Deleuzen Gebe Sava Makinesi1

lke Karada

Giri:
Deleuzele yaptklar Entelekteller ve ktidar balyla yaymlanan syleiye
Foucault, bir Maocunun kendisine syledii u cmleyi aktararak balar: Sartren
neden bizim yanmzda olduunu, neden ve hangi anlamda politika yaptn gayet iyi
anlyorum; seni de biraz da olsa anlyorum, her zaman kapatlma sorunuyla uratn.
Ama Deleuzen neden politika yaptn hakikaten hi anlamyorum. 2 Foucault
hemen arkasndan bu sorunun kendisini ok arttn eklese de, Maocunun
kafasndaki soru iaretinin bugn Deleuzec politikayla ilgilenenlerin kafasnda da sk
sk canlandn sylemek abartl olmayacaktr. lk dnem eserlerdeki politik
referanslarn azlnn yannda, Guattariyle karlatktan sonra yazlan eserlerde yer
alan dorudan politik saylabilecek kavramlarn bile somut bir program nermekten
uzak olmas bu belirsizliin en grnr nedeni saylabilir. Kavramlar aka politik
bir beklenti yaratr, oysa Deleuze bir o kadar reel politikadan uzak grnr. Politik
olduunu dndmz kavramlar ve nermeler politik olduunu dndmz
alann dnda bir yerlere iaret ederler. rnein Deleuze solcu olduunu syler,
solculuu kendi felsefesine uyacak bir ekilde tanmlar ama hemen arkasndan sol
hkmet diye bir eyin olmadn, nk solun hkmet ileriyle ilgisi olmadn
ekleme gerei duyar. Mesele parlamentarizmi reddetmek ve devrimci bir politikay
savunmak deildir nk zaten devrimci-olu adn verdii eyin de her zaman
baarszla urayan tarihsel devrimlerle bir alakas yoktur. 3
Bylece adeta
Deleuzen kastettii politik alanla bizim bildiimiz politik alan arasnda bir ayrm
oluur. Bu durum, tarihsel olgular, gemi-imdi-gelecek zamansallna
sdrlamayan bir Olutan, edimsellikleri yani ey durumlarn, zamansz olaylardan

1
Bu yazya balarken niyetim daha nce Varlk Dergisinde yaymlanan Bozkrda Dnce adl
makaleyi gzden geirmek ve geniletmekti. Ancak sonu olarak ortaya gerek problematik asndan,
gerekse biimsel olarak epeyce farkl bir yaz kt. Bunda phesiz ilk yazdan sonra gelen eletirilerin
de byk pay var. Esin verici itirazlar ve deerlendirmeleri iin Emre Sntere, hem ierik hem de
ifade asndan her aamada yapt katklar iin Hakan Ycefere teekkr ediyorum. Ayrca tm
youn almalar iinde, yazy okuyup deerli fikirlerini benimle paylatklar iin, Emre ve Hakan
dnda, Serap Altuna, Fahrettin Egeye ve mer Faruka ok teekkr ederim.
2
G. Deleuze, Issz Ada ve Dier Metinler, ed. D. Lapoujade, ev: F. Taylan, H. Ycefer, stanbul,
Balam Yaynlar, s. 322.
3
ok az deitirerek aktardm iki ifade de LAbcdaire adl uzun syleinin Solculuk zerine olan
blmnde geiyor. Bkz. Abcdaire de Gilles Deleuze, G comme Gauche, Claire Parnet et Pierre-
Andr Boutang, 1988-89.

1
ayran bir filozof iin aslnda pek artc deildir. Hkmet ileri ve devrimlerin
tarihsel ey durumlarnn tarafnda, solculuun ve devrimci-olularnsa, Oluun ve
olaylarn tarafnda kaldn hemen sezebiliriz. Ancak bunun somut karlnn ne
olduunu anlayamadmz srece politik adan apak bir belirsizlikle kar karya
olduumuz da su gtrmez.
te hem srarla politik bir balama oturtulup hem de yine srarla somut bir
programdan bamsz dnlen kavramlarn en nemlilerinden biri de gebelik.
Gebeler bir yandan devlet kart bir varolu sergilemeleri, dier yandan yine
devlete kar ve devlet d ileyen bir sava makinesinin mucidi saylmalar itibariyle,
zellikle Bin Yayla kitabnn kapsam dnldnde Deleuzec-Guattarici
politikann vazgeilmez elerinden biri saylabilirler. Ancak onlar ayn zamanda,
solculuun hkmet ilerinden, devrimciliin tarihsel devrimlerden soyutlanmasyla
oluan tuhaf alann da asl sakinleridir. Bu yzden, bir yandan hi olmadklar kadar
politikleirlerken dier yandan politik diyebileceimiz sahann dna atlyor gibi
grnrler. Gebelerin tarihleri bile yoktur, yalnzca corafyalar vardr. 4 Bylece
baka birok politik kavramn iinden sadece gebelii ve sava makinesini
dndmzde bile Deleuzen niin ve ne anlamda politikayla ilgilendiine dair,
politikann tanmn da ierebilecek yorumlama farkllklaryla kar karya kalrz:
Gebelik kavramn, gebelere ait zerk bir meknn yaratlmas yoluyla politik
sahann dnsel yaratclk yararna terk edilmesi eklinde de (1), klasik anlamyla
politikaya pek de ait deilmi gibi grnen bir eyin, yani gebelerin, politikann
alanna bu alan yeniden tanmlayacak ekilde dahil edilmesi olarak da yorumlamak
mmkndr (2). lk kk semek ve gebe konumu grnrdeki politik vurgusuna
ramen gerekte daha ok dnceyi tarif eden bir erevede yorumlamak, Deleuzec
politika yoktur ya da etkin deildir demek pahasna da olsa hkmet ilerine ya da bir
teori/pratik emasna indirgenemeyecek, zerk bir dnsel alann garanti altna
alnmasn salar. Deleuzen dnceye ait ikin bir sahann kurulmas adna yapt
kavramsal giriimler dnldnde apolitik okuma seenei eletirel deil
destekleyici bir tutum bile saylabilir. 5
Ancak, bu ayn zamanda tm politik
gndermelerin de havada kalmasna neden olacak ve bu adan bir eit
sorumsuzluk anlamna gelecektir. kinci kk semek yani gebelii ve sava

4
Bkz. G. Deleuze, F. Guattari, Mille Plateaux [Bin Yayla], Minuit, , 1980, s. 490 (tr. ev. s. 107).
5
Dncenin kendi etkinliini aan unsurlar tarafndan ncelenmedii ve ynlendirilmedii bu saha
Deleuzen eserlerinde pek ok farkl kavramla karlanr: Aknsal saha, birey ncesi tekillikler alan,
bireyleme sahas, ikinlik ya da dayankllk plan bunlarn en nemlileri.

2
makinesini dorudan politik kavramlar olarak yorumlamaksa hem Kapitalizm ve
izofreninin iki cildi boyunca srdrlen kapitalizm analizini, hem Felsefe Nedir?in
politik kavramlarn, hem de Deleuzen tek bana yazd sinema kitaplarnn
politikayla ilgili blmlerini nereye oturtacamz sorusundan bizi kurtarr. stelik
Deleuzec politikann, gerekte byle bir ey olsun ya da olmasn, dnyann eitli
yerlerinde pek ou verimli olan yanklanmalar bulmu olmas grmezden
gelinemeyecek bir gerektir. Bylece bu kk seerek dnsel alann zerkliini
ihlal etmek pahasna da olsa gebelii etkin bir politik g olarak okuma ansna
kavumu oluruz. Ancak bu sefer de bizi belki sorumsuzluktan daha kt bir sonu
saylabilecek olan karamsarlk beklemektedir: Gebelerin tarihi yoktur nk tarih,
her zaman, devletlerin zaferiyle ve demek ki gebelerin yenilgisiyle yazlr.6
Bu almada ilk olarak gebelii reel politikadan tamamyla kopuk bir ekilde
okumamz destekleyen argmanlar ve tersine, dorudan politik olarak okumamz
destekleyen argmanlar ele alp, bunlar hangi noktalarda tatmin edici bulmadm
gstermeye alacam. Sonra bu iki seenein dnda bir okumann mmkn olup
olmadn anlamak iin gebelik kavramnn politikay dorudan olmayan bir
ekilde nasl yeniden tanmlayabileceine ve byle bir tanmn politika asndan
ilevinin ne olabileceine bakacam.

Hareket Etmeyen Gebeler: Apolitik okuma

Gebelik, Deleuzec felsefenin en ok ilgi eken, en sk bavurulan ve yorumlanan
kavramlarndan biridir. Bunda phesiz kolay almlanmasnn, ilk kez duyuyor olsak
bile kafamzda bir imge oluturmasnn pay byk. stelik bu, mevcut yaantmza
benzemeyen alternatif bir yaam biimini anmsatt, bizi, okulda, ite, evde ekran
karsnda hissettiimiz sradan yerleikliimizden kurtarmay vaat ettii lde
ounlukla ekici, pozitif bir imgedir. Gebe dnce ise ayn pozitif hissi
felsefenin ya da daha genel anlamda dncenin alanna tar. Yerleik dnme ve
renme biimlerinden, nyarglardan, ideolojik yaklamlardan uzak farkl dnme
seeneklerini artrarak yapar bunu. 7 Deleuze ve Guattari de kavram, bu ilk

6
Bin Yayla, s. 490 (tr. ev. s. 107).
7
Bu noktada, gebelie dnce tarihi iinde her zaman pozitif bir rol atfedilmediini, tersine gebe
yaam biiminin medeniyet, yerleiklik, retkenlik, ilkelilik vb. ltler asndan yaygn olarak bir
eksilii, olmaml ifade ettiini sylemek gerekiyor. (Felsefe tarihi iinde gebelik kavramn
tam olarak bu olumsuz anlamyla kullananlardan biri de Kant. Deleuze ve Guattarinin Saf Akln
Eletirisinden aktardklarna gre Kant iin, [b]ir toprak zerinde yerlemekten nefret eden ve
bylece toplumsal ba koparan gebeler felsefede septikleri temsil ederler; mutlu bir rastlant

3
armlara uygun olarak hem klasik dnce tarihine ve yaratt dnme
alkanlklarna hem de yazarlara gre bu alkanlklarn kaynanda bulunan devlet
modeline kar yrtlen eletirinin bir arac olarak kullanrlar.
Deleuze gebe kavramna ilk olarak Fark ve Tekrarda ve onunla ayn yl kan
Anlamn Mant adl eserinde bavurur. Bu eserlerde kavramn ilevi saduyulu,
hakikati arayan ve doruya boyun een bir dnce modelinin, Deleuzen verdii
adla dncenin dogmatik imgesinin eletirilmesidir. Dncenin yaratclnn,
tarihte eser brakmamalaryla anlan gebelerle nasl bir balants olabilecei
sorusunun cevab, en azndan bu eserler kapsamnda, gebe dalm kavram ve
nomos/logos ayrmyla verilir. Gebe dalm Anlamn Mantnda kapal bir
mekn paylatrmak yerine ak bir mekna dalmak eklinde tarif edilir.8 Yerleik
dalm, tam olarak bir kentin oluumunu hatrlatacak ekilde, nceden parsellenmi
bir topran kiiler arasnda paylatrlmasn ngrrken, Deleuzee gre dncenin
asl hareketini gsteren dier yn bir paylamdan ok rastgele bir dalm ifade eder.
Bir alann devletin yerleik rgtlenmesine gre kurulmasyla gebe topluluklarn
hareketiyle kurulmas arasndaki fark yani kapallk ya da aklk, paylatrlmak ya
da rastgele dalmak, Deleuzen, dogmatik dnce imgesini tarif ederken ve
eletirirken dnp dolap bavuraca temel kartlklar olacaktr. Kavramn daha ok
yerleik dnce yapmza ve onun almasna ilikin bu ilk kullanmnn yannda,
bizzat gebelerle ve sosyo-politik koullaryla ilgilenilmesiyse daha ileriki yllara
rastlar. Gebeliin ve sunduu dnsel-politik imknlarn hem Nietzschenin
stilinde arand hem de sava makinesi olarak dnld Gebe Dnce asl
erevenin ipularn veren ilk metindir (1972). Ayn yl baslan, Deleuze ve
Guattarinin politik felsefe kitabmz dedikleri Anti-Oidipus psikanaliz eletirisi ve
dorudan tarihsel-sosyal alana balanan bir bilind yaklamnn ortaya konmas
abasnda gebe kavramna ok sk olmasa da bavurur. Devlet/gebe, dogmatik
imge/dnce ilikilerinin daha btncl bir analizini sunan Bin Yayladaysa (1980)
kavramn hem erevesi geniler hem de politik vurgusu glenir. Gebelik, burada,
Deleuze ve Guattarinin gelitirdii devlet tezinin de en nemli ayaklarndan birini
oluturacaktr. Artk yalnzca devleti, kamu yararna ve yerleik deerlerin

sonucu az saydadrlar (G. Deleuze, F. Guattari, Felsefe Nedir? ev: T. Ilgaz, 1991, stanbul, YKY (9.
bask), s. 97, 15inci dipnot). Gebelerin Deleuze ve Guattarinin de katklaryla sonradan
stlendikleri pozitif rol, retkenlii, akn ilkelere ve yerleiklie dayandran klasik dnce emasna
yneltilen eletirel yaklamlarn tm 20nci yzyl boyunca kazand arlkla balantl olsa gerek.
8
G. Deleuze, Logique du sens, Minuit, 1969, s. 93.

