T op h.

!11 arn tarihi yarattklar

.
buyuk eserlerle aydnlanr.
Yzyllarn bile eskitemedii ve nesilden nesile
aktarlan bilgi, sanat ve kltr hazineleri bir top
lum iin vazgeilmez bir renme, gelime ve yeni
eserler yaratma kaynadr.
Bu nedenle kltr, sanat, edebiyat tarihinin te
mel talarndan mahrum bir toplum. adalk d
zeyine ulamak gcnden de mahrumdur.
t 'rlkemiz topraklarna yzyllardr ekilen k ltr
tohumlar. bir yandan Trk slam sentezinin en
olgun rneklerini verirken, 'T'anzimat'tan Cumhuri
yet' e kadar sren dnemde Batya alan kaplar,
kltrmz:= deiik boyutlar getirmitir. Cumhuri
yet dneminin gelimeleri ise kuaklar arasnda
daha ncelerden sregelmi kltr kopukluklarnn
giderilmesi gayretini younlatrm:unz kanlmaz
bir gerek olarak ortaya 1karn-1tr.
Btn bunlarn yannda,, dn bugne getirir ve
gemi yzyllarn kltr birikimini bugnk nesle
tantrken, amzn bilim, sanat ve kltr verile
rinin de ihmal edilemeyecei kesindir.
Haberlemenin bylesine gelitii gnmz dn
yasnda, toplumlarn kendi kltr ve sanatn bil
meleri kadar baka lkelerin kltr ve sanatn da
bilmesi ve hangi lkede yaarsa yaasn insanolu
mn dee r tayan rnlerinden haberdar olmalar
kanlmazdr.
E?te hu nedenle "Hrriyet Vakf Yaynlar" ara
snda. Seluklu ve Osmanl dnemlerinin nemli
eserlerinin yan sra lkemizden ve Batdan ada
eserler de yer alacaktr. Bu arada sanat ve kltr
tarihimizde nemli yeri olan, sanat deeri ve tarihi
neminin tesinde bir yaam eklini belirleyen min
yatrl eserlere, mzelerimizin tarih ve sanat zen
ginliklerini sergileyen katalo glara da bu yaynlar
arasnda yer verilecektir.
 Bylece hem gelecek kuaklara braklan kymetli
belgeler,hem de Bat dnyasna ulusal kltr
mzn tarihsel geliimini tantacak birok eser ya
ymlanm olacaktr.
Bu tr yaynlarn seilmesinde tanmas bekle
necek sorumluluu, alanlarnn en gvenilir ve se
kin uzmanlarndan oluan bir kurulla paylam
bulunuyoru:... Yaymlanacak eserlerin seilmesinde
tarafszln ancak bu yolla gerekletirilebilecei
inancmzdandr bu tercihimiz.
Yllarca dil, yzyllarca devamn hedefledi
imiz bu yaynlarn meydana getirecei kitapln,
gelecek. kuaklar iin bugnknden de by bir
deer ve nem tayacana inanyoruz.
"Hrriyet Vakf Yaynlar", bu tr yaynlarn,
kazanma amacnn tesinde bir anlayla gerek le
tirilmesi gereinin inan ve bilinci ile kararlatrl
mtr. Temennim, Vakfmzn bu bilin altnda
paha biilmez yzlerce eser yaynlayabilmesi ve
Trk okurunu her geen yl daha zengin bir kitap
la kavuturmasdr.

Erol SMAV
ADA QE.VETN
GELiiMi
YAYIN KURULU:

Orhan BRGT
Ferit EDG
Arslan KAYNARDAG
Prof.Dr. erif MARDN
Prof.Dr. Tahsin YCEL
Doan HIZLAN (Sekreterya)

Basm Sorumlusu:
Enver ERCAN

Kapak:
Ali ALPARLAN

. H rri.wt \ahl Yayulcr

zgli ad:
Tl Oevelopme Of tle
\fodern S tae
A Sociological lntroduction
(Sanford Universitv Press.
---

\
Stanford. Californi; . 1978)

Bask:
Hrriyet Ofset-Sefaky

1.Bask: Austos 1991

3.000 Adet
 GIANFRANCO POGGI

AGDA DEVLETiN
GELM
Sosyolojik
Bir Yaklam

Trkesi: ule Kut - Binnaz Toprak

rr
1 5 -

H ti R R Y E T V A K F I Y A Y I N L A R I
 NDEKLER

NSZ ....................................................................................... 13

l.BLM
Giri: Ynetim Sorunu 17
......... .......................................................

Siyasetin Datmla lgili Tanm .... . .... .. . . ... ... .... ... .... .. ... 17
. . . . . . . . . . . . . .

Siyasetin "Biz ve Dierleri" Biiminde Tanm .. .... ... ... .. . ....... 20 . . . . . .

ki Grn Karlatrlmas . .... .......... .... . ........... ..... . . .. .... . . 24 . . . . . . . . .

ki Grn Farkllama Kuram.. .. ......... .. ..... ..... . . ... .. ... .... . 25

. . . . . . . . .

Kurumsal Farkllama Kuram .. .... . .. ... ... .. ... . .. ......... ..... .. . 27

. . . . . . . . . . . . .

il. BLM
Feodal Ynetim Biimi 31
.............................. .................................

Feodalizmin Douu . .. ..... ..... .. .................... .... .. .. . . ........ .. . 32

. . . . . . . . . . . .

Feodal likinin Nitelii ..... ....... ..... ... . .............. ..... ........ .. .... 34
. . . . . . . .

Sistemdeki Eilimler .................................................................... 38

Feodal Sistemin Miras .. .. ... ...... ............ ... .. ........ ..... .......... .. 44
. . . . . . . . .

III. BLM

Standestaat ...................................................................... -........... 49

Kentlerin Ortaya k .......... ...... . . .... .... ............ .... .... ... . .. .. ... 49
. . . . . .

Stand, Stande ve Standestaat... ..... ...... ..... ..... ..... .... ...... ............ 49
. . . .

Yasal Bir lke Olarak Dualizm ....... .... . . ......... . . .. ..... .. ...... .. 54 . . . . . . . . . .

Standestaat' Oluturan Gruplar .. .. .. .... . .. .. ..... ............. . ... . . . .. 61

. . . . . . . . .

Standestaat'n Siyasal Miras. .... . ... ... ..... ... ... .. ..... .... .. . . . .... .. 66
. . . . . . . . . . .

9
 iV. BLM

Mutlak Ynetim Sistemi ............ ......................... ............... ......... 69

Kentler ve Standestaat'n k .................... ........................... 70 .

Feodal Unsur ve Standestaat'n k....................................... 73

Hkmdar ve Saray: Fransa.......... ... . ...................................... 75
. . .

Ynetimin Yeni Boyutlar.. ............ . .......................................... 78

. . .

Hkmdar ve Brokrasisi: Prusya ............. ............. .. ................ 80 . . .

Sivil Toplumun Douu .... ... ............ .......... .............................. 82

. . . .

Sivil Toplumun Meydan Okuyuu ........... .................................... 84 .

V. BLM

19. Yzyl Hukuk Devleti ............................. ............. ................. 91

Egemenlik ve Devlet Sistemi............. .......................................... 92
.

Devletin Birlii ........ ...................................... .......................... 95

. . .

Devletin "adal" ... ............................................ ................. 98

. .

Yasal-Ussal Meruiyet................................................................ l 02
Anayasal Gvenceler .................................................................. l 04
Siyasal Srecin nemli zellikleri.............................................. l 07
nemli Siyasal Konular............................................................. l l 2

VI. BLM

Liberalizm ve Sonrasmda Devlet ve Toplum ............................ 115

Toplu karlarn Basks............................................................ l l 8
Kapitalist Gelimeler: Mesleki Yap zerindeki Etkileri ............. l 2 l
Kapitalist Gelimeler: retim Sistemi zerindeki Etkileri .......... l 22
Meruiyet Aray..... ... . ..... .. ...................... .......................... 126
. . . . . . .

Ynetimin Genilemesine Doru eriden Basklar...................... l 28

Devlet ve Toplumdan Gelen Basklarn Sonular ...................... 13 l
Notlar ....................................................................................... 141

10
 BALARKEN

BU KTABIN baz blmleri zerinde gr ve eletirileri iin

meslektalarm Tom Burns, Tony Giddens, David Holloway,
Michael Mann, Pierangelo Schiera ve Harrison White'a teek
kr bir bor bilirim. Kitabn ikinci ve nc blmlerindeki
nemli yanllar dzeltmeme yardmc olduu iin British Co
lumbia niversitesi Tarih Blm profesrlerinden Janos Bak'a
ayrca teekkr etmek istiyorum. Cahilliimden dolay bu aba
sn yeterince deerlendiremediysem kendisinden zr dilerim.
Karm Pat ve kzm Maria'ya deer biilmez yardmlarndan
dolay bir kez daha mteekkirim.

11
Daha iyisine layk olan
Tom Bums iin
 NSZ

50N yllarda Batl sosyologlar, devlet kavramna ilikin eitli

sorunlarla giderek daha fazla ilgilenmeye baladlar. Devletin
temel yapsal niteliklerini belirlemek, bu niteliklerin zaman sreci
iinde ya da bir lkeden dierine ne tr deiikliklere uradn
saptamak ve deiikliklerin kapsam ve nemini aklamak bu
sorunlar arasndadr. Bir dieri, toplumsal faaliyetlerde devlet
mdahalesinin artma nedenlerini, mdahale biimlerini ve bu tr
mdahalelerin etkilerini anlamaktr. Bir baka sorun ise, devlet
politikalarnn gerisindeki nedenleri ve bu politikalarn yaratt
etkileri deerlendirmek, devletin gerek dier kurumlar gerekse
eitli uluslararas g ve rgtlerle olan ilikilerini aa kar
maktr.
Son zamanlara kadar bu tr konular sosyolojinin ilgi alannn
hemen hemen dndayd . Bu genel ilgisizlik, en azndan
nedenden kaynaklanyordu.1 Birincisi, sosyolojinin bir bilim dal
olarak ortaya kt toplumlarda " siyasal " ile "toplumsal" alan
arasndaki kurumsal ayrm byk lde olaan karlanyor,
sosyoloji inceleme alan olarak toplumu setiinden siyasal alan
ve dolaysyla devlet olgusunu gzard ediyordu . kincisi, devlet
ve sivil toplum arasnda bariz bir ayrm olmayan Amerika
Birleik Devletleri ve ngiltere gibi lkelerde sosyologlar grevle
rini toplumsal yaamn daha mtevazi, somut, kurumsalla
mam ve ou kez gizli ynlerini aratrmak olarak tanmlyor
lard. Aka gzlemlenebilecek g ve sreler yerine zmni
olanla, resmi dzenlemeler yerine gayriresmi uyarlamalarla,
"planl" kurumlar yerine "doal " kurumlarla, toplumun gr
nrdeki ynleri yerine yzeyin altndaki boyutlaryla ilgileniyor
lard. Bu tr kayglar sonucu zorunlu olarak devlet gibi grnr
de ve resmi olan bir kurum ilgi alan dnda braklyordu .
ncs, birok Bat lkesinde sosyolojinin akademik bir disip
lin olarak kabul grmesi iin siyasal felsefe, anayasa hukuku ve
siyaset bilimi gibi daha sayg duyulan ve varln kabul ettirmi
bilim dallaryla rekabet etmesi gerekiyordu. Alann tanmlarken,
dier bilim dallarnda merkezi bir konumda olan devlet kavram
sosyolojinin snrlar dnda braklmt.
Bu gemie bakarak sosyolojinin devlet sorununu irdelemek
iin kendi geleneinden yeterince malzeme karamayacan sy
leyebiliriz . nl sosyologlar arasnda siyasal olaylar ve zellikle
devlet olgusu sadece Max Weber'in almalarnda temel bir yer
igal eder. Buna ramen Weber bile "devlet sosyolojisi " tr bir
yapt ortaya karamamtr Bu konudaki yazlarnn ou ma-
-- . - .'," '

13
kale ya da msvedde eklindedir. Birok sosyolog yanl bile olsa:
Weber'in meru tahakkm tipolojisini, siyasal olaylarn sosyolo
jik adan incelenmesine en nemli katks olarak grrler . 2
Devlet zerine gl ve nemli dnceleri olan bir dier
byk sosyolog tabii ki Karl Marx't . Gerek sosyoloji gerekse
dier sosyal bilimlerde devlet konusundaki almalarn ou
Marx'tan etkilenen bilim adamlarnca gerekletirilmitir.3 Her ne
kadar elinizdeki kitap eitli noktalarda Marksist grlerden
yararlanyorsa da, Marksist yazna zel bir katk niteliinde
dnlmemitir. Bir kere, Marx ve Engels'in siyasal olaylar ve
devleti dorudan ele alan yazlar sayca azdr. ou , genel
nitelikte olmayp belirli konulara deinen ve muhtemel politika
lar ele alan almalardr . Bu yazlar toplamak ve haklarnda
gr bildirmek iini Marx zerine uzmanlam kiilere brak
may tercih ediyorum.4 Ayrca, Marksist anlamda "ekonomi poli
tiin eletirisini " gnmzdeki Batl devletlerin politikalarn
aklamak amacyla kullanmak, kendi iinde deerli de olsa,
devletin nitelii ve kkenlerini anlamaya alan sosyologlar
asndan pek yararl deildir.
Ne Marx ve Engels, ne de Marksist dnrler bu tr
sorunlarla uratlar. lgilendikleri konu devletin kurumsal nite
likleri ya da siyasal srelerden ok, snf mcadelesi, sermaye
birikimi ve dnya pazarlarn ele geirme mcadelesinde devlet
gcnn nasl etkili olduu idi. Bu tr konular bu kitapta bizi
ilgilendiren sorunlardan daha nemli olabilir. Ancak, bana yle
geliyor ki kitapta ele aldm konular hem devlet zerine sosyolo
jik bir kuram oluturmak, hem de gnmzde devlet gcnn
hangi amalar uruna kullanldn akla kavuturacak radi
kal bir eletiri gelitirmek bakmndan nemlidir. Ne de olsa,
putlar kran bir insann ilk yapmas gereken putlarn tanmak
tr.
Marksistlerin siyasal yaplar "ekonomi politiin eletirisi "
asndan incelemeye yatkn olmalar, kendi iinde her ne kadar
aydnlatc ise de, Marx'tan ilham alan siyasal hareketler iin
talihsiz birtakm pragmatik sonular dourmutur . Bunu bir
kenara braksak dahi, sosyolojinin devlet olgusuna geleneksel
kaytszln gidermeye alan sosyologlar, sadece ya da ilk
kertede Marksist gelenekten yararlanmaya almamaldrlar. O
takdirde, nereye bakacaklar?
Bu kitap, baklabilecek deiik seenekler arasndan birini ele
almaktadr. ada devletin 19 . yzyla dein geliimindeki
temel evreleri tartmay setim. Devletin toplumla olan ilikisin
de daha sonralar ortaya kan deiiklikleri zetleyerek nce-

14
 ledim. almam devletin i kurumsal dzenlemelerinin evrimi
etrafnda ekillendirdim . Dolaysyla almamda devlet politika
lar, bu politikalarn dier sosyal yaplar nasl etkiledikleri ya da
ayr ayr ulusal devletlerin oluumuna nasl katkda bulunduklar
gibi konulara deinmedim. Temelde iki tr kaynaktan yararlan
dm: Bat siyasal kurumlarnn tarihi ve daha az arlkl olarak,
anayasa hukuku.
Ayrca, hemen hemen tamamiyle Kta A vrupas'nda yaplm,
almalara ve zellikle Almanca yaynlara bal kaldm. Alman,
Avusturyal ve svireli yazarlar semem birka nedene balyd.
Bu nedenlerden biri, belirli bir kurumun geliiminin u ya da bu
rneine kstl kalmak yerine daha genel kavramlar erevesinde
dnmeleri ve karlatrmal bir bak asna sahip olmalardr.
Buna bal olarak bir baka neden, Almanca almalarn beni
ilgilendiren trde kavramsal sorunlara daha fazla ve daha doru -
dan katkda bulunmalardr. nc bir neden de, Almanca
yaynlarda siyasal kurumlarn tarihinin hukuksal zmlemelerle
balantl grlmesidir.
Yaklammn eksik ynlerinden biri, ada devletin oluu
munda siyasal kuram ve ideolojilerdeki geliimleri ele almama
sdr.5 Bu kitapta, Padual Marsilius, Locke ya da Hegel'e yer
yoktur . Bu dnrlerin grleriyle yaadklar dnemin politi
kas arasndaki etkileimi de bulamayacaksnz. Salt bu etkileim
tarihsel adan son derece nemlidir. Kitabmda konuya yer
veremediim iin gerekten zgnm 6 .

Son olarak belirtmek istediim bir nokta daha var. Ana tezimi
tipoloji dizileri etrafnda biimlendirmem, almam gerek bir
tarihsel anlatmdan farkl klmaktadr. Tarihsel srelerin de
vamll ve eitlilii arasndan birka soyut model karsanm
ve bunlarn her biri 19 . yzyl hukuk devletinin olduka yakn
bir benzeri olarak ele alnmtr. 19. yzylda oluan devlet
modelinin ise "ada devletin ta kendisi" olduunu dn
yorum. Bu yaklam bariz eksiklerine karn semi olmamdaki
neden, iki farkl bak as arasnda bir orta yol bulmak iste
memdir. Bunlardan ilki, kuramsal modellerin zgn ynlerini ve
i btnselliklerini grmemizi engelleyecek tek tek rneklere ve
geici durumlara arlk veren kapsaml bir tarihsel zmleme
trdr. kincisi ise, Birinci Blm'n sonunda ksaca bahsede
ceim zere, Bat siyasal tarihinin son bin yln evrensel bir
evrim modelinin dorulanmas olarak yorumlayan ve ar genel
lemelere kayan yaklamdr. Kukusuz, kullandm ideal tipler
kendi balarna aklaycla sahipmi gibi grlmemelidir. Top
lumsal gruplarn birbiriyle elien karlar arasndaki deien

15
uzlama alanlarnn kavramsallatrlmasndan ibarettir. Bu
gruplarn kendileri de deiime urar ve tarihsel srete ba rol
stlenir. Dolaysyla, tanmladm model devletler bu sreci
daha anlalabilir klmak asndan gndeme getirilmitir. Kendi
ilerinde aklayclklar yoktur.
Setiim konu, yaklamm ve kullandm kaynaklar bir kena
ra ittiim seeneklerden farkldr. Hi kukum yok ki devlet
olgusuyla ilgilenen sosyologlar antropoloji, ekonomi (Marksist
ekonomi politiin eletirisi dahil olmak zere) ve siyaset bilimi
gibi alanlarn katklarn inceledikleri takdirde yararl ipular
bulacaklardr. Ancak ben bu bilim dallarnn hibirinden yarar
lanmaya almadm. Antropolojiyi can skc buluyorum. Ekono
miyi anlamam. Siyasetbiliminin ise, aa yukar son otuz yldr
devlet olgusunu unutmak iin byk bir aba harcadn d
nyorum. Bu yargmn dnda kalan siyasetbilimcilerinin ou
ise almamda benimsemediim Marksist yaklamlardan etkile
nenlerdir.
Bu seenekler karsnda, siyasal kurumlarn tarihini kendi
g.rlerime yakn, hatta kimi kez son derece ilgin buluyorum.
Ozellikle bu alandaki en iyi Alman yazn iin byle dn
yorum. Anayasa hukukuna gelince, bu alann antropoloji kadar
can skc ve ekonomi kadar g olabilecei tartlmaz. Ancak,
anayasa hukukular arasnda kendi amalarma katks grece az
olabilecekleri bir kenara brakp, konuya sosyolojik ya da tarihsel
adan yaklaanlar setim. Bu yazarlarn hukukla ilgileri, siyasal
yaplar daha geni boyutlaryla anlamamza engel olmak yerine
yardm etmektedir.
Sonuta bu kitapta vurguladm noktalarn ve ele almadm
konularn nemi ne olursa olsun, birok sosyoloun ilgi alan ve
birikimindeki ciddi boluklar dolduracan dnyorum. En
azndan 9. yzyldan itibaren Bat'daki ok geni topraklarn
ynetiminin ada devlet dediimiz kurumsal yap ierisinde
gerekletiine dikkat eken ve bunu olas klan laik sreci tutarl
bir anlatmla aklayan bir ereve oluturduuma inanyorum.1
Kukusuz sosyologlar iin en nemli sorun gnmz toplumlarn
da devletin nasl bir ilev grdn daha iyi anlayabilmektir.
Bu kk aba, o byk ve zor ykmlle ancak bir nsz
niteliindedir.

16
 BRNC BLM

GR: YNETM SORUNU

C AGDA devleti, devlet dairelerindeki memurlarn srekli ve

' talimatlara uygun almalar1 .uluyla ynetimi salamak iin
oluturulmu karmak kurums&; dz enlemeler olarak tanmlaya
biliriz . Bu dairelerin toplam olan devlet b elli snrlar dahilindeki
bir toplumda ynetim iini stlenir . Hem hukuken, hem de
mmkn olduunca fiilen ynetime ilikin tm g ve olanaklar
tekelindedir . lke olarak salt ynetimle ilgilenir . Ynetime bak
as ise, kendi zel karlar ve davran kurallar erevesindedir.
Ancak ynetim nedir? ada devlet ne amala oluturulmu
kurumsal dzenlemeler btndr? Bu sorulara bu blmde
yant vermeye alacam . Blmn balnda "ynetim " kav
ramn kullandm . Bu blmde sk sk olmasa bile kitabn dier
ksmlarnda kullanacam. Bu kavram, kapsad toplumsal ili
k ilerin asimetrik niteliini ok iyi b elir tmekte, bu ilikilerin
gndelik ieriinde mevcut olan emir verme ve alma olgusuna
dikkat ekmektedir . Yukardaki sorularn farkl ve daha sk
kullanlan biimlerinde "siyaset" ya da " siyasal" kavramlar geer.
Dolaysyla, sorumuzu siyasetin niteliinin ne olduu sorusuna
dntrebiliriz . Hatta, belki de, "siyaset hakkndadr? " diye
sorabiliriz .
Bu b lmde siyasetin niteliinin nemli ve temel alardan
farkl iki tanmn ele alacaz . Tanmlardan biri, 1950'li yllarda
Amerikal siyasetbilimcisi David Easton'n konuya ilikin tart
malarndan karsanmtr. teki ise, nl Alman hukuk kuram
cs ve sa ideolog Carl Schmitt'in 1920'lerde ortaya att bir
tanmdr .1

Siyasetin Datmla lgili Tanm

lk nce bu tanmlarn dayandklar toplumsal yaam anlay

nn birbirinden farkl olduunu b elirtelim. Easton'n yakla
mmda2 toplumsal sre eitli faaliyetlerin srekli bir ak iinde

17

olmas, bu faaliyetler kanalyla snrl saydaki deerli kaynak
larn birbiriyle etkileimde bulunan bireylerce alnp verilmesi ve
bu tr kaynaklara sahip olmann bireylerin temel amalarn
oluturmas olarak grlmektedir. Sz konusu kaynaklar maddi
olabilecei gibi, g ya da sayg tr soyutlamalar da ierebilir.
Ayrca, datm sreci tesadfi deildir . E er toplumsal yaamn
bir dzeni ve sreklilii olacaksa, datm srecinin byk lde
kurumsallatrlmas gerekir . H em deer verilen, hem de deer
verilmeyen kaynaklarn kiiler arasnda datmnn meru kln
mas zorunludur .
Bu datm srecini yapsallatrmann, grece tahmin edilebi
lir ve istikrarl klmann temel yolunu ele alalm. Bunlardan
ilki greneklerdir : Toplumun tm yeleri ya da byk ounluu
tarafndan paylalan anlaya gre deer verilen ya da deersiz
bulunan eylerin baz kiilere ya da makamlara datmnn hakl
grlmesi . Bir dieri dei tokutur : Bir tarafn kendisi iin
deerli olan bir eyi gene deeri olan farkl bir ey elde etmek iin
baka birine brakmas. nc ise, emirdir: De erli kaynaklarn
bir kiinin szyle datlmas.
Easton, tm siyasal alan bu sonuncu datm sreci ereve
sinde tanmlar. Easton' a gre, herhangi bir etkileim ortamnda
"siyaset "ten sz edilebilmesi iin, grenek ya .da dei tokula
gereklemeyen bir deer datmnn mevcudiyeti gerekir . Gre
nekler araclyla yaplan datm, tm ilgili kiilerin gr birlii
iinde olduklarnn bir ifadesidir . Bir kiinin iradesine tabi olmay
dlar. D ei toku sonucu ortaya kan datmda da ilgili
taraflar eittir . Birbirlerine boyun eme yerine, anlarlar . Buna
karlk siyasal datmlar, zorunlu olarak bir tarafn dierinin
iradesine tabi olmasn ierir .
Ancak sz konusu kaynaklar deerli ve kt olduu iin, siyasal
datm tamamiyle bir kiinin iradesine bal olamaz . Etkili
da tn, emirler balayc olduu srece mmkndr. Dier bir
deyile, bir emre o anlk iyi niyetim ya da aldrmazlm sonucu
itaat etmek yerine, muhalefetime ramen yaptrm gc olduu
iin itaat ediyorsam. Emri veren, otoritesini meyyidelere dayan
drmaldr . Burada itaat edenin dllendirilmesi yerine itaatsiz
liin cezalandrlmas sz konusudur.
D emek ki siyaset bir kaynan datm ile ilgilidir. Yaptrm
gc olan meru emirler verme yetkisidir. Bu kaynan kendisi
de, baka deerli eylerin datm iin kullanlacaktr. Eer
siyaseti bu ekilde tanmlarsak u sonuca varrz . Siyaset p ek de
nemli olmayan, sradan bir itir ve blk p rk datmlarla
urar. Ancak, insiyaki olarak siyasetin bu olmadn, nemli

18
bir toplumsal olgu olduunu, toplumun tam merkezinde gerekle
en ve ba aktrleri bulunan bir faaliyet olduunu dnrz .
Easton b u itirazlar gidermek iin emre dayal her trl da
tmn siyasal olarak nitelendirilemeyeceini belirtir. Siyasal da
tmlar, grece kapsaml, srekli ve ok geni tanmlanm bir
taban olan toplumsal konularda gndeme gelir. Bir babann
emirleri, bir kulp bakannn ynetim biimi, hatta bir firmann
genel mdrnn kararlar gerek siyasal olgular deildir . Yerel
rgtlenmelerde yelik ou kez istee baldr. stelik istee
bal olsa da olmasa da, durumdan memnun olmayan bir ye
kendisi iin ciddi kayplar sz konusu olmadan gruptan ayrla
bilir. Ancak bu tr gruplar, yeliin kolayca braklamayaca
ok daha geni bir grubun paralardr.
ounlukla belli corafi snrlar iinde olan bu kapsayc gruba
"toplum " diyelim. O takdirde Easton "siyasal " terimini toplu
mun tm iin dorudan ya da dolayl etkileri olan emre - dayal
datmlar iin kullanmaktadr. Byle anlaldnda siyaset gz
lenebilen ve ok ynl ast - st ilikilerini ierir. Genllikle en son
kertedeki yaptrm kendine zg bir itaat salama yntemi olan
zor kullanmdr. Easton' a gre siyaset znde snrlar olan
etkileim ortamlarnda mevcuttur. Doaldr ki bu ortamlar ben
zer ortamlarla yanyana bulunabilir. Ayrca, belirttiim gibi,
siyaset etkileimde bulunan taraflara deer datm gibi ilevsel
bir sorunla ilgilidir. Bu ilev ilke olarak en azndan iki kurumsal
yoldan daha yerine getirilir: Grenek ve dei tokula.
Bu kuramsal seenekler karsnda deer datmlarndan baz
larnn emre - dayal olmas gerektiini sylemek iin ne gibi
nedenlerimiz var? Soruyu farkl ifade edecek olursak, siyaset
toplumsal yaamn zorunlu bir boyutu mudur? Hi kukusuz, en
basit etkileim ortamlar dnda sorunun yant "evet " olacaktr.
Ne grenein, ne dei tokuun, ne de her ikisinin birden gereken
tm datmlar karlayabilecei kukuludur. Bir noktada, emre
dayal da tn dnda zmlenemeyecek durumlarn ortaya
kmas kanlmazdr.
Neden? nk deer datm yapan kapsaml ve kat bir
grenekler dizisi, nitelii gerei, kaynaklarn iyi kullanmna ve
yenilik araylarna yant veremez. Zaman zaman bu tr dzenle
meler bir toplumun srekliliini ve deerlerini koruyabilmesi ve
gerek doa, gerekse dier toplumlarla arasndaki snrlar gzete-
bilmesi iin gereklidir . Tamamen greneklerin denetimi altndaki
bir toplum yeni durumlar ortaya ktnda belki srekliliini
salayabilir. Eer gelenekler yenilie aksa, toplumun baz ye
)erine beklenmedik durumlarda bakalarn harekete geirme yet-

19
kisi veriyorsa, farkl seenekler arasnda seim yaplmasna ve bu
seimlerin kabulne olanak tanyorsa bu mmkndr . Ancak,
byle b ir durumda emir vermenin gerekliliini batan kabul
etmi oluyoruz.3 D ei tokua gelince, en gelimi ve esnek dei
toku sistemlerinin bile, yaptrm gc olan kurallarn mevcudi
yetine dayandn Durkhim epey zaman nce b elirtmiti.4 Ko
nuyu Durkheim'n terimleriyle ele alacak olursak, kontratn
geerli olmas kontrat kurumunun mevcudiyetine baldr . Ku
rumun k endisi ise, kontrat sonucu oluamaz , aksine, balaycl
ve yaptrm gc olmas gerekir. Burada gene emrin gerekliliine
geri dnyoruz.
Baz datmlarn emir sonucu gereklemesi gerektii sav
(Easton'n deyimiyle, siyasetin gereklilii), ayr datm tr
arasndaki bileim sorununu zmleyemiyor. Ancak burada
nemli olan udur : Karmakl, sreklilii ve boyutlar b elirli
bir dzeyin tesinde olan etkileim ortamlarnda en azndan baz
deerleri emre -- dayal olarak datacak bir mekanizma zorunlu
dur. D olaysyla her toplum, zaman zaman da olsa, byle bir
mekanizmaya bavurmay olanakl klacak kalc dzenlemeler
yapmak zorundadr .

Siyasetin "Biz ve Dierleri " Biiminde Tanm

Her ne kadar Easton'n yaklam ilk bakta geerli gzk

yorsa da, siyaseti etkileim ortamlarnda deer datmna ilikin
olarak tanmlamann yeterli olup olmad tartlabilir. rnein
Schmitt, Der Begriff des Politischen adl k itabnda tam tersi
bir dizi neride bulunuyor. 5 Bu k itap 1927 ylmda ilk kez yaym
landnda Schmitt, Alman hukuk geleneinde siyaset bilimine
yaknlklaryla tannan " d evlet kuramclar " arasnda tartmal
ama saygdeer bir isimdi. Kitabm, devleti siyasal bir varlk ve
siyaseti devletin yetki alam olarak tanmlayan - ve Schmitt' e
gre akl almaz boyutlarda ksr dngler izen - meslektalarnn
grlerini sorgulamak iin yazmt.
Schmitt, siyasetin niteliini tanmlayabilmek iin nce "siya
sal " ierikli kararlarn neler olduunu saptamak gerektiini b elir
tir . Bu ise, siyasal alann snrlarn belirleyecek iki kart terimin
bulunmasna baldr . Nasl ki, ahlaki kararlarn snrlar " iyi
/kt " , ekonomik kararlarnki " karl/karsz " , ya da hukuksal
kararlarnki "yasal/yasal olmayan " gibi kart terimlerle b elirle
niyorsa. Schmitt'e gre, siyaset iin kart terimler zerinde
henz bir anlama salanamamas, bu alanda alanlarn liberal
ve hmanist nyarglar sonucu sorunun gerek niteliini greme-

20
 melerinden kaynaklanmaktadr .
Bu nok tada bir parantez aarak Schmitt ve Easton'n top
lumsal yaama ilikin temel bak alarn karlatralm. Grd
mz gibi Easton birbiriyle balantl birok etkileim ortam
ngrm, bunlarn her birinin grece dzenli bir datm sre
cine sahip olduunu b elirtmi ve en azndan bazlarnn, ilevsel
olarak dierlerine eit olsalar bile, siyasal nitelikte olduklarna
deinmiti. Schmitt'e gre ise, toplumsal yaam kendi iinde
dzensiz ve tehdit edicidir . Grece dzenli etkileim ancak belirli
or tam ya da toplumlarda, kendi karlarna ter den ve yay l
maclk p olitikas gden devletlerin kargaa yaratma tehlikesine
kar koyabilen toplumlarda sz konusudur. Yasal, dinsel, ekono
mik, bilimsel vb . deneyimlerin insan yaamnda her zaman
gerekleme olasl vardr. Bu olasln geree dnmesi ise
bir toplumu dierinden ayran tarihin belirledii hassas snrlarn
siyasal faaliyetlerle korunmasna baldr . H er ne kadar zaman
zaman baz faaliyetler birden fazla toplumun yelerinin katl
mn gerektiriyorsa da, genelinde dz enli toplumsal yaam tek
tek toplumlarda mevcuttur . Dolaysyla siyaset topluluk lar aras
snrlar izmek ve korumakla ykmldr. z ellikle de her
topluluun kltrel benliini dardan gelebilecek tehditlere kar
savunmak grevini stlenmitir .
Yukardakilerle balantl olarak Schmitt siyasal alan "dost
/dman" ayr m erevesinde tanmlar. Bir topluluun en
temel siyasal ilevi baka topluluklardan hangilerinin dost hangi
lerinin dman olduunu b elirlemektir. "Biz ve Dierleri"6 ikile
minde dost olarak nitelediimiz topluluklar, bizim bamsz ve
blnmemi bir toplum olarak varlmz kabul edenlerdir . D
man diye nitelediklerimiz ise, birliimizi ve bamszlmz teh
dit edici siyasal faaliyette bulunanlardr. Birliimiz ve bamszl
mz en nemli amalarmz arasndadr . Ancak bunlar korudu -
umuz srece topluluumuzun ruhuna uygun dier faaliyetlerde
bulunabiliriz . Eer bu byleyse, ynetim sorunu ve "devlet
kuram " konularnda pek ok k ii tarafndan kabul grm
yak lamlarn bazlar savunulabilir olmaktan kar. zellikle bu,
siyaseti ve hukuku eanlaml gren Rechtsstaat kuramn b e
nimseyenler iin dorudur .1 Schmitt'e gre, siyasal kararlarn
yasal kurallarla ya da "yasal/yasal olmayan" tr ayrmlarla
hibir ilikisi yoktur. Hukuk, sadece standartlatrlm ya da
standartlatrlabilecek kararlarla ilgilidir . Dost ve dman ara
sndaki kararlar ise, kapsayc bir kurail. sisteminin dnda
faaliyet gsteren bamsz topluluklar arasndaki mcadele sonu
c unda o luur . Dolaysyla bu kararlar, belirli standartlara tabi

21
 ki Grn Karlatrlmas

Bu noktada, Easton ve Schmitt'in ynetime ilikin fikirleri

arasndaki . nemli farkllklara deinmek istiyorum . Birincisi,
Easton'n grleri ieriye dnktr. H er eyden nce, siyasal
sistemin i sorunlaryla ilgilidir . Schmitt'inki ise da dnktr.
.
Sistemin d sorunlar zerinde durur. kincisi, Easton iin insan -
ln en nemli sorunu kaynaklarn kt oluudur . Schrnitt iin ise
sorun tehlikenii mevcudiyetidir . ncs, Easton'n grleri
siyasetin ekonomist denebilecek bir tanmn ierir . Easton'n
anlayna gre, siyasal sre, bireylere zel yaamlarnda deer
verdikleri eylerin datmn salar . Schrnitt' e gre ise siyasetin
tek ilevi olan topluluun gvenlii ve birliini korumak, soruna
bireyler asndan bakldnda sadec e o topluluun yeleri iseler
nem tar. Easton'n anlad trde bir siyaseti zetlemek iin
bir yasama meclisinin tartmalarna ya da bir yargcn verdii
kararlara bakmamz gerekir. Sembolik, karlkl tartmaya da
yanan, sivil sreler nemlidir. Schrnitt'in dnyasnda ise siya
setin bu boyutlar, askeri bir tehdidi b ertaraf etmek ya da askeri
bir mdahaleye girimek iin bir topluluun temelini oluturan
gerek silahl g karsnda ikincil nem tar.
Son olarak, bu iki farkl gr, Avrupa' da siyasetin niteliine
ilikin ok eski bir tartmay yanstmaktadr .11 Easton'n gr
Thomas More'un Utopia adl kitabndaki fikirleri akla getirmek
te ve Normanlar sonras ngiltere'nin siyasal deneyimlerine da
yanmaktadr . Saldrgan komularnn srekli tehditlerinden drt
bir yann evreleyen denizle korunan bir lkede, siyasal dnce
ve eylem doal olarak ie dnm, ngiliz Uluslar Topluluu'nun
refahn salamak (ngilizce'deki " Commonwealth" kelimesi bile
bu ortak refaha verilen nemi b elirtir) ve lke iinde eref ve
ayrcalk hiyerarilerini b elirlemek n plana kmtr. Burada
siyasetin zn kamuoyu tartmalar, haklarn korunmas, yasa
larn yaplmas ve bu yasalarn yrrle konmas oluturmu
tur . Buna karlk Schrnitt, Kta Avrupas'nda ilk nce Mak
yavel tarafndan 16. yzylda savunulan, sonralar Bat ve Orta
Avrupa' da ortaya kmaya balam bamsz devletlerin y
netim kodunu oluturan bir gr yeniden gndeme getirmek
tedir. Burada siyasetin en nmli b oyutu, her lkenin etrafndaki
komularnn snrlarna ister gerek, isterse olas bir tehdit
yneltiyor olmas ve bunun sonucunda ilgili taraflarn tmnn
kabul edebilecei bir denge salama abasdr. Bu durumda
siyasal dnce ve eylem zorunlu bir biimde da dnk olmak-
. ta, en nemli boyutunu diplomasi ve sava oluturmaktadr.

24
 Easton ve Schmitt'in yaklamlarndaki eksiklikler ne olursa
olsun, gnmz siyasetini bylesi kuramsal bir dzeyde ele alan
baka hibir grn ayn arlkla deerlendirilebileceini sanm
yorum. zellikle retim aralarna sahip bir snf egemenliini
salamak ya da sona erdirmek amacyla rgtl g kullanmn
siyasetin z olarak gren Marksist yaklam Easton'n grle
rinin radikal bir tr olarak grlebilir. Her ne kadar Marksist
yaklam bask ve snf mcadelesine arlk verdii iin Easton'
m grlerine kyasla daha kat ise de, her iki bak asnda
topluluk her eyden nce iblm erevesinde tanmlanmakta
ve topluluk iinde datm sreleri vurgulanmaktadr.

ki Grn Uzlatrlnas

Easton ve Schmitt'in yaklamlar arasndaki keskin farkllk

lara ramen, siyasetin temel yapsal niteliklerinden biri hakknda
gr birliinde olmalar ilgintir. Her ikisine gre de siyasetten
sorumlu olan kurum g kullanmna imkan tanyacak ayrcalk
lara sahip olmaldr. Hi kukusuz Easton bu ayrcaln tek bir
kuruma snrl olmas gerektiinde Schmitt kadar srarl deildir
ve g kullanmnn lke dndan ok ieride gerekletiini
savunmaktadr. Ancak, zor kullanmann gereklilii hakkndaki
ortak grleri bu iki yaklamn bir ekilde uzlatrlabileceini
gstermektedir. Belki de her biri siyasete baklarnda btnn
kendi iinde yeterli bir tanmn sunmak yerine sadece bir
boyutunu belirtmektedir.
lk bakta Schmitt'in yaklamn benimseyip Easton'nkine
ikincil bir nem vermek, bu iki gr badatrabilmek asn
dan makul grlebilir. Bir topluluun toprak ve kltr btnl
ile tarihsel srekliliini korumak hem mantksal, hem de
kronolojik olarak retilen deerlerin ierideki datmn sala
maktan nce gelir. Buna karlk, Eston'n grlerini n plana
karmak ve topluluun bamszlnn ierideki deer datmn
dan kaynaklandn savunmak sama grlebilir.
Ancak mesele bu kadar basit deildir. Schmitt'in grlerinin,
ahlaki adan itici ynlerini bir kenara braksak bile, yeterli bir
balang oluturamayacak kadar ciddi eksiklikleri vardr. En
temel yanl, topluluu yani, "Biz "i bir veri olarak ele almas,
sonra da bu verinin ne kadar kolay yok olabilir, ne kadar
tehlikede ve ne kadar ortama baml olduunu vurgulamasdr.
Ancak topluluu oluturmak, Schmitt'in tanmlad trde bir
siyasetin korumas gereken kader biTliini yaratabilmek hi ku
kusuz siyasetin en nemli boyutudur. Topluluk bir veri deildir:

25
 Siyasetin bir rndr. Siyaset ancak topluluu oluturduktan
sonra koruyabilir. Ve ilk kertede topluluu oluturmak iin
siyaset Easton'un vurgulad, Schmitt'in ise kfl1:Sii sembo
lik sreler olmadan ilevini yerine getiremez. Easton'n yanld
nokta ise, bu sreleri ancak deer datmyla ilikileri kurul
duu lde siyasal olarak nitelendirmesidir. Grdmz gibi
deerler nce yaratlmaldr ki datlabilsin. Deer yaratmak ise
datmdan daha nemli olabilir. Ayrca, yaratlan birtakm
deerler, rnein bir park ya da seim hakk, bireyler arasnda
datlamaz. Bu tr deerlere ancak topluca sahip olunabilir.
Eer Schmitt'in siyaset tanmnda gaddarca ve eytanca bir
boyut varsa, Easton'nkinde de basit ve yaratclktan uzak bir
boyut vardr. Herhalde siyaset, birtakm agzllerin, birbirine
husumet beslemelerine ramen ibirliinde bulunarak el skma
laryla gerekletirilecek bir datm srecinin tesindedir.
Catlin'in aadaki tanm geree daha yakndr: "Siyaset,
insanlarn birlikte hareket etmek ve rekabet iinde olmak; boyun
emek ve kontrol elinde tutmak; bunlar gerekletirirken de
herhangi bir nesnenin retilmesi ve tketilmesi amacyla deil,
dier insanlarla etkileimlerinde kendi isteklerini gerekletirmek
iin faaliyette bulunmalaryla ilgilidir" .12 Buna karn, toplumun
tm iin balayc olan kararlarn alnmas ve merulatrlmas,
i dzenin salanmas

ve srdrlmesi gib Easton'n vurgulad
sreler olmakszn Schmitt'in tanmnda topluluun temelini
oluturan trde bir kimlik kazanlmas olanaksz gzkmektedir.
Belki de Schmitt, topluluklarn kendi kimliklerini, ancak ken
dilerine ait olarak kabul ettikleri eyleri bakalarndan saknarak
tanmlayabileceklerini sylerken hakldr. Ama bir topluluk
"Biz"i neyin biz yaptn kavramakszn dostla dman arasn
daki ayrm nasl yapabilir? Bu nedenleri kavramak ise toplulu
un kendi iindeki yaam zgn bir dzene sokmadan nasl
mmkndr? Ancak bu byle ise, o zaman neden iteki kargaa
tehdidine kar bu tr bir anlay yaratacak srelere "siyasal"
demeyelim?
zetle, eer Easton' n ie-dnk kavramsallatrmasndan
datma ilikin ar vurguyu karacak olursak ve bu kavram
sallatrmay topluluk iin hayati olan deerlerin tek tek bireyler
yerine ortak sahiplenilmesini kapsayacak biimde geniletirsek,
Schmitt'inki gibi siyasetin temel, zgn ve vazgeilmez boyutla
rna iaret eden bir gr as elde ederiz. Aslnda bu iki gr
birbirini tamamlamaktadr. Schrnitt'in yaklamn eytanca ya
da faist13 olarak nitelendirip bir kenara atsak bile tarih onu
dorulamaktadr. Toplumsal yaamn tehlikelilii ve nihai dzen-

26
sizlii kabul edildiinde bunun uzantlar tamamen gayrahlaki ve
zellikle gnmzde, gerekten korkutucudur. Son iki yzylda
katedilen tm aamalara ramen, Adam Smith'in aadaki
cmlelerindeki umudu paylariak iin her trl neden, ama ona
inanmak iin ok az gereke vardr: "Dnyann eitli lkelerin
deki insanlar cesaret ve g eitliine ulaabilirlerse, ortak bir
korku sonucu bamsz devletlerin adaletsizlikleri birbirinin hak
larna sayg gstermeye dnebilir".14

Kurumsal Farkhlama Kuram

Buraya kadar, anlaml olarak "siyasal" denebilecek faaiyetleri

ieren toplumsal yaamn temel birtakm koullarn saptamaya
altk. Bu koullarn nasl karland, faaliyetlerin nasl bir
rnt oluturduu sorularm sormadk. Sadece, ynetimin zor
kullanma olanaklarna sahip olmas gerektiine iaret etmekle
yetindik. Bu sorunlar kitabn geri kalan ksmlarnda ele alna
caktr. Bu blmde tarttmz kavram erevesinde asl amac
mz, ynetim sistemlerinden birinin, ada devletin, kendine
zg yapsal niteliklerinin zamanla nasl gelitiini incelemek
olacaktr.
Aktr ki, ada devletin nitelii gerei birden fazla devletin
mevcut olduundan ve ada devletler tarihsel olarak eitli
kurumsal dzenlemeler sergilediklerinden, ada devletten bah
sederken sadece tek bir ynetim sistemine gnderme yapmak
ancak ar bir soyutlama dzeyinde mmkndr. Konuyu bu
dzeyde ele aldmzda baz sosyologlar ada devletin oluu
munu bir "kuramsal farkllama" rnei olarak grmeyi uygun
bulmaktadrlar. Dier bir deyile, bir toplumun temel ilevsel
sorunlarnn zamanla giderek karmaklaan ve belirginleen bir
dizi yapsal dzenlemelere yol at bir sre. Bu gre gre
ada devletin oluumu, rnein ekonomiyi, aileyi ve dini etkile
yen benzer kurumsal farkllamalarla kout gider ve bunlar
tamamlar.
Gemiteki byk sosyologlar arasnda bu yaklam ada
devletin niteliini kavramsal olarak anlamak iin kullanan pek
ok nl ad vardr. Gnmzde de ayn yaklam benimseyen
sosyologlar oktur .15 Ayrca bu yaklamn evrimsel deiimlerle
uraan baka bilim dallar iin de ekicilii yadsnamaz. stelik
deiik dzeylerde kullanlabilir. Denebilir ki, ada devletin
geliimindeki temel sre, "adalaan" Bat toplumlarnda bir
yandan kiisel alanla toplumsal alan, te yandan da kamusal
alanla siyasal alan arasndaki farkllklarn kurumsallatrlmas

27
 ve bu srecin daha sonralar her alan iinde giderek ileri gtrl
mesidir. rnein, kamusal alanda " gler ayrm" anayasal
kurumlara farkl ynetim ilevleri vermitir. Kiisel alanda, mes
lek gruplar aile kurumundan farkllamtr, vb.
Bylece bu yaklam benimseyen biri, farkllama srecinin
olduka geniletilmi, gerekli uyarlama ve kstlamalara tabi
tutulmu bir modelini, ok geni bir olaylar dizisine uygulama ve
her zel durumda ayn "mantn" nasl altn grebilme
avantajna sahiptir. Nitekim bu kitapta birok kez bu yaklam
yararl buldum. Ancak genelinde nedenden dolay yaklam
tmyle benimsememeyi tercih ettim.
Birincisi, ou kez aka belirtildii gibi, biyolojik evrim
kuramlaryla ilikisinden dolay bu yaklam gerek bir bilimsel
kuram statsn kazandn ileri srmekte, zellikle de inceledi
i olaylar akladn iddia etmektedir. Bu tr bir iddiann
dorulanmas iin sosyologlarn meru bir nedenleri olup olmad
bir kenara, bugne kadar hi kimse Darwin ya da Mendel'in
doal evrim kural iin gelitirdikleri aklayc gce eriebilmi ve
.16
toplumsal evrimin mekanizmalarn belirleyebilmi deildir
kincisi, gl ve zayf noktalar ne olursa olsun bu kuram
farkllama srecini geri dne kapal olarak grmektedir. Bu
durumda da, devlet ve toplum arasndaki ayrma, dolaysyla
farkllamay giderek ortadan kaldran en son gelimelere k
tutmas olanakszdr.
Son olarak, ada devletin kurumsallama yksn sadece
genel bir toplumsal deiim kuram erevesinde anlatmak, olsa
olsa devletin Avrupa ktasndaki varlnn dier blgelere nasl
yayldnn bir haritasn karmaya yarayabilir. Ancak bizim bu
kitaptaki amalarmz asndan bu yeterli deildir. Bylesi genel
bir kuram devletin kkenleri hakknda bize bilgi veremez . Her
hangi bir toplumda, Weber'in deyimiyle "maddi - manevi "
gler ve karlar ile bunlar arasndaki etkileimden ortaya kan
yeni ynetim sistemini saptamakta yetersiz kalr. Ayrca, ada
devletin geliiminde arl olan fikirleri yanstabilecei de syle
nemez . rnein, kamuoyu tartmalar ile balaycl olan yasa -
lar arasndaki ikileni kapsayan eski Yunan dncesinin siyasal
srece bak as;11 Hristiyanln dinsel bireycilii ile evrensel
lii; 18 ve kiisel haklarn kstlanmas durumunda bireyin kendisin
den gl bir makama kar bile meru olarak direnebileceini
savunan Alman dn gelenei 10 gibi ada devletin geliiminde
temel rol oynam dnceleri irdeleyemez .
Kitabmn geri kalan blmlerinde ele aldm tipolojik yakla-
1 nn bu tr unsurlara yeterince arlk verdiini iddia edemem.

28
Yalnz, bu unsurlarn yer ald b ir ereve izerek okuyucuyu
grece ksr bir kavram olan " kuramsal farkllama" tezinin
tesine gtrebileceimi ve ada devletin oluumunda rol oy
nam tarihsel srelerin karmaklnn kavranabilmesi n
daha derinlemesine ipular verebileceimi umuyorum .

