1K1NC1 BASKI 11N

Bu baskda baz dil ve deyim yanllklar dzeltilmi;

Hristiyan a ncesine baz paragraflar eklenmitir.
Bir ba vurma kitab olduu gz nnde tutularak ye
ni ekiller, ksa bir bibliyografya ve dizin'in katlmas da
yararl grlmtr.

stanbul, Temmuz 1973 D.K.

ONSOZ

Trkiye Sanat ad altnda yaynlanan bu kk kitap,

Sanat Tarihi alannda bilgisi genel kavramlar dna k
mayan byk okuyucu ktlesine, Trkiye topraklar ze
rinde gelimi uygarlk rnleri ve ortam hakknda genel
bir fikir vermek amacyla hazrlanmtr. Anadolu kltiir
ve sanatnn verilerini btn ayrntlaryla ve her alanda
gstermek abasnda bulunmadm. Sadece, Anadolu sanat
larnn kendimce nemli bulduum noktalarna, zaman
mza yaklatka younlaacak ekilde, k tutmakla ye
tindim. Burada bir araya getirilen bilgiler -bu alanlarn
tmnde uzmanlk kabil olamyacana gre...:.... saysz uz
mann almalarnn bir zeti niteliini, bir dereceye ka
dar, tamaktadr. Fakat sanat eserlerinin seiminde, genel
tanm ve yorumlarda btn sorumluluk bana aittir.

Gnmzde bir sanat tarihi kitabnn ok sayda fo

toraf ve ekil ile beslenmemesi, byk bir eksikliktir. Fa
kat bu yayn serisinin olanaklar iinde bu gerekleeme
di. Bu nedenle de, tek tek sanat eserlerinin tanmlanma
sndan ok, meydana gelme koullarnn anlalmasn sa
layacak genel veriler ve tekniklerin aklanmasna al-
tm.
Tarihi verileri bu denli zengin bir lkede, btn a
lar kapsayan bir sanat tarihi yazmak, ne kadar snrl
amalarla olursa olsun, g bir idir. Fakat gnmz Trk
okuruna byk bir kltr mirasn, bir tm olarak tant
mak istei bu cesareti gstermeme yardm etti. Byle bir
denemeye Trkiye'de belki de ilk girien olduumu d
nerek, ve kitabn amacn da gz nnde tutarak, eksik
lerimin ho gr ile karlanacan umuyorum.

Istnbul, Nisan 1970 Doan Kuban

6
 GRi

Soru 1 Trkiye Sanat ve Trk Sanat kavramlar na

sl tanmlanmaldr?

Kltr, top l umlarn tarihi sre iinde biriktird i k l eri

maddi ve manevi r n l erin ortamn da o l uur. Tari hi b i ri
kimin b i l i nlendiril mesi ve gnmz yaant s n a kat l mas
i l e kltrel ortam yo u n l amaktad r. Bu adan, co rafi s
n rlar m z iinde bulunan gem i uygarl k dzeylerinde ya
rat l m m i marl k, heykeltra l k , res i m ve kk sanat rn
leri nin doru bir perspektif iinde deerlendiri l mesi, gn
mz Trk kltrnn tan m l anmasnda byk nem tayan
sorunlardan bi rid i r. Bugne kadar da yeterince zeri nde du
ru l mamtr. Trkiye . sanat zeri ne yaz l a n bu kk derle
mede bu soruna doyurucu bir cevap aramak phesiz sz
konusu o lamaz. Fakat konunun ele a l nmas ndan nce bu
.s orunun baz ynlerini ayd n l atmak gerekiyor.
Gem ite yarat l m olan btn deerler i nsan l n o r
tak ma l say lsa d a , top l u m l a r kendi tarihi geliimleri iin
de yaratt klar sanata m i l li sanat o l arak bakarlar. Bu b i r
noktaya kadar doru b i r tutumdur. n k i nsan evres iyle
beraber o l uur. Paris l i Notre-Dame'n kat l d b i r fiziksel
evrede, stanbu l l u Yen icam i n i n kat l d bir fiziksel ev
rede yaar. Bununla beraber 'Trk M i l l i Sanat ' kavram sz
konusu olduu zaman bu kabu l u n tutars z b i r yn ortaya
kar: Trk l er Trkiye s n rlar d nda da sanat rnleri ya-

7
ratmlard r; Trkiye'de de Trkler gel meden sanat r n l eri
yarat l m tr. B u yzden 'Trkiye Sanat ' ile 'Trk Sanat'
deiik kavramlard r. M i l li bir sanat n tan m l anmas sz ko
nusu ol duu zaman bu d u rumun deerlen d i ri l mesinde o r
taya i l g i n sorun l a r k maktadr.
B i r rup yorumcuya re M i l li Sanat sadece T rklerin

yaratt sanatt r. Trkiye 'nin Trkl e rden nceki sanat, m i l

li b i r sanat o l m a as ndan, bizi i l g i lendi rmez. Byl ece U y
gur Sanat veya Timur a Ortaasya sanat Trk sanatd r.
Ve m i l li b i r sanat tar i h i yazmakla grev l i olanlar ancak b u
sanatlar v e bunlarn Trkiye'deki T r k Sanat i l e i l ikileri n i
arat rmakla yeti n m e l i d i rler. Bu grte o l a n l ar i i n , zaman
iinde ede l i i n i korumu bir toplumun m i l li zel l i k l er i
n i n d evam l ifades i n i aramak kltr ve sanat tari h i n i n esas
amacd r .
B i r dier g r u p yorumcuya gre T r k Sanat, b u g n Tr
kiye'de yaayanlar i l g i l end i rme as ndan , Trkiye sanat
d r. Anadolu'nun btn kltr katl ar n n sanat alan ndaki
rnlerini tan mak ve deerlendirmek Ortaasya'daki rn
l e ri tan maktan daha nem l i d i r. Bu i ki nc i grte gnmz
i nsan i l e evresi aras ndaki i l iki birinci p l anda nem ka
zanmaktad r.
ada sanat tarihi an lay iinde bugnk Trk top
l u munu i lg i l end i re n kltrel veri l e r olarak sanat eserl eri n i
bu tutumlardan sadece biriyle aklayamayz. Btn g n
n Ege kys nda D i d i ma'da, Hel lenistik a n n l Apol
lon tap na yan nda geiren Trk kyl snn yaant s n d a
en nem l i fiziksel evre i l iki l erinden biri phesiz o tap
n akt r. inde yaanan evre n i n rn olduu hal de, Trk
ncesi ana aitti r diye, o ant Sanat Tari h i m i z i n d nda
b rakmak. anlamsz o l u r. te yandan, daha yksek bir i l i
k i l e r d zeyinde, Timur saraylar n n m i nyat rleri i l e Osman l
m i nyat rl eri, Ortaasya, ra n ve Anadolu kervansaray veya

8
medreseleri aras ndaki a k i l iki leri grmemezl i k de ede
meyiz.
Yukardaki a klamalar, bu d e i i k evrel ere ait sanat
rnleri n i n , bugn Trkiye'd e yaayanlar farkl yn l e rden
i l g i l endirdiklerini o rtaya koyuyor : Bu rnle rden Trkiye'de
olanlarla beraber ya yoruz ; H itit aR lar Ro!llil tiyatro l a
r Biz ns k i l i.sill eri ve .Osma n l cami leri g n l k evre m i z i n
el eman lardr. Trkiye d ndaki T r k Sanat rnleriyle ise,
maddi o l ma an bir dze d e tar i hi zamcn ii nde bir ba l ant
ku ruyoruz . Ben b u kitapta Trkiye'deki btn kltr a
larna ait sanat eserl eri n i , Trkiye'de yaayan i nsanlarn
mal olarak, ve henz de i lse , Trk k ltrne mal etme
amacyla e l e a l mak i sted i m . Ve top l u mun g n l k @
tsnda yeri olduu i i n Trkiye zeri ndeki btn sanat rn
lerine i i ltrn bir paras o l arak bakyoru m .
Trkiye d nda kend i l erini Trk o larak tan m lad m z
d i er top lumlarn uygarl k rnlerine ise m i l li kltr n za
man n e i uzants o l a rak bakmak gereki r. M i ITTtarihi
m i z i n Anad o l u d n daki kkleri ve uzant l ar n n d n ve
bugn daha ok a n l a l ab i l i r yapan btn veri lerini tan
maa ve deerl end irmee al mak da, ayn nemde b i r
kltr soru n u o l arak, d e i i k b i r gr as ndan e l e a l n
mal d r.

Soru 2 Bu kitapta konular nasl bir gr asndan

ele alnmtr? Sanat tarihi yazmnda nesnel
bir tutum ne lde mmkn olabilir?

Bu kitabn . amac Tar i h nces i nden Cumhuriyete ka

dar Trkiye'de b i rbirlerini izleyen uygarl k katlar n n ba l
ca sanat rnleri hakknda b i r f i k i r vermek, gemi topl um
larn sanat o rta m n k saca yanstmakt r. Bu amala se
tiim sorunlarn saptanmasnda kabul ettiim baz k riterler-

9
den szetmei zoru n l u b u l uyoru m . Klasi k, fakat belki d e
baka trl o l a m yacak b i r tan m a gre sanat eseri n i n i ki
yz var: Biimi ve ierii (eski d ey i m l e muhtevas ) ; sanat
eseri n i biimiyle ve b i ze anlatmak isted i i , ya da yle san
d m z eyler, ya da yara d ie gre tan m l yoruz . Her
eya n n b i r b i i m i olduuna gre, bu, sanat eseri iin bir
ayrc zel l i k de i l ; ierii ise zoru n l u ol arak b i r eyay
sanat eseri yapmaz. B u n u n l a beraber yine de bun lardan
baka nitel i kl erle bir sanat eserini tan m l amak kab i l d e
i l d ir. yl eyse eyalarn biim ve i eri k l eri n i n zel b i r
duru m u , zel bir era er i i onl ara sanat eseri ded i rtiyor.
Bu zel durum gzel l i k d e n i l e n ve adan aa, insandan
i nsana deieb i l e n , bazan d a evrensel bir gen i l i k kazanan
bir deer yarg s d r. Tan m da kan mca imd iye kadar ak
l a kavumam tr. B u bakmdan ada b i r s_anat tari h
is i n i n a aca- e ge m i s uygar l klarn maddi rnlerinde
b i rtakm ilz_el l i kler aray p b u l maktan ok, onlar aras i nd a ,
topl umsal ve tarihi de-er yarg l ar sonucu sanat eseri s fa
tna erimi olanlarn meydana gelme kou l l a r ! n a n l atmak
ve nesnel ol arak o n l ar tan m l amakt r .
B iim v e i eri k top l u m yap s n n kou l l ar i i n d e orta
ya karl ar. Sanat eseri n i n amac n , kul lanaca yeri, an
l atmas istenen konuyu , ku l l anaca malzemey i , ku l l anaca
tekn i i topl u m u n o andaki ekonomik, kltrel_ve tekn ik
d zeyi tesbit eder. Eseri n b i i m i btn bu kou l l arn b i l e
gesi dorultusunda meytdan a gel i r . Top l u m , bazan k u l l a n
gereklerinden doan, bazan anla l mas g kklere i nen
e i l i m lerle baz bii m l ere kar duyarl k gsterir. Bu biim
ler, bel l i zaman sreleri nde ortak b i r kab u l e kavuurl ar.
B e l l i yap tipleri, bel l i res i m konular, bel l i d ekorati f motif
l e r, bazan tekn i k, bazan fonksiyonel , bazan da b i raz daha
kar k nedenlerle, veya btn bu nedenlerin tm taraf n
dan etk i l enerek ortaya kar. Bu genel emal ara uyg u n o l a
rak saysz maddi rn meydana gelir. Yzlerce tap nak,

10
bin lerce cam i , yzb i n l erce tablo yap l r. Bunlarn byk b i r
ounluu yoko l ur. Byk bir k s m gzel ol mak endiesiy
le de yap l ma m o l ab i l i r. Fakat tekni k ve fonksiyone l , yan i
bel l i bir amaa ynelten veri ler hepsi i i n ortaktr. Sanat
tarihi leri ve a rkeo loglar gem iten ka l an eserl ere kendi
alar n n yaratma ko u l l arn anl atacak ver i l eri bul mak
iin e i l irler. Bylece bir a n maddi kal nt lar n n incel en
mes i , zoru n l u olarak en gzel eser ler zeri nde dei l , fakat
kalan eserl er zeri nde olur. Bu incel eme, o eserl eri n mey
dana gelmesi iin top l u m tarafndan tesbit edi len alt koul
lar ortaya ka r r. B u nl ardan hareket ederek sanat d ze
yine erime ya d a eriememe ayr bir sorundur. Sanat ta
rihisi meydana ge l me n i n nesnel ko u l larn tespit ettikten
sonra , i ki nc i aamada daha znel kriterl erle sanat eseri . ay
rm yapabi l i r. Genel sanat tari h l erinde bu i kinci tip yarg
olduka az bulu nur. nk konuyu ayd nl atmak iin se i l e n
eserler, evrensel bir beeni konusu olarak, herkes tarafn
dan kabul edi len, adeta nesnel bir deerlenme dzeyine
u lamlard r. rneklemek gerekirse b i r eseri n sosyal re
al ist, romanti k ya da ideal ist o l mas top l umsal kou l l arn
basksyla o l u r. Fakat b u alt ko u l l a r o eseri ne sanat eseri
yapar, ne d e yap m az. Bu i kinci yarg n n ortaya kmas de
i i k bir s re sonucudur. Bu k itapta nce l i k l e b i ri nci c i ns
ten yarg l a r bu l u nacaktr. rnekler de yine evrensel bee
ni d zeyine erimi eserler aras ndan a l nacakt r. Yal n z
u n u da hat rlamak yarar l olur; evrensel beeni dzey i n i n
var l , y a n i ounluun S l eyman iye'ye b i r aheser o l a
rak bakmas , bu yarg n n mutlak olduunun kant deildir ve
kiilerin veya gruplarn, v e a larn kendi lerine zg gzel
l i k kriterleri o l masna, hatta S l eyman iye'yi gzel bir yap
o larak kabul et.memelerine d e engel de i ld i r .

11
- l.\c. -)!::)\\\.', \L '.() 1-ouo
(_-:: c.dcJ lbl
'. \\ .'.:)Q..f.' N
6.oo
' \,

.o.

- \ C.? - c._.J - ::> "(oJ. l ol)'- '. 5,SCO- u<:>

- ro " '- ( \.. soc.o

U\ (Y\Q-==- \
L '\c..c. f'vJ\ ,_,t._
\ .0. 2- () - \l.:, \1 e...
, ; 1(u.N_O...
-- 7
 B irinci Blm

YUNAN AGINDAN NCE ANADOLU ARKEOLOJiSi

A. HTTLERDEN NCE ANADOLU K LTR LERf

Soru 3 Anadolu'da tarih ncesi kltrlerinin kronolo

jik ve corafi snrlar nedir?

nsa no l u nun corafi evrenin doal b i r paras o larak

av peinde dolat ve maara l arda, i n l erde yaad Eski
ta a Paleol itik) i l ke l kltrleri n i n ka l nt l a na
Ana o l u 'da muhte l i f yerl erde ze l l i k l e ne Anad o l u 'da
rastl anmaktad r. Paleo l itik k ltrn zaman iindeki yak n
s n r n arkeo oglar i.. 7000 c ivar nda tarihl iyorlar.
insan l k tar i h i ne tar msal d evri m i , yani ekin ek
meyi ve hayva n lar e h l i l eti rme i geti ren Yenita a n n
(Neol itik) Trkiye'deki uzak s n rlar n n i s e h i -o l m azsa
D. 6800 'e kadar uzan d son zaman la rda yap lan kaz
larla a n a m , ers n , Konya gneydousunda ata l h
yk ve Burdur yres inde Hac lar .gibi sitlerde yap l an ka
z lar .. 7 b i nden bu yana ky n itel i i nde geni yerleme
lerin varl n ortaya koymutur. Rad - arJn yntemi i l e
. . 6800 civarnda tari h l enen atalh k siti n i n i l k tabaka-

13
s bugn iin tari h i b i l i nen en eski yerl emed ir. By lece
i mdiye kadar Yakn Dounun eski k ltrl eri n i n birbi rle
riyle i l iki leri ve tari h l eri hakknda yap l an btn eski yar
g lar yeniden e l e a l m a k gerekmekted ir. Bu Neol itik klt
rn batda Antalya blgesinden, douda Kuzey M ezopotam
ya 'ya kadar uzanan bir a l ana yay l d ve btn Anadolu 'da
o rtak baz ze l l i kleri pllul,.I yine son y l l arda yap lan ka
z l ardan anlal maktadr.
Bu tar msal , Neol iti k a kltr zeri nde muh
tel i f blgelerde Ta - Bakr a (Kalkol itik) kltr g e l ii
yor. . . 5500 - 3000 a rasn a a a o ara tari h l enen bu
a n zel l i klerini ata l hy k , M ersi n , Haclar gibi eski
yerlemelerin daha yeni katl arnda ve Orta Anadolu 'da Can
H asan, By k Gl l cek, Bat Anado lu'da Beycesu ltan ve
stanbul civar nda Fikirtepe gibi yeni s itlerde bul maktayz.
Bu sitlerin veri leri nden a n l a ld n a gre Kalko l itik ada
G neydou Anadol u 'nun Kuzey Suriye ve M ezopotamya i l e ,
Bat Anadolu'nun i s e Bal kan l arla i l ikile ri vard .
Yak n Dounun baka blgeleriyle paralel ol arak
Anadol u 'da Bronz a ortalama i.. 3000'de bas. l yor. N e
ol itik ve Kal kol itik kltrlerin k k yerl e meler iinde ve
ancak yakn evresinde etk i l i topl u m rgtlemes i n i n ye
r i n i , daha geni politik strkt rlerin al maa balamas ,_y. -
b u l u nmas ve b lece tari hi alarn ortaya k
Bronz a n a 1 y_or. Anad o l u B ronz alamna g i ren bak r
ve ka l ay reten ve ileyen b i r l keyd i . . . 3000 - 2000 ara
s n a isabet eden Erken Bronz a na ait b i rok merkez var
d r: Tarsus, Beycesultan, Tu ruva 'n n erken katl ar , Al aca
hyk ve Kayseri c ivarnda Kltepe Hy bu aa ai_t
nem l i veri l ere sahipti rler. 2000 - 1 000 y l lar a ras. nda ta
rih lenen Ge Bronz a n n nem l i sitleri aras nda, b i r b
l m aa da daha ayrnt l o l arak tan nacak olan, Tarsus ,
Turuva , Aliar, A l aca, Po latl , K ltepe ve yakn nda bir Asur
ticaret merkezi olan Karum - Kane ve Boazky say l abi l i r .

14
 Soru 4 : Trkiye'de Paleolitik (Eski ta), Neolitik (Ve
ni ta) ve Kalkolitik (Ta-Bakr) a kltr
lerinin karakteristik verileri nelerdir?

Trkiye'de a leol itik an maara yerlemelerine ait

i l g i eki c i veriler K l Kkten ve Enver Bostanc g i b i tari h
ncesi uzmanlarnca kefe d i l e n , Antalya evres indeki ard
i n , Beldibi ve Belba mevki l erinde bulunmutu r. Ad yaman ,
-
H akkari ve Van blgelerindeki baka s itlerde d e insan ve
hayvan figrl res i m l e r ortaya kar l m t r. Fakat Anadol u '
d a maden ku l lan l ndan nceki aa ait bugn b i l inen en
nem l i kal nt Konya yres i nde atalh k'te b u l unan_neo
l iti k yerlemed i r.
-._ atalhyk. i.. 6800'e kadar kan bu byk yer
leme, i erde avl u l a r etraf nda gelimi drt ke p l a n l
o d a kmelerinden m eydana g e l m i b i r kydr. Yap l ar ev
reye tamamen kapa l d r. nsandan ok hayvana kar ko
runma amac i l e ortaya km olabi lecek bu yap kmele
ri ne aa merd iven l e r yard m y l e dz daml arndan g i r i l iyor"
d u . Bugn Anado l u 'da rastl anan i l kel yap tek n i i n den pek
fark l ol mayan b i r tek n i k l e , aa ayaklarn d estekledii ker
pi duvarlar ve toprak dam lar vard . Oda gruplar n n orta
s nda, bi raz daha by k b i r hacim, fark l d ekorasyonu i l e
herhalde d i ni b i r fon ksiyonu kar l yord u . Odalarn . krmz
renklerle boyand anlalyor. i badet odas nda ise boyal
d ekora e k ol arak, Tanra, Boa ba , l eopar h eykelci kleri
bulun mutur. atal hyk'te bi rok yerl eme kat vard r .
X l l . kat (i.. 6800) i l e 1 . kat (i.. 5700) aras nda uzanan
bir s re iinde yap l m ve Yeni Ta a n n maddi k lt
rn ayd n l atan i l gin bulgular aras nda obsid iyenden k
k ta a l etler, bak r ve kurundan yap l m ss eyalar ,
tari h i b i l inen en eski dokuma rnekleri, basit dekorlu bir
anak m lek, aa eyalar vard r. Bu eya n n sanat r
n olarak kabul e d i l eb i l ecek o l an l ar genel l i kl e d i ni ama

15
l d r . Bunlarn ba nda Ana Tanra'n n pimi toprak ve ta
tan yap l m figrl eri gelmektedir. zellikle Ankara'daki Ar
keo loj i mzesinde bulunan bir tahta otu rmu toprak tanra
figr 1 4 c m . l i k boyuna ra men her ynyle e l e a l n m
gerekten an tsal b i r heykel n itel ii nded i r . K l t odalarn
daki . bu heyke l l erden ba
ka, konutlar iinde de kul
l a n l d anla l a n , hayvan
heyke l l eri b u l u nmutur.
Duvarlar ssl eyen krm
z, turuncu, siyah , beyaz
ren k l i resim ler, ekseri ta- O
rih ncesi res i m leri g i b i , atalhyk
- ( 6 . kat)
av ve d i n l e i l g i l i konul ar- Bir ev iinden
dadr. Fakat bunlarn yan-
s ra doal evre veri leri gzl emini yans tan h ayvan, bcek
desen leri , soyut bir ssleme tasar m n a u l a l d n gste
ren geometrik motiflerle ssl frizl ere de rastl anmaktad r.
Bu veri leriyle atal hyk tarihi .b i l inen en eski Neol it i k
yerlemeler i i n d e byk b i r nem ta makta ve Anad o l u '
ya insan l k tari h i nde zel b i r yer kazand rmaktadr.
l kel bir tarm aamas ndaki Neolitik k ltr n . . 6.
B i n 'deki rnek l erine Anad o l u 'nun d ier sitleri nde. ze l l i k l e
Mersin v e Bat Anadol u 'da H a c
lar'da rastlan yor. Ge Neo l itiin
en gelimi m i mari tasar m n ve
tekn i i n i Hac lar'da bul uyoruz.
( . . 5700 - 5500) .
Anadol u 'da Ta-Bak r (kal-
Haclar II kol itik) a n n nem l i veri l eri a-
Yerleme (Mellart'tan)
ta l hyk , Mersin g i b i eski yerl e-
melerin st katl arnda olduu g i b i , Anadolu'nun daha b i r
ok blgele i ndeki daha yeni sitl erde bulun maktadr. Bun
l arn iinden sadece b i r tanes i n i , ge Kalkol itik (.. 3 Bin)

16
a n n M enderes vad i s i n deki karakte ristik sit'i Beycesu l
tan ' hat rlatmakla yeti nece iz. .. 5 . B i n 'den Traklarn
Anado l u 'yu isti l a etmelerine kadar aa yukar k rk yer
leme kat n n tespit ed i l d ii bu sit'te, Anad o l u 'da daha
.
sonraki a larda rnek lerini g rec eimiz, Megaron tipi ya
p n n erken rnei say labi lecek yap l ar, stu n l u avl u gibi
m i mari motifler bulun maktad r. Beycesultan kaz larnda ele
gei rilen gm, bak r g i b i madenl erden yap l m ine, ka
ma, halka g i b i eya lar da o a n en i l eri teknoloj i k d
zeyi n i b e l i r l iyor.
Anado l u 'nun muhte l if blgel eri nde tek ren k l i ve izgi
sel d esenl erle ssl bir keramik de bu devi rde o rtaya k
m tr.

Soru 5 Bronz (Tun) ann en tannm merkezleri

hangileridir? Hititlerden nce Bronz a
kltrnn nemli verileri nelerdir?

.. 3. Binde b ronz reti m i n i11 yayg n hale gel d i i Ana

d o l u toprak lar nda, l kenin co rafi yap s n n doal verile
rine ba l olarak, b i rok blgesel ve b i rbirlerine ok ba l
ol mayan kltr m erkezl e ri saptanm tr. nc B i n i n i l k
yarsnda ni speten daha a z , i ki nci yarsnda i s e daha youn
verilerle B ronz a k lt rleri n i ta n yoruz. Bat Anado l u 'da
Turuva, Beycesultan, Orta Anadol u 'da Alacahy k , K lte
pe, Hyk , Al iar, K i l i kya , H atay ve g neydou blgesinde
ise M ers i n , Tarsus, Ged i k l i gibi sitler gerek m i mari, ge
rekse kk eyalar bakmndan zengin b u l u ntu lar verm i
l e rdir.
Anad o l u 'nun en nem l i ve yayg n k ltr 2500'den
sonra H atti Kltrd r. M ezopotamya yaz l belgel eri o s
rada Anado l u 'yu Hattilerin yurdu _ o l a rak tan m l yor ve b i r
.
ok kk ehir devl eti nden sz ed iyorl ar. H atti lerin kim

17 F: 2
o l d u u b i l i n miyor ve d i l leri Yakndounun b i l inen d i l l erine
benzemiyor. l eri b i r maden tekno lojisi gel itird i kleri , zel
l i k l e H . Z. Koay'n Al acahyk kaz lar ndaki madeni eya
b u l untu lar ndan sonra a n l a l mtr. oru m 'u n gneyinde
b u l unan Alacahyk k k bir d evletin merkezi o l m a l d r .
Burada birok kral m ezar b u l unmu v e b u mezarl arn
bronz, gm, altn, e l ektron ve hatta demirden yap l m
k l t v e s s eya lar ele gei r i l m itir. Bu eyal arn iinde
en i l gi eken ler klt eyas olarak ku l l a n l d anla lan
tepeleri ssl ubu klar n Geyi k l erle ve geometri k motifler
l e s s l , Gne Diski ad veri len bronz ba l klar d r (Bun
larn ok gzel rnekleri bugn Ankara Arkeoloji M zesin
dedir). Ta , bilezik, sa ine leri gibi alt ndan yap l m ss
'
eya l ar , demirden yap l m bir bak (ya da kama) muhte l if
madeni figrler, Anado l u 'n u n bu ada maden tekno l oj i s i
n i n yay l d b i r merkez o l d u u kan s n d estekl iyor.
Kayseri yres i nde K ltepe
H ynde bu kany destekler n i
te l i kte bulgular ortaya k m , ay
rca G ney ve Bat i l e ticari i l iki
lerin o l duunu gsteren yabanc
sera m i k para lar b u l unmutu r.
K ltepe Hynn i l gin b u l g u l a-
Kltepe r ndan biri , Bat Anad o l u 'da rastla-
Megaron (zg'ten) nan d i kdrtgen biim_ l i megaron-
lara benzer, muhtemelen b i r tap
nak kal nt s olan yap d r. at s drt aa stunla tanan
ve stunlar aras nda b i r oca bul unan byk b i r sofa ve
yanda ona alan odalar bul unan yap n n duvarla evri l i bir
avl usu vard r ( . . 2 1 00).
Bronz a n n en n l merkezi Bat Anad o l u 'da Tu
ruva'dr. 1 9. yzy l sonunda n l arkeolog Schl iemann ta
raf ndan kaz lan Turuva n n 1 - V katlar erken Bronz a na
a ittir. Bunlarn iinde zel l i k l e i l . kat n muhte l i f d evirle-

18
rine ait k k kal esi, hem iinde b u l u nan m i mari ka l nt
larn nitel iinden, hem d e i l k bulunduu zaman Homeros'
un lyada'snda bahsetti i eh i r o l d u u san s ndan d o l ay
arkeoloj i alan nda ok tan n m tr. Kk b i r i nsan grubu
nun, belki d e bir kab i l e efi n i n , mstahkem merkezi olan
bu yerl emenin etraf ka l n ta d uvarl arla evri l i d i r . B u
s u r l a r i i n d e bu adan iti baren m i marinin stand art tipl eri
h a l i ne gelen baz yap la r vard r. eh ir kap l ar ve M ega
ron ad veri l e n , d i kdrtgen b i r oda i l e b i r t'a raf ak bir
gi ri'den meydana gelen basit yap lar karakteristi kti r. Bu
yap l arn tem e l l eri ta , st d uvarlar kerpiten yap l yor ve
dier blgelerd e d e gr ld gibi bu duvarlar aa hatl
larla' pekleti ri l iyord u . rt leri bas it ahap krma at i d i .
Fakat bu basit konstr ksiyon tekn i i v e i l kel bii m l e byk
boyutlu yap lar i na e d i l m i tir. Turuva ' n n byk M egaronu
33 m . boyunda ve 1 1 m. geni l i inde i d i .
Turuva kaz l arn n i l g i n veri l erinden biri d e Sch l i e
mann tarafndan b u l u nan spiral veya daire g i b i geometri k
motiflerle ssl a ltn ss eya laryd . B u ve buna benzer
eyalar Anadolu maden ii l i i n i n .. 3 Bin son larnda ka
l p l ama, dvme , l e h i m , kakma g i b i tekn i k leri gelitird i i n i
gstermektedir.

19
 B . H TT AG I LE YU NAN AG I ARAS I N DA
ANADOLU SANATi

Soru 6 Ge Bronz ve Erken Demir anda Anadolu

kltrlerinin kronolojik ve corafi snrlar
nedir?

. . 2000 'den bu yana toplum lar , kull andklar malze

m en i n nite l i klerine ba l o l arak de i l , fakat yaz l belgel eri n
veri lerine daya nan daha etrafl bir analizin sonularna g
re deerlend irme olanana kavuuyoruz. Bylece ano n i m
b i r tarih nces i n i n yeri n i a d l a r , top l umsal yap l ar , adet
ve inanl ar , d ier topl um l arla ticari, kltrel ve politik
i l i k i l eri be l l i , ekono m i k yaant l ar n daha iyi izleyebi l d i
i m i z top l u m larn tari h i a l yor. Bu devirde maden i n i l en
mes i , maden a l veri i , madenin getird ii yen i i m kanlar
m u htemelen yeni bir topl um yap s n n ortaya kmasna
sebep olan faktrlerin banda gel iyor.
Bronz a n Bat Anado l u 'da Tu ruva'nn i l . katl ar , O r
ta Anadolu 'da ise . . 2500'den bu ana orta a kan H atti
k ltr tem s i l ed iyord u . 2000 - 1 000 aras nda Ge Bronz
a , Anadolu 'ya bugnk tah m i n l ere gre Kafkasya'dan
G ney ran, M ezopotamya yolu i l e gelen H ititlerin byk
uygarl ile d evam etmeke d i r. H atti lerin bamsz eh i r
l er vres inde kuru lan top l u m hayat n n yerine, nce bir
Kra l l k sonra M s r'la, Babi l ' l e boy len bir i mparator
l uun yaant s geiyor. 2. B i n i n b i rinci yar snda ivi ya
z s ve hiyerog l if ekl i nde H itit yaz s ortaya kyor.

20
 e itit uygarl n n nem l i ka l nt l a r n bul uyoruz . Bu s-
rada . Bat Anado l u 'da Turuva Orta ve Ge Bronz a n ya
amaktad r. Bat i l e a r l k merk ezi Orta Anad o l u 'da olan
Hititler aras nda ok derin o l mayan i l ikiler vard r. Buna
kar l k Turuva daha ok Ege adalaryla i l iki l i b i r k ltre
sahiptir. Turuvann 6 . kat n n en st blm Amerika l Ar
keolog B l egen'e gre Homeros'un l yada ve Odise's i ne ko
nu olan Turuvad r ( 1 325 - 1 275). ehrin 1 240'da Yunanis
tan'dan gel . e n Aka l l a r ' n e l i ne getii kabul ed i l i yor. H itit
Kra l l - (L 1 'l50 - 450) veJ:fit m paratorl uu ( 1 450 - 20J1)
i l e Bronz a kapanyor.
i.. 1 1 80'de Trakya'dan gelen kab i l e l e r Anad o l u 'yu i s
t i l a ediyorlar. B a l kanl ardan gel erek Anadolu H itit uygarl
n ortadan kal d ra n bu yeni gn bir ucu Gneyde M ezo
potamya ve M s r s n rlar na kadar u l ayor. Yunan istan'da
Aka uygarl n ortadan kal d ran Dor istilas da ayn g
a k m n n b i r baka kolu olara k gr l mekted i r . Bundan son
ra Orta Anado l u 'n u n , ze l l ikle eski H itit merkez l e ri n i n bu
l unduu K z l rmak emberi i i ndeki b l mnde' . . 8 . yz
yl ortalarna kadar da n k gebelerden baka bir ey kal
mad anla l yor (Akurg a l ) .
Gney v e G ney Dou Anadol u'da H itit kltrnn
baka kltrlerle de karan uzant s n bul uyoruz: Yen i - H i
tit a denen bu devrin 1 200 - 900 arasn da tari h l enen i l k
blmn Malatya evresinde bul unan kal nt l a r tem s i l
ediyor. Yen i - H itit a n n orta b l m d a h a g neyde Z i n
c i rl i ve Karka m g i b i merkezlerde gr l m ekted i r. Bu kl
trn gittike daha faz l a Asur ve Suriye etki s i n d e kalan
son bl m rnekleri ise 750 - 700 y l l a r aras nda tarihle
nen ve ril eri i l e Zincirl i , Sakagz , Mara , Karatepe g i b i
G neydou Anad o l u sitlerinde b u l unmut. u r.
Yen i - H itit a yla ezaman l o l arak, Dou Anad o l u '
dan Van Gl evresinde , Toprakkale, Patnos ve Erzincan

21
 9(.)0 6 Ou
1
1 c:...
.._.,
civarnda Alt ntepe g i b i sitlerle b i l i n en U rartu uygar l
B ronz a madenci l i i n i srd ryor. Kuzey Mezopotamya'
n n_ Asur uygarl etki s i altnda ge l i tii grlen ve Trki
ye s n rlar d nda da ne m l i kal ntlar bulunan U rartu
kltrnn zaman s n rlar 900 - 600 aras ndad r.
. . 1 000 'den sonra Yak ndou Demir a n a gi rek
ted i r . Bu s rada Orta Anado l u ve Kuzeybat sonradan Frik
yal l ar de n i l en Trakya l kavi mlerin e l i nded i r. Gneybat
Anadolu 'da ise Lidya l ve Karya l , yerl i olduklar kabul
edilen Anad o l u halklar yaamaktad r . Bat Anadol u ky
larna Yunan istan'dan gelen Dorlarn kovduklar Akalar n
akrabas olan yonya l l ar g e l i p ye ni ehirler kurmaa ba
l a m l ardr. Bu farkl etn i k gruplar . . B i rinci bi nn i l k ya
rsnda Fri kya d evleti n i (725 - 675 ) . Lidya devl eti n i (680 -
546) kurmulard r. G neybat Anad o l u 'nun da l k blgele
rinde Karya ve Li kya halklar n n kurdu klar politik str k
trler vard r. Anadol u 'nun H itit ncesi h a l kl ar n n yen i g
lerle gelenlerle kararak o rtaya koyd uu bu kltrler o
s \ada yonya'da gel i en daha gl Grek K ltrn n etkisi
altnda ka l makla beraber kendi lerine zg baz ze l l i klere
de sahi pti rler.

Soru 7 : Hitit Sanatnn nemli verileri nelerdir?

Anado l u 'n u n muhte l if blgeleri nde yaayan ve farkl

d i l l e r konuan top l u m l a r n aras na . . 2000 civarnda ka
t l a n H ititler, feoda l yap l gl b i r politik rgt kuruyo r
lar. Bununla beraber, Bahad r A l k m ' n ded ii g i b i , H itit
idaresinde Anadolu 'nun homojen bir top lum yap s yoktu .
Ve bize kadar gelen sanat eserleri de H itit genel ad altn
da tan nan bu a n de i i k top l u m l arna ait rnler ola
ra k, eskiden beri gr len gel imeleri srd rmektedir. Eski
H itit Kra l l nm ba lang c o l a rak kabu l edilen i.. 1 750'ye

22
kadar geen d evrede tasar m o l arak g e l i m i b i r m i mari n i n
varl n , muhte l i f sitlerde, zel l i k l e yukarda ad n ettii
m i z Kltepe'de bul uyoruz. Bu en erken H itit a n n tek
ren k l i , krmz ya da krmzya yakn renkte ve c i l a l b i r
yzeyi o l a n karakteristi k b i r seramii vard r. Orta k s m l a
r geni ve azlar gaga bii m l erinden etki l enmie ben
ziyen bu devir testi l erin i l gin rnekleri Ankara Arkeoloj i
mzes i nde bul unmaktad r .

l k H itit Kra l l ve onu izle en H i i pa:atotl u

a n n ( . . 1 750 - 1 200) olduka gel imi bir m i marisi

vard r . Yap te nlgi it ary e a a esl< ag l ar n ta tem e ll i ,
aa hat l l arla pekl etiri l m i kerpi d uvar tekn i i n e dayan
makla beraber, Mezopotamya m i maris inden e s i n l e n m i
gl eh ir surl ar , Boazky'de temel l erini buldu u muz
byk tap naklar i l eri bir m i mari tasar m n varl n gste
riyor.

Boazky'deki . be tap nak aras nda, evresindeki ya

p larla beraber boyutlar 1 60 X 1 35 metreye u l aanlar var
d r. Bunlarn geni b i r rah i p ktl esine h izmet etti kleri an
l a l yor. Gene l l i kl e as l tap nak bir i avlu etrafnda asi
metri k o la rak d i z i l e n odalardan meydana gel mektedi r. Sa
dece byk g i ri kap lar
s i metr i k olarak dzen l en i r.
i nd e Tanr n n h eyke l i n i n
bulunduu k l t odas n a
dorudan doruya de i l ,
fakat baka b i r ara odadan
Boazky - Hitit tapna giri l i r. Klt odas n n tanr
heyke l i n i n bul unduu ba
taraf arkadan ve yanl ardan a lan pencere l erle ayd n l atl
maktadr. Tap nak p l an l ar bi rbirl eri n i n ayn de i l d i r. F akat
g i riler ve klt odas dzeni benzer kal r. H itit tap naklar
iinde, doal bir klt yeri . i l e i nsan yap s b i r tap na bir-

23
letiren n l b i r rnek Boazky yak n nda Yaz l kaya'da
b u l u n maktad r .
H itit Antsal m i maris i n i n i l g i n b i r motifi byk , s i
m etri k kap yap l a r d r . Boazky ve Alacahyk'te eh i r
kap lar , byk kuleler aras nda kemerli g i ri l er, duvarlar n
a l t k s m n kap l ayan kabartmalarla s s l ta ortostatlar ve
koruyucu nitel i k leri i l e kap l arn iki taraf na konan sfen ks
leriyle Bronz d evrinin i l g i ekici kompozisyo n l ardr.
H ititlerde konut m i mari s i n i n , kulland malzeme, tek
n i k ve biimsel adan bugn Orta Anad o l u ky l mimari
s i n i n hemen hemen ayn o l d u u i l e ri srle:,i l ir.
H itit heyke l i , btn bu a heyke'i gibi .d i n l e i l g i l i
olarak ortaya km o l mal d r. Tap nakl ardaki klt heykel
lerinin rnekleri b u l unmamtr. Fakat ze l l i kle duvarlarn
alt ksmlarn kapl ayan ta ortostatlar zeri nd8 ve Kaya
l ara oyu lmu olarak Anado l u 'nun b i r ok bl geler inde, bu
a kabartma lar vard r. B u n l arn i i nde hemen l enen b
tn H itit panteonunu grdmz Yaz l kaya'daki ak klt
yeri n i n d uvarlarnda bu lu
nan kabartmalar ze l l i kl e
zi kred i l eb i l i r. Hititlerin
ronde-bosse (tam heyke l )
o l arak yapt klar tek ant
sal heykel kal nts Fas l lar
Yazl kaya - Hitit tanrlar ( Beyeh i r Yresi) da b u l u-
nan yar m kal m b i r b
yk insan figrdr. D i ni kon u l u H itit kabartmalar n n e ma
tik, harekets iz ve etkis i n i figrlerin ritm i k d i z i l iinden a l a n
b i r slubu vard r. Sadece hayvan figrlerinde daha gerek
i , hareketi be l i rtmee a l an b i r tutum gr l r.
H i tit Kral l k ve mparatorl u k devri kerami i , bundan
nceki a n zel l i klerini d evam ettirir. B ronz, Altn, fil
d i i ve daha baka malzemeden yap l m kk plasti k d e
gelim itir. ze l l ikle Boaz ky kaz l arnda keramik ve

24
bronzdan, f i l d i i nden yap l m kk tanr figrleri bulun
_
mutur.
H itit Kral l ve mparatorluk. a n a ait ba l ca veri ler
devletin merkezi olan Boazky ( H attusas)da, Aliar da,
A l acahyn st tabakalarnda elde e d i l m i tir.

Soru 8 Ge Hitit a ve Dou Anadolu'da ezaman

l Urartu uygarlklarna ait sanat rnleri ne
lerdir?

Trakya'dan gelen kavimler i n H itit mparatorl uu

nu o rtadan kal d rmal ar ndan sonra G ney ve G ney Dou
Anado l u 'd a , K i l i kya'dan M ezopotamya'ya kadar uzanan bl
gede Malatya , Karka m , Zincirl i , Sakagz , M a ra, Kara
tepe g i b i sitl erde Ge H itit a o l arak an l an b i r uygarl k
a n n ( 1 200-700) veri l eri bulun mutur. M i mari ze l l i kleri
daha nceki a n b i r d evam say labi l i r. Bununla beraber
H itit anda o l mayan baz b i i m l e r de gr l mektedir. Bun-
l a r n ba nda H i l ani (Bit H i lani)
a d veri len yap tipi. gel i r . Uzun
bir salon ile, onu uzun kanar
nnde 1 -3 aa s tunlu b i r re
vak, reva n b i r yannda b i r
merd iven evi , teya n nda b i r
kk o d a v e genellikle b'y k
odaya biti i k daha kk hac i m
lerden ol uan bu yap n n reva-
tncirli Hilani plan n iki ypn nda ykselen eler-
den o l uan si metri k b i r cephe
dzeni vard r. H i l a n i ' n i n zg I rnekleri Zincirl i ve Kara
tepe'de b u l u n mutur.

Zincirl i 'n i n dairesel bir surla evr i l i tasarm da bu a-

25
 da Anado l u 'nun btn Ortadou i l e ortak b i r kltr orta m
ii nde yaad n gstermekted i r.
Ge H itit a n n asl n kabartma h eykel a l a n nda
d r. Erken rnekl e rden biri Mal atya'da bulunan ve H itit m
paratorl u k slubunun devam o l arak kabul e d i l e n , Kral Su
l u m e l i ' n i n F rtna Tanrsna ada n gsteren kabartmadr.
(An kara Mzes i ) . Zincirl i ve Karkam 'ta bul unan ortostat
kabartmalar dokuzuncu ve sekizinci yzy lda, daha o k
Suriye'nin v e Asur sanat n n etk i s i n i gsteren b i r s l u p l a
e l e a l nm lardr. Kadi rl i civarnda Karatepe'de b i r k k
saray ka l nt s n n ortostat kabartmalarnda da yine Asu r v e
F i n i ke etki l eri gr l r. Bu blgelerin Suriye v e M ezopo
tamya'ya hakim politik gl erin deva m l basks alt nda
yaamalar , sanatlar n n da kar k bir slupla ortaya k
mas na sebep o l m utur. Ge H itit a kal nt lar n n en g
zel rneklerinden biri Toroslarn kuzey yamalarnda, Bor
dvar nda vriz 'de bulunan by k bir kaya kabartmas d r.
Tar m tanrs i l e blgenin kra l n kar karya getiren ka
bartmada ak o l arak Asur etk i l eri gr l r. Arkeolog l ar,
l.. sekizinci yzy l da gel ien bu blgesel h eykel sanat
n n , sonradan Yunan sanatnda gr l en aslan, grifon g i b i
sembo l i k hayvan motifl erini Doudan Batya nak l eden b i r
r o l oynad kans ndad rl a r. (Akurg a l ) .
vA) <::::- U rartu Sanat: Ayn yzy l l arda Dou Anado l u 'da
Van Blgesinde, Kuzey M ezopotamya'ya daha nce haki m
, o l m u olan H urri ad l kavi m l e baz i l ikileri olan b i r d i l e
v,,IJP sah i p Urartu lar ( . . 900-600) bul uyoruz. U ra,r tu sanat Asu r

HJJ sanatnn etkisi a ltnda ka l makla beraber, ze l l i kl e maden

i i l i i a l an nda orij inal eserler yaratmtr. En i l g i ekici
veriler i l erlemi bir bronz ii l i i n i n varl n gsteren bo
a ba laryla ve insan ba l ku moti fleriyle ss l byk
kazan lard r (Ankara mzes i ) . H ayvan ba b i i m i nde kab '
l arda, a n zg l rnleridir. G l b i r doa gzl e m i n e
dayanan b i r sti l izasyon bu madenden boa ba lar n ka-

26
rakterize etmekted i r. B u sanatn d i e r ver i l eri aras nda Er
z i ncan civar nda Altntepe 'de bul unan yryen b i r a rslan
kabartmas (Ankara mzes i ) . Van yak n nda Toprakkale'de
b u l unan b i r bronz heykel (Ankara mzes i ) bel i rti l ebi l i r .
U rartu m i marisi hakkndaki b i l g i l er yap l makta o l a n ar
keo l oj i k al malar deerl e n d i ri ld i kten sonra a k l a ka
vuacakt r. Trkiye'de b i l i n en en nem l i U rartu yap s Top
rakka l e'de ( H a l d i ) tapna d r. Genel l i k l e tap naklar kk
boyutlu ve di;>rtge n yap l a rd r . G e l i m i bir ta duvar yap
c l na dayanan surlar ve byk boyutlu tu l a m i mari s i n i n
varl anla l maktadr.
U rartu sanat ile i l g i l i ne m l i soru n l ardan b i ri , Bat
Anadolu 'daki sitlerde , rne in Frikya ' n n merkezi G o rd i u m '
da da bul unan U rartu bronzlarnn arkai k Grek sanatna et
kisi o l u p o l mad soru nudur. Gney Anadolu 'daki Ge Hi
tit sanat me rkez l e ri n i n o l duu kadar U rartu sanat n n da
Batya baz eyler i h ra etm i o l mas muhtemeldir.
Bugn aratrma yap l a n nem l i U rartu sitleri, Van
blgesinde Toprakkale, Adil cevaz ve Patnos, Erz i ncan'da
Alt ntepe ve Varto civarnda Kaya l dere'dir.
Ayn devirde Bat Anadolu 'ya Grekler yerl emee
ba lamlar ve Orta Anadolu'da y k l a n H itit haki m iyeti n i n
yerine Friklerinki gemitir. Bundan byle bat Anadol u sa
nat g itti ke daha fazl a yonya 'daki G rek Sitl eri n i n etkisi
alt nda gel iecekti r.

Soru 9 Orta Bat Anadolu'da Hitit andan sonra

gelien Frikya sanatnn nemli verileri hak-

knda ne biliyoruz?

.. B i rinci B i n i n i l k yar s nda Bat Anadolu'd a kendi

l erine zg karakte ri sti kleri olan blgesel sanat slGplar
g e l im i ti r . Bunl arn bir ksm Anadolu 'nun yerl i hal klarn n ,

27
\-r: -"J l\Jv.oo
b i r ksm d ardan gel en l erin hakim oidu klar blge k ltr
l erinin rndr. Bu sanatlarla o s rada Ege Blges i nde,
yonya sahi l l erinde gelimekte olan Arka i k Yunan Sanat
a ras nda b i rb i rl eri n i n gel imesini etk i l eyen i l iki l e r vard r.
Bu sluplar iinde ta r i h bak m ndan en eski o l a n , Af
yon i l e Kz l rmak havzas arasnda, en eski verileri .. 8.
yzy l a kadar kan Fri kya sanat d r. Ba l ca bul untu lar n l
k ra l M idas'n kurduu kab u l e d i l e n v e Fri kya devleti n i n ba
kenti olan Gord i u m 'da, Ankara civarnda Pazarl 'da ve eski
H itit sitl eri olan Al iar, A l aca ve Boazky'de ortaya ka
r l mt r. ze l l i k l e 1 950'den bu yana yap l an Gord i u m kaz
l a r Frik sanat hakkndaki b i lgilerimiz i ge niletmitir.
Frik kltrnn en tan nm rnleri kayal ara oyulmu
ve muhtemelen Ana Tan ra K i b e l e 'ye adan m olan byk
a n tlard r . Be i k at l bir d i kdrtgen yap cephesi ek l i nde
tasarlanan bu antlarn cephel eri bazan geometrik motif
l erle, bazan da kabartmalarla sslenmekteyd i. Es kieh i r
c ivar nda Yaz l kaya'da bu l unan ve ' M idas n Meza r ' d iye
ta n nan kaya ant bu yap larn
en n lsdr. Gene l l i kl e b i r kay
nak civarnda bul unan bu kaya
a n tlar n n altnc yzy l dan kal
d klar tahmin e d i l mektedir.
Gord i u m 'da yap l a n. kaz l ar
da d i kdrtgen planl , ortalar nda
bir ocak ve nl erinde b i r giri
Yazlkaya - Eskiehir ksm bulunan, megaron tipi ya-
Midas'n mezar p lar b u l u n m utur. Fri kya l l a rn
yap lar n n cephe lerini pimi
"
toprak malzeme ile kaplad klar ve zeng i n yaplarn geomet-
rik dese n l i mozay i k demel eri olduu yine Gord ium kaz
larndaki ve baka sitl erdeki bulgulardan anlal makadr.
Fri kya M i m arl n n dier i lgi ekici yap tipi nem l i
k i i l e r iin yap l a n m ezarl ardr. Aa gvdeleriyle yap lan

28
byk b i r mezar odas n moloz ta b i r duvar ve i sti nat d u
varlaryla evirip zerini toprakla rtyorlard . B u Fri kya
tm l slerinin en bykl erinden b i ri yine Kral M i das'a at
fed i l en Gordion'daki byk Tml sdr. lFri kya l l arda M i
.
das ad n n Kra l l ara veri len b i r genel nvan ol mas muh
temeldi r.) B u zel l i k l e ri y l e Fri kya mimaris i , Anado l u 'nun Ba
tsnda, H itit gelene ine yabanc baka b i r yap gel e n . e i
nin varl n gstermektedir.
Frikya 'n n maden ii l i i nde de i l eri bir retim mer
kezi olduu, ss eya l ar ve made ni kaplarn Ege blges i n e
ih ra ed i l d ii a n l a l maktad r .
S o n zaman l arda yap lan bu lgu lar sonucunda Fri k sana
t n n keramik , maden ii l i i gibi alanl arda Yunan sanatn
nas l etki l ed i i ve Frik eserlerinde gr len geometri k ss
l emenin ve hayvan motifl eri n i n Dou ve Bat yla i l i kil eri
so runu, Trkiye sanat n n b u a iin nemli bir aratrma
ve tart ma konusu o larak ortaya km ol maktadr.

