Heath W.

Lowry
N)

E r k en D n em U3
OJ
OSMANLI DEVLETNN YAPISI </
7T

STANBUL BLG NVERSTES YAYINLARI

'"Sv

S A - '1

^ J11r_r ,;
....
urrnxijj"j'u jv > rL rrx jjin x t
. v .,.ajj s;
H eath W. Low ry, 1993 ylndan bu yana Princeton niversitesinde O sm anl ve M odern Trk
A ratrm alar K rs s nde A tatrk Profesr olarak grev y apm aktadr. ncesinde, 1973-1980
dnem inde, Boazii niversitesi bnyesinde Tarih Blm nn kurucu yesi ve 1980-1983 yl
larnda H arvard niversitesinin W ashington, D .C .de yer alan D um barton O ak s A ratrm a K
tphanesi ve A rivinde Kdem li A ratrm a Grevlisi olarak grev alm tr. Lovvry, 1983 ile 1993
yllar arasn da, W ashington, D .C .deki T rk Etdleri Enstitsn kurm u ve ynetm itir. H a
lihazrda, Princeton niversitesindeki grevinin yansra, Baheehir niversitesi M tevelli H e
yetine D anm anlk y apm aktadr ve O sm anl A ratrm alar dergisinin /The Jo u rn a l o f O ttom an
Studies] neir heyetinde [Editorial Board] grev yapm aktadr.
Y azarn daha nce yaynlanm eserleri arasn da: Trabzon ehrinin slm lam a ve Trkle
m esi, 1 4 6 1 -1 5 8 3 , stanbul (Boazii niversitesi), 1981 [Trke basm | ve stanbul (Isis Y ayn
lar) 2 0 0 9 [ngilizce basm ]; Continuity an d C hange in L a te Byzantine & E arly O ttom an Soci-
ety [A. Bryer ve ark. ile birlikte] Birm ingham , ngiltere ve W ashington, D .C . (Birm ingham ni
versitesi ve D um barton O ak s), 1 9 8 6; Fifteenth Century O ttom an Realities: Christian P easan t L i
fe on the A egean Islan d o f Lim nos, stanbul (Eren Y aynlar), 2 0 0 2 ; O ttom an Bu rsa in Travel
A ccounts, B loom in gton, Indiana (Indiana niversitesi: O tto m an & M odern T u rkish Studies
Publications), 2 0 0 3 ; The N atu re o f the E arly O ttom an State, Albany (State University o f N ew
Y ork Press), 2 0 0 3 ; Studies in D efterology: O ttom an Society in the Fifteenth & Sixteenth Centu-
ries, 2. Basm , stanbul (Isis Y aynlar), 2 0 0 6 ; D efterology Revisited: Studies on S '1 & 16,h Cen
tury O ttom an Society, stanbul (Isis Yaynlar), 2 0 0 8 ve Turkey & I: An O ngoing A ffair [Book
I. The Bereketli Years, 1 9 6 4 -1 9 6 6 ] (Sregelen B ir liki: Ben ve Trkiye [1. K itap. Bereketli Yl
lar, 19 6 4 -1 9 6 6 ]), stanbul, Trkiye ve Eden, South D ak o ta (itlem bik ve N ettleberry), 2 0 0 8 ,
yer alm aktadr.
Baheehir niversitesi tarafndan (ngilizce ve Trke basm lar ile) yaynlanm olan en son
eserleri ise: O sm anl D nem inde Balkanlarn ekillenmesi, 1 3 5 0 -1 5 5 0 : Kuzey Y unanistann Fe
tih, Yerleme ve A lty ap sal G eliim i'dir. stanbul (Baheehir niversitesi Y aynlar), 2 0 0 8 ve
O sm anllarn Ayak zlerinde: Kuzey Yunanistan M ukaddes M eknlar ve M im ar Eserleri Aray
Yolculuklar, stanbul (Baheehir niversitesi Y aynlar), 2 0 0 9 .

STANBUL BLG NVERSTES YAYINLARI

H e a t h W . Lo v v r y
ERKEN DNEM OSMANLI DEVLETNN YAPISI
EVREN KIVAN TANRIYAR

T h e Na t u r e of the Ea r l y O t t o m an St a t e

St a t e U n iv e r s it y of N ew York

BU KTAP DONALD QUATAERT EDTRLNDE, SNY'NN ORTADOU NUN

T o p l u m s a l v e E k o n o m ik T a r I h I s e r Is I n d e n y a y in l a n m i t ir .

Fi r s t Pu b l i s h e d by S t a t e U n iv e r s it y of N e w Y o r k , 2003, N ew Y ork

s t a n b u l B I l g I n v e r s It e s I Y a y i n l a r i 2 8 4
T a r Ih 31

ISBN 978-605-399-119-9

Ka p a k B u r s a 'n in k u a t ilm a s in i g s t e r e n b Ir m n y a t r .

1. B a s k i s t a n b u l, O c a k 2 0 1 0
2. B a s k i s t a n b u l, Tem m uz 2 0 1 0

B l g l e t I I m G r u b u Y a y in c il ik M z k Y a p im v e H a b e r A ia n s i L t d . t I.
Y a z i m a A d r e s I: n n C a d d e s i , N o : 43/A K u t e p e I l I 3 4 3 8 7 s t a n b u l
T e le f o n : 0 2 1 2 311 52 5 9 - 3 1 1 52 6 2 / F a k s : 0 2 1 2 2 9 7 6 3 14

www.bilglyay.com
E - p o s t a y a y in @ b ilg iya y .c o m
D a itim d ag itim @ b ilg iya y.c o m

YAYINA HAZIRLAYAN YCEL DALI

Ta s a r im M eh m et U lu s e l
D I z g v e Uy g u l a m a M a r a t o n D Izg Iev!
DO z e l t RemzI A b b a s
D Iz n B o r a B o z a t li
Ba s k i v e C Il t S e n a O f s e t A m b a la j v e M a t b a a c ilik S a n . T lc . L td . tI.
L I t r o s Y o lu 2. M a t b a a c ila r STES B B lo k K a t 6 N o : 4 N B 7 -9 -1 1 T o p k a p i s t a n b u l
T e le f o n : 0 2 1 2 6 1 3 0 3 21 - 6 1 3 3 8 4 6 / F a k s : 0 2 1 2 6 1 3 3 8 46

stanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data

stanbul Bilgi niversitesi Ktphanesi Kataloglama Blm tarafndan kataloglanmttr.

Lovvry, Heath W., 1942-

Erken Dnem Osmanl Devletinin Yaps / Heath W. Lovvry, eviren Kvan Tanryar.
nd ed.
p. cm.
Indudes bibliographical references and index.
ISBN 978-605-399-119-9 (pbk.)

1. TurkeyCivilization. 2. TurkeySocial Conditions. 3. TurkeyHistory.

I. Title. II. Tanryar, Kvan.
DR432.L69 E7519 2009
 ERKEN DNEM
OSMANLI DEVLETNN
YAPISI

EVREN
K iv a n Ta n r iy a r
indekiler

vii Teekkr
Giri
5 BRNC B L M Sregelen Tartm a

17 KNC B L M Witteki Yeniden Dnmek:

Ahmedinin skendernm esi'ni Kullanma Biimi
35 N C B L M W itteki Yeniden Dnmek:
1337 Bursa Kitabesini Kullanma Biimi
49 D R D N C B L M G az ve Gazi Terimleri
Erken Dnem Osm anllara N e fade Etmi Olabilir?
61 BENC B L M Yeni Bir Aklamaya D oru

105 A LT IN C I B L M 15. Yzyl Osmanl m paratorluunda

Hristiyan Kyl Hayat
127 YED N C B L M Osmanl Senkretizminin Son Safhas:
Bizans-Balkan Aristokrasisi yelerinin
Osmanl Ynetici Sekinlerine Dhil Edilmesi
143 SEKZN C B L M Erken Dnem
Osmanl Devletinin Yaps
157 Sonu

159 Ekler
161 Ek 1: Wittekin 1337 Bursa Kitabesinde Orhana thaf Edilmi
Unvanlarn Okumas ile Kaydedilmi Gerek Unvanlarn
Karlatrmas
162 Ek 2:14. Yzylda ve 15. Yzyl Banda Osmanl Hanedanlnn
Kulland Unvanlar
165 Ek 3: 14.-15. Yzylda Osmanl Hanedanlnda
E ve Annelerinin Etnik Kkeni
166 14.-15. Yzyllarda Osmanl Hanedanl ehzadelerinin
Elinde Bulundurduu Beylerbeylikleri

169 Kaynaka
179 Dizin
Belgeler

39 Belge 1: Orhan Gazi 1337 Bursa ehadet Cmii Kitabesi

53 Belge 2: II. Bayezidin Gazilere 1484 Moldavya Seferi ars
57 Belge 3: II. Mehmedin Aknc Yazdrmak in kard 1472 Hkm
67 Belge 4: Gazi Evrenosun 1417 Tarihli Yenice-i Vardar Mezarta
69 Belge 5: II. Bayezid Tarafndan Mihalolu Ali Bey Adna
karlm 1391 Bitii (Sultan Tarafndan karlan Belge)
81 Belge 6: Orhan Gazinin 1324 Mekece Vakfiyesi

93 Belge 7: 1360 znik Vakfiyesinde Orhan Gazi in

Kullanlm Unvanlar
95 Belge 8: Orhan Gazinin 1360 znik Vakfiyesinde
Sleyman Gazi in Kullanlm Unvanlar
97 Belge 9: 1365 Bursa Vakfiyesinde I. Murad in Kullanlan Unvanlar
98 Belge 1 0 :1. Muradn 1365 Tarihli Vakfiyesinin ahit mzalar Listesi

Tablo

132 Tablo 7.1: Osmanl Vezir-i zamlar (Sadrazamlar), 1453-1516

 Teekkr

H azrlanma srecinde bu kitapta farkl farkl meslekta, renci ve arka

dalarn bilgisinden faydalanld. Hepsine teekkr ederken, onlar a
lmann son hali iin zerlerine alacaklar sorumluluktan muaf tutuyorum.
Her trl kusur sadece ve sadece bana aittir. Princetonda meslektalarm Mi-
chael Cook ve Norman Itzkowitz daha nceki taslaklar okudular ve stne
yorum yaptlar. Hossein Modaressi ve Negin Nabavi ise okuma, oluturma
ve 1337 Orhan Gazi Mekece Vakfiyesinin evirisinde yardmc oldular. ki
rencim Baki Tezcan ve Nenad Filipovic de faydal neriler getirdiler.
Daha nceki taslaklar okuyan ve stne yorum yapan arkadalarm
arasnda Rifaat Ali Abou El-Haj, Giles Constable, Oktay zel ve Kemal S-
lay da var. zellikle iki eski hocam Andreas Tietze ve Halil nalcktan birok
deerli tavsiye aldm. Her ikisi de zamanlarn ayrma ve Osmanlya dair an
siklopedik bilgilerini aktarma konusunda cmert davrand.
Bu eserin eitli blmlerini dinledikten sonra, sk sk ynelttikleri ze
kice soru ve yorumlarla beni konu zerinde yeniden dnmeye ve yaklam
m yeniden ekillendirmeye iten Columbia, Indiana, Boazii ve Bilkent
niversitesindeki dinleyicilere duyduum minnettarl belirtmekten mem
nuniyet duyarm.
Son olarak, her almann ortaya kma srecinde olduu gibi, yaza
rn ailesi kitabn geliiminin her aamasn paylayor. Eim Demet ve yakn
larda doan torunumuz Alize bana destekleri ve sevgileriyle ilham verdiler.
 Giri

C emal Kafadarm Betveen Two Worlds: The Construction o f the Otto

man Statenin1 [ki Dnya Arasnda: Osmanl Devletinin Oluumu]
1995te kmasyla birlikte, Paul Wittekin ge bir dneminde, 1938 senesin
de Rise o f the Ottoman Empire2 [Osmanl mparatorluunun Douu] ya
ymlamasndan bu yana yer yer artan yer yer azalan tartma yeniden alevlen
di. Sz konusu olan, Osmanl Beyliinin domasna, bymesine ve sonun
da Osmanl mparatorluuna dnmesine (yakl. 1299-1923) sebep olan
faktrlerle ilgili temel soruydu. slmiyet, ilk Osmanl hkmdarlarnn ve
onlara katlanlarn kltrel ve medeni kklerinde, oynadysa nasl bir rol oy
namt? Baka ekilde ifade etmek gerekirse erken dnem Osmanllar insan
lar sancaklarna ekmeyi nasl baarmt? Yerel Bitinya Hristiyanlarnn
Osmanl idare eklinin oluumundaki rol neydi? Fethedildikleri iin mi yok
sa kendilerini yeni bir harekete katlrken grmek istedikleri iin mi Osmanl
davasna katlmlard? Ksacas, 14. yzyl kaynaklar bu sorular deerlen
dirmede yetersiz kaldnda bu dnemden sonra yazlm belgeleri zamanda
geriye giderek 14. yzyla yanstabilmemizin meru bir yolu var myd?
Paul Wittekin bu sorunlara ve bu sorunlarla ilgili sorulara cevab, Ga
zi Tezini ileri srmek oldu. Tez, en basit ekliyle, Osmanllarn (Anadoluda

1 Cemal Kafadar, Betveen Tu/o Worlds: The Construction o f the Ottoman State (Berkeley, 1995).
2 Paul Wittek, The Rise o f the Ottoman Empire (Londra, 1938) [Trkesi iin, bkz. Paul Wittek,
Osm anl m paratorluunun D ouu, ev. Fatmagl Berktay, (stanbul: Pencere Yaynlar), 2.
Bask, Eyll 2000.
ayn dnemde varlk gstermi ok saydaki Mslman beyliin arasnda bir
tek onlarn) en sonunda gl bir imparatorluk kurduu olgusunu aklayan,
onlar harekete geiren gcn din olduu fikrini ortaya atan bir aklamayd.
slmiyet, giderek daha ok sayda insan Osmanl sava makinesine eken
mknatst. Kurulu dnemindeki birincil hedefleri gaz ya da cihadt.
Wittekin szleriyle,

M u h a m m e d in d ininin galip lerin d en o lu a n , b ir G az i cem aatiy d iler, c iv ar

la rn d a k i k firle rle m cad ele etm eye ken din i a d a m , M sl m a n ar-sa v a -
la rn d a n o lu a n bir c e m a a t.3

Wittek, gaz ya da cihad temasnn 14. yzylda Osmanl Devletinin

zsel ierii ve hatta raison detre'i olduunu bunun dndaki birok eserin
de vurgulamaya devam etti. zellikle, ayn sene Mart 1938de Sorbonneda
verdii iki seminerden sonra De la defaite dAnkara la prise de Constanti-
nople [ Ankara Bozgunundan Konstantinopolisin Alnna Kadar] ady
la yaymlanacak olan makale buna bir rnektir.4
Neredeyse tm Batl Osmanl tarihi rencileri Wittekin Gazi Teziyle
bymt ve gemi kuan tezi rten eserler klliyat bir gsterge ise,
adalarmn ou (ben dhil) onun Rise of the Ottoman Empire'm brak
m olduu izle bir derdi vard ve Osmanl almalarnn emekledii bu alan
da hl derdi var. Wittekin n ve etkisinin bu eserine dayanmas ve eserin
de tarz ve ierik asndan bu alanda esasen bulunduu katklardan farkl bir
katkda bulunuyor olmas biraz paradoksaldr. Gcn usta bir filolog olma
sndan alyordu, yine de onunla en ok anlan bu eseri filolojik analiz gcn
den ziyade daha geni ve daha speklatif olan tarihsel sentez ve yorumlama
alanna kayyordu.
Batan sylememe izin verin: Wittekin Rise of the Ottoman Empiremu
getirilen itirazlarla giderek byyen klliyat, eserin temel nermesinden ra
hatszlk duyan hibir akademisyenin imdiye kadar tutarl bir alternatif ge
litirmeyi baaramadn aka gsteriyor. Bu eksiklik byk ihtimalle itiraz
edenlerin ounun soruna Wittekin oluturduu parametrelerden yaklayor
olmasndan kaynaklanyor. Osmanlnm gelimesini aklarken slmiyetin
temel bir faktr olduunu satr aralarnda kabul ettikleri aa kyor. Bu a

3 Wittek, Rise o f the Ottoman Empire (1938), s. 14-15 ve 43.

4 Wittek, De la defaite dAnkara la prise de Constantinople , Kevue des etudes islamiques 12
(1938), s. 1-34. zellikle bkz. s. 3 ve 28.
lma, soruna retrospektif deil prospektif bir yaklam getirmeyi amalyor,
yani Osmanl gelimesinin kurulu aamas hakknda gelitirilecek yeni bir
kavrayn parametrelerini 14. ve 15. yzyln gnmze kalm en erken kay
naklarn arayp tarayarak ve anlaymz onlar zerine oturtarak ekillendir
meye alyor.
Bu almann ilk sayfalarnda ksaca tartmann bandaki aamala
r gzden geirirken Wittekin argmann, yani Osmanlnn domasn sa
layan g gazayd (Hristiyan komularna kar slmiyeti yaymak) iddias
n dayandrd iki kant tartyorum: erken 15. yzyl airi Ahmedinin
Trke bir eseri ve ilk Osmanl bakenti Bursada muhafaza edilmi, 1337
senesinden eski bir ta kitabenin Arapa metni. Bu yeni bir yaklam deil.
Esasen Yunanl bir akademisyen, George Arnakis, ge bir dneminde, 1947
senesine ait bir kitabnda Wittekin bu iki kaynaa ok fazla dayanmasn5
sorgulamt. Ronald Jennings de ge dneminde Some Thoughts on the
Gazi Thesis [ Gazi Tezi zerine Baz Dnceler ] adl makalesinde bunu
sorgulamt.6 Ancak, ne Arnakis ne de Jennings (hatta bu konuyu aan di
er akademisyenler de) Wittekin hem destan hem de kitabe kullanmnda
sorunlu eyi vurgulayan bir analiz sundular. Bu alma, yeni bir balamsal
okumayla Wittekin bu kaynaklar kullanma biiminin ve kaynaklar zerin
den getirdii yaklamn varsaymlarnn son derece hatal olduunu gster
meyi amalyor.
Bu yzden, gnmze kalm, bilinen 14. yzyl Osmanl kaynaklar
na odaklanyor ve zellikle bunlar erken dnem Osmanl tarihinin ilk nem
li admlaryla, yani, (seyahatnameler, gnmze kalm 14. ve 15. yzyl Os-
manl belgeleri, kitabeler ve Bizans ve erken Osmanl tarih anlatlarna daya
narak) 1326da Bursann fethiyle ve akabinde Osmanl egemenliinin ilk yz
senesinin tarihiyle ilintilendiriyorum. Amacm, bu devletin ortaya kn
aklayabilecek faktrlerden bazlarna ek olarak, bu soruya k tutacak yeni
bir hipotez gelitirmek.
ki vaka almasndan yararlanacam: a) 15. yzylda Hristiyan
kyl hayatnn analizi; ve, b) Osmanl ncesinden o dneme gelen Bizans-
l ve Balkan aristokratlarnn Osmanl idari mekanizmasnn altnda toplan
ma biiminin incelenmesi. Bunun zerine, Wittekin dine dayal aklamas
nn erken dnem Osmanllarn karlkl etkileim temelli, ortak yaamsal

5 George Arnakis, H oi protoi othmanoi (Atina, 1947).

6 R. C. Jennings, Some Thoughts on the Gazi Thesis , Wiener Zeitschrift fr die Kunde Des Mor-
genlandes 76 (Viyana, 1986), s. 151-161.
ya da ok dinli mahiyetine dayanan bir aklamayla yer deitirmesi gerek
tiini iddia edeceim, yani slmi temelli olmaktan ziyade herkese ak bir
ganimet konfederasyonu ilevini grdklerinin altn izen bir yaklam su
nacam.
Son olarak, Osmanl idare eklinin ilk iki yz senelik kkenleri ve bu
zaman zarfndaki geliimini aklamada alternatif bir yol izeceim.
 BRNC BLM

Sregelen Tartma

B yle bir analize girimeden nce, Wittekin ve tezinin alevlendirdii tar

tmaya ksaca gz atmak faydal olabilir. nk Wittek de yaltlm bi
imde yaamyordu. Kendi Gazi Tezinde kendisinden yaklak 20 sene nce
ortaya atlm bir teze cevap veriyordu. Daha nceki dneme ait bu tartma
nn admlar u ekilde zetlenebilir:
1916da Herbert Gibbonsn The Foundation o f the Ottoman Empire' -
mn [Osmanl mparatorluunun Kuruluu) yaymlanmas atlan ilk ta oldu.
Gibbons (Osmanlca bilmek gibi bir arts olmadan), Osmanllarn ihtida et
mi Yunanistan ve Balkan Slavlarmn Trk halklar ile karmasyla olumu,
yeni bir rk olduunu gstermeye alt.1 Karmaya devam etmelerinde
Hristiyan esinin dier elerden ok daha nemli bir etkisi olmutu. Bu
yeni rk oluumunun Bizans ynetim gelenekleri slmiyet kisvesi altnda
devam etmesini saladm iddia ederek, Osmanlnn gelimesine aklama
getiriyordu. Yani Osmanllar, Bizans geleneklerinin ve Bizans idari pratikleri
nin varisi olduklarndan (16. yzyln banda Arap dnyasn fethetmeye
balayana kadar), bir nevi slm-Bizans karm olarak varln srdrmeye
devam etmiti. Bu yorumun alt satrlarnda gl Osmanl mparatorluunun
saf Trk-Mslman kklerinden ortaya kamayaca ve bu yzden kkeni
nin Bizans-Hristiyan olmas gerektii inanc vard. Dahas, bu yeni alam
bir arada tutma ilevini gren eyin slm dini olduunu vurgulad. Son ola

1 Herbert A. Gibbons, The Foundation o f the Ottoman Empire (Oxford, 1916). zellikle bkz. s. 27
ve 49.
rak, Osmanlnn baarsnn sebeplerine bakmaya giriildiinde, ilk nce sk
sk yaplan ve her taraf asndan ykc sonular olan i savalara yol aan
Bizans hanedan kavgalar gibi bir dizi evre faktrden yararlandklar gere
ine odaklanlmas gerektiini iddia etti. Ksacas, baarmaya mahkmdular
nk hem vahi Asyal kan ile Avrupa halk n birbirine karan stn
bir rktan geliyorlard hem de idari adan Bizans silsilesinden gelerek, onla
rn halefleri oluyorlard.2
Gibbonsn eseri, yaymlandktan sonra bir sene ierisinde, iki Osman-
l tarihisinden hem dolayl hem dolaysz iki eletiri ald. Birincisi, 1922 sene
sinde Trk akademisyen M. Fuat Kprlden gelmiti. Uzun bir almasn
da Gibbonsn muhakemesinin Osmanl idari mekanizmasna Bizans kkeni
yerletirme ksmn reddediyordu.3 Aslnda Alman Osmanl tarihisi Franz
Babinger4 tarafndan, daha erken dnemde yazlm olan bir makaleye atfta
bulunan bu eserde erken dnem Osmanlnn kurumsal kkenlerinin Seluk
lu ve lhanl seleflerine dayand baaryla gsteriliyordu.5 Bu ekilde, Os-
manllarn kltrel adan bir devlet yaratacak kadar donanml olmad id
diasna iddetle kar kyordu. Alman akademisyen Friedrich Giese, iki sene
sonra, Gibbonsn Osmanl Devletinin kkenleri hakkndaki analizine kar
lk veren, nemli bir makalesinde Anadolu ehirlerindeki tccar ve zanaat
karlardan oluan Ahi birliine vurgu yapyordu. Bunlarn erken dnem Ana
dolu Mslman devletlerinin idari altyapsn domakta olan Osmanl oluu
muna aktarmada kpr rol oynadklarn iddia ediyordu.6
Bu kukulara ramen, gelecek kuak birok Batl uzman Gibbonsn
argmannn temel elerini, yani Osmanl Devletinin bir insan alamndan
ve bu alamn nemli bir blmnn yerel Bat Anadolulu ve ihtida etmi
Balkan-Hristiyan mhtedilerinden olutuunu kabul etti. zellikle, Paul
Wittekten nce W. L. Langer ve R. P. Blake 1932 tarihli nc bir makalede
Anadoludaki Trklerin slm adetlerinin heterodoks doasna odaklanyor
du ve bunun Bizansl Hristiyanlarn neden kolayca ihtida ettiini aklaya

2 Gibbons, The Foundation o f the Ottoman Empire (1916).

3 M. Fuat Kprl, Anadoluda slmiyet: Trk stilasndan Sonra Anadolu Tarih-i Dinisine bir
N azar ve Bu Tarihin M enbalar , Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuast 2 (1922), s. 281-
31 1 ,3 8 5 -4 2 0 ve 457-486.
4 Franz Babinger, Der slam in Kleinasien-Neue Wege der Islamforschung , Zeitschrift der Deuts-
chen Morgenlandischen Gesellschaft [Neue Folge] Band I (Band 76) (Leipzig, 1922), s. 126-152.
5 Kprl, Anadoluda slmiyet , 1922, ve M . Fuat Kprl, slam in Anatolia after the Turkish
Invasion, ev. ve yay. haz. G. Leiser (Salt Lake City, 1993).
6 Friedrich Giese, Das Problem der Entstehung des osmanischen Reiches , Zeitschrift fr Semitis-
tik und verwandete Gebiete 2 (1924), s. 246-271.
bileceini ne sryorlard. Ayrca u nemli gzlemle katkda bulundular:
Osmanllarn hzla yaylmalarnda etkili olan corafi konumlaryd, yani za
yflam Bizans snrndaki konumlar. Ancak, Gibbonsn Osmanllarn idari
yapsnn tamamen Bizansllardan devralnd ynndeki grne kar k
tlar ve ikna edici biimde ( la Giese) kk Anadolu ehirlerindeki Ahi fe
derasyonlarnn erken Osmanl ynetim adetini destekledii gibi Bitinya halk
larn bir araya getirmede kpr ilevi grdn iddia ettiler.7
Kprl 1934te bir adm daha att ve Sorbonneda verdii bir dizi se
minerde Osmanl Devletinin saf Trk zne sahip olduu tezini ileri gtr
d. Gibbonsn Osmanl Devletinin Bizans, Slav ve Trk halklarnn kar
masndan olutuu argmanna kar kt ve bu argman koulsuz reddetti.
Bunun yerine, devletin Anadoluda yaayan eitli Trk gruplarnn (airetle
rinin) karmndan geldiini iddia etti. Seluklu ve lhanl kklerinden onla
ra geen idari gelenein varisi olan gruplar bu gruplard.8 Kprl, burada yi
ne Gibbonsn erken dnem Osmanllarn Bizansllardan kalan kurumsal bir
at olmadan bir devlet yaratmak iin donanmlar olmayaca nermesini
reddediyordu.
Tartmann ilk sahfas, Paul Wittekin Mays 1937de Londrada, ile
ride Gazi Tezi olarak bilinecek argmann temellerini, yani erken dnem
Osmanlnn irs olarak birbirine bal bir halk ya da airet olmad, daha zi
yade Hristiyan kfirlere kar savamaya kar duyduklar ortak arzuyla ha
reket eden bir grup olduu iddiasnn temellerini att bir dizi seminer verme
siyle sonuland. Onun deyiiyle, gazi ethos u tarafndan harekete geiril
mi bir Gaziler cemaati, slm dininin muzafferlerinin cemaati; civarlarnda
ki kfirlerle mcadele etmeye kendilerini adam, Mslman ar savalar
nn cemaati idiler.9 Kklerinin gazi uc muhafzlarnn gcnn artt ve so
nunda nfuzu giderek daha fazla hissedilen ve bunun sonucunda eski Bizans
ve Seluklu blgelerine hkmetmeye balayan, bamsz bir devlet (OsmanlI
lar) yaratt bir dnem olan ge Seluklu dneminden doduunu dn
yordu.
Erken Osmanl kimlii sorununa getirilen aklama, bir kuakta onu
slmlatrlm Bizansllar ve Trklerden bir karm olarak ekillendirmi

7 W. L. Langer ve R. P. Blake, The Rise o f the Ottoman Turks and Its Historical Background ,
American Historical Revietv 37 (1932), s. 468-505.
8 M . Fuat Kprl, Les origines de Vempire ottoman (Paris, 1935); M. Fuad Kprl, Osmanl
m paratorluunun Kuruluu (Ankara, 1959) ve M . Fuad Kprl, The Origins o f the Ottoman
Empire, ev. ve yay. haz. G. Leiser (Albany: State University of New York Press, 1992).
9 Wittek, Rise o f the Ottoman Empire (1938), s. 14, 20 ve 51.
(Gibbons), slm adetlerinin heterodoks doas itibariyle sancaklarna byk
sayda Bizans mhtedisi eken Trklere (Langer/Blake) dntrmt. Son
ra, Anadoludaki daha erken dnem devletlerden, Seluklulardan ve lhanlI
lardan idari becerileri devralm olan Trk airet ve gruplarndan bir kar
ma (Kprl) ve son olarak Kuzeybat Anadoludaki snrlarda savama ve
Hristiyan kfirleri ihtida etme amacyla bir araya gelmi, bu yola ba koy
mu bir grup Mslman gaziye (Wittek) dnmt.
Bu son aklama, Wittekin gelitirdii Gazi Tezi, gelecek krk sene Ba
tl akademisyenlerin dnme biimine egemen olacakt (Trkiyede genelde
grmezden gelinmi ya da reddedilmitir). Aslnda, Wittek tezini kabul eden
ve tamamyla eserlerine eklemleyen (yalnz tek bir nemli farkla) tek Trk ta
rihisi, kendi kuanda Osmanl aratrmalarnn duayeni olan Halil
nalckt. Osman Gazinin kk snr beyliinin Hristiyan Bizansa kar
cihada ba koymu 10 olduunu kabul eder ve Wittekin gaz ya da cihadn
Osmanl Devletinin kuruluu ve geliiminde nemli bir faktr 11 olduu te
zini can gnlden kucaklarken, bir yerde Kprlyle paralel biimde ve
Wittekin tersine Osmanllarn airet kkenlerini de vurgulamt.12
nalck, 1973te, biraz da paradoksal olarak, Gibbonsn teorisini te
melsiz speklasyon diye reddettii zaman, Bizans snr birlikleriyle Msl
man gazileri birbirine balayan ortak bir arka plan olduunu ve bunun da
asimilasyona sebep olduunu iddia ederken (Wittek gibi) bu teorinin dayan
d argman benimsiyormu gibiydi. Tm bunlarn sonuta neyi ekillendir
diini yle tanmlayacakt:

Ortodoks Hiristiyan Balkanlar ve Mslman Anadoluyu tek bir devlette

birletirecek, tm soy ve rklara bir davranan, gerek bir Uc mparatorlu
u, kozmopolit bir devlet.13

nalck temel bir soruyu cevapsz brakr: Erken 14. yzylda

(Balkanlara doru genilemeden nce) Bitinyal Hristiyanlarla Mslmanla

10 Halil nalck, The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300-1600 (Londra, 1973), s. 5 [Trke-
si iin, bkz. Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600). 5. Bask, stanbul (Ya
p Kredi Yaynlar), 2004].
11 A.g.e., s. 6.
12 Halil nalck, The Question of the Emergence of the Ottoman State , International Journal o f
Turkish Studies 2, no. 2 (1981-1982), s. 71-79.
13 Halil nalck, the Ottoman Empire (1973), s. 7. [Pasaj alnts iin kr. Halil nalck, Ostnanlt m
paratorluu Klsik a (1300-1600), ev. Ruen Sezer, (Yap Kredi Yaynlar), 5. Bask, stanbul,
2004, s. 13.]
r tek bir devlet olarak birletirmeye hizmet eden faktrler neydi? Bir Bizans
lInn, Osmanl hkmdarlar Osman ve Orhann birliklerine katlan Kse
Mihalin oynad role asimilasyon srecinin bilindik bir rnei 14 olarak
gnderme yaparken, bu Kse Mihalin bir Gazi ve Mslmanl kabul
etmi bir Rum uc beyi olduunu iddia ediyordu.15 Mihalin Osmann h
kmdarlnn (1299-1324) son zamanlarndan nce Mslman olduunu
iddia eden hibir kaynaa rastlamadm.16 nalckn kendi bak asn des
teklemek iin tm soy ve rklara bir davranlmasyla dierlerinden ayran
dnemin Osmanllarndan Uc mparatorluu diye bahsederken, Kse
Mihali Mslman yapmakta srar etmesinin arkasndaki sebepler daha da
mulk kalr. Buradaki temel nokta, Kse Mihalin resmen Hristiyan olduu
zaman gazi olmasdr. nalck ancak cihad ve kolonileme Osmanl fetihleri
nin dinamik unsurlaryd dediinde ve yeni fethedilmi blgelerde benimse
nen idari yaplarn erken Seluk (Trk-slm) modellerinden geldiini17 iddia
ettiinde, Osmanllarn kurumsal temelinin Trk olmadn iddia eden
Gibbonsn eserinin bu vehesini tamamen reddeder.
1982de nalck zel olarak Question of the Emergence of the Otto
man State i18 [ Osmanl Devletinin Douu Sorunu ] ortaya koyduu bir
makale yaymlad. ok saydaki Trkmen airetlerinin gnn nemini vur
gularken, fethetme ve yerli halk esir almada bu gazi paral asker gruplar m
harekete geiren ve birletirici faktr olan cihad ideolojisinin neminin altn
iziyordu.19 nalckn makalesi, bir bakma, Kprlnn Osmanl airet k
kenlerine yapt vurguyla Wittekin gazi tezini uzlatrma abas olarak g
rlebilir.
Daha yakn zamanda yazd genel nitelikli bir eserde, 1994 senesinde
Donald Quataertla birlikte yayma hazrlad An Economic and Social His-
tory o f the Ottoman Empire, 1300-1914tt [Osmanl mparatorluunun
Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1300-1914], nalck erken dnem Osmanl
Devletinin gazi karakterini daha ok vurguluyor gibidir. Osmanllar tm
soy ve rklara bir davranan kozmopolit bir devlet olarak tanmlamay brak
mtr. Onun yerine:

14 A.g.e., s. 7.
15 A.g.e., s. 7.
16 Akpaazde, Tevarib-i Al-i O sm an, yay. haz. Ali Bey (stanbul, h.1332/1913), s. 23-24 ve F. Ba-
binger, M ikhaloghlu , Encyclopedia o f slam, Yeni Bask, Cilt VII (Leiden, 1990), s. 34-35.
17 Halil nalck, The Ottoman Empire (1973), s. 8.
18 Halil nalck, Question of the Emergence (1982), s. 71-79.
19 A.g.e., s. 75.
 Osmanl Devleti 1300 dolaylarnda Kk Asyadaki Seluklu Sultanl ile
Bizans mparatorluu arasndaki snr boyunda kendini gazaya, yani Kut
sal Savaa adam kk bir uc beylii olarak ortaya kt. Balangtaki
bu gazi uc beylii karakteri, devletin alt yz senelik tarihsel varlnn e
itli ynlerini derinden etkiledi.20

nalck burada, (Kprlye uyarak) Osmanlnn gelime ve genileme

sinin raison detreini salayann gaz olduu nermesini tamamen destekler
ken, devletin temel Trk kkenlerini vurgulad ve Wittekin Gazi Tezini daha
da gelitirdi. 1994te (1973te olduu gibi) birincil anlam yamalama ve talan
etme olan gazy hl cihadla bir tutuyordu, yani erken 14. yzylda ok da
ha sekler bir anlam olabilecek bir terime ak ve net biimde din bir anlam
yklyordu. Bylece, erken dnem Osmanllar karakterize eden etkileimli
ortak yaam vurgusunu ortadan kaldryordu. Daha sonra greceimiz zere,
erken dnem Osmanl birlikleri ok sayda Hristiyan (mesela Kse Mihali)
barndrmsa, o dnemin kaynaklarnda gaz ve gazilere yaplan bir gnder
menin bu terimlerin gerek anlamlarn yanstmasndan ziyade Osmanl
Devletinin kurulu senelerinin sosyo-kltrel gerekliine iaret etmesi ihti
maliyle kar karyayz. Bir baka seenek de ilerde Ahmedinin eseri analiz
edilirken vurgulanaca zere, gaz ethosunun politik ve hanedanlkla ilgili
sebeplerden dolay zamanda geriye yanstlm bir okuma olmas ihtimali.
Bugne dek sren tartmay, istisna hari, herkesten nce Osmanl
tarihiler/Trkologlar yapt. Ancak, Wittek ve Kprlnn Gibbonsa iti
razlarndan oluan, bir kitap uzunluundaki ilk eletiri, daha nce bahsettii
miz Yunanl akademisyen George Arnakisin 1947 almasnda yer ald. Ese
ri Hoi protoi othmanoi [lk Osmanllar]21 daha sonraki tartmalarda byk
lde gz ard edildi (modern Yunanca genelde Osmanl tarihilerinin aina
olduu bir dil deil). Ancak Arnakis, gazi unvannn bu balamda erken d
nem Osmanllarn Bitinyal Hristiyanlar ihtida etmek amacyla deil, kle ve
ganimet toplama amacyla harekete getikleri anlamna geldiini vurgulaya
rak, Wittekin tezinin temel zayflklarna dokundu. Yarm yzyldan uzun
sren Bitinya fethinin slmi bir fanatizmin emaresi olmadn ikna edici bi
imde savundu. Tam tersine, Osmanllarn balangta Bizansl yneticileri

20 Halil nalck ve Donald Quataert, yay. haz. An Economic and Social History o f the Ottoman Em
pire, 1300-1914 (Cambridge, 1994), s. 11. [Pasaj alnts iin bkz. Halil nalck ve Donald Quae-
tert, yay. haz., Osmanl Im paratorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600), ev. Halil
Berktay, 1. Cilt, stanbul (Eren Yaynclk), 2000, 2. Cilt s. 47.]
21 Arnakis, H oi protoi othmanoi (1947), s. 32-33.
tarafndan moral kayb raddesinde istismar edilen kyllerle karlatklarna
iaret etmiti. Osmanllarn balangta yaygn biimde ihtida edilmesini ve
akabinde asimilasyonunu salayan, hogrl davranlarna dikkat ekti.
Arnakis, son olarak, erken dnem Osmanl Devletinin fiziksel byme ve ba
arsnn Bitinyadaki yerli Rum halkn Osmanhnm iine ekilmesiyle doru
dan ilikilendirilebileceinin altn izdi.
Byle ikinci bir eser, Dou Alman, Marksist Ortaa uzman Ernst
Werner tarafndan (Osmanl tarihisi deildi) yazlmt ve Osmanl tarihinin
ilk iki yzylna adanmt. Die Geburt einer Grossmacbt-Die Osmanen
(1300-1481) [Byk Bir Devletin Douu-Osmanllar, 1300-1481]22 balk
l eser, ilk kez 1966da yaymland (ve 1972de nemli dzeltmeler ve 1985te
daha ok deiiklikle yeniden basld). Wernerin eseri, modern Trk tarihya-
zmnn nc bir eletirisini ierir, Trk tarihyazmnda ovenist eilimlere
parmak basar. Daha sonraki akademisyenler zerinde neredeyse hi etkisi ol
mayacak bu kitap, (eitli tashihlerinde) yazarn erken dnem Osmanl tari
hinin olduka kat Marksist-Leninist bir yorumuna sk skya bal kalmasy
la snrldr.
nc istisna Amerikal Bizans Speros Vryonisdir. 1971de mi
henk ta olmu, The Decline o f Medieval Hellenism in Asia Minr and the
Process o f Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century
[Anadoluda Ortaa Helenizminin k ve 11. Yzyldan 15. Yzyla s
lmlama Sreci]23 balkl eserinde Bizans ve Trk-slm kltrel gelenekle
rini harmanlamaya giriir. Osmanllar ortaya ktnda Trkletirme sreci
nin takip ettii slmlatrma srecinin Anadoluda zaten iki yzyldan fazla
zamandr gelimekte olduunun altn izdi. Dahas, Vryonis, yar gebe
Trk bozkr hayatnn gazya (yamalama anlamnda) tam uyduunu ve er
ken dnem Osmanl fetihlerinin slmiyetten ziyade bu olgudan kaynaklan
dn iddia etti.
Geen yirmi sene ierisinde bir dizi akademisyen tartmaya katld ve
Gazi Tezine cevap verdi. Bu alanda verilmi eserler arasnda (yaymlanma s
rasna gre tartlmtr) unlar vardr:

22 Ernst Werner, die Geburt Einer Grossm acbt - Die Osmanen (1300-1481) (Viyana, 1985). Eserin
geniletilmi basks aslen 1966da yaymlanmtr. Ernst Werner, Byk Bir Devletin Douu-
Osmanllar (1300-1482) -O sm anl Feodalizminin Oluum Sreci (stanbul, 1986), Cilt 1. Bu ese
rin 2. cildi 1988de H alk Ayaklanmalar ve Askeri Feodalizm (stanbul, 1988) adyla yaymlanm
tr.
23 Speros Vryonis, Jr., The Decline o f Medieval Hellenism in Asia Minr and the Process o f Islami-
zation from the Eleventh through the Fifteenth Century (Berkeley, 1971).
 Osmanllarn ilk yzyllarnda esasen sadece nominal ya da yzeysel
olarak Mslman olduunu ve gelimelerinin ne erken dnem fetihlerinden
ne de gaz ethos'undan kaynaklandn iddia eden, Macarl Trkolog Gyula
Kaldy-Nagynin 1979 makalesi.24 Kaldy-Nagy erken dnem Osmanlda H
ristiyanlk ve slmiyet arasnda mcadele olmadn baka bir biimde orta
ya koymutu.
Amerikal Osmanl tarihisi Rudi Lindner, 1983 tarihli bir kitabnda
(kltrel antropolojinin ara ve yntemini kullanarak) erken dnem Osmanl
Devletinin doasnn ikin olarak airet nitelii tadn savundu.25 Dikkat
edilmesi gereken husus, denklemin Osmanl tarafndaki ykl verileri tam
aratrldnda, Lindner antropologlarn daarcm tamamyla benimsedi
inden bu verilerin desteklenmiyor olmas. Lindnerm Wittek eletirisi, esasen
Osmanl fetihlerine katlm olan birka Hristiyan rneini vurgulamtr. En
dikkat ekici ey, erken dnem Osmanllar gaz ethosunun harekete geirdi
i betimlemesini yapan daha sonraki tarihilerin aslnda kendi iinde yaadk
lar zamana ait grleri geriye yanstm olduklarn savunmu olmasdr.
1984te Macarl bir Trkolog olan Pal Fodor, nemli bir makaleyle
tartmada yeni bir sayfa at.26 Makalede Ahmedinin eserindeki (Wittekin
en nemli kayna) gaz ve gazi fikirlerinin edebi bir oyun olduunu ve
Ahmedinin Osmanl hkmdarlarn iyi tariflenebilir politik amalara hiz
met edecek biimde gazi olarak sunduunu ikna edicilikle gsteriyordu.27
Fodorun makalesi yenilenmi Osmanl kkenleri tartmasna birok adan
ok orijinal bir katkda bulunuyordu nk Wittekin kendi tezini destekle
mek iin getirdii kantlardan birini metne dayanarak zorluyordu.
1986 senesine ait bir makalede28 Amerikal Osmanl tarihisi Ronald
C. Jennings, (Arnakis ve Fodoru takip ederek) Witteki eletirecek bir dier
akademiysen olacakt. zel olarak eletirdii, Wittekin Ahmedi tarafndan
yazlm, erken 15. yzyl manzum tarihndan blmleri ve Bursadaki bir c-
minin 1337 tarihli ithaf kitabesini kaynak olarak seme biimidir. Bu ekilde,
Balkanlarn fethinin ak ve seik biimde Mslman ve Hristiyan komu

24 Gyula Kaldy-Nagy, The Holy War (jihad) in the First Centuries of the Ottoman Empire , Har-
vard Ukrainiatt Studies 3-4 (1979-1980), s. 467-473.
25 Rudi P. Lindner, N om ads and O ttom ans in Medieval Anatol'a (Bloomington, 1983), s.2-50
[Trkesi iin, bkz. Gebeler ve Osmanllar, stanbul (mge Kiabevi), 2000.
26 Pal Fodor, Ahmedis Dasitan as a Source of Early Ottoman History , Orientalia Hungaricae 38
(1984), s. 41-54. Bkz. 50.
27 Fodor, Ahmedis Dasitan (1984), s. 41-54.
28 Jennings, Some Thoughts on the Gazi Thesis , s. 151-161.
tanlarn ve birliklerin ortak abasnn bir sonucu olduunu, bu yzden
Wittekin gaz ethosunda srar etmesinin bouna olduunu vurgulad.
ngiliz Trkolog Colin Heywood (kendisi Wittekin rencisi olmu
tur), 1988 ve 1989da yaymlad iki i grl makalesinde Witteke karl
mas gereken cin muamelesi (ya da kltrel tarihin aklanmas gereken bir
paras) yapar. Kahraman gazi kavramnn erken dnem Osmanl hakknda
bir eyler anlatmaktan ziyade, Wittekin ge Habsburg bakenti Viyanadaki
yetitirilii ve eitimi hakknda bilgi veren, bir nevi idealize edilmi kavram
olduunu sylerken hakldr.29
kinci bir ngiliz Trkolog Colin Imber, srasyla 1986, 1987 ve
1993te yaymlanan makaleden oluan dizide 14. yzyln temelde yle ka
bul edilmesi gereken, kara delik olduunu, yani Osmanlnm bu an ye
niden yaratmamza izin verecek, o dneme ait yeterli sayda kaynan olma
dn, iddia eder. Dahas, bu dnemin tarihini yeniden oluturmaya alan
akademisyenlerin tam da 16. ve 17. yzyldaki Osmanl tarihilerinin yapma
ya alm olduu eyi yaptklarn iddia eder. Kendi dnemlerinin gr ve
sorunlarn zamanda geriye yanstyorlardr.30
1993te Trk filolog inasi Tekin iki makale yaymlar. Makalelerde
1337 Bursa kitabesinin (Wittekin tezinin ikinci temel belgesi) aslnda ge 19.
yzyla ait sahte bir kitabe olduunu gstermeye alr (bu almann ilerle
yen blmlerinde gsterilecei zere baarsz olur). u an ahadet Cmiinin
kapsnn stnde duran kitabenin asl yerinin buras olamayacan (hakl
olarak) iddia etmitir. Fakat kitabenin ge 19. yzyl tarihli olduu iddias ik
na edici deildir (yaz eidine ve dile dayanarak).31
1995te Lindner, Jennings, Imber ve Tekine itiraz eden, stanbul ni
versitesi Osmanl tarihisi Feridun Emecen, gaz ve gazileri ele alan, 14. yz

29 Colin Heywood, Wittek and the Austrian Tradition , Journal o f the Royal Asiatic Society, no. 1
(1988), s. 7-25 ve Colin Heywood, Boundless Dreams of the Levant. Paul Wittek, the George-
KreiSy and the Writing of Ottoman History , Journal o f the Royal Asiatic Society, no. 1 (1989), s.
30-50. Ayrca bkz. J. Wansbrough, Paul Wittek ve Richard Haklyut: A Tale of Tw o Empires ,
Osmanl Aratrmalar 7 ve 8 (1988), s. 55-70.
30 Coln Imber, Paul Witteks De la defaite dAnkara a la prise de Constantinople , Osmanl Ara
trmalar 5 (1986), s. 65-81; Colin Imber, The Ottoman Dynastic M yth , Turcica 19 (1987), s.
7-27 ve Colin Imber, The Legend of Osman Gazi , The Ottoman Emirate 1300-1389, yay. haz.
E. Zachariadou {Rethymnon, Crete, 1993), s. 67-76.
31 inasi Tekin, Trk Dnyasnda G az ve Cihad Kavramlar zerine Dnceler [Balangtan
Osmanllarn Fetret Devrine K adar] , Tarih ve Toplum, no. 109 (Ocak, 1993), s. 9-18 ve inasi
Tekin, Trk Dnyasnda G az ve Cihad Kavramlar zerine Dnceler II [Gazi teriminin
Anadolu ile Akdeniz Blgesinde tibarn Yeniden Kazanmas] , Tarih ve Toplum, no. 110 (ubat,
1993), s. 73-80.
yl Anadolu kaynaklarn iyice incelemitir ve hem Tekine hem de 1980ler-
de Batl akademisyenlerin verdii, yukarda ad geen eserlere i grl bir
eletiri getirmitir. 14. ve 15. yzylda dier Trk Anadolu devletlerinden ka
lan eitli metin ve kitabelerde gazi unvan ve gaz kavramnn ne sklkta g
rndn vurgulam ve bylece bu terimlerin Osmanlya has olmadn
savunmutur.32
Yakn zamanda yaymlanan en nemli kitap Cemal Kafadarn 1995 ta
rihli Betveen Two Worlds: The Construction of the Ottoman Stateidir. Eser,
Osmanllarn ortaya k ve gelimesini yeniden incelemeye giriir. Trkiyede
domu ve ABDde eitim grm bir Osmanl tarihisi olan Kafadar, 14. yz
yl gazilerine o dnemde Anadoluda tespit edilebilen gruplardan oluma yama
l bohada tek bir e olarak bakmaya alr. Eer Kafadar erken dnem Os-
manl uc kltrnn en tutarl vehesi olduuna inand eyi tanmlayacak ol
sayd, u ifadeyi kullanrd: kltrn akkanl ve akcl.33 slmiyet ve
Hristiyanlk hakkndaki gr, benzer ekilde, bu iki egemen kltrn
iermecilik ini vurgular.34 Kafadarn kitabna getirilmi olan en sert eletiri
de ngiliz akademisyen Imber onu u ekilde reddeder:

Wittekin nl gazi tezinin bir savunusu, ya da daha kesin konumak ge

rekirse, onu Osmanlnn airet kkenli olduu geleneksel gryle ba
datrmak zere nalckm gazi tezinin gelitirilmi versiyonunun bir savu
nusu.35

Imbern Kafadarn kitabna getirdii eletiri bir yergiyi yanstt ka

dar, kendi revizyonist kara delik teorisinin bir savunusunu da yanstyor
du36 ve temel bir noktada hakl gibiydi: Kafadar tm tartmay Wittekin Ga
zi Tezinin ve Kprlnn Osmanlnn temelde Trk airet kkenli oldu
unda srar eden argmann kendi argmanyla uzlatran nalckn tesine
gtrememiti.37 Bu gerek, almann iaret ettii dnem hakknda bir sr
nemli bilgi ve baz ilgin, yeni grleri yeni bir ekilde bir araya getirmekten
kaynaklanan gerek deerini yadsyamaz.

32 Feridun Emecen, Gazaya Dair: XIV. Yzyl Kaynaklan Arasnda Bir Gezinti , Hakk Dursun
Yldza Armaan (stanbul, 1995), s. 191-197.
33 Kafadar, Between Two Worlds, s. 28.
34 A.g.e., s. 80-82.
35 Colin Imber, Cemal Kafadar: Between Tvvo Worlds: theConstruction of the Ottoman State ,
Bulletin o f the School ofO rien tal and African Studies 60,no.l (1997), s.211-212.
36 Imber, The Legend of Osman Gazi (1993), s. 75.
37 Halil nalck, Question of the Emergence (1982).
 Kafadarn almasndan bu yana, Osmanlnm kkenleri hakknda
uzman olmayanlar tarafndan iki eser daha yaymland. lk nce Dimitri Kit-
sikis adl Yunanl bir akademisyen (yukarda alntlanm eserlerin birine bile
gnderme yapmadan) Osmanl mparatorluunun aslnda bir Trk-Rum
mparatorluu olduunu iddia etti.38 kincisi, bir Trk sosyal bilimcisi olan
Sencer Divitiolu yaymlanm btn metinlerden ve mevcut literatrden ya
rarlanrken, Osmanl Beyliinin kuruluunu teorik bir erevede ele ald
iin eseri uzmanlara (ya da bu sebepten okuyuculara) biraz mesafeli kald.39
Ksacas, elli sene boyunca verilen akademik aba, yeni bir almann
Osmanl hanedanlnn douu ve yaylmas konusunda daha ikna edici ve
vurgulu bir aklamayla Wittekin Gazi Tezinin yerini almasn salayamad.
Birok kii arkasndan koturmaya devam ederken, eser tartmann merke
zinde duruyor.
21. yzyla girerken, Rise o f the Ottoman Empire (1938den 1970e
kadar basks yapld) ngiliz Trkolog Colin Heywood tarafndan hazrlanan
basksyla yeniden yaymlanmak zere. Bu yzden, gelecek kuak renciler
de benzer ekilde Gazi Tezi ile yzleecek gibi gzkyor.

38 Dimitri Kitsikis, Trk-Yunan mparatorluu: Arablge Gerei Inda Osmanl Tarihine Bak
(stanbul, 1996).
39 Sencer Divitiolu, Osmanl Beyliinin Kuruluu (stanbul, 1996).
 KNC BLM

Witteki Yeniden Dnmek

Ahmedinin skendernmesrn Kullanma Biimi

lerleyen sayfalarda Wittekin tezini desteklemek iin kulland tezleri, di

ne duyulan evki Osmanlnn bymesinde esas faktrlerden biri olarak
vurgulamasnn meru olup olmadn belirlemeye alarak inceleyeceiz.
Daha nce belirtildii zere, Wittekin eski Osmanl hkmdarlarnn kendi
lerini mcahit anlamnda gazi olarak grdn ispatlamak iin temelde
alntlad iki kaynak var. Daha ok mahlas Ahmedi ile bilinen Taceddin b
rahim bin Hzr tarafndan yazlm, erken 15. yzyl kafiyeli manzum tarihi
skendernmeyi kullanma ekli birinci ve en nemli olandr. Daha kesin ol
mak gerekirse, Wittek Ahmedinin, mesnevisine (kafiyeli beyitlerden oluan
iir) ekledii ve Destn-i Tevrh-i Mlk-i l-i Osmn [Osmanl Hkm
darlarnn Tarihi Destan] adn verdii 334 beyitlik ek blmn1 Gazi
Tezine kant olarak referans gsterir.
Batan belirtilmeli ki Wittek Ahmedinin eserinden faydalanrken ol
duka seici davranmtr. Dikkatli bir okuma, Wittekin kendisini giri bl
mnn pasajlaryla, yani 344 beyitten sadece 13yle snrlandrdn aa
karr (erken dnem Osmanl hkmdarlarna vakfedilmi metnin yzde
4 nden az). Kesin olmak gerekirse, Ahmediye yapt gndermeler sadece
14-20 ve 25-30 arasndaki beyitlerden alnmtr.2 lerleyen sayfalarda gste

1 Nihad Sami Banarl, Ahmedi ve Dasitan- Tevrh-i Mlk-i al-i O sm n , Trkiyat Mecmuas
6 (stanbul, 1939), s. 49-176 ve Kemal Slay, Ahmedis History of the Ottoman Dynasty ,/owr-
nai ofTurkish Studies 16 (1992), s. 129-200.
2 Wittek, Rise o f the Ottoman Empire (1938), s. 14 ve Slay (1992), s. 135-136.
rilecei zere, eer hanedanla ayrlm olan 344 beytin hepsinden faydalan-
sayd, Londradaki seminerlerinde ve sonrasnda kitabnda vard sonulara
varmas pek mmkn olmazd.
Dahas Wittekin Ahmediden ald pasajlara getirdii yorum, erken
Osmanllarn kendilerini Allahn dnyay ok tanrlln pisliinden arnd
racak kullar olarak grd grn hibir biimde desteklemeyen kaynak
metninin btnyle eliiyor. Ahmedi, birazdan greceimiz zere, tarih yaz
myordu. Tam tersine, nasihatnme, yani hkmdarlar iin tavsiye kitab
(nce Osmanl hkmdar Bayezidin [1389-1402] ve onun lmnden son
ra yerine geen olu Sleyman elebinin [. 1411] hamisi olmalarn ama
lad ve onlara model olmas iin tasarlad eserin tr) yazyordu.3 Osman-
l kkenleri ile ilgili betimlemesini de anlatt olaylardan en az bir yzyl son
ra yazmt.
Wittek, Ahmedinin amalarn nasl anladn aadaki pasajda or
taya koyuyor:

Ahmedinin skendernmesinde Osmanl sultanlarna, I. Bayezidin olu

ve kendi koruyucusu olan Sleyman elebinin atalarnn tarihine adad
blm airin bir Gazvatnme, yani Gazilerin kutsal savan anlatan bir
kitap yazma niyetini aklayan bir girile balar. Ahmedi Gaziler niye en
son grndler? sorusunu sorar ve buna u cevab verir: nk en iyiler
her zaman en son gelir. Tpk son peygamber Muhammedin dierlerinden
sonra gelmesi gibi, tpk Kurann Tevrat, Mezmurlar kitab ve Incilden
sonra gelmesi gibi, Gaziler de yeryznde en son ortaya ktlar. O Gazi
ler ki hkmranlklar, Osmanllarn hkmranldr. air daha sonra
Gazi kimdir? sorusunu sormakta ve cevabn da yle vermektedir: G a
zi, Allah dininin arac, Allahn yeryzn ok tanrllk pisliinden arnd
racak Allah kuludur (slmiyetin Hristiyan lemesini -teslis- ok tanr-
llk olarak grdn hatrlayalm); Gazi Allahn klc, mminlerin koru
yucu ve snadr. Eer Allah urunda ehit derse, ldne inanmayn;
Allahn saadetine ve rahmetine kavumutur, lmszle ulamtr.4

Bu pasaj, okuyucuda skendernme'nin Osmanllar hakkndaki ek ya

zsnn, devletin birincil ilevlerinden biri Mslmanl yaymak tanmnda
net olduu konusunda phe brakmaz. Aadaki analiz, Ahmedinin erken
Osmanl hkmdarlar zerine yazm olduu tm metnini incelerken, bunu

3 Colin Imber, The Ottoman Empire, 1300-1481 {stanbul, 1990), s. 69.

4 Wittek, Rise o f the Ottoman Empire (1938), s. 14. [Pasaj Fatmagl Berktay evirisinden alnm
tr, bkz. Paul Wittek, Osmanl m paratorluumn Douu, ev. Fatmagl Berktay, (stanbul: Pen
cere Yaynlar), 2. Bask, Eyll 2000 (.n.).]
daha byk eserine eklemedeki muhtemel amacn bulmada balang nitelik
li bir abay temsil ediyor. yle ki, sonular bu nemli kaynan deeri hak
knda bir tartma amak iin bir hazrlk abas olarak grlmeli. Kemal
Slayn Ahmedinin Tevrh-i Mlk-i l-i Osmnm bask kritiinin yakn
zamanda yaymlanmas bu tip bir yaklama olduka yardm etmitir.5 Bu
eserin en erken tashihlerinin hepsi onu destan diye snflandrrken6 Slayn
yapt tashih onu bu snfa koymaz. Metnin bir tpkbasm, bir transkripsi
yon, ngilizce evirisi ve metindeki kelimelerden oluan ayrntl bir szlkle
tamamlanan Slayn almas, Ahmedinin aada incelenecek olan, gaz/
gazi ve adalet temalarna yaklamn analiz etmeyi kolaylatrr.
Wittekin manzum tarih ,7 olarak deerlendirdii Ahmedi destann
en iyisi ya speculum principum olarak bilinenen eski Osmanl prototipi8 ya
da tavsiye nitelikli destan yani nasihatnme ya da hkmdarlar iin tavsiye
kitab olarak nitelendirmek gerek. Sultan Bayezidin (1389-1402) hkmdar
lnda balar, Bayezidin 1403teki lmnden sonra, Emir Sleyman,
Ahmedinin yeni hamisi olunca (1403-1411de),9 yani babas Bayezidin esir
dmesi ve lmesine sebep olan Timur istilasndan hemen sonra devam eder.
Tm metnin dikkatli bir okumas Ahmedinin eseri bata Bayezid iin, onu en
nihayetinde (ki bu srada eser hl yazlma aamasndayd) sonunu getirecek
olan hatalar konusunda (Anadoludaki Mslman beylere kar at sava
lar) uyarmak iin dnm olduunu ortaya karr.10 Bayezidin lmyle
Ahmedi, yeni hamisi Emir Sleymann fikirlerini ekillendirmeye yneldi.
Baka bir deyile, onu babasnn dne yol aan hatalardan uzaklatrma
ya ve ona klavuzluk etmeye niyet etti. Ahmedi, Osmanllarn hakiki grevi
nin ordularn ilk Anadoludaki Mslman beylere ve Arap dnyasna evir
mek deil (Bayezidin yapm olduu gibi), Hristiyanlara kar savamak ol
duu konusunda nce Bayezidi sonra Emir Sleymani ikna etmeye alr.
Eser tamamlanmadan evvel Sleyman elebi de ld. Ahmediyi ithaf etmeyi
amalad hamilerin ikisinin de lm olduu bir eserle brakt. Geleneksel
Osmanl nasihatnmesine uyan ikinci bir motif, Ahmedinin iyi hkmdarn
anahtar zellii olarak adalete yapt vurgudur. Bu yorum, Ahmedinin tm

5 Slay, Ahmedis History (1992).

6 Banarl, Ahmedi ve Dasitan- Tevrh-i Mk-i al-i O sm an , (1939).
7 Witrek, Rise o f the Ottoman Empire (1938), s. 14.
8 Tunca Kortantamer, Leben und Weltbild des altosmanischen Dichters Ahmedi (Freiburg, 1973), s. 20.
9 Fodor, Ahmedis D asitan (1984), s. 41.
10 Fodor, a.g.e.y s. 43 ve V. L. Menage: The Beginnings of Ottoman Historiography , Historiats o f
the Middle E ast, yay. haz. B. Lewis ve P. Holt (Londra, 1962), s. 168-179.
eser boyunca gaz leitmotif ini ve Osmanl hkmdarlarn gazi ve adil h
kmdar olarak ele al biimi tarafndan desteklenir. Aslnda bu ikili temalar,
Ahmedinin eserinin giri niteliindeki kesitinde, Osmanl Beylerini u beyitte
karakterize ederken, vurgulanmtr:

Analum ol begleri kim serteser/hem Mslmn idiler hem ddger11

[Analm o beyleri bir bir/hem Mslmandlar hem adil]

Osmanllar zerine yazlm olan, Osman Hanesinin Hkmdarlar

nn ve Kfire kar Seferlerinin Tarihi balkl giri kesitinde [beyit: 1-15],
Ahmedi (adaletsizlikleriyle bilinen) Moollarla (adaletleri ile vlen) erken
Osmanllar karlatrr. Bu balamda, Moollarn Mslmanlara yaptklar
saldrlarn adaletsizlik konusunda edindikleri nle uyutuu ve Osmanllarn
kfirlere kar savama grevinin onlar adil kld temasn sunar. Ahmedi
bu balkla bir Gazvatnme, erken dnem Osmanl hkmdarlarnn kahra
manlklarn manzum eklinde zetleyen bir yiitlik destan yazma niyeti ol
duunu bildirir. Bu ekilde gaz temasn ve onu takip eden gazileri edebi bir
motif olarak ortaya koyar, yani ilerideki incelememizin gsterecei, yinelenen
tema kfirlere kar savaan gaziler olarak Osmanl hkmdarlarn (Osman,
Orhan, Murad) srtn gazya dnm (ve bunu hayatyla demi) Bayezidden
ayrr. Wittekin bizi inandrmaya alt gibi bir Osmanl Devletinin ilk
yzylnn manzum tarihim yazmaya, yknmyordun Wittekin okumas
anakronistiktir ve Ahmedinin polemiini tasvir ettii olaylarn ounu ger
ekte olduklarndan bir yzyl sonra yazdn gz ard eder.12
Ahmedinin eserinin Gazi Meselelerinde Gecikme in Bir zr ba
lkl dier kesiti [beyit 16-24] yazara yukarda belirtilmi olan motifini yeni
den anlatma frsatn salar, yani Allahn en iyiyi sona sakladm. Peygam
ber Muhammedi Yahudi ve Hristiyan peygamberlerden sonra gnderdii gi
bi, gazileri (Osmanl hkmdarlarm) Peygamber Muhammedin brakt gi
bi kalc bir miras brakmam olan nceki Mslman hanedanlklarndan
sonra yollamtr.13
Ahmedinin Hikyenin Balangc adl nc alt kesiti [beyit: 25-
56] ideal bir gazi tanm getirmeye ve 13. yzyl Seluklu hkmdar Sultan

11 Slay, Ahmedis H istory (1992), s. 135 ve 145.

12 Wittek, Rise o f the Ottoman Empire (1938), s. 14 ve Slay, Ahmedis History (1992), s. 135 ve
145.
13 Slay, Ahmedis H istory (1992), s. 135-136 ve 145-146.
Aleddinin bu kriterlere nasl uyduunu gstermeye adanmtr. Tanm u
eleri ierir:

Gazi hakiki dinin (slmiyet) aracdr.

Gazi Allahn hizmetkrdr ve dnyay oktanrlln pisliinden
arndrr.
Gazi hi phesiz Allahn klcdr.
O [Gazi] gerek inananlarn koruyucusu ve snadr.

Ahmedi kendi terimlerini tanmladktan sonra, Seluklu hkmdar

Aleddinin bu ekilde ne srlm olan gazi rolne nasl uyduunu gster
meye giriir. lk nce kendisinin gazi olarak bilinmesi arzusuyla Aleddin
iinde Gndz Alp ve Erturulun (ilk Osmanl hkmdar Osmann babas)
ve bunun yan sra Gk Alp ve Ouz boyundan ad bilinmeyen yelerin oldu
u birliklerini toplar. Savalar srerken, Erturul ehirlere ard arkas kesil
meden saldrd ve ganimet ve esir ald iin dierlerinden ayrlr. Fetih,
ganimet ve esir burada gaznn pratik faydalar olarak sunuluyor. Bu pasa
jn ynelttii soru u: Bu ganimet ve kle elde etme amacyla ehirlere saldr
ma vurgusu esasen gaz geleneini mi yoksa artk Bat Anadoluya aktarlm
olan, fetih ve yamaya dayanan, slmiyet ncesi Trk-Mool airet gelene
ini mi yanstyordu?
Ahmedi bu noktada [beyit 41] eseri ithaf etmeyi amalad hamileri
Bayezide (ve sonrasnda Emir Sleymana) st rtk mesajlar veriyor. Ta
tarlar, (Aleddinin) kfirlerin stne yryeceini duyduklarnda, onunla
bar yaptlar , diye yazarken, kfirlere kar verilen savatan (gaz) dnme
nin tehlikelerini ve bu vazgeie kaplrsalar Tatarlardan gelecek muhtemel
tehlike hakknda ilk dolayl uyarsn belirtir. Bayezidin Tatarlara (Timura)
sonunda kar geldii ve benzer ekilde Mslman dindalarna kar sava
mak iin gazy brakarak, hayatn kaybettii dnlrse, Ahmedinin uya
rs kehanet niteliinde gibidir.
Bu kesit Tatarlarn anlamalarn bozmalar ve Aleddine saldrmalar
ile biter. Bu olay kendi bakenti Konyay korumak uruna gazdan vazge
mesiyle sonulanmtr. Ucdaki yerinde, Kuzeybat Anadoluda St blgesi
ni fetheden ve ksa sre sonra len Erturulu (Osmann babas) brakr.14
Osmann Emirlii Hizmetinin ve Karakterinin zellikleri adl, son
rasndaki kesitte [beyit: 51-56] Ahmedi hanedanln gerek kurucusu

14 A.g.e., s. 136 ve 146-147.

Osmana gazi unvann verir; onu ehirlere saldr[d] ve kfirleri ldr[d]
ve kfiri yok etti cmleleriyle tasvir eder, yani Osman Ahmedinin iyi gazi
tanmna yaraacak ekilde davranmtr.15 Ahmedinin Osmann bu dedik
lerine uymas iin gz ard ettii ey, en erken savalarn gney ve doudaki
komusu Germiyanlarm Trk Beyliine kar yapm olduudur.16 Tekrar
tekrar vurgulanaca zere, Ahmedinin bu konudaki sessizlii (Bayezidin
tersine) erken dnem Osmanl hkmdarlarn gaz ile ok ilgili tasvir etmek
arzusundan kaynaklanm olabilir.
Ahmedinin Osman olu Orhann Pdiahsi (Hkmdarl) ba
ln koyduu dier kesitte [beyit: 57-93] yazar hamileri iin ortaya koyduu
modelin Orhan olduunu akla kavuturur. Orhann kendini gazya ne
kadar ok adadn srekli yineler. ok sayda pasajda sadece bu roln ne
minin altn izmekle kalmaz, Orhann hibir zaman bu yoldan sapmamas
sonucunda eline geen maddi iyilikleri de tekrar tekrar vurgular:

[Orhan] kfirleri gece gndz yamalad.

