HLAGU HAN

Dr. C. Eralp Alk

Bu yaz, A.B.D.nin Badat ehrini istilas mnasebetiyle, yerli ve yabanc basnda
Hlagu Hana ynelik yaplan haksz ve insafsz gndermelere istinaden kaleme
alnmtr.

Trk ve Mool unsurunu, ingiz Hann (?:1227) ahsnda ve genel Trk kltr tarihi
bakmndan birbirlerinden tamamyla ayr olarak deerlendiremeyiz. Kltr
kavramnn asli unsuru "dil"dir. Ayn dili konuan insanlar birbirleri ile akraba
olarak kabul edilir. Moollar da Trkler ve Manular ile birlikte UralAltay dil
ailesinin, Altay gurubuna dahildirler. Trke ve Moolca arasndaki yaknlk
gnmze kadar birok Trkoloji ve dilbilimine dair aratrmalarda ele alnmtr.
ingiz Han tarihinde (Reideddin, Camit-tevarih) geen bir ok boy adlarna,
onuncu yzyldan nce, Moolistan vakayiine ait kaytlarda da rastlanlmaktadr.
Ancak, hangi boyun Mool, hangi boyun Trk rkna ait olduunu tesbit etmek ok
gtr. Mool terimi, bir siyasi birliin ad olarak 12. yzylda ortaya kmtr.

Burada nemli olan husus; bu boylarn hem Trke hem de Moolca

konutuklar gereidir(1). Bir rnek vermek gerekirse, Dou gurubuna
mensup olan Bayat boyu; Moollar arasnda Mool; Trkler arasnda da Trk
boyu olarak kabul edilir. Bu deerlendirmeler, o tarihte ayn corafyay
paylaan Trk ve Mool unsurlarnn birbirleriyle ne kadar kaynatklarn
gstermektedir (2). Reideddin tarihinde verilen bilgilerde, ingiz Hann, Bri-
Tigin (Kayat, Kyat) boyuna mensup olduu ynndedir; bu eserin orijinali,
Mool ve Uygur bahlar tarafndan yaratlm ve lhanl Hakan Olcaytuya
Moolca olarak takdim edilmitir. in kaynaklarnda da ingiz Hann mensub
olduu boy, Kktrk Kaanlna kadar dayandrlmaktadr. ingiz Han gibi
ayn slalenin farkl bir kolundan gelen Timur Han da bu kapsamda
deerlendirmemiz gerekir. 1240l yllarda yazld dnlen Moollarn Gizli
Tarihi (3) adn tayan anonim eser, ingiz Hann soyu hakknda efsanelerle
balamaktadr. Eserin balangcn oluturan efsaneye gre ingiz Hann soyu,
Yce Tanr tarafndan kut ile yaratlm Brte-ine (bozkurt) idi" (4). Buradan
kartlacak sonu, eski Trkler hakknda Kktrk Kaanl dneminden itibaren
gnmze kadar ulaan yaratl ve treyi ile Ergenekon gibi efsanelere ingiz Han
tarafndan sahip klmas ve bylece Trk Birliinin korunmasdr (5).

O dnemdeki Moolistanda etnik yapnn karkl gz nne alndnda,

ingiz Hann kendisini Trk ve Mool olarak tantmas hakldr. Dolaysyla,
gerek ingiz Han gerekse Orta Asyadan karak, Asya ve n Asyadaki Trk
boylar arasna yerleen ve tamamyla Trkleen ingiz evladn, "Trk Hanlar
olarak deerlendirmek konusunda tereddte gerek yoktur. Ancak, nceleri
Hindistan ve randa, daha sonra Maverannehir ve Orta Douda hatta ne yazk
ki gnmzde Trkiyede tarihilerin byk bir ounlukla Timur Han ve
oullarn dahi Mool olarak deerlendirmeleri byk bir talihsizlik ve
aknlktan baka bir ey deildir (6).
TRK TURANCI KIZILBA BOZKURTLAR 1
Trk tarihilerinden bazlarnn; Araplarn, Trk ellerini istila safhalarn "ftuhat" ve
mslmanl henz kabul etmemi olan Trklerin, btn Trk ellerini, tek bir yurt
altnda toplamak emel ve gayretleri ierisindeki teebbslerini ve komu lkelerini
fethetmelerini "istil" olarak deerlendirmeleri, Trk tarihini islami duygular altnda
retmek niyetinden baka bir ey deildir.