29
 KNC BLM

FEODAL YNETM BM

eu ve bundan sonraki iki blmde tarihsel olarak birbirini

izleyen tr ynetim sistemi tartlacaktr: Feodalizm,
Stli.ndestaat (*) ve mutlakiyetilik. Bu tipoloji genellikle siyasal
kurumlarn tarihsel ve hukuksal boyutlarn inceleyen Alman
geleneine bal bilim adamlarnca kullanlmtr. Fransz ve
Anglo - Amerikan gelenekleri erevesinde alan bilim adamla
rnn daha az bildikleri, stelik feodalizm ve mutlakiyetilik
arasnda bir sistem olan ve bir sonraki blmde aklayacamz
Standestaat'n yapsal zgnln tam da kabul etmedikleri
iin kullanmadklar bir tipolojidir.1 Kukusuz bu tipolojiye bir
baka itiraz da, toplumsal olaylarn ve dzenlemelerin eitlili
inin birka kavramsal kategoriye indirgenmesine kar kan
tarihilerden gelecektir. Ancak bu tr bir indirgemecilik, karla
trmaya yatkn yorumlar yapmak ya da geliim konusunda bir
senteze varmak isteyen bir sosyolojik almada kanlmazdr .
Bat siyasal kurumlarnn aa yukar bin yllk bir tarihini, 19.
yzylda olgunlua erimi ada devlet modeline her biri gide
rek daha fazla yaklaan kategori erevesinde ele alrken, bu
tr bir yaklam benden nce benimsep:i nemli almalar
rnek aldm.2
Balang noktas olarak Karolenj mparatorluu'nu setim,
nk feodal ynetim biimini hazrlayan ortam buradadr. nce
lediim topraklarn ounda Standestaat sistemine gei 12.
yzyln sonu ile 14. yzyln ba arasndadr. Standestaat
sisteminden mutlak ynetimlere gei ise 16 . ve 17 . yzyllarda
gereklemitir. 18. yzyln balarnda baz lkelerde mutlak
ynetimler zlmeye balamt bile. Bu geliimin gerisinde
"sivil toplumun ykselii " diyebileceim ve ou siyasal nitelikte

(*) evirnlerin notu: Kitabn ngilizce aslnda, ngilizce olmayan szck ve

deyimler lngilizceleri verilmeden kullanld iin, biz de kitabn aslna sadk kalarak
bu tr szck ve deyimleri zgn biimleriyle kullanmay setik.
_

31
olmayan birtakm deiiklikler yatyordu . Ancien regime tabiri,
en azndan Tocqueville'in kulland dar anlamda,3 bu son geiin
dier bir gstergesidir.
ncelememizin corafi oda Bat Avrupa, zellikle de bugn
Almanya ve Fransa'nn egemenliindeki topraklardr . berya
Yarmadas'ndaki gelimeleri de dahil ettim, ancak talyan yar
madasn tartmann dnda braktm . " ngiltere rnei", bil
hassa feodalizm sonras, konuya ok soyut yaklamama ramen
bu tartmann erevesine uymamaktadr. Bir lde ayn ey
skandinavya iin de dorudur . D ier taraftan, Dou A vrupa'nn
baz blgeleri, zellikle Prusya, Baltk lkeleri ve giderek Haps
burg ynetimi altna giren topraklarn siyasal tarihlerindeki kimi
dnemler ya da boyutlar tartmamzn kapsamna alnmtr
diye dnlebilir. Ancak, ele aldm ynetim sistemlerinin
blgesel farkllklarn nemsemek yerine, tek tek lkelerdeki
geliimlere salt kuramsal erevemi rneklendirdikleri lde de
indim.4

Feodalizmin Douu

Bu blmn banda belirttiim tipoloji her ne kadar Bat

siyasal kurumlarnn geliimi ile ilgiliyse de, bu ynetim
sisteminden her biri kltrel, ekonomik, toplumsal ve teknolojik
boyutlar ieren daha geni bir erevede dnlmelidir. Burada
incelediimiz dnemde, yani 8. yzyln sonu ile 14. yzyln ba
arasnda, yukarda saydmz boyutlar srekli deimekteydi.
Ancak, dnemimizin balarnda b elirgin olan zellikleri ele alp,
bunlarn bir ynetim sistemi olarak feodalizmin yerlemesine
katklarn tartmakla balayabiliriz .5 D nemimiz ncesi, ayr
gelime Bat A vrupa'nn maddi ve kurumsal grntsn ciddi
bir ekilde bozmutu : 1) Hem merkezi b ir ynetimi, hem de yerel
ynetimleri ieren bir sistem olarak Bat Roma mparatorluu' -
nun k ; 2) Vlkerwanderungen 'deki nfusun byk apta
yerinden olmas ; ve 3) Bat Avrupahlarn hem kendi aralarnda,
hem de bakalaryla olan ilikilerinde nemli rol oynayan temel
ulam ve ticaret yollarnn Akdeniz' den kaymas.
Bu gelimeler sonucu tarihsel ortamn bir ynetim sisteminin
kurulmas ve uygulanabilmesi iin nemi ak olan - birtakm
zellikleri ortaya kt : Ulam ve iletiim alarnn bozulmas ;
ekonomik srelerin byk apta ticaret dna kayarak, zaten
ekonomik adan zayflam ve kaderine terkedilmi kentlerde
eskiden var olan arz ve talep mekanizmalarnn desteinden de
yoksun, retkenlii ok dk krsal ekonomik faaliyetlerle snrl

32
kalnas; okuryazar orannn fevkalade dk bir dzeyde seyret
mesi, okuma ve yazmann hemen hemen sadece din adamlarnn
tekelinde ve Latince alnas, Latince'nin din adamlar dnda
artk bir Iingua franca olmaktan kmas; beslenme, salk,
rahat bir yaam ve gvenceden byk lde yoksun bir nfusun
varl, bunun sonucunda bugn insan dehete drecek boyut
larda ksalan bir ortalama mr ve birok blgede toplu yaam
iin asgari dzeyin ok altnda olan bir nfus younluu.
Tm bunlar dikkate alnca, nyargl gzkse bile, bu tarihsel
ortam "Karanlk alar" olarak nitelendirmek pek de yanl
deildir. Ancak bu dnem iinde, 8. yzyln ikinci yarsnda,
Karolenj hanedan bir sre iin baarl olan, kapsayc ve yerel
ereveyi aan bir ynetim biimini yeniden oluturma abasna
girdi. Artk neredeyse unutulmu olan Roma'nn dzen ve birlik
mirasn tekrar canlandrmay, Bat Hristiyanl'na dini yne
timin tek ban salayamayaca bir btnlk getirmeyi ve
istilalara, haydutlara, baskya ve sefalete kar bir gvence
oluturmay denedi.
Bu abann doruuna eritiini simgeleyen nl olay, 768
ylndan beri Franklarn kral olan Byk Karl'a .S. 800 ylnn
Noel gn Papa tarafndan Roma mparatoru olarak ta giydi
rilmesidir.6 Ta giyme treni bu abann iki nemli boyutunu
ortaya koyar: Karolenj'lerin Roma mparatorluu ile balants
ve Hristiyanlk ve Kilise ile aralarndaki yaknlk. Bunlarla
Karolenj'lerin yrrle koymak istedikleri ynetim sisteminin
iki nemli boyutu akmaktadr. Birincisi, iki ayr kamu kutumu
oluturularak ynetimi dikey bir yapya kavuturma abas.
Burada, comites (kontlar) ve missi dominici (hkmdarn
temsilcileri) atamalarn kastediyorum. Temsilcilerin grevi, mer
kezi emirler dorultusunda belirli aralklarla kontlarn yerel yne
timini kontrol etmekti. kincisi, ynetim yapsnn yatay dzeyde
temel talarn oluturan piskoposluklar ve manastrlara dayan
ma, ki bunlarn snrlar ou kez, srasyla, Roma yerel ynetim
birimleri ve geni toprakl malikanelere tekabl eder.
Ancak .S . 800 ylnn Noel gn yaplan trende Karolenj'
lerin amaladklar ynetimin bir nc boyutu, Roma mpara
torluu ve Kilise ile kurmak istedikleri balant kadar ak
deildi. Oysa, barbar ve zellikle Germen kkenli olan bu bo
yutun ok nemli ve uzun dnemde yeni ynetim sistemi iin
ykc bir etkisi olacakt. Bu, Gefolgschaft denen ve bir sava
ile kendisinin setii ve namus, macera ve liderlik konularnda
gvendii yakn arkadalar arasndaki ilikiydi.1 .S. 800 ylnda
: ok yaygn olan bu yakn ve kiisel iliki balar Karolenj

33
lmparatorluu'nun vazgeilmez bir kurumsal boyutunu olutura
cak, imparatorluun yklmasndan sonra da devam edecek ve
Bat'nn ynetim sistemini birka yzyl daha derinden etkileye
cekti.
Bu gelime nasl olmutu? Yukarda ana hatlarn izdiimiz
tarihsel ortam yeniden ele alalm : zellikle iletiimin salam
temellere oturmam olmas ve dzensizlii ; "para" ekonomisi
yerine "doal" ekonomi kavramna daha yakn olan bir ekono
mik ortamda, merkezden idare edilen ynetim mekanizmasnn
finansmann vergiler vastasyla oluan bir hazineden salayabil
menin olanakszl ; ekiyalarn kol gezdii ve istilalarn olaan
olduu bir dnemde, ynetim iinin askeri grevlere gre dzen
lenmesinin gereklilii. Aktr ki, bu koullar altnda, tamamiyle
missi dominici ve kontlara dayal bir siyasal sistemi ayakta
tutabilmek olanakszd. zellikle missi dominici kavramnn
merkezden ynlendirilen ve kontrol edilen bir ynetimin temsilci
leri olarak dnlm, maalarnn kamu btesinden karlan
mas ngrlm, blgeden blgeye tayinleri yaplp tekrar mer
keze alnacaklar, merkeze kar sorumluluklar olaca ve grev
lerine son verilebilecei gibi zellikler ierdiini dnyorsak. Bu
tr kamu grevlerinin, hatta bir noktaya kadar dinsel grevlerin
bile, Gefolgschaft kavramndan karsanan anlay ve dzenle
melerle desteklenmesi, dier bir deyile, bir lider etrafnda kme
lenmi savalardan destek grmesi gerekmekteydi.

Feodal likinin Nitelii

Feodal ynetim sisteminin nemli bir paras olabilmek iin

Gefolgschaft kurumunun Germen ya da barbar kkenli zellik
leri yerine Roma mparatorluu'nun son dneminden kaynakla-
nan kurumsal dzenlemelerle zenginletirilmesi gerekiyordu. Bu
dzenlemeleri en iyi ekilde Latince' deki adlaryla snflandrabi
liriz .
Commendatio . lk ekliyle, genelinde zgr ama gsz olan
bir kiinin daha gl birinin himayesine snmas, ona teslim
olmas hatta hkm altna girmesi ve gerekirse, zel hizmetkar
olmas.
Beneficium (sonralar fevum , daha sonra ise feudum; dola
ysyla, "fief'') . Dini ya da ynetim grevlerini yklenmi bir
kii ya da topluluun maddi gereksinmelerini karlamak iin
verilmi toprak imtiyaz (tarmsal retim ve o topraklarda
yaayan nfus dahil olmak zere. )
Immunitas . B ir bireyin ya da genellikle dinsel otoritelerden

34
 oluan bir topluluun mal ve mlklerinin, tabi olduklar otori
tenin mali, askeri ve yarg gcnden muaf tutulmas.
Feodal ynetim sisteminde bu dzenleme Gefolgschaft ile

birleerek karlkl etkileim sonucunda yeni bir oluuma yol

at. Sonuta, Karolenj ynetim modelindeki dikey eksen uzun
sre geriye dn olanakszlatran bir sarsnt geirdi . Dier bir
deyile bir uta imparator, br uta da kontlar ve missi
arasndaki iliki deiti. Bu deiikliin nasl olduuna bakalm.
Gefolgschaft etkisi sonucunda feodalizm ncesindeki com
mendatio ilikisi, deyim yerindeyse, arpkln yitirerek eimi
daha az dik bir hale geldi. Hem ieriinde hem de bu ilikiyi
yasallatran trenlerde comnendatio giderek Gefolgschaft' da
olduu gibi, eit iki taraf arasnda her ikisi iin de uygun olan bir
dzenleme olarak grlmeye balad. Bu demek deildir ki yeni
feodal commendatio iki tarafn tam eitliini ngryor, kar
lkl ykmllklc:im tamamen simetrik ya da eit kabul ediyor
du. Buna karn kendini "commend" eden kimsenin, yani
himaye altna giren tarafn (vasaln) ve commendatio'yu kabul
edenin (lordun) ayn dnyann bir paras olduklarn varsayan
bir anlayn yerlemesi iin aralarnda yeterince eitlik vard.
Her ikisi de, byk beceri isteyen ve hem ekonomik, hem de
bedensel olarak ok g olan, tamamen zrhl ve at srtndaki
savalarla arpmay gerektiren ayn tr sava yntemlerini
kullanyorlard. Commendatio 'ya tabi olan taraflar arasndaki
iliki lordun vasal korumasn ngryor, vasaldan ise lorduna
yardm etmesi ve tavsiyelerde bulunmas bekleniyordu. Ayrca
her ikisi de birbirlerine sevgi ve sayg besleyeceklerdi. Bylece
birbirlerini arkada olarak kabul ediyorlard. Nasl ki Germen
Gefolgschaft birbirlerine ve liderlerine kar ayn ekilde davran
mak zorunda idiyse. Byle anlaldnda, feodal commendatio
hem kontrata dayal olan (taraflarn zgr ve karlkl seimleri
ne dayanan ve her iki tarafa da ykmllk getiren) , hem de
hiyerarik (taraflar arasnda bir eit eitsizlii kabul eden) iliki
trnden te bir eydi. Ayn zamanda, ne kontrat ne de hiyerari
ilikilerinde ou kez bulunmayan ve sadakat, sevgi, gven,
arkadalk balarn kapsayan duygusal bir ierie sahipti. Dola
ysyla, birbirini seen, birbirine yardm eden ve sayg gsteren
iki taraf arasnda youn bir kiisel ilikiydi.
Beneficium (fief) , Gefolgschaft kavramndan feodal com
mendatio dzenlemelerinin iine ekilerek etkilenmiti. Lordun
vasalna fief balamasnn nedeni, vasaln fief'ini ekonomik
olarak kull anm as sonucu lorduna olan hizmet borcunu deyebil
:r:nesiydi. Dier bir deyile, silah ve at salayabilmek, valyeler

35
 ile sava alannda atl bir savann desteklenmesi iin gerekli
olan askerleri eitmek, silahlandrmak, dllendirmek ve ynet
mek; gerekli durumlarda lordun davetlerine ya da toplantlarna
katlmak ; lordun hemen hemen eiti olan ve ou kez onun ya
konuu olarak arlanan ya da evsahipliini stlenen bir kiiye
yarar bir hanenin reii olmak, vb . Bylece toprak imtiyaz
zimni olarak, ounlukla da aka, commendatio'nun mant
nn bir uzantsyd. Hatta, vasaln koruma ve ona sevgi
gsterme gibi basit bir sz vermenin tesinde lordun ihsannn
ok daha nemli bir ifadesi oldu. Aslnda, :fief verilmesi zellikle
vasaln kendi korunmasn salamak ve ancak gerektiinde lor
duna yardm etmek iin dnlmt .
mmunitas ise nceleri olumsuz bir anlam tayordu : "m
mune " olan, yani birtakm ykmllklerden muaf tutulan bir
malikane, topra balayan tarafn gc dahilindeki blgelerde
bir boluk ya da yetkilerinin geerli olmad bir ada oluturuyor
du . Feodalizm bu kavrama olumlu bir anlam ykledi. Comnen
datio ya ve toprak imtiyazna bal olduu srece muafiyet,
'

vasaln fiefi zerinde bir dizi ynetim yetkileriyle donatlmasna

izin verilmesi ve bu grevin kendisinden beklenmesi anlamn
tamaya balad. Ayni deme, emeiyle katkda bulunma, hatta
para verme gibi vergilendirmeleri takip etmek, yasa koymak ve
bunlar uygulamak, topra i ve d tehlikelere kar korumak,
silah altndakilerin savata nderliini stlenmek vb. Vasal tm
bu grevleri yerine getirmekle ykml grlyor, imtiyazna
braklm topra ilemek ve zerindeki nfusu altrmak ama
cyla yetkilerle donatlyordu. Bu grevi yklenmesi lorduna olan
hizmetinin hayati bir boyutunu oluturuyordu. Lordun yneti
mini merkezden uzaklatrmann ve evreye yaygnlatrmann
bir yoluydu .
Tekrarlayacak olursak fief, connendatio'nun ieriine ek
lendi. Yasaln sahip olduu ve ynettii fiefe lordun tand
muafiyet, vasaln lorduna yardm etmesi, danmanlk yapmas
ve lordun yerel dzeydeki gcn arttrmas gibi grevlerin
karl idi. Ayn zamanda fief, vasaln ekonomik adan kendine
yeterli olmasnn kaynan ve haklar, grevleri ve emirlerini
kullanp uygulayabilecei bir mekfu oluturuyordu .
Bu ekilde bir yandan fief etrafnda biimlenen iliki, iki
kiinin ya doutan ya da yetenekleriyle liderler ve savalardan
oluan ayn yksek toplumsal tabakaya dahil olmalar, ayrca
askeri grevleri ve toplumsal konumlarndan dolay mlklerinin
ynetimiyle fazla uramamalar nedeniyle rentier'likle geinme
leri gibi Gefolgschaj"t kavramnn karmak bir biimde genile-

36
 tilmesine yol at. te yandan hemen hemen eit olan iki kii
arasndaki bu gnll iliki kyller, malikanelerdeki nfus,
serfler ve bazen de kleler gibi daha mtevazi insanlarn yaa
mnda ok nemli etkilere neden oldu. Tabii bu insanlar nfusun
byk ounluunu oluturuyordu ve koullara boyun emekten
baka seenekleri yoktu. Kyllerin, allodia denen topraklarda,
yani feodal ykmllklere tabi olmayan az sayda birka blge
de durumlar farklyd. Ama, commendatio'ya taraf olanlar
arasndaki ilikiyi daha eit hale getiren feodal dzenlemeler,
nfusun byk bir ounluu iin tam tersine hiyerariyi keskin
letirdi. Bu insanlar, taraf olmadklar feodal ilikiden ok derin
den etkileniyorlard. Lord ve vasallar onlara temelinde yneti
lecek, zaman zaman ve kazara bu ynetimden yararlanacak
kiiler gzyle bakyor, ancak hibir zaman siyasal bir iliki
erevesinde deerlendirmiyorlard . Feodal ilikinin ekonomik bo
yutlar da vasaln rentier ve tketici olarak karlar dorultu-
sunda dzenlenmiti.
Dolaysyla, lord - vasal ilikisi - terim yerindeyse, feodal
ynetim sisteminin hcresi - her iki taraf da alttaki toplumsal
gruplardan ayran dik bir izginin tam kenarnda olarak grlme
lidir. Bu izginin diklii vasal ile, kendisine bal olan ve toplum
sal adan kendi altndaki gruplarla arasndaki keskin eitsizlik
lerden kaynaklanyordu. Seigneurie deyimi bu eitsizliin niteli
ini ok iyi belirtmektedir.8 Vasaln senyrlk kavramnn ieri
inde sakl olan ve kendine bal olanlar ynetme, kontrol etme
ve altrma hakk, commendatio ilikisinde oktan allm bir
eitsizlii varsayyor ve pekitiriyordu . Senyrlk ilikileri mte
kabiliyet ilkesinden tamamen arndrlm deildi. zellikle, sada
kat karl korunma gvencesi gibi durumlarda, feodal ilikilerin
ierii ve duygusal balar burada da sz konusuydu. Ancak,
senyrlk ilikileri kurumsal olarak lord - vasal ilikisinden ok
farklyd. Ne de olsa, bir sava ile ou kez farkl etnik ve dil
gruplarna dahil serfler arasndaki bir ba idi.
Senyrlk ilikilerinin yol at suistimaller, kendisi de valye
snfndan olan Estienne de Fougeres tarafndan ac bir dille
eletirilmiti : "valye klcn adalet datmak ve bakalarna
zarar verenleri yola getirmek iin kullanmaldr. Ama valye
lerin ou bu ykmllklerden kamaktadrlar . . . Vergileri topla
makta. . . sonra da halk rahatsz edip aldatmaktadrlar. . . Halk
korumakla grevli olduklarn dnmemektedirler bile . . . Hal
buki adamlarmz ba stnde tutmalyi. lBter valye, ister din
adam, isterse lord olalm, hepimizin geimini salayan onlardr " . 9
Feodal ilikinin, b u ilikiye taraf olmayanlar asndan iyi ya

37
da kt ok nemli etkileri olduunu dnrsek, daha geni ve
kapsaml bir ynetim sisteminin temel yapsal boyutlarn olu
turduunu, daha byk bir nfusu iine aldn ve yukarya
doru geniletilip tekrarlandn grebiliriz . Dier bir deyile
serfleri koruyan ve altran valye bu grevi bir lordun vasal
olarak yerine getiriyor, bal olduu lord ise belki de daha st bir
lordun vasalln stlenmi bulunuyordu . Feodal ilikinin bu tr
tekrar iki ya da aama sonra, Roma kkenli rex, princeps ve
dux gibi unvanlar kullanan bir lordlarn lordu ile son buluyordu.
Bu st lord feodal iliki erevesinde, verilen ynetim yetkilerinin
ok daha geniini kullanabiliyor ve bu yetkileri salt imtiyaz
verilmi topraklar stnde kullanmak yerine bir blgeye yaygn -
latryordu . (Kitabmzn bu blmnn geri kalan ksmnda, bu
tr bir st lord iin "blgesel hkmdar" deyimini kullanacaz . )
Ancak, tarihsel olarak lord - vasal ilikisinin geniletilmesi
ou kez aaya doru oldu . Genellikle, blgesel hkmdarlar
kiisellikten uzak, resmi rollere dayal bir ynetim sistemini
srdrebilmeyi olanaksz buluyor ve kendileriyle ynettikleri halk
arasndaki uurumu kapatmak iin gvendikleri savalara da
yanmay seiyorlard. Bu amala, yetkileri altnda olan ve hane
danlarnn miras kabul ettikleri topraklarn bir ksmn savala
rna fief olarak veriyorlard. Ancak vasallar da ou kez kendi
fierlerinden daha kk toprak paralarn kendilerine yardmc
olacak savalara datyorlard.
Baz durumlarda blgesel hkmdarlar feodal ilikiyi kontlar
ve onlarn altnda olan kontlarn temsilcisi (vicar) gibi resmi
grevlilerle olan balarn glendirmek iin kullanyorlard. An
cak varisleri, bu kiilerin ve onlarn da varislerinin konumlarn
daki feodal boyutun, kiisellikten uzak bir hizmet anlay ve
sorumluluk ieren resmi boyuttan daha nemli olmaya balad
n farkedebiliyorlard. Dier bir deyile, fief karl senyrlk
haklar ierdii lde, lordla olan ilikilerde resmi makama
kyasla n plana gemiti. Dier baz durumlarda ise, zengin ve
gl lordlar mlklerini gvence altna alabilmek iin szde
kendilerinin stndeki lordu zoraki bir feodal ilikiye girmeye ve
vasal olmalarn kabul etmeye zorlayabiliyorlard.10

Sistemdeki Eilimler

9. yzyln ikinci yars ile 1 1 . yzyln ilk yars arasnda bu

kitapta ele aldmz topraklarn ounda feodal iliki, farkllklar
gsterse bile, ynetim sisteminin temel bir boyutunu oluturuyor
du . ou yerde dinsel kurumlar zerinde de etkisini brakt. Pek

38
ounda nulle terre sans seigneur dsturuyla mstesna bir
sistem olduunu ilan etti - yle bir dstur ki nemi salt ynetime
ilikin deil, ayn zamanda mlkiyet ilikileri ve retim biimini
de kapsyordu.
Bu gelimenin konumuz asndan nemi, kiiler aras ilikiler
an ynetimin temel taycs haline getirmi olmasdr. The
odor Mayer'in biraz anakronistik tanmn kullanacak olursak,
"devleti, kiilerden oluan bir topluluk" haline getirdi . Ancak,
byle olumu bir "devlet" etkin g kaynan, ynetimin
dayanak noktasn, aa doru, lord - vasal ilikileri zincirinde
daha alttaki halkalara doru ekmeye meyilliydi. Bu balamda
"feodal devlet"11 kendini gszletiren, geni alanlarda merkezi
ynetimi zorlatran bir yapya sahipti.
Georges Duby'nin Maconnais (gnmzde orta Fransa'nn
dousunda bir blge) zerine deerli almas bu uzun vadeli
geliime bir rnek tekil eder .12 Bu blgede Fransa kral hayal
meyal alglanan, siyasal adan etkinlii olmayan bir ahsiyetti.
1 1 . ve 1 2 . yzyllarda blgenin ynetim sisteminde gerekleen
temel deiiklik, kontun konumunun zayflamas ve gcnn
daha alt lordlara, zellikle de ato ina ettiren ya da bir ato
sahibi olanlara (castellani ya da castellan'lar) gemesiydi. 1 1 .
yzyln sonuna gelindiinde, kontun plaid'i (mahkemesi) tama
men zel bir nemi olan patrimonyal bir meclise, gya bir adli
makama dnmt . Castellan'lar artk bu meclise katlmyor
lard. nk q.slnda kont tarafndan kendi vekfiletlerine bra
klm krsal nfus zerindeki glerini pekitirmilerdi. Bylece
kontlar kendi topraklarndaki zgr insanlar zerinde dorudan
bir ynetim uygulayamyorlard.
Kontluktaki her atoda "kontun ana atosundan bamsz bir
ynetim merkezi olumu, kontun mahkemesinden bamsz ola
rak davalara bakan bir mahkeme kurulmu ve kontun etrafn
daki vasallarla rekabet edenler burada toplanr olmutur. " Her
gl castellan evresindeki kyller zerindeki ynetim yetkile
rini; askeri vergilerden tutun ceza ve medeni hukuk alanlarna
kadar her konuda kendi karlar iin kullanyordu . Sonuta :
Ynetimin nitelii deiti. Artk, kraln kudretini simge
leyen ve nceleri daha st dzeyde bir emir kabul edilen
fermanlarn gc ile ynettikleri halka fiilen hkmeden
kiilerin gc arasnda bir ayrm yapabilmek olanakszla
t. . . Koruma ve ynetim grevlerini stlenen herkes ayn
dzeyde kabul edilmekteydi. Gl kiiler arasndaki hiye
rari yklm, kendilerine bal olanlar zerinde bir rekabet
balamt . Toplumun tmne kar kesin hatlarla tanm-

39
 lanm grevler yerine snrl ve farkl bir bireysel hizmet
anlay gelmiti : Vasaln lorduna olan ball, mtevazi
bir kylnn dominus'una boyun emesi gibi .13
Duby ve daha pek ok kiinin gsterdii gibi tm feodal
dnem boyunca olmasa bile nemli bir ksmnda temel eilim, her
byk ynetim sisteminin paralanarak ynetim biimi farkl ve
ou kez birbirleriyle savaan birok kk ve giderek zerk
sistemlere blnmesidir. Bu eilimin arkasnda ne yattna ba
kalm.
lk olarak, ta bandan itibaren her lordun birden fazla vasal
olmas olaand. Feodal ilikiye ilke olarak intuiti personae
girildii iin, dier bir deyile, bu ilikiye taraf olanlarn tek tek
bireyler olduu gz nne alnd iin, lord ve vasaln karlkl
sorumluluklar ilikiden ilikiye farkllklar gsterebiliyordu . Bu
nun sonucu olarak, lordun ynetiminin asl hedefi olan halk ile
lord arasndaki ilikide her vasaln aracl farklyd . Fief'in
bykl, verilen imtiyazn koullar ve fief zerindeki ynetim
haklarnn lordda m yoksa vasalda m brakld gibi ilikinin
temel boyutlar deitike, ynetimin ierii ve biimi de deii
yordu . Hatta ayn lordun topraklarndan verilmi yanyana fief'
lerde bile gnlk yaam koullar farkl olabiliyordu . Bir lordun
hangi koullarla vasallarna fief verdii, kendisinin de bir vasal
olarak st bir lorddan ald topraa ne gibi koullar altnda
sahip olduuna bal olarak daha da karmak bir hal alyordu .
kinci olarak, bir kii birden fazla lordun vasal olabiliyordu .
Bu durum da, fief sahipliinin koullar ve fief'lerin ynetilme ve
topran ilenerek zerindeki nfusun altrlmas gibi konular
da farkllklar daha da oaltyordu . Ayrca, bir vasaln eitli
lordlar birbirleriyle savaacak ve kendisinden yardm ve destek
isteyecek olurlarsa, bu kark durumu tmne kar olan sorum
luluklarn iptal etmek ve bamszln ilan etmek iin bir
bahane sayabilirdi . Feodal ilikilerde bu tr dzenlemelerin yol
aabilecei karmakl anlamak iin Gloucester Kontu Rober
t'in 1133 ylnda ngiltere Kral I . Henry adna Nornandiya
blgesinde "Bayeux'deki Kutsal Meryem Ana Kilisesi'nin baron
lar, valyeleri ve vavassores'in fief'ieri hakknda" at bir
resmi soruturmada sylediklerine bakalm :

Kutsal Meryem Ana Kilisesi'nin baronlarndan biriyim.

Kilisenin bayraktar olma hakkn miras yoluyla devraldm
ve Evreux'de on valyeli bir fief'in imtiyazna sahibim.
valyelerden birinin hizmetini Fransa kralnn emrine
vermek zorundaym. Ayn fief'den N ormandiya lorduna iki
valyenin krk gnlk bir snr bekiliini borluyum.

40
 Ayrca sekiz valyelik Roger Suhart, ve Bayeux piskopo
sundan aldm yedi valyelik Malfiliatre fief'leri iin
Fransa kralna bir valyenin tam, bir valyenin de yar -
zamanl hizmetlerini ve bunlara ek olarak valyenin
krk gn iin Normandiya snrlarnda hizmet grmelerini
borluyum . Ve dk ordularn seferberlie ard zaman,
piskopos kanalyla elimde bulunan fief'lerin tm valyele
rini onun emrine vermek zorundaym .14
nc olarak, eer bir vasal fief'inin bir ksmnn imtiyazn
bir ya da daha fazla alt vasallara vermise, kendi !orduyla bu alt
vasallar arasnda dorudan bir iliki kurmuyordu .15 Bu nedenle,
sistemin yukardan aaya doru btnsellii zayft diyebiliriz .
Herhangi bir lordun giriimlerinin tm vasatlar tarafndan koor
dine bir biimde desteklenmesi olasl azd . stila sonras ngilte
re bu adan nemli bir istisna idi nk orada kral ounlukla
lkedeki tm lordlarn ve vasallarn st lordu olarak kabul
grmesini ve baz konularda kendisine itaat edilmesini salayabil
miti . Ancak Kta Avrupas'nda pek ak olmayan ve tartmal
olan szerenlik kurumunun varlna ramen- - ki buna gre
1 1 . yzyldan itibaren baz lordlar kendi vasallarnn vasatlar
zerinde bir takm haklara sahip olduklarn savunmaya balad -
lar - - otoritenin blnml devam etti .
Daha st feodal glerin alttakileri kontrol etmelerini zayf
latan bu gelimeler, lord - vasal balarnda ayn anda gerekleen
deiimler sonucu daha da pekiti . lk olarak, lord - vasal
ilikisinin sresi vasaln yerine getirmesi gereken ykmllklere
bal olmaktan kt. Bir vasaln lorduna fief'ini terketmesi
gereken koullar, ak hiyanet ve grevine kar bariz kaytszl
n sz konusu olduu durumlara indirgendi . Bu takdirde bile
vasal fief'inin elinden alnmasna zor kullanarak baarl bir
ekilde kar koyabilirdi. kincisi, iulle terre sans seigneur
dsturunun geerli olduu yerlerde lord, her ne nedenle olursa
olsun, kendisine iade edilmi fief'ler zerinde " yeniden imtiyaz
hakk tanmak zorunluluunda" idi . Dier bir deyile, bu fief'i
kendi mlkne katmas olanakszd ve imtiyazn baka bir
vasala vermek zorundayd . 16 Son olarak, ve en nemlisi, fief
vasaln rnirasrn bir paras olarak kabul edilmeye baland .
Dolaysyla blnebilir, miras yoluyla elde edilebilir ve bazen de
baka birine devredilebilirdi .
Bu gelimelerin ikisi - feodal nvann birtakm koullara bal
olmas ilkesinin snrlatdrlmas . ve bu nvann miras yoluyla
elde edilebilmesi - - mparator il . Konrad tarafndan 1037
ylnda Milano kuatmas srasnda kendi talyan vasatlarna

41
ilikin olarak aka kabul edilmiti .
Lordlar ve vasallar arasndaki balar glendirmek ve
vasallarn hem bize, hem de kendi lordlarna sonuna kadar
sadakat, ballk ve sreklilikle hizmet etmelerini salaya
bilmek iin aadaki kararlarn geerli olmasn emredi
yoruz . Kendi kamusal mlklerimiz ya da kilise vakflarn
dan verilmi fi.eri olan - - bu fief ister piskoposlar,
barahipler, barahibeler, markiler, kontlar isterse de baka
herhangi bir kimse tarafndan verilmi olsun - - ve fie.f'ini
adil olmayan nedenlerle yitirmi hibir vasaln, atalarmzn
yasalarna ve asilzadelerin kararlarna gre kesinlemi ve
kantlanm bir su ilemedike, fieri elinden alnamaz .
Ayrca u kararn da emrediciliini ilan ediyoruz . Byk
ya da kk herhangi bir vasal ldnde, fi.eri oluna
11
miras olarak kalacaktr.
Bu ekilde baml krsal nfus zerinde uygulanan ynetim
biimi feodal ynetim sisteminin gnlk yaamdaki en nemli
ifadesini oluturuyordu . Bandan itibaren bu ynetim, efendile
rinin menfaatleri iin alanlardan emek, rn, kira ve vergi
toplamak zerine kurulmutu ve giderek toprak zerinde ml
kiyet haklarn ortaya karmt.
Hi kukusuz, ele aldmz dnemde toprak mlkiyetinin
feodal unvanlara bal olmas baka yollarla mlkiyet hakk elde
edilmesinden ok farklyd. rnein, allodium'da (feodal ykm
llklere tabi olmayan topraklarda) durum deiikti. Modern
ada krsal blgelerin ticarilemesiyle daha da byk deiiklik
lere tank olunacakt. Yukarda akladmz zere, feodal top
raklar karmak lord - vasal ilikileri sonucunda birbiriyle ke
sien, birden fazla yetki alan dahilindeydi. Ayrca, geleneksel
olarak kyler ve kiliseler ou zaman topran kullanm ve elde
edilen rn zerinde hak iddia ediyorlard. Buna ramen, feodal
ilikilerde yukarda deindiimiz gelimeler fief sahiplerinin bir
yandan yetkilerini ve siyasal ayrcalklarn, te yandan ise
mlkiyet haklarn ve ekonomik karlarn birbiri iine geirmi
ti. yle ki, iin salt miras boyutu giderek baskn duruma geldi.
Sonunda malikaneler, yalnzca topra elinde tuttuu iin fief
sahibine verilmi olan, nceleri kamusal nitelik tayan daha
sonra ise yar - siyasal nitelikte birtakm yetkilerin gstergesi
haline geldi. Bu durumda fie.f'i veren lorda ve anlamann
koullarna ancak merasimlerde deiniliyordu .11
Fief sahiplerinin giderek daha zerk olmalar saylar hzla
artan yetki rekabetine ve snr anlamazlklarna yol at . Bu tr
atmalarn ise zaten haklar asgariye inmi olan st lordlar ve

42
szerenler tarafndan zlebilmesi gt. Bu koullar altnda,
haklarnn ihlal edildiini dnen taraflar zorla haklarn arama
y meru kabul ediyor, kesin kurallar olan yasal dellolardan
tutun zalim ve uzun sren "zel savalara" kadar birok yolu
deniyorlard .19 Bu durum feodal ilikinin doasndan kaynaklan
yordu . yle bir iliki ki iki profesyonel savay birbirine ba
lyor, her birine kendi haklarn savunmak ve gerekirse savamak
iin bir namus borcu yklyor, hatta birbirlerine kar bile
haklarn korumay emrediyordu. Ayrca, her lord ya da vasal
yetkisi altndakiler arasnda bir dzen salamak ve yabanclara
kar onlar korumakla grevli sayldndan, zaman zaman bu
grevlerini baka lordlara ya da vasallara kar yrtmek zorun-
da kalmas doald. Aslnda, yukarda da belirttiimiz gibi, bir
lord ya da vasaln art rn elde etmek iin serfleri ya da
kyllerine kar zor kullanmas (daha ziyade zor kullanm
tehdidinde bulunmas) kendisinden beklenen bir davrant . Zor
kullanmnn baka birisinin serfleri ya da kyllerine kar
olmas ise bu dncenin bir uzantsyd ve bu duruma olduka
sk tank olunmaktayd .

" Feodal Anari " deyiminin gerisindeki yapsal miras bunlard.

Anari ise dzeni korumak, haklar gvence altna almak ve
hakszlklar dzeltmek iin kendi karlar uruna kiisel g
kullanan kk ve imtiyazl bir sava ve rentier snfna dayal
bir ynetim sisteminden kaynaklanyordu . Bu tr bir hukuk ve
dzen yaklamnn yol at bask ve iddetin ne boyutlara
ulatn, 1023 ylnda Beauvais ve Soissons piskoposlarnn,
kendi blgelerindeki dindar insanlar adna, Reims blgesindeki
fief sahiplerinden istedikleri ant ime treninin ieriinden anla
yabiliyoruz :

Zor kullanarak hibir kiliseye ya da kilise vakfna, bar

bozan bir kii ya da bir katili yakalamak amac dnda,
girmeyeceim . Hibir kyly, karsn ya da bir tccar
hapsetmeyeceim. Paralarn almayacam, onlar zgr
lklerini fidye vererek satn almaya zorlamayacam . Lord
larnn giritii bir yerel sava yznden tm mal varlkla
rn kaybetmelerine gz yummayacam . Yaamalar iin
gerekli malzemeyi ellerinden almak amaciyla onlar kam
latmayacam . Evlerini yakp, ykmayacam. Sava iin
gerekli olduunu iddia etsem bile, zm balarn kklerin
den skp atmayacam. Ayn bahaneyi araplarna el
koymak iin de kullanmayacam .20

43
 Feodal Sistemin Siyasal Miras

Yukarda belirttiimiz eitli nedenlerden dolay, kamu ve

kilise otoritelirinin yan sra feodal ilikiyi de ynetim yapsnn
temel ta yapma amac tarihsel olarak baarszla urad. 21
Feodalizmin ortaya k Bat Avrupa'nn ou yerinde blgesel
hkmdarlarn toprak zerindeki babadan oula geen haklarn
byk lde zayflatt. Kendilerine bal olacak vasallar elde
etmek iin fief veren bu hkmdarlara ek olarak yeni fief
sahipleri de sreci aa ve daha kk vasallara doru tekrarla
dlar. Feodal zellikler, blgesel hkmdarlara ve bunlarn hane
lerine dayal olan resmi yapy ylesine geri plana itti ki artk o
yap zelliini . ve etkinliini yitirdi . Yukarda grdmz gibi,
siyasal arln merkezi giderek daha dar, yerel kkleri olan ve
zamanla birbirinden bamsz ynetim birimlerine doru kayd.
Dolaysyla bir trl zmlenemeyen koordinasyon sorunlar,
dzen bunalmlar ve tekrarlayan anari ve iddet olaylar ortaya
kt.
Ayrca, gene belirttiim gibi, feodal ilikinin kendisi de iyap
snda bir deiiklie urad ve bu deiiklik yapdaki tm arpk
lklara ramen mevcut olan olumlu boyutlarn da yitirilmesine
neden oldu . Miras konusunun gndeme gelmesi ve bahsettiimiz
dier gelimeler, birbirinin hemen hemen eiti olan commen
datio ve karlkl sadakat duygularyla birbirine bal iki insan
arasndaki ilikiyi zayflatt. Halbuki bu iliki, daha nce, bir
hkmdar ile ynetimde kendisine katlan kiisel yardmclar
arasnda gvenilir, duygusal adan gl ve geleneksel olarak
salam bir badan kaynaklanyordu . D enebilir ki feodal iliki
kiisellikten uzaklat. Ancak bu deiiklik ynetim biiminin ve
buna ilikin anlayn daha genel, soyut ve aklc bir yapya
kavumas yerine ayn soydan gelen hkmdarlarn bakalarn
dlayan, hanedanlar ile gurur duyan, soylarn srdrmeye ve
statlerini ykseltmeye kararl ynetimleriyle snrl kald .22
Tm bu nedenlerle, bir ynetim sistemi olarak feodalizm
ada devletin tarihinde bir balang noktas olmaktan epeyce
uzaktr. 23 Byk bir ykntya uram ve korumasz topraklar
zerinde etkin ve uygulanabilir bir ynetim dzeni oluturma
abalarnda ilk admd. yapsnda mevcut olan ve sistemi
etkisiz klan eilimine kar koyamadysa da, temel erevesini
hibir zaman tamamiyle yadsmad . Gnlk ynetimde giderek
nemini yitirmi olsa bile imparatorluk , krallk ve prensliklere ait
unvanlarn, resmi dairelerin ve yetkilerin ayrcaln ve stnl -
n hibir zaman ortadan kaldrmad .

44
 Bunlara ek olarak feodalizm, uzaklardan gelen ve gebe olan
bir sava snf topraa balad, topran ilenmesini, zerindeki
nfusun ynetilmesini ve korunmasn salad. Feodalizm bu
snfa salt askeri olmayan yetki ve g verdi. Bu savalar
yetkilerini kullanrken giderek eitlik ilkesini gz nne almay ,
yerel geleneklere sayg gstermeyi, zayflar korumay ve sorumlu
davranmay rendiler . Bu sava snfn feodallemesi sonucun
da yava yava gelien Avrupa aristokrasisi gelecein Strudes
taat'nn en st tabakasn oluturacakt - liderlik iin eitilmi,
kitleleri harekete geirebilen, ayrcalkl konumundan dolay este
tik yaratclk ve uygar bir yaam gelitirecek faaliyetlere ynel
mi ve genelinde Avrupa kltrne byk katks olan bir
tabaka .24
Ayrca, Roma hukukunun yeniden kefedilmesi ve kilise huku -
kunun ayrntl bir biimde geniletilmesinden nce ve ondan
bamsz olarak feodalizm, hak ve adalet konularnda tartma
ortam yaratlmasnn, ynetimin snrlarn izmek ve kt yne
timi dzeltmek iin doal bir yol olduu fikrini yerletirdi.
Bundan da te, silahl g kullanmnn ancak bu erevede
merulatrlmas gerektiini kabul ettirdi. 25
Gene de, bakalarn dlayan ve smren kk bir aznln
yeleri olarak ynetimi elinde tutan bu kiiler yetkilerini, birbir
lerine ve hatta stlerine kar yasal olarak ancak kendi gleri ile
koruyabiliyorlard. 26 rnein, Fransa kral Robert' e 1022 ylnda
yazd bir mektupta Blois kontu Eudes, kraln emri zerine
kendisini yarglamak iin kurulmu bir mahkemeye katlmama
karar aldn, nk temize ksa bile ileride kendisine toprak
imtiyaz verilmesini olanakl klacak bu tr karar kraln kabul
etmeyeceini rendiini aklyor :
Lordum, nedenini tartmadan ve hi beklemediim bir
anda toprak imtiyazlarnza layk olmadma niin karar
verdiinizi bilemiyorum. Aslna bakarsanz, ailemin duru
mu gz nne alndnda herhangi biri benim miras edin
mey layk olduumu kabul eder. Size bal olan toprak
imtiyazma gelince, aktr ki buras krallnzn mlkiyeti
dahilinde deildir. Tevecchnz sonucu atalarmdan miras
yoluyla bana gemitir. Eer hizmetim sz konusu ise, ok
iyi bilirsiniz ki beni himaye ettiiniz srece barta, savata
ve seyahatlerinizde hep size hizmet ettim. Ancak, himaye
nizi benden esirgediiniz ve bana verdiiniz yetki ve imti
yazlar elimden almak istediiniz zaman kendimi, mallarm
ve erefimi korumak amacyla eer size yakksz gelen bir

45
 davranm olmusa, bunun nedeni bana yaplan hakszla
kar zorunlu olarak bu ekilde davranmaya itilmi olmam
dr. Dorusu, erefimi korumaktan nasl kanabilirdim?
Tanrm ahittir ki erefimle lmeyi onsuz yaamaya tercih
ederim. Ancak, erefimi ve imtiyazlarrn elimden almakta
srardan vazgetiiniz takdirde bu dnyada himayenize
srunak ve buna layk olmaktan baka hibir ey istemi
yorum . 21
Denebilir ki feodalizm, baz kiilerin haksz davranan bir
hkmdara kar koyma haklarn tescil ederek uzun ve muhte
em bir gelecee sahip , tamamiyle Batl bir hukuksal ilkeyi
biimlendirdi (ya da belki Germen mirasndan devralp ileriye
gtrd) .
Son olarak, unu da belirtmek gerekir ki yukardaki erevede
siyasal arln merkezinin aa doru ekilmesini ar vurgu
ladm. Feodal ynetim sisteminin geliimindeki temel eilimleri
feodalizmin ilk yllar ile ortalar arasndaki dneme ilikin olarak
akladm - Karolenj mparatorluu'ndan 1 1 . yzyln ortas ya
da sonuna kadar olan dnem. Daha ge bir dnemde bu eilimler
yava da olsa direnle karlamaya hatta tersine evrilmeye
balad . Sonu blgesel hkmdarlarn, zellikle Fransa' da, lehine
oldu. Yukarda grdmz gibi, bu hkmdarlar kkeni Rom
a'ya dayanan unvanlar kullanyorlard. Ynetimleri trenler ara
clyla kutsal bir havaya brrunt (rnein, Germen K
nigsweihe ya da Fransz sacre du roi) . Bu kutsallk ise znde
feodalizm ile ilgili deildi. Akraba, din adam ve yksek rtbeli
grevliler gibi birbiriyle feodal balar erevesinde ilikisi olma -
yan kk bir danman ve yardmc grubundan destek alyorlar
d. Ancak ilgintir, bu hkmdarlar "feodal anari " ve "baron
larn bakaldrmas "na kar harekete gemeyi meru gstermeye
alrken ou kez feodal haklar, zellikle de szerenlik kavra
mn savundular. Bylece szerenlik kavram yeni yeni ortaya
kmaya balayan egemenlik kavram ile yanllkla ilikilendiril
meye balad. 21
Duby, 12 . yzyln ikinci yarsndan itibaren Maconnais'de
etkin bir ynetim kurulmasnn ardndan Fransa kralnn gcn
tekrar nasl ele geirdiini aka belgeliyor. nceleri kral u ya
da bu yerel lordun bamszln snrlamak iin "zel savalar"
yrtt . Blmek ve ynetmek amacyla girdii ittifaklar, eitler
aras feodal anlamalard . eitli potente'larda kabul grme ve
destek alma talepleri szerenlere tannanlara eti. 29 Genellikle
blgesel hkmdarlar, fief sahipleri arasnda topraklaryla oran
tl bir hiyerari yaratmak amacyla feodalizmin kavramlarn

46
 kullandlar (ancak, bu kavramlar deitirdiler de) . zellikle,
feodal terimleri geniletip zenginletirerek "ast - st dzeni "ne
ilikin bir dizi soyluluk unvanlar trettiler . Bu nvanlarn her
biri giderek belirli imtiyazlar, haklar, eref ve ncelik tannmas
iin gerekeler ile tm bunlara bal sorumluluklar ierdi.
Feodal mekanizmalarn, konuya bugnn gzlkleriyle bakt
mzda, "feodalizm tesi "30 bir balamda kullanlmas, dier bir
deyile, ada devletlerin blgesel hkmdarlar etrafnda kurul
mas, bu hkmdarlarn bilinli olarak hileye bavurduklar
anlamna gelmemelidir. Hanedanlarnn birou nesiller boyu
kendi yetki ve haklarn tamamen feodal tanmlar erevesinde
kullanmlard. Nasl ki vasallar kendilerine ait fief'leri mirasla
rnn bir paras olarak grmeye balamlarsa, prenslikler de
ynettikleri topraklar kendi hanedanlarnn mlk olarak grme
yi renmilerdi.
Evlilik, miras, topra blme, mbadele, fief'lerin el deitir
mesi ve yeni topraklar elde etmek gibi yollarla blgelerini geni
letmek amac birka yzyl daha bu hanedanlarn zellii olacak
t .31 Ancak bu, tekellerinde tuttuklar "krallk haklarn " ayn
srarla kullanmalarn engellemeyecekti : Adalet datmak, made
ni para basmak, piskoposlar ve barahipleri atamak, kentlere
ayrcalk tanyan beratlar vermek ve kentlerdeki giderek nem
kazanan ekonomik faaliyetleri dzenlemek gibi haklar. Kitapta
vurguladm ereve dahilinde bu son gelime, feodalizmi a
makta ve ynetim sistemleri tipolojimizdeki bir sonraki kavrama
gememizi gerektirmektedir .

