarna

159
Mehmet Temizkan, Bir Kurn Fal, s. 71. (Son beyitte de vezinde bozukluklar bulunmaktadr.)
160
smet anl, XVI. Yzyl Divan iri Fedy ve Fal-nme-i Kurn- Azmi, U Fen-Edebiyat Fakl-
tesi Sosyal Bilimler Dergisi, S: 5, Bursa 2003, s. 171/172.
161
mil elebiolu, Harflere Dir, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, MEB Yay., stanbul 1988, s.
599.
162
Halk pekten, Karamanl Nizm, Hayat, Edeb Kiilii ve Divan, s. 229.
 228 Hakan YEKBA

tebih edilmitir. Elem kelimesindeki elif, sevgilinin boyunu; lam, san; mim
harfi ise azn temsil etmektedir:
Greli kmet zlf dehenn harflern
Ugradum frig zde yrrken eleme Karamanl Nizm (G. 104/4)163
Yine ayn benzetmelere dayal bir beyti Nect Beyde grmekteyiz:
Grnmeyeli kmet zlfnle dehnun
klarnun hlini sor kim elemi var Nect Bey (G. 205/4)164
Divan iirinde harflerle ilgili olarak bu ve benzeri rnekleri oaltmak
mmkndr.165 Divan iirinde harflerin kullanmna genel olarak baktmzda;
sevgilinin gzellik unsurlar, tasavvuf, fal, ebced hesab, elif-nmeler gibi dei-
ik ilgilerle kullanldn grmekteyiz.
Divan iirinde harflerin zellikle Kurn harflerinin kullanld alanlardan
biri de hurfliktir. Kkeni eski alara kadar uzanan ve harflerle saylarn kut-
sallna inanan, bunlara eitli sembolik anlamlar ykleyen Hurflik,166 siya-
setten edebiyata kadar uzanan bir izgide etkili olmutur. Fazlullah- Hurf ta-
rafndan kurulan bu inan sistemi, slm ncesi kaynaklarn yan sra
Kurndaki harflerden de etkilenmitir. Hurfliin btn din emirleri, hkm-
leri, Kurndaki yirmi sekiz harf ve Fazlullahn Cvidan-nmesindeki otuz iki
harften oluan bir merkeze oturmutur.167 Bu harfler esas alnarak eitli ta-
savvuf konular, namaz, oru gibi ibadetler, slmn emirleri ve yasaklar izah
edilmeye allmtr. Bu inantaki harflerin zelliklerini Ftiha Sresinden ha-
reketle yle zetleyebiliriz:168
Kurn, Arapadaki 28 harften meydana gelmitir. Fazlullhn Cvidn
ise Farsadaki 32 harften teekkl etmitir. Kurnda olmayan drt harfin yani
yerine getirilmitir. okunduu gibi yazlrsa drt harftir: Yani
bu harfin okunuunda; lam, elif, mim ve fe sesleri kullanlmaktadr. nsann
yznde yedi siyah hat vardr. ki ka, drt kirpik, bir sa. Bunlarn hatlar ve
S
T
yerleri hesaplannca on drt olur. Bunlar doutan gelen zellikler olduu iin
E ana hatlar eklinde isimlendirilir. Erkeklerde ergenlik anda ortaya kan yedi
M hat daha vardr: Sa ve sol yanlarda iki byk, iki sakal, iki burun hatlar, bir alt
16/2010
/2010
dudak altndaki hat. Bunlarn da hatlar ve yerleri hesaplannca on drt olur. Bu
hatlarn toplam 28 olur ve Kurnn 28 harfine tekbl eder. Ftiha Sresi,
Kurnn zdr ve yedi ayettir, yedi de ad bulunmaktadr. Bu sre yzdeki