Ancak yukarda bahsedilen ftuhatn etki ve yanklar, baz nl tarih bilginleri

tarafndan da objektif llere yakn bir biimde yorumlanmtr. W. Bartholda gre,
"Mool hakimiyeti, inde ve slam dnyasnda 18. yzyldan nce tarihte hi
grlmeyen bir siyasi istikrar meydana getirmi, onlar kendi menfaatlerinin bir kar
gerei olarak, ehir hayatnn geliimi konusuna nem vermilerdir. Zamannda
Cermenlerin hakimiyeti; nakdi ekonomiden, takas ekonomisine, ehir hayatndan, ky
hayatna gemeyi gerektirdii halde, Moollar dneminde gm para sistemi
yerlemi, eski ehirler tamir edilmekle kalmayp, yeni ehirler de kurulmutur. Mool
mparatorluu, uzak ve yakn douyu ayn millet ve ayn hanedanln ynetimi
altnda birletirildi.
Msr Memlkllerine kar dmanlk, Moollar Avrupa devletlerine de yaklatrd.
Avrupa tacirleri ve misyonerleri, Orta Asyadan geen kervan yollarndan baka, ran
limanlarndan, Hindistan ve ine giden deniz yolundan da faydalandlar. Avrupada
13. yzylda ortaya kan medeniyet inkiaf, bir dereceye kadar bununla izah
edilmektedir. Bu dnemlerde, medeniyet alannda stnlk henz slam, bilhassa
ran taraflarnda idi. ran halknn kendi tarihinde cihan medeniyetinin n safnda
bulunduu bir devir varsa, o da Moollar dnemidir; halbuki bir ok bilgin randa
medeniyetin Moollar tarafndan tahrip edildii fikrindedir. 14. yzylda Farsa heyet
kitaplar, Bizans mparatorluunda Yunancaya tercme edildi; in heyetleri, randaki
Moollar nezdinde ran bilginleri ile birlikte altlar, ran bilginlerinin indeki
hizmetleri daha byk oldu.

randa Moollar, hakimiyeti dneminde dnya milletlerinin bir tarihi yazld; bu

ie bir Mool, iki in bilgini, bir Kemirli budist rahibi ile birka ran bilgini ve
bir Fransz rahibi de dahil edildi. Bunlarn tertip etii eser, Cami-t-tevarih,
erevesinin genilii bakmndan dnya edebiyatnda tamamyla ayr bir yer
tutmaktadr. Bu ekilde, eski dnyadaki btn medeni milletlerden bilginlerin
bir yerde toplanarak, umumi tarihe dair rivayetleri toplayarak, bir kitap haline
getirmeleri o zamana kadar ve ondan sonra da hi grlmemitir.

Avrupa bilginleri daha 19. yzylda bile umumi tarih denildiinde yalnzca bat Avrupa
tarihini anyorlard; Reideddin yardmclarndan bir mslman yazarn szlerinden
anlaldna gre 14. yzyln bandan itibaren Araplarn ve Farslarn tarihine,
umumi dnya tarihi denizine dklen nehirlerin biri gzyle baklmtr" (7).

Togan, Bartholdun bu grlerine bir katk olarak, ine ait tp ve felsefe eserlerinin
lhanllar dneminde Farsaya tercme ettirilmesini ve Gazan Hann da
kendilerinden nceki dnemlerde n Asyada ancak Yunan bilim eserlerine nem
verildiini, kendi dneminde ise yalnz batda deil, uzak dou da inkiaf eden
bilimsel aratrmalarn da kendi hakimiyeti altndaki insanlar bilgilendirmek ve
insanla hizmet etmek zere tercme ettirildiini belirttiini ifade etmitir (8).
lhanllar dneminde ticarette; kat para olarak kadak denilen ipek kuma paralar
ve kle altn ve gm kullanlyordu, Trk-Mool hakimiyeti dneminde Orta

TRK TURANCI KIZILBA BOZKURTLAR 2

Asyada ok geni bir corafyada kullanlan bu gm klelere yastuk deniliyordu.
lhanl Hanlnn kurulmas ile birlikte btn n Asyada, daha nce Asyada grlen
imar faaliyetleri de sz konusu olmutur. Bu faaliyetler arasnda, Badatn eski suru
dnda yeni bir mahallenin ina edilmesi ve btn ehrin yeniden imar da saylabilir.
Bu dnemde tarihi Dhehebinin bir kayd da Togann mezkur eserinde belirtilmitir;
"Bu devirde Badat, Abbasi Halifeleri zamanndakine nisbetle birka misli daha
mamur olmutur" (9). Hlagu Hann olu Abakan Han ve daha sonra da Gazan Han
dneminde bugnk Irak corafyas zerinde kanallar ina ettirilmi ve yeni ziraat
sahalar almtr. Bylece Dicleden, Kfe ve Necefe kadar uzanan blgede byk
bir ziraat alan yaratlarak adeta le hayat verilmitir. Bu kanallar sayesinde,
Badattan kalkan kayk ve mavnalar, Dicle rma zerinden Kerbelaya kadar
ulaabilmi ve blge, Abbasi dnemi ile mukayese edilemeyecek kadar mamur bir
hale getirilmitir. Bylece Nehr-i azan-i Uly (Yukar Gazan Irma) ad verilen bu
kanal sayesinde Frat ve Dicle rmaklar birletirilmitir. lhanl Hanl zamannda,
deniz ticareti de rann gneyinde ina edilen limanlar vastasyla Uzak Asyaya
kadar genilemi ve bu deniz ticaretinden de daha sonra bata Portekizliler olmak
zere Avrupallar da istifade etmilerdir (10).