47
 NC BLM

STA NDESTAAT

8. YZYILDA ortaya kan feodal ynetim sisteminin bir nceki

blmde ana hatlarn izdiim sosyoekonomik taban, 13 .
yzyla gelindiinde birok nemli deiiklie uramt . Bu dei
iklikler arasnda, hem siyasal hem de dier alardan neminden
dolay, kentlerin geliimini vurgulayacam. Geen blmn ba
nda belirttiim gibi, bu almada ele aldm lkelerde 13 .
yzylda artk yaygn olan ynetim sistemini, Alman geleneine
uyarak, Standestaat kavramyla aklayacam. Her ne kadar
Standestaat'n ortaya k heryerde kentlerin geliimiyle ba
lantl deilse de - rnein, spanya'da bu tr bir ilikiden sz
edilebilir ama Macaristan iin doru deildir - genellikle kent
lerin gelimesi ya da yeniden douu feodalizmden Standes
taat' a geii anlamamza byk lde yardmc olmaktadr .1

Kentlerin Ortaya k

Kentlerle Standestaat arasndaki balanty anlayabilmek

iin, . S . lOOO'li yllarn balarnda kentlerin ortaya kndaki
siyasal boyutlara bakalm . Bat'da orta alarda kentler, salt
kentsel alanlara zg retim ve ticaretle uraan ve youn
nfusa sahip yerleim alanlar olmaktan te, siyasal adan zerk
birimlerdi . 2 zerkliklerini ou kez ya blgesel hkmdar ve onun
temsilcilerinin ( talya ve Almanya' da.. barahipler gibi) , ya feodal
lordlarn, ya da her ikisinin birden ak muhalefet ve direnilerine
ramen kaz anmlard.
Dolaysyla kentlerin ykselii, o zam.ana kadar hangi dzeyde
olursa olsun lord - vasal ilikisine dahil iki tarafn ynetimindeki
sisteme yeni bir siyasal g kayna ekledi . Blgesel hkmdar
ile vasallar arasndaki deien dengede, bir tarafn
dierine kar kullanabilecei olas bir mttefik olarak da olsa, bu
tr bir gcn en azndan gz nne alnmas gerekiyordu . Ancak
sorun bu kadar basit deildi . Kentler, yzyllardr sregelen

49
knt ve terkedilmilikten sonra yeniden glendi. Bu deiim
ise olduka zgn ve daha nce rastlanmadk bir biimde gerek
leti. Tek tek gsz olan bireylerin ortak hareket edebil
dikleri merkezler kurmalarna yol at. Bylece kentler, tzel
yaps olan birtakm haklar iddia ediyorlard . D ier b ir deyile,
birey bu haklara kendi iinde birlii olan bir topluluun yesi
olduundan dolay sahipti. Bu balamda feodal sistemin temel
yapsnn bir lde devamll sz konusuydu nk ynetim
yetkilerine "muafiyet " (feodal immunitas ) ve " imtiyaz " (ou
kez blgesel hkmdarn feodal terimleri kullanarak verdii
b eratlarda resmi olarak tasdik edilirdi) kavramlarna dayanlarak
sahip klyordu . Ancak bu imtiyazlar bireyler yerine toplulua
ait olduundan, grece geni topluluklarn oluumunu ve meru
klnmasn salad.
Jan Dhondt, ynetimin gcn oluturduu kabul edilen,
ancak ou kez daha nce elde edilmi imtiyazlar ile imtiyaz
sahiplerini birbirine balayan topluluklar arasndaki ilikide
temel yol saptamaktadr .
lki talya'ya ilikindir . Burada , toplu bir bilincin olu
mas kronolojik adan imtiyazlarn tannmasndan nce
gelir. kincisi "yeni kentlere" ilikindir . Bunlar birtakm
imtiyazlar vadederek nfusu kendilerine ekme amacyla
kurulmutur . Burada imtiyaz byk lde ortak bilincin
gelimesine temel tekil etmektedir . K entte yaayanlara
yasal bir stat verilmesi onlarn krsal evreden ayrded il
melerini salamaktadr . ncde ise ( en sk rastlanan da
herhalde budur . . . ), kent sakinleri arasnda ortak karlar
olduu iin bir ortak bilin gelimitir. mtiyaz verilmesi bu
bilincin varlndan kaynaklanmtr. Tabii ki imtiyazlar da
bu bilinci glendirmitir. Byk bir olaslkla kaynaklarda
sk sk rastladmz " arkadalk kulpleri" (amities) ara
clyla kentlilerin birbirine balanmas, imtiyazlardan ba
msz olarak ortak karlara dayanyordu .3
F eodal ynetim sistemiyle karlatr ldnda, hangi yolu iz
lemi olursa olsun, bu geliimin gerisindeki kavramsallatrmann
zgnln vurgulamak istiyorum . D aha nce belirttiimiz
gibi, feodal iliki her ikisi de zaten potente olan taraflar
birbirine balyordu . Vasala fief verilirken ama onu gl
klmak deil, daha nceden eline geirdii gc korumasn ve
kullanmasn salamakt. Ayrca, her iki tarafn da eit olduu
varsaymna ramen lord - vasal ilikisi h iyerarik idi. Son
olarak, homaj ve fief trenleriyle aralarndaki ba resmiletikten
sonra, feodal ilikinin taraflarnn kendi sorumluluklarn birbirin-

50
 den bamsz yerine getirmeleri bekleniyordu . Her biri kendi gc
sayesinde gvencede idi ve ancak zaman zaman bu gcn
dierinin yararna kullanmas gerekiyordu .
Buna karlk, kentlerin g ve siyasal zerklik kazanmas,
kendi balarna gsz ancak eit olan bireylerin kaynaklarn ve
zgr iradelerini birletirmeleri sonucunda gereklemiti . 4 Bir kez
. daha, bu anlamann kkeninde barbar olan bir kurum vard . Bu
sefer, feodalizmde olduu gibi ilham kayna Gefolgschaft deil,
"arkadalk " ya da "dostluk " anlamna gelen Genossenschaft
idi . Latince kkenli dillerin konuulduu blgelerde bu anla
mann nitelii ve sonular en iyi communis kelimesi ve ondan
tretilmi terimlerle ifade edilir. Bu terimler, herhangi bir bireyin
gcn aan ve dolaysyla zgr iradesiyle maddi ve manevi
kaynaklarn bakalarnkiyle birletirmesini gerektiren ortak bir
takm karlar olduunun bilincine varmasn ierir . Bu tr
karlardan bir tfuesi bar idi . rnein, 12. yzylda Arles
Bapiskoposu, bar adna, kentin 12 "konsl "den oluan bir
grup tarafndan ynetilme hakkn bir beratla teslim etmiti :
" Bu konsllk bar getirecek, eski gzel gnlere dn salaya
cak ve toplumu yeniden kuracaktr . Kiliseler, manastrlar ve
Tanr'ya adanm tm kutsal yerler ; sokaklar ve halka ak
yollar ; sular ve toprak - tm bunlar bu barla ynetilecektir.
Barn elli yl bir sreyle salanacana yemin edilecek, her be
ylda bir tm yabanclar ve yeni nesiller bara sayg duyacakla
rna ant ieceklerdir . ' '5
zgr irade sonucu kurumsal bir toplu potens yaratmak,
kendi bana nemli de olsa, askeri g ile desteklenmek zorun -
dayd. Kendilerine verilmi imtiyazlar kullanmak ve korumak
iin kentler iki tr askeri kaynaktan yararland : kent surlar ile
dier kaleler, ve kent milisleri . lki tamamen savunmaya ynelik
ti . kiD:cisi ise , hem savunma hem de saldr amacyla kullanlabi
lirdi . Her iki kaynak da, kentin giderek artan ekonomik gcyle
destekleniyordu .
Ancak, nasl ki kent milislerinin tipik bir yesi profesyonel bir
asker deildiyse, tipik bir kentli de temel ve srekli ura olarak
siyasete rabet etmiyor, sosyo - ekonomik durumu asndan
siyasete baml bulunmuyordu . Kentte yaayanlar biraraya
getiren, krsal alanlarda var olandan daha karmak ve dinamik
bir iblm ile onlar birbirine balayan ge, ticaret ve retime
ilikin karlard . K entlerin siyasal zerklik istemeleri ve askeri
adan kendi kendilerine yetmeye almalar, ticaret ve zanaatn
yrtlmesini mmkn ve karl klacak bir yasal ereve ve
ynetim oluturmak amacn gdyordu . Feodal vasallar ve

51
blgesel hkmdarlarn amalarna kyasla bu durum bir kez
daha zgn bir gelimeyi simgeliyordu . Hem vasallar hem de
blgesel hkmdarlar iin ynetim bir meslek, kimliklerinin ve
yaam biimlerinin odaklat bir merkezdi . Gl ekonomik
karlar bile ilke olarak bu meslee ve beraberinde getirdii
yaam biimine gre ayarlanmt. Emir ve basklarn ekonomik
adan nemli rol oynad bir retim biimi ile sonulanmt .
Buna karn kentte yaayanlar kendilerinden baka hikimseyi
ynetmek hakkn istemiyorlard . Kendi kendilerini ynetmek
istemeleri bile, mala ve retime ynelik bir yaam biiminin
korunmas ve zenginletirilmesi iin gerekli grldndendi -
liderlik etmek ve savamak iin deil. Ancak bu istein feodal
ynetim sistemince karlanabilmesi olanakszd. Yzyllardr fe
odal yneticiler ve onlara baml ky topluluklar topraa ilikin
ayrntl yasal kurallar gelitirmilerdi . Bu kurallar topran
tasarruf hakkn, zerindeki yerleik toplumsal gruplar ve bu
gruplarn topra ileme biimlerini dzenliyordu . Ky, kilise
topluluunu, krsal haneyi ve orman, otlak ve ortak topraklar
dzene sokuyordu . Corvee ve censive'e, senyrlk haklaryla
kyllerin haklarna ilikindi. Ancak bu kurallar btn, malik
hane ekonomisine bal panayrlar ile yerel pazarlar kapsamak
tan te gitmiyordu . Eski yasal dzenlemeler kentlerdeki yeni
ekonominin gerektirdii kurallar tretebilecek esneklikte deildi.
Kent ekonomisi, daha karmak bir iblm, yeni beceriler ve
aralar isteyen retimi, ticari ilemlerin ve ticari giriimlerin
yrtlmesindeki yeni yntemleri ile farkl yasal dzenlemeler
gerektiriyordu . Kentlere verilen ilk beratlarda ve hkmdarn ya
da kentlerin hkmdardan bamsz olarak dzenledikleri dier
yasal kaynaklarda temel ama, feodal sistemdeki esasa ve usule
ilikin kurallardan "muaf tutulan " bir hukuksal alan yaratmakt.
rnein, hukuki anlamazlklarn yasal dellolarla sonulandrl
mas yasakl anmt. Kentin dndaki mahkemelerin kentlileri
yarglamalap nlenmiti. Kent ynetimine ait binalarn dokunul
mazl ilan edilmiti . Hepsinin tesinde kentlilere yasal olarak
zgr kii stats verilmi, ou kez bu stat kentte bir yl ve bir
gnden daha fazla ikamet etmi tm kiileri kapsar olmutu
(Stadtluft macht frei) . 6
Ancak unu da belirtelim ki kentteki deiik sosyo-ekonomik
gruplarn ekonomik karlar kentleri ynetim sorunu asndan
karmak ve hatta elikili bir duruma sokmutu . Kentler hukuk
sal ve siyasal olarak zerk olsalar bile bu zerklik blgesel bir
ynetim erevesinde tanmlanyordu . Blge ynetimi vazgeil
mez bir unsur olarak kalyor, ancak kentlere gre dzenlemeler

52
yapabiliyordu . Aslnda bu geni ereveyi "krmak " ve kendi
balarna ayakta duran egemen siyasal birimlere dnmek kent
lerin karlarna ters derdi . Dier bir deyile, kent - devletlerin
kurulmasn olanakl klm "klasik yol " , Bat'nn ortaa kentle
rince izlenmemiti. (Buna en nemli aykr rnek talya'dr. )
Bu karmak durumun mevcudiyetinin asl nedeni, belirttiim
gibi, kent ekonomisine zg iblmnn, kentle krsal alanlar
arasndaki iblmne dayanmas , krsal alanlarn kente nfus,
yiyecek ve hamrnadde salamas, buna karlk kentin ekonomik
rnlerini tketmesi idi . Ayrca kentlerin kendi aralarnda bile
bir iblm vard . Trafik sadece kentle evresindeki krsal alan
arasnda deil, ayn zamanda baka kentler ve blgeler arasnda
gidip geliyordu .
Ancak bu geni alanlarda, kentlerin zerk olarak gelitirebile
cekleri ve yrrle koyabilecekleri ynetim erevesi yeterli
deildi. B lgesel bir ynetime gereksinim vard ve bu gereksinimi
karlamak zere gl olan kentler, mevcut feodal ynetim
erevesinin tamamen dna kmadan feodalizmin yaplarn ve
politikalarn kendi karlarna yatkn hale getirmek iin birle
tiler. Buna en iyi rnek Flanders'deki kentlerin "yeminli bir
ittifaka" girmeleridir . 1127 ylnda Kont yi Charles'n bir sui
kasta kurban gitmesi ve geride bir varis brakmamas zerine
gl baronlar ve zengin kentler (Bruges, Ghent, Ypres, Lille ve
birka kent daha) kontun yerine kimin geecei sorununu
zme balamak ve yeni kontun hangi koullarda ynetimi srd
receini saptamak zere toplanmlard . Dhondt'un bu olay
hakknda yazdklarna bakalm :
znde bu ittifaklarn (hem baronlarn hem de kent
lerin giritikleri ittifaklarn) olumasnn gerekesi yeni kon
tun seiminde etkili olabilmektir. Baronlar ve kentler bu
. konuda neden sz sahibi olmak istiyorlar? Aktr ki kont
bu kontluun genel politikasn yrtecektir. Zayf m
yoksa otoriter bir ynetici mi olaca ; Fransa'ya m yoksa
ngiltere'ye mi yaklaaca ; kentlerin tarafn m tutaca
yoksa valyelerin taleplerini mi deerlendirecei - tm
bunlar son derece nemli somut sorunlardr ve kontluun
eitli sosyo - ekonomik gruplar bu kararlardan etkilene
cektir. Kontun seiminde sz sahibi olmak aslnda, ilkel bir
biimde de olsa, kontluun genel politikasnda sz sahibi
olabilmenin bir yoludur . 1
Genellikle, bal olduklar ynetim DP kadar kapsaml ve
kapsayc olursa, kentin karlar da o lde gzetilebiliyordu -
hele kent trafiini dzenlemek, gvenilir bir para sistemi olutur-

53
mak, ticari ilemleri yrrle sokmak vb . iler bu ynetimce
yrtlyorsa. Bu nedenledir ki feodal ynetim sistemini belirle
yen iki g (blgesel hkmdar ve feodal lordlar) arasndaki
ilikilerde kentler blgesel hkmdarn tarafn tutmay yeliyor
du .
Ancak, kentin siyasal karlarnn karmakl, mevcut siyasal
ortamdaki egemen gler arasnda manevra yapabilmenin tesine
gemeyi gerekli klyordu . Kentlere, siyasal zerkliklerinin yan
sra, blgenin ynetim sisteminde etkin ve srekli bir katlm
olana tanyacak yeni yaplarn kurulmas gerekiyordu .
Stlinde'ler - ge ortaada blgenin ya da blgedeki belirli
yrelerin ynetiminde hkmdarla ibirlii yapan meclisler, par
lamentolar, divanlar, estate'ler vb . - bu yaplarn en nemlilerin
dendi. Hi kukusuz, sz konusu yaplar salt kentlere ilikin
deildi . Hatta, ruhban snf ve feodal gler bu tr kurumlarda
kentlere kyasla ncelie sahipti. Ancak giderek feodal gler de
bu yaplar vastasyla ve bu kurumlara katlabilmek amacyla
tzel kiilik kaz anmaya baladlar . Aada greceimiz gibi, bu
durumda feodal imtiyaz sahiplerinin hkmdarlarla olan ilikile
ri, feodalizme zg vasal-lord ya da lord-szeren ilikilerinden
farkllamaya balad . Bu fark, kentlerin ortaya knn feodal
ynetim sistemi zerindeki ykc etkisini gstermektedir.

Stand, Stande ve Standestaat

Kentlerin siyasetle uramaya balamas, blgesel hkmdar
ile feodal imtiyaz sahipleri arasndaki g dengesinin ilki lehine
dnmesi, imtiyaz sahiplerinin blgesel ynetime katlm koullar
ve bu katlmn gerekletii yaplarn deiime uramas Stan
destaat'n ortaya kn belgeler . Kanmca, Standestaat yeni
ve tarihsel olarak kendine zg bir ynetim sistemiydi . 1 imdi
Standestaat\n oluumunu inceleyelim .
lk nce, Stand terimi, ngilizce' de aa yukar ayn anlama
gelen "estate " kelimesi gibi, belirli bir tr tabakalamay akla
yan sosyolojik bir anlama sahiptir. Aada T . H . M arshall'n
tanmn veriyorum : "'Estate' dediimizde ayn statye sahip
bir grup insan kastediyoruz . Burada stat kelimesini ise hukuk
ularn kullandklar anlamda kullanyoruz . Bu anlamda stat
alenen kabul edilen ve kamu otoritelerinin, ou durumda da
mahkemelerin, tanmlad ve yrrl koyduu bir dizi hak ve
grevleri, imtiyaz ve sorumluluklar, yetki ve yetkisizlik alanlar
n ierir "' Aktr ki, bu tr gruplar kanlmaz olarak siyasal bir
neme sahip olacaktr,, nk bu gruplara tannan ayrcalklar ya

54
 da konumlarndan dolay uradklar maduriyet alenen kabul
edilmitir . Tartmay tarihsel ortamna oturtacak olursak, es
tate 'ler herhangi bir d gten kendi sosyo-ekonomik konumla
rn (birtakm becerilere sadece kendilerinin sahip olmas, tketim
biimlerinin farkll, vb . ) gvence altna alacak g ve gerekti
inde zora bavurma yetkisi istemekten ok kendi yelerinin hak
ve sorumluluklarna ilikin kurallar oluturabilmek, bu kurallar
yrrle koyabilmek ve kendilerine tannan ayrcalklara ya -
hanclarn mdahale etmesini nlemek amacyla g kaz anma
abasndayd . Bu aba ise siyasal adan estate'lerin nemini
artrmt .
Ancak, sz konusu siyasal boyutlar daha geni ynetim sistemi
asndan, yava yava ortaya kmaya balayan Standestaat
bakmndan, fazla bir nem tamyordu . Standestaat 'da yuka
rdaki anlamda var olan "Estate "ler yerine, "Estates" ya da
Stande denen ve hkmdar ile ibirlii yapmak amacyla olu
mu kurumlar bulunmaktayd . Bu kummlar, tek tek estate'lerin
kk siyasal yetkilerini daha nemli taleplere ve daha geni
yetkilere dntrebilecek zel bir yapya sahip grlyordu.
Stande kurumsal bir at altnda toplanarak kendilerini bl
gesel hkmdar nezdinde temsil ediyor, ynetimin kamuyu ilgi
lendiren genel boyutlar zerinde hkmdarlarla ibirlii yapyor
du. Standestaat' zgn bir ynetim sistemi yapan da ite budur
-her biri kendi yetki blgesinde, kendi yeleri ve bazen de
nc ahslara kar ynetim gcn elinde tutan tzel kiilie
sahip gruplar olmalar deil. Yoksa bu tr gruplar zaten feodal
dzenlemelerde ayn yetkileri kullanan potent'lardan farkl deil
di. Sindestaat' da gl kii ve gruplar ya ahsen ya da
temsilcileri araclyla eitli meclislerde sk sk bir araya geliyor,
bu meclislerde hkmdar ya da onun grevlileri ile temas ku
ruyor, itirazlarn dile getiriyor, haklarn vurguluyor, tavsiyele
rini bildiriyor, hkmdarla ibirlii yapmalarnn koullarn sap
tyor ve ynetim sorumluluundan kendi paylarna den grev
leri yerine getiriyorlard.
Genellikle Stiindestaat' da bu tr birok meclis vard . Ancak
bu meclisler kendi alanlarnda farkllklar gsteriyordu . Her
eyden nce yetki snrlar farklyd. Tm, yerel dzeyi aan,
ancak btn lkeyi kapsamak yerine blgesel olan yetkilerle
donatlmt. Toplantlarn ne sklkta yaptklar, grmelerin
biimi ve talep ettikleri yetkiler asndan da farkllklar vard .10
Ayrca bir Sindestaat, teknik anlamdB. meclis saylamayacak
ancak Stande meclislerine kyasla daha srekli olan ve farkl
biimde faaliyet gsteren kurumlar da kapsayabilirdi. Bu tr

55
 kurumlar sosyo-ekonomik adan temsil ettikleri blgedeki es
tate 'lere daha dolayl olarak balyd. rnekler arasnda niversi
teleri, byk dini vakflar, ve Fransa ile evresindeki yrelerde
Parlement'lar, dier bir deyile, yar-profesyonel hukuksal ku -
rumlar, sayabiliriz .
Gelimi bir Stiindestaat rnei iin, 16 . yzyln ilk yarsnda
Franche - C omte'deki ynetimi ele alalm. O dnemde, Franche
Comte Kutsal Roma mparatorluu'nun bir blgesiydi ve dola
ysyla Hapsburg mparatoru V. Karl'n ynetimi altndayd .
Ancak, V . Karl dorudan ynetimi elinde tutan bir hkmdar
olmak yerine lkeyi kiisel temsilcileri araclyla ynetiyordu .
Comte blgesinin Stande'ye dayal ynetim yapsn, benzer yap
larn Fransa' daki blgelerde epeyce g kaybetmelerinden sonra
bile korumasna izin vermiti. Comte blgesindeki ynetimde,
imparatorun temsilcisi ve onun etrafndaki kk bir bons
personnages grubu kendilerini bamsz iki ayr g merkeziyle
kar karya bulmulard : Stande 'vari bir Parlement ve de
Estate 'ler.
Bunlardan ilki, D le'de uzun oturumlarla dzenli olarak topla
nyordu . Aa yukar 25 yesi vard ve bu yelerin ou hukuk
eitimi grmlerdi nk Parlement'n temel ilevi bir temyiz
mahkemesi gibi grev yapmakt. Ancak, 16. yzyla gelindiinde
Parlement'n yetkileri daha alttaki hukuk kurumlarnn tmn
denetlemesini kapsayacak biimde geniletilmiti. Ayrca, yne
time ilikin ek birtakm yetkileri de ele geirmiti. rnein,
Parlement, hkmdarn temsilcilerinden rapor talep etme hak
kn elde etmiti . lke topraklar zerinde kamuyu ilgilendiren
konularda incelemelerde bulunmak amacyla yelerini grevlen
dirmek ve bu konularda ivedi nlemler almak yetkisine sahipti.
Sonu olarak, "her ey Parlement yelerinin gzleri nnde
cereyan ediyordu : kamu dzeni, su, farkl fikir ve inanlara
ilikin sorunlar; krsal yaamn eitli boyutlar ; ayrlarn, or
manlarn, otlaklarn, balarn, balkln ve avlanmann dzen
lenmesi ; zanaatlar zerindeki denetim ; yollar, kprler ve rmak
lar zerindeki ulamn salanmas ; vergilerin yeniden saptan -
mas ; her yerde eit arlkta olan bir para sisteminin geerli
klnmas; panayrlarn ve pazarlarn teftii ; tuz , demir, arap ve
buday ihracat ; ve hanlardaki yemek fiyatlar . " Tm bu konu
larda "Parlement her eye tek bana, egemen g olarak karar
verirdi. " " Geleneklerine sadk, prensin himayesinde, kendi lm
"11
szlne inanm bir mterek hkmdard.
Comte'deki Estate'lerin din adamlar, soylular ve kentler iin
ayr meclisi vard. lk ikisini kapsayan Estate'lerin yeleri

56
 kendi meclislerinin toplantlarna ahsen katlma hakkna sahipti.
nc meclis ise genellikle kentin belediye bakan ve yarglar
r da dahil olmak zere yksek rtbeli yneticilerinden oluuyordu .
" meclis ayr ayr toplanr, ounluk oyuyla karar alr, ve
birbirleriyle temsilcileri araclyla iliki kurar. Haklar ayn
dr. "12 Estate'lerin temel ayrcalklar mali konulara ilikindi .
Hkmdarn FranchComte'den toplad gelir, olduka ykl
olmasna ramen, gene de ynetim masraflarn ve blgede
kendisini temsil eden grevlilerin maalarn karlamaya yetmi
yordu . Comte vergilere tabi olmad iin hkmdarn temsilcileri
Estate'lerden, bu gelirlere ek olarak, zaman zaman "zorunlu
olmayan bir mali yardm" (don gratuit) istemek durumunda
kalyorlard.
Zamanla Estate 'ler bu mali ayrcal kendi yararlarna kul
lanmay ok iyi rendiler. Her ne kadar hkmdarn ek yardm
istemini geri evirmeye cesaret edemiyorlardysa da, genelinde bu
istemi kabul ederken deyecekleri parann miktar, nasl toplana
ca, bu ykmlln Comte' deki ayr yetki blgesi arasnda
nasl bllecei ve itirazlar olduu takdirde ne gibi bir yntem
izlenecei vb . konularda dzenlemeler yapma haklarn sakl
tuttular. Tm bu sorunlar ele almak iin kendi aralarndan 9
kiilik bir komisyon kurdular. Ayrca, "vergiye kendileri karar
verdikleri ve kendileri topladklar iin E state'ler yava yava
parann nasl harcanaca konusunda da sz sahibi olmaya
baladlar.13 Komisyon her toplantsnda hkmdara taleplerini
bildirmeye balam, bu taleplerin gereksinimlerini ve isteklerini
yansttn, dolaysyla da hkmdarn ynetimine yol gsterece
ini varsayar olmutu .
Hkmdar ise kendi hareket alannn bu ekilde kstlanmasn
nlmek iin, Estate'leri toplantya arma yetkisine dayanarak
toplantlarn daha ksa tutulmasn ve daha seyrek yaplmasn
salamaya, bu toplantlarda kendisini temsil edecek gl konu
maclar bulundurmaya gayret ediyordu . te y and an Parlement
da , Estate'lerin talepleri kendi yetki alanna tecavz eder grn
dnde muhalefetten geri kalmyordu .

Yapsal Bir lke Olarak Dualizn

Konuyu basite indirgemek amacyla bu blmde sadece hk
mdarn ynetimde yardmclar olan Estate'lere deinip , Par
lement'lar gibi daha uzmanlam kurumlar ele almayacam.
Grdmz zere, Estate'ler gl kiilerin ya da zmrelerin
meclisleriydi . yleyse, hukuksal bakmdan, feodal dnemde lord-

57
}arna nerilerde bulunmak zere toplanan baronlarn meclislerin
den hangi alardan farklyd?14 Estate'lerin din adamlar ve
kentleri de bnyesinde toplamasnn yan sra, nemli fark
daha vard . Birincisi, feodal baronlarn toplantlar, Estate'lerin
oturumlarna kyasla, genelinde ad hoc yaplrd ve sreklilii
yoktu . Baronlarn yetkileri ve aldklar kararlar ou kez ak
seik olmayan geleneklere dayanrd . Buna karn, Estate'lerin
toplantlar yazl kurallar erevesinde yaplr, her mecliste tar
tmalarn nasl yrtlecei, deiik meclislerin bu tartmalar
dan nasl haberdar edilecei, her meclisin ald kararlarn Es
tate lerin toplu kararna nasl dntrlecei ve hkmdara ne
'

ekilde iletilecei ayrntl bir biimde kada dklm olurdu .

kincisi, her ne kadar baronlarn toplantlarnda bir lord ile
vasallarn birbirine balayan dank ilikiler a, deyim yerin
deyse, toparlanyorduysa da, bu durum karmak yapnn asl
niteliini, gl kiiler arasnda kiisel balara dayal olmasn,
deitirmiyordu. Bir feodal meclis znde kendi balarna poten
tes olan kiilerden oluuyor ve bunlarn birliktelii, gene Theodor
Mayer'in deyimini kullanacak olursak, ''devleti, kiilerden olu
mu bir toplulua" indirgiyordu. Buna karlk stande kurumlar
pays, kontluk, prenslik, lke, ya da land gibi corafi snrlar
belli bir blgeyi kapsyordu.15
ncs, feodal bir toplant genelinde baronlarn hkmdara
kar kabildikleri bir ortam olmaktan ok hkmdar etrafnda
birletikleri bir yerdi. Baronlar hkmdar, bir kamu kurumunu
o an iin igal eden bir kii yerine daha ok bir st lord ya da
szeren olarak gryor, dolaysyla onu primus inter pares
kabul ediyorlard. Buna karn Estate'lerin meclisi hkmdara
kar blgeyi temsil ediyordu . Bu tr bir Estate'ler meclisi zmni
olarak hkmdarn blge zerindeki konumunu sorguluyordu.
Stande meclislerini feodal toplantlardan ayrdeden bu
zellik Standestaat'n niteliini ortaya koymaktadr. Stande
kurumlar yeni ynetim sisteminin en belirgin boyutunu olutu
ruyordu . zetle, Standestaat'n feodal sistemden fark daha
fazla kurumsallam olmas, blgesel bir kapsam ve dualist
bir nitelii bulunmasyd. Dualist diyorum nk Stande'ler
araclyla hkmdarn karsna kabiliyor ve ynetimin bu iki
boyutunu farkl g merkezleri olarak gryordu .
Bu son kavram - Standestaat'n " dualizmi" - ilk kez 19.
yzylda nl Alman hukukusu Otto von Gierke tarafndan
ortaya atlm ve daha sonra bakalarnca birok kez vurgulan
mt . Bu kavram, blgesel hkmdarla Stande'nin siyasal gc
birlikte elde tuttuklarn, ancak he ikisinin de ayr birer siyasal

58
merkez kabul edildiklerini belirtir. ki tarafn anlamas sonucun
16
da siyasal g ortaklaa paylalmakta, ancak bu anlamann
sresi dahilinde bile her biri kendine zg g ve yetkileri
kullanmaktadr. Bu balamda, ada devletin gelimi kurumla
rndan farkllk gstermektedir (Beinci Blm'e baknz ) . Stan
de nin ynetim sorunlarnn hkmdarla birlikte ele ald, kendi
'

sine ait hak ve yetkileri bulunduu ve hkmdara baml

olmad aadaki alntda aka grlmektedir. Bu alntda,
1357 ylnda Fransz Etats generaux'nun vakanvisi, Etats'da
"reform " konusunu srekli gndeme getiren Lion Piskoposu
Robert de Coq'un bir konumasn yle kaleme almtr:
Son zamanlarda Kral'n ve kralln kt ynetildiini,
dolaysyla hem kralln hem de krallk snrlar dahilinde
yaayanlarn eitli felaketlere srklendiini syledi. zel
likle, madeni paralarda ve vergilerde ypl deikliler
ile, Kral'n halktan toplad paray ktye kullandn ve
ou kez bu paradan ykl miktarlar haketmeyen kiilere
vermi olduunu gndeme getirdi . Piskopos tm bunlarn
saray katibi ve dier yetkililer ile gemite Kral' ynetmi
olan kiilerin tavsiyesi zerine yapldn belirtti . Piskopos
ayrca halkn artk bu tr eylere gz yummayacan
syleyerek, aada adlar yazl grevlilere ait . . . tm kra
liyet yetkilerinin ilelebet ellerinden alnmas iin ortak bir
karara varm olduklarn bildirdi . . . Ayn Piskopos Fransa
Krall'nn resmi grevlilerinin grevden alnp yerlerine
reform yanls kiilerin atanmasn, bu atamalarda her
Etat'nn nerecei kiiler arasndan seim yaplmasn ve
reform yanllarnn yukardaki grevlilerden her trl istek
1
. 1
te bulunma yetkilerinin olmasn talep etti.
Etats generaux'nun bu hukuksal giriiminin baars geici
idi . Ancak, ok daha sonralar bile bu meclis ve bakalarna ait
belgelerde Stande'nin bamsz bir g olduu srarla belirtilmek
tedir. Ayn zamanda, Stande ile hkmdarn tek bir ynetim
sisteminin iki ayr paras olduunu vurgulamak gerekil:: . kisi
birlikte, tek bir "ynetim alan " oluturuyor ve bu birleik
siyasal srecin kutuplar her ikisini de kapsyordu . Aktr ki, bu
t bir birliktelikle badaabilmek iin Standestaat'n dualiz
minin feodal sisteme kyasla ok daha karmak ve ileri birtakm
kurumsal dzenlemelerin szgecinden gemesi gerekiyordu . Bu
balamda dualizm yukarda da bahsettiimiz gibi, yeni sistemin
kurumsallamasn ngryordu . Bu konuya daha sonra tekrar
18
deineceiz
Bu noktada Standestaat'n dualizmi ile ( Gierke'nin belirttii

59
anlamda) yukarda bahsettiimiz dier zelliine -blgesel olma
sna - geri dnelim. Deindiim gibi, Estate'ler blgeyi temsil
ettiklerinden dolay hkmdarn stndeydi. Onu ya blgesel
hkmdar olarak tanyor ya da ona yetkilerinin snrlarn hatr
latyorlard19. Carsten'e gre, bu ikinci ilevleri Almanya'da Es
tate'lerin g kazanmasnda nemli bir rol oynamt . Ortaan
sonlarna doru Germen topraklarnda eitli hkmdarlarn
hanedanlarna ynelik yrttkleri patrimonyal politikalar, top
raklarn satlmas, blnmesi, ipotek edilmesi ya da istila edilme
sine neden olmu ve bu durum tebaalar zerinde ykc etkiler
dourmutu . Birok Germen blgesinde Estate'lerin ortaya k
bu tr politikalara kar direnmek ya da bu politikalar yumuat
mak amacn tayordu . Kendilerini "blge halknn" temsilcileri
olarak gryor, bu yetkiden hareketle iki hanedan arasnda
ynetimi ele geirme mcadelesinde birinin konumunu dierine
gre gl klabiliyorlard. Ayrca, bu glerini her blgenin
birliini vurgulamak ve blge ynetimine katlmak amacyla
kullanabiliyorlard . 20
Ancak, eitli durumlarda Stande'nin gerek Almanya gerekse
baka yerlerde "halk " ya da "blgeyi" temsil etmek zere
ortaya kmas ve bu yetkiyle donatlm olarak hkmdara
bazen kar kp bazen de onunla ibirlii yapmas " dualizm"
kavramnn farkl bir anlamn gz ard etmemize yol amama
ldr. Standestaat, kendinden nce gelen feodal sistem ve ken
dinden sonra ortaya kacak olan mutlak ynetimler gibi, daha
geni anlamda dualistik bir nitelie sahipti. Nfusun byk
ounluunu siyasal etkinliin dnda brakmt. Ynetime bir
likte talip olduklar ve bakalarn dladklar lde hem blge
sel hkmdar hem de Estate 'ler bu daha geni anlaml dualizmin
ayn kutbunda yer alyordu. Standestaat'da egemenliin birok
kii ve topluluk arasnda aka blnm olmas ; ou kez
Estate'lerle prens arasndaki gerginlik; deiik gruplarn, y
netim ve zynetim dahil olmak zere farkl hak ve ayrcalklara
sahip olmas - tm bunlar sistemin ekonomik ve siyasal olarak
sessiz ve bastrlm bir ounluun srtna dayal olduunu
unutturmamaldr. Estate'ler halkn ve blgenin karlarn, an
cak kendi karlar olarak algladklar lde "temsil" ediyorlar
d. Dier bir deyile, "temsil" , ayrcalkl bir aznln talepleriyle
rtt zaman sz konusuydu . Meliores terrae kendilerini
blge ile zdeletirmilerdi. Ancak Estate'lerde toplandklar
zaman kendilerinden baka hi kimseyi temsil ettikleri yoktu.
Salt kendi haklarn dile getiriyorlard.
Doaldr ki, yaamlar halkn emeine dayal olduundan,

60
meliores ou kez halk adna giriimde bulunmay ve birtakm
hakszlklara itiraz etmeyi kendi karlar asndan uygun gr
yorlard . Dolaysyla halk birbiriyle savaan lordlarn giritii
yama ve basknlardan, krsal alanlarda konaklayan paral asker
lerin soygunlarndan, "salgn, alk ve sava"n yol at tahri
battan, vicdansz din adamlarnn agzllnden ve hkm
darlarn ar vergilerinden koruyorlard. Bundan da te, ayrca
lklara sahip bu aznlk gruplar ile kendilerini zdeletirdikleri
halk arasnda manevi birtakm balar da vard. Ancak, siyasal
adan bakarsak, halkn byk bir ounluu ynetim sisteminin
bir paras ya da ynetime katlanlar arasnda deildi . ounluk
ynetiliyordu.
Dolaysyla burada "dualizm " , gsz ve stlerindekilere hala
baml olan halkn kendi karlarn korumak iin bu st stat
gruplarna dayanmak zorunda olmalarn ifade etmektedir.
karlarn dile getirmeleri ve korumalar ise ksa sren isyanlar,
kentlerdeki ayaklanmalar, kylerin terkedilmesi vb . protesto
hareketlerinin dnda siyasal olarak ancak bukarlar imtiyazl
Stiinde'nin karlaryla rtt zaman mmkn olabiliyordu .
Ancak o zaman Stande bu talepleri gerekli kurumlarda dile
getiriyordu.

Standestaat' Oluturan Gruplar

Bu noktaya kadar Standestaat sistemine zg dualizmin iki
gesini inceledik. Bir yandan Stande ile hkmdar arasndaki,
dier yandan ise iktidar paylaanlarla ynetilenler arasndaki
ilikilere baktk. " Dualizm" deyimini daha da karmak klmak
iin Estates sistemini oluturan temel iki boyutun, feodal ge ile
kent gesinin, "dual" bir ynetim olduunu sylememiz yetecek
tir. Bunlardan her biri kendi dar zerklik alan iinde ynetimini
srdryordu. lki, birtakm ykmllklerden muaf olan fief'in
ynetilmesi ve topran ilenmesini, ikincisi ise zerklii beratla
kabul edilmi kentin ynetimini stleniyordu. Ancak, gene her
biri kendi dar zerklik alannn dna kp Estate'ler araclyla
ok daha geni bir blge zerinde ynetim yetkilerini kullanyor
du.
Standestaat' daki siyasal sre ounlukla, feodal ve kentsel
gelerin anlaamadklar, her birinin dieriyle ve hkmdarla
tarafl bir g mcadelesine giritii konular etrafnda ekilleni
yordu . Bu blmde, bu mcadelenin taraflarn ele alacam.
Tartmaya nce hkmdar ile balayalm.
Gierke'nin Standestaat'n dualizmi fikrine geri dnecek olur-

61
 sak, iki tarafn, Stande ve hkmdarn, ayn dzeyde olmadn
belirtmemiz gerekir. Feodal ilikide olduu gibi, stande yneti-
minin taraflar arasnda da ahlaki adan balayc ve eref
kavramna dayal bir yaknlk vard . Ancak gene feodal ilikide
olduu gibi, taraflar arasnda hkmdar lehine bir dengesizlik sz
konusuydu . Ayrca, hkmdarn stnl bu balamda bir st
lord ya da szereninki gibi feodal ilikilerden kaynaklanmyor,
kamusal, blgesel ve kraliyete ait zelliklere dayanyordu. Doal
dr ki, feodal miras hkmdarn konumunu etkilemiti . Hkm
dar hala geni topraklarn senyr idi . Malikanesinin ikamesi ve
politikalarnn devam iin gerekli paray bu topraklar sayesinde
elde ediyordu. Germen topraklarnda grdmz duruma ben
zer biimde, baz hanedanlar salt flef'leri zerinde deil ynettik
leri topraklarn tmnde hala patrimonyal haklar iddia ediyorlar
d . Ancak genelinde hkmdar giderek kral, prens, dk gibi
feodal olmayan sfatlar kullanyor ve Stande de onu bu sfatla
ryla tanyordu . Bu sfatlar, Estate'lerle ynetimi paylamasna
karn, onlarn stnde olduunu simgeliyordu . "Prens szle
meden nce ve szleme olmadan hkmdard . m . Gl kiiler
ya da kurumlar hala ilikilerinde ona feodal erevede yaklayor
olabilirlerdi . Ancak Stande'nin hkmdara yaklam onun ege
menliini onaylayan ve ahsnda daha gl bir ynetim olutur
duunu kabul eden bir anlay ieriyordu . Dolaysyla Estate'ler
toplu olarak hkmdara, szleme koullar erevesinde, hem
destek veriyor hem de direni gsteriyorlard .
Estate'lerin hkmdara ar direnmesi bilimsel tartmalarda
sk sk vurguland iin u noktann akla kavumasnda yarar
vardr.22 Her eyden nce bu tr bir direni meru idi . Yukarda
da deindiim gibi, Estate 'lerin kendi haklarn korumalarndan
kaynaklanyordu . kincisi Estate'lerin ortaya k ou kez,
mali destek bulmak amacyla, hkmdarn giriimi sonucunda
gereklemiti. Hkmdarn flef'lerinden toplad gelir, taahht
lerini yerine getirmesi ve askeri konular bata olmak zere
giriimlerini desteklemesi iin yetersiz kalmaya balaynca, feodal
glere ve kentlere bavurarak Estate meclisleri oluturmalar
iin srar etti. Bu meclislerin onayyla, baka trl meru olarak
talep edemeyecei ekonomik kaynaklara ulaabilmeyi umuyordu.
Hi kukusuz Estate'ler bu onay, mali giriimleri kendileri
ynlendirmek kouluyla veriyorlard. Franche-Comte' de olduu
gibi bazen mali giriimlerin sonucunda elde edilen gelirin harcan
masnda bile kontrol elde tutuyorlard . Ancak hkmdar asn
dan bu, denmesi gerekli ve pek de ar olmayan bir bedeldi.
Karlnda Stande kendi ynetimlerini hkmdara hibir

62
 rnali yk olmadan stleniyordu .
Hkmdarn gereksinimleri ile Estate'lerin ortaya k ara
sndaki bu ba, mutlak ynetimlerin geliimiyle birlikte Estate' -
lerin kmesi gz nne alndnda kimi kez a contrario
kantlanmaktadr. zellikle Prusya'da hkmdarn mutlak y
netim salayabilmesine yol aan temel giriim balarda Estate' -
lerin de onayyla kentlerde tketim maddeleri zerine konan yeni
bir vergi idi . Bu verginin toplanmas Estate'ler yerine hkm
darn ahsi kontrol altndaki kurumlara braklm ve toplanan
vergiler hkmdarn ordusunu kurmak ve gelitirmek amacyla
kullanlmt . Hkmdar hem mali bir kaynan denetimini hem
de bu kayna askeri amalarla kullanmay Estate 'ler dnda
gerekletiriyor, bylece Estate'lerin desteine gereksinimi aza
lyor ve direnilerine kulak asmaz oluyordu23
Bu noktada unu akla kavuturmakta yarar var. Yukarda
bahsettiimiz balamda "hkmdar" , salt ynetimi elinde tutan
bir hanedann ba olarak grlmemelidir. Hkmdarn evresi
onun karlarn paylaan ve bu karlar n planda tutan geni
ailesiyle, kendisine baml olan ve akrabas olmad halde
gvendii, deer verdii yaknlarndan oluan kiileri de kaps -
yordu . Giderek bu hane halk byk bir siyaset ve ynetim
kadrosunun merkezini oluturmu, bu kadronun yeleri her ne
kadar yceltilip cmerte dllendiriliyor iseler de, feodal lord
-vasal ilikilerine kyasla hkmdar karsnda ok daha baml
ve itaatkar bir konuma girrnilerdi24
Bu kadro iinde kimi kez birbiriyle akan kategoriden ,
bahsedebiliriz : din adamlar, niversite eitimi grm hukuku- :
lar ve sarayda ayrcalkl bir konuma sahip olmak isteyen
soylular. Tm hkmdarn atad ve onu temsil eden kiiler
olarak grev yapyorlard. Kendi yetkileri olan bamsz grev
liler deillerdi. Kullandklar sfatlar ou kez hkmdarn hane
sine ait mtevazi ilevler grdklerini belirtiyordu. Bu ilevler
ancak sonralar erefli ve hrmete layk grlmeye balanmt.
Hizmetlerine karlk ya hkmdarn kesesinden para alyor, ya
grevlerine ilikin varidatdan kendilerine demede bulunuluyor,
ya da ou kez feodal kavramlar erevesinde resmiletirilen
dier patrimonyal dzenlemelerden gelir salyorlard. Hkm
darn ynetiminde onun hizmetlileri idiler -"-- yurt dnda onun
elileri, onun ynetiminin st dzey grevlileri, onun yakn
evresindeki konseylerin yeleri, Stande nnde onun yanda
lar, onun mahkemelerinin yarglar, ve onun ordularnn komu
tanlar idiler. Onlarn yardmyla hkmdar yeni yeni olumaya
balayan ada devletin kendine zg dinamik misyonunu yeri-

63
ne getirecekti : hem darda (imparatora, papaya, ya da o blge
zerinde hak iddia eden dier hkmdarlara kar) , hem de
ieride (feodal lordlara ve gi derek Stande 'ye kar) egemenlik
salamak . "'
Feodal geye geri dnecek olursak, ynetimlerinin eitli bo
yutlarnda aka bir blnme grmekteyiz . Bir yandan, yerel
dzeyde feodal lordlar krsal nfus zerindeki geleneksel yarg
yetkilerini kullanmaya devam ediyorlard. Ancak giderek bu
yetkiler, feodal ailelerin ekonomik durumlarn pekitirmek ve
sosyal statlerini srdrmek asndan deerli bulunmaya balan
mt. Ksaca, soyla toprak sahiplerinin "zel" karlar dorultu
sunda kullanlyordu . te yandan, yerel dzeyi aan ve Sude
kurumlarnda gerekleen katlm feodal lordlarn, aynen dier
imtiyazl gruplarn olduu gibi, temel siyasal faaliyetlerini olu
turmaya balamt. Burada feodal lordlar tzel kiilie sahip
olarak faaliyet gsteriyor, kendi balarna gl particuliers
olmaktan ziyade bu kurumlarn yeleri sfatyla kendilerine (ya
da daha dorusu ailelerine) birtakm haklar salyorlard. Feodal
lordlarn siyasal gc tzel kiilik balamnda kullanmalar kent
lerden rendikleri bir dersti . Ancak daha hrsl lordlar kendileri
ni siyasal gce ve ou kez servete ulatracak baka bir yol
kefetmilerdi : hkmdarn evresinde oluturduu, genelinde
feodal lordlar arasndan setii yakn danmanlar ve arkadalar
arasna girebilmek .
Kentlerde de, yerel ve yerel dzeyi aan siyasal faaliyetler
arasnda bir b lnme gryoruz . Her iki dzeyde de ynetim
yetkileri bireylere braklmamt . Bu tr bireysel yetkiler, aile
reislerinin kentteki haneleri zerinde kullandklar ve patriyarkal
nitelikte olan gle snrlyd. Ayrca yerel dzeyde bile bireyler
tzel kiilii olan kurumlardaki grevleri dolaysyla ynetim
yetkilerini kullanyorlard. Bunlara ramen bu kurumlarn bazla
r ok erken tarihlerden itibaren gene tzel kiilie sahip (ekono
mide egemen olan zanaat ve ticaret erbab gibi) gl alt-gruplar
tarafndan inhisar altna alnm, bazlar ise kentteki zengin
ailelerin patrimonyasna dahil edilmeye balanmt. Benzer "oli
garik" ve "plutokratik " eilimler, Estate meclislerinde kenti
kimin temsil edecei sorununa ilikin olarak yerel dzeyin tesin -
de de farkedilebilir. Kentlerde bu eilimler geni bir tabana
dayal ynetimlere doru geri dnlerle zaman zaman kesintiye
uratlmt.
Kent meclislerinin yeni siyasal, idari ve hukuksal dzenlemeler
iin uygun ortam oluturduunu ve bu dzenlemelerin giderek
daha geni ynetim alanna nfuz ettiini belirtmek nemlidir .

64
 -
zellikle, kentlerin bymesi ve daha nce de belirttiim gibi
kentteki toplumsal gruplarn temelinde ekonomik uralara yne
lik olmas, seimle ibana gelen temsili meclislerin olumasna ve
bu meclislerin ou kez yasalar kararak "ynetimi " stlenmele
rine yol amt . Bu ise gerekten byk bir yenilikti. Bu
meclisleri tamamlayc ve formel olarak onlara baml siyasal
roller ortaya kmaya balam, bu rolleri stlenecek kiilerin
kendi alanlarnda uzmanlamalar beklenir olmutu . Bu tr siya
sal roller o an iin o rol stlenen atanm ya da seimle ibana
gelmi kiinin ahsndan bamsz olarak dnlmeye balanm,
siyaset ve ynetime ilikin sorunlar zmlemede kii yerine
makamn sreklilii vurgulanr olmutu. Ayrca, laik literati ve
niversite eitimi grm hukukularn yeni tr bir siyaset ve
ynetim kadrosu oluturmalarnn balangc da kentlerdeki y
netime geri gitmektedir25

Standestaat' da halkn byk bir ounluunun sb.lt yneti

lenler arasnda olduunu vurgulamtm . Buna ramen, feodal
dnemin sonlarna doru eitli blgelerde krsal alanlarda yaa
yanlar kendileri gibi gsz olanlarla bir dayanma oluturma
abasna girmilerdi . Yukarda grdmz gibi, kentlerdeki
nfus bu abalarn sonularn daha sonralar kendi lehine kulla
nacakt.

Krsal kesimde ise dayanma yaratma istemi ounlukla

savunuya ynelikti. Bu abalar balatanlar genelinde din adam
laryd. Geici "ittifaklar " birbirleriyle savaan baronlara kar
krsal barn korunmas amacm tayordu . Her ne kadar krsal
blgelerdeki bu tr dayanmac giriimler feodal ynetim bii
minden Standestaat' a geiin temel bir boyutunu oluturuyor-

duysa da26 Standestaat kurulduktan sonra krsal nfusun bu

abalar nemini yitirdi. Yerel dzeyde hala yeleri iin haklar
talep eden krsal topluluklar vard . Ancak bu topluluklarn
meclisleri srekli faaliyet gstermiyor, haklar inendii zaman
hkmdara ya da ilgili Stiinde meclislerine ikayette bulunmak
tan te bir ilevleri olmuyordu. ikayet sz konusu olduunda ise
ilgili makam haksz davranan senyrler ve yetki snrlarm aan
kentlere kar onlar korumaya alyordu. Bir bakma, becerile
rini ya da ellerindeki ara-gereleri yeterince kullanamayan ve
kentin estate sisteminde kendilerine yer bulamayan en alttaki
katmanlar daha kt durumdayd nk kendi karlarm koru
mak iin krsal nfusun ou kez bavurduu eski gelenekleri bile
gndeme getirmekten acizdiler .