4
hizmetine sunulmu bir dnce deil bizzat devlet rgtlenmesinin kendisi
hedeftedir: Devlet/mge 9
ikilisinin karsnda gebelik/gebe dnce ikilisi
bulunur; devletle gebe, dogmatik imgeyle dnce karttrlar. Deleuze ve Guattari
dnceyi, devlet modelinden kopuk bir gebe icad olarak tarif ettikleri sava
makinesiyle bir arada dnrken, dogmatik imgeyi devlet tarafndan ele geirilmi
dnce eklinde tarif ederler.
Dier yandan aslnda daha en bandan beri sz konusu olann yalnzca kartlk
olmadn sylemek gerekiyor. mge dnceyi devleti taklit etmeye, onun
kodlamalarn yeniden retmeye zorlar; felsefeyi, yasa, szleme ve kurumlar
araclyla kodlayarak, bir doruluk, hakllk ve hukuk modeline bal klar,
felsefenin bu modele gre brokratiklemesine, kodlamasna ya da yeniden-
kodlamasna yol aar. 10 Oysa dncenin ilevi yazarlar tarafndan yeni yasalar,
szleme ve kurumlar, ksacas yeni kodlar retmek olarak deil, devlet tarafndan
kaplmamak, kodlanmamak, kodsuzlamak olarak tarif edilecektir. Buna uygun olarak
hem Deleuzen eserleri hem de Guattariyle birlikte yaptklar almalar bize devlet
ve gebe arasndaki kartln durmadan radikal bir dsalla doru ilerledii
izlenimi verirler. te apolitik okuma dediimiz yaklamn temelinde bu tarif
bulunur: Dncenin ve dolaysyla politik felsefenin ilevi, mgenin ngrdnn
aksine, kar-kod (daha doru bir deerlendirme, daha iyi bir devlet, daha iyi bir aile,
daha hzl ileyen bir brokrasi) retmek deil, kodsuzlamaktr; blmek,
paylatrmak, adaletli ve doru bir dalm yapmak deil tersine tm paylam ve
katmanlamalarn dnda kalan, onlara indirgenmeyen bir meknn varln
srdrmesini salamaktr. Devletli toplumlar kodlama -kodlarn bozulmas- yeni
kodlamalarn yaplmas dngsne gre hareket ederler ve yazarlara gre tarih
boyunca izlenen toplumsal deiim de bunu yanstr. Oysa asl ve tek hareketleri
kodlarn bozulmas olduu lde gebeler bu kodlama sisteminin dnda kalrlar.
Onlarn ayn anda hem hareket ediyormu hem de tarihsel geliimin dnda,
deimeden kalyormu izlenimi uyandrmasnn nedeni kodlama meknizmalarna
gre deil yeryurt edinme ve yersizyurtsuzlama dnglerine gre hareket
etmeleridir. yleyse eer politika temelde kodlar ve katmanlarla ilgiliyse, Deleuze ve
9
Aslnda Deleuze eserlerinde yalnzca dnceyi bir imgeden kurtarmaktan deil yeni bir dnce
imgesi yaratmaktan da bahsediyor. Bu iki ifadenin ezamanl olarak kullanlmasndaki gariplik
phesiz ayr bir yaznn konusu olmay hak ediyor ancak Deleuzen imgeyi byk harfle yazd
yerlerde spesifik olarak dogmatik ya da klasik dnce imgesini kastettiini kabul edebiliriz. Ben de
dogmatik nitelemesini ok tekrarlamamak iin zaman zaman byk harf kullandm.
10
Bin Yayla, s. 467 (tr. ev. s. 75).

5
Guattarinin gebelie dayanan yaklam kanlmaz olarak apolitiktir, bir baka
deyile kodlarn dntrlmesini deil dncenin, zgrlemek ve yaratmak adna
bunlardan kurtulmasn hedefler.
Dncenin ilevi asndan kar-kod retmekle kodsuzlatrmak arasndaki ayrm
kendini en ak ekliyle gebe topluluklarn paradoksal tarifinde gsterir. Deleuzee
gre gebeler, hareket etmeyenlerdir, gebe olurlar, nk ekip gitmeyi
reddederler. 11 Deleuze ve Guattari gebe, gebebilim ya da gebe dnce
kavramlarn andklar hibir pasajda gebeleri yer deitirme zellikleriyle ele
almadklar gibi gebe topluluklarn yalnzca zorunda kaldklarnda, daha iyi
yerleebilmek iin hareket ettiklerinin altn srekli izerler. Bu tanm ncelikle
ayrmn, hareket edenlerle yerinde duranlar arasndaki bir kartla deil iki farkl
yerleme ya da hareket etme biimi arasndaki dsalla dayandn gstermektedir.
yle ki gebelerin kar-devlet olduklarn sylemek tpk gebe dncenin bir
dogmatizm eletirisinden ibaret olduunu sylemek gibi, yetersiz hatta yanl
olacaktr. Gebe mekn devlet meknnn, ehrin, surlarn dnda bulunmaktadr.
Solculuk devlet dnda kalan bu gebe mekna ait olduu iin devlet egemenliini
varsayan hkmet ilerinden bamszdr; daha iyi bir ynetim ekli arayna
dayanmaz. Devrim yine gebe mekna ait olarak tarif edildiinden devletlerin
radikal dnmlerine dayanan tarihsel olgularla ilgili deildir. Deleuzen tm
felsefe yaam boyunca bal kald dogmatizm eletirisi sadece bir dnce
imgesinin reddedilmesi deildir. mgeyi eletirmek ayn zamanda ancak imgenin
dna karak hayata geirilebilecek, lt doruluk deil de ilginlik, dikkate
deerlik olan bir dnce ediminin savunulmas anlamna gelir. Deleuze ve
Guattarinin gebelie ve onun zgn icad olan sava makinesine hem dogmatizm
hem de devlet rgtlenmesi nnde, kartla indirgenemeyecek bir zerklik
kazandrmaya altklarn gryoruz. Gebe kavramnn apolitik yorumu da tam
olarak bu zerklie dayanr: Gebelerin ve devletin, olularn ve tarihin dsall
gz nnde bulundurulduunda, gebenin toplumsal yaam belirleyen kodlardan
kap kurtulmak, ele gememek zerine kurulu yaamndan somut olarak nasl bir
politik tutum retilebilir ki? Gebeler devletin o kadar dnda kalrlar ki kendileri
zgr olsa da en azndan politik olarak zgrletirici bir ilev stlenemezler.

11
G. Deleuze, C. Parnet, Mzakereler, ev: . Uysal, stanbul, Norgunk Yay., s. 149. Deleuze gebe
topluluklarn tarihsel artlaryla ilgili olarak Amerikal tarihi Arnold J. Toynbeenin son derece ilgi
ekici tezlerine bavurur.

6
Deleuzec felsefeye politik adan yneltilen eletirilerin ou, farkllk ve
zenginliklerini u an iin bir yana koyarsak, az ok bu noktada temellenir:
Gebelerle yasa, szleme ve kurumlar arasndaki dsallk Deleuzen politik
izgide gerek neriler, projeler ortaya koymasn engeller; politikmi gibi grnen
gndermelerse aslnda politik aktr deil dnr ilgilendiren etik bir ierie
sahiptir. 12
Yine de bu durumu bir olumsuzluk ya da eksiklik olarak yorumlamak zorunda deiliz.
Politikaszlk en azndan ilk bakta dncenin yaratc gc asndan bir problem
tekil etmemektedir. Hatta tersine apolitik bir yaklamn, kodlamalarn basksndan
kurtarlm bir dnce alannn yaratlmasnda etkili olduunu, saf felsefe ediminin
yani Deleuze ve Guattarinin zgn tanmyla kavram yaratma sanatnn kaplarn
araladn syleyebiliriz. Ayrca bu iddia yaznn banda bahsettiimiz belirsizlii de
ortadan kaldrr: Buna gre Deleuze iin gebelerin politik konumu dnce sahasn
tanmlarken kullanlan bir esin kaynadr. Deleuze ve Guattarinin Bin Yaylann
gebelere ayrlan blmnde dnceyi devlet modelinden kurtarmann bir yolu var
m? diye sormas da meselenin politika ve toplumsal yaam normlarndan ok,
dnce ve onun kaderiyle ilgili olduu izlenimini uyandrmyor mu? 13 Dier yandan
unu sormak da mmkn: Bu izlenim doruysa niin politik gndermeler bu kadar
eitlendirilir, etrefil bir kapitalizm analizine giriilir? Bu, rnein Descombesun
bahsettii tarzda bir sorumsuzluk deil midir? 14 Ayn ekilde politikann, yalnz
dnceye ait olan zerk bir alan yararna bir kenara brakldn sylediimiz zaman
Deleuzen dnceden devlet kart gebe bir sava makinesi yapmak derken ne
kastettiini anlamamz imknszlaacaktr. Dncenin alann politikadan tamamyla
soyutlamay kabul ettiimizde, dnceyi sadece dnen, dndnde de, zgr

12
Bu noktada Alain Badiou, Peter Hallward ve Slavoj iekin eletirilerinden bahsedilebilir. Bunlara
gre ya Deleuzede hibir politik tn bulunmamaktadr, ya da Deleuzec politika gerekten etkili
deildir. Bkz. A. Badiou, Deleuzec Siyaset Diye Bir ey Var mdr?, ev: B. Yalm, E. Koyuncu,
stanbul, Norgunk Yay. 2013; P. Hallward, Out of this World : Deleuze and Philosophy of creation [Bu
Dnyann Dnda: Deleuze ve Yaratm Felsefesi], Verso Y. zellikle s. 130-139 ; S. iek, Organes
sans corps :Deleuze et consquences [Bedensiz Organlar: Deleuze ve Sonular], tr. C. Jacquet, Ed.
Amsterdam, 2003, s. 35.
13
Bin Yayla, s. 464 (Tr. ev. s. 71).
14
Bkz. V. Descombes, Le moment franais de Nietzsche, Pourquoi nous ne sommes pas
nietzschens, ed. Grasset, s. 126-131. Sz konusu metinde Deleuzen bir Nietzsche yorumu (bkz.
Nietzsche ve Felsefe, IV, 12) ele alnr ve eletirilir. Buna gre Deleuze yasalara ve bakalarna kar
bireysel sorumluluk kavramna saldrd lde Nietzscheden bile daha tehlikeli bir politik
yaklamn kaplarn aralamaktadr. Ben bu almada sorumsuzluk terimini bunu da ierebilecek daha
geni bir anlamda, kavramlarn aslnda gerek, uygulanabilir bir politikaya iaret etmedikleri halde,
sonular dnlmeden politikletirilmesi anlamnda kullandm.