Kalann, gen yal, bastrd.
Kfirleri kendi lkelerinden srdler.
O zamandan beri [Orhan devri] gaz kutsal bir dev olmutur.
Byk gazi be ya da alt kale fethetmitir.
Kyler, ehirler ve lkeler almtr.
Ordu gnderdii her yerde kfir yaklmtr.
Ona her yerden bol bol gm ve altn gelmitir.
[Birok] gzel hizmetli ve gzel gsl cariyeler ele geirmitir.
Kfr bayra inmitir. Kfiri bezdirmilerdir.

Ksacas, Ahmedi Orhan mkemmel gazi, dikkatini hibir zaman esas

amac olan gazdan, kfirlere kar slmiyetin yaylmasndan baka yere
vermeyen bir hkmdar olarak tasvir ediyor. Gazy gerekletirenlerin eline
byle bir faaliyetle geen maddi faydalara da younlayor: yama, kleler,
gm, altn ve cariyeler gazilerin eline geen dller arasnda saylanlar.17
Colin Imber yakn zamanda yazm olduu bir makalesinde, Ahmedi
nin gazilerin ve gaznn roln gerekte nasl tasvir etmi olduunu batan
sona gz ard edip, (Ahmedinin cihad -gazy- yama ve talandan servet
edinmekten ziyade, sadece bir ibadet eylemi olarak grdn dnen

15 A.g.e., s, 136-137 ve 147.

16 Lindner, N om ads and Ottom ans (1983), s. 4-5.
17 Slay, Ahmedis H istory (1992), s. 137-138 ve 147-148.
Kortantameri18 izleyerek) savunulamaz bir teori gelitirdi.19 Srmekte olan
tartmann ziyadesiyle gsterdii zere, bu Ahmedinin genelde ald konum
deildir; tam tersine faaliyetlerinin sonucu olarak gazilerin maddi kazanlar
olduunu tekrar tekrar yinelemitir. Kendi davalarnn hakkaniyetinden emin
olan dini fanatikler iin savataki yama Allahn istemini (fi sebili-llah,
Allahn yolunda) gerekletirme olarak merulatrlabilecekken, Imberin
gaznm sadece bir ibadet eylemi olduu iddiasndan 14. yzyln banda
son derece sofistike ve dini adan ana eilimin oturmu olduu bir Osmanl
toplumu olduu sonucu kar. Ahmedinin yakn bir okumas durumun bu
olmadn ortaya karr. Bu anlatda maddi faydalar, ruhani faydalara bas
kn kmasa bile, aka onlara eittir.
Ahmedinin sonraki kesiti Orhann slm Uruna Savamas iin S
leyman Paay Kar Kyya [Trakyaya] Gndermesi [beyit: 94-135] konusu
na adanmtr. lk bakta, bu Osmanl ehzadesine adad krk bir beyti
(Osmana ayrd alt ve Orhana ayrd 36 beytin tersine) anlamak gtr.
Ancak (Hristiyanln yuvas) Gneydou Avrupaya gazya giden bir bireyi
tasvir ettii ve bu kesiti onu oraya model ehzade ve ideal gazi olarak koyduu
na phe brakmayacak ekilde yazd fark edildiinde, sebepleri daha iyi an
lalr. Ahmedi yine kendi hamileri iin armsal bir rnek hazrlamtr. Ar
dndan gelen szlerde Sleyman Paay tasvir ederken, eseri ithaf etmeyi ama
lad hamileri onun yolundan gitmesi iin ideal ehzade modelini tasvir eder:

K fir b lge sin d e ne b u ld u y sa , y o k ed erd i [ve] o n larn evlerini y a k a rd . D a

veti zerin e [slm iy et i] k a b u l etm eyen leri ld r rd ve slm o rd u su n u
m u z a ffe r k lard . A lla h n em ri ve b a b a sn n k a ra ry la o rd u su y la k firlerin
b lgesin e vard . O r a d a in an u ru n a b iro k g a z y ap t [ve] g az i ad n a lm a
y a h a k k a z a n d .20

Kahramanl nceden saya ibadet edilen yerde artk Muhammed

stne dnlyor olmas yla21 sonunda ispatlanan Sleyman Paay inan
cn niha mcahidi olarak tasvir ederken, kendi hamilerinin rnek alacan
ak ak umduu bir ideal ortaya koyar. Buna karlk, gazi unvannn gaz
ynetmekle kazanlm bir unvan olduunu vurgulayarak, daha sonra Baye-
zidin portresini izerek oluturaca birbirine zt portrelere temel hazrlar.

18 Kortantamer, Lebet und veltbild (1973), s. 236.

19 Imber, Ottoman Dynastic Myth (1987), s. 11.
20 Slay, Ahmedis History (1992), s. 138 ve 148-149.
21 A.g.e., s. 138 ve 149.
Ahmedinin Sleyman Paanm Gneydou Avrupadaki gaz lideri rolne
brnmeden nce yapp ettikleri konusunda tamamen sessiz olmas artc
deildir. nk bu dnem, ehzadenin Osmanl birliklerini Mslman kom
ular, zellikle Trk Karesi Beylii zerine srd dnemdi.
Ahmedinin gerek gazi rolnn slmiyeti kabul etmeyen tm inan
szlar (Hristiyanlar) yok etmek olduundaki srar bu yazara mnhasr de
ildir. 15. yzyl ortas Osmanl tarihisi krullah, Orhann gazy
Balkanlara yayma kararn u ekilde tasvir etmitir:

[Orhan] gnn birinde bir bana sessiz sakin otururken, kfiri nasl yok
ederim de, onlarn kkn kazrm diye dnyordu. Birden aklna geli
verdi: denizi amal ve o lkenin kfirlerini imana gelmeleri iin ayana a-
rmalyd.22

Burada da retorik ve gereklik arasndaki uurum byktr. Ahmedi

ve krullahla balayan (ve daha sonraki Osmanl tarihileri tarafndan iti
nayla devam ettirilen) gaz toposu iyi gazinin tek rolnn inanszlar ihti
da ile lm arasnda bir seim yapmaya zorlayarak, slmiyeti yaymak oldu
unu iddia etmiti. Aslna baklrsa, bylesi bir politikann Osmanllar tara
fndan izlenip izlenmedii ile ilgili hibir iz yoktur.
Ahmedi, Osman, Orhan ve Sleyman Paay, Mslman dindalarna
kar girdikleri savalar gz ard edip, onlar ideal gazi prototipi olarak tas
vir ettiinde sorun yaamazken, onlardan sonra gelen Murad bu ekilde tas
vir etmekte sorun yaar. Murad, gaz yaparken, Anadolu Trk Beylii olan
Karamanoullarna kar savamtr. Bu gereklerin Ahmediye baz sorun
lar karm olduu, onun bu hkmdarn hkmdarln ele al biiminden
karlabilir. Her figre bir kesit ayrd normal prosedrne uymaktansa,
Muradn hkmdarln en az be ayr kesite bler, birincisinin bal:
Murad Beg Gazinin Otuz Sene Sren Pdiahsi (Hkmdarl) [beyit:
136-157]. Bu kesitte Murad olabilecek en adil hkmdar olarak tasvir eder.
Gazi unvanna layktr nk kendini ebediyete dein slmiyet uruna sa
vamaya adamtr. Ahmedi, bu kesiti Muradn elini Ruma (Anadoluya)
uzatan ilk hkmdar, yani Mslman devletlere kar savaan ilk hkm
dar olduunu iddia ederek bitirir.23

22 Nihal Atsz, Osmanl Tarihleri Cilt I: krullah Behcettevarih {stanbul, 1949), s. 39-76. Bkz.
s. 53. [Pasaj alnts iin kr. Nihal, Atsz, Osmanl Tarihleri, Cilt I: krullah Behcetttevarih* (s
tanbul, 1949), s. 53.]
23 Slay, Ahmedis History (1992), s. 139-140 ve 150-151.
 Ahmedi, bundan sonra gelen Karamanllarn Murad Beg ile Sava
ve Karaman Ordusunun Hezimeti balkl kesitinin [beyit: 158-171] tonu
nu ilk satrda ortaya koyar: Karaman ah onunla [Murad] savat. Bu pa
sajda atmann sorumluluunun (Muradm damad) Karaman hkmdar
Aleddine ait olduunu, bir Mslman devletine hakszca saldrann Os-
manl hkmdar olmadn ima eder. Aleddin anlatsnda en az iki prob
lem vardr: a) bu olay Muradm hkmdarlnn bana yerletirir ama
olay aslnda 1387de gereklemitir, arada tam tamna 27 sene vardr; ve b)
Murad Balkanlarda seferdeyken, Karamanl lider, Muradm bu eyleminden
nce, Osmanl topraklarn igal etmi olsa da (bu iddia da tartmaya ak
tr), Konyaya yryen Muraddr, Osmanllara saldran Aleddin deildir.24
Tuhaf olan Ahmedinin olay srasn bir araya getirii, yani 1387de olmu
olaylar Muradm Balkan fetihleriyle nlendii, gazi rol hakkmdaki anlat
snn bana yerletirmesidir (bunlarn hepsi Karamanllarla olan savatan
nce gereklemitir). Ahmedinin bu ekilde davranmasnn arkasnda bir
niyet olmas mmkn mdr? Uzun uzun gaz hikyeleri anlatarak,
Muradm gazilerin en mkemmel lideri rolne uzun uzun yer vererek ve ha
fzada ok iyi yer etmi olduu tartmasz bir eyden gz ard edilecek ekil
de bahsedince okuyucusunun eserin ithaf etmeyi amalad hami Bayezid
iin hazrlanm olduu fikrinden uzaklamamasn m mit ediyordu? Bu is
temin varsaym snrlar ierisinde kalmas gerekirken, kendi hayat ierisin
de (1330larn ortasnda domutu) gereklemi olaylar bu ekilde arpt
mas, byle davranmasnn arkasndaki niyetinin Murad ve Bayezid arasn
daki kartl daha da keskinletirme olduu ihtimalini douruyor. Bu ak
an kronoloji, asl amac olgu deil argman olan destan ve bilgelik edebiya
t ile olduka uyumlu.25
Ahmedinin Murad Beg Gazinin Gaz Uruna Kar Yakaya Geii
ve lkeleri Fethedii balkl sonraki kesitinde [beyit: 172-182] Muradm
mkemmel gazi sann, onu harekete geiren tek eyin Allaha hizmet olduu
hakkmdaki sann ihya eder. Bu tema bir dizi pasajda yuvasna dndrlm
tr. Murad Allahn honutluunu kazanmaktan baka, savatan beklentisi
olmayan diye tasvir edilir ve okuyucu u ekilde bilgilendirilir:

24 F. Smer, Karaman-Oghullari , The Encyclopaedia o f slam, Yeni Bask, Cilt 4 (1978), s. 619-
625. Bkz. s. 623 ve J. H. Kramers, M urad I , The Encyclopaedia o f slam, Yeni Bask, Cilt 7
(1992), s. 592-594.
25 Slay, Ahmedis History (1992), s. 139-140 ve 150-151.
 Dnyevi arzulan dnen faydal hibir ey bulmamtr. Kalbinde dnya
iin arzuladn arzularn yok et ki ilerin yolunda gitsin. Eer ilerinin
uursuz gitmesini istemiyorsan, aba gster, kalbindeki dinsiz her eyi at.26

Ahmedi burada da, iin ince tarafna pek girmeden, eseri ithaf etmeyi
amalad hamisi Sultan Bayezide ders veriyor. Vermek istedii mesaj u
dur: kendi tutkularnn kurban olma, baban I. Muradn yolunu izle ve aba
larn dnyevi kazanlara younlatrma. Gaz yolundan giderek Allah ho
tutmay dene, Mslman komularna saldrma.27
Bu yorum Ahmedinin Yetersiz nancn Uursuzluu zerine Bir
Hikye balkl kesitinde [beyit: 183-237] desteklenir. Burada, eserin en
uzun kesiti grnte Osmanllara adanmtr ama Ahmedi sadece hamisine
Muradn adaletini Kurandaki bir hikyeyle karlatrarak ders veriyordur.
Hikyeye gre, inanan ve sadece bir avu su ien Yahudiler mlike kar sa
valarnda glenirler, az inananlar ok su ier ve hasta olur.28 Bu noksan
inan rneine kar Osmanllardan alnt yapar: Samimi inanlar [dier
lerinden] ayrt iin Allah mevcudiyetinde zel bir ba buldular. Yine
Murad gerek ve sadk bir inanan... imretler, cmiler ve (atalar iin) tr
beler yaptrarak artrd abalar sayesinde kendini ahiret iin hazrlayan
adil bir hkmdar eklinde tasvir edilmitir.29
Ahmedinin Muradn hkmdarln tasvir edii Kutlu Sultan Mu
rad Begin Laz Kfirleriyle Sava, ehitlii ve Kfirlerin Yenilgisi balkl ke
sitle [beyit: 238-253] biter. Ahmedi burada 1389da olmu olaylar tartr
ken, bir Osmanl hkmdarndan ilk defa Sultan sfatyla bahseder ki iler
leyen tartmamzda bu adlandrmann tarihsel adan doru olduunu gre
ceiz. Muradn sava meydannda lmn tarif ederken, ondan Kutlu Sul
tan -gaziydi- [ve] kesinlikle ehit dmtr diye bahseder. Ksacas, Ahme
di Osmanl hanedanlnn ilk hkmdarn Allah korkusu olan, inansz
Hristiyanlara kar gazi olarak savam adamlar olarak gstermitir.30
Arka planda bu anlattklarmzla Ahmedinin eseri ithaf etmeyi amala
d hamisi Bayezidi nasl tasvir ettiine dnyoruz. Murad Gazi Olu Kut
lu Sultan Bayezidin Pdihsi (Hkmdarl) [beyit: 254-278] bal bile
devamndaki tartmann Sultan Bayezidin dnyevi megaleleriyle babas,

26 A.g.e., s. 140.
27 A.g.e., s. 140 ve 151-152.
28 Kuran, Bakara Suresi (2), s. 246-251.
29 Slay, Ahmedis H istory (1992), s. 140-142 ve 152-154.
30 A.g.e., s. 142 ve 154-155.
gazi lider Muradn dini hedefleri arasnda bir ayrm yapacan hissettirir.
Ahmedi 43 beytin birinde bile ne Bayezidi gazi ne de askeri seferlerini gaz
olarak adlandrr. Bu tavr, hepsini gaz yapan gaziler olarak ycelttii daha
nceki Osmanl hkmdarlarn ele al ile (sadece son iki hkmdardan tu
tarl biimde Sleyman Gazi ve Murad Gazi olarak bahsedilse de, Osman, Or
han, Sleyman Paa ve Murad iin bu geerlidir) ciddi bir kartlk sergiler.
Ahmedinin aslnda Bayezidi adil bir hkmdar olarak vd gere
i bu eksiklikle keskin bir kartla sebep olur.

Memlekete geldi ve otoritesini kurdu. Devlette byk lde adalet ve eit

lik kurdu. nsanlar ondan adalet aldklar iin hepsi, ocuklar ve yetikinler
mreffeh oldu. Tm Rumda onun adaleti yznden gelimeyen bir tek yer
kalmad. Memlekette ekilmi bir tarlaya, baheye ya da baa dnmeyen
bozkr ya da da kalmad.31

Ahmedi, Bayezid iin Gazi unvann kullanmamakla kalmaz, Bayezidin

Bizansa ya da Balkanlardaki dier Hristiyanlara kar seferlerine, gaz ola
rak adlandrlabilecek faaliyetlere yaplabilecek gndermeleri eserinden
kartacak kadar ileri gider. Daha nceki akademisyenler tarafndan fark edil
diinde, bu boluk Ahmedinin o dnemin tarihi hakkndaki bilgisinin eksik
olmasyla aklanmt.32 Hatta sadece Paul Wittek ve Pal Fodor, Ahmedinin
Bayezide gazi adn vermemesindeki eksikliinin baka sebeplerden kaynak
lanabileceini fark etmiti.33 Wittek, Ahmedinin sessizliini gazi fikrinin
Bayezidin hkmdarl srasnda nemini kaybetmesinin bir gstergesi ola
rak almt.34 Fodor ise Ahmedinin bu blm aslnda Bayezidin lmn
den sonra kaleme aldndan, yeni hamisi Emir Sleymana gaznn nemini
gsterme amacn tayan bir eserde Ankara Savanda Timurun yendii bir
gazinin bulunmasnn yakksz kaacan dnm olabileceini tutarl bi
imde savunur.35
Bu argmanlardan hibiri yle ok da ikna edici deildir. Ahmedinin
Bayezidin Nicopolis seferi ya da Konstantinopolis kuatmasndan bahsetme
mesi, bahsetmesi durumunda Bayezide gazi unvann vermek zorunda kala

31 A.g.e., s. 143 ve 155.

32 Banarl, Ahmedi ve Dasitan (1939), s. 72-74 ve Kortantamer, Leben und VVeltbild (1973), s.
112-116,124-125 ve 420-421.
33 Paul Wittek, Deux chapitres de lhistoire des Turcs de Roum , Byzantion 2 (1936), s. 285-319.
Bkz. s. 312. Fodor, Ahmedis Dasitan (1984), s. 41-42 ve 52.
34 Wittek, Deux chapitres de lhistoire (1936), s. 312.
35 Fodor, Ahmedis Dasitan (1984), s. 52.
cak olmasndan kaynaklanr. O dnemin olaylar ilk nce Bayezide klavuz
olmas amacyla yazlan eserini keye sktrd iin bunu yapamazd.
Bayezidin lmyle odak noktas zorunlu olarak deiti. Artk bykbabas
nn yoluna dnmesini, babas gibi son dneminde bylesi korkun sonulara
yol aan bir rota izlememesini istedii Emir Sleymann nfuzu peindeydi.
Baka deyile, Ahmedi Osmanl hanedanl zerine eserinin tamamnda bi
linli olarak seferlerinde Batdaki Hristiyan komularna younlaarak gaz
yolundan gidenler (Osman, Orhan, Sleyman Paa ve Murad) ve srtn
Anadoludaki Mslman dindalarna dnm olan Bayezid arasnda bir ay
rm yapmaya alr. Bayezid hayatta olduu srece, ona gittii yoldan vaz
gemesi iin bu mesaj vermeyi amalad. ldkten sonra ise, Ahmedi eserini
ithaf etmeyi amalad hamisi Emir Sleyman st kapal biimde Baye
zidin yolundan gitmemesi iin uyard. Bu uyary dikkatle yapt nk hami
sine kar yakn zamanda lm babasn eletirir konumda bulunamazd.
Ahmedinin benimsedii bu yol, karmak gaz toposunun arkasndaki poli
tik amatr, yani kendine hamilerinin (balangta Bayezid ve sonra Sley
man) Batya bakmasn, yani dikkatlerini Dou (Mslman devletlerin yur
du) ve Bat (gaz yeri) arasnda blmektense Hristiyanlara kar gazaya
odaklanmalarn salama grevini vermitir. Ahmedinin amac kendi ka
rndan m kaynaklanyor (Germiyan Devletinde domu ve bym, Os-
manllara ancak 1380de katlmt),36 yoksa yeni hamisinin rahat iin duyu
lan kaygdan m bilinmiyor. Onun ve Emir Sleymann Ankara Savanda
Anadolu sipahilerinden oluan Osmanl kuvvetlerinin Timurun sanca al
tnda savaan nceki beylerine katlmak iin Bayezidi braktklarnn farkn
da olduunu varsayabiliriz.37 Sonunda, Bayezidi sadece Srp kaynbiraderi
Prens Stefan Lazarevicin salad Hristiyan vassal birlikleri ve Timurun
dengi olmayan Yenieri bl savundu.
Ahmedinin kaleme ald (Bayezidin lmnden sonra derlenmi ve
Emir Sleymana uyar olarak tasarlanm) kahramanlklardan drdnc Os-
manl hkmdarnn ortaya kan portresinin kendini fethe adam bir ada
mn portresi olduu grlyor. Kendini slm dinine adamasn Ahmedi u
belli belirsiz vgyle anlatr: dindar olanlara olumlu gzle bakard.38 Bu
sav seleflerinin her birinin dine ballm (yani gaz) en stn iman bollu
uyla tasvir etmesi ile kesin bir kartlk oluturur. Bayezidin Mslman

36 Menage, Beginnings of Ottoman Historiography (1962), s. 169.

37 nalck, The Ottoman Empire (1973), s. 16.
38 Slay, Ahmedis History (1992), s. 142 ve 155.
Trk komularna kar kazand zaferleri anlatrken bile, bir memnuniyet
sizlik sezilir. Ahmediye gre:

Sivas ve Tokat Rumdan ald. Caniki fethederek, Samsuna vard. Bunu

da fethetmi olduu iin, lkesine dnd. Bu Sultan Antaliye snrlarna ka
dar tm ehirleri ve blgeleri fethetti. A la a r , S aru h an , A ydn ,
Menteeyi ve Germiyan da ald. Kastamoniye bile tarafndan fethedildi...
Karaman ehirlerine vardndan Konya ve Larenday da ald. O blgede
almad ehir ya da toprak kalmamt.39

Bu nakarata yle bir mantk eklediinden: nk, ona gre, ilerin

bu ekilde yrmesi gerekiyordu , pek de aka belirtilmemi bir memnuni
yetsizlik havas sezilir. Ahmedinin daha nceki pasajlar Osmanl hkmdar
larnn gerek rolnn Batdaki Hristiyan komularna kar gazy hzlan
drmak olduunu saysz kez yineler.
Son hkmdara vg niteliinde yazlm nadir pasajlardan birinde bile:

Uzun bir sre, ak ak ileketi; [tek] yapt gece gndz ibadet etmekti.
Eline hibir kadeh arap bile almamt; ne arp ne flt dinlerdi.40

nsan, Ahmedi acaba sadece Emir Sleymana bir rpda babasnn

(gazaya ihanetinin yan sra) dne sebep olan alkole ve sefahate baml
ln m sralamt diye merak etmeden duramyor. Ayrca, uzun bir sre i
leketi deyii Bayezidin her zaman kendi elencesine, sefahate ar derece
de dkn bir ayya olmad olgusuna nazike yaklamann bir yolu muydu?
Emir Sleymann, dnemin tm belgelerinin dorulad zere, bizzat
ikiye ve sefahate ballk konusunda tam babasnn olu olduu ve bu ka
rakteri yznden 1411de (ordusu ve halk onu rakiplerinin merhametleri
iin terk ettiinde)41 sonunda hayatn kaybetmitir. Bu yzden, Ahmedi
Bayezidin her zaman sefahat dkn bir ayya olmadn gstererek ve
Emir Sleymana yolunu deitirmesini syleyerek ehzadeyi uyarmay ama
lam olabilir. Ahmedi sadece Bayezidden sonra gelen eseri ithaf etmeyi
amalad hamisine babasnn hayatna mal olmu hayat tarzndan vazge
mez ve her biri adil hkmdar ve iyi Mslman olan atalarnn at yola
dnmezse bana nasl bir son gelecei konusunda ders verir.

39 A.g.e., s. 142-143.
40 A.g.e., s. 143.
41 E. J. W. Gibb, A History o f Ottoman Poetry, Cilt I (Londra, 1900), s. 255.
 Daha sonra yazlm, gnmze ulaan tarih anlatlarnda Bayezidin
portresinin Allah korkusu olan, dnyadan el etek ekmi ileke nitelendir
mesiyle hibir biimde uyumamas bu yorumu destekler. Trkiye Cumhuri
yeti resmi tarihisi, smail Hakk Uzunarl bile (deerlendirmesini Osman-
l tarih anlatlarna dayandrarak) Bayezidin iki bamllnn sinirlerini
mahvettiini42 iddia eder.
Mkrimin Halil Yinan da dine bal olmad iddiasn slm
Ansiklopedisinin Bayezid maddesinde desteklemitir. Bu maddede Yi
nan, Bayezidin Srp zevcesinin ve veziri Ali Paann sultan bozduunu ne
srer ve Bursa Kads (din hkim) emseddin Muhammed [Molla]nn
Bayezidi toplu namaz brakt iin bir davaya tank olarak kabul etmedii
hikyesini ekler.43
Bayezidin dinsizliini en ok lanetleyen hikye, nurlu damad Emir
Sultann ona yapt uyar ile ilgili ok bilindik hikyedir. Sylentilere gre, Ba
yezid 1396daki Nicopolis seferine girimeden evvel baarya ularsa 20 cmi
yaptracana yemin eder. Zaferinden sonra bunun yerine 20 tane kubbesi olan
Ulu Cmiini yaptrr. Emir Sultan ona elik ederken, tamamlanm cmiyi tet
kik etmeye gider ve sorar: Eksik bir ey var m? Emir Sultan cevap verir: Ha
yr, Sultanm, her ey olmu. Ancak bir ey eksik. Onu da tamamlarsanz, Salta
natnzn anna an katacak. Bayezid sorar: Nedir o? Cevap u olur: C-
minin drt kesine meyhane yapsaydnz, cmiye gelmek iin iyi bir sebebiniz
olacakt ve arkadalarnzla imek iin harika bir mekn olacakt. Bayezid bu
cevaptan donakalm, cevap verir: Cmide meyhane bulunmas uygun mu
dur? Emir Sultan iyice cesarete gelmi: Sultanm, insann kalbi Allahn evine
benzer; yasak arab imek onu meyhaneye dndrr ve vcudunu da putperest
tapnana. Cmiye meyhane yapmakla ayn eydir.44 Bayezidin adalar
arasndaki namnn dini ilekelikle pek alakal olmad konusunda phe yok.
Anonim 15. yzyl Osmanl kronii Tevrh-i l-i Osmnda bu nam
nn sebebi olarak Bayezidin Srp einin etkisi gsterilmitir:

Vulkolunun kz ona gelene kadar, Yldrm Han [Bayezid] iki partileri

nedir bilmezdi. mez ve lem yapmazd. Osman, Orhan ve Gazi M urad za
mannda arap iilmezdi.45

42 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt I (Ankara, 1947), s. 322.

43 Mkrimin Halil Yinan, Bayezid I , slm Ansiklopedisi, Cilt 2 (stanbul, 1962), s. 369-392.
Bkz. s. 389-390.
44 H aan Turyan, Bursa Evliyalar ve Tarihi Eserleri (Bursa, 1982), bkz. s. 44-46.
45 Kafadar, Betveen Two Worlds (1995), s. 111.
 Bizans tarihisi Doukas, Bayezidin sefahatini ayrntsyla anlatmada
ihtiyattan daha da uzaktr. Nicopolis seferinin (1396) sonrasn tasvir ederken:

Bayezid Prusada [Brusa/Bursa] iyi talihin meyvelerinden bol bol faydalan

d ve birok milletin gnlk hrmetinden keyif ald... Kirlenmemi vcut
lar ve hatlarnn gzellii yznden seilen olanlar ve kzlar oradayd -
gen ve yakkl delikanllar ve gneten gzel kzlar. Nereden gelmilerdi?
Romallar [Bizansllar], Srplar, Eflklar, Arnavutlar, M acarlar, Saksonya -
llar, Bulgarlar ve Latinler, her biri kendi dilinde konuuyor ve hepsi kendi
rzas olmakszn orada. Ve Bayezid, rehavet ierisinde, ahlkszca yaaya
rak, sefih cinsel hareketlerden asla vazgemedi ve olanlar ve kzlarla iffet
siz ilikilere girdi.46

Bayezidin ada olan Doukas genelde bu hkmdar deerlendirir

ken adil davranr. Yukardaki tasvirin Osmanl kart bir hissiyatla yazld
dnlmemeli. Daha ziyade Bayezidin hkmdarlnn son senelerinde ka
zand namn yansmas olarak alnmal.
Ahmedi, Bayezidin uzun bir sre ileke bir hayat srdn ve hi
imediini, hatta arp ve flt dinlemediini iddia ederek, uyandrd izlenim
le hkmdar olduu zamandan nceki dneme (1354te domu ve 1389da,
35 yanda, hkmdar olmutur) gnderme yapar. Bu intiba, Bayezidin vas-
sal olarak ona 1391deki (tahta ktktan ksa bir sre sonra) Anadolu sefer
lerinde elik eden, Bizans hkmdar II. Manuel Palaeologusun eserinde yer
alan bir pasajda artar. II. Manuel Dialogue with a Muslim inde (Bir Ms-
lmanla Sohbet) o senenin Aralk aynda Bayezidle sefere km olmann
zorluklarndan yaknr:

Tm bunlarn tesinde gnlk avlanmalardan, yemeklerde ve sonrasnda

elencelerden, bir sr mim [gsterisinden], flt srsnden, arkclar
dan oluan korolardan, dans tayfasndan, zil angrtsndan ve sert arap
tan sonra gelen manasz kahkahadan bahsetmemeli miyiz? Tm bunlardan
ac ekenlerin aklnn durmamas mmkn m?47

46 Doukas, Decline and Fail ofByzantium to the Ottoman Turks, ev. H. M agoulias (Detroit, 1975),
bkz. s. 87-88. [Burada Doukasn Saksonyallarla hangi halk kastettii mulak kalyor nk ese
rinin Varna Sava (1444) ile ilgili blmlerinde Eflak Prensi III. Vladislav Saksonya Kral ola
rak adlandryor. Kr. Doukas, Decline and Fail o f Byzantium to the Ottoman Turks, ev. Harry
J. M agoulias, (Wayne State University Press: Detroit), 1975, s. 184-185, 183 dn. 212. Bizansllar
Latinlerle genel olarak Batllar kasteder. Ama burada arlkl olarak talyan ehir devletlerinin
Bizansta kurduklar kolonilerde yaayanlara gnderme yaplyor, (.n.)]
47 George T. Dennis, yay. haz. ve ev. The Letters o f Manuel 11 Palaeologus (Washington, D.C.
1977), bkz. s. 50-51.
 II. Manuel, 1391 sonunda, ayn sefer srasnda (Sinop ve Kastamo
nudaki Trk beylerine kar) hocas Cydonese (mektuplarnn ounu yolla
d kii) bir mektup daha yazar. Manuelin sk sk hem Osmanl askeri hem
Bayezidin Balkanl Hristiyan vassallar tarafndan yamalanan Mslman
yerli halkn hkmdara duyduu korkuyla aklad terk ve tahrip edilmi
Anadolu krsalnn nitelii hakknda ayrntl bir tasvir sunan bu mektup u
pasajla biter:

Bu mektubu sonlandrrken yaptm tam da bu. nk imdiden bizi h

kmdara [Bayezid] gitmemiz iin davet edeni anlamak dnda her eyi ya
pabilirim. Sanyorum yine yemekten nce bir iki kadeh imek ve eit eit
altn kse ve kadeh koleksiyonundan arapla iimizi doldurmaya zorlamak
istiyor. Bunlar zerine yazm olduumuz eylerin yaratt bunalm dindi-
rebileceini sanyor. Benim bile keyfim yerinde olsayd, bunlar iimi hzn
le doldururdu.48

Bayezidin Kosova Savann (15 Haziran 1389) hemen ardndan,

1392de Srp prensesi Olivera ile evlendii dnlrse,49 Osmanl hkm
darnn (II. Manuelin o dneme ait tanklna dayanarak) einin etkisine
girmeden evvel balarn sunduu meyve ile ainal gelip geiciden fazla ol
mal.50
II. Manuelin 1391 Aralk olaylarna tanklk getiren anlatsna baka
rak, Colin Imbern Bayezidin ahlki yozlamlna ve iki imesine yapt
tm gndermelerin Bayezidin Timura aalayc biimde yenilmi olmasna
(1402de) bir sebep bulmaya alan, ge 15. yzyl Osmanl tarihilerinin ek
lemelerinin sonucu olduu fikrinde srar etmek zor.51
Eserinin Sultan Berkkn lmnn Bayezid Bege Bildirilmesi
balkl sondan bir nceki blmnde [beyit: 279-297], Ahmedinin tonu de
iir ve Bayezidin Msrl Memluk Sultam Berkkn lmnden faydalan
ma, Suriye ve Msr fethetmeye girime kararna kar eletirel bir tutum ta
knr. Ahmedi, Bayezidi zellikle Berkkn lmn kendi lmlln
hatrlatan bir ey olarak almak yerine durumdan hakszca istifade etmeyi se
tii iin eletirir. Sonra, Bayezidin lm hakknda birden u beyitlere geer:

48 A.g.e., s. 42-51.
49 Imber, The Ottoman Empire (1990), s. 42-43.
50 S. Reinert, Manuel II Palaeologos and His Mderris , The Twilight o f Byzantium, yay. haz. S.
Curcic ve D. Mouriki (Princeton: Princeton University Press, 1991), s. 39-51.
51 Imber, Paul Witteks De la faite (1986), s. 72-73.
 Bu arada Timur Rum a yrd. Devlet karm aa, korku ve duyarszlkla
doldu. Timurda hi adalet olmadndan, zorunlu olarak onda zulm ve
bask vard. phesiz yle bir vahetti ki bundan bahsetmek bile bir vahet;
tek are bundan bahsetmemek. Hkmdar bu duyarszlamann ortasnda
vefat etti. Birok ehir yakld ykld.52

Tm bu blm Bayezidin lmnden sonra yazlm olmal. Ahmedi

Bayezidin layn bulduunu dndn ak ak ifade etmese de,
Bayezidin Suriye ve Msr fethetme giriiminin adil olmamasyla Timurun
Anadoluya getirdii bir o kadar haksz tahribat belli belirsiz eitleyerek alt
tan alta bir mesaj vermitir.
Ahmedinin olumsuz Bayezid portresi, Emir Sleymann zihninde her
biri gaz yolunu inanla srdrm, atalarnn azizliiyle (Osman, Orhan,
Sleyman Paa ve Murad) sefih, haz peinde koan, idealletirilmi gazi ro
lnden sapm ve Mslman komularna sava am babasnn (Bayezid)
arasnda keskin bir kartlk sunmay tasarlayan bir portredir.
Ahmedi eserini Kutlu ehit Sultan Emir Sleymann Pdihsi (H
kmdarl) - Allah Mezarn Ycelte [beyit: 298-334] adl bir kesitle bitirir.
Bu balktan bellidir ki Ahmedi kendi kendine ykledii, eserini ithaf etmeyi
amalad hamisine (Emir Sleyman) klavuzluk etme grevini tamamlaya-
madan, nasihatinin bir nceki amal hamisi gibi Sleyman da lr. Aktr
ki Ahmedi, eer mesnevisi bir hamiye gerekten sunulsayd alaca maddi
dl bir kenara koyarsak, bu iirin raison detreinden mahrum kalmtr.
Ge dnem Emir Sleyman vmeye giritiinde, onu pek de gazi olarak v
mez (yapt tek savan kardelerine kar olduu dnlrse). Bu yzden,
eserini Allahn her zaman en iyiyi sona sakladn syleyerek bitirir. Osman-
l hanedanln sunarken esas yolu nasl bu deyi olduysa, eserini bitiren mo
tif de bu olur.
Kendi iinde, eserin tarihsel niteliinden ziyade temel polemik literat
r sergiler. Bu ekilde, Ahmedinin tarihine bir tarih eserinden ziyade nasihat-
nme olarak bakmann daha verimli olacan gsteren sebeplerin altn izer.
Ahmedi, eletirmenin gsterdii gibi, sonraki kuaklara 14. yzyldaki Os-
manllarn bir tarihini sunmaktansa, eserini ithaf etmeyi amalad hamileri
ne bir mesaj iletmek derdindeydi. Macar akademisyen Fodorun szleriyle:

Ahmedinin tarihi kefedilecek bir ey deil, iinden ounun karakterleri

nin vcuda getirdii ideal tiplerin portresine rahata giren olay ve olgularn

52 Say, Ahmedis History (1 9 9 2 ), s. 1 4 3 -1 4 4 ve 156.

 ekilecei bir rnekler szldr. Tarihi olaylar bu ekilde salt imgeye in
dirgenir, geliigzel ve tesadfi seilmilerdir ve gerek nemlerinden yok
sundurlar. Ahmedinin tasvir ettii olsa olsa Osmanl tarihinin efsaneler di
zisiyle bezenmi, taslak nitelikli bir zetidir. Buna karn, Ahmedinin se
tii olgular ne kadar doru olursa olsun baz konulardaki suskunluu hi
bir biimde inandrc saylmamaldr.53

Wittekin Gazi Tezini Ahmedinin Osmanl hanedanl hakkndaki

blmnn giriinden bir iki dizeyle kurma abas sz konusu eserin tm
metni batan sona okunduunda hi ikna edici deildir. Witteke itiraz etmek
gerekirse, Ahmedinin eseri manzum tarih olma amac tamaz. Eserini it
haf etmeyi amalad hamilerini (ilk nce Bayezid ve sonra Emir Sleyman)
Batya bakmaya tevik etme niyeti tamas asndan daha ok bir nasihat-
nmeye (hkmdarlar iin tavsiye kitab) benzer. Bu yzden gaz toposu sa
dece budur: Bayezidin dnn sebebinin birliklerini devletin sregiden
Batya doru genilemesine younlatrmak yerine, Anadoludaki Mslman
komularna ve Memluk dnyasna evirmesi zerine yapt hafife st r
tk uyarsn ihtiyatl biimde sunduu edebi bir gelenek. Gaz ve gazi kav
ramlarn kullanmas, baarl gemile belirsiz gelecei karlatrmak iin
konulmu edebi bir aratan fazlas deildir. Ahmedinin eserinin bu blm
n Fetret Devrinde (1403-1413) yani Osmanl hanedanlnn geleceinin
ak olmaktan uzak olduu bir noktada yazm olduu, daha mkemmel bir
zaman hakknda ideal imgesinin Osmanllarn adil olduu ve fetihlerini Do
ulu Mslman memleketlilerine deil, Batl Hristiyan komularna ynelt
tii bir imge olduu akldan kmamal.

53 Fodor, Ahmedis D asitan (1984), s. 47.

 NC BLM

VVitteki Yeniden Dnmek

1337 Bursa Kitabesini Kullanma Biimi

W ittek, Ahmedinin gaz ve gazi kavramlarn sunduu giri dizelerini

gerekte olup bitmi olaylarn bir tasviri olarak grr. Yazar, Os-
manl tarihinin tmn, ite bu giri dizelerinde gelitirdii, bakn altn
da ele almaktadr ,1 diye yazdnda, Wittek metanetle Ahmedinin eserinin
manzum tarih olduu inancnn arkasnda duruyordur. Tm okurlarnn
bu konudaki grlerini paylamayabileceim fark ederek, devam eder: u
soru sorulabilir: Ama bu olsa olsa yazar tarafndan sunulmu salt edebi bir
form deil midir? Bunun zerine Gazi Tezini desteklemek iin ikinci (ve
Ahmedi dnda tek) kantn sunmaya koyulur:

Bir Osmanl hkmdarndan gnmze kalan en eski epigrafik belgeye bir

gz atmak, bu konudaki btn kukular datacaktr. Osmanl hkmda
r, 1337de, yani Bursann fethinden 11 sene sonra yaptrlan ve bu ehir
de bir cmi ina edilmesini konu alan bu kitabede kendisine u unvanlar
vermektedir: Sultan, Gaziler Sultannn Olu, Gazi, Gazi Olu, Ufuklar
Serdar, Cihan K ahram an . O sm anl protokolnde genelde Seluklu
Dneminden gelen ve yukardaki unvan grubundan ok farkl olan klasik
kalplar kullanlrken, bu grup mutlak surette kendine hastr. Dolaysyla,
bu garip kalbn, tarihsel bir gerein, Ahmedinin eserindeki blme dam
gasn vuran ayn gerein, ifadesi olduuna emin olabiliriz. 2

1 Wittek, Rise o f Ottoman Empire (1938), s. 14.

2 A.g.e., s. 14-15. [Pasaj alnts iin kr. Paul Wittek, Osmanl m paratorluunun Douu, ev.
Fatmagl Berktay, s. 25-26.]
 Tarihi normalde Osmanl protokolnde genelde Seluklu Dne-
minden gelen ve yukardaki unvan grubundan ok farkl olan klasik kalplar
kullanlrken, bu grup mutlak surette kendine hastr gibi bir cmleyle kar
latnda ilk tepkisi kkenini sorgulamak olmaldr. zellikle, greceimiz
zere, Wittekin verdii temel balklardan biri, 1337 tarihli kitabede yazlan
lar arasnda yoktur. Ahmedinin eserinin manzum tarih olduuna inanan
ve 1337 kitabesinin eksik okumasnn Osmanl gelimesi ve yaylmasndaki
esas faktrn elbette gaz olduunu mutlak surette kantlad fikrini benim
seyen Wittek iin durum byle deildi.
Sz konusu kitabeyi dikkatli biimde incelediimizde, Ahmedinin
gaz ve gazi kavramlarn sadece edebi topos amacyla kulland konusunda
ki kanaatimiz pekiiyor. imdilik gazi unvan kullanmn bir yana brakrsak,
1337 kitabesine ilikin bir dizi baka problem var. Bunlar arasnda:
Wittek 1337 kitabesinin yer ald Bursa cmiinin adn vermiyor,
iinden satr ald ina kitabesinin tam metnini de sunmuyor. Bunun dn
da, sz konusu abideyi kimin ina etmi olduu konusunda bizi net olarak
aydnlatmyor. Bu konudaki eksiklii tesadfi deildir. nk bu sorulan
yantlamaya alm olsayd, kitabeye atfettii tarihsel gereklik phe
uyandracakt.
Wittekin alnt yapt (Arapa yazlm) ina kitabesi, ilk dikildikten
yaklak 52 sene sonra, 1389da lm olan Sultan Murad Hdavendigr ans
na ina edilen ahadet Cmiinin dou kapsnn stnde yer alyor. Kitabe h.
738 (1337) tarihli olduundan ve zellikle iinde Osman olu Orhan tarafndan
konulduundan bahsettiinden imdiki meknnn orijinal yeri olmas imkn
sz. Birok akademisyenin iddia ettiinin aksine esasen Orhan Cmiinden de
gelmiyor. nk bu abide, aka h. 740da (1339) Osman olu Orhan tarafn
dan ina edilen ve sonra 1413te Karamanllar Bursay yamaladnda yklan
orijinal yapnn onarm srasnda, h. 820de (1417) Bayezid olu Mehmed tara
fndan dikildiini ak ak gsteren tarihlendirilmi ina kitabesine sahip.3
Wittekin kitabesinin kkeni pheli. Ne zaman ss olarak konulduu ya da bu
gnk yerine ne zaman tand konusunda bir fikrimiz yok. Metnin tamam,
kitabenin aslnda, bir Cuma cmii olan (Cuma le namazlarnn klnd yer)
Orhan Cmiinden ayr, bir mescidi sslediini ortaya koyuyor. A. Memduh
Turgut Koyunluolunun 1337 kitabesinin esasen iki sene sonra, 1339da4 ina

3 A. Memduh Turgut Koyunluolu, znik ve Bursa Tarihi (Bursa, 1935), bkz. s. 163-164.
4 A.g.e.) s. 163. Robert Mantran, Les Inscriptions Arabes de Brousse , Bulletin D'Etudes Orienta-
les 14 (1952-1954), s. 87-114, bkz. s. 90.
edilecek cmiyi ssledii iddias (bu argman daha sonra Mantran da benimse
yecektir) imknsz gibi grnyor.
Daha nce belirtildii gibi, inasi Tekin yakn zamanda 1337 Bursa ki
tabesinin ge 19. yzyla ait bir taklit olduunu gstermeye almt. Girii
mi bu anlamda ikna edici deildir. ddiasn desteklemek iin ekledii iki sa
tr argmantasyonun her ikisi de desteklenemez. lk nce kitabedeki yaz
slubu nun ehirdeki Orhan Bey Cmiinin 1417 tarihli kitabesine uymad
n bulur.5 Uymamaldr da. 1417 senesine ait kitabe 1337dekinden 80 sene
sonra dikilmitir. nemli olan 1337 kitabesinin dier ada 14. yzyl kita
belerine ne derecede uyduudur. Tekin, Uzunarlnn gnmze kalan, 14.
yzyl Anadolu kitabelerini inceledii 1927 ve 1929 senesine ait eserlerini6 ve
Anadoludaki 13. ve 14. yzyl kitabelerinin fotoraflarn barndran bir di
zi dier eseri incelemedi: mesela, Rudolf M. Riefstahl ve Paul Wittek, Tur-
kish Architecture in Southwestern Anatolia [ Gneybat Anadoluda Trk
Mimarisi ]; F. Taeschner, Beitrage zur frhosmanischen Epigraphik und
Archologie [ Erken Dnem Osmanl Epigrafyas ve Arkeolojisine Katk
lar]; A. Memduh Turgut Koyunluolu, znik ve Bursa Tarihi; Halim Baki
Kunter, Kitabelerimiz, Kzm Baykal, Bursa ve Antlar; Robert Mantran,
Les Inscriptions Arabes de Brusse [ Bursanm Arapa Kitabeleri ] ve Ek
rem Hakk Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk Devri. nceleseydi, 1337deki
Bursa kitabesinde korunmu olan yaz slubu nun dnemde Anadolu Bey
liklerinde dikilmi olan o dnemin bir dizi rnei ile tam uyum ierisinde ol
duu rahata meydana kacakt. kincisi, Tekin 1337 kitabesinde kullanlan
unvanlarn aslnda 16. yzyla kadar Osmanllar tarafndan kullanlmadn
iddia ediyor.7 Gelecek incelememizin gsterecei zere bu doru deil.
Orhana 1337de verilmi tm unvanlar dier 14. ve 15. yzyl Osmanl ki
tabelerinde bulabiliriz. Nasl, ne zaman geldii ve bugn nerede olduu (a
hadet Cmii Dou kap giriinin stnde) sorusu tartmaya ak olsa da ki
tabe otantiktir.
Witteke dnersek, Gazi Tezini dayandrd, 1337 tarihli kitabe met
ninin ilgili ksm yle diyor:

5 Tekin, Trk Dnyasnda G az (1993), s. 73-76.

6 smail Hakk Uzunarlolu, Tokad, Niksar, Zile, Turhal, Pazar, Amasya, vilayet, kaza ve nahi
ye merkezlerindeki kitabeler (stanbul, 1927). smail Hakk Uzunarlolu, Afyon Karahisar,
Sandkl, Bolvadin, ay, Isakl, Manisa, Birgi, Mula, Milas, Pein, Denizli, tsparta, Eirdirdeki
Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydn, Mentee, nan, Ham it Oullar hakknda malumat (stanbul,
1929).
7 Tekin, Trk Dnyasnda G az (1993), s. 73-76.
 [Satr 2]... ai-amr al-kabr al-muazzam al mujahid (fi sabl Allah)

[Satr 3] sultn al ghuzt, ghzi ibn al-ghzi, shuj al-dawla wal-dn wa-l
fk

[Satr 4] pahlavn al-zamn [?] Urkhn bin Uthmn

Yce Byk Emir, Allahn savas, Gaziler Sultan, Gazi olu Gazi, dev
letin ve dinin ve ufuklar yiidi, an kahraman, Osman olu Orhan [Bkz.
Belge 1],

Bilakis Wittek Orhann kendine verdii ayn unvan listesini yanl

okur:

Sultn ibn sultn el-ghuzt, ghz ibn al-ghz, Shuj ad-daula w ad-din
marzbn al-fq bahlavn-i jihn, Orkhn ibn Othmn

[yle evirmitir: Sultan, Gaziler Sultan olu, Gazi olu Gazi, ufuklar ser
dar, cihan kahraman.)8

Wittek, bu yolla bir dizi karkla yol aar. zellikle, 1337de Orhan
iin kullanld varsaylan unvanlar listesinde Sultan unvanna gnderme
yapma biimi hibir ekilde meru deildir. 1337 kitabesinin syledii ey bu
deildir. Kitabe, Orhana al-amr al-kab'r al-muazzam al mujhid [Yce
Byk Emir, Allahn savas] der (bu unvanlar Sultan a eviren Wittek
hepsini gz ard etmitir). Sultan unvannn ilk defa yaklak olarak elli sene
sonra bir Osmanl kitabesinde kullanld belirlenmitir. Kesin konumak
gerekirse, bu unvann bir Osmanl hanedan yesini tanmlamak iin kullanl
mas I. Murad (1362-1389) saltanatnn sonuna denk gelir. Nilfer Hatuna
(Orhann ei) adanm olan ve tarihi belirtilmi (1388) bir znik imret
kitabesinde, I. Muradtan Sultan Orhan olu Sultan diye bahsedildiini
grrz.9 Daha nceki Ahmedi tartmasnda grdmz zere, o da ilk de
fa 1389da I. Murad iin bu unvan kullanr.
Eserinin daha ileriki bir blmnde bize unvann anlam konusunda
bir ipucu veren Wittektir: Gaziler Sultan (kitabede bu deyi vardr).
Eflakiden alnt yaparak, Aydn Emirlerinden birinin Mevlevi bir dervi eyh
tarafndan Gaziler Sultam olarak adlandrldndan bahsettiinde, bu de-

8 Wittek, Rise o f Ottoman Empire (1938), s. 53, dn. 27.

9 F. Taeschner, Beitrage zu frhosmanischen Epigrafik und Archaologie , Der slam 20 (1932), s.
109-186. Bkz. s. 127-137.
 BELGE 1
Orhan Gazi 1337 Bursa ehadet Cmii Kitabesi

TRANSKRPSYON: [Satr 1] Amarahu al-masjid al-mubrak li-rid'i Allh tal [man

ban masjidan lillh bana Allh lahu baytan fil-janna] // [Satr 2] Allhumma aghfir
li-shib hdhal-masjid wa huwa al-amlr al-kablr al-muazzam al-mujhid fi sabil Allh II
[Satr 3] sultn al-ghuzt, ghz ibn al-ghzt, shuj al-dawla w al-din \muttafaqi) II [Satr
4] pahlavn al-zamn [?] Urkhn ibn Uthmn - dm Allh umrahu II [Satr 5] Bism Al
lh al-rahman al-rahim II [Satr 6] qul hutva Allh ahad Allh al-samad lam yalid wa II [Sa
tr 7] lam ylad wa lam yakun la-hu kufuwan ahad. II [Satr 8] Fi tarikh sanat thamn tva
thalthn wa sa b a-mia [h. 738 = 30.7.1337- 20.7.1338].10

yie gnderme yapmtr.11 Wittekin de gsterdii zere, bu unvan biimi

sadece Osmanllara has deildi ve 14. yzylda dier Bat Anadolu Beylikleri
tarafndan oktandr yaygn biimde kullanlyordu.
Wittekin Orhan iin sralad unvanlara olmayan Sultan unvann
eklemesine gelirsek (az ileride gsterilecektir), dzeltildiinde bu kitabede bu
lunan unvanlarn esizlii hakkndaki teoriye phe drme ilevi grecek

10 Ayverdi, 1966, s. 59.

11 Wittek, Rise of Ottoman Empire (1938): 39 ve Emecen, Gazaya Dair (1995), s. 194.
bir hatadr. 1337 tarihli kitabenin iindeki unvanlarn tarihsel bir gereklii
yanstt iddiasn glgeler.
1337 kitabesini benim okuma eklim, (bu okumay yapmak iin ilk
nce Kunter, Baykal ve Ayverdinin sunduu fotoraflardan ve Kunter, Ko-
yunluolu ve Mantrann yaynlad metinlerden faydalandm12 ve daha son
ra ahadet Cmiinin Dou giriinin nndeki revakn tepesine trmanarak,
boynumu krma riski alp, kitabenin alt satrn rten bir dizi kiremidi kaldr
dm ve kendi gzlerimle kitabenin kendisini okudum) Wittekin nerdii oku
ma eklinden olduka farkldr. lk nce, yukarda belirtildii zere, Sultan,
Gaziler Sultannn olu aslnda kitabede yer almaz yani baln o blm
Sultn ibn sultn el-ghuzt diye balar. Bu dzeltilmi okuma, Orhann
Sultan unvan zerinde hak iddia etmediini, sadece kendine Gaziler Sul
tan dediini ortaya kartr. Gerek unvan, kitabenin Orhan iin sralad
al-amr al-kabfr al-muazzam al mujahid (Yce Byk Emir, Mcahit)tir
ve Wittek tarafndan gz ard edilmitir. Dahas hkmdara verilmi olan un
vanlarn kalanm okuma biimi de tartlr.
Wittekin eserinin okumasn neye dayandrd konusunda bir iaret
sunmad gz nnde bulundurulursa, bu adan hatalarnn sebeplerini be
lirlemek imknszdr. Gerekten de, stanbulda Alman Arkeoloji Enstitsnde
alrken,13 1927-1932 arasnda Bursaya gitmi ve okumasn o srada m
kaydetmitir? Baka birisi mi onun yerine okumutur? Ya da o srada ulala
bilen tek yaymlanm metne, 1912de yaymlanan Ahmed Tevhidin metnine
mi dayanmtr?14 Son aklama pek akla yatkn gzkmyor nk Wittek
eserinde Tevhidden bu kitabeyi ilk kez okuma giriiminde bulunan 15 diye
bahsederken, daha nceki bir almasnda (1934 tarihli Das Frstentum
Mentesche [Mentee Beylii]) Tevhidin Bursa kitabesini tartmasz yanl
okumu olduunu belirtmiti.16 Ancak, Tevhidin okumas birok adan
Wittekin okumasndan stndr. Mesela, Tevhid, Orhann unvann ak ve
seik al-amr al-kabr (Yce Byk Emir) diye okur, Sultan diye deil.

12 Halim Baki Kunter, Kitabelerimiz , Vakflar Dergisi 2 (1942), s. 431-455 ve Levhalar. Bkz. s.
437-438; Kzm Baykal, Bursa ve Antlar (Bursa, 1950), bkz. s. 174; Ekrem Hakk Ayverdi, Os-
manl Mimarisinin ilk Devri (stanbul, 1966), bkz. s. 59; Mantran, Les Inscriptions Arabes de
Brousse (1954), s. 89-90 ve Koyunluolu, znik ve Bursa Tarihi (1935), s. 163.
13 Heywood, Wittek and the Austrian Tradition (1988), s. 10.
14 Ahmed Tevhid, Bursada En Eski Kitabe , Tarihi O smam Encmeni Mecmuas, Cilt 29 (stan
bul, 1912), s. 318-320.
15 Wittek, Rise o f Ottoman Empire (1938), s. 53 ve dn. 26.
16 Paul Wittek, Mentee Beylii: 13-lSinci Asrda Garbi Kk Asya Tarihine ait Tetkik (Ankara,
1944), bkz. s. 133, dn. 441.
Benzer eklide, Tevhid Orhana Wittekin yaktrd marzban al-afaq
(ufuklar serdar) ve bahlavan-i jihan (cihan kahraman) unvann vermez.
Burada kitabenin son satrnn ksmen zarar grm olduunu belirtmekte
fayda var. Wittekin bahlavan-i jihan okurken tahmin yrtm olmas
muhtemel ama (bence) merulatrlmas pahlavan al-zaman'dan (zamann
kahraman) daha zor. Bir nceki deyii marzban al-afaq okumasna katlmak
da zor. Daha kafa kartrc olan Wittekin grmezden geldii ya da gzden
kardn, Tevhid, Kunter, Ayverdi ve dierlerinin hepsinin doru okumu
olmas. Sebep her ne ise Wittekin 1337 kitabesini okuma biimi asl metin
den eitli alardan ayrlr. Wittekin 1934 almas Das Frstentum
Menteschede, 1337 kitabesinin hem fotorafn hem de ayrntl bir akla
masn Rumtrkiscbe Studien Jde yaymladn ima etmesi tuhaftr.17 Wit-
tek bu ikinci eseri hi yaymlamadndan kitabeyi yanl okumasndan kay
naklanan sorular hl cevaplanamyor.
Dahas, Wittekin 1337 kitabesinde Osmanl hkmdarna verilen un
vanlar demeti genelde Seluklu Dneminden klasik ve bundan ok farkl
formlasyonlarn kullanld Osmanl protokolnde mutlak surette ken
dine hastr ,18 yargs korunmu belgeyle badamamaktadr. Ksaca gsteri
lecei zere, klasik Seluklu formlasyonlar kullanan bu kitabedir (rne
in, al-amtr al-kabr al-muazzam al-mujhid...shuj al-davla wal-din vs.)
ve bu adan dier gnmze kalm, Bursada muhafaza edilen 14. ve 15.
yzyl Osmanl kitabelerinden son derece farkldr. Wittekin tartmasnda
bu unvanlar gz ard etmeyi tercih etmesi onlar silmez, 1337 Bursa kitabe
sinin esizlii ile ilgili argmanm zayflatr. Wittekin 1337 kitabesini okuyu
u ile burada sunulmu olan dzeltilmi versiyonunu karlatran Ek 1 sade
ce kitabeyi yanl okuduunu gstermekle kalmaz, kendisinden sonra gelen
okumalarn yanl okumasna ne kadar dayandn sergiler.
lk Osmanl bakenti Bursada gnmze kalm en eski kitabeler ze
rine yaplacak bir inceleme bile, Wittekin iddiasn (ya da 1993te inasi Te
kin tarafndan gelitirilmi iddiay) pek desteklemez. Ayrca, Osmanllarm bu
dnemde ok eit unvan kullandn gsterir (hibiri Seluk modellerine
1337 kitabesinin benzedii kadar benzemez). Bu yzden, ikisinden biri hibir
biimde tarihsel gereklii yanstmayan hayal rn iddialarda bulunuyor.
Bunu takip eden kefin gsterdii zere, Osmanl hkmdarlarnn kitabele
rinde muhafaza edilmi olan unvanlara dayanarak kendilerini nasl grdkle

17 A.g.e., s. 133 ve dn. 441.

18 Wittek, Rise o f Ottoman Empire (1938), s. 15.
ri hakknda niha bir iddiada bulunmak zor.
1339da ina edilen Orhan Cmiindeki (1417-1418 arasnda giriil
mi byk restorasyonlar srasnda buraya yerletirilmi olan) esas kitabe u
unvan ierir: Gaziler ve Mcahitler Sultan, Osman olu Orhan Bey. 19 Bu
kitabenin 1339da cmi ina edildiinde konulmu, asl kitabeyi tekrar edip
etmediini belirlemek imknsz. Wittek (ve Tekine) itiraz etmek gerekirse,
ikinci Osmanl hkmdar Orhan iin Gaziler Sultan unvannn kullanm
1337 kitabesi okumasna has deildir.
Dahas, ehrin I. Bayezid tarafndan 1399da ina edilen Byk
Cmide (Ulu Cmi) unvan sadece u ekilde dile getirilir: Es-sultan al-
muazzam Bayezid Han bin M urad (Murad olu Yce Sultan Bayezid
Han).20 Burada da Wittekin iddia ettii gibi Osmanl hkmdarlarnn 14.
yzylda Seluk dneminin klasik ve bu unvan kmesinden olduka farkl
formlasyonlar kullandna dair bir iaret yoktur. Bu pek de ssl ve uzun
bir unvan deildir.
I. Bayezidin trbesinde mevcut kitabeden sonra gelen en eski kita
olu 1406da yaptrmtr. Bayezide verilen payeler unlar kapsar: Murad
Han olu Bayezid Han, Yce Sultan, Arap ve Acem Krallarnn Kral (dier
halklarn kral olduu gibi).21 En hafif deyile, yakn zamanda Timur tarafn
dan kk drlen ve sonunda kendini ldren bir babann olu olduunu
hesaba kattmzda bile, I. Bayezidin (kitabenin dedii zere) Arap ve
Acem Krallarnn Kral olduunu iddia etmek iin hayal gcmz gerek
ten zorlamamz gerekiyor. Bu kitabenin gsterdii ey, devletin varlnn ilk
yzylnda gereklik ve Osmanl kitabelerinde bazen grnen cafcafl unvan
lar arasnda bir uurum olduu. Dahas eer 1406 civar Emir Sleyman hl
kendini Arap ve Acem Krallarnn Kral nm olu olarak yere ge koyam-
yorsa, Ahmedinin destannn hamisi Emir Sleyman babasnn deliliklerin
den uzak tutma amacyla yazdn ne sren argmanmz kuvvetlendirdii
ni gsterir. Emir Sleyman, babasnn intiharnn stnden sene getiinde
bile nasl hayatta kalacana endielenmek yerine, tm dnyada bir slm m
paratorluu ryasna sarlmt. Gerekten de yol gsterilmeye ihtiyac olan
bir gen adamd.
Son olarak, bir zamanlar Bursa kalesinin giriini ssleyen, 1418 sene
sinden kalma bir ina kitabesi (imdi Bursa Mzesinde muhafaza ediliyor)

19 Mantran, Les Inscriptions Arabes de Brousse (1954), s. 90.

20 A.g.e., s. 91.
21 A.g.e., s. 104.
Emir Sleymann babas Bayezid iin kulland unvann geici bir sapmadan
baka hibir anlama gelmediini hissettirir. I. Mehmedin kendisine u ekil
de hitap etmesi bize daha tandk gelir: Es-sultan ibn es-sultan. Sultan Meh
med bin Bayezid Han (Sultan, Sultanlar olu, Bayezid Han olu Sultan
Mehmed).22
Gazi unvan kullanmnn 14. ve 15. yzyllara has olmad, Bursadan
restore edilmi ve I. Murad Cmiine yerletirilmi 1904 tarihli bir baka ithaf
kitabesinde gsterilmitir. Restore edenin unvan u ekilde verilmitir: Sultan,
Sultanlar olu, Sultan, Gazi, Abdlhamid Han.23 Ciddiyeti bozma riskine ra
men, insan sormadan edemiyor: Wittekin elinde Osmanl dneminden kalan
kitabeler sadece tm imparatorlukta ok sayda kitabede gazi unvan kullan
m olan II. Abdlhamidin (1876-1909) kitabeleri olsayd ne tip bir tez ortaya
kard?24 II. Abdlhamidin de, hemen hemen atas Orhan gibi, unvan zerin
de hak iddia ederken baz politik amalar vard. 1886-1887 senelerinde II.
Abdlhamidin Erturulun St kasabasndaki trbesini, kars ve olu
Savcmn mezarlaryla beraber, restore etmesi de diktii iki kitabenin birinin
atas Erturula dierinin kendine gazi diye hitap etmesi de tesadf olmama
l.25 Hem Orhan hem II. Abdlhamid faaliyetlerini slmiyet temelinde meru
latrmaya alyorlard. Ancak ikisi de Ahmedinin gaz tarifine uyacak ekil
de Hristiyan komularna kar slmiyeti iddetle yaymaya girimemitir.
Gazi Tezini sorgulam olan akademisyenlerden hibirinin bu zamana
dein Wittekin Ahmediden ya da 1337 Bursa kitabesinden nasl faydaland
n incelemedii akla kavumutur. 1337de Orhana yaktrlan Sultan
unvannda tutarszlk bulan R. Jennings, Ayverdiyi (alnt yapt kaynak)
byle bir unvann olmadn grmek iin fotorafa yle bir bakmak ve ay
n yazarn okumasna gz atmak iin bile okumamtr.26 Ayns 1987 maka
lesinde 1337 kitabesindeki unvanlar tartmasn Ahmed Tevhid tarafndan
yaplan ve 1912 senesinde baslan, az nce bahsi geen okuma zerinde te
mellendiren (ve bu yzden 1942de Halim Baki Kunter ve 1966da Ekrem
Hakk Ayverdinin yaymlad nemli fotoraflar gz ard eden) Colin im-