Soru 10 : Bat Anadolu'nun Lidya, Likya, Karya gibi

blgelerinin yerli sanat verileri hakknda
bilgilerimizin nitelii nedir?
I

Anadol u'nun Ege ve Akdeniz ky l arhda ok eski devir

l erden beri yaayan hal klarn sonradan ge l e n kavi m l erle
kararak kendi blge l erinde k k devl etl er ku racak ka
dar gl endikl eri ni gryoruz. Bunlar hakknda bi lgi l er he
nz ge l imemi arkeo loj i k aratrmalarn s n rlar iindedir.
Bu b lge ler iinde en ta n n m Yunan tarihil eri
nin nl k l d Lidya 'dr. M en deres ve Gediz blgesinde
yonya ehi rleri n i n amansz dman olan kra l l ar altn ba
bas Kro isos ' l a tan d m z Lidya l larn sanatlar hakk nda
ok az ey b i l i nm ekted ir. Son y i l larda Lidya' n n baehri
olan Sard i s 'te yap l a n kaz l arda b i rok i lgin: kal ntlar bu
lunmu, ze l l i kl e boya l pimi toprak malzeme, sarkofaj l a r

29
I
ve henz deerlend i ri l memi say s z m i mari b u l u ntu orta
ya kar l m t r. Sard i s ' i n kuzeyinde bulunan ve yzden faz
la tm ls i htiva ettii iin B i nbir Tepe adyla a n lan yer
d e , bir lde M i ke n a mezar gel ene i n i srdren ve
yuvarlak planl ve ta kap l s ubasmanlaryla talya 'daki Et
rsk mezar antl ar na benzeye n m ezar yap l a r , Etrsklerin
Anadol u 'dan talya 'ya g ettikleri ekli nde kan l ar g
lendiren belgelerd i r. Li dya kra l lar n n t ml sl eri ok b
yk boyutlara u l a rlar. H e rodot taraf ndan Alyattes'in o l
duu sylenen byk tm ls 355 m . apnda ve 69 m .
yksekli inde b i r yapma tepedir.
Bat Anado l u 'da M enderes havzas n n gneyinde
kalan ve Bodru m 'a kadar uzanan da l k blge Anti k ada
Karya ol arak an l yord u . D i l leri henz z l ememi olan
Karya l larn blgenin yerli halk olduu san l maktad r. Bu
blgede asos ve Labranda g i b i sitlerin kaz l arnda bulunan
eya halen zm i r mzesinde b u l unmaktad r .
Antalya ' n n bat s n daki dal k b lge Li kya a d n
ta maktad r. Blge n i n merkezi o l a n Ksantos ( K n k ) 'ta bir
sreden beri yap l an kaz lar, Pers is
t i l as ndan nce ( .. 545) Yunan sana
t etkis i n i az h i ssetmi b i r blge sa
nat n n varl n ortaya koymutu r. Es
ki b i r aa m i maris i n i n biimlerini de
vam ett i ren mezarlar blge n i n e n i lgi
ekici fiziksel ka l nt lardr. Fakat ta
r i h l e ri gene l l i k l e ' . .5. yzy ldan geri
ye gitmemektedir. Ayn tip mezar, son
radan, Yunan m i mari motifleri k u l l a
narak da yap l makta devam etm itir.
Knk - Mezar ant 1,.. i kya 'n n d ousunda ka lan
Pamfi lya ve P isidya blge l erinde ise
yukarda szn etti i m i z a lar hakk nda bi lgi veren nem
li bi. r kal nt i m d iye kada r ortaya kar l m amtr.

30
 ki nci Bl m

YUNAN V E ROMA AGI SANATI

A. TAR H

Soru 1 1 : Yunan v e Roma a nda Anadolu tarihinin

genel gelime izgisi nedir?

Demir a na giri l d i kten sonra Anadolu k ltr n

ynlendiren e n g l ge l imeler Bat Anadolu sah i l l er i n i n
kk tarmsal y o n yerl emelerinde balamtr. ncel eri
ge l d i kleri yre l erin k ltrn srdren bu kk ehirler
i.. 9 . yzy lda Pan ionion ad altnda b i r konfederasyon kur
mular ve 7. yzy l dan sonra Anadol u 'nun d ier sah i l l erinde
d e kol o n i l e r kurmaa balam lard r . Anadol u'nun eski kl
trleri nin etkisiyle ge l i en bu yonya uygarl . i.. 6 . yz
y l d a Grek d nyas n n en nem l i rnlerini verm i ; M i l e
tos, Efesos gibi ehirler fel sefe , b i l i m , sanat alan larnda
Anti k dnyann en bata gelen reti c i l eri ol mulard r.
G re k ehi rleri Lidya l , Karya l , Likya l larla b i r eit or
tak yaant srdrrken, Anadolu i.. 546'da Lidya Kra l l
n n Persler tarafndan ortadan ka l d r l masyla aa yu kari
i kiyz yl sre i l e ran l larn ege m e n l i i altna girm iti r.
Bylece 6 . yzy l n orta lar ndan sonra Bat Anad o l u Yunan
uygarl iindeki ncln yitirmitir. Bununla beraber

31
Pers egemen l i i , yonya ehirlerinin kltr alannda kendi
gel enekleri ni srdrmelerine mani olmamtr. Trkiye'de
bu adan kal m Pers etk i l e ri gsteren rnler azd r . Bu
na kar l k ze l l i k l e Pers etki s i n i n daha az h issed i l d i i Kar
ya gibi blgel erde ve eski eh i rl e rin gel eneksel orta m nda
Ge Yunan sanat n n nem l i rnekleri ortaya konmutu r .
i.. 334'te Makedonya l skender anakkale Boa
z n geip ksa b i r srede sadece Anadolu'da de i l , fakat
btn Yak ndou 'daki eski devletleri ortadan kal d r d ktan
sonra , Yunan d i l l i , fakat btn Asya top l u mlar n n gemi
uygarl k veri l erini kapsayan sentetik bir kltr g e l i ti .
Anadolu'da ortalama ol arak .. 300 i.. 30 y l l ar aras n
-

da tarihlenen bu kltr ana H e l lenistik a ad ver i l

m ektedir. Bat Anadol u 'da bu a n en byk politik rg t
Bergama Kral l ( .. 262 1 33 ) , Dou Anadol u 'da ise Se
-

l evkos lar Devl eti d i r ( .. 3 1 2 65) . B iti nya, Pontu s , Kapa

-

dokya ve Dou Anad o l u 'd a Ermenistan Kra l l kl ar bu yz

y l larda Anadolu 'ya hakim olan d i er politik kuru l ulard r.
Pakat h i birinin sanat ve kltr hakk nda Bat Anado l u
kadar ayr nt l b i l g i sahibi de i l iz.
Romal l ar i.. i ki nci yzy l dan sonra yzl erini Do
uya evi riyorlar. Bergama Kra l l i.. 1 33 'de topraklar n ,
s o n kra l n vasi yetiyle, Roma'ya ba l yor. B i r sre Pontus
d evl eti n i n n l kra l M itridat'la u ratktan sonra , Roma
l l ar Anadol u 'nun byk b i r blmne hakim ol uyorlar. Bu
s rada Dou Anad o l u ran'a hakim olan Partl arn e l i nded i r
v e btn Roma egemen l i i sresince ran l larla Roma l l ar
aras ndaki mcade lelere sahne o l m utu r. Gen e l l i k l e Bat ve
Gney Bat Anadolu Roma a nda en ok gel ien blgeler
d i r. Eski yonya ve H e l le istik a gelene i , yeni b i r i dare
a ltnda, Anad o l u 'ya zg ze l l i kl eri olan bir klt r ve sana
tn ortaya kmas n sa lam t r. Roma Sanat n n en nem l i
verileri, ze l l i k l e .S . 2 . yzy lda H e l lenistik d evrin M i l et,
Efes , Bergama, Sard is g i b i byk m erkez l erinde ve gney

32
Anad o l u sahil leri n i n Perge, Aspendos, Side gibi ehirlerin
de yarat l m tr.
.S . i kinci yzy l d a b u Roma Anadolusunda, gneyden
ge len H ristiyan d i n i , ze l l i kl e Aziz Pavlos'un abalaryla
yay l maa balar. 330'da mparator Konstanti n ' i n H ristiyan
d i n i n i resmen kabul edii sonucu, Roma mparatorl uunun
her yerinde o l d uu gibi Anadolu 'da da, Pagan a K lt
r, H ristiyan K ltrn e dnmee balamtr.

33 F: 3
 B. YUNAN SANAT!

Soru 12 Yunan mimarisinin geliirdii baka yap

tipleri hangileridir?

Yunan m i marisi ba msz ehirlerin Pol i s s n rlar

iinde ge l imi bir topl u rr yaants n n ifadesi ol arak, da
h a ok top lumsal fonksiyo n l u yap l a r m i maris i d i r . Tap nak
l ar , agoralar, tiyatro lar, e h i r mec l i s l eri , stadyomlar h a l k n
t mne h ita p e d e n yap lardr. Bu yap larn baz lar klasik
Yunan andan sonra, H e l l en i sti k ve Roma alarnda, ge
l i im lerini tamamlaml ard r. Yunan m i marisi den i l d ii za
man bugn h at rlanan yap lar daha ok tap naklar ve ev
relerindeki onlarla i l i ki l i hazine, prop i l e (antsal kap) gibi
m i mari dzen itibariyle tapnakl ardan ok farkl ol mayan
yap l ardr. Yunan m i maris i geometri, l, oran zeri ne ku
rulmu, mkemm e l l i i n i ayn biimleri yzy l l a rca tekrar
etmekle bulmu bir sanatt r ve bu m i mari biiml enmen i n
esas n Stun N izamlar tekil eder. (bkz. Soru 1 3 ) .
Burada klasik Yunan Sanat n n gel iti rdii b a l ca i k i
yap tip i n i tantmakla yeti nece i m .
Tapnak - Yunan l l ar doay insan biimine girmi
tan r l arla sembo l l etirmil erd i r. Tapnaklar Tan r l a rn evle
r i d i r. N ite kim en eski tap naklarla beraber Tanr h eyke l l eri
de bulunmutur . H a l k bu tanrlara ku rban ve adaklar sunar
d . lam n n evi olan tap naa sadece rah i p l e r gireb i l i rlerd i .
H a l k ise ada n tapnak nnde bulunan sunaklara b rakr
d . Bu yzden de Yunan tap naklar iine girilmeyen ve d-

'34
_a rdan gr l m e k i i n yap lan, yani heykel g i b i evresi nde
dolalan yap lard r.
En n l Yunan Tan r lar en byk tan r olan Zeus, Ka
rs ve gklerin Kra l i es i Hera , G ne Tanrs Apo l l o , Zeus'
un kz ve ak hava, harp, ak l , tanras Atena; Anad o l u '
da ise, Fri kyal l arn n l toprak ve bereket tanrs Kybe l e '
n i n kar l olan Artemis i d i . ze l l i k l e Anadolu 'da Artemis,
yahut Kibele, Efes ve Sard is eh i r l eri n i n en nemli tan r a
syd . Tap nakl ar n byk b i r ounlu1:1 bu tan r l ar n adna
yap l m tr.
. Yunan tap na esas itiba

. ..
.
.
.
.
.
TQT
..
..
..
.

:. - : :
.
..
..
..
.
riyl e iinde tanr heyke l i bulu
nan tek b i r hacimden ( Naos) ve
[l 0 :O
. . . . .

!J EL: onun nnde, yan d uvarlar (an

tae) a ras nda b i r g i ri k s m n
Yunan TapmaWar - dan (Pronaos) meydana g e l i r .
1. I n Antis, Bazan giri duvarl ar aras n a s
2. Prostilos,
tunlar gelebi l i r. Byle bir tap
3. Amfiprostilos,
4. Peripteros, nak ( i n antis) ad n ta r. Bunun
5. Dipteros. nnde b i r s ra daha stun ko-
, n ursa buna (prosti l ) , ayn zaman-
da Naos 'un arka tarafnda da stun d izisi varsa (Arnfi pros
ti l ) denir. Bazan Naos 'un arkas nda ondan geilen b i r mu
kaddes oda daha bulunab i l ir. (Ad ito n ) . Tap n a n arkas nd a
pronaosa benzer b i r hacim varsa o n a (Opistodomos) ad ve
r i l i r.
Naos 'un ve d i er elemanlarn tek b i r s ra stu n l a her
yandan evrelendii tap naa Peripteros , eer iki s ra s
tu n l a evri l i rse D i pteros denir. Eer naos i l e tek b i r stun
s ras aras nda, ift s ra kadar geni b i r ara l k o l u rsa buna
Sahte-Di pteros (Pseudo - ipteros) denir. Btn bu tap nak
tipleri Anad o l u 'da ve Ege bolgesinde bundan nceki blm
l erde sz edi l e n Megaron ' l ardan tremitir.
Bat Anadol u 'daki yon slubundan (bkz. Soru 1 3) ya-

35
 p lan tap naklar benzer el ere sah ip o l makla beraber, zel
l i kle, .. Altnc yzy l da, Yunan ista n 'da bulunmayan ol
. du ka de i i k b i r plan tr ortaya koymulardr: Boyutlar
ok byk olan ve gene l l i k l e d i pteros plan l olan bu yap
larda, pronaos ok kolon l u derin bir hacim hal i n e ge l m i ,
st z o r rt len byk naos a k
brak l arak b i r eit i avlu mey
dan: geti r i l m i ve bu avl u n u n
ortas n a Tan r n n e v i olan kk
bir tap nak konmutur. Bat Ana
dolu tapnaklar n n , bugn baz
l a r n n sadece a n l a r ve arat r
ma raporlar kalan en n l r-
Efesos
_
nekleri Samos (Sisam) adas n-
Eski Artemis Twna daki H era tap na ( .. iV. yy .),
.
Efes'te Artemis tap na ( . . V I .
yzylda yap l m , iV. yzy l d a yan p tekrar yap l mt) ve
M i l et civarnda, bugn o l d uka iyi b i r durumda bulunan,
Didima'da Apol l o tap nayd . (iV. yzy l ) .
Anadol u 'd a D o r i k sl ubunun nem l i b i r rnei anak
kale yres inde Assos 'ta . . 530 'da yap l m olan Aten a ta
p na d r.
Stoa ve Agora - Yunanca stoa , zeri rt l bir
stun s ras, revak anlamna ge l i r. Mstakil b i r yap o l a rak
yol larn kenar nda ve m eydanlarda yap l m tr. ze l l i kl e
pazar meydan lar o l an Agoralarda e itl i maksatlarla kul
l a n l a n , bu bir taraf d uvarla kapal , d i er taraf stunlu
yap lar, Yunan ve Roma ehirci l i i n i n nem l i geleriyd i .
Etraf mu ntazam stoa larla evr i l i meydanlarn, i l k defa, yon
ya'da M i letli H i podamus'un uygu lad b i rbirlerini d i k ke
sen yo l l arla meydana getirilen eh i r dokusu nun b i r paras
o l duu kabu l e d i l eb i l i r.
Sosyal amal yaplar: Yunan uygarl zel l i kle
top l umsal eylemleri bar n d ran b i rok deiik ilevl i yap

36
 tipi ortaya koymutur. Tiyatrolar -Roma a tiyatro lar i l e
beraber anlat l acaktr- Mzik sal onlar (Odei on) , H a l k
' Meclisi topl ant salonl ar (Eccles iasterion), Beled iye M ec
l i s i topl ant salon lar ( B u l euterion ) , kitap l klar, stadyomlar
zel l i kle bel irti lebi l i r. Fakat ne m l i rnek lerin hemen tm
Hel len istik adan kalm t r (b z . Soru : 1 6) .
Konutlar:
Anadolu 'nun geleneksel yap m teknii olan ta temel
zeri ne kerpi duvarla yap lan Yunan evl eri n i n en eski r
nei Bayrakl ( zmir) kaz l arnda bulun mutur. Bu ev tek b i r
odadan meydana gel mekteyd i . Anad o l u 'da Yunan a ge
nel l i k l e M egaron'u konut m i maris i n i n esas esi ol arak kul
lanm tr. 9-7. yzy l l ardan en iyi koru nmu rnekler yine
Bayra k! kaz l arnda ortaya kmtr.
Reva k l (Peristi l ) ya da avl u l u de i i k Yunan a ev
leri ii nde Anadolu 'da Prostas ' l den i len tipi daha ok yay
g n d r . B i r oda ( o i kos) ve- nnde avl uya alan bir g i ri b
lm ( Prostas) bu evl erin esas ekirde i n i tekil eder. Bu
motife b i r megaronla avl u nun b i rleimi o l arak b a k l abi l i r.
D i er odalar bu ekirdek evresinde dzen lenir. G enel l i k l e
e v sokaa a lmaz. Sokak taraf nda dkkanlar b u l unabi l i r.
B i r yan koridorla eve ve avluya gei l i r (Prothyron). Evlerde
erkekl ere ayr lan byk oda And ron ) , kad n l ara ayrlan oda
veya blmler (Gyna i kon iti s ) , mutfa k ; yemek odas , ha
mam iin zel odalar o l a b i l i r.
Bu evl er ve onlarn ortogonal b i r
si steme gre yap adalar iinde yer-
lemes i n i n en i l g i n rneini Priene
verm ekted i r. ( .. 4. yzy l ve daha
sonra ) .
Peri sti l ' l i evler daha zengin ko
n utl a r , saraylar n ku l l a n l m tr:
Priene - Ev Bergama'da i l . Eumene'in evi peristi l
(Restitsyon)
tipinde yap l m tr. ( .. 2 . yzy l )

37
 Anadol u 'da Pers istilas Altnc yzylda gr l e n
nem l i m i mari gel i meye m a n i o l mua benzemekte d i r.

Assos (anakkale Yresi) - Agora.

skender a ncesi nden ka l m i lgi ekici yap lar aras n

da .. Beinci yzy l da yap l m b i r mezar olan Ksantos'da
( L i kya) Nereid an t (heykel leri B ritish M useum 'dad r) . . .
350 'de Karya Kra l Mausolos nam na
m yap l m olan ve eski dnyan n yed i
il n l antndan biri olan H a l i karnas
Mozol esid ir. Eski M s r o i ramitleriyla
Yunan stun n izam larnn sentezi nden
meydana gelen bu byk mezar yap s
n l Yunan m i marlarndan Piteos ta
raf ndan yap l m t .

Halikarnas Soru 1 3 Antik a mimarisin

Mozolesi de mimari nizam ne
(Restitsyon) dir? Balca mimari
nizamlar hangileridir?

Anti k a mimar s n i n en nem l i m i mari eleman s

tundur. nk m i mariyi stste malzemeyi y ara k yapan

38
i l ke l teknoloj i k ortamda, yap c l a r iin en byk baar l a r
dan b i ri tayc m i mari eleri n kk boyutlara i n d i rge
nebil mesiyd i . Bu adan Eski M s r, Yunan, Pers m i mari
l e rinde stun byk b i r d uyarl k l a ku l r a n l an nem l i b i r e l e
man d . B i r ' Stun N izam ' . baka b i r deyi m l e b i r s tun l a
onun zeri ne konan ki riten meydana ge l e n dzen, ' M i ma
ri N izam' ad n alm tr. nk herhangi bir m i mari tasar
nn uygu lanmasnda yap ya karakter veren ba l ca ge o l u
yord u .
Dorik Nizam
A : Saaklk
B : Stun
C : Korni
D : Friz
E : Aritrav
F : Balk
G : Stun gvdesi
1 : Damlalk

2 : Metop
: Triglif
-
3
4 : Abakus
5 : Ekinus
6 : Yivler
Yuna n l l a r m i mari n i zam yaratm lard r. Bunlarn e n
eskisi Yunanistan 'da ortaya km olan Dori k nizamd r. G e;
! i mi ekliyle kaidesiz ve yivl i b i r
stu n , i k i paradan meydana gel e n b i r
stun bal ve s tu n l arn ta d
nce dz (aritrav) sonra s s l b i r k i
ri ( Friz) ve bunlarn ta d b i r kor
n iten meydana ge l i r.
Bat Anado l u 'da, yonya'da, . .
6. Yzy l d a ortaya kan ' iyon N iza
m ' , Dor'a gre, p roporsiyon bak m n
dan daha ince, daha dekoratifti r. yon
.
N izam nda bir taban (kaide) zerine
Dorik Nizam Detay
39
 ot ran stunun yivl eri , Dor'daki gibi , keskin ayrtlarla de i l ,
dz s i l melerle birbi rl'eri nden ayr l rlar. Stun ba l klar h e
l ezon ekl inde ke kvr mlan (vol ute) ve baka motifl erle
ssldr. Kiri (aritrav) iki veya paradan o l uur. yon
ba l k bi i m i n i n Ge H itit Sanat ndan esinlenmi o l d uu
a n l a l maktad r.
Korint n izam dier i kisine gre daha ge ortaya
kar. Anadol u 'da H e l len istik ala geli mi , ze l l i kl e Ro
ma a n n en ok k u l l a n d n izam ol mutur. Korint n iza
m n n en nem l i ze l l i i , stun bal k l ar n n a kant bitki
s i nden esinlenmi yapraklarla sslenmi o l masdr. Son ra
dan Romal l ar Korint ve yon nizam larn kart rara.k ' Kom
pozit' ad veri len bir karma nizam yaratmlardr.

Korint Balk

iyon I' zam

Gene l l i k l e beik at i l e rt len Yunan ve Roma tap

naklar nda ve dier yap l arda at l arn dar kenarl ari n kap
sayan gensel yzeyl eri ( Fronton) ssleyen kabartmalarla
b eraber, bu p l asti k kolon d i z i l eri Anti k a yap s n n fiz
yonom isini tesbit eden en nem l i eler ol mu ve Bat kl
trnde, ok yak n ag l ara kadar, m i m.ari tasa rm etk i l e
m itir. _

Anadol u Antik a m i marlar ze l l i kl e kendi yaratt k-

40
lar ve gel iti rdikleri yon ve Kori nt 'h izamlar n Dorik ni
zama terc i h etm il erdir.

Soru 14 Anadolu'da Yunan a -heykelinin zellik

leri nedir? Karakteristik rnekler hangile
ridir?

nsan vcudunu kendisine esas konu o l a rak alan Yunan

heyke l i nceleri tap naklara konmak zere haz rlan yord u .
Zaman l a heykel b i r k l t eyas o l m a n ite l i i n i aan b i r
nem kazanm t r. Yunan h eykel i n i n arkaik a denen ve
. . yed inci yzy l n sonunda bal ayan devi rde Bat Ana
dolu 'da M i let'in ve Samos (Sisam) adas n n ne m l i reti m
merkez leri o l duu anlal yor. Bu erken heykel sl ubu i nsan
figrn ta bloktan henz tam o larak karma mt r. Ta
bloun sadece yzey l erinde ince izgilerle e l b ise ifade edi
l i r. Yz ve bata btn e l emanlar ayr nt sz. zet olarak
veri l m i tir. stanbul Arkeoloji Mzesinde i .. 560 y l l ar n
da yap l d tahmin e d i l e n b i r e rkek ba heyke l i , bu arka i k
'
slbun gzel rneklerind e n d i r.
. . Altnc yzy l ortas nda, ra n l lar'n Anadol u 'ya ha
kim o l malar ndan sonra, Yunan ve ran sanat gelenekl eri n i
kar t ran b i r heykel sanat n n r n l eri Manyas g l civa
rnda Ere l i (Das k leion) vP. yres inde bulun mutu r.
Baz blge ler, l.. Beinci ve Drdnc yzy l larda ok
gelimi bir tekn i k i l e b u a heykel sanat na katkda b u l un
mulardr. Bu blgelerin banda Likya gelir. stanbul Ar
keoloj i mzes inde b u l u na n ve Suriye'de Sayda 'dan geti r i l
m i olan Byk Li kya sarkofa j bu blge slubunun rnei
d i r. Bu ag h eyke M , en yarat c aamalar nclar. birine u l a
n olan Fidyas devri Atn a oku l un u n etkisi alt ndad r . Fa
kat konularn ve baz motiflerin ran l olduu gr lr. Arke
oloj i M zes inde Li kya mezar antlarna benzed ii iin Li kya

41
Lahd i denilen lahit (1.. 5 1 9) Yunan m itol oj i s i n i n si ren {ka
d n ba l kanatl hayvan) . G rifon (ku ba l asl an) . Kentav
ros ( i nsan gvd e l i atlar) g i b i elerini ve av sahnel e r i n i
i erir. Fon 'dan tamamen ayr l m yksek kabartma i l e , a l
' a k kabartma aras b i r p l asti k a n l a y , stn b i r mermer
ii l i i gsterir. ze l l ikle Amazonlar bir aslan avnda gs
teren kabartma, i l g in b i r perspektif ve ritm dzen ine sa
h i ptir. Ayn m zede b i r ran l val i n i n kabartmasn ierd ii
iin Satrap Lahd i d i ye ta n nan eserde va l i n i n yaant s n
belgeleyen sahneler stati k dzenleri v e ra n l b i r ltr or
tam n yans tan eleriyle Yunan - ran kltr kar m n n
rneklerid ir.
Drd nc Yzy l Heykel Sanat n n d i er iki rne i Say
da Ne kropo lnden geti r i l m i olan d i er lahitlerd i r . Bun
l a rdan A l ayan Kad n l a r Lahd i n , b i r kral iin yap l m ol
mal d r. B i r yon tap na b i i m i n de lahidin stunl ar a ra
s nda Klasik G rek sl ubunda onsekiz alayan kad n figr
yksek kabartma ol a rak yap l m t r .
i.. Drdnc Yzy l sonlarnda yap l d kabu l ed i l en
ve yine Sayda Nekropoln den geti r i l m i n l i s kender Lah
d i , klasik Yunan heyke l i n i n dou l u etk i l e r gstermeyen ,
g l b i r izleyicis i d i r . yo n i k slubun eleriyl e , evrelenen
panol a rda Yunan l larla ran l lar aras nda sava sahneleri ve
av sahneleri yksek kaba rtma ol a rak yap l m t r. Burada
klasik Yunan sanatnn Be inci Yzy l dan sonra gel iti rdii
e i l i m lere uygun olarak, gereki b i r tutum l a il enen yo un
ve hareketli sahneler vard r . Fakat b u sahnelere kat lan
insanlar, ideal ize ed i l m i bir gr nt iinde yontu l m u , ka
t l d klar olayl ara kar kayts z izlenimi veren figran l a r
h issini uyan d r rlar.
s kender Lahtinde hareket hal indeki i nsan figrn,
sadece b i r ara olarak kul lanan ve insan n i d nyas n
d i l e g et; rmeyi faz l a dnmeyen klas i k Yunan sane.t n
karakteristik b i r rne ini bul uyoruz . Bu eseri n d i er i lgin

42
b i r yn heyke l l erin zerindeki boyay ksmen korumu
olmas d r . .Gerekten de Yunan l lar heyl<e l l eri n i , bugn gr
dmz gibi , sadece yontu l mu ta malzeme olarak b rak
mazlar, fakat kuvvetl i renk l erle boyarlard . Bugn belki de
faz l a ruhsuz bulduumuz bu eserler, a larnda zerleri n
deki renk sayes inde daha c a n l b i r grntye sahip ol mu
lard . skender Lah d i zeri nde krm z , mavi , sar gibi ba
l ca renklerin ku l l a n l d n gryo ruz.
Anadol u 'da H e l len istik adan nceki H eykel sanat
nn rnl eri aras nda stan bul , zmir M zelerinde ve baka
l kelerde bul unan heyke l l er veya fragmanlar vard r. H a l i
karnas M ozoles i n i ssleyen v e amazonlarn savalarn a n
latan ve bugn British M useum 'da bul unan friz i n fragman
far skender a ndan nceki Anadolu Yunan heykel sana
t n n en gzel rnekleridir. H a l i karnas M ozoles i n i n
heykel lerini yapan heyke ltra lar arasnda n l sanatkar
Skopas ' n da olduu sa n l maktadr.

Soru 1 5 Klasik Yunan kltrnde Keramik nn

rnemli bir yer tutar? neml i dekoratif tek
nikler ve balca kap biimleri hangi leridir?

Pimi toprak, sanat alan nda eitl i tekni klerle ve

ok . eitli ilevler iin ku l l an l r. Pimi topraktan h eykel ,
tu la , kiremit, m i mari kaplama elemanla . anak . m l e k
v e eitl i ma ksatl arla tabletler yap l r. Btn bu ma lzeme
ler sz konusu olduu zaman pimi toprak genel ter i m i
ku l l a n l r. Fakat Yunanca Keramos = k i l keli mesinden gelen
Keramik bugn arkeo l ojide sadece anak m l ei be l i rt
mek iin kul lan l r . Yerlemi top lum larn en eski sanatla
r ndan biri olan Kera m i k , Ege blges i nde, zel l i kle Atti ka'
da .. 6. ve 4. yzy l l ar aras nda byk b i r tekn i k m kem
mel lie ve desen itibariyle de byk res i m sanat n itel i-

43
 i n e kavumutur. Yunan sanatnda Keram i k r n l eri bu i ki
ynden byk nem ta r. zel l i kle Antik Yunan dnyas
n n kltrnn, m itoloj i s i n i n ve res i m sanatnn deerlen
d i r i l mesinde bunlarn nem l i katk s o l m utur.
Tekn i k adan Yunan (ya da Attika) keram ii kara
ve k rmz ren kte m kemmel b i r s r l yzey l e kar mza
kar. Krm z ya da kara fon zerine, s i l uet karakteri nd e fi
g rler izi l m i ti r . Balangta vazo veya anan kendi ren
gi olan krmz zerine yap l an s i yah figrler yeri ne, be i nci
yzy l da siyah boya l bir fonun iinde ana n k rmz top
rak reng i n i ortaya karacak eki l d e figrler kaz n m t r .
B u tekn i k . . i kinci yzy l a kadar d evam eder.
Beyaz bir fon zeri ne bitkisel m otifler ve h i kayeci b i r
slupla hareketl i figrler izi l m i v e boyanm o l a n dier
bir tip ze l l i k l e E . Akurga l ' . andar l ( P ithane) kaz larnda
ok m i ktarda e l e ge i r i l m i tir. B u keram i k tipinin Anad o
l u 'da . . Altnc yzy l a kadar uzad anlal maktad r .
Kera m i k kaplar zeri nde, boya l d esenlerden baka,
! :abartma motifler d e ku l la n l m t!r.
Yunan Keramlk sanat i inde yonya kera m i i , gerek
renk, gerekse h i kayeci sl ubunun can l l yla ze l l i k l e be
l i rlenir.

O \J
Yunan kaplarndan rnekler:
1. Krater,
2. Amfora,
i ..:
3. Hidriya,
J.

4. Lekitos,
5. Kiliks,
6. Fiyal,

?=
.. .. .. '
7. Kantaros,

Yunan kaplar n i n baz genel lemi biiml eri vard r.

ok kullanlan baz tipler unlard r : Amfora i k i kol l u b i r

44
kaptr; su ve arab n kart r l masnda k u l l a n lan Krater b
yk a z l ve k k ift ko l l u b i r kapt r, eitli tipl eri vard r;
Lekitos tek kol l u kk b i r testi d i r . Kantaros aya k l ve kol
lu bir kase, Riton ise tek ko l l u , kon ik, gene l l ikle bir hayvan
ba biimin de b i r by k bardaktr. k u l p l u Hidriya su ta
s o l arak kullan l rd .
 C . H ELLENST K AG SANATI

Soru 1 6 Anadolu'nun Hellenistik merkezlerinde ya

ratlan mimarinin niteliklerini nasl belirle
yebiliriz?

i .. 334'te Avrupa'dan anakkale'ye geen skender' i n

kurduu bir u c u Ortaasya'da olan mparatorluk o n u n l
mnden sonra paraland . B i rok blge lerde idaresi Yunan
l larn el inde.fakat halk Yunan ol maya n , Yunan ve yerl i
kltr gelenekleri n i de i i k oranl arda birletiren yeni kl
t r o rtam lar ve bazan tamamlanmam sentezler ortaya k
t . .tl.nadolu 'da bu a sentez i n i n Yun;n l b i l eeni daha kuv
vetl i d i r. Bugnk Trkiye topraklarnda Hel len istik klt
rn en nem l i me rkez leri Bat Anado l u 'da Efesos, Bergama
( Pe rgamon) ve H atay'da Antakya (Antiocheia) i d i . Efes ,
btn Antik devi r boyu nca yonya'nn en byk merkezi
ol arak ka l m t r. Bergama, Hel len istik Kra l l kl ardan b i r i n i n
bakentiyd i . Antakya i s e Selevkos lar m paratorl uunun
nem l i merkeziyd i .
e Hel len istik a m i maris i , gnmze kadar yaam
olan Anado l u yap larnda, olduka yeterl i eki lde temsi l
e d i l mektedir. Genel l i kl e yonya m i maris i n i n daha nceki
ada ortaya koyd uu ze l l i klerin devam ettii sylenebi
l i r. Efes 'de nl Yunan a tap n a n n temel leri zerine
yap lan Artemis Tap na (Artemjsion) ( . . 334-250) ; bun
dan ksa b i r sre sonra M i l et ' i n gneyinde Didi ma'da Ka-

4
h i n l eri i l e n l Apo l l o Tap na (300-200, bitmemiti r.) ve
Bergama'da Ati na'n n Dorik yap l ar n n etki lerini gsteren
Athena tap na ( . . 3. yzy l ba ) klasik Yunar. gelene i n i
srdren . yap lardr. Herhalde Dou etki lerinin yava yava
you n l amasna ba l o l a ra k . . kinci yzy l da daha pito
res k, a k l yerine h i ssi b i raz daha fazl a tercih eden yeni
bir m i mari anlay o rtaya k yor. Daha abart l m oranlar
ve boyutlar, derin ve ok kolon l u pronaoslar, daha zengin
bir si lme sistem i , daha youn b i r ssleme e i l i m i , b u a n
yap larnda kendini bel l i eder. B u yen i e i l i m i n nem l i r
neklerinden b i r i , m i m a r He rmogenes'e atfed i l en, Ayd n ci
varnda Magnesia'da Artemis tap n a d r ( . . 1 30- ? ). Bu
a tap naklar n n ilgi eken ze l l i klerinden b i ri naos etra
f ndaki reva klarn rahat b i r saak alt te kil edecek ek i l d e
genileti l me s i d i r (Sahte - D l pteros tap naklar) . ift s ra
kolon kon u l mas gereken b i r akl a tek kolon koyarak da
ha rahat b i r mekan hissi yaratan bu dzen i n yarat c s n n
He rmogenes olduu san l maktad r. Kendisi <yn zamanda
yonya 'da ku l l an lagelen klasik m i mari nizaml ara ait de
tayl arda da baz yen i l i k ler ortaya koymutur . Sz e d i l e n
bu yap l ar i i n d e o k byk boyutlar v e d ierleri nden daha
iyi korunmu durumu i l e D i d ima 'daki Apo l l o tap na Ana
dol u 'da bu adan ka lan en nem l i ant say l a bi l i r.
Hel leni sti k a n m i mari alana as l katk s Roma a n
da ku l l a n l acak olan b i rok yap tipl eri nin bu s rada g e l i
t i r i l m i olmas d r. By k b i o unluu Bat i Anado l u 'nun
eski merkezlerinde olan bu yap lar aras nda, Bergama eh
rinde kral i l . Eumenes ' i n Anad o l u 'daki Gol ' l er zerindeki

zaferi n i kutl amak iin yaptrd nl Zeus Suna (Altar) .
M i l etos ve Priene g i b i H e l len istik ehirl e rd e bulunan eh i r
Mec l i s leri (Boulete rion), G i m n azyu m l a r ( . . 2 . yzy l ) gibi
yap lar belirti lebi l i r . Hel lenistik ada byk kolonad l yol
lar, ehir meydanlarn ssleyen i ki katl revaklar (Stoa)
M i l et'teki 1 60 m. boyunda idi - aksiyal kompozisyonlar ant
sal merdivenler g i b i , sonradan Roma a nda an tsal m i
marin i n sz l nde nem l i y e r tutacak olan biimler ge
l i m iti r.
Gene l l ikle Yunan m i maris i n i n
ken d i ne yabanc etk i l e r a ltnda, ve
artk bir ehir toplumunun dei l ,
fakat kra l l k ve imparatorl uklarn
ekono m i k ve k ltrel ortamnda
gel ien yeni b i r aama olan bu
m i marin i n yan s ra , Anadolu'nun
bat l merkezlerle i l gisi daha az
Priene - Genel Grn olan blgelerinde eski Yakndou
uygar l k merkez l erindeki gelenek
lerden etk i l enen yaratmalar da ol mutur. B u n l a r i i nd e Ad
yaman civar nda Nemrut Da zerinde Kommagene Kra l
1 Antioch us'n Byk mezar an t , tasarm bakm ndan ya
.
banc geleneklerle karan Yunan sanat n n Anad o l u toprak
larndaki i l g i n b i r uygu l amas d r. ( . . 1 . Yzy l ) .

Soru 1 7 Hellenistik a Resim v e Heykelinin bal

ca zellikleri nedir?

Hel len istik res i m ve heykel sanat , m i marisi g i b i , ev

rense l l emi b i r d nya gr iinde klasi:< Yunan kltr n
yoru m l ar v e yine evrensel karakterl i R o m a sanatna geirir.
B u ada sanat, sadece yap l an de i l , fakat zerinde ko
nuulan, yan i kuramsal yn i l e e l e a l nan bir b i l g i ekl ine
d e dn mtr. Aristo , H e l len isti k dncen i n ana hat
larn ortaya koymutu . Fi lozof Plotinus'u: sanatn tanrsal
n itel i i ekli ndeki Neoplaton i k fiki rleri de bu ada ortaya
km tr.
H e l len isti k adan ka lan res i m hemen hemen yok
g i b i d i r . Fakat bu ada res m i n nem l i bir yeri olduunu bi-

48
1
l i yoruz. Romal larn .. i k inci yzylda Yunan istan ve Ana
d o l u 'ya hakim o l malarndan sonra etkisi altnda ka l d kl ar
bu res im sanat n n kopyalar ta lya'da Herkul aneum ve Pom
pei 'de, Boscorea le fresklerinde (Napo l i M zesi) ve o a
dan ka l m Keram i k eyalarn zerinde gr l mekted i r . Hel
len isti k res i m doal ve mi mari peyzaj nem l i b i r ss ele
man ol arak kulla n l r. Kurama dayanmamakla beraber pers
pekti ften haberdard r . Ya k ndouda ve Anadofu 'da H e l le
n isti k gelene i n Roma a n da aarak uzun b i r sre ya
ad anla l yor. .S. Sekizinci Yzy l n ba nda Em evi H a
l i fel eri am'daki Byk Camiyi Bizans l usta lara ssletir
ken , bu a n larn henz unutulmad n yap l a n mozaikl ere
bakarak bugn syleyebi l iyo ruz.

Hel len istik a n heykel sanat n resi m den daha iyi

tan yoruz. Anad o l u 'da en nem l i retim merkezi Bergama
i d i . Bergama Kra l i l . Eumenes ' i n Anadol u 'yu isti l a eden
Gol 'l ere kar kazand byk zaferi anmak iin yapt rd ,
yukarda szn etti i m i z Zeus Suna n n kaide ksm n
evre l eyen byk boyutl u b i r heykel frizi b u sanatn en ta
n n m rneklerindend i r. Ortalama 2 50 metre yksek l i i nde
olan bu Frizin konusu G rek mito l oj i s i n i n nl temal arndan
biri olan Tanr lar ve Devler sava dr. Adeta tam heykel d e
necek kadar fondan ayr l a n bu kabartmalar klasik Yunan
heyke l i n i n a r, hareket hal i nde olduu zaman bile ta ol
duunu hat rlayan tutu mundan tamamen uzak lamtr. n
san anatomis i n i , hareket h a l i nde, btn kvrakl ve ener
j i s i i l e veren vcutlar, sava n d ramati k havas n nemli fi
grler etraf nda (rne i n Tanra Athena) younlamalarla
abartan kompozisyonlar, Bat dnyas n n Rnesanstan son
ra gel i tird i i , Barok e i l i m l ere para l e l , etki l eyen , h eyecan
landran bir ifade yaratma abas n dad rlar.
Hel len isti k heykel sanat n n , az kal m byk rnekle
ri aras nda zmir Agorasnda Tanra De meter'e ait bronz

49 F: 4
 b i r heyke l l e stanbul Arke
o l oj i M zesindeki skender
heykel leri hat rlanabi l i r.
nl Laokoon , M e l os
Vens , Samotrak zaferi
g i b i heyke l l eri yaratan bu
a sanat , fazl a d ramati k ,
yapma ifad e l i v e bazan a-
Bergama - Zeus Altar'mdan r d i nami k bul u narak klasi k
sanat n ar, statik havas
n n bee n i l d i i evrel erce pek sev i l memitir. Oysa taa
hakim olan yonucunun g erii l i r ustal n n , ve a n
byk mcad eleler iinde geen yaant s n n ifadesi olan
kendine zg nite l i kleriyle byk b i r heykel slubudur.
Hel lenistik a heykel i n i n Do u l u b i r rnei Komma
gene Kra l Antyoksn mezar antn ssleyen byk hey
kel l erd i r. Kra l n ve Tanr l a r n kolosal stat lerinde, Batdaki
hareketli ifadec i l i i u n utm u, Eski M s r ve ran heykel i n i n
stati k havas gr l r .
H e l l en isti k devrin heykel sanat n n daha kk rnek
leri Tanagra a d veri len (Tanagra Vu nanistan'da b i r yer i n
a d d r) kk pimi toprak heyke.lc i kl erd i r . Zarif kad n sta
tleri, g n l k hayattan figrl sah neler i htiva eden bu p i
m i toprak sanat rnleri Anad o l u 'daki kaz l arda da b u l u n
m utur. ze l l ikle zmir kuzeyinde M i rina bu heykel lerin ya
p l d b i r merkez ol arak kab u l edil mektedir.

50
 D. ROMA AG I

Soru 1 8 Uygarlk tarihinde Roma Mimarisi nasl b i r

teknik v e estetik aamay yanstr?

Yunan ve H e l l enistik a m i marileri yap tekn i i ba

k m ndan dz atk l sisteml ere dayan rlar. st ste konan
ve kendi a r l i l e stabil ite kazanan tayc lar ve akl k
geen yatay gel erden kurulan bu yap l arda byk a kl k l
hacimlerin nce l i k kazanmas olana azd . rtii , baz Hel
len isti k a yap larnda gr l d gibi, byk bir ahap
at bile olsa, tekn i k bakmdan faz l a gelimi de i l d i r . Kal
d ki, ayakta ka l m herhangi bir rnek de, doal olarak,
yoktur. Bu nedenlerle Yunan a d grn daha nem
li bir mimari n i n g e l i (mine sahne o l mutur.
Roma M i marisi ise kemerl i , tonoz l u ve kubbe l i yap m
tekn i i n i byk l de g e l i tiren , i mekana nem kazand
ran ve an tsal yap dzenini bunun zeri ne kuran bir slp
yaratm tr. Romal l arn gel itird i kleri mimari biim ler, mo
dern aa gelene kadar, Bat M i marl r: n olduu kadar,
bir l de slam m i marl n n da ana b i l eenl eri ni te k i l
etm i tir. Rom a l larn hafif ahap at rts yerine byk
a k l kl arn zeri n i rten karg i r tonoz ve kubbeleri terc i h
etmeleri , ta stu n u esas ta yc olarak kul lanmak olana
n kstlam , a r ta yc duvarlarn rol n artt rmtr.
Bylece Roma a mimarisi daha masif, dolu gr n l
o l m u , stunlar bu m i maride d a h a o k d ekoratif amalarla
ku l l an l mtr.

51
 Romal la r har l d uvar n k u l l a n l n genel l eti rmiler,
d ta veya tu l a kap lama, fakat orta ksm yma, moloz
d uvar tipleri gel iti rm iler , yap lar rten tonoz ve kubbe
leri de, bugnk betona benzer bir tekn ikle, kal p l ar zeri
ne dklen bir eit har l a meydana geti rm ile rd ir (Opus
concretic i u m ) . Bu yen i teknikler byk ve sratl i i naatla
rn gerekl eti ri l mesine i m kan verm i, ve Roma dnyas
nn ekono m i k o l anaklar , kk Yunan ehirleri n i n hatta
H e l l enist i k a kra l lar n n hayal b i l e edemeyecekleri b
yklkte ve kar k l kta yap larn ortaya . kmasn sa l a
m tr. Bununla beraber Yunan ve Etrsk mim arl l eri n i n etkisi
m i mari nizaml ar n , tap nak, mezar g i b i yap tipl eri n i n de
vam l l n salamtr.

Soru 1 9 Roma mimarisinin balca yap tipleri Jan

gileridir?

Sonradan gelen btn m i mnri s l u plar etk i l emi o l ma

s nedeniyle Roma l larn gel iti rd i i nem l i yap tiplerini
ad lar ve genel b i i m l eriyle tan mak yararl dr.
Tapn.k (Templum) - Romal l a r Yunan tap nakla
rna benzeyen tap naklarn yan s ra , tek cephesi reva k l ve
byk b i r merd iven le k lan b i r yksek kaide (podium) ze
rine oturan tapnaklar yapm l ardr. mparatorl u k devrinde
ise daha d e i i k tap nak tipleri ortaya km tr. ze l l i k l e
d a i re p l a n l kubbey l e rt l yap l ar karakteri sti kdir. Roma'
d a , Panteon 43 m . ap ndaki kubbesi i l e , Anti k a n kub
b e l i merkezi p l a n l yap l a r n n en byk rne i d i r.
Bazilika (Basilica) - Yunan ve H e l len isti k a
m i maris i ndeki st rt l stoal a r n ansyla meydana gel
.
mi b i r yap tipidir. Bunl arda d i kdrtgen bir hacim bir veya
bi rka s ra revakla evri l m i ve orta ksmn zeri rt lm
tr. Ortadaki byk a l a n , stu nlarn i s ras z e rinde yk-

52
selen d uvarlara wlan pencerelerle ayd n l a n r . Bazi l i kalar
de, Yunan Agoralarndaki stoalar gibi, ti cari maksat l yap
l ard r . Mahkeme olarak da ku l lan l m l ard r.
Tiyatro (Theatrum)- Yunan tiyatrosu D iyon isos
ayi n l eriyle i l g i l i olarak ortaya kan ve sonradan gel ien
bir yap tipiyd i . Yunan tiyatrosunda seyirci lerin otu rd u k l ar
basamaklar (theatron) , dairesel bir alan (orkestra) ve ba
sit bir sahne binas b u l u-
nuyord u . l k nceleri oyun
sahnede de i l , fakat or
kestrada oyna n rd . Roma
tiyatrosu bu basit emay
- ki en gelimi ekl i Pri
ene'deki H e l l enistik a
tiyatrosudur - gel i tirm i
tir: Arazi n i n i m kanlarn
dan yararl anarak ina edi
len Yunan tiyatrosu n u n ye
Aspendos - Tiyatro
ri n i , byk boyut l u , cesur
b i r ta yap a l m _, yap n n en i l gin esi olan sahne
yaps gel ierek an tsB I , ni ve heykel lerle ssl bir cep
he (scaenae frons) i l e tiyatroyu evrel'emi , oyun sahnede
oynand i i n , orkestra k lm tr. B i rok h a l l erde , se
yirci lerin oturdukl ar basamakl ksm (Cavea) revaklarla
sonlan yord u . Anta lya yres i ndeki Aspendos tiyatrosu n
l b i r rnekti r. ( .S . 2 . Yzy l ) .
Anfiteatr - By k g l adyatr oyunla r , yar lar, hayvan
ve insan mcadelel eri iin k u l l a n l a n , bir a l a n n etraf n
evre l eyen basamakl oturma blml erinden meydana gel
m i , byk boyutlu tiyatro l ard r. Bergama'da henz kaz l
mam, fakat olduka be l i r l i b i r anfiteatr vard r. Trkiye d
ndaki en n l rnek Roma 'daki (Colosseum)dur.
Stadyum (Stadium) - in de atleti k oyunlar ve yar
malar yap l an , uzun anfiteatr ekl i nde yap l ard r . Bat Ana-

53.
d o l u 'da Afrod isiyas ve Antalya civarnda Perge stadyum
lar ( .S. 2. Yzy l) dnya n n en iyi korunmu rnekleri ara
s ndad r.
Hcmam (Termae) - Hamam , Yunanl l arda gel i
memi b i r yap yd . Roma l l ar Hamamlar , halkn ortak o l a
rc k kulland G i mnazyu m , ktphane gibi d i er yap l arla
birl etirerek ok byk m i mari kompozisyonlar meydana
geti rmilerdir. slam d nyas na Hamam H ristiyanlarn ara
c l i l e R oma gelenei nden gelmitir. Roma hamam l ar
n n , fonksiyon bakm ndan be l i r l i zel haci ml eri vard r :
(Apodyterium) soyunma yerl eri , (Tepidarium) soyunduktan
sonra girilen l k hac i m ; (Caldarium) s cak hamam k s m ;
(Frigidarium) y kand ktan sonra souk suyla y kan lan yer
k i . Frigidariumda bazan bir havuz bul unurd u . Hamam l a be
raber j i mnasti k ekzers isl eri yap l acak blm ( Pa l estra) da
ok kere d n l rd . Hamam larn kad n l a r ve erkekler
iin ayr .blmler ha l i nde yap l d da gr l mekted ir. Roma
hamam lar n n deme altndaki bo l u k l a rda ( hypcauste} ve
d uvar ilerindeki boru l arda dolaan s cak hava i l e s t l
mas tekn ii sonradan Bizansta ve Trklerde ayni ekilde
ku l l a n l m tr.
Gimnazyum (Gymnasium) - Bat Roma l kelerinde
fazl a gel i meyen bu yap tipi Anadol u 'da, G rek gelenei et
kisiyle ,' byk boyutl u i l g i n rnekler ortaya koymutu r.
rne i n Bergama'da ' st G i m n ezyu m ' ad verilen yap re
vak l pal estra 's b i n ki i l i k ' aud itori u m ' u , hamam , stoa lar
ve stadyomu i l e H e l l enistik ve Roma a nda o l umu z
gl b i r yap d r.
9 Mezar yaplc:r (Mausoleum) - Roma l larn Lidya
l larn, Etrsklerin ve Hel len isti k devi r m i marl a r n n etkisi
altnda dai resel planl ve tm l s n itel i inde byk an tsal
mezarlar olduu kadar, yine me rkezi planl , -fakat kubbeyle
rt l ve nilerle ssl mezar yap l a rn da gelitirmilerdir.
e Zaf er taklar ve ehir kaplar - Tek veya , ba.