Byk lhanl Devleti, Hlagu Hann n Asyaya gelii ile 1256 1336 yllar
arasndaki dnemde hkm srmtr. Hlagu Han, ingiz Hann olu, Tuluy
Hann oludur baka bir ifade ile torunudur.

1206 ylnda btn Trk ve Mool Belerinin itiraki ile yaplan Kurultayda ingiz
Han unvann alarak, Trk-Mool Birliinin bana geen Temcinin 1227 ylndaki
lmne kadar Dou Asyadan, Dou Avrupa ve n Asyaya uzanan ve 9. yzyldan
beri kk aptaki devlet ve hanedanlklar tarafndan ynetilmekte olan ok geni bir
corafi alan tek bir devletin ynetiminde kalmtr. ingiz Hann lmnden 1260l
yllara kadar olan dnemde Trk-Mool Kaanlnn merkezi, Karakurum olmutur.
ingiz Handan sonra merkezde bulunan gedey (1229-1241), Gyk (1246-1248)
ve Meng (1252-1259) (Hlagu Hann byk kardei) kaanlarn dneminde
Karakuruma, Trk-Mool Devletine tabi olan lkelerden ok sayda eli gelmitir,
dneminin diplomasi merkezi konumunda olan Karakuruma ziyarete gelen bu
elilerden gnmze kadar ulaan deerli Latince seyahatnameler kalmtr. ingiz
Hann en kk olu olan Tuluy Hann, ingiz Han hayatta iken Trk tresine gre
yaplan l sonucunda, od igin/tigin (ocak prensi) (kar. Kktrk Kaanl
dneminde Kl Tiginin konumu) sfatyla, Karakurumda kalarak en byk hisseye
sahip olmas sonucunda, Tuluy Hann olu, devletin byk blmnde sz sahibi
olmulardr. Meng Han merkezde kalm; Kubilay Han, ine ve Hlagu Han da n
Asyaya gnderilmitir.

Hlagu Han, 1258 ylnda Badat ehrini fethederek, Abbasi Halifeliini ortadan
kaldrmtr. Halife Mustasmn ailesinden baz kiiler Msra kam ve Memlkl
Sultan Baybars tarafndan 1260 ve 1261 yllarnda arka arkaya Halife ilan edilmitir;
bu szde halifelik messesesi, Msrn Osmanl Padiah Yavuz Sultan Selim
tarafndan fethedilmesine kadar varln srdrebilmitir. Bu dnemde gnll olarak
Hlagu Hana tabi olanlara il denilmitir, gnll olarak bu birlie katlmayanlar ise
bulga "asi" olarak ifade edilmitir. Hlagu Hana tabi olanlar, ayn zamanda byk
kaan konumunda olan Meng Hann da tabiyetinde sayldklar iin, Hlaguya
"ilhan" unvan verilmitir. 1336 ylna kad ar hakimiyetini devam ettiren bu slaleyi
tanmak, n Asyada gnmze kadar varln devam ettiren Trk tarihini tanmak

TRK TURANCI KIZILBA BOZKURTLAR 3

demektir. Tuluy Hann oullar olan, Meng, Kubilay ve Hlagu, ingiz Hann
baveziri tarafndan zel bir ihtimam ve itina ile yetitirilmi, uygur yazs ve edebiyat
ile matematik, corafya ve tarih bilimlerini renmiler ve indeki bilginlerden de fen
bilimleri alannda ders almlardr. Bu erevede Hlagu Han, n Asyaya geni bir
perspektifle intikal ettiinde bu blgedeki bilim ve kltr seviyesinden haberdar idi
(11).

Cveyniye gre; Karakurumda merkezde bulunan Kaan Meng Han; kardei

Hlaguyu ran ve n Asyay fethetmee gnderdii zaman, kendisine btn Trk-
Mool lkelerinden, ordunun %20sinin verilmesini buyurmutu. Togan, bu ordunun
asker mevcudunun 280.000 kadar olduunu ve aileleri ile birlikte bu saynn bir
milyonu bulduunu belirtmitir (12). Ancak, gedey Hann da ligeday Noyan daha
nce yine ordunun %20si ile rana gnderdii yine Cveyninin eserin de
belirtildiine gre n Asyaya gelen Trk-Mool unsurunun, iki milyondan fazla bir
nfusa sahip olduu grlmektedir. Bu saynn byk bir blm, bu topraklarda
yerlemi ve blgedeki Trk nfusunun belirli bir yzdesini tekil etmitir. Blgeye
daimi olarak yerleen Mool unsurlar da ksa bir srede Trklemitir.

14. yzylda Reideddin tarafndan tasnif olunan, Trk-Mool Hanlar

eceresinde hanlarn ve nogaylarn ynetimindeki ordunun, tmen ve minglere
(tabur) ayrld belirtilmitir. Bu eserde, Hlagu Han ve olu Abaka Hann
ordularn tekil eden tmenlerden ellisinin Be adlar, baka bir ifade ile tmen
komutanlar zikredilmitir. Bu verilerden yola karak bl gedeki lhanl ordusunun
yaklak olarak 500,000 olduunu belirtebiliriz (13). Bu ordunun yaklak %65inin,
Trk boylarndan olutuu ve Mool unsurlarnn birounun da blgede daha
sonra kurulan Trk hanedanlarna ait devletlerde Trkleerek ikamet ettikleri
gz nne alnrsa; lhanl Hanlnn, Trk tarihindeki nemi daha iyi anlalr.