22 A.g.e., s. 27.
23 Robert Mantran, Les Inscriptions Turques de Brousse , Oriens 12 (1959), s. 115-170. Bkz. s.
129.
24 F. Th. Dijkem a, The Ottom an H istorical Monumental Inscriptions in Edirne (Leiden, 1977),
Edirneden bu tip rnek iin bkz. s. 180, 185 ve 186.
25 . H. Konyal, Stde Erturul Gazi Trbesi htifali (stanbul, 1959), bkz. s. 23 ve 31.
26 Jennings, Some Thoughts on the Gazi Thesis (1986), s. 154-155.
ber iin de geerlidir.27 Okunmas amalanan 1337 kitabesinin satrlarnn s
ras zerine uyumazlk olsa da (sebebi drt ek satrn bir kareyi evreleyecek
ekilde kenarlara yerletirilmesidir), aslnda unvanlarn kitabeyi yaptrana ve
rildii konusunda pek phe yoktur. Daha sonra gelen akademisyenler
Wittekin teziyle sorunlar olduunda bile filolog olarak isminden o kadar e
kinmilerdir ki kaynaklarn kullanma biimine (ve hatta okumalarna) kar
kmak yerine sadece kenardan keden deinmilerdir. Bunu Wittek gizemi
diye adlandrabileceimiz eyle aklamak mmkn.
Bu eilim en ok Cemal Kafadarn Between Two Worldsnde belir
gindir. imdiye dein en ciddi Wittek incelemesi olan bu eserde yazar
Ahmedinin eserine bakmam ve 1337 Bursa kitabesini okumamtr.
skendernme'ye sk sk gnderme yaplsa da titiz bir okuma Kafadarn tm
alntlarnn Wittek, Arnakis ve Menage gibi ikinci el kaynaklardan alndn
gsterecektir. Hatta Kafadarn bol dipnotlar28 ve uzun bibliyografyasnda29
Ahmedinin eserinin herhangi bir basksndan alnt yaplmamtr ve hi bah
sedilmemitir. Kafadar, eserinde benzer ekilde birok yerde 1337 Bursa kita
besinden referans verir ama bu referanslarn hepsi ikinci el kaynaklardan aln
mtr. Burada da ne dipnotlar ne de bibliyografyas bu kitabenin geni epig-
rafik literatrnden bahseder. nsan sormadan edemiyor: eer Kafadar
Wittekin tezini (nalckn deitirdii ekliyle) tmden benimsemede bu ka
dar kendine gvenseydi, Wittekin iddialarnn altnda yatan temel kantlar
olan Ahmedinin eseri ve 1337 Bursa kitabesini derinlemesine inceler miydi?
Son olarak, Wittek tarafndan 1337 senesinde esiz sfatyla sralanan
unvanlarn Seluklular ya da dier 13. ve 14. yzyl Anadolu Beyleri tarafn
dan kullanlan unvanlar arasnda nclleri vard. 1337 Bursa kitabesinde
olup da, daha nce gelen Anadolu Trk devletlerinin kitabelerinde de bulu
nan ok sayda kalp var.
Ktahyadaki Karaca Viran kynde bir tekkenin duvarnda 1270 ta
rihli bir kitabe var. Kitabe, Seluk hkmdar Kl Arslan olu Hsreve B
yk Sultan ( al-sultan al-muazzam ), Dnya ve Dinin Yardmcs (giyath al-
dunya wal-din) gibi unvanlar verir.30
Seluk Sultan Aleddin Keykubat (1219-1236) dneminden kalma,
Afyonkarahisar kalesinde tarihlendirilmemi bir kitabe vardr, sultana u un
27 Imber, Ottoman Dynastic M yth (1987): 7-8; Tevhid, Bursad a (1912), s. 318-320; Kunter,
Kitabelerimiz (1942), s. 437-438 ve Ayverdi, Osmanl Mimarisinin (1966), s. 59.
28 Kafadar, Betveen Two Worlds, s. 157-191.
29 A.g.e., s. 193-207.
30 Uzunarl, Afyon Karahisar (1929), s. 7-8.
vanlar vermitir: Byk Sultan ( al-sultan al-muazzam ) ve Dnya ve
Dinin Yceltilmesi ( ala al-dnya wal-din ).31
Seluk hkmdar zzettin Keykvusun 1250de Afyonkarahisarn
Cmii Kebir mahallesinde ina ettii emede bir kitabe vardr: al-sultan al-
muazzam izz al-dunya wal-din abul-fath (Byk Sultan, Dnyann ve Di
nin Zaferi, Fatih).32
Germiyan Beylii (1324) dneminden beri, Afyonkarahisar Kalesinde
hkmdara (Umur Beg olu Hsamettin Yakup) u unvann verildii bir ki
tabe vardr: Byk Emir ( al-amir al-muazzam ).33
Osmanllarn bu dnemde gazi unvann alan yegne Anadolu hkm
darlar olmalarn gein, biroundan sadece biriydiler. Ksacas, Wittekin
esizlik iddiasnn tersine, 14. yzyl Beylik kitabelerinde gazi unvan byk
bir eitlilik ierisinde bulunuyordu. Bundan baka, 14. yzyldan gnmze
kalm kitabelerden rnekler vardr.
Manisadaki Ulu Cmide tarihi belirlenmi bir kitabe (1378) Saruhan
hkmdar, Saruhan olu lyas olu shak Hana u unvan verir: al-sultn
al-azam, nsir al-ghuzt wal-mujhidm (Byk Sultan, Gaziler serdar ve
Mcahit).34
Bat Anadoludaki Birgi kasabasnda bulunan, tarihi 1312 olarak be
lirlenmi bir kitabe, kitabeyi yaptran Aydn Olu Mehmed Beye yle hitap
eder: mawlana, al-amir al-kabir, al-ghazi (Efendimiz, Byk Emir, Gazi).35
Menteeye ait Milas kasabasnda Hoca Bedrettin mahallesinde Ah
med Gazi Cmiinde 1378 senesine ait bir kitabe vardr, yaptran iin u un
vanlar sralanmtr: sultan muluk al-arab wal-ajam, ghazi Ahmed Beg
(Arap ve Acem Krallarnn Kral, Gazi Ahmed Bey). Bundan 1934te bu bey
lik zerine bir monograf yaymlayan Wittekin haberdar olmamas imkn
sz.36 Bu hkmdardan gnmze kalan baka kitabeler de var; biri 1375te
Peinde yaptrd bir medresenin kitabesi, dieri de ayn kasabadaki trbe
sinde bir kitabe, ikisi de ona Gazi diye hitap ediyor.37
Ksacas, dier o dnem Anadolu kitabeleri 1337 senesine ait Bursa ki
tabesinde yeni olabilecek tek ey, Wittekin yapt tuhaf okuma ve kitabenin

31 A.g.e., s. 8-9.
32 A.g.e., s. 11-12.
33 A.g.e., s. 42.
34 A.g.e., s. 75-76.
35 Uzunarl, Afyon Karahisar (1929), s. 109-112.
36 A.g.e., s. 157-158 ve Wittek, Mentee Beylii (1944).
37 A.g.e., s. 161-165.
 Gaziler Sultan unvann iermesidir. Bu, makul biimde Emir Orhan sz
konusu olduunda kendilerini byle adlandran Trk emirlikleri hkmdar
lar arasnda ncelik iddiasn desteklemek iin bir aba olarak aklanmtr.
Bu ekilde davranann sadece Orhan olmad Aydn hkmdar Mehmed
Beyin trbesini ssleyen bir 1333 kitabesinde aka grlmektedir. Orhann
Bursa kitabesinden sadece drt sene nce dikilmi olan kitabe de Mehmed
Beye Sultan al-ghuzat (Gaziler Sultam) olarak seslenir.38 Orhann 1337 ki
tabesinde kendisi iin kulland formlasyonlarn geri kalan da birok Sel
uklu Sultan ve ayrca Osmanlyla ayn dnemdeki Anadolu Trk Beyleri
nin benzer ekilde kulland unvanlardr. Gnmze kalm, 14. yzyl Bat
Anadolu kitabeleri zerine yaplan bu ksa aratrm a, 1406da Emir
Sleymann babas, I. Bayezidin ge bir dnemi iin Arap ve Acem Kralla
rnn Kral unvann kullanmas yeni bir ey deildi. Mentee hkmdar,
Gazi Ahmed Bey kendini 28 sene nce bu ekilde adlandrmt (baka bir
merutiyet hakkna dayanmadan).
Wittek, 1337 kitabesinin Osmanldan bize kalan en eski epigrafik
belge olduunu iddia ederken teknik adan hakl olsa da, eseri yaymlandk
tan ksa bir sre sonra kitabenin hanedanln 14. yzyl hkmdarlar tara
fndan kullanlan unvanlar iin sahip olduumuz en eski kaynak olmadn
fark etmi olmal. Hatta daha sonra tartacamz zere, Orhann hkm
darlndan kalma, 1324 tarihli bir vakfiye (din vakfa ait belge) var. Kitabe
den 15 sene ncesine ait ve bu hkmdarn dneminden kalma birok baka
kitabe ve belgeden nceye dayanyor. Bu belge hkmdar iin gazi unvann
birok kez kullanmamakla kalmyor, hibiri Sultan unvann da kullanm
yor.39 Osman ve Orhan dneminden kalan en erken dnem Osmanl sikkele
rinde de ne gazi ne sultan unvan ilk iki Osmanl hkmdar iin kullanlr.40
Wittekin sonradan Gazi Tezi olarak bilinen tezi destekleyen bu iki Os-
manl kaynan incelemesi, dayand spesifik kantlarn tarafndan yanl
okunmu olduu fikrini pekitirir. Ahmedinin manzum tarihi yakndan oku
mak Wittekin okumasnn sunduu anlamdan ok daha farkl bir anlam sun

38 A.g.e., s. 112-113.
39 smail Hakk Uzunarlolu, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi , Belleten, Cilt 5 (Ankara, 1941), s.
277-288 ve Kafadar, Betveen Two WorIdsy (1995), s. 61.
40 Bkz. Ek 2. Uzunarlolu, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi , (1941): 277-278; brahim Artuk ve ev
riye Artuk, stanbul Arkeoloji Mzeleri Tehirdeki slm i Sikkeler K atalou, Cilt 2 (stanbul,
1974): 453-456; brahim Artuk, Osmanl Beyliinin Kurucusu Osman Gaziye Ait Sikke , Soci-
al and Economic History ofT u rk ey , yay. O. Okyar ve H. nalck (Ankara, 1980), s. 27-33 ve
Uzunarl, Osmanl Tarihi (1947), s. 125.
makla kalmaz, 1337 Bursa kitabesinin dayand esas dil bile doru okundu
unda Wittekin yaktrm olduklarndan baya farkl anlamlar sunar.
Wittekin yorumu Ahmedinin salad dayanak olmakszn, sadece 1337de
Bursa kitabesinde Orhana yaktrlan sultn al-ghuzt, ghzf ibn al-ghaz
(Gaziler Sultan, Gazi olu Gazi) unvannn yorumuna dayanr. Dier birok
yerel hkmdarn 13. ve 14. yzyl Anadolusunda kendilerine benzer ekilde
hitap ettiklerini grm olduumuz gibi, herhangi bir Hristiyan devleti ile u
ya da bu ekilde snr olmayan devletlerin de bazlarnn benzer unvanlar kul
landklarn gryoruz. Bunun ok iyi farknda olan Wittek, Ahmediden dik
katle setii pasajlarn, bir o kadar tashih ettii ve inceledii 1337 kitabesinin
anlam hakkndaki okumalar ve yorumlaryla desteklemeye alt. Mevcut
alma zerinde bir tetkik, kaynaklarn okumalar desteklemediini gster
mitir. Sonu olarak, Osmanllarn esiz corafi konumlaryla birlemi gazi
rol onlarn raison detreiydi ve gelimelerini ve niha baarlarn aklyordu
iddias destekle-nememektedir. Bu almann gelecek blmnde gsterilece
i zere Osmanl kendini gaz kavramna (cihad) adam, slmiyeti yayma
tutkusu esas tutkusu olan bir devlet deildi, gazileri de adamamt, birou
Mslman bile deildi. Hedefleri, hkmdarlar tarafndan ina kitabelerinde
nasl bir retorik kullanlrsa kullanlsn ganimet, yama ve klelerdi.
14. ve 15. yzyl Osmanl hkmdarlar tarafndan kullanlan tm
vanlara ksa bir bak sunan EK 2 kitabelerinde, hazine-i evrak belgelerinde
ya da sikkelerde genelde kendilerinden gazi diye bahsetmediklerini aka is
patlyor. Dahas, Wittekin iddialarnn tersine, kullandklar unvanlarda on
lara has bir ey yok, Anadolu Trk Beylikleri hepsini bir o kadar kullanyor
du. O dil, erken dnem Osmanl tarihsel gerekliini deil, 14. yzyl Anado
lu politik daarcn yanstyordu. Daha sonraki yazarlar (Ahmediden ba
layp sonra gelen tarihileri de kapsayacak biimde) gaz ve gazi terimlerini
geleneksel slmi anlamlaryla uyuacak ekilde tanmlamlardr. Bu anlam
lar da zamanda geriye doru yanstlm ve 14. yzyl Osmanl gerekliinden
ok farkl bir yere uygulanmlardr.
Gemie yanstarak okuyunca, Wittekin Gazi Tezine kantsal daya
naklar sadece onun hesabna kaynaklarndan ne duymak istiyorsa onu duy
may salamasnda bilinli bir abaya dayanyor gibi. Ne Ahmedi ne 1337
Bursa kitabesi -balamna gre hatasz okunulduunda- ieriklerine dair yo
rumlar destekliyor. Wittek kitabenin muhafaza ettii unvanlarn esiz olduu
iddiasn korumak iin karsndaki unvanlar darda brakrken, bu uyu
mazlk Bursa kitabesinin evirisinden ak seik kyor.41 1337 kitabesi mut
lak surette kendine has bir Osmanl tarihsel gerekliini yanstmak bir yana
(tarz, unvanlar, vs. konusunda) Osmanllarn o dnemde onlardan nce gelen
Seluk-lhanl geleneklerinden nasl etkilendiklerini ok iyi ispatlar. Halihazr
da Arapay ok iyi bilen kaligraflarla evrilmilerdi ve (Wittekle eliecek bi
imde) tamamen Seluk dnemi klasik... kalplarn benimsemilerdi. Ak
a sylemek gerekirse: Wittekin Gazi Tezini desteklemesi iin sunduu bu iki
kaynaktan hibiri onlara atfettii kantsal dayana sunmuyor.
Wittek 1978de vefat etti. O srada krk senesini doldurmu olan Gazi
Tezinde hibir deiiklik yapmamt. lmnden sonraki kuakta eitli
akademisyenler tezinin zerinde temellendii kaynaklar sorgulamadan dik
katlerini teze younlatrdlar. Rise o f the Ottoman Empire ilk kez yaymlan
dktan sonra drt sene ierisinde, 1337 Bursa kitabesinin okunabilir bir fo
torafnn ve Ahmedinin skendernme'sinin bask kritiinin yaymlanm
olmasna ramen buna dikkat edilmedi.42 Osmanl aratrmalarnn hl
emekleme aamasnda olduu aklamas getirilse de, Wittekin temelini att
kusurlu parametrelerin tesine geme sorununa iaret etmi olan akade
misyenlerin bunu neden yapamadklarn anlamak zor.

41 Bkz. Ek .
42 Kunter, Kitabelerimiz (1942) ve Banarl, Ahmedi ve Dasitan (1939).
 DRDNC BLM

Gaz ve Gazi Terimleri Erken Dnem

OsmanlIlara Ne fade Etmi Olabilir?

B u soruyu kavrama abamz sadece slmiyet zerine alan akademik

evrelerin1 gaz ve cihad zerine yazd teorik klavuzlara odaklanmak
deil. Daha ziyade Osmanl kaynaklarnn ve bu kavramlarla balantl uygu
lamalar yanstan belgelerin tanklna dayanyor. Bu balamda Ahmedinin
manzum tarihindeki bir beyt (beyit) abamz kolaylatryor. Bu beyit, Os-
manllar gaz ve gaziler terimlerinden tam olarak ne anlamlarsa onu tayin
etmede bize aka yol gsteriyor. Okuyucularn Orhann kfiri gece gn
dz yamalad masallaryla elendirdikten sonra, hkmdarln tasvir
ederken u beyti ekliyor:

Kfir zre akdtlar a vn- din

Andan itdiler gaz adn akn2

nanszlarn [stne] dinin yardmclar akt

gazya akn demeleri bu yzdendir.3

Colin Imbern yakn zamanda yaymlanan bir makalesinde iaret etti

i zere, Ahmedi bu beyitte gnlk kullanmda aina olduu kelimenin gaz/
gazi deil akn/aknc (akmaktan geliyor) olduunu belli eder. Destann ama

1 inasi Tekin, XIV. Yzylda Yazlm Gazilik Tarikas 'Gaziliin Y ollan adl Bir Eski Anadolu
Trkesi metni ve Gaz Cihad Kavramlar H akknda , Journal ofT u rkish Studies 13 (1989), s.
139-204 veEmecen, Gazaya D air (1995), s. 191-197.
2 Slay, Ahmedis History (1992), s. 147.
3 A.g.e., s. 137.
c gz nnde bulundurulursa, Realpolitiklseklerden (akn/aknc) ziyade
dini olan (gaz/gazi) vurgulayan Ahmedidir. Imbern Ahmedi ve dier er
ken dnem Osmanl metinlerinde bulunan Arapa gazinin aslnda Trke
akncnn birebir evirisinden baka bir ey olmad argman ikna edici
dir.4 Ahmedinin Osmanl gazilerinin aslen bulunduu faaliyetler iin yapt
tasvire en iyi uyan tanm bu tanmdr. Yani Bitinya ve Balkan Hristiyanlar-
n ihtida etme tutkusuyla yanp tutumaktan ziyade onlar harekete geiren
ganimet ve kle edinme sevdasyd. Aslnda dmanlarnn stne akmaya
younlam bir eylem konfederasyonuydular, Hristiyanlar ihtida etme
amal dini bir kardelik deil. Bu zelliklere dayanarak, Osmanllarn 14. ve
15. yzylda gaz/gazi terimlerini akm/akncnn eanlamls olarak kullan
dklarn karabiliriz.
Bu yorum, 14. yzyldan itibaren Balkanlardaki aknc kuvvetlerinin
liderleri ve miraslar olan Kse Mihal ve Gazi Evrenos (ve halefleri) iin kul
lanlan unvanlarla da desteklenir, bu aknc liderleri kendilerini Malik al-ghu-
zat (Gaziler Kral) olarak isimlendirmilerdir. Gelecek blmde bunun ze
rinde daha ok durulacak. Bylece, Osmanlda gazi ve aknc terimlerinin
eanlaml kullanld belli olur.5
Bir Bizans tarihisi olan [Michael] Doukasm 15. yzyln ilk elli sene
sini kapsayan eserindeki bir pasaj, dmanlarnn Osmanllar nasl grd
n ak ve seik gsterir. Osmanl hkmdarlar II. Murad ve II. Mehmede
(Yeni Foa ve Midilli Adasndaki Cenevizli yneticiler adna) elilik yapm
olan Doukasn, 15. yzyl Osmanl adetlerine ainal gelip geiciden tey
di. Tipik bir Osmanl fetih plann u ekilde tasvir eder:

Eer [Trkler] onlar saldr iin aran habercinin sesini duyarlarsa -ki
onlarn dilinde akn denir- davetsizce akan bir nehir gibi inerler, ounlu
un paras ve yolluu [yoktur], mzrak ve kllar da. Dierleri koarak ge
lir, sayca birlikleri ezer geerler, ounluunun elinde sopadan baka bir
ey yoktur. Hristiyanlarn stne saldrr ve onlar koyun gibi kaparlar.6

Doukas sadece akn kelimesine ve Osmanl saldrlarn tarif etmede or

tak bir terim olarak kullanlmasna aina deildi, aknn etkisini akan bir

4 Imber, The Legend of Osman G azi (1993), s. 73-74.

5 Vasilis Demetriades, The Tom b of Ghazi Evrenos Bey at Yenitza and its Inscription , Bulletin o f
the School o f Oriertal and African Studies 39 (1976), s. 328-332. Mehmed Nzhet, Ahval-i Mi
hal G azi (stanbul, 1897), bkz. s. 45. 1990larm sonunda Evrenos Bey kitabesi gvenlii iin
Giannitsadan Selanike tand.
6 Doukas, Decline and Fail o f Byzantium (1975), s. 133-134.
nehire benzetmesi de onun kelimenin akmak fiilinden geldiini bildiini gs
terir. Ahmedinin erken Osmanllarn gazy akn anlamnda kulland ile il
gili alntsndan haberdar gibidir. Doukasn aknclarn Hristiyan dmanlar
na ne yaptklar hakkndaki anlats Ahmedinin gazi prototiplerine paraleldir.
Ayrca, Doukas Osmanllarn bu iki terimi dnml olarak kullan
dklarna iaret eden tek gzlemci deildir. 15. yzyl ortasnda Osmanl Ye
nierisi olarak hizmet vermi Konstantin Mihailovic, Doukasn aknclar
tasvir ederken kulland terimlere benzer terimler kullanyor:

Trk aknclar kendi dillerinde akan anlamna gelen akandye [yani akn
c] diye adlandrrlar kendilerini ve [aknclar] bulutlardan den iddetli
yamurlar gibidir. Akntlar kylarn brakana ve taana kadar bu frtna
lardan byk seller gelir ve bu su her eye saldrr, alr, uzaklara tar ve da
has ykar ki baz yerlerde abucak kendilerini onaramasnlar. Fakat bu tip
saanaklar uzun srmez. Trk aknclar da, ya da akanlar saanaklar gibi
uzun srmez, onun yerine saldrdklar her eyi yakar, yamalar, ldrr ve
her eyi yok eder ki uzun seneler horoz burada zafer ln atamasn.7

Son olarak ge 15. yzyl Bizansl-ltalyan yazar Spandugnino da (eseri

gelecek blmde ayrntsyla tartlacaktr) Osmanl aknclarn Ahmedi ga
zileri onlarla eanlaml nasl kullandysa o ekilde tasvir etmitir. Anlatsnda
eitli Osmanl Sultan hizmetkr gruplarn u ekilde tanmlanmtr: ac-
hinzi [yani aknc] ya da yedek svari Cennete gidebilmek iin kendilerini
zellikle Hristiyanlar kltan geirmeye adamtr.8 Bu tanm Ahmedinin
iyi bir gazi olmayla ilgili tanmn hatrlatr.
Osmanl Ahmedi, Bizansl Doukas, Srp M ihailovic ve talyan
Spandugninonun eserleri, 15. yzyl gzlemcileri iin Osmanllarn komula
rna saldrlarn tanmlayan genel terimin akn olduunu aa karmakta
birleir. Gazi ve akn terimlerini dnml kullanan sadece Ahmedidir
(ama yazmay amalad okuyucu kitlesi Mslmandr). Bu metinde bile
(dikkatli bir okumann gsterecei zere) gazdan anlalan, inanszlara
slmiyetin mesajm yayma abasndan ziyade esir ve ganimet elde etmek iin
yamalama ve talan etmedir. 14.-15. yzylda yaam, onlarla ayn dneme
denk den erken dnem Osmanl tarihi betimlemelerinden bir demet sunan
Bizansl yazarlarnn gnmze kalan klliyat incelendiinde, bu yorum da

7 Benjamin Stolz ve Suat Soucek, ev. ve yay. haz., Konstantin Mihailovic, Memoirs o f a Janissary
(Ann Arbor, 1975), bkz. s. 177.
8 Donald M . Nicof, ev. ve yay. haz., Theodore Spattdounes On the Origin o f the Ottoman Empe-
rors {Cambridge, 1997), bkz. s. 125.
ha da kuvvetli bir dayanak bulur. Doukastan baka Nicephorus Gregoras,
Georges Pachymeres, George Sphrantzes ve Laonikos Halkokondyles hibir
yerde gazi ve gaz terimlerini kullanmaz.9 Bu ex silencio10 argman o dne
min bir dizi yazarnn Osmanlnn askeri rgtlenmesini tasvir etmek iin
akn eitlemelerini kullanmasyla birleince, 14. yzylda kullanlan terimin
aslnda akn olduuna iaret ediyor.
Aslna baklrsa, Ahmedinin eseri grnd gibi alnrsa, yani
Wittekin iddia ettii tarih, I. Murad devrinin sonunda (1389) Bitinyada ya
da Gneydou Avrupada geriye Hristiyan kalmamas gerekirdi. Ya ihtida
edilmeleri ya da kltan gemeleri gerekirdi. Zira Ahmedinin destan Os-
manl gazisinin rolnn Allahn hizmetkr [olmak], dnyay oktanrllk
pisliinden temizlemek ,11 inanszlar ldrmek , tm kiliselerini yk
mak ve son olarak [onlarn] daveti zerine slmiyeti kabul etmeyen her
kesi ldrmek 12 olduunu akla kavuturur. leriki blmde gsterilecei
zere, bu varsaylan devler aslnda erken dnem Osmanl hkmdarlarnn
beklentilerinin tam tersiydi.
Eer gaz/akn, Ahmedinin ilgili pasajlar ve 1337 Bursa kitabesi hak-
kndaki analizimizin gsterdii zere, Osmanllar ve onlarn takipileri tara
fndan din bir ykmllk olarak alglanmadysa, bu terimler 14.-15. yzyl
larda ne anlama gelmi olabilirdi? Sultan II. Bayezidin 1484te kartt bir
hkm [Bkz. Belge 2], bu sorunun cevabn bulmamz kolaylatryor. Gaz-
larn Osmanl hkmdarlar tarafndan nasl planland ve dzenlendii ko
nusunda gnmze kalan en erken kant muhafaza eden (Osmanl Trkesi
ile yazlm) bu ferman u ekilde zetlenebilir:

Sultann tm Kadlara (din hkim ve kaza yneticileri) Ferman: Msl-

manlar ve slmiyet iin doru yolu savunanlar, size ait blgelerde gaz y
kmllne uymak isteyen herkesi sefere ardm hkm yaymanz
emredildi. Kutsal fethe katlmak, gaz ve cihadn zevkine varmak isteyen
herkes, ganimet ve talan arzulayan [herkes], ekmeklerini kltan kazanan
[tm] cesur yoldalar ve tmarlarn yoldalktan kazanmak isteyen herke
sin silahlar ve ara gereleri ile bu kutsal gazya gaz ve cihadtan pay

9 Doukas, Decline and Fail o f Byzantium (1975). J. Van Dieten, yay. haz. ve ev., Nikephoros Gre
goras - Rhomaische Geschichte I-XVII Kitap (Stuttgart, 1973-1988); Albert Failler, yay. haz. ve
ev., Georges Pachymeres Relations Historiques, X-X1II Kitap (Paris, N D) ve M arios Philippidis,
ev., The Fail o f the Byzantine Empire (Amherst, 1980).
10 Mevcut verilerden deil, verinin ierisinde gz ard edilenlere ya da bulunmayanlara dayanarak
sav oluturmak (.n).
11 Slay, Ahmedis H istory" (1992), s. 136.
12 A.g.e., s. 136-138.
 BELG E 2
II. Bayezidin G azilere 1484 M o ld av y a Seferi ars

L & jJ jly '!J S / !/J ) ' ( ^ s j s ^ l s k ' U j l j ! (jM>c/jJlfj O

U ( f b y Ul p jf y 'j

j /J s c r 's p f is j L ^ ^ J'/ i j
y jj'j &j jj bsSfjbtyAr. osu
p jj} i!? //b (? ( s J J v i y t v / t f ) v ' h /
c<(; _______ ______________

'TTZ^r 1o

TRANSKRPSYON: [Satr 1] Sret-i hiikm-i Padiah: II [Satr 2] Mafakhir al-qudat val

hukkm, mbayyinu manahij al-mslimin val-islm, qudat mamalik [al-mahrusa], -zada
Allah fad ailahm. Tevkt-i refi vasl oltcak m alum II [Satr 3] olaki imdiki-halde Cenab-
Hakk -azza shanuh- derghndan istianet ve Hazret-i Resuln - aleyhi el-salat w al-sa-
lamn -ruh- II [Satr 4] muravvah-i futh-bahmdan istimdad idiib ed-i gazaya tevecch
etdm -inaAllah al-Rahman- iftitah mbarek ve ihtitam II [Satr 5] ftuhata makrun ola
imdi gerekdr-ki her birnz taht- hkmetnzde olan yerlerde atrub ilam u ilan II
[Satr 6] idesiz: gazdan ve cihaddan safalu olan kimesneler ve doyumlk taleb iden kimes-
neler ve yarar yolda olup klc-yla II [Satr 7] etmek karan kimesneler ve yoldalg-ile ti-
mar almak istiyenler lt- harblar ve esbb-i ceyleri-ile gelb II [Satr 8] bu mbrek
gazda benmle bile olub mesubat- gaz u cihaddan mahzuz ve behremend olub doyum-
lklar bulalar II [Satr 9] ve mal-i ganimet kazanalar ve yoldalk idenler her-birisi yolda
lna gre benden himmetler ve inayetler greler ve tmara II [Satr 10] talih olanlara ti-
mardan ve dirlikten himmet ve inayet idem; benm avtf- hsrevnemden meri ve mah
zuz II [Satr 11] olalar ve bu yl kimesnenn kazancndan pencik alnmaz ana gre amel
ideler. Tahriren fi avail R abi al-khir li-seneti II [Satr 13] tsa va semanine wa semani
miete. II [Satr 14] Bi-yurt-i II [Satr 15] Devletl K aba Aga.13

13 Bkz. Belge 2 ve Halil nalck, Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler: Bursa
Kad Sicillerinden Semeler. Belgeler 10, no. 14 (1980-1981), s. 16-17.
 almak iin katlmalar istenir. Ve ganimet ve yoldalk kazanan herkes ina
yetim ve yardmmdan faydalanacaktr. Ve tmar arayanlar tmar ve dirlik
edinmede benden yardm grecekler ve bu sene kimsenin ganimetinden
penik [normalde Sultana ayrlan beinci yani yzde 20] alnmayaca iin
ona gre eylemeliler. 1484 M ays banda Kabaaata karlmtr.14

Bu hkm gazy cihad olarak tasvir eden Osmanl saray tarih anlat
larndan daha nce karlmtr ve bu terimin ge 15. yzylda ne anlama gel
dii ile ilgili bir dizi nemli ipucu vermektedir. Birinci ve en nemlisi dini bir
trene katlma, kfiri ldrme vb. bir greve katlanlar hakkndaki grece
sessizliktir. II. Bayezid tam tersine gazi olacaklarn gelip geici ve dnyevi
kayglarna hitap etmektedir. slmiyet uruna leceklerin payna decek
cennet dllerini tartmaktansa ganimet ve talan sz vermekle kalmaz,
1484 seferine katlacaklara tmar ve dirlik (gelir olarak bahedilen kaynaklar)
vermeyi vaat eder.
Sonra savan cazibesini artrmak istermiesine, normalde byle sefer
lerde yzde 20lik ganimetin hkmdara gitmesinin aksine, bu kez gaziler
yama, esir ve ganimet edinirken her eyin onlarda kalmasna izin verilir.
Tm ganimeti kendine saklama izni gibi bir motivasyon aracnn orta
ya konma sebebinin slmiyeti yaymak iin sefere katlmada sra sra sava
larn beklemedii olmadn tahmin edebiliriz. Bu hkm Avrupa tarafn
da, Trakyada bir ky olan Kabaaata ilan edilirken, Bayezidin Moldavya
yolunda olmas insan gc ktln ve Bayezidin yeterli sayda sava sala
ma abasn yanstyor olabilir. Onun arsna cevap verenlere dl olarak
tmar ve dirlik sz vermesi Wittekin gazi ethosunun deil, gazi yaratmak
iin finansal kazan midi ilevi gren eyin gstergesi olarak grlebilir. Bu
belgenin II. Bayezidin, slmiyet ykmllklerini dindarca yerine getirdii
iin en ok hrmet edilen Osmanl hkmdarnn hazine-i evrakndan kt
n da gz ard etmemeliyiz. Osmanl kaynaklarnda ad Veli (Allah dostu)
diye geen II. Bayezid, normalde gaz ve cihadn dini ynlerine en ok dikkat
etmesini bekleyeceimiz hkmdardr. Tam tersine onu 1484te gazilerin her
eyden nce maddi kazanlarna hitap ederken grrz.
II. Bayezidin Mays banda Edirnede toplanan 1484 seferi Hristiyan
bir dman, Moldavya (Bodan) Prensine15 kar yneltilen ve bu yzden
klasik gaz tanmna uyan bir seferdi. Ancak savalara kartt hkm

14 Bkz. Belge 2 ve Halil nalck, Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler: Bursa
Kad sicillerinden Semeler , Belgeler 10, no. 14 (1980- 1981), s. 1-91, bkz. 16-17.
15 smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt I-IV (stanbul, 1947), s. 382-383.
ak ve seik gsterdii zere askerinin ilgisini ekmekte kulland ey dini
evkten ziyade ganimet ve talan midiydi.
Bu hkm, hem gaz hem cihada gnderme yaptndan, bu dnem
deki Osmanllarn iki terimi farkl anlamlarda kullanm olmas mmkn g
rnyor. Burada gaz zelinde aknclara (hepsi Mslman olmak zorunda
deildi) yneltilmi olan talan anlamnda kullanlrken, cihad ise Mslman
tebaaya yneltilmi olabilir mi? Bu hipotez, hkmn sadece Mslmanlarla
snrlandrlmad, amalad kitleye seslenirken dinen tarafsz bir terim
olan yolda1 kulland olgusuna dayanarak ortaya atlmtr. Hatta yolda
lk, ganimet ve tmar ya da dirlik arzulayan herkesi 1484 Moldavya seferine
arr.
yleyse, gaznn erken Osmanl ve takipilerinin politik daarcn
daki anlam buydu. Ahmedinin eserinin gsterdii zere, gaz aknn (ya
malayan bir akn) bire bir evirisinden baka bir ey deildi. Bayezidin hk
mnde seslenilen gaziler onun tmar birlikleri, yani tmarlar karlnda se
ferlere katlmas gereken sipahiler deildi. Bu Padiah Hkm, daha ok ga
zi diye hitap ettii dzensiz kyl birlikleri ya da aknclara sesleniyor gibiy
di. Feodal svari sipahi birlikleri, sabit Yenieri birlikleriyle beraber 1484
seferi iin balang noktas olan Kabaaata (Edirnenin dousunda bir
ky) Bayezide muhtemelen oktan katlmlard. Ancak elinde yeterli sayda
talanc ve aknc (ki onlara gazi diye hitap ediyordu) bulunmadn fark
edince, geleneksel olarak Osmanl ilerlemesinde ba eken Hristiyan ve
Mslmanlardan oluan dzensiz birliklerin ilgisini ekebilmek iin ganimet
zerinde hak iddia ettii yzdeyi geri ekmek ve tmar ve dirlik sz vermek
gibi allmn dnda admlar atmak zorunda kald. Bu hareket, Ahmedinin
Osmanllarn daha 15. yzyln banda gazdan akn diye bahsetmesi iddi
asn aklyor.
14. ve 15. yzyl Osmanl ordularnn mahiyeti ile ilgili standart
lamalara aina olan biri iin bu aamada soru u olacaktr: Aknc diye bili
nen Osmanl yedek kuvvetlerinin Mslman ve Hristiyanlardan olutuu id
dianz neye dayandryorsunuz? Sonuta bu birlikler hakkndaki standart a
lmalar, genelde aknclarn Osmanllar ilerlerken ba eken Mslman d
zensiz svari birlikleri olduunu iddia eder.16 Bu soruyu cevaplamak iin Bul

16 smail Hakk Uzunarl, Aknc , slm Ansiklopedisi I (1950), s. 239-249, bkz. 239-240 ve A.
Decei, Akindji , The Encyclopedia o f slam, Yeni Bask, Cilt I (1960), s. 340. Farkl bir perspek
tif iin bkz. irene Beldiceanu-Steinherr, En Marge Dun Acte Concernant le Pengyek et les Aqin-
gi , Revue des Etudes lslam iques 37 (1969), s. 21-47, bkz. s. 27.
garistan, Sofya Ulusal Ktphanesindeki bir Aknc Defterinde (aknc sicil
leri) muhafaza edilen nemli bir belgeye dnmemiz gerek. Erken dnem Os-
manl tarihi alan akademisyenler, Bulgar akademisyen Boris Nedkovun
bir kuak evvel yaymlad bu belgeyi o zamana kadar bilmiyordu. 1472
Aralk tarihli bir belgedir, II. Mehmed dnemine aittir ve Sultann Dou
Anadoludaki Akkoyunlular konfederasyonu hkmdar Uzun Hasana kar
yapaca 1473 seferinde hizmet verecek aknclarn alnmasyla ilgilidir
[Bkz. Belge 3]. Belgenin kendisi Mehmed tarafndan karlmtr. Balkan
lardaki bir dizi kadya seslenen bir hkm. Sadece aknclarn nasl yazdr-
laca, askere alnaca, giderlerinin karlanaca hakknda ayrntl talimat
vermez, unu da bilhassa iddia eder:

Kfirden ve Mslmanlardan otuz eve bir atl aknc vaz edesiz-17

Her otuz kfir ve Mslman hanesinden bir svari aknc almalsnz.

Balkanlardaki nfusun bu dnemde ezici biimde Hristiyan olduu

nu aklda tutarsak, bu hkm ge 15. yzylda aknc birliklerinde sadece
Mslmanlarn bulunduu deil, bu birliin ncelikli olarak gayrimslimler
den olutuu karmn yapmamz salar.
II. Mehmedin hkm yukardaki yorumun doru olduu konusu
phe brakmaz zira ikinci bir pasajda (zellikle Hristiyan aknclarla ilgilen
diini yeniden dile getirirmiesine) kadlara u talimat verir:

Kfirlerden ilerinden akmcla kabil bulunur ise yazalar ve eger bulnmaz

ise Mslmanlardan yazalar

Kfirler (Hristiyanlar) arasnda aknc olarak hizmet edebilecek kiiler ol

duunda, [ilk nce] kaydolmak ve ancak aralarnda bu tip insanlar yoksa,
Mslmanlar [aknc olarak] kaydetmelisiniz.

Hristiyanlarn tek aknclar olmadklar ak ama tarttmz dnem

de Osmanl ordusunun en nlerindeki dzensiz svari birliklerinde hizmet
iin (Akkoyunlular konfederasyonunun Mslman hkmdarna kar y
neltilen bu tip bir seferde bile) ncelik gayrimslimlere veriliyor gibi.

17 Boris Nedkov, Osmaro-turska diplomatika i paleografia, Cilt 2 (Sofia, 1972), bkz. s. 175-177 ve
s. 320.
18 Bkz. Belge 3. ve Nedkov, Osmano-turska diplomatika (1972), s. 320.
 BELG E 3
O. M eh m edin Aknc Y azdrm ak in kard 1472 H km

f jj v j

ir f> > u j Z ' J M ,JA 'J

t w -- **
J V >' ff- "j 'S y 1** vl
>yLV

r j|;y

r
K y ji y ^

u 'Js s S 'O ^ u '

#& >
^ U j u Vi '

r f ^ UUf

TRANSKRPSYON: [Satr 1] M ufassal II [Satr 2] oldur-ki Dergh-i M ualldan hkm-i

vcib-l-imtisl vrid olub II [Satr 3] mazmn-i erifinde Arnavudun evvelki Sancagi Be-
gi Mehemmed Beg-ile varasn II [Satr 4] Zagra Yenice ve Aka Kzanlk ve Eskihisr ve Fi
libe ve H s Ky ve irmen II [Satr 5] bu mezkr Vilyet Kdlar-ile mezkr Vilyetleri ya-
zasz Kfirden II [Satr 6] ve Mslmnlardan otuz eve bir atlu aknc vaz edesiz otuz bi
rinci II [Satr 7] aknc ola her evden otuz er ake harlk alasz otuz ev yamak II [Satr 8]
veresiz tokuz yz toksan ake alub akncya ta yin edesiz emrm II [Satr 9] mcibi zre Ali
Bege gide dey buyurduum kimesnelere versiz ellerine II [Satr 10] harlklarm kub Ali
Begle bile gideler ve ol kimesneler ki emrm II [Satr 11] mcibi zre askeri mansram
[sic=byle]-/e kmaz anlarn akelerin cemedb // [Satr 12] Kadlar katnda devre k-
duklar vakit var[a]lar ve Kfirlerden II [Satr 13] ilerinden akncla kabili bulunur ise
yaz[a]lar ve eger bulnmaz ise II [Satr 14] Mslmanlardan yaz[a]lar dey ve buyurdum-ki
doldurma fiston ve cebe II [Satr 15] ve on kiiye bir tenktar ola dey ve her Vilayettin K a
dlar aknclarn II [Satr 16] kendler Anatolu'da alub gnder[e]ler teslim edb hccet ala
lar dey vrid II [Satr 17] olman hkm mcibi zre yazub aknc tayln olub her evden otuz
II [Satr 18] ake alnub aknclarna verilb Kadlar m arifet-le sebt olman kazyy bu-
dur-ki II [Satr 19] zikr olmur cer zlike fi evyili recebi li-sene seba ve sebn II [Satr 20]
ve semne-mie hicriye}9

Z ET EVR: Ayrntl [Ayrntl Sicilin Balangc]: Benim yce makammdan yerine ge

tirilmesi gereken emri yollayn. Ve onun asl metninde yazar: nceki Arnavutluk Sancak
Beyi Mehemmed Beyden gelmelisiniz ve ikiniz de Zagra Yenice, Aka Kzanlk, Eskihisar,
Filibe, H as Ky ve irmen vilayetleri Kadlaryla birlikte kaydolmalsmz. Kfirlerin ve
Mslmanlarn her otuz evinden bir svari aknc yazdrmaksnz ve o da onlarn arasndan
otuz birincisi olmal (?) [Not: vurgular bana aittir]. Harcam alar iin her evden 33 ake al
mal ve otuz evden yamaklar edinilmeli ve sonra aknclara datmak iin 990 ake almal
snz. Emrime uygun olarak harcamalar iin Ali Bege gitmelerini emrettiim kiilere ver
melisiniz ve hep birlikte Ali Bege gitmeliler ve emrime uyan bu kiiler benim muzaffer or
duma elik etmeyecekler. Onlardan ake toplayacaksnz ve [sefere] onlarn gitme sras ge
lince onlarn harcamalarn deyecek Kadlarn nne kacaklar. Kfirler arasnda akna
katlabilecek varsa [ilk nce] onlar yazdracaksnz ve ancak onlarn arasnda bu tip kiiler
bulmak mmkn deilse aknclar Mslmanlar arasndan yazdracaksnz. [Not: vurgu
lar bana aittir] Silahlar, klk kyafet, hafif zrhla gelmelerini ve her on kii iin bir adr ol
masn em rediyorum . Ve her eyaletin K adlar aknclar toplam al ve onlar bizzat
Anadoluya gtrmeli ve teslim etmeli. Hcceti (mahkeme karar) gtrmeli ve onlar bu
na gre yazdrmal ve ihtiyalar olan her eyi salamallar. Her evden 33 ake almal ve bu
paray aknclara vermeliler. Benim kararlarm kadlarn kontrol altnda kaydedilmi
olanlardr ve bu [emir] 1472 Aralknda kaydedildi.

Bylece, II. Bayezid bir on sene sonra 1484 Moldavya seferinde ona
katlacaklara eit eit maddi dl vaat eden hkmn yolladnda, dini an
lamda tarafsz bir terim olan yolda kullanmasndan aslnda hem Msl
manlar hem Hristiyanlar topladn karabiliriz. Davetini kabul eden ga
zilerin/aknclarn kuaklar nce askere alnanlarn yolundan gittikleri varsa-
ylabilir. 14. yzylda Osmanl ordularnn banda akn yapan yedek svari
lerin benzer bir Hristiyan Mslman karmasndan meydana gelmediklerini
iddia etmek iin bir sebep yok. Burada kkleri devletin kurulu senelerine ka
dar giden ok eski bir adet olmas gereken eyin ge bir 15. yzyl rnei ile
kar karyayz.

19 Nedkov, Osmano-tursko, s. 321.

 Erken dnem Osmanllar iin ve aslnda tm 15. yzyl boyunca gaz/
akn terimi akn yapma anlamnda kullanlm gibi. Amac doru inanc red
deden kfirleri ihtida etmekten ziyade gaz yapanlar iin ganimet, kleler ve
yamayd.
Hem Mslman hem gayrimslimlerden oluan Osmanl gaziler/akn
clar maddi refahlarn artrmak gibi tek bir ama altnda birlemilerdi. Bir
gazya/akna katlmak, yneten sekinlere dhil olmayanlara savaa aktif
olarak katldklar lde sosyal hareketlilik temelinde yukar kma frsat ve
riyordu. Osmanl sanca altna giderek daha ok sava birliklerinin toplan
masnn sebebi, dinsel evkten ok buydu. Osmanllaldmda, frsat kaplar
alyordu. Uc, hrsl erkekleri ekmede mknats grevi gren faktrlerden
zenginlik, gvenlik ve ilerleme imknn sunuyordu. Sonuta ortaya kan Os-
manl sava makinesi, sadece din kardeliinin deil talanc/yamac bir kon
federasyonun agzll ve hrsyla tm Bitinya ve Balkanlara yayld.
 BENC BLM

Yeni Bir Aklamaya Doru

Hanesinden Konstantinopoliste imparator olarak hkmedecek ilk ki

i olan Mikhail Palaeologos [VIII. Mikhail 1261-128 2] zamannda, ci
varda Trklerden drt bey vard. Birinin ad Michauli, ikincisininki Tu-
rachan, ncsnnki Evrenes, drdncsnnki Ottomano. Hibiri
ufak ete reisinden fazlas deildi. mparator Mikhailin onlarn ular
n braktn biliyorlard. Ama onlar da ihtiyalar olduu zere kendi
dmanlarna saldrmak iin fazla blnm ve salm gibiydiler.
Daha ziyade kendilerini savunmay dnyorlard. Hristiyanlarn g
cnn bir balarna direnebilmek iin fazla olduunu grmler ve
hemen bireysel karlarn deil ortak iyiliklerini gz nnde bulun
durmaya karar vermilerdi. Ve mthi ve unutulmaz bir ey yaptlar.
... Bir gn ilerinden bir bey semek iin bir araya geldiler. Oradaki
lerden her birinin kendi diyecei vard ama hepsi de yetke, cesaret ve
karakter gc konusunda kimsenin Ottomanoyu geemeyeceine
karar verdi. Karar vermekte zorlandlar zira ortak onayla onlara ege
men bir bey deil aabey olacakt. Fakat bu ekilde Ottomanoyu se
tiler ve Trklerin ilk mparatoru oldu.
- Nicol, Theodore Spandounes On the
Origin o f the Ottoman Emperors

G rm olduumuz zere, Gazi Tezi Osman ve takipilerinin gelecek

yzylda gl Osmanl mparatorluuna dnecek olan meyvenin to
humlarn atan gleri yeterince aklayamyorsa, biz de gnmze kalan ka
nt yeniden incelemeye dayanan alternatif bir teori gelitirme zorunluluuyla
ba baa kalrz. Bu tip bir giriimin k noktas Spandugninonun Theodo-
re Spandounes On the Origin of the Ottoman Emperors [Osmanl mpara
torlarnn Kkeni zerine] eserinden alnan yukardaki pasajdr. Bu pasaj bi
ze erken dnem Osmanl Devletinin olumasn salayan faktrler hakknda
birok ipucu verir.
Bu uyarlamay 1326 Bursa fethini ayrntsyla anlatan en erken Os-
manl tarih anlatlaryla karlatrnca, Osmanllarn tarihsel geliimlerinin o
noktasnda esasen kim olduklarn veren aty grmeye balarz. Bu balam
da 15. yzyl tarihisi Akpaazdenin eseri bilhassa nemlidir. Osmanlla-
rn ortaya kndan kuaklar sonra yazlmtr ve devletin kkenlerinin tas
viri zgn bir 14. yzyl anlatsna dayanr.1 nalck bu polemik pasajlarn II.
Mehmed hkmdarl srasnda devlet ile geleneksel ynetici sekinler ara
sndaki atmay yansttn gstermitir. Onlar dikkatle ayklayarak ve
dikkatimizi Akpaazdenin amalad okuru olan dervilere anlatt ha
liyle Osmanllarn en erken tarihine younlatrarak,2 16. yzyl imparator
luk tarihileri tarafndan kutsallatrldklar zamandan nce Osmanl
Devletinin kurucularnn kahramanca ileri (menkb) hakknda deerli bir
i gr kazanabiliriz.
Akpaazde kendinden nce gelen szl geleneklere dayanarak
Bursann fethinin ayrntl bir anlatsn sunar. Anlat u yoruma dayanak
salar: ehrin teslim alnmasn salayan kiinin aslnda birka sene ncesine
kadar Osmanllarn yannda savaan Rum bir Hristiyan olan, yeni ihtida et
mi Mslman Kse Mihal olduu ve Mihalin artlar konusunda Bizans h
kmdarnn veziri Sarozla (ynetici ve maiyeti ile birlikte Konstantinopolise
gtren gemiye binmektense Osmanllarla kalmay tercih etmi bir Rum da
ha) mutabakata vard aklda tutulduunda, Akpaazdenin anlatsnn
devamnda gelen, Saroz ve Orhan arasndaki uydurulmu konuma zellikle
acdr. Orhann ehri 1326da teslim olmaya iten eyin sebepleriyle ilgilen
dii aktr. Bursa Osmanl kuatmasna on sene boyunca direnmitir. Sarozu
sonunda ehrin teslim olmasnn sebeplerini sorgularken, ona ayn zamanda
adamlarnn kaleye girerken neden ynlarca ceset bulduunu sorar. Saroz
cevap verir:

1 Menage, Beginnings o f Ottoman Historiography (1962), s. 174-175; V. L. Menage, The Me-

naqib of Yakhshi Faqih , Bullentin o f the School o f Oriental & African Studies 26 (1963), s. 50-54
ve Halil nalck: How to Read Ashik Pasha Zades History , Studies in Ottoman History in Ho-
nour o f Professor V. L. Menage, yay. haz., C. Heyvvood ve C. Imber (stanbul, 1994), s. 139-156.
2 nalck, How to Read Ashik Pasha Zades H istory , Studies in Ottoman History in Honour o f
Professor V. L. Menage, yay. haz., C. Heywood ve C. Imber (stanbul, 1994), s. 143-145.
 Skntya dp hisar vermemize birok sebep var. Birincisi sizin devletiniz
gnden gne artt, bunu grdk. Sonra bizim uursuz devletimiz bahtsz-
lat. Sizin bahtnzn arttn ok iyi bildik. kincisi baban zerimize geldi,
kylerimizi zaptetti. Size balanp itaat ettiler, bizi ise hi anmaz oldular.
Niin ansnlar, sayenizde rahata kavutular. Bunu bildiimizden biz de ra
hata heves ettik. [Cesetlere gelince] ou alktan ldler.3

Osmanllarn bu dnemdeki genilemesi, farkl etnik ve dini altyapla

ra sahip gruplar (Trklerle birlikte Bitinyal Rumlar, Ermenileri, Yahudile-
ri) sancaklar altna toplamasyla ilgiliymi gibi grnyor. Bu gruplarn li
derleri talan ve servet gibi ortak bir hedef altnda birlemilerdi. Bu balam
da, Bitinyada Mslman ve Hristiyan savalar bir araya getirme ilevini
gren, Talanc Konfederasyonu terimini kullanabileceimiz bir uc halklar
karm klasik bir rnek olur. Akpaazde, toplumsal piramidin en altnda
ki eyin yeni devletin salad gvenlik olduunu ve bu ekilde Hristiyan
kyl topluluklarnn ounun sadakatini kazandn iddia eder.
Rum veziri Saroz, yeni ihtida etmi bir Mslman olan (nemli bir Os-
manl komutandr ayn zamanda) Kse Mihalle ehrin teslim olmas konu
sunda anlamaya varr ve sonra Konstantinopolise dnmektense bizzat Os-
manl olmaya karar verir. Akpaazdenin anlats, Sarozun slmiyete
dnmeden nce mi sonra m buna karar verdii konusunda ak deil. Muha
kemesinde kulland ipucu nemli ve ittifak olmak iin bu tip birok ihtida
da bir rol oynam olmal. Ak ak yle iddia ediyor: Birincisi sizin devle
tiniz gnden gne artt. [Tam tersine] bizimki bahtszlat. Baar kadar ba
arl olan hibir ey yoktur ve nlerindeki Kse Mihal gibi bir dizi Rum k
kenli Osmanl rnei Bitinya kale ve kasabalarnda yerel Bizansl yneticilere
bilhassa ekici gelmi olmal. Tebaalar iin bu sadece gereklii kabul etme
meselesiydi. O noktada bile Saroz insanlarn sadakatinin yn deitirdiini
anladn belli eder. Yeni dzen iinde rahattlar ve eski yneticilerini zle
miyorlard.
Herbert A. Gibbons, 14. yzyl Bizans tarihisi Nicephorus Gregoras-
tan alnt yaparak daha nce bahsedilen Sarozdan Evrenos diye bahseder.
Evrenos, Osmanl olduktan sonra Balkanlardaki en nemli fatihlerden biri,
o ve halefleri ise Osmanllarn en nemli asil ailelerinden biri olacaktr.4
Gibbonn eletirmesi (Gregorasta bulmay baaramadm) bu balamda

3 Akpaazde, Tevarih (1913), s. 30. [Pasaj alnts iin bkz. Atk Paazade, Osmanoullar'nm
Tarihi, ev. Kemal Yavuz - M. A. Yekta Sara, (K Kitapl: stanbul), 2003. (.n.)]
4 Gibbons, Foundation o f Ottoman Empire (1916), s. 48.
Osmanl erken dnem tarihileri dris ve Sadeddinden alnt yaparak Evre
nos Beg aslen Bursann Rum komutanyd, Orhana katld ve Mslman ol
du diye iddia eden Hammera5 uyar. Bu yorum benzer ekilde Trk akade
misyen smail Hami Danimend tarafndan da kabul grmtr (bu iddiasna
kaynak gstermese de). Bursann 6 Nisan 1326daki dn tasvir eder
ken Bizans hkmdar adna arabuluculuk yapan kiiyi Evrenos diye adlan
drr6 ve Gibbonstan alnt yapan smail Hakk Uzunarl Bursa kalesini sa
vunann, Evrenuzun Mslman olarak Osmanlnn hizmetine girdiini iddia
eder.7 Bu grnrde meru eletirmeye ramen Uzunarl daha sonraki bir
makalesinde onu Karesinin Osmanlya eklemlenmesiyle Osmanlya katlan
bir Karesi savas olarak tanmlar.8
Gazi Evrenos hakknda Encyclopaedia o f slam ansiklopedisi iin bir
madde hazrlam olan irene Melikoff da smail Hakk Uzunarl da9 Evre
nos isminin ne Arapa, ne Farsa ne de Trkeden geldiini yani bir Msl
man ismi olmadn iddia eder. Byle bir etimolojisinin olmamas da bu kii
nin Hristiyan kkenli olduunu kuvvetle gsterir. Evrenosu Bursaya bala
yan tarihyazm geleneini de tartmazlar. Bunun yerine ikisi de Evrenosu
komu Beylikin Osmanllarn topraklarna katlmasyla Osmanl hizmetine
geen, nde gelen bir Karesi savasyla eletirir (eletirmelerini destekleye
cek bir kaynak da gstermezler). Aslnda Evrenos hakknda bir Osmanl kay
nanda bulduum en erken referans Akpaazdenin bahsettii 1357de Os-
manllarn Balkanlara doru yaylmasnda nemli bir rol olan Gazi Evrenos
diye biri.10 Osmanl tarihyazm geleneini ilk derleyen kii, 16. yzylda ter
cmanlk yapan Johannes Leunclaivus, Pandectes Historiae Turci-caemda
Rum ismi Evrenosidesi Evrenosun asl olarak gsterir ve onu Trk yapar.11
Claude Cahen ismin Balkan kkenli olduunu iddia etmi ve yer ismi Varna/
Evrenin sonralar Rumlatrlm bir eklini akla getirdiini sylemitir.12

5 Joseph de Hammer, Histoire de lEmpire Ottom an, ev. J. Hellert, Cilt I (Paris, 1835), bkz. s. 152
ve dn. 3.
6 Danimend, zahl Osmanl Tarih Kronolojisi (1947), Cilt 1, s. 12.
7 Uzunarl, Osmanl Tarihi (1947), Cilt 1, s. 118.
8 smail Hakk Uzunarl, Evrenos , slm Ansiklopedisi, 4 (1964), s. 413-418, bkz. s. 414-415.
9 irene M elikoff, Evvrenos , The Encyclopaedia o f slam , Yeni Bask, Cilt 2 (1965), s. 720 ve
Uzunarl, Evrenos , slm Ansiklopedisi, Cilt 3, s. 414-418.
10 Akpaazde, Tevarih (1913), s. 51.
11 Johannes Leunclavius, Pandectes Historiae Turcicae , Patrologiae Graecae 149 (1866), s. 718-
922, bkz. s. 756. J. P. Mignede yaymland.
12 Claude Cahen, Karasi , Encyclopaedia o f slam, Yeni Bask, Cilt 4 (1978), s. 627-629, bkz. s.
628.
 sa Bey olu Gazi Evrenosun kkeninin ne olduu sorusu hl yantla-
namamken, Uzunarl, . L. Barkandan alnt yaparak Evrenosun baba
snn Franki lakabyla (daha sonra Prangi ya da Pirangi olarak muhafaza
edilmi [Frengi Avrupal demek])13 bilinen sa Bey olduunu syler. Bu onun
bir Frank (Avrupal) olduu ihtimalini uyandrr ve ailesine bir Aragon ya da
Katalan asll olduuna inanmamz salar. 14. yzyln banda byle birok
spanyol paral asker Bat Anadolu ve Balkanlarda hem Bizansllar iin hem
de Bizansllara kar savayordu. Hatta o dnemin Katalan tarihisi Munta-
ner, kuvvetlerinin saysn esasen Bizans mparatorunun hizmetinde paral as
ker olan Ximelichin14 (Melik?) komutas altndaki yaklak 800 Trk svari
sinin (2.000 piyade desteiyle) artrdn anlatr. 14. yzyln ilk senelerinde
Trkler ve Bizansllar iin ve Bizansllara kar savaan Aragon/Katalan para
l askerleri arasndaki yakn ilikiyi vurgular. O dnemin Bizansl tarihisi Pa-
chymeres 1305te Katalanlardan ayrlan bir grubun Osmanllara getiini
aka yazar.15 Frenk sann ve olu Evrenosun ya Bizansl ya Karesi ya da
Osmanl hizmetine girmi Katalanlar olduunu varsaymak mmkn gibi g
rnyor. Bu durum, Mslman ismi olmayan Evrenosun kkenine aklk ge
tirirken, Evrenosun babas sa Beyin Avrupal anlamna gelen Franki ya da
Frengi lakabn aklyor gibi. Zira Rumlar Katalanlara Frank diyordu ve
hatta bu lakab hem Bizansl ve Ceneviz Hristiyanlarna hem de Mslman-
lara kar savarken sava nidas olarak kullanyorlard.16 Elbette Bitinya
Mslmanlaryla karlaan ilk Franklar bu Katalanlar olduundan Evrenosun
babas sa Bey iin bu lakabn kullanlmas Trk hizmetine girmi bu Avrupa-
l paral askerlerden biri olma ihtimalini ortaya koyuyor. Tarihi Muntanerin
Geliboluda sahip olduu, en ge 1408e ait Aragon/Katalan mhrnn stn
de yle yazar: Makedonya Krallna Hakim Olan Frenklerin Mhr .17
Akas bu iddia daha fazla aratrma gerektirse de Arap, Trk ya da
Fars kkeni olmayan Evrenos ismi, Gazi Evrenosun 1417 tarihli Yenice-i
Vardar kitabesinde ak ak Mekkeye hacca gitmi olduu (bu dnemde ye
ni ihtida edenlerde yaygn bir adet) ifadesiyle birleince, Bitinyada Karesi

13 . L. Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve kolonizasyon metodu olarak Vakflar ve

temlikler: I. stila devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve zaviyeler , Vakflar D ergisi 2
(1942), s. 279-386. Bkz. s. 342.
14 Lady Goodenough, The Chronicle o f Muntaner, Hakluyt Society, 2. seri, no. 50 (Londra, 1921),
bkz. s. 543-544.
15 Wittek, Rise o f Ottoman Empire (1938), s. 42 ve dn. 55.
16 Goodenough, Chronicle o f Muntaner (1921), s. 502-506 ve 526.
17 A.g.e., s. 533.
Beyliinde hizmet vermi ve sonra Osmanllara katlm, Aragon ya da Kata-
lan paral askeri Frenk sa Beyin olu olduu ihtimaline iaret ediyor.
Evrenosun kkeni konusunda hangi hipotez geerli olursa olsun, 14.
ve 15. yzylda en azndan iki ya da byk Osmanl askeri ailesi ihtida et
mi Bizansl Hristiyan ve/veya spanyol paral askerlerinden (srasyla Miha-
loullar ve Evrenosolular) tarafndan kurulmu olabilir. Dier aile, Tura-
hanoullarnn kkeni hakknda, ailesinin bir yesine yaplan gnderme
nin18 Evrenos ve Mihalde olduunun tersine 1423e, 15. yzyln ilk eyrei
nin sonuna ait olmas hari az ey biliyoruz.19 Bu iddialar, 14. yzylda Bitin-
yada Spandugninonun iddia ettii gibi drt byk sava ailesi deil, ai
le olduu ihtimalini ortaya koyar. Bunlardan birinin kkeni Mslman (Os
man), dier ikisinin Hristiyand (Mihal ve Evrenos).
Bu ksa taslan bile gsterebildii zere, Evrenosun hakiki kkenleri,
erken 14. yzyl Osmanl douunun tm vehelerini kaplayan karklkla
benzer ekilde bulanktr. Ancak 14. yzyln ikinci yarsnda hem bir Gazi
Evrenosun hem de Kse Mihal olu Gazi Ali Beyin Balkanlarda gazya/ak-
na nclk ettii aktr. Bu rol ksa srede gelecek iki yz sene boyunca se
ferlerde Osmanl ordularnn banda olan aknc/gazi ncleri olarak hizmet
eden aileler ve haleflerinde soydan soya gemeye balayacakt.
Hammer tarafndan, Evrenosun 1326da Bursay teslim eden Saroz
olduu iddiasn desteklemek zere alntlanan kaynaklarn titiz bir okuma
s bu eletirme iin metinsel bir temel olmadn gsterir. smail Hakk
Uzunarl ve irene Melikoff dikkatle okunduunda Karesi kkenleri konu
sundaki iddialarnn bir kaynaa dayanmadm aa karrken, Yunanl
bir akademisyen olan Vasilis Demetriadesin daha yakn zamanda km
olan bir almas (Uzunarl ve Melikoffun maddelerinden sonra yaym
land), bize bu kiinin kronolojisi ve nemi konusunda deerli, yeni i gr
ler sunuyor.20
Demetriades, 1974de Selnikin 45 km. batsndaki eski Osmanl ka
sabas Yenice-i Vardar (Giannitsa) gezerken, orijinal Gazi Evrenos Bey tr
besinde daha nce fark edilmemi bir ina kitabesi kefetti [Bkz. Belge 4], Bu
kitabe, Evrenosun 17 Kasm 1417de aramba gn ld bilgisini sunu
yordu. Bu bilgi onun Akpaazdenin bahsettii 1326da Bursay teslim
18 Melikoff, Evvrenos (1965), s. 720.
19 F. Babinger, Turakhan Beg , Encyclopaedia o f slam, Birinci Bask, Cilt 4 (1934), s. 876-878,
bkz. s. 877 ve H. nalck ve M . Ouz, Gazvat- Sultan M urad b. Mehemmed Han (Ankara,
1978), bkz. s. 88-91.
20 Demetriades, The Tom b of Gazi Evrenos (1976), s. 328-332.
 BELGE 4
Gazi Evrenosun 1417 Tarihli Yenice-i Vardar Mezarta

TRANSKRPSYON: [Satr 1] Q ad mata wa nuqila nin D ri l-fan ila Dr-i l-baq al-
marhm II [Satr 2] al-maghfur al-said al-shahid Malk l-guzat val-mujakidit II [Satr 3]
Qatilu l-kafara va-l-musbrikin al-zir Beyta-llahi l-baram II [Satr 4] al t if bayna-l-rukn
wa-l-maqam Hac Avranuz bin 'sa II [Satr 5] nawwara-llahu qabrabu wa taba tbrahu
ila rahmati-llahi tala II [Satr 6] va ridvanibi fi-l-yawmi l-arbi al-sabimin III [Satr 7]
sbabri Sbavvali li-sanati ishrina waa thamanimiata hijriyya.21

EVR: Vefat etti ve Fani dnyasndan Beka dnyasna nakl edildi, merhamet ve affedici-
lie nail olmu, mesut ehit Gaziler Beyi/Kral ve Cihad savas, kfirleri ve oktanrllar
kltan geiren, Allahn kutsal evini [Mekke] ziyaret etmi, ke [Hacer-i Esved kesi] ve
makam [Makam- brahim] arasnda tavaf etmi, sa olu Hac Evrenoz, Allah mezarn ay
dnlatsn ve tozu ho koksun, Yce Allahn ve takdirinin merhametine, aramba gn
evval aynn yedisinde ve Hicretin 820 senesinde.

21 Demetriades, The Tom b of Gazi Evrenos (1976), s. 330-332.

etmek iin mutabakata varan Bizans grevlisi Saroz olduu ihtimalini orta
dan kaldrr.22 Kitabe ayrca onun bir hac olduunu iddia eder ve ona sa o
lu Evrenos der. Dahas, ona u aaal unvan verir: malik el-guzat (Gaziler
Beyi ya da Kral). Bu unvan Orhann 1337 Bursa kitabesinde kulland un
van hatrlatr. Orhan da kendine sultan el-guzat demiti (gaziler sultan). Bu
sonuncu unvan (Wittek tam tersini iddia etse de), benzer ekilde iinde 1440-
1441de Edirnede II. Murad tarafndan yaptrlm olan bir hammmn23 da
olduu eitli Osmanl kitabelerinde yer alr. 1417 senesine ait trbesindeki
kitabesinde Evrenosa atfedilmi unvanlar yledir:

Malik el-ghuzat val-mujahidin qttl al-kafra w al-mushrikin.2Ii

Gaziler ve Mcahitlerin Beyi/Kral, kfiri ve oktanrly kltan geiren.

