20

18
 KPSS HAZIRLIK
ARV TARH
KONU KTABI

Yazarlar
Komisyon
18 ISBN
978-605-2312-13-1
20

BASKI
BRC OFSET (0312) 384 44 54

BU KTAP T.C. KLTR BAKANLII BANDROL LE SATILMAKTADIR.

Ana Datm Kitap Deponuz

Turan idem Cad. 1213. Sokak 12/D
Ostim / ANKARA
Tel: (0.542) 657 1 657

COPYRIGHT FLOZOF YAYINCILIK

Yaym Hakk
Bu kitabn basksndan 5846 ve 2936 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Yasas hkmleri ge-
reince kaynak gsterilerek bile olsa alnt yaplamaz, herhangi bir ekilde oaltlamaz,
genel a ve dier elektronik ortamlarda yaymlanamaz.
Filozof Yaynclk, 657 Yaynclk ve Matbaaclk Ltd. ti. markasdr.
 NDEKLER

BLM 1 OSMANLI DEVLET NCES TRK DEVLETLER TARH 1 - 58

1) slami yet ncesi Trk Tari hi

2) Trk-slam Tari hi
3) Trki ye Tarihi

BLM 2 OSMANLI DEVLET TARH 59 - 146

1) Osmanl Devleti Kurulu Dnemi

2) Dnya Gc Osmanl Devleti
3)
4)
18
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
Osmanl Devleti Gerileme Dnemi
5) Osmanl Devleti Dalma Dnemi
6) Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti

BLM 3 ATATRK LKELER VE NKILAP TARH 147 - 262

20

1) XX. Yzylda Osmanl Devleti

2) Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
3) Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
4) Atatrk lkeleri
5) Cumhuriyet Dnemi nklaplar
6) D Politika

BLM 4 ADA TRK VE DNYA TARH 263 - 311

1) XX. Yzyl Balarnda Dnya

2) II. Dnya Sava
3) Souk Sava Dnemi
4) Yumuama Dnemi ve Sonras
5) Kreselleen Dnya
 OSMANLI DEVLET NCES
TRK DEVLETLER TARH
18
(Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Kltrel Gelimeler)
20

1) slamiyet ncesi Trk Tarihi

2) Trk-slam Tarihi

3) Trkiye Tarihi
20
18
 1. NTE
SLAMYET NCES TRK TARH

Trk Adnn Anlam

u
us
Trk ad Uygur metinlerinde g, kuvvet, Kagarl
yan
Ok
Mahmutun Divan- Lgatit-Trk adl eserinde ol- las
At Sibirya
gunluk a, eski in kaynaklarnda ise mifer

r
ar Baykal Gl

la
anlamnda kullanlmtr. al
yD

Da
A l t a
Avrupa

al
Tanr Dalar

Aral Gl

Ur

ar
Karadeniz

l
Ziya Gkalp Trk adnn treli (treli), kanun ni-

Da
Anadolu ORTA ASYA

k
nl
zam sahibi anlamna geldiini belirtmitir. G. Doerfer Akdeniz ran

ra
Ka
olduunu sylemitir.
18
(Dorfer) ise Trk adnn devlete bal halk anlamnda
Afrika
Ar
ab
ist
an
Himalaya Dalar
Hindistan
in

Trk ad gnmzdeki ekliyle ilk kez M 318 ylnda Hint Okyanusu

inlilerle yaplan bir antlamada yer almtr. Siyasal Orta Asya'da Kurulan lk Kltr evreleri
anlamda ise ilk kez Kk Trk Devleti tarafndan kulla-
nlmtr. Bizansllar, ranllar ve Araplar ise VIII. yzyl-
20
dan itibaren Trke konuan ve boylar hlinde yaa-
yan topluluklara Trk adn vermilerdir.

Trk ad (Trkiye) corafi bir yeri iaret etmek iin ilk NOT
kez VI. yzylda Bizans kaynaklarnda Orta Asya iin
kullanlmtr. XI. yzyldan itibaren de Anadolu iin Trklerin ana yurdunun Orta Asyann tam olarak ne-
resi olduunun bilinememesinin nedeni, Trklerin g-
Trkiye ismi kullanlmaya balamtr. nl talyan
ebe yaam srmeleridir. Trklerin gebe yaama-
seyyah Marco Polo, Anadolu iin Kk Trkiye,
snda, corafi koullar ve bamsz yaama istei etkili
Orta Asya iin de Byk Trkiye tabirlerini kullanm-
olmutur.
tr. F

L
O
Z
Trklerin Anayurdu Trkler, yazy ge kullanmaya baladklar iin Trk-
O
F lere ait ilk bilgilere in kaynaklarndan ulalmaktadr.
Trklerin ana yurdu Orta Asyadr. Orta Asya; douda
Y Bu kaynaklarda, Trklerle inliler arasndaki mcade-
Kingan dalarndan batda Hazar Denizine, gneyde A
lenin temel sebebinin, pek Yoluna hkim olma dn-
Hindiku ve Karanlk dalarndan kuzeyde Altay dala- Y
I cesi olduu anlalmaktadr.
rna kadar olan blgedir. N
C
I
L
I
K

3
slamiyet ncesi Trk Tarihi
NOT
pek Yolu: inden balayan, bir kolu Hazar
Denizinin kuzeyinden Krma, dier kolu Hazar
Denizinin gneyinden ran ve Anadoluya, oradan
da Avrupaya uzanan nemli bir ticaret yoludur. XV
ve XVl. yzyllarda corafi keiflerin gereklemesi
sonucu nemini kaybeden bu yolun getii yerler
zaman zaman deiiklik gstermitir. Nedeni ise
gl devletlerin byk bir gelir anlamna gelen
pek Yolunun kendi topraklarndan gemesi iin
mcadeleler yrtmeleridir. Bu mcadeleler sonu-
cu kazanan taraflar yolu kendi snrlar zerinden
geirmilerdir.
Trkler, tarih boyunca ana yurtlarn terk ederek eitli
blgelere g etmilerdir.
Trk glerinin nedenleri;
Nfusun art
18
klim artlarnn deimesi ve kurakln ba gstermesi
Salgn hayvan hastalklar
Boylar aras mcadele
Otlaklarn daralmas (topraklarn yetersiz hle gelmesi)
Yeni lkeler fethetme arzusu
Trklerin i ve d basklara kar bamszlna d-
20
kn olmas
Glerin sonucunda;
Tekilat zellikleri sayesinde g ettikleri yerlerde de
gl devletler kurmulardr.
Trk kltr geni bir alana yaylmtr.
Yeni kltrlerle etkileime girilmitir.
Trk topluluklar deiik corafyalarda birbirlerinden
farkl gelimeler gstermilerdir.
Trklerin geni alanlara dalmas, Trk tarihinin bir
btn hlinde incelenmesini zorlatrmtr.
NOT
Trklerin tarih boyunca deiik lkelere yerleme-
leri din, sanat, sosyal yaam ve ekonomi gibi alan-
larda gelimelerine neden olmutur. Ancak en az
farkll askerlik alannda yaamlardr.
4
SORU
I. Blgedeki yerel kltrlerle yakn ilikiler gelitir-
meleri
II. Ana yurttan gelen Trk glerinin zamanla azal-
mas
III. Trklerin bulunduklar blgelerdeki siyasi gle-
rini yitirmeleri
Yukardakilerden hangileri, birok Trk kavmi-
nin kimliini yitirmesinde etkili olmutur?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) I, II ve III
ZM
Asya Hun Devleti M 220-MS216 yllar arasnda
Orta Asyada kurulmu bilinen ilk Trk devletidir.
Asya Hun Devletinin bilinen ilk hkmdar Teoman
(Tuman)dr. Teomann lmnden sonra tahta -
kan Mete Han (M 209-174) dneminde Asyada
Hun Devleti blgenin en gl devleti haline gelmi-
tir. Meteden sonra yerine olu Ki-ok gemitir. Kn
in, Ho-han-yeh ve i-i, dier Asya hun hkm-
darlardr. Kutluk Kaan ise II. Gktrk Devletinin
kurucusudur.
(Cevap D)
SORU
Trk ad gnmzdeki ekliyle ilk kez M 318de
. Devleti ile yaplan bir antlamada kullanl-
mtr.
nclde verilen bolua aadakilerden hangi-
F sinin getirilmesi doru olur?
L A) Arap B) in C) Sasani
O
Z D) Bizans E) Mool
O
F
ZM
Y
A Trk ad g, kuvvet, olgunluk, tremek, yaratl-
Y mak, olgunluk a, devlete bal halk, kanun, ni-
I
N zam sahibi gibi anlamlarda kullanmtr. Trk ad
C
I
gnmzdeki ekliyle de ilk kez M 318 ylnda in
L ile yaplan bir antlamada yer almtr.
I
K (Cevap B)
 slamiyet ncesi Trk Tarihi
ORTA ASYADA LK KLTR EVRELER adr, koyun ynnden elbise ve kuma dokunmas bu
kltrdedir.
KUZEY BUZ
DENZ Bakra arsenik ve kalay kartrlmas bu kltrdedir.

HUNLA
Mezara yiyecek ve iecek koyma ilk defa bu kltrde
R 4. YY
grlmektedir.

N DENZ
R 4. YY I
AVARLA AFANESEVO
Anonimo II Bu kltrn ilk Trk boylarndan Ting-Linglerin atalar-
ANDRONOVO IV
III TAGAR na ait olduu kabul edilmektedir.
BZANS KARASUK
Noin Ula
O A RI 4. YY Tagar ve Tatk Kltrleri (M 700100)
Y

Anav
UZ L
4. Y

LA V
R1 DA ORDOS
1. ANAV NRI
R

YY KU TA Abakan ve Yukar Yenisey/Minusk blgesinde ortaya

NLA

SA H
AR SA AN karlmtr.
HU

AB N LA
D.
AK

S R
TA 2.
YY
Tuntan yaplma iki yan keskin baklar, ok ular,
N
sapl aynalar, bilezik, kpe ve taraklar bulunmutur.
hidiler ve Tolunoullar'nn Kurulduu Corafya
Bu blgede kayalara yaplan resimlerde ve kurgan-
larda bulunan eyalarn stnde da keisi, geyik, at,
Anav Kltr (M 40001000) kurt, boa, kaplan, pars ve yrtc ku tasvirlerine rast-

ProtoTrklerin en eski kltrdr. lanmtr.

Trkmenistann bakenti Akabat yaknlarnda Anav

blgesinde ortaya karlmtr.
Anavda; gnete kurutulmu tulalardan yaplm ev-
18
ler, at, koyun, sr besiciliinin ve iftiliin yapldn LK TRK DEVLETLER VE
gsteren kalntlar yer almaktadr. TOPLULUKLARI
Afanasyevo Kltr (M 30001700)
ASYADA AVRUPADA
Bu kltr, Altay dalarndan Volga Nehrine kadar uza- KURULANLAR KURULANLAR
nan geni sahada bulunmaktadr.
Byk Hun Devleti Avrupa Hun Devleti
20
Kemik ineler, akmak tandan ok ular, bakr bak
Gktrk Devleti Bulgarlar
ve kpeler ile at ve koyun besiciliine iaret eden bul-
gular bu kltr evresindeki kazlarda ortaya kmtr. II. Gktrk Devleti Kumanlar

Uygur Devleti Macarlar

Kelteminar Kltr (M 3000)
Krgzlar Peenekler
Aral Gl evresindeki Kelteminar isimli blgede or- Ouzlar Avarlar
taya kmtr. Trgiler

Andronova Kltr (M 17001200) Sabirler

Karluklular
Bu kltr, Altay dalar ile Ural Nehri arasndaki btn
Hazarlar
bozkr sahay kapsamaktadr. Geni bir yaylma alan
F
bulunur.
L A. ASYA HUN DEVLET (M 220MS 216)
Afanasyevonun gelimi devamdr. O
Z Hunlar ile ilgili ilk bilgiler, in kaynaklarna aittir ve M
Tun ve altndan eyalara ilk defa rastlanmtr. O
F
1000 yllarnn balarna kadar uzanmaktadr. lk tarih-
At, koyun sr ve deve besiciliine dair kalntlar bu-
sel belge ise M 318 ylna ait bir antlama metnidir.
lunmutur. Y
A Asya Hun Devleti bilinen ilk tekilatl Trk devletidir.
Karasuk Kltr (M 1200700) Y
I Bakenti tkendir.
N
Yenisey Nehrinin kollarndan Karasuk Irmann ev- C Bilinen ilk hkmdarlar Teomandr (Tu-Man). in
resinde tespit edilmitir. I
Seddi, Teomann ine dzenledii aknlara kar ko-
L
Demir madeni bu kltrde kefedilmi ve ilenmitir. I yabilmek iin inliler tarafndan yaplmtr.
K
Drt tekerlekli araba, sklp yeniden kurulan kee

5
slamiyet ncesi Trk Tarihi
YORUM
in Seddinin yaplmas, inlilerin savunma mima-
risi ve tekniklerinde ileri olduklarnn gstergesidir.
Asya Hun Devleti en parlak dnemini Teomandan son-
ra baa geen Mete (Mao-tun) dneminde yaamtr.
Mete Han (M 209-M 174); dneminin nemli ge-
limeleri unlardr:
ini yllk vergiye balam ancak Trklerin kalabalk
in nfusu iinde asimile olmasndan endie duyarak
Trklerin ine yerlemesini yasaklamtr.
Asyadaki tm Trkleri ilk defa tek bayrak altnda top-
lam ve gl bir ekonomiye sahip olmak iin pek
Yolunu ele geirmek amacyla mcadele etmitir.
Trk devlet tekilatnn ilk yaplanmasn ortaya koy-
mu ve orduda onluk sistemi uygulamtr.
18
Trk ordusunun sava taktiklerinin en nemlisi Turan
Taktii'dir. Sahte geri ekilme olarak nitelenen bu sis-
tem ilk olarak M 200 ylnda Trklerle inliler arasn-
da yaplan Pai-teng savanda kullanlmtr.
Kurultay ve ikili ynetim tekilat ilk kez Metehan dne-
minde uygulanmtr.
20
Mete Hann tahta k tarihi olan M 209, gnmz-
de Kara Kuvvetleri Komutanlnn kurulu tarihi ola-
rak benimsenmektedir.
NOT
Onluk sistem, dnya ordu sisteminin temelini olu-
turur. Bu nedenle Trklerin asker alanda ileri ol-
duklar ve dier kltrleri bu alanda etkiledikleri
sylenebilir.
t Metehandan sonra yerine olu Ki-ok (M 174160)
gemitir. Ki-okun inli bir prensesle evlenmesi Trk-
lerle inliler arasndaki siyasal ve sosyal yaknlamay
artrmtr. Bundan sonra Hun lkesinde in entrikalar
artm ve ayaklanmalar ortaya kmtr. Nitekim Ho-
hanyeh, in imparatorunun yardmyla Hun hkmdar
olmutur.
t Hohanyeh, Hun lkesinin ine balanmas konusun-
da kardei i-i ile ayrla dmtr. Bu sebeple iki
6
karde arasnda M 58de bir i sava balamtr.
Hohanyehin yenilgisiyle sonulanan bu sava sonun-
da Hunlar MS 48de Kuzey ve Gney olmak zere
ikiye ayrlmtr.
t Kuzey Hunlar MS 150de Siyenpiler tarafndan; Gney
Hunlar ise MS 216da inliler tarafndan yklmtr.
t Asya Hun Devleti, i karklklar in entrikalar, taht
kavgalar nedeniyle zayflayarak paralanmtr. Hun-
larn dalmasndan sonra baz Trk boylar, bat y-
nnde ilerlemeye balamlardr. Bu ilerleyi birok
kavmin yerinden olmasna sebep olmutur.
SORU
I. Teoman
II. Mete Han
III. Kutluk Kaan
Yukardakilerden hangileri Asya Hun Devletinin
hkmdarlar arasnda gsterilebilir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) I, II ve III
ZM
Asya Hun Devleti M 220MS 216 yllar arasnda
Orta Asyada kurulmu bilinen ilk Trk devletidir.
Asya Hun Devletinin bilinen ilk hkmdar Teoman
(Tuman)dr. Teomann lmnden sonra tahta -
kan Mete Han (M 209174) dneminde Asyada
Hun Devleti blgenin en gl devleti haline gelmi-
tir. Meteden sonra yerine olu Ki-ok gemitir. Kn
in, Ho-han-yeh ve i-i, dier Asya hun hkm-
F darlardr. Kutluk Kaan ise II. Gktrk Devletinin
L kurucusudur.
O
Z
(Cevap D)
O
F
Y
A
Y
I
N
C
I
L
I
K
 slamiyet ncesi Trk Tarihi
KAVMLER G (375) stilalar yznden Avrupa uzun sre karklk yaad.
t Orta Asyann batsndaki Kuzey Hunlar, Asya Hun Evrensel zellik tad iin tarihiler tarafndan lk
Devletinin yklmas sonrasnda Hazar Denizi ile Aral an bitii, Orta an balangc kabul edilmitir.
Gl arasnda yaayan barbar kavimlerden biri olan Avrupaya sonraki srete g eden Trkler ok sayda
Alanlarn topraklarn ele geirmilerdir. Bu durum devlet kurmutur. (Avrupa Hun mparatorluu, Avar-
Karadenizin kuzeyindeki barbar kavimlerin (Ostrogot, lar, Macarlar, Bulgarlar, Peenekler).
Vizigot, Gepit, Vandal, Germen vs.) batda Avrupa ile-
rine doru ilerlemesi sonucunu dourmutur. Bu kitle-
B. AVRUPA HUN DEVLET (378469)
sel g hareketlerine Kavimler G denir.
Kavimler G sonras Orta Avrupaya yerlemi gl
bir Trk Devletidir.
Avrupa Hun Devleti Balamir nderliinde Macaristan
merkezli olarak kurulmutur. Balamirden sonra Hunla-
Gotlar
rn bana Uldz gemitir. Bu dnemde ilk kez Ana-
Angllar Angllar
Gotlar dolu zerine Hun aknlar yaplmtr. Uldzdan son-
Saksonlar Saksonlar
1-2. yy Hunlar
ATLAS
375
ra Hunlarn bana Karaton, Rua ve Attila gibi bir ok
OKYANUSU Franklar Burgundlar
429 2. yy
Lango- hkmdar gemitir. Attila dneminde devlet en geni
SEVLER bardlar Hun
ALEMANLAR 536/27 434-454 snrlarna ulamtr.
Vizigotlar
418-507 Vizigotlar
SEVLER 3. yy 375/76 u
411-585 strogotlar
us
an
Langobardlar 493-552
568-774
Vizigotlar
382-395
18 At
las
Ok
y

Vizigotlar
507-711
Sibirya
Vanda llar
AKDENZ
439-533/34 Kuzey Hunlar
4. yzyldan 6. yzyla kadar Kavimler G
Avrupa Hun Aral Gl
Devleti Gney Hunlar
Kavimler Gnn Sonular
Kagar
20
ran
Roma mparatorluu, Dou Roma (Bizans) ve Bat Hindistan N
Ar
ab

Roma olarak ikiye ayrlm (395), ardndan Bat Roma

Afrika
ist
an

mparatorluu 476da yklmtr.

Hint Okyanusu
Barbar kavimleri etnik olarak birbirleriyle kaynanca
ortaya yeni milletler kt. Yani Avrupann gnmz Avrupa Hun Devleti'nin Kurulduu Corafya

milletlerinin temelleri atlmtr.

Attila, Bizansa snan Hun kaaklar meselesini gr-
Merkez ynetimin dalmasyla feodalite (derebeylik) mek zere gelen Bizans heyetiyle 434 ylnda Margos
rejimi glenmi ve Orta a boyunca Avrupada etkili Barn imzalam ve Bizans vergiye balamtr.
olmutur. Fakat Bizansn antlama artlarna uymamas nede-
Avrupa tarihinde; F niyle Attila Bizans hkimiyetindeki Balkanlara seferler
dzenlemi bu seferler sonucunda Bizansla 447 ylnda
lk a Orta a Yeni a L
Anatolios Bar imzalanarak Bizansn verecei vergi
O
Merkeziyeti Merkeziyeti Feodalite zayflar, Z katna karlmtr. Bylece Bizans; Attilaya bal
ynetim ynetim zayflar, merkeziyeti O bir devlet hline gelmi ve Avrupa Hunlar blgedeki
gldr. feodalite egemen ynetim yeniden F
hle gelir. glenir. en etkin siyasi g olduunu gstermitir.
Y
Attila Avrupallarca Tanrnn Kams olarak nitelen-
A
Barbar kavimleri arasnda Hristiyanlk hzla yaylmtr. Y dirilmitir.
I
Avrupadaki otorite boluunu, feodal beylerden baka N
C NOT
kilise ve papalk da doldurmutur. I
L
Skolastik dnce (kalpsal, dogmatik, Aristo mantn I Avrupa Hun Devleti, Bizansla ilk kez savaan ve
esas alan kilise eksenli, dine dayal dnce) gelimitir. K
antlama imzalayan Trk Devletidir.

7
slamiyet ncesi Trk Tarihi
t Attilann yapt faaliyetler, Germenlerin nl destan
Nibelungen (Nibelungen)e konu olmutur. Bu destan-
da Attiladan Etzel ismiyle bahsedilmitir.
t Attila, Trk veraset anlaynda ilk deiimi gerek-
letiren hkmdardr. Ynetimi babadan ola geen
hkmdarlk sistemine dntrmtr. Attilann l-
mnden sonra Avrupa Hunlar, zayflayp yklmtr.
C. KKTRK DEVLET (552659)
E ZAMANLILIK
Kktrk Devleti Kurulduu srada Arap Yarmada-
snda slamiyet dini ortaya kmtr. (610)
552 ylnda Avar hkimiyetine son verilerek Bumin
Kaan tarafndan tkende kurulmutur.
NOT
18
tken, Orta Asyada kurulan birok devlete (Asya
Hun, Kktrk, Uygur) bakentlik yapm, Trklerin
kutsallk atfettii bir blgedir. Bu blgeyi Krgz-
lar, Moollara kaptrm, bylece tken, Trk ege-
menliinden kmtr. Gnmzde Orta Asya Trk
tarihiyle ilgili kaz almalarnn merkezi konumun-
20
daki blge Moolistanda bulunmaktadr.
KUZEY BUZ DENZ
S B R Y A
Bat Kktrkler Dou Kktrkler
KKTRK DEVLET
N
OK
HNT
K
Y
DENZ
B
Kktrk Devleti'nin Yaad Corafya
Orta Asyadaki ikinci byk Trk devleti olan Kktrk-
ler, Trk adn siyasi anlamda kullanan ilk Trk dev-
letidir.
8
YORUM
Kktrklerin, Trk adyla kurulmu olmalar ve ayn
zamanda kendilerine ait zgn bir alfabeyi (Kktrk
alfabesi) kullanmalar onlarn ulusu bir anlaya
sahip olduunun gstergesidir.
Kktrkler en parlak devrini 553 572 yllar arasnda h-
kmdarlk yapan Mukan Kaan zamannda yapmtr.
Kk Trk Devleti kurulduu srada Bat Trkistanda Ak
Hunlar, randa Sasaniler, Anadoluda ise Bizans Devleti
hkm srmekteydi. Orta Asya ekonomisinin can dama-
r olan pek yolu ise byk oranda Ak Hun Devletinin
elindeydi. Bu sebeple Kk Trkler pek yolu denetimi-
ni ele geirmek iin Sasaniler ile birleerek Ak hunlar
ykmtr. Ardndan Bizans ile ittifak kurarak Sasanileri
ypratmlardr. Bu yzden Bizans kaynaklarnda da
Kktrklere ait bilgilere rastlanlmaktadr.
Bumin Kaan, Trklerdeki kili Tekilat uyarnca l-
keyi ikiye ayrm ve batnn ynetimini kardei stemi
Yabguya vermitir. Kendisi de asl hkmdar olarak
douyu ynetmitir.
YORUM
Yabgu, i ilerinde serbest d ilerinde Kaana
baldr. Bu ynyle federatif ynetim anlayn
artrmaktadr.
t Kktrk Devleti kuruluundan sadece 30 yl sonra 582
ylnda dou ve bat olmak zere ikiye ayrlmtr. Dou
Kktrkler 630 ylnda, Bat Kktrkler ise 659 ylnda
in hakimiyetine girmitir.
NOT
Kktrkler dneminde, Arabistanda slamiyet
F dini ortaya kmtr (610). Uygurlar dneminde
L ise slam fetihleri Orta Asyaya kadar ulamtr.
US
O
AN
Z
Y
O
PUAN KP
F
Y
Kktrkler;
A
Y Trk adyla kurulan ilk Trk devletidir.
I Kendilerine ait zg bir alfabe kullanmlardr
N
C Posta tekilatn kurmulardr.
I Bizansa ilk eliyi gndermilerdir.
L
I Trk tarihinde paray ilk kullanan Trk devletidir.
K Ergenekon ve Bozkurt en nemli destanlardr.
 slamiyet ncesi Trk Tarihi

NOT NOT

Son yllara kadar Trk tarihinde paray ilk kullanan
Trgiler olarak bilinmekteyken Rus arkeologlarn
Krgzistan ve Afganistandaki kazlarda bulduu
104 sikkenin Kktrklere ait olmas, Kktrklerin
Trgilerden yaklak 150200 yl ncesinde para-
y kullandn ortaya karmtr.
Bilge Kaann kurultaya sunduu Budizmi be-
nimseme nerisi zellikle Tonyukukun muhalefe-
tiyle reddedilir. nk Tonyukuk bu dinin Trklerin
ulusal kimliklerini bozaca endiesini tamaktadr.
Kaann nerisinin reddedilmesi, otoritesinin mut-
lak olmadn gstermektedir.

Krat syan (639)

Dou Kktrk Devletinin 630 ylnda in hakimiyetine
girmesiyle beraber Trklerin bamszlk istekleri de
artmtr. 639 ylnda Krad isimli nderin 39 arka-
dayla birlikte in sarayn basmas bu isyanlarn en
nemlilerindendir. Bu isyan Trk tarihindeki ilk bam-
szlk isyan olarak bilinir.
D. KUTLUK DEVLET (II. Kktrk) (682744)
18
Kktrk Devletinin yklmasyla yaklak elli yl in
egemenliinde kalan Trkler her defasnda ayakland-
larsa da baarl olamamlardr. Ancak Kutluk (lteri
Kaan) 682deki ayaklanmasyla tkende Kutluk (II.
Kktrk) Devletini kurmay baarmtr.
UYARI
20
lteri, derleyen, toplayan anlamnda bir unvandr.
Kutluk Devletinin Trk tarihi asndan en nemli yn,
Trklerin tarihini aydnlatan ilk yazl eser olan Orhun
Yaztlarn brakmalardr.
E. UYGUR DEVLET (744840)
Kutluk Bilge Kl Kaan tarafndan Kktrk Devletine
son verilerek 744te tken merkezli olarak kurulmu-
tur. Fakat daha sonra bakent Karabalgasuna (ordu
balk) tanmtr.
t Kutluk Bilge Kaandan sonra yerine olu Moyen or
(747-759) gemitir. 751 Talas Sava bu dnemde
yaplmtr. Bu dnemde ayrca Trgiler ve Krgzlar
Uygur Devleti'ne balanmtr.
Uygur Devleti en parlak devrini B Kaan zama-
nnda yaamtr.

Bg Kaan dneminde in seferinden dnte getiri-

su len drt Mani rahibinin etkisiyle lkede Manihaizm hz-
nu
k ya
la sO la yaylmaya balam ve ardndan da resm din ilan
At
edilmitir. Ancak bu din sadece kaan ve evresinde
S B R Y A
kabul grmtr. Uygur hkmdarlar bu dinin etkisiyle
Ay Tengri unvann kullanmlardr.
tgen
F
II. Gktrk (Kutluk) Devleti

L UYARI
Akdeniz O
ran N
Ar

Z
Hindistan
ab

Afrika O
Uygurlar, Manihaizmi benimseyerek din dei-
ist

F
an

tiren ilk Trk topluluu olmutur. Daha nce de

6. ve 7. Yzyllarda Gktrk Devleti Y
A Mani ve Buda dinleri Hunlar ve Kktrkler zamann-
Kutluk Devleti en parlak dnemini Bilge Kaan zama- Y
da kabul edilmek istense de ulusal kimlii kaybetme
I
nnda yaamtr. Bu dnemde birok Trk boyu haki- N endiesinden dolay reddedilmitir.
C
miyet altna alnmtr.
I
L
Bilge Kaann lmnden sonra zayflayan Kutluk Mani dininin yan sra Buda dinini de benimseyen Uy-
I
Devleti; Karluk, Uygur ve Basmil boylar tarafndan y- K gurlar, et yemeyi ve savamay yasaklayan bu dinlerin
klmtr. etkisiyle;

9
slamiyet ncesi Trk Tarihi
Hayvansal gdalardan vazgemiler ve tarma y-
nelmilerdir. Tarmla uramalar da beraberin-
de yerleik hayat getirmitir.
Manihaizm ve Budizm Uygurlarn sava zellikle-
rini kaybetmelerine neden olmutur.
Yeni dinlerin halka retilmesi iin ok sayda kitap
yazlm ve bu durum Uygurlarn, matbaa, basm
teknii ve minyatr konusunda gelimelerinde et-
kili olmutur.
Manihaizm ve Budizme ait tapnaklar yapmak
Uygurlarn, mimari, resim, heykel ve sslemecilik
alanlarnda ilerlemelerine yol amtr. Ayrca Trk
mimari sanatnda kubbe ilk kez Uygurlar tarafn-
dan kullanlmtr.
Medeni ynden dier Trk devletlerinden daha ileri git-
milerdir. inlilerden kt, matbaa, pusula ve ipek
imalatn renmilerdir. Kt zerine yazl belgeler
brakmlardr.
Uygurlardan gnmze Yaradl ve G destanlar
18
ile Karabalasagun, ine-Usu (Moyen-or) ve Bugut
yaztlar kalmtr.
840ta Krgz ayaklanmas sonucunda yklmlar ve
daha sonra Turfan, Kansu ve Kagar blgelerinde var-
lklarn srdrmlerdir.
20
UYARI
Kazlarda buday tanelerinin, tahl ambarlarnn, de-
irmen talarnn bulunmas ve dil iindeki szck-
lerde tahl adlarna rastlanmas tarmla uraldn
kantlar. Ancak sulama kanallarnn bulunmas ve
orak, saban gibi dorudan rn ekmeye ve bi-
meye yarayan tarm aletine rastlanmas tarmla
uraldnn kesin kantdr. nk dier buluntu-
larda ve bulgularda tahln ithal edilmesi sz konusu
olabilir. Yani ithal edilen tahl ambara konur, tle-
bilir ve dilde bir karlk bulabilir. Ancak sulama kanal
ve ekme-bime faaliyetlerinde kullanlan tarm aletleri
kukusuz tarm yapldn gstermektedir.
10
PUAN KP
Uygurlar;
Tarmla uraan ve yerleik hayata geen ilk
Trk topluluudur.
Din deitiren ilk Trk topluluudur.
Kendilerine zg 18 harfli Uygur alfabesini
kullanmlardr.
Moollarn Trklemesinde ok nemli rol oy-
namlardr.
Kt ve matbaay kullanan ilk Trk toplulu-
udur. inden aldklar matbaay gelitirerek
hareketli matbaay medeniyet tarihine kazan-
drmlardr.
Kamdu ad verilen paray kullanmlardr.
Ticari ilikilerin gelimesiyle kiiler arasndaki
anlamalar yazl hle getirilmi, bu durum hu-
kuk alannda belgelerin oluturulmasna imkn
vermitir.
Gnmzde in hkimiyetindeki Sincan Uygur
zerk blgesinde yaamaktadrlar.
Orta oyununu sergileyerek Trk tiyatrosunun ilk
rneklerini vermiler ve Trk topluluklar iinde
ilk kez ktphaneyi kurmulardr.
Sar Uygurlar (Kansu Uygurlar) (8471226)
t Uygur Devletinin yklmasndan sonra Uygurlarn bir
ksm inin kuzeyindeki Kansu blgesine gelerek bu-
rada yeniden bir siyasi teekkl oluturmutur.
t pek yolu zerinde ilek bir kent olan Kansuya ege-
men Sar Uygurlar ekonomik adan zenginletirmitir.
t in ile iyi ilikilerde bulunan Sar Uygurlar Mani dinini
terk ederek Budizme inanmaya balamtr.
t Sar Uygurlar 940 ylnda Kitanlarn 1226da da Mo-
F
ollarn egemenliine girmitir. Sar Uygurlar gn-
mzde inin kuzeyinde yaamaktadr.
L
O Turfan Uygurlar (856-1209)
Z
O
t Uygur Devletinin yklmasndan sonra Uygurlarn
F
dier bir ksm da Tanr Dalar evresine yerleerek
Y Turfan merkezli bir devlet kurmutur.
A
Y t Yerleik yaam benimseyen, Maniheizmi benimse-
I
yen Turfan Uygurlar uygarlk bakmndan dier Trk
N
topluluklarna gre daha yksek bir dzeye ulamtr.
C
I
L
t Turfan Uygurlar 11. yzylda Karahitay Devletinin 13.
I yzylda da Mool Devletinin egemenliine girmitir.
K
Turfan Uygurlar Moollarn Trklemesinde nemli rol
oynamtr.
 slamiyet ncesi Trk Tarihi
DER TRK DEVLETLER
KIPAKLAR
A. PROTOTRKLER
HAZARLAR
a. Kimmerler
OUZLAR
Kimmerler, Proto-Trkler olarak tanmlanan UralAl-
tay kkenli bir topluluktur.
SABR
M 2000800 arasnda Karadenizin kuzeyi, Avrasya
HUNLAR
bozkrlar ve Kafkasya blgesinde yaadlar. HAREZM
Saka basksyla bir ksm Kimmerler Anadoluya gir- Ouzlar'n Yaad Corafya
mitir.
X ve XI. yzyllarda Seyhun Irmandan Aral Gl ve
Lidya, Frig ve yonyallarla mcadele etmilerdir.
Hazar Denizine kadar olan blgede yaayan Ouzlar,
b. Sakalar (skitler)
burada Yenikent merkezli bir devlet kurmulardr. Ha-
M 800200 arasnda Karadenizin kuzeyine yerleen kanlarna yabgu unvan verilmesinden dolay bu dev-
skitler, Orta Macaristan, Anadolunun dou ksmlar, lete Ouz Yabgu Devleti ad verilmitir.
Kafkaslar, ran ve Hindistana kadar yaylmlardr. X. yzylda slamiyeti benimsemilerdir.
ranHint kaynaklarnda Saka, Grek kaynaklarnda s- Seluklu, Osmanl, Karakoyunlu, Akkoyunlu gibi ok
kit adyla anlrlar. sayda Trk devletini kurmulardr.
18
Altn ve gm iiliindeki ustalklarndan dolay
Bozkrn Kuyumcular olarak bilinirler. oklar
Medler ve Perslerle mcadele ettiler.
Sibiryada yaayan Yakut Trkleri, Sakalarn torunlardr. Denizhan Dahan Gkhan
Gktanr inancn benimsemiler, llerini mumyala- Idr Salur Bayndr
mlardr.
Bdz Alayuntlu avuldur
20
Alp Er Tunga ve u destanlar skitlere aittir.
Yva Eymr epni
Heredot Tarihi ve Firdevsinin ehname adl eser-
Knk Yreir Peenek
lerinde skitlerden bahsedilmitir. ehname de Alper
Tungadan Afrasiyap ismiyle bahsedilmitir.
OUZLAR

Alper Tungann torunu Saka Han Tomris Hatun dn-

yann ilk kadn hkmdar olarak bilinmektedir.

Bozoklar

SKTLER ARAL Gn Han Ayhan Yldzhan

GL F
HA

KARADENZ Kay Yazr Avar

ZA

L
RD

O Bayat Dodurga Begdili

EN

Z
O Alkaevli Dger Karkn
Z

F
Karaevli Yaparl Kzk
skitler'in Yaad Corafya Y
A
Y
B. ASYADAK TRK DEVLET ve TOPLULUKLARI I b. Akhunlar (Eftalitler)
N
a. Ouzlar (Uzlar) C
Afganistann batsndan kurulmulardr.
I
Tarihte, Trk milletinin siyasi, kltrel ve medeni alan- Orta Asyadan g etmemilerdir.
L
da en byk rol oynayan ve en ok devlet kuran ko- I Akhunlar, Gktrk-Sasani ittifakna kar koyamayarak
K
ludur. yklmlardr.

11
slamiyet ncesi Trk Tarihi
randa kan Mazdek syann bastrarak Sasaniler Gnmzde Karaim Trkleri olarak adlandrlan top-
zerinde nfuz kurdular. luluk, Hazarlarn soyundan gelmektedir.

c. Bakurtlar (Bakrtlar)
f. Trgiler (Trgeler)
10. yzylda til (Volga) Nehri etrafnda yaamlardr.
Orta Asyadan baka corafyalara g etmemilerdir.
Cengiz Han Dneminde Mool egemenliine girmi-
lerdir. Sulu Kaan dneminde Emevi ordularyla savaarak
Gnmzde Rusya Federasyonuna bal olarak Ba- slamiyetin Orta Asyada yaylmasn nlemilerdir.
kurdistan zerk Cumhuriyetinde varlklarn srdr-
mektedirler.
KARLUKLAR
d. Sabarlar (Sabirler/Sibirler)

HAZAR
DENZ
nce Bat Sibirya, sonra Dou Avrupa ardndan da TRGLER

Kafkasyada grlmlerdir.
Bir dnem Sasanilerle anlap Bizansa saldran Sabir-
ler, bugnk Sibiryaya adlarn vermilerdir. RAN

e. Hazarlar Trgi Devleti'nin Kurulduu Corafya

Hazar Denizine ismini vermilerdir.

Drt Halife dneminde slam ordularnn Kafkasyada Karluklar tarafndan yklmtr.
18
ilerlemelerini engellemiler ve bylece Kafkasya ve
Rusyada slamiyetin yaylmasn geciktirmilerdir.
Uygurlardan sonra yerleik hayata geen ikinci Trk
topluluudur.
Gktanr inancna sahip olan Hazarlar, ticari ilikiler
Trgilerin bilinen ilk hkmdar olan Baga Tarkan,
sonucunda slamiyet, Hristiyanlk ve Musevilik dinleri-
Kk Trk Devletinden sonra kendi adna para bast-
ni de benimsemilerdir. Ancak yneticileri Musevidir.
ran ilk hkmdardr.
Musevilii benimseyen ilk ve tek Trk devletidir.
20
g. Karluklar
IX. yzylda bakenti Balasagun olan bir devlet kur-
Bulgar
Hunlar mulardr
Bulgar Karahanl Devletinin temelini atmlardr.
Kiev slamiyeti kabul eden ilk Trk topluluudur.
Macar
Hunlar 751 Talas Savanda Mslman Araplar destekleye-
rek Orta Asyann in egemenliine gemesine engel
Sarkel olmulardr.
til Cengiz Hana itaat eden ilk Mslman topluluktur.
Samandar F

Dou Roma Balanjar L h. Krgzlar
mp. O

Abbasiler
Z Ana yurttan g etmemilerdir.
Harzem O
F Uygurlar ykarak tken merkezli Krgz Devletini
kurmular ancak Mool basklar sonucu blgeyi Mo-
Y
A ollara brakarak Orhun kltrnn yok olmasna ne-
Hazar Devleti'nin Kurulduu Corafya Y
den olmulardr.
I
N
C
Bakentlerinde cami, sinagog ve kilisenin bulunmas I
Hazar lkesinde din hogrnn ve inan hrriye- L
I
tinin olduunu gstermektedir. K

12
 slamiyet ncesi Trk Tarihi
in kaynaklarnda Juan-Juan, Arap ve Bizans kaynak-
N.
.
a lD larnda Avar adyla anlr.
olg
ra
V l
U

Alta al
G
stanbulu ilk kuatan Trk Devletidir. Sasanilerle i-
yD yk
Hazar Denizi

KIRGIZ DEVLET
ra
n
Krgz Devleti'nin Kurulduu Corafya
Mool hkimiyetini kabul eden ilk Trk Devletidir.
l yakma geleneini ilk uygulayan Trk Devleti'dir.
Dnyann en uzun destan olarak bilinen Manas Des-
tan ve Yenisey Yaztlar Krgzlara aittir.
Gnmzde bamsz Krgzistan Cumhuriyeti bnye-
sinde yaamaktadrlar.
I. Kimekler
tVII. yzylda Altay Dalarnn kuzey bats ile rti Ir-
ma evresinde Kk Trklere bal olarak yaayan
Kimekler, Kk Trklerin yklmasndan sonra bamsz
olmutur.
t Bat Trkistann kuzey dousuna ege men olan Kimek-
ler, XI. yzylda Kpaklarn egemenliine girmitir.
C. AVRUPADAK TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI
20
al Ba
ar birlii yapan Avarlar stanbul'u ki kez kuatmlardr
(619 ve 626 tarihlerinde).
Devlet ynetimi ve askerlik alannda Slav asll Ruslar
Tanr Dalar
etkileyerek basit kabile yaamndan devlet kuran top-
luluk hline gelmelerini salamlardr.
Tibet in Hristiyanl kabul eden Avarlar, bir sre sonra asimile
olarak Slavlatlar.
Balkanlarda ve Avrupada iki yzyldan fazla devam
eden Avarlar 805 ylnda Franklar tarafndan yklmtr.
Gnmzde Kafkasyada yaayan ve kendilerine
Avar denilen topluluun bunlarn soyundan geldikleri
kabul edilmektedir.
b. Bulgarlar
Karadenizin kuzeyindeki Byk Bulgarya isimli
kurduklar devletleri Hazarlarn basklar sonucunda
yklnca bir ksm til Nehri boylarna gelerek til Bul-
18 gar Devletini kurmulardr. til Bulgarlar, ticaretle
uramalar sonucunda Mslman tccarlarla ilikiye
girerek Alm Han zamannda slamiyeti benimse-
milerdir. Bu nedenle ulusal benliklerini korumay ba-
armlardr.
NOT

a. Avarlar (560-805)
til Bulgarlar baz tarihiler tarafndan ilk Mslman
IV. yzyln sonlarnda bugnk Moolistanda kurduk- Trk Devleti olarak kabul edilir.
lar Trk Devleti, Kktrk Devleti tarafndan yklnca
Bayan Han nclnde g ederek Orta Avrupada til Bulgarlar 1237de Altnorda Devleti tarafndan ykl-
ikinci devletlerini kurmulardr. Yani hem Asyada hem mtr.
de Avrupada devlet kuran bir topluluktur.
Bulgarlarn bir ksm ise batya g ederek Kubratn
olu Asparuh ynetiminde Tuna Bulgar Devletini kur-
mulardr. Tuna Bulgarlar Slav kitlelerin etkisiyle Slav-
SAKSONLAR lam ve Ortodoks Hristiyanln benimsemilerdir.
F
BOHEMYA SLAVLAR Hkmdarlarnn nceden Han unvann kullanrken
L daha sonralar Slavlarn kulland bir hkmdarlk un-
Tringler O
Paris A Moravya Z van olan ar unvann kullanmlardr.
YER O
Orlean
AV R Zamanla Hristiyanlaarak benliini kaybeden Tuna
AVAR DEVLET
B LA
F
Bulgarlar, XI. yz ylda Bizansn, XIV. yzylda
FRANKLAR AR
LG Y Srplarn sonrada Osmanl Devletinin egemenliine
BU A
girmitir.
Y
I
Korsika BALKANLAR Bizans N NOT
C
I
L
Atina bn-i Fadlann Seyahatnamesinde Bulgarlar ile ilgili
I
Sardinya
K bilgiler yer almaktadr.
Avarlar'n Yaad Corafya

13
slamiyet ncesi Trk Tarihi
c. Macarlar LK TRK DEVLETLERNDE
FinUgor ve Onogur kavimlerinin kaynamasndan KLTR VE MEDENYET
oluan Macarlar, 896da bugnk Macaristan toprak- A. DEVLET YNETM
larnda varlk gstermilerdir. 955 ylnda Germenlerle
lk Trk devletleri monarik ynetimin sonucu olarak
savaan Macarlar, bu savata yenilmelerine ramen
hkmdarlar tarafndan ynetilmitir. Hkmdarlar
uzun sre Germenlerle mcadeleye devam etmiler-
Han, Hakan, Kaan, anyu, dikut, lteber, Tanhu
dir. Bylece Balkanlarn Germenlemesini engellemi-
lerdir. XI. yzylda Macarlar, Hristiyanl benimseyip gibi unvanlar almlardr.

Trklk zelliklerini kaybetmilerdir. Eski Trklerde hanlk belirtisi olarak otaa (saltanat

d. Peenekler adr) ) dokuz tu dikilmekteydi. Ayrca yeni hakan da-

Avrupa tarihinde etkin bir rol oynamalarna ramen ba-
msz bir devlet kuramamlardr.
Ruslarn Karadenize inmesini engellemilerdir.
Bizans ordusunda cretli askerlik yapan Peenek-
ler 1071 Malazgirt Savanda saf deitirerek Sel-
uklu saflarna katlm ve Trklerin zaferinde rol
oynamlardr.
t Peenekler, aka Beylii ile birlikte stanbul kuatma-
snada katlmtr.
Turak Han dneminde Hristiyanl benimseyen Pee-
18
neklerin byk ksm Hristiyanlaarak asimile olmu
ve yerli halklar arasnda kaybolmutur.
vullarla halka duyurulurdu.
Kaanlara devleti ynetme yetkisinin Tanr tarafndan
verildiine inanlmtr. Buna Kut anlay denir. Kut,
kan yoluyla babadan ola geer.
NOT
Kut anlay, halkn hkmdara balln artrm-
tr. Bu anlay gerei egemenliin kayna Tanrdr.
Bu yzden teokratik bir rejim gibi gzkse de din
adamlar ynetime katlmad iin teokratik bir re-
jim deildir.

1091de Kpaklar tarafndan yklmtr.

lke, hanedann ortak maldr. l sistemi ek-
e. Kumanlar (Kpaklar)
linde belirgin ve dzenli olmayan bir veraset anlay
Altnorda Devletinin temelini oluturmulardr. vardr. Bu nedenle kannda kut olan hanedan yeleri-
Moollarn Trklemesinde etkili olmulardr. nin taht zerinde hak iddia etmesi, saltanat mcadele-
20
lerinin kmasna, bu da Trk devletlerinin ksa mrl
Ruslarla mcadeleleri nl Rus gor Destanna;
olmasna ve abuk yklmasna neden olmutur.
Ouzlarla mcadeleleri de nl Dede Korkut
Trklerin, yklan devletlerin yerine hzl bir ekilde ye-
Hikyelerine konu olmutur.
nisini kurmalar ise tekilat yapya sahip olmalarn-
dandr.
Rus Prenslikleri
Geni topraklarn idare edilmesinin zorluu Trk dev-
dil Bulgarlar letlerinde ikili tekilat anlaynn benimsenmesine
neden olmutur. lke, Dou-Bat eklinde ynetilmi-
rti tir. Douda devletin asl hkmdar Kaan, batda ise
Kuman-Kpak lkesi
i ilerinde serbest d ilerinde Kaana bal Yabgu
F
bulunmakta olup federatif bir ynetim zellii gs-
nizi

Balka
Karadeniz Gl L
r De

termektedir. Ayrca, bu anlay merkez otoriteyi za-

O
Ouzlar
Haza

Anadolu Seluklu Z yflatmtr.

Devleti O
Akdeniz F Hakann milletine kar grev ve sorumluluklar vardr.
Bunlardan en nemlisi halkn doyurmak ve giydirmektir.
Y
Kumanlarn Yaad Corafya A
Y
Eyybi ve Memluk ordusunda nemli grevler alm- I
N YORUM
lardr. Kpaklardan kalan en nemli eser Codex Cu- C
manicus diye adlandrlan eserdir. Trke-Farsa ve I
L
Latince bir lugat olan bu eserde ayn zamanda Trk I Bu durum Sosyal devlet anlaynn uygulandnn
K
halk edebiyatndan paralar yer almaktadr. gstergesidir.

14
 slamiyet ncesi Trk Tarihi
Hatun denilen hkmdar eleri ynetimde sz sahibi-
dir. Hkmdar seferde iken devleti idare etmesi, ku- UYARI
rultay toplantlarna katlmas ve yabanc elileri kabul
etmesi bunun kantlarndandr. Dier Trk devletlerindeki kurul ve meclisler:
Devlet ynetiminde Kurultay (toy, kenge) denilen bir Avrupa Hunlar: Sekinler meclisi
meclis etkilidir. Bir tr danma meclisi olan Kurulta- Tabga Devleti: Nazrlar meclisi
ya boy beyleri katlrd.
Peenekler: Komenton
Hazarlar: htiyarlar meclisi

YORUM Devlet ynetiminde etkili olan kalabalk bir brokrat

kesim vardr. Bu brokratlar aadaki tabloda gsteril-
Her boyun bir temsilcisinin ynetimde etkili olan ku- mektedir.

rulun yesi olmas, ynetimin bu ynyle demokra-

tik zellik tadn gstermektedir. DEVLET YNETM

Hakan Hkmdar

Hatun Hkmdarn ei
Ynetime dair nemli kararlarn alnd Kurultayda
18
(Toy) bazen hkmdarlarn teklifleri reddedilmitir.
rnein, Kktrk Devletinde, Bilge Kaann Budist
Tigin

Kurultay
Hkmdarn erkek ocuu

Danma meclisi
tapna yaptrma isteine Vezir Tonyukuk: Budizmi
lteber / Erkin Yksek devlet memuru, idareci
benimsemenin Trklerin mcadeleci ruhunu kaybet-
melerine neden olaca dncesiyle kar kmtr. Yabgu lkenin batsn yneten hane-
dan yesi
ad Boylara idareci olarak gnderilen
20
hkmdar soyundan gelen kii

YORUM nan/inal Tigin eitmeni

Yargucu/Yargan Yarg
Kaann isteklerinin reddedilmesi ynetimin her ne Tamgac/Bitiki Yaz ilerine bakan kii, ktipler
kadar monarik olsa da mutlak olmadn gs- Apa Saray grevlisi
termektedir. Ayn zamanda Kaann kararlarnn
Tarkan Asker ynetici
sorgulanabildiinin gstergesidir.
Tudun Vali
Buyruk Bakan
Aglg Hazine grevlisi
F
Yalva Eli
L
O Aygucu/ge Hkmdar yokken kurultaya ba-
UYARI Z
kanlk eden kii, hkmdar yar-
O
F dmcs
Hkmdarn yetkilerini snrlandran unsurlar Ku- lig Hanedan yesi olup hakandan
Y
rultay ve Tredir. A sonra ynetimde etkili olan kii
Y
I Suba Ordu komutan
N
Kurultaya katlma hakk olanlara Toygun denirdi. ad, C Amga/Imga/Ac Vergi memuru
I
Tudun (vali), Boy beyleri, Hatun, Yargucu (yarg), L Ataman Tiin hocas
I
Tigin (hkmdarlarn erkek ocuklar) ve Hakan gibi K
kiiler toygundu.

15
slamiyet ncesi Trk Tarihi
Trklerin gnlk yaamnda atlarn nemli bir yeri var-
NOT dr. Trkler at erken devirlerde evcilletirmi ve ok
iyi kullanabilmeleri sayesinde baka milletlere stnlk
Trk devletlerinin ksa mrl olmasnda; salamtr.

Belirgin ve dzenli bir veraset anlaynn Trk devlet anlaynda otlak ve yaylaklar devlet mal
(lke, hanedann ortak maldr) olmamasnn sayldndan zel mlkiyet anlay gelimemitir.
sonucunda ortaya kan taht kavgalar Trklerde, kana dayal asalet anlay olmadndan Av-
Devletin dou-bat eklinde ikili tekilat siste- rupadaki soylu snf gibi bir sosyal snf olumamtr.
miyle ynetilmesiyle, merkez otoritenin zayf
olmas LK TRK DEVLETLERNDE
SOSYAL VE EKONOMK YAPI
Boylarn birlemesinden oluan federatif yap-
sndan dolay merkez otoritenin zayf olmas
Yerleik Gebe
etkili olmutur. Hayat Hayat

Uygur Devleti Dier Trk

Devletleri
B. SOSYAL HAYAT VE HUKUK
Tarm, Ticaret Hayvanclk, Ticaret
Orta Asyadaki Trkler nce gebe yaamlar, Uy-
gurlarla beraber yerleik yaama gemeye balam- ehir Hayat Gebe Hayat
lardr. Kalc Eserler Tanr Eserler
Eski Trklerin gebe yaamasnn sonular un- Silahlar
lardr:
18
Geim kaynaklarnn hayvancla dayal olmas
Tapnaklar Ss eyalar

Sava bir topluluk olmalar Saraylar adrlar

At koum
NOT Sulama kanallar
takmlar
Hallar
Topraklarnn doal snrlarla korunmam olmas
20
ve d tehlikelere kar her an savunma hlinde lk Trk devletlerinde sosyal rgtlenmeyi olutu-
olma gereklilii asker alanda ilerlemeleri sonucunu ran birimler aada gsterilmitir.
dourmutur. Oular (Aileler) Uruglar (Soylar)
Uruglar (Soylar) Bodlar (Boylar)
Kalc kltre sahip olmayp mimari eserler brak-
Bodlar (Boylar) Bodunu (Milleti)
mamalar
Sanat eserlerini tanabilir malzemelerden yap- Bodun (Millet) Kn (Halk)
malar Kn (Halk) li (Devleti) oluturur.
OU (Aile )
Baka toplumlarla daha ok etkileime girerek kl-
trlerini yaymalar F URUG (Soy )

Yazy ge kullanmaya balamalar L
BODLAR ( Boy )
O
Yazl deil de szl hukukun (tre) gelimesi Z
O BODUN ( Boylar Birlii)
Yazl deil de szl edebiyatn gelimesi
F
KN (Halk)
adr yapmnda ve bozkr sanatnda ilerlemeleri
Y
Hapis cezalarnn ksa sreli olmas A
Y L veya EL (Devlet)
Kleliin ve snflara dayal toplum anlaynn I
N kili Tekilat
olmamas C
DOU BATI
I
zel mlkiyet kavramnn gelimemesi
L YABGU
HKMDAR
Trkler arasnda ok atma, cirit, gre ve at yarlar gibi I ilerinde serbest, d
K ilerinde hkmdara bal
sporlar sosyal hayatta nemli bir yer kaplamtr.

16

Ataerkil aile tipi vardr. Tek eli evlilik yaygndr. Ge-
nelde kadn-erkek eitlii grlr. Evliliklerde erkek
taraf kalng adl bir tr balk paras verirdi. Ancak ka-
lng, kadnn mlkiyetindeydi.
Toplumda kadnlarn byk bir serbestlii sz konu-
suydu. Kadnlar erkeklerin yapt her ii yapar ata
biner, avlanr, dvr, ve dini ayinler dzenleyebilirdi.
Festivaller, elenceler ve len denilen ziyafetler top-
lumsal hayatn nemli bir paras olup toplumsal bir-
lii, beraberlii ve danmay artrmtr.
Eski Trklerin sosyal yaamnda Nevruz kutlamalar-
nn nemli bir yeri vard. Hunlar dneminde balayan
Kk Trkler dneminde de devam eden Nevruz bay-
ram Uygurlar tarafndan da kutlanrd. Uygur Trkleri
arasnda Nevruz eski yla veda edip yeni yl karla-
mak, yeni yln ve baharn tanrdan bolluk ve bereket
getirmesini dilemek iin kutlanrd. Bu kutlamalarda i-
irler okunur, oyunlar oynanr, at yarlar ile cirit, gre
ve ok atma gibi eitli spor yarlar dzenlenirdi.
18
Halk, tre denilen szl hukuk kurallaryla yne-
tilirdi. Trenin kurallar halkn tm tarafndan belir-
lenir ve benimsenirdi. Hkmdar dhil herkes iin
balaycyd. Trenin deimez kurallar bulunmakla
beraber sosyal ihtiyaca cevap vermek iin deiebilen
kurallar da bulunmaktayd.
20
Kutadgu Bilig'e gre Trenin deimez kurallar
Adalet Konilik
Eitlik Tzlk
Faydalk Uzluk
nsanlk Kiilik
YORUM
Trenin hkmdar iin bile balayc olmas hkm- F
darn yetkisinin snrsz olmadnn ve hukukun Y
stnl ilkesinin benimsendiinin gstergesidir.
Byk davalara Hakan bakard. Davalar yarglar ta-
rafndan yarg denilen mahkemelerde grlrd. I
Yarglamalarn halka ak olmas effaf bir adalet sis-
temine kanttr.
slamiyet ncesi Trk Tarihi
C. ORDU
Eski Trklerde ordu-millet anlay olduu iin ordu
cretli askerlerden olumazd. Kadn-erkek herkes
askerdi.
Ordu, temelini Mete Hann att onluk sisteme gre
dzenlenmitir. Bu sisteme gre; on bin kiiden olu-
an kuvvetlere tmen ad verilmitir. Tmenler binle
re; binler, yzlere; yzlerde onlara ayrlmtr. Bu birlik-
lerin banda da srasyla tmenba, binba, yzba,
ve onba denen komutanlar yer almtr.
Trk ordusunun rgt yaps in, Roma, Bizans, Rus-
ya ve Mool devletleri tarafndan rnek alnmtr.
Balca sava silahlar; sng, karg, mzrak, kalkan,
kl, yay ve oktur.
Trklerde hakan savaa gitmedii takdirde orduya
yabgu, tigin veya hakann kardeleri komuta etmitir.
Metehan'n icad olan "slk alan oklar" da bir ok
savata kullanlm ve nemli baarlarn elde edilme-
sinde rol oynamtr.
Atlar, hem ordunun hem de gndelik yaamnn ayrl-
maz bir parasyd.
NOT
Kagarl Mahmut atlar Trklerin Kanad olarak
nitelendirmitir.
Savalarda genellikle Turan ve Hilal taktikleri uygulan-
mtr.
TURAN TAKT
F
L
O
Z Kar kuvvetler
O
A
Y
I
N
C Trkler, en ok asker alanda ileri gitmiler ve bu
yzden en az asker alanda deiiklik yaamlar ve
L
I dier toplumlar da bu alanda etkilemilerdir.
K
17
slamiyet ncesi Trk Tarihi
D. DN VE NANI Trkler, daha sonraki srete baz farkl dinleri de
benimsemilerdir.
Trklerde ilk olarak bir din olmasa da rmak, kaya, or-
Uygurlar: Manihaizm ve Budizm (din deitiren ilk
man gibi tabiat kuvvetlerine inanma olan totemizm
Trk topluluu)
ve yine bir tr inan olan amanizm etkili olmutur.
Hazarlar: Hristiyanlk, slamiyet ve daha ok Musevilik
Kurttan treyi efsanesi totemizmin kantlarndandr. (ilk ve tek Musevi Trk devleti)
amanizmde aman, Baks ya da Kam denilen din
Karluklar ve Ouzlar: slamiyet
adamlar vard. amanlarn iyi veya kt ruhlarla ile-
Avarlar, Tuna Bulgarlar, Macarlar, Bulgarlar, Pee-
tiim kurduuna inanlrd. amanlarn byclk ve
nekler: Hristiyanlk
sihir zellii olduu dnlrd.
amanizm
NOT (Orta Asya Hristiyanlk
Trk (Bulgarlar -
Devletleri ) Macarlar )
amanizmin dier dinlerin etkilerine ak olmas,
Trkler arasnda eitli dinlerin yaylmasna ortam
Gktanr SLAMYET
hazrlamtr. Dini (Orta NCES Musevilik
Asya Trk DN (Hazarlar )
Devletleri ) NANILAR
Eski Trkler, lm byklerine ve atalarna ait hat-
ralar kutsal sayar ve onlara sayg gsterirlerdi. Buna
Budizm Manih aizm
Atalar Klt denirdi.
(Uygurlar)
18
Trklerin ilk dini Gktanr inancdr.
(Uygurlar)

Gk Tanr inancnda yldz, ay ve gne nemli din-

sel sembollerdir.
Gktanr, en byk gce sahip semavi bir varlktr.
Gkyz ile temsil edilen bir tr tek tanr inancdr.
Gktanrya trenler dzenlenir ve kurbanlar kesilir-
20
di.
Gktanr inancnda lmden sonraki yaama (ahi-
rete) inanlrd. Bu durumu kurgan ad verilen me-
zarlara llerini eyalar, silahlar ve atyla birlikte
gmmeleri kantlamaktadr.
Kk Trklerde l, trenle adra konur ve adrn
evresinde at yarlar yaplrd. Tm serveti ve
atyla gmlen l, bir yl sonra kl ve kemikleri
ile beraber bir mezara konur ve l iin tekrar at
yarlar dzenlenirdi. l gmldkten sonra l
a denen bir yemek verilirdi. Gnmzde bu ge-
lenek hala devam etmektedir.
Cennet-cehennem inanc hakimdi. Cennete u-
ma, cehenneme ise tamu denirdi.
Mezarlara lnn hayatta iken ldrd dman
says kadar balbal ad verilen tatan heykelcikler ko-
nulmutur. nana gre; yeniden dirilecek kii atyla
cennete gidecek ve ldrd dmanlar sonraki ya-
amnda ona hizmet edeceklerdi. Gnmzde Yakut
Trkleri hl Gktanr inancna sahiptir.
lleri iin yu denilen cenaze trenleri dzenle-
miler ve ardndan yas tutmulardr.
E. EKONOMK HAYAT
Trklerin temel geim kayna hayvanclktr. Ancak
ticaret de yapmlar ve bunu nemsemilerdir. Bu yz-
den pek Yolunu denetim altna almak amacyla dier
devletlerle mcadele etmilerdir.
Genelde in, Bizans ve Sasanilerle yaplan ticarette,
hayvan rnleri ve mamullerini satarlar, yerine ipek,
tahl ve dier ihtiya maddelerini alrlard.
Trkler, Maden ilemeciliinde de ileri gitmilerdir ki
bu durum destanlara dahi konu olmutur. (Ergenekon
Destannda demir dan eritilmesi). Bu alanda da dier
toplumlara rnek olmulardr.
Trkler, demir ileme sanat kadar altn ve gm i-
lemede de baarl olmutur. Kazakistan yaknlarnda-
F
ki Esik ay kysnda bulunan kurganlardan karlan
L
O Altn Elbiseli Adam buluntusu Trklerdeki altn
Z
ileme sanatnn en st dzeyini gstermektedir. 1970
O
F ylnda bulunun bu eser, M V ve IV. yzyllara aittir.
Y Trklerde, dokumaclk da gelimitir. Halnn ilk r-
A
Y neklerine Trk kurganlarnda rastlanmaktadr. Pazrlk
I
Kurganndan karlan hal dnyann en eski hals
N
C olarak bilinmektedir.
I
L Uygurlarla birlikte tarmsal retim de nem kazanmaya
I
balamtr. Tarmsal retime balanmasyla yerle-
K
ik hayata geilmitir.

18

F. YAZI, DL VE EDEBYAT
slamiyet ncesi Trklerde gebe dnemde szl
edebiyat gelimiti. Yerleik hayata geilmesiyle birlik-
te yazl edebiyat rnekleri de verilmeye balamtr.
Yaztlar ve destanlar, Trklerin inanlar, gelenek-g-
renekleri ve yaam biimleri hakknda bilgi veren temel
unsurlardr.
slamiyet ncesi Trk Tarihi
olmak zere 18 harften olumaktayd. Uygurlar bu al-
fabeyi tccar bir toplum olan Sodlardan alp gelitir-
milerdir. Uygur yazs da sadan sola doru yazlr
ve okunurdu. Kk Trkler yazlarn taa, tahtaya ve
aaca yazarken; Uygurlar kad kullanmlardr. Uy-
gurlar, inlilerden matbaann temelini oluturan tahta
klie bask teknii yerine hareketli harflerle bask yap-
ma sistemini ve kitap basma tekniini renmilerdir.

LK TRK DEVLETLERNDE NOT

DL VE EDEBYAT
Kiril alfabesi: Slavlarn kulland Yunan alfabesin-
den gelitirilmi Rus alfabesidir.
Szl Edebiyat Yazl Edebiyat
Sod alfabesi: Kuzeydou randa ve Tacikistan

Orhun evresinde eski dnemlerde kullanlan Arami k-

Sagu (At) Gktrkler
Yaztlar kenli bir alfabedir. Uygur alfabesinin temelidir.
Yenisey Krgzlar
Sav (Ataszleri) Sanskrit alfabesi: Hint, Avrupa dil grubuna ait bir
Yaztlar
Karabalgasun alfabedir. lk kez Hindistan blgesinde kullanlm-
Kouk (Mzikli iir) Yaztlar
tr. Eski Hint alfabesidir.
ine-Usu Uygurlar
Destan (Moyen-or) Latin alfabesi: Avrupa kkenli bir alfabedir. Gn-

Ouz Kaan Destan

Yazt

Hunlar
18 mz alfabesinin temelidir.

Ergenekon Destan Kktrk Kitabeleri (Orhun Yaztlar)

Gktrkler
Bozkurt Destan Devlet adamlarnn millete hesap vermesi, devlet ve
halkn karlkl olarak grevlerinin belirtilmesi, Trk
Treyi Destan
Uygurlar uygarl, yasalar ve kltr konularn iermektedir.
G Destan
20
Kktrk Kitabeleri Trklere ait ilk yazl belgelerdir.
Manas Destan Krgzlar Kktrk Kitabelerinin bir yz Trke, dier yz in-
cedir.
Alp Er Tunga Destan
skitler Bilge Kaan Yaztndan...
u Destan : : : : : : :
Dede Korkut Hikyeleri Ouzlar : : : : : : :
: : : : : :
Orkun

: : : : : :
Trkler, tarih boyunca farkl alfabeler kullanmlardr. : : : : : : :
Kk Trk, Uygur, Arap ve Latin alfabeleri Trklerin yay- Tengri yarlkaduk n kutum lgm bar n, ltei bodunug
tirgr igittim. Yalang bodunug tonlug ktlm. gany bodunug
gn olarak kulland alfabelerdir. bay ktlm. Az bodunug k ktlm. gar iligde gar kaganlgda
Latin

yig ktlm. Trt bulungdak bodunug kop baz ktlm. Yagsz

Gktrk Alfabesi
F
ktlm. Kop manga krti.
(Orhun Alfabesi)
L
Tanr buyurduu iin, ben de kutlu ve bahtl olduum iin lmek
Gnmz Trkesi

O
Z zere olan milleti diriltip doyurdum. plak milleti giyimli kldm;
O yoksul milleti zengin kldm. Az milleti ok kldm; gl devleti
F olandan ve gl kaan olandan daha iyi kldm. Drt bir yandaki
a b c d e f g h i j k l milletleri hep kendime baml kldm. Trk milletini dmansz
kldm. Bu milletler hep bana baml oldular.
Y
A
Y

m n o p r s t u v y z
I Vlll. yzylda Kktrk hkmdar Bilge Kaan (735),
N
Kltigin (732) ve vezirleri Tonyukuk (725) adna dikil-
C
Kk Trk (Orhun) alfabesi drd nl, otuz drd I mitir.
nsz olmak zere toplam 38 harften olumutur. Bu L
Y
olu Tigin tarafndan yazlm bu yaztlarda ge-
I
alfabe sadan sola ve yukardan aaya doru yazl- K nel olarak t verilmektedir. Bir eit siyasetna-
maktayd. Uygur alfabesi ise nl, on bei nsz me zellii gstermektedir.

19
slamiyet ncesi Trk Tarihi
1893 ylnda Danimarkal Trkolog Wilhelm Uygurlarn yerleik hayata gemesiyle birlikte kalc
Thomsen tarafndan okunmutur. sanat eserleri grlmeye balar. Mimari, tapnak ve
Kktrk Kitabelerinde zlen ilk kelime Tengri saray yapm ile bunlarn i sslemesi eklinde ilerle-
(Tanr) olmutur. mitir.
Resim, mzik ve iir kltrel hayatn nemli bir paras
olmutur.
G. BLM VE SANAT

Kktrklerin her yla bir hayvan ad vererek gne yl

esasl olarak hazrlad 12 Hayvanl Trk Takvimi NOT
astronomiyle ilgilenildiini gstermektedir.
Ad bilinen ilk Trk airi Arpn-or Tigindir.

NOT
Minyatr sanatnn temelini Uygurlar atmtr.
12 Hayvanl Trk takviminin balangc Metehann
Mzik ve resim alannda da rnler verilmitir. En
tahta k tarihidir.
nemli alg mill saz olan kopuzdur. Ressamlarna ise
bedizci denmitir.
Trk hekimlerine otac denmitir.
18 Bir eyer rtsnde yer alan ve hayvanlar arasndaki
mcadeleyi gsteren figrlere pazrk denir. Bu da
Trklerin sava topluluk olduunu yanstmaktadr.
20

SORU

slamiyet ncesi Trk Devletlerinde srgn av-

larnda, savalarda, aknlarda, veya toy ad veri-
12 Hayvanl Trk Takvimi len ziyafetlerde musiki ile birlikte sylenen iir-
lere ne ad verilmitir?

Uygurlar, tahta harflerden matbaay ve pamuktan A) Sagu B) Kouk C) Destan

kd yapmlardr. F D) Sav E) Kopuz

Maden ilemecilii ve dokumaclk geliince bu faali- L
yetler sanat ekline dnmtr. Hal, kilim ve adr O
Z ZM
dokumaclnn rnekleri verilmitir. O
F Tanm verilen kavram kouktur. Genellikle ak,
Bilim adamlarna deer verilmi olup hkmdarlarn
Y doa, yiitlik konularnn ilendii kouklar kopuz
yanlarnda kenei ad verilen danmanlar yer alm- A
ad verilen sazlarla birlikte sylenmitir.
tr. Y
I
Eyalarda ve binalarda hayvan slubu uygulanmtr. N
(Cevap B)
C
Bunun gerei olarak hayvan figrleri kullanlmtr. I
L
Bu durum bozkr kltrnn bir uzantsdr. Gebe
I
yaamn bir sonucu olarak adr sanat da gelimi ve K

sanat eserleri tanabilir hafif malzemeden yaplmtr.

20
 2. NTE
TRKSLAM TARH

TRKLER VE SLAMYET kat, matbaa,

pusula, barut
slamiyet ortaya ktnda Gktrkler Devleti yklm
Talas Hal
ve Orta Asyada birok Trk Devleti kurulmutur. Sava Seferleri
in ve slam
Orta Asya Dnyas
Hz. mer dneminde rann fethi ile Trkler ve Msl-
manlar komu olmutur.
Avrupa
Hz. Osman dneminde ise TrkArap mcadeleleri
balamtr. Kat Matbaa Pusula Barut
18
Emevilerin milliyeti politika izlemeleri ve Arap olma-
yanlara kt davranmalar Trklerin slamiyeti seme-
Rnesans
Reform
Corafi
keifler
Feodalitenin
ykl

lerini geciktirmitir. 751 Talas Savayla Trkslam tarihi balamtr.

Abbasilerin hogrl olmas TrkArap ilikilerini yu- Trkler, slam Devletinin (Abbasilerin) ordu ve ynetim
muatm ve Talas Savandaki i birliinin de etkisiy- kadrolarnda grev almaya balamtr.
le Trkler slamiyeti kabul etmeye balamlardr.
20

Trklerin slamiyeti Kabul Etmesini Kolaylatran

Etmenler

TALAS SAVAI (751) SLAM NCES SLAM

Abbasilerin ve inin Orta Asya hkimiyeti iin m- NANI NANII
cadele ettii bu savata Trkler, (Karluk, Yama, iil
Trkleri) inlilere kar Mslman Araplar destekle- Gktanr inanc vardr. Tek Allah inanc vardr.
milerdir. inin egemenliine girmektense Mslman Trk tresinde hrszlk, slam ahlak anlayn-
Araplar destekleyen Trkler, sava Araplarn kazan- yalanclk, adaletsizlik da hrszlk, yalanclk
F
masna yardm etmilerdir. Bu savala birlikte; yasaklanmt. ve adaletsizlik gnah

Orta Asyada slam egemenlii balamtr. L
Ahiret inanc iinde iyi saylr.
O
Orta Asyadaki in egemenlii sona ermitir. Z insanlarn dllendiril- Ahiret inanc vardr.
O
Bata Karluklar olmak zere, Trkler arasnda slami- F dii uma (cennet), lmden sonra iyi,
yet yaylmaya balamtr. ktlerin ise cezalan- gzel ahlakl insan-
Y
Kt, matbaa, pusula ve barut gibi teknik bulular Orta A drld tamu (cehen- larn cennete, kt
Y
Asyadan slam dnyasna aktarlmtr. I
nem) isimli yer inan ahlkllarn cehenne-
N vard. me gideceine inanlr.
Dnya kltr ve medeniyet tarihinde; C
I Din adamlarnn her- Din adamlarna ayr-
L
I hangi bir stnl bu- calk tanyan ruhban
K
lunmamaktadr. snf yoktur.

21
Trkslam Tarihi
Trklerin slam Dini ve Dnyasna Hizmetleri
slamiyeti yaymalar (Gaznelilerin Hindistanda, Sel-
uklularn Anadoluda, Osmanllarn Balkanlarda)
slam halifelerinin koruyuculuunu yapmalar (Gazneli
Mahmut ve Turul Bey rnekleri gibi)
slam dnyasn saldrlara kar korumalar (Bizans,
Hal ve Mool saldrlarna kar)
slam Devletinin nemli kadrolarnda grev yapmalar
(zellikle asker alanda)
Bilim, teknik ve sanat alannda Trk bilginlerin slam
kltr ve medeniyetine katkda bulunmalar
MSLMAN TRK DEVLETLER
1. Tolunoullar (Msrda / 868905)
2. hitler (Msrda / 935965)
3. Karahanllar (Trkistanda / 8401212)
4. Gazneliler (Afganistanda / 9631187)
18
5. Byk Seluklular (Kuzey ran ve evresinde / 1038
1157)
6. Harzemahlar (Hazar Denizinin dousunda / 1097
1231)
7. Eyyubiler (Msrda / 11741250)
8. Memlkler (Msrda / 12501517)
20
SORU
Kervansaray, Bimarhane, Posta tekilat gibi
alanlarda ilk rnekleri veren Trk slam devleti
aadakilerden hangisidir?
A) Gazneliler B) Harzemahlar
C) Karahanllar D) Tolunoullar
E) Byk Seluklu Devleti
ZM
Trk slam Devletleri iinde Kervansaray Bimarha-
ne ve Posta tekilat gibi kurumlarn ilk rnekleri Ka-
rahanllar tarafndan verilmitir.
Karahanllar, Bilge Kl Kadir Han nderliinde 840
1212 yllar arasnda Karluk, Yama, iil ve Tuhsi
Trklerince Trkistanda kurulmutur.
(Cevap A)
22
LK MSLMAN TRK DEVLETLER
KARAHANLILAR (8401212)
Karahanllar, Orta Asyada kurulan ilk Trkslam
Devletidir.
Karahanl Devletine bu ismin verilmesinin nedeni,
bu aileye mensup hkmdarlarn unvanlarnda Kara
(kuvvetli, gl) sfatn ska kullanmalarndan do-
laydr.
Kagar, Buhara, Balasagun, ve Semerkant Karahan
Devletinin nemli merkezleri arasndadr.
NOT
Semerkant, kelime anlam bakmndan Semiz ve
Kent kelimelerinden meydana gelmitir. Tarihiler
tarafndan zengin ehir olarak nitelendirilir. Ka-
gar ismi ise ince Kai yani ldayan inci an-
lamna gelmektedir.
Bilge Kl Kadir Han nderliinde Karluk, Yama, iil
ve Tuhsi Trklerince Trkistanda kurulmutur.
Satuk Bura Han dneminde slamiyeti resm din
olarak kabul etmilerdir. Satuk Bura Han, Mslman
olduktan sonra Abdlkerim adn almtr.
Ebu Nasr Ahmet Abbasi halifesi tarafndan slam H-
kmdar unvan alan ilk kiidir.
Devlet en parlak devrini Yusuf Kadir Han dneminde
yaamtr. Onun lmnden sonra devlet Dou ve
Bat olmak zere ikiye ayrlmtr.
UYARI
F
L
Kutadgu Bilig adl eser Dou Karahan Han Tabga
O Bura Hana sunulmutur.
Z
O
F
Y Trkslam kltr ve medeniyeti Karahanllarla bala-
A
Y mtr.
I
N 1042de Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrlmtr.
C
I
Dou Karahanllara Karahitayllar (1211), Bat Kara-
L hanllara ise Harzemahllar (1212) son vermitir.
I
K
 Trkslam Tarihi
AR
LIL
AN N
ST HA

M
L

O
O Grc RA Balka Gl

MO ler
Cend Balka Gl KA

O
L
ST
Buhara
Aral M

AN
an
ayc
a
Gl ver KARAHANLILAR Hami rb
a
nn Takent Aze Semerkant
eh Niabur
ir Tirmiz Yarkent
Kua
Buhara Pamir Kagar Kbil
GAZNELLER TBET
Tirmiz Yarkent Gazne
Kbil AFGANSTAN Pencap
AFGANSTAN TBET
LER

i
hr
Kirman
L

Ne
Gazne
NE
Mekran

s
AZ

du
N Delhi

AR
G

n
Kirman Ganj Nehri

AB
ri
eh

Pencap

S
N

Mekran Ganj Nehri HNDSTAN

us

TA
d
n

N
Karahanl Devleti'nin Kurulduu Corafya
UMMAN DENZ BENGAL
Trkeyi resm dil olarak kabul etmilerdir. KRFEZ
Gazneli Devleti'nin Kurulduu Corafya
UYARI
Zamanla snrlarn geniletmesiyle bnyesinde Trk-
lerden baka Arap, Fars (ran) ve dier baz etnik un-
Karahanllar ve Karamanoullarnn Trkeyi resm
surlar da barndrmaya balam bylece imparatorluk
dil ilan etmeleri ulusu devlet anlayna sahip ol-
zelliine kavumutur. Bu ok uluslu yapya sahip
duklarn gsterir.
olmas Gaznelilerin ykln hzlandrm ve kolayla-
18
Burslu eitim sistemi uygulamasn gerekletirmi- trmtr.
lerdir. Bu durum sosyal devlet anlayn benimsedik-
lerinin gstergesidir.
UYARI
Bimarhane denen ilk Trk hastanelerini kurmulardr.

Ribat ad verilen Kervansaray rneklerine de ilk kez Trke, Gaznelilerde sadece saray ve orduda kul-
Karahanllar dneminde rastlanmaktadr. lanlrd. Gaznelilerde resm dil Farsa, bilim dili
20
Arapadr. Bu da Gaznelilerin blge kltrlerinin
NOT etkisinde kalmasnn bir sonucudur.

Karahanllar ilk dnemlerde kervansaraylar sa-

Bilime ve bilim insanlarna ok nem veren Gazne-
vunma amal kullanmlardr.
li Mahmut, 400e yakn air, bilim insan ve sanaty
saraynda himaye altna ald bilinmektedir. Gazneli
Trk devletleri iinde ilk kez vakf ve posta tekilat uy- Mahmutun saraymn en deerli hazinesi dedii
gulamasn balatmlardr. nl Trk bilgini Biruni bunlardan biridir.
En nl hkmdarlar olan Gazneli Mahmut
Uygur alfabesini kullanm yneticilerine Han, Hakan
F Hindistana 17 sefer dzenlemitir. Bu seferlerin so-
unvan vermilerdir. (Ulusu anlay)
L
nucunda Hindistann bir blm Gaznelilerce ele ge-
Karahanllar dnemi, Trklerin kitleler halinde O irilmi, Hindistanda slamiyet yaylmaya balam
Z
slamiyeti kabul ettikleri bir dnemdir. O ve slamiyetin blgede yaylmasyla sosyal eitsizlie
F
Karahanl halknn tm kurulduu blgeden dolay dayal Kast Sistemi zarar grmtr.

Trk idi. Bu yzden Karahanllarda Gazneli ve Seluk-

Y Gazneli Mahmut, Abbasi halifesini ii basklarndan ko-
A
lulardaki gibi Arap ya da ran etkisi olmamtr. Y ruyunca halife ona sultan unvann vermitir. Trk
I
slam tarihinde sultan unvann kullanan ilk Trk
GAZNELLER (9631183) N
C hkmdar Gazneli Mahmuttur. nl Fars sanat
I
Alp Tekin tarafndan Afganistann Gazne ehri mer- L Firdevsi, byk eseri ehnameyi Gazneli Mahmuta
I
kez olmak zere temelleri atlan devlet esas olarak Se- sunmutur. Ayn zamanda padiah unvann kullanan
K

bk Tegin zamannda bamsz olmutur. ilk Mslman Trk devleti de yine Gaznelilerdir.

23
Trkslam Tarihi
Gazneliler Trkslam Devletleri iinde ilk kez devir-
me kkenli merkez ordu (Gulaman- Saray) tekilat- YORUM
n kurmulardr.
Gaznelilerin ykl sreci 1040 Dandanakan Bu durum, slam dnyasndaki siyasal liderliin B-

Savanda Byk Seluklulara yenilmesiyle bala- yk Seluklulara getiinin kantdr. Yani Seluklular

mtr. slam dnyasnn koruyuculuunu fiilen stlenmiler-

Gazneliler 1187de Afgan asll Gurlular tarafndan y- dir. Din liderlik ise Abbasi halifesinde kalmtr. Sel-

klmtr. uklularn din ilerini halifeye brakarak devlet ilerini

kendi zerine almas laik zellik gsterdiine iarettir.

BYK SELUKLULAR (10401157)

Byk Seluklular tarih sahnesine ktnda Orta

Asyada Karahanllar ve Gazneliler; randa Samano- SORU
ullar, Anadoluda ise Bizans Devleti vard.
I. Bveyhlerin Badattaki hkimiyetlerine son
Seluklar, Ouzlarn oklar Kolunun Knk boyuna
vermesi
mensupturlar.
II. Bizans ordusunu Pasinler Savanda yenmesi
Turul ve ar Bey tarafndan gnmz rann kuze-
III. Gazneli Mesudu Dandanakan Savanda yen-
yinde kurulmu, Turul Bey hkmdarlk yapm, a-
mesi
r Bey ise asker operasyonlardan sorumlu olmutur.
18 Yukardakilerden hangileri Abbas Halifesinin
1058 ylnda Turul Beye Dounun ve Batnn
Sultan unvann vermesinin sebepleri arasnda-
HA

dr?
KARADENZ
ZA
RD

A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

EN

Halep
Badat
Z

Rey D) I ve III E) II ve III

AKDENZ BYK SELUKLU
20
DEVLET
MISIR
BA

ZM
AR

SR
AB
AK
KIZ

S
R
TA

Turul Bey, 10401063 yllar arasnda hkm s-

ILD

FE
N
EN

ren Byk Seluklu Sultandr. Turul Bey, 1055

Z

UMMAN DENZ
Byk Seluklu Devleti'nin Kurulduu Corafya
Anadoluya ilk aknlar Turul Bey dneminde balamtr.
Devletin kuruluu 1040 Dandanakan Savanda Sel-
ylnda, Abbasi halifesinin ars ile Badata gire-
rek ii Bveyhoullarn Badattan uzaklatrm-
tr. Fakat sultann geri dnmesiyle Bveyhoullar
Badat tekrar igal etmitir. Bunun zerine Turul
Bey 1057 ylnda yeniden Badata gelerek halifeyi
F
Bveyhoullarnn basksndan kurtarp bu devlete

uklularn Gaznelileri yenmesi ve glerini kantlama-

L son vermitir. Bu hizmeti karlnda Abbasi halifesi
O
lar sonucunda resmlemitir. Z Kaim BiEmrillah Turul Beye Dounun ve Batnn
O
F
Sultan unvann vermitir. Halife daha sonra siya-
Devletin bakentleri srasyla Niabur, Rey,
si yetkilerini Turul Beye vererek kzn da onunla
sfahandr. Y
A evlendirmitir.
Turul Bey, Badat Seferiyle Abbasi halifesini ii B- Y
(Cevap A)
I
veyhoullarnn basksndan kurtarmtr. Bunun so- N
nucunda halife Kaim bi Emrillah ona Dounun ve C
I
Batnn sultan unvann vermitir ve adna hutbe L
I
okutmutur. K

24

Anadoluya aknlar dzenleyen Seluklular 1048 Pa-
sinler Savanda ilk kez Bizans ile mcadele etmi-
lerdir.
Pasinler Sava ile Van ve Erci blgesi Seluklu ha-
kimiyeti altna girmitir. Sava sonunda imzalanan ant-
lamayla Bizans, stanbuldaki bir camiyi onarmay ve
Turul Bey adna hutbe okutmay taahht etmitir.
10631072 yllar arasnda Seluklu tahtna Alparslan
gemitir. Alparslan Asla zapt edilemez. denen Ani
Kalesini Bizans ve Grc ittifakna kar kazanm-
tr. Abbasi halifesi bu zafer zerine Alparslana Ebl
Feth (Fetihler Babas) unvann vermitir. Bu dnemin
dier bir nemli gelimesi 1071 ylnda Bizans ile yap-
lan Malazgirt Savadr. Bu savata Bizans ordusuna
Romen Diyojen Seluklu ordusuna Alparslan komuta
etmitir. Sava srasnda Peenek ve Uzlarn Trk
tarafna gemesiyle savata kesin bir Seluklu zaferi
yaanmtr. Bu sava Anadolunun Trk yurdu olma-
18
snda bir dnm noktasdr. Ayrca bu savatan sonra
Anadoluda ilk Trk beylikleri kurulmu ve slam lke-
leri zerindeki Bizans basks azalmtr.
NOT
Trk tarihinde Anadolunun Trk yurdu olmasnda
20
birer dnm noktas olan sava vardr: Malazgirt
Sava Yurt aan, Miryokefalon Sava Yurt tu-
tan, Byk Taarruz Sava "Yurt kurtaran .
Byk Seluklu Devleti en parlak dnemini
Alparslan'dan sonra tahta geen olu Melikah (1072
1092) dneminde yaamtr.
Alparslan ve Melikah dnemlerinde vezirlik yapan
ran kkenli Nizamlmlk Badatta ilk defa Nizami-
ye Medreselerini kurmutur. Bu medreseler zaman-
la gelitirilmi ve yaygnlatrlmtr. Bu medreselerde
eitim cretsiz verilmi (sosyal devlet anlay) ve
din bilimlerin yan sra matematik, astronomi, fizik gibi
dersler de okutulmutur (pozitif eitim anlay).
Melikah dneminde ii kkenli Hahailer, Alamut
Kalesini merkez edinerek Hasan Sabbah nderliin-
de terr faaliyetleri yrtmlerdir. Bata vezir Niza-
mlmlk olmak zere ok sayda deerli devlet adam-
n suikastla ldrmlerdir.
Trkslam Tarihi
UYARI
Byk Seluklulardaki din-ii karakterli Batni is-
yanlar Anadolu Seluklu Devletindeki Baba shak
ve Osmanl Devletindeki eyh Bedrettin isyanlary-
la benzerlik gsterir.
Melikah dneminde mali ilerde kullanlmak zere
gne yl esasl Celali Takvim dzenletilmi ve ikta
sistemi uygulanmaya balanmtr.
Byk Seluklu Devleti Sultan Sencerin 1157 ylnda
lmesiyle yklmtr.
SORU
Byk Seluklu Devletinin bilinen son hkm-
dar aadakilerden hangisidir?
A) Mahmut B) Nizamlmlk
C) Sencer D) Berkyaruk
E) Sleyman ah
ZM
11181157 yllar arasnda hkm sren Seluklu
Sultan Sencerdir. Byk Seluklu Devletinin son
hkmdar olan sultan Sencer dneminde Merv
ehri bakent yaplmtr. Ayrca Karahitayllarla
1141 ylnda yaplan Katvan Sava da bu dnemde
gereklemitir. Seluklu Devletinin ykl sreci-
ne girmesinde etkili olan bu savatan sonra Ouz
boylar isyan etmitir. Yaanan i huzursuzluk ve
istikrarszlk devletin toparlanmasna imkan verme-
mi ve sultan Sencerin lmnden sonra da devlet
F
tamamen yklmtr.
L
O (Cevap C)
Z
O
F Byk Seluklularn yklnda;
Y Veraset anlay sonucundaki taht kavgalar
A
Y Batnilerin zararl faaliyetleri
I
N Ouzlarn ynetim kadrolarndan dlanmas sonu-
C
cunda isyan etmesi
I
L
Hal Seferlerinin olumsuz etkileri
I
K A
tabeylerin merkez otoritenin zayflamas sonu-
cunda merkezden ayrlarak devletler kurmas
25
Trkslam Tarihi
Siyasi gleri ellerinden alnan Abbasi halifelerinin
Seluklu egemenliinden kurtulmak iin yapt
olumsuz almalar
ii Fatmi Devletinin kendisine Seluklular rakip
grmesinden dolay zararl faaliyetlerde bulunmas
Katvan Savanda (1141) Seluklularn Mool k-
kenli Karahitaylara yenilmesi
Seluklularn Anadoluya aknlar;
MISIRDA KURULAN LK MSLMAN TRK
DEVLETLER
TOLUNOULLARI (868905)
Abbasilerin zayflamas zerine Msrda Tolunolu Ah-
met tarafndan Fustat (Kahire)ta kurulmutur.
Halk Arap ve Berberi, yneticileri Trk olmas ne-
deniyle devletmillet btnlemesi salanamad
iin ksa srede yklmtr.

Bizansn
Keif amal direniini krma Yerleme amal
NOT
1015 1048 1071
Anadoluya ilk Pasinler Sava Malazgirt Sava Bir devlete Trk Devleti denilebilmesi yneticile-
aknlar
rinin Trk olmasna baldr. Yani yneticileri Trk
Byk Seluklu Devletinin yklmasndan sonra olduu hlde halkn bir blm veya tamam Trk
kurulan devletler ve atabeylikler olmayan devletler de olsa Trk Devleti olarak ni-
telendirilir. Trk topraklarnda kurulmayan, Toluno-
Devletler
ullar, hitler, Eyyubiler, Memlkler, Gazneliler,
Kirman Seluklular (10481187)
Suriye Seluklular (10691118)
18 Babrler, Byk Seluklular buna rnektir.

Anadolu Seluklular (10771308)

Irak ve Horosan Seluklular (11191194) Gerek manada eczaneler kurmulardr. cretsiz sa-
Atabeylikler lk hizmeti verilen bu eczanelere maristan denmitir.
Msrda ilk kurulan Trk devleti olan Tolunoullarndan
Zengiler (Musul Halep Atabeylii) (11271259)
gnmze Tolunolu Ahmet Cami ulamtr.
20
Briler (am Atabeylii) (11281154)
Abbasiler tarafndan yklmtr.
ldenizoullar (Azerbeycan Atabeylii) (1146
1225)
Beg Teginoullar (Erbil Atabeylii) (11461232)
Salgurlular (Fars Atabeylii) (11471284) YE
SUR
AKDENZ am
Kuds
SORU Bingazi skenderiye
N
T
S
L

Byk Seluklular Dneminde, Hasan Sabah Kahire

F

tarafndan kurulan Batini anlaytaki gizli rgt F

aadakilerden hangisidir?
L
A) Kalenderiler B) Hahailer O
Z
KIZ

C) Hariciler D) Babailer O
ILD

E) Selefiler F
EN

Y
Z

ZM A HDLER
Hahailer, 11. yzylda kurulan gizli bir rgtlenme-
Y TOLONOULLARI
I
dir. Kurucusunun adna itafen Sabbahiler de denen N
Tolunoullar Devleti'nin Kurulduu Corafya
C
Hahailer, nce ran daha sonra da Suriyeye yayl-
I
mtr. nemli kiilere suikast temel bir askeri taktik L
olarak benimsemilerdir. I
K
(Cevap B)

26

HTLER/AKTLER (935969)
Aslen Ferganal olan Muhammet bin Togu tarafn-
dan Msrda kurulmutur. Ferganal hkmdarlara h-
it/Akit (Beyaz Gne) unvan verildii iin devlet bu
ismi almtr.
Msrda kurulan bu ikinci Trk devleti Hicaz blgesine
(MekkeMedine) hkim olan ilk Trk devletidir.
PUAN KP
Hicaz blgesine hkim olan Trk devletleri srasyla
hitler, Eyyubiler, Memlkler ve son olarak Osman-
llardr.
Tpk Tolunoullar gibi halkn ve yneticilerin farkl etnik
kkenden olmas nedeniyle ksa srede yklmlardr.
Fatimiler tarafndan yklmtr.
EYYUBLER (11741250)
18
Selahaddin Eyybi tarafndan Msrda kurulmutur.
Selahaddin Eyybi 1187 Httin Savanda Hallar
yenerek Kuds onlardan geri alm ve ardndan
dzenlenen lll. Hal Seferine gs germitir.
Memlukler tarafndan yklmtr.
20
MEMLKLER (12501517)
Eyybi Devleti komutanlarndan Aybey tarafndan
Eyybileri ykmak suretiyle Msrda kurulmutur.
1260 Ayn Calud Savanda Memlk Sultan Baybars
Moollar yenerek Mool istilasnn batya ilerleyiini
durdurmutur.
Memlkler, Moollarn son verdii Abbasi Devletinden
kaan halifeleri himaye ederek bir dnem slam dnya-
snn siyasal lideri hline gelmilerdir.
Osmanllarn 1517 Ridaniye Sava ile Memlkleri
ykmas zerine halifelik trenle Abbasi kkenli ha-
lifelerden Osmanllara gemitir.
UYARI
Memlk himayesindeki halifenin din ilerine; Mem-
lk hkmdarnn da siyasi ilere bakmas laik ka-
rakter tamaktadr.
Trkslam Tarihi
Memlklerde saltanat yoktu. Yani hkmdarlk, baba-
dan ola gemezdi. Memlk ordusunda baarl olan
her komutan sultan olabilme hakkna sahipti. Yani
ynetimde bir hanedan (hkmdar ailesi) yoktu. Dola-
ysyla her gl komutann tahta kma hakkna sahip
olmas, sk taht kavgasna, sk taht deiikliine ve si-
yasi istikrarn bozulmasna neden oluyordu.
SORU
Byk bir Trk-slam imparatorluu kuran Gazneli-
ler, bir slam devleti olan Samanilerin hizmetindeki
Trk komutanlarca kurulmutur.
Aadakilerden hangisi kurulu ekli asndan
bu durumla benzerlik gstermektedir?
A) Babrller B) Altnordu
C) Tolunoullar D) Karahanllar
E) Byk Seluklu
ZM
868-905 yllar arasnda Msr merkezli kurulan To-
lunoullar, Abbasi hizmetindeki bir Trk Komutan
olan Tolunolu Ahmet tarafndan kurulmutur.
(Cevap C)
SORU
Aadakilerden hangisinin XIII ve XVI. yzyl-
larda Msrda Trk kltrnn yerlemesinde
etkili olduu sylenebilir?
A) Fatimiler B) hitler
C) Eyybiler D) Memlukler
F
E) Tolunoullar
L
O
Z ZM
O
F
Sz edilen devlet Memluklerdir. Msrda 1250de
Y Trk komutanlarndan Aybek tarafndan kurulan
A
Y Memluklu Devleti zamanla Msr, Suriye ve Filistini
I
N
iine alan gl bir devlet olmutur. Hallara ve l-
C hanllara kar baarl mcadeleler veren Memluk
I
L Devletine 1517de Yavuz Sultan Selim son vermitir.
I
K
(Cevap D)
27
Trkslam Tarihi
ASYA VE YAKIN DOUDA KURULAN Moollarn Trk kltrnden etkilenmelerine unlar r-
DER DEVLETLER nektir:
HARZEMAHLAR (10971231) C
engiz Hann lkeyi hayatta iken oullar arasnda
paylatrmas
Hazar Denizinin dousu ve Aral Glnn gneyinde Cengizin Han unvann kullanmas
Byk Seluklulardan koparak kurulmutur. Grgen M
ool ordusunun onluk sisteme gre dzenlenme-
merkezli kurulan devletin kurucusu l Arslandr si
M
oollarn kut anlayna ve cihan hkimiyeti d-
Devlet Celaleddin Harzemahn 1230 Yassemen
ncesine sahip olmas
Savanda Anadolu Seluklularna yenilmesiyle ykl
Mool ynetiminde kurultayn var olmas
srecine girmi, ardndan Moollar tarafndan yklmtr.
TMUR MPARATORLUU (13691507)
MOOL (CENGZ HAN) MPARATORLUU (11961227)
Timur tarafndan aatay topraklar zerinde kurul-
Temuin (Cengiz Han) dank hlde bulunan Mool mutur.
kabilelerini ilk defa tekilatl bir devlet ats altnda, Merkezi Semerkanttr.
Cengiz Yasalar erevesinde toplamtr.
NOT
Moollarn izledii istila politikas onlarn ok ksa sre-
de topraklarn geniletmelerini salamtr.
Semerkant, Timur Devleti dneminde ehirlerin
ah olarak nitelendirilmitir.
NOT
18 Timurun Karadenizin kuzeyine dzenledii seferi so-
nucunda Altnorda Devleti yklma aamasna gelmi,
Mool istilasnn Trk tarihine tek katks istila-
Anadolu seferi sonucunda da Osmanl Devleti
dan kaan Trkmenlerin Anadoluya gelmesiyle
(1402 Ankara Sava) ykln eiine gelerek Fetret
Anadolunun Trkleme srecinin hzlanmas-
dr. Devrine girmitir.
Timur Devletinde aatay edebiyatnn en nl eseri
20
Muhakemetl Lgateyn (iki dilin karlatrlmas)
Ali ir Neva tarafndan Trkenin Farsadan stn bir
Cengiz Hann lmnden sonra lke oullar arasnda
dil olduunu kantlamak iin yazlmtr.
drde blnmtr.
Ulu Bey, Hseyni Baykara gibi hkmdarlar, ayn
1. Altnorda Devleti: Karadenizin kuzeyinde
zamanda bilim adamdr. Ulu Beyin Zeyc adl bir
2. aatay Hanl: Trkistanda
astronomi kitab vardr. Ayrca kendi adna rasathane
3. Kubilay Hanl: inde
kurmutur.
4. lhanl Devleti: randa kurulmutur. lhanllar Tr-
BABR MPARATORLUU (15261858)
kiye Seluklular dneminde Anadolu zerinde de
egemenlik kurmutur. Timurun torunlarndan Babrah tarafndan
F
Hindistanda kurulmutur.
Bunlardan Kubilay Hanl hari dierlerinde slami-
L
slamiyetin Hindistanda yaylmasnda etkili olmular-
yet yaylm ve zamanla Trk kltrnden etkilenerek O
Z dr.
(zellikle aatay ve Altnorda) Trklemilerdir. Fakat O
F Hindistanda ilk defa merkez otoriteyi kurmulardr.
Kubilay Hanlnda Budizm ile Hristiyanlk yaylm ve
En nl eserleri Tac Mahal Trbesidir.
kurulduklar corafyadan etkilenerek inlilemilerdir. Y
A ngilizler tarafndan yklp smrgeletirilmilerdir.
Y
I SAFEVLER (15021736)
NOT N
C
I
Trk Hanedanna mensup olan ah smail (Hatayi)
nl gezgin Marco Polo yaklak yirmi yl Kubilay
L tarafndan randa kurulmutur.
I
Hann hizmetinde almtr. K Anadoluda ii propagandas izleyerek Osmanllarla
mcadele etmilerdir.

28
 Trkslam Tarihi
TRKSLAM DEVLETLERNDE Devlet ilerini yrtmek iin Byk Divan (Divan-
KLTR VE MEDENYET Saltanat) denilen bir kurul oluturulmutu.
DEVLET YNETM
KARAHANLILAR GAZNELLER SELUKLULAR
Hkmdar
Divan- l Divan- Divan- Saltanat
Trkler, slamiyeti kabul edince genel olarak slamiyet Vezaret
Bugnk anlamda Bugnk anlamda
ncesindeki ynetim anlaylar ve kurumlarn devam hkmettir. Mali ve genel hkmettir.
ettirmekle birlikte slam geleneinden de etkilenmiler- ynetim ileriyle
(Bakanlar Kurulu) Vezirin bakanl-
dir (ran ve Arap etkisi). ilgilenir, bakan
Vezirin bakan- nda devletle ilgili
vezirdir.
Genel olarak hkmdarlar sultan ve padiah unvan- lnda devletle kararlar burada
larn kullanmlardr. ilgili kararlar burada alnr.
alnr.
lke, hanedann ortak maldr. eklinde zetlenen
Trk veraset anlay devam ettii iin sk sk taht Divan- Tura Divan- Risalet Divan- Tura

kavgalar yaanm ve bu da Trk devletlerinin abuk ve d yazmala- Hkmdarn i ve Banda bulunan

paralanmasna neden olmutur. r ynetir. d resm yaz- grevli turaidir.
malarn yapar.
Hkmdarlk alametleri olarak unlar benimsenmitir: Banda sahib-i
divan- risalet
1. Hutbe okutmak: Cuma namazlarnda imamn hutbe-
bulunur.

derek ona dua ve niyazda bulunmas

18
de tabi olunan hkmdarn ismini ve unvanlarn zikre-
Divan- stifa Divan- raf Divan- stifa

2. etr: Saltanat emsiyesi Mali ilerle ilgilenir. Devletin i ha- Banda bulunan
3. Nevbet: Saltanat davulu. Bir nevi mehter takm Devletin gelir ve berleme ve gizli devlet adamna da
giderleri bu divanda haber alma ileri mstevf denir.
4. Tu: Ucuna at kuyruu tarz pskln baland ve
tutulurdu. ile ilgilenirdi.
tepesine altn yaldzl topun geirildii mzrak
Banda bulunan Banda mrif
20
5. Tura: Hkmdarn mhr
devlet adamna bulunur.
6. Asa: Hkmdarn tad baston agc denilirdi.
7. Sikke: Para bastrmak
Divan- raf Divan- Veklet Divan- raf
8. Hilat (Traz): Hkmdarn adnn ve lakabnn yazl
Mali ve idari ileri Hkmdar ve Banda ba
olduu elbise
kontrol ve tefti ailesine ait mali mrif bulunur.
9. Alem (Liva): Bayrak eden divandr. ilerle ilgilenir.
10. Taht: Hkmdarlk koltuu Banda vekl-i
Banda ba m-
11. Ota: Hkmdar adr rif bulunur. has bulunur.
12. Saray: Devlet ynetim merkezi
F
Divan- Arz
13. Ta: Hkmdarlk bal (Trkslam devletlerindeki
Asker ilerle ilgilenir, banda emir-i arz bulunur.
ta Hristiyan dnyasndaki ta gibi dnlmemelidir.) L
O
kili tekilat anlay devam etmitir. Z
O
F Ayrca ikyetlerin dorudan sultana iletildii Divan-
Hkmdarlar egemenliklerini Tanrdan aldklar-
Mezalim adl bir yarg divan vard.
na inandklar iin sultan olan kii halifeden menur Y
A Niyabet-i Saltanat Divan ise hkmdar lkede olmad
(onay) almak zorunda kalmtr. Y
I zaman devlet ilerini yrtrd. Banda Naip bulunurdu.
Hkmet N
C Trkslam devletlerinde merkez ile tara arasndaki
I
Devlet ilerinde hkmdara yardmc olmak iin vezir- L
iletiimi salamak iin gl bir posta tekilat ku-

lik kurumu oluturulmutu (ran etkisi).

I rulmutu. Ama merkez otoriteyi gl tutmakt.
K
Bunun ilk rnei Karahanllarda grlmektedir.

29
Trkslam Tarihi
Saray tekilat TRKSLAM DEVLETLERNDE EYALETLERDEK
1. Hacip: Devlet adamlar ve halkn hkmdarla gr- DARECLER

mesini dzenleyen kii Devletler Karahanl Seluklu Gazneli

Mlki Asker vali hne (asker vali) Sahib-i divan
2. Kapucuba: Sarayn gndelik ilerinden sorumlu kii
Hanedan Melik (hanedan
3. Hazinedar (Mstevfi): Mali ilerden sorumlu kii
yesi vali yesi vali)
4. Silahtar: Silahlardan sorumlu kii
Asker Sahibus urta Slr
5. Alemdar: Bayrak ve sancaklardan sorumlu kii (sipehslr)
6. Aba: Yemeklerden sorumlu kii Adli Kad Kad Kadil kudat

7. kiciba (arapdr veya diiba): eceklerden Mali Amil/ Amil Amil

sorumlu kii mga
Belediye Muhtesip Muhtesip Muhtesip
8. Camedr: Elbiselerden sorumlu kii, terzi
9. Candr: Sarayn gvenliinden sorumlu kii
10. Emir-i hur: Sarayn atlarndan sorumlu kii UYARI
11. Emir-i ikr: Av partilerinden sorumlu kii
12. Sahib-i Berid: Posta ve haberleme ilerine bakan Trkslam devletlerinde ynetim yaps (idari te-
kii kilat) birebir ayn olmasa da kk farklar dnda
13. Pervaneci: ktalarn datlmasndan sorumlu kii birbirinin benzeridir.
14. Emirl mera: Ordu komutan
18
15. Emir-i Sevahil: Sahil boylarndaki komutan (Anadolu
Seluklu Devleti'nde) SORU
16. Serhenk: Trenlerde ve hkmdarn seyahatlerinde
Trk tresinde hanedann erkek yeleri devlet yne-
yol dzenini salayan kii
timinde ortak hak sahibi olmutur.
Tara Tekilat
Bu durum aadakilerden hangisine yol ama-
20
Seluklular, melikleri (hkmdar ocuu) ynetim tec-
mtr?
rbesi kazanmalar iin blge ve eyaletlerin bana ida-
reci olarak gndermilerdir. Byk Seluklu Devletinde A) Dini isyanlarn kmasna
hanedan yelerinin her biri bulunduu blgelerde kendi B) Hatunlarn lke ynetimine karmasna
adna para bastrma, hutbe okutma ve nevbet aldrma C) Taht kavgalarnn yaanmasna
hakkna sahipti. Fakat hutbelerde ilk olarak bakentteki
D) st dzey devlet grevlilerinin devlet idaresine
sultann ad zikredilirdi. Meliklerin yanna da onlar eit-
karmasna
mek amacyla atabey adnda tecrbeli devlet adamlar
grevlendirilmitir. Bu atabeyler, merkez otoritenin za- E) Devletin paralanmasna

yflamasyla bulunduklar blgelerde egemenlii ellerine

geirmilerdir. Bunda onlara geni yetkiler tannmas da
F ZM
etkili olmutur. Bu nedenle Osmanllarda ehzade eit-
L slamiyet ncesinden gelen Trk tresi lkeyi hane-
meni olan lala'lara geni yetkiler verilmeyerek merkez O
otoritenin gl tutulmas amalanmtr. Z dann ortak mal kabul etmitir. l sistemi denen
O
bu sistemde hanedann her erkek yesinin tahtta
Tara tekilatndaki baz yneticiler unlardr: F
hak sahibi olmas yaanan kavgalar artrm ve
1. ahne: Asker vali Y
devletleri istikrarszla srkleyerek paralanma-
A
2. Muhtesip: Belediye ilerinden sorumlu kii (Gnmz Y sna sebep olmutur. Ayrca hanedan kadnlar ve
I
zabtas gibi) devlet grevlilerinin kendi karlar dorultusunda
N
3. urta: Gvenlik ilerinden sorumlu kii C ynetime karmasna yol amtr. Ancak dini isyan-
I
larn kmasnda l sisteminin etkisi olmamtr.
4. Kad: Yarg ilerinden sorumlu kii L
I (Cevap A)
5. Ulak ve Ekinci: Haberleme ilerini yerine getiren K

kii

30
 Trkslam Tarihi
ORDU
GAZNELLERDE ORDUNUN KISIMLARI
Karahanllarda Ordunun Genel zellikleri Sultann zel muhafz ordu-
sunu olutururlar.
Trklerden olumutur. Gulaman-
eitli milletlerden alnarak
lk kez satn alnarak eitilen genlerden gulam asker- Saray
sarayda zel yetitirilirlerdi.
leri (paral asker) oluturulmutur. Ylda drt kez maa alrlar.
Gulamlar
Ok, yay, mzrak, kl, balta, haner, topuz, tolga, zrh, Ordunun asl vurucu ksm-
kalkan vb. silahlar kullanlmtr. dr.
Hassa
Ayaklanmalar bastrmakla
Ordusu
grevlidir.
KARAHANLILARDA ORDUNUN KISIMLARI
Ylda drt kez maa alrlar.
Saray ve hkmdar ehzade, vali ve devlet adamlarna ait
korumakla grevli ma- kuvvetlerdir.
Eyalet
Saray al askerlerdir. Yatgak
Ordusu Sava durumunda birleerek asl orduya
Muhafzlar (gece nbetisi) ve Tur-
gak (gndz nbetisi) katlrlar.
diye ikiye ayrlr. Kuzeyden gelen Ouz, Karluk ve Yama
Gulamlar cretli
Trklerinden seilirler.
Askerler
Hkmdara bal maal cretli asker snftr.
Hassa
Ordusu
18
askerlerdir.
Ordunun asl ksmn
slam lkelerinden sefer zamanlarnda
olutururlar. Gnlller orduya katlan askerlerden oluur.
Yalnz sava ganimetlerinden pay alrlar.

Eyalet ehzade, vali ve devlet adamlarna ait

Ordusu kuvvetlerdir.
Sava durumunda birleerek asl ordu- Seluklularda Ordunun Genel zellikleri
20
ya katlrlar.
Gazneli ordusu rnek alnmtr.
Trkmenler iil, Yama, Karluk vb. topluluklardan Orta an en gl ordusu olup Osmanllar bata ol-
oluan birliklerdir. mak zere birok devlete rnek olmutur.
Dier Trkslam askerlerinden farkl olarak karg, na-
cak, kam, tolga, arrede, mancnk, sapan, kement,
kule, ko ba ve neft gibi silahlar kullanlmtr.
Gaznelilerde Ordunun Genel zellikleri
Seferlere seyyar hastane ve hamamlar gtrmlerdir.

Ordu ok uluslu bir yapya sahiptir. Orduda savaan snf yannda yardmc hizmet grubu

Gulamlar balangta Trklerden oluurken sonralar F

da yer almtr.

yabanc unsurlar da yer almtr. L
O
Savata dmann dzenini bozmak ve ar silahlar Z
O
tamak amacyla ok sayda fil kullanlmtr. Bunlarn F SORU
saylar 1.700e kadar ulamtr.
Y
A Karahanl Devletinin ordu yapsnda sarayn
Ordunun byk bir ksm svaridir. Y
gndz nbetlerini tutmakla grevli askerlere ne
I
Ok, yay, grz, kl, mzrak gibi silahlar kullanlr. Asker- N ad verilirdi?
C
ler zrh giyer ve kalkan tar.
I A) Turgak B) Sba C) Yatgak
L
I D) Meymene E) Meysere
K

31
Trkslam Tarihi
Topran vergisi mahiyetinde devlet grevlilerine onla-
ZM
rn maa olarak verilen parann miktar topran gelir-
Karahanllarda Saray Muhafzlar Yatgak ve Tur- lerine gre deimekteydi.
gaklar olmak zere ikiye ayrlrd. Bunlardan yatgak Yani ok gelir getiren topraklarn iktas st dzey g-
sarayn gece nbetini tutmakla grevli iken Tutgak- revlilere, orta gelir getiren topraklarn iktas orta dzey
lar gndz nbetinden sorumlu idiler. Onlar hakan devlet grevlilerine, az gelir getiren topraklarn iktas
sadece sarayda deil saray dnda da korumakla da sipahi denilen askerlere braklrd. Bu da toprak-
grevliydiler. Yatgak ve turgaklarn banda ise s- larn gelirleriyle devlet grevlilerinin mevkileri arasn-
ba bulunurdu. da paralellik olduunu gstermektedir. Bu sistemde
st ste topran ekmeyene ceza mahiyetinde bir tr
(Cevap A)
vergi detilirdi (ift bozan). yl st ste ekmese
topran iletim hakk elinden alnrd. Bu da retimde
srekliliin salanmaya alldn gstermektedir.
BYK SELUKLULARDA ORDUNUN KISIMLARI
Bu sistemin temel faydalar;
Sultan ve saray korumakla grevli-
hazr ve masrafsz byk bir ordunun oluturulmas
dirler.
Gulaman- retimde srekliliin salanmas
Ylda drt kez maa alrlar.
Saray lke apnda otoritenin ve asayiin temin edilmesi
Svarilerin yannda piyade (4.000)
askerler de bulunur. gebe Trkmenlerin yerleik hayata gemesini ve
topraa balanmasn kolaylatrmas
Eyalet Melik ve Eyalet valiliklerinin denetimin-
Askerleri
18
de olan askeri birliklerdir.
lke topraklarnn vergileri devlete kanalize edildii
iin vergilerin toplanmasnn dolayl olarak kolayla-
Ordunun sava ksmn oluturan
mas
svari gruptur.
Hassa Trklerin slamiyeti kabulle birlikte gaza ve cihat an-
Trklerden seilir.
Ordusu layn benimsemesi sava zelliklerini devam ettir-
Baka ilerle uraamazlar. melerini salamtr.
Maa yerine ikta gelirleri alrlar.
20

kta Devlet adamlar ve ikta sahiplerinin

topraktan elde ettikleri gelir karl-
SORU
Askerleri nda besledikleri askerlerdir.
Byk Seluklu Devletinde eitli milletlerden
Ouz boylarna ait kuvvetlerdir. alnarak sarayda zel olarak yetitirilen birliklere
Balangta ordunun temelini olu- ne ad verilmitir?
Trkmenler turur. A) Hassa askerleri
Daha sonra bat snrlarna aknc B) Yardmc kuvvetler
olarak yerletirildiler.
C) Gulaman- saray
Yardmc Bal devletlerin gerektiinde gn- F

D) kta askerleri
Kuvvetler derdii askerlerdir.
L
E) Eyalet askerleri
O
Z
kta dirlik demektir. Seluklu dneminde asker te- O
F
kilatta yaplan en nemli yenilik ikta sistemidir. lke ZM
topraklarndan belli miktarnn geliri sivil ve asker Y

devlet grevlilerine, hizmetleri karlnda maa ola- A Seluklu ordusu temelde be snftan olumaktayd.
Y
rak verilirdi. Bu sistemde mlkiyeti devlete ait olan I
Hassa askerleri, Gulaman- saray , Eyalet asker-
topran iletim hakk kyllere braklrd. Topran N leri, Trkmenler, kta askerleri ve yardmc kuvvet-
C
iletim hakk kendisine verilen kyller topran geliri- I ler. Bunlardan Gulaman- saray eitli milletlerden
L
nin bir ksm ile kendi geimlerini salarlar, geri kalan I
alnarak sarayda zel olarak yetitirilen birliklerdi.
ksm ile topran iletim hakknn vergisi mahiyetinde K (Cevap C)
maddi imkn lsnde atl asker beslerlerdi.

32
 Trkslam Tarihi
SOSYAL VE EKONOMK HAYAT Sosyal dayanma ve yardmlamann sonucudur.

Trklerin, slamiyeti kabulnden sonra da Trk tresi Mlklerin veya mlklerin gelirlerinin bir ksmnn kamu
toplum yaayn dzenlemeye devam etmitir. yarar iin kullanlmasn ngrr.
t Trk slam Devletlerinde toplum genel olarak yne- kta Topraklar
tenler ve ynetilenler olmak zere ikiye ayrlmtr.
Devlete yaptklar belli bir hizmet ve grev karlnda
Ynetenlerin banda hanedan mensuplar ile yksek
meliklere, emirlere, valilere, komutanlara ve sipahilere
dereceli asker ve sivil memurlar gelmekteydi. Halk ise
verilen topraklardr. kta sahipleri devletten maa al-
ynetilen snf olutururdu.
maz, kendilerine verilen topraklardan topladklar ver-
Gebe yaayanlar hayvanclk, kylerde yaayanlar
gilerle geinirlerdi. kta sahipleri elde ettikleri gelirlerin
tarm ve hayvanclk; ehirlerde yaayanlar da daha ok
belli bir ksmyla asker yetitirirlerdi.
ticaret, zanaat ve devlet memurluu ile uramtr.
Devletin balca gelirleri unlardr:
NOT r: Mslmanlardan 1/10 orannda alnan retim
vergisidir.
Mslman Trk devletlerinde, devlet memurluu Hara: Gayrimslimlerden deien oranlarda alnan
ounlukla babadan ola geer. ktidar deime- retim vergisidir.
lerinde de iktidar ou kez ayn ailede kalrd. Bu
Cizye: Gayrimslimlerden askerlik yapmamalar kar-
durum brokraside egemen bir snfn ortaya k- lnda alnan vergidir.
masna yol amtr.
Ganimet gelirlerinin 1/5i (Humus-u eri)
18
ehirlerde esnaf ve zanaatkrlar meslek odalar ek-
linde rgtlenerek Ftuvvet (Ahi) Tekilatn olutur-
Anam Vergisi: Hayvan vergisidir.
Orman, tuzla, gmrk ve maden gelirleri
mulardr.
Ahi Tekilatna gayrimslimler alnmazd. Din ve mes-
leki eitim verilirdi. Eitim usta-rak ilikisine dayanr-
d. retim kalitesi denetlenir, sat fiyatlarna tavanta-
20
ban fiyat konulur, esnaflara kredi verilirdi. Bu suretle
esnaf dayanmas salanyor, haksz rekabet nleni-
yor ve tketici haklar korunuyordu.
Trkslam devletlerinin tm ticari potansiyeli deer-
lendirmeye alm, ticareti gelitirmek iin kervansa-
ray ve hanlar yapmlardr. Bunun ilk rneini Karahan-
llar ribat adl kervansaraylar yaparak vermilerdir.

lke topraklar u blmlerden olumutur:

Has Topraklar
F
Mlkiyeti devlete ait olan bu topraklarn gelirleri h-
L
kmdara ve hanedan yelerine ayrlrd. O
Z
Mlk Topraklar O
F
Ev, bahe gibi tanmaz mallardan oluan bu topraklar
ahslar istedii gibi deerlendirebilir, satabilir, devre- Y
A
debilir veya miras brakabilirdi. Y
I
Vakf Topraklar N
C
Gelirleri cami, medrese, imarethane gibi sosyal ve ei- I
tim kurumlarna ayrlan topraklardr. L
I
Vakf topraklar alnp satlamaz ve bir bakasna dev- K

redilemezdi.

33
Trkslam Tarihi
HUKUK
SORU
Trkslam devletlerinde hukuk sistemi eri ve rfi hu-
kuk olmak zere ikiye ayrlmaktadr. I. Kad

1. eri Hukuk: eri hukukun temelini slam dininin kural- II. Emir-i Dad
lar olutururdu. eri hukukla ilgili davalara kadlar ba- III. Divan- Mezalim
kard. Bakadya ise Kadil Kudat denirdi. Evlenme, Trk slam Devletlerinin hukuk yapsnda yuka-
boanma, miras, nafaka ve ticari anlamazlklar eri rdakilerden hangileri yksek mahkeme zellii
mahkemelerde sonuca balanmaktayd. gstermitir?

2. rfi Hukuk: Devlet kurumlarnn almasn dzen-
leyen ve temelini eski Trk geleneinden alan hukuk
kurallardr. Seluklularda rfi hukuk konularna bakan
yksek bir mahkeme vard. Bu mahkemenin bakan-
na Emiri Dad denilirdi.
eri ve rfi mahkemelerin yannda bir de sultann
bakanlk ettii Divan- Mezalim adnda yksek bir
mahkeme vardr ki bu mahkemelerde ikayetler doru-
dan sultana iletilir.
18
Ayrca asker davalara bakan Kadasker (Kazasker,
Kadleker) vard.
SORU
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) II ve III
ZM
Trk slam devletlerinde Emiri Dad ve Divan Me-
zalim yksek mahkeme zellii gsteren makamlar-
dr. Emiri Dad rfi hukuk davalarna bakan yksek
mahkeme bakanyken; Divan Mezalim dorudan
sultann bakanlk ettii bir yksek mahkemedir. Bu
mahkemede sultanlar haftann belli gnlerinde hal-
kn ikyetlerini dinler ve karar verirdi. Kad ise eri
davalara bakan mahkeme bakandr.
(Cevap E)

I. eri hukuk kaynan dini kurallardan alrd.

20
II. rfi hukukun kaynaklarndan biri de eski Trk SORU
gelenekleridir.
Trk slam devletlerinde miras, nafaka ve ticari
III. eri davalara bakan bakadya Emir-i Dad den-
anlamazlk gibi davalar aadaki makamlar-
mitir.
dan hangisinde grlmtr?
Trk slam Devletlerinin hukuk sistemiyle ilgili
A) Emiri Dad
yukardaki yarglardan hangileri dorudur?
B) Kadasker
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
C) Divan- Mezalim
D) I ve II E) I, II ve III
D) eri mahkeme
F
E) rfi mahkeme
ZM L
O
Trk slam devletlerinde hukuk sstemi eri ve rfi Z

hukuk olmak zere ikiye ayrlrd. eri hukuk kay-

O ZM
F

nan dinden alrken rfi hukuk kaynan padiah Y

Trk slam devletlerinde hukuk sistemi eri ve rfi
buyruklar, eski Trk gelenekleri ile fethedilen bl- A olmak zere ikiye ayrlmtr. Ttemelini slam dininin
Y
gelerin geleneklerinden alrd. eri hukuk davalarna I kurallarndan alan eri hukukla ilgili davalara kadlar
N
kadlar bakard. Bakadya ise Kadl Kudat denirdi. bakard. Evlenme, boanma, miras, nafaka ve ticari
C
Emir-i Dad ise rfi hukuk davalarna bakan yksek I anlamazlklar eri mahkemelerde sonuca balanr-
L
mahkemenin badr. I d.
K
(Cevap D) (Cevap D)

34

DL VE EDEBYAT
Karahanllarda resm dil Trkedir. Bu da Trkenin
nemsendii ve Trk kltrnn korunmaya alld
anlamna gelir.
Byk Seluklularda ise resm dil Farsayd. Bu da
kurulduklar corafi konumun ran kltrnden etkilen-
meye msait olmasnn sonucudur.
Gaznelilerde resm dil Farsa, Harzemahlarda
Farsa, Memlklerde Trkeydi. Ancak lkedeki Trk
halk, saray ve ordu genel olarak Trkslam devlet-
lerinde Trke konumutur. Yani Trkslam devletle-
rinde (Karahanllar ve Karamanoullar hari) dilde
birlik salanamam, saray ile halk balar zayf olmu
ve Trk dilinin geliimi yavalamtr.
Edebiyat szl ve yazl olmak zere ikiye ayrlmtr.
A. Szl Edebiyat rnleri:
1. Satuk Bura Han Destan
2. Cengizname (destan)
3. Battal Gazi Destan
18
4. Danimendname (destan)
B. Yazl Edebiyat rnleri:
Karahanllar Dneminin Eserleri
20
Kutadgu Bilig:
Yazar Balasagunlu Yusuf Has Haciptir. lk Trke
siyasetnamedir. Ad Mutluluk Veren Bilgi anlamna
gelmektedir.
Trkslam edebiyatnn ilk eseri olan ve yaklak 6500
beyitten oluan Kutadgu Biligde drt ahs ile onlarn
tad fikirlerden bahsedilir. Gndodu adl hkm-
dar kanun ve adaleti, Aydoldu adl vezir mutluluu,
Aydoldunun olu dlm akl ve ilmi, Odgurmu Muhakemetl Lgateyn:
adl zahid ise akbeti (hayatn sonu) temsil etmektedir.
Eser Karahanl hkmdar Ebu Ali Hasana sunul-
mutur.
Divan- Lgatit Trk: O Tarih-i Cihanga:
Yazar Kagarl Mahmuttur. Yazar Trkenin Arapa
kadar zengin hatta Arapadan stn bir dil olduunu A
kantlamak iin bu eseri yazmtr. Trkenin ilk szlk I
ve dil bilgisi kitabdr.
Etnograf, Filolog, ve ilk Trk haritacs olan Kagarl
Mahmut XI. yzylda yaamtr. lk Trke szlk zel- I
lii tayan Divan- Lgatit Trk adl eserini 10721074
Trkslam Tarihi
yllar arasnda kaleme alm ve Badattaki Abbasi
Halifesi El-Muktedi Billaha sunmutur. Bu eser 1908
ylnda stanbulda bulunmu, 1915 ve 1917de ilk bas-
ks yaplmtr. UNESCO 2008 yln Kagarl Mahmut
yl olarak ilan etmitir.
Divan- Hikmet:
Yazar Hoca Ahmet Yesevidir. Ad Kutlu Bilgiler Di-
van anlamna gelen eserde tasavvuf retisi grl-
mektedir.
Atabetl Hakayk:
Yazar Edip Ahmet Yknekidir. Ad Hakikatlerin Ei-
i anlamna gelen eserde din ve ahlaki tler veril-
mektedir.
Gazneliler Dnemi Eserleri
ehname: Yazar Firdevsidir. Farsa yazlan ve Gazneli
Mahmuta sunulan eser edeb bir rndr.
Divanlar: Minuihri, Ferruhi gibi airlerin divanlar vardr.
Tarih-i Yemin: Yazar Utbidir. Tarih alannda yazlmtr.
Asar- Bakiye: Yazar Birunidir.
Seluklu Dnemi Eserleri
Siyasetname:
Yazar nl vezir Nizamlmlktr. Siyasi tler ve
tahliller iermektedir.
Rubailer:
Yazar mer Hayyamdr. Edebiyat alannda yazlm
bir eserdir.
Ihyaul Ulumiddin: Nizamiye medreselerinde mder-
rislik yapm olan mam Gazalinin eseridir.
Timurlular Dnemi Eserleri
F Timurlular dnemine ait bu eserde yazar Ali ir Neva,
Trke ile Farsay karlatrarak Trkenin Farsadan
L
O stn bir dil olduunu ortaya koymaya almtr.
Z
F
Moollar dnemine ait olan bu eserde yazar Cveyni, Mo-
Y ol tarihini anlatmaktadr.
Y Camit Tevarih:
N lhanllar (Moollar) dnemine ait bu eserde yazar Rei-
C
I
dddin yine tarihe k tutmaya alanlardandr.
L
Zeyc:
K Timur Devleti hkmdar Ulu Beyin eseridir. Bir astro-
nomi kitabdr.
35
Trkslam Tarihi
ETM, BLM VE SANAT
Eitim; ilk defa Karahanllar dneminde programl hle
gelmi, birok medrese alm, eitim masraflar dev-
let tarafndan karlanm ve burslu rencilik siste-
mi balatlmtr. Bu da sosyal devlet anlaynn bir
sonucudur.
Seluklular, Karahanllar dneminde alan medrese-
leri gelitirerek dnemin niversiteleri hline getirmi-
lerdir. lk medrese Turul Bey zamannda Niaburda
almtr. Alp Arslan dneminde vezir Nizamlmlk
tarafndan Badatta (1067) alan ve daha sonra
yaygnlatrlan Nizamiye Medreseleri ise dnyann ilk
niversitesi olarak kabul edilmektedir.
Trkslam devletlerinde genel olarak bilim alannda
Arapa; edebiyat alannda da Farsa kullanlmtr.
Trkslam dnyasnn baz nl bilim adamlar
unlardr:
1. Farabi
retmen) olarak bilinir.
18
Aristodan sonra felsefede Muallimi Sani (kinci -
Trkslam dnyasnda pozitif bilimleri balatmtr.
slam felsefesinin ve siyaset biliminin kurucusu ka-
bul edilir.
Felsefe, matematik, astronomi, siyaset, fizik alanlarn-
20
da toplam 160 civarnda eser vermitir.
Btn devletlerin stnde en olgun devlet; mill devlet-
leri iine alan btn yeryzndeki insanlar kapsayan
bir tekilattr. sz ile BMnin idealini yzyllar nce-
sinde ortaya koymutur.
Eserleri uzun yllar Avrupada ders kitab olarak oku-
tulmutur. Avrupada Al-Pharabius diye hret yap-
mtr.
hsul Ulm (limlerin Tasnifi) adl eserinde ilimleri
ilk tasnif eden kiidir.
2. bn-i Sina
Tp, mantk, fizik, tabiat, din felsefesi alanlarnda 220
civarnda eser vermitir.
Avrupada Avicenna olarak tannmtr.
En nemli eseri El Kanun Fit-Tptr.
Tababetin Hkmdar olarak bilinir.
3. bn-i Rt
Aristoyu Batya tantan filozoftur.
Avrupada Averreos olarak tannmtr.
36
Akl ile iman uzlatrmaya almtr.
4. Gazali
Kelam (slam felsefesi) alannda eserler vermitir.
En nl eseri hyaul Ulumiddindir.
6. Harezmi
zellikle matematik alannda ok sayda eser vermi-
tir.
El Cebr adl nl eseri vardr.
7. bn Heysem
Felsefe alannda almalar yapan XXl. yzyllar ara-
snda yetimi bir Trkslam bilginidir.
8. mer Hayam
Seluklu Devletinin nde gelen bilim adamlarndan
biridir. Matematik, geometri ve edebiyat alannda a-
lmalar yapmtr. Bakanlk ettii bir bilim kurulu ara-
clyla Melikah adna Celali takvimini dzenlemitir.
Yine bu dnemde rasathaneler kurarak gk cisimleri-
nin hareketlerini incelemitir.
mer Hayyamdan baka matematik ve geometri ala-
nnda Muhammed Bey, Sadi irazi, Enveri, Lami Cr-
cani gibi nl bilim adamlar da yetimitir.
Trkslam uygarlnda resim ve heykelcilik slam
dininde yasak olduu iin gelimemitir. Bunun
yerine mimari, hat, minyatr, inicilik, tezhip, kabart-
maclk, kakmaclk, ciltilik, hal ve kilim dokumacl,
maden ilemecilii gibi sanatlar gelimitir. zellikle
hat sanat Trklerin kltrel hayatnda bir sanat kolu
oluturacak derecede nem kazanmtr.
PUAN KP
F
Minyatr sanat ilk olarak Uygurlarca ortaya kon-
L mutur. lk slam minyatr okulu Seluklular zama-
O
Z nnda Badatta almtr. lk hat sanat ise Sel-
O
uklularda balamtr. lk darifalar Karahanllar
F
tarafndan yaplmtr.
Y
A
Y MMAR
I
N
C
Trk slam mimarisinde hem Orta Asya Trk kltr-
I nn hem de slamiyetin etkileri grlmektedir.
L
I Trkslam devletleri ssleme sanatlarnda hayvan
K
figrleri, bitki motifleri, geometrik ekiller ve yazy (hat
 Trkslam Tarihi
sanatndan dolay) mimari yap malzemesinde ise 9. Kervansaray: Ticaret yollar zerinde tccarlarn ko-
ahap, ta ve iniyi kullanmtr. naklamalar iin yaplan konaklama merkezleridir.
Mimari yaplar din, sivil ve asker olarak gruba ayr- 10. Trbe: nl bir kimse iin yaplan iinde mezar bulu-
lr: nan yaplardr.
Din Mimari: Medrese, kmbet, klliye, ant mezar, 11. Sebil: Su datmevi
cami, mescit, trbe 12. Han: Genellikle ticaret yollar zerinde kurulan bugn-
Sivil Mimari: Saray, hamam, kk, kpr, imarethane, k otellere benzer yaplardr.
kervansaray, sebil, bedesten, darifa Trkslam devletlerindeki baz sanat eserleri tr ve
Asker Mimari: Kale, sur dnemi ile ilgili olarak aada gsterilmitir.
Trklerin mimariye katklar unlardr: Karahanllar
ift kubbe ve kmbet yapm
Hazer Degaron Cami
Keli at ve sivri kemer
Talhatan Baba Cami
Kubbe yapmnda Trk genleri, demet stunu, ince
Aye Bibi Trbesi
ve yksek minare
Be keli veya dikdrtgen mihrap gelenei Gazneliler

Pencerelerin katlar hlinde sralanmas Leker-i Bazar Ulu Cami

Trkslam mimarisinde kullanlan tanmlar Leker-i Bazar Saray
18
Revak: Yapnn n yznde bir kemer dizisi ile da
alan st rtl uzunlamasna mekn.
Sultan Mesut Saray

Byk Seluklular
Eyvan: taraf ve st kapal, bir taraf avluya ya da
sfahan Mescid-i Cuma
dier bir mekna alan blm.
Zevvare Mescid-i Cuma
Portal: Ana kap, ta kap.
Kazvin Mescid-i Cuma
Kemer: ki stun veya aya birbirine balayan mimari
ge. Sultan Sencer Trbesi
20

Avlu: Bir yapnn veya yap grubunun ortasnda kalan Radkan Kmbeti
st ak, duvarla evrili alan. Nizamiye Medresesi

Trkslam mimarisindeki baz yaplar ve bunlarn i- Melikah Cami ve Trbesi

levleri: Mmine Hatun Trbesi
1. Kmbet: Kubbeli ant mezardr. Eski Trk kltrndeki Rey Medresesi
adrn slamiyeti kabulle birlikte mimariye yanstlm Hargird MedresesiTolunoullar
hlidir.
Tolunolu Ahmet Cami
2. Klliye: Cami etrafnda medrese, ktphane, hasta-
Memlkler
ne, hamam gibi yaplar iinde barndran yaplar toplu-
F
luudur. Baybars Cami
L
3. Darifa: Hastane (Bimaristan / Bimarhane). Ayn O Maristan Klliyesi
zamanda bir nevi tp fakltesi olarak grev yaparlar ve Z
O
doktor yetitirirlerdi. F

4. marethane: Aevi Y
NOT
A
5. Bedesten: ar tr (Kapal ar)
Y
6. Arasta: ar tr I Karahanllar Trkslam mimarisine uygun eserler
N
verdikleri hlde eserlerinin ounda yap malzeme-
7. Tabhane: Hastane knda bulunan yoksullarn ba- C
I si olarak dayanksz kerpi kullanld iin birou
rnd yer. L
I gnmze ulaamamtr.
8. Medrese: Din ve pozitif bilimler eitiminin verildii orta K
ve yksek dereceli okullardr.

37
Trkslam Tarihi

TRKSLAM TARHNDEK BAZI LKLER

lk Mslman Trk boyu Karluklar
lk Mslman Trk devleti Karahanllar

Mslman Trklerin kurdu-

Tolunoullar
u ilk devlet

Msrda kurulan ilk Msl-

Tolunoullar
man Trk devleti

Avrupada kurulan ilk Ms-

til Bulgar Devleti
lman Trk devleti

Karahanllar / Semer-
lk Trkslam medresesi
kant Medresesi

Trkslam dnyasnn ilk Karahanllar / Ribat

kervansaraylar isimli kervansaraylar

Trkslam dnyasnn ilk Karahanllar/ Berid

posta tekilat Tekilat

Yneten ve ynetilenle-
ri Trk olan ilk Mslman Karahanllar
Trk devleti

lk imparatorluk seviyesine
18
Gazneliler
ulaan Trkslam devleti

Trk veraset anlayn uy-

Memlkler
gulamayan Trk devleti
20

F

L
O
Z
O
F

Y
A
Y
I
N
C
I
L
I
K

38
 3. NTE
TRKYE TARH

TRKYE TARH SALTUKLULAR (10721202)

Trklerin fethetmesinden nce Anadolu, uzun yllar devam
eden SasaniBizans savalar yznden harabeye dn-
mt.
XI. yzylda Anadoluda Ermeni, Grc, Rum ve Sryani-
ler yaamaktayd. Bizansn otoritesi zayflam ve lke-
nin dousunda Ermeni ve Grc prenslikler kurulmutu.
Anadolunun bu durumu kendilerine yurt arayan Ouzlar
18
iin bir frsat olmu ve Trkler 1071 Malazgirt Savandan
sonra Anadolunun farkl blgelerinde beylikler ve devletler
kurmaya balamlardr.
Trkiye tarihinin blmleri:
1. l. Trk Beylikleri Dnemi
Saltuklular, Byk Seluklu Devleti komutanlarndan
Ebulksm Saltuk tarafndan Erzurum ve evresinde
kurulan Anadoludaki ilk Trk beyliidir (1072).
Danimentlilerle birlikte Hallara kar baaryla m-
cadele etmilerdir.
Erzurum, Akdeniz limanlarndan Azerbaycan ve
Trkistana uzanan ticaret yollar zerinde kurulmu
bir ehirdi. Bu nedenle Saltuklular zamannda ticari
adan nemli bir merkezdi.
Kale Cami, Tepsi Minare, Ulu Cami, Kmbetler,
Mama Hatun Klliyesi Saltuklulardan gnmze ka-
lan nemli mimari eserlerdir.

2. Anadolu Seluklu Devleti Dnemi Trkiye Seluklu Sultan Rkneddin Sleyman ah,
20
Erzurumu ele geirerek Saltuklu Devletine son ver-
3. ll. Trk Beylikleri Dnemi
mitir. (1202).
4. Osmanl Devleti Dnemi
5. Trkiye Cumhuriyeti Dnemi
DANMENTLLER (10801178)
ANADOLUDA KURULAN Danimentliler, Seluklu komutanlarndan Daniment
LK TRK BEYLKLER Ahmet Gazi tarafndan Sivasta kurulmutur.
l. Beyliklerin en by ve en glsdr. Daniment
LK TRK BEYLKLER
Ahmet Gazi, Trkiye Seluklular ile birlikte Eskiehir
F
Saltuklular (10721202) Erzurum yaknlarnda Hallara kar mcadele etmitir.
L

Danimentliler (1080 O Danimentlilerde kendi adna para bastran ilk hkm-

Sivas, Kayseri, Tokat Z
1178) O dar Daniment Ahmet Gazidir. Danimentlilere ait pa-
Mengcekler (1080 F ralarda Greke yazlar vardr.
Erzincan, Divrii
1228) Y Tokat ve Niksardaki Yabasan Medresesi dnemin
A
aka Beylii (10811093) zmir Y nemli eitim kurumlarndandr. Ayrca Anadoludaki
I
Mardin, Diyarbakr, N
ilk medrese olarak kabul edilmektedir.
Artuklular (11021409)
Hasankeyf C
Danimentlilerden kalma Melik Gazi Kmbeti ve Kay-
I
Not: 1071 Malazgirt Sava sonras kurulmulardr. L seri Ulu Cami dier nemli eserleridir.
I
K

39
Trkiye Tarihi
1. Anadoluda kurulan l. Trk Beylikleri
Saltuklular (Erzurum)
Artuklular (Diyarbakr - Mardin - Elaz)
Mengcekliler (Divrii - Sivas) (Kemah - Erzincan)
Danimentliler (Tokat - Sivas - Malatya)
aka Beylii (zmir evresi)
Skmenoullar (Van)
naloullar (Diyarbakr)
Dilmaoullar
ubukoullar (Harput)
nanoullar (Denizli)
Tanrvermioullar (Efes)
2. Anadolu Seluklu Devleti (1077- 1308)
3. Anadoluda kurulan ll. Trk Beylikleri
Karamanoullar (Konyada)
Karesioullar (Balkesir - anakkale)
Candaroullar (Kastamonu - Sinop)
Danimentliler (Tokat - Sivas - Malatya)
Germiyanoullar (Ktahyada)
Skmenoullar (Van)
Hamitoullar (Ispartada)
18
Aydnoullar (Aydnda)
Menteeoullar (Mulada)
Saruhanoullar (Manisada)
Ramazanoullar (Adanada)
Dulkadiroullar (Marata)
20
Osmanoullar (Bilecikte)
4. Osmanl Devleti (1299- 1922)
Dnemin nemli edeb eseri Danimentnamedir. Da-
nimentli Ahmet Gazi ve Danimentli beylerinin Bizans
mparatorluuna kar mcadelelerini, kahramanlkla-
rn anlatan bu destan, Trkiye Seluklular dneminde
yazya geirilmitir.
Trkiye Seluklu Sultan II. Kl Arslan, 1178de Da-
nimentlilere son vermitir.
MENGCEKLER (10801228)
Mengcekler, Seluklu Sultan Alp Arslann komutan-
larndan Mengcek Gazi tarafndan kurulmutur. Bu
devlet, Erzincan merkez olmak zere Kemah, Divri-
i ve ebinkarahisar blgelerinde hkm srmtr
(10801228).
Mengcek, Mool istilasndan nce Trkiye Seluklu
Devletine balanmtr.
Mengcekler zamannda Kemah ve Erzincan, tarm,
ticaret, sanayi asndan byk gelime gstermi, ik-
40
tisadi gelimenin yannda devrin en nemli kltr mer-
kezlerinden biri olmutur.
Divriide darifa ile birlikte klliye olarak yaptrlan
Ulu Cami, dnemin en nemli eseridir. Divrii Ulucamii
ve Darifas (Sivas) UNESCO tarafndan dnya mi-
ras eserleri listesine alnmtr.
Mengcekler, bilimin gelimesine nem vermilerdir.
Hkmdar Davut ahn Erzincandaki sarayna davet
ettii dnemin bilim insan Muvaffakuddin Abdlltif,
tp, fizik ve felsefe alanlarnda eserler vermitir.
Mengcekliler shak Beyin lmnden sonra Erzincan
ve Divrii olmak zere ikiye ayrlmtr. Mengceklerin
her iki koluna da Trkiye Seluklu Devleti son vermitir
ARTUKLULAR (11021409)
Anadolunun fethi srasnda Dou ve Gneydou
Anadoluda Artuk Bey ve oullar tarafndan kurul-
mutur. Devlete adn veren Artuk Bey, Seluklu Sul-
tan Melikah devrinde zmite kadar yaplan fetihler-
de bulunmu ancak Diyarbakr kuatmas srasnda
Melikahla aras almtr. Artuk Bey bu olaydan son-
ra Suriye Meliki Tutuun hizmetine girmi, Tutu da
ona Kuds dirlik olarak vermitir.
Artuk Beyin lmnden sonra oullar Skmen ve l
Gazi, Kuds Fatmilere kar koruyamaynca Di-
yarbakra gelmilerdir. (1098). Bu blgede Artuklu
Beyliini kurarak kol hlinde ynetimlerini srdr-
mlerdir. (1102).
Bunlar;
Hasankeyf Artuklular (11021231),
Mardin Artuklular (11081409),
Harput Artuklulardr (11121234).
Batman Irma zerinde bulunan Malabadi Kpr-
s, Mardinde Hatuniye Medresesi, Kohisarda Ulu
F Cami, Muzafferiye, Semanin, ehidiye ve Hsami-
L ye medreseleri bu dneme ait eserlerdir.
O
Z Artuklular devrinin en tannm bilim insanlarndan biri
O
EI Cezerdir. Haberleme, kontrol, denge kurma ve
F
ayarlama ilmi olan sibernetiin ilk kurucusudur.
Y
A
Y AKA BEYL (10811093)
I
N
Beylie ismin veren aka Bey Malazgirt sava son-
C
I ras Anadoluya gelmi bir Trk Beyidir. 1078 ylnda
L
I Bizansa esir den aka Bey stanbulda bulunduu
K dnemde denizcilie kar byk bir ilgi duymaya ba-
lamtr.
 Trkiye Tarihi
1081 ylnda Bizans tahtnda yaanan deiimi frsat ANADOLUDA KURULAN
bilen aka Bey yaanan karklklardan yararlanarak DER TRK BEYLKLER
kamay baarm ve zmirde mstakil bir Trk Beylii
Skmenliler:
kurmutur (1081).
Skmen Bey tarafndan Ahlat ve Van Gl havzasnda ku-
aka Bey, zmirde o dneme gre modern saylabile-
rulmutur.
cek bir tersane yapm ve gemi ina almalarna ba-
lamtr. aka Beyin 50 paralk ilk Trk donanmasn naloullar:
ina ettii tarih olan 1081 yl gnmzde Trk Deniz Trkmen komutanlarndan Sadr tarafndan Diyarbakr ve
Kuvvetlerinin kurulu yl olarak kabul edilmektedir. evresinde kurulmutur.
aka Bey komutasndaki ilk Trk Donanmas, 1090 ubukoullar:
tarihinde Koyun Adalar civarnda Bizans Donanmas
Melikahn komutanlarndan ubuk Bey tarafndan Har-
ile karlam ve Bizans Donanmasn geri ekilmek
put ve evresinde kurulmutur.
zorunda brakmtr. Buna karlk aka Bey Pee-
nekler ve Trkiye Seluklular ile stanbulu fethetmek Dilmaoullar:
amacyla bir ittifak kurmutur. Ancak Bizans, Trkiye Alparslann komutanlarndan Dilmaolu Mehmet Bey ta-
Seluklular ile aka Beyin arasn amay baarm rafndan Bitlis ve evresinde kurulmutur.
ve aka Bey damad I. Klarslan tarafndan ldrl-
nanoullar:
mtr.
Mehmet Bey tarafndan Ladikte (Denizli) kurulmutur.
Bizans mparatorluu, aka Beyin lmnden sonra
zmir ve evresine hkim olmu ve bu devlete son ver- Tanrvermioullar:
mitir.
18 Tanrvermi isimli Trkmen komutan tarafndan Efes ve
aka Bey, ilk Trk donanmasn kuran ve ilk deniz ko- evresinde kurulmutur.
mutan olan Trk beyidir.