163
Halk pekten, Karamanl Nizm, Hayat, Edeb Kiilii ve Divan, s. 224.
164
Ali Nihat Tarlan, Necat Beg Divan, s. 243.
165
Divan iirinde harflerle ilgili olarak yaplan almalardan bazlar iin bk: Dursun Ali Tkel, Divan
iirinde Harf Simgecilii, Hece Yay., stanbul 2003; mil elebiolu, Elif Harfiyle lgili Bz Edeb
Hussiyetler, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, MEB Yay., stanbul 1988, s. 607-624.
166
Hsamettin Aksu, Hurflik, TDVA, Cilt: 18, TDV Yay., stanbul 1998, s. 408.
167
Abdlbki Glpnarl, Hurflik Metinleri Katalou, TTK Basmevi, Ankara 1973, s.18.
168
Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk: Fatih Usluer, Hurufilik, Kabalc Yaynevi, stanbul 2009.
 Divan iirinde Kurn 229

yedi hata iaret etmektedir.169

Bu inann divan iirinde en nemli temsilcisi Seyyid Nesm olmutur. Hu-
rflie dair pek ok hususun, onun iirlerinde sistematik bir ekilde ifade edil-
diini grmekteyiz.170 Divannn neredeyse her manzumesinde bir ekilde Hur-
flikten bahseden Seyyid Nesm, birok yerde sevgilinin gzellik unsurlarn
harflerle balantl olarak ifade etmitir. Bu yzdendir ki Kurndaki birok aye-
ti telmih ve iktibas yoluyla kullanmtr. Bu ynyle Seyyid Nesm bir Kurn a-
iridir.171
Nesm, Mustafa nverin deyimiyle iirlerinde bir nevi Kurn tefsiri yap-
makta ve kendince dikkat ekici ayet, kavram ve kelimelere Hurflik kyafetle-
rini giydirmekte, sunduu ar yorumlarla ilgili Kurn karmlarla kendi mez-
hebini desteklemektedir. Bu erevede nver, Nesmnin divannda 703 ayet
ve srenin, iktibas veya telmih yoluyla kullanldn tespit etmitir.172
Bu balamda Kurnn Hurflik inan dorultusunda kullanlmasna
Seyyid Nesmnin iirlerinden birka rnek vermek istiyoruz:
y yzn inn fetehn iy cemln ftiha
y boyun n kl tebrek geldi sidre mnteh173
Kanla kirpiin vahyi bana geldi v bildirdi
Ki sensin ar ile krs yzn yazs Kurndr (G. 58/5)174
Seba-hn hfza sordum ki kan ile gzn
Hak ile btl fark edici Furkn dediler (G. 86/8)175
Kurndr anun sreti aydur Nesm ek deil
Mnkir eger yok der ise u mushaf u tefsrimiz (G. 193/13)176
Mushaf- Hakdr yzn man iinde b-hlf
Zlf ka u kirpigindir ol kitbn hatlar (G. 454/15)177

Yzndr kble-i mn kanla kirpiin Kurn S
Budur ol mkili yet ukli b-zebn etti (G. 404/6)178 T
E
Kirpiin ka u zlf ruh-srn M
16/2010
/2010

169
Abdlbki Glpnarl, Hurflik Metinleri Katalou, s. 18.
170
Mustafa nver, Huruflik ve Kurn, Fecr Yaynevi, Ankara 2003, s.152.
171
Mustafa nver, Huruflik ve Kurn, s. 171.
172
Mustafa nver, Nesmnin iirlerinde Kurna Referans Sorunu, OMFD, S: 24-25, 2007, s.
124-126.
173
M. Fatih Kksal, Seyyid Nesmnin Yaymlanmam iirleri, s. 90.
174
Hseyin Ayan, Nesm Divan, Aka Yay. Ankara 1990, s. 111.
175
Hseyin Ayan, Nesm Divan, s. 127.
176
Hseyin Ayan, Nesm Divan, s. 194.
177
Hseyin Ayan, Nesm Divan, s. 358.
178
Hseyin Ayan, Nesm Divan, s. 324.
 230 Hakan YEKBA