54
zan daha de i i k sayda kemerl i aklkla ve stun n i zam
laryla sslenmi byk tems i l i yap l ardr. mpa ratorlarn
zaferleri n i kutl amak iin yap l rd . tal ya'daki kadar ol ma
makla beraber Anado l u 'da benzer biimler gel imitir . zel
l i kle eh i r surlar n n kap l ar benzer biim lerde yap l r d .
Antal ya'da Hadriyanos ( 1 1 7- 1 38) zaman n da yap l a n eh i r
ka ps iyi koru nmu b i r Anado l u l u rnektir.
@ Nimfeum - Antsal e me yap lar d r. Genel l i k l e
nilerle ssl bir duvar v e nnde b i r havuzdan meydana
g e l i rd i . Anadolu 'da muhte lif rnekleri vard r .
G Castrum - Bunlar Roma ordusunun askeri kamp
l aryd . Etraf surlarla evri l i byk alanlard r . lmparatorly
un Doudaki topraklarnda sonraki devi rlerin Kervansa
raylarna benzeyen Castru m ' l a r i na e d i l m i tir.
<i Forum - Yunan Agoras n n yapt ii gren, fa
kat byk m i mari kompozisyon lar olarak gerek letiri len
s ivi l yap kompleksleridir. Anadolu 'da Yunan a ndaki Ago
ra karakteri n i srd rmtr. Anad o l u 'daki btn anti k sit
l erde dzgn p l a n l arkad larla evri l i alanlar ol arak ok sa
y da rnei vard r .
9 Konut (Oomus) - talya'da R o m a m i marisi saray ,
v i l l a , y ksek katl eh i r konutu , tek ev ol arak ok geni b i r
konut mimarisi gel itirm i ti r. Anadol u 'da b u gel ime daha
s n r l d r . Konut yap larnda H e l len isti k an b i r avl u etra
fnda dzenlenen ev tipi k1:1 l l a n l m t r . Bu avlu bazan epe
evre revakl ara a lan odalarla evri l i d i r (Hel lenistik a n
perist i l evi ) ; bazan revak sadece b i r blm nnde b u l u
nur (Prostas Evi ) . (bkz. Soru : 1 2) .

Soru 2 0 : Anadolu'da Roma a mimarisinin nemli

rnlerini bir ehir dckusu iindeki fonksi
yonlaryla nasl tanmlayabiliriz?

Anadolu Roma a n n zeng i n b i r m i mari m i ras var-

55
d r. l:<on u bakm ndan hemen hemen btn Roma yap tip
k r i n i n ok iyi rnekleri o l duqu g i b i , yap sanat n n Bat ve
Dou kaynakl btn tekn i k lerini de Anadolu 'da b u l m ak
kab i l d i r. Baz yap tiplerinde Anadol u 'ya zg b i i m l e r ge
l i mitir, baz l arnda Bat l model ler uygulanmtr. Hel !e
n i stik a n btn eski merkezlerine e k o l arak ze l l i k l e
Akden iz ky lar boyunca ve Kuzey Suriye i l e Bat Anadol u
aras nda Pisidia, Li kaonya, K i l i kya'da Roma ana ait nem
l i arkeoloj i k sitler b u l u nmaktad r . Bunlarn b i r ksm zel
l i k l e Batda Bergama, Sard is , Efes , M i l et,_ Priene, Afrod isi
yas, Menderes Magnesias , H iyerapo l i s ; Antalya blgesin
de uzun yl lard r A. M fit M ansel ve d ier Trk arkeo loglar
tarafndan arat rma konusu o!an Perge, Aspendos, Side
g i b i ehirler eh i r yap s ve m i mari ol arak nemi byk ar
keolojik veril ere sahipti rler. B u rada Roma ann byk
an tlar ndan bi rka n tan tmakla yeti n i l m itir.
Anadol u 'nun by k Roma ehirleri H e l l enistik adaki
p la n ze l l i klerini bir lde koru rlar. Byk stoalarla evri
l i , sunak, tapnak, heykel lerle ssl agoralar talya'daki fo
rumlarn yerini a l r ( M i l etos Agoras ) . $eh i rlerin an tsal gi
ri kap larndan ve nlerindeki meydanlardan ( Perge karak
teristi k b i r rnekti r) iki taraf l revakl yol lar, l i mana, akro
pole ehrin nem l i noktalarna uzan r . Pamfi lya (G ney Ana
dolu ky lar)nn Perge ve Side g i b i ehirlerinde, Efesos 'un
nl Arkad iana ad l caddesinde bu revakl yol larn gzel
rnekle ri vard r. B u revaklarn arkas n d a , Perge ve Efesos'
ta gr l d g i b i , d kkanlar bul unurdu. ehrin surlar iin
deki perspektiflere ok byk ktl el eriyle top l u m yap l ar
hakimdir. Bunlar bata tiyatro l a r o l mak zere, stadyumlar,
g i m nazyumlar, hamamlar g i b i yap l ard r.
Anad o l u ehirlerinde Roma a n n en iyi korunmu
ti yatro lar b u l u nmaktad r . En iyi d u rumda olan Roma a
tiyatrosu Aspendostad r ( .S. i l . yzy l ) . Antalya bl ges inde
Side, Perge tiyatro l a r , Efes, M i let, H iyerapolis ve G ney

56
 Bat Anadol u 'riun da l k blgesi nde Termessos, Sagal assos
g i b i ehirlerin tiyatro lar ve daha pek ok yap Anadolu 'yu
Anti k a n tiyatro hazi nesi yapar. lerinde 25000 kiiyi ba
r n d racak by k l kte olanl ar vard r Byk boyutlar i l e eh
re karakter getiren b i r d i er yap olan stadyomlar ii nde
yukarda ad geen Afrod is iyas stadyomu (59 m . x 262
m . ) l i k boyutl aryla etki l i b i r rnekti r.
ok kere b i r hamam i l e beraber yap lan Gymnas i u m '
lar Yunan k ltrnden Roma 'ya geen ve iinde j i mnast i k
e kzersizl eri yap lan binalard r. Bunl ara o k kere b i r pal estra
(gre ve boks yap lan yer) ve b i r hamam eklenir. Bazan
yanlarnda bir stadyum da bulunur. Efesos'ta Ved ius G i m
nazyumu ( .S. i l . y .y.) . Bergama'da byk meras i m G i m
nazyu mu bu yap larn en gze l l erindendir. G i mnazyu m l a rda
sadece j i m nasti k d e i l , fakat sistematik ol mayan eki l d e ,
hoca lar tarafndan genl ere ders d e veri l i r ve muhte l i f me
ras i m l e r yap l rd .
H amam l a r top l u m hayat n n odak noktalarndan b i r ba
kas yd . Anadolu 'da Roma 'daki Caraka l l a hamamlar l
s nde byk olanlar yoksa da, Efes'te henz. tam olarak ka
z lmam olan byk l i ma n hamamlar , M i l etos'ta Faust i na
hamaml ar ( .S . i l . yzy l ) , Afrod is iyas 'ta H ad riyan zama n n
da yap l m olan hamam, byk boyutlu ta yap l a r olarak
tiyatro larla boy lrler.
Anad o l u eh i rlerinde Baz i l i ka , Agoralarn . m i mari kom
pozisyonuna bazan kat l r. zmir Agorasnda bunun b i r r
ne i n i gryoruz. Fakat Anadolu'da Baz i ! i kafar . italya'daki
b y k lye nad i ren ulamlard r. Byk boyutlu rnek
lerden b i ri Efesus'ta sonradan Meryem k i l isesi olan M u-
. .

seion d u .
ehir dokusunun d i er b i r emli eleman byk tap
naklarn evresind eki kutsal a l anlard ; Duvarlarla evr i l i bu
kutsal alan l ara Temehos ad veri l i yord u . Bunlar tap naktan
baka sunaklar, hazine yap lar , stoalar i htiva eden, bazan

57
 ok byk alanlara yay l an yap kompleksl eriyd i . Bergama'
da H e l l e n i stik devirde yap l p Roma d evri nde yen iden el
den geen Demeter Temenos u , Roma d evri n i n en byk
kal nt larndan biri olan Serapis tap n an evi ren temenos
(Kz l Avl u ) . bugn d e etk i l i olan kompoz isyon lard r. Ber
gama 'daki K z l Avl u 1 00 X 260 metre boyutl u b i r alan ev
releyen d ev ll bir yap d r .
A n a d o l u R o m a a tap nakl ar Y u n a n tap nak gel ene
i n i srdrr. Bunlarn iinde en iyi korunmu olan K
tahya civarnda Aizanoi (avdarhisar)da bul unan Zeus ta
p na d r. .S . i l . yzy lda yap l m olan bu pseudo-d i pteral
tap nakta Roma a n n karakteristi k kompozit stun n iza
m ku l l a n l mtr.
Roma a sosya l ama l byk yap kompleksleri ya
ratm tr. Bugnk ka l nt laryla da etki l i rnekl erden b i r i ,
Bergama'da o k e s k i a l ardan beri n l b i r ifa v e sa l k
kayna olarak b i l i n en Asklepeion'dur (Sa l k Tanrs Ask
l epios adna). Bu ifa l ve kutl u yere eh i rden 820 metre
boyunda reva k l b i r yo l l a u l a l yor. B i r avl udan ve gsteri
i: bir propile ( Kap yap s )den gei lerek 1 1 0 X 1 30 metre
boyutlarnda ve etraf revaklarla evri l i byk bir meydana
g e l i n iyord u . Meydann evres i n de bir tiyatro, d a i resel p l an-
: Asklepios tap na , belki . tedavi i i n k u l l a n lan iki katl
b i r baka dairesel yap , top la nt odal ar , ktphane , havuz
l ar, emeler, yera lt galerileri ve tedavi i l e i l g i l i e itl i ka
. l ntlar b u l u n maktayd . As klepion bugnk hal i n i i .S . i l . yy.
da a l m t .
Roma a n n dier i l gin yap l arndan b i ri olan N i m
feum' lar, nnde kad nlarn su d o l d urdu klar byk bir ha
;uz, arkada an tsal , bazan bi rka katl b i r yap grnn
l o , cephesi n i l er, stun n izaml aryla ve heykel lerle ss
l e n m i a n tsal emelerd i . Side ve Aspendos'ta bu l u nan
i k i byk e me bu t i p i n en gzel rneklerindend ir.
Roma a nda konut yap s H e l l en isti k gelenei devam

58
ettirir. Priene'd e bir k sm daha eski tarihl erde yap l m
olabi l ecek i l g i n rnekler vard r. Genel l i kl e revakl b i r av
lu etrafna d i z i l m i odalardan meydana gelen bu evl erde,
kad n ve erkek bl m l eri b i rb i rlerinden ayr l rd . M u hte me
len bugn Anadol u 'da ggrld g i bi , alt katlar ta , st
katlar kerpi yap l yor, yap daha ok kend i iine dnk
o l uyordu.
Roma M i maris i bize kadar gelen gr ntsyle, tek ya
py o l d uu kad ar ehri de b i r eit sembo l i k deerler top
l am olarak gren b i r d nce ortamn yanstyor. eh irle
r i n youn top lu msal yaant s , btn yn l eriyle antlaan
m i maride ifade ed i l iyor. Her yap adeta bir zel fonks iyo
n u n sahnesi g i bi dnl mtr.
M i mari biim eh i r str ktr ve insan yaan s n n her
alan aras nda bu d e n l i bir estetik ba kurma, bu adan
sonra belki d e bir daha bu lde gerekl eti rilememitir.

Bergama'dan grn.

Soru 21 : Roma a heykel ve resim sanatnn genel

zellikleri nedir?
Ba lang c ndan bu yana Roma kltrnde lenlerin
h eyke l l eri n i yapma gelenei vard . Sonradan i mparatorla-

59
r n , kons l l eri n , ne m l i k i i l er i n heyke l l erinin yap l mas
bDyk bir endstri haline gelm iti . H eyke l l er ve kabartma
lar mezar antlar n , hat ra kol onlarn , zafer taklar n , b
tn byk yap l arn cephelerindeki n i l eri ssl yor ve dol
duruyordu . B i r bakma Roma m i marisinde, ze l l i k l e mpa
rator l u k devri nde, m i mari cephelerin tasar m heyke l l e be
raber dnl mt r. By l e oi unca gitti ke younlaan mi
mari faa l iyetlere para l e l o larak heykel reti m i n i n de art
mas gerekiyordu . Anad o l u 'da zel l i kle m paratorluk a n
da btn byk ehirl erde heykel atlyeleri vard . Bunlarn
i i nd e byk reti m merkezleri ol m utu r. rnein son y l
l a rda kaz l a n Afrodis iyas (Naz i l l i civarnda G eyre) bu mer
kezlerin en nem l i lerinden biri i d i .
Roma devri heykel sanat n n byk l de Hel lenistik
a heyke l l erini kopya etti i n i gryoruz. Vcudun, elbi
seleri n , sa larn ileniinde Anadolu sl ubunun sti l izasyo
nu devam eder. Bununla beraber Roma heyke l i nde daha
gereki b i r tutu m , zel l i kle portre ler de gze arpar. Yu
nan a i l e Roma a aras ndaki nem l i b i r fark, Yunan
heykel inde daha ok mitoloj i k konular i l en i rken, Roma
heykel inde g n l k hayata karan nem l i kiil erin heyke l
ferine daha o k y e r ver i l m i o l masdr. Bu arada mparator
larn Tan r lat rlmas g i b i b i r tutu m , muhte l i f tanr pozla
rnda imparator heyke l l e r i n i n de o rtaya kmas na sebep
o l m utur. Hat ra ko lonl ar veya zafer taklar g b i yap l a rd a
i s e h i kayeci b i r slupla Romal l arn Barba rlar v e d i er m i l
l etler zeri nde kazand klar zaferlerin an lar anlat l m t r.
Trkiye mzelerinde Roma heykel i n i n zengin kol l ek
siyonlar vardr. Son y l l arda Efes, Sard i s ve ze l l i k l e Afro
d isiyas kaz lar nda b u l unanlarla bu a heykeli hakknda da
ha iyi b i r bi lgi sahibi o l unmaktad r . stanbul Arkeo loj i mze
s i nde Yalva'ta bulunmu olan Corne l i a Antonia 'r. n ( . .
l i . yzy l ) , Afrod isiyas'da bulunmu Romal b i r yksek m e
murun ve m parator i l . Valenti n i anus'un ( .S. iV. yzy l ) boy

60
heyke l l e r i , zm it'te bul unan mparator Diokletl a n ' n ba ,
Efesos'tan geti rilen Nehir l a h ( .S. i l . yzy l ) , zmir M ze
sinde Pose idon ve Demeter heyke l l e ri , M i l etos'ta Faustian
hamam larndan geti rilen muhte l i f konu l u heyk e l l e r , Seluk
Mzes i nde bul unan byk Zeus , ve l ahe Artemis ( .S . i l .
yy.) heykel leri ve Efes'te n l Ved ius G i mnazyu munu yap
t ran zeng in Ved ius Anto n i nus'un heyke l i bu a n tan n m
ve karakteristik eserl eridir. Btn b u rn ekler, R o m a a
nda, slup ayrnt lar d nda, byk b i r deiikl i k ol m a
dan Yunan heykel a n lay ndaki idea l izmin az ok srdrl
dn gste rmektedir.
Anadol u 'da Roma devri n i n res i m sanat n ancak yer
mozayiklerinden renebi l iyoruz. Genel l i k le Yunan a
resim gelene i n i n burada da devam ettii kab u l edi lebi l i r.
ita lya'da Herkulanum ve Pompei kaz lar nda kan res i m
l erde de Yunan sa nat i l e yakn bir i l iki kuru l m utu r. H at
ta Herku lanum 'daki baz sahnelerin Bergamal b i r ressam
taraf ndan yap l a n tab lolarn kopyas o l d uu da tah m i n edil
mekte d i r.
Roma resmi nde insan figr yine ne m l i b i r yer tutar.
Konular o u n l u kl a . m itoloj iden a l nm tr. ou kere mi
mari kadrolar iinde, bazan peyzaj iinde dzen lenen ko
n u la r Hel len istik sanatta gel iti i n i grdmz bir tu
tu m l a e l e a l n r. Antakya M oza i k Mzesinde b u l unan ve .S .
1 1-IV. yzy l lar aras nda tarihlenen muhte l if mito l oj i k konu
lu yer mozayikleri Ge Roma res i m sanat n n Trkiye'deki
en i l g in rnekleri say l a b i l i r.

61
; ,":, . '\)0cla__ -__)Q c-.--D... --:>\t";::.-\-c_,,_).. ', " c_, .>

L--:> .LI 1 : - s-,._Ll.,

,,; 9 r., ::> o.:e;) l..) o "' n \.
1 ....._ , r j t..\.eA"-
.,
. S7_b
,

\ -.:,) ...}- S 1 D nnc Blm

TRKiVE'DE HIRST YAN AGI SANATI

A. TAR H i EREVE

Soru 22 : Trkiye'de Bizans tarihinin kronolojik ve

corafi snrlar nasl izilebilir?

Po l itik ve k ltrel i l ikilerinin a r l k merkezi gitti ke

Do uya kayc:n Roma mparatorluunun Bakenti , .S . 330'da,
Yen i Roma ve sonra Konstantinopo l is ad n a l an ' Byzanti u m '
ad l eski Yunan koloni kenti o l d u . Ayn zamanda H ristiyan
d i n i mparator Konstantin taraf ndan d ier d i n l erle ayn d
zey.e geti r i l d i ; hatta zel b i t yer kazand . Grnte faz l a
b i r e y . de imeden Roma mparatorluu b i r H ristiyan
Devl eti o l maa yn e l m i ve .S. 395 'te m parator Teodosyus
mparatorluu Dou ve Bat d iye i kiye blerek, H ristiyan
l devletin resmi d i n i hal ine sokmutu . Dou l kelerinde,
Roma mparatorl u k gelene i , Yunan kltrnn a n l ar ve
yeni inancn de iik d nya gr Dou H ristiyan kltr
nn temel i o l d u ve Bizans m paratorl u k tarihi b u b i l eenle
r i n katksyla ek i l lend i . J stinyen'e (526-565) kadar Roma
l l k devam etti . J stinyen a nda italya ' n n byk
bir ksm tekrar fethed i l d i . mparatorl u k s n rlar Kuzey Af
rika ve ispanya'ya uzat l d . Fakat bu byk yay l ma ok ksa
b i r sre devam etti . Yed inci yzy l d a ltalya ve Kuzey Afri ka

63
 r
' b CU t.A

elden km ve Douda yen i slam mparato rluu kar s nda

Anado l u 'nun savunmas mparatorluun en byk sorunu
h a l i n e gel m i ti . Gerekten de yed i n c i yzy l n i kinci yar
s nda mparatorluun en zengin blgeleri olan Suriye ve M
S i r Arap larn eline geip Akdeniz evres i ndeki hakim iyet
de sona erince, k ltrel al andaki etkisi ve pol itik p restiji
hula yksek ol masna ramen , Bizans mparatorluu g
cii s n r l b i r kk devlet haline dnt . Bu durum , Ge
Antik a n sona ermesi ve Ortaan balamas say l abi
l i r. Yaant s H ristiyan dogmas etrafnda ol uan bu Bi
zans uygar l , J stinyen devrinde ve ondan sonra gerek
lem itir.
Sekizinci Yzy l dan Dokuzuncu Yzyla kadar Anadolu
slam basks altndad r. Btn l ke askeri blgel ere (tema)
ayr l m , kend i n i savu nm aya gemitir. Anadolu retici ol
maktan uzaklamtr. 7 1 7 i l e 843 aras nda, belki d e b i raz
slam etkisiyle, Bizans tar i h i n i n en byk i tart mas olan
konoklast Akm o rtaya kar. Grnte m u kaddes res i m
l erin yap l p yap l mamas zerinde kan b i r d i ni doktrin
uygu lamas olan bu tartma, sadece sanat alann de i l ,
fakat btn Bizans hayat n etk i l er. B u sre B izans Orta a
n n kltr asndan en az b i l inen, yaratc ol mayan, ka
ran l k a ol arak kabul ed i l i r. Fakat Akdeniz evres indeki
bu bz l m e ve slam karsnda ken d i iine s n m a , b i rok
tari hiler taraf rdan b i r eit yeni Vunan l l ama ol arak da
kab u l edi l i r. Gerekten de Dokuzuncu yzy l dan sonra d i l i
v e davran l aryla Hel l en l emi b i r B i zans ortaya kar.
867- 1 056 aras n da h km sren Makedonya l s l a l e
l e r devri nde Bizans, slama kar mcadelesinde yen i den
g lenir. Kuzey Su riye 'de sah i l boylar ve Dou Anadol u 'da
eemen l i i n i kurar. Bu s rada Dou Anadol u 'da Ermen i l er
de yeni b i r gle Va n , Ani evresinde rgtl enmilerdir.
B izans egemen l i i Batda Tuna'ya kadar . uzan r. Po l itik g
cn bu gsterisi k ltr a l a n nda da para l e l i n i bul mutur.
Bizans yeniden Ortaa n byk devl eti d i r. M akedonya l lar
a her alanda H ristiyan Dounun Rnesans say l r.
1 08 1 -1 1 85 aras inda Kom ne n l er slalesinin hkm s r
d deyirde kltr ve sanat a l a n nda Bizans sanat ayn
yo u n l u kta yaratmaa devam eder. Fakat politik tari h i n i n
.
artk geri dn meyecek olan yokuuna gelm iti r. 1 07 1 ' d e Ro
manos D iyogenes ' i n M alazgirt'te Al pars l a n 'a esir ol mas n
dan sonra Anadolu sratle Trklerin eline gem itir. O n i k i n
ci yzy lda Sinopla Antalya izg i s i n i n dousunda ka lan top
ra klar Trkiy e ol m utu r. Bal kan l arda ise Slavlara kar m
cadel e zorl am tr. Onbirinci yzy l sonunda l k Hal sefe
ri Anado l u topraklarnda erir. Fakat bundan sonra B izans
pol iti ka bak m ndan tek i soru n l ar kadar nemli bir H a l
sorunu i l e de kar karya kalacakt r. N itekim 1 204'de Dr
dnc H a l seferi Msl manl ara kar de i l , B izansa kar
dner ve Lati nler stan bu l 'u ele geirerek B izans Devl eti ne,
h i ol mazsa burada, son veri rler.
1 204- 1 2 6 1 arasnda Anad o l u topraklarnda iki Bizans
devleti vard r. Bunl ardan biri stan bul karsnda kendisine
znik'i merkez yapm olan zn i k mparatorl u u , d i eri Trab
zon evres indeki Trabzon R u m Devl eti . Bu iki Bizans Dev
l eti . K i l i kya'da Onbirinci yzy l sonunda kuru l mu olan K
k Ermen i Kra l l , Konya Seluk Sulta n l ve Kafkasya'da
Grc Devl eti ile ran'da l hanl l ar ve Suriye'de Eyyu b i l er
ve Memlu kler Onnc Yzy l da Anadol u 'nun pol iti k ve
e kono m i k hayat n etk i l eyen politik rgtlerd i r.
1 26 1 'de stanbul Bizans l Paleolog slalesinin e l i n e ge
er. Ondrdnc yzy l n ortalarna kadar Anado l u 'daki M o
ol egemen l i i ve Bat Anadolu Trk Beyl i kleri n i n rgtl e
me abalar ve birbirleriyle mcadelel eri Paleolog s l a l e
s i n e bi raz nefes a l m a k olana verir. stanbul ve Ege ev
res inde B izans sanat n n son veri l eri bu son Paleolog R
nenans ana rastlar. Fakat Osma n l Devleti Balkanl ara
ayak bast ktan sonraki Bizans tari h i b i r yzy l l k l m ka-

65 F. 5
l m sava ndan ibarettir. B i n y l l k Dou H ristiyan kltr,
Dou Akdeniz l kelerinde, h ibir zaman s i l i n meyecek nem
li izler b rakarak 1 453'te Trkiye'deki mrn tketi r.

Soru 23 : Bizans Sanatnn kaynaklar nelerdir?

H ri stiyan top l u m unun kendine zg l itrj i k ( d i nsel t

ren l erin usulne ve s rasna deg in) i htiyalarn kar l a
mak iin ortaya kan bi i m l er .S . ki nci Yzy l dan sonra
varo l makla beraber, B izans sanat n n bal angcn Konstan
tinopo l is ' i n kurul uundan nceye karmyoruz. Konstanti n
a sanat Yakndou v e Anado l u 'daki R o m a Sanat n n b i r.
deva m ndan ibarettir. Bu Ge Devi r R o m a Sanat veya b i r
d i er dey i m l e , Dou H ristiyan Sanat , mparatorluun yeni
merkezi olan Konstanti nopol i s 'te, Yunan-Roma gelenekl eri
n i kuvvetle koruyan skenderiye, Antakya, Efesos g i b i b
y k Hel len isti k kltr merkezlerinde, ve kutsal ehir Ku
d s 'te k i l ise yap lar , aziz mezarlar (marti ryon ' l ar) ve bu
gne rnekleri ka lmam byk saray kompleksleri ve onla
r ssl eyen sanat eserl erinde ken d i n i ifade etm i ve geli
m itir. Bu byk merkezlerin iinde stanbul kendine zg
bir gelenei o l mad iin talya'dan , ya da mparatorluun
baka merkezl erinden ithal edilen b i i m l ere yer vermi,
fakat Bae h i r olma nedeni ile Bei nci Yuzy l dan teye yeni
yaratmalarn be i i ol mutur. Akdeniz'in byk eh i rl eri
Roma s zgeci nden gemi, H e l l enistik gelene i , klasik ni
z a m l a r , bazi l i ka! k i l i se b i i m i n i , res i m sanat ndaki klasik
m otifleri, deme mozayi kleri n i n desen lerini merkezi p l an
l yap fikrini yen i H ristiyan sanatna aktarmtr.
H ristiyan sanat n n doduunu gren blgelerin Sa
sani d nyas n n sanat ver i l erine d e yer verd ii grl yor.
Dounun tu l a kubbel i yap g e l enei , bitkisel motiflerle
s s l , yzeysel sanat anlay , Yunan-Roma anlay ndan

66
uzak soyutlama ei l i m i , baz kk sanat tekn i kl e r i , dokuma
sanat ile i l g i l i yen i l i kl er , Roma mparatorluunun dou bl
gelerinde gel ien yen i H ristiyan sanatn etk i l iyor.
Bu geleneklerin etk i s i , sa nat eseri n i n h itap ettii m
teriye gre de iiyo r. Saray ve aristokras i n i n sanat daha
ok klasik gelenei devam ettiriyor. Fakat hal k sanat r n
lerinde, zaten h i b i r zaman tam klasik l l eri b u l m a m ,
d a h a az i deal ist v e d a h a o k gereki b i r i fade grl yor.
Yava yava o l uan bu yeni sanat slubunun sentezine
Asya ' n n byk step blges i n i n gebe sanat etk i l eri ol
duu da ok i l eri srl mt r . Gerekten d e hem B izans'
ta hem de ran 'da Gebe sanat i l e ortak ve kayna n n
step d nyas n n H ayvan Sti l i o l d uu anlalan motifler var
d r. Fakat bunlarn hangi yol l a ve ne zaman bu sanatlara
kar t n sylemek kolay d e i l d i r.
Bizans Sanat , .S . drdnc ve beinci yzy l l arda ya
va yava yeni yap biim leri , d i ni i htiyal a ra cevap veren
b i r i konografi ve herhalde Pagan sa nat n bu dnyac l n a
b i r reaksiyon ol arak, geree yakn b i i m yerine, gerek ve
etk i l i b i r ifadeyi terci h eden b i r Erken H ristiyan Sanatn
izleyerek, Alt n c yzy l bal arnda, stanbul 'da gerek k i m
l i i ne u l amt r. Roma mparatorluk sanat n n i htiam n ve
by k l k an l a r n srdren, fakat artk R_om a l olan h i b i r
bii msel e i l i m i kabu l etmeyen Ayasofya K i l i sesi bu sem
bol i k, kat , kura l c , d i ni temalar etrafnda kuru l u yen i sanat
sentez i n i n douudur. B izans Sanat ger i Yakndouda bu
l u nan btn gelenekl eri az veya ok ieriyor. Fakat ona as l
k i m l i i n i veren yeni d i n oluyor.

Soru 24 : Trkiye'de Bizans Sanatnn balca blm-

leri nasl belirlenir?

Trki e'de H risti an sanat Dou Hristiyan sanat n n

b i r paras d r. Roma imparatorluunun son yuzy Hanncl ,

67
 Yakndouda, top l u m katlar n n alt tabakalarn yava yava
etk i l eyerek, Konstantin devrinde devl ette dayana n bu
lan H ristiya n l k , k i l ise, marti ryo n , vaftizhane gibi yen i yap
p rogramlar, ve yen i bir i konografi ortaya koy;:rak sanat
etk i l e m itir. Bu sanat, nce leri Dou Roma l biim d zen
l e riyle kar m za kar. Sonradan Bizans ad n a l acak olan
Dou Roma mparatorl uunun topraklarnda Alt nc Yz
'
ba na (J sti nyen d evri : 527-565) kadar geen evre
t na Erken ti a n Sanat ad r. Bu sanat n artk
Anti a zel l i klerini kaybederek, kend i n e zg b i r yeni
slp haline dnmesi Jstinyen ana isabet ed iyor.
B i zans Sanat ad n a l a n bu yeni Sanat a n n i l k devri
Sekizinci Yzy l ba nda (725 ) , konl ara, yani d i ni figrl e re
:ka r olan byk b i r reaks iyon l a son b u l m utur. Bunu ko
noklast ( kon Krc) ad veri l e n devir izler. Dokuzuncu Yz
y l n i ki nci ya rsndan sonra Bizans sanatnn en veri m l i , e n
kara kteri sti k a ba ar. B u d e v i r Makedonyal l ar ve Kom
nenler a olarak a n l r. Donmu kura l lara gre , dei me
yen biim l erle mrn srdre n bu slup, Dou Roma H
ristiyan Devleti n i n presti j i n i n devam etmesi nedeniyl e ,
Trkiye d nda, ze l l i k l e Balkanl arda ve btn s l av d n
yas nda etk i l i o l m utur.
Anadol u 'da bu a sanat d e i i k blgelerde d e i i k
yzlerle kar m za kar: Bat Anadolu ve E g ; ky l arnda
Bakentl e i l iki l i , Orta Anadolu 'da ve G ney Dou Anado l u '
da, daha i l kel karakterl i ve Kuzey Suriye i l e akraba, Dou
Anadolu 'da ise, Ermeni ve G rc d evletl eri n i n politik s n r
lar iinde, kend i n e zg nite l i kl eri olan alt sluplar vard r.
'Bunlarn iinde Erm e n i Sanat , ze l l i kl e m i m aris i n i n , Yed i n
ci yzy l a kadar Suriye'den i l ha m alan b i r karakteri .vard r ;
d a h a sonra, Onuncu, Onbirinci yzy l l arda ise byk b i r
gel ime gste rir. Kuzey Dou ve Dou Anado l u 'da b u bl
'
gesel H ristiyan g e l ene i n i n i l g in veri l eri bulun maktadr.
Anado l u , Onbiri nci yzy ldan sonra Trkl erin e l i ne ge-

68
tii i i n , B izans sanat n n bu tari hten sonraki gel imelerini
sadece , Baehirde, Egede, ve Trkiye d nda Balkan l ke
l erinde izlemek gereki r. Bununla beraber, Gney Anadol u '
d a ( Ki l i kya 'da), Kk Erme n i stan Kra l l n n Ondrdnc
yzy l a kadar sren hayat sresince ina e d i l m i , oun
l uu askeri nite l i kte m i mari kal ntlar da vard r . H a l l a r n
baz ka l e l eri de bu arada hat rlanab i l ir. Trabzon'da kuru lan
kk Bizans Devlet i n i n s n rlar iinde de, bu blgenin O n
beinci Yzy lda Fat i h ' i n e l i n e g emesi n e kadar yap l a n
baz yap lar v e on l ar ssleyen d i e r sanat eserl eri b u l u n-

maktadr.
stanbu l , 1 26 1 'de yeniden B izan s l larn e l i ne getikten
sonra, nem l i sanat faa l iyetl erine sahne ol mutur. Paleolog
lar Devri sanat kk b i r alana s k m , l m kal m m
cadel esi yapan b i r top l u mu n ok s n r l i m kanl ar iinde
m eydana g e l m iti r. M i m ari a l anda yeni b i r gelim e ve b
yk antlar yarat l mas szkonusu ol amazd . Fakat b u a
da B izans Resmi byk b i r varl k gstererek, Paleologlar
Rnesansndan szettiren bir gelime gsterm i , Kariye
Cam i s i n i n duvar res i m l eri g i b i r n l e r verm i tir.

69
 B . ALTI N C I YZYI LDAN NCE B ZANS SANATI

Soru 25 : Hristiyan mimarisinin ana yap tipi olan Ba

zilikalar nasl yaplardr? Ayasofya'nn in
,
asndan nce bazilika tipi kiliseler nasl
geliti?

l rken kendisini Onnc havari o l arak kabul ede

rek, stanb u l 'daki mezar n n etraf na onikl havari n i n heyke
l i n i d i ktiren Byk Konstantin devri nde, byk eh irl erde
ok sayda k i l i se yap l m tr. Bu i l k k i l iseler, Pagan a n
tap naklarna benzemiyorlard . Fonksiyonl ar icab olduu
kadar, eski a n l a'rdan ve sembo l l erden uzakl amak iste
i , k i l ise iin a l n acak rne i n d i ni ol mayan b i r toplant ya
p s olmas n gerekti riyord u . Yeni ibadet yap l ar eski tap
naklardan de i l , fakat baz i l ikal ardan esi n l endi ler. Konstan
tin'in, Roma'da, Kuds'te , stanbu l 'd a yapt rd byk ki
l seler, standart b i r tipe gre yap l m a m o l makla beraber,
gene l l ikle bazi l i kal ara benzerl er. Daha sonra l ar , bazi l i ka
p l a n evrensel o l arak ku l la n l a n ki l i se emas ol mutu r.
ki kolon dizisiyle blme (orta nef ve yan nefler)
ayr l m byk bir salon, bu salonu n i hayetlend i re n yar m
daire eklinde b i r byk girinti (Absid) ve bu salonun giri
tarafr nda revaklarla evri l i b i r avlu (Atriyum) baz i l ikann ana
emas n meydana geti rmekte d i r. Genel l i k l e avl u i l e as l
k i l ise aras na b i r uzunluuna hol (Narteks) g i rer. Absidin
iki taraf n da da d i ni ayi n l er l e i lg i l i g ereki l eyay saklayan
iki kk oda bulunur. Bu em a n n tam o l arak uyguland

70
yap lar geri azd r . Fakat ba l ca il evsel eler bunlard r.
Bu k i l ise g6ne l l i k l e ta d uvarl ve ahap at rt ldr. D u
varlar be l l i b i r yksek l i e kadar, mermerle kapl a n m t r.
Demeler eski Roma yap larnda ol duu g i b i , mermer plak
ya da moza i k l e kaplanmtr.
lk H ristiyan Bazi l i kas a d veri l e n bu k i l ise t i p i n i n
Trkiyedeki rnekleri ara s nda,. stanbu l 'da i_m rahor Camisi
(Yohannes Stud i os k i l i sesi) (463 ) . Efes'te Azize t'A eryem
(4. y:z;y l ) k i l isel eri , G n ey Anado l u 'da Perge, Sagal assos
g i b i ehirlerin 5 . yzy l dan kalan k i l iseleri, K i l i kya sahil
l erinde M erye m l i k ve Korikosda bulunan bazi l i ka tipi k i l ise
l er vard r.

tdeal bir bazilika

Zamanla Anad o l u 'da baz i l i kalarn bii m i n i etk i l eyecek

bir gel ime daha ortaya kyor: Beinci yzy l n ortalarn
da baz i l i ka n n daha geni olan orta nefi n i n absid nnde
bul unan ksm n n b i r kubbe ile rt ldn gryoruz. l k
kubbelerin ahap o l d uu anla l yor. Anad o l u 'da b u t i p kub
b e l i baz i l i ka n n en erken rnei Mut civarnda Kocakalesi
ad veri l e n m evkide b u l u nan Alahan Manast r iindeki k i
l ised i r ( .S . 425). K i l iselerin orta hacim l erinin b i r kubbe i l e
rt l mesi, kubbeni n b i i msel v e sfrktrel ze l l i kl erine
ba l ol arak baz i l i ka p l a n n etk i l.emi ve onu , uzunluuna
gelimi b i r yapdan merkezi planl bir yap o l maa ynelt
mitir. Kubbe l i Bazi l i ka d e n i l e n bu k i l ise tipi Altnc yzy
l n birinci yarsnda Ayasofya ' n n inas i l e son noktasna
u l am tr.
71
 Soru 26 Erken Hristiyan ve Bizans Mimarisinin di
er nemli yap tipleri ve nemli rnekleri
hangileridir?
- .

r-c: = Me rkezi plan l yap 1 ar: Erken H r i stiyan mi

t
ris i
n i n gel itird i i d i er b i r yap t i p i merkezi p l an t , Vaf z ane
ve Martiryon (Din eh i d i M eza r) lard r. Kubbeyle rt l , bir
me rkeze gre s i metr i k yap Ge Roma m i maris i nde vard .
N ilerle zeng i n l e m i , d a i resel b i r orta hacim daha .S .
k i n c i yzy l ba nda, Roma'daki n l Panteon'la etki l i b i r
m i mariye erimitir. Merkezi p l a n l yap l ar bazan sadece
d a i rese l , bazan evre koridorl u , bazan me rkezi hac m i n ha
vari kollarla byt ld p l an eki l l eriyle uygulanml ar
d r. Tapnak veya M ezar olarak b i rok rne i b u l u nan b u
yap l a r , sonradan H ristiyan larn Vaftizhaneleri v e Marti r
yonlar i i n rnek o l m u l ard r . Bazan K i l ise fonksiyonunu
da ieren martiryonl arda, merkezi hacm i n b i r evre koridoru
i l e evril mesi fi kri , Drdnc ve Beinci yzy l l arda, Bat
da ve Douda uygulanm tr. Roma 'da Konstanti n ' i n kz
Costanza'nn mear o l arak yap lan Santa Costanza, bir ara
l k Vaftizhane ol arak, son ra da k i l ise olarak k u l l a n l m t r.
M i l ano'da San Lorenzo ( .S . 370) , douda Suriye'de Kons
tant i n ' i n Kud s 'te yaptrd n l Anastas i s Rotonda's , An
takya civar nda Samanda (Seleucia Pieria)da Beinci yz
y l dan kald san l an b i r M arti ryon ve Pamukkale'de ( H i e
rapo l is)de Aziz F i l i p a d n a Be i n c i yzy l banda yap l d
san l an d i kdrtgen ko l l arla tamamlanm sekizgen, merke
zi p l a n l yap l a r n karakteristi k rnekl eri d i r.

M erkezi p l an l k i l iselerin nem l i b i r ba ka rneg ,

Ayasofya 'nn i nas ndan nce yap l a n , stanbu l 'daki K
k Ayasofya (Aya Serg ios ve Bakkos) K i l i sesidir. J sti n
yen tarafndan .S . 525 tari h l erinde yap i l m olan yap , drt
kesi yar m dai re n i l erle genileti l m i b i r seki zgen i d i .

72
 Yap n n merkezi b i r kubbe i l e rt l
m t r. Yanlarda iki kat l galeriler do
l a yor ve d ardan kare olan esas
'
ki l ise hacm i n e yine i l<i katl bir n ar
teks ba l an yord u . Kk Ayasofya
ve ondan ksa b i r sre sonra talya'
d a Ravenna'da yap lan San Vitale
rstanbul _
merkezi p l a n l pol igona! yap t i p i n i n
Kk Ayasofya gelimes i n i n s o n aamas n tem s i l
ederler.

Dier yaplar - Trkiye'de Drdnc yzy l n

nemli Sivil m i mari yap lar mparatorluun Konstanti n o
polis ( stanbu l ) , N icomedia (zm it) ve Antiocheia (Antakya)
g i b i byk idari m e rkezlerinde yap lan saraylar ve d i er
resmi b i na l ard r. Fakat bugn bunlar hakknda fikir veren
ne m l i kal nt yoktur. stanbu l 'da Konstantin erefi ne d i
k i l m i olan ve onun forumunun ortas nda b u l u na n byk
stun (emberl ita) (328 ) , Drdnc yzy l sonunda yap l
m olabilecek Arkadys kolonunun ka ides i , Be i nci yzy l
banda Teodosys A n t Kemeri (Beyazt'ta) v e Sultanah
met'te sadece tem e l l e r i , m i mari fragmanlar ve deme
m ozayikleri b u l unan saray kal nt lar m i marinin genel tasa
r m hakknda b i r f i k i r vermekted i r . ze l l i k l e stanbu l 'da
H i podrom c ivarnda yap lan kaz larda ve son zamanl arda
Ka lenderhane Cam i s i i l e Bozdoan Kemeri aras nda yap l a n
kazda, de i i k Aks l a r etrafnda olduka kompl eks b i r dze
ne gre s rala nan poli gona! , dairese l , n i l i ve n i siz . hacim
l e riyle fantezi b i r yap a n l ay n n ifadsi olan nem l i yap
ka l nt l ar ortaya kmt r. Bu d ev i r m i marisi n de Ge Ro
m a Sanat n n d ekorasyon ve m i mari n i zam anlay , ufak
dei i k l i klerle devam etmektedir.

stanbu l 'u n (41 5-447) y l lar aras nda i l . Teodosyos za

mannda yap l an byk kara surl ar da erken Orta a as-

73
keri m i maris i n i n en n l rnek l erinden b i ri ol arak bu ara
da hatrlanma l d r.

Soru 27 : Jstinyen devrine kadar dier sanat

larndaki gelimeler nelerdir?
r an

Roma m paratorl u k sanat gelenekl eri yen i H ristiyan

top l umunun sanatnda uzun b i r sre yaa m , Pagan a
m otifleri , de i i k bir ierik i l e ku l l a n l m t r . Douda s
l a m larn e l i ndeki topraklarda bu adan kalan ne m l i ve
r i l er , Batya nazaran ok daha azd r. Bakent olduktan sonra
byk sanat faal iyetine sahne olan Konstantinopo l i s 'te ve
T rkiye'nin d ier blgelerinde b u d ev i r sanat hakkndaki
b i l g i lerimiz daha ok h eykel ve d i er kk sanat d a l l ar
ve ril erinde top lan maktad r. R e s i m sanat ndaki eilimler
hakk nda ne m l i b i l g i leri ise Antalya'da bulunan deme
mozayiklerinden ren i yoruz.

Drd nc yzy l sonunda Bakent heykel sanat n n en

ne m l i ver i l e ri nden b i r i bugn stanbu l 'da Atmeyda n d e
n i len eski H i podromda, M s r'dan geti rilen byk obel is
k i n ka ides i n i ssleyen kabartmalard r ( .S. 390 ) . Ka idenin
drt yznde H i podromdaki gster i l eri seyreden saray er
kan gr l mektedir. Faz l a ayrnt l o l m ayan bir yksek ka
bartma tekniiyle yap l m o l a n bu Teodosyus d evri s l u
bunu stanbul Arkeoloji m zes i nd e i l . Val enti nian'a ait ol
duu kabul edilen heyke l l e , 395-408 y l lar aras nda mpa
rator olan Arka d i us'un portresinde de buluyoruz. stanb u l
Arkeoloji M zes i nd e bul unan Drdnc yzy l sonuna ait
boy heykel leri , Fatih civarnda Sargzel'de b u l u nan b i r
sarkofaj n kabartmalar, k l a s i k ei l i m l eri kuvvetl i v e tek
n i k gcn kaybetmemi b i r heykel sanatn ortaya koy
maktad r. Beinci yzy l d a heykel sanat n n k l a s i k yol d an

74
ayr l maa balad ve biim l erin yuvarlakl n n azal maa,
sti l i zasyonunun artmaa balad grl yor. Bu slubun
rnekleri aras nda y i n e stanbul Arkeoloji Mzesinde b u l u
nan ve istan b u l 'da Samatya 'da Teotokos Per i l ebtos Manas
tr ndan gelmi , sa'y i k i havarisi i l e gsteren kabartma
ile n l bir araba srcs olan Porfiryos'un bronz heyke
l i n i ta ya n kaide say l ab i l i r.
Be inci yzy l n fig ratif sanat n n nem l i rnekleri bu
gn Antakya mzes i n d e b u l unan deme mozayi kleri d i r.
Genel o larak saraylar n dekorasyonuna ait olan b deme
l erde btn motifl erin Anti k szl kten a l n d n gryoruz.
Hayvan , bitki ve av sahneleriyle d o l u o lan bu res i m l erd e ,
H ristiyan o l an b i r taraf yoktur. Bununl a beraber, bunlarn
cenneti sembolize ettikl eri kansnda olan sanat tarihileri
d e vard r. Bu res i m lerin,Anti k sanat a n l ay ndan uzaklaan
bir yn , figrlerin , gerek b i r sahnede d e i l , fakat sanat
ka rn kurduu b i r dzen i i n e yerl eerek soyut b i r res i m
orta m yaratmasdr. B u e i l i m g i d erek, Antik sanat n d o
'jac l n H ri stlyan sanatndan uzaklat rmt r.
Erken H ristiya n l k a m paratorluk sanat n n slp
asndan gel imesi para l arda ve dier eyal arda da izl ene
b i l m ekted i r. Kymetl i maden l e rden yap l m ve m u htel i f
l kelerin mzelerinde bulunan bu g i b i eyal a r aras nda Le
n i ngrad'da Ermitaj M zes i ndeki, Drdnc yzy l sonunda
yap l d san l an gm amfora (Concesti Amforas ) Ama
zon larla Yuian sava l a r n n ka l amas n klasik o l maa
zenen b i r slp iinde tasvir eder. ze l l i kl e k i l i sel eri ss
l eyen deerli malzemeden yap l m l it rj i k eya n n da bu
adan sonraki Bizans sanat n n tart l mas nda n e m l i b i r
yeri vard r.

75
C. J ST NYEN "DEN KONOKLAST AG SONUNA
B ZANS SANATi
DAR

Soru 28 Ayasofya'nn kaynaklar, mimari zellikleri,

mimari tarihi iindeki yeri nedir?