PUAN KP SORU
20

Aadakilerden hangisi Malazgirt Sava sonra-

Trk tarihinde denizciliin ge balamasnn nede-
s Erzincan, Kemah, Divrii evresinde hkm
ni; Trklerin daha nce denize kys olan corafya-
sren, daha sonra Erzincan ve Divrii olmak
larda egemenlik kuramam olmalardr.
zere ikiye ayrlan Trk beyliidir?
A) Saltuklular
B) Artuklular
NOT C) Dilmaoullar
D) Danimendliler
l. Trk Beyliklerinin byk ksmn Anadolu Seluklu F
Devleti ykarak topraklarna katmtr. Bunun nede- E) Mengcekler
L
ni Anadolu Seluklularnn Anadoludaki Trk siyasi O
Z
birliini salamak istemeleridir.
, O ZM
F
Erzincan ve SivasDivrii dolaylarnda hkm sren
Y
A Trk beylii Mengceklerdir. Mengcek Gazi tara-
Y
fndan kurulan beylik shak Beyin lmnden sonra
NOT I
N Erzincan ve Divrii olmak zere ikiye ayrlmtr. Her
C
I iki kola da Trkiye Seluklu Devleti tarafndan son
Anadoluda yer isimleri byk oranda l. Trk Beylik-
L
verilmitir.
leri dneminde Trkelemitir. I
K (Cevap E)

41
Trkiye Tarihi
TRKYE SELUKLU DEVLET (10771308)
KURULU DNEM
SLEYMAN AH DNEM (10751086)
Trkiye Seluklu Devleti, Seluklu soyundan gelen Kutal-
m Beyin olu Sleyman ah tarafndan kurulmutur.
Melikah 1077de Sleyman aha hkmdarlk un-
van veren bir ferman gndermitir. Abbasi halifesinin
Sleyman aha hkmdarln onaylayan menur
gndermesiyle, merkez znik olmak zere Trkiye Sel-
uklu Devleti kurulmutur.
Sleyman ah, devleti kurduktan sonra fetihlere bat
ynnde devam ederek bir yandan Marmara ve Ka-
radeniz sahillerine, dier taraftan da Ege Denizi ky-
larna ulamtr. (1080). Bylece devletin snrlarn
Marmara kylarndan ukurovaya kadar geniletmi-
tir.Bu gelimeler neticesinde Bizans mparatoru Alek-
sios Komnenos (Aleksi Komnen) ile Trkiye Seluklu-
lar, stanbul Boazn snr olarak belirleyen Dragon
Antlamasn (1081) imzalamtr. Bu antlamayla
18
devletin bat snrlarn gvence altna alan Sleyman
ah, yerine komutanlarndan Ebul Kasm brakarak
gneye ynelmitir. Tarsus, Adana, Antalya, Antep ve
Antakyay fetheden Sleyman ahn bu fetihleri Su-
riye Seluklu Meliki Tutula aralarnn almasna ne-
den olmutur. Halep yaknlarnda karlaan iki ordu-
nun yapt mcadeleyi Sleyman ah kaybetmi ve
20
sava srasnda lmtr. (1086).
NOT
Sleyman ah, Suriyede Caber Kalesi yanna g-
mlmtr. Lozan Bar Antlamasna gre Sley-
man ahn mezarnn bulunduu yer Trk topra-
kabul edildiinden, burann koruyuculuunu da
Trk askerleri yapmaktadr. Sleyman ahn kabri
2015 ylnda Caber Kalesinden alnarak Suriye s-
nrlar iindeki Eme Kyne tanmtr. F larnda Bizans ordusunu yenmitir. Ayrca Sultan Me-
KARADENZ
G
rc
ist
an
Anadolu Seluklular
AKDENZ
Anadolu Seluklu Devletinin Kurulduu Corafya
42
I. KILI ARSLAN DNEM (10921107)
Kl Arslan hkmdar olunca devlet ilerini dzene
koymu ve Bizans zerinde bask kurmutur. zmirde
devlet kurmu olan aka Beyin kzyla evlenerek dev-
letin gcn artrmtr.
aka Beyin glenmesinden rahatsz olan Bizans,
aka bey ile damad I. Klarslann arasn am-
tr. Bunun neticesinde I. Klaraslan kaynpederi aka
Beyi ldrm Bizansla anlaarak Dou seferine
kmtr. Bu srada I. Hal Seferi patlak vermi ve
znike geri dnmtr.
I. Hal Seferi I. Klarslan
I. Mesut
II. Hal Seferi
II. Klarslan
I. Kl Arslan, I. Hal Seferi esnasnda baarl sa-
vunma yaptysa da zniki Bizansa terk etmek zorunda
kalm ve devlet merkezini Konyaya tamtr. Ay-
rca Hallara kar Bizans imparatoru ile bir antlama
yaparak douya ynelmitir.
NOT
Konya, Anadolu Seluklu Devleti ve Karamanoul-
lar Devletine bakentlik yapmtr.
I. MESUT DNEM (11161155)
Sultan Mesut, Danimentlilerle i birlii yaparak
Bizansa kar baarlar kazanmtr.
I. Mesut, Danimentlilerin taht kavgalarndan yarar-
lanarak Ankara, ankr, Kastamonu ve Elbistan ele
geirmitir.
Trkiye Seluklu Devletinin Anadoluda glenme-
sinden rahatsz olan Bizans imparatoru, Trkleri
Anadoludan atmak iin sefere km ve Konya yakn-
L
sut, II. Hal ordusunu Eskiehir yaknlarnda yenerek
O byk n kazanmtr.
Z
O l. Mesut dneminde ilk para (bakr) baslmtr. Bir
F devlette ilk defa parann bastrlmas ekonomik bam-
Y szln saland anlamna gelir.
A
Y
I
NOT
N
C
I
Anadolu Seluklu paralarn Osmanl paralarndan
L ayran en nemli zellik, zerlerinde sultanlarn
I
portreleri ve aslan resimlerinin bulunmasdr. Os-
K
manl paralarnda resim kullanlmamtr.
 Trkiye Tarihi
HALI SEFERLER
HALI SEFERLERNN SEBEPLER
Orta an en byk siyasi ve asker olaylarndan biri
Hal Seferleridir. XIXIII. yzyllar arasnda Hristiyan
Hristiyanlarn kutsal yerleri,
Bat dnyasnn Mslmanlarn elinde bulunan ve Hris-
zellikle Kuds Mslmanlar-
tiyanlarca kutsal saylan Kuds ve evresini geri almak
dan geri almak istemesi
iin dzenledikleri seferlere Hal Seferleri denir.
Katolik Kilisesinin ortadoks
Papa II. Urbann ve Kluni tarikatnn kkrtmasyla
kilisesini egemenlik altna al-
toplamda sekiz kez yaplan bu seferlerin zellikle ilk
mak istemesi
drd ok nemli sonular dourmutur. Bu seferler- DN
den ilk Anadolu zerinden yapld iin Anado- Fransada ortaya kan Kluni
ludaki beylik ve devletleri dorudan ilgilendirmektedir. tarikatnn Hristiyanlar Msl-
IV. Hal seferi stanbul zerine, dier seferler ise Ak- manlara kar kkrtmas
deniz yolu ile Kuds zerine yaplmtr. Mslmanlara Papa ve din adamlarnn nfuz-
kar yaplan bu savaa katlan Hristiyan askerlerin el- larn artrmak istemeleri
biselerinde ha semboln kullanmalar, Hal Seferle-
rinin din sebeplerini n plana karmsa da bu sefer- Trkler karsnda zor durumda
lerin siyasi, sosyal ve ekonomik sebepleri de vardr. kalan Bizans mparatorluunun
Avrupadan yardm istemesi
SYAS
18 Avrupallarn Trkleri Anadolu,
Suriye, Filistin ve Akdenizden
uzaklatrmak istemesi
SORU
Avrupallarn doudan gelen
I. Anadoluda retim ve vergi gelirlerinin dmesi
ticaret yollarna hkim olmak
II. Anadoludaki yerleim yerlerinin boalmas
istemesi
20
III. Anadoludan geen ticaret yollarnn nem ka-
Avrupada toprak sahibi olma-
zanmas EKONOMK
yan soylularn toprak elde et-
Yukarda verilen durumlardan hangilerinde XI.
mek istemesi
ve XIII. yzyllar arasnda gerekleen Hal se-
Avrupallarn dounun zengin-
ferlerinin etkisi sz konusudur?
liklerine sahip olmak istemesi
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) II ve III Senyr ve valyelerin macera
arzusu

SOSYAL Baz kiilerin abu seferlere ka-

ZM F
tlarak dk, kont gibi unvanlar
Orta an en byk siyasi ve asker olaylarndan L
almak istemesi
O
biri olan Hal seferleri XI ve XIII. yzyllar arasnda Z
O
Hristiyanlarn kutsal saydklar yerleri Mslmanlar- F
dan geri almak amacyla dzenledikleri seferlerdir.
Y
Toplamda sekiz byk seferden oluan hal se- A
I. Hal Seferi (10961099)
Y
ferlerinin ilk Anadolu zerinden yapld iin I
N Kuds Latin krall; Antakya, Urfa, amda ise kont-
Anadolunun tahrip olmasna, retim ve dolaysyla
C
luklar kurulmutur. Bylece derebeylik rejimi Orta
vergi gelirlerinin dmesine sebep olmutur. I
L Douya tanmtr. I. Hal Seferi amacna ulaan
(Cevap D) I
K tek hal seferidir.

43
Trkiye Tarihi
II. Hal Seferi (11471149) HALI SEFERLERNN SONULARI
Musul Atabeyi madeddin Zenginin Urfay Hallardan Avrupada kiliseye ve din adamlar-
geri almas sebebiyle yaplmtr. Hallar bu seferde na duyulan gven sarsld.

baarl olamam ve Anadoludan gemek yerine de- Hristiyanlarca kutsal kabul edilen
yerler, yine Mslmanlarn ege-
niz yolunu tercih etmeye balamlardr.
DN menliinde kald.
III. Hal Seferi (11891192) Skolastik dnce nemini yitirme-
Selahattin Eyyubinin 1187 Httin Savanda Kdus ye balad.
Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasn-
Hallardan geri almas zerine gereklemitir. Neti-
daki ayrlklar daha da derinleti.
cede Hal kuvvetleri baarsz olmu ve Kuds Msl-
manlarn elinde kalmtr. Seferler srasnda birok soylunun
lmesi Avrupadaki topraklarn sa-
hipsiz kalmasna, bu da feodalitenin
zayflamasna neden olmutur.
Anadolu Seluklu Devleti batdaki
NOT topraklarn kaybetti, Trklerin ba-
tya doru ilerleyileri bir sre iin
durdu.
III. Hal seferine Fransa Kral Philippe Auguste
SYAS
Hallarla yaplan mcadeleler, s-
(Filip Ogst), Alman Kral Friederich Barbarossa
lam dnyasn Mool saldrlar kar-
(Frederik Barbaros) ve ngiliz Kral Arslan Yrekli
Richard (Riar) da katlmtr.
18 snda gsz brakt.
Hallara kar byk baarlar elde
eden Trklerin slam dnyasndaki
saygnlklar artt.

IV. Hal Seferi (12021204)

Eyyubi Devletinin Filistindeki Yafa ile Suriyedeki Akdenizde ticaret geliti. Bunun
20
baz ehirleri ele geirmesi zerine dzenlenmitir. sonucu olarak Marsilya, Venedik ve
Cenova limanlar nem kazand.
Ancak sefer amacndan sapm; Hallar 1204 ylnda
Papalarn ve krallarn seferlere mali
stanbula gelerek ehri yamalam ve burada bir La-
destek salamak iin talyan ban-
tin krall kurmutur. Bunun zerine Bizans mparator- kerlerine bavurmalar bankacl
luundaki hanedan yeleri stanbuldan ayrlarak znik gelitirdi.
ve Trabzonda iki ayr devlet kumrulardr. znik Devleti EKONOMK Avrupada hayat standartlar yk-
seldi.
1261 ylnda stanbuldaki Latin Krallna son vere-
Ticaretle uraan burjuva snf or-
rek Bizans mparatorluunu yeniden canlandrmtr.
taya kt.
Trabzon Krall ise Fatih Sultan Mehmetin Trabzonu
F Anadolu, Suriye ve Filistindeki bir-
fethettii 1461 ylna kadar varln srdrmtr. ok yer Hallar tarafndan tahrip
L
O edildi.
Z
O
F
Avrupallar pusula, barut ve kt
yapmn Mslmanlardan rendi.
Y
NOT A
Avrupallar slam medeniyetini ya-
Y kndan tandlar ve faydalandlar.
I
BLMSEL Avrupallar, Trkslam ehirlerinde
Xl. yzyln sonlaryla Xlll. yzylda Hal N
C kullanlan kpr, kemer ve kervan-
Seferlerinin etkisiyle, Anadoluda bilim ve dnce I
saray yapm tekniklerini rendiler.
L
hayatnda bir durgunluk yaanmtr. I Avrupallar dokuma, cam ve deri i-
K
leme sanatn rendiler.

44

TRKYE SELUKLU DEVLETNN
YKSEL DNEM
II. KILI ARSLAN DNEM (11551192)
I. Mesutun lm zerine II. Kl Arslan (11551192)
tahta ktmtr. Sultan II. Kl Arslann ilk yllar kar-
deler arasndaki taht kavgalaryla gemitir.
II. Kl Arslan ve bat snrlarn gvence altna almak
iin Bizans mparatorluu ile bir saldrmazlk antlama-
s yapmtr. (1162)
Trklerin Anadoluyu hzla ele geirdiini gren Bizans
1176 ylnda Trkiye Seluklu ordusuyla kar karya
gelmitir. Ani basknlarla Trkler tarafndan ypratlan
Bizans ordusu Miryokefalon (Kumdanl)da II. Kl Ars-
lan tarafndan ar bir yenilgiye uratlmtr.
Miryokefalon zaferiyle, Anadolunun Trk yurdu oldu-
u ispatlanm Bizans mparatorluunun Anadoluyu
geri alma dncesi ortadan kalkmtr.
mundan savunma durumuna gemitir.
18
Bizans mparatorluu, bu zaferden sonra saldr duru-
Sultan II. Kl Arslan dneminde devletin tam bam-
szl ve Anadolu Trk birlii byk lde gerekle-
tirilmitir. Onun dneminde imar hareketine giriilmi
ve Trkistandan gelen binlerce Trkmen Anadoluya
yerletirilmitir.
20
ll. Klarslan dneminde nce gm para, ardndan
da altn parann bastrlmas ekonominin giderek g-
lendii anlamna gelmektedir.
Anadolu Selulularnn ilk kervansaray olarak kabul
edilen Alay Han Medresesi bu dnemde yaplmtr.
II. Kl Arslan eski Trk devlet anlayna gre lkeyi
on bir olu arasnda paylatrmtr. Bu durum sal-
nda taht kavgalarnn balamasna neden olmutur.
I. GIYASEDDN KEYHSREV DNEM (11921211)
I. Gyaseddin Keyhsrev fetih politikasn ekonomik ve
ticari hedeflerine gre belirlemitir. Buna gre nce z-
nik mparatorluu ile antlama yaparak bat snrlarn
gvence altna almtr. Daha sonra Karadeniz ticareti-
ni tehdit eden Trabzon mparatorluu zerine sefer d-
zenlemitir. Ayrca Samsun ve evresini ele geirip Ka-
radeniz ticaretini gvenlik altna almtr. Bundan sonra
Akdenizde nemli bir liman ehri olan Antalyay ala-
rak (1207) ticaret liman hline getirmitir. Bu dnemin
bir dier nemli gelimeside Venediklilerle ilk defa
Trkiye Tarihi
ticaret antlamas yaplmasdr. I. Keyhsrev bir do-
nanma kurarak denizcilik alannda da faaliyet gster-
mitir.
Anadolu Seluklular Devletinin ilk medresesi olan
Hoca Hasan Medresesi ve Anadolunun ilk hastanesi
olan Gevher Nesibe Darifas bu dnemde yapl-
mtr.
II. Kl Arslan eski Trk devlet anlayna gre lkeyi
on bir olu arasnda paylatrmtr. Bu durum sal-
nda taht kavgalarnn balamasna neden olmutur.
I. ZZETTN KEYKAVUS DNEM (12111220)
I.zzettin Keykavus I. Gyaseddin Keyhsrev dnemin-
de izlenen politikay devam ettirmitir. Bu dorultuda
Kbrs Krall ile anlaarak Avrupal tccarlarn Kbrs
zerinden Anadoluya gelmesini salamtr. Ayrca
Venedik tccarlarna baz kolaylklar salayarak tica-
reti canl tutmutur.
1214te Sinopu ele geiren I. Keykavus burada ilk
Seluklu tersanesini yaptrmtr.
I. Keykavus dneminde Trabzon Rum mparatorluu
ve ukurovadaki Ermeniler vergiye balanmtr.
I. ALEDDN KEYKUBAT DNEM (12201237)
I. Aleddin Keykubat (12201237) tahta ktnda
Moollar, byk istila hareketlerine balamlard. I.
Aleddin Keykubat Moollara kar Sivas, Konya, Kay-
seri gibi nemli ehirlerin sur ve kalelerini yeniden ina
ettirmitir. Ayrca Eyybilerle dostluk kurma ve Mool-
larla iyi geinme gibi politikalar uygulanmtr.
l. Aleddin Keykubat dneminde Alanya alnm ve
burada Seluklunun ikinci tersanesi kurulmutur. Ay-
rca Karadeniz ticaretinde etkin olabilmek iin, Krmn
F Sudak Limanna denizar sefer dzenlenmitir.
L I. Aladdin Keykubat dnemi Anadolu Seluklu
O
Z Devletinin en parlak dnemidir. Ayn zamanda Mo-
O
F
ol tehlikesi de bu dnemde balamtr. Aladdin
Keykubat bu tehlikeye kar douda tampon blge g-
Y
A revi gren Harzemahlarla iyi ilikiler kurmaya alm
Y
I ancak Harzemahlarn, Anadolu Seluklu topraklarn
N
C yamalamas zerine Yassemen Sava yaplmtr.
I
L 1230 Yassemen Savanda Harzemahlarla saval-
I
K
m ve galip gelinmitir. Harzemahlar yenilmesi sonu-
cunda ykl srecine girmitir.
45
Trkiye Tarihi
TRKYE SELUKLU DEVLETNN
DAILMA DNEM
Devletin dalm sreci II. Gyaseddin Keyhsrev d-
neminde hz kazanmtr.
Trkiye Seluklular ile Moollar arasnda tampon bl-
ge vazifesi gren Harzemahlarn 1730 Yasemen
Sava sonrasnda yklmasyla Anadolu, Mool isti-
lasna ak hle gelmitir. Yani Trkiye Seluklularnn
bu galibiyeti, uzun vadede olumsuz sonular dour-
mutur. Son dnemlerde kan dinii karakterli Baba
shak syannn glkle bastrlmas devletin zayfla-
dn aa karm ve Moollar cesaretlendirmitir. AKKOYUNLULAR (13501502)
1243 ylnda Mool (lhanl) Devleti ile Trkiye Seluklu-
lar arasndaki Kseda Savanda Trkiye Seluklu
Devleti yenilmi ve ykl srecine girmitir. Bu s-
rete Anadolu Seluklu Devletinin byk lde sala-
d Anadoludaki Trk siyasi birlii bozulmu, bal dev-
let ve beylikler bamszlklarn ilan etmilerdir. Bylece
Anadoluda ll. Trk Beylikleri dnemi balamtr.
Anadolu Seluklu Devleti 1308 ylnda Sultan II.
18
Mesutun lmyle tamamen dalmtr.
SORU
Aadakilerden hangisi Anadolu Seluk-
20
lu Devletinin zayflamasnda ve Moollarn
Anadoluyu tahrip etmesinde etkili olmutur?
A) Miryakefalon B) Kseda
C) Dandanakan D) Yassemen
E) Katvan
ZM
Anadolu Seluklu Devletinin zayflamasna neden
olan sava, 1243 tarihli Kseda Muharebesidir. Ana-
dolu Seluklular ile lhanllar arasnda gerekleen
bu sava Trk tarihi ierisinde zel bir yere sahiptir.
Baycu Noyan kumandasndaki lhanl ordusuyla Sivas
yaknlarnda karlaan Anadolu Seluklu kuvvetle-
ri, ar bir yenilgiye uramtr. Sultan II. Gyasddin
Keyhsrev dneminde gerekleen bu sava sonunda
lhanllar Anadoluyu kolayca istila etmi, ehirleri ya-
malayp, Mslmanlar katletmitir. Anadolunun istik-
rarsz ortamndan kaan Trkmenler de daha gvenli
grdkleri Bat blgelerine yerlemitir.
(Cevap B)
46
ANADOLUDA KURULAN DER DEVLETLER
ERETNA DEVLET (13351381)
Alaeddin Eretna Bey tarafndan Sivas, Erzincan ve
Kayseri evresinde kurulmutur.
Kad Burhaneddin Devleti tarafndan yklmtr.
KADI BURHANEDDN DEVLET (13811395)
Kad Burhaneddin Ahmet tarafndan Sivas merkezli
kurulmutur.
Akkoyunlu Devleti tarafndan yklmtr.
Diyarbakr merkezli olarak kurulmutur ve en parlak
dnemini Uzun Hasan dneminde yaamtr
1473 Otlukbeli Savanda Osmanllara yenilerek ykl
srecine girmiler ve Safeviler tarafndan yklmlardr.
Ali Kuu ve dris-i Bitlisi bilim almalarn bu dev-
letin himayesinde yrtmlerdir.
Kuran- Kerim ilk kez bu dnemde Trkeye evril-
mitir. Dede Korkut Hikayeleride yazl hale getiril-
mitir.
KARAKOYUNLULAR (13651469)
Dou Anadoluda Van merkezli olarak kurulmutur.
Kurucusu, Ouzlarn Yva boyuna mensup olan Bay-
ram Hocadr.
Karakoyunlular, Yldrm Bayezd ile Timur arasndaki
mcadelede Osmanlnn yannda yer almtr.
Akkoyunlular tarafndan yklmtr.
KNC TRK BEYLKLER
Karamanoullar: Konya ve evresinde
Germiyanoullar: Ktahya ve Denizli evresinde
F Dulkadiroullar: Mara ve evresinde
L Candaroullar: Kastamonu ve Sinop evresinde
O
Z Karesioullar: Balkesir ve anakkale evresinde
O
F Menteeoullar: Mula ve evresinde
Y Aydnoullar: Aydn ve evresinde
A
Y Saruhanoullar: Manisa ve evresinde
I
N Sahipataoullar: Afyon ve evresinde
C
I Taceddinoullar: Ordu ve evresinde
L
I Hamitoullar: Isparta, Eirdir ve Antalya evresinde
K
Ramazanoullar: Adana ve evresinde

TRKYE SELUKLULARINDA
KLTR VE MEDENYET
DEVLET YNETM
Tarihte kurulan Trk devletleri kendisinden nce kurul-
mu Trk devletlerini rnek ald gibi Trkiye Seluklu
Devleti de birok alanda Byk Seluklu Devletini r-
nek almtr. Devlet ynetiminde de iki devlet arasnda
benzer zellikler grlmektedir.
lke topraklarnn hkmdar ailesinin ortak mal kabul
edildii veraset anlay,
hkmdarn grev ve yetkileri,
hkmdarlk alametleri,
merkez, toprak ve eyalet ynetimi anlay her iki
devlette de temelde ayn ekildedir. Ancak Trkiye
Seluklu Devletinde merkez otorite daha gly-
d.
Trkiye Seluklu sultanlar Byk Seluklu hkm-
18
darlarndan farkl olarak Farsa unvanlar (keyhsrev,
keykavus, keykubat gibi) kullanmlardr.
Trkiye Seluklu sultanlar da hutbelerde halifenin ad-
n kendi adlarndan nce okuturlard. Sultann grevi
lkeyi en gzel ekilde idare etmekti.
Sultanlarn erkek ocuklar melik unvanyla eyaletleri
20
ynetirlerdi. Meliklere yardmc olarak atabey denilen
devlet adamlar grevlendirilirdi. Bu uygulamann te-
mel amac meliklerin ynetim tecrbesi kazanmasyd.
Ancak sultann lm halinde lkede karklk kma-
sn nlemek ve sefer srasnda devletin gvenliini
salamak gibi faydalar da vard.
Trkiye Seluklu Devletinde devlet ileri Byk Sel-
uklu Devletinde olduu gibi Byk Divanda (Divan-
Saltanat) grlrd. Divan- Saltanata bal olarak
u divanlar oluturulmutur:
Divan- stifa: Mali ilerle ilgilenir.
Divan- Arz: Ordunun maa, giyecek, yiyecek, tehizat i-
leriyle ilgilenir.
Divan- raf: Asker ve hukuki iler dnda devletin tm Y
ilerini tefti eder.
Divan- na: ve d yazmalarla ilgilenir. I
Niyabet-i Saltanat: Hkmdar bakentte olmad za-
manlarda devlet ileri ile ilgilenir.
Trkiye Tarihi
Pervaneci Divan: lke topraklarnn kayt defterlerini tu-
tar, has ve iktalara ait kararlar dzenler.
Trkslam devletlerinde daha nce oluturulmu olan
memuriyetler ayn ekilde devam ettirilmitir. Bizans
mparatorluu ve Ermeni snrlarndaki u denilen
blgeleri ise beyler ynetirdi. U beyleri snrlar korur,
sultan sefere ktnda onun yannda yer alrd.
Seluklular bakr, gm ve altn paralar bastrmlar-
dr. Paralarn zerine genellikle sultanlarn resimleri
bulunurdu. lk maden paray I. Mesut, ilk altn paray
ise II. Kl Arslan bastrmtr.
SORU
Anadolu Seluklu Devletinde veliaht ilan edilen kii
ya bakentte bulunur ya da merkeze yakn bir ehre
melik olarak grevlendirilirdi.
Aadakilerden hangisinin bu uygulamayla ilgi-
li olduu savunulamaz?
A) Sultann lm halinde lkede i karklk k-
masn nlemek
B) Valilerin ehirlerdeki yetkilerini artrmak
C) Sultann sefere kmas durumunda bakentin
gvenliini salamak
D) Veliahtn devlet ynetiminde tecrbe kazanma-
sn salamak
E) Merkez devlet yapsn korumak
ZM
F
Anadolu Seluklu sultanlar, Devlet, hanedann or-
tak maldr geleneine dayanarak daha kk ya-
L
O larda melikleri eyaletlere tayin ederlerdi. Bu melikleri
Z
yetitirmek zere Sultan, en ok gvendii ve sev-
O
F dii, bilgili ve tecrbeli komutanlarndan birisini ona
Y bir nevi retmen olarak tayin ederdi ki, bunlara Ata-
A
bey denmekteydi. Bu uygulama temelde veliahtlarn
I ynetim tecrbesi kazanmas amacyla yaplmakta-
N
C dr. Ancak bu uygulamann valilerin ehirlerdeki yet-
kilerine herhangi bir etkisi olmamtr.
L
I (Cevap B)
K
47
Trkiye Tarihi
ORDU TEKLATI
Trkiye Seluklularndaki asker tekilat, Byk Sel-
uklu Devleti ordusunun devam durumundayd. Fakat
Trkiye Seluklu Devleti deniz ticareti ve donanmaya
verdii nemle Byk Seluklu Devletinden ayrlmak-
tayd.
Trkiye Seluklu Devletinin ordusu be ana gruptan
olumutur.
Hassa askerleri: Hkmdarn ahsna bal asker-
lerdi.
Sipahi askerleri: kta sahiplerinin yetitirdii asker-
lerdi.
Trkmenler: blgelerinde yaayan ve her an
savaa hazr olan askerlerdi.
cretli askerler
Bal devletlerin ve beyliklerin askerleri
Trkiye Seluklular ordusunun silahlar; ok, yay, kl,
karg, topuz, zrh, glle, mancnk ve kalkand. Sava
18
zamannda ordu merkez, sa ve sol olmak zere
kola ayrlrd. Ayrca ordunun nnde nc kuvvetler
bulunurdu.
Trkiye Seluklular, hem ticareti gelitirmek hem de
denizlerde hkimiyeti salamak iin Sinop ve Aliye
(Alanya) gibi liman ehirlerinde tersaneler kurmu-
20
tur. Trkiye Seluklularnda donanma komutanlarna
Reisl bahr veya Meliks sevahil ad verilmitir.
SORU
Anadolu Seluklu Devleti idari yapsnda aa-
dakilerden hangisi sultann ve sarayn gvenli-
inden sorumludur?
A) Emr-i candr
B) Emr-i hcib
C) Emr-i anigir
D) Emr-i ikr
E) Emrt-tat
ZM
Emr-i candar, Farsa silah tayan manasna gel-
mektedir. Bu emir sultann ve sarayn gvenliin-
den sorumlu olan candarlarn emiridir.
(Cevap A)
48
SOSYAL HAYAT
Malazgirt Savandan sonra Anadolunun fethiyle ba-
layan Trkmen gleri ksa srede Anadoluyu Trk
yurdu hline getirmitir. Trkler, Anadoluya geldiinde
nce krsal kesime yerleerek tarm ve hayvanclkla
uratlar. Daha sonra ehirlere yerlemeye baladlar.
Cami, medrese, hastane, yol, kpr ve saraylar yapa-
rak ehirleri bayndr hle getirdiler. Anadoludaki bir-
ok ehir, kasaba, ky, nehir ve gln adlarn Trke
olarak deitirdiler.
Trkiye Seluklularnda halk, yaam ekillerine gre
konarger, kyller, ehirliler olmak zere gruba
ayrlyordu.
Anadolu Seluklu Devletinde ehirlerde ounlukla
tccarlar, devlet memurlar, esnaf ve zanaatkrlar, bi-
lim adamlar yaarlard. Ekonomik hayatn iindeki en
etkili grup ise Ahiler idi.
Ahi Tekilat
Ahilik, kelime anlam olarak Arapa kardeim anla-
mna gelen Ahi kelimesinden gelmektedir.
11751262 yllar arasnda Krehirde yaayan derici
ustas Ahi Evran tarafndan kurulan Ahi tekilat, her
meslek grubu tarafndan oluturulmu bir eit esnaf
rgtdr. Ahi tekilat, yeleri arasndaki sorunlar
zmler, devletle esnaf tekilat arasndaki ilikile-
ri dzenler, retilen mallarn kalite kontroln yapar,
ustarak ilikisi iinde yeni esnaflar yetitirirdi. Te-
kilatn yesi olmann temel art Mslman olmak-
t. Zaten bu kurum, gayrimslim esnaf karsnda,
Mslman esnafn gcn koruyabilmek amacyla
kurulmutu.
Gnmzde her yln Ekim aynn ikinci haftasnda
Ahilik haftas ad altnda eitli etkinlikler dzenlen-
mektedir.
DN VE NANI
F
Trkiye Seluklular, Moollarn basksndan kaan
L Trkmenleri Anadoluya yerletirdiler. Bunlar arasnda
O
Z mutasavvflar da bulunmaktayd.
O
Mutasavvflar, yerletikleri blgelerde sosyal, klt-
F
rel ve din alanlarda faaliyet gsterdiler. Bu faaliyet-
Y lerin sonucunda Mevlevlik, Bektalik, Ekberlik,
A
Nakibendlik, Kadirlik ve Rufalik gibi tarikatlar orta-
Y
I ya kt. Bu mutasavvflardan Muhyiddin Arab, Mevln
N
C
Celleddin-i Rm, Yunus Emre ve Sadrettin Konev
I gr ve dnceleriyle sadece yaadklar dnemi
L
deil, daha sonraki zamanlar da etkilemi, Anadoluda
I
K tasavvufun gelimesinde, Anadolunun Trklemesinde
ve slamlamasnda nemli bir rol oynamlardr.

HUKUK
Trkiye Seluklu Devletinde hukuk, Byk Seluklu
Devletinde olduu gibi eri hukuk ve rfi hukuk
olmak zere iki ksmdan oluuyordu.
eri hukuk sisteminde kadlar, din ve hukuk ile ilgili i-
lerde yetkili idiler. Evlenme, boanma, nafaka, miras,
hrszlk gibi davalara kadlar bakar, kadlarn bakanna
kadil kudat denirdi. Bakent Konyada oturan kadil
kudat, btn kadlar denetleme yetkisine sahipti.
rfi hukuk sisteminde mahkeme, devlete isyan etme,
devletin dzenini bozma ve kanunlara uymama gibi si-
yasi sularla ilgili davalara bakard. Bu trden davalara
bakan mahkemelerin bakanna emir-i dad denirdi.
Emir-i dad, geni yetkilere sahipti. Veziri ve divan ye-
lerini yarglama ve tutuklama yetkisi vard.
SANAY
XII. yzyldan itibaren Anadoluya yerleen Trkler,
Anadoluda tarm, sanayi ve ticaretin gelimesini sa-
ladlar. Trkiyede sanayinin temelini, dokumaclk ve
dericilik olutururdu.
18
Konya, Aksaray, Kayseri, Erzincan ve baz kasabalarda
dokumaclk ok ilerlemiti. Konya, Sivas, Krehirde
boya retiliyor ve kumalar boyanyordu.
Kilim ve kuma, kk el tezghlarnda dokunur, hal,
kilim ve kumalar birok lkeye ihra edilirdi.
20
Deriden eitli eyalar yaplyordu. Sabun, boya ve ay-
dnlatma malzemeleri imal ediliyordu.
Askerlerin silah ihtiyacn karlamak iin demircilik ile
uraan birok zanaatkr vard. Kuatmalarda kulla-
nlan neft, katran Erzurum ve Antalyann kuzeyinden
temin ediliyordu. Demir, bakr, gm gibi madenler ile
tuz ve ap ocaklar iletiliyordu.
Sivas, Kastamonu ve Diyarbakrda bakr; Gmhane,
Gmhacky ve Ktahyada gm kartlyordu.
TCARET
Trkiyenin corafi konumu nedeniyle, transit ticaret
yollarnn nemini kavrayan Trkiye Seluklu sultanlar
kara ticaretini, deniz ticaretine balamak iin Sinop ve
Antalya gibi liman ehirlerini ele geirerek bu liman e-
hirlerine Trk tccarlar yerletirdiler.
Trkiye Seluklular, ran, Grcistan, Bizans mpara-
torluu, Venedik, Floransa ve Arap lkeleriyle ticaret
yaparlard. Onlara canl hayvanlar, hayvan rnleri,
yn, tiftik, ham ve ilenmi deri, deriden yaplm eya-
lar, dokuma sanayi rnleri, ipek, demir, bakr, ap ve
kereste satarlard.
Trkiye Tarihi
Trkiye Seluklu sultanlar ticaretin gelimesi iin e-
hirler arasnda yollar, kprler, hanlar ve kervansaray-
lar yaptrmtr.
NOT
Trkiyede ilk kervansaray II. Kl Arslan zamann-
da Kayseri-Aksaray yolunda yaplan Alay Handr.
Dier nemli hanlar AntalyaIsparta yolu zerinde
Evdir Han, Konya Aksaray yolu zerinde Sultan
Han, AntalyaAlanya yolu zerinde Alara Han ve
SivasMalatya arasndaki Hekim Handr. Btn bu
faaliyetler sonucunda Trkiye Seluklularnda tica-
ret ok gelimitir. Ticari canllk, Mool istilasna
kadar srmtr.
UYARI
Trkslam devletlerinden zellikle Anadolu Seluk-
lu Devleti transit ticaret yollar zerinde bulunmas-
nn da etkisiyle ticarete byk nem vermitir. Bu
yzden ulusal/uluslararas ticareti gelitirmek iin u
nlemleri alm ve u teviklerde bulunmutur:
Yabanc tccarlardan dk gmrk vergisi
alnmtr.
Tccarlarn mallarna devlet garantisi koymu-
lardr (sigorta sistemi).
Tccarlarn cretsiz olarak konaklayabilmeleri
iin ticaret yollar zerinde kervansaraylar yap-
mlar; kervan yollarnn gvenliini salam-
lardr.
Sinop, Antalya, Alanya, Sudak gibi ticari po-
tansiyel barndran fetihler yapmlardr.
Kbrs Krall, Venedik gibi devletlerle ticaret
antlamas imzalamlardr.
Yabanc tccarlar Antalya, Konya, Kayseri ve
Sivas gibi ehirlere; Trk tccarlar ise gayri-
F
mslim memleketlerine yerletirmilerdir.
L
O
Trk tarihinde denizcilik faaliyetleri ilk Trk denizcisi
Z
O
F
olan aka Bey ile balamtr.
Trkslam tarihinin ilk tersanesi Anadolu Seluklu Dev-
Y
A leti dneminde Sinopta kurulmutur. Donanma en par-
Y
lak dnemini Aleddin Keykubat dneminde yaamtr.
I
N
ll. Trk beyliklerinden denize ky corafyalarda kuru-
C
I lan Karesioullar, Candaroullar, Aydnoullar, Sa-
L
I ruhanoullar, Menteeoullar gibi beylikler de donan-
K
ma sahibi olmutur.
49
Trkiye Tarihi
KLTREL HAYAT
Trkiye Seluklularnn XII. yzyln ortalarndan iti-
baren Anadoluda oluturduklar gven ortam, sosyal
ve kltrel faaliyetlerin artmasn salamtr. Trkiye
Seluklular zamannda devletin yazma ve bilim dili
Arapa; edebiyat dili ise Farsa idi. Farsa, XIII. yz-
yln ikinci yarsnda devletin yazma dili olmutur. Bu
srada, Anadoluda yaayan insanlarn byk ounlu-
u Trk olduu iin Trke her yerde en ok konuulan
dildi.
Trkenin resm dil olarak yerleip gelimesinde, Trk-
men beylerinin nemli hizmeti vardr.
Karamanolu Mehmet Bey 1277 ylnda Konyada
aklad fermanla, Bugnden sonra divanda,
derghta, mecliste ve meydanda Trkeden baka
dil kullanlmayacaktr. diyerek Trkeyi devlet dili
hline getirmitir.
Anadoluda Trkenin gelimesinde Mool saldrlar-
nn byk etkisi olmutur. Mool saldrlarnn nn-
den kap Anadoluya gelen Trk kitleleri arasnda
18
yazar, air ve bilim adamlar da vard. Bu air ve bilim
adamlar Anadoluda bilim ve edebiyatn gelimesinde
nemli katk salamlardr.
Trkiye Seluklu Devleti, bilim alannda en gelimi d-
nemini Aleddin Keykubat zamannda yaamtr. Tr-
kiye Seluklularnda sultanlar ve beyler, Konya, Sivas,
Kayseri, Amasya, Mardin, Erzurum ve Erzincan gibi e-
20
hirlerde birok medrese ve ktphane yaptrmtr.
Seluklu medreselerinde, din bilimlerin yannda tp,
matematik, astronomi gibi fen bilimleri de okutulmutur.
Trkiye Seluklular zamannda tarih yazcl da b-
yk geime gstermitir.
Ravend, yazd Seluklu Tarihini I. Gyased-
din Keyhsreve sunmutur.
bni Bibi, I. Aleddin Keykubat Dnemini de kap-
sayan 11921280 yllar arasna ait Trkiye Sel-
uklu Tarihini hazrlamtr.
Kerimddin Aksaray, Moollar zamanndaki
Trkiye Seluklu tarihini anlatan eserini kaleme
almtr.
Anadolu Seluklu Devleti Dneminin nemli Eserleri
Mesnevi:
Yazar Mevlanadr. Tasavvuf edebiyatnn bir rndr. I Arslan kmbetleri gsterilebilir.
Divan- Kebir:
Yazar Mevlanadr.
50
Risaletn Nushiyye:
Yazar Yunus Emredir.
Makalt:
Yazar Hac Bekta Velidir.
Garibname:
Ak Paa tarafndan kaleme alnmtr.
SANAT
Beylikler ve Trkiye Seluklu dnemindeki sanat, B-
yk Seluklu dnemindeki sanat anlaynn devam
ve gelimi hlidir.
Sslemede ve iilikte daha ileri bir seviyeye ulalm-
tr. Trkiye Seluklular, amalar topluma hizmet et-
mek olan din, sosyal ve ticari nitelikte cami, imaret ve
kervansaray gibi birok mimari eser ortaya koymutur.
Yaplan bu eserlerde ta ilemecilii, yazlar ve geo-
metrik ekiller ile sslemeler n plandadr. Bu yaplarn
her trl giderleri vakf topraklarnn gelirlerinden ve
vakf yapan insanlar tarafndan karlanrd.
Camiler, Trkiye Seluklular sanatnn en nem-
li mimari eserleridir. Bunlarn en nemlileri Konya ve
Nidedeki Aleddin camileridir. Mescitler iinde
Konyada Ta Mescit, Sral Mescit ve Karatay Mes-
cidi bu dneme ait nemli eserlerdendir.
Orta ve yksekretimin yapld kurumlar olan med-
reseler, hemen hemen her ilde bulunurdu. Konyada
Karatay, Sral ve nce Minareli medreseler dnemin
eserlerindendir.
Klliye, caminin etrafna yaplm medrese, ifahane,
ktphane, hamam, trbe ve imaret gibi deiik grev-
leri olan yaplar topluluuna verilen addr. Trkiye Sel-
uklular zamannda yaplan klliyeler iinde Hunad Ha-
tun Klliyesi ve Hac Kl Klliyesi en nemlileridir.
F
Trbe ve kmbetler, hkmdarlar ve nemli devlet
L
adamlar iin yaplan ant mezarlardr. Trkiye Seluk-
O
Z lular mimari eserleri arasnda ska trbe ve kmbet-
O
F lere rastlanr. Bunlardan drt duvarnn st kubbeyle
rtl olanlara trbe; duvarlar silindir veya okgen;
Y
A atlar da konik veya piramit eklinde olanlarna da
Y
I kmbet denir. nemli kmbetlere rnek olarak Kayse-
N
rideki Dner Kmbet, Ahlatta Ulu, Konyada II. Kl
C
L
I Saray ve kkler Trkiye Seluklular mimarisinin di-
K
er nemli rneklerindendir. Bunlarn en nemlileri I.
 Trkiye Tarihi
Aleddin Keykubat tarafndan yaptrlan Kayserideki ANADOLU SELUKLU DEVLET VE BEYLKLER D-
Kubdiye ve Beyehir Kubdbd yazlk saraylar ile NEM SANAT ESERLER CAM, MESCT, KMBET VE
Alanyadaki klk Alaiye Saraydr. TRBELER

Darifalar, gnmzde hastane olarak bilinen mi- Amasya Gkmedrese Cami

mari eserlerdir. Kayseri Gevher Nesibe Darifas, Sivas Divrii Ulu Cami
dnemin en byk hastanesi idi. Hastanenin yann- Diyarbakr Ulu Cami
da bir de tp eitimi veren okul vard. Dnemin dier Kayseri Hac Kl Cami
nemli darifalar, Amasyada Amasya Darifa-
Kayseri Hunat Hatun Cami
s, Sivasta I. Aleddin Keykavus, Kayseride Gyasi-
Konya Alaeddin Cami
ye darifalardr.
Malatya Ulu Cami
Trkiye Seluklular zamannda, resim ve heykel sa-
Mardin Kzltepe Cami
natlarna da ilgi artmtr. Trkiye Seluklular, saray
Nide Alaeddin Cami
kaps ve duvarlarn, kale surlarn insan ve hayvan
kabartmalaryla sslemilerdir. Seluklularn din yap- Adana Ulu Cami
larnda ift bal kartal, at stnde avclk yapan insan Milet lyas Bey Cami
kabartmalarna rastlanr. Mersin Tarsus Ulu Cami
Trkiye Seluklu Devletinde musiki de hayatn vazge- Amasya Sarahane Cami
ilmez unsurlarndan biriydi.Hkmdarlk alametlerin- Antalya Yivli Minare Cami
18
den nevbet, saray grevlileri tarafndan sarayn nn-
de her gn belirli vakitlerde alnrd.
Karaman Ermenek Ulu Cami
Mula Milas sa Bey Cami
Mevlev ve Ahi zaviyelerinde grlen musiki, tasavvuf
Harput Arap Baba Mescidi
mziinin temelini oluturmutur.
Konya Sral Mescit
Destanlar ve Dede Korkut Hikyeleri kopuz eliinde
Konya Ta Mescit
alnp sylenirdi.
Sivas Divrii Sitte Melik Kmbeti
20
Yaygn grlen sanatlardan inicilik ise zellikle cami,
Kayseri Dner Kmbet
medrese, trbe ve mescitlerin i ve d sslemelerinde
Erzincan Tercan Mama Hatun Kmbeti
kullanlmtr.
Krehir k Paa Trbesi
Kuma, hal ve kilim dokumacl, hat sanat, tezhip
Nide Hdavent Hatun Trbesi
(kitap ssleme), ciltilik, oymaclk ve kakmaclk ile
maden iilii de gelimi sanat ve ticaret kollaryd.

F

L
O
Z
O
F

Y
A
Y
I
N
C
I
L
I
K

51
Trkiye Tarihi
MEDRESELER

Kayseri ifte Minare Medresesi

Konya nce Minareli Medrese
Konya Karatay Medresesi
Konya Sral Medrese
Sivas Buruciye Medresesi
Sivas ifte Minare Medresesi
Sivas Gk Medrese
Tokat Yabasan Medresesi
Aksaray Zincirli Medrese
Eridir Dndarbey Medresesi
Erzurum Yakutiye Medresesi
Karaman Hatunye Medresesi

18
SVL MMAR
20
Kayseri Gevher Nesibe Darifas
Sivas Darifas
Amasya Torumtay Bimarhanesi
Divrii Turan Melek Darifas
Konya Kubadabad Saray
Konya Alaeddin Kk
Alanya Tersanesi
Diyarbakr Silvan Malabadi Kprs
F
Erzincan Tercan Ktr Kprs
L
O
Z
O
F

Y
A
Y
I
N
C
I
L
I
K

52
 TEST 1 Trkiye Tarihi
1. Aadakilerden hangisi, Trk adnn anlamla-
rndan biri deildir?
A) Tremek B) Olgunluk a
C) Sert D) Kuvvet
E) Kanun, nizam sahibi
2. Asya Hun Devletinin in ile siyasi yaknlama
iine girmesi, aadakilerden hangisi dne-
minde balamtr?
A) Teoman B) Metehan
C) i-i D) Ki-ok
E) Ho-han-yeh
18
3. Asya Hun Devletinde Hakann bulunmad
zamanlarda Kurultaya aadakilerden hangisi
20
bakanlk etmitir?
A) Ayguc B) Toygun C) Urug
D) Yuru E) Baks
4. slamiyet ncesi Trk toplumlarn dini yaamy-
la ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
A) ly atyla birlikte gmmek ok yaygn bir
adetti.
B) l gmldkten sonra verilen yemee yu
denirdi.
C) Ruhun lmsz olduuna inanlrd.
D) Kk Trklerde l trenle bir adra konur ve
etrafnda at yarlar yaplrd.
E) Mezarlarn stne ldrd dman says I
kadar insan heykeli dikilirdi.
5. Aadakilerden hangisi, Avrupa Hun Devleti
hkmdarlarndan biri deildir?
A) Balamir B) Uldz C) Attila
D) Rua E) Mukan
6. Aadaki Trk hakanlardan hangisine devleti
derleyen, toparlayan anlamna gelen lteri unva-
n verilmitir?
A) Teoman B) Kutluk
C) Bumin D) Baga Tarkan
E) Sulu Kaan
7. slamiyet ncesi dnemde Trk kadnnn top-
lumdaki yerini: Burada tuhaf bir duruma ahit
oldum ki o da Trklerin kadnlarna gsterdii hr-
metti. Burada kadnlarn kymeti ve derecesi er-
keklerinden stndr. szleriyle aklayan nl
Arap gezgin aadakilerden hangisidir?
A) bn-i Batuta B) bn-i Kemal
C) mer Hayyam D) Sa ddDevle
E) Evliya elebi
F
L
O
Z
O
F 8. lk Trk devletlerinde sat protokol, ortaklk
Y kurma, kle sat, vakfname, ipotek senedi gibi
A
belgeler aadakilerden hangisiyle birlikte g-
Y
I rlmeye balamtr?
N
C
I
A) Asya Hun B) Kktrkler
L
C) Uygurlar D) Trgiler
K E) Krgzlar
53
Trkiye Tarihi
9. lk Trk devletlerinin zellikleriyle ilgili aada- 13. slamiyeti ilk kez devlet dini olarak kabul eden
ki eletirmelerden hangisi yanltr? Trk topluluu aadakilerden hangisidir?

A) stanbulu kuatan ilk Trk devleti: Avarlar A) til Bulgarlar B) Trrgiler

B) Anadoluya sefer dzenleyen ilk Trk devleti: C) Karluklar D) Sibirler
Avrupa Hun E) Krgzlar

C) Musevilii kabul eden ilk Trk devleti.

D) Hkmdarlar ar unvan kullanan ilk Trk
devleti: Avarlar
E) Para bastran ilk Trk devleti: Kktrkler

14. Aadakilerden hangisi Msrda bin yl srecek

10. Aadakilerden hangisi Trke-Farsa ve La-
olan Trk egemenliinin temellerini atmtr?
tince bir lgat olmakla birlikte Trk halk edebi-
yatndan paralar iermektedir? A) hitler B) Eyybiler

A) Yenisey C) Tolunoullar D) Fatimiler

E) Memlukler
B) Nibelungen
C) Orhun
18
D) Codex Cumanicus
E) Divan- Lgatit Trk
20

11. Attila dneminde Bizans mparatorluu ile ---- ve

15. I. iil
---- antlamalar imzalanmtr. II. Yama

nclde verilen boluklara aadakilerden III. Karluk

hangisi getirilmelidir? Yukardakilerden hangileri, Orta Asyada ilk

Trk-slam Devletinin temellerini atmtr?
A) Margos Dragon
B) Dragon Anatolius A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) II ve III E) I, II ve III
C) Anatolius Nibelungen
F
D) Nibelungen Margos
L
E) Margos Anatolius O
Z
O
F

Y
A

12. Trkler ve Mslmanlar ilk kez hangi dnemde Y 16. Aadakilerden hangisi Karahanllarn nemli
I
snr komusu olmutur? N merkezleri arasnda yer almamtr?
C

A) Abbasiler B) Emeviler I A) Buhara B) Tebriz

L

C) Hz. Ali D) Hz. mer I C) Balasagun D) Kagar

K
E) Hz. Ebubekir E) Semerkant

54
 Trkiye Tarihi
17. Yusuf Has Hacib tarafndan kaleme alnan Kutadgu 21. Byk Seluklu Devleti topraklar zerinde ku-
Biligde drt ahs ile onlarn tad fikirlerden sz rulan atabeylikler ve kurulduklar blge ile ilgili
etmektedir. aadaki eletirmelerden hangisi yanltr?

Aadakilerden hangisi Kutadgu Biligde bah- A) Salgurlular Hicaz

sedilen bu drt ahstan ve temsil ettikleri fikir- B) Zengiler Musul
lerden biri deildir?
C) Brililer am
A) Yldzdogd Cesaret D) BegTeginoullar Erbil
B) Gndodu Adalet E) ldenizoullar Azerbaycan
C) Aydoldu Mutluluk
D) dlm Akl ve ilim
E) Odgurmu Hayatn sonu

22. I. Bilge Kl Kadir

II. Turul Bey
18. Aadakilerden hangisi, yirmi drt Ouz boyu III. Gazneli Mahmut
arasnda gsterilemez?
Yukarda ismi verilen Trk hkmdarlarndan
A) Bayndr
D) Yazr
B) Avar
E) Dodurga
18 C) Karaman hangileri sultan unvann kullanmtr?

A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III

D) II ve III E) I, II ve III
20

19. Aadaki devletlerden hangisi Byk Seluklu
Devleti ile ayn dnemde tarih sahnesinde yer
almamtr?
A) Karahanllar B) Tolunoullar
C) Gazneliler D) Samanoullar
E) Bizans
23. Melikahn lm sonras oullar arasnda ya-
anan taht kavgas, aadakilerden hangisinin
tahta kmasyla son bulmutur?
A) Kavurd B) Mahmut
C) Sencer D) Berkyaruk
E) Muhammed Tapar

F

L
O
20. I. Rey Z
O
II. Niabur F

Y
III. sfahan A
Y
24. Byk Seluklu Devletinde trenlerde ve h-
Yukardakilerden hangileri Byk Seluklu I kmdarn seyahatlerinde yol dzenini salayan
N
Devletinin ynetim merkezleri arasnda gste- C saray grevlisine ne ad verilirdi?
rilebilir? I
L A) Serhenk B) Candar
I
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III K C) Silahtar D) Hacip
D) II ve II E) I, II ve III E) Emir-i ahur

55
Trkiye Tarihi
25. Aadakilerden hangisi Byk Seluklu Dev-
leti dneminde yetimi matematik ve geometri
alanlarnda uzmanlam bilim adamlarndan
deildir?
A) Crcani B) Biruni
C) irazi D) Muhammed Bey
E) mer Hayyam
26. Aada verilen Trk-slam eserleri ve yazar e-
letirmelerinden hangisi yanltr?
A) ehname: Firdevsi
B) Nizamlmlk: Siyasetname
C) KagarlMahmut: Kutadgu Bilig
D) Hoca Ahmet Yesevi: Divan- Hikmet
18
E) Edip Ahmet Ykneki: Atabetl Hakayk
27. I. Merkez otoritenin bozulmas
20
II. Batinilerin ykc almalar
III. Katvan Savann kaybedilmesi
Yukardakilerden hangileri Byk
Devletinin yklmasnda etkili olan nedenler ara-
snda yer almaz?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III
28. Haberleme, kontrol, denge kurma ve ayarlama
bilimi olan sibernetiin kurucusu olarak kabul
edilen ElCezeri, almalarn hangi beyliin hi-
mayesinde srdrmtr?
A) Danimentllier B) aka Beylii
C) Saltuklar D) Mengcekler
E) Artuklular
56
29. ---- Beyin 1081 ylnda ilk Trk Donanmasn ina
etmesine itafen 1081 yl Trk Deniz Kuvvetlerinin
kurulu yl olarak kabul edilmektedir.
nclde verilen bolua aadakilerden hangi-
si getirilmelidir?
A) Saltuk B) Skmen C) Ahmet
D) aka E) Mengcek
30. Anadoluda kurulan ilk Trk beyliklerinin kurul-
duu blgelerle ilgili verilen aadaki eletir-
melerden hangisi yanltr?
A) Skmenoullar: Van
B) ubukoullar: Harput
C) Tanrvermioullar: Efes
D) Dilmaoullar: Adyaman
E) naloullar: Diyarbakr
31. Trkiye Seluklu Devletinin kurucusu Kutalm-
olu Sleyman ahn Suriye snrlar ierisin-
deki Caber Kalesinde bulunan kabri, 2015 yln-
da aadaki yerlerden hangisine tanmtr?
Seluklu A) Kerkk Irak B) Eme Suriye
C) Tebriz ran D) Badat Irak
E) Cerablus Suriye
F
L
O
Z
32. I. Danimentilerle siyasal ibirlii yaplmas
O
F II. Bakentin Konyaya tanmas
Y III. Malatya kuatmasna son verilmesi
A
Y
I. Klarslan dneminin yukarda verilen olayla-
I
N rndan hangileri I. Hal Seferinin kmas ze-
C
I rine gereklemitir?
L
I A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
K
D) I ve II E) I, II ve III
 Trkiye Tarihi
33. Trkiye Seluklu dneminde ele geirilen aa- 37. I. Baba shak syan
daki yerlerden hangisi Alaaddin ehri olarak
II. Yassemen Sava
anlmtr?
III. Miryokefalon Sava
A) Antalya B) Alanya C) znik
D) Sinop E) Sudak Yukardakilerden hangisi ya da hangilerinin Tr-
kiye Seluklu Devleti asndan olumlu sonular
dourduu sylenemez?

A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

D) I ve II E) I, II ve III
34. Divriideki Turan Melik, Kayserideki Gevher
Nesibe ve Amasyadaki Torumtay yaplar hangi
tr mimari eserlerdir?
38. Anadolu, aadakilerden hangisiyle Mool
A) Darifa B) Cami C) Klliye
egemenliine girmitir?
D) Trbe E) Kale
A) Yassemen B) Kseda
C) Malazgirt D) Pasinler
E) Miryokefalon
18
35. Aadakilerden hangisi 13 ve 14. yzyllarda
yaam Anadolu erenlerinden biri deildir? 39. 1230 ylnda gerekleen Yassemen Sava,
A) Mevlana Trkiye Seluklu Devleti ile aadaki devletler-
den hangisi arasnda yaplmtr?
B) Yunus Emre
20
C) Hac Bekta Veli A) Memlukler B) Danimentliler

D) Hoca Ahmet Yesevi C) Harzemahlar D) Bizansllar

E) lhanllar
E) Pir Sultan Abdal

40. I. Pasinler

II. Kseda

III. Miryokefalon
36. Aadakilerden hangisi I. Gyaseddin Keyhs-
F
rev adna Seluklu Tarihi yazmtr? IV. Yassemen
L
A) bni Bibi O Yukardaki savalardan hangilerinin
Z
B) Siraceddin O Anadolunun Trk yurdu olmasnda etkili oldu-
F
u savunulabilir?
C) Ravendi
Y
D) Ak Paa A A) Yalnz I B) Yalnz III C) I ve III
Y
D) I, II ve IV E) I, III ve IV
E) Kerimddin Aksarayi I
N
C
1.C 2.D 3.A 4.B 5.E I 6.B 7.A 8.C 9.D 10.D
11.E 12.D 13.A 14.C 15.E L 16.B 17.A 18.C 19.B 20.E
I
21.A 22.D 23.C 24.A 25.B K
26.C 27.A 28.E 29.D 30.D
31.B 32.E 33.B 34.A 35.E 36.C 37.D 38.B 39.C 40.C

57
NOTLARIM
.....................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
18
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
20
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
58
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
F
...........................................................................................
L
O ...........................................................................................
Z
O ...........................................................................................
F
...........................................................................................
Y
A
...........................................................................................
Y
I
...........................................................................................
N
C
...........................................................................................
I
L
...........................................................................................
I
K
...........................................................................................
 OSMANLI DEVLET TARH
(XIII. Yzyldan XX. yzyl balarna kadar
yaanan siyasal, sosyal, ekonomik ve kltrel gelimeler)
18
20

1) Osmanl Devleti Kurulu Dnemi

2) Dnya Gc Osmanl Devleti

3) Osmanl Devleti Duraklama Dnemi

4) Osmanl Devleti Gerileme Dnemi

5) Osmanl Devleti Dalma Dnemi

6) Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti

20
18

OSMANLI DEVLET KURULU DNEM
XIV. YZYIL BALARINDA YAKIN DOU VE
AVRUPA
Balkanlar ve Avrupa
XIV. yzyl balarnda Avrupa devletleri, henz siya-
si birliklerini gerekletirememilerdi. zellikle Bat
Avrupada derebeylik (feodalite) rejimi hkm sr-
mekteydi. Bizans mparatorluu, Marmara kylarndaki
baz ehirler, Kocaeli Yarmadas, Trakya, Makedonya
18
ve Ege adalarnn bir ksm dnda dier topraklarn
kaybetmiti. Anadoluda Trkiye Seluklu Devleti ve
beyliklerle, Balkanlarda da Srplar ve Bulgarlarla m-
cadele hlindeydi. Bulgar Devleti, snrlarn Bizans
ynnde genileterek zellikle Karadeniz kysndaki
Bizans ehirlerini ele geirmiti. Srbistan da snrlarn
Bizans aleyhine geniletmitir. Ortodoks ve Katolik kili-
20
seleri arasnda mcadele yaanyor, Katolik Macarlar,
Balkanlar ele geirerek Ortodoks Balkan devletlerini
mezhep deitirmeye zorluyordu. Bu da blgede siyasi
ve din atmalara neden oluyordu. ngiltere ve Fransa,
Avrupann nde gelen devletleri durumundayd. Ancak
bu iki devlet 14. yzyln ilk yarsnda balayan Yzyl
Savalar (13371453) ile meguld. Almanyada Kut-
sal Roma Germen mparatorluu, talyada Venedik
ve Ceneviz cumhuriyetleri gibi ehir devletleri vard.
spanyada ise Kastilya Krall her geen gn glen-
mekteydi. Yine spanyada bulunan Mslman Beni Ah-
mer Devleti ise ykl srecine girmiti.
YAKINDOU
Yakndou, Kafkasya, ran, Irak, Msr, Suriye, ve Ana-
dolu topraklarn iine alan blgedir. XIV. yzyl balarn-
da Yakn Douda bulunan devletlerin balcalar; Altn
Orda, Trkiye Seluklular, Memluklular ve lhanllar idi.
Altnorda Devleti (12271502)
Cengiz Hann torunu Batu Han tarafndan Hazar
Denizi ile Karadenizin kuzeyinde kurulmutur. G-
1. NTE
l olduu dnemde Moskova ve Kiev Knezliklerinin
Karadenize inmelerine engel olmutur. Devlet XIV.
yzyl sonlarnda Timurun dzenledii seferler so-
nunda paralanmtr. Bu durum Moskova Knezliinin
glenmesine yol amtr.
Trkiye Seluklu Devleti
Trkiye Seluklu Devleti 1243te Kseda Sava son-
rasnda lhanllara baml hle gelerek siyasi ve asker
gcn tamamen kaybetmiti Bu dnemde lhanllarn
egemenliini kabul etmek istemeyen Trkmen beyleri
ounlukla Anadolunun bat blgelerinde beylikler kur-
mulardr. lhanllar 1284te Sultan II. Mesudu Anadolu
Seluklu tahtna karmlardr. 1298de ise lhanl h-
kmdar, II. Mesudun yerine, III. Aleddin Keykubat
Seluklu tahtna geirmitir. Bu durumu kabullenme-
yen lhanl kumandanlarndan Slemi, 1299 ylnda
Anadoluda lhanl hkmdarna bir isyan balatmtr.
Bu isyan zerine u blgesindeki lhanl kontrol ok
zayflam ve bu durumdan faydalanan yerel beyler
bamszlklarn ilan etmitir. Osman Bey de bunlar-
dan biridir.
Memlk Devleti (12501517)
Aybek tarafndan Msrda kurulan Memlkler; Hicaz,
F
Filistin, Lbnan, Suriye ve Gney Anadoluya kadar
L
O
genileyerek XIV. yzyln en gl devletlerinden biri
Z olmutur. Abbasi halifesinin Msrda bulunmas, Mem-
O
F lklere, slam dnyasnda din stnlk salarken;
Baharat Yolunun Memlk topraklarndan gemesi de
Y
A ekonomilerine byk yarar salamtr. 1512 ylnda
Y
I Osmanl Devleti tarafndan yklmtr.
N
C lhanl Devleti (12561335)
I
L
I Cengiz Hann torunu Hlg tarafndan randa (Teb-
K
riz) kurulan lhanl Devleti; Irak, Kafkasya ve Anadoluya
61
Osmanl Devleti Kurulu Dnemi
egemen olmutur. 1258 ylnda Badat igal ederek 1302 Bafeon (Koyunhisar) Sava ile ilk kez Bizansla
Abbasi hkimiyetine son veren lhanllar Gazan Mah- kar karya gelinmi ve baarl olunmutur. Bu sa-
mut Han zamannda slamiyeti benimsemitir. Devlet va sonunda Osman Bey, Trkmen dnyasnda nemli
son ilhanl hkmdar Ebu Saidin lmyle yklmtr. bir ahsiyet olarak n plana kmtr.
Bakent nce Yeniehire daha sonra Bilecike tan-
Kaylarn Anadoluya Gelii ve Yerlemesi
mtr.
Osmanl Devletini kuran Kay boyu, Ouzlarn Bozok
lk bakr para bastrlmtr.
kolundandr. Kay salam, gl ve kuvvetli anlamna
ORHAN BEY (13241362)
gelmektedir. Moollarn Orta Asyay istilas zerine
buradan Anadoluya doru byk bir Trk g ba- Osmanl Devletinin beylikten devlete geiini salayan
lam ve zellikle Anadolunun batsnda Mool etki- padiahtr.
sinden uzak, Bizans snrnda youn bir Trk iskn Orhan Bey dnemindeki nemli gelimeler unlardr:
yaanmtr. Anadoluya gelen boylardan biri olan Ka-
1326da Bursa fethedilerek bakent yaplmtr.
ylar, nce Ahlat yresine yerlemitir.
Bursann alnmasndan sonra 1329 tarihli Palekanon
Trkiye Seluklu sultan I. Aleddin Keykubat bu sra-
Sava ile znik, 1337de de zmit alnmtr.
da gebe hayat yaayan Kaylar Ankara yaknlarn-
daki Karacada yresine yerletirmitir. Daha sonra
ise Bizans zerindeki basky artrmak ve snr gven- E ZAMANLILIK
liini salamak amacyla Bizans snrndaki St ve
18
Domani yrelerine yerletirilen Kaylarn banda bu
srada Erturul Bey bulunmaktayd. Kaylar St
Osmanlnn zmiti fethettii 1337 ylnda Avrupada
ngiltere ve Fransa arasnda Yzyl Savalar ba-

klak, Domanii yaylak olarak kullandlar. Damgalar lamtr.

da (sembol) ok ve yayd.
Trkiye Seluklu Devletinin siyasi otoritesini kaybetme-
1333 ylnda Bizans ile bir anlama yaplm ve Bizans
sinden sonra, Anadoluda kurulan Trk Beylikleri, zel-
baz ehirler iin vergi vermeyi kabul etmitir.
likle Karamanoullar Beylii, Trkiye Seluklularnn
20
brakt boluu doldurma mcadelesi vermilerdir.
Osmanl Beylii ise Trk Beylikleri arasndaki m- NOT
cadeleye karmayarak ynn Bizansa evirmiti.
Bylece Osmanl Beylii de Trkiye Seluklular gibi Bizansn 13211328 yllar arasnda yaad i
Bizansa kar mcadele etti. Sava Orhan Beyin baarlarnda nemli etkendir.

BEYLKTEN DEVLETE
(13001453) znikte ilk medrese almtr.

Kurulu Dnemi Padiahlar Vezirlik tekilat kurulmutur.

F
Osman Bey lk divan tekilat kurulmutur.
L
Orhan Bey O lk kez illerde kad ve suba atamas yaplmtr.
Z
I. Murat Hdavendigar O Yaya ve msellemlerden (atl birlikler) oluan ilk d-
F
Yldrm Bayezd (I. Bayezd) zenli ordu kurulmutur.
Y
elebi Mehmet (I. Mehmet) A
Vakf sistemi kurulmutur.
Y
II. Murat I
Karesi Beyliinin alnmas ile donanmann temeli olu-
N turulmutur. Karesioullarnn alnmas ayrca Osmanl
C
OSMAN BEY (12991324) I Devletinin Balkanlara geiini de kolaylatrmtr.
L
I lk kez Bizans ile akrabalk ilikileri kurulmutur.
Osmanl Beyliinin kurucusu ve ilk padiah Osman Bey K
dnemindeki nemli gelimeler unlardr: lk gm ake bastrlmtr.

62

1353te impe Kalesinin alnmasyla Anadoludan
Rumeliye ilk gei salanmtr.
Orhan Bey, adna tura ektiren ilk Osmanl padiahdr.
Osmanl Devleti Kurulu Dnemi
Rumeli Beylerbeylii kurulmutur.
Balkan fetihlerinin balamasna paralel olarak Hallar-
la ilk kez 1364 Srpsnd Savanda kar karya
gelinmi ve baarl olunmutur.

SORU
Hallarla Yaplan Savalar
I. Karesioullarnn Osmanl topraklarna katlmas Srsnd I. Murat

II. Krm Hanlnn Osmanl Devletine destek ver- I. Kosova I. Murat

mesi Nibolu I. Beyazt

Varna II. Murat
III. Moollarn nnden kaan Trkmenlerin bat-
II. Kosova II. Murat
daki blgelere yerlemesi
Yukardakilerden hangileri Osmanl Devletinin 1371 irmen Sava ile Srp Despotluu yenilgiye u-
Balkanlara geiini kolaylatran durumlar ara- ratlm ve Osmanl egemenliini tanmtr.
snda yer alr?
Tmar uygulamas balatlmtr.
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III Germiyanoullarndan eyiz yoluyla Ktahya, Tav
D) II ve III E) I, II ve III anl, Emet ve Simav alnmtr.
Hamitoullarndan para ile Isparta, Eirdir, Beyehir,
ZM
18 Akehir, Karaaa, Yalva ve Seydiehir gibi yerler
alnmtr.
1361 ylnda Karesi topraklarnn Osmanl toprak-
Maliye tekilat kurulmu, defterdarlk makam olutu-
larna katlmas, XIV. yzylda Osmanl Devletinin
rulmutur.
Balkanlara geiini kolaylatran en nemli et-
kenlerden biridir. Karesi Beylii, Anadolu Seluklu Kazaskerlik makam oluturulmutur.
Devletinin gerilemesinden sonra Ouz boylar ta- Vezirlerinin saysnn artrlmas ile ilk vezire, Vezir-i
20
rafndan Balkesir ve anakkale evresinde kuru- azam ad verilmitir.
lan Trk Beyliidir. Karesi Beylii, komusu olan Sultan unvann ilk kez kullanan padiahtr.
Osmanoullarnn genilemesiyle Orhan Gazi d-
Osmanl, 1388 ylnda Hallara kar ilk yenilgisi olan
neminde 1361 ylnda bu beylie katlmtr. Os-
Plonik bozgununu yaad. Bundan g alan Hallarla
manl hakimiyetine katlan ilk beylik olan Karesio-
I. Kosova Sava (1389) yaplm ancak kazanan Os-
ullar, kara ordusu yannda nemli derecede etkin
manl olmutur. Bylece Balkanlarda Osmanl yerle-
bir donanmaya sahipti. Bu sebeple Karesioullar-
mesi hzlanmtr.
nn Osmanl egemenlii altna girmesiyle bu kara
I. Murat, sava srasnda ldrlen tek padiahtr.
ve deniz gc Osmanllara gemitir.
(Cevap A)
F
NOT
L
O
Z Orhan Bey ve I. Murat dneminde kurulan temel
I. MURAT (13621389) O
F
kurumlardan Divan, Tmar sistemi, Yenieri Oca
Balkan fatihi olarak adlandrlan l. Murat (Hdavendigr) XIX. yzylda II. Mahmut dneminde kaldrlmtr.
Y
dneminin nemli gelimeleri unlardr. A
Y
1362de Ankaray Osmanl topraklarnda katmtr. I YILDIRIM BAYEZD (13891403)
N
1363 Sazldere Sava ile Edirne alnarak bakent C Anadoluda Trk birliini salama almalarna ilk girien
I
yaplmtr. L padiahtr. Yldrm Bayezid dneminin nemli gelimeleri
I
Penik sistemiyle Yenieri Oca kurulmutur. K unlardr:

stanbul ilk kez kuatlmtr.

63
Osmanl Devleti Kurulu Dnemi
1396 ylnda Nibolu Savanda Hallar yenilgiye
uratlmtr. Nibolu Savanda kazanlan byk za-
fer zerine Msrda bulunan halife Yldrm Bayezite,
Anadolunun Sultan anlamna gelen Sultan-
klim-i Rum unvann vermitir.
NOT
Nibolu Sava esnasnda Karamanoullar
Ankaray kuatmtr.
Beylikler alnarak Anadoluda Trk siyasi birlii salan-
mtr.
lk clus bahii 1389 ylnda Kosova Sava srasn-
da padiah seilen, Yldrm Bayezid tarafndan kap-
kulu askerlerine verilmitir.
Eflak Voyvodal Osmanlya balanmtr.
Timur Devleti ile Osmanl arasnda 1402 ylnda ger-
18
ekleen Ankara Savanda Osmanl byk bir yenil-
giye uram ve dalma tehlikesi geirmitir.
Ankara Savann Sonular
Timur istilas nedeniyle Anadoluda siyasi, sosyal
ve ekonomik dzen bozulmutur.
20
Anadolunun tm Timur tarafndan ele geirilmi
ve Anadolu beyliklerine topraklar teslim edilmitir.
Bylece Anadolu Trk siyasi birlii paralanmtr.
Osmanl Devletinin Balkanlardaki ilerleyii dur-
mutur.
stanbulun fethi yarm yzyl kadar gecikmitir.
Dou Anadoluda Akkoyunlular Devleti glenerek
Osmanl iin bir tehlike oluturmaya balamtr.
Fetret Devri denilen ve Yldrm Bayezitin oullar
arasnda 11 yl srecek olan ve taht kavgalar d-
nemi balamtr.
Fetret Devri (14021413)
Yldrm Bayezidin Ankara Savanda Timura esir d-
p bir sre sonra da lmesi zerine Anadoluda taht
kavgalar yaanmaya balamtr. Timur, Yldrm Ba-
yezid tarafndan Osmanl Devletine balanan Anadolu
beyliklerini tekrar eski beylerine vermi bylece Ana-
dolu Trk Birlii bozulmutur. Timur ayrca Osmanl
topraklarn Yldrmn oullar Sleyman elebi, sa
64
elebi, Mehmet elebi ve Musa elebi arasnda pay-
latrarak Osmanly iten paralamtr. Yldrmn
oullar arasnda yaanan bu mcadeleyi Mehmet
elebi kazanmtr. Osmanl Devleti, Fetret Devrinde
Balkanlarda fazla bir toprak kaybyla karlamam
ancak Anadoluda maddi ve manevi birok kayba u-
ram ve yklma tehlikesiyle kar karya kalmtr.
SORU
Aadakilerden hangisi Osmanl Devletinin
ikinci kurucusu olarak nitelendirilmitir?
A) Orhan Gazi B) I. Murat
C) II. Mehmet D) I. Bayezit
E) elebi Mehmet
ZM
Yldrm Bayezitin 1402 Ankara Savanda esir
dmesi zerine oullar, Osmanl lkesinin dei-
ik yerlerinde hkm srmeye balamtr. Bylece
Yldrm Bayezitin oullar arasnda taht mcadelesi
balamtr. Timur tarafndan da desteklenen bu si-
yasi paralanmlk 1413 ylnda Mehmet elebinin
kardelerini yenilgiye uratmasyla sona ermitir. Bu
sebeple Osmanl Devletini paralanmlktan kurta-
ran ve yeniden derleyip toparlayan elebi Mehmet,
devletin ikinci kurucusu olarak nitelendirilmektedir.
(Cevap E)
ELEB MEHMET (14131421)
Osmanl Devletinin ikinci kurucusu saylan elebi
F
Mehmet (I. Mehmet) dnemindeki nemli gelimeler
L
O unlardr:
Z
O elebi Mehmet, Bayezidin dier oullar (sa, Musa ve
F
Sleyman) ile yapt taht mcadelesini kazanm ve
Y tek bana iktidar olmutur.
A
Y Saruhanoullar, Aydnoullar, Menteeoullar gibi
I
N Beylikler tekrar otorite altna alnm ve Anadoluda bir-
C
lik tekrar salanmtr.
I
L
Geliboluda ilk kez kk apl bir donanma kurulmu-
I
K tur.

Venedikle yaplan mcadeleler sonucu ilk Osmanl
Venedik anlamas yaplmtr.
Osmanl saraynn idare ekli bu dnemde belirginle-
mitir.
Mehmet elebi dneminde iki nemli isyan hareketi
gereklemitir. lki kardei Mustafa elebi tarafndan
karlan isyandr. Timurun Anadoludan ayrlrken ya-
nnda gtrd Yldrm Bayezidin dier olu Musta-
fa elebi, Timurun lmnden sonra serbest kalarak
Anadoluya gelmi ve padiahlk iddiasnda bulunmu-
tur. Bizansn da yardmyla taht mcadelesine girien
Mustafa elebi zerine gnderilen kuvvetler karsn-
da tutunamam ve Bizansa snmtr
Mehmet elebi dneminin dier bir nemli olay
da eyh Bedrettin syandr (14191420). eyh
Bedrettinin yarglanarak idam edilmesiyle sonulanan
bu isyan Osmanl Devletinde gerekleen ilk dini ve
sosyal ierikli isyandr.
II. MURAT (14211444)
18
Trklerin Balkanlara kesin olarak yerlemesini salayan
Padiah ll. Murat dneminin nemli gelimeleri unlardr:
Para karlnda Bizansta tutulan Bayezidin oulla-
rndan ehzade Mustafa padiaha kar bir kez daha
taht mcadelesine girimi ve kaybetmitir.
20
Sultan Murat, 1422 ylnda Osmanl Devletine kar
zararl faaliyetlerine devam eden Bizans zerine y-
ryerek stanbulu kuatmtr. Ancak kardei ehzade
Mustafann isyan (1422) nedeniyle kuatmay yarda
kesmek zorunda kalmtr.
NOT
II. Muratn taht mcadelesinde avantaj elde etmek
iin, amcas Mustafa elebinin Beyazdn olu ol-
mad propagandasn yapt sylenir.
II. Murat dneminde Candaroullar ve Karamano-
ullar yeniden itaat altna alnm Aydnoullar ve
Menteeoullar Beyliklerinin topraklar ise dorudan
Osmanl lkesine katlmtr. Bu arada Germiyanolu
Yakup Beyin lm zerine beyliinin topraklar, va-
siyeti gerei, Osmanllara katlmtr. Bylece Ankara
Savandan sonra bozulan Anadolu Trk siyasi birlii
byk lde yeniden kurulmutur.
Osmanl Devleti Kurulu Dnemi
Bu dnemde Hallarn destekledii Macar Krall ile
yaplan mcadeleler sonucu 1444 tarihli EdirneSe-
gedin Bar imzalanmtr. Osmanlnn imza ettii bu
ilk anlama sonunda padiah tahttan feragat etmitir.
Ancak yeniden bir Hal ittifak olumas zerine tahta
kp Varna Savanda (1444) Hallar yenmitir.
Edirne saraynda, Enderun mektebi almtr.
Penik sistemi yerine devirme usul uygulanmaya
balam ve yasalamtr.
Buuktepe isyan (1446) denen ilk yenieri isyan II.
Muratn taht olu II. Mehmete brakmas zerine ya-
anmtr.
II. Murat Varna Zaferiden sonra devlet ynetimini bir
kez daha olu II. Mehmete brakmtr..Ancak durumu
frsat bilen hallar tekrar harekete gemitir. Hal or-
dusuyla, II. Kosova Sava (1448) yaplm ve Trkler
Balkanlara kesin olarak yerlemitir.
II. Murat, Muradi mahlasyla iirler yazmtr.
SORU
I. Moollardan kaan Trkmenlerin batdaki bl-
gelere yerlemesi
II. Krm Hanlnn Osmanl Devletine destek ver-
mesi
III. Karesioullar Beyliinin Osmanl topraklarna
katlmas
Yukardaki durumlardan hangileri Osmanl
Devletinin Balkanlara geiini kolaylatrm-
tr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) II ve III
F
ZM
L
O
Z
Karesioullarnn egemenlik altna alnmas Os-
O manl Devletinin Balkanlara geiini kolaylatran
F
durumlarn banda gelmektedir. anakkale ve Bal-
Y
A
kesir evresinde kurulan Karesi Beylii, kara ordusu
Y yannda etkin bir donanmaya sahipti. Bu sebeple
I
N Karesioullarnn Osmanl egemenliine girmesiyle
C
mevcut kara ve deniz gc de Osmanl bnyesine
I
L katlmtr.
I
(Cevap C)
K
65
Osmanl Devleti Kurulu Dnemi

SORU SORU

Osmanl Devletinin iskan politikasn uygular- Osmanl Devleti Beyehir, Akehir, Yalva, Sey-
ken dikkate ald unsurlar arasnda aadaki- diehir ve Karaaa gibi topraklar,
lerden hangisi gsterilemez? I. eyiz
A) G edenlerin eski blgelerine geri dnmelerinin II. Sava
yasaklanmas
III. Satn alma
B) skan ileminin birden ve hep birlikte yaplmas
gibi yollardan hangileri vastasyla elde etmitir?
C) Konar gerlerin iskanna ncelik verilmesi
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) Aralarnda anlamazlk olan ailelerin farkl bl-
D) I ve III E) II ve III
gelere yerletirilmesi
E) G edenlere belli bir sre vergi muafiyeti tann-
mas ZM
Osmanl Devleti Beyehir, Akehir, Yalva, Seydie-
ZM hir ve Karaaa topraklarn Osmanl himayesine
giren Hamidoullarndan satn alarak elde etmitir.
A, C, D, E seeneklerinde verilen ifadeler Osmanl
(Cevap C)
Devletinin iskan politikasn uygularken dikkate al-
18
d hususlardr. Ancak iskan ilemi karklk k-
mamas iin birden ve hep birlikte deil aralklarla
yaplrd.
(Cevap B)
20
SORU SORU

Osmanl Devleti, Osman Beyin askeri bir lider ve bir tarihi ah-
I. Koyunhisar siyet olarak ne kmas aadaki olaylardan

II. Nibolu hangisiyle olmutur?

III. Birinci Kosova A) irmen B) Maltepe

savalarndan hangilerinde hal birlikleriyle C) Srsnd D) Palekanon

mcadele etmitir? E) Koyunhisar

A) Yalnz I B) Yalnz II C)Yalnz III F

D) II ve III E) I, II ve III L ZM
O
Z Osman Beyin tarihi kimliinin ortaya kmas
ZM O
1302 ylnda gerekleen Koyunhisar (Bafeon)
F
Srpsnd, I. Kosova, Nibolu, Varna ve II. Kosova Sava ile ilikilendirilmektedir.
Y
Savalar, Osmanl Devletinin kurulu dneminde A Osman Beyin Bizans kuvvetleriyle yapt bu ilk
Y
birleik hal kuvvetleriyle yapt mcadelelerdir.
I savatan alnan galibiyet
Ancak 1302 ylnda gerekleen Koyunhisar Sava N
C Osman Beyi bir askeri lider ve tarihi bir ahsiyet
Osmanl Beylii ve Bizans mparatorluu arasnda I
yaplan ilk savatr. L
olarak ne karmtr.
I (Cevap E)
(Cevap D) K

66

DNYA GC OSMANLI DEVLET
DNYA GC OSMANLI DEVLET
(14531600)
Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethinden, Sadrazam So-
kullu Mehmet Paann 1579da lmne kadar geen d-
nem, Osmanl Devletinin ykselme dnemi olarak nitelendi-
rilmektedir.
Ykselme Dnemi Padiahlar
Fatih Sultan Mehmet (II. Mehmet)
II. Bayezd
18
Yavuz Sultan Selim (I. Selim)
Kanuni Sultan Sleyman (I. Sleyman)
II. Selim
III. Murat
20
FATH SULTAN MEHMET (14511481)
Devleti, imparatorlua dntren, Fatih Sultan Mehmet
(II. Mehmet) dneminin nemli gelimeleri unlardr:
Fatih Sultan Mehmet ilk seferini, daha nce Osmanl
Devletine brakt baz kaleleri geri alm olan Srbis-
tan zerine yapmtr. Aralklarla devam eden seferler
sonunda Srbistann bakenti Semendire alnarak bir
Osmanl sanca hline getirilmitir. Srplarn Macar-
lara brakt Belgrad Kalesi ise iki kez kuatlmasna
ramen alnamamtr.
stanbul fethedilmi ve devletin bakenti yaplmtr.
E ZAMANLILIK
stanbulun kuatld 1453 ylnda Avrupada Yz- Y
yl Sava Fransann zaferiyle sonulanmtr.
Fethin Nedenleri
Bizansn Osmanl ehzadelerini kkrtmas,
Bizansn Hal Seferlerine zemin hazrlamas,
2. NTE
Anadolu ve Rumeli topraklar arasndaki balantnn
salanabilmesi,
Blge ticaret yollarnn ve kazanlarnn ele geirilmek
istenmesi,
Hz. Muhammedin stanbulun fethiyle ilgili hadisinin
olmas,
Eski bir kltr ve yerleim merkezi olmas.
stanbulun Fethinin Trk Tarihi Asndan Sonular
Osmanl Devletinin Anadolu ve Rumeli toprak btnl-
salanmtr.
pek Yolu ve Karadenizi Akdenize balayan deniz ti-
caret yollarnn kontrol Osmanl Devletine gemitir.
stanbul, Osmanl Devletinin bakenti yaplmtr.
II. Mehmet, Fatih unvann almtr.
Osmanl Devleti, Ykselme Dnemine girmitir.
Fener Patrikhanesinin Osmanl Devletine balanma-
syla Osmanl padiahlar Ortodoks halkn koruyucusu
durumuna gelmitir.
stanbulun Fethinin Dnya Tarihi Asndan Sonular
Ateli silahlarn surlar zerindeki etkisi anlalm, by-
lece Avrupada derebeylikler ykl srecine girmitir.
Bizansl bilim insanlar stanbuldan ayrlarak talyada
F
Rnesans hareketlerinin balamasnda etkili olmutur.
Ticaret yollarnn Osmanl Devletinin denetimine gir-
L
O mesiyle yeni yollar bulmak amacyla Avrupada Corafi
Z
Keifler balamtr.
O
F
Orta a sona ermi, Yeni a balamtr.
Y
Osmanl Devleti imparatorluk zellii kazanmtr.
A
Anadolu seferine esnasnda Cenevizlilerin nemli s-
I
N lerinden biri olan Amasra, Candaroullarndan ise Si-
C
I nop alnmtr. Otlukbeli Savayla Akkoyunlu Devle-
L
I ti zayflatlmtr (1475).
K
Karadeniz Trk denizi hline getirilmitir.
67
Osmanl Devleti Kurulu Dnemi

nedik Savalar bir anlamayla son bulmutur. 1479

Karadenizin Trk denizi olmas iin yaplan fetihler
ylnda yaplan bu antlamayla Osmanl ile Venedik
1453 stanbul
arasndaki sava sona erdi. Antlamaya gre Venedik,
1459 Amasra
Osmanl Devletine yllk vergi deyecek, buna karlk
1461 Sinop
Venedikliler stanbulda balyos ad verilen bir eli bu-
1461 Trabzon
lunduracak ve Osmanl sularnda serbeste ticaret ya-
1475 Krm
pabileceklerdi. Bylece ticareti gelitirmek ve Hristiyan
Krm Hanl 1477de Osmanl Devletinin egemenlii-
birliini bozmak amacyla ilk kez Venediklilere ticari
ne alnmtr.
ayrcalklar (kapitlasyon) verilmitir.
Eflak bir Osmanl eyaleti hline gelmi, Bosna tama-
Topkap Saray ve Rumeli Hisar yaptrlmtr.
men ele geirilmitir. Hersekin byk blm ile Arna-
vutluktaki baz kaleler fethedilmitir. PUAN KP
Egede Taoz, Limni, Eriboz, mroz, Semadirek, Midil-
li gibi adalar fethedilmitir. Altn para bastrlmas ekonominin iyi olduunun
gstergesidir.
Hicaz suyollarnn Osmanl Devletince tamiri sebebiy-
le, bu grevin asl sahibi olan Memluk devletiyle diplo-
II. BAYEZD (14811512)
matik krizler yaanmtr.
Fatih dneminin son seferi, talyann gneyinde bu- Ykselme iinde, duraklama dneminin yaand ll. Baye-
lunan ve Napoli Krall egemenliinde olan Otranto zid dneminin nemli gelimeleri unlardr:
zerine dzenlenmitir.
18 Kardei Cem Sultann tahtta hak iddia etmesi zerine
Osmanl Devletinin ilk kanunnamesi olan uzun sre onunla mcadele etmitir.
Kanunname-i Ali Osman hazrlanm, karde katli Cem Sultann Rodos valyelerine snmas ile Cem
yasal hle getirilmitir. olay bir Avrupa sorunu hline gelmitir.

Sadrazamlk makamna devirme kkenlilerin getiril-
mesi uygulamas balatlmtr.
20
Enderun, devlet adam yetitiren bir kurum hline geti-
rilmitir.
1455 ylnda Tersane-i Amire ismiyle bugnk Hali
Tersanesi kurulmutur.
Bilim ve sanat ve mimarinin gelimesine byk katk-
da bulunmutur. nl matematiki ve astronomi bilgini
Ali Kuunun stanbulda kalmasn salam, talyan
ressam Belliniye resimlerini yaptrmtr. Kendisi de
Avni mahlasyla iirler yazmtr.
Divana padiahlarn yerine Vezir-i azamn bakanlk
etmesi gelenei balamtr.
Kap kulu askerlerine clus verilmesi kanun hline ge-
tirilmitir.
Kazasker ve defterdarlar Anadolu ve Rumeli olmak
zere ikiye ayrlmtr.
stanbul niversitesinin temeli olan Sahn- Seman
Medresesi almtr.
lk altn para bastrlmtr.
14631479 yllar arasnda gerekleen OsmanlVe-
Bu dnemde randa Safevi Devleti kurulmutur.
Safevi Devletinin ii propagandas yapmas sonucu ilk
defa Osmanlda din nitelikli bir isyan olan ahkulu
Ayaklanmas kmtr.
Fatih zamannda Memlk Devletiyle balayan dip-
lomatik sorunlar, Bayezid dneminde savaa dn-
mtr. Ancak her iki taraf da savalarda kesin bir s-
tnlk salayamamtr.
Osmanl tarihinin grd en byk deprem 1509 y-
lnda stanbulda yaanm ve sonradan bu deprem
kk kyamet diye anlmtr.
Divan edebiyatnda Adli mahlasyla iirler yazan II.
F
Bayezid, ayn zamanda bir hattat ve bestekrdr.
L
O II. Bayezid dneminde, Leonardo da Vinci Halite bir
Z
O
kpr yapma projesi sunmu ancak bu teklif padiaha
F geri evrilmitir.
Y Trk denizciliinin geliim sreci II. Bayezit Dneminde
A
nemli bir ivme kazanmtr. Tersane saysnn artt,
Y
I daha byk gemilerin yapld ve uzun menzilli topla-
N
rn kullanld bu dnemde Osmanl denizcilii Vene-
C
I dik, Ceneviz, spanya ve Portekiz donanmalarna kar
L
I
savamtr.
K
Trk denizcileri, Hristiyanlar tarafndan din deitir-

68
 Osmanl Devleti Kurulu Dnemi

meye zorlanan, katledilen ve spanyadan karlan
Endls Mslmanlarn ve Musevileri bu dnemde
stanbula getirmitir.
ll. Bayezid dneminde ruhsal bozukluklarn tedavi edil-
mesi iin Edirnede alan II. Bayezid Klliyesi bugn
Trkiyenin tek salk mzesi durumundadr ve 2004te
Avrupa Konseyi tarafndan Avrupa Mze dlne layk
grlmtr.
Fatih dneminde kurulan ve Osmanl mparatorluunun
yklna kadar kullanlan Hali Tersanesi bu dnemde
gelitirilmitir.
Piri Reis, tarafndan hazrlanan harita 1517de sultan
I. Selime sunulmutur.
I. Selim Selimi mahlasyla Divan iirleri yazmtr.

PUAN KP
E ZAMANLILIK
Trk-slam Devletleri iinde yalnzca Osmanl

spanyadan karlan mslman ve hristiyanlarn Devletinde, saltanat makam iinde halifelik anlay-

Osmanlya snd 1492 ylnda Kolomb Amerika uygulanmtr. Yani padiah ayn zamanda halife

ktasna ulamtr. saylmtr. Memlk ve Seluklularda halife ile pa-

diah ayr kiilerdi. Halifelik makam, yaklak 405
yl Osmanl Devletinde kalm ve 3 Mart 1924te
YAVUZ SULTAN SELM (15121520) kaldrlmtr.

Osmanl Devletine halifelii getiren Yavuz Sultan Selim

18
(I. Selim) dneminin nemli gelimeleri unlardr.

Kuzey Afrikann fethi balamtr.

pek ve Baharat yollar Osmanlnn egemenliine ge-

mitir.

1514 aldran Savayla Safevi Devleti zayflatlm;

ayrca yine bu tarihte Ramazanoullar beylii ege-
20
SORU
menlik altna alnmtr.

1515 Turnada Sava sonucu da Dulkadiroullar Osmanl hazinesi en son, aadakilerden hangi-

Osmanlya balanmtr. Bylece Anadoluda Trk bir- sinin mhryle mhrlenmitir?

lii tamamen salanmtr. A) II. Mehmet

Selimname adl eserin mellifi Osmanl Devlet adam B) I. Selim

ve air dris-i Bitlisi, i propagandasnn etkisini yk- C) II. Mahmut

mak amacyla Dou blgesine gnderilmitir. D) Vahdettin
1516 Mercidabk, 1517 Ridaniye savalar sonucu E) Mehmet Read
F
Memlk Devleti yklmtr. Msrn fethiyle, halifelik
L
Osmanl Devletine gemitir. Bylece Osmanl Devleti O
Z
ZM
teokratik bir nitelik kazanmtr. Ayrca kutsal emanetler
O
I. Selim Benim altnla doldurduum hazineyi torun-
stanbula getirilmi ve ift hazineli dneme geilmitir. F
larmdan her kim doldurabilirse kendi mhryle m-
Osmanl hazinesi en ok Yavuz Sultan Selim dne- Y
A hrlesin aksi halde Hazine-i Humayun benim mh-
minde dolmutur. Bu nedenle vasiyeti zerine hazine Y
I
rmle mhrlensin diye vasiyet etmitir. Nitekim
kapsnda daima onun mhr kullanlmtr. N hibir Osmanl sultan hazineyi onun kadar doldu-
C
1518de Bozoklu Celal syan yaanm ve kanl bir e- I ramad iin hazinenin kapsnda daima I. Selimin
L
kilde bastrlmtr. Bu isyan, XVII. yzylda yaanan (Yavuz Sultan Selim) mhr kullanlmtr.
I
Celali isyanlarna ilham olmutur. K (Cevap B)

69
Osmanl Devleti Kurulu Dnemi
KANUN SULTAN SLEYMAN (15201566)
Osmanl Devletinin en uzun sre tahtta kalan ve yapt
kanunlardan dolay Kanuni olarak anlan Sultan Sleyman
dneminin nemli gelimeleri unlardr:
Avusturya ile yaplan stanbul Antlamasnda (1533)
Avusturya aridk (hkmdar) Osmanl sadraza-
mna denk saylmtr. Bu gelime Osmanl Devletinin
Avrupa karsnda siyasal stnlk saladnn gs-
tergesidir.
NOT
stanbul Antlamas ile Avusturya karsnda elde
edilen stnlk 1606 ylnda yaplan Zitvatorok
Antlamasyla kaybedilmitir.
18
1538de Andrea Deria komutasndaki Hal birlikleri ile
Barbaros Hayrettin Paa komutasndaki Osmanl do-
nanmas arasnda yaplan Preveze Deniz Savayla
Akdeniz tmyle Osmanl egemenliine girmitir. Bu
savan kazanld 28 Eyll gnmzde Donanma
gn olarak kutlanmaktadr. Moha
1535 ylnda Gucerat Sultanlnn Portekiz mparator-
20
luuna kar Osmanldan yardm istemesi zerine
Hint Deniz Seferleri balamtr. Hint Deniz Seferleri
sonras Arap Yarmadas Osmanl Devletine gemitir.
Ynetim, askerlik ve toprak dzeni ile ilgili kanunname-
ler hazrlanmtr.
Ticareti canlandrmak ve Hristiyan birliini bozmak iin
Franszlara ilk kez kapitlasyon verilmitir ancak ka-
pitlasyonlarn sresi iki lke hkmdarnn yaam ile
snrlandrlmtr.
NOT
XVIII. yzylda I. Mahmut zamannda Fransaya ve-
rilen kapitlasyonlar srekli hle gelmitir.
Batda Belgrad, Rodos, Bodan ve Macaristann b-
yk ksmn Osmanl mparatorluunun topraklarna
dhil edilmitir.
70
I. Sleyman dneminde am Beylerbeyi Canberdi
Gazali, Vezir Ahmed Paa politik sebeplerle; Baba
Znnun ve Kalender elebi ise din nedenlerle isyan
etmilerdir.
Macar Krall ile 1526da yaplan Moha Meydan
Muharebesinde byk bir zafer kazanlm, Macaris-
tan byk blm Osmanl mparatorluuna balan-
mtr.
1529da Viyana ilk kez kuatlm ancak alnamam-
tr.
1543 ylnda Avusturyann elindeki nemli kalelerden
biri olan Estergon alnmtr. Safevi Devletiyle 1555te
Amasya Antlamas isimli ilk bar antlamas imzalan-
mtr.
Kuzey Afrikada Cezayir ve Trablusgarp Osmanl
Devletine balanmtr.
Preveze zaferinden sonra 1560 ylnda Hallarla tek-
rar kar karya gelen Osmanl donanmas Cerbe
Savanda bir kez daha zafer kazanmtr.
Kanuni dneminde Malta kuatlm (1565) ancak al-
namamtr.
Dnemin nemli isimlerinden Mimar Sinana 1551
1558 yllar arasnda Sleymaniye Cami, yaptrlmtr.
Bu eser Mimar Sinan tarafndan kalfalk eseri olarak
nitelendirilmitir. Edirnede inaa edilen Selimiye Ca-
mii ise mimarn ustalk eseridir.
Pir Sultan Abdal, Fuzl, Bki, Badatl Ruhi Kanuni
dneminde yetien nl airlerdir.
Matrak Nasuh ise dnemin nemli ressam, tarihi ve
minyatr sanatsdr. Ayrca nakka Nigar ve hattat
Ahmed Karahisar de ne kan dier nemli sanat-
lardr.
I. Sleyman dneminde Osmanl Devletinin ikinci b-
F yk eitim kurumu olan Sleymaniye Medreseleri
L almtr.
O
Z I. Sleyman; Acizi, Meftuni ve Muhibbi mahlasyla iir-
O
F
ler yazmtr.
Y
1566 ylnda Avusturya zerine bir sefer daha dzenle-
A yen Kanuni, Zigetvar Kuatmas srasnda lmtr.
Y
I
N
C
I
L
I
K

SORU
Kanuni Sultan Sleyman dneminde kuatlm
ancak alnamamtr.
Turgut Reisin ehit edilmesi zerine kuatma
kaldrlmtr.
Baz zellikleri verilen bu Akdeniz adas, aa-
dakilerden hangisidir?
A) Kbrs B) Girit C) Sicilya
D) Malta E) Rodos
ZM
Malta, 1565 ylnda Kanuni dneminde kuatlm
ve Turgut Reisin lmnden sonra kuatmas kal-
drlmtr. Osmanl mparatorluu, Akdenizin g-
venlii asndan nemli bir konuma sahip olan bu
ada lkesini ele geirmeyi istemitir. Bunun dnda
18
Osmanl Komutan Turgut Reisin 1551de Maltaya
saldrlar dzenlemesi, Malta valyelerinin hacca
giden Osmanl kalyonlarna saldrmas da kuatma-
nn dier sebepleri arasndadr.
Hospitalier valyeleri tarafndan yaplan ada sa-
vunmas yaklak drt ay srm ancak Sicilyadan
20
Maltaya gelen yardmn etkisi ve Turgut Reisin
ehit edilmesi gibi sebeplerle Osmanl kuvvetleri-
nin kuatmay kaldrmas ile sonulanmtr. Malta
kuatmas, Avrupa tarafndan 1560 Cerbe Deniz
Savann intikam olarak nitelendirilmi ve Osman-
l Devletinin yenilmezlii algsnn almasna sebep
olmutur.
(Cevap D)
II. SELM (15661574)
Padiah ll. Selimden (Sar Selim) ziyade, Sadrazam So-
kullu Mehmet Paann adyla anlan bu dnemin nemli
gelimeleri unlardr:
1571de Kbrs Adas alnmtr. Bunun zerine olu-
turulan Hal birlikleriyle nebaht Sava yaplmtr.
Kanuni dneminde Hal birlikleriyle yaplan Preveze
Deniz Savanda Akdenizde kazanlan stnlk ne-
baht Savayla kaybedilmi, Osmanl donanmas ilk
kez bu sava esnasnda yaklmtr. Ancak II. Selim
ksa zamanda daha gl bir donanma teekkl ettir-
mitir.
Osmanl Devleti Kurulu Dnemi
1517de Yemen, 1574te Tunus Osmanl egemenlii-
ne girmitir.
II. Selim clus bahiinin ilmiye snfna da verilmesi
detini ilk balatan padiahtr.
Sokullu Mehmet Paa nemli projesiyle anlr.
1. DonVolga Projesi
Rusya ve rana kar stnlk salamak, pek Yolunu
denetlemek ve Orta Asya Trklerine yardm etmek
amacyla Karadenize dklen Don ve Volga nehirleri-
nin birbirine en ok yaklat noktada bir kanal aarak
iki nehri birletirmek amalanmtr.
Don Volga Projesi ancak 1952de Rusya tarafndan
gerekletirilmitir.
2. Svey Kanal Projesi
Baharat Yolunu canlandrmak amacyla Akdeniz ve
Kzldenizi bir kanalla birletirmek amacyla hazrlan-
mtr. Proje 1869da Fransa tarafndan almtr.
3. MarmaraKaradeniz Kanal Projesi
Sapanca GlMarmara Denizi arasna kanallar
aarak Marmara ve Karadeniz arasnda deniz yolu-
nun almas hedeflenmitir. Gemi yapm iin Dou
Karadenizden gelecek kereste bu yolla tanacakt.
Ancak bu proje de dier projeler gibi uygulanamam-
tr.
III. MURAT (15741595)
Ykselme dneminin son, duraklamann ilk padiah say-
lan lll. Murat dneminin nemli gelimeleri unlardr:
1578de Fasn alnmasyla Kuzey Afrikann fethi ta-
F mamlanm. Okyanuslara ulalmtr.
L ran ile yaplan (1590) Ferhat Paa Antlamas ile Os-
O
Z
manl Devleti douda en geni snrlarna ulamtr.
O
Venedik, Ceneviz Franszlardan baka bu dnemde
F
ngiltereye de ticari ayrcalklar verilmeye balanm-
Y
tr.
A
Y 1577de Takiyddin tarafndan ilk Osmanl rasatha-
I
N nesi kurulmu ancak ulemann kkrtmasyla bu ra-
C
sathane yklmtr.
I
L
I
K
71
Osmanl Devleti Kurulu Dnemi

SORU SORU

Aadaki Rnesans dnemi sanatlarn- Preveze Deniz Savanda ve Hindistan seferle-

dan hangisi, Halite bir kpr yapmak iin II. rinde grev almtr.
Bayezda proje sunmu ancak geri evrilmitir ? Mirat-l Memalik adl bir eseri vardr.
A) Donatello zellikleri verilen nl denizci aadakilerden
B) Petrarca hangisidir?
C) Erasmus A) Barbaros B) Murat Reis
D) Michelangelo C) Piri Reis D) Kl Ali Reis
E) Leonardo Da Vinci E) Seydi Ali Reis

ZM ZM
Rnesans dneminin simge isimlerinden olan Le- zellikleri verilen denizci Seydi Ali Reisdir. Coraf-
onardo Da Vinci, Sultan II. Bayezda Halite bir ya ve matematik bilgini olan Seydi Ali Reis, Kanuni
kpr yapmak iin proje sunmutur. Ancak bu teklif Sultan Sleyman dneminde yaplan Preveze Deniz
padiah tarafndan geri evrilmitir. Savanda ve Hindistan seferlerinde nemli grev-
(Cevap E) ler stlenmitir.
18 (Cevap E)
20
SORU

Osmanl Devletinde sadrazamlk makamna,

SORU devirme kkenlilerin getirilmesi uygulamas ilk
kez hangi dnemde balamtr?
Gnmzde Donanma Gn olarak kutlanan 27
A) I. Murat B) II. Mehmet
Eyll tarihi, aadaki olaylardan hangisine atfe-
dilmitir? C) I. Selim D) Kanuni

A) Preveze B) Moha C) nebaht E) III. Murat

D) I. Kosova E) Belgradn fethi

F

L
ZM O
Z
ZM
Osmanl Devleti 27 Eyll 1538 ylnda Barbaros O
F
Hayrettin Paa komutasnda yaplan Preveze Deniz Sadrazamlk makamna devirme kkenlilerin geti-
Y rilmesi uygulamas II. Mehmet (Fatih Sultan Meh-
Savanda Hal donanmasna kar byk bir zafer
A
elde etmi ve Akdeniz tmyle Osmanl egemenlii- Y met) dneminde balamtr. Devirmeyken Sad-
I
ne girmitir. Bu sebeple Preveze Deniz Savann N
razamlk makamna ykselen ilk kii ise stanbul
yapld gn olan 27 eyll gnmzde Donanma C fethinden sonra padiah tarafndan tayin edilen Veli
I
Gn olarak kutlanmaktadr. L Mahmud Paadr.
I
(Cevap A) K
(Cevap B)

72

OSMANLI DEVLET DURAKLAMA DNEM
XVII. YZYILDA AVRUPA, ASYA VE OSMANLI
DEVLETNN DURUMU
a. Avrupann Genel Durumu
XVII. yzylda Avrupa devletlerinde ynetim ekli ola-
rak krallarn hkim olduklar mutlak monari ynetimi
grlmektedir. zellikle ngiltere ve Fransada krallar
iktidara engel olan unsurlar ortadan kaldrarak g-
lerini artrmlardr. Corafi Keiflerin etkisiyle ekono-
18
mik ynden zenginleen ve gelien Avrupada ngilte-
re, Fransa, spanya, Hollanda, Portekiz gibi devletler
Osmanlnn elindeki pek ve Baharat yollarna alterna-
tif yeni ticaret yollarn hayata geirme ve bu yollardan
nemli bir ticari gelir elde etme yarna girmilerdir.
Uzak Dou ve Hindistan blgesi ile Atlas Okyanusu li-
20
manlar bu dnemde Avrupa devletlerinin yeni gzde
paylam blgeleri olmutur. Bu paylam rekabeti za-
man zaman Avrupa devletleri arasnda savalara ne-
den olmutur.
b. Asyann Genel Durumu
XVII. yzylda Rusya, Asyada gl bir devlet olarak
ortaya kmaya balamtr. Altn Orda Devletinin y-
klmasyla ilerleme yolundaki en byk engeli ortadan
kalkan Rusya, Orta Asyaya doru yaylmay amala-
mtr. Altnorda Devletinin dalmasyla bu devletin
topraklar zerinde zbekler glenmi; Hive, Buha-
ra, Hokand gibi zbek hanlklar kurulmutur. Yine bu
dnemlerde Kazak Hanl, Krgz, Kagar ve Babr
Devleti zellikle Orta Asya ve Hindistanda hem nemli
bir siyasi g olmular hem de Trk kltrnn bu bl- A sistemde iltizam sahipleri devlete pein para deye-
gede yaamasna ve yaylmasna katkda bulunmu-
lardr. Gerek yapm olduklar mimari eserler gerekse
dnemlerinde yazlm kitaplar Trk kltrnn blge- I da hzla yaygnlamas bu sistemin giderek tmar
de gnmze kadar devam edecek ekilde yaamas-
n salamtr.
3. NTE
c. Osmanl Devletinin Genel Durumu
XVII. yzylda btn Balkan Yarmadas dhil olmak
zere Polonyann gneyinden Kafkasyaya; Kuzey
Afrika ve Habeistandan Moraya ve Dalmaya ky-
larna kadar olan blge Osmanl Devletinin denetimin-
deydi. Bu dnemde topraklarn bu kadar geniletmi
ve bytm olmasna ramen Osmanl Devletinde
baz i ve d karklklar da yaanmaya balamt.
SORU
28) I. Yenieri saysnn azalmas
II. Msadere uygulamasnn genilemesi
III. ltizam sisteminin yaygnlamas
XVII. yzylda Osmanl Devletinde tmar sistemi-
nin bozulmasna bal olarak yukardaki durum-
lardan hangilerinin meydana geldii sylenebi-
lir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) II ve III E) I, II ve III
ZM
XVI. yzyln sonlarna doru tmar sisteminin bo-
F
zulmaya balamas ve buna bal olarak vergile-
L
rin toplanamamas devletin nakit para ihtiyacnn
O
Z artmasna neden olmutur. Bu sebeple devlet hzla
O
artan giderleri karlamak amacyla dirlikleri muka-
F
taa hline getirip iltizama vermeye balamtr. Bu
Y
Y
I rek herhangi bir mukataann vergi gelirlerini toplama
N hakkna sahip olurdu. ltizam sisteminin XVII. yzyl-
C
L
sisteminin yerini almasna neden olmutur.
I
K
(Cevap C)
73
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
OSMANLI DEVLETNN
DURAKLAMA DNEM
(XVII. YZYIL)
Osmanl tarihinde, 1579 Sokullu Mehmet Paann l-
mesinden, 1699 Karlofa Antlamasna kadar geen
dneme Duraklama Dnemi denir.
Duraklama Dneminde topraklar genilemeye devam
etmise de devletin kurumlarnda bozulmalar balam-
tr. Osmanl mparatorluunun Duraklama Dnemine
girmesinde i ve d nedenler etkili olmutur.
DURAKLAMANIN NEDENLER
1. Merkez Otoritenin Bozulmas
Nedenleri
I. Ahmetin Ekber ve Ered sistemi ve kafes usul
geleneinin sonucu, devlet ynetimine yeteneksiz pa-
diahlarn gelmesi
18
Padiahlarn devlet ilerine ilgisiz kalmalar ve ordu-
nun banda sefere kmamalar
Padiah ve devlet adamlarnn sk aralklarla deimesi
Saray kadnlarnn ve ulemann devlet ynetimine ka-
rmas
20
Rvet ve iltimasn yaygnlamas
Yetersiz devlet adamlarnn ibana gelmesi
Merkez otoritedeki bozulmann yerel ynetimlere yan-
smas
Devlet gelirlerini artrmak iin yaplan iltizam usulnn
(vergileri toplama iinin ihale usul kiilere verilmesi)
tarada feodal bir yapnn olumasna sebep olmas
2. Ordunun Bozulmas
Nedenleri
Yenieri Ocana askerlikle ilgisi olmayanlarn ka-
tlmas ve Ocak devlet iindir geleneinin yerini
Devlet ocak iindir anlaynn almasyla Yenieri
Ocann bozulmas
Tmar sisteminin bozulmas
Eyalet askerlerinin saysnn azalmas
Denizcilikle ilgisi olmayanlarn donanmada grev alma-
lar sonucunda, donanmann eski gcn kaybetmesi
Avrupada meydana gelen harp teknolojisindeki geli-
melerin takip edilmemesi
74
3. Maliyenin Bozulmas
Nedenleri
Savalarn uzun srmesi sonucunda sava masraflar-
nn artmas ve alnan yenilgiler sonucu ganimet gelirle-
rinin azalmas
Tmar sisteminin bozulmas sonucu retimin dmesi
ve devlet gelirlerinin azalmas. Bunun sonucunda ha-
zineye gelir salamak iin iltizam usulnn yaygnla-
mas
pek ve Baharat yollarnn nemini yitirmesi
Padiah deiiklikleri nedeniyle cls bahilerinin sk
datlmas
Kapitlasyonlar nedeniyle gmrk vergilerinin azalma-
s
Kap kulu askerlerinin saysnn oalmas sonucu ulu-
fe giderlerinin artmas
Saray masraflarnn artmas
NOT
Tmar sisteminin bozulmas ekonominin bozulmas-
nn hem nedeni hem de sonucudur.
4. Eitim ve Adli Tekilatn Bozulmas
Nedenleri
Pozitif bilimlerin, medreselerin, mfredatndan karl-
mas
an gerisinde kalnlmas
Avrupada eitim alannda meydana gelen gelimele-
F rin takip edilememesi
L Beik Ulemalnn (limin olunun da doutan
O
Z lim saylmas) gelenek haline gelmesi ile ulema sn-
O
F
fn oluturan mderris (retmen), eyhlislam (mf-
t), kad (yarg) ve kazasker (adalet ve eitim bakan)
Y
A gibi grevlilerin yetenekli ve nitelikli olup olmadna
Y
I baklmakszn grevlerinin oullarna gemesi. Bu
N
C yntemle liyakat sistemi tamamen ortadan kalkmtr.
I
L eyhlislamlarn, karlar dorultusunda din kulla-
I
K
narak bilimsel almalarn yasaklamalar da eitimde
dine arlk verilmesine sebep olmutur.

DURAKLAMANIN DI NEDENLER
1. Devletin Doal Snrlara Ulamas
Devlet snrlarnn corafi ve siyasi nedenlerden dolay
daha fazla genileyememesi doal snrlara ulamak
olarak nitelendirilir. Bu durum, fetihlerin durmasna ve
dolaysyla devletin en nemli gelir kaynaklarndan
olan sava ganimetlerinin kesilmesine neden olmutur.
2. Corafi Keifler
Avrupal devletler spanya ve Portekiz nclnde
Uzak Dounun ham madde kaynaklarna ulamak
amacyla byk keif hareketlerine girimi ve bunun
sonucunda Afrikann gney ksmndaki mit Burnunu
bulmulardr. Bu durum pek ve Baharat Yolunun ve
Akdeniz limanlarnn nemini kaybetmesine Atlas Ok-
yanusu limanlarnn nem kazanmasna neden olmu-
18
tur. Bu da Osmanlnn en nemli gelir kaynaklarndan
olan gmrk gelirlerinin azalmas ve fiyatlarn artmas
sonucunu dourmutur.
Kefedilen yerlerden Avrupaya tanan deerli ma-
denler ticaret yoluyla Osmanl lkesine girmi, Osman-
l Devleti ticaret dengesini salamak iin Avrupal dev-
letlere kapitlasyonlar vermeye balamtr.
20
3. Rnesans ve Reform Hareketleri
Avrupal devletler, Hal Seferleri sonras sahip olduk-
lar dounun kltrel birikimi zerine bilim, dnce,
sanat alanndaki gelimelerini ekleyerek ilerlemilerdir.
Osmanl Devleti ise Avrupann stnln tanmad-
ndan zellikle XVII. yzylda bu gelimeleri takip ede-
memitir. Bu durum yaplan savalarda Osmanlnn
yenilgiye uramasna neden olmutur.
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
DURAKLAMA DNEM SYANLARI
XVll. yzylda Osmanl Devletinde idari, mali ve asker
durumun bozulmas nedeniyle stanbul, Anadolu ve
eyaletlerde byk tehlike oluturan isyanlar kmtr.
1. STANBUL SYANLARI
stanbulda kap kulu askerleri (zellikle Yenieriler)
tarafndan karlan isyanlardr. Asker isyanlar da de-
nilen isyanlara bazen ulema, halk ve medrese renci-
lerinin de katld grlmtr.
stanbul syanlarnn kmasnda;
Devlet ynetimindeki otorite boluundan yararlanan
yenieri aalar ve saray kadnlarnn ynetimi olum-
suz ynde etkilemeleri
Usulsz asker almlar nedeniyle kap kulu ocaklarn-
daki asker saysnn hzla artmas
Kap kulu askerlerine verilen maalarn (ulufe) zama-
nnda denmemesi veya maalarn deeri dk para
ile denmesi
Yenierilerin clus bahii almak iin sk sk padiah
deitirmek istemeleri
Devlet ynetiminde etkin olmak isteyen devlet adamla-
rnn yenierileri kkrtmalar
Yenieri ve sipahilerin karlarna ters den padiah-
larla devlet adamlarn grevden uzaklatrmak iste-
meleri
Askerlikle ilgisi olmayanlarn ocaa alnmas ve Ocak,
devlet iindir. anlay yerine Devlet, ocak iindir.
anlaynn geerli hle gelmesi gibi nedenler etkili
olmutur.
En nemli stanbul isyanlar; lll. Murat, Gen Osman
F
(Yenieri Ocan kaldrmak istedii iin ldrlmtr.),
lV. Murat ve lV. Mehmet dnemlerinde yaanmtr. IV.
L
O
Mehmet dneminde yenieriler, ekonominin bozulmasn-
Z dan sorumlu tuttuklar otuz kadar devlet adamn ldr-
O
F mlerdir. 1656da gerekleen bu olaya Vaka-y Vakva-
kiye (nar Vakas) denir.
Y
A
Y
I
N UYARI
C
I
L stanbul isyanlar devlet dzenini deitirmeye yne-
I
K lik olmayp ynetimdeki ahslara kar yaplmtr.
75
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi

SYANLARIN GENEL NEDENLER

Ynetimde ve Saray
Rvet ve Kayrmann
Adamlarnn ve Valide
Artmas
Sultanlarn Etkili Olmas

Veraset Sistemindeki Merkezi Otoritenin Yenieri Ocann

Deiiklikler Zayflamas Bozulmas
(Ekber-Ered Sistemi)

SYANLARIN
IKMASI
18
Ekonominin
Bozulmas
20

Halktan Ar Vergiler Savalarn Uzun

Alnmas ve Kylnn Srmesi ve
Topran Terk Etmesi Masraflarn Artmas

Tarmsal Ordunun
retimin Bozulmas
Azalmas F

L
O
Z
O
F

Tmar Sisteminin
Y
Bozulmas
A
Y
I
N
C
I
L
I
K

76
 Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
stanbul syanlarnn sonucunda; ehirlerin nfusunun artmas sosyal hayat olumsuz
etkilemitir.
stanbulda huzur ve gven bozulmu, halk zor durum-
Anadolu askerlerinden oluan Tmarl Sipahiler dzenli
da kalm ve yamalamalar yaplmtr.
ordu zelliini kaybetmi ve etkileri azalmtr.
syanclar, padiah ve devlet adamlarn grevden al-
mlar, hatta ldrmlerdir.

Merkez otorite zayflamtr. NOT

2. CELAL SYANLARI Celali syanlar, devlet dzenini deitirmeyi ama-

lamayan, kt bir ynetim sergilenmesine kar -
XVll. yzylda Anadoluda kan isyanlara Celali s-
kan sosyoekonomik nitelikli ayaklanmalardr.
yanlar denilmitir. Bu isyanlara Celali denilmesi Ya-
vuz Sultan Selim dneminde Yozgatta (Bozok) Celal
isimli bir kiinin kard isyann daha sonraki dnem-
lerde terim olarak yerlemesinden ileri gelmektedir. NOT
Celali syanlarnn kmasnda;
Celali syanlarna medreselerden mezun olmalar-
Eyaletlerde devlet ynetiminin bozulmas ve ynetici- na ramen isiz kalm medrese rencileri (suhte)
lerin adaletsiz tutumlar de katlmtr. Bu durum, isyanlara sosyal ierik ka-
zandrmtr.
18
Dirlik sisteminin bozulmas nedeniyle tmar datmn-
da hakszlklarn yaplmas
Ekonominin bozulmas nedeniyle vergilerin arlatrl-
mas
3. EYALET SYANLARI
Kyllerin ar vergileri demeyerek ift bozan olup
(topra terk edip) ekyala balamas XVll. yzylda devlet otoritesinin bozulmas sonucun-
da merkezden uzak olan eyaletlerde kan isyanlardr.
20
Savalarn uzun srmesi ve yenilgiyle sonulanmasn-
Eflak, Bodan, Erdel, Halep, Yemen, Badat, Krm
dan dolay askerden kaanlarn Anadoluda ekyala
balamas isyanlar gibi.

Tmar sisteminin bozulmasyla tarm ve hayvancln Nedenleri

gerilemesi Devlet otoritesinin bozulmas

Kad ve sancak beylerinin reayadan kanunlara aykr Eyaletlerdeki devirme kkenli devlet adamlarnn hal-
olarak para toplamalar nedenleri etkili olmutur. ka bask yapmas
l. Ahmet ve lV. Murat dnemlerinde youn olarak g- Vergilerin devletin denetimi dnda artrlmak istenme-
rlen en nemli Celali syanlar Karayazc, Canbola- si
F
tolu, Kalenderolu, Katrcolu ve Grc Nebi gibi Bal beyliklerin Osmanl ynetiminden ayrlmak iste-
L
kiiler tarafndan karlmtr. meleri
O
Z
Celali syanlarnn sonucunda; O
Sonular
F
Anadoluda devlet otoritesi sarslmtr. Merkezden uzak yerlerde kan ayaklanmalar stanbul
Y
Krsal alandan ehirlere yaplan gler (Byk ka- A
ve Celali isyanlar kadar devlet otoritesini sarsmam-
gun) nedeniyle tarmsal retim azalm, Osmanl eko-
Y tr.
I
nomisi bozulmutur. N Milliyetilik fikrinin gelimemesinden dolay ayaklan-
C
Anadoluda can ve mal gvenlii kalmamtr. I malar bamszlkla sonulanmamtr.
L
Vergilerin dzenli olarak toplanamamas nedeniyle I
K
devlet gelirleri azalmtr.

77
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi

NOT SORU
Osmanl Devletinde XVI. yzyl sonlarna doru b-
Yaanan isyanlarda devletin tutumu; isyanlarn ne-
yk bir nfus art meydana gelmitir. Avusturya ile
denini aratrarak kkl zmler aramak yerine yaplan savalarda tfekli sekbanlara ihtiya duyul-
baz isyanclara istediklerini vererek bazlarna ise mas topra olmayan gen nfusun paa ve bey sa-
bask ve iddet uygulayarak isyanlar bastrmak ol- raylarna sekban ya da kul olarak girmesine neden
mutur. Bu durum, sorunlarn zlememesine ve olmutur. Ancak bu genlerin sava sonunda isiz
karklklarn bymesine neden olmutur. kalmas ciddi sorunlara sebep olmutur. Bu srada
kapkulu saysnda da byk bir art olmutur.
Bu srecin sonucuyla ilgili olarak verilen,
DURAKLAMA DNEM SYANLARI I. Tmarl sipahilerin nemi azalmtr.
syanlar Nedenleri Sonular II. Devletin askeri alanda yenilikler yapmas gerek-
mitir.
Maalarn ve syanlar, tavizler ve-
III. Kaplar kuvvetli olan beylerin nemi artmtr.
cls bahilerini rilerek bastrld. Bu
IV. Tarada asayi ve gvenlik salanmtr.
alamayan kap durum, merkez oto-
Merkez ifadelerinden hangileri dorudur?
kulu askerleri- ritenin daha da zayf-
(stanbul) A) Yalnz I B) II ve III C) I, II, III
nin, ulemann lamasna ve ordunun
D) II, III, IV E) I, II, III, IV
desteiyle kar- ynetimde etkin olma-
18
dklar isyanlardr. sna sebep oldu. ZM
Savalarda tfekli sekbanlara ihtiya duyulmas ta-
Tmar topra retim azald.
ra askeri olan tmarl sipahilerin nemini azaltrken;
elinden alnan,
Maliye bozuldu. emrinde sekbanlar bulunan beylerin nemi artm-
tmar sahipleri tr. Sava sonunda isiz kalan sekbanlarn kapkulu
ile ar vergiler ve Halkn, devlete gveni olarak saraya girmeye almas kapkulu saysn
Tara
adaletsiz ynetici- sarsld. artrrken bunlarn kontroln zorlatrmtr. Bu
(Celali) durum da askeri alanda slahatlar yapmay zorunlu
20
ler yznden is-
hale getirmitir.
yan eden halk ta- Halkn can ve mal g-
(Cevap C)
rafndan karlan venlii kalmadndan
ayaklanmalardr. gler balad.
SORU
ilerinde ba- syanlar, tavizler veri-
Osmanl Devletinde Byk Kagun olarak nite-
msz d ile- lerek bastrld.
lenen olay aadakilerden hangisiyle ilgilidir?
rinde Osman-
Bu durum, merkez A) Safevilerin nnden kaan Trkmenlerin Os-
l Devletine
otoritenin daha da manlya snmas
Eyalet bal beyliklerin
zayflamasna sebep B) ehirlerde yaanan kontrolsz nfus art
bamsz hareket
oldu. F C) Tmar sistemindeki bozulma
etmek istemesi
L D) Krsal kesimde tarmsal retim dmesi
zerine kan is- O E) Celali isyanlar sonucu kyden kentlere yaanan
Z
yanlardr. g hareketi
O
F
ZM
Y
A XVII. yzylda meydana gelen Celli syanlar
Y
UYARI Anadolunun sosyal ve ekonomik yapsnda byk
I
N sarsntlara yol amtr. Dirlik ve dzeni bozulan ky-
C ller topraklarn brakp ehirlere g etmek zere
Duraklama Dnemi isyanlarnn ortak zellii I
L
kylerini terk etmeye balamtr. Osmanl tarihinde
merkez otorite ve maliyenin bozulmasna bal I bu olay Byk Kagun olarak adlandrlmtr.
olarak yaanmalardr. K
(Cevap E)

78
 Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
DURAKLAMA DNEM 1612de yaplan Nasuh Paa Antlamasyla sona er-
OLAYLARI VE ISLAHATLARI mitir. Bu antlama ile daha nce Ferhat Paa Antla-
Duraklama Dnemi Padiahlar mas ile alnan yerler rana iade edilmitir.
III. Mehmet Bu dnemde taht kavgalarn nlemek amacyla vera-
I. Ahmet set sisteminde ilk sistematik deiiklik yaplmtr. Bu

I. Mustafa deiiklikte padiahn henz yetimi bir ehzadesinin

olmamas ve babas III. Mehmetin 19 kardeini bo-
II. Osman (Gen Osman)
durmas hadisesi de etkili olmutur. Ekber ve Ered
IV. Murat
ad verilen bu sistem, hanedann en yal ve en olgun
Sultan brahim
yesinin padiah olmasn ngryordu.
IV. Mehmet
II. Sleyman
YORUM
II. Ahmet
II. Mustafa Ekber ve Ered sistemi ve kafes usul geleneinin
getirilmesi taht kavgalarn byk oranda nlese
III. MEHMET (15951603) de Osmanl Devletini daha byk bir sorunla kar-
karya getirmitir. Bu sistemle, tecrbesiz, akli
Sancaktan gelen son padiahtr.
dengesi bozuk, kk yata tahta kan ehzadeler
Kanuniden sonra ordunun banda sefere kan ilk pa- yetimeye balam, devlet ynetiminde saray ka-
diahtr.
18
Sancak sistemi bu dnemde kaldrlmtr.
dnlarnn ve sadrazamlarn etkisi artmtr.

stanbuldaki tarih yarmadada, Mimar Sedefkr

III. Mehmet padiahlnn ilk dnemlerinde Erdel ile
Mehmet Aaya yaptrlan alt minareli Sultan Ahmed
Avusturya arasndaki balanty kesmek iin Eri
Camii bu dnemden kalma en nemli eserdir.
Kalesini almtr. Bu olay Eri fatihi olarak anlma-
sn salamtr. I. Ahmet Bahti mahlasyla iirler yazmtr.

Eri muharebesinin ardndan Osmanl kuvvetleri Avus-

20
Kuyucu Murat Paa
turya ordusunu Haova Meydan Savanda yenilgiye
uratmtr. Ayrca Kanuni dneminde alnan ancak l. Ahmet zamannda sadrazam olan Murat Paa, Celali

daha sonra elden kan Estergon Kalesi de bu d- isyanlarn sert tedbirler alarak nlemeye almtr.

nemde tekrar alnmtr (1595). Celali isyanlar onun Sadrazamlar dneminde byk
oranda bastrlmtr.
Kanije Kalesi de bu dnemde Osmanl kuvvetle-
ri tarafndan fethedilmitir. Bylece Kanije, Osmanl II. OSMAN (GEN OSMAN) (16181622)
mparatorluunun en geni topraklara sahip olduu
Islahat hareketlerine girien ilk padiahtr.
zamanda Osmanl mparatorluunun en batdaki ka-
lesi olmutur eyhlislamn, fetva vermek dndaki yetkilerini kst-
layarak merkez otoriteyi glendirmeye almtr.
Sultan Mehmet dneminin en nemli olaylarndan biri F
de sultann tahta kar kmaz 19 kardeini bodurt- Bakenti stanbuldan Anadoluya tamak istemitir.
L
mas hadisesidir. O Fatih yasasn ineyerek saray dndan evlilik yap-
Z
mtr.
O
I. AHMET (16031617) F
YORUM
Y
I. Ahmet sancaa kmadan padiah olan ilk ehzadedir. A
Y
I. Ahmet tahta kt sralarda Avusturya ile sava Gen Osmann saray dndan evlenmesi, saray
I
devam etmekteydi. Bu sava 1606 ylnda Zitvatorok N ile halk arasndaki kopukluu giderme amac ta-
C
Antlamas ile son bulmutur. Bu antlama ile 1533 maktadr.
I
stanbul Antlamasnda Avusturyaya kar kazanlan L
I
siyasi stnlk kaybedilmitir. K Osman dneminde ran ile yaplan savalar sonucun-
Safeviler ile dokuz yldan beri devam eden savalarda da Serav Antlamas imzalanmtr.

79
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
Duraklama dneminde ordu banda sefere kan en-
der padiahlardan biridir. 16201621 yllar arasnda
Lehistan seferine kan Gen Osman bu sava esna-
snda Yenieri Ocandaki sorunlar daha yakndan
grmtr. Lehistan ile yaplan savan ardndan Ho-
tin Antlamas imzalanmtr.
E ZAMANLILIK
16181648 yllar arasnda gerekleen ve Avrupa
devletlerinin ounun katld Otuz Yl Sava II.
Osmann Osmanl tahtna kt dnemde bala-
mtr.
Disiplinden uzaklaan ve bozulmaya urayan Yenieri
Ocan kaldrmay planlamtr ancak bu durumu -
renen yenierilerin isyan zerine yenieriler tarafn-
dan ldrlmtr.
IV. MURAT (16231640)
18
ki, ttn ve gece sokaa kma yasa getirerek hu-
zur ve asayii salamaya almtr.
Merkez otoriteyi glendirmek iin bask ve iddeti
are olarak grmtr.
20
Devleti eski gcne kavuturmak amacyla dnemin
aydnlarna raporlar hazrlatmtr. Bunlardan en nl-
s Katip elebi ve Koi Bey Risalesidir.
Yenieri zorbalarn ortadan kaldrarak asker itaat alt-
na almtr.
Saray kadnlarnn devlet ynetimine karmasn en-
gellemitir.
Anadoludaki Celali syanlarn bastrarak devlet otori-
tesini salamtr.
Safevilerin Badat ele geirmesi zerine IV. Murat
ran zerine bizzat iki sefer dzenlemitir. Padiah
Revan Seferi adyla bilinen 1635 ylndaki ilk sefe-
rinde Azerbaycann bir blm ile Dou Anadoluyu
kurtarmtr. 1638 ylndaki Badat Seferinde ise bu
ehri yeniden Osmanl topraklarna katmtr. Badatn
alnmasndan sonra 1639 ylnda iki devlet arasnda
Kasr- irin Antlamas yaplmtr. Bu antlamayla
bugnk Trkiyeran snr byk lde izilmitir. L Osmanl Devletinde grlen slahat hareketlerinin
IV. Murat Badat ve Revan seferlerine itafen Topkap
Sarayna Revan ve Badat Kkn ilave ettirmitir.
80
SULTAN BRAHM (16401648)
Malta valyelerinin Trk ticaret gemilerine saldrma-
lar sebebiyle bu dnemde Girit Adasnn fethi bala-
mtr.
Dnemin nemli mimari eserleri; Topkap Saraynn
iine yaplan Snnet Odas ve yine Topkap Saraynda
Snnet Odas ile Badat Kk arasna ina edilen
Kameriye (ftar yeri) ve Topkap Saraynn, deniz ky-
sna yaplan yazlk Sepetiler Kkdr.
IV. MEHMET (16481687)
lV. Mehmetin devlet ynetiminde etkili olmamas, bu
dnemin sadrazamlarn adlaryla anlmasna neden
olmutur.
Sadrazam Tarhuncu Ahmet Paa
Osmanl Devletinin gelir ve gider dengesini salaya-
rak ilk denk btesini oluturan sadrazamdr.
Has ve zeamet gelirlerinin dorudan hazineye girmesi-
ni salamtr.
ltizam uygulamasn yaygnlatrmtr.
Saray masraflarn ksarak maliyeyi dzenlemitir.
karlar zedelenen ulema snfnn etkisiyle idam edil-
mitir.
Sadrazam Kprl Mehmet Paa
Uygun bir alma ortam oluturmak amacyla sara-
ya birtakm artlar ileri srerek sadrazamla gelen ilk
devlet adam Kprl Mehmet Paadr.
Orduyu disipline etmitir.
Devlet otoritesini salamtr.
Grevini yerine getirmeyen asker ve memurlarn ma-
alarn kesmitir.
F Bu dnemde devlet duraklama iinde ykselme dne-
mini yaamtr.
L
O
Kprl Mehmet Paann baarsndan dolay ailesin-
Z
O den birok kii sonraki dnemlerde sadrazam olmu,
F
bu dneme Kprller Dnemi denmitir.
Y
A
Y
I
NOT
N
C
I
I nndeki en nemli engel, karlarnn zedelene-
K
ceini dnen ulema snf ve yenieriler olmutur.

DURAKLAMA DNEM ISLAHATLARININ
GENEL ZELLKLER
Osmanl Devleti bu dnemde yapt slahat hareket-
lerinde Avrupann stnln tanmam, dolaysyla
slahatlarda Avrupa rnek alnmamtr.
Islahatlar ahslara bal kalm ve devlet politikas
hline getirilememitir.
Asker ve ekonomik alanlara ncelik verilmi, farkl
alanlarda slahat grlmemitir.
Islahatlarda, devletin sorunlarnn temeline inilememi,
yzeysel zmler retilmitir.
Bask ve iddet yoluyla devlet otoritesi salanmaya a-
llmtr.
XVII. YZYILIN BAZI NEML GELMELER
VENEDKOSMANLI LKLER
Girit Adasnn Fethi (16451669)
18
Girit Adas XVII. yzylda, Venediklilerin elinde bulun-
maktayd ve Osmanl Devleti Akdenizin gvenlii iin
Girit Adasnn alnmasn zaruri gryordu. Ada, yak-
lak 25 yl sren bir kuatma sonucunda Osmanlya
balanmtr. Girit kuatmas Osmanl Devletinin en
uzun sren deniz kuatmasdr.
20
Girit, ayn zamanda Osmanl Devletinin Akdenizde
fethettii son adadr.
AVUSTURYAOSMANLI LKLER
Zitvatorok Antlamas (1606)
15911606 OsmanlAvusturya savalar sonunda
imzalanmtr. Antlamaya gre; Avusturya bir kereye
mahsus olmak zere Osmanl Devletine sava tazmi-
nat deyecekti.
Osmanl padiah, Avusturya aridkne denk sayla-
cakt. Bu madde ile Kanuni dneminde Avusturyaya
kar elde edilen stnlk kaybedilmi ve siyasi den-
geler Osmanl aleyhine bozulmaya balamtr.
NOT
Zitvatorok Antlamasnn mzarekeleri Kuyucu
Murat Paa tarafndan yrtlmtr.
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
Vasvar Antlamas (1664)
16581664 OsmanlAvusturya savalar sonunda im-
zalanmtr. Bu anlamayla Osmanl Devleti sava he-
deflerini elde etmi ve Erdelin Osmanl egemenliinde
olduunu yeniden belgelendirmitir.
Vasvar Antlamasnn dier bir nemi ise Duraklama
Devrinde Osmanl Devletinin Avusturya karsnda
toprak ve tazminat ald son antlama olmasndan
kaynaklanmaktadr.
RUSYAOSMANLI LKLER
Bahe Saray Antlamas (1681)
16761681 OsmanlRus Sava s onunda imzalan-
mtr. Genel itibaryla Osmanlnn kazanl kt an-
lamaya gre; Dinyeper Irma iki devlet arasnda snr
kabul edilmitir. Ancak bu antlamay asl nemli klan
Rus arl ile Osmanl mparatorluu arasnda yaplan
ilk resm antlama olmasndan kaynaklanmaktadr.
stanbul Antlamas (1700)
Kutsal ttifak savalarnda Osmanl Devletinin Rusya
ile olan mcadelesini sonulandran bir anlamadr.
1699 Karlofa Anlamasnn devam niteliindedir.
Bu antlama ile Ruslarn Karadenize inme ve
stanbulda eli bulundurma haklarn elde etmitir.
RANOSMANLI LKLER
Ferhat Paa Antlamas (1590)
15781590 OsmanlSafevi Savan sona erdiren
antlamadr. Ayn zamanda Duraklama Dneminin ilk
antlamas olarak bilinir.
Bu antlama ile Osmanl Devleti snrlar Hazar
Denizine kadar genilemi ve douda en geni snr-
lara ulalmtr.
Nasuh Paa Antlamas (1612)
F
Ferhat Paa Anlamas ile alnan yerler Safevi
L
O Devletine geri verilmitir.
Z
O Kanun zamannda Osmanl Devleti ile Safevi Devleti
F arasnda yaplan Amasya Antlamas (1555) ile belirle-
nen snrlar geerli olacaktr.
Y
A
Y NOT
I
N
C Nasuh Paa Antlamas 3 yl kadar yrrlkte kal-
I
L dktan sonra antlama Safevi Devletince bozulmu-
I
tur. Yaplan savalar sonucunda 1618 ylnda Serav
K
Antlamas imzalanm ve tekrar bar salanmtr.
81
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
Kasr- irin Antlamas (1639)
16231639 yllar arasnda gerekleen Osmanl
ran savalarn sona erdiren antlamadr. IV. Muratn
Badat almas zerine Safevi Devletiyle imzalanmtr.
Bugnk TrkiyeranIrak snr byk lde belir-
lenmitir. Kasr- irin Antlamasyla Azerbaycan ve
Revan rana, Badat ise Osmanl Devletine brakl-
mtr. Ayrca iki lke arasndaki Zaros Dalar snr
olarak kabul edilmitir. Bu antlamadan sonra XVIII.
yzyln ortalarna kadar devam eden bar dnemi
balamtr.
LEHSTANOSMANLI LKLER
Hotin Antlamas (1621)
16201621 OsmanlLehistan Savan sonlandran
antlamadr. Lehistan ile yaplan ilk antlamadr.
Ordudaki bozulma gn yzne km, bu seferden
sonra padiah II. Osman (Gen Osman), yenieri oca-
18
n kaldrmay dnm ancak bu karar onun ld-
rlmesi ile sonulanmtr.
Buca Antlamas
16711672 OsmanlLehistan Sava sonunda imza-
lanmtr. Sava sonunda Podolya bir Osmanl eyaleti
20
hline getirilmitir. Bu ynyle Buca Antlamas, Os-
manl Devletinin topraklarna toprak katt son antla-
madr.
Osmanl Devleti bu antlamayla batda en geni snr-
lara ulamtr.
1683 II. VYANA BOZGUNU
Nedeni:
Osmanl Devletinin Viyanay alarak Avusturyay kesin bir
yenilgiye uratmak istemesi
Sonular:
Osmanl Devleti byk bir yenilgiye urayarak Viyana
kaplarndan geri dnmtr.
Trkler saldrdan savunmaya gemilerdir.
NOT
Trkler Sakarya Savana dek savunma durumun-
da kalmtr.
82
Trklerin Avrupadaki ilerleyii durmutur.
Avrupallar, (Venedik, Avusturya, Rusya, Lehistan)
papann arsyla Osmanl Devleti aleyhine Kutsal
ttifak kurmular ve Osmanl Devletiyle 16 yl sren
Kutsal ttifak savalarn balatmlardr.
1683 Viyana bozgunundan 1699 Karlofa Anlamas-
na kadar sren felaket yllar balamtr.
1699 KARLOFA ANTLAMASI
Viyana bozgunu sonras Kutsal ttifak devletleriyle giri-
ilen mcadeleler sonucu Lehistan, Avusturya, Vene-
dik devletleriyle Osmanl arasnda imzalanmtr.
NOT
Malta, savaa katlmasna ramen anlamaya
imza atmamtr. Rusya ise Krmn kendisine ve-
rilmemesi zerine antlamay imzalamamtr. An-
cak 1700 ylnda Rusya ile Karlofa Antlamasnn
devam niteliinde stanbul Antlamas imzalanm
ve Rusya Karadenize inme imknna kavumutur.
Osmanl Devletinin batda en ok toprak kaybettii
antlamadr.
NOT
Osmanl Devletinin Douda en ok toprak kay-
bettikleri antlama ranla yaplan Nasuh Paa
Antlamasdr.
Osmanl Devletinin birden fazla devletle imzalad ilk
F
uluslararas antlamadr.
L
Osmanl Devletinin Orta Avrupadaki egemenlii son
O
Z bulmutur.
O
F Osmanl Devletinin Duraklama Devri sona ermi, Ge-
Y rileme Dnemi balamtr.
A
Y Osmanl Devletinin XVlll. yzyl genel siyaseti Karlof-
I
a Antlamas ile kaybedilen topraklar geri almak ze-
N
C rine kurulmutur.
I
L Trklerin Avrupadaki ilerleyii durmu ve Sakarya
I
K Savana dek Trkler savunma halinde kalmtr.