Hak kelmdr oku Kurn (G. 430/3)179

Sretin Mushafdr ey cn presi
Lutf u hsn ol Mushafn s-presi (Tuyu 304)180

SONU

Din, btn toplumlarda sadece uhrev hayat deil dnyev hayat da etkile-
yen nemli bir faktr olmutur. Bu yzdendir ki btn dinler; siyaseti, kltr,
sosyal hayat ve sanat dorudan veya dolayl olarak etkilemitir. yleki bu etki-
lenmeye sanat asndan bakldnda dinin, sanat ve edebiyatn kayna oldu-
u birok aratrmac tarafndan kabul edilmitir.
Bu balamda slmiyet zellikle Kurn- Kerm vastasyla kendi mntesip-
lerinin oluturmu olduklar edeb anlaylar dorudan etkilemitir. Kurn,
hem syleyi gzellii hem de muhtevas bakmndan zellikle divan airleri iin
bitmez tkenmez bir kaynak olmutur. Divan airleri, Kurnn muhtevasn y-
le ok ve etkili kullanmlardr ki, beyit ve msralar ou zaman Ahmet Hamdi
Tanpnarn ifadesiyle Hamdullah yazmas bir Kurn sayfasn hatrlatmakta-
dr.181
Yazmzda; Kurn ayetlerinin telmih veya iktibas yoluyla kullanm, Kurn
kssalarnn edeb trlere kaynaklk etmesi, manzum ayet ve sre tercmeleri,
besmelenmeler, falnmeler ve Kurn harflerinin eitli yansmalar eklinde
balklar hlinde incelemeye altmz bu etki, Kurnn edebiyatmzdaki ye-
rini ve nemini gstermesi bakmndan dikkate deerdir.
Kaynaka
Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri, kinci Kitap, (hzl: Kazm Arsam, Duygu
Arsan Gney), Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1995.
AKKAYA, Hseyin, Osmanl Trk Edebiyatnda Sleyman Peygamber ve emseddin
Sivsnin Sleymniyyesi, Harvard niversitesi 1997.
AKSU, Hsamettin, Hurflik, TDVA, Cilt: 18, TDV Yay., stanbul 1998, s. 408-412.
AKYZ, Kenan, vd., Fuzl Divan, Aka Yay., Ankara 2000.
S ALPARSLAN, Ali, Kitbe, TDVA, Cilt: 26, Ankara 2002, s. 76-81.
T ARSLAN, Mehmet, Bursal ffet Divan, Kitabevi Yay., stanbul 2005.
E ARSLAN, Mehmet-AKSOYAK, . Hakk, Hamet Klliyat, Dilek Matbaaclk, Sivas 1994.
M AYAN, Hseyin, Nesm Divan, Aka Yay. Ankara 1990.
16/2010
/2010
AYDEMR, Abdullah, slm Kaynaklara Gre Peygamberler, TDV Yay., Ankara 1996.
AYDEMR, Yaar, Ravz Divan, Birleik Kitabevi, Ankara 2007.
AYDIN, Mehmet, Fal, TDVA, Cilt: 12, TDV Yay., stanbul 1995, s. 134-138.
BANARLI, Nihat Smi, Resimli Trk Edebiyt Tarihi, MEB Yay., stanbul 1998.
CANPEK, M. emseddin, Klliyt- ems (Divn- Hadkatl-Men), (hzl: Orhan Bilgin), s-
tanbul 1990.
ELEBOLU, mil, Trk Edebiyatnda Manzum Din Eserler Eski Trk Edebiyat Aratrma-
lar, MEB Yay., stanbul 1998, s. 348-365.
ELEBOLU, mil, Harflere Dir, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, MEB Yay., stanbul

179
Hseyin Ayan, Nesm Divan, s. 341.
180
Hseyin Ayan, Nesm Divan, s. 434.
181
Ahmet Hamdi Tanpnar, 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 1997, s.
18.
 Divan iirinde Kurn 231