65
 Standestaat'n Siyasal Miras
Standestaat' oluturan unsurlarn ncelikle imtiyaz ve hak
lara ilikin sorunlarla ilgilendiklerine deindik : Stande ile hk
mdarn karlkl haklar ya da her estate 'in dierlerine kar
haklar. Bu balamda Stiindestaat ile feodal ynetim sistemi
arasnda temel bir devamllk sz konusuydu . rnein, estate' -

lerin haklar ou kez "hrriyetler " olarak nitelendiriliyordu ki

bu kavramn temel anlam eski "muafiyet" terimiyle yakndan
balantlyd. 21 Ancak iki sistem arasnda nemli farkllklar da
vard .
Haklar inenmi olanlarn zorla hak aramalar Standestaat
sisteminde daha ender grlmeye balad . Hkmdar, bir feodal
lordun haklarn sorgulayan baka bir lorda baml halk katlet
mesini ve mallarn yamalamasn bir takm koullara ve snrla
malara tabi tutuyor ve koyduu kurallara uymayanlar cezalan
drabiliyordu . Ayrca eitli blgelerde hkmdarlar mahkemeler
kurup bu yeni yasalara uygun olarak adalet datmaya balam
lard .
Dolaysyla zaman zaman haklarn yeniden teyit edilmesi
(hatta ynetim haklarnn bile) daha az zorbalk ierir, dzenin
istikrarn daha az tehdit eder olmu, giderek hukuksal boyutlar
kazanmt . Artk siyaset, emir vermek ve emirleri zorla uygula
mak yerine itiare etrafnda dnyordu : lgili taraflara, resmi
belgelere ve yetkili makamlara danmak ; karar alnmasnda ya
da kararlara itirazlarda gereke gstermek. Siyasal srecin bu
yeni tarz her ne kadar ou kez saldr, gasp ya da bask ile
kesintiye uruyorduysa da, ada devletin i siyasal srelern
deki tar,tmaya ve pazarla dayal havay artk sezinlemek
mmkndr. Son olarak, haklara ilikin anlamazlklarn ou
feodal ilikiler yerine hkmdarn ve Stande'nin karlkl "ka
musal " yetkileri etrafnda dnd iin, geleneklere dayal "bar
bar" ya da "halk " hukuku yerine Roma ya da kilise hukuku
kullanlr olmutu. Bu da, belirttiimiz gibi, siyasal srecin
"adalamas "na katkda bulunmutu .
Yukardaki belirtiler siyasal srecin biimine ilikindir. erii
ise bir yandan hkmdar - Stande ilikisi, dier yandan da
blgesel hkmdar, feodal lord ve kent kkenli gruplar arasnda
ki kesien ilikiler ile belirleniyordu . Tekrar tekrar belirttiim
gibi, bu unsur halk zerinde sorgulanmayan, siyasal adan
sorunlar bulunmayan bir stnle sahipti. Ancak her grubun
karlar ve toplumsal gcnn ekonomik temelleri olduka fark
lyd, dolaysyla da aralarnda atmalara neden oluyordu. Ta-

66
raflar arasndaki ittifaklar konuya gre deiiyordu . rnein,
kentler evrelerindeki krsal ekonomiyle ilikilerini istikrarl kl
maya balaynca, hkmdarn tm blge zerinde kontroln
yaygnlatrmaya ynelik politikalar feodal lordlar kadar kent
estate'lerinin de direniiyle karlat. Kentliler ve feodal lordlar
birleerek yerel yada blgesel gelenek ve zerklii korumaya
altlar. Ayn zamanda, hem feodal lordlarn hem de hanedan
larn stat talepleri ve kltrel benzerlikleri, her iki tarafn da
topraa dayal soylu bir snf olmas, kentteki gruplarn ekono
mik konumlar ve ykselen statlerine kar birlemelerine yol
at.
Bu taraf arasndaki eitli ve birbiriyle kesien ittifaklara
ramen, kentteki gruplar ynetim sisteminde meru bir yer edinir
edinmez, blgesel hkmdar feodal lordlarn siyasal nemini
kstlama abasnda desteklediler. Bu destek, hkmdara mali ve
askeri yardmda Lulunmak ve giderek byyen ynetim meka
nizmasnda grev almak eklindeydi . Bu temel eilim birok
ynden aadaki iki gelime ile balantlyd : 1 : dier eilimler,
zellikle de hkmdarn imparator, papa ; ya da kraln hkm
altna girmeyi reddetmesi ve 2 : blgesel hkmdarlar arasndaki
deien askeri ve diplomatik denge.
Bckenfrde bu karlkl etkileimden ortaya kan eitli
atma ve uzlamalarn Bat tarihi asndan nemli sonularn
ok iyi zetlemektedir.21 Fransa' da, blgesel hkmdarlardan biri
giderek siyasal gc merkeziletirmi, Estate'leri siyasal adan
zayf drm ve kraln etrafnda zamanla son derece etkin bir
ynetim mekanizmas kurulmasn salamt. ngiltere'de 1 2 . ve
13. yzyllarda ok gl bir konumda olan krallk, Estate'lerin
gitgide glenen muhalefetiyle karlamt. Sonunda, Stuart
hanedannn dmesiyle, merkezileme eilimi devam etti. Ancak,
bu eilim Parlamento etrafnda ekillendi . Almanya'da merkezi
leme, stlerindeki glerin imparatorluu bir devlete dntr
me abalarna kar koyan blgesel hkmdarlar tarafndan
gerekletirildii iin snrl kald. Almanya'nn birok blgesinde
st dzeyde bir merkezilemenin baarlamamas her dzeyde
gl siyasal ve idari yaplarn kurulmasn engelledi. Bu duruma
tek istisna Prusya' dr.
Buradaki tipolojik deerlendirmemiz asndan Fransa ve (son
ralar) Prusya rnekleri ngiltere rneinden daha nemlidir
nk bir sonraki blmde ele alacamz mutlak ynetim biimi
ni en iyi gelitirmi lkeler bunlardr.

67
 DRDNC BLM

MUTLAK YNETM SSTEM

$ON BLMDE , Ortaa Avrupas'nda kentlerin ortaya k-

yla Standestaat'n toplumsal, ekonomik ve ve kltrel
ortamnn feodal ynetim sisteminden farkllatna deinmitik .
17 . ve 18. yzyllar arasnda Fransa, spanya, Prusya ve Avus
turya gibi lkelerde mutlak ynetim sistemine geite ise bu tr
dramatik deiimlerin rol oynad sylenemez . Deiim yerine,
bu yeni geliimin mevcut ynetim sistemlerini karsna alan
siyasal talep ve olanaklar ile ilikili olduunu dnyorum. Bu
adan bakldnda, deiime neden olan dinamik, tek tek dev
letlerden ok devletler sisteminde etkili olmutur. Blgesel yne
timin glendirilmesi ile kk ve zayf topraklarn daha byk
ve daha gllerin egemenliine girmesi -ki bu sre Stiindes
taat'n tarihi boyunca sregeliyordu- grece kk sayda ba
msz devletlerin olumasna, her birinin kendi egemenliini ilan
etmesine ve dierleriyle ilikilerinde riskli bir g mcadelesine
girmesine yol at.
Daha byk siyasal birimler (bunlardan bir sonraki blmde
bahsedeceiz ) arasndaki bu yeni ilikiler a, devletin i siyasal
dzeninin denetim altna alnmasna, devletin btnselliinin,
srekliliinin, gvenilirliinin ve etkinliinin salanmas amacyla
ynetimin yapsallamasna neden oldu . Herhangi bir devlet
dierleri karsnda konumunu korumak ya da salamlatrmak
istiyorsa, snrlar dahilindeki bir merkezin ynetimi tek bana
stlenmesi ve kendi denetimi dndaki merkezlerin mmkn
olduunca ie karmalarn engellemesi gerekiyordu . Ayrca her
devlet, ynetim biimini iyi dzenlemek ve bylece merkezin
iradesinin devlet snrlar dahilindeki tm toprakiarda ivedi, eit
ve gvenilir olarak iletilmesini ve gerek grldnde toplumdaki
kaynaklarn rgtlenmesini stlenmek zorundayd. Dolaysyla,
egemen devletin ortaya kard ve da kar mcadeleye girme
sine neden olan yeni tr tehdit ve anlamazlklar, blgesel
hkmdarn tm ynetim yetkilerini kendi elinde toplama istei-

69
ni glendirdi . Bu g temerkz Standestaat'da bile hissedilir
olmutu . Sonuta niteliksel olarak tamamen farkl bir ynetim
sistemi olutu1 te yandan, bu geliimin siyasal etkenlerini
vurgulamaya devam ederek i ve d boyutlar arasndaki ilikiye
baka bir adan bakabiliriz . Hkmdarn daha etkin ve bakala
rn dlayan ynetim isteini prirnum mobile kabul edip, tm
devletlerin birbirlerine karlkl meydan okumalarn ve salt
kendilerine dnk olmalarn bu istein bir nedeni yerine sonucu
olarak grebiliriz2
Bu iki anlatm tarzndan hangisini kabul edersek edelim,
mutlak ynetimlerin ortaya kmasnn baka i siyasal dinamik
lerden de etkilendiini, hatta belki kanlmaz klndn belirt
memiz gerekir. Bir rnek verecek olursak, Reformasyon sonras
ayn topraklar dahilinde dinsel ve siyasal hizipler arasndaki
mcadeleleri durdurmak zorunluluuna deinebiliriz . rnein bir
talyan bilim adam, Fransz Stiin.destaat'nn sonunu 1614-15
yllar olarak saptam ve bu sonu I V . Henri'nin 1610 ylnda
bir dinsel fanatik tarafndan ldrlmesinin yaratt oka bala
mtr3 .
Son olarak, hem kentlerdeki retim sisteminin i dinamii (ki
giderek kanlmaz olarak kapitalist retim biimine doru yol
almaktadr) , hem de Avrupa'ya okyanus tesinden kle akn
sonucunda ekonominin hzla ticarilemesi mutlak ynetimlere
geite nemli bir rol oynamtr . Ancak, benim bu blmdeki
asl amacm, karmak nedensellik sorunlarn aa kavuturmak
deil, Standestaat'n kn ve hemen hemen herkes tarafn
dan ada devletin ilk belirtisi olarak kabul edilen yeni mutlak
ynetim sistemini tanmlamaktr.

Kentler ve Standestaat'n k
1629 ylnda Kardinal Richelieu, efendisi XII I . Louis'ye ithaf
ettii ve kraliyet politikalarnn nasl olmas gerektiini zetledii
bir yazsnda yle diyordu : "Egemen olma isteklerinden dolay
lkenin iyiliine her zaman ters decek evreleri sayca azaltn
ve yetkilerini kstlayn. Hametmeaplarnza gl gsz herkes
tarafndan mutlak surette itaat edilmesini salayn"4 Burada
kastettii hedef ncelikle soylulard ve bunlarn direnii uzunca
bir sre ancak kastl ve acmasz politikalar sonucunda krlabile
cekti . Bu politikalarn acmasz dinamiini anlayabilmek iin,
soylu unvanlara sahip olsalar bile ou burjuva unsurlardan
olumu ve balarda feodal soylulara kar kraliyeti desteklemi
Paris Parlamentosu gibi kurumlarn nasl hedef alndna bak-

70
 mak yeterlidir. Mutlak ynetimlerin gelimesiyle birlikte ynetim
yetkileri ellerinden alnan sadece soylular deildi. Ancak, kral ile
Estate 'ler arasndaki atma hikayenin sadece grnrde ve
dramatik olan yndr . Estate'lerin direniinin ayn zamanda ve
byk lde ieriden zayflatldn, krala muhalif olmalarn ya
da onunla ibirliine girmelerini mmkn klacak irade ve yete
nekten toplumsal ve ekonomik gelimeler sonucu yoksun kaldk
larn ileri srmek istiyorum. dinamiklerden dolay, nemli
hukuksal ayrcalklar ellerinden alnmadan ok nce, Estate'ler
etkinliklerini yitirmilerdi. Kentlerle balayarak bunun nasl ol
duuna bakalm.
Daha nce de belirttiim gibi, kentteki gruplarn siyasal
zerklik istemelerine ve Stande meclislerine katlmalarna yol
aan nedenler, ynetim konusuna kendi iinde bir nem vermek
ten ok, ticaret ve retime ilikin karlar siyasal adan gvence
altna alma istemiyle ilgiliydi. Kentler siyasal faaliyetlerinde ikj
temel ama gdyordu : Bir yandan, ayrcalkl ve tzel kiilie
sahip topluluklar olduklarnn resmen kabul edilmesi, te yandan
ise hkmdar ve feodal lordlarla ibirlii yaparak, Estate'ler
kanalyla, ticari giriimlerini gvence altna almak ve gelitirmek
iin yasalar uygulayacak ve dzeni salayacak daha geni kap
saml erevelerin oluturulmas.
Her iki ama da baarya ulamt. Ancak blgesel hkmdar
salt kendisine ban.I _( o tu. - l?z. purjuva kkenli_ prsoneli
@fan) mali, askeri ' ve idari mekanizmalar kullanarak ikinci
amacn gereklemesinde daha etkin bir rol oynamaya balamt.
Buna ramen kentteki egemen gruplar durumdan memnundu .
Hatta, feodal lordlar kendi aralarnda savalara ve atmalara
girmek hakkndan men edileli-beri, hkmdarn egemenliine
artk baka kanallardan yneltilmekte olan tehdide (dinsel muha
lefet ve devletleraras anlamazlklar gibi) ve kamu dzenini
bozacak durumlara kar hkmdarn ynetim yetkilerinin geni
letilmesi taraftarydlar. Bu gruplar asndan hkmdar, baka
hibir kurumun yapamayaca, hatta blgesel kkenli Stande
kurumlarnn bile gerekletiremeyecei, kentsel ekonomik faa
liyetlerin desteklenmesi ve dzene sokulmas iin giderek b
yyen, standartlaan ve tm blgeyi kapsayan bir erevenin
kurulmasn gvence altna alabilirdi. Ayrca, yeni yeni ortaya
kmaya balayan uluslararas hukuk sistemi asndan da h
kmdar d pazarlarn geniletilmesi, okyanus tesi kaynaklarn
kullanlabilmesi ya da yabanc rekabetin nlenebilmesi iin kent
teki zengin gruplarn artan taleplerini deerlendirecek ve karla
rn koruyacak ayrcalkl bir konumdayd5

71
 Bylece kentler, siyasal ve askeri glerini kullanmak yerine
kent meclislerinin yetkilerinin oundan vazgemeye razydlar6
Aslnda, giderek nem kazanan gruplardan bazlar kentin i
zerkliini korumay bile artk nemsemez olmulard. Zanaat ve
ticaretin loncalar yoluyla dzenlenmesi, retim teknolojisindeki
maddi ve beeri deiikliklere ayak uyduramam, servetlerini
sermayeye evirmek ve i gcn bir meta olarak satn almak
suretiyle kar salamak isteyen kentli kesimin karlarna ters
der olmutu . Bu tr olanaklar kentli nfusun bir kesimini
siyaset ile uramaktan alkoyuyordu . Salt kentli olmalarndan
ya da lonca yeliklerinden kaynaklanan karlar arka plana
itiliyor, sermaye sahipleri olarak bireysel karlar olduunun
bilinci gleniyordu. Bu kiiler asndan, hem kent iin siyasetle
uramak, hem de kentin daha geni ynetim sistemine katl
mn salamak fuzuli ve zaman alc olmaya balamt, en
azndan kamusal dzen baka yollardan salanabildii srece.
Blgesel hkmdar ise dzeni salamaya, retime ve ticarete
ynelik gerek eski gerekse yeni abalar desteklemeye hazrd .
Mutlak ynetimlere zg bir ekonomik politika olan merkanti
lizm, ie dnk ynyle, yerel dzeyde ekonomiyi dzenleyen
kurumlarn zerkliini azaltmak amacyla ortadan kaldrlmala
rna yol amt . Ayn zamanda bu kurumlarn teknolojik adan
daha gelimi, geleneklere daha az bal ve devletin daha etkin
denetimi altnda olan lke apnda yeni bir sistem iine ekilme
leriyle sonulanmt1 rnein, her ne kadar ou lonca ve
zanaatkar grubu faaliyetlerine hala devam ediyorduysa da, artk
hkmdarn koyduu ayrntl kurallar erevesinde alan bir
tr polis rgt olarak bu faaliyetleri srdryordu . Fransa'da,
I I . Franois ve I X . Charles'n srasyla 1560 ve 1563 yllarnda
kardklar fermanlar, tccarlarn bamsz mahkemelerini ka
patm ve yetkilerini devletin yarg sistemine devretmiti. Ancak
kapatlan mahkemelerin eski yeleri devlet mahkemelerinde de
grev lendirilmiti . Fransz krallarnn i ilikilerini dzenlemek
amacyla kardklar yasalarn ierii, tccarlarn daha nce
kendileri iin gelitirdikleri ve devletten bamsz olarak yrr
le koyduklar yasa ve geleneklere dayanyordu8
Kentteki siyasal kurumlarn ilerlii ve bamszl yasal hak
ve yetkilere ilikin i ekimeler sonucu daha da zayflamt. Bir
kii ya da bir ailenin hkmdardan, kente zg toplu yetkilerin
bir ksm zerinde babadan oula geecek haklar elde etmesi,
vergi ayrcalklar talep etmesi ya da unvan almas artk mm
knd. Bir nceki blmde de belirttiim gibi, bunun anlam
uydu : Kente zg haklar toplu niteliini kaybediyor ve soylu

72
ailelerin patrimonyalar iine dahil ediliyordu . Ancak bu yeni
durum kentin yetkilerini arptyor, yetkilerin zerk siyasal s
recin bir paras olarak kullanmn engelliyor ve hepsinin tesin
de kentte muhalif gruplarn ortaya kmasna, dolaysyla kent
siyasetinin felce uramasna, hatta bazen kentin temsil edildii
kurumlarn kmaza girmesine neden oluyordu .
Kentsel gruplar arasnda siyasal bir ama ve g birliinin
giderek yitirildiinin en grnrdeki belirtileri arasnda, burjuva
zinin soyluluk unvanlar kazanma rekabetini (Fransa'da bu reka
bet noblesse de robe denen yeni bir kesimi ortaya karm, bu
kesim her ne kadar kendini mtevazi halktan ayrt etse de,
feodal noblesse d'epee tarafndan hibir zaman kabul greme
miti) , zengin burjuvalarn feodal adetleri taklit etmeye alma
larn ve kentin nfusu dahilinde birbirine yakn gruplar arasnda
gzle grlr stat farkllamalarn sayabiliriz. Zamanla, bu
sre ierisinde ekonomik snf farkllklar, o dnemde henz
aka belli olmasa bile, nemli bir rol oynamaya balamt9

Feodal Unsur ve Standestaat'n k

Feodal lordlara gelince, ele aldmz dnemde ekonominin

ticarilemesi sonucu, ekonomik durumlar byk lde ktle
miti. rnein, altn ve gm bolluu parann deerini dr
m, dolaysyla toprak aristokrasisinin parasal gelirleri reel ola
rak azalmt. Soylularn eref kodlar ise ticarilemenin yol at
yeni olanaklardan yeterince yararlanmalarn engelliyordu . . . Hat
ta ticaretle uramak bazen soylu statsnn kaybna neden
olabiliyordu10 Bu durum feodal lordlar hem kral hem de burju
vazi karsnda zayf drmt. Zengin burjuvalar, zellikle
Fransa'da, kraln baz mevkileri satmasndan yararlanyor, soylu
larn deyemedikleri paralar deyerek mevki satn alyor, byle
ce bu mevkilerden kaynaklanan avantajlar kendileri lehine kulla
nabiliyorlard. Zengin burjuvalarn bol para harcamalar karsn
da aristokrasi mreffeh, rahat ve erefli yaam biimini koru
makta giderek glk ekiyordu . Doal olarak bu durum, eski ve
yeni imtiyazl gruplar arasnda siyasal anlay ve ekonomik
ibirlii olumasna yatkn deildi. Feodal soylularca kraln sara
yndaki yaam, kendi zgn konumlarn vurgulamann, bazen de
ekonomik kar salamann tek yolu olarak alglanyordu . Ancak
saray yaam genelinde kiileri iflasa srkleyecek kadar pahaly
d, ve greceimiz gibi, soylular krala baml kld. Ayrca, saray
erkan arasnda anlamazlk ve rekabete yol at.
Bir baka sorun, feodal lordlarn askeri nemlerini ve dolay-

73
syla zgn siyasal grevlerini kaybetmi olmalaryd . Aslnda, at
srtnda silahl sava diye nitelendirebileceimiz ve kk bir
sekin grubun yesi olan gerek feodal lordun askeri etkinlii
oktan sona ermiti. Ancak feodal soylu birka yzyl daha baka
askeri ilevleri yerine getirmiti. Yetitirilme tarz gerei tipik bir
soylu, kendine baml kk birliklerden oluan askerlere h
kmdar adna savata nderlik ediyordu . Bu birlikler genelinde
grece ksa arpmalara katlmak zere alelacele toplanyor, bilgi
ve beceri yerine kaba kuvvete dayal bir sava yntemi izliyor
veya kendilerine ait ya da soylu komutanlar tarafndan datl
m basit silahlar kullanyorlard.
Ancak, devletleraras yeni siyasal ortamda sava teknolojisin
deki maddi ve beeri gelime sonucu, varlklarn srdrmek ve
refah dzeylerini ykseltmek isteyen devletlerin mutlaka profes
yonel bir orduya ve gereinde bir sava donanmasna sahip
olmalar gerekiyordu . Her ikisinin de hkmdar tarafndan finan
se edilmesi, ara - gere ve subay salanmas zorunluydu11
Siyasal yaamn bu yeni boyutunun birok nemli sonucu vard .
Birincisi, aristokrat bir aileden gelmek ve aristokrasinin eitim ve
kurallaryla yetimi olmak, kiinin becerikli ve gvenilir bir
komutan olmas iin artk yeterli deildi. kincisi, yeni sava
yntemleri soylu bir yaam biimini srdrmekle kolayca ba
damyordu . ncs, ortalama bir soylunun kiisel olarak yeni
trde bir askeri birlik oluturmas mali adan mmkn deildi.
Drdncs ise, hala askeri grevler almak isteyen hif'-soy1unun
bu ii yeni bir erevede - kraln istei dorultusunda -
yrtmesi gerekiyordu12
Yetki alan genileyen ve profesyonelleen kraliyet mahkemele
rinin feodal lordlarn yerel dzeydeki yarg yetkilerini bile zayf
lattn dnrsek, ister stande kurumlar, isterse senyrlk
yetkileri yoluyla olsun, soylularn eski siyasal manevra kabiliyet
lerini korumalarnn olanaksz olduu aka ortaya kar. Yerel
dzeyde bile feodal lordlarn geleneksel ynetim yetkileri, ekono
mik karlar ve statleri dnda, nemini yitirmiti. Toprakl
soylular geriye kalan yetkilerini byk bir hrsla kullanarak
burjuvalarn kendilerini tehdit eden ticari ve parasal glerine
kar geri plandan bir mcadele vermeye, kendilerine zg rahat
yaam biimlerini ve toplumsal ayrcalklarn korumaya al
yorlard.
Feodal lordlarn kraln siyasal giriimlerine katlabilmeleri iin
bir yol daha vard. Soylu biri kraliyet saraynda grev alabilir ve
bylece kraln yakn danmanlar arasna girebilirdi. Ancak bunu
bile eskiden olduu gibi geleneksel hak ve grevlerine dayanarak

74
deil kraln sahasnda kraln koyduu kurallar erevesinde yr
tebilirdi . Feodal lordlarn eski stande kurumlarn kullanarak
ciddi bir siyasal rol oynamak iin gsterecekleri herhangi bir aba
kraln gcne kar bir meydan okuma olarak deerlendiriliyor ve
ona gre davranlyordu13

Hkmdar ve Saray: Fransa

Hem kraln artan egemenliine kar etkin bir muhalefet

oluturmak hem de ynetimde yetki sahibi olmak asndan
Estate'lerin gcn kran uzun - dnemli eilimlerden sz ettim.
Ayrca, bu eilimlerin Standestaat'n gl olduu dnemlerde
bile ortaya km olduuna deindim. Bizzat kraln abalar
sonucu olumam bu eilimlere bir de kraln ayn sonuca ula
mak iin yrtt politikalar eklersek - rnein, Fransa 'da
soylu prenslerin kasten askeri valiliklere atanmamalar gibi
Gierke'nin bahsettii anlamda Stiindestaat'n dualist niteliinin
nasl ortadan kaldrldn grrz . Mutlak devlette siyasal sre
artk iki zerk ynetim merkezinin (hkmdar ve Stande)
arasndaki meru gerginlik ve ibirlii temelinde yaplanmyordu .
Salt hkmdar evresinde biimleniyordu .
ou durumda Sciinde meclisleri resmen ortadan kaldrlmad.
rnein, Fransa'da Etats Generaux 1614 ile 1789 yllar arasn
da resmen mevcuttu, ancak toplantya arlmyordu. Birok
meclis oktan beri etkin siyasal bir role sahip olmad halde
temsil ettii gruplarn hak ve ayrcalklarn "korumaya " devam
etti14 Ancak, bu hak ve ayrcalklar gitgide ynetim yetkilerini
daha az kapsar oldu . ou kez soylu aile mensuplarnn ya da
birbirlerine rakip kiilerin muafiyeti gibi nemsiz birtakm hak
lara sahip kma abalarndan ibaretti. Ynetim dediimiz eyi
- ortak bir hareket tarzn oluturabilmek, kamu politikalarnn
saptanmasna katlmak ve yrrle konmasn denetlemek, top
lumun ihtiyalarna cevap vermek ve geleceini biimlendirmek
- Stiinde ite bu gcn yitirmiti .
Ynetim imdi salt kraln yetkisindeydi . Yasal gce karlk
fiili kamusal gc kendi elinde toplamt. Bu gc kullanmak
iin nce kendi Femini arttrmas, gcn ortaya koyabilmek
iin saraynn aaasn gzler nne sermesi gerekiyordu . Mutlak
kraln saray artk hanesinin en st kesitinden, akrabalar, yakn
arkadalar ve gvendii hizmetlilerden olumuyordu . Byk,
kendine zg, yapay bir dnyayd. Bu dnya dardan bakan
lara ve yabanclara muhteem bir grnt arzediyordu . Yceltil
mi bir sahneydi ve bu sahnenin tam ortasnda hkmdar

75
tartmasz stnlyle dimdik ayakta duruyordu . Hereyden
nce, hkmdarn ahs darya sarayn aaal "kamu " yaam
ile birlikte yanstlyordu. Bu durumun en iyi rneini 17. yzyl
Fransz saraynda grebiliriz . Fransz kral tamamen "kamuya "
ait bir kiiydi . Annesi onu herkesin nnde dourmutu ve o
andan itibaren yaam, en nemsiz ayrntlar dahil olmak zere,
sarayda erefli grevlerdeki kiilerin gzleri nnde cereyan et
miti . Herkesin nnde yemek yiyor, herkesin nnde yatyor,
herkesin nnde uyanp giydiriliyor,herkesin nnde iini , kakasn
yapyordu . Bakalarnn nnde ykanmyordu ama zaten pek
ykand da yoktu . Herkesin nnde sevitiine dair bir kant
bilmiyorum. Ancak gelinin hangi ortamda kzln bozmas ge
rektii gznne alnrsa, neredeyse onu da yapyordu . ldn
de (gene herkesin nnde) , vcudu hemen paralara ayrlyor ve
bu paralar yaad srece kendisine hizmet etmi nemli kiilere
bir trenle datlyordu15
inde bulunduu saray yle dzenlenmiti ki yaamn ycel
tiyor ve bakalarna yanstyordu. Bariz bir ekilde ayrcalkl bir
dnyayd. Mimarisi ; sarayllarn davranlar ve giyim - kuam
lar ; sembolik, trenselletirilmi ve bir amaca ynelik olmayan
gnlk yaam - tm bunlar ihtiam, zarafet, lks ve rahat bir
yaam simgeleriydi. Bu "yceltilmi sahne" byk bir dikkatle
setlere b lnyor ve aralarnda gzle grlr farkllklar olan bu
setlerin her biri en stte krala ulayordu - sarayllarn unvan
lar, krala yaknlk dereceleri, kral ne sklkta ve ne kadar kolay
grebildikleri, trenlerde kimin nde geldii, giysilere ve tavrlara
yanstlm stat zellikleri gibi farkllklar18
Sarayllarn stat bilincini krkleyen bu kadar ok zelliiyle
bu yapay ortam, zorunlu olarak karlkl kskanlklara, gven
sizlie ve dnanca davranlara yol ayordu . Fitne, entrika,
birbirine kukuyla bakan saray erkannn sinsi ve kaypak ittak
lar vb . durumlarn olumasn kolaylatryordu . Bu ortam dedi
kodu ve casuslukla besleniyordu . Saraya gitmekten baka areleri
olmayan bu kiilerin abalar keneli durumlarn etkileyecek ko
nulara ynelmiti. Ancak, bakalarndan tecrit edilmi, baml
11
ve gsz yaamlarn deitirme olanaklar yoktu
Mutlak hkmdar bu tr bir saray ina ettirip ynetmekle,
feodal lordlarn eski ynetim yetkilerini yeniden elde etmek iin
giriecekleri herhangi ciddi bir abaya kar kendisini gvence
altna alm oluyordu18 Kral ayn zamanda, feodal soylularn
yitirdikleri gc bir lde baka alardan telafi ediyor, saray
toplumun stnde bir konuma oturtuyor, sarayllara kendi tercih
ettii erkan arasna girme olana tanyor, maaa balanmalar

76
 ya da ar alma gerektirmeyen bir memuriyete atanmalar
midini veriyordu. Ayrca sarayda evresine soylular toplayarak
onlarn primus inter pares st olarak onlarla hala ayn
kltrel, ekonomik ve sosyal staty paylatn vurguluyordu
- tabii, siyasal konumu hari olmak zere.
Dolaysyla kral saray araclyla deil, . sarayndan ynetiyor
du. Saray, ynetiminin da dnk boyutunu oluturuyordu.
Ancak sarayn, ynetim iinde, etkin baka bir boyut tarafndan
tamamlanmas gerekiyordu . Sarayla kesien (tamamiyle iinde
yuvalanma yerine) , ynetimle daha dorudan ve maddi bir
ilikide olan ve kraln kiisel gcnn ortamn hazrlayan (en
azndan X I V . Louis iin) baka bir boyut daha mevcuttu. Bu
boyut birka hkmet konseyinden oluuyordu. Bunlarn her
birinin ok az sayda yesi vard, ancak gene her biri birbirine
ok sayda grevli ile balanyor, bu balar kraln kiisel emirleri
ile kuruluyor ve harekete geiriliyordu . XI V. Louis zamannda
konseyler kraln kararlarnn olumasna yardmc oluyor ve
alnan kararlarn yrrle konmasnda krala kar sorumluluk
ykleniyordu . yeleri kral tarafndan atanyor ve ou kez soylu
ailelerden geldikleri halde kraln hizmetkarlar olarak grev yap
yorlard. Bu hizmetkarlarn ynetim iini yrtebilmeleri ve kral
gnlk kararlar almak zahmetinden kurtarabilmeleri iin gerekli
olan ahsi karar verebilme yetkileri yasalar tarafndan belirlenip
dzenlenme yerine gene kraln kendi emirleri ile gerekleiyordu19
Bu birbiriyle kesien konseyler sistemi, "temsilci" roln
stlenen ve kraln sistem zerindeki denetiminde araclk grevini
yrten tek bir bakan yerine, eitli unvanlar tayan ve sayca
az bakanlarla son buluyordu. Tabannda, sistem eitli kollara
ayrlyor ve daha az nemli birok ara kademeyi ieriyordu -
profesyonel ordu ve donanmann komutanlarndan, kamu yat
rmlarn gerekletiren ve denetleyen kiilere, herhangi bir blge
deki tm idari ve siyasal ileri yrtmekle ykml grevlilere
kadar. Tm bu ara kademelerin rolleri, unvanlar ve yetkileri ne
kadar farkl olursa olsun, comnissarius'larnkilere eti. Com
missarius askeri kkenli bir makamd. Hintze, commissarius '
un SUde ve patrimonyal makamlardan farkn bilhassa vur
gulayarak zelliklerini u ekilde tanmlyor : " Makam kazanl
m hakka dayanmyor; yerel muhalefet gleriyle ilikisi yok ;
eskimi adalet kavramlar ve zaman gemi resmi davranlarn
engelleriyle kar karya deil ; sadece daha yksek bir iradenin,
yeni devlet fikrinin arac ; prense kaytsz artsz bal, onun
bahettii lde gl ve ona baml; artk bir officier deil
sadece bir fonctionnarie - Commissarius yeni tip bir devlet

77
hizmetkarn temsil etmekte, devletin mutlak mantna uygun
dnmekte"20 Bu daha alt dzeydeki makamlar dolduran
kiilerin ou burjuva ya da " kk - soylu " kkenliydi ve
genelinde niversite eitimi grm hukukulard. Kendilerini
ilerine adayarak soylu bir aileye mensup olmamalarn ve/ veya
aile miraslarnn yetersizliini "telafi " etmeye alyorlard. Bu
durum evkle almalarn salyordu . ou kez de, estate
kurumlarnda ye olduklar ya da kendileri ya da babalar
hkmdardan makam satn aldklar iin geleneksel, Stnde'vari
feodal ayrcalklara sahip kiilere mthi bir dmanlk besliyor
lard .

Ynetimin Yeni Boyutlar

Mutlakiyete geite buraya kadar incelediimiz her iki bo

yutun --Stande'nin inisiyatif ve direniinin azalmas ile hkm
darn yetkileri kendinde toplamas- deien toplumsal evreden
kaynaklanan, siyasal mcadelede nem kazanan, dolaysyla da
Stande 'nin manevra kabiliyetini zayflatp hkmdarnkini g
lendiren yeni gereksinim ve frsatlarla ilikilendirilmesi gerekir .
Hereyden nce, yeni siyasal mcadele biimlerine gereksinim
vard ve bu yenilik Estate'leri devre d brakt . rnein, deniz
ar topraklarn fethedilmesi ve smrlmesine ynelik Avrupa
devletlerinin izledii siyasetin ortaya kard yeni askeri gereksi
nimler, feodal lordlarn geleneksel liderlik yeteneklerinin nemini
azaltt gibi, eski vergi ve haralarla yeterince toplanabilmesi
olanaksz olan yeni gelir kaynaklarnn bulunmasn da gerekli
kld. Prusya kralnn kent rsumu ad altnda yeni bir vergi
koyarak askeri ve idari mekanizmasn Estate '}erin denetimi
dna nasl kardn grmtk . Ayrca, eitli sorunlarn lke
apnda ve tek tip bir dzenlemeye tabi tutulmasna ilikin
;taleplerden de bahsetmek gerekir. rnein, 1665 ile 1690 yllar
arasnda XI V . Louis tm Fransa'da geerli olan yasa ve kararna
meler karm, bylece sulh ve ceza mahkemelerinin ileyiinden,
ormanlarn, rmaklarn, gemiciliin ve zenci kle ticaretinin d
zenlenmesine kadar eitli konularda etkin bir ynetim sistemi
kurmutu . Prusya' da da, polis kararnameleri ad altnda, lke
apnda bir dizi yasal kural oluturulmutu . Her iki lkede de, bu
tr giriimleri Stiinde 'nin yasa koyucu yetkilerini devam etti
rerek "dualistik" anlamalar erevesinde gerekletirebilmek
olanaksz olurdu .
unu da belirtelim ki, kraln bu tr yasalar karmas salt ilgili
kar ve faaliyet evrelerini etkilememi, ayn zamanda hukuk

78
kavramnn kendisini de deitirmitir. Standestaat' da "hu
kuk" , gerek Estate'ler ve ilgili kurumlarn, gerekse hkmdarn
geleneksel olarak sahip olduklar hak ve ayrcalklar paketinden
ibaretti. ou ok eski tarihlerden kalma farkl yasal yetkilere
dayanyordu ve kiilerin gerekirse zor kullanarak kendi yetkile
rine sahip kma haklar vard . Bu tr yasalar Stande tarafndan
hkmdarla yaplacak yeni bir anlama, eski anlamalarn onay
lanmas, Stande ve hkmdar ya da Stande' nin kendi arala
rndaki ortak mlahazalar ve ayarlamalar sonucunda deitirile
bilirdi. Ancak tek bir tarafn istei zerine deitirilemezdi,
nk zaten tek bir iradenin rn olarak grlmyordu. Belirt
tiimiz gibi, bir kii ya da kurumun hak ve sorumluluklar
Stiindestaat'n siyasal srecindeki tipik konular arasndayd.
Ancak bu sre genelinde hukuku, gerek nemi tartmal bile
olsa, bir ereve, bir dizi veri olarak kabul ediyordu. Yasalarn
geerlilii en sonunda insanst bir g olan Tanr'ya dayandr
lyor, hukuk, geleneklerin zamanla dibe ken tortusu ve yne
timi meru olarak elinde tutanlarn karlkl anlamalar kanaly
la ilerlik kazanyordu21
Bu gemi gznne alndnda, kraln kendi egemen iradesi
sonucu yeni yasalar yapmas ve bu yasalar gene kendi etkin ve
kapsaml mahkeme sistemi kanalyla yrrle koymas tama
men radikal bir fikirdi . Hukuku ynetimin erevesi olmaktan
karp arac yapt . Ayrca, yasalar tm lkeyi kapsadndan
blgesel ve yerel Sfnde bu yasalar yerel koullara gre
ayarlayabilme yetkisini yitirdi . Kral bu yeni yasalar yoluyla
topraklarndaki tm nfusa kendini daha ak ve daha etkin bir
biimde duyurabilme olanan elde etti. Giderek ilikileri genel
ve soyut biimde ekillendirmeye, "her yerde ve her zaman"
geerli olduklarn kabul ettirmeye balad. Kendi egemen irade
sini yasa biiminde ifade ederek Estate'leri salt ayrcalklara
sahip bir kitle, yeni kurallarn zellikle mali konulardaki istenme
yen etkilerinden muaf bir grup olarak grme eilimindeydi.
Stande ise artk kraln iradesini ciddi bir biimde deitirebi
lecek, toplumu bu iradenin dna karabilecek gte deildi.
Hukuka ve ynetime ilikin bu yeni yaklam iki olgu nda
daha da nemli gzkmekteydi. Birincisi, kral tarafndan yaplan
ve mahkemelerinin yrrle koyduu yasalara ek olarak, Js
tinyen'in Corpus juris civilis ilke ve kurallaryla Roma hukuku
nun birok lkede geerlilik kazandn grmekteyiz 22 Her ne
kadar bu geliim gerek corafi, gerekse kronolojik olarak mutla
kiyetin kyla ayn anda olmadysa da, mutlak ynetim siste
minin ruhuna23, sosyo-ekonomik ve kltrel alanlarda ticarileme

79
ile bireyciliin ilerlemesine denk dmekteydi. Roma hukukunun
benimsenmesiyle, deiik toplumsal ilikiler, Germen-feodal k
kenli ve kimi kez kent korporasyonlar tarafndan geniletilip
deitirilmi eski yasalardan ok farkl yasal dzenlemelere tabi
tutuldu24 kincisi, krallar Roma hukukuna dolayl ya da dolaysz
gnderme yaparak kendilerini yasalarn kayna olarak gryor,
ancak kendilerinin de yasaya tabi olduklar fikrini benimsemiyor
lard. "Mutlakiyet" kavramnn ilk ortaya kndaki anlamla
rndan biri, kraln legibus solutus olduu idi : yasa kraln
egemen gcnn bir rn olduundan kral baml klamaz ya
da bu gce snrlandrma getiremezdi.
Artk kral iradesini kabul ettirmek ve merulatrmak iin
yasalar kanalyla esnek, devaml geniletilebilen ve deitirilebilen
bir ara bulmutu. Sonuta, kraln gc Standestaat ynetimin
de olduu gibi bir hak ve ayrcalklar btn olmaktan km,
daha kapsayc ve soyut anlamda daha potential olmutu. Bu
ekliyle, kraln fiziksel varlndan ayrlmaya baJ amt. Dier
bir deyile, kral kendi iine ekmi, kendi enerjisini kral aracl
yla yanstr olmutu . X I V . Louis'in saraynn nemi ksmen
bundan kaynaklanr. Sarayda kraln insanst boyutlara ycel
tilmesine, doast bir k sat ("le Roi soleil") varsaylma
sna ramen, kraln gc bir projeyi, bir btnsellii, ahsn aan
bir yetki alann simgeliyordu .

Hkmdar ve Brokrasisi: Prusya

Mutlak ynetim sisteminin 18.yzylda ald biime en iyi
rnek I . Friedrich Wilhelm ( 1713-40) ve Byk Friedrich
( 1740-86) ynetimleri altndaki Prusya'dr. Bu dnemde artk
saray Fransa'da X I V .Louis zamannda sahip olduu siyasal
nemi yitirmitir. Prusya'da, devletin gcnn kraln ahsndan
stn olduunu simgeleyen kurum saray deil, askeri ve idari
mekanizmalard. Yukarda belirttiim gibi, XI V .Louis'nin yne
timi yceltilmi muhteem bir saraydan geiyor, kral bu sarayn
doruunda yerini alyor, lkeyi kiisel danmanlar ve bakanla
rndan oluan birka kk konseyin yardmyla ynetiyordu.
I .Friedrich Wilhelm ve sonraki krallar ok daha byk, ok daha
karmak kamu kurumlar araclyla ynetimlerini srdryor
lard . Bu kurumlardaki idari faaliyetler XIV .Louis'nin hayal bile
edemeyecei boyutlarda srekli, sistematik, kapsayc ve etkindi.
Bu geliimin nemli bir boyutu, idari sistemin oluturulmas ve
ileyiine ilikin yeni bir "kamu hukuku "nun gelitirilmesiydi25
dari sistemdeki grevliler dorudan hkmdardan aldklar yet
kilerle ya da hkmdarn kiisel emirlerinin birer uygulaycs

80
olarak deil, devletin gcn belli ilevlere datan bu kurallar
btnnn ynlendirmesi ve denetimi altnda alyorlard . Bu
ilevler ise her biri yaptrc kararlar verebilmeye ve bunlar
uygulamaya yetkili, aralarnda egdm salanm bir dizi ma
kamdan oluan kurumlarca stlenilmiti . Her bir kurumun,
snrlar kesin izgilerle belirlenmi hak ve yetkileri, almalarn
deerlendirmeye yarayan belli standartlar ve grevini yerine
getirebilmek iin yasal ve maddi gc vard .
Bu kurumlarda alanlar makamlarna atanma yoluyla gel
mi, eitilmi ve denenmi memurlard (Beamte) . Makamlar
zerinde mlkiyet ve veraset hakk olmayan, almalar sonu -
cunda kurumun gelir elde etmesi halinde, bu gelir zerinde hak
iddia edemeyen bu memurlara merkezi fonlardari sabit bir gster
geye gre cret denirdi. Memurlarn tabi olduu emir, gzetim
ve disiplin de yasayla dzenlenmiti. Devletin i ve d gvenli
ine ya da daha g-enel devlet politikalarnn belirlenmesine ilikin,
zellikle "siyasal " kararlar dnda her karar, yasal muhakeme
yoluyla zenle soruturulmu ve belgelenmi durumlara genel
hukuk kurallarnn uygulanmasyla alnrd . Dahas btn bu
ilemler yazl olarak yaplr ve kaytlara geirilirdi .
Dier bir deyile, devlet kendi kard yasalar uygulayacak
bir mekanizma olarak dnlmt . Bu nedenle devletin etkin
likleri sistemletirilmi, egdmlenmi, nceden bilinebilir ve
gayrahsi olmaktayd. Ancak hukukun hkmdar balamaya
ca ilkesi de korunmutu . Dolaysyla, "kamu hukuku " sistemin
salt kendi iinde geerli bir dizi dzenlemeydi. stleri karsnda
daha alt makamlarn almalarn dzenliyordu . Ancak bireyler
zerinde kiisel yaptrm yoktu . Ynetimin hakl kiisel karlar
zerindeki tasarruflarn denetlemek iin yar-hukuksal bir sistem
de kurulabilirdi. Ancak bu sistem, ynetim dndaki kiilere idari
kararlar engelleyecek ya da bozacak gc vermeyen bir i
dzenleme olacakt. yleyse, aslnda "Prusya modeli"nde hk
mdarn gcnn kiisellikten karlmas ve somutlatrlmasyla
devletin, hkmdarn kiiliini amas salanmt. Kamu huku -
kunda devlet, ilkesel olarak birbirlerinin yerine geebilen ve
grevlerini bir hizmetkar sadakatiyle ve devletin karlarna
ballkla yapan bireyler yoluyla faaliyet gsteren yapay bir
rgtt .
Byk Friedrich zamannda doruuna ulaan, devletin idari
mekanizmasn kurma srecini Schiera yle anlatyor :
Hkmdar stanclish idari sistemini, kendisine dorudan
bal, ona sadk ve vekalet esasna gre alan memurlara
dayal kendi sistemiyle deitirmeyi baard. Kiisel olarak

81
 hkmdara bal olsalar da bu memurlar, kendi i dinamii
olan ve hkmdarn kiiliine dayanmayan bir yap olutu
ruyorlard. dari sistemin eitli kollar arasnda egdm
salayan her zaman hkmdard . Ancak idari yap kendi
rgtnden ald gle alyordu. dare ile hkmdar
arasnda bir ba, kukusuz sk bir ba vard . Ancak bu
ban etkileri artk merkez kavram olan "salus publica" ,
ya da kamu yararnn szgecinden geiriliyordu. Hkm
darla olan ilikiler resmi olarak gene kiiseldi, ama hkm-
darn kendisi de artk daha ok, devletin ba hizmetkar
olarak dnld lde nemliydi26
XIV.Louis'nin, statlerini sergilemekle megul (ve bunu ya
parken kralnkini de ykselten) saray soylularyla evrelenmi
ynetimine karlk, Byk Friedrich ok sayda brokratn st
konumundayd . Bu brokratlarn ou soyluydu, ama ayrcalkl
konumlarn yeni koullar, hkmdarn koullarn, kabul etmek
le koruyabiliyorlard.
Gerek Fransa'da gerekse Almanya'da, mutlak krallkla birlikte
Stande'nin direnii o denli zayflatlmt ki siyasal srecin,
ynetim yetkilerinin devlet iinde blm erevesinde dnd
n sylemek artk olanakszd. Btn nemli yetkiler hkm
darn elinde toplanmt ve birincil siyasal konular, hkmdarn
mutlak gcnn nasl arttrlaca ve bu artan gcn ieride ve
darda nasl kullanlacayd .
18 .yzyln sonuyla 19 . yzyln ba arasnda, her iki konu da,
bir yandan anayasa ve devlet rgtndeki (farkl biimde de olsa
mutlak ynetimde de zaten varolan) ana eilimleri srdren, te
yandan devlet ve toplum arasndaki ilikileri deitiren yepyeni
bir ynetim sistemi iinde nemli lde zme ulatrld.
Burada, mutlak ynetim altnda bu ilikilerin doasnda var olan
eilim ve elikilere ksaca deinmek gerekir.

Sivil Toplumun Douu

Grld gibi, mutlak hkmdar Standestaat' da ayrcalkl

birka kii ve kurum arasnda dalm bulunan g ve yetkileri
kendisinde toplamt . Krala ait eski yetkileri, devlet p olitikala
rnn oluturulmas ve uygulanmas iin tek bana ynetebilecei,
etkinlii giderek artan egemen, blnmez, tek bir aygtta topla
mt .
Ayrca, bu gelimenin bir sonucu olarak, ayrcalkl kii ve
kurumlar da hukuken kayrlan zel g sahipleri, zel karlarn
savunucular olmulard. Ama gemite, Stiinde'nin siyasal yet-

82
 kileri Stand' Stand' a, her Stand iinde de hanedanlar birbirle
rine balayan bir tutkal olmutu . Dolaysyla, hkmdar, bu
siyasal etkilere etkin biimde el koyduka, Stande "zlmeye "
balad21
te yandan, devlet kurumlar (nce saray, sonra da hkmet
ve brokrasi) giderek kamusallat; resmi, farkl ve grece ak
oldu. Devletin yasalar, artk resmen ilan edilip yaynlanmal,
halkn anlayaca dilde baslarak her yana datlmalyd . Birok
lkede devletin hem askeri, hem de sivil memurlarnn niforma
giymeye balamalar gene devlet aygtnn farklln ve btnl
n vurgulamak iindi.
Bylece devlet, toplumdan uzaklaarak zellikle siyasal ilev
lerin ve grevlilerin topland farkl bir dzeye kmt . Ayn
zamanda devlet, faaliyetleriyle tm toplumu etkileyecek gce de
sahip klnmt. Devletin bulunduu yerden baklnca toplum
yalnzca ok sayda particuliers' den, kimi zaman ayrcalkl da
olsa salt bireylerden oluuyordu . Devlet, bu bireylere vergi
deyecek, askere alnacak vb . kiiler olarak yaklayor ama
devlet ilerinde etkin roller stlenecek vasfta olmadklarn d
nyordu. Toplum, yalnzca ynetilirdi. Ve kukusuz, mutlak
ynetimin nde gelen bir kaygs, bireylerin uralarnn, zellikle
de ekonomik uralarnn dzenlenmesi ve gelitirilmesinde yetki
li olabilmekti. Daha nce grdmz gibi, bu kayg 17 . yzylda
devleti lonca ve kentlerdeki teki birimlerin ticaret ve retim
etkinlikleri zerinde birka yzyldr kendi balarna ve yerel
olarak uygulayageldikleri kurallar, gerektike onaylayarak res
miletirmeye, standartlatrmaya ve deitirmeye gtrd. Bun
lar, mallarn fiyat ve kalitesinin belirlenmesine, retim srecinin
ayrntlarna, raklarn yetitirilmesine, rekabet ve yeni bulu
larn denetlenmesine ilikin kurallard . Merkantilizmin teki yn
leri -zellikle de pozitif demeler dengesi ve lkenin altn re
zervlerini artrma kayglar- belki de merkantilizmin yalnzca ya
da birincil olarak bile lkenin (ya da burjuvazinin) ekonomik
refahn ykseltmek kaygsnda olmadn dndrmektedir.
Ekonomik etkinlikler daha ok, ( 1 ) halk megul etmek, i bar
korumak ve siyasetle ilgilenilmemesini salamak ve (2) yne
timin (zellikle de ok pahalya mal olan sarayn) harcamalarn
ve giderek daha pahallaan uluslararas giriimleri finanse etmek
iin gerekli olan vergilendirilebilir serveti yaratmak amacyla
zendiriliyordu.

18. Y zylda mutlakiyeti politikann bu son amac, 17 .y zylda

olduundan daha tutarl ve daha ak seikti. Bununla birlikte,
18 .yzyla gelindiinde, gerek merkantilist politikalar " aydn

83
despotluk" denilen sistemin politikalar uruna artk byk
lde terkedilmiti28 Ancak yeni p olitikalar, sivil toplumun
siyasal ierii ve i yapsndaki bir deiiklii de aa kard,
hatta ou kez farknda olmadan krkledi. Bu deiiklik, uzun
dnemde sivil toplumun siyasal sre iinde etkin ve farkl bir rol
stlenme talebini gerekletirerek ynetim sistemini deitirecek
ti . imdi, farkl idealleri ve farkl maddi ve manevi karlaryla
bu talebin olumasna yol aan toplumsal gruplara bakalm.