Bundan nceki soru larda, g itti ke glenen b i r politik

ve ekonom i k yap iinde Dou Roma H ri stiyan mparator
luu mi marisinin g e l i i m i n i izlem. it i k . Ayasofya bu gel i
m e n i n , yarat c ve tekn j k potansiye l i i fade etme asndan,
z i rve noktas n tekil eden byk bir sana:t eseri d i r . Ayasof
ya k i l isesinin m i mari kaynakl ar , Ge Roma a m i marisi
n i n byk boyutl u tap nak, Baz i l i ka , H amam gibi an tsal
kompozisyon lardr. By k kubbel i veya tonoz l u cesur strk
trler ve zengin dekoratif emalar, Roma i mparatorl uunda
kalaba l k insan top l u l u kl a r n bar nd ran fon ksiyonl ara uygu
lanm , idare edenlerin politik ve ekonom i k gcn ifade
eden bir sembol o l arak ku l lan l m t. J sti nyen'in Hagia
Sophia ' Kutlu B i l g e l i k'e adad k i l ise de, m paratord en
byk temsi lcisini bulan yeni otoritenin, yani d i n i n , top l u m
katndaki gcnn sembol ol m utur.
.S . 532-537 y l larnda yap l a n Ayasofya, Konstanti n 'den
it i baren yap l a n byk Baz i l ikal ar n genel plan emas n de
vam etti rir. Orta ve yan netl e rden meydana gelen bir esas
hacmi, ona bitiik b i r narteksi ve bugn mevcut o l mayan b i r
avlusu (atri u m 'u) vard r. rt si stem i d e Anadolu 'daki er
ken deneyl eren es inlenmi ti r . Yakndou ve Anad o l u 'dc,

76
byk ku bbel i yap tekn i i g e l i m i , m i marlar, Alahan M a
nastr g i b i Anado l u yap l arnda gr l d g i b i , bazi l i ka!
planl b i r k i l iseyi kubbe i l e rtmek denemelerine daha nce
g i rimilerd i . Ayasofya' n n Anad o l u ' l u m i m arlar - M i l etl i
zidor ve Tra l les'li Antemyos - ayn denemey i , daha byk
lde yapm lard r. Kend i l erinden nce yap l a n kubbe l i ya
p denemeler i , o zaman iin d nyan n en byk tu l a kub-

stanbul - Ayasofya'nn strktrel dzeni (Van Nice'dan)

bes' i n i -ap ortalama 3 1 metre- yerden krk metre yk

sekte bir kaideden balatmak iin genel bir fikir verm i
olmal d r. Ayasofya 'nn m i mari tasar m n n kavranmas nce
geometrik, sonra tek n i k iki soru nun anlal masna ba l d r:
Otuz metre genili inde ve bunun iki kat uzunluunda b i r
salonu kubbelerle rtmek ngr ld zaman , meydana ge
t i recekleri statik zorlukl ardan tr iki kubbe i na etmek
hemen hemen olanakszd . M i marlar bir tek kubbe ile onu
i ki yandan destekleyen iki yar m kubbe k u l l a n m lard r. n-

77
ce kubbe i l e ya rm kubbel erin dairesel tabanlarn oturtacak
b i r alt yap ya i htiya vard . Oysa Baz i l i ka! p l a n n orta neti ba
sit b i r d i kdrtgenden i barett i . te bu geometrik prob l e m i n
z m , Ayasofya 'da, i l k defa byk lde, kresel gen
eklindeki kresel bingi (pandantif) olarak adlan l a n geit Jv
elerinin kubbe ile alt duvarl a r aras na in l mesini
gerekti rmi , yar m kubbel erin altna, ortadaki byl< .. . hac m i n
ke lerine gelecek eki lde dairesel revaklar ekli nde n i l er
yerl eti ri l m iti r. Teknik bakmdan en byk zorl u k bu b
yklkte bir ku bbenin yknn ta nmas i d i . Bunun i i n
d e , k i l iseni n i i nde uzu n l ukl ar o n b i r , kal n l kl ar b e met
reye varan byk ta ayaklar, esas hacme d i k ynl erde b
yk ta yc payandalar ngr l mt . H esaba de i l , fakat
sezgiye dayanan b u eki l lendirme ve boyutlamalar, m i m ar
larn cesaretine yine de eit olamam ve Ayasofya m uhte l if
al arda ksmen y k l m ve tam i r e d i l m itir. Fakat yap n n
orij inal tasa r m bu ta m i rlerle fazl a deimemi v e J sti n
yen'in k i l isesi kubbe l i yap gelenei iinde Panteon 'dan son
raki en byk aama olarak kab u l e d i l m i tir.
Ayasofya sadece o zamana kadar gr l memi bir tek
n i k cesaret ve i m e kan gze l l i i asndan de i l , fakat o
a sanat n n btn yaratma o l anaklarn gstermesi asn
dan da ne m l i b i r sanat rndr. Yap l d adan bugne
kalan uyg u lamalar i i nde, stn bir tekni k ve zevkl e yap l
m mermer d uvar kaplama l a r , btn str kt rel n itel i k l e
rini dekoratif b i r grn altnda gizleyen ve i l eri b i r ta
yonu tekn i i n i n ifadesi olan dantela g i b i ilenmi stun
ba l klar gsteri l e b i l ir. i l k yap l d a n mozay i k ssle
mel eri bugn mevcut d e i ld i r. Yap n n Berna blmn orta
hacimden ay ran v e ' konostas is' ad verilen zengi n blme
d e ortadan kalkmtr. Yapy dolduran saysz, deerli m a
denl erden yap lan eya da yokolm utu r. Yine d e , Ayasofya'
n n iinde, yan neflerin ve st gal eri lerin evreledii b
yk kubbe altnda, yan nda by k d i n ve devlet adamlar

78
o l duu halde byk abside doru muhteem b i r m eras i m
havas iinde i l erleyen mparatoru n , B izans mparatorluu
nun gcn en yksek noktas nda sembo l l eti ren y ry
n haya l i m izde can land rmam za yard m eden, esiz b i r
m i mari atmosferi h issetme k kab i l d i r.
.S. Altnc yzy l n birinci yars nda insano l u n u n sa
hip olduu m i mari ve dekoratif tekni k l erin b i r sentezi o l a
rak Ayasofya mi mari ta rihinde zel b i r nem ta r. Osman l
m i maris i n i n geli mesinde de heyecan verici n ite l i kleriyle
deva m l b i r i l ham kayna , yetiilecek ve geil ecek bir r
nek ol mutur.

Ayasofya - Orijinal ekli

Soru 29 Jstinyen devrinin dier nemli yaplar

hangileridir? konoklast aa kadar Bizans
m imarisi hakknda bildiklerimiz nelerdir?

eJ stinyen' i n zam
.. .. ..
c ylz.y l n sonmd 1.
Teodosyus ile b k bir hamle apan Erken H ristiyan Sa
nat n n izans Sanat h a l i n e dnt _v d r. Ayasofya
bu yeni sentezin i l k byk rnei i d i . B izans K ltr n n
Drdnc Yzy ldan sonra merkezi olan stanbu l ve evre
s i nd e Bizans m i m aris i n i n en nemli antlar i na ed i l m iti r.
Kk Ayasofya ve Ayasofya 'dan sonra stanbul 'da Jsti n
yen a n n en ne m l i yap s , bugnk Fatih Camisi n i n ye
rinde bul unan, Aziz H avariyyun Kil isesi (Apostoleion} i d i .

79
 . S . 550'de biten ve Yunan ha b i i m i n d e b i r genel emaya
gre yap l m olan bu byk k i l ise hakknda faz la b i r ey
b i l m iyoruz. Fakat Efes'te 565 y l nda tamamlanan Aziz Yo
hannes k i l isesinde J sti nyen a m i marlar yine bu plan
tipini kullanmlardr. H a bii m i ndeki p l a n n kol l ar b i r
b i rl erTnden geni tonozlarla ayr l a n be kub i l e rt l
m t r. Bu havari orta hac i m etraf nda b i r koriCft...c o la
makta , yap b i r narteks l e reva k l b i r avl uya a l maktad r .
J stinyen'in bu byk k i l ises i n i n b i r kopyas olan Vened i k'
teki San Marco k i l ises i , o yap lar daha iyi tasarlamamza
yard mc olmaktad r . stanbu l 'da yine ayn hkmdarn son
y l larnda tam i r ed i l en Aya rene k i l ises i , ksmen Altnc
yzy l dan saylabi l i r.
Bu adan nce henz Roma l olan b i r m i mari tasar
mn yerini yen i bir sanat grne b rakt na tan k l k eden
i l g i n baz m i mari ayr nt lar hat rlatmak fayda l olab i l i r :

Altnc yzy lda stun bal k l a r n n zerine konan ik i n

c i b i r ba l k ( i m post, Trkesi yast k) yayg n o l arak ku l l a
n l r . Stun ba l klarnn helezon l u ve y ivl i o l mak zere i k i
t i p i vard r . H e r iki t i p de stanbu l 'da Ayasofyalarda olduu
gibi, klas i k ba l klarn aksine, yk ta ma fonksiyonunu
adeta yitirmi bir gr ntde, dantela etkisi yapan bir y
zeysel oyma tekn i i i l e sslenmilerd i r . J stinyen stan
bul 'da ve mparatorluun her tarafnda byk i naatlara gi
rimiti . Fakat baz byk s u yap lar ve yukarda say l an
k i l iseler d nda Trkiye'de bu d evri temsi l eden faz l a r
nek ka l mamt r.

J sti nyen'den sonra b i rdenbire her taraftan hcu

ma u rayan mparatorl uk Yedinci yzy l n biri nci ya rsnda .
byk lde elden kmt . Bu yzy l dan teye B izans mi
marlar byk boyutlu inaatl a ra g i rimemil erd i r. Anadolu
d a bazi l i ka gelenei yaam tr. Tari h l eri zerinde kes i n
b i r ey sylemek olana o l m amakla beraber, B i n b i rki l ise-

80
 de ( Konya evres inde Madene
h i r) Anado l u l u b i r tipin i l gin r
nekleri vard r. Fakat k i l iseler ok
l u k bazi l i ka tipinde planlar b raka
rak merkezi ha p l an l ol maa y
n e l m i , k i l isel erde str kt r sorun-
Binbirkilise -
l ar nem i n i yiti rmi, yerini p l a n
Bazilika (Leinhard'tan ) sem bol izmine b rakm t r.
Bu a m i marisi nde baz p l an elemanlar , ze l l i k l e Ab
sidin iki ya n nda ' Protes is' ve ' D i akonikon' ad ve rilen klt
odalar , abs i d i n iinde rah i p l erin otu rduklar dairesel p l a n l
b i rka basamakl 'Si ntronon' karakteristiktir.
Trkiye 'de Altnc yzy l sonu, Yed inci yz y l ve Se
kizinci- yz y l ba nda yap l d b i l inen b i r iki yap vard r :
Antal ya'da Cumanun Camisi d iye tan nan k i l ise kubbel i ha
vari p l a n l k i l iselerin ncleri n den b i r i d i r. rtsnn ah
ap ol duu anla l yor. zni k'te 1 920'de y k l a n Ko i mesis ki
l i sesi n i n , kubbe l i ha ekl i nd e b i r merkezi hacmi ev i re n
yan nefler v e b i r narteks 'ten meydana g e l e n b i r p l a n vard .
Akdeniz sahi l l e ri nd e Demrede ( M yra) Aya N i k o l a k i l i sesi
d e , orta hacm i n i n havari nite l i i tam belirmemi dier b i r
ki ised i r.

Soru 30 Jstinyen'den konokast Devir bana kadar

dier sanat alanlarndaki balca gelimeler
hakknda ne biliyoruz?

B izans resm i n i n as l yaratc merkezi olan istan

bul 'da J sti nyen d evrine ait hi b i r duvar mozayii ka l m a
m str. Fakat stanbul 'da Sultanahmet civarnda yap l an ka
z l r esnas nda ortaya kan Bizans mparator saraylarna
ait yer mozayi kl eri muhtemelen Altnc yzyl ba n a ait
res i m sanat hakknda b i r f i k i r vermektedir. Bunlar anti k

81 F: 6
k a rakterde peyzaj lar, hayvanlarla d o l u av sahneleri , zeng i n
b i r renk skalas ve gelimi b i r mozayik tekn ii i l e uygu
lanmtr. Antakya'da bulunan, daha nce sozu ed i l en
m ozayikler a ras nd a bu a rnleri vard r . phesiz Altn
c yzy l n en nem l i mozay i k resim rnekleri bugn ital
ya'da, Raven na'da b u l u n maktad r. Bununla beraber istan
b u l 'da konokl ast devi rden nce ka l m ol mas m u htemel.
nem l i b i r duvar mozayii son zamanl arda Kal en'derhane
Camisi iinde yap l an arat rmal arda bulunm fu r. Genel
l i kle bu resim sanat Anti k motifl eri kul lan makta devam
etmekte , fakat insan figr , yava yava gerek hayattaki
boyut l u l u k ifades i nden uzakl aarak, ifade ve sembol iz
me nem 'Veren b i r sti l izasyonun etki s i nde yzeysel b i r
grntye dnmekted i r.
8 Bu res m i n Anti k a zel l i klerini koruyan b i r geit
devri rn o l d uunu gsteren d ier ne m l i eserler bu
gn muhte l i f d nya m zelerinde bul unan m i nyat r kitap
l ar d r. Bunlarn iinde ze l l i kl e Viyana'da M i l li Ktphane7
de bul unan ve Dnya n n kuru l uunu a n l atan Viyana Gene
sis (Tevratn B i ri nci bl m ) ; stanbu l 'da veya Anadolu'.da
yap .l d san l an ve Paris M i l l i Kitap l nda bul unan Codex
Si nopensis (Aziz M atteus'un n ci l i n i n res i m l e n d i ri l m i b i r
paras d r) ; ita l ya'da Rossano'da bul unan Rossano nci l l eri ,
Trkiye'de Altnc yzy l res i m sanat n n tan nan rnekle
r i d i r.
Bu adan kal a n heykel Trkiye'de pek yoktur. Fakat
ta ii l i i n i n rnekleri m i mari paralar, zel l i kle stun
ba l klar , ssl korn il er, korku l u klar ek l i nde b u l u n mak
tad r.
Kk sanat a l a n n d a ze l l ikle ss eyas ya da
klt eyas olara k ku l l a n l a n m adeni tabaklar, kutu lar, kap
l a r n Trkiye'de yap l m ne m l i rnekleri vard r. Bun lardan
Su riye'de Stuma'da bulunduu iin Stu ma Paten i (ayi n s
ras nda k u l l a n l a n tabak) ad veri len ve H avari lerin ' Commu-

82
 \ \( o"'* 6, - \ I c cpr..Dvj L c

,./ 7 (:
nion 'unu gsteren gm tabak stanbul Arkeo l oj i M zes i n
dedir, Yine ayn m zede son zama n l arda Fin i ke c ivar nda
bul unan b i r gm eya haz inesine. ait lambalar , kaseler
ve paten'ler b u l u n maktad r. Bunlarn istanbul 'da yap l d k l a
r anlal yor. Bu l itrj i k eyaiar, estetik deerlerinden ok,
O a n i konografi s i n i i ncelemek bak m ndan nem ta
maktadr.

Soru 3 1 konoklast a nedir? Bu an sanat hak

knda ne biliyoruz?

726 y l nda m parator 111 . Leo i konlara tap l ma s n

yasak etm i v e d i ni konu l u btn resim lerin ze l l i kl e f i
grlerin yoked i l mesini e m reden b i r karar yay n l a m t . Ken
d i sinden sonra gelen imparatorlar da 787'de b i r sre tahta
kan mparatorie I ran dnda bu karar uygu l ad l ar. 843 'e
kadar sren ve konoklast ( i konkran) ad verilen bu a
B izans sanat hakknda b i l d i klerimizin en az o l duu devir
d i r . Bununla beraber res i m l ere kar g i ri i l e n hcumlar n ,
sadece d i ni kon u l u o l a n l a ra yap l d ve m paratorl arn sa
raylarnda, d i ni kon u l u olmayan figr sanat n n d evam et
ti i n i , yaz l kaynaklardan reniyoruz. stanb u l 'da bu adan
kalan duvar resm l yok g i b i d i r . Aya rene K i l ies i n i n absi d i n i
ssleyen byk ha, bu a n nadi r ka l ntlarndan birid i r.
O s rada politik glerin i n en st noktasnda b u l u na n Abba
si Devleti i l e deva m l mcadele h a l i n d e olan i konoklast im
paratorlar zaman nd a , Bizans sanatnda, s l a m etk i l e r i n i n ,
i ssed i l m i o l mas olaand r . zel l i k l e ssleme sanatla
rnda, rne i n dokuma sanatnda bu etki grlmekted i r .
e Trkiye'de konoklast d evir m i marisi n i stanbu l 'd a
Aya rene k i l ises i n i n v e Kalenderhane Camisi d iye b i l i n en
k i l isen i n absid k s m l arnda, Ankara'da kubbe l i ha p l a n l
Aya Klemente k i l isesinde v e tarihi t a m o larak b i l i nmemekle

83
beraber, G ney Bat Anado l u 'd a nefli kubbe l i bazi l i ka
karakterde Dereaz k i l ises i nd e bul uyoruz. Trkiye top
ra klar nda bul unan ve bu sralarda kendine zg b i r sti l ge
l iti rmi olan Erm e n i M i maris i nden aa da sz ed i l ecektir.

84
 <cb f. -::: s 7 rr.:
- \
( \ bY) Q.-UU')
D . KONOKLAST AG SON U N DAN STA N B U L ' U N
FETH N E KADAR BZANS SANATI

Soru 32 Makedonyallar ve Komnenler devrinde Bi

zans mimarisinin genel zellikleri nelerdir
ve balca antlar hangileridir?

Dokuzuncu yzy l o rta l ar nda Bizans'a, isa'nn resmi

nin yap l mamas n n onun insan k i m l i i n i n redd i anlamna
gel ece i n i syleyen k,'nofi l l er ( i kon sevenl er) hakim o l u
yorlar. nce Makedonyo. i (867- 1 057) slaleleri n , sonra
Kommen lerin ( 1 08 1 -1 1 85) hkm srd uzun bir sre, b
tn n ite l i k l eriyle B izans k ltrn yans tan klasik Bizans
Orta a d r. Bu ada Kare - i nde - Ha ad veri len en
karakterist i k k i l ise p l a n gelimi ve bundan sonra h i
dei meden en o k ku l l a n l a n tip ol mutu r. Kare kubbeyl e
rt l orta hacmin b i r m i krokozmos o l duu fikri daha Al
tnc yzy l d a ortaya kyor. Kil isenin d uvarlar sa'n n ve
baka d i n u l ular n n res i m leriyle ssl enerek b u m i krokoz
m osun Tan rda son lanan evren dzeni n i n ifadesi o l m as i s
ten m i ti r. okluk kk boyutlu olan "k i l i seler ta ve tu l a
malzeme i l e o k kere - itinasz b i r konstr ks iyon l a ina edil
m i l erd i r. Kk a k l klar zerinde rt eleman o l a ra k
kubbe v e ze l l i k l e apraz tonozlar ku l l a n l m t r.
Kare - inde - H a tipi b i r k i l isede naos orta kub
beyi tayan ayak veya kol onlarn serbest o l arak gr ld
b i r kare planl hac i m d i r. Orta kubbeyi drt taraftan be i k
tonozlar d estekler v e bunlar o rta kubbe i l e beraber b i r ha

85
te k i l ederler. Kel e r tonoz veya kubbe i l e rt l r. Orta
kubbe yksek b i r ta mbur zerinde ykse l i r. Naosdan nce
bir narteks, bazan bir d e d narteks bul unur. Bir esas
absid ile iki yan nda b i rer kk ni i l e b iten iki oda, naosu
douda s n rlar. Bu tip, ger i , kubbe l i ve merkezi pl i l k
k i l i sel erin gelimesi sonucu olarak d nleb i l i r de, s
tanbul 'da 881 'de biten Nea ad l bugn mevcut ol mayan ki
l i sen i n bunun ilk rne i olduu genel l i kle i l eri srl mek
tedir. Ortada by k, ke l erde k k , yksek tamburlar
zeri ndeki kubbeleri ve Naosun ha ekl indeki merkezi
k s m n n d ktl ede bel i ren ekli i l e bu yap lar p l asti k ve
pitoresk, fakat hemen hi deimeyen b i r d m i mariye
sahiptirler. Bunlar gene l l i k l e , manast r k i l iseleridir.

stanbul Bodrum Camisi

(Kare iinde Ha planl kilise)

stanbul 'da bugn ayakta d u ra n B izans k i l isel eri

n i n b yk bir ksm bu t i pte yap l m tr: Onuncu yzy l d a
yap l d kabul edi len Bodrum Camisi ( M i ral eion) , Fenari
sa ( Konstanti n Lips Ma nastr k i l i sesi) Camis i n i n kuzey
b l m , 1 087'den nce yap l m olan Eski m aret ( Pante
poptes) Cam i s i , 1 1 00 tari hl erinde i na ed i l d i i kabul edi
len K i l ise cam i s i , n ihayet Komnenler zaman nda ina e d i l-

86
m i olan Zeyrek Camisi Orta B izans m i maris i n i n en nem l i
rnekleridir. Anadol u 'd a S i de 'd e Dokuzuncu yzy l sonun
da yap l m olan b i r k i l ise, H asanda civarnda an l ki l i s e
olarak tan na n v e O n b i r i n c i yzy l d a yap l d k a b u l ed i l en
k i l ise bu tipin d i er rnek l eri d i r.

stanbul - Fenari sa Camisi

Bu a n B izans manast rlar n n ou kere ka laba l k

nfu s l u o l m a d b i l i n mekted i r. Dolaysyle k i l iseler d e k
k boyutl u o l m utur. Dier k i l iseler d e m anastr k i l isesi
rne i n i izlemilerdir. K i l iselerin m i krokozmos o l a ra k ka
b u l edi len naosu h a l ka a k o l mad i i n , fonksiyonel o l a
rak daha byk i hac i m l ere de i htiya duyu l m a m tr.
Ortaa Bizans manast rlar n n rnekleri bugn zel l i k
le Yunan istan'da ok sayda bulun maktadr. Fakat Trkiye'
de Greme'deki kaya lara oyu l mu olanl ardan baka, nem
li b i r kal nt ka l mam tr.
Bu a n sivil m i maris i hakkndaki b i l g i m i z ise, d i ni
yap lara gre, ok yetersizd i r . Bal ka l a rdaki b i r i k i saray
kalnts i l e , Venedi k 'teki byk konut yap l ar n n Bizans
etk i l eriyle o rtaya kt i l eri sr l m ektedir. istanb u l ' u n
Konstantin a ndan b e r i deva m l eklerle byyen v e b u g n
mevcut ol mayan mparator Sarayl ar hakknda zel l i k l e i m
parator Konstantin Porf i rogenetos 'un ' Seremon i l er' k itab n
daki akl amal ardan baz b i l g i l e r elde ed i l m ekted i r . Genel
l i kl e bu Ortaa B izans saraylar n n sonraki Osma n l s u l-

87
tan l a r n n saray lar g i b i , bahe l er, avl u l a r ve revak l ar aras n
da e itli pavyon ve k kler ekl i n de oldu u anla l m akta
d r. Latin isti las ndan nce stanbul 'daki Byk Saray, Aya
sofya -Atmeydan civarndan balayp deniz kenarna ka
dar uzanan gen i b i r alan kap l yordu.

Soru 33 Paleologlar devri mimarisinin genel zellik

/
leri .nelerdir? Bal ca antlar hangileridi?

stanbu l 'u n Lati n l erin el inden a l nmas ndan sonra Bi

zan s ' n ekonomik durumu byk bir yap faa l iyeti olana
verm iyord u . m paratorlar ve Devl et by kl eri eski k i l isel eri
tam i r etmek ve o n lara kk apel ler eklemek, ya da k i l i
selerin evresi n e , o zaman ok revata olan man ast r ha
yat n n gerekl erini yerine getirecek i naatl a r yapmakla ye
t i n m ilerd i r . Paleolog l ar a n n zerinde nemle durula
cak sivil m i mari ka l nts da yoktur. i mdiye kadar b i r
s o n devir Bizans saray o l arak kabul e d i l e n Tekfur Saray n n
da daha ok 1 2 . yzy l a a i t o l d uu kan s nda o l a n sanat ta
rihi leri yard r ( Eyice) .
phesiz en nem l i kal ntl ar stanbul surlar i i nde
olan bu son B izans yap la r n n ba l calar 1 26 1 'den sonra
yeniden yap l d san l a n Koca M ustafa Paa camisi ( H agios
Andreas Krise i ) , Fenari _sa Camisi ( Konstanti n Lips Ma
n st r K i l isesi) gney i n e yap l a n ek k i l ise, Feth iye Camisi
(Teotokos Pammakaristos) ve ek ape l i (pareklezyonu)dir.
B u n la rdan baka tonozl a rti.:i l di kdrtgen plan l basit a
pel l e r i na ed i l m iti r (Manast r Mesc i d i , 1 3 . yy. sonu). Ka
riye Camisi ne eklenen , res i m lerle ssl n l apel de ba
sit b i r d i kdrtgenden ibarettir . D i er b i r tip Yonca p l a n l
k i l iselerd ir. Heybel i ada'da Panagya Kamariotissa ape l i , _bu
tipin iyi korunmu b i r rne i d i r ( 1 4. yzy l i ki nc i yar ) .
Gerekten Paleologlar devrinde yap l a n de i ikl i kl e r ve

88
ekler ok daha faz l a ise de, byk b i r ksm k u l l a n l a n veya
etrafl b i r aratrma konusu o l mayan Bizans yap lar n n bu
son ada geird i kleri dei i k l i k leri tam o l arak saptamak
henz kab i l olmam tr.
Bu son ada ok sayda eski frag manlar k u l l a n l m ,
d uvar yap m sade tu l a , veya ta tu l a kark, fakat ok
stn kr bir tekn ikle yap l m tr. Gene l l ikle duvarlara de
koratif bir n ite l i k kazand ran ni ler, tulalarla yap l an k
k geometrik motifl er revatadr. ze l l i k l e abs i d l e r b u
motiflerle pito resk b i r grne sah i p o l u r . Daha eski ta
rihl i Ki l i se Cam isine yap la n e kte grld g i b i , bu d e
virde revakl d narteksler yap l m o l mal d r. Osma n l ca
m i lerinin reva k l son cemaat maha l l i n i n bunlarla para l e l
b i r biimsel g e l i m e o l mas mmknd r.
K i l iseler eskisi g i b i zeng i n olmasa da, Ondrdnc
yzy lda by k bir g e l i me gsteren fresk d ekorasyonla
ssl en iyord u . Mermer kaplama ve mozayik artk pah a l tek
n i klerd i .
phesiz bu adan ka lan m i mari eserler yeni b i r mi
mari tasarm getirmekten ok g n l k i htiyalarn zorlad
s n rlar iinde meydana g e l m i o l arak, B izans m i rnarlsi hak
knda b i l d i klerim ize fazl a b i r ey eklememekted i rl er.

Soru 34 Bizans kltr ve sanatnda nemli bir yeri

olan kon nedir? konografi ne demektir?
Bizans sanatnn iledii balca konular
nelerdir?

B izans sanat as ndan nem l i b i r konu kon (Ei

kon = Resim) resmid_i r. M u htemelen yard m ve tedavi edi
ci gleri olduu kabul ed i l en :Azizlerin res i m l eri n i n ta
nabi l i r bykl kte, muhte l i f malzeme zerine yap l arak du
varlara aslmas, boyunda ta nmas byle bir gelenei a-

89
m o l m a l d r. Tls m l glerine i n a n l a n konlarda sa,
M eryem, ya d a sa'n n hayat ndan sahneler resmed i l iyord u .
Bylece kon h e m retic i , h e m d e sembo l i k p i r a n l a m
ta yor, ayrca tayana d i ni kaynak l b i r yard m sal yord u .
/
Zamanla bu nc ze l l i k a r bas m , kon tem ett i i
eyin kend i s i , ya ni sl ami d eyi m iyle p u t halin 0 e l m itir.
kon 'dan yard m isten iyor, mucize beklen i yordu. R es i m o l a
rak da kon resmi bu n itel ie uygun soyut b i r temsi li g
rne u l am tr. D i ni konu l u res m i n bu kadar nem ka
zanmas , Sekizi nc i yzy l ba nda B izans tar i h i n i altst eden
i konoklast ( kon-k ran) reaksiyonunu dourmu, a ncak 9.
yzy l i kinci yarsndan sonra kon esRi ne.m i n i kazan'm
tr. Tanamyacak byklkte yap l a n ve b i r duvar resmi
n itel iine brnen ko n l a r da vard r.
Btn gemi sanat olgu larnda kar m za kan bi
i m lerin ki isel , ya da top l u msa l , inanla , d i n l e , herhangi
bir doktrinle sembo l i k b i r i l ikisi vard r. Bel l i b i i m l er bel l i
anlam lar ifade etmek i.in ku l la n l m l ard r. rne i n erken
H ristiyan sanatnda b i r ha sa 'y sembol !ze ederd i . Sanat
b i i m l eri (ze l l i k l e figrl er) i l e ierikl eri , yani a n l am l ar
a ras ndaki i l i,kiler i ko nograf i k i l ikilerdir ( con = res i m ;
graphia = yazmak, izmek). Bu i l iki leri arat ran b i l g i
d a l n a i konografi denir. Bu arat rmalar ze l l ikle res i m ve
h eykel g i b i figrl sanatlarn ok gel itii kltrlerde ( H int
kltr, H ristiyan k ltr) byk b i r nem tar. Bir k
k tab lo zerindeki Aziz figrn , azizin ken d i i l e kyas
l yacak kadar i l eri giden b i r kltrel davrann rn olan
Bizans res i m ve heykel sanat n n ve d i er kk sanatl a r n
anla l masnda, i konografi n i n ro lnn d e ne m l i o l aca
a kt r. Bu bakmdan Bizans sanat n n iledii konularn
ieriklerini tan mak gerekir. Burada ayr nt l b i r aklamaya
g i rmek olana ol mamakla beraber, yine de B izans i konog
rafi s i n i n bal ca tema l a r n hat rlatmak yararl ol acakt r.
'isa, Meryem ve Melekler k i l isenin en kutl u say l a n

90
yerl e ri n i , kubbeleri ve absi d l erin yksek blmlerini igal
ederler. M erkezi planl Bizans k i l iselerinde merkezi kub
bede genel l i kl e sa'y yan i Tanr 'y sembol ize eden sahneler
bulunur. Bunlarn banda her eyi n haki m i olan Tanr ( Pa n
tokrator) , sa'n n ge k , ve Ruh-l Kuds'n i n i i ( Pen
tecost) gibi sembo l i k sahneler vard r . Bazan sa'nn gkl er
de haz rlanan tahtn ( H etimasia) melekler, havariler ev
reler. Merkezi p l a n l b i r k i l isede Meryem gene l l i k l e absid
de bulunur. Kuca nda sa i l e otu ran ( Panachrantos), ayakta
d u ran (Hodegetria) g i b i b i rka tip de bel i rti l i r. M erkezi p lan
l ol mayan k i l isel erde esas absidde sa 'y i htiva eden sah
neler bulunur. Genel l i kle Pantokrator terci h e d i l m iti r. Ki
l iseyi ssleyen i kinci grup sahne l er sa'nn hayat ile i l g i l i
olanlardr. Bunlar M eryeme gelen haberden , sa'n n arm
ha geri l iine ve Meryem ' i n lmne kadar sahneler i htiva
eder. isa ' n n Vaftiz i , H aa geri l m e , Yen iden d i r i l i (Anasta
sis) ve Merye m ' i n l m (Koi mesis) g i b i . nc konu gru
bu H ristiyan doktrini nde ve isa'nn hayat ndaki yerlerine
gre k i l isen i n btn d uvarlar n , apel lerini ssl eyen ve
heps i n i n zel b i r iareti o l a n havariler, peygam ber ve aziz
lerd i r . Tanrdan bal ayarak d i n eh itl erine kadar her mer
tebede saysz kutl u kii l e r o rdusuna ek olarak, l k H ris
tiyan a nda, ve sonra konoklast ada, daha soyut b i i m
l e r de ayn sembo l i k anlam lar i ererek, d i ni yap l ar n d u
varlarn sslemitir. Bu zeng i n i konog rafi n i n gel imesinde
' i kon ' kavra m n n byk ro l ol mutur.

Soru 35 Bizans sanatnn nl resim teknii olan mo

zayik nasl uygulanrd? Resim sanatna ge
tirdii balca zellikler nelerdir?

Homa a nda k k paral ardan m eydana gelen b i r

deme kaplamas o larak ortaya kan mozayi k , H rlstiyan

91
sanat n n i l k gelime sreci ii nde .S . Beinci yzy l da n
sonra, duvar dekorasyonu iin de ku l l an l maa balanm
tr. M ozay i k yzey, a l ya yakn b i r har zeri ne ta , cam ,
pimi topraktan kk kare parac k larn (tesserae) yap $

t r l arak d izi l mesiyle m eydana g e l i r. Levha ha i n e altn
ya l d z cam zeri ne yapt rl arak ya l d z l tesserae ide edi
..
l rd i . Onceden haz rlanan bir d esen zeri ne elle d iz i l en Bi
zans mozay i i n i n gnm zde yap l a n mozayiinki gibi dz
d e i l , fakat daha girinti l i k nt l bir yzeyi vard r.
Bu ok ren k l i ve ha reketl i yzey k altnda adeta can
lanan b i r nite l i kted i r . Mozayik paralar ok kk o l d u k
l ar i i n , her t rl eri yzeye kap lanab i l i rler. Malzemeni n
kend i ne zg karakteri m ozay i k ressam l nda reng i n b
yk bir nem kazanmasna yol amtr. H atta bir bakma
Ge d evir em press iyon ist res m i ndeki renk tularnda ol
duu gibi tek mozay i k paras n n nemi o l d u u syl ene
b i l i r. Bu malzeme Bizans sanatna hakim olan soyutlama
ei l i m i ile bi rleince, iki boyut l u , deri n l ii reddeden ve iz
gisel bir k i m l i e br n m b i r resi m a nl ayna yol am
tr.

Soru 36 konoklast an sonundan stanbul'un La

.
tinler tarafndan fethine kadar (843-1 204)
Bizans resminin Trkiye'deki gelime izgi
si nedir?

Trkiye'd e B izans resmindeki yeni gel imeler genel

l i k l e moza i k tekn i i nd e uyg u l an m tr ve yeniden figrl
b i r res im sanat na dnn 9 . yzy l dan kalan rnekleri
Ayasofya 'dad r. Byk k i l isenin absisi nde b u l unan Azize
Meryem figr , narteks i n bat d uvar a l n l nda bul unan ve
m parator VI . Leon'u (veya iV. M i kai l ' i ) sa nnde d iz k
m ol arak gstere: sahne 9. 'yzy l n i ki nci yars nda

92


yap l m lardr. Bunlarn b i ri ncisinde doac , i ki n c i s i nd e da

ha sti l ize ve l i neer (izg isel) bir s l u p gr l r. Bizans res
samlar bundan by l e bu l i neer, nc boyutu aramayan
slubu terc i h edecekl erd i r. Yine Ayasofya'n n narteks ' i n i n
g ney giriinde bulunan v e M eryeme . Konstanti n ' i n . istan
b u l ' u , J sti nyen'in Ayasofya'y sunduunu gsteren tabl o
b u i ki nci slubun Onuncu Yzy ldan kalan b i r rne i d i r.
Merkezi p l a n l k k k i l isel erde , resi m l erin i kono
grafik dzen i n i n n l Patri k Photi us'un tesbit ettii esas l a ra
gre uygu land san l maktadr. Evrenin k k b i r sembol
olan k i l isen in kubbes i n i meleklerle evri l i sa ( Pantokrator)
igal etm ekted ir. Absidde M erye m , k i l isen i n duvarl arnda,
nemlerine gre s ra l an m Azizler, din ehitleri , peygam
berl erin portrel eri ve daha nad i r olarak nci l den sahne l e r
bulunmaktad r. B izans Orta a resm i mozaik tekn i i v e
bu fiki rlerle en yksek aamas na 1 1 . v e 1 2 . yzy l l arda var
m tr. Bu a n sanat a k m l a r n n yarat l d en nem l i
merkez stanbul olduu halde, bel l iba l rneklerin ou Yu
nanistan'da Hosios Lukas , Chios'da Nea Mani ve Ati na ya
k n nda Daphni k i l isel erinde ve baka l kelerde b u l u n ma k
tad r.
Trkiye'deki uygulamalarn en i l g i n olan l ar ise yine
Ayasofya 'da Gney galerisinde bul unan m parator Konstan
tin Monomakos ve kar s Zoe'yi sa i l e beraber ( 1 1 . yzy l )
v e ayn duvarda mparator i l . Yohannes Komnenos v e ka
rs ren 'i Meryem'le beraber gsteren ( 1 2 . yzy l ) sah ne
lerd i r . Oniki nci yzy l res m i n i n gerekten stn b i r tekn i k
l e , youn b i r i dnyay ifade eden rneklerinden bir d i e
rini , yine Ayasofya 'nn G ney galerisindeki Deesis ( sa,
M eryem ve Vaftizci Yahya'y beraber gsteren sahne) d e
bul uyoruz.
B izans resm i Fresko tekn i i nde nem l i gel im e
gstermitir. En i l gin rnekler ze l l i k l e Bal kan l kel erin
de bulunmaktad r. Trkiye'deki rnekleri ise, baeh i r res-

93

m i n den ok fark l b i r slupla yap lan ve Greme, rgp,
N i de blgesindeki kaya k i l iselerini ssleyen fresklerde
b u l uyoruz. Saysz yeralt ape l i n d e ve k i l isesin , pek de
iyi korunmams bir d u rumda bul unan bu freskler i inde tek
n i k ve slup s ndan a n genel estet i k dz yine - yak
laanlar vard r. Greme'de E l m a l k i l isesi ve T katl K i l i
s e l e r i n , Soa n l ' d a S t . Barbara . ape l i n i n freskleri v e N ide
civarnda Eski Gm'te son y l l arda ortaya karlan fresk
ler bu eyalet sanat n n nem l i rnleri ol arak hat rlanabi
l i r. ze l l ikle H ristiyan i konografisi bak m ndan nem l i
olan b u Kapadokya res i m o ku l u Trkl erin O n i k i nc i yzy l d a
bu blgeyi e l e geirmelerine kadar, hatta bir sre , belki
ondan da sonra faal iyette b u l u n m utu r.
B izans resm i n i n gerek karakteri bu yzy l l a r ara
s nda yarat lan eserlerde tan m lanab i l i r. Bu res i m , insan fi
gr, hatta insan fizyonom i s i zeri ne kuru l mutur denile
b i l i r . Bu fizyonom i n i n d i ni b i r ifade i l e ykl o l mas sanat
karlarn ba l ca amac d r. Gene l l i k l e insan figr etrafna
d ier eyalar, peyzaj veya dier evre eleman l a r , konu
nun i konograf i k btn ln tamamlamak iin konmutu r.
Ve bir gerek izlen i m i vermesi sz konusu de i l d i r. ou
kere soyut, altn yal d z l bir fon btn res i m elemanlarn
sarar ve btn gerek izl e n i m i ortadan ka l d r r.

Soru 37 Paleologlar a Resim Sanatnn Trkiye'

deki neml i verileri nelerdir?

Lat i n lerin isti las s rasnda stanb u l 'da yap l m tek

b i r an tsal res i m kal nts b i r, i k i y l nce Kal enderhane
Camisinin yan nda toprak altnda kal m bir ape lde bul un
m utur. ok kt durumda olan bu res i m l e r ta lyan Azizi
San Franesko'nun hayatna a itti r. Onnc yzy ldan ka
lan en ne m l i B izans resm i rnekleri ise Karadeniz sahil-

94
!erindeki K k Bizans Devl eti nin merkezi olan Trabzon'da
Ayasofya K i l ises i n i n duvar freskleridir. 1 260 y l larnda ya
p l m olan bu freskler olduka iyi koru nmu durumdad r.
Ve Bizans res m i n i n Pa leologlar andaki gel imesi n i n er
ken bir basama ol arak kabul ed i l ir. stanbul 'da Aya fe
m i a M artiryonunu ssleyen freskler de nnc yzy l
sonunda yap l m lard r. Fakat Paleologlar Devri Rnesans
olarak b i l i nen ve Bizans resm inde gerekten byk b i r
yaratc hamleye iaret eden eserler stanbul ' u n Feth iye ve
Kariye cami leri ndeki Ge Devi r ekl eri n i ssleyen fresk ve
mozayi klerd i r.
Pammakaristos K i l ises i n e ( Feth iye camisi) 1 3 1 0'da e k
lenen k k yan apel ( Pa rekl ezyon) kubbeyi ssleyen sa
ve Oniki Peygamber ve k i l ise absisinde Deesis sahnele
riyle ssldr. Bunl arda klasik Bizans res m i n i n kat eki l
c i l i i nden kurtu lmu bi raz d a romant i k yeni bir a n l ay
gr lmekted i r.
Kariye Cam i s i n i n 1 3 1 5 'd e by-k b i r memur olan
Teodor Metokites taraf ndan yapt rlan dekorasyonu Trki
ye'deki B izans res m i n i n en son byk yaratmasd r. Kariye
Cami s i , d i er adyla Kora manastr k i l isesi Alt nc Yzy l
dan beri varo l an , fakat 1 1 . veya 1 2 . yzy lda yen iden yap l
m , 1 4 . yzy l d a d a M etokites taraf ndan bir d narteks
ve bir mezar apel i i l e genileti l m i k k b i r k i l ised i r . Ka
lan res i m i i dekorasyon i ve d nartekslerde ve mezar a
pelindedir. Narteksler mozayik, apel ise fres k l i bir dekor
la sslenmitir. Ele a l nan konular eitl i d i r. Nartekslerde
san n arm ha geri lmeden nceki hayat ile Meryemin ha
yat esas konu ol arak a l n m , d i kdrtgen p l a n l mezar a
peli nde ise Tevrat'tan eitli sahnelerin yan s ra , kubbede
(Son H k m ) , (Maher gn) ve absidde Anastas is (Yen ide!l
D i r i l i ) sahneleri ilenm itir. Bu zeng i n d ekorasyon, m i ma ri
n i n varl n unutturan b i r you n l u ktad r.
B izans resminde, bu d evirden kalan baka rneklerde

95
d e gr ld g i b i , gemiteki iki boyutl uluu aan ve pers
pektifi tam ku l l anamamakla beraber, b i r deri k h i ssi ve
recek dzenler ve re nkler ku l l anma e i l i m i ort a kmak

tad r . nsan figrl eri p l astik, hareketl i , hatta b i ra s i n i r l i d i r .
Genel l i kle btn eyalar v e figrler u z a r v e i nce l i rl er; hat
ta baz figrl ere n l spanyol Barok ressam E l G reko 'nun
ncs ol arak bak l ab i l i r Hassas ve heyecan l b i r ruh ha
l i n i n hakim olduu bu sn Bizans res i m l erinde, ze l l ikle
Kariye Camisinde M ezar ape l i n i n absid i nde, lsa'y , ku rta
rc b i r jestle mezarl ardan Adem 'le H avva 'y kar rken
gsteren Anastas is; onun alt nda d i z i l mi k i l ise by kleri
ve Meryem'le sa'nn muhte l i f portre leri Avrupa resm i n i n
Rnesans'tan nce vard aamann st nde gerek b i r
figrasyona yne l i enerj i siyle kar m za karlar.
Krmz ve mavi ton l arn hakim olduu mozayik deko
run i l gin portre leri iinde d narteks kaps zerindeki
( Pantokrator) ve i narteks 'de (Deesis) ze l l i kle bel irtile
bi l i r.
Bu Ge B izans Resm i n i n klasik a n kat dogmac l
ndan kurtu l uu, baz sanat ta rihilerince o s rad a yen i d en
glenen antik ruhun etkisi sonucu olarak yoru mlanm tr.

Soru 38 : Trkiye'de Ermeni ve Grc sanatlarnn

balca verileri nelerdir?
Dou H ristiyan sanatl ar i inde Ermeni sanat ,
ze l l ikle m i mari a l anda kend ine zg b i r slup yaratm
o l a rak nem l i bir yer ta r. Bugn bir ksm Dou Anado
l u 'da bul unan ve gene l l i kl e Alt nc yzy l l a Onbirinci yzy l
aras nda tarihl enebi len b i rok Ermen i a n t bulun maktad r.
1 1 .-1 3. yzy l l ar aras nda glenen ve Anadolu Seluk Dev
leti i l e boy len G rc Devletinin Kuzeydou Anadol u '
nun baz; ksml arna hakim olduu s rada yap l m ve esas
itibariyl e Ermen i m i marisiyle akraba b i r mi marin i n rn

96
olan baz k i l iseler de oruh vadisi evres inde kalmt r.
Bu mimaril erin ze l l i kl erini kavramak iin meydana gel
d i kleri ota m n kltrel nite l i klerini ortaya koymak fayd a l
o l u r : Kafkasya h i b i r zaman Ortadouya h a k i m olan byk
uygarl klarn etkisine tam o l arak g i rmemi bir blged i r.
B u rada evredeki saysz etn i k kayna malarn tortu lar , izo
le gruplar h a l i nd e yaarlar. Bunlarn kltrleri , evrel erinde
gel ien ve o s rada politik etkisi altnda kal d klar byk
merkezlerin kltrnn zel b i r yoru mudur. Erm eniler Su
riye'den gelen m isyonerlerin etkisiyle erkenden H ristiya n
l kabu l etm ilerd i r ( .S. 344). Daha nceki kltrl eri Part,
Sasani ve Roma etk i l eri gsterir. H ristiyan o l d u ktan son
ra Suriye H ristiyan kltrnn etkisi gr l yor. Uzun b i r
sre de B izans politik v e kltrel ortam iinde ya yorlar.
slam larn bu bl geye hakim o l masndan sonra da ze l l i k l e
lslam kltrnn etkisinde kalml ard r. Politik ba ms z
l klar ve e kono m i k gleri s n r l bu kk Kafkasya top
l u m l a r , evre l erindeki uygar l klar yer l i geleneklerle kar
t rarak Ermen i ve G rc Sanatlar ded i i m i z blgesel H ris
tiyan sanat n yaratm lardr. zel l i kle Ermeni M i marisi i l
g i n b i r Ortaa rnd r.
Gelimi ekl iyle Ermen i m i marisi tekn i k adan
i leri bir ta m i marisidir. i moloz , d dzgn ta kaplama
d uvar tekn i i Ge Anti k gelenee dayanr. rt el emanl ar.
ta , tonoz ve kubbed i r. Yap l a r n , duvarlara alan ve masif
d uvar ktl esini i nceltmek amac n gden, gensel n i l er,
duvarlar ssleyen sa r kemer d iz i l eri ve ii kubbe l i , d
kon i k ift c i d a r l rt leriyle, karakteristi k b i r d m i maris i
vardr. Masif ve az d e l i k l i Ermen i m i mar1s i nde kubbey l e r
t l ve merkezi p l a n l yap yayg n d r. Bu yap l a r d ardan
yksek tamburlar zeri ne otu ran kon i k klah lar , plann i
hareketlerini ifade etmeyen ar b i r d ktl ey l e belirlenir,
kubbeli yap m i maris i n i n gel imesi nde daha ok b i i msel
bir yorumu tem s i l ederler.

F: 7
 Bununla beraber bu blgede, zel l i kle ta tonoz rt
s i stem i n i n 'gel imesinde stn b i r tekn i k dzeye ula l m

t r ; ve bugn Ermeni m i maris i n i n , Ortaa G k sanat n n
nem l i strktrel ze l l i klerinden b i r i olan nerv tonozun
"ayna olup o l m a d soru n u tartma konusudur.
Ermen i m i maris i n i n d i er i l g i ekici bir yan , ze l l i k l e
g e a larda slamdan esinlenmi, geometri k esasl ara da
Yanan bir yzey dekorasyonu yaratm ol mas d r. H akar
d enen mezar talarnda gelimi o l arak bulduumuz bu ta
oymac l , Onnc Yzy t l n yksek ta oyma sanatna,
zel l i kle tekn i k adan b i r basamak devi grmtr.
Ermen i m i m arisine ait eserl ere da n k o l arak Dou
Anado l u 'nun muhte l i f yerlerinde rastl a n r . Fakat Ortaa
Ermeni Devl eti n i n merkezi olan Kars i l i s n rl ar iinde bu
l u nan An i 'de, btn b i r ehir harabesi olduka iyi korun
mu o l arak d u rmaktad r. Sonradan mslman Bey l i klerin
de merkezi olan An i , Trkiye'de Ortaa n en nem l i eh i r
ka l nts say l ab i l i r . A n i civarnda Aras zerinde Hoavanak
m anastr kompleksi d e ne m l i bir H ristiyan sanat kal n
t s d r.
Onuncu yzy lda Van blgesine hakim olan Vaspura
kan Ermeni devl eti n i n Kra l Gacik taraf ndan Van gl ze
rinde b i r ada zerinde yapt r l a n Ahtamar manast r n n
9 1 5-921 tari h l eri arasnda yap l m o l a n n l k i l isesi Ermeni
s a n at n n ve heyke l i n i n en nem l i a n tlarndan biri o l arak
h enz ayaktad r. Me rkezi p l a n l k i l i senin btn d duvar
l ar n ssleyen dekorasyon , Abbasi a n n figrl sanat
i l e yakndan i l iki l i b i r b i i m d nyas n n , heykel tekn i i ba
k m ndan o kadar i l eri ol mayan , fakat ok etki l eyi ci , pitoresk
b i r rndr. Bu d e kqrasyonda Ortaa kltrnn btn
veri l e ri n i , d i ni kon u l ar , kral ve evres i n i , muhte l i f kaynak
l d ekoratif motifleri b u l m a k kabi l o l uyor. H atta Abbasi sa
nat arac l i l e gelen Orta Asya Trk Sanat n n baz. mo
tifleri de, Gaci k'in k i l ises i n i n d uvarl arnda gr l mektedir.

