Professional Documents
Culture Documents
D.L. 2 - 3 - 03 - 94
Julio 2017 Revista rural bilinge para la Nacin Quechua
017
Jatun Tarpuy puquripuwanchis? nispa tapuykacharimurqa. Tiempo qala
saykusqa ninku mayora, nitaq ukriqtachu tukuyniqpi puqun, wakinpi waliq,
wakinpi fracasanku, wakin tiempo sumaqta qhawaspa, sumaqllatataq
puquchinku. Kay wataqa paras qhipata jamun, chay jawa qhipa tarpuykuna
waliqta puqun, niwanchis. awpa makis, chawpis as mana lluqsinchu.
Chayrayku YACHAYNINCHIKTA KALLPACHALLANA, kay jamuq Agostopi (1, 2,
3) punchaykunata phuyuta awi llikikuyta qhawana, phuyuqa sumaqta
yachan, niwanchismin jallpata tarpuqkuna, qarpapis kanqa para kaptinpuni.
Tata Francisco Canaviri (Norte Potos) nin: Cosechaqa mana igualchu,
tarpunamanta dependen, sichus tarpuyta aciertayku chayqa kusata puqun,
tarpuyta adivinallayku chayqa mana waliqchu. Unayqa kusa karqa, awpaq
tarpuy, chawpi tarpuy, qhipa tarpuy apaykacharqayku, chayman jina tarpuq
kayku, phuyuta qhawariytawan agosto killapi, kay qhipamanqa chaypis
Escariowan waykurina Lacaw puqurichkan Lakawmanta chuma Sara kachitu puqun Sara muti, maniy jankayuq
2 CONOCIMIENTO CAMPESINO
EDICIN: Centro de Comunicacin y Desarrollo Andino (CENDA) - Av. Tadeo Haenke 2231 - Telef.: 4243412 - Fax: 4281502 - Casilla: 3226 - www.cenda.org - e-mail: info@cenda.org - Julio 2017 - Cochabamba-Bolivia - (jr)
Kunan tiempoqa cambio climtico nisankuqa, cambianapuni .
Trigotaqa pisimanta pisi qullqichanchik mana
ukllapichu. Kikillantaq papawanpis
Qayna wataqa para awpaqta ripurqa, chay jawa chaqra as qaymallata
puqurqa. Kay watar qhipakama para kasqanpiwan chaqraqa juntitata
puqun chant miskita. Precios imaynachus kasan mana ni imata
apaniraqchu. Chaqra uqhariyqa, junio tukukuykama, tukusparaqcha
feriamanpis risaq. Trigotaqa pisimanta pisi qullqichanchik mana ukllapichu.
Kikillantaq papawanpis. Tukuy parlayninta Tata Doroteo Vallejos.
Noviembre, diciembre
killastaqa waqanayasarqaykua, qhipataa para jamun
TRANCAPAMPA, Alturas de Raqaypampa: Chaki lagunas puquykunata yanaparinpuni.
Ancha jatuchis papa, llakikusallani Provincia - Ayopaya Diciembre paraqa chawpi paraa niq
manachu chuuchay atisaq nisani kanku, kay wata qhipata para qallarin
Teodoro Mamani Calisaya, comunidad Chillavi: Juana Quintana, comunidad Chillavi, Regional
Kunan wata cosecha kusa kasan, imapaqtaq Cocapata, nirqa: Kay wata kusalla kachkan i, papa
llullakuyman, montonestapuni papastaqa kusallata puquykusqa, mana pisichu ni imachu. Qayna
allayku, wakin jatuchispi tarpurqanku, watamanta nisqa tumpawan yapasqa, qayna wata
chaykuna aswan achkhata uqharinku, mana pisilla karqa, chikchi paras karqa, qhasa ima, pisi
imapis afectawaykuchu, mana karqachu karqa, murmu murmulla papapis, kay wata mana
granizada, qhasa ni imapuni, parapis kusallata kanchu chikchi para ni qhasa.
pararin, kimsantin tarpuy igual qun, awpa Chant mana tiemponpichu paran, qhipa paran,
tarpuywan, chawpi tarpuywan jatuchisman risqa, ancha qhipatapuni, diciembre chaytaa paran. awpa runasqa niq kanku,
qhipa tarpuytaq murmuman risqa. Ancha diciembre killaqa chawpi paraa nispa, navidad tiempo chawpi paraa niq
jatuchis papaqa, llakikusallani manachu kasqanku, kay wata mana jinachu qhipata paraqa qallarin.
chuuchay atisaq nisani, jatuchista mana
qhasa pasachinchu. Qhayna wata pisilla Cambiasqa tiempopi paran
para karqa, mana karqachu pisillata Vctor Quintana, comunidad Chillavi, nirqa:
cosechayku, kunan wata kusa. Kachkallan papa, qayna watamanta nisqari
tumpawan achkita, allinsitunta puquchkan.