SORU
Osmanl toplum yapsnda meydana gelen aa-
daki durumlardan hangisinin Liyakat anlay-
na ters dt sylenebilir ?
A) Kafes usul
B) Beik ulemal
C) Veraset sistemi
D) iftbozan vergisi
E) ltizam Sistemi
ZM
Osmanl Devletinde XVII. yzyl padiahlarnn ye-
tersizlii ve kimi zaman da ocuk yata tahta ge-
meleri kar gruplarnn devlet zerindeki etkisini
arttrmtr. Buna bal olarak devlet hizmetine gir-
me ve grevde ykselmede liyakat prensibinin ye-
rini rvet, yolsuzluk ve adam kayrmaclk almtr.
18
Kadlk ve mderrislik gibi eitim gerektiren grevler
bile para ile alnp satlr hle gelmitir. Beik ulema-
l ad verilen bu uygulamayla mderrislikler baba-
dan oula gemeye balamtr.
(Cevap B)
SORU
20
XVII. yzylda meydana gelen aadaki durum-
lardan hangisi, ekonominin bozulmasnn hem
sebebi hem de sonucu niteliindedir?
A) Cls bahilerinin sk datlmas
B) Vergilerin artrlmas
C) Tmar sisteminin bozulmas
D) Gmrk vergilerinin azalmas
E) Saray masraflarnn artmas
ZM
XVII. yzylda yaanan savalarn uzun srmesi so-
nucunda sava masraflar artmtr. Alnan yenilgiler
de ganimet gelirlerinin azalmasna yol amtr. Dev-
let azalan gelirleri gidermek iin vergilerin artrm
ancak bu durum halkn tmar topran terk ederek
retici konumdan tketici konuma gemesine neden
olmutur. Tmar sisteminin bozulmas da retimin
dmesi, vergilerin toplanamamas, asayi ve g-
venliin salanamamas gibi sonular dourmutur.
(Cevap C)
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
SORU
XVII. yzylda, Osmanl mparatorluunda, devlet dai-
relerinde rvet ve hakszlk yaygnlam uzun sren
ve baarszlkla sonulanan savalar yaanmtr.
Aadakilerden hangisi, XVII. yzylda ortaya
kan bu sorunlarn sonular arasnda deer-
lendirilebilir?
A) ayaklanmalarn artmas
B) Islahat hareketlerinin hzlanmas
C) Anayasal ynetime geilmesi
D) Bat ile diplomatik ilikiler kurulmas
E) Yeni ekonomik nlemler alnmas
ZM
XVII. yzylda yetersiz ve ou kk yata padia-
hn i bana gelmesiyle devlet otoritesi zayflamtr.
Ynetimde ortaya kan bozulmalar, ordunun ve hal-
kn devlete gvenini sarsm ve eitli kar gruplar-
nn rvet ve yolsuzluu bir adet haline getirmesine
sebep olmutur. Tm bunlara bir de uzun sren ve
baarszlkla sonulanan savalar eklenince ekono-
mi iyice bozulmu ve bu durum bakent stanbulda
ve baz eyaletlerde isyanlarn kmasna yol amtr.
(Cevap A)
SORU
I. Ahmedin Ekber ve Ered sistemini getirmesinde,
I. Sultan III. Mehmedin on dokuz kardeini katlet-
mesi
II. Osmanl tahtna oturacak yetimi bir ehzade
bulunmamas
III. Ulemann Ekber ve Ered sistemine geilmesi
iin bask yapmas
durumlarndan hangileri etkili olmutur?
F
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II
L
D) II ve III E) I, II ve III
O
Z
ZM
O
F
I. Ahmedin fatih yasasna aykr olarak Ekber ve
Ered sistemini getirmesinde, kk yata tahta k-
Y
t iin henz yetimi bir ehzadesinin olmamas
A
Y temel sebeplerden biridir. Bunun dnda babas III.
I Mehmed dneminde ou kk yata olan on do-
N
C kuz ehzadenin bodurulmas hadisesi ve bu olaya
I toplumun her kesiminin tepki gstermesi Ekber ve
L
I
Ered sisteminin getirilmesinde etkili olmutur.
K (Cevap C)
83
20
18

OSMANLI DEVLET GERLEME DNEM
Osmanl Devleti Gerileme Dnemi
Osmanl Devletinin Gerileme Dneminin 1699 Kar-
lofa Antlamasyla balayp 1792 Ya Antlamasna
kadar srd kabul edilir.
XVIII. Yzylda Genel Durum
XVIII. yzylda Avrupann belli bal devletleri Fransa,
ngiltere, spanya, Lehistan, Prusya, sve ve Rusya
18
idi. Bu merkez krallklarn yan s ra Avrupada deiik
hanedanlar tarafndan ynetilen prenslikler hkm sr-
mekteydi. Almanya ve talya ise henz siyasi birliini
salayamamt.
Otuz Yl Savalar (16181648) srasnda belirginle-
en mill karlarn korunmasna dayal diplomasi an-
lay bu yzylda da devam etmitir. Avrupal devletler
20
bu ada d politikadaki hedeflerini gerekletirebil-
mek iin her trl araca bavurmann uygun olduunu
savunan Makyavelizm anlayn benimsemilerdir.
A. Fransa
XVIII. yzyla Avrupann gl devletleri arasn-
da giren Fransa, bu yzylda spanya, Lehistan ve
Avusturyada kan veraset savalarna katlmtr.
Ayrca 17561763 yllar arasnda sren Yedi Yl Sa-
valarnda ngiltere ve Prusyaya kar savamtr.
Bu savalar srasnda Fransa mali ynden byk za-
rarlara uram; Amerika ktas ve Hindistandaki s-
mrgelerini ngiltereye kaptrmtr. Bu kayplara bir
de kat mutlakiyet ynetimi eklenince Fransada krallk
rejimine kar byk bir ihtilal kmtr (1789). htilal
sonras yeni ynetimin kurulmasyla birlikte Osman-
lFransz dostluu bozulmutur. Nitekim Napolyon
Bonapart dneminde Fransa ekonomik ynden du-
rumunu dzeltmek amacyla bir Osmanl topra olan
Msr igal etmitir. Ayrca Rusya ile imzalad Tilsit
Antlamasyla da Osmanl Devletine kar gizli bir it-
tifak kurmutur.
4. NTE
B. ngiltere
ngiltere 18. yzylda hzla glenmi; topraklarn
Fransa ve spanya aleyhine geniletmitir. Byk bir
smrge imparatorluu kuran ngiltere demokrasisini
daha da gelitirerek i yapsn kuvvetlendirmitir. Kta-
lara yaylm geni topraklar, gl donanmas ve si-
yasi nfuzu ile ngiltere, bu dnemde gne batmayan
imparatorluk adyla anlmaya balamtr. ngiltere Av-
rupadaki g dengesinin Fransa lehine bozulmamas
iin bu devlete kar Rusya, Prusya ve Hollanda ile itti-
faklar yapmtr. Dier yandan smrgelerine giden yol
zerinde stratejik neme sahip olan Osmanl Devleti ile
de diplomatik ilikiler kurmutur. ngiltere, bu dnemde
Uzak Doudaki smrgelerine giden yolun gvenliini
tehlikeye drecei iin Rusyann Balkanlar ve Bo-
azlar zerinden Akdenize inmesini engellemeye a-
lmtr. Bu nedenle 1791 ylndan itibaren Rusyaya
kar Osmanl toprak btnln koruma politi-
kas izlemeye balamtr. ngiltere, Msr igal eden
Fransaya kar da Osmanl Devletini desteklemitir.
C. Avusturya
Osmanl Devletinin Batdaki en byk rakiple-
F rinden biri olan Avusturya 18. yzyla Karlofa
L Antlamasnn taraflarndan biri olarak girmitir. Bu
O
antlamayla Macaristann byk blmn ele ge-
Z
O iren Avusturya, bundan sonra da Srbistan ve Bos-
F
naHerseke yerlemek iin faaliyetlere girimitir. Bir
Y
A
kara devleti olan Avusturyann esas amac ise de-
Y nizlere ulamakt be sebeple Osmanl Devletinin bir
I
N taraftan Adriyatik ve Ege denizine kys olan Balkan
C
topraklarn kendisine genileme alan olarak semi-
I
L ti. Avusturya, Balkanlar zerindeki emellerini gerek-
I
K letirmek iin 18. yzylda Rusya ile ittifaklar kurarak
Osmanl Devletine kar savamtr. Ancak Fransz
85
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
htilalinden sonra ortaya kan milliyetilik akmnn
kendi lkesine sramasndan ekinerek bu politika-
sndan vazgemitir. Bu nedenle 1791 ylnda Osmanl
Devleti ile Zitovi Antlamasn imzalayarak bar
siyaseti izlemeye balamtr. Bu devlet, ilerleyen d-
nemde de Rusyann Balkanlarda izledii Panslavizm
siyasetine kar Osmanl Devletinin yannda yer al-
mtr.
D. Rusya
17. yzyln sonlarna doru ar I. Petronun tahta ge-
mesiyle birlikte glenmeye balayan Rusya bu ykse-
liini 18. yzylda da devam ettirmitir. I. Petronun d
politikas; Baltk Denizinde egemen olma, Krm ala-
rak Karadenize ulama, Balkanlara doru yaylma ve
Boazlar ele geirerek scak denizlere inme hedefleri-
ne dayanmaktayd. Ayrca Rusya snrlarn Orta Asya
ve Kafkasyaya doru geniletmek istiyordu. Petronun
izledii bu d politika kendisinden sonra gelenler tara-
18
fndan da devam ettirilmitir. Bylece Rusya 18. yzy-
ln ilk yarsnda topraklarn sve, Lehistan ve Osmanl
Devleti aleyhine bytmtr. Rusya, Osmanl Devleti
zerindeki hedeflerine yzyln ikinci yarsnda byk
oranda ulamtr.
20
Osmanl Devletinin Genel Durumu
Osmanl Devleti, XVIII. yzylda 1699 Karlofa ve
1700 stanbul antlamalaryla kaybettii byk top-
raklarn tekrar elde etmek iin Rusya, Venedik ve
Avusturya ile eitli savalar yapmtr.
Bu dnemde Avrupal devletler arasndaki ekimeler-
den yararlanmaya balayan Osmanl Devleti, Batnn
stnln kabul etmi ve zellikle asker alanda
slahatlar yaparak kaybettii topraklar geri alma politi-
kas gtmtr. Ancak bu abalar pek sonu vermeyip
yeni topraklar kaybedilince dnemin sonlarna doru
mevcut topraklarn koruma politikasna ynelmitir.
Eski gcne yeniden ulamak iin Batl anlamda s-
lahat almalarn balatan Osmanl Devleti, Batnn
gerisinde kaldn kabul etmitir. Ancak Batnn Os-
manl karsndaki stnl bu dnemde balayan N
Sanayi nklab ile iyice pekimitir. Bylece Osmanl
Devleti byk devlet olma zelliini yitirmitir.
86
GERLEME DNEM ISLAHATLARI
(XVlll. YZYIL)
GERLEME DNEM PADAHLARI
II. Ahmet
I. Mahmut
III. Osman
III. Mustafa
I. Abdlhamit
III. Selim
IV. Mustafa
III. Ahmet Dnemi (17031730)
Padiah II. Mustafann zamannn ounu Edirnede
geirmesi ve Edirneyi bakent yapaca sylentisinin
yaylmas 1703 ylnda byk bir isyana dnmtr.
III. Ahmet, Edirne Vakas denen bu isyan neticesinde
tahta kmtr.
Lale Devri boyunca padiahlk yapan III. Ahmet, ayn za-
manda air ve hattattr. Necip mahlasyla iirler yazmtr.
Lale Devri (17181730)
Osmanl tarihinde 1718 Pasarofa Antlamas ile
balayp 1730 Patrona Halil syan ile sona eren d-
neme Lale Devri denir. Dnemin padiah III. Ahmet,
sadrazam ise Nevehirli Damat brahim Paadr.
Bu devirde asker alanda ve ynetim alannda slahat
yaplmam, yenilikler daha ok teknik ve sosyokltrel
alanlarda younlamtr.
Avrupai (Batl) tarzda ilk slahatlar bu dnemde ya-
pld iin Avrupann stnlnn bu dnemden
itibaren kabullenmeye baland grlr.
Avrupada meydana gelen yenilik hareketlerini takip et-
mek amacyla ilk kez Avrupann Paris, Londra, Viyana
gibi eitli bakentlerinde geici elilikler almtr.
F
NOT
L
O
Z
O Avrupaya ilk gnderilen geici eli Yirmi Sekiz
F
Mehmet elebi olmutur. Parise gnderilmitir.
Y
A
Y
Lale Devrinde Sait Efendi ve brahim Mteferrika ara-
I clyla ilk Trk matbaas kurulmutur (1727). Matba-
C
da baslan ilk eser Vani Mehmet Efendinin Vankulu
I Lgatdr.
L
I Hattatlar ve mstensihlerin (eserleri oaltan kiiler)
K isiz kalmamas iin matbaada din eserlerin baslmas
yasaklanmtr.

NOT
Lale Devrinin nde gelen sanatlar air Nedim
ve minyatr sanats Levnidir.
Fransz asll bir mhendis olan Gerek Dvud tara-
fndan 1720 ylnda Yenieri Ocanda tulumbaclar
adnda bir itfaiye bl oluturulmutur.
lk kez iek as uygulanmtr.
stanbulda ktphaneler almtr.
Dou klasiklerinin evrilmesi iin Tercme Heyeti olu-
turulmu, birok eser dilimize evrilmitir.
Kt, kuma ve ini fabrikalar ile imalathaneler kurul-
mutur.
lk kez Avrupa tarznda mimari eserler yaplmtr. (Ba-
rok tarz). Topkap Saray nndeki III Ahmet emesi
bu dnemin nde gelen eserlerindendir.
SORU
18
Yirmisekiz Mehmet elebi, aadaki Avrupa e-
hirlerinden hangisine eli olarak gnderilmitir?
A) Viyana B) Paris C) Londra
D) Roma E) Moskova
20
ZM
Osmanl Devletinin ilk geici elisi olan Yirmisekiz
Mehmet elebi, Paris ehrinde elilik yapmtr. Ye-
nieri Ocandan yetien Mehmet elebi, ocan
yirmi sekizinci ortasnda hizmet grd iin hayat
boyunca bu isimle anlmtr. Sultan III. Ahmedin
saltanat dneminde Avrupay yakndan takip
etme dncesinin bir tezahr olarak 1720 ylnda
Fransaya bykeli olarak gnderilmitir. Pariste
bir yla yakn kalan Mehmet elebi seyahati sra-
snda edindii izlenimleri sefaretnamesinde kaleme
almtr.
Kitabnda stanbulParis yolculuu, kral XV. Louis,
Franszlarn o sralarda yaad veba korkusu, ka-
tld askeri merasimler ve Parisin ilgi ekici yerle-
rini konu edinmitir.
(Cevap B)
I. Mahmut (17301754)
Askeri alanda Avrupay rnek alarak slahat yapan ilk
Osmanl padiah olmutur.
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
naat III. Osman zamannda tamamlanan ve Nuru
Osmaniye Cami ismini alan stanbulun ilk barok tarz
camisinin yapmna bu dnemde balanmtr.
Ordunun subay ihtiyacn karlamak iin 1734te Hen-
desehane (Kara Mhendishanesi) adnda bir asker
mhendis okulu almtr.
Fransaya verilen kapitlasyonlar srekli hle getiril-
mitir (1740).
Fransz asll Humbarac Ahmet Paa (Comte de Bon-
neval), bu dnemde Humbarac Ocan kurmutur.
PUAN KP
Avrupadan getirilen ilk asker uzman Humbarac
Ahmet Paadr (Comte de Bonneval).
III. Mustafa (17571774)
Fransz Baron d Tott, topu ocan slah etmitir.
Rusyann 1770te emedeki Osmanl donanma-
sn yakmas zerine yeni bir donanma hazrlanm
ve bu donanmaya deniz subay yetitirmek amacyla
Mhendishane-i Bahr-i Hmayunun (Deniz M-
hendishanesi) temelleri atlmtr (1773).
Avrupa tarznda Srat Topular Birlii kurulmutur.
Ekonomiyi dzeltmek amacyla ilk kez Galata banker-
lerinden bor alnm yani i borlanmaya (esham se-
netleri araclyla) gidilmitir.
NOT
Esham sistemiyle, Yahudi tccarlardan bor aln-
mtr.
I. Abdlhamit (17741789)
Yenieri Ocanda (Kap kulu) ilk kez saym yapl-
m ve askerlikle ilgisi olmayanlar slah edilmitir.
stihkm Okulu (Askeriyede inaat faaliyetleri yapan
snf) almtr.
F
Clus bahii kaldrlmtr.
L Ulufe alm satm yasaklanmtr.
O
Z Srat topular, humbarac ve lamc ocaklar slah
O
edilmitir.
F
Levent tekilat kaldrlmtr.
Y
A Kapitlasyonlarn olumsuz sonularn nlemek iin,
Y yerli mal kullanlmas zorunlu hle getirilmitir.
I
N
C NOT
I
L
I l. Abdlhamit, slahatlar iin getirilen yabanc dan-
K
manlarn Mslman olmalar artn kaldrmtr.
87
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
RADKAL (KKL) DEMN BALANGICI
III. SELM DNEM (17891807)
(NZAM-I CEDT DNEM)
lll. Selim, belli bir plan dhilinde bir slahat program
hazrlayan ilk padiahtr. Bu programa yeni dzen an-
lamna gelen Nizam- Cedit ad verilmitir. Bu dnem
itibaryla Osmanl Devletinde ncelikle asker alanda
olmak zere her alanda radikal deiiklikler balamtr.
III. Selim Devri yenilikleri;
Baty yakndan takip etmek iin, Avrupa bakentlerin-
de alan elilikler srekli hle getirilmitir.
PUAN KP
lk daimi eli Yusuf Agh Efendidir. Londrada elilik
yapmtr.
18
Sorunlarn zm iin, lkenin ileri gelen devlet
adamlarndan bir Meveret Meclisi (Danma Meclisi)
oluturarak raporlar (layiha) hazrlatmtr.
Cezzar Ahmet Paa nclnde Avrupa tarznda ilk
ordu olan Nizam- Cedit ordusu, kurulmutur.
20
NOT
Grnyle ve ieriiyle tamamen Avrupadan
rnek alnm Nizam- Cedit ordusunun ilk ve en
nemli baars, 1798de Napolyon Bonapartn
Msr igali sonrasnda Napolyon gibi bir asker
dehann ordusunu malup etmesidir. ngiltere ve
Rusyann yardmlar da bu galibiyette etkilidir ama
Yenieri Ocann nemli oranda bozuk olduu bu
dnemde yeni kurulan bir ordunun bu baars ye-
nierileri ileden karm, yenieriler ve Kabak
Mustafann isyan ile Nizam- Cedit ordusunun da-
tlmasn salamlardr.
Nizam- Cedit ordusunun giderlerini karlamak iin
rad- Cedit adyla bir hazine oluturulmutur.
Trke resm dil, Franszca resm yabanc dil olarak
kabul edilmi ve yabanc dil eitimi (Franszca) zorun-
lu hle getirilmitir.
88
Yerli mal zendirilmeye allmtr.
1797de ilk kez stanbulda Avrupadan gelen bir grup
opera gsterisi sergilemitir.
iire ve mzie merakl olan III. Selim lhami mahla-
syla iirler yazm, ayrca klasik Trk mziine birok
makam kazandrmtr.
Yenierilere haftann belli gnlerinde eitim yapma
mecburiyeti getirilmitir.
lk resm devlet matbaas Matbaa- Amire adyla ku-
rulmutur.
1795te Osmanl ordusuna kara subay yetitirmek
amacyla Mhendishane-i Berri Hmayun adl
asker bir okul almtr.
III. Selimin birok alanda yapt bu dzenlemeler kar-
lar zedelenen zmrelerin kkrtmas sonucu balayan
Kabak Mustafa isyan sonucu kesintiye uramtr.
Ayn zamanda bu isyan III. Selimin ldrlmesine se-
bebiyet vermitir. Ancak yanlarn desteini alarak baa
gelecek olan II. Mahmut, slahat hareketlerine kald
yerden devam etmitir.
SORU
Aadakilerden hangisi rad- Cedit hazinesinin
oluturulmasna neden olmutur?
A) Yenieri Ocann kaldrlmas
B) Yeni saraylar yaplmas
C) Nizam- Cedit ordusunun kurulmas
D) lk Trk matbaasnn almas
E) Askir-i Mansure-i Muhammediyenin kurulmas
ZM
F
L III. Selim zamannda Nizam- Cedid adnda Bat
O
tarznda modern bir ordu kurulmutur. Bu dnemde
Z
O giriilecek reformlarn finanse edilmesi, bunlar iin
F
yeni kaynaklar bulunmas iin de rad- Cedid adn-
Y da bir hazine tekil edilmitir.
A
Y rad- Cedidin kaynaklar pamuk resmi, esham
I
N mahlulat, miri ve Haremeyn mukataalar, humbara-
C
I
c tmarlar ile alkoll iecekler, kahve, Mora zm,
L yapa ve canl hayvan resimleriydi.
I
K (Cevap C)
 Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
GERLEME DNEM ISLAHATLARININ RUSYAOSMANLI LKLER
GENEL ZELLKLER
Prut Antlamas (1711)
Gerileme Dneminde yaplan slahatlarn temel ama-
c Karlofa Antlamas ile kaybedilen yerleri geri al- 17101711 OsmanlRus savalar sonunda imzalan-
maktr. mtr. Sadrazam Baltac Mehmet Paa nderliinde
Bu dnemde Osmanl Devleti, Avrupadan geri kald- yaplan savata Osmanl baarl olmu, Rus ordusu-
n kabul ederek Avrupay rnek alan slahatlar yap- nu yok etme frsatn yakalamken bar antlamasn
maya balamtr. imzalamtr.
Savalarda alnan yenilgiler, yenilik hareketlerinin Prut Anlamas, Osmanl Devletine nemli bir kazan
asker alanda younlamas sonucunu dourmutur. salamam ancak kaybedilen topraklarn geri alnabi-
Ancak ilk kez teknik ve kltrel alanda yeniliklerde lecei dncesini artrmtr.
yaplmtr.
Islahatlar halkn istei ve desteiyle deil, devlet Kk Kaynarca Anlamas (1774)
adamlarnn arzusuyla yaplm ve bir devlet politikas-
Rus ariesi ll. Katerinann nce Karadenize, daha son-
na dnmtr.
ra scak denizlere inmek istemesi sonucu yaplan 1768
Islahatlar zellikle yenieriler ve ulemann gsterdii
1774 OsmanlRus savalar sonunda imzalanmtr.
tepkiler nedeniyle baarya ulaamamtr.
Bu gelimelere ramen Duraklama Dnemi (XVII. yz-
Sonular
yl) slahatlarna oranla daha kapsaml ve kkl dei-
18
iklikler gerekletirilmeye allmtr. Osmanl Devleti byk bir yenilgiye urayarak tarihinin
en ar antlamalarndan biri olan 1774 Kk Kay-
XVlll. YZYILIN BAZI NEML GELMELER narca Antlamasn imzalamtr.
Krma bamszlk verilmitir (lk kez bir eyalet Os-
EDRNE VAKASI (1703)
manl Devletinden ayrld.).
Osmanl Devletinin kt gidiine ramen; padiah II. Krm hanlarnn yalnzca dini bakmdan Osmanl hali-
Mustafann (16951703) srd zevk ve sefa, dev- fesine bal kalmas kararlatrlmtr.
20
let ilerini sadrazamlarna ve eyhlislama brakmas,
stanbul yerine Edirnede oturmas gibi sebepler ordu
NOT
iinde honutsuzlua yol amtr. Bu sebeple yenie-
riler ayaklanarak Edirneye yrmtr. (Edirne Vaka-
Rus donanmas emede bulunan Osmanl do-
s)
nanmasn yakmtr (1770). Osmanl Devleti daha
eyhlislam Feyzullah Efendiyi ldren isyanclar, II.
gl bir donanma kurmak iin Bat tarz asker
Mustafay tahttan indirerek yerine kardei Sultan III.
okullar amaya ynelmitir (Mhendishane-i Bahr-i
Ahmet tahta karmlardr.
Hmayun, Mhendishane-i Berr-i Hmayun).

F
PATRONA HALL SYANI (1730)

L Rusya savata igal ettii Eflak, Bodan, Besarabya
Lale Devri icraatlarndan memnun olmayan, yaplanlar O
ve Akdenizdeki adalar Osmanlya geri vermitir.
Z
israf olarak gren, ekonomik sknt iindeki halk kit-
O
Rus Hristiyanlar ve rahipleri kutsal yerleri serbeste
leleri ve epeydir maalarn alamayan yenieriler, ran F
ziyaret edebilme hakkn elde etmitir.
seferinden de olumsuz haber gelmesi zerine Patrona Y

Halil nderliinde isyan karmlardr. A Rusya, Karadenizde donanma bulundurma hakk elde
Y
etmi, Osmanl Devletinin Karadeniz egemenlii sona
syan neticesinde dnemin sadrazam Nevehirli Da- I
N ermitir.
mat brahim Paa idam edilmi; Sultan III. Ahmet taht- C
tan indirilmi ve yerine yeeni I. Mahmut tahta karl- I Rusya, ilk kez Boazlardan gei hakk elde etmitir.
L
mtr. I Rusya, Osmanl Devletindeki Ortodokslarn koruyu-
K
Patrona Halil isyan ile Lale Devri sona ermitir. culuunu stlenmitir.

89
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
NOT
Rusyann Ortodokslarn koruyuculuunu elde et-
mesi, orjinal metinde olmamasna ramen Ruslar
anlamann 1775teki deitirilmi Franszca met-
nine bu maddeyi eklemilerdir. Bylece Osmanl
Devletinin i ilerine mdahale etme frsatn elde
etmilerdir.
ngiliz ve Franszlara verilen kapitlasyonlar ilk kez
Rusyaya da verilmitir.
Osmanl Devleti, ilk kez Rusyaya sava tazminat
demitir.
NOT
Krmn bamsz olmasndan sonra Rusya, Krm
egemenliine almak iin igal etmi ve 1792 Ya
Antlamas ile Krm resmen Rusyaya braklmtr.
18
Bu antlama ile ayn zamanda Gerileme Dnemi
sona ermi ve Dalma Dnemine girilmitir.
Belgrad Antlamas (1739)
1736 ylnda balayan OsmanlRus Savana
1737de Avusturyann dhil olmas sonucu yaplan sa-
20
valar neticesinde imzalanmtr.
Bu antlamayla Avusturya Pasarofa Antlamas ile
Osmanldan ald yerleri geri vermi; Azak Kalesi yk-
larak Osmanl ile Rusya arasnda snr olmutur.
Rusyann Krmdan ekilmesi ve Karadenizde sava
ve ticaret gemileri bulundurmas engellenmitir.
Belgrad Antlamas, Karadenizin Osmanlya ait oldu-
unu belirten en son anlamadr.
Belgrad Antlamas Osmanl mparatorluunun Avus-
turya ve Rusya ile imzalad son krl antlamadr.
Osmanl Devleti, Belgrad Antlamasnda arabulucu-
luk eden Fransann kapitlasyonlarn sresiz olarak
uzatmtr (1740).
Ya Antlamas (1792)
17871792 OsmanlRus Sava sonunda imzalanm-
tr. Kk Kaynarca Antlamas ile bamsz olan Krm C bu anlamay reddetmesi zerine 1802 ylnda Paris
almak isteyen Rusya, bu hedefine ulamtr. Ya Ant-
lamas ile Krm resmen Rusyaya braklmtr. I antlamayla Fransa, Msr topraklarndan ekilmi ve
Osmanl Devleti Dalma Dnemine girmitir.
90
AVUSTURYAOSMANLI LKLER
Pasarofa Antlamas (1718)
17151718 Osmanl, AvusturyaVenedik savalar ne-
ticesinde imzalanmtr. Osmanl Devleti bu antlamay-
la Avusturyaya toprak vermesine ramen, Venedikten
toprak almtr. Antlama neticesinde bar ortam
salandndan Osmanl, i ileri ile urama imkn
bulmu ve Lale Devri slahatlar balamtr. Bu anla-
mayla Venedik, Ege kylarndan uzaklatrlmtr.
Zitovi Antlamas (1791)
OsmanlRus sava erevesinde gelien 17871791
OsmanlAvusturya Sava sonunda imzalanmtr.
Avusturya sava srasnda ald topraklar Osmanl
Devletine geri vermitir. Fransz htilalinin patlak ver-
mesi ok uluslu Avusturya Devletini endielendirmi
ve Zitovi Antlamasndan sonra kendisi gibi ok ulus-
lu olan Osmanl Devleti ile iyi ilikiler gelitirmesine yol
amtr. Bilindii zere I. Dnya Savanda da bu iki
g birlikte hareket etmitir.
RANOSMANLI LKLER
Safevi Devletinin ii propagandasnn devam etmesi,
zaman zaman Osmanl topraklarna tecavz veya
Osmanlnn Avrupada kaybettii topraklar ran ile
telafi etmeyi ummas gibi sebeplerden tr Osman-
lran savalar 17231727; 17301732; 17351736;
17421746; 17751779 dnemleri bata olmak zere
XVIII. yzylda da devam etmitir.
FRANSAOSMANLI LKLER
Fransann Msr Seferi (17981801)
Fransa, Msr ve dou ticaret yollar zerinde stnlk
F elde etmek amacyla 1798de Napolyon nderliinde
Msr igal etmitir.
L
O
Z
Smrgeleri ile balantsnn kesilmesinden endi-
O elenen ngilterenin de desteiyle Osmanl Devleti,
F
Fransay Msrdan karmay baarmtr.
Y
A Sava sonunda 1801 ylnda Osmanl ile Fransa arasn-
Y
I da El Ari Antlamas imzalanm ancak ngilterenin
N
I
Antlamas isimli nihai bir anlama imzalanmtr. Bu
L
K
Msr tekrar Osmanl denetimine girmitir.
 Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
1789 FRANSIZ HTLAL Newcomen (Nivkomn) adl bir baka ngiliz mhendis,
Saverynin makinesini 1712de daha da gelitirmitir.
Nedenleri
1769da da James Watt (Ceymis Vat), Newcomenn
Kraln baskc ynetimi makinesini daha verimli ve kullanl hle getirmi by-
Ekonominin ciddi ekilde bozulmas ve bu durumun lece retimde kol gcnn yerini makinelerin almasn
halka yeni vergiler koyarak zmlenmeye allmas salayarak Sanayi nklabn balatmtr.
Fransz halknn ngiltere ve Amerikada uygulanan re-
jimlerden etkilenmesi Geliimi

Fransz aydnlarnn halk aydnlatmas Sanayi nklab ile birlikte buhar makineleri dokuma
fabrikalarnda, gemilerde ve lokomotiflerde yaygn ola-
Sonular rak kullanlmaya balamtr.

Fransada feodalite yklm ve vatandalar arasnda retim biiminde gerekleen kkl deiim yalnz
eitlik ilkesi kabul edilmitir. sanayi alannda deil, tarmda da etkisini gstermitir.

Demokratik, laik devlet anlay ortaya kmtr. Kimya sanayisinin geliimi sonucu elde edilen yapay
gbrelerin kullanmyla tarmsal retim grlmedik l-
Milliyetilik akmnn yaylmasyla ulusal devletler ku-
rulmaya balamtr. de arttrlmtr.

Hrriyet, eitlik, adalet gibi kavramlar yaylmaya bala- Pastrizasyon ve soutma yntemleriyle gda rnleri-
nin bozulmadan uzun sre saklanmas kolaylamtr.
mtr.
18
Mutlak krallklar yklmaya balamtr. Sanayi nklab ngiltereden sonra Kta Avrupasnda

Merutiyet, cumhuriyet rejimleri yaylmaya balamtr. da yaylmtr. Fransa, Almanya ve Rusya birer sana-

Yeni a sona ermi, Yakn a balamtr. yi lkesi olma yolunda hzla ilerlemeye balamtr.
zellikle zengin kmr yataklarna sahip olan Alman-
Anayasa kavram, toplumlar iin nemsenmeye bala-
ya, ar sanayiye nem vererek Avrupann en byk
mtr.
ekonomik gc hline gelmitir. Ayn dnemde Ameri-
20

SANAY DEVRM ka Birleik Devletleri de nemli bir sanayi devi olarak

ortaya kmtr.
Ortaya k

Corafi keifler sonucu kefedilen yerlerden Avrupaya Sonular

bol miktarda hammadde gelmesi ve Avrupada serma- Ham madde ve pazar ihtiyac ortaya km ve smr-
ye birikiminin artmas sanayi devriminin temel sebep- gecilik yar hzlanmtr.
leri arasndadr. i snf ortaya kmtr.
Aydnlanma anda Avrupada bilim alannda ve Byk ehirler kurulmaya balanmtr.
retim teknolojisinde yaanan gelimeler de sanayi F Kyden kente g hzlanmtr.

devrimin sebeplerindendir. Nitekim o gne dein orta- Makinelemenin hzlanmasyla isizlik artmtr.
L
ya konan bilimsel bilgi ve bululardan yararlanan mu- O
Kapitalizm, sosyalizm, emperyalizm gibi akmlar ortaya
Z
citlerin gnlk yaam kolaylatran ve retimi arttran O kmtr.
F
makineleri icat etmeleri sanayi devrimini balatmtr. Temel ihtiyalar karlamaya ynelik mallar daha hzl,
Y
rnein Fransz bilim insan Denis Papin (Dni Pa- ucuz ve bol miktarlarda retilmeye balanm bunun
A
pen) ilk buhar makinesini icat etmitir. ngiliz mhendis Y sonucunda da fiyatlar dmtr.
I
Thomas Savery (Tomas Saveri) de bu buhar makine- N Fiyatlarn dmesi beraberinde tketim artn getir-
C
sinden yararlanarak madenlerde biriken sular dar mitir.
I
atmak iin kullanlan bir tulumba yapmtr. Buhar gc L Sanayi devrimi ile birlikte iten yanmal motor, telefon,
I
ile alan bu makine ilk olarak kmr madeni ocakla- K gramofon, mikrofon, telsiz, lamba, araba lastii, bisik-
rnda biriken sular boaltmak amacyla kullanlmtr. let, daktilo gibi icatlar gnlk hayata girmitir.

91
Osmanl Devleti Duraklama Dnemi
Osmanl zerindeki Etkileri
Osmanl Devleti Batda ortaya kan makineleme ha-
reketini takip edememitir. Avrupada buhar makinele-
riyle alan fabrikalar kurulurken Osmanl lkesinde
retim byk lde atlyelerde ve el tezghlarnda
kol gcne dayal olarak srdrlmeye devam etmitir.
Bu nedenle Osmanl mallar Avrupann ucuz ve kaliteli
sanayi mallar ile rekabet edememitir.
Kapitlasyonlar ve ticaret antlamalaryla sanayi-
lemi lkelere tannan gmrk kolaylklar Osmanl
Devletinin yerli sanayisini kntye uratmtr.
Sanayi nklabyla birlikte Osmanl Devleti darya
ham madde satan, dardan ise mamul madde alan
bir devlet hline gelmitir.
Osmanl lkesi Avrupann ak pazar hline gelmi,
kk imalathaneler kapanrken; Osmanl pazarlar
yabanc sanayi mallar ile dolmutur.
18
malathanelerin kapanmasyla lkede isizlik artmtr.
Bu durum d ticaret ann bymesine yol aarken
bir yandan da Osmanl Devletini da baml hale ge-
tirmitir.
20
SORU
nar Vakas
II. Osmann ehit edilmesi
Kabak Mustafa syan
gibi gelimelerinin ortak yn, aadakilerden
hangisidir?
A) Islahat hareketlerine sebep olmalar
B) Veraset sistemiyle ilgili olmalar
C) Merkezi otoriteyi glendirmeleri
D) Yenieri isyan sonucu gereklemeleri
E) Egemenlik anlaynda deiiklie sebep olma-
lar
92
ZM
XVI. yzyln sonlarna doru, ulufelerini ayar d-
k akelerle almak istemedikleri iin bakaldran
yenieriler sonraki yllarda da benzer nedenlerle
defalarca isyan etmilerdir. stanbulda ortaya kan
bu isyanlarn belli ballar: 1622de II. Osmann
katledilmesi, IV. Mehmet dneminde 1656 ylnda
gerekleen ve otuz kadar devlet adamnn idamna
neden olan nar Vakasdr. 1807 ylnda gerekle-
en Kabak Mustafa isyan ise Nizam- Cedit ordu-
sunun varlna kar kan bir yenieri isyandr. Bu
isyan sonunda III. Selimi tahttan indirmi yerine IV.
Mustafa tahta karlmtr.
(Cevap D)
SORU
Hezarfen Ahmet elebi, Lagari Hasan elebi,
air Nefi ve Evliya elebi gibi bilim ve kltr
adamlar, aadakilerden hangisi dneminde
yaamtr?
A) I. Ahmed B) II. Osman
C) IV. Murat D) III. Murat
E) IV. Mehmet
ZM
Soru kknde belirtilen bilim ve kltr adamlar
1623-140 yllar arasnda hkm sren IV. Murat d-
neminde yaamtr. Hezarfen Ahmet elebi kollar-
F
na takt kanatlarla Galata Kulesinden skdara
L devam eden bir uu denemesi yapmtr. Lagari
O
Hasan elebi barutla doldurduu kendi icad olan bir
Z
O rokete binerek gkyzne ykselmitir. Divan edebi-
F
yatnn nl airlerinden Nef bu dnemde yazd
Y
A
hicivleriyle tannmtr. Bir gezgin olan Evliya elebi
Y ise tuz alt boyunca Asya, Avrupa ve Afrika ktala-
I
N rndaki eitli lkeleri dolaarak Seyahatname adl
C
I
nl eserini yazmtr.
L (Cevap C)
I
K

OSMANLI DEVLET DAILMA DNEM
XlX. YZYILDA ASYA VE AVRUPADAK
DEVLETLERN GENEL DURUMU
ngilterede aralklarla alp kapanan parlamento, ye-
niden alm ve 1689da insan haklar bildirisi kabul
edilmitir. XIX. yzyln en gl devleti olan ngiltere,
byk bir smrge imparatorluu kurmasna ramen
Fransa ile birlikte milliyetilik dncesine sempati ile
bakmaktayd. ok uluslu devletlerin paralanmasnn,
smrgelerindeki hkimiyetine hizmet edeceini d-
nyordu.
18
Fransa, smrgecilikte ngiltere kadar baarl bir so-
nu alamamasna ramen gcn koruyor ve zellikle
Osmanl topraklarna ynelmek amacyla ittifaklara gi-
riyordu. 1848 htilali sonrasnda Fransada ikinci cum-
huriyet ilan edilmi ve herkese oy verme hakk tann-
mt.
20
Avusturya, Osmanl Devleti gibi ok uluslu bir yap ta-
dndan Fransz htilalinin sonularn bir tehdit olarak
gryordu. Orta Avrupann en etkin gc olan Avustur-
ya ile Rusya arasnda Balkan topraklar zerinde s-
tnlk mcadelesi balamtr. Yine XIX. yzyln ikinci
yarsnda Avusturya, Alman birliinin salanmasnda
Prusya ile mcadeleye girmitir.
XVIII. yzylda Rusya, scak denizlere ulamak iin bir
yandan Osmanl Devleti zerindeki politikalarna ar-
lk verirken dier yandan da Orta Asyaya doru Trk
slam lkelerine yaylma politikasn hzlandrmtr. Bu
yzylda Orta Asyada Yaka Trkmenleri, Yamud ve
mral gibi Trkmen boylar ile bir araya gelerek g
birlii yapmlardr. Akdeniz evresinde yetitirilen pa-
muun ngiltere ve Fransann kullanmnda olduunu
gren Rusya, Orta Asya pamuunu ele geirmek ve
smrgeler kurmak iin igallere balamtr. XIX. yz-
yln ikinci yarsnda Rus ilerleyii Orta Asyaya yayl-
mtr.
Kuid Hann banda bulunduu Yaka Trkmenleri,
1879da Ruslar ar bir yenilgiye uratm ancak bu
baar uzun srmemitir. Sonunda arlk Rusyasnn
egemenliine girmek zorunda kalmlardr (1884).
5. NTE
Osmanl Devleti, XVIII. yzyldan itibaren i ve d
meselelerini kendi bana zemiyordu. XIX. yzylda
daha da belirginleen bu durum, Osmanl Devletinin
Avrupa devletleri ile eitli ittifaklar kurmasna neden
olmutur. Siyasi, sosyal ve ekonomik alanlarda byk
skntlar yaanmasna ramen Osmanl Devletinin
snrlar kuzeyde, Krma; gneyde, Kuzey Afrikann
tamamna; douda, rana ve Arap Yarmadasnn
tamamna; batda ise Balkan Yarmadasna kadar
uzanyordu. Denizlerde Kbrs, Girit, Rodos ve On iki
Ada Osmanlnn elindeydi. Osmanl topraklar Sanayi
nklabnn ardndan hzlanan smrgecilik faaliyetle-
riyle bata ngiltere olmak zere btn Avrupa devlet-
lerinin itahn kabartyordu.
OSMANLI DEVLETNN DAILMA DNEM
ISLAHATLARI (XIX. YZYIL)
Genel zellikleri
Temel ama, Osmanl Devletini dalmaktan kurtar-
mak ve Avrupal devletlerin Osmanl i ilerine kar-
masn nlemektir.
Fetih siyasetinden vazgeilmitir.
Denge politikas izlenmeye balanmtr.
Bu dnemde, yaplan slahatlarda Fransz htilali ve
Sanayi nklabnn etkileri silinmeye allmtr.
F
Hukuk alannda ilk kez kkl deiiklikler yaplmtr.
L
O
Z DAILMA DNEM PADAHLARI
O
F
II. Mahmut
Y Abdlmecit
A
Y Abdlaziz
I
N V. Murat
C
II. Abdlhamit
I
L Mehmet Reat (V. Mehmet)
I
K Vahdettin (VI. Mehmet)
93
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
II. MAHMUT DNEM (18081839) dari Alanda Yaplan Islahatlar
Halkn devlete gvenini salamak iin, Fatihten son-
Sened-i ttifak (1808)
ra ilk kez padiah ll. Mahmut dneminde, vatandalar
Osmanl Devletinde XVll. yzylda merkez otoritenin arasnda din ve mezhep ayrl gzetilmeyecei te-
zayflamasyla tarada, yan ad verilen zengin, itibarl minat verilmitir.
nfuzlu kiilerin etkinlikleri artmtr.
Divan tekilat kaldrlmtr. Yerine Heyet-i Vkela
Zamanla ekonomik ve siyasi olarak glenen yanlar,
adnda nazrlklar (bakanlklar) kurulmutur.
devlete kar nemli bir g hline gelmilerdir.
ll. Mahmut, devlete asker ve vergi gndermekte sorun MERKEZ TEKLATINDAK DZENLEMELER
karan yanlarn devlete balln salamak amacy-
ESK DZEN YEN DZEN
la Sened-i ttifak adnda bir szleme imzalanmasn
kabul etmitir. Divanhmayun Nazrlklar
Sadrazam Alemdar Mustafa Paa ile ayanlar arasnda Sadrazamlk Baveklet
imzalanan bu antlama ile yanlar padiahn otoritesi- Reislkttap Hariciye Nezareti
ni desteklemeyi kabul etmitir.
Sadaret Kethdas Dhiliye Nezareti
Bu szlemeye gre;
Darphane Hazinesi, Maliye Nezareti

yanlar, devlete bal kalacaklarna ve yenilikleri des-
Hazineiamire
tekleyeceklerine dair sz vermilerdir.

yanlar, devlerte istendii zaman asker gndermeyi Vakflar Evkafhmayun Nezareti
ve stanbulda kabilecek ayaklanmalar bastrmay eyhlislamlk Babmeihat Dairesi
kabul etmilerdir. Ticaret Nezareti
P
18
adiahn ar vergi koymamas, eit ve adaletli vergi
almas ve vergilerin kanun ve hkmlere gre toplan-
mas kararlatrlmtr. YORUM
A
yanlarn yetki alanna giren ilere karlmamas ve
hibir yann susuz yere cezalandrlmamas konula- Ama, padiahn devlet ynetimindeki etkisini artr-
rnda da anlamaya varlmtr. mak ve merkez otoriteyi glendirmektir.

UYARI
20

l l. Mahmut bu belgeyle, yanlarn varln ve SORU

haklarn resmen tanmtr.
B
u senet, merkez otoriteyi artrma amacna
ynelik olarak yapldysa da ierik itibaryla
merkez otoritenin zayfladn gstermektedir.
u belge ile ilk kez Osmanlda padiahn mut-
B D) Hariciye E) Dahiliye
lak otoritesi snrlandrlmtr. Padiah ilk defa
kendisinden baka bir gcn (yanlarn) varl-
n tanmtr.
B
u belgede vergilerin kanunlara aykr olarak
toplanmasna kar klmtr.
S
ened-i ttifak baz tarihilere gre; hkmda-
rn yetkilerini kstlamas ynyle ngilterede
halk ile kral arasnda imzalanan 1215 Magna
Chartaya benzetilmektedir. Ancak u da unu-
tulmamaldr ki Magna Chartada halk lehine
kararlar alnrken Sened-i ttifakta feodalleme
belirtisi gsteren yanlar lehine kararlar aln-
mtr. Ayrca baz tarihiler de Sened-i ttifak
anayasal monarinin ilk adm olarak kabul et-
mitir. Yani bu ynyle Osmanlda demokratik-
leme yolunda atlan ilk admdr.
Reis-l Kttablk grevi, II. Mahmutun saltanat
dneminde aada verilen bakanlklardan han-
gisine dntrlmtr?
A) Harbiye B) Adliye C) Maliye
ZM
Reis-l Kttablk grevi, Osmanl Devletinde ilk kez
F
stanbulun fethinden sonra oluturulmu ve XVII.
L yzylda da, d siyasete ait ilerden tek bana
O
sorumlu bir birim haline getirilmitir. XIX. yzyla
Z
O kadar Osmanl Devletinde dileri Reis-l Kttab-
F
lar tarafndan yrtlrken padiah II. Mahmut d-
Y neminde bu birim Hariciye Nazrl adyla yeniden
A
rgtlenmi ve elilikler de bu daireye balanmtr.
Y
I Bu deiiklikte Osmanl Devletinin Avrupadan al-
N
C d borlarn artmas, Avrupa lkelerinin Osmanl
I Devletinin iilerine karmaya balamas ve elileri
L
I tek bir merkeze balama dncesi etkili olmutur.
K
(Cevap D)

94

II. Mahmut Dneminde devlet memurlar dhiliye ve
hariciye memurlar olmak zere ikiye ayrlmtr.
Devlet ilerinin planlanmasn ve dzenli yrtlmesini
salamak zere eitli meclisler ve komisyonlar kurul-
mutur.
Dar ura-y Asker askerlik ilerini dzenlemekle
grevlendirilmitir.
Dar ura-y Bab- Ali nin grevi, yaplacak slahatla-
r belirlemek ve memurlar yarglamaktr. Meclis-i Vala-
y Ahkm- Adliye ise adalet ilerine bakmakla ykm-
lyd.
II. MAHMUT DNEM MECLSLER
Grev Alanlar Adlar
Askerlik Dar- ra-y Asker
Adalet Meclisi Ahkm- Adliye
dari Yarg Dar- ra-y Babali
Dirlik sisteminin bozulmas nedeniyle devlet grevlile-
18
rinin cretlerini dzenli alamadklarn grm ve dirlik
sistemini kaldrmtr. Buna bal olarak da memurlara
maa balanmtr.
Msadere uygulamasna (memurlarn ldnde ya
da grevden alndnda mallarna ve gelirlerine dev-
letin el koymas) ksmi olarak son verilmi, bylelikle
20
zel mlkiyet gvence altna alnmtr.
YORUM
Msadere usulnn kaldrlmasyla devlet adam-
larnn devlete olan gveni ve balln artrmak
amalanmtr. Msadere usulnn tam olarak kal-
drlmas Tanzimat dnemine denk gelir.
Vergilerin mltezimler yerine muhassl denilen devlet
grevlileri tarafndan toplanmas, uygulamas balatl-
mtr.
Tarada gvenliin salanmas iin redif birlikleri ku-
rulmutur
Valilerin zerindeki askerlik grev ve yetkileri kaldrl-
m; askeri ve mlki snflar ayrlmtr.
Asker ve ekonomik amal ilk nfus saym yaplm-
tr (1831).
Avrupa lkelerinde olduu gibi vilayet sistemine geil-
mitir.
ller dorudan merkeze balanmtr.
yanlk geleneine son verilmitir.
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
Devletin merkeziyeti yapsn glendirmek ve eyalet-
lerin kontroln salamak iin, ilk kez posta tekilat
kurulmutur.
Ky ve mahallelere muhtarlar atanm ve muhtarlar
muhtesiplere balanmtr.
lk resm gazete olan Takvim-i Vekayi 1831de ka-
rlmtr. Gazete Osmanlca dnda Arapa, Farsa,
Rumca, Ermenice ve Franszca dillerinde de yaym-
lanmtr.
YORUM
Takvim-i Vekayi birok kaynakta, kltr alanndaki
slahatlar iinde yer almaktadr. Ancak, resm gaze-
te olmas ve devlet kararlarnn kamusal alanda du-
yurulmas maksatl olduu iin merkeziyeti devlet
yapsn glendirmek amalanmtr. Dolaysyla
idari alanda verilmelidir.
SORU
Aadakilerden hangisi Osmanl Devletinin ilk
resm gazetesidir?
A) Tasvir-i Efkar
B) Tercman- Hakikat
C) Takvim-i Vekayi
D) Ceride-i Havadis
E) Tercman- Ahval
ZM
Takvim-i Vekayi, Osmanl mparatorluu snrlar
dahilinde yaymlanmaya balanan ilk Osmanl Trk
resmi gazetesidir. 11 Kasm 1831de yayn hayatna
F
balayan Takvim-i Vekayi, Osmanl Trkesi dn-
L
da Arapa, Rumca, Ermenice, Farsa ve Franszca,
O
Z yaymlanmtr. Haftalk olarak yaymlanan gazete-
O
de resm ilanlar ve gayr resmi duyurular dnda, i
F
ve d gelimelere ilikin haberler de baslmaktayd.
Y
A
II. Abdlhamit devrinin byk bir ksmnda yayn-
Y
I lanmayan Takvim-i Vekayi. II. Merutiyetin ilann-
N
C dan sonra yeniden yayn hayatna girmitir. Trkiye
I Cumhuriyeti kurulduktan sonra Takvim-i Vekayinin
L
grevini Resm Gazeteye devralmtr.
I
K
(Cevap C)
95
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
Bulac hastalklarn kontrol iin karantina uygula-
mas balatlmtr.
Pasaport uygulamasna geilmitir.
Devlet memurlarna fes, pantolon ve ceket giyme zo-
runluluu getirilmitir.
II. Mahmut Avrupal hkmdarlar gibi devlet dairelerine
resmini astrmtr.
Padiah, devlet dairelerine resmini astrmtr.
stanbul nfusunu kontrol altna almak iin, stanbulda
giri klar kontrol altna alnmtr. stanbula gelmek
iin yerel ynetimlerden Mrur Tezkeresi adnda bir
izin belgesinin alnmas zorunluluu getirilmitir.
NOT
l. Mahmud, eyaletlerin ynetimini kontrol etmek
amacyla ilk yurt ii seyahati dzenleyen padiah-
tr.
18
Asker Alanda Yaplan Islahatlar
Alemdar Mustafa Paa tarafndan Nizam- Cedit Or-
dusu yerine 1808de Sekban- Cedit adyla bir ordu
kurulmutur. Ancak bu ordu ksa sre sonra datlm,
20
yerine 1825te Ekinci Oca kurulmutur. Bu ordu da
Yenieri syan sonucu dalmtr.
Ordudaki bozulmann temelinin Yenieri Ocann bo-
zulmas olduunu halk ve ulema snf tarafndan ka-
bul edilmesiyle 1826da Yenieri Oca kaldrlmtr
(Vaka-i Hayriye).
YORUM
Yenieri Ocann kaldrlmas sonucu; yenilikle-
rin n alm ve merkez otorite glenmitir.
Yenieri Ocann yerine Asakir-i Mansure-i Mu-
hammediye adyla yeni bir ordu kurulmutur.
Seraskerlik (Mill Savunma Bakanl) makam olutu-
rularak modern Trk ordusunun temelleri atlmtr.
96
Eitim ve Kltr Alannda Yaplan Islahatlar
Osmanl Devletinin kurulu dnemi itibaryla temel eitim
kurumlar, din ilimler yannda pozitif bilimlerin de okutul-
duu medreseler olmutur. Okullarn ilkretim dzeyin-
de olanlarna sbyan ya da mahalle mektebi ad verilmitir.
zellikle XlX. yzyl itibaryla Avrupa tarz ortaretim se-
viyesinde rtiyeler, lise seviyesinde sultani ve idadi ad
verilen asker ve sivil liseler kurulmutur.
Yksekretim (niversite) ayarnda medreselere ise Fatih
Sultan Mehmet tarafndan alan Sahn- Seman ve Kanu-
ni Sultan Sleyman tarafndan alan Sleymaniye med-
reseleri rnek olarak gsterilebilir. Bunun dnda saraya
memur yetitirmek amal II. Murat zamannda stanbulda
alan Enderun, mesleki eitim veren Loncalar dier ei-
tim kurumlardr.
ll. Mahmut dneminde ise;
lk kez Avrupa tarznda eitim kurumlar almtr.
YORUM
Halkn tepkisinden ekinildii iin medreseler ka-
patlmam, bu durum da eitimde ikiliklerin ortaya
kmasna neden olmutur.
Yabanc dil bilen ve Avrupa kltrn yerinde gr-
m memurlarn saysn arttrmak amacyla ilk kez
Avrupaya renci gnderilmitir.
YORUM
Avrupaya gnderilen renciler orada demokratik
F
eilime girmiler ve sonraki yllarda Jn Trkler
L (Gen Osmanllar) olarak Osmanl Devletinde de-
O
Z mokratikleme almalarnn ncs olmulardr.
O
F
Y
lk yabanc dil okulu almtr.
A
Y Saraya memur yetitiren Enderun mektebi kaldrlm,
I
N yerine Mekteb-i Maarif-i Adliye kurulmutur.
C
I Yunan syanyla birlikte Rum tercmanlara olan gve-
L
nin sarslmasndan dolay yeni mtercimler yetitirmek
I
K zere tercme odalar kurulmutur.

Bat mzii ve tiyatro gibi yabanc kltr unsurlar Os-
manl lkesine bu dnemde daha youn ekilde girme-
ye balamtr.
lkretim kz ve erkek ocuklar iin zorunlu ve para-
sz hle getirilmitir. Bu amala sbyan mekteplerinin
says arttrlmtr.
Mekteb-i Ulum- Edebiye gibi orta dereceli okullar al-
mtr.
Yeni kurulan ordunun subay ihtiyacn karlamak
amacyla Mekteb-i Harbiye (Harp Oku lu); hasta ve ya-
ral askerlerin tedavisini yapacak doktorlar yetitirmek
iin de Mekteb-i Tbbiye-i Askeriye (Askeri Tp Okulu)
almtr.
Yenieri Ocann kapatlmasyla kapanan mehter-
hane yerine ordunun merasim alaylarnda ve resm
geitlerde gerekli olan bir bando takm oluturmak
amacyla Giuseppe Donizetti nderliinde Mzkay
Hmayun Mektebi almtr.
Mekteb-i Tbbiye almtr.
Orta dereceli okullar almtr.
18
Ekonomi Alannda Yaplan Islahatlar
Kapitlasyonlarn olumsuz etkisini en aza indirmek iin
yerli mal kullanm tevik edilmitir.
20
Baz mallarn lke dna karlmasn yasaklayan uy-
gulamay kaldrarak ihracat arttrma yoluna gidilmitir.
Ordunun niforma ve fes ihtiyacn karlamak zere
Feshane Dokuma Fabrikas kurulmutur.
Yalovada kuma fabrikas kurulmutur.
YORUM
ll. Mahmut dneminde birka fabrikann kurulmu
olmas Osmanl Devletinin sanayiletiini gster-
memektedir.
Osmanl tccarlarnn Avrupal tccarlarla rekabet ede-
bilmeleri iin gmrk vergilerinde kolaylk salanmtr.
1838de denge politikasnn nemli bir admn atm
ve Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa isyanna kar-
n ngilterenin desteini almak iin ngiltere ile Balta
Liman Ticaret Szlemesini imzalamtr.
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
YORUM
Balta Liman Antlamas, adndan da anlalaca-
zere Osmanl ekonomisini baltalamtr. Bu
anlama ile yerli tccarlardan yzde on iki orannda
alnan vergi ngilizlerden yzde be orannda aln-
mtr; ayrca ngilizler i gmrk vergilerinden muaf
tutulmutur. Anlama ile Osmanl, ngilterenin ak
pazar ve yar smrgesi hline gelmitir.
SORU
II. Mahmut dneminde Vaka-i Hayriye olarak adlan-
drlan Yenieri Ocann kaldrlmasyla slahatlarn
n almtr. Bu dnemde ayrca posta tekilat
nazrlklar, modern asker okullar ve muhtarlklar ku-
rulmutur. Takvim-i Vekayi ad verilen ilk resmi gaze-
te de bu dnemde yaymlanmtr.
Bu bilgiler nda aadaki yarglardan hangi-
sine ulalamaz?
A) Yaplan almalarn reayaya duyurulmasna
nem verilmitir.
B) Islahatlar halkn istekleri dorultusunda gerek-
lemitir.
C) Brokraside yenilikler yaplmtr.
D) Islahatlarn yaplabilmesi iin uygun bir ortam
yaratlmtr.
E) Merkezi yap glendirilmitir.
F
L
O ZM
Z
O Osmanl merkez tekilatnda kkl deiiklikler ya-
F
pan II. Mahmut 1808-1839 yllar arasnda hkm
Y srmtr. Bu dnemde bata devlet ynetimi ol-
A
Y mak zere, ekonomik ve askeri alanda, eitim ve
I
kltr alannda bir ok slahat yapmtr. Ancak ne
N
C bu dnemde ne de Osmanl tarihinde slahatlar hi-
I
L bir zaman halkn isteiyle gereklememitir.
I
(Cevap B)
K
97
 DAR ALANDA YAPILAN YENLKLER
- Divan rgt kaldrld. Yerine Heyet-i Vkela (Bakanlar
Kurulu) kuruldu. Heyet-i Vkela, nazrlklardan oluturuldu.
- Sadrazamlk, Baveklet makam olarak deitirildi.
- ller merkeze baland. yanlk kaldrld.
- Msadere usul kaldrld, mlkiyet hakk gvence altna
alnd.
- Tmar sistemi kaldrlarak devlet memurlar maaa baland.
- Yalnz erkeklerin sayld ilk nfus saym yapld.
- Posta ve karantina servisleri kuruldu.
- Kyafet alannda deiiklik yaplarak memurlarn fes, ceket
ve pantolon giymeleri kararlatrld.
- Ky ve mahallelere muhtarlar tayin edildi.
- Yurt d seyahatlerinde pasaport uygulamasna geildi.
- Takvim-i Vekayi adl ilk resm gazete karld.
- Askeri, idari meclis ve komisyonlar kuruldu.
18
20
ETM VE KLTR ALANINDA YAPILAN YENLKLER
- lkretim zorunlu hle getirildi.
- Asker alanda yetimi eleman ihtiyacn karlamak iin
Rtiye Mektebi ald.
- Harbiye, Asker tbbiye mektepleri ald.
- lk kez Avrupaya renci gnderildi.
- Mehterhane yerine Mzka-y Hmayn kuruldu.
ASKER ALANDA YAPILAN YENLKLER
- Sekban- Cedit Oca kuruldu.
- Sekban- Cedit ordusunun kaldrlmasndan sonra
Ekinci Oca ad verilen bir ordu kuruldu.
- Yenieri Oca kaldrld (1826).
- Yenieri Ocann yerine Asakir-i Mansure
Muhammediye ad verilen modern bir okul kuruldu.
- Dar- ray Asker ad verilen kurul oluturuldu.
- Seraskerlik makam kuruldu.
II. MAHMUT
DNEMNDE
YAPILAN
YENLKLER
EKONOM ALANINDA YAPILAN YENLKLER
- Yerli mal kullanm tevik edildi.
- Gmrk vergisi oranlarnda deiiklik yapld.
- Anadoluda ticari hayatn canlandrlmasna alld.
- Ordu tekilatnn ihtiyalarnn karlanmas amacyla
kuma, fes ve kundura fabrikalar kuruldu.
- Yeni yollar yaplarak ulamn kolaylamas saland.

ABDLMECT DNEM (18391861)
TANZMAT FERMANI (3 Kasm 1839)
II. Mahmut dneminde hazrlanan Tanzimat Ferman, I.
Abdlmecit dneminde ilan edilmitir.
Tanzimat Ferman padiah, devlet adamlar ve yaban-
c eliler huzurunda Glhane Parknda Mustafa Reit
Paa tarafndan okunmutur. Bu nedenle Glhane
Hatt- Hmayunu adyla da anlmaktadr. Bu fermann
ilanyla Osmanl tarihinde Tanzimat Dnemi balamtr.
Tanzimat dnemi slahatlar, Abdlmecit dneminde ya-
planlar ve Abdlaziz dneminde yaplanlar olmak zere
ikiye ayrlmaktadr.
1840 Londra Konferansnda aznlk sorununun gn-
deme gelmesini nlemek ve Mehmet Ali Paa syan ko-
nusunda lehte bir karar kmas amacyla ilan edilmitir.
NOT
Tanzimat Fermannda yarg, askerlik, vergi ve
eitim alannda slahat yaplmas ngrlmtr.
18
Tanzimat Fermannn ilan edilmesinde Avrupann
basks olmamakla birlikte etkisi vardr.
TANZMAT FERMANI (1839)
Anahtar Szck: Herkes, Tm tebaa
Ama: Aznlklarn devletten kopmasn nlemek iin,
20
gayrimslim halkn Mslmanlarla eit haklara sahip
olmas ve tm halkn Osmanlclk fikri etrafnda top-
lanmas amacyla yaymlanmtr.
Maddeleri:
I rk, din, dil ve mezhep ayrm yaplmakszn her Os-
manl vatandann yasalar nnde eit haklara sa-
hip olmas karar alnd.
Herkesin can, mal, namus gvenlii saland.
V
ergilerin herkesin gelirine gre alnmas kararlat-
rld.
A
skerlik herkes iin vatan grevi hline getirildi ve
belli bir zamanla snrlandrld (4 veya 5 yl).
Mahkemelerin herkese almas kararlatrld.
Herkese zel mlkiyet ve miras hakk tannd.
M
sadere sistemi kaldrld ve zel mlkiyet gven-
ce altna alnd.
Padiahn dahi bu yasalara uymakla ykml oldu-
u belirtildi.
Sonu: Tanzimat Ferman ile ilk kez bir padiah, yasa
stnln kabul etmitir. Dolaysyla Osmanl
Devletinde ilk kez hukuk devleti olma ve Anayasal d-
zene gei sreci balamtr.
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
Abdlmecit Dneminde Yaplan Islahatlar
Tanzimat Fermannn 1839da ilanndan 1876da l.
Merutiyetin ilan edilmesine kadar geen dneme Os-
manl tarihinde Tanzimat Dnemi ad verilmektedir.
Bu dnem Osmanl Devletinin en hzl Batllat ve
modernlemeye alt dnemdir. Ancak gelenek-
sel kurumlarn da ilevini devam ettirmesi bu dnemde
kltrel atmalarn yaanmasna, eitim ve hukuk
alanlarnda ikiliklerin artmasna neden olmutur.
l genel meclisleri kurulmutur.
Devlet kanunlarnn yaymland Dstur dergisi kar-
tlmtr.
lk demir yolu balants zmirTurgutlu arasnda ve
telgraf hatt stanbul Edirne Varna arasnda kurulmu-
tur.
Maarif-i Umum Nezareti (Mill Eitim Bakanl) kurul-
mutur (1856).
lk zel gazete olan Tercman- Ahval, inasi ve Agh
Efendi tarafndan yaymlanmtr.
Kz rtiyeleri alm ve kz rencilerin eitimi ilk kez
devletin grevleri arasna girmitir.
Kaime ad verilen ilk kt para bastrlmtr. (1840)
Galata Bankerleri tarafndan Bank- Dersaadet ad
verilen ilk Osmanl Bankas kurulmutur (1847).
Abdlmecit devrinde Krm Sava srasnda ilk d
bor ngiltere ve Fransadan alnmtr (1854).
Yabanc destekli (ngiltere) ilk banka olan Bank- Os-
mani kurulmutur (1856).
1840 Posta nizamnamesi ile Posta ileri dzene kon-
mutur.
Polis tekilat kurulmutur.
F Devlet merkezi Dolmabahe Sarayna tanmtr.
L
Heybeliada ruhban okulu almtr.
O
Z
lk Osmanl niversitesi olan Darlfununun almas
O
F iin giriimler bu dnemde balamtr (1846)
Y Erkek retmen okulu almtr (Darulmuallimun)
A
Y
1851de Ahmet Cevdat Paa nclnde Osmanlnn
I
N ilk bilim akademisi olan Encmen-i Dani almtr.
C
I II. Mahmut dneminde kurulan Meclis-i Ahkam Adliye
L
I etkinletirilerek yasa yapma yetkisi verilmitir.
K
Belediye rgt ilk kez tekilatlandrlmtr.
99
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
1858 Arazi Kanunnamesi ile bir topran uzun sre
iletenler o topran sahibi (zilyetlik) saylmtr . Ayr-
ca yl ekilmeyen topraklarn gmenlere satlmas
karar alnmtr.
Msadere usul kesin olarak kaldrlmtr.
1854te Boaziinde yolcu ve yk tamacl yapmak
amacyla irket-i Hayriye adnda bir anonim irketi
kurulmutur.
Askerlikte kura benimsenmitir .
Fransz Ceza Kanunu rnek alnarak bir ceza kanunu
hazrlamtr.
Ticaret mahkemeleri kurulmutur
Topraktan alnan tm vergilerin yerine tek bir vergi ola-
rak rn zerinden 1/10 orannda alnan aar vergisi
tarm vergisi hlini almtr.
Trkenin sadeletirilmesi akm balamtr.
Yabanc devletlere okul ama izni verilmitir.
18
SORU
Aadakilerden hangisi Tanzimat Fermanyla
hedeflenen reformlar arasnda yer almaz?
A) Vergi vermede adaletin salanmas
20
B) Msadere usulnn kaldrlmas
C) Meruti ynetimin ilan edilmesi
D) Askerliin vatan grevi kabul edilmesi
E) Tm vatandalarn can ve mal gvenliinin sa-
lanmas
ZM
1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Ferman, Osman-
l Devletinin Orta aa ait bir devlet yapsndan,
hukuki manada yeni ve ada bir devlet yapsna
geiini ifade eden bir dnm noktasdr. Bu ferman-
la balayan Tanzimat dneminde devletin siyasi,
sosyal, asker ve kltrel bir ok alannda reformlara
giriilmitir. A, B, D, E seeneklerinde verilen geli-
meler bu reformlardan bazlardr. Ancak meruti y-
netim 1876da ilan edilmitir.
(Cevap C)
100
ISLAHAT FERMANI (1856)
Osmanl Devleti ile Rusya arasnda 18531856 yllar
arasnda yaplan Krm Savanda, ngiltere ve Fransa
Osmanl Devletine yardm etmilerdir. Osmanl Devle-
ti, bu sava sonras imzalanan Paris Antlamasnda
zellikle aznlklar konusunda kendi lehine kararlar
alnmasn salamak iin Islahat Fermann yaymla-
mtr.
ISLAHAT FERMANI (1856)
Anahtar Szck: Aznlklar, Gayrimslimler
Ama: Dorudan aznlklara ynelik olarak hazrlanan
bu ferman, Paris Konferans kararlarn etkilemek ve
Avrupal Devletlerin Osmanl i ilerine karmasn n-
lemek amacyla yaymlanmtr.
Maddeleri:
Gayrimslimlerin askerlik yapma zorunluluu kald-
rld ve bedelli askerlik esas getirildi.
Aznlklara devlet memuru olma hakk verildi.
Gayrimslimlere mahkemelerde Mslmanlarla eit
ahitlik hakk tannd.
Gayrimslimlere kk drc szcklerle hitap
etmek yasakland.
Mahkemelerde herkesin kendi dinine gre yemin
etmesi karar alnd.
Gayrimslimlere; irket kurma, memur olma, mal
mlk edinme gibi haklar tannd.
Gayrimslimlerin dedii cizye ve hara vergisi kal-
drld.
l meclisleri alarak aznlklar da ye olma hakk
elde etti.
F
Yorum: Aznlklarn il meclislerine ye olmas devlet
L ynetimine katldklar anlamna gelmez. Sadece yerel
O
Z ynetimlere katldklar sylenebilir.
O
F Sonu: Aznlk haklar geniletilmesine ramen ayrlk
Y
isyanlarn nne geilememitir.
A
Y
I
Islahat Ferman ile;
N
C Gayrimslimlere asker okullara gitme hakk verilmitir.
I
L ltizam usul kaldrlmtr.
I
K Herkesin gelirine gre vergi demesi ilkesi kabul edil-
mitir.

Eit haklar ve eit ykmllkler ilkesi gerei gay-
rimslimlere askerlik yapma ykmll getirilmitir.
Gayrimslimlere, patrikhanelerinde kendi meclislerini
kurarak cemaatlerini ilgilendiren konularda karar alma
ve bunlar (hkmetin onayn aldktan sonra) uygula-
ma hakk verilmitir.
Fermanla lkedeki gayrimslimlere ait kilise, okul, ma-
nastr ve hastane gibi binalarn tamiri veya yenilerinin
yapm serbest braklmtr.
Daha nce yalnzca Mslmanlarn alnd devlet me-
murluuna gayrimslimler de girebilmilerdir.
Aznlklara banka, irket kurma okul ama hakk veril-
mitir.
Avrupa devletlerinin yurttalarna mlkiyet hakk tann-
m, yabanc yatrmclar bu sayede, Osmanl toprak-
larnda yatrm yapp etkinliklerini artrmlardr.
Gayrimslimlerin dedii cizye ve hara vergisi kald-
rlmtr.
18
Gayrimslimlere belediye ve il meclislerine katlma
hakk verilmitir.
Gayrimslimler mahkemelerde Mslmanlarla eit
ahitlik hakk kazanm ve kendi dinlerine gre yemin
etmeleri salanmtr.
20
Gayrimslimler iin kullanlan kk drc szler
kaldrlmtr.
Yabanclara bedelini demek artyla Osmanl toprak-
larnda mal mlk edinebilme hakk getirilmitir.
NOT
Islahat Ferman, aznlklar mutlu etmedii gibi ayr-
calkl durumdaki Mslman halkn da tepkisine yol
amtr.
UYARI
Fermanlar, Abdlmecit dneminde; Merutiyetler
ise Abdlhamit dneminde ilan edilmitir.
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
ABDLAZZ DNEM (18611876)
II. Mahmutun olu ve Sultan Abdlmecitin kardei
olan Padiah Abdlaziz tahtta kald srece en ok
zerinde alt konu Osmanl donanmasnn mo-
dernizasyonu olmutur. Bu dnemde Osmanl donan-
mas dnyann nc byk filosu haline getirilmitir.
Orduya yetecek kadar son model top ve tfeklerin sa-
lanmas Abdlaziz dneminde gereklemitir.
E ZAMANLILIK
Sultan Abdlazizin tahta getii 1861 ylnda Ame-
rikan i sava (18611865) balamtr.
Abdlaziz Dneminde Yaplan Islahatlar
1864 Vilayet nizamnamesi yaymlanarak lke vilayet,
sancaklara, kazalara, bucak ve kylere ayrlmtr.
1871de idari dzenlemeye Nahiyeler eklenmitir.
Ziraat Bankasnn temelini oluturan memleket san-
dklar Mithat Paann Tuna Valilii srasnda Rusuk-
ta (Bulgaristan) kurulmutur. (1864)
Yavuz Sultan Selimden sonra Msr ziyaret eden ilk
ve tek Osmanl Padiah Abdlazizdir.
Eyaletlerin yan sra Abdlaziz Bat Avrupada
resm ziyaretler yapan ilk ve tek padiahtr. Sultan
Abdlazizin 1867de gerekletirdii Avrupa seyahati
srasnda kulland vagon, gnmzde Rahmi Ko
Mzesinde sergilenmektedir.
Posta pulu uygulamas ilk kez bu dnemde uygulan-
mtr. (1863)
Sahillere deniz fenerleri in edilmitir.
tfaiye tekilat kurulmutur.
Darafaka kurulmutur. (1863)
lke genelinde yeni vilayetler ilan edilmi ve stanbul
niversitesi Fransz eitim sistemi rnek alnarak
F tekrar dzenlenmitir.
L Nizamiye mahkemeleri kurulmutur. (1869)
O
Z Orman madencilik ve tp okullar almtr.
O
F
Posta ve Telgraf idareleri birletirilerek Dahiliye
Nezaretine balanmtr.
Y
A 1873te Mahkemelere ait yarg kararlarn yaymlamak
Y
I
zere Ceride-i Mahakim adl gazete karlmaya
N balamtr.
C
I ran ve Beylerbeyi Saray ina ettirilmitir. Beyler-
L
I beyi Saraynn mimar dnemin nde gelen isimlerin-
K den Sarkis Balyandr.
101
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
1870 ylnda kz retmen okulu (Darlmuallimat) al-
mtr.
Galatasaray Sultanisi almtr (1868)
1863 ylnda Darlfnunda konferans eklinde ilk ders-
ler balamtr.
1868de Ni ve Tunada Mithat Paa nclnde sa-
nayi mektepleri almtr.
Meclis-i Ahkam- Adliye, Divan- Ahkam- Adliye (Yar-
gtay) ve uray Devlet (Dantay) olmak zere ikiye
ayrlmtr.
1862de Divan- Ali Muhasebe adyla gnmzdeki
Saytayn temelleri atlmtr.
1863te Fransz destekli ve para basma imtiyazna sa-
hip Bank- Osman- ahane kurulmutur.
1872de ilk mizah dergisi olan Diyojen yaymlanmaya
balamtr.
18
1869da ilk kadn dergisi olan Terakki-i Muhaderat
yaymlanmaya balamtr.
Tam ad Mecelleyiahkmadliye olan Osmanl Medeni
Kanunu bu dnemde hazrlanmtr. Bu Kanun ile fkh
kitaplarndaki borlar, usul, eya ve dier konulara ili-
kin kurallar Bat hukuk tekniine uygun olarak bir araya
20
getirilmitir. Bununla birlikte Mecellede bir medeni ka-
nunda bulunmas gereken kii, vakf, aile ve miras hu-
kukuna ilikin hkmlere yer verilmemitir. Bu eksiklik
1917 ylnda karlan Aile Kararnamesi ile giderilmeye
allmtr.
SORU
Sultan Abdlazizin 1867 ylnda gerekletirdi-
i Avrupa seyahati srasnda kulland vagon,
aadaki mzelerden hangisinde sergilenmek-
tedir?
A) Rahmi Ko mzesi
B) Topkap Saray
C) Erimtan Mzesi
D) Dolmabahe Saray
E) slam eserleri mzesi
102
ZM
Sultan Abdlaziz, Osmanl tarihinde seyahat ama-
cyla yurt dna kan ilk ve son Osmanl padiah-
dr. 21 Haziran 1867de stanbuldan hareket eden
padiah ilk olarak Fransay ardndan ngiltereyi
ziyaret etmitir. Bundan sonra Belika zerinden
Almanyaya oradan da Avusturyaya gelen Abd-
laziz 7 Austos 1867de yurda dnmtr. Sultan
Abdlazizin bu seyahati srasnda kulland vagon
gnmzde Rahmi Ko mzesinde sergilenmekte-
dir.
(Cevap A)
SORU
XIX. yzylda grlen;
raan ve Beylerbeyi saraylar yaptrlmtr.
Osmanl donanmas dnyann en byk nc
filosu haline getirilmitir.
gibi gelimeler, aada ismi verilen padiahlar-
dan hangisi dneminde gereklemitir?
A) III. Selim B) II. Mahmut
C) Abdlmecit D) Abdlaziz
E) II. Abdlhamit
ZM
F
Gnmzdeki raan ve Beylerbeyi saraylar
L
O 1861-1876 yllar arasnda saltanat sren Sultan Ab-
Z
dlaziz dneminde yaptrlmtr.
O
F
Bu dnemin dier bir nemli gelimesi de donan-
Y mada yaplan almalardr. Sultan Abdlaziz dne-
A
Y minde Osmanl donanmas dnyann sayl donan-
I malar arasna girmitir. Ancak sonraki padiahlar
N
C dneminde bu durum devam ettirilememi donanma
I
L
adeta rmeye terk edilmitir.
I (Cevap D)
K

Il. ABDLHAMT DNEM (1876-1909)
I. MERUTYET DNEM (1876-1908)
Kurulduundan beri monarik bir rejimle ynetilen Osman-
l Devletinde meruti rejime geilmesinin sebeplerini u
ekilde sralayabiliriz:
Balkan uluslarnn durumunu grmek iin toplanan
stanbul Konferans kararlarna etki etmek
Avrupada okuyan ve Jn Trkler olarak bilinen
aydn snfn (Namk Kemal, Ali Suavi, Ziya Paa)
Merutiyetin ilan iin bask yapmas
Osmanl Devletini dalmaktan kurtarmak ve Avrupal
Devletlerin i ilere mdahalesini nlemek
Fransz htilali nin ortaya kard zgrlk fikirlerin
benimsenmesi
SORU
I. Kanunuesasinin hazrlanmas
II. Matbaann kullanlmas
18
III. Tanzimat Fermannn ilan edilmesi
Osmanl Devletinde yukardakilerden hangileri
Fransz htilalinin etkisiyle yaplmtr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve III E) II ve III
ZM
20
Fransz htilli (17891799), Fransadaki mutlak
monarinin devrilip, yerine cumhuriyetin kurulmas
srecidir. Dnya tarihinde bir dnm noktas olan
Fransz htilali sonucunda milliyetilik ilkesi siyasi
bir karakter kazanarak mutlak krallklarn yklma-
snda etkili olmutur. Ayrca demokrasi ilkesi Kta
Avrupasnda gelimeye balam ve egemenliin
halka ait olduu anlay kabul edilmitir. Bununla
birlikte eitlik, zgrlk ve adalet ilkeleri yaygn-
lamaya balamtr. Fransz htillinin yayd bu F alma, kanunlar yrrle koyma, meclisi kapatma gibi
dnceler dier lkeler gibi Osmanl Devletini de
etkilemitir. 1839 ylnda Tanzimat Fermannn ilan
edilmesi ve 1876 ylnda meruti ynetime geilme-
si, Fransz htilalinin Osmanl zerindeki etkilerini
ykmaya ynelik giriimlerdir.
Osmanl Devletinde XV. yzyldan itibaren Yahudi,
Ermeni ve Rumlar matbaay kullanmaya balamtr.
Mslmanlarn kendi eserlerini bastklar ilk resm
matbaa ise 1727 ylnda yani Fransz htilalinden
ok nce faaliyete gemitir.
(Cevap D)
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
Merutiyetin ilanna kar olan ve geleneki yapsn-
dan taviz vermek istemeyen Abdlaziz, basklar sonu-
cunda tahttan indirilmi, yerine Merutiyeti ilan etmek
artyla II. Abdlhamit getirilmitir. Padiah ll. Abdlha-
mit, Mithat Paann hazrlad Kanunuesasiyi kabul
ederek 23 Aralk 1876da Merutiyeti ilan etmitir. s-
tanbul Konferansnn topland gn ilan edilen me-
rutiyetin ardndan meclis almalarnn balamas iin
hazrlklar yaplmtr.
Trk tarihinin ilk yazl anayasas olan Kanunuesasi
ile halk kstl da olsa ilk kez seme ve seilme hakkn
elde etmi ve ynetime ortak olmutur.
NOT
Trk tarihinde ilk defa ynetim ekli deimi ve
halk, hkmdarn yannda ynetime katlmtr.
Trk tarihinde halk ilk defa seme ve seilme
hakkn kullanm ve ilk defa Batl tarzda bir
anayasa kabul edilmitir.
Trk tarihinde ilk defa millet meclisinin almasy-
la parlamenter sisteme geilmitir. Demokratik-
leme yolunda ok nemli bir adm atlmtr.
Kanunuesasinin nemli Maddeleri
Kanun-uesaside tm Osmanl vatandalarnn Osman-
l sayld ve lke topraklarnn ayrlk kabul etmez bir
btn olduu vurgulanmtr.
Anayasada devletin resm dili Trke olarak belirtil-
mitir.
slam resm din olarak kabul edilmekle birlikte din ve
inan zgrlne yer verilmitir.
Basn-yayn zgrl gvence altna alnmtr.
Anayasada padiaha hkmeti atama ve grevden
geni yetkiler tannmtr. Ayrca hkmetin kurulmas
L
O ve grevden alnmas yetkileri de padiaha verilmi ve
Z
O hkmet padiaha kar sorumlu tutulmutur.
F
Anayasaya gre kanun teklifleri de yalnzca hkmet
Y tarafndan yaplabilmekteydi yaplan kanunlar ise an-
A
cak padiah onayndan sonra yrrle girebiliyordu.
Y
I Kanunuesasiye gre Meclis-i Umumi iki ksmdan
N
C olumaktayd. Bunlardan birincisi yan Meclisi, ikin-
I
cisi ise Mebusan Meclisidir.
L
I I. yan Meclisi yeleri, Mebusan Meclisi yelerinin
K
te birini amamak kouluyla, dorudan padiah
103
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
tarafndan atanrd. yan Meclisine seilmek iin
kamunun gvenini kazanm olmak, devlet hizme-
tinde baar gstermek, tannm ve 40 yandan
aa olmamak gerekliydi. yeler yaam boyu ata-
nr ancak kendi istekleriyle baka greve gemek
iin istifa edebilirlerdi.
II. Mebusan Meclisi yeleri, Osmanl uyruunda-
ki her 50 bin erkee bir ye olmak zere sap-
tanyordu. Bunlar zel bir yasa gereince gizli
oyla seilirlerdi. Grev sreleri 4 yld. Mebusan
Meclisine seilmek iin 30 yan tamamlam ol-
mak ve Trke bilmek gerekliydi.
I. MERUTYET (1876)
Anahtar Szck: Meclis, parlamento, ynetime
katlma, temsil edilme
1876 stanbul Konferans kararlarn etkilemek ve
18
dalmay nlemek amacyla halkn ynetime ka-
tlmas hedeflenmitir. II. Abdlhamit devrinde Jn
Trklerin (Gen Osmanllar) basks sonucu ilan
edilmitir.
Osmanl tebaasn (reaya) ilk kez ynetime ortak
eden Osmanlnn ilk Anayasas Kanunuesasi ka-
20
bul edilerek yrrle girmitir. Buna gre ift mec-
lisli bir sistem balam ve Osmanl Devleti anayasal
dzene gemitir:
Kanunuesasiye gre,
Son sz padiaha aittir.
Mutlak otorite padiahtr.
yan Meclisi
yeleri padiah tarafndan atanr.
Grev sreleri yaam boyudur.
Mebusan Meclisi kararlarn denetleme yetkisi vardr.
Mebusan Meclisi
yeleri halk tarafndan seilir.
Grev sreleri drt yldr.
Yorum: Mebusan Meclisinin almas Kanunuesasinin
demokrasi ile badaan tek niteliidir.
Sonu: Osmanl halk ilk kez padiahla birlikte ynetime
ortak olmutur. Padiahn yetkileri bir meclisle snrlan-
drlmtr. Osmanl Devleti anayasal dzene gemitir. K rmeye braklmtr.
104
Merutiyet hayalleri ksa srm, II. Abdlhamit
Merutiyetin ilanndan ksa bir sre sonra 93 Harbini
bahane gstererek Mebusan Meclisini datm ve
Kanunuesasiyi askya almtr. Bu nedenle 1878 Ber-
lin Antlamasndan, 1908 II. Merutiyetin ilanna ka-
dar geen srece Osmanl tarihinde stibdat (bask)
Dnemi ad verilmitir.
stibdat dneminin (18781908) zellikleri ve gelime-
leri unlardr:
stibdat dneminin genel politikas Panislamizm =
mmetilik = slamclktr.
NOT
ll. Abdlhamit Panislamizm dncesini savunarak
halifelii, siyasal bir ara ve g kayna olarak kul-
lanmtr.
1878de Kbrs Adas, Rusyadan ekinildii iin yar-
dm karlnda ngiltereye s olarak verilmitir.
1881de Osmanl Devleti, Muharrem Kararnamesi ile
ekonomik iflasn bildirmitir.
E ZAMANLILIK
Osmanl Devletinin iflasn ilan ettii 18881 yllnda
Selanikte Mustafa Kemal Atark domutur.
1881de Fransa Tunusu, 1882de ngiltere Msr igal
etmitir.
1881de Dyun-u Umumiye adyla Genel Borlar da-
resi kurulmu ve yabanc devletler alacaklar iin Os-
manl Devletinin gelirlerine el koymutur.
F
L
O YORUM
Z
O
F Osmanl Devleti bu gelimeyle ekonomik bamsz-
Y ln kaybetmitir.
A
Y
I
N Kabotaj hakk (Trk kara sularnda ulam ve ticaret
C
yapma hakk) yabanc devletlere verilmitir.
I
L
syan ihtimaline kar donanma Halie ekilmi ve -
I

NOT
Donanmann Halite rmesi, Trablusgarp
Savana denizden yardm gnderilememesine
sebep olmutur.
Tanzimat dneminde hazrlanan ve Mecelle ad veri-
len Osmanl Medeni Kanunu yrrlle girmitir.
Osmanl Devletinde Mecelle ad verilen ilk medeni ka-
nun Tanzimat dneminde Sadrazam Ahmed Cevdet
Paa tarafndan hazrlanm ve ll. Abdlhamit tara-
fndan stibdat dneminde yrrle konmutur.
Bu kanunda kadnn erkeinden izinsiz sokaa kmas,
istedii ite almas, evlenme ve boanma gibi sosyal
haklarna yer verilmemitir. Boanma hakk, erkee ta-
nnm, boanma durumunda ocuklarn velayet hakk
da babaya verilmitir. Ayrca mahkemelerde tanklkta
bir erkein ahitlii, iki kadnnkine e deer tutulmutur.
18
Almanya ile yaknlama balam ve Berlinstan-
bulBadat Demir Yolu Projesi uygulamaya konmutur.
YORUM
ttihat ve Terakki Cemiyetinin temelini oluturan
20
Gen Osmanllarda Alman hayranl, bu dnem iti-
baryla balam ve bu durum daha sonra l. Dnya
Savana Almanyann yannda girilmesinde etkili
olmutur.
Dou Anadoluda Ermeni syanlar ba gstermitir.
Ermenilere kar Dou Anadoluda Hamidiye Alaylar
kurulmutur.
Jn Trkler (Gen Osmanllar) srgne gnderilmi ve
basnyayna sansr getirilmitir.
Jn Trklerin devam nitelii tayan ttihat ve Terakki
Cemiyeti kurulmutur.
NOT
Harp Akademisinden kurmay yzba olarak mezun
olan Mustafa Kemal de amda kurmay subayla
atand sralarda birka arkadayla gizlice Vatan
ve Hrriyet Cemiyetini kurmutur. Selnikte de
bir ube aan cemiyet, daha sonra ttihat ve Terakki
Cemiyetiyle ksa sreliine birlemitir.
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
Jurnal ad verilen Hafiye Tekilat oluturulmutur.
Rtiyeler ve dadiler tm yurtta yaygnlatrlmtr.
Darlfununda kesintisiz eitim balamtr (1900)
Kz sanat okullar ilk kez bu dnemde almtr.
Divan- Muhaserat (Saytay) gerek anlamda tesis
edilmitir.
1886da kufezar adl kadn gazetesi karlmaya
balamtr.
1895te Fatma Aliyenin de yazlarnn yaymland
Hanmlara Mahsus Gazete karlmaya balamtr.
Yldz Saray bu dnemde ina ettirilmi ve devletin
ynetim merkezi olmutur.
Memleket Sandklar 1888 ylnda Ziraat Bankasna
dntrlmtr.
Osman Hamdi Bey tarafndan 1881de Sanayi-i Nefi-
se adyla gzel sanatlar mektebi kurulmutur.
Toplum, gelenekiyeniliki olmak zere iki kutba ayrl-
maya balamtr.
Darlaceze almtr.
II. MERUTYET DNEM (19081918)
Makedonyada ttihat ve Terakki Cemiyetinin nde ge-
len isimleri ngiltere ve Rusyann Reval grmele-
rinde Makedonyada slahat yaplmasn istemelerine
tepki gstererek Manastr ve Selnik merkezli bir isyan
karmtr. syann daha fazla bymesinden endie
duyan Padiah II. Abdlhamit ise istibdat (bask) yne-
timine son vererek Merutiyeti bir kez daha (23 Tem-
muz 1908) ilan etmitir. ll. Merutiyetin ilanndan be
ay kadar sonra gazete ve dergiler yeniden kmaya
balam ve ilk kez siyasi partilerin kurulmasna izin
verilmitir. Bu nedenle, II. Merutiyet, I. Merutiyete
oranla daha demokratik ve ada nitelikler tamak-
tadr.
II. Merutiyetin ilan edildii srada meydana gelen ge-
F
limeler:
L
O AvusturyaMacaristan, BosnaHerseki ilhak etmitir
Z
(kendine balad).
O
F Bulgaristan bamszln ilan etmitir. (1908)
Y Yunanistan, Giriti ilhak etmitir.
A
Y
I
NOT
N
C
I ll. Merutiyet dneminde Osmanlclk, fikri etkisi-
L ni kaybetmi ve Trklk (Turanclk) dncesi
I
K glenmitir.
105
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
31 Mart Olay (13 Nisan 1909)
ttihat Terakki Partisine muhalefeten kurulmu Ahrar
Partisi ile baz gazetelerin (Volkan, Serbesti) kkrt-
malar sonucu Merutiyet ynetimine kar olan gele-
neki halk kitleleri ile Avc taburlarndan bir grup Rumi
takvime gre 31 Mart gn ayaklanmlardr.
syanclarn Mebusan Meclisinin kapsna gelip baz su-
bay ve gazetecileri ldrmeleri zerine isyan bym
ve stanbul Hkmetinin isyana kar tepkisiz kalmas
zerine de Selnikten gelen Hareket Ordusu isyan
bastrma grevini stlenmitir. syan ksa srede bast-
rlm ve isyanclar yarglanmtr. Padiah II. Abdlha-
mit olaya sebebiyet verdii gerekesiyle tahttan indiril-
mi yerine V. Mehmet Reat padiah ilan edilmitir.
31 Mart Ayaklanmas, Osmanl Devletinde rejime (y-
netime) kar giriilen ilk irticai (gerici) faaliyettir.
Bu ynyle Cumhuriyet dneminde meydana gelen
eyh Sait syan ve Menemen Olay ile ortak zellikler
tamaktadr.
18
NOT
Hareket Ordusunun komutan, I. Balkan
Savandan sonra Bab- li Baskn ile hkme-
tin banda greceimiz Mahmut evket Paadr.
20
Kurmay Bakanlarndan biri de ilk kez tarih sah-
nesinde grdmz gen Kurmay Yzba
Mustafa Kemaldir. Hareket ordusunda Kazm
Karabekirde yer almtr.
NOT
ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk balarda Osmanl
Devletine demokratik ve ada bir yap kazandr- F yi ve mslimgayrimslim ayrmn ortadan kaldrmay
mak amacn gttn dnen Mustafa Kemal, L hedeflemitir.
balangta ttihat ve Terakki dncesini benim-
semitir. Ancak rgtn devlet ynetimini ele geir- O
mek maksatl yasa d ve gizli rgtsel eylemler
ierisinde yer almalarndan dolay bu oluumdan
uzaklamtr. zellikle ttihat ve Terakki ynetimi- Y
nin srarla istedii l. Dnya Savana Almanlarn N devletlerin kkrtmalar ve aznlklarn bamsz yaa-
yannda girme dncesine kar olduunu her fr- C
satta dile getirmi ve bu durumun zararlarn anlat-
maya almsa da engel olamamtr. K Bu akmn nde gelen temsilcileri; Namk Kemal, Ziya
106
31 Mart Ayaklanmas Sonras Kanunuesaside Yaplan
Deiiklikleri (1909)
Padiahn sansr ve srgn yetkisine son verilmitir.
Hkmet, meclise kar sorumlu hle getirilmitir.
Padiahn meclisi ama ve kapama yetkisi snrland-
rlmtr.
Basnyayn zgrl yasalarla gvence altna aln-
mtr.
Milletvekillerine kanun nerme yetkisi verilmitir.
Toplant dzenleme ve dernek kurma zgrlkleri ta-
nnmtr.
Meclise, gvensizlik oyu ile hkmeti drebilme yet-
kisi verilmitir.
Padiah tarafndan veto edilen kanunlarn mecliste 2/3
ounlukla yeninden kabul ilkesi getirilmitir.
OSMANLI DEVLETN DAILMAKTAN
KURTARMA AMACI LE ORTAYA ATILAN
DNCE AKIMLARI
Fransz htilalinin getirdii milliyetilik akmnn etki-
siyle Osmanl Devletine kar aznlklar isyan etmeye
balamlardr.
Aznlk isyanlar sonucu Osmanl Devletinin dalma-
ya balamas zerine Osmanl yneticileri ve aydnlar
bu isyanlar durdurup devleti kurtarmak ve lke btn-
ln korumak amacyla slahatlar yapmaya ve fikir-
ler retmeye balamlardr.
1. OSMANLICILIK
Osmanl topraklar zerinde yaayan herkesin rk, din,
dil ve mezhep ayrm yaplmakszn eit olduunu ka-
bul eden dnce akmdr.
Fransz htilalinin yayd milliyetilik dncesinden
etkilenen aznlklarn, ayrlk hareketlerini engelleme-
O
Tanzimat Ferman, Islahat Ferman Merutiyetin ilan,
Z
anayasal ynetime geilmesi, Osmanlclk dncesi
F
dorultusunda yaplan almalardr.
Y
A 1839 Tanzimat Fermanndan 1878 Berlin Antlamasna
kadar devletin genel politikas olmu ancak Avrupal
I
ma arzusu nedenleriyle baarya ulaamamtr; Bal-
I
L kan Savalar sonras nemini yitirmitir.
I
Paa ve Mithat Paadr.

SORU
Aadakilerden hangisi Osmanlclk dncesi
dorultusunda yaplan almalardan biri deil-
dir?
A) Mebusan Meclisinin almas
B) Tanzimat Fermannn ilan edilmesi
C) Islahat Fermannn yaymlanmas
D) Sened-i ttifakn kabul edilmesi
E) Kanunuesasinin yrrle girmesi
ZM
Osmanlclk, Osmanl mparatorluu iindeki
tm uluslar Osmanllk ruhu iinde birletirmeyi
amalayan bir dnce sistemidir. 1839 Tanzi-
mat Fermanyla ortaya konan bu anlay Islahat
Fermannn ilan edilmesi, meruti ynetime ve ana-
18
yasal dzene geilmesi gibi faaliyetlerle uygulama
sahas bulmutur.
Sened-i ttifak ise 7 Ekim 1808de padiah II. Mah-
mut, ayanlar ve devlet ricali arasnda imzalanan ve
gvenliinin salanmas karlnda ayanlarn ay-
rcalklarn taahht eden bir anlamadr. Kanunsuz
20
ekilde oluan yerel otoritenin devlet tarafndan ta-
nnmas anlamna gelen bu belge ile padiah ilk kez
kendi otoritesinin yannda bir gcn varln kabul
etmitir.
(Cevap D)
2. SLAMCILIK VE MMETLK (PANSLAMZM)
Balkanlarda yaayan Hristiyan aznlklarn hzla ba-
mszlklarn kazanmalar karsnda, Osmanl aydn- L
larnn bir blm kurtuluun slam birliinde olduunu
dnmlerdir.
II. Abdlhamitin stibdat (Bask) dneminde etkinlik
kazanan bu dnce akm, ttihat ve Terakkinin yne-
timde etkili olmaya balad II. Merutiyet sonrasnda
zayflamaya balam,
I. Dnya Sava srasnda padiahn cihat ilanna
Araplarn kaytsz kalmasyla snm,
Araplarn ngiltere ile i birlii yapmas ile tama-
men sona ermitir.
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
UYARI
slamclk, Osmanl topraklar iinde yaayan tm
Mslmanlar birletirmeyi hedeflerken mmetilik
tm dnya Mslmanlarn tek at altnda toplama-
y hedeflemektedir.
Bu akmn nde gelen temsilcileri Sait Halim Paa ve
Mehmet Akiftir.
3. TRKLKTURANCILIK
Osmanl topraklar iinde yaayan Trk ulusunu ba-
msz, modern ve refah seviyesi yksek bir toplum
yapma esaslarna dayanmaktadr.
II. Merutiyet dnemi itibaryla ttihat ve Terak-
ki Cemiyetinin savunduu bu dnce akmnn
Anadoluda yaylmasnda ve desteki bulmasnda t-
tihat ve Terakkiciler tarafndan kurulan Trk Ocaklar
etkili olmutur.
Kurtulu Sava yllarnda bu fikir akm Anadoluda
birletirici bir etki yapmtr.
Turanclk, zellikle Osmanl snrlar dndaki Trk
aydnlar arasnda Orta Asya Trkln bask altnda
tutan Rusyaya tepki olarak gelimitir.
NOT
Trklk ile Turanclk arasndaki fark:
Trklk, Osmanl topraklar iinde yaayan Trk
ulusunu birletirici etkiye sahiptir. Turanclk ise tm
Dnya Trklerini kapsamaktadr.
F
Turanclk ilk olarak ttihat ve Terakki Cemiyeti tara-
fndan gndeme getirilmitir. Ziya Gkalp, Mehmet
O
Z Emin Resulzade, Mahmut Celaleddin Paa, Yusuf
O
F Akura, smail Gaspral, Mehmet Emin Yurdakul ve
Enver Paa nde gelen savunucularndandr.
Y
A Turanclk, Osmanlnn I. Dnya Savana girme-
Y
I sinde de etkili olmu, I. Dnya Savanda Kafkas
N
Cephesindeki baarszlk sonucu nemini yitir-
C
I mi, Kurtulu Sava yllarnda, Mebusan Meclisinde
L
I Misakmill kararlarnn kabulyle tamamen sona er-
K
mitir.
107
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
4. BATICILIK
Batclk dncesi, Lale Devrinde balamasna ra- SORU
men XIX. yzylda bir fikir akm hline gelmitir.
XIX. yzylda meydana gelen,
Batcl savunanlar, Batnn sosyal, hukuki, ilmi ve
I. 1876 Anayasas
kltrel gelimelerinden faydalanmann gerekliliini
II. Islahat Ferman
savunmulardr.
II. Merutiyet dneminde stanbulda yaynlanan Meh- III. Tanzimat Ferman

tab dergisi bu dnceyi yaym ve bir fikir akm hline
gelmitir. Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnda ba-
aryla uygulanmtr.
Celal Nuri, Abdullah Cevdet, Tevfik Fikret bu akmn
nde gelen temsilcileridir. Gnmze kadar da savu-
nucu bulmu ve nemini yitirmemitir.
5. DEMMERKEZYETLK (FEDERALCLK)
II. Merutiyet Dneminde Ahrar Frkas kurucusu
Prens Sabahattin tarafndan ortaya atlm ancak
uygulanamam bir dncedir.
Bu fikir akm blgesel ynetimlerin yetkilerinin artrl-
18
masn amalam, bylelikle devletin de yknn ha-
fifleyeceini savunmutur.
gelimelerinden hangilerinin Osmanlclk d-
ncesi dorultusunda yapld sylenebilir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve III E) I, II ve III
ZM
Osmanlclk fikri, Osmanl snrlar iindeki tm
uluslar bir at altnda birletirmeyi amalayan bir
dnce sistemidir. 1839 Tanzimat Fermanyla or-
taya konan bu anlay, 1856da Islahat Fermannn
ilan edilmesi ve 1876da anayasal dzene geilmesi
gibi almalarla desteklenmitir.
(Cevap E)

SORU

Ayastefanos Antlamasndan hemen sonra b- SORU

20
yk devletlerin Berlinde bir konferans dzenle-
melerinin sebebi aadakilerden hangisidir? Avusturya-Macaristan mparatorluu aadaki-
lerden hangisi dneminde Bosna- Herseki ilhak
A) Rusyann g kazanmasn nleme
etmitir?
B) ngilterenin smrge yollarn korumak istemesi
A) II. Mahmut
C) Almanyann Osmanl Devleti zerindeki etkisini
B) Abdlmecid
krmak
C) Abdlaziz
D) Balkanlarda slahat yapmak
D) II. Abdlhamid
E) Ortadouda yeni siyasi yaplar oluturmak
E) V. Mehmet Read
F

ZM L
O
ZM
Z
Ayastefanos (Yeilky) Antlamas, 1877- 1878
O
Osmanl-Rus Sava sonunda imzalanmtr. Ancak F
Bosna-Hersekin ynetimi 1878 Berlin Antlamasyla

Rusyay ar derecede glendiren bu antlama
bata ngiltere olmak zere Avrupa devletleri tara-
fndan tepkiyle karlanmtr. Tepkiler zerine Rus I
geici olarak Avusturyaya braklmtr. Ancak II.
Y
A Merutiyetin yeniden ilan srecinde yaanan i
Y
karklklardan yararlanan Avusturya - Macaristan

ar II. Aleksander, Ayastefanos Antlamasnn ye-

N mparatorluu, Bosna-Herseki topraklarna katm-
C
niden grlmesi iin Berlinde bir kongre toplan- I tr. Bu dnem Padiah II. Abdlhamitin saltanatnn
L
masn kabul etmitir. son dnemine rastlamaktadr.
I

(Cevap A)
K (Cevap D)

108

XlX. YZYILIN NEML SYASAL GELMELER
BALKAN ULUSLARININ AYAKLANMALARI
Nedenleri
Fransz htilalinin yayd milliyetilik dncesinin Panslavizmin knn temelinde Krm Savann
Balkan uluslarn etkilemesi
Rusya ve Avrupa devletlerinin Balkan uluslarn kkrtmas
Sonular
Srbistanla balayan isyanlar Yunanistan, Romanya,
Karada, Bulgaristan ve Arnavutluk devletlerine de
sramtr.
lk olarak Yunanistan 1829 Edirne Antlamas ile daha
sonra Srbistan, Romanya, Karada 1878 Berlin Ant-
lamas ile Osmanl Devletinden ayrlmlardr. Bul-
garistan ll. Merutiyet dnemindeki kargaadan, Ar-
navutluk ise l. Balkan Savan frsat bilerek Osmanl
Devletinden kopmutur.
Yunanistan
18
(1829 Edirne Antlamas)
OSMANLIDAN AYRILAN
BALKAN ULUSLARI
Srbistan - Karada - Romanya
(1878 Berlin Antlamas ile)
20
Bulgaristan
(1908 II. Merutiyet Dneminde)
Arnavutluk
(1911 - 1912 Balkan Savanda)
SORU
Aadakilerden hangisi Rusyann panslavist A Sonular
politikasnn etkisiyle XIX. yzylda bamszl- I
n ilan eden devletlerden biri deildir? N
A) Arnavutluk B) Srbistan C) Karada I
D) Romanya E) Yunanistan
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
ZM
Rusyann Balkanlardaki Ortodoks ve Slav topluluk-
larn kkrtma politikasna Panslavizm denmektedir.
ardndan daha belirgin hale gelen Avrupa kartl
yatmaktadr. eitli slav halklar arasnda ortak kltrel
ve siyasal hedefler salamaya alan bu hareketin et-
kisiyle XIX. yzylda Yunanistan Srbistan, Karada ve
Romanya bamsz olmutur. Bulgaristan, XX. yzyln
banda II. Merutiyetin ilan esnasnda ortaya kan
karklktan faydalanarak 1908de bamszln ilan
etmitir. Arnavutluk ise I. Balkan Savann etkisiyle
1912de bamszln kazanmtr.
(Cevap A)
18281829 OSMANLIRUS SAVAI
Nedenleri
Yunan ayaklanmas srasnda Osmanl Devletinin Na-
varindeki donanmasnn yaklmas
Rusyann Yunanistann bamszln salamak iste-
mesi
Sonular
Rusya ile Edirne Antlamas imzalanmtr.
Yunanistan Osmanl Devletinden ayrlan ilk Balkan
ulusu olmutur.
Osmanl Devletinin Kk Kaynarca
Antlamasndan sonraki en ar antlamadr.
MISIR SORUNU
(Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa syan)
Nedenleri
Yunan isyann bastrmas karl kendisine vadedi-
F len Morann elden kmas
L Msr valisinin Moraya karlk, Suriye valiliini de iste-
O
Z mesi
O
Mehmet Ali Paann glenmesinden ekinen ll.
F
Mahmutun valinin isteklerini geri evirmesi
Y
Y
Msr Valisi Mehmet Ali Paa, 1833 Ktahya Antlama-
C s ile isteklerine kavumutur.
L Osmanl Devleti ilk kez bir valisiyle antlama imzala-
I
K mtr.
109
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
1833 HNKR SKELES ANTLAMASI
VE BOAZLAR SORUNU
Osmanl Devleti Msr isyanna kar, Rusya ile antlama
imzalamtr. Bu antlama ile Rusya herhangi bir saldr kar-
snda karadan ve denizden yardm etmeyi taahht etmi-
tir. Rusyann saldrya uramas durumunda da Osmanl
Devleti Boazlar kapatmay kabul etmitir. 8 yl yrrlkte
kalmas kararlatrlan antlama, Avrupal devletlerin kar-
larna ters dt ve Boazlardaki Osmanl egemenliini
snrlandrd iin Boazlar Sorununa neden olmutur.
1838 BALTA LMANI SZLEMES
Rusya ile imzalanan Hnkr skelesi Antlamas en
ok ngilterenin karlarna ters dmtr. Osmanl
Devleti de ngilterenin bu antlamaya tepkisini azalt-
mak iin Balta Liman Antlamasn imzalayarak
ngiltereye yeni kapitlasyonlar vermitir.
nemi
Balta Liman Antlamas, Osmanl ekonomisini balta-
lam ve Osmanl Devletini da baml hle getir-
mitir.
18
I. LONDRA KONFERANSI VE MISIR
MESELESNN ZM (1840)
Msr Valisi Mehmet Ali Paann Akdenizde glenmesini
istenmeyen ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya devlet-
leri ve Osmanl Devletinin katlmyla Londra Konferans
20
dzenlenmitir. Alnan kararlar neticesinde;
Msrn; i ilerinde serbest, d ilerinde Osmanl
Devletine bal, yllk vergi deyen zerk bir yapya
kavumas kabul edilmitir.
II. LONDRA KONFERANSI VE BOAZLAR
MESELESNN ZM (1841)
Hnkr skelesi Antlamasnn 8 yllk sresinin dolma-
s zerine ngilterenin nclnde, Avusturya, Rusya,
Prusya, Fransa ve Osmanl Devleti Londrada Boazlar
meselesini grmek zere bir araya gelmitir.
Konferans sonras imzalanan Londra Boazlar Sz-
lemesine gre;
Boazlar Osmanl Devletinin egemenliinde kalacak ve
hibir sava gemisi geemeyecekti.
NOT
Londra Konferansnda Boazlar meselesi zm-
lenmesine ramen Sevr Antlamas ile tekrar gn-
deme getirilmitir.
110
18531856 OSMANLIRUS SAVAI
KIRIM SAVAI VE PARS ANLAMASI
Rusyann Hnkr skelesi ile kazand ve Londra
Konferansyla kaybettii haklar yeniden elde etmek
istemesi
Rusyann Eflak ve Bodan igal etmesi
Rusyann kutsal yerlerin koruyuculuunu istemesi ve
Ortodoks haklar konusunda Osmanl Devletinden
yeni isteklerde bulunmas
Sonular
Paris Antlamas imzalanm ve bu antlamayla, Os-
manl Devleti ilk kez bir Avrupa devleti saylmtr.
Osmanl Devletinin toprak btnlnn Avrupal dev-
letlerce korunmas kabul edilmitir.
Osmanl Devleti Karadenizde donanma bulundurma
hakkn kaybetmitir.
Eflak ve Bodana zerklik verilmitir.
nemi
Osmanl Devleti galip devlet olmasna ramen malup
devlet muamelesi grmtr.
Rusyann Osmanl Devleti zerindeki emelleri geici
de olsa durdurulmutur.
Osmanl Devleti ilk kez bir Avrupa Devleti saylmtr.
Osmanl Devleti ilk kez bu sava esnasnda ngilte-
re d bor almtr (Abdlmecit Dnemi).
Osmanl Devleti Paris Antlamasnda ngiltere ve
Fransann desteini alabilmek iin Islahat fermanyla
aznlk haklarn geniletmitir.
18771878 OSMANLIRUS SAVAI (93 HARB) VE
BERLN ANTLAMASI
F Nedenleri
L Rusyann, Paris Antlamasyla kaybettii haklar tek-
O
Z rar elde etmek istemesi
O
F
ngilterenin, Osmanl Devletinin toprak btnln
koruma politikasndan vazgemesi ve Rusya karsn-
Y
A da Osmanl Devletini yalnz brakmas
Y
I Rusyann Balkanlarda Panslavist politikalar izlemesi
N
C Rumi takvime gre 1293 ylnda gerekletii iin 93
I
L Harbi de denilen bu savan balamasyla birlikte
I Rusya iki cephede birden saldrya gemitir. Rus kuv-
K
vetleri Balkanlarda Bulgaristan topraklarn igal ede-

rek Edirneye doru ilerlemitir. Ancak Rusya pka
Geidinde Sleyman Paann, Plevne nlerinde de
Gazi Osman Paann baarl savunmalaryla kar-
lamtr. Rus kuvvetleri Dou Cephesinde de Arda-
han ve Doubeyazt ele geirdikten sonra Karsta
Ahmet Muhtar Paa tarafndan durdurulmutur ancak
bu savunma fazla uzun srmemitir. Ruslar Kars al-
dktan sonra Erzuruma kadar ilerlemi bu srada Erzu-
rum halk, Nene Hatun adl kahraman Trk kadnnn
etrafnda toplanarak Ruslar Aziziye tabyalarnda dur-
durmutur.
Sonular
Rusya, stanbul Yeilkye kadar ilerlemi ve Osmanl
Devleti byk bir yenilgiye uramtr.
Rusya ile Ayastefanos (Yeilky) Antlamas imza-
lanm ancak Avrupal devletlerin itiraz sonucunda bu
antlama yrrle girmeden kaldrlmtr. Yerine Ber-
lin Antlamas hazrlanmtr.
18
3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos Antlamasna gre;
Byk bir Bulgaristan krall kurulacak
Srbistan, Karada ve Romanya bamsz olacak
Kars, Ardahan, Batum, Doubeyazt Rusyaya brak-
lacak
20
Bosna Herseke zerklik verilecek
Osmanl, Rusyaya sava tazminat deyecek
Girit ve Ermenilerin bulunduu yerlerde slahatlar yap-
lacak
Berlin Antlamas
Ayastefanos Antlamasnn yerine imzalanmtr.
Bosna ve Hersek geici olarak Avusturyaya brakl-
mtr.
Girit ve Ermenistanda ngiltere gzetiminde slahat ya-
plmas kararlatrlmtr.
Srbistan, Karada, Romanya bamsz olmutur. (lk
kez birden fazla devlet Osmanldan ayrlmtr.)
Kars, Ardahan, Batum Rusyaya Dou Beyazt
Osmanlya braklmtr.
Bulgaristann e ayrlarak asl Bulgaristann
Osmanlya bal bir prenslik olmas, Dou Rumelinin
zerk olmas ve Makedonyann slahat art ile
Osmanlya braklmas kararlatrlmtr.
Osmanl Devleti Dalma Dnemi
Dmeke Meydan Sava (1897)
1829 ylnda imzalanan Edirne Antlamas ile bam-
szln kazanan Yunanistan, her frsatta snrlarn
geniletmek iin faaliyetler yrtmtr.
Berlin Antlamasndan sonra Teselyay topraklarna
katan Yunanistan, bir yandan da Etnik-i Eterya Cemi-
yeti nclnde Megali dea adn verdii hedefi ger-
ekletirmek iin almalarna hz vermitir. Rumlarn
yaad btn topraklarn Yunanistana balanmasn
ieren bu lknn nihai amac, stanbulu Trklerden
alarak Bizans mparatorluunu yeniden kurmakt.
Etnik-i Eteryann Megali deay gerekletirmeye y-
nelik almalar sonucunda 1896 ylnda Girit syan
balamtr.
Ortaya kan karklktan yararlanmak isteyen Yuna-
nistan adaya asker kararak Giriti kendisine balad-
n ilan etmitir. Bir yandan da Balkan snrn geerek
Osmanl kuvvetleri zerine saldrya gemitir. Bunun
zerine Osmanl Devleti 1897de Yunanistana sava
amtr.
Osmanl ordusu Dmeke mevkisinde yaplan meydan
savanda Yunanistan ar bir bozguna uratm
Teselyay geri ald gibi Atina yolunu da amtr.
Ancak Rusya ve Avrupa devletlerinin araya girmesiyle
daha fazla ilerleme imkn bulamamamtr. Sava her
iki tarafn da sava ncesi snrlarna geri dnmesiyle
sona ermitir.
Dmeke Meydan Savann ardndan ngiltere, Fran-
sa, Rusya ve talya Giritte zerk bir ynetim kurulma-
s konusunda anlamtr. Buna gre Girit Osmanl
egemenliinde kalacak, ancak adann ynetimi Yunan
Kralnn oluna verilecekti. Bu kararn Osmanl Dev-
leti tarafndan kabul edilmesiyle Girit 1898 ylndan
F
itibaren fiil olarak Yunanistana balanmtr. Bal-
L kan Savalar sonunda da ada resmen Yunanistana
O
Z katlmtr.
O
F Londra Antlamasyla; Bulgaristan; Kavala, Dedea-
Y a ve Edirneye sahip olmutur. Selnik, Gney Ma-
A
kedonya ve Girit Yunanistana verilmitir. Orta ve Ku-
Y
I zey Makedonya Srbistana braklmtr. Arnavutluk ve
N
C Ege adalarnn durumu ise byk devletlerin verecei
I
karara braklmtr.
L
I
K
111
Osmanl Devleti Dalma Dnemi

XVll. YZYIL DURAKLAMA (ISLA- XVllI. YZYIL GERLEME (BATILI- XlX VE XX. YZYIL DAILMA (DE-
HATLAMA) DNEM LAMA) DNEM MOKRATKLEME) DNEM

Temel ama Osmanl Devletini eski Temel ama Karlofa Antlamas ile Temel ama Osmanl Devletini da-
gcne kavuturmaktr. kaybedilen yerleri geri almaktr. lmaktan kurtarmak ve Avrupal
devletlerin Osmanl i ilerine kar-
Fetih siyaseti devam etmitir. Fetih siyaseti devam etmitir.
masn nlemektir. Bu amala den-
Osmanl Devleti kendisini Teknik ve asker alanda Avrupa s- ge siyaseti izlenmeye balanmtr.
Avrupadan stn grd iin ya- tnl kabul edildii iin, yaplan
Fetih siyasetinden vazgeilmitir.
plan slahatlarda Bat etkisi olma- yenilik almalarnda Bat rnek
mtr. alnmtr. Fransz htilali ve Sanayi nklabnn
etkileri grlmeye balamtr.
Islahatlar kiilere bal kalm, so- Islahatlar kiilere bal kalm so-
runlarn kkenine inilmemitir. runlarn kkenine inilmemitir. XVII ve XVIII. yzyla gre ok daha
kkl slahatlar yaplm ancak bu
syanlar bask ve iddet yoluyla Asker ve ekonomik slahatlarn ya-
durum Osmanl Devletinin dal-
bastrlmtr. nnda ilk kez kltrel anlamda sla-
masn nleyememitir.
hatlar yaplmtr. lk teknik yenilik-
Maliye, ynetim alannda dzen-
ler de bu dnemde gereklemitir. Hukuk alannda ilk kez kkl dei-
lemeler yaplmtr. Dzenlemeler
iklikler yaplm, demokratikleme
daha ok asker alanda younla- Lale Devri ve lll. Selim dnemi ye-
sreci balamtr.
mtr. nilikleri, bu yzyl iinde nemli bir
yere sahiptir. ll. Mahmut dnemi, Sened-i ttifak,
l. Ahmet, Gen Osman, lV. Murat,
Tanzimat Ferman, Islahat Ferma-
Tarhuncu Ahmet Paa, Kprl
n, l ve ll. Merutiyet, bu yzylda
Mehmet Paa bu dnemde nemli
bir yere sahiptir.
18 nemli bir yere sahiptir.

SORU SORU

Osmanl tebaasnda din, dil, rk ve mezhep ba-
kmndan ayrt edici tabirlerin kaldrlmasna se-
20
bep olan Islahat Fermannn amalar arasnda
aadakilerden hangisi gsterilemez?
A) Laiklik ilkesini devlet dzenine yerletirme
B) Toplumsal sorumluluklar tm kesimlere payla-
trma
C) Gayrimslimlerin devlet dairelerinde alabil-
meleri iin gerekli zemini hazrlama
ngiltere XIX. yzyln sonlarndan itibaren Araplara,
halifeliin kendilerinin hakk olduunu empoze etmi
ve Osmanl Devletinden ayrlmalar halinde onlar
destekleyeceinin szn vermitir.
ngilterenin bu tutumunun sebepleri arasnda,
I. Osmanl Devletini zayf drme
II. Araplar tek at altnda toplama
III. Smrge yollarnn gvenliini salama

D) Gayrimslimleri Mslmanlarla eit hale getirme
E) Din farkllklarnn yaratt toplumsal gerilime
son verme
ZM
Avrupal devletlerin gayrimslimlere yeni haklar
verilmesi iin Osmanl Devletine bask yapmas
Islahat Fermannn ilan edilmesinin en nemli se-
bebidir. Avrupann desteini almak, yabanclarn i
ilerine karmasn nlemek ve gayrimslimlerin
ayrlk hareketlerini engellemek isteyen Osmanl
Devleti, 1856da ilan ettii Islahat Fermanyla Ms-
lman ve gayrimslim tebaa arasnda tam bir eitlik
salamaya almtr. Ancak bu fermanda laiklik il-
kesi gzetilmemitir.
(Cevap A)
IV. Ortadouda yeni bir siyasi yap oluturma
dncelerinden hangileri gsterilemez?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) II ve III
F D) I, III ve IV E) II, III ve IV
L
O
ZM
Z
Arap topraklar ngiltere iin stratejik neme sahip-
O
F ti nk bu topraklar ngilterenin smrge yollar
zerindeydi. Bu nedenle ngiltere blgede kendi g-
Y
A dmnde yeni bir siyasi yap oluturmak istiyordu.
Y Bu amala Arap lkelerinde milliyetilik duygusunu
I
N kkrtarak onlarn Osmanl Devletine kar isyan
C etmesini salamtr. Nitekim I. dnya Savandan
I
L
sonra blgede manda rejimleri kurmak suretiyle
I amacna ulamtr.
K (Cevap B)

112

OSMANLI DEVLET KLTR VE MEDENYET
DEVLET YNETM
A. MERKEZ TEKLATI
nceki Trk ve Trkslam devletlerinden farkl olarak Os-
manl Devletinde daha merkez bir ynetim oluturulmutur.
Hkmet, ordu ve eyaletler dorudan doruya padiahn
ahsna bal bir btn olarak dnlm, btn birimler
devletin merkez olan stanbuldan ynetilmitir. Merkez teki-
lat; hkmdar, saray ve Divanhmayun olarak sralanmtr.
OSMANLIDA DEVLET VE LKE YNETM
18
Merkez Tekilat Tara Tekilat
(stanbul) (stanbul D)
Padiah Eyaletler (Beylerbeyi)
Divan- Hmayun
Sancaklar (Sancak Beyi)
20
lmiye
Seyfiye Kazalar (Kad)
Kalemiye
Kapkulu Nahiyeler
Askerleri (Nahiye Mdr) (1871)
Donanma Kyler (Tmar Beyi)
Osmanllarn daha nceki Trk devletlerinden farkl
olarak;
lkeyi hanedan yeleri arasnda paylatrmamas,
Fethedilen topraklar fetheden komutanlara vermeme-
si merkez otoriteyi gl tutmalarnda etkili olmutur.
Osmanllarda eski Trklerdeki Kut anlay devam etmi;
devleti ynetme hakk Osmanl hanedanna ait saylm
ve bu durum devletin yklna kadar devam etmitir.
Osmanl Devletine kadar kurulan Trk devletlerinde
lke, hanedann ortak maldr. anlay geerli Y NOT
olmutur. Bu kural, hanedan yeleri arasnda srekli
taht kavgalarna ve Trk devletlerinin paralanmasna
neden olmutur. Osmanl padiahlar bu olumsuzluk-
lar engellemek iin merkez otoritenin kurulmasna ve
gl tutulmasna nem vermitir.
4. NTE
Bu amala;
l. Murat dneminde Devlet ynetiminin hkmdar ve
oullarna ait olmas kural hline getirilmitir.
Fatih dneminde karlan Kanunname-i Ali Osman
ile lke, padiahn maldr, devletin btnln
korumak ve nizam- lemi kurmak iin padiah kar-
delerini ldrebilir. anlay benimsenmi ve mut-
lakiyet ynetimi belirginlemitir.
l. Ahmet, Ekber ve Ered sistemini uygulamaya ko-
yarak ynetme yetkisinin hanedann en byk ve en
olgun yesine ait olduunu ortaya koymutur. Bylece
verasetteki belirsizlii ortadan kaldrarak taht kavgala-
rn nlemeyi amalamtr.
UYARI
Ekber ve Ered Sistemi ile daha nce ehzadele-
rin eitimi iin uygulanan sancaa kma usul,
yerini kafes usulne brakmtr. Yani ehzadeler
ynetim tecrbesi kazanmak iin sancaklarda (Ma-
nisa, Konya, Amasya) bir tr vali olarak lala adl
eitmen (tecrbeli devlet adam) gzetiminde staj
yaparlarken artk ehzadeler sancaa gitmeyerek
sarayda yetitirilmeye balanm; saray onlar iin
F kafes hline gelmitir. Bu da halktan kopuk, kk
yatan itibaren saray kadnlarnn etkisinde kalan,
L
O devlet tecrbesinden yoksun akli dengesi bozuk
Z
O padiahlarn yetimesine neden olmutur.
F
Y
A
I
N
C Yavuz Sultan Selim dneminde halifeliin Osmanl
I
Devletine gemesiyle devletin teokratik yaps g-
L
I
lenmi ve padiahn kiisel otoritesi artmtr.
K
113
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti

OSMANLI DEVLETNDEK VERASET ANLAYII NOT

PADAH VERASET
AMA SONU
ANLAYII Clus bahii sadece hkmdar deiiklii oldu-
lke, hkm- u zamanlarda bir defaya mahsus olarak verilirdi.
Osman
dar ve ailesi- Taht kavgalarna
ve Orhan Osmanl tarihindeki ilk clus bahii 1389 ylnda
nin ortak ma- neden olmutur.
Beyler Kosovada padiah seilen, Yldrm Bayezid ta-
ldr.
lke, padiah Merkez Taht kavgalar rafndan kapkulu askerlerine verilmitir. Clus
l. Murat ve oullar- otoriteyi g- azalarak devam verilmesi Fatih Sultan Mehmet tarafndan kanun
nndr. lendirmek etmitir. hline getirilmitir. lk zamanlarda padiah tara-
lke, padi- Kardeler ara- fndan askerlere verilen bir hediye niteliinde olan
Fatih Merkez
ahndr ve sndaki taht kav-
Sultan otoriteyi g- clus, devletin zayflad dnemlerde askerlerin
karde katli galar merula-
Mehmet lendirmek isyan karmalarndaki bir neden hline gelmitir.
yasaldr. mtr.
Merkez otorite
zayflam ve Osmanl Devletinde tek kii ynetimi esas olduu
Ekber ve Er- Taht kavgala-
l. Ahmet deneyimsiz ki-
ed Sistemi rn nlemek iin monariktir; ynetim dine dayand iin teok-
iler padiah ol-
mutur. ratiktir, ynetim tek merkezden gerekletirildii iin
merkezyetidir ve lke ok uluslu yapya sahip oldu-

PADAH ADINA DZENLENEN BELGELER u iin de imparatorluktur.

18
Hatt- Hmayun: 19. yzyla kadar, padiaha arz
Osmanl Devletinde saray, Trkslam devletlerinde
olduu gibi hem padiahn zel hayatnn getii evi
edilecek konunun zeti arz tezkiresi veya telhis
olarak adlandrlan bir belge ile padiaha sunulu- hem de devlet ilerinin yrtld merkezdi. Divan
yordu. Padiah da grn bizzat kendi el yazs toplantlar, clus treni, yabanc elilerin kabul ve
ile bildiriyor ve buna hatt- hmyn deniliyordu. bayramlama trenleri burada yaplrd. Devletin yrt-
rade: Padiahn bir mesele hakknda kendi el ya- me organ olan hkmet, sarayn Bbssade deni-
zsyla yazlm emirleridir. len ksmnda toplanrd.
20
Ahidname: Osmanl klasik devrinde yabanc dev-
lk Osmanl saraylar Bursa ve Edirnede ina edil-
letlerle yaplan anlamalar ve verilen imtiyazlar
mitir. stanbulun fethinden sonra da Topkap Saray
iin kullanlan bir belge eididir. 19. asrdan itiba-
ren muhede ismini almtr. yaptrlmtr. Topkap Saray Birun ve Enderun denen

Nme-i hmayun: Mslman ve Hristiyan dev-
let bakanlarna, Osmanl Devletine bal Krm
hanlarna, Mekke-i Mkerreme eriflerine, Erdel
beylerine ve dier tbi yerlerin idarecilerine pa-
diah tarafndan gnderilen mektuplara nme-i
hmyn ad verilmitir.
Ferman: rfe uygun, sosyal ve ekonomik hayat
dzenleyen padiahn emirlerine ferman denmitir.
Berat: Padiah tarafndan verilen onay belgeleridir.
Osmanlda hkmdarlar bey, gazi, hdavendigr, O
iki blmden olumaktayd. Harem ise Enderunun en
nemli blmlerinden biridir.
OSMANLIDA SARAYIN BLMLER
Divann ve devlet ilerinin yrtld dai-
relerin bulunduu ilk avludur. Asker mera-
F
Birn
simlerin, bayramlama trenlerinin ve asker
L maalarnn datld yerdir.
O
Z
Devirme sistemiyle saraya alnan ocuk-

han, hakan, sultan, padiah ve halife gibi unvanlar

F larn, Trkslam geleneklerine gre eitilip
kullanmlar; hutbe, sikke, davul, sancak ve tu h- Y ynetim ve askerlik konusunda yetitirildikleri
Enderun
kmdarlk sembolleri saylmtr. A saray okuludur. (II. Murat zamannda alan
Y
Enderun, 1909 ylnda kapatlarak yerine
Fatih dneminden itibaren padiahlar Eyp Sultan I
N mlkiye almtr.)
Trbesinde kl kuanarak grevlerine balamtr. C
Padiahl onaylanan ehzadeler Kl Alay denen I Hkmdar ve ailesinin yaad ve saray ka-
tahta gei trenlerinde askerlere clus ad verilen L Harem dnlarnn yetitirildii (okul ilevi de gren)
I
bahi datrlard. Osmanl Devletinde, hkmdarla- yerdir.
K
rn tahta k trenlerinde askerlere datt bahitir.

114

Osmanl Devletinde, devlet ve lke sorunlarnn g-
rlp karara baland en st ynetim organ ve
hukuksal sorunlarn nihai zme kavuturulduu
en yksek mahkeme Divan- Hmayundur. Divan
kararlarnda son sz padiahndr. Bu durum, divann
bir karar organ deil de danma organ olduunu
gstermektedir.
Divan, ilk olarak Orhan Bey dneminde kurulmu;
ll. Mahmut dneminde ise kaldrlarak yerine na-
zrlklar (bakanlklar) kurulmutur.
Divana Fatih dnemine kadar padiahlar bakanlk
ederken Fatihten itibaren sadrazamlar bakan-
lk etmeye balamtr.
Osmanl Devletinde resm trenlerin byk nemi var-
d.
Osmanl Devletinde dzenlenen resm trenler un-
lardr:
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
DVAN YELER VE GREVLER
1. PADAH
rfi hukukun uygulanmasndan sorumludur. Fatihten
sonra divan toplantlarn perde gerisinden takip etmi-
ler, bylece yneticilere zgr bir tartma ortam olu-
turmulardr.
2. VEZRAZAM (SADRAZAM)
Padiahtan sonraki en yetkili kiidir. Gnmzdeki
Babakan ile eletirilebilir. Fatihten itibaren divana
bakanlk etmeye balamtr. Padiah sefere kma-
dnda Serdar- Ekrem unvann alarak seferlere
katlmtr. lk vezir atamas Orhan Bey zamannda ya-
plmtr. Murat zamannda vezir says ikiye karlm
ve ilk vezire veziriazam denmitir. Kanuni dnemin-
den itibaren de sadrazam unvan kullanlmaya ba-
lanmtr. Osmanl Devletinde yeni bir padiah tahta
geince birbirinin ayn iki mhr yaptrr, biri kendinde
olan mhrn dierini sadrazam tard. Trke bilmesi

Cls trenleri
18
Ordunun byk bir sefere kmasndan nce
ve Mslman olmas zorunluluu bulunan sadrazam,
byk devlet adamlarnn atama ve azil ilemlerini de
Padiahn cuma namazlarna gitmesiyle dzenlenen yapard.
trenler
3. VEZRLER
Surre Alay denen Mekke ve Medineye hediye gnde-
rilirken dzenlenen merasimler Gnmzdeki devlet bakanlardr. Devlet ilerinde
20
Din bayramlar sadrazama yardmc olurlar. Grevlendirildiklerinde or-
ehzadelerin doumu ve snnet dn duya komuta da edebilirler. Orhan Bey dneminde 1,
Fatih dneminde 3, Kanuni dneminde 6 olmak zere
Osmanl Devletinde devlet adamlar u blmlere ay- saylar giderek artmtr. Bu da devletin bydnn
rlmtr: gstergesidir.
1. Seyfiyye: Sadrazam, Vezirler, Kaptan- Derya, Yenie-
4. KAZASKER
ri Aas, Beylerbeyi, Sancak beyi
2. Kalemiyye: Defterdar, Nianc, Reislkttap Eitim ve adalet ileri ile kad ve mderrislerin ata-
ma, yer deitirme ve terfilerine bakarlard. Anadolu ile
3. lmiyye: eyhlislam, Kazasker, Kad, Mderris
Rumeli kazaskeri olmak zere saylar ikiydi. Protokol
F

bakmndan Rumeli kazaskeri, Anadolu kazaskerinden
L stnd. Tanzimat dnemine kadar kadlarn vermi
PADAH O
Z olduu hkmler kazasker tarafndan incelenirdi. Bu
DVAN-I HMAYUN O
grevi Tanzimattan sonra eyhlislam stlenmitir.
F
Kazaskerler terfi ettiklerinde eyhlislam oluyorlard.
Y
Seyfiye lmiye Kalemiye
A
Kazaskerler 1830 ylndan itibaren divan yeliinden
dare Yarg, Yazma, Y alnp eyhlislamn emrine verildiler.
Askerlik Eitim, Din Maliye I
Vezirler Nianc, N
eyhlislam C 5. DEFTERDAR
Sadrazam Kazasker Defterdar,
Yenieri Reislkttap I
Aas L Gnmz Maliye Bakandr. Devletin gelirgiderlerini
I
K tutar, hazine ile ilgili ilerde hkm yazar ve bteyi
hazrlard.

115
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Murat dneminde grev yapan Molla Fenaridir. ey-
SORU hlislamlarn atamalar bizzat padiahn kendisi
tarafndan yaplrd.
Osmanl Devletinde hazineden sorumlu grevli
aadakilerden hangisidir? 9. KAPTANIDERYA
A) Defterdar B) eyhlislam
stanbulda bulunduu zamanlarda toplantlara kat-
C) Nianc D) Reisl kttap
lrd. Donanmann bakomutan olarak denizcilik ve
E) Vezir-i Azam
donanma faaliyetlerinden sorumluydu. XVI. yzyldan
ZM itibaren divan yesi olmutur.

Osmanl Devletinde maliyeden sorumlu devlet g-

10. YENER AASI
revlisi Defterdard. Ayn zamanda Divan- Hma-
yun yesi olan defterdar maliye tekilatnn bayd. Yenieri Ocann komutandr. Ayn zamanda
Osmanllarda genel olarak dier devlet messese- stanbulun gvenliinden sorumludur. Divan toplants
leri gibi defterdarlk da daha nceki Trk ve slam olduu gnlerde, yenieriler hakknda divana bilgi ve-
devletlerinin messese ve tekilatlarna dayanmak- rir, divanda alnan kararlar da yenierilere bildirirdi.
tadr.
B. TARA TEKLATI
Defterdarln ne zaman kurulduu bilinmemekle
birlikte I. Murat dnemine kadar tarihlenmektedir. Osmanl Devletinin, stanbul dndaki blmne ta-
18
Ancak XV. Yzyl ortalarnda tamamen ekillendii
kesindir.
ra denirdi. Tara tekilat lke snrlarnn genilemesi
zerine merkezden ynetimi kolaylatrmak iin kurul-
(Cevap A) mutur.
Osmanl Devletinde lke ynetimini kolaylatrmak
6. NANCI iin I. Murat dneminden itibaren lke topraklar eya-
Padiah adna yazlan belgelere tura (mhr) eker; letlere ayrlmtr. Balangta Anadolu ve Rumeli ol-
i ve d yazmalara bakar; kanunlar dzenler, mak zere iki eyalet varken zamanla bu say artmtr.
20
fethedilen topraklar kaydedip dirliklere ayrr ve tah- Tara ynetimine bal olarak yine I. Murat dneminde
rir defterlerini (Topran mlkiyet ve kullanma hukuku, tmar sistemi kurulmutur.
vergi tr ve miktarlar, arazi ve ykml nfus kayd) Eyaletler (yneticisi beylerbeyidir) sancaklardan; san-
tutard. caklar (yneticisi sancak beyidir) kazalardan; kazalar
7. RESLKTTAP (yneticisi kaddr) ise kylerden (yneticisi tmar beyi/
muhtardr) olumutur.
nceleri niancya bal iken yabanc devletlerle ili-
kilerin artmas zerine XVII. yzyldan itibaren devletin Osmanlda idari ynetim genelden zele doru u e-
d ileriyle ilgili tm yazmalarn yrtmeye bala- kildedir:
mtr. Gnmz dileri bakan gibidir. Divandaki Eyalet (Blge): Beylerbeyi
F
ilemleri dzenler, konuulanlar divan kararlarnn tu-
L Sancak (l): Sancak beyi
tulduu mhimme defterlerine kaydederdi. O
Kaza (le): Kad
Z
8. EYHLSLAM (MFT) O
Nahiye (Kasaba): Nahiye Mdr
F
Divanda alnan kararlarn slam dinine uygun olup ol-
Ky:
mad hususunda fetva verirdi. lmiye snfnn en st Y
Tmar beyi
A
temsilcisi olan eyhlislam, Fatih Sultan Mehmet d- Y
I
neminde rtbe ve makam olarak kazaskerlerden sonra N
gelirdi. Kanuni Sultan Sleyman zamannda ise sadra- C
I
zamla eit saylmtr. Yavuz Sultan Selim zamannda L
I
halifeliin Osmanl Devletine gemesiyle eyhlislam- K
lk makamnn da nemi artmtr. lk eyhlislam II.

116
 Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
OSMANLI TARA DARESNN ZELLKLER
NOT
EYALETLER

a. Salyaneli (Yllkl) l. Murat dneminde Rumeli Beylerbeylii, Yldrm

Bayezid dneminde Anadolu Beylerbeylii kurul-
Tmar sistemi uygulanmaz ve vergiler iltizam usulne
mutur. Rumeli Beylerbeyliinin daha nce ku-
gre toplanrd.
rulmas ve Rumelideki yneticilerin Anadolu Bey-
Eyalet gelirleri buradaki grevlilerin maalar ktktan
lerbeyliindeki yneticilerden daha kdemli kabul
sonra merkeze gnderilirdi.
edilmesi Osmanllarn Rumeliye nem vermesinin
Trablusgarp, Badat, Msr, Habe, Yemen, Tunus, Ce-
bir sonucudur.
zayir, Basra.

b. Salyanesiz
TARA GREVLLER
Tmar sisteminin uyguland eyaletlerdi.

dari Birim Ynetici Gvenlik Adalet
Tahrir defterlerinin tutulmas, tmarlarn tefti edilmesi

bu eyaletlerde merkeze ball kuvvetlendirdi. Eyalet Beylerbeyi Suba Kad
Rumeli, Budin, Bosna, Anadolu, Karaman, Sivas, Mu-

Sancak Sancak Beyi
sul, Erzurum, Diyarbakr, Musul, Halep, am, Trablus- Suba Kad
(Vilayet) (Mirliva)
am

MTYAZLI HKMETLER
18 Kaza Kad Suba Kad

Kad Naibi
Osmanl Devletinin hkimiyetini kabul ederlerdi.
Nahiye Kad Naibi Suba
(Vekili)
ilerinde serbest, zel statl birimlerdi.
Tmar Beyi Kad Naibi
Ky (Karye) Yiitba
dareciler, devlet tarafndan seilirdi.
(Muhtar) (Vekili)

Vergi verirler ve gerektiinde seferlere asker gnderir-

20
lerdi. (Hicaz hari)
Krm, Erdel, Eflak, Bodan ve Hicaz zel ynetimi
olan eyaletlerdir. Hicaz, dierlerinden farkl bir statye
sahipti. Vergi ve asker gndermezdi.
YURTLUKOCAKLIK
Baz topraklarn tasarruf hakk yerli beylere verilirdi.
Arazi satlamaz, balanamaz, vakfedilemez ancak
miras braklabilirdi.
Beyler, beylerbeyine kar sorumlu ve eyalet kads ta-
rafndan kontrol edilirdi.
Vergilerden, gerekli pay alndktan sonra kalan merke-
O denetleyen Muhtesip (bir tr zabta),
ze gnderilirdi.
Bar zamanlarnda kale tamiri vb. ilerle uraan bey
ve askerleri, sava durumunda beylerbeyinin emrine
girerdi.
Tmardan fark, hizmet karl verilmeyii ve sahibi-
I
nin bir ksm kaza yetkilere de sahip olmasyd.
NOT
Kadlar, kazalarda hem adli hem de idari ilerden
sorumludur. Kadlar, merkezden gelen emirleri
halka ulatrr, adli davalar zer, belgeleri onay-
lar (noterlik), olaanst durumlarda alnan avarz
vergilerini toplayp merkeze ulatrr, nikh akitlerini
yapar ve belediye hizmetlerini yrtrd.
F
L Taradaki dier grevliler:
O
Z Tarada arpazarda dzeni salayan ve fiyatlar
F
Gnmzdeki hlin o gnk karl olan Kapana
Y
gelen mallar vergilendiren ve datm organize
A
Y eden Kapan Eminleri,
I
N Beldede kamu haklarnn ve devlet karlarnn ko-
C
runmasn salayan Beytl Mal Emini,
L
Zanaat ve ticaretle uraanlardan vergi toplayan
I
K Gmrk ve Bac Eminleri vard.

117
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
NOT
Osmanlda stanbul payitaht (bakent) olduu iin
zel bir neme ve ynetime sahiptir. stanbulda
gvenlik ilerine Yenieri Aas, adalet ilerine
stanbul Taht Kads, belediye ilerine ehremini
bakar ve sadrazamlar sk sk ehri dolaarak dene-
tim yaparlard.
Tara tekilatnn temelini dirlik (tmar) ve iltizam siste-
mi oluturmaktadr.
Dirlik Sistemi
Has Zeamet Tmar
Geliri 100 Geliri 20 bin- Geliri 3 bin -
bin ve zeri 100 bin ake 20 bin ake
Dirlik (Tmar) Sistemi
18
Seluklulardaki ikta sisteminin gelitirilmi hlidir. Hizmet
karl olarak devlet grevlilerine ve savalarda yararllk
gsteren askerlere tahsis edilen gelir kaynaklarna tmar
(dirlik) denir. Gelir durumuna gre e ayrlrd:
20
1. Has: Gelirleri 100.000 ake ve zeri olan topraklardr.
Padiah, hanedan yeleri, divan yeleri gibi yksek
dereceli devlet adamlarna verilirdi. Tmar sahibi kiisel
ihtiyalarndan artakalan parann her 5.000 akesi iin
devlete cebel (atl asker) yetitirirdi.
2. Zeamet: Gelirleri 20.000 ile 100.00 ake aras olan
topraklardr. Divan ktipleri kale komutanlar, defterdar,
alaybeyi, suba, kad gibi orta dereceli devlet adamla-
rna verilirdi. Tmar sahibi kiisel ihtiyalarndan kalan
gelirin her 5.000 akesi iin devlete cebel yetitirirdi.
3. Tmar: Gelirleri 3.000 ile 20.000 ake arasnda olan
topraklardr. Baarl askerler, saray hizmetlileri hafz,
imam gibi din grevlilerine ve sipahilere verilirdi. Her
3.000 ake iin bir cebel yetitirirlerdi.
Tmar sisteminin faydalar unlardr:
Gvenliin salanmas
retimde art ve sreklilik salanmas
Vergi toplamann kolaylamas
Asker yetitirilmesi, hazineden para kmadan hazr bir
ordu kurulmas
118
NOT
Tmar sistemi XVll. yzyldan itibaren bozulmaya
balam ve en sonunda ll. Mahmut dneminde
kaldrlarak devlet memurlarna maa balanmtr.
ltizam Sistemi
Osmanl Devletinde vergileri toplama grevinin ihale usu-
lyle kiilere devredilmesine iltizam, iltizam alan kiilere
ise mltezim denirdi. Mltezimler, iltizamn aldklar yer-
lerin vergilerini devlete pein olarak derler, kendi krlarn
da ilave ederek bu vergileri halktan toplarlard. Bu sayede
devletin nakit para ihtiyac giderilmi olurdu. Mltezimler,
iltizamn ald blgenin ayn zamanda yneticisi duru-
mundayd. Bu sistemin sakncal taraf ise mltezimlerin
halktan gerektiinden ok daha fazla vergi toplamalardr.
nk vergi ykn kaldramayan halk, topran satarak
kentlere g etmek zorunda kalmtr.
PUAN KP
ltizam sistemi Fatih Sultan Mehmet dneminde uy-
gulanmaya balam ve 1864 Tanzimat Dneminde
tamamen kaldrlmtr.
SORU
Askerlere ve devlet memurlarna hizmetleri kar-
lnda maa olarak toprak tahsis edilmesine
Osmanl Devletinde ne ad verilmitir?
A) Vakf B) Gedik C) kta
D) ltizam E) Msadere
F
L ZM
O
Z Osmanl Devletinde devlet grevlilerine ve sava-
O
larda yararllk gsteren askerlere hizmet karl
F
olarak tahsis edilen gelir kaynaklarna ikta (dirlik,
Y
A tmar) denmekteydi. Bu sistemde mlkiyeti devlete
Y
I
ait olan topran iletim hakk kyllere braklmtr.
N Topran iletim hakk kendisine verilen tmar sahip-
C
I leri topran gelirinin bir ksm ile kendi geimlerini
L
salar, geri kalan ile atl asker beslerlerdi.
I
K (Cevap C)

SOSYAL HAYAT
Osmanl toplumu asker (ynetici) ve reaya (ynetilen-
ler) olmak zere iki byk snfa ayrlmt.
Osmanl Toplumu
Ynetenler Ynetilenler (Reaya)
- Seyfiye - Esnaf
- lmiye - Kyl
- Kalemiye - Konargerler
A. YNETENLER (Askeriler)
Asker snf, padiahn din ve idari yetki tand her
trl vergi ykmllnden muaf olan devlet grevli-
lerinden oluuyordu.
Bu snfn banda padiah ve saray grevlileri bulun-
maktayd.
18
Mslman olmas art aranan ynetici snfn yeleri
saray halk, seyfiye, ilmiye ve kalemiye mensuplarn-
dand.
Saray Halk
Osmanl padiahlar buuk asr sresince Fatihin
20
yaptrd Topkap Saraynda oturdular. Padiahn
meskeni olan bu sarayda halkla ilikiler, yabanc devlet
temsilcileriyle grmeler ve devlet trenleri yaplrd.
Seyfiye
Seyfiye ynetim grevinde bulunan asker zmreyi ifa-
de eder.
Bu snfn tabann eyaletlerde tmarl sipahiler, mer-
kezde kap kulu askerleri tekil ediyordu.
Sadrazam, vezirler, beylerbeyi ve sancak beyleri, kap
kulu zabitleri ve neferleri ile tmarl sipahiler ve deniz
askerleri bu grubun yeleriydi.
Ayrca vergi muafiyeti ile kendilerine eitli hizmetler
yaptrlan muaf ve msellemler de seyfiyenin dier
yeleriydi.
Kap kulu askerleri, enderun hizmetlileri, kale muhafz-
lar, subalarn maalar (ulfe) hazineden nakit ola- I
rak verilirdi. Tmarl sipahiler, sancak beyleri, beylerbe-
yi ve vezirler ise hizmet karl olarak dirlik alrlard.
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
lmiye
Din, adalet ve eitimretim faaliyetlerinde bulunan-
lar ve bilginler ilmiye snfn oluturmaktayd.
eyhlislam, kadasker, kadlar, mftler, mderrisler,
imamlar, mezzinler ve medrese rencileri bu snf-
nn yeleriydi.
lmiye snf mensuplar eitimin cretsiz olduu med-
reselerde yetiiyordu.
Kalemiye
Devlet dairelerinde alan her seviyedeki idari me-
murlarn oluturduu st seviye brokrat zmre, kale-
miye snfn oluturmaktayd.
Defterdar, nianc, reislkttap ve divan ktipleri bu s-
nfn yeleriydi.
Mslman ailelerden seilen kalemiye yeleri, al-
tklar brolarda, ustarak ilikisi iinde yetitirilirler-
di. raklar sabahlar grevli bulunduklar kalemlerde
mesleki eitimlerini grr, leden sonra slami bilgi-
lerini ve genel kltrlerini artrmak iin medreselerde
veya byk camilerde derslere devam ederlerdi. Bun-
lar yetenek ve baar durumlarna gre kalfala ve us-
tala ykselirlerdi.
B. YNETLENLER (Reaya)
Osmanl toplumunda vergi veren ehir, kasaba ve ky
halk ile konarger airetler reaya snfn oluturmak-
tayd. Yneten snf Mslmanlardan meydana geldii
hlde ynetilenler Trkler, Ermeniler, Bulgarlar, Srplar,
Bonaklar, Romenler, Arnavutlar, Araplar olmak ze-
re eitli etnik ve dini gruptan meydana gelmekteydi.
Osmanl Devleti bu topluluklar din inanlarna gre
cemaatlere ayrmt. Ayn din veya mezhepten insan-
larn oluturduu bu cemaatlerin her birine millet ad
F
verilirdi. Osmanl Devletinin slam hukukunu esas ala-
L rak oluturduu bu ynetim dzenine ise millet sistemi
O
Z denmekteydi .
O
F Osmanl Devleti Ortodokslar, Ermeniler ve Musevile-
ri temel milletler olarak kabul etmi; Mslmanlar ise
Y
A devletin kurucu ve asli unsuru olduu iin millet siste-
Y
minin dnda tutmutur.
I
N
Tccar ve Esnaf
C
L Tccarlar reayann en nemli gruplarndan biri olup zo-
I
K runlu tketim maddelerini alma, tama, depolama ve
retim iin gerekli malzemeyi teminle ilgileniyorlard.
119
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Bata stanbul olmak zere byk ehirlerin eitli ih-
tiyalarn karlama iini tacirler ve toptanclar stlen-
miti. Rumlar, Yahudiler ve Ermenilerin yan sra Trk-
ler de ticaretle urayorlard.
Osmanl ehir halknn bir dier grubu da esnaft. Ma-
halli retim ve ticaret esnaf tarafndan yaplmaktayd.
Osmanl Devletinde XVII. yzylda iki yz yirmi be
deiik meslek sahibi yani esnaf vard. Kt, cilti,
terzi, krk, kalayc, telci, kl, kalkanc, adrc, b-
ak, ineci ve berberler bunlardan bazlaryd.
Kk ticaret erbabndan ve zanaatkrlardan oluan
esnaf, hem i kollaryla ilgili ham maddeyi ileyerek
retim yapyor hem de bunlarn satyla megul olu-
yorlard.
Kyller
Osmanl nfusunun byk ksm kylerde yaamak-
tayd. Tmar beyleri, ifti aileleri, mukataa usulyle
topra ileyenler, mlk sahipleri, msellemler ve mu-
aflar ky nfusunu oluturmaktayd.
18
Kyllerin byk bir blm ise ifthane sistemi
ile devletin kendilerine tahsis ettii raiyyet iftliklerini
ileten ailelerden olumaktayd. 100150 dnm ara-
snda tahsisi yaplan bu iftlikler satlamaz, hibe olarak
verilemez ve vakfedilemezdi. Fakat babadan ola bir
20
iletme olarak geerdi. Kyl iledii bu topraa kar-
lk ift vergisi derken rettii rn iin de ayrca
vergi derdi.
Hukuken bir dirlik sahibinin reayas olan kylnn te-
mel grevi topraklar ilemekti. Krekilik, marangoz-
luk, kuuluk, madencilik ve eltik ileri de kyller
tarafndan yaplrd.
Kylerde iftlik sisteminin korunmas ve srekli de-
netimin yaplmas maksadyla tmar sahipleri de otur-
maktayd. Ayrca dizdar, mlazm, hizmetkr gibi kale
grevlileri; eyh ve fakih gibi din adamlar; suba, ket-
hda, eriba ve korucu gibi yerel yneticiler de ky-
lerde oturmaktayd.
Gebeler (Konargerler)
Osmanl toplumunda hayvanclkla uraan gebeler
ehirlerin et, ya, yourt, tereya ve peynir ihtiyalar-
nn ounu karlarlard.
Hayvan saysna gre devlete al resm ve otlaklarn
kullanlmasna karlk klak ve yaylak resm der-
lerdi. ok az da olsa tarmla uraanlar vard.
120
Sefer yollar zerinde bulunanlardan geici asker
hizmete alnanlar nakliye ilerinde grevlendirilirlerdi.
Ayrca vergi muafiyeti karlnda yol kavak ve da
geitlerinin korunmasnda grev alrlard. Sahillerde
yaayanlar donanma iin malzeme salamak ve gemi
yapmnda almak zorundaydlar.
Yeni fethedilen yerlere gebelerin yerletirilmesi so-
nucu Anadoluda Van Gl evresi, Diyarbakr, Mara
ve Sivas arasnda Bozok ve Toroslarda youn olarak
gebe nfusu olumutu.
Osmanl toplumunda;
1. Yatay Hareketlilik: Ksaca mekn deitirmedir. Bal-
kanlardaki halkn Anadoluya g etmesi, kyden ken-
te g edilmesi gibi.
2. Dikey Hareketlilik: Ksaca stat/snf deiimidir.
Gayrimslimken Mslman olmak, halktan birinin y-
netici olmas, medreseyi bitiren birinin devlette grev
almaya balamas gibi.
MLLET SSTEM
Osmanl toplumunun byk blmn Trkler olutur-
masna ramen toplumun dier unsurlar Rum, Erme-
ni, Yahudi, Rumen, Slav ve Araplard. Devlet, toplum
yapsn ekillendirirken din temeline dayal bir model
uygulad.
Osmanl Devletinin lkede yaayan topluluklar din ya
da mezhep esasna gre rgtleyerek ynetme biimi-
ne millet sistemi deniliyordu. Devlet, her inan toplu-
luunu kendi iinde serbest brakarak onlara belirli bir
zerklik tanmt.
Osmanl toplumunda Trk, Arap, Acem, Bonak ve Ar-
navutlar, Mslman ounluu olutururken Ortodoks,
Ermeni ve Yahudiler dier temel millet olarak kabul
F ediliyordu.
L Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren geerli olan
O
bu sistem, 1789 Fransz htilalinin yayd milliyet-
Z
O ilik dncesiyle nemini yitirmitir.
F
Y
A VAKIFLAR
Y
I
N Osmanllar dneminde en nemli sosyal yardm kuru-
C
I
luu vakflardr.
L
Vakf; bir mal, menfaati kamuya braklmak zere zel
I
K
mlkiyetten kartmaktr.
 Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Vakflar; hayr yapmak, topluma faydal olmak, din ihti-
yalar gidermek; salk, kltr ve bayndrlk alanlarn- SORU
da toplumun ihtiyalarn karlamak, toplumun kltr
Osmanl Devletinde ilk nfus saym 1831 ylnda
ve sanat dzeyini ykseltmek amacyla kurulmutu. sultan II. Mahmut dneminde yaplmtr.
Bunlardan baka Trk kltrnn yeni fethedilen top- Aadakilerden hangisi, bu tarihten nce Os-
raklarda yerlemesi ve yaylmas, snrlar dnda ya- manl nfus yapsyla ilgili fikir veren belgeler-
ayan Trklerin Anadoluya gelilerinde kolaylk sa- dir?
lanmas amalarna ynelik vakflar da kurulmutur. A) Mhime Defterleri
Vakfn kurucusu, kuruluun artlarn belirleyen vakfi- B) eriye sicilleri
yeyi belde kads ve ahitlerin huzurunda dzenlerdi. C) Ahkam Defterleri
Mtevelli ad verilen ynetici tarafndan idare edilen
D) Ayniyat Defterleri
vakfn kurulu sebepleri ortadan kalkmadka varl
E) Tahrir defterleri
devam ederdi.