98
 Drdnc Bl m

T RK AGI SANATINA GR

A. GENEL KAVRA M LA R_

Soru 39 slam Sanat iinde Trkiye slam Sanat

nn yeri nedir?

slam Uygar l ve Sanat ter i m i ve kavra m b i r bakma

artk modas gemi b i r tari h yaza rl ndan kal mad r. Geri
slam s fat ile tan m lanab i l e n ve ortak bi r i nancn etkisi
alt nda g erekten evrensel olan ze l l i k ler va rdr; ve onlar
btn Mslm an halklarn ortak m a l d r . D i n i n e n nem l i
b i r top l umsal olgu olarak, h e r eyl e m i etki l e d i i Ortaa
d nyas nda benzer - olular tevik eden yayg n b i r d i ni kl
tr ortam ol mas da olaan d r . Fakat ayr co rafi kou l l ar
altnda , deiik d i l leri konua n , deiik gelenekleri olan
ve deiik sosyal ve ekono m i k kou l l ar ii nde yaayan
top l u m l arn, sadece kaynakta ortak i nanlar nedeniyle tek
b i r ka l p iinde deerl endiril mel eri anlamszdr. Bat kl
ti.irnn gelim e kou l l ar iinde, henz m i l li b i r nite l i k
kazanmam Dou top l u m l ar n , kolay b i r s n fland rma iin
d e , pratik amalarla, s l a m d iye n ite l emek bugn de devam

99
eden bir a l kan l k o l makla beraber, b i l imsel adan, tarihi
o l g u l ar incelemek i i n yeterl i bir temel demtd i r .
Bu neden lerle Trk-slam Sanat teri m i , s ilie ce s l ami
bir inan s iste m i iinde Trkl erin ortaya koyduklar sanat
anlamna g e l i r. Bu sanatn G azne'de, Ortaasya'da , ran'da,
de i i k younlu klarda, blge gelenekleriyle kararak orta
ya kan b i r grnts vard r . Trkiye'de ise, kitabn g i ri
i nde sylediim g i b i , Trk o larak n ite leneb i l ecek sadece
b i r devlet de i l , fakat Trk o l a n bir top l u m olduu ve tari
hi gel ime zeng i n bl gesel ge lenekleri de ierd i i iin, ok
daha fark l bir gelime ile kar layoruz.
slam Sanat n n Trk - s l a m sanat i l e ortak yn l erini
dinin ve ona ba l kltrn ver i l eri do rudan d o ruya sanat
a la n nda yan k l and klar zaman bul uyoruz : badete tahsis
e d i l en Caminin progra m , bel l i ba l ilevsel eleri , s l a m
kltrnn ortak eserleri olan d i ni v e ed ebi eserl erin yazl
mas ve sslenmesiyle i l iki l i a lanlar, ze l l ikle Arap ha rf
leri n i n ortak ku l l a n l n n geti rd ii yaz sanat , baz dekora
tif motifler btn slam l ke l erinde ortak ol arak bul unur.
Bunun yan s ra , d i n i n ve ona ba l eriatn ta n m lad ey
lem s n rlar n n belirledii o rtak e i l i m ler, rne i n , Bat l
a n l amda b i r res i m v e h eykel sanat n n domamas gibi zel
l i kler vard r .
B u n a kar l k , sanat yaratmas n douran kompl eks et
ken ler, bu etken leri n , her yaratma annda, daha nceden
mevcut ol mayan zel koullar iinde meydana gel mesi ve
slam tarihi boyunca , i n s n rlarndan Atl anti e kadar ok
de i i k fiziksel ve top l u msal koullar iine yaayan m s
Iman top l u l uklar n n varl , ortak ze l l i kleri a r basan
b i r slam sanat n n var l na i m kan vermemitir. Bu adan
gr ld zaman, slam Sanat dei l , fakat M slman l
kab u l eden top l u m larn sanatl ar vard r. Bunlarn b i rbi rle
riyle i l iki leri , baz h a l l erde ok zayf olabil i r.
Trk iye'de M s l ma n Trk toplumunun meydana get i r-

100
 -

d i i sanat, yukardaki s n rl a r iinde, btn lslam l kel eri

iin ortak baz n ite l i klere sahiptir. Fakat genel o larak m i ma
ris i , i n i sanat, ta oymac l , hatta m i nyatr n kii l i i ,
kk sanat a l a n ndaki blgesel ze l l i kleriyle kendine zg
bir slup gel itirm itir. slam s fat n n , baz h a l lerde n e
kadar anlamsz olduunu grmek i i n , kubbeli H ristiyan
yap lar , rnein Bizans ve Rnesans k i l iseleriyle, Byk Os
manl Cam i l e r aras ndaki b i i msel i l iki lerin, ayn cami ler
le d ier lslam cami leri aras ndaki i l ikilerden daha fazla ol
duuna dikkat etme k yeterl i d i r.

Soru 40 : Trkiye'deki Trk-islim sanatnn kaynaklar

ve genel ilikileri nelerdir?

Etn i k adan Trk olara k kabul edilen top l u m l arn sanat

rnleri lslamdan nce ve sonra, eski dnyan n m u hte l i f
blgeleri nde . geni b i r a l a n a yay l maktadr. Oysa Trkiye'
deki Trk Sanat bi slam kltr ortam n n damga s n ta r .
B u sanat n kaynaklarnda Anado l u 'nun b i r corafi evre o l a
rak btn ta rihi sresince tan k olduu uygarl klarla, Trk
lerin kendilerine zg b i r k ltre sah i p b i r etn i k g ru p ola
rak, a n lar n geleneklerinde yaattklar tarihi i l iki l e r bu
l unmaktad r . Fakat bunlarn s entezi Opbeinci Yzy lda kla
s i k ereves i n e oturmu b i r islami ortamda yap l m tr.
Bir fiziksel evre ol arak Anadol u her eyden nce fiz
yonomisi Trkler gelmeden nce teekkl etm i yerleme
lerle , yan i kyler ve ehirlerle doluydu. Sonooda H ris
tiyan k ltr sentez i nde eri m i olan uzun b i r tari hi gelime
n i n m i mari, plastik sanat ve d i er kk sanat alanl ar ndaki
urnleri, bunlarn m eydana gelmes i nde kullan lan gelimi
'
tekn i kler, evreye zg malzemeler Anadolu'da bulunmak
tayd . Bu evre n i n grnts herhalde fatihleri etkilem i tir.
Ayrca, yeni sanat Ornlerinin m eydana gelmesinde de yer-

101

l i sanatkarlar, ustalar ku l l an m l ard t. Bylec evre n i n
ajn
etk i l eri b i r yandan, yerl i reti m tekni k leri te y dan, yen i
Anadol u-Trk sentezine kat l m l ard r.
Anado l u 'ya gelen Trkl erin b i r k s m gebe, b i r k s m
yar-gebe, b i r d i er k s m ise, Orta Asya v e ran'dan ge
l e n ehirl i l er i d i . Bu de i i k top l u msal yaant l ara de i i k
retme v e yaratma tekn i k leri tekabl ed iyord u . Gebele
r i n dokuma, derici l i k , maden ileri alanlarnda b i n l erce y l l k
gelenekler i , gelimi tekn i kleri ve kend i l erine zg de ko
ratif sz l kleri vard . Yar gebe lerin ise, bunl ara ek ola
rak yerlemi b i r topl u m a ait yap tek n i klerinden, b i i m le
ri nden haberdar o l aca akt r. Orta Asya ve ran eh i r l e-.
r nden Arfado l u 'ya g eden sonu ncu grubun ise ran - slam
uygarl n n sanat ve zen aat ile i l q i l ( her a l an ndaki tem s i l
ci lerini kapsad n belgelerden ren iyoruz.
Osman l uygarl n n en yksek n oktas n a ulat On
altnc yzy l a kadar Trkiye 'ye m u htel i f slam l kel erin
den sanatkarlar g e l m iti r. O n i k i , On ve ndrdnc yz
y l l arda sanat ol gusundaki genel slami grn n : komu .
l kel erden gelen sanatkarlar taraf ndan geti r i l d i i sylene
b i l i r . Bununla beraber Anadolu'nun, T rklemen i n i l k iki yz
y l nda, a s l etki l en d i i kaynak ran 'dr. Trkl er, ran'dan
g eerek veya ran'da kalarak Anado l o 'ya ' gel mi l erd i r. s
l a m l a da, ayn szgeten gecti kten sonra kar lamlard .
Seluk Sultanlar n n adlarndan, devl etin resmi d i l ine ve
memurl ar na kadar her eyin ran l olduu b i r pol itik sis
temde bu sonucu doal o l arak kar lamak gerekir. Ayrca
O n i k i nc i yzy l n ba ndan teye G neydeki 'kl asik slam
l kelerinin hayatn byk lde etk i l eyen Hal hareketi
ve M s r'n ii olan Fat milerin el i n de bulunuu, Anad o l u
Trkleri n i n p o l i t i k ve k ltrel i l ikileri n i n okluk Badat'
tan Dou d a you n l amasna sebep olmutur. Byl ece daha
Abbasi sarayl ar nda Dokuzuncu Yzylda balayan Trk ve
ran kltre l kar m Anadol u 'ya da gemiti r.

1 02-
 phesiz byk b i r l kede o l uan k ltrel sentez i n
sadec e b i r i k i bi leenden meydana geld i i n i kabu l etme k
doru de i ld i r v e b i z Anad o l u 'da Oniki nci. yzy l da m eydana
gelen sanat eserlerini inceledi i m iz zama n , her blgede,
oraya zg n itel i kl e r saptayabi l iyoruz. Kuzey Dou Anado
l u 'nun daima Azerbaycan ve Kafkasya'n n yeni ve eski k l
trleriyle akraba b i r yan vard r. K i l i kya'dan U rfa'ya kadar
uzanan topraklar hep Su riye ile beraber dnlmesi ge re
ken b i r sanat yaratm l ard r. D iyarbakr, Mard i n g i b i st
M ezopotamya ehirlerinde Kuzey Su riye ve l rak'la ortak
n ite l i kler b u l unur. Van gl blgesi G ney ran ve Azerbay
can'dan kolay l kl a ayr lamaz. Bu s n r blgel erinden Batya
d oru gitti ke Anadol u l aan ve daha Bat d a , Ondrd ncli
yzy l dan sonra yepyeni denemel ere g i rien de i i k b i r
k ltrel ortam kar m za kar.
Anadol u 'd a o luan sanat sentezi n i n her a landa benzer
bir gel ime izgisi gstermed i i n i d e hat rlamak doru
o l u r : rne i n m i nyatr, h at, ssleme gibi kitap sanatl arn
da k itab n ta nabi l ir ve evrensel karakterine ba l o l arak,
s l a m d nyasyla daha ba m l ; m i mari , i n i , ta oymac l
g i b i sanatlarda daha ba m s z g e l i me l er gr lr.

1 03
 B. TAR I HY EREVE

Soru 41 : Anadolu Trk tarihinin kronolojik ve co

rafi snrlar Osmanllardan nce nasl belir

lenir?

Anadol u Yed i n c i yzy ldan itibaren Msl manlar n

akn l a r na hedef o l m u , 7 . yzy l n sonundan bu yana Mer
s i n , Adana blgesi ve Toros larn gneyinde kalan Gney
dou Anadolu blgel eri H ristiya n lardan Arapl arn el ine
gemiti r . Ayn yzy l d a , lstanbul denizden bi rok kere ku
at l m , fakat e l e ge i r i l memit i r. Arapl a r Emevi ve Ab
basi H a l ifeleri zama n nda Kuzeyde Karaden iz'e . Batda Es
ki eh i r civarnda Amori u m 'a kadar uzanan devam l aknlar
yapm l ard . Bunun sonucu o l a rak da B izans Anadol usunun
tamamen askeri b i r savu nma sistemi olan Te ma'lar iinde
rgtlen d i i n i grmt k . Abbasiler anda, Dokuz ve
Onuncu yzy l l a rda, Erzurum , Van blgesi ve gneyi de
Mslmanlarn e l i ndeyd i . Fakat Onuncu yzy l n i ki nci ya
rs ndan iti baren Bizansl l ar kar h cuma gemiler ve On
b i ri nci yzy l ba lar nda B itl i s , D iyarbak r , U rfa blgesi ha
ri, btn Anado l u 'yu tekrar el lerine gei rmilerdir. Bu ha
k i m iyet ok ksa b i r sre d evam etm i , deva m l Seluk
a k n l arndan rahats z olan Anad o l u topraklarn kurtarmak
zere yola kan mparator R omanos D iyogenes'in 1 071 'de
Ma l azg i rt'te Sultan A l p Ars l an'a yen i l mes i nden sonra, Ku-

1 04
tu l m u o l u Sl eyman Beyle d i e r Trk Emirl eri ksa b i r
s rede Dou v e Orta Anad o l u 'yu fethetm ilerdir.
1 08 1 'de Sleyman Bey znik'i e l e gei rerek b i r sre
Anadolu d evleti n i n merkezi yapt . Fakat $uriye'de fetih i i n
arprken l mesi zerine Anad o l u , Trk Em i rl eri aras nda
blnd. Bunlarn en gl s olan Danimend
Kayseri - Sivas blges i n d e , Emir Mengcek Divrik ve Ke
mah b lgesinde, Em i r Saltuk Erzurum blgesinde ba ms z
e m i r l i k l e r kurdul ar. Konya v e evresi yzy l n sonunda S
l eyman Beyi n o l u 1. K l ars l a n ' n e l i nde i d i . H arput'tan Ku
zey M ezopotamya'ya kadar uzanan blge ise Sleyman Be
y i n komutan larndan Artuk Beyin egemen l i i nde i d i . Dou
Anado l u 'nun b i rok eh i rl erinde d e e itli kk, yar ba
msz politik kuru l ular vard . Bunlar b i rbirleriyle m ca
dele ederek ve ken d i l erinden kuvvetl i olan lara, ya da ra n
v e Suriye'deki devletlere tabi olarak yayorl ard . Bu ksa
panoramadan an la laca gibi, bu politik rgtleme kendi
sine para l e l b i r topl u m rgtl emesine tekab l etm iyord u .
Anado l u 'n u n Trk l emesi ve slam lamas srec i , kk
beyl i kl er i n b i rb i rleriyle mcadel e s i n i n d nda, Anad o l u 'ya
ran 'dan ve Trkistan 'dan gelen ktl elerin evreyle yava
yava kurduklar ba larn dokusunda m eydana g e l m itir.
Anadol u 'yu Onnc yzy l n ba nda daha byk ve
cl b i r politik rgt iinde b i r l eti ren ve Konya'y kendi
lerine m erkez yapan Anado l u Selcuklu Devleti , Mool larn
egemen l i i n e g i rene-l<a ar, Tr ern Anaao l u lamalar i i n
uygun b i r ortam yaratm t r. nce Orta Anadol u'da salam
b i r egemen l i k kurduktan sonra Trkl erin yerletii btn top
raklara nfuzlarn uzatan Konya Sel u klar aij ( 1 077-1 243 ),,
sonra ayn devletin ra n 'daki l ha n l m paratorluuna tabi
o l duu sre iinde ( 1 243- 1 308). Trkl erin Anad o l u l amas
ve Anadol u 'nun Trklemesi ve sl amlamas , yeni bir kl
tr sentezi iin yeterl i bir stabi l ite ve ekonomik olanak sa
l ad . Bu arada Anad o l u 'ya gmekte devam eden Trk Boy-

1 05
lar B izans l larn henz e l lerinde tuttuklar Bat Anadolu'
n u n e iine yerletiri l d i l e r Bununla beraber Trabzon bl
gesindeki Kk Bizans m paratorluu i l e , K i l i kya'da K
k Ermeni Kra l l n n Seluk D evletinden sonra da yaa
makta devam etti i hatrlanmal d r . Bu arada Gney Dou
Anado l u , Seluklarn en gl zaman nda Eyyubilerin e l i n e
gem i, d a h a sonra da M s r Meml klerine tabi olarak ya
am tr.
Onnc yzy l n sonlarnda Bat Anadolu 'da H risti
yan ehirler i aras nda on larla bir eit ortak yaant sr
d ren Trk ai retl eri , m u hte l i f boy beylerinin i daresinde
b i rok kk beyl i kler kurdular. Kuzeyde B izans'n kar s n
d a Osman l l ardan Gneye doru Ktahya evres inde Ger
m iyano u l l arna, Manisa evres inde Saruha n l l ara, Ayd n
evres inde Ayd noullarna, M i las evresinde Menteeo
u l larna, daha g neyde Teke ve H a m itoull ar n a , Kuzey
Bat Anadolu 'da birbirlerini takip eden Candaro u l l ar ve s
fend iyaro u l l arna ve bunlarn aras nda, k k k k ksa
s re l i bl gesel Derebey l i klere kadar bir sr politik kuru
lu beraberce yaad l ar. Bat Ar.adolu s a h i l l e ri n i n nemli
l i manlarn Bizans l lar, Cenevizli ler, R odos valyeleri el
lerinde tutuyorl ard . Orta Anado l u 'da Ondrdnc yzy l d a
k s men Karamanoul lar Selu klularn yerine geiyor, d a h a
Douda Mool egemen l i i n den sonra E retna Oul lar v e Kad
B u rhanedd i n , Dou Anado l u 'da, ayn ek i l d e , ok sayda
politik kuru lu Anadolu'yu blyorl ar: G ney Dou Ana
dolu ise Meml ukl ere tabi ol arak ya yordu. Bu ok para
l l k, Bat da Y l d r m Beyazt zaman nda ortadan ka l k m ,
fakat k s a b i r sre sonra, T i m u r ' l a yaplan Ankara sava
yen i l gisinden sonra, yine boz u l m utu r. Anadol u'nun tekrar
b i r tek pol itik i dare altna g i rmesi Fatih d evri nde balayan
ve Onaltnc yzyl ba nda Yavuz devri nde gerekleen b i r
Do uya dn dnem inde o l m utur.
Bu politik gelime tablosu, Anad o l u 'n u n Trkler el inde

1 06
rgtlemes i n i n karma k n ite l i i n i aka gsterir. Geri
gebelerin ulara , yan i H ristiyan topraklar s n rlarna yer
leti ril mesi uygulanan b i r idari yntem idiyse d e , sistema
tik olarak yap l ma d aktr. Byle b i r pol iti k orta m n ho
mojen b i r k ltre sah i p ol mas ko lay de i l d i . D i l ve d i n
b i rl i i n e ramen, Anado l u 'nun ortak b i r kltre sahip b i r
l ke manzaras gstermemesinde, b u uzun yerleme yz
y l l ar n n etkisini dnmek kab i l d i r. Sanat tarihi asndan
b u gr nt Anadolu iin o rtak b i r slubun ortaya kmas
nn zor olduunun ifades i d i r . Gerekten d e Onaltnc -
l dan !jlJ ay c , b i r araya geti rici ortam ancak
Onnc yzy lda, bir lde, Seluk egem e n l i i altndaki
topraklarda gereklBmi ve bunda Douyla olan d eva m l
i l ikiler etken o l mutur. Osman l a ise, i l erde grecei
m i z g i b i , stanbul evresinde ve byk idare merkezle
ri nde ve T rklerin Ondrdnc yzy l sonundan iti baren ha
kim oldu klar Trakya ve B a l kan l kelerinde, veya R odos
gibi yabanc topraklarda, slp bt nl ne erimiti r. Bu
n a kar l k Anadolu btnyle ayn homojen grntye h i
b i r zaman u l aamamtr, d e n i l eb i l i r.

Soru 42 : Osman l tarihinin genel gelime izgisi,

zellikle kltr ve sanat olularn ynlen
dirme asndan nasl belirlenebilir?

Anadolu Seluk Devl eti n i n son y l larnda Eskieh i r'le

B i lecik aras n a yerleen Trkler, Bat Anado l u 'nun d i e r
blgelerinde o l duu g i b i , H ristiyan l keleri nd e Gaza ve
C i had idea l i n i srdryorlard . Bununla beraber Gazi nva
n n ta yan i l k Osmanl Su ltan lar n n gayet b i l i n l i b i r isti
la ve yerleme politikas izledikleri de grl mektedir. Mar
mara blges i n i n B u rsa ( Feth i 1 326). zn i k , zmit g i b i me"
kezleri , devl eti n kurucusu Osman Bey'den ad n alan Os-

1 07
m a n l larn e l i n e ksa b i r srede gem i, bu gelim e po .
t i kas , byk lde corafi faktrlerin verd i i olanakl ar n
\
d a etkisiyle, B izans n Ba l ka n l ardaki topraklarna ve daha
te le re doru Osma n l l ar sevketmitir. Anado l u 'nun dier
Trk Beyl i k l eri 1 4 . yzy l ba nda tespit e d i l m i s n rl ar iin
d e yaarken, Osman l l ar 1. M u rat ve Y l d r m Beyaz d a n
da, byk b i r Bal kan d evleti o l mulard . B u yay l m a , ken
d i siyle beraber byk b i r idari rgtlemeyi d e gerekti r
m iti r. 1 4 , yzy l n sonunda Bat Anadol u ' n u n d ier kk
bey l i kleri n i n byle b i r pol itik g kars nda egemen l i k l e
r i n i srdrmeleri olana olmad , i i n , zaten kend i l erin
den fark l o l mayan Osm a n l top l u m yap snda kolayl kl a
yerlerini b u l mulard r. Ondrdnc Yzy l Osman l kltr
ve sanat ile d ier Bat Anadolu Bey l i kleri n i n kltr ve
sanatlar a ras nd a byk bir farkl l k balangta yoktu r.
Fakat B i rinci M u rat d evri nde, Bal kan l arla i l ikil erin baz
yen i l i kl ere yol at syleneb i l i r. Y l d r m a ise, Anado
l u 'nun dier yerlerinde ei ol m ayan b i r yeni slubun, i m pa
ratorl u k slubunun, balang c d r .
Onbe inci yzy l ba nd a , bt, gelim e Ankara sava
( 1 402) i l e d u rmu fakat k sa b i r sre sonra, Avru pa'ya
doru at l yine srdrlmee balanm tr. E d i rne ' n i n ,
Feti hten nceki antsal ' m i maris i , a r l k merkezi Batda
o l an bir devlet yap s n n ifades i d i r. Bununla beraber yeni
s n rl ar iinde b i r Trk devl eti n i n Anado l u 'n u n d i er Trk
top l u m l a r n da ken d i n e ekmesi doal bir son utu . Nitekim
i l. M u rat ve Fatih d evi rlerinde Anad o l u 'n u n yava yava
Bat daki merkeze baland na tan k o l un uyor.
phesiz sta b u l 'un Fethi ( 1 453) . T rk tari h i n i n h e r
a d a n byk d n e m noktalar ndan biri i d i (Bunun sanat
as ndan a n l a m soru 66'da aklanmaa al l m tr). Os
m a n l Devl eti art k sadece H ristiyan topraklarnda ci h at
yapan b i r M s l man d evleti de i l , fakat H ristiya n , M s l
man btn l kel erde sznn gemes i n i isteyen b i r ci han .

1 08
devl eti i d i . Bu tutu m , pol iti kada Yavuz'un Dou seferleri
ve M s r ' n e l e geiri l mesinde ifades i n i bulduu g i b i , sanat
ve kltr a l a n nda da, Fati h 'ten Kanunl'ye kadar geen sre
iinde, bir yandan Fatih d evrinin Bat Rnesans na a lan
penceresinde, te yandan Timurlu Saraylar n n Osman l
k ltrnd.eki derin etkisinde, yanyana gr l r. B u iki b i l e
en, Osman l top l umunun kend ine zg topl u msal ve kl
trel yap s n d a , Kanuni devri nden nce , yerl eri n i a l r lar.
Onaltnc Yzy l d a m paratorluk rak ipsiz bir cihan d ev
l eti d i r. rgtl emesi en m kemmel dzeye erim i , ekono
m i k olanakl ar en yksek noktaya u l am t r. M i m arin i n ,
s,e ram i i n , m i nyatrn ve btn d ier kk sanat a l a n l a
r n n devl et e l i i l e rgtl endiini gryoruz. Pol itik gcn,
Trk sanat n , homojen bir dzeyde, btn i mparator l u k
topraklarna ihra etmesi b u adad r . Bal kanlarda, Ada l a r
da, Anadol u 'da ve Kuzey Afri ka'da, bakent stanbu l 'dan
esi n l enen ya da d orudan doruya ithal edilen m i mari r n
ler bu devirden itibaren ortaya kar. Baz isti snalaryla,
Onyed i n c i yzy l da kendi nden nce yap lanlarn a n s y l a
yaamt r. Anado l u 'nun srekl i i syan larla devl et b nyes i n i
.
sarsmas , Avrupa d evletleri n i n ve Do uda Safavi leri n , a h
Abbas devrinde , Osman l l ara kafa tutar hale gelmes i , eko
nom i n i n byk bir h z l a kmes i , sanat a l an nda ze l l i k l e
m i maride , reti m i n aza l masyla ken d i n i gsteri r. Ken d i ken
dine yeten Osman l top l um un u n ve kltrnn son bir a
ba i l e bir eyler yaratmas , Lale Devrinde ( 1 703-1 730) o l u
yor. Fakat bu a, art k klt rel ba ms z l n i m kanszl n
da ortaya koyan a d r . M atbaa n n kabu l , Bat l biim lerin
sanata g i rmesi nc Ahmet zaman nda ortaya k m tr.
Onsekizinci yzy l politik adan deva m l baar s z l klar a
d r. Birinci Mahmut'tan nc Se l i m 'e kadar geen sul
tanlar d evrinde ( 1 730-1 807). klasik Osman l idari yap s n
de iti rme v e y e n i b i r reti m dzen i n i kurma abalar
sregel m iti r. Sanat alan nda m i marin i n , btn geleneksel

1 09
 dekoratif form lar b rakt na , m i nyat rn ortadan kalk
n a tan k o l uyoruz. Bu yzy l , eski Osman l dzen i n i n ar
)_
t k yaamayaca n n anla l d d evirdir.
Btn Ondokuzuncu yzy l , bu yaaya mayan yap n n
yerine n e kon u l aca n dnmek v e mmk n olduu kadar
gerekleti rm ekle gemitir. Fakat top l u m yap s , ekono
m i k o l anakl ara ve slam kltr iindeki e i l i m lere ba l
ol arak, i dari reformlar paral el inde deim iyord u . Reform
l a r, devletin eliyle yukardan aa ya empoze e d i l m iti r.
Sanat da ayn yolu i z l e m i tir. M imari, geleneksel ehres i n i
tamamen b rakm , Bat l bii m form l leri uyg u l a n m ,
Bat res mi askeri o ku l lar kanal yla i t h a l e d i l m i tir.
Tanzimat ruhuna uygun kkl d e i meleri n , idari ka
n a l l arla top l uma r nga edil mee al l mas aba l ar n n
tamamen o lumsuz olduunu savun m ak doru de i l d i r. Bi
rinci ve kinci M erutiyet ve sonra Cumhuriyet, Ondoku
zuncu yzy l d a top l umsal de i i k l i kl eri yukardan balat
m a ngrenlerin -o ada bu evrensel b i r tutumdu
attklar toh u m l arla fi l izlenmilerd i . Fakat ancak Atatrk
Cumh uriyet i , h a l k l a beraber bal ayan bir eylem olduu
i i n , yeni b i r top l u m d zen i n i 11_ o l anaklar n yaratab i l m itir.
 C . SLP AAMALAR!
VE SANAT TEK N KLE R

Soru 43 Trk a Sanatnn slup asndan kronolo

j fk blnmesi nasl yaplabilir?

Anad o l u Sanat n n Trklerin gel mesinden sonraki b

l m l eri n i , gene l l i k l e S_e luk, Beyl i kler, Osmanl a l ar d i
ye pol iti k b i r s nfland rmaya gre ayrmak adet o l m utur.
Byle b i r s n fl a n d rma, Ondrdn c yzy l d a Karaman'd a
.
yap l a n b i r yap y Bey l i kler ana, ayn zamanda Bursa'da
yap l a n bir yapy Osman ( ana sokmak, ya da Ondr
dnc yzy l da Sivas 'ta Seluk slObunda yap l m b i r ya
py Bey l i k l e r a iinde e l e a l mak g i b i olduka kar k
sonular verir. Gerekten de, slp asndan b i r s n fl an
d rm a , genel l i kle kronoloj i k s n rlarn, Anado l u 'nun fark l
blgelerinde b i rbirleriyle karmasna sebep o l u r . Bu ne
denl e fa rk l blgel erde slp deimel eri de i i k zaman
s n rlar iind e dn l me l i d i r.
Genel ol arak O n i kinci yzy lda m i mari ve sanat a l a n n
daki veriler ok s n rl d r. Bu s rada Orta Anadolu ve Dou
Anadolu k i m l i g i tam o l arak bel i rmemi bir m i mari deneme
ler devrini yaamaktad r . Dier sanat rnl eri hakknda bil
g i miz de ayn eki lde s n r l d r. Fakat tanab i l en sanat
eserlerin in (kk sanatlar) Seluk, Daniment, Mengcek
v e Saltuk Beyl i kleri n i n merkezlerine dier slam l ke l er i n-

111
 den ithal ed i l d i i dn lebi l i r. G ney Dou Anadol u 'da ise
Artuklu ve d ier Beyl i k lerin sanat ve m i m arisi , k i m l i i az
ok belirli Kuzey Suriye ve Musul sa nat sluplar n n er
evesine gi rmekted i r . Dou Anadol u'nun baz blgeleri
Azerbaycan 'da ve Bat ran'daki sanat evres i n i n By k
Seluklularn son a ndaki sl ubu iinde yer alabi l i r.
Onnc yzy l n ba lar ndan teye Kayseri - Konya
aks etraf nda ve Seluklara tabi Bat Anad olu blgelerinde,
yzyl sonlarna ve daha sonra Karaman ama kadar ge
l i mesi izl ene b i l ecek b i r Orta Anadolu - Seluk s l u b u ,
m i mari, ini dekorasyon a l anlarnda, ay r c nite l i k l eriyle
vard r. Bunun yay l m a alan ayn yzy lda M a l atya 'ya, Si
vas 'a, Amasya'ya uzan r . Eski Dani ment blgelerinde
Amasya , Tokat, S ivas 'ta ve daha Douda Mengcek ve Sal
tukou l l arnn blgesinde ise daha deiik b i r slubun ge
l iti i gr l yor. Fakat kalan verilerin azl ndan t r9, b u .
de i i k l i kleri ancak m i mari ve m i mari dekorasyonda i z
lemek kabi l d i r. 1 3 . yzylda gel ien ve ze l l ikle dekoras
yon alan ndaki p lastik karakteriyle beli rlenen bu Kuzey-Do
u slubunun O ndrdnc yzy l ortalarna kadar devam
etti i ve bu yzy l d a Karaman l kes i n i de b i r lde etk i l e
d i i n i gryoruz. H eykel veya kabartma alan nda ise, yine
bu blgelerin daha veri m l i o l duu ve herhalde Kafkasya-H
ristiyan gelenekleriyle eski Sasani gelenei a n l a r n d a
ieren b i r s l u p ortaya koyduklar syl eneb i l i r.
Bat Anad o l u Beyl i k l eri M i marisi Ondrdnc yzy l
ba nda h e r h a l d e Orta Anadol u gelenei etkisi altnda idi .
Fakat beyl i kl erin topraklarnda, vaktiyle Douda olduu g i -
. b i , k s a sre l i kou l l arn ortaya kard de i i k sl upta
eserlere de rastl anr. Kk sa nat eserl eri ise, dokuma
rnl eri d nda, gene l l i k l e Doudan geti r i l mektedir. Yava
yava, tamamen de i i k politik ve ekono m i k kou l l ar al
tnda yerel gelenekleri daha ok ieren , daha az dekorat i f
b i r m i mari anlay n ortaya kt n , m u hte l ! f Beyl iklerin

1 f2
 yap l arnda izl eyeb i l i yoruz. B u de i i k grnl m i mari,
sonradan Osman l devl eti nin b i rleti rici orta m nda homojen
bir geli me izgisi izlemitir. Orta ve Dou Anado l u ise
Bat 'daki g e l i meye Fatih Devri sonuna kadar kat lmam
lard r.
Osman l a , 1. M u rat Devrinden teye yen i b i r sen
teze doru yne l i r. Y l d r m ' n Bursa'daki eserleri gerek
Osman l sl ubunun balang c say labi l i r. Bu slup, Fatih
a na kadar, Bursa ve Edi rne'de i l g in rnek leri gr len
b i r evr i m geirir; stanbul ap larnda 1 5 . yzy l sonlarnda
ve i l . Beyazt anda, Onalt nc yzy l ba nda, gelimes i n i
tamamlar. D i er sanatlar bu geli meyi a z b i r zaman far-
kyla izlerler.
Kanuni'den iti baren hemen hemen btn a l a n l arda 1 8 . '
yzy l ba n a kadar srecek b i r klasik s l u p teekkl et
m iti r. La l e Devri bu a n dekoratif yn daha gl son
d evres i n i temsi l eder. B i ri nc i Mah m ut' l a beraber, 1 8 . yz
y l n ortalar ndan hemen nce, Bat l laman n i l k grnt l eri
ortaya kar. Bu deime s reci 1 8. ve 1 9 . yzy l l a r boyunca
da deva m ederek, il. Abd lhamit devrinde ve Birinci D nya
Sava ndan nceki Neo-Klas i k e i l i m l ere ular. Res i m ve
dekoratif sanat alanlarnda ise Avrupa etk isi g i derek art
m ve yer l i b i r slubu b i rok alanl arda yaatmam tr.

Soru 44 : Trk a anatnda kullanlan balca sanat

tekniklerinin genel niteliklerini nasl tanm
layabiliriz?

Her a n sanat , topl u m u n ekonomik ve teknoloj i k

dzeyine v e kltrnn e i l i m l erine gre, baz sa nat tek
n i k lerini d i erlerine terc i h etm iti r. Onikinci yzy ldan te
ye Trk Sanat Tar i h i n i n gl yaratma alanl ari ve gel itirilen
teknikler u n l ard r:

1 13 F: 8
 Mimari - Gene l l i kl e Trkler Anad o l u 'da yeni yap
tekn i kleri ortaya koymam l ar, fakat olanlar byk b i r us
ta l k l a ku l l anan bir tekn i k o rtam yaratm l ard r . Konut m i
marisinde blgesel malzeme v e yap teknikl eri ol arak, o
u n l u k l Der, ms i naat G ney 6lgelerinde daha
. ok ta ve kuzeyd e de aa onstr ksiyonu gryoruz .
An tsal m i mari ise , saraylar d nda, ran ve Ortaasyadakin
den fark l olarak, yine blgenin eski gel enekl eri n i n izinde
gitm i ve ana malzeme olara k ta d uvar k u l l a n m tr. Yap
rts, d z ahap at veya ta tonoz o l duu kadar, ran ve
Ortaasya'daki Tula kubbe ve tonoz gel ene i n i Anad o l u 'da
da srdrmt r. ze l l i kl e Onnc yzy ldan sonra bt n
Anadolu - Trk m i maris i n i n esas rt sistel'l) i tula tonoz
ve .kuh e zeri n e kuru l mu say labi l i r. Sadece ahap ki ri
l e m e l i dz tava n , baz nem l i yap l arda, (rne i n Beye h i r
v e Afyon U l ucam i l eri) v e kk boyutlu yap larnda ku .l l a
n l makta devam etm itir. Bat Anadol u 'da, Beyl i k l e r ve Os
m a n l mparatorluunun yap faa l iyeti n i n yo u n l at bl
g e l erde, kubb e , geti rdii b tn strktrel sorunlarla be
raber, byk yap larn normal rts olmu ve byk kub
b e l i yap tekn i i , Osman l m i m arisinde, gelimes i n i n en st

d zeyi n e erimitir.
M i m a ri dekorasyon teknikleri - Osman l ncesi
n i n en onem e orat te n i g i ta oym..ruag r . iger s
i a m ..i_. 1k
_
., e_,.l-
er-:i-
nd ---;b-u--::
-;-e 1
-;-- d e- n-;
-:: ..;;;-'!'r"""
ra st l :"'
nmaya a e korasyonu
'
herhalde Anadolu'nun Trk ncesi yap gel ene i n i n etkisi
altnda, Anad o l u - Trk m i marisinde terc i h ed i l m i ve ge
l iti r i l m i tir. B urada teknik yere l , k u l l a n lan motifl erin sz
l slami ve Trktr (Bak. Soru : 53) .
Trk m i mari dekorasyonunda gelien d ier ne m l i b i r
tekn i k s r l tu l a ve ini kapl amadr. Anadolu'ya randan
gelen bu tekn i k l erden birinc i s i Onbeinci yzy lda terked i l
m i , buna kar l k ini kap l am a , dnya sera m i k tarihi in
de nem l i yeri olan b i r m ke m m e l l i e u l am t r . (Bak. Sa-

1 14
 r- u : 55, 56, 89, 90). Anadolu Trkleri bunlarn yan s ra al
ve boya l dekorasyonu da gelitirm ilerd i r. Anado l u 'ya i ra n '
dan geti r i l en al dekor tekn i i , zell ikle Onbe i nci yzy l
yap larnda, b y k b i r gel ime gsterm iti r.
.
Serami - ini tekn i i n i n gel imes i n e paral el o l a
rak s r l anak mlek d e , ze l l ikle Onbeinci ve Onaltnc
yzy l l arda, slam sanat n n en gl rneklerini Trkiye'de
verm i ti r. Trkiye'de genel l i kle erken slam sanat n n Orta
asya ve Dou ra n 'da en yayg n tekn ii olan , ralt tekn i i
kullan l m t r.

Min atr - Osman l mi nyatr sanat ze l l i kl e Ti

mur a ran m i nyat r sanat n n etkisi altnda gelim itir.
Zamanla slup asndan kendine zg bir ifade kazanm
o l makla beraber, res i m alanna yeni b i r tekn i k geti rmem i
t i r. D i er slam l keleri n i n res i m sanatl ar nda gr l d
g i b i , Bat etki lerinin res i m sanat n n gel imesi ni etk i l emesi
1 7. yzy l dan sonra o l m utur (Bak. Soru : 83-87).
Hal - lami ier i k l i kk sanat alan nda Trki
ye'de gelien en nem l i sa nat kolu H a l c l k ve Dokuma'dr.
ze l l i kl e Grdes dm den i l en tekn ikle yap l a n Trk ha
l lar gerek dokumac l k, gerek desen ve renk asndan ul a
t klar tekn i k d zeyde d nya ap nda b i r ne erimilerd i r .
( B kz . Soru : 90-9 1 ) .
Hat - Gzel yaz , btn slam l kelerindeki nemi
n i Tr ye e e koru mu, Anado l u - Trk Sanat i i nd e ok
deer. ve ri l en b i r yer igal etm itir. zell ikle Osman l dev
rinde H at Sanat byk b i r dekoratif dzeye u l a m , e itli
Arapa yaz sl uplar aras nda Nes i h , Sls ve Tal i k T rk
lerin en ok k u l l a n p , yeni varyasyonlar ortaya koyd u klar
sluplar o l m utur (Bkz. Soru : 88) .
.!_. Di -er sanatlar Tahta oymac l . ze l l i k l e i l k yz
-

y l larda ta oymac l n a e g te eserler vermise de, Os-

1 15
 man l a nda eski nemi n i kaybetm i ve yeri n i sede.f-kak
. ma i i l i i n e terketm itir. Buna kar i l k Osma n l lar klasik
ada dokuma sanat n gel itirm i lerd i r. Maden i i l i i ise
T kiye'de, ze l l ii olan b i r varl k gsterm i say l m az ( bkz.
Soru : 58, 90, 9 1 ) .

116
 Beinci Blm

OSMANLI NCES ANADOLU TRK SANATI

A. TOPLU M YA PISI VE SANAT

Soru 45 1 2-14. yzyllar arasnda Anadolu toplumu

nun yaps ile sanat arasndaki il ikileri na
sl aklayabiliriz?

Anadol u 'nun Trklemesi s rasnda -ki bunun 1 2- 1 4.

yzyl l arda esas itibariyle gerekleti i kabul e d i l e b i l i r
sanat rnnn ortaya k , yeni top lumun tan m l a d ih-
, tiyalar ve bu i htiyalar kar l ayan sanat rnlerini mey
dana getiren sanatka rlar as ndan e l e al ri m a l d r. phe
s i z burada retim merkezleri o l arak ehirler szkonusudur.
.
Sanatn yen i koruyucular ve m teril eri , Trk Sultanlar
ve Beyleriyd i . Bunlarn bir ksm gebe yaant s n n an
l a r ndan henz ku rtu l mulard . B i r ksm n n ise kltr ran
Selu k l u o rtam n n Anad o l u 'daki uzants yd . B u n u n l a be
raber bu abuk deimeler ve komp l e ks politik i l i k i l e r
ortamnda, d i ni dogmalar mutlak o l arak s n rl am ad za
m a n , saray evre leri kolay elde e d i l e n i n , ya da be en i l e n i n
sei m i nde tamamen pragmati k e i l i m lerle h areket ediyor
l ard . T rklerin yeni e l e gei rdikleri l kede, evre leri eski

117
H ri stiyan k lt r m erkezleriyle d o l uydu. O n i ki nci ve On
nc yzyl larda Konya Saray n n B Lrnns l a , Grc l e r l e ,
Trabzon mparatorluu i l e K k K i l i kya Ermeni Devl eti ve
Hal l arla olan i l ikileri, deva m l b i r sanat rn ve san at
kar a l veriine yol am t r . By l ece her yeni yaratma, b i r
ksm evre n i n , b i r ksm slam v e eski Trk gelenekl eri n i n
etkisiyle oluan, v e h e r yeni kompozisyonda , de iebi l e n
oranl arda bu b i l eenl eri ieren istekl ere cevap vermek ze
re eki l l eniyord u .
Y e n i topl u m , b i r s l a m top l u m u o l arak, Anadolu d nd a
belirlenmi baz yap tiplerini istiyord u : Camiler, medrese
ler, zaviyeler, t rbe ler yap l mas gerekiyord u . Bunlar iin
1erek l i klt eyas da lslami Kltrn tan m l ad ihtiya
lard . Bu yap larn ve eyalarn yap m tekn i i ve dekorasyonu
ise, d i n i n s n r l amalarndan ok, bul unabi l en ii l i i n veri
l erine ba l olarak ortaya kyord u . Erzurum 'da b i r Saltu k l u
knbeti n i , y a da Divrii 'de Kale c a m i s i n i yapt ran e m i r ya
da sultan, iste i n i yer l i usta lara yapt rmtr. Bunlar bel l i
eler ieren yapy, kendi b i ld i k l eri duvar tekn ii i l e r
yorlar ve rtyorlard . Yap n n d ekorasyonu ise o s rada
orada bul unan b i r Azerbaycan l usta taraf nda n , yaz l ar ise
am'dan gelen baka b i r u sta taraf ndan yap l ab i l iyordu .
N ite kim ku l l a n lan malze meye bakarak ii l i i n kayna n
da sylemek kabi l d i r. Ta ii l i i Su riye veya Anadolu kay
nakl d r. Aa ici l i i M s r'dan Grci sta n'a kadar uzanan
li r evreden olab i l i r. Al iil ii ran kaynak l d r. Ayn e
k i l d e tula ve ini dekorasyon okl u k Azerbaycan kaynak
l d r . phesiz btn bu tekn i k l e r , Onnc yzy l dan iti
bare n , Anad o l u ehirlerinde rgtlenen yeni toplumun men
suplar taraf ndan uyg u l anmal.a ba l a n m , byl ece bal a n
gtaki m u hte l i f kaynakl sanatkarlarn yeri n i yen i top l u m u n
yetiti rd ikleri a l maa ba lamt . B u n u n l a beraber bu a n
ta rihi ko u l l ar hatrl anacak o l u rsa , yer l i sanatkarlarn btn
a l a n l arda sz sahibi o l malar olana hi b ! r zaman sal ana-

1 18
mam tr. ste l i k yer l i olanlar d a sadece mslmanlar d e
i l d i . Politik egem e n l i i n sahipleri srekli o l arak de imi,
Anad o l u 'ya g devam etm i, her yeni Emir, Bey veya Sul
tan l a beraber onun zel evresi n i n adaml ar , sanatka rlar
ort<:.ya k m ve blgen i n k ltrel i l i kil eri d e de i i k l i k
lere u ram t r.
Anadolu ehi rleri n i n top l u msal yaps da s rekl i ola
rak d eimi, blgeden blgeye de farkl l kl a r gsterr:i
t r. Gebe lerin yerlemesi, ve eh i rl erdeki yeni nfusun
yerl i h a l ka o ra n sanat rnnn nite l i i n i etk i l eyen sorun
l ardr. Yerl i halk o ran yksek kal a n blgelerde eski sanat
gelenekl eri daha byk b i r d i renme gsterm iler, yen i rn
l ere katk lar daha faz l a o l m utur.
Sanatl arn ek l i ne gre de toplumun etkis! de i i k o l
m utur. H at, m i nyat r, te_zhip g i b i k itap sanatl ar ancak s
lami kayna k l olab i l i rd i . Gebeler ise, bu blgel erde ge-
1 imemi olan H a l sanat n , btn d e koratif ze l l i kleri ve
tekn i kleriyle gelitirmil erd i r. Buna kar l k maden sanat
l ar nda yerl i gelenekler nem l i rol oynam oi m a l d r. G e r
i Suriye, M ezopotamya g i b i daha eski slam l kelerinde
geiim: olan maden i i l i i n i n d zeyine Anado l u hi b i r
zJman u l aamamtr.
Bu ksa aklamalardan anlal aca gibi sanat rn
n ii 1< ; n l i i , her seferinde o l d u ka deiken b i r sanatkar
grubunun katksyla o rtaya kmaktad r. Devam l l k ve ho
m oj en l i k dardan ta n mas kabi l ol mayan m i m ari kon
str ksiyon tekn i inde b i r lde grlr. Fakat fark l l k daha
oiaar:d r. Sanat sluplarnn yerlemesi iin uzun sreler
gerek l i d i r. Oysa b u a buna i m kan verm iyo rd u . Bununla
beraber bugn Ortaa Anad o l usuna bakt m z zaman sa
n at rnlerinde bulduumuz o rtak b i r z vard r . Buna Doku
zuncu yzy l dan itibaren slam kltr ortam nda b i r araya
gelen saysz gelene i n Anad o l u 'ya yans mas ol arak ba
lrn b i l i riz.

119
 Bu zn biim bak m ndan slami gelenekl erden b i raz
daha uzaklamas Ondrd nc yzylda Bat Anadolu 'da ba
lar. Bu yzylda doudan gelen glerin arkas kes i l m iti r .
Anado l u 'nun Bat s , bundan by l e , evre veri leriyle zde
l eerek , yeni bir top l u m dina m i i n i n olanaklar iinde, Os
m a n l sanat ded i i m iz sentez i ortaya koyacaktr.

1 20

/
 B. M MA RI

Soru 46 Onnc Yzyl sonuna kadar Anadolu

Trk M imarisinin gelitirdii balca cami

tipleri ve bunlarn neml i rnekleri hangile
ridir?

Byk b i r k s m son radan eitl i de i i k l i kl ere uram

ve b e l ki de zg n biim lerinden uzakl am o l makla bera
ber, Onikinci ve Onnc Yzy l l arda Anadolu Camileri n i n
ba l ca tiplerini saptayab i l iyoruz.
Cam i leri n bir g rubu , bir bak m a en i l kel , strktr
tek n i i bak m ndan yap l mas kolay olan , en eski slam ge
lene i n i n deva m olan ok ayakl camilerdir. [ B u rada ok
ayak l d eyi m i namaz a l a n n n (Sahn) rtsn ta mak i i n
o k sayda ta yc e k u l l an l d n ifade etmektedir.l By
l e b i r yap da ou kere ahap olan tavan , ta veya ahap,
ok sayda s tun y a da ayak d izi leriyle ta n maktadr. Bu
cami ti pi , Arapl,a rn daha feti h l erin bandan iti baren ina
ettikl eri ve kken i eski ran'n Apadana ad veri len ok s
tu n l u taht salonlarna kadar uzan an, erken cam i l e rin deva
m d r. Bu tip ca m i l e r i l kel karakterleri i l e, gn m ze gelene
kadar uygulanm lard r. S ivas'ta Onbiri nci yzy l n sonlarn
da Dani mentl i l er anda ina ed i l d i i san lan U l ucam i , ta
rihi be l l i o l mayan fakat Onikinci yzy lda yap l d kabu l
ed i l en N i ksar U l ucamisi bu tipin karg i r stu n l u erken r
nekl eri dir. 1 298'de yap l m olan Beyehi r U l ucamisi ahap

121
stu n l u cam i l erin en gze l l erinden b i ri d i r. Konya 'da Al aed- .
d i n Camisi d i ye ta n na n U l ucaminin , Ondokuzuncu yzy l d a
yen iden elden getii a n l a l a n , d o u bl m toplama mal
zeme ile yap l a n ahap tava n l i l k cam i l erin karakteri hak
knda iyi bir fikir verir.
kinci grup cam i l er ok stu n l u cam i l erin varyas
yonu o larak gr l eb i l i r. Daha Abbasi devrinde, stu n l u ca
m i l erin m i hrab d uvar nndeki a kl n k k bir kubbe
ile rterek, bu ras n a yap n n d i e r bl m l erinden ayr b i r
karakter veri l d i i n i gryoruz. Bu e i l i m ze l l i k l e ran 'da
i l k cam i l erin m i mari karakteri n i tamamen de itiren bir ge
l i me gsterir. M i h rap nndeki kubbel i hacim gitti ke b
yyere k, stunlarla ta nan blm l ere haki m olmu ve ran'
n slam ncesi m i marisindeki kubbeli ve eyvan l yap l ardan
esinl,9nen , de i i k b i r bii mde g e l i m iti r. Trkiye'd e , m i h
rab nndeki kubbenin byyerek, d i er blml eri i ki n c i
p l anda b rakan e n e rken rnei Si lvan 'da b u l unan U l ucami
dir. Cam i , nce 1 03 1 'de i na ed i l m i , m uhtemelen Onikinci
yzy l ortalarnda bugnk ek l i n i a l m tr. Yine Onikinci
yzy l sonlarnda yap l mas muhtemel Van U l ucam i s i nd e d e ,
m i h rap nnde b y k kubbel i bir h a c i m b u l u nmaktayd .
Mardin yak n nda Kz ltepe U l ucamisi ( 1 3. yy. ba ) b u tipin
nem l i bir varyasyonudur.
Anado l u 'ya zg b i r cami t i p i n i n O n i k i nci yzy l d a
ortaya kt n gryoruz. Kayseri U l ucamisinde o k dei
i k l ie uram haliyle bulduu muz b u tipin en gzel rnei
M engou l lar zaman nda D ivri i 'de yapt r l m olan 1 228-
29 tari h l i U l ucam i'dir (Soru : 49) . Bu yen i cami plan n da ca
m i n i n g i riinde n m i h raba uzanan aks zeri nde, m i h rab nn
d e b u l unan kubbeden baka, cam i n i n ortas nda byk b i r
ayd n l k, y a da b i r fenerl i kubbe, y a n i t a m kapat l mam ve
ieriyi ayd n l atan b i r rt b u l unur. Bu esas aks, m i h raba
doru uzanan kolon d iz i l eri. aras ndaki d ier blml erden
daha genitir. Arap cam i l erinde gr l e n m i h rap d uvarna

122
paralel ol arak, enine gel imi mekanlarn aksi ne, Anad o l u
cam i l erinde, m i h rap duvar na d i k uzanan boyuna b i r i me
kan va rdr. Bu cami tipinin ni speten iyi korunmu bir d i er
rnei Kayseri 'de H uand H atun camisi d i r ( 1 236).