Hlagu Hann nc birlikleri, Mart 1253te Amu Deryay geerek, Tusa ulam
ve daha sonra da smaili mezhebinin hkm srd bat blgelerine girmitir. Bu
dnemde smaili mezhebi, Rkneddin Gr ah nderliinde ok byk bir kltrel ve
askeri gce sahipti (14). Ancak, Ocak 1257de lhanl Ordusu smaili glerini
bozguna uratarak, Rkneddini de Karakuruma, Meng Hann huzuruna
yarglanmak zere gndermi, Rkneddin; Meng Hann buyruu ile idam edilmitir.
Kazvinde bulunan smaili mezhebinin nde gelenleri de ayn uygulamaya maruz
kalmtr. Cveyni, Meng Hann bu buyruu, ingiz Han Yasasna gre verdiini
belirtmitir (15). Alamut kalesinin ele geirilmesi ile zellikle Hasan Sabbahn eittii
"haii" (haha kullananlar) fedailerin Anadolu Seluklu Belerine kar
dzenledikleri suikastlar da kesilmi oldu; ngilizcede kullanlan assassin "katil"
szc de "haii"den tremitir. smaili mezhebinin bylece tamamyla ortadan
kaldrlmasyla birlikte, Hlagu Hann blgede Snni mezhebinin gelimesine ve kk
salmasna byk katkda bulunmu olduu tarihi bir gerektir (16). Hlagu Hann bir
sonraki hedefi, Badattaki Abbasi Halifelii olmutur. Hlagu Hann yukarda konu
olan Badat ehri ftuhat ile ilgili olarak en salam ve orijinal kaynaklardan birisi de
Tevarih-i Gzide-i Nusret-name adl elyazmas Trke eserdir (17).

Bu eserde; Hlagu Hann, Abbasi Halifesi Mustasma kez eli gndererek

maiyeti ile birlikte silahlarn brakp ehri terketmesini ve bylece canlarna
kasetedilmeyecei belirtilmitir.

TRK TURANCI KIZILBA BOZKURTLAR 4

Ancak, Halifenin olumsuz cevap vermesi zerine Hlagu Han; Nogaylarndan
Baycuya, Erdebil zerinden Dicle rman gemesini buyurarak, Badatn batsna,
doudan da Balagay, Tutar ve Kulu adl nogaylarn komutasnda olan birlikleri
ahrazur ve Dakuk zerinde konulandrm, merkezde kendisi kalm ve Kuzistan
tarafnda da Ket Buka komutasndaki birlikler konulanmtr. lk atmada Halifeye
bal yedi yz kiilik bir askeri gcn ok ksa bir srede imha edilmesi zerine,
Badatn bilginleri ile ileri seviyedeki dini cemaat temsilcilerinden tekil olan bin
kiilik bir heyet, Hlagu Hann huzuruna km ve kendisinden aman dilemitir.
Hlagu Han da bu heyete hsn kabul gstermi ve kendilerine ehirdeki silahl
askerlerin ve ingiz Han Yasas altnda hayatlarn Badatta srdrmek
istemeyenlerin silahlarn brakarak ehirden serbeste kabileceklerini
bildirmitir. Bu nasihat dinlemeyenler, lhanl ordusu tarafndan imha
edilmitir. Abbasi Halifesi de maiyeti ile birlikte, Badat terketmedii ve kar
koymaya yeltendii iin ldrlmtr (18).

ingiz Han Yasas hkmleri erevesinde, silahsz ve masum halka dokunulmad

gibi mallarnn yamalanmas da sz konusu deildir (19). Yine ayn el yazmas
eserde; Badatn fethi ile ilgili olarak bahsedilen baka dikkate deer konu da
Halifenin hareminde kendisinden baka hi kimsenin grmesine izin
verilmedii be yz gen kz klenin de Hlagu Han tarafndan balanarak,
nogaylarna ve komutanlarna bu kzlar e olarak almalarna izin vererek,
zgrlklerine kavuturmasdr (20).