Sivil Toplumun Meydan Okuyuu

Mutlak ynetimin tarihi boyunca, Avrupa burjuvazisinin gide

rek daha nemli bir blm, kapitalist giriimciler, toplumsal
kimliklerini bir estate olarak deil, bir snf olarak yeniden .
tanmlyorlard. Kapitalist retim biiminin yerlemeye balama
syla ortaya kan bu olgu kimi zaman kamu politikalaryla da
desteklenip , hzlandrlmaktayd . Snf kavramnn nemli siyasal
sonular da olacandan, burada ksaca tanmlamakta yarar var.
Bir snf, estate'den daha soyut, daha gayrahsi, daha snra
r bir toplu birimdir. Grnen snrlar yaam b iimiyle ya da
belli bir faaliyet biimiyle deil, pazar kaynaklarna sahip olma
ya da onlardan dlanmayla izilir. Bu kaynaklar, onlara sahip
olanlara, toplumsal rnden orantsz bir pay alma hakk verir.
Sonu olarak toplumsal rnden alnan bu orantsz pay biriktiri
lebilir ve pazara yeniden srlebilir. Burada sz konusu olan
kaynak kiilerin elindeki sermayedir.
Snfn birlii, estate' den farkl olarak, topluluun zel ve
ortak geleneksel haklarn gzeten ve bireysel unsurlar zerinde
denetimi gerekletiren otorite tarafndan salanmaz. Bir snf,
kendisini olutur an ve herbirinin zel karlar olan yeleri arasn
da rekabeti ngrr ve kabul eder . Ancak, bu tr bir rekabetin
kendi dengesini kendisinin salamas gerekir. Bylelikle sisteme
dahil bir parann teki paralar karsnda karn da snrlar ve
merulatrr. D ahas, pazardaki rakip snflarn varl karsn
da, snf-ii rekabet, snf oluturan tm bireylerin belli ortak
karlarnn gzetilmesiyle snrlanr.
Dier bir deyile, kritik pazar kaynaklarna sahip bir snfn
siyasal gereksinimleri bir estate'inkilerden farkldr. Ynetimin
snf-iinde yrtlmesi, birbiriyle rekabet eden unsurlardan ba
zlarn keyfi ve dolaysyla gayrimeru olarak tekiler karsnda
daha avantajl bir duruma sokacandan ve pazarn i denge
kapasitesine ve birikim srecine mdahale demek olacandan,
byle bir snf ynetim yetkilerine dorudan sahip olmay talep

84
 etmez . te yandan, ynetimden tmyle de vazgeemez . Rakip
bir snftan gelecek herhangi bir saldrya kar hem pazarn zerk
ilemesini korumak, hem de snfn kendine ayrd kaynaklara
ortak el koyuunu (ve bu kaynaklarn bireylerin kiisel denetim
lerine aktarlmalarn) garantilemek iin ynetimi yrtecek bir
aracya gereksinimi vardr. Ayn zamanda bu aracnn da yapsal
olarak tm snflardan ayr ve onlarn zerinde tek bir " ka
musal '' merkezden ynetmesi gerekmektedir.
Mutlak ynetim, ynetim yetkilerinin tam da bylesi farkl,
"kamusal ", egemen biimde younlamasn salyor ve burjuva
zinin bir snfa dnmesi iin uygun siyasal ortam oluturuyor
du . Ancak mutlak politikalarn rekabeti kstlamas ve ticareti
ynlendirmesi pazarn zerklii ve akclyla atyordu. Pazar,
bir snfn rekabet yoluyla kendi i elikilerini uzlatrd, hem
de el koyduu kaynaklar biriktirerek ve deerlendirerek snfn
ortak avantajn koruduu yerdi29
Genellikle, bir snf olarak burjuvazinin devletten bamsz bir
serbest pazar mekanizmas kurulabilmesi iin mutlakiyete kar
radikal bir bakaldrya giritii ileri srlr. Ama bu kukusuz
fazla basit bir yaklamdr. M utlakiyeti politikalarn "pazara
mdahalesi "nin sz konusu snfn karlar zerindeki olumsuz
etkileri ne olursa olsun, birikimi destekleyen ve lke sermayesinin
byk bir blm zerinde zel mlkiyeti srdren i ve d
politikalarla fazlasyla telafi edildii ne srlebilir. Bunun yan
sra, burjuvazinin kabaca "laissez-faire, laissez-passer" ola
rak zetlenen siyasal talepleri de aslnda, daha sonralar bu
talepleri yerine getirmek iin elinden geleni yapan mutlak y
netim sistemine "kar" olmaktan ok ona " ynelik" taleplerdi.
Bu tr talepler, ekonomik olarak egemen olan snf da dahil
olmak zere tm sivil toplumu, yukarda belirttiim gibi, " yne
tilmeye uygun bir konuma sokarak" rahatlkla karlanabilirdi.
Almanya rnei, 19 . yzyln sonu gibi ge bir tarihte, burjuva
zinin siyasal hakkn srarla talep etmeden de, kapitalist sana
yilemenin nimetlerinin ouna sahip olabileceini gstermek
tedir.
ou ulusal burjuvazilerin ancien regine lere kar neden
'

bitip tukenmez bir mcadeleye giritiklerini aklamak iin baka

unsurlar deerlendirmemiz gerekir. Kanmca, szn ettiimiz
burjuvazi, kendi iinde yer alan, u ana kadar incelediimiz
gruplar dnda (ama kimi zaman onlarla akan) baka unsur
larca radikalletirilmi ve harekete geiriL"Iliti. zellikle dn,
edebiyat ve sanatla uraan bu unsurlar ayr bir toplumsal
kimlik -bir kamu kimlii ya da daha dorusu, balangta eitli

85
 "kamular"- oluturuyorlard 30 Bu kesimler etkinliklerini giderek
daha zel yerlerde ve zel biimlerde srdryorlard. Bilimsel
dernekler, edebiyat salonlar, Mason localar31 ve cafe'lerden,
yaynevleri, gazete ve dergilere kadar kaplar her ilgilenene ya da
renim, teknik beceri, bilgi, hitabet, yaratclk ve eletirisel
dnme gibi uygun zelliklere sahip herkese akt. Katlanlarn
tm, herhangi bir konuda ounluun benimsedii, bir " kamuo
yu "nun olumas iin ak ve greli olarak kstl anmam tart
ma srecine katkda bulunmakta zgrd32
Bu tr topluluklarn geliiminin erken bir aamasnda, tart
ma konular temelde bilimsel, edebi ve felsefi olmutu . Tart
malar genellikle zevklerin geliimi, doal olgular hakknda bilgi
edinmek ve bu bilgileri yaymak, hem katlanlarn, hem de daha
geni bir okur-yazar kitlesinin ahlaki duyarlm gelitirmek gibi
konularla snrlyd . Ama sansr ve baskyla engellenmedii sre
ce giderek daha ok siyasal konular tartlr oldu : temel yurtta
lk erdemleri ; "ulus "un sorunlar ; ulusun refahn artracak yn
temler ; yasamann yetki snrlar; kilise ve devlet arasndaki
ilikiler ; d ilikilerin yrtlmesi, gibi .
Bu ekilde, belli toplumsal gruplar -byk lde burjuvazi,
ama bazen soylular ve ruhban snfnn alt kademeleri- devletin
etkinliklerini eletirebilecek bir kitle olarak n plana kt . Sivil
toplumu oluturan bireyler, kendi zel karlarn aan ve devlete
ilikin konularda bir kamuoyu oluturarak devlet zerinde etkili
olmaya ynelik yeni bir kamu alam yaratmaya alyorlard .
Bylece toplumun oluturduu karm alannn devletin yukardan
oluturmu olduu kamu alanyla birlikte ve onu tamamlamas
amalanyordu .Eletiri ve tartmay kurumsallatrarak devlet
politikalar zerinde rol oynamasna ynelik herhangi bir aba,
mutlak ynetim asndan, devletin pazar ekonomisine mdahale
etmemesi yolundaki "snfsal " talepten ok daha nemli bir
tehdit oluturuyordu . "Akl yrten bir kamuoyu " sivil toplu
mun devletin onu iine hapsetmeye alt edilgen, uyruk
konumdan syrlmasna yol aabilirdi . Dnen bir kamu, devle
tin her zaman arcana inperii olarak grd konularda tart
ma amakla kalmad, daha ok destek salamak iin, tartmay
daha geni toplumsal kesimlere yaymakla da tehdit etti .
Burjuvazinin ayrcalk kavramna, o gne dein salt belirli
kesimlere bahedilmi zel haklara saldrs daha da korkutucuy
du . Bu, estate'lerin siyasal kayplarn, statlerini koruyarak ve
ekonomik konumlarn destekleyerek telafi etme dorultusundaki
mutlakiyeti politikalara dorudan bir darbe oldu . Burjuva d
ncesini oluturanlarn nemli bir ksmnn aklclk, gelenek

86
kartl, zgrlk ve laiklik gibi aydnlanma felsefesine kendile
rini adam olmalar birok mutlak devletin tipik "taht ile
mihrap ittifak"n tehdit ediyordu. ve d politikalara ulusal
karlarn33 ve kamu refahnn yol gstermesi gerektiini ne sren
kesimler, hanedan karlarna bal ve hala saraylarnn akl
almaz msriflikteki debdebesiyle evrili hkmdarlar utandr
yordu .
te yandan, "devlet ilerine ilikin bir kamuoyu"nun geliimi
baz alardan mutlakiyeti politikalara uygundu ve bu p olitika
lara ideolojik meruiyet salyordu . Kamu alannn varl, Stan
de'yi atlayarak yasalar, vergileri, lkenin her yerinde uygulanan
kapsaml ynetimi ve yurtseverlik fikrini giderek yerletirmeye
almasyla mutlak devletin uyruklaryla dorudan bir ilikiye
girmesinin sonucuydu . Burjuvazi ise Stande'nin aksine, kendisi
iin bamsz, kendi gcyle ayakta duran, kendi yaptrm olan
ynetim yetkileri talep etmedi. Hkmdarn egemen ve yneti
minin ona zg olduu iddialarn kabul etti. Hkmdarn byk
bir ulus yaratma ve halkn refahn salama iddialarn ksa
srede onaylad. Hkmdarn nndeki en nemli sorunlarla
-adalet reformundan sanayinin tevikine kadar- ilgilendi . Bu
sorunlar etkileyecek akl, yetenek ve beceri kaynaklarn olduu
kadar eletirilerini de hkmdarn emrine sundu. Kukusuz, bu
dinamikleri harekete geirmek ve ynetimin yararna kullanmak
hkmdarn karnayd. Dahas, burjuvazi ile hkmdarn kendi
devlet personeli arasnda toplumsal kkenleri, ahlaki ve entellek
tel kayglar, bilgi ve eitim dzeyleri asndan giderek artan
bir benzerlik vard.
Burjuvazinin oluturduu bu kamu dnyas ile mutlak devle
tin kar ve emelleri arasnda bu tr bir akma " kamu olarak
burjuvazi"nin mutlak devlete aka bir tehdit oluturmadn
dndrmektedir. "Snf olarak burjuvazi"de, yukarda belirtti
im gibi, mutlak devlet iin bir tehdit oluturmamtr. Ancak
burjuvazi, sivil toplum bireylerine ak, onlarn gr ve karla
rna duyarl, fikirlerin aka tartld yeni bir "kamu " kavra
mn merkezi bir konuma getirip kurumsallatracak olan farkl
bir ynetim sistemini elbette ekici bulacakt.
Bu yeni dzende, kamu yalnzca devletin faaliyetlerini ynlen
dirmekle kalmayacak, ayn zamanda bu faaliyetleri balatacak,
ynetecek ve denetleyecekti. Meruiyetini sivil toplumun belli
bal grlerini temsil ettii iin kazanacak, bylece sivil toplum
da, ynetim sisteminin tebaas olmaktan kp semen kitlesi
haline gelecekti . Kamu alan, sistemin merkezine seilmi bir
meclis olarak bir kez yerletikten sonra bu kitleye hizmet edecek,

87
seilmi temsilciler arasnda belli konularda ounluk ve aznlk
larn olumasyla ortaya kan dnce eilimlerini genel ve soyut
yasalar haline getirerek devleti, bu semen kitlesi adna harekete
geirecekti .
Burjuva snf, sivil toplum iindeki egemen g olduuna gre
burju- azinin bu egemenlii, temsil sisteminde "aydn" ve "so
rumlu" dncelerin arlk kazanmasna yol aacakt. Bu da,
herhangi bir snfn bireylerine, onlar birey olma niteliinden
yoksun brakacak, snfa-bal siyasal ayrcalklar tanyarak de
il, temsil mekanizmasnn nesnel ileyii, zellikle de tarafsz
olarak tm semen ve temsilcilerde aranan nitelikler yoluyla
salanacakt .
Meclis tarafndan karlm yasalar, genel ve soyut olduklar
i in pazarn zerkliini ve kendi kendini dzenleme kapasitesini
oruyacakt . Ayn zamanda sermaye sahibi snfn pazardaki
. vantajn da, bu snf siyasal ayrcalk sahibi tek snf haline
getirmeksizin gzetecekti . teki yasalar is, devlet organlarn
ynetim ilevlerini yrtebilmeleri iin yetkilendirecekti.
Kanmca, snf-olarak-burjuvaziyi siyasal adan "harekete
geiren " ve burjuvazinin her iki kesimi ile ge mutlakiyeti
ancien regime arasnda giderek artan bir gerginlie yol aan
neden, kamu-olarak-burjuvazinin zgn hak iddialarm ve emel
lerini yanstan bu yeni anayasal devlet modeli gryd . Bu
gerilimin giderilmesini salayan tarihsel gelimeler burada incele
nemeyecek kadar eitli ve karmaktr. Gene de, bu gelimelerin
iki boyutuna deinmek gerekir . Birincisi, milliyet ve ulusal
!gemenlik kavramlarnn nemi, ikincisi ise ortaya kmakta olan
ii snfnn burjuva snfna kar doal husumetine ramen,
burjuva siyasal modelini gerekletirmek iin mcadeleye katl
masdr.
Birok Bat lkesinde bu yeni ynetim sisteminin gelime
srecinde siyasal devrimlerin damgas vardr. Ancak bu bizi,
mutlak ynetim sistemiyle onu izleyen sistem (bundan sonraki
blmn konusu) arasndaki "kesintiyi " abartmaya gtrmeme
lidir . Bu devrimlerin en byn inceleyen almasnda Toc
queville, devrim ncesi ve sonras siyasal sistemler arasnda

nemli sreklilik unsurlar olduunu gstermitir .

Bylesi bir sreklilik iin biri d, biri i iki ana neden vard.
Bir yanda devletler arasndaki g ilikileri yalnzca nemini
korumakla kalmayp, milliyetilik dnceleri ve Avrupa lkele
rinin dnya pazarlar ve hamm adde kaynaklar iin "kapma
s "ndan tr, daha da nem kazanmt. te yandan, sivil
toplumun kendisi giderek karmaklayor ve snf atmalar

88
iddetleniyordu . Her iki durumda da, topluma yol gsterme,
ulusal snrlar koruma, uzlamazlklar yumuatma ya da bastr
ma gibi bunca yzyldan sonra ynetimin artk devlet aygtnn
bir paras olmu ynleri iin devletin potansiyel gcn koru
mak ve hatta glendirmek burjuva snfnn karnayd . Bu
aygt paralanmamal, zayflatlmamal, toplum zerinde gcn
kullanabilmesine ciddi bir zarar verilmemeli, kamunun deneti
mine tabi ve sorumlu klnmalyd . Ayn nedenlerden tr
burjuvazi siyasal programn ortaya koyarken ve gerekletirir
ken, ulusal egemenlik ya da yurttalarn eitlii gibi dncelerin
potansiyel demokratik-poplist sonularna kar uyank olmak
zorundayd .

89
 BENC BLM

19 .YZYIL HUKUK DEVLET

B URAYA kadar olan grlerimiz kavramsal ve ampirik deste-

ini siyasal kurum tarihilerinin yazlarndan almaktayd. Bu
blmde ise grlerimi temel olarak anayasa hukuku literat
rne dayandracam. Bilimin bu tarihsel ve hukuksal iki gele
neksel alan kimi zaman rtse de, okur vurguda bir deiiklik
hissedebilir. Bunun nedenini aada aklamaya alacam.
ada devletin tm geliim sreci boyunca hak ve adalet
kavramlarna bavuran hukuksal grn, siyasal srecin ayr ve
nemli, ancak ender olarak olaylarn gidiatn deitirici bir
unsurunu oluturduunu daha nce de ileri srmtm. Feodal
ve standisch ynetim sistemlerinde hukuksal mtalaalar farkl
haklarn kabul edilmesi ya da bu haklar zerine kan atma
lara ilikindi. Her grup belirli hak ve dokunulmazlklar konusun
da geleneklere dayal iddialar ne srerdi. Bu tr bir gr,
hukukun temelde farkl iddialardan deil de, geerliliini hkm
darn irade beyanndan alan ve sonuta mantksal bir btnl
olan, tutarl, boluklara yer vermeyen bir kuraIIar sisteminden,
genel ve soyut buyruklardan olutuu dncesinin gelimesiyle
ortaya kan resmi hukuk diline pek uymuyordu1
Roma hukukunun "benimsenmesinde " , mutlak kraIIklarn
giritikleri kodifikasyonlarda ve brokratik " kamu hukuku"nda
kendini gsteren bu hukuk anlay 18 . yzyl sonlarnda ve
19.yzylda genel kabul grd. Bu hukuk kavramndan yola
karak Kta Avrupas niversitelerinde, apayasal ve idari hu
kuktan oluan ve temel dayana devlet olan yeni bir hukuk
dncesi geliti . Bu dncenin en iyi rn yeni ve karmak
bir "hukuk dili" oldu . Bu dilin zellii konular sistemletirme ve
kavramsal zmleme abasyd .
Baz uygulayclarnn elinde bu yaklam, bizim bu kitaptaki
ilgi alanmz asndan ya geersizdir ya da yanl ynlendirici ve
anlamay gletirecek soyutlama dzeyleri ierir. Bununla bir
likte kanmca bu arlklar bu yaklamn toplumbilim asndan

91
ciddi ve eletirel bir ilgiyi hak etmediini gstermez . Buna uygun
olarak, 1 9 . yzyl hukuk devletinin (bazlar daha nceki ynetim
sistemlerinde de zaten varolan) temel kurumsal zelliklerinin
anahatlarn ortaya koyan bu blm, yer yer anayasa hukukula
rnn yaklamlarn kullanacak, ancak onlarn genellikle gzard
etme eiliminde olduklar ama sosyolojik nemi olan noktalar da
vurgulayacaktr. Bu tr birok nemli nokta devlet ve toplum
arasndaki ilikinin irdelendii bir sonraki blmde incelenecektir.
Bu blmde ne srdmz grler ise rnein bir 1 9 . yzyl
ngilteresi ile 1 9 . yzyl sonu Almanyas'nn birbirleriyle ve teki
Avrupa devletleriyle olan ortak zelliklerini gsterebilmek iin
aralarndaki nemli farkllklar gzard edecek bir soyutlama
dzeyinde kalacaktr.

Egemenlik ve Devletler Sistemi

19.yzyla dein olutuu biimiyle devletler sisteminin kimi

nemli ynlerine deinerek balayalm. ncelikle, her devlet
kendisi gibi baka devletlerin de varolduu ve onlarla rekabet
iinde bulunduu bir ortamdadr. Bu devletler btn, antik
alardaki ok-bal, yar-egemen p aralar merkeze baml im
paratorluklardan temel farkllklar olan bir sistem oluturur.
ada devletler sistemi yan yana egemen birimlerden oluur.
Sistemin iinde yer alan devletler, sistemce belirlenmi ve yetki
lendirilmi olmadklar iin sistemin organlar deildir. Devletler,
ynetim yetkilerini devletler sisteminden almazlar, ancak bu
yetkilere eit ve kendinden menkul haklardan tr sahiptirler.
Devletler, sistemi varsaymaz, onu yaratrlar. Birimler arasnda
bylesi bir dzenlilik varsa, bu hepsinin zerindeki bir gce
boyun emelerinin deil, her devletin kendi karn kollarken
karlkl ilikilerde belli kurallara gnll olarak uymasnn
sonucudur. E er "dzen"den kasdedilen buyruklar yoluyla yer
leen, balayc kurallara uyarak ve dzenin gl bir merkezince
meru klnarak ortaya kan davran benzerlikleri ise, o zaman
bu devletler sistemi iinde bir dzenin varlndan sz edilemez .
nk bu sistemde siyasal evren i mant gerei "tepesi ak" ,
rastlantlara bal ve znde tehlikelidir2
yleyse devletler sisteminde her devlet yalnzca kendi kar
peinde koan, kendinden menkul ve gcn kendinden alan bir
birimdir. Ama her devletin karlar, i ve d demografik, askeri,
ekonomik ve siyasal evredeki deiikliklere gre, srekli yeniden
tanmlanr. Bu da sistemin dengesinin ok hassas ve tekrar tekrar
dzenlenmeye muhta olduunu gsterir. Bu ise ileri srdm

92
gibi balayc kurallarn ilemesiyle salanamaz, nk devletler
arasnda bu tr kurallar yoktur. Birinci blmde grdmz
gibi, Carl Schmitt'in siyaset anlaynn merkezini oluturan,
balca siyasal birimler arasnda bu tr bir iliki biimi tarihsel
olarak Ortaa sonras Bat'ya zgdr. Daha nceleri, her st
kltr, dnyada kendini tek kabul eden ve kendi alan iindeki
balca siyasal birimleri kendisine tabi sayan imparatorluklarca
ynetilmiti3 Roma mparatorluu " gcnn doruunda dn
yay en az kendisi kadar gl ve neredeyse kendisi kadar nemli
baka imparatorlukla paylayordu : Han, Kuan ve Part"4
Klasik a sonras Bat'da hem Hristiyan Kilisesi hem de
Kutsal Roma mparatorluu, birlikte ya da ayr ayr,bu tr
hiyerarik ve emperyal bir dzenin merkezi olmaya altlar .
Ancak byk benzerlikleri ve karlkl bamllklar yznden,
ya da onlara karn, bir tkankla gelindi. Bu tkanklk giderek
zerkleen devletler arasnda yeni ve btnyle deiik bir iliki
biiminin ortaya kmasna yol aan nedenlerden biri oldu5 Bu
iliki biimi ada uluslararas ilikiler sisteminin temel ta olan
Vestfalya Bar ( 1648) ile kutsand . Leo Gross'a gre Vestfalya
Bar, her biri kendi topraklar zerinde egemen, birbirine eit ve
herhangi bir dnyevi otoriteden bamsz ok sayda devletin bir
arada bulunduu yeni bir sisteme yol at. E gemen devletlerin
zerinde bir otorite ya da rgt dncesi artk geersizdi. Bu
yeni sistem uluslararas hukuka ve devletlerin stnde deil de
aralarndaki bir g dengesine dayalyd. Bir uluslararas toplum
dncesi artk bo bir szd ve ulusararas hukuk, glerinin
korunmas ve yaylmas kaygsndaki devletlerin iradelerine ba
ml olmaya balamt6
Bu sistemin zamanmzda Avrupa'dan tm dnyaya yaylmas
son derece elikili bir sre olmutur. Bir yandan dnyay tek
bir oikoumene 1 haline getirmi, br yandan her biri yerkrenin
bir paras zerinde tek egemen g olduunu iddia eden, ou
kez paralana paralana ortaya km birok devlete blmt.
Gene de 19 .yzylda bu sre henz tamamlanm deildi. Birok
smrgeci ve emperyalist (emperyalistin yeni anlamna dikkat)
dzenleme yoluyla "uluslarn birbirlerinin gelenek ve hukuklarna
sayg gstermeleri" ilkesi Avrupa' dan ok uzak topraklara sr
yordu . Ancak henz tm dnya iin geerli deildi. Ekonomik,
kltrel ve ideolojik olarak bir sonraki yzyla kyasla daha az
heterojendi . Bu balamda egemen devletlerin eit olduklar gibi
soyut ve aslnda gerek olmayan bir iddia olduka geerlilik
kazand. Her ey bir yana, Cavour ve Bismarck'n kantladklar
gibi, daha zayf evre levletleri bile, ftursuzca yrtlen diplo-

93
maik ve askeri eylemlere kar durabilme glerini byk lde
artrabiliyordu.
Devletler sistemi, bir yandan her devletin kendi itibarn
ykseltme kararlln ifade eden ve merulatran egemenlik ve
raison d'etat kavramlarnn mutlakl, dier yandan "egemen
lik hakkna" sarlan teki devletlerin varl arasndaki gerilim
den tr doal bir dinamie sahipti . Tekrar tekrar her bir
devlet, kendi bana belirledii amalar gerekletirmeye alan
rakip devletlerin, egemenliine getirdii snrlamalara kar k
t . Dolaysyla, bu sistemde her uzlama koullu, her ittifak
geiciydi ve her hak iddias yalnzca zor kullanarak -gerekirse
sava meydannda- gerekletirilebilirdi. Uluslararas hukukun
"etkililik ilkesi "nde grld gibi, giderek arlaan felsefi ve
hukuksal bir rt altnda, egemenlik kavram aslnda btnyle
yaln gereklere indirgendi. Bir baka deyile, bir devletin ege
menliinin snrlar, o devletin iddialarn gerekletirebilme, dedi
ini yapabilme yeteneinin snrlar olarak grlyordu . rnein,
bir devlet iin etkin bir biimde denetimi altnda tutamayaca
ve baka devletlerce denetlenmesini engelleyemeyecei topraklar
zerinde egemenlik iddia etmesinin hibir yarar ve anlam yok
tu1.
" Gl olan hakldr" tabiri, bu tr ilikilerin kaba olmaktan
ok, insan artacak kadar kestirme, zl bir ifadesiydi. Devlet
ler sisteminin isel istikrarszl, 19.yzyl Avrupas'nda egemen
lie ilikin birbiriyle elien iki farkl ltn gelimesiyle daha da
artt. Egemenlik iddialarna temel olarak, uluslararas hukuk
kurumlar, potansiyel mttefikler ya da "dnya kamuoyu " kar
snda, bu iki ltten biri ne srlr oldu . Birincisi, "milliyet"
ilkesiydi. Bir devlet, o srada komu devletin snrlar iinde
yaamakta olan halklarn kendi uyruklaryla ayn "milliyet"ten
olduklarn ve bu nedenle de kendisine katlmalar gerektiini
iddia edebilirdi. teki lt ise "doal snrlar"d . Devlete askeri
adan savunulabilirlik, bir btnlk ve kaynamlk duygusu
veren doal snrlara sahip olmak iin de devletler kendi toprak
lar dnda egemenlik iddia edebiliyordu . Her iki kavram da
belirli durumlara uygun olup olmadna baklarak, benimsenir
ya da reddedilebilirdi . Ayn devlet bir durumda "milliyet" ilkesi
ne sarlr ve "doal snrlar" ilkesini ne sren devletin iddiasn
reddederken, bir baka durumda (belki de ayn tarihte) "mil
liyet" ilkesine kar " doal . snrlar" lt olarak alnmasn
savunabiliyordu9
1 9 . yzyl boyunca yzlerce toprak anlamazl, diplomatik
sorun, smrge savalar ve blgesel atmalar devletler sistemi-

94
nin yapsnn ierdii gerginliklerin gstergesiydi. Bu yzden,
1914 ncesinde Bat'da hibir Avrupa ya da dnya savann
olmad yz yllk bar dnemi10 aklanmas gereken bir baary
d . Burada yalnzca birka neden nerebilirim. Birincisi, Avrupa
"uluslar topluluu "nun yeleri arasndaki rekabet ve dmanlk
lar Avrupa' da deil, dnyann smrgeletirilen ya da baka
trl smrlen teki blgelerinde ortaya kyordu. kincisi,
1792-1815 arasndaki devrim ya da N apoleon Savalar deneyimi
hem uzun sren ve geni apl savalarn ne denli kanl ve pahal
olduunu, hem desavala toplumsal devrim arasndaki rktc
balanty gstermiti. ncs, 19 . yzylda devlet politikala
rn giderek artan lde belirleyen ve devletleri sava yerine
sanayi, ticaret ve smrgeci yaylmacla ynelten burjuvazinin
karlaryd . Son olarak, Vestfalya Bar'ndan sonra devletlera
ras atmalardan kanmak, bu atmalar, yumuatmak ve
zmek iin karmak diplomatik ve yar-hukuksal dzenlemeler
yaplmt.
Bununla birlikte, devletler sisteminin 1914'teki byk k,
gene bu sistemin yaratt ve birikmesine izin verdii gerilimlerin
boyutlar, says ve iddeti hakknda bir fikir vermeye yeterlidir .
zellikle Bat burjuvazisinin ulusal kanatlar arasnda, dnya
daki devletsiz, yardevlet ya da gerek bir devlete sahip olmayan
alanlar iin rekabet, devletler sistemi asndan bir supap olmak
tan km ve artk sistemin kukusuz en youn gerilim ve
dengesizliklerinin kayna durumuna gelmiti11
zetle, Bat devletlerinin bata imparatorluk ve papal y
karak kazanlm egemenlikleri, bu devletlerin ak ulu, riskle
dolu ve gerilim tehdidi altnda bir dnya oluturduklar 19 .yz
yla dein yava yava yerlemiti . eitli yntemlerle bu dn
yaya biraz dzen salanyordu : Srekli, son derece profesyonel ve
byk lde gizli diplomasi ; bir devletin baka bir devlet
zerinde bask yaratmak iin kastl olarak "kamuoyu yaratma"
abalar ; bir nc partinin hakem ve arabuluculuunun ku
rumsallamas ; ve son olarak sava tehdidi ya da savamak.
Hibir devlet sahip olduunu iddia ettii haklar korumaya hazr
olmad takdirde uzun mrl olamayacandan, her devlet
egemenliini korumak iin bu ve benzeri yntemleri kullanm aya
kararlyd .

Devletin Birlii

Buraya dein egemenlik kavramn herhangi bir ynetim siste

mi dnda ele alarak baz sonularna baktk. Ama 19 .yzyl.

95
 devletinin zellii, her devletin kendi topraklarnda tm g ve
ynetim yetkilerinin tek sahibi olmasdr. Bu ynde yzyllar
sren gelimelerin ardndan (kimi yerlerde mutlakiyeti ynetim
ler altnda) salanan bu i egemenlik 19.yzyl hukuk devletinin
en arpc zelliidir . David Easton'n tanmn kullanacak olur
sak, "deerlerin meru ve amirane datm"na ilikin
tm toplumsal etkinlikler, ne denli farkl ve ok sayda olursa
olsun, tek bir karar merkezi --devletin kendisi- tarafndan yr
tlr. Devletin bir organ, temsilcisi ya da delegesi deilse, hibir
gerek ya da tzel kii bu ynetim etkinliklerinde bulunamaz ve
yalnzca devlet, kendi yaptrmlaryla destekledii kendi kuralla
rna gre, bu etkinliklerin neler olacan saptar ve kararlatrr.
Devletlerin i anayasal dzenleri ok farkl olabilir. rnein,
yurttalarn egemenliin sahibi olarak grr ya da grmeyebilir
ler; devlet bakann ya balca yrtme organ, ya da yalnzca
bir sembol olarak kabul edebilirler. Ancak aralarndaki farklar ne
olursa olsun, 19 .yzyldaki hibir devlet, Stiindestaat'da olduu
gibi her biri ayr ve bamsz ynetim gcne sahip "rex et
regnun " uyla, Gierke'nin kulland balamda "dualist" yapda
deildir ve bu biimde faaliyet gstermez . Geliimini tamamlam
ada devletler, doal olarak monisttir ve bu ynleriyle prin
ceps'in gcn populus'un iradesinden ald Roma geleneine
geri dn temsil ederler12 Devleti tzel kii olarak gren Kta
Avrupas hukukunda bu ilke iyice belirgindir .
19 .yzyl hukuk devletini niteleyici daha somut zelliklerine
bakalm : Devlet topraklarnn btnl vardr. Bu topraklar
askeri adan savunulabilecek, olabildiince srekli corafi snr
larla evrilidir. Devletin tek bir para birimi ve tek bir maliyesi
vardr. Genellikle, tek bir "ulusal " dil vardr. Bu tek ulusal dil,
ou kez ok sayda yerel dil ve leheye yapay biimde stn
klnmtr. Bu yerel dil ve leheler kimi zaman zorla bastrlrsa
da, daha ok, ulusal dilin kullanld eitim sistemi iinde yava
yava unutturulur. Son olarak, farkl hukuk geleneklerinin yal
nzca snrl amalar ve evre blgeler iinde geerliliklerini koru -
duklar tek bir hukuk sistemi vardr.
Kimi Bat devletleri bu noktalara birka yzyl iinde yava
yava ulayordu. 19.yzylda btn devletler bu amalar bilinli
ve ou kez de aka milliyetilikle balanth olarak gerekletir
meye altlar. Kukusuz bu birlik arzusu direnile karlat .
Direni kimi zaman baarl oluyordu. Birlik ilkesinin en nemli
istisnalar federal devletlerdi, ama onlarda bile federal anayasada
birlik ilkesi yer alyor ve en azndan d ilikilerin yrtlmesin
den sorumlu bir federal hkmet bulunuyordu. Birlie kar

96
direni olsa olsa birleme eilimini yavalatyordu . Eskiden askeri
birlikler kendi yrelerinden toplanp, orada grev yaparken, yeni
askere alma sistemiyle artk askerler lkenin bir paras olduunu
daha nce dnmedikleri uzak topraklara dalyorlard 13 Leh
eler ve aznlk dilleri gelien ulusal eitim sistemi karsnda
zayflyor, okullarda rencilere, adn duymadklar yabanc
hanedanlar ve devlet adamlarnn erdemleri, baarlar retili
yordu . Yerel sekinler ise toplumdaki etkin ve nfuzlu konumla
rn koruyabilmek iin yeni ve artc siyasal oyunlar renmek,
farkl g merkezlerine ulama yollar aramak ve kendilerine
yabanc kurallara gre davranmak zorundayd .
Belki de 19.yzyl devletlerinin birletiriciliine kar direni ya
da uyumdan daha nemlisi, bu birliin iinde tad iki eli
kidir. Birincisi, niter devletin g merkezinin, giderek dal budak
salan idari aygtyla balantsn kurmak ve organlarnn mer
kezin buyruklarna uymalarn salamak iin kullanlan yetkilen
dirme, atama ve sorumluluk gibi gelimi hukuksal mekanizma
lara karn, sistemin iinde blmleri zerkletirme ynnde
ileyen kar eilimler vard . , rnein, :.yn merkezi hkmet
iinde deiik bakanlklar, farkl ynetim biimlerine, farkl poli
tika geleneklerine ve bakanlkta alanlarn seim ve yetitiril
mesinde farkl eilimlere sahipti ya da gelitiriyordu . Dolaysyla
aralarnda rekabet ve politika farkllklar ortaya kmakta ve
bunlar egdm zorlatrmaktayd . Ordu, polis, dileri ve kimi
zaman da yksek vergi organlarnn nemli lde zerk siyasal
izgileri ve gelenekleri vard. Bu da kimi durumlarda fiilen zerk
siyasal yetki sahipleri olarak her birinin "devlet iinde devlet"
gibi davranmasna yol ayordu .
kincisi, snflar arasnda bir g sistemi olarak kapitalizmin
doas da, bariz olmamasna karn, nemli lde devlet g
cnn birlii kavramn etkiliyordu. zellikle Jakoben gelenekte
bu kavram, ada devlette "dikey" g-merkezli ve gle
harekete geirilen ilikilerin yalnzca devlet ile bireyler arasnda
bulunduu dncesini iermekteydi. Kiiler arasnda ise tm
ilikilerin " yatay " , kontrata dayal ve g iermeyen ilikiler
olduu varsaylmaktayd. Ama sermaye sahiplii farkl snflar
dan bireyler arasnda fiili bask ilikilerinin yaratlmas ve yeni
den retilmesi iin yasal ve siyasal olarak korunan bir arat .
eliki aktr : Tm g ilikilerinin kayna olma iddiasndaki
devlet aslnda kendisinden kaynakl anmayan ve kendisinin dene
timinde olmayan, sermayenin zel ellerde toplanmasndan doan
g ilikilerinin garantr olarak davranmaktadr14

97
 Devletin "adal"

Yapsal karmakl, etkinliklerinin geni alanlara yaylm

olmas ve srekliliine karn ada devlet, sonuta baka her
hangi bir kurumsal yap gibi, belli kurallarca biimlenen toplum
sal srelerle aklanabilir . Ayrc zelliklerinin ne olduuna
baklarak, baka byk lekli ynetim sistemleriyle karlatrl
dnda, ada devletin niteliine ilikin kavramsal bir bilgi elde
edilebilir. ada devletin bu yolla izilecek kurumsal bir profili
byk lde devletin "adal "n vurgulamaktadr, nk
ortaya kan tablo gelimi ve karmak bir sosyal farkllamann
rndr .
ncelikle ada devlet kendiliinden byyerek gelimi bir
yap olmaktan ok, yapay olarak oluturulmu bir yapdr.
Bilinli olarak ina edilmi bir erevedir. Bundan nceki blm
lerde grdmz gibi, tek tek tarihsel devletlerin tarihsel geli
imleri, bu devletler birbirine ne denli uzak, geliimlerinin hz,
sonular ve somut aamalar ne denli farkl olursa olsun, zellikle
amal aba ve bilinli dzenlemeler btn olarak, devlet-kur
ma konusundaki ada dnceyi desteklemektedir . Kavram
dzeyinde bakarsak, 18.yzyl sonu ve 1 9 . yzylda devlet genel
likle varln, kimi zaman anayasal dzenlemelerde de aka
ifade edilen ortak irade ve kararlarn hayata geirilmesine bor1
ludur . Ama daha nceki yzyllar boyunca bile eitli Bat
devletlerinin oluumu, Almanlarn -Hermann Heller gibi dg
cne pek bavurmayanlar da dahil- Wille zum Staat , bir devlet
yaratma istei olarak adlandrmaktan holandklar bir olguya
dayandrlabilir15 Bir baka deyile, ada devlet Tanr'nn,
ulusun kendi Geist'nn ya da bilinmeyen tarihsel glerin bir
armaan olarak verilmemitir ; "yapma" bir gerekliktir.
Dahas, bir kez "kurulduktan" sonra, bir devlet srekli olarak
bir amaca ya da ileve ynelik faaliyet gsterir. Salt ortaya k
srecinde bir ama olduu iin deil, gelecekte de varl iin
meruiyet ve etkinlikleri iin gereke oluturacak karmak bir
grevi yklenmek zere dzenlenmi bir mekanizmadr. Devlete
byle amasal bir temel atfetmek, salt devleti tanmlamak iin
kullanlsa bile, devlet o belirli amaca uygun dmedii lde
devlet olmaktan kaca iin, tartmaldr. Bu yzden "ada
devlet"in tanmnn devletin sahip olabilecei bir dizi snrl
amaca deil de, yalnzca yapsal zelliklerine (aralarnda en
belirgini iddete bavurmay meru olarak tekelinde tutmasdr)
dayandrlmas gerektii sk sk ne srlmtr16 Bir baka
gr olarak da, bazen devletin aslnda doas gerei bir telos'u

98
 bulunduu, ama bu amacn yalnzca kendi gucunun srekli
yaylmasyla ilgili ve btnyle devletin kendi i yapsna ilikin
olduu ne srlmtr.
Ancak biz burada devleti tanmlamaya deil, yalnzca devletin
etkinliklerini ynlendiren kurumsal zellikleri belirlemeye al
yoruz . Bu adan, "belli bir toprak paras zerinde, birbirleriyle
atan karlar arasnda bir modus vivendi salanmasnn tarih
sel gerekliliinden kaynaklanan" " ilevinin ", "devlet " topraklar
zerinde toplumsal srecin zerk biimde rgtlenmesi ve hare
kete geirilmesi olduunda Heller' e katlmak olasdr11 Burada
Heller'in, "atan karlar" arasndan hangilerinin devletin sa
vunduu "modus vivendi" yoluyla korunduu ya da korunabile
cei sorusuna yant getirmediine dikkat ekmek isterim.
Devletin bir baka zellii de, "ilevsel belirlilii "dir . Dier bir
deyile devlet, toplumsal yaamn tmn kapsamaya ve denet
lemeye almaz. Bu ilevsel yaklama gre tllplumsal yaam
belirli bir bak w:...-:.idan, zgn, soyut ve farkllam ynlerine
baklarak incelenmektedir. Devlet, ok ynl bir toplumsal ger
eklii varsayar ve onu tamamlar. Bu toplumsal gereklik,
rnein kiilerin toplumdaki yerlerini, dinsel inanlarn ve ekono
mik kaynaklarn ierir. Oysa daha nceki dzenlemelerde top
lum devletin ynetim etkinliklerini dorudan ve hemen etkilemi
ve onlardan etkilenmitir. Ama imdi bir dizi nemli kural, arac
ve yasadan oluan filtre mekanizmalar bu tr dorudan ve
karlkl etkileim yollarn tkamtr18
Devlet artk eski Yunan politea'snda olduu gibi toplumla
zde deildir. Yurttalarn kendilerini devletin refah ve gvenli
ine adamalar artk bir ndere duyduklar kiisel ballkla
salanmamaktadr. Belirli siyasal sorumluluk ve yetkiler tayan
grevler zenginlik, toplumsal konum ya da dinsel inanlara gre
datlmamaktadr. Devletin kapsam ve masraflar giderek artan
etkinlikleri, artk kiilerden ba alarak, kimi makamlar sata
kararak, sava ve smrgecilikten kazanlan kaynaklardan hisse
satarak ya da kiisel varlklardan harcayarak deil, yurttalarn
gelir ve harcamalarndan ald vergilerle zenginleen bir devlet
btesinden karlanmaktadr19 Aada greceimiz gibi devlet
yurttalarnn birbirinden btnyle farkl, zel karlarn kolla
malar iin bir ereve oluturur20 Kiilerden talepleri ar olabilir
(savalara katlmak gibi) ; ancak bireye yaklam farkllam ve
soyut bir yurtta kavram erevesindedir.
Bu son noktada ngrld gibi, devletin yurttalaryla
ilikisinde bir evrensellik vardr . Yurtta olabilmek iin o devletin
topraklarnda domu olmak genellikle yeterlidir; bu da, ilkesel

99
olarak eit ve evrensel bir konumdur . Yasalar, greceimiz gibi,
devletin yurttalarna seslendii dildir, soyut olarak ilikili say
dklar dnda kiisel durumlar gznne almayan genel buy
ruklardr.
Son olarak, devletin kendisi resmi, karmak bir rgt olarak
yaplanmtr. Devletin i yaps politika saptamaz, denetleme ve
yrtmede birbirine baml, btnyle zerk olmayan kurum
lardan oluur. Bu kurumlarn,sonunda en stteki otoriteye var
lana dein her birinin yetki alanlar, kaynaklar ve alma
yntemleri, onlarn dnda ve zerinde baka kurumlarca belirle
nir . Her bir kurum da, ou hiyerarik olarak dzenlenmi farkl
ve birbirini tamamlayan bir dizi makamdan oluur. Bu makam
larda iler evrensel ltlere gre dzenlenir. Bu ltler ayn
zamanda memura sahiplenemeyecei, gayrahsi, "kamusal " yet
ki ve sorumluluklar da ykler. ada bir devlet olarak rgtlen
mi bir toplumda siyasal iktidar mcadelesi bu "makamlar '' da
ele geirmeyi ve onlarn etkinlikleri zerinde sz sahibi olmay,
onlar etkilemeyi gerektirir. Burada, "etki "nin, doas gerei,
datlamayacana ve evrensel kurallara dayandrlamayacana
iaret etmek gerekir . Bu makamlar normal olarak, ad hoc
gerekelere dayanarak deil, resmi olarak saptanm karar lt
lerine ve yrtme kurallarna gre etkinlik gsterir .
zetle devlet, tm dilileri birbirine kenetlenen bir makine,
aralarnda egdm salanm ok sayda grevin hizmetindeki
tek bir merkezden gelen bilgiyle harekete geen ve o merkezce
ynetilen bir makine gibi almak zere tasarlanmtr . Bu
makine benzetmesi, devletin idari aygt iin, ynetim sisteminin
teki paralar iin olduundan ok daha fazla geerlidir. Btn
yksek anayasal organlar arasndaki gler ayrmna ilikin
"denge ve denetim " dncesi de bu denli mekaniktir . Devlet
yalnzca bir mekanizma deildir : Etkinlikleri srasnda her biri
bir bakasna kaynak salayan ya da onu kstlayan ok sayda
kk paradan oluan karmak ve incelikli bir mekaniz
madr.
Buraya kadar, bu blmdeki grlerimizi, eer Tnnies'in
Gemeinschaft/Gesellschaft ayrm erevesine oturtursak,
modern devletin Gesellschaft ucuna yakn bir yerde olduunu
belirterek zetleyebiliriz21 Ancak ok yararl deilse bile aikar
olan bu nitelemeye, devlette gemeinschaft'ms bir boyut oldu
unu ne sren baz itirazlar gelebilir .
ncelikle, devletin "kurulduu " dncesi ne denli akla yat
kndr? Bu "kurma" iini kim gerekletirmektedir? Bu soru,
"ulusal bir toplum, yani corafya, dil, etnik yap ve kltrel

1 00
alardan bakalarndan farkl olan ve bu farklla siyasal gven
ce ve ifade yolu arayan insanlar " , biiminde yantlanabilir . Ama
birok durumda, byle bir topluluun, bu szde devlet-kurma
etkinlikleri ncesinde ve hatta srasnda varolduu kantlanamaz .
rnein Fransz ulusu ada Fransz devletini ne kadar " yarat
tysa " mutlak krallk da Fransz ulusunu en az o kadar " yarat
mtr . "
D ahas, bir devletin ortaya kna yol aan somut tarihsel
sreler ou kez deneysel ve dolambal olmu, amalar ile
sonular arasnda byk farkllklar ortaya kmtr . Bu sre
lerin b enzer ynleri ya da aamalar iin, deiik durumlarda,
srelerin iinde yer alanlarn ok farkl gereke ve yorumlar sz
konusu olmutur . Bir yerde hanedan karlar, baka bir yerde
ulusal btnleme, gene bir bakasnda daha byk pazarlara
duyulan gereksinme . Btn bunlar, sz konusu tarihsel olaylarn
belli bir ama ve tasary gerekletirdikleri gibi bir anlam ieren
" devlet kurma " benzetmesini kukulu klmaktadr .
Daha da nemlisi , hem devleti ortaya karan sreler, hem de
olumakta olan devlet genellikle katlanlarda gesellschaft'ms1
olmaktan ok gemeinschaft'ms hisler ve ballklar dourur .
Alman yazarlar arasnda allmn dnda yorumdan kanan
Hermann Heller bile "kii kendi isteiyle ya da baka biimde,
tm varlnn en hayati ynleriyle kendisini devlet iinde bulur . . .
Devlet rgt insann kiisel varlnn derinliklerine ular, varl
n oluturur" diye yazmaktadr22 Ve " Meslek Olarak Siyaset "
adl makalesinde liberal okurlarn hayal krklna uratacak
biimde siyasal yaantnn korkun ve eytani ynlerini, fasci
nosum et tremendum'u ortaya koyan M ax W eber de , byk
siyasal rgtlere, bu arada kukusuz ada devlete, yalnzca din
ile paylatklar bir zellik atfeder : lme anlam kazandrmak .
W eber' e gre savann sava alanndaki lm, insan ycelten
bir tutkuyla titreten bir vuslat, kutsanm bir lmdr23 19 . yz
yl devleti, gen erkekleri kendi istekleriyle lme (ve ldrmeye)
gndermek iin bu tr imgelere sk sk bavurmu ve bunda da
baarl olmam myd?
" levsel belirlilik "ten tr, tm etkinliklerini sonuta top
lumsal yaamn yalnzca bir yn ya da boyutu zerinde youn
latran bir farkllama srecinin rn olduu iin devletin
gesellschaft'ms olduu gr C arl Schmitt'in egemenlik kav
ramnn kimi mantksal sonularyla kolayca uyumamaktadr .
E er devlet, toplumun varl ve btnlnn korunmas olan
en yksek nihai karna hizmet ediyorsa ve bu karn peinde
koarken yurttalarn zamansz ve acl lmlere gnderebiliyor-

1 01
sa, "ilevsel belirlilii "nde hayali demesek bile, koullu bir boyut
va idr. Topluluun toplu kaderi devlet olarak belirmi ve byle
likle yelerinin karlarnn btn devletin talepleri ve varln
dan dorudan etkilenmemi midir?
Ayrca, ada devletin yurttalar topluluu ile ilikileri evren
sel grnebilir. Ama dnyann, her biri kendi yurttalarn btn
teki insanlardan kesin olarak ayran ve yalnzca kendisine bal
klan egemen devletlerden olutuu gereinden karsayabilece
imiz ksmi boyutuna ne demeli? Son olarak, devleti bir aygt
olarak grmek, 1 vleti yalnzca "bir kolaylk " olarak , yani
gesellschaft 'ms im gereklik olarak gren geleneksel Anglo
--Sakson dncesinin farkl bir ifadesinden baka bir ey deildir .
Ama devleti "bir varlk " , " Devlet " olarak gren Kta Avrupas
dncesine ne demeli? Bunda pek az gesellschaft'ms bir yn
vardr .
Btn bu itirazlardan devletin Gemeinschaft olduu sonucu
nu karmak iin hibir neden grmyorum . Bu tr itirazlar, olsa
olsa Tnnies'in ikili ayrmnn zellikle byk lekli toplumsal
yaplara uygulandnda belirginleen kstlln vurgulamak
tadr . Alternatif bir deerlendirme belki Weber'in 1914'te yazdk
larndan karlabilir : " Birisi devletin yeryzndeki en yksek
g olduunu sylediinde, bu sz bir kez doru anlaldktan
sonra, btnyle dorudur. Devlet yeryzndeki en yksek g
olduu iin, yaam ve lm zerinde sz sahibidir. . . Ancak,
yalnzca devletten sz edilir ve ulustan sz edilmezse yanl
olurm4 Bu szler devletin kukusuz gesellschaft'ms olduunu
ve bunu yadsr grnen aykr ynlerin devlete deil de daha
geni bir toplumsal gereklie (bu gereklik Weber'in ngrd
gibi "ulus" olarak grlse de grlmese de) ilikin olduunu
dndrmektedir. Bu gre gre devlet bir amaca uygun
kurulmu, belirli ilevleri olan, ama daha derin ve gl duygu ve
heyecanlara seslenen ve onlar harekete geiren, bu haliyle de
daha geni apl ve daha az yapay bir gerekliin hizmetinde olan
bir aygttr.