Kayseri - Huand Hatun Camisi, Medresesi ve Trbesi

(M. Akok'tan)

D i er b i r cami tipi do rudan doruya k i l isel eri r

nek alarak ortaya km tr. Fakat bu ti pte d e , d ier cami
lerin etkisi altnda, k i l iselerin rt sistem leri de i i k l i e
uramtr. Bu t i p i n i l g i n rnekleri aras nda Divrii'de Kale
Cam isi ( 1 1 80/8 1 ) ve N i de'de Alaedd i n Camisi ( 1 223) sa
y labi l i r.
Dz toprak damlar , ok az pencere l i sa r d uvar
.a r ve gene l l i k l e sonradan eklenmi m i narel eriyle bu gs
terisiz yap larn d m i m arileri n i n en nemli eleman , bu

1 23
a n d i e r yap larnda olduu g i b i , ssl taka p l a rd r (So
ru : 52). m i m arileri i n i , a l ya da ta oyma m i h raplar,
titiz b i r tekn ikle ilenmi m i nberleri ve gn mze rnekle
ri hemen hemen ka l mam o l makla beraber, m u htem elen
boya i l e sslenmi duvar ve rt leri , yerleri ssleyen hal
laryla ok d a h a z e n g i n b i r etki uyand r rlar. B i rokl arnda,
ta malzeme ile yap l an rt n n D ivri i 'de, N i de'de ve son
zamanl arda y k l m olan Erzurum U l ucamisinde olduu g i
b i , ok dekoratif tonoz ve kubbeleri vard r.
, Ba ndan buyana Trkler eski k i l isel eri cami ol arak
k u l l a n m lard r. Bunun yan s ra 1 3 . Yzy l n i ki n c i yars n
dan balamak zere, tek hac i m i mescitler , de yapm l ard r .
Bunla rn kubbe i l e rt l rnekleri aras nda Konya'da Hac
Ferruh ( 1 2 1 5) ve Bearebey ( 1 2 1 6) M escitl eri say l ab i l i r.
Bu a cami leri Anado l u m i maris i p i n dier slam l ke
lerinden ayr b i r gelime izgisi o l d uunu ak o l arak gs
teri rler.

Soru 47 Ortaa medreseleri nasl yaplardr? Bu a

medreselerinin tannm rnekleri hangile
ridir?

Trklerin hakim o l duu slam d nyas n n ran, Suriye,

M s r , Trkista n ve Anad o l u 'da gelitird i i en nem l i yap
medrese lerd i r . Med reseler, T rklerin yen i ele geird i kl er i
byk l kelerde kurduklar p o l i t i k egemen l i i destekl eyen
snnl l i i n yay c s idi ler. Bu yap l ar n m i m ari kayna n n
H orasan 'da v e Trkistan'da yayg n b i r konut tipi o l an i av
l u l u ve eyva n l evl er o l d u u san l maktad r. Anadolu 'da 1 2.
yzy l dan teye gel iti i n i grdmz medresel er, plan
tasarm as ndan birbirlerin e benzemekle beraber, o rtada
ki avl unun ak ya da b i r kubbeyle rtl o l masna gre , ak
ve kapa l medrese d iye i kiye ayr l rlar. H e r i k i tipte d e , otu r-

1 24
 '
1. ay - Ta Medrese 2. Sivas _ Buru,ciye Medresesi

ma ve okuma h ac i m l eri olarak k u l l a n lan oda ve. eyvanlarn

m erkezinde kubbey l e rt l b i r salon, ya da uzunluuna
gelimi revak l bir avlu b u lunur.
Kapal medrese, Anadolu'd a ak medreseden nce
ortaya kar. M uhtemelen dorudan do ruya Orta Asya 'da
b u l unan benzer konut yap l a r gel ene i n i devam ettirir. Bu
t i p i n ilk rnekl ri, Tokat ve N i ksar'da, Onikinci yzy l n i ki n
c i yarsnda yap la n , bugn harap, Ya basan Medreseleri
d i r. Yap n n m erkez i ndeki byk salonu rten kubben i n
ortasnda b i r d e l i k b u l u nu r . Bu medrese ti p i n i n d a h a ge
iki tan n m rne i , ayn zamanda dekorasyonlaryla da sa
nat tarihi mizde zel yerleri olan, Konya'daki Karatay ( 1 25 1 )
ve ncemi narel i , ( 1 265-67) med reseleridir. K rehi r'de Ca
cabey Medresesi d e medrese i le trbe yap s n i l g i n b i r
kompozisyonda bi rletiren b i r 1 3 . yzy l yap s d r . Kapa l
med rese lerin tamamen s i metr i k v e gelimi b i r rnei ay
i l esinde Ta Medrese den i l e n Yusuf bin Yakup M ed rese
s i d i r ( 1 278).
A k medresel e r, eyvanlar n n says ve avl u l a r n
evrel eyen revakn dzenlenmes i n e gre b a z farkl l klar

1 25
gsterirl er. lerinde tek veya iki ktl olanlar vard r . Ana
dolu 'da tari h i b i l i nen en eski a k m ed rese Kayseri 'de i f
te Medrese ol arak tan nan i ki medreseden biri olan ( 1 205/
6 ) tar i h l i ifaiye Medreses i d i r . Sivas'taki Byk Keykavus
ifahanesi de ak avlulu medrese tipi yap l a r n i l g i n r
nekl erinden biridir ( 1 2 1 8) . Avl unun b i r aks n a yerl eti ri l m i
o l a n Sultan Keykavus 'un mezar n n , revak v e eyvanlar ss
leyen mozay i k dekorasyonu i l e , Anadol u i n i c i l i i n i n g e l i
mesi nde de zel b i r yeri vard r. Seluk devl eti n i n en gl
a n dan kalan ve m i mari ve dekoratif ze l l i k l eriyle i l gi e
ken d ier iki med rese Kayseri 'deki H uant Hatun M edreses i
( 1 236) i l e , Konya'da S ral Med resedir ( 1 242) .
.
Selu klar n Mool idares ind e yaad kl ar Onnc
yzy l n i kinci yar s nda, zel l i kl e Dou Anadol u 'da , Antsal
M ed reseler ina ed i l m i tir. Bun lardan S ivas'ta ve Erzuru m '
da b u l unan ve her i kisi de ' i fte M i nare l i ' ol arak tan nan b
yk medreseler, m i mari tasar m l ar ve d ekoratif zeng i n l i k
leriyle Seluk a an tlar n n banda g e l i rl er. Sivas'taki
ifte M i nare l i Medresen i n sadece g i ri cephesi ve ift mi
nare l i byk Takaps ka l m tr ( 1 27 1 ) . Erzurum ifte M i
nare l i Medreses i Anadolu 'daki i k i katl medreselerin nad i r
rneklerind_en b i ri r ( 1 3 . Yzy l ortas nda yap l d d n
len bu med resen i n tarihi be l l i d e i l d ir.) H er iki medrese d e
grke m l i ta dekorasyonlaryla, ta y o n u sanatm zda nem l i
b i r yer tutarlar. Bu byk med rese lerde, m utlak b i r si metri
i inde, avl u nn akslar zerine by k eyvanlar yerl eti ril
m i ti r . G i ri aks kar s ndaki eyva n , yap n n b tn i me
kan perspekti fine hakim olan b i r boyutta tasarlanmt r.
Eyvan lar aras nda rencilerin odalar vard r . Medresel erin
ounda kurucu l ar n n trbesi d e b u l unur. Bunlar baza
medrese odalarndan birine, bazan da, medrese i l e i rti bat
l , fakat ba m s z b i r t rbeye gml rl er. Trbenin yeri
medrese plannda, yapdan yapya deiir.
Anado l u 'da, medrese lerle yakn fonksiyonlar olari,

1 26
 (/;_:>
y
plan itibariyle o n l arla akraba d ier b i r yap tipi Zaviye ve
Tekkelerd i r. Tasawufun ve tari katl erin Anad o l u i nsan ha
yatnda oynad ok nem l i rol e paralel olarak, zaviye ve
tekke yap l ar , herhalde m edresel erden ok daha faz l a say
da i d i . Fakat o u n l u k l a bir eyh iin ve hal k veya eyh i n
m ritleri tarafndan yap l an bu yap l a r daha m tevazi i d i ler.
Erken rnekleri azd r. Ortaasya etk i l erini e n ok grd
mz Tokat ve S ivas g i b i Dan imend ' l i blgesinde ka l m
baz h arap rnekler vard r. Bu b lgede p l a n asn dan i l
g i n bir zaviye ol arak N i ksar'da reibyk Tekkesi hatr
lanab i l i r. Zaviyel er e h i r d nda yol cu l a r iin han devi d e
grml erd i r.
B i r plan tipi o l arak, m edrese p l a n d e i s i k fon ksi

yon l u y p l ara da uygulanm tr. Bunlarn banda yukarda
k i rnekl erde gr l d g i b i , ifahaneler g e l i yord u . Ak
ve kapal m ed rese tipleri n i n b i r kar m o l arak d a deer
l end i ri l e b i l ecek nem l i b i r an tsal rnek D ivri i U l ucam isine
biti i k o l arak yap l an ifahaned i r ( 1 228/9) .

Soru 48 : Seluk Ket1vansaraylar nasl yaplard? En

nemli rnekleri hangileridir? Seluk saray
lar hakknda bilgimizin nitelii ndir?

Top l u m u n ekono m i k e i l i m l eri v e potansiye l i n i n

d i rekt b i r ifadesi o l a n Ortaa Trkiye Hanlar n n , fonksiyo
nel ticaret yap s o l arak, dnya m i mari tari h i nde zel bir
yeri vardr.
Anado l u , Oni kinci yzy l n sonunda, Trkiye d iye an
l acak kadar Trkl eti i ve Konya Seluk Su ltan lar n n po
l itik egemen l i i gl b i r merkezi idare n i n kuru l masna e l
verd i i z a m a n , Akdeniz d nyas i l e D o u aras nda nemli b i r
transit ti caret i n i n Anado l u 'dan geti i n i gryoruz. Suriye
l i manlar n n H a l l a r tarafndan kontrol e d i l mesi ve bu l i
m a n l ardan i eriye doru ticaret yol lar n n ilemesi o lanak-

1 27
 s z l yznden, Onnc yzy l d a Anadolu'nun Konya ,
Si vas , Kayseri gibi ehirleri byk ticaret merkezleri ol
mulard r. Karadeniz kysnda Si nop ve Akdeniz'de Anta lya
ve Ala iyye (Alanya)nin Seluklar e l i n e gemesi bu kara
ticareti n i n i ki denizle ba larn kurmas n sa l a m t . By k
oun l uu bu yzy l dan ka lan ve nem l i merkezl eri b i rb i r
! erine ba l ayan kervan yo l l ar zerinde ina ed i l m i yzl e r
ce han ve kervansaray b u l u nmaktad r . Ticareti n gel .imesin
den . byk b i r ekon omik fayda sa l ayan Seluk Sultanla r
ve Em i rleri taraf ndan vakf o l arak yap l a n hanlar, Ortaa n
ticari ama l e n nem l i yap l ardr. E n erken rneklerine
Konya ile Gney sah i l l eri a ras ndaki yol l ar zerinde, (rne
i n Konya Beyeh i r yolu zerinde Altnapa, Kzl ren g i b i )
yerl erde rastlanan hanlar, gene l l i kl e i k i taraf revaklarla
evri l i b i r aylu i l e b i r kapa l byk hacimden meydana ge
l i rler. Bu ema n n Anado l u 'ya Ortaasya ve H orasan'dan
getirilmi o l mas m u hteme l d i r . Ak avluda develer bar n r;
kapa l ksmda ise, peykeler zerind e yolcu l ar yatarlar, bel
ki atl arn da ya n l arna a l rlard . Daha byk hanl arda avlu
ya a lan zel daireler, hamamlar da vard . H a n n giri ks
m nda ise han idare edenlerin kal d klar odalar b u l u n mak
tad r. Byk han larda avlunun o rtas nda b i r k k mescit
i n a edil mitir.
Hanlar arasnda sadece kap a l k s m olanlar da vard r.
Bunlar n , inaatlar tam amlanmam hanlar ol mas mu hte
meldir. nk hanlar yap. l rken nce kapal k s m l a r ina
ed i l ir, sonra i m kan olursa buna b i r avl u eklen i rd i . Sadece
kapal ksm olan hanl arda i nsan ve hayvan beraber gecel er
erd i .
Anadolu'n u n usuz bucaksz yo l l arnda H anlar vahalar
g i b i d i r. Dardan, gl, sa r duvarlar ve bazan b i r kale
surlarna benzer payanda ve kulele riyle masif ve emn iyet
verici yap lard r. H an l arn Anadolu m i m arisi asndan i l g i
eken tarafndan b i r i , d ardan geti r i l m i bu yap emas n a

1 28
 yer l i yap geleneklerinin etkisini aklamalar d r. Gerek
ten d e , btn Ortaa yap l arndan daha fazl a bu yap larda,
Orta Anadolu'nun ta tonoz rt l , ya da be n etl i , ba
z i l i ka ! plan l k i l iseleri n i n etk isi gr lr. M u hte melen ksa
b i r sre iind e ok sayda yap l a n bu yap larda, genel yap
emas n n d nda, yerl i yap ustalar kendi geleneklerini
kolayl kla uygu l aya b i l mek l mkan i n b u l mulard r .
Sultanlarn yapt rdk lar byk boyutl u h a n l a r Sultan
han ad n ta r . Bunlarn i i nde Konya - Aksaray yolu ze
rindeki Sultanhan ( 1 232-36), <ayseri-Sivas yolu zerinde
bulunan Su ltanhan (yap l 1 229 'dan buyana) nem l i ant
lardr. N ide Aksaray yol u zerinde b u l u nan Az kara H a n ,
S ivas-Mal atya yolu zerinde Hekimhan, Burdur-Antalya y o l u
zeri nde deiik planlaryle K rkgz Han v e Susuz Han da
zel l i kle bel i rti l ebil i r. Alan
ya c ivar nda Alara H a n
muhtemelen zaviye fonksi
yonu da gren bir han ya
ps ol arak i l g in ve dei
ik b i r rn ekti r. Han lar g e
n e l l i k l e ktl e l eriyle ve bq
yk boyutlariyle etk i l i , sa
de yap lardr. Fakat bi rok
larnda avl u larn v e kapa
.
l blmlerin takap l a r ,
Kayseri yakn - Sultanhan avl u larn ortasnda b u l unan
m escitl er zengin bir ta d e koruyla sslenmi tir.
Sara lar: Ortaa saraylar hakknda b i l g i m i z ok
s n r l d r. Diyarba k r Kalesinde Artukou l larna ait bir
ray ka l nts M ezopotamya ' n n avl u l u eyva n l plan motifinin
burada kullan l d n gsteriyor. Beyehir civarnda Kuba
dabad ve Kayseri civarnda Kubadiye saraylar nda yap l a n
kaz l a rda , Onnc yzy l b i r i n c i yarsnda yap lan Anado
lu saraylar n n kk boyutl u , i naat teknii asndan fazl a

1 29 F: 9
itina l ol maya n , buna kar l k ok zeng i n b i r i n i , a l de
korl u ssl kal nt l ar bulun mutur. Bu saraylar Alaedd i n
Keykubad zaman nda yap l m l ard r. Konya'da kale duvarla
r zerindeki A l aedd i n Kk ad veri len ve sadece alt be
den duvarl ar ka l m o l a n , tula yap , i l g i n tula dekoru i l e
Seluk sivil m i maris i n i n e n tan nan rne i d i r ( 1 2 . yzy l ?).

Soru 49 Seluk mezar yaplarnn mimari zellikleri

nedir ve balca rnekleri hangileridir?

Mezar yap s , s l a m dnyas nda Trkl erin egemen l i

i n de gel ien b i r yap tipidir. slam H a l ifeleri iinde i l k
mezar Abbasi H a l ifes i El-Muntas r ' n H ristiyan olan annesi
taraf ndan ve eski Suriye H ristiyan mezar yap l arndan esin
lenerek ancak H i creti n nc yzy l nda yap l m t . slam
m i maris inde an tsa mezar tasar m n n g e l i i m i n i Arap l
keleri d nda bul uyoruz. T rkler Ortaasya ve ran'da i k i t i p
mezar gel itirm ilerd i r. Kare p l a n l v e kubbel i ; poligona!
veya s i l indirik planl ve kulese l . Anadol u 'da Ondrdnc
yzy l a gelene kadar, kule mezar tipinin yerl i geleneklerle
b i raz deimi ek l i esas tip ol arak ku l l a n l m tr. Oni kinci
yzy l dan iti baren gel ien bu mezarlar, gene l l ikle poligona!
pla n l , ierden kubbe ile rt l , iki kat l basit yap l ard r.
Altta ksmen topra n iine. gml m o l an ve ou kere
kare p l a n l mezar odas , onun zerinde, sembo l i k , bazan l a
hitleri de ihtiva eden bir yer st odas bulunur. crden
kubbe olan rt d ardan tatan yap l m p i ra m i da l veya
kon i k b i r klah i l e rt l m tr.

Anadolu trbeleri ( knbet) kulesel grn l erini b i r

le koru mulard r. Dekorasyon lar gene l l ikle kap l a rnda
top l a n r. Fakat daha ok kbik, sade ktl eleriyle etki l i o l u r
lar. S i l indiri k , pol igona! , kare taba n l varyasyonlar nda genel

1 30
ema dei mez. Trkl er, bu mezar tipi i l e beraber Ortaas
ya'dan l y tahnit etme adetl eri ni de geti rmilerdir. Ve
Anad o l u 'nun b i rok knbetl erinde o aa ait m umya lar bu
l u n mutur.

Solda: Krehir - Melik Gazi knbedi.

Ortada: Sivas - Gdk Minare adl knbet.
Sada: Ahlat Ulu knbet.
_

tyl i marl k tari h i nde mezar m i maris i n i n en saf ve gl

gelenekl eri nden biri olan bu knbetlerin en i l g i eken , z
gn rnekleri iinde K rehi r'de Mel i k Gazi Knbedi ( 1 250 ) .
Kayseri 'de Dner Kn bed ( 1 275) , Van blgesindeki knbet
ler, ze l l ikle Ahlat'ta d a i resel p l a n l U l u Knbed ( 1 273 ) , Si
vas 'ta Ondrdnc yzy l ba nda yap lan ve Gdk M i nare
d iye an lan kare taba n l eyh Hasan Bey Knbeti say l a b i l i r .
Akehi r'de Seyit Mahmut H ayrani trbesi de i l g i n b i r an t
t r. Mahal li geleneklerle birleerek de i i k b i r mezar ant
ol arak kar m za ka n rnekler d e vard r ; rne in Tercan '
da Mamahatun Trbesi ve Kayseri 'deki Kk M edrese d e
nen mezar yap s o rtadaki knbetin etrafnda dolaan a k
evre koridorlar i l e H ristiyan mezar yap l a r n n an s n de
vam etti rirler.

1 3.1
(--.; Soru 50
l}ivrii Ulucamisi ve ifahanesi niin On.
nc yzyl Anadolu Trk mimarisinin

eilimlerini en iyi ifade eden bir yap komp

leksidir? Bu byk antn balca zellikleri
nelerdir?

Trkl erin Anadolulamas ve Anadol u 'nun Trkl e

mesi ve slamlamas n n ok yn l ve uzun sre l i b i r sre
o l duu b e l i rti l m i ti . M eydana gelen sentez i n , Osman l a
na gelene kadar, tam b i r bt n l yoktur. M u htelif bl ge
l erde, evre lrnul lar n n nite l i kl erine gre , bazan b i r yn ,
bazan baka yn a r basan eserler ortaya km tr. Sel
uk devl eti n i n ksa sre l i egemen l i i s rasnda b i l e , b i rok
bana buyruk politik, dolaysiyle kltrel alt-m erkezler ol
m utur. D ivrii Ulu Camisi , Erzi ncan ve D ivri i blgesine
hakim olan kk Mengo u l lar devl eti n i n s n rl ar iinde,
qyk b i r sanat eser i n i n domas n a i m kan veren e kono m i k
ve k ltrel kou l larn varl n gstermesi bak m ndan, b u
a n p o l i t i k v e kltrel yap s n o k iyi aksettiren b i r rn
dr.
Anado l u 'nun hemen hemen en iyi korunmu ve e n
p itoresk yap lar olan U l ucami v e ona bitiik olarak yap l a n
ifahane v e trbes i , 1 228/9 y l larnda Mengck Beyi Ah
et ah i l e kars Turan M e l i k taraf ndan yapt r l m tr. Ca
m i , Seluk devrinde anlatt m z U l ucam i lerin Anado l u 'da
gel ien be sa h n l ve orta aks zeri nde, ortadaki fene rl i ,
i ki kubbesi bul unan tipin en gzel rne i d i r. Biti i k iki katl
ifahane , plan
iti bariyl e a k
med reseye ben
zemekle bera
ber, st rt
l , orijinal bir
Divrii Ulu Camisi uygulam ad r.
Boyuna kesiti D ivri i komp-
1 32
 !eks i n i n a s l -
n, ta kap l a-
rnda, tonoz
rt leri nde.mih
rab n d a , stun
ba l klar n da ve
mi nberinde g
rlen ok zen-
Divrii Ulucamisi ve ifahanesi Plan gin d ekoras-
yondan i l eri gel
m ektedir: Hemen hemen Yakndounun hi bir sanat ese
rinde gr l meyen p l asti k etki lerle, Sasani sanat n n , Gazne
Sanat n n , Steplerin H ayvan Sti l i n i n , ran Seluk d evri a l
dekorasyonunun, Yakndou a h a p ii l i i n i n , ta m a l
zeme i l e yeniden yoru m l a n m ve hayra n l k uyand ra n
b i r tekn ikl e gerekl eti r i l m i , esiz b i r uygulamas n
bu yapda b u l uyoruz. Sti l ize ed i l mi bitkisel motif
lerle sslenmi olan m i h ra p , gnmzn soyut heykel an
lay ndan pek de uzak o l m ayan b i r espriyl e yontu l mutur.
Caminin ve ifahanenin tonoz ve kubbeleri , Gney Kafkas
ya ve Dou Ando l u 'nun H ristiyan m i marileri n i n ta rt
gelene i n i , ok daha yksek b i r artisti k dzeye karan
bir usta l k l a e l e a l n m tr. Yap n n her kes inde, slam
d nyas n n drt b i r tarafndan gelmi sa natkarlarn kendi
grg ve gelenekleri n i , birbi rleri n i amak isteyen b i r ya
rma havas iinde uyg u la d klar n gsteren, bazan b i rb i r
leriyle i l gisiz bir sslem e abas gr l r. Bu ustalar iinde
a hap m i nberin Tifl i s l i Ahmet ad l bir usta tarafndan yap l
d n btn yap n n h i ol mazsa ifahanenin de, i s m i n i i
fahanen i n ba eyvan d uvarna yazan Ahlatl H orah (veya
H u rremah) ad l b i r sanatka rn eseri o l d uunu b i l i yoruz.

D ivrii dekorasyonunun dier b i r ze l l i i , kk ok

eski kaynaklara dayand iddia ed i l eb i l ecek b i r sembol iz-

1 33
m i n izleri n i tamas d r. U l ucam i n i n kuzey Takap s n n i k i
yan nda cennet kap s n n i k i tarafnda b u l unduu syl enen
hayat aac moti finin an tsal bir yoru mu, eski yakhdou
mitoloj i l erind e gr len gne sem bol olan diskler , deko
ratif moti flerin belki d e erkek-di i , ya da iyi-kt kavram
larn ifade edebilecek b i r b i i m ztl k l ar iinde ele a l n ;
ifahane kap s nda , bugn tahrip e d i l m i o l makla beraber,
belki de kurucularn, yan i Ahmet ah l a Turan M e l i k' i n ka
bartma bstleri n i n b u l unuu g i b i , i l gi ekici davranlar
vard r.
Onnc yzy l d a Anadol u k ltrnn ne kadar kar
k ve yo un etki alan l ar iinde o l duunu gsteren, ayn
zamanda o a n en eski kaynakl ara kadar btn artistik ve
ri lerini bir an tsal sz l k ol arak kendinde topl ayan ve zm
l eyen D ivrii K l l iyesi sanat tari h i m i z i n ve kltr mz n
kaynak yap lar ndan biridir.

Soru 51 Ondrdnc Yzyl Bat Anadolu Beylikleri

nin topraklarnda mimari nasl gelimitir?

Seluk Su ltan l n n B izansla s n rl ar zerinde ya

ayan U Trkleri bu bl geye nce da n k ol arak yerl e
m ilerd i . Zayflayan Seluk i dares i n i n sonlarnda, B izans top
raklarnda, ba ms z kk beyl i klerin ortaya kmas ndan
heps i n i n tekrar Osma n l idaresinde b i r l emelerine kadar
geen ksa sre iinde Bey l i k l e r D evri M i marisi denilen b i r
m i mariden szed i l ir. Gerekte bu a , fark l blgelerde
fark l n itel i k l erde kar m za kar. Bu fark l l k , blgelerin po
l ii k ba l ant larna o l duu kadar, oradaki yerel geleneklerin
gcne de ba l d r . Genel l i kl e Anado l u 'nun bt nnn On
drdnc yzy l daki sanat ve m i maris i n i drt blgede e l e
a l mak doru olur:
a - Bundan sonraki gel imelerin kaym_ o l an

1 34
Anado l u , b - Seluk gelene i n i n byk dei i k l i k gster
meden devam ettii Karaman Beyl ii i daresi altndaki Orta
Anado l u Blgesi , c - Po l itik bakmdan Azerbaycan'la ;
l<isi daha faz l a olan ve Onnc yzy l n ikinc i yars ndan
beri o blgeyle i l i k i l i bir gelime gsteren Do Anadolu,
-
d - T rklerin Anado l u 'ya yerlemelerinden beri M ezopo-
tanya ve Suriye'nin sa nat gelenekleri i i nde kend ine zg
bir gel ime gsteren Gne do u Anado l u .
Bu s o n blgen i n m i mari rnleri daha nceki s
l uplarn d eva m d r. Sadece Bat Anado l u yeni b i r yaratma
sreci iine g i rm itir. Anado lu Trk m i maris i n i n gelecei
buradaki gel imelerin zerine kurulacaktr. (Bu gelime
iinde Osma n l m imarisi ba ms z olarak ele a l n m t r.)
Bat da, Ondrdnc yzy l ba nda , top l u m u n eko
nomik i m kan lar byk lde yap faal iyeti iin henz el
veri l i de i ld i r. Ancak yzy l n i kinci yarsnda byk bo
yutlu antlar ortaya kar. Yap malzemesi ve te kn i i , bl ge
n i n , ta, tula kar k eski gelene i n i srdrr. By k anti k
ka l ntlarn bulunduu yerlerde, eski yap l ardan elde e d i l e n
mermer kolonlar ve mermer kes me ta m alzeme k u l l a n l
m t r . Batda eski ok aya k l cami gel ene i n i devam etti
ren i l k byk cam i , B i rg i 'd e Ayd nolu Meh met Beyin yap
trd U l uca m i d i r ( 1 3 1 2) . Ahap at l ve m i h rab n n nn
de b i r kubbe bulunan bu c a m i n i n Seluk slbur.da i n i mo
zay i k m i hrab , m i m a r ve dekoratrlerin Doudan gel d i kl e
rini gsteriyor.
Manisa'da Saruhanou llar n n yapt rd U l ucami ( 1 376) .
m i hrap nnde sekizgen b i r aya k sistemine otu ran by k
b i r kubbe ve onu c taraftm eviren stu n l u , fakat i k inci
planda kalm, hacimlerle, Gneydou Anadol u 'n u n , daha
nce Si lva n 'da grd mz, cami tipini devam ettirir. Ca
m i n i n ortas nda b i r havuz b u l unan kk avlusu, Osman l
a nda gel iecek o lan cami avl ular n n Batdaki prototipi
d i r. Yine 1 375'te Ayd no l u sa Beyin Ayasluk (bugnk

135.
 Seluk, eski Efesos)ta yapt rd
cami o a n en zengin ve l
bak m ndan en byk yaps
d r ; Ali adnda am l bir m i mar
taraf ndan am U m eyye Cami
s i n i n plan iti bariyl e b i r benzeri
o l arak i na e d i l m iti r. M i hraba
d i k orta hac m i , iki kat revakl
;Manisa
- Ulucami avl us u i l e ema itibariyle Ana-
dolu'ya yabanc b i r yap d r . (Ana
d o l u 'daki daha eski rnei Trk a ndan nce p l a n l an m
o l a n Diyarbakr U l ucamisidi r.) Fakat Taka p s , mukarnas
larla ss l mermer pencere svel eri , mu karnas stun ba
l k l ariyle yzy l sonundaki Osma n l m i mari dekorasyonu-
'
n u n haberci lerinden b i ri say labi l i r.
Bu byk boyutlu U l ucamil erin d nda, Bat Anadolu'
da Osman l l kesindekine paralel b i r m i mari gelime, b
yk tek kubb e l i Cami ler'in o rtaya kmasdr. Eski i ne'de
Ah met Gazi Cam i i ve Balat (Eski M i l etus)ta l lyas B ey Ca
m i i ( 1 403-1 404) M entee Beyl i
i Blgesi ndeki i l g i ekn yap
lard r. zel l i k l e lyas Bey C a m i i ,
a k l k l d P.kratlf g i ri i , ca
m i n i n iinde m i h rap ve kubbeye
gei elemanlarn ssleyen ve
yksek b i r ta yonu tel<n i i r
nei olan m u karnaslarivle 1 5 .
yzy l ba n n nemli art!arn
dan biridir. Cami b i r med rese ve
b i r Kervansaray i htiva eden b i r
k l l iyen i n paras i d i .
Balat - tlyas Bey Konstr ksiyon tekn i i a
Cam (Wulziner) s ndan baz yerel farklar d n
d a , Bat Anad o l u . Beyl i kleri ida-

. 1 36
resi nde yap l a n med rese , trbe, hamam g i b i yap l a r n Os
man l blgesinde yap l a n l a rdan fazla b i r ayma l yoktur.
Bu blge mimaris i n i en iyi temsil eden b i r yap grubu , yine
Mentee Beyl i i n i n b i r sre bakenti o l a n M i las yaknnda
Pe i r kalesinde b u l unan i l gin an tlard r.

Soru 52 Ondrdnc Yzylda Anadolu'un dier bl

gelerinde mimari alanndaki nemli rnler
nelerdir?

Bat Anado l u 'n u n yen i denemelere g i riti i .On

drdnc yzy l d a , Anad o l u 'nun d ier blgeleri bundan n
ceki yzy l l a rdaki gel imey i , fazl a de iikl i k gstermeden ,
srdrrler. Seluk devl eti n i n m i rasna konan Anadol u Bey
l i kleri n i n en bykl erinden biri o l a n Karama n l l arn haki m
olduklar blgede , bey l i i n merkezi olan Larend e (bugnk
Kara man) ve Ermenak, Konya , Mut, N ide g i b i ehi rlerde
bu d evrin ne m l i eserleri b u l unmakta d r. Ekseri camiler ok
aya ki , ahap rt l tipin gsterisiz rnekleri d i r. Aksaray
U l ucamisi , Karaman 'da Arapzade Camisi b u a rada say labi
l i r. Buna kar l k m i mari ve dekoratif deeri yksek b i rok
medrese yap l m tr. Ermenek'te i l g i n ta oyma deko ras
yonu, zel l i k l e Takaps- i l e tek katl ve ift eyva n l Tol
Medresesi ( 1 339 ) . benzer b i r p l a n n b i r kubbe i l e rt l me
siyle uyg u l anan b i r varyasyonu o l an Karaman'd a Musa Paa
Medreses i ( 1 4. yzy l o rtas ) ve yine benzer p l an l ak
avl u l u b i r medrese o l a n Karaman'd a Hatuniye Medresesi
( 1 382) zel l i kl e bel i rti lebi l i r. Bu sonuncu medrese n i n Dou
Anado l u 'nun plasti k dekorasyonuyla akraba tekn i k ve este
tik adan st n d eerde b i r ta d ekorasyonu vard r.
Onbe i nci yzy l d a d a , bu b lge m i maris i n i n nem
l i rnekleri ayn ze l l i klerini gene l l ikle srdrmlerd ir. Fa
kat, belki de Bat Anad o l u 'daki gelimelerin etkisi altnda,

1 37
 kubbeyle rt l kare p l a n l yap , d revak, mermer kap l a
ma ku l l an l g i b i .baz yen i e i l i m l er gze arpar. Bu yz
yl yap l ar iinde N i de'de i k i katl b i r medrese o l a n Ak
medrese ( 1 409), kapa l medrese tipinde b i r yap o l a n Ka
raman 'da brah i m Bey ma reti -Bu yapya ait nefis b i r
m oznyik i n i m i hrap v e i l e m e l i b i r kap stanbul 'da i n i l i
kk Mzesinde bulunmaktad r.- ve Trbesi ( 1 433 ) , Kon
ya 'da tula ve ta i i l i iy l e i ! g i eken , kubb e l i basit b i r
yap o l a n H asbey Dar l h ffaz ( 1 42 1 ) nem l i antlard r.
Gney Dounun nem l i merkezl eri Ondrdnc
yzylda ksmen Artuko u l lar n n e l i nde bulunuyord u . zel
likle Mard i n bu a iin ok karakteri sti k ve gn mz e
kadar gelmi byk b i r a n t i htiva e d e r : B u , Artu k l u lardan
lsa Bey tarafndan yapt r l a n Sultan sa Medresesi ( 1 385) d i r.
k i katta i l g i n b i r avlu dzeni etraf nda medrese odalar ,
b i r mescit ve trbe i htiva eden yap Eyyubi ve M e m l u k
m i maril eri n i n a krabas o l a n b i r blge sl ubuyla i n a ed i l
miti r. Onbe i nc i yzylda Akkoyun l u l a r zaman nda yap l a n
Su ltan Kas m M ed resesi d e benzer karakterde b i r d i e r
nem l i an tt r.
8 Anad o l u 'nun d i e r bl gelerinde geen yzy l s
l u bu iinde meydana geti rilen yap l a r i i nd e Kayseri 'de Kk
M ed rese den i l e n , - b e l ki de Sulta n Alaedd i n Eratna'nn m e
zar ant o l an ve evresinde revakl b i r avlu bulunan Trbe,
N i d e 'de Mool hk m ran l
s rasnda yap l m v e h e r i k i s i
d e i lg i n b i r deko rasyona sahip
H d avent H atun Trbesi ( 1 3 1 2)
ve Sungur Bey Camisi ( 1 4 . yz
y l b i rinci yars ) . Sivas 'ta G
dk M i nare deni1en n l Trbe
( 1 348 ) , Erzurum'da 1 308'de ya
p l m ve l h a n l devri n i n gzel
Kayseri _ Kk Medrese bir kapa l med rese rne i o l an
(Gabriel) Yakutiye M ed resesi b e l i rti l eb i l i r.
1 38
 Gene l l i k l e Orta ve Dou Anado l u , bu yzy l da ge
en yzy l n ta ve tahta oyma te kniinde u l at stn d
zeyi koruyan ve m i mari tasarm itibariyl e fazl a de i i k ol
mayan m i mari rnler verm ilerd ir. Baz rnekl erde bu O r
taa deko ratif tekn i i yksek b i r estetik kal ite gsterir.
Karaman H atuniye Med reses i n i n dekorasyon u , Yak..tiye
medreses i n i n o rta kubbes i n i n ta mu karnas ii l i i , bugn
Ankara Etnog rafya M zesinde bu l u nn ve rgp'n Damse
kynden, m uhteme l e n Ondrdnc yzylda yap l m olan
Ta kn _Paa Cam isinden, .getiri l m i ahap mi h rap ze l l i k l e
hat rlanacak rneklerd i r .

Soru 53 Ortaa mimarisinin nemli ii gesi o.ta

Takap ve Ey\,an nedir?
.
Eyvan - Anad o l u an tsal ve anan i m m i maris i nde
gnmze gelene kadar ku l la n l m olan eyva n , he rha l d e
M ezopotamya m i maris i n i n erken a lar nda ortaya k m ,
tonozl a rt l d i kdrtgen p l an l , b i r taraf . ak basit b i r h a
cimdir. ran ve ona biti i k Ortaasya l kelerinde Partlar ve
Sasaniler zamann da sivil m i marin i n ok kulland bu mo
tif, sonradan slam m i maris ine gemiti r. Sasanil er a nd a

yap lan byk saray l arda , ok b y k boyutl u eyva n l a r saray

cephelerinin merkez i n i igal ediyor ve kral l arn kabul salo
nu devini g ryord u . Daha m tevaz yap l arda , Ortadou
l kelerinin i k l i m kou l l arna uyg u n , glgel i ve ak oturma
' hac i m l eri. ol arak ku l l a n l yordu. Trkiye'de ze l l ikle medre-
selerde, zaviyelerde ve konut m i marisinde nemli b i r plan
eleman olarak ku l la n l m tr.
8 Takap - Ortaa Trkiye slam m i marisinde yap
larn d m i maris i n i n en hakim eleman Takap l ardr. Ge
ne l l i kle ok az pencerel i , hatta penceres iz, sa r duvarlar
la evri l i cam i l e r i n , medreselerin, kervansaraylarn giri le-

1 39
rinde ou kere yksekl i i yap n n yksekl i i n e eit ve cep
heden d arya doru by k b i r n i ek l i n d e i l eriye doru
taan, zengin b i r ta oyma dekorasyonuyla bezenmi Taka
p l a r bul unur. Taka p n n kayna da muhtemelen yine Eski
ran yaplar n n Eyvan motifidir. Zamanla Eyvan, ilev i n i
yitirerek, g i ri i evrel eyen v e ona zel b i r a n l am kazand ra n
dekoratif b i r n itel i k kazanm o l m a l d r.
Takap geometri k ema o l arak d i kdrtgen b i r ereve
iinde b i r tonoz veya kubbe paras i l e rtl d i kdrtge n
plan l b i r g i rintiden ibarettir. Bu g i ri ntinin i k i yan nda daha
kk niler bulunur. Kap , yap boyunca ykselen g i ri nti
n i n iinde a l r. Takap n n d yzey i , band l a r h a l i n d e
zengin bir bitkisel v e geometr i k dekorasyon l a , girintiyi r
ten erisel rt ise, genel l i kle , m u karnaslarla ssl d r.
G i rinti n i n d kelerinde ok kere i ki ss stunu bulunu r.
G i rintinin i yz ve niler de yine yzeysel b i r dekorla
bezenmitir. Sivas ve Erzurum'da a ntsal taka p n n i ki ta
rafnda m i nareler yerleti ri l m itir. Bylece kap yap s O r
taa Anadolu m i marlar n n btn ustal klarn gsterd i k
leri ve adeta yapy tan m l ayan b i r m i mari anlam kazanm
tr. Kap lar n n emalarna ve ssl emen i n fark l zel l i kl e
rine bakarak bu a n yap larn bl g e ve zamana gre s
n flan.d rmak kab i ld i r.

1 40
 C. M MARI DEKORASYON

Soru 54 Onnc Yzyl mimari dekorasyonunun

balca teknii olan ta oymacln kaynak
lar ve zellikleri hakknda ne biliyoruz?

s l a m sa nat iinde gel ien zengi n d ekorasyon sl Op

Jar iinde Seluk ta d ekorasyonu zel b i r yer igal eder.
Yap l arn kap , pencere, stun bal , tonoz-bi n g i (tromp) ,
kresel-b i n g i (pandantif) gibi zel noktalarn ssleyen bu
dekorasyonun Anadol u-Trk sanatna zg nitel i kleri vard r.
Her eyden nce bu dekorasyon u n ba l ca motifleri n i n gel
d i i l keler olan ra n ve Ortaasya 'da ta malzeme ile d e
korasyon u n yayg n o l m a d n hat rlamak gerek l i d i r . Onun
iin, ssleme motifleri, Anadolu'da yen i b i r malzeme i l e
v e ksmen d e yerl i ta ustalar n n katksyla uygu land
zaman, malzeme n i n ze l l i klerine ba l o l arak, baz d e i i k
l i klere ura m lard r.
Ta dekorasyon szl be genel tipe ayr labi l i r: a -
Geometri k motif ve d zen ler b - B itkisel motif ve dzenler
c - Figr'ler d - Yaz e -- M u karnas.
Geometri k dzenler s l a m dekorasyon unun Emeviler
zamanndan beri gel ien genel izgisine ve l ra n ve Ortaas
ya 'nn tu l a yzey kaplama tek n i i n i n a n larna dayan r.
Pol i gon seri l eriyle para l e l izg i lerin kes imesinden m ey
dana gelen b i r rg siste m i , geometrik sslemen i n esas n
teki l eder. Basit eritlerden m eydana gelen izgiler, kah
alttan , kah stten geerek yzeyi bir a g i b i kaplarlar.

141
 Bitkisel moti fler aras nda
palmet ad veri len ve Anti k a
dan beri btn Orta ve Yak n
uou uygarl klarnda gr len sti
l ize byk yapraklar, kayna yi
ne slam ncesi . uygar l klarna
g i den ve lots ie i nden m l
hem sti l ize iek dizi l eri , Trk
sanatnda Rumi ad n verd i i m i z
ve b e l k i de bitkisel hale dn-
Bitkisel geometrik m, hayvan motifi sti l i zasyonu
ssleme ssleme olan ucu kvrk atal yapraklar
ve bunlarn ortak olarak ku l l a n l d eitli dzenler bu l u
nur. Bat l l arn Arabesk ad n verd ii dekorasyon genel ola
rak geometrik b i r esasa gre sonsuz olarak genileyeb i l e n
b u b itkisel dekor'a syondur.
nsan figr ta d ekorasyonda fazl a yer a l maz. Bunun
la beraber Divrii ifahane kapsnda, Sivas Darifas n n
eyvan n n i ki yan nda gr ld g i b i , ku l l a n l d h a l l e r var
d r. Doan ya da Karta l , aslan ve gey i k gibi d i rl i k sembo l ,
arma nitel i i nde motifl er, hayvan motifleri , ejder g i b i ya
rat klar ok sti l ize ek i l l erde , hatta ou kere geometrik
d ekorasyonun b i r ucuna b i r ba ekl enmesi yoluyla ku l l a
n l m tr.
Bu szle slam sanat n n ortak ss motifi olan yaz
erit ve firizleriyle mukarnas eklemek gerekir. Seluk a
nda bunun d nda H ristiyan ve Anti k sanat kal ntl arn
dan esinlenmi yaprak (zel l i kl e akant) motifleriyle ssl
stun ba l klar , e itl i p l asti k rozetler ve geometr i k kabart
malar ku l l a n l m t r. Deko ratif ta tonoz rnekleri de, daha
ok gney Kafkasya 'daki Ermeni ta yap gelene i n i n b u l u n
duu bl ged gr lr. Bu dekoratif szlkte mukarnas ' n
zel b i r yeri vard r. (bkz. Soru : 55).
Genel olarak bu ta dekorasyon, az derin ve iki boyutlu

1 42
b i r karakte rle kar m za kar. ze l l ikle Kayseri , Konya g i b i
merkezlerde v e yre l erinde geometri n i n h a k i m o l d u u o l
duka rijit dzenlerle uygu lanr. B u n a kar l k Kuzey Dou
Anado l u 'da , Sivas , D ivri i , Erzu rum gibi merkez lerde daha
ok pal metl i ve ruml l i ssleme motifleri n i n hakim o l d u u
bitkisel v e ok daha p l asti k b i r grnts vard r . Divrii
U l ucamisi takap s sadece Anado l u 'ya zg ve adeta yk
sek kabartma tekn i i n e yakn b i r dekorsyonun es i z b i r r
ne i olarak hat rlanmal d r.

Soru 55 Dekoratif szlmzn nemli bir esi

olan mukarnas nedir?

slam sanat n n eri ok ku l l a n lan dekoratif tekn i k l erin

den biri , _ mukarnas (stafaktit) ad verilen boyutlu ss le
medir. M i maride nce fonksiyonel b i r neden l e ortaya k
m olmal d r. l k rne kl erine kk al niler halinde N i
apur ( Horasan) yap l a r nda rastlanan m ukarnas, stun
ba l k larnda, n i l e ri n , tonoz ve kubbelerin sslenmesinde,
gene l l ikle duvarlarla rt e l emanl ar
aras nda geit devi gren yzeyler
de ku l l an l m tr.
M u karnas n yap s n anlamak iin
basit b i r kp ka ide i l e onun zerine
otu ran bir yar m kre aras nda geii
tem i n edecek -yani eri bir yzey
den dz b i r yzeye veya dz b i r y-
Mukarnas Ni zeyden eri b i r yzeye- hepsi b i r-
b i rlerinin zeri nden taan, kk
kemer d i z i l erini tasarlamak yeterl i d i r. Bu basit geometrik
dzen, zamanla ok kar k dekoratif ek i l l ere brnm
tr. Fakat en kar k m u karnas dzeni gene l l ikle basit b i r
geometrik emaya i n d i rgeneb i l i r .

1 43
 . Gelimi mu karnas rneklerinde sarktl ara tesadf edi
l i r. Bu nedenle de doal sta l aktitlere benzeti l m tir. Tek n i k
adan en kar k b i r mukarnas siste m i b i rbiri zerinden ta
an elemanlarla, veya basit kemeri n stati k i l keleriy l e , ya
da her i k i s i n i n kart r l masyla elde edi lebi l i r. Ta, tu l a ,
al malzeme i l e uygu lanabi l i r. B y k cam i l erde a l malze
me i l e karm za ka n mukarnas lar, arka larnda biimleriy
le i l g i l i ol mayan, bazan ahaptan yap lm b i r ta yc strk
tr tarafndan ta n rlar.
Trk iye'de, daha ok n i l erin ilerini ssleme ekl i n
de, O n i k i nci yzy ldan iti baren ortaya km o l ma l d r. ok
gel imem i rnek l erine Onnc yzy l yap larnda rast
l a n r . Osma n l yap lar nda , ze l l i k le Onbe inci ve Onaltn
c yzy l larda byk boyutlard a , gl b i r p l asti k grne
u l am t r.

Soru 56 Pimi toprak malzemenin Trk sanatndaki

zel yri nedir? Bu malzemenin hazrlanmas
ile ilgili balca teknikler nelerdir?

sla m Sanat erevesi iinde . kalarak figrl d uvar res

m i n i gel itirmemi olan Anadol u-Trk sanat , b i r k itap ss
leme sanat olan m i nyatr ve m i mari yzeyleri iki boyutl u
ve ren k l i ol arak kaplama sanat olan i n i c i l i i byk sanat
d zeyine u latrmtr. i n i , m i nyatr ve H at, bizim sanat
m zda, baka kltrlerin res i m sanat n n yeri n i tutmulard r.
S r l pimi toprak duvar kaplamas n n bu nemi kazand
s l a m l keleri Trkistan , ran v e Trkiye'd i r. V e d nya sanat
ta rihinde bu gel ime, bu lde, sadece bu l kel ere zg
dr.
Pimi toprak yap malzemes i n i n , yani gene l l ikle tu
l a n n yzn dekoratif, belki de koruyucu nedenlerle s rla
mak Mezopotamya'da Smer uyga rl na dayanan eski b i r
tekn i ktir. Babil 'de byk d uvar yzey l eri s r l tu l a i l e kap-

1 44
tan yord u . Abbasiler anda bu tekn i k yen iden canlanm
ve ze l l ikle Onikinci yzy ldan sonra , . Trk l erin hakim o l d u k
lar l kel erde byk b i r gel ime gstermiti r .
S rlanm toprak ma lzem e i k i t rldr. a . S r l tu
la, b . i n i . i n i de, ya byk levha lar halinde (asl i n i ) ,
y a d a kk para lar hal i nde (mozayi k i n i ) o l arak ku l l a
n l m t r. Duvar g i b i rl erek re n k l i bir yzey ssleme mal
zemesi o l arak ku l l a n lan s r l tu lalar gene l l ikle tek ren k l i
olurlar. Duvar i n i l eri poligona! (okluk altgen ) . kare veya
deiik biim lerde (okluk havari) yap l rlar. i n i ler zel
l i kle yap ilerinde ve dz yzeylerin sslenmesinde kul
la n l .r ; renk ve d esen bak m ndan istenen ek i l d e haz r l a
nabi l i rler. M ozayik [ n i ise i n i l evhan n , pimeden nce
kk pa ra lara bl nm ek l i d i r. i n i mozayik tek n i i
i l e yap la r n i i n d e ve d nd a , dz veya e r i yzey l er r
t leb i l i r. Bu tekn i k, geometrik veya bitkisel moti flerin ve
yaz n n , byk boyutlarla, istenen yzeye uygu l anmasnda
byk bir kol ayl k sa l a m tr.

Trk i n i l erinde m u htel if s rlama ve renklendirm e

tekni i ku l la n l m t r. Fakat Anadolu i n i lerinde esas
j .
itibar l e k i tekn i k hakimdir: a . S ralt tekn i i , b. S rst
tekn i i . B rincisinde p i m i toprak l evha lar zeri ne eki l en
ince bir astar tabaka zerine resimler yap l r. S r bu boya
nn zerine sr l r. Fr nda effaf ve renksiz b i r hal alan
srn altnda desen ve renk b.tn parla kl iyle b e l i rir. Sel
uk ve Os m a n l alar n n en ok ku l la n l an tek n i i budur.
zel likle Osma n l a nda ol aanst bir mkemmel l i e

ulamtr. (Bak. Soru : 64, 90) .

S rst tekn i i nde pimi toprak nce effaf o l m ayan
bir srla srlanr. Fr nda piti kten sonra zerine boya i l e
resim yap l arak i ki nci defa frna soku l u r ( Perdah) . Bu boya ,
bazan, ku l l a n lan madden i n cinsine ba l olarak. fr ndan
kt ktan sonra madeni bir parlakl k verir. Daha ok Seluk

1 45 . F : 10
a nda gri.! l r. B u n l a rdan baka tek renkl i , effaf o l m a
yan s r l ve desensiz i n i l e r de Anad o l u 'd a ok k u l l a n l
m t r. S ralt ve S rst tekn i klerini beraber ku l l anarak
ok ren k l i b i r yzey elde etmek kab i l d i r. M i nai ad veri l e n
bu tekn i k ze l l i kl e ran'da uygu lanm t r_

Ondrdnc ve Onbeinci yzy l l a rd a ren k l i s r teknii

den i l en ve m uhte l i f re nkte s rlarn b i rbiriyle karmasna i m
kan vermeyecek b i r tekn i k l e ayn yzey zeri nde kul l a n l
nasna da, zel l i kl e Osman l l a r n m i h rap deko rasyonunda
rastlanmakta d r.