Hlagu Hann, Badat muhasaras ve akabinde ehri, 10 ubat 1258 tarihinde

fethetmesi ile ilgili olarak baz kaynaklarda sekiz yz bin ile iki milyon yz bin
kiinin ldrld, ehrin tahribata maruz kald ve ktphanlerin yakld Dicle
rmann slanan kitaplarn mrekkeplerinden dolay haftalarca kara renkte akt
belirtilmektedir (21). Ancak, sz konusu rakkamlarn alnd orijinal tarihi kaynaklar
belirtilmemekte ya da yanl Arap kaynaklar zellikle o dnemde lhanllar ile sava
halinde bulunan Memlkl kaynaklar belirtilmektedir. Ayrca, o tarihte Badatn
nfusunun milyonlarla ifade edilmesi de mmkn deildir. Bu erevede sz konusu
elyazmas eserde belirtilmi olan tarihi bir geree de dikkat ekmek istiyoruz,
"Hlagu Han, Esterabad ve Mazendarana ulat, oralar ald ve bir olunu orada
koyarak, rana yneldi. am ve Rum elini de aldktan sonra, byk hazrlklar
yaparak, gl bir ordu oluturdu ve Badat ehrine yneldi. Bu srada Badat
ehrinin yarsn ve Irak ehirlerinin bir ounu anszn gelen bir sel baskn harap
etti. Bundan elli gn sonra Hlagu Hann byk ordusu ile Badat ehrine ulat
haberi ulat. Han da Hamedana gelerek, elilerini Badat Hakimine gnderdi (22).
Bizim gz nne almamz gereken l, yukarda verilen orijinal kaynaklar ve ingiz
Yasasdr, buna gre de sz konusu katliam ve yama rivayetlerine itibar edilmemesi
gerekmektedir.

Ktphanlerin yaklmas ile ilgili rivayetler hakknda da belirtmemiz gereken husus

udur: lhanl Hanl sayesinde, TRK milleti bugnk Orta Dou, Kafkasya ve
Orta Asya corafyasnda varln Trke okuyup yazarak ve konuarak
srdrmektedir. Orta Asyadan, lhanl Hanl dneminde youn kitleler halinde n
Asya corafyasna akan Trk-Mool unsurlarnn byk blm, yazmzda eitli
defalar belirttiimiz gibi, bu topraklarda yurt tutmu ve Trk hanedanlarnn eitli
devletler kurarak bugne kadar ayakta kalmalarna zemin hazrlamlardr.

TRK TURANCI KIZILBA BOZKURTLAR 5

 Vakanvis Aksarayi, Hlagu Han hakknda "icen" (devlet sahibi, aziz, baba)
tabirini kullanmtr. Ad geen mellif; Hlagu Hann, Halep Meliki, Melik-n-Nasra
yazd mektubunu da dercetmitir. Bu mektubunda Hlagu Han yle demektedir:

"Melik-n Nasr bilsin ki, Badad zerine yryp Tanrnn klc ile burasn
aldk ve orann sahibini (yani Halifeyi) yanmza ararak kendisine iki sorgu
sorduk, sorgularmza karlk vermedi, bundan dolay Kurannzda Tanr
hibir kavmin elindeki nimeti, bu kavmin kendi kendisini bozmaynca, almaz
denildii gibi, kendisinin yapm olduu iler yznden bizim gazabmza
mstahak oldu. Bundan sonra, Tanrnn buyurduu gibi, her ne yaptlarsa
cezasn buldular. nk biz, Tanrnn kuvveti ile kaldk ve onun kuvveti ile
muvaffak olduk ve olmaktayz. Hi phe yoktur ki biz, Tanrnn yeryzndeki
askeriyiz; kendisi gazabna uratmak istedii kimselerin zerine bizi gnderir.
Hadiseler, size ibret ve szmz size nasihat olsun. Nice kimseleri yok ettik,
nice ocuklar atasz braktk, yeryznn stn deitirdik ve altst ettik;
size kamak var, bizde ise kaanlar yakalamak var, sizin iin bizim klcmzdan
kurtulmak yoktur; siz nerede bulunursanz bulunun oklarmz size yetiir,
atlarmz her attan ziyade koar ve oklarmz btn siperleri deler, klcmz
indii yere yldrm gibi iner, akllarmz dalar gibi salamdr, saymz ise
kumlar kadar oktur; bizden aman dileyen selamete erer, bizimle savaa
yeltenenler sonunda piman olurlar. Siz bize "kafir" diyorsunuz, biz de size
"fask" diyoruz. Biz, btn ileri tedvin ve takdir eden Tanr tarafndan, size
musallat edildik. Yeryznn bat ve dousu bizim elimizdedir, hibir yere
kap kurtulamazsnz" (23).

Togan; Hlagu Hann ifade ettii bu satrlarn, o dnemdeki bilginlerin muhtelif

eserlerinde de yer aldn belirtmi ve Hlagu Hann askeri tedbirlerindeki tavizsiz
tutumu ve kendisinin dneminde ehirlerde yerli halk zerinde tahakkuk ettirilen
vergiler sebebiyle mslman ahalinin nazarnda bir bela-i asmani intiban
braktn belirtmitir. Ancak, Togana gre kendisini yakndan tanyanlarn intbalar
ise bakadr. Dneminin byk ran airi olan Sadi irazi, Hlagu Hana hitaben
syledii bir kasidesinde zetle yle demitir: "Semann yer ehlini minnetdar
edecek bir ii, kainat yaratan Tanrnn bu cihan ehline indirdii byk rahmeti
Odur ki lhann yaz ve fermanna boyun eerek yeryzndeki boyunlar
kesilmekten kurtulmutur. Mamurenin kara ve denizlerinin en uzak keleri
Onun adli ve gc sayesinde de kltan geme belasndan kurtularak aman
safhasna girmitir. Rum Sultan ve Rus Padiah Ona minnetle hara veriyor,
Hind ve Sind mehraceleri Ona boyun eerek kalan vergisi veriyorlar" (24).