Kay wata sumaqta papaqa puqun, Parapis maychus chaylla, cambiasqa tiempopi
chaparastapuni uqhariyku paran, tarpuykusqatawan mana chay patanman
Feliciano Huanaco C., Chillavi: Kunan wata paraykunchu, uchhikasllaataa paramuchkan.
kusa papaqa, chaparastapuni uqhariyku, Chaki wata jina kanantapuni kachkarqa,
legal papaqa, tiempoman jina tarpurina qhuchispis jina kachkarqa. Chillavipi puqun tukuy
chaylla, septiembre killapi tarpurirqani ima avena, trigo, cebadapis, kinuwapis puqullanpuni. Mana tiemponpi
awpa tarpuy nisqa, chayrayku sumaqta paraspaqa fallaparin.
papata uqharisani, tiempo
acompaarisawayku kusisqalla kasani. Qayna Sabemos predecir el tiempo, mirando las seas
wata pisita cosechakuyku, para chinkarparin, qhasa sembramos
chayamun chayrayku fracasarparin, mikhunallpaq karqa, vendenapaq Wilfredo Ros: La cosecha de papa este ao est bien, no
manapuni karqachu, kunan wata venderisayku papastaqa. como el ao pasado totalmente helado, este ao ha
mejorado, ha llovido en su tiempo, el ao pasado no llovi
Kay wata paritas qhiparin en su tiempo hubo mucha helada. Sabemos predecir el
tiempo, mirando el tiempo siempre sembramos, tenemos
Basilio Ros (59 aos), comunidad Cndor Huta, nin: Kaq wata
que manejar las seas, el ao pasado lo que hemos
cosechasqa maychus chaylla. awpaq watapiqa aswan pisi karqa. Kay
predecido se ha cumplido, hemos visto el tiempo como nos
wataqa paritas qhiparin. Kaypiqa tukuy ima churasqa puqun, cebolla, dicen los abuelitos, ver las seales para ubicarnos, sabamos
zanahoria, tomate imaqa carpa solarpi puqun. Chaymanta churallaykutaq que las lluvias tenan que venir atrasados, por eso hemos
uqa, papalisa jinapis kunan wata mana churarqaykuchu. sembrado un poquito atrasado.
Provincia - Carrasco
Feriaspi trigo precio ancha barato, mana Papata qhipa tarpuypi churayku
beneficio kanchu Eustaquio Montao, comunidad Coluyu Grande, nin:
Pisi puquykuna kasan, mana paras karqachu
Don Aniceto, comunidad
awpaqta, chay jawa papitas maychus chaylla. Jatun
Chikmuri, nin: Trigo
Tarpuyta papataqa churayku, chawpi makita
waliqllata puqun, papa
astawan tarpuyku, mana humedad kasqanpiwan
Deshir layata mana
uchhuchiyku, qhipata churarqayku, chay
tarpurqaykuchu, parataq
waliqllata lluqsin.
qhipataraq jamun,
wakinpata
chakipun,
papasqa
mana
Mikhunaykupaq quyllu,
kutirinachu. Cebadata waychata churayku
mana churaykuchu, mana Wayku papitas, waychata ima mikhunaykupaq
ni p rantinchu. Qhipa churakuykupuni, Trigotaqa qhipataraq churararqanku
watakuna trigotapis mana humedad mana kaptin, waliqlla kasan, chanta paritas acompaamun . Trigo
churasaykuchu, precio waliqlla puquyta puqurqapis, qhipaman wayraataq jamurpan, chay as
ancha barato. Mana waqtarqaran, pampaman takarpachin, kay wataqa trigo sumaqta uman, qayna
beneficio kanchu. Qayna wataqa papa karqa, trigotaq mana karqachu kunantaq wataqa juchuysitusllata puqurparqa, chaki wata karqa. Sumaqta puqun
trigo kan, papaataq mana kanchu. preciotaq feriapiqa urmanpacha. Pesada 300 bolivianospi jina karqa, kunan 200
urapia kasan, niraq cosechasaykupischu.