7
ve yaratc konumuna bal olarak, yasa, kurum ve szlemeleri dnmeyen bir
makine yapm oluruz. Oysa yurttalarn, birey ya da toplumlarn yaamlarnn byk
bir ksmn bu yasa, kurum ve szlemelerin, yani ksaca kodlamalarn ve
kodlanmalarn kapladn reddedebilir miyiz? Tm felsefi giriimleri en nihayetinde
dnce ve yaamn birbirine balanmasna dnk olan bir filozofun tek politik
nerisinin kodlamalardan kamak olmas ok da ikna edici deildir.
Aslnda Deleuze ve Guattari, nerilerinin basite kodlamalardan kamak ve gebe
mekna snmak olmadn, politik adan sz konusu olann daha iyilerini yapmak
anlamnda olmasa da illa ki yasa, szleme ve kurumlarla ilgili olduunu pek ok
farkl biimde gsterirler. Deleuzen ilk kitab Ampirizm ve znellik sra d bir
biimde de olsa Humeun yasa ve kurumlar ele alan felsefesiyle yakndan ilgilenir.
Bundan iki yl sonra kaleme alnan gdler ve Kurumlar adl ksa ama youn
metin yine Humecu felsefeden yola karak kstlayc yasaya kar olumlu bir
eylem modeli olarak kurumu savunmakta ve Deleuzen en azndan kurumlar
dzeyinde rgtl politikaya ilgisiz olmadn kantlamaktadr. 15 Ayn ekilde 68
Mays yaanmad adl makalelerinde Deleuze ve Guattari 68 ayaklanmasndan
sonraki sreci yeni bir toplumsal durum yaratamad, insanlara kurumlar alannda
yeni bir ey neremedii iin eletirirler ve bu adan hi de mutlak kodsuzlamay
savunuyormu gibi grnmemektedirler.16
Bu noktada gebeliin paradoksal tarifinin yalnzca gebe konumun dsalln
deil gebeliin hem mekn hem de hakikatle ilikisine dair ok nemli baka bir
eyi daha gsterdiini sylememiz gerekiyor: Deleuzee gre gebeler hareket
etmeyenler, ayn yerde kalarak kodlarndan kurtulmak iin gebeleenlerdir, bir
baka deyile yerlerini terk etmemekte srar ettikleri iin toplumlarn kodlanma
hareketinin dnda kalrlar.17Ayn ekilde gebe dnceyle birlikte rastlantnn ve
deiimin dnceye tekrar dahil edilmesi, srekli fikir deitirmek, hibir mekn ya
da dnceye balanmamak anlamna gelmemekle kalmaz; bazen, belli koullar
altnda, bir yer ya da dncede srar etmek anlamna gelir. 18 Buna bal olarak

15
Bkz. Issz Ada, s. 31-34.
16
Bkz. G. Deleuze, ki Delilik Rejimi, ed. D. Lapoujade, (2009) ev: M.E. Keskin, stanbul, Balam
Yaynlar, s. 239-242.
17
Issz Ada, s. 402.
18
Bizzat Deleuzen felsefe yapma tarznda byle bir srarn izlerini grmek mmkndr. Deleuze
okurken, youn kavram retimine ramen ilk eserlerde ortaya kan temel kavramlardan asla
vazgeilmemesi dikkat ekicidir. Belki, tm felsefesinin kk ve gelimemi bir kopyasnn daha ilk
eserlerde bulunuyormu gibi grnmesinin nedeni de budur. Badiounun tereddtszce
monotonluk olarak adlandrd (bkz. A. Badiou, Deleuze: La clameur de letre, Hachette, Paris,

8
apolitik okumann nndeki asl engel, gebe meknn Deleuzec felsefenin temel
ilkelerine de uygun olarak, devlet meknyla bir-arada-var-olmasnn zorunluluudur.
nk gebelerin ve dncenin kendilerine ait farkl bir mekn yaratmalarna yol
aan srar ncelikle onlarn dnda kalan devlet tarafndan zorlanmalarna baldr.
Bir baka deyile devlet, gebeleri kodlanarak ieri girmeye ya da ekip gitmeye
zorlarken, surlarn dnda kalan bozkr, ancak gebeler gitmemekte srar ettiklerinde
ayr bir mekna dnr. Devletin zorlamas olmadan gebelik, gebelerin srar
olmadan gebe mekn dnlemez.
Bu durum Deleuze ve Guattarinin evrim-kart devlet tezleri tarafndan da aka
ortaya koyulmaktadr.19 Buna gre ilkel toplumlardan modern devlete doru evrilen
bir tarih anlayna dayanan evrimci okuma reddedilir. Tarihsel oluumlar srayla
birbirlerinin yerini alarak deil batan beri bir-arada bulunarak bugn olutururlar.
Bir baka deyile eteler, gebeler ya da devlet yaps dnda kalm dier
topluluklar, iyi rgtlenmemi, gelierek tarihin ilerleyen dnemlerinde devlet
dediimiz yapya dnecek bir ilk biimi temsil etmezler. Devlet bir evrimin
sonucunda olumaz, aksine farkl durumlarda, farkl biimlerde ortaya kmak zere
batan beri vardr. Deleuze ve Guattarinin bu tezle ortaya koymak istedikleri,
insanlk tarihine ilikin antropolojik, sosyolojik ya da etnolojik verilere dayanan
alternatif bir okumadan ok felsefi bir perspektiftir: Bir yanda devlet egemenlii
altndaki toplumsal ey durumlar ve politika, dier yanda bunlardan kamak suretiyle

1997, p. 26) bu durumun nedenini biz belki de baka bir yerde, gebe dncenin srarc doasnda
bulabiliriz. Bu srar tpk gebelerinki gibi bir eit kodlanma karsnda direniyor gibidir.
Gebelerin bozkr terk etmemek iin onlara durmadan hareket ediyormu grnts veren bir
dairesel harekete mahkm olmalar gibi Deleuze de kendi ikinlik dzlemini terk etmemek iin, neden
bahsediyor olursa olsun, ayn yerlerden geiyormu izlenimi verir. Ancak ayn kavramlar yeni
varyasyonlarla geri gelirler, yle ki bu yaratc varyasyonun koulu yerinde kalmakta srar etmektir
sanki. Bir kavram kaybolur ve bazen aradan geen uzun zamana ramen, bu sefer baka kavramlarla
ilikiye girecek ekilde, geri dner. Ya da varln srdrr ama srekli baka kavramlarla
zdeletirilir, ismi durmadan deiir ve her yeni deiimde tm sistem de bu kavrama gre tekrar
kurulur (birinci durumun rnei olay, ikincinin rnei virtel kavram olabilir).
19
Bu tez birok farkl alandan beslenerek oluturulur. Antropolojik almalaryla Pierre Clastres,
mitoloji ile ilgili olarak Georges Dumzil, edebiyatta Kleist, bilimler tarihi asndan Michel Serres ve
tabii gebe topluluklarn tarihsel yaam koullaryla ilgili olarak tarihi Arnold Toynbee, Deleuze ve
Guattarinin en bata saylabilecek kaynaklar arasnda yer alyor. Ayrca, bn-i Haldunun
Mukaddimesi, zellikle Bedevi/medeni ayrm ve Deleuze ve Guattarinin gebe sava makinesini
tanmlarken yararlandklar birlik ruhu [esprit de corps] kavramlar araclyla, Bin Yaylada
bavurulan yaptlar arasnda yer alyor. Bkz. Bin Yayla, p. 453 (tr. ev. s. 54 ), zellikle 26nc dipnot.
Yeri gelmiken ayn yaptn daha nceleri yine politik bir balamda ve yine bir tarih tezi oluturmak
amacyla Hikmet Kvlcmlya da ilham verdiini syleyelim. Bylece Deleuze/Guattari hatt ve
Kvlcml arasnda, tm bariz farklara ramen, karlatrma yapmaya uygun bir zemin ortaya kar
(bu noktaya dikkatimi eken Erol Katrcoluna teekkr ederim). Hatta Trkede bunu yapmaya biri
epey uzun zaman nce, dieri daha yakn zamanda girien iki makale de bulunmaktadr. Bkz. Serdar
Kaya, Batl Aydn TDSyi aryor, Toplumbilim, n5, Balam Yay., Kasm, 1996; Ebru Aykut
okluk, Barbarlar, Gebeler ve Kolektif Aksiyon, http://www.suvaridergi.org/content/view/738/2/ .

9
alternatif bir yaam alan oluturan dnce ve gebeler yoktur; devlet rgtlenmesi
ve gebeler (klanlar, eteler vb.), toplumsal yaplarn ezamanl ama birbirine
indirgenemez iki kutbunu olutururlar. Gebe ve devlet dsal bir iliki iinde
karlkl olarak birbirlerini belirlerler. Deleuze ve Guattarinin gebeleri bir devlete
referans vermeden, olduklar haliyle ele alma abalar bu karlkl belirleme
ilikisiyle elimedii gibi aslnda onun bir uzantsdr. Bu tpk dncenin ayn anda
hem bir mgenin basks altnda bulunup hem de tarih boyunca yaratc olmay
srdrm olmas gibidir.20 Dnce de ancak bir imgenin snrlarna arparak yaratr;
onun kendine ait bir mekna sahip olmas kendi dnda kalan mekndan ve bu
dzeyde yrtlen politikadan tamamyla kopuk olduu anlamna gelemez. te bu
yzden politikaszlk yalnzca ilk bakta dncenin yaratc gc asndan problem
tekil etmez. Apolitik bir okuma belli alardan rahatlatc olsa da sadece politik
gndermeleri ve devlet tezini deil Deleuzec felsefenin dncenin koullaryla ilgili
en temel iddialarn da savunulamaz hale getirir.

Gebelerin stnl: Dorudan Politik Okuma

Artk gebe dalmla devlet rgtlenmesinin farknn niin basite, bir yere
yerlemek/zgrce dolamak arasndaki kartlkla ifade edilemeyeceini biliyoruz.
ncelikle gebeler sadece devletsiz ya da devlet-kart deildirler, gerekten
devletin dnda kalan bir mekna sahiptirler. Bu anlamyla gebelik, yerleiklik
kart bir yaam biiminden ok, farkl bir yerleme biimini ifade eder. Ayn
ekilde, dncenin zgr olabilmesi de yalnzca yasad olmasna deil kendi
yasasn yaratmasna baldr. 21 Dier yandan nceki blmde grdmz gibi
gebe yasann ve meknn varoluu gebelerin zorlayc devlet karndaki srarna
dayand lde sava makinesi ve devlet aygt, pratikte birbirinden ayrlamazlar,

20
yleyse dncenin mgeye tabi olmas onu her zaman ve her noktada at gereini deitirmez.
Bu konuyla ilgili olarak Hakan Yceferin Deleuzen Anti-Hegelcilii adl makalesine baklabilir
(Gebe Dnmek iinde, haz. Ahmet Murat Ayta, Mustafa Demirta, stanbul, Metis Yay.,
zellikle s. 122-126). Makaleye gre Deleuzen kendisine ok da yakn grnmeyen filozoflar bile
ele aldklar problemler nda olumlayc bir tarzda okuyabilmesinin kaynanda Yceferin zgn
ifadesiyle bir ikinletirme yntemi bulunur. Bu yntem Deleuzee, mgeye en bal grnen, en
devleti dnrlerin bile aslnda her zaman bir ikinlik planna yani gebe dnceye dayanarak
kavram yarattklarn gsterme imkn veriyor. Yine ayn konuyla ilgili olarak John Rajchmann
Deleuze Balantlar adl kitabna, zellikle de nc blme baklabilir (Balam Yay., Theoria
dizisi, ev. Bar annan, 2013).
21
Deleuze hem Nietzscheyle birlikte yasa koyucu filozofu olumlayp hem de Artaud ile birlikte
yargnn iini bitirmekten bahsettiinde de phesiz, bir mahkemenin yasasna hi benzemeyen bu
yeni yasay, yani nomosu kastetmektedir. Bkz. G. Deleuze, Yargnn ini Bitirmek in, Kritik ve
Klinik iinde, ev: . Uysal, Norgunk Yay., s. 159-170 (eviriyi deitirdim).