Hlagu Hann, Fars ba bitikisi (veziri) Horasanda uzun zamandr Trk ve

Moollara hizmet ederek onlar nazarnda makbul bir konumda bulunan Bahaeddin
Cuveyninin olu Hoca emseddin Cuveyniye, yukarda ad geen Sadi irazi hitap
ederek; "Eer sen benim zavall kalbimi sevindirmezsen, bu dnyada bu kadar cevr
cefa ekmenin ne manas olur? lhann sahib-divannn (vezirinin) kalbine hitab
ediyorum: Onun (lhann) Yasasnda zavalllara kar cevr zulm yoktur. Tanr,
Magrib ve Meriki lhana vermitir, Sen (emseddin Cuveyni) de yeryznn
hazinesinin emini ve muhafzsn" (25). Hlagu Hann ann gerektirdii bilim
dallar ile megul olduu hususu, n Asya bilginleri tarafndan da teyit edilmitir.

TRK TURANCI KIZILBA BOZKURTLAR 6

Reideddine gre Meng Kaan daha kardei Hlagu Han Orta Asyada iken,
tannm n Asya matematik bilgini Nasreddin Tusiyi kendisine Karakuruma
gndermesini bildirmi, ancak Hlagu Han, ran fethettikten sonra bu bilgini
buldurarak, Nasredin Tusi iin Meragada bir rasathane ina ettirmitir (26). lhanl
dnemi zerinde alan objektif llere sahip bilim adamlar, n Asyaya gelen
Trk-Mool unsurlarnn yksek bir kltre haiz olduunu ve bu salam kltr birikimi
sayesinde fethettikleri lkelerin siyaset ve bilim adamlarndan da faydalanmalarnda
bir saknca grmediklerini belirtmektedir. Bu erevede Endlsl Arap bilgini
Muhyiddin al-Arabi ile birlikte dnemin nde gelen bilim adamlar, Hlagu Hann
himayesinde bir araya getirilerek, Meraga gibi o gne kadar metruk kalm olan bir
Azerbaycan ehri dnyann balca bilim merkezlerinden birisi haline getirilmitir (27).

Hlagu Hann takip ettii "milli" siyasetin en belirgin vasflar; kendisiyle birlikte Orta
Asyadan gelen Trk-Mool unsurlarn, fethedilen lkelerdeki geni corafi alanlara,
belli bir program ve plan dahilinde iskan ettirmesi ve bylece Anadolu ve Azerbaycan
ile bugnk Kuzey Irakta var olan Trk topluluklarnn milli kltr bakmndan o
dnemdeki Fars ve Arap kltr dairelerinin tesiri ve nfuzu altnda eriyip gitmelerine
engel olmasdr.

Fethedilen yerleim yerleri ve Horasan dan gelen Trk unsurlar iin alan
yeni yurtlara Trke adlar verilmitir. lhanllar dneminde ynetim ve idare
merkezlerindeki gnlk konumalar Trke idi. Ayrca Uygur yazs da resmi
devlet alfabesi olarak korunmutur. lhanl devlet ynetimi tarafndan yerli halk ile
ilikileri yrtmek adna intisab edilen Fars memurlara da Uygur yazsn renme
mecburiyeti getirilmitir (28). Bu dnemde halk Arap olan idari blgelerde resmi
yazlar Arapa, ve halk ranl olan idari blgelerde ise resmi yazlar Farsa ve halk
Trk olan yerleim yerlerinde resmi yazlar Uygur harfleri ile Trke yazlmtr.
Ancak, divan belgelerinin arkasna yazlmas gereken "grld" teyit ibare ve kaytlar
belgelerin orijinali Arapa ya da Farsa yazlm olsa dahi daima Uygur harfleri ile
yazlmtr. Hlagu Hana gre, mukaddes kanun "Yasa" ya da "Yasak" idi. ngiliz
tarihisi D. Morgan bu szc ince jnfa "ordu rf, ordu dzeni" terimi ile
karlatrmtr, bu terim gnmzde Trkiye Trkesindeki "rfi idare" terimi ile
karlanmaktadr (29). Trk-Mool Yasas "yasaktr" dedii zaman herkesin kesin
biimde boyun emesi ve itaat etmesi gereken bir vecibe ifade edilmitir. ingiz Han
ve Timur Han yasasnda, "aman" dileyene kl kalkmazd, ayrca bu yazya konu
olan; yama, apulculuk gibi sava srasnda olabilecek hadiselere de izin
verilmeyecei ok aikardr. Trk-Mool Devletinde yaplan savalar sonrasnda
elde edilen ganimet, treye gre btn askerler arasnda belli bir oran nisbetinde
zaten paylalyordu. n Asyaya yerlemeye ve yurt tutmaya gelen ve emir-komuta
zincirinin nemini ve hayatiyetini, Mete Hann kurduu ilk dzenli Trk ordusundan
itibaren idrak ederek yzyllar boyunca ruhunda tayan Trk unsurlarnn Yasaya
aykr davranmalarn dnmek dahi hakszlktr. O dnemde blgesindeki tek
dzenli orduya sahip olan ingiz evlad hanlarn, Yasaya olan sayglarn, daha
lhanl Hanlnn meneyini dahi bilmeden, Hlagu Hana saldranlarn
tartmalar ve deerlendirmeleri bir n yargdan baka bir ey deildir.