Vakflar yoluyla cami, mescit, mektep, ktphane, e-

ZM
me, yol, kpr, imaret, hastaneler ina edilerek iletil-
miti. Bylece vakflar aracl ile eitim, din, sosyal ve Osmanl Devletinin nfus yapsyla ilgili bilgi veren
bayndrlk hizmetleri grlmt. en nemli kaynak tahrir defterleridir.Bu defterler ir
yer fethedildiinde ya da belirli aralklarla kaza ve
18
Osmanl Devletinde vakflarn bir dier tr de ava-
rz vakflaryd. Bu vakflar avarz vergilerini deyen,
sancaklarn vergi ykmls "erkek nfusunu" ve
bunlarn deyecei vergi miktarn saptamak ama-
mahalle, ky ve esnaf teekkllerinin ihtiyalarn kar-
cyla tutulurdu.
layan, yerleim birimlerinde bulunan cami, mescit, su
(Cevap E)
yollar gibi yaplarn bakm ve onarmn gerekletiren
vakf binalarnda alan grevlilerin cret ve maalar-
20
n deyen yardmlama kurumlaryd.

Vakf messesi Osmanl toplum hayatnda; iskn, istik-

rar, ehircilik, eitim, kltr, sosyal hizmet ve ekonomik
alardan nemli rol oynamtr. Bu sistem sayesinde
lke zenginlikleri paylalm ve adil devlet ynetimi
tesis edilmitir. SORU

Aadakilerden hangisi Osmanl Devletinde

profesyonel anlamda tayclk yapan mesleki
rgtlenmedir?
F
A) Narh B) Lonca C) Derbent
L
O D) Mekkari E) Menzil
Z
O
F

Y
ZM
A
Y Osmanl Devletinde yolcu ve mal tama ilerini
I
meslek edinmi esnaf rgtlenmesine mekkari
N
C denmekteydi. Mekkariler gnmzdeki nakliye ir-
I
L ketlerine benzer kurumlard.
I
(Cevap D)
K

121
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
EKONOM
Tarih sre iinde Osmanl ekonomisinde klasik d-
nemde ana ilke etkili olmutur. Bunlar; iaecilik, fis-
kalizm ve gelenekiliktir.
I. aecilik
Bu ilkeye gre reayann refahn srekli klmak iin n-
celikle piyasalarda istenilen kalitede uygun fiyata yeterli
miktarda mal bulunmaldr. Bu nedenle Osmanl ekonomi-
sinde retime byk nem verilmitir. Byk apta ve seri
retiminin olmad bir ortamda, kk iletmelere dayal
yksek bir retim potansiyeline eriilmiti.
II. Gelenekilik
Bu ilke sosyal ve iktisadi ilikilerde mevcut dengeleri ko-
rumay ve var olan dzeni bozacak deime eilimlerini
engellemeyi ifade etmektedir. retimde kk bir dme
veya tketimde kk bir art, mevcut ulam imknlarnn
18
yetersizlii karsnda kolayca ktla dnebileceinden,
tketimi artracak nitelikteki deime eilimleri kontrol al-
tnda tutulurdu. Bu anlay, israf ve lks tketime ynelik
yasaklamalarn nemli bir kaynayd.
Dengenin korunmasnda yalnz tketimin deil, retimin
de kontrol altnda tutulmas gerekiyordu. Devlet, ihtiya
20
duyulan miktarda ithalata msaade ediyordu.
III. Fiskalizm
Hazineye ait gelirleri mmkn olduu kadar yksek dze-
ye karmak ve ulat dzeyin altna inmesini engelle-
meyi amalyordu. ktisadi kararlar alnrken devletin bir
yandan gelirleri ykseltmesi, dier yandan harcamalar
ksmas olarak zetlenebilen fiskalizm, Osmanl ekonomi
anlayn dier iki ilke ile birlikte ekillendirmiti.
Ekonomisi byk lde tarma dayal olan Osmanl, tica-
reti gelitirmek ve korumak iin eitli tekilatlar kurmutur.
Ticari Tekilatlar
Menzil Derbenti Mekkari Lonca
Haberleme Gvenlik Tamaclk Esnaf
Menzil Tekilat: Yollar zerinde posta ve haberleme hiz-
metini yrten tekilattr.
122
Derbentiler: Ana yollar zerindeki geitlerin denetimini
yapan ve gvenliini salayan bir tekilatt.
Mekkri Taifesi: Ticaret yollar zerinde tamacl mes-
lek edinmi kiilerdi.
Lonca Tekilat
Ehl-i hirfet olarak adlandrlan esnaf ve zanatkarlarn
rgtlendii tekilatt. Loncalar, hiyerarik bir yapya
sahipti. Bunun alt derecelerinde raklar, kalfalar ve
ustalar; daha st seviyelerde ise eyh, nakip, avu,
yiitba ve kethda yer alrd.
Herhangi bir meslek dalnda raklarn kalfala, kal-
falarn ise ustala ykselmeleri ve gedik ad verilen
dkkn ama hakkn elde edebilmeleri loncalarn
iznine balyd. Ahlak ve drstlk ilkelerine dayanan
loncalar yalnz esnafn deil, tketicinin de haklarn
korumaya byk nem verirlerdi. Bu amala her lonca
ehl-i hibre denilen bir bilirkii tayin ederdi. Ehl-i hibre,
retilen mallarn fiyat ve kalite kontrollerini yaparak t-
keticinin zarar grmesini nlerdi.
Loncalarn grevleri:
Mal ve hizmetlerin fiyatlarn belirlerdi (Narh uygulama-
s).
retilen maln kalitesini denetlerdi.
Haksz rekabeti nlerdi.
yelerine kredi verir ve mesleki dayanmay salard.
Devlet ile esnaf arasndaki ilikileri dzenlerdi.
Loncalara bal zanaatkrlarn gerekletirdikleri eko-
nomik faaliyetler dnda Osmanl ekonomik sistemi
iindeki asl ticaret faaliyetlerini bezirgan ad verilen
byk tccarlar yrtrd. ehirlerde belirli ihtiya
mallarnn ve hamaddelerinin satnn yapld yerle-
re de kapan denirdi.
F
Osmanl Devletinde mali ileri defterdarlar yrtm-
L
O tr.
Z
O Para birimine sikke denirdi. lk bakr sikke Osman
F
Bey, gm ake Orhan Bey, altn para ise Fatih
Y dneminde bastrlmtr. Bu da ekonominin giderek
A
Y glendiini gstermektedir.
I
N Sultan Abdlmecit Tanzimat dneminde kaime adyla
C
I
ilk kt paralar bastrlmtr.
L
I
K

NOT
Osmanl Devletinde balca giderler:
a. Saray masraflar: XVll. yzyldan itibaren lks
ve israfn artmasyla giderek bu masraflar art-
mtr.
b. Ordu ve donanma masraflar: En nemli gi-
derlerdendir.
c. Ulfe maalar ve cls bahileri: Yenieri-
ye denen aylk maaa ulufe; padiah tahta
oturunca datlan bahie de cls bahii
denir.
Osmanl maliyesinde ilk zamanlarda gelirler giderler-
den fazla olmu; ancak XVll. yzyldan itibaren eko-
nomi bozulmaya balamtr. Bunda Corafi Keifler,
savalarn uzun srmesi ve yenilgiyle sonulanmas
18
ile kapitlasyonlar etkilidir. Maliyedeki ilk dzenleme
ilk denk bteyi hazrlayan Tarhuncu Ahmet Paaya
aittir.
Osmanl esnaf ve zanaatkr, XIX. yzylda Sanayi
nklabnn ve kapitlasyonlarn etkisiyle Osmanl pa-
zarlar seri retilmi ucuz ithal mallarn istilasna ura-
20
ynca iflas etmeye balam, retim gerilemi ve lonca
tekilat ortadan kalkmaya balamtr.
Bankaclk faaliyetleri
Osmanl Devletinde XIX. yzyla kadar bankalara rast-
lanmamaktadr. Ancak belli ehirlerde bir paray dier
parayla deitiren ve bunu meslek edinmi sarraflar
bulunmaktayd. Sarraflk iini ounlukla Yahudi ve
Ermeniler yaparlard. Sarraflar zamanla banker diye
anlmaya baland. Faiz karl para veren bu ban-
kerler zellikle Galata semtini mekn tutmulard. XlX.
yzyln ilk yarsndan itibaren, Batl lkeler Osmanl
Devletinin ekonomik ilikileri artt. Avrupallar sanayi
mallarn satmak iin Osmanlda piyasalar yaratma-
ya altlar. Bu durum, zellikle stanbula bir miktar
para ve sermayenin gelmesine sebep oldu. Devletin
1847de bankerlere banka kurma izni vermesi ile ya-
banc sermayeli bankalar kurulmaya balad. Bunlarn
ilki de Bank- Dersaadet adyla 1847de kurulan stan-
bul Bankasdr.
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Osmanl Ekonomisinin Bozulmasna Sebep Olan Belli
Bal Etmenler:
1) Kapitlasyonlar
Kapitlasyon bir devlete verilen siyasi, hukuki, ekono-
mik ayrcalklardr. Osmanl Devletinde ilk kez Fatih
dneminde Venediklilere verilen kapitlasyonlar, Ka-
nuni dneminde Fransaya da verilmeye balamtr.
Devletin ykselme dneminde ticaretin gelitirilmesini
salayan kapitlasyonlar, XVll. yzyldan itibaren dev-
letin ekonomik olarak kmesine sebep olan en nemli
faktr olmutur.
2) 1838 Balta Liman Antlamas
Osmanl Devleti, Msr Valisi Mehmet Ali Paann is-
yanna kar bir d destek aram ve Rusyayla an-
lamtr. Osmanl Devleti, bu antlamaya ngilterenin
gsterecei tepkiyi azaltmak iin 1838 Balta Liman
Antlamasyla ngiltereye tek tarafl ekonomik ve ti-
cari ayrcalklar tannmtr. Bu antlamayla % 8 olan
ithalat vergisi % 5e drlmtr. Yerli tccarlar, i
gmrk vergisi derken yabanc tccarlar bu vergiden
muaf tutulmutur. Bu antlama, Osmanlnn da ba-
mll artrarak tam anlamyla Osmanl ekonomisini
baltalamtr.
3) D Bor Alnmas ve Dyun-u Umumiye
Osmanl Devleti ilk kez 18531856 yllar arasn-
da Rusyayla yapt Krm Savanda ngiltere ve
Fransadan d bor almtr. Sonraki yllarda bu bor-
lanmalar katlanarak artmtr. Devlet 1875te borla-
rn deyemeyeceini ilan edince alacakl devletler,
Osmanl Devletinden alacaklarn tahsil etmek iin
1881de Dyun-u Umumiyeyi (Genel Borlar daresi)
F kurmulardr. Bu tekilat, Osmanlnn gelir kaynaklar-
L na, alacaklarna karlk el koymutur. Kurumun kald-
O
rlmas ancak 1923 Lozan Konferansnda gerekle-
Z
O mitir. 1927 ylnda da tamamen kalkmtr.
F
Y
A
Y
I
N
C
I
L
I
K
123
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
TOPRAK YNETM
SORU
Osmanl ekonomisinin en temel kayna toprakt. Os-
manlda ekilebilen topraklarn ou devletin malyd. Osmanl Devletinde;
Bu topraklar kullanma hakk ise reayannd. I. retimin tarma dayal olmas,
II. rn zerinden vergi alnmas,

MR TOPRAKLAR (Devlet Arazisi) III. fethedilen topraklarn padiaha ait olmas

durumlarndan hangileri topraklarn bo brakl-
Osmanl topraklarn en byk ounluunu oluturu-
masna izin verilmemesinin nedenleri arasnda-
yordu.
dr?
Bu topran sahibi devletti.
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
Mlkiyeti devlete ait olan bu topraklar ekilip biilmesi
D) II ve III E) I, II ve III
ve ilenmesi amacyla reayaya braklmt.
Yurtluk: Geliri snrlarn gvenlii iin ayrlan topraklardr.
Mukataa: Geliri iltizam usulyle dorudan hazineye ak- ZM
tarlr. Osmanl toplumunda ekonominin en nemli kayna
Ocaklk: Geliri kale muhafz ve tersane giderlerine ayrlr. tarmd. Tarm topraklarnn byk bir ksm da miri

Malikne: Baz devlet grevlilerine stn hizmetlerinden topraklard. Bu topraklar devlete ait topraklard ve

tr mlk olarak verilen topraklardr. vergi gelirlerinin byk bir ksmn oluturmaktayd.
18
Pamaklk: Gelirleri padiahn kzlarna, annelerine ve e-
Bu sebeple ekip-bimek ve bo braklmamak ar-
tyla yine eski sahipleri zerinde braklrd. Kyl,
lerine braklr.
topra srekli ileme ve miras brakma hakkn de-
Metruk: Yaylalar gibi ortak kullanm alanlardr.
vam ettirebilmek iin baz ykmllkleri yerine ge-
Dirlik: Vergi gelirleri, hizmet karl devlet adamlarna tirmek zorundayd.
ve askerlere ayrlrd. Topran mlkiyeti devlete, kullanm
Buna gre; kii sebepsiz olarak topran terk ede-
hakk iftiye, vergisi ise dirlik sahibine (sipahi) aitti.
20
mezdi. Vergilerini sipahiye demek zorundayd ve
a. Has: Geliri 100 bin ake zeri olan dirliklerdir. topran sebepsiz olarak yl st ste bo bra-
b. Zeamet: Geliri 20 bin 100 bin ake aras olan dirlik- kamazd. Eer brakrsa toprak kendisinden alnrd.
lerdir. (Cevap E)
c. Tmar: Geliri 3 bin 20 bin ake aras olan dirliklerdir.

VAKIF TOPRAKLARI

Din ve sosyal hayr kurumlarna balanmtr. OSMANLI DEVLETNN FARKLI

DNEMLERNDE TAHSL EDLEN VERGLER
Devredilemez, satlamaz ve vergi alnmazd. F

ER VERGLER
Toplumun baz ihtiyalar bu hayr kurumlar aracly- L
O
la giderilirdi. Z Al, anam vergisi: Al, sipahinin arazisine yapt al
O
F iin, anam ise koyun ve kei zerinden alnrd.

MLK TOPRAKLARI Y Geit vergisi: stanbul dndaki yerlerde srlerin geit-

A lerden geii veya stanbula sevki nedeniyle sr sahibin-
Y
Mlkiyeti ahsa aittir.
I den, hayvan bana alnrd. Miktar blgeye gre deiirdi.
N
Kii satabilir, devredebilir veya miras brakabilir.
C Otlak, yaylak vergileri: Dardan gelip dirlik topraklarn-
ri: Mslmana aittir. r vergisi alnr. I
L
da koyun ve dier hayvanlarn otlatlmas zerine alnrd.
Haraci: Gayrimslimlere aittir. Hara vergisi alnr. I
K
r vergisi: Mslman reticiden 1/10 orannda alnan
rn vergisidir.

124
 Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Dnm vergisi: Reayadan sipahilere tahsis edilmi olan Bc bzari: Pazar yerlerinden alnrd.
topraklarda bulunanlardan, ekip bitikleri yerlerin dnm- Resm-i ispen: Ziraatla uraan Hristiyanlardan alnrd.
ne gre yllk olarak alnan vergilerdi.
Bal hkmetlerin dedii yllk vergiler
ift hane vergisi: Mslman reayadan, bir ift kzn i-
leyebilecei byklkteki iftlik karlnda alnyordu.
ift bozan vergisi: Topran izinsiz olarak terk eden veya SORU
yl st ste ekmeyenlerden alnan vergidir.
Osmanl Devletinde topran zel mlkiyete
Tapu vergisi: zerine bina, harman vb. yaplan mir arazi- gemesi aadakilerden hangisiyle gerekle-
nin ziraattan alkoyulmas nedeniyle alnrd. mitir?
htisb vergisi: ehir ve kasabalarn pazar ve panayr A) 1876 Anayasas
yerlerinde alnrd.
B) Msadere Usul
Cizye vergisi: Gayrimslim erkeklerden askerlik hizmeti
C) Tanzimat Ferman
muafiyeti karlnda alnrd. Kadnlar, ocuklar ve ya-
D) Gedik Usul
llar demezdi.
E) Arazi Kanunnamesi
ltizam vergisi: Devlete ait baz gelirleri tahsil etme yetki-
sinin verilmesi karlnda alnan bedeldi.
Maden, gmrk vergileri: lkeye giri yapan mallardan ZM
alnrd.
18
Hara vergisi: Gayrimslimlerden alnan rn vergisidir.
Osmanl toprak ynetimi 1854 arazi kanunnamesi
ile yeniden dzenlenmitir. Bu dzenlemeyle uzun
sre bir topra kullananlar o topran sahibi olmu-
lardr.
RF VERGLER (Cevap E)

Padiahn emriyle konan ve retici reayann statsne

gre alnan vergiler / Raiyyet Rsumu.
20

mdadiyye-i seferiyye vergisi: Hane reislerinden sava

SORU
harcamalarn karlamak iin tahsil edilirdi.
mdadiyye-i hazariyye vergisi: Hane reislerinden sava I. r
olmayan zamanlarda ihtiya domas hlinde personel c- II. ift resmi
retleri vb. iin alnrd.
III. Niyabet rsumu
ne-i cihdiyye vergisi: Hane reislerinden savaa yar-
Yukardakilerden hangileri, Osmanl Devletinde
dm iin alnrd.
alnan rfi vergiler arasnda gsterilebilir?
Derbend resm vergisi: Tccarlardan getii kaplarda,
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
geitlerde vb. yerlerde bulundurulan bekilerin cretleriy- F
D) II ve III E) I, II ve III
le, han ve kprlerin yaptrlmas, korunmas masraflarna L
O
karlk alnrd.
Z

Kreki bedeli vergisi: Hane reislerinden gemilerde k- O ZM

F
rek eken ve yelken ap toplayanlarn cretlerinin den- Osmanl Devletinde vergiler rfi ve eri olmak ze-
Y
mesi iin tahsil edilirdi. A re ikiye ayrlmt. rfi vergiler padiahn iradesiyle
Y
zn-i sefine vergisi: Yabanc tccarlardan Karadeniz ve I konulan vergilerken; eri vergiler eriatn emrettii
Akdeniz boazlarndan geen tccar gemilerine verilen N
vergilerdir. r, Hara, Cizye eri vergileri olutu-
C
izinlere karlk alnrd. I rurken; ift Resmi, niyabet rsumu (Cerime), mcer-
L
Avarz vergisi: lk nce sava sel, yangn gibi devletin pa- I red, bennak, gibi vergiler rfi vergilerdir.
K
raya ihtiya duyduu durumlarda ska topland. (Cevap D)

125
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
OSMANLI ORDUSU KAPI KULU ASKERLER
Osmanllarda kurulu yllarnda dzenli bir ordu yok-
zellikleri
ken ilk ordu yaya ve msellemler adyla Orhan Bey
dneminde kurulmutur. l. Murat kurmutur.

Orhan Bey, Osmanl Devletinde tekilatlanmay ba-
latmtr. Onun faaliyetlerini l. Murat dnemindeki te-
kilatlanma almalar izlemitir.
Osmanl ordusu, kara ve deniz kuvvetleri olmak zere
ikiye ayrlyordu.
Kara Kuvvetleri; Kap Kulu Askerleri, Eyalet Askerleri
ve Yardmc Kuvvetler olmak zere e ayrlrd.
KARA KUVVETLER
KAPIKULU PYADELER
Bar zamannda stanbulun gvenliini salamakla
ykmlydler.
Asker ihtiyac 1363te karlan bir kanuna gre penik
sistemiyle (savalardaki esirlerin 1/5inin yetitirilme-
si) salanrken; sonralar devirme sistemiyle sa-
lanmtr.
ayda bir ulfe adl maa, padiah deiiklii sra-
snda da cls bahii almlardr.
Emekli oluncaya kadar evlenmeleri ve askerlik dnda
bir meslek yapmalar yasakt.
Kap Kulu askerlerinin en kalabalk blmn olutu-
ran Yenieri Oca ll. Mahmut, tarafndan 1826da kal-
drmtr (Vaka-i Hayriye).

Acemi Olanlar Dier ocaklara asker yetitir-

Oca
ocaktr.
18
mek zere ilk eitimin verildii Devirme toplama kurallar
Kurulu Dneminde

Savata merkezde bulunur ve ncelikle gnll ailelerden ocuk alnrd.

Yenieri Oca
padiah korur.
Toplama ilemi veya be ylda bir yaplrd.

Cebeci Oca Silahlarn yapm, onarm ve Hristiyan ailelerin 1218 yalar arasndaki gl kuv-
korunmasyla grevlidir.
vetli, zeki grnl ocuklar seilirdi.
Top dkmek ve toplar kullan-
Topu Oca Bir aileden birden fazla, bir ky ya da kasabadan ise
mak iin kurulmutur.
20
krkta birden fazla sayda ocuk alnmazd.
Top Arabaclar Toplarn nakli iin gerekli top
Oca arabalarn yapar. Tek ocuu olan aileler devirme ileminin dnda tu-
tulurdu.
Humbaraclar Havan topu ve humbara (el
Oca bombas) yapar ve kullanr. Ailesinin geimini salayan ocuklara dokunulmazd.
Kale kuatmalarnda surlar Yahudi ailelerin ocuklar ile kimsesiz ocuklarn aln-
Lamclar ykp kpr ina eden teknik
Oca bir snftr. mas yasakt.

Bostanclar Saray ve kklerin korunma-

snda grevli askerlerdir.
Devirmelerin yetimesi

F Devirilen ocuklar, devirme memurlar ve muhafzlar

eliinde bakente getirilir ve burada trenle Msl-
L
O manl kabul ederlerdi. Bu ocuklarn en akll, sekin
Z
ve yetenekli olanlar sarayda yetitirilerek padiahn
NOT O
F
hizmetinde grevlendirilmek zere ayrlrd. Kalanlar

Yaya ve msellemler ile Aknclar ve Azaplar kuru-

lu dneminden itibaren varolan askeri snflardr.
Y ise geici bir zaman iin Anadoludaki Mslman Trk
A
Y ailelerine verilirdi. ocuklar bu ailelerin yannda en az
I
, en fazla sekiz sene kalr ve bu sre iinde Trkeyi,
N
C slamiyeti, Trk gelenek ve greneklerini renirlerdi.
I
L Belli bir yaa gelince de asker eitim almak zere
I nce Acemi Ocana gnderilirlerdi. Buradan sonra
K
yeteneklerine gre ykselirlerdi.

126
 Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti

KAPI KULU SVARLER EYALET ASKERLER

Dneminde

Sipahi
Kurulu

Sava srasnda padiahn Tmarl Eyalet askerlerinin en nemli ks-

adrn korurlar. Sipahiler mdr. Maalar dirliklerden oluur.
Silahtar

Snr ve ularda bulunur. Atl birli

Aknclar
lerdir. Keif savalar yaparlar.
Sa Ulufe Sava srasnda saltanat
sancaklarn korurlar.
Sol Ulufe Konar-gerlerin oluturduu yar-
Yrkler
dmc birliklerdir.

Sa Garip Sava srasnda sava ara Snr ehir ve kasabalarn korurlar.

gereleri ve hazineyi korurlar. Gnlller Snrlarda halkn iinden seilir.
Sol Garip

Snr boylarnda bulunur. Kaleleri

Kap Kulu Piyadeleri korurlar. Be aileden bir kii alnd
Beliler
iin bu ismi alrlar.
Acemiolanlar Oca: Devirme kkenlilerin ilk eitim ye-
ridir ve Yenieri Ocann altyapsn oluturur. Bekr erkeklerden oluur. Savata
Azaplar
yenierilerin nn aar.
Yenieri Oca: Kap kullarnn en kalabalk ve etkili biri-
midir. Banda yenieri aas bulunur. Ordunun geri hizmetinde bulunur.
Yayalar Yollarn aar ve kprleri tamir
Cebeci Oca: Silah bakm, onarm ve yapm ilerine ba- eder.
karlar.
18 Ordunun geri hizmetinde bulunur.
Topu Oca: Top mermilerini kullanrlar. zellikle Fatih Msellemler Yollarn aar ve kprleri tamir
Sultan Mehmet dneminde ok gelimitir. ederler.

Top Arabaclar Oca: Top ve tama arabalarn yapar Snrlar koruyan hafif svari
Deliler
birlikleridir. Cesaretlerinden dolay
ve tarlar.
bu ismi alrlar.
Lamc Oca: Kale kuatmalarnda, tnel kazar ve pat-
20
Sakalar Ordunun su ihtiyacn karlayan
layc maddelerle surlar ykarlard.
gruptur.
Humbarac Oca: Barut, fiek ve top mermisi retirlerdi.

Kap Kulu Svarileri

I. Murat tarafndan sipah ve silahtar adlaryla iki b-
lk hlinde kurulan bu ocan askerleri savata padi-
ahn otan korumakla grevliydi.
Kapkulu svarileri, rtbe ve maa bakmndan piya-
delere gre daha yksekteydi. Bu nedenle svariler
genellikle Yenieri Ocandan terfi edenler arasndan
seilirdi.
Sipahiler, silahtarlar: Padiahn yakn korumaln ya-
parlar.
Sa ulufeciler, Sol ulufeciler: Sava ganimetlerini ve sal-
tanat sancan korurlar.
Sa garipler, Sol garipler: Ordunun arlklar ile hazineyi
tar ve korurlar.
EYALET ASKERLER (TIMARLI SPAHLER)
Tmarl sipahi: Osmanl kara ordusunun nfus ba-
kmndan en byk blmn eyalet askerleri Eyalet
askerlerinin en byn ise tmarl sipahiler meyda-
na getirirdi. Tmarl sipahiler, dirlik sahipleri ve onlarn
F vergi toplama ii karlnda yetitirdii cebel denilen
atl askerlerden olumaktayd. Bunlar devletten maa
L
O
almazd tm ihtiyalar tmarl sipahi tarafndan kar-
Z
O lanrd. Sava zaman, birliklerindeki askerlerle orduya
F
katlan tmarl sipahiler, bar zamannda bulunduu
Y
blgenin huzur ve asayiini salamakla ykmlyd.
A
Y XVII. yzyldan itibaren tmar sisteminin bozulmaya
I
balamasyla tmarl sipahilerin says ve gleri de
N
C
azalmtr.
I
L
Azaplar: Anadoludaki bekr Trk erkeklerinden seilir ve
I
K savata ilk atmada nden giderek kendilerini feda eder-
lerdi.

127
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Aknclar: Snr boylarnda dman taciz eden, istihbarat Osmanl donanmas tarihinde; 1571de nebahtda,
toplayan, dman oyalayan birliklerdir. 1770te emede (zmir), 1827de Navarinde (Mora
Yaya ve msellemler: Ordunun geecei yollar aan, Yarmadas aklar) ve 1853te de Sinopta olmak ze-
kprleri tamir eden, hendek kazan ve orduya yol gste- re drt defa yaklmtr.
ren birliklerdir.
Osmanlda Barbaros Hayrettin Paa, Piri Reis, Tur-
Gnlller: Snrdaki ehir ve kasabalarn korunmasn-
gut Reis, Kl Ali Reis, Seydi Ali Reis gibi nl Trk
dan sorumlu gnlllerdir.
denizcileri yetimitir.
Derbentiler: Asker ve ticari yollar, geitleri, snr boyla-
Kl Ali Reis: 15711587 yllar arasnda Osmanl donan-
rn koruyan birliktir.
masnda kaptanderya olarak grev yapm talyan asll bir
Sakalar: Ordunun su ihtiyacn karlarlar.
denizcidir. nebaht Savandaki baarlaryla tannmtr.
Deliler: Snrlar koruyan hafif svari birlikleridir. Cesaret-
Piri Reis: II. Bayezid dneminde Osmanl donanmasna
lerinden tr byle adlandrlmlardr.
girmitir. Hi gitmedii Amerikay gsteren dnya haritas
Gayri Mslim Destek Birlikleri ve Kitab- Bahriye adl eseriyle tannmtr.

Cerahorlar: Ordunun geecei yerde yol aan, siper ka- Murat Reis: Kanuni Sultan Sleyman dneminde Osman-
zan Hristiyan askerlerdir. l donanmasna girmi, Hindistan seferlerinde bir dnem
Voynuklar: Hristiyan askerler olup, ordunun atlarna ba- kaptanlk yapmtr.
kar, ot biip, atlar eitirlerdi.
Seydi Ali Reis: Corafya ve matematik bilginidir. Kanuni
18
Mortulozlar: Sarp geitlerde gvenlii salamakla grevli dneminde yaplan Preveze Deniz Savanda ve Hindis-
maal Hristiyan askerlerdi. tan seferlerinde grev almtr.

Barbaros Hayrettin: Asl ad Hzr Reis

YARDIMCI BRLKLER
olan ve Akdenizde korsanlk yapan Barba-
Bal devlet ve beyliklerin gnderdii kuvvetlerdir. ros Hayrettin Paa, Osmanl Devletinin Paa
20
Unvan verilen ilk kaptanderyasdr.
DONANMA Akdenizin Trk denizi olmasnda byk katklar olmutur.

Osmanlda donanma, Orhan Bey dneminde Kare- Preveze Deniz Savandaki stn baarsyla tannr.

sioullar Beyliinin Osmanlya balamasyla olu- SORU

mutur. lk dzenli ve byk Osmanl tersanesi ise Yl-
drm Bayezid dneminde Geliboluda kurulmutur. Topkap Saray hem padiahn zel mlk hem de
bir devlet dairesi grevi grmekteydi.
lk byk deniz gc Fatih dneminde Venedik ve Ce-
Buna gre Topkap Saraynda,
nevizliler rnek alnarak oluturulmu; donanma en
I. Galebe divan toplantlar
parlak dnemini Kanuni dneminde yaamtr. F
II. Culs bahileri treni

Donanma komutanna kaptanderya, deniz askerine L III. Tmarl sipahi eitimleri
O
levent, gemi kaptanna ise reis denilmitir. Z gibi etkinliklerden hangileri yaplmazd?
O
F
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
NOT D) I ve II E) II ve III
Y
lk Osmanl deryabeyi Karamrsel Alptir. A
Y
ZM
I
N
Tmarl sipahiler Osmanl Devletnde hizmetleri
XVll. yzyldan itibaren donanmaya gereken nemin
C karl tmar alm kiilerdi. Tarada yaayan bu
I
verilmemesi zerine donanma zayflamaya balam- L kiiler bulunduklar yerde askeri eitimlerini alr ve
I
sava zamannda da orduya katlrlard.
tr. K
(Cevap C)

128

OSMANLIDA HUKUK
Osmanl Devletinin temel ald iki hukuk sistemi vard.
Bunlar eri hukuk ve rfi hukuktur.
eri hukuk: slam inancna gre dzenlenmi kural-
lard. Gerek ceza gerekse vergi konular devletin s-
nrlar ierisinde yaayan tm Mslman halka ayrm
gzetmeksizin uygulanrd.
eri kanunlar denetleme ve yorumlama ii yine padi-
ah adna ilmiye snfna mensup eyhlislam ve kad-
lar tarafndan yaplrd.
rfi hukuk: eri hukuk kuralarna uymak kaydyla
eski Trk geleneklerinden gelen ve fethedilen yerler-
deki devam eden kurallardan oluurdu. Padiahlarn
kartt kanunnamelerde rfi ve eri hukuk hkmleri
beraber kullanlrd. Padiahlarn azndan yazlan rfi
kanunlar fermanlar araclyla duyurulurdu. rfi huku-
kun uygulanmasndan sadrazam sorumluydu.
Osmanl Devletinde kanunlarn ilk defa yazl hle gel-
18
mesi Fatih dneminde gereklemitir. Kendinden n-
ceki kanunlar da Kanunname-i Ali Osman ad ile bir
araya toplamtr. Bylece eri ve rfi kanunlar yazl
hle getirilmi ve resmyet kazandrlmtr.
Kanuni Sultan Sleyman dneminde ise birok kanun-
name karlmtr. Kanuninin kanunnamelerinin ierii
20
ok genitir. Sosyal dzenlemeler, asker dzenleme-
ler, reaya hak ve grevleri tmarlarn datm esaslar,
idari dzenlemelere kadar birok konu hakknda kanun
karlmtr.
Osmanl Devletinde deiik milletler ve farkl dinler vard.
Hukukta slam dinine ait kurallarn geerli olduu Osman-
l Devletinde, bu insanlar iin slami hukuk geerli deildi.
Ancak eriata uygun olarak gelitirilen rfi hukuka uymak
zorundaydlar. Gayrimslimler Osmanl Devletinin hibir
dneminde, mensubu olmadklar slam dininin kurallar-
na uymak zorunda braklmamlardr.
Davalar, ikyetilerin mahkemeye mracaat ile a-
lrd. ikyetin kabul edilmesi ile naip tarafndan ilk
soruturma yaplr ve sonu kadya bildirilirdi.
Yarglama; davac, daval ve bunlarn ahitlerinin bu-
lunduu ortamda ak yaplrd. Kad tarafndan verilen
karar, gerekesiyle birlikte davac ve davalya yazl
olarak bildirilip mahkeme kararnn bir nshas mah-
keme siciline kaydedilirdi. Dava ile ilgili yeni bir delil
gsterildii takdirde daha nce verilen karar deitirile-
bilirdi.
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Divanhmayun Osmanl Devletinin en yksek yar-
g organyd. lkedeki tm yarg rgtn denetleme
yetkisi vard.
Osmanl hukuk sistemi Tanzimat dneminde nemli
deiiklikler yaam hukukun stnl ilkesi bu
dnemde kabul edilmitir.
NOT
Osmanlda XlX. yzylda eri Mahkemelerin yan
sra;
1. Nizamiye Mahkemeleri: Mslman ve gayri-
mslimlerin sosyal ve ekonomik davalarn zmek
iin kurulmutur.
2. Aznlk Cemaat Mahkemeleri: Aznlklarn ev-
lenme, boanma, miras gibi davalarna bakmak iin
kurulmutur.
3. Konsolosluk Mahkemeleri: Avrupallarn Os-
manlda yaayan vatandalarnn davalarnn g-
rlmesi iin kurulmutur.
Bu durum, Osmanlda XlX. yzylda hukuki birliin
olmadn gsterir.
SORU
Osmanl toplumunda reayann memnun olmad
durumlarla ilgili olarak ikayette bulunma hakk vard.
Buna gre Osmanl mparatorluunda klasik
dnemde;
I. Kad
II. Galebe divan
III. Ayan meclisi
gibi mercilerden hangileri halkn ikayetlerini
sunabildii bu kurumlardan biri deildir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
F
D) I ve II E) II ve III
L
O ZM
Z
O Osmanl toplumunda halkn ikayetleri kadlar arac-
F
lyla giderilmeye allrd. Kadnn yetkisini aan
Y davalar ise Divan- Hmayunda grlrd. yan
A
Y Meclisi, 1877de alan Osmanl Genel Meclisinin
I padiah tarafndan tayin edilen mebuslarndan olu-
N
C maktayd. Galebe divan ise yabanc devlet elilerinin
I kabul srasnda toplanan bir divand. Her iki merci-
L
I inin de halkn ikayetlerini dinleme gibi yetkisi yoktu.
K
(Cevap E)
129
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
ETM VE RETM
XVII. yzyla kadar Osmanl Devletinde mevcut rgn
eitim kurumlar unlard: Sivil eitimin yapld Sb-
yan Mektepleri, medreseler, asker eitim yaplan Ace-
mi Olanlar Oca, Yenieri Oca ve Enderun Mekte-
bidir. Camiler, tekkeler, zaviyeler, loncalar ile retim
yaplan saray ve konaklar da yaygn eitim kurumlary-
d. Ayrca Osmanl Devleti Mslman olmayan halka
eitim ve retim alannda tam bir zgrlk vererek
onlarn kendi eitimretim kurumlarn oluturabile-
cekleri bir ortam salamtr.
a. Sbyan Mektepleri
Osmanl Devletinde eitim ve retimin yapld ilk
okul, sbyan mektebi (mahalle mektebi) idi. Klliyelerin
ierisinde, camilerin bitiiinde veya mstakil bir yap
hlinde kurulan sbyan mektepleri her ky, mahalle ve
semtte almtr. Ayrca bu mektepler kz, erkek veya
18
karma olmak zere farkl binalar eklindedir.
Okullarn genel amac 56 yalarna gelen ocuklara
okuma yazma ile slam dininin kaidelerini ve Kuran-
Kerim okumay retmekti.
Osmanl Devletinde ilkretim, II. Mahmut dnemin-
de stanbulda zorunlu hle getirildi. Sbyan mektepleri
20
Tanzimat dnemine kadar grevlerini devam ettirdi.
SORU
Aada verilen eletirmelerden hangisi yanl-
tr?
A) Has: st dzey devlet yneticilerine verilen ve
geliri yz bin akeden fazla olan dirliklerin ismi
B) Fetret Devri: Osmanl Devletinde taht kavga-
larnn yaand 1402-1413 yllarn kapsayan
dnem
C) Harem: Saray kadnlarnn gndelik yaamlarn
geirdikleri ve eitildikleri saray blm
D) Sbyan Mektebi: Padiah ocuklarnn yetitiril-
dii saray okulu
E) Cizye: Gayrimslimlerden askerlik hizmeti kar-
l alnan vergi
130
ZM
Padiah ocuklarnn yetitirildii saray okulu,
Enderundur. Sbyan mektebi ise Osmanl Devle-
tindeki geleneksel ilkretim kurumudur. Mahalle
mektebi de denen bu okullarn hocasna muallim,
yardmcsna kalfa, rencilerine de Talebe, Shte,
Tilmz, Puser ve kird ad verilmekteydi. Osman-
l kent ve kasabalarnda en yaygn eitimretim
kurumu olan Sbyan mektepleri daha ok bir cami-
nin ya da hayr kurumunun yannda alrd. Sbyan
mekteplerini baaryla bitirmenin art Kuran en az
bir kez hatmetmekti. 1839da Tanzimat Fermannn
ilanndan sonra sbyan mektepleri iptidai denen yeni
ilkretim kurumlarna dntrlmtr.
(Cevap D)
b. Medreseler
Osmanl Devletinde orta ve yksekretim kurum-
larnn temeli medrese tekilatna dayanmaktayd.
Osmanl fetih politikasna gre fethedilen yerlerde ilk
nce cami ve yannda medrese almas bir gelenek
hlini almt.
Medreseler ile topluma ve devlete gerekli din, ilim ve
eitim hizmetleri yannda devlet idaresinde ihtiya du-
yulan idari (ilmiye, kalemiye) ve adli personelin yetiti-
rilmesi de salanmt. Bylece Osmanllar devlet ile-
rinde bilgili ve ayn zamanda yaplan ilerin kanunlara
uygun olmas hususlarna riayet eden yetikin insan
gcne sahip olmulardr. Bu da merkez idareyi sa-
lam ve gl klmtr.
Osmanllarda ilk medrese, 1330da Orhan Bey tarafn-
dan znikte yaptrlmtr. 14631470 yllar arasnda
Fatih Klliyesi (Sahn Seman) yaptrlmtr. Kanuni
F
Sultan Sleyman, Mimar Sinana stanbulda Sleyma-
L
niye Cami ve medresesini yaptrmtr.
O
Z
Osmanl eitim ve retimini en yksek noktaya ulat-
O
F ran Sleymaniye Medresesi, fen ve tp ilimlerinin veril-
Y dii bir eitim kurumu hline getirilmitir.
A
Y
Orta dzeydeki medrese rencilerine softa, ykse-
I kretim dzeyindeki rencilere de daniment de-
N
C nirdi. Sahn bitirenlere icazetname denen diploma
I verilirdi.
L
I Her medresede esas olarak bir mderris bulunur,
K
yardmcsna da muit denirdi. Mderrisler, Sahn
 Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
dzeyindeki bir medreseyi bitirenlerden mlazemet
Bu odalardaki rencilerin g-
denen ve esas sra beklemeye dayanan bir sistemle Kk Oda
revi okuma yazma renmek
atanrd.
ve teki odalara gemek iin
Medreselerden mezun olanlar mderris, mft, kad, Byk Oda
hazrlanmakt.
defterdar, hekim, imam, nianc vb. olurlard.
Padiahn av srasnda kullan-
XVII. yzyldan itibaren medreselerin bozulmasnda; Doanclar
d doanlar ile ilgilenen g-
okutulmakta olan felsefe, mantk gibi akli bilimlerin bo Odas
revliler bulunurdu.
ve gereksiz olduunun dnlmesi, mderris atama
sisteminin bozularak kanunlara aykr devlet adam- padiahn giyim ileriyle ilgile-
Seferli Odas
larnn mdahalesiyle baz ulema ocuklarna kk nen grevliler bulunurdu.
yalarda mderrislik verilmesi (beik ulemas), - padiahn yiyecek hizmetleri-
Kiler Odas
rencilerin yeterli retim yapmadan mderris olmalar ne bakan grevliler bulunurdu.
saylabilir.
padiahn deerli eyalarn ve
Hazine Odas hazinesini koruyan grevliler
c. Mesleki Eitim bulunurdu.
Osmanl Devletinde esnaf tekilat birer eitim kurumu Padiahn en yaknnda bulu-
olarak kabul edilmelidir. Osmanl Devletinin sosyal ku- Has Oda nan ve ona hizmet eden g-
rumlarndan olan esnaf tekilatlar eitimde nemli rol revliler bulunurdu.
oynuyorlard.
18
Lonca tekilatna alnanlar tekilatn eitim retim ku-
rallarna uyarak raklktan kalfala, kalfalktan ustal-
Her odann eitimi rencilerin kabiliyetlerine gre bir
ya da iki yl olabilirdi.
a kadar ykselebilirdi. Ustalk belgesi almaya icazet Asker eitimden gzel sanatlara hatta musiki dersle-
denirdi.
rinin de verildii ok ynl bir eitim kurumuydu. Yine
cazet alanlara i yeri ama izni verilirdi. yeteneklerine gre sportif faaliyetlerde bulunurlard.
Padiahn zel hizmetini yaparak yetien bu renciler
d. Saray Eitimi
20
eitimlerinin sonunda kma usul denen yntemle
Sarayda eitim verilen kurumlar Enderun, Harem ve birunda ya da tarada ynetici olarak grevlendirilirdi.
ehzadegan maktebi idi. Ykselme Dneminde Enderundan birok vezir, sad-
razam ve yksek dereceli devlet adam yetimitir.
Enderun
NOT
Fatih dneminde tam olarak kuruluu gerekletirilen
Enderun mektebine balangta devirme sistemiyle
Topkap Saray sadece devletin ynetildii bir yer
Hristiyan tebaann zeki ve yetenekli ocuklar alnrd.
deildi. Tecrbeli devlet adamlarnn yetitirilme-
Trk ailelerin yannda Trkslam gelenek ve grenek-
sinden hanedan mensuplarnn eitilmesine kadar
F
lerini renen ocuklar i olan olarak saraya alnrlar-
birok yn olan byk bir okuldu.
d. L
O
Enderundaki temel ama iyi bir Mslman, gvenilir, Z Harem
O
kabiliyetli devlet adamlar yetitirmekti. Enderunda F
Haremde; padiahn eleri, ocuklar ve cariyeleri ya-
devirmelerin eitimi kou denilen odalarda yaplrd.
Y ard. Padiahn yaad blme Hnkr Dairesi de-
Enderun Mektebinde eitim; Byk Oda, Kk Oda, A
Y nirdi.
Doanclar Odas, Seferli Odas, Kiler Odas, Hazine I
N Harem ayn zamanda okul niteliindeydi. Hareme al-
Odas ve Has Oda ad verilen yedi odada yaplmak- C
nan cariyeler, kalfalarn sk disiplini altnda eitimden
tayd. Kou ad da verilen bu odalarn her birindeki I
L geirilirdi. Bu cariyeler zel yeteneklerine gre mzik,
eitim sresi 12 yl arasnda deiirdi. Her odann da I
K resim, edebiyat, rg gibi dersler alr, bu arada din bil-
aa denilen bakanlar vard.
gileri renmelerine de nem verilirdi.

131
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Harem halk, gnlerini kitap okumakla zellikle tarih
renerek geirir ve musiki ile urarlard.
Ayrca padiahlarn erkek ocuklar olan ehzadeler
saray ierisinde alm ehzadegn mektebinde il-
krenim eitimlerini grrlerdi.
ehzadegan Mektebi
Haremde padiahn erkek ocuklar olan ehzadeler
iin de ayr bir okul vard. ehzadeler burada ileri ge-
len devlet adamlarnn katld bir trenle eitimlerine
balarlard. ehzadegan Mektebinde ilk dersi eyh-
lislam verir, daha sonraki dersler iin zel hocalar g-
revlendirilirdi. Program sbyan mekteplerine benzeyen
bu okulda ehzadelere Kuran okutulur, namaz sureleri
ezberletilir ve yaz retilirdi.
e. Asker Eitim
Kap kulu ordusunun ierisinde birok ocak bulunmak-
tayd. Her ocak uzmanlat alanda kendi eitimini
18
verirdi. Acemi ocana alnan devirmeler Trkslam
geleneklerine gre eitilir. Yenieri Ocana geerler-
di. Yenieriler klalarda dzenli asker talim yapar, sa-
vaa her an hazr durumda olurlard.
Tophane: Top dkm ve yapm ile ilgili asker sanat mek-
tebidir.
20
Humbarahane: Havan toplarn ve el bombalarn yapan
asker sanat mektebidir.
Tfekhane: Tfek yapm, bakm ve onarm ile ilgili
asker sanat mektebidir.
Klhane: Kl ve kesici silahlarn yapm ile ilgili asker
sanat mektebidir.
Mehterhane: Asker mzka mektebidir.
Padiahlarn zaman zaman dzenledikleri srek avlar
da tatbikat niteliinde eitim almalardr.
Osmanllarda Fatih dneminden itibaren denizciliin
gelimesine paralel olarak denizcilik eitiminde de
nemli gelimeler yaanmtr. Bu dnemde byk de- F rn artrmlardr. Bu okullar, aznlklarn milliyeti
nizciler yetimiti.
Kanuni dneminde Cezayir Beylerbeyi Barbaros Hay-
rettin Paann Osmanl Deniz Kuvvetlerinin komu-
tanlna getirilmesinden sonra Osmanl donanmas,
an teknolojisine uygun gemi yapmna nem vermi
ve uygulamal eitimle denizciler yetitirmitir. Tersa-
ne, gemicilerin yetimesini salayan nemli bir kurum-
132
du. Deniz seferlerine kan azap ve leventler eitli
usullere gre toplanr ve eitilirlerdi.
Osmanl Devletinde, ordunun, Avrupa karsnda ba-
arsz olmas zerine, Bat tarz asker okullar alma-
ya balamtr.
Bunlarn balcalar:
l. Mahmut zamannda Hendesehane adyla alan
asker mhendis okulu (1734)
lll. Mustafa dneminde Srat Topular Birlii ve
bugnk Deniz Harp Okulunun temelini oluturan
Mhendishane-i Bahri Hmayun
ll. Selim tarafndan kara subay yetitirmek iin alan
Mhendishane-i Berri Hmayun
ll. Mahmut dneminde Mzka- Hmayundur.
Aznlk Okullar: Ermeni, Rum ve Yahudilerin atklar
okullardr. ok uluslu bir yapya sahip Osmanl Devleti,
aznlklarn kendi kltrlerini gelitirmeleri frsatn tanm-
tr. Osmanl Devleti, at okullarda gayrimslimlerin ei-
tim grmesine msaade etmi fakat ticaretle zenginleen
gayrimslimler bu okullara ilgi gstermemilerdir. ocuk-
larn ya Avrupadaki okullarda okutmular ya da Ermeni,
Rum ve Yahudilerin oluturduu okullara gndermilerdir.
Aznlklarn Tanzimattan nce de kendi okullar vard an-
cak 1856 Islahat Fermannda, aznlklara kendi okullarn
ama ve gelitirme hakk tannmasyla bu okullarn says
hzla artmtr.
Yabanc Okullar: Kapitlasyonlar sebebiyle XlX. yzyl-
da ngiltere, Fransa, Almanya, Avusturya, talya, Rusya,
ABDnin Osmanl topraklarnda atklar okullardr.
NOT
F
Aznlklar ve yabanclar devlet denetiminin olmad
L
O bu okullar vastasyla kendi dil, din ve kltrlerinin
Z
O
propagandasn serbeste yaparak siyasi nfuzla-
Y duygularn tahrik ederek olumsuz faaliyetler yrt-
A
mlerdir.
Y
I
N
C
I
L
I
K

DL, EDEBYAT VE BASIN
Osmanlda resm yazmalarda Trke kullanlrd.
Ancak Trk diline Arapa ve Farsa birok kelimenin
girmesiyle Osmanlca denilen yapay ve karma bir yaz
dili ortaya km ve Trke ikinci plana itilmitir.
a) Divan Edebiyat
ran ve Arap edebiyatlarndan etkilenerek saray ve
medrese evrelerinde gelien edebiyat trdr.
Belli kalplara ve kurallara gre yazlan iirlerin toplan-
d kitaba divan denirdi.
Divan edebiyat XV ve XVl. yzylda altn an ya-
amtr. Hayali, Nevi, Talcal Yahya, Badatl Ruhi,
Fuzuli ve Bakinin yan sra Avni mahlasyla Fatih Sul-
tan Mehmet, Adli mahlasyla ll. Bayezid, Muhibbi mah-
lasyla Kanuni Sultan Sleyman iirler yazmtr. Yine
divan airlerinden Ahmet Paa, Necati, Zati; nesirciler-
den Mercimek Ahmet, Sinan Paa edebiyatta nemli
18
yer tutmutur. XVll ve XVlll. yzyllarda ise Nefi, Nedim
ve Gazali n plana kmaktadr.
b) Halk Edebiyat
Szl masallar ve destanlarla balam, bunlara ko-
ma, mani, trk, at vb. trler de eklenince geni bir
20
edebiyat olumutur. Daha ok tarada ve yksek tah-
silli olmayan halk arasnda rabet grd iin adna
halk edebiyat denmitir.
NOT
Dnemin en nl airlerinden biri de Mahremidir.
Halk edebiyatnda; Pir Sultan Abdal, Krolu, Karaca-
olan, Emrah, Dadalolu, k mer gibi isimler yeti-
mitir.
c) Tasavvuf Edebiyat
Din ierikli bu tr nazm ekli asndan halk edebiya-
tna daha yakndr.
Tasavvuf edebiyat Mevlevi ve Bektai tarikat men-
suplar tarafndan gelitirilmitir. nemli temsilcileri
Hac Bayram Veli, eyh Galip, Kaygusuz Abdal,
Akemsettin, Erefolu Rumi ve Kemal mmidir.
XVI. yzylda ise Abdrrahim Trsi, brahim Gleni
ve Pir Sultan Abdaldr.
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Osmanl Devletinde BasnYayn
a) Gazeteler
Osmanl Devletinde ilk gazete stanbuldaki Fransz
elilii tarafndan 1795 ylnda karlmtr. Bu gazete-
yi Msr Valisi Mehmet Ali Paa tarafndan 1828 ylnda
Kahirede Trke ve Arapa olarak yaymlanan Vaka-
y Msriyye adl resm vilayet gazetesi izlemitir.
1831de de Padiah II. Mahmut tarafndan stanbulda
Takvim-i Vekayi adl resm gazete karlmtr. Haf-
tada bir yaymlanan bu gazetede resm devlet haber-
lerinden baka i ve d gelimelere yer verilmitir.
Padiah, Takvim-i Vekayi dnda, yabanc devletler
karsnda Osmanl Devletinin karlarn korumak
amacyla Le Moniteur Ottoman (L Monitr Ottoman)
adnda Franszca bir gazete daha karlmasn sa-
lamtr.
II. Mahmut gibi basnn nemini fark eden Sultan Ab-
dlmecit de 1840 ylndan itibaren Trke yayn yapan
Ceride-i Havadis Gazetesi'ni yaymlatmtr. Takvim-i
Vekayi ve Ceride-i Havadis gibi devlet tarafndan ba-
slan gazetelerden ayr olarak Trkler tarafndan ka-
rlan ilk zel gazete, 1860ta yaymlanmaya balanan
Tercman- Ahval Gazetesidir. Agh Efendi tarafn-
dan karlan ve bayazarln inasinin yapt bu
gazetede, hkmete ynelik eletiriler yer almtr.
inasi tarafndan yaymlanan Tasvir-i Efkr da ha-
ber gazetesi olmaktan ok, bir fikir gazetesi olarak ne
kmtr. inasinin Parise gitmesinden sonra Namk
Kemal tarafndan karlan Tasvir-i Efkrda kadnlarn
okutulmas, stanbulun gvenlii, tp eitiminin Trke
olmas, ehrin ulam ve altyap eksiklikleri, Trk dilinin
sorunlar gibi konulara yer verilmitir.
1867de Ali Suavi tarafndan karlmaya balanan
Muhbir Gazetesi de basn hayatnn nemli yayn
F
organlarndan biridir. Gazete, ezilen Giritli Trklere
L yardm kampanyas aarak nemli miktarda para top-
O
Z lamtr.
O
F
Y b) Dergiler
A
Y
I
XIX. yzylda Osmanl Devletinde gazetelerin yan
N sra dergiler de karlmaya balamtr. lk Trk
C
I dergisi 1850de yayn hayatna balayan Veka-y
L
Tbbiyedir. Onu Mecmua-i Fnun, Mecmua-i Askeri-
I
K ye ve Mirat dergileri izlemitir.
133
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Teodor Kasap Efendinin Trke olarak kard Di-
yojen ise Trk basnnn ilk mizah dergisi olarak tarihe SORU
gemitir.
Aadakilerden hangisi 1914 ylnda karlan
Osmanl Devleti'nde kadn dergileri Tanzimat dnemin- kadn dergisidir?
den itibaren yaym hayatna balamtr. Yaymlanan
A) Para bohas
ilk kadn dergisi terakki-i Muhadderat'tr. II. Meru-
B) Mehasin
tiyet Dneminde kadn dergileri yaym hayatna hzl
C) Demet
bir giri yapmtr. Demet, Mehasin ve Kadn dergile-
ri bunlarn ilklerindendir. Kadnlar Dnyas, Hanmlar D) Seyyale

Alemi, Trk Kadn, nci, Gen Kadn, Bilgi Yurdu I, E) Terakki-i Muhadderat
Seyyale, Siyanet, Kadnlk Hayat, Musavvar Kadn...
II. Merutiyet Dneminde kan dier kadn dergileridir.
ZM
Osmanl basnnda, yneticilere kar sert eletirilerde
XIX. yzyl Osmanlda kadnn sosyal hayat iindeki
bulunulmas nedeniyle 1864 ylndan itibaren devlet ta-
etkinliinin ne kt yllardr. 1869da yaymlanan
rafndan baz kstlayc tedbirler alnmtr. Bunun ze-
ve ilk kadn dergisi olan Terakki-i Muhadderattan
rine Namk Kemal, Ali Suavi ve Ziya Paa gibi muhalif
sonra bu alandaki yaymlar hz kazanmtr. Bu der-
kalemler hkmet kart yazlarna Avrupann eitli
gilerden seyyale 1914 ylnda stanbulda karlma-
kentlerinde kardklar gazetelerde devam etmek zo-
ya balanan bilimsel ve yaznsal bir dergidir.
runda kalmlardr.
18
Osmanl basn, Matbuat Nizamnamesinin karld-
(Cevap D)

1864 ylndan itibaren yeni bir dneme girmitir. Bu

dnemde emsettin Saminin bayazarln yapt
Tercman- ark ve Ahmet Mithat Efendinin kard
Tercman- Hakikat gazeteleri ile Karagz ve ocuk
adl mizah gazetesi gibi ok sayda yeni gazete ve der-
20
gi yayn hayatna balamtr.
Birinci Merutiyet Dneminde Mithat Paann sadra-
zamla getirilmesiyle birlikte devlete ait basmevlerin-
de zel gazete ve kitaplarn baslmasna izin verilmi-
tir. Ayrca kraathane denilen okuma salonlar alarak
gazete ve dergilerin buralarda vatandalar tarafndan
okunmas salanmtr.
II. Merutiyetin ilanndan sonra basn zerindeki sk
kontroln gevetilmesiyle birlikte merutiyet yanls
yayn yapan gazeteler kmaya balamtr. Hseyin F
Cahit tarafndan karlan Tanin bu devrin en tannm
gazetelerinin banda gelmektedir . Merutiyet kart
gruplarn en etkili yayn organ ise Volkan gazetesiydi.
SORU
I. Demet
II. Mehasin
III. Kadn
Yukardakilerden hangileri II. Merutiyet Dne-
minde karlan kadn dergileridir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) I, II ve III
ZM
Osmanl Devletinde kadn dergileri Tanzimat Dne-
minde yaym hayatna balamtr. II. Merutiyetin
L ilannn ardndan kan ilk dergiler Demet, Mehasin
O
Z ve Kadn isimli dergilerdir. II. Merutiyet Dneminde
O
karlan dier kadn dergileri yledir: Hanmlar Ale-
F
mi (1913-1918), Musavvar Kadn (1911), Kadnlar
Y
A Dnyas (1913), Kadnlar Alemi (1914-1915), Sey-
Y yale (1914), Siyanet (1914), Bilgi Yurdu I (1916),
I
N Kadnlk (1915-1916), Kadnlk Hayat (1915), Gen
C
I
Kadn (1918-1919), Trk Kadn (1918), nci (1919-
L 1923).
I
K (Cevap E)

134
 Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
GZEL SANATLAR Ciltilik

Minyatr Sanat El yazmas eserlerin dalmasn engellemek iin yap-

lan ve eitli malzemelerle sslenen sanat trdr.
El yazmas eserleri sslemek ve metnin aydnlatlma-
sn salamak iin perspektif olmadan yaplan re- Ebru

simlere minyatr denir. Osmanl Devletinde minyatr Kt ssleme sanat olan ebru zel karml suyun
yapmna tasvir veya nak, bunlar yapan sanatlara iine boya serpitirmesiyle yaplan bir ssleme sanat-
ise nakka denmitir. dr. Osmanllarda ebru sanat ciltilikte, levhalarn i ve

Minyatrler, yapld dnemin sosyal ve siyasal zel- d cephelerinde kullanlmtr.

likleri hakknda en ok bilgi veren eserlerdir. Osmanl

NOT
minyatr sanatnda, slam ve Osmanl edebiyat, sul-
tan ve sadrazamlarn hayatlar, seferler, din ve bilim-
Mehur ebru sanatkrlar ebek Mehmet Efendi,
sel konular ayrntl bir ekilde ilenmitir.
Hatip Mehmet Efendi, eyh Sadk Efendi ve iekli
II. Bayezit, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan S- ebrularn ilk uygulaycs Hezarfen brahim Edhem
leyman dnemlerinde sarayda minyatr atlyeleri Efendidir.
kurulmu ve sanatlar himaye edilmitir. Fatih dev-
rinde Sinan Bey ve Seyyid Lokman, XVI. yzylda ise Kakmaclk
Nakka Osman, Matrak Nasuh, air Mustafa Sai ve
Ahap, ta ve metal zerine belirli bir desen ekillendi-
Nigri, Trk minyatrcleridir.
18 rerek alan oyuklara gm, sedef, altn gibi maden-
lerin gmlerek yapld ssleme sanatdr.
Hat Sanat
inicilik
Gzel yaz yazma sanat olan hat, Trklerin slamiyeti
kabul etmesiyle nem kazanmtr. Bu sanatla ura- zel olarak hazrlanm topran srlanarak eitli
anlara hattat denir. naklarla sslenip piirilmesiyle ortaya kan ss-
leme sanatdr. znik, Ktahya, Diyarbakr, Bursa ve
20
Osmanl Devleti dneminde hat sanat ok gelimitir.
stanbulda ini atlyeleri almtr.
Fatih dneminde Amasyal eyh Hamdullah en nl
hat ustasdr. Sleymaniye Camisinin kubbesinin etra-
fndaki yazlar yazan Ahmet Karahisari ise hat sana- NOT
tnda zirveye kmtr.
Bursa Yeil Cami, Yeil Trbe ve Topkap Saray
Hafz Osman ve Mustafa Rakm Efendi dier nl
ini sanatnn en gzel rneklerinin verildii yerler-
hattatlardr.
dir.

Tezhip
F
Tiyatro
El yazmas kitaplar ssleme sanatdr. XV ve XVI. yz-

ylda kitaba ve gzel sanatlara verilen nemin artmas L Trklerin Orta Asyadan bu yana devam eden kukla,
O
tezhip sanatnn da hzla gelimesine katk salad. Z
dans ve birtakm taklit oyunlar Osmanl Devleti za-
Topkap Saraynda tezhip ile uraanlar iin bir atlye O mannda da devam etmitir. Bu temel zerine Gll
F
kurulmutur. Agop, 1866da Gedikpaa Tiyatrosu adyla ilk Os-
Y
A
manl Tiyatrosunu kurmutur.
Y
I Musiki
NOT N
C Mehterhane, mevlevihane ve enderunla birlikte geli-
I
XVI. yzyla damgasn vuran en nemli tezhip sa- L mi, bu alanda Hac Arif Bey, Mustafa Itri Efendi, s-
I
nats Kara Mehmettir. mail Dede Efendi ve Tamburi Cemil Bey gibi nemli
K
isimler yetimitir.

135
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Resim XIX. yzylda kadnlarn eitime ve toplumsal hayata
katlm resim sanatnda da kendini hissettirmitir. lk
Dier slam devletlerinde olduu gibi Osmanl
Trk kadn ressam olan Mihri Mfik bu dnemde
Devletinde de resim sanat en az gelime gsteren sa-
yetimitir. Sanat stanbulda ald resim derslerin-
nat dal olmutur. Ancak XIX. yzylda Osmanl resim
den sonra sanat eitimine Roma ve Pariste devam
sanatnda kkl deiimler yaanmtr. Lale Devrinde
etmitir. stanbula dnnde de nas Sanayi-i Nefise
Levni ile balayan deiim, II. Mahmutun resim sana-
Mektebinin (Kadn Gzel Sanatlar Okulu) kuruluuna
tna olan ilgisiyle birlikte hz kazanmtr. Bilindii gibi
nclk etmitir.
II. Mahmut Batl ressamlara yaptrd portresini dev-
let dairelerine astrm ayrca resim dersinin okul prog-
ramlarna alnmasn salamtr.
XIX. yzylda, resim sanat Batllamann en nemli
gstergelerinden biri olarak kabul edilmi ve padiah-
SORU
lar tarafndan desteklenmitir. Bu nedenle 1835ten iti-
baren yetenekli rencilerin resim eitimi almak zere XVIII. yzyldan itibaren Osmanl mimarisinde Avru-
Avrupa bakentlerine gnderilmesi uygulamas bala- pa etkisi grlmeye balamtr.
tlmtr. 1862de de Trk rencilerin daha iyi resim
Aadaki yaplardan hangisinde bu tr bir etki
eitimi almalar iin Pariste Mekteb-i Osmani alm-
sz konusu deildir?
tr. Pariste resim eitimi gren ve dnemin nl res-
A) Dolmabahe
18
samlarnn atlyelerinde alan eker Ahmet Paa ve
Sleyman Seyyid manzara ve natrmort almalaryla B) Laleli Klliyesi

dnemin tannm ressamlar arasna girmilerdir. 19. C) Nuru Osmaniye

yzyln ikinci yarsnda Bu yeni dnemin en dikkat e- D) Sultan Ahmet Cami
ken sanats Osman Hamdi Beydir. Osman Hamdi
E) shak Paa Saray
Bey 1883te Osmanl Devletinin ilk gzel sanatlar oku-
lu olan Sanayi-i Nefise Mektebini kurmutur.
20

NOT
Arkeoloji eitimi de alan Osman Hamdi Bey
1891de II. Abdlhamitin emriyle stanbul Arkeolo-
ji Mzesini kurmutur. Bu nedenle Osman Hamdi
Bey, Osmanl Devletinde mzeciliin kurucusu ola-
rak kabul edilmektedir.
Genellikle portre almalar yapan nl sanat, Bat
tarz Trk resminde insan figr izen ilk Osmanl res-
sam olarak tarihe gemitir.
ZM
1609-1616 yllar arasnda ina edilen Sultan Ahmet
Camii, Osmanl Padiah I. Ahmet tarafndan Mimar
Sedefkr Mehmet Aaya yaptrlmtr. Cami, mavi
renkli znik inileriyle bezendii ve kubbelerinin ii
mavi arlkl kalem ileri ile sslendii iin Avrupa-
llarca Mavi Cami olarak adlandrlmtr. Sultan Ah-
met Camii XVII. yzylda stanbulda yaplm Klasik
F
Dnem Osmanl mimarisinin son byk eseridir.
L (Cevap D)
O
Z
O
F

Y
A
Y
NOT I
N
C
Osman Hamdi Beyin 1906 ve 1907 yllarnda iki I
L
farkl versiyonunu izdii *Kaplumbaa Temsilcisi I
en nl tablosudur. K

136

MMAR
Osmanl mimarisinde XV ve XVI. yzyllarda (Klasik
Dnem) birok eser ortaya konmutur. stanbulun
fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet tarafndan yap-
trlan Topkap Saray sivil mimarinin en gzel rnek-
lerindendir. Topkap Saray btn bir yap deildir.
Zaman ierisinde saraya birtakm daireler ve kkler
eklenmitir. Topkap Saraynn avlusundaki Revan ve
Badat kkleri Osmanl mimari zenginliini gsteren
eserler arasndadr. Sosyal hizmetler iin yaplm olan
hanlar da sivil mimari rneklerindendir. stanbuldaki
Krk Han ile Sivasta bulunan Yeni Han, en zgn
eserler olarak dikkati eker.
NOT
Asker mimarinin rnekleri olarak Yldrm
Bayezidin yaptrd Anadolu Hisar, Fatih Sultan
18
Mehmetin yaptrd Rumeli Hisar ve Topkap Sa-
ray surlar gsterilebilir.
Mimaride XVlll. yzylda Lale Devrinden itibaren Av-
rupa mimarisinin barok ve rokoko tarzlar etkili olma-
ya balamtr. Avrupa mimarisinin etkisiyle yaplan ilk
20
eser Nr-u Osmaniye Camidir. (1755)
PUAN KP
Mimari alanda dneme damgasn vuran kii Mimar
Sinandr. Osmanl ordusuna yenieri olarak katlan
Mimar Sinan, Moha Meydan Savanda gsterdi-
i yararllk sayesinde terfi etmitir. ehzade Camii
Mimar Sinannn raklk eseri olarak bilinmektedir.
Sleymaniye Camii Kalfalk; Selimiye Camii ise
mimarn ustalk eseridir.
Osmanl Saraylar
Topkap Saray: 14651478 yllar arasnda Fatih
Sultan Mehmet tarafndan yaptrlmtr. XIX. yzyla
kadar devletin ynetim merkez olarak kullanlmtr.
XIX. yzylda Bat etkisiyle yaplan dier saraylarn
kullanlmasyla boaltlmtr. 1924 ylnda da mzeye K
evrilmitir.
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Yldz Saray: XIX. yzylda yaplm II. Abdlhamit
zamannda Osmanl Devletinin merkez saray olarak
kullanlmtr. 31 Mart Vakasnda yamalanm, ks-
men yaklmtr.
Dolmabahe Saray: 18431856 yllar arasnda padi-
ah Abdlmecit zamannda yaptrlmtr. XIX. yzyl-
da Osmanl padiahlarnn kulland saray merkezle-
rinden biridir.
Beylerbeyi Saray: 18611865 yllar arasnda padi-
ah Abdlaziz zamannda yaptrlmtr. XIX. yzylda
kullanlan saray merkezlerinden biridir.
raan Saray: Padiah Abdlaziz zamannda
1871de tamamlanmtr. XIX. yzylda yaplan saray,
zaman zaman merkez olarak kullanlmtr.
Osmanl Devletindeki Dier nemli Mimari Eserler:
Kale-i Sultaniye: Fatih Sultan Mehmet tarafndan
1462 ylnda anakkalede yaptrlan kaledir.
Anadolu Hisar: Yldrm Bayezid tarafndan
stanbulun ikinci kez kuatlmasna hazrlk iin yap-
lan surdur (1395).
Rumeli Hisar: Fatih Sultan Mehmet tarafndan
stanbulun fethinden nce, kuzeyden gelecek yardm-
lar nlemek iin yaptrlmtr. 1452de inas balayan
hisar, ayn yl tamamlanmtr.
Kilitbahir Kalesi: Fatih Sultan Mehmet tarafndan
1452 ylnda anakkalenin karsnda bulunan Kilit-
bahir kynde yaptrlmtr. Yapl amac stanbulun
fethi esnasnda, papalk donanmasnn Bizansa yar-
dm yollamasn nlemektir. anakkale savalarnda
nemli rol oynayan kale, 1980 ylnda Kltr Bakanl
tarafndan Korunmas gereken kltrel varlk ola-
rak tescil edilmitir.
F
L
O
Z
O
F
Y
A
Y
I
N
C
I
L
I
137
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti

OSMANLI SANAT ESERLER

Din Mimari Sivil Mimari

Hac zbek Cami (znik) Topkap Saray (stanbul)

Yeil Cami (znik) inili Kk (stanbul)
Nilfer Hatun mareti Cami (znik) Revan Kk (stanbul)
Ulu Cami (Bursa) Erken Dnem Badat Kk (stanbul)
Mimari Eserleri
erefeli Cami (Edirne) Rstem Paa Kervansaray (Edirne)
Fatih Cami (stanbul) Kara Mustafa Paa Kervansaray
Hdavendigar Cami (Bursa) Ulukla Kervansaray (Nide)
Orhan Bey Cami (Bursa) Emir Han
Byk Valide Sultan Han
Hasan Paa Han (Diyarbakr)
Hsreviye Cami ve Klliyesi (am)
Edirne Bedesteni (Edirne) Klasik Dnem
ehzade Cami ve Klliyesi (stanbul)
Mahmut Paa Bedesteni (Ankara) Eserleri
Sleymaniye Cami ve Klliyesi (stanbul)
Msr ars (stanbul)
Selimiye Cami ve Klliyesi (Edirne) Klasik Dnem Bursa ars (Bursa)
Sultan Ahmet Cami ve Klliyesi (stanbul) Eserleri
Tahtakale Hamam (Edirne)
Eminn Yeni Cami (stanbul)
brahim Paa emesi (Edirne)
Beyazt Cami (stanbul)
Anadolu Hisar (stanbul)
Davut Paa emesi (stanbul)

Nr-u Osmaniye Cami

Laleli Cami
18
(stanbul)
(stanbul)
Gazi Mihal Kprs (Edirne)
Kilitbahir Kalesi (stanbul)
Kale-i Sultaniye (stanbul)
Barok ve Rokoko Tarzlar Rumeli Hisar (stanbul)
Ge Dnem
Eserleri
Nusretiye Cami (stanbul)
Dolmabahe Cami (stanbul)
Dolmabahe Saray (stanbul)
Ortaky Cami (stanbul)
Beylerbeyi Saray (stanbul)
20
Ampir slup Yldz Saray (stanbul)
Ge Dnem
shak Paa Saray (Ar) Eserleri
raan Saray (stanbul)
Sadabad Kk ve Kasrlar (stanbul)
Nevehirli Damat brahim Paa Klliyesi

F

L
O
Z
O
F

Y
A
Y
I
N
C
I
L
I
K

138

BLM VE TEKNOLOJ
Ykselme dneminde balayan siyasi ve sosyal geli-
meler bilimsel yaamda da etkili olmutur. Bu dnem-
de, pozitif bilimleri padiahlarn da bizzat destekleme-
siyle, Osmanl Devletinin bakenti stanbul bir kltr
merkez hline gelmitir.
Osmanl, bilim insanlarn korumay ve onlara kar
saygl olmay devlet politikas hline getirmitir.
Bilimsel almalar yapanlar saray tarafndan destek-
lenmi ve dllendirilmitir. Medreselerin ileyilerine
mdahale edilmemi, bylece zgr alma ortam
salanmtr. zellikle Fatih Sultan Mehmetin bilim in-
sanlarn korumas her dinden bilim insanlarna deer
vermesi, kendisinin de bilim ile yakndan ilgili olmas
Sahn Seman Medresesini kurmasna neden olmu-
tur. Fatih dneminin bir baka zellii de slam bilimle-
rinin yannda, pozitif bilimlerin de ok gelimesidir.
Osmanl Devletinin ilk tp medresesi Yldrm Baye-
zid tarafndan Bursada kurulmutur. Fatih dneminde
18
tp alannda byk bilim insanlar yetimitir. Bunlar-
dan Sabuncuolu erafettinin Trkeye tercme
ettii Cerrhiyetl Hniyye adl eser ok nldr.
Sabuncuolu bu eserinde cerrahi mdahale teknik-
lerini gstermitir. Kendi bulduu teknikleri kitabnda
resimli bir ekilde anlatmtr. Kanuni Sultan Sley-
20
man, stanbulda Mimar Sinana nl Sleymaniye
Camisi ve medreselerini yaptrmtr. Sleymaniye
Klliyesinde bir de tp medresesi vardr.
Fatih, Batlamyusun Corafya Atlas gibi ok sayda
Eski Yunan, Latin, Arap ve Fars klasiklerini Trkeye
tercme ettirmitir. an nemli astronomlarndan
Ali Kuu Semerkanttan stanbula getirilmitir. Fatih
dneminde tarih alannda da Amasyal krullah ve
Tursun Bey gibi bilim adamlar yetimitir.
Yldrm Bayezid dneminde Dart Tp adyla alan F
hastane, Fatih dneminde hekimlik okulu hline ge-
tirilmitir. Ahi Ahmet elebi ve Altunizade gibi nl
hekimler devrin nemli tp bilginleri arasndadr.
XV. yzylda tarih biliminde Enveri, Tursun Bey,
Amasyal krullah, Kemal Paazade, Neri ve Musta-
fa Selaniki, k Paazade, Ltfi Paa, Hoca Sadettin;
slami bilimlerde Molla Yeen, Hzr Bey, Hocazade,
Molla Fenari gibi alimler yetimitir.
Molla Fenari, ayn zamanda Osmanl Devletinde ilmi-
ye snfnn da kurucusu saylr.
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
Corafya ve astronomi alannda Piri Reis, Ali Kuu,
Seydi Ali Reis, Matrak Nasuh almalaryla n plana
kmtr.
Matematiki ve astronom Takiyddin Mehmet
1578de stanbulda Osmanl Devletinin ilk rasathane-
sini kurmutur.
Sefaretnameler, Osmanl Devletinde, bir d merkeze
sefir (eli) olarak atanan kiinin, dneminin siyaset ve
diplomasisine ve bu arada da sefirlik grevinde bulun-
duu ehrin ve lkenin gncel hayatna ilikin izlenim
ve grlerini kitap eklinde bir araya getirdii eserler-
dir. En tannm rnekleri Yirmisekiz Mehmed elebi
ve Ahmed Resmi Efendinin sefaretnameleridir.
XV. Yzyln ne kard dnrler arasnda Hac
Bayram Veli, Akemseddin, Emir Sultan ve Vari-
dat adl eseriyle nl eyh Bedrettin gibi isimler var-
dr.
XVI. yzylda tarihte Hoca Sadettin Efendinin Tact
Tevarih adl eseri, corafyada ise Piri Reisin Kitab-
Bahriye, Seydi Ali Reisin de Miratl-Memalik adl
eserleri n yapmtr.
Yine bu yzylda bn-i Kemal ve Ebussuud Efendi
gibi limler ve Yusuf ile Zleyha eseriyle nl Kemal-
paazade gibi dnrler yetimitir.
XVll ve XVlll. yzylda ise Ktip elebinin Kefz-
Znn (Bibliyografya), Cihannma (Corafya),
Fezleke-i Osmanl (Osmanl Tarihi) ve Tuh Fetl
Kibar-fi Esfarl-Bihar (Osmanl Deniz Savalar)
eserleri gz doldurmaktadr. Yine Evliya elebinin
Seyahatnamesi ile nemli mutasavvflardan Erzu-
rumlu brahim Hakknn Marifetnamesi bu dnemin
nl eserleri arasnda yer almaktadr.
L NOT
O
Z
XVll. yzyl ncesinde hkmdarn emriyle
O
F (Firdevsinin ehnamesiyle ortaya kmtr.) eh-
Y nameciler padiahlarn hayatlarn ve yaptklarn
A
anlatrken XVll. yzyl sonrasnda Osmanlda resm
Y
I tarih yazclar olan vakanvisler ortaya kmtr.
N
C Ancak vakanvislerin yazd bu eserler padiahla-
I rn emriyle hazrland iin objektif tarih yazcl-
L
I na girdii sylenemez.
K
139
Osmanl Devleti Kltr ve Medeniyeti
DER GELMELER Halide Edip, Fatma Mzehher gibi kadn yazarlarn

Kadn Haklar yazlar yer almtr. Kadn dergisinde ise tannm ya-
zarlardan Fatma Aliye ve Emine Semiye hanmlarn
Sanayi nklab sonras kadnlarn da alma hayatna yazlar yaymlanmtr.
girmesi 19. yzylda kadn haklar konusunu gndeme
Osmanl Devletinde 19. yzyl ortalarndan itibaren
getirmitir. Avrupada balayan kadn hareketi Osmanl
kadn haklar konusunda yaanan anlay deiiklii,
kadnlarn da harekete geirmitir.
zellikle ehirlerde kadnerkek rollerinde deiim ya-
Kadnlar, Tanzimat Ferman ve Kanun- Esasinin ilan anmasna neden olmutur.
gibi gelimelerin de etkisiyle toplumda seslerini daha
fazla duyurma balam ve haklarn elde etme mca-
Kadn haklar ile ilgili dier gelimeler unlardr:
delesine girmilerdir. zellikle byk kentlerde kadn
1843te Kadnlar Tbbiye Mektebinde ebelik eitimi al-
haklarnn savunulmas amacyla eitli dernekler ve
maya balamtr.
yardm kurulular oluturulmutur. Teali-i Nisvan Ce-
miyeti, Osmanl Kadnlar efkat Cemiyeti, ttihat 1858de Kz rtiyeleri almaya balamtr.
ve Terakki Kadnlar ubesi ve Mdafaa- Hukuk- 1870te Darl Muallimat adyla kz retmen okulu
Nisvan Cemiyeti bu kurulularn nde gelenlerinden- almtr.
dir. 1871 Aile Hukuku Kararnamesi ile evlilik szlemesi-
19. yzyl Osmanl toplumunda kadn haklar konusun- nin resm grevli nnde yaplmas uygulamasna ge-
da yaanan nemli gelimelerden biri de kadnlarn ba- ilmitir.
18
sn hayatna girmeleri olmutur. Bunlardan 1868 tarihli
Terakki Gazetesi, ilk kez kadnlarn siyasi haklarn-
1876: lkretim kz ve erkekler iin zorunlu hle geti-
rilmitir.
dan sz etmitir. Bundan sonra Osmanl Devletindeki
1892: lk Trk kadn romanc Fatma Aliye Hanm Mu-
ilk kadn dergisi olan Teraki-i Muhadderat (Kadnla-
hadarat adl ilk eserini yaymlamtr.
rn Ykselii) Dergisi yayn hayatna balamtr.
1897: Kadnlar cretli ii olarak almaya balam-
1886da yayn hayatna balayan ve Afife Hanm ta-
tr.
20
rafndan karlan kufezar (icek Bahesi) tm ya-
1913: Kadnlar devlet memuru olarak almaya bala-
zarlar kadn olan bir dergiydi. II. Abdlhamitin destek
mtr.
verdii Mrvvet dergisinin yayn politikas, Osmanl
kadnlarn dnya kadnlarndan haberdar etmekti. 1914: nas Darl-Fnunu adyla kzlar iin bir yksek
retim kurumu almtr.
1889da Hatice Semiha ve Rabia Kmile adl kadnlar
tarafndan karlan Para Bohas adl dergi ise ev 1920: lk Trk kadn tiyatro sanats Afife Jale
dzeni, ocuk bakm, yemek ve pasta yapm gibi ko- stanbulda sahneye kmaya balamtr.
nularda bilgi vermekteydi. 1921: Dr. Safiye Ali, tp eitimini tamamlayarak ilk Trk
Tanzimat Dneminde Namk Kemal, Ahmet Mithat, kadn hekim olarak Trk tarihindeki yerini almtr.
Hseyin Rahmi Grpnar, Tevfik Fikret, Halit Ziya F

Uaklgil gibi aydnlar da kadn sorunlar ve kadner-
L
kek eitlii zerinde yazlar yazmlardr. O
Z
Kadnlara ynelik yaynlar arasnda en dikkat eki- O
F
ci olan 1895te yayn hayatna balayan Hanmlara
Y
Mahsus Gazetedir. Birok kadn yazar ilk yazlarn
A
bu gazetede yaymlama imkn bulmutur. Y
I
II. Merutiyetin ilanndan sonra kadn hareketi gle- N
C
nerek lke geneline yaylmtr. Bu dnemde kamuoyu I
oluturmaya nem veren kadnlar bu amala 1908den L
I
itibaren nce Demet, ardndan da Mehasin ve Kadn K

adl dergileri yaymlanmlardr. Bunlardan Demette

140
 TEST 1 Osmanl Tarihi

1. Aadakilerden hangisi, 14. yzyl balarnda
Yakn Douda bulunan devletlerden biri deil-
dir?
A) Harzemahlar B) Memluklular
C) lhanllar D) Altn Orda
E) Trkiye Seluklular
6. Osmanl Devletinin ilk derya beyi aadakiler-
den hangisidir?
A) Oru Reis B) Seydi Ali Reis
C) Barbaros Hayrettin D) Kl Reis
E) Karamrsel Alp

7. Osmanl ticaret hayatyla ilgili aada verilen

2. Osmanl Beyliinin ilk merkezi aadakilerden
eletirmelerden hangisi yanltr?
hangisidir?
A) Ehl-i hirfet: Zanaat erbab
A) St B) negl C) Karacahisar
B) Bezirgan: Byk tccarlar
D) Bilecik E) Yeniehir
C) Gedik: Dkkan ama hakk
D) Ehl-i hibre: Bilirkii
E) Mekkare: Posta ve haberleme tekilat
3. I. Yldrm Bayezid
18

II. kinci Murat

III. kinci Mehmed 8. II. Murat ------ sonras taht olu II. Mehmete brak-
stanbul, yukardaki Osmanl padiahlarndan mtr.
hangileri dneminde kuatlmtr? nclde verilen bolua aadakilerden hangi-
20
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III si getirilmelidir?
D) I ve II E) II ve III A) II. Kosova Sava
B) Srpsnd Sava
C) Nibolu Sava
4. Kapkulu Oca, Tmar sistemi ve lkenin eya-
letlere blnmesi gibi uygulamalar hangi padi- D) Edirne-Segedin Bar

ah dneminde gerekletirilmitir? E) Karamanoullarnn itaat altna alnmas

A) Orhan B) I. Murat
C) I. Bayezd D) II. Mehmed
E) II. Murat
F 9. I. Bakentin Bursaya tanmas

L II. Gl bir donanmann kurulmas
O
5. I. Topu Z
O
III. Adalet, ynetim, askerlik, eitim ve maliye
II. Cebeci F alanlarnda kurumlar oluturulmas
Y
III. Humbarac A
Yukardakilerden hangileri, Orhan Beyin baz
Y tarihiler tarafndan devletin asl kurucusu ola-
Yukardakilerden hangileri, Osmanl Devletinin I
N rak kabul edilmesinin gerekelerini oluturmak-
kurulu dneminde Kapkulu piyadeleri arasn- C
tadr?
da yer almamtr? I
L
I A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III K
D) I ve II E) II ve III
D) I ve II E) II ve III

141
Osmanl Tarihi
10. Abbasi halifesi Nibolu Zaferinden sonra Yldrm 14. Aadakilerden hangisi, stanbulun gvenli-
Bayezite hitaben Sultaniklimirum unvann kul- inden sorumlu grevliler arasnda gsterile-
lanmtr. mez?

Buna gre; A) Asesba B) Suba

I. Osmanllarn slam dnyasndaki saygnl C) Muhtesip D) Muhzr Aa

artmtr. E) Yenieri Aas

II. Abbasi halifesi Osmanl himayesine girmitir.

15. Dirlikler balangta has ve tmar olarak ikiye ayrl-
III. Memluklular Osmanl stnln kabul et-
mt. -------- Dneminde zeametin de katlmasyla
mitir.
dirlik trlerinin says e kmtr.
yarglarndan hangilerine ulalabilir?
nclde verilen bolua aadakilerden hangi-
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III si getirilmelidir?
D) II ve III E) I, II ve III
A) Orhan B) I. Murat C) Fatih

11. I. Anadoluda siyasi birliin salanmas D) I. Selim E) Kanuni

II. Denizcilikte sz sahibi olunmas

16. I. Vekalet verme
III. Balkanlardaki ilerleyi

18
impe Kalesinin alnmas ve Edirnenin ba-


II. Vakf kurma

III. Nikah yapma

kent yaplmas gibi gelimeler Osmanl Devleti
iin yukardakilerden hangilerini kolaylatrc Yukardakilerden hangileri Osmanl Kadlarnn
bir rol oynamtr? grev alanlar arasnda gsterilebilir?

A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

D) I ve III E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III
20

12. Fatihten itibaren kl kuanma trenleri aa-

daki yerlerden hangisinde dzenlenmitir?
17. Aada verilen Osmanl eyalet askerlerinden
hangisi yol ama, siper kazma, kale tamiri ve
A) At Meydan ordunun arlklarn nakletme gibi hizmetleri
B) Eyp Sultan Trbesi yerine getirirdi?
C) Topkap Saray
A) Yrkler B) Sakalar C) Deliler
D) Fatih Camii
D) Beliler E) Azaplar
E) Sarayburnu
F

L
13. stanbul kads ile ilgili aadaki ifadelerden O
Z
18. I. Mderris yardmcs: muid
hangisi yanltr?
O
F II. Orta kademedeki medrese rencisi: softa
A) ehirdeki davalara bakard.
Y III. Yksekrenim dzeyindeki medrese renci-
B) Hkmet emirlerinin uygulanmasn salard. A
Y si: daniment
C) stanbul ynetimindeki en yetkili kii durumun- I
dayd. N Osmanl eitim sistemiyle ilgili yukardaki e-
C
I letirmelerden hangileri dorudur?
D) Belediye hizmetlerinin yerine getirilmesini g-
L
zetirdi. I A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
K
E) Be yllna seilirdi. D) I ve III E) I, II ve III

142

19. I. Enderun
II. Harem
III. ehzadegan
Yukardakilerden hangileri, Osmanl saraynda-
ki eitim kurumlardr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve III E) I, II ve III
20. I. Macellan
II. Del Kano
III. Vasco De Gama
Yukardakilerden hangileri, Dnyann yuvarlak-
lnn kantlanmasna katkda bulunmutur?
A) Yalnz I B) Yalnz II
D) I ve III
18 C) I ve II
E) I, II ve III
21. Aadakilerden hangisi, Dnya merkezli evren
20
teorisini rterek Gne merkezli evren teo-
risini ortaya atm ve Dnyann, kendi ekseni
ve Gne ekseni etrafnda olmak zere iki trl
hareketi olduunu kantlamtr?
A) Erasmus B) Arimet C) Kopernik
D) Machiavelli E) Newton
22. Osmanl Devletinde ayn din veya mezhepten
insanlarn oluturduu cemaatlerin her birine
millet ad verilirdi. O
I. Ermeniler
II. Yahudiler
III. Mslmanlar
Osmanl Devletinde yukardakilerden hangileri
millet sisteminin dnda tutulmutur?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) I, II, III
Osmanl Tarihi
23. Osmanl Devletinde aadakilerden hangisi
Millet-i Sadka olarak adlandrlmtr?
A) Yahudiler B) Acemler C) Bonaklar
D) Ermeniler E) Srplar
24. Preveze Zaferininin kazanld ---- nmzde Trk
Donanma Gn olarak kutlanmaktadr.
nclde verilen bolua aadakilerden hangi-
si getirilmelidir?
A) 5 Austos B) 28 Eyll C) 12 Ekim
D) 2 Kasm E) 25 Aralk
25. I. Malta II. Rodos
III. Cerbe IV. Sakz
Yukardaki adalardan hangileri Kanuni dne-
minde kuatlm ancak alnamamtr?
A) Yalnz I B) Yalnz III C) I ve III
D) III ve IV E) I, III ve IV
26. Osmanl Devletinin Hallara kar denizlerde
urad ilk byk yenilgi olan 1571 nebaht Sa-
va, aadakilerden hangisinin Osmanl hima-
yesine girmesi zerine kmtr?
A) Mora B) Girit C) Rodos
D) Cerbe E) Kbrs
27 Ayn haritasn karan ilk bilim insan olarak
F tarihe gemitir.
L
NASA tarafndan Aydaki bir blgeye onun ad
Z verilmitir
O
F
zellikleri verilen Osmanl bilim adam aada-
Y kilerden hangisidir?
A
Y A) Akemseddin
I
N B) Takiyddin
C
I C) Matrak Nasuh
L
I D) Ali Kuu
K
E) Sabuncuolu erafettin
143
Osmanl Tarihi
28. Aadakilerden hangisi Osmanl Devletinde 32. Aadakilerden hangisi, Osmanl snrlarnda
karlan ilk kadn dergisidir? Trkler tarafndan karlan ilk gazetedir?

A) Demet A) Takvim-i Vekayi B) Vaka-y Msriyye

B) Mrvvet C) Ceride-i Havadis D) Tercman- Ahval
C) kufezar E) Tasvir-i Efkr

D) Para Bohas
E) Teraki-i Muhadderat

29. Kzlarn yksek retim eitimi almas iin ku-

rulan nas Darl-Fnunu hangi dnemde al- 33. Ayastefanos Antlamas bata ngiltere olmak ze-
mtr? re Avrupa devletlerinin tepki gstermesi zerine
geersiz saylm ve yerine Berlin Antlamas imza-
A) Tanzimat B) stibdat
lanmtr.
C) I. Merutiyet D) II. Merutiyet
Buna gre Ayastefanos Antlamasnn;
E) Cumhuriyet
18 I. Srbistan, Karada ve Romanyann bamsz
olmas

II. Dou Beyaztn hangi devlete verilecei

30. II. Mahmut dneminde kaldrlan mehter takmnn
yerine ------- nclnde Mzka-y Hmayun ady-
III. Bulgaristan topraklarnn gelecei

la Bat tarznda bir asker bando takm kurulmutur. ile ilgili maddelerinden hangileri zerinde dei-
20
iklik yaplmtr?
nclde verilen bolua aadakilerden hangi-
si getirilmelidir? A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

A) Donizetti B) Cezzar Ahmet D) II ve III E) I, II ve III

C) Osman Hamdi D) Baron de dott

E) Comte bonneval

31. ---- Bey tarafndan 1908de kurulan Osmanl Mill

F
Olimpiyat Cemiyetinin almalar sonucunda Os-

manl Devleti 1912 ylnda ilk kez ---- olimpiyatlarna

L
34. Aadakilerden hangisiyle Osmanl maliyesi-
O
katlmtr. Z nin tuz, ipek, ttn, ispirto ve balk retiminden
O
F kaynaklanan vergilerine ve pul gelirlerine ala-
Verilen boluklara srasyla aadakilerden
cakl devletler tarafndan el konulmutur?
hangisi gelmelidir? Y
A
Y A) Halepa Ferman
A) Teyfik Byklolu, Paris I
N
B) Paris Antlamas
B) Selim Srr, Stockholm
C
I
C) Muharrem Kararnamesi
C) Mihri Mfik, Paris
L
I
D) Dyun- Umumiye
D) Selim Srr, Londra
K
E) Islahat Ferman
E) Refik Saydam, Berlin

144
 Osmanl Tarihi
35. ngiliz vatandalarna hububat, pamuk, ipek, 38. Aadaki slahatlardan hangisi karsnda be-
yn ve bakr gibi ihrac yasak veya izne tabi lirtilen padiah dneminde yaplmamtr?
Osmanl rnlerini serbeste ihra etme hakk
A) I. Mahmut $ Humbarac Oca
verilecek.
B) III. Osman $ Ekinci Oca
Osmanl Devletinin kendi topraklarnda uygu-
C) III. Selim $ Mhendishane-i Berr-i Hmayun
lad i gmrkler yerli tccarlar iin devam
D) I. Abdlhamit $ stihkam Okulu
ederken yabanclar iin tamamen kaldrlacak.
E) III. Mustafa $ Mhendishane-i Bahri Hma-
Osmanl Devletinin imzalad ve nclde baz
yun
maddeleri verilen szleme aadakilerden
hangisidir?
A) Paris Antlamas
B) Ayastefanos Antlamas
C) Londra Szlemesi
D) Hnkar skelesi
39. Gnmz Trk- ran snrn byk oranda belir-
E) Balta Liman Antlamas
leyen 1639 Kasr- irin Antlamasyla aadaki
yerlerden hangisi iki lke arasnda snr kabul
edilmitir?
18 A) Erivan B) Revan
36. Aadaki szlemelerden hangisinin yaplma-
C) Tebriz D) Zaros Dalar
snda XIX. yzylda yaanan Mehmet Ali Paa E) Frat Nehri
syannn etkisi olmamtr?

A) Hnkar skelesi
20
B) Londra Szlemesi
C) Balta Liman Antlamas
D) Ktahya Antlamas
E) Berlin Antlamas 40. Osmanl Devletinin en uzun kuatmas olan Girit
seferi ---- dneminde balam ve ----- dneminde
sona ermitir.

Boluklara srasyla aadakilerden hangisi

getirilebilir?

37. Aadakilerden hangisi, 1815 Viyana F

A) I. Ahmet II. Osman
Kongresinde kurulan ve Drtl Balama ad
B) brahim IV. Mehmet
L
verilen devletlerden biri deildir? O
Z
C) IV. Mehmet IV. Murat
A) ngiltere B) Prusya C) Fransa O
F
D) I. Mustafa brahim
D) Rusya E) Avusturya E) IV. Murat I. Mustafa
Y
A
Y
I
N
C
1.A 2.C 3.D 4.B 5.C I 6.E 7.D 8.D 9.C 10.A
11.C 12.B 13.E 14.C 15.B L 16.E 17.A 18.E 19.E 20.C
I
21.C 22.C 23.D 24.B 25.A 26.E 27.D 28.E 29.D 30.A
K
31.B 32.B 33.D 34.C 35.E 36.E 37.C 38.B 39.D 40.B

145
NOTLARIM
.....................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
18
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
20
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
146
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
F
...........................................................................................
L
O ...........................................................................................
Z
O ...........................................................................................
F
...........................................................................................
Y
A
...........................................................................................
Y
I
...........................................................................................
N
C
...........................................................................................
I
L
...........................................................................................
I
K
...........................................................................................
 ATATRK LKELER
VE NKILAP TARH
18
(XX. yzyl bandan XX. yzyln ortalarna kadar,
Osmanl Devletinin yklndan
kinci Dnya Savann sonuna kadar
20

Trkiye tarihinde yaanan siyasal, sosyal,

ekonomik ve kltrel gelimeler)
1) XX. Yzylda Osmanl Devleti
2) Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
3) Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
4) Atatrk lkeleri
5) Cumhuriyet Dnemi nklaplar
6) D Politika
20
18
 1. NTE
XX. YZYILDA OSMANLI DEVLET

TRABLUSGARP SAVAI (19111912) talya, Trablusgarp ve Bingazinin Dyun-u Umumiye

Nedenleri Komisyonuna demesi gereken taksitleri stlenmitir.

Trablusgarpta din grevleri dnda yetkisi bulunma-

ngiltere ve Fransann talyay Almanyann yanndan
yan bir halife temsilcisinin bulunmas kabul edilmitir.
ayrmak iin Trablusgarpa ynlendirmesi

Piyemonte Krall nderliinde 1870te siyasi birliini

tamamlayan talyann smrge aray iine girmesi nemi

Trablusgarpn ham madde kaynaklarna sahip olmas Kuzey Afrikadaki son toprak paras elden km-
18
Trablusgarpn talyaya corafi olarak yakn olmas tr.

Osmanl Devletinin kendi topraklarn koruyamayacak

ngiltere ve Fransann talyaya, igal konusunda pasif
destek vermesi kadar gszletii iyice anlalmtr.

Geici olarak talyaya verilen Rodos ve On ki Ada bir

Geliimi daha geri alnamamtr.

talya Trablusgarp ve Bingazinin uygarlk bakmndan talyann Ege ve Akdenizdeki etkinlii artmtr.
20
geri brakld, burada yaayan talyanlara kt dav-
ranld gerekesiyle Osmanl Devletine sava ilan
etmitir. Osmanl Devleti II. Abdlhamit dneminde NOT
donanmann Halite rmeye braklmas yznden
Trablusgarpa denizden yardm yollayamam; ancak talya, ll. Dnya Savanda ald yenilgi ze-

Enver Paa, Fethi (Okyar) Bey, Mustafa Kemal gibi rine, On ki Aday 1947 Paris Antlamasyla

gnll subaylar karadan gizlice blgeye gnderebil- Yunanistana brakmak zorunda kalmtr.

mitir. Mustafa Kemalin Derne ve Tobrukta Enver

Beyin Bingazide baarlar elde etmesi zerine talya,
Osmanl Devletini bara zorlamak iin anakkaleyi F
ablukaya alm ve On ki Aday igal etmitir.
L
O
I. BALKAN SAVAI (19121913)
Sonular Z Nedenleri
O
F
Balkan savalarnn patlak vermesi ve On ki Adann Balkan uluslarnn milliyetilik akmndan etkilenmesi
talya tarafndan igali zerine Osmanl Devleti bar Y
A Rusyann Balkanlardaki Slav uluslar kkrtmas
istemitir. Y
(Panslavizm: Slav birlii dncesi)
I
1912 Ui Antlamas imzalanmtr. N
Srbistan, Karada, Yunanistan ve Bulgaristann Os-
C
Ui Antlamasna gre; Trablusgarp ve Bingazi I manly Balkanlardavn atmak ve topraklarn genilet-
L
talyaya braklm, Rodos ve On ki Adann Balkan mek istemesi
I
Savalarnn bitimine kadar geici olarak talyada kal- K
Arnavutlukta isyan kmas
mas kararlatrlmtr.

149
XX. Yzylda Osmanl Devleti
NOT
I. Balkan Sava, Karadan saldrsyla balam-
tr.
Sonular
Osmanl Devleti drt cephede birden savamak zo-
runda kalmas, Balkanlardaki ordunun byk bir ks-
mnn sava ncesinde terhis edilmesi, lojistik destek
yetersizlii ll. Merutiyetin ilanyla ordu iindeki ittihat-
itilaf ekimesinin belirginlemesi sebepleriyle
cephede de baarsz olmutur.
NOT
Mustafa Kemalin Ordunun siyasete karmama-
s grnn hakll ortaya kmtr.
18
Balkan Yarmadasnn yeni siyasi haritasnn belirlen-
mesi iin ngiltere nclnde Londra Konferans d-
zenlenmitir.
Balkan Devletleri ile Londra Antlamas (30 Mays
1913) imzalanm ve Osmanl Devleti MidyeEnez
hattnn batsndaki (Edirne, Krklareli dhil) tm Bal-
kan topraklarn kaybetmitir.
20
Londra Antlamasyla; Bulgaristan; Kavala, Dedeaa
ve Edirneye sahip olmutur. Selnik, Gney Make-
donya ve Girit Yunanistana verilmitir. Orta ve Kuzey
Makedonya Srbistana braklmtr. Arnavutluk ve
Ege adalarnn durumu ise byk devletlerin verecei
karara braklmtr.
Karklktan faydalanan Arnavutluk, bamszln
ilan ederek Osmanldan ayrlan son Balkan ulusu ol-
mutur.
Londra Konferans devam ederken ttihat ve Terakki
Partisi Babali darbesiyle ynetime tam egemen ol-
mutur. Bu darbe ile Kamil Paa Hkmeti devrilirken
Mahmut evket Paa Hkmeti kurulmutur.
NOT
II. Merutiyetin ilanndan sonra ynetimde etkin
olmaya balayan ttihat Terakki partisi, kendisine
muhalefet eden baz subaylarn kurduu Halaskar
Zabitan grubunun basksyla bir sre iktidardan
uzaklamt.
150
Osmanlclk fikir akm geerliliini tamamen yitir-
mitir.
Bulgaristan en fazla toprak alan devlet olmutur. Bu
durum II. Balkan Savann kmasna neden olmu-
tur.
II. BALKAN SAVAI (1913)
Nedenleri
l. Balkan Savanda Bulgaristann fazla toprak almas
sonucunda, dier Balkan devletlerinin huzursuz olmas
Srbistan, Karada, Romanya ve Yunanistann kendi
aralarnda Bulgaristana kar birlemesi
Sonular
Bulgaristan, I. Balkan Savanda Osmanl Devletinin
dt duruma dm ve drt cephede birden yenil-
giye uramtr.
Karklktan yararlanan Osmanl Devleti, Londra ant-
lamasn ihlal ederek Edirne ve Krklareliyi geri al-
mtr.
Balkan uluslar kendi aralarnda Bkre Antlamasn
imzalamtr.
Bkre Antlamasyla Bulgaristan Selnik, Serez
ve Dramay Yunanistana brakmtr. Dier yandan
Dobruca ve Silistreyi Romanyaya; Manastr, skp
ve Pritineyi iine alan Makedonya topraklarn ise
Srbistana vermitir.
Osmanl Devleti ise Balkan Devletlerinden Bulgaristan
ve Yunanistan ile ayr ayr antlamalar imzalamtr.
stanbul Antlamas
F
L Bulgaristanla Osmanl arasnda imzalanmtr.
O
Z Edirne, Dimetoka ve Krklareli Osmanl Devletinde
O
F kalmtr.
Y Kavala ve Dedeaa Bulgaristanda kalmtr.
A
Y Meri Nehri iki taraf arasnda snr kabul edilmitir (G-
I
N
nmz Bulgaristan Trkiye snr).
C
I Bulgaristandaki Trklere mftlerini seebilme, mal
L
mlk edinebilme ve Trke eitim grebilme haklar
I
K tannm bylece blgedeki Trkler aznlk statsne
dmtr.

Atina Antlamas
Yunanistanla Osmanl arasnda imzalanmtr.
NOT
Srbistan ile Osmanl Devleti arasnda stanbul
Antlamas imzalanmtr. Ancak bu antlamaya
yanlzca Srbistan da yaayan Trklerin haklarn
koruyan hkmler konulmutur.
Atina Antlamas
Yunanistan'la Osmanl arasnda imzalanmtr.
Bu antlamayla Yanya, Selnik ve Giritin Yunanistana
ait olduu kabul edilirken Meri Nehri iki devlet arasn-
da snr olarak belirlenmitir.
Yunanistanda yaayan Trkler tpk Bulgaristandaki
Trkler gibi aznlk statsne dmtr.
Balkan Savalarnn Ortak Sonular
18
Balkan savalarndan sonra Balkanlarda yaayan
Trkler, akn akn Anadoluya g etmitir. Bu yzden
Osmanl snrlar daralrken nfusu artmtr.
ttihat ve Terakki ynetimi orduyu slah etmek iin
Almanyadan silahlar alm ve subaylar getirtmi bu du-
rum OsmanlAlman yaknlamasna sebep olmutur.
20
BALKAN SAVALARI
XX. Yzylda Osmanl Devleti
Balkan Savalarnda Osmanl Devleti'nin Srbistan ile
snr kalmamtr.
Gnmze kadar devam eden Bat Trakya, Trk azn-
l ve Ege kta sahanl problemleri ortaya kmtr.
Makedonya, Bat Trakya, Girit, Arnavutluk ve Ege ada-
lar elden kmtr.
SORU
Aadakilerden hangisi 1913 Bab- Ali darbesi
sonras hkmet kurma grevini stlenmitir?
A) Enver Paa
B) Talat Paa
C) Cemal paa
D) Salih Paa
E) Mahmut evket Paa
ZM
Bab- Ali baskn, ttihat Terakki gleri tarafndan
I. Balkan Savanda alnan yenilginin sorumlusu ola-
rak grlen Kamil Paa hkmetine kar yaplm-
tr. Osmanl tarihinin bu ilk askeri darbesinden sonra
Mahmut evket Paa hkmeti kurulmu ve ttihat ve
Terakki Frkasnn ynetimdeki etkinlii artmtr.
(Cevap E)

I. BALKAN SAVAI II. BALKAN SAVAI

Yunanistan Yunanistan
Srbistan Osmanl Osmanl
Srbistan Bulgaristan
Karada Devleti Devleti
Romanya
Bulgaristan
Karada

stanbul Antlamas
stanbul Antlamas Atina Antlamas
Atina Antlamas
Londra Konferans
(30 Mays 1913)
F
Midye Enez hattnn batsndaki tm Bulgaristan - Osmanl
Devleti Yunanistan - Osmanl Devleti
L
topraklar Balkan Devletlerine brakld
. O
Edirne, Krklarelive Dimetoka Osmanllarda Yanya, Selanik ve Girit Yunanistana
Z
kald. O brakld.
Dedeaa BulgaristanaF brakld. Meri rma snr kabul edildi.
Meri rma snr kabul
Y edildi.
A
Y
I
Ortak Sonular N
Bat Trakya, Arnavutluk, Makedonya ile Gkeada ve CBozcaada hari Ege Adalar kaybedilmitir.
I
Osmanl Devletinin Balkanlardaki varl Dou TrakyaLile snrlanmtr.
I
Bat Trakya, Trk aznl, kta sahanl sorunlar km ve gnmze kadar da devam etmitir.
K

151
XX. Yzylda Osmanl Devleti
l. DNYA SAVAI (19141918) Savan Balamas

Genel Nedenler
AvusturyaMacaristan veliahd Gavrilo Princip adn-
Avrupal devletler arasndaki ham madde ve pazar da bir Srpl tarafndan ldrlnce Avusturya intikam
araynn artmas yani ekonomik rekabet iin Srbistana sava ilan etmitir. Rusya mttefiki
Srbistan; Almanya ise tarihi kkleri olan Avusturyay
Fransz htilalinin getirmi olduu milliyetilik akm
desteklemitir. ngiltere ve Fransada Rusyay destek-
zel Nedenler
leyince sava bir anda ok geni bir corafyaya yayl-
Siyasi birliini ge tamamlayan ve ham madde aray- mtr.
na giren Almanyann gzn ngilterenin smrgeleri-
ne dikmesi
Fransann zengin kmr madenleriyle nl AlsasLo-
BLOKLAMALAR
ren blgesini Almanyadan almak istemesi
tilaf (Anlama)
talya ve Fransann Kuzey Afrikada smrge rekabe- ttifak Devletleri
Devletleri
tine girmesi
ngiltere Almanya

1907

1882
Japonyann Asya ve Byk Okyanusta yaylma ama- Fransa talya
cn gtmesi Rusya AvusturyaMacaristan
Rusyann Panslavizm politikasnn Osmanl ve Sonradan Katlanlar Sonradan Katlanlar
Avusturya gibi ok uluslu devletlere zarar vermesi. Srbistan
18
Ayrca Rusyann ar Deli Petro zamannda ortaya at- Romanya
Osmanl
lan stanbul, Boazlar ve Ege Denizi zerinden scak
Japonya
denizlere inme ideali. Bulgaristan
ABD

NOT Yunanistan

Rusyann scak denizlere inme idealine kar ngilte-

20
re ve Fransa, nce Osmanlnn toprak btnln
korumaya alt. Fakat Osmanlnn paralanma- NOT
sna kesin gzyle baklmasyla birlikte topraklar
paylama yoluna gittiler. ngiltere gzn zellikle talya 1915te Anlama Devletleriyle yapt
Osmanlnn elindeki petrol blgelerine dikti. Londra Antlamas sonucu Anlama Devletleri
tarafna gemitir.

II. Balkan Sava sonularndan taraflarn memnun
olmamas ve topraklar kendi istekleri dorultusunda
paylamak istemeleri.
Avusturyann Srbistann i ilerine karmas.
Hanedan ekimeleri: Rusyada Romanovlar,
Avusturyada Hohenzollern, ngilterede Hannover ha-
nedanlarnn birbirleri ile akrabalk ilikileri vard.
talyadan boalan yeri nce Osmanl Devleti,
anakkale Savandan sonra ise Bulgaristan
doldurmutur.
F
Savan taraflar, ngiltere ve Almanya eksenli
L olarak belirlenmitir.
O
Z Rusya, Bolevik htilali nedeniyle savatan ilk
O
F nce ekilen devlet olmutur.

Baka bir devlete kendi hanedanlarndan bir prensi Y ABD, sava sona erdiren devlet olmutur.
A
kral setirmek iin aralarnda yaryorlard. Y Japonya, savata 3 ay kalp Almanyann Uzak
I
Dou smrgelerini almtr.
N
NOT C
Yunanistan, savaa dhil olan son devlettir.
I
L
Hanedan ekimeleri, l. Dnya Savann kma- Bulgaristan, savatan en az zarar gren ittifak
I
K devletidir.
snda en az etkiye sahiptir.

152

OSMANLI DEVLETNN SAVAA GRMES
Savan balangcnda tarafszln ilan eden Osmanl
Devleti, Boazlar kapatm, seferberlik ilan etmi ve
kapitlasyonlar tek tarafl olarak kaldrmtr. Savan
kanlmaz olmasyla birlikte Osmanl Devleti nce An-
lama Devletlerinin kapsn almtr. Fakat savan
daha geni alanlara yaylmasn istemeyen Anlama
Devletleri, Osmanl Devletinin sava d kalmasn
istemitir. Bunun zerine Osmanl Devleti Almanyaya
yaklam ve gizli bir antlama yapmtr.
Almanyann Osmanl Devletini Kendi Yannda Savaa
Sokmak stemesinin Nedenleri
Yeni cepheler aarak ykn hafifletmek
Osmanl padiahnn hilafet gcnden yararlanarak,
cihat ars yapmasn salamak
Osmanlnn yer alt ve yer st kaynaklarndan yarar-
lanmak
18
Osmanl Devletinin Boazlar, Svey Kanal gibi jeo-
politik konumundan faydalanmak
ngilterenin smrgeleriyle ilikisini kesmek (Svey
zerinden), ayrca Rusyaya yardm gitmesini engelle-
mek
Petrol blgelerine hkim olma dncesi
20
Osmanl Devletinin Almanya Yannda Savaa Girme
Nedenleri
Balkan Savalarnda kaybedilen yerleri geri alma d-
ncesi
ttihat ve Terakki ynetiminin Alman hayranl
Sava Almanyann kazanacana olan inan
Turan imparatorluu kurma dncesi
Almanyann yardmyla ekonomiyi dzeltme midi
XX. Yzylda Osmanl Devleti
SORU
I. Dnya Savann sonular gz nne alnd-
nda aadakilerden hangisinin dierlerinden
daha az zarar gren bir ittifak devleti olduu
sylenebilir?
A) talya B) Avusturya
C) Almanya D) Bulgaristan
E) Osmanl
ZM
ttifak devletleri Almanya, Avusturya- Macaristan,
Osmanl ve Bulgaristan devletlerinden olumaktadr.
I. Dnya Savandan en az zarar gren ttifak dev-
leti ise Bulgaristandr. Nitekim Almanya, Avustur-
yaMacaristan ve Osmanl devletleri paralanmtr.
(Cevap C)
SORU
I. Dnya Savanda Brest Litowsk Antlamas
ile kapanan cephe aadakilerden hangisidir?
A) Kafkas B) Kanal
C) anakkale D) Suriye-Filistin
E) Galiya
ZM
F Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savandaki ilk cep-
L
hesini Dou Anadoluda Rus arlna kar am-
O tr. Ancak Osmanl kuvvetleri bu cephede baarl
Z
O olamam ve Dou Anadolu Rus igaline uramtr.
F
Buna ramen Rus arlnda 1917 ylnda meyda-
Y na gelen ihtilal sonucu arlk rejimi yklm ve yeni
A
Y ynetim 3 Mart 1918de Brest Litowsk Antlamasn
I
N
imzalayarak savatan ekilmitir. . Bylece Kafkas
C cephesi kapanm ve Ruslar Dou Anadoludaki i-
I
L gal ettikleri yerlerden ekilmitir.
I (Cevap A)
K
153
XX. Yzylda Osmanl Devleti
OSMANLI DEVLETNN SAVATII CEPHELER Sonular

Enver Paa isteklerini gerekletirmek iin Sarkam

CEPHELER harektn dzenlemise de harekt baarsz olmu,
binlerce asker donarak lmtr. Bunun zerine ha-
rekete geen Rusya; Mu, Bitlis, Erzurum, Van ve
Saldr Savunma
Mttefiklere Trabzona kadar olan yerleri ele geirmitir.
Yardm
anakkale Cephesinden sonra Kafkas Cephesine
Kanal anakkale Galiya gelen Mustafa Kemal, Mu ve Bitlisi Ruslardan geri
Kafkas Suriye - Filistin Makedonya
almtr.
(Sarkam) Irak Romanya
Hicaz - Yemen 1917 Bolevik htilaliyle arlk Rusyas yklm ve
yerine Sovyet Rusya kurulmutur (Ayrca Anadolunun
kuzeydousunda Azerbaycan, Ermenistan ve Grcis-
tan devletleri kurulmutur.).
PUAN KP
Sovyet Rusya hem yeni rejimini glendirmek hem
Mustafa Kemal Paa; anakkale, Kafkas ve Suri- de gney blgelerini gvenlik altna almak iin 3 Mart
1918de imzalanan Brest Litowsk Antlamasyla
yeFilistin cephelerinde grev yapmtr. Osmanl
Kars, Ardahan ve Batumu Osmanl Devletine geri
Devleti yalnzca anakkale Cephesinde baarl
vermitir.
olmutur.
Sovyet Rusya, Osmanl aleyhine imzalanan tm gizli
18 antlamalar dnya kamuoyuna duyurmutur.

Belgrad Romanya RUSYA

Makedonya Cephesi Azak
Cephesi Bkre Sivastapol
KA
anakkale stanbul RAD
EN
Z
HAZAR DENZ

anakkale SORU
Cephesi Erzurum Kafkasya
Cephesi
Mu

20
AKDENZ Halep Aadakilerden hangisi Osmanl Devletinin
Bitlis
am Musul
Irak Cephesi
I. Dnya Savanda Orta Asya Trkleri ile birle-
es iye

Kuds
Kanal Badat mek iin at cephedir?
ph ur
i
Ce in-S

Cephesi
Basra
t
lis

A) Kanal
Fi

RAN
KIZIL

B) Kafkas
AR
AB

Medine
DEN

Mekke C) Irak
TA
N

Hicaz
Z

Cephesi D) Yemen
Aden
E) anakkale
Kurtulu Savanda Cepheler F

L
A) TAARRUZ CEPHELER O
ZM
Z
KAFKAS (SARIKAMI) CEPHES O Osmanl Devletinin I. Dnya Savanda Orta Asya
F
Nedenleri Trkleri ile birlemek iin at cephe, Kafkasya
Y Cephesidir. 1914 ylnda Enver Paa ynetiminde
A
Almanyann Orta Asya (Bak) petrollerine hkim ol- Rusyaya kar alan bu cephe Osmanlnn I. Dn-
Y
mak istemesi I
ya Savanda at ilk cephedir. Ayn zamanda ilk
N
Osmanl Devletinin Kars, Ardahan, Batum gibi kaybe- C taarruz cephesi olan Kafkas Cephesi, 1917 ylnda
I
dilen yerleri Ruslardan geri almak istemesi L Rusyadaki arlk rejiminin yklmas ile kapanmtr.
I
Osmanl Devletinin Orta Asya Trkleriyle birleerek K (Cevap B)
Turanclk dncesini gerekletirmek istemesi

154

1915 ERMEN TEHCR
Osmanl Devleti, Ruslarn kkrtmasyla ayaklanan
Ermenileri 1915te kard Tehcir (zorunlu g)
Yasasyla Diyarbakr Vilayeti gneyine, Frat Nehri
Vadisine, Urfa ve Sleymaniye yaknlarna sevketmi-
tir. Bu g esnasnda birok Ermeni vatanda souk
k artlarndan, salgn hastalktan ve kiisel fkeler-
den dolay lmtr. Bu sorun gnmze kadar devam
eden Ermeni soykrm meselesini balatmtr.
Tehcir Kanunu maddeden olumaktayd.
1. Sefer zamannda ordu, hkmet emirlerine, mevcut
dzene kar gelen ve silahla saldranlara kar koya-
caklardr.
2. Casusluk ve hainlik hissedilen blge halk tek tek veya
toplu olarak memleketin dier blgelerine gnderilebi-
lir.
3. Bu kanun yaymland tarihten itibaren geerlidir (27
Mays 1915).
18
4. Bu kanunun uygulanmasndan Bakumandanlk Vekili
ile Harbiye Nazr sorumludur.
NOT
20
Gnmzde Ermenilerin soykrm gn olarak ilan
ettii 24 Nisan 1915te ve onu takip eden gnlerde
Osmanl Hkmet vilayetlere ve mutasarrflklara
gnderdii tamimde Ermenilerin komite merkezle-
rinin kapatlmasn, evraklarna el konulmasn ve
Ermeni komitelerinin ele balarnn tutuklanmasn
istemitir. Buna istinaden bu tarihte Ermeni Tanak
htilal rgt yesi 2.345 kii tutuklanmtr.
KANAL CEPHES
Nedenleri
Osmanl Devletinin, daha nce ngilizlere kaptrd
Msr geri almak istemesi
Almanyann, Svey Kanal araclyla ngilterenin Y YORUM
smrgeleriyle olan balantsn kesmek istemesi
Sonular
Araplarn, ngilizlerle i birlii yapmas sonucu, bu cep-
hede baarsz olunmutur.
XX. Yzylda Osmanl Devleti
B) SAVUNMA CEPHELER
ANAKKALE CEPHES
Nedenleri
ngiltere ve Fransann mttefikleri Rusyaya yardm
gndermek istemesi
Anlama Devletlerinin stanbulu alarak Osmanl
Devletini sava d brakma dncesi
Sonular
Osmanl Devletinin I. Dnya Savanda baarl ol-
duu tek cephedir.
Anlama Devletlerinin donanmas Boazlar gemeyi
baaramamtr.
stanbul alnamadndan Osmanl Devleti saf d b-
raklamam ve savan sresi uzamtr.
Rusyaya yardm gnderilememesi Rusyada ihtilal
kmasnda etkili olmutur.
Bulgaristan, Dimetokay Osmanl Devletinden almak
kouluyla Osmanl yannda savaa girmi ve Osman-
lAlmanya arasnda kara balants salanmtr.
Mustafa Kemal, Anafartalar ve Conkbayrnda
yapt mcadelelerle ulusal kahraman olarak ta-
nnmtr. Bu durum, onun Kurtulu Savann doal
lideri olmasnda etkili olmutur.
NOT
Mustafa Kemal, anakkale Cephesinde 19. Tmen
komutan olarak Conkbayr, Arburnu, Anafartalar,
Seddlbahir gibi mevkilerde nemli savunmalar
yapm, anakkale Cephesindeki baarlarndan
dolay tugenerallie ykselmitir.
HCAZYEMEN CEPHES
F
Mekke erifi Hseyin, 1915 ylnda ngiltere ile imza-
lad Mac Mahon gizli antlamasyla ngiltereden ba-
L
O msz devlet kurma sz alm, bu nedenle I. Dnya
Z Savanda ngilizlerle birlikte Osmanl Devletine kar
O
F savamtr. Gneydeki dier cephelerde olduu gibi
Osmanl Devleti bu cephede de baarsz olmutur.
Y
A
I
N
C Mekke erifi Hseyinin Osmanl Devletine kar
I
L ngilizlerle i birlii yapmas din duygularn ikinci
I
planda kaldnn ve mmetilik dncesinin ge-
K
erliliini kaybettiinin gstergesidir.
155
XX. Yzylda Osmanl Devleti
IRAKBASRA CEPHES
ngilterenin, Irak petrol blgelerine hkim olmak ve ku-
zeye doru ilerleyerek Rusyaya karadan yardm gn-
dermek iin at cephedir. Osmanl Devleti, baarsz
olmutur.
Irak Cephesinde Selman- Pak Muharebeleri ve
Kutul-Amare savunmasnda Trk ordusu baarlar
elde etmitir.
SURYEFLSTN CEPHES
Kanal Cephesinin devam niteliindedir. Kanal
Cephesinde baarsz olan Osmanl birlikleri SuriyeFi-
listin hattna ekilmitir. Burada ngilizler ve onlarn k-
krtt Araplarla savalmtr. Mustafa Kemal, anakka-
le ve Kafkas cephelerinden sonra bu cephede 7. Ordu ve
Yldrm Ordular grup komutan olarak grev yapmtr.
Mondros Mtarekesinin imzalanmasyla cephe kapan-
m, Trk birlikleri geri ekilmitir.
NOT
Milli Mcadeleye destek veren gazetecilerden Fa-
18
tih Rfk Atay bu cephede yedek subay olarak g-
rev yapm ve anlarn Zeytinda adl eserde
kaleme almtr.
C) MTTEFKLERE YARDIM CEPHELER
Galiya, Romanya ve Makedonya Cepheleri
Osmanl kuvvetleri bu cephelerde, ttifak Devletleri ieri-
20
sinde yer alan AvusturyaMacaristan mparatorluu ve
Bulgaristana yardm iin Rusya, Romanya ve Fransaya
kar mcadele etmitir. Ancak baarsz olmutur.
SORU
Milli Mcadele dnemi tanklarndan Falih Rfk
Atayn Filistin ve Kanal cephesini anlatt eseri,
aadakilerden hangisidir?
A) Yaban B) Zeytinda
C) ankaya D) Daa kan Kurt
E) stiklal Harbimiz
ZM
Falih Rfk Atay, Osmanl Devletinin son dnemle-
rine tanklk etmi, Mill Mcadeleye byk destek
vermi ve her zaman Mustafa Kemalin yaknnda
bulunan bir gazeteci yazardr. Bu sebeple tank ol-
duu durumlar, anlarn sonraki yllarda kaleme al-
mtr. I. Dnya Harbinde yedek subay olarak katld-
Suriye-Filistin Cephesindeki anlarn da 1932de
yaymlad Zeytinda adl eserinde konu edinmitir.
(Cevap B)
156
SAVA DEVAM EDERKEN YAPILAN GZL
ANTLAMALAR (19151917)
NGLTERE, FRANSA, RUSYA ARASINDA MZALANAN
ANTLAMALAR
stanbul (Boazlar) Antlamas (1915)
ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanmtr.
ngiltere ve Fransa, Rusyay kendi yanlarna ekmek
iin boazlar Rusyaya brakmlardr.
Petrograd Protokol
ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanmtr.
Rusyaya Boazlarn yan sra Dou Anadolu Blgesi
ve Trabzona kadar olan Karadeniz Blgesi de veril-
mitir.
SykesPicot Antlamas (1916)
ngiltere, Rusya ve Fransa arasnda imzalanmtr.
Rusyann onayyla imzalanan bu antlamaya gre
ngiltereye Irak, Yemen ve Filistin; Fransaya ukuro-
va, Gneydou Anadolu, Suriye ve Musul; Rusyaya
ise Dou Anadolu ve Dou Karadenizin bir blm
braklmtr.
NGLTERE, FRANSA, TALYA ARASINDA MZALANAN
ANTLAMALAR
St. Jean de Maurienne Antlamas (1917)
talyann, SykesPicot Antlamasna itiraz etmesi
zerine ngiltere, Fransa ve talya arasnda imzalan-
mtr. Bu antlama ile talyaya, Konya, zmir ve Aydn
verilmitir.
Bu antlama Rusya tarafndan onaylanmadndan y-
rrle girmemitir.
Londra Antlamas (1915)
ngiltere, Fransa, talya arasnda imzalanmtr. Bu ant-
F
lamayla Gneybat Anadolu, Rodos, 12 Ada talyaya
L
O
braklmtr. Bu antlamadan sonra talya saf deiti-
Z rerek Anlama Devletleri tarafna gemitir.
O
F
Y
A NOT
Y
I
N talya, Londra Antlamasyla Anlama Devletleri
C
I tarafna gemi ancak kendisine vadedilen zmir
L
I
ve evresi Paris Bar Konferansnda Yunanistana
K
verilmitir.

DER GZL ANTLAMALAR
Mac Mahon Antlamas (1916)
ngilterenin Msr valisi ile Hicaz Emiri erif Hseyin
arasnda imzalanmtr. ngiltere Araplara bamszlk
sz vermi, bunun karlnda onlar yanna ekmi-
tir.
ABDNN SAVAA GRMES VE WLSON LKELER
ABD, savan balarnda tarafszd fakat Anlama
Devletlerine silah ve cephane satyordu. Bu durumu
bilen Almanya, ABDye ait ticaret gemilerini batrnca
ABD bakan Wilson kendi adn tayan ve 14 mad-
deden oluan Wilson lkelerini yaynlayarak savaa
girmitir (1917).
WLSON LKELER (8 Ocak 1918)
Yenen devletler yenilen devletlerden sava tazminat
ve toprak almayacaktr.
18
YORUM
Osmanl Devleti bu maddeye gvenerek savatan
ekilmitir.
20
Devletler arasndaki anlamazlklar bar yoluyla z-
lecektir.
Uluslararas alanda kalc bar temin edecek bir bar
cemiyeti kurulacaktr.
YORUM
Savatan sonra Milletler Cemiyetinin (Cemiyeti
Akvam) kurulmasnda bu madde etkili olmutur. An-
cak savatan sonra kurulan Milletler Cemiyetinde
ABD yer almamtr.
Boazlar dnya ticaretine alacaktr.
Smrgecilik ve silahlanma yar sonlandrlacaktr.
YORUM
Bu madde, smrgeciliin ekil deitirerek manda
ve himaye eklinde devam etmesinde etkili olmu-
tur.
XX. Yzylda Osmanl Devleti
Polonya bamsz olacaktr.
Gizli antlamalar yaplmayacaktr (Ak diplomasi).
Her millet, ounlukta olduu blgelerde kendi gelece-
ini belirleme hakkna sahip olacaktr.
YORUM
Ulusuluk fikrinin uzants olan bu madde Osmanl
Devletinin tamamen paralanmasna sebep olacak
niteliktedir.
Trklerin ounlukta olduu yerlerde Trklere devlet
kurma hakk tannacaktr.
YORUM
Bu madde, Kurtulu Savann resm gereke-
sini oluturur.
PUAN KP
ttifak Devletlerinin savatan ekilme sras u e-
kildedir: Bulgaristan Osmanl AvusturyaMa-
caristan Almanya
NOT
F
L
ABDnin insancl gibi grnen Wilson ilkelerini ya-
O ynlamaktaki amac, Avrupadaki devletlerin yeni
Z
O smrgelerle zenginlemesini nlemektir. Asl ama-
F
c smrge elde etmek olan Anlama Devletlerinin
Y bu ilkeleri kabul etmesinin nedeni ise Rusyann
A
Y savatan ayrlmasyla oluan boluu bir an nce
I
ABD ile doldurmak istenmesinden kaynaklanmak-
N
C tadr. ABD, bu ilkelerden de anlalaca zere sa-
I
L vaa toprak kazanmak iin deil, dnya siyasetinde
I etkin olmak iin girmitir.
K
157
XX. Yzylda Osmanl Devleti
I. DNYA SAVAININ SONULARI AvusturyaMacaristan mparatorluu ile tilaf Devletle-
ri Arasnda: Villa Gusti Atekesi (3 Kasm 1918)
Osmanl Devleti, Avusturya Macaristan, Rus arl
gibi imparatorluklar paralanmtr. Bu topraklarda Almanya ile tilaf Devletleri Arasnda: Rethandes Ate-
Polonya, Avusturya, Macaristan, Litvanya, Ukrayna, kesi (11 Kasm 1918)
Estonya, Yugoslavya, ekoslovakya, Irak, Trkiye gibi
yeni devletler kurulmutur.
I. Dnya Sava Sonras mzalanan Bar Antlamalar
Smrgecilik ekil deitirerek manda ve himaye ek-
Bulgaristan: Nyyi
line dnmtr.
Yenilen devletlere uygulanan ve ok ar artlar ie- Avusturya: Sen Jermen

ren bar antlamalar (zellikle Versay Antlamas) ll. Macaristan: Triyanon

Dnya Savann kmasnda etkili olmutur. Almanya: Versay
lk kez uaklar, zehirli gazlar denizaltlar ve tanklar bu Osmanl: Sevr
savata kullanlmtr.
Komnizm, faizm, Nazizm gibi yeni siyasi rejimler
ortaya kmtr.
Wilson ilkelerinden hareketle uluslararas bar koru-
SORU
mak amacyla Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti)
kurulmutur. (10 Ocak 1920) ABD Bakan Wilsonun I. Dnya Sava srasn-
18
Avrupa lkeleri kntye urarken ABD ve Japonya da yaymlad Wilson ilkelerinin;

gibi devletler glenmitir. I. Milletler Cemiyetinin kurulmas

II. Uluslarn kendi geleceklerini kurma hakknn ol-

NOT
20
I. Dnya Savandan sonra Milletler Cemiyeti; II.
Dnya Savandan sonra ise Birlemi Milletler
kurulmutur. Savatan en krl kan devlet ngil-
tere, en ar yenilgiye urayan devlet ise Almanya
olmutur.
mas
III. Yenen devletlerin yenilenlerden toprak ve tazmi-
nat almamas
eklindeki maddelerinden hangileri imparator-
luklarn paralanmasna zemin hazrlamtr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III

Orta Douda Osmanl egemenlii sona ererken,

ngilterenin egemenlii balamtr.
ZM
l. Dnya Savandan ngiltere en gl devlet olarak F
ABD Bakan Wilsonn 8 Ocak 1918de yaymlanan
kmtr.
L 14 maddelik Wilson bildirisi savan seyrini deitir-
Hava saldrsyla sivil alanlarnda hedef hline gelmesi O
Z mitir. Antlamann, imparatorluklar iinde yaayan
zerine sivil savunma tekilatlar kurulmaya balam- O milletlere kendi geleceklerini belirleme hakk tan-
F
tr. mas ok uluslu devletlerin paralanmasna zemin
Y
A
hazrlamtr.
I. Dnya Sava Sonras mzalanan Atekes Antlama- Y (Cevap B)
lar I
N
C
Bulgaristan ve ttifak Devletleri Arasnda: Selanik Ant- I
lamas (23 Eyll 1918) L
I
Osmanl Devletiyle tilaf Devletleri Arasnda: Mondros K

Atekesi (30 Ekim 1918)

158
 XX. Yzylda Osmanl Devleti
I. DNYA SAVAI SONRASI Osmanl Devletinin limanlar, tersaneleri, demir yollar,
OSMANLI DEVLET tnel ve geitleri ile yer alt ve yer st kaynaklar An-
MONDROS MTAREKES (30 Ekim 1918) lama Devletlerinin denetimine braklacaktr.

Osmanl Devleti karlksz olarak elindeki tm tutsak-

l. Dnya Savann son yllarnda padiah V. Mehmet
lar serbest brakacaktr.
Reat lm ve yerine son padiah olan Vahdettin ge-
mitir. Devleti savaa sokan ttihat ve Terakki nderleri
ise yurt dna kamtr. Savata ar bir yenilgiye u-
YORUM
rayan Osmanl Devleti, Wilson ilkelerine gvenerek
atekes antlamas imzalamak zorunda kalmtr.

Devletlerin eitlii ilkesi gz ard edilmitir.

Mondros Mtarekesi Maddeleri

Mondros Atekes Antlamasn Ahmet zzet Paa h-

kmeti adna Rauf Orbay, Anlama Devletleri adna
da ngiltere imzalamtr (Amiral Calthorpe). 7. Madde; Anlama Devletleri gvenliklerini tehdit
Mondros Mtarekesine gre; eden bir durumla karlarsa herhangi bir stratejik
Boazlar dnya ticaretine alacak ve denetimi Anla- noktay igal edebileceklerdir.
ma Devletlerine braklacaktr.
18
YORUM YORUM

stanbulun gvenlii tehlikeye girmitir.
20
Osmanl ordular terhis edilecek, silahlarna el konu-
lacak, tm silah cephane ve asker tatlar Anlama
Devletlerine teslim edilecektir.
YORUM
Osmanl lkesi savunmasz braklmtr. Bu suretle
igallerin kolaylamas salanmak istenmitir.
Hkmet haberlemesi dndaki telsiz, telgraf ve kab-
lo denetimi Anlama Devletlerinin kontrolne gee-
cektir.
Anadolu igallere ak hle gelmitir. Anlama Dev-
letleri bu maddeyi gereke gstererek Anadoluyu
igale balamlardr.
24. Madde; Doudaki alt ilde (Vilayet-i Sitte: Erzurum,
Van, Bitlis, Diyarbakr, Elaz, Sivas) herhangi bir ka-
rklk karsa Anlama Devletleri bu blgeleri igal
etme hakkna sahip olacaktr.
YORUM
F
L
O
Z
24. maddenin amac, Ermeni Devletinin kurulma-
O sna zemin hazrlamaktr.
F

Y
A
YORUM Y nemi
I
N
C Mondros Atekes Antlamas kaytsz artsz teslimi-
I
Herhangi bir direnie kar nlem alnm ve igal- L
yeti ieren Osmanl Devletinin tarihi boyunca imzala-
lere kar kamuoyu oluumu nlemeye allmtr. I d en ar antlamadr. Osmanl Devleti fiilen sona
K
ermitir.

159
XX. Yzylda Osmanl Devleti
Atatrk, Mondros Atekes Antlamasn u ekilde ifa-
de etmitir: Osmanl Devleti bu antlama ile kendini SORU
kaytsz artsz dmanlara teslim etmeye muvafakat
Mondros Antlamas sonrasnda balayan igaller
etmitir. Yalnz bununla kalmam, dmanlarn mem-
karsnda halk rgtlenerek Kuvayimilliye birlikleri
leketi istilas iin onlara yardm da vadetmitir. Bu
kurmutur. Bu birliklere eski askerler, eraftan kiiler
antlama olduu gibi tatbik edildii takdirde memle-
ve tannm efeler liderlik etmitir.
ketin batan nihayetine kadar igal ve istilaya maruz
Aadakilerden hangisinin bu Kuvayimilliye
olaca phesizdir.
birliklerine liderlik ettii sylenemez?
A) Nene Hatun B) psiz Recep
MONDROS ATEKES ANTLAMASINDAN
C) erkez Ethem C) ahin Bey
SONRAK LK GALLER
E) Yrk Ali Efe
ngiltere: Osmanl topraklarna igali ngilizler balatm-
tr. Mondrostan ksa bir sre sonra ngiltere nce Musulu ZM
igal etmi, ardndan da skenderun, Kilis Urfa, Antep, Ma- Nene Hatun, 1877-1878 Osmanl Rus Savanda
ra, Samsun, Merzifon, Batum, Kars, zmit gibi yerleri igal mcadele etmi Trk kadn kahramandr. Rumi
etmitir. takvime gre 1293 ylnda kt iin 93 Harbi de
denilen bu savata Ruslar Kars aldktan sonra
Fransa: Suriye, Adana, Osmaniye, Urfa, Antep, Mara,
Erzuruma kadar ilerlemitir. Bu srada Erzurum
skenderun, Mersin, Hatay gibi gney ehirlerini igal et-
halk, Nene Hatun adl bu kahraman Trk kadnnn
mitir.
18
talya: Bodrum, Kuadas, Marmaris, Alanya, Antalya,
etrafnda toplanarak Ruslar Aziziye tabyalarnda
durdurmay baarmtr.
Konyay igal etmitir. (Cevap A)

Yunanistan: I. Dnya Savann sonlarnda savaa giren

Yunanistan, gizli antlamalarda yer almamasna ramen, SORU
ngilterenin Paris Bar Konferansndaki destei saye-
Mondros Antlamas sonrasnda stanbula dnen
sinde zmir evresi ve Dou Trakyay igale hak ka-
Mustafa Kemal, Vakit Gazetesine verdii bir deme-
20
zanmtr. te Ulusun ve memleketimizin ihtiya duyduu bar
salayacak hkmetin bugnk Mebuslar Meclisine
SORU
dayanmas bir zorunluluktur demitir.