1988, s. 599-606.
DEREL, zeyir, Cafernin Hayat, Eseri, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkitli Metni, Yaym-
lanmam Doktora Tezi, P Sosyal Bilimler Enstits, Denizli 2003.
DORUL, mer Rza, Mehmed kifin Hayat, Safahat, nklap ve Aka Yay., stanbul 1977.
Dukgin-zde Talcal Yahy Bey, Gencine-i Raz, Manisa Halk Ktphanesi, 45 Hk 2707,
2b-4a.
DURAN, Hamiye, Besmele Tefsiri, Hnkr Hac Bekt- Vel, TDV Yay., Ankara 2007.
DUVARCI, Aye, Trkiyede Falclk Gelenei ile Bu Konuda ki Eser: Risle-i Falname Cafer-i
Sdk ve Tefelnme, KBY, Ankara 1993.
EL-FARK, smil Rci-EL-FARK, Luis Lma, slm Kltr Atlas (ev. M. Okan Kibarolu,
Zerrin Kibarolu), nklab Yay., stanbul 1997.
ELOT, Thomas Stearns, Edebiyat zerine Dnceler (ev. Sevim Kantarcolu), KTBY, An-
kara 1983.
EMNOLU, Emin, Destn- Ysuf, IQ Yay., stanbul 2008.
ERSOYLU, Halil, Fal, Falname ve Bir iek Fal (Der Aksam- Ezhr), Edebiyat Fakltesi Ba-
smevi, stanbul 1997.
ERTAYLAN, . Hakk, Trk Dilinde Yazlan lk Ysuf ve Zelha, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi,
C. III, S: 1, 1948, s. 211-230.
GLPINARLI, Abdlbki, Hurflik Metinleri Katalou, TTK Basmevi, Ankara 1973.
GLDA, Ayhan, Halilname, KBY, Ankara 1996.
GLHAN, Abdlkerim, Hakan Mehmed Bey Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii ve Divannn
Tenkidli Metni, G Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 1996.
PEKTEN, Halk, Karamanl Nizm, Hayat, Edeb Kiilii ve Divan, Sevin Matbaas, Anka-
ra 1974.
KALKIIM, Muhsin, eyh Glb Dvn, Aka Yay., Ankara 1994.
KISAKREK, Necip Fazl, ile, Byk Dou Yay.stanbul 1996.
KKSAL, M. Fatih, Klsik Edebiyatmz simlendirme Meselesi, Klsik Trk iiri Aratr-
malar, Aka Yay., Ankara 2005, s. 11-28.
KKSAL, M. Fatih Kksal, Seyyid Nesmnin Yaymlanmam iirleri, Trk Kltr ve
Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi, S: 50, 2009, s. 77-135.
KPRL, Fuad, Edebiyat Aratrmalar, TTK Yay., Ankara 1999.
KPRL, Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, Aka Yay., Ankara 2004.
KSE, Bnyamin, eyh Ali ehsvarolu (eyh Efendi) ve Riyzl-Gufrn (Tefsir-i Ysn-i
erf) Adl Mazum Eserinin Tenkitli Metni), Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, M Sos-
yal Bilimler Enstits, stanbul 2005.
Kurn- Kerim Meli, (hzl: Halil Altunta, Muzaffer ahin), DB Yay., Ankara 2009.
KK, Sabahattin, Bk Dvn, TDK Yay., Ankara 1994.
LEVEND, Agh Srr, Divan Edebiyatnda Hikye TDAY Belleten, Ankara 1967, s. 71-117.
LEVEND, Agh Srr Levend, slm Edebiyatn Esaslar ve Kaynaklar, TDAY Belleten,
1971, s. 159-194.
LEVEND, Agh Srr, Din Edebiyatmzn Balca rnleri, TDAY Belleten, 1972, s. 35-80.
LEVEND, Agh Srr, Divan Edebiyatnda Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, S
Enderun Kitabevi, stanbul 1984. T
LEVEND, Agh Srr Levend, Trk Edebiyat Tarihi, Cilt: 1, TTK Basmevi, Ankara 1988. E
MACT, Muhsin, Erzurumlu Zihn Divan, KBY, Ankara 2001. M
MENG, Mine, Mesh Dvn, AKM Yay., Ankara 1995. 16/2010
/2010
MERMER, Ahmet, Karamanl Ayn ve Dvn, Aka Yay., Ankara 1997.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Cilt: I, MEB Yay., s-
tanbul 2004.
PORCHE, Franois, Lev Tolstoy Byk Yazarlar (ev. hsan Akay) stanbul 1970, s. 117-
128.
READ, Herbert, Sanatn Anlam (ev: Gner nal, Nuin Asgari), Trkiye Bankas Kltr
Yay., stanbul 1974.
SEVG, Ahmet, Merdm, Tuhfetl-slm, Seluk niversitesi Basmevi, Konya 1993.
SEVG, Ahmet, Oku-zdenin Manzm Krk yet Tercmesi, S Trkiyat Aratrmalar
Dergisi, S: 1, Konya 1994, s. 145-155.
SEVG, Ahmet, Molla Cmnin Besmele erhi ve Trk Edebiyatna Tesirleri, S Trkiyat
Aratrmalar Dergisi, S: 5, 1999, s. 1-50.
Seyyid Kutub, Kurnda Edeb Tasvr (ev. Sleyman Ate), Hilal Yay., Ankara 1969.
SEZER, Sennur, Osmanlda Fal ve Falnameler, Milliyet Yay., stanbul 1998.
kir Ahmed Paa, Tertb-i Nefis, stanbul 1269.
 232 Hakan YEKBA