Soru 57 Trk- ini dekorasyonu Anadolu'da Osmanl

andan nce nasl bir gelime gsteriyor?

.
i n i yap m ve i n iy i m i m a ri malze m e o l arak k u l l an m a
Anadol u 'ya l ra n 'dan g e l m itir. 1 3. yzy l d a s r l p i m i top
rak malzeme i l e yap l a n her eit dekorasyon byk b i r g e
lime gsteriyor. Bu d ekorasyonun bazan yap n n btn d u
varlar n kap l a d n ve onda, mozayikle kapl Bizans yap l a,
r gibi , a r l ndan uzaklam b i r ren k atmosferi yaratt
n gryoruz. Konya 'da Karatay m ed resesi n i n ve Tokat'ta
Gk M ed resen i n kalan dekorasyon lar bu kon .uda e ks i k de
olsa b i r fikir veriyor. ie l l i k l e 1 25 1 tari h l i Karatay m ed rese
s i ini ve mozayik i n i kar k dekorasyonu , kabartma tek
n i indeki i n i l er i , zengin ren k skalas i l e e n iyi koru n m u
rnekl erden b i r i d i r .

Onnc Yzy l S e l u k saraylar n n ka l nt l arnda Ana

d o l u ini leri n i n baz rnekl eri bulun m utur. Beyehir g l
civar nda Kubadabad v e Kayseri civarnda Kubadiye saray
l a rnda, Konya 'daki A l aedd in kknd e , Antal ya civarnda
Aspendos'ta, zerlerinde zengin ve natra l i st h ayvan motif
l eri , insan figrleri b u l u na n ok ren k l i i n i l er, fi ruze ren k l i

1 46
ve geometrik dekorlu i n i l e r , l acivert b i r zemi n zerine ka
bartma beyaz . harflerle yaz l m kitabe ini leri ve yal d z l
i n i l e r b u l u nm utur. Bu gruplarn iinde en i l g i n olanlar
hayvan figr i htiva edenlerd i r . ze l l i k l e Kubadabad kaz
larnda ortaya kan bu res i m l i ini ler, sivi l m i maride zeng i n
bir figrl sslemenin var l na i aret etmektedir.

Onnc Yzy l Seluk m i m a risinde, ze l l i k l e med

rese lerin dekorasyonunda, ini mozayik ku l l an l r . Gel i
men i n i l k aamas n Azerbaycan 'd a yap m olan bu te knik,
Trkiye'de ra n 'dan daha erken b i r gelime gstermie ben
zemektedir. Sivas 'ta 1 2 1 8 tari h l i Keykavus ifaiyesi bu ss
l eme tekn i i n i n en gzel rnek lerinden biridir. ze l l i k l e
Sultann trbes i n i n avluya bakan cephes i n i ssl eyen geo
metrik motifler ve yaz eritleri, trbe cephes i n i n g eometri k
izgi l erine uyan ok gze l , dante l a gibi b i r kompozi syon
meydana geti rirler. Ayn yap n n eyvanl arnda, duvar ve to
nozlarnda d a yine geometrik d esen l i ve kabartma b i r ini
mozayi k dekoru bulu nmaktad r . Konyada Alaedd i n camisi
nin mihra b n n bord rleri nde , yine Knya 'da S ral Medre
se, ve hepsinden daha iyi koru nmu ol arak Eski M a l atya
U l ucamisinde byk yzeylere uyg u l a n m , i n i mozayik
ssleme vard r. Gene l l i kl e ereve l er yaz frizleriyle te
kil edi l i r. Geni yzeylerde geometri k rg dese n i n esas n
tekil e d e r . Yaz l a r beyaz v e koyu mavid i r ; d i e r h a k i m
ren kler fi ruze ve mor'dur.

Mozay i k i n i , ze l l i kl e m i hrap larda, Onbei nci Yzy

la kadar ku l l an l m tr. Konya Alaedd in Camisinin m i hrab ,
Konya 'da Sahip Ata Camisi m i hrab ve Ondrdnc yzyl
da ayn sti lde yap l m B i rgi U l ucamisi m i hrab tan n m
uygulamalard r. M ozayik i n i basit b i r geometri k d esen
zeri nde, s r l tu l a i l e bi rl eerek, yine Onbe inci yzy l a
kadar, minareleri de sslem itir. Konya n c e M i nareli M ed
reses i n i n m i naresi , S ivas Gkmed rese ve Erzurum ifte

1 47
m i nare l i medrese m i nareleri ve Ondrd nc yzy lda Er
zurum Yakutiye medresesi m i naresi i l g i ekici denemeler
aras nda say l ab i l i r . S r l tu l a trbelerin kubbelerinde, m i
narel erde ok k u l l a n l m tr. Ankara Ars l anhane cam i s i n i n
m i hrab nda da i n i i l e a l maizem e n i n kar manda n m ey
dana gelen b i r ssleme tekn i i n i n iyi b i r rne i vard r .

- 1 48
 D . D G E R SANATLAR

Soru 58 Seluk Devrinde heykel sanat var myd?

Bu konuda balca veriler nelerdir?

Seluk l u l arn gerek b i r heykel sanat gel itird i k l eri

i l eri srl emez. Bununla beraber insan, hayvan bii m l eri
ihtiva eden dekoratif bir kabartma sanat n n bir sre uy
guland n Anad o l u Seluk yap l arnda i nceliyebil iyoruz. B u
kabartmalar szl tamamen Anadolu d ndan gel medir.
Ve ku l l a n l d klar yerlerde daima m i mariye tabi o larak, onu
sslemek iin k u l l a n l rl ar.
nsan figr n ad i r o larak ku l l an l m , mevcut o lan
lar da sonraki a l arda tahrip ed i l m itir. S ivas ifahanesi
nin byk eyva n n n iki tarafnda, her halde gk elemanla
r n tems i l eden , b i ri kad n d ieri erkek i k i i nsan portresi
ksmen gr l e b i l mekted i r. Ayn ekilde Divrii U l ucamisine
bitiik ifahane kap s n n i k i tarafnda da b i ri kad n d i eri
erkek olarak kabu l edilebi lecek iki i nsan figr vard r. Bun
larn cam i n i n ve ifahanenin kuruc u lar olan Ah met ah ve
kars olduu d n l e bi l i r. Bugn kr l m olan figrl eri n ,
biimsel ze l l i kleri n i tesbit etmek i m ka n yoktu r. D i e r b i r
i nsan figr, Konya mzes i nd e b u l unan mermer b i r l evha
zerindeki melek fi grdr. Burd u r civarnda Susuz H a n
Takap s n n i i n d e s i m etri k kanatl m e l e k l e r d e b u arada
hatrlanab i l i r. Ayn eki lde aldan figrl siislemenin kul
l a n l d n da gsteren rnekler b u l u nm utur. Byk b i r i h-

1 49
timal l e insan figrl olan kabartma panolar zel l i k l e saray
sslemelerinde ku l l a n l m ve dolaysyle de bugne kadar
fazl a rne i kalmamtr. Tadan olanlarn ise daha ok
sembo l i k b i r karakterde olduklar anla l yor. Kend i leri faz
la tevik etmemi olmakla beraber nnc yzyl Seluk
Hkmdarlar n n da evre l erinde i nsan tasviri b u l undurmak
tan ka nmad klar n , Ondokuzuncu yzy l a kadar Konya s u r
larn ssleyen eitli Anti k heykel ka l nt lar n n varl ndan
anl yoruz.
Kabartmalar iinde en karak

teri sti k ve yayg n ol arak k u l l a n l n ej
)
'

der moti fidir. Bu motif Trk sanat n a

.(
) i n k ltrnden gelmi ve yayg n o l a
rak btn slam Dnyas nda da kul la
Ejder band'
n l m tr. Sade bir dekoratif motif
o l arak, dolanm y l an biiminde bir vcudun, bazan b i r ,

baan iki u c u n u , az n am v e d i l i n i karm kulakl b i r
ejder kafas i l e bitirmek en yayg n ku l l an l ek l i d i r . Ge
n e l l i k l e ift ba l olan tek ejderd e , bazan, iki nci kafa vcu
dunu s r r ekilde gster(l m i tir. B i rok hal l erde simetrik
ift 'ejder ku l l a n l r. ok kere herhangi bir erit motifi b i r
ejder kafas i l e biter. i n sanat n n fantastik ve gerekten
btn elemanlaryla teekkl etm i p l asti k d ragon motifi
ile bu Anad o l u ejderl eri aras nda, p l asti k sanat eseri o l m a
asndan, byk fark vard r.
Ortaa yap lar n n ta d ekorasyonunda en ok
rastlanan d ier bir motif kartal ve doan kul ard r. B u n l a r
Trk boylar n n k ltrnde zel b i r yeri olan av kular n n
ya nks ol arak grleb i l i r. Baz h a l l erde bunlarn Sultan v e
Beylerin armas o l duu d a kabul edileb i l i r. Bazan tek, fakat
ok kere si metri k olarak k u l l a n l m o l an bu motiflerin g
zel i k i rne i , Divrii U l ucamisinde, Bat kap s nda b u l u n
maktad r.
Baz yap larda kemerler ii ndeki kk anal ar doldu-

1 50
ran e itl i hayvan motiflerine rastl a n r . Geyi k , boa, koyu n ,
tavan , ku, y l a n , arslan vb. kk kabartma motiflerin
Gk T rklerin ve i n l i l erin kul !and kla r Oniki hayva n l tak
vimden a l nd i l eri srl
mtr. Fakat bunlarn ne l
de b i l i nli bir sembol izmle
ku l l an l d henz anla l m
de i l d i r , Erzurum'da Saltuklu
Trbesi pencere ve kemerle
rinde, Bnyan'da Karata H a
n n eyvannda ve N i d e Sun
g u r Bey Cam i s i n i n Ta kap
larndan biri nde ve N ide H
davent H atun t rbesinde ok
kk l de bu hayvan mo
tifl erine rastl anr. H ayvan
motifl eri n i n H ayvan sl bu
den i l en by k Avrasya Ge
be sanatyla i l i k i l eri olduu
d a gr. l mekted i r. Bunun ok
i l g i n ve gerekten p l asti
Divrii - Ulucami ka l itesi yksek b i r rne i Si
Doan Kulu Arma vas'ta Gkmedresen i n Taka-
p s _iinde kap kemeri n i n i k i
tarafnda bul unmaktad r. Burada b i rbi rleriyle dolanm b i r
durumda ejder, ars l a n , f i l , boa, deve, k u ba lar gr l mek
ted ir. Hayvan motiflerinin ok sti l ize ed i l erek kvr mda!
(dier adyla Ruml)larla bitiri l mes i , hayvan larn kuyru klar
n n baka hayvan kafa l aryla bitiri l m esi , hayvan motifl erinin
si metri k olarak dzenlenmesi bu hayvan motif l i sslemenin
ze l l i k leridir.
Anado l u 'da gr len Ars l an motifi ise Yak n Dounun
ok eski geleneklerine dayanr. Sembol ve sti l izasyon o l a
rak daa ok Sasanl geleneklerinden sl ama gemi b i r

1 51
motiftir. Erzuru m 'da Vakutiye Medresesi kaps nda iyi ko
runmu bir rnek vard r .
Hayvan motifleri n i n ortak b i r kompozisyonda v e
o k e s k i sembo l i k figrlerle beraber ku l l a n l n n en gzel
rneklerinden biri Erzurum'da ifte M i nare i i Medrese Ta
kap s n n iki tarafnda b u l u nan byk pal met (Yaprak) mo
tifleridir. nsan boyuna yak n byklkte bu palmetlerin
saplar yukarya doru ba l a rn kal d ran ejderl er ekl inde
biti r i l m i ve pal metin s i metr i k yapraklar arasnda ift ba- .
l bir kartal yerleti ri l m i tir. Bu boyutta b i r pal met, Asya
l kelerinin biroklar nda b u l u nan H ayat Aac kavra m n n
sembol olarak kab u l e d i l e b i l ir.

Soru 59 Osmanl andan nce Trk Hal sanatn

genel izgileriyle nasl tanmlayabiliriz?

Hayvanc l k l a uraan ve yaant larn evc i l h ayvan

larn rnlerine balayan gebe top l umlarn, dokuma i l e
i l g i l i sanatlarn ortaya kmasnda ve g e l i mesinde yarat c
r o l oynad k lar kab u l e d i l e b i l ir. H a l sanatna ait b i l i n en en
eski rnler d e Ortaasya 'da yap l an aratrmal arda ortaya
kmtr. slam l ke l erinde tari h i b i l i nen en eski h a l r
nekleri ise Onnc yzy ldan kal d tahmin ed i l en ve
Konya Alaeddin camisinde ve daha sonra Beyeh i r U l u ca
m i sinde bu lunan h a l rnekleridir. (Bugn stanbul Trk ve
slam Eserleri M zesinde ve Konya M zes inde).
Kk sanatlarn byk bir yer tuttuu lslam - Trk
k ltrnde hal , top lumun esteti k endieleri n i n topland
a l an lardan biri olarak kabu l ed i l me l i d i r. Gebe yaant s n n
a n lar , Trk konutu nun geici karakteri hal , seccade, k i l i m
v e d i e r dokuma sanat r n l erinin ou kere kiisel neden,
! erle Trk top l umunun g n l k yaant s nda ne m l i bir yer
tutmas n a sebep o l mutur.

1 52
 Trk h a l l ar , kk Ortaasya'da olan b i r tekn i k l e
yap l r. ' Grdes d m tekn i i ' ad alt nda veri len bu tek
n i k tezgaha d ey ol arak ger i l m i olan i p l i kl er (arga)e i ki
er i kier istenen renkteki ksa i p l i klerle dm atmaktan
ibarettir. Yatay s ra l a r ekli nde at l an bu dmle r, 'Ar'
den i l en ve e kseriya iki tane olan yatay i p l i k band lariyle
skt r l r. Bu rg tek n i i , ke l i , geometrik bii m l erin do
kunmas na elveri l i d i r. Trk h a l sanatna hakim olan geo
metrik sti l izasyonda, bu tekn iin d e rol o l m utur. Renk
olarak M avi ve K rm z ile bunlarn d e i i k ton l ar hemen
hemen btn hal l arn hakim reng i d ir. Sar ve fi ruze ye i l i
bunlar takip eder. Beyaz, daha o k i nce uzun bandlar ha
l i nde, biim ve erevelerin s n rl arn daha iyi be l i rtmek
iin ku l l an l r.
ou harap ve para h a l i nd e onseki:z rnei kalm
olan Seluk h a l larnda desen genel l i kl e dar ve geni i k i
veya bordr i i n d e , d i kdrtgen b i r a l a n n tekrar eden mo
tif d i z i l eriyle doldurul masyle elde ed i l ir. Bu yzeyl erde
baklava, y l d z , p o l i gon ve d ier geometri k ek i l l ere engel"
li ularn i l aves iyle karakteristi k bir gr n kazanan mo
tifl erin saysz varyasyonu bul unur. B ordrl erde kufi harf
lerden meydana gelen dekoratif dzen ler k u l l a n l m t r . Ge
ometrik motiflerin ku l l a n l , bunlarn, hayvan veya bitki
motifl eri n i n sti l izasyonundan geldii kan s n uyand r r .
Seluk Sanat n n Ortaasya i l e bi i msel i l ikilerini ifade
eden r n l er a rasnda zel l i kl e b u motifler i l g i ekicidir.

1 53
 FETHTEN NCE OSMANLI SANAT!

Soru 60 Fetihten nceki Osmanl Sanatnda znik,

Bursa, Edirne gibi merkezlerin rol nedir?

By k sanat eserl eri , top l u m u n her hangi b i r alanda

retti kl.eri g i b i , gene l l i k l e ekonomik ko u l l a r n elveri l i ol
duu yerlerde youn lar. Osman l a nda d a , d evlet m e r
kezlerinde ve ehzadelerin i dare ba nda b u l unduu M ani
sa, Amasya gibi ehirl erde ve g iderek byk eyal et merkez
lerinde ya da, ba na buyru k blge derebeyl eri n i n evresin
d e , al csn bulan b i r sanat eyl emi you n l a m tr. zn i k ,
B u rsa v e Ed irne i l k Osmanl politik merkez l eri o l duklar
oranda klt r ve sanat merkezleri d e o l m u l a rd r .
O Osma n l sanat n n gel imesinde z n i k tari h i b i l i nen
en eski yap larn bul unduu b i r merkez ol ara nem l i d i r.
Osman l m i maris i n i n tar i h i b i l i nen en eski camisi olan
Hac zbek Mesc i d i zni k'tedir. Yine b i l i nen en eski Os
man l medresesi olan Sleyman Paa med resesi b u radad r .
Bursa'daki 1 . Murat H davend igarn Cami-medresesi b i r ya
na b rak lacak o l u rsa Y l d r m devri nden nce Ondrdnc
yzy l n en nem l i yap l ar n n , --ze l l i k l e N i l fer H atun
'
i mareti ve Ye i l Cami- zni k'te topland syleneb i l i r .

1 54
Yap faa l iyeti n e para lel o l a ra k zni b i r in T m erkezi ol
maa da yine Ondrdnc yzy l d a balam ve Onyed i nc i
yzy l a kadar bu a l anda d nya a p n d a b i r retim merkezi
olmutu r
mparatorluun i l k byk baehri o l an B u rsa, Y l
d r m ' n byk yaJ:? laryla balayan ve Onbeinci yzy l n
birinci yarsnda B i rinci Mehmed 'in Ye i l Camisi i l e e n ta
n n m rne i n i veren Erken Osm a n l sl ubunun merkez i d i r .
Bu ada m i mari, btn d i er sanatlar oluturan b i r odak,
sanat eyl e m i n i n gvdesi say labi l i r. Gerekten de byk
yap larla beraber, ta ve tahta oymac l , seram i k , al de
korasyon, hat g i b i sanatl a r beraber gelimilerdir. B u rsa
Ye i l Camisi bu sentezin etki l eyici bir rne i d i r . Bey l i kten
mparatorlua geiin geti rdii olanaklarn ve etk i n i n , mal
zeme ve tekn i k adan zengin an tsal bir slubun douu n u
ne eki lde etk i l e d i i n i Bursa'da gryor v e ksa b i r sre n-
ce, evren in gelen eksel ta , tula kar k duvar tek i i n i n f L
hakim o l d uu ilevsel yap eyl e m i n j n , mermer kap lamal ,
ssl cephe l i zeng i n m i mariye dnmes ine v e bunun d ier
sanatlar tevi k etmesine Bursa yap l arnda tan k ol uyoruz.
O Edirne'n i n pol itik merkez o l masyla sanat a l an nda
gelime gstermesi aras nd a zaman fark vard r. B a l kanl a r
daki yay l man n ne m kazand rd bu ehir, Ankara sava
nda n sonra politik d u rumun ayd n l a ve kararl l a ka
vumas yla, yine mimari etraf n da toplanan, b i r sanat a
bas n n younlamas n a sahne ol uyor. Onbeinci yzy l n
i l k yars ba l arnda Bursa as l merkez olmakta ve Edi rne
onu takl it etmekted i r. Fakat i l . M u rat' n o za mana kadar
.
a l lmam boyutl arla yaptrd q erefe l i Cam i , Bursa'da
bt n de i i k uygulama lara ramen alamam olan O rta
a yap tasa r l a r n geerek, Yzy l n i ki nci yar s n n ve
sonras n n klasik sti l i n i haber veren b i r amay tems i l edi
yor. stanb u l 'u n Fethi ve o rada yap lan byk Fatih Kl
l iyes i n i n var l n a ramen Edirne, i l . Beyazt'n byk k l l i-

55
yes i n i n de gsterd i i g i b i , Onbeinci yzy l boyunca Osman
l sanat n n en st dzeyinde ese rl erin meydana g e l d i i b i r
ortam olmakta devam etm i , Onaltnc yzy l da d a b u zel
l i i n i srdrm t r._ Edi rne Saray , stanbul saray n n b i r
devam oldu u v e Bal kanlar mparatorl uun pol iti k eyle
m i nde a r l k merkez i n i te k i l etti i srece E d i rn e bi r sanat
me rkezi olarak ka l m tr. i l . S e l i m ' i n Camisi ve 1 7. yzy l d a
i V . Mehmed 'in sa ltanat s rasnda ehrin S u ltan nezd i n d e ka
zan d yeni itibar, Edirne'nin Trk sanat i i n nem l i b i r
m erkez ol arak kalmas sonucunu dourmutur. B u rada A n a
doludan Rumel i 'ye geen b i r gelenein a n l a r n sta n b u l 'd a n
daha iyi koru nmu o l a rak b u l uyoruz. Dekoratif tu l a k u b b e ,_
an tsal kule ol arak m i nare , d e i i k c a m i p l a n l amas g i b i
b i rok zel biim lenme alanlarnda E d i rne'n i n T r k Sanat
tari h i nde kendine zg b i r yeri vard r.

Soru 61 Ankara Savana kadar ( 1 402) Osmanl M i

marisinin genel gelime izgisi nedir?

Bat Anado l u 'da yava yava o l uan Trk top l u m yap

s n n m i mari a l andaki istekleri Osman l l arda dc: d i e r B ey
l i klerin topraklarnda o l duundan fark l d e i l d i . Orhan B e
y i n padiah l ndan teye hemen hemen btn yap t i p l eri
ortaya km ve klasik Osma n l m i ma ris i n e gtren farkl
lama, Ondrdnc yzy l n b i r i n c i yar s n d a n itibaren
ba l am t r.
Camiler: Oman l cam i l er i n i n en eski tari h l i rn e k
leri , blgesel inaat te kniklerini ku l l anarak y ap l an k k
t e k kubbe l i yap la rd r . Bu cam i l ere, zel l i k l e Osm a n l bl
gesinde ' Son Cemaat Ver i ' d ed i i m iz bir revak e k l en d i i n i
gryoruz. Tarihi b i l inen en eski tek kubbe l i ca m i n i n z n i k '
te Hac zbek Camisi o l duunu b i l i yoruz ( 1 334) . Tek kub
beli cami hacm i n i i ki stu n u n ta d b i r tonoz ve k u b b e

156
rtsyle boyun a uzatarak uygu land znik Ye i l Camisi
bu tipin daha gelimi bir varyasyonudur. 1 3 78- 1 39 1 y l l a
r aras nda Hac M usa adnda b i r m i mara andar l H a l fl
Paa taraf ndan yapt rlan bu i l k an tsal Osma n l camisine
s r l tula m i nares i n i n renginden dolay Ye i l Cami ad ve
ri l m itir. Tek kubbe l i cam i lerde kubbe boyutl arn gittike
daha bytmek istei de ortaya kyor. Y l d r m Beyaz d ' n
Mudurnu 'da yapt rd cam i n i n kubbesi 2 2 .50 metre ap n
dad r. Bu erken rneklerde pyk kubbe, estetik b i r aama
ol arak .de i l , fakat str kt rel bir deneme ol arak kar m za
kyor.
Osman l l kes inde de, d ier Bey l i k l erde ol duu gi
bi, ok ayakl cam i t i p i n i n a n
lar yaamaktad r. Y l d r m Beya
z d ' n 1 399'da Bursa'da bal att
U l ucam i , bu tipin Bat Anado
lu'daki en gl rne i d i r. B u ra
da yap n n btn akl klar kub
bey l e rt l m, fakat Onnc
yzy lda gel iti i n i grd mz
Bursa - Ulucami Anadolu cam i lerinin etkisiyle,
m i h rap aks zeri ndeki i ki nci
akl n zerine b i r ayd n l k yap l 'arak altna b \ r h avuz ve
ad rvan konmutur. B u yap da, kubbenin Ondrdnc yz
yldan iti baren rt siste m i n i n esas n tekil eden tek e
oluunun ifades i n i , b i raz i l kel , fakat gerekten ok etk i l i b i r
uygulama i i n d e bul uyoru z . Ayn t i p i n d a h a sadel eti ril mi
bir rnei 1 5 . yzy l ba nda biti rilen Edirne Eski Cam i s i d i r:
Zavi eler: Ondrdnc yzy l d a Osma n l l a r n el in
de gelien ve Fetih ncesi Trk m i maris i n i n en i l g in ant
lar n kapsayan yap tip i , zaviye ve tabhane ol arak yap l m
olanlard r . Bunlar, doal o l arak, namaz k l nan y e r fon ksiyo
nunu da grdkl eri iin, daha sonraki a larda cami o l a ra k
tan nm v e k u l l an l m l ardr. Erken Osma n l Top l u m u n u n

1 57
nem l i b i r fonksiyonuna tekab l eden bu yap l a r hakk nda
bilgi Bursada bu tipin nl rnei olan Ye i l Cami ile i l g i l i
o l arak veri lecektir (Bak. Soru : 6 1 , 62).
- seler: Ondrdnc yzy l da birok medrese
yap l m olmak a er ber, bunlarn byk b i r o u n l u u yok
olmu veya harap o l m utu r. Orhan Bey zaman nda yap l m
olan, zni k'te Sleyman Paa M edresesi en e s k i Osman l s
Medresesi ol arak kabu l ed i l ir.
Medrese p l a n l yap l arn aa yu kar klasik l l ere
yaklaan rnekleri B ursa 'da Y l d r m K l l iyes i n deki med
rese ve ifahaned i r. Yzy l sonunda i na .ed i l m i o l a n b u
yap lar a k avl u l u medreselerin b i r avl u etraf n a d i z i l e n h a
cim l erden meydana gelen emas n izlerler. Fakat art k av
lunun akslar zerinde eyvanlar ortadan kalkm, med rese
n i n ba eyvan da kubbe l i b i r oda h a l i n e gelm iti r.
O Trbeler: Anadolu k nbetleri n i n kubbeyle rt l
kare plan l lia'cimler h a l i n e dnmeleri 1 4 . yzy l da balar.
Kon i k klahlar da terke d i l m i , kubbe l i hacimler kiremitle
rt lm t r. Bu t rbe lerin iinde drt ayak zerine oturan
kubbel i , fakat yan lar ak o l anlar da vard r . zni k'te Sar
Saltuk trbesi bunlar n erken rnekleri nden b i r i d i r ( 1 4. yz
yl).
Han ve Bedesnler: Bursa'da Orhan Bey za m a n n
da yap lan Emir H an , Y l d r m zaman nda yap l a n Bedesten
bundan sonra yap l acak benzer yap l ar n genel emas n
tespit ederler.
8 Hamamlar: znik, B u rsa, Bergama gibi ehi rlerd e
bu erken a n , e kseriya k k boyut l u , etk i l i b i r a l m u
karnas dekorla ssl kubbeleriyle karakteristi k hamaml ar
nn birok rnei vard r. Maalesef ou harap d u rumda o l a n
bu yap l a r aras nda zni k'te yzy l sonunda yap l d san l an
smail Bey Hamam , B ursa'da Eski Kapl ca , Nal nc l a r H a1
mam , Mudurn u 'da Y l d r m H amam gibi yap l a r say l a
b i l i r.

1 58
 Bu dev i rde b i rok h i sarl ar yap l d n b i l iyoruz .
Bunlarn bugne en iyi durumda ka l m rneklerinden biri
istanbu l 'u feth etme k i steyen Y l d r m ' n 1 39 1 'de Boazii 'n
de yapt rd Anadoluh isar d e n i l e n kk ka ledir.

Soru 62 Erken Osmanl M i marisinin en nemli yap

tipi olan ok levli camiler nasl yaplar

d?

Ondrdnc yzy l Osman l mimarisi baz yap t i p l eri

ne ncel i k verm itir. Bunlarn banda ok ilevl i cam i l er
ya da Zaviye-cami l e r g e l i r . Bunlar cami oldukl ar kadar za
viye , tabhane devi gren yap lard r. Topl u m u n sosyal r
gtlemes i n i yanstmak bak m ndan, Osman l Su ltan lar i l e ,
Anadolu Feth i nd e ve Anadolunun Trklemesinde nem l i
rol olan tari katl er aras ndaki ba n ifades i ol arak grle
:) i l irler.

Ortaa M ed rese ve zaviyelerinden esi n l enen plan lar-

13 kar m za kan bu yap l a r n en eskisi Orhan Bey zama
n nda zn i k 'te ve Bursa'da ina edi l m itir. Bursa'daki Orhan
Bey Cam i i , Onbe inci yzyl ba nda herha lde nem l i dei-
' k l i klere ura m o l makla beraber, ayakta kalan en eski
rnek say l ab i l i r.

. M u rad'n yine B u rsa'da yapt rd ve H davendigar

Cam isi ol arak tan nan yap ( 1 366-70 aras nda yap l m ola
b i l i r) , eski medrese plan n deiik b i r tasa rm ii nde uygu
l ar. Burada daha ok med rese fon ksiyonuna nem veri l m i ,
v e Se luk kapa l medresel eri tipinde b i r alt kat p l an ze
rine, st katta medrese odalar yerleti r i l m iti r . Caminin
gi ri cephesinde, baka yap l ard; grl meyen geni b i r st
kat reva vard r. Yap n n d m i mari s i n i n baz dekoratif
2e l l i kleri Hal kan Yar madas ndaki Ortaa m i m a risi a : -

1 59
l arn ta r. Ba'ka h i b i r yap da tekrarlanmayan tas a r m
v e ayr nt laryla bu orijinal cam i-medrese, Osman l M i m a
ris i n i n o l uum devres i n i n i l gin rnek lerinden b i ri d i r .
Y l d r m Beyaz d ' n tahta kt ktan sonra ( 1 3 9 2 ) b a l at
t ve medrese, ifahane, hamam, zaviye , i ma ret, h a n ve
bir trbeden meydana gelen k l l iyen i n esas 'yap s olan ca
mi, tabhane odalar o l makla beraber Cami fon k s i y o n u n u n
d a h a ok nem kazan d n gsteriyor. G i ri kat 1 . M u ra d ' n
med rese-camisine tabhane odalar n n says d n d a , b enze
mekted ir. F a k at b u ra
da esas eyvan tonoz
.la de i l , k u b b ey l e r
t l mt r . Y ks e k ve
ok etk i l i b i r s o n ce
maat reva n n a r
kas nd a , g i ri k s m
zeri nde i k i o d a l b i r
st kat d z e n l e n m i
tir.
Bursa - Yldrm Camisi M i m a ri tas a r m n
o l g u n l u u b y k b o
yutl ar , mermer kapl a n m cepheleri ve itina l i i l i i i l e
Y l d rm devri n i n b u e n nem l i yap s , evresi n d e k i d i e r
yap l arla beraber, Beyl i k m i maris i nden mparator l u k m i ma
risine geiin ncs say l a b i l i r.

Fetret devrinden sonra el ebi Mehmed'in Y e i l C a m i

s i , i l . M u rad ' n Bursa ve Edirne'deki i k i camisi v e d a h a b i r
ok yap , cam i , zaviye, tabhane fonks iyon u n u i er e n b u e
maya gre yap l m lard r. Bununla beraber ca m i f o n ks iy o n u
.
g itti ke d a h a fazl a n e m kazanm v e zaman l a , d i er f o n k
siyonlar - kar l ayacak ba ms z yap lar i na e d i l m itir.

Bursa'daki Ye i l Cami bu tipin her yn d e n e n t a m r

ne i d i r. (bkz. Soru : 63).

1 60
 Soru 63 Bursa Yeil Camisi, bir devir slbu rnei
olarak ne gibi niteliklere sahiptir?

Bursa'da elebi Sultan Mehmed'in 1 4 1 9-1 424 y l lar ar

s nd Hac vaz Paa 'ya yaptrd , Ye i l Cami adyla :n
a
la n yap , Osman l M i maris i n i n en n l ve nemli antlarn
da n birid i r. M u htemelen Su ltann ayi n l ere kat l d srad
kal m as iin dn l e n b i r zel daire i l e , ocakl tabhane
oda l ar ve kubbeyle rt l havuz l u bir orta sofa etrafnd::
eyva ndan meydana gelen bu ya
p d a Onnc yzy l Anad o l u
medrese lerinde be i k tonoz la r
->
t l o l arak grdmz eyvanlar,
' r l d r m Cam i i nde uygul ands "
b i , kubbe i l e rt l mtr .. rtnn
hakim eleman o l arak kubbe ku l l a
n l mas , i ve d mim ariye, kub,
ben in strktrel ve geometri k zel,-.
l i klerine ba l o l arak, de i i k b i r
karakter kaza ndrm , orta hacm i \l
etrafndaki eyvan alanlar kare alan-
B ursa _ Yeil Camii far haline gelmi ve yapya kare
plan ve kesiti. zerine otu ran kubb e l i haci m l erden
meydana gelen b i r dzen hakim o!
m utur. Y l d r m Cam isinde eriilen bu esas mekan ema
sna , burada d i er fonks iyo n l ara hi zmet eden bl m lerin
de eklenmesiyle Ye i l Cam i , e itl i fonks iyon lar kar l a
van ok maksatl yap l ar n en karma k uygul amas say l a-
bilir.
Yap , bu ze l l i klerinin yan s ra , Bursa'daki Erken l m pa
rato rluk slubunun, sanat alan nda u l at stn teknik d
zeyi n rneklerini de vermekted i r . Yar m ka l m mermer
kapl giri cephesi n i n byk Takap s nda henz geen yz
y l l arn a n s n u n utmam , fakat d i nam i k dese n. l i b. i r run:i.
.
1 61 . F. 1 1
dekorasyon vard r. M otifleri ve tekn iiyle Timurlu serami
i n i n para l e l i nde say l mas gereken ini duvar kaplamalar
ve ini mozayikle kap lanm m i h rap, Anadolu sera m i k atl
yeleri nin ini tekn i i as ndan ra n 'a eriti i n i gstermek
ted ir. Bu uygulamalar, Ye i l Camide somutl am olan O n
be i nci yzy l ba sanat sentez i n i n genel e i l i m leri ne ve
teknik seviyes i ne tan k l k ederler.
Onbeinci yzy l ba nda Osman l M i maris i , On
nc yzy l n m i mari emalar n hatrlayarak, fakat g e l i en
toplumsal ve ekono m i k veri lerin o l anaklar iinde, o n l ar
zeng i n l eti rerek meydana gel mektedir. Dekoratif grnt
henz Dou l ke l eri n i n sanatl aryle akrabad r . Tek n i k alan
da olduu g i b i , b i i m a l an nda da s l am dnyas yla s k b i r
i l ikinin var l gr l me kted i r. Fakat m i mari, malzeme ve
strktrel el emanlarn sei m i , mermer kaplamann ve kub
ben i n ku l l a n l nda gr ld g i b i , Anadol u l amtr. Yap
nn sadece i i n i n de i l , fakat d n n da ele a l n as ndan ,
biraz daha Bat l ol duunu i l eri sreb i l ece i m i z b i r tutum
gr lmekted ir. Eski ve yeni gelerin bu kar m , Ye i l Ca
m i n i n ve Onbeinci yzy l i l k yar s n n ana ze l l i i d i r.

Soru 64 Edirne erefeli Camisinin nemli mimari

nitelikleri nelerdir? Fetihten nceki Osman
l Mimarisinde nasl bir aamay 'temsil
eder?

Balkan l kelerinde sa lamca yerl een Osmanl D ev l e

tin i n bakenti Edirne'de 1 438-1 447 y l lar arasnda i l . M u rat
tarafndan yapt rlan erefel i Camisi gelecek yzy l l arn
byk su ltan cam i l eri n i n b i r prototi pidir. Cam i , eski U l uca
m i lerin an lar i inde tasarlanmtr. Geriye doru g i d i l d i i
zaman benzer b i r c a m i tasar s n 1 374 tari h l i Manisa U l u ca
misinde grmek kabi l o l maktadr. Man isa U l ucam i s i n i n ,

1 62
m i h rap nndeki byk kubbesi , ve onu evre l eyen stun
lu yan hacim leriyle Dou Anado l u 'daki daha eski U l ucami
i Y) l erine , ze l l i k l e Si lvan'da gr len cami tipine dayanyor.
Daha nce be l i rtti i m i z g i b i , bu yap lar ok stu . n l u Arap
cam i l eri i l e m i hrap nnde byk kubbe'i b i r maksure
hacm i n i b i rletiren ve daha ok ran'da ve Trkistan 'da ge
l ien cami t i p i n i n kar m d r. erefe l i 'd e bu eski ema
adece bir orta kubbe i l e i kier yan kubbenin rtt ve
hacim i i nde sadece iki ta y c
aya bul unan basit b i r b i i m e
soku l mutu r. Bylec e i me ka
nna sadece merkezi b i r kubbe
n i n egemen ol duu byk Os
man l Cami gel ene i n i n i l k aa
mas na ula l m t r. Bu ad m n
b i l i n l i olarak at l d , orta kub-
Edirne _ erefeli plan. ben i n . tekn i k bakmd an zor sa-
y labi lecek b i r by klkte (24
metre) yap l masndan anlalmaktad r. Yap n n d ier ze l
l i i , Osma n l a m i maris i nde i l k revakl i avl u l u cami ol
mas d r. Ayn ekilde avl usunun drt kesine drt byk
m i nare koyarak, m i nareyi cam i kompozisyonunun organ i k
b i r paras ha. l i ne sokma abas n da i l k nce burada gr
voruz. Btn bu denemelerin henz tam olmam b i r taraf
vard ,r. Byk kubbe n i n i ki s i serbest altgen b i r ayak s i s
temine oturtu lmas nem l i b i r yen i l i k o l makla beraber, yan
hacimlerle orta hacim aras nda, bu eman n ku l l an l masn
dan dolay ortaya kan baz rt sorunlar tam zl eme
mitir.
Yap ktlesi a ltta bir basit bir d i kdrtgen prizma tekil
etmekte , kubbeler onun zerinde organ i k b i r balant sa
l anmadan oturmaktadr. Avl u nun camiye biti i k son cema
at mahal l i revaklar i l e d ier kenarl ar ndaki revaklarn i l i
ki leri henz dengelenmemitir. M i nareler b i rb i rleri nden

1 63
fark l ve cam i ktlesiyle l bakm ndan an l amal ar d
nlmemi, byk kule yap l ard r. Bunlara ramen, ayrn
t lar henz zlemem i btn bu yen i l i kl e r, byk b i r
g a l i men i n bal ad n haber vermekte d i r.
Bu veri leriyle erefe l i Cami s i , yeni Osman l sentezi
i l e , henz geriye ba l a n lar aras nda en nem l i geit yap s
o l maktadr.

Soru 65 Osmanl ini Sanat Fetihten nce, nasl

geliiyor? Ve balca zellikleri nadir?

stanb u l 'un Fethinden nce i n i c i l i k , genel l i k l e , On

nc yzy l gelene i n i d evam etti rmi ti r. Ondrdnc
yzy l ini kaplama rne i yoktu r. Sadece znik Ye i l cami
m i naresinde ( 1 392) srl tu l a ve mozay i k i n i kar m basit
geometri k bir ssl eme grl mektedir. O a n nem l i ya
p l a rnda i n i dekorasyonunun gene l l emed i i anla l yor.
Buna kar l k Ankara sava ndan b i raz sonra elebi Sulta n
Mehmed ' i n Ye i l C a m i k l l iyesinde , b y k lde i n i kap
lama ku l l an l m tr. Ye i l Camide fi ruze ren k l i srl i n i l erle
kap lanan yzeylerin yan s ra , ze l l i kle ini mozay i k , ren k l i ve
srst tekn i kleriyle yap l m , yaz eritleri , m u karnas fri
z i , ve bitkisel arabeskle ssl olan m i h rap nem l i b i r uy
gu lamad r. K l l iyen i n trbesi (Ye i l Trbe) d ardan s r l
tu l a i l e v e ierde fi ruze ren k l i i n i l erle kapl anmt r. H e r
i ki yapda da ye i l v e mavi ton lar hakimdir. B u ssleme ya
p n n iinde dekoratif ayr nt l ardan ayr o l arak , byk ren k l i
yzeyl eriyle etki l i olur. M i marinin g e n e l hatl arna uyar.
Bu erken a n Bursa ve Edirne'deki yap l a r n ssle
yen i n i dekorasyon rnekl erinin i i nde ze l l i kl e iki tanes i n i
daha belirtmek gerekir: Bunlardan b i r i , Trkiye'deki en b
yk ve en gzel i n i m i h raplardan b i ri olan, Edi rne M u radi
ye Cami i mihrab ve dekorasyo n u ; d i eri , Bursa M u radiye
Cam i s i ndeki duvar i n i leridir. Edirne M u radiye's i n de s rs
t ve re nkli s r tekn i k leriyle Ye i l cami m i h rab n n bir ben
zeri yap l m t r. Fakat as l i l g in olan ssleme gel eri ,
s ralt tekn i i i l e yap l m olan altigen ve gen mavi-beyaz
i n i l i duvar kaplama lardr. Bunlar, ok zengin iek motif
leriyle sslenmiti r . Desen itibariyle daha sonraki Osman l
i n i lerinden ayr l rlar. M avi-beyaz rengin bu ekilde ku l l a
n l n n Uzakdou ya da Trk istan kaynakl o l d uu dnl
mekted i r.
Gene l l i k l e btn Onbei ncl yzy l boyunca Semerkant,
H e rat gibi Timurlu m erkezleriyle i l ikinin k ltr a l an n. da
o l duka s k olduunu, ve i n i sanat nda bu blge etkis i n i n
a z olmad kabu l e d i l eb i l i r. Nitekim stanbul'un Feth inden
sonra yap l a n i n i l i Kk ( 1 472) ini tekniinde henz Dou
etk i leri n i n varl n gster i r. Fi ruze, sar , beyaz, siyah s r l
tu la i l e ka p lanmtr. Yaz band lar , e r i yzeyle r i s e mav i ,
fi ruze v e beyaz n h a k i m o l d u u renkler v e bitkisel motif
lerle sslenm itir.
Osman l i n i c i l i i n i n bu i l k devresi i n i mozay i k , tek
ren k l i mavi veya firuze i n i ler gibi b i rok zgl en i n or
tadan yok o l masyla sona erer. Bu s rada yeni b i r i n i ret
me merkez i n i n yava yava birinci plana geti i n i ve daha
gelimi bir s ralt tekn i i i l e , Dou l u i n i gelene i n i p i
yasadan uzakl at r d n gryoruz. Bu yeni merkez lzni k'
ti r.

1 65
. ' . . .

. . . . '
 Yedinci Blm

OSMANLI SANATININ KLASK AGI

A. STANBU L VE T R K SANATI

Soru 66 stanbul'u n fethinin Osmanl Sar.at zerinde

ne gibi bir etkisi olmutur? stanbul'un
Trk sanatnda yeri nedir?

Anadolu 'daki Trk Kltr Onbe inci yzy l a kadar b i r

_o k ynleriyle Anadolu toplumunun yapsna, Anadolu 'nun
yerl i gelenekleri n i n etkisine ve l kenin jeopolqti k d u ru m u
na ba l olan b i r d e i i k l i k gstermekle beraber, kkleriyle
Dounun Trk ve slam k ltrnn bir devam i d i . Seluk
ve dier Anadolu devl etl eri n i n egemen sn flar Ortaasya
ve ze l l i k l e ran'n byk politik merkezleri n i , kltr ve
i da re alanlarnda kopya ed iyorlard . Saraya ba l sanat ran'
izl iyord u . Politik koul lar Osman l devl eti n i n kaderi ni Av
rupa topraklarnda b i r ci hada yneltmi o l makla beraber
Osman l l ar da Dounun deva olduklarn hissed iyorlard .
ra n 'd: Moollarn egemen o l malar , Bat Anadolu 'daki Trk
Beyl ikleri n i n Batya bakmalar n n ve yerl i kou l l arla daha s
k kaynamal ar n n balang c say l abi l i r. Yine de kinci M u-

1 67
rat zaman n d a , Tu na nehri Osman l devl etinin s n r o l duu
zamanda b i l e ; Osman l -edebiyat ve sanat iin rnek, Dou
slam k ltrleri r d i .
stanbu l 'u n a l n masndan sonra Osman l d evl eti , Dou
Roma'n n halefi olan yen i b i r m paratorl u k b i l i ncine var
m t r. Fati h ' i n sz ve davranlar nda byle b i r b i l inlenme
n i n ifadesi vard r. Bundan by le Osman l lar i i n rnek sa
dece kendi leridir. Fati h , A kden iz'in evresindeki top l u m l a
rn d u rum lar n i nceler, sa natkarlarn a r r ; b i r Bat l kral
g i bi portrelerini yapt rr. Resim a l an ndaki yen i l i k ler btn
alanl arda gr lr. ran l an lar un utmu grnen bir i n i
sanat Onbeinci yzy l sonunda znik atlyelerinde ortaya
kar. D i er sanatl ara gre daha ok yerel kanunl ara uyan
m i mar,., Ondrdnc yzy l dan iti baren gsterd ii gelime
y i , Ayasofya ' n n Fatihler zerinde yapt gl etk iden son
ra bsbtn h zlandrr. Tursun Beg tari h i nde u Ey Sufi, eer
Cenneti aryorsan, o Ayasofyada d r d iyerek bu etkiyi d i l e
getirir. stanbu l 'u n a l nmasndan k s a bir sre sonra yap l an
Fatih k l l iyesi ve onu Edirne'de izl eyen Beyaz t k l l iyesi
g i b i byk kom p l eks l er, m i mari kompozisyon fikrine, Ana
dolu 'da mevcut ol mayan yeni boyutlarn gird i i n i gsterir.
Bu adan sonra Osman l ! d evleti artk Dounun bir
ucu deildir. m paratorl uk, Yavuz'un Douya ynel mesi , Ak
deniz evresinin M s r ' n feth iyle b i r l de Osman l larn
e l i ne gemes i , H i l afeti stabu l 'a getiril mesiyle iki ucu
keskin b i r kl olur. Akdeniz evres i nde geli en m parator
l u klar d izisine b i r yen i s i kat lm t r. Bundan byle Trk
sanatnda grlecek gel imelerin as l kayna , yeni bakent
olacak , Dounun ya da Bat n n de i l , saray evres i nd e ge
l i en e i l i m l erin etkisi sanatn rotas n tesb it edecektir.
stanbu l 'u n ro l , 1 5 . yzy l n i ki nci yars ndan teye ,
Konstanti nopo l i s ' i n B izans andaki rolne benze r . Osman
l sanat , tek merkez l i b i r sanattr. Etkisinin uzanab i l d i i
yere kadar her yerde sanat ret.i m i bakenti n ortaya koy-

1 68
duklar n n derece d erece yanks ndan, yorumundan ya da
kopyas ndan i ba rettir. rne i n Osman l a n n Balkanl ar
da, Anad o l u 'da meydana geti rd i i biim ler, bakenti n slu
bunu srdrr. Ancak uzak gelenekleri kuvvetle h i sseden
merkez lerde, rne i n M e m l u k sanat an lar n n kuvvetl e ya
ad M s rda, bunun istisnalar gr lr. Onaltnc yzy l
dan iti baren ortaya kan H assa M i marlar , mi marl k a l a n n
da, mparatorl uun h e r taraf na stanbul 'un kural lar n g
trmtr.
Saray n her a l anda kendi atlye leri vard r. H assa mi
marlarndan baka, doramac l ar', nakka l a r, mlek i ler,
terzi ler, mzisyenle r, hattatlar gibi sanatkarl ar h epsi saray
da ya da saray evres i ndeki byk at lyelerinde, M i ma rba
, Te rz i ba , Dora r; acba , H attatba gibi byk memur
larn idares i nd e , say l ar yzleri bulan kalaba l klar hali nde
tek yn l bir sanat reti m i iin al rlar. En byk tket i c i ,
en byk kal ite i steyi c i o l a n saray, mparatorluk ap nda
byk sanat n yn n tesbit etm iti r. Ve btn bunlar s
tanbul 'da o l uur. air Nabi 1 7 . yzy l d a bu d u rumu yle
d i l e getiriyord u :

Nak tasvir hutl.t u tezhib

Hep Stanbulda bulur zinet zib
Ne kadar var ise aksam- hner
Hep Stanbulda bulur revnak_ fer.

1 69
 ---
c

B. D Ni M MARl

Soru 67 Onbeinci yzyln ikinci yarsnda antsal

dini mimarinin gelime yolu nedir?