Mondros Atekesi aada ismi verilen hk- Mustafa Kemal bu szlerle,

metlerden hangisi dneminde imzalanmtr? I. Padiahn meclis kararlarna uymas
A) Tevfik Paa II. ok partili hayata geilmesi
B) Salih Paa III. Hkmetin, meclisle uyumlu olmas

C) Ali Rza Paa durumlarndan hangilerinin gerekliliini vurgu-

F
lamtr?
D) Ahmet zzet Paa
L A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
E) Damat Ferit Paa O
Z D) II ve III E) I, II ve III
ZM O
F
ZM
ttihat ve Terakki Frkas I. Dnya Sava sonlarn-
Y
da hkmetten ekilince yerine Ahmet zzet Paa A
Atatrk nclde verilen szyle yaplacak olan bar

Hkmeti kurulmutur. Ahmet zzet Paa Hkmeti

Y antlamasnn hkmet ve meclisin ortak kararyla
I
devletin iinde bulunduu durumu gz nne ala- N
imzalanmas gerektiini ifade etmitir. Hkmetin

rak tilaf devletlerine atekes arsnda bulunmu

C meclis kararlarna aykr hareket etmesi veya ant-
I
ve yaplan grmeler sonunda Mondros Atekesi L lamann meclis dnda bir organ tarafndan imza-

imzalanmtr.
I lanmas kabul edilemez grlmtr.
K
(Cevap D) (Cevap C)

160

KURTULU SAVAINA HAZIRLIK DNEM
PARS BARI KONFERANSI (19 Ocak 1919)
tilaf Devletleri tarafndan I. Dnya Savan bitirecek
bar antlamalarnn koullarn belirlemek ve bozulan
gler dengesini yeniden tesis etmek iin toplanmtr.
32 devletin katlmyla gerekleen konferansta ngilte-
re ve Fransa toplantya egemen olmutur.
Egenin stats yznden talya ile dier tilaf Devletle-
ri arasnda sorun kmtr.
18
Konferansa Yunanllar, Ermeniler ve Araplar nfuslar-
nn youn olduu blgelerde haklarn savunmak ze-
re davet edilmitir.
Sonular:
Milletler Cemiyetinin kurulmas kararlatrlmtr.
20
Rusyann ekildii topraklarda Ermeni Devletinin
kurulmas kararlatrlmtr.
Daha nce gizli antlamalarla talyaya braklan zmir
ve evresi, Trklerin Rumlar katlettii ve Rumlarn
blgede ounlukta olduu iddias ile Yunanistana
verilmitir.
Yaplan grmeler sonunda Arap Yarmadas, Irak,
Suriye ve Filistinin manda sistemiyle Milletler Cemiyeti
ya da onun atayaca bir devlet tarafndan ynetilme-
sine karar verildi.
Urfa, Antep ve Maran Fransaya verilmesi kararlat- L
rlmtr. O
NOT
ngilterenin, Yunanistan iin bu kadar uramasnn
sebebi, smrgelerine giden Akdeniz yolunda, g- C
l bir talya yerine zayf bir devlet olan Yunanistan L
tercih etmesidir.
2. NTE
NOT
zmirin Yunanistana verilmesi talya ile An-
lama Devletlerinin arasnn almasna sebep
olmutur. talya, her ne kadar kendisine vadedilen
dier yerleri igal etse de Kurtulu Savanda Trk
halkyla scak atmaya girmemi, Anadolu top-
raklarn da ilk terk eden devlet olmutur.
Paris Bar Konferansnda Anlama Devletleri, Os-
manly paylama konusunda anlaamadklar iin
herhangi bir bar antlamas tasla oluturama-
mlardr. Zaten Mondros Atekes Antlamas Anla-
ma Devletlerinin karlarna yeterince hizmet ettii
iin antlama yapmak iin acele edilmemi ve sava
1918de bitmesine ramen Sevr Antlamasnn tasla
ancak 1920 ylnda San Remo Konferansnda hazr-
lanmtr. Antlama ise savatan iki yl sonra 10 Aus-
tos 1920de imzalanabilmitir. Fakat Sevr Antlamas
Osmanl parlamentosu tarafndan kabul edilmedii iin
hukuki olarak geersiz bir antlamadr, onun yeri-
ne kurtulu mcadelesinden sonra Lozan Antlamas
F imzalanmtr.
Z
NOT
O
F
Y Paris Bar Konferansnda tasla hazrlanan ant-
A
lamalar u ekildedir:
Y
I
Almanya ile Versay
N
Bulgaristan ile Nyyi
I
Avusturya ile Sen Jermen
I
K
Macaristan ile Triyanon
161
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
SORU
Aadaki konferanslardan hangisi I. Dnya
Savanda bozulan gler dengesini tesis et-
mek iin toplanmtr?
A) Moskova B) Paris
C) Londra D) Yalta
E) Berlin
ZM
I. Dnya Sava sonunda bozulan gler dengesini
yeniden tesis etmek amacyla 18 Ocak 1919da Pa-
ris Bar Konferans toplanmtr. 32 devletin temsil-
cisinin katld bu konferansta Almanya, Avusturya
ve Bulgaristann antlama tasla hazrlanmtr.
Konferans sonunda sava srasndaki gizli antla-
malarn uygulanmas ve Milletler Cemiyetinin ku-
rulmas gibi kararlar alnmtr. Ayrca Ermeniler ilk
18
defa bu konferansta Dou Anadoluda bir Ermenis-
tan Devleti kurulmas fikrini dile getirmitir.
(Cevap B)
ZMRN GAL (15 Mays 1919)
Yunanistan Paris Bar Konferansnda, zmirde Rum
20
nfusunun fazla olduu ve Rumlara katliam yapld
iddiasyla bu blgeyi igale hak kazanmtr. Paris Bar
Konferans kararlar dorultusunda Yunan ordusu, 15
Mays 1919da zmire asker karmtr. zmir Valisi z-
zet Paa, Damat Ferit Paa Hkmetinden gelen emir
gerei tm gvenlik grevlilerini atma yaanmamas
iin klara ekmitir. Ancak gazeteci Hasan Tahsin,
Yunan askerlerine ate ederek Egedeki ilk silahl di-
renii balatmtr. Yunanlar, ehirdeki nemli noktala-
r kontrol altna alrken igallerini de Ege Blgesinin i
kesimlerine doru ilerletmilerdir. Bu srete balayan
katliamlara kar Trk halk Kuvaymilliye (milli kuvvet-
ler) ad verilen direni hareketini balatmtr. Bu durum
karsnda Osmanl Devleti igalin haksz olduunu, ve
blgede Trk nfusunun ounlukta olduunu ileri sr-
m, bunun zerine ABDli Amiral Bristol bakanlnda
bir heyet blgeye gnderilmitir.
Amiral Bristol Raporu (1919)
Amiral Bristol Raporunda zmirde katliam yapann
Yunanistan olduu, ayrca Yunanistann Anlama
Devletleri temsilcilerinden izin almakszn zmir dnda
162
da igaller yapt ve blgede Rumlarn deil, Trklerin
ounlukta olduu belirtilmitir.
Amiral Bristol Raporu, Trklerin haklln dnya
kamuoyuna duyuran ilk uluslararas belgedir. Fa-
kat Anlama Devletleri ve zellikle ngilterenin karla-
rna ters dt iin dikkate alnmamtr.
NOT
Amiral Bristol Raporuna benzer bir raporda Dou
Anadolu iin dzenlenmitir.
General Harboard Raporu (1919): ABD, Sivas
Kongresinden ksa bir sre sonra Ermenilerin igal
ettii Dou blgelerine incelemeler yapmak zere
bir heyet gndermitir. Heyet tarafndan hazrlanan
raporda Dou blgelerinde Ermenilerin aznlkta
olduu belirtilmi ve Ermeni igalinin hakszl
ortaya konulmutur.
zmirin galinin Sonular
zmirin igali ulusal bilincin uyanmasn salam-
tr. nk bu igal dier igallerden farkl olarak kalc
igal zellii tayordu. Yani Yunanllar blgeyi yurt
edinmek iin gelmilerdi.
19 Mays 1919da Fatihte ve 23 Mays 1919da
Sultanahmette iki byk miting yaplmtr. Trkoca
ile Tarakol ve Milli Kongre Cemiyetlerinin dzenledii
mitinglerde Halide Edip (Advar), Nakiye Hanm, Selim
Srr (Tarcan), Sait Bey, Hamdullah Suphi ve Mehmet
Emin (Yurdakul) mill duygular coturan ve igalleri
protesto eden konumalar yapmlardr. gal gleri
mitingleri yasaklasa da yurdun eitli yerlerinde miting-
ler dzenlenmeye devam etmitir.
F
Mustafa Kemalin harekete gemesi iin uygun ortam
L
hazrlanmtr.
O
Z
O
Kuvaymilliye domutur.
F
erkez Ethem, Demirci Mehmet Efe, Yrk Ali Efe,
Y Gaddar Pehlivan, ahin Bey, Karaylan, Kara Fatma
A
Y ve psiz Recep ne kan kuvayimilliye nderleridir.
I
N
C
I KUVAYIMLLYE VE ZELLKLER
L
I Mondros Atekes Anlamasyla Anadoluda uygula-
K
nan igallere kar Trk halk tekilatlanarak bir mill

direni ruhu oluturdu. gallere kar vatan koruma
ve bamsz yaama istei sonucunda oluan bu dire-
ni ruhuna Kuvaymilliye (mill kuvvetler), tekilatna
ise Kuvaymilliye Tekilat denir.
Kuvaymilliye, dzenli ordu kurulana kadar blgesel
olarak igalci devletlere ya da aznlklara kar vatan
savunan silahl gruplard. gallere kar ilk direni 19
Aralk 1918de Hatayn Drtyol ilesinde balamtr.
Gney Cephesinde kendiliinden gelien direni ha-
reketi Urfa, Antep ve Marata Fransz ve Ermenilere
kar destans bir baar elde etmitir.
Bat Anadoludaki direniin merkezi Balkesir olmu-
tur. Yunan igaline kar ayr ayr blgelerde faaliyete
geen Kuvaymilliye gleri arasnda birlii salamak
amacyla kongreler yaplmtr.
Kuvaymilliyenin kurulmasnda,
Mondros Atekes Antlamas gereince Osmanl or-
18
dusunun byk blmnn terhis edilmesi nedeniyle
lkenin savunmasz kalmas
Osmanl Devletinin l. Dnya Savandan yenik olarak
ayrlmas
stanbul Hkmetinin igalleri nlemekte ve halk ko-
rumakta yetersiz kalmas
20
Anlama Devletleri tarafndan yaplan igallerin haksz
gerekelere dayanmasna ramen nlenememesi du-
rumlar etkili olmutur.
zellikleri
Dzensiz ve disiplinsiz milis glerdir.
Asker eitimden yoksun belli bir merkezden ynetil-
meyen birliklerdir.
htiyalarn kendi imknlaryla bazen de zor kullana-
rak halktan temin etmilerdir.
Dman ilerleyiini durduramam ancak yavalatm- O
lardr (Bat Cephesinde).
TBMMye kar kan ayaklanmalarn bastrlmasnda A settii olay zmirin igalidir.
etkin rol oynamlardr.
Dzenli ordunun temelini oluturmulardr.
Dzenli ordu kurulana kadar dman oyalamlardr.
Kurtulu Savann Gney Cephesinde mcadele et- K
miler; Urfa, Antep ve Mara geri almlardr.
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
Kuvaymilliye birliklerinin kaldrlmasnda,
htiyalarn karlamak iin zaman zaman halka bask
yapmalar,
Sulu grdkleri kiileri kendi kurallarna gre cezalan-
drmalar,
galleri durdurmakta yetersiz kalmalar,
Baz Kuvaymilliye birliklerinin asker dzen ve disiplin
altna girmek istememeleri,
Anadolunun igalden kesin olarak kurtarlmak isten-
mesi, gibi nedenler etkili olmutur.
SORU
zlem; 16 Mays 1919da ngiltere Dileri Ba-
kanlna bir protesto telgraf ekmitir. Telgrafn-
da kentte nfus ounluunun Trklerde olduunu
belirtmi ve Bat Anadoluda birka saat iinde ya-
anan vahi eylemleri knamtr. Katledilenler ara-
snda olan Hasan Tahsinin unutulmayacan da
szlerine eklemitir.
zlemin mektubunda belirttii ve igalini pro-
testo ettii yer aadakilerden hangisidir?
A) Aydn B) zmir C) Mula
D) Ske E) Ayvalk
ZM
Paris Bar Konferans kararlar dorultusun-
da Yunan ordusu, 15 Mays 1919da zmire as-
ker karmtr. zmir Valisi ve Damat Ferit Paa
F
Hkmetinden gelen emir gerei tm gvenlik
L grevlileri atma yaanmamas iin klada top-
O
Z lanmtr. Ancak gazeteci Hasan Tahsin, Yunan
F
askerlerine ate ederek Egedeki ilk silahl direnii
balatmtr. Buna gre zlemin mektubunda bah-
Y
Y
I
(Cevap B)
N
C
I
L
I
163
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
CEMYETLER
Mondros Atekes Anlamasnn 7. maddesine dayan-
larak yurdun eitli yerleri igal ediliyordu. Hem bask
altndaki hkmetin bir ey yapamamas hem de tilaf
Devletlerinin igal ettikleri yerlerdeki zulmleri Trk
halkn direnie ynlendirmitir. Trk milleti siyasi ola-
rak Mdafaaihukuk Cemiyetleri, asker olarak ise Ku-
vaymilliye ad altnda rgtlenmitir.
gallerden kurtuluun mcadele ile olacan savu-
nanlar, cemiyetler kuruyordu. Bunun yannda kurtulu-
un, Osmanl Hkmetinin o dnem uygulad poli-
tikalara bal kalnarak ya da gl devletlerin manda
ve himayesiyle salanacan dnen cemiyetler de
kurulmutu. Ermeniler ve Rumlar ise d devletlerden
aldklar destekle kendi devletlerini kurmak iin faali-
yetlere girimilerdi. Bu amala Osmanl Devletinde
grup cemiyet kurulmutur.
1. AZINLIKLARIN KURDUU ZARARLI CEMYETLER
Ortak zellikleri
18
Anadoludaki Ermeni, Yahudi ve Rum aznlklar tara-
fndan Anlama Devletlerinin kkrtmalaryla kurulan
cemiyetlerdir. Temel amalar Osmanl Devletinin
savunmasz durumundan faydalanp kendi bamsz
devletlerini kurmaktr.
20
a. Mavri Mira (Kara Gn) Cemiyeti
stanbuldaki Rum Patrikhanesine bal olarak kurulan
bu cemiyetin amac eski Bizans mparatorluunu yeni-
den canlandrmaktr.
NOT
Yunan Kzlha ve Gmenler Komisyonu Mavri
Mira Cemiyetine bal olarak almlardr.
b. Etnik-i Eterya Cemiyeti
Esas olarak XIX. yzylda kurulan cemiyet Rumlarn
yaad topraklar Yunanistana balamay hedefle- F c. Krt Teal-i Cemiyeti
mitir. Mavri Mira ve Pontus Rum cemiyetleri ile ortak
almtr.
c. Pontus Rum Cemiyeti
1904te Merzifon Amerikan Kolejinde kurulan Pon-
tus Cemiyetinin amac, Karadeniz Blgesinde
(neboludan Batuma kadar) bir Pontus Devleti kur-
makt.
164
d. Kordos Cemiyeti
Yunanistan tarafndan stanbulda Rum Gmenleri
Merkez Komisyonu adyla kurulmu gizli bir cemi-
yettir. stanbul, Trakya, Trabzon, zmir gibi yrelerde
dzeni bozmak, Yunanistandan gelen zel grevlileri
Rum Gmeni gibi gstererek dou Karadeniz evre-
sine yerletirmek ve bu yrelerdeki aznln saysn
oaltmak gibi amalar iin faaliyet gstermitir.
e. Ermeni Hnak ve Tanak Cemiyetleri
Ermeni patriinin nderliinde kurulan bu cemiyetlerin
amac, douda bamsz bir Ermeni Devleti kurmaktr.
1890 ylnda Tifliste kurulan Tanak Cemiyeti 1905 y-
lnda Sultan II. Abdlhamite suikast giriiminde bulun-
mutur.
f. Alyanssrailit ve Makabi Cemiyetleri
Yahudiler tarafndan kurulan bu cemiyetler Filistin ve
evresinde Yahudi bir devlet kurmay amalamlardr.
2. TRK VEYA MSLMANLARIN KURDUU
ZARARLI CEMYETLER
Bu gruptaki cemiyetler e ayrlr:
Saltanat ve hilafet yanls Trkler
ngiliz veya Amerikan mandasn benimseyen Trkler
Bamsz olmak isteyen Mslman Krtler
a. Sulh ve Selamet-i Osmaniye Cemiyeti
Kurtuluun, padiaha ve halifenin buyruklarna sk s-
kya uymakla salanacana inanmlardr.
b. Teal-i slam Cemiyeti
Osmanl Devletinin kurtuluunun dinin esaslarna uya-
F
rak salanacana inanmlardr. Saltanat ve hilafet
L
O makamnn glendirilmesi gerektiini savunmulardr.
Z
O
Y Wilson ilkelerine dayanarak Dou ve Gneydou
A
Anadoluda bamsz bir Krt Devleti kurmay amala-
Y
I mlardr.
N
C
I
d. ngiliz Muhipleri (Dostlar) Cemiyeti
L
I
Osmanl Devletinin ngilterenin koruyuculuunun al-
K
tna girmesini savunan cemiyet 1919da kurulmutur.
 Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi

AZINLIKLARIN KURDUU CEMYETLER

RUM CEMYETLER ERMEN CEMYETLER YAHUD CEMYETLER

Etniki Eterya (1814) Hnak (1887) srailit ve Makabi (1860)

- Bizans yeniden kurmak
- Bat Anadoludaki Rum nfusunu
arttrmak
Pontus Rum (1914)
- Karadeniz Blgesinde Pontus
Devleti kurmak
- Trkleri ge zorlamak
- ukurova ve Dou Anadoluda Ermeni - Filistinde srail Devletinin kurulmasn
salamak
Devleti kurmak
- Bamsz bir Ermeni devleti kurmak - Musevilerin Filistine g etmesi iin
Osmanl Gmen Kumpanyasn kurmutur.
Tanak (1890) - Mavri Mira Cemiyeti ile ibirlii yapmtr.
- ukurova ve Dou Anadoluda
Ermeni Devleti kurmak
- Bamsz bir Ermeni devleti
kurmak

Mavri Mira (1918)

- Byk Yunanistan kurmak

- Bizans canlandrmak
- Rum okullar, kiliseleri, Yunan
Kzlha ve Gmenler Brosu
ile ortak almtr.
18
Kordos Cemiyeti

Gizli bir Rum cemiyetidir.

20

Cemiyet, bata padiah ve Damat Ferit Paa olmak g. Askeri Nigehban (Asker Beki) Cemiyeti
zere baz hkmet yeleri ve aydnlar ile ngiltere ta- (Ocak 1919)
rafndan desteklenmitir. Bir yandan Mill Mcadeleyi II. Merutiyet Dneminde yaanan iktidar mcadele-
ypratma amal propagandalar yaplrken dier yan- sinde ikinci planda kald iin ttihat dman olan
dan ngilizlerin smrgesi olan Mslman devletleri subaylar tarafndan kurulmutur. Ocak 1919dan itiba-
kalkndrd haberi yaylyordu. Ancak cemiyet yeleri- ren faaliyetlerini balatan cemiyet, grnrde askerin
nin Mill Mcadeleye kar olmalar Osmanl Hkmeti siyasete karmamasn savunuyordu. Dolaysyla i-
ile ngiltereye gsterdikleri yaknlk lkenin eitli yer- galler karsnda ortaya kan direni hareketlerinde
lerinde halk tarafndan protesto edilmitir. F
bata Mustafa Kemal Paa olmak zere dier subay-
larn nc olmalarn hem askerin siyasete mdahalesi
L
e. Wilson lkeleri Cemiyeti O hem de ttihatlk olarak deerlendiriyorlard. Bu g-
Z
ngiliz mandasn savunan Trkler tarafndan kurul- O
rler dorultusunda yaptklar almalarla ordu iin-
mutur. Cemiyetin yeleri arasnda Yunus Nadi, Refik F de ayrlklara sebep olmulardr. Cemiyetin en byk
Halit ve Ahmet Emin gibi aydnlar bulunmaktadr. Son- Y destekileri tilaf Devletleri ve Damat Ferit Hkmeti
A
radan Mill Mcadele saflarna katlmtr. Y
olmutur.
I
N
f. Hrriyet ve tilaf Frkas C
I
1911de ttihat ve Terakki Frkasna muhalefeten ku- L
I
rulmutur. Mondros Atekesinden sonra Anadoluda
K
ulusal varla dman ekilde hareket etmitir.

165
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
a. Trakya-Paaeli Haklarn Savunma Cemiyeti (1 Aralk
MLL VARLIA DMAN CEMYETLER
1918)
Sulh ve Selamet-i lkenin kurtuluunu padiah
ve halifeye ballkta gr- Trakyann Yunanistana verilmesini nlemek ama-
Osmaniye Frkas
mtr. cyla Edirnede kurulmutur. atalca, Tekirda ve
(1919)
Geliboluda ubeler amlardr. Trakyann tarih, rk,
ngiltere desteiyle kltr olarak Trk olduunu kantlamak iin yaynlar
stanbulda kurulmutur. Hi-
Teali slam Cemiyeti yapmlardr. Osmanlnn dalmas halinde yeni bir
lafet ve saltanat makamnn
(1919) devlet kurmay, hedefleyen ilk cemiyettir.
glendirilmesi iin alm-
tr.
b. zmir Osmanl Haklarn Koruma Cemiyeti (zmir
Bamsz bir Krt devletinin Redd-i lhak) (1 Aralk 1918)
Krt Teali Cemiyeti kurulmas iin almtr.
zmirin Yunanllara verilmesini engellemek amacyla
(1918) ngiltere tarafndan destek-
kurulmutur. zmirin igalinden nce kurulan cemiyet,
lenmitir.
igalden sonra Redd-i lhak adn almtr. Mavri Mira
ngiliz Muhipleri ngiltere mandasn savun- ve Etnik-i Eterya cemiyetlerinin zararl almalarn
mutur. Padiah Vahdettin nlemeye almtr. Balkesir ve Alaehir kongreleri-
(Dostlar) Cemiyeti
ve Sadrazam Damat Ferit
nin toplanmasnda etkin rol oynamlardr.
(1919) tarafndan desteklenmitir.

gallere kar km ancak
18
ABD mandasn savunmu-
tur. Halide Edip, Yunus Nadi,
Wilson lkeleri Cemiyeti Refik Halit ve Ahmet Emin
(1918) gibi aydnlar tarafndan ku-
rulmutur. Kurucular daha
sonra milli mcadeleye ka-
tlmtr.
20
ttihat ve Terakki Frkasna
kar kurulmu I. Dnya sa-
Hrriyet ve tilaf Frkas va sonras iktidar olmutur.
(1911) Milli mcadeleyi bir ittihat
hareketi olarak grdklerin-
den kar durmulardr.
Ocak 1919da faaliyete ba-
layan cemiyet, ttihat Terakki
Askeri Nigehban
dman subaylar tarafndan
kurulmutur.
3. MLL CEMYETLER
Mondros Atekes Anlamas ile igalci devletlere ka-
ytsz artsz teslim olunmas zerine vatansever kii-
ler savunma amal cemiyetler kurmulardr. gallere Y
kar koymak ve Anadolu halknn karlarn korumak Y
amal kurulan Mdafaai Hukuk Cemiyetleri halktan
byk destek almtr. Cemiyetler hem igalcilerle hem C
de aznlklarla mcadele etmi, lkenin tamamn ol- I re dzenlenmesinin gerekli olduunu belirtmitir. Mill
masa bile kendi blgelerinin kurtuluu iin almlar
ve ileride gerekleecek olan Mill Mcadeleye zemin
hazrlamlardr.
c. Trabzon Mill Haklar Koruma Cemiyeti (12 ubat
1919)
Trabzon ve evresinde Pontus Rum Devletinin kurul-
masn engellemek iin Trabzonda iin kurulmutur.
d. Dou Anadolu Haklarn Koruma Cemiyeti (4 Aralk
1918)
Douda bir Ermeni Devleti kurulmasn engellemek
iin stanbulda kurulmutur. Erzurum Kongresinin
toplanmas iin almtr. kardklar Franszca Le
Pays (Vatan) ve Trke Hadisat gazeteleriyle ulusal
mcadeleyi desteklemilerdir.
e. Adana ve evresi Haklarn Koruma Cemiyeti (Ki-
likyallar Cemiyeti) (21 Aralk 1918)
ukurova ve evresini Fransz ve Ermenilere kar savun-
mak amacyla stanbulda kurulmutur. Yayn ve propagan-
F
da ile mill bilinci uyandrmaya almlardr.
L
O
Z
f. Mill Kongre Cemiyeti (29 Kasm 1918)
O
F
stanbul merkezli kurulan bu cemiyet dierlerinden
farkl olarak Mill Mcadeleye bir btn olarak yakla-
A mtr. Mill Talim ve Terbiye Cemiyetinin bakan Dok-
tor Esat Ik, 1918de Anadolunun igale uramasyla,
I
N toplumun nde gelenlerine bavurarak mill bir kong-
L
Kongre Cemiyeti bu almalar neticesinde 1918-1920
I
K yllar arasnda faaliyet srdrm, basn yoluyla mill
mcadeleyi savunmutur.

166
 Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
Misakmillnin kabul edilmesinde nemli almalar yap-
Milli Cemiyetler
mlardr. Ermenilerin zulmlerini anlatan eserler yaym-
Trabzon
lamlardr. Trabzonda Pontus Rum devletinin
Muhafaza-i
kurulmasn nlemek iin almtr.
Hukuk
NOT zmirin Trklere ait olduunu ba-
zmir Mdafaai sn yoluyla duyurmaya almtr.
Milli Kongre Cemiyeti, Kuvayimilliye terimini ilk kez Hukuk zmirin igalinden sonra zmir Red-
kullanmtr. di lhak adn almtr.
Edirnede kurulan cemiyet Bat
g. Karakol Cemiyeti (5 ubat 1919) Trakya Paaeli Trakyann Yunanistana balanma-
5 ubat 1919da kurulan Osmanl istihbarat rgtdr. sn nlemeye almtr.
Karadeniz kylar, Ege ve Dou Anadoluda rgtlenen stanbulda kurulan cemiyet igalle-
bu gizli direni grubu, Rum etelerine kar silahl te- Milli Kongre rin hakszln basn yoluyla duyur-
may amalamtr.
kilat oluturmutur. 16 Mart 1920de Temsil Heyetinin
stanbulda kurulan cemiyet
emriyle faaliyetlerine son vermitir.
Douda Ermeni devletinin kurul-
ark Vilayetleri
masn nlemek iin almtr.
h. Kars Milli slam uras (5 Kasm 1918) Mdafaai Hukuk
Erzurum kongresinin toplanmasn
Ermenistan ve Grcistann istilalarna engel olmak salamtr.
zere 5 Kasm 1918de Karsta kurulmutur. Cemiyet stanbulda kurulan cemiyet Adana
18
geici bir hkmet kursa da bu hkmet ngilizlerce Kilikyallar ve evresinde Ermeni ve Fransz
datlmtr. Milli ura, Batumda Saday- Millet ismiy- igallerine kar durmutur.
le gazete de karmtr. Karsta kurulan cemiyet, Kars ve
Kars slam evresinin Ermeni ve Grclere ve-
. Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti rilmesini nlemeyi amalamtr.
(5 Kasm 1919) Rum etelerine kar silahl direni-
Karakol
e geen gizli bir rgttr.
20
Sivasta Melek Hanm nderliinde kurulan cemiyet,
stanbul hkmetine kar bildiriler yaymlam ve ordu Sivasta kurulan cemiyet orduya
Anadolu kadn-
iin yarm kampanyalar dzenlemitir. para ve mal yardm yaplmas iin
lar mdafaai
dzenledii kampanyalarla ne k-
Vatan
mtr.
i. stanbulda Mdafaa-i Milliye Tekilat (1921)
stanbulda kurulan cemiyet propa-
Mdafaa-i Milliye Tekilat, Osmanl Hkmetinin i- Mdafaa-i Milliye
ganda ve istihbarat faaliyetleri yap-
galler karsnda gsterdii yetersizlik ve stanbuldaki Tekilat
mtr.
baz aznlk gruplarnn saldrgan tutumlar karsn-
Mill Cemiyetlerin Genel zellikleri
da, 1920 ylnn ilk aylarnda kurulmutur. Bir mahalle
tekilat olarak kurulan bu grup zamanla stanbulun T
rklk dncesiyle kurulan mill cemiyetler ulusal
F
bilincin uyanmasna katkda bulunmulardr.
btn mahalle ve semtlerinde tekilatlanmtr. Teki-

latn ksa srede bymesi beraberinde birtakm fikir

L C
emiyetler kendi bulunduklar blgeyi savunma ama-
O
cndadr.
ayrlklarn getirmitir. Mart 1921de Mdafaa-i Milliye Z
O
Tekilat; istihbarat ve propaganda konularnda faaliyet F
K
urtulu Savann rgtlenmesine katkda bulun-
gsteren Mim Mim Grubu ve Msellah Mdafaa-i Mil- mulardr.
Y
liye Tekilat olarak ikiye ayrlmtr. Grubun faaliyet- A T
rklerin haklln basnyayn yoluyla duyurmular,
Y gerekirse silahl mcadele karar almlardr.
lerine stanbulun kurtuluundan sonra 5 Ekim 1923te I

son verilmitir. N C
umhuriyet veya yeni bir devlet kurma fikrinden uzak-
C
I trlar (TrakyaPaaeli hari).
Milli Mcadele yllarnda stanbulda; Felah Grubu,
L
malat- Harbiye Grubu, Muavenet-i Bahriye Heyeti, ivas Kongresinden sonra Anadolu ve Rumeli
S
I
Namk Grubu gibi birok vatansever gnll tekilat K Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirilmi-
kurulmu ve faydal faaliyetler yrtmtr. lerdir.

167
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi

KURTULU SAVAINA HAZIRLIK DNEM SORU

1919 1920

XIX. yzylda Tifliste kurulmutur.

Mustafa Kemal Paann Samsuna k
(19 Mays 1919) Temel amac Birleik Ermenistan kurmaktr.
zellikleri verilen ve 1905 ylnda Sultan II.
Havza Genelgesi
Abdlhamite suikast giriimi dzenleyen cemi-
(28 Mays 1919)
yet aadakilerden hangisidir?
A) Kordos B) Hnak C) Alyans
Amasya Genelgesi
(22 Haziran 1919) D) Makabi E) Tanak

Erzurum Kongresi - Temsil Heyetinin Kuruluu

(23 Temmuz - 7 Austos 1919) ZM
zellikleri verilen cemiyet 1890da Tifliste Ruslar ta-
Balkesir Kongresi rafndan kurdurulmu bir Ermeni cemiyeti olan Ta-
(26-30 Temmuz 1919)
nak (Haner) Komitesidir. Cemiyet eteler kurmak
ve isyan karmak suretiyle faaliyetlerini yrtm-
Alaehir Kongresi tr.. Ermeni Patrikhanesi tarafndan ynlendirilen ve
(16-25 Austos 1919)
aznlk okullar tarafndan da desteklenen cemiyet,

Sivas Kongresi
18 Hazar Denizinden Akdenize kadar byk bir Erme-
nistan devleti kurmay amalamtr.
(4-11 Eyll 1919)
(Cevap E)
Amasya Grmeleri
(Temsil Heyeti - stanbul Hkmeti)
(20-22 Ekim 1919)

SORU
20
Temsil Heyetinin Ankaraya Gelii
(27 Aralk 1919) TBMMnin almasna tepki niteliinde karlan,
I. Kokiri
Son Osmanl Mebusan Meclisinin Al
(12 Ocak 1920) II. Anzavur
III. Cemil eto
Misakmill Kararlar isyanlarndan hangileri bamsz bir Krt devleti
(28 Ocak 1920)
kurmay amalamtr?

stanbulun Anlama Devletleri Tarafndan gali A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

(16 Mart 1920)
F D) I ve III E) I, II ve III

L
Trkiye Byk Millet Meclisinin Al O
(23 Nisan 1920) Z ZM
O
F Kokiri syan Kohisar, mranl, Zara, Suehri, Er-
Sevr Bar Antlamas
Y zincan, Kemah, Ovack, Refahiye blgelerinde ba-
(10 Austos 1920) A
Y
msz bir Krt devleti kurmak amacyla karlmtr.
I Cemil eto isyan ise Garzan (Siirt) blgesinde yine
N
C bamsz bir Krdistan devleti kurmak amacyla k-
I
L
mtr. Her iki isyan da Sevr Antlamasnn Krtlerle
I ilgili maddelerinin uygulanmasn istemekteydi.
K
(Cevap D)

168

KURTULU SAVAINA HAZIRLIK DNEM
MUSTAFA KEMALN SAMSUNA IKMASI
(19 Mays 1919)
Mustafa Kemal Paa, I. Dnya Sava sona erdiin-
de Suriye Filistin cephesindeydi. Atekesin imza-
lanmasyla stanbula dnen Mustafa Kemal Paa, bir
yl kadar stanbulda kalm ve mcadelenin ancak,
Anadoludan yrtleceini anlaynca Anadoluya ge-
mek iin frsat kollamaya balamtr.
NOT
Mustafa Kemal Paa, stanbulda olduu gnlerde
arkadalaryla Minber adnda bir gazete kar-
mtr.
Samsun dolaylarnda yaayan Rumlar, Mondros Ate-
kes Antlamasyla birlikte eteler kurup Trk kylerini
basmaya, halkn canna, malna, namusuna saldrma-
18
ya balamlardr. Rumlarn amalar, yaptklar terr
olaylar ile Mondros Atekes Antlamasnn 7. madde-
si gerei blgeyi Anlama Devletlerine igal ettirmek-
ti. Trk halk bu saldrlara, kendisini savunarak kar
koymutur. Ancak ngiliz hkmeti Osmanl Devletine
blgede asayiin salanmas ve halkn elindeki silah
20
ve cephanenin alnmas isteini bildirmitir.
Osmanl Devleti bu grev iin Mustafa Kemali 9.
Ordu Mfettii olarak grevlendirmitir. Mustafa Kemal
Paann bu grevi almasnda Harbiye Nazr akir
Paa, Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey, Bahriye NAzr
Avni Paa ve Genelkurmay Bakan Cevad Paa insa-
nst bir gayret gstermitir.
Bu grev iin Mustafa Kemalin tercih edilmesinde, et
kili olan nedenler:
l. Dnya Savana girilmesine kar karak ittihatla-
ra muhalefet etmesi
stanbuldaki baz siyasi teebbsleri nedeniyle
stanbuldan uzaklatrlmak istenmesi
l. Dnya Savanda nemli baarlar kazanmas, Y
Sultan Vahdettinle ok nceden kurduu ilikiler sonu-
cu kendisine gvenilmesi
Mustafa Kemalin Anadoluya geerken 9. Ordu Mfet-
tii sfatyla resm grevleri unlard:
Grev blgesindeki asayi ve gvenlii salamak K
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
Halka silah datan kurulularn faaliyetlerini engelle-
mek
Halkn elindeki silah ve cephaneleri toplamak ve koru-
ma altna almak
Trk ordusunun terhis ilemlerini hzlandrmak
HAVZA GENELGES (28 Mays 1919)
Samsundan daha korunakl bir yer olan Havzaya geen
Mustafa Kemal, halkn bilinlenmesini salayacak olan
Havza Genelgesini hazrlayarak asker ve idari yetkililer
ile milli cemiyetlere yollamtr. Bu genelgede;
zmir, Aydn ve Manisann igali karsnda sessiz ka-
lnmamal, derhl byk ve heyecanl mitingler yapl-
maldr.
Byk devletlerin temsilcilerine ve hkmete uyar
telgraflar ekilmeli.
Yaplan eylemler srasnda aznlklara kt davranl-
mayacaktr.
Komutanlardan silahlarn teslim edilmemesi talebinde
bulunulmutur.
YORUM
Anlama Devletlerinin Mondrosu bahane ederek
igalleri yaygnlatrmasnn nne geilmek isten-
mitir. Ayrca aznlklarn katliam iddialarnn asl-
szln ortaya koymak amalanmtr.
galler, protesto ve mitinglerle knanacaktr.
UYARI
Havza Genelgesinden sonra Anadoluda ve
stanbulda igalleri ve igalcileri protesto eden mi-
tingler dzenlenmesi, genelgenin hedefine ulat-
F
n gsterir. lk mitingde Mustafa Kemal Paann
L
O katlmyla Havzada yaplmtr.
Z
O
F Yararl cemiyetlerin says artrlacaktr.
A
Y NOT
I
N
C Mustafa Kemal, Havza Genelgesini yaynlayarak
I
L yetkilerini amtr. Bu sebeple stanbul Hkmeti
I
tarafndan geri arlmtr.
169
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
AMASYA GENELGES (22 Haziran 1919) Asker ve ulusal rgtler hibir biimde datlmaya-
Havza Genelgesinden sonra stanbula arlan Mus- cak, ynetimi bakanlarna devredilmeyecek, silah ve
tafa Kemal, ordu mfettilii grevinin tehlikeye dt- cephaneler teslim edilmeyecektir.
nn farkndayd. Ancak bir sre daha bu sfata ihti-
yac vard. Bu nedenle mcadeleyi bir an nce halka
YORUM
ve orduya mal etmek iin Amasya Genelgesini hazrla-
mtr. Genelgeyi Rauf Bey (Orbay), Ali Fuat Bey (Ce-
Mondros Atekes Antlamasnn ilgili maddesi-
besoy), Refet Bey (Bele) gibi komutanlar imzalamtr.
ne aka kar klmtr.
Yalnz Erzurumda, ordusunu terhis etmeyen 15. Ko-
Gerektiinde silahl bir mcadelenin yaplaca
lordu Komutan Kzm Karabekir ile Konyada bulu-
ifade edilmitir.
nan Cemal Paa, genelgeyi imzalayamamlar ama
telgraf yollayarak onayladklarn bildirmilerdir. smet
nn ise stanbulda grevli olmas sebebiyle genel-
Dou illeri adna Erzurumda bir kongre toplanacaktr.
geye imza atmamtr. Genelgenin dier komutanlara
Kongreye katlan delegeler, kongre bitiminden sonra
da imzalatlmasnn nedeni genelgenin gvenilirliliini
Sivasa hareket edeceklerdir.
ve etkisini artrmaktr. Yani Kurtulu Savan kiisellik
sulamasndan kurtarmaktr.

YORUM
Genelgenin Maddeleri
18
Vatann btnl, milletin bamszl tehlikededir.
Douda kurulmak istenen Ermeni Devletine kar
stanbul Hkmeti zerine den grev ve sorumlu-
durulacann gstergesidir.
luu yerine getirememektedir. Bu durum, ulusu yok
saymaktr.

Her trl etki ve denetimden uzak bir kurulun varl

20
arttr.
YORUM

lk iki maddede Mill Mcadelenin nedenleri be- YORUM

lirtilmitir.
Ulusal bamszlk iin Trk milletine ar ya- Bahsedilen ulusal kurul, Erzurum Kongresinde
plmtr. Temsil Heyeti adyla kurulacak, Sivas Kongresinde
bu kurul tm yurdu temsil eder hle getirilecektir.
stanbul Hkmetine ilk defa kar klmtr.
TBMMnin almasndan sonra Temsil Heyetinin g-
revini meclis devralacaktr.

Ulusun bamszln yine ulusun azim ve karar kur- F

Ulusun her ynden gvenli bir yerinde yani Sivasta
taracaktr. L ulusal bir kongre toplanacaktr. Bu kongreye her
O
Z livadan (il) belediyelerin, Mdafaa-i Hukuk ve Reddi
YORUM O
lhak cemiyetlerinin setii er delege katlacaktr.
F

Y
Mill Mcadelenin amac ve yntemi belirtilmi-
A
tir. Ama, bamszlk yntem, ulusun karar Y YORUM
I
vermesidir (ulusal egemenlik).
N
lk kez Amasya Genelgesinde ulus egemenlii- C
I Ulusal kararlarn geni katlmla alnmas gerektii
ne dayal bir ynetimden sz edilmitir. L
ngrlmtr.
I
Genelgeye ihtilalci bir karakter kazandrlmtr. K

170
 Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
Amasya Genelgesinin zellikleri
ZM
Mill Mcadelenin amac, gerekesi ve yntemi belir-
lenmitir. Saltanat urasnn toplanmas milli mcadele a-
sndan olumsuz bir gelimedir. tilaf devletlerinin
lk kez ulusal bamszln yannda ulusal egemen-
sunduu bar tasla, Mebusan Meclisi kapal
lik fikri ortaya atlmtr.
olduundan toplanan Saltanat urasnda gr-
Amasya Genelgesi yeni bir ynetim biimini getirmek
lmtr. 22 Temmuz 1920de toplanan Saltanat
istemesinden dolay ihtilalci bir zellik tamaktadr.
urasnn anlama metnini onaylamas ise Sevr
Padiah iradesine kar bir ayaklanma balatlm Bar Antlamasnn imzalanmas yolunu amtr.
halk, bamszlk iin savamaya arlmtr. (Cevap A)
Millyetilik akm, milleti harekete geiren ve politik
hedefleri gsteren bir ilke olmaya balam, mmet
anlayndan ulus anlayna gemenin nemi vurgu-
lanmtr.
Mustafa Kemal stanbul Hkmetine aka bakal-
drm ve yetkilerini amtr, bu nedenle de stanbul
Hkmeti Mustafa Kemalin yetkilerini elinden ald-
n bildirmitir. Mustafa Kemal, grevden alnma yazs
kendine ulamadan 8-9 Temmuz 1919da tm asker
yetkilerinden istifa etmitir.
18
Mustafa Kemalin nian ve yaverlik unvanlar alnmtr.

SORU

PUAN KP I. Vatann btnl milletin bamszl tehlike-

dedir.
Amasya Genelgesinden sonra (Erzurum
20
II. Her trl denetimden uzak milli bir kurul olutu-
Kongresinden nce) askerlik mesleinden istifa rulmaldr.
eden Mustafa Kemal, EskiehirKtahya Savala-
III. Milletin bamszln yine milletin azim ve kara-
rndan sonra (Sakarya Savandan nce) bako-
r kurtaracaktr.
mutan olarak askerlik mesleine geri dnmtr.
Amasya Genelgesinin yukarda verilen hkm-
lerinden hangileri Milli mcadelenin yntemini
SORU ortaya koymaktadr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II
Aadakilerden hangisi, Mustafa Kemalin kur-
tulu mcadelesini uygulamaya koyma ynn- D) II ve III E) I, II ve III
F
deki dncelerini olumlu etkileyen giriimler-
L
den biri deildir?
O ZM
Z
A) Saltanat urasnn toplanmas
O
F
22 Haziran 1919da Mustafa Kemal Paa tarafndan
B) Rum etelerine kar slam htilali Komitesinin
yaymlanan Amasya Genelgesi ulusal mcadelenin
kurulmas Y
A amac, gerekesi ve yntemini belirleyen adeta bir
C) Mdafaa-i hukuk derneklerinin kurulmas Y
rotadr. Buna gre I. seenekte verilen ifade ulu-
I
D) Subaylarn Mondros Mtarekesi hkmlerini ge- N sal mcadelenin gerekesini gsterirken; II ve III.
C
itirmesi I seeneklerde verilen ifadeler birer yntem ortaya
L
E) Ermeni tehdidine kar Kars slam urasnn koymaktadr.
I
oluturulmas K (Cevap D)

171
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
ERZURUM KONGRES (23 Temmuz7 Austos 1919)
YORUM
Erzurum Kongresi, Dou Anadoluda bir Ermeni
Devletinin kurulmasn engellemek iin toplanmtr.
gallere kesin suretle kar konulacann gs-
ark Vilayetleri Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin ve Trab-
tergesidir.
zon Muhafazai Hukuk Cemiyetinin abalaryla topla-
Trk halk direni iin hazr hle getirilmeye a-
nan kongre, toplanma amac asndan blgesel,
lmtr.
ald kararlar asndan ulusal bir kongredir.
10 Temmuzda toplanmas kararlatrlan kongre de- stanbul Hkmeti zerine den grev ve sorumlulu-
legelerin yetiememesi zerine 23 Temmuza ertelen- u yerine getiremezse 1 yl sre ile geici bir kurul
mitir. oluturulacak ve bu kurul ulusal kongre tarafndan se-
ilecektir.
NOT
YORUM
Amasya Genelgesinde belirtildii zere, Erzurum
Kongresine dou illerinden seilen delegeler ka- lk defa bir hkmetin kurulmasndan bahsedil-
tlacakt. Kongrenin yaklat gnlerde, askerlik mitir.
ve mfettilik grevlerinden istifa eden Mustafa Mill iradeye dayal bir hkmet kurulacann
Kemalin ise hibir resm grev ve yetkisi bulunma- gstergesidir. stanbul Hkmetine kar alter-
natif bir ynetim fikri ortaya kmtr.
18
maktayd. Bu durum, Erzurumdan seilen iki dele-
genin istifa ederek yerlerini Mustafa Kemal ve Rauf
gal amac olmayan devletlerin yardmlarnn kabul
Orbaya brakmalaryla zmlenmitir. Bylece
edilecei belirtilmitir.
Mustafa Kemalin kongreye katlmas meruluk
kazanmtr. Ulusal gleri (Kuvaymillye) etkin, ulusal iradeyi
hkim klmak esastr.
20
Kongre iin Erzurumun seilmesinin nedenleri:
YORUM
Erzurumun mill uurun keskin bir ekilde yaand
blgelerden biri olmas
U
lusal egemenlie dayal bir ynetimin kurula-
Blgede bir Ermeni Devleti kurulmak istenmesi cann gstergesidir.
gal glerinin pek yetiemedii bir blgede olmas M
ill egemenliin koulsuz olarak gerekletiri-
lecei belirtilmitir.
Kzm Karabekir idaresindeki 15. Kolordunun henz
terhis edilmemi olmas
nemli silah depolarnn Erzurumda bulunmas UYARI

F Ulusal irade, ulus karar, halk idaresi, mill egemen-

Alnan Kararlar
lik, meclis, ulusal egemenlik kavramlarnn hepsi
L
Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr, blnemez. O ayn manaya gelmektedir. Nihai sonucu ise halk
Z
O
egemenlii anlamna gelen cumhuriyettir.
YORUM F

Y Manda ve himaye kabul edilemez.

lk defa mill snrlarda bahsedilmitir. Misakmillye A
Y
k tutmutur. Bu demektir ki ne dou illeri Erme-
I YORUM
nistan, ne Karadeniz illeri Pontus Devleti kurmak N
C Manda ve himaye, ulusal bamszla ters d-
iin ana vatandan ayrlmayacak. I
L en bir dncedir ve ilk kez Erzurum Kongresinde
I
Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar, millet reddedilmitir.
K
hep birlikte kendini mdafaa edecektir.

172

Aznlklara siyasi btnlmz ve sosyal dengemizi
bozacak ayrcalklar verilemez.
YORUM
Ulusal bamszla ters dt iin aznlklara ay-
rcalklar ve stnlkler tannmayaca belirtilmitir.
Her trl igal ve ayrcala kar klmtr.
Osmanl Mebusan Meclisinin toplanmas iin alla-
caktr.
YORUM
Hkmet ilerinin meclis denetimi altnda yrtl-
mesi istenmitir. Ayrca halkn iradesine nem veril-
diinin gstergesidir.
Ulusal gler saltanat ve hilafet makamn da kurtara-
caktr.
YORUM
18
Mill egemenlie ters den bu maddenin kongre
kararlarnda yer almasnn sebebi, mill birlik ve be-
raberlii salamak ve saltanat yanllarnn desteini
kazanmaktr.
20
Erzurum Kongresinin nemi ve zellikleri:
Erzurum Kongresi kararlar Sivas Kongresine, Amas-
ya Grmelerine, Misakmill kararlarna TBMM ka-
rarlarna ve Lozan Antlamasna k tutmutur.
Dou Anadolu ve Karadenizdeki tm yararl cemiyetler
Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda bir-
letirilmi ve bakanlna Mustafa Kemal getirilmitir.
Boazlar konusu Erzurum Kongresinde hi ele aln-
mamtr.
Amasya Genelgesinde bahsedilen ulusal kurul Mus-
tafa Kemal bakanlnda ve Temsil Heyeti ad al-
tnda ilk kez Erzurum Kongresinde oluturulmutur.
Erzurum Kongresinde yalnz dou illerini temsil eden
Temsil Heyeti Sivas Kongresinde tm ulusu temsil
eder hle getirilmitir.
Kongre dou illerinin sorunlarn grmek zere top-
lanmasna ramen mill snrlar, aznlklar, geici hk-
met, manda himaye, mill egemenlik gibi tm yurdu ilgi-
lendiren kararlar almtr. Bu sebeple toplanma amac
asndan blgesel ald kararlar asndan ulusal bir
kongredir.
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
Elaz, Diyarbakr, Mardinden seilen yeler valilik
basksyla yola kmaktan alkonulmulardr.
SORU
Mill snrlar iinde vatan bir btndr, parala-
namaz.
Mebuslar Meclisinin hemen toplanmas ve hk-
met ilerinin meclis tarafndan kontrol edilmesi
iin allacaktr.
Osmanl Hkmeti vatan koruyamaz ve istiklali
salayamazsa geici bir hkmet kurulacaktr.
nclde verilen kararlar aadaki kongrelerin
hangisinde alnmtr?
A) Edirne B) Balkesir C) Afyon
D) Pozant E) Erzurum
ZM
nclde belirtilen kararlar, 23 Temmuz-7 Aus-
tos 1919 tarihleri arasnda dzenlenen Erzurum
Kongresinde alnmtr. Vilayat- arkiye Mdafaa-i
Hukuk- Milliye Cemiyeti tarafndan dzenlenen
kongre Dou Anadoluda Ermeni bir devletin kurul-
masn nlemek iin alnmas gereken nlemleri g-
rmek zere toplanmtr. Mustafa kemal Paann
bizzat katld ve bakanln yapt kongre her ne
kadar blgesel bir kongre gibi grnse de ulusal nite-
likte kararlar alm ve Misak- Milliye k tutmutur.
(Cevap E)
BALIKESR (2630 Temmuz 1919) VE ALAEHR
(1625 Austos 1919) KONGRELER
Balkesir ve Alaehir kongreleri, blgesel nitelikte
kongrelerdir. Bu kongrelerde padiaha ballk bil-
dirilmekle birlikte, Yunan ilerleyiini durdurmak iin
F
Kuvaymilliyeye destek karar alnmtr.
Bat Cephesi Balkesir, Alaehir ve Nazilli kongrele-
L
O ri ile 3 aamada oluturulmaya allmtr. Alaehir
Z
Kongresinde Yunan igallerine kar gerekirse d yar-
O
F dm alnabilecei bildirilmitir.
Y
A NOT
Y
I
N Marmara Blgesinde TBMMnin almasndan
C
nce 31 Mart 1920de Lleburgaz Kongresi adnda
I
L bir blgesel kongre daha yaplmtr.
I
K
173
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
SVAS KONGRES (411 Eyll 1919)
Sivas Kongresi, dorudan doruya Mustafa
Kemalin ars zerine 38 delegenin katlmyla Si-
vas Lisesinde toplanmtr. Sivas Kongresi ulusal nite-
likte bir kongre olmasna ramen, Erzurum Kongresine
gre daha az sayda delegeyle toplanmtr. Gvenlik
endiesi,maddi imknszlklar, Bat Anadoluda da
kongrelerin toplanmas ve baz blgelerin igal altnda
bulunmas bu durumun nedenleri arasndadr. Sivas
Kongresinde delegeler, vatann kurtuluu ve mutlulu-
undan baka hibir kiisel ama izlemeyeceklerine,
mevcut siyasi partilerden hibirinin amalarna hizmet
etmeyeceklerine dair yemin etmilerdir.
YORUM
Mill Mcadelenin hibir siyasi g adna yaplma-
dnn gstergesidir. lkede birlik ve beraberlie
gereksinim duymutur.
18
ihtiya olduu iin milletvekilleri byle bir yemine
Kongrede temel olarak iki konu tartlmtr:
1. Mustafa Kemalin kongre bakanlna seilmesi
20
Mustafa Kemal kongre bakandr ancak Rauf Orbay
da kongre bakan olmak istedii iin Mustafa Kemale
kar hareket etmitir. Dolaysyla Mustafa Kemale
kar ilk muhalefet burada ortaya kmtr. Sonuta
Mustafa Kemal kongre bakanlna seilmitir.
NOT
Mustafa Kemal Paaya kar ilk muhalefet burada
ortaya kmtr.
2. Manda ve himaye
lk kez Erzurum Kongresinde grlen manda ve
himaye fikri yaplan uzun tartmalardan sonra kesin
olarak reddedilmitir.
Kongreyi engelleme abalar: stanbul Hkmetinin
banda bulunan Damat Ferit Paa, Harput (Elaz)
Valisi Ali Galipi ve Ankara Valisi Muhittin Paay
kongreyi datmakla grevlendirmitir ancak bu giriim
baarszlkla sonulanmtr.
174
Alnan Kararlar
Erzurum Kongresi kararlar geniletilerek kabul edil-
mitir.
Yurttaki btn yararl cemiyetler Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletiril-
mitir.
YORUM
Ulusal Mcadeleyi merkezletirme dnce-
siyle yaplmtr.
Siyasi rgtlenmede ilk byk adm atlmtr.
Misakmill kararlar ekillenmitir.
Aznlklara sosyal ve siyasi dengeyi bozacak ayrcalkla-
rn tannmamas gerektii bir kez daha vurgulanmtr.
Manda ve himaye kesin olarak reddedilmitir.
YORUM
Erzurum Kongresinde tartlmadan reddedilen
manda himaye dncesi Sivas Kongresinde yap-
lan uzun tartmalar neticesinde kesinlikle reddedil-
mi yani tam bamszlk karar alnmtr.
Temsil Heyeti tm yurdu temsil eder hle getirilmitir.
YORUM
Erzurum Kongresinde dou illerini temsilen seilen
Temsil Heyeti tm yurdu temsil eder hle getiril-
mi, says 9dan 16ya karlmtr.
F
L
Osmanl Mebusan Meclisinin toplanmas iin gerekli
O
Z almalarn yaplmas kararlatrlmtr.
O
F Bamszla aykr olmamak kaydyla dardan yar-
Y dm alnabilecei belirtilmitir.
A
Y
I
N
YORUM
C
I
L Sovyet Rusyadan gelecek yardmlara yeil k ya-
I
K klmtr.

Sonular
Sivas Kongresi toplanma amac ve ald kararlar a-
sndan ulusal nitelikte bir kongredir.
Halk bilinlendirmek ve yaplan ileri duyurmak iin
radeyi Millye ad altnda bir gazete karlmas karar-
latrlmtr.
Kongrede, Ali Fuat (Cebesoy) Paa Bat Anadolu
Kuvaymillye komutanlna atanmtr. Bu durum,
Temsil Heyetinin bir hkmet gibi hareket ederek ata-
malar yaptnn (yrtme gcn kullandnn)
gstergesidir.
Kongreden sonra stanbul ile tm haberlemeler ke-
silmi; yaklak yirmi gn boyunca Anadoluya hkim
olamayan Damat Ferit Hkmeti basklar sonucu istifa
etmek zorunda kalmtr. Yeni seilen Ali Rza Paa H-
kmeti Temsil Heyetiyle uzlamaya mecbur kalmtr.
Bu durum, Temsil Heyetinin stanbul Hkmetine
kar ilk siyasi baarsdr.
18
20
Mustafa Kemal, Hseyin Rauf (Orbay) Bey ile Sivas Kongresi
gnlerinde (4-11 Eyll 1919)
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
SORU
Sivas Kongresi, Erzurum Kongresine gre daha az
delegeyle toplanmtr.
Aadakilerden hangisi bu durumun nedenleri
arasnda gsterilemez?
A) Maddi yetersizlikler
B) Gvenlik endiesi
C) Baz blgelerin igal altnda bulunmas
D) Bat Anadoluda da kongrelerin toplanmas
E) Erzurum Kongresinin baarsz grlmesi
ZM
Dou Anadoluda Ermeni bir devlet kurulmasn n-
lemek amacyla toplanan 23 Temmuz 1919da topla-
nan Erzurum Kongresine o gnk ulam ve gven-
lik sebebiyle toplam 63 delege katlmtr.
Sivas Kongresi ise mill bir kongre statsnde olma-
sna ramen ancak 38 kii ile toplanabilmitir.
Bu durumun temel nedenleri u ekilde sralanabilir:
- Baz illerde vlilik basks ile delege seiminin
gerekleememesi,
- Kimi delegelerin yola kmasnn engellenmesi
- Maddi imkanszlklar veya gvenlik endiesiyle
delegelerin gelememesi
- Bat Anadoludaki kongrelerin ulusal btnln
nemini kavrayamamas
- Douda Ermenistan; Batda Yunanistan igalinin
devam etmesi,
- stanbul Hkmetinin ve igalci kuvvetlerin bas-
klarnn getirdii olumsuz durumlar.
F Ancak Erzurum Kongresinin baarsz grlmesi
bu sebepler arasnda gsterilemez. Nitekim kongre
L
O Bat Anadoluda Yunan kuvvetlerine kar mcadele
Z
O
eden Kuvayi Milliye zerinde byk moral etkisi yap-
F mtr. Ayrca bu kongrede kurulan
Y Temsil Heyeti bir hkmet gibi milli mcadeleyi y-
A
Y netmitir.
I
N (Cevap D)
C
I
L
I
K
175
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
SORU
16-25 Austos 1919 tarihinde toplanan Alaehir
Kongresinde, Yunan zulmne kar mcadele kara-
r verilmekle birlikte saltanat makamna bal olun-
duu aklanmtr.
Buna gre Alaehir Kongresi ile ilgili;
I. Osmanl ynetimine kar olunmad,
II. mill egemenliin amaland
III. bamszlk vurgusu yapld,
karmlarndan hangileri yaplabilir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III
ZM
Alaehir Kongresi, Bat Anadoluda toplanan kong-
relerin en kapsamls ve en dikkat ekici olandr.
Blgesel direni tekilatlar arasnda ibirliini sa-
18
lamak iin toplanan kongrenin bakanln Balkesir
Delegesi Hacim Muhittin (arkl) Bey yapmtr. Bu
kongrede Sivas Kongresine delege gnderilmemesi
kararl alnm bamszlk iin mcadele karar al-
nrken Saltanat ve Hilafete de ballk bildirilmitir.
Saltanatn varl ve milli egemenlik taban tabana zt
kavramlar olduundan bu kongrede milli egemenli-
20
in amaland sylenemez.
(Cevap C)
EDRNE KONGRES
Yunanllar sadece Bat Anadoluyu deil, Trakyay da
igal ederek bymek istiyorlard. Anlama Devletleri
de atalcaya kadar olan Trakya topraklarn Yunan-
llara vermeye raz olmulard. Yunanistann Trakya
topraklarn ele geirmek iin alacan bilen Trk
halk rgtlenerek kar koymaya karar vermitir. lki
10 Temmuz 1919da olmak zere 1920 ylna kadar
kongre dzenlenmi ve bu kongrelerde silahl gler
oluturulmutur. Mustafa Kemal Paa Trakyada bulu-
nan 1. Kolordu komutan Cafer Tayyar Beyden mill
glere yardm etmesini istemi, Cafer Bey grevden
alnd hlde mill glere yardm etmitir. Y
AMASYA GRMELER (PROTOKOL)
(2022 Ekim 1919)
Damat Ferit Paa Hkmetinin istifasndan sonra g-
rev bana daha lml olan Ali Rza Paa Hkmeti
176
gelmitir. Ali Rza Paa, Temsil Heyeti ile uzlamaya
varmann gerekliliine inanm ve Salih Paay, Temsil
Heyetiyle grmek zere Amasyaya yollamtr. Ali
Rza Paa Hkmetinin temsilcisi Salih Paa ile Tem-
sil Heyetinin bakan Mustafa Kemal arasnda yaplan
Amasya Grmelerinde be hususta protokol imza-
lanmtr.
lk protokol stanbul Hkmetini kk drecek m-
dahaleler yaplmamas gibi Salih Paann isteklerini
kapsyordu.
kinci protokolde, aznlklara siyasi ve sosyal denge-
yi bozacak ayrcalklar verilmemesi, Mondrosla be-
lirlenen snrlarn kabul edilmesi ve meclisin stanbul
dnda bir yerde toplanmasnn daha uygun olaca
belirtilmiti.
NOT
Mustafa Kemal;
stanbulun Anlama Devletlerince fiilen igal
edilip, bask altnda tutulmas,
stanbulda saltanat taraftarlarnn ounlukta
olmas,
Btn zararl cemiyetlerin merkezinin
stanbulda olmas gibi sebeplerden dolay,
stanbulda toplanacak bir meclisin salkl
kararlar alamayaca inancndayd. Mustafa
Kemalin hakll stanbulun Anlama Devlet-
leri tarafndan resmen igal edilmesiyle ortaya
kmtr.
nc protokolde Temsil Heyetinin seimlere m-
dahale etmemesi kabul edildi. Ermeni g srasnda
su ileyenlerin mebus seimlerine katlmalarnn n-
F lenmesi istendi, tm siyasi partilerin ve Hristiyan toplu-
L
luklarnn seime katlmalarnn salanmas iin aba
O gsterilmesinin gereklilii belirtildi.
Z
O
F
Y YORUM
A
I Birlik ve beraberlie gerek duyulduu bir dnemde,
N
C seimler iin huzurlu bir ortam salanmaya all-
I
dnn gstergesidir. Ayn zamanda, uygulamada
L
I adil olmak adna tm siyasi grlerin seimlere
K
girmesi gerektii vurgulanmtr.

Drdnc ve gizli protokol de grevlerinden alnan va-
tansever komutan, memur ve subaylar hakknda ve-
rilen mahkeme emirlerinin dzeltilmesini, grevlerine
geri dnmelerini, zararl cemiyetlerin faaliyetlerine son
verilmesini Kuvaymillyenin desteklenmesini, Anadolu
ve Rumeli Mdafaa-i Hukuki Cemiyetinin resmen ta-
nnmasn kapsyordu.
Beinci protokolde; Anlama Devletleriyle yaplacak
bar grmelerine Temsil Heyetinin de uygun grd-
kimselerin gnderilmesini istemi ve gnderilecek
muhtemel delegelerin isimleri verilmitir.
YORUM
Son iki madde Anadolu hareketini siyasallatrma
amacn tamaktadr.
Salih Paa, alnan kararlarn resm nitelikte olmad-
n; ancak stanbul Hkmetine kabul ettirmeye al-
18
acan kabul ettiremezse istifa edeceini bildirerek
Amasyadan ayrlmtr.
Salih Paann stanbul Hkmetine sunduu kararlar-
dan yalnzca Osmanl Mebusan Meclisinin toplanmas
karar kabul edilmitir. Fakat padiah, meclisin stanbul
dnda toplanmasn Kanun-i Esasiye aykr olduu
20
gerekesiyle reddetmitir.
Osmanl Mebusan Meclisinin toplanmas kararn-
dan sonra lke apnda seimler yaplm, Mustafa
Kemalde Erzurum mebusu (milletvekili) seilmitir.
YORUM
Salih Paann alnan kararlarn resm nitelikte ol-
madn sylemesi, kararlarn stanbul Hkmeti
tarafndan kabul edilmesinden endie duyduunu
gstermektedir.
SVASTA YAPILAN KOMUTANLAR TOPLANTISI
(1629 KASIM 1919)
Amasya Grmelerinden sonra, Osmanl Mebusan
Meclisinin toplanaca yer konusunda tartmalar ya-
anmtr. Hem bu duruma aklk getirmek hem de
Heyet-i Temsiliyenin alma yntemini ve Paris Kon-
feransnda alnabilecek olumsuz bir karar neticesinde
tutulacak yolu belirlemek amacyla Heyet-i Temsiliye
yeleri ve baz komutanlar Sivasta bir araya gelmi-
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
lerdir. Toplantya Heyet-i Temsiliye yelerinden baka
Kazm Karabekir Paa, Ali Fuat Paa, Albay Sela-
hattin Bey gibi komutanlar katlmtr.
Alnan Kararlar:
1. Saltanat Hkmeti Meclisin stanbul dnda toplan-
masn kabul etmezse bir bunalm yaratmamak iin bu
teklif kabul edilecektir.
2. Heyet-i Temsiliye stanbul dnda grevine devam
edecektir.
3. Paris Konferansnda olumsuz karar karsa ve bu ka-
rar meclise onaylanrsa milli iradeye bavurulacak.
SORU
Amasya Mlakatnda Mustafa Kemal Paa, meclisin
stanbul dnda toplanmasn istemi; bu konuda
Salih Paadan sz almtr.
Anayasaya aykr olmasna ramen Mustafa
Kemal Paann, byle bir istekte bulunmasnn
nedenleri arasnda aadakilerden hangisi gs-
terilemez?
A) Saltanat taraftarlarnn stanbulda ounlukta
olmas
B) stanbulun fiili olarak igal altnda
olmas
C) Tm zararl cemiyetlerin merkezinin stanbulda
olmas
D) Seimlerin salkl bir ekilde yaplmasnn sa-
lanmas
E) stanbulda toplanacak bir meclisin salkl ka-
F
rarlar alamayacana dair dncesi
L
O
Z ZM
O
F A, B, D, E seeneklerinde verilen ifadeler, Mustafa
Kemal Paann meclisin stanbul dnda toplan-
Y
A masn istemesinin nedenleri arasnda gsterilebilir.
Y
I Ancak seimlerin salkl bir ekilde yrtlmesinin
N
C
meclisin stanbul veya baka bir kentte toplanmasy-
I la bir ilgisi yoktur.
L
I (Cevap D)
K
177
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
TEMSL HEYETNN ANKARAYA GELMES Mustafa Kemal ve Heyet-i Temsiliye yelerinin
Ankaraya ilk gelii (27 Aralk 1919)
(27 Aralk 1919)

Amasya Grmelerinin ardndan seimler yaplm Ankarann tercih edilmesinin sebepleri:

ve Osmanl Mebuslar Meclisine gidecek olan millet- Ankarann merkez bir yerde ve gvenli olmas,
vekilleri belirlenmitir. Mustafa Kemal, stanbula gi- Bat Cephesi ve stanbula yakn olmas,
decek olan milletvekilleriyle son bir kez grmek iin Ulam ve haberleme imknlarnn iyi olmas
Ankaraya arm ve milletvekillerinden baz istekler-
SON OSMANLI MEBUSAN MECLS (12 Ocak 1920)
de bulunmutur.
Mondros Atekes Antlamasndan sonra padiah ta-
Bu istekler ve alnan kararlar unlardr: rafndan kapatlan Mebusan Meclisi, Erzurum ve Sivas
Mecliste bir Mdafaa-i Hukuk Grubu kuru- kongrelerindeki almalar ve Amasya Grmelerinde
Mdafaa-i Hukuk lamam, onun yerine Felah-
alnan karar neticesinde 12 Ocak 1920de tekrar al-
grubunun kurul- Vatan (Vatann kurtuluu) gru-
mtr. stanbulda bulunan igal kuvvetleri, Mebusan
mas bu kurulmutur.
Meclisinin toplanmasna ses karmamlardr nk
Mustafa Kemalin bu meclisin sava karar alamayacan ve kendi is-
Meclis bakan Reat Hikmet
meclis bakan
Bey seilmitir. tekleri dorultusunda bir bar antlamasn imzalamak
seilmesi
zorunda kalacan dnmlerdir. Ancak umduklar
gibi olmam ve meclis, mill snrlar iinde bam-
Misakmillnin Mustafa Kemalin istekleri iin- sz yaamann sembol olan Misakmillyi ilan et-

ilan edilmesi
18
de kabul edilen tek maddedir.
mitir.

Seimler sonucunda, 140 milletvekili seilmi bunla- NOT

rn da ancak 72si Mebuslar Meclisine katlabilmitir.
Mustafa Kemal, stanbula gitmeden nce Ankaraya Erzurum Mebusu Mustafa Kemal hakknda tutukla-
urayabilen milletvekillerine inanlarn kaybetmeme- ma karar olduu iin meclis toplantsna katlama-
20
lerini bilinli ve azimli olmalarn telkin etmitir. Ancak mtr.
bu milletvekillerinden birou stanbula gidince bask-
lardan korkmu ve Mustafa Kemale verdikleri szleri
tutamamlar ve Mecliste grup oluturamamlardr. MSAKIMLL KARARLARI (28 Ocak 1920)

Ancak kararl baz milletvekilleri sayesinde mecliste Mondros Atekes Antlamas imzaland tarihte Trk
Felah- Vatan (Vatann Kurtuluu) adnda bir grup ku- slam ounluu olan Osmanl topraklar, igal altnda
rulabilmitir. Misak- Millide bu grubun abalaryla ilan olsun olmasn vatann ayrlmaz bir parasdr.
edilmitir.

YORUM
F

L
O Wilson ilkeleri esas alnarak hazrlanan bu maddey-
Z
O
le Erzurum Kongresinde alnan Vatan bir btn-
F dr blnemez ilkesi ilerlik kazanmtr.
Y
A
Y
Kars, Ardahan, Batum, Artvin, Bat Trakya ve Arap
I topraklarnda gerekirse halk oylamas yaplacaktr
N
C (Bu topraklarda Trk ve Mslman ounluun bulun-
I
L
masna gvenilmitir.).
I
K
stanbul ve Marmarann gvenlii salanrsa Boazlar
dnya ticaretine alacaktr.

178

Aznlk haklar komu memleketlerdeki Mslman
aznln haklaryla eit olacaktr.
YORUM
Aznlk haklarnn salanmasnda uluslararas eit-
lik ilkesine gre hareket edildiinin gstergesidir.
Siyasi, adli, mali gelimemize engel olan her trl s-
nrlandrmalar kaldrlacaktr.
YORUM
Kapitlasyonlarla kabul edilen ayrcalklarn redde-
dildiinin ve uluslararas ilikilerde eitlik ilkesinin
temel alndnn gstergesidir.
UYARI
18
Misakmill kararlarnda ulusal bamszla deinil-
dii halde, ulusal egemenlie hi deinilmemitir.
nk meclis ulusun egemeni saylan padiahn
denetimindedir.
20
Misakmillnin nemi
Misakmill blnmez bir Trk yurdunun snrlarn iz-
mi Kurtulu Savann hedefini belirlemitir.
Sonular
Anlama Devletleri, kendi karlar dorultusunda bir
karar alnmasn beklerken tamamen karlarna ters
den bir karar alnmasn kabul etmemi, Mondros
Atekes Antlamasndan bu yana zaten fiili olarak i-
gal altnda olan stanbulu resmen igal etmilerdir.
STANBULUN GAL (16 Mart 1920)
Osmanl Mebuslar Meclisinde, Misakmillnin ilan
edilmesi zerine Anlama Devletleri 16 Mart 1920de
stanbulu igal etmilerdir. stanbulun resmen iga-
linden sonra Anlama Devletleri, Mebusan Meclisini
datm, yelerinin byk bir ksmn tutuklam, bir I nst yetkilere sahip bir meclis alacan duyur-
ksmn da srgne yollamlardr. Ancak karlarna
uygun olduu iin padiaha dokunmamlar, Damat
Ferit Hkmetini de tekrar greve getirmilerdir.
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
NOT
stanbulun igalini Mustafa Kemal Paaya Manas-
trl Hamdi Bey bildirmitir.
galden hemen sonra yaynlanan bildiride Anlama
Devletleri;
galin geici olduunu,
Anadoluda karklk devam ederse, stanbulun Trk-
lerden alnacan,
Amalarnn saltanat makamnn nfuzunu krmak de-
il, aksine padiahn Osmanl idaresinde kalacak yer-
lerdeki nfuzunu kuvvetlendirmek olduunu,
Herkesin saltanat makam olan stanbulun emirlerine
uymas gerektiini belirtmilerdir.
NOT
Anlama Devletleri, stanbulun igal edilmesinin
dnya kamuoyunda kendileri hakknda olutura-
ca olumsuzluklar yok etmek, igalden Anadolu
hareketinin sorumlu olduunu gstermek ve Mill
Mcadeleyi nlemek, halkn tepkisini azaltmak
amacyla bildiri yaynlamlardr.
stanbulun galine Temsil Heyetinin Tepkisi
stanbulda tutuklanan Trk subaylara kar Anadoluda
Anlama Devletlerinin askerleri tutuklanmtr.
Anlama Devletlerinin Anadoludaki sevkiyat
F
gzerghlar (GevyeUlukla) tahrip edilmitir.
L
O stanbul Hkmeti ile resm haberleme kesilmitir
Z
(Sivastan sonra ikinci kesinti).
O
F
Anadoludaki Ziraat Bankas, Osmanl Bankas ve
Y
A
Dyun-u Umumiyenin para ve mal varlklarna el ko-
Y nulmutur.
I
N
Mustafa Kemal 19 Mart 1920de Ankarada olaa-
C
L
I mu ve seimlerin yaplmasn istemitir.
K
stanbuldan gelen evraklar geersiz saylmtr.
179
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
SORU
Aada verilen aklamalardan hangisi yanl-
tr?
A) Meclisi Messisan: Son Osmanl Mebusan Mec-
lisi
B) Temsil Heyeti: ilk kez Erzurum kongresinde ku-
rulan yrtme kurulu
C) Tekilat- esasiye: Yeni kurulan Trk Devletinin
ilk anayasas
D) Reddi ilhak: Yunan igaline kar kurulan milli
mcadeleye yararl bir dernek
E) Felah- Vatan: Son Osmanl meclisinde kurulan
grup
ZM
Meclis-i Messisan yani kurucu meclis Ankarada
alan byk millet meclisi iin kullanlan bir tabirdir.
Mustafa Kemal Paa Mebusan Meclisinin resmen
18
kapatlmasndan nce stanbulun igali halinde
Ankarada bir Messisan Meclisi yahut daha sonra
kullanlan tbiriyle olaanst yetkilere sahip Mec-
lis kurulmas iin bir tebli hazrlamtr. Bu tebli
stanbulun 16 Mart 1920de igalinden hemen son-
ra baz dzeltmeler yaplmak suretiyle btn vilyet
20
ve sancaklarla, kolordu kumandanlarna gnderil-
mitir. Atatrk hazrlad ilk teblide Meclisin adn
Meclisi Messesan (Kurucu Meclis) olarak belirle-
mi ancak daha sonra bundan vazgeerek, genel-
gesinde olaanst yetkilere sahip Meclis adn
kullanmtr.
(Cevap A)
stanbulun Resmen galinin Sonular
Anlama Devletlerinin stanbulu resmen igal etmele-
ri, Mustafa Kemale Ulusal Mcadeleyi padiah adna
yrttn syleme olana salamtr. O
TBMMnin almasna ortam hazrlamtr.
Salih Paa Hkmetinin istifas zerine 5 Nisan
1920de Damat Ferit Paa yeniden sadrazamla geti-
rilmi ve hkmeti kurmutur.
stanbulun resmen igali zerine padiah ve stanbul
Hkmeti tamamen Anlama Devletlerinin denetimine
girmitir.
stanbulun igali Mustafa Kemal Paay grlerinde
hakl karmtr.
180
stanbuldan kaan aydn, asker ve milletvekilleri Mill
Mcadeleye ve daha sonra alacak olan TBMMye
katlmtr.
Padiah 11 Nisan 1920de meclisi feshetmitir. Bu ge-
lime ile Osmanl parlamentosu tarihe katlmtr.
SORU
Son Osmanl Mebusan Meclisinde kabul edilen
Misakmilli kararlar gz nne alndnda aa-
daki yarglardan hangisi karlmaz?
A) Tam bamszlk hedefi konmutur.
B) Boazlarla ilgili kararlar Milletler Cemiyetine b-
raklmtr.
C) Uluslar aras eitlik ilkesi dikkate alnmtr.
D) Halkn beklentilerine ncelik verilmitir.
E) Vatan snrlar belirlenmitir.
ZM
12 - 28 Ocak 1920de toplanan Son Osmanl Mebu-
san Meclisinde boazlarla ilgili alnan karar u e-
kildedir: stanbul ve Marmara Denizinin gvenlii
her trl tehlikeden korunmaldr. Ticaret gemilerinin
anakkale ve stanbul Boazlarndan geii, ilgi-
li devletlerin birlikte verecekleri kararlara baldr.
Buna gre B seeneinde verilen ifade yanltr.
(Cevap B)
SORU
Son Osmanl Mebusan Meclisi tarafndan kabul
edilen Misakmillide halkoylamas yaplmas
uygun grlen yerler arasnda aadakilerden
F
hangisi yer almamtr?
A) Kars B) Batum C) Ardahan
L
D) Trabzon E) Bat Trakya
Z
O
F
ZM
Y
A Son Osmanl Mebusan Meclisinde halkoylama-
Y
I
s yaplmas ngrlen yerler u ekildedir: Arap
N memleketleri, Kars, Ardahan, Batum ve Bat Trakya.
C
I
Trabzonda halkoylamas yaplmas ile ilgili herhangi
L bir madde yoktur.
I
K (Cevap A)

TBMMNN AILMASI (23 Nisan 1920)
stanbulun igal edilmesi Ankarada ulus iradesine
dayal yeni bir meclis almasnn da yolunu am-
tr. TBMM, yaplan seimler sonucu ve stanbuldan ka-
an mebuslarnda katlmyla, 23 Nisan 1920de 78 mil-
letvekilinin katlmyla Ankarada toplanmtr. Mustafa
Kemal yaplan seimlerde Ankara mebusu seilmitir.
TBMMnin alna meclisin en yal yesi olan Sinop
Mebusu erif Bey bakanlk etmitir. 24 Nisan itiba-
ryla da bakanla Mustafa Kemal getirilmitir. Atatrk
bu grevini 29 Ekim 1923e kadar srdrmtr.
25 Nisanda TBMM, millete bir beyanname yaynlaya-
rak birlik beraberlik vurgusu yapm ve dman pro-
pagandasna kar dikkatli olunmas gerektii zerinde
durmutur. Ayrca Mecliste, Mustafa Kemal Paann
bakanlnda yedi kiilik Geici cra Heyeti oluturul-
mutur bylece Meclis, yrtme gcn fiiliyata ge-
irmitir. 29 Nisanda Hyanet-i Vataniye Kanununu
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
Gnmzde kullanlmakta olan Meclis binas ise
TBMMnin nc binasdr. Mimar Avusturalyal Prof.
Clemens Holzmeisterdir.
NOT
Osmanl Mebusan Meclisi yeleri, seime tabi ol-
madan meclise dorudan ye olarak alnmlardr.
Bu durum yeni meclisin halk iradesine sayg duydu-
unun gstergesidir.
24 Nisan nergesi
24 Nisan 1921de Meclis bakanlna seilen Musta-
fa Kemal Paa, hkmetin biran nce kurulmas iin
meclise bir nerge vermi ve bu nerge oy okluuyla
kabul edilmitir.
Hkmet kurmak zorunludur.

kabul eden Meclis bu kanunu izleyen gnlerde stan- Geici bir hkmet kurmak ve padiah vekili atamak
18
bul ile her trl haberlemeyi ve irtibat yasaklayan bir
karar vermitir. TBMMnin almasyla yeni bir Trk
doru deildir.

Devletinin kurulduuna dair mesajlar 30 Nisanda Av-

rupa devletlerinin dileri bakanlklarna bildirilmitir. YORUM
Bylece dnya devletleriyle ilk resmi temasa da geil-
Padiaha bal olunmad ve meclisin devamll
mitir. 2 Mays 1920de de asl hkmetin kurulmas
dile getirilmitir.
iin Mustafa Kemalin kanun teklifi kabul edilmi, by-
20
lece 11 kiilik Heyet-i Vkela veya cra Vekilleri Heyeti
(Bakanlar Kurulu) kurulmutur. TBMMnin stnde bir g yoktur.

YORUM

stanbul Hkmeti dorudan yok saylmtr.

TBMM, yasama ve yrtme glerini kullanacaktr.

YORUM
F

L
Gler birlii ilkesi benimsenmitir.
O
Z
O Meclis iinden seilecek bir kurul hkmet ilerine baka-
lk Trkiye Byk Millet Meclisi (1920) F
cak, meclisin bakan hkmetinde bakan saylacaktr.
Y
Trkiye Byk Millet Meclisi ad 8 ubat 1921 tarihli A
Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile kalc olmutur. Y
YORUM
I
TBMMnin ilk binas gnmzde Kurtulu Sava M- N Meclis Hkmeti sisteminin benimsendiini gs-
C
zesi olarak hizmet vermektedir. I
termektedir.
L
1924te hizmete alan ve Mimar Vedat Beyin projesi
I
olan ikinci Meclis binas gnmzde Cumhuriyet M- Hilafet ve saltanat makam TBMMnin karaca bir
K

zesi olarak kullanlmaktadr. yasaya gre yerini alacaktr.

181
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
YORUM
TBMMnin hilafet ve saltanat makamnn da zerin-
de bir g olduu belirtilmitir.
I. TBMMnin zellikleri
Olaanst yetkilere sahip bir meclistir. Yasama, y-
rtme ve yarg yetkilerini elinde bulundurmas ve
yetkilerini Bakomutanlk Yasasyla Mustafa Kemal
Paaya devretmesi bunun kantdr.
Kurucu meclistir. (1921 Anayasasn hazrlamtr.)
htilal meclisidir.
nklapdr (Egemenlii bir kiiden alp millete ver-
mitir. Yasama, yrtme ve yarg yetkilerini kendinde
toplayan gler birlii ilkesini benimsemitir.)
Halkdr (Halkn her trl sorununa eilmitir.)
18
Olaanst dnemlerde bavurulan, Meclis Hkme-
ti sistemini benimsemitir.
stanbul Hkmetini dorudan yok saymtr.
Trk tarihinde, Trk adyla alan ilk meclistir.
20
I. TBMMnin Yapt ler
Anam vergisinin drt katna karlmas ve Mill Mca-
dele iin kaynak yaratlmas
Dzenli ordunun kurulmas
stiklal Savann ynetilmesi ve dmann yurttan
atlmas
Hyanet-i Vataniye Kanununun karlmas
Asker kaaklarn nlemek iin firariler hakknda kanun
karlmas
stiklal Mahkemelerinin kurulmas
Kuvaymilliyenin TBMMye balanmas
YORUM
stiklal Mahkemelerinin kurulmas meclisin yarg
yetkisini de kullandnn gstergesidir.
Saltanatn kaldrlmas (Yapt tek devrim budur.) I
Mudanya Atekesinin imzalanmas
182
Londra ve Lozan Konferansnda Yeni Trk Devletinin
temsil edilmesi
1921 Anayasasnn (Tekilat- Esasi) hazrlanmas
stikll Marnn szlerinin kabul edilmesi
Afganistanla Dostluk Antlamas imzalanmas
Tekalif-i Milliye Emirlerinin karlmas
Nisab- Mzakere Kanununun karlmas (Meclis -
tz)
Men-i srafat Kanununun karlmas (sraf nleme
kanunu)
lk TBMMnin otoritesini artran gelimeler;
Yasama ve yrtme yetkilerini kendinde toplamas
stiklal Mahkemelerini kurmas
Vergi oranlar artrmas
Hyanet-i Vataniye Kanununu kabul etmesi
Ayaklanmalar bastrmas
Kurtulu Savan kazanmas
stanbul Hkmetinin yapt ve yapaca ileri yok
saymas
Saltanat kaldrmas
NOT
I. TBMM, ok sesli ve demokratik bir meclistir. Mec-
liste farkl grlerden birok grup vardr: Anadolu
ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu (l. Grup)
Halk Zmresi, stiklal, Tesant (Dayanma/slamc-
lar) ve Yeil Ordu (ll. Grup)
F
L
I. TBMMnin Alna Kar Oluan Tepkiler
O
Z
O
stanbul Hkmeti Drrizade Abdullah Efendiye,
F Mustafa Kemal ve arkadalarn vatan haini ve dinsiz
Y olarak ilan eden bir fetva yaynlatm ve ngiliz uakla-
A
ryla halka datmtr.
Y
I
stanbul Hkmeti, Mustafa Kemal ve arkadalar g-
N
C yabnda idam cezas karar karmtr.
I
L TBMMnin varlna kar ayaklanmalar desteklenmitir.
K
 Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
I. TBMMYE KARI AYAKLANMALAR

TBMMYE KARI AYAKLANMALAR

Dorudan stanbul Hkmeti stanbul Hkmeti ve Anlama Devletleri

Tarafndan karlan Ayaklanmalar Tarafndan karlan Ayaklanmalar

- Bolu, Dzce, Hendek ve Adapazar

- Kuvay nzibatiye (Hilafet ordusu)
Ayaklanmalar
Ayaklanmas
- Yozgat Ayaklanmas
- Anzavur Ayaklanmas
- Afyon Ayaklanmas
- Konya Ayaklanmas
- Mill Aireti
Aznlklarn kardklar Ayaklanmalar
- Kogiri
- Zile syan
- Ermeni Ayaklanmalar
- Bozkr syan
- Rum Ayaklanmalar - Cemil eto
- eyh Recep

Kuvaymilliye Yanls Olup Sonradan

Ayaklananlar

- erkez Ethem Ayaklanmas

- Demirci Mehmet Efe
18
a. Dorudan stanbul Hkmetinin kard Ayaklan-
malar
Anzavur Ayaklanmas: stanbul Hkmeti ekya olan
Anzavur Ahmetle anlaarak Balkesir ve evresinde
bu ayaklanmann kmasn salamtr. ngiliz gizli
20
servisinden Papaz Frunun destekledii isyan erkez
Ethem bastrmtr.
Kuvay- nzibatiye (Halifelik Ordusu) Ayaklanmas:
stanbul Hkmeti, TBMMye kar dzenli bir ordu
kurarak zmit, Geyve civarnda ayaklanma karmtr.
Ayaklanmay Ali Fuat Paa bastrmtr.
b. stanbul Hkmeti ve gal Kuvvetlerinin Kkrt-
masyla kan Ayaklanmalar
Bolu, Dzce, Hendek, Adapazar Ayaklanmas
Yozgat Ayaklanmas (apanolu)
Afyon (opur Musa) Ayaklanmas
Konya (Deliba Mehmet) Ayaklanmas
Bozkr syan (KonyaBozkr)
Urfa Mill Aireti Ayaklanmas
NOT
Mardin, Midyat ve Nusaybin ilelerinde gerekle-
en Ali Bat syan 11 Mays 1919-19 Austos 1919
tarihleri arasnda; Bayburtta gerekleen eyh E-
ref syan ise 16 Ekim 1919-24 Aralk 1919 tarihleri
arasnda yani TBMMnin almasndan nce bala-
mtr.
c. Aznlk Ayaklanmalar
Ermeni Ayaklanmas (Ermeni Devleti kurmak iin)
Rum Ayaklanmas (PontusRum Devleti kurmak iin)
F
L
O
Z d. Kuvaymilliye Yanls Olup Sonradan Ayaklananlar
O
F
erkez EthemDemirci Mehmet Efe Ayaklanmas:
Dzenli orduya katlmak istemeyen eski Kuvaymilliye ko-
Y
mutanlarnca karlan isyanlardr. Kuvaymilliyenin nde
A
Y
gelen komutanlarndan erkez Ethemin, Kuvay- Sey-
I

Kogiri Ayaklanmas (Kohisar, Erzincan, Ovack, Ke- N yare adndaki kuvvetleri Ktahya ve evresinde Demir-
C
mah) I ci Mehmet Efe ise Denizli ve Burdur dolaylarnda isyan
L
karmtr. Bu isyanlar ancak I. nn Sava srasnda
Zile Ayaklanmas I
K bastrlmtr. erkez Ethem ise Yunanistana snmtr.
Cemil eto Ayaklanmas (SiirtGarzan)

183
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
nemi
KARADENZ
stiklal Mahkemelerinin almas ile asker kaaklarnn
Kuvay nzibatiye
nne geilmi, merkez otorite artrlm, ayaklanma-
ek Pontus
Bolu-Dzce-Hend lar bastrlmtr.
Anzavur
Tokat-Zile eyh Eref

erkes Ethem
apanolu Ayaklanmalarn Sonular
Kogiri
Demirci Mehmet Efe
to
1.nci 2.nci Cemil e TBMM, elindeki insan ve malzeme gcn ayaklan-
ireti
Konya Milli A
malar bastrmak iin kullandndan, dzenli ordunun
AKDENZ kurulmas ve Kurtulu Savann baarya ulamas
TBMMnin Kurulmasna Kar kan syanlar
gecikmitir.
I. TBMMnin Ayaklanmalar Karsnda Ald Tedbirler tilaf Devletleri ve Yunanllar, TBMMnin ayaklanmalar-
stanbul Hkmetinin yaynlad fetvaya kar Ankara la uramasndan yararlanarak igallerini geniletmi-
mfts Rfat Brekiden kar fetva alnmtr. tir.
stanbulla her trl resm haberleme kesilmitir TBMMnin ayaklanmalar bastrmada gsterdii ka-
29 Nisan 1920de Hyanet-i Vataniye Kanunu kar- rarl tutumu halkn TBMMye olan gvenini artrrken
larak stiklal Mahkemeleri kurulmutur. Kanuna gre, TBMMnin de halk zerindeki gcn ve otoritesini ar-
TBMMye kar ayaklananlar ve varln inkr edenler trmtr.
vatan haini ilan edilecekti. TBMMnin ald dier bir

stiklal Mahkemeleri 18 Eyll 1920de Hyaneti Vata-

18
nlem ise stiklal Mahkemelerinin kurulmas olmutur.
SORU
niye Kanunu ile sava artlarnda bozgun, yama ve
casusluk gibi vatana ihanet niteliinde kabul edilen Manyas, Susurluk taraflarnda kan bir isyandr.
sular nleyebilmek ve hzl kararlar verebilmek iin syann eleba eski bir Osmanl subaydr.
kurulmutur. Geni yetkilerle donatlm olan stiklal syan ngiliz gizli servisinden Papaz Fru tarafn-
Mahkemelerinin yeleri meclis iinden seiliyordu. dan desteklenmitir.
20
TBMMnin yarg grevini stlenen mahkemelerin verdi- zellikleri verilen TBMM kart isyan hareketi
i kararlar kesindi. Hyaneti Vataniye Kanununun uy- aadakilerden hangisidir?
gulanmas lkede asayii salam, bylece dman
A) Cemil eto
ile mcadele daha etkili bir ekilde yaplabilmitir.
B) Milli Airet
C) Ahmet Anzavur
NOT
D) Demirci Mehmet

Mill Mcadele iin silah altna arldklar hlde E) Deliba Mehmet

gelmeyen ya da ordudan silahlar ile birlikte kaan
F
askerler iin 11 Eyll 1920 tarihinde, Firariler Ka-
L ZM
nunu karlm, bu yasa ile kaaklar ve onlara O
yardm edenler iin zel mahkemeler kurulmutur. Z zellikleri verilen isyan hareketi 1 Ekim 1919-16
O
F
Nisan 1920 yllar arasnda eski bir Osmanl suba-

stiklal Mahkemelerinin zellikleri y olan Ahmet Aznavur tarafndan karlmtr. Ah-

Y
A met Anzavur, Kuva-y nzibatiye Komutan unvan
yeleri, TBMM arasndan seilen milletvekilleridir. Y
ile Kuva-y Milliyeye kar mcadele etmitir. syan
I
Olayn kt yerde alr, kararlar hzla hkme bala- N stanbul hkmeti ve ngiliz gizli servis elamanlarn-
nrd. Yarglamalar vicdani kanaate gre ve halka ak C
I dan Papaz Fru tarafndan desteklenmi ancak niha-
olarak yaplrd. L
yetinde erkez Ethem kuvvetlerince bastrlmtr.
I
Alnan kararlar kesindi ve temyiz yolu kapalyd. K (Cevap C)

184

BASINDA MLL MCADELE
NEML YAYINLAR
rade-i Milliye:
Sivas Kongresinde alnan karar zerine Temsil Heye-
tinin gr ve dncelerini halka iletmek amacyla 14
Eyll 1919da Sivasta karlmaya balamtr. Mill
Mcadelenin szcln yapan ilk gazetedir.
Hkimiyet-i Milliye:
10 Ocak 1920de Ankarada karlmaya balanan ga-
zete, TBMMnin yar resm organ olmutur. Cumhuri-
yetin ilanndan sonra Ulus adn almtr.
Anadolu Ajans:
Ulusal hareketin halka ve dnyaya duyurulmas iin,
gazete karmann yetersiz grlmesi zerine 6 Nisan
1920 ylnda kurulmutur. Kurulmasna Yunus Nadi ve
Halide Edip Advar nclk etmitir.
Ceride-i Resmiye Gazetesi:
TBMMnin yapt ileri halka duyurmak iin 7 ubat
1921de karlmaya balanmtr. TBMMnin resm
18
gazetesi olan Ceride-i Resmiye, bugnk Resm
Gazetenin temelidir.
Kk Mecmua:
Ziya Gkalp tarafndan Diyarbakrda karlan dergidir.
lk says 1922de yaymlanmtr. Ziya Gkalpin stik-
lal Mar metnini yaymlad ilk dergidir.
20
Albayrak:
Erzurumda kan ve Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetinin en nemli yayn organdr.
Babalk:
5 Nisan 1921de Konyada gnlk olarak kmaya ba-
layan Babalk, bayrama rastlayan bir dman taarru-
zunda bayram ekerlerine harcanacak parann orduya
verilmesi iin kampanya balatmtr. Yusuf Mazhar,
Servet skit, Samizade Sreyya, gazetenin ne kan
isimleridir.
Atatrkn Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir. leri
cmlesi ile biten tarihi emrinin tam metni ilk kez Baba-
lk Gazetesinde yaymlanmtr.
smet Paada Babalk Garp Cephesinin vefakar
bir arkada olarak nitelendirmitir.
NOT
Milli Mcadele, yalnzca Anadolu basnnda deil,
yurt dnda da nemli bir destek bulmutur. rne-
in, Trk Dostu olarak tannan Fransz yazar Pierre
Loti, Anadolu direniini yazlaryla desteklemitir.
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
SORU
Aadakilerden hangisi, Sivas Kongresi sonra-
s Eyll 1919da yaymlanmaya balayan, milli
mcadelenin yayn organ niteliinde bir gaze-
tedir?
A) stikbal B) Yenign
C) rade-i Milliye D) Hakimiyet-i Milliye
E) Tasvir-i Efkar
ZM
rade-i Milliye, Anadolu igaline kar balayan
kurtulu hareketinin ilk yayn organ olarak Eyll
1919da karlmaya balamtr. Sivas Kongresi
sonrasnda karlan bu gazete Damat Ferit hk-
metinin drlmesi ve Meclis-i Mebusan seimleri-
ni milli mcadele taraftar kimselerin kazanmasnda
rol oynamtr. rade-i Milliye yayn hayatna 1922
yl sonuna kadar devam etmitir. Temsil heyetinin
Ankaraya gitmesinden sonra, milli mcadelenin ya-
yn organ olma grevini Hakimiyet-i Milliye Gazete-
si stlenmitir.
(Cevap C)
SORU
Aadakilerden hangisi milli mcadele kart
bir yaym organdr?
F
A) Peyam B) Babalk C) kdam
L
O
D) Tanin E) Tasvir-i Efkar
Z
O
F
ZM
Y
A Peyam, stanbulda karlan ve milli mcadele kar-
Y
I t yaymlar yapan bir gazetedir. Verilen dier ga-
N
zetelerden kdam, Tanin ve Tasvir-i Efkar stanbul
C
I basnnda, Babalk ise Konyada milli mcadeleye
L
I destek veren gazetelerdir.
K
(Cevap A)
185
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi

BASINDA MLL MCADELE

stanbul Basnnda Anadolu Basnnda

Mill Mcadele Mill Mcadele

- rade-i Millye
Mill Mcadeleye Mill Mcadeleye - Hkimiyet-i Millye
Destek Verenler Kar Olanlar - t Gazetesi
- Aksz Gazetesi
- Tasvir-i Efkr - Alemdar
- Albayrak Gazetesi
- Vakit - Peyam- Sabah
- zmire Doru Gazetesi
- Tanin - Aydede
- Yeni Adana Gazetesi
- kdam - stanbul
- stikbal Gazetesi
- leri - mit
- Sebilrread Dergisi
- Yenign - Hakikat
- Kk Mecmua Dergisi
- Akam
- Emel Gazetesi
- Tercman
- Ahali Gazetesi
- Kyl

SEVR BARI ANTLAMASI (10 Austos 1920)

Krklareli
KARADENZ SOVYETLER
Edirne stanbul Zonguldak BRL
I. Dnya Sava 1918 ylnda bitmesine ramen Anla- Sinop
Samsun
18
ma devletleri Osmanl topraklarn paylama konusun-
EGE

Tekirda

anakkale
Balkesir
Adapazar
zmit
Bilecik
Bolu

Eskiehir
Kastamonu
Amasya
orum Tokat
Rize

Trabzon
Erzincan
Artvin
Ardahan

Erzurum
Kars
Idr
da anlaamadklar iin antlama metni ancak iki yl Manisa
Ktahya Ankara
Kayseri Sivas
Bingl Mu
Uak Afyon
zmir Elaz Bitlis
sonra hazrlanabilmitir. 18-26 Nisan 1920de dzen- Denizli
Isparta Malatya Diyarbakr
Van
DENZ

Burdur Nide Mara Hakkari

Siirt
lenen San Remo Konferansnda Anlama devletleri ilk Mula Antalya Konya
Mersin Adana
Antep Urfa Mardin

kez grbirliine varmtr. Antakya

SURYE IRAK
Antlama tasla Pariste bulunan Tevfik Paaya gn- AKDENZ
20
derildiinde Tevfik Paa artlarnn ok ar olduunu OSMANLI DEVLET TALYAN DARE BLGES ERMENSTANA
AYRILACAK
BLGE
bildirerek reddetitir. Bunun zerine ngiltere, Mudan- BOAZLAR BLGES SINIRI NGLZ NFUZ BLGES
YUNAN DARES BLGES FRANSIZ NFUZ BLGES
ya ve Bandrmaya asker karm, Yunan ordusunu da
Sevr Antlamasna Gre Osmanl Topraklarnn Paylam
harekete geirmitir. galler zerine padiah sorumlu-
luu zerinden atmak iin Saltanat urasn toplam-
tr. Antlamann urada gzden geirilmesinden sonra Maddeleri:
Sevr Antlamasn imzalamak zere bir heyet Parise Osmanl Devletinin snrlar stanbul dolaylar ve
gitmitir. 433 maddeden oluan Sevr Bar Antlamas Anadolunun kk bir blm ile snrlandrlacak
ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Ermenistan, Belika, ancak aznlk haklar gzetilmezse stanbul geri alna-
Yunanistan, Polonya, Romanya, Srbistan, Hrvatistan, cak. (Misakmill ile izilen snrlarla tamamen ters d-
F
Slovenya, ekoslovakya devletleri tarafndan imza-
mektedir. Misakmill yaklak olarak bugnk snrlar-
L
lanmtr. Osmanl Devleti adna da Hdi Paa, Rza O mz kapsarken Sevr, stanbul, evresi ve az saydaki
Tevfik ve Reat Halisten oluan bir heyet tarafndan Z
O Anadolu topran kapsamaktadr.)
Pariste imzalanmtr. F
Boazlar tm devletlerin gemilerine ak tutulacak, y-
Y netimi, bayra ve btesi ayr olan iinde hibir Trk
A
Y temsilcinin bulunmad uluslararas bir komisyona
NOT I
braklacaktr. Komisyon bakanl 2 yl olacak karar-
N
C lar oy okluuyla alnacaktr.
I
Anlama, Padiah Vahdettin bakanlndaki Sal- L
tanat uras tarafndan onaylanmtr. I
K

186
 Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
Osmanl Devletinin imzalad son antlamadr.
YORUM
Osmanl Devleti bu antlama ile resmen sona ermitir.
Trk milletinin direniini glendirmi, Mill
Osmanl Devletinin kendi topraklar zerindeki h-
Mcadelenin kazanlmasyla da uygulama alan bula-
kmdarlk haklarnn snrlandnn en ak gster-
mamtr.
gesidir. Ayrca, Lozan Antlamasna tanan tek
lkenin paralanmasna neden olduu iin
Sevr maddesidir. Ancak Lozan Antlamasnda
Misakmillye ters dmtr.
ufak bir deiiklik yaplm ve bakannn Trk ol-
Wilson ilkelerine ramen, Trk ulusunun bamsz ya-
mas karar kabul edilmitir.
ama haklar gasp edilmitir. Bu nedenle Ulusal Kurtu-
lu Sava, Trk ulusunun haklarn koruyabilmesi iin
Douda Ermenistan ve Krdistan devletleri kurula-
son ve tek zm haline gelmitir.
cak. Osmanl Devleti bu devletlerin varln tanyacak-
tr. Sonular

Dou Trakya ve Bat Anadolu Yunanistana ve- Osmanl Devleti adna Damat Ferit Paa tarafndan
rilecek zmir Trklerde kalacak ancak ynetimi imzalanan Sevr Antlamas imzalandnda Mebusan
Meclisi var olmad iin Saltanat rasnn onay ile
Yunanistana braklacaktr. Kentte farkl dil, din ve
kabul edilmitir. Bu yzden hukuken geersiz bir ant-
rklardan bir parlamento oluturulacak ve bu komisyon
lamadr.
5 yl iinde Yunanistana balanmak iin milletler cemi-
Kendi aralarnda anlamazlk yaayan Anlama Dev-
yetine bavurabilecektir.
letleri bu antlama ile tekrar bir araya gelmilerdir.
18
Kapitlasyonlar geniletilerek devam ettirilecektir.
Aznlklarn haklar Trklerinkinden daha fazla olacaktr.
Sevr Antlamas stanbulda da tepkiyle karlanm
Damat Ferit Paa Hkmeti istifa etmek zorunda kal-
Osmanl sava tazminat deyecektir. m, yerine Tevfik Paa Hkmeti kurulmutur. Tevfik

Osmanl ordusu i gvenlii salamak iin 50.700 Paa Hkmeti TBMM ile uzlama yoluna gitmi ve
Bilecik grmelerini gereklemitir.
jandarma gc ile snrlandrlacak, onun dndaki bir-
likleri terhis edecektir. TBMM, antlamay imzalayanlar vatan haini ilan etmi
ve Kurtulu Savan balatmtr.
20
Mecburi askerlik kaldralacaktr.
Adli ve mali kapitlasyonlar tm devletlere ak ola-
caktr. SORU
Osmanl Devletinin topraklar ngiltere, Fransa, tal-
Dou ve Gneydou Anadolunun Ermenilere
ya, Yunanistan arasnda paylalacaktr.
verilmesini engellemek iin almalar yrten
Rodos ve On ki Ada talyanlara, Ege adalar Dou Anadolu Mdaafa-i Hukuk Cemiyetinin
Yunanistana verilecektir. propagandasn aadakilerden hangisi aracl-
Aznlklar her trl haktan faydalanabilecekler. yla yapmtr?
Hibir ulusun bilginleri Osmanl topraklarnda kaz yap- F A) Alemdar B) Hakikat

maktan yoksun braklmayacaktr. C) Albayrak D) Aydede
L
O
ngiltere, Fransa, talya ve Osmanl Devletinden olu- E) mit
Z
an mali bir komisyon Osmanl Devletinin btesi- O
F
ni denetleyecektir.
Y ZM
A
nemi
Y
Dou Anadolu Mdaafa-i Hukuk Cemiyetinin en
I
Bu antlama Osmanl Mebuslar Meclisi tarafndan
N nemli yayn organ Erzurumda karlan Albayrak
onaylanmad iin hukuki geerlilii yoktur. C
I gazetesidir. Verilen dier gazeteler stanbulda milli
Osmanl ynetiminin teslimiyeti bir tutum sergilemesi, L
mcadele kart yaym yapan gazetelerdir.
I
TBMMye katlmlar artm ve ulusal bilinci kamla- K (Cevap C)
mtr.

187
Kurtulu Savana Hazrlk Dnemi
SORU
I. Her snftan insan bnyesinde barndrmas
II. Gler birliine sahip olmas
III. Mustafa Kemale Bakomutanlk Yasasyla yet-
kilerini devretmesi
Birinci TBMMnin olaanst yetkilere sahip bir
meclis olduuna yukardakilerden hangileri ka-
nt olarak gsterilebilir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) II ve III E) I, II ve III
ZM
I. TBMMnin her snftan insan bnyesinde barn-
drmas oulcu bir anlaya sahip olduunu gster-
mektedir. Ancak yasama, yrtme ve yarg erklerini
(Gler birlii) kendi bnyesinde toplamas ve ge-
18
rektiinde bu yetkilerini devredebilmesi olaanst
bir meclis olduunu gstermektedir.
(Cevap D)
20
SORU
Aadakilerden hangisi Mill Mcadele dne-
minde Ziya Gkalp tarafndan Diyarbakrda -
karlan dergidir?
A) Babalk B) Ahali C) t
D) Kyl E) Kk Mecmua
ZM
Ziya Gkalp, tarafndan Diyarbakrda karlan der-
gi Kk Mecmuadr. lk says 1922de yaymlanan
ve haftada bir gn karlan dergi ilmi, ebedi, siyasi,
iktisadi bir mecmuadr.
(Cevap E)
188
SORU
Sivas Kongresi sonrasnda istifa eden Damat Ferit
hkmeti yerine Ali Rza Paa hkmeti kurulmutur.
Padiahn, hkmeti kurma grevini lml bir
devlet adam olan Ali Rza Paaya vermesinde
aadakilerden hangisinin etkili olduu syle-
nemez?
A) lkede dzeni salamak
B) Ulusal mcadeleye destek verenlerle iyi ilikiler
kurmak
C) Temsil heyetinin etkisini artrmak
D) Seimlerin yaplmasn salamak
E) Ulusal birlii glendirmek
ZM
Sivas Kongresinden sonra stanbul ile tm haber-
lemelerin kesilmesi tilaf Devletlerini ve Damat Fe-
rit Paa Hkmetini zor duruma sokmutur. Bunun
zerine Damat Ferit Hkmeti, 30 Eyll 1919da is-
tifa etmi yerine. Ali Rza Paa hkmeti kurulmu-
tur. Bu deiiklikte A, B, D, E seeneklerinde verilen
dnceler etkili olmutur. Ancak Osmanl, Temsil
Heyetinin etkisini artrmak bir yana halk zerindeki
etkisini krmak iin almalar yrtmtr.
(Cevap C)
SORU
I. Alaehir
II. Lleburgaz
III. Afyonkarahisar
Milli Mcadele dneminde yaplan yukardaki
kongrelerden hangileri TBMMnin almasndan
F
nce toplanmtr?
L
O A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
Z
O D) I ve II E) I, II ve III
F
ZM
Y
A
Alaehir Kongresi 16-25 Austos 1919 tarihleri ara-
Y
I snda Lleburgaz Kongresi 31 Mart 1920 tarihinde
N
C yani TBMMnin almasndan nce gereklemitir.
I
Afyonkarahisar kongresi ise 2 Austos 1920de top-
L
I lanmtr.
K
(Cevap D)
 3. NTE
KURTULU SAVAI MCADELE DNEM

KURTULU SAVAINDA CEPHELER ngiltere Dou Anadoluda bamsz bir Ermeni devle-
tinin kurulmasn salayp Rusyann Akdenize ula-
Cephelerin Genel zellikleri
masn engelleme politikas izlerken Rusya kendine
1. Dou Cephesi: Ermenilere kar almtr. Bu cep- bal bir Ermenistan kurdurarak bu devlet zerinden
hede savaan asker gler Mondrostan sonra da-
Akdenize ulamay amalamtr.
tlmayan ve TBMMnin almasndan sonra Dou
Cephesi Komutanlna evrilen XV. Kolordudur. Ko- l. Dnya Sava yllarnda Ermeniler, Dou Anadoluda
mutanln Kazm Karabekir yapmtr. Ruslarla birlikte hareket ederek katliamlarda bulun-
dular. Ermenilerin masum halka zarar vermeleri ze-
2. Gney Cephesi: FranszErmeni i birliine kar G-
neydou Anadoluda halk direnii (Kuvaymilliye) yapl-
18 rine Osmanl Devleti 14 Mays 1915 tarihinde Tehcir
mtr. (zorunlu g) Kanununu kararak Ermenilerin

3. Bat Cephesi: Yunan kuvvetlerine kar alan cep- Suriyeye g ettirilmesine karar vermitir.

hedir. TBMM tarafndan kurulan dzenli ordu, bu cep- Mustafa Kemal Paa ilk cephenin douda almasn
hede Kurtulu Savann kaderini belirleyen savalar
zelikle istemitir nk burada Osmanldan kalma
yapmtr.
20
hazr bir ordu bulunmaktayd ve Dou Cephesinde
kazanlacak bir baar TBMMye ve halka moral ve-
KARADENZ 3 Aralk 1920 Gmr SOVYETLER
Krklareli 16 Mart 1921 Moskova BRL recek, Mill Mcadeleyi kazanma azmini artracakt.
Edirne stanbul Zonguldak Sinop 13 Ekim 1921 Kars Dou Cephesi
Tekirda Adapazar Rize Artvin Ermeniler
Kastamonu Samsun
15 Ardahan Bu nedenle 15. Kolordu komutan Kzm Karabekire
Trabzon . K
zmit Bolu Amasya
anakkale
Bilecik
Bat Cephesi Eskiehir orum Tokat o Kars
Erzincan lo
TBMM tarafndan tam yetki verilerek Dou Cephesi
EGE

Yunanlar Ktahya Ankara Bingl Mu du

r
Erzurum Idr
Kayseri Sivas
Manisa Afyon
Uak
zmir
Denizli Gney Cephesi
Elaz Bitlis
Van
komutanlna atanmtr. Kzm Karabekir kendisine
Isparta
Franszlar Diyarbakr
DENZ

11 Ekim 1922 Mudanya Hakkari

Mula Antalya Konya
Nide Mara
KuvayAntep
Milliye Siirt duyulan gveni boa karmam ve Ermenistanla ya-
Urfa Mardin
Mersin Adana
plan mcadelelerde baarl olmutur. Bar istemek
Antakya
20 Ekim 1921 Ankara IRAK zorunda kalan Ermenilerle 3 Aralk 1920de Gmr
AKDENZ SURYE
F
Antlamas imzalanmtr.

Kurtulu Savanda Cepheler
L
O
Z
DOU CEPHES O
F NOT
Ermeni Sorunu
Y
Osmanl tarihinde millet-i sadka (sadk millet) olarak A
Kazm Karabekir Paa anlarn stiklal Harbimiz
Y
nitelenen Ermeniler, XIX. yzyln sonlarna kadar Os-
I adl eserde toplamtr.
manl Devletine ballklarn srdrmlerdir. N
C
1878 Berlin Antlamasyla Ermeni Sorunu ilk kez I
L
resm belgelerde yer almtr (ngiltere ve Rusyann I
etkisiyle). K

189
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi

KURTULU SAVAI CEPHELER

DOU CEPHES GNEY CEPHES BATI CEPHES

Osmanldan kalma Ermeniler TBMMnin

Ermeniler Kuvaymilliye Yunanllar
dzenli ordu kurduu
Franszlar
dzenli ordu
Gmr Antlamas (3 Aralk 1920)
Ankara Antlamas (20 Ekim 1921) l. nn Sava (6-10 Ocak 1921)
.
TBMMnin ilk asker ve siyasi baars Sakarya Sava sonras Fransayla Londra Konferans
Ermeniler Anadoludaki isteklerinden imzaland. Hatay hari gney snr stikll Marnn kabul
vazgetiler. izildi.
Moskova Antlamas
Misakmillden ikinci taviz verildi
Afganistanla Dostluk Antlamas
Moskova Antlamas (16 Mart 1921) (Hatay).
1921 Anayasasnn kabul
l. nn Sava sonras Sovyet Rusya
ile imzaland.
. ll. nn Sava
Misakmillden ilk taviz verildi (Batum)
(23 Mart - 1 Nisan 1921)
talya Anadoluyu boaltmaya balad.
Kars Antlamas (13 Ekim 1921)
Sakarya Sava sonras Kafkas
Aslhanlar ve Dumlupnar Taarruzu
devletleriyle (Azerbaycan, Ermenistan,
Ordu saldr gcne ulamad iin
Grcistan) imzaland.
baarsz olundu.
Dou snr kesin olarak izildi.
18 Eskiehir-Ktahya Savalar
(10-24 Temmuz 1921)
Mustafa Kemal bakomutan seildi.
Tekalifi Milliye Emirleri yaynland.

Sakarya Sava
(23 Austos-9-13 Eyll)
20
Son Savunma Sava
Ankara Antlamas
Kars Antlamas
Ukrayna ile Dostluk Antlamas
talya, Anadoluyu terk etti.
Mustafa Kemale gazilik unvan
ve mareallik rtbesi verildi.

Byk Taarruz
(26 Austos - 9 Eyll 1922)
Mudanya Atekesi
F Saltanatn Kaldrlmas
Lozan Antlamas
L
O
Z
O
F

Y
A
Y
I
N
C
I
L
I
K

190

NOT
General Harbord Raporu: Ermenilerin douda n-
fus ounluunun kendilerine ait olduunu ve Trk-
lerin kendilerine katliamlar yaptklarn iddia etme-
leri zerine Amerikan Hkmeti, General Harbord
bakanlnda bir heyeti inceleme yapmak zere
Dou Anadoluya gndermitir. Heyet, hazrlad
aratrmalar sonucunda, douda hibir yerde Er-
menilerin ounlukta olmadn belirtmitir.
GMR ANTLAMASI (3 Aralk 1920)
Sonular
Trkiye ile Ermenistan arasndaki sava durumu sona
ermi, Ermeniler igal ettikleri yerleri boaltmtr.
Kars, Sarkam Oltu, Kazman, Kulp ve Idr yeniden
Trk topraklarna katlmtr.
vin dnda bugnk halini almtr.
18
Dou Anadolu snrmz Ardahann bir blm ve Art-
Ermeniler Dou Anadoludaki tm isteklerinden vazge-
ip Sevr Antlamasnn geersizliini kabul etmi-
lerdir.
Ermenistanda yaayan Mslmanlara kendi dini ve
kltrel zelliklerine gre yaama olana verilmitir.
20
Dou Anadoludan ayrlm olan Ermenilerin 3 yl iin-
de geri dnmesi kabul edilmitir.
nemi
TBMMnin siyasi ve asker ilk baarsdr.
lk defa uluslararas antlamalarda Trkiye szc
kullanlmtr.
Sevrin geersizliini kabul eden ve TBMMyi tanyan
ilk devlet Ermenistan olmutur.
Ermeni meselesi uluslararas dzeyde sona ermi,
TrkiyeErmenistan snr belirlenmitir.
Halkn TBMMye olan gveni artm, dzenli orduya ka-
tlm artmtr. Doudaki birlikler batya kaydrlmtr.
5 Aralk 1920de Ermenistan SSCB Hkmeti ege-
menliine girince Gmr Antlamas geerliliini kay-
betmitir. Bu nedenle TrkErmeni snr daha sonra
imzalanan Moskova ve Kars Antlamalar ile son bii-
mini almtr.
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
GRCSTANLA MCADELE
Ermenilerden sonra douda Grclerle de savalm-
tr. Sovyet Rusyann Brest Litowsk Antlamasyla Os-
manl Devletine brakt Batum topraklarna, Mondros
Atekesinden sonra ngiltere, ngilterenin ekilmesin-
den sonrada Grcistan girmitir. TBMM hkmeti Er-
menilerle sava nedeniyle bu konu ile ilgilenememi
bu arada Grcistan Batum, Artvin ve Ardahan da igal
etmitir. Gmr Antlamasndan sonra tekrar bu me-
selesiyle uraan TBMM, Grcistan zerine bir asker
hareket balatarak Ardahan ve Batumu denetim altna
almtr ancak bu durum ok uzun srmemi, Sovyet
Rusya ile imzalanan Moskova Antlamas ile Batum
Grcistana braklmtr.
NOT
Grcistan Milli Mcadele dneminde bykelilik
aan ilk devlettir.
BLECK GRMELER (5 Aralk 1920)
TBMMnin toplanmasndan sonra stanbul Hkmetinin
Ankara hkmetiyle yapt ilk resm grmedir.
stanbulun igali ve Damat Feritin tekrar hkmet kur-
masyla gerginleen ilikiler, Damat Ferit Hkmetinin
Sevr Antlamas sonras istifa etmesiyle yeni bir bo-
yut kazanmtr. Yeni kurulan Tevfik Paa Hkmeti
Ahmet zzet ve Salih Paalar araclyla Mustafa
Kemalden grme isteinde bulunmutur. Bilecikte
yaplan grmelerde Mustafa Kemal kendisini TBMM
ve hkmet bakan olarak tantmtr. Bylece stan-
F
buldaki hkmetin varln tanmadn, onlar bu
L hkmetin temsilcisi olarak grmediini tek meru otori-
O
Z tenin TBMM olduunu, meclis ve hkmetin yetkilerine
O
de kendisinin sahip olduunu belirtmitir. Grmeler-
F
den sonra heyetin stanbuldan geri dnmesine izin ve-
Y
A rilmemi ve 1921 ylna dein Ankarada tutulmulardr.
Y
Bu davrann amac, stanbul Hkmeti yetkililerinin
I
N Mill Mcadele tarafna getikleri imajn brakmaktr. Bu
C
I kiiler, hkmetten ayrlacaklarna ve politika ile ura-
L mayacaklarna ilikin sz vermeleri zerine stanbula
I
K geri dnebilmilerdir.
191
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
GNEY CEPHES
Gney Anadoludaki mill cepheler, Mondros Atekes
Anlamasnn tilaf Devletleri tarafndan tek tarafl ve
haksz olarak yorumlanmas ile balayan igaller so-
nucu olumutur. Mondros Atekes Antlamasnn im-
zalanmasndan sonra gneyde Urfa, Antep ve Mara
ngilizler tarafndan igal edilirken Franszlar da Adana
ve dolaylarn igal etmilerdir.
ngiltere ve Fransa 15 Eyll 1919da yeni bir anlama
yaparak Orta Douyu manda ynetimi oluturmak
zere aralarnda paylamtr. Buna gre Irak ve Filis-
tin ngiliz mandasna, Suriye ve Lbnan Fransz man-
dasna braklmtr (Suriye tilafnamesi). Bu anlama
sonucunda ngiltere Mara, Urfa ve Antepi Fransaya
devretmitir. Franszlar devraldklar blgeleri ellerinde
tutmak iin Trklere kar bask ve zulmlerini artr-
mtr. Franszlar ayn zamanda Msr ve Suriyeden
getirttirdikleri Ermenileri tekilatlandrp Trkler zerine
18
saldrtmaya balamtr. Ermenilerin zulme varan dav-
ranlar blge halkn harekete geirmi ve blge halk
Adana, Urfa, Antep ve Marata Kuvaymilliye birlikleri
kurarak direnie gemitir.
Mustafa Kemal, Sivas Kongresinde temsil heyeti ba-
kan sfatyla Gney Cephesine komutanlar gnder-
mitir.
20
Kl Ali ve Yrk Salim Bey Marata,
Yzba Ali Saip Bey Urfada,
Topu Kemal Bey, Piyade Yzba Osman Bey ile Yz-
ba Ratip Bey ve Karaisal mfts Mehmet Efendi
Adanada
ahin Bey (Temen Mehmet Said), Kl Ali Bey ve
Karaylan gibi Kuvaymillyeciler ise Antepte destans
direniler gerekletirmilerdir.
Gney Cephesinde Kadn Kahramanlar
Klavuz Hatice: Pozantda mcadele etmitir. 8 Ma-
ys 1920 gecesi Fransz kuvvetlerine klavuzluk ederek
onlar Trklerin ate hattna sokmu ve Fransz asker-
lerin esir dmesini salamtr.
Tayyar Rahime: Gney Cephesinde 9. Tmende g-
nll olarak bir mfrezenin komutanln yapmtr. N
Osmaniyede Fransz kararghna saldr iin grev-
lendirilen mfreze, karargah ele geirmi ancak Tay-
yar Rahime, kararghn alndn gremeden ehit
dmtr.
192
Gney Cephesinde Trk halknn oluturduu Ku-
vaymilliye karsnda baarl olamayan Fran-
szlar daha TBMM almadan 11 ubat 1920de
Kahramanmaratan ve 10 Nisan 1920de Urfadan
kovulmutur. Fransa Sakarya Zaferi sonrasnda 20
Ekim 1921de imzalanan Ankara Antlamas ile Antep
ve Adanadaki igallerine de son vermitir. Bu antla-
ma ile Hatay dnda kalan bugnk Suriye snrmz
izilmitir.
TBMM Gney Cephesinde her trl imknszlklara
ramen stn bir direni gsteren Antep ehrine 6 u-
bat 1921de kard bir kanunla Gazi unvann ver-
mitir. Antep, stiklal Madalyasn 2008 ylnda almtr.
5 Nisan 1921de ise Maraa stiklal Madalyas, daha
sonra da 7 ubat 1973te Kahraman unvan verilmi-
tir.
12 Haziran 1984de TBMMde karlan bir kanunla
Urfann ismi anlurfa olarak deitirilmitir.
stiklal Madalyas alan ilk ile ise neboludur. (1924)
Blgedeki dier bir g olan ve Antalya, Konya dolay-
larnda bulunan talya ile ciddi bir silahl atma ol-
mamtr. talyanlar Mill Mcadele yllarnda, bask ve
korku metodunu takip etmeyip kendilerini halka sevdir-
me ve yre halkyla atmaya girmeden igal blgele-
rine nfuz etme yolunu benimsemilerdir.
Bu amala igal blgelerinde cretsiz salk, eitim ve
gda hizmeti yapmlardr. Ayrca AntalyaBurdur, Bur-
durKorkuteli arasnda otomobillerle yolcu tama hiz-
meti gerekletirmilerdir. Yunan igali altnda bulunan
blgelerdeki Trk tccarlara himaye vesikas verme-
leri ve talyan askerlerinin ocuklara zaman zaman
kartpostal ve ikolata datmalar da bu politikann so-
F nulardr. II. nn Savandan sonra blgeyi boalt-
L maya balayan talya, Sakarya Savandan sonra da
O
lkeyi tamamen terk etmitir.
Z
O
F
Y
A
Y
I
C
I
L
I
K
 Kurtulu Sava Mcadele Dnemi

SORU SORU

talyanlar Mill Mcadele yllarnda, bask ve korku
metodunu takip etmeyip kendilerini halka sevdirme
ve yre halkyla atmaya girmeden igal blgeleri-
ne nfuz etme yolunu benimsemilerdir.
Aadakilerden hangisi talyann bu politikas-
na rnek gsterilemez?
A) talyan askerlerinin ocuklara kartpostal ve iko-
lata datmas
B) gal blgelerinde cretsiz eitim, salk, ve gda
hizmeti salamas
C) Yunan igali altnda bulunan blgelerdeki Trk
tccarlara himaye vesikas vermesi
D) Otomobillerle yolcu tama hizmeti gerekletir-
mesi
E) Ankara Hkmetinin siyasi taleplerini tmyle
kabul etmesi
18
ZM
Ermenistan ve Trkiye arasndaki sava hali
sona erecektir.
Ermenistanda yaayan Mslmanlara dini ve
kltrel geleneklerini yaama imkan verilecektir.
Erivan hkmeti Sevr Antlamasn geersiz sa-
yacaktr.
Gmr Antlamasnn nclde verilen maddele-
rine gre aadaki yarglardan hangisine ula-
lamaz?
A) Ermenistan Mslmanlarnn haklar korunmu-
tur.
B) Ermeniler taleplerinden vazgemitir.
C) Antlamada askeri ve siyasi konularn yan sra
dini ve kltrel hkmlere de yer verilmitir.
D) Her iki devlet de birbirinin siyasi varln kabul
etmitir.
E) Trkiyenin Dou snr kesin olarak belirlenmi-
tir.

I. Dnya Sava srasnda kendisine vaad edilen

topraklara kavuamayan talya, savatan sonra ti- ZM
laf Devletleriyle ilikilerine mesafe koymutur. talya
Gmr Antlamas 3 Aralk 1920de imzalanmtr.
20
milli mcadele dneminde de dier tilaf devletlerin-
Ancak bu tarihten iki gn sonra SSCB Hkmeti
den farkl bir strateji uygulayarak igaller esnasnda
Ermenistanda egemen olunca Gmr Antlamas
bask ve zulm uygulamaktan kanmtr. Bunun
geerliliini kaybetmitir. Bu sebeple Trkiyenin
yerine zellikle gizli antlamalarla kendisine vaat
Dou snr kesin olarak 13 Ekim 1921de imzalanan
edilen blgelerde halka sempatik grnmek iin dis-
Kars Antlamasyla belirlenmitir.
panserler amak, halk bedava tedavi etmek ve il
(Cevap E)
datmak gibi faaliyetlerle halka kendisini altrma-
ya almtr. Ancak igalci bir devlet olan talyann
igallere kar mcadele eden Ankara hkmetinin
taleplerini kabul etmesi dnlemez. Nitekim talya
F
ancak Sakarya Savanda kazanlan zaferden son-
L
ra Anadoluyu terk etmitir.
O
(Cevap E ) Z
O
F

Y
A
Y
I
N
C
I
L
I
K

193
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
BATI CEPHES

Mill Mcadelede Anadoluda pek ok cephede ar-

pmalar olmu ancak Trk milletinin kaderiyle ok ya-
kndan ilgili byk savalar Bat Cephesinde, zellikle
dzenli ordunun kurulmasyla balam ve en byk
asker harekt bu cephede gereklemitir.

DZENL ORDUNUN KURULMASI (10 Kasm 1920)

Nedenleri

Yunanllarn, 22 Haziran 1920de balattklar taarruz

sonucu bata Bursa olmak zere nemli yerleri ele ge-
irmeleri
Mustafa Kemal, Kuvaymilliyeden
Gediz taarruzunun baarsz olmas
Dzenli Orduya Gei Gnlerinde (1920)

YORUM

PUAN KP
Gediz Taarruzu Genelkurmay Bakan smet
Paann kar kmasna ramen Ali Fuat Paa ve
Milne Hatt, Kurtulu Savann balarnda, Trk
18
erkez Ethem tarafndan gerekletirilmitir.
kuvvetleri ile Yunan kuvvetleri arasnda belirlenen

Kuvaymilliyenin dzensiz, disiplinsiz olmas ve d- hattr.

man ilerleyiini durduramamas
Yeni kurulan Trk devletinin dzenli bir orduya ihtiya
duymas
Dzenli ordunun kurulmasndan sonra ordunun subay,
20
silah ve malzeme eksikliini tamamlamak iin;
Asker eitim ve subay yetitirmek iin Ankara Su-
bay Mektebinin almas, (1 Temmuz 1920)
stanbuldan kap gelen subaylarn kadroya aln-
mas, terhis edilen subaylarn tekrar silah altna
arlmas,
tilaf Devletlerinin denetiminde bulunan cephane-
liklerden Anadoluya silah ve malzeme karlmas,
Kuvaymillye giderlerinin TBMM tarafndan kar-
lanmas ve halkn yardmlarnn idari yneticilerce
kaydedilmesi kararnn alnmas (16 Mays 1920).
Genel seferberlik ilan edilerek askere alma ilem-
lerinin balatlmas
Kk imalathaneler alarak asker malzemeler
retilmesi,
Sovyet Rusyadan asker ve ekonomik yardm sa-
lanmas,
Asker kaaklarn cezalandrmak iin 11 Eyll
1920de Firariler Kanununun karlmas ve s-
tiklal Mahkemelerinin devreye sokulmas gibi a-
lmalar yaplmtr.
erkez Ethem Olay
Mill Mcadelenin ilk dnemlerinde Kuvay Seyyare
adn verdii birlikleri ile Yunanllara kar savaan ve
TBMMye kar kan ayaklanmalarn bastrlmasnda
nemli rol oynayan erkez Ethem kazand baarla-
rndan gururlanp ayaklanmalardan valileri ve TBMM
Hkmetini sorumlu tutmaya balamtr. Dzenli or-
dunun kurulmas kararna da tepki gsterip ayaklan-
mtr.
29 Aralk 1920de harekete geen dzenli ordu kar-
F snda baarl olamayan erkez Ethem, 5 Ocak
1921de Yunanstana snmtr.
L
O
Disiplinsiz, birlik ve beraberlii yaralayc hareketleri
Z
O nlemek isteyen TBMM, smet Beyi (nn) ayaklan-
F
may bastrmakla grevlendirmitir.
Y
A erkez Ethem, 23 Nisan 1924te TBMM tarafndan
Y
kabul edilen ve vatan hainleri listesi olarak bilinen Y-
I
N zellilikler listesinde yer almtr. Dman ibirlikisi
C
I olarak grlen ve Trkiyeden srgn edilen bu kiiler
L 28 Mays 1927de kabul edilen bir yasa ile yurttalktan
I
K karlmtr; ancak 28 Haziran 1938te tekrar yurda
girmelerine izin verilmitir.

194
 Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
BATI CEPHESNN KYE AYRILMASI erkez Ethem syan bastrlmtr.
smet Paa, albaylktan tugenerallie (mirliva) yksel-
Sivas Kongresinde Temsil Heyeti tarafndan Bat
tilmitir.
Cephesi Kuvaymilliye komutanlna atanan Ali Fuat
Paa, 24 Ekim 1920de emrindeki asker birliklerle bir- Londra Konferans toplanmtr (diplomatik gelime).
likte Gedizde bulunan Yunan kuvvetleri zerine taar- stikll Marnn szleri kabul edilmitir.
ruza gemitir. Disiplinsiz ve kumanda hiyerarisinden Tekilat- Esasiye hazrlanmtr (1921 Anayasas).
yoksun olan birlikler Yunanllar karsnda baarsz
Afganistanla Dostluk Antlamas imzalanmtr
olmutur. Gediz taarruzunda baarsz olunmas zeri-
(diplomatik gelime).
ne Bat Cephesinde deiiklie gidilmi, Ali Fuat Paa
Sovyet Rusya ile Moskova Antlamas imzalanmtr
(Cebesoy) grevinden alnarak Moskova eliliine
(diplomatik gelime).
atanmtr.
Bat Cephesinin gneyi Refet Beyin, bat blm ise
smet Beyin komutanlna verilmitir (8 Kasm 1920).
NOT
DZENL ORDUYA GE ALIMALARI
I. nn Savanda alnan baar zerine Mustafa
16 Mays 1920
Kemal Paa, TBMMnin 13 Ocak 1921deki birle-
Kuvaymilliye giderlerinin Mill Savunma Bakanl tara- iminde Namk Kemalin nl beytini deitirerek
fndan karlanmas ve halkn yardmlarnn mlki idare-
18
lerce kayt altna alnmas kararlatrld.
Vatann barna dman dayasn hanerini, bulu-
nur kurtaracak baht kara mabedini demitir.
1 Temmuz 1920

Subay Yetitirme Merkezleri ald. Seferberlik ilan edi-

lerek askere alma ilemleri balad.

9 Kasm 1920
20
Afganistan ile Dostluk erkez Ethem
Bat Cephesi ikiye ayrld. Kuzeyine Bat Cephesi ko- ve birlii Antlamasnn Ayaklanmasnn
mzalanmas Bastrlmas
mutan sfatyla Albay smet Bey, gneyine Albay Refet
Bey komutan olarak atand.

10 Kasm 1920
Londra I. NN stikll
Konferansnn Marnn
ZAFER
Bilecike gelen smet Bey dzenli ordu almalarn Toplanmas Kabul

balatt.

1921 Anayasasnn Rusya ile Moskova

(Tekilat Esasiye) Antlamasnn
I. NN SAVAI (610 Ocak 1921) Kabul mzalanmas
F

Nedenleri L
O
Z
Yunanllarn, Trkleri Anadoludan atmak ve topraklar-
O
n geniletmek istemesi F

Sevr Antlamasn TBMMye kabul ettirme dncesi Y

A UYARI
Sonular Y
I
Yunan birlikleri smet Paa tarafndan durdurulmutur. N I. nn zaferi sonrasnda Londra Konferansnn
C
toplanmas, Moskova Antlamasnn imzalanmas
Dzenli ordunun kazand ilk zaferdir. I
L
gibi gelimeler asker baarlarn diplomatik baar-
Dzenli ordu zerindeki tartmalar sona ermitir. I
K lar beraberinde getirdiine kanttr.
Halkn TBMMye olan gveni artmtr.

195
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
kurallarna aykr olduu iin TBMM tarafndan onay-
lanmamtr. Bekir Sami Bey Dileri Bakanl gre-
vinden alnm ve yerine Yusuf Kemal Tengirenk
getirilmitir.

NOT

TBMMnin Londra Konferansna arlmas mecli-

sin hem Anlama Devletleri hem de dnya kamuoyu
tarafndan hukuki olarak tannmasn salamtr.
TBMM Bakan Mustafa Kemal, Birinci nn Sava srasnda
Dikmen srtlarnda dinlenirken (1921)
TBMMnin Londra Konferansna katlmaktaki amalar:
LONDRA KONFERANSI (23 ubat12 Mart 1921)
Misakmillyi tm dnya kamuoyuna duyurmak.
Nedenleri Anlama Devletlerinin Trkler Bar istemiyor

Anlama Devletlerinin Sevr Antlamasn yumuata- eklindeki propagandasn nlemek.

rak TBMMye kabul ettirmek istemesi, Trk halknn asl temsilcisi olduunu ve igallerin hak-
Yunanistana vakit kazandrma dncesi, sz olduunu duyurmak.
18
TBMM ile Sovyet Rusya arasnda gelien yaknlama-
y nlemek.
Hukuki varln Anlama Devletlerine kabul ettirmek

LONDRA KONFERANSI
Anlama Devletleri konferansa hem stanbul Hkmeti
hem de TBMM hkmetini armlardr. ngiltereFransatalya TBMMnin Konferansa
Yunanistann)Konferans Katlma Sebepleri
TBMMyi temsilen Bekir Sami Bey, stanbul Hkmetini Toplama Amalar
temsilen Tevfik Paa katlmtr. Anlama Devletlerinin I. nn Savan Trk Trk milletinin
20
amac; iki taraf arasnda oluacak ikiliklerden fay- ordusunun kazanmas, hakl davasn ve
dalanarak Sevr Antlamasn kabul ettirmektir Franszlarn Gneydou Misakmillyi dnya
ancak baarl olamamlardr. stanbul Hkmeti tem- Anadoluda byk bir kamuoyuna duyur-
direnile karlamas, mak,
silcisi Tevfik Paa (son sadrazam) sz sras kendi-
talyanlarn Anadolunun Trk milletinin yasal
sine geldiinde: Ben sz Trk milletinin gerek tem-
paylamndan memnun temsilcisinin TBMM
silcisi olan TBMM temsilcisine brakyorum. diyerek olmamalar, olduunu gstermek,
TBMMnin iini kolaylatrmtr. Yunan ordusunun Trkler bara
toparlanmas iin vakit yanamyor, sava
kazanmak istemeleri. uzatyorlar diyerek
YORUM yaplan propaganda-
F lar rtmek.

stekleri stekleri
Konferansa, stanbul Hkmetinin dorudan, L
O Sevr Antlamasn Misakmill esaslar-
TBMM Hkmetinin ise dolayl olarak arlmas Z
kk deiikliklerle nn kabul,
O
Anlama Devletlerinin TBMMyi Trk halknn tek TBMMye kabul ettir- zmirin boaltlarak
F
temsilcisi olarak kabul etmediklerinin gstergesidir. mek. Trkiyeye verilmesi,
Y
A Dou Trakyann Yunan- Kapitlasyonlarn
Y llara verilmesi, kaldrlmas,
Sonular I
Dou Anadoluda iki Kylarmz savuna-
N
Konferans bir sonu alnamadan dalmtr. Bekir C yeni devletin kurulmas, cak deniz kuvvetine
I galci devletlerin nfuz sahip olma hakk.
Sami Bey, kiisel kararyla konferans sonunda ngil- L
I blgelerini devam ettir-
tere, talya ve Fransa ile esir deiimi konusunda ant- K mesi.
lama imzalam fakat bu durum devletler aras eitlik

196
 Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
TEKLAT- I ESASYE (1921 ANAYASASI) AFGANSTAN LE DOSTLUK ANTLAMASI

(20 Ocak 1921) (1 Mart 1921)

TBMMnin mevcut zelliklerini benimsemi ve TBMMnin baarlar ile ilgilenen ilk devlet Afganistan
resmletirmitir. olmutur. TrkAfgan Dostluk Antlamas ile taraflar

Egemenlii ulusa veren ilk anayasamzdr. Bu durum manevi alandaki birlii resm bir antlamaya dkm-

Yeni Trk Devletinin kuruluundan beri ynetiminin lerdir. Antlamay TBMM adna Dileri Bakan Yusuf

cumhuriyet olduunu gstermektedir. Kemal Tengirenk imzalamtr.

Yasama ve yrtme yetkileri TBMMde toplanmtr

(gler birlii ilkesi). Antlamaya gre;
Yeni Trk Devletinin siyasal yapsnn ilkeleri belirlen-
TBMM Afganistann tam bamszln tanmtr.
mitir.
Taraflardan birine yaplacak saldr dierine yaplm
eriat hkmlerinin ve din buyruklarn kullanlmas
saylacaktr.
yetkisi TBMMye verilmitir. Bu ynyle laik olmayan
bir anayasadr. TBMM kltrel yardm amacyla Afganistana ret-
men ve subay gndermeyi kabul etmitir.
Hkmetin meclis iinden tek tek oylama yoluyla se-
ilmesi ve Meclis bakannn hkmetin de bakan
18
olmas esas kabul edilmitir (meclis hkmeti sistemi nemi
Semen ya on sekiz, seilme ya 25 olarak belirlen-
Afganistan, TBMMyi tanyan ilk Mslman devlettir.
mi, seimlerin iki ylda bir yaplmas kararlatrlmtr.

Genel mfettilikler kurulmutur.

STKLAL MARININ SZLERNN KABUL
l, ile ve bucaklarn ynetimi dzenlenmitir.
(12 Mart 1921)
20
Din buyruklarnn yerine getirilmesi, yasalarn konul-
mas, deitirilmesi, kaldrlmas, antlama ve bar Yeni Trk Devleti, birlik ve beraberlie en ok ihtiya
yaplmas, sava karar verilmesi gibi temel haklar, B- duyulduu srada, mill bir marn gerekliliine inanm
yk Millet Meclisine verilmitir. ve Mill Eitim Bakanlnca para dll bir yarma
Tekilat- Esasiyede yer almayan konular iin dzenlenmitir. Yarmaya 724 air eserleriyle katl-
Kanunuesasinin anayasa ile elimeyen hkmlerinin m ancak hibirisi mill mar iin uygun grlmemitir.

geerli olaca vurgulanmtr. Para dl olduu iin yarmaya katlmayan Mehmet

Akif Ersoyun yazm olduu iir ise Milli Eitim Baka-
TBMM, Tekilat- Esasiye Kanununun kabul ile padi-
n Hamdullah Suphi Tanrver tarafndan 12 Mart
ah ve halifenin siyasi ve hukuki yetkilerini stlenmitir.
F 1921de I. TBMMde byk bir cokuyla okunmu ve

mill mar olarak kabul edilmitir.
L
O
Z
O
NOT F

Y PUAN KP
24 Ocak 1921de Atatrk Meclis bakanlndan A
Y
ayrlm ve grevi Fevci akmak devralmtr. By- I
stiklal Marnn 1924930 yllar arasndaki bestesi
N
lece Fevzi akmak ayn anda hem Meclis Bakan,
C Ali Rfat aataya aittir. Mill marmzn bugn-
hem Milli Savunma Bakan olarak grev yapmtr. I
L k bestesi, 1930da kabul edilen ve Osman Zeki
I
ngre ait olan bestedir.
K

197
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi

SORU YORUM

stiklal Mar, aadakilerin hangisinde milli

Taraflarn siyasi alanda birlikte hareket edecekleri-
mar olarak kabul edilmitir?
nin ve Sovyet Rusyann Sevr Antlamasn reddet-
A) Ayan Meclisi tiinin gstergesidir.
B) Temsil Heyeti
C) Mebusan Meclisi arlk Rusyas ile Osmanl arasndaki antlamalar ge-
D) Sivas Kongresi ersiz saylacaktr.
E) Trkiye Byk Millet Meclisi
YORUM

ZM
Osmanl Devleti ile arlk Rusyas hukuken yok
Trkiye ve KKTCnin mill mar olan stikll Mar,
saylmtr.
12 Mart 1921de Birinci TBMMde kabul edilmitir.
Mehmet Akif Ersoy tarafndan kaleme alnan iiri
Sovyet Rusya kapitlasyonlarn kaldrlmasn onayla-
mecliste okuyan ilk kii dnemin Milli Eitim Bakan
mtr.
Hamdullah Suphi Tanrverdir. stikll Marnn ilk
bestesi 1924-1930 yllarnda kullanlan ve Ali Rfat
NOT
aataya ait olan bestedir. Gnmzde kullanlan
18
beste ise 1930 ylnda kabul edilmitir ve dnemin
Sovyet Rusya Moskova Antlamasyla, Lozandan
Cumhurbakanl Senfoni Orkestras efi Osman
nce kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul eden ilk
Zeki ngre aittir.
devlet olmutur.
(Cevap E)

Sovyet Rusya, TBMMnin Ermeniler ve Grclerle yap-

t antlamalar, Batumun Grcistana verilmesi kou-
20
luyla kabul edecektir.

MOSKOVA ANTLAMASI (12 Mart 1921) YORUM

I. nn Savandan sonra TBMMnin baarlarn g-
ren Sovyet Rusya, Anlama Devletlerine kar gney
snrnn gvenliini salamak ve yeni rejimini glen-
dirmek amacyla ortak dmanlarna kar TBMMye
yaklamaya balamtr. Bu srada, TBMMnin Londra
Konferansna davet edilmesi Sovyet Rusyann ant-
lama yapmak iin harekete gemesini hzlandrmtr.
TBMM ise byk bir devletin desteini almak, dou-
daki asker birliklerini rahata batya kaydrmak, sa-
lanacak silah ve cephane yardmyla ordunun sava
gcn artrmak iin Rusya ile Moskova Antlamasn
imzalamtr. Antlamay Trkiye adna Dileri Baka- A
Misakmillden ilk taviz verilmitir.
Sovyet Rusya Misakmillyi tanyacaktr.
YORUM
F
Moskova Antlamas ile TBMM d politika da gl
L
O bir desteki bulmutur.
Z
O
F TBMM Hkmeti ve Sovyet Rusya, lkelerinde birbirle-
Y rine kar rgtler kurulmasn nleyecektir.

n Bekir Sami Bey imzalamtr. Y

I
YORUM
N
C
I Bu karar, her iki devletin birbirlerinin i ilerine
Dostluk ve Kardelik bal tayan bu antlamaya
L
karmama ve rejimlerini karlkl gvence altna
gre, iki taraftan birinin tanmad uluslararas bir ant- I
K alma, amac tamaktadr.
lamay dieri de tanmayacaktr.

198
 Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
Boazlar konusu, Karadenize kys olan devletlerin ngiltere, Maltada bulunan 40 esir Trk serbest b-
katld bir konferansta ele alnacak. rakmtr.

ki taraf birbirini siyasi, kltrel ve ekonomik alanlarda Ordusuna destek iin Yunan kral Konstantin 13
destekleyecektir. Haziranda zmire Anadoluya gelmitir.
Bat cephesi birletirilmitir.

YORUM
NOT

TBMM Hkmeti, Mill Mcadele iin gerekli silah,

Mustafa Kemal, smet Paaya ektii telgrafta;
cephane ve parasal yardm elde etmitir.
Siz orada yalnz dman deil, milletin maks
talihini de yendiniz. demitir.
Moskova Antlamasnn nemi

Sovyet Rusya, Misakmillyi tanyan ve Sevr

ASLIHANLAR VE DUMLUPINAR TAARRUZU (815 N-
Antlamasnn geersizliini kabul eden ilk byk dev-
SAN 1921)
let olmutur.
II. nn Savandan sonra beliren uygun ortamdan
Sovyet Rusya, kendi isteiyle kapitlasyonlardan vaz-
faydalanmak isteyen baz komutanlar, kamakta olan
gemitir.
Yunan birliklerini yok etmek iin Aslhanlar ve Dumlu-
Misakmillden ilk taviz verilmitir.
pnar istikametinde taarruza gemiler ancak baarsz
18
Anlamada aznlklarla ilgili hkm yer almamtr. olmulardr (811 Nisan 1921). Bu durum, Trk kuvvet-
lerinin henz taarruz gcne ulamadn gsterdii
gibi Yunanllarn bir kez daha harekete gemesi iin de
NOT
cesaret vermitir.

Misakmillden verilen tavizler: KTAHYAESKEHR MUHAREBELER (1025 Tem-

Batum (16 Mart 1921 Moskova Antlamas muz 1921)
20
Sovyet Rusya)
I ve II. nn Savalarnda yenilgiye urayan Yunanl-
Hatayskenderun (1921 Ankara Antlamas
lar, ngilizlerin desteiyle Anadoludaki kuvvetlerini
Fransa)
katna karm, Trk savunmasnn zayf noktalarn
Musul (5 Haziran 1926 Ankara Antlamasn-
belirlemi ve Ankaray almak zere saldrya gemitir.
giltere)
Sonular

Yorgun olan TBMM ordusu, kendini toparlayamadan

II. NN SAVAI (23 Mart1 Nisan 1921)
ve hazrlklarn tamamlayamadan karlat bu yeni
Nedenleri saldrda baarsz olmutur.
F

Mustafa Kemal ordunun tamamen yok olmasn n-
Londra Konferansndan sonu alamayan Anlama L lemek iin Sakaryann dousuna ekilmesi emrini
Devletlerinin Yunanistan tekrar harekete geirmesi O
vermitir.
Z
O
Genelkurmay Bakanlna Fevzi akmak getirilmitir.
F
Sonular
talya, Anadoluyu boaltma iini askya alm, Fransa
Y
talya Anadoluda igal ettii yerleri (Antalya, Konya, A bar teklifini geri ekmitir.
Mula) boaltmaya balamtr. Y
KtahyaEskiehir, BilecikAfyon gibi noktalar ele ge-
I
Fransa Zonguldaktan ekilmitir. N irilmitir.
C
Fransa, Haziran 1921de Franklin Boullion araclyla I TBMM merkezinin Kayseriye tanmas ve yenil-
L
bar teklif etmitir. Ancak bu teklif TBMM tarafndan I
giden sorumlu tutulan Mustafa Kemalin ordunun
reddedilmitir. K bana gemesi konusu gndeme gelmitir. lk neri
reddedilirken ikincisi kabul edilmitir.

199
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
TBMM, 5 Austos 1921de Bakomutanlk Yasasn
kartarak kendi manevi kiiliinde bulunan bakomu-
tanlk yetkisini ve Meclisin askerlikle ilgili yetkilerini
ay sreyle Mustafa Kemale devretmitir.
Ayrca Teklif-i Milliye Emirlerini yerine getirmek iin
her ilede mill gelir komisyonu kurulmu ve emirlerin
uygulanmas iin Firariler Yasas yeniden yrrle
konmutur.

Teklif-i Milliye emirleri ordunun yiyecek, giyecek, silah ve

cephane, binek hayvanlar ve teknik eleman, gibi ihtiyala-
NOT rn karlamay amalamaktadr. Bu emirler ordunun ksa
srede ayaa kalkmasn salamtr.
Mustafa Kemalin bakomutanlk yetkisi TBMMnin
yasama ve yrtme yetkilerini kapsamaktayd. Bu
yetki aylk srelerle yenilenmi, 20 Temmuz 1922
tarihinde ise sresiz olarak uzatlmtr. Bu durum
Mustafa Kemale duyulan gvenin arttnn gster-
gesidir.

Meclisten 15 kiilik bir heyet cepheye gnderilmitir.