lhanllar memleketine dahil olan Ouzlar ve Akkoyunlu beleri, ingiz Han, eski
Ouz Hann tarihte bir daha tekerrr gibi telakki etmilerdir. Baka bir ifade ile Ouz
Han ve ingiz Han, halis gebe olan ftih kavimlerin kahramanlarnn ideal tipleri
kabul edilmitir. Btn bozkrlarda binlerce yldan beri devam etmekte olan bir tre

TRK TURANCI KIZILBA BOZKURTLAR 7

vardr. Mete, Attila, ingiz ve Timur gibi kaanlar da kendi boylarn ve ordularn bu
rfi kanunlara tabi grmlerdir.

lhanl dneminde gerekletirilen ftuhatn Trklk iin nemi; bugn btn

n Asya corafyasnda yaayan Trklerin varln ifade etmi olmasdr. O
dnemde mevcut olan Karahanl Trk hakimiyeti, bu byk corafyada deiik etnik
adlar ve dini kltrlerin etkisi altnda yaayan Trk boylarn kapsayacak g ve
byklkte deildi. ingiz Han dneminde byk bir Trk-Mool devletinin kurulmas
ile birlikte, Orta Asyada Mool kltr etkisi altnda kalan btn boylar, batya doru
intikal etmi ve sonuta Trk ve slam kltr dairesine girmilerdir. Trk ve Mool
boylar arasndaki kaynamann ne kadar byk apta gerekletiini grmek
iin gnmzde Nogay, zbek, Kazak ve Bakurt gibi byk Trk boylarnda
hemen hepsinde ortaklaa mevcut olan alt boy adlarna veya slale adlarna
bakmak yeterli olacaktr. n Asyadaki Trk-Mool hakimiyetinin daha sonraki
yllarda bu blgede Osmanl Devletinin kuruluuna da salam bir yap hazrlad ve
bylece Trklerin, Avrupa ve Rusya topraklarna girebilmi olmalar hususu, baz
Avrupal msterikler tarafndan da hayfla yad edilmitir (30).

Sonu olarak, Hlagu Hann ahsna ynelik yerli ve yabanc basn organlarnda
haksz ve insafsz olduu kadar, bilinsizce yrtlen kampanyalar; Hlagu Hann
ruhunu incitemez, tarihte Trkln bekas iin mcadele etmi ve adlar sanlar
unutulmu nice Trk Hanlar gibi, Hlagu Hann ruhu, ancak kendi rkndan olanlarn
bu tr siyasi ve dini aldatmaca ve artmacalara kanmalar halinde incinir.

Bugn bu lkede yaayan Trkler, bu topraklar kendilerine yurt olarak canlar

bahasna brakm olan atalarnn ruhunu incitmek bir yana, onlara smsk sarlmak;
bilmeyenlere retmek ve kutlu hatralar nnde saygyla yere diz vurmakla
ykmldrler.

Dr. C. Eralp Alk

Trk Yolu Dergisi, Haziran 2003, Say 7

DPNOTLAR

(1) TOGAN, A. Zeki Velidi. 1946: Umumi Trk Tarihine Giri, I. Cilt. (En Eski
Devirlerden 16. Asra Kadar) s.64-65 stanbul.
(2) TOGAN, senbike. 2002: "inggis Han ve Moollar" Trkler Yeni Trkiye
Yaynlar, s. 235-255 Ankara.
(3) TEMR, Ahmet. 1948: Moollarn Gizli Tarihi. TTK Yaynlar. Ankara.
(4) TOGAN, senbike. 2002: "inggis Han ve Moollar" Trkler Yeni Trkiye
Yaynlar, s. 235-255 Ankara.
TEMR, Ahmet. 2002: "Mool (veya Trk-Mool) Hanl Trkler Yeni Trkiye
Yaynlar, s. 256-265 Ankara.
TEMR, Ahmet. 1992: "Trk Mool mparatorluu ve Devam Trk Dnyas El Kitab.
I. Cilt, s. 385-400 Ankara.
(5) YILDIRIM, Dursun. 2000: "(Ergene Kon) = (Erkin Kn) m?" Trk Dili
Aratrmalar Yll. Belleten 1997. s. 61-149 Ankara.
(6) BEZER, Glay. 2003: "Badata galin ve Ykmn Daniskasn Moollar
retmiti" Hrriyet Tarih (Editr: Murat Bardak) s. 4-8 stanbul.
KUU, Aye Erdem. 2002: "lhanl Devletinin Kuruluu ve Memluklerle lk Temas