ANLI, smet, XVI. Yzyl Divan iri Fedy ve Fal-nme-i Kurn- Azmi, U Fen-Edebiyat
Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, S: 5, Bursa 2003, s. 161-178.
TARLAN, Ali Nihat, Zt Divan, Cilt:I, Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1967.
TARLAN, Ali Nihat, Necat Beg Divan, Aka Yay., Ankara 1992.
TARLAN, Ali Nihat, Hayl Divan, Aka Yay., Ankara 1992.
TARLAN, Ali Nihat, Ahmet Paa Divan, MEB Yay., stanbul 2005.
TANPINAR, Ahmet Hamdi, 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul
1997.
TEMZKAN, Mehmet, Bir Kurn Fal, Milli Folklor, S: 74, 2007, s. 70-74.
TOPRAK, Burhan, slm Sanatlarnn Felsefesi, Din ve Sanat, Shulet Kitabevi, stanbul
1937.
TULUM, Mertol TANYER, M. Ali, Nev Divan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay.,
stanbul 1977.
UZ, zkan, Sabr Dvn, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, YY Sosyal Bilimler Enstits,
Van 2009.
UZUN, Mustafa, Besmele, Kltr ve Edebiyat, TDVA, Cilt: 5, stanbul 1992, s. 538-540.
NVER, smail, skender, Edebiyat, Cilt: 22, TDVA, TDV Yay., stanbul 2000, s. 557-559.
NVER, Mustafa, Huruflik ve Kurn, Fecr Yaynevi, Ankara 2003.
NVER, Mustafa, Nesmnin iirlerinde Kurna Referans Sorunu, OMFD, S: 24-25,
2007, s. 119-134.
ZGR, Tahir, Fehm-i Kadm, Hayat, Sanat, Dvn ve Metnin Bugnk Trkesi, AKM
Yay., Ankara 1991.
WELLEK, Rene-WARRENAustin, Edebiyat Biliminin Temelleri (ev. Ahmet Edip Uysal), KTBY,
Ankara 1983.
YAZAR, lyas, Kn Dvn, Libra Yay., stanbul 2010.
YAZIR, Elmall M. Hamdi, Hak Dni Kurn Dili, Aka Yay., Ankara 1995.
YILDIZ, Alim, Feny Cennet Efendi Dvn, Cumhuriyet niversitesi Yay., Sivas 2010.
YKSEL, Hasan-DELCE, H. brahim-AKSOYAK, . Hakk, Eski Anadolu Trkesine likin Bir
Metin slmnin Mesnevsi, Dilek Matbaaclk, Sivas 1996.
ZEBD, Z. A., Sahih-i Buhr Muhtasar Tecrid-i Sarh Tercemesi, (ev: Ahmed Naim), Cilt:
12, DB Yay., stanbul 1978.

S
T
E
M
16/2010
/2010