10
bir-arada-var-olurlar. Bylece batan beri birbirinden ayrmaya altmz
gebelerin ve devletin ayn toplumsal-politik gereklie ait olduunu kabul etmemiz
gerekir ki bu da gebelii yalnzca dncenin sahasn tanmlayan, devlet
rgtlenmesinden btnyle bamsz bir kavram olarak ele almamz engeller. Bir
baka deyile gebe mekn devlet dzenlemesine gre darya doru bir ka ifade
ediyor da olsa, bu kan kendisi somut toplumsal yaama ikin olmak zorundadr.
yleyse gebelik kavramnn apolitik bir okumayla aklanamadn ve her
durumda politik alann yeniden tarif edilmesiyle ilgili olduunu sylemek mmkn.
Balarken bahsettiimiz ikinci okuma seenei de politikann bu yeni tariflerinden
birine, gebe konumun stnln temel alan tarife dayanr ve bu anlamyla ilk
seenektekinin tam tersi bir ynelimi ifade eder. Dorudan politik okuma adn
verebileceimiz bu yaklama gre, gebelik klasik politikann alanna, klasik
politikay ortadan kaldracak, kendisine tabi klacak bir ekilde dahil edilir: Politika
kodlarla deil kodsuzlamayla ilgilidir. Bu anlamyla gebelik ve sava makinesi
kavramlar apolitik olmak bir yana, politikann asl erevesini ve tanmn verirler.
Dnce ya da daha zelde politik felsefe yasalar, szlemeleri ve kurumlar
dnmese, bu dzeyde normatif nermelere sahip olmasa da yaamdan ve somut
politik konumlanlardan kopuk deildir nk yaam izgilerinin kendilerini
gsterdii asl alan yani gebe mekn yasalar, szlemeleri ve kurumlar da belirler.
Sz konusu olan apolitik okumann varsayd gibi bir-aradala aykr olacak bir
kopu deil, belirleme ilikilerinde gebe konumun stnldr. Bylece rnein
solculuu hkmet ilerinden ayrmak apolitik olmak anlamna gelmez nk solu
tanmlayan koullar zaten, hkmetleri oluturan politik koullar zerinde dorudan
etkilidir.
Gerekten de Deleuze ve Guattari, bir yandan apolitik okuma seeneini eleyecek bir
ekilde karlkl belirlenimi savunurken, dier yandan birok farkl biimde
toplumsal dnmler asndan nihai olann gebenin bulunduu konum olduunu
sylerler. Deleuze gebelerin hareketiyle zdeletirdii ka izgilerinin
stnlnden bahsederken de tam olarak ayn eye vurgu yapmaktadr. 22 Bu
anlamyla yazarlar iin politik alan kodlarn deil de kodsuzlama hareketlerinin
tanmladn sylemek son derece makul grnyor. Balarken bahsettiimiz
belirsizliin kayna da buradadr: Deleuzen politikayla ne anlamda ilgilendiini

22
G. Deleuze, C. Parnet, Dialogues, Flammarion, 1977, s. 164.

11
anlamakta zorlanrz, nk klasik politikay devre d brakan ya da etkisizletiren
yepyeni bir politik alann tarifi sz konusudur.
Bu okuma seeneinin Deleuzec felsefeyle uyumlu olup olmadn grmek iin ilk
olarak unu anlamaya alalm: Gereklik, ilk blmde sylediimiz gibi hem
gebenin sava makinesine hem de devlet aygtna bal olarak, bir karlkl
belirlenim ilikisi iinde oluuyorsa Deleuze ve Guattari niin bunlarn birine kar
dierini tercih ederler? Her biri eit oranda yasaya sahip (nomos ve logos) iki
mekndan birini dierine stn tutuyorsak (dnmenin bir devlet aygtna deil de
bir sava makinesine dnmesinden bahsediyorsak), bunun iin phesiz gebeleri
sevimli bulmaktan ya da devletten nefret etmekten daha iyi -felsefi- bir sebebimiz
olmal; zellikle de byle bir stnlk atf, nomosu ya da gebe mekn her eyin
kaynanda yer alan akn bir gce dntrp Deleuzec felsefenin en temel ilkesi
olan ikinlii tehlikeye sokmak anlamna gelebilecekken.
Daha nce nomosun ak bir alana rastgele dalmay ifade ettiini sylemitik.
Buradan farkl bir yasa ve mekn tipi kmasn ise zorunda kalmaya ve srara
balamtk. Gebeler, ekilsiz ve verimsiz bir ortam terk eden gmenlerden
kalmakta srar ettikleri iin, seyyahlardan ise zorunlu olarak hareket ettikleri iin
ayrlrlar.23imdi bu mekn tipinin ne anlamda dierine gre stn olduunu anlamak
adna srar-zorlama ilikisine daha yakndan bakalm. Bu noktada ilk dikkat etmemiz
gereken ey devletin ele geirme aracyla yani devlet aygtyla gebenin ele
gememe arac, yani sava makinesi arasndaki ileyi farkdr. Devlet aygt kapma
ve kodlama yoluyla iler; gebeler ise icat ettikleri sava makinesiyle, zorunlu
olarak, devlet tarafndan fethedilmemi alanlara doru yaylrlar. Devlet aygtnn ele
geirme, kapma, kodlama yoluyla varln srdrmesi demek kendi dnda
bulunanlar kendi alanna dahil ederek ilerlemesi ve bylece bir isellik mekn
yaratmas demektir. Buna karlk gebe sava makinesinin eylemi dahil etmek
deil, tersine, dar doru yaylmaktr ki bu da gebelerin durmadan yeni yeryurtlar
edinip tekrar yersizyurtsuzlamalar demektir. Deleuze ve Guattarinin terimleriyle
ifade edersek, gebeler yersizyurtsuzlama zerinde yeniden yeryurt edinirler.24
Bylece ortaya kan mekn iselletirme deil yaylma yoluyla kurulur ve
ufuksuzdur. yleyse gebelerin sava makinesi, devlet aygtnn kendine dahil etme
yoluyla yaratt isel meknn karsna bunun dnda kalan baka bir isellik olarak

23
Bin Yayla, s. 472 (tr. ev. s. 82).
24
Bin Yayla, s. 473 (tr. ev. s. 83).

12
kmak yerine, tamamen daryla balant zerine kurulur. Bu u demektir:
Gebeler dar doru itildike durmadan kendi dlarnda kalan eylerle yeni
ilikiler iine girmek durumunda kalrlar ve bu ilikiler iinde tekrar tekrar
belirlenirler. Burada artk btn olanakl deneyimleri nceleyen tek bir yasa (logos)
yoktur. Yasa, gebe topluluklar iin, dalm srasnda ortaya kan corafi,
meteorolojik, fizyolojik vb. zorunluluklara bal olarak ve en bata da onlar
yerlerinden eden devletin zorlamasyla ortaya kar (nomos). Ancak bu, dsal olarak,
dardan belirlenmeleri demek deildir; tamamyla zt anlama gelmek zere dsal
ilikiler yoluyla kendi kendilerini belirlemeleridir. Deleuze ve Guattarinin ifadesiyle
sylersek, makinenin aygta dsal olduunu kabul etmek yetmez, sava makinesinin
kendisini saf bir dsallk formu olarak dnebilmek gerekir.25
Dsal belirlenme ve dsal ilikiler yoluyla belirlenme arasndaki fark, Deleuze ve
Guattarinin gebe mekna verdikleri bir dier isim olan kaygan mekn kavram
araclyla da anlayabiliriz: Kaygan meknn kayganl, srtnme kuvvetini
artracak prtklere, przlere, katmanlara sahip olmamasndan, sadece henz
katlamam (kodlanmam) izgilerden yani aklardan olumasndan kaynaklanr.26
Buras, devletin meknnn yani her biri bir kodlama ileminin sonucu olan zne,
nesne ve niteliklerden, ey durumlarndan oluan prtkl meknn aksine henz
her eyin birbiriyle ilikide olduu, bireylemekte olan bir kuvvet ilikileri sahasdr.
Yeinliklerden, yani kuvvetlerin aralarndaki farklar araclyla girdikleri dsal
ilikilerden oluur. Ona kendi kendini belirlemesini salayan dinamizmi veren de bu
ilikilerdir. Kaygan ln ehirden en byk fark bir kesini dierinden ayran
ltn parsellere, sokaklara, duvarlara deil gebeler tarafndan kuvvet farklar
olarak alglanan baka trl ayrmlara dayanyor olmasdr. Bylece adeta alak
basn ve yksek basn sistemleri arasnda olduu tarzda, her bir kuvvet dierleriyle
yatay ve yaratc (imek) bir ilikiye geer. Gebe mekna stnln veren de
budur: Prtkl mekn kapal, kat hatlara sahip bir meknken, gebe mekn esnek
ve yaratcdr; sonulardan deil srelerden oluur. Yersizyurtsuzlama zerinde

25
Bin yayla, s. 438 (tr. ev. s. 30). Gebe konumun saf dsallk formu eklinde tanmlanmas, kendi
farkn bir kartlk ilikisine muhta olmadan olumlayabilen bir kuvvet olmas anlamna gelir ve bu
anlamyla devlet meknyla gebe mekn arasndaki karlkl belirlenim ilikisinin Hegelci kartlk
diyalektiinden en ak biimde ayrld noktay oluturur. Devlet ve gebeler arasndaki zorlama-
srar ilikisi elikiye ya da kartla deil, Deleuzec felsefede her durumda onlar nceleyen farka
dayanr.
26
Franszcas espace lisse olan kaygan mekn kavramn elbette baka ekillerde de evirmek
mmkn. Bu alternatif evirilerden biri ve aydnlatc gerekelendirmesi iin bkz. E. Snter, Bir Su
Gibi Szl Ak..., Varlk Dergisi, N1275, Aralk/2013, s. 18, 3nc dipnot.

13
yeryurt edinmek, bu demektir. Bylece gebe mekn zorlama-srar ilikisi
dolaymyla bir-aradala aykr olmayan belli bir otonomiye sahip olurken devlet
ancak kendi dndaki bir etkene bal olarak var olabilir, yani ortaya k itibariyle
deilse de varoluu bakmndan heteronom yapdadr. te bu yzden gebe meknn
sadece kendi kendini belirlemediini, devlet mekn zerinde de etkili olduunu
dnebiliriz. Sava makinesi bahsettiimiz zorlama-srar ilikisi yoluyla devletin
tarihsel deiimlerinde rol oynar. Ayn ekilde yaratc etkinliiyle dnce, mgenin
biimini srekli deitirir, onda atlaklar aar, bu atlaklar yoluyla tm yapy
dntrecek krlmalar yaratr. Bylece gebeliin ya da gebe dncenin iaret
ettii ka, kat sistemin tmn etkiler, onu tekrar dzenler. Bu yzden Deleuze
ve Guattari ka kelimesini iki farkl anlamyla, hem bir eyden kamak hem de bir
eyin szdrmas olarak yani su kaandaki anlamyla kullanrlar.
Deleuzec felsefenin, yapt ayrmlar gerei politik alanla hibir yerde kesimedii
iddias, gebe konumun zerkliine yani devlet karsndaki dsallna
dayanyordu. Bu iddiaya dsalln ancak bir-arada-var-olula mmkn olabileceini
syleyerek cevap verdik. Gebelikle ilgili deerlendirmelerin dorudan politik bir
ierie sahip olduunu dnenlerse bu bir-aradal gebeliin yukarda nedenlerini
aklamaya altmz ayrcalkl konumuna gre yorumlarlar. Buna gre gebe
mekn nihai belirleyicidir ve devlet dzeyindeki politika buradan trer. Bylece
gebelikle ve sava makinesiyle ilgili tm saptamalar, daha nce bahsettiimiz
dsalla ramen rgtl mekna aktarmak da olanakl hale gelir. Bir baka deyile
Deleuzen bildiimiz politikann dnda kalan, baka bir yere aitmi gibi grnen
politik gndermeleri bildiimiz politik alan iin de dorudan geerlidir. rnein para
akna dayanan kresel kapitalizm analizinin ve arzunun hareketini ifade eden retim
kavramnn dorudan prtkl mekna yani devlet rgtlenmesi dzeyine
aktarlmasyla Deleuzec-Guattarici felsefeden bir Marksist politika kartmak
mmkndr. Yazarlarn yalnzca kapitalist devlete deil bir egemenlik modeli olarak
tm devlet biimlerine kar ald mesafenin somut politik tercihlere aktarlmasnn
sonucuysa anarist bir okuma olacaktr.
Dier yandan gebe meknla devlet mekn arasnda dorudan aktarm olanana
dayanan okumalarn hepsi pozitif nitelikte deildir; baz okumalar bizi kabul edilmesi
zor grnen sonulara gtrr ve bu anlamyla eitli eletirilerin de kaynanda
bulunur. rnein L. Boltanski ve E. Chiapelloya gre Deleuze ve Guattarinin
zgr gebeleri, artk dikey bir ykselme izgisine gre deil networklere dayanan