Yasal-Ussal Meruiyet

Bir ynetim sistemi olarak devlet meruiyet sorunu ile kar

karyadr . Bir baka deyile, yurttalardan, sorgusuz sualsiz bir
sradanlkla ya da kiisel kar hesaplaryla deil, doru olduuna
inandklar iin otoritesine boyun emelerini ister. Bu amala her
ynetim sistemi, buyruklarna ahlaksal bir ykmllk nitelii
kazandracak ve yurttalarnca paylalacak bir anlay ortaya

1 02
 karmaldr . Max W eber' e gre her biri geleneksel, karizmatik ve
yasal-ussal meruiyeti belirleyen bu tr temel anlay vardr .
Bunlardan yalnzca sonuncusu , ada devlete uygundur . Bu tr
meruiyette, kiisel buyruklara itaatn ahlaksal kaynakl olduu
iddias, bu buyruklar geerli genel kurallara uygun olduklar
lde dorudur . Kurallar ise devletin anayasasnda ngrlen
usule uygun olarak ortaya ktklar lde geerlidir25
Bylelikle sonuta ada devleti merulatran ahlaksal gerek
e, g kullanmnn kiisellikten kmas sonucunda gcn ehli
lemesidir . G genel yasalar yoluyla ortaya kar ve onlarla
dzenlenirse, keyfi kullanm olasl en aza indirgenir . Ayn
biimde kiilerin ynetim yetkilerini ellerinde tutanlara kiisel
itaatleri de en aza indirgenir, nk ynetenler gc salt belirli
ve yasal olarak denetlenen grevlerinden tr kullanmaktadr.
Ksacas, siyasal ilikilerinde kiiler birbirlerine deil yasalara
boyun eer .
ada devlette devletle hukuk arasnda zellikle yakn bir
iliki vardr . Hukuk artk ok eski zamanlarda ortaya km,
geleneklere dayal yasal kurallarn ya da geleneksel ayrcalk ve
baklklarn, ya da "Doa "nn buyruuna dayanan ve devletin
de uygulamada yaptrm gcn kullanarak pekitirdii hukuk
ilkelerinin ifadesi olarak alglanmamaktadr . ada hukuk, bir
karlm yasalar btndr ; pozitif hukuktur, istenmi, yapl
m, egemenlii kullanan devletin kendisince ou kez ak,
belgelenmi ve genellikle yeni kararlarla geerli klnmtr26
Aslnda, kimi 19.yzyl (ve erken 20.yzyl) yorumlarnda,
devletle hukuku arasnda neredeyse zdelie yaklaan bir iliki
vardr. Devletin etkinliklerinin pek aznda, zellikle salt siyasal
karlara (d gvenlik, asayi) ilikin ya da normatif olmayan,
sradan idari gereksinme ve kolaylk kayglaryla hukukd alan -
lara izin verilir . Ama bu alanlarn kendileri de yasalarca belirlen
mek ve snrl anmak zorundadr. Her bir durumda, ynetim
sistemi iinde hukuk devletin standart ifade biimi, dili, etkinlik
aracdr . Devlet yasalarn yaplmas, uygulanmas ve yaptr
mnn salanmas iin yasal olarak dzenlenmi bir dizi organ
olarak grlebilir .
Kta Avrupas hukuk kuram ve pratii, devletin hukukla olan
ilikisindeki bu son boyutu, kamu hukuku ve zel hukuk olarak
ikiye ayrlan devlet hukukunun kamu hukukunu ilgilendiren
yn olarak tanmlar . Son blmde ne srdm gibi, devlet
resmi bir rgt olarak ortaya kmtr ve yle faaliyet gsterir .
Devlet mekanizmas iinde grev yapan kiiler ve onlarn karar
lar devletin kurum ve makamlarnn g ve yetkilerini temsil

1 03
eder. Ama bunun byle olmas iin, genel yasalarn bu g ve
yetkileri ve onlarn ifadesi olan faaliyetleri belirlemeleri ve denet
lemeleri gerekir . Devletin kendi faaliyetlerinin egdmn sa
lamas ve ynlendirmesi, bu faaliyetler iin gerekli standartlar
tanmlayan, nedenlerini aklayan genel kurallarn oluturulma
sn ve uygulanmasn gerektirir . K amu hukukunun byk bir
blm bu vazgeilmez kural koyma, emir verme, lt belirle
me, faaliyetleri ynlendirme srecinin sonucunda ortaya km
tr . "Yasa teknik olarak (her zaman siyasal olarak deil) hk
metmenin en yetkin biimidir, nk uzun dnemde siyasal
faaliyetlerin kesin ve etkin biimde ynlendirilip dzenlenmesini
salar ve devletin gcn oluturan ynetime gvenilir bir
planlama ortam hazrlar m7
Hukukun teki paras olan zel hukuk devlet organlarnn
almalarn dzenlemez . Kendi karlarnn peinde koan kiile
rin zerk etkinliklerinin erevesini izer. Kiiler birbirleriyle
ilikilere girmenin kendi karlarna uygun olduunu dndkle
ri srece devlet bu kiilerin sz konusu karlarn, gerekirse
yasama ve gvenlik glerine bavurarak, yasalar yoluyla gven
ce altna alabilmeleri iin gerekli olanaklar salar . Bu tr kural
lar koyarak devlet, grnte taraf tutmadan hangi tr kar
larn devlet desteine layk olduuna karar verir . Bu karlarn
hangi koullarda gerekletirilebileceini (rnein, kiinin serve
tini kullanabilmesi iin zihinsel faaliyetlerinin sekteye uramam
olmas, ticari ilemlerde uyulmas gereken iyi niyetin ls, bu
tr ilemlerin balayc olabilmesi iin gerekli formaliteler) ve
karlara ilikin ilemlerden doacak sonular belirler . Dahas
devlet mlkiyet ve teki haklardan ya da e, miras ve vasi
olmaktan doan hak ve ayrcalklar da saptar.
Bu tr yasalarda genel terimlerle ifade edilen koullara uyduk
lar srece kiilerin hak, grev ve sorumluluklar vardr. Karlkl
ilikilerinde deiiklikler yapabilir ya da onlara tabi olurlar .
Yukarda belirtilen bu ve benzeri yasalarn tm kukusuz
devletin yurttalar karsndaki gcnn ifadesidir. Ancak bu
yasalar kiinin bakalaryla ilikilerini kesin ve nceden tahmin
edilebilir klarak, bylelikle birbirlerine rakip kiilerin ibirliinin
ak, llebilir ve iddetten uzak olmasn salayarak, kiisel
karlar desteklemek ve denetlemek zere dzenlenmitir.

Anayasal Gvenceler

1 9 . yzyl devletinin otoriter zmleri reddeden liberal eilimi

ne, kamu hukukunun birbiriyle rten iki dzenlemesi esin

1 04
 kaynakl etmitir.
ncelikle, tm pozitif hukuk deitirilebilir olduundan, yeni
karlan yasalarn kazanlm haklar ortadan kaldrma ya da
hak sahiplerinin bu haklardan snrsz ve rahata yararlanmala
rn engelleme tehlikesi vardr. Bu tehlikeye kar koruyucu bir
nlem olarak temel baz hukuksal ilkeler " anayasal" dzenleme
lerle daha yksek, zel bir hukuksal konuma sahip klnmtr.
Bu ilkeleri ineyen ya da kstlayan yasalar geersiz saylmakta,
ya da ancak belli koullara uygun yapldklar takdirde geerli
kabul edilmektedir .
kinci olarak, yurttalar zel hukuk alannda olduu gibi,
kamu hukuku alannda da gene ou kez anayasayla dzenlenmi
kazanlm haklara sahiptir. Devlet kurumlar, kimi durumlarda
yasama organlar da dahil olmak zere, bu haklar inemekten
menedilmitir. D ahas, hemen greceimiz gibi bu haklarn baz
lar gerekli nitelikleri tayan yurttalarn, seimler ve temsili
yasama meclisleri yoluyla, yasalarn yaplmasna, kararlarn olu
turulmasna ve denetlenmesine, jriler kanalyla da yarg sre
cine katlmalarna olanak verir. Bu yolla yurtta dolayl bir
biimde de olsa devletin etkinliklerine " balanr . " Ama hem
haklarnn inenmesine hem de meru karlarnn kamu organ
larnca gzard edilmesine kar kiiye bir gvence salamaktr .
Habermas, 19 . yzyl anayasalarnda ve benzer yasalarda kii
ye genellikle tannan haklar yle snflandrr : " Dnen kamu"
olarak adlandrd kesime ilikin haklar (konuma, dnce,
toplant ve dernek kurma zgrlkleri) ve kiilerin siyasal hakla
rna ilikin olanlar (seme ve seilme , dileke hakk v. b . ) ; kii
zgrlne ilikin haklar (konut, yazma vb . dokunulmazl ;
bireysel zgrl kstlayc ilemlerin yasakl anmas) ; ve sivil
toplumda zel mlkiyet sahiplerinin ilemlerine ilikin haklar
(yasalar nnde eitlik, zel mlkiyetin korunmas, miras hakla
rnn korunmas, vb . ) 28
Bu haklar devletin yasama yetkisinin snrlarn b elirleyen
ilkelerden daha olumlu bir anlam tar29 Devletin yasama yetkisi
ni snrlama, devleti yasal olarak yasalaryla balama ama
cndan kaynaklanmtr. Bu da, hukukun devletin dili, devletin
etkinliklerinin balca arac olduu yolundaki daha nce ne
srdmz grten ok farkldr ve onunla kolayca badatr
lamaz. Bu kavram devletin "konuabildii" ya da herhangi bir
yasay karabilecei fikrini ierir. Hukukun, i mant gerei,
deitirilebilirlii ise liberal gre gre tehlikelidir.
Ancak, p ozitif hukukun etrafna hukuksal geerlilii olan snr
lar rmek mantksal olarak olanakszd . Anayasa, dier yasalar

1 05
 "balayabilir. " O yasalar da yurttalarn haklarn koruyucu
nlemler getirerek yrtme ve yargy "balar. " Ancak yasalarn
stnde olmasna ramen sonunda anayasa da p ozitif hukukun
bir parasdr ve bu nedenle deitirilebilir. Bu sorunu zmek
iin siyaset ve hukuk kuramclar eitli grler ne srdler .
rnein, insann yurttalk haklarndan nce ve onlardan
stn haklar bulunduu gibi doal hukuk kavramna dayanan
grler ya da toplumsal szlemeyi anmsatan yorumlar
-rildi . Ama bu ozum araylar, "hukuksal pozitiviz "min
doal hukuk ve toplumsal szleme kuramlar karsnda zafere
ulat bir an genelde laik ve ilerici havasyla eliiyordu .
Bunun yan sra, doal hukuk ve toplumsal szleme kuramlar
eitlik fikrini ieriyor, dolaysyla burjuvazinin kullanmna yat
kn birer silah olmaktan kyordu .
Sonu olarak, 1 9 . yzyl sonunda M ax Weber'in Heidelber
g'den yakn arkada ve tannm bir kamu hukuku kuramcs
olan Georg Jellinek gibi parlak bir dnr bile devletin kuku
suz kendi yasalarna bal ve yasalarnca snrl olduu, yurtta
larn belli haklarna sayg gstermesi gerektii yolundaki kesin
ama pek de iyi savunamad grn kabul ettirmek iin
urar olmutu30 Aadaki metinde Jellinek'in grlerini (bana
zellikle zayf gelen ksmlar vurgulayarak) ele alalm :
Ceza hukuku yalnzca yargca yol gstermez ; vergi yasa
lar yalnzca vergi mfettiine ne yapmas gerektiini sy
lemez . Bu tr yasalarn uygulanacana ilikin yurttalaa
verilmi bir gvence de ierir. Tm kurallar, askya aln
malar iin hukuksal olarak geerli bir neden olma
dka bu kurallara uyulacana dair bir beklenti yaratr.
Byle bir gvence olmadan, kii kendi davranlarn ve
sonularn tartamayacaktr. Devlet yasalar yaparken, ta
biyetindekilere bu yasalar uygulamakla kendini ykml
klar. Devletin snrlar iindeki kiilerin (bireyler ya da
gruplar) kendilerine ait haklar vardr. Bu haklar devletin
arzusuna bal deildir . Devletin balad, devletten ko
parlm ya da devletin temsilcileri olarak sahip olunan
haklar da deildir. Kii olarak bu haklara sahiptirler,
nk bu haklar ahsen tadklar dnlr . D evle
tin bu haklar onlarn elinden almas btnyle devletin
gerek gcnn drndadr31
Bu son cmlenin gsterdii gibi, devletin kiinin haklarna
sayg gstermesinin gvencesi hukuksal olamaz . D oal hukuk ve
benzeri kavramlar dland iin metafiziksel de olamaz . D olay
syla, toplumsal olmak zorundadr. Devletin " gerek gc " te-

1 06
 rimi bu nedenle kullanlmtr . Bunda bir yanllk yoktur -Jelli
nek'in toplumbilim yaklamnn ok zayf olmasnn dnda.
Gerekte kiilere haklarn tayclar olmalarnn tesinde dav
ranmak btnyle devletin " gerek gc" dahilindedir. Bu,
Jellinek'in gayet iyi bildii 1 9 . yzyl ncesi ynetim sistemlerinde
de aka belliydi. Gene de Jellinek, kanmca o sistemleri "tam
anlamyla" devlet olarak grmedii iin bu tarihsel gerei
gzard etmitir. 18 .yzyl sonu ve 19.yzylda artk tamamen
gelimi olan devletin, doas gerei baz eyleri yapabilecek
durumda olmadn farkettiini, tatmin edici bir dzeyde
savunamadysa da, hissetmi grnyor.
imdi bir an iin bataki meruiyet konusuna dnelim. W eber'
in meruiyet snflandrmasna atfta bulunan Carl Schmitt'e
gre, ada devletin (ve Weber'in) yasall vurgulamas, yani
devletin kararlarnn olumas ve uygulanmasnda belirli usul
kurallarna uymay ngrmesi, Weber'in dnd gibi " yasal
-ussal meruiyet" fikrini iermekten ok, bizzat meruiyet kav
ramn dlamak ve amak iindir32 Schmitt' e gre meniyet
kavram, ahlaki bir tanm ierir. Meru otoriteyi yanstan buy
ruklara geerlilik kazandran, kendi iinde geerlilii olan, buyur
gan bir ideale ilikindir. Buna karlk, "yasal-ussal meruiyet "
altnda, bu buyruklar geerli kldklar dnlen usule ilikin
kurallar btnyle biimseldir. sel bir doruluk, dolaysyla da
zgn bir meruiyet iermez . Bu kurallar zerine bina edilen
buyruklara hakllk kazandrmaz (Biimsel ve maddesel yasal
meruiyeti ayrtrmakla ve salt biimsel meruiyetin ada
hukuk sistemlerinin bir zellii olduunu dnmekle, W eber'in
kendisinin de bunu kabul ettii ne srlebilir) .
Carl Schmitt'in grnde bir doruluk pay olduu kabul
edilmeli . Ancak gene de bana yle geliyor ki, Bat kltr iinde
Weber'in yasal-ussal meruiyetinin ierdiini ne srdm, g
cn gayrahsilemesi ilkesinin ayr bir ahlaksal nemi , dolaysy
la belki zayf ama gerek bir merulatrc yn vardr. Ayn
ekilde, ortak kararlarn ak tartma sonucunda olumasndan
yana olan liberal tercihte de kendini gsteren, hukukun voluntas'
tan (irade) ok ratio'nun (akl) bir rn olmas dncesi de
byle bir nitelik tar. Bu da hukukun geerliliinin, Hegel'in
deyiiyle "artk gce, alkanlklara ve kurallara deil, igr ve
tartmalara" dayand farkl bir ahlaksal dzen gerektirir33

Siyasal Srecin nemli zellikleri

Grdmz gibi, ada devletin geliiminin ilk aamalarnda

1 07
i siyasal srecin balca konusu, kendi yetki alanlar dalilindeki
ayrcalk ve baklklarn kapsam ve gvenliine ilikin zerk
g merkezleri arasndaki iddetli rekabetti .
Mutlak devletin kazanmlarn devralan 1 9 . yzyl devleti,
daha nce "birlik " ya da "i egemenlik " dediimiz ilkeyi kurum
sallatrarak bu siyasal sorunu zm grnmektedir . imdi
temel siyasal konu, bata ulusal rnn datlmas ve retim
aralar zerinde denetime ilikin sorunlar olmak zere devletin
tekeline ald ynetim gcnn kapsam ve ynnn ne olaca
dr. Bir sonraki blmde bu sorunu konular snflandrarak
inceleyeceim. Bu blmde ise 1 9 . yzylda ulusal siyasal srecin
baz genel zelliklerine deinmek istiyorum .
"Sivillik . " Ynetme her zaman iddet aralar zerinde dene
timi ierir. teki ynetim sistemleriyle karlatrldnda,

19 .yzyl devleti meru iddet tekelini glendirmi ve iddeti

teknik olarak daha karmak ve korkutucu klmtr. Ayn za
manda devlet iddeti i siyasal srecin teki ynlerinden farklla
trm ve ayrmtr .
Geni ve ayrntl devlet aygt iinde yrtmenin iddetle
dorudan ilikili yalnzca iki kesimi kalr : asker ve p olis . Ama
bunlarn yaplarna, btelerine ve glerinin etken kullanmna
ilikin nemli kararlar baka organlarca (yasama, yrtme)
verilir. Bylelikle meru iddet, ynetimin daha az dank, daha
az yaygn, daha az grnr, daha fazla denetimi altnda ve daha
uzmanlam bir yn haline gelir (Sras gelmiken ekleyeyim,
iddetin gzle grnr etkisinde benzer bir azalma da toplumsal
yaamda grlebilir. zellikle, egemen kapitalist retim biimi
dorudan iddet kullanmn iermez) .
"Sivilliin" bir baka gstergesi de tm Avrupa devletlerinde
sulularn yarglanmas ve cezalandrlmasnda yaygn olarak
daha insanca yntemlerin benimsenmesidir . Ayrca, normal ko
ullarda, siyasal ifade biimi olarak iddete daha az bavurul
maktadr . ngiltere'nin balatt yolda yryen birok devlet,
mevcut siyasal iktidara ya da politikalara muhalefeti kurumsal
latrmak ta ve birok siyasal makam dzenli siyasal rekabete
amaktadr. Yukarda szn ettiim "kamu haklar " rgtl
muhalefeti ortaya karrken, belirli baz konular da, zellikle
gemite ok kan dklmesine neden olmu dinsel konular,
anayasal olarak siyasal alann dna ekerek muhalefetin kapsa
mn ve iddetini azaltmaktadr .
Devletin egemenliinin grnrdeki merkezi olarak faaliyet
gsteren yasama organlar temelde, biimsel kurallara uygun
tartmalarn ald "sohbet toplantlar "na dnmtr. Ya-

1 08
 sama meclislerine giderek artan sayda, uzlamalar grece kolay
olan meslek sahipleri ve iadamlar girer. Hem buralarda, hem de
daha ok idari organlarda hukuk eitimi grm kiiler devletin
gnlk ilerini yrtenler arasnda ounluu oluturur . Bylelik
le iler genellikle ciddi ve atmasz bir ortamda zmlenmeye
balamtr . Devlet giderek daha ok nesnel deerlendirme ve
bilgiye dayanan, gsteriten ve kavga-grltden uzak bir biim
de ynetilmektedir .
erideki ilikilerin medeniliine karn devletler arasndaki
savalarn giderek daha iddetli ve lmcl olduklarn anmsa -
yalm . Dahas, bu savalar byk halk kitleleri arasnda ei
grlmemi, korkun vahet duygularn da uyandrmakta ve bu
duygularn ifade arac olmaktadr. Ayrca, birok Batl devletin
retim sistemlerinin ayrlmaz parasn oluturan smrgelerde
sistemli ve kaba iddet, yerli halklar, salt boyunduruk altnda
tutmak iin deil, onlar ekonomik bakmdan smrmek iin de,
ak ve dolaysz bir rol oynar . Son olarak, bazen devlet ieride
de, zellikle siyasal muhalefet ya da alt snflarn smrye kar
direnii siyasal ve ekonomik gcn dalmna bir tehdit olutu
rur gibi grndnde , iddet potansiyelini ak ve sert bir
. biimde kullanr. Byle durumlarda askerle polis arasndaki
ayrm bile inenir. Grevleri sindirmek, ayaklanmalar bastr
mak ve bazen de tm lkede asayii salamak zere ordu
ibana getirilir34
oul odaklar. Blnmez bir btn olarak oluturulmasna
karn 1 9 .yzyl devleti, ilgi alanlar ve yetkileri farkl birok
kurum ve makama ayrlmtr. Buna uygun olarak siyasal sre
de eitlilik gsterir. ok sayda kurumun, kurallarn, konunun,
rgtl dncenin ve bir dizi toplu karn evresinde odaklar.
Sistemin yapsndaki birok eklem yeri , sisteme giri noktalar
oluturur .
Politikalarn saptanmasnda sz sahibi olma umuduyla, gide
rek daha geni halk kitleleri siyasal srece katlr . D aha ok
katlm ise ok sayda ve ou kez birbiriyle rten izgilerin
ortaya kmasna yol aar. rnein, .. ulusal dzeyde g ve nfuz
salamak iin rekabet eden bir dizi kar, gr ve kiiler,
blgesel ya da kentsel dzeydekilerden farkldr . D p olitika
izgileri genellikle maliye, refah ve eitim politikalarnn izgile
riyle kesiir .
Ak ululuk . Devletin geliiminin ilk aamalarnda siyasal
srece katlmak iin kiilerin ve kurumlarn genellikle geleneksel
griilere bavurduklarn ve kkleri eskilere giden ayrcalklara
dayanarak taleplerini dile getirdiklerini grmtk . Bu kii ve

1 09
 urumlarn ak ve inat mcadeleleri, eitli ayrcalk ve haklar
arasnda gemite bir dengenin varolduu ve bunun bugn de
salanabilecei varsaymna dayanmaktayd .
19 .yzyl devleti iin byle bir varsaym geerli deildir . Bura
da siyaset geleneksel, farkl, zerk ayrcalklara deil, artk
tamamen laik devletin gcne, ayrntlara girme, tanmlama ve
yaylma kapasitesine dayanarak yaplmaktadr . Grm olduu
muz gibi p ozitif hukuk ya da devletin dili, deitirilebilir ve
ynetimin saysz davranna yn ve izin verebilir .
Buna uygun olarak siyasal sre, uluslar topluluu iinde
devletin gcn, ulusun refahn ya da kiinin mutluluunu
artrmak gibi soyut ve oynak hedeflere ynelmitir . Siyasal
rekabet srecinde tanmlanan ve karlkl ayarlamalara tabi
tutulan hedefler adna bireysel ve toplu kar dengelerinde dei
iklikler her zaman meru olarak yaplabilmektedir.
Byle bir siyasal sistem, tamamlaycs olduu toplumun dina
mik yaps bir yana braklsa bile, gereksinmelerden tr , her
zaman kamuoyunu ilgilendiren ve devletin harekete gemesini
gerektiren yeni konular retecektir . Buna uygun olarak, faaliyet
leri iin her zaman yeni kaynaklar, usuz bucaksz amalar iin
yeni ynetim aralar ve yetkileri gerektirecektir .
Tartma . Yukarda ak ululuk olarak adlandrdm,
19 .yzyl devletinin zgn bir zellii deildir. Tocqueville'in
Ancien Regime adl yaptnda gsterdii gibi, devletin hareket
alannn snrlarn srekli geniletme, toplumda dzenlenecek
yeni ynler ve alanlar bulma arzusundaki ge dnem mutlakiyet
i Fransa'da bu zellik oktan yerlemiti. Bununla birlikte,
"ancien regime" yar despotikti . Devletin yukardan ynetilen
faaliyetlerinin aka tartlabilmesi ve denetlenebilmesi iin ya
sal bir alan yoktu . Buna karlk 19.yzyl devleti, ak tartma
ve fikir atmalarna yalnzca izin veren deil, onlar gerektiren
bir yapda kurulmutu . Snrl olsa da atma, kurallarla dzen
lenmi olsa da tartma, siyasal sistemin ilemesi iin rastlantsal
deil, gerekli temel unsurlard35
Temsili kurumlarn merkezilii . Yukarda sz edilen zel
likler, rnein hukukun temel nemi ve oluumunda tartmann
rol, 19 .yzyl siyasal srecinde temsili kurumlarn merkezi ko
numlaryla ifadesini bulmutu . Bu "merkezilik " doal olarak
grelidir, dolaysyla da atma konusudur . Kukusuz, bakanlk
sistemine, ya da yrtmeyi kimin stleneceini yasama meclisin
deki siyasal denge yerine hkmdarn kiisel gveninin belirledii
bir sisteme kyasla parlamentonun konumu parlamenter sistemde
daha merkezidir. Gene de nasl olmu olursa olsun, yasalarn

1 10
yapld yer zorunlu olarak parlamentodur . Dahas, parlamento
yalnzca bir tartma alan olarak deil, nemli karar alma
srelerinin merkezi olarak da kamu alann tam anlamyla temsil
eder .
Parlamento, " kamu haklar "yla , ksmen ifade olana bulan
ok sayda kiisel grler ile bu grlerin aralarndaki farkllk
lar zecek ve azaltacak tek sesli, genel buyruklara duyulan
gereksinme arasnda arac olmak zorundadr. Bunu yapmak iin
parlamento yalnzca toplum iindeki grlerin dalmnn kk
boyutlu bir aynas olarak faaliyet gsteremez . Ayn zamanda bu
dalm yalnlatrmal , belirli konularda odaklatrmal ve
ortak izgiler, ounluklar, muhalefetler oluturmaldr. Ayrca,
parlamento, bireylerin zgrce gr ve tercih oluturduklar ve
onlar dile getirdikleri yer olarak bir yandan toplumu, te yandan
da balayc buyruklar oluturan ve uygulayan bir aygt olarak
devleti "eletirmeli " ve "ayrmal " dr .
Buna uygun olarak, parlamentonun her bir yesinin tek tek
semenlerinden ya da tm seim blgesinden deil de, kamuoyu
nun tmnden kaynaklanan ucu ak bir yetkiyle donatld
dnlr. Kendi gibi dnenlerle olduka sabit bir izgide
bulumas beklenir ve bu amala kiisel grlerinin bazlarndan
vazgeecei ve ayn izgidekilerle baz ortak grleri savunaca
kabul edilir . Ayn amala, ou parlamento her dnem ye grubu
iin geerli grev sresini belirler, en azndan bu sreyi grece
uzun tutar . Bylece, parlamento yelerinin kamuoyunda srekli
deikenlik gsteren fikri gelimelere mesafeli durmalarn sa
layarak bu gelimelerin "ban ekmelerini " ya da " gerisinde
kalmalarn " olanakl klar. Parlamentonun dnce ve siyasa]
talep yelpazesi zorunlu olarak semen kitlesininkinden daha
dardr. dnler ve ittifaklardan, hepsinden nemlisi parlamento
daki tartmalarn ounluk oluturulmas kaygsn iermesi ve
"iktidar" ile "muhalefet" arasndaki farkllklar zerinde youn
lamasndan tr bu yelpaze daha da daralr.
Bylece parlamento kamuoyu karsnda zerklik kazanr ve
yrtmeye kar bir ncelik salar ya da salamaya alr.
Parlamento sistemin merkezi bir unsurudur, nk sadece baka
yerlerde olumu siyasal eilimleri iletmez, temsil ettii semen
lerin ynelimlerini ileme tabi tutarak yeni siyasal eilimler de
yaratr. Ayn zamanda devletin faaliyetleri ve sregelen toplum
sal gelimeler zerine fikir yrterek ve eletirerek, semene
bilginin geri dnmesini salar . Bylelikle kamuoyunu ilgilendiren
konular ve bunlarn ortaya kard tercihler ile yaratt sknt
lar ve olanaklar hakknda halkn bilgilenmesini salad iin de

111
merkezidir . Son olarak, sorunlar dile getiren, zmler neren,
kamuoyunu ifade eden, kamuoyu oluturan ve sorumluluk alan
siyasal liderleri ortaya kard ve setii iin de merkezidir36

nemli Siyasal Konular

Bu blmde 19 . yzyl devletinde en sk gndeme gelen nemli

konular ematik bir biimde snflandrmaya alacam .
Anayasal konular. Bu konular arasnda, devlet bakannn
seilmi bir cumhurbakan m, yoksa bir hkmdar m alnas
gerektii ve kendisine ait glerin neler olaca sorusunu gryo
ruz . Bu konu grubunda rastladmz dier sorunlar yasama,
yrtme ve yarg organlar arasndaki g dalm ile merkezi ve
yerel idari organlara grev ve kaynak datmna ilikindir . Son
olarak, devlet-kilise (ler) ilikisine, ordunun anayasal konumuna
ve oy hakknn geniletilnesine ilikin eitli konular da burada
buluyoruz .
D politika konular . ttifaklar, gmrk duvarlar, silahlan
ma ve smrgeci yaylnann hz ve ynne ilikin sorunlar
ieren "Kk ngiltere - Byk ngiltere" tartmas bu tr
konulara en iyi rnektir. Bunlar, kukusuz, 19 . yzyl devletler
sisteminin en temel konularyd ve sistemin 1914'teki o korkun
kn hazrlamt.
"Toplumsal sorun . " 19.yzylda bu terim ulusal ekonomi
lerin ticarilemesi ve sanayilemesi sonucunda ortaya kan bir
dizi konuya iaret eder. Toplumsal sorun, nfus art, alt
snflarn proleterlemesi, kentlerdeki salgn hastalklar, su ile
me, yoksulluk, i kazalar, kitlelerin Hristiyanlktan uzaklamas,
rgtl ii sendikacl, sosyalizmin ykselii, dk okuryazar
lk, fahielik, ocuk sulular, gayrmeru doumlar, alkolizm,
bireylerin toplumsal kkenlerinden kopmalar, siyasal huzursuz
luk, grevler ve isizlik gibi birbirinden ayr ok sayda konuyu
kapsar.
Bu tr konularn tmnn (hatta kimi dnce akmlarna
gre hibirinin) siyasal olduu herkese kabul edilmi deildi .
Dier bir deyile, devletin salt polisiye tedbirlerle deil, farkl
nlemlerle bu sorunlara eilmesi gerektii fikri genel kabul gr
memiti. Ancak, bundan sonraki blmde greceimiz gibi, bu
konularn nemli bir ksm giderek eitli yollarla siyasal srece
baland : 1 ) Devletin bu konulara eilmesini bekleyen toplumsal
gruplarn oy hakkna kavumas, 2) Bunun sonucu olarak yurt
talarn "toplumsal " haklar olduu fikrinin ortaya k, ve 3)
Sz konusu sorunu zmek iin devletin kimi sorumluluklar

1 12
 yklenmesi . Bu gelime uzun srm, ancak yaygn ve sert
tartmalar sonunda birtakm kararlar alnabilmiti . 19.yzylda
liberalizm, demokrasi ve sosyalizmin arasndaki ilikilerin karma
k yks iinde ok ey bu kararlar evresinde dnd .
Ekonominin ynetimi konular . D evletin, " toplumsal sorun"
a ilikin faaliyetleri 19.yzyln ikinci yarsnda kapitalizmi
yerletirme ve gelitirmede ve ulusal rnn, eitli karlar
arasnda datmnda oynad roln en dramatik ve gzle g
rnr ynyd. Daha az gze arpan ama ayn soruna ilikin bir
dizi baka konu da "ekonominin ynetimi konular " olarak
adlandrlabilir.
Bu konularn (ve devletin bunlara eilmesinin) daha az gzle
grnr oluunun iki nedeni vardr. Birincisi, 1 9 . yzyl boyunca
bu konularda devletin yapt, byk lde toprak, emek ve
sermaye pazarlarnn oluturduu datm mekanizmalarnn
zerk ve kendi kendini yneten biimde almalar iin yasal,
mali ve parasal ev relerin oluturulmas ve ynetilmesinden
ibaretti . kincisi, sermaye birikiminde, sermayenin iletilmesinde
ve pazar sisteminin yeterince denetleyemedii ekonomik denge
sizliklerin hafifletilmesinde devlet etkin ama gene aka grn
meyen bir rol oynad. Bu ikinci tr politikalar demiryolu irketle
rine toprak balama, yatrmlar iin d bor bulma ve deme,
gmrk duvarlar koyma, irketlere patent ve ayrcalklar verme,
sendikalar ve toplu pazarl yasaklama, snrlama ya da denetle
me ve smrgelerdeki yatrmlara ak ya da rtl diplomatik,
askeri ve mali destek salama gibi eitli biimlerde ortaya
kyordu .
Son blmde incelediimiz drt temel konu, 19 .yzyl devleti
iin tarihsel geliimindeki farkl aamalarn mirasn temsil
ediyordu . Bir anlamda anayasal konular, feodal ve stan
disch ynetim sistemlerinde tank olduumuz bamsz ynetim
glerinin dalmna ilikin anlamazlklar, 1 9 . yzyl devletinin
niter yapsna tamlard .
D p olitika konular, Vestfalya Bar ile meruiyet kazanan
devletler sistemi erevesinde dnmekteydi . Ve benim ekono
minin ynetimi konular olarak adlandrdklarm, 19 .yzylda
egemen olan liberal kuram ve uygulamalar ile deitirilmi ve
gizlenmi de olsalar, mutlakiyeti merkantilizmin miras olarak
grebiliriz .
Ancak eitlilikleri, zmlenme gl ve siyasal nemleri
bakmndan, "toplumsal sorun "u oluturan konular neredeyse
btnyle yeniydi . Devletin gndemine byk lde kapitalist
retim biiminin ileri sanayileme aamasna gelmesiyle girmiti .

1 13
Bundan tr de, 19.yzyl Bat'snn toplumsal yaamnn tm
zerinde bu retim biiminin giderek artan egemenliini yanst
maktayd. Gerekte, kapitalist retim biiminin egemen konumu
btn teki konular biimlendirmekte ve ayn zamanda olas
zm olanaklarn snrlandrmaktayd . Kapitalizmin sanayile
me aamasna grece erken girdii btn lkelerde ekonomi
politikalarna ilikin konular, zel giriim ve pazar kurumlarnn
izdii ereve dahilinde ve sermaye birikiminin mantnn belir
ledii koullarda ele alnmak zorundayd. Bu unsurlar merkanti
lizmin altna, devlet giriimi ve devlet denetimine verdii nemi
kanlmaz olarak dlyordu . E gemen ekonomik karlarn zel
karlar oluu ve alttaki karlarla grnrde zora dayanmayan
ilikileri iermesi anayasal mcadeleleri snrlandrd . Buna uygun
olarak anayasal mcadeleler, daha nce ne srdm gibi niter
devlet gcnn organlarna ulamak ve onlar etkilemek iin
yrtld . Siyasal hak ve yetki iddialar iermedi . Son olarak,
devletleraras gerilimler, byk sermaye merkezlerinin, ya her
hangi bir devletin snrlar dahilinde olmayan ya da gerek bir
devletin varlndan sz edilemeyecek blgelerdeki kaynaklar ve
pazarlar iin rekabetleri zerinde odaklatndan bir lde
yumuad .
Ancak, ne srdm gibi egemen retim biiminin devletin
gndemini ve siyasal elikileri byk lde belirledii doruysa, ,
bu aka, 19 .yzyl devleti ile zamann burjuva sivil toplumu
arasnda yakn bir tamamlayclk ilikisi bulunduuna iaret
eder. Bu ilikinin can alc noktalar ve 20.yzylda bu ilikideki
deiiklikler kitabmn son blmnn konular olacak.

1 14
 A LTINCI BLM

LBERALZM VE SONRASINDA DEVLET VE TOPLUM

B UNDAN nceki blmde grdmz belirleyici kurumsal

yap ile Bat'da 18 . yz yln sonu ve 19. yzylda kapitalist
retim biiminin gelimesiyle ortaya kan toplumu birlikte de
erlendirecek olursak , ilk anda bu ikisinin kurumsal ilkeleri ve
yaplarndaki farkllklar bizi artabilir . Devlet ncelikle niter
bir yapdr . Dar1 r b , teki egemen devletler karsnda karn
kollarken baka hibir toplumsal abada grmediimiz biimde
kendi "mantna " uygun geleni yapar . eride, hukukun soyut
ve genel diliyle konuur . Grnte geni kesimlerce paylaldk
lar ve blc olmadklar varsaylan karlara ynelik kararlar
alr ve uygular . Tm ynetim yetkilerini ve aralarn kendisinde
toplar . D ilikileri dnda kendisine eit hibir g tanmaz .
br yandan toplum, geni ama snrlar belli, birbirlerine
ncelikle kiisel tercihleriyle bal, birbirinden farkl, kendi ka
rn gzeten ve kendi bana davranan kiiler topluluudur.
Bireylerin birbirleriyle ilikileri sonucunda yasal ykmllkler
doabilir . Ancak bu ykmllkler kiinin kendi sorumluluun
dadr . Bekledii yararn karlnda kendisini ykmllk altna
sokma zgrl olduu varsaylr . Ayrca, bu ykmllklerin
yerine getirilmesini salamak, her ne kadar kiilerin karna ise
de, kiinin degil, genellikle mahkemeler yoluyla devletin iidir .
Grdmz gibi, ada devlette kiiler kii olarak birbirleri
zerinde ynetim yetkisi kullanamazlar . Birbirlerinin hukuksal
adan zgr ve eit olduklarn kabul etmelidirler . Seim ve
tercihe dayal karlkl ilikileri p azar mekanizmasnn yansz ve
otomatik ileyii ve fikirlerin tartlmasyla tekrar tekrar yeniden
biimlenir . Bu tanma uygun bireyler iin kiisel kapasitelerine
kar kamusal kapasitelerini harekete geirmek, homo oecono
micus un sorunlarndan yurttankine gemek, benliin radikal
'

bir yeniden ynlendirilii, kendini amann etin bir yoludur .

Grm olduumuz gibi, bunun gereklemesini salamak iin bir
dizi karmak dzenleme toplumla devleti " eletirir " ve

1 15
' ayrr. " Tocqueville, Amerikallarn bunu gnll derneklere
katlarak kolaylkla yaptklarn ne srmt1 Toplumsal alan
da da giderek artan kurumsal farkllama ou kiinin bir gnden
brne rol deitirmesini gerektiriyordu . rnein, baarl bir
iadamndan, ailesine dkn bir koca ya da babaya gei
neredeyse iadam kimliinden dernek yeliine gei kadar radi
kaldi .
Bununla birlikte Marx, "sivil toplum " yelerine yklenen,
dnem dnem yurtta gibi davranmak iin dnyevi, bencil
karlarn bastrma grevinin en azndan idealist bir soyutlama,
aslnda ise birey ve yurtta olarak gzetilen karlar arasndaki
nemli sreklilik ve ilikileri rtbas etmek iin bir perde olduu
yolundaki kukusunda pek de haksz deildi2 Kurumsal ilkeleri
nin farkllna karn ya da bu farkllklardan tr, liberal
ada devlet ve toplum iten ie uyuan, kukusuz birbirini
tamamlayan gereklerdi. Ayrca , liberal modelde devlet toplu
mun bir arac olmalyd, toplum devletin deil - toplumu ynet
mekle uzmanlam bir ara . Eer bu kavramlatrmada isel bir
tutarszlk varsa (devlet nasl hem toplumun hizmetinde olur,
hem de onu ynetir? ) , bunun aklamas da toplumun birlemi
deil, blnm bir gereklik olduu olgusunda yatmaktayd.
Temelde, liberal devlet ynetim etkinlikleri yoluyla burjuvazinin
tm toplum zerinde snfsal egemenliini kayrmak ve korumak
zere kurulmutu . Devletin kurumsal ilkelerinin en sonunda
yneldii ama buydu ; grnte toplumunkilerle elimesinin
nedeninin de bu olduu gibi. rnein devlet, herkese kendi
kaynaklarn zgrce kullanabilmesi iin soyut dzeyde eit hak
lar tanmt . Bunun nedeni, kapitalist retim biiminin kiisel i
szlemeleri yoluyla cret karl igcnn satlmasn gerektir
mesiydi . Gene , para sistemini ya da szlemelerin uygulanmasn
salayacak mekanizmalar dzenleme gibi genel yollar dnda,
devletin pazara mdahalesi engellenmiti . Bunun nedeni ise, 1 9 .
yzyl pazarnn kaynak datmnn neredeyse tmn kendi
koullarna gre yapabilecek gte olmasyd . Bu ise retim ve
birikim srelerini otomatik olarak sermaye sahiplerinin karlar
dorultusunda ynlendiriyordu . Tm bireylerin yasalar nndeki
eitlii anayasal b !r ilke olarak anlamlyd, nk zel mlkiyetin
yasalarca korunmas fiilen gvenlik glerinin, polis ve yargnn
etkinliklerini mlk sahibi snflarn karlarn gzetmek dorultu
sunda ynlendiriyordu3 Habermas'a . gre kurallar btn olarak
ada hukukun en belirgin zellikleri, burjuvazinin belli ahlaksal
ve kltrel tercihlerini yanstr . Byle kurallar burjuvazinin "ie
dnkl "ne zgr bir ortam salar, nk dlarndadr ; bur-

116
juva kiiliine zgr bir ortam salar, nk geneldir ; burjuva
znelliine zgr bir ortam salar, nk nesneldir ; burjuvazinin
somutluuna zgr bir ortam salar, nk soyuttur4
zetle, devlet/toplum ayrmnn M arx'tan esinlenen teki
eletirel yorumlarnda olduu gibi, Habermas'ta da, devletin
kurumsal ilkeleri toplumda burjuva snf egemenlii salamak
iin birer aratr. Siyasal yaplar ncelikle kapitalist retim
biiminin gereklerine yant verir, ayn zamanda siyasal gcn
ekonomik bamlln ifade eder ve gizler5 Bu grler bana
doru ama eksik geliyor . Her eyin tesinde, devlet/toplum
ikilemi siyasal ve ekonomik gler arasndaki ilikiden doma
mtr . ok daha nce, Bat devletinin cuius regio eius religio
,dan balayan, dinsel hogr ve vicdan zgrlnden geerek,
"laik devlet"e ulaan o dolambal yksnde, kilise (ler) ve
Hristiyanlk'tan o yava ama acmasz kopuunda temel ifadesini
bulmutur. Bu ykde, ekonomik karlarn deil de, raison
d etat 'nn ve dinsel uyan ve ahlaksal bilinte ciddi ve bamsz
'

bir geliimin belirleyici bir rol oynad grlecektir . Devlet

karsnda, devleti ilgilendirmeyen ya da yansz biimde korumas
beklenen ilk " zel " konular mlkiyet ya da szlemeye deil, din
ve vicdana ilikin olanlard .
Devlet/toplum ayrmnn dinsel boyutu devletin karsna,
grnteki gcne ramen, aslnda tarihsel olarak nemini
yitirecek bir toplumsal gc oturtmutu : Protestan Reformu ve
Katolik Kar-Reformunun militan Hristiyanl. Devlet/toplum
ayrm daha sonra kurumsallatnda ise devletin karsnda ad
Para, Ekonomi, Pazar ya da Kapital olan dinamik ve giderek
nem kazanan bir g vard . Devletle toplum arasndaki "ay
rm "n yksnde dinsel boyutun erken, bamsz ve nemli bir
rol oynadn grmek, ancak ekonomik boyutun devlet asndan
ok daha ciddi bir tehdit ierdiini savunan Marksist gr de
benimsemek olasdr . Din bir kez devletten ayrldktan sonra,
devletin karsna giderek daha az ve daha zayf taleplerle
karken, kapitalist ekonomi byk lde kendisinin devletten
ayrlma koullarn kendisi belirleyecek durumdayd .
Bir baka deyile, kapitalizmde ekonomi toplumdaki teki
unsurlara edeer deildir. Daha ok, onlar kendisine baml
klar ya da din, aile, stat, eitim, teknoloji, bilim ve sanat da
dahil olmak zere tm teki unsurlarn bamsz nemlerini
azaltr . Kapitalist retim biimi tm toplumsal sre zerinde
giderek ykselen ve glenen sesini duyurur . " Deiim deerleri "
yava yava " kullanm deerleri "nin yerine geer. karlarn
tm pazarda ilem grr ve pazarn kurallarna boyun eer . Bu

1 17
noktay Marx 'n deyiiyle ifade edecek olursak, "ekonomi poli
tik " sivil toplumun bir yn ya da bir evresi deil, sivil toplu
mun "anatomisi "nin kendisidir6
Bunun devlet asndan nasl bir tehdit oluturduunu grmek
iin, devletin toplumsal misyonunun genellikle (rnein, Hegelci
gelenekte) , yaps gerei paralarun, atomize ve merkezsiz oldu
u dnlen toplumu btnletirici ve egemen klc grld
n belirtmek yeterlidir . Bu kadar ok " btnletirme ve
egemenletirme "yi aslnda kapitalist ekonomik sistem gerekleti
riyorsa, devlete y<1pacak ne kalyor? Yapsal olarak toplumdan
ayrlmas, devlete zerkliini koruyacak ya da hatta belki " kar
koyup " ekonomik sre zerinde sz sahibi olmasn salayacak
yeterli bir manevra alam brakacak mdr?
Bu sorular, her biri kendi kimliini ve kendi alannda tabann
koruyarak stnlk iin mcadele eden iki yarmacy anmsat
maktadr. Ancak, bu blmde izdiim tablo, ncelikle iki alann
giderek daha ok i ie girdiini ve devleti toplumdan ayran
izginin yok olduunu gstermektedir. 1 9 . yzylda Bat'nn
deimez zellii olan, sosyokltrel ve ekonomik sreler ile
siyasal sreler arasndaki kurumsal farkllamann gnmzde
byk lde ortadan kalkt yolundaki benzer grleri yeni
den ortaya koyup , toparlayacam. Ama, gnmzde, devlet
haia liberal-demokratik 19. yzyl anayasasndan tremi siyasal
ve yasal kalplar iinde ve onlar yoluyla faaliyet gstermektedir .
Bu faaliyet siyasal srecin ieriindeki deiikliklerin ksmen
gizlerunesine, ksmen de ks tlarunasna yetecek ldedir. Ama
ayn zamanda kalplarn kendilerini de deitirir ve bozar1
Aada, seilmi meclislerin, aka kabul edilmese bile artk
devletin merkezinin dna itilmesini bu son noktaya rnek olarak
inceleyeceim . Ama siyasal ve toplumsal alanlarn birbiri iine
girmesinin sonucunu tartmadan nce, bu gelimenin nedenleri
ve/ veya sonular olarak dnlebilecek bir dizi olguyu incele
meliyiz .

Toplu karlarn Basks

Bu ve bundan sonraki iki alt b lmde, nce devlet/toplum

ayrm izgisi zerinde toplum tarafndan kaynaklanan ve devletle
toplum arasnda anayasal modelin ngrdnden daha kapsam
l bir ilikiye yol aan kimi basklar inceleyeceim. K apitalist
sistemin gelien dinamiini yanstan olaylar zerinde duracam .
Kapitalizm bir iktidar sistemidir . Geimi ve toplumsal yeri
emeinin satna bal gruplar zerinde, sermaye sahibi snfn

1 18
 kendini idame ettiren egemenliini ierir . Dolaysyla, temel iki
snfn, birbiriyle elikili bir dizi karn ortaya karr. ada
Bat toplumunun bu merkezi esini devlet korumas altna
almann en gvenli yolu, sermaye sahipliini ortadan kaldrmak,
sermaye dalmn deitirmek, ya da kar ve sermaye birikimi
zerinde denetimi kurmak isteinde olan gruplarn hak iddialarn
ve taleplerini anayasal siyasal sreten dlamaktadr.
19. yzylda ve 20. yzyln balarnda, karlar kapitalist
sistemin srmesi ve gelimesiyle elien gruplar siyaset alanndan
dlamann balca yolu oy hakkn kstlamakt8 Oy hakk olna
dan bu gruplar ancak dorudan siyasal nemi olmayan yurttalk
haklarn kullanabilir ya da p olis ve teki basklarla sindirilebi
lecek yasad siyasal muhalefet yollarna bavurabilirlerdi. Sis
temle elien karlar siyasal sreten bir kez byle "szlp
atldktan " sonra, kamu kurumlar, zellikle de parlamento ,
kapitalist-burjuva kurum ve deerleri dahilinde ortaya kan bu
elien karlar uzlatrma yoluna gidebilirdi9 Seme ve seilne
hakk da mlkiyet ve/veya eitim koullarna balanm ve salt
erkeklere verilmiti . Bunun gerekesi ise, kamuoyunu ilgilendiren
siyasal ve dier konularda, dorudan ya da temsilciler yoluyla,
bilgili ve eletirel bir tavrla karar verme hakknn yalnzca pazar
sisteminde bir kar olanlara, yani giriimciler, meslek sahipleri,
rantiyeler, bir de olsa olsa serbest alanlara verilebileceiydi .
Marx'n alayc ifadesiyle, kiinin kendi dnyasndan, bilgili ve
toplum yararn dnen yurttalarn o yce forumuna atlamas
iin baba---gemen bir ailesi, uygun bir evi, saygn bir ad, riske
atabilecei bir sermayesi ya da istedii gibi kullanabilecei b eceri
0
leri olmalyd 1 .
Liberal dncede bu tezleri ve bunlarn eitli trevlerini
ciddiye alp alnadmz o denli nemli deil. nemli olan, oy
hakkndan yoksun braklanlarn kendilerinin bunlar ciddiye
aln olnasdr . Bu kesimlerin oy hakk istemeleri, sermaye
sahibi snfn karlaryla atan ve kolayca " dengelenemeyen "
karlar siyasetin iine tamak iindi. Bu hakk sonunda kazan
dlar ve devlet gcn, iinde bulunduklar koullar ve ekonomik
durumlarn dzeltmek iin kullandlar1 1 eitli nedenlerden
tr alt katmanlar oy hakkna kavumaktan ve bu hakk kendi
amalar iin kullanmaktan uzun sre alkonamazd . Byyen
mali ve askeri karlar, devletin giderek daha geni kitlelerle
dorudan iliki iine girmesine yol ayordu . lkenin siyasal
srecine meru katlm da bu kitlelere yklenenlerin bir b edeliy
di12. Kapitalist retim biiminin gerei olarak kitlelerin
temel haklara sahip olmas, oy hakk olmayanlara da toplumda

1 19
bir yer kazandrm ve "kanu etkinlikleri "ne katlmalarn sa
layarak sonunda siyasal haklarna kavuturmutu 13 Ayrca, gide
rek gelien sanayi teknolojisi, igcnn en azndan okuryazar
olmasn gerektiriyordu . Bu nedenle gelitirilen yaygn parasz
eitim, devletle toplum snrn mulaklatrm, iilerin kendile
rini rgtleyebilme , harekete geebilmelerini kolaylatrmt . Son
olarak, semen oylar iin rekabeti ieren bir parti sisteminin
ksmen de olsa var olduu yerlerde, iktidar " dndaki " partiler
oy hakkna yeni kavuanlarca seimlerde dllendirilmeyi
umarak, semen kitlesinin geniletilmesini savundular14
Sorunlarn tartlabildii, ayn kar ve grleri savunanlar
arasnda ilikilerin kurulabildii liberal bir " kanu alan" , yalnz
ca seme ve seilme haklar iin alt snflarca deil, ekonomik
alanda ayrcalklar olsun ya da olmasn, tm gruplarca ekono
mik ve toplumsal kazanmlarn artrmak anacyla koalisyonlar
kurmak iin de kullanld . Genelinde ii ve iveren sendikalar
biiminde ortaya kan bu koalisyonlarn etkinlikleri, toplumsal
rnn emek ve sermaye ya da her birinin farkl kesimleri
arasnda datm srecine, bask ve "pazarlk" unsurlarn soktu .
Bu da kiisel tercihler arasnda plan olmayan, mekanik dzenle
meler yoluyla faaliyet gsterdii varsaylan pazarn geleneksel
kurallarnn deitirilmesini ya da askya alnmasn gerektirdi .
Bu gelimenin devlet/toplum ayrm zerindeki etkisi, "sosyal
yardm" alanna ilikin yasalarla birlikte toplu pazarlk ve sendi
ka yelii konusundaki kurallarn, " i " , "alma " ya da "sos- ,
yal" hukuk olarak adlandrlan bir btn oluturmas ve zel
hukuk ile kanu hukuku arasndaki ayrm mulaklatrmas dr.
Ayrca, gene ayn koalisyon ya da rgtler o denli geni
boyutlu karlar temsil eder ve harekete geirirler ki eitli devlet
organlarn, kamu alannn dnda ve parlanentonun aracl
olmakszn oynanan bir "bask " ya da "kar" oyununa dahil
etmeyi baarrlar. Bylece, devlete tannmadan ve denetlen
meden gelenek hukukuna gre rgtlendikleri ve faaliyet gster
dikleri iin grnte btnyle zel olan bu karlar, kendilerini
dorudan etkileyen kamu politikalarn oluturur ya da engeller.
Bunu da ylesine etkili yaparlar ki, devlet ou kez faaliyetlerin
de bu gruplarla ilikiye girmeyi kendi karna grr15 Bu rgt
lerin liderlerini idari politikalar oluturan organlara dahil eder,
yasalar hakknda onlara danr, rgtledikleri karlar denet
lemek iin onlarn imkfularn kullanr ve bazen devletin kimi
giriimlerinin baarsn salana almak iin zanan zanan onlar
dan yelerini disiplin altna almalarn ya da taleplerini ksmala
rn bekler16 Dahas, bylelikle toplumsal rn, hala devletin

1 20
blnmez egemenliinden kaynaklanr grnen ynetim yetkileri
yoluyla datlsa bile, bu datm gzle grlr biimde siyasal
srecin temel konusunu oluturur . Buna uygun olarak da, zel
karlarn aka ya srete seslerini duyurmalar ya da rtk
biimde onu etkilemeleri salanr ; ya da bazen fiilen ynetime
katlmalarna olanak tannr.