Bakomutanlk Yasas Erzurum Kongresi ncesi as-
kerlik mesleinden ayrlan Mustafa Kemal Paann
mesleine geri dnmesini salamtr.
18
Mustafa Kemal Paa, Bakomutanlk Yasasyla; mec-
lise ait yasama, yrtme ve yarg yetkilerine sahip ol-
Kurtulu Savanda mermi yapan nineler ve torunlar

mutur.

PUAN KP SORU
20
Eitimin temel sorunlar ve olas zmlerinin
Maarif Kongresinin Toplanmas: Kurtulutan
grld Maarif Kongresi, aadaki sava-
sonraki mcadelenin daha etin olacan d-
lardan hangisi devam ederken yaplmtr?
nen Mustafa Kemal, bir yandan dman ordular ile
A) I. nn
savarken dier yandan da sosyal ve kltrel kal-
knmann hazrlklarn yapyordu. Kalknmann akl B) II. nn
ve bilim nderliinde gerekletirileceine inanan C) Sakarya
Mustafa Kemal, mill eitime byk nem vermi- D) Bakomutanlk
tir. Daha Yunanllarla KtahyaEskiehir Savalar
E) KtahyaEskiehir
srerken (1621 Temmuz 1921) Ankarada Maarif
Kongresinin toplanmas bunun gstergesidir. F

L
ZM
O
Z Yeni Trk Devletinin ilk eitim kongresi olan Maarif
TEKLF MLLYE EMRLER (7 8 Austos 1921) O Kongresi 16 Temmuz 1921de, KtahyaEskiehir
F
Bakomutanlk sfat Mustafa Kemale yasa gcn- sava (1025 Temmuz 1921) devam ederken top-
Y
de emir karma yetkisi salamtr. Mustafa Kemal A
lanmtr. 250 den fazla kadn ve erkek retmenin
bu yetkiye dayanarak 78 Austos 1921de Teklif-i Y katld bu kongrede milli, laik bir eitim sisteminin
I
Millye ykmllklerini yaynlamtr. Teklif-i Milli- N nasl olmas gerektii grlm ve eitimin temel
C
ye Emirlerinin uygulanmas iin de Ankara, Eskiehir, I
sorunlar tartlmtr.
Konya, Samsun ve Kastamonuda stiklal Mahkeme- L (Cevap E)
I
leri almtr. K

200
 Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
SAKARYA SAVAI (23 Austos13 Eyll 1921)
ZM
Anlama Devletlerinin destekledii Yunanllar,
Trk Kurtulu Sava iin bir dnm noktas olan
TBMMye Sevri kabul ettirmek iin tekrar harekete
Sakarya Muharebesi, 23 Austos13 Eyll 1921
gemilerdir. Yunan ordusu, Mustafa Kemalin Hatt
mdafaa yoktur, sath mdafaa vardr, o sath b- tarihleri arasnda gereklemitir. Atatrk tarafndan

tn vatandr savunma taktiiyle ok byk bir yenil- Melhame-i Kbra (ok byk ve kanl sava) ifade-
giye uramtr. si ile nitelenen bu sava Trk ordusunun zaferiyle

Savata Bakomutanlk grevini Mustafa Kemal Paa, sonulanm ve diplomatik giriimleri de berabe-

Genelkurmay Bakanln ise Fevzi Paa yapmtr. rinde getirmitir. Kurtulu Savann bir nevi siyas
manifestosu saylan Misakmill ise stanbulda
Sonular:
toplanan son Osmanl Mebusan Meclisi tarafndan
Sakarya Sava, TBMM ordularnn son savunma sa-
28 Ocak 1920de yani kronolojik olarak Sakarya
vadr. 1683 Viyana bozgunundan beri devam eden
Savandan nce kabul edilmitir. Dolaysyla Sa-
Trk ordusunun geri ekilii son ermi, Trk ordusu
taarruza gemitir. karya Savann sonular arasnda gsterilemez.
(Cevap C)
ngiltere ile esir deiimi antlamas imzalanmtr.
Sava srasnda Anlama Devletlerinin iki atekes KARS ANTLAMASI (13 Ekim 1921)
nerisi olmu, ikisi de reddedilmitir.
Kars Antlamas, Sovyet Rusya idaresindeki Kafkas
talya, Anadoluyu tamamen boaltmtr.
Cumhuriyetleriyle (Ermenistan, Grcistan, Azerbay-
Mustafa Kemale baarsndan dolay gazilik unvan
ve mareallik rtbesi verilmitir.
18 can) TBMM arasnda imzalanmtr. Sovyet Rusya ant-
lamaya gzlemci olarak katlmtr. Kars Antlamasn
Sovyet Rusyann uydu devletleri olan Ermenistan,
imzalayan Trk Heyetinin bakan Kazm Karabekir
Grcistan, Azerbaycan ile Kars Antlamas imzalan-
Paadr. Kars Antlamas Moskova Antlamasnn
mtr.
hkmlerine dayanyordu.
Fransa ile Ankara Antlamas imzalanmtr.
Bu antlama ile;
Ukrayna ile Dostluk Antlamas imzalanmtr.
20
Trkiyenin gmrk demeksizin limanndan serbeste
Bu savata birok subay ehit dt iin Subay
yararlanmas kouluyla Batum Grcistanda kalmtr.
Sava olarak da anlmaktadr.
Ardahan Trkiyede kalmtr.
Trkiyenin tanmad bir antlamay, Kafkas Cumhu-
NOT
riyetleri de tanmamay taahht etmitir.

Yzey Savunmas Stratejisi, dnyada ilk kez bu sa- Boazlarn ticarete almas ve stanbulun gvenlii-
vata Atatrk tarafndan kullanlmtr. nin salanmas her iki tarafa belirlenmitir.
Nahivan blgesine zerklik verilmitir.
Taraflar arasnda gmrk, salk, gvenlik, ticaret ko-
SORU F
nularnda ortak tedbir karar alnmtr.
L
Aadakilerden hangisi arasnda neden- sonu O nemi
Z
ilikisi kurulamaz? O Kars Antlamas, Kafkas devletleriyle ilgili tm prob-
F
Neden Sonu lemlerin zlmesini salam ve Kafkas snrmz
A) stanbulun igali TBMMnin almas Y
kesin olarak izilmitir.
A
B) I. nn Londra Konferans Y

C) Sakarya Sava Misakmillinin ilan

I NOT
N
D) Ktahya Eskiehir Mustafa Kemalin C
I
Sava Bakomutan olmas TBMM ilk yurtd temsilciliini 1921de Bakde a-
L
E) Byk Taaruz Lozan Antlamas I mtr. Orta elilik dzeyinde alan bu temsilcilie
K
Memduh evket Esendal atanmtr.

201
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
ANKARA ANTLAMASI (20 Ekim 1921) Her iki sava da savunma amal yaplan savalardr.
nk Trk ordusu ancak Byk Taarruzda saldr
Dzenli ordunun ald baarlar ve Fransz kamuo-
gcne ulaabilmitir.
yunun tepkileri nedeniyle Fransa, TBMM ile antlama
yapmak zorunda kalmtr. Antlamay TBMM adna Anlama Devletleri, Byk Taarruzdan nce 22 Mart

Dileri Bakan Yusuf Kemal Tengirenk ile Fransa 1922 tarihinde Trkiye ile Yunanistan arasnda bir m-

adna Franklin Bouillon imzalamtr. tareke yaplmasn nermilerdir.

Bu antlama ile; Sunulan bar nerisine gre;

T
BMM ve Fransa arasndaki silahl mcadele sona ki ordu arasnda 10 kmlik askersiz bir alan oluturulacak.
ermitir.
Sava ay sre ile durdurulacak bar artlar belirle-
T
rkiyeSuriye snr Hatay ve skenderun ille- nene kadar ayda bir yenilenecek.
rini darda brakacak ekilde resmi dili Trke
olmak kouluyla izilmitir. Her iki tarafn ordular Anlama Devletleri asker ko-
misyonu tarafndan denetlenecek.
uriyedeki Caber Kalesinin Trk bayra altnda
S
ve Trk askerlerinin koruyuculuunda Trk mlk
olarak kalmas kabul edilmitir. YORUM
H
atay, Fransz mandasndaki Suriyeye braklm,
skenderunda zel bir ynetim kurulmas kararla-
Bu madde bamszlk ilkesine ters dt gerek-
trlmtr.
esiyle TBMM tarafndan reddedilmitir.
NOT
18
Hatayn ve skenderunun snrlarmz dnda kal-
mas Misakmillden verilen ikinci tavizdir.
SORU
B
lgedeki Trk ve Mslmanlara ibadet zgrl
tannmas ve Trkenin resm dil olmas esas ka- Kurtulu Sava yalnzca bir Trk- Yunan sava de-
bul edilmitir. il, emperyalist glere kar bir savatr.
20
ransann savatan ekilmesiyle ngiltere, Anado-
F Buna gre,
lu politikasnda yalnz kalmtr.
I. kinci nn Savandan sonra talyann
A
nlama Devletleri arasndaki gr ayrl kes-
Anadoludan ekilmeye balamas
kinlemitir.
II. Sakarya Sava sonras Fransa ile antlama ya-
l. nn ile Sakarya Savann Ortak Ynleri
plmas
Her iki sava da dzenli ordu birlikleri tarafndan ya-
III. Dou snrnn Kars Antlamasyla belirlenmesi
plm ve zaferle sonulanmtr.
ki savan da zaferle sonulanmas Antlama ifadelerinden hangilerinin nclde verilen yarg-
Devletlerinin diplomatik giriimlerinin hzlanmasna y destekledii sylenemez?
F
sebep olmutur. A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

Her iki sava sonunda Sovyet Rusya ile yaknlama L
O
D) I ve II E) II ve III
salanmtr. Z
l. nn Savandan sonra Sovyet Rusya ile Mosko- O
F
va Antlamas; Sakarya Savandan sonra Sovyet ZM
Rusyaya bal Kafkas devletleri (Azerbaycan, Erme- Y
A Trk ordusu Dou cephesinde emperyalist glere
nistan, Grcistan) ile Kars Antlamas imzalanmtr. Y
I deil Ermeni kuvvetlerine kar savamtr. Burada
YORUM N verilen mcadeleler neticesinde srasyla Gmr,
C
I Moskova ve Kars Antlamalar dzenlenmi ve by-
L
Bu durum asker baarlarn Anlama Devletlerini I
lece TrkErmeni snr son biimini almtr.
K (Cevap C)
antlama yapmaya zorladna kanttr.

202

SAKARYA ZAFER SONRASI TLAF
DEVLETLERNN DURUMU
II. nn Zaferinin kazanlmas ile 5
Temmuz 1921de boaltmaya ba-
talya
lad Anadolu topraklarn Sakarya
Savandan sonra tamamen terk etti.
Sakarya Sava sonucunda Fran-
sa, TBMM Hkmeti ile Anka-
ra Antlamasn imzalayarak tilaf
Devletlerinden ayrld. Bu antlamay-
Fransa la Fransa TBMM Hkmetini ve
Misakmillyi tanyan ilk tilaf Devleti
oldu. Fransa, yeni bir saldr dzenle-
mek isteyen Yunanllara da Trklerle
bar yapmalarn nerdi.
Sakaryadaki ar yenilgi ve kaypla-
rn aklanmas Yunan kamuoyunda
Anadoluda bouna savaldn d-
Yunanistan
18
nenlerin saysn artrmt. Yine de
Byk Yunanistan hayallerini gerek-
letirmek iin ele geirilen frsat deer-
lendirmek istiyorlard. Ellerinde kalan
topraklar korumak amacyla byk bir
savunma hatt oluturdular.
Yunanllarn Trk ordusu karsnda
20
baarl olamayacan anlayarak olas
bir Trk taarruzunu nlemek iin bar
teklifi ile mevcut durumu korumaya a-
lt. Maltada bulunan Trk esirleri ile
Anadoluda tutuklu bulunan ngiliz esir-
ngiltere
lerinin deiimi saland. Anadoluda bir
Ermeni Devletinin kurulmasn ngren
ve bamszla aykr artlar ieren,
Sevr Antlamasnn biraz hafiflemi
eklini atekes nerisi olarak TBMM
Hkmetine sundu.
22 Mart 1922 tarihli bu bar nerisi, Anlama
Devletlerinin Sakarya Zaferi ve Ankara Antlamasna
ramen, Yunan hkmetini desteklemeye devam et-
tiklerinin gstergesidir. Ancak bar grmeleri iin
harcanan zaman Trk ordusuna hazrlklarn tamam-
lamas iin zaman kazandrmtr.
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
SORU
stiklal Sava srasnda alan cepheler ve sava-
lan devletler ile ilgili verilen aadaki eletir-
melerden hangisi yanltr?
A) Bat Yunanistan B) Dou Ermenistan
C) Gney Fransa D) Dou Grcistan
E) Kafkas Ermenistan
ZM
stiklal Sava srasnda Dou, Bat ve Gney olmak
zere cephe almtr.
Dou Cephesinde Ermenistan ve Grcistana kar-
; Bat cephesinde Yunanistana kar mcadele
edilmitir. Gney Cephesinde ise Fransz birliklerle
savalmtr. Kafkas Cephesi ise I. Dnya Sava
cephelerinden biridir.
(Cevap E)
SORU
I. tilaf devletlerinin diplomatik giriimlerinin hz ka-
zanmas
II. talyann geri ekilme srecini hzlandrmas
III. Sovyet Rusya ile yaknlamann salanmas
Yukardakilerden hangilerinin I. nn Sava ile
Sakarya Savann ortak ynlerini oluturmak-
tadr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve III E) I, II ve III
ZM
F I. nn Sava ile Sakarya Sava Kurtulu
L Savana yn veren iki nemli mcadeledir. Bu
O
mcadeleler sonunda tilaf Devletlerinin diplomatik
Z
O giriimleri hzlanm Londra Konferans yaplm;
F
Ankara ve Kars antlamalar imzalanmtr. Trk
Y
tarafnn sava kazanaca umudu Sovyet yardm-
A
Y nn artmasna sebep olmutur. Ancak talya I. nn
I
N Savayla deil, II. nn Savayla Anadoludan
C
ekilme karar almtr. Sakarya Savandan sonra
I
L da Anadoluyu tamamen terk etmitir.
I
K (Cevap D)
203
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
BYK TAARRUZ VE BAKOMUTANLIK MEYDAN SA- Kurtulu Savann nemli sava nemli tepede
VAI (26 Austos18 Eyll 1922) gereklemitir.

Sakarya Savandan sonra, Yunan glerinin savun- nn savalarMetristepe (Bilecik)

maya gemesi, Trk ordusuna taarruz sava iin frsat Sakarya SavaDuatepe (Ankara)

yaratmtr. Byk TaaruzKocatepe (Afyon)

Byk Taarruz iin yaplan hazrlklar; Sonular

Dou ve Gney cephelerinde tam gvenlik saland alazgirt yurt aan, Miryakefolon yurt tutan B-
M
iin birlikler batya kaydrlmtr. yk Taarruz ise yurt kurtaran sava olarak adland-
rlmtr.
Orduya taarruz eitimi verilmi ve eksikleri giderilmi-
ngilterede Llyod George hkmeti istifa etmitir. Yu-
tir.
nan ordusu Bakomutan General Trikopis esir aln-
Teklif-i Milliye ykmllkleri yrrlkte kalmaya mtr.
devam etmitir.
K
urtulu Savann silahl mcadele dnemi sona
Sovyet Rusyadan silah ve malzeme yardm alnm- ermi, diplomatik dnemi balamtr.
tr.
nce Mudanya Atekesi, daha sonra da Lozan Antla-
8 Mays 1922de Mustafa Kemal Paa bakomutanlk mas imzalanmtr.
yetkisi drdnc kez uzatlmtr. Anadolu igallerden tamamen temizlenmitir.

smet nnye Ferik (Tmgeral ile Korgeneral ara-
NOT
snda bir rtbe) verilmitir.
18
Byk Taarruz Savann hazrlk planlar futbol
Fevzi akmak mareal rtbesine ykselmitir. Fevzi
akmak bu rtbeyi alan ikinci ve son kiidir.
ma ve ay partisi gibi etkinliklerle maskelenerek
ok gizli bir ekilde yrtlmtr. NOT

Yaklak bir yl gibi bir srede hazrlklarn tamamla- 30 Austos, ilk kez 1923 ylnda Zafer Bayram
yan Trk birlikleri 26 Austos tarihinde Afyon Kocate- olarak kutlanmtr. 1935 ylnda da resmi bayram
pe zerinden taarruza gemitir. Yunan kuvvetleri, 30 olmutur.
20
Austos Bakomutanlk Savanda byk bir yenilgiye
uratlmtr. Bundan sonra Mustafa Kemal Paann MUDANYA ATEKES ANTLAMASI (11 Ekim 1922)
Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir ileri. emrini verme- Kurtulu Savann kazanlmasndan sonra Anlama
siyle Trk kuvvetleri, 2 Eyllde Uak, 9 Eyllde zmir,
Devletleri ile grmeler balam talya, Fransa ve
18 Eyllde de tm Bat Anadoluyu Yunan igalinden
TBMMnin katlmyla Mudanya Atekesi imzalanmtr.
temizlemitir.

NOT

Mudanya Atekesi iin ngiltere adna General Harring-

F ton, Fransa adna General Charrpy, talya adna Gene-

L ral Monbelli ve TBMMyi temsilen smet Paa grevlen-
O
Z
dirilmitir. Yunanistan temsilcisi Mazarakis konferansa
O katlmam, temsilciliini ngiltere yapmtr.
F

Y Antlamann nemli maddeleri

A
Y
atmalar 1415 Ekimden itibaren sona erecek
I Yunan birlikleri Dou Trakyadan (Edirne, Krklare-
N
C
li, Tekirda) hemen ekilmeye balayacaktr. Blge,
I boaltma tamamlandktan sonra 30 gn iinde Trk
L
hkmetine teslim edilecektir.
I
Gazi Mustafa Kemal Paa, Byk Taarruzu ynetiyor K Atekesin imzalanmasndan sonra stanbul ve Bo-
azlar TBMMye braklacaktr.

204

YORUM
Osmanl Devletinin bakenti stanbulun ynetimi-
nin Trkiyeye braklmas Osmanl Devletinin hu-
kuken yok sayld anlamna gelir.
nemi:
Dou Trakya, stanbul ve Boazlar savalmadan
kurtarlmtr. Dou Trakyann teslim alnmas iini
Refet Bele stlenmitir.
ngiltere ve Yunanistanda hkmet deiiklikleri ya-
anmtr.
Misakmill snrlar byk lde gereklemitir.
Osmanl Devleti hukuken sona ermitir.
TBMMyi tanyan ilk Ermenistan
devlet
(Gmr Antlamas)
TBMMyi tanyan ilk Sovyet Rusya
Avrupa devleti
(Moskova Antlamas)
TBMMyi tanyan ilk Fransa
Anlama Devleti
18
(Ankara Antlamas)
TBMMnin ulusla- Londra Konferans
raras alanda ilk ta-
(l. nn Sava sonras)
nnmas
SORU
Aadaki olaylardan hangisinin Mill Mcadele
20
srasnda gerekletii sylenemez?
A) TBMMnin almas
B) Yldrm Ordular Grup Komutanlnn kurulmas
C) Teklif-i Milliye Emirlerinin karlmas
D) Tekilat- Esasiye Kanununun kabul
E) stiklal Marnn kabul
ZM
Milli Mcadele Dnemi 1919-1923 yllar arasn
kapsamaktadr. Ancak Yldrm Ordular Grup Ko-
mutanl, I. Dnya Savanda Suriye ve Filistin
Cephesinde grev yapm olan Osmanl ordusudur.
15 Temmuz 1917de Badat savunmak iin olu-
turulan Yldrm Ordularna ilkin Alman Komutan
Mareal von Falkenhayn komuta etmitir. Ancak
baarsz olmas zerine yerine yine bir Alman
general olan Liman von Sanders atanmtr. Onun
da beklenen baary gsterememesi zerine Yld-
rm Ordular Grup Kumandanlna Mustafa Kemal
Paa atanmtr. Nitekim bu grev Mustafa Kemal
Paann I. Dnya Savandaki son grevidir.
(Cevap B)
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
SORU
Bakomutanlk Savann ardndan Mustafa Ke-
mal Paann Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir. leri
emrini vermesinde,
I. Bat Anadolu igaline kesin olarak son vermek
II. Yunan ordusunun yeni bir savunma hatt olutur-
masna engel olmak
III. Gney Cephesini igalden kurtarmak
dncelerinden hangileri etkili olmamtr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) II ve III
ZM
Dumlupnar mevkiinde gerekleen 30 Austos
Bakomutanlk Muharebesi Trk ordusunun byk
zaferiyle sonulanmtr. Bunun zerine kaan Yu-
nan ordusunun yeni bir savunma hatt oluturmasn
engellemek ve Bat Anadolu igaline kesin olarak
son vermek iin Mustafa Kemal Paa, 1 Eyllde
Ordular! lk hedefiniz Akdenizdir. leri! emrini ver-
mitir. Gney Cephesinin igalden kurtarlmasnda
Kuvayimilliye etkili olmutur.
(Cevap C)
SORU
Aadakilerden hangisi Bat Cephesi Komutan-
lndaki baarlarndan dolay Mudanya Gr-
melerinde Trk tarafn temsil etmitir?
A) Mustafa Kemal B) smet nn
C) Fevzi akmak D) Rauf Orbay
F E) Ali Fuat Cebesoy
L
O
ZM
Z
O 3-11 Ekim 1922 tarihleri arasnda yaplan Mudan-
F ya Atekes grmelerine Bat Cephesindeki ba-
Y arlarndan dolay TBMM adna smet Paa ka-
A tlm ve konferansa bakanlk etmitir. Mudanya
Y
Konferansnda ngiltereyi General Harrington,
I
N Fransay General Charpy, talyay General Mon-
C
I belli temsil etmitir. Yunanistan grmelere katl-
L
mam onu Yunanistan temsil etmitir.
I
K (Cevap B)
205
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
LOZAN ANTLAMASI (24 Temmuz 1923)
Lozan Konferans'nn toplanmas iin ar yapan dev-
letler; ngiltere, Fransa, talya ve Japonya'dr.
Anlama Devletleri, bar grmelerinde Trk tarafn
blmek ve ikilik yaratmak amacyla hem TBMMyi hem
de stanbul Hkmetini armlardr. Bunun zerine
TBMM, stanbul Hkmetinin kazanlan baarlardan
pay almasn nlemek ve Trk halknn tek temsilci-
si durumuna gelmek iin saltanat ve hilafeti ayrarak
saltanat kaldrmtr. Din konusundaki hassasiyet-
ten dolay halifelik makamna dokunulmamtr. Bu
sreten sonra tilaf Devletleri, TBMM Hkmetini,
svirenin Lozan kentinde toplanacak olan bar kon-
feransna davet etmitir.
Trkiye, Yunanistan, Romanya, SrpHrvatSloven
Devleti (Yugoslavya) konferansn tm grmelerinde
yer almtr. SSCB ve Bulgaristan Boazlarla ilgili g-
rmelere katlrken; Belika yalnzca ticaret ve yerle-
me szlemelerine katlmtr.
18
Bu dnemde Trkiyenin snrlar tam olarak belirlen-
memi ve bamszl dier devletler tarafndan ta-
nnmamt. Dier devletlerle var olan ilikileri, lkede
yaayan aznlklarn ve yabanclarn haklarnn neler
olduu meseleleri belirsizlik tayordu. Btn bu ko-
20
nular yannda Lozan Konferans sonunda yaplacak
olan kalc bar antlamas, ayn zamanda I. Dnya
Savan tam anlamyla sona erdiren anlama zellii-
ni tayacakt.
Lozan Konferansna katlan Trk delege kurulu
smet Paa nn: Dileri Bakan, Delegasyon Ba-
kan
Dr. Rza Nur Bey: Salk Bakan
Hasan Bey (Saka): Eski Maliye Bakan
Lozan Konferans ngiltere, Fransa ve talyann ars Z
ile gereklemitir. Konferans Trk heyeti ile ngiltere,
Fransa, talya, Yunanistan, Japonya ve Yugoslavya
devlet temsilcileri arasnda yaplmtr. Boazlarn sta-
ts konusunda Rusya ve Bulgaristan dhil olmutur.
Amerika Birleik Devletleri konferansta gzlemci ola-
rak bulunmutur. Belika ve Portekiz ise ticaret ve yer-
leme ile ilgili grmelere katlmtr.
206
Lozan Bar Konferansna katlacak olan Trk heye-
tinin kesinlikle taviz vermeyecekleri konular unlard:
Trk Devletinin haklar ve bamszlnn tannmasn
salamak.
Trk topraklarnda bir Ermeni Devleti oluturulmasna
izin vermemek.
Osmanl Devletinin yabanclara vermi olduu kapit-
lasyonlar kaldrmak.
20 Kasm 1922de toplanan konferansta smet Paa,
yapt konumasnda devletler aras eitlik kural-
na gre hrriyet ve bamszlk istediklerini ifade etti.
Trkiyenin haklarn savundu. smet Paa, konuma-
sn u szleri ile srdrd:
ok zdrap ektik, ok kan akttk. Btn medeni mil-
letler gibi hrriyet ve bamszlk istiyoruz.
smet Paann bu szleri katlan lke delegeleri tarafndan
tepkiyle karlanmtr. Yaplan Lozan Bar Konferans g-
rmelerinde tilaf Devletleri, 31 Ocak 1923te Trk heyeti-
ne bir bar tasars sunmutur.
Trk heyeti ile tilaf Devletleri temsilcileri arasnda ta-
sarda yer alan Osmanl Devletinden kalan borlar,
MusulKerkk sorunu, sava tazminatlar, Boazlar
sorunu ve kapitlasyonlarn devam edeceine ilikin
maddeler hakknda anlamazlk kmtr.
tilaf Devletlerinin kapitlasyonlarn devamnda s-
rar etmesi grmelerin 4 ubat 1923te kesilmesine
neden olmutur. smet Paa Trk heyetiyle birlikte
Trkiyeye dnmtr.
tilaf Devletlerinin istei zerine 23 Nisan 1923te Lo-
zan Bar Konferans yeniden balamtr. Yaplan g-
rmeler sonucunda Lozan Bar Antlamas 24 Tem-
muz 1923te imzalanmtr.
F
NOT
L
O smet Paa, konferansn adnn Yakn ark ileri
O
hakknda Lozan Konferans yerine sadece Lo-
F zan Konferans olmasn, Trkenin resm dil ola-
Y rak benimsenmesini, tzkte geen Karadenizde
A
Y
kys olan devletler yerine bu yerlerin adlarnn ya-
I zlmasn, konferans bakanlna srayla ngilte-
N
re, Fransa, talya, yannda Trkiyenin bulunmas
C
I
gerektiini vurgulamtr. Olumlu bir sonu elde
L
I edemese de byk devletlerden kendisini geri gr-
K
meyerek onlara sayg telkin etmitir.

SORU
tilaf Devletlerinin Lozanda yaplacak bar
grmelerine, TBMM Hkmeti ile stanbul H-
kmetini birlikte davet etmeleri, aadakilerden
hangisine gereke oluturmutur?
A) Meclis-i Mebusann kapatlmasna
B) Saltanatn kaldrlmasna
C)1921 Anayasasnn kabul edilmesine
D) stiklal Mahkemelerinin kurulmasna
E) Nisab- Mzakere Kanununun karlmasna
ZM
stanbul hkmeti, Kurtulu savana herhangi bir
katks olmamasna ramen bar artlarn gr-
mek iin dzenlenen Lozan Konferansna TBMM
Hkmeti ile birlikte katlmak istemitir. ki hkmet
18
arasndaki gr ayrlklarndan yararlanmak iste-
yen tilaf devletleri de bunu destekleyerek her iki
hkmeti de konferansa davet etmilerdir. Ancak
bu durumu nlemek isteyen Mustafa Kemal Paa
stanbul Hkmetinin bal olduu saltanat maka-
mnn kaldrlmas iin TBMMde grmeler balat-
20
mtr. Bu grmeler neticesinde 1 Kasm
1922de alnan bir kararla nce saltanat ve hilafet
makam birbirinden ayrlm ardndan da saltanat
kaldrlmtr.
(Cevap A)
SINIRLAR
Gney (Suriye) Snr:
Sakarya Sava sonras Franszlarla imzalanan Ankara
Antlamas artlarna gre belirlenmi, Hatay 1939a ka-
dar snrlarmz dnda kalmtr. O ylmtr. stanbuldaki Rumlar ile Bat Trakyadaki
Buna gre, Gney snr ile ilgili olarak Lozanda yeni bir
karar alnmamtr.
Irak Snr:
Bu blge ngiliz mandas altnda bulunduundan Irakla
ilgili grmeler ngiltere zerinden yaplmtr. Lozan
Konferansnda Irak snr ile ilgili bir sonuca varlama-
m, sorunun ngiltere ve Trkiye arasnda yaplacak ikili
grmelere braklmas ve dokuz ay ierisinde zlmesi K kmlik iki yakasnda asker bulundurmamay kabul et-
kararlatrlmtr.
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
Bat Snr:
Bulgaristanla snr 1913 stanbul Antlamasnda belirlen-
dii gibi kabul edilmitir. Yunanistan ile Meri Nehri snr
kabul edilmitir.
Tavan Adalar, Gkeada (mroz) ve Bozcaada dn-
daki Ege adalar Yunanistana braklmtr.
Yunanistan kendinde kalan Sisam, Sakz, Nekarya,
Midilli adalarn silah ve askerden arndrmay taahht
etmitir. Bylece Ege adalarnn silahszlandrlmas
salanmtr. Ancak bu konuda, 1960l yllardan sonra
uygulamada sorunlar yaanmtr.
NOT
Kafkas snrmz Kars Antlamasnda izildii
hliyle kalmtr. Lozan Konferansnda bununla il-
gili yeni bir karar alnmamtr.
KAPTLASYONLAR
Yzlerce yl boyunca Osmanl Devletinin gelimesini
engelleyen kapitlasyonlar, her trl etki ve sonula-
ryla birlikte kaldrlmtr. Trkiyede ticaret yapacak
olan yabanclarn, Trk yasalarna artsz uymas ka-
rarlatrlmtr.
NOT
Kapitlasyonlarn kaldrlmasyla Trkiye ekonomik
bamszln elde etmitir. Ayrca yabanclarn hu-
kuki alandaki ayrcalkl durumu sona ermitir.
AZINLIKLAR
F
Trkiyede yaayan tm aznlklar Trk vatanda sa-
L
Z
O Trkler dndaki tm Trk ve Rum halknn karlkl
F
olarak yer deitirilmesi (mbadele) kararlatrlmtr.
Y
A
Y
BOAZLAR
I
N Boazlarn dnya ticaretine ak olmas, bakan Trk
C
I olan uluslararas bir komisyon tarafndan ynetilme-
L si kararlatrlmtr. Ayrca Trkiye, Boazlarn 7-15
I
mitir.
207
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
YORUM
Boazlar ile ilgili madde Sevr Antlamasyla ben-
zerlik gstermektedir. Sevrde de Boazlarn ulus-
lararas bir komisyona braklmas karar vard.
NOT
Boazlar konusu II. Dnya Savann yaklamas
zerine tekrar gndeme gelmi, dnemin artlar-
nn iyi deerlendirilmesi sonucu Montr Antla-
mas imzalanarak Trkiye Boazlardaki tek yetkili
devlet durumuna gelmitir (1936)
18
SAVA TAZMNATI
Yunanistan, maddi durumu iyi olmad iin Karaaa
blgesini sava tazminat olarak Trkiyeye brakmtr.
I. Dnya Savann galip devletleri de Trkiyeden taz-
20
minat isteinde bulunmulardr. TBMM, sava srasn-
da Almanyada rehin tutulan be milyon altn ile sava
balarnda ngiltereye sipari edilen iki sava gemi-
sinin sava tazminat saylmasn istemi ve bu karar
kabul edilmitir.
YORUM
Fiilen elimizde bulunmayan mallar karlk gsteri-
lerek sava tazminatlar sorunu zmlenmitir. O
DEVLET BORLARI
Osmanl Devletinden kalan borlar, Osmanldan yeni Y
ayrlan uluslar arasnda eit ekilde paylatrlm- N KABOTAJ
tr. Trkiye, zerine den taksitleri Fransz Frang I
zerinden 1954 ylna kadar demitir. Ayrca borlarn L
denmesi ile ilgili her trl yabanc denetim ve gzeti- K
me son verilmesi kararlatrlmtr.
208
YORUM
Yeni Trk Devleti, Osmanl Devletinin borlarn
demekle onun, siyasal mirass olduunu kabul
etmitir.
NOT
1881 ylnda Avrupal devletlerin borlarn tahsil et-
mek iin kurulan Dyun-u Umumiyenin kaldrlmas
karar alnm ancak tamamen kaldrlmas 1928 y-
lnda gereklemitir.
PATRKHANE
FenerRum Patrikhanesi yrtt siyasal almalar-
la Osmanl Devletini olumsuz ynde etkileyen bir ku-
rumdu. TBMM, iilere karlmasn nlemek ve Fener
Rum patrikhanesinin zararl almalarn nlemek iin
patrikhanenin kendi snrlar dna karlmasn iste-
mi ancak tm abalara ramen baarl olamamtr.
Patrikhane siyasi faaliyette bulunmamas ve ekmenik
(evrensel) zellii tamamas art ile stanbulda bra-
klmtr.
NOT
Patrikhanenin stanbul dna karlmasna en ok
Yunanistan kar kmtr. Bu konu sonraki yllarda
da sorun tekil etmitir.
F
L
YABANCI OKULLAR
Z
O Tm yabanc okullar ve aznlk okullarnn Trkiye
F
Cumhuriyetinin yasalarna gre hareket etmesi karar-
Y
latrlmtr.
A
I
C
Trk karasularnda ulam tekeli olan kabotaj hakknn
I 2 yl sonra kullanlmaya balanmas kabul edilmitir.
 Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
LOZAN ANTLAMASININ ESASLARI

SINIRLAR

Meri Nehri Trk Yunan snr kabul

edildi.
Suriye snr Hatay hari, bugnk gibi YABANCI OKULLAR
belirlendi.
RUM PATRKHANES
Tm yabanc okullar ve aznlk
okullarnn Trk yasalarna gre
Siyasi faaliyette bulunmamak
artyla stanbulda brakld. hareket etmesi kararlatrld.

BOAZLAR

Bakan Trk olan uluslararas bir komisyona

LOZAN brakld.
ANTLAMASI
AZINLIKLAR
(24 TEMMUZ 1923) KAPTLASYONLAR
Tm aznlklar Trk vatanda
sayld. Tamamen kaldrld.

OSMANLI BORLARI SAVA TAZMNATLARI

Osmanl Devletinden ayrlan yeni Yunanistan Karaaa tazminat olarak

devletler arasnda eit olarak Trkiyeye verdi.
paylatrld.
18 LOZANDA ZMLEND HLDE SONRADAN
LOZAN ANTLAMASININ NEM
SORUN OLAN KONULAR
Mill snrlar iinde bamsz bir Trk devletinin varl, Lozandan Sonra Sorun
dnyaya tantlmtr. Sorun Yaanan Yaanan Sorunun zm
Misakmill snrlarna byk lde ulalmtr. Konular Devlet
Trk ulusu asndan I. Dnya Savan bitiren antla- ilere mdahale ol-
20
madr. duu gerekesiyle tm
Trk tarihinin en uzun sre yrrlkte kalan ve hl Yabanc Okullar Fransa kar klar reddedildi.
geerli olan antlamalarndan biridir. Trkiye, geri adm at-

Trkiye, bu antlama ile uluslararas alanlarda tam ba- mad.

msz ve eit haklara sahip bir lke durumuna gelmitir. Trkiyenin borcu yeni
Osmanl Borlar Fransa
bir takvime baland.
Yerleme tarihle-
ri ve doum yerleri-
Nfus
NOT Yunanistan ne baklmadan Lozan
Mbadelesi
Antlamasnda karar-
F
latrld gibi zld.
Lozan Antlamas, II. TBMM tarafndan onaylan-
L 1936 Montr
mtr. O
Z Antlamasyla Boazlar
O Boazlar Boazlar Komisyonu kaldrld.
F
Sorunu Komisyonu Trkiye Boazlar konu-
Y sunda tek yetkili devlet
A
Y oldu.
I
Hatay Fransa, 1939 ylnda Hatay, Tr-
N
C Meselesi Suriye kiye snrna dhil oldu.
I
L
I
K

209
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi

LOZANDA GRLMEYEN KONULAR

SORU
Kars Antlamasndaki haliyle kalm-
ran Snr
tr. Lozan Antlamasnda Trkiyenin gmrk tarifelerini
Balkan savalar sonunda karara ba- artrmasn engelleyen baz hkmler yer almaktayd.
Bat Trakya
lanmtr.
Lozan Antlamasyla belirlenen bu hkmler
Ankara Antlamasnda belirlendii hangi yl kalkmtr?
Gney Snrmz
haliyle kalmtr.
A) 1926 B) 1929 C) 1930
D) 1932 E) 1938

SEVR VE LOZAN ANTLAMALARININ ZM

MADDELERNN KARILATIRILMASI Lozan Antlamasnda Trkiyenin gmrk tarifeleri-
Sevr Antlamas Lozan Antlamas ni artrmasn engelleyen hkmler be yl sre ile
(10 Austos 1920) (24 Temmuz 1923) snrlandrlmt. Bu sebeple antlamadan be yl
zmir ile birlikte Ege Trkiye ile Yunanistan sonra yani 1929da bu snrlamalar kalkm ve ka-
bul edilen Gmrk Tarifesi Kanunu ile yabanclarn
Blgesinin byk arasndaki snr Meri
sanayi rnlerine ynelik gmrk tarifeleri ykseltil-
bir blm ve Dou Nehri olarak saptanacak
mitir. Bu durum yabanclarn i ticaretteki kontrol-
Trakya Yunanistana ve Yunanistan bu nehrin
n azaltmtr.
verilecektir. batsndaki Karaaa
(Cevap B)
18
sava tazminat olarak
Trkiyeye verecektir. Ege
Blgesinin Trklere ait ol-
SORU
duu kabul edilmitir.

Dou Anadoluda Er- Trkiyenin toprak btn- Hemen hemen her konudaki Trk ulusal istekleri,
mttefikler tarafndan kabul edilmitir. Ve dnya,
meni Devleti kurula- l tannacaktr. Erme-
tarihinde ei olmayan bir olayla karlamtr: Ye-
caktr. nilerin Dou Anadoluda
20
nilmi, paralanm bir ulusun, bu harabe iinden
devlet kurmalar bu ant-
ayaa kalkmas ve dnyann en byk uluslar ile,
lama ile ortadan kalk- tam eit koullar iinde kar karya gelmesi ve b-
mtr. yk savan bu galiplerini dize getirerek her isteini
Trk ordusundaki as- Boazlarn her iki yakas kabul ettirmesi alacak bir eydi
ker says ile sava askerden arndrlacak, ngiliz tarihi Toynbe tarafndan anlatlan bu ge-
tehizat snrlandr- bunun dnda ordu ile il- lime aadakilerden hangisidir?
lacaktr. gili herhangi bir snrlama A) Mudanya Atekesi
getirilmeyecektir.
B) Londra Konferans
Aznlklara geni ayr- Aznlklar Trk vatanda C) Kars Antlamas
F
calklar tannacaktr. olarak kabul edileceklerdir
L D) Lozan Antlamas
Kapitlasyonlardan Kapitlasyonlar kesin ola- O
Z E) Ankara Antlamas
tilaf Devletleri yarar- rak kaldrlacaktr. O

lanabileceklerdi. F ZM
Boazlar Trk dele- Boazlardan geileri, Y ngiliz tarihi Toynbenin bahsettii gelime, 24 Tem-
A
gesinin yer almad Trkiye bakanlnda Y muz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Antlamasdr.
I Bu antlama ile yok oldu sanlan bir millet, uluslara-
bir uluslararas ko- kurulacak uluslararas bir N
C ras alanda eit haklara sahip tam bamsz bir lke
misyon tarafndan y- Boazlar komisyonu d-
I olarak byk devletlerle ayn masaya oturmu ve
netilecektir. zenleyecektir. L
I isteklerinin byk ounluunu kabul ettirmitir.
K
(Cevap D)

210
 Kurtulu Sava Mcadele Dnemi
MLL MCADELENN SANAT VE Halk edebiyat
EDEBYATA YANSIMALARI
Karaylan Trks: Gney Cephesinde Franszlara
Mustafa Kemal Atatrk: Nutuk kar Antepte savaan Molla Mehmet Karaylana ya-
Kazm Karabekir: stiklal Harbimiz klan trkdr.

Ali Fuat Cebesoy: Snf Arkadam Atatrk, Milli M-

cadele Hatralar, Siyasi Hatralar, Bilinmeyen Hatralar Resim ve Heykel

Rauf Orbay: Cehennem Deirmeni, Siyasi Hatralarm Ruhi Arel, Nejat elik, Ali elebi, brahim all, Zht
Mridolu, Hseyin zkan ve lhan Kaman bu alanda
Falih Rfk Atay: ankaya, Zeytinda, Bat Yllar, eserler vermilerdir.
Ate ve Gne, Mustafa Kemalin Azndan Vahdettin

Halide Edip Advar: Ateten Gmlek, Trkn Atele

Sinema ve Dizi
mtihan, Daa kan Kurt
a. Sinema
Yakup Kadri Karaosmanolu: Milli Mcadele Hatra-
lar, Politikada 45 Yl, Atatrk, Vatan Yolunda
Fuat Uzknay: stiklal (1922) ve Zafer Yollar (1923)
smet nn: smet nn Hatralar
Muhsin Erturul: Ateten Gmlek (1923).
Fethi Okyar: Devirde Bir Adam

Yunus Nadi: Kurtulu Sava Anlar

18 Dier filmler: Ankara Postas (1928), Bir Millet Uya-
nyor (1932), stiklal Madalyas (1948), Kalpakllar

Kazm zalp: Milli Mcadele (1959), Da Ban Duman Alm (1964), Son Osmanl
Yandm Ali (2006), Mustafa (2008), Dersimiz Atatrk
Salih Bozok: Hep Atatrkn Yannda, Yaveri Atatrk (2009), Veda (2010) Ta Mektep (2013) bu konuyu ile-
Anlatyor yen ya da bu konuya deinen filmlerden bazlardr.
20

Roman b. Diziler

Kemal Tahir: Esir ehrin nsanlar, Yorgun Sava

Ycel akmakl: Kk Aa (1983)
Samim Kocagz: Kalpakllar, Doludizgin
Ziya ztan: Kurtulu (1994)
Aka Gndz: Dikmen Yldz
Cafer zgl: Esir ehrin nsanlar (2003)
Mithat Cemal Kuntay: stanbul

Tark Bura: Kk Aa
F
Turgut zakman: u lgn Trkler
L
O
Z
O
iir F

Y
Nzm Hikmet: Kuvay Millye Destan A
Y
Kemalettin Kamu: Dumlupnar nnde I
N
C
Fazl Hsn Dalarca: ehitler Destan
I
L
Cahit Klebi: Atatrk Kurtulu Savanda I
K

211
Kurtulu Sava Mcadele Dnemi

SORU SORU

Dzenli ordunun kurulmasndan sonra ordunun I. Romanya

subay, silah ve malzeme eksikliini tamamlamak II. Yunanistan
iin yaplan almalar arasnda aadakilerden
III. Trkiye
hangisi gsterilemez?
Yukardakilerden hangileri, Lozan Konferansnn
A) Ankara Subay Mektebinin almas
tm grmelerine arlmtr?
B) stanbuldan kap gelen subaylarn kadroya
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III
alnmas
D) II ve III E) I, II ve III
C) Hyanet- i Vataniye Kanununun karlmas
D) Firariler Kanununun karlmas
ZM
E) Sovyet Rusyadan askeri ve ekonomik yardm
salanmas Trkiye, Yunanistan Romanya ve Srp-Hrvat- Slo-
ven Devleti (Yugoslavya) Lozan Konferansnn tm
grmelerine katlan devletlerdir.
ZM
(Cevap E)
A, B, D, E seeneklerinde verilen geliimler ordunun
subay, silah ve malzeme eksikliini tamamlamak
18
iin yaplan almalardr. Ancak Hyanet-i Vataniye
Kanunu TBMMnin almasna kar kan ayaklan- SORU
malar cezalandrmak ve tedbir almak iin 29 Nisan
1920de karlmtr. Mustafa Kemal Paa zafere dair inanlar zayf olan
kiiler iin 13 Ocak 1921 tarihinde yapt bir konu-
(Cevap C)
masnda: Vatann barna dman dayasn hane-
rini, bulunur kurtaracak baht kara maderini diyerek
20
seslenmitir.
Mustafa Kemalin Namk Kemalin iirine atfta
bulunarak yapt bu konuma, aadakilerden
hangisine itafen sylenmitir?
A) I. nn
B) II. nn
SORU
C) KtahyaEskiehir
Aadakilerden hangisi Lozan Konferans iin
D) Sakarya
ar yapan devletler arasnda gsterilemez? F
E) Bakomutanlk
A) ngiltere B) Fransa C) Belika L
O
D) talya E) Japonya Z
O ZM
F
Atatrkn szn ettii olay 6 - 10 Ocak 1921 ta-
ZM Y
A rihleri arasnda gerekleen I. nn Savadr.
Lozan Konferansna ar yapan devletler ngilte- Y
Trkleri Anadoludan atmak ve Sevr Antlamasn
I
re, Fransa, talya ve Japonyadr. Belika ise kon- N TBMMye kabul ettirmek amacyla taarruza geen
C
feransta sadece ticaret ve yerleme szlemelerine Yunan kuvvetleri bu savata dzenli ordu karsnda
I
katlmtr. L
tutunamam ve geri ekilmitir.
I
(Cevap C) K (Cevap A)

212

MUSTAFA KEMALN HAYATI
Mustafa Kemal, 1881 ylnda Selnikte domutur.
Babas Ali Rza Efendi, annesi Zbeyde Hanmdr.
Mustafa Kemal srasyla Mahalle Mektebinde, emsi
Efendi Okulunda, Selnik Asker Rtiyesinde, Ma-
nastr Asker dadisinde, stanbul Harp Okulunda ve
Harp Akademisinde renim grmtr.
Harp Akademisini bitirdikten sonra Kurmay Yzba
18
rtbesiyle ilk olarak amda bulunan V. Orduya bal
30. Svari Alayna staj yapmak zere atanmtr. Bu-
rada Vatan ve Hrriyet Cemiyetini kurmutur.
II. Merutiyetin ilanndan sonra merutiyet ynetimine
kar kan 31 Mart Ayaklanmasnn bastrlmas iin
kurulan Hareket Ordusunun Kurmay Bakanlna ge-
20
tirilmitir. Ayaklanmann bastrlmasnda nemli byk
rol oynamtr.
Osmanl Devletinin talyanlarla yapt Trablusgarp
Savanda gnll olarak grev yapan Mustafa Ke-
mal, Derne Cephesinde dman pskrtmtr. Bu
sava, Mustafa Kemalin ilk grev yapt sava olmak-
la beraber, ayn zamanda ilk askeri baarsn gster-
dii bir savatr. Bu sava srasnda rtbesi binbal-
a ykselmitir.
Balkan Savalarndan sonra Mustafa Kemal Sofya
Ataemiliterliine atanmtr. Bu grevi srasnda rt-
besi yarbayla ykselmitir. Mustafa Kemal, Sofya
Ataemiliterlik grevini srdrrken I. Dnya Sava
kmtr.
Osmanl Devletinin savaa girmesi zerine grev
isteinde bulunmu ve anakkale Boazn savun-
makla sorumlu 19. Tmen Komutanlna atanmtr.
Bu grevi srasnda anakkale Savanda; Arbur-
nu, Anafartalar ve Conkbayrnda stn baarlar
elde ederek asker yeteneini kantlamtr. Mustafa
4. NTE
ATATRK LKELER
Kemalin ismi ilk olarak bu savalardan sonra geni kit-
lelerce duyulmutur. Bu baarlarndan dolay rtbesi
albayla ykseltilmitir.
anakkale Savandan sonra Mustafa Kemal Edir-
nedeki 16. Kolordu Komutanlna atanmtr. Bir
sre sonra bu kolordu Diyarbakra tannca Mustafa
Kemal de Diyarbakra gitmitir. Burada rtbesi gene-
rallie ykseltilmitir. Mustafa Kemal Paa bu grevi
srasnda Mu ve Bitlisi Ruslardan geri almtr.
Bir sre sonra Diyarbakrdaki II. Ordu Komutanlna
atand. Bu srada Yldrm Ordular Grubu adnda bir
ordu kurulmutur. Mustafa Kemal bu orduya bal olan
VII. Ordu Komutanlna atanmtr. Yldrm Ordular
Grubu komutan ile anlaamayan Mustafa Kemal, bu
grevinden ayrlarak stanbula gelmitir.
VI. Mehmet (Vahdettin) padiah olduktan sonra tek-
rar VII. Ordu Komutanlna atanan Mustafa Kemal,
Mondros Atekes Anlamas imzalandktan sonra Yl-
drm Ordular Grubu Komutanlna getirilmitir.
Mustafa Kemalin bu grevi uzun srmemitir. nk
7. Ordu ve Yldrm Ordular Grubu da Mondros Ate-
kes Anlamasnn artlar gereince ortadan kaldrl-
F mtr. Bunun zerine Mustafa Kemal stanbula dn-
L
mtr.
O
Z stanbula gelen Mustafa Kemal, memleket yararna bir
O
eyler yapabilecei dncesindeydi. Ancak o, yap-
F
m olduu giriimler sonucunda, stanbulda bir eyler
Y
A yapmann mmkn olmadn anlamtr. Daha sonra
Y
stanbulda bulunan gen subay arkadalar ile bir ara-
I
N
C
ya gelerek lkenin kurtuluu zerine gr alveriin-
I de bulunmutur. Ancak stanbulda ikili grmelerin
L
I tesinde bir eyler yapmak mmkn olmaynca Musta-
K
fa Kemal, Anadoluya gemeyi planlamaya balamtr.
213
Atatrk lkeleri
Tam bu srada Karadenizde yaanan olumsuz geli-
meler Mustafa Kemalin Samsuna 9. Ordu Mfettii
olarak gnderilmesine sebep olmutur.
19 Mays 1919da Samsuna giden Atatrk, dn-
dklerini uygulamaya koymutur. Atatrk, olaylara ve
gelecee ait grleri ile her alanda etkili dncelere
sahip olan byk bir fikir adamdr. Okuduklar, yaa-
dklar, gzledikleri ve duyduklar, bunlardan kard
sonular onun fikrinin olumasnda etkili olmutur. Bir
sistem iinde ekillenen bu dnceler Atatrk d-
nce sistemi olarak tannmtr.
Mustafa Kemal, inklap ve gerei gren bir dev-
let adamdr. O, Trk milletini rgtleyerek Kurtulu
Savan balatm ve kesin bir zafer kazanmtr.
Arkasndan Trkiye Cumhuriyeti Devletini kurmu ve
Trk milletini uygar milletler seviyesine karmak iin
bir dizi yenilikler yapmtr.
Her ynyle bir dhi olan Mustafa Kemalin kendine
18
zg kiisel zellikleri unlardr:
Vatan ve Millet Sevgisi,
Mantkl ve Gereki Oluu
Yaratc Dncesi,
dealist Oluu,
20
leri Grll,
nder Oluu,
nklapl,
Birletirme ve Btnletirme Gc
O, btn bu zellikleriyle Trk milletinin stn vasfla-
rn tayan ve uygulayan dhi bir asker ve komutan,
dhi bir siyaset ve devlet adam, bir inklap olarak
yaam ve bu nder kiilii ile tarihe gemitir.
Btn hayat vatan ve milleti iin hizmet yolunda m-
cadele ile geen Atatrk lme gtren hastaln
belirtileri 1937 yl sonlarnda ortaya kmtr.
NOT
1937 ylnda Atatrk ile babakan smet nn ara-
snda iktisat ve d siyaset konularnda baz gr
ayrlklar kmtr. Bunun zerine smet Paa 25 C 11 Kasm gn toplanan Meclis tarafndan, Atatrkn
Kasm 1937de babakanlktan ayrlm ve yerine
uzun yllar iktisat bakanl grevini yrten Celal
Bayar getirilmitir.
214
Kaplca sularndan yararlanmak amacyla Yalovaya
giden Atatrk burada Dr. Nihat Reat Belgeler mu-
ayene etmitir. Bu muayene sonucunda Atatrkn si-
roz hastas olduu tehisini koymutur.
Trk ve yabanc doktorlar Atatrkn srarla dinlenme-
si gerektiini belirtmilerdir. Fakat Atatrk bu nerileri
dikkate almayarak eskisi gibi youn bir ekilde al-
yordu.
O bir taraftan Hatay sorunu ile urarken dier taraf-
tan gney illerine geziye kmtr. Bu gezi, salnn
dzelemeyecek biimde bozulmasna neden olmutur.
Gezi dn Ankaraya gelen Atatrk, dinlenmek ve
tedavi grmek iin stanbula gitmitir. Bir sre Savaro-
na yatnda kalan Atatrk burada memleketin i ve d
ileri ile megul olmaya devam etmitir. Dinlenmeyi ih-
mal ettii iin hastal birdenbire artnca Dolmabahe
Sarayna gtrlmtr.
Hastalnn ciddiyetini hisseden Atatrk vasiyetini ya-
zarak servetinin bir ksmn ailesinin ve yaknlarnn
geimine yetecek kadar ayrdktan sonra, geriye kalan
ksmn Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumuna
balamtr.
Kasm aynn ilk haftasndan itibaren hastal iyice ar-
tan Atatrk, 8 Kasm gn derin bir komaya girmitir.
10 Kasm 1938 Perembe gn saat dokuzu be gee
hayata gzlerini kapamtr.
16 Kasm gn Atatrkn naa Dolmabahe
Saraynda katafalka konulmu, 19 Kasm 1938de
de cenaze namaz klnmtr. Atatrkn cenazesi 20
Kasmda Ankaraya getirilmitir. 21 Kasmda da b-
yk bir devlet treni ile Etnografya Mzesinde hazr-
F
lanan geici kabrine konulmutur.
L
O 10 Kasm 1953te yine byk bir trenle Atatrkn na-
Z
O a Antkabire getirilmitir.
F
10 Kasm 1938 gn Atatrkn vefatndan sonra Ana-
Y
A yasa gereince TBMM Bakan Abdlhalik Renda,
Y
I Cumhurbakan vekili olarak greve balamtr.
N
I
L yakn silah ve alma arkada, Kurtulu Savann
I
K
Bat Cephesi komutan Malatya milletvekili smet n-
n, ikinci cumhurbakan seilmitir.

smet nn bu grevini 1950 ylna kadar srdrm-
tr. Cumhurbakanl dneminde Trkiyeyi II. Dnya
Savann dnda tutmay baarm ve lkemizde ok
partili siyasi hayata geilmesine katkda bulunmutur.
ATATRKN ESERLER
Nutuk (Sylev): Atatrkn Yeni Trk Devletinin kurtu-
lu koul ve ilkelerini en ak ve ayrntl biimde anlatt
eseridir. Atatrk, bu eserinde 1919 ylnda Samsuna -
kndan 1927 ylndaki Cumhuriyet Halk Partisinin birinci
kurultayna kadar geen olaylar anlatmaktadr.
Bu dnem;
19191920 Kuvaymilliyenin olumas
19201923 l. TBMM Hkmeti dnemi
19231927 Cumhuriyet dnemini kapsamaktadr.
NOT
18
Atatrk Trk Hava Kurumuna gelir salamak iin
Nutukun datm hakkn bu kuruma vermitir.
20
Geometri Kitab: Atatrk, lmnden bir buuk yl nce
yazd bu eserinde, geometri derslerindeki Arapa ve
Farsa terimlere Trke karlklar bulmutur. Gnmzde
geometri retiminde kullanlan gen, begen, kare,
yamuk gibi terimler Atatrkn trettii terimlerdir.
Medeni Bilgiler: Bu eserde, Atatrkn vatandalk hak ve
grevleri hakkndaki dnceleri Afet nan tarafndan ka-
leme alnmtr. 1931de yaynlanan eser 1988de kendi el
yazlaryla belgelendirilerek yeniden yaynlanmtr. Eser-
de, ada devlet, toplum ve insan tipinin sahip olmas ge-
reken mill ve evrensel deerler anlatlmaktadr.
Takmn Muharebe Eitimi 1911: Atatrkn Almanca-
dan Osmanlcaya evirdii bir eserdir.
Bln Muharebe Eitimi: Almancadan Osmanlcaya
eviri bir eserdir.
Cumal Ordugh: Atatrkn svari, blk, alay, tugay,
eitim ve manevralarn anlatt eseridir. 1909da basl-
mtr.
Atatrk lkeleri
Taktik ve Tatbikat Gezisi 1911: Komutanlarn baarl
olabilmeleri iin gerekli zelliklerin anlatld bror niteli-
inde bir kitapktr.
Subay ve Komutan ile Konumalar: 1914te yazlm bir
eserdir.
ATATRK BYOGRAFLER
Atatrk; Modern Trkiyenin Kurucusu (Andrew Mango)
Andrew Mangonun kitab, lider Atatrk irdeledii gibi
Mustafa Kemali insan ilikileri ve yakn evresiyle de
deerlendiriyor. Dnemin toplumsal yaps ve g den-
geleri de detayl olarak yanstlmtr.
Bozkurt (H. C. Armstrong)
Henz Mustafa Kemalin salnda yaymlanan ve
dnyada yank uyandran bu biyografi, smet nn
bakanlndaki Bakanlar Kurulu tarafndan yasaklan-
d ama Mustafa Kemalin kitab incelemesinin ardndan
yasak kaldrlmtr.
Atatrk (Yakup Kadri Karaosmanolu)
Yakup Kadri eserinde, Atatrkn glgesinde oluan
benliinin, kimlik kazanmnn yksn anlatmaktadr.
Karaosmanolu kendi tanmlad Atatrk kavram et-
rafnda, tarihe, siyasete, uygarla ilikin dncelerini
aktarmaktadr.
Atatrk; Bir Milletin Yeniden Douu (Lord Kinross)
Mustafa Kemalin hayatn anlatan, dnemin seyri-
ni deitiren olaylarn da objektif bir ekilde ele alan
F
kitap, ngiliz ve Fransz arivleri ile Mustafa Kemalin
L silah arkadalarnn notlarndan yola klarak yazl-
O
Z mtr.
O
F
Y
Tek Adam (evket Sreyya Aydemir)
A
Y 19631969 aras cilt olarak yaynlanan biyogra-
I
fi, Mustafa Kemalin hayatn ele alan bir inceleme
N
C aratrma eseridir. Eser, farkl dnemlerini ele ald
I
L Atatrkn hayatndan te, 19. yzyln sona ermesi ve
I 20. yzyln balamas srasndaki skntl srecin de
K
zerinde durmaktadr.
215
Atatrk lkeleri
Atatrkln Tanm ve nemi
Trk milletinin bugn ve gelecekte tam bamszla,
huzur ve refaha sahip olmas, devletin millet egemenli-
i esasna dayandrlmas, akln ve bilimin ncln-
de, Trk kltrnn ada uygarlk dzeyi zerine
karlmas amac ile temelleri yine Atatrk tarafndan
belirtilen devlet hayatna, fikir hayatna ve ekonomik
hayata, toplumun dier temel kurumlarna ilikin ger-
eki dncelere ve ilkelere Atatrklk denir.
Atatrkln Nitelikleri
Trk milletinin ihtiya ve isteklerinden kaynaklanan
mill bir dnce sistemidir. Yani Trk milletinin ihtiya-
larndan domu, temelinde mill kltrmz olan bir
sistemdir.
Kapsad fikirler ve ilkeler hayalci deil, gereklere
dayanr.
Aklc ve bilimcidir.
ce hrriyetine saygldr.
18
Kii hak ve hrriyetlerine nem verir. Vicdan ve dn-
Duraan deildir. ada gelimelere aktr. Srekli
gelimeyi ngrr. Bu yzden dinamiktir.
Yurtta ve dnyada barn korunmasndan yanadr.
Mill birlik ve beraberlie nem verir.
20
Evrensel bir nitelik tar. nk insanln ortak deer-
lerini kapsamaktadr.
Atatrk dnce sistemini oluturan ilkeler bir bt-
nn ayrlmaz paralardr. Birbirlerinin devam ve ta-
mamlaycsdrlar.
Atatrklk yabanc siyasi akmlar ve ideolojilerle
aklanamaz. nk bu sistem Trk milletinin ihtiyala-
rndan ve gereklerinden domutur. Bir btn olarak
dardan alnm bir ideoloji deildir.
Trk ulusunu ada medeniyetler seviyesine kar-
may hedef alr.
Atatrk lkelerinin Amac
Atatrk ilkeleri, akln ve bilimin nclnde, an ge-
reklerine gre Trk milletinin mutluluunu, huzurunu,
esenliini, refahn salamak ve Trk kltrn mill
bir anlayla ada uygarlk dzeyinin zerine kar-
mak amacyla konulmutur. Ayn zamanda bamsz
ve gl bir Trkiye hedefleyen Atatrk ilkeleri, Trk
milletinin birlik ve beraberlik iinde onurlu ve mutlu bir
yaam srmesini amalamaktadr.
216
Atatrk lkelerinin Ortak zellikleri
Trk toplumunun ihtiyalarndan domutur.
Temelinde mill kltrmz vardr.
Bu ilkelerin kabulnde herhangi bir d bask, zorlama
ve taklitilik yoktur.
Akla ve bilime dayanrlar.
lkeler bir btndr. Anlam ve ama bakmndan birbiri-
ni tamamlarlar. Bu ynyle ilkelerin ayr ayr deerlen-
dirilmesi yanl olur.
Trk milletini ada uygarlk dzeyinin zerine -
karmay amalamaktadrlar. Bu bakmdan milliyetilik
duygusuna dayanrlar.
lkeler szck anlamnda kalmam, Trk inklab ile
uygulamaya da yansmtr.
Atatrk lke ve nklaplarnn Dayand Esaslar
Mill tarih bilinci,
Vatan ve millet sevgisi,
Mill dil,
Bamszlk ve zgrlk,
Egemenliin millete ait olmas,
ada medeniyet seviyesinin zerine kma,
Mill kltrn gelitirilmesi,
Mill birlik ve beraberlik, lke btnl,
Aklclk (Hayatta en hakiki mrit ilimdir.) prensibi,
Barlk (Yurtta sulh, cihanda sulh) prensibi,
TEMEL LKELER
CUMHURYETLK
Cumhuriyetilik, yeni Trk Devletinin kurulmasna da-
F yanak tekil etmesi, dier ilkelerin uygulanmas asn-
dan Atatrk ilkeleri arasnda nemli bir yere sahiptir.
L
O Bu ilkeyi anlamak iin nce cumhuriyet kavramnn
Z
O anlamn bilmek gerekir. Cumhuriyet kavram genellik-
F le halk ynetecek devlet bakanlar ve meclisin halk
Y tarafndan belli bir sre iin seilmesini, daha kapsaml
A
olarak da egemenliin milletin btnne ait olmasn
Y
I ifade etmektedir. Cumhuriyet, hem bir devlet hem de
N
C hkmet eklidir. Devlet ekli olarak cumhuriyet, ege-
I
L
menliin millete ait olmasdr. Hkmet ekli olarak ise
I devlet bakannn ve millet meclisinin belirli bir sre
K
iin seimle ibana gelmesidir.
 Atatrk lkeleri
sevinmi, ayn mitleri beslemi olmalarna ihtiya var-
CUMHURYETLK
dr. Aklc, demokratik, ileriye dnk, insani, bar ve
Anahtar Kelimeler
birletirici olan Trk milliyetilii, tm milletleri eit ka-
Mill egemenlik, ulusal irade, seme, seilme bul eden ve baka milletlerin haklarna sayg devletin,

Mill egemenliin gerekletirilmesi amaldr. lkesi ve milletiyle blnmez btnln ifade eden
bir anlaytr.

Cumhuriyetilik ilkesinin temel zellikleri MLLYETLK

Anahtar Kelimeler
Mill egemenlik
Ortak kader, dil ve kltr birlii, birlik beraberlik,
Vatandalar arasnda eitlik
btnlk, mill deerler
Temel hak ve zgrlklerin gvenceye alnmas
Mill birlik ve btnl salama, mill deerleri glen-
Yasama, yrtme ve yargnn bamszl dirme amaldr.
Hukukun stnl Milliyetilik dorultusunda yaplan inklaplar
Seme ve seilme hakk
Trk Tarih Kurumunun kurulmas
Siyasi partilerin varl
Trk Dil Kurumunun kurulmas
Temsilcilerin belli bir dnem iin seilmesi
zmir ktisat Kongresi
18
Cumhuriyetilik ilkesi dorultusunda yaplan inklaplar
Halkevlerinin almas
lkretimin zorunlu olmas

Saltanatn kaldrlmas Kabotaj Kanununun kabul

Halifeliin kaldrlmas Trk alfabesinin kabul

TBMMnin almas Trk Parasnn Kymetini Koruma Kanunu

1921 ve 1924 Anayasasnn kabul Halifeliin kaldrlmas

20
ok partili hayata gei Millet mekteplerinin almas

Kadnlara siyasal haklarn verilmesi

Atatrkn Kendi fadesi ile Cumhuriyetilik
Demokrasi prensibinin en asri ve mantki tatbikini te-
min eden hkmet ekli cumhuriyettir.
Atatrkn Kendi fadesi ile Milliyetilik
Biz dorudan doruya milliyetperveriz ve Trk milliyet-
isiyiz. Cumhuriyetimizin dayana Trk toplumudur.
Bu toplumun fertleri ne kadar Trk kltr ile dolu olur-

Bugnk hkmetimiz, devlet tekilatmz dorudan sa o topluma dayanan Cumhuriyet de o kadar kuvvetli

doruya milletin kendi kendine, kendiliinden yapt olur.

bir devlet ve hkmet tekilatdr ki, onun ad cumhuri- F Ne Mutlu Trkm Diyene!

yettir. Artk hkmet ile millet arasndaki gemiteki ay- L Trk milliyetilii, ilerleme ve gelime yolunda ulusla-
O
rlk kalmamtr. Hkmet millet ve millet hkmettir. Z raras ilikilerde btn ada milletlere paralel ve on-
O
Trk milletinin karakter ve yapsna en uygun idare larla uyum iinde yrmekle beraber, Trk toplumunun
F
cumhuriyet rejimidir. zel karakterlerini ve bal bana bamsz kimliini
Y
A korumaktadr.
Y
MLLYETLK
I
N
Atatrke gre: Bir insan topluluunun millet saylmas C
NOT
I
iin, zengin bir gemie, birlikte yaamak konusunda L
samimi olmaya, gemiten gelen mirasn korunmasn I Atatrkn dil ve edebiyat alanndaki inklaplar mil-
K
srdrebilmek iin, iradelerinin ayn olmasna, birlikte liyetilik (ulusuluk) ilkesiyle ilikilidir.

217
Atatrk lkeleri
HALKILIK
Halk, bir lkenin snrlar ierisinde yaayan eitli
mesleklerin ve toplumsal gruplarn oluturduu insan
topluluudur. Halklk ilkesi ise dil, din, rk, mezhep
ayrmakszn tm vatandalarn kanun nnde eit ka-
bul edilmesi, toplumun kaynatrlmas ve milletin ege-
men olmas fikrini (demokrasi) ifade eder. Buna gre
halklk birbirini tamamlayan unsurdan oluur.
a. Halk ynetimi
Halklk, ulusal egemenlik ilkesine dayanr. Atatrk,
halklk ile demokrasiyi ayn anlamda kullanmtr.
Egemenliin ulusa ait olduu bir devlette, hkmet sis-
teminin de demokrasi olmas gerekir.
b. Eitlik ilkesi
Atatrk dnce sistemi hibir zmre ve kiiye ayr-
calk tanmaz.
18
c. Snf atmalarnn reddedilmesi ve toplumun da-
yanma ierisinde olmas
Halklk ilkesi sosyal adalete, sosyal gvenlie, top-
lumun ekonomik ynden zayf kesiminin korunmasna
20
ve adaletli gelir dalmna nem verir, snf mcadele-
sini reddeder, devlete ve halka ekonomik ykmllk-
ler getirir.
Devlet halkn ekonomik sorunlarn zmek, toplum ise
daha ok alarak lke ekonomisini gl klmakla so-
rumludur.
HALKILIK
Anahtar Kelimeler
Eitlik, dayanma, sosyal devlet
Toplumsal eitlii salama, halkn refah seviyesini yk-
seltme amaldr.
Halklk ilkesi dorultusunda yaplan inklaplar
Tevhid-i Tedrisat Kanunu
Aar vergisinin kaldrlmas
Soyad Kanununun kabul
Halk evlerinin almas
218
Ky Enstitlerinin almas
Kadnlara sosyal ve siyasal haklarn verilmesi
Klk Kyafet Kanununun kabul
Trk Medeni Kanununun kabul
Toprak Reformu Kanununun karlmas
Atatrkn Kendi fadesi ile Halklk
dare usulmz kaytsz artsz hkimiyetine sahip
olan halkn, mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi
esasna mstenittir.
Bugnk mevcudiyetimizin asli mahiyeti, milletin ge-
nel eilimlerini ispat etmitir. O da halklktr ve halk
hkmetidir. Hkmetlerin halkn eline gemesidir.
dareyi halka teslim etmek iin alalm. O zaman b-
tn mkllerin ortadan kalkacana kaniim.
SORU
Birinci TBMMde kabul edilen kmr havzalarn-
da alan iilerin sosyal haklar ve gvenlik-
leriyle ilgili kanunun aadaki ilkelerden hangi-
siyle ilgili olduu sylenebilir?
A) Milliyetilik B) nklaplk
C) Laiklik D) Halklk
E) Cumhuriyetilik
ZM
Trkiyenin gerek anlamda sanayileme sreci-
ne girmesi, Cumhuriyet dneminde olmutur. Bu
sebeple bu dnemde ii haklarnn dzenlenmesi
gerekmitir. Bu durum halklk ilkesiyle dorudan
F
ilgilidir. Halk bir btn olarak kabul eden halklk
L
O ilkesi sosyal ve ekonomik seviyesi dk kitlelerin
Z dzelmesine yardmc olmay ngren bir Atatrk
O
F ilkedir. Bu ilke nda devlet, vatandann sosyal
Y
ve ekonomik sorunlarn zmek ve onlarn yaam
A standartlarn ykseltmekle ilgili nlemler almaktan
Y
I sorumludur. Atatrk, toplumdaki sosyal gruplar na-
N
C
sl birbirlerine eit, imtiyazsz topluluklar olarak gr-
I mse, ii kesimini de ayn halklk ilkesi ereve-
L
I sinde deerlendirmitir.
K
(Cevap D)

DEVLETLK
Ekonomik kalknmann salanabilmesi iin zel ser-
mayenin yetmedii durumlarda devletin sanayileme
iini kendi zerine almasn ifade eder.
DEVLETLK
Anahtar Kelimeler
Ekonomi, yatrm, devletletirme, kamulatrma
Kalknmay salamak amacyla devletin ekonomik faali-
yetleri yrtmesi anlamna gelir.
Devletilik ilkesinin temel zellikleri
Devletilik, halkln zorunlu bir sonucudur.
Gl ve ada bir devlet meydana getirmeyi ama-
lar.
Devletilik, planl ekonomiyi gerekli hle getirmitir.
18
Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk milletinin ve devletinin
iinde bulunduu durumundan dolay zorunlu olarak
ekonomide devletilik ilkesi uygulanmtr.
Atatrke gre devletilik, zel teebbs hrriyetinin ve
piyasa ekonomisinin reddi deildir; yani Atatrk devlet-
ilii komnist devletteki gibi ekonomideki tek tekelin,
devlet olmasn deil, devlet ile zel sektrn birlikte
20
ekonomik roller stlenmesini ifade eder. Bu dorultuda
devletilik ilkesi, bamszla ters dmemek kou-
luyla yabanc sermayeden de yararlanmay ngrr.
Temel art bamszlktr, bunu zedeleyen her trl uy-
gulamay reddeder.
Devletilik ilkesi dorultusunda yaplan inklaplar
Tevik-i Sanayi Kanununun kabul
Kabotaj Kanununun kabul
Ulusal bankalarn kurulmas
l ve ll. Be Yllk Kalknma Plan
Atatrkn Kendi fadesi ile Devletilik
Memlekette her eit retimin artmas iin ferdi teeb-
bsn devlete elzem olduunu nemle kaydettikten
sonra, beyan etmeliyiz ki devlet ve fert birbirine kar
deil, birbirinin tamamlaycsdr.
Siyasi ve fikri hayatta olduu gibi iktisadi ilerde de
fertlerin teebbslerini beklemek doru olmaz. M-
Atatrk lkeleri
him ve byk ileri ancak milletin toplam servetine ve
devletin btn tekilat ve kuvvetine dayanarak, mill
egemenliin uygulanmasn ve yrtlmesini dzenle-
mekle grevli olan hkmetin mmkn olduu kadar
zerine alp baarmas tercih olunmaldr.
SORU
I. 1929 Ekonomik buhran
II. zel teebbsn sermaye yetersizlii
III. Ekonomik ve toplumsal skntlar
Devletilik ilkesinin benimsenmesinde yukarda-
kilerden hangilerinin etkili olduu sylenebilir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) I, II ve III
ZM
Devletilik ilkesi, bir lkenin kalknmasnn devlet
eliyle olabileceini savunan bir anlay ifade etmek-
tedir. Devletin ekonomik yaama dorudan mdaha-
le ettii bu sistem Trkiyede 1931 ylndan itibaren
uygulanmaya balamtr. Bu ilkenin benimsenme-
sinde zel teebbsn hem sermaye hem de bilgi
asndan yeterli seviyede olmamas etkili olmutur.
Ayrca 1929 ylnda ABD merkezli olarak balayan
ancak ksa srede dier lkeleri de etkisi altna alan
ekonomik kriz ve bunun sonucunda yaanan eko-
nomik ve toplumsal skntlar da devletilik ilkesinin
benimsenmesini zorunlu klmtr.
(Cevap E)
LAKLK
F Laiklik, din ve devlet ilerini birbirinden ayran, dinin
L politik karlara alet edilmesini reddeden, kiilerin din
O
Z
ve vicdan zgrln tanyan ve koruyan, akl ve bili-
O min egemen olduu devlet ve toplum dzenini ngren
F
bir ilkedir.
Y
A
Y
LAKLK
I
N Anahtar Kelimeler
C
I Aklclk ve bilimsel, din ve vicdan zgrl
L
I Devlet ilerinin din kurallara deil, akl ve bilime da-
K
yandrlmas amalanr.
219
Atatrk lkeleri
Laiklik ilkesinin temel zellikleri
Din ve devlet ileri birbirinden ayrlmtr. Devlet yne-
timi din kurallarna gre deil, akl ve bilimin nderliin-
de dzenlenir.
Vatandalarn din inanlarna hibir ekilde mdahale
edilmez.
Devlet her trl dinsel inan, ayin ve kurulular kar-
snda tarafsz kalr ve bu dinlere bal olanlar arasnda
ayrm yapamaz.
Devletin resm dini yoktur. Devlet belli bir dine stnlk
tanyp onun kurallarn btn vatandalara benimset-
meye ve uygulatmaya almaz.
Laiklik ilkesi dorultusunda yaplan inklaplar
Halifeliin kaldrlmas
Medreselerin kapatlmas
Saltanatn kaldrlmas
Tevhid-i Tedrisat Kanununun kabul
18
eriye ve Evkaf vekletinin kaldrlmas
Tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmas
Trk Medeni Kanununun kabul
Harf nklab
Anayasadan laiklie aykr maddelerin karlmas
20
(1928)
Laiklik ilkesinin anayasaya girmesi
apka Kanununun kabul
Atatrkn Kendi fadesi le Laiklik
Dnyada her ey iin, medeniyet iin, hayat iin, mu-
vaffakiyet iin en hakiki mrit ilimdir, fendir. lim ve
fennin haricinde mrit aramak gaflettir, cehalettir, da-
lalettir.
Din, bir vicdan meselesidir. Herkes vicdannn emrine
uymakta serbesttir. Biz dine sayg gsteririz. Dne
ve dnceye muhalif deiliz. Biz sadece din ilerini
millet ve devlet ileriyle kartrmamaya alyoruz.
Trk milletinin yrmekte olduu terakki ve medeniyet
yolunda, elinde ve kafasnda tuttuu meale, mspet
ilimdir.
NKILAPILIK
nklap, bir toplumun nemli kurumlarn ksa bir sre
iinde deitirip kendini yeniletirmesi atlmdr.
220
Atatrkn inklap anlay, aa gre geri kalm ku-
rumlarn ortadan kaldrlmas ve bunlarn yerine ilerle-
meyi, gelimeyi kolaylatracak kurumlarn getirilmesi
esasna dayanr.
nklaplk, batllama ve adalama yolunda da-
ima ileriye, ada uygarla ynelmektir. Sadece in-
klaplar savunmaya deil, inklaplar gelitirmeyi, a-
da hayatn gereklerine uydurmay da iine alr.
NKILAPILIK
Anahtar Kelimeler
adalama, yenilik, devrim, Batllama
ada uygarlklar seviyesine ulamak amacyla an
gereklerine uygun kurumlarn oluturulmas amalanr.
nklaplk ilkesi dorultusunda yaplan inklaplar
Latin harflerinin kabul
Klk Kyafet Kanununun kabul
Uluslararas l, tart, takvim ve saat llerinin kabul
edilmesi
Hafta tatilinin cumadan pazara alnmas
apka Kanununun kabul
Atatrkn Kendi fadesi ile nklaplk
nklap var olan messeseleri zorla deitirmek de-
mektir. Trk milletini son asrlarda geri brakm olan
messeseleri ykarak yerlerine, milletin en yksek me-
deni gereklere gre ilerlemesini salayacak yeni m-
esseseleri koymu olmaktr.
lkeler eitlidir fakat uygarlk birdir ve bir milletin
kalknmas iin de bu tek uygarla katlmas gerekir.
F
Osmanl Devletinin d Batya kar elde ettii ba-
L
arlardan ok, marur olarak kendisini Avrupa millet-
O
Z lerine balayan ilikileri kestii gn balamtr.
O
F
Y
A
Y
I NOT
N
C
I Atatrk ilkeleri 1924 Anayasasnda 1937 ylnda
L
I yaplan deiiklikle anayasaya girmitir. Bylece
K
Atatrk ilkeleri anayasa gvencesine alnmtr.
 Atatrk lkeleri
BTNLEYC LKELER
SORU
I. Ulusal Egemenlik
Egemenliin, yani devleti kuran, yneten en stn gcn Atatrk dneminde ekonomide devleti modelin
kiilere ya da belli zmre ve snflara deil, dorudan ulu- uygulanmasnn temel sebebi olarak aadaki-
sun kendisine ait olmasn ifade eder. Cumhuriyetilik lerden hangisi gsterilebilir?
ilkesinin btnleyicisidir. A) Kalknmay salayacak dzeyde ii snfnn
II. Ulusal Birlik, Beraberlik ve lke Btnl olumamas

Ulusal karlarn korunmas, gl bir ulusal devletin ku- B) Sanayi iletmesi kuracak zel giriimcilerin ol-
rulmas ve siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik ynlerden mamas
toplumun ulusa kalknabilmesi iin birlik beraberliin sa- C) Be yllk sanayi planlarnn beklenen baary
lanmas gerektiini ifade eder. Milliyetilik ilkesinin btn-
gsterememesi
leyicisidir.
D) Yabanc sermaye aknn yetersiz kalmas
III. Ulusal Bamszlk
E) thalat hracat dengesinin kurulamamas
Ulusal egemenlik, ieride ulus hkimiyetini ifade ederken
ulusal bamszlk da hr bir ekilde yaamay ifade eder.

IV. Aklclk ve Bilimsellik ZM

Devlet ve toplum hayatnda akl ve bilime yer vermeyi ifade
eder. Laiklik ve inklaplk ilkelerini btnler.
V. Yurtta Bar, Dnyada Bar
18
Bamszlmza sayg duyan devletlerle iyi ilikiler kur-
may, ite huzur ve bar salamay ifade eder. Halklk
ilkesini btnler.
Atatrk dneminde devleti ekonomik politika uygu-
lanmasnn temel sebebi, her areye bavurulmas-
na ramen sanayi iletmesi kuracak sermaye sahibi
zel giriimcilerin ortaya kmamasdr.
(Cevap B)

VI. adalama ve Batllama

Toplumu ada medeniyetler seviyesine karmay ifade
SORU
20
eder. nklaplk ilkesini btnler.
I. Kabotaj Kanununun kabul
nsan ve nsanlk Sevgisi: Trk inklabnn insancl bir ka-
II. Yabanclara ait iletmelerin satn alnmas
raktere sahip olmasn ifade eder. Milliyetilik ve halklk
ilkelerinin doal sonucudur. III. Birinci Be Yllk Sanayi Plannn kabul edilmesi
Yukardakilerden hangileri, devletilik ilkesi
BTNLEYC LKELER
dorultusunda yaplmtr?

Mill egemenlik Cumhuriyetilik A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

D) II ve III E) I, II ve III
Mill birlik ve beraberlik Milliyetilik
F

Laiklik L
ZM
Aklclk ve bilimsellik O
nklaplk Z Devletilik, zel sektrn yetersiz kald durumlar-
O
da yatrmlarn bizzat devlet tarafndan yaplmasn
adalama ve Batllama nklaplk F
ngren ekonomik bir modeldir. Tevik-i Sanayi Ka-
Y
Cumhuriyetilik, A nunu ve Kabotaj Kanununun kabul edilmesi, Ulusal
Ulusal bamszlk Y bankalarn kurulmas, Yabanclara ait iletmelerin
Milliyetilik I
N satn alnmas l. ve ll. Be Yllk Sanayi Planlarnn
Milliyetilik C
nsanlk ve insan sevgisi I
yaplmas, Devletilik ilkesi dorultusunda yaplan
Halklk L almalardr.
I
Milliyetilik
Yurtta sulh, cihanda sulh K (Cevap E)
Halklk

221
Atatrk lkeleri

SORU SORU

Halklk Atatrk: Bugn ilmin, fennin, btn kapsamyla

nklaplk medeniyetin sat k karsnda filan veya falan
eyhin iradyla maddi ve manevi saadet arayacak
Milliyetilik
kadar ilkel insanlarn medeni Trk toplumunda var
Laiklik
olabileceini asla kabul etmiyorum. demitir.
Yeni Trk Devletinin gerekletirdii aadaki
Atatrkn bu sz ile aadakilerden hangisi-
inklaplardan hangisi, yukarda verilen Atatrk
nin nemini vurgulad sylenebilir?
lkelerinin tamamyla, badatrlabilir?
A) Laiklik B) Halklk
A) apka Kanunu
C) Milliyetilik D) nklaplk
B) Kabotaj Kanunu
E) Cumhuriyetilik
C) eriye Vekaletinin kaldrlmas
D) Latin Harflerinin kabul edilmesi
E) Tekke ve Zaviyelerin kaldrlmas ZM
Atatrk nclde verilen szyle, akln ve bilimin -
ZM nn rehber alnmas gerektiini aksi halde medeni
bir dnyada yer bulunamayacan vurgulamtr.
Latin harflerinin kabul edilmesi, toplumdaki okuma ve
18
yazma orann artrmas asndan halklkla; Eski
Bu sz insann akl ve bilimi rehber almas gerektii-
ni savunan Laiklik ilkesi ile dorudan ilgilidir.
Arap harflerinin, batdan getirilen bir alfabe ile deiti-
rilmesi asndan nklaplkla; Trkenin gelimesine (Cevap A)

hizmet etmesi asndan milliyetilikle; badatrlabilir.

Dine ballkla bir alglan eski alfabenin terk edilmesi
bu ynyle Laiklik ilkesini de iinde barndrr.
20
(Cevap D)
SORU
SORU Medeni Kanunun kabul edilmesi
Trk Dil Kurumunun kurulmas
Atatrkn naa, vefat ettii 1938 ylndan,
Antkabire getirildii 1953 ylna kadar aada- Soyad Kanununun kabul edilmesi
kilerden hangisinde kalmtr? Hilafetin kaldrlmas
A) Cumhuriyet Mzesi gibi gelimelerle aada verilen Atatrk ilkele-
B) Dolmabahe Saray rinden hangisi arasnda iliki kurulamaz?
C) Etnorafya Mzesi F A) Milliyetilik B) Laiklik

D) Kurtulu Sava Mzesi L C) nklaplk D) Devletilik
O
E) Anadolu Medeniyetler Mzesi
Z E) Halklk
O
F
ZM
Y ZM
A
10 Kasm 1938de vefat eden Atatrkn Trk bay-
Y
Devletilik ilkesi, devlet eliyle mill sanayinin ve ser-
rana sarl tabutu, 20 Kasm tarihine kadar Dolma- I
N mayedarlarn oluumunu tevik etmeyi amalayan
bahe Saraynda Trk halknn ziyaretine almtr. C
I bir ekonomik modeldir. nclde verilen inklaplar-
21 Kasm 1938 tarihinden itibaren de geici istira-
L dan hi biri ekonomi temelli deildir.
hatgah olan Etnorafya Mzesine getirilmitir. I
K (Cevap D)
(Cevap C)

222
 5. NTE
CUMHURYET DNEM NKILAPLARI

Trk nklabn Hazrlayan Gelimeler dzenini ortadan kaldrmak iin, bu konudaki hukuksal
kurallara bavurmakszn, zor kullanarak yaplan geni
Fransz htilalinin olumlu ve olumsuz etkileri (anayasa,
demokrasi, milliyetilik, insan haklar) bir harekettir.

Osmanl Devletinde yapsal (siyasal, sosyal, ekono- NOT

mik, kltrel) bozukluklarn balamas
Avrupal devletlerin Osmanl topraklar zerindeki s- htilallar toplumda halk arasnda siyasal, sosyal ve
mrgeci almalar ekonomik alanlarda oluan farkllklar sonucu mey-
Yenileme abalarnn baarsz olmas nedeniyle Os- dana gelir. Eer ynetim halkn refah ve huzurunu
18
manl Devletinin paralanma srecine girmesi
Atatrk dneminde yaplan inklaplarn bir ksm 1961
salayacak nlemler alamazsa toplumsal gelerin
birbiriyle arpmas sonucu ihtill denilen patlama
Anayasas ile ilk kez koruma altna alnmtr. olur. htilal mevcut dzeni ykar. htilal inklabn, ilk
Koruma altndaki Trk nklaplar yledir: safhasdr. Bundan sonraki safha inklap safhasdr.
Trk Medeni Kanunu ile kabul edilen resmi nikah
esas
Islahat
Trk alfabesinin kabul hakknda kanun
20
Islahat szc Arapa sulh kknden gelmektedir
Soyad Kanunu
ve slah iyiletirme, dzeltme, eksikleri tamamlama,
Tevhid-i Tedrisat Kanunu
fenal giderip iyiletirme demektir. Islahat ise slahn
Tekke ve zaviyelerin kapatlmas hakknda kanun
oulu olup dzeltmeler, iyiletirmeler yoluna koymalar
apka Kanunu anlamndadr
Baz kisvelerin giyilemeyeceine dair kanun

nklap NOT
Arapa kalb kknden gelen inklap szc bir
hlden baka hle dnme, biim deitirme, devrim Islahatn Bat dillerindeki karl ise reformdur.
anlamna gelir. Arapada bu anlamda kullanlan sz- Form: ekil, ekillendirme; reform: yeniden ekil-
F
lendirme, dzeltme, iyiletirme anlamna gelmek-
ck Osmanlcaya da gemi ve ayn anlamda kullanl-
L tedir.
mtr. O
.
Z
NOT O
Islahatta, inklaptan farkl olarak yeni bir unsur getirme
F yoktur. Islahatta mevcut dzen korunurken bu dzenin
Y aksak ynlerini gidermek iin baz dzeltme almala-
nklap; toplumlarda eitli alanlarda, toplumun ge-
A
r vardr.
reksinmelerine gre birtakm dzenlemeler ve yeni Y
I
bir dzen getirmektedir. N
C Tekml (Evrim)
I
htilal L Tekml szc de Arapa kmil olma, olgunlama
I
htilal Arapa halel/bozma, kaldrma, kknden gelmek- kknden tremitir. Tekml ilerleme, gelime de-
K
tedir. htilal bir devletin mevcut siyasal yapsn, iktidar mektir.

223
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
NOT
Tekmln imdi Trkede kullanlan karl ev-
rimdir. Bat dillerindeki evolution szc tekml
karlar.
Tekmlde inklapta olduu gibi hzl bir aksiyon yok-
tur. Tekmlde olaylar ok yava seyreder. Buradaki
ilerleme ve gelimeler zaman ve yer koullarna bra-
klmtr. Hatta baz alanlarda hareket balatlm fakat
doal seyrine braklmtr. Sonuca ulap ulamaya-
ca belli deildir. Eskinin mi, yeniyi, yoksa yeninin mi
eskiyi asimile edecei nceden kestirilemez.
Batllama
XVIII. yzyldan itibaren Batllama srecine balayan
Osmanl Devletinde Batllama olgusu, asrileme,
muasrlama, asrilik, garpllama gibi szcklerle an-
latlmtr.
18
Batllama genellikle yanl deerlendirilmi bir kav-
ram olmutur. Bu deerlendirme iki yanl yoruma
dayanmaktadr. Bunlardan birincisi, Batllamann
Franszlama, ngilizleme vs. olarak alglanmasdr.
kincisi ve daha nemlisi ise din farkll ve konunun
HristiyanlkMslmanlk sorunlarna gre deerlendi-
20
riliidir. Bu dnceye gre Bat uygarl bir Hristiyan
uygarldr ve Mslman bir toplumun bunu almas
mmkn deildir. Ancak Cumhuriyet dneminde yap-
lan inklaplarda Batllar ne yaptysa aynsn yapmak
yerine nasl yaptlarsa yle yapmay hedef alan bir an-
layla hareket edilmitir. Bu nedenle Trk nklabnn
Batl modelden almay hedefledii temel unsur, yn-
tem bilgisi ile snrlanmtr.
SORU
Trk Tarih Kurumunun bakanln yapm olan
Hasan Cemil ambelin Biz, Batllar ne yaptysa
aynsn yapmak deil, nasl yaptlarsa yle yapmak
istiyoruz. eklindeki sznden hareketle, Trk
nklabnn Batl modelden almay hedefledii
temel unsur, aadakilerden hangisidir?
A) Teknik ara B) Basl kaynak
C) Yetimi eleman D) Maddi destek
E) Yntem bilgisi
224
ZM
Batllama an gelimi kurumlarna, gelimi
uygarlk dzeyine ulaabilmek iin gerekli olan
ekonomik, toplumsal, psikolojik, siyasal deimeyi
gerekletirmek demektir. Atatrk, batllamay mo-
dernlemek anlamnda kullanrken, batllamadan
sadece medenlemeyi kastetmi, bunu Batnn b-
tn deerlerini aynen almak olarak dnmemitir.
Hasan Cemil ambelin paragrafta verilen sz de
Batllamann ne ynde olmas gerektii konusun-
da yani yntem bilgisiyle ilgilidir.
(Cevap E)
SORU
Aadakilerden hangisi ilk kez 1961 Anayasas
ile koruma altna alnan devrim kanunlarndan
biri deildir?
A) apka Kanunu
B) Tevhid-i Tedrisat Kanunu
C) Tekke ve zaviyelerin kapatlmasna dair kanun
D) Uluslararas rakamlarn kabul hakknda kanun
E) Halifeliin Kaldrlmas Hakknda Kanun
ZM
F
A, B, C, D seeneklerinde verilen kanunlar anayasa
L
ile koruma altna alnan devrim kanunlardr. Trk
O
Z Medeni Kanunu ile kabul edilen resmi nikah esas,
O
Trk Alfabesinin kabul hakknda kanun, Soyad
F
Kanunu ve Baz kisvelerin giyilemeyeceine dair
Y
A kanun koruma altndaki dier devrim kanunlardr.
Y
I Toplam sekiz kanundan oluan devrim kanunlar
N
C
hakknda anayasaya aykrlk iddiasyla yarg mer-
I cilerine bavurulamaz.
L
I (Cevap E)
K

SYAS ALANDA YAPILAN NKILAPLAR
SALTANATIN KALDIRILMASI (1 Kasm 1922)
Trk milleti mill mcadelesini ve Trkiye Byk Millet
Meclisini kaytsz artsz mill egemenlik anlay zeri-
ne kurmutur. Saltanat sisteminde padiahn iradesinin
stnl, mill egemenlik anlay ile badamyordu.
23 Nisan 1920de Trkiye Byk Millet Meclisinin ku-
rulmas ile etkisi azalan saltanatn resmen kaldrlmas
gerekiyordu.
svirenin Lozan kentinde yaplacak olan bar konfe-
ransna Trkiye, 28 Ekim 1922de hem stanbul hem
de Ankara Hkmetleri nezdinde davet edilmitir. tilaf
Devletlerinin Lozan Bar Konferansna iki hkmeti
birlikte armalarndaki ama, Trk tarafn blerek
birbirine drmekti.
stanbul Hkmetinin Lozan grmelerine Ankara
Hkmeti ile birlikte katlma arsnda bulunmas sal-
tanatn kaldrlmas iin uygun bir ortam hazrlamtr.
18
Bu durum, Byk Millet Meclisi tarafndan grme-
lerde iki ballk oluturaca dncesiyle sakncal
bulunmutur. karlan bir kanunla 1 Kasm 1922de
saltanat kaldrlmtr. Saltanatn kaldrlmasyla birlik-
te Osmanl Devleti, hukuki olarak sona ermitir. stan-
buldaki Osmanl Hkmeti de istifa etmitir. (Ahmet
Tevfik Paa) Son Osmanl padiah Vahdettin, 17 Ka-
20
sm 1922de yurdu terk etmitir. Osmanl soyundan ge-
len Abdlmecit Efendi ise Meclis tarafndan halifelik
makamna getirilmitir.
Sonular
lke ynetimindeki ikilik sona ermitir.
Siyasi ve din glerin bir elde toplanmas gelenei
sona ermitir.
Laiklik yolunda ok nemli bir adm atlmtr.
Osmanl Devleti tamamen ortadan kalkmtr.
stanbuldaki ynetimi TBMM devralmtr.
Mill egemenliin gereklemesi yolunda nemli bir
adm atlmtr.
NOT
Saltanatn kaldrlmas l. TBMMnin (1920-1923)
yapt tek inklaptr. Dier inklaplar II. TBMM tara-
fndan gerekletirilmitir.
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
SORU
Aadakilerden hangisi, Saltanatn kaldrlma-
syla birlikte istifa eden Osmanl Devletinin son
sadrazamdr?
A) Ahmet zzet Paa
B) Salih Paa
C) Ahmet Tevfik Paa
D) Ali Rza Paa
E) Damat Ferit Paa
ZM
Saltanatn kaldrlmas, TBMMnin 1 Kasm 1922de
kabul ettii bir kararname ile gereklemitir. Bu
srada Osmanl devletinin sadrazam Ahmet Tev-
fik Paa idi. Tevfik Paa, saltanatn kaldrlmasnn
ardndan 4 Kasmda istifa etmitir. Tevfik Paa, ilki
Mehmet Read dneminde olmak zere toplamda
dnem sadrazamlk grevini yrtmtr. I. Dn-
ya Sava sonras yaplan Paris Bar Konferansna
Osmanl heyetinin bakan olarak katlan Ahmet Tev-
fik Paa, Londra Konferansna da Ankara hkmeti
temsilcileri ile birlikte katlmtr. Ancak konferansta
Trkiyenin tek temsilcisinin Ankara Hkmeti oldu-
unu belirterek sz Bekir Sami Beye brakmtr.
(Cevap C)
II.TBMMNN SELMES (11 Austos 1923)
Meclisin Yenilenmesinin Sebepleri
I. TBMMnin, ortaya kan anlamazlklardan dolay
alamaz hle gelmesi,
F Devlet sisteminin nasl olaca konusunda sert tart-
L malarn yaanmas,
O
Z I. TBMMnin sava yllarnda ypranmas,
O
nklaplar hzla gerekletirecek dinamik ve ada bir
F
meclise ihtiya duyulmas,
Y
A Meclisin yenilenmesi iin yaplacak seimlerde Musta-
Y
I fa Kemali saf d brakmak isteyen baz milletvekilleri,
N seim kanununda deiiklikler yaplmasn talep etmi-
C
I lerdir. nerilen seim kanununa gre;
L
I Seime katlacak olanlar seim evresinde en az be
K
yl oturmu olmal,
225
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
Seime katlacaklar gnmz Misakmillsi iinde do-
mu olmaldr.
Bu maddeler dorudan Selnikte doan ve askerlik
meslei sebebiyle hibir yerde uzun sre ikamet etme-
yen Mustafa Kemale kardr ancak bu neriler meclis
tarafndan reddedilmitir.
II. TBMM Lozan Antlamasnn onaylanmas, hali-
feliin kaldrlmas, cumhuriyetin ilan gibi nemli
siyasal olaylara imza atm, inklap hareketlerinin ya-
plmasna nclk etmitir.
HALK FIRKASININ KURULMASI (9 Eyll 1923)
Yeni kurulan Trk devletinin ilk siyasi partisidir.
Mustafa Kemal tarafndan kurulmutur.
Mustafa Kemalin 8 Nisan 1923te aklad Dokuz
Umde (lke) Halk Frkasnn varlk esaslarn olutur-
mutur.
Partinin temelini Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti tekil etmitir.
18
Mustafa Kemal, tm inklaplarn bu partiye dayal ola-
rak gerekletirmitir.
Halk Frkas, cumhuriyetin ilanndan sonra 10 Kasm
1924te Cumhuriyet Halk Frkas (CHF), 1935te de
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) adn almtr.
CHF 1931deki kurultaynda cumhuriyetilik, milliyeti-
20
lik, laiklik, halklk, devletilik ve inklaplk ilkelerini
temel ilkeler olarak kabul etmitir.
Partinin alt temel ilkesi 1937de anayasaya eklenmitir.
CHF Trkiyeyi 1923ten 1950ye kadar 27 yl aralk-
sz ynetmitir. Cumhuriyet Halk Partisinin bu iktidar
1950 ylnda Demokrat Partinin genel seimlerde o-
unluu salamasyla son bulmutur.
Atatrkn lmyle partinin bana smet nn ge-
mitir.
Halk Frkas ekonomide devletilii benimsemitir.
19231950 yllar aras iktidarda kalan Halk Frkas g-
nmzde de varln srdren bir partidir.
ANKARANIN BAKENT OLMASI (13 Ekim 1923)
Ankara Kurtulu Savann yrtld yer olmas
bakmndan fiili olarak yeni Trk Devletinin bakenti
durumundayd. Bu nedenle smet Paann Meclise
vermi olduu tek maddelik bir yasa nergesiyle An-
kara resm olarak da yeni Trk Devletinin bakenti ol-
mutur.
226
Ankarann yeni Trk devletinin bakenti olarak ilan edil-
mesine ramen ngiltere, Fransa, talya, ABD ve Japon-
ya gibi devletler bykeliliklerini ancak 1926 Ankara
Antlamasndan sonra Ankaraya tamlardr.
PUAN KP
Ankarann bakent oluunu etkileyen nedenler
yle sralanabilir:
Ankarann jeopolitik, stratejik ve corafi konumu
Ankara ve evre halknn Temsil Heyetine kar
gsterdii youn ilgi ve Mill Mcadeleye verdi-
i olaanst destek
Ankarada oluan Kuvaymilliye ruhu
Ankarann Kurtulu Savann fiili merkezi ol-
mas, gelimi haberleme ve ulam imknlar
CUMHURYETN LANI (29 Ekim 1923)
Nedenleri
Saltanatn kaldrlmasyla bir iktidar boluunun do-
mu olmas
Meclis hkmeti sisteminin ileyemez hle gelmesi ve
hkmet bunalmnn bir trl giderilememesi
Devlet bakanl sorununun ve rejim tartmalarnn
devam etmesi
Ekim Bunalm ad verilen ve 27 Ekim 1923te Ba-
kanlar Kurulu Bakan Ali Fethi Bey ve birok bakann
istifasnn ardndan yaanan yeni hkmetin kurula-
mamas hadisesi
NOT
F Lozana gnderilmeyen Rauf Beyin, Bakanlar Ku-
L rulu Bakanlndan ekilmesiyle yerine Ali Fethi
O
Bey atanmtr. Ancak Rauf Bey etrafnda toplanan
Z
O meclis ii muhalefet, Ali Fethi Bey hkmetini al-
F
amaz hale getirmitir.
Y
A
Y Mustafa Kemal, yaananlara zm retmek iin 28
I
N Ekim akam arkadalar ile yapt ksa grmeden
C
I
sonra cumhuriyetin ilan edilmesine karar vermitir.
L Buna dayanarak smet Paa ile arkadalar bir ana-
I
K yasa deiiklii nerisi hazrlamtr. Bu neri aada
verilmitir:
 Cumhuriyet Dnemi nklaplar
Egemenlik kaytsz artsz milletindir. Ynetim biimi, Sonular
halkn kendi geleceine dorudan doruya katlma-
Rejimin ad konularak bu konudaki tartmalar gideril-
s esasna dayanr. Trkiye Devletinin ynetim ekli
mitir.
cumhuriyettir.
Meclis hkmeti sisteminden kabine sistemine gei-
Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi tarafn-
lerek hkmet bunalmlar zmlenmitir.
dan ve kendi yeleri arasndan bir seim dnemi iin
TBMM bakan ile hkmet bakan ayrlm bylece
seilir. Tekrar seilme hakk vardr.
Bakanlk sorunu da zme kavumutur.
Cumhurbakan, devletin de badr. Bu sfatla, gerekli
Cumhurbakanlk makam oluturulmutur.
grdke Meclise ve hkmete bakanlk eder.
Cumhuriyetin ilan bir tarafta trenlerle kutlanrken kimi
Bavekil, cumhurbakan tarafndan Meclis yeleri
evrelerde olumsuz tepkiler ortaya kmtr. Tanin,
arasndan seilir. Bakanlar, bavekil tarafndan yine
Tevhidiefkr ve Vatan gibi gazetelerde cumhuriyetin
Meclis yeleri arasndan belirlenir ve toplu olarak cum-
ilanna ynelik sert eletiriler yazlmtr.
hurbakannn onayna sunulur.
Trkiye Byk Millet Meclisi 29 Ekim 1923te deiiklik
nergesini kabul etmitir. Hkmet Hkmetin Hkmet
Sistemleri Kurulmas Bakan
Cumhuriyetin ilanndan sonra TBMMde cumhurba-
Meclis iinden oy Cumhurbakan ve
kanl seimi yaplmtr. Mustafa Kemal Paa, Tr-
Meclis ounluu salayan Babakan yoktur.
kiye Byk Millet Meclisinde yaplan gizli oylamada
milletvekillerinin se-
18
158 milletvekilinin tamamnn oyunu alarak yeni Trk
Devletinin ilk cumhurbakan seilmitir.
Hkmeti
Sistemi ilmesi ile kurulur.
TBMM bakan
hkmetin de
bakan saylr.
1921 Anayasasnda yaplan deiiklikle meclis
Cumhurbakannn Cumhurbakan
hkmeti sisteminden, kabine hkmeti sistemine ge- babakan atamas, Babakan ve
ilmitir. Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa, smet babakann da mec- TBMM Bakan
Paay babakan olarak hkmeti kurmakla grevlen- Kabine lis iinden birlikte ayr kiilerdir.
20
dirmitir. Trkiye Byk Millet Meclisi, Fethi Okyar da Sistemi alaca bakanlar
meclis bakan semitir. seip ve cumhur-
bakannn onayna
sunmas ile kurulur.

PUAN KP

HLAFETN KALDIRILMASI (3 Mart 1924)

Atatrk 1923, 1927, 1931 ve 1935 yllarnda top-
lamda drt kez ve her defasnda yelerin tamam-
nn oyuyla cumhurbakan seilmitir.
UYARI
Yeni Trk Devletinin balangtan itibaren reji-
mini aklamamasnda,
Ulusal birlik ve beraberliin bozulmasna engel
olmak
Saltanatn birletirici etkisinden yararlanmak
Bamszlk yolunda zamansz rejim tartmala-
rna neden olmamak amalar etkili olmutur.
Halifeliin Kaldrlmasnn Nedenleri
Saltanatn kaldrlmas ve cumhuriyetin ilan edilmesiy-
le halifelik kurumuna gerek kalmamas
F
TBMM tarafndan halife olarak tayin edilen Abdlmecit
L
O
Efendinin, devlet bakan gibi hareket etmesi
Z Halife Abdlmecitin bamsz bir bte talebinde bu-
O
F lunmas, d lkelere temsilci gndermesi, hkmete
danmadan yabanc elileri kabul etmesi ve gsterili
Y
A
Y
saltanat trenleri dzenlemesi halifenin devlet bakan
I gibi alglanmasna neden olmutur.
N
C Halifelik makamnn laik cumhuriyet rejimine ters
I
L dmesi ve ulusal egemenlik nnde byk bir en-
I
K
gel tekil etmesi
Devrimlerin nnde engel olmas

227
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
Mslmanlar zerinde birletirici etkisi kalmayan a
d bir kurum olmas
ngilterenin kkrtmalar ile Hindistan Mslmanlar-
nn halifeye ballk bildirmeleri
NOT
Hilafetin kaldrlmas teklifini Urfa Milletvekili eyh
Saffet Efendi yapmtr.
Sonular
Laiklik yolundaki en etkin admdr.
Saltanat yanllarnn ok nemli bir g kayna orta-
dan kalkmtr.
Cumhuriyet rejimi g kazanm, ulusal egemenlik il-
kesi pekimitir.
Laiklik alannda yaplacak olan devrimlerin n al-
mtr.
mmetilik dncesi sona ererken milliyetilik dn-
cesi glenmitir.
18
Halifeliin kaldrld gn olan 3 Mart 1924te mecliste u
yasalar karlmtr:
Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Eitim ve retimin Birle-
tirilmesi)
XIX. yzylda Osmanl Devleti iinde birbirinden farkl
20
ve tek merkezden kontrol edilemeyen eitim kurum-
lar vard. lkede bir eitim kargaas yaanyordu.
ada deerler zerine kurulan Trkiye Cumhuriyeti
bu iki balln nne geebilmek iin 3 Mart 1924te
Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile Trkiye Cumhuriyetinin
genelindeki tm okulllar Mill Eitim Bakanlna ba-
lamtr. Bu kanunla yabanc okullarn denetlenmesi;
Trke, tarih ve corafya derslerinin zorunlu olmas,
Trk retmenler tarafndan ve Trke okutulmas ka-
rarlatrlmtr. Ayrca tm okullarda mfredat birlii
salanmtr.
Cumhuriyet dneminde eitim politikalar tek bir mer-
kezden ynetilmeye balanmtr. Bylece farkl d-
nce ve anlaylara sahip bireyler yerine mill kimlii
nemseyen nesillerin yetimesi hedeflenmitir.
eriye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas
Btn vakflarn, medreselerin ve ibadethanelerin de-
netim ve ynetimi, karlan kanunlarn slam hukuku-
na uygunluunun denetimi eriye ve Evkaf Vekleti
(Bakanl) tarafndan yerine getiriliyordu.
228
Mecliste 3 Mart 1924te kabul edilen kanunla, eriye ve
Evkaf Vekleti kaldrlmtr. Bu kanunla hukuki ilem-
lere ait hkmlerin yasama ve yrtme yetkisi, Trkiye
Byk Millet Meclisi ile onun oluturduu hkmete
devredilerek vakflar mdrl kurulmutur. Ayrca s-
lam dininin inanlar ve ibadetlerle ilgili btn hkmle-
rin ve ilerinin yrtlmesi ve din kurumlarn ynetimi
iin Diyanet leri Bakanl kurulmutur. Kanunun
drdnc ve devamndaki maddeleriyle Diyanet leri
Bakanl, babakanla balanm, ibadet yerlerinin
dzenlenmesi ve din grevlilerinin atamasyla ilgili i-
lemleri yerine getirmekle grevlendirilmitir. Diyanet
leri Bakanlna da Ankara Mfts Rfat Breki
getirilmitir. Diyanet leri Bakanl yapm olduu
almalarla kurulu amacna uygun faaliyetlerde bu-
lunmutur.
Erknharbiye Vekletinin Kaldrlmas
Osmanl Devletinde en st dzey ordu komutan
hkmetin ierisinde Erkan Harbiye vekili sfatyla g-
rev yapmaktayd.
Trkiye Cumhuriyetinde demokratik sistemin gerekli-
lii olarak Erknharbiye Vekleti kaldrlp Genelkur-
may Bakanl kurulmutur. Politik anlayn dnda
tutulmas gereken ordu mensuplarnn siyaset yap-
malar yasaklanmtr. Bu gelime rejimin demokratik
ynn glendirmitir. Bylelikle ordu ve siyaset bir-
birinden ayrlmtr.
Osmanl hanedan yurt dna karlmtr.
Osmanl ailesine mensup olan kiilerin ileride saltanat
ve hilafet iddiasnda bulunmalarn engellemek ama-
cyla lke dna gnderilmeleri karar alnmtr.
OK PARTL HAYATA GE DENEMELER
Halk egemenliinin geerli olduu rejimlere demokrasi
F denilmektedir. Bu sistemde halk kendi temsilcilerini hr
L bir irade ile seer. Her vatandaa zgrce konuma ve
O
seim hakk, dncelerini anlatma ve savunma hakk
Z
O verilmitir.
F
Demokraside ayn grte olanlar bir araya gelerek
Y
A siyasi tekilatlar kurarlar. Demokratik mcadele an-
Y
cak siyasi partilerle yrtlr. Bu nedenle cumhuriyet
I
N dneminde ok partili hayata gemek iin denemeler
C
yaplmtr. Ancak ok partili hayata gemek iin ge-
I
L rekli ortam olumadndan bu denemeler sonusuz
I
K kalmtr.
 Cumhuriyet Dnemi nklaplar

ATATRK DNEMNDE KURULAN ATATRK SONRASINDA KURULAN

SYAS PARTLER SYAS PARTLER

Cumhuriyet Halk Partisi Kurucusu Mustafa Kemal Mill Kalknma Kurucusu Nuri
(1923) Atatrktr. Partisi (1945) Demiradr.

Demokrat Parti Kurucusu Celal

Genel bakan Kzm
Terakkiperver Cumhuriyet (1946) Bayardr.
Karabekirdir. TCnin
Partisi (1924)
ilk muhalefet partisidir.

Genel bakan Ali Fethi

Serbest Cumhuriyet
Okyardr. TCnin
Partisi (1930)
ikinci muhalefet partisidir.

Genel bakan Ali Fethi

Serbest Cumhuriyet
Okyardr. TCnin
Partisi (1930)
ikinci muhalefet partisidir.

Ahali Cumhuriyet Kurucusu Abdlkadir

Partisi (1930) Kemali (t) Beydir.
18
Trkiye Cumhuriyeti
Kurucusu Mimar Kzm
Amele ve ifti
Tahsin Beydir.
Partisi (1930)

CUMHURYETN LK SYAS PARTLER

20
Genel bakan Mustafa Kemaldir.
Halkn istek ve grlerinin meclise daha kolay yansmasn salama ve demokrasiyi tm
kurum ve kurulularyla iletme gibi dncelerle kurulmutur.
Cumhuriyet Halk Frkas ad, 1924te Cumhuriyet Halk Frkas, 1935te Cumhuriyet Halk Partisi adn
Halk Frkas ald.

9 Eyll 1923

Terakkiperver Genel bakan Kzm Karabekirdir.

Cumhuriyet Partinin kurulmasnda Mustafa Kemal Paa ile arkadalar arasnda meydana gelen gr
Frkas ayrlklar etkili oldu.
eyh Sait Ayaklanmasyla ilgisi olduu gerekesiyle 5 Haziran 1925te kapatld.
17 Kasm 1924
Genel bakan Fethi Okyardr.
Serbest
1929da ekonomik dnya krizi srasnda mevcut hkmetin uygulamalarna seenek olacak
Cumhuriyet
yeni grler retmek, mevcut hkmeti denetlemek, halkn istek ve grlerini yanstmak
Frkas
amacyla kuruldu.
Fethi Bey, cumhuriyet ynetimi kartlarnn katlmasndan endie ettii partisini 18 Aralk
12 Austos 1930
1930da kapatt.

229
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
TERAKKPERVER (LERC) CUMHURYET FIRKASI
(17 Kasm 1924)
Kurtulu Sava yllarnda meclis iinde her ne kadar
gr ayrlklar olsa da ncelik vatann kurtuluuna
verilmitir. lke dman igalinden kurtarldktan son-
ra, zelikle saltanat ve hilafetin kaldrlmasyla TBMM
iinde Mustafa Kemale kar ciddi bir muhalefet bala-
mtr. Yaplan baz inklaplarn uygulanma eklini be-
enmeyen Ali Fuat Paa (Cebesoy), Refet Bey (Bele),
Kzm Karabekir Paa, Cafer Tayyar, Bekir Sami
Bey, Rauf Bey (Orbay) ve Adnan Bey (Advar) Trk
tarihinin ilk muhalif partisi olan Terakkiperver Cum-
huriyet Frkasn kurmulardr.
Parti bakanln Kzm Karabekir Paa, genel sek-
reterliini ise Ali Fuat Paa (Cebesoy) yapmtr. Refet
Bele, Adnan Advar, Rauf Orbay, Cafer Tayyar Paada
partinin yeleri arasndadr.
SORU
Aada ismi verilen Kurtulu Sava nderle-
rinden hangisi, cumhuriyet dneminde kurulan
muhalefet partileri iinde yer almamtr?
A) Ali Fuat Cebesoy
B) Fevzi akmak
C) Rauf Orbay
D) Kazm Karabekir
E) Refet Bele
ZM
Trkiye Cumhuriyeti tarihinin ilk muhalefet partisi
olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TCF), milli
mcadele nderlerinden Kzm Karabekir, Rauf Or-
bay, Ali Fuat Cebesoy Paa, Refet Bele ve Adnan
Advar nclnde kurulmutur. 17 Kasm 1924te

NOT
18 kurulan ve liberal muhafazakar bir parti olan TCFnin
genel bakanln Kazm Karabekir; genel sekre-
terliini ise Ali Fuat Cebesoy yapmtr. Parti 1925
Partinin ilk tara rgtlenmesi Urfada kurulmutur. ylnda eyh Said syannn patlak vermesi sonu-
cunda kapatlmtr. Fevzi akmak ise hibir muhalif
rgtlenme iinde olmamtr.
Parti programnda u maddelere yer verilmitir.
20
(Cevap B)
Parti, liberal ekonomiden yanadr, mill iradeye saygldr.
Din dnce ve inanlara saygldr. EYH SAT SYANI (13 ubat 1925)
Cumhurbakan olan kiinin milletvekillii kaldrlmaldr. Nedenleri
Serbest ekonomi politikas izlenecektir.
Cumhuriyet rejimini ykarak eriata dayal bir devlet
Parti, lke ynetiminde merkeziyetilie kardr. kurma amac
Tek dereceli seim sistemi benimsenmelidir. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn iinde rgtlenen
Hkmete ait iftliklerle araziler topraksz kyllere da- hilafet yanllarnn propagandalar
tlacaktr.
ngilterenin Musulu alabilmek iin dou blgelerinde
Parti zgrlklerden yanadr. F
karklk karmas, Musul ve Trkiye arasnda tam-
Parti, toplumsal ve siyasal yaplanmann zamana ya- L
pon olacak bir Krt Devletinin kurulmasn istemesi
O
ylmasna taraftardr. Z
O
Sonular
Yerinden ynetim uygulanacan, hkmete ait ara- F
zilerin topraksz kylye datlacan belirtmitir. Diyarbakrn Ergani ilesinin Piran Kynde balayan
Y isyan ksa srede dier dou illerine de yaylmtr.
Parti ynetimi her ne kadar cumhuriyete ve inklapla- A
Y syan bastramayan Babakan Fethi Okyar 2 Mart
ra bal olduunu belirtse de rejim kartlarnn din I
N
1925te istifa etmi yerine smet Paa tekrar hkmet
elden gidiyor eklindeki propagandalarnn nne
C kurmutur.
geememilerdir. Parti, eyh Sait Ayaklanmasnda I
L Blgesel seferberlik ilan edilmitir.
etkisi olduu gerekesiyle, Takrir-i Skn Kanununa I
K
Takrir-i Skn Kanunu karlarak Ankara ve
dayanlarak 5 Haziran 1925te kapatlmtr.
Diyarbakrda stiklal Mahkemeleri kurulmutur.

230

NOT
Takrir-i Skn Kanunuyla hkmete, cumhuriyet
rejimini yerletirmek amacyla gerekli nlemleri
almas iin geni yetkiler verilmitir. Takrir-i Skn
Kanunu 1929 ylna kadar yrrlkte kalmtr.
Musula gnderilmesi tasarlanan ordu blgeye sevk
edildii iin Musul elden kmtr.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatlm, ok par-
tili yaama gei denemeleri askya alnmtr.
1930 ylna kadar Takrir-i Skn Kanununun yaratt
sknet ortamnda devrimler birbirini izlemitir.
nemi:
Trkiye Cumhuriyetinde mevcut rejimi ykmaya y-
nelik ilk isyandr.
Atatrk, eyh Sait Ayaklanmasnn bastrld dnem-
de Diyanet leri Bakanlna bizzat talimat vererek
18
Kuran Kerimin Trke Tefsirinin yazdrlmasn iste-
mitir. Tefsir dnemin nde gelen alimlerinden Elmall
Hamdi Yazra yazdrlmtr. Bu tefsir gnmz slam
alimleri tarafndan da hala en gvenilir tefsir olarak ka-
bul edilmektedir.
MUSTAFA KEMALE SUKAST GRM
(15 Haziran 1926)
20
Kapatlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn yeleri
ve ttihat Terakki Partisinden baz kiiler siyasi yollarla
ulaamadklar amalarn, Mustafa Kemale suikast
giriiminde bulunarak ulamaya almlardr. Fakat
Mustafa Kemalin 15 Haziran 1926 tarihli zmir gezisi-
nin bir gn aksamas ve Giritli evki adl kiinin ihbar
ile suikast tertibat ortaya kmtr. Yakalananlar stik-
lal Mahkemelerinde yarglanmlardr.
Mustafa Kemal Paa, Trk milletinin suikast olayndan
duyduu derin zntden ok duygulanm ve Trk
milletine hitaben yapt konumasnda Benim na-
iz vcudum elbet bir gn toprak olacaktr ancak
Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr.
demitir.
YORUM
Mustafa Kemal szleriyle suikast olaynn kendi
ahsnda, cumhuriyet rejime kar olduunu ifade
etmitir. stiklal Mahkemelerinin grev yapt son
olay zmir suikastdr.
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
SERBEST CUMHURYET FIRKASI (12 Austos 1930)
Kurulma Nedenleri
1929 Dnya Ekonomik bunalm sonras mecliste olu-
an muhalefetin kontrol altna alnmak istenmesi
Demokrasiyi tam anlamyla gerekletirmek
Hkmetin denetlenmesini salamak
Ekonomik buhrana kar yeni zm nerileri retmek
Parti, bizzat Mustafa Kemalin isteiyle arkada Fethi
Okyar bakanlnda kurulmutur. Mustafa Kemal par-
tinin programna karmamakla birlikte kurucularndan,
cumhuriyete ve inklaplara bal kalnmasn istemi-
tir. Parti kurucular arasnda Nuri Conker ve Mustafa
Kemalin kz kardei Makbule Hanm da (Makbule
Atadan) vardr.
Parti programnda u maddelere yer verilmitir.
Cumhuriyeti ve milliyeti esaslara bal kalnacaktr.
Seimler tek dereceli yaplacaktr.
Kadnlarn siyasi haklara kavumas salanacaktr.
Serbest ekonomi politikas izlenecektir.
Vergiler halkn gcne gre belirlenecektir.
Parann deerini koruyacak tedbirler alnacaktr.
Yabanc sermayenin lkemize girmesi salanacaktr.
Vatandalarn elinde yeterli sermaye birikimi yoksa bu
konuda devletin gcnden yararlanlacaktr.
Limanlardaki tekelci uygulamalar kaldrlacaktr.
Teviki Sanayi Kanunu tmyle uygulanacaktr.
Parti ksa srede cumhuriyet kartlarnn denetimine gire-
rek amacndan sapm ve bakan Fethi Okyar tarafn-
dan feshedilmitir (17 Kasm 1930).
F
MENEMEN OLAYI (23 Aralk 1930)
L
O
Nedenleri
Z
O
F Laik cumhuriyet rejimini ykarak yerine eriata dayal
devlet kurma dncesi
Y
A Halkn din duygularnn istismar edilmesi
Y
I Rejim kartlar, zmir Menemende Dervi Mehmet
N
C nderliinde Din elden gidiyor sloganyla ayaklan-
I
mlardr. Ayaklanmay bastrmak isteyen retmen
L
I Astemen Kubilay ve Hasan ile evki adndaki beki-
K
ler, gericiler tarafndan ldrlmtr.
231
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
Sonular
Ayaklanmay bastrmak iin blgesel seferberlik ilan
edilmitir.
Yakalananlar stiklal Mahkemelerinde yarglanmlardr.
nemi
Laik Trkiye Cumhuriyetini ykmaya ynelik ikinci giri-
imdir.
NOT
Menemen Olayndan sonra uzun sre sorun ya-
anmamtr. Ancak, 1933te Bursada ezann Trk-
e okunmasna kar kk apl bir ayaklanma
kmtr. Bursa Olay olarak bilinen bu ayaklan-
mann rejimi ykmakla ilgisi yoktur ve ksa srede
bastrlmtr.
18
Serbest Cumhuriyet Frkasnn fesih karar sonrasnda
kk apta partiler kurulduysa da siyasi hayatta pek
varlk gsterememiler ve seimlere katlmamlardr.
Rejim kartlarnn kurulan muhalefet partilerine kme-
lenmesi halkn, henz ok sesli demokrasiye hazr
olmadn gstermi bu nedenle uzun sre ok par-
tili siyasal yaama geme hususunda srarc olunma-
20
mtr. ok partili siyasal yaama ancak 1946da De-
mokrat Partinin kurulmasyla geilebilmitir.
SORU
Saltanatn kaldrlmasna iddetle kar kan mec-
listeki muhalefet grup, Mustafa Kemal Paay etki-
siz hale getirmek iin 2 Aralk 1922de meclise bir
kanun nergesi sunmutur.
Trk halk tarafndan telgraflarla lanetlenen ve
Halk Frkasnn kurulmasna zemin hazrlayan
bu kanun nergesi aadakilerden hangisidir?
A) Af Kanunu
B) apka giyilmesi hakknda kanun
C) Tekke zaviye ve trbelerin kapatlmasna dair
kanun
D) Milletvekili seimine ilikin kanun deiiklii
E) Kadnlara seme ve seilme hakk verilmesine
dair kanun
232
ZM
Meclis ii muhalefetin meclise sunduu nerge mil-
letvekili seimine ilikin kanun deiikliini iermek-
teydi. Yaplan neride milletvekili seilebilmek iin
Trkiyenin o gnk hudutlar iindeki yerli halktan
olmak ve seim evresinde en az 5 yl oturmu ol-
mak art aranyordu. Bu kanun nergesi dorudan
Selanikte doan ve grevi icab hibir yerde uzun
sre kalamayan Mustafa Kemal Paay meclis d
brakma amac tamaktayd.
(Cevap D)
SORU
Dokuz umde olarak bilinen ilkeler aadakiler-
den hangisi ile ilgilidir?
A) Halkevlerinin kuruluu
B) zmir ktisat Kongresi kararlar
C) Halk Frkasnn kuruluu
D) Millet Mekteplerinin temel ilkeleri
E) Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulu ilkeleri
ZM
F
Dokuz umde olarak bilinen ilkeler 8 Nisan 1923te
L
Atatrk tarafndan yaymlanan ve ivedi olarak -
O
Z zlmesi gereken lke sorunlarnn neler olduunu
O
F halka aklayan bir seim bildirisidir. lkeler kurula-
cak olan Halk Frkasnn benimsedii temel ilkeleri
Y
A ortaya koymutur. Bu ilkeler birok uzmann gr
Y
ve zmirde toplanan iktisat Kongresi sonularna
I
N gre belirlenmitir.
C
I (Cevap C)
L
I
K

HUKUK ALANINDA YAPILAN NKILAPLAR
1924 ANAYASASININ KABUL (20 Nisan 1924)
1921 Anayasas Kurtulu Savann acil ihtiyalar gz
nne alnarak hazrlanm bir gei dnemi anayasa-
sdr. Bu anayasada yalnz TBMMnin grevleri, meclisi
oluturacak milletvekillerinin durumlar belirtilmi, kii
hak ve zgrlkleri gibi konulara yer verilmemitir.
1924 ylna gelindiinde Trkiye Cumhuriyeti kurul-
mu, devlet bakan seilmiti. Bakanlar Kurulu ve
meclis grevlerini yerine getiriyordu. Ancak devletin
btnyle devlet ve toplum yaamn ynlendiren bir
anayasas yoktu. Bu yzden 20 Nisan 1924te yeni bir
anayasa hazrlanmtr.
zellikleri:
Trkiye, cumhuriyet rejimiyle ynetilir.
Trkiye Cumhuriyetinin bakenti Ankara, dili Trke,
dini slamdr.
18
lkretim kz ve erkek rencilere zorunludur.
Egemenlik ulusa aittir.
Trkiyede temel hak ve zgrlklere yer veren ilk ana-
yasadr.
Kuvvetler birlii grevler ayrl adnda karma bir sis-
tem benimsenmitir.
20
Devlet bakannn 4 yl iin ve birden fazla seilebilme-
si salanmtr.
NOT
1924 Anayasas ilk hliyle laik bir anayasa zellii
gstermez.
1924 Anayasasnda yaplan deiiklikler:
1928 ylnda yaplan bir deiiklikle devletin dini
slamdr maddesi ve milletvekillerinin laik olmayan ye-
min ekli anayasadan karlmtr (10 Nisan 1928).
Kadnlara;
1930 ylnda belediye seimlerine katlma,
1933 ylnda muhtarlk seimlerine katlma,
1934 ylnda ise milletvekillii seimlerine katlma
hakk tannmtr.
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
1934 ylnda seimlerin 4 ylda bir yaplmas ve semen
yann 18den 22ye karlmas kararlatrlmtr.
1937 ylnda Atatrk ilkeleri anayasaya girmitir (5 u-
bat 1937).
1946 ylnda yaplan deiiklikle ok partili siyasi yaa-
ma olanak verilmitir.
1946 ylnda ift dereceli seim sisteminden tek dere-
celi seim sistemine geilmitir. Yani halk yneticile-
rini dorudan seme imknna kavumutur.
1950 ylnda gizli oy, ak saym ilkesi kabul edilmitir.
NOT
1924 Anayasas, 1921 Anayasas gibi halk oyuna
sunulmadan kabul edilmitir.
TRK MEDEN KANUNUNUN KABUL
(17 ubat 1926)
Osmanl Devleti kaynan slam dini, Trk tresi ve
padiah fermanlarndan alan bir hukuk sistemiyle y-
netilmitir. Gayrimslimler kamu ile ilgili konularda dev-
lete, zel hukukla ilgili konularda dinlerinin kurallarna
tabiydiler. Mslman halk ise Hanefi mezhebinin hu-
kukuna tabi idi. Yani hukuk birlii yoktu. Yeni Trkiye
Cumhuriyeti hukuk alanndaki ikilii kaldrmak, toplum
hayatn ihtiyaca gre dzenlemek iin svire Medeni
Kanunu Trk toplumunun ihtiyalarna gre dzenle-
nerek mecliste kabul edilmitir.
Yeni Trk Devleti hukuk alannda yenilikler yaparken
kendi hukuk kurallarn hazrlamam bu kanunlar
Batdan alma yolunu tercih etmitir. Bu durumu zorun-
lu klan nedenler; savatan yeni km olan toplumda
bu kanunlar hazrlayabilecek yeterli kadronun olmay-
F
ve hukuk kurallarnn hazrlanmasnn uzun zaman
L
almasdr.
O
Z
O svire Medeni Kanununun alnmasnda;
F
Y
En modern medeni kanun olmas,
A
Sorunlara aklc ve pratik zmler getirmesi,
Y
I Demokratik olmas,
N
C Kadnerkek eitliine dayanmas,
I
L Laik bir anlayla dzenlenmi olmas,
I
K Trk toplumunun yaantsna uyarlanabilir nitelikte ol-
mas gibi nedenler etkili olmutur.
233
Cumhuriyet Dnemi nklaplar

NOT SORU

17 ubat 1926 tarihli Trk Medeni Kanunu, hangi

Medeni Kanun mecliste 17 ubatta kabul edilmi
Avrupa devletinin Medeni Kanunu rnek alna-
ancak 4 Ekim 1926da yrrle girmitir.
rak hazrlanmtr?

Medeni Kanunun Getirdikleri: A) Almanya B) ngiltere

C) Fransa D) talya
Kadnlar ve erkekler, yasalar nnde eit duruma ge-
tirilmi, erkein ailedeki konumuyla ilgili ayrcalklar E) svire

kaldrlmtr.
Evlilik devlet gvencesine alnarak tek elilik esas ve
resm nikh zorunluluu getirilmitir.
Evlilikte ya snr getirilmitir. Evlenmede elerin istei
esas alnmtr.
Kadnlara; boanma, mirastan eit pay alma, diledii
meslei seme, ocuun vesayetini alma gibi haklar
tannmtr.
Kii haklar dzenlenmitir.
18
Patrikhane ve konsolosluklarn mahkeme ama yetki-
leri sona ermi; din ileri dnda baka ilerle ura-
malar yasaklanmtr.
ZM
Trk Medeni Kanunu, svire Medeni Kanunu r-
nek alnarak TBMMde kabul edilen ve 4 Ekim 1926
tarihinde yrrle konulan kanundur. Ailede ka-
dn-erkek eitlii, resm nikh zorunluluu, tek ele
evlilik, kadnlara istedikleri meslee girebilme hakk-
nn tannmas gibi yenilikler getiren kanun, 1 Ocak
2002de kabul edilen yeni Medeni Kanun ile birlikte
yrrlkten kalkmtr.
(Cevap E)

NOT
20
1926 Medeni Kanunu kadnlara yalnzca sosyal,
kltrel ve ekonomik alanlarda haklar vermitir. SORU
Kadnlar siyasi haklarna ise 1930-1934 yllar aras
Kadnlarn diledii meslei seebilmesi aada-
1924 Anayasasnda yaplan deiikliklerle kavu-
kilerden hangisiyle mmkn olmutur?
mulardr.
A) Cumhuriyetin ilan
B) Trk Medeni Kanununun kabul
1926 Medeni Kanunu, 2001 ylnda kabul edilen yeni
C) 1924 Anayasasnn kabul
Medeni Kanuna kadar yrrlkte kalmtr. 2001 y-
D) Tevhid-i Tedrisat kanunu
lnda kabul edilen yeni Medeni Kanunla, kadnlarn
F
sosyal ve ekonomik haklar yeniden dzenlenmi ve E) Maarif Tekilat Hakknda Kanunun kabul edil-

L mesi
kadnlara evlilikte kendi soyadn kullanma, evlilikte O
Z
edinilen mala ortak olma gibi yeni haklar tannmtr.
O

Medeni Kanunun kabulnden sonra, F ZM

Y
A
stiklal Savanda byk bir zveri gsteren Trk
svireden Ticaret Kanunu
Y kadn, 1926 ylnda kabul edilen Trk Medeni ka-
Almanyadan Ceza Muhakemeleri I
N nunu ile diledii meslei seebilme hakkna kavu-
talyadan Ceza Hukuku C
mutur. Bu kanunla kadnlara sosyal ve ekonomik
I
Fransadan dari Hukuk L nitelikte bir ok hak verilmitir.
I
K (Cevap B)
alnarak Trk toplum yapsna uyarlanmtr.

234

ETM VE KLTR ALANINDA YAPILAN NKILAPLAR
Trkiye Cumhuriyetinin eitim ve kltr alannda ink-
laplar yapmasnda,
Eitim ve retimdeki ikilikleri ortadan kaldrarak birlik
ve beraberliin salanmak istenmesi
Eitimin yaygnlatrlmasn ve kolaylatrlmasn
salayarak her alanda yeterli elemann yetitirilmek
istenmesi
Eitim ve retim faaliyetlerinin adalatrlmak ve
laikletirilmek istenmesi
Eitim ve retimde frsat eitliinin salanmak isten-
mesi
Trk dilinin ve tarihinin aratrlmas gibi nedenler et-
kili olmutur.
Trkiyenin Eitim Politikas
18
adalamak ve ilerlemek, eitimin yaygnlatrl-
masna ve gelitirilmesine baldr. Bunu salaya-
bilmek iin devletlerin belli bir eitim politikas tespit
etmesi ve bu politikay bir plan dhilinde yrtmesi
gerekir.
Eitim esaslarnn banda eitim politikasnn mill ol-
20
mas gelir. Buna paralel olarak Atatrk: Mill eitim
esas olduktan sonra onun dilini, yntemini, ara-
larn da mill yapmak zorunluluu tartmaktan
uzaktr. demitir.
Eitim politikasnn dayanaca ikinci temel ise, a-
dalktr. Eitim faaliyetlerinin hem amacnn hem de
yntemlerinin ve aralarnn bilimsel olmas gerekir.
Trkiye Cumhuriyetinin eitim politikas bu temeller
zerine kurulmu ve hzla ilerleme salanmtr.
MAARF KONGRESNN TOPLANMASI
(16 Temmuz 1921)
Atatrk, yeni bir toplum meydana getirilmesinde eiti-
min ok nemli bir etken olduuna inanm, cehaletle
savamay, cephede savamaktan daha az nemli
grmemitir. Bu dorultuda Kurtulu Sava srerken
16 Temmuz 1921de Maarif Kongresi dzenlenmi ve
toplumun ihtiyalarna cevap veren, mill, laik bir eitim
sisteminin temelleri atlmtr.
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
TEVHD TEDRSAT KANUNUNUN KABUL
(3 Mart 1924)
XIX. yzyln sonlarna gelindiinde Osmanl Devle-
tindeki balca eitim kurumlar;
Mahalle mektepleri ve medreseler
Tanzimat dneminden itibaren almaya balayan
ve Avrupa tarznda eitim veren okullar idi.
Yabanc ve aznlk okullar
Bu okullarn her birinde farkl eitim verilmekteydi. Ya-
plan bu eitim sonucunda dnya grleri ve deer
yarglar farkl kiiler yetimekteydi. Bu da toplumda
kltr atmasnn yaanmasna neden oluyordu.
Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl Devleti zamanndaki
eitim kargaasna son vererek mill, demokratik, laik
ve ada bir toplum oluturmak amacyla eitim ala-
nnda yeniliklere nem vermitir.
Eitim faaliyetlerini tek elden planlamak ve bu alandaki
kargaay nlemek amacyla Tevhid-i Tedrisat Kanu-
nu karlmtr (3 Mart 1924).
Aznlk okullar ile yabanc okullar da dhil olmak zere
tm okullar Mill Eitim Bakanlna (Maarif Vekleti)
balanm, bylece eitimdeki ikilikler ortadan kal-
drlmtr.
Devlet eitim ilerinin tek sorumlusu hline gelmitir.
Eitimretim adalatrlmtr.
Medreseler kapatlmtr (11 Mart 1924).
Kz ve erkek rencilere ilk eitim zorunlu hle getiril-
mitir.
F
L
O
Z
NOT
O
F
1926 ylnda karlan Maarif Tekilat hakknda
Y
kanunla, eitimin mfredat belirlenmi eitim; a-
A
Y
I
da, laik ve mill vasflar kazanmtr. Trke, co-
N rafya ve tarih gibi mill derslere Trk retmenlerin
C
I girmesi, yabanc okullarda derslere din kyafetler
L
I ve din sembollerle girilmesi yasaklanmtr.
K
235
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
MAARF TEKLATI KANUNU (2 Mart 1926)
Bu kanunla eitim sistemi milli olacak ekilde ilk ve or-
taretim programlar belirlenmitir.
Eitim hizmetleri ada hale getirilmitir.
Okul almas bakanln iznine balanmtr.
Mfredat programlar halkn ihtiyalarna cevap vere-
cek ekle getirilmitir.
lkretim mecburi ve parasz hale getirilmitir.
SORU
- Eitim sistemi milli olacak ekilde ilk ve orta-
retim programlarnn dzenlenmesi
- Okul amann Milli Eitim Bakanlnn iznine
balanmas
18
nclde verilen gelimeler, aadakilerden
hangisiyle gereklemitir?
A) niversite reformunun yaplmas
B) Millet mekteplerinin almas
C) Ky Enstitlerinin kurulmas
D) Maarif Tekilat Hakknda Kanunun karlmas
20
E) Latin Harflerinin kabul edilmesi
ZM
Eitim sistemi milli olacak ekilde ilk ve ortaretim
programlarnn dzenlenmesi, 2 Mart 1926 tarihin-
de kabul edilen Maarif Tekilat Hakknda Kanun ile
mmkn olmutur. Bu kanunla retim programlar
halkn ihtiyalarna cevap verecek ekle getirilmi
ve okul almas Milli Eitim Bakanlnn iznine O
balanmtr. Ayrca okullarda hangi derslerin ne e-
kilde okutulaca da yine bu kanunla belirlenmitir.
Bugnk eitim sisteminin ana hatlarnn ekillendi-
i bu kanunla ilkretim cretsiz ve mecbur olarak
hale getirilmi ve karma eitim ilkesi kabul edilmitir.
(Cevap D)
236
YEN TRK HARFLERNN KABUL (1 Kasm 1928)
Trkiyede harf inklab ile ilgili almalarn temeli
XIX. yzyla dayanr. Osmanlda 1860l yllardan iti-
baren Arap harflerinden Latin harflerine geme konusu
tartlmaya balanm fakat din evreler tarafndan
her defasnda sert bir ekilde eletirilmitir. Trk dilinin
yazlmasn, okunmasn ve renilmesini zorlatran
Arap harflerinin terk edilmesi konusu, cumhuriyet d-
neminde 1923te toplanan zmir ktisat Kongresinde
de grlm ancak zellikle Kzm Karabekirin iti-
razlar ve gndem d bir konu olmasndan dolay er-
telenmitir. Rastlantya braklmak istenmeyen bu ko-
nuyla ilgili almalar ancak 1928de tamamlanm ve
Trkenin yapsna en uygun alfabe olan Latin alfabesi
kabul edilmitir. Bundan sonraki srete yeni alfabenin
tantm, retimi ve yaygnlatrlmas iin birok kitap
baslm, halka okuma yazma retmek amacyla Mil-
let Mektepleri almtr.
MLLET MEKTEPLERNN AILMASI (24 Kasm 1928)
Yeni Trk alfabesiyle birlikte halka okuma yazma -
retmek amacyla alan kurs niteliindeki eitim ku-
rumlardr.
UYARI
Okuma-yazma oran srekli artarken baslan
kitap saysnda da byk art olmutur.
Harf inklabndan sonra okuma-yazma bilenle-
rin saysnda art olmu ve bilimsel almalar
hzlanmtr.
Arap harflerinin kaldrlmas ile Arap kltrnn
Trk kltrne etkisi nlenmi, Trk milletinin
F
mill benliine kavumasna nemli katklar
L salanmtr.
Z Batllama ve adalama yolunda nemli bir
O
adm atlmtr.
F
Y
A
Y
NOT
I
N
C
I 24 Kasm 1928de karlan Millet Mektepleri Tali-
L
I matnamesi ile Atatrke Millet Mekteplerinin ba-
K retmeni unvan verilmitir.

TRK TARH TETKK CEMYETNN KURULMASI
(12 Nisan 1931)
Osmanl tarih almalar hanedanc ve mmeti bir
anlaya sahipti. Bu almalar ise yalnzca slam tarihi
ve Osmanl tarihi ile snrlyd. Atatrk, zengin ve kk-
l bir tarihe sahip Trk milletinin slamiyetten nceki
dnemlerinin de aratrlmas, Trklerin dnya me-
deniyetine katklarnn renilmesi ve gemiin bilin-
meyen ynlerinin gn na karlmas iin, bilimsel
almalar yapacak bir kurumun gerekliliine inanm-
tr. Bu amala 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin
kurulmasna nayak olmutur. Yaplan aratrmalar
sonunda Trklerin dnyann en eski milletlerinden biri
olduu ispatlanmtr. Kurum 1935 ylnda Trk Tarih
Kurumu adn almtr.
Trk Tarih Kurumu; yapt almalarla Orta Asya Trk
topluluklarn ve devletlerini ortaya karm, Anadolu
18
tarihini ve dier medeniyetleri inceleyerek lk ada
ortaya kan devletleri Trk tarih eitimine kazandr-
mtr. 1921de alan Anadolu Medeniyetler Mzesi ve
atalhykte balatlan arkeolojik almalar ile tarih
alannda nemli gelimeler kaydedilmitir. 1930lu yl-
lardan itibaren btnletirici, milli; ancak evrensel de-
erleri de nemseyen, ada, Trk kltrnn geliim
20
srecine nem veren, akl ve bilimi merkez alan yeni
bir tarih yorumu gelitirilmitir.
Kurum, Ocak 1937den itibaren drt ayda bir karlan
Belleten adl dergiyle dil ve tarih konulu makaleler ya-
ymlamaya balamtr. Atatrk 9 Eyll 1938de yazd-
vasiyetinde mal varlnn bir ksmn Trk Tarih ve
Trk Dil Kurumuna miras olarak brakmtr.
SORU
1930lu yllarda Atatrkn katklaryla gelitiri-
len yeni tarih anlay ile ilgili aadakilerden
hangisi sylenemez?
A) Akl ve bilime dayanr.
B) Trk kltrnn geliim srecine nem verir.
C) Btnletirici ve adatr.
D) Evrensel deildir.
E) slamiyet ncesinin aratrlmasna ncelik verir.
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
ZM
Atatrkn tevikiyle 1930lu yllarda Trk Tarih Tezi
ad altnda yeni bir tarih yorumu gelitirilmitir. 1930
ylnda baslan Trk Tarihinin Ana Hatlar isimli
eser ve 19311939 yllar arasnda liselerde okutu-
lan drt ciltlik ders kitab bu yeni Trk tarih tezinin
bildirgesi saylmaktadr. Atatrkn de tarih anlay-
n da yanstan bu eserlerde btnletirici, milli, a-
da, Trk kltrnn geliim srecine nem veren,
akl ve bilimin nda slamiyet ncesi Trk tarihi-
nin aratrlmasna ncelik veren yeni bir yoruma yer
verilmitir. Ancak bu yeni tarih yorumunun evrensel
olmadn sylemek mmkn deildir.
(Cevap D)
TRK DL KURUMUNUN KURULMASI
(2 Temmuz 1932)
Kurtulu Savann zaferle noktalanmasndan sonra
Trk dili ile ilgili almalara hz verilmitir. Atatrk, Trk
diline byk nem vermitir. Bu amala Atatrkn n-
clnde Trk dili alannda inklaplarn yaplmas ka-
rarlatrlmtr. Daha sonra ise Trkenin sadeletiril-
mesi almalarn balatmtr.
Yaplan almalar sonucunda Trk dil inklabnn
amalar u ekilde belirlenmitir:
Trk dilini, Osmanlcann Trkeye yabanc kalm
ve halk tarafndan benimsenmemi szck ve dil
kurallarndan arndrmak
Halk ile aydnlar arasndaki konuma ve yaz dili
arasndaki farkllklar gidermek
Trkenin zenginliini ortaya koyacak dil aratr-
malar yapmak
F
Trkede ada uygarlk, bilim ve teknie uyum
L gsterecek deiiklikler salamak
O
Z
Bu amalar gerekletirmek iin Atatrk, 12 Temmuz
O
F 1932de Trk Dili Tetkik Cemiyetini (Trk Dil Kurumu)
Y kurdurmutur. Trk Dil Kurumuna bilimsel temellere
A
gre dil ve edebiyat zerine alma yapma grevi ve-
Y
I rilmitir.
N
C Bu dorultuda Mustafa Kemalin salnda 1932,
I
L 1934 ve 1936 yllarnda yaplan kurultaylarda dil politi-
I
kalar belirlenmitir. Cemiyet, 1936da Trk Dil Kurumu
K
adn almtr.
237
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
NOT
Yeni Trk harflerinin kabul, Trk Tarihi Tetkik
Cemiyetinin almas, Trk Dil Kurumunun kurul-
mas, milliyetilik dncesiyle yaplan inklaplar-
dr.
HALKEVLERNN AILMASI (1932)
Halkevleri, 1931 ylnda Cumhuriyet Halk Frkasnn 3.
kurultaynda alnan karar dorultusunda 1932 ylnda
almtr. Ama, krkent, kylaydn ikiliini ortadan
kaldrarak halk arasnda kltr ve dnce birliini
salamaktr. 19321951 yllar arasnda faaliyet gs-
termitir. Halkevleri fikirlerini lk dergisi araclyla
duyurmutur.
bul dnda Ankaray da bir eitim ve kltr kenti hline
getirmek iin giriimlerde bulunulmutur. Bu dorultu-
da:
retmen yetitirmek amacyla Gazi Orta retmen
Okulu ve Eitim Enstits almtr.
1925 ylnda Trkiyenin ilk yksekokulu olan Ankara
Hukuk Fakltesi almtr.
1933te Yksek Ziraat Enstits almtr.
1936da Mlkiye Mektebi stanbuldan Ankaraya tan-
mtr.
1936da Dil, TarihCorafya Fakltesi alm, bunlarn
tamam 1946 ylnda Ankara niversitesini oluturmutur.
1936da Mill Musiki ve Temsil Akademisi Ankara Kon-
servatuvarna dntrlmtr.