Kay wata mikhunapaq karin, vendenapaq Norte Potos Norte Potos: Cebada uqhariyku, trillanapaq chakichkan
manapuni kanchu
Mama Zenobia, comunidad Pampoyo nin: Qayna wata (ciclo agrcola 2015-2016) qalata
perdidaman yaykuyku tarpurqani papata, cebadata, avenata paramanta jina chakin, chawpi
paray tiempupi para chinkarparipun. Kunan wata (ciclo agrcola 2016-2017) tumpita wisapaq
kakusan. Qayna wata nipuni mukhupaqpis karqachu, mujutapis rantispapuni tarpukuyku,
kakusan mikhukunapaq, vendenapaq manapuni kanchu. Puquykuna sumaq kanman karga
saqra para chayamun (Granizada) qalata kutuykapun papastaqa, cebadasta ima.
Qayna wata paramanta jinaataq chakirqa tukuy ima cebada, habas, papas, ocas, avena
qalata chakirarqa, cebadapis toqorolla karqa. Kunan wata tumpita sumaqlla kasan
cosechaqa, vendenallapaq mana kanchu.
CONOCIMIENTO CAMPESINO
La granizada y la helada afecta la produccin Norte Potos Phuyu nirqapuni qhipata para jamunanta
Daro Toledo, Comunidad Pistapampa: La cosecha de este ao ha uqa qhawarini 1, 2 y 3 agostopi, chaypi yachakun, phuyu
sido ms o menos, en algunas parcelas est bien no lluqsimun kimsantin punchayta (navidadpaq, carnavalpaq, tata
ms; la granizada se lo ha llevado, despus de la cuaresmapaq) Qayna wata mana phuyu karqachu, mana paranqachu
granizada la helada ya tambin, no hay mucha papa ninapacha, nuqa purichirqani phuyuta, chakipuni karqa, ltimo 4 de agosto
pero hay para sobrevivir. El ao pasado no haba
punchayllaa phuyu lluqsimun, chaycha qhipata para karqa, chinkarqa
nada, sequa total era. Este ao ms o menos pero
mana tiemponpi pararqachu. Tukun parlayninta tata Pascual Gallego.
no hay grano, haba, trigo. Las cosechas aqu no son
seguras, si no hay helada, la sequa ya tambin. Por
eso muchos estamos migrando las comunidades,
Kunanqa tiempo qala saykusqa
Norte Potos se estn vaciando poco a poco. Francisco Poma Canaviri, Comunidad Maraca
De la prediccin climatolgica yo no s, los abuelos (Unca), Corregidor Titular de Ayllu Qharacha,
saban bien, miraban al cielo, este ao va estar bien decan, va llover, no va a llover Provincia Bustillos: Ayllu Qharachaqa iskay
decan; saban pues. Yo viendo a mis compaeros no ms siembro. parte, pata sector, ura sector. Cosechaqa mana
igualchu, tarpunamanta dependen, tarpuyta
Papa waliq kasarqa paraataq aciertayku chayqa kusata puqun, tarpuyta
tikasaptin chinkarparin
adivinallanchik chayqa mana waliqchu. Unayqa
kusa karqa, awpaq tarpuy, chawpi tarpuy,
Pascual Gallego, comunidad Pupusiri Uno, qhipa tarpuy apaykacharqayku, agosto killapi phuyuta qhawariytawan .
Ayllu Aymaya (Unca): Kunan wata tumpita Kunan phuyupis manaa yachanchu, tiempo qala saykusqa. Kunan wata
kusalla cosechaqa, qayna wata mana (ciclo agrcola 2016-2017) pata sectorpi puquykuna kusalla qayna
parapunchu, ancha pisi karqa, kunan watapis watamanta nisqaqa, qayna wata mana karqachu, astawan kusa kanman
waliq kasarqa paraataq tikasaptin karqa, qhasa qhasaykapun chayrayku pisiyarin, uk 90% uqhariyku.
chinkarparin, niraq papa yaykusaptin
chakirpapun, chanta watiq yaykullantaq nia Ura sectorpi pisita uqharikunku
recuperay atinichu. Kaypi puqun papa, lisas, habas, Ura sectorpitaqri ancha llakiy cosechaqa, tikasaptinpuni granizada
arvejas, granos, avena tukuynin fracasarparin para chayarpamun, chay jawa un 20%llata uqharinku, avenata, habasta, cebada,
chinkaptin, papa tika kasaptin paraqa chinkarpapun, chaymanta granizo grano, trigo akarirpachin, sunqu nanay karqa. Autoridadespaq astawan
takarparichillantaq, qala pampalla karqa, yurasqa libre waqanapaqpuni, llakiy, nuqayku maskanayku gobernadormanta yanapasta, fotosta
chaymanta watiqmanta paraykurin, chay kutirichillantaq, muju manapuni urqhuspa apachiyku, yanapa ancha pisi, wakin achkha wawasniyuq kanku
kanchu, watiqmanta rantillasaykutaqcha. chaykunapaq astawan llakiy.