Kapitalist Gelimeler: Mesleki Yap zerindeki Etkileri

Yukarda, devlet ve toplum arasndaki snr mulaklatran

gelimelerin bazlarn, kavramsal olarak en basit anlatmyla
mlk sahibi olmayanlarn emeini pazarda satn alan sermaye
sahibi bir snfn kara el koyduu bir retim sistemi olan kapita
lizmin doasna balamtm. Ancak bu tr gelimelerin, egemen
retim birimlerinin yaps, sermayenin dalm, vb . alanlarda
kapitalist retim biimindeki gelimelerden kaynakland d
nlebilir . zellikle, sanayi kurulularnn daha fazla kapita
listlemesi dorultusundaki uzun-dnemli eilimin, buradaki tezi
mizle dorudan ilikili eitli sonular vardr . ' Bu sonularn
birka deien mesleki yap dolaysyla ortaya kmt. zellikle,
daha ileri bir sanayileme dzeyi giderek daha farkllam,
okuryazar, vasfl ve daha ok alma evkine sahip bir igc
gerektiriyordu . Sonu olarak, igcnn nitelii deimi ve
iinin giderek artan eitim dzeyi siyasal bilincini de ykselterek
devletten taleplerinin artmasna yol amt.
Bu blmde, stat, yaam biimi, kendini alglama, kltrel
tercihler ve siyasal eilimler bakmndan geleneksel olarak burju
vaziyle zdeletirilen orta snf iindeki mesleki deiime ksaca
deinmek istiyorum. Temel deiim, retim sistemi iindeki
konumu (ama tketim sistemi iindeki deil) ii snfnnkine
benzeyen, geni bir alan orta snfn ortaya kmasyd. Bu ise
iki geliime yol at . Birincisi, oy hakkna sahip olabilmenin
koullar arasndan, mlkiyetin karlmas gerekiyordu . Aksi
takdirde, giderek daha geni kesimler cretli altndan ok
geni bir kitle oy hakkndan yoksun braklacakt. Oysa, grd
mz gibi, eilim oy hakknn kstlanmas deil, geniletilmesi
ynndeydi. kinci gelime ise, alan orta snfn "zel" karla
rn gzetmesi iin devlete bask yapmada ii snfn taklit
etmesi, ve stelik daha da baarl olmasyd. Artk bir aile adna
sahip olmann (Keynes'in "rantiyenin kurtulamayaca bir has
talktan dolay lm semesi " tanmna baknz) , ya da deerli
hizmetlerini pazarda satarken bamszln korumann, ekono
mik gvenlik ve toplumsal konumunu gvenceye almak iin

121
yeterli olmad bu ortamda, orta snf bunlar devlet eliyle
korumaya alyordu .
alanlar emek piyasasnda hizmetlerine yeterli talep bulsa ve
gelirleri orta snf yaam dzeyini korumaya yetse bile, gvenlik
araylarn tatmin iin gene de pazar dnda devletten yardm
umuyorlard . Hab ermas, bu gelimelerin ada kentli ailenin
kurumsal yaps zerindeki uzun-dnemli etkilerini yle ak
lyor :
Ailenin mal varlnn eve ekmek getiren tek bir kiinin
cretli bir iten salad gelire indirgenmesiyle, aile acil
durumlarda, zor gnlerde kendisine bakabilme, yallk
gnleri iin bir kenara para ayrabilme yeteneini yitirir .
. . . Eve ekmek getirenin isizlik, kaza, hastalk, yallk ve
lm gibi durumlarda devlet yardm devreye girmelidir .
. . . Burjuva ailesi eskiden byle riskleri kendi bana gs
lemek zorundayken, artk aile yeleri temel gereksinmele
rini karlamak iin devletin verdii gvencelere dayanrlar.
Byle acil durumlarda ortaya kan gereksinmelerin tesin
de, konuttan i bulma hizmetlerine, mesleki ve eitsel
danmanlktan salk hizmetlerine kadar yaamn birok
alannda devlet yardm sz konusudur . Tasarruflaryla
sermaye birikiminin ekirdeini oluturmasna artk gerek
kalmam olan burjuva ailesi giderek bakp bytme, ei
tim, koruma, manevi destek olma, yol gsterme, temel
gelenekleri retme ve ynlendirme ilevlerini de yitirir.
(Klasik) burjuva ailesinde en mahrem alanlar olarak kabul
edilen alanlarda bile biimlendiriciliini yitirir. Bir anlam
da, ailenin konumunu koruyan bu tr kamu gvenceleri,
bu zel alan, ailenin kendisini zellikten karr (kamusal
11
latrr)
Sanayileme ilerledike ve alan nfusun yaam standardn
ve b eklentilerini ykselttike, Haberrnas'n szn ettii olgu
orta snf ailesini aarak, tm ada Bat ailesi iin geerli hale
gelmi ve dolaysyla devlet/toplum ayrm zerindeki etkisi de
artmtr .

Kapitalist Gelimeler: retim Sistemi zerindeki Etkileri

Nitelik olarak yukardakilere b enzer ama daha geni b oyutlu

etkiler, anonim irketler ve byk kurulularn gelien sanayi
ekonomisinin ba oyuncular olmalaryla egemen retim -birimle
rinin boyutlar ve yaplarnn deimesinde gzlemlenebilir. En
bata, liberal ideoloji iinde, kiilerin ortak ekonomik giriimle-

1 22
rine tzel kiilik vermenin meruiyeti ok tartmaldr ve kkleri
liberalizm ncesi, hatta liberalizm kart dncelere uzanr18
Amerikallar rasnda irketlerin "kamusal " nitelendii ( "ka
muya almak" deyimindeki anlamda) ve bu irketlere, sahiple
rinden ayr bir hukuksal konum tanmak iin, karmak ve hi de
otomatik olmayan bir siyasal - hukuksal ilem gerektii gerei,
zel hukuk ve kamu hukuku arasndaki ayrm asndan bakld
nda, bu yapay oluumlarn ne denli tuhaf bir konumu olduunu
gsterir. Ayn durum, mahkemelerden tahvil komisyonlarna
kadar hkmetle dorudan ya da dolayl ilikili organlarn,
irketlerin etkinliklerinin yasalara uygunluunu denetlemede ba
vurduklar karmak, ama ou zaman etkisiz dzenlemeler iin
de geerlidir. Ayrca 20 . yzylda, ABD dnda kalan hemen
tm Bat lkelerinde btnyle devletin . ya da devlete denet
lenen ve yatrmlar iin devlet kaynaklarn kullanabilen sanayi
kurulularnn kurulmas yolunda bir eilim olmutur . Parlamen
to ya da hkmet bu kurulularn st dzey grevlilerini ataya
bilir, iletme p olitikalarn saptayabilir ve ynlendirebilir19
Birok byk ekonomik birim, yasal olarak "zel " sermayeye
dayal olduu iin, yatrm ve sanayi stratejilerinde etkin bir
devlet denetiminden uzak kalmay baardklarnda bile, gerekte
alanlar ve daha az lde mterileri karsnda yar kamu
kurulular gibi faaliyet gsterir. Bu, zellikle bu tr kurulularn
asl amalaryla olsa olsa uzaktan ilgisi olan etkinliklere giritikle
rinde (ki sk sk giriirler) belli olur. Bahrdt bunu yle dile
getiriyor :
alanlar iin konut yapan ya da kendi evlerini satn
almalar iin eitli olanaklar salayan sanayi irketleri
vardr . Bunlar parklar, okullar, kiliseler ve ktphaneler
yaptrr ; konser ve tiyatro gezileri dzenler ; yetikin eiti
mi dersleri verir ; yallara, dullara ve yetimlere bakar. Bir
baka deyile, balangta yalnzca yasal adan deil sos
yolojik anlamda da kamuya ait kurulularca stlenilmi bir
dizi ilev, zel irketlerce stlenilir. . . Byk bir irketin
"zel " etkinlik alan, bulunduu kentin tam ortasndan
geer ve hakl olarak sanayi feodalizmi denebilecek bir
olguyu ortaya karr20
Daha da nemli bu tr etkiler, byk irketlerin alanlar
iin bir eit "yar-devlet" oluturmas, gerek devlet organlar
nn mdahale ve denetiminden korunan, kendilerine zg bir
yasal ve hukuksal sistem kurmalar sonucu olarak da ortaya
kar21 Kimi zaman byle bir sistemin idari ve yar-hukuksal
kararlar irket yneticileri ile alanlarn temsilcileri arasnda

1 23
grlerek alnr . Ancak bu kararlarn alanlarn yaantlar
zerindeki etkisi (ve Bahrdt'n bize hatrlatt gibi bu etkinin
yalnzca ie ilikin yn deil) gerek kamu alan dahilinde
tartlmamakta, alanlarn yurtta olarak sahip olduklar hak
lar, gz nne alnmamaktadr . Ayrca, tek tek alanlarn
onlar iveren karsnda temsil etme durumundaki kii ya da
rgtler zerinde ok az denetim gc vardr. Son olarak,
alanlarn saladklarnn (cret, sosyal gvenlik, alma koul
lar, emeklilik haklar, yan kazanlar) greli olarak iyi olmas
durumunda , maliyetler byk lde kendileri dndaki kamuya
-- tketicilere ya da vergi mkelleflerine - yklenir .
Bu son nokta bizi ileri sanayilemi ek onomilerde byk
irketlerin egemenliinin bir baka ve ok nemli sonucu zerinde
druneye gtryor . Birbirleriyle, daha kk irketlerle, mal
veren irketlerle ve tketicilerle rekabeti modelle uyumayan
ilikiler iine girebileceklerinden, bu tr irketlerin etkinlikleri
pazarn ileyiini temelden deitirmektedir . rnein, byk ir
ketler yatrmlarnda karlarn kullanarak kendi dlarndaki ser
maye pazarlarnn denetiminden kurtulur ya da o pazarlara
gittiklerinde, ok sayda kk tasarruf sahibi ve yatrmcdan
ok, birka byk yatrmcnn pazar denetlediini grrler .
Ayrca yeni rnler, reklam ve fiyat stratejileriyle talep yarat
may baarabilen byk irketler, bamsz tketicilerin birbiriyle
rekabet eden irketlere tercihlerini belirterek kar olanaklar ya
ratt " klasik sra "y etkin biimde tersine evirirler .
Ancak, serbest rekabeti pazar yalnzca tek gerek pazar
deildi. Liberal devlet/toplum ayrmnca ngrlen ekonomik
evreydi de. Bunun iin iki neden vard . Birincisi, serbest reka
beti pazar kendi kendini dengeledii iin devletin ad hoc
denetim ve mdahalesinden kurtulabilirdi. kincisi, serbest reka
beti pazar, ekonomik faktrler arasnda g ilikilerinin ortaya
kmasna izin verir grnmyordu . Bylece devleti ulusal top
lum iinde ve onun adna g kullanan tek merkez olarak
brakyordu . Yalnzca karlarn deil, pazarlar zerindeki dene
timlerini, byme hzlarn ve birbirleri ve toplum zerindeki
glerini artran byk irketlerin egemenlii, yukardaki varsa
ymlarla elimekte, kapitalist retim biiminin devletin gcne
kar meydan okuyuunu keskinletirmektedir.
Byk irketlerin ekonomik sre ve dolaysyla tm toplum
sal alan zerindeki denetimleri devletin kendisini de etkilemele
rini, devleti en azndan ilerine "karmamaya " ve nihayet
ynetim glerinin bazlarn onlarn hizmetine vermeye ikna
edebilmelerini salar . 20. yzylda kapitalist iletme bu stratejiyle

1 24
byk baar kazanm ve devletin faaliyet alanlarn geniletmi
faaliyet biimlerini deitirmi ve 19. yzylda devletin sorunu
olarak kabul bile edilmeyecek olan amalara ynlendirmitir.
rnein, gelimi sanayi dallarnda faaliyet gsteren irketlerin
kurulmas, glendirilmesi ya da modernletirilmesi amacyla
artk devlet bu irketlere kar mantna gre kullanlmak zere
kamu gelirlerinden byk fonlar ayrmaktadr . Kar mant ,
irketler hangi kurallara gre alrsa alsn v e fonlar hangi
kurallara gre verilirse verilsin, h.3.la "zel " bir mantktr. D aha
s, devletin ulusal eitim sistemini yayma ve modernletirme
abas, arkasnda belirtilen ama ne olursa olsun sanayinin
faaliyet gsterebilmesi ve ilerlemesi iin gereksinmesi olan yeti
mi insangc ve ileri bilimsel, teknolojik ve idari bilgiyi sala
maya yaramaktadr. br yandan, devletin "istikrarl kalkn
ma " ve " tam istihdam" arzusu, devleti sanayi rnlerine olan
talebi karlamak amacyla byk harcamalar yapmaya gtr
mektedir . Bunun da enflasyonu hzlandrc yan etkileri vardr.
Son zamanlardaki radikal grler, ada Bat devletinin refah
harcamalarn bile (bizim alt kesimlerin yeni kazanlm siyasal
etkinlii sonucunda gerekletiini ne srdmz harcamalar ) ,
zel irketlerin iletme maliyetlerini hafifletmek iin devletin,
byk lde o alt snflara vergi yk ykleyerek, gerekletir
diini ne srmekte.dir22
Alman anayasa hukukusu Bckenfrde, byle etkinliklere
girimekle, Bat'da devletin kendisini ekonomik srece baml
kldn savunmaktadr . (Bir Marksist olmad iin bu olgunun
snf ilikileri asndan nemini vurgulamadma iaret etme
liyim) .
ada devletin kendisini ekonomiyle zdeletirmesi
sonucunda, devlet byk lde snai -ekonomik srecin
hizmetine girmitir. Devletin ekonomik ykmllkleri ar
tarken kendi kendine karar verebilme kapasitesi zayflar .
Dzenleme ve denetleme ilevlerini yerine getirir, ama
taraflarn stnde gc elinde tutan bir "nc kii"
olarak deil . Daha ok, snai-konomik sreci tamamlayc
.
ilevleri gerekletirir. Ekonomik srecin hangi ynlerinin
destekleneceine ve denetleneceine karar veren devlet
deildir ! Devlet srecin kendisinden ortaya kan verilere
ve eilimlere yant verir . Genel bir denetim devlet tarafn
dan deil, snai-konomik srecin kendisi tarafndan yerine
getirilir23
Yukarda incelediimiz srete devletin yalnzca edilgen bir
katlm olduunu ne srmek kanmca ar deilse de abartlm

1 25
bir grtr . Devletin kartna Bckenfrde gibi "snai-eko
nomik sre " ya da kapital ya da baka ne dersek diyelim,
devlet salt o kart evresinde oluan geliimlere tepki gstermez .
Devlet/toplum ayrmn mulaklatran mdahaleler devletin bu
ayrm izgisi zerinden br tarafa "ekilmesi"nin deil, kendisi
ni bu izginin tesine "itmesi"nin sonucudur. Devlet/toplum
ayrmnn yok olmasna ynelik eilimi bu denli gl klan tam
da birbiri nden farkl ve baka durumlarda birbirine aykr birok
olgunun bu sonucu yaratmak iin birlemesidir.
rnein, daha nce grdmz gibi, "iktidar"a kar "muha
lefet" olgusu zel bir siyasal dinamik oluturarak oy hakknn
geniletilmesini ve bunun sonucunda devlet p olitikalarnn alt
kesimlerin yararna harekete geirilmesini salamt . Her devle
tin teki devletler karsnda kendi gcn korumak ve artrmak
isteini -ki bu Carl Schmitt'e gre en temel siyasal gerektir- ele
alalm. Gayet aktr ki, gnmz koullarnda devletin bu istek
ve kararll devletin kendisine yeterli bir ekonomik temel sala
masn gerektirir . Ama, ileri sanayileme aamasnda, byle bir
temeli oluturmak ve korumak, ancak ya en byk irketlerin ya
da devletin sahip olabilecei mali, teknolojik ve rgtsel kaynak
lar gerektirir24 En byk irketler okuluslu olduklarndan ve bu
kimlikleriyle herhangi bir devlet iin garip birer mteri olutura
caklarndan25, yeterince byk ve gl giriimleri desteklemekte
nderlik genelde devlete der. Kapitalist sanayilemenin liberal
olmayan baarl iki rnei, Almanya ve Japonya'nn, ayn
zamanda gl askeri-siyasal gelenekleri ve saldrgan eilimleri
olan -Schmitt'in kafasna ok yatkn- lkeler olmalar dnd
rcdr. Ve Fransa' da dirigisme zamann Batl devlet adamlar
iinde "siyasal " alann zellii ve stnln gz kapal sa
vunan De Gaulle dneminde nemli ilerlemeler gstermitir .
Bckenfrde devletin en azndan Bat' da, ekonomik faaliyet
lerle ar ilgilenerek kendisini "snai-ekonomik sre"in apolitik
mantna baml kld yolundaki grnde hakl olabilir .
Ama devlet bazen ekonomik olmayan karlar peinde koarken
de bu belaya srklenebilir . lkeyi sanayilemede geri brakarak
ya da ekonomik gelimeyi okuluslu irketlere teslim ederek bu
dertten kurtulabilir . . Ancak her iki zm de lkenin bamsz
siyasal varln tehdit edecektir.

Meniyet Aray

Bundan nceki blmde M ax W eber'i izleyerek, ada devle

tin meruiyetini buyruklarnn yasallna, dier bir deyile, usu-

1 26
 lne uygun olarak kabul edilmi genel kurallara dayandrdn
ne srmtm . Bununla birlikte Carl Schmitt'in, byle bir
anlatmn gl bir ideal, evrensel olarak paylalan bir geerlilik
lt artrmad, tersine btnyle biimsel, ieriksiz bir
usule uygunluk kaygsna atfta bulunduu iin grece zayf
olduu grne de katlmtm . ada devletin meruiyetinin
bu isel zayfl, liberalizm tesi ada iki adan giderek artan
bir sorun haline gelmektedir. Birincisi, aada greceimiz zere,
parlamentonun merkezilii, hukukun stnl ve genellii, g
ler ayrm gibi yasal-ussa] otoritenin baz kurumsal dayanaklar
ve anlatmlar ortadan kalkmtr. kincisi, devlet/toplum izgisi
ni mulaklatran kimi gelimeler, usul kurallarna uymakla bir
ey kazanmayacak ve frsatn bulsa hukuku ineyecek olan
toplumsal glerin (ezilen kesimlerden sosyo-konomik gcn
topland yeni irketlere kadar) siyasal gcn arttrmtr.
Bylece bir yanda yasal-ussal otoritenin merulatrc nemi
daha da zayflam, br yanda (yalnzca iki geyi sayacak
olursak) sanayideki gelimeler ve toplumun giderek artan karma
kl, ya dorudan devlete ortaya karlan ya da sonuta
devlete onaylanan ve toplumsal yaamn her ynn saran
"kurallar a "n giderek daha yaygnlatrm ve klfetli klm
tr26. Bu nedenle devletin, meruiyetine ilikin szlemeyi yenile
mesi, farkl bir meruiyet forml bulmas ivedi hale gelmitir .
Liberal a : ( 1 9 . yzyl sonu ve 20 . yzyl ba) sonlarna
doru, snf elikilerinin grece gl ve tehditkar olduu bir
dnemde, ou Bat devleti meruiyetini smrgelerden gelen
kaynaklar ve bu alandaki uluslararas atmalar zerinde odak
latrarak salamlatrd . Ancak, I I . Dnya Sava'ndan bu
yana, B atl devletler birbirlerine kar eskiden olduu kadar ak
ve acil bir biimd e g kullanmaktan vazgemi, ABD 'nin askeri
ve diplomatik nderlii altnda bir blok oluturmu, NATO,
Avrupa ittifaklar ve uluslararas rgtler kurmulardr. Kuku
suz, daha erken bir dnemde bu karlkl uyum D ou blokuyla
"Souk Sava " gerilimlerini de beraberinde getirmiti. Bu geri
limlerle ulusal karlar, yeni ideolojik boyutlarn da eklenmesiyle,
tekrar gndeme getiriliyordu . Ancak uzun dnemde, devlet me
ruiyet sorununa yeni ve deiik bir zm buldu . Giderek
ekonomik kalknmay kendi bana siyasal nemi olan, her devle
tin performansnn gerekli ve yeterli bir gstergesi, dolaysyla
devlet/toplum izgisinin daha da mulaklamasn merulatran
bir unsur olarak ele ald .
zellikle 1950 ve 1960'larda, "snai kalknma " , "ekonomik
byme " ya da "refah " gibi deiik adlar verilen bir ideal,

1 27
toplumun gznde inanlmaz nem kazand . Bu idealin bir
yandan kendi kendini merulatrdn, dier yandan da devletin
topluma ykledii skntlara hakllk kazandrdn dnen her
izgiden siyasal nderce onayland. Bu gelimenin, kapitalist
retim biiminin ada toplumsal yaantnn tm zerindeki
mutlak egemenliinin bir baka ifadesi olduunu dnmek belki
de dorudur. Ama, ok benzer bir gelime hemen hemen ayn
dnemde Dou Avrupa' da da yaandndan belki de sanayile
menin diktatrlnden sz etmek gerekir. Ancak, belirttiim
gibi, bu gelimenin siyasal alandaki gelimelerle "ortak belirlen
mi " olduu dnlebilir. Hi olmazsa ilk kez, iki Dnya Sava
deneyimi ve bir nkleer facia olasl, Batl devletler arasnda
modas gemi g siyaseti izlemenin, kabul edilemeyecek bir
neri olarak grlmesine yol amtr. lke dnda g peinde
komaktansa lke iinde refah peinde komak en azndan gr
nrde devletin varlnn meruiyeti ve etkinliklerinin ilkesi ol
mutur.
Bu nedenle Bckenfrde, devletin snai-ekonomik srece ar
katlmnn devleti bu srecin mantna baml kldn ne
srmekte hakl olabilir. Ancak devletin tam da bu ilgisi meruiye
tine ilikin zellikle siyasal sorunlara bir zm aray olarak da
grlebilir. Gerekten de A . Gehlen21 sz konusu gelimelerin M ax
Weber'in meruiyet tipine bir drdncsn eklediini ne
srmtr : Politikalaryla, tketicilere snrsz mal ve hizmet
sunmakta ekonomik sisteme yardmc olarak meruiyet arayan
devletlerin zellii olan ada bir meruiyet, "toplumsal mutlu
luku " meruiyet. Bu meruiyet anlaynn temel konumuzla
ilikisine dikkat ekmek isterim : Eskiden tek tek tketicilerin
"zel " kayglar dahilindeki konularn dorudan doruya " ka
musal " nem kazanmasyla, devlet/toplum ayrm yok olmakta
dr .

Ynetimin Genilemesine Doru eriden Basklar

ada devletin doasnn ve i yapsnn onu, liberal anlaya

gre topluma ait olan alana nasl "ittiini " de grmeliyiz .
Toplumsal iblmnn baka herhangi bir boyutunda olduu
gibi, uzmanlam bir siyasal rgtn olumas, kendi kazancn
artrmak iin iblmne dahil teki kesimlerle rekabet eden bir
dizi kendine zg, kendine ynelik karn ortaya kmasna yol
aar. Liberal grte, g ve kazanlarn dalmnda ar denge
sizliklerin ortaya kmas yolla kstlanr : Arz ve talep meka
nizmalaryla (temelde, bir retici tarafndan smrlme tehlikesi

1 28
karsnda, tketiciler taleplerini baka bir reticiye gtrrler) ;
bireysel karlar aan dayanma duygularyla ; ve i blm
dahilindeki sektrlerin, birbirleriyle ve btnle olan ilikilerinde
fazla ileri gitmelerini engelleyen yasal dzenlemelerle .
Ancak, bu kstlamalar devlet ile toplumsal iblmnn dier
sektrleri arasndaki ilikilere uygulandnda ada devletin
nitelii gerei kstlamalarn etkinlii azalr . Devlet, nemli bir
gc -tm toplum zerinde iddet kullanmn- tekelletirir. Bu
nedenle de arz, talep ve teki pazarsal engellerden muaftr .
Devlet, kiileraras ve gruplararas dayanma duygularnn mer
kezi olarak faaliyet gsterir28 ve kendisine boyun eilmesini bu
duygularn bir ifadesi olarak kabul eder. Son olarak, devletin
kendisi yasa koyar ve uygular. Yasalar da dayanmann en
temel kurumsal gvencesidir. zetle devlet, tm ya da bir
blm adna, toplumu ynetmek iin oluturulmutur . D ola
ysyla devlet etkinlik alann genileterek ve sonuta ynetimine
tabi olacak toplurr.;.oa1 karlarn saysn artrarak gcn oalt
ma eilimindedir29
Liberalizm, birbiriyle rten anayasal dzenleme yoluyla
toplumun devlet karsnda farklln ve zerkliini korumasn
bekler. Bunlardan ilki gler ayrmdr. Devletin gc, birbirine
kenetlenen ama karlkl olarak birbirini kstlayan ynetim
yetkilerine sahip deiik organlar arasnda blnmtr. kincisi,
liberal "toplumsal alan " kavramdr. Toplumun devlet gcnn
kullanmna izin vermesi ve devleti denetlemesi beklenir. n
cs, devletin kendi yasalarna uymasdr. Liberal modelin geer
liliini yitirmesi temelde bu son iki dzenlemedeki yetersizliklerin
sonucudur. Bir nceki blmde ne srdm gibi, kendisinin
hukuku olduu iin devleti balamaz . Pozitif hukuk olduu iin
de deitirilebilir. D eitirilmesini yalnzca usul kurallar ve bi
imsel ayrntlar engeller. Ayrca, toplum aslnda kar atmala
ryla blnmtr . Devletin yeni toplumsal alanlara mdahale
etmesine kar kmak yerine bunu tercih edecek kar sahipleri
her zaman olacaktr. Bu iki e bir kez devletin hukuksal ve
siyasal alardan toplumla arasndaki snr amasn saladktan
sonra, toplum artk geri kalan tek anayasal ilkeyle, gler
ayrmyla, korunamaz hale gelir. nk eer devlet organlar
birbirlerine kar deil de topluma kar glerini artrabilecekler
se, birbirlerini " dengeleme ve denetleme"leri iin devlet organlar
arasnda g datmnn yarar nedir?
Devleti kendi snrlar iinde tutmak bir yana , aslnda gler
ayrm, kendi ayrcalklarn artrmaya alan tm birimler ve
alt-birimler arasndaki rekabetten dolay devletin gcnn

1 29
artmasna yol amtr . Ynetim sisteminin organlara, ubelere,
mdrlklere vb . blnmesi her ne kadar merkezi bir rgtsel
yap erevesinde dnlmse de, o yap iindeki unsurlar ksa
srede kendi zerkliini, birbirine kar konumunu ve kaynaklar
zerinde yetkisini artrma mcadelesi veren kar merkezleri
haline gelmitir . Ve bu mcadele, bir birimin yeni bir toplumsal
kar etkinliklerinin meru hedefi, dolaysyla da varlnn ve
teki birimler karsndaki konumunun gerekesi klabilmesini
kolaylatrmtr . Ayrca, devlet grevlerine seilen ya da atanan
kiilerin, yasalarla her bir makamn grev alan iine dahil
edilmi karlar adna davranmalar ya da kendi makamlarnn
dahil olduu birimin zerklii ve konumundan saladklar, yasal
l kukulu kk siyasal karlar adna hareket etmeleri bekle
nemez . Tm bu kiiler ilgilerinin en azndan bir blmn
btnyle zel amalara, bulunduklar grevden saladklar gelir
ve statlerini artrmaya, o grevden kendilerine bir meslek
yaratmaya yneltirler .
Bu kiisel karlar devlet/toplum ayrm izgisi zerine doru
dan bir bask yapmaktan ok, bu basknn yaplmasna ivedilik
kazandrr. rnein, bir birimde alanlarn saysn artrmak
iin, genellikle toplumsal ilerin yeni bir ynnn ya da aama
snn o birimce "ynetilmesi " gerektii iddia edilebilir . alan
larn saysnda byle bir art da denetleyici saysn artrabilir ve
bylelikle birim ierisindeki memurlara ykselme frsat doabilir .
Bu koullar altnda zel karlarn bir talebin gereklemesini
salamaya yardmc olaca beklenebilir .
Devlet/toplum ayrm zerindeki basklarn bu biimlerde
(kukusuz genellikle toplum tarafndan gelen basklarla birlikte)
ortaya ktn ve devletin idari mekanizmas iinde zellikle
youn olduunu kabul etmek iin " gce doymayan brokratlar "
karalamasna katlmak gerekmiyor30 imdi aadaki be
noktaya bakalm.
1. Devlet organlarnn ileyii ekonomik kuramn altnda
incelendiinde, bu organlarn hizmet/kaynak oran yerine bte
lerini artrma eiliminde olduklar grlr31 Bu da sonuta,
srekli artan toplumsal kayna denetimleri altna almaya al
tklarn gsterir .
2. ada bir devletin idari mekanizmasnn boyutu ve karma
kl onu (ya da tek tek paralarn) toplumsal basklardan
uzak tutmaya yarar. Bylelikle ynetim ve toplumsal evre
arasndaki devre kapanm olur32
3 . Resmi kurulular genellikle toplumun iine uzanr ve toplu
mun baz kesimlerini ya kendi ilerine alr ya da ynetimin

1 30
nesnesi klarlar . Bunu toplumsal evrenin karmakl ve karma
asn azaltmak, gerek toplumsal evreyi gerekse bu evre ile olan
ilikilerini istikrarl klmak iin yaparlar . Bir devlet organ iin,
bir toplumsal kar zerinde idari denetim kurmak, o kara
bamsz bir unsur ya da pazarlk ilikisi iinde bir taraf olarak
yaklamaktan daha rahat ve " doal "dr.
4. Profesyonellemi resmi kurulularda, kurumsal gelenekleri
d etkilerden koruyabilmek atama politikalar, yeni girenlerin
youn sosyalizasyonu, gl meslektalk duygular ve paylalp
deer verilen bir idari felsefe kanalyla salanabilir. Ana bu
geleneklerin kkenleri liberalizm ncesine dayanabilir ve esin
kaynaklar liberalizme kar olabilir. Eer byleyse, bu kuruluun
politikalar kanlmaz olarak devlet/toplum snrn inemeye
yatkndr . Fransz brokrasisinin st kesimleri "despotik " gele
neklerini Fransz Devrimi'nden koruyabildilerse (Tocqueville'in
ne srd gibi) , herhalde Beinci Cumhuriyet'te de bu gele
nekler deimi de olsa hfila canldr. Wilhelm'ci Obrigkeitsstaat'
n miras ald Prusya brokrasisinin Alnan brokrasisi zerin -
de Weimar'n silemedii, Hitler'in ise kulland etkileri bugn de
Bonn'da (ve Dou Almanya'da) byk olaslkla hayatta ve
shhattedir33 Son olarak, Bourboncu eilimler -gerekte toplu
mun zerkliine gz dikmekten ok asalak ve yozlam bir
brokrasi gelenei- talyan brokrasisinde hala gldr.
5. Son olarak, 20. yzyl devletinde daha nce tank olmad
mz topyekn sava ve topyekn diktatrlk olgular, tm
dnyada devletin toplum zerindeki egemenliini ne denli abuk,
acmasz ve etkili biimde artrlabileceinin silinmez bir ansn
brakmtr .

Devlet ve Toplumdan Gelen Basklarn Sonular

Buraya kadar, devlet/toplum ayrmnn 20. yzylda giderek

nem kaybetmesinin balca nedenleri ve rneklerine deindim.
Bu blmde ada Bat devletinin yapsna ilikin baz sonular
inceleyeceim. En grnr sonular muhtemelen nicel deiiklik
lerle ilgilidir. rnein, devlet memurlarnn saysndaki art,
toplumsal rnn devletin denetledii ve kulland payndaki
art ya da idari kurulularn oalmalar gibi. Ancak, burada,
zellikle parlamenter kurumlar, seimler ve yasama sreeriyle
ilgili baz nitel deiiklikleri ksaca ele almak istiyorum. Onemli
olmalarna ramen, 18 . yzyln sonu ile 20 . yzyln ba arasn
da gerekletirilen bu deiiklikler genellikle devletin resmi ana
yasal yaplarna yansmamtr.

131
 Bundan nceki blmde grdmz gibi, 19 . yzyl devletin
de ad ve rgtsel yaps ne olursa olsun parlamentonun temel bir
yeri vard . Seimler yoluyla ifade edilen siyasal talepleri, devletin
tm etkinliklerinin dili ve arac olan yasalara dntrme sorum
luluu parlamentonundu . Egemenliin merkezi kabul edilse de
edilmese de, yrtmeyle olan ilikileri bir devletten tekine
farkllklar gsterse de, parlamento bu sorumluluu tayordu .
Gnmzde devlet/toplum ayrmnn snrlarn zorlayan hemen
tm gelimeler parlamentonun bu kendine zg konumuna yne
liktir . zellikle, oy hakknn yava yava geniletilmesi sermaye
snfnn karlar ile kolaylkla "dengelenemeyen" karlarn yal
nzca seimler ve yasama srelerinin konularn belirlemelerine
deil, bu srelerin yntemlerini deitirmelerine de olanak verir.
Daha nce " dengelenebilir" karlar arasndaki elikiler, par
lamentodaki eitli gr sahiplerinin ounluu oluturan grece
tarafsz parlamento yelerinin desteini de salayarak yrttk
leri tartmalarla zmlenirdi34 Liberal kurama ve bir lde
uygulamaya gre, her parlamento yesi kendi semenlerine deil,
tm ulusa kar sorumluydu . Anonim ve birlememi olan bu
ulus ise, milletvekillerinin parlamentodaki etkinliklerini en azn
dan seimler arasndaki dnemde yakndan ynlendiremez ve
denetleyemezdi . Parlamento yesinin nceden kararlatrlm,
dar bir programa uymas yerine, parlamentodaki tartmalarla
biimlenen ve ifade edilen kendi dncesine inanmas beklenirdi.
Bu da seilmi milletvekillerinin belirli toplumsal karlara kar
sorumluluunu ve bamlln azaltyordu . Buna kout olarak
da yasama meclis (ler) inde muhalefet ya da uzlama zgrln
artryordu . Parlamentonun " yaratc " bir ilevi vard nk
daha nce programlanmam siyasal ve hukuksal kararlar reti
yordu . Kukusuz, parlamento yeleri arasnda hkmet/muha
lefet ayrmnn her iki safnda geni ve olduka istikrarl ittifaklar
vard . Ama bu ittifaklar genellikle parlamento ats altndayd .
Dar ve birbiriyle elien toplumsal karlara deil, zel siyasal
konulara ve devlet faaliyetleri hakkndaki genel felsefelere ilikin
di .
Geni halk kitleleri oy hakkna sahip olurken bu yeni ve
siyasal eitimi olmayan semen kitlesini ancak rgtl partiler
harekete geirebilirdi. Ama bu partilerin yeleri ve semenleri
toplumsal atmalarn haritasna liberal kuramn ngrdnden
daha iyi uyuyordu . Bu partilerin temsil ettii karlar yerleik
karlar karsnda yle pek kolay " dengelenemiyordu . " Ayrca,
rgtl olduklar iin partiler, parlamentodaki yelerinin davra
nlarn ynlendirebiliyor ve denetleyebiliyorlard. Meclis (ler) de

1 32
parti yeleri kendilerini iblmne dayanan, hiyerarik yapl
"parlamentodaki parti " halinde rgtlyor, bylelikle ounluk
ve aznlk ittifaklar, eskiden dnlemedii lde dengeleni
yordu .
rgtl partiler oy pusulasna ad konacak adaylar setikleri,
seildiklerinde ise onlarn davranlarn ynlendirdikleri ve denet
ledikleri iin, ilk bakta bunun parti yelerine nemli bir siyasal
g kazandrd, bylelikle de (liberal temsil kuramna neye mal
olursa olsun) siyasal bilin ve etkiyi topluma yayd dnlebi
lir. Ama , partilerin i yaplarndaki farkllklara ramen, rgtsel
dinamikler parti tabannn gcn aamal olarak kstlarken,
parti nderliinin gcn artrr35 Partiler ounlukla " zel "
kurumlar olduklar iin, parti liderleri topluma kar sorumlu
deildir. Parti zerindeki rgtsel denetimleri onlar parti yeleri
ve semenleri karsnda bile giderek daha bamsz klar .
Parti liderlerinin ou ayn zamanda partinin parlamento
yeleri arasndadr. D olaysyla konumlar resmiyet kazanmtr .
Ama kendilerine verilen bu kamusal konumu parti ii dzenle
meler yoluyla deitirebilirler nk herhangi bir partinin se
menleri byk lde "tutsak" bir kitledir. Ayrca, parti rgt
ile parlamentodaki parti arasnda sk sk atmalar ktndan,
parti rgt parlamentodaki partiyi balayacan umduu, ol
duka kesin ideolojik ilkeler ve yasama programlar gelitirir .
Parlamenter srecin tartmaya ak, yaratc nitelii b ylece
azalr. Parlamento giderek, nceden oluturulmu, hiyerarik
olarak denetlenen, ideolojik adan belirlenmi ittifaklar arasnda
ki tartmalarn, atmalarn sahnelendii bir tiyatroya dnr.
Parlamentodaki parti kendi iindeki gr ayrlklaryla paralan
sa ve parti rgtyle iddetli bir rekabete girse bile, parlamento
da genellikle birleik bir cephe oluturur ve parti nderliinin
saptad p olitikalar kaytsz artsz destekler.
Bu koullar altnda parlamento artk toplumsal karlar ara
snda bir arabulucu olarak nemli ve zerk bir rol oynamaz.
Aksine, kompozisyonu ve etkinlikleri salt semenlerin tercihle
rinin dalmn tescil eder ve hangi partinin yrtmenin banda
olacan belirler . Herhangi bir konu zerinde bir partinin parla
mento yelerinin nasl oy kullanacan, konunun ideolojik bo
yutu ve partinin iktidarda m, muhalefette mi kalaca sorusu
belirler. Buna karlk, konunun deeri grece nemsizdir ve
tartmalarda pek gz nnde tutulmaz .
Grdmz gibi 20. yzyln ortalarnda, Bat lkelerinde
siyasal sre "snai gelime "nin, "refah "n, vb . nasl arttrlaca
sorusu evresinde dnmeye balamtr. Bu soru, uzun zamandr

1 33
 " dengelenemez" olarak nitelenmi toplumsal karlarn uzlamas
iin bir temel oluturacak tek byk konu (sava dnda) olarak
ortaya kt. Daha nce belirtildii gibi devlet/toplum ayrm
zerinde dorudan etkileri olmasnn yan sra bu gelime, partile
rin ideolojik mirasnn belirleyici nemini azaltt. nk ulusal
rnn nasl artrlaca sorunu, sonuta siyasal olmaktan ok
"teknik " bir konu olarak grlmekteydi . Bunun sonucu olarak
partinin ideolojik eilimlerinin yumuamas partinin rgt ve
semen taban karsnda parti nderliinin zerkliini daha da
artrd. Ancak, scc ,ler ve parlamentonun eski nemine kavu
mas asndan bir katks olmad.
Giderek her kesimden oy toplama peine den partilerin
katld seimlerde, temelde tek bir partinin halktan yetki
almasnn salanmas amalanmt . Parti bir kez parlamentoda
ounluu saladktan sonra, artk politikalarn, ideolojik tercih
lerine ok az bir ballkla, pragmatik bir biimde oluturabildi36
Bylece seim propagandalar daha ok resmi trenlere dnt .
Propaganda dnemlerinde giderek pazarlama teknikleri kullanlr,
bol bol imaj sat yaplr ve adayn " karizma"s zerinde odakla
arak konular szde kiiselletirilir oldu. ki seim arasnda hem
iktidardaki parti (ya da partiler koalisyonu) hem de muhalefet
partileri, ideolojik ltler yerine iktisat ve iletme "uzmanla
r"nn grlerini temel almaya baladlar. Bu tutum, tm
toplumun ktlarn girdiler ora.mm ykseltmeye alan bir firma
olarak algland ortama uygundu . Dolaysyla bu anlayta
devletin grevi, ok sayda "sosyo-teknik" sistemleri kuran ve
ileten bir " teknostrktr"e sahip ada byk irket modeline
gre toplumu ynetmek olarak alglanyordu .
Siyasal sre bir kez byle (yanl) alglandktan sonra, parla
mentonun bu srece katabilecei ok az ey vard. deolojilerin
deer yitirmesiyle ortaya kan boluk , yeniden bir tartma
ortam yaratlmasyla deil, ekonomik, teknolojik ve idari "uz
manla" bavurarak giderilmektedir. Bu uzmanl salamak ya
da devlet ynetiminde kullanlmasn denetlemek parlamentonun
hakkyla yerine getirebilecei bir i deildir . Bu grev byk
lde devlet brokratlarna dmektedir. Onlar ise bu grevi
"bilim evresi"nden kiilerin ve byk irketlerle teki kar
gruplarnn szclerinin yer ald aratrma kurumlarnn, plan
lama birimlerinin, danma kurullarnn yardmyla yerine getir
mektedirler. Sonu olarak, idari kararlar giderek parlamentonun
eletirisine ve kamuoyu tartmalarna hedef olmalarn engel
leyen bir dille ifade edilmektedir. Bu da ou kez aslnda o
kararlar dikte ettiren karlar iin iyi bir klftr. Bte oylama-

1 34
 sndan gensoru usullerine kadar yrtmenin faaliyetlerini denet
lemek zere dzenlenmi klasik parlamenter yntemler, bu ve
benzeri gelimelerle etkinliini yitirmitir. rnein, bakanlk r
gtnn erevesi dnda ve parlamento tarafndan gensoru
yoluyla sorgulanamayan, parlamentoya kar sorumlu tutula
mayan birok yeni idari daire ortaya kmtr. Ne gariptir ki,
devlet gelirlerinin ve harcamalarnn dev gibi bymesi parla
mentonun denetimini her zamankinden daha gerekli, ama bir o
kadar da olanaksz klmtr. Btelerin ve teki hesaplarn
boyutlar ve karmakl parlamentonun denetimini hem gerek
tirmi, hem de engellemitir. Dahas, birok parlamentonun ar
yasama yk, denetleyici faaliyetlere ayrabilecei zaman
azaltmtr.
Bu son birka nokta, parlamentolarn yrtme ve idare ze
rindeki stnlklerini yasama ayrcal yoluyla etkili biimde
savunabileceklerini dndrmemeli. Gerekte yrtme ve idare
parlamentodan geirdikleri yasalarn saysn ve ieriini byk
lde denetlemektedir. Bakanlarn ve st dzey devlet grevlile
rinin gznde yasama, yasa koyuculara braklamayacak kadar
nemli olmutur. Yasalar hemen hemen btnyle parlamento
dnda hazrlanr. ounlukla idari konulara ilikindir ve devlet
memurlarnn teknokratik bilgilerine ve ilgili bask gruplarnn
yardmna dayanarak verdikleri kararlara resmi geerlilik kazan -
drmaya yarar. Ayrca, gnmzde yasama, "klasik" yasamay
parlamentonun stnlnn arac yapan o genellik ve soyutluk
zelliklerini de yitirmitir. Birok yasa znde idari bir kararn,
ilgili harcamalar yasallatrmak ve bakanlar ve memurlar siya
sal ya da kiisel orumluluk stlenmek zorunda brakmamak iin
alnm ad hoc nlemlerin yasa biimi verilmi halidir. ada
.

hkmetlerin stlendii "toplumsal ynetim"in zorlu gerekleri

karsnda, idari faaliyetler klasik yntemlerle, yani herhangi bir
idari tasarrufun gerekleebilecei genel koullar belirten bir yasa
yoluyla, anlaml biimde programlanamaz . Onun yerine, bir
daireyi ynlendiren program, diyelim ki lkenin elik retimi
kapasitesini yzde x arttrmak, ya da sanayi kirliliini z yl iinde
yzde y azaltmak, sz konusu amaca ulamada alnacak nlem
leri idari hukuk dnda konunun uzmanlarnn takdirine brak
maldr31 . O zaman parlamentonun (ya da bir yarg organnn, ya
da bir st dairenin) soyut kurallara uyup uymadn inceleyerek
bu dairenin etkinliklerini denetlemesi, ortada byle kurallar ol
mad ve olamayaca iin olanakszlar38
Btn bunlarn toplu etkisi, ki bunlara okuluslu irketler ile
uluslararas kurulular da eklenebilir, parlamentoyu lkenin siya-

1 35
 sal yaanmn merkezinden uzaklatrmak, artk ok sayda dev
letd gle i ie girmi yrtme organlarn ve idari mekaniz
may n plana karmaktr. Gene de parlamento yurttalar ile
devlet arasndaki balca kurumsal balant olmay srdrmek
tedir . Eer etkin bir balant olmaktan karsa, devlet ve
toplumun srekli artan karlkl mdahalelerini siyasal olarak ne
ya da kim ynlendirecek, denetleyecek ve yumuatacaktr?
Partiler semenlerden artk hep daha genel ve daha az bala
yc yetki istemektedir. Ancak bu yetkilerini kullanrken sorumlu
tutulamazlar, i; 1 :i baka konulardaki farkllklar ne olursa
olsun, hepsi siyasal Lemsi! kurumu zerindeki o ortak tekellerine
sahip kmaktadr . dari mekanizma , boyutlar ve karmakln
dan dolay siyasal denetimden uzaktr . Kitle iletiim aralar
siyasal konularn ifade edilebilmesi ve tartma platformlar olu -
abilmesi iin artk grece ak kanallar deildir (gazetelerin
nceleri olduu gibi) . Birka Bat lkesinde 1960 ve 1970'lerde
mahkemeler devlet ilerinin yrtlmesinde hukuksallk kavra
mn yeniden devreye sokmada zaman zaman baar kazanmt .
Ancak bu aba geri planda kalmaya mahkumdu, temelde ceza
yasalarna bavurduundan alan dard. Toplumsal alann farkl
lnn ve zerkliinin ekonomik ve teki kurulularca savunula
can beklemek de olas deildir. Aksine bunlarn ou siyasal
alan "smrgeletirme "ye merakldr. Bunun iin de ak ya da
gizli olarak kamu kaynaklarn ele geirip ynetim glerini
gaspederek belirli toplumsal karlarn, ya da kendilerini yneten
dar oligarilerin hizmetine sunmaya alrlar .
Bilhassa abarttm bu kayglar, ada Bat'da siyasal srecin
ve onun toplumla olan ilikilerinin yapsal verilerine iaret ediyor.
Sz konusu lkelerde 1960'larn ortasndan 1970'lerin ortasna
kadarki dnemde yaanan bunalmlarla birlikte dnlrse,
tadklar anlam daha da nem kazanyor. Bu gereklerden
karlacak genel sonu devletin kurumsal aygtnn, balangtaki
anayasal modele ve dolaysyla devlet/toplum ayrmna uygun
luu biryan braklsa bile, nemli sorunlar beraberinde getiren
ciddi zorluklar iinde olduudur. Bu sorunlar i ie gemitir ve
nceki b lmlerde sz edilen olgularla balantldr . Ancak
burada balantlar gz ard edip , yalnzca sorunlar sralaya
cam .
1 . Sz konusu dnemde siyasal muhalefet ou kez anayasaya
aykrdr . B azen de su unsuru ierir . Muhalefetin amac yerleik
siyasal sistemin toptan reddi ve yklmas olabilir. Ya da ayrlk
bir akma dnebilir . En azndan baz durumlarda bu gelimeler
meru taleplerin sisteme nfuz edemez oluunun ve anayasal .