NVERSTE REFORMU (1933)

18
Yeni Trk Devleti, 1924te balayan almalarla ilk ve
orta retimin temellerini atmtr. Ayrca mesleki ve
SORU
teknik retimin gelimesi amacyla John Dewey gibi
yabanc eitim uzmanlar lkeye getirilmitir. Bundan Latin harfleri ile ilgili tartmalarn kkeni XIX. yzy-
sonra yksekretim almalarna hz verilmi ve ilk la dayanmaktadr. Buna ramen; bu alandaki esas
20
olarak da 1925te yeni Trk devletinin ilk yksek- gelime 1928 ylnda yaanmtr.
retim kurumu olan Ankara Hukuk Mektebi almtr.
Aadakilerden hangisi bu durumun temel ne-
Ardndan da yksekretim programn incelemek ve
deni olarak gsterilebilir?
gelitirmek amacyla bizzat Atatrkn direktifleriyle
A) lke artlarnn elverisiz olmas
svireli Profesr Albert Malche Trkiyeye davet
edilmitir. Malche, yapt incelemeler neticesinde bir B) Latin harflerinin yazlmas, okunmas ve retil-

rapor hazrlamtr. mesi sorunu

C) Latin harflerinin Trke yapsna uymamas
D) Yeni bir alfabenin yaygnlamas sorunu
Profesr Malclenin hazrlad Raporun nemli mad-
F
deleri unlardr: E) Arap harflerini terk etmenin dinden kopu gibi
L alglanmas
Trke bilimsel yaynlar eksiktir. O
Z
Ders verme yntemleri eskimitir. O
F
retim kadrolarnn yabanc dil bilgileri yetersizdir.
ZM
Y
Fen dersleri arlk kazanmaldr. A Arap harflerinin terk edilmesi ile ilgili tartmalar XIX.
Y
yzyla uzanmaktadr. Ancak dini evreler bu deii-
Bilimsel dnce egemen klnmaldr. I
N mi dinden kopula edeer grd iin tartmalar
Bu rapor, cumhuriyet dnemindeki ilk niversite refor- C
I yarda kalm ve somut bir adm atlamamtr.
munun balatlmasna neden olmutur. 1933te darl- L
(Cevap E)
I
fnun kapatlp yerine stanbul niversitesi almtr.
K
1936da faklte says bee karlmtr. Ayrca stan-

238

KLTR VE SANAT ALANINDA YAPILAN NKILAPLAR
Atatrk, kltr ve sanat alannda yeniliklerin nn
at. Trkiyede yksek bir medeniyet dzeyine ulal-
masn hedefleyen Atatrk, sanata verdii nemle mo-
dern Trk sanatlarnn ncs ve mimar oldu.
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
SORU
ran ah Rza Pehlevinin ziyareti srasnda 19
Haziran 1934te Ankara Halkevinde sergilenen
Trkiyenin ilk zgn operas, aadakilerden

1924 ylnda Topkap Saray mze hline getirilmitir hangisidir?

ve ayn yl Ankarada Musiki Muallim Mektebi ve Anka- A) Tabebek B) Bay nder

ra Etnografya Mzesi almtr. C) zsoy D) Akn
1883te stanbulda retime alan Mekteb-i Sanayi-i E) oban
Nefise-i ahane daha da gelitirilerek 1928de Gzel
Sanatlar Akademisine dntrlmtr. 1982 ylnda
da Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi adn al- ZM
mtr. Opera ve balenin Trk kltr yaamna Atatrkn
1933 ylnda Trk nklap Sergisi Atatrk tarafndan kiisel abalar etkili olmutur. Bu erevede ilk
almtr. mill opera denemesi ran ah Rza Pehlevinin
Mzik alannda kkl deiiklikler bu dnemde ya- Trkiyeyi ziyareti zerine, 1934te Librettosu (met-
plm ve ada ok sesli Trk mziinin temelleri ni) Mnir Hayri Egeli tarafndan yazlan ve bestesi
atlmtr. Trk Beleri adyla bilinen ada Trk Adnan Saygun tarafndan yaplan zsoy Operas
18
mziinin nde gelen bestecileri Necil Kzm Akses,
Hasan Ferit Alnar, Ulvi Cemal Erkin, Cemal Reit
olmutur.
(Cevap C)
Rey ve Ahmet Saygun bu dnemde yetimitir. lk
milli opera olan zsoy Operas bu dnemde ran
ah Rza Pehlevinin Trkiyeyi ziyareti zerine Adnan
Saygun tarafndan bestelenmitir. SORU
Osmanl dneminde kurulan Darlbedayi (Gzel Sa-
20
Bat Tiyatrosu anlayyla XX. yzylbalarn-
natlar Evi) 1934te yeniden dzenlenerek stanbul e-
da kurulan ve 1934te stanbul ehir Tiyatrosu
hir Tiyatrosu adn almtr.
olarak ismi deitirilen kurum, aadakilerden
Cumhuriyetin ilk yllarnda sinema alannda da nemli
hangisidir?
almalar yaplmtr. Bu almalarn nderliini Muh-
A) Darlmuallimat
sin Erturul yapmtr. Bu erevede ilk film 1922de
ekilmitir. lk sesli film olan stanbul Sokaklarn- B) Darlelhan
da 1931 ylnda, ilk renkli film olan Halc Kz ise C) Darlbedayi
1953te Muhsin Erturul tarafndan ekilmitir. D) Darleytam
Dolmabahe Sarayndaki Veliaht Dairesinin 1937de
F E) Darlfnunuahane
Resim Heykel Mzesine dntrlmesiyle de mze-
L
cilikle ilgili almalar balamtr. O
Z ZM
UYARI O
F Sz edilen kurum Darlbedayidir. 1914te kuru-
Y lan Darlbedayide gsteriler 1916da balamtr.
Trkiyede mzecilikle ilgili ilk almalar, XlX. A
Y
Bu gsteride Afife Jale adl Trk kz da ilk kez rol
yzylda Osman Hamdi Bey bakanlnda ba-
I almtr. Darlbedayi 1934te ehir Tiyatrosu adn
lamtr. Bu almalar cumhuriyet dneminde Dol- N
C alarak Trk kltrnn gelimesine kaynaklk eden
mabahe Sarayndaki Veliaht Dairesinin, Resim I
L
bir kurum hline gelmitir.
Heykel Mzesine dntrlmesi ile gelitirilmitir
I (Cevap C)
(1937). K

239
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
TOPLUMSAL ALANDA YAPILAN NKILAPLAR
Hukuk ve eitim alanlarnda yaplan inklaplar toplum-
sal yaayn dzenlenmesini de beraberinde getirmi-
tir. nk devlet ve hukuk kurumlarnn temel hedefi
toplumsal yaay dzenlemek ve bu dzenin salkl
ileyiini salamaktr.
Toplumsal alanda inklaplarn yaplmasnda,
Trk ulusunun her ynyle adalatrlmas
Avrupal uluslarla salkl ve dzenli ilikilerin kurulmak
istenmesi
an gerisinde kalm kurum ve rgtlerin yenilenme-
si ve Trkiyenin modernletirilmek istenmesi
Toplumda birlik ve beraberliin salanmas
Snfsz, imtiyazsz ve kaynam bir toplumun meyda-
na getirilmek istenmesi
Uluslararas alanda kabul edilen standartlarn benim-
senmesi gibi nedenler etkili olmutur.
18
KILIK KIYAFET KANUNU (25 Kasm 1925)
Klk kyafet bir toplumun ve kltrnn en karakteristik
zelliklerinden biridir. Osmanl Devletinde padiah II.
Mahmut zamannda memurlara setre, pantolon ve fes
20
giyme zorunluluu getirilmitir. Bir Rus kyafeti olan fes
balangta halk tarafndan tepkiyle karlanm fa-
kat geen zaman ierisinde slam dininin simgesi
hline gelmitir. 25 Kasm 1925te apka giyilmesi
hakknda kanun karIarak fes ve benzeri balklar gi-
yilmesi yasaklanmtr. 1903te II. Abdlhamit, topu ve
svari askerlerin fes yerine kalpak takmalarn istedi-
inde, daha nce fese kar kanlar bu kez de fesi sa-
vunup kalpaa kar kmlardr. Osmanl Devletinde
apka taklmasna bir trl izin verilmemi, Osmanl
aydnlar ancak 20. yzyl balarnda apkay yurt d-
nda takabilmitir. Mustafa Kemal Paa, 24 Austos
1925te Kastamonuya yapt gezide apka devriminin
ilk iaretini banda tad apkay halka gstererek
vermitir. Halkn olumlu tepkiler vermesi zerine de ka-
nun uygulamaya konmutur. 3 Aralk 1934te karlan
bir kanunla da din adamlarnn mabetler ve ayinler ha-
ricinde din kyafetle dolamalar yasaklanmtr. Yal-
nzca Diyanet leri Bakan, Ermeni ve Rum Patrikleri
ile Yahudi Hahambann dini kyafetle dolamalarna
izin verilmitir.
240
TAKVMDE DEKLK (26 Aralk 1925)
26 Aralk 1925te Hicri ve Rumi takvimlerin yerine mila-
di takvim kabul edilmi ve 1 Ocak 1926dan itibaren de
kullanlmaya balanmtr. Bu sayede ada Avrupa l-
keleriyle takvim birliine gidilerek takvim alanndaki farkl
uygulamalar ortadan kaldrlmtr.
TEKKE VE ZAVYELERN KAPATILMASI
(30 Kasm 1925)
30 Kasm 1925te kabul edilen bir yasayla tekke, zavi-
ye ve trbeler kapatlmtr. Trbedarlklar ile eyhlik,
dervilik, mritlik, dedelik, seyitlik, elebilik vb. birtakm
unvanlar kaldrlmtr. Bylece toplumsal alanda fark-
llklar giderilmi vatandalar arasnda eitlik salan-
mtr.
SAATTE DEKLK (26 Aralk 1925)
26 Aralk 1925te alaturka saat kaldrlm, Batdan al-
nan zaman ls kabul edilerek bir gn 24 saate b-
lnmtr. Bylece gnlk hayat dzene sokulmutur.
L BRMLERNDE DEKLK (1 Nisan 1931)
1931de kabul edilen bir kanunla eski arlk ve uzun-
luk lleri deitirilmitir. Bu kanunla eskiden kullan-
lan arn, endaze, okka gibi l birimleri kaldrlmtr.
Bunlarn yerine uzunluk ls olarak metre, arlk
ls olarak kilo kabul edilmitir. Bylece ticaret ala-
nnda yaanan zorluklar ortadan kaldrlmtr.
TATL GNLERNDE DEKLK (1 Haziran 1935)
1935 ylnda karlan bir kanunla, cuma gn olan haf-
ta tatili deitirilmi; Cumartesi leden sonra ve pazar
gn hafta tatili olarak kabul edilmitir. Bylece Avrupa
F lkeleri ile tatil gnlerinde birlie gidilmi devletler ara-
s ilikilerde yaanan zorluklar ortadan kaldrlmtr.
L
O
Z PUAN KP
O
F
Y
1935 ylnda karlan Ulusal Bayram ve Genel Ta-
A tiller Kanununa gre resmi tatiller unlardr:
Y
I 29 Ekim: Cumhuriyet Bayram
N
C 30 Austos: Zafer Bayram
I
L 23 Nisan: Ulusal Egemenlik Bayram
I
K 1 Mays: Bahar Bayram

SOYADI KANUNU (21 Haziran 1934)
Osmanl Devleti zamannda kiilerin soyadlar yoktu.
Kiinin adnn yanna baba ad, doum yeri veya bal
bulunduu boy yazlrd. Bu durum, eitli karklklara
sebep oluyor; askere alma, okul, tapu ve miras ile-
rinde byk zorluklar karyordu. Kiilerin kimlii tam
olarak belirlenemediinden birtakm hakszlklar da
olabiliyordu. Toplumsal ilikilerdeki bu eksikliin gide-
rilmesi gerekiyordu. Btn bu sorunlarn zm iin
Trkiye Byk Millet Meclisinde 21 Haziran 1934te
Soyad Kanunu kabul edilmitir.
Bu yasaya gre;
Her Trk z adndan baka soyadn da tamaya mec-
burdur.
Syleyite, yazta, imzada z ad nde, soyad sonda
kullanlr.
Rtbe ve memuriyet, airet ve yabanc rk ve millet
isimleriyle umumi edeplere uygun olmayan veya i-
18
ren ve gln olan soyadlar kullanlamaz.
24 Kasm 1934 tarihinde, smet nnnn nerisi ile
Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul edilen bir yasay-
la Trkiye Cumhuriyeti Devletine, Trk milletine yapt-
hizmetlerden dolay bir kran ifadesi olarak Mus-
tafa Kemale ATATRK soyad verilmitir. Atatrk
soyad, sadece Mustafa Kemal Atatrke aittir. Baka-
20
lar tarafndan kullanlamaz. Soyad Kanunundan son-
ra Atatrkn imzas da deiiklie uram ve Atatrk
Gazi Mustafa Kemal eklinde att imzasn K. Ata-
trk eklinde deitirmitir. Trkiye Byk Millet Mec-
lisinde 26 Kasm 1934te kabul edilen bir yasa ile her
trl lakap ve unvan kaldrlmtr. Bu yasaya gre;
Aa, hac, hafz, hoca, molla, efendi, bey, beyefendi,
paa, hanm ve hazretleri gibi unvanlarn ve lakaplarn
kullanlmas yasaklanmtr.
Erkek ve kadn yurttalar, yasa karsnda ve resm
belgelerde yalnz adlaryla anlrlar.
UYARI
Soyad Kanunu ile Trk toplumu, ada ve Ba- A
tl bir grnm kazanmtr. Y
Ayrcalk iareti olan unvanlarn yasaklanmas N
imtiyazsz, snfsz ve kaynam bir lke olu- I
turma amacna yneliktir. Bu durum, Atatrkn
halklk ilkesi ile dorudan ilgilidir.
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
TRK KADININA SEME VE SELME HAKKININ
VERLMES (19301934)
1926 Medeni Kanunu ile sosyal ve ekonomik hak-
larna kavuan kadnlara, 19301934 yllar arasnda
siyasi haklar da verilmitir.
Bu dorultuda kadnlar;
1930 ylnda belediye seimlerine katlma,
1933 ylnda muhtar seilme
1934 ylnda milletvekili seme ve seilme haklarna
kavumulardr.
Bu kanunun karlmasndan sonra yaplan ilk genel
seim 1935 ylnda olmutur. Bu seimlerde on sekiz
kadn TBMMye milletvekili olarak girmitir.
Mustafa Kemal Atatrk, Trk kadnna tannan haklar
uluslararas alana da tamtr. Bu dorultuda 1935
ylnda Uluslararas Kadn Kongresi, Trkiyenin ev
sahipliinde stanbulda yaplmtr.
NOT
Avrupa devletlerinden ou, kadnlara bu imkn
salayamadan Trk inklabnn kadnlara siyasal
haklar vermesi Atatrkn kadnlara verdii deeri
gstermektedir (rnein kadnlara oy verme hakk
Fransada 1944, svirede ise 1971 ylnda veril-
mitir.). Kadnlara seme ve seilme haklarnn ve-
rilmesi ulusal egemenlik ilkesi ile ilgilidir.
F
L
O
Z
O
F
Y
I
C
L
I
K
241
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
EKONOMK ALANDA YAPILAN NKILAPLAR
Bir toplumun ekonomik hayat lkenin yer alt ve yer
st kaynaklarn kullanarak ihtiyalarn karlama et-
kinliidir.
Cumhuriyetin ilk yllarnda Yeni Trk Devletinin ekono-
mi alannda byk sorunlar vard.
Bunlar;
Uzun sren savalarn snrl olan ekonomik kaynaklar
tketmesi
Kapitlasyonlar nedeniyle lkenin uzun yllar da ba-
ml kalmas ve yerli sanayinin geliememesi
Kylerin nfusunun savalarda azalmas nedeniyle
arazilerin byk blmnn bo kalmas
Tarmn ilkel yntemlerle yaplmas
Kara ve deniz ulam aralarnn yetersiz olmas
Devlet gelirlerinin az olmas
Ekonomik kalknmay salayacak uzmanlarn yetime-
mesi
Sermaye birikiminin olumamas
18
Osmanldan kalan borlardan kendine den payn
denmesinin devlet btesi iin yk oluturmas
ZMR KTSAT KONGRES (17 ubat4 Mart 1923)
zmir ktisat Kongresi, Yeni Trk Devletinin ekonomi
politikasn belirlemek amacyla, i, tccar, ifti,
20
sanayi zmrelerinden oluan ve her ileden sekiz de-
legenin katlmyla gerekleen geni apl bir toplant-
dr. Bu toplant iin zmirin seilmesinde, sahip olduu
ekonomik potansiyel ve Kurtulu Savandaki tarihi
nemi etkili olmutur. Kongrede, ekonomide tam
bamszlk ve z kaynaklarn kullanlmas dorultu-
sunda kararlar alnmtr (Misak-i ktiasadi). Kongrenin
bakanln Kazm Karabekir yapmtr.
Kongrede kararlarn balcalar unlardr:
Yabanclarn kurduklar tekellerden kanlmaldr.
Demir yolu inaat programa balanmaldr.
Sanayinin teviki ve mill bankalarn kurulmas salan-
maldr.
zel teebbse kredi salayacak bir devlet bankas
kurulmaldr.
Ham maddesi yurt iin yetien veya yetitirilebilen sa-
nayii dallar kurulmaldr.
El iiliinden ve kk imalattan, sratle fabrikaya
veya byk iletmeye geilmelidir.
Sendika hakk tannmaldr.
242
erbabna amele deil, ii denilmelidir.
D rekabete dayanabilmek iin sanayinin toplu ve b-
tn olarak kurulmas gereklidir.
Devlet, yava yava ekonomik grevleri de olan bir or-
gan hline gelmeli ve zel sektr tarafndan kurulama-
yan iletmeler devlete ele alnmaldr.
AAR VERGSNN KALDIRILMASI (17 ubat 1925)
Aar, Mslman kylnn her yl rettii rn zerin-
den yzde on bazen de yzde on iki orannda alnan
bir rn vergisiydi. Kylnn zerinde ar bir yk olan
Aar vergisi Tanzimattan beri kaldrlmak istenmi; an-
cak devlet nemli bir gelir kayna olan bu vergiden
vazgeememitir. Yeni Trk Devleti, cesur bir kararla
kylnn srtndaki vergi ykn kaldrmak ve kyl-
nn ulusal gelirden daha fazla pay almasn salamak
amacyla aar vergisini kaldrmtr.
Aar vergisinin kaldrlmasndan sonra, kylnn re-
tim imknlarn artrmak amacyla;
iftiye kredi veren Ziraat Bankas gelitirilmi, serma-
yesi ve ube says artrlmtr.
Z
iraat Bankas araclyla alnan tarm aralar kyl-
ye datlmtr.
T
arm alannda uzman yetitirmek iin Yksek Ziraat
Enstits kurulmutur.
K
ylnn ucuz kredi, makine, tohum ve benzeri ihti-
yalarnn giderilmesi iin 1928 ylnda Tarm Kredi
Kooperatifleri kurulmutur.
KABOTAJ KANUNUNUN IKARILMASI
(1 Temmuz 1926)
Kabotaj, bir lkenin kara sularnda, gemi iletme ve tica-
ret hakknn kendi vatandalarna ait olmasdr. Osmanl
Devleti kapitlasyonlar nedeniyle kabotaj hakkna sahip
deildi. Deniz ulamnn byk bir blm ve nemli
limanlarn iletilmesi hakkna yabanc irketler sahipti.
Yeni Trk Devleti 1 Temmuz 1926da kard kanunla
F
Trk sularnda gemi iletme ve ticaret hakkn ya-
L banclara yasaklayarak Trk vatandalara vermitir.
O
Z
Bylece denizlerimizde bamszlk salanmtr.
O
F TEVK SANAY KANUNU (28 Mays 1927)
Tevik-i Sanayi Kanunu, zel sermayeyi sanayi alan-
Y
A na ekmek ve kalknmay gerekletirmek iin devlet
Y
I
tarafndan sanayicilerin desteklenmesini ifade eder. Bu
N kanunla devlet sanayi kurulularna ucuz arazi, nakliye
C
indirimleri ve vergi muafiyeti gibi kolaylklar salamtr.
I
L Kanun kapsamnda sanayi kurulularna retecekleri
I
K mallara %10 orannda pirim verilmesi taahht edilmi,
bylece retimin artrlmas hedeflenmitir. Ayrca dev-

let kurumlarna daha pahal da olsa yerli mallarn kul-
lanlmas zorunluluu getirilmi bylece sanayi kuru-
lularna pazar imkn salanmtr. Bu uygulamalarn
ana hedefi, temel ihtiya maddelerini bile ithal eden
Trkiyenin, en ksa zamanda kendi sanayisini kurma-
sn salamak ve da bamll azaltmaktr. Tevik-i
Sanayi Kanunu 1942 ylna kadar yrrlkte kalmtr.
NOT
Halkn elinde sermaye olmamas ve tecrbesizlikten
dolay istenilen hedef gerekletirilememitir. zel
sektr eliyle yalnzca Alpullu (Krklareli) ve Uak e-
ker fabrikalar alabilmitir. Bu nedenle 1931 ylndan
itibaren devletilik politikas benimsenmeye balan-
m ve sanayi kurulular devlet eliyle kurulmutur.
DEMR YOLLARININ KURULMASI
Gvenli ve ucuz bir ulam yolu olan demir yollar dn-
18
yada yaygn bir ekilde kullanlyordu. Ayrca demir
yolu, yurdumuzun ekonomik ve doal artlarna da ok
elveriliydi. Bu nedenle 22 Nisan 1924te karlan bir
kanunla yabanclarn Bat Anadoluda yapt demir-
yollar satn alnm ve alnan hatlar hzl bir ekilde
devletletirilmitir. 19231938 aras dnemde de hzla
yeni demiryollar yaplmtr
20
BANKALARIN KURULMASI
Trkiye Bankas (1924):
Bankas, ticaretin desteklenmesi ve gelimesini sa-
lamak, zel sermayeye kredi salamak ve bankaclk i-
lemlerini yrtmek amacyla 1924 ylnda kurulan ilk zel
bankadr.
NOT
Bankasnn ilk genel mdr, Celal Bayardr.
NOT
Ziraat Bankas: Temelleri 1867de Memleket
Sandklar Nizamnamesi ile atlan Ziraat Ban-
kas, 1888de resmen kurulmutur. iftiye kredi
salamak amacyla kurulan bankann cumhuriyet
dneminde ubeleri artrlm, bu banka araclyla
alnan tarm aralar kylye datlarak modern ta-
rm desteklenmitir.
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
Sanayi ve Maadin Bankas (1925):
Osmanldan kalan sanayi kurulularnn iletilmesi ve ge-
litirilmesi, sanayi ve madencilik alanlarnda etkinlikte bu-
lunan zel giriimcilere kredi amak ve bankaclk ilemleri
yrtmek amacyla Sanayi Bakanl tarafndan kurulmu-
tur. Bu bankann mal varl 1933 ylnda Smerbanka
devredilmitir.
Emlak ve Eytam Bankas (1926):
Halkn inaat teebbslerini desteklemek, bu alanda kredi
salamak ve yetim haklarn korumak amacyla kurulmutur.
Merkez Bankasnn Kurulmas (1930):
Devletin para ilerini dzenlemek ve ulusal bankalar des-
teklemek amacyla kurulmu, para karma yetkisine sa-
hip tek bankadr. Daha nce Trkiyenin para politikas
yabanc bir banka olan Osmanl Bankas tarafndan yn-
lendiriyordu. Merkez Bankasnn almasyla bu imtiyaz
Trklere gemi, bylece Trkiye Cumhuriyetinin eko-
nomik ve mali bamszln snrlandran bir engel daha
kalmtr.
SORU
I. Ulusal bankalarla rekabet etmek
II. Devlet adna para basmak
III. Trk parasnn deerini korumak
Yukardakilerden hangileri Merkez Bankasnn
grevleri arasna yer almaz?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) II ve III
ZM
F Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas devletin iktisa-
L di ve mali danmanln yapmak, hkmetin para
O
Z
ve kredi politikasn yrtmek amacyla 11 Haziran
O 1930 tarihinde kurulmutur. Merkez bankasnn te-
F
mel grevi para biriminin ve para arznn istikrarn
Y
srdrlmektir. Bundan baka Devlet adna para
A
Y basmak, Trk lirasnn deerini korumak, para politi-
I
kasn belirlemek, lkenin dviz ve altn rezervlerini
N
C
ynetmek ve ulusal bankalara destek vermek gibi
I
L grevleri vardr.
I
K (Cevap A)
243
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
Smerbank (1933):
Devletilik politikas dorultusunda kurulmu ticari nitelik-
te mal reten bir bankadr. Trkiyedeki birok demirelik
tesisi, imento fabrikas, tekstil ve kt fabrikalar Smer-
bank bnyesinde kurulmutur. Bylece Kamu ktisadi Te-
ebbslerinin (KT) temeli atlmtr.
Etibank (1935):
Yer alt zenginliklerinin aratrlmas iin 1935te kurulan
Maden Tetkik Arama Enstitsne (MTA) kaynak salamak
amacyla kurulmutur.
Denizbank (1937):
Deniz yollarn ve ticaret filosunu glendirmek amacyla
kurulmutur.
ATATRK DNEMNDE KURULAN BANKALAR
Trkiye Bankas (1924)
Sanayi ve Maadin Bankas (1925)
18
Emlak ve Eytam Bankas (1926)
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (1930)
Smerbank (1933)
Etibank (1935)
20
Denizbank (1937)
YERL MALINDAN ELBSE GYLMES HAKKINDA
KANUN (1925)
Yerli reticiye pazar imkn salamak, da bamll-
en aza indirgemek ve sanayilemeyi hzlandrmak
amacyla 9 Aralk 1925te yerli malndan elbise giyilme-
si kanunu karlmtr.
KORUYUCU GMRK POLTKASI UYGULAMASI (1929)
Gmrk vergileri, mali ynden devlet hazinesine ge-
lir salad gibi, lke sanayisini de koruyucu zellik-
tedir. 1923 ylnda imzalanan Lozan Antlamasnda,
Trkiyenin 5 yl sreyle koruyucu gmrk politikas
uygulamasn engelleyen hkmler yer alyordu. 1929
ylnda bu snrlama kalknca, mali ve mill ynden sa-
nayiyi koruyucu zellikler tayan Gmrk Tarifesi ve
thalat Umumi Tarifesi Kanunu kabul edilmitir. Bu
244
sayede, yabanclarn, sanayi rnlerine ynelik gm-
rk tarifeleri ykseltilmi ve yabanclarn i ticaretteki
kontrol azaltlmtr.
TOPRAK REFORMU (8 Haziran 1929)
Topraksz kyly toprak sahibi yapmak amacyla ha-
zrlanm olan Toprak Reformu Kanunu kabul edilmi
ancak uygulamaya geilememitir. Atatrkn lmn-
den sonra 1946da Dou Anadoluda muhta iftilere
toprak datlmasna dair bir kanun daha karlm an-
cak o da uygulanamamtr.
TRK PARASININ KIYMETN KORUMA HAKKINDA
KANUN (1930)
1929 ylnda gmrk vergilerinin ykseltilecei kamuo-
yunca nceden bilindiinden, ithalatta ngrlemeyen
bir art meydana gelmi, d ticaret dengesi dnya
ekonomik bunalmnn da etkisiyle nemli lde bo-
zulmutur. Trk lirasnn deerinde grlen ani d-
meler ise hkmeti baz tedbirler almaya yneltmitir.
Bu erevede 1930 ylnda Trk parasnn kymetini
koruma hakknda kanun karlmtr. Kanunun amac
1929 dnya ekonomik bunalmna kar Trk parasnn
deerini korumaktr. Kanunda etkili ceza hkmleri ile
yarglama usulleri yer almt. Bu kanuna dayanlarak
karlan Bakanlar Kurulu Kararnameleriyle hkmet
dviz taleplerini kontrol edebilmitir. Mdahaleci ve
korumac d ticaret politikasnn izlendii buna-
lm dneminde kanunun uygulamas ok baarl
olmutur. Bu sebeple balangta yl uygulan-
mak zere karlan Trk Parasnn Kymetini Koruma
Kanununun yrrl 1970 ylna kadar on kez
uzatlmtr. 1970ten itibaren srekli nitelie kavutu-
rulmutur.
F
DEVLET EKONOM MODELNN KABUL VE I. BE
L YILLIK SANAY PLANI
O
Z
Cumhuriyetin ilk yllarnda lkede yok denecek kadar
O
F az sanayi kuruluu vard. Var olan birka kk iletme
Y de yabanclarn ve aznlklarn kontrolndeydi. Bu art-
A lar altnda eitim, salk, bayndrlk hizmetleri de iste-
Y
I nilen boyutta yrmyordu. Bu nedenle mill ekonomi-
N
yi kurmak ve kalknmay salamak iin zel sermaye
C
I sanayiye tevik edilmitir. Ancak sermaye, teknoloji ve
L
I bilgi yetersizliinden dolay sanayinin gelimesi sala-
K
namamtr. 1929 dnya ekonomik bunalmnn da
 Cumhuriyet Dnemi nklaplar
etkisiyle devlet sanayileme iini kendi zerine al-
mak zorunda kalm ve planl ekonomiye geilmi- SORU
tir. Bu erevede devletilik 1931 ylnda Cumhuriyet
Atatrk dneminde kurulan bankalar arasnda
Halk Frkasnn programna girmi ve l. Be Yllk Kal-
aadakilerden hangisi, gsterilemez?
knma Plan (19331938) hazrlanmtr. 1934 ylnda
A) Merkez Bankas
uygulanmaya balanan devletilik, 1937 ylnda ana-
yasaya girmitir. B) Denizbank

I. Be Yllk Kalknma Plan erevesinde, ncelikle C) Smerbank

hammaddesi Trkiyede olan temel tketim mallarnn D) Ziraat Bankas

retimine nem verilmi bu ekilde da bamlln E) Sanayi ve Maadin Bankas
azaltlmas hedeflenmitir. Bu dorultuda Trkiye sa-
nayisinin de temeli atlm, ksa zamanda birok fab-
rika kurulmu ve bayndrlk ileri hzlanmtr. Demir ZM
yollar yapmna hz verilmi ve yabanclarn elindeki Ziraat Bankas kkleri XIX yzyla dayanan ve resmi
iletmeler satn alnmtr. lk kalknma plannn baa- olarak 1888 ylnda Sultan II. Abdlhamit dneminde
ryla uygulanmas zerine 1937de II. Be Yllk Sana- kurulan bankadr. Cumhuriyet dneminde bu banka-
yi Plan hazrlanm ve 1938de uygulamasna geil- nn yalnzca ubeleri artrlmtr.
mitir ancak 1939 ylnda ll. Dnya Savann patlak (Cevap D)
vermesi, bu plann uygulanmasn engellemitir.
18
SORU

Aadakilerden hangisi, zmir ktisat Kongre-

SORU
sinde alnan kararlardan biri deildir?
20
A) Sendika hakknn tannmas Yeni Trki Devleti sanayileme konusunda zel

B) Ham maddesi yurt iin yetien sanayi dallar ku- sektr zendirmek iin,

rulmas I. Sanayi kurulularnn retecekleri mallara pirim

C) Demiryolu inaatnn belli bir programa balan- verilmesi

mas II. Kamu ktisadi Teebbslerinin zelletirilmesi

D) zel teebbse kredi salayacak bir devlet ban- III. Belli bir sre iin vergi muafiyetinin salanmas
kasnn kurulmas gibi nlemlerden hangilerini almtr?
E) Devleti ekonomi politikasnn temel prensip ola- A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
rak kabul edilmesi F

D) I ve III E) I, II ve III
L
O
ZM Z
ZM
O
F
zmir ktisat Kongresi, Yeni Trk Devletinin ekonomi
Yeni Trk Devleti zel sektr zendirmek iin; ucuz
politikasn belirlemek amacyla 17 ubat - 4 Mart Y
A arazi salanmas, vergi muafiyeti, nakliye indirimleri,
1923 tarihleri arasnda yaplmtr. Devleti ekonomi Y kamu kurumlarna yerli mal kullanma zorunluluu-
I
politikas ise zel teebbsn gereken sanayi ilet-
N nun getirilmesi gibi kolaylklar salamtr. Ancak
memelerini kuramamas zerine 1931 ylndan itiba- C
I Kamu iktisadi Teebbslerinin zelletirilmesi,
ren benimsenmitir. L
I
Trkiyede 1990l yllardan sonra hz kazanmtr.
(Cevap E)
K (Cevap D)

245
Cumhuriyet Dnemi nklaplar
SALIK ALANINDA VE SOSYAL ALANLARDA YAPI-
LAN NKILAPLAR ATATRK DNEM NKILAPLARI

a) Salk Politikas Anadolu Ajans kuruldu.

Toplum sal alanndaki ilk almalar I. TBMMde Ceride-i Resmiye (Resmi Gazete)
1920
Salk ve Sosyal Yardmlama Bakanl kurulmasy- TBMM ald.
la balanmtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra salk Salk ve sosyal yardm bakanl ald.
konusuna ncelik verilmi 1877den beri faaliyet gs-
teren Hill-i Ahmer Cemiyeti 1935te Trkiye Kzlay Tekilat- Esasiye (1921 Anayasas)
Cemiyeti adn almtr. Yeni salk politikas 1925te 1921 ocuk Esirgeme Kurumu
Salk Bakanlna seilen Dr. Refik Saydam aracl-
Maarif Kongresi
yla yrtlmtr.
1922 Saltanatn Kaldrlmas
1930da karlan Umumi Hfzsshha Kanunu ile st-
ma, verem, frengi, menenjit ve iek gibi bulac has-
talklara kar planl ve programl bir ekilde mcadele Cumhuriyetin ilan

edilmitir. Serum retimine geilerek lkenin serum Hilal-i Ahmer Cemiyeti kuruldu.
1923
ihtiyac karlanmtr. Salgnlara kar kampanyalar Halk Frkasnn kurulmas
yaplarak bu hastalklarn tehis ve tedavisi, devlet
zmir ktisat Kongresi
tarafndan gerekletirilmitir. Verem hastalnn te-
18
davisi iin sanatoryum hastaneleri kurulmutur. Halkn
en temel hakk olan salk hakkndan yararlanmas
Halifeliin kaldrlmas
Tevhid-i Tedrisat Kanunu
salanmaya iin lkedeki doktor, hemire gibi salk
Medreseler kapatld.
personeli says artrlmtr.
eriyye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas
b) Nfus Politikas
Erkan- Harbiye-i Umumiye Vekletinin kal-
Osmanl nfusunun nemli bir blm savalar nede- drlmas
20
niyle kaybedilmiti. lke nfusunun geri kalan te iki- 1924
Osmanl hanedannn snr d edilmesi
sinin kylerde yaamas ve ounluunu ocuk, kadn,
Musiki Muallim Mektebi ald.
yal ve gazilerin oluturmas cumhuriyet hkmetinin
lke nfusunu arttrmaya ynelik bir politika izlemesine Topkap Saray Mze oldu.

neden olmutur. Etnografya Mzesi ald.

Bankas kuruldu.
Bu dorultuda yaplan almalar unlardr:
Sanayi ve Maadin Bankas kuruldu.
lkenin birok yerinde doumevleri kurulmutur.

Aar Vergisi kaldrld.
Fazla ocuu olan aileler yol vergisinden muaf tutul-

F rnek iftlikler kuruldu.
mutur.

L apka Kanunu
Alt ya da daha fazla ocuklu ailelere vergi muafiyeti

O
getirilmitir. Z
Ankara Hukuk Mektebi ald.
O
ok ocuklu ailelere tarla balanmtr.
F
1925 Atatrk Orman iftlii ald.

lkeye genlerin tevik edilmesi iin gmenlere

Y
Trk Tayyare Cemiyeti kuruldu.
A
gmrk muafiyeti getirilmitir. Y
Ticaret ve sanayi odalar kuruldu.
I
Evlilik zendirilmi, salam ve hastalklardan arndrl-
N
Tekke, Zaviye ve Trbelerin kapatlmas.
m bir nesil iin ocuk ve yetikin salnn korunma- C
Takvim, saat ve llerde deiiklik
I
s konusunda tedbirler alnmtr. L
I
Dourganln arttrlmas iin ocuk yapmaya engel
K

olabilecek fiil ve hareketler su saylmtr.

246
 Cumhuriyet Dnemi nklaplar

Maarif tekilat hakknda kanun karld. Soyad kanunu karld.

Ceza Kanunu karld. Kadnlara Milletvekili semeseilme hakk
1934
Medeni Kanun karld. verildi.

Kabotaj Kanunu karld. Milli Musiki ve Temsil Akademisi ald.

Hafta sonu tatili Cumadan Pazara alnd.
1926 Borlar Kanunu karld.
Etibank ve Maden Tetkik Arama (MTA)
Ticaret Kanunu karld.
ald.
Trkiye eker Fabrikas kuruldu.
Elektrik leri ve Ett daresi ald.
Emlak ve Eytam Bankas kuruldu. 1935
Hilal-i Ahmer Kzlaya dntrld.
Devlet statistik Enstits ald.
Toprak skan Kanunu
Tevik-i Sanayi Kanunu
Dil Tarih Corafya Fakltesi kuruldu.
Demiryollar ve Limanlar Genel Mdrl
1927 Trk Kuu (THY eitim merkezi)
lk Nfus Saym yapld.
1936 Ankara Devlet Konservatuar
Gzel Sanatlar Akademisi ald.
Orman Kanunu
Yeni Trk harflerinin kabul
1937 Resim Heykel Mzesi
Uluslararas rakamlar kabul edildi.
Denizcilik Bankas
1928 Tarm ve kredi kooperatifi kuruldu.
1938 Bursa Merinos Hal Fabrikas
Hfzshha Enstits ald.
18
Millet mektepleri ald.
Toprak reformu kabul edildi.
1929 Yol ve Kprler Kanunu karld.
Menkul Kymetler Borsas
20
Kadnlara belediye seimlerine girebilme
hakk
SORU
1930 Merkez Bankas
Trk Parasnn Deerine Koruma Kanunu Trk Tarih Kurumu tarafndan 1937 ylndan beri

Halk Okuma Odalar karlan ve adn bizzat Atatrkn koyduu der-

gi aadakilerden hangisidir?
Trk Tarih Kurumu kuruldu A) Emel
1931
Uluslararas ller kabul edildi. B) lk
Trk Dil Kurumu kuruldu.
C) Belleten
F
1932 Halkevleri ald.
D) Kadro
L
Milletler Cemiyetine ye olduk. O
E) Tarih ve Medeniyet
Z
ller Bankas ald.
O
F
stanbul niversitesi ald.
Y ZM
Yksek Ziraat Fakltesi ald.
A
1933 Trk Hava Yollar ald. Y 15 Nisan 1931de kurulan Trk Tarih Kurumu, 1937
I
N
ylndan itibaren, Belleten isimli bir dergi yaymlama-
Smerbank ald.
C ya balamtr. Derginin ad bizzat Atatrk tarafn-
Kadnlara Muhtar veya ky heyetlerine se- I
L dan konulmutur.
ilme hakk verildi. I
K
(Cevap C)

247
Cumhuriyet Dnemi nklaplar

SORU SORU

Yeni Trk Devleti aadakilerden hangisi hak- I. Tekke ve Zaviyelerin kapatlmas

knda yasal bir dzenleme yapmamtr? II. Devletin dini slamdr maddesinin anayasadan
A) Kz ve erkek rencilere ilk eitimin zorunu ol- karlmas
mas III. Milletvekillerinin laik olmayan yemin eklinin de-
B) Resmi nikah kylmas itirilmesi
C) Kadnlarn uygar bir kyafetle dolamas Yukardaki almalardan hangileri Devletin
D) ilk isimden baka bir soyad kullanlmas inanlar karsnda tarafszln salama amacna
yneliktir?
E) Yabanclarn Trk sularnda gemi iletmemesi
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
ZM
D) I ve II E) II ve III
Yabanclarn Trk sularnda gemi iletmemesi Ka-
botaj Kanunu ile Resmi nikah kylmas Medeni
Kanun ile ilk isimden baka bir soyad kullanlmas ZM
Soyad kanunu ile hayata geirilmitir. Kz ve erkek 1924 Anayasasnda 1928 ylnda yaplan bir dei-
rencilere ilk eitimin zorunlu olmas ise Tevhid-i iklikle Devletin dini slamdr maddesi anayasa-
Tedrisat Kanunu ile yasa gvencesine alnmtr. dan karlmtr. Yine bu tarihte yaplan baka bir
18
Ancak Kadnlarn nasl bir kyafetle dolaacana
dair herhangi bir yasal dzenlenmemitir.
deiiklikle milletvekillerinin laik olmayan yemin ek-
li de deitirilmitir.
(Cevap C)
Bu almalarn amac anayasay laiklie aykr
maddelerden arndrmak ve devletin inanlar kar-
snda tarafszln salamaktr. Tekke ve Zaviyeler
SORU ise slam d geleneklerin ve yanl inanlarn ya-
20
ylmasn nlemek amacyla kapatlmtr.
Atatrk nceleri Gazi M. Kemal eklinde imza atar-
ken daha sonralar K . Atatrk eklinde imza atmaya (Cevap E)
balamtr.
Mustafa Kemalin imzasn bu ekilde deitir-
mesinde,
I. Soyad Kanununun karlmas
II. Latin Harflerinin kabul edilmesi
III. Sakarya Sava sonras Gazi unvan almas
durumlarndan hangilerinin etkili olduu syle-
F
nebilir?
L
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III O
D) I ve III E) I, II ve III Z
O

ZM F

Y
21 Haziran 1934te kabul edilen Soyad Kanunu ile A
vatandalarn z adndan baka bir soyad tamas Y
I
zorunlu hle getirilmitir. Bu kanun erevesinde 24 N
Kasm 1934te Mustafa Kemale, TBMMnin kard- C
I
bir yasa ile Atatrk soyad verilmitir. Bu tarihten L
sonra Mustafa Kemal imzasn deitirmitir. I
K
(Cevap A)

248
 6. NTE
DI POLTKA

ATATRKN DI POLTKADA BENMSED EGE ADALARININ SLAHSIZLANDIRILMASI (1923)

TEMEL LKELER
Mill snrlar iinde varlmz devam ettirmek
Uluslararas ilikilerde eitlik
Devletlerin bamszlna sayg (bu dorultuda hibir
devletin i ilerine karmama ve hibir d devleti de i
ilerine kartrmama)
Lozan Antlamasnda Bozcaada, Gkeada
Trkiyeye braklrken dier Ege adalar silah bulun-
durmama artyla Yunanistana braklmt. Byle-
ce Ege adalar silahszlandrlmtr. Fakat bu konuyla
ilgili olarak 1960 ylndan itibaren uygulamada sorunlar
yaanm, Yunanistan antlamaya aykr olarak Ege

Yurtta sulh, cihanda sulh adalarn silahlandrmtr. Bu sorun, gnmze kadar

18
Dnyadaki gelimeleri yakndan takip etmek
devam etmitir.

YABANCI OKULLAR SORUNU (1924)

Gerekletirilemeyecek hayaller peinde komamak
Lozan Antlamasnda yabanc okullarn Trk yasalar-
na gre almas ve Trk mfettiler tarafndan tefti
edilmesi kararlatrlmtr. Tevhid-i Tedrisat (3 Mart
19231932 ARASI DNEM
1924) Kanunu ile birlikte yabanc okullar da dhil tm
19231932 aras Trkiyenin d politikas, Lozandan
20
okullarn, Mill Eitim Bakanlna baland yabanc
geriye kalan sorunlarn zmlenmesine ve Lozanda
devletlere duyurulmutur. Bu kanun gerei 1926da
alnan kararlarn uygulanmasna ynelik olmutur. Bu
karlan Maarif Tekilat Hakknda Kanun ile yabanc
dnemde komu devletlerle iyi ilikiler kurmak, mey-
okullarda Trke, tarih ve corafya derslerinin Trke
dana gelen sorunlar bar yollarla zmek ve byk
olarak ve Trk retmenlerce okutulmas, denetimle-
devletlerle olan ilikileri normalletirmek amalanm-
rinin de Mill Eitim mfettilerince yaplmas zorun-
tr.
luluu getirilmitir. Batl devletler ve zellikle Fran-
sa, bu duruma kar km, eliler baznda Trkiye

NOT Devletine bask yapmtr. Bu durum 19261930

yllar arasnda Fransayla ilikilerin gerginlemesine
sebep olmutur. Fakat Trkiye konunun i ilere m-
19251939 yllar arasndaki btn hkmetlerde
dahale olduunu belirterek geri adm atmamtr.
Dileri Bakanln Tevfik Rt Aras yapmtr.
Bylece sorun kendiliinden zlmtr.

ATATRK DNEM DI POLTKA

1923-1930 1926 1926-1930 1929 1932 1933 1934 1936 1937

Yunanistanla Musul Sorunu Fransayla Kellogg Paktna Milletler Razgrad Olay Balkan Antant Montr Sadabat
Nfus Bozkurt Lotus Yabanc yelik Cemiyetine Wagon Li Szlemesi Pakt
Olay
Mbadelesi Okullar yelik Olay
Sorunu Sorunu

249
D Politika
Atatrk Dnemi
Ege Adalarnn Silahszlandrlmas (1923)
Yabanc Okullar Sorunu
Nfus Mbadelesi Sorunu (1926-30)
Musul Sorunu (1926)
Bozkurt-Lotus Olay (1926)
D Borlar Sorunu (1929)
Briand-Kellogg Paktna yelik (1929)
Milletler Cemiyetine yelik (1932)
Balkan Antantnn Kurulmas (1933)
Montr Szlemesi ve Boazlar Sorununun zm (1936)
Sadabat Paktnn Kurulmas (1937)
NOT
Fransa ile yaanan sorunlar:
Osmanl borlar
18
Suriye snr
Yabanc okullar
AdanaMersin demir yolunun satn alnmas
BozkurtLotus Olay
20
NFUS MBADELES (DETOKU) SORUNU
(19231930)
Lozan Antlamasnda, stanbul Rumlar ile Bat
Trakya Trkleri (Gmlcine, Selnik) dndaki Trk
ve Rum halkn, karlkl olarak yer deitirmesi karar-
latrlmt. Fakat Yunanistann bu karara uymaya-
rak stanbulda daha fazla Rum brakmak istemesi
ve Bat Trakya Trklerinin mallarna el koymas 1923
1930 yllar arasnda Yunanistanla sorunlar yaan-
masna sebep olmutur. Sorun, Milletler Cemiyetine
tanmasna ramen zlememitir. 1929 ylnn son-
larnda sava ihtimalinin gndeme gelmesiyle iki lke
cumhurbakanlar diyalog yoluyla sorunu zmeye a-
lmlardr. Yaplan grmeler sonunda sorunun Lo-
zan Antlamasnda kararlatrld gibi zmlenmesi Y desteklemitir. isyanlar yznden Musul sorunuyla
fikri kabul edilmitir. Buna gre; doduklar yere ve
yerleme tarihlerine baklmakszn stanbul, Gkeada
ve Bozcaadadaki Rumlarla, Bat Trakyadaki Trkler
etabli saylm ve mbadele d braklmtr. I
Nfus mbadelesi sorununun zmlenmesinden
sonra Yunan Babakan Venizelos Trkiyeyi ziyaret
etmi ve 29 Ekim 1930da TrkYunan Dostluk Antla-
250
DI POLTKA
Atatrk Sonras
Hatayn Anavatana Katlmas (1939)
II. Dnya Sava (1939-1945)
Yalta Konferans (1945)
Birlemi Milletlerin Kurulmas ve Trkiyenin
ye Olmas (1945)
NATOnun Kurulmas, (1949) Trkiyenin NATOya
ye Olmas (1952)
Kore Savana Asker Gnderilmesi (1950-1957)
Varova Paktnn Kurulmas (1955)
Ege Adalarnn Silahlandrlmas (1960)
mas imzalanmtr. Venizelos daha sonraki srete
Atatrk Nobel Bar dlne aday olarak ner-
mitir. Babakan smet Paa da 1931de Yunanistan
ziyaret ederek bu dostluu pekitirmitir. Bu yaknla-
ma 1934te Balkan Antantnn imzalanmasna ortam
hazrlamtr.
NOT
Mbadele sorununun zmnden sonra
Yunanistanla balayan iyi ilikiler, 1954te Kbrs
sorununun kmasna kadar gayet olumlu gitmitir.
Mbadele sorununun zm Balkan Antantnn
imzalanmasna da zemin hazrlamtr.
MUSUL SORUNU (5 Haziran 1926)
Musul Sorunu, Lozan Konferansnda zlememi ve
ngiltere ile Trkiye arasnda yaplacak ikili grme-
lere braklmtr. Dnyada petrol ihtiyacnn giderek
artmas ve Musulun petrol rezervleri asndan ok
zengin bir blge olmas, her iki lkenin de bu mese-
F
lede geri adm atmamasna sebep olmutur. Hatta n-
L giltere Hakkrinin de Musulla birlikte Trkiye snrlar-
O
nn dnda kalmasn istemitir. Bu amala Hakkriyi
Z
O Trklerden almak iin Anadoluda kan Nasturi ayak-
F
lanmasn; Musulu almak iinse eyh Sait isyann
A
Y
ilgilenemeyen Trkiye, 5 Haziran 1926da Ankara
I Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr.
N
C Antlamaya gre;
L Musul, ngiliz ynetimindeki Iraka braklmtr.
I
K
Musul petrollerinin gelirlerinin %10unun 25 yl sreyle
Trkiyeye verilmesi taahht edilmitir.

NOT
Trkiye, o dnem yaad ekonomik darboazdan
dolay 500 bin ngiliz sterlin karlnda bu hakkn-
dan vazgemitir.
ngiltere Lozan Antlamasyla, yeni Trk devletini tan-
masna ramen bykeliliini Ankaraya tamas an-
cak 1926da gereklemitir. Musul Sorununun olum-
suz etkiledii Trkngiliz ilikileri 1929da ngilterenin
Akdeniz filosunun stanbulu ziyaret etmesi ve Amiral
Fieldin Ankaraya gelerek Atatrk ile grmesiyle
birlikte dzelmeye balamtr. 1936da ngiltere Kral
VIII. Edwardn Atatrk ziyareti de ilikileri olumluya
eviren gelimelerdendir.
nemi
Musulun elden kmasyla Misakmillden nemli bir
taviz verilmitir.
BOZKURTLOTUS DAVASI (1926)
18
Fransz bayran tayan Lotus gemisi le Trk bay-
ran tayan Bozkurt adl yk gemisinin 2 Austos
1926da Midilli Adasnn 56 mil anda arpmas
olaydr. Bu olay neticesinde iki geminin kaptan Trk
hkmetince tutuklanm ve yarglanmtr. Fransa,
Trk mahkemelerinin yetkisiz olduunu ileri srerek
20
Fransz kaptann serbest braklmasn istemi ve so-
runu Uluslararas Adalet Divanna tamtr. Adalet
Divanndan 1927de Mahmut Esat Bey (Bozkurt)in
giriimleriyle Trkiye lehine karar kmtr. Fransa,
benzer bir tutumu Trkiyenin 1929da Fransa tarafn-
dan iletilen AdanaMersin demiryolunu satn almak
istemesinde de gstermitir. Bu sorun da 1929da ya-
plan bir anlamayla Trkiye lehine sonulanmtr.
DI BORLAR SORUNU (19291933)
Lozan Antlamasnda Osmanl Devletinden kalma
borlar Osmanldan ayrlan yeni devletler arasnda
paylatrlm ve taksitlerin Trk paras veya Fransz
frang olarak denmesi kararlatrlmt. 1929 Dnya
Ekonomik Bunalmnn etkilerinden dolay Trkiye,
Fransaya olan borlarn derken sorun yaam-
tr. Bu durum iki lke arasndaki ilikilerin gerginleme-
sine sebep olmu Trkiye ABD tarafndan ilan edilen
Hoover Moratoryumuna dayanarak borlarn erte-
lenmesini istemitir. 1933te Pariste yaplan bir szle-
me ile borcun yeni bir takvime balanmas salanm
ve sorun ksa srede zmlenmitir. Trkiye borcu-
nun son taksidini 1954te demitir.
D Politika
19321939 ARASI DNEM
TRKYENN MLLETLER CEMYETNE YE OLMASI
(18 Temmuz 1932)
Trkiyenin Lozan Antlamasndan sonra, milletler
aras ilikilerde izledii bar siyaset, Batl devlet-
lerin bak asnn deimesine sebep olmutur. Yeni
bir dnya sava kmasn nlemek ve dnya barn
korumak amacyla 1920 ylnda kurulan Milletler Cemi-
yeti spanyann nerisiyle Trkiyenin de birlie katl-
mas iin davette bulunmutur. Trkiye bu davet ze-
rine 18 Temmuz 1932 ylnda cemiyete ye olmutur.
Milletler Cemiyetinin etkin yelerinden olan ngiltere
ile Musul sorununun zmlenmi olmas, bu ye-
lik srecini hzlandran bir etmen olmutur.
Trkiye, 19351937 yllar arasnda cemiyetin Gven-
lik Konseyine ye olarak seilmi ve dnemin Dileri
Bakan Tevfik Rt Aras 1937de Konseye bakanlk
etmitir.
NOT
Trkiye, bu rgtn kurulu amacna hizmet etme-
dii ve byk Batl devletlerin karlar dorultu-
sunda hareket ettii grnden dolay daha nce
bu rgte ye olmay dnmemitir.
VAGONL OLAYI (1933)
Yatakl vagon retimi yapan Franszlara ait VagonLi
irketinin, stanbul ve dier blgelerindeki ubelerinde,
irket iinde Trke konumak yasakt. irketin stan-
bul ubesindeki bir memurun Trke konumas, irket
tarafndan cezalandrlmasna ve iten atlmasna se-
bep olmutur. Olay duyan stanbullu genler, irketin
nnde olay protesto etmilerdir.
F NOT
L
O Vagon-Li ulusu duygularla ortaya kmtr. Trk
Z
O genliinin diline, bilinli bir ekilde sahip kt-
F
nn gstergesidir.
Y
A
RAZGRAD OLAYI (1933)
Y
I
N Bulgaristann Razgrad kasabasndaki Trk mezarlk-
C
I lar, Bulgarlar tarafndan tahrip edilmesi sonucu kan
L olaylardr. Haberin Trkiyede duyulmas zerine Trk
I
K genlii, stanbuldaki Bulgar mezarlna elenk bra-
karak ders niteliinde bir protesto yapmlardr.
251
D Politika
nemi:
NOT
Trkiye bat snrn gvence altna almtr.

Vagon-Li ve Razgrad olaylar uluslararas bir soru-

na yol amamtr. Her iki olay da Trk genliinde
mill bilincin olumaya baladnn gstergesidir.
SORU

Trkiyenin Balkan Antantn oluturma abala-

rna aadaki devletlerden hangisi kar km-
BALKAN ANTANTI (9 ubat 1934)
tr?
Trkiye
Yunanistan A) ngiltere B) Bulgaristan
Yugoslavya
Romanya C) Fransa D) Yugoslavya
Almanya ve talyann silahlanarak
Kurulu Sebebi
dnya barn tehdit etmeye E) Romanya
balamalar
Yugoslavyann Almanya ile i
Dal
BALKAN ANTANTI birlii yapmas
(9 ubat 1934) II. Dnya Savann kmas ZM
Balkan Antant snrlarn gvence altna almak iste-
yen Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya
Almanya ile talyann bar tehdit eden saldrgan ve
arasnda 9 ubat 1934te Atinada imzalanmtr. Ad
yaylmac politikalarna kar, birlikte hareket etmek is-
18
teyen Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslav-
ya devletleri tarafndan kurulmutur (9 ubat 1934).
geen devletler imza altna aldklar Balkan Antant
ile birbirlerinin snrlarna sayg gstermeyi taahht
etmekteydi ancak Balkanlardaki mevcut statkodan
Bu antanta gre devletler, birbirinin varlna sayg
memnun olmayan Bulgaristan bu anlamaya kar
gsterecek ve bir d saldr olaslna kar, karlkl
kmtr. Zira Bulgaristan, Bakan Savalar ile ula-
olarak snrlarn gvenliini salayacaklard. Fakat II.
amad Byk Bulgaristan hedefine ulamak iin
Dnya Savann Balkanlara sramasyla tm den-
yaylmac bir politika izlemeyi tercih ediyordu. zel-
geler altst olmu ve bu antlama ilevini yitirmitir.
20
likle komu lkesi Romanyadan Dobrucay geri al-
may uman Bulgaristan bu nedenle Antanta katlma-
NOT mtr.
(Cevap B)
Arnavutluk talyann basksndan dolay, Bulgaris-
tan ise Almanya sempatizan olmas, Makedonya
konusunda Yunanistan ve Yugoslavya ile anla-
mazlk iinde olmasndan dolay antanta katlma-
mtr.

ATATRK SONRASI DI POLTKA

1939 1945 1949 1952 1950-53 1955 1960

Hatayn Ana Vatana NATOnun NATOya yelik Kore Savana Varova Paktnn Yunanistanla Ege
Birlemi
Katlmas Milletlere yelik Kurulmas Asker Kurulmas Adalarnn

ll. Dnya Savann Gnderilmesi Silahszlandrlmas

Konusunda Sorunlar
kmas
Yaanmas

252

MONTR BOAZLAR SZLEMES (20 Temmuz 1936)
Lozan Antlamas ile Boazlarn ynetimi bakan Trk
olan bir komisyona verilmi ve her iki yakasnda 20
kmlik bir alanda asker bulundurulmas yasaklanmt.
Trkiye bu durumu kabul ederken Boazlar, Milletler
Cemiyetinin garantisi altna alnmt. Fakat zamanla,
gerek Milletler Cemiyetinin dnya barn salamada
yetersiz kalmas ve gerekse Batl devletlerin yaylma
politikas nedeniyle Trkiye Boazlar konusunda hakl
olarak endie duymaya balamtr. zellikle 1933ten
sonra yaanan gelimeler, talyann, Habeistan igal
etmesi ve Almanyann Versay Anlatlamasn ihlal
etmesi Almanya ve Rusya silahlanmaya ve saldrgan
bir politika izlemeye balam, bu durum Trkiyeyi
daha fazla tedirgin etmitir. Dnyadaki bu gelimeler
Trkiyenin Boazlar konusunu yeniden gndeme
getirmesine neden olmutur.
Trkiyenin ilgili devletlere bavurarak Boazlarn sta-
18
tsnn deitirilmesini istemesi zerine, svirenin
Montr ehrinde bir konferans toplanm, bu konferan-
sa Trkiye, ngiltere, Fransa, Sovyetler Birlii, Yunanis-
tan ve Yugoslavya katlmtr. Konferans sonunda 20
Temmuz 1936da Montr Boazlar Szlemesi imza-
lanmtr.
Szlemenin imzalanmasndan sonraki srete
20
SSCBnin Boazlardan sava gemilerini serbeste ge-
irmek istemesi TrkiyeSSCB ilikilerini bozmutur.
Montr Antlamas yirmi yl sreyle imzalanmt;
taraflardan hibiri srenin bitiminden en az iki yl nce
szlemenin feshini istemezse szleme kendiliinden
yrrlkte kalacakt. Bugne kadar szlemenin feshi
istenmedii iin antlama gnmzde hlen yrrlk-
tedir.
Montr Boazlar Szlemesi hkmleri:
Boazlardaki uluslararas komisyon kaldrlarak komisyo-
nun grev ve yetkileri tamamen Trk devletine verilmitir.
Boazlardaki 20 kmlik askersiz alann kaldrlmas ve
Trkiyenin Boazlarda diledii kadar asker bulundur-
mas kabul edilmitir.
Boazlarn ticaret gemilerine ak olmas, yabanc sa-
va gemilerinin ise 15 gn nceden Trkiyeden izin
almas kararlatrlmtr.
Trkiyenin savaa girmesi durumunda Boazlar dile-
dii gibi ap kapamas karar kabul edilmitir.
D Politika
nemi:
Trk Devletinin egemenlik haklarn snrlayc h-
kmler kaldrlm, Boazlarn ynetimi tamamen
Trkiyeye verilmitir.
Trkiyenin Dou Akdenizdeki konumunu glen-
mi, uluslararas dengede nemi ve saygnl artr-
mtr.
TrkSovyet yaknln sona erdirirken Trkngiliz
yaknlna yol amtr.
UYARI
Montr Szlemesinde sadece Boazlarn duru-
muyla ilgili hkmler bulunmaktadr.
SORU
I. Rodos ve On ki Adann Yunanistana verilmesi
II. talyann Habeistan igal etmesi
III. Almanyann Versay Antlamasn inemesi
Montr Szlemesinin imzalanmasnda yukar-
daki durumlardan hangileri etkili olmutur?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) II ve III
ZM
1923 ylnda imzalanan Lozan Antlamas ile
Trk boazlar, uluslar aras bir komisyonun ida-
resine braklmt. Ancak zellikle 1933 ylndan
itibaren Dnyada balayan silahlanma yar,
Almanyann Versay Antlamasn ihlal etmesi ve
1935te talyann Habeistan igal etmesi Boaz-
larn gvenliini tehlikeye drmtr. Trkiyenin
silahlanma yarndan duyduu bu huzursuzluk,
F
boazlarn statsnde deiiklik yaplmas konusu-
L nu gndeme getirmitir. Bu dorultuda boazlarn
O
Z rejimini deitirmek iin 22 Haziran 20 Temmuz
O 1936da svirenin Montr kentinde bir konferans
F
toplanmtr. Konferans sonunda imzalanan Boaz-
Y
A
lar Szlemesi ile boazlar komisyonunun tm yet-
Y kileri Trkiyeye devredilmitir.
I
N Rodos ve On ki Adann Yunanistana verilmesi ise
C
II. Dnya Savandan sonra 1947 ylnda imzalanan
I
L
Paris Antlamasyla olmutur.
I
K (Cevap E)
253
D Politika
AKDENZ PAKTI (1936)
Akdeniz Pakt (Akdeniz ttifak) talyann, 1935te
Habeistana (bugnk Etiyopya) saldrmasyla
Akdenizde yaratt tehdit karsnda ortaya kan bir
gvenceler sistemidir. ngiltere ile Trkiye, Yugos-
lavya ve Yunanistan arasnda oluturulan bu pakt,
herhangi bir saldr durumunda karlkl askeri yar-
dmlama szlerine dayalyd. spanya bu pakta davet
edilmesine ramen katlmamtr.
Akdeniz Pakt ile Trkiye, talya tehdidi karsnda g-
venliini salama asndan ngiltereye dayanmaya
balamtr. Bu durum Trkiye ve ngiltereyi birbirine
daha ok yaklatrmtr.
SADABAT PAKTI ( 8 Temmuz 1937)
Trkiye
ran
Irak
Afganistan
Kurulu Sebebi
18
talyann Orta Dou lkelerini
hedef alan istila politikas etkili
olmutur.
SADABAT PAKTI Dal
1980 ylnda ran-Irak savann
(8 Temmuz 1937 ) ortaya kmas
talyann, 1935 ylnda Habeistana saldrmas, Asya
ve Afrikaya doru yaylmac bir politika izlemesi ze-
20
rine snrlarn korumak isteyen Trkiye, ran, Irak ve
Afganistan devletleri tarafndan 8 Temmuz 1937de
kurulmutur. Pakt, ye devletlerin bamszlna say-
g gstermekle birlikte herhangi bir tehlike karsnda
birlikte hareket etmeyi ngrmtr.
nemi: Trkiye dou snrn gvence altna almtr.
NOT
Sadabat Paktnda Trkiye ile snr sorunu yaayan
Suriye yer almamtr. Pakt, 1980 ranIrak sava-
yla fiilen sona ermitir.
NYON KONFERANSI (14 Eyll 1937)
Nyon Konferans, Akdenizdeki korsanlk olaylarnn
nlenmesi ve zellikle talyann Akdenizde yaratt
tehlikeye kar denizlerdeki gvenli seyahatin gr-
lmesi amacyla 14 Eyll 1937de svirenin Nyon
kentinde toplanmtr. Akdenizde bir emniyet pakt
anlamas yapmak zere toplanan konferansa ngilte-
re, Bulgaristan, Msr, Fransa, Yunanistan, Romanya,
254
Trkiye, SSCB, Yugoslavya katlmtr. ki gn sren
konferansta Akdenizde meydana gelen korsanlk
olaylarnda talyann rol olduu iddia edilmi ve
Akdenizde gvenliini salayacak nlemler zerinde
anlamaya varlmtr. Dileri Bakan Tevfik Rt
Aras tarafndan imzalanan antlama, TBMM tarafn-
dan 18 Eyll 1937de onaylamtr.
Nyonda gerekleen konferansa Almanya, talya ve
Arnavutluk katlmamtr. Trkiye, konferansta Fransa
ve ngiltereyi desteklemitir.
HATAY SORUNU (1939)
Hatay, Sakarya Sava sonras Fransayla imzala-
nan Ankara Antlamasnda, Fransz ynetimin-
deki Suriyeye braklmt. 1933 yllndan itiba-
ren Avrupada meydana gelen silahlanma yar
Almanyann komusu olan Fransay telalandrmt.
1936 ylnda Suriyedeki manda ynetimini eken Fran-
sa, askerlerini Alman snrna ymaya balamtr. Bu
gelime, Suriye kontrolndeki Hatayn durumunun ne
olaca sorusunu gndeme getirmitir.
Trkiye, Hatayn bamszl iin Milletler Cemiyeti-
ne bavurmutur. Milletler Cemiyeti Hataydaki Trk
varln kabul eden Sandler Raporunu da gz n-
ne alarak Hatayn i ilerinde bamsz, d ilerinde
Suriyeye bal olmasna karar vermitir. Hatayn top-
rak btnl ise Trkiye ve Fransann garantisine
braklmtr. Trkiye ve Fransa 29 Mays 1937de bir
antlama yaparak Hatayn bu yeni statsn onayla-
mtr. Ancak sorun tamamen zlememitir. 1938de
Almanyann Avrupada igallere balamas zerine
Trkiye ile Fransa arasnda 4 Temmuz 1938de Dost-
luk Antlamas imzalanm ve Hatayda serbest seim-
ler yaplmasna karar verilmitir. 22 Austos 1938de
yaplan seimler sonucunda Hatay meclisi 2 Eyll
F
1938de ilk toplantsn yapmtr. lk Hatay meclisi
L Abdlgani Trkmeni meclis bakanlna, Tayfur
O
Z Skmeni cumhurbakanlna semitir. Cum-
O
hurbakan Skmenin, babakanla Abdurrahman
F
Meleki atamasyla ilk Hatay Hkmeti 5 Eyll 1938de
Y
A kurulmutur. Hatay meclisi ilk i olarak bamszln
Y ilan etmitir. Bundan sonra da Hatay anavatana ba-
I
N lama giriimleri balamtr.
C
Avrupada sava olaslklarnn artmas ve Almanyann
I
L
ekoslovakyay igal etmesi uygun zemini hazrlam
I
K ve Fransa ile 23 Haziran 1939da imzalanan Ankara
 D Politika
Antlamas ile Fransa, Hatayn Trkiyeye balanma-
sn kabul etmitir. Bamsz Hatay Byk Millet Mecli- SORU
si, 29 Haziran 1939da oy birliiyle Trkiyeye katlma-
1938 ylnda Trkiye ve SSCB arasnda yaplan bir
ya karar vermi ve TBMM, 7 Temmuz 1939da kabul
antlama ile SSCB zmir ve Karstaki; Trkiye ise
ettii bir yasa ile bu katlm onaylamtr.
Bak, Erivan, Odessa ve Leningraddaki konsolos-
luklarn kapatmtr.

NOT Bu bilgiden hareketle aadaki yarglardan han-

gisine ulalabilir?
Hatay meselesiyle ilgili yaplan tm grmelerde A) Her iki devlet de dnyadaki gelimelerin dnda
ngiltere Trkiyeyi desteklemitir. Bunun nede- kalmtr.
ni ise Orta Dou siyasetinde etkin olmak isteyen B) SSCBnin yaylmac politikas Trkiyeyi rahatsz
ngilterenin blgede, gl bir Fransa yerine, g- etmitir.
sz bir Trkiyeyi karlarna daha uygun bulmas-
C) Karlkllk ilkesi gz nnde bulundurulmutur.
dr.
D) Atatrkn lmnden sonra Trk-Sovyet iliki-
leri bozulmutur.
UYARI E) Trkiye ve SSCB kinci Dnya Sava ncesi
farkl bloklara ayrlmtr.
Balkan Antant, Sadabat Pakt, Hatay Sorunu ve
18
Montr Szlemesinin yaplmasnda II. Dnya
ZM
Savann kma ihtimali etkili olmutur.
Trkiye ve SSCB arasnda yaplan antlamaya gre
her iki devlet de karlkl olarak konsolosluklarn
kapatmtr. Bu durum anlamada karlkllk ilke-
SORU
sinin gz nnde bulundurulduunu gstermektedir.
20
Aadakilerden hangisiyle yabanc sava ge- (Cevap C)
milerine boazlardan gemeden 15 gn nce
Trkiyeden izin almas art getirilmitir?
A) Montr Szlemesi
B) Gmr Antlamas
C) Ankara Antlamas
D) Lozan Antlamas
E) Moskova Antlamas
F

ZM L
O
Z
Lozan Antlamasyla Boazlar, uluslararas bir ko- O
misyona braklmtr. Ancak 20 Temmuz 1936da F

yaplan Montr Boazlar Szlemesi ile boazlar Y

A
konusundaki sz hakk tamamen Trkiyeye ge- Y
mitir. Bu antlama ile yabanc sava gemilerinin I
N
geii Trkiyenin iznine braklmtr. Buna gre ya- C
I
banc sava gemilerinin boazlardan gemeden 15
L
gn nce Trkiyeden izin almas kararlatrlmtr. I
K
(Cevap A)

255
D Politika
II. DNYA SAVAI NCES
BARII KORUMAK N YAPILAN
GRMLER MLLETLER CEMYET (1920)
Anlama Devletleri tarafndan dnya barn korumak
ve gvenlii salamak amacyla 10 Ocak 1920de ku-
rulmutur. yi niyetlerle kurulan bu cemiyet, milletlera-
ras bar korumak yerine, byk devletlerin karlar-
n koruyan bir rgt hline gelmitir.
Trkiye, bu cemiyete 1932 ylnda ye olmutur.
KK ANTANT (1921)
Fransann Alman tehlikesine kar ekoslovakya, Ro-
manya ve Yugoslavya ile oluturduu bir ittifak grubu-
dur.
LOCARNO PAKTI (1925)
18
Dnya barn korumak, anlamazlklar bar yollar-
la zmek amacyla ngiltere, Fransa, Almanya, Beli-
ka, Polonya, ekoslovakya, talya devletleri arasnda
imzalanan bir antlamadr. 1936 ylnda Almanyann
Fransann Ren blgesine saldrmas ile geerliliini
kaybetmitir.
20
NOT
Locarno Antlamas, Almanyann dlanm olduu
uluslararas sisteme tekrar dahil olmasn salamtr.
BRANDKELLOGG PAKTI (1928)
Uluslararas bar ve gvenlii korumak, sava ihtima-
lini ortadan kaldracak artlar hazrlamak amacyla 27
Austos 1928de ABD, Fransa, ngiltere, Almanya, tal-
ya, Japonya, Polonya, Belika ve ekoslovakya dev-
letleri arasnda imzalanmtr. Trkiye, bu pakta 1928 O
SORU
Hatay Meselesiyle ilgili olarak Milletler
Cemiyetinin blgeye gnderdii Sandlerin ha-
zrlad raporun,
I. blgenin ayr bir stat ve anayasa ile ynetilmesi
II. skenderun ve Antakyann iilerinde bamsz
olmas
III. blgenin silahlandrlmamas
gibi maddelerden hangilerini kapsad savunu-
labilir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) I, II, IIII
ZM
Trkiyenin Hatayn meselesiyle ilgili Milletler
Cemiyetine bavurmasndan sonra cemiyet svireli,
talyan ve Norveli gzlemciyi Hataya gndermi-
tir. sve temsilcisi Sandlerin raportrln yapt
raporda I, II ve III. maddelerin tamam yer almtr.
(Cevap E)
SORU
Zengin petrol yataklarna sahip olan Musulun
Trkiyenin idaresine girmesini istemeyen ngil-
tere, bu amacna ulamak iin;
I. Musulda halk oylamasna gidilmesi iin al-
mak
II. Trkiyeye askeri harekat tehdidinde bulunmak
III. Casusluk faaliyetleri yrtmek
IV. Blge halk arasndaki farkllklardan yararlan-
mak
gibi yollardan hangilerine bavurmutur?
F A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II
L D) I, II ve III E) II, III ve IV

ylnda ye olmutur. II. Dnya Savann kmas

Z
ZM
O
zerine pakt, geerliliini kaybetmitir. F
Orta Dou petrollerine egemen olma isteyen ngil-
Y tere I. Dnya Savandan sonra manda devletler
A
Y
kurarak blgede etkili olmaya almtr. II, III ve IV.
NOT I Seeneklerde verilen ifadeler ngilterenin bu petrol-
N
C
leri elde etmek iin yrtt almalardr. Ancak
ll. Dnya Savann kmasyla, bar korumaya I ngiltere ounluu Mslman olan Musulda halk
L
ynelik tm antlamalar geerliliini kaybetmitir. I oylamasna gidilmesini hibir zaman istememitir.
K
(Cevap A)

256
 TEST 1 D Politika

1. I. Nutuk Trk Genliine Hitabe ile sona ermek- 4. I. Trkiye

tedir.
II. spanya
II. Nutuk, Mustafa Kemal Paann 1919 yl Ma-
III. Yugoslavya
ysnn 19. Gn Samsuna ktm. szleriyle
balamaktadr. ngiltere, muhtemel bir talyan saldrsna kar
1936 Akdeniz Pakt ile yukardaki devletlerden
III. Nutuk, 1937de Maarif Kongresinde okunmu-
hangilerine destek garantisi vermitir?
tur.
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III
Nutuk ile ilgili yukardaki ifadelerden hangileri
D) II ve III E) I, II ve III
dorudur?

A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

D) I ve II E) I,II, III
18
5. Musul sorununda Trkiyeye yaknlaan SSCB,
aadaki gelimelerden hangisi neticesinde
Trkiye ile ilikilerine mesafe koymutur?
2. Mustafa Kemal Paa, Kafkasya Cephesindeki
A) Nyon Konferans
grevinden sonra aadaki lkelerden hangisi-
B) Akdeniz Pakt
20
ne veliaht yaveri olarak ziyarete gitmitir?
C) Montr Szlemesi
A) Almanya B) Bulgaristan
D) Sadabat Pakt
C) Avusturya D) ngiltere
E) Balkan Antant
E) talya

F

L
O
Z
6. I. Nfus mbadelesi
O
F II. Musul sorunu

Y III. Meis etrafndaki adalar sorunu

3. Cumhuriyetin ilk yllarnda yaanan Meis etra- A
Y
Yeni Trk Devleti, yukardaki meselelerden han-
fndaki adalar sorunu Trkiye ile aadaki dev- I
N gilerinin zm iin Milletler Cemiyetine ba-
letlerden hangisi arasnda gereklemitir? C
I vurmutur?
A) Yunanistan B) talya L
I A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II
C) ngiltere D) Romanya K

E) Almanya D) II ve III E) I, II ve III

257
D Politika
7. Mustafa Kemal Atatrk tarafndan kaleme alnan
Nutuk, aadakilerden hangisinde okunmu-
tur?
A) Cumhuriyetin onuncu ylnda
B) Cumhuriyet Halk Partisinin ikinci kurultaynda
11. Aadakilerin hangisi Osmanl Devletinin 10
Austos 1920de imzalad Sevr Antlamasnn
Kanunuesasiye gre hukuk d olmasnn se-
bebidir?
A) TBMM tarafndan kabul edilmemesi

C) Samsuna kn onuncu yl dnmnde B) Saltanat uras tarafndan imzalanmas

D) I. Trk Tarih Kongresinin alnda C) Mebusan Meclisinde onaylanmamas

E) nc Dnem TBMMnin al toplantsnda D) Padiahn onayndan gememesi

E) Byk devletler in kar kmas

8. Aadakilerin hangisi, Mustafa Kemal

Atatrkn eitim grd okullar arasnda
gsterilemez?

A) emsi Efendi Okulu

B) Harp Akademisi 12. I. Kafkas Cephesine tugeneral olarak atanmas
I. Dnya Savandaki son grevini tamamla-
C) Harp Okulu
D) Darlfnun
18 mas

II. Hareket Ordusunun kurmay bakanln yap-

E) Selanik Asker dadisi
mas Meruti monariden yana tavr almas

III. talyann Trablusgarp igal etmesi Mus-

tafa Kemal Paann gizlice ve gnll olarak
Trablusgarpa gitmesi
20
9. Aadakilerden hangisi, Kurtulu Savanda
Mustafa Kemal Paa ile ilgili, yukardaki ele-
yararllk gsteren kadn kahramanlardan biri
tirmelerden hangileri dorudur?
deildir?

A) Tayyar Rahime B) Grdesli Makbule A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

C) Klavuz Hatice D) Kara Fatma D) II ve III E) I,II, III

E) Nene Hatun

F

L
10. Atatrkn naa 10 Kasm 1953te ---- Mzesinden O
Z
alnarak Antkabire nakledilmitir.
O
F
nclde verilen bolua aadakilerden hangi-
si getirilmelidir? Y 13. Aadakilerden hangisi Trkiye Cumhuriye-
A
Y tinin her dnemde modern ve yeniliki olmasn
A) Etnorafya I
N
ngren Atatrk ilkesidir?
B) slam Eserleri C
I A) Devletilik B) Milliyetilik
C) Anadolu Medeniyetler L
I C) Halklk D) nklaplk
D) Topkap K
E) Cumhuriyetilik
E) Cumhuriyet

258
 D Politika
14. Aadakilerden hangisi imtiyazsz ve i bl- 18. Atatrkn lmne neden olan siroz hastal-
mne dayal bir toplum oluturma amacna y- nn ilk tans, aadakilerden hangisi tarafndan
neliktir? konmutur?

A) Halklk B) Milliyetilik A) Fissenger

C) Laiklik D) Cumhuriyetilik B) Teyfik Byklolu
E) nklaplk C) Abdlhalik Renda
D) Neet mer rdelp
E) Nihat Reat Belger

15. Cumhuriyet Dneminde ilkretimin parasz ve

zorunlu olmas, aadakilerden hangisiyle ilgi-
lidir?

A) Milliyetilik B) Halklk
C) Cumhuriyetilik D) Laiklik
E) nklaplk
18 19. - Soyad Kanunu
- Kadnlara siyasi haklar tannmas

- Medeni Kanunun kabul edilmesi

16. 19331938 yllar arasnda uygulanan I. Be Yl-
lk Sanayi Plannn aadaki Atatrk ilkelerin-
20
den hangisiyle ilgili olduu sylenebilir?
A) Laiklik B) Milliyetilik
C) nklaplk D) Cumhuriyetilik
E) Devletilik
Aadaki Atatrk ilkelerinden hangisi nclde
verilen inklaplarn tamamyla ilgilidir?
A) Milliyetilik B) Laiklik
C) Halklk D) Cumhuriyetilik
E) Milli egemenlik

17. I. Musulda yaplan referandumda halkn F

Trkiyeye katlmak istemesi, L
O
II. Musulda Trk nfusunun ounlukta olmas, Z
O

III. Musulun Mondros Antlamasndan sonra i- F

gal edilmesi Y 20. 1929 Dnya Ekonomik Krizinin yaratt olum-

A
suzluklar ortadan kaldrmak amacyla aada-
Lozan Konferansnda Trk heyeti, Musulun Y
I ki Atatrk ilkelerinden hangisi uygulamaya kon-
Misakmill snrlar iinde olduu tezini; yukar- N
C mutur?
dakilerden hangilerine dayandrmtr? I
L A) Devletilik B) Halklk C) nklaplk
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III I
K D) Milliyetilik E) Cumhuriyetilik
D) I ve II E) II ve III

259
D Politika
21. 1934 ylnda kadnlara milletvekili seme ve se- 24. Aadaki eletirmelerden hangisi yanltr?
ilme hakknn verilmesi, aadaki Atatrk ilke-
A) Trk Tarih Kurumu: Milliyetilik
lerinden hangisiyle ilgilidir?
B) Kabotaj Kanunu: Halklk
A) Halklk Laiklik
C) Sanayi planlarnn yaplmas: Devletilik
B) Devletilik Milliyetilik
D) Tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmas: Laiklik
C) Milliyetilik Halklk
E) Saltanatn kaldrlmas: Cumhuriyetilik
D) nklaplk Milliyetilik
E) Cumhuriyetilik Halklk

22. 1924 Anayasasnn ilk halinde Vallahi yemin ede-

25. I. Laiklik
18
rim. eklinde olan milletvekili yemini 1928te Na-
musum ve erefim zerine yemin ederim. eklinde II. Cumhuriyetilik
deitirilmitir. III. Milliyetilik
1924 Anayasasnda yaplan bu deiiklik, aa- Tevhit-i Tedrisat Kanunu, yukardaki Atatrk il-
daki Atatrk ilkelerinden hangisiyle dorudan kelerinden hangileriyle ilgilidir?
ilgilidir?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
20
A) Milliyetilik B) Halklk D) I ve III E) II ve III
C) Cumhuriyetilik D) Laiklik
E) nklaplk

F

L
O
Z

23. lkeler eitlidir, fakat uygarlk birdir ve bir milletin O 26. I. Nihat Reat
F
kalknmas iin de bu tek uygarla katlmas gere- II. Neet mer
Y
kir. A
Y
III. Fissenger
Atatrkn nclde belirtilen sz aadaki il- I
N Yukardakilerden hangileri, son dneminde
kelerden hangisi ile dorudan ilgilidir? C
Atatrkn doktorluunu yapmtr?
I
A) nklaplk B) Laiklik L
I A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
C) Milliyetilik D) Halklk K
D) II ve III E) I, II ve III
E) Cumhuriyetilik

260
 D Politika
27. I. Corafi birlik 30. Aadakilerden hangisi, Milli mcadele dne-
minde direni birliklerine nderlik eden yerel
II. Siyasi varlkta birlik
halk kahramanlarndan biri deildir?
III. Ortak gelecek arzusu
A) Gaddar Pehlivan B) ahin Bey
Yukardakilerden hangileri, Atatrkn milliyet-
C) Karaylan D) psiz Recep
ilik anlaynda yer alan temel unsurlar arasn-
E) Ahmet Aznavur
dadr?

A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III 31. I. Tanak
II. Hnak

III. Kilikya

Yukardakilerden hangileri ukurova ve Dou

Anadoluda Ermeni Devleti kurma amac ile fa-
aliyet gstermi cemiyetlerdir?

A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

D) I ve II E) II ve III
28. I. Dnya Sava srasnda yaplan aadaki giz-
18
li anlamalardan hangisiyle, tilaf Devletleri Bo-
azlar Rusyaya brakmtr?

A) stanbul
B) Sykes Picot
32. Kuvaymillye terimi ilk kez aadaki cemiyet-
C) Londra
lerden hangisi tarafndan kullanlmtr?
D) Mc Mahon
20
A) Milli Kongre
E) St. Jean de Maurienne
B) Kilikyallar
C) Trakya Paaeli
D) Kars slam
E) Anadolu Kadnlar Mdafaai Vatan

F

L
O
33. I. Ali Fuat Paa
Z
O II. Cemal Paa
F
29. 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesi, hangi III. Kazm Karabekir
Y
Osmanl hkmeti dneminde yaplmtr?
A
Yukardaki ad verilen komutanlardan hangileri,
Y
A) Ali Rza Paa I uzakta olmalar sebebiyle Amasya Genelgesine
N
B) Tevfik Paa C imza atamam ancak onaylamak suretiyle ge-
I nelgeye destek vermitir?
C) Ahmet zzet Paa L
I
D) Damat Ferit Paa K A) Yalnz I B) Yalnz II C) I, II ve III
E) Talat Paa D) II ve III E) I, II ve III

261
D Politika
34. stiklal Marnn 19241930 yllar arasnda al- 38. I. Diyanet leri Bakanl
nan bestesi aadakilerden hangisine aittir?
II. Vakflar Genel Mdrl
A) Cemal Reit Rey
III. Erknharbiye Vekaleti
B) Ali Rfat Bey
3 Mart 1924te kaldrlan eriye ve Evkaf
C) Zeki ngr
Vekletinin yerine yukardaki kurumlardan han-
D) Ulvi Cemal Erkin gileri kurulmutur?
E) Ahmet Adnan Saygun
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III

39. Aadakilerden hangisi Lozan Antlamasna

35. Afganistan, hangi gelime neticesinde gre TrkYunan snr olarak belirlenmitir?
Ankarada elilik amtr? A) Karaaa B) Gkeada
A) I. nn Sava B) Paris Konferans C) Bozcaada D) MidyeEnez
C) Lozan Antlamas D) Sakarya Sava E) Meri Nehri
E) Sevr Antlamas
18 40. Aadaki gelimelerden hangisi, ngilterede
Lloyd George Hkmetinin istifa etmesine ve
Lloyd Georgenin politik yaamnn sona erme-

36. Aadakilerden hangisi Harf nklabndan daha sine neden olmutur?

nce kendi adyla anlan bir alfabe oluturma A) Lozan Antlamas

denemesinde bulunmutur?
B) Mudanya Mtarekesi
20
A) Vahdettin B) Cemal Paa C) I. nn Sava
C) Enver Paa D) Talat Paa D) Sakarya Sava
E) Kazm Karabekir
E) Moskova Antlamas

41. Aadakilerden hangisi Trkiye Cumhu-

riyetinin ilk zel bankas olan Bankasnn
37. stiklal Mahkemeleri son kez aadakilerden kurulmasna nclk etmitir?
hangisinde grev yapmtr?
F A) Celal Bayar

A) Mustafa Sagir olay L B) smet nn
O
B) TBMMye kar kan isyanlar Z C) Refik Saydam
O
C) eyh Sait syan F D) Hasan Ferit Alnar
D) Mustafa Kemale suikast olay Y E) Necil Kzm Akses
A
E) Menemen olay Y
I
N
1.D 2.A 3.B 4.C 5.C 6.C 7.B 8.D 9.E 10.A
C
11.C 12.D 13.D 14.A 15.B I 16.E 17.E 18.E 19.C 20.C
21.E 22.D 23.A 24.B 25.D L 26.E 27.E 28.A 29.C 30.E
I
31.D 32.A 33.D 34.B 35.A 36.C 37.D 38.C 39.E 40.B
K
41.A

262
 ADA TRK
VE DNYA TARH
18
(XX. yzyln balangcndan gnmze kadar Dnyada;
kinci Dnya Savandan gnmze kadar Trkiyede
yaanan siyasal, sosyal, ekonomik ve kltrel gelimeler)
20

1) XX. Yzylda Balarnda Dnya

2) II. Dnya Sava
3) Souk Sava Dnemi
4) Yumuama Dnemi ve Sonras
5) Kreselleen Dnya
20
18
 1. NTE
XX. YZYIL BALARINDA DNYA

I. DNYA SAVAI (19141918) Devletleri ile bar antlamalarnn imzalanmasna

gelmiti. Sava kesin olarak bitirecek ve bozulan den-
Genel Nedenler
genin yeniden kurulmasn salayacak bar antlama-
Fransz htilali sonucunda milliyetilik akmndan etki- larnn esaslarnn belirlenmesi amacyla Paris Bar
lenen milletlerin, byk devletlerin zellikle Rusyann Konferans toplanmtr.
kkrtmasyla bamszlk ve toprak taleplerinin artmas
Sanayi nklab sonras ortaya kan ham madde ve pa- NOT
zar araynn byk devletleri ekonomik rekabet iine
18
sokmas. zellikle siyasi birliini ge kuran Almanya
ve talyann rekabete katlarak Avrupadaki dengeleri
Paris Bar Konferansna 32 devlet katlmtr. Bu
devletler merkez devlet yani ttifak Devletleri ile sa-
bozmas. vam ya da sava ilan etmi devletlerdi.
Devletler aras rekabet, silahlanma yarnn artmas
Paris Bar Konferansnda;
zel Nedenler
I. Dnya Savanda yenilen devletlerle yaplacak ant-
20
Fransann demir ve kmr yataklar bakmndan zen-
lamalarnn artlar belirlenmitir.
gin AlsasLoren blgesini Almanyadan almak isteme-
Avrupann siyasi haritas yeniden izilmitir.
si.
Milletler Cemiyetinin kurulmas kararlatrlmtr.
Rusyann Panslavizm politikas uygulayarak Osmanl
Devleti ile AvusturyaMacaristan mparatorluu top- tilaf Devletleri, smrgecilik anlay yerine manda

raklarnda yaayan Slavlar isyana tevik etmesi, ve himaye sistemini ortaya atmlardr.

Almanyann denizlerde glenmek istemesi ve bu du- I. Dnya Savann Sonular

rumun ngiltereyi endielendirmesi,
ngiltere; Almanyay saf d brakm, Orta Douya
talyann, Akdeniz ve evresinde smrgeler elde et-
yerlemitir.
F
mek istemesi

Fransa, Almanya tehlikesinden kurtulmu ve Orta
L
O Douda yeni smrgeler elde etmitir.
Z
Sava
O talya; snrlarn geniletmi, elde ettii adalarla
F
AvusturyaMacaristan veliahdnn bir Srpl tarafndan Akdenizde gl konuma gelmitir.
Y
ldrlmesiyle I. Dnya Sava balamtr. ttifak ve A
Japonya; Uzak Douda Alman smrgelerini ele ge-
tilaf gruplar arasnda meydana gelen sava tilaf Y irmitir.
I
Devletleri kazanmtr. N Rus, Osmanl, Alman ve AvusturyaMacaristan impa-
C
PARS BARI KONFERANSI (18 Ocak 1919) I ratorluklar ykld.
L
Almanyann imzalad atekes ile I. Dnya Sava I Ar milliyeti rejimler ortaya km ve yeni mill dev-
K
sona ermitir. Bundan sonra sra, malup olan ttifak letler kurulmutur.

265
XX. Yzyl Balarnda Dnya
Sivil savunma tekilatlar kurulmutur. Devrimin Geliimi
ABD; Monroe Doktrinine geri dnmtr. Ekim Devriminde Leninin nderliindeki Rus Sos-

Monroe Doktrini yal Demokrat i Partisinin nemli rol olmutur.

Mart 1917de I. Dnya Savann olumsuz etkileri ile
James Monroe, 18171825 yllar arasnda grev ya- Petersburgda balayan grev ksa srede yaylmtr.
pan ABD bakandr. 1823te yaynlad ve ABDnin Olaylar bastrmak iin gnderilen askerlerin de eylem-
d politikas ile ilgili kongreye sunduu prensipler cilere katlmasyla bu giriim devrime dnmtr.
Monroe Doktrini olarak tarihe gemitir. Monroe ar II. Nikolann tahttan ekilmesiyle Dumann kur-
Doktrini; Avrupa ilerine karmama, Avrupadan uzak duu geici hkmet ynetimi devralmt. Bolevikler,
kalma ve buna karlk da Avrupa devletlerini Amerika srgndeki Leninin Petersburga gelmesiyle ynetimi
ktalarnn ilerine kartrmama politikasdr. devirmilerdir. Sovyet Merkez Yrtme Komitesi ve
Leninin bakanlnda oluturulan yeni hkmet 3
I. DNYA SAVAI SONUNDA YAPILAN
Mart 1918de ittifak devletleriyle imzalad BrestLi-
ANTLAMALAR
towsk Antlamas ile I. Dnya Savandan ekilmi-
Tarih Antlama mzalad
tir. BrestLitowsk Antlamasndan sonra Rusyada i
Devlet
sava balad. D glerin destekledii arlk yanls
28 Haziran 1919 Versay Almanya
Beyaz Ordu ile Boleviklerin ordusu Kzl Ordu arasn-
10 Eyll 1919 Saint Germain Avusturya
da yaplan sava Bolevikler kazand. Lenin, 1921de
27 Kasm 1919 Nyyi Bulgaristan
Yeni Ekonomi Politikasn (NEP) ilan etmitir. Bu
4 Haziran 1920
10 Austos 1920
Trianon
Sevr
18
Macaristan
Osmanl
politika ile tarm rnlerine el konulmasndan vazge-
ilmitir. 1924te Sovyetlerin bana geen Stalin ise,
Bar antlamalar ile yenilen devletlere asker snrla- 1928de I. Be Yllk Kalknma Plann uygulamaya
malar ve yasaklamalar getirilmitir. Bar antlamalar- koymutur. Ayrca kk topraklar birletirilerek ko-
na ramen kalc bar salanamamtr. lektifletirme politikas uygulanmtr.

SSCB ve ORTA ASYA TRK TOPLULUKLARI

20
arlk Rusyasnn Ykl ve Bolevik htilali
1917 ylnn Ekim aynda arlk ynetimine kar ger-
ekleen ve Ekim Devrimi ya da Bolevik Devrim ola-
rak adlandrlan bu devrim ile Sovyetler Birliinin ku-
rulmasna giden yol almtr.
Devrimin Nedenleri
Fransz htilalinin ortaya kard liberal akmn etki-
Ruslarn Orta Asyay stilas
Ruslar, 16. yzylda Kazan Hanln ykarak Trk l-
kelerini igale balamtr. 19. yzylda Uygurlarn ya-
ad Dou Trkistan hari Trk lkelerinin hepsi Rus
igaline uramtr.
SSCB Ynetimindeki Trk Topluluklarnn Durumu
arlk ynetiminin basks nedeniyle 1905 ylnda -

siyle Rusyada otokratik dzeni ykmaya ynelik yeni kan ayaklanmadan sonra Trkler mill kltrlerini geli-
F
fikirlerin gelimesi tirme imkn bulmulardr.
L
Marksizmin tarmsal ekonomik feodal bir yapya sahip O Yusuf Akura ve smail Gaspralnn almalaryla
Z
olan Rusyada kyller zerinde etkili olmas 1905te Rusya Mslmanlar I. Kongresi toplanm-
O

Rusyada kylnn topraa sahip olamamas ve zor

koullarda yaamas
I. Dnya Savandan nce ciddi bir toplumsal huzur-
suzluk yaanmas ve sosyal adaletin salanamamas
Sanayileme ile ortaya kan ii snf ile Marksizmin
daha da nem kazanmas ve glenmesi
Rus aydnlar arasnda Marksizmin yaylmas
F tr. Daha sonra yaplan almalar sonucunda Msl-
Y man Birlii Partisi kurularak Dumaya temsilciler gn-
A
derilmitir.
Y
I Bolevik htilali ile Rusyada arlk rejiminin yklmas,
N
C Trk topluluklarnn bamszlk iin harekete gemele-
I
L
rine ortam hazrlamtr. Lenin ve arkadalarndan olu-
I an yeni Sovyet ynetimi, idaresindeki dier milletlerin
K
ve Trklerin giritii ve ngilizlerin destekledii bam-

266

szlk hareketlerini engellemek iin bu topluluklara ken-
di kaderlerini belirleme hakk tanmtr. Ancak bu karar
Rusyann o gnk artlarda zaman kazanmak iin uy-
gulad bir oyalama politikasyd. Sovyet ynetiminin
verdii bu haktan ilk olarak Tatar Trkleri yararlanm-
tr. Ufa ehrinde toplanan Millet Meclisi, ald kararla
29 Kasm 1917de dilUral Devletini ilan etmitir.
Sovyetler Birliinin kurulduu dnemdeki karklk-
lardan yararlanan Trkler, bulunduklar blgelerde
bamsz devletler kurmaya balamtr. Ancak Sovyet
ynetimi 1920 sonlarna doru bu devletler zerinde
egemenlik kurmaya balamtr.
Sovyetler Birliinin Asimile Siyaseti
Trkistana egemen olan Sovyet Rusya, smrgeci bir
politika yannda Trklerin mill kimliklerini yok etmeyi
amalamtr. SSCBTrk mill birliini bozarak para-
la ve ynet anlay ile hareket etmitir. Trkistanda
Bolevizmi yaymak ve Trklerin dil, din, rf ve
18
detlerini bozarak onlar Ruslatrmak amacyla al-
malar yapmtr.
Basmac Hareketi
Basmac, baskn yapan, hcum eden anlamna
gelmektedir. Bu tabir Rusyada Trkistann bam-
20
szl iin faaliyet gsterenlerin mill ayaklanmalarna
verilen genel isimdir. Trkmenistan, Bakurdistan ve
Krmda faaliyet gsteren Basmaclar halka dokun-
maz, sadece Rus memurlar soyar, hazine mallarn
yamalar ve aldklar ganimetleri fakirlere datrd.
Zeki Velidi Togan, Sultan Galiyev gibi Trk aydnlar
Basmac hareketine destek vermitir.
Basmaclar, Kzl Ordu ile iddetli mcadeleler yap-
mlardr. Bu mcadeleler, Enver Paann 1921de
Trkistana gelip baa gemesiyle daha da iddetlen-
mitir. Basmac Hareketi Enver Paann lmesiyle bir-
likte sona ermemesine ramen zayflam ve Ruslarn
stnl ile devam etmitir. Ruslar, 1935 ylnda Bas-
mac hareketine kesin olarak son vermitir.
5 Aralk 1936da Bat Trkistanda Kazakistan, zbe-
kistan, Krgzistan ve Trkmenistan Cumhuriyetleri
kurulmutur. Bu cumhuriyetlerin mill bir asker gce
sahip olma haklar kaldrlmtr.
SSCB, 15 cumhuriyetten meydana geliyordu. Bu cum-
huriyetlerin bei; zbekistan, Kazakistan, Azerbaycan,
XX. Yzyl Balarnda Dnya
Krgzistan ve Trkmenistand. Ayrca 16 muhtar cum-
huriyetten 8 tanesi de Trklerden olumaktayd.
SSCB erisinde Yer Alan Trk Topluluklar
Azeriler Krgzlar uvalar
Trkmenler Bakurtlar Yakutlar
Kazaklar Uygurlar Meshetler
Tatarlar Karaaylar zbekler
Karakalpaklar
ORTA DOUDA MANDA YNETMLERNN KURULMASI
Corafi konumu, yeralt ve yer st zenginlikleriyle
nem arz eden Orta Dou, I. Dnya Sava srasnda
gizli antlamalarla paylalmtr.
ABD, savaa girerken yaynlad Wilson prensiplerine
gre gizli antlamalar kabul etmeyeceini aklamtr.
Ayrca Osmanl Devletinin Trk nfusunun youn ol-
duu blgelerinde egemenliinin devam etmesi, dier
blgelerinde ise halklarn kendi geleceklerini belirle-
mesi gerektiini belirtmitir.
Wilson prensipleri, ngiltere ve Fransann Orta Dou
planlarn bozacak nitelikte maddeler iermekteydi.
Bunun zerine iki devlet, ortak deklarasyon yaynla-
yarak Orta Dou lkelerinde halklarn kendi idarele-
rine dayanan hkmet ve ynetimler kurabilecekle-
rini ilan etmitir. Bu deklarasyon, aslnda ngiltere ve
Fransann zaman kazanmak iin ortaya koyduklar bir
plandan ibaretti.
ABDnin sava sonras tekrar yalnzlk politikasna dn-
mesi, ngiltere ve Fransann Orta Douda serbeste
hareket etmesine fsrat vermitir.ngiltere ve Fransa
Nisan 1920de toplanan San Remo Konferansnda
Orta Douyu kendi aralarnda paylamtr. Buna gre
F
Fransa, Suriye ve Lbnan; ngiltere, Irak, Filistin ve
L
rdn almtr. Bunlar dnda ngiltere daha nce-
O
Z den igal ettii Msr ve Kbrs resmen kendisine ba-
O
F lamtr.
Y Bylece Orta Dou topraklar, I. Dnya Sava sonun-
A
da galip devletlerin kontrolne girmitir. Ancak Wilson
Y
I prensiplerinden biri de yenilen devletlerden toprak
N
C alnmamas idi. tilaf Devletleri bu maddeyi etkisiz k-
I labilmek iin grnte bu maddeye paralel gibi duran
L
I manda ynetimi sistemini ortaya atarak bunu Orta
K
Douda uygulamak iin harekete gemitir.
267
XX. Yzyl Balarnda Dnya
Orta Douda Byk Devletlerin Durumu ve Politikalar
ngiltere; Irak, rdn ve Filistinde manda sistemi kur-
mu ve Msr da topraklarna katmt. Fransa da Lb-
nan ve Suriyede manda ynetimini kurmutu.
ngiltere, bn-i Suudun kralln 1927de tanmtr.
Bu krallk 1932de Suudi Arabistan Krall adn
almtr. ngiltere 1934te Yemenin bamszln ta-
nmak zorunda kalmtr. Iraka 1930da bamszlk
veren ngiltere, bu lke zerindeki etkisini bir mddet
daha srdrmtr. rdn ise ngiliz mandasndan
1946da bamsz olabilmitir. ngiltere, Filistinde de
Yahudi devleti kurmak istemitir.
ngiltere 1882de igal ettii Msrn bamszln ok sayda banka iflas etmi, binlerce insann mal var-
1922de tanmak zorunda kalmtr.
Fransa; 1926da Lbnana, 1930da Suriyeye bam-
szlk vermitir. Fakat Fransann, Suriye ve Lbnandan
tamamen ekilmesi 1946da gereklemitir.
UZAK DOUDA YEN BR G: JAPONYA
18
1867de tahta geen Mutsuhitonun aydnlarn Bat
tarz yenilikler yaplmas fikirlerine destek vermesiyle
Japonyada Meiji Restorasyonu denilen bir reform
sreci balamtr.
1868de feodal dzen yklarak Bat tarz hkmet ku-
rulmu; hukuk sisteminde reform yaplarak Prusya mo-
20
deline dayal yeni bir anayasa oluturulmutur.
Eitim alannda yaplan yenilikler sonucu yksek bir
okuryazarlk oranna ulalmtr.
Takvim deitirilmitir.
Giyim kuamda Bat rnek alnmtr.
ada bir bankaclk sistemi oluturulmutur.
Modern bir japon donanmas kurulmutur.
Ordunun adalatrlmas iin Avrupadan asker uz-
manlar getirilmitir.
Japon subaylar Batl asker ve donanma akademileri-
ne gnderilmitir.
PUAN KP
Meiji Restorasyonlar ile Japonya glenmi ancak
ardndan saldrgan bir politika izlemeye balamtr.
Bu balamda 1894-1895 aras in ile 1904-1905
arasnda Rusya ile savam ve kazanmtr.
268
DNYA EKONOMK BUNALIMI (1929)
ABD ekonomisinin yarsnn 200 holdingin elinde ol-
mas, bankaclk sistemini dzenleyen yasalarn olma-
mas, irketlerin denetiminin zayf olmas ve ABDnin
dier lkelere verdii kredileri geri alamamas 1929da
Dnya Ekonomik Krizinin kmasna sebep olmutur.
24 Ekim 1929 Perembe gn borsa dibe vurmu,
1929 ylnn fiyatlaryla 42 milyar dolar yok olmu, yz-
lerce irket iflas etmi, byk irketlerin hisse deerleri
ortalama yzde elli deer kaybetmitir.
Krizin Sonular
l yok olmutur.
Milyonlarca insan isiz kalmtr.
Hem tketim hem de yatrmda byk d yaan-
mtr.
Piyasada para yok olduu iin insanlar ihtiyalarn
karlamada takas yoluna gitmitir.
Bunalmdan etkilenen birok lkede inaat faaliyetleri
durmutur.
Krizden en fazla madencilik sektr etkilenmitir.
Bunalm Karsnda Trkiyenin zledii Politikalar
D ticaret ve dviz zerinde devlet denetimi artrlm,
ithalata kstlama getirilmi ve gmrk vergileri yksel-
tilmitir.
Ekonomide devleti, mdahaleci ve korumac anlay
benimsenerek planl sanayilemeye gemek iin al-
malar yaplmtr.
Yerli Mal Haftas ilan edilmesine karar verilmitir.
Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyeti kurulmutur.
Kliring sistemi uygulanmtr.
F
Kliring uygulamas: hracat yaplan bir lkeden ithalat ya-
L
O plmas esasna dayanr.
Z
O 1929 Dnya Ekonomik Krizinde Trkiyenin thalat ve hracat
F 140
thalat
Y
120
A 100
Y
80
I hracat
N 60
C
40
Milyon dolar
I
L 20
I
0
K 1926 1927 1928 1929 1930 1926 1931 1932 1933 1934 1935
TK statistik Gstergeler 1923-2006 s.432

SORU
Aadakilerden hangisi 1929 ylnda Dnya
Ekonomik Krizinin etkili olduu dnemdeki ge-
limelerden biri deildir?
A) Halkevlerinin faaliyete gemesi
B) zmirde Trkiye ktisat Kongresinin toplanmas
C) Menemende rejim kart bir olayn kmas
D) Devletilik ilkesinin Cumhuriyet Halk Frkasnn
programna girmesi
E) Serbest Cumhuriyet Frkas adyla yeni bir mu-
halefet partisinin kurulmas
ZM
1929 Dnya Ekonomik krizi, temelde ABD borsas-
nn kmesiyle balayan ve etkilerini 1930lu yllar
boyunca devam ettiren ekonomik buhrandr. Kara
Perembe olarak anlan 24 Ekim 1929da gerek-
18
leen ekonomik kriz Kuzey Amerika ve Avrupay
merkez almasna ramen, tm dnyaya yaylm ve
zellikle sanayilemi lkelerde ykc sonular do-
urmutur. zmir ktisat Kongresi ise bu olaydan ok
nce 17 ubat 1923te Yeni Trk Devletinin ekono-
mik durumunu grmek zere toplanmtr.
(Cevap B)
20
SORU
Osmanl topraklarnn paylalmas amacyla Ni-
san 1920de toplanan San Remo Konferansnda
Filistin hangi devletin mandasna braklmtr?
A) ABD B) SSCB C) ngiltere
D) talya E) Fransa
ZM
18-26 Nisan 1920de toplanan San
Konferansnda ngiltere ve Fransa Ortadouyu
aralarnda paylamlardr. Bu paylamda Suriye
ve Lbnan Fransa alrken; Irak, Filistin ve rdn
ngiltere almtr.
(Cevap C)
XX. Yzyl Balarnda Dnya
SORU
Aadakilerden hangisi 1929 Dnya Ekonomik
Buhrannn balangc saylan gelimedir?
A) ABDnin uygulad ambargolar
B) Baz byk ABD bankalarnn iflaslarn akla-
mas
C) ABDdeki demir-elik iilerinin grev yapmas
D) New York borsasndaki hisse senetlerinin aniden
dmesi
E) ngiliz mallarnn ABD vatandalar tarafndan
boykot edilmesi
ZM
1929 Ekonomik Buhran, dar anlamyla 24 Ekim
1929 Perembe (Kara Perembe) gn New York
Borsasnn kmesi ile ba gstermitir. Ksa za-
manda tm Avrupay etkisi altna alan buhran, fazla
retimden kaynaklanan retim-tketim dengesizlii-
ne sebep olmutur.
(Cevap D)
SORU
I. Enver Paa
II Zeki Velidi Togan
III. Sultan Galiyev
Yukardakilerden hangileri SSCB ynetimindeki
Trk topluluklarnn bamszlna kavumas
iin almalar yapmtr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
F D) I ve III E) I, II ve III
L
O
Z ZM
O
F Enver Paa ve Zeki Velidi Togan, nce Rus arl
Y daha sonra da SSCB egemenliindeki Trklerin ba-
Remo
A mszl iin mcadele eden Basmac Hareketinin
Y
I iinde dorudan yer almlardr. Sultan Galiyev ise
N Sovyet devrimine katlm ancak Trklerin bamsz-
C
I l konusunda SSCB ile anlamazla dm bir
L
Trk aydndr. Grlerinden tr idam edilmitir.
I
K (Cevap E)
269
XX. Yzyl Balarnda Dnya
K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA
Barn Srekliliini Salama abalar
Dnya barnn korunmas ve sreklilii iin 10 Ocak
1920de merkezi Cenevre olan Milletler Cemiyeti ku-
rulmutur. Milletler Cemiyetinin kurulmasna ABD ba-
kan Wilson nclk etmitir. Fakat ABD, Milletler
Cemiyeti kurulduktan sonra bu tekilata ye olma-
mtr. Trkiye Cumhuriyeti ise 1932de Milletler Cemi-
yetine ye olmutur. 1 Aralk 1925te Almanya, Fransa,
ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya
arasnda Locarno Antlamas imzalanmtr. Locarno
Antlamas, Fransann Almanyaya kar gvenliini
salama abalarnn bir sonucudur. Locarno Antla-
mas, Almanyay yeniden milletleraras i birliine sok-
mu olmas bakmndan nemlidir.
NOT
18
Locarno Antlamasnn imzalanmasna Alman-
yann Fransaya sava tamirat borcunu demesi-
ne ynelik olan kabul edilen 1924 Dawes (Dayvis)
Plan ortam hazrlamtr. Locarno Antlamasnn
imzalanmasndan sonra da Almanya Milletler
Cemiyetine ye olmutur.
20
Fransa, Avrupadaki durumunu glendirmek ve ABD
ile ilikilerini gelitirmek iin ABDye bir bar pakt
imzalamay teklif etmitir. Ancak ABD bunu dier dev-
letler de ak bir anlama olmasn istemitir. Bunun
zerine 27 Austos 1928de ilk nce ABD, ngiltere,
Fransa, Almanya, talya, Japonya, Polonya, Belika ve
ekoslovakya olmak zere 9 devlet arasnda 27 Aus-
tos 1928de BriandKellogg Pakt imzalanmtr. Bri-
andKellogg Pakt, savunmaya dayanmayan sava
kanun d saymtr.
Avrupada Sosyal ve Ekonomik Hayat
I. Dnya Sava nedeniyle Avrupadan ABDye yaplan
g azalmtr.
Avrupa devletleri istihdam ve alma artlarna yasal
dzenlemeler getirmitir.
I. Dnya Sava bata ar sanayiyi, silah ve motorlu
tat imalatn canlandrmtr.
SSCB snrlarn ticarete kapatm; Almanyada hipe-
renflasyon ba gstermitir.
270
Byme srecine giren birok Avrupa lkesi sosyal g-
venlik sistemlerini gelitirmeye ynelmitir.
Almanyada iktidara gelen Hitler, Alman ekonomisini
canlandrmtr.
Savan neden olduu huzursuzluklar 1922de
talyada Faist Partiyi iktidara getirmitir.
Avrupada Bilim, Sanat ve Edebiyat
A) Bilim
Avrupada bata Albert Einstein olmak zere Nazi Al-
manyasndan kaan aydnlarn etkisiyle bilim, ulusla-
raras bir zellik kazanmtr. Einsteinn ileri srd
Grelilik Teorisinin at yolda fizik biliminde nemli
gelimeler kaydedilmitir. Rutherford 1919da nkleer
protonu, Anderson 1931de pozitif elektronu, Chadwick
1932de ntronu bulmutur. Frederic ve Irene Joliot
Cruie ve Enrico Fermi yapay radyoaktiviteyi bulmutur.
1939da Almanyada uranyum fizyonu gereklemitir.
Banting ve Best 1922de inslini ayrtrmtr. Calmette
ve Guerin 1921de tberkloza kar BCG asn, Ale-
xander Fleming ise 1929da penisilini bulmutur. Penisi-
linin bulunmasyla da antibiyotiklerin geliecei alma
alan almtr. Bu srada organ nakli de balamtr.
B) Sosyal Bilimler
ki sava aras dnemde Sosyal bilimler de bir yeni-
lenme srecine girmitir. Bu dnemin ne kan isim-
lerinden J. B. Watson, psikolojinin gzlemlenebilen
davranlar baz alan bir bilim olduunu ne sren
Behevyorizmi (Davranlk) kurmutur. Ayn ekilde
psikoloji alannda van Petrovi Pavlov ve Burrhus Fre-
deric Skinerin almalar da retime uygulanmtr.
Wilhelm Reich ise cinselliin dnce dnyasnda be-
lirleyici rol oynadn ileri srerek cinsel zgrlk iin
burjuva aile yapsnn yklmas gerektiini ne sr-
mtr. Felsefede Edmund Husserl metafizie kar
F
somut yaanty temel alan Fenomenoloji gryle
L
O ne kmtr. Husserlin Nazilerin basksndan ka-
Z
mas zerine rencisi Martin Heideger Nazilere bal
O
F kalm ve varoluuluk grnn temelini atmtr.
Y Varoluulua gre, insann asl ve z varolmasdr,
A
Y
tek zgrl lmle yzlemesidir.
I
N
Tarih biliminde de, 1929da Lucian Febre ve Marc
C Blockun kuruculuklarn yapt Annales dergisinin
I
L karlmasyla ortaya kan yeni bir yaklam gelitiril-
I
K mitir. Yeni tarih anlay tarih biliminin temel gesini
geersiz klmtr:

1) Sava Tarihine dayal siyasal tarihin ncelii
2) Peygamber, kral, padiah, gibi bireylere verilen ar
nem
3) Kronolojik tarihe verilen dakiklik.
Yeni tarih anlay bu elere alternatif olarak; sosyal
ekonomik tarihi, uygarlklar tarihini, dnce tarihini ne
karmtr.
C) Edebiyat
Edebiyatta I. Dnya Savann balatt bilin buhra-
n ve Bat uygarlnn derinden sorgulanmas temel
konularn banda gelmitir. Alman Oswald Spengler
Avrupann Gerileyii adl eserinde; Fransz Paul Va-
lery ise Gnmz Dnyasna Bak adl eserinde bu
sorunun zerine gitmitir. Yazarlarn endieleri genel-
de bireye ynelmekle sonulanmtr. Ruhun en ince
noktalar Marcel Proustun 20. yzyl edebiyatnn en
nemli eserlerinden olan Kaybedilen Zamann Aran-
adl eserinde ustaca ele alnmtr. ki sava arasn-
18
da Ernest Hemingway, Franz Kafka, James Joyce ve
John Steinbeck gibi edebiyatlar birok eser kaleme
almtr. Avrupal edebiyatlar, Avrupadaki buhran
konu edinmekten kanp otobiyografi tarzn tercih
ederken Amerikal Steinbeck Gazap zmleri adl
romannda 1929 Ekonomik Buhrannn Amerikadaki
sosyalekonomik yansmalarn irdelemitir. Gelenek-
20
sel edebiyat ise Georges Simenon ve Agatha Christie
gibi yazarlarca temsil edilmitir.
D) Tiyatro
Tiyatroda Bertolt Brecht, Byk Korku ve 3. Reichin
Sefaleti adl eserleriyle aktr ve seyirciye eletiri hakk
tanyan distanciation (ne geme) olgusunu getirmitir.
E) Yeni Bir Akm: Srrealizm
I. Dnya Sava srerken srrealizm akm domu-
tur. Gerekstclk olarak aklanan srrealizm zel-
likle resim alannda kendini gstermitir. Srrealizmde
ounlukla rya ve korkularn ne kard gerekd
ekiller, ilenmitir. Burjuva sanatn tamamen ve sert
biimde reddetmeye dayal srrealist akm, resimde
Salvador Dali ile zirveye ulamtr.
ki sava arasnda srrealizm dnda zellikle
Meksikada balayan halk iin resimi, kolaylkla an-
lalabilecek resim anlayn savunan Muralizm ak-
m gelimitir. Mzikte klasik mzie dn yaanm
Caz mzik ise yeni bir tr olarak Amerikada ortaya
km ve hzla yaylmtr.
XX. Yzyl Balarnda Dnya
AVRUPADA TOTALTER REJMLERN
KURULMASI
A) talyada Musssolini Dnemi
Faist Partisi, 1919 ylnda yaplan seimlerde bir tek
milletvekili bile setirememiti. 1922 Austosunda
iilerin genel grevle ekonomiyi felce uratp lkeyi
kartrmas Benito Mussolininin iine yaramtr.
Faist Partinin Kara Gmleklileri Napoliden Romaya
bir yry yaparak hkmet darbesine hazrlanm,
kral 30 Ekim 1922de Mussoliniyi bakanla getirmek
zorunda kalmtr. Bu olay, talya tarihinde Mussolini ve
faist diktatrln balangcdr. Bu diktatrlk 1943e
kadar devam etmitir.
B) Almanyada Hitler Dnemi
1919un Austosunda Almanyada Weimar Anaya-
sas ilan edilerek demokratik dzene geilmitir. 1924
seimlerinde Versay Antlamasnn yok edilmesini,
komnist dmanln ve Alman rknn stnl-
n savunan Nasyonal Sosyalist Parti ilk kez meclise
girmitir. 1929 bunalm Nazi Partisine iktidar yolunu
am ve 1933 ylnda Nazi Partisi bakan Hitler ba-
bakan olmutur.
Hitlerin yapm olduu faaliyetler Alman ekonomisi-
ni canlandrm, isizlii azaltmtr. Hitlerin ve Nazi
Partisinin politikalar sonucunda Almanya alt yl iinde
hem devlet olarak topyekn bir savaa hazr hle ge-
tirilmi hem de Alman halk savaa istekli bir toplum
hline gelmitir.
C) spanyada Franco Dnemi
spanyada kraln lkeyi terk etmesiyle kurulan yeni
ynetimin politikalar 1936da spanyada i sava ba-
lamasna neden olmutur. Milliyetiler ile cumhuriyet-
ilerin mcadele ettii i savata saclara milliyeti,
solculara da cumhuriyeti denmitir.
Cumhuriyetiler Valenciada milliyetiler de Franco lider-
liinde Burgosta hkmet kurdumutur. sava 1939
F
yl Mart aynda milliyetilerin Madride girmeleri ile so-
L nulanmtr. Bylece Franco iktidar ele geirmitir.
O
Z Franco diktatrl Franconun 1975te lmesine ka-
O
dar kesintisiz devam etmitir.
F
Y
K SAVA ARASI DNEMDE DNYA
A
Y Sanayide kullanlan petrol ve elektrik gnlk hayata
I
girmi, evlerde elektrikli aralarn kullanmnda art
N
C grlmtr. Avrupada kara ve demir yollar yaplarak
I
L
ulam kolaylatrlmtr. Ktalar aras ulamda gemi-
I lerin yannda havaclk teknolojisinin gelimesiyle bir-
K
likte uaklar da kullanlmaya balamtr.
271
XX. Yzyl Balarnda Dnya
Bu dnemde ehircilik ve mimari gelimi mimari bir
akm olan Bauhaus ehir planlamas konusunda ye-
nilikler getirmitir. Yine bu dnemde yksek binalar,
geni dzenli caddeler ve yeil alanlar ile byk ehir
projeleri tasarlanmtr. ABDde New Yorkta 1931de
tamamlanan Empire State Building ile beraber
gkdelenlerin saysnda art grlmtr.
Radyonun nem kazanmas ile konuan basn dne-
mi balamtr. Radyo siyasi faaliyetlerde vazgeilmez
bir iletiim arac olarak kullanlmaya balamtr.
Fotoraf, izgi film, sinema gibi grsel sanatlarda
nemli gelimeler olmutur. Tintin, Barbar, Popeye,
Spermen gibi izgi film kahramanlar bu dnemde
domutur.
ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI
Trkiye Cumhuriyeti, uluslararas bara katk sala-
mak amacyla 1928de Briand Kellogg Pakt 1929da
18
Litfinov Protokolne imza atmtr.
Trkiye, spanyann teklifi ve Yunanistann desteiyle
1932de Milletler Cemiyetine ye olmutur.
Trkiye batsnda bulunan Balkan devletlerinden Yu-
nanistan, Yugoslavya ve Romanya ile 1934te Balkan
Antantn imzalamtr.
20
Trkiye 20 Temmuz 1936da Montr Boazlar
Szlemesini imzalamtr. Montr Boazlar Szleme-
si ile;
Boazlar Komisyonu kaldrlarak Boazlar Trk
egemenliine braklmtr.
Boazlar Blgesinde Trkiyeye asker bulundur-
ma hakk verilmitir.
Ticaret gemilerinin Boazlardan geiine izin veril-
mitir.
1937de ran, Irak, Afganistan ve Trkiye arasnda Sa-
dabat Pakt imzalanmtr. Bylece dou snr gvence
altna alnmtr. ngiltere ve SSCBnin de pakta dolayl
destei vardr.
Hatay Meselesi 1936dan sonra Trkiye gndemine ta-
nmtr. Hatay meselesi Milletler Cemiyetine gtrl-
m, burada Hatay iin Sandler Raporu hazrlanmtr.
Hatayda yaplan seimler sonucu Hatay Meclisi 2 Ey-
ll 1938de ilk toplantsn yapm ve Bamsz Hatay
Cumhuriyeti kurulmutur. Hatay Meclisi ald kararla
1939da Trkiyeye katlmtr.
272
SORU
ki Dnya Sava aras dnemde gerekleen
hangi gelime sava milli politika arac olarak kul-
lanmaktan vazgeme taahhdn iermektedir?
A) Paris Bar Konferans
B) Briand- Kelog Pakt
C) Balfour Deklarasyonu
D) Locarno Antlamas
E) Litfinov Szlemesi
ZM
27 Austos 1928de Pariste imzalanan Briand-
Kellogg Pakt ile savunmaya dayanmayan sava,
kanun d saylm ve devletleraras anlamazlk-
larn ok tarafl antlamalarla zlmesi temel ilke
olarak kabul edilmitir.
(Cevap B)
SORU
Aadakilerden hangisi iki sava aras dnem-
de meydana gelen kltrel, ekonomik ve sosyal
gelimelerden biri deildir?
A) Avrupadan ABDye yaplan glerin azalmas
B) Rock and Roll mziinin ortaya kmas
C) Fransada Annales dergisi vastasyla yeni bir
tarih anlay gelitirilmitir.
D) Resimde Srrealizm akm ortaya kmtr.
E) ABDde Caz mzik yeni bir tr olarak ortaya k-
F
mtr.
L
O
Z
O ZM
F
Rock and Roll mzik II. Dnya Savandan sonraki
Y
A
dnemde ortaya kmtr. Sava sonras dnemde
Y zellikle gen nfusun hzla artmasyla birlikte orta
I
N snf hayat tarzn sorgulayan yeni bir genlik ortaya
C
I
kmtr. Bu yeni genlik, sisteme olan tepkisini m-
L zik akmlaryla yanstmtr.
I
K (Cevap B)

II. DNYA SAVAI (19391945)
II. Dnya Savann Nedenleri
I. Dnya Savan bitiren bar antlamalarnn ar
koullar tamas
I. Dnya Sava sonras gler dengesinin bozulmas
Dnya barnn koruma abalarnn yetersiz kalmas
1929 Ekonomik Krizi ve dnyaya etkileri
18
Almanya, talya ve Japonyann yaylmac siyasetleri
Totaliter, faist, militarist ve komnist rejimlerin etkisi
Sava ncesi Gelimeler
Japonya
I. Dnya Sava sonras Japonya, Almanyann Pasi-
fikteki smrgelerini ele geirmi ve inden nemli
20
ayrcalklar elde ederek gl bir imparatorluk hline
gelmitir.
Japonyann Asyadaki glenmesini engellemek iste-
yen Avrupal devletler 1922de Washington Deniz Si-
lahszlanma Konferansn toplamlardr.
Japonyada liberal ynetimlerin yerine ordu destekli
ynetimlerin ibana gelmesi ve 1929 krizinin ortaya
kmas zerine Japonya, asker gce dayal bir yayl-
ma politikas izlemeye balamtr.
1934te Asya Asyallarndr. diyerek Batllarn Asya
ile mnasebetlerini kesmelerini istemitir.
Dou Asyann lideri olmay hedefleyen Japonya,
1931de Manuryay, daha sonra da inin birok bl-
gesini igal etmitir.
1933te Milletler Cemiyetinden, 1934te ise Washing-
ton Antlamasndan ekilmitir.
1938de Japonlar, inin nemli bir blmn igal et-
meyi baararak Batl devletlerin Asyann dousundan
uzaklatrlmasn ngren Yeni Dzeni ilan etmitir.
2. NTE
II. DNYA SAVAI
talya
I. Dnya Savann galiplerinden olmasna ramen
talya hedeflerine ulaamamtr. Bu durum, talyann
siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlar yaamasna ne-
den olmu bu sorunlar da Benito Mussoliniyi iktidara
getirmitir.
Mussolininin iktidara gelmesiyle talyada ar mil-
liyetilik esasna dayanan faist bir ynetim kurul-
mutur. Mussolini muhalefeti ortadan kaldrarak dik-
tatr olmutur. Mussolinin en byk hedefi Roma
mparatorluunu yeniden canlandrmakt. Bu anlayla
hareket eden talya, Balkanlar ile Afrikada genileme
politikas izlemitir.
talya yaylmac politika srasnda ilk problemi Yugos-
lavya ile yaamtr. Serbest ehir olarak bamsz bir
stat verilen Fiume, Mussolininin Yugoslavyaya bas-
klar sonucunda talyaya braklmtr (1924).
talya daha sonra Yunanistana bal Korfu Adasn
igal etmitir. 1924 yl sonlarnda da Arnavutluku n-
fuzu altna almtr.
1934te talyann Habeistan igal etme giriimi,
talyann 1936da Habeistan egemenlii altna alma-
syla sona ermitir. Bu olay, talya ve Almanyann bir-
birlerine yaknlaarak 1936da BerlinRoma Mihverini
kurmasna ortam hazrlamtr.
F
lkeler Aras Gruplamalar
L
O
II. Dnya Sava ncesinde Almanya ve talya arasn-
Z
O da kurulan ortak cepheye BerlinRoma Mihveri ad
F
verilmitir. Mussolini, Habeistan igal edince ngilte-
Y re ile aras alan talya siyasi emelleri ve ynetim an-
A
Y laylar birbirine benzeyen Almanyaya yaknlamtr.
I
N
talya 11 Temmuz 1936da Almanya ve Avusturyann
C bamszln tanmay kabul edince iki devlet arasn-
I
L daki ilikiler daha da gelimitir. Bylece Almanya ve
I
talya arasnda BerlinRoma Mihveri ad verilen bir or-
K
tak cephe kurulmutur (1936).
273
II. Dnya Sava
NOT
25 Kasm 1936da Almanya ile Japonya arasnda
siyasi rejim temeline dayanan bir pakt kurulmu-
tur. talya, 5 Kasm 1937de Romada imzalanan
bir antlama ile bu pakta katlmtr. Bylece Ber-
lin-Roma-Tokyo Mihveri tamamland. Bu ittifak, II.
Dnya Savann taraflarndan biri olmutur.
Almanya
1933te Almanyada iktidara gelen Hitler, 12 yl boyun-
ca Almanyann diktatr lideri olmutur. Hitler d po-
litikada yaylmac bir politika izlemitir. Bu politika
aamadan olumaktayd;
1. Aama
Ama: Versay Antlamasnn getirdii kstlamalardan
kurtulmak Bu aamada;
Almanya Milletler Cemiyetinden ekilmitir.
18
Zorunlu askerlii getirmi ve orduyu glendirmeye a-
lmtr.
Fransada halk oylamas ile Saar blgesini almtr.
Ren blgesine asker gndermitir.
Avusturya ile birlemitir (Anschluss Olay).
20
2. Aama
Ama: Almanyann snrlar dnda yaayan btn Al-
manlar, Almanya ats altnda toplayarak ulus devlet ilke-
sinin gerekletirilmek. Bu aamada, Mnih Dzenlemesi
Sava Yl 1939
Hitler, 1939da ekoslovakyay igal etmi ve
Litvanyadan Memeli almtr. Bu olay zerine ngiltere
ve Fransa, Polonya topraklarn garanti altna alm-
tr. Bu karklklardan yararlanan talya, Arnavutluku
igal etmitir. ngiltere ve Fransa bu duruma tepki gs-
terince talyay yanna ekmek isteyen Almanya, bu
igali desteklemi ve talya ile 22 Mays 1939 tarihli
elik Pakt ad verilen bir ittifak yapmtr.
Almanya, yaylmac politikasna devam ederek
Polonyadan serbest ehir olan Dantzigi istemitir.
Polonya buna raz olmaynca Polonyay igal karar
almtr.
Almanya SSCB ile Saldrmazlk Pakt imzaladktan
sonra 1 Eyllde Polonyay igal etmitir. Buna kar
ngiltere ile Fransa, Polonyaya verdikleri asker gven-
ceye uyarak 3 Eyllde Almanyaya sava ilan etmitir.
Bylece 1945 yl sonlarna kadar devam edecek olan
II. Dnya Sava balamtr.
SSCB 17 Eyllde Polonyaya girmitir. Almanya ve
SSCB Polonyay aralarnda paylam SSCB; Lit-
vanya, Letonya ve Estonyay kendine balamtr.
Ardndan Finlandiyann stratejik snr blgelerini igal
etmitir. Finlandiya, SSCBnin koullarn kabul etmek
zorunda kalmtr.
II. Dnya Savana Katlan Devletler ve Liderleri
- Vichy hkmetinin lideri Mareal Petain
Fransa - ngilteredeki Fransz direni hareketi li-
deri Charles de Gaulle (Carls D Gol)
- 1940a kadar Neville Chamberlain
Mttefik

ile Sudetler blgesinin Almanyaya braklmasn salam-

ngiltere - Temmuz 1945e kadar Winston Churchill
tr. - 1945ten sonra Clement Attlee
3. Aama - Nisan 1945e kadar Franklin Roosevelt
ABD
- 1945den sonra Harry S. Truman
Ama: Almanlarn yaamad birok lkeyi de Alman s-
SSCB - Joseph Stalin
nrlarna katmak. Bu aamada;
F Almanya - Adolf Hitler
Mihver

ekoslovakya igal edilmitir. talya - Benito Mussolini
L
O
Litvanyada Memel blgesi alnmtr. Japonya - mparator Hirohito
Z
O
talya ile elik Pakt imzalanlanmtr.
F
SAVA YILLARI
Polonya igal edilmitir.
Y
A II. Dnya Sava nemli cephede gereklemitir:
Y
I Avrupa, Kuzey Afrika ve AsyaPasifik.
NOT N
C Avupada ava
I
L ngiltere ve Fransa, Norve yoluyla Almanyaya gelen
Polonyann igali, II. Dnya Savan balatan
I
kmr cevherinin geliini engellemek iin Norve ky-
olay olarak kabul edilmitir. K
larn maynlamtr. Bu olay zerine Almanya, Dani-

274

marka ve Norvei igal etmitir. Ardndan da Hollan-
da, Belika ve Lksemburgu igal etmitir.
Almanya, Fransann Almanlara kar kurduu Magi-
not hattn geerek Kuzey Fransay ele geirmitir. 22
Haziran 1940ta AlmanFransz Atekes Antlamas
imzalanmtr. Almanya Fransann gneyinde de ken-
disine bal bir ynetim kurulmasn salamtr. Bura-
da Mareal Petain, Vichyde Almanlarn denetiminde
bir hkmet kurmutur.
talya, ngiltere ve Fransaya sava am, Ku-
zey Afrikada harekta balamtr. talya bu arada
Yunanistana saldrdysa da baarl olamam ve
Adriyatike ekilmitir.
SORU
Aada verilen aklamalardan hangisi yanl-
tr?
A) OPEC: Petrol hra Eden lkeler rgt
18
B) Balfour Deklarasyonu: Yahudi devleti kurulmas
sorununda bir dnm noktas
C) Maginot Hatt: Almanyann Avrupada yaylma
politikasnn bir gerekesi
D) SEATO: Amerikann Asyada etkinliini artrmak
iin kurduu Gneydou Asya Antlama Tekilat
20
E) Basmac Hareketi: arlk Rusyas egemenliin-
deki Trklerin bamszl iin mcadele eden
kuvvetler
ZM
Maginot Hatt, II. Dnya Savanda Fransa tarafn-
dan kuzey ve dou snrlarn kapsayacak ekilde
ina edilmi bir savunma hattdr.
Fransann igalini nlemek amacyla yaplan bu
devasa savunma hatt ncelikle Alman snrna ina
edilmitir. Ancak Alman saldrs inaat tamamlan-
madan balamtr.
(Cevap C)
Yldrm Sava
Bu sava taktii dmann zayf ynlerinin belirlenme-
si, ulam ebekesinin tahrip edilmesi ve zrhl birlikler-
le harekta geilmesi eklinde uygulanmtr.
Hitler, Fransann tesliminden sonra ngilterenin ba-
ra raz olacan dnyordu. Bu yzden Kartal
Hcumu denilen hava saldrlar ile ngiltereyi malup
II. Dnya Sava
etmeye almtr; ancak bu harekt baarsz olmu-
tur. Bunun zerine Almanya Balkanlara ynelmi; Ro-
manya ve Bulgaristan ile ittifak antlamalar yapmtr.
Daha sonra da hafta gibi ksa srede Yugoslavya ve
Yunanistan ele geirmitir.
Sovyet komnizmini yok etmek isteyen Hitler, SSCBye
de saldrmtr. Hitler, Sovyet Rusya zerine Barba-
rossa Harektn dzenlemitir. Fakat bu harekt ba-
arl olamamtr. Stalingrad Savanda Almanlar,
Ruslara yenilmitir. (1942). Bu yenilgi sonucunda Al-
manlar Kafkasyadan ekilmek zorunda kalmtr.
Kuzey Afrikada Sava
talya, Afrikada kara harektna balayarak Fransz
Somalisi ile Sudan igal etmitir (Austos 1940).
Daha sonra ngilizleri Kuzey Afrikadan tamamen -
karabilmek iin Svey harektn dzenlemitir. Ey-
ll 1940ta Trablusgarp zerinden balayan talyan
taarruzunu durduran ngilizler, ksa srede talyanlar
Msrdan karmtr. Hatta talyanlara ait Bingaziyi
dahi ele gemitir.
Alman ve talyan birlikleri 1941de ngilizlere kar Ku-
zey Afrikada yeni bir taarruz balatmtr. ngilizler de
kar taarruza geerek talyanlar ve Almanlar Kuzey
Afrikadan karmay baarmtr. ngilizler bu harektta
talyann smrgelerini elinden alm, Kuzey Afrikann
byk blmn ele geirmeyi baarmtr.
ABDnin savaa girmesinden sonra Mttefikler Kuzey
Afrikada yeni bir taarruza gemitir. 1943 Maysna
gelindiinde tm Alman ve talyan birlikleri teslim ol-
mutur. Mttefikler bu cephede 250.000 kadar Mihver
askerini esir alm, daha sonra Avrupa cephesine y-
nelmitir.
Asya ve Pasifikte Sava
F Sava ncesi ABD
L I. Dnya Savandan sonra ABD, Avrupadaki geli-
O
melere karmama karar aldmtr.
Z
O
II. Dnya Sava kt zaman Amerikan kamuoyu;
F
Hitlerin diktatr rejimi, saldrgan politikas, Yahudilere
Y
A kar tutumu, demokratik rejime kar bak ve antla-
Y
malar inemesi sebebiyle Almanyaya karyd.
I
N
Balangta taraflara silah satmayan ABD, savan
C
I Almanya lehine dnmesi zerine tarafszln boz-
L
I mu ve silah satn serbest brakmtr. Ayrca Alman
K ilerleyiini durduramayan ngiltereye para ve silah
275
II. Dnya Sava
yardm da yapmtr. 1941de Amerika dn Verme
ve Kiralama Yasasn karmtr. Buna gre her lke
yiyecek ve sava malzemesi dhil her trl yardm be-
deli sava sonunda denmek artyla alabilecekti.
II. Dnya Sava srasnda, ngiltere Babakan Wins-
ton Churchill ile o srada henz savaa girmemi olan
ABDnin Bakan Franklin Roosevelt arasnda Kana-
da aklarnda bir sava gemisinde be gn sren bir
grme yaplmtr. Bu grme sonucunda 14 Aus-
tos 1941de Atlantik Bildirisi yaymlanmtr.
8 maddelik bu bildiri bir bakma Wilsonun 14 prensibi-
ne benzemekteydi. Bildirinin maddeleri zetle y-
leydi:
Savatan sonra toprak kazanlmayacak.
lgili halkn onay olmadan toprak deiiklii yaplma-
yacak.
Uluslar kendi geleceklerini kendileri salayacaktr.
Uluslararas i birlii gerekletirilip gelitirilecek.
18
Temel ham maddelerden eit biimde faydalanlacak.
nsanlar korku ve alktan kurtarlacak.
Ak denizlerde ticaret serbestlii gerekletirilecek.
Mihver devletleri silahtan arndrlacak ve savatan
sonra topyekn silahszlanmaya gidilecek.
Japonyann ABDyi Pasifikten uzaklatrmaya y-
20
nelik almalar yapmaya balamas zerine ABD,
Japonyaya petrol ambargosu uygulamtr. Bu ambar-
goyu diplomas yoluyla zemeyen Japonlar, Amiral
Yamamotonun plan dorultusunda 7 Aralk 1941de
Hawaii Takmadalarndaki Pearl Harbour deniz s-
snde bulunan ABD sava gemilerine saldrmtr. Bu
saldrdan sonra Japonyay tebrik eden Hitler, ABDye
sava ilan etmitir. Bu olay ABDnin savaa girmesine
sebep olmutur.
Bu srada Gneydou Asya da Japon igali sz ko-
nusuydu. Japonlar, Birmanya ve Endonezyaya hava
saldrlar dzenlenmiti. Ancak Japonlarn bu ilerleyii
Avustralyada durdurulmutur. ABD donanmas Mays
1942de Mercan Denizinde Japon donanmasn yenin-
ce Amiral Yamamoto ABDnin Midway ssne saldr-
mtr.
Midway Deniz Savalar ABDnin stnl ile sona
ermitir.
Avrupada Savan Sona Ermesi
1943te yaplan Kazablanka Konferansnda Roose-
276
velt ve Churchill, Mihver devletlerin kaytsz artsz tes-
lim alnmasna karar vermitir. Mttefik devletler 1943
Temmuzunda Sicilyay igal etmitir. Bu yenilgi Benito
Mussolininin iktidardan dmesine ortam hazrlam-
tr. (3 Eyll 1943)
Mussolininin iktidardan dmesiyle ortaya kan yeni
durumu grmek zere 1424 Austos 1943 tarihin-
de Quebec Konferans toplanmtr. Avrupada ikinci
bir cephe almas meselesinin grld konferans
sonunda ikinci cephenin Fransada Normandiya kyla-
rnda almasna karar verilmitir.
talyada Mussolininin iktidardan dmesinden sonra
yerine seilen mareal Badoglio 3 Eyll 1943te mt-
tefiklerle atekes imzalam bylece talya savatan
ekilmitir
Mttefikler 1944te Romay, 1945 ylnn balarnda da
Almanyann denetimindeki Kuzey talyay ele geir-
meyi baarmtr.
Mttefikler, 6 Haziran 1944te Normandiya karma-
sn balatm ve byk kayplar vermelerine ramen
Fransann gneyinden gelen birliklerle birleerek
Austos 1944te Parisi kurtarmlardr. Eyll sonlarna
gelindiinde Fransa ve Belikada sava sona ermitir.
Douda Sovyet ordusu Polonya, Baltk lkeleri ve
Bulgaristan ele geirmitir. Romanya ve Finlandiya
atekes istemilerdir.
ABD bakan Roosevelt, ngiltere babakan Churc-
hill ve SSCB lideri Stalin gelecekte yaplacak barn
koullarn saptamak iin Krmdaki Yalta kentinde bir
konferans dzenlemilerdir. (411 ubat 1945).
Bu konferansta sava sonras dzenin teel ilkeleri belirlen-
mitir. Buna gre;
Nazizm ve Faizmin kalntlar ortadan kaldrlacak
F Demokratik kurumlar oluturulacak
L Toplumlara ynetim ekillerini belirleme hakk verile-
O
Z
cek
O
galci glerin zorla ald egemenlik hakk toplumlara
F
iade edilecekti.
Y
A 7 Mays 1945te Almanyann kaytsz artsz teslim ol-
Y masyla Avrupada sava sona ermitir.
I
N Almanyann savatan ekilmesi sonucunda Avrupada
C
I ortaya kan sorunlar zmek ve yaplacak bar ant-
L lamalarnn temel koullarn belirlemek amacyla
I
K Berlin yaknndaki Potsdamda bir konferans toplan-
mtr.