TRK TURANCI KIZILBA BOZKURTLAR 8

Trkler Yeni Trkiye Yaynlar, s. 364-375 Ankara.
AALDA, Sebahattin. 2002: "Mool Devleti" Trkler Yeni Trkiye Yaynlar, s. 265-
277 Ankara.
YUVALI, Abdlkadir. 1998: "Hlagu" Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. 18.
Cilt. s. 473-475 stanbul.
SAAT, Suphi. 2003: Tarihten Gnmze Irak Trkmenleri. s. 68-70 stanbul
(7) TOGAN, A. Zeki Velidi. 1946: Umumi Trk Tarihine Giri, I. Cilt. (En Eski
Devirlerden 16. Asra Kadar) s.113 stanbul.
(8) a.g.e. s. 113.
(9) a.g.e. s. 123.
(10) TOGAN, senbike. 2002: "inggis Han ve Moollar" Trkler Yeni Trkiye
Yaynlar. s. 235-255 Ankara.
(11) TOGAN, A. Zeki Velidi. 1946: Umumi Trk Tarihine Giri, I. Cilt. (En Eski
Devirlerden 16. Asra Kadar) s. 213 stanbul.
TOGAN, senbike. 2002: "inggis Han ve Moollar" Trkler Yeni Trkiye Yaynlar. s.
235-255 Ankara.
(12) TOGAN, A. Zeki Velidi. 1946: Umumi Trk Tarihine Giri, I. Cilt. (En Eski
Devirlerden 16. Asra Kadar) s. 239 stanbul.
(13) a.g.e. s. 239.
(14) LEWIS, Bernard. 1988: "smaililer" slam Ansiklopedisi 5/2. Cilt s. 1120-1124
stanbul.
(15) BOYLE, J.A. 1968: History of Iran. Volume 5 The Saljuq and Mongol Periods. s.
365 Cambridge.
(16) LEWIS, Bernard. 1988: "smaililer" MEB slam Ansiklopedisi 5/2. Cilt
s. 1123-1124 stanbul.
SPULER, Bertold. 1992: "Central Asia in the Mongol and Timurid Periods"
ENCYCLOP_DIA IRANICA Volume: V. s. 173. Costa Mesa, California.
(17) Tevrih-i Gzide-i Nusret-nme. (Hicri 908) British Museum. OR 3222.
(18) a.g.e. varak nu: 105a
(19) ROUX, Jean-Paul (eviren Aykut Kazancgil). 1998: Trklerin ve Moollarn Eski
Dini. s. 177. stanbul.
GEL, Bahaeddin. 1982: Trklerde Devlet Anlay (13. Yzyl Sonlarna Kadar) s.
318-319 Ankara.
ALINGE, Curt (eviren Cokun OK) 1967: Mool Kanunlar. Ankara niversitesi
Hukuk Fakltesi Yaynlar Nu: 227. Ankara.
(20) Tevarih-i Gzide-i Nusret-name. (Hicri 908) British Museum. OR 3222.
Varak nu: 105b
(21) BEZER, Glay. 2003: "Badata galin ve Ykmn Daniskasn Moollar
retmiti" Hrriyet Tarih (Editr: Murat Bardak) s. 4-8 stanbul.
KUU, Aye Erdem. 2002: "lhanl Devletinin Kuruluu ve Memluklarla lk Temas
Trkler Yeni Trkiye Yaynlar. s. 364-375 Ankara.
YUVALI, Abdlkadir. 1998: "Hlagu" Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi. 18.
Cilt. s. 473-475 stanbul.
SAAT, Suphi. 2003: Tarihten Gnmze Irak Trkmenleri. s. 68-70 stanbul
(22) Tevarih-i Gzide-i Nusret-name. (Hicri 908) British Museum. OR 3222.
Varak nu: 104b
(23) TOGAN, A. Zeki Velidi. 1946: Umumi Trk Tarihine Giri, I. Cilt. (En Eski
Devirlerden 16. Asra Kadar) s. 214 stanbul.
(24) a.g.e. s. 216.
(25) a.g.e. s. 216.

TRK TURANCI KIZILBA BOZKURTLAR 9

(26) a.g.e. s. 117.
(27) RYPKA, Jan. 1968: History of Iranian Literature. s. 247 Dordrecht.
MINORSKY, V. 1988: "Meraga" MEB slam Ansiklopedisi 7. Cilt s. 730. stanbul.
(28) TOGAN, A. Zeki Velidi. 1946: Umumi Trk Tarihine Giri, I. Cilt. (En Eski
Devirlerden 16. Asra Kadar) s. 259 stanbul.
(29) MORGAN, David. 1986: "The Great Yasa of Chingiz Khan and Mongol Law in
the Ilkhanate" Bulletin of the School of Oriental & African Studies (49) s. 163-176
Londra.
(30) BROWNE, Edward G. 1920: A History of Persian Literature Under Tartar
Dominion (1265-1502). s. 11 Cambridge.

www.turkalevi.com

Tanr Trk Korusun

TRK TURANCI KIZILBA BOZKURTLAR 10