14
yatay bir yaylma izgisine, balantlarn kuvvetlendirilmesine gre stat sahibi olan
gnmz kapitalistlerinin, kapitalizmin yeni ruhunun temsilcileridirler. 27 Ayrca
yine iek, Deleuzen Guattariyle karlamadan nceki ilk eserlerini kapsayan
dnem iin ilk blmde ele aldmz apolitiklik ya da elitizm eletirisini yaparken
Guattariyle birlikte gelitirdii politik izgiye kar Boltanski ve Chiapellonun
eletiri hattna dahil olur. Bylece o da ayn anlama gelebilecek bir soru sorar: nsanla
makinenin bir arada dnlmesi fikri karsnda hayranla kaplan gen ofis
alanlar, Deleuze ve Guattarinin znelliini amaya uraan tiplerine benzemez
mi?28 Benzer bir yaklama sahip bir dier eletiriyeyse ksa bir sre nce yaymlanan
bir makalesinde Mahmut Mutman iaret ediyor. Buna gre zellikle gebe
kavramnn kullanm Deleuze ve Guattarinin smrgecilik ve smrgeci sylem
asndan da sk sk sorguya ekilmesine yol aar. Mutman bu eletiriye, gebeliin
Deleuze iin somut ya da soyut bir kimlii deil yerleme probleminin formln
ifade ettiini syleyerek cevap veriyor.29 Bu cevapla aslnda tam olarak iki mekn tipi
arasnda, yani dsal karlamalardan oluan gebe mekn ve kimliklerin bulunduu
devlet mekn arasnda gei yapmann pek de kolay olmadnn alt izilmi
olmuyor mu? Gei gerekten de kolay deildir nk gebe meknn stnln
temellendiren etmenler iki kutup arasnda mutlak bir benzemezlik de yaratrlar.
Dorudan politik okuma ad altnda bahsettiimiz tm destekleyici ya da eletirel
yaklamlar Deleuzen henz znelerden, nesnelerden, kimliklerden muaf bir alana
dair yapt deerlendirmelerin dorudan gndelik hayata, ey durumlarna
aktarlmasna dayanr. Oysa aklar ey durumlarna, olu tarihe, olaylar
edimsellemelerine benzemezler. Bir-aradalk benzemezlerin bir-aradal olduu
lde birinden dierine dorudan gei yapmak mknszdr. Apolitik okuma
seeneini elerken sylediimiz gibi Deleuzec politika diye bir eyin olabileceine
emin olsak bile bunun bildiimiz emalar izlemeyeceini imdiden tahmin edebiliriz.
Aksi takdirde gebe konumu, szde stn olduu ey durumlaryla ayn dzeye
getirerek tanmlam oluruz. yleyse eer Deleuzen kapitalizmin kodsuzlatrc ve

27
Bkz. Le nouvel esprit du capitalisme, Ed. Gallimard, Paris, 1999, s. 216-226. Jeffrey Bellin
Whistle while you work: Deleuze and the spirit of capitalisme [alrken Islk al: Deleuze ve
Kapitalizmin Ruhu] adl makalesi bu hzl benzetmelere kar aydnlatc bir cevap veriyor (Deleuze
and Ethics iinde, ed. Nathan Jun and Daniel W. Smith, Edinburg University Press, s. 5-21). Ayrca
bkz. bu yaznn 46nc dipnotu.
28
Bkz. Organes sans corps: Deleuze et consquences, s. 219 vd.
29
Bkz. M. Mutman, Deleuze ve Guattaride Postkolonyalizm, Gebe Dnmek iinde, zellikle s.
191-193.

15
zgrletirici etkisine vurgu yapt iin bir kapitalist, sava makinesini destekledii
iin bir militarist, Asya tipi retim tarzndan bahsettii iin kolonyalist olduunu
kabul etmek istemiyorsak Marksist ya da anarist olduunu sylerken de bir kez daha
dnmemiz gerekir.
Yine de kaygan mekna iliin saptamalarn dorudan devletlerin ve tarihin yer ald
politik alana aktarlmasnn sonular arasnda en arpc olan, karamsarlk olmal.
Politik alan belirleyenin gebe konum olduunu sylemek, Deleuzen etkiliyken
bile karamsar olan bir politikaya sahip olduunu da kabul etmeyi gerektirir. nk
gebeler Deleuze ve Guattari tarafndan her zaman batan yenik saylrlar. 30
Gebelerin yenilgisi sadece tarihsel bir tespit deildir, devletin ve gebe konumun
yaznn bandan beri ele aldmz temel zellikleriyle ilgilidir. Gebe meknn
mutlak olarak Darda olmas, daha nce grdmz gibi ak bir mekndaki
aklardan olumasna ve herhangi bir modele sahip olamayacak dzeyde deiken
ilikilerle, kuvvet ilikileriyle kurulmasna balyd. Buna karlk devletse daha ok
bir alan kapatmaya dayanan bir egemenlik modeli olarak dnlr. Daha dorusu
Deleuzen tarihte eitli biimlerde edimselleen devleti soyut dzeyde egemenliin
bizzat kendisidir. 31 Oysa eer bir tarafta bir model yani egemenlik modeli olarak
devlet, dier tarafta ise srekli bir yersizyurtsuzlama izgisi varsa bunun kanlmaz
sonucu ikinci taraf adna srekli bir yenilgi olacaktr. nk ele geirilmesi ayn
zamanda devamlln salad lde, hibir model gerekten ele geirilemez.
Tersinden sylersek gebelerin yenmeleri, kodlanmalar, yerli-yurtlu hale gelmeleri
anlamna gelir ki bu da baka bir ekilde de olsa yenilmek demektir. Bu yzden
Kleist tm eserlerinde bir sava makinesinden bahsedip durur ve onu batan
kaybedilmi bir kavgada devlet aygtnn karsna karr.32 Yazarlar nce bozkrn,
ln sakinlerinin dnen evrensel zneler deil, tekil bir rk ya da bir kabile
olduunu sylerler. Hemen sonra bu rk temasnn rkla dnmemesinin tek
yolunun sz konusu rkn her zaman bask altnda, aa tabakadan bir rk olarak
tanmlanmas olduunu hatrlatrlar. Bask altnda ve yenik olmak kaygan mekn
igal edenlerin yani dnce ve sava makinesinin adeta kaderidir: Yalnzca aa
tabakadan, aznlk olan rklar vardr, hkim rk yoktur; bir rk saflyla deil, tersine

30
Bin yayla, s. 440 (tr. ev. s. 33).
31
A.g.e, 445 (tr. ev. s. 41).
32
A.g.e. (altn ben izdim).

16
bir egemenlik sisteminin ona ihsan ettii saf-olmama haliyle tanmlanr.33 Bylece
gebeleri ve sava makinesini somut bir politik araca dntrmeye altka, sanki
ortaya bitmek bilmeyen strapl bir direni durumu kar. stelik sonunda ister
istemez bir yenilgi olduundan bu ya melankolik bir direnitir ya da neeli bir
karamsarlk. 34 Tam olarak Toni Negrinin syledii gibi, kimi zaman sava
makinesinin nereye gtrdnn bilinmedii noktada, trajik bir nota duyar gibi
oluruz.35 yleyse gebelerin dsal ama nihai olarak ayrcalkl konumda olduklarn
saptamak, bu ayrcaln politik olarak ne ie yaradna dair bir ey syleyemiyorsak,
ok da tatmin edici grnmyor.

Politikann oluum koullar

Grdmz gibi gebelerin meknn yasa, kurum ve szlemelerden tamamyla
soyutlayan apolitik okuma da onu devletin mekn zerinde belirleyici hale getiren
dorudan politik okuma da Deleuzec felsefenin temel ilkeleriyle uyumsuzdur. lkini
kabul ettiimizde gebe meknn devlet meknyla iliki iinde, bir-aradala uygun
olarak kurulduu gereini, ikincisini benimsediimizdeyse bu bir-arada bulunduu
eye hi benzemedii gereini hesaba katmam oluruz. Ayrca, sanki dnyamzda
ey durumlar yokmu gibi saf aklardan baka bir eyle ilgilenmeyen ilk seenein
politik yansmas ister istemez bir eit sorumsuzluk gibi grnrken ikinci seenek,
tam tersini yapmaya alsa da nihayetinde kaygan mekn prtkl meknn
kodlarna gre ele ald iin en iyi ihtimalle karamsar bir politik perspektife varr.
Peki Deleuzen gebe dncesini hem zerklii iinde ele almaya devam edip hem
de hl politik bir felsefe olarak tarif edebilmek, sorumsuzlua ya da karamsarla
dmemek mmkn m?
Dorudan politik okuma, politikann Deleuzec tanmn gebelerin devlet, Oluun
tarih karsndaki ayrcalkl konumuna ve bundan kaynaklanan belirleyiciliine
dayandryordu. Oysa biz bu ayrcaln, gebe konumun yasa, kurum ve
szlemeleri belirlemesi, devletin gebelikten tremesi anlamna gelemeyeceini
grdk. Gebe meknn, yaratc dsal ilikilere dayand lde ey durumlarnn

33
A.g.e, 470 (tr. ev. s. 79).
34
Bu ifadeyi F. Zourabichvili, Multitude Dergisinden Yoshihiko Ichidann sorularn cevaplarken,
Deleuzen politik felsefesini tarif etmek iin kullanyor. Bkz. Les deux penses de Deleuze et de
Negri: une richesse et une chance, Multitudes, n9, Mays-Haziran 2002.
35
Mzakereler, s. 181.

17
yerletii kapal devlet mekn zerinde bir ayrcal olduu doru olsa da bu,
ontolojik bir hiyerariye ya da ncelik-sonralk ilikine iaret ediyor olamaz. Deleuze
ve Guattarinin pek ok kez altn izdii gibi, devleti ve devlet dzeyindeki politikay
gebe sava makinesinden tretmek mmkn deildir. nk bu ilk blmde
apolitik okuma seeneini elerken bahsettiimiz bir-aradalk ilkesini iki meknn
birbirine hi benzemedii, tamamyla farkl yasalara gre iledii gereini
grmezden gelerek yorumlamak anlamna gelir. Bununla birlikte Deleuzec
felsefenin politik bir ierie sahip olabilmesinin tam da ikinci okuma seeneinin
varsayd gibi politik sahann yeniden tanmlanmasna bal olduunu ve gebe
meknn ayrcalnn bu noktada ilev kazandn yine de reddedemeyiz. yleyse ilk
blmlerde ele aldmz iki okuma seeneinin dt tutarszlklara dmeyen bir
yaklam ancak gebe meknla devlet meknnn bir-arada-var-oluunu ve ilkinin bu
varolutaki ayrcaln, belirleme ya da treme ilikisi zerinden deil, benzemezlii
gzetecek bir zeminde ele alarak gelitirilebilir. Politik alan yeniden tanmlarken
gebe konumun ayrcalna bavuracaksak, ite byle bir zeminde bavurmamz
gerekiyor.
Daha nce Deleuze ve Guattarinin ayn gereklii farkl biimlerde belirleyen
kaygan ve prtkl mekn arasnda yaptklar tercihin, yani gebelerin ayrcalnn,
bir iyilik-ktlk meselesi olmadnn altn izmitik. Sz konusu tercihnomosun
yaratc ve dinamik meknnn logosun kapal mekn karsndaki stnlnden
kaynaklanyordu. Ancak, bu dinamizmin ey durumlarndan oluan devlet meknyla
bir-arada-var-olu sz konusu olduunda ne ifade ettiini anlamak iin bir adm daha
ileri gidip tercihin aslnda gebelik ve devlet arasnda yaplmadn sylememiz
gerekiyor. Deleuzen yapt tercih, ikisi de gerekliin belirleniminde rol oynayan
nomos ile logos arasnda deildir; kendini nomostan treten, yani aklarn
dzenlenmesinden aklarn kendisine giden bir logos okumasyla aklar grmeyen
ya da dzenlemelere indirgeyen bir logos okumas arasndadr. Seim iki taraf
arasnda olmaktan ok, iki yn, iki eilim arasnda yaplr. lk ynelim yasalar,
kurumlar, kodlar kendi kendini belirleyen bir kuvvetler alanna geri gtrerek ikin
bir dncenin yolunu aarken, ikinci yaklamn akn varsaymlara bavurmak ya da
bunlarn batan verili olduklarn sylemek dnda seenei yoktur. Dzenlemelerden
onlarn koullarna doru giden ve bylece bir-arada-var-oluu olumlayan ilk hareket
Deleuzec ampirizmin hareketidir; bu yaklam Deleuzen Bergson okumasna