Konferansa; ABD, ngiltere ve Rusya katlmtr. Bu
konferansta Almanya ve Avusturyann igal blgele-
rine ayrlmasna karar verilmitir. Sava sulularnn
yarglanmasna da karar verilen bu konferans, Alman-
ya iin asker ve ekonomik kstlamalar getirmitir.
SORU
II. Dnya Sava srasnda dzenlenen aadaki
konferanslardan hangisi, Mussolininin iktidar-
dan dmesinin ardndan toplanm ve neticede
Normandiya kylarnda yeni bir cephe almas
karar alnmtr?
A) Tahran B) Quebec C) Moskova
D) Kahire E) Yalta
ZM
18
Quebec Konferans, talyada Mussolininin iktidar-
dan dmesiyle ortaya kan yeni durumu grmek
zere 14-24 Austos 1943 tarihinde toplanmtr.
Konferans Birleik krallk babakan Churchill, n-
giliz Genelkurmay ve Amerikan Genelkurmay ara-
snda Quebecde (Kanada) yaplmtr. Konferansta
20
Almanyaya kar Avrupada ikinci bir cephe alma-
s meselesi grlmtr. kinci cephenin almas
hususunda Churchill Balkanlar nermi fakat kon-
ferans sonunda ikinci cephenin Fransada Norman-
diya kylarnda almasna karar verilmitir.
(Cevap B)
Pasifikte Savan Sona Ermesi
Japonlarn Pasifikteki direncini krmak amacyla ABD
Bakan Truman atom bombas kullanmaya karar ver-
mitir.
ABD, 6 Austos 1945te Hiroimaya, 9 Austos
1945te Nagazakiye atom bombas atmtr. Bu olay-
dan sonra Japonya, 2 Eyll 1945te teslim olmutur ve
bylece II. Dnya Sava sona ermitir.
II. Dnya Savandan sonra talya, Romanya, Bulga-
ristan, Macaristan ve Finlandiya ile Paris antlamala-
r imzalanmtr. talya, Paris Antlamas ile 12 Ada
ve Rodosu Yunanistana brakmtr. SSCB, Dou
Avrupada kendisine bal uydu devletler kurmutur.
II. Dnya Sava
Ortada birlemi bir Almanya olmad iin bu devletle
antlama yaplmamtr.
ABD ile Japonya 8 Eyll 1951de San Franciscoda bir
bar antlamas imzalamtr. SSCB ve Japonyada
1956da bir bar antlamas imzalamtr.
II. Dnya Savann Sonular
Faizm ve Nazizm gibi baskc rejimler etkisiz hle gel-
mitir.
SSCB Avrupa ktasnn yarsna hkim olmu, burada-
ki devletleri uydu devlet hline getirmitir.
Asya, Afrika ve Orta Douda yaayan toplumlar mill
kurtulu hareketlerine girmilerdir.
talya, Almanya ve Avusturya topraklar igal edilmitir.
Japonya, ABD ordular tarafndan igal edilmitir.
SSCB ve ABD dnyann en gl devletleri hline gel-
mitir.
1944te Uluslararas Para Fonu kurulmutur.
Sava sonras Nurnberg ve Tokyo Mahkemelerinde
Nazi ve Japon sava sulular yarglanmtr.
Birlemi Milletler Tekilat kurulmutur.
Birlemi Milletler Tekilat nsan Haklar Evrensel
Beyannamesini kabul etmitir.
Birok ehir zarar grmtr. Fabrikalar, limanlar ve de-
mir yollarnn yklmas ekonomiyi olumsuz etkilemitir.
BRLEM MLLETLER TEKLATI
1945 San Francisco Konferansnda Trkiyenin de
aralarnda bulunduu 51 devlet Birlemi Milletler
Tekilatn kurmutur. Birlemi Milletler; Genel kurul,
Genel Sekreterlik, Gvenlik Konseyi, Vesayet Konseyi,
F
Ekonomik ve Sosyal Konsey, Adalet Divan olmak ze-
L
O re idari blmlere ayrlmtr.
Z
O
F
Genel Kurul
Y
A Her yenin temsil edildii yasama organdr. Her ye
Y
I devletin bir oy hakk vardr.
N
C
I Genel Sekreterlik
L
I
K
Birlemi Milletler tarafndan ortaya konan program ve
politikalar uygular.
277
II. Dnya Sava
Gvenlik Konseyi
SORU
Birlemi Milletlerin, yrtme organdr. 5 daimi, 10 gei-
ci olmak zere 15 yesi vardr. Daimi yelerin veto hakk Aadakilerden hangisi, II. Dnya Sava so-
vardr. nunda bamszln kazanan lkeler arasnda
gsterilemez?
Vesayet Konseyi
A) Fas B) Irak
Smrgecilik sona erdii iin gnmz de ilevi kalma-
mtr. C) Cezayir D) Msr
E) Hindistan

Ekonomik ve Sosyal Konsey

Birlemi Milletlerin ekonomik ve sosyal problemler ZM

iin grevli kuruludur.
II. Dnya Sava sonunda Hindistan, Msr, Pakis-
tan, Cezayir, Libya, Fas, Tunus gibi smrgeler ba-
Adalet Divan mszlklarn kazanmtr. Irak ise 1932de yani II.
Birlemi Milletler Tekilatnn yarg organdr. 9 yl iin dnya savandan daha nce bamszln kazan-
15 yarg grev yapar. mtr.
(Cevap B)

Birlemi Milletlerin Baz nemli Alt Birimleri

18
UNESCO: Eitim Bilim ve Kltr Tekilat

UNDP: Birlemi Milletler Kalknma Program

UNICEF: ocuk Fonu

UNIDO: Sna Kalknma rgt

IMF: Uluslararas Para Fonu SORU

20

UNEP: Birlemi Milletler evre Program

II. Dnya Savan hukuken bitiren antlamalar-
WHO: Dnya Salk rgt dan biri olan 1947 Paris Antlamasnda aa-
UNU: Birlemi Milletler niversitesi daki devletlerden hangisiyle antlama imzalana-
mamtr?
ILO: Uluslararas alma rgt
A) talya B) Romanya
HABTAT: Birlemi Milletler nsan Yerleim Program
C) Macaristan D) Almanya
UPU: Uluslararas Posta Birlii
E) Bulgaristan
UNFPA: Birlemi Milletler Nfus Fonu
F
PAO: Gda ve Tarm rgt
L ZM
WMO: Dnya Meteoroloji rgt O
Z II. Dnya Savann sonunda yenilen devletlerle
WFP: Dnya Gda Program O
F
bar antlamalarnn yaplmas ancak 10 ubat
1947de Pariste gerekleebilmitir. Bu konferansta
Y
A talya, Romanya, Macaristan, Bulgaristan ve Finlan-
Y
I
diya ile bar antlamas imzalanmtr.
N
C
Ortada birlemi bir Almanya olmadndan Alman-
I ya ile antlama imzalanamam ancak 1971de Drt
L
I Bykler Antlamas imzalanabilmitir.
K
(Cevap D)

278

SAVA YILLARINDA TRKYE
Trkiye, II. Dnya Sava srasnda Mihver ve Mttefik
devletlerin basksyla kar karya kalmtr. Savaan
devletler, Trkiyenin jeopolitik konumundan dolay onu
yanlarnda savaa sokmak istemilerdir. Fakat Trkiye
denge politikas izleyerek sava d kalmay baarmtr.
II. Dnya Savanda Trk D Politikas
talya ve Almanyann saldrgan tutumlar, Trkiyeyi
1939da ngiltere ve Fransa ile Ankara Antlamas im-
zalamaya yneltmitir. Almanyann Balkanlarda ilerle-
mesi Trkiyeyi endielendirmi ama iki devlet arasnda
1941de Saldrmazlk Pakt imzalanmtr. Almanlarn
1942de Stalingradda Ruslara yenilmesiyle Mttefikler
Trkiye zerindeki basklarn artrdlar. Trkiyeyi sa-
vaa girmeye raz etmek amacyla 1943te Adana g-
rmeleri yaplmtr. Bu grmeler ngiliz Babakan
Churchill, Cumhurbakan nn ve Babakan kr
Saraolu arasnda gereklemitir. Bu grmelerde
kalmay baarmtr.
18
Trkiye, Mttefiklere yaklam ama yine de sava d
Trkiyeyi savaa sokma abalarnn sonucu olan iki
konferans vardr. Bunlardan ilki 56 Kasm 1943te ger-
eklemitir. Bu konferans I. Kahire Konferansdr. I.
Kahire Konferansnda Trk Dileri Bakan Numan
Menemenciolu ile ngiliz Dileri Bakan Eden g-
20
rmtr. Burada da Trkiye savaa girme konusun-
daki teklifleri reddetmitir. II. Kahire Konferansnda ise
grme yapanlar; Churchill, Roosevelt ve nndr.
Trkiye bu konferansta prensip olarak savaa girmeyi
kabul etmitir. Fakat bunu asker ihtiyalarn karlan-
mas artna balanmtr.
Yalta Konferansnda, savatan sonra kurulacak olan
BM tekilatna ye olmak iin Mihver devletlere sava
ama art aranmtr. Bu balamda Trkiye, BMye
ye olabilmek amacyla 23 ubat 1945te Almanya ve
Japonyaya sava amtr. Ancak Trkiye fiili olarak
hi savamamtr.
II. Dnya Savann Trkiyeye Etkileri
Trkiye II. Dnya Savana fiilen katlmam ama bu-
nun ekonomik, siyasi etkilerini fazlasyla hissetmitir.
ncelikle her an savaa girme ihtimali gen erkek n-
fusun silah altna alnmasn gerektirmitir. Gen nfus
silah altna alnd iin retim ve nfus art bundan C
olumsuz etkilenmitir. Her an savaa girme ihtimaline
kar masraflarn ounu savunma harcamalar olutu-
rulmutur.
II. Dnya Sava
Trkiye, II. Dnya Savanda birtakm uygulamalarla
ekonomik nlemler almtr. Bunlar arasnda;
1940ta Mill Korunma Kanununun karlmas,
1
942de byk kentlerde ekmek karnesi uygula-
mas,
1942de Varlk Vergisinin karlmas,
1943te Toprak Mahsulleri Vergisinin karlmas
yer almaktadr.
1940 ylnda karlan bir kanun ile Ky Enstitleri
kurulmutur. Ky Enstitlerinin amac, kylerden sei-
lecek rencilerin birer retmeneitici ve nder kii
olarak yetitirilmeleri ve tekrar kylerde grev almala-
rn salamakt.
II. Dnya Sava srasnda Ankarada srekli rad-
yo yaynlar yaplmtr. II. Dnya Sava srasnda
Edebiyatta Garip Akm ortaya kmtr. Orhan Veli,
Oktay Rifat Horozcu, Melih Cevdet Anday bu akmn
temsilcileridir. Bu dnemde Trk halk ve sanat mzii
nem kazanmtr: Safiye Ayla, Sadettin Kaynak, Ha-
miyet Yceses, Perihan Altnda Szeri, Hafz Burhan,
Mnir Nurettin Seluk dnemin nemli sanatlardr.
SORU
1942 ylnda yrrle giren Varlk Vergisi,
I. Vergisini deyemeyenlerin alma kamplarna
gnderilmesi
II. vergi deme sresinin 15 gn ile snrl tutulmas
III. Aznlklarn tanr tanmaz mlklerine icra yo-
luyla el konulmas
gibi maddelerden hangilerini kapsamaktadr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II
F
D) II ve III E) I, II ve III
L
O
Z
O ZM
F
Varlk Vergisi, sava koullarnn yaratt yksek
Y
krll vergilendirmek amacyla karlm olaa-
A
Y
nst servet vergisidir. Seeneklerde verilen ifade-
I
N lerin tamam bir defalna karlan ve gnmzde
I hala tartma konusu olan bu verginin uygulamalar
L arasndadr.
I
K (Cevap E)
279
II. Dnya Sava

SORU SORU

I. Karaborsa ile mcadele Aadakilerden hangisi 1940 ylnda karlan

II. Yeni vergilerin konulmas ve hkmete rnlere el koyma ve zorunlu al-
ma ykmll getirme gibi konularda snrsz
III. Fiyat artlarn durdurma
yetkiler veren yasadr?
IV. Mal darln hafifletme
A) Milli Koruma Kanunu
Yukardakilerden hangileri Trkiyenin kinci
B) Firariler Kanunu
Dnya Sava srasnda ald ekonomik tedbir-
ler arasnda gsterilebilir? C) Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu

A) Yalnz I B) Yalnz II D) dn Para Verme leri Kanunu

C) II ve IV D) II, III ve IV E) Ticarette Taiin Meni ve hracatn Murakabesi

Hakknda Kanun
E) I, II, III ve IV

ZM
ZM
Trkiye, II. Dnya Savanda fiilen cephede yer
almasa da sava ekonomisi koullarn tm arl- Soru kknde Milli Koruma Kanunundan bahset-

yla yaamtr. Orduyu glendirmek zorunluluu mektedir. Bu yasayla fiyatlar saptamada, rnlere

bteden mill savunmaya ayrlan pay artrrken el koymada ve zorunlu alma ykmll ge-
18
salk, eitim ve bayndrlk gibi harcamalarn payn tirmede hkmete snrsz yetkiler verilmitir. Milli

drmtr. Seeneklerde verilenlerin tamam bu Koruma Kanunu devlet mdahalelerine meruiyet

dnemde alnan ekonomik tedbirler arasndadr. kazandran retim, tketim ve datm ilikilerini

(Cevap E) devlet kontrolne veren gnmzde kapsam hala

tartlan bir kanundur.
(Cevap A)
20
SORU

1943 ylnda gerekleen ve Trkiyenin mtte-

fikler safnda savaa girmesinin istendii Adana
grmeleri hangi liderler arasnda yaplmtr?
A) nn- Stalin - Churchill
B) nn Roosevelt
C) nn- Churchill
D) nn Stalin
F
E) nn- Churchill- Roosvelt
L
ZM O
Z
O
Ocak 1943te Casablancada bir araya gelen ABD
F
Bakan Roosevelt ve ngiltere Babakan Churchill,
Y
Trkiyenin savaa girmesi konusunda anlamtr. A
Bu karar dorultusunda Churchill, 20 Ocak 1943te Y
I
Adanada smet nn ile bir araya gelmitir. Ancak N
C
Chruchill Trkiyeyi savaa girme konusunda ikna I
edememitir. L
I
(Cevap C) K

280

SOUK SAVA DNEM
Souk Sava kavram II. Dnya Sava sonrasnda,
temelde ABD ve SSCB arasnda gelien dmanca
ilikileri ve ideolojik atmay tanmlamak iin kulla-
nlmtr. Bu atma kendisini ak asker eylemlerle
deil, ekonomik bask, propaganda ve silahlanma yar-
yla gstermitir.
NOT
18
Souk Sava deyimi ilk kez 1947de ABDli Ber-
nard Baruch tarafndan kullanlmtr.
Bu dnem iin ounlukla Churchillin 1946daki De-
20
mir Perde konumas balang, 1989da Berlin
Duvarnn ykl veya 1991de SSCBnin dalmas
biti olarak kabul edilmektedir. II. Dnya Sva ABD
ve SSCB olmak zere iki byk g ortaya karmtr.
SSCB imzalad antlamalarla Avrupann nemli bir
blmn ele geirmitir. Sava srasnda igal ettii
Dou ve Orta Avrupa lkelerini her bakmdan kendisi-
ne balamtr. SSCB rejimine kar olan ya da SSCB
basksna maruz kalan lkeler ABDye yaklama politi-
kas izlemilerdir. Bunun sonucunda ortaya SSCBnin
ban ektii Dou Bloku ve ABDnin ban ektii
Bat Bloku kmtr.
Souk Sava dneminde Dou ve Bat bloku dnda
Balantszlar ad verilen nc bir g daha or- F
taya kmtr. Afrikadaki ve Asyadaki smrgelerin
bamszlna kavumas ve bu devletlerin ortak bir
g oluturmak istemesi bu hareketin temelini olu-
turmutur. Hindistan lideri Jawaharlal Nehru, Msrn
bamszl ve kalknmas iin mcadele eden Cemal I igalinden Sovyet yardm olmadan kurtulmutur.
Abdlnasr, ve Avrupada sosyalist bir lke olmasna
karn SSCBden bamsz hareket eden Yugoslavya
3. NTE
SOUK SAVA DNEM
lideri Tito lakapl Josip Broz, Balantszlar hareketi-
nin nderliini yapan devlet adamlardr. Balantszlar
Souk sava dneminde DouBat bloklar dnda
nc Dnyay temsil eden bir g olarak varlk
gstermitir.
Dou Blokunun Kurulmas
Dou Avrupa
SSCBnin 1943 Stalingrad zaferinden sonra Almanlar
geri ekilmeye balamtr. Bunun zerine SSCB Dou
Avrupada ilerleyerek bu lkelerde Alman igaline son
vermitir. Savatan sonra Alman igalinin sona erdii
lkelerde hkmetler tamamen komnistlerin eline
gemitir. 1947de Bulgaristan, Romanya, Macaristan,
Polonya ve ekoslovakyada komnist hkmetlere
kar olan muhalefet tamamen ortadan kaldrlmtr.
Bu durum ABDyi harekete gemitir.
Almanya
II. Dnya Savandan sonra Almanya drt igal blge-
sine ayrlm ancak ABD, ngiltere ve Fransa igal bl-
gelerini birletirmitir, buna karn SSCB Batl devlet-
leri Bat Berlinden atmak iin Berlini ablukaya almtr.
Fakat bundan sonu alamaynca vazgemitir. Bu
F gelimeler sonucunda 23 Mays 1949da Federal Al-
manya Cumhuriyeti kurulmutur. Buna karlk SSCB
L
O kendi igal blgesinde Ekim 1949da Demokratik Al-
Z
man Cumhuriyetini kurmutur.
O
Yugoslavya ve Arnavutluk
Y
A Yugoslavya ve Arnavutlukta komnist partiler direni
Y
I rgtleri kurmu ve bu rgtlerin almalaryla bu l-
N
C
kelerde Alman igali sona ermitir. Bu lkeler Alman
L
I Bu yzden bu iki lkede kurulan komnist idareler
K
Moskovadan bamsz hareket etmitir.
281
Souk Sava Dnemi
NOT
Yugoslavyada Tito; Arnavutlukta Enver Hoca sos-
yalist ynetimlerin kurulmasna nderlik eden lider-
lerdir.
in
II. Dnya Savandan sonra inde komnistler ve
milliyetiler arasnda mcadeleler balamtr. Bu m-
cadelede komnistler SSCBden, milliyetiler ABDden
yardm almtr.
in i savan komnistler kazanm ve Mao 1949da
in Halk Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etmitir.
Kore
Yalta Konferansnda Kore iki igal blgesine ayrl-
mtr. Bu igalde kuzeyi SSCB, gneyi ABD igal
etmitir. ABD ve SSCBnin Koreyi birletirme aba-
larndan sonu alnamaynca ABDnin desteiyle 10
Mays 1948de Gney Kore Cumhuriyeti kurulmutur.
18
Buna karn Kuzey Korede SSCB desteiyle 9 Eyll
19482de Kore Halk Cumhuriyeti kurulmutur.
Kba
Fidel Castro, 1959da Kbada Batista diktatrl-
n ykarak kendi hkmetini kurmutur. Castronun
SSCBye yaklamas Kbada sosyalist bir ynetim
kurulmas ile sonulanmtr
20
Sovyet Modeline Gre Ekonomik ve Sosyal Dzenin
Kurulmas
Komnist partilerin ynetimine hkim olduklar Dou
Avrupa lkelerinde yaplan anayasalarla siyasi, ekono-
mik ve sosyal dzen Sovyet Modeline gre kurulmu-
tur. ABDnin Truman Doktrini ve Marshall Plan gibi faa-
liyetlerinden telalanan Sovyet Rusya, uydu devletlerle
Moskova arasndaki balar daha da glendirmek ve
komnist faaliyetleri tek merkezden ynetmek iin n-
lemler almtr. Bu amala
SSCB, Macaristan, Yugoslavya, Bulgaristan, Polonya,
ekoslovakya, Fransa ve talya komnist partilerinin
Polonyada dzenledii bir toplant sonunda 5 Ekim
1947de Cominform kurulmutur.
Siyasi bir birlik olan Cominform, Truman Doktrini ve
Marshall Plannn uygulanmasn engelleyememitir.
Yugoslavya, SSCBnin gdmne girmeyi reddedince
1948de Cominformdan karlmtr. Nitekim Cominform
da 1956da Sovyetler Birlii tarafndan datlmtr.
Sosyalist lkeler arasnda ekonomik i birlii ve da-
yanma amacyla 25 Ocak 1949da COMECON
282
kurulmutur. Kurucu yeler; SSCB, Bulgaristan, e-
koslovakya, Macaristan, Polonya ve Romanyadr.
Kurulua 1949da katlan Arnavutluk, 1961de birlikten
ayrlmtr. 1950de Demokratik Alman Cumhuriyeti,
1962de Moolistan, 1972de Kba ve 1978de Viet-
nam COMECONa katlmtr. SSCBnin dalmasyla
ye devletler COMECONa son vermitir.
1955te Bat Almanyann NATOya ye olmas zeri-
ne Dou Avrupa lkeleri de 14 Mays 1955te Varova
Paktn kurmutur. Askeri ve siyasi bir rgt olan paktn
ye devletleri; Demokratik Alman Cumhuriyeti, Arnavut-
luk, Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Romanya, e-
koslovakya ve Rusyadr. Pakt, 1991de sona ermitir.
Sosyalist Blokta Sarsntlar
Yugoslavya
Yugoslavyann tam anlamyla SSCB kontrolne gir-
mek istememesi ilikileri germitir. SSCBYugos-
lavya ilikilerinin gerilmesi 1948de Yugoslavyann
Cominformdan karlmasyla sonulanmtr.
in
in Halk Cumhuriyetinin kurulmas ile inRus iliki-
leri gelimitir. inin glenmeye balamas ve baka
sorunlar Rusin ilikilerini olumsuz etkilemitir. Rus-
ya ve in arasndaki gergin ilikiler Dou Blokunun
g kaybetmesine sebep olmutur.
Stalinin 1953te lm de Dou Berlin Ayaklanmasn
etkilemitir.
NOT
Stalinin lmnden sonra SSCBde Nikita Kuru-
ev iktidara gelmitir.
Macaristan
1953 ve 1956da Macaristanda ayaklanmalar km-
F tr. SSCB, Budapeteyi igal ederek bu ayaklanmalar
bastrmtr.
L
O
ekoslovakya
Z
O
1953te Dou Blokunda yaanan ekonomik skntlar
F
ekoslovakyada iilerin ayaklanmasna sebep ol-
Y
mutur. Komnist Parti bu ayaklanmay sert yntem-
A
Y lerle bastrmtr. 1967de ise amac, ekoslovakyada
I
insan hrriyetini esas alan bir komnist sistem uygula-
N
C mak olan nsancl Komnizm hareketi balamtr.
I
L Alexsander Deubekin balatt nsancl Komnizm
I
hareketi, 1968de SSCBnin ekoslovakyay igali ile
K
baarsz olmutur.

Bat Blokunun Kuruluu
SSCBnin yaylmac politikasndan ekinen ngiltere,
ABDyi Batnn liderliini stlenmeye davet etmitir. Bu
durum ABDnin, SSCBnin yaylmac politikasn er-
eveleme politikas ile durdurmak istemesine zemin
hazrlamtr. ereveleme politikas Truman Doktrini
ve Marshall Plan ile uygulamaya konulmu, paktlar
kurulmu, asker antlamalar imzalanmtr.
SSCB yaylmaclna kar tehdit altnda olan lkelere
ABD tarafndan yardm yaplmas gndeme gelmitir.
Truman Doktrini adn tayan bu yardm erevesinde
Yunanistana ve Trkiyeye 100 milyon dolarlk asker
ve mali yardm yaplmtr. Truman Doktrini, SSCB
ABD mcadelesini balatan bir temel olmutur.
ABD Avrupa ekonomilerini canlandrmak amacyla Av-
rupa lkelerine mali yardm yapmaya karar vermi ve
bu karar zerine 3 Nisan 1948de Amerika, D Yardm
Kanununu karmtr. Marshall Plan olarak bilinen bu
kanuna dayanarak ngiltere, Fransa, Belika, talya, Por-
tekiz, rlanda, Yunanistan, Trkiye, Hollanda, Lksem-
burg, svire, zlanda, Avusturya, Norve, Danimarka ve
18
svee 6 milyar dolarlk yardm yaplmtr. Amerikada -
kan D Yardm Kanununun daha verimli olabilmesi iin
16 Nisan 1948de 16 Avrupa lkesi Avrupa Ekonomik
Birlii Tekilatn kurmutur. SSCB ise bu Marshall
Planna karlk Molotof Plann hazrlamtr.
SORU
20
Aadakilerden hangisi Marshall Plannn
amalarndan biridir?
A) ABDyi Avrupadan soyutlamak
B) Avrupa Birliinin kurulmasna zemin hazrlamak
C) Bloklar arasndaki silahlanma yarna son vermek
D) Yugoslavyann Dou Blokuna katlmasn sa-
lamak
E) Avrupa lkelerinin ekonomik olarak kalkndrmak
ZM
Marshall Plan 1947 ylnda nerilen ve 19481951
yllar arasnda yrrle konan ABD kaynakl bir
ekonomik yardm paketidir. II. Dnya Savandan
sonra iktisaden son derece kt durumda olan Av-
rupa lkelerinde ekonomik kalknmay salamak
amacyla hazrlanmtr. ABD bu plan ile Sovyet Birli-
inin Avrupa lkelerindeki komnizm propagandasn
nlemeyi hedeflemitir. ABD Kongresinde 11 Eyll
1947de onaylanan Marshall Plann erevesinde 16
lke, ABDden ekonomik kalknma yardm almtr.
(Cevap E)
Souk Sava Dnemi
ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda ve Lksemburg
19 Mart 1948de SSCBye kar Bat Birlii Savun-
ma rgtn kurmutur. Fakat iinde ABDnin
olmad bu rgt, caydrclktan yoksundu. Ameri-
kan Senatosunda kabul edilen bir tasar ile ABDnin
Avrupay da iine alacak bir savunma paktna girmesi
nndeki engel kalkmtr. Bunun zerine Bat Birli-
i Savunma rgtn kuran devletler ve ABD, Ka-
nada, talya, Danimarka, Norve, Portekiz ve zlanda
Washingtonda bir araya gelerek NATOyu kuran ant-
lamay 4 Nisan 1949da imzalamtr.
Trkiye, Yunanistan ile birlikte 1952de NATOya katl-
mtr. 1966da Fransann asker kanattan ekilmesiy-
le, ittifakn merkezi Paristen Brksele tanmtr.
alma alanlar; insan haklar, medya, hukuki i bir-
lii, sosyal dayanma, salk, eitim, kltr, spor ve
genlik olarak belirlenen Avrupa Konseyi ise 5 Mays
1949da Belika, talya, Lksemburg, Norve, Fransa,
Hollanda, ngiltere, rlanda, sve ve Danimarka tara-
fndan kurulmutur.
Bat ile ilikilerini gelitirmek isteyen Trkiye, 8 Aus-
tos 1949da Avrupa Konseyine girmitir. Bu tekilatn
asker nitelii yoktur.
Avrupal Devletler hem ekonomik btnleme hem de
SSCBnin batya yaylmasn nlemek amacyla bir bir-
lik kurmay hedeflemilerdir. Byle bir birliin temeli ise
Fransz Dileri Bakan Schumann bildirisiyle atl-
mtr.
NOT
Schuman Bildirisi Avrupa Birliinin kurulmasna ze-
min hazrlamtr.
18 Nisan 1951de Federal Almanya, Belika, Fransa,
F
talya, Lksemburg ve Hollanda tarafndan Avrupa
L
O Kmrelik Topluluu kurulmutur. Bunu Avrupada
Z
daha geni kapsaml bir ekonomik birlemeyi ama-
O
F layan, 1957de Roma Antlamas ile kurulan Avrupa
Y
Ekonomik Topluluu izlemitir.
A
Paylalamayan Orta Dou
Y
I ngiltere ve Fransa I. Dnya Savandan sonra Orta
N
C Dou blgesinde manda ynetimleri kurmulard. I.
I Dnya Savandan sonra bu manda ynetimlerinde
L
I bamszlk hareketleri grlm, ngiltere ve Fransa
K
mandalarndaki lkelere bamszlk vermek zorunda
283
Souk Sava Dnemi
kalmtr. Bamsz olan Orta Dou lkelerinde monar-
i ynetimleri kurulmutur.
1917de yaynlanan Balfour Deklarasyonu ile ngil-
tere, Filistinde bir Yahudi devleti kurulmasn destek-
lemitir. I. Dnya Savandan sonra Filistinde ngiliz
mandas kurulmutu ve Filistine Yahudi g bala-
mt. Sonu olarak ngiltere, 14 Mays 1948de Filis-
tindeki manda ynetimini tek tarafl olarak kaldrmtr.
Bunun zerine ayn gn srail Devletinin kurulduunu
ilan edilmitir. Bylece gnmze kadar gelen Arap
srail savalar ve Filistin sorunu balamtr.
Svey Krizinde SSCBnin Orta Douda etkin olmaya
almas ABDyi endielendirmitir. Bu endie, 5 Ocak
1957de Eisenhower Doktrininin yaynlanmasna se-
bep olmutur. Bu Doktrin, Orta Dou lkelerine eko-
nomik ve asker yardm yapmak ve blgeye komnist
bloktan gelebilecek saldr karsnda silah kullanma
yetkilerini ierir.
Uzak Douda atma
1949da inde komnist ynetim ibana gelmitir.
18
indeki bu ynetim SSCB ve mttefikleri tarafndan
hemen tannmtr. indeki bu komnist ynetim;
ABDye kar Kore Savana girmi Kemir Sorunun-
da Pakistan Vietnam Savanda Kuzey Vietnamllar
desteklemitir.
ABDyi Uzak Doudan atmak isteyen SSCBnin talima-
20
tyla 25 Haziran 1950de Kuzey Kore, Gney Koreye
saldrmtr. Bu saldrdan sonra ABDnin ban ektii
ve Trkiyenin de destek verdii Birlemi Milletler Kuv-
veti oluturulmutur. Taraflar 1953 ylna kadar sren
savata birbirine stnlk salayamamtr.
Amerika, Uzak Doudaki etkinliini artrmak iin yeni
bamsz olan Tayland, Laos, Kamboya ve Gney
Vietnama asker ve ekonomik yardm yapmtr. kinci
olarak da SEATO veya Manila Pakt denen Gney-
dou Asya Antlamas teklatnn kurulmasn sa- F Kadnlar i hayatnda etkin olmaya balamtr.
lamtr. Bu tekilat 8 Eyll 1954te Amerika, ngiltere
ve Fransa ile Uzak Dou lkelerinden Yeni Zelanda,
Avustralya, Filipinler, Tayland ile Pakistann katlmas
ile kurulmutur. SEATOnun imzas ile Amerika, Sovyet
Rusya ve mttefiki in etrafnda, Avrupann Atlantik
kylarndan Pasifike kadar uzanan bir ittifak emberi
meydana getirmitir.
Souk Sava dneminde Gney Asyada iki bam-
sz devlet ortaya kmtr. Bunlardan biri 14 Austos
1947de kurulan Pakistan ve 15 Austos 1947de kuru-
lan Hindistandr. Pakistan ve Hindistann bamsz ol-
284
malarnda nemli rol oynayan liderler Muhammed Ali
Cinnah ve Gandhidir. Bu iki devlet kemir sorunu
nedeniyle srekli kar karya gelmitir.
Asya ve Afrikann Kurtuluu
II. Dnya Savandan sonra Batl devletlerin smr-
gesi durumunda bulunan Asya ve Afrikada bamsz-
lk hareketleri balamtr. Asyada bulunan Seylann
1947, Birmanyann 1948de ngiltere tarafndan ba-
mszl tannmtr. 1954te Franszlar Vietnamdan
ekilmitir. ngiltere 1957de Malezyaya bamszlk
vermitir. Hollanda 1949da imzalanan antlama ile
Endonezyann bamszln tanmtr.
Afrika ktasnda da bamszlk hareketleri hz ka-
zanm Fransa, 1881de girdii Tunusu 1956 ylnda
bamsz devlet olarak tanmak zorunda kalmtr.
Fransa ve spanya 1956da Fasn bamszln ka-
bul etmi, Cezayir, 1962de Fransadan bamszln
kazanmtr. ngiliz ve Fransz igal blgesi olan Libya
1952de bamsz bir devlet hline gelmitir.
Afrikada, 1977de Cibuti Cumhuriyetinin kurulmas ile
bamszlna kavumayan lke kalmamtr.
31 Bamsz Afrika lkesi 2224 Mays 1963te Afrika
Birlii Tekilatn (OAU) kurmutur. Bu tekilat, kendi
aralarndaki antlamazlklar byk devletlerin mda-
halesine frsat vermeyecek ekilde zmeyi gaye edin-
mitir. Bu tekilat ayrca Afrika ktasn bloklar dnda
tutmay da amalamtr.
Souk Sava Dneminde Dnya
II. Dnya Savandan sonra dnya byme srecine
girmitir. Petrol, elektrik ve otomotiv retimi artmtr.
Nfus, sanayilemi ve geri kalm lkelerde art gs-
termitir.
Sanayileme ehirlere g artrm ve bylece ehir-
ler hzla genilemitir. ehirlerin genilemesine bal
olarak da otomobil saysnda art olmutur.
Radyo ve sinemann yerini televizyon almtr.
L
O
Amerikaya aratrmac gnn artmas ile fen ve
Z
O sosyal bilimlerde hzl gelime olmutur.
F
Sava yllarnda Amerikal bilim adamlar tarafndan ilk
Y
bilgisayar retilmitir. lk defa Sputnik adl bir ara keif
A
Y amacyla uzaya gnderilmitir.
I
N Nkleer enerji nem kazanmtr.
C
DNAnn kimyasal yaps zlm, tarmda ilalama
I
L ve gbreleme kefedilmitir.
I
K Uak seyahatleri nem kazanmtr.

Souk Sava Dneminde Trkiye
Trk D Politikas
Trkiye, Souk Sava dneminde kendi gvenlii iin
birtakm kurululara ye olmu ve antlamalara imza
atmtr. Trkiye, 1950de NATOya girmek iin bavu-
ruda bulunmu fakat baz Avrupal devletler SSCB tep-
kisinden ekindii iin bunu kabul etmemitir. 1950de
Kore Savana Trkiyenin 4500 kiilik kuvvet gnder-
mesi ve buradaki baarlar Trkiyeye NATOnun yo-
lunu amtr. Trkiye, 18 ubat 1952de NATO yesi
olmutur.
Trkiye Balkanlarda etkin olmak amacyla 1953te Yu-
nanistan ve Yugoslavya ile antlamalar imzalayarak
Balkan Paktn kurmutur.
Trkiye, Irak, ran, ngiltere ve Pakistan arasnda
1955te Badat Pakt kurulmutur. Bu paktn ad,
1959da Irakn pakttan ekilmesiyle CENTO olmutur.
Trkiyede Yaam
Atatrkn lm sonrasnda yaananlar
18
Atatrkn lmnn ardndan yeni Cumhurbakannn
kim olaca konusu konuulmaya balanmtr. Atatrkn
lmnden bir gn sonra, Meclis Bakan Abdlha-
lik Renda, Anayasa gereince Yeni cumhurbakann
semek zere parlamentoyu oturuma davet etmitir.
Toplanan meclis tek aday olan Malatya Milletvekili smet
20
nny aday oybirliiyle devlet bakanlna getirmitir.
Cumhurbakan nn, aralarnda baz konularda be-
lirgin bir gr ayrl olmasna ramen, babakanlk
grevini yine Celal Bayarda brakmtr.
Cumhurbakan nn, ksa zamanda partiye hkim
olmu, Atatrkn lmyle meydana gelen boluu
nemli lde doldurmutur. 26 Aralk 1938de topla-
nan Cumhuriyet Halk Partisinin ilk olaanst kurul-
taynda Atatrk Ebed ef, nny de Mll ef
ilan etmitir. Tzkte yaplan bir deiiklikle de nn,
Cumhuriyet Halk Partisinin deimez genel bakan
olmutur.
Tek parti dneminde yaanan huzursuzluk sonucunda,
mecliste Mstakil Grup (Bamsz Grup) adnda bir
muhalefet grubu oluturulmutur. Bu grup muhalefet
frkas gibi hareket ederek parti zerinde denetim kur-
maya almtr.
CHPnin olaanst kurultayndan sonra, nn ile
Bayar arasndaki gr ayrl daha da artm nitekim
Celal Bayar, 25 Ocak 1939da babakanlk grevinden
ekilmitir. nn, Bayarn yerine daha rahat anlat
Dr. Refik Saydam babakan yapmtr.
Souk Sava Dnemi
MLL EF DNEM (19381950)
Mill Koruma Kanunu (26 Ocak 1940)
Babakan Recep Pekerin bakanlnda hazrlanan
Milli Korunma Kanunu, fevkalade hallerde, yani genel
veya ksmi seferberlik, devletin bir harbe girmesi olas-
l ve Trkiye Cumhuriyetini de ilgilendiren devletle-
rarasndaki harp hali durumunda, Bakanlar Kuruluna
zel yetkiler veren bir kanundur. Kanun, 19 ubat
1940ta smet nn imzal kararname ile kinci Dnya
Savann memleketin ekonomisine dorudan tesir et-
meye balad gerekesiyle tatbik edilmeye balam-
tr. Devlet mdahalelerine meruiyet kazandran Milli
Koruma Kanunu CHPden sonra gelen hkmetlerce
de uygulanmaya devam etmitir.
NOT
CHP dneminde uygulanan Varlk Vergisi Kanunu
ve Demokrat Parti dneminde kurulan Petrol Ofisi,
Et ve Balk Kurumu gibi kurumlarn yasal dayana
Milli Koruma kanunudur.
Varlk Vergisi (11 Kasm 1942)
II. Dnya Savann etkisiyle Trkiye byk ekonomik
skntlar yaam 19 Aralk 1941de stanbulda ek-
mek karneye balanmtr. Bu srete Babakan Refik
Saydam 1942de bir kalp krizi geirerek grevi ban-
da lm ve yerine kr Saraolunu babakanla
atanmtr.
Varlk Vergisi ad verilen kanun da Saraolu
Hkmetinin bir icraatyd. 11 Kasm 1942de karlan
Varlk Vergisi Kanunu, ekonomik artlarn yaratt dar-
l frsat bilerek yksek kazanlar elde ettikleri halde,
kazanlarna uygun lde vergi vermeyenleri hedef
F
almtr.
L
TBMMde hi tartlmadan kabul edilen kanuna gre;
O
Z her il ve ile merkezinde kimin ne kadar vergi deye-
O
F ceini belirleyecek servet tespit komisyonlar kuru-
lacakt. Bu komisyonlarn kararlar tereddde mahal
Y
A vermeyecek ekilde ve itiraz edilemez olacakt. Ta-
Y hakkuk ettirilen vergi deme sresi 15 gn olacak, bu
I
N sre iinde tahakkuk eden vergiyi demeyenlerin mal-
C lar haczedilerek icra yoluyla satlacakt. Btn bunlara
I
L ramen borcunu deyemeyen mkellefler borlarn
I
bedenen altrarak detmek amacyla alma
K
kamplarna gnderilecekti.
285
Souk Sava Dnemi
Bu kanunla birlikte binlerce tanmaz mlk haczedile-
rek hara mezat satlmtr. Tamam gayr- mslim-
lerden oluan toplam 1229 kii, 27 Ocak3 Temmuz
1943 arasnda almak zere Erzurum Akaleye
yollanmtr. Srgndeki kiilerden bir ksm da Eski-
ehir Sivrihisara nakledilmitir.
Trkiyenin ekonomik tarihinde, gerek anlamyla ilk
servet vergisi rnei saylan bu vergi, New York
Times Gazetesinde eletirilince TBMM, II. Dnya
Savann kritik gnlerinde bu durumdan olumsuz
etkilenmemek iin henz tahsil edilmemi olan Varlk
Vergisi borlarnn silinmesine ve srgnlerin evlerine
gnderilmesine kara vermitir.
Bu kanunun ardndan gayr- mslim aznlk Trkiyeyi
terk etmeye balamtr.
1946 Seimleri (21 Temmuz 1946)
II. Dnya Savann ardndan ok partili hayata gei
denemeleri tekrar balamtr. lk olarak 5 Eyll 1945te
18
Nuri Demira nclne Milli Kalknma Partisi
adnda bir muhalefet partisi kurulmutur. Ardndan da
CHPden ayrlan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat
Kprl ve Refik Koraltan (Drtl Takrir) nderliin-
de 7 Ocak 1946da Demokrat Parti kurulmutur.
Ak oy gizli saym ilkesine gre 21 Temmuz 1946
20
gerekletirilen seimlere Demokrat Parti, ifti ve
Kyl Partisi, Trkiye Sosyal Demokrat Partisi, Trkiye
Sosyalist Partisi gibi partiler katlmtr.
Ak oy, gizli saymn sonucu belirledii bu seimlerde
sandk kurallar gerei oylarn saym ve dkm yapl-
dktan sonra durum bir tutanakla belirlenir sonrasnda
oy ve belgeler yaklrd. Bu nedenle 194 seimleri de-
mokrasi tarihine aibeli seim olarak gemitir. De-
mokrat parti seimlere itiraz etmi fakat itiraz aleyhine
sonulanarak meclisteki milletvekili says drlm-
tr.
1948de Demokrat Partide ayrlk sesler artmaya
balamtr. Partiden ihra edilen bu muhalifler Ms-
takil Demokratlar Grubunu hem CHP ye hem de
DPye kar muhalefet yrtmlerdir. Bu dnemde
z Demokratlar Partisi ve Serbest Demokrat Parti gibi
baka partilerde kurulmutur.
lk Devalasyon: 7 Eyll Kararlar (1946)
kinci Dnya Sava srecinde uygulanan Varlk Vergi-
si kadar ulusal ekonomiyi derinden etkileyen bir baka
olay da 7 Eyll kararlar, yani ilk devalasyondur. Bu
286
devalasyonla 1 Amerikan dolarnn fiyat 1.32 Trk
lirasndan 2.80 Trk lirasna karlmtr. Elde nemli
lde altn ve dviz stoku varken, neden devalasyo-
na gidildii konusu hala tartlan bir konudur. Dne-
min Recep Peker hkmeti bu konuda gereke olarak
sava yllarnn sebep olduu ithalat skntsn ve bu
skntnn yaratt retim yetersizliini ne srm-
tr. Yaplan devalasyon, yaraya merhem olmad
gibi devleti yeni vergiler almaya zorlamtr.
1950 Seimleri (14 Mays 1950)
Gizli oy ak saym ilkesine gre yaplan 1950 seim-
lerinde oylarn %53,6sn alan Demokrat parti CHPyi
hi beklemedii bir yenilgiye uratmtr. Bylece
CHPnin yirmi yedi yl sren tek parti iktidar herhangi
bir darbe olmadan seim yoluyla sona ermi ve yeni bir
dnem balamtr. 1950 seimleri demokrasi tarihine
ilk demokratik seimi olarak gemitir.
DEMOKRAT PART DNEM (19501960)
14 Mays 1950de yaplan genel seimlerden sonra
smet nn cumhurbakanlndan ayrlm ardn-
dan yaplan Cumhurbakanl seiminde Celal Bayar
Trkiye Cumhuriyetinin 3. Cumhurbakan olmutur.
Adnan Menderes babakan olarak atanrken, DPnin
kurucularndan Fuat Kprl Dileri Bakan, Refik
Koraltan ise Meclis bakan olmutur.
Bu dnemde
Ekonomide denk bte uygulamasndan vazgeil-
mi, para ve maliye politikalar tamamen deimitir.
Dardan alnan yardmlarla tarmda makineleme
salanmtr.
Karayollar politikasna hz verilmitir.
Demokrat Parti iktidarnn ilk yapt ilerden birisi de,
Arapa Ezana kar mevcut yasa kaldrmak ol-
mutur.
F
Erzurumda Atatrk niversitesinin almas
L
O 14 Temmuz 1950de Genel Af ilan edilmitir.
Z
O 14 Aralk 1951de karlan bir kanunla CHP mallarn
F
hazineye devredilmitir.
Y
A
Makine Kimya Endstri Kurumu, Denizcilik Bankas, Et
Y ve Balk Kurumu, Devlet Malzeme Ofisi, Trkiye Pet-
I
N
rolleri Anonim Ortakl gibi iletmeler kurulmutur.
C
Kore Savana asker gnderilmitir.
I
L
Trkiyenin NATOya ye olmutur.
I
K

Kore Sava (25 Haziran 1950) ve Trkiyenin NATOya
Girmesi (20 Eyll 1951)
Sovyetler tarafndan desteklenen Kuzey Kore ordular,
25 Haziran 1950de Gney Koreye saldrm ve Uzak-
dou birden karmtr.
Korede, Birlemi Milletler adna bir cephe alma-
s, NATOya girebilmek iin frsat kollayan Trkiye iin
bir frsat gibi alglanmtr.
25 Temmuz 1950de Cumhurbakan Celal Bayarn
bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu Kore
Savalarna katlmak zere, blgeye asker gnderil-
mesini karara balamtr.
Memleketi savaa gtrecek byle nemli bir konuda
meclis kararnn alnmamas zellikle CHP tarafndan
byk tepkilere sebep olmutur. General Tahsin Yazc
komutasnda Gney Koreye gnderilen Trk Tuga-
y zellikle unona ve Kunuri Savalarnda
nemli baarlar elde etmitir. Beklenildii olmu ve
18
Kore Savana asker gnderilmesi NATOya yelik
yolunu amtr. Bunun sonucunda Trkiye, 20 Eyll
1951de NATOya kabul edilmi; 18 ubat 1952de de
NATOya resmen ye olmutur.
1954 Seimleri (2 Mays 1954)
Demokrat Parti iktidarnda yaplan ilk seim olan bu
20
seimler Trk siyasal tarihine drst seimler ola-
rak girmitir. Demokrat Parti bu seimlerdeki byk
halk desteini ekonomik alandaki baarl almala-
rnn karl olarak almtr. Bu seimler sonucunda
ilk defa nc bir parti, Osman Blkba bakan-
lnda kurulmu olan Cumhuriyeti Millet Partisi 5
milletvekili ile meclise girmitir.
NOT
Demokrat Parti, 1954 seimlerinde neredeyse
halknn tamam Cumhuriyeti Millet Partisine oy
veren Krehiri 30 Haziran 1954da kard bir
kanunla ile yaparak Nevehire balamtr. Ancak
Krehirin ile olarak kalmas yl srm DP ik-
tidar 1957 seimleri ncesi TBMMde kabul edilen
bir kanun ile Krehirin yeniden il olmasn sala-
mtr.
67 Eyll Olaylar (67 Eyll 1955)
67 Eyll olaylar, stanbulda yaayan ncelikle
Souk Sava Dnemi
Rum olmak zere aznlklara ynelik tahrip ve ya-
ma hareketidir. 1955 ylnda Kbrs Trklerine yap-
lan basklar, Trkiye kamuoyunun gndeminde yer
alan en nemli konuydu. Baz gazeteler stanbulda-
ki Rum aznln aralarnda ba toplayarak Kbrs
Rumlarnn ENOSSi gerekletirmek iin kurduu
etelere gnderdiini yazmaktayd. Dileri yetkilileri
Londrada Kbrs temaslarna devam ederken, 6 Eyll
1955te Atatrkn Selanikteki evinde bir bomba
patlatld radyoda yaymlanmtr. DP yanls stan-
bul Ekspres gazetesi ve Kbrs Trktr Cemiyetinin
kkrtmasyla 6 Eyll akam Cumhuriyet tarihinde
grlmemi bir yama ve ykm eylemi gerekletiril-
mitir. zellikle gayrimslimlerin toplu olarak yaad
birok semtte nce Rumlarn, ardndan da Ermeni ve
Yahudilerin ev, iyeri ve ibadet yerleri yamalanmtr.
Gayr-i mslim mezarlklarnn da zarar grd ve 7
Eyll sabahna kadar sren saldrlarda emniyet pasif
bir tutum sergilemitir. Olaylarla ilgili grlen davalarda
beraatle sonulanmtr. Ancak olaylardan ksa bir sre
sonra Kbrs Trktr Cemiyeti kapatlmtr. 1960 dar-
besinden sonra, bu olaylar Yassada yarglamalarnn
gndemine de gelmi ve cunta mahkemesi Demokrat
Parti ynetimini 67 Eyll olaylar nedeniyle de ceza-
landrmtr. Olaylarn ardndan, Trkiyede yaayan
binlerce Rum Trkiyeden g etmitir. Rum nfusun
zamanla azalmasyla Rumlarn ekonomideki etkisi
zayflamaya balam ve Trklerin sermayeye hkim
olmas hzlanmtr.
Ortak lkeler Bildirisi (4 Eyll 1957)
Demokrat Parti iktidarnn uygulamalar hem siyaset
nezdinde hem de halk nezdinde huzuruzluk yaratmak-
tayd. Bu srete meclisteki muhalefet partileri Ortak
lkeler Bildirisini yaymlamtr. Bu bildiri, Demokrat
F Parti iktidarnn Anti-Demokratik bir dzene doru
ve ok tehlikeli bir yolda yrdn ileri srmekteydi.
L
O
1955te Dileri Bakanl grevinden ayrlan Demok-
Z
O rat Parti kurucularndan Prof. Fuat Kprl bu bildiri-
F
den gn sonra partiden istifa etmitir.
Y
A 1957 Seimleri (27 Ekim 1957)
Y
I 1957 seimlerinde Hrriyet Partisi (Fevzi Ltfi Karaos-
N
C
manolu), Cumhuriyeti Millet Partisi (Osman Blk-
I ba), Cumhuriyet Halk Partisi (smet nn) ve De-
L
I mokrat Parti (Adnan Menderes) meclise girmitir. Bu
K
seimlerde dikkat eken en nemli gelime DPnin mil-
287
Souk Sava Dnemi
letvekili saysndaki sert d ve CHPnin milletvekili
saysndaki byk arttr.
NOT
1957 ylndan sonra DPnin d kredi almasnn
zorlamas, ekonominin iyice da baml hale gel-
mesine sebep olmu ve 1958de IMFden d bor
alnmtr.
9 Subay Olay (25 Aralk 1957)
NATOda grevli dokuz subayn babakan Adnan
Menderese suikast yapacaklar iddiasyla patlak veren
olaydr. Subaylardan bir ksm tutuklanm ancak olay
ksa sre sonra takipsizlik kararyla kapanmtr. Oysa
bu subaylardan bazlar 27 Mays Asker Darbesinde
18
Mill Birlik Komitesi yesi olarak grev yapmtr.
Vatan Cephesinin Kurulmas (12 Ekim 1958)
Adnan Menderes, Manisada yapt bir konuma-
da muhalefetin kin ve husumet cephesine kar bir
Vatan Cephesi kurulmas arsnda bulunmutur.
Bugnden sonra lkenin her tarafnda Vatan Cep-
20
hesi rgtleri kurulmaya ve vatandalar bu rgtlere
katlmaya balamtr. Siyasal gerilimi iyice artran bu
kampanyaya kar CHP de kendince tedbirlere bavur-
mutur. te yandan 28 Kasm 1957de Hrriyet Partisi
kendini feshetmi ve CHP ile g birlii karar alm-
tr.
DP ve CHP arasnda trmanan gerilim, 18 Ekim 1958de
TokatZileyi ziyaret eden nnnn karlanmamas
iin yaplan sokaa kma yasayla dorua ulamtr.
Bu olay neticesinde halkla gvenlik gleri arasnda
uzun sren atmalar yaanm ve halka kar taz-
yikli su, cop, dipik, gz yaartc bomba kullanlm-
tr. Olaydan bir gn sonra Said-i Nursnin yaad
Emirda ziyaret eden Babakan Menderes, Nurcular
tarafndan hilfet ve saltanat temsil eden iki tu-
ral, yeil bayrak alarak karlanmtr. Menderesin
Emirda bu ziyaretini zel bir destek iareti olarak de-
erlendiren Said-i Nurs, bu olaydan sonra lke iinde
gezilere balamtr. Buna karlk Menderes Risle-i
Nurlarn ilk kez serbeste baslmas iin talimat ver-
mitir.
288
NOT
Vatan Cephesinin kurulmas ve sonrasnda yaa-
nan gelimeler neticesinde CHPnin yayn organ
olan Ulus gazetesi 3 Kasm 1958de bir ay sre ile
tekrar kapatlmtr.
Zrih (13 ubat 1959) ve Londra Antlamalar
(19 ubat 1959)
Kbrs Sorunu 1954 yl itibariyle Trkiyenin gnde-
mine girmeye balamtr. Yunanistan, ngilterenin
smrgesi olan adann kendisine verilmesini istemi-
tir. Kbrsl Rumlar, Yunanistana balanma isteklerini
(Enosis) gerekletirebilmek iin adadaki Trklere kan-
l saldrlarda bulunmutur. 1955 ylnda ngiltere konu-
yu incelemek zere Londrada bir konferans toplam-
tr. Trkiye ada zerindeki iddiasn Kbrs Trktr,
Trk Kalacaktr sloganyla ortaya koymutur. Bu id-
dia daha sonra Ya Taksim, Ya lm ekline dn-
mtr. Sonu olarak 13 ve 19 ubat 1959 tarihlerinde
yaplan Zrih ve Londra antlamalaryla Kbrsn ba-
msz olmas, fakat ngiltere, Trkiye ve Yunanistann
adada zel haklarnn (Garantrlk hakk) bulunmas
kararlatrlmtr.
NOT
17 ubat 1959da antlamay imzalamak zere
Londraya giden Adnan Menderesin ua hava ko-
ullar nedeniyle dmtr. Babakan Menderes
kazay ufak tefek syrklarla atlatmtr. Bu olayn
ardndan Menderese evliya muamelesi yaplmaya
balanmtr.
mzalanan Zrih ve Londra Antlamalarna gre ngil-
F tere adadaki byk hava slerini bulundurmaya devam
L edecek, Trkiye ve Yunanistan da birer asker garni-
O
Z
zon bulunduracakt ayrca her devletin de Kbrsa
O mdahale hakk olacakt. Kbrs Anayasas hkmet
F
ve parlamentoda Trklere baz zel haklar da tanmak-
Y
A
tayd. Dzenin ileyiine Federal Almanyadan bir yar-
Y g nezaret edecekti. Bu srete Kbrs Cumhurba-
I
N kanlna Bapiskopos Makarios, yardmclna Dr.
C
Fazl Kk seilmitir. Kbrs Sorunu zmlenmi
I
L gibi grnse de Kbrs Rumlar Trklere kar saldrla-
I
K rna yeniden balamtr. 15 Temmuz 1974te Kbrsta
gerekleen askeri darbe sonucunda da Trkiye Cum-

huriyeti 24 Temmuz 1974de Londra ve Zrih antla-
malarnn kendisine verdii garantr devlet hakkn
kullanarak Kbrsa mdahale etmitir.
NOT
15 Temmuz 1974te gerekleen darbede EOKAnn
tannan simalarndan Nikos Sampson yeni hk-
metin geici devlet bakanlna getirilmitir. Samp-
son da bakanlk yetkilerini kullanarak Kbrs Helen
Cumhuriyetini ilan etmitir.
Tahkikt Komisyonunun Kurulmas
(18 Nisan 1960)
Demokrat parti tarafndan muhalefet ve basnn faali-
yetlerinin tahkik edilmesi iin kurulmu 15 yeli Meclis
komisyonudur. CHPnin halk ve orduyu iktidara kar
18
kkrttn ileri srerek kurulan bu komisyon sadece
Demokrat Partili milletvekillerinden olumaktayd.
Komisyonun ilk icraat, siyas partilerin tm etkinlikleri-
ni, komisyonun etkinlikleri ile ilgili muhalif yaynlar ve
TBMMde komisyonla ilgili yaplan grmeleri yasak-
lamak olmutur.
nnye, Meclisin 12 oturumuna katlmama cezas
20
verilmesi ve Meclis grmelerinin yaynna da yasak
konulmas da komisyonun dier faaliyetleri arasnda-
dr. Hkmet 27 Nisan 1960da Tahkikt Komisyonuna
olaanst yetkiler tanyan bir yasay daha meclisten
karmtr.
Bata CHP olmak zere meclis ii ve meclis d tm
muhalefeti hemen her trl siyas faaliyetten men et-
meyi hedefleyen Tahkikt Komisyonu, sorunlar ze-
medii gibi bata niversite rencileri olmak zere
halkn sokaa dklmesine neden olmutur. Olaylarn
dier ehirlere yansmasyla lkede tal sopal sokak
kavgalar yaanmtr.
555 K. (5 Mays 1960)
555 K Beinci ayn, beinci gn, saat bete Kz-
lay Meydannda yaplan mitingdir. Bu olaydan sonra
Ankarada skynetim yasana ramen, 21 Mays
1960ta Harp Okulu rencileri Cumhurbakanl
Kkne doru sessiz bir yry yapmtr. Bu s-
rete 27 Mays 1960ta
Souk Sava Dnemi
Trk Silahl Kuvvetleri ynetime el koymu; Demokrat
Partili 150 kii gzaltna alnarak Yassadaya gtrl-
mtr. Asker mdahale sonras Yassadada yaplan
yarglamalar sonucu, Babakan Adnan Menderes, D-
ileri Bakan Fatin Rt Zorlu, Maliye Bakan Hasan
Polatkan ve Celal Bayar hakknda idam karar alnm
ancak yann byk olmas nedeniyle Mill Birlik Komi-
tesi Celal Bayarn cezasn mebbet hapse evirmitir.
6 Ocak 1961de Mill Birlik Komitesi (MBK ) ve Temsil-
ciler Meclisinden oluan Kurucu Meclis kurulmutur.
Daha sonra Enver Ziya Karal ve Turhan Feyziolu
bakanlnda Kurucu Meclise bal 20 kiilik bir ana-
yasa komisyonu kurularak yeni anayasa iin al-
malara balanmtr. Komisyon tarafndan hazrlanan
Anayasa, 9 Temmuz 1961de halkn oyuna sunulmu
ve oylamaya katlanlarn %60.4 tarafndan kabul
edilmitir.
SORU
1948 ylnda Cominformdan karlmas zerine
Dou Blokundan resmen ayrlan ve 1961 yln-
dan itibaren Balantszlar Grubunun ncleri
arasnda yer alan lke aadakilerden hangisi-
dir?
A) Polonya B) Msr
C) Hindistan D) Afganistan
E) Yugoslavya
ZM
F
Soru kknde sz edilen lke Yugoslavyadr.
L
Alman igalinden kendi abalaryla kurtulmas
O
Z Yugoslavyann SSCB karsnda daha bamsz
O
F hareket etmesini salamtr. Yugoslavya 5 Ekim
1947de kurulan Cominforma destek verse de Sov-
Y
A yet ajanlarnn Yugoslavyada serbest dolamasna
Y
izin vermedii iin Cominformdan karlmtr. Bun-
I
N dan sonra Yugoslavya, Hindistan lideri Nehru ve M-
C
I sr lideri Nasr ile birlikte Balantszlar Hareketine
L
nclk etmitir.
I
K (Cevap E)
289
Souk Sava Dnemi
SORU
I. Radyonun gnlk hayatta kullanlmaya balan-
mas
II. lkelerin askeri harcamalarnn artmas
III. Kadnlarn i hayatnda daha fazla yer almas
Yukardakilerden hangileri kinci Dnya Sava-
sonras Avrupada meydana gelen sosyal ve
ekonomik gelimelere rnek gsterilemez?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) I ve II E) II ve III
ZM
Radyonun gnlk hayatta kullanlmaya balanmas
I. Dnya Savandan sonra grlen bir durumdur. II.
Dnya Savandan sonra radyo nemini korusa da
televizyon daha ok n plana kmtr.
18 (Cevap A)
SORU
20
kinci Dnya Sava sonras Trkiyede ok par-
tili dzene geii salayan ilk siyasal parti aa-
dakilerden hangisidir?
A) Demokrat Parti
B) Millet Partisi
C) Milli Kalknma Partisi
D) Mstakil Demokratlar grubu
E) Sanayi ve Maadin Bankas
ZM
Cumhuriyetin ilann takip eden yllarda ok parti- F
li hayata gei denemeleri yaplm ancak baarl
olunamamtr. Bundan sonraki denemeler ancak II.
Dnya Savandan sonra yaplabilmitir. Bu ere-
vede ilk kurulan parti Nuri Demiran bakanln N rgt 18 Austos 1959da Merkez Antlama Tekilat
yapt 7 Eyll 1945te resmen kurulan Mill Kalkn- I
ma Partisidir.
(Cevap C)
290
SORU
Trkler 10a kar 1 ile aslanlar gibi savatlar. Trk-
ler uzun sre bu ekilde dmanla arprken ve
lrken ngiliz ve Amerikallar geri ekiliyorlard.
Bir ngiliz general tarafndan sarf edilen bu sz-
ler Souk Sava dneminde gerekleen hangi
atma iin sylemitir?
A) Kore Sava
B) Vietnam Sava
C) Kosova Sava
D) Kba Krizi
E) Bosna Sava
ZM
II. Dnya Sava sonunda Japonyann yenilmesi ve
Koreden ekilmesiyle lkenin kuzeyi SSCB, gneyi
ise ABD kontrolne girmitir. 1950 ylnda SSCBnin
tm Koreyi ele geirmek iin saldr balatmasyla
Kore sava balamtr. 1953 ylna kadar sren
savaa Trkiye de BM kuvvetleri adna bir tugay
gndermitir. nclde bahsedilen olay bu savata
zellikle Knuri savalar iin sylenmitir.
(Cevap A)
SORU
Trkiyenin dahil olduu aadaki antlamalar-
dan hangisi, imzac devletlerden birinin ayrlma-
syla CENTO adn almtr?
A) Sadabat B) Balkan
C) Badat D) Akdeniz
E) Briand-Kellog
F
L
ZM
O
Sz edilen antlama 24 ubat 1955te Trkiye,
Z
O Irak,ran, Pakistan ve ngiltere arasnda kurulan
Badat Paktdr. Ancak Irakta 14 Temmuz 1958de
Y
A
gerekleen asker darbe sonras yeni Irak Hk-
Y meti Badat Paktndan ekilmitir. Bunun zerine
I
C
(CENTO) adn alarak varln srdrmtr. Merke-
L zi Ankaraya tanan rgte ABD de ye olmutur.
I
K (Cevap C)

YUMUAMA (DETANT) DNEM VE SONRASI
Yumuama uluslararas ilikilerde, Dou ve Bat
bloklarnn gerginlii azaltmak iin karlkl grme
ve diyalou tercih ettii dnemidir. SSCB ve ABDnin
nkleer silah konusunda birbirlerine denk hle gel-
mesi ve kabilecek bir nkleer savata her iki tarafta
ayn derecede zarar grecek olmas, bloklar ierisinde
meydana gelen bunalmlar Yumuama Dneminin ka-
plarn aralamtr.
1958 Berlin Buhran sonras Cenevrede yaplan top-
18
lantlar ile iki blok arasnda ilikiler balamtr. 1959da
KruevEisenhower grmesi, 1961de Viyanada
KennedyKruev grmeleri gereklemitir. Bu
grmelerde SSCBnin Berlin politikasn yumuatma-
s iki lke arasnda uzlama yolunu amtr.
Komnist in ile ABD arasndaki ilikiler 1971e kadar
olumsuz dzeyde seyretmitir. Fakat 1971de gerek-
20
leen PingPong Turnuvas ilikilerinin iyilemesinin
balangc olmutur. Gney Vietnamdan ABD askerle-
rinin ekilmeye balamasyla, ABDin yaknlamas
hzlanmtr. in ile ticari ilikilerini balatan ABD, daha
sonra inin Birlemi Milletlere ye olmasnda etkili
olmutur.
Salt1
SSCBABD arasnda nkleer silahlarn snrlandrl-
mas konusundaki grmeler, 1969da Helsinkide
balamtr. Bu grmeler 1972de Moskovada
Salt-1- imzalanmasyla sonulanmtr. Silahszlanma
konusundaki grmelerin devam etmesiyle 1979da
ABD ve SSCB arasnda Salt-2 imzalanmtr. Fakat bu
antlama SSCBnin Afganistan igali sebebiyle ABD
kongresi tarafndan onaylanmamtr.
Helsinki Konferans
Avrupada gvenlik ve i birliini glendirmek amacy-
la bir konferans toplanmas nerisi Dou Bloku lkeleri
4. NTE
tarafndan yaplm ve Batl lkeler buna olumlu yant
vermitir. ABD, Kanada ve btn Avrupa devletleri Ar-
navutluk hari, Helsinkide toplanmtr. Bu konferans
sonucunda 1975te Helsinki Nihai Senedi imzalanmtr.
Helsinki Nihai Senedinde yer alan baz maddeler un-
lardr:
Egemen eitlik ve egemenliin getirdii haklara sayg
Tehdit ve kuvvet kullanlmasndan kanmak
Snrlarn bozulmazl
Devletlerin toprak btnl
Devletler arasnda i birlii
Bylece uluslararas ilikilerde yumuama politikas hkim
olmutur.
atmalarda ABD ve SSCBnin Rol
Kba Krizi
1959da Kbada Batista yntemi devrilmi ve Fidel
Castro Kba lideri olmutur. Castro, Kbada sos-
yalist bir idare kurunca bu durum SSCB ile yakn-
lamasn salamtr. Bunun bir sonucu olarak da
SSCB, 1962de Kbaya fze yerletirmitir. Bu durum
F
ABDnin tepkisine neden olmu, ancak sava gze
alamayan iki devlet diyalog yoluyla sorunu zmtr.
L
O Buna gre ABD, Trkiyedeki fzelerini, SSCBde K-
Z
O
badaki fzelerini skm ve mesele halllolmutur.
F
Y Vietnam Sava
A
Y 1954te Kuzey ve Gney Vietnam Devletleri bamsz
I olmutu. Gney Vietnam, Kuzey Vietnamla birlemek
N
C istemeyince komnist Kuzey Vietnam gney ynetimi-
I
L
ni deitirmek iin harekete gemitir. Bunun zerine
I Gney Vietnam, ABDden yardm istemitir. 1964te
K
Kuzey Vietnam gemileri ABD donanmasna saldrnca
291
Yumuama Dnemi ve Sonras
Vietnam Sava balamtr Vietnam Savanda ABD
baarsz olmutur Sava SSCB, in, Kuzey Kore,
Kuzey Vietnam ittifak kazanmtr. Ayrca bu sava,
ABD kamuoyunda tepkiye sebep olmutur. Vietnam
Bar 1973te imzalanmtr ancak 1975te btn Viet-
nam komnist hkimiyetine girmitir.
Kemir Meselesi
1947de Hindistan ve Pakistan bamsz olmutur. Bu
lkelerdeki prensliklerden bu iki devletten birine ka-
tlmalar istenmitir. Halk mslman olan Kemirde
Pakistana katlmay semitir. Ancak Hindu kkenli
yerel ynetim buna kar km ve Hindistana katl-
mak istemitir. Anlamazlklar gnmze kadar sren
atmalara sebep olmutur.
Afganistann gali
1978de Afganistandaki SSCB yanls partiler ynetimi
ele geirmitir. Bu olay Afganistanda ynetime kar
18
ayaklanmaya sebep olmutur. Bu ayaklanmalar bast-
ramayan Afgan ynetimi, SSCBden yardm istemitir.
Bunun zerine 1979da SSCB, Afganistan fiilen igal
etmitir. SSCBnin, Afganistan igali Basra Krfezine
inmesine frsat veriyordu. Bu durum ise ran, in ve
Pakistan gibi lkeleri tehdit ediyordu. Afganistanda
Rus igaline kar mcahit direnii balamtr. Bu m-
20
cahit direnii ABD tarafndan desteklenmitir. Bu igal
hareketi, Salt-2- antlamasnn onaylanmamasna ve
Moskovada dzenlenen 1980 Yaz Olimpiyatlarnn 70
lke tarafndan protesto edilmesine sebep olmutur.
Afganistandaki Rus igali 1988 Cenevre Antlamas
ile son bulmutur.
Balantszlar Hareketi
Hindistan lideri Nehru Balantszlk kavramn kulla-
nan ilk devlet bakan olmutur.1955te Endonezyann
Bandung ehrinde toplanan konferans, balantszlk
hareketinin balangc olmutur. Konferansn amac,
bamszlklarn yeni kazanan Asya ve Afrika lkeleri-
nin ABD ve Sovyet Rusya gibi iki byk g karsnda
varlklarn korumak iin birlik ve dayanma salamak-
t.
Bandung Konferansnda;
Bar iinde yaamann be ilkesi kabul edilmitir.
Smrgeciliin sona erdirilmesi
292
Smrgecilikten kurtulmak isteyen uluslara destek
olunmas gibi kararlar alnmtr.
Yugoslavya lideri Tito ve Msr lideri Nasrn giriimle-
ri ile 1961de Belgradda bir konferans toplamtr. Bu
konferans, Balantszlar Hareketinin ilk tekilatlan-
mas olmutur. Bu konferansta ABD ve SSCBye bar
ars yapan bir deklarasyon hazrlanmtr.
Smrge Altndaki lke ve Halklara Bamszlk Veril-
mesine likin Bildirinin kabul edilmesinde Balantsz-
lar Hareketinin etkisi olmutur.
Arapsrail Savalar
Filistin topraklarnda 1948 ylnda srail Devleti kuru-
lunca Arapsrail savalar balamtr. Bu ilk sava bir
yl srm ve srail, be Arap devletini yenerek snrla-
rn ikiye katlamtr.
1956da Svey Krizi ve ikinci Arapsrail Sava-
kmtr. Svey Krizi, Msrn Svey Kanaln
milliletirmek istemesi zerine kmtr. Bu duruma
tepki gsteren ngiltere, Fransa ve srail Msra sava
atmtr. Fakat SSCBnin destei sayesinde Msr,
Svey Kanal zerinde denetim kurmutur. Bylece
SSCBnin Arap dnyasnda prestiji artmtr.
1967de nc Arapsrail Sava yaanmtr. Sava-
n sebebi Msrn Akabe Krfezini sraile kapatma-
sdr. 1967 Arapsrail Sava, alt gn srd iin
Alt Gn Sava olarak da bilinir. Bu sava sonunda
srail, Msrdan Gazze eridi ve Sina Yarmadasn,
rdnden eria Nehrinin bat yakasn ve Suriyeden
Golon Tepelerini almtr.
Msr ve Suriyenin daha nce kaybettikleri topraklar
geri almak iin sraile saldrmalar 1973 Arapsrail
Savana sebep olmutur. Bu sava Yahudilerin kut-
F
sal ay olan Yom Kippurda balad iin bu isimle de
anlr. Sava srail kazanm fakat Sinadaki topran
L
O bir blmn Msra vermitir. Bu sava Camp David
Z
Antlamalarna giden yolu amtr.
O
F
Camp David Antlamalar
Y
A
Y 1973 Arapsrail Savandan sonra ABD dileri
I
N bakan Msrla srail arasnda Mekik Diplomasisini
C
balatmtr. Bu diplomasi 17 Eyll 1978 Camp Da-
I
L vid Antlamalar ile sonulanmtr. Bu antlamaya
I
K gre; Gazze ve Bat eriada yaayan Filistinlilere be
yllk zerklik verilecek, srail Filistindeki asker mik-

tarn indirecekti. Camp Davidden sonra da 1979da
Washingtonda Msr srail arasnda bir bar antla-
mas daha imzalanmtr.
slam Konferans rgt
Kudsdeki El-Aksa Camiinin yaklmas zerine Ms-
lman lkeler tarafndan bir slam Zirvesi oluturul-
masna karar verilmitir. Bunun zerine 1969 ylnn
Eyll aynda Fasn bakenti Rabatta Trkiyenin de
katld 24 Mslman lke tarafndan bir slam Zir-
vesi yaplmtr. Bu zirvede; srailin Kuds boaltma
karar alnmtr. Ayrca sraili tanyan devletlerin, srail
ile diplomatik ilikilerini kesmeleri istenmitir.
1972de slam Konferans Anayasas kabul edilmitir.
slam Zirvesinin 1974teki ikinci toplantsnda; Filistin
ile ilgili karar alnmtr. Ayrca Bangladein Pakistan
tarafndan tannmas da salanmtr. Ekim 1975teki
toplantda slam Kalknma Bankasnn kurulu plan
onaylanmtr.
18
Uluslararas Politikada Petroln Yeri
Petrol, sanayilemi lkeler iin vazgeilmez bir enerji
kaynadr. Dnyada ise petrol rezervlerinin en ok bu-
lunduu blge Orta Doudur. Fakat Orta Dou dnda
petrol rezervlerine sahip lkeler de vardr.
20
Petrol fiyatlarn belirlemek amacyla Venezuela, Suudi
Arabistan, Irak, ran ve Kuveyt gibi rezerv sahibi lke-
ler 1965te OPECi kurmutur.
1967 Arapsrail Savalarndan sonra Araplar petrol
siyasal bir silah olarak kullanmak istemi, ancak baa-
rl olamamtr. Fakat bu durum 1968de Petrol hra
Eden Arap lkeleri rgtnn (OAPEC) kurulmasna
zemin hazrlamtr.
1973te petrol krizi km, Arap lkeleri petroln varil
fiyatn ykseltmitir. Bu durum, en ok gelimekte olan
lkeleri etkilemitir. Bu kriz sonrasnda ABDnin nc-
lk yapt Milletleraras Enerji Ajans kurulmutur.
Bu kuruluun amac; enerji ve bilhassa petroln sa-
lanmasnda, kullanlmasnda i birliini, dayanmay
ve ortak planlamay gerekletirmekti.
Irakran Sava
Irakta Saddam Hseyinin ynetimi ele geirmesiyle
ran devriminden (1979) bir yl sonra ranIrak Sava
balamtr.
Yumuama Dnemi ve Sonras
ranIrak Savann Sebepleri unlardr:
Irakn, snrlar ierisinde yaayan iilere bask yap-
mas
rann, Iraktaki Krt isyanclar desteklemesi
Irakn, randa isyan eden Araplara silah ve cephane
yardm yapmas
ran ve Irak arasndaki snr ihlalleri
Saddam Hseyinin lke ierisinde kendisine ynelen
muhalefetin dikkatini d bir meseleye ekmek istemesi
Irak ordusunun ran topraklarna girmesiyle ranIrak
sava balamtr. Bu savata Suriye ve Libya ran,
Suudi Arabistan ve Kuveyt ise Irak desteklemitir. Sa-
va, 1988de BMnin kararnn kabul edilmesiyle sona
ermitir.
Saddam Hseyin, Arap dnyasnn lideri olmay ama-
lam ama baarl olamamtr. Petrol kaynaklarnda
ar tahribat meydana gelmitir. Ayrca ranIrak Sava-
, Saddam Hseyini darda baka bir zafer aramaya
yneltmitir. Bu durum krfez savalarnn balamas-
na neden olmutur.
Yumuama Dneminde Dnya
Bu dnemde dnya ekonomisindeki bymeye paralel
olarak isizlik azalm nsanlarn yaam standartlar
ykselmitir. Kentler modernleirken barnma, eitim,
salk ve sosyal yardm olanaklar artmtr. nceki d-
nemlerde lks saylan merkez stma sistemi, evlere
kadar suyun getirilmesi, amar makinesi, telefon ve
televizyonun yaygn olarak kullanlmas insan hayatn
kolaylatrmtr.
Bu dnemde dnyadaki mcadele uzaya tanmtr.
1957de SSCB Sputnik adl uzay aracn atmosferin
dna frlatmay baarmtr. ABD, buna NASAy (Ulu-
sal Havaclk ve Uzay Dairesi) kurarak cevap vermitir.
F
SSCB, 1961de Kozmonot Yuri Gagarini uza-
L
O ya gndermitir. Buna karlk 1969da ABD, Neil
Z
O
Armstrongu Aya gndermitir.
F
1946da ABDde ilk bilgisayar yaplm bunun sonu-
Y cunda bilgisayar gelitirme faaliyetleri hz kazanmtr.
A
Y 1978de APPLE tarafndan ilk genel amal bilgisayar
I
N
yaplmtr.
C
I
1969da ABDli bilim adamlar tarafndan kurulan AR-
L PANET internetin atas olmutur. Bunun yannda vide-
I
K okaset, ilk video disk, hafza kart, ilk kalp nakli gibi
yenilikler birbirini izlemitir.
293
Yumuama Dnemi ve Sonras
Yumuama dneminde sanayilemi lkelere geli-
mekte olan lkelerden gler yaanmtr. Bu durum;
altyap, gvenlik, barnma vb. sorunlar beraberinde
getirmitir. Kadnlar siyasi, sosyal ve ekonomik alanda
daha fazla yer almaya balamtr.
Rock and Roll mzik tarz bu dnemde etkisini srdr-
mtr. Ayrca bu dnemde Heavy Metal Mzik tr or-
taya kmtr. Rolling Stones grubu bu mzik trnn
temsilcisi olmutur. Ayrca bu dnemde uluslararas
spor organizasyonlar da nem kazanm ve youn-
lamtr.
Trk D Politikas
Yumuama Dneminde Trkiye en gergin ilikilerini
Yunanistanla yaamtr. II. Dnya Sava sonras
ilikiler genelde gergin gemitir. 1950li yllarn ba-
nda Kbrsl Rumlar tarafndan EOKA kurulmutur.
Bu rgtn amac ENOSSi gerekletirmek yeni
18
Yunanistanla birlemekti.Adadaki Trkler de kendi-
lerini savunmak ve birlemeye engel olmak iin Trk
Mukavemet Tekilatn kurmutur.
NATO ve BMnin giriimleri ile Zrih ve Londra ant-
lamalar imzalanmtr. Bu antlamalar ile 1960ta
Trkiye, ngiltere ve Yunanistan garantrlnde Kb-
20
rs Cumhuriyeti kurulmutur. Yeni kurulan bu devletin
Cumhurbakanln Makarios yaparken; onun yardm-
cln da Fazl Kk yapmtr.
1963te Kbrs Cumhuriyeti Cumhurbakan
Makariosun anayasa deiiklii teklifini Trkler red-
detmitir. Buna bal olarak EOKAclar Trklere kar
olan saldrlarn artrmlardr. Bunun zerine 1964te
Trkiye adaya mdahale karar almtr. Fakat bu karar
ABD bakan Johnsonun mektubuyla ertelenmitir.
Adada bulunan Trklere saldrlarn artmas zerine
Trkiye yine adaya mdahale karar almtr.
1974n Temmuz ve Austos aylarnda Trkiye ada-
ya iki Bar Harekt dzenledi. Bu gelime sonun-
da Kbrs Trk Federe Devleti kuruldu. Ayrca Bar
Harektndan dolay ABD, Trkiyeye ambargo uygu-
lamtr. 1983te Birlemi Milletler, Kbrs Rumlarn
Kbrs Hkmeti olarak tanynca 1983te Kuzey Kbrs
Trk Cumhuriyeti kuruldu. KKTCnin ilk cumhurbaka-
n Rauf Denktatr.
Bu dnemde Yunanistan ile gergin ilikiler sadece
Kbrs meselesi ile snrl kalmamtr. Kbrs mesele-
294
si yannda; Ege adalarnn silahszlandrlmas, Kta
Sahanl Sorunu, kara sularnn 12 mile karlmas
ve Ege Hava Sahas (Fr Hatt) Yunanistan ve Trkiye
arasnda yaanan gergin sorunlar olmutur.
SORU
Aadakilerden hangisi, 1974 ylnda gerekle-
en Kbrs Bar Harekat sonras yaanan geli-
melerden biridir?
A) KKTCnin kurulmas
B) Kbrs Cumhuriyetinin Cumhurbakanlna
Makariosun getirilmesi
C) Kbrs Yunanistana balama giriimlerinin ba-
lamas
D) EOKAnn kurulmas
E) Kbrs Geici Trk Ynetiminin kurulmas
ZM
Lozan Antlamas ile ngiltere ynetimine braklan
Kbrsta 1960 ylnda Trk ve Rum ortak yneti-
minde Kbrs Cumhuriyeti kurulmutur. Cumhurba-
kanln Makariosun yapt bu ynetimde Cum-
hurbakanl yardmcln Fazl Kk yapmtr.
Ancak ada ynetimini Trklerle paylamak isteme-
yen Rum kesimi Trklere kar bir bask ve yldrma
politikas balatmtr. Bu dorultuda zellikle 1963
ylnda ok kanl olaylar meydana gelmitir. Rum-
larn saldrlarna kar koymak iin Kbrs Trkleri
1958de Trk Mukavemet Tekilatn kurmutur.
Ancak Rum saldrlarnn artarak devam etmesi ve
aday Yunanistana balama giriimleri sonucunda
F 1967de Kbrs Geici bir Trk ynetimi oluturul-
L mutur. Trkiyenin olaya dorudan dahil olmas
O
ise 1974 ylnda Kbrsta EOKAclar tarafndan bir
Z
O askeri darbe gerekletirilmesi ile olmutur. Bu olay
F
neticesinde Trkiye
Y
A 20 Temmuz14 Austos tarihleri arasnda adaya as-
Y
keri harekat dzenlemi ve bu srecin bir sonucu
I
N olarak 15 Kasm 1983te Kuzey Kbrs Trk Cumhu-
C
I riyeti kurulmutur.
L
(Cevap A)
I
K

Trkiyenin bu dnemde urat sorunlardan bir
tanesi de ASALA terr rgt meselesidir. ASALA,
1915 szde soykrmn kabul edilmesi iin almtr.
1975te Beyrutta kurulan ASALA Trk diplomatlar he-
def almtr ve birok diplomatmz bu rgt tarafndan
ldrlmtr.
Trkiyenin Bunalml Yllar
1950li yllarn sonunda ortaya kan ekonomik sknt-
lar ve renci olaylarndan dolay TSK mdahale kara-
r almtr. Bu karar zerine 27 Mays 1960ta asker
darbe yaplm ve DP iktidarna son verilmitir. TSK
adna lke ynetimini Mill Birlik Komitesi stlenmitir.
27 Mays ihtilalinden sonra Adnan Menderes, Hasan
Polatkan ve Fatin Rt Zorlu idam edilmitir. hti-
lal sonucu yeni bir anayasa hazrlanm ve bu anayasa
9 Temmuz 1961de halk oylamas ile yrrle girmi-
tir.
18
1961de milletvekili seimleri yaplmtr. Yeni oluan
meclis, Cemal Grseli cumhurbakanlna semitir.
Bu tarihten 1965 seimlerine kadar lkeyi koalisyon
hkmetleri ynetmitir.
1965 seimlerini Adalet Partisi (AP) kazanmtr.
1965te balayan Sleyman Demirelli AP iktidar 12
20
Mart 1971 asker muhtrasna kadar devam etmitir.
1971de Nihat Erim babakan olmutur. 1973te Fahri
Korutrk cumhurbakan seilmitir.
1974ten 1980 ylna kadar Trkiyede ksa sreli koa-
lisyon hkmetleri iktidarda kalmtr. Sk sk deien
hkmetlere bal olarak lkede siyasi istikrarszlk
ba gstermitir. Buna renci olaylar da eklenince
Trkiye Cumhuriyetinin ikinci asker darbesi olan 12
Eyll mdahalesi gereklemitir.
19801983 yllar arasna 12 Eyll Dnemi ad L
verilmitir. Bu dnemde 1961 Anayasas yrrlkten
kaldrlm, meclis ve siyasi partiler kapatlmtr. 12
Eyll darbesinden sonra Mill Gvenlik Konseyi olu-
turulmu. Kenan Evren devlet bakanl grevini de
stlenmitir.
Prof. Orhan Aldkat bakanlnda bir komisyonun
hazrlad 1982 Anayasas referandumla kabul edil-
mitir. 1983 ylnda seimler yaplm ve Turgut zal
liderliindeki ANAP tek bana iktidar olmutur.
Yumuama Dnemi ve Sonras
1960 ve 1980 asker darbelerinden sonra anayasalar
yaplm ve yrrle girmitir. 1961 ve 1982 anayasa-
lar, bireye verilen nem bakmndan birbirinden fark-
llklar gstermitir. 61 Anayasas hak ve zgrlkler
bakmndan bireye, 82 anayasas ise devlete arlk
vermitir. Ayrca 61 Anayasas, Cumhuriyet Senatosu
ve TBMM olmak zere iki meclisli bir anlay benim-
semitir.
82 Anayasas ise tekrar tek meclisli bir yap ngrm-
tr.
Devletin ekonomik, sosyal, kltrel hedeflerinin belir-
lenmesinde hkmete danmanlk yapmak ve kalkn-
ma planlar hazrlamak amacyla 1960ta Devlet Plan-
lama Tekilat (DPT) kurulmutur.
1960 1970 arasnda uygulanan thal kameci Ekono-
mik Model ile daha nce ithal edilen tketim mallarnn
lkede retimi amalanmtr. 1970li yllarda uygula-
nan leri thal kameci Model ile dayankl tketim
mallarnn yan sra lkemizde artk otomobil de retil-
meye balamtr.
1970li yllarda yaanan gelimeler ekonomik gerile-
meye sebep olmu, bu sebeple ekonomik programlar
hazrlanmtr. Bunlar ierisinde en nemlisi Serbest
Piyasa Ekonomisine geii salayan 24 Ocak 1980
kararlardr.
Trkiyede 19601980 yllar arasnda kyden kente
g hzlanm ve bu durum arpk kentlemeye neden
olmutur.
19601980 aras dnemde edebiyatta Ky Roman-
cl ve Toplumculuk n plana kmtr.
Bu dnemde tiyatro, gezi, hatra, deneme ve eletiri
trlerinde byk gelimeler olmutur. Trk sinemas
toplumsal sorunlara arlk vererek gelime gstermi-
F
tir.
O Metin Erksann Susuz Yaz filmi Berlin Film Festiva-
Z
O linde Altn Ay dln kazanmtr. Antalya Film Fes-
F
tivali ise ilk kez 1964te dzenlenmeye balanmtr.
Y
A 1965te dzenlenmeye balayan Altn Mikrofon Yar-
Y
masnda birincilii Genlie Veda ile Yldrm Grses
I
N almtr.
C
I Popler Bat mziinde Cem Karaca ve Erkin Koray,
L
Anadolu Rock tarznda Bar Mano nemli isimler
I
K
olmutur.
295
Yumuama Dnemi ve Sonras

SORU SORU

ABDnin giriimleriyle 1978 ylnda gerekleen 16 Austos 1960ta bamsz Kbrs Cumhuriyetinin
Camp David grmeleri hangi meselenin - ilan edilmesiyle cumhurbakanl grevine Rum li-
zmlenmesi iin yaplmtr? der Makarios getirilirken cumhurbakanl yardm-
A) srail- Filistin sorunu clna Trk lider getirilmitir.

B) Vietnam Sava Buna gre cumhurbakan yardmcl grevini

stlenen Trk lider, aadakilerden hangisidir?
C) Kuzey Kore sorunu
A) Tayfur Skmen
D) Kba ile fze krizi
B) Rauf Denkta
E) BosnaSrp sorunu
C) Fazl Kk
D) Mehmet Ali Talat
ZM
E) Abdurrahman Melek
Camp David grmeleri srail- Filistin sorununa
zm bulmak amacyla srail, Msr ve ABD ba-
ZM
kanlar arasnda yaplmtr. Grmeler sonunda
17 Eyll 1978de Msr, ile srail arasnda ABDnin 1960ta kurulan Kbrs Cumhuriyetinin Cumhurba-
tank olarak yer ald Camp David Antlamalar im- kanl yardmclna Trklerin lideri Dr. Fazl Kk
18
zalanmtr. Camp David Antlamalar, Orta Dou getirilmitir. Kbrs Cumhuriyet ubat 1959da imza-
Barnn Esaslar ve srail-Msr Barnn Esasla- lanan Zrih ve Londra Antlamalar dorultusunda
r olmak zere iki ereveden olumaktayd. kurulmutur.
(Cevap A) (Cevap C)

SORU
20
SORU
I. Filistin topraklarnda bir srail Devletinin kurul-
Yumuama, Dou ve Bat bloklarnn karlkl g- mas
rme ve diyalog yolunu tercih ettikleri dnemdir. II. srailin Sina Yarmadasn ele geirmesi
Buna gre aadaki gelimelerden hangisinin III. Msrn Svey Kanaln milliletirmesi
neticesinde ABD ve SSCB ilk kez diyaloa ge- Yukardakilerden hangileri 1948 Arap-srail
mi ve bu sayede yumuama dnemi grme- Savann nedenleri arasnda gsterilebilir?
lerini balatmtr?
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
A) Kba Krizi
D) I ve III E) II ve III
B) Helsinki Konferans F

C) SALT-1 Grmeleri L
O
ZM
D) Ping Pong Turnuvas Z
O
Yahudiler, XIX. yzyln sonlarna doru Filistinde
E) 1958 Berlin Buhran F bir devlet kurmak iin almaya balamtr. Bu
Y
almalar neticesinde 14 Mays 1948de Filistinde
A bir srail devleti kurulmutur. Ancak Msr, Suriye,
ZM Y
Lbnan, rdn ve Irak bu karar tanmayarak sraile
I
ABD ve SSCB Bakanlar 1958 ylnda gerekleen N sava amtr. Sava, Arap lkelerinin yenilgisiyle
C
Berlin Buhran sonras yaplan Cenevre grmele- I sonulanrken; srail, topraklarn geniletme frsat
rinde ilk kez bir araya gelmitir.
L bulmutur.
I
(Cevap E) K (Cevap A)

296

KRESELLEEN DNYA
SSCBNN DAILMASI
1980lerden itibaren SSCBnin mevcut sistemi ilemez
hle gelmiti. SSCB nkleer silahlanmay da devam
ettirmek ve gcn artrmak dncesindeydi. Fakat
SSCBnin ekonomik durumu bu dncesine elverili
deildi. Ayrca SSCBnin lideri olduu Dou Blokunda
daha fazla zgrlk ve bamszlk istei vard. Bu ge-
18
limeler dorultusunda, 1985te Komnist Parti Genel
Sekreterliine seilen Gorbaov, 1987de Glastnost
(aklk) ve Perestroika (yeniden yaplandrma)y ilan
etmitir. Bu politika deiiklii ile Gorbaovun ulamak
istedii temel hedef Sosyalist Blok ierisindeki toplum-
sal olaylar yattrmak ve lke ekonomisini dzelterek
20
ABD ile rekabet edecek hale getirmekti.
Gorbaovun Egemen Devletler Birlii Antlamasn
10 cumhuriyete imzalataca gnlerde ordu tarafndan
Gorbaova darbe yaplmtr. Fakat bu darbe giriimi
Rusya Federasyonu Bakan olan Boris Yeltsin tara-
fndan engellenmitir. Bu kark ortamdan faydalanan
ve SSCByi oluturan cumhuriyetlerin tamamna yakn
bamszln ilan etmitir. Bylece SSCB dalmtr.
SSCBnin 1991de dalmasyla birlikte Dou Bloku
kmtr. Bundan sonra ABD, dnyann lider lkesi
olarak grlmeye balanmtr. SSCBnin dalmas
Sosyalist Bloku da etkilemitir. ekoslovakya, Kadi-
fe Devrimle demokrasiye gemi ve lke kansz bir
ekilde ek Cumhuriyeti ve Slovakya olarak ikiye ayrl-
mtr. Lech Walesa nderliinde Polonya demokrasi-
ye gemitir. Romanyada iktidar brakmak istemeyen
avuesku kanl bir ekilde devrilmitir. Macaristan
yumuak bir ekilde demokrasiye gemitir. Yugos-
lavya kanl bir ekilde paralanmtr. Bulgaristanda
Jivkov Rejimi yklmtr. SSCBnin resm olarak dal-
masndan nce yani 1990da Berlin Duvar yklarak iki
Almanya birlemitir.
5. NTE
KRESELLEEN DNYA
SSCBnin dalmasyla dnyadaki dengelerde de de-
iim olmutur. SSCBnin dalmasndan sonra birlii
oluturan 15 cumhuriyetten 11i tarafndan 1991de Ba-
msz Devletler Topluluu kurulmutur. Ayrca 1996da
in, Rusya, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistan tara-
fndan anghay Belisi adyla bir rgt kurulmutur.
rgte 2001 ylnda zbekistan da katlmtr.Bylece
rgtn ad anghay Birlii rgt olarak deiti-
rilmitir.
Trk Cumhuriyetleri Bamsz Oluyor
Azerbaycan
SSCBnin dalmasyla ortaya kan Trk
Cumhuriyetlerinden ilki Azerbaycandr. 30 Austos
1991de bamszln ilan eden Azerbaycann dev-
let bakan Ebulfeyz Elibey zamannda Trkiye ile
ilikileri gelimitir. 1993te Azerbaycan Cumhurbaka-
n olan Haydar Aliyevin Biz bir millet, iki devletiz.
aklamas Trk-Azeri ilikilerine yeni bir boyut kazan-
drmtr. Azerbaycan; zengin petrol, doal gaz ve de-
mir yataklarna sahiptir ve bunlarn satndan nemli
gelir elde etmektedir. Bak-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt
ile Azerbaycan Petrol Bat lkelerine aktarlmaktadr.
F Azerbaycan ile Ermenistan arasnda Dalk Karaba
Sorunu yaanmaktadr.
L
O
Z
Kazakistan
O
F
Kazakistan, SSCBnin dalmasyla 1991de bamsz
Y
A olan Trk Devletlerinden biridir. Nursultan Nazarba-
Y
yev liderliinde bamsz olan Kazakistan, en geni top-
I
N raklara sahip olan Trk Cumhuriyetidir. Kazakistanda
C
I nemli petrol, uranyum, demir, altn ve kurun rezerv-
L leri bulunmaktadr. Trkiye ve Kazakistann katklary-
I
K la Kazakistanda Hoca Ahmet Yesevi niversitesi ku-
rulmutur. Semey Nkleer Deneme Alann kapatarak
297
Kreselleen Dnya
ilk defa gnll olarak nkleer tesisini kapatan lke
olmutur. Ayrca Kazakistan Avrasya Ekonomik Toplu-
u, anghay Birlii rgt, Birlemi Milletler, slam
Konferans rgt, Avrupa Gvenlik ve Birlii Teki-
latna yedir.
Krgzistan
SSCBnin dalmas zerine Askar Akayev liderli-
inde bamsz olan Trk Cumhuriyeti Krgzistandr.
Krgzistanda ekonominin temeli tarm, hayvanclk ve
turizmdir. Trk-Krgz Manas niversitesi iki lke ara-
sndaki i birliine katk salamaktadr. Dnyaca nl
bir yazar olan Cengiz Aytmatov Krgzistann yetitir-
dii nemli bir kiiliktir. Ayrca dnyann en uzun desta-
n olma zelliine sahip Manas Destan, Krgzlara ait-
tir. Krgzistan; Bamsz Devletler Topluluu, Birlemi
Milletler ve Avrupa Gvenlik Birlii Tekilatna yedir.
zbekistan
18
SSCBnin dalmasyla bamszln ilan eden bir di-
er cumhuriyet zbekistandr. zbekistan bamsz
olunca slam Kerimovu cumhurbakan semitir. Al-
tn, doal gaz, alminyum, kmr ve mermer gibi ma-
denlere sahiptir. Trkiye, bu lke ile olan ilikilerini de
her geen gn gelitirmektedir.
20
Trkmenistan
Trkmenistan da 1991de bamszln ilan eden
cumhuriyetlerden birisidir. Trkmenistann en nemli
ismi Trkmenba unvan ile anlan Saparmurad
Niyazov olmutur. Trkmenistan ekonomisi petrol ve
doal gaza dayanr. Bu madenlerin yan sra tarm da
Trkmenistan ekonomisinde nemli yer tutar. Trkme-
nistan ihracatnn %20sini pamuk oluturmaktadr.
Trkmenistann bamszln tanyan ilk lke L
Trkiyedir. ki lke arasndaki ilikiler hzl bir ekil-
de gelimektedir. ki lkenin katklaryla Akabatta
Trkmenistan-Trk niversitesi kurulmutur.
BAIMSIZ DEVLETLER TOPLULUU
21 Aralk 1991de Azerbaycan, Ermenistan, Belarus,
Kazakistan, Krgzistan, Moldova, Rusya, Tacikistan,
Trkmenistan, zbekistan ve Ukrayna tarafndan Ba-
msz Devletler Topluluu kurulmutur.
298
Trkmenistan 2005ten itibaren topluluktan ayrlmtr
ve gzlemci yedir. 1993te toplulua katlan Grcis-
tan, 2008 ylnda yaplan Osetya Sava sonras toplu-
luktan ayrlmtr.
SORU
Aadakilerden hangisi, SSCBnin dalmas-
nn ardndan 11 cumhuriyet tarafndan 21 Aralk
1991de kurulan Bamsz Devletler Topluluu-
nun kurucu yeleri arasnda yer almamtr?
A) Ukrayna B) Ermenistan
C) Grcistan D) Trkmenistan
E) Azerbaycan
ZM
Bamsz Devletler Topluluu (BDT), SSCBnin da-
lmasnn ardndan kurulmu siyasi bir teekkldr.
Azerbaycan, Ermenistan, Kazakistan, Krgzistan,
Tacikistan, Trkmenistan, zbekistan, Moldova,
Belarus, Rusya ve Ukrayna topluluun kurucu ye-
leridir. BDTye 1993 ylnda katlm olan Grcistan,
Rusya ile aralarnda gerekleen Gney Osetya sa-
va nedeniyle 2008 ylnda topluluktan ayrlmtr.
Trkmenistan ise BDTden 2005 ylnda ayrlmtr.
(Cevap C)
TKA
Trk Birlii ve Kalknma daresi Bakanl, 24 Ocak
1992de bata Trk dilinin konuulduu lkeler olmak
zere; gelimekteki lkelerin kalknmalarna yardmc
olmak ve bu lkeler ile ekonomik, teknik, eitim, sosyo-
F kltrel alanlarda i birliini gelitirmek amacyla kurul-
mutur.
O lgili lkelerin kalknma ihtiya ve hedeflerini, lkemizin
Z
O menfaatleri gz nne alnarak yaplabilecek i birlii
F
ve yardm konularn belirlemek TKAnn en nemli g-
Y revlerinden biridir.
A
Y
I AVRUPA EKONOMK TOPLULUUNDAN AVRUPA
N
BRLNE
C
I
1957de Roma Antlamas ile kurulan Avrupa Ekono-
L
I mik Topluluu ye lkeler arasnda gmrk birliini n-
K
grmekteydi. Bu sebeple 1968de ye lkeler arasnda

gmrk vergileri kaldrlmtr. Fakat birlik, sadece eko-
nomide deil; tarm, ulatrma, d politika ve gvenlik
konularnda da ortak politika belirlemek istiyordu. Bu
konulardan bazlar zerinde baarl olunmas birlie
ye saysn artrmtr. 1992de imzalanan Maastricht
Antlamas ile Avrupa Topluluu, Avrupa Birlii adn
almtr. Maastricht Kriterleri, birliin izleyecei ekono-
mik ve parasal politikalarn dzenlemi, ye lkelerin
ekonomik farkllklarnn ortadan kaldrlmas iin baz
kriterler belirlemitir.
Bunlar;
yelerin yllk ortalama enflasyon oran, en dk yllk
enflasyona sahip ye devletin enflasyon ortalama-
sn en fazla 1,5 puan geebilir.
ye devletlerin bte a oran, gayrisafi yurt ii has-
lasnn yzde n amamaldr.
ye devletlerin kamu borcu, gayrisafi yurt ii haslann
yzde 60n gememelidir.
18
22 Haziran 1993te yaplan Kopenhag Zirvesinde,
Avrupa Birliine bavuruda bulunan lkelerin tam
yelie kabul edilmeden nce karlamas gereken
kriterler belirlenmitir. Bu kriterler; demokrasi, hukukun
stnl, insan haklar ve ileyen bir piyasa ekonomi-
sidir. Avrupa Birlii bu kriterleri karlayan birok Avru-
20
pa lkesini tam ye kabul etmitir.
Dou Blokunun yklmasndan sonra Avrupada siyasi
bir boluk olumutur. Bu siyasi boluk AB tarafndan
doldurulmak istenmise de baarl olunamamtr.
Bunda ABye ye devletlerin farkl siyasi ve ekonomik
karlara sahip olmas etkili olmutur. Dolaysyla Bos-
na Sava ve srailin Gazze saldrs gibi olaylarda AB
lkeleri ortak tavr belirleyememitir.
NATONUN AVRUPADA GENLEMES
Dou Blokunun yklmasndan sonra gvenlik ara-
yna giren Dou Avrupa lkeleri deiik tarihlerde
NATOya ye olmulardr. Bylece eski Dou Bloku
lkeleri ABD ve Batl lkelerle ilikilerini glendirmeyi
amalamlardr.
1999da ek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya;
2004te Bulgaristan, Romanya, Letonya, Estonya, Lit-
vanya, Slovenya ve Slovakya NATOya ye olmutur.
NATOya katlmak isteyen Makedonya Yunanistan ta-
rafndan, Kbrs Rum Ynetimi ise Trkiye tarafndan
veto edilmitir.
Kreselleen Dnya
TRKYENN AB SERVEN
Trkiyenin AB serveni, 1959da toplulua tam yelik
iin bavurmas ile balamtr. Fakat Trkiyenin ge-
rekli kriterleri salamad belirtilmitir. AB ve Trkiye
arasnda tam yelik artlarnn oluabilmesi iin 1963
Ankara ve 1973 Katma Protokol antlamalar imzalan-
mtr. Bu imzalanan antlamalar ngrld ekilde
uygulanamamtr. Ayrca Yunanistann 1980de ABye
tam ye olmas Trkiyenin nne siyasi bir sorun -
karmtr.
Trkiye, 1987de ABye tam yelik bavurusunda bu-
lunmutur. Ancak Gmrk Birlii srecini tamamlama-
s istenmitir. Mzakereler sonunda 1996da Gmrk
Birlii Antlamas imzalanmtr.
1997 Lksemburg Zirvesinde Trkiyenin tam yelik
iin siyasi ve ekonomik reformlar srdrmesi, ayrca
Yunanistan ile ilikilerini dzeltmesi istenmitir.
Trkiye, 1999 Helsinki Zirvesinde Avrupa Birliine
aday lke olarak kabul edilmitir.
Tarama Sreci
ABnin mzakerelere balamam aday lkelerin ka-
tlm hazrlklarn hzlandrmak amacyla uygulad
sretir. AB, 2001de hazrlanan lerleme Raporunda,
Trkiyenin siyasi kriterleri yerine getirmediini belirt-
mitir. Bu yzden tarama srecini balatmamtr. 3
Ekim 2005te ise tam yelik mzakereleri balamtr.
AVRUPA BRL ORGANLARI
AB Komisyonu
Komisyon, birlik politikalarnn tasarlaycs ve koordi-
natr olan yrtme organdr.
F
L AB Parlamentosu
O
Z ye lkelerde Avrupa Parlamentosu iin yaplan se-
O
F imler sonucunda seilen yelerden oluur.
Y ye lkeler parlamentoya nfuslar orannda milletve-
A
Y
kili gnderir.
I
N Avrupa Konseyi
C
I Konsey, birliin karar alma ve yasama organdr.
L
I ye lke devlet ve hkmet bakanlarnn katlmyla
K
ylda en az iki kere toplanr.
299
Kreselleen Dnya
Adalet Divan
ABnin en yksek hukuksal organdr.
Adalet Divannn kararlar nihai olup temyizi yoktur.
Saytay
ABnin ve bal kurulularn gelir ve harcamalarn in-
celeyen organdr.
Ekonomik ve Sosyal Komite
Komite, bir danma organdr.
Ekonomik ve sosyal hayatn eitli kesimleri tarafndan
oluur. rnein; ifti, esnaf, ii vb.
YEN OLUUM SRECNDE BALKANLAR
Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyetinin Dal-
mas
I. Dnya Savandan sonra Srp, Hrvat ve Slovenler-
18
den oluan Yugoslavya Devleti kurulmutur. II. Dn-
ya Savanda Almanya, Yugoslavyay igal etmi ve
burada Nazi yanls ayrlk Byk Hrvatistan Devleti
kurulmutur. Bu srete Hrvatlar, kurduklar Ustaa
adl rgtle etnik arndrma politikas uygulamtr. Tito,
Alman ordusuna ve Ustaaya kar mcadele ederek
baarl olmu ve seimleri kazanarak Yugoslavya Fe-
20
deral Halk Cumhuriyetini kurmutur. (1945).
Tito, Yugoslavyada sosyalist bir idare kurmasna
ramen SSCB hegemonyasna girmek istememi-
tir. Buna bal olarak ABDye yaklaan Yugoslavya
Cominformdan da karlmtr.
Yugoslavyada 1974 Anayasas ile Tito, mr boyu
devlet bakan seilmitir. Ayrca bu anayasa ile her
ulusa ayrlma hakk da bata olmak zere kendi kade-
rini tayin hakk da verilmitir.
Tito, 1980 ylnda lnce Yugoslavyay meydana ge-
tiren 6 federe cumhuriyetin cumhurbakanlar lkeyi
dnml olarak ynetmeye balamtr.
1980li yllarn sonunda ekonominin bozulmas ve ar
milliyeti hareketler Yugoslavyann paralanmasna
zemin hazrlamtr.
Slobadan Milosevi, 1987de bir darbeyle Srp Ko-
mnist Partisinin bana gemitir. Bylece Yugos-
lavya Federal Ordusu da Srplarn kontrolne ge-
mi oluyordu. Slovenya ve Hrvatistann Yugoslavya
Federasyonundan ayrldklarn aklamalar zerine
i sava balamtr.
300
Ekim 1991de Bosna-Hersek Meclisi bamszlk kara-
r alm, bunu takiben Bosnal Srplar da Bosna Srp
Cumhuriyetini ilan etmitir. Bunun zerine Srplar,
Bosna-Hersekin bakenti Saraybosnay igal ede-
rek Bonaklara kar acmasz bir sava balatm-
tr. Srplar ksa zamanda Bosnann te ikisini ele
geirmitir. 1992de Bosnal Hrvatlar, Bosna-Hersek
Cumhuriyetini kurmutur. 1993te Hrvatlar ile Bonak-
lar arasndaki sava Srplarn iine yaramtr.
Srp vahetinden kaan Bonaklar Avrupa lkelerine
snmak istemi, buna karlk baz Avrupa lkeleri
snrlarn mltecilere kapatmtr. BM Gvenlik Konse-
yi Saraybosna, Gorajde, Tuzla, Srebrenitsa, Zepa ve
Bihac gvenli blge ilan etmitir. 1994te BonakHr-
vat Federasyonu kurulmasna ilikin bir antlama im-
zalanmtr. Bylece HrvatBonak mcadelesi sona
ermitir.
1995te Srplar gvenli blge ilan edilen Srebrenitsay
igal ederek binlerce Bosnal Mslman katletmitir.
Bunun zerine NATO Hava Kuvvetleri harekete ge-
mitir. Srplar atekes istemitir.
Bosna Sava, 1995te imzalanan Dayton Antlama-
s ile sona ermitir. Bu antlama Yugoslavya Federal
Cumhuriyeti Cumhurbakan Slobadan Milosevi, Hr-
vatistan Cumhurbakan Franyo Tucman ve Bosna
Hersek cumhurbakan Bilge Lider olarak bilinen
Aliye zzet Begovi arasnda imzalanmtr. Dayton
Antlamasna gre BosnaHersek Devleti; Bosna ve
Hersek Federasyonu, Srp Cumhuriyeti ve bir kk
zerk blgeden oluuyordu.
Arnavutluk
II. Dnya Savanda Enver Hoca liderliindeki Arna-
vutluk, talya ve Almanyaya kar mcadele etmi ve
sava sonrasnda Arnavutlukta komnist idare yneti-
F
me egemen olmutur. 1961e kadar SSCBye yaklaan
L Arnavutluk, bu tarihten sonra ine yaklamaya bala-
O
mtr. in ile olan ilikileri de 1976ya kadar devam et-
Z
O tiren Arnavutluk, genellikle da kapal bir politika takip
F
etmitir.
Y 1985te Arnavutlukta Ramiz Alia dnemi balamtr.
A
Y Alia dneminde Arnavutlukta bir dizi reformlar yapl-
I
mtr. 1992de Arnavutlukta ilk defa ok partili seim-
N
C ler yaplmtr. Bu seimlerde Demokrat Parti birinci
I
olmutur. Bylece Alia istifasn sunmu, yerine Sali
L
I Beria cumhurbakan olmutur.
K
Arnavutluk, 2009da NATOya ye olmutur.

ORTA DOU VE AFGANSTANDAK
GELMELER
Krfez Savalar
1991 ve 2003 yllarnda iki krfez sava gereklemitir.
1. Krfez Savann sebepleri unlardr:
Irakn ran ile yapt savata ok miktarda borlanma-
s,
Irakn borlar iin Krfez lkelerinde kredi talep etme-
si ve olumsuz cevap almas
Irakn Kuveytten kendisini zarara uratt gereke-
siyle 24 milyar dolar istemesi ve olumsuz cevap alma-
s.
Irak, Kuveytin fazla petrol retip kendisini zarara u-
rattn syleyerek Kuveytten 24 milyar dolar talep
etmitir. Fakat bu talep Kuveyt tarafndan reddedilince,
Irak 1990da Kuveyti igal ettmitir. BM Gvenlik Kon-
seyi Irak knam ve Kuveytten ekilmesini istemitir.
18
Irakn BMnin nerdii sre sonunda Kuveytten ekil-
memesi zerine Koalisyon Gleri harekete gemi
ve Irak ordusunu yenilgiye uramtr. Irak, 28 ubat
1991de atekes teklifinde bulunmutur. Bylece ate-
kes imzalanm, Koalisyon Gleri harekt durdur-
mutur.
1. Krfez Savalarndan sonra BM, 36. paralelin ku-
20
zeyi ve 32. paralelin gneyine uak ve ar silah ge-
irmemeyi Irak Hkmetine kabul ettirmitir. 36. para-
lelin kuzeyini kontrol altnda tutmak ve Irakn atekes
koullarna uyup uymadn kontrol iin uluslararas
eki G kurulmutur. Merkezi Trkiye olan eki
Gte Amerikan, ngiliz, Fransz ve Trk Hava Birlikle-
ri bulunuyordu. BM tarafndan oluturulan uluslararas
Atom Enerjisi ve Irak zel Komisyonu da Irakta nkle-
er silahlara ilikin denetim yapmakla grevlendirilmiti
ancak Irakn bu konuda sorunlar karmas zerine
Amerikan ve ngiliz uaklar 1998de Irak yeniden
bombalamtr.
2. Krfez Sava
2002 ylnda Irak, elindeki silahlarn listesini BMye sun-
mutur. Silah denetileri de Irakta kitle imha silahlary-
la ilgili herhangi bir bulguya rastlamadklar ynnde
bir rapor hazrlamtr. Buna ramen ABD, ngiltere ve
spanya Iraka kar g kullanlmasn istemitir. Fakat I igale son vermiti. Rus igalinden sonra Afganistanda
bu istek BM Gvenlik Konseyinde onaylanmamtr.
Tm bunlara kar ABD ve ngiltere Iraka saldrmtr
Kreselleen Dnya
(2003). ABD ve ngiliz Birlikleri Badata girmitir. Sad-
dam Hseyin fazla dayanamam 2003te teslim olmu
ve 2006da da idam edilmitir.
2003n Temmuzunda Geici Irak Ynetim Konseyi
oluturulmutur. 2004te ise Geici Irak dari Yasas ka-
bul edilmitir. 2005te yaplan seimler sonunda Celal
Talabani Irak Cumhurbakanlna seilmitir. Irakta,
iki milyonu aan nfuslarna ramen Trkmenlere yne-
timde yeterli temsil hakk verilmemesi nemli sorunlar-
dan biridir.
Filistin Sorunu ve Orta Dou Bar Grmeleri
Filistin sorunu esas olarak 1948de srail Devletinin
kurulmasyla balamtr. Filistini kurtarmak amacyla
birtakm rgtler kurulmutu. Bu rgtler, 1967 Arap-
srail Savandan sonra Yaser Arafat nderliinde ve
Filistin Kurtulu rgt ad altnda birlemitir.
FK, Bat eria ve Gazzede Filistin Devleti kurmak
iin alm ve sonunda BM, 1974te FK.y Filistin
halknn tek temsilcisi olarak tanmtr.
1987de FK sraile kar intifada (ayaklanma) ha-
reketini balatmtr. 1988de Filistin Ulusal Konseyi
tarafndan Filistin Devletinin kurulduu ilan edilmitir.
1989da da Yaser Arafat Filistin Devlet Bakanlna
seilmitir.
1991de dzenlenen Madrid Konferansnda srail ile
Filistin ilk defa yz yze grmtr. 1993teki Oslo
Grmeleri ile FK sraili, srail de FKy Filistin
halknn temsilcisi olarak tanmtr. Bundan sonra ok
sayda bar grmeleri yaplm ama srailin uzla-
maz tutumundan dolay sonu alnamamtr.
srail, Gazzeye 2004te tekrar saldr balatm ve
bu saldr Refah Operasyonu olarak adlandrlmtr.
Yaser Arafatn lmyle Filistin Devlet Bakanlna
seilen Mahmut Abbasn atekes ars ile operas-
yonlar sona ermitir. Yaplan antlama ile 2005te srail
F Gazzedeki 21, Bat eriadaki 4 yerleim yerinden e-
L kilmeyi tamamlanmtr.
O
Z
2007de ABDde Annapolis toplants yaplmtr. Bu
O toplant, iki devletli zm esasna dayanyordu. Fakat
F
srailin tutumu yznden bu toplant sonusuz kalm-
Y tr. Filistin sorunu, u an Orta Douda zm bekleyen
A
Y nemli bir sorundur.
I
Afganistandaki Gelimeler
N
C
I Rusya, 1979da Afganistan igal etmi fakat 1988de
L
K
mcahitler arasnda mcadeleler balamtr. Bu
301
Kreselleen Dnya
mcadeleyi ar dinci Taliban kazanmtr. Taliban,
Afganistann %70ine hkim olmutur. Taliban yneti-
mine muhalif olanlar ise lkenin kuzeyinde Kuzey tti-
fak adyla rgtlenmitir.
11 Eyll 2001de Amerikadaki ikiz kulelere ve
Pentagona terr saldrlar yaplmtr. ABD bu sald-
rlardan Taliban sorumlu tutmu ve bu saldry plan-
layan terristlerin iadesini istemitir. Fakat Taliban bu
isteklere olumsuz cevap vermitir. Bunun zerine Ekim
2001de ABD, Afganistana hava taarruzu balatmtr.
Bu operasyonlarda ABDye en byk destei verenler-
den biri de zbek General Rait Dostumdur.
NOT
ABD, krfez savalar ile Basra blgesine, Afganis-
tan savayla da Orta Asyaya yaklamtr.
18
ABD hava operasyonlar karsnda aresiz kalan Tali-
ban ynetimi yklm yerine ABD destekli Hamid Kor-
zai Hkmeti kurulmutur. Bu hkmete destek olmak
ve Afganistanda gvenlii salamak iin BM Gvenlik
Konseyi tarafndan ISAF kurulmutur.
2001de greve balayan ISAFn ilk komutas
20
ngiltereye verilmi, 2002de komutay Trkiye devral-
mtr. 2003 ylnda komuta NATOya gemi, Trkiye
2004te ISAFn komutasn yeniden stlenmitir.
ORTA DOUDA SU SORUNU
Orta Dou iin nem arz eden be tane su kayna
bulunmaktadr. Bunlar; Dicle, Frat, Asi, eria ve Nil
nehirleridir. Bu nehirlerin kullanm ise Orta Dou lke-
lerinden bazlar arasnda problem oluturmaktadr.
Nil Nehri; Msr, Sudan, Etiyopya
eria Nehri; srail, rdn, Suriye
Asi Nehri; Lbnan, Suriye, Trkiye
Frat-Dicle Nehri; Trkiye, Irak, Suriye arasnda sorun
oluturmaktadr. Bu nehirlerin sularnn kullanmnn
sorun olmas, nehirlerin kaynaklarnn ve denize dkl-
dkleri yerlerin farkl lkelerin topraklarnda bulunma-
sndan kaynaklanmadr.
Trkiye, GAP almalarndan dolay Frat ve Dicle
zerinde barajlar yapmtr. Bu durum ise Irak ve Suri-
ye tarafndan tepkiyle karlanmtr.
302
DNYADAK GELMELER
Bilimsel ve Teknolojik Gelimeler
Son yllarda bilim ve teknoloji alanndaki gelimeler
ba dndrc bir hz kazanmtr. Bunlar arasnda en
nemli gelime nanoteknolojidir. Nanometre; met-
renin milyarda birini temsil eder. Nanoteknoloji; fizik,
elektronik, tp, evre vb. alanlarda kullanlmaktadr. Kir
tutmayan duvar boyalar, kirlenmeyen ve t gerektir-
meyen elbiseler, bakterileri ldren oraplar gibi geli-
meler nanoteknoloji rndr.
1954te ilk baarl bbrek nakli tp dnyasnda yeni
bir dnem balatmtr. Fakat organ nakli bekleyen in-
sanlar iin annda doku ve organ bulunamamaktadr.
Bu durum bilim laboratuvar ortamnda doku ve organ
retmek iin almaya yneltmitir. Bu almalarn
en banda gelen 1996da Dolly adl koyunun kop-
yalanmasdr.
lkemizde ise 2007de Oyal adl koyun kopyalanm-
tr.
1990lardan sonra dnyada internet kullanc says
hzla artmtr. Bu durum iletiimi hzlandrmaktadr.
Elektronik mziin yaygnlamasnda etkili olan yldz-
lar Madonna ve Michael Jacksondur. Son zamanlarda
gelitirilen Blue-Ray Teknolojisi film ve mzik sektrn-
de korsan retime engel olarak grlmektedir.
ABDnin Marsa gnderdii Anka Kuu (Phoenix)
yapt almalar sonunda Marsta su bulmutur. Bu
uzayda bir hayat iin umut vericidir. Ayrca btn dev-
letlerin uzay aratrmalarnda kullanabilecei Ulusla-
raras Uzay stasyonu da nemli bir almadr.
1986da meydana gelen ernobil Kazas devletleri
evre sorunlarn kar daha duyarl olmaya yneltmi-
F tir. Bu balamda devletler doa ve yeil dostu politika-
lara ynelmitir.
L
O
Z
O
F Kreselleme ve Etkileri
Y
A Kreselleme; sosyal, ekonomik, kltrel ve siyasal
Y
anlamda dnyaya alma ve dnya ile btnlemeyi
I
N ifade eder. Bilim ve teknoloji alanndaki gelimelere
C
I bal olarak toplumlar aras ilikiler artmtr. Kre-
L
selleme sreci 1980li yllarda balam, Sosyalist
I
K Blokunun dalmasyla hz kazanmtr.

GELEN DNYA VE TRK DI POLTKASI
Trkiye, stratejik bir blgede bulunmaktadr. evresin-
deki gelimeler Trkiyeyi de etkilemektedir. Bu yzden
Trkiye; Orta Dou, Kafkaslar, Balkanlar gibi yerlerde
meydana gelen gelimelere kaytsz kalmamtr.
Trkiyenin bulunduu blgenin nemli olmas, onu
etkili bir d politika izlemek zorunda brakmtr.
Trkiyenin izledii d politikada SSCBnin dalmas
nemli bir dnm noktas olarak kabul edilmektedir.
Trkiye-SSCB ilikileri 1991 ylna kadar gergin bir
biimde seyretmi, (Bunun sebebi ise taraflarn fark-
l bloklarda yer almasdr.) SSCB daldktan sonra
Trkiye Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile yakndan
ilgilenmitir. 1990l yllarda ise ilikiler gerginliini
srdrmtr. Bunun sebebi ise Rusyann, Trkiyeyi
eenleri desteklemekle sulamas ve Trkiyenin de
Rusyay terr rgtlerini desteklemekle sulamasdr.
Fakat iki lkenin ilikileri 2000li yllardan itibaren ge-
18
limeye balamtr. Rus doal gazn, Karadenizin
altna denen boru hatt ile Samsuna ulatran Mavi
Akm Projesi iki lke arasndaki ilikilerde nemli bir
dnm noktas olmutur.
SSCBnin dalmasyla Kafkasyada bamsz olan
lkeler; Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistandr. Tr-
kiye, yeni bamsz olan bu lkelerin toprak btnlkle-
20
rinin korunmas ve ekonomik potansiyellerinin hayata
geirilmesine nem vermektedir.
Trk-Azeri ilikileri olumlu bir hava ierisinde srmek-
tedir. Azerbaycan petrol ve doal gaz Trkiye zerin-
de dnya pazarlarna ulatrlmaktadr.
Trk-Ermeni ilikileri ise olumlu saylabilecek dzeyde
deildir. Sebebi ise Ermenistann 1915 Tehcir Olayn
soykrm olarak kabul ettirmek istemesidir.
Trkiye Ermenistanla olan kara snrn kapatarak
Ermenistana ksmi ambargo uygulamaktadr.
Trkiyenin Grcistan ile ilikileri, petrol ve doal gaz
boru hatlar projeleri erevesinde olumlu bir dzeyde
srmektedir.
Trkiye, 1991de koalisyon glerinin Iraka dzenle-
dikleri asker operasyonlara destek vermitir. 2003ten
itibaren Irakta siyasi bir boluk ortaya kmtr. Bu du-
rum Kuzey Iraktan Trkiyeye ynelik terr faaliyetleri-
ni artrmtr. Trkiye ile Irak arasnda sorun olan dier
bir konu ise ok sayda Trkmenin yaad Kerkkte
Kreselleen Dnya
nfus yapsnn deitirilmesine ynelik izlenen politi-
kadr.
Trkiye gney komusu Suriye ile de problemler ya-
amaktadr. 2000li yllara kadar ilikileri gerginletiren
sorunlar unlardr:
Su sorunu
Suriyenin Hatay snrlar ierisinde gstermesi
Suriyenin Trkiyeye ynelik terr faaliyetlerine destek
vermesi
u an Suriyede yaanan i savatan dolay Trkiye-
Suriye ilikileri olumlu deildir. Suriyedeki i savatan
kaan yaklak 200 bin Suriyeli Trkiyede mlteci ko-
numundadr.
1990l yllar boyunca Trk-ran ilikileri gergin olmu-
tur. Bunu sebepleri arasnda; rann Trkiyeye ynelik
terr faaliyetlerini desteklemesi, rann snrlar iinde
yaayan milyonlarca Azeriyi Trkiyenin etkileyecein-
den endie duymas ve Trkiye ile ABDnin mttefik
olmasndan rann rahatszlk duymas yer alr.
2000li yllardan itibaren Trk-ran ilikilerinde normal-
leme balamtr.
srailin, Filistine ynelik saldrlarn Trkiyenin dev-
let terr nitelendirmesi ve Kuzey Irakta Trkiyenin
aleyhine politikalar izlemesi Trk-srail ilikilerini gergin
tutmutur.
Trkiye, Varova Paktnn dalmasndan sonra
Balkanlarda aktif politika izlemeye balamtr. zel-
likle Yugoslavya daldktan sonra balayan i sava
sonras Bonaklara ynelik katliamlar yaplmtr.
Trkiye, Bonaklara ynelik saldrlarn durdurulmas
amacyla uluslararas rgtleri harekete geirmek iin
aktif politika izlemitir.
Yugoslavyadan ayrlarak bamsz olan Makedon-
F
ya ve Kosovay tanyan devletlerden birisi de Trki-
L
O ye olmutur. Trkiye, bu lkelerle ilikileri gelitirmeyi
Z
amalamaktadr.
O
F
Trkiye, Balkan lkelerinden Arnavutluk ile de ilikileri-
Y ni gelitirmeye almaktadr. Hatta Trkiyenin deste-
A
Y iyle Arnavutluk, 1992de slam Konferans rgtne
I
ye olmutur. Ayrca Arnavutlukta bankerlerin batmas
N
C sonucu kan ayaklanmalar bastrmak iin oluturulan
I
L uluslararas gce Trkiye de katlmtr.
I
K 1984-1989 yllar arasnda Bulgaristan, snrlar ieri-
sinde yaayan Trk aznla kar asimile politikas iz-
303
Kreselleen Dnya
lemitir. Bu durum, doal olarak Trk-Bulgar ilikilerini 2005te Endonezya ve Sri Lankadaki tsunami felaketi
olumsuz etkilemitir. sonras yardm gnderilmesi

Asimile politikasndan kaan 300 bin soydamz 2006da Lbnana insani yardm gnderilmesi
Bulgaristandan Trkiyeye g etmitir. Bulgaristan, 2006da Sudana insani yardm gnderilmesi
da yaanan bu asimile siyaseti Jivkovun iktidar kay- 2007de Irakn Telafer kentine insani yardm gnderil-
betmesiyle uygulamadan kalkmtr. mesi

1990l yllardan itibaren Trkiyenin ilikilerini ge- 2008de Grcistan ve Filistine insani yardm gnderil-
litirmeye balad bir dier Balkan Devleti ise mesi gsterilebilir.

Romanyadr. Trk iadamlarnn yatrmlar Romanya

1980 SONRASI TRKYE
ve Trkiye ilikilerine nemli katk yapmaktadr.
Siyaset
Trkiyenin 1954ten itibaren en ok problem yaad
Trkiyede 1983te yaplan genel seimleri Turgut zal
lke Yunanistan olmutur. zellikle 1990l yllarda Bat
liderliindeki Anavatan Partisi kazanm ve iktidar ol-
Trakyada yaayan Trk aznl ve Kardak Kayalklar
mutur. ANAPn ilk iktidar dneminde ekonominin li-
sorunu ilikileri olumsuz etkilemitir. Hatta Kardak Krizi
berallemesi ynnde admlar atlmtr.
iki lkeyi savan eiine getirmitir. 1999da iki lkede
1987de yaplan referandum ile Alparslan Trke, S-
de meydana gelen depremler ve sonucunda iki lkenin
leyman Demirel, Blent Ecevit, Necmettin Erbakan
birbirine yardm etmeleri ilikileri yumuatmtr.
zerindeki siyaset yasa kaldrlmtr.
Kbrs, iki lke arasnda sorun olmaya devam etmek-
18
tedir. Adada bar iin taraflar arasnda grmeler ya-
1987 ylnda yaplan seimleri yine ANAP kazanmtr.
1989da zaln Cumhurbakan olmasyla babakan-
plm fakat sonu alnamamtr. 2004 ylnda hazr-
la Yldrm Akbulut getirilmitir.
lanan Annan Plan her iki kesimde de referanduma
1991 seimlerinden sonra DYP-SHP koalisyonu kurul-
sunulmutur. Kbrs sorununun zmn amalayan
mu ve Demirel babakan olmutur.
plana Trkler %65 orannda evet derken Rumlar %76
orannda hayr demitir. Bylece Annan Plan uygula- 1993te zal lnce Demirel cumhurbakan seilmi-
20
maya girmese de Kbrsta zm isteyen tarafn Trk- tir. Demirelden boalan babakanlk koltuuna Tansu
iller getirilmitir. Bylece Tansu iller, Trkiyenin ilk
ler olduunu gstermitir.
kadn babakan olmutur.
2008 ylnda da GKRY ve KKTC arasnda Lokmac S-
1995-2001 arasnda Trkiyeyi Necmettin Erbakan,
nr Kapsnn almas kararlatrlmtr.
Mesut Ylmaz ve Blent Ecevit babakanlndaki koa-
lisyon hkmetleri ynetmitir.
Trk Ordusu ve Dnya Bar
2000de Ahmet Necdet Sezer cumhurbakan olmu-
Trkiye, uluslararas bara katk salamak amacyla
tur.
eitli blgelere uluslararas kurulularn bnyesinde
2002de Adalet ve Kalknma Partisi tek bana iktida-
asker gndermektedir. Trkiye ilk defa yurt dna as-
F ra gelmitir.
ker gndermesi Kore Sava srasnda gereklemi-

tir. Trkiye 1990l ve 2000li yllarda Somali, Bosna- L 2007de yaplan cumhurbakanl seimini Abdullah
O
Hersek, Arnavutluk, Kosova, Afganistan ve Lbnana Z Gl kazanmtr.
O
asker gndermitir. F 2014 ylnda Cumhurbakan ilk kez halk tarafndan

Kzlayn Yurt D Yardm Faaliyetleri seilmi ve Recep Tayyip Erdoan 12. Cumhurbakan
Y
A olmutur.
Trkiye, dnyann deiik blgelerinde ihtiya sahibi Y
I 16 Nisan 2017 tarihinde yaplan referandum ile Trkiye
insanlara Trk Kzlay vastasyla yardmda bulun- N
C
bakanlk sistemine adm atmtr.
mutur. Bu yardmlar ksaca u ekilde zetlenebi- I
lir: L Ekonomi
I
2005te Pakistan depreminde blgeye insani yardm K 1980de alnan 24 Ocak kararlar serbest piyasa eko-
gnderilmesi nomisine geite nemli bir rol oynamtr. Bu kararlar-

304

da; ihracata ynelik retimin artrlmas, enflasyonun
drlmesi, demeler dengesinin dzeltilmesi de yer
almtr.
Gneydou illerini kapsayan GAP, byk ksm ta-
mamlanm ok nemli bir projedir.
1997, 1998, 2001 ve 2008de yaanan krizler nedeniy-
le IMF ile antlamalar yaplmtr.
Ocak 2005ten itibaren Trk Lirasndan alt sfr silindi.
Devletin ekonomi zerindeki bask ve kontroln orta-
dan kaldrmak iin zelletirme Yksek Kurulu kurul-
mutur.
Merkez Bankas bamsz bir yapya kavuturulmu-
tur.
Trkiye ekonomisi dnyann 20 byk ekonomisi ara-
sna girmitir.
Dier Gelimeler
1980 sonras tarmda makineleme ve ehirlerde i
gcne ihtiya duyulmas kyden kente g hzlan-
drmtr.
18
Arabesk tarz sinema ve mzik, etkisini 1990larn yar-
sna kadar srdrmtr.
Sezen Aksu, Erol Evgin ve Bar Mano gibi sanat-
larn etkisiyle pop mzii yaygnlat. Trk pop mzi-
20
inin uluslararas alandaki en nemli baars Sertab
Erenerin 2003 Eurovision ark Yarmasnda birinci
olmasdr.
Trkiyede ilk renkli televizyon yayn 1984te bala-
mtr.
2006 ylnda Orhan Pamuk Nobel Edebiyat dln
almtr. 2015 ylnda Aziz Sancar Nobelde kimya d-
ln almtr. stanbul Kltr ve Sanat Vakf, Trkiyede
uluslararas dzeyde birok kltrel faaliyetin gerek-
lemesinde rol oynamtr. 61. Uluslararas Cannes
Film Festivalinde Maymun filmi ile Nuri Bilge Cey-
lan en iyi ynetmen dln kazanmtr.
1997-1998 eitim-retim dneminden itibaren 8 yllk
kesintisiz eitime geilmitir. Fakat u an 4+4+4 siste-
mi uygulamadadr.
1981 ylndan nce Trk Yksekretim Sistemi; ni-
versiteler, MEBe bal akademiler, iki yllk meslek
yksekokullar, yllk eitim enstitleri ve mektupla
retim yapan YAYKUR olmak zere be tr kurum-
dan olumaktayd.
Kreselleen Dnya
1981de kan kanunla lkemizdeki tm yksekretim
kurumlar Yksekretim Kurulu (YK) ats altnda
toplanmtr.
YAYKURun faaliyetleri Anadolu niversitesi Ak -
retim Fakltesine devredilmitir.
Trkiyede ilk internet balants 1993te ODTde
kurulmutur.
1988 Seul Olimpiyatlarnda ayn zamanda Bulgaristan
gmeni olan halterci Naim Sleymanolu altn madal-
ya kazanmtr.
1992 Barcelona Olimpiyatlarnda M. Akif Pirim greko-
romen grete ampiyon olmutur. 1994 Dnya Ser-
best Gre ampiyonasnda Trkiye takm hlinde
dnya ampiyonu olmutur.
Trk Mill Futbol Takm 2002 Dnya ampiyonasnda
ve 2008 Avrupa Futbol ampiyonasnda 3. olmutur.
17 Austos 1999da meydana gelen, zmit merkezli 7,4
byklndeki deprem; stanbul, Kocaeli, Sakarya,
Bolu, Bursa, Zonguldak, Eskiehir ve Yalova illerinde
can ve mal kaybna neden olmutur. Deprem, ayn za-
manda Trkiye ekonomisini de olumsuz etkilemitir.
KRESEL SORUNLAR
Sanayileme sonucunda atmosfere verilen gazlarn sera
etkisi oluturmas sonucunda, dnya atmosferi ve okya-
nuslarn ortalama scaklklarnda belirlenen arta kresel
snma denir. Bilim adamlar kresel snmann etkilerinin
21. yzylda youn olarak grleceini sylemektedirler.
Kresel snma ve iklim deiiklii konusunda mcadeleyi
salamaya ynelik uluslararas bir protokol hazrlanmtr.
Japonyann Kyoto kentinde imzaland iin bu protokole
Kyoto Protokol denmitir.
F
2005te yrrle giren protokol Trkiye 2009da im-
L
zalamtr.
O
Z
O Kresel snmann yannda tm dnyay ilgilendiren
F
sorunlar arasnda; evre kirlilii, nfus art, isizlik,
Y yetersiz beslenme, alk ve uluslararas terr yer al-
A
Y maktadr.
I
N Dnya son yllarda etkili olan salgn hastalklarla da
C
uramaktadr. Bu hastalklar arasnda; ADS, Krm-
I
L Kongo Kanamal Atei, Ku Gribi, SARS, Hepatit, Ebo-
I
K la, Stma ve A/H1N1 yer almaktadr.
305
Kreselleen Dnya

SORU SORU

19921995 yllar arasnda gerekleen Bos- 1986 ylndan itibaren Avrupada doay koruma
na Sava esnasnda Bosnann bamszln kanunlarnn karlmasna neden olan olay aa-
kazanmasnda nemli rol oynayan Bilge lider dakilerden hangisidir?
olarak da tannan devlet adam, aadakilerden A) ernobil Kazas
hangisidir?
B) Kyoto Protokol
A) Aliya zzetbegovi
C) Fkuima Patlamas
B) Ebulfeyz Elibey
D) Krfez Sava
C) Raid Dostum
E) Kba Krizi
D) Enver Hoca
E) Sadk Ahmet
ZM
Sz edilen olay 1986da Ukraynann ernobil
ZM kentinde nkleer santralde meydana gelen patla-
Sz edilen lider Bonak devlet adam ve Bosna- madr. Bu patlama neticesinde zellikle Karadenize
Hersekin ilk cumhurbakan Aliya zzetbegovitir. kys olan lkelerde kanser vakalarnn ve sakat
Bosna Savanda kilit rol oynayan zzetbegoviin doumlarn artmasna neden olmutur. Bu olayla
18
slam Manifestosu, Dou ve Bat arasnda slam, birlikte nkleer enerjiye kar kamuoyunun gveni
Kle olmayacaz, Tarihe tanklm gibi kitaplar sarslm ve doay korumaya ynelik uluslar aras
vardr. kanunlar karlmtr.
(Cevap A) (Cevap A)
20

F

L
O
Z
O
F

Y
A
Y
I
N
C
I
L
I
K

306
 TEST 1 ada Trk ve Dnya Tarihi

1. Aadakilerin hangisi 1936 tarihli Montr Bo- 5. Aadakilerin hangisi 1944 ylndan itibaren
azlar Szlemesine katlan devletlerden biri dnyada, 2002 ylndan itibaren de Trkiyede
deildir? grlen ve keneden bulaan bir hastalktr?

A) talya B) SSCB C) ngiltere A) AIDS

D) Japonya E) Bulgaristan B) Stma
C) Domuz gribi
D) Ku gribi
2. I. Yalta E) Krm Kongo Kanamal Atei

II. Locarno

III. Casablanka

Yukardakilerden hangileri, II. Dnya Sava de- 6. Aadakilerden hangisi, Trkiye ve Yunanis-
vam ederken dzenlenen konferanslar arasnda tana yneltilecek herhangi bir Sovyet saldrs-
gsterilemez? na, ABDnin her trl imkann kullanarak kar

A) Yalnz I
18
B) Yalnz II
D) I ve II
C) Yalnz III
E) II ve III
koyma kararlln gstermektedir?

A) Reagan Doktrini
B) Eisenhower Doktrini
C) Truman Doktrini
D) Schuman Bildirisi
3. I. Savunma harcamalarn azaltmak,
E) Balfour Deklarasyonu
20
II. Tketim maddelerinin retimini arttrmak,

III. Sovyetler Birlii Komnist Partisi iinde ak

eletiri yaplabilmesini salamak

SSCB lideri Gorbaovun Glastnost ve Prestro- 7. Trkiyede ilk kez 2007 ylnda kopyalanan ko-
ika politikalar ile yukardakilerden hangilerini yun, aadakilerden hangisidir?
amalad sylenebilir?
A) Oyal B) Knal C) Boyal
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
D) Kvrck E) Karaba
D) I ve III E) I, II ve III
F

L
O
Z
4. I. Kuveyt O
F

II. Kosova
Y
8. SSCBnin Dou Bloku iinde askeri ibirliine
A ynelik olarak 1955te oluturduu kurulu,
III. Afganistan Y
I aadakilerden hangisidir?
Trk ordusunun bar gc olarak yukardaki- N
C A) COMECON B) CENTO
lerden hangilerinde grev yapmtr? I
L C) Cominform D) NATO
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III I
E) Varova Pakt
K
D) II ve III E) I, II ve III

307
ada Trk ve Dnya Tarihi
9. Aadakilerden hangisi, SSCB ve ABD rekabeti 13. Aadakilerden hangisi, II. Dnya Sava s-
nedeniyle Uzak Douda 19501953 yllar ara- rasnda gerekleen Alman igaline yerel g-
snda yaanan ve Trkiyenin taraf olduu sa- leriyle kar koyarak savaa sonras dzende
vatr? SSCB etkisine kar daha bamsz bir duru
sergilemitir?
A) Vietnam Sava
B) Yom Kipur Sava A) Romanya B) Macaristan

C) Kore Sava C) Yugoslavya D) ekoslovakya

E) Bulgaristan
D) Kba Krizi

E) Altgn Sava
14. Aadakilerden hangisi, ABD d politikasnda,
Avrupann kendi ktasna karmamas, buna
karlk kendisinin de Avrupa diplomasisinden
uzak durmasn ifade eden bir anlay temsil
10. Aadakilerden hangisi 1974 Kbrs Bar Ha-
eder?
rekatna kar Yunanistann uluslararas alanda
verdii ilk tepkidir? A) Wilson Prensipleri

A) Varova Paktna katlmak B) Truman Doktrini

B) NATOdan ayrlmak C) Eisenhower Doktrini

C)
D)
18
Trkiyeye sava ilan etmek
Trkiyeye ambargo uygulamak
D)
E)
Monroe Doktrini
Marshall plan

E) Birlemi Milletlerden ayrlmak

15. I. Trkiyenin Boazlar konusundaki endiesi

II. Batnn Trk modernlemesinde rnek tekil
20
etmesi

11. Aadakilerden hangisi Dou Bloku rgtlerin- III. ABD tarafndan salanan yardmlardan fayda-

dendir? lanma istei

A) NATO B) Cominform Yukardakilerden hangileri, Trkiyenin Souk

Savata Bat Blokunda yer almasnn nedenleri
C) CENTO D) Badat Pakt
arasnda gsterilebilir?
E) Balkan Pakt
A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

D) II ve III E) I, II ve III
F

12. 18691948 yllar arasnda yaam, lkesinin L

O 16. I. Be yllk bir sre sonunda bamsz bir Filis-
sosyal ve ekonomik ilerlemesi iin almalar Z
tin devletinin kurulmas
O
yapm Hindistan Bamszlk Hareketi lideri, F
II. srailin FKy tanmas
aadakilerden hangisidir?
Y
A III. srailin igal ettii tm topraklardan ekilmesi
A) Mahatma Gandhi Y

B) Muhammet Nadir
I
Yukardakilerden hangileri Oslo grmelerinin
N
C sonularndan biri deildir?
C) Muhammet kbal I
L
D) Jawaharlal Nehru A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III
I
K
E) Muhammet Ali Cinnah D) I ve II E) II ve III

308
 ada Trk ve Dnya Tarihi
17. I. Locarno Antlamas 20. 1969 ylnda Kudste El-Aksa Camiinin kun-
daklanmas sonucu rdn kralnn nerisiyle
II. Milletler Cemiyeti
kurulan uluslar aras rgtlenme, aadakiler-
III. Briand- Kellogg Pakt den hangisidir?

ABD birinci dnya sava sonunda imzalanan A) slam Konferans rgt

yukardaki uluslar aras antlamalardan hangi-
B) slam Kalknma Bankas
lerine katlmamtr?
C) Avrupa Ekonomik birlii rgt
A)Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) Afrika Birlii rgt
D) I ve II E) II ve III
E) Karadeniz Ekonomik Birlii

21. Aadakilerden hangisi, Balfour Deklarasyonu

ile Yahudilerin Filistinde yurt kurma isteine

18. I. Celal Bayar destek vermitir?

II. Adnan Menderes A) ABD B) SSCB C) Almanya

D) ngiltere E) Fransa
III. Fatin Rt Zorlu

IV. Hasan Polatkan

18 22. Aadakilerden hangisinin katlmyla angay
V. Nihat Erim Birlii rgt resmen kurulmutur?

Yukardaki devlet adamlarndan hangileri 27 Ma- A) in B) zbekistan

ys 1960 askeri darbesinden sonra Yassadada C) Trkmenistan D) Kazakistan
yaplan yarglamalar sonucu idam edilmitir? E) Krgzistan

20
A) I, II ve III
B) I, II ve IV
C) II, III ve IV 23. Aadakilerden hangisinin 1959 ylnda Ba-
D) II, III, IV ve V dat Paktndan ayrlmasyla mevcut rgt yaps

E) I, II, III, IV ve V CENTO ad altnda yeniden yaplanmtr?

A) ran B) Irak
C) Kuveyt D) Pakistan
E) Suudi Arabistan

F

L
O
19. I. Adana Z 24. I. ki lke arasndaki iiSnni farkll
O

II. Quebec
F
II. Irakn Arap dnyas liderliini istemesi
Y
III. Kazablanka A III. att-l Arap su yolu sorunu
Y
kinci Dnya Sava srasnda yaplan yukarda- I Yukardakilerden hangileri 1980-1988 yllar ara-
N
ki grmelerden hangilerinde Trkiyenin sa- C snda yaanan ranIrak Savann nedenleri
I arasndadr?
vaa sokulmas konusu gndeme gelmitir?
L
I
A) Yalnz I B) I ve II C) I ve III K A) Yalnz I B) Yalnz II C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III

309
ada Trk ve Dnya Tarihi
25. Aadakilerden hangisi, Bamsz Devletler 30. Aadakilerden hangisi Kbrsta Rumlar tara-
Topluluu yesiyken 2008 ylnda bu rgtten fndan 1950lerin balarnda kurulan ve aday
ayrlmtr? Yunanistana balamak isteyen rgtn addr?

A) Ermenistan B) Grcistan A) ENOSS

C) Trkmenistan D) zbekistan B) Kbrs Mcadelesi Ulusal rgt
E) Tacikistan C) Kbrsl Savalar Ulusal rgt

D) Kbrsl Trk Mukavemet Birimi

26. Avrupa Ekonomik Topluluu aadaki anla- E) Kbrsllar Kurtulu rgt

malardan hangisiyle bir birlie dnerek Avru-

pa Birlii adn almtr?

A) Roma Anlamas
B) Kopenhag Anlamas 31. I. Atlantik Bildirisi
C) Nice Anlamas
II. Washington Konferans
D) Maastricht Anlamas
III. San Francisco Antlamas
E) Locarno Antlamas
Yukardakilerden hangileri Birlemi Milletlerin
olumasna ortam hazrlamtr?
18
27. BriandKellogg Pakt ismini hangi iki lkenin A)Yalnz I B) Yalnz II C) I ve III
dileri bakanndan almtr? D) II ve III E) I, II ve III

A) ABD Fransa
B) SSCB Almanya
C) ngiltere ABD
20
D) Almanya Fransa
E) Fransa ngiltere 32. I. Hitler
II. Franco
28. Dnya genelinde Faist partiler, hangi gelime-
den sonra ortaya kmtr? III. Mussolini

A) I. Dnya Sava Yukarda ismi verilen politikaclardan hangileri

B) Fransz htilali lkelerinde faist ideolojiler yrtmtr?

C) II. Dnya Sava A) Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III

F
D) Ekim Devrimi D) I ve III E) I, II ve III

L
E) 1929 Ekonomik Buhran O
Z
O
F
29. Vietnam 1954 ylnda yaplan hangi antlamayla,
Kuzey ve Gney olmak zere ikiye ayrlmtr? Y
A 33. Aadakilerden hangisi, 1980 ylnda alnan ve
Y
A) Paris Antlamas 24 Ocak Kararlar olarak adlandrlan ekonomik
I
N
B) Cenevre Antlamas tedbirlerin mimar olarak bilinmektedir?
C
I
C) Salt 1 Antlamas A) Kemal Dervi B) Turgut zal
L
I
D) Atlantik Bildirisi C) Sleyman Demirel D)Tansu iller
K

E) Nixon- Kissinger doktrini E) Necmettin Erbakan

310
 ada Trk ve Dnya Tarihi
34. tilaf Devletlerinin Paris Konferansndaki bek- 37. Aadakilerden hangisi, 10 Ocak 1920de kuru-
lentileri ile ilgili aadaki eletirmelerden han- lan Milletler Cemiyetine hi ye olmamtr?
gisi yanltr?
A) ngiltere B) Fransa C) Amerika
A) ABD: Milletler Cemiyetinin kurulmasn sala-
D) Almanya E) Sovyet Rusya
mak
B) Fransa: Almanyann Avrupa dengesini bir
daha bozmamasna ynelik nlemler almak
C) ngiltere: Almanyann smrgelerini ele geir-
38. Aadakilerden hangisi, 1962 ylnda SSCBnin
mek
fze yerletirmesiyle balayan ve SSCB ile ABD
D) talya: Orta Douda manda rejimleri kurmak
arasndaki ilikilerin savan eiine gelmesine
E) Japonya: inden toprak almak sebep olan olaydr?

A) Krfez sava B) Afganistan Sava

C) Vietnam Sava D) Kba Krizi
E) Pearl Harbor Baskn

35. Aadakilerden hangisi XIX. yzylda

Japonyada ogunluk sistemini ykarak lkede

balatmtr?
18
Meiji Restorasyonu ad verilen reform srecini
39. - 1952de gerekletirdii kansz bir darbeyle
Msrda ynetimi ele geirmitir.
A) Mutsihito B) Attlee
- ngiliz denetiminde olan Svey Kanaln
C) Kim- l sung D) Hirohito
1956da kamulatrmtr.
E) Soroku Yamamato
zellikleri verilen devlet adam, aadakilerden
20
hangisidir?

A) Tito B) Nehru
C) Abdlnasr D) Kral Faruk
E) Kral Faysal

36. I. Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin kurulmas
II. Merkez Bankasnn kurulmas

III. Birinci Be Yllk Kalknma Plannn uygulama- 40. Aadakilerden hangisi Orta Asya, Kafkas
ya koyulmas ve Krm Trklerinin XX. yzyl balarnda
F
Rusyaya kar verdii bamszlk mcadelesi-
Yukardakilerden hangileri 1929 Dnya eko- L
O nin addr?
nomik buhrannn etkilerini azaltmak iin
Z
Trkiyenin ald nlemler arasndadr? O A) Hokand B) Fergana C) Basmac
F

A)Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) Krat E) Ala-Orda

Y
D) II ve III E) I, II ve III A
Y
I
N
C
1.A 2.B 3.E 4.D 5.E 6.C 7.A 8.E 9.C 10.B
I
11.B 12.A 13.C 14.D 15.E L 16.C 17.D 18.C 19.E 20.A
21.D 22.B 23.B 24.E 25.B I 26.D 27.A 28.C 29.B 30.B
K
31.C 32.E 33.B 34.D 35.A 36.E 37.C 38.D 39.C 40.C

311
20
18