1 36
siyasal anlatm yollarnn sistemin taleplere tepkisiz kalmasna
yol aacak biimde topluma kapatlmasnn sonucudur. Ayrca,
iktidardaki yetkililerin tepkileri ou kez anayasal ilkeleri ine
mekte ve belli toplumsal gruplarn daha ok yabanclamasna
neden olmaktadr.
2 . Birok devletin "refah politikas " hem ekonomik ve top
lumsal yoksunluu dzeltememekte hem de sosyoekonomik eit
sizlikleri azaltamamaktadr . D ahas, bu p olitikalarn idari maliye
ti topluma ve retim sistemine ar mali skntlar getirmektedir .
3. Devlet adamlarnn baarszl ve siyasal deerlendirmele
rin isabetsizlii "skandallar" ve "karanlk ilikiler '' ile birletiin
de, baz devletlerde siyasal liderlerin entelektel ve ahlaksal
dzeylerinin insan umutsuzlua srkleyecek kadar dk oldu
unu gstermektedir .
4 . Devletin gvenlik aygt, yurttalarn evlerinde ve kamuya
ak yerlerde gvenliini, fiziksel evresinin btnln ve
gzelliini koruyamaz, hem tketici, hem de vergi deyen kiiler
olarak smrlmesini engelleyemez olmutur.
5 . Genel olarak, ou devletin idari aygt, ulusal rnden
daha ok pay almasna karn, toplumun sorunlarm etkin biim
de zme kapasitesini giderek yitirmektedir.
6. En nemlisi, devlet aygt ulusal ekonomiyi izlemek, destek
lemek ve canlandrmak iin stne deni yapmada ou kez
yetersiz kalmaktadr . 1970'lerin ortalarnda birok Bat lkesinde
Keynesi ve post-Keynesi ekonomi politikalar inat enflasyon
ve ekonomik durgunluk karspda zlme iine girmitir .
Nedenleri ne olursa olsun bu son geliim zellikle devletin
meruiyetini etkiledii iin siyasal adan nemlidir . Yasal-ussal
meruiyetin devlet otoritesini ahlaki nedenlere balamakta yeter
siz kaldm, bu blmde ele alman gelimelerle daha da zayfla
dn, 1950'ler ve 1960'larda tm Bat lkelerinde ortaya kan
bu meruiyet eksikliinin devlet gcnn znde ekonomik kal
knma iin kullanld iddiasyla kapatlmaya alldn daha
nce ileri srmtm. Ancak, 1960'1arda olduka geni aznlklar,
Bat toplumlarnda, daha iyi yaam standartlarna doru gidi
olarak grlen geliimin ahlaki nemini ve devletin bu ilerlemeyi
gstererek ballk talep etmesinin ahlaki geerliliini sorgula
maya baladlar. Grdmz gibi, 1970'lerde ekonomik by
meyi salamak giderek zorlat. Ayrca datmn grndnden
ok daha eitsiz yapld ortaya kt. stelik kimi lkelerde
gelime btnyle, belki de ebediyyen kesintiye uram gibi
grnyor . Dolaysyla, sz konusu meruiyet forml (benzer

1 37
durumlardaki baka herhangi bir forml gibi) "tersine" ileme,
meruiyet boluunu doldurmak yerine geniletme tehlikesi arz
etmektedir .
Devlet asndan bakldnda, bu olgu temel olasla yol
aabilir . Birincisi, devlet, bir meruiyet forml olmakszn,
sistemden honut olmayan kesimleri sindirme ve bastrma, geri
kalann ise kayrma yoluna giderek toplum zerindeki denetimi
ni korumaya alr. kincisi, , eski g siyasetinin meruiyet
formlne sarlabilir. Dikkatleri, bir baka devlet ya da devletler
koalisyonundan gelen gerek ya da gerek d askeri tehdide
evirerek, geni bir concensus yaratmaya alabilir. Ya da
ncs, topluma yeni bir forml "satmaya" alabilir. leti
im aralarnn yardmyla geni kitlelerce benimsenebilecek ka
dar ekici ve devleti belirli bir ykmllk altna sokmayacak
kadar genel bir forml tercih edilir. ( 1970'lerin balarnda "Ya
am Kalitesi" byle bir formle .aday olarak ortaya kt. )
Baar olaslklar ne olursa olsun, bu sonularn (ya da
bunlarn olas bileimlerinin) hibiri ekici grnmyor . Hepsi de
ada devletin kurumsal geliimindeki o teinel eilimi, srekli
daha kapsaml ynetim yetkileri ve aralarn devlet ats altn
da toplamay, glendirmektedir. elikili de olsa, devlet bir
yandan da bu eilimin, gcn etkin biimde kullanabilmesini ve
toplumsal sre zerinde denetim kurabilmesini giderek daha ok
engellediinin farkndadr. Ayrca bu gelimeler, liberal grteki
hukukun stnl dncesini ve demokratik grteki yne
tilenlerin ynetim srecine katlmalar gerektii fikrini bir kenara
itmektedir. Geen iki yzyl boyunca devletin geliimindeki temel
eilimleri desteklemi olmalarna karn, bu iki fikir ayn zaman -
da devlete bir meruiyet kayna ve kendini dzeltme olana
salamtr. ada devletin gemiteki evrimiyle Bat'nn ahlaki
miras arasndaki ba yalnzca bu iki dnce kurmakta ve
bylelikle insanln, evrensel bir ahlaki giriimin ortak baoyun
cular olarak grnmesini salamaktadr39
Ben kendi adma ahlaksal esin kayna ve stratejik ynlendir
me aray iinde, gnmzde devlet/toplum ilikilerinde kayg
verici eilimlere kar kanlarn bir kez daha liberal ve demok
ratik dncelere sarlmalar gerektiini dnyorum40 Bunun
birok adan umutsuz bir t gibi gzktnn farkndaym.
Liberalizmin de, demokrasinin de denenmi ve kusurlu bulunmu
olduu ya da gemite sorunun paras olduklar iin artk bugn
ciddi olarak zmn paras olarak dnlemeyecekleri ne
srlebilir. Liberalizm ile demokrasi arasndaki isel ve belki de
zmsz elikilere dikkat ekilebilir ve her ikisini de zayfla-

1 38
tacak ve biimsizletirecek dnler olmakszn ikisini birden
kurumsallatrma olanandan kuku duyulabilir. Ya da biraz
daha umutlu olup , sosyalizmin toplumun ekonomik yapsndan
kaynaklanan sorunlar zorla gzler nne sererek liberalizmi de
demokrasiyi de aan bir seenek olduu ne srlebilir.
Ancak, kanmca sosyalizm, devletin yaps ve faaliyetlerindeki
deiimlerin sonucu olarak ada Bat toplumunun kar karya
kald elikiler asndan liberalizm ve demokrasiden daha az
uygun dmekte. Sosyalizmle karlatrldnda liberalizm ve
demokrasi ynetimin gerekliliinden kaynaklanan temel sorunla
r, retim aralarn denetime alan bir devrimden sonra kendili
inden zlecek teknik meseleler olarak kmsemek yerine
ciddiye almaktadr41 Liberalizm ve demokrasi bu sorunlara belki
(bugn) yanl zmler nerebilir . Ancak, doru sorunlara yan
l zmler, hem kuramsal olarak hem de pratikte, o sorunlar
grmezden gelen ya da es geen yanl ynlendirilmi bir abadan
daha deerlidir .
Dolaysyla, Bat toplumlarnda bugn var olan esin kaynak

lar hala liberalizm, demokrasi ve sosyalizml (ve onlarn deiik
trleriyle) snrldr . Kiisel olarak ben bunlarn tesinde bir ey
gremiyorum 42 Liberalizm ve demokrasi geleneklerinin yapc ve
yaratc biimde yeniden ele alnmas olumlu bir abann, kuku -
suz yeterli olmasa bile, gerekli bir kouludur.

1 39
 NOTLAR

NS Z
1. Bak . G. Poggi, "Political Sociology" , Cambridge Review, 9 ( 1973 ) , ss. 33 -
37 .
2. Bak. A. Giddens, Politics and Sociology in the Thought of Max Weber
(Landon, 1972) ve D . Bentham, Max Weber and the Theory of Modern
Politics (Landon, 1974) .
3. Devlet zerine, M arx'tan esinlenmi eitli ada grler hakknda, bak. J .
Esser, Einfhrung i n die materialistische Staatstheorie (Frankfurt, 1975 ) .
Devlet zerine Marx'n kendi grlerinin toplu bir dkm iin, bak. G . Poggi,
Images of Society : Essays on the Sociological Theories of Tocqueville ,
Marx, and Durkheim (Stanford, Calif. , 1972 ) , ss. 139 - 43 .
4. rnein, bak. K . Marx and F. Engels, Staatstheorie : Materialien zur
Rekonstruktion der marxistischen Staatstheorie (Frankfurt, 197 4) .
5. Bu gelimelerin bir incelemesi iin, bak. A. Passerin d'Entreves, The
Modern Notion of the State (Oxford, 1965 ) .
6. Siyasal dnce ve siyasal uygulama arasndaki karlkl etkileim iin, bak.
R . M . . Unger, Knowledge and Politics (New York, 1975 ) ; bu etkileimin
devlet kurma zerindeki etkisi iin, bak . N . Matteucci, Organizzazione del
potere e liberta (Turin, 1976) .
7. " ada" , bir anlamda gereksiz, fazla bir szck nk zaten devlet
kavramnn, geni insan topluluklar zerindeki ynetimin younlamas, de
vamll ve kurumsallamas gibi en belirgin zellikleri ilk kez ada Bat'da
ortaya km zelliklerdir. Bu gr paylaan ve "devlet" teriminin eitli
Avrupa dillerindeki kkenlerini aratran dilbilimsel bir inceleme iin bak . W .
Mager, Zur Entstehung des modernen Staatsbegriffes (Wiesbaden, 1968) .

B R NC BLM

1. lgilenen okurlar iin, siyasetin doas zerine baz baka ada kaynaklar
nerebilirim. Bak. J. Freund, L'Essence du politique (Faris, 1965) ; B. de
Jouvenel, The Pure Theory of Politics (Cambridge, Eng . , 1963 ) ; J .Y . Calvez,
Introduction a la vie politique (Paris, 1970) ; ve H . P . Platz, Vom Wesen
der politischen Macht (Bonn, 1971 ) .
2 . D .Easton, The Political System (New York, 1953 ) , blm 5 .
3 . Bak. M .S. Olmstead, The Small Group (New York, 1959) , s . 62 ve devam.
4. E. Durkheim, De la division du travail social (9. basm; Paris, 1967 ) ,
Kitap I, blm 7 .
5 . B u kitabn yeni bir basm, C . Schmitt, Der Begriff des politischen (Berlin,
1963) . Bu kitaptan ksa bir parann evirisi iin, bak. Political Sociology, der.
S.N . Eisenstadt, (New York, 1971 ) , ss. 4590.
6 . " Dierleri" kavramnn nemi Jouvanel ve onu izleyen Calvez tarafndan da
1. r.pttaki kaynaklarda yurgulanmtr.
7. Ornein, bak . H. Ryffel, Grundprobleme der Rechts - und Staats -
philosophie (Neuwied, 1969) , ss . 228 ve devam, 371 ve devam .
8. Schmitt'in fikirlerinin ilgin bir ngilizce deerlendirmesi - G. Schwab, The
Challenge of the Exception (Berlin, 1970) - siyasette acil durumlar ile rutin
arasndaki iliki zerinde durmaktadr.
9. Schmitt, ss. 33, 34, 37 .
10. a . g . y . s. 49 ve devam.

1 41
11 . Burada izlediim kaynak: G. Ritter, Die Danonie der Macht ( Munich,
1948) .
12. G . E . C . Catlin, Science and Method of Politics (New York, 1927 ) , s. 262.
13 . Bak . K . Lwith, Gesanmelt.e Abhandlungen (Stuttgart, 1960) , s. 93 ve
devam.
14. Getii kaynak : Tines Higher Education Supplement, (August 27,
1976) , s. 13.
1 5 . Klasik toplumbilimciler arasnda bu kuramsal yaklamn en ak ve en
etkin olmu destekileri belki de Spencer ve Durkheim'dr. (Simmel'in katklar
nedense daha az anlr) . ada yazarlar arasnda T. Parsons, Societies ve The
Syst.em of Modern Societies (Englewood C liffs, N .J . , 1966 ve 1971 ) ; N .
Smelser, Essays in Sociological Explanation (Englewood Cliffs, N .J . , 1968) ,
Blm I I ; ve N . Luhmann, "Systemtheoretische Argumentationen " , J. Haber
mas ve N. Luhmann, Theorie der Gesellschaft oder Sozialt.echnologie
(Frankfurt, 1971 ) , zellikle s. 361 ve devam.
16. "Toplumsal evrimcilik "in eski ve yeni biimlerinin keskin bir eletirisi iin
bak; B . Giesen ve M . Schmid, "System und Evolution ", Soziale Welt, 26
(1975 ) ; 385 ve devam.
1 7 . Bak. M . I . Finley, Democracy Ancient and Modern (Landon, 1973 ) .
18. Bak. L. Ranke, The History of the Popes (London, 1947 ) , c. 1 . ss . 1 - 6 ;
ve F . Ruffini, Relazioni tra stato e chiesa (Bologna, 1976) .
19. Bak . O. Brunner, " Freiheitsrechte in der altstandischen Gesellschaft ",
Staat und Gesellschaft, der. E. - W . Bckenfrde (Darmstadt, 1976 ) , s . 30 .

KNC BLM

1. rnein Perry Anderson, benim bu kitapta kullandm baz ikincil kaynak

lar da kulland son derece nemli ve yararl iki kitabnda, Passages from
Antiquity to Feudalism ile Lineages of the Absolutist Stat.e (Landon,
1975 ) , Standestaat'a benim yaptm gibi zel bir konum atfetmiyor. Alman
yazarlarn da hepsi benim kullandm tipolojiyi izlememekte; rnein bak. H .
Mitteis, The Stat.e i n the Middle Ages: A Cq:parative Constitutional
History of Feuda). Europe (Amsterdam, 1975 ) . te yandan Standestaat'n
nemi zerine bir Ingiliz yazarn nemli bulduum bir gr iin bak . A .R .
Myers, "The Parliaments o f Europe and the Age o f the Estates, " History, 61
( 1975 ) : 11 - 26.
2 . Kukusuz en nemli rnek, M. Weber, Economy and Society (Totowa,
N .J . , 1968 ) , c. 3, ss . 1075 - 1 1 1 1 ; ama adalar arasnda ayrca bak . F .
Oppenheimer, System der Soziologie, c . 2 (Der Staat) , ( 2 . basm; Stuttgart,
1964) , blm 5. Gnmz yazarlar arasnda, bak . R. Bendix, Nation -
Building and Citizenship (New York, 1964) , blm 2 ; ve, daha yakn bir
yazar, R . M . Unger, Law in Modern Society (New York, 1976 ) , blm 3 .
Ayrca bak. G . Poggi, Images of Society: Essays on the Sociologkal
Theories of Tocqueville , Marx, and Durkhein (Standorf, Calif. , 1972) ,
blm I .
3. Daha geni anlam iin, bak . P. Goubert, L'Ancien Regine (Paris, 1969) ,
c.1
4 . P. Anderson'un yukarda 1 . notta ad geen kitaplarnn e n yararl ynlerin
den biri incelenen srelerin ald "ulusal" biimlere verdii nemdir.
5. Feodalizmin ortaya kt ortam konusunda hfila en nemli kaynak : M .
Bloch, Feudal Society (Landon, 1961 ) , c . 1 . blm 1 ve 2 .
6 . Bak. The Coronation of Charlemagne : What Did it Signify?, der. R . E .
Sullivan, (New York, 1972) .
7. Bak. W. Schlesinger, "Lord and Follower in Germanic Institutional His
tory", Lordship and Community in Medieval Europe, der. F . Cheyette
( New York, 1968) , ss. 64 - 99.

1 42
8. Feodalizmin doruunda seigneurie'nin yeri iin, bak . Seigneurie et feoda
lite (Paris, 1970) , c . 2 . kitap 1 .
9 . Getii kaynak : M . Pacaut, Les Structures politiques de l'Occident
medieval (Paris, 1969 ) , s. 158 .
10. Bak . G . Gourqun, Lordship and Feudalism in the Middle Ages (London,
1976 ) , blm 1 ve 2 .
11 . Bak. T. Mayer, " I fondamenti dello stato moderno tedesco nell'alto
medioevo " , Lo stato moderno . 1: Dal medioevo all,eta moderna (Bologna,
1971 ) , ss. 21 - 50. B ir anakronizmden sz ediyorum, nk M ayer (teki baz
deerli yazarlarla birlikte, rn. H. Mitteis) , feodal sisteme "devlet" denebilir
mi, tartmasnda bence yanl taraf tutuyor. Bu uzun tartmann bir zeti iin
bak . " Introduction'', Die Entstehung des modernen souveranen Staates,
der. H . H . Hoffmann (Cologne, 1967 . )
12 . G. Duby, La Societe aux Xle et XII siecles dans la region maconnaise
(Paris, 1953 ) .
13 . a . g.y. ss . 170-7 1 .
14. Getii kaynak : Boutruche, c. 2 , p . 418.
15 . Mitteis yerinde bir saptamayla st lordun (zellikle de blgesel hkm
darn) alt vasallarla dorudan iliki kurmay baarp baaramamasnn siyasal
nemini vurgulamaktadr. Feodal ilikilerin hukuksal adan genel bir deerlen
dirmesi iin, bak. H. Ganshof, Feudalism (3. basm; Londra, 1964) .
16. H . Goez, Der Leihezwang (Tbingen, 1962) , kral ile yksek lordlar
arasndaki ilikiler balamnda " imtiyaz hakk verme zorunluluu "nun nemini
incelemektedir.
17. Getii kaynak : Pacaut, p. 162 .
18. Bu srecin zl ama salam bir temele oturtulmu, etkileyici bir analizi iin,
bak . J. Dhondt, L'alto medioevo (Milan, 1970) .
19 . zellikle bak . O. Brunner, Land und Herrschaft (4. basm; Vienna, 1959 ) ,
ss. 1 - 1 10 .
20 . Getii kaynak : Dhondt, ss . 284 - 85 .
21 . Boutruche, c. 1, ss. 230 - 33, her bir durumda feodal sistemin siyasal
antropisine kar eski bir eletiri olan bu noktay vurgular.
22 . Alman terminolojisinde bu gayrisahihleme, feodal ilikinin "nesnelleme
si "ne (Versachlichung) deil, "reifikasyonu"na (Verdinglichung) balarunak
tadr. Bu nokta iin bak . 0 . Hintze "Wesen und Verbreitung des feudalismus" ,
Feudalismus-Kapitalismus (Gttingen, 1970) , S . 15 v e H . Mitteis, Der Staat
des hohen Mittlatlers (7 . basm ; Weimar, 1962 ) , S.4. Bu son blm Mitteis'in

kitabnn ngilizce evirisinde (bak. Not. 1) yer almyor.

23. Bu nokta iin, bak . J .R . Strayer, On the Medieval Origins of the
Modern State ( Princeton, N . J . , 1970) .
24. Bak. O. Brunner, Adeliges Lan!leben und europaischer Geist (Salz
burg, 1949 ) , blm 1 , 2 ; N. Elias, Uber den Prozess der Zivilisation (2.
basm; Bern, 1949) , c. 1. Bu balada olduka nemli olan valyelik
kurumundan kitapta hi sz etmedim. Ornein bak. Cheyette'te "The Growth
of the Noble Class" ve The Aristocratic M ind " blmleri.
25. Bu nokta Brunner'in Adeliges Landleben inin giriinde vurgularuntr.
'

26. Kiinin stne direnme hakknn nemi konusunda, bak . F. Kem,

Kingship and Law in the Middle Ages (Oxford, 1939 ) , blm I .
27. Getii kaynak: Boutruche, ss. 416 - 17 .
28. Bak . J . Lemarignier, .La France medi.evale: Institutions et societe
(Paris, 1971 ) , s. 234.
29. Duby, ss. 549, 553, 557 - 59, 564 - 66.
30. Bu deyimi A . Rstow'un blm balndan aldm : "Transfeudale Krafte
der Hochkulturen ", Ortsbestimmung der Gegenwart (Bern, 1950) , c. 1 , s .
205 .
31 . Bak . F .L., Carsten, Princes and Parliaments in Germany (Oxford,
1959) , s. 426 ve devam.

143
 NC BLM

. rnein, bak. W . Naf, " Frhformen des modernen Staates im Sp'Atmittelal

ter" , Die Entstehung des modernen souveranen Staates 'der. H . H . Hof
mann (Cologne, 1967 ) , s. 1 10 .
2 . B u blmdeki birok nokta, Max Weber'in Bat kentini klasik dnem y a da
dou kentleriyle karlatrmasn temel almaktadr. Bak . M. Weber, Economy
and Society (Totowa, N .J . , 1968) , c. 3, blm 16.
3 . J . Dhondt, L'alto medioevo (Milan, 1970 ) , ss. 335 -- 36.
4 . Bu olgunun nemi iin (yalnzca kentlerin ortaya kyla ilgili olarak deil)
bak. R. Fossier, Historie sociale de l 'occident medieval (Faris, 1970) , ss. 186
ve devam.
5. Getii kaynak : J. le Goff, 1 basso medioevo (Milan, 1967 ) , s. 80.
6 . Dhondt, ss. 335 - 36 .
7. J. Dhondt, " 'Ordini' o 'potenze' : l'esempio degli Stati di Fiandra" , Lo stato
moderno, der . ler E . Rotelli ve P . Schiera, (Bologna, 1971 ) , c . l s. 252.
8. Hakl olarak "feodal " olarak adlandrlabilecek siyasal olgunun, Ortaa
Bats dndaki uygarlklarda da ortaya km olmasna karn (rnein, bak .
R. Boutruche, Seigneurie et feodalite ( 2 . basm; Paris, 1968) , c. 1 , kitap 2 ve
kaynaka) , oralarda Standestaat'a kout bir sistem varolmu grnmyor.
Bak . M. Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism
(Landon, 1 93 1 ) , s. 16. Bu grn bir tartmas iin, bak . A . R . Myers, "The
Parliaments of Europe and the Age of the Estates" , History , 61 ( 1975 ) , : 1 1
ve devam ; ve D . G. Gerhardt, " Regionalismus und Standeswesen als ein
Grundthema europaischer Geschichte" , Alte und neue Welt in vergleichen
der Geschichtsbetrachtung (Gttingen, 1962) , blm I .
9 . T . H . Marshall, "The N ature and Determinants of Social Status" , Class,
Citizenship and Social Development (Garden City, N .J . , 1965 ) , s . 193 .
10. En nemli biimlerin ayrntl bir snflandrmas iin, bak. O . Hintze,
"Typologie der standischen Verfassungen des Abendlandes" , Feudalismus -
Kapitalismus (Gttingen, 1970) , ss. 48 - 67 . Mkemmel bir inceleme, A .
Marongiu, Medieval Parliaments (Landon, 1968) .
11. Le Febvre, Philippe il et la Franche - Comte (2. basm ; Paris, 1970) , s .
4 7 v e devam. ( B u yaptn i lk basm 1912'de yaplmtr. )
12 . a.g.y.
13 . a.g.y.
14. Feodal ve Standisch meclisler arasndaki iliki ve ara rnekler iin, bak .
T.N . Bisson, Assemblies and Representation in Languedoc in the Thir
teenth Century (Princeton, N . J . , 1964) .
15 . O. Brunner, bu gr gelitirdii birok yazsndan birinde - " Die
Freiheitsrechte in der altstandischen Gesellschaft ", Aus Verfassungs - und
Landsgeschichte : Festschrift Theodor Mayer (Thorbecke, 1954) , c. 1 , ss .
290 ve devam - Theodor Mayer'in zellikle, benim son blmde yer verdiim
kavramsal grne atf yapmaktadr. Bu gre gre feodal devlet "bir kiiler
birlii"dir ve gelimi ada devlet " kurumsal - topraksal "dr. Bak. kinci
Blm, not 10.
16. svireli tarihci W . Naf bu tr " ynetim" hakknda ok sayda t?-rihsel
belge toplam ve yaymlamtr. Bulgularnn bir sentezi iin, bak . Unc
Blm, 1 . nottaki yapt .

17. M . Pacaut'dan, Les Structures politiques de l'occident medieval (Paris,

1969) , s. 391 ve devam .
18. ada devletin geliiminde bir adm olarak Standestaat'n bu ve teki
ynleri hakknda, bak. P .Schiera, "Societa per ceti" ve "Stato moderno " ,
Dizionario dipolitica, der . N . Bobbio ve N .M atteuci, (Turin, 1976) , s. 961 ve
devam, 1006 ve devam.
19. Bak. P. Schiera, "L'introduzione dlle 'Akzise' in Prussia e i suoi riflessi

1 44
nella dottrina contemporanea" , Annali della Fondazione italiana per la
storia amministrativa, 2 ( 1965 ) : 287 .
20. F .L . Carsten, Princes and Parliaments in Germany (Oxford, 1959 ) , s.
425 ve devam.
21 . Naf, s. 1 1 2 .
22. Bu tartmalarn bir sentezi iin, b a k . Carsten, blm 6 .
23. Bu Prusya rnei P. Schiera'da aydnlatc biimde yeniden ele alnmakta
dr. "L'introduzione delle 'Akzise' in Prussia " .
24. O . Brunner Standestaat'n patrimonyal-brokratik idari yann vurgula
mtr. Bak. "Feudalism: The History of a Concept", Lordship and Commu
nity in Medieval Europe, der. F . Cheyette (New York, 1968) , ss . 51 - 5 3 .
2 5 . Bizim incelediimiz dnemde Floransa'nn bir kent devleti olmasndan tr
kurald bir rnei incelemekle birlikte, bak. L. Martines, Lawyers and
Statecraft in Renaissance Florence (Princeton, N .J . , 1963) . Ancak, kent
lerin siyasal idari aygtlarnn ilk kez onlarca ve onlar iin deil, ama dinsel
kurumlar ve zellikle de manastrlarca ve bunlar iin kurulduuna dikkat
ekmek isterim. Bak . E. Schmitt, Reprasentation und Revolution ( Munich,
1969) , s. 37.
26 . Bu nokta, H . Spangenberg, Vom Lehnstaat zum Standestaat (Aalen,
1964) , blm 6'da vurgulanmtr. (Bu kitabn ilk basm 1912'de yaplmtr. )
27. Bak. K . V . Raumer, "Absolute Staat, korporative Libertat, persnliche
Freiheit" , clie Entsteh11ng des modernen souveranen Staates, der. H . H .
Hofmann, (Cologne, 1967 ) , s . 173 vedevam.
28. E .-W. Bckenfrde, "La pace Westphalia e il diritto d'alleanza dei ceti
dell'Impero " , Lo stato moderno, der.ler. E . Rotelli ve P. Schiera, (Bologna,
1974) , c.3, s. 339.
DRDNC BLM
1. J . Vicens Vives, "La struttura amministrativa statale nei secoli XVIe
XVII " , Lo stato moderno, der.ler. E. Rotelli ve P . Schiera, (Bologna, 1971 ) ,
c . l s . 226 ve devam .
2. Bu yorum izgisi iin, rnein, bak . , B . de Jouvenel, On Power ( B oston,
1962) .
3. A. Negri, "Problemi di storia dello Stato moderno : Francia, 1610 - 1650 ",
Rivista critica di storia della filosofia, 22 ( 1967) : s . 195 ve devam.
4. Alntland kaynak : W . F . Church, The lmpact of Absolutism on France
(New York, 1969) , s. 30.
5 . Bak . I . Wallerstein, The Modern World System (New York, 1974) , blm
3.
6 . talyan kentleri genellikle kurald olmakla birlikte M . Berengo'nun Lucca
incelemesi ok yararldr ve zellikle kurald bir rnek deildir: Nobili e
mercanti nella Lucca del Cinquiecento (Turin, 1965 ) . Kentlerin " askeri
gc " , daha az gelikin kent savunmalarnn gcn kran topuluun gelime
siyle tamamen zayflamtr.
7. G . N . Clark, The Seventeenth Century (London, 1927) , s. 21 .
8. F . Galgano, "La categoria storica del diritto commerciale'', Materiali per
una storia della cultura giuridica, der. G. Tarello, (Bologna, 1976 ) , c.6 s. 48
ve devam .
9. Kentsel unsurun siyasal olarak kendini kaybetmesi hakkndaki bu deerlen
dirme byk lde Tocqueville'den esinlenmitir; L'Ancien Regirne (Oxford,
1904) .
10. Bak . D . Bitton, The French Nobility in Crisis 1560 - 1640 (Stanford,
Calif., 1969) .
11 . Bak . M . Howard, War in European History (Oxford, 1976) , blm 2 - 4.
12 . Daha nceki bir blmde d e ne syrdm gibi, mali boyutlu baka nemli
sonular da vard. Bak. N . Elias, Uber den Prozess der Zivilisation (2.
basm; Bern, 1969 ) , c. 2, ss. 279 ve devam; ve A . Rstow, Ortsbestinmung

1 45
der Gegenwart (Bern, 1950) , c. 1 , s. 239 ve devam.
13. Clark, s. 86 ve devam. Prusya ve Avusturya rnekleri n, bak. H . O .
Meissner, " D as Regierungs - und Behrdensystem M aria Theresas und der
preussische Staat" , Die Entstehung des modernen souvenanen Staates,
der. H. Hofmann (Cologne, 1967) , s. 210 ve devam.
14 . Standisch kurumlarn devrim ncesi Avrupa anayasal yaplarndaki yerleri
iin, bak . R . R . Palmer, The Age of the Democratic Revolution (Princeton,
N .J . , 1959) , c. 1 .
15 . Hkmdarn konumunu, XVI . Louis'ye atfedilen ve genellikle devlet ile
hkmdarn kendisi arasnda yakn bir zdelie iaret ettii biiminde yorum
lanan " I'etat, c'est moi" deyimi ile zetleyen bu gre kar kmak mmkn.
Bununla birlikte, bu konudaki son dnem yazlara bakldnda yle bir sonuca
varmak da mmkn : Muhtemelen Louis bunu hi sylemedi; eer sylediyse,
byle demek istemedi ; eer byle demek istediyse, o zaman da ne dediini
bilmiyordu . Bak. F. Hartung, " L'etat, c'est moi ", Staatsbildende Krafte der
Neuzeit (Bedin, 1961 ) , s. 93 ve devam ; ve E . Schmitt, Reprasentation und
Revolution (Munich, 1969) , s. 67 ve devam.
16. Saray ortamnn ve siyasal neminin sosyolojik adan bir yeniden deerlen
dirmesi iin, bak. N . Elias, Die hfische Gesellschaft (Neuwied, 1969) .
17. Fransz mutlak krallarnn saray. hakknda ei bulunmaz, birincil kaynak
hala Duc de Saint - Simon' dur. Ingilizce ev. ve der. L. N orton, The
Historical Memoirs of the Duc de Saint - Sinon (London, 1970 - 72) , 3 .
cilt. ,
18. N . Elias' (Die hfische Gesellschaft) izleyen W. Lepenies, Melancholie
und Gesellschaft (Frankfurt, 1972) adl kitabnda saray soylularnn kstlan
m konumlarnn yaratt baz psikolojik sonular byk bir derinlikle
incelemektedir.
19. Bu tr bir memuriyet iin seme, yetkilendirme ve denetleme sreleri iin,
bak. O. Hintze, " Der Commissarius und seine geschichtliche Bedeutung fr die
allgemeine Verwaltungsgeschichte" , Staat und Verfassung (2. basm; Gttin
gen, 1962) , s. 264 ve devam .
20. a.g.y. s. 275 . .
21 . Bak. O. Brunner, "Vom Gottesgnadentum zum monarchischen Prinzip " ,
Die Entstehung des modernen souveranen Staates, der. H . Hofmann
(Cologne1 1967) , s. 1 15 ve devam.
22. "Benimseme"nin, Almanya rnei zerinde odaklasa da, en iyi deerlendir
mesi iin, bak. F. Wieacker, Privatrechtsgeschichte der Neuzeit (2. basm;
Gttingen, 1967 ) , blm 2.
23. Tocqueville'in Roma hukukundaki isel otoriter eilimler hakkndaki nl
(ama bazen kar klan) yargs iin, bak. L'Ancien Regine'in ilk notu, ss.
229 - 3 1 .
24. Bak . Galgano, " La categoria storica. "
25. Bak . H . Rosenberg, Bureaucracy, Aristocracy and Autocracy (Camb
ridge, Mass . , 1958) ; H. Jacoby, The Bureaucratization of the World
(Berkeley, Calif. , 1974) , blm 2 .
26 . P . Schiera, "L'introduzione delle 'Akzise'in Prussia e i suoi riflessi nella
dottrina contemporanea" , Annali della Fondazione italiana per la storia
amministrativa, 2 ( 1965) : 294 .
27. Bir kez daha, bu gr de Tocqueville' den esinlenmitir.
28. Bak. F . Hartung, "AufgekHirter Absolutismus" , Die Entstehun des
modernen souveranen Staates, der. H. Hofmann, s. 149 ve devam ; ve J .
Gagliardo, Enlightened Despotism (Landon, 1967) .
29. R. Khul, Due forme di dominio borghese: liberalismo e fascismo
(Formen brgerlicher Herrschaft'n talyanca evirisi, c. l ; M ilan, 1973) s .
25 ve devam, M arksist bir gr asndan mutlakiyetiliin kapitalizmin
gelimesini desteklediini ne srer; ama kimi mutlakiyeti politikalarn burju
vazinin belirli snfsal talepleri ve deerleriyle byk lde elitiini de kabul

1 46
eder. Bir kar goruun, gene Marksizme bavuran ama mutlakiyetilik ile
aristokrasinin snfsal/zmresel karlar arasndaki ilikiyi vurgulayan derinle
mesine bir incelemesi iin, bak . P. Anderson, Lineages of the Absolutist
State (Landon, 1975 ) , blm 1 - 2. Anlalan o ki, Marksist gr asndan
monarinin ya burjuvazi ya da aristokrasi " iin" alt ne srlebilir . u ya
da bu nedenle gzden uzak tutulan nokta, monarinin kendisi iin, (kukusuz
yalnzca kral ve hanedan iin deil, ama onu evreleyen iktidar aygt iin)
alm olabileceidir.
30 . Bu noktadan sonra bu blm.le byk lde yararlandm kaynak : J .
Habermas, Strukturwandel der Offentlichkeit (5. basm; Neuwied, 1971 ) .
31 . R . Koselleck, Kritik und Krise, Ein Beitrag zur Pathogenese der
brgerlichen Welt (Freiburg, 1959) , bir anlamda hem gizli hem de ak bir
kurum olan uluslararas Masonluun oynad rol hakknda aydnlatc bir
kaynaktr.
32 . Fransa'da "burjuvazinin kendisine oynayacak bir siyasal rol edinmeden
nce'' ne denli "politize " olduu konusunda, bak. G. Durand, Etats et
institutions : XVIe XVIIIe siecles (Paris, 1969 ) , s. 291 ve devam.
33. Kitap boyunca "ulus" kavram ve onun "devlet" kavramyla olan nemli
tarihsel balantsn bilerek gz ard ettim. Bu iki kavramn ve ortaya k
srelerinin ayr ayr tartlmasn savunan bir gr iin bak. C. Tilly'in giri
yazs, The Formation of National States in Western Europe, der. C. Tilly
(Princeton N .J . , 1975 ) . " Ulus" ve " Ulusculuun " bir giri tartmas iin, bak .
E . Lemberg, Nationalismus (Reinbek, 1964) , zellikle, c. 1 . , blm 2.

BENC LM
1 . ada hukuk sisteminin ada ve drinlemesine bir
deerlend l-mesi iin,
bak . R . M . Unger, Law in Modern So'ciety (New York, 1976) , blm 2 .
2 . Bak . H . Jahrreiss ( 1957) , " D ie Sduveranitat des Staates. E i n Wort -
mehrere Begriffe - viele M issverstandnisse, " Die Entstehung des Modernen
Souveranen Staates, der. H. Hoffman (Cologne, 1967 ) , s. 35 ve devam
(zellikle ss. 37 - 41 ) .
3 . Bak. O . Hintze ( 1902) , "The Formation of States and Constitutional
Development" , The Historical Essays of Otto Hintze, ev . ve der. F . Gilbert
(New York, 1975 ) , s. 158 ve devam (zellikle ss. 164 - 67) .
4. J . Kenyon'un A . Toynbee'nin Makind and Mother Earth: A Narrative
History of the World eletirisi, The Observer, July 1 1 , 1976, s . 23.
5 . ada devletler sisteminin ortaya knda zellikle imparatorluk ile
Papalk arasndaki ilikilerin oynad roln vurguland bir kaynak, H .
Mitteis, The State i n the Middle Ages (Amsterdam, 1975) .
6. L. Gross, "The Peace of Westphalia: 1648 - 1948, " lnternational Law and
Organization : An Introductory Reader (Philadelphia, 1969 ) , ss. 53 - 54.
7 . Bu olgunun ekonomik unsurlarnn son derece etkileyici bir biimde ortaya
konduu kaynak : I. W allerstein, The Modern World System: Capitalist
Agriculture and the Origins of the European World Economy in the 16th
Century (San Francisco, 1974) .
8. Hintze, " Formation of States" .
9 . Bak . E . Lemberg, Nationalismus (Reinbek, 1964) , c . 1 , s. 102 v e devam.
10. K . Polanyi , Origins of Our Time: The Great Transformation (Landon,
1945 ) , blm 1 .
11 . W . Mommsen'in bu olgularn M ax Weber'in siyasal dncesinin geliimin
de oynadklar rol yeniden derlendirdii yapt. Max Weber und die
deutsche Politik 1890 - 19'20 (2. basm; Tbingen, 1974) .
12. G. Jellink, Allgemeine Staatslehre (3. basm; Berlin, 1928) , s. 319 ve
devam.
13 . rnein, bak. G. Rochat, "L'esercito e il fascismo, " Fascismo e societa

1 47
 italiana , der. G. Quazza (Turin, 1973 ) , s. 89 ve devam (zellikle ss . 93 - 94) .
Bu tr bir askere alma biiminin bazen askeri adan dezavantajlar vard,
nk yeni askere alnanlar eski blgesel bi!Fkler iin gerekli olan dayanma ve
ortak duygulardan yoksun brakmaktayd . te yandan, eer bir askeri birlik bir
blgedeki i karklklar bastracaksa, bu birliin o blge halknnkinden farkl
etnik ve kltrel kkenlilerden olumasnn da yarar vard.
14. H. Heller, Staatslehre (3 . basm ; Leiden, 1963 ) ,s . 109 ve devam. Bu
nemli kitabn ilk basm, yazarn lmnden bir yl sonra ( 1934) ve eksik halde
:vaymlanmtr. Yazar, Almanya'dan ayrldktan ksa bir sre sonra lmt .
Heller hakknda bak . W . Schluchter, Entscheidung fr den sozialen
Rechtsstaat (Cologne, 1968) .
15 . Heller, Staatslehre, s. 203 .
16. M . Weber, Econc . , y and Society (Totowa, N .J . , 1968) , c. 1, s. 65 .
17 . Heller. Staatslehre. s. 204 .
18. :'.\" . Luhmann, Macht (Stuttgart, 1975 ) , s. 103 .
19. Hegel'in devletin etkinliklerinin balca mali kayna olarak vergilerin
nemini vurgulad yer iin bak . Philosophy of Law, par. 299 .
20. E . Durkheim, Professional Ethics and Civil Morals (Landon, 1957 ) , s .
81 .
21 . Ferdinand Tnnies bu ikilii, en byk yapt olan Gemeinschaft und
Gesellschaft'ta ( 1 . basm, 1887 ) temel toplumsal balarn snflandrmasnda
kullanlacak bir ara olarak ortaya atmtr. ngilizce bir versiyonu iin bak.
Community and Association, ev . ve der. S . Loomis, (East Lansing, Mich . ,
1 957 ) . Prototip Gemeinschaften bir akraba top.l_uluu, bir hayat boyu dost
grubu, (idealize edilmi) bir Ortaa kydr. Uyelerinin tm bireyselliini
ieren ve saysz ortak kar karlayan dayankl, kendiliinden ortaya kan
gruplamalardr . Prototip Gesellschaften ise i ortaklklar, byk lekli
"resm i " kurululardr. Yapay olarak, belirli amalar iin oluturulmu ve
yelerinin yaamlarnn yalnzca belli alanlarn etkileyen gruplamalardr. Bak.
" Note on Gemeinschaft and Gesellschaft " , T . Parsons, The Structure of
Social Action, ss . 686 - 96 . Simmel'in ada devlet hakkndaki sosyolojik
deerlendirmelerin.in ou benim devletin "adal " hakkndaki grlerimle
uyum iindedir. Ornein, bak. G. Simmel, Philosophie des Geldes (6. basm;
Berlin, 1958 ) , ss . 526 - 27 .
22 . Heller, Staatslehre, ss . 250 - 51 .
23. M . Weber, "Religious Rejections of the World and Their Directions" ,
From Max Weber: Essays in Sociology , ev .ler ve der.ler H . H . Gerth ve
C . W . Mills (New York, 1958) , s. 323 ve devam (zellikle ss. 333 - 40) .
24 . Anld kaynak : Mommsen, Max Weber und die deutsche Politik, s.
216.
25 . Bu tr meruiyetin varsaydklar ve sonular iin bak. N. Luhmann,
Legitimation durch Verfahren (2. basm ; Neuwied, 1975 ) .
26. Bak. N . Luhmann, Rechtssoziologie (Reinbek, 1972 ) , c. 2, s. 207 ve
devam.
27 . Heller, Staatslehre, s. 242 .
28. J . Habermas, Strukturwandel der ffentlichkeit ( 5 . basm ; N euwied,
1971 ) , s . 105 .
.

29 . Burada yurtta kitlesinin kamu haklarnn bir yn, toplumun ilerine

devletin ak ulu ve giderek artan mdahalesinde s2kl tehlikelere kar
savunmann zerinde duruyorum. Ama, bu mdahalenin gnlk yaantnn var
olan geleneksel ve yerel kurallarnn, sosyokltrel ve kltrel deiim karsn
da hzla yok oluuna kar bir tepki olduunu da aklda tutmak gerekir. Buna
uygun olarak da, sonuta ortaya kan "anomik " boluu ancak yerel olmayan,
aklc bir karar mekanizmas yeni, soyut ve esnek mdahale yollar bularak ve
uygulayarak doldurabilirdi. Bu adan bakldnda yurttalarn kamu haklar
devletin mdahale gcn ktye kullanmasna kar engeller olarak deil, o
glerin sivil toplum ve onun baskn unsurlar adna harekete geirilmesi ve

1 48
iletilmesi iin zorunlu geribeslenme aralar olarak grnmektedir.
30. Bak . C . Roehrssen, " Il diritto publicco verso la 'teoria generale . ' Georg
Jellinek , " Materiali per una storia della cultura giuridica, der. G. Tarello
(Bologna, 1976) , c. 1, s.291 ve devam.
31 . Jellinek, Allgemeine Staatslehre, s. 372 .
32 . C. Schmitt, Legalitat und Legitinitat (Mnich, 1932)_.
33. Anld kaynak, J. Habermas, Struckturwandel der Offentlichkeit, s .
144 .
34 . rnein, bak . Rochat, "L'esercito e i l fascismo . "
35 . C . Schmitt, "Die Prinzipien des Parlamentarismus ", Parlanentarismus,
der . K . Kluxen (Cologne, 1967) , ss. 41 - 53.
36 . Parlamentonun bu potansiyel nemi Max Weber'in siyasal dncesinde
nemli bir yer tutmaktadr. Bak . Mommsen, Max Weber und die deutsche
Politik.

ALTINCI BLM

1 . rnein, bak . Democracy in America (London, 1969 ) , c. 1 , s. 698.

2. K . M arx, Early Writings (Harmondsworth, Eng . , 1970) , s. 181 .
3. Bu noktann mkemmel bir yorumu iin bak. A. Gouldner, The Coming
Crisis of Western Sociology (New York, 1970) , ss. 304 - 13.
Struckturwandel der ffentlichkeit (5. basm; Neuwied,
4 . J . Habermas,
1971 ) , ss. 74 - 75 . Bu kitaba (ve Habermas'n teki yazlarna) olan borcum bu
blmn ilk balarnda zellikle ok byk. Bununla birlikte, okuyucu Haber
mas'n paz grlerine kar kldn da unutmamaldr; rnein bak. W .
Jager, ffentlichkeit und Parlanentarismus: Eine Kritik an Jrgen
Habermas (Stuttgart, 1973) .
5. "Siyaset, ideal olarak parann gcnden stn olsa da, gerekte parann
klesi olmutur. " K . M arx, Frhe Schriften (Stuttgart, 1962) , c. 1. s. 483 . Bu
grn genel, ama kapitalist retim biiminin doasnn kapitalist snfa byle
bir kamusal gcn dorudan verilmesini ne lde engellediini vurgulayan bir
ifadesi iin, bak . U . K . Preuss, Bildung und Herrschaft (Frankfurt, 1975 ) , ss.
7-44.
6 . Ekonominin ve kendine zg karlarnn toplumsal stnlnn iki ayr
ifadesi iin, bak. Hegel'de "sivil toplum" zerine olan blm, Philosophy of
Right (Oxford, 1942 ) , s. 122 ve devam; ve E . Troeltsch, The Social
Teachings of the Christian Churches (New York, 1960) , s. 28 .
7. J. Habermas et al. , Student und Politik (Neuwied, 1961 ) , s. 23 .
8. Burjuva - liberal siyasal toplumu iin bu ilkenin nemi konusunda, bak . L .
Kofler, Staat Gesellschaft und Elite Zwischen Hunanismus und Nihilus
mus (Ulm, 1960 ) , s. 126 ve devam.
9. T. Geiger, Suggi sulla societa industriale (Turin, 1970) , ss. 613, 617 ve
devam . Bu kitap Geiger'in Demokratie ohne Dogma (1964) adl yaptnn
talyanca evirisidir.
10. Bak. A. Gouldner, Dialectics of Ideology and Technology (London,
1976) , s. 101 ve devam.
11 . Burada ve aada "dengelenebilir" ve "dengelenemeyen" karlar ve
"dengelenemeyen"lerin siyasete giriinin sonular hakkndaki grlerimin da
yand kaynak: W. Hoffman, "Staat und Politisches Handeln Heute" , Absc
hied vom Brgertun (Frankfurt, 1970) , s. 179 ve devam. Alt kesimlerin
deien baarlar iin, bak. R. Bendix, Nation - Building and Citizenship
(New York, 1964) , s. 74 ve devam.
12. rnein, bak . L. Charnay, Societe militaire et suffrage politique en
France depuis 1789 (Paris, 1964) .
13. Bak . C . B . Macpherson, The Real World of Democracy (Oxford, 1966) , s .
8 ve devam.
14. Alt snflarn siyasete katlmasnn bu ve teki ynleri hakknda, bu olgunun

149
tarihsel olarak nemli bir rnei zerine odaklaan derinlemesine bir inceleme
iin, bak . G . Roth, The Social Democrats in lmperial Germany (Totowa,
N .J . , 1962) .
15 . Bu olgunun Amerikan yaamndan rnekleri ve sonularnn eletirisi iin,
bak . T. Lowi, The End of Liberalism (New York, 1969) , blm 4 .
16. C . Offe, Leistungsprinzip und industrielle Arbeit (Frankfurt, 1970 ) , s .
13.
17. Habermas, Strukturwandel der ffentlichkeit, s. 187 ve devam.
18. Lowi, End of Liberalism, s. 6. Bu tr yasal etkinliklerin "ayrcalk
salayc " ynnn daha teknik bir ifadesi iin, bak. F . Galgano, Storia del
diritto commerciale (Bologna, 1976) , blm 3 ve 6 .
19 . B u dzenlemelerin bazlar iin, bak . A . Schofield, Modern Capitalism
(Oxford, 1966) .
20. H .P . Bahrdt, Die moderne Grosstadt (Rowohlt, 1962) , s. 43 ve devam.
21 . Bu olgunun hukuk sosyolojisi asndan bir deerlendirmesi iin, bak . P.
Selzl)._i ck, Law , Society and lndustrial Justice (New York, 1969 ) .
22 . Ornein, bak . J . O'Connor, The Fiscal Crisis of the State (New York,
1973) . . .

23 . E . - W. Bckenfrde, " Die, Bedeutung der Unterscheidung von Staat und

Gesleschaft imdemokratischen Sozialstaat der Gegenwart", Rechtsfragen der
Gegenwart (Stuttgart, 1972 ) , s. U :ve devam ; bu alnt s. 28. V. Ronge ve G .
Schmieg'in, Restriktionen politischer Plannung'da (Frankfurt, t . y . ) , Bc
kenfrde'nin temel grn baka bir adan, ama ayn zamanda onu bir
siyasal-idari ynetim teknii olarak "planlama"nn kullanm alanlarna uygu
layark; destekledikleri dnlebilir .
24. Bak. P. Saraceno, "Le radici della crisi economica, " il Mulino 25, no . 243
(Ocak-ubat 1976) : 3 ve devam.
25 . Baka yerlerde olduu gi.bi, burada da ulusal devletler ile okuluslu irketler
ve uluslarst rgtler arasndaki, nemli ama bugnlerde biraz fazla gzde
olan ilikiyi tartmaktan bilerek kandm.
26. " Kurallar a" deyimini aldm kaynak : C. Kerr et al . , Industrialism and
Industrial Man (London, 1962) , s. 76 .
27 . A. Gehlen, Studien zur Anthropologie und Soziologie (Neuwied, 1963 ) ,
s. 255 .
28. ada toplumda toplumsal ayinlerin rol konusunda siyasal tren ve
sembollere verilen nem iin, bak . R. Bellah, " Civil Religionin America" ,
Beyond Belief (New York, 1970) , s . 168 v e devam.
2 9 . Bu, "alan"n kencHsinin etki ya da gcn pir .unsuru olduu dncesinden
kaynaklanmaktadr. Ornein, bak . H. Lasswell ve A. Kaplan, Power and
Society (New Haven, Conn . , 1950) , , s . 73 , 77 .
30. Bak. A. Gouldner, " Metaphysical Pathos and the Theory of Democracy, "
Sociology: The Progress of a Decade, der. ler S.M . Lipset ve N .Smelser
(Englewood Cliffs, N J 1961 ) , Sn;.8 0 ve devam.
. . ,

31 . W. Niskaien, Bureaucracy: Servant or Master? (London, 1973 ) , s. 20 ve

devam.
32. M . Crozier, The Bureaucratic Phenomenon (Chicago, 1964) .
33. A. Gorlitz, Demokratie im Wandel (Cologne, 1969) , s. 84. ..
34 . Klasik parlamenterizmde tartmann neminin arlkla vurguland bir
kaynak iin, bak. C. Schmitt, " Die Prinzipien des Parlamentarismus" , Parla
ri.entarismus , der . K. Kiuxen (Cofogne, 1967 ) , s. 41 ve devam.
35. Bu konuda R. Michels'in gr hala temel gr olmay srdrmekte: bak.
R. Michels, Political Parties (Landon, 1915 ) .
36. Bak. O. Kirchheimer, Politics, Law and Social Change (New York,
1969) , ss . 245 - 371 .
.

37 . Burada aktardm idari etkinliklerin " koullu" ve "hedef" planlamalar

arasndaki ayrm iin, bak. N . Lulunann, " Opportunismus and Progranunatik

1 50
in der ffentlichen Verwaltung" , Politische Planung (Opladen, 1971 ) , s. 165
ve devam.
38 . Bak. Planungsorganisation, der.Ier R . Mayntz ve F . Scharpf (Munich,
1973) , blm 4 .
39 . Bat'ya zg kltrel baarlarn, evrensel nem kazanmasnn Bat'nn
farkllnn elikili bir zellii olduu tezinin ortaya atld kaynak : "Einlei
tung" , M . Weber, Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, (Tbin
gen, 1920 ) , c . 1 , ss. 1-5 .
40 . rnein, bak . N . M atteucci, il liberalismo in un mondo in transfor
mazione (Bologna, 1972) ; ve K .O . Hondrich, Theorie der Herrschaft
(Frankfurt, 1975) .
41. Sosyalist, zellikle de Marksist geleneklerin siyasal yetersizliklerinin yeniden
vurguland ada bir alma iin, bak . N. Bobbio, Quale socialismo?
(Turin, 1 976) . Sosyalist ve demokratik gelenekler arasndaki sorunlu ilikiler
iin. bak. A . Rosenberg, Demokratie und Sozialismus (Frankfurt, 1964) .
42 . R . M . Unger'in Knowledge and Politics'i (New York, 1975) baka ynleri
yannda, liberal gelenei eletirirken ve gnmz Bat'snm siyasal tkankln
anlamak iin ayn zamanda demokratik kuramn da baz varsaym ve yetersiz
liklerini aacak yepyeni bir gr yaratmaya abalarken ortaya koyduu bilgi
ve akclyla ne kan bir yapttr.

1 51