18
uygun olarak sylersek, deneyimi, deneyimin koullar ynnde, gerei
eklemlenmeleri ynnde amak anlamna gelir.36
Artk Deleuze ve Guattarinin, yaznn bandan beri ele aldmz dsallk, bir-
aradalk, stnlk ve benzemezlik ilkelerini ortaya koyarken izdikleri tablonun
Deleuzec stn ampirizmin emas olduunu gryoruz. Buna gre, iki farkl
meknn bir-aradal belirleme deil koullama ilikisi zerinden
dnlmelidir. Gebe konumun ayrcalnn politik alann yeniden
tanmlanmasnda nasl bir rol oynadn da bu ilikiye gre deerlendirmemiz
gerekiyor. Apolitik okumaya gre, gebelerin Deleuze ve Guattari tarafndan
yalnzca dnceyi tanmlayan bir esin kayna olarak ele alndn sylemitik.
Buna gre gebeler ve dnce arasndaki iliki, gebeliin politik konumunun
gebe topluluklarn devlet d ampirik varlndan soyutlanp dnce alanna
uygulanmasyla kurulur, yani btnyle metaforiktir. Bu yzden de kavramn iaret
ettii ereve yalnzca dncenin alann balar ve apolitiktir. Oysa gebe
kavramn gebelerin tarihsel varoluundan tamamyla kopuk bir esin kayna
olarak dnmek kavram, tarihsel gereklikten ve ampirik verilerden koparmak,
soyutlatrmak ve bir anlamyla aknlatrmak anlamna gelir. Byle bir metaforik
kullanmn Deleuze tarafndan benimsenmesi pek mmkn grnmyor: Eer
koullara ancak gerek deneyimden geerek gidiliyorsa, kavram gebelerin ampirik
gerekliiyle bir ekilde balantl olmaldr. Aslnda dorudan politik okuma bu
balanty gayet gl bir ekilde kurar. Deleuze ve Guattarinin politik izgisine
atfedilen olumlu ve olumsuz izmlerin hepsi (Marksizm, liberalizm, anarizm,
kolonyalizm vb), nihai olarak gebelerin gerek varolularnda ya da bu varoluun
bugnk temsilcilerinde bir politik k (ya da kmaz) grmeye dayanr. Ancak bu
sefer de kavram dorudan bir ey durumu olarak gebelerle zdeletirilmi, yani
nomos, koullarn alan indirgenmi olacaktr. Gebe dnceyi gebelerin ampirik
varlna indirgemek, birinden dierine dorudan gei yaplabileceini dnmek
gebe kavram araclyla yaplan tm ayrmlar ve hatta gebe konumun
stnln bile grmezden gelmek deil midir? Buna gre rnein Deleuzec
politikay devletle uzlamamak adna yaplacak bir dizi tercih (adrda yaamak,
komn kurmak, devlet vatandaln, devlet yasalarn vb. reddetmek) olarak da
alglayabiliriz. Oysa stn ampirizmin sunduu ema, gebelerin Deleuze ve

36
G. Deleuze (1966) Bergsonculuk, ev: H. Ycefer, stanbul, Otonom Yay., s. 66.

19
Guattarinin eserlerindeki gerek ilevinin bir esin kayna olarak gebe konuma da,
gebelerin ampirik varlna da dayandrlamayacan gsterir: Yazarlar iin
gebelik politikann oluum koullarn ifade eder. Deleuzec dnce, politik
alan, koullarndan itibaren, doum an itibariyle tanmlad iin klasik anlamda
politikayla ilgisiz grnr. Adalet, zgrlk, demokrasi gibi soyutlamalarla yrtlen
bir politika dzenlemelerin, logosun akn varsaymlara ynelerek aklanmaya
alld bir politikayken, Deleuze iin asl mesele gebe topluluklarn ampirik
varlnda politikann koullarn yakalamakla ilgilidir. Bunun iin de phesiz hem
bu ampirik varlkla hem de koullarla ilgilenmek gerekir. Buna gre bir yandan,
ampirik deneyim kendini politik adan bu dzeyde ortaya koyduu lde, yasa,
szleme ve kurumlarn dnlmesi zorunludur. Apolitik okumann iddia ettii
tarzda bir kopu sz konusu deildir. Dier yandan gebe dnce, yasa, kurum ve
szlemeleri onlar yeniden dzenlemek, daha adil, daha zgr, daha demokrat
yapmak iin deil, koullar ynnde amak iin dnr. yleyse dorudan politik
okumann kendini dayandrd tarzda bir belirleme de sz konusu olamaz.
Deleuzede ayrcalkl olmakla belirleyici olmak hibir zaman ayn tarafa dmezler.
kin bir felsefe yapmann yolu edimsel ve nedensel olarak belirleyici olan, eylerin
gerek koullarndan ayrmak; gerek koullar akn bir deere dnmemeleri iin
her zaman koulu olduklar eylerle birlikte dnmektir.
Tm bunlara dayanarak Deleuzec politik alana ilikin yle bir tablo izmek
mmkn: Bir yanda devlet ve devlete kar verilen, temelde yasa, szleme ve
kurumlarla ilgili olan hak mcadeleleri varken (gerek deneyim), dier yanda
bunlarn oluum koullarn ifade eden gebe mekn bulunur (koullar sahas).
Belirleyici olan [...] kadnlarn oy, krtaj, i hakk iin mcadeleleri, blgelerin
otonomi iin verdikleri mcadeleler, nc dnya mcadeleleri, batda ve douda
bask altnda bulunan kitle ve aznlklarn mcadeleleri ve phesiz bunlara devlet
tarafndan verilen cevaplardr. 37
Burada solcu politika, Deleuzen kar-
mcadeleler adn verdii ve her zaman hak gasp yapanlara kar yneltilen taleplerle
ilgilidir. Ancak bu yasal ve kurumsal yeniden dzenleme taleplerinin altnda ikinci tr
mcadelelerden, henz bir kimlie ait olmad lde kar-mcadele deil
arasnda-mcadele saylabilecek kuvvet ilikilerinden oluan gebe mekn

37
Bin Yayla, s. 588 (tr. ev. s. 107, altn ben izdim).

20
bulunur.38 Haklarn kazanlmas ya da kaybedilmesi sz konusu olduunda belirleyici
olan, sadece devlete deil baka hak taleplerine kar da yrtlen kar-
mcadelelerdir (rnein krtaj hakk iin yalnzca baskc bir devlete kar deil
krtaj cinayetle zdeletiren ve yaama hakk iin mcadele edenlerle de mcadele
etmek gerekecektir. Bir toplum iin yasal krtajn artlarnn ne olaca tm bu
mcadeleler sonucunda belirlenir). Birinci tr mcadelelerin devlet dzeyindeki bu
belirleyiciliine ramen, Deleuze ve Guattari politik felsefelerini ortaya koyarken
ikinci tr mcadelelere, arasnda-mcadelelere ayrcalk tanrlar nk bunlar
birincilerin koullar, gerek eklemlenmeleridirler. Bu dzeyde sz konusu olan hak
talepleri deil olulardr, g ilikileri deil henz bir kimlik tarafndan ele
geirilmemi kuvvet ilikileridir (ocuk-olu, kadn-olu, hamile-olu, tutsak-olu...
ama her durumda aznlk-olu). Gerek politik eylem, ne biri ne dieridir; tam olarak
stn ampirizmin tanm uyarnca birinciyi ikinci ynnde amak, zaten fiilen aznlk
olsak bile aznlk-oluun nasl gerekleeceini bulmak, olmakta olduumuz ey
olarak baka bir zamana yani dzenlemelerin meknndan gebe mekna
atlamaktr.39

arpma, Sorumsuzluk, Karamsarlk

Deleuzec politikaya ilikin belirsizliin nedenlerini artk grebiliyoruz. Balarken
bahsettiimiz politik gndermeler gerekten de bildiimiz politik alana deil baka
bir ekilde tanmlanan, koullarn alanna aittirler. Solculuk hkmet ilerinden,
devrimci-olu tarihsel devrimlerden bu ekilde, bunlarn koullar olduu lde
ayrlr. Baka bir ifadeyle Deleuzec politika hkmet ilerinin ve tarihsel devrimlerin
deneyimde dorudan verili olmayan koullaryla ilgilenir. Peki bahsettiimiz atlama
nasl gerekleebilir? Politik deneyimden bu deneyimin koullarna gitmek tam olarak
ne ifade ediyor? Ayrca asl belirleyici olan hak mcadeleleriyse koullar tespit
etmenin bize politik olarak nasl bir faydas olabileceini de henz gremiyoruz.
Aslnda Bin Yaylann batan yenilmekten bahseden sayfalarndan hemen sonra gelen
u pasaj bu sorulara ilikin bir ipucu veriyor gibi:
Sava makinesi tam da artk var olmadnda, devlet tarafndan malup edildiinde,
yenilmezliinin en yksek noktasna ulap, galip gelen devletin meruiyetini sorgulamaya
elverili, capcanl ve devrimci glerle donanm makinelere, dnme, sevme, lme,
yaratma makinelerine yaylyor olamaz m? Sava makinesi ayn hareketle hem alr,

38
ki mcadele tr arasndaki ayrm iin bkz. G. Deleuze, Kritik ve Klinik, s. 166-168.
39
G. Deleuze, F. Guattari, Felsefe Nedir?, s. 104.

21
 mahkm edilir, ele geirilir hem de alt edilemezliini ve dsalln olumlayarak yeni
biimler kazanr, bakalar [...].40

Deleuzen bahsettii, ayn anda hem ele geirilip hem de yenilmez hale gelen,
malup edildiinde yenilmezliinin en st noktasna ulaan sava makinesinin
konumland yer, yle grnyor ki ayn hareketin birbirine zt iki sonu (hem dna
kmak hem dahil olmak, hem ayrmak hem birletirmek vb.) verebilecei tek yerdir
yani bir snrdr. Bu snr politika asndan phesiz kaygan mekn ve prtkl
mekn, bir baka deyile koullarla ey durumlar arasndan geer. Buna gre
Deleuzec politikada gebelerin, aklarn, yeinliklerin dntrc gcnn
hayatmzn byk ksmn kaplayan kodlamalar asndan ne ie yaradn
anlamann yolu da benzemezlii ve geisizlii dorudan politik okumann yapt
gibi nihai bir ayrcalkla amaya almak yerine derinletirip, iki mekn arasndaki
bu snra, her iki mekn da hesaba katan ikili bir bak asna kavuacak ekilde
yerlemektir. Politik felsefe bu yzden ncelikle perspektiflerin yerini deitirme
sanatdr. 41 Bu sanat bize iki noktada, sorumsuzluk ve karamsarlk eletirileri
karsnda almlar salar.
Devletle arpt ve ona yenildii noktann ayn zamanda sava makinesinin
yenilmezliinin en st noktas olmas ne demektir diye sorarak balayalm. Koullama
ilikisi iinde dndmzde bu ifade ilk olarak, devletin gebeyi her malup
ediinde, onun bakalatrma gcne maruz kalyor ve buna gre deiiyor olmas
demektir. Bylece politikada sz konusu olann ak bir alanda rastgele yaylanlarn
meknyla kapal bir alann dzenlemeleri arasndaki arpma olduunu grebiliriz.
Sava makinesi dolaymyla iki farkl mekn arasnda ancak tersine evrilme, anlam
deitirme, bakalama sonucu mmkn olan bir gei imkn yakalanr. yleyse,
uygulanmak deil ama ele geirilmek kaygan mekndaki kuvvet ilikilerinin, devlet
dzeyinde de politik bir karlk bulmas anlamna gelir. Gebelerin ayrcalkl
konumunun ne ie yaradn bylece yava yava sezmeye balarz: Kaygan
mekndan prtkl mekna dorudan gei olmadna gre devlet dzeyinde
ekillenen kurumlarn, yasalarn vb. ancak yine bu dzeydeki hak mcadeleleri
tarafndan deiime zorlanabilecei dorudur. Ancak bu mcadeleler aslnda, sava
makinesinin devlet tarafndan ele geirilmi, kodlanm ve dolaysyla doa

40
Bin Yayla, s. 441 (tr. ev. s. 34-35).
41
G. Deleuze, (1965) Nietzsche, ev: . Karada, stanbul, Otonom Y., s. 20; ayrca bkz. F. Nietzsche,
(1888) Ecce Homo, Neden Byle Bilgeyim, I, ev: C. Alkor, stanbul, Bankas Kltr Yay.