Burada hi deilse Evrenosoullar soyunun kurucusunun srf Osman-

l hanedanl yeleri nasl tasvir edilirse o ekilde tasvir edildiini gryoruz.
Evrenosa atfedilen unvanlar daha nce tarttmz 14.-15. yzylda Os
manlIlarn kullandklar unvanlarla karlatrmak, Osmanllarn ilk yz se
nesinde en azndan byk ailelerden birinin kendini neredeyse hanedana
denk grmekten ekinmediini hissettiren paralellikleri ortaya karr.25
Bu eilim Evrenosoullaryla da snrl deildi. Kse Mihalin oulla
rndan biri olan Gazi Ali Beye atfedilen bir dizi benzer unvan var. 1390 sene
sinden bir biti/beratta (rtbe, unvan, nian iin verilen resmi belge) [Bkz. Bel
ge 5] ona atfedilen unvanlar (Osmanl Sultan I. Bayezidin kendine atfettik
lerinden aa kalmayacak biimde) yle:

al-amir al-kabir... malik el-ghuzat val-mujahidin.26

Yce Em ir... Gazi ve Mcahitlerin Beyi/Kral.27

Aslnda I. Bayezid Kse Mihalin olu Gazi Ali Beyi neredeyse kendi
dengi ya da en azndan bamsz bir ynetici olarak tasvir eder. Bu yaklam

22 A.g.e., s. 331-332.
23 Dijkema, O ttoman Historical Monumental Inscriptions (1977), s. 25.
24 Bkz. Belge 4 [Foto: H. Lowry]. Bkz. Demetriades, The Tom b of G azi Evrenos (1976), s. 330-
332.
25 Bkz. Ek 2.
26 M. Tayyib Gkbilgin, Mihal-oullar , slm Ansiklopedisi, Cilt. 8 (1970), s. 285-292, bkz. s.
285. Alnt iin bkz. Uzunarl, Tokad, Niksar, Zib, Turhal... (1927), s. 25 ve Nzhet, Ahval-i
Mihal Gazi (1897), s. 45.
27 Bkz. Belge 5.
 BELG E S
II. Bayezid T arafn d an M ihalolu Ali Bey A dna karlm 1391 Bitii
(Sultan T arafn d an karlan Belge)

* >&1 r>*v' (jy fj jj

IUJL I^ V ^ .
fb Jt Jl **. cfA'j >Ol>5
jy-& j *jU
^ i o j.Yji ^ ^j. ^ j f f
M * *rA/ i 0^ <* j'* a*
f. t*J.S Ofjt t. jr f )
cj>>jjav j*. Cy**y**j
*i J*. f <$-+* j JtX i* ->/>'
*JJ J
j Jfc5 ./** *sKf <-Vj V.fcA'
Ujui 4j* ^ J V J j V U - *IJ5 l T / . A 4 i ^
KJj ^1* .W* ^ ^ A*1
j j* ^ i>r' u-u,j ^cbuij
J.JJ jr#j* Vj^*. J/*
l-r j j ^ *
*>* f\it
}L 4 o*U *1|J+\Z C|j.
-^J'J'JU *2
*i(j jukli ili Juli 4U
Ul JVUl
fjSt <*y
*i|jb j*li *i|j* -**u
^J.cr^cr^^ 4YJA*j 5
jrJU^)C* O>aU> lfit A*kli
f-ijfjki ^ o, vt'j
lk U l^llLc jlL U lc ^ j

jjpjuaj.
Jr*x M 0J^J*>V>.4-
ili jub J --L <Iflj. u*Li
4 r eX-> *4 f"J-ioyjJi
*u o>b vioj* -ub
il jj-Ul jL > - { j vil

vii'j. jjU

TRANSKRPSYON: [Satr 1] Tevq-i r e fi Hmayunum hkmi oldur-ki: Merhum ve Ma-

ghfurun- lehi // [Satr 2] babam Khudavendigrun shehid vqi old jeng-i azimde // [Sa
tr 3] ibu Emir l-kebir Mtfekhir l-meri l-izm Melik l-guzt ve l-mjahidin // [Sa
tr 4] Qahiri l-kefere ve l-mshrikin Mikhalbeg-ogli Ali Beg-dame II [Satr 5] uluvvh
khidmetlerinn klli erlii ve yoldashligi zuhura II [Satr 6] gelmegin emr eyledm-ki evlad-
larnun batnen b ade II [Satr 7] batnin ve karnen bade karnin Sanjaq verilb min ba'd II

[Satr 8] m azul olamak in bu bitiyi virdm ve buyurdum-ki benm II [Satr 9] evladum-

dan ve intisabumdan her kime Haqq janibinden Devlet myesser II [Satr 10] olur ise bu bi
tiyi maqbul tutub Ghazi Ali Beg II [Satr 11] evladumun evladlarna Sancak Begligi virb
ve min b ad II [Satr 12] ma'zul eylemeyb riayet himayet ideler her kim bu bitiyi II [Sa
tr 13] m aqbul tutmiya - Kema qala Allahu Subhanahu wa Teala fa-man baddala-hu
b ada ma II [Satr 14] sam iaha fa-innama ismh ala-llahizina ybaddilnahu inna[ll\aha
sam in 'alim wa lanatullahi II [Satr 15] w al-malaikat; wa-n-nasi ajm ain- zerine olsun
bu bitiyi II [Satr 16] muqarrer u muhaqqaq bilb itimad u itiqad klalar tahriren fi evaili
II [Satr 17] Muharremi l-harami min sene thalathina [byle: selse] u/a tisina u/a saba-mia
II [Satr 18] Bi-maqami Edirne el-Mahruse.

[Satr 19] ehide bi-zalike Qasm Beg II [Satr 20] ehide bi-zalike Hamza Beg El-Mnavi
II [Satr 21] ehide bi-zalike Monla Hafzeddin bin-i Mehemmed II [Satr 22] ehide [bi-za-
like] ah Melek Paa Lala Paa II [Satr 23] ehide bi-zalike Monla Mahmud e-ehir bi Qo-
ca Efendi II [Satr 24] ehide bi-zalike mr Beg bin-i Efendi II [Satr 25] ehide bi-zalike
Q ara Muqbil Lala II [Satr 26] ehide bi-zalike Timurta Beg II [Satr 27] ehide bi-zalike
Monla emseddin bin Mehemmed II [Satr 28] ehide bi-zalike Haan El-Kuttab fi khidme-
ti s-Sultan II [Satr 29] ehide bi-zalike Monla Celaleddin bin Mehemmed Efendi El-Hakim
bi Memaliki's-Sultaniye II [Satr 30] ehide bi-zalike Sul Beg bin-i Aghzar [?] ahin II [Sa
tr 31] ehide bi-zalike Es-ehir Ghasrakal [?] Mtevelli II [Satr 32] ehide bi-zalike Muf-
zil l-fuzilat El-Hakim Paa II [Satr 33] ehide bi-zalike dier Qasim Beg II [Satr 34] ehi
de bi-zalike Mahmud Beg bin-i___[?] // [Satr 35] ehide bi-zalike lyas Beg bin al-Hayda-
rni [?] // [Satr 36] ehide bi-zalike Mevlahulu [?].28

EVR: Padiahn yce buyruu udur: Babam Hdavendigrn ehit olduu byk sa
vata, Gururlu ve Yce Emirler arasndan bu yce Emir, mcahit ve savalar Kral, kfir
ve puta taparlar yok eden Mihal Bey olu Ali Bey [vurgu bana aittir] -sonsuza dek iftihar
edile- byk cesareti ve hizmetinin yoldalndan dolay evlatlarnn evlatlarna, kuaktan
kuaa Sancak verilmesini emrediyorum, bu Bitiyi verdim ki bu konum ellerinden alnma
ya ve emrettim: Hakkn yardm ettii evlatlarm ve haleflerim her kimse bu emir onlar ta
rafndan yerine getirile, evlatlarmn evlatlar Gazi Ali Beyin evlatlarnn evlatlarna San
cak verilmesini salaya, ve onlar bu makamdan alnmayalar ve [Sultann evlatlar] bu
Bitiyi korumal ve ona hrmet etmeli, Allahn dedii gibi olsun -Yce olana hamdolsun:
Her kim bunu iittikten sonra [vasiyeti] deitirirse, bunun gnah onu deitirenler ze
rinedir. Hak Tela iitici ve bilicidir. [Not: Bakara Suresi 181] Allah, melekleri ve insan
lk tarafndan lanetlensinler ve bu emre itimat ve itikat ettiklerinde ona dayanmallar. Kut
sal ay Muharremin ilk on gn sene 793 [1390]

28 Nzhet, Ahval-i Mihal Gazi (1897), s. 45-47. M . Nzhet tarafndan 1897 senesine ait kitabnda
kopyalanan bu belgenin aslnn yeri bilinmiyor. Ancak dili, ahit listesi ve Gazi Ali Beye verilen un
vanlarn G azi Evrenos kitabesinde bulunanlarla benzerlii, bunlarn hepsi, otantikliini ispatlyor.
akla Spandugninonun Osmanl kkenleri tarifini akla getirir (blm bu aln
tyla balamt). Bu pasajda devletin aslen bir grup Bitinyal Mslman (Os
man ve Turahan) ve Hristiyan savalar (Mihauli ve Evrenes) tarafndan ku
rulduu ve onlarn da Osman liderliinde zayflam Bizans snrna doru
bastrd anlatlr.
Ek 2nin yardmyla Malik unvannn gnmze gelmi 14. ve 15.
yzyl Osmanl tarihi kaynaklarnda, yani seyahatnmelerde, kitabelerde ve
sikkelerde nasl kullanldnn izini srmek mmkn. Ortaya kan tablo
(kronolojik olarak sralandrlmtr) u rnekleri sunar:
Kuzey Afrikal seyyah bni Batuta yaklak 1333te Orhan znikte zi
yaret ettiinde ona Trkmenlerin en yce kral (malik) der.29
Orhan tarafndan hazrlanm bir 1360 vakfiyesinde Orhan kendisin
den mlik riqab al-umam (boyunlar kral, yani halklar ve milletler anlamn
da) ve mlik muluk al-umara fil-alam (cihan emirlerinin krallarnn kral)
diye bahseder.30
I. Murad iin hazrlanan bir 1385 vakfiyesinin kopyasnda, Murad u
unvanla anlr: melik-i mluk al-arab wal-acem (dier halklar anlamna ge
len Arap ve Acem krallarnn kral).31
Annesi Nilfer Hatun iin yaptrd znikteki 1388 tarihli imref 'm
kitabesinde I. Murad u ekilde adlandrlmtr: al-malik al-muazzam (yce
kral).32
Yukarda bahsettiimiz, I. Bayezid tarafndan Kse Mihal olu Gazi
Ali Bey iin karlm olan berat Ali Beyden u ekilde bahseder: malik ul-
ghuzat wal-mujahidin (gazi ve mcahitler kral).33
1410da baslm bakr bir sikkede I. Mehmedin unvan yledir: al-
malik al-azam (en yce kral).34
Son olarak 1417 tarihli Yenice-i Vardardaki mezar tanda Evrenos
iin u unvan kullanlmtr: malik ul-gbuzat val-mujahidin (gazi ve mca
hitlerin kral).35
Osmanl tarihinin ilk 150 senesinden gnmze kalan kaynaklar hak

29 H. A. R. Gibb, The Travels oflbtt Battuta, A. D. 1325-1354, Cilt II (Cambridge, 1962), bkz. s. 451.
30 smail Hakk Uzunarl, Orhan Gazinin Vefat Eden Olu Sleyman Paa in Tertip Ettirdii
Vakfiyenin Asl , Belleten 27 (Ankara, 1963), s. 437-451, bkz. s. 438.
31 M . Tayyib Gkbilgin, M urad I. Tesisleri ve Bursa mareti Vakfiyesi , Trkiyat Mecmuas 10
(1953), s. 217-234. Bkz. s. 220.
32 Taeschner, Beitrage zur frhosmanischen (1932), s. 131.
33 Nzhet, Ahval-il Mihal Gazi (1897), s. 45.
34 Artuk, stanbul Arkeoloji (1974), s. 460.
35 Demetriades, The Tom b of Gazi Evrenos (1976), s. 330-332.
knda yaplan hazrlk almas Malik unvannn bundan baka bir kullan
mn gstermez. Elimizdeki unvan (iki istisna hari) sadece Osmanl hanedan
l yelerine verilen bir unvandr. Spandugninonun Evrenos ve Kse Mihali
Osmanla birlikte Osmanl hanedanlnn kurucular diye adlandrd gz
nnde bulundurulursa, Osmanl ailesine dhil olmayan bu iki kiinin bu e
kilde adlandrlmas tesadfle aklanamaz. Erken 15. yzyla kadar rolleri
onlara ve/veya onlarn soyundan gelen Mslman domu kiilere bu ba
lamda unvanlarla hl tannyordu. Daha sonraki Osmanl tarihyazm gele
neinde saygnlklarnn bu kadar ak biimde onaylanmamas, bu tarih an
latlarnn ortaya kt ge 15.-16. yzyln Osman soyunun stnln
kesin biimde kurduu dnem olduu gereini yanstr. Bu belgelerin yazl
d srada aslen Hristiyan asilzadesi olan kiilerin halefleri oktan Osmanl
Mslmanlar olmutu.
Bu blmn banda yer alan Spandugnino pasajna, yani aslen drt
aile, Michauli (Mihalouliar), Turachan (Turahanoullar), Evrenes (Evre-
nosoullar) ve Ottomanodan (Osman) ve bunlarn her birinin ge 13. yzyl
Bitinyasnda kk birer ete reisi olduundan bahseden pasaja dnersek,
Osmanl Devletinin kkenlerini aklama ihtimalinin doduunu grmeye
balam oluruz. Bizansla devam eden savalarnda glenmek iin bir araya
geldikleri ve ilerinde en gl Ottomano (Osman) olmas sebebiyle onu lider
setiklerini iddia eder. Eer bu doruysa, Osmanl Devleti ganimet ve kle de
nilen ifte ku amacyla glerini birletiren bir Mslman ve iki Hristiyan
(ya da nceden Hristiyandlar) sava tarafndan kurulmu olacakt.36 Bu
anlat 16. yzyln ilk senelerinden nce yazlmam olmakla beraber, gele
neksel olarak Trk-Mool topluluklarnda liderleri yeteneklerine gre seme
adetine dayanan Kurultay' hatrlatr.37 Spandugninonun bu pasajnda silah
arkadalarnn Osman hangi adan kendilerinden stn bulduklar gibi ka
fa kartran bir soru cevapsz kalr: otorite, cesaret ve karakter gc? 38
Aralarndaki tek Mslman-Trkmen (?) reis olmas ve bu yzden srlerce
Mslman savalar uca toplayabilmesi olabilir miydi? Baka bir deyile,
Kuzeybat Anadoluda sava hatt olan uc blgesine yeni ve srekli insan g
c ekme kabiliyeti olan kurucular arasnda bir tek o olduu iin mi?
Evrenos ve Mihal ailelerinin srasyla 1390 ve 1417de Gaziler Kral
unvann kullandklarnn ve Kse Mihalin olu (Gazi Ali Bey) sz konusu

36 Nicol, Theodore Spandounes (1997), s. 142.

37 Beatrice Forbes M anz, The Rise and Rule ofTam erlane (Cambridge, 1989), bkz. s. 73 ve s. 147.
38 Nicol, Theodore Spandounes (1997), s. 16.
olduunda bu unvan bizzat Osmanl Sultan I. Bayezidin verdiinin ispat
edilmesi, Spandugninonun anlatsnn altnda yatan gerei glendiriyor gi
bidir. Bu yzden 14.-15. yzylda Osmanllarn gerekten eitler arasnda bi
rinci olma ihtimalini hakl karr. Spandugninonun tm bu ailelerin kkeni
ni 1260lara dayandrma konusunda yanl bilgi sahibi olmas ihtimaline kar
n, anlatsndaki Osmann Bitinyal nc arkadalar tarafndan seilme bi
imi, yazarn stanbulda irtibatnn bulunduu ynetici sekinler arasnda
15. yzyl sonunda hl sren bir gelenei yanstyor olabilir. En eski Osman-
l tarih kaynaklarndan daha eski olmas dikkatle incelenmesi gerektii gere
ini hakllatryor.
Bizansl Cantacuzenus ailesinden gelen Theodore Spandounes (Span-
dugnino) Osmanl meselelerine yabanc deildi. 15. yzyl sonu ve 16. yzyl
banda uzun sreler hem Balkanlardaki Osmanl Serezinde hem de stan
bulda (Konstantinopolis) yaad. Daha nemlisi, bir dizi yksek rtbeli Os-
manlyla akrabal vardr. Bu balardan biri, byk teyzesi Mara/Mariadr
(Sultan II. Muradn ei olan Srp prensesi). Muradn lmnn stne, vey
olu II. Mehmed tarafndan Makedonyadaki Serez ehrinin yaknnda geni
topraklara yerletirildi. Spandugnino 1490larda byk teyzesinin vesayeti
altna girerek maiyetine katld. O sralarda muhtemelen Osmanl tarihi ve di
li zerine almaya balad.39 Bunun ardndan, 1500 civarlarnda Osmanl
bakentinde vakit geirmeye balad ve Osmanllarn tarihini yazmaya orada
karar verdi. Giriimini u ekilde anlatyor:

Tm tutku ve ilgimle Osmanl hanesinin kkenleri ve ileri hakknda re

nebileceim her eyi aratrmaya verdim kendimi ki byle bir halk byle bir
stnlk ve atafata nasl eriti grebileyim. lke hakknda uzun bir dene
yimim olmast ve Trk mparatoruyla en yakn surette ilikide olan asiller
den ikisine bavurabilmem kendimi yeterli hissetmemi salad. En yakn ar
kadalarm ve akrabalarm arasndaydlar, az bulunur bir yetenee ve bu
meseleler hakknda engin bir bilgiye sahiptiler.1*0

Spandugninonun gnderme yapt ve Trk mparatoruyla en yakn

surette ilikide olan diye tarif ettii iki akrabann u kimseler olduu nere
deyse kesindir: a) Hersekzade Ahmed Paa (evlilik yoluyla akraba, Bosnadaki
St. Sava Dknn olu) II. Mehmedin sarayna katld, ihtida etti, II.
Bayezidin kzyla evlendi ve sonunda Anadolu Beylerbeyi ve Sadrazam (be

39 A.g.e.9 s. ix-xi.
40 A.g.e.j s. 3-4 [Vurgu bana aittir]
kez) konumuna ykseldi; b) Bir Palaeologus olan Mesih Paa ve Spandug
ninonun bykannesinin erkek kardei, II. Bayezide Rumeli Beylerbeyi ve
Sadrazam olarak hizmet etti.41 kisi de hayatlarna Hristiyan olarak balam
t ve erken 16. yzyl Osmanl ynetici sekinlerinin zirvesinde Mslman ola
rak bitireceklerdi. Bu zelliklerden dolay, 14. yzyl Bitinyal Kse Mihal ve
Osmanllaan dier saysz Bizansl devlet grevlisinin 15.-16. yzyl edeeri
olarak grlebilir. Bu olgu Spandugninonun erken 14. yzylda devlet kuru
cularnn arasnda Michauli ve Evrenes isimli Trklerin de bulunmas hikye
sini kabullenmeye hazr olmasn aklar nk kendi aile yelerinden edindi
i deneyim ona kiilerin Hristiyan doup, Trk yani Mslman olup, Os-
manl dnyasnn g zirvelerine ulat rneklerini bol bol gstermektedir.
Kesin olan u ki Kse Mihal, Evrenos ve dier yerli Bitinya kasaba ve
kale reislerinin yeni Osmanl egemenliinin bir paras olmaya almasnn
sebebi slmiyeti yaymada evk ve arzu duymalar deildi. Hatta eer gazi
sistemi bir etkense, etken Osmanl sancana katlan ve gayrimslimleri man
tken etkilemi olan slmiyetin gelimesini kolaylatrmaktan ziyade, fetih
ganimetlerini paylama amacyd. Kse Mihal, Evrenos ve ikisinin halefleri
Balkanlardaki grevi dman talan etmek (ihtida etmek deil) olan aknc
larn/gazilerin, zel Osmanl hafif svari birliklerinin komutanlaryd.42 Bu
pek de tesadf deil. Kse Mihal ve dierlerinin tutumu birka yzyl sonra
ki Augsburg Antlamasnm cuius regio eius religio43 mottosunu [Blge
kime aitse onun dini geer] merulatrrmasna, giderek daha ok sayda
yerel Hristiyan liderin dinini paylamann eitli faydalar getirdiini (ya da
elindekileri tutabilmesini saladn) grmeye balamt. Ortak talan giri
imleri, onlarn yeni liderin inancn daha abuk benimsemelerini salad.
1326 civar yerel Bitinyal Hristiyan ncler, giderek byyen Osmanl de
nen sava makinesinin artan hzn kabul etme noktasna gelmilerdi ve teker
leklerinin arasnda skmaktansa en iyi hareketin makineyi ileri itmek oldu
una karar verdiler.
htida (dzenli gmen akn ile birlikte) 14. yzylda Osmanl iin esas
insan gcyd. Hatta bu olay 1338de ve tekrar 1340da o kadar yaygnla
mtr ki, Konstantinopolis Patriki yeni fethedilmi Nicaea (znik) Hristiyan-
larna Hristiyan inancn terk etmeme emrini verme ihtiyac duymutur.

41 A.g.e., s. xvi.
42 Babinger, M ikhaloghlu (1990), s. 34.
43 Vryonis, Decline ofM edieval Hellenism (1971), s. 341-342 ve J. Darrouzes, Les Regestes Des Ac
tes Du Patriarcat De Constantinople (Paris, 1977), bkz. s. 142-143.
oktan ihtida etmileri slmiyete tabiiyetlerinden geri ekilmemeleri duru
munda dahi Kiliseye geri almak istediini syleyecek kadar ileri gitmitir:

[Kilise] yeniden doru Tanr inancn benimseyecek ve [kendilerini] M sl

manlarn yaratt ve iine dtkleri ktlkten karacak olanlar iyileti
recek ve ifa verecek ve Hristiyanlar arasna katacaktr... Maruz kalacak
lar cezalarn korkusuyla Hristiyanlk yolunu gizli ibadetle kalbinde tutan
larn hepsi de selamete eriecektir. Yeter ki Tanrnn buyruklarna mm
kn olduunca uymaya alsnlar. Ve Tanrnn Kilisesinden gelen u
mektup tm bunlarn gvencesi olacaktr.44

Patrik, bu taktii hi phesiz Bitinya cemaatini yok eden ve bunun so

nucunda kendi finansal kaynan boaltan ihtida artn tersine evirmek
iin gizli Hristiyanlar tevik etmek zere benimsemiti ama bu beyhude bir
aba olacakt. O (ve cemaati) inanca bugn kabul grlenden ok farkl bir
gzle bakyordu. Yeni hkmdarlarn dini slmiyetti ve bu din Bitinya ce
maati arasnda da hzla yaylyordu. Niha sonu hem Hristiyan asillerinin
hem de tebaas kyl nfusun yok olmas oldu. Onun yerine yeni bir ortak
yaam olutu: Mslman Osmanllar. Bu sre sadece Hristiyanlarla da s
nrl kalmad. Selnik metropoliti Gregory Palamas 14. yzyl ortasnda Bi
tinya ehri znike Osmanllarn esiri olarak gittiinde hkmdar Orhan ona
slmiyet ve Hristiyanln saygn erdemlerini tartmak iin bir mnazara
dzenler. Mslman taraf Mslmanlatrlm bir grup Yahudi temsil et
mektedir.45
Bu tip mhtedilerin bu ynde ald kararlarn eski Osmanl fetih yn
temi diyebileceimiz ey tarafndan kolaylatrlm olduu titiz bir Akpa-
azde okumasyla ortaya kacaktr. 15. yzyl yazar Osman ve Orhann za
manndan kendi zamanna aktarlm szl geleneklere dayanarak devletin
kurucular tarafndan izlenen fetih felsefesini tasvir etmek iin hi de az za
man ayrmaz. 46 Eserin tm giri blmleri boyunca bir leitmotif gibi ileyen
tema, Osmann Bitinyann yerli halklaryla urarken ceza ve dl kili
sinden dl tercih ettiini gsteren temadr. nalckn istimlet (ya da, iyi ni
44 Anna Philippidis-Braat, Le Captivite de Palamas chez les Turcs , Travaux et Memoires, Cilt 7
(Paris, 1979), s. 109-222, bkz. s. 171; M. Balivet, Des Khhan (Kahin) aux Xiovai (Xiovi) >
Byzatttion 52 (1982), s. 24-59 ve Elizabeth Zachariadou, Religious Dialogue Between Byzanti-
nes and Turks During the Ottoman Expansion , Religionssprache im Mittelalter, yay. haz., B.
Lewis ve F. Niewhner (Wiesbaden, 1992), bkz. s. 291-293.
45 Menage, Beginnings of Ottoman Historiography (1962), s. 174-175.
46 Halil nalck, The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the O ttom ans , Turcica 21-23
(1991), s. 407-436, bkz. s. 409.
yetin kazanmas) diye adlandrd bu sre erken dnem Osmanl hkmdar
larnn Bitinyal Hristiyan komularnn desteini garanti altna alma biimini
gsterir.47 Bursa ve znik gibi ehirler senelerce Osmanl kuatmasna kar di
renmeyi semi olsalar da, sonunda teslim alndklarnda yerlileri kleletiril
medi. Bu slmi bir kavram olan amanla (kiilerin ve mlkn gvenliinin
salanmas) uyum ierisindedir. Bunun yan sra, teslimiyet arsna olumlu
yant verenlere, savamay seen ve silahl birlikler tarafndan ele geirilenlere
davranldndan daha farkl davrandrd.48 Osmann komularn zapt et
mekten ziyade onlarla ibirlii yapmaya almas, istimlet srecinin zellik
lerini zetleme ilevini grecek rnekler tarafndan bol bol gsterilmitir.
Akpaazde, Osman Gaziden bahsettii al pasajnda yle der:
babasnn [Stteki] yerini alnca, yakn komular olan inanszlarla iyi
geinmeye balad.49 Akpaazdeye gre en eski dmanlar yerli Hristi-
yanlar deil, kendi Mslman komular olan ve ona sonradan ortaya km
bir tehdit gzyle bakan Germiyanlard. Bunun devamnda u tannm hik
ye gelir: Osman, dalardaki yazlk otlaklarna g etmek zere ihtiya duy
mad tanr mallarn bir baka Hristiyan komusu, Bilecik tekfurunun g
venli ellerine teslim eder.50
Kardei Gndzle gelecek askeri harektlar tartrken Osman bun
dan sonra nereye saldracaklar konusunda ondan tavsiye ister. Gndz he
men yaknlarndaki Hristiyan ehirlere saldralm diye cevap verdiinde, Os
man u cevab verir: Bu kt bir fikir. Byle yaparsak, Kara Hisarn
[Osmann ehri] refah yok olur. Bizim iin gerekli olan komularmzla iyi ge
inmek ve onlarla arkada olmak. 51 Osmann Bitinyal Hristiyanlarla iliki
lerini iyi tutmak istedii aktr. Bu balangtan bu yana bilinli bir devlet po
litikasdr. Bu politika Akpaazdenin Harmankayann (Osmann Hristi
yan av arkada ve elikisi Kse Mihalin yurdu) aln ile ilgili anlatsnda be
timlenir: Kle almadlar. Almadlar nk o yrenin insanlarn kendilerine
balamak istiyorlard. 52 Bilecik Hristiyanlarna neden bu kadar anlayl
davrand sorulduunda Osman: Onlar bizim komularmz. Buraya ilk gel
diimizde bize iyi davrandlar. imdi onlara sayg gstermek bize yarar. 53

47 J. Schacht, Aman**, Encyclopaedia o f slam, Yeni Bask, Cilt 1 (1960), s. 429-430.

48 Akpaazde, Tevarib (1913), s. 4-5.
49 A.g.e.y s. 5.
50 A.g.e., s. 11.
51 A.g.e.j s. 12-13.
52 A.g.e.y s. 13.
53 Akpaazde, Tevarih (1913), s. 17.
 Akpaazde Osmann Yar Hisar kasabasnn fethinin sonrasn anla
trken, bu politikann ie yarad grlr:

Tm kyller geri dnd ve yerlerine yerletiler. Durumlar inanszlar za

mannda olduundan daha iyiydi. Bu inanszlarn nasl bir konfor ierisin
de yaad duyulunca, dier blgelerden insanlar da gelmeye baladlar.54

Bu ve bunun gibi birok rnek, yaplann ancak ilk Osmanl hkmda

r hesabna bir cezbetme politikas olarak adlandrlabileceini gsterir. Yani
yerli Hristiyanlar slmiyeti kabul etmeye zorlamak yerine bir uyum politi
kas yoluyla gvenlerini salama abas. Bu abann nasl baarya ulat da
ha nce alntladmz ve Sarozun, Bursa tekfuru vezirinin elem ierisinde
yapt aklamada kesinlikle yansmasn bulur: [Kyller] size itaat etti. Ra
hat ierisinde olduklarn anladk. Bizi zlemediklerini fark ettik. 55 Osmann
insanlara nasl davrand azdan aza yaylnca, giderek daha ok yerli Bitin-
yalmm (ou Hristiyand) bu yeni oluuma katlmay setiini tahmin etmek
iin insann zihnini ok kurcalamasna gerek yok. Osmanl tebaas olmak in
sann dinini brakmas anlamna gelmiyordu. Tabi olmak kiinin kazanan ta
kma dhil olmasn ve bylece byyen zafer zincirinin salad grece huzur
ve gvenlikten pay alacak ekilde konumlanmalarn salyordu.
Akpaazde, ihtida etmemi Hristiyanlara kar hogrden ok da
ha uzak bir tutumlar olan 15. yzyl dervi okuyucular iin kafa kartrc
bir 14. yzyl politikasn merulatryor ve rasyonalize ediyor gibidir. Zira
kendi yazd sralarda mhtediler hl Osmanl ynetici snfnda kabul g-
ryorken (mesela yukarda tartlm olan Hersekzade Ahmed Paa ve Mesih
Paa) ayn ey asimile edilmemi Hristiyanlar iin geerli deildi.
Akpaazde Osman ve Orhana gazi derken, 14. yzyln ilk eyre
indeki davranlar hakknda bu ve benzeri anlatlar sunmakta tutarsz hi
bir ey grmyordu. Gerektiinde ganimet ve esir edinme amacyla savam
lard, dinini yayan tutkulu dindar evkiyle deil. Gazmn/akmn amac olan
fethin maddi avantajlarn elde etmeyle karlatrldnda slmiyeti yay
mak bunun yannda hi kalrd. Baka bir deyile, ortaya kmakta olan Os-
manl politikas, Hristiyan komular arasnda slmiyeti yaymak iin tasar
lanm dini bir kardelikten ziyade, fetih ve ganimet iin bir araya gelmi
bir talan kardeliiydi. Hristiyanlarn ya da yeni ihtida etmi Mslmanla

54 A . g . e s. 30.
55 A.g.e., s. 30-31.
rn Osmanlnn ortaya knda o dnem nasl bir anahtar rol oynam ol
duklar aklda tutulursa, erken dnem Osmanllar birletirmeye hizmet ede
nin byk ihtimalle inantan ziyade maddi kazan midi olduu grlr.
Hatta Ahmedinin destan analizinde gsterildii zere, gaz diye ad
landrdnn arkasndaki sebebin her eyden nce servet ve zelinde esir
toplamak olduu Realpolitik hedefine younlamt. Bu hedef kfiri ldr
mek gibi bir retorikle bol bol bezenmi olsa da, 14. yzyl Bitinyasnda ga
nimet ve esir toplamaya yaplan vurgu, Hristiyanlar fethetme ve (Ahmedinin
ilk Osmanl hkmdarlarnn insanlar bu seime ittiinin sk sk altn izdi
i) ya slmiyeti ya lm seme vurgusundan ok daha youndu. Kuat
mann on sene srmesi asap bozucu olmal, yine de, Bursa sonunda dt
nde Orhan tekfuru ve maiyetinden 3.000 altn florin alp onlara zgrl
n vermeye ekinmez. Orhan, Kse Mihali teslim olmalarn istemek iin
gnderdiinde, tekfur koruyucularn elik etmesini ister. Bylece, Trk as
kerler ona ve orann sakinlerine zarar vermeyecektir. Devamndaki pazarlk
ta, 3.000 altn florine bir anlama yaplr ve bu para dendikten sonra, tek
fur ve maiyeti korumalarla birlikte sahil kasabas Gemlike doru yol alr.56
On sene sonra 1337 Bursa kitabesinde kendine Gaziler Sultan derken,
Orhann Bursa kfirlerini ihtida etmek ya da ldrmek yerine 3.000 altn
florini kabul etmenin onu herhangi bir biimde bu unvandan mahrum bra
kacan dnmedii aktr.
Gelecek yzyl Bursa ve Bitinya krsalnn tarihini incelemeye dner
sek, Gazi Tezini dorudan incelemeyi gerektirecek bir dizi faktr gsterme
miz mmkn olur. ehri ziyaret eden 14. yzyl seyyahnn kaleme ald
ve gnmze kalan anlatlar balam yoluyla tartma altrmamz kolayla
tracak. Bunlardan ilki Kuzey Afrikal seyyah bni Batuta. Bursay ehir fet
hedildikten be sene sonra, 1331 Eyllnde ziyaret etmiti.
Bu seyahatname, ilk Osmanl bakentinden gz dnm gazilerle do
lu, hareketli bir uc ehri olarak bahsetmez. Tam tersine, Bursa iin ho pa
zarlar ve geni sokaklar olan byk ve nemli bir ehir57 der ve bu ekilde
muhtemelen tesliminin yerli halknn ehirden atlmasna yol amadn yan
str. Orhan Bey de kendisinin taral bir zorba olduunu dndrecek dilde
ele alnmamtr. bni Batuta znik ehrinde karlat Orhan u ekilde tas
vir eder:

56 Gibb, Travels o f Ibn Battuta (1962), s. 449-450.

57 A.g.e., s. 451-452.
 Bu hkmdar, Trkmen padiahlarnn en ulusu olduu kadar, toprak, as
ker ve varlk bakmndan da onlarn en stn bulunmaktadr. Hkimi ol
duu yz kadar kale vardr ki, ou zamann bunlar dolamakla geirir ve
her kalede bir sre kalarak durumlarn anlamak, noksanlarn tamamla
makla megul olur. Denildiine gre, hibir ehirde, hibir suretle bir ay
dan fazla oturmaz, aralksz olarak kfirlerle sava srdrr, onlarn kale
lerini bir bir kuatarak ellerinden alrd... Ben kendisiyle bu ehirde kar
latm ve pek ok ihsanlarna nil oldum.58

Tasvirinde Orhana gazi olarak herhangi bir atfn bulunmamas dik

kat ekicidir. Orhan iin srekli kfirlerle savar ve onlar kuatma altnda
tutar dediinde bile Orhan iin gazi terimini kullanmaz, giritii faaliyete
de gaz demez. Tam tersine, bni Batutay etkileyen ey, Orhann ynettii
topraklarn bykl (birok hisar) ve sonu olarak toplad servettir.
Ona hem Sultan hem Trkmenlerin Maliki unvanlarn atfeder ve bylece
muhtemelen Orhan iin dierlerinin kulland hitap tarzlarn yanstr (ya
da bir baka seenek, kendi politik daarcn). Gazi terimini bilmiyor ol
mas Kastamonu Emiri iin Gazi elebi unvann kullanmasndan bellidir.59
Bu adalar tarafndan Orhana gazi diye hitap edilmediini ispatlamaz
ama bni Batutay politik kiiliinde en ok etkileyen ynnn gazilik olma
dn gsterir.
Bir dier pasajda bni Batuta Bursann Osmanllar tarafndan kuatl
d be sene ierisinde Ahi kardeliinin (o dnemde tm Anadolu ehirlerin
de altyapsal bir a rgs oluturan zanaatkr grubu) yeeren dalna yurt ol
duunu aktarr. Muharremin onuncu gnnde (Aurenin gnll oru g
n) Bursada olan bni Batuta Ahilerin ve onlarn liderlerinden biri olan
emseddinin ona ev sahiplii yaptm aktarr. O gnn akam emseddinin
ordunun st dzey grevlilerinin ve ehirden nemli kimselerin60 katld
byk bir len dzenlemesi, Ahilerin sekinlerin oktan ehrin yerlemi bir
paras olduunu aka gsterir. Bursadan kan bni Batuta, Anadoluda
ziyaret ettii az sayda ehirden biri olan, yeni fethedilmi znike (1331) git
ti. Orada yerel Ahiler tarafndan arlanmadlar.61 Bu ehrin sadece birka
aydr Osmanllara ait olduu dnlrse, bu da mantkldr. Akademisyen
ler, Seluklunun k sonrasnda Ahi birliklerinin rolnn nemini uzun

58 Emecen, Gazaya D air (1995), s. 194.

59 Gibb, Travels o f Ibn Battuta (1962), s. 450. [Pasaj alnts iin bkz. bn Batuta Seyahatnamesi:
Semeler, haz. smet Parmakszolu, (stanbul: M EB), 1993, s. 48. (.n)]
60 A.g.e., s. 452-453.
61 A.g.e., s. 450.
sre tartt. Bursa, ilk Mslman halkna yeni yurt olmu bir ehirde varlk
larn grdmz tek rnek. Ahiler, be sene gibi ksa bir srede yeni Os-
manl bakentinde yerletiler ve Aure yemeine ev sahiplii yaptklar zaman
nde gelen yneticileri ve ehirlileri ekecek kadar kendilerini kabul ettirdiler.
Bursann yeni Mslman kimliine ne kadar hzla brndnn bir
dier iareti bni Batutann katld Aure yemeinin ayrntl tasvirinde bu
lunabilir. Elencede gzel sesleriyle Kuran okuyanlar ve zarif bir hutbe ve
vaaz veren hukuku ve vaiz Mecdeddin [el-Kunavi/Konyavi ?] olduundan
bilhassa bahseder.62 Belirtilmemi olsa da bu vaazn Arapa verilmi olmas
lazm nk bni Batuta Trke bilmediini aka belirtiyor. Son olarak, b
ni Batuta Bursadayken tm dnyay gezmi olan (ama anlatcnn ziyaret et
mi olduu her yer deil), baka bir seyyah dindar eyh Abdullah el-Misri
ile karlatn yazar.
bni Batutann anlatsndan edinilen net izlenim, Bursann kemeke
bir gazi uc ehrinden ziyade, birok nl ulema ve hukukuyu kendine e
ken, kkleri salam atlm bir Mslman ehri olduu ynnde. Eer bni
Batuta Bursay ziyaret ettii zamanlar ehrin statkosunu gerekten yanst
yorsa, ehir pek de yeni fethedilmi bir yere benzemiyor gibi nk ehrin
sosyal ve ekonomik hayatnn dokusunda gzle grlr bir kopu olmad
n iddia ediyor.
Osmanllarda ilk kuaklarnda dahi gelikin bir devlet aygt olduu
hissi, gnmze kalm, Bursann fethinden iki sene nce, 1324te Farsa ya
zlm, bilinen en eski orijinal Osmanl belgesi olan bir vakfiyeyle glenir
[Bkz. Belge 6]. erii ve tarihi nemi gz nnde bulundurulduunda ve ile-
riki incelememizin gsterecei zere, ona erken Osmanl Devleti iin bir nevi
Doum Sertifikas gzyle de bakabiliriz. Bu vakfiye 14. yzyln ilk yarsn
dan gnmze kadar gelmesi ve o dnem zerinde alan tm akademisyen
ler tarafndan sorgusuz sualsiz otantik bulunmas asndan esizdir. Bu yz
den, ieriinin ak seik meru olduunun dikkati ekmemesi tuhaf.63
lk defa smail Hakk Uzunarlnn ge dneminde, elli seneden uzun
bir sre nce yaymlandnda, Osmanllarm kkenleri ile uraan klliyatta
referans bile gsterilmedi. Ondan faydalanan az sayda eser, onu nemini

62 irene Beldiceanu-Steinherr, Recherches sur les actes des regnes des sultans Osm an, Orkhan et Mu
rad I (Mnih, 1967), s. 85-89 ve H-G. M ajer, Some Remarks on the Document of M urad I from
the Monastery of St. Paul on Mount Athos (1386) , Mount Athos in the 14th-16th Centuries (Ati
na: Institute for Byzantine Research, 1997), s. 33-39, bkz. s. 33.
63 Uzunarl, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi (1941), s. 277-288; Beldiceanu-Steinherr, Recherches
sur les actes (1967), s. 85-89 ve Kafadar, Between Two Worlds (1995), s. 61.
 BELG E 6
O rhan G azinin 1324 M ekece V akfiyesi

TRANSKRPSYON: [Satr 1] Urkhn bin Uthmnll [Satr 2] Man-ki Shujal-din Urkh

n bin Fakhr al-din U[thmnam dar ayn-i] // [Satr 3] shhat [u] riz tamm nhiye-i Ma-
kaja-r b-hudud-i [mushakhkhas-i ma-rifa [ya da: m aluma\ w aqf kardam] II [Satr 4] kh
lisan mukhlisan li-wajhi-illhi T al jv- ? [...] // [Satr 5] tvsh Sharaf al-din Muqbil-ki
m utaq-i man ast bar-yi s[arf bar maslih-i] II [Satr 6] danuishn miskinan u gharbn u
faqirn ayanda u/u rau/anda [wu tlibn-i] II [Satr 7] ilm [ki] dar-n kbnqh muqlm
shawand har-n-chi wazifa-i w aqf ast [bar- maslih-i nn] II [Satr 8] sarf shawad u har-
kas-ki ahl-i w aq fu mustahaqq nabshad... [...] // [Satr 9] m utalaa-i kunandagn chunin
dnand-ki tawliyat-i Makaj-r ba-farzandn-i batdgan-i n khnqh II [Satr 10] har-ki
aslah bshad dadam b-in Sharaf al-din M uqbil tavliyat-i madhkr-r b a d ...ll [Satr 11]
tafwiz kardam-ki khidmat namyad az asl-i ghallt ura ghayriy bi-masraf-i ns II [Satr
12] ayanda wu rawanda sarf gardad bi-was-i tqat khidmat namyad wa jihat-i amr-i II
[Satr 13] khidmat-i tawliyat az jam -i hsil-i ushrln satnad hich frida k inan man kna
ba-farzandn II [Satr 14] wa tvritbn-i man istihqq... nadrad (?) in tavlyat [ba-\ far-
zandn-i bandagn-i II [Satr 15] khnqh har-ki asi bshad naslan b a da naslin wa batnan
b ada batnin wa qarnan II [Satr 16] b ada qarnin rasad [har]-ki dar-ln bb niz aghzat
[yani: aghzad] wa bar-butln-i n m an II [Satr 17] s a y namyad wa zr u buhtn \u\
zulm u udwn namda bshad bi-shari 'at-i II [Satr 18] nabawi-alayhi afzalu l-salnt
va-l-salm - maqbl nabshad bar-in mjab II [Satr 19] iqrr kardam in madkhr bar-sa-
bil-i hujjat ba-dast-i farzandn-i bandagn-i khnqh II [Satr 20] har-ki aslah bshad d
dam ta waqt-i hajat arz drad ba yadk hich afrida II [Satr 21] k inan man kna madk-
hal naszad wa muzhim nagardad u taghyir nakunad har-ki madkhal szad II [Satr 22]
tva muzhim gardad dar la 'nat-i Kbudy -jalla jallh- u>a lanat-i Rasl-'aleyhi l-salm-
II [Satr 23] bazdi khwhad bd khwnandagn-i maktiib haqiqat dshad u itimd nam
yand II [Satr 24] ba-guwhi jam ati-ki hzir bdand shahid bim [fihi] II [Satr 25] J-
bn bin-i Uthmn Malak bin-i Uthmn II [Satr 26] H am id bin-i Uthmn Bzrl bin-i
Uthmn II [Satr 27] Ftima Khtn bint-i Uthmn M l Khtn bint-i Umar Beg II [Satr
28] Malak bint-i 7- M alak... bint-i Aqbshl II [Satr 29] wa kataba anhum bi-amrihim tva
rizihim m utlaa kunandgn-i madhkr Makaj-r az-mulk-i man samm [ya da: summi-
ya] fi II [Satr 30] al-vaqt dnand in tawqi-itimad namyad -in sh a-llhu T al fi aw
sit-i shahr-i R ab ii l-awwali sanata arb aa wa 'ishrina wa sa b a m iata bi-hamdi-llhi va-l-
khayr. II [Satr 31] ([tasdik etmeye yarayan kenar notlar]: Shahida bi-mazmnihi... ghafa-
ra-llhu lahumll [Satr 32] Shahida bi-dhlika Turkhn bin-i Sulaymn [kmalar (der ke
narlar): Sultan bin Orhan, Sleyman bin Orhan, brahim bin Orhan, Mahmud bin Abu
B e k r..., Cem aleddin el-H aftz, M ehm ed bin M ahm ud, A bdulvahid bin Mehmed el-
SivasiJ.64

EVR: Osman olu Orhan: Fahreddin Osman olu caeddin Orhan salkta ve rzada
Yce Allahla tm drstlkle bulumak iin... tm Mekece blgesini ayr ve bilinen snr
laryla birlikte bu sufi tekkesinde kalacak olan gezgin dervilere, fakire, yabanclara ve di
lencilere, bilgi peindekilere bu vakftan elde edilen her neyse onlarn karna harcamas ve
vakfta hak sahibi olmayan ya da bunu hak etmeyen kimseye harcanmamas iin azatl k
lem olan Hadm erefeddin Mukbil[e] brakr. Okuyanlar bilmeli ki Mekecenin tevliyeti
ni bu sufi tekkesinin hizmetlilerinin evlatlarna, en [iyi niteliklere sahip] olana verdim. D a
ha sonra yukarda bahsedilen tevliyeti... bu erefeddin Mukbile emanet ettim ki asl pro
sedr ve benzerinden hizmet verebilsin -seyahat edenler tarafndan kullanlmak zere- yet

64 Uzunarl, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi (1941), s. 280-281.

kisi dahilinde hizmet edebilsin ve tevliyet hizmeti amacyla tm gelirden yirmi [?] almas
[gerekir]. Domu hibir varln [evladm ve varisleri dhil] ... hakk yoktur. Bu tevliyet
sufi tekkesinin hizmetlilerin evlatlarna, onlarn silsilesinden her kim gelirse kuaktan kua
a adan aa kalacaktr. Bu [meselede] kim tartma balatrsa ve bunun yanl olduu
nu gstermeye kalkarsa ve iddet, hakaret, zulm, adaletsizlik gstermeye kalkarsa, Pey
gamber Kanununa [en iyi huzur ve selamlar stne olsun] dhil edilmeyecektir. Bu mese
leye ant ierim. Bu yukarda bahsi gemi olanlar kant ekliyle bu sufi tekkesinin hizmet
lilerinin evlatlarna, en deerlisi her kimse, veririm ki ihtiya olduu zaman sata sunu-
labilsin [?] [arz darad]. Domu hibir varlk araya giremez ya da [bu vasiyete] m daha
le edemez ya da [onu] deitiremez. Kim araya girer ve mdahale ederse, ksa srede Al
lah -elil ve aziz olsun- ve Peygamber -Selam stne olsun- tarafndan lanetlenecektir.
Hakikatin okuyanlar bulunmu olan kalabaln ahadetini bilecek ve [ona] gvenecektir.
Burada ahit olanlar: Osman olu oban; Osman olu Malik; Osman olu Hamid; Osman
olu Pazarlu; Osman kz Fatma Hatun; mer Bey kz Mal Hatun; el-Malik kz Malik;
Akbalnn kz. Onlar hakknda, srasyla ve rzalaryla yazd. Yukarda bahsedilenleri
okuyanlar Mekeceyi vakf olarak kurulmu mlkten sayacaklar. Bu vakfa gvenecekler.
Allahn iradesiyle. 724 senesinin Rebil-evvePinin ortasnda [yazld]. El-hamdlillah.
[Kenar Notlar: Orhan olu Sultan, Orhan olu Sleyman, Orhan olu brahim, Ebu Bekir
olu M ahm ud..., Cemaleddin el-Hafz, Mahmud olu Mehmed, Mehmed el-Sivasi olu
Abdlvahit].

tam olarak gsterecek ekilde analiz edemedi.65 Osmanl devlet yapsnn h

kmdarn atnn srtnda srdrld eklinde tasvir edildii bir dnemden
kalma bu vakfiye, ge Seluklu brokrasisinin nesih yazs ve terminolojisiyle
Farsa yazlm olduu iin bilhassa nemlidir. Metnin yaklak ilk alt satr
kayp olsa da, ba yapann kendine Fahreddn 0[sman] olu ceddn
(Din Galibi) Orhan Bey dedii aktr.66 Grm olduumuz zere bu un
vanlar, erken Seluklu hkmdarlarnn ve ada dier Anadolu Trk Bey
lerinin 13. ve 14. yzylda kullandklar unvanlarna uymaktadr. Bu vakfiye,
Osmanl hkmdar Orhann daha Bursann fethinden evvel daha resmi ve
ehir kkenli diyebileceimiz slmi gelenein temsilcileriyle evrilmi olma
ihtimalini uyandrr.
Orhan bu vakfla faqlran (seyahat eden fakir), gharbn (yabanclar),
misknn (dilenciler), darwlshn (derviler) ve tlibn-i ilm (bilgi peindeki
ler) doyurmak ve onlara barnak salamak iin Bitinyann Mekece kasaba
snda bir hnegh (tekye) kuruyordu. Vakfn yneticisi olarak azatl klesi
Hadm (Tav) erefeddn Mukbili tayin etmitir ve bu metnin yazlndan

65 Uzunarl, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi (1941), s. 280-281 ve Suha Umur, Osmanl Padiah
Turalar (stanbul, 1980), s. 79.
66 A.g.e., s. 280-281.
itibaren hnegh'n klelerinin oullarndan en yetenekli olanlarn ondan
sonra yerine gemesini buyurur.67 Bu emrin tuhafln fark etmiesine de
vam eder: evlatlarmn ya da varislerimin birinin bile [bu mlk zerinde] tek
hakk yoktur.68 Fkhta Osmanllarn bal olduu Hanefi okulunun vakf
belgelerinde bu tip bir kelime daarc standart olsa da, gnmze kalm di
er hibir Osmanl vakfiyesi ba yapann ailesinin tm yelerini baa a
hit yapacak kadar ileri gitmez. Burada Orhan haleflerinin hibirinin byle bir
hak talep etmemesini salamak istermiesine, evlatlarndan ve varislerinden
birok kiiyi ileme ahit olarak ekler. Bunlar arasnda erkek kardeleri (o
ban bin Osman, Melik bin Osman, Hamid bin Osman ve Pazarlu bin Os
man), kz kardei (Fatma bint-i Osman), annesi [?] (Mal Hatun bint-i mer
Bey) ve kimlii tehis edilememi iki kadn (Efendi bint-i Akbalu ve Melik
bint-i el-Melek) vardr. Yukardaki her ahidin ismi belgenin alt ksmnda ya
zar. Adlar kenarlara eklenmi ikinci bir ahit listesi de vardr. Bu listede
Orhann kendi oullar (Sultan bin Orhan, Sleyman bin Orhan ve brahim
bin Orhan) ve drt kimlii tehis edilememi grevli vardr.69 Son olarak, va
siyetini daha da glendirmek iin hneghn klelerinin en kabiliyetli olu
nu vakfm daimi yneticisi olarak adlandrmasnda deiiklik yapacak herke
sin Allah ve peygamber tarafndan lanetleneceini bildirir.70
leriki incelememizin gsterecei zere, gnmze gelmi ilk Osmanl
belgesinin azatl bir hadma belki de bir Osmanl hkmdar tarafndan kurul
mu ilk dini vakfn ynetimini adn vererek emanet etmesi tesadf deildir.
Bu belgeyle ilgili akla gelen ilk soru: Orhan Bey 1324te maiyetinde bir
hadmla ne yapyordu? Uzun zamandr aile hizmetinde olup da azat edilmi
bir hadm myd? Peki ya Orhann bu kadar gvenini kazanmas? Ona mlk
devretmesi ve bunu kendi varislerinin ileride mlkn zerinde hak iddia ede
meyecei ekilde yapmas? erefeddin Mukbilin Orhann babas Osmann
hizmetinde bir kle olduu (muhtemelen lm tarihi bu belgenin hazrlan-
mdan nceye denk gelir) neredeyse kesindir. Belki de Orhan Osmann azat
l hadmnn adn vakfm yneticisi olarak vererek babasnn ge dneminde
ki bir dileini yerine getiriyordu. Bu dnemde Mslman bir hkmdarn sa
raynda hadmlarn bulunmas 14. yzyln balarnda Osmann Hanesine
genelde atfedilenin ok tesinde bir kurnazlk ve ince dne iaret eder.

67 A.g.e., s. 280-281.
68 A.g.e., s. 281.
69 Bkz. Belge 6 ve bkz. Uzunarl, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi (1941), s. 282.
70 Akpaazde, Tevarih (1913), s. 22.
Ayn ekilde belgelerin Farsa ve Seluklu hazine-i evrak tarznda yazlm
olan belge ilk Osmanl hkmdarlarnn Seluklu geleneinde klasik slmi
eitim alm olabileceklerini ya da en azndan evrelerinde byle bir eitim
den gelmi kiilerin olduunu gsterir. Burada geliiminin erken safhasnda
daha erken dnem Anadolu Trk devletleri ve beyliklerini model alan yerle
mi bir slm saraynn yerine getirmesi gereken tm gereklilikleri oktan ye
rine getirmi bir varlkla kar karyayz.
Bu belge, Osmann hkmdarl srasnda ynetici olarak klelerin
hizmet ettii tek referans da deildir. Erken dnem Osmanl tarihisi Akpa-
azde, Bursann fethinde kilit rol olan bir baka eski Hristiyandan, Bala
banck adnda bir kleden (kul) bahseder. Bilhassa Osmann onun abasyla
ehir alktan krlp teslim olsun diye ina ettii iki kaleden birinin kumanda
n olarak anlr. Akpaazde bize bu kulun byk bir kahraman olduunu
syler.71 Osmanlda daimi kle ordusunun (Yenieri Birlikleri) ortaya k
ndan neredeyse elli sene ncesinden bahsettiimiz dnlrse, kul kelime
sinin Arapa/Farsa gulam kelimesinin bir evirisi olmas durumuyla kar
karyayz. Gulam terimi, kle ynetici ve askeri grevliler iin kullanlyor
du. Seluklu hkmdarlarnn gulam birliklerinin Anadoludaki dier Trk
Beyleri tarafndan da taklit edildiini Speros Vryonis Jr.n eserinden biliyo
ruz.72 Bu kii, otuz sene sonra Mart 1354te, Selnik Metropoliti Gregory Pa-
lamas znikte bir grup Mslmanlatrlm Yahudiyle mnazaraya giriti
inde ortaya kan Balaban (Palapanis) bile olabilir. Bu yeni mhtediler Rum
Ortodoks teologla karlama fikrine pek de sevinmemilerdi, ta ki Orhan
tartmaya katlmamaya karar verene kadar. Birok asil Orhan temsil etti,
bunlardan birinin ad da Balaband.73
Hem azat edilmi hadm erefeddin Mukbil hem kul komutan Bala
banck Osmanllarn basit kyl ve/veya gebeler olmadklarna ak bir is
pattr. 14. yzyln balarnda Seluklular ve dier Anadolu Beyleri gibi kle
yneticiler kullanyor olmalar, oluum halindeki iyi ynetilen devletin belli
bir seviyedeki idari geliimiyle ve ok dilli, birden ok iman forml ve oklu
etnisitesi olan bir yapyla baa kmak iin tasarland izlenimini yaratr.
Bunun yerli Hristiyanlarn kendilerini Osmanl politikasna eklemlen

71 Speros Vryonis Jr., Seljuk Gulams and the Ottoman Devshirmes , Der slam , Cilt 41 (Berlin,
1965): 224-252, bkz. 240-241.
72 Daniel Sahas, Gregory Palamas (1296-1360) on slam , The Mslim World 73 (1983), s. 1-21,
bkz. s. 9-10; Phillippidis-Braat, La Captivite de Palam as (1979), s. 171 ve Halil nalck, Hicri
835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid (Ankara, 1954), s. 143.
73 Uzunarl, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi (1941), s. 280-281.
mi bulduu baka bir ara olduu ak. Azat edilmi, Hristiyan kle askeri
komutandan (a la Balabanck), azat edilmi kle yneticiye (erefeddin Muk-
bil), bir kuaktaki Osmanl ynetici sekin mensubuna devletin politik bir
kastn iinde erittii, iyi oluturulmu bir rnt olmal. Bir dier eklemlen
me yolu Osmanllara Hristiyan olarak katlmak (Kse Mihal ve Saroz) ve
sonra gelecekteki bir zamanda ihtida etmekti ya da haleflerinin ihtida etme
siydi. Bu yntemler, yeni toplumun oluumunda eitli etnik elerin nasl
annda eklemlendiini gsterir.
Hristiyan ya da Mslman olan bu erken dnem Osmanllar arasnda
balangta farkllklar ne olursa olsun, talan kltrnn paylalm meyve
lerini toplamak iin oluturduklar ittifak bu farkllklar ayordu. Konfede
rasyonlarn bir kez kurduklarnda, bir sonraki adm tarihsel asimilasyon
rnts ierisinde kltrlerin karmas ya da Hristiyan Osmanllar tarafn
dan hkmdarn dininin benimsenmesiydi.
1324 vakfiyesini Orhan ve babas Osman basit kyl, oban ya da
gebe olarak tasvir eden, kendisinden sonra gelen Osmanl tarihilerinin
yazdklaryla badatrmak zor.74 1324te gelimi bir politik yapnn var ol
duunu gsteren bu belge bu aklamalardan hibirine uymuyor. Daha sonra
gsterilecei zere, bu rnek Osmanl hanedanlnn ortaya kn sorun
sallatracak farkl bir teze ihtiya duyulduuna iaret eden, 14. ve erken 15.
yzyl rneklerinden yalnzca biridir. Bu durum en azndan Osmanlnn k
kenleri aratrmamzda sadece erken 14. yzyla deil, 13. yzyln ikinci ya
rsna da younlamamz gerektii ihtimalini ortaya koyuyor. Spandugninonun
Osmanlnn ortaya kn Bizansn 1261de Bitinyadan ekilmesinin arife
sine yerletirmesinde bir doruluk pay olabilir mi? yleyse, bylesi bir tarih-
lendirme 1324 vakfiyesinde yanstlan ileri yapsal oluum seviyesini akla
yabilir.
Ortaya kan elikiler konudan u kafa kartrc soruyla sapmay ge
rektiriyor: Hanedanln kurucusu Osman gerekte kimdi? Maiyeti ierisinde
klelerin ve hadmlarn olduu dnlrse, uca gnderilmi Seluk, lhani
ya da Germiyan gulamlarndan (kul) biri olabilir mi? Kantlanmas kesinkes
im knsz olsa da, m antkl grnyor. erefeddin Ali Y ezd nin
Zafer nme'sinde (Timurun bir hayat) geirilmi olan Orta Asya fatihinden
I. Bayezide bir mektupta kafa kartrc bir pasaj var. Bu pasajda Osmanl

74 Imber, Ottoman Emirate (1993); Imber, Ottoman Dynastic Myth (1987) ve Colin Imber, Canon
and Apocrypha in Early Ottoman History , Studies in Ottoman History in H onour o f Professor
V. L. Menage, yay, haz. C. Heywood ve C. Imber (stanbul, 1994), s. 117-137.
hkmdarna yle hitap ediliyor: Ama tm dnyann bildii zere, sen ki
hakiki kkenin Trkmen denizcisine kadar gider. Bu pasaj ilk Osmanl h
kmdarnn kkeninin denizci beyliklere (Aydn ya da Mentee) gitme ihti
maline de iaret eder.75 Ayn eserde Timurun benzer ekilde Keesur (Kaiser)
diye hitap ettii Bayezide gnderdii bir mektubun metni de vardr. Metinde
Bayezide kkenlerini hatrlatarak onu dnyaya dndrmeye alr:

Irknn ve slalenin nerede son bulduunu herkes bilir. Bu yzden durumu

na yakan, kstahlkla adm atmamak, kendini strap ve felaket ukuruna
atmamaktr.76

Bu pasaj da hanedanln kkenlerinin aa (ve hatta klelerden geldi

i) ihtimalini ortaya koyar. Bitinyada birok yerli Hristiyan tekfurla yakn
ilikisi olduu ve maiyetinde kle yneticiler bulundurduu gz nnde bu
lundurulursa, bu hkmdarn kkeninin basit bir ifti oban olduu ynn
deki geleneksel gr ciddi ciddi gzden geirilmelidir.
Ksaca gsterilecei zere, gnmze kalm 14. yzyl Osmanl vakfi
yeleri Orhan, Sleyman Paa ve Murada verilmi, eitli karmak klasik s-
lmi unvanlar muhafaza eder. Tm 1324 ila 1360ta (Trk airetleri arasn
dan Ouz kolunun Kay boyundan kt mitiyle zdeletirdii Osmanl ha
nedanlnn ortaya kndan neredeyse 150 sene nce) hazrlanm olan bu
vakfiyelere dayanarak bu tip bir Arapa unvan kullanmnn erken dnem
Osmanllarn bir ipucu oluturduunu dnebiliriz. Bunun yan sra, gr
nte yzeysel unvan Arap ve Acem [anlam: ve tm dier halklarn] Kralla
rnn Kral unvannn sk sk kullanlmas, Osmanllarn o zaman kendilerini
bir Trk silsilesinden gelen bir soydan ziyade Arap silsilesinden gelen bir soy
olarak tahayyl ettikleri gibi bir ihtimali de gsteriyor. Colin Imber, bn Ha-
cer el-Askalannin nbl-umr bi-ebna el-mr adl eserinde bulunan bir
gelenei bildirmitir (ve reddetmitir). Eser 1400 ila 1450de yazlmtr (Os-
manl hanedanlk mitinin ilk kaytlarndan nce) ve [Osmanllarn] kkeni
nin Hicaz Araplarna uzand sylenir diye iddia eder.77 Bu denilenler bir
yansmasn 15. yzyl ortasnda yazlm olan (yakl. 1465) Enverinin

75 Gibbons, Foundation o f Ottoman Empire (1916), s. 267 ve 361.

76 M ajr Davy, ev., Sharfuddin Ali Yezdis Politics and Military Institutions o f Tamerlane (New
Delhi, 1972), s. 53-54.
77 evkiye nalck, ibn Hacerde Osmanllara Dair Haberler , A.. D il ve Tarih-Corafya Fakl
tesi Dergisi, Cilt 6 (1948), s. 189-195, 349-358 ve 517-529, bkz. s. 190 ve Imber, Canon and
Apocrypha (1994), s. 122-124 ve 127-128.
Dsturnme'sinde bulur. Enveri Osmanllarn ilk atasn Peygamberin ar
kada olan ve Hicazda yaayan Iyad adnda biri olarak tanmlar.78 Bu iki
referans en azndan ilk Osmanl hkmdarlarnn Peygamberin Hicazdaki
bir arkadann soyundan geliyor olduu iddiasyla flrt etmi olabilecekleri
ni gsterir. Bu anlaylar kendilerini merulatrmaya urarken tipik bir
rnt izledikleri anlamna gelir. Tm bu referanslarn tarihinin resmi Os-
manl soy ktnn ortaya knn ncesine dayand aklda tutulursa, bu
olgunun daha fazla aratrma gerektirdii ortaya kar.
Az nce sylenenler doruysa, bu yorumun klasik slmi hazine-i evra
k tarznda yazlm olan ve Orhan Beyi (babasnn) azat edilmi hadmna
mlk vakfederken gsteren 1324 vakfiyesi, Bursa kuatmas srasnda komu
tanlar arasnda Balabanck adnda bir klenin de bulunmas ve ehrin teslimi
yeti iin yaplan anlamann Kse Mihal isimli nceden Hristiyan olan Os-
manl komutan ile Bizans tekfurunun Saroz adndaki danman (teslimiyet
ten sonra Osmanl egemenliine geecekti) arasnda gereklemesi gibi gr
nrdeki uyumazlklar aklama konusunda gidecek uzun bir yolu var. Yeni
teslim olmu Bursa ehrinin fethinden sadece be sene sonra (bni Batutanm
1331deki ziyareti srasnda) Arapa konuulan dnyadan gelen entelektel
ilim insanlaryla dolu, serpilmekte olan bir Ahi zvivesine ev sahiplii yapt
n grmek grnrdeki badamazl aklamada yardmc olacaktr. Bu
grnrdeki uyumazlklar, en erken Osmanl hkmdarlarnn kendileri iin
bir Trk soy kt oluturmadan nce varoluunu Hicaza ve Peygamber
Muhammedin arkadana dayandran bir o kadar yaktrmaca meruiyet
hakk seeneine scak bakm olabileceini gsteriyor.
Osmanl dneminde Bursay ziyarete gelen seyyahlarn yazd belge
leri incelemeye geri dnersek, ehre gelen ikinci ziyareti Selanik Rum Orto
doks Metropoliti Gregory Palamastr. 1355te Bursada mahpus olarak drt
gn geirmitir. Eseri ehir ya da ehrin idaresi konusunda zel hibir ey sy
lemese de, Bursallar arasnda Rum Ortodoks cemaatinin varlna iaret
eden ilk dorudan kanttr. Barbarlarla evrilmi , Palamas grmeye gelen
bu Hristiyanlarn fetih ncesi nfusun ocuklar olmas mantkl grn
yor.79 Ahmedinin bize hkmdarnn tm fethedilmi Hristiyanlara ya ihti
da ya lm seimini brakan, byk gazi Orhan olduunu syledii bir ehir
de yayor olmalar, tarihinin mesnevisinde muhafaza edilen anlatnn tarih

78 Imber, Canon and Apocrypha (1994), s. 128 ve Mkrimin Halil Ynan, yay. haz., Dsturna-
me-i Enveri (stanbul, 1928), s. 73-74.
79 Phillippidis-Braat, La Captivite de Palam as (1979), s. 144-146.
sel gerekliine phe dryor. Daha ziyade, Bursa, yerlemi adet amanla
(kiilerin ve mlklerinin emniyet altna alnmas) uzlaarak teslim oldu ve sa
kinleri buna gre ehirli statleri korunarak serbest brakld.
Osmanl bakenti Bursay 14. yzylda ziyaret eden lmzn so
nuncusu bir dier mahpus: Bavaryal asker Johann Schiltberger. Yakalandk
tan ksa bir sre sonra Yenieri Birliklerine yazlyor. 1397 senesine ait tasvi
ri ehir zerine merak uyandran bir ayrnt veriyor. Schiltbergere gre, e
hirde Hristiyan olsun, putperest (Mslman) olsun, Yahudi olsun fakirlerin
konuk edildii sekiz fakirhane/hayr evi (spitaler) vard...80 Bu pasaj, 14.
yzylda dini ne olursa olsun herkesin faydalanabilecei bir sosyal refah siste
mini destekleyecek gelimi bir ehir altyapsnn hlihazrda var olduunu
gsteriyor. 16. yzyla gelindiinde, yani hanedanln resmi tarih anlatlar
nn yazlmaya baland dnemde, bu sistemin yerini Mslmanlarn, Hris
tiyanlarn ve Yahudilerin srasyla kendi cemaatleri iin ayr hayr kurumlan
kurduu bir sistemle yer deitirdiini gryoruz.
Schiltbergerin tasvir ettii fakirhanelerin (spitaler) Orhann 1324te
Mekece kynde kurduu Bursal hnegh ya da imretlerin (orba pien ve
datlan mutfaklar) dengi olduuna pek phe yoktur. Vakfiye vakfn seyyah
fakirler, yabanclar, yerliler, derviler ve ilim irfan sahibi insanlarn kullanm
iin amalandn saptarken, Schiltberger ok ilgin bir gzlemini ekler: 14.
yzylda bu kurumlar sadece Mslmanlar iin tasarlanmamt, Hristiyan
ve Yahudilere de akt (1324 Mekece vakfiyesinin kelime seiminin de onla
r dlamam olmas muhtemel). Schiltberger bylece dolayl yoldan yzyln
sonunda Bursa sakinleri arasnda Hristiyanlarn ve Yahudilerin de olduunu
onaylar (daha nce Palamasn da not ettii gibi).
1432de Bursaya gelen ve ehirde on gn geiren bir 15. yzyl seyya
h Fransz Bertrandon de la Broqierenin de bu kurum hakknda benzer bir
yorum yapm olmas ilgintir:

Hastaneye benzeyen ok ho yerler vard. Bunlardan ya da drdnde Al

lah namna isteyenlere ekmek, et ve arap datlyordu.81

80 J. Buchan Telfer, ev., The Bondage and Travels o f joh ann Schiltberger, A Native ofB avaria, in
Europe, Asia and Africa, 1396-1427 (New York, 1897), s. 40 ve Ulrich Schlemmer, yay. haz., J o
hannes Schiltberger: Als Sklave im Osmanischen Reich und bei den Tataren, 1394-1427 (Stutt-
gart, 1983), s. 118.
81 Galen R. Kline, yay. haz., The Voyage d'Outremer by Bertrandon de la Broquiere (New York ve
Bern, 1988), s. 83. [Pasaj alnts iin kr. Bertrandon De L a Broquierein Denizatrt Seyahati, ev.
Ilhan Arda, (Eren Yaynclk: stanbul), 2000, s. 201. (.n.)]
 Schiltbergerin 1397deki sekiz fakirhanesinin Broquierenin 45 sene
sonra, 1432deki ziyaretinde ya da drde nasl indiini rahata aklayabi
liriz. Zira Bursa aradaki dnemde iki kez yamalanm, talan edilmi ve ya
klmt. Birincisi Orta Asya fatihi Timurun oullarndan biri tarafndan
1402-1403te ve on sene sonra 1413te Anadoludaki rakip beyliklerden biri
nin bandaki Mehmed Karamanolu tarafndan. Karmaann ehrin cmert
kuramlarn yakp ykt biliniyor.82 Ykmn etkileri hibir zaman tam ola
rak silinemedi nk sonrasnda Osmanllar ilgilerini Balkanlara evirdiler
ve yeni idari merkezleri Edirne oldu.
1324 vakfiyesi de 1432de Broquierenin anlattklar da fakirhanele
rin hem Mslman hem gayrimslim fakirlere hizmet ettiini ak ak be
lirtmez ama ikisi de bu olasl dlamaz. Hatta Broquierenin Hastaneye
benzeyen ok ho yerler vard. Bunlardan ya da drdnde Allah namna
[a] isteyenlere ekmek, et ve arap datlyordu yorumu durumun bu oldu
unu ima eder. Bir Hristiyan olarak bu hayr kurumlan kendi din kardele
rini dlasayd bunu yazmas beklenirdi. Bursa orba mutfaklarnda pienle
rin mens daha da byk bir soru iaretidir. Et ve ekmein yannda zel
olarak arap da sayyor olmas standart gda olduu izlenimini veriyor.
Eer doruysa bu men normdan ciddi bir sapmay temsil eder ve gnm
ze gelen belgelerin temelinde onaylanamaz. Bu durumda bile, bu dnemdeki
heterodoks dervi tekkelerinin d etkiye ak gelenekleri hakkndaki bilgi
miz bize Broquierenin verdii mennn doru olduu ihtimalini tmden
dlamamza izin vermez.
Yine Cantacuzenusun Bizans imparatorluk ailesinin bir halefi olan
Theodore Spandugninonun yazm olduu erken dnem 16. yzyl talyan
kronii yukardaki yorumu destekleyecek bir baka kant katman ekler. Da
ha nce bahsedildii zere, Osmanl mparatorluunda (15. yzyln son ey
rei ve 16. yzyln banda) bir sre yaam83 ve bakent stanbula eitli
uzun ziyaretlerde bulunmu olan Spandugnino, yeni bakentinde II. Mehmed
tarafndan vakfedilmi saltanat vakfnn u geliim tasvirini yapar:

Avrupadaki (Grecia) kiliseler [camiler] ve hastaneler [imretler] arasnda

Konstantinopoliste Mehmedin hemen yannda trbesi bulunan muazzam
bir klliyesi vardr. Hastane herkese, Hristiyanlara, Yahudilere ve Trklere
aktr ve doktorlar gnde kez cretsiz tedavi eder ve cretsiz yemek da
tr... Bu byk maretin (Marath) idarecisine Mtevelli (Mutevoli) de

82 Ekrem Hakk Ayverdi, Osmanl Mimarisinin lk Devri (stanbul, 1966).

83 Nicol, Theodore Spandounes (1997), s. ix-x ve 3.
 nir... Bu Trkler, kendilerini srekli bu tip bykl kkl dini iler ve ha
yr ileri [yapmaya] vermilerdir - biz Hristiyanlardan ok daha fazla.84

14. ve 15. yzylda Osmanl hkmdarlar tarafndan kurulmu

sosyal refah ann dini ilikiler ne olursa olsun herkese ak olduu ortada
dr. Bu 14. yzyl olaynn sosyal huzursuzluun nne geen ve son kertede
eklemlenme srecine katkda bulunan bu kurumlarn ehirli fakirlerin ihti
yalarm karlamada ne kadar nemli bir e olduunu aklda tutarsak hi
de istisnai olmadn grrz. mer Ltfi Barkann bu dnemdeki zviyele-
rin kolonileme rol hakkndaki nc almasnn gsterdii gibi, devletin
kurulu dneminde Hristiyan ve Mslmanlar bir araya getiren kurumlar
bu kurumlard.85 1324te Mekecede kurulmu olan bylesi bir imarethane
nin Orhan tarafndan azat edilmi bir klenin (klenin eskiden Hristiyan ol
duu neredeyse kesindir) ellerine verilmesi de, vakfiyenin ilk mtevelli (yne
tici) hadm erefeddin Mukbilin lmyle hnegha bal dier [Hristiyan]
kleler arasndaki en kabiliyetlilerin grevi devralacan beyan etmesi de te
sadf olmasa gerek. Belgenin bu ekilde dzenlenmi olmas, hem tara faki
rinin hem ehirde yaayan fakirin ihtiyalarn karlamak zere gelitirilmi
olan erken Osmanl sosyal refah sisteminin dlayc bir znn olmad,
tam tersine iermeci bir znn olduunun gstergesidir. Bu vakflarn o d
nem gerekletirilen yava yava asimile etme srecinde ve arkasndan gelen
ihtidada bir ara olduu hipotezini ortaya atabiliriz. Hatta Bitinyadaki 16.
yzyl vakflar hakkndaki bir aratrma, 14. yzylda kurulmu byle birok
kurumun ynetiminin [Hristiyan] klelere (glmanlar) ve haleflerine verildi
ini gstermitir.86
O dnemin Osmanl toplumu hakknda anlaml bir btne ulamak is
tiyorsak, Bursa tarihinde birinci el kaynaklarmz son derece kstl olduu iin
sadece yukarda verilmi olan seyahatname ve vakfiyelerle (dini vakf belgele
ri) snrl olduu bu zaman diliminden gnmze kalm her belgeyi titizlikle
incelemeliyiz. O dnemin seyyahlar hakkndaki tartmamza bir nokta koya
lm ve yeniden Bursada ve dier Bitinya ehirlerinde imretlerin/hneghlarn
vakfiyeleri olarak gnmze kalm 14. yzyl belgelerine younlaalm.
Yukarda bahsettiimiz 1324 vakfiyesinden sonra, bir Osmanl hane-

84 A.g.e., s. 134.
85 Barkan, Osmanl mparatorluunda (1942).
86 . L. Barkan ve E. Merili, Hdavendigr Livas Tahrir Defterleri (Ankara, 1988); Ayverdi, Os-
manlt Mimarisinin lk Devri (1966).
dam yesi tarafndan hazrlanm olan ve bu belgeden sonra en eski tarihli va
kf belgesi, 1360 tarihli bir vakfnamedir [bkz. Belge 7]. Bu belge, Orhann
Trakyada bir av kazas sonucunda ldrlen olu Sleyman Paann ans
na yaptrd znikteki Hac Karaolan Zviyesine (dervi yurdu) aittir.
(Arapa yazlm) bu vakfiyede hkmdar Orhan, Hac Karaolan ve halef
lerini sonsuza dek vakfn mtevellileri (yneticiler) olarak adlandrr.87 Or
hana bu belgede 1337 Bursa kitabesinden tam 23 sene sonra verilen unvan
lar bilhassa ilgintir:

En ok vlen ve yce efendi, milletlerin halklarnn kral, dnya beylerinin

krallarnn kral, slm ahidi, insanln koruyucusu, adalet ve eitliin il
kelerinin dzenleyicisi, kendilerini adaletsizliin eylemleri adna yceltenle
ri yok eden, slm mcahitlerinin yardm, uc savalarnn barna, din
siz ve kfirleri yok eden, gaziler sultan, zalimler katili, Allahn dininin ko
ruyucusu ve Allahn yarattklarna yardmc olan, devletin ve dnyann ve
dinin kahraman, Erturul olu Osman olu Orhan Bey.88

Orhan, kendini hl (1337 kitabesinde olduu gibi) Dnya ve Din

Kahraman ve Gaziler Sultan olarak adlandryorken artk kendine Ga
zi olu Gazi dememektedir. Brakn bu ekilde hitap etmesini, 1360 senesin
de Orhan Bey (kitabenin bu sreci yanstt kadaryla) kendini mliki riqab
al-umam (milletlerin boynunun sahibi) diye tasarlamaya balamtr. Orhan,
bir kuaklk zaman gemeden sadece Gaziler Sultan olmaktan tebaasnn
Mslman, Hristiyan ve Yahudilerden olutuu bir devletin hkmdarna
dnmtr. Bu dikkat ekici bir dnmdr ve Osmanl Devletinin bu ta
rihte Mslman (ki ou mhtediydi), Hristiyan ve Yahudilerden meydana
gelen heterojen bir karm temsil ettii gereini yanstyor olabilir. htida
etme davetini reddeden Hristiyanlar kltan geiren bir gazi devleti fikrine
dayanak olmaktan ok uzaktadr. Milletlerin boynunun sahibi unvannn
kullanm Akpaazde kroniinin temeli zerine kurulmu Osmanl geli
mesi teorisiyle tamamen uyum ierisindedir.
Bu aklama, 1360 vakfiyesine isimleri eklenmi ahitler incelendiin
de daha da kuvvetlenir. Bu dokuz kiiden biri bir mhtedi (ahin bin Abdul
lah), biri Hristiyan bir hadm (Evrenko Hadm) ve ncs de Zaanos ad
l Rum bir Hristiyan olarak tehis edilebiliyor.89 Kalan alt ahit de Orhann

87 Uzunarl, Orhan G azinin (1963), s. 437-438.

88 Bkz. Belge 7. Bkz. Uzunarl, Orhan Gazinin (1963), s. 446.
89 Uzunarl, Orhan Gazinin (1963), s. 442.
 BELGE 7
1360 znik Vakfiyesinde Orhan Gazi in Kullanlm Unvanlar

T R A N SK R P SY O N :......[Satr 2] El-mefharu l-azam, val-makhdum al-muazzam, ma

lik riqab al-umam, malik muluk el-umara fi-lalam, [Satr 3] zahir al-slm, nair al-anam,
nazim marasim al-adl w al-insaf, [Satr 4] qahir al-mutamarridin bil-ihjaf [ijhaf], nusrat
al-mujahidin, kahf al-murabitin, qam i al-kafara [Satr 5] val-mulhidin, sultan al-ghuzat,
qatil al-tughat, nair din Allah [Satr 6] val-muin li-khalq Allah, shujaal-dawla w al-dun-
ya val-din, [Satr 7] Orhan Beg bin Osman Beg bin Erturul......90

90 Uzunarl, Orhan Gazinin (1963), s. 446.

o anki maiyetinden gibi grnyor. Birisi lyas al-matbahi (lyas isimli bir
mutfak grevlisi ya da ah) olarak tespit edilebiliyor. Dierlerinin isimleri s
rasyla Yusuf bin Musa, Haan bin Mustafa, eyh Mecnun bin Haan (Haan
olu eyh Allah A), El Tutan (Toprak Sahibi) ve Segban Karaca (Sultanla
rn av kpeklerine bakan kimse). Burada hi deilse biraz tutarsz bir ey oldu
unu syleyebiliriz. Bir hadm, bir Hristiyan, bir mhtedi, bir mecnun eyh,
bir ah ve bir seymenin bir belgede ahitler arasnda yer almas, vakfedene
Abbasi halifelerine ya da Seluk sultanlarna yarar bir isim topluluu brak
yor. Ama vakfedenin unvannn ayn belgede milletlerin boynunun sahibi ola
rak getii dnlrse, bu kiiler topluluu Osmanl toplumunun Orhann
hkmdarlnn son dnemlerindeki mevcut heterojen oluumunu (gnm
ze kalm baka hibir belgenin yanstmad kadar) iyi yanstyor olabilir.
Bu vakfiyenin Orhan olu Sleyman Paaya verdii unvanlar listesi de
ilgintir [bkz. Belge 8]:

Gnahlar affedilmi mteveffa, kutlu ehit, dine dair ilerin Kurucusu, ha

yrl iler Elisi, bolluun Babas. Zayf ve fakirin Yardmcs, fakir ve
rencinin Hamisi, yabanc ve yardm arayann Bakcs, kl ve kalem Sahi
bi, bilgi ve hkmranlk sancann Hamisi, nananlarn ordusunun Komu
tan, slmiyet mcahitlerinin sancann ncs, dnyadaki din ilerinin
Dzenleyicisi, Ufuklarda n Sahibi, Allahn hkmranlnn bakcl
ona bahedilmi olan, ikinci Sleyman, Gazi Paa.91

Bu adlandrmalarn ou yas tutan bir babann vgleri gibi grnebi

lir ama Sleyman ismi ve gazi unvan bu seremoniden kaldrlsa, lakap liste
sinin Seluklu hkmdarlarnn kullandklar unvanlara ne kadar benzedii
fark edilir. 14. yzyln ortasnda bir uc beyliinden geldii kolayca kabul edi
lecek bir belge deildir. Bahedilen unvanlar sadece klasik Arapayla yazl
mamtr, sanki Abbasilerin klasik slmi brokratik kuramlarndan birinde
yazlm ve Anadolu Seluklular yoluyla gelmi gibidirler. yle grnyor ki
Osmanllar ortaya klarndan iki kuak sonra Seluklular yoluyla slmi
hanedanlklarn idari tuzaklarndan ounu ele geirmiti.
Bursadaki bundan sonraki en eski vakf yaklak 1365te hkmdar I.
Murad tarafndan yaplm olan Hdavendigr mretidir.92 Daha ok Kap
lca mreti olarak bilinen yapnn vakfiyesinin gnmze kalm en eski

91 Bkz. Belge 8. bkz. Uzunarl, a.g.e., s. 449.

92 Semavi Eyice, lk Osmanl Devrinin Dini-timai Bir Messesesi Zaviyeler ve Zaviyeli-Cmiler ,
.. ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt 23, no. 1-2 {stanbul, 1962), s. 3-80, bkz. s. 32.
 BELG E 8
O rh an G az inin 1 3 6 0 znik V akfiyesinde Sleym an G azi in K ullanlm U nvanlar

>t,

t f

vh

TRANSKRPSYO N: ... [Satr 1] Al-marhum val-maghfur, al-said al-shahid, bani al-

khayrat, sa i al-mabarrat, [Satr 2] ab u l-barakat, m uin al-duafa w al-masakin, murabbi
al-fuqara val-talibin, kahf al-ghuraba w al-malhufin, [Satr 3] sahib al-sayf w al-qalam,
nasib al-ilm val-'alam, qayid juyush al-muvahiddin, [Satr 4] rayid rayat al-mujahidin,
nazim umur al-din fil-alamin, [Satr 5] mashbur al-afak, al-makhsus bi-inayat al-malik al-
Khallaq, [Satr 6] Sulayman (Sleyman) thani ghazi pasha.93

93 Uzunarl, Orhan Gazinin (1963), s. 448-449.

kopyas, 1400 senesinde Bursa Molla Fenarinin tannm bir kads tarafn
dan karlmtr ve kopyada 1385e ait bir uyarlamadan kopyaland belir
tilmitir.94
Yine bu belgede [bkz. Belge 9] kurucusu I. Murad iin kullanlan un
vanlar ve eklenmi ahit isimleri listesi son derece ilgintir. I. Murada u un
vanlarla hitap edilir:

Yce Emir, Arap ve Acemlerin [Not: tm dier halklarn anlamnda] Kral

larnn Kral, Allahn yerlerinin Koruyucusu, Allaha badet Edenlerin K o
ruyucusu, Adalet ve Hayrseverlik Snfnn Galibi, Sultan olu Sultan, Or
han olu M urad.95

Osmanl hkmdarlarnn Arap ve Acem Krallarnn Kral unvan

zerinde hak iddia edebilecekleri bir dnemden yaklak 150 sene nce der
lenmi olan bu unvan 14. yzyl gerekliini pek de yanstmayan sralama bi
iminin bir rnei olmaktan teye gitmeyebilir. Bu yolla bize 1337 kitabesin
deki Gaziler Sultan unvannn kullanmnn retorik karakterini hatrlatr.
Bu belgeye eklenmi ahit listesi [bkz. Belge 10] de bir o kadar ilgintir.
Burada toplam 39 isim gryoruz, aralarnda bir dizi insamn ihtida etmi birin
ci kuaktan olduu tehis edilebiliyor. En az yedi ahidin buna benzer ismi var.
Bunlar arasnda Umur Bey ibn Koskos Suba (Suba [Hristiyan] Koskos olu
Umur Bey) ve baba tarafndan ismi Abdullah (Allahn kulu) olan alt kii. Bu
ismi tamalar onlarn bu dnemde yeni ihtida ettiklerini kantlar.96 Aslen
1385te hazrlanm olan bu belgenin babas Koskos ismindeki Hristiyan bir su-
bandan bahsettiini aklmzda tutarsak, ta Orhann hkmdarlna (1324-
1362) uzanan, ortaya kmakta olan Osmanl devlet mekanizmasnda aslen ida
ri hizmetlerde bulunan Hristiyanlarn bulunduu yerleik bir srecin mevcut ol
duunu karabiliriz. Bursann ilk kez 1326da fethinden sonra Orhann Umur
Beyin Hristiyan babas Koskosu ehrin en tepedeki idari grevli olarak atama
s daha da anlalr. Gregory Palamasn eserindeki bir pasaj bu yorumu destek
ler. Palamas, yeni fethedilmi Osmanl kasabas Bigaya (Pegae) 1354te tutsak
olarak gider ve saygn ehirli Hetaeriarch (General) Mavrozoumis onu ay bo
yunca arlar. Grd muameleyi u ekilde tasvir eder:

94 Gkbilgin, M urad I (1953), s. 219.

95 Bkz. Belge 9. Bkz. Gkbilgin, M urad I (1953), s. 223-224.
96 Bkz. Belge 10. Bkz. Gkbilgin, a.g.e., s. 233; Heath W. Lowry, Trabzon ehrinin slmlamas ve
Trklemesi, 1461-1583, 2. Bask 1998 (stanbul: Boazii niversitesi Yaynlar, 1981), s. 119-140.
 BELGE 9
1365 Bursa Vakfiyesinde I. Murad in Kullanlan Unvanlar

',;5.>^UaMWU2)r','-M
TRANSKRPSYON: Amir a zam malik muluk al-arab w al-ajam, hami bilad Allah, rai
ibad Allah, nair asnaf al-adl vval-ihsan...sultan bin sultan M urad bin Urkhan (Orhan).97

Nezakette dier herkesten daha farkl olan Mavrouzoumis bana... ve ya

nmda bulunan tm dierlerine konukseverlik gsterdi. Bir Hetaeriarcht.
Bizi atsnn altna ald ve plak olduumuzda giydirdi, a olduumuzda
doyurdu ve susadmzda susuzluumuzu giderdi ve ay boyunca bize
bakt. Dahas, bizi barbarlara elik etmek [durumunda kalmaktan] kurtar
d ve bizi ihtiya duyduumuzda hem orann Hristiyanlar hem de oraya
tutsak getirilmilere dini rahatlk vermek iin kilisedeki vaaza davet etti.98

Bu pasajda Mavrozoumisin halinin tavrnn tasvir edilme eklinden,

14. yzyln ortasnda Bigada99 suba (askeri ynetici/komiser) grevini icra
eden kiinin o olduu ihtimalinin yksek olduu ortaya kyor, yani
Bursadaki Koskosun Bigal dengi olduu. Bu dnemde Hristiyanlarn Os-
manl Bitinyasmda nemli idari mevkilere geldikleri aktr, tpk bir yzyl
sonra Balkanlarda gelecekleri gibi.100
Rum Patrikhanesi resmi belgeleri arasnda muhafaza edilmi, 1340a
kadar Osmanl Bitinyasmda hkim olarak grev yapan Hristiyanlarn bu-

97 Gkbilgin, M urad I (1953), s. 223-224.

98 G. Am akis, Gregory Palamas Among the Turks and Documents of his Captivity as Historical
Sources , Speculum 26 (1951): 104-118, bkz. s. 106); Sahas, Gregory Palam as (1983), s. 6; Phi-
lippidis-Braat, La Capitivite de Palam as (1979), s. 144.
99 Halil nalck, Hicri 835 (1954), s. 143.
100 A.g.e., s. 143.
 B E L G E 10
I. M u rad m 1 3 6 5 T arih li V akfiyesinin ahit m zalar Listesi

TRANSKRPSYON: |Satr J ehide bi-ma fihi [Not: iindekilere ahitlik eder. Bundan
sonra: BF] Abdullah bin Beker Bey // [2] BF Abda bin ikari // [3] BF Karaca // [4] BF
Umur bin Bulduk [?] // [5] BF Baybars bin Nusret // [6] BF Ahmed avu el-Bevvab // [7]
BF Kutlu Beg bin Abdullah // [8] BF Bengar Beg bin Alo [?] Bey // [9] BF Abdullah Beg
bin Hamza // [10] BF Pazarlu bin Dimitroz [?] // [11] BF irin Hamza bin Abdullah //
[12] BF Hac Sungur [?] el-Hadm // [13] BF M usa bin Haydar [14]// BF Begbars bin el-
Ktib // [15] BF lyaz bin Pazarlu // [16] BF Cafer bin Pulad // [17] BF Hac Evroz [Ev
renoz?] bin emiski // [18] BF Seraceddin bin Osman // [19] BF Hac M ustafa bin Meh
med // [20] BF Ali bin smail el-Muhtesib // [21] BF Hac Hzr bin Mehmed // [22] BF
Hac brahim bin Haan el-Bezzaz // [23] BF erefeddin bin Abdullah // [24] BF Salih bin
Halil // [25] BF Fettah bin Abdullah // [26] BF lyas bin Halil // [27] BF lyas bin M us
tafa // [28] BF Hac Emirhan bin Rakh [?] // [29] BF H aan bin Sabuni [?] // [30] BF
Mehmed bin Sleyman // [31] BF Abdlaziz bin Abdlgaffar // [32] BF Hac bin mer
// [33] BF Mahmud bin Abdullah // [34] BF Hac H aan bin Abdullah // [35] BF Hac
Sadeddin bin Hac Mehmed Fakih [?] // [36] BF Hac Pulad bin Emirahor // [37] BF Ali
bin Nukud el-Naib// [38] BF Umur Bey bin Koskos/Kosfos [?] Suba// [39] BF Hce O s
man bin Emir Mehmed.101

101 A.g.e., s. 233.

lunduunu gsteren o dneme ait bir baka belge bu deerlendirmeyi tasdik
eder.102 Bu 1340 senesine ait mektubunun asl metni iki sene nce Patrikin
gizli gizli Hristiyan olarak kalmalarna (alenen Mslman olmularsa da)
izin verdii znik cemaatine hitap eder:

Patrikten Ruhban Snfna, Keilere ve Hristiyan H alkna selamlar: siz

Barbarlar arasnda kalm Hristiyanlarn tmnn durumundan tr ne
kadar ac ektiimizi sylemek imknsz. Tanrya bizi hatalarmzdan t
r cezalandrd bu frtnay sknete evirmesi ve ktl dmana y
neltmesi iin dua ediyoruz. Tanrya hizmet etmek iin uratnz srece
gvenimiz tam. Hi phesiz dman stnzde hkimiyet kuruyor ama siz
ruhunuzun ve iyiyi seen [iradenin] sahibi kalmaya devam ediyorsunuz.
Hkimden rendiimiz zere siz sadk kaldnz ve biz Tanrya dua ettik
ki sevdikleri iin saklad kutsamay hak edebilmeniz iin doru yoldan
ayrlmayn. nayeti sizi korusun.103

Abdullahlarn oullar sz konusu olduunda, ihtida etmi zgr H

ristiyan m azat edilmi kle mi olduklar belirlenemiyor. Ancak bir impara
torluk vakfnda ahit gzkmelerinden bu belge hazrland zaman
Bursadaki Osmanl idareci sekinlerinden olduklar iin eklemlendiklerini
karabiliriz. Yine Hristiyanlarn ve ilk kuak mhtedilerin 14. yzyl Osman-
l dnyasnda nemli bir rol oynadn gsteren, en eski gnmze kalm
Osmanl belgelerinden biriyle kar karyayz. Osmanl hkimiyetinin ilk
yzylnda gayrimslim asimilasyonunun kolay ve sk olduu ve kiinin nce
den Hristiyan olmasnn ortaya kmakta olan Osmanl Devleti ierisinde
ilerlemede bir engel tekil etmedii yorumunu destekleyen bir kant bu. Bu
politika ou devletin oluum aamasnda olaandr ve bir adan bakldn
da eski Bizans Suriyesinde ve Msrndaki Emevi hanedanlnn ilk yzyln
da da benzer adetler grlebilir.
Kesin olan bir ey var: gnmze kalm en eski Osmanl belgelerinin
tm, hem Hristiyanlarn (ihtida etmeden evvel Kse Mihal, Bursadaki Su
ba Koskos, Bigadaki Suba Mavrozoumis ve znikteki ad verilmeyen H
kim gibi) hem yeni ihtida etmi olanlarn (ihtida ettikten sonra Kse Mihal,
Saroz ve Evrenos) onlarn klelerinin (Balabanck) ve azat etkileri klelerinin
(hadm erefeddin Mukbil) Osmanl Devletinin kurulu dnemlerinde idari
adan kilit rol oynadklarn gsteriyor. 14. yzyln ilk yarsnda hem Hris-

102 Darrouzes, Les Regestes Des Actes (1977), no. 2198 ve Lindner, Nomads and Ottomans (1983), s. 5.
103 A.g.e., s. 153.
tiyanlar hem de nceden Hristiyan olanlar ortaya kmakta olan Osmanl
Devletinde adapte olabilecekleri bir alan bulmu gibiydiler. Hatta edinilen
izlenim, erken Osmanl Devletinde dini meselelerin ileyen bir altyap ve icra
edilebilecek potansiyel hizmetin yaratlmas kadar nemli olmad ynnde.
Bu hogr ruhu erken 14. yzyl Osmanl ynetiminde kilit bir yn olmu
gibi grnyor.
Osmanl idari snfnn 14. yzyln balarnda heterojen bir karakteri
olduu hipotezini dorulamak o dnemde Osmanl idari mekanizmas her
blgedeki erbab-t tmar'larn (Osmanl askeri yneticileri) isminin bir bir
kaydedildii tahrir defterim (vergi sicilleri) derleme adetini gelitirmi olsa
kolay olacakt. Bu tip kaytlarn yardmyla yerel Bitinya halknn Osmanl
Devletinin oluumuna ne oranda eklemlendiini bulmak mmkn olacakt.
Ne yazk ki eer o dnemde bu tip kaytlar tutulduysa da gnmze kalma
mlardr.
Ancak izlediimiz sre, gelecek yzylda idare adeti bu tip bir dnem
sel vergi sicili derlemesi ihtiyac dourmaya balad iin tasdik edilebilir. G
nmze kalm en erken tahrir defteri 1431de Arnavutlukta u an tartyor
olduumuz olaylardan neredeyse dolu dolu bir yzyl sonra hazrlanmtr.
Akademisyenler, 1954te Halil nalck tarafndan yaymlanan bu nemli bel
geyle ieriinin hak ettii derecede ilgilenmemitir. Belgenin ortaya koyduu
ey derlemenin yapld zaman Arnavutlukta Osmanl Devletine hizmet
eden ok sayda Hristiyan tmarl olduu gereidir. Ayrca kimlikleri Hristi
yan babalarn oullar olarak tespit edilen ok sayda ikinci kuak Mslman
tmar sahibi olduunu da ortaya koyar.104 zellikle blgedeki tmarlarn top
lamda yzde 16snn Hristiyanlarn, yzde 30unun Anadolulu Mslmanla
rn (bunlarn kata kann ikinci ya da nc kuak mhtedi olduunu be
lirlemeye imkn yok) ve kalann ounun Mslman gulamlarn (ihtida etmi
Hristiyan kleler) elinde olduunu gsterir.105 Hristiyanlar idareci olarak
kullanma adeti (kendi almamn 16. yzyln balarnda kaybolmaya bala
dn gsterdii adet)106 hi phesiz 14. yzyln banda Anadoluda bala
m olan uygulamann bir devam. Baka bir deyile, 15. yzyln ilk eyrein
den sonra Arnavutlukta yksek sayda Hristiyan idareci olduunu bildii
mizden, kurulu dneminde gelimekte olan Osmanl Devletine hizmet eden

104 Halil nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar (Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1954).
105 nalck, Hicri 835 (1954), s. 159.
106 Heath W. Lovvry, Studies in Defterology: Ottoman Society in the Tifteenth and Sixteenth Centu-
ries (stanbul, 1992).
erken Hristiyan yneticilerinin birka kuak sonrasnn izini srdklerini id
dia edebiliriz. 14. yzyl Bitinya ucunda nasl Hristiyan yneticiler alndysa,
bir yzyl sonra Arnavutluk snr vilayetinde ayn olgunun izine rastlamak
mmkn. Daha farkl bir ey iddia etmek, 14. yzyldaki giriim tamamen
Mslmanken, 15. yzyla gelindiinde Hristiyanlarn bir biimde giriime
dhil olduu ve 16. yzyla gelindiinde yeniden dlandklar fikrini savun
mak olur. Durumun byle olmad nalckn yazd Ottoman Methods of
Conquest ( Osmanl Fetih Yntemleri ) adl eletirel bir makalesinde ak
ak gsterilmitir.107 almasnda Osmanllarn 15. yzylda Balkanl Hris
tiyan yneticilerden nasl yararlandn yle tanmlar:

15. yzyl Osmanl sicil defterleri sadece vilayet ynetiminde birok Os-
manl Beyinin grev aldn deil, 15. yzylda temel Osmanl ordusunda
ki tmarllarn ounun Osmanl ncesi yerli askeri snf ya da asil snfnn
[Not: Hristiyanlar] dorudan halefleri olduunu gsterir. 15. yzylda ba
z blgelerde tmarllarn yaklak yarsnn Hristiyan olduunu grmek
artcdr... Bu oranlar fetihten sonraki ilk zamanlarda bu blgelerde hi
phesiz daha yksekti.108

nalck, 1954te yaymlanan 15. yzylda Balkanlardaki Hristiyan t

marllarn kkeni zerine bir dier r ac makalesinde Osmanl fetih po
litikasnn ok sayda Rum, Slav ve Arnavut Hristiyanm tmar sistemine kat
may ierdiini ikna edici biimde tartr.109 Bunun dnda, Osmanl tahrir
defterlerinin devletin bu erken aamada 15. yzyl Balkanlarnda hibir bi
imde ne kyl topluluklarn (yerlerinde braklmlardr) ne de eski ynetici
sekinlerin yelerini (Osmanl idaresinde grevler verilmitir) slmlatrma-
ya altn phe gtrmeyecek biimde ortaya koyduuna iaret eder.
nalck Bizans-Balkan aristokrasilerinin Osmanl hizmetine nasl dhil oldu
unu bir dizi makalesinde tartrken, ancak 1991de sadk olmalarn sala
mak iin Balkan Hristiyanlarna imtiyaz vererek uzlama politikasn ta
nmlamak iin istimlet terimini kullanmaya balar.

...Osm anllar yaylmalarnn ilk dnemlerinde zellikle fethi hzlandrmak

ya da yerli halkn onlarn lehine hareket etmeleri iin istimlet denilen bir
politika uygulamaya baladlar. Halk, kylleri, kasaballar, ayrca aske
ri ve ruhban snfn bazen direni gstermeden boyun emi gayrimslim

107 nalck, Ottoman Methods of Conquest (1954).

108 A.g.e., s. 113-114.
109 nalck, Fatih Devri zerinde (1954), s. 141.
 ler hakkndaki bilindik, hogrl slm Yasas imtiyazlarn da [aman]
aarak cmert vaat ve imtiyazlarla kazanmay amalyordu. Osmanllar bu
istimlet politikasyla zellikle ilk gei dneminde fetih ncesi zamanlar
dan kalan yasa ve geleneklerin, konum ve ayrcalklarn dokunulmadan
kalmasn salad ve daha da tuhaf u ki, birok durumda Balkanlardaki
pronoia sahiplerinin ve senyrlerinin kendi blgelerinde Osmanl tmarls
olarak kalmalar iin mevcut askeri ve ruhban gruplarn ayrm gzetme
den kendi sistemine eklemledi.110

nalck, erken Osmanllarn slmiyeti kl yoluyla yaymay amala

yan gaziler olduklar fikriyle zor badaacak bir adetten bahsettiini unutmu
gibidir.
Daha nce Osmanllarn gaz terimini kullanmasn tarttmz sra
da grdmz zere, Balkan Hristiyanlar bu dnemde sadece sipahilere ve
tmar sahiplerine hizmet etmiyorlard. Baz blgelerde aknclar/gaziler ola
rak bilinen yardmc kuvvetlerin ounu oluturuyorlard.111 Ksacas, 15.
yzyla gelindiinde bile bir Hristiyan, Osmanl ynetici sekinlerine ve/veya
askeri birliklerine dhil olmak iin seilebilme zelliklerini kaybetmiyordu.
Gerekten artc olan Osmanl Devletinin kkenleri konusuna ia
ret etmi olan akademisyenlerin hibirinin (nalck da dhil) bu olguyu tm
sonularyla tartmam olmalar. Eer 15. yzyl Balkanlarnda Osmanl
ynetici snfnn bir blm Hristiyansa, bu durumun bir nceki yzylda
Bitinyada kurulmu olan statkonun bir devam olduunu kesinlikle gste
rir. Akademisyenlerin 1431 Arnavutluk tahrir defterini ve nalckn makale
lerinin satr aralarndaki mesajlarn gz ard etmeleri, hem onlarn kantlar
n kabul edip hem de Wittekin Gazi Tezine bal kalmann imknsz olma
sndan kaynaklanabilir mi? Baka bir deyile, ynetici sekinler Mslman ve
Hristiyan ynetici karmndan meydana geliyorsa, Osmanllarn baars
nn kendilerini Hristiyanla kar slmiyeti yaymaya adad iin ortaya
ktn ne sren bir iddiann srdrlmesi imknsz.
15. yzyl Balkanlar gerei, Osmanllarn bir yzyl nce Bitinyadaki
konumunun dier Anadolu Trk Beylikleri ve Mslman topraklarndan ge
len srekli bir insan gc akna (hem yeni gelen gmenler hem de gaziler
ve yneticiler) dayandn syleyen bir teoriye de kolay kolay uymuyor. Eer
durum byle olsayd, bir yzyl sonra Balkan ynetimine ihtida etmemi H-
ristiyanlar eklemleme ihtiyac olmazd.

110 nalck, The Status of the Greek Orthodox Patriarch (1991), s. 409.
111 Nedkov, Osmano-turska (1972), s. 175-177 ve 320.
 Bu almada, gnmze gelen 14. yzyl belgelerindeki tm kantlarn
devletin kurulu dnemindeki Osmanl toplumunun daha nceki Seluklu
idare pratiklerinin ats altnda Mslmanlarn ve Hristiyanlarn birbiriyle
kart bir toplum olduunu gsterdiini umarm tantlayabildim. Bu top
lum ak halindeki bir uc toplumuydu. Bu yzden, bymesine katkda bulu
nabilecek herkese zgr ya da kle, Mslman ya da Hristiyan yer vard.
Erken dnem Osmanl hkmdarlaryla evlenip birok sultan dour
mu gayrimslim kadnlarn oynad rol de gz ard etmemeliyiz. 3. Ekte
grlebilecei zere devletin ilk zamanlarnda yaam hanedanlk kadnlar
hakknda pek bir ey bilmiyoruz. Ancak Bitinyal Hristiyan ve Mslman
topluluklarn asimilasyonunda bu ebeveyni gayrimslim olan kadnlarn oy
nad rol aka gsteren bilgiye sahibiz. Ayn ekilde, Osmanl hkmdar
larnn genelde yerli Hristiyan (ya da kle) kadnlarla evlenmesinden devletin
kurulu dneminde Osmanl ynetici sekinleri arasnda bu adetin yaygn ol
duunu syleyebiliriz.112 Kse Mihalin haleflerinin durumunun bu ekilde
olduu 1573 tarihli bir ihticacnmeden (dava amak iin verilen ikyet bel
gesi) aktr. Burada Mihal ve olu Ali Beyin gayrimslim kadnlarla evlen
diklerini ve bu kadnlarn hemen sonrasnda ihtida ettiklerini grrz: a)
Mihalin kars Abdullah kz Hrrem Hatundu (bint-i Abdullah Allah ku
lunun kz demek, yani bir mhtedi); ve b) olu Ali Beyin kars Abdullah
kz Mahatib Hatun.113
15. yzyl sonu Bursasnda azat edilmi klelerin rol aratrlma
reken yeni bir inceleme yolu aar. Devletin ilk bakentinden gnmze kal
m en eski Osmanl kaynaklarnda grnen ok sayda azat edilmi kle ol
duunu gz nnde bulundurursak oktandr devam eden bir gelenekle kar
karya olduumuz ihtimali artar. Yani sava tutsaklar bir ekonomik kle
lik ve hane klelii dneminden sonra dzenli olarak hkmdarlarn dinini
benimsiyor ve zgrlklerine kavuuyorlar gibi grnyor. Bu yarg Halil
nalckn gnmze kalm en eski Bursa kad (din) mahkeme kaytlar hak-
kndaki nc almasndan karlabilir. Burada (ge 15. yzyldan kalm
birok belgede) artc oklukta azat edilmi kleye rastlarz. Artk Msl-
mandrlar ve ehrin ekonomik hayatnn her ynne katlmlardr. Burada
da devletin kurulu dnemine dayanan bir srecin devamyla kar karya ol

112 A. D. Alderson, The Structure o f the Ottoman Dynasty (Oxford, 1956), s. 85-100 ve Umur, Os-
manl Padiah Turalar (1980).
113 Mahmut R. Gazimihal, stanbul M uhasaralarnda Mihaloullar ve Fatih Devrine ait bir Vakf
Defterine Gre Harmankaya M aliknesi , Vakflar Dergisi 4 (1958), s. 125-137, bkz. s. 130.
malyz.114 Orhann Mekecedeki vakfna mtevelli olarak atad hadm e
refeddin Mukbil ve Osmana hizmet eden kul Balabanck rneini hatrlar
sak, bu adetin en azndan 14. yzyln bandan beri var olduu ortaya kar.
Yukarda tartlm olan gruplarn hepsi Osmanl hkimiyetinin kuru
lu dneminin sonuna doru Bitinya toplumunu tasvir ederken u eleri tes
pit eden Bizans tarihisi Nicephorus Gregorasn eserinde ak seik grlr:

Bylece tm Bitinyallar birleti, [Orhann] soyundan gelen tm barbarlar

ve tm m ixobarbaroi [Yunan Trk karma evliliklerinden doma kiiler]
ve bunun dnda kaderin barbarlara hizmet etmelerini zorlad bizim so
yumuzdan gelme herkes.115

Bu iddia, Osmanllarn Bitinyaya yaylmasna Mslman erkek ve ye

rel Hristiyan kadnlar arasnda gerekleen ok sayda evliliin elik ettii ve
bunun sonucunda mixobarbaroi,rim (bu tip karma evliliklerden gelen evlat
lar) ortaya kt konusunda geriye pek phe brakmaz. Gregoras kendi is
tekleriyle Mslman olmu yerel liderlere (mesela Kse Mihal) dorudan
gnderme yapmazken, kaderin barbarlara hizmet etmelerini salad bizim
soyumuzdan gelen herkes ifadesi hem kleletirilmi hem de kendi zgr
iradeleriyle ortaya kmakta olan Osmanl Devletine kendilerini eklemleme
yi tercih etmileri kapsayacak kadar mulktr.

114 Halil Sahilliolu, Slaves in the Social and Economic Life of Bursa in the Late 15th and Early 16th
Centuries , Turcica 17 (1985), s. 43-112 ve nalck, Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiy
le lgili Belgeler: Bursa Kad Sicillerinden Semeler , Belgeler 13, no. 17 (1988), s. 1-41.
115 Gregoras alnts: Speros Vryonis Jr., Byzantine and Turkish Societies and Their Sources of Man-
power , War, Technology and Society in the Middle East, yay. haz., V.J. Parry ve M .E. Yapp
(Londra, 1975), s. 133.
 ALTINCI BLM

15. Yzyl Osmanl mparatorluunda

Hristiyan Kyl Hayat

B u blmde Osmanl mparatorluunun kurulu dnemindeki (14.-15.

yzyllar) kyl hayatnn tarihinin neredeyse bir tabula rasa, byk l
de bilinmeyen bir mizansen olduu ve akademisyenlerin bu dnem zerin
de altklarnda zaman (eilimlerine bal olarak) ierisinde geri giderek, ya
16. yzyl temelli bir Osmanl gereini ya da 19. yzyl Balkan milliyeti
gndemini yansttklar hipotezini ne sreceim. Osmanl tarihileri genelde
o dnemin kaynaklarnn bariz yetersiz sayda olmas yznden, 16. yzyl
materyaline dayanarak gemi iki yzyl ncesi hakknda bir o kadar meru
bir resim karlabileceini savundular. Balkan milliyetileri ise 19. yzyl
kyl hayatnn o kadar da ho olmayan gerekliinin Osmanl egemenliinin
tm dnemlerini krlmaz bir sreklilik ierisinde yansttn iddia etti. Her
iki yaklam da sabit bir toplum vizyonunu paylar. Bu almann iddia et
tii toplum ise dinamik ve srekli gelien, gnmze kalm para para kay
nak materyali titiz bir biimde incelendiinde dier dnemlerle pek ilikisi ol
mayan bir gereklik.
Bu alternatif yaklamn altnda Osmanl Devletinin kurulu alarnda
tamamen Trk karakterine sahip olduu ya da ayn sebepten saf Mslman
olduu iddialarnn reddi yatyor. Tam tersine, yetenek ve hizmetin dllendi-
rildii, kiinin dinine fazla baklmad, aym ekilde etnik kkeninin ya da sos
yal statsnn de umursanmad ok ynl bir toplumdu. Dev bir amip gibi
genileyen, faydal olan her eyi iine alan ve deien ihtiyalar nda gerek
tiinde yeni bir ekil alan talan konfederasyonu olarak tasvir edilebilir.
 Gelien Osmanl Devletinde demografik adan Trklerin etnik stn
l fikri de, yani hkmeden hanedanln hi phesiz bir Trk hanedanl
olduu ve kurulu devrinde nfus karmnda Trk enin ounluu olu
turduu bir o kadar reddediliyor. Tam tersine, incelenecek kant toplumun
her seviyesinde kronik bir insan gc yetersizliinin 14.-15. yzylda ok sa
yda yerli Hristiyandan faydalanmaya gtrd ihtimaline iaret ediyor.
Bu blmn arka planndaki hipotez, hemen sonrasnda klasik slmi
hanedanlk olarak doacak eyin kurulu aamasnda gelimelerin sonucuna
bal olarak, 1520lerin sonunda Mslman dnyann geleneksel Arap top
raklarnn merkezini kendine balamasnn yaratt etkiden ok farkl eyler
den etkilendii ynnde. Bu sebepten, yzyllardr varolan o ana dek canl,
farkl farkl dinlerin bir arada var olduu, farkl farkl etnik gruplarn bir ara
da yaad, okkltrl bir yapya sahip olmu bir devlete birden slmi b
rokratik gelenein alandm gryoruz. Bu anlamda, kimin kimi fethetmi
olduu tartmaldr.
Eski Mslman merkeze kendini eklemlemesinin zerine yeni bir Os-
manl karm meydana geldi ve zamanla devlet daha geleneksel bir slmi ka
rakter benimsedi. Bu adan bakldnda, Osmanl tarihyazcl geleneinin
byk lde 16. yzyln bandaki Arap fetihlerinin bir sonucu olmas tesa
df deildir. Bu yzden, erken dnem Osmanl hakknda bildiimizi sand
mz eylerin ou gerekleri yanstmaktan ziyade Osmanl gemiini idealize
edilmi slm devletinin iine dkerek yeniden ekillendirme abasdr.
Ayn ekilde, daha sonraki dneme ait tarihyazcl geleneinden ka
maya almalyz ve benzer ekilde Anadoluya deil Balkanlara odaklanma
y denemeliyiz. Zira kkeni kincisine dayanmakla beraber Osmanl Devleti
Balkanlarda olgunlua erimitir ve tm dikkatini Dou Anadolu ve slm
dnyasnn gbeine yneltmesi (Yldrm Bayezidin 14. yzyl sonundaki
Fetret Devri hari) 16. yzyl bulmutur. 1350lerin bandan itibaren Os-
manllarn esas hedefi Balkanlara ynelikti ve Osmanl baarsn destekleyen
kurumsal kkenleri aratrmaya klasik slmi bir kisvenin rtmeye balad
zamandan nceye denk den, tutarl Batya doru hareketten balamalyz.
Dier bir deyile, kurulu anda Osmanl Devleti Balkanlarn ge
Roma, Bizans Hristiyan tabakasndan beslendi ve bu ekilde geliti. 16. yz
yl ncesi kurumsal geliimini aklamada bu gerek, Anadoludaki daha eski
Mslman devletlerden ald miras kadar nemli.
Bu blm, erken Osmanl gemiine dair bu revizyonist ve elbette ana
trendden sapma bakla (Herber A. Gibbons ve George Arnakisinkine Paul
Wittek, M. Fuat Kprl ve Halil nalckn bakndan ok daha yakn bir
bakla) 15. yzyl Osmanl Hristiyan kyl hayatna ilikin bir dizi ksa
hikyeyi bir araya getirmeye alacak.
Bu iddiay byle yanstlan statkonun iki yzyl nce gelitirilmi
adetlerin devam olduu varsaymna dayanarak ne sryor. Bu ekilde,
oluturmaya alt portre zamansal adan peinde olduu gereklie ge
Osmanl tarih geleneklerine dayananlardan daha yakn. Baarabilecei l
de Osmanl Devletinde gelien 15. yzyl kyl hayatnn daha dinamik bir
portresini ete kemie brndrme ihtiyacna cevap verecek.
Aadaki analiz esas olarak Egedeki Limni Adasnda 1490-1520 se
nelerine ait bir dizi tahrir defterine1 ya da Osmanl vergi siciline dayanyor.
Bu kaynak, Makedonyada Selnikin hinterlandnda2 ve Kuzeydou Anado
luda Trabzonun Maka vadisinde3 muhafaza edilmi benzer kaynaklardan
alman materyalle destekleniyor. Bu materyalin ortaya koyduu gereklerin
geleneksel Osmanl tarihilerinin birikimine ya da ayn sebepten Balkan mil
liyeti birikimine tam anlamyla ters dt giderek daha belirginleecektir.
Amalarmza hitap eden en faydal kaynak, 1490larda, Osmanl h
kimiyetinin bu anakkalenin giriinde, her iki yana da bakan kilit Kuzey Ege
adas Limnide son hkimiyetini kurduktan sadece on sene sonra derlenmi,
72 sayfalk (ayrntl) Limni mufassal (ok kapsaml) defteri Tapu-Tahrir
Defter #25. Gnmze kalm, yaklak 1.500 Osmanl vergi defteri klliya
tnda esiz bir yere sahip olan TT # 25 sadece adadan gelen tm gelir kaynak
larn sralamyor. Bu ekilde toplanm her akenin (kk gm sikke)
adadaki tmar sahiplerine ayrlan demeler arasnda saylmas aratrmamz
kolaylatryor. Sonu, bize ge 15. yzylda Limnideki hayat dier Osman
1 Heath W. Lowry, The Island of Limnos: a Case Study on the Continuity of Byzantine Forms Un-
der Ottoman Rule , Continuity and Cbange in Late Byzantine and Early Ottoman Society, yay.
haz., A. Bryer ve H. Lowry (Birmingham ve W ashington, DC, 1986), s. 235-259; Heath W.
Lowry, A Corpus of Extant Kanunnames for the Island of Limnos as Contained in the Tapu-Tah-
rir Defter Collection of the Babakanlk Archives , Journal o f Ottoman Studies 1 (1980), s. 41-60
ve Heath W. Lowry, The Fate of Byzantine Monastic Properties Under the Ottomans: Examples
from M ount Athos, Limnos & Trabzon , Byzantiniscbe Forschungen 16 (1990), s. 275-311.
2 Heath W. Lowry, Fifteenth-Century Ottoman Peasant Taxation: The Case Study of Radilofo
(Radolibos) , Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, yay. haz., A.
Bryer ve H. Lowry (Birmingham ve Washington, DC, 1986), s. 23-37 ve Heath W. Lowry, The
Fifteenth Century Ottoman Vilayet-i Keilik: Its Location, Population and Taxation , Hmanist
& Scholar: Essays in H onor o f Andreas Tietze. yay. haz. H. Lowry ve D. Quataert (stanbul,
1993), s. 15-26.
3 Heath W. Lowry, Privilege and Property in Ottoman M auka during the Opening Decades in
Tourkokratia, 1461-1553 , Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Soci
ety, yay. haz., A. Bryer ve H. Lovvry (Birmingham ve Washington, DC, 1986), s. 97-128.
l blgelerine oranla daha ayrntl biimde oluturabileceimiz dengeli bir
bte brakyor.4 Mevcut alma tahrire odaklanrken ieriini 1519da ha
zrlanm olan adann ikinci bir mufassal defteriyle karlatryor.5 Bu iki def
terin ans eseri gnmze gelmesi ve onlar daha sonra adada yaplm daha
ayrntl drt defterle destekleyebilmemiz baka herhangi bir Osmanl vilaye
tinde bu kadar ayrntnn bulunmayaca karlatrmal bir alma yapma
mz salyor. Bu denkleme Limninin snrlarnn (ou Osmanl idari blge
sinden farkl olarak) zaman ierisinde deimedii faktr de eklenirse kyl
hayatndaki deiiklikleri tetkik edebileceimiz ideal bir vaka almasna ka
vuuyoruz. Limni bir ada olarak grece yaltlmt. Bu yzden, bu dnemde
Mslmanlarn yerleim blgesi olarak setii bir yer deildi ve bir Osmanl
blgesine eklemlenmenin sonucunda gelecek ihtidaya maruz kalmadlar.
Bu yzden, bir avu mevcut 15. yzyl mufassal defteri arasnda en es
kilerinden biri olan 1490 Limni tahriri bize o tarihten gnmze neredeyse
hibir kaynan kalmad bir dnemde Osmanllarn ynettii Hristiyan
kyl toplumunun belirli bir kesitinin ynetimi, ekonomisi ve hatta hayat
tarzlarn yeniden oluturmamz salyor. Ortaya kan resim sadece artc
biimde ayrntl deil, ayrca ya geleneksel bilgi birikimine meydan okuyan
ya da 15. yzyl Osmanl kyl hayat tablosunda imdiye dek eksik kalan
paralar yerletirmemizi salayan birok e ieriyor.
Limni, kilit stratejik yeri ve Osmanllarn tin-i makbtum ya da mhr
l toprak (talyanlarn terra sigillatas. Plinius ve Galen gibi antik yazarlar ta
rafndan terra Lemria diye tanmlanr) diye bildii son derece pahal, ifal
topraklarn tek kayna gibi oynad ifte rolden tr tipik bir Ege adas de
ildi. Adaya hkimiyet, 1463-1479 senelerine yaylan Osmanl-Venedik a
tmasnda kilit bir casus belliydi (sava sebebi). Hatta adann hkimiyeti Ve
nedikliler ve Osmanllar arasnda o kadar scak bir tartmaya sebep olmutu
ki sonunda Limni Osmanllara brakldnda, adann statsyle ilgili bir dizi
zel hkm bar antlamasnda yer ald.6
Tin-i makhtumun bulunduu yer olarak rol Egenin en iyi doal li
manlarndan ikisine ev sahiplii yapmasyla ikiye katland. Bu yzden, Os-
manllar asndan savunmasnn nceliinin yksek bir yere sahip olduu
fikri karlabilir. nsan, bilinen pratie uyarak adann ilk nemli kalesi Palio

4 Lowry, The Island of Lim nos (1986), s. 237.

5 A.g.e., s. 237.
6 A.g.e., s. 238-241 ve Julian Raby, Terra Lemnia and the Potteries o f the Golden Horn: An An-
tique Revival Under Ottoman Auspices , Byzantinische Forschungen 21 (1995), s. 305-342.
Kasri ve Kotzinosta Mudros Krfezindeki donanmayla birlikte muazzam
bir askeri varla ahit olmay bekleyebilir.7 Bunu geleneksel bilgi birikimine
uygulasaydk: Osmanl toplumu askeri denilen ve hem asker hem ynetici i
levini gren Mslman ynetici snf ile ikinci byk snf olan ve onlarn
emekleri sayesinde devlet mekanizmasn finansal olarak destekleyen gelirleri
salayan reaya ya da vergi deyenler diye ikiye ayrlr. Bu model Limni ada
sna uygulanrsa, adann yerli Hristiyan kyl topluluunun Osmanl askeri
yneticileri ya da tmar sahiplerinin harcamalarn demek iin altklarn
grmeyi beklerdik.
Tam tersine, 1490 Limni tahrir kant bu standart Osmanl sistemi yo
rumuyla taban tabana zttr. Adann savunmasnda en ok sorumluluu yerli
Hristiyan kyl topluluunun aldn gsterir. Bylece, adann 650 Hristi
yan kyl ailesinin balarnn tm (krlk, yallk ya da czam gibi fiziksel
sorunlardan tr vergi dnda tutulanlar hari) devlet iin yardmc askeri
grevlerini icra ediyor ve bunun karlnda kiisel vergilerini indirimli bi
imde dyordu. Verdikleri hizmetler, kale gzcs, svari, nbeti, rehber
ve denizcilerden (yetikin Hristiyan halkn te birini kolektif olarak olutu
ran gruplar), dzenli nbetilik ve bir dizi Viglaya yani adann sahil eridine
salm gzetleme kulesi ya da kulbesinde gzetleme grevlerine uzanyor
du. Ksacas, Limninin Hristiyan reayasnn tm silahlyd ve Mslman
askeri ya da ynetici snfnn sahasna ait olduu iddia edilen grevlerin o
unu aktif biimde yerine getiriyordu.8
1490da resmi Osmanl mevcudiyetinin sadece 21 kiilik bir Yenieri
garnizonundan ibaret olmas daha da artc (ounun doutan Yunanl ol
duu ve devirme yoluyla Osmanl hizmetine alndklar ya da dzenli olarak
toplanlan Hristiyan genler olduklar tespit edilebiliyor).9 En azndan gele
neksel Osmanl tarihiliinin de Balkan milliyetiliine dayanan iddialarn da
ge 15. yzyl Limni gerekliini aklayamad ak. Yeni fethedilmi Hris
tiyanlarn yeni yneticileri tarafndan yeni fethedilmi blgenin gvenliini
salamak zere kullanlmas gibi bir durum mevcut ve bu durum Osmanl
pratii modeliyle badamyor. Bu portreye Limninin Osmanl brokratik
temsilinin en temel elerine bile sahip olmad gereini eklersek (1490da
adada kad ya da baka deyile din hkim yoktu) yerli Hristiyan kyl n
7 John Haldon, Limnos, Monastic Holdings and the Byzantine State: ca. 1261-1453 , Continuity
and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, yay. haz., A. Bryer ve H. Lowry (Bir
mingham ve Washington, DC, 1986), s. 161-234. (bkz. 188den sonra gelen harita)
8 Lo\vry, The Island of Lim nos (1986), s. 244-249.
9 A.g.e., s. 241-242.
fusunun adann savunmasna yaygn biimde katldn ak ak grrz.
Bylece, standart Osmanl pratii yorumlar ve Hristiyan kyllerin zorla
boyun edirildiini iddia eden Balkan milliyetilii gryle taban tabana zt
bir durumla kar karya geliriz.
Bu dnemde Limnide grdklerimiz sadece adaya has deildir. al
mam iin setiim Makedonya krsal alanlar ve Anadolu Trabzondaki Ma
ka Vadisinde benzer adetlere rastladm.10 Ayrca, daha nce tarttmz gi
bi Halil nalckn mevcut en eski tahriri olan 1430-1431 Arnavutluk icmali,
yani zet defter, hakkndaki nc almas,1115. yzyl Balkan Hristiyan t
mar sahipleri12 ve erken Osmanl fetih yntemleri zerinedir.13 Son derece
nemli bir alma olmasna ramen makaleden pek faydalanamamtr. Bu
makalelerinin hepsi kiinin dinen nereye bal olduunun pek nemli olmad
-devlete askeri ynden katksn kstlamaya da askeri snfna girmesini en
gellemeye yol amayan- bir 15. yzyl Osmanl gerekliine iaret eder. As
lnda Osmanllarn Hristiyan Balkanlarda ezici biimde egemenliklerini kur
malar ve srdrmelerinde baarl olmasnn sebebi byk lde bu istim-
let ya da uzlama politikasdr.14
Burada hatrlanmas gereken 15. yzyl Osmanl hkimiyetinin tm
alar hakkndaki anlaymz -daha sonraki adetlerin gemie yanstlma
sna deil, o dnemden mevcut kaynaklara dayanarak- yeniden deerlendir
memiz gerektiidir. Fethedilmi halklar zerindeki 15. yzyl Osmanl hki
miyetinin esas olarak silahl birliklere dayanmad aktr. Tam tersine, hem
kyl hem de nceki ynetici snftan gelen, yeni fethedilmi topraklarda ya
ayan Hristiyanlarn geni kapsaml etkin katlmyla ve bu katlmn saye
sinde ilemitir. Adann ge Bizans aristokrasisinin de benzer ekilde Limni
de askeri grevlerini icra ediyor olmas kyl yedek birliklerin kendi grev
lilerinin komutalar altnda hizmet veriyor olmasndan karlabilir. 1490da-
ki tahrirde bazlar nceki Bizans askeri unvanlaryla grnr, mesela Kon-
dostavlo yani ahr emiri gibi. Bu unvan Bizansllara Latince comes
stabuliden gelmi ve ge 13. yzylda Kondostavlos askeri unvan olarak be
nimsenmitir. 1490 sicilinde bu ekilde adlandrlan kiinin adann kaltsal

10 Lowry, Fifteenth-Century Ottoman Peasant Taxation (1986) ve Lowry, Privilege and Pro-
perty (1986).
11 nalck, Hicri 835 (1954).
12 Halil nalck, Stefan Duandan Osmanl Imparatorluuna: XV. Asrda Rumelide Hristiyan si
pahiler ve meneleri , Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar (Ankara, 1954), s. 137-184.
13 Halil nalck, Ottoman Methods of Conquest , Studia Islamica 2 (Paris, 1954), s. 104-129.
14 nalck, The Status of the Greek O rthodox Patriarch (1991), s. 409.
aristokrasisinin bir yesi olduu ve eski askeri rtbe ve unvanyla Osmanl
hizmetine girdii aktr.15
Benzer ekilde, Limni halknn yerine getirdii gerek yedek askeri rol
lerde yeni bir ey yoktu. Adann en ayrntl ikinci vergi sicilinin giriine ko
nan 1519 kanunnmesinden (yerel kanun) bu tip paramiliter grevlerin
Limnide Osmanldan nceki adetlerin bir devam olduu ve kyllerin biz
zat arzusu zerine devam ettirildikleri belli oluyor. Kanunnmeden u pasaj
bu gerei ortaya koyar:

Ad geen adann [Limni] ky halk, eriat ykmllklerini yerine getir

dikten ve geleneksel vergilerini yasal biimde dedikten sonra, olaan g
revleri adann etrafndaki sahillerde nbet tutmak ve gzetleme kulelerini
savunmaktr. Onlar [bu hizmetlerden dolay] geleneksel vergilerden ve ola
an ykmllklerin kalanndan m uaf tutacak padiah hkmleri vardr.
Kyllerin arasnda yaayan Sancak Beyleri ve Subalar (yerel yneticiler)
hesabna olaan sahil savunmasn yapmak yerine oturak ad verilen sene
lik harac toplarlar. Onlara uygulanan bu son yenilikten ikyet eden ky
ller huzursuz olmutur ve buna cevaben oturakn onlardan alnmas [em
redilmitir]. Gerekli ve geleneksel olarak yaptklar zere faydal yerlerde
sahili savunsunlar.16

Burada grdmz son derece dikkatli ve annda karlk veren bir

devletten baka bir ey deil. Kyller devletin bana bavuruyorlar, (gelene
e ters den) yerel yneticiler tarafndan dikte edilmi, yeni bir uygulamadan
ikyet ediyorlar ve Sultan itirazlar hakknda onlarn lehine karar veriyor.
Baka bir deyile, Hristiyan kyllerin yedek askeri birlik olmak gibi gele
neksel bir rol korumay amaladn, yakn zamanda yeni Mslman h
kmdarnn blgesi olan yeri savunduklarn gryoruz. Bu ekilde hareket
etmelerinin sebebinin esas olarak vergi muafiyetinden faydalanmaya devam
etme arzusu olduu sonucunu karabiliriz ama artk bir paras olduklar
devlet iin savama (ve muhtemelen gerektiinde lme) isteklerini de ifade
ediyorlar. Buna karlk, yeni Limni hkimi, Limnililerin yeni Osmanl tebaa
lar olarak sadakatlerinden phe duymadn gsteren bir biimde karlk
veriyor. Geleneksel (Osmanl ncesi) adetlerini destekliyor ve bylece kendi
yneticilerinin kararn tersine eviriyor. Bir ey kesin: Limnideki silahl H
ristiyan kylleri grnrdeki Osmanl yneticilerini, Yenieri garnizonunu
sayca otuza bir oranndan yksek bir oranla geiyorlar.

15 Lowry, The Island of Lim nos (1986), s. 245.

16 A.g.e., s. 246 ve Lowry, MA Corpus of Extant K anunnam es (1980), s. 48-51.
 Bu karar, eitilmi askeri ve idari insan gc artnn ezici ounluk
olduu bir devlet mekanizmas olduunu pek de gstermez. Bunun yerine,
ge 15. yzylda Osmanlnn hzla yaylmasnn sadece merkezin yeni ald
blgeleri savunma kabiliyetini amas deil, bu tip yeni blgelerin herhangi
merkezilemi bir idare sistemi iinde erimesinin de imknszlamas ihtimali
ni ortaya atar. Cevap bir nceki iki yzyl boyunca olduu gibi uzlamadr
(istimlet). Baka bir deyile, 15. yzyln sonuna gelindiinde yaylmakta
olan Osmanl sava makinesi o kadar hzl ilerliyordu ki Limni Adas gibi ki
lit stratejik bir noktay ynetmek ve savunmak iin bile nceden var olan Bi
zans insan gcn ve savunma sistemlerini kullanmak zorunda kald.
Osmanlnn yeni tebaalaryla uzlamaya alma hevesi yeni fethedil
mi blgelerin hl bymekte olan Osmanl toplumuna kolaylkla dhil
edilmesinde ancak nc bir rol oynam olabilir. Bu olgu, (Bizansn kn
den birka yzyl sonra) Pax Ottomanicann salad gvenlikle ve (az son
ra greceimiz zere) grece hafif bir vergi ykyle birleince, dil, kltr, ge
lenek ve din tarafndan ayrlm halklarn gittike genileyen bir Osmanl
emsiyesi altnda uygun bir yer bulmasn mmkn kld.
Bu gerekler, erken Osmanl tarihi iin yeni bir paradigmayla dnme
ihtiyacmz olduunu gsteriyor: merkezi bir brokrasinin iradesini devlete
dikte ettii bir paradigmadansa, yerli toplum ve adetlerin merkezi tanmlad
bir paradigma. Birincisi 16. yzyl ve sonrasnn gerekliini aklayabilir
ama daha nceki dnemde grdklerimiz yerel gelenek ve grenekleri uzla
tran bir dizi geici zm. Bu yaklam, gelimekte olan 14.-15. yzyl Os-
manl idari mekanizmasnda grdmz byk uyumsuzluu aklyor.
Amerikal Bizantolog John Fine, (nalck takip ederek) The Late Me-
dieval Balkansmda [Ge Ortaada Balkanlar] 14.-15. yzylda Osmanlnn
bu uzlama adetlerinin tm Balkanlarda dorudan Osmanl hkimiyetinin
ncesine ait gei ya da haragzarlk (vassallik) aamasnn bir paras ola
rak grldn vurgular.17 Bu ekilde, Osmanl bymesinin eitilmi insan
gc tedarikini aan fetih hznn yol at acmasz insan gc ktlnn ge
rektirdii esnek bir tepkiden ziyade nceden belirlenmi bir fetih ynteminin
sonucu olduunun altm izer. Limnideki kyl hayat zerine vaka alma
s Osmanllarn uzlamac duruunun nceden planlanmlktan ziyade ihti
yatan kaynakland ihtimaline iaret eder.