22
deitirmi kuvvetinden baka bir ey deildirler. te gebe meknn devlet
meknn, bozkrn ehri koullamas bu demektir. Devletin kapma aygt
kodlanmam olan kodlayarak ayn zamanda kendisine kar ynelen direni odaklar
da yaratm olur; emek aklarn igc olarak kodlayarak bir proletarya direnii,
etnik farkllklar etnik aznlk olarak kodlayarak bir etnik mcadele sahas yaratmas
gibi.
Gebenin ufuksuz mekn devrimci-olulara, aznlk-olulara (kadn-olu, hayvan-
olu, ocuk-olu, balina-olu, yazar-olu...) aitken, daha nce de belirttiimiz gibi
prtkl mekn asndan bunun politik karl yalnzca devletsel rgtlenmeler
deildir; ayn zamanda insanlarn, oklu ve indirgenemez yaam biimlerine uygun
olarak talep ettii yeni haklar ve bu haklar iin verdikleri mcadelelerdir. Ve ister
istemez kimliklere, statlere dayanan bu mcadelelerden koullara gemek, yeni
sava hatlarnn nerelerde olutuunu grmenin, yeni ve etkili cepheler yaratmann tek
yoludur. Bu anlamyla sava makinesini sava yapan savamas deil ortaya
kmakta olan yeni savalar tehis etmesidir diyebiliriz. yleyse tarihsel olmayan bir
devrimci-olutan ya da hkmet ileriyle ilgisi olmayan bir solculuktan bahsetmek
somut mcadeleleri hie sayan bir sorumsuzluk kltrne iaret etmez. Tersine bu
ekilde, Deleuzec felsefenin niin ve ne anlamda gncel muhalif dnyann
taleplerine karlk geldiini ve gelebileceini de anlamaya balarz. 42
Ayrca
gebelerle devleti, tarihsel devrimlerle devrimci-olular ya da rnein kadn

42
Gebelik, Deleuze ve Guattari gibi, devlet yapsn taklit etmeyecek bir birlikteliin nasl mmkn
olabileceini soranlar iin kavramsal olanaklar sunar. Gebe dnce ve gebebilim kavramlarnn
yan sra minrleme, arzulayan makineler, yersizyurtsuzlama, ka izgisi, kadn-olu Deleuze ve
Guattarinin ite bu olanaklara dayanarak politik alana tercme edilen etkili kavramlarndan yalnzca
birkadr. talyadaki Otonomi hareketi, zellikle 70lerin ikinci yarsndan beri, Toni Negri ve
Micheal Hardtn yaptklar katklarla birlikte mikropolitik diyebileceimiz bu fay hattndan ilerleyen
en nemli hareketlerden biri saylabilir. Ortaya k tarihi itibariyle daha gncel bir rnek, Wall
Streette, Zuccotti Parkn igaliyle balayan, dnyann farkl yerlerinde, farkl taleplerle karlk bulan
Occupy hareketi olabilir. Genel anlamyla kresel kapitalizme kartlyla 2011 ylndan bu yana
etkili olan hareket, Deleuze ve Guattarinin zellikle kksap kavramn, merkezi olmayan bir
rgtlenmeye imkn vermesi lsnde kullanr. Ayrca bir alan mekn edinme, eylemi meknn
kendisine dntrme biimleri de Deleuzen gebe dalmn hatrlatr. Ayn ekilde feminist teori
ve aktivizm zellikle gebelik ve kadn-olu kavramlaryla gncel kadn hareketleri arasnda hatr
saylr balar kurar (Deleuzec gebe kavramn feminist teori iinde en etkin kullananlardan biri Rosi
Braidottidir. Bkz. Feminist Post-postmodernizmin Eletirel Bir Kartografyas Cogito, say 58, ev:
. ztrk, YKY, 2009. S. 225-242, ayrca, nsan Sonras, ev: . Karaka, Kolektif Kitap Yay., 2014,
zellikle s. 180-189). Deleuzen temsili dncenin karsna koyulan gebe dncesiyle bir
arada okunabilecek bir dier politik yaklamsa, hem resmi siyasi partiler hem de devrimciler
tarafndan farkl ekillerde de olsa eit dzeyde benimsenen halk temsil etme ve bakalar adna
konuma geleneiyle hesaplamas bakmndan Zapatist harekete aittir (bu konuyla ilgili olarak Simon
Tormeyin Kendi Hesabna Konu: Deleuze, Zapatismo ve Temsil Eletirisi balkl makalesine
baklabilir,http://cevirieylem.tumblr.com/post/4013892192/kendi-hesab-na-konus-deleuze-zapatismo-
ve).

23
mcadelesiyle kadn-olular iki farkl bak asna gre deerlendirmek prtkl
meknda srmekte olan somut hak mcadelelerini btnletirici bir devrim
modelinden kurtararak hiyerarik olmayan, yatay bir dzleme kavumalarna da
olanak tanr. Bylece nl temel eliki problemi ortadan kalkar; artk, ii
mcadelesi mi kadn zgrl m yoksa etnik haklar ya da cinsel zgrlk iin
verilen mcadeleler mi daha nce gelmeli tarz bir tartma anlamszdr.
Bylece ikinci olarak sava makinesinin devlet karsndaki krlganln ve
geiciliini oluturan eyin, yani modellenemeyen, dolaysyla ele geiremeyen
srekli bir deiimden olumasnn, gebe mekn dzeyinde gerek bir gce
dntn sylememiz gerekiyor. Bu da gebelerin yalnzca bak alarndan
birine, devletin bak asna gre malup olduklar anlamna gelir. Deleuzen,
Nietzschenin kle-efendi ilikisi zerine zgn yorumundan yola karak syledii
gibi efendiler yenilmekle kle olmazlar; iktidar ele geirerek ne kle kle olmaktan,
ne de zayf zayf olmaktan kar. 43 Tarihin de facto devrimlerinin kt durumu
Deleuzen devrimci-olu dedii eyin kaderini belirleyemez nk tarihsel
devrimlerle devrimci-olular iki benzemeyen, asimetrik mekna aittirler. Deleuze ve
Guattari bu ikisini birbirinden ayrarak yalnzca hak mcadelelerinin indirgenmeden
yatay bir dzlemde oalmasn desteklemi olmazlar, ayn zamanda devrimci-
olular bir gelecek projesinden bamszlatrp, durmadan yenilgiyle yarglanmaktan
da kurtarm olurlar. Bir yandan aznlklarn bitmeyen, bir trl tam olarak mutlu sona
kavumayan bir mcadele iinde olduklar dorudur (prtkl mekn), ama dier
yandan devlet tarafndan tamamen alt edilmeleri de asla mmkn deildir nk
durmadan yenilenirler (kaygan mekn). Koullamann belirlemeden fark, koullarn
ancak kendileri de bakalaarak koullayabilmeleridir. Aznlklar bakalam
glerini, galip gelemedike korurlar; gebeyi koruyan ya da kuvvetli yapan ey ele
geirilememesi, kodlanamamas deil, ele geirememesidir. Ele geirememek, ayn
zamanda kendi stne kapanmamann, durmamann, sreci, izgiyi devam ettirmenin
de tek yoludur.Tam olarak bu yzden yani bir gebe hareketin kapanmasna,
aklarn durmasna neden olaca iin, Deleuzee gre asl tehlikeli olan rnein bir
hkmetin faizan politikalar yrtmesinden ok buna direnenlerin kendilerinin
faistlemesidir. Bu, gerek problemlerle ilgilenilmedii anlamna gelmez; gerek
problemin, gerein eklemlenmelerinin, hkmetlerin faizan politikalarndansa

43
Nietzsche, s. 35.

24
devrimcilerin faistlemesiyle ilgili olduu anlamna gelir. Bu tehlikenin nne
gemenin ngrebileceimiz tek yolu bir kimlik adna yaplan her mcadelenin henz
bir kimlie dayanmayan, galip gelemeyen, gebe koullarn yakalamaktr. yleyse
Deleuzec politika, tm batan yenilmi olma sylemine ramen Negrinin
bahsettii trden bir trajik tnyla ekillenmeye, karamsar olmaya mahkm deildir.
Batan yenik olmak ilecilie kaymadan da olumlanmaya aktr.

Deleuzen Politik Sorusu

Deleuzec politik alann politikann oluum koullaryla tanmlandn ve bunun reel
politikann kendisi asndan ne ie yarayabileceini az ok gryoruz. Yine de
buraya kadar sylediklerimiz Deleuze ve Guattarinin, sz konusu olan bir modelin
benimsenmesi olduunda hem somut nerilerden hem de bunlar hayata geirecek bir
politik irade anlayndan yoksun olduklar gereini deitirmez. Baka bir deyile
Deleuzec stn ampirizmin politik eylem asndan ne ifade ettiini hl bilmiyoruz.
Kavramdan politikaya gememizi salayacak klasik bir teori/pratik ya da
proje/uygulama emasnn tarihsel olgular yerine olular, devlet aygt yerine devlet
dnda kalanlar ne karan bir bak asna gre ilemesi pek mmkn deildir.
Deleuzec dnce bize daha iyi bir model nermediine gre bunun nasl hayata
geirileceini gsteren bir programa da sahip olamaz. Dier yandan yukarda
bahsettiimiz perspektif deiimine gre yzmz dzenlemelerden, modellerden
kaygan mekna, buray dolduran kuvvet ilikilerine evirdiimizde Deleuze ve
Guattarinin teori/pratik sorununu batan iptal eden ve her zaman ampirik etkinlie,
deneyimlemeye yani bir eyi gerek koullarna gtrmeye dayanan birtakm neri ve
hatta yntemleri olduunu grebiliriz. phesiz bunlarn hepsi ncelikle,
birbirlerinden ayrt edilmesi aslnda grndnden daha zor olan, zayfla gly,
ieriyle dary, edilginle etkini yani zetle, eylerle koullar ayrt etmeye dayanr.
Sava makinesinin bunlarn arasndaki snra yerlemesinin nedeni de budur.
Ayrmlar yapmaya, ey durumlarnn altnda bulunan koullar ortaya koymaya
alt lde Kapitalizm ve izofreninin iki cildi boyunca yaplan teorik analizin
kendisi bizzat politik bir eylem olarak grlebilir. Ayn ekilde Deleuzee gre
Foucault ve Defert nclnde kurulan GIPin [Hapishaneden Haber Alma Grubu]
tutuklular arasnda yapt anket almalar ilk bakta teoriden ok pratie yakn
grnse de kapitalizm analiziyle ayn dzeyde bir politik eylemi ifade eder. nk bu
etkinliin kaynanda yine, hapishanenin gerekliine, adli ve teorik statleri

25
arasndaki inanlmaz farka ilikin, grnrdeki ey durumlarnn altnda sezilen, ayrt
edilen koullar, yeni ve henz almam bir cephe bulunmaktadr.44 Bir baka deyile
politika gebe mekn ve devlet mekn arasnda konumlanan bir sava makinesiyle
birlikte dnldnde teorik bir emann pratie dklmesi gibi bir sorun ortadan
kalkar. Teoriyle pratiin ayn noktada nasl bulutuunu anlamak iin bunlar dnda
ksaca iki rnekten bahsedelim. lk olarak Deleuzen Anti-Oidipus yaymlandktan
sonra Guattariyle birlikte verdikleri bir syleide geen u cmlelerine bakabiliriz:
Psikanalizin Oidipusu icat ettiini sylemiyoruz, Oidipus bir talebe karlk verdi,
insanlar Oidipuslaryla geldiler. [...] Oidipusa bu nedenle saldryoruz, onu
iermeyen toplumlar adna deil, en st dzeyde ieren toplumlar adna, bizim
kapitalist toplumumuz adna saldryoruz. 45 Ayn mantn Anti-Oidipus ya da
gebe kavramnn yaratm iin de geerli olduunu sylemek gerekiyor: nsanlar
gebeleriyle gelir; Deleuze ve Guattariyse buna karlk hareket etmeyen, sava
olan ama savamayan yeni bir gebe icat ederler.46 Bu adan Deleuze bir kavramn
bizi gkyznde beklemediini, yaratlmas gerektiini sylediinde buradan, onu bir
ilhamla kafamzdan uydurup gereklie keyfi olarak uyguladmz anlamn
kartamayz. Deleuze ve Guattaride analiz (etkin-tepkisel, molekler-molar, gebe-
aksiyomatik vb. arasnda ayrm yapmak) ve kavram yaratm reel toplumsal
taleplerden asla bamsz olmayan politik bir tehis srecine denk der. Bunu
yapabilmek iinse grdmz gibi bak amz prtkl mekndan kaygan
mekna, henz Oidipusun, aile ve devletin olmad kuvvet ilikileri dzeyine
evirmemiz gerekir. kinci bir rnek olarak, yaratcla ynelen ayn perspektif
deiimine iaret ettii lde Deleuzen, itihat denilen eyde hukukun oluum
koullarn bulduunu syledii satrlar dnebiliriz. 47 Mahkemenin bir konuda
karar verirken emsal vakalar iin eskiden verilmi hkmlere bakmas anlamna gelen
itihat, Deleuze iin tm eskiliine ramen yaratc olabiliyorsa bunun nedeni
henz yasann dzenleyici etkisi altna girmemi, kodlanmam gerek bir problemi
tehis ediyor ve o tehisi bugnn yeni koullar, yeni kuvvetleriyle buluturuyor,
arptryor olmasdr. Bu anlamyla hem analiz hem de itihat almalar
kuvvetler alan olarak gebe meknyla kurum ve szlemelerin alan olarak
44
G. Deleuze, ki Delilik Rejimi, s. 285.
45
Mzakereler, s. 25.
46
Deleuzec gebenin kapitalizmin yeni ruhunu temsil ettii eklindeki eletiriye bu adan da
baklabilir. Eer yeni iadam modeli seyahat etmeyi seven bir gebeye benziyorsa, bu Deleuze ve
Guattariyi neo-liberal yapmayaca gibi aslnda onlarn doru iz zerinde olduklarn da gsterir.
47
Mzakereler, s. 179-180.

26
prtkl mekn arasnda gei imkan salayan somut hatlar olarak grlebilir.Yeni
bir ey yaratmak iin tarihi artlara yz evirmemiz, orada henz alglanamaz olan
bir eyi bu artlarla arptrmamz gerekir. Bu anlamyla yaratcln ve ampirik
yntemin asl etkinlii alglanamaz olan bir eyi grnr hale getirmektir ve bu en
ok politika iin geerlidir.48 Buna gre artk Deleuzec politikann bir programdan
yoksun olduunu sylemek yeterli olmayacaktr: Deleuzec politik felsefe, gerek
arpmalara izin vermeyen, her eyi grnr olann dzeyine indirgeyen ve bylece
mcadeleyi bilinen cephelere sktran makro dzeydeki politik programlara kardr
da.
yleyse Deleuzen sunduu politik ereve ne karamsar ne sorumsuz ne de etkisiz
olmaya mahkmdur. Sava makinesi hem durmadan kodlanamayacak bir ey yaratr,
hem de istemeden de olsa durmadan kodlanp, ele geirilip kendisini ele geiren eyi
dntrr. stn ampirizme gre bu iki hareketten her biri ancak dieriyle birlikte
var olabilir. Deleuzen nomos ile logos arasnda deil, kendini akn ilkelere
dayandran bir logosla nomosa dayandran bir logos arasnda tercih yaptn
sylemitik ki zaten ikisinin bir-arada-var-olabilmesinin koulu da buydu. Ayn
ekilde Deleuze politik olarak gebe meknla devlet mekn arasnda, rastlantyla
dzen arasnda bir seim yapmaz. Seim, somut hak taleplerini de ieren devlet
meknn, bu meknn altnda durmadan akan aklara, kenarlarnda yaayan
gebelere, aznlklara gre deerlendirmekle, gc kendinden menkul bir egemenlik
ilkesi olarak batan verili kabul etmek arasnda yaplr. Bir sorun olarak iaret edilen
ve reddedilen ey dzenlemenin kendisi deil, prtkl devlet meknnn dzenleyici
ve rgtleyici ilevinin, her eyin kendisine indirgendii baskn bir model haline
gelmesidir. rnein Deleuzen, insan haklar kavramnn bo ve soyut bir tmelden
ibaret olduunu sylediinde itiraz ettii ey aslnda bu tarz haklarn var olmas
deildir; haklar ortaya kmalarna neden olan gerek problemlere gre ele almay
gerektiren deneyimlemenin yerini, gerek insanlara ait gerek problemlerin zerinin
evrensel haklar araclyla kapatlmasna dayanan dogmatik emann almasdr.
Bylece gebe dncenin bir ifadesi olarak kendini kodlamaya brakmayan ve
brakmayacak bir eyi aktarmann politik bir anlam varsa bu aslnda ne saf aklarn
48
Deleuzede bu alglanamazlk durumu zellikle politika asndan ho grlemez olan [intolrable]
kavramyla i ie geer. nk ho grlemez olan ey ahlaki nedenlerden dolay ho grlemiyor
deildir. Tpk kelimenin dier anlamnn iaret ettii zere sindirim sisteminin ilk defa karlat bir
besini hazmedememesinde olduu gibi (gda intolerans), onu alglamamza yarayacak dnsel/politik
aralara henz sahip olmadmz iin byledir. Deleuzee gre bu eit bir hazmszlk hem
dncenin banallikten syrlp harekete gemesi hem de politikann balamas iin zorunludur.

27
(birinci seenek) ne de dzenlemelerin (ikinci seenek) alanna aittir; politika yalnzca
bu ikisi arasnda gerekleebilir. Bunun iinse, dzenlemeler asndan alglanamaz
olan bir eyin, aklarn dzeyine tanarak grnr hale getirilmesi gerekir.49 Kadn
sorununda, ii sorununda, mlteci sorununda... asl dayanlmaz olan, hazmedilemez
olan, alglanamaz olan nedir? Deleuzec dncenin politik sorusu budur. Yine de
bunlar hl peki ne neriyorsunuz? sorusunu cevaplamaya yetmiyorsa Deleuzen
bir syleide Israr ediyorum: tarihin gneli bir gnnde zgrlemi arzunun
kolektif ve srekli bir ifadesi olacak m? Ve nasl olacak? sorusuna verdii cevab
hatrlayalm: Eer bunu bilseydik, sylemez, yapardk. 50

Sonu:
Bu almada ilk olarak gebelerin meknyla devletin meknnn, birbirlerine dsal
olmakla birlikte, ancak bir-arada-var-olabildiini grdk. Gebelerin hareket
etmeyenler eklinde tanmlanmas, yalnzca dnceye ve gebelere ait
indirgenemez bir meknn varlna deil, bu meknn toplumsal gerekliin bir
yarsn meydana getirmesine de iaret eder. Bylece gebe meknn yasa, kurum ve
szlemelerin meknna dsal olmas, ilk bakta apolitik bir okumaya kap aralyor
gibi grnrken aslnda bunu imknszlatrr. kinci olarak, bu bir-aradaln
taraflarnn birbirlerinden doa farkyla ayrldn grdk. Buna gre taraflar
toplumsal gereklii birlikte, birbirlerini karlkl olarak varsayarak olutursalar da
bir mekndan dierine dorudan gei yapmak mmkn deildir. Byle bir geililie
dayanan dorudan politik okuma bu yzden Deleuzen felsefi izgisiyle
badatramayacamz sonulara yol aar. Son olarak Deleuzec politikay sadece
kaygan ya da sadece prtkl mekna ait olmaktan ok, bu ikisi arasndaki bir snr
olarak dnmeye altk. Sava makinesi kaygan meknn snrndadr. Dar tam
olarak kodlama ve yeniden-kodlamann arasndaki kodlanmam blgede yer alr.
Deleuzen yaptnda ve Guattariyle ortak almalarnda gebe kavramyla
paralellik iinde kullanlan yzey, organsz beden, izoanaliz, kksap gibi dier
kavramlar da bunu dorular. Gebeler, devletin snrnda yaylarak kaygan mekn
yaratrlar; dnce dnemez olduu eyin snrna kadar gittiinde harekete geer,
bir edime dnr, yani yaratr. Politik felsefe de tam olarak Deleuzec ampirizmin
bu kuralna gre etkinleir; bir snra yerleerek gebelerin, koullarn, problemlerin

49
Issz Ada, s. 392.
50
Issz Ada, s. 417.

28
alann yasa, hak ve devletlerin snrna doru iter. Buna bal olarak gebeler
yalnzca devletin, prtkl meknn bak asndan glgelerine indirgenmilerdir.51
Bu indirgenme tarafndan korunurlar, bir modele ve egemenlie dnmezler, tm
siyasi, hukuksal, yaamsal vb. hak taleplerinin altnda indirgenemeyen, asla tam
olarak alt edilemeyen, kaygan bir mekn olarak var olurlar. Hak mcadeleleri bu
yzden ey durumlar dzeyinde deilse de molekler dzeyde yani gebelerin
meknnda hem birbirleriyle hem de dncenin tm yaratc biimleriyle iliki
iindedirler. Bozkr ya da l snrlarndan itibaren durmadan geniler. Tutuklularn
talepleri kadn hareketine, kadn hareketi Nietzschenin bir aforizmasna, aforizma
yoksullua, yoksulluk gmen sorunlarna, gmen sorunlar etnik aznlklarn,
ecinsellerin ve rencilerin haklarna, bunlar kksap kavramna ve Baconn bir
tablosuna... balanr. te bu ekilde ortaya kan ey, belli bir amaca ynelmi bir g
birlii deil, dar ile balantl gebe birliidir. 52
Bir eyin iletilmesini
salayacak ekilde bir dieriyle iliki iinde olan kuvvetler, birbirlerine balanarak
atla bytr, kopulara yol aarlar.53
Tm bunlar balarken iaret ettiim -Maocunun iaret ettii- belirsizliin ortadan
kalkmasna yetmese de, umuyorum ki en azndan iki noktada ilerlememizi salad:
Ele aldmz iki u seenein dnda kalan farkl okuma pistlerinin bulunduunu
grdk ve Deleuzedeki politik belirsizliin bir eksikliin ya da isteksizliin belirtisi
deil, pozitif bir nerinin yani deneyimleme arsnn yansmas olabileceini
anladk. Burada sz konusu olan mistik bir deneyim deil, dnsel/felsefi bir yntem
olarak Deleuzec ampirizmin ta kendisidir. Yani bir eyi ortaya knn gerek
koullar itibariyle, ait olduu kuvvetler alannda ele almak ve etkiledii/etkisi altna
girdii dier kuvvetleri kefetmek. Deleuzen politik-etik meselesi, zm gidip
gebelerde aramak deil, varoluumuzun iine zaten yerletii gebe formlar
tehis etmektir; hem imdiden ve gelecekten ayrlan bir snr-zamann, hem de
rgtlenmi bir mekndan ayrlan bir snr-meknn deneyimi olarak.

51
A.g.e, s. 402
52
A.g.e.
53
A.g.e, s. 398.

29