17 John Fine, Jr., The Late Medieva Balkans: A Critical Survey from the Late Tvelfth to the O tto
man Conquest (Ann Arbor, 1987), s. 607-611 ve nalck, Ottom an M ethods of C onquest
(1954), s. 104-129.
 1490 Limni tahririnin bandaki kanunname bize Osmanllarn Hris
tiyan kyllerin yeni hkmdarlarn kabul etmelerinin hayatlarn ne kadar
kolaylatrm olabilecei ile ilgili son derece ilgin bir rnek sunmaktadr
(kyller idari kararlarda itiraz hakkna sahip olmaya alkn deillerdi). Bu
rnekte ada kylleri Limnideki hayvanclktaki bir farkllktan kaynakla
nan ve adaletsiz vergi uygulamas olarak grdkleri eye itiraz etmek iin da
ha yksek bir mercie bavururlar:

Koyun vergileri sz konusu olduunda (adet-i anam)-. Adann iklimi yumu

ak olduu ve ok souk olmad iin grnen o ki [kyller] kolarn di
i koyunlardan ayrmaya alk deiller. Bu sebepten kuzular bir mevsime
uygun deil. [Bu sebepten kuzularn] koyunlarla birlikte saylmas kylle
rin srtna yk oluyor. Koyun bana bir ake demeye rza gsterdiler ve
kuzularn onlarla birlikte saylmamas artyla [demeyi] kabul ettiler. Sade
ce koyunlarn saylaca ve koyun bana bir ake alnaca kaydedildi.18

Bu pasajdan normal Osmanl koyun vergisi toplama adetinin hayvan

larn genelde senenin kuzularn olmad bir dneminde saylmasna dayand
n karyoruz. Ancak Limnililer adadaki havann yumuak olduunu ve bu
yzden dii koyunlarn hibir zaman kolardan ayrmadklarn sylyorlar
ki bu kuzunun olmad bir zaman yok demek. Ayrca bu adet yznden tam
yetikin hayvanlaryla birlikte koyun vergisi demek zorunda kaldklar ve
sadece koyunlar iin adet-i anam demek istediklerini sylyorlar. Tahrir
defteri derleyen kii, onlarn iddialarn ikna edici buluyor ve kanunnameye
(tahrir defteri yerel kanunu) Limnide sadece tam yetikin koyunun kafa ba
na bir ake (kk gm sikke) orannda vergilendirileceini kaydediyor.
Szn ksas, bu pasajda yanstlan vergi sistemi vergilerini deyen
kyllerin itiraz etme hakk olduunu aka gsteriyor. Dahas, mantkl bir
argman sunduklarnda vergi toplayc bir nebze de olsa bu meslekle genelde
badamayacak bir anlayla karlk veriyor. Onlarn srtna yk olmama
y tercih ediyor ve adann kuzularnn adet-i anam vergisinden muaf tutul
mas gerektiini tahrire kaydediyor. Burada da en erken 15. yzyl sonuna
kadar Osmanl politikasnn mihenk ta olmu istimlet (uzlama) ilkesini
gryoruz.
Limninin tarmla uraan kyllerinin dedii vergi listesini inceleme
ye dnersek, itiraz hakk dnda genelde erken Modern a vergilendirme

18 Lowry, The Island of Limnos (1986), s. 258 ve Lowry, A Corpus of Extant Kannnames
(1980), s. 46-47.
sinde olmayan bir baka hakka sahip olduklarm grrz: kiisel vergilerini
net deerlerine uyacak biimde aamal bir hesaba gre dyorlard. 1490
tahrir listeleri bireysel vergi mkelleflerini kategoriye ayryor: fakir, or
ta gelirli ve zengin. Ba vergilerini (ispence) ve toprak vergilerini (harac/ciz-
ye) dz bir adam ba oranna gre deil, gerek ekonomik konumlarna g
re dediklerini gsterir.19 Hatta kiiler tarafndan kategoride denen ver
gilerle onlarn koyun ya da domuz gibi sahip olduklar srler arasnda izi s-
rlebilen ilikileri dikkatle incelersek, gerekten de bir kiinin deerlendirildi
i oran belirlemede olgusal bir temelin olduu grlr. Baka bir deyile,
zengin kategorisindekilerin orta gelirlilere oranla daha ok hayvan vardr,
fakirlerin ise eer bir srs olsa bile az hayvan vardr. 1490 ve 1519 sene
sinde kiiler tarafndan denen vergileri karlatrarak ailelerin ekonomik
durumundaki deiikliklerin izini srmemiz mmkn. 1490da fakir olarak
kaydedilmi aileler bir kuak sonra orta gelirli olarak kaydedilmi. Bu Os-
manl otoritelerinin koyduu vergilerin yukarya doru sosyal hareketlilii k
stlayacak kadar sk olmadn gsterir.
Grnrde (Erken Modern a standartlarna gre) daha insancl (ve
itiraz hakk ieren) bir aamal vergi sistemine tabi olan, Hristiyan kyl as
ker kullanmak gibi eleri kapsayan portre yneten ve ynetilen arasndaki
uurumu vurgulayan standart yorumlarla pek uyumlu deildir. Bir kez daha
sorun bu tip bir anlayn sk sk daha sonraki bir gerekliin geriye doru
yanstlmasna dayanmaktadr ve bu daha ileriki dnemin gereklii 15. yz
yl kyl hayat hakkndaki grlerimizi bulandrr.
Mevcut Limni tahrirlerinde muhafaza edilen kant nda kyl toplu
mu hakkndaki analizimize devam etmeden nce, zellikle bu kaynan yneti
ci yani askeri snfa nasl k tuttuu ile ilgili en azndan bir rnek vermek fay
dal olur. Daha nceki almalar bize (krsal ynetici snf oluturan) Yenieri
Birliinin 17. yzyldan nce evlenme ve aile kurmaya izinleri olmadn sy
ler ve bu deiikliin uygulamaya sokulmas sk sk bu kurumun gerilemeye
balama sebebi olarak gsterilir. Yine Limni tahrirlerinin dikkatli bir karla
trmal okumas (Trabzon tahrirlerinin de) bu inancn temelsizliini gsterir.
15. yzyl tara Yenierileri evlenmek ve oluk ocua karmakla kalmyordu.
Onlara daha sonra oullarna bahedilecek olan tmarlar veriliyordu.20 Bu r
nek yrenin yerlilerinin Osmanl olmasnn baka bir yolu nk adadaki Ms
lman topluluun ok az olduu dnlrse, Yenieriler yerel Hristiyan halk

19 Lowry, A Corpus of Extant Kanunnames (1980), s. 43-45.

20 Lovvry, The Island o f Lim nos (1986), s. 241-244.
la evleniyordu. Devamnda bu tip birlikteliklerden olma ocuklar (ikinci kuak
tmarllarmz) adann Mslman yneticileri oluyor ve Hristiyan kuzenlerini
ynetiyordu. Bu ikinci kuak Yenieriler veled-i kul deyimi altnda (o dnem
de Yenieri ocuu iin teknik bir terim) defterlerde grndklerinden tespit
edilebilirler. kinci mevcut Limni tahriri, yani 1519a ait tahrir ya babalarnn
1490da sahip olduu tmarlar ellerinde tutan ya da bir rnekte daha nceki
sicilde kaydedilmi olan bir babayla birlikte tmar paylaan toplamda be ve-
led-i kul sayar. Bu dnemde tara Yenierilerinin soydan soya geen bir grup
olarak ortaya kmaya balad aktr.21 Bu durum, daha nce Osmanl haya
tnn kilit bir zellii olduunu iddia ettiimiz bu hzl fetih ve yaylma dnemi
nin getirdii insan gc ktlnn bir baka emaresi olabilir mi?
15. yzyln sonunda kendi kendini yneten bir tara ynetici snf Os-
manl idaresinin mahiyeti hakknda uzun zamandr srdrlen inanlarn ciddi
ciddi incelenmesini gerektiriyor. En azndan, baz akademisyenlerin devirme
kkenli Yenierilerle doutan Mslman tmarllar arasnda gerekletiini
iddia ettii atmalar, ancak ilk kuak Yenieri ve onlarn ncllerinin doma
byme Mslman evlatlar arasndaki g mcadeleleri olmu olabilir.
Bu balamda, Konstantin Mihailovicin yazd ge 15. yzyl anlats,
15. yzyl tahrir defterlerinin sunduu kantlar desteklemektedir. Eski bir
Yenieri olan Mihailovic birlikte verdii hizmeti Memoirs o f a Janissary (Bir
Yenierinin Anlar) balkl eserinde tasvir ediyor. Mihailovic, ak ve seik
biimde 15. yzyl Yenierilerinin hem evlendiini hem de mlklerini istedik
leri kiilere braktklarn sylyor. Bu balamda gnmze 15. yzyldan
kalm Limni tahriri gzlemini tamamen destekliyor.22
Bu zamana kadar ihtida olgusuyla balantl olarak byk lde ara
trlmam tahrir kantnn incelenmesi yoluyla bir baka uzun zamandr be
nimsenen inana meydan okunuyor. Osmanl tarihileri tartmalarnda ihti
da sorununu byk lde gz ard ettiler. Bu durumu aklayacak birok
farkl sebep var: kant dank ve onu ekip karma ve anlaml bir portre olu
turacak biimde ekil verme sreci zaman alyor. Trk akademisyenlerinde
dikkatin Trk halknn etnik adan saf kaldn gstermek haricinde ilevi
olan srelere younlatrlmasna kar dile getirilmemi bir tabu var sanki.
Osmanl gemiine neredeyse her zaman bilinli biimde arptlm
19. yzyl ideolojilerinin prizmasndan bakan Balkan milliyetisi akademis
yenlerin gelitirdii en yaygn aklama, elbette ihtida eden Hristiyanlarn ol

21 A . g . e s. 243-244.
22 Stolz ve Soucek, Konstantin Mihailovic (1975), s. 157-159.
duu nk ya ihtida ya lm seimiyle yz yze geldikleri ya da gayrims
lim tebaaya dikte edilen ek vergi yknden kamak zorunda kaldklar.
Bu balamda tahrir kant tm bu aklamalarla taban tabana zt. Tah
rir defterlerinde 15. yzylda Limnide, Makedonyada ve Trabzonda Hris
tiyan kylerinin arasnda salm Mslman kyller gsteriliyor.23 Bu kii
ler istisnasz ya mhtedi ya da yeni Mslman (nev Mslman) olarak gs
teriliyor. Varlklar zellikle dikkat ekiyor nk tarmla uraan Msl
man ve Hristiyan kyllerin dedii kiisel vergilerden aka muaf tutulu
yorlar. amaz bir rnt var: htida etmi Hristiyan kyller grnrde bu
vergiden hayat boyu muaf tutularak dllendiriliyorlar. kinci kuakta bu
muafiyet kaldrlyor ve mhtedi ailelerinin ocuklar Mslman kyllerin
den toplanan normal toprak kullanm vergisi (ift resmi) derken grlyor.
Grnen o ki bu dnemde devletin dinini seen Hristiyanlar iin ekonomik
zendirici bir uygulama var. Grece az sayda Hristiyan kylnn bu alter
natifi semesi, bu kiisel vergi yknn o kadar da bel bken cinsten olmad
m ve bu seenei o kadar da ekici klmadn gsteriyor.
Osmanl yneticilerinin byle bir politika uygulamay semeleri yine
bu blgelere yerleecek potansiyel Mslman havuzunun snrl olduunu ve
Hristiyan mhtedilerin mr boyu vergiden muaf tutulmas frsatnn bu ye
ni fethedilmi blgelerdeki Mslman varlnn minimal de olsa salanmas
amacn tayabileceini gsteriyor. Limniden, Makedonyadaki Strymon
blgesinden ve Trabzondaki Maka Vadisinden gnmze kalan tahrir def
terleri ayrntl biimde incelendiinde, bu adetin 15. yzyl sonu ve 16. yz
yl banda uyguland aa kyor. Sonrasnda Mslman bir kyl mh
tedi ya da yeni Mslman olarak adlandrlm olsa bile tarmla uraan di
er Mslmanlar gibi normal vergi verdikleri grlyor.
Bu alma boyunca incelenmi olan eitli kylerin tahrir kaytlar,
1490da Limni adasnda mrozlu Mahmud adnda bir tek yeni Mslman
koymu olsa da, ge 15. yzylda tek bir mhtedi ailesi gsteriyor.24 1520 gi
bi ayn kylerin ounda bu tip iki ya da mhtedi aile grnyor.
1550lere geldiimizde ayn blgelerde sk sk be ya da alt Mslman aile
olduu grnyor. Bu trend, Hristiyanlktan ihtida edenlere hayat boyu ver
gi muafiyeti baheden idari uygulamann arzulanan etkiyi saladn ve za
man ierisinde daha nemli bir Mslman varl oluturduunu gsteriyor.

23 Lovvry, The Island of Lim nos (1986): 257; Lovvry, Fifteenth-Century Ottoman Peasant Taxa-
tion (1986), s. 30-31 ve Lovvry, Privilege and Property (1986), s. 101-103.
24 Lovvry, The Island of Lim nos (1986), s. 257.
 Bu politikay ortaya koyan hibir belge gnmze ulamam olsa da,
Balkanlar ve Anadolunun arlkl Hristiyan blgelerinin en erken tahrirle
rinden geni lde alman rneklerin sunduu kant bu varl salam biim
de gsterir. Bu politika yine 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren brakld
iin anlaylarn daha sonraki Osmanl kuramlarn zamanda geriye doru
yanstmak zerine kurmu olan akademisyenler tarafndan gz ard edilmi
tir. Bu dnemde daha merkezi bir sisteme doru gidildii iin, yeni fethedil
mi halklarn ibirlii yapmasn salayan istimlet (uzlama) adeti eskidi. Bu
nun yerine daha nceki slmi devletlerde Hristiyanlara nasl davranlyorsa
giderek daha ok bu ekilde davranlmaya balandn gryoruz.
htidayla gelen bu vergi muafiyeti ne kadar nemliydi ve Balkanlar ve
Anadoluda arlkl olarak Hristiyan olan blgelerdeki Mslmanlar ne de
receye kadar aklyordu? Bunun cevabn niceliksel olarak lmek imknsz
sa da bu tip mhtediler tara Yenieri ailelerinin ocuklaryla birlikte iinden
daha sonra Mslman cemaatlerinin yeerdii tohum olabilir. 20. yzyl ba
larnda tarttmz blgelerin (Balkanlarda Makedonyann gbei, Ege
adalar ve Anadoluda Trabzon) hl nfusunun arlkl olarak Hristiyan
olduunu aklda tutarsak, bylesi bir senaryo mmkn. Bu analizin altnda
yatan iddia, kendiliinden bir Trk yerleiminin bu blgelerde grece kstl
bir olgu olduu ynnde.
Limnide bilinen ge Bizans tarm rnleriyle 1490 ve 1519 tahrirleri
nin ieriini karlatrarak, Osmanl egemenliinin ancak balangcnda filiz
lenen para ekonomisi hakknda ek i gr edinebiliriz.
Dnem hakknda Osmanl istilasndan hemen nceki temel bilgi kay
naklarmz Limnide metokhiaya (bal iftliklere) sahip eitli Aynaroz ma
nastrlarnn mevcut kaytlar. 1 1 . yzyl sonundan 15. yzyla kadar uzanan
bu kaytlar manastr mlklerinin ve tm adadaki kylerde onlar ileyen ky
llerin vergi listelerini (praktika) ieriyordu. Amalarmza en uygun yaym
lanm belgeler, Aynaroz yarmadasndaki Dionysiou, Lavra ve Vatopedi ma
nastrlarna ait ve bu kurulular adadaki en byk toprak sahibi olarak gs
teriyor. Ge 14. ve erken 15. yzyldan gnmze kalm praktika'ya youn
laarak, adann Osmanl hkimiyetine girmesinin arifesinde ekonomisinin bir
profilini karmak mmkn.25
Ortaya kan portre esas olarak tarm ve hayvancla adanm bir
ekonomi portresi. Burada mlk kategoriye ayrlyor: a) ekilmi tarlalar,

25 H aldon, Lim nos, M onastic H oldings (1986), s. 161-215; Lowry, The Island of Lim nos
(1986), s. 250-253 ve Lowry, Fifteenth-Century Ottoman Peasant Taxation (1990), s. 275-311.
bykl Bizans ls olan modioi ile ifade ediliyor; b) balar; ve c) iftlik
hayvanlarn gtmek ve otlatmak iin ayrlm topraklar. Praktika, buna ek
olarak, sk sk deirmenlere (hem su hem rzgr deirmenleri), zm presleri
ve byk sayda mandraya (mandra) gnderme yapyor. Bylece, tahl/hu
bubat ekilip biildiini, bir zm/arap endstrisinin ve kkba ve byk
ba hayvanclnn olduunu grebiliyoruz.26
Limnide yetien, blgeye has tahln nitelii ile ilgili dorudan ok az
bilgi verilse de, buday ve sebzelerden bahsediliyor. Ayrca, tekil kyl mlk
lerinde sk sk evin bir bahesi ve bir ya da daha ok incir aacnn olduu be
lirtiliyor. Kyllerin ve manastrlarn sahip olduu hayvanlar hakkndaki sk
ve ayrntl tasvirlerden koyun ve yan rnlerinin ge Bizans dnemi ada eko
nomisinde bilhassa nemli olduu ortaya kyor.
1490 tahririnin bandaki kanunnme adada toplanan vergilerin ay
rntl bir listesini sunuyor. Bylece, Limnide bunun dnda birok tahl yeti
tiini kefedebiliyoruz. ra, buday, arpa, saman, bakla, nohut, bezelye, ke
ten, meyve ve sebze dnda zeytin ve badem iin r (toplam rnn onda bi
ri) alnyor. Daha nce grdmz zere kanunnme hayvanclk iin koyu
nun senelik kafa ba 1 ake orannda vergilendirilmesi gerektiini kaydetmi.
Bylece, koyunun Limni ekonomisinin en nemli unsuru olduunu anlayabi
liyoruz (1490da adada 24.509 koyun vard). Bu hayvandan toplanlan adet-i
anam toplam verginin en az yzde 20sini oluturuyor. Kanunnmede zel
olarak belirtilmese de her kyn dedii vergiler listesine resm-i huk ya da do
muz vergisi de dhil. Onun iin de hayvan bana 1 ake topland varsaylr-
sa, 1490da adada 832 domuz olduunu hesaplayabiliriz.27
Koyun, yn, tereya, peynir gibi yan rnleriyle birlikte ekonomik
olarak stnden yaanabilecek bir hayvan. Ayns domuz iin sylenemez. Bu
hayvann esas olarak yenebilecek et ve deri kayna olduu dnlrse, er
ken Modern a kyl toplumlar iin temelde lks bir rn. Bu yzden,
adada hane bana yaklak 1.5 domuz ge 15. yzyl Limni kylsnn g
rece ekonomik refahn gsteriyor.
zel olarak vergilendirilmese de, 1519 kanunnmesi adadan ihra edi
len hayvanlar idare etmek iin koyduu gmrkler arasnda bykba hay
van ve atlar da sayyor. Limnideki Hristiyan askeri birliklerinin iinde sva
ri birlikleri (msellem) olduu ve kanunnmenin onlardan Subann ar
sna karlk vermek gerektii zaman atlaryla ve niformalar/silahlaryla

26 H aldon, Limnos, M onastic Holdings (1986).

27 Lowry, The Island of Lim nos (1986), s. 258.
Sultanm hizmeti iin gelirler (ki atlariyle ve donlariyle vakt-i hacette subat
marifetle hizmet-i padiah eda ederler) diye bahsetmesinden yola karak bu
hayvann ne kadar nemli olduunu karsayabiliriz.28 Bir 18. yzyl seyyah
olan Richard Pococke aday ziyaret ettii zaman (yakl. 1745) unlar bildiri
yor: hzl yrmesiyle bilinen, orta boy, gl bir at soyu.29 Bu Limni cinsi
nin Osmanl dneminin sonuna kadar hl varolduu 1890larda Fransz Vi-
tal Cuinet tarafndan derlenmi, adada yaayan bykba hayvan arasnda
500 at sralad istatistik! almann bir pasajnda grlmektedir.30
1490 ve 1519 tahrirlerinin sunduu arap ve bal retimi gibi ihracat
rnleri ve giderek byyen ev dokumacl endstrisi ile ilgili veriyi derin
lemesine, karlatrmal incelersek 15. yzyl sonu ila 16. yzyl banda
Limni ky ekonomisinin ne kadar glendii ve bydn fark etmeye
balarz. Tam denk den bir vaka olarak yerli dokumaclk endstrisi geli
imi u ekilde olmutur: 1490da tahrir keteni (kettan) sadece Livadskhori
kynde vergilendirilebilir rn olarak kaydetmitir. Bu rn ada ekonomi
sinde bir sonraki kuakta nemli bir unsur olarak ortaya kmasayd, bu ya
ltlm grnm pek ilgi uyandracak cinsten olmazd. Ancak, 1519 defteri
keteni adann 75 kynn yarsndan fazlasnn vergi olarak verdiini kay
detmi. Buna ek olarak, dokumaclkla ilgili dier iki kalem, pamuk (pembe)
ve ipek bcei (gl) bu sicilde grnmeye balayan iki yeni vergi. Burada,
ileride Limnide byk bir ev dokumacl sektrne dnecek eyin ba
lang admlarn gryoruz. Pococke 1745te Limniyi ziyaret ettiinde un
lar yazar:

Adann byk bir ksm dalktr ama ovalar ve vadiler verimlidir, byk
miktarlarda hububat ve arap, evde ipek ve keten kartrarak bir kuma
eidi elde ederek imal ettikleri ipek ve pamuk retirler. Bunlarn ou M e
les (melez) ad verilen gmlekler ve genelde hanmlarn i elbiseleri iin kul
land ipee benzeyen ok hafif ve effaf bir eit organze olan Brunjuke
(Brmck) iin kullanlr.31

1490da ketenin ilk kullanlmaya balanmasn, 1519da pamuk ve

ipek bcei retiminin takip ettii ve bunlarn ev dokumaclnda (ipek ve

28 Lovvry, A Corpus of Extant Kanunnames (1980): 51-53 ve Lovvry, The Island of Lim nos
(1986), s. 245.
29 Richard Pococke, A Descriptiot o f the East and Some Other Countries, Cilt 2, Blm 2 (Londra,
1745), bkz. s. 22-23.
30 Vital Cuinet, La Turquie D Asie, Cilt 1 (Paris), 1890, bkz. s. 477.
31 Pococke, A Description of the East (1745), s. 22.
ketenden yaplma) meles ve (bir eit tl ipek) brunjuke iin hammadde
salad aktr.
1519 kanunnmesinin verdii ayrntlar (1490 kanunnmesinden
farkl olarak) 16. yzyln banda son derece hareketli ve bymekte olan bir
ekonomiye iaret eder: satmak zere adadan ihra edilen her kalem iin ko
yulan gmrk vergisi hakkndaki veriler hayvan, arap, bal, tereya, peynir
ve adadan kan bu tip herhangi bir rn ve tm bu tip satlardan elde edi
lecek gmrk geliri miktarn ierir. Limni bir artk deer reticisiydi ve ze
rinde retilen her eyi ihra ediyordu: arap, atlar, inekler, koyun, bal, tere
ya, peynir ve benzer kalemler, tahl, soan, sarmsak, arpa, nohut ve dier
bakliyat. Bu artk deer retimi Limnililerin Erken Modern a standartlar
nn olduka stnde bir hayat srdrdklerini karsamamz salyor.32
Adann 1490daki ekonomik hayatn yeniden oluturabilmemizin
kayna, (daha nceden tartld zere) tamamen Limniden edinilen tm
gelirin askeri yneticilere salanan tmar formunda harcandnn gsterilme
si. Normal Osmanl adeti her blgenin gelirinin bir blmnn yerel tmarl
lara verilecek aylk eklinde harcanmas gerektiini sylerken, baz genel ge
lir kaynaklar ya imparatorluk Hazinesine (hassa-i hmayun) ya da zel
Hazineye (mal-i padiah) gidiyordu. Bu genelde merkez iin tahsis edilen ge
lir kaynaklar arasnda gayrimslimler tarafndan verilen cizye/harac (toprak
vergisi) ve ayrca olaanst vergiler (avariz-i divaniye) ve gmrk gelirleri
(gmrk) ile birlikte koyun gibi hayvanclktan alnan vergiler vard.
Bu esiz konum bir kuak ierisinde deiti ve 1519 tahrir defterinin
kanunnmesinde adann cizyesinin koyun vergileriyle birlikte imparatorluk
Hazinesine (hassa-i hmayun) verilecei ve gmrk gelirlerinin ise zel
Hazineye (mal-i padiah) tahsis edilecei dzenlemeyi getirdi.33 Bu deiik
likler, daha nceki uzlama politikasnn yerini almakta olan merkezileme
nin iaretleriydi.
1490 devlet gelirlerinin yzdesinin temsil ettii cizye, adet-i anam ve
gmrk vergilerinin yekn hesaplanacak olursa, adann yneticilerine veri
len toplam gelirin yzde 55ini oluturduklar ortaya kar. Bunun zerine,
1519da bu gelirlerin devredilmesinin kalan vergi oranlarnda zorunlu olarak
bir arta sebep olmasn bekleyebiliriz. Bu varsaym, derlendii srada Limni
kyllerinin bir kuak nce babalarnn dediinin neredeyse iki kat vergi
dediini (hatta akenin deerinin dmeye devam etmesine ramen) gste

32 Lowry, A Corpus of Extant Kanunnames (1980), s. 48-50.

33 A.g.e., s. 48-50.
ren 1519 tahririnde kaydedilmi vergilerle tamamen desteklenir. Burada gr
dmz fetihten hemen sonraki dnemde ada iin zel bir uygulamann ya
pld bir baka Osmanl uzlama (istimlet) politikas rneinden baka bir
ey olmayabilir. 1519a gelindiinde bu tip uzlamac adetler geride brakl
mt. Artk giderek artan merkezileme iaretlerini grmeye balyoruz.
Bu inceleme arlkl olarak Limniye younlasa da, daha nceki bir
dizi almada hem Anadolu blgesi Trabzon hem Makedonyada Selnikin
tarmsal hinterlantnda ezamanl biimde benzer deiikliklerin meydana
geldiini gsterdim.34 Bu blgenin her birinde uzlama politikasnn erte
sinde yaptm karlatrmaya dayanarak, ge 15. yzyl ila 16 yzyl ortas
arasnda Hristiyan kyl hkimiyeti ile ilgili bir dizi bariz farklln izini sr
mek mmkn. Bunlar arasnda:
Gayrimslim kyllerin yedek askeri rollerinin alnmas ve bununla
birlikte daha nceki hizmetlerinin salad vergi muafiyetlerinden mahrum
kalma: 1520lerin ortalarnda Limnideki tm Hristiyan yedek birlikleri yar
askeri rollerinden geleneksel kyl ya da reaya rolne geri dndler. Byle-
ce, tahrirlerde dier Hristiyan kylsnden ayrmaz hale geldiler. Farkl bir
adan baklrsa, ge 15. yzylda hkmeden ve hkmedilen arasndaki mu
lk izgi, Mslman yneticiler ve Hristiyan tebaa arasndaki daha klasik s-
lmi ayrmla yer deitirdi.
Yukardaki deiime tahrirlerde tespit edilebilen Mslman grevli sa
ysndaki tutarl art elik eder: Bunlar arasnda imamlar, kadlar (din h
kimler), subalar (polis) ve benzeri vardr ve tebaa halklarn zerinde daha
geleneksel slmi hkimiyetin salam biimde yerletiini gsterir. Eer 15.
yzylda II. Mehmed (1451-1481) hkimiyeti altndaki hzl yaylmayla orta
ya kan eitimli insan gc ktl hakknda daha nce gelitirdiimiz hipo
tez doruysa, II. Bayezidin (1481-1512) daha slmi bir brokrasi yaratt
n syleyen tarih gelenei belki dorudur.
Hristiyan kyllerin aamal biimde net deerleri ile uyumlu vergilen
dirilmesi adeti (cizye/harac ve ispence vergilerini fakir, orta gelirli ve zen
gin olarak snflandrlm kiilerden farkl miktarlarda alarak) kaybolmutur:
Onun yerine Hristiyan kyller kiisel vergilerini (daha nce orta gelirliler
tarafndan denen) bir oran dizisinde verir. Bu uygulama da kkenlerini Os-
manl ncesi yani ge dnem Bizans adetinde bulabileceimiz bir sistem yerine
gelimekte olan merkezi geleneksel slmi sistemin konulduuna iaret eder.

34 Lowry, Privilege and Property ve Lowry, Fifteenth-Century O ttom an Peasant T ax ation

(1986).
 Tara Yenierilerinin ve haleflerinin geleneksel Osmanl ynetim yap
snn iine ekilmeleri: Genelde 15. yzyl tara Yenierilerinin tahrirlere kay
dedilme ekli Mslman soy isimleri kullanmaya yeni baladklar ve bu yz
den bir Mslman n ismi ve kkenini belirten isimle, mesela Yusuf Midilli,
yer aldklar iin onlar bu ekilde tespit edebiliyoruz. Bu kaydetme ekli Ye
nieri Yusufun aslen Ege adas Midilliden gelen Yunanl bir Hristiyan oldu
u karsamasn yapmamz salyor. Bir sonraki kuakta ayn tmar, Ahmed
veled-i Yusuf (Yusuf olu Ahmed) ya da Ahmed veled-i kul (kle olu Ahmed
yani Yenieri) mlkiyetinde gsteriliyorsa, tmarlarnn doutan Mslman
evlatlarna getii evli Yenierilerle kar karya olduumuzu karabiliriz.
Ancak eer otuz sene sonra ayn tmarn geliri hem Mslman n ismi hem
Mslman baba ismi olan bir kiiye (yani Ahmed olu Mehmed) gemi g
rnyorsa, kiiyi Yenieri evlad olarak tehis etmenin ak ve seik bir yolu
yoktur. O zamandan itibaren tara Yenieri tmarlarnn babadan ola geti
ini bir kesinlie dayanarak belirtemeyiz. Tara Yenierilerinin evlenmesini
yasaklayan kstlamalar, her yeni kua askere alrken tmar bulunmasn
salamak iin 16. yzyl ortasndan sonra getirilmi olabilir.
1530lara gelindiinde ihtida eden ilk kuak Hristiyan kyllere hayat
boyu vergi muafiyeti uygulamas sona erdi. 15. yzyl sonu ve 16. yzyl ba
nda arlkl olarak Hristiyanlarn oturduu blgelerde grlebilen bu uy
gulamaya 1530lardan sonra rastlanmyor. Ancak daha nce bu tip mhtedi
ailelerin oturduu kylerde giderek artan Mslman saysndan Hristiyan
kylerine Mslman unsuru eklemlemeye alan 15. yzyl Osmanl yneti
cilerinin amacnn gerekletii fikrini karabiliriz.
Balangta gelimekte olan bir vergi sisteminin gerek yansmas ile
vini grmesi amalanan 15. yzyl tahrirlerinin banda yer alan kanunnme
ler (Limni hakkndaki tartmamzn gsterdii zere), 16. yzyln ortasnda
bir defterden dierine deiiklik yaplmadan kopyalanan duraan belgeler
haline gelmilerdi. Kii gnmze kalm en eski 15. yzyl sancak kanunna
melerinde vergilendirme oranlar ve retimde zaman ierisinde gerekleen
deiikliklerin izini srebilirken, 1530larn sonunda bu izi srmek artk im
knsz hale gelir. O zamandan itibaren (nadiren grlen istisnalar hari) ka
nunnmeler her yeni deftere harfi harfine kopyalanyordu. Zaman ierisinde
donmu gibiydiler nk tarif etmeyi amaladklar hangi vergi sistemi olur
sa olsun artk aralarnda bir iliki kalmamt.
Toplanlm gibi gsterilen vergi miktarlar da zamanda donmutu.
Yani o dnem srekli enflasyon dnemi diye bilinmesine ramen, toplanlm
gsterilen ake miktar duraan kalyordu. 15. yzyl sonu ve 16. yzyl ba
defterlerinde alnan vergilerde tutarl bir art grmemize ramen (ihracat
rnlerindeki tutarl art gibi: mesela Makedonyada zaferan (safran),
Trabzonda arap ve Limnide dokuma endstrisi), 16. yzyl ortasndan iti
baren ncesindeki defterden ardlna ayn vergi listesini kopyalama eilimi
ba gstermeye balad.
Son olarak, 16. yzyln ikinci yars civar tahrir sistemi hemen hemen
kt ve titiz bir incelemenin gsterecei zere daha sonraki defterler (zel
likle mufassallar) yerini alacaklar belgeyi srekli harfi harfine kopyaladlar:
Eldeki kantn 15. yzyln ikinci yars ve 16. yzyln balarnda ilediini
gsterdii bir sistemin k. 1530lara gelindiinde sistem oktan durakla
maya balar ve yzyln sonunda anlamsz bir brokratik gelenek olarak fo
silleir ve en sonunda gelecek yzylda yok olur. Ne yazk ki bir defterologun
bakabilecei mufassal defterlerinin ezici ounluu sistemin gerilemeye bala
d 16. yzyl ortasnda derlenmi olanlardr. Kesin olan u: gnmze II.
Mehmed (1451-1481) ve II. Bayezidin (1481-1512) hkmdarlklarndan
kalm az sayda defteri inceleme yoluyla bu vergi defterlerinin gerek ierii
hakknda edinilebilecek en byk i gry edinebiliyoruz.
15. yzyl Osmanl kyl gerekliinin 16. yzyl ve sonrasnda g
lenden ok daha senkretik ve dinamik olduu aktr. Belirgin zellii, oun
luu Hristiyan olan halka kar uzlamac bir durutur. Burada din sadece
askeri ve idari adan ilerlemede marjinal bir engel tekil eder. Mevcut al
ma, bu istimlet politikasnn Osmanl fetihlerinin eitimli askeri ve idari in
san gcn tedarik etmede ciddi sorun yaratan hzndan kaynaklanm olabi
leceini ne srd. Genileyen Osmanl idaresinde Hristiyan kyllerin ve
onlarn eski yneticilerinin byk lekte neden kullanlma gerei duyuldu
unu aklad. Kendisinden nce gelen adetleri muhafaza eden esnek bir ver
gi sisteminin sembolize ettii yeni Osmanl dzeni, kendisinden nce gelen Bi
zans k dnemi boyunca uzun sre kt muamele grm Hristiyan ky
lsne bilhassa ekici gelmi olmal.
Kltr, dil, din ve tarih yoluyla birbirinden ayrlm ok sayda halk
kucaklamay baaran Osmanlya bir aklama getirirken, arttka artan Trk
akn okluundan ziyade bu uzlamac hatta senkretik 15. yzyl Osmanl
gerekliine bakmalyz.
Eer doruysa, bu analiz uzun sren Osmanl gerilemesini aklamada
gsterilen saysz sebebin yannda kendisinden nceki daha esnek bir Osman-
l politikasnn yerine daha klasik slmi brokrasinin kurulmasn da sebep
ler arasna eklemeyi dnmemiz gerektiine iaret ediyor. Eer sebeplerden
biri de buysa, bu iki faktr hakknda daha ok aratrma yaplmas gerekiyor.
Birincisi, II. Bayezidin (1481-1512) hkmdarlnn ayrntl biimde
incelenmesi gerekiyor. Daha sonraki tarihiler, babas II. Mehmedin (1451-
1481) gtt daha uzlatrmac politikalardan dnen ve babasnn fetihleri
ni daha merkezi bir brokrasiye evrilten hkmdarn II. Bayezid olduunu
sylyorlar. Hkmdarl srasnda ok sayda Hristiyan askeri ve yar as
keri statsn kaybettii iin o dnemin tarihilerinin tanmlamalarnn bu
balamda doru olma ihtimali olsa da, bugne kadar byle kilit bir rol olan
hkmdar zerine tek alma yaplm deil.
kincisi, Araplarn kilit blgeleri olan Suriye ve Msrn fethini takip
eden kuak yani 1517 sonras kuak zerine de daha ok alma yaplmas
gerekiyor. Burada da tarihiler ok sayda Arap brokrat ve ulemasnn fet
hin ardndan Osmanlnn gbeine akn ettiinden bahsediyor. Kesin olan
bir ey varsa o da Osmanl Devleti nfusunun ounluunun ancak 1517den
sonra Mslman olmasdr. Daha nce iinde yaadklar (ve yzyl/yzyl
lar boyu aznlk Hristiyan topluluklar ynetmi olan) slm toplumlarnm
idaresinde eitim gren bu yeni Arap gmenlerinden ounun Osmanl b
rokrasisinin her kolunda kendilerine yol atklarn varsaymak mantkl ola
caktr.
Hatta geldiklerinden yirmi sene sonra gelimekte olan Osmanl brok
rasisi zerindeki etkilerinin giderek arttnn iaretleri tahrir defterlerinde be
nimsenen terminolojide bile belli olur. 1540larda o zamana kadar vergi,
arlk ve llerde arlkl olarak Yunanca, Slavca ve Farsa terimler kulla
nan bir sistemin vergilerle ilgili terminolojisinin zerindeki youn Arapa et
kiyi grmeye balarz. Daha nceki melez terminoloji karmnn yerine
Arapas gelmitir ve Arapa arlkl terimlerin standardizasyonu ta
Balkanlara kadar benimsenmitir.
Tam yerine denk den bir vaka, Hristiyan blgelerinde hi phesiz
Mslman adeti olmayan domuz vergisini kaydetme adetinin nasl deitii
hakknda. 1517den nceki defterlerde Farsa resm-i canavar (canavar vergi
si), resm-i huk (domuz vergisi) ve baz blgelerde Trke resm-i domuz (do
muz vergisi) olarak bahsedilir. Tm 1550 sonras sicillerde (blge ne olursa
olsun) bu terimler yerini standart Arapa terim resm-i hnzr'z. (domuz vergi
si) brakmtr. Tahrirlere geirilmi hasat isimlerinde de benzer deiiklikler
grlmektedir. Bu deiiklikler daha eskiye dayanan slmi adetlerin giderek
artan etkisini vurgular.
 14.-15. yzyl Osmanl uc (snr) toplumu ksmen deiiklie ve dini ne
olursa olsun devletin baarsna katkda bulunacak herkesi kucaklamaya ak
olduu iin bym olabilir mi? 15. yzyl en sonunda son derece merkezi bir
imparatorlua dnrken, o srada daha geleneksel bir slm devleti olarak
hareket etmeye balad. Devlet hizmetinde yer almak ve devlet kademelerinde
ilerlemek iin kiinin hkmdarn diniyle ayn dinden olmas art olmutu.
Son olarak, Arap dnyasnn merkezi blgelerinin snrlara katlmasyla kuru
lu dneminde devletin karakter zellikleri olan senkretizm ve uzlamaclktan
daha da ok ey geride brakt. Bu fikrin hipotez alanndan kartlmas iin
daha ok aratrma yaplmas gerekiyor olsa da, kesin olan bir ey var: 15.
yzyl Osmanl hkimiyetinde Hristiyan kyllerinde takip edebileceimiz bir
dinamizm varken bu dinamizme bir yzyl sonra rastlanmyor.
Su gtrmez gerek u: 16. yzyl (ya da sonras) Osmanl adetlerini
zamanda geriye giderek yansttmz ve 15. yzyl iin eit derecede geerliy-
mi gibi davrandmz zaman gemi zaman. Osmanl Devletinin kkeni,
geliimi ve yaylmas hakkmdaki standart aklamalardan hibirinin ge 15.
yzyl vergi defterleri kantnn bize sunduu Hristiyan kyl hayatnn ens
tantanelerini aklamada tatmin edici olmad da bir o kadar doru.
 YEDNC BLM

OsmanlI Senkretizminin Son Safhas:

Bizans-Balkan Aristokrasisi yelerinin
Osmanl Ynetici Sekinlerine Dhil Edilmesi

Vezir-i zamin her eyden nce vezir ve komutanlarn ba olduu

bilinmeli. O herkesten byktr; her konuda sultann mutlak vekili
dir... Btn toplant ve trenlerde herkesten nce vezir-i zam yeri
ni alr.
nalck, The Ottoman Empire
[Alnt II. Mehmedin Kanunnmesinden]*

O smanllarn Bizans ve Balkan aristokratlarn kendi ynetimlerinde en

yksek noktalara nasl getirdikleri, en iyi biimde 15. yzyln ikinci ya
rs ila 16. yzyln balarnda Sadrazam mevkiine ykselen bireyler incelene
rek gsterilebilir.
Bizans mparatoru XI. Constantinus Palaeologus 29 Mays 1453te
Konstantinopolis surlarn 21 yandaki Sultan II. Mehmedin banda oldu
u bir Osmanl hcumuna kar savunurken ld. XI. Constantinusun vari
si yoktu, iki evliliinden de ocuu olmamt. Osmanl saldrs o gn Bizans
mparatorluunun sonunu getirmeseydi, XI. Constantinusun yerine ok b
yk ihtimalle mteveffa aabeyinin olundan biri geecekti. Olaylar yle
geliti ki, ehrin dmesinden hemen sonra de Fatih tarafndan saray hiz
metine alndlar.1
ehrin dmesinden tam 17 sene sonra, 1470te Constantinusun yeen

(*) Kaynak alnts Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klsik adan yaplmtr. Bkz. s. 100.
1 Halil nalck, Mesih Pasha , The Encyclopaedia o f slam , Yeni Bask, Cilt 6 (1990), s. 1025-
1026 ve Nicol, Theodore Spandounes (1997), s. 46.
lerinden biri 27 yanda harem duvarlarnn arkasndan Osmanl donanmas
amirali ve Gelibolu vilayeti Sancak Beyi Mesih Paa olarak ortaya kar. Mesih
Paa, 1482de Mehmedin halefi II. Bayezid tarafndan Sadrazam ya da Osman-
l Devletinin Babakan mevkiine atanr ve iki sene o grevde kalr. 1499da ye
niden Sadrazamla ykseltilir ve 1501de grev banda vefat eder.2
Mesih Paa'nn erkek kardei Osmanlda Has Murad Paa olarak ye
niden isimlendirildi. Sultan II. Mehmedin kiisel favorisiydi. ehrin dn
den 19 sene sonra 1472de Rumeli (Balkanlar) Beylerbeyi olarak ilk byk
idari atamasna kavutu. Has Murad Paa, bir sene sonra, 4 Austos 1473te
Mehmedin ordusunun bir kolunu Akkoyunlu lideri Uzun Hasana srerken
pusuya dt ve ld. O srada Dou Anadoluda Frat Nehrini geiyordu.3
Constantinusun nc yeenine gelince, ehrin dnden sonraki
kariyerinin izini srmek zor. Ancak 1473te saraydan II. Mehmedin Sadra
zam ilan ettii Gedik Ahmed Paa olarak km olma ihtimali var. Gedik Ah-
med Paann ilk seneleri hakknda pek bir ey bilinmese de, Trk akademis
yen Mkrimin Halil Ynan, Palaeologus kkenli olduunu iddia eden adn
vermedii Batl kaynaklardan alnt yapmtr.4 Aleksandar Stojanovskinin
Srp blgesi Vranjede yapt bir 1985 senesi aratrmas Gedik Ahmed
Paann kk Srp aristokrasisinin bir mensubu olduunu ortaya koymu
tur. Stojanovskinin 15. yzyl vergi kaytlar (tahrir defterleri) ile ilgili bir
aratrmas tmar sahiplerinden biri yeni ihtida etmi mehur Gedik Ahmed
Paann babas olarak kaydedildiini gstermitir. Bu eletirme, Ynann
Gedik Ahmed Paann Palaeologus kkeninden geldii iddiasn arka plana
atp onu Srp askeri aristokrasisinin bir mensubu yapar nk babasnn n
ceden elinde bir pronoia bulundurduu gsteriliyordun5
Ksacas, 29 Mays 1453 savanda felein getirdiklerini bir yana bra
krsak, kendilerini bin senelik Bizans Devletine son veren devletin zirvesinde
bulmak yerine bir gn Bizans imparatoru olarak talandrlabilirlerdi. O ko
ullar altnda onlarn hizmetlerine ihtiya duyan bir devlette dini ve dile da
yanan bir adaptasyon yolunu izleyerek zirveye kmay baardlar ve bylece
tm kaplarn onlara aldn grdler.
Palaiologoi kardeler bu adan esiz deildir. Zira Konstantinopolisin
d ve 1516-1517deki merkezi Arap topraklarnn fethi arasnda geen
2 nalck, Mesih Pasha (1990), s. 1025-1026
3 Nicol, Theodore Spandounes (1997), s. xvi. ve Tursun Beg, The History o f Mehmed the Conque-
roryyay. haz. H. nalck ve R. Murphy (Minneapolis ve Chicago: Bibliotheca Islamica, 1978), s. 60.
4 Mkrimin Halil Ynan, Gedik Ahmed Paa , slm Ansiklopedisi 1, s. 193-199.
5 Aleksandar Stojanovski, Vrattjski kadiluk u X V I veku (Vranje, 1985).
elli senede baka birok Osmanl Sadrazam eski Bizans ve Balkan aristokrat
larnn ocuklar arasndan seilmiti. Bunlar arasnda, II. Mehmedin h
kmdarlnda rekor 17 senelik bir srede iki kez Sadrazamlk yapan Mah-
mud Paa [eski aristokrat Bizans-Srp ailesi Angelovicin bir halefi], Sultan II.
Bayezidin kzlarndan biriyle evlenmi ve be farkl zamanda grevde bulun
mu Ahmed Paa Hersekzade [eski Prens Stjepan Hersegovic, St. Sava
Dknn olu], iki kere Sadrazamlk yapm (birincisi 1501-1502, kincisi
1506-1511), Bosnal ufak apl bir asil olan Radosin Ostoyann olu Hadm
Ali Paa, Arnavutluk Dk Meneborun olu olan ve 1514-1515te ksa s
reli grevde bulunmu Dukaginzade Ahmed Paa ve son olarak Bosnal asil
Borovinic ailesinden gelen ve 1515-1517 seneleri arasnda iki kez greve ge
len Hadm Sinan Paa vardr.
Akademi dnyas, bugne kadar bu bireyleri II. Mehmed hkmdarl
nda nemleri artan (ve makam gelecek 150 sene boyunca igal edecek) da
ha byk bir grup olan devirme kkenli vezirlerden ayramamtr. Aratr
ma konusu olan dnemde bu grup ierisinde Rum Mehmed Paa, Davut Pa
a, shak Paa ve Koca Mustafa Paa gibi Sadrazamlar vard. Bu bireyler as
len savata yakalanan ya da dnemsel askere alma srasnda (devirme diye
bilinen sre) Osmanl grevlileri tarafndan toplanan Hristiyan kyl gen
lerdir. eitli saray okullarndan biri ya da dierinde birka sene slm ve
Trke eitiminden getikten sonra genelde Osmanlda grevli oluyorlard.
O kadar ok kii devletin st makamlarn igal etmitir ki Trk akademisyen
smail Hakk Uzunarl, 1453 ile 1600 arasnda hizmet vermi 34 Sadra-
zamm tmnn (drt Trk doumlu vezir hari) devirme kkenli olduunu
iddia etmitir.6 Uzunarl ve sonra gelen akademisyenlerin bu dnem hak
knda yazarken gz ard ettii ey, 1453-1516 arasnda hizmet etmi, devir
me diye adlandrdklar bu bireylerin aslnda daha nceden gelen aristokrat
larn Osmanl hizmetine eklemlendii gereidir.
Uzunarl, tm Trk olmayan Sadrazamlar devirme kategorisi al
tnda toplayarak (bu almann gstermeye alaca zere) nemli bir ayr
m mulklatrmtr. Devirme adetinin arkasndaki mantk hakkndaki
standart yorum doruysa yani Osmanllar bir eit kul hiyerarisi kurmak ve
yksek mevkideki yneticilerin eski altyaplaryla tm balarn kopararak
bir eit Sultan Muhafz Ktas oluturmak suretiyle onlarn mutlak sadakati
ni salamaya alyor olsayd, adaylarn eski Bizans ve Balkan aristokrasile

6 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi: stanbulun Fethinden Kanuni Sultan Sleymann l
mne K adar, 2. Cilt (Ankara, 1943), s. 11.
ri arasndan gelmesi pek muhtemel olmazd. Bu tip bireylerin kendi gemile
rini bilmeleri dnda onlarla ayn dnemde yaayanlar da onlarn Hristiyan
kimliklerini bilirler. Bazlarnn yeni Mslman zel isimlerini orijinal Hris
tiyan soyadlarnn Trkeletirilmi formlaryla birlikte kullanmas bu gere
i yanstr (mesela Hersekzade, Dukaginzade, vb.). Yerel Hristiyan asillerini
eklemleme adeti ancak 14. yzyl sonunda ortaya kan devirme sisteminden
nceye dayanr. Halil nalck, devirme sisteminin kklerinin ok daha nce
uygulanan fethedilmi blgelerde yerel askeri snfn yelerinin gen oulla
rm saray hizmetine ya da orduya alma adetine dayandrlabileceini yaz
mt.7 Bu olgu, Kse Mihal gibi yerel Hristiyan beylerinin Bitinya fetihlerin
de Osmanl hanedanlnn kurucusu Osman Gaziye yardm ettii 14. yzyl
bana kadar gtrlebilir.
II. Mehmed hkmdarlnda (1451-1481) deien ey Sadrazamlk
da dhil, devletteki en yksek makamlarn daha nce Rum, Bulgar, Srp ve
Arnavut aristokrasisi mensubu olanlara almaya balamasyd.8 Bu makam
lar tekelleri altna aldklar anlamna gelmiyor, sadece bu makamlarn Os-
manl idari snfnn dier yeleriyle paylaldn gsteriyor. Bu tip bireyleri
devirme olarak grmek atfta hata yapmak demek. nk 14. yzyln so
nundan itibaren gleri artan devirmeler genelde kyl kkenliydi ve Os-
manllar tarafndan toplandklarnda kklerinden kopartlyorlard. Bu bl
mn konusu olan kiiler iin durum byle deildir. Tam tersine, Vezirlere
dnen Bizans ve Balkan aristokratlar diye adlandracam kiiler fetih n
cesi aristokratlarn en st katmanlarndan ekip karlmtr. yle ki, fatih
lerin ilk nce eleyecei insanlar arasnda olmalarn bekleyebilirdik nk ye
nilmi dmana kar herhangi bir restorasyon hareketine giriirken onlar
potansiyel hedef noktalar olarak grmeleri gerekirdi.
Tam tersine, Bizansn niha yenilgisinden sonra Osmanl hkmdarla
r II. Mehmed (1451-1481), II. Bayezid (1481-1512) ve I. Selim (1512-1520)
o kadar gvenliydiler ki yenilmi ynetici hanedanln mensuplarm bile
kendi devlet sekinleri arasnda en yksek mevkilere getirebilmilerdi. (Muh
temel risklere ramen) bu yntemi izleme istekleri ihtiyatan kaynaklanm
olabilir. Yani Balkan merkezli giderek byyen bir devletin, ne dinini ne dili
ni paylaan ezici ounluun hkmdarlar olan Osmanl Sultanlarnn en
azndan hkmettikleri insanlarn dilini konuan birilerine ihtiyalar vard.

7 Halil nalck, Ghulam , The Encyclopaedia o f slam, Yeni Bask, (1965), s. 1085-1091, bkz. s.
1086.
8 A.g.e., s. 1086.
Blgeyi yzyllardr yneten ailelerden alnm, yeni ihtida etmi ve eitimli
Osmanllardan daha iyi eitimli insan gc kayna nereden bulunabilirdi ki?
Eski ynetenlerin halefleri Osmanl hiyerarisinde uygun bir yer bulduysa, es
ki tebaalar da ayn ekilde davranmaya tevik edilmi olmayacak myd? Ar
kasndaki mantk her neyse Osmanllar hem 15. yzyl dnyasnda hem mo
dern toplumda grnrde eksik olan dorudan bir paralel olan srekliliki
setiler. Bu sreklilie duyulan gven ve arzu II. Mehmed ve daha sonra ge
len, dnemin Osmanl hkmdarlarnn kendileri iin setikleri unvanlara da
yansr: Kayar (Kayser), Basileus (Antik Yunancada Kral anlamnda ama Bi
zans mparatorlarnn kulland birinci unvan), Padiah- Konstantiniye
(Konstantinopolis mparatorlar) ve Padiah- Rum (Romallarn mparato
ru). Tm bu unvanlar evrensel bir gcn varisleri olduklarna duyduklar
inanc gsterir.
Tablo 7.1de gsterildii zere, 15. yzyln ikinci yars Osmanllar
iin bilhassa senkretik bir dnemdi. Bu senkretizm, 1453-1516 arasnda Sad
razam makamnda bulunmu olan bireylerin alt yapsndan grlmektedir.
Aralarnda bir Hristiyan dnme (Zaanos Paa), devirmeler (shak Paa,
Rum Mehmed Paa, Davud Paa ve Koca Mustafa Paa), doma byme z
gr Trkler (Koca Sinan Paa, Karamani Mehmed Paa ve andarl brahim
Paa) ve bizim zellikle ilgilendiimiz grup, yani ya kendi zgr iradeleriyle
Osmanl olmay semi (Hersekzade Ahmed Paa ve Dukaginzade Ahmed Pa
a) ya da esir ya da rehin alnm, eski Bizans ve Balkan aristokrasisi mensup
lar (Mahmud Paa, Gedik Ahmed Paa [?], Mesih Paa, Hadm Ali Paa ve
Hadm Sinan Paa) vardr. Gnmze kalm Osmanl kaynaklar genelde
tm bu bireylerin nceki hayatlar konusunda sessiz kalr, zellikle de Trk
kkenli olmayanlar konusunda.
Vezir olan Bizans ve Balkan aristokratlarnn etnik ve dini alt yaps
iin o dnemde yaam ama Osmanl olmayan gzlemcilerin kaydettikleri
belgelere dnmemiz gerekiyor. Bu balamda, Bizans kkenli talyan yazar
Theodore Spandounesin (Spandugnino) 16. yzylda kaleme ald eseri en
nemli kaynaklardan biri. Uzun sre Osmanl bakentinde yaam, ergenli
inin bir ksmn Makedonyadaki Jesevo ehrinde Srp Despot George
Brankovicin kz ve Osmanl sultan II. Muradn dul ei olan byk teyzesi
Mara/Mariann gzetimcisi olarak geirmi.9 Bir Palaeologus olan Mesih
Paann ve Bosnadaki St. Sava Dknn olu Hersekzade Ahmed Paann

9 Nicol, Thodore Spandounes (1977), s. xv.

 TABLO 7.1
Osmanl Vezir-i zamlar (Sadrazamlar), 1453-1516

Corafi kken
sim Hizmet tarihleri Kken ve aile ismi
shak Paa [?] 1453: Haziran- Hristiyan kle: Devirme Bilinmiyor:
Temmuz [?] Rum ya da Hrvat
Zaanos Paa [?] 1453: Austos [?] Rum Dnme Bilinmiyor
Mahmud Paa 1453-1468 Bizansl-Srp: Asil Srbistan; Angelovic,
Srp Despotluunun
Tesalya kolu
Rum Mehmed Paa 1468-1470 Rum Hristiyan: Devirme Rum ya da Arnavut
Konstantinopolisin fethi
srasnda esir alnm
shak Paa 1470-1472 Hristiyan kle: Devirme Bilinmiyor:
[ikinci dnem] Rum ya da Hrvat
Mahmud Paa 1472-1474 Bizansl-Srp: Asil Srbistan; Angelovic,
[ikinci dnem] Srp Despotluunun
Tesalya kolu
Gedik Ahmed Paa 1474-1476 Bizansl ya da Srp: Asil Palaeologus
mparator ailesi
ya da Srp asil ailesi?
Hoca Sinan Paa 1476-1477 Mslman Trk stanbul: lk stanbul
Osmanl Kads
Hzr Beyin olu
Karamam 1477-Mays 1481 Mslman Trk Konya, Anadolu
Mehmed Paa
Mesih Paa 1481-1482 Bizansl: Asil kkenli Palaeologus
mparatorluk ailesi
mensubu
shak Paa 1482 [nc Hristiyan Kle: Devirme Bilinmiyor:
dnem] Rum ya da Hrvat
Davud Paa 1483-ub. 1497 Hristiyan: Arnavut Arnavut: Aile ismi
devirme bilinmiyor
Hersekzade Mart 1497- Bosna: Asil kkenli Bosna St. Sava Dk
Ahmed Paa Austos 1498 olu
andarl brahim Eyll 1498- Mslman Trk Anadolu znikten
Paa Austos 1499 Vezir ailesi andarl Vezirleri
silsilesinin sonuncusu
Mesih Paa 1500-1501 Bizansl: Asil kkenli Palaeologus
[ikinci dnem] mparatorluk ailesi
mensubu
 TABLO 7.1 (devanu)

Corafi kken
sim Hizmet tarihleri Kken ve aile ismi
Hadm Ali Paa 1501-1502 Hristiyan Hadm: Bosna: Drozgovetma
kincil derecede asil kynden Ostoya
ailesi
Hersekzade Kasm 1502- Bosna, asil kkenli Bosna St. Sava Dk
Ahmed Paa Eyll 1506 olu
[ikinci dnem]
Hadm Ali Paa 1506-1511 Hristiyan Hadm: Bosna: Drozgovetma
[ikinci dnem] kincil derecede asil kynden Ostoya
ailesi
Hersekzade Temmuz 1511- Bosna, asil kkenli Bosna St. Sava Dk
Ahmed Paa Eyll 1511 olu
[nc dnem]
Koca Mustafa Paa Ekim 1511- Hristiyan kle: Bilinmiyor
Ekim 1512 Devirme
Hersekzade Kasm 1512- Bosna, asil Bosna, St. Sava
Ahmed Paa Ekim 1514 Dknn olu
[drdnc dnem]
Dukaginzade Aralk 1514- Arnavut, asil Arnavut Menebor
Ahmed Paa Mart 1515 Dknn olu
Hadm Sinan Paa Haziran 1515- Bosnal Hristiyan kle: Bosnal: asil
Eyll 1515 Hadm, asil Borovinic ailesinden
Hersekzade Ekim 1515- Bosnal, asil Bosna, St. Sava
Ahmed Paa Nisan 1516 Dknn olu
[beinci dnem]
Hadm Sinan Paa Nisan 1516- Bosnal Hristiyan kle: Bosnal: asil
Ocak 1517 Hadm, asil Borovinic ailesinden
[ikinci dnem]
Kaynaklar: Tabloda verilen bilgi esas olarak u kaynaklardan alnmtr: Danimend, izahl Osmanl
Kronolojisi (1971); Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmani (1996), Osmanzade, Hadiqat l-vzera (1969) ve
sadrazamlarla ilgili unlarda yer alan maddelerden: Encyclopaedia o f slam, slm Ansiklopedisi, Trkiye
Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Uzunarl, Osmanl Tarihi (1943); Reindl, Manner um Bayezid (1983).
akrabasym. Spandounes Bizans mparatorluk ailesi Kantakuzenosun da
halefi ve Palaeologus Prensinin kz kardeinin torunu. Onlarn gidiatlar
hakknda unlar yazyor:

Mehmed Rodosu kuatmak iin bir de birlik gnderdi. Banda Palaeolo

gus hanesinden gelen bir Mesih Paa (Messit bassa) vard. Babamn annesi
nin kardeiydi. Konstantinopolis alnrken iki erkek kardeiyle birlikte
Trkler tarafndan esir alnmt. O zamanlar daha 10 yandayd ve hepsi
Trk yapldlar. Mesih, Paa rtbesine ykseldi.10

Sultan II. Bayezidin Ege adas Midilliye 1501de yapt seferi tasvir
eden daha sonraki bir pasajda Spandounes Mesih Paann gelecek kariyeri ile
ilgili unlar ekler:

Bu Mesih, babamn annesinin erkek kardei olmasna ramen Hristiyanlarn

amansz bir dmanyd ve Midillideki seferi srasnda boynunu krmt.11

Spandounesin eski Palaeologus prensi hakkndaki amansz Hristiyan

dman gzlemi, Mesih Paann aratrdmz 15 Sadrazam arasnda
Mekkeye giden tek sadrazam olmasndan da karlabilir. yi Mslmanlarn
Mekkeye gitmesi zorunluydu ama bu dnemde yksek rtbeli Osmanllarn
nadiren yerine getirdii bir grevdi. Kariyerinin doruunda Mekkeye gidebil
mesi (iki grev dneminin arasnda) artlar elverse Dou Hristiyanlarnn m
paratoru olabilecek bu kiinin dini btn bir Mslman olduunu gsterir.12
Spandounes, benzer ekilde Bosna, St. Sava Dknn olu Hersekza-
de Ahmed Paaya evlilik yoluyla akrabayd. Ahmed Paann en byk erkek
kardei Ladislas, Spandounesin bykbabasnn kz kardelerinden biri olan
Anna adnda bir kadnla evliydi.13
Spandounesin faydaland kaynaklar hakknda daha nce yaptmz
tartmay hatrlarsak:

... Trk mparatoruyla en yakn biimde ilikide olan asillerden ikisine ba

vurma ansn elde ettim. En yakn arkadalarm ve akrabalarm arasnday-
dlar, az bulunur bir yetenee ve bu meseleler hakknda engin bir bilgiye sa
hiptiler.1^

10 A.g.e., s. 46.
11 A.g.e., s. 61.
12 N. Akbayar ve S. A. Kahraman, yay. haz., Mehmed Sreyya: Sicilli Osmani (stanbul, 1996), s. 1087.
13 Nicol, Theodore Spandounes (1997), s. 44.
14 A.g.e., s. 3-4.
 Yazarmzn akrabalar olarak saydklar kiilerin iki kez Sadrazam ol
mu Mesih Paa ve be kez Sadrazam olmu, Sultan II. Bayezidin damad
Hersekzade Ahmed Paa olduu aktr. Spandounes, en yakn arkadalarm
ve akrabalarm arasndaydlar derken yeni bir din, kltr ve yeni isimler al
m olsalar da, bu eski Bizans aristokrasisi mensuplarnn hl kendi gemi
lerinin tamamyla bilincinde olduunu ve Hristiyan eski aile mensuplaryla
ilikilerini srdrdklerini belirtmektedir.
Bir baka rnek Bizansl-Srp aristokrasisi halefi, Mahmud Paayd
[Angelovic]. Genken esir alnm ve Edirnedeki Osmanl Saraynda yeti
tirilmiti. Asl ailesinden farkl farkl mensuplarla son derece yakn olmas,
ileriki olaanst kariyerine damgasn vurur. Be vaka almas (alntla-
nabilecek birok vaka almasndan sadece birka) bu olguyu meydana
koyar:
Mahmud Paa, anne tarafndan Bizans aristokrat Marko Yagarinin
Srp doumlu torunudur. Benzer ekilde, 1461de Trebizond imparatoru Da-
vid Comnenusa Protovestiariusluk (Danman) yapan filozof George
Amirutzesin kuzenidir. Sultan Mehmed kara ordusunu Trebizonda srd
nde, Mahmud Paann ehrin teslim olmas meselesi konusunda anlama
ya oturduu kii kendi kuzeninden bakas deildir. Amirutzesin daha sonra
Osmanl Saraynda uzun bir kariyer yapmasnn sebebi de byk ihtimalle
bu aile balardr.15
Mahmud Paa baba tarafndan Novo Brodolu Mikail Angelovicin o
luydu, yani Tesalyal Bizans despot hanedanlnn Srp kolunun bir halefi.16
Bylece, Bosna Kraliesi Mart 1458de Mahmudun erkek kardei Mikailin
yerine Katolik bir Bosnal getirince, Srp aristokratlar II. Mehmedle irtibata
geti ve ona Srbistan zerinde egemenlik teklif etti. Kim ayn sebepten Sultan
tarafndan oraya gnderilmi olan eski Bizansl-Srp Mahmud Paadan ba
ka Srp sorununu zebilirdi ki?17 Srbistandaki dorudan Osmanl yneti
minin mimar, bizzat Srp doumlu Angelovicti.18
Mahmud Paanm erkek kardei Mikail Angelovic Hristiyan kald
ama Mahmud Paanm tm kariyeri boyunca onun yannda yer ald. Mah
mud Paa hayatnn daha sonraki bir dneminde (1471) (gten dnce ha

15 Franz Babinger, Mehmed the Conqueror and his Time (Princeton: Princeton University Press,
1978), s. 115; Colin Imber, Mahmud Pasha, The Encyclopaedia o f slam, Yeni Bask, Cilt 6
(1986), s. 69-72 ve Lowry, Trabzon ehrinin (1981), s. 5-18.
16 Babinger, Mehmed the Conqueror , s. 115.
17 Imber, Mahmud Pasha, (1986), s. 70.
18 Tursun Beg, History o f Mehmed the Conqueror (1978), s. 41-43.
yal krklna uramtr) Venediklilerle birlikte Osmanllarn arkasndan i
evirdiinde, erkek kardei Mikail de plana dhil olmutur.19
Mahmud Paann annesi de (Ortodoks Hristiyan kalmt), Mikail gi
bi olu Vezire Osmanl bakentinde katld. II. Mehmedin 1462de bir fer
man karp, Mahmud Paann annesine Konstantiniyedeki (stanbul) Prod-
romos Petros Manastrn bahettiini dnrsek, onun da Sultann gz
ne girdiini karsayabiliriz.20
Osmanllar 1460ta Mistra Despotlarnn stne yrdklerinde,
Mehmedin komutanlarndan biri Sadrazam Mahmud Paayd. Bizans tarih
isi Sphrantzes, Gardiki kasabas ve kalesi fethedildikten sonra, Osmanllarn
teslim arsna direnen Gardiki sakinlerinin kltan geirildiini anlatr. Tek
istisna liderleri Bokhales ailesiydi. Benzer bir kaderden kurtulmulard nk
Manuel Bokhalesin ei Mahmud Paann ikinci kuzeni olduundan bilhassa
kendisi onlar iin yalvarmt.21
II. Mehmed bu balar sadece onaylyor grnmyordu, yeri geldiin
de onlar destekliyordu da (Mahmudun Hristiyan annesine mlk bahede
rek) ve durum elveriliyse (Srp vakasnda olduu gibi) bunlar kendi politik
kar iin kullanmtr. Mahmuda gvenme derecesi o dnemin Osmanl ta
rihisi Tursun Beyi 1461deki olaylar u ekilde tasvir etmeye itmitir:
Mahmud Paa artk zaferinin zirvesindeydi. Sanki Sultan saltanattan elini
ekmi ve onu Mahmuda balamt.22
Mehmedin Mahmud Paay ne zaman Vezir-i Azam (Sadrazam) ma
kamna ykseltmi olduu tartma konusu olsa da,23 Kritovoulosun (
Mehmedin saray evresine giren ve saltanatnn ilk seneleri, 1453-1467 hak
knda Yunanca bir tarih yazan eski Bizansl grevli) anlatsn titizce okudu
unuzda, 1453 sonlarnda Osmanl idaresinin ban eken kiinin Bizansl-
Srp asil Angelovic olduuna phe kalmaz.24 Kritovoulos, (Riggsin eviri

19 Babinger, Mehmed the Conqueror (1978), s. 115, 147 ve Theoharis Stavrides, The Ottoman
G rand Vezir Mahmud Pasha Angelovic {1453-1474) [Yaymlanmam doktora tezi, Harvard Uni-
versity, 1996], s. 421.
20 ehabeddin Tekinda, Mahmud Paa , slam Ansiklopedisiy Cilt 7, s. 183-188, bkz. s. 187-188
ve Mirmirolu, Fatih Sultan Mehmet II Devrine Ait Tarihi Vesikalar {stanbul, 1945), s. 92-93.
21 Marios Philippides, ev. The Fail o f the Byzantine Empire: A Chronicle by George Sphrantzes,
1401-1477 (Amherst, 1980), s. 81.
22 Imber, Mahmud Pasha, (1986), s. 70.
23 Bkz. Babinger, Mehmed the Conqueror (1978): 114-115 ve Halil nalck, Mehmed the Conque-
ror (1432-1481) and His Time, Speculum 35 (1960), s. 408-427, bkz. s. 413-414.
24 Kritovoulos, History o f Mehmed the Conqueror , ev. Charles Riggs (Princeton: Princeton Univer-
sity Press, 1954), s. 88-89.
sinde konulmam bir balkta) 1453 yaznda Yce Sultann meselelerinde
sorumluluu stne alan kii olarak Mahmud Paann Zaganosun rtbe
sine ve mevkiine getirildiini aka ifade eder.25 O sralar Mehmedin yakn
danman ve srda olan Kritovoulos, anlatsn birinci elden bilgiye dayan
drr. Bu yzden, onunla elien, o dneme ait bir anlatnn olmadn d
nrsek gvenilir kabul edilmeli. Tek soru, ehrin dnden sonra andarl
Halil Paann Sadrazamlk grevinden alndktan sonra, yerine ksa bir sre
liine (iki ya da ay) ilk nce shak Paa sonra Zaanos Paann geip ge
medii. Bu soruya cevaben, 16. yzyl tarihisi Kk Nianc [Ramazanza-
de] (. 1571), Mahmud Paann erken dnem kariyerini u ekilde anlatyor:
Kadasker oldu ve Rebilevvel 857de (1453) Konstantinopolisin fethinden
hemen sonra Halil Paa [andarl] yerine Sadrazam oldu.26 Bu iddiasyla
Kritovoulosun anlatsn destekliyor.
Kritovoulosun Mahmud Paay tasvir etme biimi, Paa greve gelir
gelmez, adalar tarafndan eski bir Bizans aristokrasisi mensubu olarak
grlmeye baladna phe brakmyor:

nceden hem anne hem baba tarafndan Rum milletinden gelen Mahmud
adnda biri vard. Baba tarafndan dedesi Philanthropinos, Hellas [Orta
Yunanistan] yneticisiydi ve rtbesi Kayserdi. Bu adamn [Mahmudun] o
kadar ho bir karakteri vard ki bilgelik, cesaret, erdem ve dier iyi nitelik
ler asndan sadece adalarn deil, seleflerini de gemiti. Yaplmas ge
rekeni, bir bakasndan iittiinde bile, annda anlar, [anladndan] daha
da ksa zamanda yerine getirirdi. Kalabala seslenirken dokunakl konu
urdu, insanlara komuta etme mahareti vard ve gerekenden yararlanma ve
zorluklar iinde yol bulma konusunda daha da zekiydi. Zam an ilerledike
ve koullar gsterdike ortaya kaca zere atlgand, iyi bir danmand,
cesurdu, mertti ve her konuda stnd. Zira yce Sultann ilerinde so
rumluluk almasndan itibaren, mthi evki ve hassas planlamasyla oldu
u kadar onun hkmdarlna duyduu phe gtrmeyen, snrsz inanc
ve samimiyetiyle onun hkimiyeti altndaki her eyi daha iyi hale getirdi.
Velhasl baarlarnn gsterdii zere herkesten daha iyi bir karaktere sa
hipti.27

25 Diether Roderich Reinsch, yay. haz. Critobuli Imriotae Historiae (Berlin, 1983), s. 88.
26 Howard Crane, yay. haz. ve ev. The Garden o f tbe Moscjues: Hafz Hseyin al-Ayvansarayis
Guide to tbe Mslim Monuments o f Ottoman stanbul (Leiden, 2000), s. 212.
27 Kritovoulos, History ofMebmed (1954), s. 88-89 ve Reinsch, Critobuli (1983), s. 88 [Pasaj aln
ts iin kr. Kritovoulos, stanbulun Fethi, ev. Karolidi, (stanbul: Kakns), 2005, s. 115-166].
 Mehmedin tutumunun Kritovoulos ve Tursun Beyin parlak kantla
ryla uyutuunu Mahmud Paann gelecek 15 sene grevde kalmasndan
(1453-1468) karabiliriz. 1468de ilk kez grevden alndktan sonra,
1472de iki seneliine tekrar greve arld. Osmanl tarihinde baka hibir
Sadrazam, 600 seneden uzun bir sre onun devletin idari mekanizmasnda
kald 17 senelik zirveye eriemeyecektir. Kanunnmesinde makam ve g
cn tarif ederken (bu blmn banda verilmi olan pasaj) II. Mehmedin
aklndaki kiinin Mahmud Paa olduu pek phe gtrmez.
Sonrasnda Osmanl Devletinde yksek mevkilere gelecek olan eski
Bizans aristokratlar, aslen ya tutsak (yani Mahmud Paa, Mesih Paa ve
Has-Murad Paa gibi) ya da daha nceki bir dnemde sarayn Osmanl ege
menliini kabul ettikten sonra kendi topraklarnda vassal olarak kalan ailele
rinin sadakatini salamak iin talep ettii rehinelerdi. Ama durum her zaman
byle olmak zorunda deil.
Bu balamda, Hersekzade Ahmed Paann kariyeri son derece iyi bir
rnek. Byk bir Bosna Voyvoda's olan ve Bosna-Hersekin gneydousunu
ynetmi olan Dk Stjepan Vukcic-Kosacann (1405-1466) (unvan St. Sava
Herseki ya da Dk olduu iin hkmettii blgelere Hercegovina (Hersek)
ve haleflerine Hersegovic denilmitir)28 en sevdii oluydu. Ahmed Paa,
1540larm ortasnda Castel Nuovoda domutu. Anne tarafndan Bavyera
Dknn (Payro Dk, Payro Bavyera anlamna geliyor) ailesinden geliyor
du. Daha nceki akademik almalar Ahmed Paann Mehmedin sarayna
rehin olarak gnderildiinde srar etmi olsalar da, Bosnal tarihi Hazm
Sabanovic Ahmed Paann ocukluunu Castel Nuovoda geirdiini ve
Prens Stepjan olarak bilindii Dubrovnikte eitim grdn ortaya kar
mtr.29 1472de hl Castel Nuovodayd. Bu sralarda aabeyi Hersek
(Dk) Vlatkoyla aras almt nk Vlatko babalarnn mirasndan
Stjepana den paya el koymutu. Buna karlk Prens Stjepan kendi bana
stanbula gitti, ihtida etti ve Mslman ismi Ahmedi ald ama aile ismi
Hercegovic-Hersekzadeyi melez Slavca-Osmanlca Trkesi formunda koru
du (gerek anlamyla Dk (hersek) olu (zade). Bundan sonra birden ve gz
kamatrc biimde ykseldi: ilk kez II. Mehmedin 1477 tarihli bir
fermannda ad hkmdarlmn hizmetlisi Ahmed Bey diye geer. Sonra
ki sene Arnavutluk seferinde Sultann maiyetinde Mir-i Alem (komutan)
olarak hizmet etti. 148l e gelindiinde daha 20lerinin ortalarndayken yeni

28 H. Sabanovic, Hersek-zade , The Encyclopaedia o f slam , Yeni Bask, Cilt 3 (1971), s. 340-342.
29 H. Sabanovic, Hersek-zade (1971), s. 340-342.
hkmdar Sultan II. Bayezidin kz Prenses Hundi Hatun ile evlendi ve Ana
dolu Beylerbeyi (Vali-General) mevkiine terfi edildi.30 1497 ile 1516 arasnda
en az be kez Sadrazam mevkiine gelecekti. Ksacas, Prens Stjepan/Hersekza-
de Ahmed Paa dnemin en nde gelen Osmanl devlet adamlarndan biriydi.
Bu baarlara ocukluktan itibaren Osmanl Saraynda uzun bir dnem ei
tim grdkten sonra imza atmad, bir yetikin olarak Osmanl olmaya karar
verdikten sonra ykseldi. Osmanl olduktan sonra bile babasna bahedilmi
olan Venedik unvan Gentilhuommo Nostray (Asilzademiz) kullanmaktan
vazgemedi.
Osmanl saraynda hadm olarak yksek yerlere gelen iki eski Bosna
asiliyle ilgili vaka da bir o kadar ilgintir. Bunlardan biri Bosna doumlu Ha
dm Ali Paayd (Drozgometva kynden alt tabaka bir aristokrat olan
Radosin Ostoyamn oluydu). ki kez II. Bayezid tarafndan bu mevkie yk
seltildi: ilkin 1501-1502, sonra 1506-1511de.31 kincisi, Bosnal aristokrat
Borovonic ailesinin mensubu olan Hadm Sinan Paadr ve iki kez grevde
bulunmutur: birincisi 1515te sadece iki aylna ve sonra 1516-1517de do
kuz aylna.32 Bizans ve Osmanl saraylarnda hadmlar bulunuyordu ama
bu grev iin Balkan asillerinin oullarn alanlar asl Bizansllard.33 Tam ter
sine, daha sonraki yzyllarda yaygn olan Osmanl adeti genelde Kafkaslardan
gelen beyaz hadmlar ve Sudandan gelen siyah hadmlar kullanmakt. 16.
yzyln banda iki Bosnal hadm klenin Sadrazam olmas daha nceye da
yanan Bizans pratiinin bir devamn yanstyor olabilir.
Hristiyan aristokrat olup da Osmanlda Sadrazamlk mevkiine gelen
ler grubunun son mensubu Dukaginzade Ahmed Paa olarak bilinen Arnavut
Osmanl. Sultan I. Selimin hkmdarl srasnda, Aralk 1514 ile Mart
1515 tarihleri arasnda grevde bulunuyor. 19. yzyl biyografi Mehmed
Sreyyaya gre: o ve erkek kardei gen adamlar olarak II. Mehmedin onla
r u ekilde ven szlerine karlk verdiler: keke bir de Mslman olsay
dlar. Arnavutluktan ktlar, stanbula seyahat ettiler, ihtida ettiler, sra
syla Ahmed ve Mahmud isimlerini aldlar ve Saray hizmetine baladlar.

30 M . Tayyib Oki, Hadm (Atik) Ali Paa Kimdir? Necati Lugal Armaan (Ankara: Trk Tarih
Kurumu, 1968), s. 501-515, bkz. s. 513-514).
31 Christine Whitehead, Khadim Sinan Pasha ve Khodja Sinan Pasha , The Encyclopaedia o f Is
lm, Yeni Bask, Cilt 9, s. 630-631.
32 Alexander Kazhdan vd., The Oxford Dictionary ofByzantium, 3 Cilt (Oxford: O xford University
Press, 1991), s. 746-747.
33 Akbayar ve Kahraman, Mehmed Sreyya (1996), s. 208 ve Abdlkadir zcan, Dukakinzade Ah
med Paa , Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt 9 (1994), s. 550-551.
Mahmud ksa sre sonra ld. Ahmed ise Hristiyan aile isminin melez bir
Trkeletirilmi versiyonunu benimsedi ve Osmanl brokrasisinde yksel
di: Dukaginzade ya da Dk Jan olu [Duka - (Dk) -gin = (Jan) -zade = (o
lu)]. Kuzey Arnavutlukta topraklan olan Napolili Anjou vassal, asl Dk
Jan Ahmedin byk babasyd.34 Dukaginzade Ahmed Paa ilk nce Aye
Hanm Sultanla (Sultan II. Bayezidin torunlarndan biri) ve sonra Fatma
Sultanla (Sultan I. Selimin kz) evlendi.
kisi de gen esirler olarak Osmanl hizmetine alnm Mahmud Paa
(Angelovic) ve Mesih Paann (Palaeologus) soyadlarnn adalar tarafn
dan bilinmesine ramen, Osmanl memurlar olarak srdrdkleri kariyerle
ri srasnda onlar kullanmamalar ilgintir. Tam tersine, zgr iradeleriyle
yetikin zamanlarnda Osmanl sarayna katlmay seen iki Balkan asili
(Hersekzade ve Dukaginzade) aile isimlerini mrleri boyunca kullanmtr.
Hem Hersekzade Ahmed Paann hem Dukaginzade Ahmed Paann Os-
manl hkmdarlarnn, srasyla II. Bayezid ve I. Selimin kzlaryla evlenerek
onurlandrlmalar (aslnda aratrdmz dnemde bu yolla onurlandrlan
baka Sadrazam olmamtr) pek tesadf olmasa gerek.
1453 ile 1516 arasnda bir ya da daha fazla dnem Sadrazamlk gre
vinde bulunmu 15 kii zerine yaplan inceleme bir dizi ilgin zellii ortaya
karr. Birincisi, en az alt hatta muhtemelen yedisi Vezir olmu Bizans ya da
Balkan aristokratlar diyebileceimiz gruba mensuptular. (Hizmet sralarna
gre kronolojik olarak: Mahmud Paa, Gedik Ahmed Paa [?], Mesih Paa,
Hersekzade Ahmed Paa, Hadm Ali Paa, Dukaginzade Ahmed Paa ve Ha
dm Sinan Paa). Toplamda bakldnda aratrmann yneldii dnemde 63
senelik dnemin en az 35 senesinde grevde kalmlardr.
Dnemleri daha nce Hristiyan olan ve Osmanl hizmetine ya devir
me, ya sava esiri olarak ya da kendi istekleriyle girmi dier Sadrazamlarn
dnemleri arasna serpitirilmitir. Bunlar arasnda u kiiler vardr: Zaanos
Paa, Rum Mehmed Paa, shak Paa, Davud Paa ve Koca Mustafa Paa.
Bunlar toplamda 19 sene grevde kalmlardr.
Buna ek olarak, Anadolu Trk kkenli Vezir vardr: 1476-1477
arasnda hizmet vermi Hoca Sinan Paa, 1477 ile 1481 arasnda grevde kal
m Konyal Karamani Mehmed Paa ve 1498-1499 arasnda Sadrazam ol
mu znikten andarl brahim Paa.
Aratrmann yneldii dnemin yzde 60 ya da 63 senenin 38 sene

34 nalck, Hicri 835 (1954).

si sresince mevkie kii hkim olmutur: 1453 ile 1474 arasnda toplamda
17 sene Sadrazam olmu (birinci dnem 15 sene, ikinci dnem 2 sene), eski
Bizansl-Srp aristokrat Mahmud Paa [Angelovic], 1483 ile 1497 arasnda
14 sene grevde kalm, Arnavut Hristiyan devirmesi Davut Paa ve 1497
ile 1516 arasnda be kere greve gelmi ve grev sresi toplamda 7 sene sr
m olan Bosnal St. Sava Dknn olu Hersekzade Ahmed Paa.
1516 sonras dnemde Bizans ve Balkan aristokratyken Vezir olanlar
diye adlandrdm grubun sonunu getiren iki faktr oldu. Birincisi zamann
oynad bariz rol: grdmz zere Bizansn 1453teki niha yenilgisinden
ve ardndan gelen dnden ve kalan yar bamsz Balkan devletlerinin ek
lemlenmesinden sonra eski Bizans aristokrasisine mensup ok sayda insan
Osmanl idari brokrasisinde yksek yerlere geldiler, 1520lerde ise bu kii
lerden sonuncusu (Hersekzade Ahmed Paa) ld. Bu lm incelediimiz ol
gunun sonunu getirdi.
kincisi, 1516 civar devirme sistemi o kadar gelimiti ki mensuplan
Vezir-i Azam makamn giderek daha ok dolduruyordu. 15. yzyln ikinci
yars, eski aristokrasi mensuplarnn Osmanl sekinlerinin arasnda asimile
olmasna ahit olmutu. 16.-17. yzylda daha nce bu kiilerin geldikleri
makamlara eskiden Hristiyan olan ve Osmanl olarak yetien kyl ocukla
r gelmeye balad. Onlar da artk Sadrazamlk makamn ve dier yksek
mertebeli devlet mevkilerini tekelleri altna almaya balamt.
Bir baka deyile, Balkan aristokratlan artk tamamen Osmanl
Devletinin iine dhil olmutu. Halefleri doma byme Mslmand ve ge
lecek kariyerleri dier yksek mevkili Osmanl ailelerinin kariyerlerinden ay
rmyordu.

SONULAR
Kuaklar boyu 29 Mays 1453 tarihini Dou Roma/Bizans mparatorluunun
ani ve travmatik bir sona geldii tarihin byk fay hatlarndan biri olarak
ezberlemek zorunda kalan renciler iin bu almann birok sonucu ola
caktr.
Birinci ve en nemli sonu, 15. yzyl Osmanl Devletinin kendinden
nce gelen devletleri ykmaktan ziyade iine alma kapasitesidir. 1453 ile
1516 arasnda Osmanl Sadrazamlar ile ilgili bir vaka almasnda tartt
mz zere bu olgu 1299 ile 1516 arasndaki dnemde devlet mekanizmasnn
gerek anlamda her seviyesinde tekrarlanmtr. Eski st rtbeli aristokratlar
Osmanl yneticileri olarak kendilerine uygun bir yer bulduklar gibi daha alt
seviyede asilzadeler de yer bulmutu. ou elinde bir zamanlar Bizans ve Bal
kan pronoias bulundururken, sonradan Osmanl tmarllarna dntler.
16. yzyln balarndan itibaren dini ve kltrel asimilasyonun giderek artan
etkisinin devirmenin hkimiyeti ve Arap dnyasnn fethiyle birlemesi, dev
letin idari insan gcnn hem Hristiyan kyl devirmeler hem de doma
byme Mslmanlardan seilen ok daha byk bir havuza ihtiyac olduu
anlamna geliyordu.
Bu blm sz konusu dnemi modern bir din anlayn gemie yans
tarak okuyan bir tutumun braklmas gerektiinin altm iziyor. Bizans ve Bal
kan aristokratlarnn yeni hkmdarlarnn dinini grnrde kolayca kabul et
meleri son moda Trklemek damgasnn 15. yzyl Osmanl dnyasnda fark
l bir gzle incelenmesi gerektiini gsteriyor. Eski Hristiyanlarn ihtida etme
mi aile yeleriyle balarn koparmamalar o dnemin Realpoli-tik'inin u
kavram tamamyla benimsedii ihtimalini ortaya koyuyor: geerli dsturun
cuius regio eius religio [Blge kime aitse onun dini geer] olduunu.
Son olarak, bu inceleme din deiikliinin ynetici sekinler hesabna
zorunlu olarak byk bir fay hatt olarak deerlendirilmesi gerektiinin za
man geldiini iddia ediyor. Ayn ekilde Douda Bizansta pagan inanlar
nn yerine Hristiyanln getii dini sarsntya ramen Roma mparatorluu-
nun srekliliini kabul ediyorsak, Bizans mparatorluu ve halefi olan Os-
manl mparatorluu arasndaki sreklilie odaklanacak kadar aklselim sa
hibi olmalyz.
Eer bunu kabul edersek, 14 yzyln banda Bitinyann yerel aristok
ratlar (yani Kse Mihal, Saroz ve dierleri) gibi figrlerle balayp, 16. yz
yl banda Bizans-Balkan aristokrasisinin haleflerinin Osmanl sekin snf
na dnmesinin zirveye kt sreci ya da eski ynetici sekinlerin Osman-
llara dhil olma srecini anlarz. O zamandan itibaren evlatlar (Hersekzade
ve Dukaginzade aileleri gibi nadir istisnalar hari) dntkleri eyden ayr-
trlamayacak onun dnda bir ey olarak tannamayacakt, yani doma b
yme Mslman Osmanllardan.
 SEKZNC BLM

Erken Dnem Osmanl Devletinin Yaps

B uraya kadar metni okumu olan okuyucularn gzne iki eilim arpm
olacaktr. Birincisi, erken Osmanl dneminin balarnda yksek snf
(yksek slmi) karakterine iaret eden az sayda (ama kesinlikle nemsiz de
il) kant var. (Devlet tarihinin balangcnda kul idareci ve hadmlarla dolu
slmi bir brokrasinin var olduunu ortaya koyan) 1324 Mekece vakfiyesi,
bni Batutann Bursann fethinin hemen sonrasnda ehrin slmi karakteri
ni tasvir etmesi ve 14. yzylda Osmanl kitabeleri ve dier Anadolu Beylikle
rinin kitabelerinde bulunan unvanlarn paralel olmasyla birleince, erken
Osmanl Devletinin, slmi resmi ynetici kltrnn vehelerini daha nce
kabul edildiinden daha yksek seviyede kendi bnyesine ald ortaya kar.
kincisi bu yksek slmi eilimler iaret etmi olduum gibi (paradoksal da
olsa) zgr Hristiyan ve yeni mhtedileri youn biimde yeni olumakta olan
Osmanl Devletinin sekinlerinin iine almas ve onlardan faydalanmasyla
ezamanlyd.
14. yzyln balarnda Bitinyada zgr Hristiyanlarn (yani Kse
Mihal, Suba Koskos, Mavrozoumis, znikteki Hristiyan Hkim vs.) rol
nn ok sayda Hristiyan tmarlnn mevcudiyeti ve 15. yzylda eski Balkan
ve Bizans aristokrasisinin devlete dhil edilmesiyle birletiini dnrsek, bu
durumu, Wittekin Osmanl byme ve yaylma raison detreinin altnda ya
tan sebebin bir gazi ethos'u olduu konusundaki sraryla pek badatram
yorum. Din (slm), brakn domakta olan Osmanl Devletinde itici bir g
olmay, sk sk pratik sebepler asndan n plana alman eylerin arkasnda
kalm gibi grnr. Buna denk den bir vaka olarak, 1326da Bursann
teslim alnmasndan hemen sonra Orhann ihtida ya da lm seeneini
(Ahmedinin bize iyi bir gazinin yapmasn tledii gibi) dayatmaktansa
esirlerin serbest braklmas iin kendisine 30.000 florin denmesini kabul et
tiini hatrlayabiliriz.
Gazi Tezi incelememiz, Wittekin Ahmedinin mesnevisinden yararla
nrken ve 1337 Bursa kitabesini yorumlarken ar serbest davrandn gs
termitir. Wittekin bu serbest yorumunun sebebinin 14. yzylda Osmanl
toprak genilemesini aklamada birinci faktrn aslnda dini evk olduu ko
nusundaki inat srarn gelitirme abas olduu ortaya kacakt. Ayn kay
naklar titiz biimde incelendiinde, bu dnemde gaz ve gazi terimlerinin akn
ve aknc terimleriyle eanlaml kullanld ve hepsinin Osmanl ncleri ve
onlarn takipileri iin nasl ganimet ve kle toplanldn tarif etmede kulla
nld ortaya kmtr. Daha sonra gelen yazarlar bu terimlere zel dini bir
anlam yklemi, bylece bu kiilerin kimliklerini tehis etmede bir deiiklik
gereklemitir. En erken dnem kaynaklardan gelen kant dlamadan ziyade
iermeye iaret eder. Dier bir deyile, Osman ve Orhan Bitinyal Hristiyan
komularn ihtida etmektense, onlarla uzlamay tercih etmitir. Bu hareket
en sonunda kltrel asimilasyonla sonulanacak srete ilk kilit admd. Kant
bu daha nceki pratikte 14.-15. yzyl banda Osmanl ynetici sekinlerine
kabul edilmek ya da idari mekanizmada hizmet vermek iin hkmdarlarn
diniyle ayn dine sahip olmak gibi bir nkoul olmad fikrini destekler.
Tm bu dnem boyunca Osmanl insan gcnn esas kayna ihtiday
d. ster (kyller iin) nezakete ve iyi muameleye dayanan bir devlet politika
s, ister (yerel Bizans aristokrasisi iin) fetih ganimetleri paylama arzusu ile
Realpolitik kayglar tarafndan harekete geirilsin, says giderek artan Bitin-
yal (ve sonra Balkan) Hristiyanlar her eyden nce ganimet paylama vaa
diyle tevik edildiler ve Osmanl sancana katlmay setiler. Klelerin azat
edilmesi, yava yava asimilasyon ve kltrler aras evlilik Osmanl insan g
c temeline dini ve kltrel mhtedilerden oluan srekli bir ak salayan
aralar haline gelecekti. Sonraki asimilasyon srecinde ihtida, Trkletirme
nin takip ettii dilsel ve Osmanl kltrel asimilasyonundan nce yer alm gi
bi grnyor.1
14. yzyln ilk senelerinde eritme potasndan Osmanl Bitinyas
mas, erken dnem Osmanl hkmdarlarnn teki trl ok dinli, ok dilli,

1 Heath W. Lowry, Trabzon ehrinin slmlamas ve Trklemesi, 1461-1583 (stanbul: Boazii

niversitesi Yaynlan), s. 119-140.
oklu etnik bir toplum olan eye bir ortak kimlik formu getirmek gerektii ile
ilgili bilinli ya da bilinsiz farkndalndan kaynaklanyordu. Zamann ge
mesi ve art arda gelen mhtedi kuaklaryla yerel halk dinen slmlatrld,
dilleri Trkeletirildi ve kltrel olarak Osmanllatlar.
Osmanl toplumu, Bitinya eritme potasndan dklp ekillendirilmi
Mslman halkyla birlikte yeni bir toplum oluturdu ve bu toplum Seluk
lular, lhanllar ve komu Trk Beyliklerinden devrald klasik slmi idare
pratikleriyle birlikte (balangcndan beri fark edilen) bir sentez oldu. 14. ve
15. yzyln ortaya kard karm Hristiyan ve (birounun mhtedi oldu
u) Mslmanlarn Osmanl sancan ilk nce Batya doru Balkanlara
sonra slmiyetin merkezi olan Douya yaymak iin birlikte alt bir ka
rmd. 16. yzyl ortasnda doan (ve kendisinden eski slmi devletlerin fet
hinden hemen sonra canl biimde yeniden ekillenen) merkezi imparatorluk,
alakas 14. ve 15. yzyln uc toplumuyla giderek azalan bir toplumdu.
Aslnda, hem blgedeki Mslman halkn hem de says giderek artan
Hristiyanlarn ve Hristiyan mhtedilerin heterojen bir simbiyoz olarak yaa
d ya da Anadoludaki daha erken dnem Mslman devletlerden miras
kalm klasik slmi kuramlarn devralnd Osmanl Devleti tasviri, ada
Balkan ya da Trk tarihileri arasnda birok takipiyi kendine ekecek cins
ten bir tasvir deil. ki grup da (retrospektif tarih okumalarndan dolay) Os
manlIlarn modern Trkler olduunu dnmeyi tercih ederlerdi. Yani Bal
kan milliyetileri, geleneksel idareci snfn nemli bir blmnn Osmanl
sekinlerine eklemlendii grnden ziyade ellerinde kl bahtsz Hristi-
yanlar ya ihtida ya lm seimine terk eden, fetih yapan Trk fikrine sap
lanmtr. Bugnn Trkleri ise (Kprlye gre) Osmanl Devletinin saf
Trk kkenli olduu yani zerine slmiyet cilas srlm, z Trklk olan
bir devlet fikrine bal kalmak ister.
14. yzylda Osmanl sekini kimdi gibi kilit bir soru zerine, gnm
ze kalm o dnemin kaynaklar sekinlerin Anadolu Mslmanlar ile yerel
Bitinyal Hristiyanlarn ve daha sonra Balkan Hristiyanlarnn melez bir ka
rm olduunu ortaya koyar. yle ki Herbert A. Gibbons, W. L. Langer ve
R. P. Blake ve George Arnakis (bu saydklarmdan sadece sonuncusu Osman-
l kaynaklarna dorudan ulaabilmitir) akademik tartmada tarihsel gerek
lik denen eye hibir selefinin yaklamad kadar yaklam grnyor.
Bu yorumda ironik bir tersyz olu var: Osmanlnn baarsnn asl
srr erken dnem hkmdarlarnn geleneksel slmi bir kavram olan gazya
bal kalmay baaramamasndan kaynaklanyor gibi. Osman ve Orhan,
Bitinyann yerli Hristiyanlarna bask yapmak ya da onlar insafl bir cizye
(ba vergisi) deyen cemaat olarak boyunduruk altna almak yerine din mev
zuunu ak brakmakla kalmtr. Sancaklarna Hristiyan ya da Mslman
olarak katlabiliyorlard ve insanlar becerilerine gre ykselebiliyordu. Halil
nalck 1973te 14. yzyl Osmanllarn gerek bir Snr mparatorluu,
kozmopolit bir devlet, tm inanlara ve rklara bir davranyor ,2 diye tarif et
tiinde, Osmanlnn kurulu dnemindeki baarsnn gerek srr gibi gr
nen eyi vurguluyordu.
Gnmze kalan 14. ve erken 15. yzyl kaynaklarnn merceinden
bakldnda, ortaya kan Osmanl Devleti (bandan beri) kltr ve ideolo
jinin daha erken dnem slmi hanedanlklarn idari mekanizmasnn yeni en-
titeye devredildii bir ara olduu bir devletti. slmiyet Osman zamanndan
bu yana hkmdarlarn diniydi. Osman ve ondan hemen sonra gelenlerin far
k, kendi inanlarn ganimet ve kle midiyle sancaklarna dolumu insan
lara hibir ekilde empoze etmemeleriydi. Tam tersine, devletin ilk yz sene
sinden uzun bir dnemde kiilerin dini Osmanl giriimine katlp katlmaya
caklarn ve/veya ynetici sekinlerin bir mensubu olarak hizmet verip verme
yeceklerini hibir ekilde belirlemiyordu. (lerinden birou mhtedi olan)
Mslmanlar ve Hristiyanlar inanlar deil performanslar temelinde nem
li mevkilere ykseldiler.
Bu tip birok Hristiyan Osmanlnn (ya da onlarn evldlarmn) bunun
akabinde ihtida etmelerine dayanarak, 14. yzyln ikinci yarsnda idari sis
temde sren ilerlemenin hkmdarn dinini paylamay kolaylatrm olabile
ceini iddia etmek tarihsel adan mantksz deildir. 15. yzyln ikinci yar
snda bu rahat tutum, yava yava yerini ynetici snfa mensup olabilmek iin
hkmdarn dinini paylamann koul olduu bir tutuma brakt. Devlet artk
kendini Abbasi ve Seluklularn devam, nde gelen slmi bir hanedanlk ola
rak yanstma noktasna gelmiti. Gelimelerinin bu noktasnda gerek tarihle
rini ideolojik amalarla bir kenara brakmak gerekli olmutu. Yeni kurulmu
ehlisnnetliklerini doyurmann bir yolu zamann gerisine giderek, o gn var
olmayan slmi bir gemi yanstmakt. Erken dnem Osmanl hkmdarlar
giderek daha ok balangtan bu yana Hristiyan komularna kar slm
dnyasn bytme amacn gden gazi olarak tasvir edildiler.
Erken dnem Osmanl Devleti hakkndaki bu gr ksmen byk in
san gc ktl ya da daha net konumak gerekirse, uygun bir idari mekaniz

2 nalck, The Ottoman Empire, s. 7.

mayla askeri yaylmay salayacak gerekli beceri ve yetenekle dolu kii azl
zerinden aklanabilir. Bu gr, Osmanl bymesini her eyden nce yeni
devletin Bizansa yaknlnn ya da gazya katlma frsatnn ekimine kapl
m, srekli bir Mslman Trkmen akndan kaynaklandn dnen
akademisyenlerin fikirleriyle uyumuyor gibidir. Zira Osmanl sancana ka
tlan birok gebe olsa da, bymekte olan devleti idare edecek gerekli be
cerilerinin olmamas, ilk nce 14. yzyl Bitinyasnda sonra daha da byk
saylarla Balkanlarda birok Hristiyann hem askeri hem idari mevkilere ge
tirilmek zere kefedilmesini ksmen aklamaktadr.
Sadece kendimizi retroaktif bir yaklamdan uzaklatrarak, erken d
nem Osmanllar kapladklar zaman ve mekn ierisinde deerlendirmeye
alrsak, kkenleriyle ilgili daha berrak bir i gr sahibi oluruz. Bu fikre
herkes katlacaktr. Dier yandan, bir adm daha atmamz ve gaz ve Osman-
llarn airet kkeninin Osmanlnn 14. yzyl Bitinyasnda ortaya k ve
gelimesini anlamada faydal bir ereve sunduu fikrinden kendimizi kurtar
mamz gerektiini iddia ediyorum.
Bir an iin yukarda tarif edilmi erken dnem Osmanl Devleti mahi
yetinin kabul edilebilir olduu senaryosunu kabul edelim. Bu senaryoya gre,
Osmanl Devletinin ilk senelerinde bir grup Mslman (Osman) ve Hristi
yan (Kse Mihal ve Evrenos) silah arkada bir araya gelmi, aralarnda en
gl kii olduundan Osman ncelikle Hristiyan komularndan (ama hi
bir ekilde aralarndaki Hristiyanlar dlamadan) ganimet ve kle edinerek
zenginleme amal birleik giriimlerine lider olarak semitir. Bu kurulu
dneminde kiinin dini Osmanl olarak kabul edilmesinde grnr bir rol oy
namamtr. Kiiyi Osmanl yapan, fetih ve ganimete dayanan ortak giriim
de bulunduu katknn etkinlik derecesiydi. Dahas, biraz paradoksal da olsa
yeni yapnn idari mekanizmas bandan beri Seluklu-lhanl geleneini be
nimsemitir, yani Osmanl Devleti ilk gnlerinden bu yana salkl sayda
ulemaya (slmi eitim grm dini snf) sahipti. Bu devletlerden miras ald
ulema devletin hkmdarnn yani Osmann dini ve kltrne uyuyordu.
Son olarak, akabinde Osmanl emsiyesi altnda toplanacak olan, farkl fark
l halklar ynetmi devletlerden devralnan eitli adetler, gelimekte olan
idari mekanizmay (hkmdarlarn uzlamac adetlerine uyarak) ekillendi
riyordu.
Bu yzden, erken dnem Osmanl Devletinin ehir yaps, iinde 300
sene ncesinin Anadolu tarihinin tm sslemeleri ve deneyimlerinin olduu bir
yapyd. Bu yapda Abbasilerden Seluklulara ve Moollu lhanllara geen
yksek slmi kltr ve idarecilik gze arpyordu. Daha nceki slmi devlet
lerin tipik deneyimlerinin tersine, ilgin bir noktada duran talepleri (ki bunla
r hzl fetih ve yeterli derecede eitimli igc noksanl ekillendirmiti) yeni
yapnn ynetici sekinlerinin paradoksal biimde hem Mslmanlara hem
Hristiyanlara ak olduunu gsteriyordu. Buna karn, ounluu oluturan
Hristiyan kyls daha nceki Bizans ve Balkan adetlerinin tmden benim
senmesi yznden bilindik bir vergi ve idare sistemine dhil edilmiti. Sonu
olarak ortaya kan melez de erken dnem Osmanl Devleti oldu.
Burada aklamas zor olan, devlet balangcndan itibaren yksek s
lmi brokratik gelenein birok esine sahip olduu ynnde kant sunar
ken, kendinden nceki Mslman devletlerin izdii Mslman ynetici se
kinleri ve Hristiyan tebaa arasndaki ayrm izmeyerek anomali gstermesi
dir. Burada ancak bu grnteki anomalinin amibe benzeyen ve giderek b
yyen Osmanl Devletini doyurmak iin gereken yeterli insan kayna eksik
liinden kaynakland iddiasn tekrarlayabilirim. Hzl bymesi, kendisin
den nceki Hristiyan ynetici sekinlerin dil ve idari becerilerini gerektiriyor
du. Bu ihtiyacn, balangta devletin kurulduu ekliyle, yani Bitinyadaki
Mslman ve Hristiyan yneticilerden oluan kk bir grubun yeni girii
minin kolektif niteliiyle karland gibi.
vaka almas, burada gelitirilmi olan aklamann geerli olma
snn yan sra imdiye dein bu dnem zerinde alan akademisyenleri u
ratrm olan eitli soru ve sorunlara k tuttuunu gstermeye yetecektir.
lk olarak, drdnc Osmanl hkmdar I. Bayezidin (1389-1402)
hayatnda fazlasyla belirgin olan slmi pratiklere pek de uymamasn nasl
aklayabiliriz? Ahmedinin bu hkmdarn hayat hakkndaki pasajlar ze
rine tartmamz hatrlarsak, hem Bizans hem Osmanl tarihyazm gelenek
lerinin I. Bayezidin hayat tarznn ne kadar sefih olduu konusunda birletik
lerini grrz. ok alkol tketiyordur, en temel slm adeti olan namaza bu
run kvryordur ve komu Mslman devletleri fethederken kulland Hris
tiyan birliklerin says giderek artyordur. nceki almalar, bu sonuncusu
nu Srp ei Olivera ve Oliveramn erkek kardeleri Stefan ve Vukun etkisine
balad. Hatta oullarnn adnn sa, Musa, Sleyman ve Mehmed olmas
zerine yorumlar yapt ve bylece bu tip isimlerin seiminin aslnda zama
nn ruhuna ve hatta Sultann sarayna egemen olan genel eilim i3 temsil
edip etmedii sorusunu ortaya att, yine de bu nemli hkmdar devletin k

3 Wittek, De la defaite dAnkara (1938), s. 31-32 ve dn. 1.

kenlerini gazilik zerinden aklarken bir yere oturtmay baaramad.
Bayezidi (Ahmedi ve sonraki Osmanl ediplerinin varsayd zere) bir sap
ma olarak grmek yerine, 14. yzyl boyunca Osmanl Devletinin kendini d
a vurma biiminin mantksal sonucu olduunu dnmemiz mmkn m?
Sefahati benimsedii hayat tarz istisnadan ziyade kaide olabilir. Hkmdar
lnn baka ynleri zerine de az alld dnlrse, akademisyenlerin
bu hipotezle ciddi ciddi ilgilenmesi gerektiini gsteriyor.
Bayezidin hkmdarl srasnda bir imamn bakent Bursadaki bir
caminin krssnden sann da en az Muhammed kadar deerli bir peygam
ber olduunu aklad rnek de bu balama denk dyor. Sonra, Arap bir
ulema mensubu ahaliye bu grn slm tefsir ilmi asndan yanl olduu
nu sylediinde, ahali onun araya girmesini kabul etmez ve imamn konumu
nu savunur. Bu grnrde kfirce aklamann Bursa halk tarafndan sami
miyetle kabul edilme biimi, slm ve Hristiyanln temelde tek din kabul
edilmesini vaz eden bir doktrini kabul edilebilir bulma noktasnda olduklar
n gsteriyor.4 Ksacas, 14. yzyln sonuna gelindiinde Bursada bile (zaten
resmi slmi adetlerle balantl olarak cmi, medrese ve imaret altyaps var
d) bir nevi slm-Hristiyan senkretizmine destek grlebiliyordu.
Daha nce bu denkleme sktrlmam bir baka e, Bayezidin ken
di ailesinin bir mensubunun bile iki inan arasnda pek fark olmadn d
nm grnyor olmas. O dnemin iki Bizans tarihisi George Sphrantzes
ve Doukastan edindiimiz kanttan Bayezidin be olu (sahte Mustafa hari)
olduunu reniyoruz. Mehmed, sa, Musa ve Sleyman dnda Yusuf adn
da bir beinci olu vard. Ankara bozgunundan sonra o sralar gen olan Yu
suf (daha sonraki Osmanl tarih anlatlar tarafndan gz ard edilir) Bizans
mparatoru Manuelin sarayna gelir, Hristiyanla irtidat eder, Demetrios
adn alr ve veba patlak verince vefat eder.5 Sunduklar ayrnt konusunda
birbirlerinden ayrlsalar da Sphrantzes de Doukas da yukarda verilen ere
ve konusunda, yani Bayezidin beinci olunun Hristiyan olarak ld ko
nusunda phe brakmaz.
Yukardaki tartmann nda, Bursal imamn sa ve Muhammedin
peygamberlikte eit olduu iddias, Mslman ve Hristiyanlarn inanlarn
pratik etmede (ve yaymakta?) zgr olduu, gelien bir toplum sentezinin
mantksal sonucundan baka bir ey deilmi gibi grnyor. ddia edildii

4 A.g.e., s. 31-32 ve dn. 1; Gibb, History o f Ottoman Poetry Cilt 1 (1900), s. 232-235.
5 M arios Philippides Sphrantzes, The Fail ofthe Byzantine Empire (Amherst, 1980), s. 22; Doukas,
Decline and Fail ofByzantium (1975), s. 112.
zere ilk kuak Osmanl ynetici snf Hristiyan ve Mslmanlardan oluu
yorsa, erken dnem Osmanl hkmdarlarnn oluturduu sosyal a sistemi
ile kltr ve deerleri her inantan insana ok aksa, yeni bir slm-Hris-
tiyan sentezi yaratma abas kklerinin yaklak bir yz sene evvel Bitinyada
aranmas gereken normal bir gidiattan fazlas olarak grlmemeli.
Ayns belki erken dnem Osmanl tarihinin en yanl anlalan konu
larndan biri iin de geerli: Rumeli ve Anadoluda 1416da patlak veren eyh
Bedreddin syan. Bu olaya, Anadoludaki nc figr yznden Brklce
Mustafa syan denmesi daha kesin olur. syan her eyden nce Bizans tarih
isi Doukasn eserindeki anlatdan biliyoruz. Burada isyan ok sayda insan
kendine eken sosyal ve dini bir hareket olarak gsteriliyor ve eyh
Bedreddinin mal mlk bir nevi paylamay vaz ettii ve Mslman ve Hris-
tiyanlar arasnda kardelii vurgulad iddia ediliyor.6 Bir baka deyile, o
dnemin Bizans kaynaklarnda (ve daha sonra Osmanl kaynaklarnda) mer
kezi doktrini, hayrseverlie dayanan, Tanrya duyulan mistik akla destek
lenen ve her trl dini farklln gz ard edildii bir nevi komnizm olarak
gsteriliyordu. Devlet tarafndan iddetli biimde bastrlmadan evvel (o sra
da devletin ihtiyalar yznden isyan asimilasyonla sonuland), bu hareket
Bat Anadolu ve Balkanlardaki Mslman ve Hristiyan kyl arasnda hz
la yaylmaya balamt. Byk lekli sosyal ayaklanma bir sre herkesin or
tak inanc olmas tehdidini barndracakt.
Bu olgu zerine alan akademisyenler onu Gazi Tezi nda akla
ma konusunda genelde zorlanmtr. Burada gelitirilmi alternatif aklama
asndan ise bunun ortaya kmas tamamen mantksal bir sonutur. 14. yz
yl sonu ehir idari yapsnn son derece slmi bir karakteri olduu ama y
netici sekinlerinin ve tarada kyl nfusunun slm-Hristiyan senkretizmi
diye adlandrdm olguyla nitelendirildii bir devletin bu iki vehesinin ya
ratt paradoksun att bir zamand. ki elien eilim kar karya geldi
ve ortodoks slm galip geldi.
Mslman ve Hristiyanlarn oluturduu bir devlette, popler dinin
balangcndan bu yana Mslman ve Hristiyanlar bir araya getirdii (me
sela Mekece kasabasnda 1324te Orhann yaptrd hnegh) bir devlette,
bu hareket iki inanc birletirmekten baka bir aba deildi. syann
Balkanlarn baz blgelerinde devlet grevlilerinin (tmarllar) neredeyse ya
rsnn Hristiyan olduu bir dneme denk geldiini hatrlarsak, gelien poli

6 A.g.e., s. 119-122.
tik varln asl mahiyetinin bir yansmas olarak yeni bir dini sentez ortaya
karmaya almasndan daha doal ne olabilirdi ki? syann ncln
ehzade M usann eski kadaskeri (orduda dini ilerle ilgilenen hkim)
Bedreddinin yapm olmas artc deil. Hkmdarn dininin temsilcisin
den baka kim byle radikal bir doktrin ne srebilir?
Son olarak, yorumumuz Yenieri Birliklerinin kkenleri 14. yzyln
sonuna gtrlebilecek o kilit Osmanl kurumunun kkeni ve geliimine de
k tutabilir. Zira buna ok ihtiya var. Hristiyanlarn dedikleri cizye y
znden bilfiil askeri hizmetten muaf tutulduklar gz nnde bulunduruldu
unda, zerinde tarttmz Osmanl Devleti kuruluuna damgasn vuran
iki inan arasnda eitlik olduu iddias srdrlebilir mi? Yerel aristokrasiye
mensup Hristiyanlara tmarlar verilirken ve Osmanl ynetici snfna kolay
ca girmeleri salanrken, bu ayrcalkl olma durumu Hristiyan kyls iin
her zaman geerli deildi.
Bu alma boyunca satr aralarnda Osmanllarn 14. yzyl -15. yz
yl banda srekli eitimli ve disipline edilmi insan gcne ihtiya duyduk
larn kabul ettim. 14. yzyln ilk yarsnda Osmanl Bitinyasna akn eden
srlerce Mslman sava olsayd, byk ihtimalle ok daha farkl bir dev
let ortaya kard. Kalabalklarn gc, yerel Hristiyan halk ezerdi ve ok
byk ihtimalle Osmanl ynetici sekinleri arasnda bu kadar ok sayda H-
ristiyana rastlamazdk. Bu bak asyla II. Murad eitimli insan gc ihtiya
cn karlama abasyla ve belli bir oranda erkek Hristiyan kylsnn as
keri adan eitildii ve dinsel adan hkmdarn dinine getii bir yol a
mak iin Yenierilerle yayld. Bu gelimenin eyh Bedreddin syamndan son
ra, yani bir yzyl boyunca Bitinyada resmi slmi idare mekanizmas olan
eyin dokusunu tehdit eden bir hareketin hemen sonrasnda gerekletiini
aklda tutalm. Muradn bir niyetinin de 15. yzyln devletinin dini dengesi
ni oynatmak ve dengeyi slmiyet ynne evirmek olabilir. Baka bir deyi
le, eyh Bedreddin syan, Osmanl hkmdarlarn (askerlerinin hangi din
den geldiini gzetmeyen) Osmanl sava makinesi iin srekli eitimli insan
gc tedarik etmek gerektiinden ihtida etmemi Hristiyanlara hogr gs
termenin ie yarad dnemin miadn doldurduu konusunda ikna etmi ol
mal. 1430lardan itibaren slmiyet Osmanl ynetici snfnn sekinlerine
dhil olmak iin giderek daha ok ne srlen bir koul haline geldi. Bu de
iikliin bir yz (ihtida etmi) Hristiyan genlerin dzenli olarak askere
yazdrlmasyd. Buna karlk asker ve asker yneticisi olarak eitiliyor, yani
Osmanl kltr alyorlard.
 Bedreddinin Osmanl Devletinin sosyal ve dini dayana olarak yeni
bir Mslman-Hristiyan konfederasyonu oluturma giriiminden yaylan
ok dalgalarnn sonunda, Sultan II. Murad gelecekte kimsenin slmiyetin
devletin dini ve Osmanl hkmdarlarnn devletin tek meru hanedan oldu
unu grmezden gelememesi iin admlar att. 17. yzyl bandan gnmze
kalan anonim Yunanca bir tarih anlats (Francesco Sansovinonun 16. yzyl
ortasnda kaleme alnm eserine dayanr)7 II. Muradn ( gen olu II. Meh
med tahta gesin diye dnya ilerinden el etek ektikten sonra) u ryasn ak
tararak bu yeni gereklii ifade eder:

Derler ki Murad bir gece bir rya grm, sonra onu anlatm ve Trkler
ryann kehanet olduuna inanmlar: beyaz esvaplar ierisinde bir adam
grm, peygambere benziyormu, olunun orta parmanda tad yz
alm iaret parmana geirmi. Sonra karm ve nc parmana
geirmi. Sonra yz tm parmaklarna geirmi, yz alm atm ve
kaybolmu. Murad hodzalarm [hocalar] ve khinlerini toplam ve onlar
dan bu ryay onun iin yorumlamalarn istemi. Demiler ki: Hi phe
siz anlam sizin silsilenizden sadece be hkmdarn hkm sreceidir,
sonra hkmdarl bir baka hanedan alacaktr. Bu rya yznden eski,
asil ailelere, yani Turahanolu, Mibalolu ya da Evrenos ailesine mensup
kimsenin Beylerbeyi ya da Vezir atanmamasna ve grevlerinin aknclarn,
yani askeri hizmet veren ve seferler srasnda nc ktay oluturduklarnda
maa almayan atllarn sancak tayc greviyle snrlandrlmasna karar
verildi. Bu tip bir aile daha var ki Malkoolu diyorlar. Bu sancak tayc
lar beylerbeyinin komutas altndadrlar. Tm bu aileler hkm srmeyi
ummutur am a M uradn ryasndan dolay nceki saygn yetkilerinden
mahrum kalmlardr,8

Bu rya hikyesinin ciddiye alnmasn savunmaya kalkmadmzda

da sembolik nemini grrz. Ayn ekilde Spandugnino daha nceden
devletin balangta drt Hristiyan ve Mslman Beyden (Mihal, Evrenos,
Turahan ve Osman) olutuunu, bir araya geldiklerini ve Osman eitler
arasnda birinci setiklerini yazmtr.9 Ondan sonra gelen, Sansovinonun
anonim Rum tercman Osmanl hkmdarlarnn Osmann Hanesinin
ncelikli olduu konusunda ileride sorular olumamasn salamak iin

7 Elizabeth Zachariadou, The Chrorticle about the Turkish Sultans (of Codex Barberinus Graecus
III) and its Itaiian Prototype [Yunanca] (Thessaloniki, 1960) ve Elizabeth Zachariadou, WA Note
about the Chronicle of the Turkish Sultans , [Yunanca] Hellenika 20 (1967), s. 166-169.
8 M arios Philippides, ev., An Anonymous Greek Chronicle o f the Seventeenth Century: Codex
Berberinus Graecus III (New Rocheile, New York, 1990), s. 59-60. [Vurgu bana aittir.]
9 Nicol, Theodore Spandounes, s. 15-16.
devletin ortak kurucularnn haleflerini nasl Balkan ularna ynlendirdii
ni anlatr.
Bu anonim Yunanca uyarlamasnda mevcut rya hikyesinin semboli
ze ettii altta yatan tarihi sentezi desteklemek iin satrlarca argman sunula
bilir. Birincisi 14. yzyl ortasndan itibaren ve tm 15. yzylda Balkanlar as
lnda Evrenosolu, Mihalolu ve (sonra) Turahanolu kurucu ailelerinin esas
(sadece onlara ait olmasa bile) blgesiydi. Zira Osmanl hkmdarlarnn ge
leneksel olarak vilayetlere yneticilik yapmalar iin oullarn gnderdikleri
dnemde, onlar neredeyse sadece Anadoluya gnderiyorlard.10 Balkanlar
gerek fatihlerinin, devletin dier kurucu ailelerinin haleflerinin eline kalm
t. Byk ynetici aileler sanki sz birlii etmiesine, Anadolu Osmann ha
lefleri tarafndan Balkanlar da Evrenos, Mihal ve Turahann varisleri tarafn
dan ynetilecekti.11
Aslnda 15. yzyln ilk senelerinden gnmze kalan bir kaynak var:
Emir Sleyman ve eitli Hristiyan devletler arasnda 1403te (I. Bayezidin
Ankara bozgunundan sonra) yaplan bir antlamann metni. Kaynak Evrenos
Gazinin Balkanlarda elinde tuttuu gcn snrn gsteriyor.12 Anlamay
salayan Venedikli Pietro Zeno, Serenissimaya (o dnemlerdeki Venedik h
kmeti) Sleymann komutanlarndan biri olan Vranesin (Evrenos) Sley
mann Balkanlardaki topraklardan ekilmesini kabul etmesine iddetle kar
ktn bildiriyor. Topraklar brakmaya itirazlarna orada bulunan dier
Osmanl komutanlar da katlmt.13 Evrenosun itirazlar Zenonun anlats
nn ilerisindeki bir pasajda iyice aa kar. Zeno, Venedik vatanda olan
Bodonitza Markisinin Zeitounion blgesinde (Evrenosun ynettii bir bl
ge) bir para toprak edindiini ve bunun zerine Trk komularnn ona sal
drdn iddia eder. Dahas Evrenosun saldrmaya ve sahip olduu her eyi
elinden almaya karar 14 verdiini bildirir. Eski ynetici ailelerin Balkanlar
kendi blgeleri olarak grdkleri ve yneten konumundaki Osmanl ailesinin
nceden silah gcyle fethettikleri yerler zerinden anlama yapmaya kalk
masna fkelendikleri aktr. Evrenosolu ve Mihalolu ailelerinin memnu
niyetsizliklerinin Emir Sleymann niha yenilgisi ve lmne ne derecede
katkda bulunduu ise net deildir.

to Bkz. Ek 4.
11 A. D. Alderson, The Structure ofthe Ottoman Dynastry (O xford, 1956), s. 19.
12 G. T. Dennis, The Byzantine-Turkish Treaty o f 1403 , Orientalia Christiana Periodica 33
(1967), s. 72-88.
13 A.g.e., s. 82 ve 85.
14 A.g.e., s. 86.
 Anonim tarihyazm Evrenosolu, Mihalolu ya da Turahanolu aile
lerinin hibir yesinin de Osmanl Devletinde Beylerbeyi ya da Vezir olarak
hizmet etmediini yani en yksek idari mevkilere gelmediklerini anlatr. Yine
de Bizans ve Osmanl tarihyazm gelenekleri bu asil ailelerin nemini vurgu
lama konusunda hemfikirdir. Bu ailelerin ellerinde hlihazrda byk askeri
gler bulunduundan yelerinin daha gl biimde hak iddiasnda bulun
mamas iin neredeyse bilinli bir karar vardr.15 II. Mehmedin hkmdarl
ndan bu yana Osmanl belgeleri bu ailelerin sahip olduu zerklik derecesi
hatta kendi inisiyatifleriyle babadan oula geecek biimde tmar dattklar
hakknda kant sunar.16
Son olarak, Evrenos, Mihal ya da Turahan soyundan tek bir ye Os-
manl hanedanlndan hibir prensesle evlendirilmemi gibi grnyordur.17
Bu ayrnt nemlidir nk 14.-15. yzylda Anadoluda yerel Trk beylerle
ok sayda siyasi ittifak kurmak iin Osmanl hkmdarlarnn kzlarnn ara
ya konmas adeti yaygnd. Bu yntem de hkmetmek iin hak iddia etme po
tansiyeli bulunan bu ailelerin yelerine konumlarn daha da glendirecekle
ri herhangi bir ey vermemek gibi bilinli bir arzuyu yanstyor olabilir mi?
Spandugnino ve yukarda bahsi geen anonim kronie ek olarak, er
ken dnem Osmanl giriiminin kolektif mahiyeti ve ortak kurucularn halef
lerine atfedilen zel konum hakkndaki duygular yanstan, 16. yzyla ait iki
kaynamz var. 1534te yazan talyan Benedetto Ramberti, Bitinyada nce
den edindii topraklar salamlatrmaya ve geniletmeye karar veren
Osmann iki Rum ve bir Trkle gelecek hayalini nasl paylatn anlatyor.
Bu giriime katlmaya karar verdiklerinde onlara u sz verir:

Hem onlar hem halefleri olduka iyi, haysiyetli ve onlardan grd byk
iyilie uygun drmdalar: ayrca onlarn kanna dokunmayacakt, kt bi
imde kanunlar ineseler bile onlar kanunlar yoluyla koruyacak, onlar
dan sonra gelecek kuaklar da.

Ramberti hemen ardndan Osmanl silsilesinin sonuna gelmesi duru

munda u ilgin ayrnty ekler: egemenlik onlara aitmi gibi davranacaklar
d ve bu yzden ok sayg grdler. 18

15 Danimend, izahl Osmanl Tarihi Kronolojisi (1947), Cilt 1.

16 irene Beldiceau-Steinherr, En M arge D un Acte Concernant le Pengyek et Les Aqingi , Revue des
tudes lslamiques 37 (1969), s. 30.
17 Alderson, Structure o f the Ottoman Dynasty (1956), s. 91.
18 Albert Lybyer, The Government o f the Ottoman Empire in the Time o f Suleiman the Magnifici-
ent (Cambridge, 1913), s. 242.
 sene sonra 1537de Junis (Yunus) Bey ve Alvise Grittinin (Sultan
Sleymann emrindeki Venedik Dklerinden birinin kan ba yoluyla olu)
kaleme ald klavuz Osmann kanlarna elinizi hi srmeyin ve onlara g
rev vermemezlik etmeyin. 19
Eer bu anlatlara 16. yzyln ortasna kadar Osmanl sekin evrele
rinde yaygn biimde inanlan eyi yanstmas konusunda gvenilebiliyorsa,
daha nce (ge 14. yzylda kullanlan ve onlara verilen unvanlara dayana
rak) ortak kurucu ve halefleri konusunda yaptmz deerlendirme daha da
glenir. Mihal, Evrenos, Turahan ve Malko Osmanl Devletini kurduktan
250 sene sonra haleflerinin nemi hl kabul ediliyordu. Soydan soya geen
bir asil silsilesi olmaya Osmanllar kadar yakndlar. Spandugnino, Ramberti
ve Yunus Bey/Gritti gibi kaynaklar hl atalarnn Rum Hristiyan olduu
Hristiyan haleflerden, devletin asl kurulu formundan gemie doru gitti
inden ve Osmanl silsilesinin salam biimde kurulup hkim olduundan
bahsediyorlard.
Ama II. Mehmedin hkmdarl srasnda (1451-1481) bu tartt
mz olgu, dini ve sosyal adan melez Mslman-Hristiyan yap ortadan
kalkmt. Onun yerine, 1453te Konstantinopolisin fethiyle birlikte Osman-
l mparatorluu gelmi ve senkretizmin son kalntlarn bir rpda ortadan
kaldrmt. Bu hkmdar, ayn zamanda devletin ortak kurucularnn (Mi-
haloullar, Evrenosoullar, Turahanoullar vs.) haleflerinin Osmanl h
kmdarlarnn sadece eitler arasnda birinci olduu gnleri geri getirme ihti
malini sonsuza kadar ortadan kaldrmt. Bu ailelerin servetini ve gcn so
nuna kadar ksmak iin vakf mlklerine el koymu ve hareket alanlarn
Batyla, Balkanlarla snrlamt.20
Bu hkmdarn, II. Mehmedin ilk kez hanedanln tarihlerini yazd
ran hkmdar olmas da tesadf deildir. Ortaya kan anlatlar (Akpa-
azde dnda) fazlasyla temizlenmitir ve 14. yzyln ilk yarsnda Osman-
l Devletinin sahip olduu nitelikleri pek yanstmaz. Bunun yerine, erken d
nem Osmanl hkmdarlarnn slm inanc iin savat (gaziler) bir tabloy
la kalakalrz ve bu tablo onlar en nemli Trk kollarna balayan impara
torluk eceresiyle tamamlanr.

19 A.g.e., s. 272-273.
20 nalck, How to Read Ashik Pasha (1994), s. 144-146.
 Sonu

nmze kalm en erken Osmanl kaynaklarndan dikkatli bir biimde

faydalanan bu alma, umarm ge 15. yzyl ve sonrasnda imparator
luk tarih anlatlarnn ortaya koyduu tablodan farkl bir tablo karmtr.
Bu alma bu fark gsterebildiim lde hedefine ulaacak. Osmanl
Devletinden gnmze kalan en erken kaynaklardan faydalanmaya ihtiya
duyduumuz ak. Bu tip belgelerin azln gz nnde bulundurursak, by
le almalar her zaman son derece speklatif kalacaktr. Bu alma da ak
ak bu kstlamadan ekiyor. Ancak Paul Wittekin 50 sene nce ortaya koy
duu varsaym sorgulama ynnde bir balang abasdr. Bu yzden, ama
c ilerideki akademisyenleri Gazi Tezinin ierdii kstlamalardan kurtarma
ve 14. yzyln ilk yarsndaki Osmanl Bitinyas hakknda (ve tezin kulland
kaynaklara dayanan) bir tartma amakla snrldr. Eer Amerikan Ba
mszlk Sava dnemi iin de benzer ekilde kaynak skntmz olsayd ve
gnmz aratrmaclar Amerikann I. Dnya Savandaki halini 1780le-
rin gerekliine yanstmaya alsayd, onlara msamaha gstermezdik.
Ekler
 ekler l6l

EK
Wittekin 1337 Bursa Kitabesinde Orhana thaf Edilmi Unvanlarn
Okumas ile Kaydedilmi Gerek Unvanlarn Karlatrmas

Wittekin okuduu
unvan ve evirisi Lowrynin okuduu gerek unvan ve evirisi
Sultn a l-a m ir a l-k a b tr a l-m u azzant a l-m u j h id
[fi s a b il A ll h ]

[Sultan] [En Yce Byk Emir, Allahn mcahidi]

ib n S u lt n a l-g h u z t S u lt n a l-g h u z t

[gaziler Sultannn olu] [gaziler Sultan]

g h z i ib n a l-g h z i g h z i ib n a l-g h z i

Gazi olu gazi Gazi olu gazi

S h u j a d -d a u la w a d -d in S h u j a l-d a w la v a d -d in
[----------------- ] [Devletin ve Dinin Galibi]
m a rzb n a la fq w a -l a f a k [m u n fiq y a da m u ttafiq /m uttafaq ]

[ufuklar serdar] [ve ufuklar]

b a h la v n - jih n p a h la v n -a l-za tn n

[dnya kahraman] [Zamann kahraman]

O r k h n b in O th m n U rk h n b in U th m n

[--------------- ] [Osman olu Orhan]

 EK 2
14. Yzylda ve 15. Yzyl B anda
O sm anl H anedanlnn Kulland U nvanlar

Tarih K aynak Kullanlan gerek unvan/lar Referans

1320 G m ake O sm a n b in E rtu ru l A rtuk, 1980, s. 27-32.

1324 Mekece ca d d in O r h a n b in F a h r d d in Uzunarl, 1941,

Vakfnam esi 0 [s m a n ] s. 280.

1327 G m ake O r h a n b in O sm a n Uzunarl, 1947,

(B ursada s. 125.
baslm sikke)

1337 Bursa: ehadet A l-a m ir a l-k a b ir a l-m u a zzam Ayverdi, 1966, s. 59.
Cm ii a l m u ja h id ... su ltan a l-g h u zat,
g h a z i ib n a l-g a zi, s h u ja a l-
d a v la w a -l a fa k p a h la v a n
a l-z a m a n U rk h a n b in U thm a n

Tarihsiz G m ake E s -s u lta n a l- a d l O rh a n A rtuk, 1974, s. 453.

yakl. (Bursada b in O sm a n
1326- baslm sikke)
1354

1348 O rhan Beyin O r h a n b in O sm a n z, 1938, V esika I.

m lknam esi

1360 znik A l-m u fa k h k a r a l-a zam , w a l Uzunarl, 1963,

vkfnam esi m a k h d u m a l-m u a zza m , m a lik s. 4 3 8 .
m a lik m u lu k riq ab a l-u m a m ,
a l-u m a ra f i l-'a la m , z a h ir
a l-ls l m , n a ir a l-u m a m , n a zim
m a ra sim a l - a d l w a l-in sa f,
q a k ir a l-m u ta m a rrid in b il ihjaf,
nu srat a l-m u ja h id in k a h f
a l-m u ra tib in , q a m i a l-k a fa ra
v a l-m u lh id in , su ltan a l ghuzat,
q a til a l-tug h at, n a ir d in A lla h
w a l-m u in k i-k h a lq A lla h ,
s h u ja a l-d a u /la w l-d u n y a
tval-d in , O r h a n B eg b in
O s m a n B eg b in E rtu ru l
 EK 2 (devam)

Tarih K aynak Kullanlan gerek unvan/lar Referans

Tarihsiz G m ake E s-su lta n la a M u ra d b in O rh a n A rtuk, 1974, s. 457.
1385 Bursa: E m ir -i a za m , m e lik -i m l k G kbilgin, 1953,
vakfnam e a l-a ra b w a l-a cem , h a m i-i s. 220.
kopyas- 1385 b ila d -u lla h , r a i - i ib a d -u lla h ,
n a ir-i e sn a f- l a d i w a l-ih sa n
sfatla r ile u>a su ltan ib n
su ltan M u ra d b in O rh a n

1388 znik: Nilfer a l-m a lik a l-m u azzam , Taeschner, 1932,

H atun maret- a l-h a k a n a l-m u sk e rim , su ltan s. 131.
K itabe b in su ltan M u ra d b in O r h a n

1389 G m ake B a y e zid b in M u ra d Artuk, 1974, s. 458.

1399 Bursa: E s-su lta n a l-m u a zzam M antran, 1954,
Ulu C m i, B a y e z id H a n b in M u ra d s. 91.
kitabe E s-su lta n b in es-sultan
B a y e z id H a n b in M u ra d H a n

1403 Bursa: T im u r H a n k o rk a n M e h m e d A rtuk, 1974.

G m ake b in B a y e z id H a n s. 45 9 -4 6 0
1410 Bakr sikke E s -s u lta n a l-m a lik a l-a za m A rtuk, 1974, s. 460.
M e h m e d b in B a y e z id

1413 Edirne: S ultan b in su ltan M e h m e d A rtuk, 1974, s. 464.

G m ake b in B a y e z id H a n

1417 Bursa: Orhan S ultan a l-g h u z a t w a l- M an tran, 1954, s. 90.

C am ii kitabesi m u ja h id in O r h a n B eg
(restore edilmi) b in O s m a n B eg

1420 Bursa: Yeil E s-su lta n a l-a z a m v a l h a ka n M antran, 1954,

C m i kitabesi a l-k e rim su ltan a l-a rk s. 92-93.
w a l-g a rb w a l-h a k a n
a lacem v a l-'a ra b e l-m u isid
b ita iy y id rab a l-a le m in g iya s
a l-d n y a w a l-d in es-sultan
b in es-sulta n, es-sultan
M e h m e d b in B a y ezid ,
b in M u ra d , b in O rh a n
 E K 2 (devam)

T arih K aynak Kullanlan gerek unvan/l ar Referans

1423 Bursa: Sultan Murad Han A rtuk, 1974, s. 4 6 6 .

Bakr sikke bin Mehtned Han
1426 Bursa: Sultan val-arab val-acem M an tran, 1 9 5 4 , s. 94.
M uradiye tal Allah fi al-alam es-sultan
Cm ii kitabesi bin es-sultan, es-sultan
Murad bin Mehtned bin
Bayezid Han
1443 Bursa: Hatun binti sultan Mehmed K oyunluolu, 1935,
Bedrettin H afsa bin Bayezid han, al-gazi s. 166.
Cm ii kitabesi

1450 Bursa: Seluk Seluk hatun bint es-sultan Koyunluolu, 1935,

H atun Cm ii ibn es-sultan Mehmed han s. 167.
kitabesi bin Bayezid gazi han
 EK 3
14.-15. Yzylda Osmanl H anedanlnda E ve Annelerinin Etnik Kkeni

Tarihler Hkmdar Padiahlarn annelerinin veya elerinin etnik kkeni

1280-1324 O sm an O sm an n annesi: bilinmiyor, O sm andan sonra gelen
O rhann annesi M al H atun du (Trk kkenli).

1324-1360 O rhan I. M u rad n annesi Bitinyal bir R um olan

N ilfer H atun du (Y arhisar Tekfurunun kz).
1360-1389 I. M urad I. Bayezidin annesi Bitinyal bir R um olan
Gliek H atun du.
1 389-1402 I. Bayezid I. M ehm edin annesi Devlet H atun bin A bdullaht
(ya kle ya yerli Hristiyan bir mhtedi).
1413-1421 I. Mehmed II. M u rad n annesi Emine H atun du
(Trk Beylii D ulkadirli Prensesi).

1421-1451 II. M u rad II. M ehm edin annesi H m a H atun du

(byk ihtimalle Rum ya da Slav kle).

1451-1481 II. M ehm ed II. Bayezidin annesi G lbah ar H atun du

(T rabzondaki D ouvera kynden bir Pontus Rumu).

1 481-1512 II. Bayezid I. Selimin annesi Aye H atun du

(Trk Beylii D ulkadirli Prensesi).
Kaynaklar: Alderson, The Structure ofOttoman Dynasty (1956); Lowry, Studies in Defterology
(1992); Umur, Osmanl Padiah Turalar (1980).
 EK 4
14. ve 15. Yzyllarda O sm anl H anedanl ehzadelerinin
Elinde Bulundurduu Beylerbeylikleri

H izm et
verdikleri
Tarihler ehzade vilayet Sultan

Bilinmiyor O rhan bin O sm an Sultann Orhan

1329 M u rad bin Orhan zmit I. M urad

1330 M u rad bin Orhan Sultann

Bilinmiyor M u rad bin Orhan Bursa

1359 M u rad bin O rhan Gelibolu

Bilinmiyor H alil bin Orhan zmit (?)

Bilinmiyor brahim bin Orhan Eskiehir

Bilinmiyor Em ir Sleyman bin Orhan Bolu

1330 Em ir Sleyman bin Orhan zmit

1336 Em ir Sleyman bin Orhan Balkesir

Bilinmiyor Em ir Sleyman bin Orhan Bursa

1356 Em ir Sleyman bin Orhan Gelibolu

1381-1389 Bayezid bin M u rad K tahya I. Bayezid

1382-1385 Savc bin M urad Bursa

Bilinmiyor Y akub bin M u rad Balkesir

1393-1403 M ehm ed bin Bayezid A m asya I. M ehm ed

1403-1413 M ehm ed bin Bayezid Bursa

1390 sa bin Bayezid Antalya

1402 sa bin Bayezid Balkesir

1403 sa bin Bayezid Bursa

Bilinmiyor M u sa bin Bayezid Ktahya

1 403-1404 M u sa bin Bayezid Bursa

1411-1413 M u sa bin Bayezid Edirne

Bilinmiyor M u stafa bin Bayezid Antalya

1398 Em ir Sleyman bin Bayezid Sivas

 ekler l 6 /

E K 4 (devam)

Hizm et
verdikleri
Tarihler ehzade vilayet Sultan

1400 Em ir Sleyman bin Bayezid M an isa

1402-1411 Em ir Sleyman bin Bayezid Edirne

1417-1421 M u rad bin M ehm ed H an A m asya II. M urad

1444-1446 M u rad bin M ehm ed H an M an isa

1406 K asm bin M u rad A m asya

1415 M ahm ud bin M urad Am asya

1420 M u stafa bin M urad sparta

1437-1439 M ehm ed bin M u rad H an A m asya II. M ehm ed

1439-1444 M ehm ed bin M u rad H an M an isa

1446-1451 M ehm ed bin M u rad H an M an isa

1457-1481 Bayezid bin M ehm ed H an A m asya II. Bayezid
1468-1474 Cem bin M ehm ed H an K astam onu
1474-1481 Cem bin M ehm ed H an K aram an

1481 ehinah bin Bayezid H an K onya

1481-1483 ehinah bin Bayezid H an M an isa

1483-1511 ehinah bin Bayezid H an K onya

1482-1513 Ahmed bin Bayezid H an A m asya

yakl. 1481 Alem ah bin Bayezid H an M entee
1507-1510 Alem ah bin Bayezid H an M an isa
1484-1502 K orkut bin Bayezid H an M an isa
1502-1509 K orkut bin Bayezid H an Antalya

1510-1511 K orkut bin Bayezid H an Antalya

1511-1512 K orkut bin Bayezid H an M an isa

1494-1511 Selim bin Bayezid H an Trabzon I. Selim

1511 Selim bin Bayezid H an Semendire
K aynaklar: U m ur, O sm anl P adiah T u ralar (1 980); U zunarl, O sm anl Tarihi (1947); Al-
derson, The Structure o fth e O ttom an D ynasty (1 9 5 6 ), s. 17-24.
 EK 4 (devam)

Tek bir byk kstlama vard. Osmanl hanedan mensuplar Rumeli (Avrupa) vila
yetlerinde vali olamyordu. Bu kural Fetret Devrinden hemen sonra uygulanmaya
balamtr. Bundan nce, yakl. 1354te Orhann olu Sleyman Paa Rum Beylerbe
yi olarak atanmt. Sleymann lm zerine I. Murad da bu mevkie geldi. Bu ya
saklama iin belirgin bir sebep yok gibidir ama bu yasak belki de Dar-l slm (slm
Evi) olarak Anadolu ve Dar-l Harb (Sava Evi) olarak Rumeli ayrm ile aklana
bilir. Durum byleyse, ima edilen ey, Mslmanlarn yerletii vilayetlerde oullarn
hkmetmesi salanrken, onlar byk birliklere daimi olarak komuta edecek ekilde
aktif hizmete vermenin tehlikeli olduu. Sebebin bu olduu varsaylrsa, bunun gerek
esini bir istisnada bulabiliriz: I. Selim Avrupa komutasn tamamen ktye kullan
mt. II. Bayezidi ona Semendire (Smederevo) Sancan vermeye zorladktan sonra,
kendi emri altndaki askerleri hemen babasna kar evirdi. [Alderson, The Structure
of the Ottoman Dynasty (1956), s. 19]
Aslnda Balkanlarn gzetimi Mihaloullar, Evrenosoullar ve Turahanoullar
gibi byk Uc Beyi ailelerine aitken, Anadolu da tamamen Osmanl ailesinde kalm
t gibi bir aklama (bu almada gelitirilmi olan) alternatif bir grtr.
Kaynaka

Akbayar, N. ve S. A. Kahraman, yay. haz. M ehm ed Sreyya: S ic ill-i O sm a n i, stanbul,

1996.
Akda, M ustafa. Ankara Sultan Alaeddin Camii Kapsnda Bulunan Hicri 763 Tarihli Bir
Kitabenin Tarihi nemi , T arih Vesikalar [Yeni Seri], Cilt 1, N o. 3 (1961), s. 366-
373.
Aktepe, Mnir, andarl brahim Paa , T rk iy e D iyan e t V akf slm Ansikloped isi, 8
(1993), s. 214.
Alderson, A. D., The Structure o f O ttom an D y n a sty , Oxford, 1956.
Alexander, J. C. (Alexandropoulos), The Lord Giveth and the Lord Taketh Away: Athos
and the Confiscation affair o f 1568-1569 , M o u n t A thos in the 14 th -16 th Centuries,
s. 149-200, Atina: Institute for Byzantine Research, 1997.
Arnakis, George, Gregory Palamas Among the Turks and Documents o f His Captivity as
Historical Sources , Speculum 26 (1951), s. 104-118.
, H o i proto i othm anoi, Atina, 1947.
Artuk, brahim, Osmanl Beyliinin Kurucusu Osman Gaziye Ait Sikke , Social and E c o -
nom ic H isto ry o fT u r k e y , yay. haz. O. Okyar ve H. nalck, s. 27-33. Ankara, 1980.
Artuk, brahim ve evriye Artuk, stanbu l A rk e o lo ji M zeleri Teh irdeki sl m i Sikkeler
Katalou, 2. Cilt, stanbul, 1974.
Akpaazde, T ev a h ir-i A l - i O sm a n , yay. haz. Ali Bey, stanbul, h. 1332/1913.
Atsz, Nihal, yay. haz. Akpaaolu T a rih i, stanbul, 1992.
, O sm a n l Tarihleri, krullah Bebcetttevarih, Cilt 1, s. 39-76. stanbul, 1949.
Ayvansaray, The G a r den o f the M osques: H a fz H seyin a l-A y v a n sa ra y s G u id e to the
M slim M onum ents od O ttom an stanbul, yay. haz. ve ev. Howard Crane, Leiden,
2000 .
Ayverdi, Ekrem Hakk, O sm a n l M im a risin in lk D e v ri, stanbul, 1966.
Babinger, F., Mikhal-oghlu , Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 7, s. 34-35. Leiden,
1990.
, M ehm ed the C onq ueror an d H is Tim e, Princeton: Princeton University Press, 1978.
, Turakhan Beg , Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 4 (1934), s. 876-878.
, Der slam in Kleinasien-Neue Wege der Islamforschung , Zeitsch rift der Deutschen
M o rgenlandischen Gesellschaft, Yeni Bask, Band I. Band 76, s. 126-152, Leipzig,
1922.
Balivet, M ., Chretiens secrets et martyr chrystiques en slam turc: Quelques cas travers
les textes (XIIIe-XVIIe siecles) , Islam ochristiana 16 (1990), s. 91-114.
, Des Khhan (Kahin) aux X io v a i (X iovt)", B yzantion 52 (1982), s. 24-59.
Banarl, Nihad Sami, Ahmedi ve Dasitan- Tevarih-i Mluk-i Al-i-Osman , T rk iy a t
M ecm uas 6 (stanbul, 1939), s. 49-176.
Barkan, . L., Essai sur les donnees statistiques des registres de recensement dans
lEmipire Ottoman aux XVe et XVIe siecles , Jo u rn a l o f the E co n o m ic and Social H is
tory o f the O rien t 1 (1957), s. 9-31.
 , Osmanl mparatorluunda Bir tskn ve kolonizasyon metodu olarak Vakflar ve tem
likler: I. stila devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve zaviyeler , V ak fla r D e rg isi 2
(1942), s. 279-386.
Barkan, . L. ve E. Merili, H davendigr L iv a s T a h rir Defterleri, Ankara, 1988.
Babakanlk, T. C., Devlet Arivleri Genel Mdrl, B ulgaristand a ki O sm a n l E v ra k
ve O rh a n G a z i Vakflar, Osmanl Arivi Daire Ba, no. 17, Ankara, 1994.
Baykal, Kzm, Bursa ve A n tlar, Bursa, 1950.
Beldiceanu-Steinherr, irene, En Marge D un Acte Concernant le Pengyek et les Aqingi ,
Revue des Etudes Islam iques 37 (1969), s. 21-47.
, Recherches su r les actes des regnes des sultans O sm an, O rk h a n et M u ra d l, Mnih,
1967.
Bryer, Anthony, Greek Historians on the Turks: the case of the first Byzantine-Ottoman
marriage , The W riting o f H isto ry in the m iddle Ages. E ssays presented to R ich ard
W illiam Southern , yay. haz. E. H. C. Davis ve J. M . Wallace-Hadrill, s. 471-493. Ox-
ford, 1981.
Cahen, Claude, Karasi , Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 4 (1978), s. 627-629.
Cuinet, Vital, L a T urqu ie D 'A s ie , Cilt 1, Paris, 1890.
Danimend, smail Hami, iz a h l O sm a n l T a rih i K ro n o lo jisi, Cilt 1-4, stanbul, 1947.
Darrouzes, J., L e s Regestes D e s Actes D u Patriarcat D e Constantinople, Paris, 1977.
Decei, A., Akindji , T h e Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 1 (1960), s. 340.
Demetriades, V., Athonite Documents and the Ottoman Occupation , M o u n t A thos in
the 14 th -16 th Centuries, s. 41-67, Atina: Institute for Byzantine Research, 1997.
, The Tomb of Ghazi Evrenos Bey at Yenitza and its Inscription , Bulletin o f the Scho-
01 o fO rie n t a l and A frica Studies 39 (1976), s. 328-332.
Dennis, George T ., yay. haz. ve ev. T he Letters o f M anu el I I Palaeologus, Washington
DC, 1977.
, The Byzantine-Turkish Treaty of 1403 , O rientalia Christiana Periodica 33 (1967), s.
72-88.
Divitiolu, Sencer, O sm a n l B eyliinin K u ru lu u , stanbul, 1996.
Dijkema, F. Th., The O ttom an H isto ric a l M o num ental Inscrip tio n s in E d irn e , Leiden,
1977.
Doukas, D e clin e and F a il o f B yzantium to the O ttom an T u rks, ev. H. Magoulias, Detro-
it, 1975.
Emecen, Feridun, Gazaya Dair: XIV. Yzyl Kaynaklar Arasnda Bir Gezinti , H a k k
D u rsu n Y ld z a Arm aan, s. 191-197, stanbul, 1995.
Erzi, Adnan, Bursadaki shaki dervilerine mahsus zvivenin vakfiyesi , V ak fla r D e rg isi
2 (stanbul, 1942), s. 323-326.
Erzi, H. Adnan, Osmanl Devletinin Kurucusunun smi Meselesi , T rkiy a t M ecm uas
7-8 (1942), s. 323-326.
Eyice, Semavi, lk Osmanl Devletinin Dini-timai bir Messesesi Zaviyeler ve Zaviyeli-
Cmiler , . . ktisat Fakltesi M ecm uas 23, no. 1-2 (stanbul, 1962), s. 3-80.
Failler, Albert, yay. haz. ve ev. Georges Pachym eres Relations H istoriques, Kitap 10-13,
Paris: Institut Franais D Etudes Byzantines.
Fine, John, Jr., T he La te M edieval B alkans: A C ritic a l Survey from the Late Tw elfth C e n -
tury to the O ttom an Conquest, Ann Arbor, 1987.
Fleet, Kate,, European and Islam ic Trade in the E a rly O ttom an State: T he M erchants o f
G en o a and Turkey, Cambridge, 1999.
Fodor, Pal. Ahmedis Dasitan as a Source of Early Ottoman History , O rientalia H u n g a -
ricae 38 (1984), s. 41-54.
Gazimihal, Mahmut R. stanbul Muhasaralarnda Mihaloullar ve Fatih Devrine ait bir
Vakf Defterine Gre Harmankaya M aliknesi , V ak fla r D e rg isi 4 (1958), s. 125-137.
Gibb, E. J. W., A H isto ry o f O ttom an Poetry, Cilt 1, Londra, 1900.
Gibb, H. A. R., T he Travels o f Ib n Battuta, A . D . 1 3 2 5 -1 3 5 4 , Cilt 2, Cambridge, 1962.
Gibbons, Herbert A., T he Foundation o f the O ttom an E m p ire, Oxford, 1916.
Giese, Friedrich, Das Problem der Entstehung des osmanischen Reiches , Zeitsch rift fr
Sem itistik u n d veruandte Gebiete 2 (1924), s. 246-271.
Gkbilgin, M . Tayyib, Mihal-oullar , slm A n sik lo p ed isi 8 (1970), s. 285-292.
, Dawud Pasha , T he Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 2 (1965), s. 184.
, M urad I. Tesisleri ve Bursa mareti Vakfiyesi , T rkiy a t M ecm uas 10 (1953), s. 217-
234.
Goodenough, Lady, T he C h ro n icle o f M untaner, Hakluyt Society, 2. Seri, no. 50, Londra,
1921.
Groot, A. H. de, Rum Mehmed Pasha , T he Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 6
(1990), s. 1000.
, Karamani Mehmed Pasha , The Encyclopaedia o f slam , Yeni Bask, Cilt 6 (1990), s.
995-996.
Glda, Ayhan, Fetret devrindeki ehzadeler mcadelesini anlatan ilk manzum vesika ,
T rk D n y a s Aratrm alar, no. 72 (Haziran 1991), s. 99-110.
Haldon, John, Limnos, M onastic Holdings and the Byzantine State: ca. 1261-1453 ,
C ontin uity and Change in La te Byzantine and E a rly O ttom an Society, yay. haz. A. Br-
yer ve H. Lovvry, s. 161-234, Birmingham ve Washington, D C, 1986.
Hammer, Joseph de, H isto ire de l Em p ire O ttom an, ev. J. Hellert, Cilt 1, Paris, 1835.
Heywood, Colin, Osmanl Devletinin Kurulu Problemi: Yeni Hipotez Hakknda Baz
Dnceler , O sm a nl, yay. haz. H. nalck, Cilt 1, s. 137-145, Ankara, 1999.
, Boundless Dreams of the Levant: Paul Wittek, the George-Kreis, and the Writing of
Ottoman History , Jo u rn a l o f the R o y a l A sia tic Society, no. 1 (1989), s. 30-50.
, Wittek and the Austrian Tradition , J o u rn a l o f the R o y a l A s ia tic Society, no. 1
(1988), s. 7-25.
Hevvyood, Colin ve Colin Imber, yay. haz. Studies in O ttom an H isto ry in H o n o u r o f P ro -
fessor V. L. M enage, stanbul, 1994.
Huart, Cl., Les Origines de PEmpire Ottoman , Jo u rn a l des Savants, Yeni Seri, Yl 15
(1917), s. 157-166.
, Revievv of Herbert Adam Gibbons, The Foundation of the Ottoman Empire , Jo u r
nal A siatique 9 (Paris, 1917), s. 345-350.
Hsameddin, H ., Orhan Bey Vakfiyesi , T a rih i O sm ant E n c m en i M ecm u as, no. 17
(94) (stanbul, 1926), s. 284-301.
Imber, Colin, Review of Cemal Kafadar: Between Two Worlds: the construction of the
Ottoman State , B ulletin o f the S ch o o l o f O rie n ta l an d A frica n Studies 60, no. 1
(1997), s. 211-212.
, Canon and Apocrypha in Early Ottoman History , Studies in O ttom an H isto ry in
 H o n o u r o f Professor V. /. Menage, yay. haz. C. Heyvvood ve C. Imber, s. 117-137, s
tanbul, 1994.
, The Legend of Osman Gazi , T he O ttom an Em irate, 13 0 0 -1 3 8 9 , yay. haz. E. Zacha
riadou, s. 67-76. Rethymnon, Crete, 1993.
, A Note On Christian Preachers in the Ottoman Empire , O sm a n l A ratrm alar 10
(1990), s. 59-67.
, T h e O ttom an Em p ire, 1 3 0 0 -1 4 8 1 , stanbul, 1990.
, The Ottoman Dynastic M yth , T urcica 19 (1987), s. 7-27.
, Mahmud Pasha , T he Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 6 (1986), s. 69-72.
, Paul Witteks De la defaite dAnkara la prise de Constantinople , O sm a n l A ratr
m alar 5 (1986), s. 65-81.
nalck, Halil, How to Read Ashik Pasha Zades History , Studies in O ttom an H isto ry in
H o n o u r o f Professor V. I. M enage, yay. haz. C. Heyvvood ve C. Imber, s. 139-156, s
tanbul, 1994.
, The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans , T u rcica 21-23
(1991), s. 407-436.
, Mesih Pasha , T h e E n cy clo p a e d ia o f sla m , Yeni Bask, Cilt 6 (1990), s. 1025-
1026.
, Mehemmed II , T h e Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 6 (1990), s. 978-980.
nalck, Halil, Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler: Bursa Kad Si
cillerinden Semeler , Belgeler 10, no. 14 (1980-1981), s. 1-91.
, The Question of the Emergence o f the Ottoman State , International Jo u rn a l o f T u r
kish Studies 2, no. 2 (1981-1982), s. 71-79.
, Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler: Bursa Kad Sicillerinden
Semeler , Belgeler 13, no. 17 (1988), s. 1-41.
, T he O ttom an E m p ire: T he C lassica l Age, 13 0 0 -16 0 0 , Londra, 1973.
, The Policy of Mehmed II Toward Tovvard the Greek Population of stanbul and the
Byzantine Buildings of the City , D u m b arto n O a k s Papers, Cilt 23/24 (1969-1970), s.
231-249.
, T he Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 2 (1965), s. 1085-1091.
, The Rise o f Ottoman Historiography , H isto ria n s o f the M id d le E ast, yay. haz. B.
Levvis ve P. H o lt,, s. 152-167, Londra, 1962.
, Ahmed Pasha, Gedik , T he Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 1 (1960), s. 292-
293.
, Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time , Speculum 35 (1960), s. 408-
427.
, Fatih D e v ri zerine Tetkikler ve Vesikalar, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1954.
, H ic r i 8 3 5 T a rih li Suret-i D e fter-i S ancak-i A rva n id , Ankara, 1954.
, Ottoman Methods of Conquest , Studia Islam ica 2 (Paris, 1954), s. 104-129.
, Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna: XV. Asrda Rumelide hiristiyan sipahi
ler ve meneleri , Fatih D e v r i zerinde T etkikle r ve Vesikalar, s. 137-184, Ankara,
1954.
nalck, H. ve M . Ouz, G a zv a t- Sultan M u ra d b. M ehem m ed H a n , Ankara, 1978.
nalck, H. ve Donald Quataert, yay. haz. A n E co n o m ic a nd Social H isto ry o f the O ttom an
E m pire, 1 3 0 0 -1 9 1 4 , Cambridge, 1994.
nalck, evkiye, bn Hacerde Osmanllara Dair Haberler , A . . D i l ve T arih -C o rafy a
Fakltesi D e rg isi 6 (1948), s. 189-195, 349-358 ve s. 517-529.
pirli, Mehmed, Atik Ali Paa , T rkiy e D iyan et V akf slm A n sik lo p ed isi 4 (1991), s.
64-65.
Jennings, R. C., Some Thoughts on the Gazi Thesis , W iener Zeitsch rift f r die K unde
D e s M orgenlandes 76 (Viyana, 1986), s. 151-161.
Kafadar, Cemal, Between T w o W orlds: T he Construction o f the O ttom an State, Berkeley,
1995.
Kaldy-Nagy, Gyula, The Holy War (jihad) in the First Centuries of the Ottoman Empi-
re , H a rv a rd U krainian Studies 3-4 (1979-1980), s. 467-473.
Karamustafa, Ahmet T., G o d s U nruly Friends: D e rv ish G ro u p s in the Islam ic Later M id d -
le Period, 1 2 0 0 -1 5 5 0 , Salt Lake City, 1994.
Kazhdan, Alexander vd., T he O x fo rd D ictio n a ry o f Byzantium , Cilt 3, Oxford: Oxford
University Press, 1991.
Kitsikis, Dimitri, T rk -Y u n a n m paratorluu: A rablge G erei Inda O sm a n l T a rih i
ne B ak , stanbul, 1996.
Kline, Galen R., yay. haz. T he Voyage d O utrem er by Bertrandon de la Broquiere, New
York ve Bern, 1988.
Konyal, . H., Stde E rtu ru l G a z i Trbesi htifali, stanbul, 1959.
Kortantamer, Tunca, Leben und W eltbild des altosm anischen D ichters A hm ed i, Freiburg,
1973.
Koyunluolu, A. Memduh Turgut, zn ik ve B ursa T arih i, Bursa, 1935.
Kprl, M . Fuat, slam in A natolia after the T u rkish Invasion, ev ve yay. haz. G. Leiser,
Salt Lake City, 1993.
, T he O rig in s o f the O ttom an Em pire, ev. ve yay. haz. G. Leiser, Albany, 1992.
, O sm a n l m paratorluunun K u ru lu u , Ankara, 1959.
, Le s origines de l empire ottoman, Paris, 1935.
, Anadoluda slmiyet: Trk stilasndan Sonra Anadolu Tarih-i Dinisine Bir Nazar ve
Bu Tarihin Menbalar , D a r lfn u n Edeb iyat Fakltesi M ecm uas 2 (1922), s. 281-
3 11,385-420 ve s. 457-486.
Kramers, J. H., M urad I , T h e Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 7 (1992), s. 592-
594.
, Turks , T he Encyclopaed ia o f slam , Birinci Bask, Cilt 4 (1934), s. 959-972.
, Wer war Osm an , A ta O rientalia 6 (1928), s. 242-254.
Kritovoulos, H isto ry o f M ehm ed the C o n q u ero r , ev. Charles Riggs, Princeton: Princeton
University Press, 1954.
Kunter, Halim Baki, Kitabelerimiz , V akfla r D e rg isi 2 (1942), s. 431-455 ve levhalar.
Langer, W. L. ve R. P. Blake, The Rise of the Ottoman Turks and Its Historical Backg-
round , A m erican H isto rica l Reuiev 37 (1932), s. 468-505.
Leunclavius, Johannes, Pandectes Historiae Turcicae , yay. J. P. Mignein Patrologiae
Graecae' nda 149 (1866), s. 718-922.
Levend, Agah Srr, Gazvat-nam eler ve M ihalo lu A li B e y in G azvat-nam esi, Ankara,
1956.
Lindner, Rudi P., N om a d s and O ttom ans in M edieval A natolia, Bloomington, 1983.
Lowry, Heath W., The Fifteenth Century Ottoman Vilayet-i Keilik: Its Location, Popu-
 lation and Taxation , H m an ist and Scholar: E ssays in H o n o r o f Andreas Tietze, yay.
haz. A. Bryer ve H. Lowry, s. 15-26. stanbul, 1993.
, Studies in Defterology: O ttom an Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, stan
bul, 1992.
, The Fate o f Byzantine M onastic Properties Under the Ottomans: Exam ples from
Mount Athos, Limnos and Trabzon , B yzantinische Forschungen 16 (1990), s. 275-
311.
, The Island of Limnos: a Case Study on the Continuity of Byzantine Forms Under Ot
toman Rule , Contin uity and Change in La te Byzantine and E a rly O ttom an Society,
yay. haz. A. Bryer ve H. Low ry ,, s. 235-259, Birmingham ve Washington DC, 1986.
, Fifteenth-Century Ottoman Peasant Taxation: The Case Study of Radilofo (Radoli-
bos), Contin uity and Change in Late Byzantine and E a rly O ttom an Society, yay. haz.
A. Bryer ve H. Lovvry, s. 25-35, Birmingham ve Washington DC, 1986.
, Privilege and Property in Ottoman M auka during the Opening Decades of the Tour-
kokratia, 1461-1553 , C o n tin u ity and Change in La te Byzantine and E a rly O ttom an
Society, yay. haz. A. Bryer ve H. Lovvry, s. 97-128, Birmingham ve Washington DC,
1986.
, Trabzon ehrinin slm lam as ve Trklem esi, 1 4 6 1 -1 5 8 3 , 2. Bask, 1998, stanbul:
Bosphorus University Press, 1981.
, A Corpus of Extant Kanunnam es for the Island o f Limnos as Contained in the Tapu
T a h rir Defter Collection of the Babakanlk Archives, Jo u rn a l o f O ttom an Studies 1
(1980), s. 41-60.
Lybyer, Albert, T he G overnm ent o f the O ttom an E m p ire in the T im e ofSule'man the M ag-
nificent, Cambridge, 1913.
Majer, Hans-Georg, Some Remarks on the Document of M urad I from the Monastery of
St. Paul on Mount Athos (1386) , M o u n t A thos in the 14 th -16 th Centuries, s. 33-39.
Atina: Institute for Byzantine Research, 1997.
M ajr, Davy, ev. Sharfuddin A li Yezd is Politics and M ilitary Institutions o f Tam erlane,
Yeni Delhi, 1972.
Mantran, Robert, Ali Pasha Khadim , The Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 1
(1960), s. 396.
, Les Inscriptions Turques de Brousse , O rie n s 12 (1959), s. 115-170.
, Les Inscriptions Arabes de Brousse , Bulletin D Etudes O rientales 14 (1952-1954), s.
87-114.
Manz, Beatrice Forbes, T he R ise and R u le o f Tam erlane, Cambridge, 1989.
Mazolu, Hasibe, Hoca Sinan Paa , slm A n sik lo p ed isi 10 (1966), s. 666-670.
Mehmed Sreyya, S ic ill-i O sm a n i, 6 Cilt, Akbayar, N. ve S. A. Kahraman, yay. haz. stan
bul, 1996.
Melikoff, irene, Ewrenos , T h e Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 2 (1965), s. 720.
Menage, V. L., An Ottoman Manual of Provincial Correspondence , W iener Zeitsch rift
fr die K u nd e des M orgenlandes 68 (1976), s. 31-45.
, The Annals of Murad II. , B ulletin o f the Scho ol o f O rien ta l and A frica n Studies 39
(1976), s. 31-45.
, On the Ottoman Word Ahriyan/Ahiryan , A rch ivu m O ttom anicum 1 (1969), s. 197-
212 .
 , Some Notes on the Devshirme , Bulletin o f the Scho ol o f O rien tal and A frica n Studi-
es 29 (1966), s. 64-78.
, Djandarli , T he Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 1 (1965), s. 444-445.
, N e s h ris H isto ry o f the O ttom ans: T he Sources and Developm ent o f the Text, Londra,
1964.
, The Menaqib of Yakhshi Faqih , Bulletin o f the Scho ol o f O rien tal and A frica n Stu-
dies 26 (1963), s. 50-54.
, The Beginnings of Ottoman Historiography , H istoria ns o f the M id d le E ast, yay. haz.
B. Lewis ve P. Holt, s. 168-170, Londra, 1962.
Mirmirolu, VI., Fatih Sultan M ehm et I I D e vrin e A it T a rih i Vesikalar, stanbul, 1945.
Moravcsik, Gyula, B yzantinoturcica I I : Sprachreste D e r T rkv lk er in den Byzantinischen
Q uellen, Leiden, 1983.
Mbarek Galib, A n k ara, Cilt 2, Kitabeler, stanbul, 1928.
, A n k a ra , Cilt 1, stanbul, 1922.
Nedkov, Boris, O sm ano-turska diplom atika i paleografiia, Cilt 2, Sofya, 1972.
Neri, Mehmed, K ita b - Cih an -n m a, 2 Cilt, yay. haz. F. R. Unat ve M. A. Kymen, Anka
ra, 1949.
Neschri, Mevlana Mehemmed, D ie Altosm anische C h ro n ik des M evlan M ehem m ed N e s-
ch ri, yay. haz. F. Taeschner, 2 Cilt, Leipzig, 1951.
Nicol, Donald M ., ev. ve yay. haz. Theodore Spandounes O n the O rig in o f the O ttom an
E m p ero rs , Cambridge, 1997.
, T h e La st Centuries o f Byzantium , 1 2 6 1 -1 4 5 3 , 2. Bask, Cambridge, 1996.
Nzhet, Mehmed, A h v a l-i M ih a l G a z i, stanbul, 1897.
Oki, M . Tayyib, Hadm (Atik) Ali Paa Kim dir?", N ecati L u g a l Arm aan, s. 501-515.
Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1968.
Osmanzade, T a ib Ahmed, H a d iq a t l-vzera, Freiburg, 1969.
Ostrogorsky, George, H isto ry o f the Byzantine State, New Brunsvvick: Rutgers University
Press, 1969.
zcan, Abdlkadir, Dukakinzade Ahmed Paa , T rkiy e D iy an e t Vakf slm A n sik lo p e
d isi 9 (1994), s. 550-551.
Philippides, M arios, ev. A n Anonym ou s G reek C h ro n icle o f the Seventeenth Century: C o -
dex Berberinus G raecus I I I , New Rochelle, New York, 1990.
, ev. T he F a il o f the Byzantine E m p ire: A C h ro n icle by G eorge Sphrantzes, s. 1401-
1477, Amherst, 1980.
Philippidis-Braat, Anna, La Captivite de Palamas chez les Turcs , Tra vau x et M em oirs 7
(Paris, 1979), s. 109-222.
Pococke, Richard, A D escription o f the East and Som e O th e r Countries, Cilt 2, Blm 2,
Londra, 1745.
Quatremere, E., yay. haz. ve ev., Al- Umaris: Mesalek Alabsar fi Memalek Alam sar ,
N otices et Extraits des M anuscrits de la Bibliotheque du R o i 13 (Paris, 1838), s. 151-
384.
Raby, Julian, Terra Lemnia and the Potteries of the Golden Horn: An Antique Revival
Under Ottoman Auspices , Byzantinische Forschungen 21 (1995), s. 305-342.
Reindl, Hedda, M anner um Bayezid: E in e prosopographische Studie ber die E p o ch e B a-
yezids 11 ( 1 4 8 1 -1 5 1 2 ) , Berlin, 1983.
Reinsch, Diether Roderich, yay. haz., C rito b u li Im briotae H istoriae, Berlin, 1983.
Reinert, Manuel II Palaeologos and His Mderris , T he Ttvilight o f B yzantium , yay. haz.
S. Curcic ve D. Mouriki, s. 39-51, Princeton, 1991.
Riefstahl, Rudolf M. ve Paul Wittek, Turkish Architecture in Southvvestern Anatolia. Part
II , A rt Studies (1931), s. 173-212.
Sabanovic, H ., Hersek-zade, T he Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 3 (1971), s.
340-342.
Sahas, Daniel, Gregory Palamas (1296-1360) on slam , T he M slim W orld 73 (1983), s.
1- 21 .
, Captivity and Dialogue: Gregory Palamas (1296-1360) and the M uslims , T h e G reek
O rth o d o x Theolo gical Review 25 (1981), s. 409-436.
Sahilliolu, Halil, Slaves in the Social and Economic Life of Bursa in the Late 15th and
Early 16th Centuries , T urcica 17 (1985), s. 43-112.
Schacht, J. Aman , T he Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 1 (1960), s. 429-430.
Schlemmer, Ulrich, yay. haz. Johannes Schiltberger: A ls sklave im O sm anischen R eich und
bei den Tataren, 1 3 9 4 -1 4 2 7 , Stuttgart, 1983.
Sevinli, Efdal, Y u su f bin A b d u llah -B izan s Sylenceleriyle O sm a n l T a rih i (T a rih -i a l-i O s
m an), stanbul, 1997.
Shinder, Joel, Early Ottoman Administration in the Wilderness: Some limits on Compari-
son , International Jo u rn a l o fM id d le East Studies 9 (1978), s. 497-517.
Slay, Kemal, Ahmedis History of the Ottoman Dynasty , Jo u rn a l o fT u r k s ih Studies 16
(1992), s. 192-200.
Stavrides, Theoharis, T h e O ttom an G ra n d V ezir M a hm u d Pasha A ngelovic (1 4 5 3 -1 4 7 4 ),
Doktora tezi, Harvard University, 1996.
Stojanovski, Aleksandar, V ra n jsk i kadiluk u X V I veku, Vranje, 1985.
Stolz, Benjamin ve Suat Soucek, ev. ve yay. haz. Konstantin M ih a ilo vic, M em oirs o f a J a -
nissary, Ann Arbor, 1975.
Smer, F., Karaman-Oghullari , T he Encyclopaed ia o f slam , Yeni Bask, Cilt 4 (1978),
s. 619-625.
Taeschner, F., Nachtrage und Berichtigungen zu Beitrage zur frhosmanischen Epigrap-
hik und Archaologie , D e r slam 2 2 (1935), s. 69-73.
, Beitrage zur frhosmanischen Epigraphik und Archaologie , D e r slam 20 (1932), s.
109-186.
, A l - U m a ris B ericht ber Anatolien, Cilt 1, Leipzig, 1919.
Tekin, inasi, Trk Dnyasnda G az ve Cihad Kavramlar zerine Dnceler - II
[Gazi teriminin Anadolu ile Akdeniz Blgesinde tibarn Yeniden Kazanmas] , T a
rih ve T oplu m , no. 110 (ubat 1993), s. 73-80.
, Trk Dnyasnda G az ve Cihad Kavramlar zerine Dnceler [Balangtan Os-
manllarn Fetret Devrine K adar] , T arih ve T oplu m , no. 109 (Ocak 1993), s. 9-18.
, XIV. Yzylda Yazlm Gazilik Tarikas Gaziliin Yollar Adl Bir Eski Anadolu
Trkesi Metni ve Gaz Cihad Kavramlar H akknda , Jo u rn a l o f T u rkish Studies 13
(1989), s. 139-204.
Tekinda, ehabeddin, Mahmud Paa , slm A n sik lo p ed isi 7, s. 183-188.
, Mehmed Paa , slm A n sik lo p ed isi 7, s. 594-595.
, Mehmed Paa Karam an , slm A n sik lo p ed isi 1 , s. 588-591.
Telfer, J. Buchan, ev. The Bondage and Travels ofjo b an n Schiltberger, a Native ofB ava-
ria, in Europe, Asia, and Africa, 1396-1427, New York, 1879.
Tevhid, Ahmed, Bursada En Eski Kitabe , Tarihi Osmam Encmeni Mecmuas 29 (s
tanbul, 1912), s. 318-320.
T. H. [?]. Sinan Paa , slm Ansiklopedisi 10 (1966), s. 661-666.
Turan, erafettin, Hersekzade Ahmed Paa , Trkiye Diyanet Vakft slm Ansiklopedisi
1 7 (1998), s. 235-237.
, Hadm Sinan Paa , Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi 15 (1997), s. 7-8.
Tursun Beg, The History o f Mehmed the Conqueror, yay. haz. H. nalck ve R. Murphey,
Minneapolis ve Chicago: Bibliotheca Islamica, 1978.
Turyan, Haan, Bursa Evliyalar ve Tarihi Eserleri, Bursa, 1982.
Umur, Suha, Osmanl Padiah Turalar, stanbul, 1980.
Uzunarl, smail Hakk, Evrenos , slm Ansiklopedisi 4 (1964), s. 413-418.
, Orhan Gazinin, Vefat Eden Olu Sleyman Paa in Tertip Ettirdii Vakfiyenin As
l , Belleten 27 (Ankara, 1963), s. 437-451.
, Hzr Bey Olu Sinan Paanin Vezir-i Azamlna Dair ok Kymetli Bir Vesika , T.
T. K. Belleten 27 (1963), s. 37-44.
, Aknc , slm Ansiklopedisi, Cilt 1 (1950), s. 239-249.
, Osmanl Tarihi, Cilt 1, Ankara, 1947.
, Osmanl Tarihi: stanbulun Fethinden Kanuni Sultan Sleymann lmne Kadar,
Cilt 2, Ankara, 1943.
, Osmanl Devlet Tekilatndan Kapukulu Ocaklar, Cilt 1, Ankara, 1943.
, Gazi Orhan Bey Vakfiyesi , Belleten S (Ankara, 1941), s. 277-288.
, Osmanl Tarihine Ait Yeni Bir Vesikann Ehemmiyeti ve zah ve Bu Mnasabetle
O smanllarda lk Vezirlere Dair M utalea , Belleten 3 (Ankara, 1939), s. 99-106 ve
Levha, s. 78.
, Davud Paa , slm Ansiklopedisi 3, s. 496-498.
Uzunarl, smail Hakk ve Ridvan Nafiz, Sivas ehri, stanbul, 1928.
Uzunarl[olu], smail Hakk, Bizans ve Selukiylerle Cermiyan ve Osman Oullar Z a
mannda Ktahya ehri, stanbul, 1932.
, Afyon Karahisar, Sandkl, Bolvadin, ay, sakl, Manisa, Birgi, Mula, Milas, Pein,
Denizli, sparta, Eirdirdeki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydn, Mentee, nan, Ha-
mit Oullar hakknda malumat, stanbul, 1929.
, Tokad, Niksar, Zile, Turhal, Pazar, Amasya vilayet, kaza ve nahiye merkezlerindeki ki
tabeler, stanbul, 1927.
Van Dieten, Jan Louis, yay. haz. ve ev. Nikephoros Gregoras-Rhomaische Geschichte,
K itap 1-7, Stuttgart, 1973, Kitap 8-11, Stuttgart, 1979, Kitap 12-17, Stuttgart,
1988.
Vryonis, Speros, Jr., The Experience of Christians under Seljuk and Ottoman Dominati-
on, Eleventh to Sixteenth Century , Conversion and Continuity (lndigenous Christian
Communities in Islamic Lands Eight to Eighteenth Centuries), yay. haz. M. Gervers ve
R. J. Bikhazi, s. 185-216, Toronto, 1990.
, Byzantine and Turkish Societies and their Sources o f Manpovver , War, Technology
and Society in the Middle East, yay. haz. V. J. Parry ve M . E. Yapp, s. 125-152, Lond
ra, 1975.
 , The Decline ofM edieval Hellenism in Asia Minr and the Process o f lslamization from
the Eleventh through the Fifteenth Century, Berkeley, 1971.
, Seljuk Gulams and the Ottoman Devshirmes , Der slam 41 (Berlin, 1965), s. 224-
252.
Wansbrough, J., Paul Wittek and Richard Haklyut: A Tale of Two Empires , Osmanl
Aratrmalar, Cilt 7 ve 8 (1988), s. 55-70.
Werner, Ernst, Byk Bir Devletin Douu-Osmanllar (1300-1482), Cilt 1, Osmanl Fe
odalizminin Oluum Sreci, stanbul, 1986 ve Cilt 2, Halk Ayaklanmalar ve Askeri
Feodalizm, stanbul, 1988.
, Die Geburt Einer Grossmacht-Die Osmanen (1300-1481), 1966. Gzden geirilmi
bask, yeniden basm, Viyana, 1985.
Whitehead, Christine, Khadim Sinan Pasha ve Khodja Sinan Pasha , The Encyclopae
dia o f slam, Yeni Bask, Cilt 9, s. 630-631.
Wittek, Paul, Mentee Beylii: 3-lSinci Asrda Garbi Kk Asya Tarihine ait Tetkik, An
kara, 1944.
, The Rise o f the Ottoman Empire, Londra, 1938.
, De la defaite dAnkara a la prise de Constantinople , Revue des etudes slamiques 12
(1938), s. 1-34.
, Deux chapitres de lhistoire des Turcs de Roum , Byzantion II (1936), s. 285-319.
Ynan, Mkrimin Halil, Bayezid I , Islm Ansiklopedisi 2 (stanbul, 1962), s. 369-392.
, yay. haz. Dsturname-i Enveri, stanbul, 1928.
, Gedik Ahmed Paa , slm Ansiklopedisi 1, s. 193-199.
Z achariadou, Elizabeth, Co-Existence and R eligion , Archivum O ttom anicum 15
(1997), s. 119-129.
, yay. haz. The Ottoman Emirate, 1300-1389, Rethymnon, Crete, 1993.
, Religous Dialogue Between Byzantines and Turks During the Ottoman Expansion ,
Religionsgesprche im Mittelalter, yay. haz. B. Lewis ve F. Niewhner, Wiesbaden,
1992.
, Manuel II Palaeologus on the Strife Between Bayezid and Kadi Burhan al-Din Ah
med , Bulletin o f the School o f Oriental and African Studies 18 (Londra, 1980), s.
471-481.
, A Note about the Chronicle of the Turkish Sultans , [Yunanca] Hellenika 20 (1967),
s. 166-169.
, The Chronicle about the Turkish Sultans (o f Codex Barberinus Graecus 111) and its
Italian Prototype [Yunanca], Selanik, 1960.
Dizin

Abda bin ikari 98 Arap ve Acem Krallarnn Kral 42, 45-46,

Abdullah Beg bin Hamza 98 96
Abdullah bin Beker Bey 98 Arnakis, George 3, 10-12, 44, 9 7 ,1 0 6 ,1 4 5
Abdullah kz Hrrem Hatun 103 Arnavut 101, 130, 132-133, 139, 141
Abdullah kz Mahatib Hatun 103 Arnavutlar 31
Abdullahlarn oullar 99 Akpaazde 9, 62-64, 66, 75-77, 84-85,
Abdlaziz bin Abdlgafar 98 92, 155
Ali bin smail el-Muhtesib 98 avariz-i divaniye 120
Ali bin Nukud el-naib 98 Aydn 29, 37-38, 45-46, 87
Abdlhamid 43 Aye Hatun 165
adet-i anam 113, 118, 120 Ayverdi, Ekrem Hakk 39-41, 43-44, 90-
Afyonkarahisar 45 91, 162
Ahi 6-7, 79, 88
Ahmed avu el-Bevvab 98 Babinger, Franz 6, 66, 74, 135-136
Ahmed Paa Hersekzade (eski Prens Balaban (Palapanis) 85
Stjepan Hersegovic) 129 Balabanck 85-86, 88, 99, 104
Ahmed Tevhid 40, 43 Balkesir 166
Ahmedi 3, 10, 12,17-29, 31-36, 38, 42- Balkan 3, 5-6, 25, 50, 6 4 ,101-102, 105,
44, 46-52, 55, 78, 144, 148-149 107, 109-110, 115, 127, 129-131,
Ake Kazanlk 58 139-145, 148, 153
Aknc 49-51, 55-58, 66, 144 Balkanlar 8, 12, 24-25, 27, 50, 56, 63-66,
Akkoyunlular 56 73-74, 90, 97, 101-102, 106, 110,
Aleddin 21, 25, 44 1 1 2 ,1 1 7 , 1 2 4 ,1 2 8 ,1 4 5 , 147, 150,
Alaar 29 153, 155, 168
Ali Bey 9, 66, 68-72, 103 Baybars bin Nsret 98
Ali bin smail el-Muhtesib 98 II. Bayezid 52-54, 58, 69, 7 3-74,121,
Ali bin Nukud el-naib 98 123-124, 128-130, 134-135, 139-140,
Ali Paa 30, 129, 139 165,167-168
Allah 18, 20-21, 23, 25-26, 30, 33, 38, Bayezid 18-23, 25-34, 36, 42-43, 46, 54-
52-54, 67, 70, 82-84, 90, 92-94, 96- 55, 68, 71, 73, 86-87, 106, 133,148-
9 7 ,1 0 3 , 161-162, 164 149, 153, 163-167
Alvise Gritti 155 Baykal, Kzm 37, 40
Amasya 37, 166, 167 Beitrage zu r frhosm anischen Epig raphik
A n E co n o m ic an d Social H isto ry o f the u n d Archologie 37
O ttom an E m p ire 9 Bengar Beg bin Alo 98
Anatolia 6, 12, 37 Bertrandon de la Broquiere 89
Angelovic (Mahmud Paa) 132, 135, 140- Betveen T w o W orlds: T he Construction
141 o f the O ttom an State 1
Antaliye 29 Beybars bin el-Katib 1, 14, 30, 44, 46, 80
Antalya 166-167 Biga 96-97, 99
Aragon 65-66 Bilecik 76
bin emiski 98 Danimend, smail Ham 54, 64, 133, 154
Bitinya 1, 7, 10-11, 50, 52, 59, 63, 65-66, D arl slm 168
72, 74-75, 78, 83, 86-87, 91, 97, 100- Dar-l Harb 168
102, 104, 130, 142-148, 150-151, D a s Frstentum M entesche 40, 41
154, 157 David Comnenus 135
Bizansllar 7, 31, 65 Davud Paa 129, 131-132, 140-141
Blake, R. P. 6-8, 145 Demetriades, Vasillis 50, 66-68, 71
Bodonitza Marki 153 Demetrios 149
Bolu 166 D e st n -i T ev rh -i M l k -i l-i O sm n 17
Borovonic 129, 139 Devletl Kaba Aga 53
Brklce M ustafa 150 Devirme 129, 132, 133
Brankovi, 131 D ia lo g u e with a M slim 31
Broquiere 89-90 D ie G eb u rt einer G ro ssm a ch t-D ie
Brunjuke 120 O sm anen 11
Brusa 31 Dionysiou 117
Bulgar 56, 130 Divitiolu, Sencer 15
Bulgaristan 55 Doukas 31, 50-52, 149-150
Bulgarlar 31 Dukaginzade Ahmed Paa 129, 131, 139-
Bursa 3, 12-13, 30-31, 35-37, 39-48, 52- 140
54, 62, 64, 66, 68, 71, 77-80, 83, 85, Dsturnm e 88
88-92, 94, 96-97, 99, 103-104, 143-
144, 149, 161-164, 166 Edirne 43, 54-55, 68, 70, 90, 135, 163,
Bursa kitabesi 13, 37, 40-41, 43-44, 46- 166-167
48, 52, 68, 78, 92 Efendi bint-i Akbalu 84
Bursa ve A n tlar 37 Eflklar 31
Brmck 119 El Tutan (Toprak Sahibi) 94
el-Hadm 98
Cafer bin Pulad 98 El-Hakim bi Memaliki s-Sultaniye 70
Cahen, Claude 64 Emecen, Feridun 13-14, 39, 49, 79
Cmii Kebir 45 Emir Sultan 30
Canik 29 Emir Sleyman 19, 21, 27-29, 33-34, 42-
Cantacuzenus 73, 90 4 3 ,4 6 , 153,166-167
Castel Nuovo 138 Encyclopaed ia o f slam 25, 64, 66, 76,
Ceneviz 65 127, 1 3 0 ,1 3 3 , 135,138-139
Cizye 151 En veri 87, 88
comes stabuli 110 Erturul 21, 43, 92, 93, 162
Constantinus 127-128 Eskihisar 57
Cuinet, Vital 119 Eskiehir 166
Cydones 32 Es-ehir Gasrakal Mtevelli 70
Evrenes 61, 71, 72, 74
andarl Halil Paa 137 Evrenko Hadm 92
andarl brahim Paa 131, 140 Evrenos 50, 63-68, 70-72, 74, 99, 147,
ift resmi 116 152-155
irmen 57-58 Evrenos (Evrenosoullar) 68, 72, 155,
oban bin Osman 84 168
Evrenosolu 153-154 Hac Emirhan bin Rakh [?] 98
Evrenoz 67, 98 Hac Evroz [Evrenoz ?] bin emiski 98
Hac H aan bin Abdullah 98
Fatma bint-i Osman 84 Hac Hzr bin Mehmed 98
Fetret Devri 13, 3 4 ,1 0 6 ,1 6 8 Hac brahim bin H aan el-Bezzaz 98
Fettah bin Abdullah 98 Hac Karaolan Zaviye 92
Filibe 57-58 Hac M ustafa bin Mehmed 98
Fine, John 112 Hac Pulad bin Emirahor 98
Fodor, Pal 12, 19, 2 7,3 3 -3 4 Hac Sadeddin bin Hac Mehmed Fakih 98
Francesco Sansovino 152 Hac Sungur 98
Franklar 65 Hadm (Tav) erefeddn Mukbil 83
Hadm Ali Paa 131, 133, 139-140
Gardiki 136 Hadm Sinan Paa 129, 131, 133, 139-140
gaz ethos 10, 12-13 Hamid bin Osman 84
gaz topos 24, 28, 34 Hamza Beg El-Menavi 70
Gazvatnme 18, 20 H aan bin M ustafa 94
Gazi 2-3, 5, 7-11, 13-15, 18, 20-21, 24, Haan bin Sabuni 98
26-27, 30, 34-35, 37-39, 43, 45-51, Haan El-Kuttab fi hidmeti s-Sultan 70
61, 64-68, 70-72, 78-85, 92-95, 102, hassa-i hmayn 120
144, 150, 1 5 3 ,1 5 7 ,1 6 1 Hersekzade Ahmed Paa 73, 7 7 ,1 3 1 , 134-
Gazi elebi 79 135, 138-141
Gazi Sleyman 27 Hetaeriarch Mavrozoumis 96
Gazi Tezi 2, 3, 5, 7 -8 ,10-11,14-1 5 , 34- Hevace Osman bin Emire Mehmed 98
35, 37, 43, 46-48, 61, 7 8 ,1 0 2 ,1 4 4 , Heywood, Colin 13, 15, 40, 62, 86
1 5 0 ,1 5 7 Hicaz 87-88
Gedik Ahmed Paa 128, 131-132, 140 Hoca Sinan Paa 132, 140
Gelibolu 65, 128, 166 H oi protoi othmanoi 3, 10
Gemlik 78 Hundi Hatun 139
Gentilhuommo Nostra 139 Hdavendigar mreti 94
George Amirutzes 135
George Sphrantzes 52, 136, 149 Imber, Colin 13-14, 18, 22-23, 32, 44, 49-
Georges Pachymeres 52 50, 62, 86-88,135-136
Germiyan 28-29, 45, 86
Gibbons, Herbert 5-10, 63-64, 87, 106, bn Hacer el-Askalan 87
145 bni Batuta 71, 78, 79, 80, 88, 143
Giese, Friedrich 6-7 lyas al-matbahi 94
Gk Alp 21 lyas Beg bin al-Haydarani 70
Gregory Palamas 75, 85, 88, 96-97 tlyas bin Halil 98
Gl 119 lyas bin M ustafa 98
Glbahar Hatun 165 lyaz bin Pazarlu 98
Gndz 21, 76 nalck, Halil 8-1 0 ,14 , 28, 44, 46, 53-54,
Gndz Alp 21 62, 66, 75, 85, 87, 97, 100-104, 107,
1 1 0 ,1 1 2 ,1 2 7 - 1 2 8 ,1 3 0 ,1 3 6 ,1 4 0 ,
H as Ky 57-58 1 4 6 ,1 5 5
Hac bin mer 98 nb l-umr bi-ebna el-mr 87
sa 23, 65-68,148-149, 166 4 0 ,1 6 4
sa Bey 65-66 Kprl, M. Fuat 6 - 1 0 ,1 4 ,1 0 7 ,1 4 5
shak Paa 129, 131-132, 137, 140 Kse Mihal 9-10, 50, 62-63, 66, 68, 71-
skendernm e 17-18, 44, 48 72, 74, 76, 78, 86, 88, 99, 104, 130,
Islm A n sik lo p ed isi 30, 55, 64, 68, 128, 142-143, 147
1 3 3 ,1 3 6 ,1 3 9 Kritovoulos 136-138
stimlet 75-76, 101-102, 110, 112-113, Kunter, Halim Baki 37, 40-41, 43-44, 48
1 1 7 ,1 2 1 ,1 2 3 K u r an 26
zmit 166 Kk Asya 10, 40
znik 36-38, 40, 71, 74-76, 78-79, 85, 92- Kk Nianc [Ramazanzade] 137
93, 95, 9 9 ,1 3 2 ,1 4 0 ,1 4 3 ,1 6 2 - 1 6 3 Ktahya 44, 166
zzettin Keykavus 45
Langer, William 6-8, 145
Jennings, Ronald 3 ,1 2 -1 3 , 43 Laonikos Halkokondyles 52
Johannes Leunclaivus 64 Larenda 29
Junis (Yunus) Bey 155 Latinler 31
Lavra 117'
Kabaaa 54-55 Lazarevic 28
Kafadar, Cemal 1, 14-15, 30, 44, 46, 80 Le s Inscriptions Arabes de Brusse 37
Kaldy-Nagy, Gyula 12 Limni Adas 107, 112
Kanunnme 111, 118, 127, 138 Lindner, Rudi 12-13, 22, 99
Kaplca mreti 94 Livadskhori ky 119
kara delik 13-14
Karaca 44, 98 M acarlar 31
Karaman 25, 29, 167 Mahmud Beg bin-i _[?] 70
Karamani Mehmed Paa 131, 140 Mahmud bin Abdullah 98
Karamanllar 36 Mahmud Paa 129, 131-132, 135-138,
Karesi 24, 64-66 140-141
Kasm Beg 70 M al Hatun bint-i mer Bey 84
mal-i padiah 120
Kastamoniye 29 Malik 50, 68, 71-72, 79, 83
Kastamonu 79, 167 M alko, 155
Katalan 65 M andra 118
Keykubat 44 M anisa 37, 45, 167
Kitsikis, Dimitri 15 M antran, Robert 36-37, 40, 42-43, 163-
Koca M ustafa Paa 129, 131, 133, 140 164
Koca Sinan Paa 131 Manuel Bokhales 136
Kondostavlos 110 Manuel Palaeologus 31
Konstantinopolis 2, 27, 61-63, 73-74, 90, M arko Yagari 135
127-128, 131-132,134, 137 ,1 5 5 Mavrouzoumis 97
Konya 21, 25, 29, 132, 167 Mehmed 36, 43, 45-46, 50, 56, 82-83, 90,
Kortantamer, Tunca 19, 23, 27 9 8 ,1 2 2 ,1 2 8 -1 2 9 ,1 3 1 -1 4 0 , 148-149,
Kosova Sava 32 154,163-164, 166-167
Kotzinos 109 Mehmed [I.] 43, 7 1 ,1 6 5 ,1 6 6
Koyunluolu, A. Memduh Turgut 36-37, Mehmed [II.] 50, 56- 57, 62, 73, 9 0 ,1 2 1 ,
 123-124, 127- 131,135- 136,138- M usa bin Haydar 98
1 3 9 ,1 5 2 ,1 5 5 ,1 6 5 , 167 mhtedi 92, 9 4 ,1 0 0 , 103, 1 1 6 ,1 2 2 ,1 4 5 -
Mehmed Bey 45-46 146, 165
Mehmed bin Sleyman 98
Mehmed Karamanolu 90 Nasihatnme 18, 34
Mehmed Paa 129, 131-132, 140 Nedkov, Boris 56, 5 8 ,1 0 2
Mehmed Sreyya 133-134, 139 nev Mslman 116
Mekece 81-83, 89, 9 1 ,1 0 4 , 143, 150, 162 Nicephorus Gregoras 52, 63, 104
Mekece Vakfiyesi 81 Nicol, Donald 51, 61, 72, 90, 127-128,
Mekke 65, 67, 134 131, 134, 152
Melez 1 1 9 ,1 2 4 ,1 3 8 ,1 4 0 , 145, 1 4 8 ,1 5 5 Nicopolis Sefer 27, 30-31
Melik bin Osman 84 Nilfer Hatun 38, 71, 165
Melik bint-i el-Melek 84
Melikoff, irene 64, 66 Ouz 21, 66, 87
M em oirs o f a Janissary 51, 115 Olivera 32, 148
Menebor Dk 129, 133 O n the O rig in o f the O ttom an Em perors
Menla Celaleddin bin-i Mehemmed Efendi 5 1 ,6 2
70 Orhan Bey 9, 20, 22-24, 27-28, 30, 33,
Menla Hafzeddin bin-i Mehemmed 70 36-43, 46-47, 49, 62, 64, 68, 71, 75,
Menla Mahmud E-ohret Hoca Efendi 70 77-89, 91 -9 7 ,1 0 4 , 144-145,150,
Menla emseddin bin-i Muhammed 70 161-163,165-166, 168
Mentee 29, 37, 40, 45-46, 87, 167 Orhan Cmii 36, 42
Mesih Paa 74, 77, 128, 131-132, 134- Osman Gazi 8-9,13-14, 20-24, 27-28, 30,
1 3 5 ,1 3 8 ,1 4 0 33, 36, 38, 42, 46, 50, 61, 66, 71-73,
Metokhia 117 75-77, 80, 82-86, 9 2 -9 3 ,1 0 4 ,1 0 7 ,1 3 0 ,
Msr 32-33, 99, 124 144-147,152-155,161-163,165-166
Msrl Memluk Sultan Berkk 32 Osmanl Beylii 1, 15, 46
Michauli (Mihaloullar), Bkz. Mihal O sm a n l M im a risin in lk D e v r i 37, 40, 90
Midilli Adas 50 O ttom an M ethods o f Conquest 101, 110,
Mihailovic, Konstantin 51, 115 112
Mihal 9, 50, 61-63, 66, 68, 70-72, 74, 99, Ottomano 61, 72
103,152-155
Mihalolu 6 9 ,1 5 2 ,1 5 3 , 154 r 118
Mihaloullar 66, 72, 103, 155 ,1 6 8
m od ioi 118 Pachymeres 65
Moldavya 53-55, 58 Padiah Hkm 55
M olla Fenari 96 Palaeologus XI. Constantinus 127-128
M udros Krfezi 109 Palio Kasri 108
Mufzil 1-fuzilat El-Haim Paa 70 Pandectes H istoria e T urcica e 64
M urad [I.] 20, 24-28, 30, 33, 36, 38, 42- Paa 23, 70, 9 4 ,1 2 8 -1 2 9 ,1 3 2 -1 4 0
43, 50, 52, 66, 68, 71, 73, 80, 87, 94, Pax Ottomanica 112
9 6 -9 8 ,1 2 8 ,1 3 1 , 1 3 8 ,1 5 1 , 152,163- Pazarlu bin Dimitroz 98
168 Pazarlu bin Osman 84
M urad Beg Gazi 24-25 Pembe 119
M usa 98, 148-149,151, 166 Praktika 117
Prusa [bkz. Brusa/Bursa] 31 Sofya Ulusal Ktphanesi 56
Some Thoughts on the G a z i Thesis 3, 12,
Qara Muqbil Lala 70 43
Quataert, Donald 9-10, 107 St 21, 43, 76
Q uestion o f the Em ergence o f the Spandounes/Spandugnino 134-135
O ttom an State 8-9 Sphrantzes 136, 149
St. Sava Dknn olu 73, 129, 131,
Rados in Ostoya 129, 139 134, 141
Ramberti 154-155 Stjepan Vukcic Koaca 138
Reindl, Hedda 133 Suba 96, 9 8 -9 9 ,1 1 8 ,1 4 3
resm-i canavar 124 Sultan Sleyman 129
resm-i domuz 124 Sultann 166
resm-i hnzr 124 Sul Beg bin-i Ahzar 70
resm-i huk 118, 124 Suriye 32-33, 99, 124
Riefstahl, Riefstahl M . 37 Sleyman 18-19, 23-24, 27-29, 33, 42, 71,
R ise o f the O ttom an E m p ire 1, 2, 7, 15, 82-84, 87, 92, 94-95, 148-149, 153,
17-20, 48 1 5 5 ,1 6 8
Romallar 31 Sleyman elebi 18-19
Rum 9, 1 1 ,1 5 , 24, 27, 29, 33, 62-64, 85, Sleyman Paa 23-24, 27-28, 33, 71, 87,
88, 92, 9 7 ,1 0 1 , 1 2 9 -1 3 2 ,1 3 7 ,1 4 0 , 92, 9 4 ,1 6 8
152, 154-155, 165, 168
R um trkische Studien 1 41 ah Melek Paa Lala Paa 70
ahadet Cmii 13, 36-37, 40
SabanoviC, H. 138 ahin 70, 92
Safran 123 ahin bin Abdullah 92
Saksonyallar 31 ehadet Cmii Kitabesi 39
Salih bin Halil 98 emseddin Muhammed 30
Samsun 29 erefeddin Ali Yezd 86
Saroz 62-63, 66, 68, 77, 86, 88, 99, 142 erefeddin bin Abdullah 98
Saruhan 29, 37, 45 erefeddin Mukbil 82, 84-86, 91, 99
Saruhan olu Ilyas olu shak Han 45 eyh Bedreddin 150-151
Schiltberger, Johann 89-90 eyh Mecnun bin H aan 94
Segban Karaca 94 irin Hamza bin Abdullah 98
Selanik 66, 75, 85, 8 8 ,1 0 7 ,1 2 1
Seluk 9, 41-42, 44-45, 48, 86, 9 4 ,1 6 4 Taeschner, Franz 37, 38, 71, 163
Semendire 167-168 T a p u -T a h rir D efter 107
Seraceddin bin Osman 98 Tatarlar 21
Slay, Kemal 17, 19-20, 22-26, 28, 33, 49, Tekin, inasi 13-14, 37, 41-42, 49, 136
52 terra Lem nia 108
Srp 28, 30, 32, 51, 73,128-132, 135-136, terra sigillati 108
14 1 ,1 4 8 T e v rh -i l-i O sm n 30
Srplar 31 T e v rh -i M l k -i l-i O sm n 17, 19, 30
Sinop 32 T h e Construction o f the O ttom an State 1,
Sivas 2 9 ,1 6 6 14
Slav 7 ,1 0 1 ,1 6 5 T h e D e clin e o f M edieval H ellenism in A sia
 Minr and the Process o f Islamization Vatopedi 117
from the Eleventk through the veled-i kul 115, 122
Fifteenth Century 11, 74 Venedik 1 0 8 ,1 3 9 ,1 5 3 ,1 5 5
The Foundation o f the Ottoman Empire 5, 6 Vigla 109
The Late Medieval Balkans 112 Vryonis, Speros 11, 74, 85, 104
Tietze, Andreas 107
Timur 19, 21, 27-28, 32-33, 42, 86-87, Werner Ernst 11
9 0 ,1 6 3 Wittek, Paul 1-3, 5-10, 12-15, 17-20, 27,
Timurta Beg 70 32, 34-48, 52, 54, 65, 6 8 ,1 0 2 , 107,
tin-i makhtum 108 1 4 3 -1 4 4 ,1 4 8 ,1 5 7 , 161
Tokat 29
Trabzon 9 6 ,1 0 7 , 110, 114, 116-117, 121, Ximelich 65
123, 1 3 5 ,1 4 4 ,1 6 5 , 167
Turachan (Turahanoullar) 61, 72 Yar Hisar 77
Turahanolu 152, 153, 154 Yeni Foa 50
Turahanoullar 66, 72, 155, 168 Yenice-i Vardar 65-67, 71
Turkish Architecture in Southvestern Yenieri 28, 55, 85, 8 9 ,1 0 9 ,1 1 1 ,1 1 4 -
Anatolia 37 115, 117, 122,151
Yldrm Han [Bayezid] 30
Ulu Cmii 30 Ynan, Mkrimin Halil 30, 8 8 ,1 2 8
Umur Beg olu Hsamettin Yakup 45 Yusuf bin M usa 94
Umur Bey bin Koskos/Kosfos 96, 98
Umur bin Bulduk 98 Zaferan (safran) 123
Uzun H aan 56, 128 Zafernme 86
Uzunarl, smail Hakk 30, 37, 44-46, Zaanos Paa 131, 132, 137, 140
55, 64-66, 68, 71, 80, 82-85, 92-95, Zagra Yenice 57, 58
129, 133, 162, 167 Zaanos 92
Zeitounion 153
mr Beg bin-i Efendi 70 Zeno 153
14. ve 15. yzyldan gnmze kalan belgelere dayanan Erken Dnem Osmanl
Devleti'nin Yaps, Osmanl mparatorluunun erken dnemine farkl bir
yaklam neriyor. Osmanllarn 14. yzylda Balkanlar'daki baarsnn ardnda
slm yaymak (cihad) olduunu syleyen eski bak asna kar Lovvry,
Osmanllarn bu topraklardaki aknlarndaki temel saiklerinin ganimet ve kle
edinmek olduunu savlyor. Erken dnem OsmanlIlar, Mslman ya da
Hristiyan bu amaca hizmet eden herkese ak bir yama ittifak kurdular.
Kat bir dini grn olmamas ve yerel rf ve adetleri korumaya gnll
olmalar OsmanlIlara baar ve destek kazandrd.

Daha sonraki dnemdeki belgelerde yer alan erken dneme yanstlan "slm
yaymak (gza/cihad)" bak as, 16. yzylda slmi dnyann merkezi haline
gelmi Osmanl hanedannn kendi imgesini desteklemek iin oluturuldu.
Lovvry tarihsel olgularla Osmanllarn kendilerine yaktrd imgeyi birbirinden
ayrarak bu dnem zerine ayrntl bir tarihsel dkm sunuyor. Paul VVittek'in
"Gazi" tezini ele alan Lovvry, bu tezin tarihselliini ye Osmanl almalarndaki
yanksn da okura sunuyor. Cemal Kafadar, Halil nalck, Colin Imber, Rudi
Lindner, Ronald C. Jennings, Colin Heyvvood ve inasi Tekin gibi Osmanl
tarihilerinin ve Trkologlarn almalarn da tartan Lovvry hem Osmanl
tarihi hem de Osmanl tarihilii iin nemli bir eser sunuyor.

Lovvry, nemli birincil kaynaklarn okumasndaki hatalar gn na kararak

ve farkl yorumlar nererek, Osmanl mparatorluumun kkeninin tarihyazmn
titizlikle yeniden deerlendiriyor. Osmanl mparatorluu almalaryla ilgilenen
herkes iin temel bir alma.
Profesr Jane Hathavvay
Ohio State University

Kapak: B u r sa n in k u a t i l m a s in i g s t e r e n b r m n yatr

ISBN : 9 7 8 -6 0 5 -3 9 9 -1 1 9 -9

www.bilgiyay.com STANBUL BLG NVERSTES YAYINLARI