Daha Onbe inci yzylda Osma n l mim aris i , bir kubbe

m i maris i o l m utu . Bunun sonucu olarak, eski okstun l u
U l ucami tipi terked i l m i , y a da erefe l i gibi b i r sonuca
u l am lard . Zaviye-cam i l er ortaya k m , bunlar da O n
be inci Yzy l d a gel ierek, sadece ibadet ilevi gren b i r
y e n i cam i t i p i n i meydana g etirm i l erd i . Bu arada t e k kub
beli mescitler de yap l makta d evam ediyord u . Yine stan
b u l 'u n feth inden nce Osman l a n n med rese ve trbe,
han gibi be l l i ba l yap tipl eri gel imiti . Bu adan stan
b u l Trkl eri n e l ine getii zaman Osman l m i marisi daha
i ! Pri bir dzeye u l aacak btn el ere sah i p b u l u nuyord u .
Feti hten sonra 1 . Sel i m ' i n lmne .kadar B u rsa ve
Edirne'd e grdmz tipler, az deiikl i klerle, yap l makta
devam etm itir. stanbu l 'da Mahmut Paa ( 1 463) . M u rat
Paa ( 1 470) . R umi M ehmet Paa ( 1 47 1 ) ve Yzy l sonunda
yap l an Ati k A l i , Paa ( 1 497) cam i l eri Zaviye l i Cami t i p i n i n
varyasyon l ard r. B u n l ardan M ahmut Paa Camisinde , c a m i
hacm i ne e k ol arak, medrese h cre l eri , d i erl eri nde, tabh a
ne ol arak k u l l a n l an odalar bu l u nur. Bu yap l arn baz l ar n
da imd iye kadar b u l u nmayan baz Zel l i kler ortaya kar:
Orne i n , R umi M eh met Paa Camisinde orta hacim iki kub
be yeri ne m i h rap taraf ndan b i r yarm kubbe o l an b i r yeni
rt emas i l e rtl m tr.
Devrin daha byk yap l ar tek kubbel i o l arak mey-

1 70
dana geti ri l m i le rd ir. Ed i rne 'de Beyazt cam i s i , stanbu l 'da
Davutpaa cam i s i , hatta Onaltnc yzylda Kanunl'n i n ta
r.amlatt Su ltan Sel i m camisi tek kubbe l i yap l ard r . Bu
ya p larn m i maris inde Feti hten nceki m i marin i n , masif
a z del i k l i , henz incelmemi karakteri srdrlm t r.
ct Fat i h ' i n eski Aziz Havariyun k i l isesi n i n yeri ne yap
trd Fat i h camisi ve k l l iyes i i l e Byk Sultan cami leri
(Selatin cam i l eri) d izisi balar. Gerekte Fatih Camisi i m
d iye kadar grdmz gelimenin
d evam n dan ibarettir. Ta yc sistemi
de i i k olmakla beraber, Zav iyel i-Ca
mi emas ndan ayr la: taraf , ni,ap
nndeki kubbenin yar m kubSeye i n
d i rgenmesi ol mutur. B:. P '111m n
hem ere.fe l i n i n v e ok fonksiyon
lu Bursa tipi cam i l erin b i r sentezi o l-
tstanbul _ Eski d u u kabul edilebi l i r. B u n u n l a bera-
Fatih Camisi plan ber bu varyasyonun stanbu l 'da orta-
ya kmas n n neden i , Trk cam i s i n i n
bundan sonraki gel imes i n i bir nc bi leen ol arak etki
l eyecek olan Ayasofya ' d r. Ayasofya' n n orta kubbes i n i n ya
n n n kubbelerl e d esteklenmes i , Trk m i marl a r n ayr d
zeni ku l l anmaya sevketm i o l mal d r. Bu i l k Fat i h Camisi
Onsekizinc; yzy lda y k l m ve yerine bugnk yap l m
o i c! u u i i n m i maris i n i n d ier zel l i kleri hakknda faz l a b i r
ey sylemek kab i l d e i l d i r. Fakat evresinde yap l a n b
yk k l l iye ( Bak. K l l iyeler, Soru : 7 1 ) Bursa ve Edirne s
lubunun srd n gstermekted i r.

Soru 68 : Onaltnc Vzylr. Beyazt, ehzmk Sley

mc:ri ye gibi byk sultan camilerinin geli
me izgisi nedir?

Onalt nc yzy lda stanbu l 'u n byk s ultan cam i leri

171
 Beyazt, ehzade ve Sleymaniyc ' d i r . Kanuni zaman nda ta
mam l anan Su ltan S e l i m Ca m i s i , byk a k l k l , tek kubb e 1 i
cam i l e r geleneini srd ren ve m i mari tasarma ye ni l i k
geti rmeyen b i r yapyd .
G Yeni gel ime, Eski Fatih emas n n b i r ad m daha
i l eri gt r l erek ift yar m kubbel i hale getiri l d i i Beyaz t
Carr, i s i nde ortaya kar. Bu eman n uyg u l anmas nda Aya
sofya etkis: olduu kabul e d i l e
b i l i r. phesiz bu etk i , Bat l l a
r n uzun zaman, safa b i r oven
l i k l e s rar ettikl eri g i b i , Ayasof
ya'n n kopya e d i l mesi anlamna
gel memekted i r. Burada Ayasof
ya ' n n i l ham , Fatih 'te olduu gi
b i , ya r m kubbe k u l l an l mas
stanbul _ Beyazt ek l i nde, daha ok C. rt si stemi-
Camisi plan. ni i l g i lendren b i r b i imsel kl-
l an l tevi k etm ek o l m u tu r.
G e rekte onalt metre apnda kubbesiyle Beyazt cam i s i ,
Fatih ve daha nceki erefe l i cam i l erden ok daha idd ia
s zd . M i marn kar s n d a kompl i ke b i r rt sistemi n i ger
ekletirecek b i r zoru n l u l u k yoktu . Btn yap n n , kubbe n i r
rtt o rta h a c m i n 1 /4'n b i r birim o l arak alan b i r mo
dl sistem ine gre yap l mas , cam i n n yan n a , Edi rne Be
yazt k l l iyes i ndeki g i b i , i k i tabhane yerletiri l mes i , d m i
maride alt yap n n kb i k karakterinin deimeden kalmas
e d i er btQn ayrntlaryla Beyazt Camisi ace l e etmeye
b i r antsal gelimenin doal b i r hal kas olduunu gster
mektedir. M i mar Yakub ah b i n Sultan ah'n yapt cam i ,
Osman l m i maris i n i n e n gzel avl u lar ndan b i ri ne sahi pti r .
@ Sinan M i marba o l d u kta. n k s a bir sre sonra l<a-:1
nuni kend isinden gen yata len o l u ehzade Mehned 'e
bir cam i yapmas n istem itir. 1 544- 1 548 'de yap l an ehzade
Cami s i , stanbu l 'd a m erkezi p l a n l i badet salonunu i l k ger-

1 721
 ekl eti ren yap d r. B u rada orta
kubbe drt taraf ndan yarm kub
belerle desteklenm i , kel er
drt kk kubbe yerlet i r i l m iti r.
Biz:ns mi maris i nde bir kk rn i k- .
rokozn;os ol arak varolan, l s l a m Sa
nat nda eski ran ategedeleri n i n
a n s n baz yap l arda devam etti
ren be kubbe l i sembo l i k ema b u
sefer Osman l cam i s i nde kar m za
kmaktad r . B u rada kk B i zans
k i l iselerinden tamamen fa rkl o l a
stanbul
_
rak, kubbe be i k tonozlarla de i l ,
ehzade Camisi orta kubbe i l e b i r btn m eydana
geti ren yar m kubbel erl e destek
l enm ekted i r. Sinan ehzade Camisi n i n d m i maris i nde d e
daha . nce gr lmeyen b i r el eman k u l l a n m , y a n cephele
re, giri h izas nda, revaklar koyarak Beyazt'ta gr len a r
ktl e etk i s i n i yu muatm t r. Kubbe etki lerini kar l ayan
a r l k kul eleri n i n p last i k karakteri , dekoratif m i nareleri ,
etki l i p roporsiyon laryla yeni b i r deneme ol mas na ramen,
ehzade Osma n l M i maris i n i n en gzel yap larndan b i r i d i r .
Cam i n i n evres i nde, med rese, imaret, tabhane ve trbeler
den meydana gelen b i r k l l iyesi vard r.
M i marl k tari h i m i zde belki de Kanuni i l e beraber
dnld i i n en n l yap l a rdan b i r i olan Sleymaniye,
S i nan'n b i l i n l i ol arak , B eyazt'taki (Orta kubbe + iki yarm
kubbe) l i emas n bir daha dened i i cam i l e rdend i r. Yan
hac i m l e r zerinde, ehzaden i n yarm kubbeleri yerine or
tada ke kubbeleri by kl nde b i r orta kubbe ve i k i
kk kubbeden meydana g e l e n b i r rt dzeni vard r . S
leymaniye'de byk b i r m i marn etki l i b i r i mekan yaratma
endi esi n p l andad r. ehzade daha gelimi b i r mi mari
ema o l m asna ra men , orta kubbes i n i n boyutlariyle, Aya

1 73
sofy.a'nn i meka n n n etk i lerine yaklaan b i r n ite l i kte de
i l d i . S i nan l itibariyle Ayasofya'ya yakl aan Sleymani
ye'de, kend i a n n tekn i i n i ve szln ku l l anarak ayn
gl i mekan etkisini yaratm tr. Bu byk camide o a
n en n l sanatkarlar al mlard r: Bunlarn aras nda
Hattat Hasan eleb i 'y i , ren k l i pencereleri yapan ' sarho'
l a kab ile an lan brah i m ' i tanyoruz. O s rada olduka ge
limi olan i n i de korasyon Sleymaniye'de mtevazi l

stanbul - Sleymaniye

l erde ku l l a n l m t r. Sleyman iye , ze l l ikle H al i c'e ve is

tanbu l 'a hak i m olan p i ramidal s i l ueti , ehzadeden daha ay
rnt l v e gelimi d cephe dzeni ve daha nem l i o l arak,
Osman l tarihinin en byk kl l iyes i n i n merkezini te k i l
etmes, asndan, S i n a n ' n d eyimyle, kendi s i n i n v e Osman
l m i marisinin usta l k a n tems i l eder. Cami ve k l l iyesi
1 550-1 557 y l lar aras nda yap l m tr. ( K l l i ye i i n , bkz : So
ru: 71 ) .

1 74
 Soru 69 Onaltnc Yzyl Osmanl Mimarisini talan
dran Selimiye, kubbe rtl antsal yap ta
rihinde nas l bir aamay temsil eder?

Osman l d i ni m i marisi kubbeyi i ve d m i mari n i n tek

esi olarak ku l l anma e i l i m i n i btn gel imesi boyunca
gsterm iti r. Onalt nc yzy l da Sinan ve yard m c l a r n n ,
i na etti kleri kkl bykl btn cam i l erde b u n u gr
yoruz . Byk b i r yap n n i ve d m i maris i n i byk b i r kub
ben i n tek ba na hakim olduu b i r kompozi syon ol arak
gerekleti rmenin m i marl k tari h i ndeki rnekleri ok faz l a
d e i l d i r. Batda R o m a a n n Panteon'u, bu y o l d a yap lan
denemelerin tekn i k bakmdan i l ke l , fakat boyut bak m ndan
daha sonra da gei l memi bir rne i d i r . slam l kelerinde
kubbe l i byk yap ok o l makla beraber , bunlar, daha ok
d m i maril eri n p l anda d n l m, mezar yap lard r. Er
ken H ristiyan a n n nem l i fakat tasar bak m ndan tam
gel imemi rneklerinden sonra, ne slam ne de H rist!yai
_
gel ene i nde, tek kubben i n hakim o l d u u yap , Sel i m iye'nin
u l at boyutl ara ve safl a var nmamt r. Bu a dan 1 569-
1 575 y l l ar aras nda Sinan ' n , i l . Sel i m in Edirne'de yap
t cam i , Osm a n l m i maris i n i n olduu kadar, kubbe l i yap
bir metre gen i l i i ndedir. Bu byk
l kte b i r kubben i n ykleri n i n topra
a i l eti lmesi g b i r tek n i,k sorun
dur. Bunu, kubben i n cam i n i n i ve
d kompozisyonundaki egemen l i
i n i bozmadan zmek gereki yo;
(gelene i n i n de vard en ykse
(aama say l a b i l ir.
Sel i m iye kubbesi ortalama otuz
d u . B i r sorunun z mnde Si nan'
n stanbu l 'da bundan nce dene
d i i yap ema l a r n n byk b i r fay-
Edirne - Selimiye plan das ol d uu anla l m aktad r . N ite-
175
kim Sinan, stanbul 'daki cami lerde dened i i kare b i r taba
na oturan kubbe sistemini burada terkederek, R stempaa
gibi cami lerde uygu l a d sekiz ayakl emay k u l l a n m tr.
Kubbeyi tayan ayaklarn says sekize :knca, boyutl ar
daha k k , daha narin o l a b i l i yord u . Ayr ca btn drt ayak
l yap larda kubbe n i n taba n i l e kare taban aras nda ortaya
kan byk kresel-b i n g i l e r burada daha k l yord u . Ayai<.
lar arasndaki mesafe ler aza l yor, yarm kubbeler ortadan
kal kyor, bylece yap n n iinde, d ier byk cam i l erde gr
dmz, kubben in boyutl aryla boy len yap e l eman l a-
r , burada i kinci pland a kal yord u . Kubbeyi sekizayak boyun
ca destekl eyen byk payanda sistemi de, yar s yap n n
i i nde, yar s d nda b ra k l ara k , y i n e kubbeyle boy l
ecek boyutl arda olmaktan uzakl atr l m t . Yap n n bu
payandalar aras nd a kalan bl m leri nde camiyi ta
raftan evi ren revaklar yerl eti ri l m iti . Kuzey tarafnda
ise gel eneksel avl u bulu n uyord u . Byk b i r usta l kl a ta
sarlanan bu ema i erden ve d ardan ayn gte ifade e d i l-
m i , yap n n tek merkezl i l i i drt keye konan minare lerle
daha da gl end i r i l m itir. Bu mutlak simetri iinde, revak
lar n , pencerelerin yerleti ri lmesi nde d e , btn Osman l
cami lerinde bulun mayan b i r m kemmel l i k vard r. B i r bak
ma Selim iye, kubbe m i maris i n i n en i l kel ek l i olan tonoz
b i ng i l i kubben i n , geometri k tasar s n n safl bozu l mada n ,
antsal l ye geiid i r.

Se l i m iye ca m i s i , dier byk Su ltan yap l ar g i bi b

yk bir k l l iyen in merkezi de i l dir. Kble taraf ndan simet
rik ol arak Dar-l-Kurra ve Dar-f Hadis medreseleri yer e
tiri l m i ve b i r d harem duvar i l e evri l m itir. D avl unun
kes inde bir d e l kokul (Dar-s-S byan) vard r. D avlu
nun bat kenar boyunca uzanan Arasta (ar ) i l i . M urad
d evrinde S i nan 'dan sonra M i m arba o l a n Davut Aa tara
fndan yap l m tr.

1 76
 Selimiye,

C a m i n i n i inde m i h rap d uvarl arnda ve dou ynnde

ki galeril erde b u l u nan H n kar M ahfi l i nde o s rada en yk
sek tekn i k dzeye u lam i n i sanat n n , gzel rnekleri
vard r. Binann i ve d m i maris inde parmakl k l arda , pen
cere ebeke lerinde, stun ba l k l arnda ayn kal itede bir
ta i i l i i gr l r. Yap n n d m i marisi m i narelerin kai
deleri hizasna kadar, bir saray cephesi gibi zengin ve o
l de etki l i bir kompozisyonla tasarl anm tr.
Arkada air S a i ' n i n onun azndan kal eme a l d Tez
k i ret-l Ebniye'de Sina n , Se l i m iye'de Ayasofya kubbes i n i ge
ecek b i r tekn i k st n l k iddiasnda olduunu ifade eder.
Bu ta yap tekn i i n e ,hakim olma iste i n i n kantlarn sa
d ece kubben i n byk boyutl arnda de i l , yap n n ayrnt
l arnda da buluruz: rnein, m i narelerin iki tanes inde, bir-

177 F. 1 2
 b i rlerinden ba msz olarak erefel ere kan ayr merd i
ven , .o gnden bugne, h a l k top l u l uklar n n byk m i mar
hayran l kla anmalarna ves i l e olan k k bir geo metri uy
gulamas d r .

Soru 70 Onaltnc Yzylda kk camiler ve dier

yap tipleri nasl geliiyor?

O Osman l m i maris i n i n en nem l i ze l l i i o l arak ta

n m l ad m z kubbe l i i mekan gel imesi sadece byk se
latin cami lerde de i l , fakat daha kk d i ni yap l arda d a
m i marlar i i n arat rma konusu o l m utu r. 1 6 . yzy l d a b
yk b i r ounluu S i nan' n olan cam i ler, mim arlarn b u
end ies i n i gsteri r. Genel l i kle bu cam i l er kubbeleri n i ta
yan ayak saysna gre s n fland r l rl ar. S i nan, stanbu l '
da erefe l i p l an n tekrarlayarak i na ettii Si nanpaa
Camisi ( 1 555) i l e a ltgen emal cam i l e r seri s i n i am ve
Topkap 'da Ahmet Paa ( 1 55 1 ) , Soku l l u Meh met .Paa ( 1 572)
ve s kdar'da Eski Val i de ( 1 583) ca
m i leriyle alt -ayaa oturan- kubbe
geometr i s i n i deerlendi rmiti r. Seki z
gen ayak siste m i n i de Rstempaa
l 1 56 1 ) , Azapkap ( 1 577) g i b i cam i l e rd e
v e Ed i rne Se l i miyes i nde denemitir.
Onaltnc yzylda stanbul 'da yap l an
b i rok camide -bunlarn i i nde 1 585
tari h l i N i anc Mehmet Paa Camisi
zel l i k l e i l g i ek i c i d i r- uygulanan bu
ema, kbik bir alt yap n n zeri n e to
noz b i n g i l e r arac l yla b i r kubbe rt
mek ekl i nde , Asya ' n n yakn uzak her
Nianca Camisi kes i n de kar m za kan en eski
istanbul - kubbel i ya p n n a n l a r n n lmed i i n i
gstermekte d i r.
1 78
 Onaltnc yzy l m i marlar , kubbe l i yap n n b tn o l a
naklar n , hemen hemen btn varyasyon laryla, ou kez
etk i l i bir d m i mari p l asti i iinde gel itirmilerd i r. zel
l i kle Sinan'n boyut itibariyle iddi asz baz cam i l eri , rne i n
istanbu l 'da Edirnekap 'da M i hrimah Sultan Camisi ( 1 6 . Yz
yl ortas) ve Lleburgaz'da Soku l l u Camisi d mimari bi
i m lenmen in gl rnekleri dir.

Ca m i l erde ister drt ayakl , ister alt ayakl , isterse

sekiz aya k l emalar denenmi olsun, alt yap n n fonksiyo
nel drt kel i i nden vazgei l mez. Ve an tsal m i marin i n
karakteri alt yap n n bu dei mez sade l i i i l e , h e r seferi n
de de iik, fakat yine de orta ku bbeye tabi rt sistemi ara
s ndaki bii msel i l ikiden doar.
G Medreseler - Medreseler ve medrese p l a n n kul
lanan baka fonksiyonlu yap l a r, ok
luk, 1 4 . yzy l d a tespit ed i l mi genel
emalar iinde ina ed i l milerd ir.
Bunlarda ak avl u l u Seluk medrese
lerinin ba l ca e l emanl ar revakl av
l u l a r ve esas eyvann yeri n i alan b
yk kubbe l i oda vard r. Fakat, planla

r bazan M erzifon 'daki Fatih medrese
si g i b i havari veya Amasya Byk
Aa medresesi ( 1 488) g i b i pol i gona!
Gazanfer Aa olabil i r. Araz i n i n durumuna uyarak,
Medresesi ( 1 599) S l eyman iye k l l iyes i n i n Salis ve Ra-
bi medreseleri gibi kademel i i l gin bi
i m l ere g i rerler. Bununla bereber medrese ve benzer ya
p l ar Osma n l Camisi g i b i , slam m i maris i n i n ortak espri
sin den faz l a uzaklamam lard r .

8 Trbeler: Osman l l arda trbe ler kare veya pol igo

na! plan l kubbe l i basit yap l ard r . Bazan b i r g i ri k nts
ya da revak trbeye eklenir. Plan ba km ndan Ortaa tr-

1 79
 beleri nden pek farkl olmamakla
beraber, yksekliine gelimi kt
l e lerin yeri n i , Onaltnc yzy l n
ikinci yar snda Ayasofya'nn yan
na i na e d i l en i l . Sel i m , 1 1 1 . M u rat
ve 1 1 1 . Mehmed 'in trbelerinde g
rld g i b i , daha ok cami lere
benzeyen bir ktle alm t r. Bu
stanbul _
gelime Onbe inci yzy ldan iti ba-
Kanun1 Trbesi ren yava yava ol uur. Sinan ' n
ehzade Mehmet iin 1 548 'de yap
t trbe, ya da Hsrev Paa trbesi ( 1 542) gibi yap l ar ha
l a kulesel mezar gelene i n i n unutulmad n gsterir. Fa
kat Kanunl'nin trbes i nd e ( 1 557) , evresi revakl , ierisinde
stunlar bul unan ve kk Roma m i mari rneklerine kada(
uzat labilecek bir Akdenizl i ema k u l l a n l m tr.
Cami ve d i er yap larda Osma n l mi marisi homo
jyn b i r karakter gster i r. Onbe inci yzy ldan sonra ta he
men hemen tek yap malzemes i d i r. Gsterisiz si l meler,
a l t katl arda dz, stte kemer l i pencereler, daima kubbe olan
rt, az girinti l i ve en ok b i r ka s ra mu karnas i l e ssl en-
m i takap l ar, etki gcn m i mari kompozisyonun btn
l nden alan, ktl esel , sade bir m i mari slp yaratm t r .
K p , prizma, kre v e s i l i nd i r g i b i , basit b i r geometrik sz
l k kul lanan bu m i mari,
fonksiyon gerektird i i za
man, biim endieleri n i
i ki nci p l ana atan pragma
tik b i r nite l i kted i r. Osman
l mimar"isi Ortaa-Trk
m i maris i n i n ta oyma , i n i
mozayik gibi dekoratif tek
nikl erini yap l a rn d nda
ku l l anmaktan , On be inc i B aklaval bal k Makarnasl balk

1 80
 yzy ldan sonra, vazgemitir. Buna kar l k , i n i kap!ama,
boya l dekorasyon , re n k l i cam, hat, aa i i l i i gibi sanat
kol larn yap larn i i n i sslemek iin youn b i r ek i l d e kul
l an r. Sivri kemer, kemer ta l ar poli krom isi , mukarnas ya
da baklava l ba l k , Onsekizinci yzy lda Rokoko motifleri
o rtaya kana kadar, btn yap l arda dekorasyon sz l
nn orta k motiflerid ir.

Soru 7 1 Osmanl M imarisinde Kll iye nedh'? Hangi

nedenlerle meydana gelmitir? Ve nasl bi
imlenmitir?

eitl i fonks iyon lar olan bi rka yapdan meydana ge

len m i mari kompozisyona K l l iye denir. Gene l l i k l e yap lar
b i r cami evres inde b i r a raya g e l i rler. S u ltanlar n , Vezirle
rin , mevki ve para sahibi olan egemen s n f mensuplar n n
d i ni v e ekonom i k b i r kayg yla, vakf o l arak yaptrd kl ar k l
l i yeler, Osma n l larda top l umsal hayatn odak noktalar n
tek i l ederlerd i . Gene l l i kl e btn top l u m h i zmetl eri gren
yap l ar, hastahaneler, oku l l ar, hanlar , i maretler, eme ve
sebi l l er vakf ol arak yap l m , ve birok hal l erde, b i r cami-
' n i n teraf nda teekkl eden k l l iye l erin para lar ol mutur.

K l l iye, Erken slm top l umunda cam i n i n grd i

leri gren daha gelim i b i r sosyal me rkezd ir. l k slam
Camisi sadece namaz k l ma yeri de i l , fakat top l u m iin
ne m l i kararlar a l n a n , mahkeme devi gre n , reti m ya
p lan, hatta belki ziyaret i l e ri bar ndran ok fonks iyon l u
b i r yapyd . Halk gnde be defa b i r araya getiren namaz,
reti m i n d i ni karakteri , toplum hayat n n ba l ca eyl emle
r i n i de cam i etrafna ekiyord u . Zam a n l a , toplum rgtl e
mesi daha gel iti i zaman, de i i k fo nks iyonlar barnd r
mak iin fark l yap l a r yap l m , fakat bunlarn birbi rleriyle
olan yakn i l ikil eri , slam topl umunun d i ni strkt rne ba
l olarak, deimem itir. Osman l a ndan nce Anado
l u 'da en ok cami ve med reseyi veya benzeri b i r yapy
yanyana getiren ve bazan ya n l arna bir hamam kat l an ya
p komp l eks l eri yap l m tr. Divrii U l u camisi ve ifaliane
si ve yanlar nda belki de o n l a rl a beraber dn l m olan
hamam Kayseri 'de Huant H atun Cam i s i , medresesi ve ha
mam , Manisa'da U l ucami ve medresesi g i b i rnekler var
d . l k Osma n l m i marisinde grdmz g i b i , Bursa ve E d i r
ne'de ve d i er ehirlerde Cam i , Zaviye , Tabhane gibi fonksi
yonlar olan kompl eks yap tipleri, eski slam Camisi gele
nei i l e , Osman l top l umunda nem l i b i r yeri olan tari
katlerin Tekke, Zaviye geleneini b i rl eti ren yap l ard r.

l k nce, istanbu l 'u n feth inden sonra , Fati h Su ltan

M ehmet , Cam i s i n i n etraf na yapt rd onalt med rese, tab
hane, kervansaray, dar ifa ve trbe i l e dzgn b i r m i ma
ri kompoz isyon iin.de bir araya geti r i l m i an tsal k l l i ye
fikri n i uygulam t r. Bunu i l . Beyaz d ' n Edirne, Amasya ve
stanbul 'da yaptrd d i er k l l iyeler . . Kanuni'nin Sinan'a
yaptrd ehzade ve S l eyman iye k l l iyeleri izlemitir .
Onaltnc yzy l dan sonra Sleymaniye ap nda b i r yap
kompleksi bir daha yap l ma m o l makla beraber, genel l i kle
her byk veya orta boy cam i n i n evres i nde muhte l i f fonk
siyonlu yap l a r vard r. stanbul 'da m i mari kompozisyon ola
rak gerekten baar l rnekleri olan bu k l l iyeler ii nde
skdar'da Eski Va l i d e , eh i r iinde Soku l l u M eh met Paa,
Gazanfer Aa, Be i r Aa k l l iye leri gibi uygulamalar, Geb
ze'de oban Mustafa Paa k l l iye i , Lleburgaz ve l l g n 'da
Sinan'n yapt k l l iyeler z i kred i l eb i l i r.

Sleyman iye k l l iyes i n i n program b i r k l l iyenin fonk

si yonel boyutlar hakk nda iyi b i r fikir vereb i l i r : Orta l am a
altm d n m y e r kapl ayan Sleymaniye k l l i yesinde c a m i
v e arka bahedeki Kanuni ve H rrem Su ltaP trbe leriyle tr-

182
bedar daires i nden baka, drt ayr derecede med rese
ve l , sani, sa l i s ve rabi medreseleri), b i r dar l hadis me
sesi (hadis oku l u ) , bir tp med resesi ve bir b i m arhane ( L __

ta han e ) . b i r Dar-l Kurra ( Kuran okunan ye-) . b i r s byan mek

te bi ( i l koku l ) . b i r darzziyafe ( i m aret) . b i r tabhane ( m i sa
firhane ) . bir han, b i r hamam ve ktphane ve ok sayda
d kkan bul unmaktad r.

Evl iya eleb i , evres indeki yap l arla beraber bu kl

l i ye n i n 'Bin Kubbe' rt l o l duunu , bin k i i n i n burada
h i zmet etti i n i ve S leymaniye vakf mtevel l i s i n i n beyz
kii i l e a l t n yazar. mer Ltfi Barkan taraf ndan ya
ynla nan Sleyman iye naat Defte rinde 1 553-58 y l lar ara
s nda cami yap m nda 3523 usta n n al t ren i l mekte
dir.

Soru 72 Osmanl klasik mimarisinin byk ustas

Sian kimdir ve nasl yetimitir? Trk mi
marlarnn kimlikleri ve yetimeleri hakkn
da bilgimiz nedir?

Osma n l sanatnda dev k i m l i i i l e btn b i l i nen sanat

karlar aras nda zel b i r yeri olan S i n a n , Kayseri civarnda
yaayan Anadolu H ristiyan lar aras ndan Yavuz S e l i m za
man nda dev i rm e olarak too lanan genler arasnda Osm an
l ordusuna kat l m t r. Kend i s i' n i n doum ta rihi kati ol arak
b i l i n m emekte d i r. Kayseri civarnda A rnas ad l b i r kyden
olduu san l yor. Fakat dostu nakka ve air Mustafa Sai
eleb i 'nin kaleme a l d Tezki ret-l Ebniye ve baz vakf ka- .
ytlar bize hayat hakknda olduka b i l g i verm ektedir. S
rasyla Acem iolan , Yen ieri , Atl Sekba n , Yayaba ( B l k
komutan kar l ) , n i hayet Zen'bereki ba v e Ordunun
Gadat seferinden dnnde Haseki nv:m l aryla Yenieri

1 83
 oca n n en byk su bay l a r ndan b i ri ol uyor. Anla l d na
gre bu yksel i , onun askerl i k a a n ndaki de i l , fakat yap-
. c l ktaki usta l ndan trdr. S i n a n , 1 538'den sonra , dev
letin ve sultanlarn btn i naat i lerinden soru m l u m evki
u l i3 n m i marba l a get i ri l i yor. Kend i biyog rafi s i nde ocuk
l uundan beri bu sanat alann da a l t ve dl gerl i kten
yetitii anla l maktad r.

Osman l devlet rgtnn i l g i n n itel i i , bu Anado l u l u

ktyl ocuunun devl et rgtnde yava yava ykselerek
Trk- slam uygarl n n en nl temsilci lerinden b i ri o l m a
s r : sa l am tr. S i n a n ' n by k l , Osman l mparatorlu
unun en gl o l d u u ve byk ekonomik ol anakl ara eri
t ; i b i r ada ortaya km b i r sa natkar o l masna da ba
l d r. Yavuz'dan nc Mehm ed'e kadar geen zaman iin
de klasik Osman l k ltr hemen hemen her a l anda en s
tn dzeyine erimit i . Bunu m i mari a l anda Sinan ve onun
yetitird i k l eri tems i l etm i l erdir. 1 588 y l nda len S i n a n ;
Kanuni, Se l i m v e 1 1 1 . M u rat devi rlerinde M i marba ol mu
tur ve 'Tezki ret- l Ebniye 'ye gre 364 yap n n m i mardr.
mparatorluun m u hte l i f blgelerinde bul unan b u yap larn
b i r ksm mi marba l ktan nce yap l m tr. M i marba ol
duktan sonra ise, bir ksm n n , onun verd i i d i rektiflere g
re yard m c l ar tarafndan yap l d kab u l ed i l eb i l i r. Bu uzun
srede S i nan kendi bana bir okul ol mutur.

S i nan hakk ndaki bu . ksa a klamalara genel l i kle

Trkiye'de m i marn yetimesiyle i l g i l i baz bi lgi leri de kat
mak fayda l o l u r : Gn mze gelme kadar yap yapanlar i k i
gruba ayr l abi l i r : Top l u m u n egemen s nflar n n i i n i yapan
lar; bunl ara m i marlar diyeb i l i riz. S araylar , cam i l eri , medre
sel eri , byk kervansarayl ar , trbeleri , su ltan lar n , vez i r
l erin , devl et bykleri n i n isteklerini bunlar yerine geti rir
d i . Fakat yap a l an n n b i r de alt ksm vard . Bunu byk
halk o u n l uunun evl erini yapan usta l ar temsil ediyord u .

1 84
 ou hal l erde, bugn h a l a Anadol u 'da .g rdmz g i b i , h a l k
kendi evi n i kend i yapar. H a l k n iinden yeti en y a p ustas ,
i i n i satt - top l u m s n fna gre top l m iinde stat sahibi
olur. Osman l top l umunda yap alannda al an duvarc l ar,
ta l ar, d lgerler, marangozlar, loncalar h a l i nde rgtlen
m i lerd i . B u loncalar her i iin baz standartlar koyan ve
- nem l i bir top l u msal d ayan ma kayna o l a n kuru l ul ard r.
Ortaada m i m a r ve sanatkarlarn i i nde l ke l ke dolaan
ve kendine i veren emirin ya da sulta n n antiyes i nde us
ta l n gsteren l e r de vard . Anadolu Ortaa n n b i rok
vap l a r n bu gezici usta l a r yapm lardr. D i vri i U l ucamisi
nin ve ifahanes i n i n m i mar o l m als mu htemel olan H orah
(veya H u rremah) Ahlatl i d i . Konya 'da Alaeddin Cam i s i n i n
Keykubat zaman ndaki i naatnda al an usta am l Meh
met Bin H alvan i d i . Yine Konya'da S r a l medresenin mi
mar Horasa n ' n Tus ehrinden Osman b ni M uham med a d l
b i r m i mar i d i . Ayd nou l l arnn n l isabey cam i s i n i n m i
m :r da am l i d i . Bu m i marlar n , ayn zamanda , taoym ac
veva ini ustas veya aaoymac , ya da dl ger o l m a l ; r da
m u htemeldir. phesiz btn Ortaa ve Osman l tari h i bo
yunca top lumun btn etn i k kesiml erinden usta ve mimar
lar, d i n ve mezhep fark gzeti lmeden, in aatl arda a l st
r l m lard r . Yine S l eyman iye n aat Defterlerinden a n l a
l d na gre Mslman ve H ristiyan usta l arn says he
men hemen birbirine e itti .
Onaltnc yzy l a gelene kadar m i mari a l a n daha ok
kendi i lerinde rgtlenen loncalar el inde kal m o l mal d r.
Ortaan Ahileri d n d a , bu r,a loncalar hakknda faz l a
kayt sah ibi de de i l i z . Fakat Kanuni devri nde, herhalde S i
nan ' n abas yla ' H assa M i marl ar ' ad veri len b i r rgt ger
ekl emitir. S i n a n 'dan sonra devletin btn ilerini H assa
m i marlar yapm l ardr. Onsekizinci yzy l d a , i l i . Se l i m ' i n
1 785'de kurduu Askeri Mhend i$hanede , oku l l u m i marlar
yetimee. balamtr.

1 8
 Soru 73 Onyedinci ve Onsekizirci yzyllarda byk
sultan camileri geleneini clevam ettiren
Sultanahmet, Yenicami ve Fatih camilerinin
mimari zellikleri nedir?

S Su ltan 1. Ahmed ' i n M i marba Sedefkar M ehmet

Aaya 1 609- 1 6 1 7 y l lar aras nda yapt rd Su ltan Ahmet
Camis i , B izans a n n h i podromu (Osmanl a nda atmey
dan ) yan nda yap l m tr. Cami i l e beraber, b i r H nkar K
k, ar (Arasta ) . Oku l , Trbe, Sebi l , Darifa, M i safi r
hane ve maret'ten meydana gelen b i r k l l iye ina e d i l
miti. (Bu yap l arn b i r ksm bugn yoko l m utu r.)
Sinan'n ehzade Camisinde uygulad plan tekrar
eden Su ltan Ahmet Camisinde, i mekan mim arisi a s ndan
nem l i ze l l i kl erden biri, kubbeyi ta yan byk p i l paye
leri, ' Meh met Aa n n , dairesel p l an l ol arak tasarlamas d r.
B u byk s i l indirik ayaklarla onlarn zerine oturan tay
c kemerler aras nda, dier byk cam i l erde pek h isse d i l
meyen biimsel b i r kartl k h issed i l i r. B u n u n l a beraber b
tn dier eler, proporsiyon bak m ndan byk b i r o l g u n
lukla ku l l a n l m l ardr. ze l l i k l e kompozisyon bak m ndan i l
gi ekici dzenler iinde a l m ok sayda pencereden g i
ren bol k altnda , zengin b i r i n i kaplama i l e ssl i ya
p n n , ren k l i ve etk i l eyici b i r m i mari ortam vard r .
Su ltanahmed ' i n d m i mari s i , su ltan cam i l erinin en et
k i l i olanlar ndan b i ridir. ehzadeye gre, daha byk bo
yutlu olan Sultanahmet'te, o rada ak ol arak be l i rti l m i ka
demel i yap yeri ne, b i rbirlerine adeta kayan kubbesel rt
e l emanlar n n yaratt gl b i r ktl e btnl gr lr.
Mehmet Aa, m i nare say s n da a ltya karm , m i nareleri
c a mi ktl es iyle avl u ktles i n i birbirine bal ayan eler o l a
rak, ok ustaca ku l l anm tr.
8 Sonradan Ven icami adnr a lan byk c::m i , 1 1 1 . Meh
met zaman nda, yani Su ltanahmet Camisi nden nce, m i mar

1 86
 Davut Aa taraf ndan .. yine ehzade planna benzeyen b i r
emaya gre tasarlan m t . 1 596'da ba l aya n , i naata b i r
s re, Davut Aadan sonra M i marba o l a n D a l g Ahmet
Aa zaman nda da devam ed i l m i , fakat i naat zem i n kata
geldii zaman yarm b rak l m tr. iV. M eh met devrinde,
Va l i de Turhan Sulta n , M i marba Mustafa Aaya yapy ta
mamlatm tr. 1 663'de bi ten cami i l e beraber, Va l i de Su lta
r n trbes i , b i r sebi l ve M s rar s d e n i l e n a rasta ya p l
m t . Vc>ktiyle yap n n etraf b i r d avl u i l e evri l i yd i .
Yen ica m i n i n st yap m i maris i Onyedi nci yzy l i ki nci
ya r s n n eseri d i r. Yap henz klas i k ller iindedir. Fa
kat kendi nden nceki benzer ema l yap l a ra gre daha
be l i r l i b i r geometri k dzene soku l mutu r. Kubbesi ok b
yk ol mayan yap n n ( 1 7 m . ) yksekl i k boyutlar o l duka
abartma l d r . Cephe dzen i , ehzadeden beri k u l l a n lan yan
cephe revaklar n n daha etk i l i ku l l an l ile kiml i k kazanr.
Yap n n iinde, tayc p i l payeler daha i nce boyutlara
i nd irge.n m i ve d ier benzer yap larda ol mayan b i r dzen
le, giri taraf nda, byk payandalar yerlerini sekizgen ke
sitl i .b i r s ra s tuna b rakm lard r . D mimaride gr len
yksekl i i ne g e l i m i yap p roporsiyonlar, i erde de kuv
vetle hissed i l i r.
M erkezi p l a n l byk cam i l e r seri s i n i , b i r zelzelede
harap olan eski Fatih Camisi n i n yerine, Sultan i l i . M u stafa'
n n Bam imar M ehmet Tah i r Aaya yapt rd Yen i Fatih
r.amisi tamamlar ( 1 767- 1 77 1 ) . Yap n n , ze l l i k l e iinde, On
sekizinci yzy l n ka rakteristik R okoko detaylar vard r
(bkz. Soru : 93 ) .

Scru 74 1 7. Yzylda ve !le Devrirde ants: Osm<:>n

l mimarisinin en nemli rnleri hangi ant
!ardr?

Onyed i nci yzy lda i naat, Anadolu 'dn Celali isyanlar

1 87
 ve ran sava lar neden iyle, geen yzy l a gre ok azd r
1 609- 1 7 yl lar aras nda i n a edi len Sultanahmet Camisi ve
1 597'de ba l ayp yarda kalcn 1 663'de biten Yenicami b
yk nefes l i yap lard r. Fakat bunlarn d nda byk boyut
l u d i ni yap ina ed i l memitir. 1 640 'da yap lan i n i l i Cam?
. :faha ok ini kaplamalaryla ilgi eki cidir.

stanbu l 'da Kpr l Kitap l ( 1 66 1 ) ve Medresesi (bu

gn sadece dershanesi kalmtr) ; ol u taraf ndan 1 690 'da
bitirilen seki zgen p l a n l cam i s i , med reses i , seb i l i ve tr
besi i l e Karamustafa Paa K l l iyesi bu yzyl m i maris i n i n
karakteristi k rnlerid i r . Drdnc Mehmed ' i n sa ltanat n
dr hzlanan bu yap faal iyeti n i n yzy l sonundaki rnek leri
istenbul 'da Amcazade H seyin Paa k l l iyesi ( 1 700). Fey
zullah Efen d i Medresesi ( 1 700) g i b i yap l ardr.

Klas i k llerin yava yava bozu l up, baz yeni dere

melerin yap l maa ba lad n hC1ber veren yap l ardan biri
1 708- 1 7 1 0 'da nc Ahmed ' i n , Annesi G l n us Su ltan iin,
skdar'da yapt rd Yeniva l i d e cam isidir. Yen icamide g
rln ykse l m i sivri bir p i ramidal kte yarntrnak
e i l i m i burada daha . be l i rl i d i r . Kubbe altnda byk pen
cere l i duvarlarn dzeni d e , a l l agelen klasik dzen ierden
o l ci u ka fark l d r.

1 1 1 . Ahmed ' i n sa ltanatna rastl ayan La l e Devr i , d i ni yt

p l ardan ok, sivil yap l aryla i l g i ek i c i d i r (bkz. Soru : 77) .
1 734'de i naat biten Hekimolu A l i Paa Cam i s i , Bake ntte
klasik Osma n l Mimari slubunun, Bat l motifl erle ve etki
lerle karmad son ne m l i cami say l a b i l i r . 1 6 . yzy l so
'..l nda Cerrahpaa camisi nde uygulanan alt ayakl plan e
mas n n gene tekrarl and bu cc.m i , T rbe , Seb i l ve i l g i n
b i r Kitap l k yap s ndan meydana gelen b i r k k k l l iyen i n
m erkezidir.

1 88
 Scru 75 Osmanl klsik dini mimarisinin Dnya Mi
marlk Tarihine katksnn niteliini nasl
tanmlayab iliriz?

Trk M i maris i , Klasik anda, evrensel deerde b i r

yaratma dzeyine u l a m tr. Bu yaratc l k, Trk politik ve
i dari rgt nn en iyi iled i i , ekonomik yep n n bozu l mad
bir a n ifades i d i r . Eski dnya n n merkezi nde bu l u nan
en gl top l u m u n , bir i dare eden s n fn el iyle d e olsa,
b u gc sembo l l etirecek b i r fizi ksel gr ntye sah i p ol
ma i ste i bu yaratmal arda gereklemitir.

Onaltnc yzy l Osman l m i maris i blgesel s n rlarn

st nde b i r kiml ie sahiptir. Trk Klasik M i marisi tekn i k
adan kubbe i l e rtl o k byk b i r hacm i , rasyonel b i r
strktr sistem i iinde zerek, en nem l i gel eneksel yap
tekn i i n i doal ve mantki s n r n a u l at rmtr. Estetik a
dan, biimsel o l guya strkt rel ve il evsel bir te melden
varan ve Akdeniz blgesinde, tek kubben i n hakim o l duu i
y a p gelene i n i en i l eri noktas na. u l at ran b i r slup ol arak,
an tsal yap tari h i nde zel bir yer! vard r. M i m ari o l g uya pa
ralel olarak dekoratif sanat alan l arnda, ze l l ikle seramikte.
stn b i r tekn i k dzeye u l am t r.

Bu m i mari, Osman l top l u munun uyga r l k yap s n n d i

rekt ifadesi ol arak da byk bir belgesel n itel i k ta r . Os
ma n l tecr bes i , dnyan n en uzun politik tecrbelerinden
b i r i d i r ; ve d nya uygarl n n douunu gren topraklar
zeri nde, Akdeniz evresinde, btn gem i uygarl klarn
veri l erini b i r lde iererek ortaya km t r. Bu kadar
uzun bir de neyin sonular n n sadece onu yaratanlarn ma l
o l arak kalmas i mkan yoktu r. Osma n l an tsal mimaris i nde
gr l en biimsel sentez , estetik, tekn i k ve tarihi ni tel ik
leriyle, sadece Trk, ya da sadece s l ami ol maktan kara!: ,
i nsan l n byk sanat denemeleri dzeyine erimitir.

1 89
 Soru 76 Gelimi bir Osmanl Camisinin balca b
lmleri ve Klt eyalar nelerdir?

Gn mzde de fiziksel evremizin ve topl u msal eylem

i-e rili nem l i bir esi olan cami yap s n daha iyi a n l amak
iin, cami ve i l g i l i teriml eri ta n mak gerek l i d i r. Mescid ke
l i mesi Arapada secde ed i l en , ba koyu l an yer anlam na
gel ir. slam tari hinde i l k cam i ler mescid adyla a n l m lar
d r. Cam iler ba langta yeni msl man topl umunun btn
sosya l fonks iyonlar n cevapland ran yap l a rd . B u neden l e
de, daha sonraki a larda evre lerinde e itl i fonksiyonlar
gren yap l arn topl and k l l iy81erin merkezi ol mulard r.
(bkz. Soru : 7 1 ) .
cami kel i m e s i , bir araya gelmek, topl anmak anlamna
gelen Jcem' keli mesinden g e l i r. Cemaat, top l ananl::r demek
tir. Cuma namaz n n herkes l e l:;eraber k l n mas gerek l i d ir.
Bylece cami daha ok Cuma mmaz k l nan mescid a n l a
m n a gelir. Bu yzden de bu cam i l er ' M escid-l-Cuma' veya
Byk Mescid a d n a l m l ard r. Cuma mescid lerinde h utbe
okunduu iin onl ara ' M escid-el-Hutbe' d e denir. H utbe b i r
m i n bere karak okunduu iin Cuma n a m a z k l nan cami
lerin m i nberleri olur. Kk mesc.idlerin mi nberi ol maz.

Cam i n i n ba l ca blml eri - G e l imi bir Osman l ca

m i sinde namaz k l nan kapa l cami hacm ine ' Sahn, Sah n '
veya Haremsaray a d veri l i rd i . (Buna kar l k Araplar Sahn
kel imesini avl u iin k u l l a n rlar). Yan la rda ve giri duvarnda
bulun an, bazan hafif yksek seki lere 'Sofa' ad ver i l fr. Kble
ynn gsteren m i h rabn nndeki ykseklie d.e seki de
nir. Cuma cam i leri n i n baz larnda galer i l er bulunur. Burlar
bazan kad n l ara ayr l r (Kad n l a r mahfi l i ) . Bazan parmakl k
l a rla ayr lan sekiler de kad n l arn namaz yeri ol arak ayr
labi l ir. Baz cam i l erde pad i ah iin zel bir bl m ayr l m
t r . Buras gene l l ikle ayr g i rii olan ve cami demesi nden

1 90
 y ksekte ve cami iinden grlemeyecek ekil d e kafe sl e
ayr lm b i r zel namaz yeri1d ir. Buna ' H nka r Mahfi l i ' de n i .
Byk cami lerde namaz k lanlarn hareketl erinde beraberl i k
tem i n etmek i i n mezzi nler n zerine kt v e o radan
! m a m n tekbirl eri n i tekrarladklar platforma ' M ezz i n Mah
fe l i ' den i r.
Cam i n i n genel l i kle revakl olan g i ri blmne ''Son
Cemaat Yeri ' denir. B u rada namaza ge kalanlar namaz
kla r. Buradakil ere i m a m n tekbirini duyu rmak iin yine m
P.zz i n mahfe l i gibi grevi olan ' M kebb i re' deni l en kk
balkonlar alab i l i r. Son cemaat yer i , byk cam i l e rde re
vaklarla evi l i b i r avlunun kble yn n tek i l eder. H arem
kel imesi , cam i n i n revaklarla evri l i i avl usu iin de kul
lan l r. Avl u ortas nd a Abdest almak iin b i r 'ad rvan ' bu
l u nur. Bazan aalar da d i k i l i r. Sahn ve i avl u , cami y

s n n esas n tek i l ederler. Bunlarn etraf nda yine d uvar

l arla evri l i b i r d avlu bul unur. N amaz i l e i l g i l i o l arak cc:
mide bu l u nan d ier nemli elemanlar yukarda ad geen
m i h rap, m i nber ve m i nare d i r. M i nare karakterist i k baz
elemanl ardan meydan a gel i r : M i narenin Ka idesine ' Krs ' ,
krs i l e as l ' Gvde' aras ndaki geit oaras n a ' papu',
ezan okunan balkona ' erefe ' , onun zeri ndeki daha i nce
gvdeye ' petek', ko n i k rtye ' k l a h ' ve onu tala n d ran ma
deni motife 'Alem' den i r.
Ca m i n i n avlusunda, cenaze iin namaz k l nan yer olan
' M usalla' ve tabutlarn zerine konduu ' musal la ta ' , he
la lar, imam ve mezzinle r iin odalar, bazan namaz saatle
r i n i n doru tesbiti iin iinde bi rka saat bulu nan bir ' M u
vakkithane' vard r.

Cam i l erin iinde ok eya bulunmaz. Yerler gene l l i kl e

ta kap l d r. Bunun zeri ne nce hasr, sonra hal ve kil im
ler seri l i r. Vaz verme k . iin zerine va izierin kt ' Kr
s'ler (bun l a r sabit veya tanab i l i r o l u r) , M i h rabn ! k i ta-

Hn
rafnda bul unan byk 'amdan'lar, kubbel ere aslan kan
d i l l er, ayakkab lar koymak iin pabu l u klar, zeri nde K u ra n
okum aa mahsus ' R ahle'ler bulunu r. M uvakkithane o l ma
yan camile rde byk saatler de vard r.

1 92
 C . SV L M MART

Soru 77 Osmanl Saraylar hakknda bilgimizin nite

lii nedir?

l k Osman l saraylar ndan bugne b i r ey kal m a m tr.

kinci M u ra d ' n Edirne'de balatt saray sonradan Fatih
ve ondan sonra g e l en padiahlar taraf ndan geni l eti lerek,
stan bul 'daki Topkap Saray ndan sonra, mparator l u u n
i kinci byk saray kompl eksi o l m utur. zel l i kle iV. Meh
met zamannda, .Onyed inci yzy l n iki nci yar s nda, Edirne
saraynda nem l i i naatlar yap l d n belgel erden reni
yoruz. Ed i rne saray dzgn avl u l a r evres inde okluk iki
katl blokl ardan ve ba m s z kas rlardan o l uuyordu . stan
bu l 'a gre daha rstik, hafif ve ayd n l k b i r m i m arisi vard .
Bugn saraydan Adalet Kasr ad veri len k u l esel b i r yap i l e ,
Cihannma Kasr denen, Fatih devrinde yap l m b i r kkn
harabesinden bir hamam ve m utfakl ardan baka bir ey kal
mam t r. stanbul 'da i l k saray, Sleymaniye i l e Beyazt ara
snda, bugnk stanbu l nivers ites i n i n olduu yerde yap l
mt . Fakat k s a bir s r e sonra Fati h , e s k i Bi zans ehri n i n
Akropol olan bug nk Topkap Saraynn o l d u u al anda b i r
y e n i saraya d a h a ba l atm , v e b u g n Topkap saray denen
' Saray- Ced i d ' Ondokuzu ncu yzyla kadar yap l an eklerle
bym ve biim deitirmitir. Osman l Sivil M i maris i n i n
e n n e m l i yaps o l a n Topkap Saray aa da ayrca e l e
a l nacaktr ( Bak. Soru : 78) .

1 93 F. 1 3
 Lale devrinden iti baren Osman l m i maris i , lstan bu l 'a
gelen yabanc ressa mlarn grav rleri nden anla l d gib i ,
byk b i r sivil m i mari gelene i yaratmtr. zel l i k l e Ka
thane'de f i l . Ahmet devrinde Frans z Rokokosundan esin
l enerek yap l an yap l a r n -ki bun lar n en n l s Saadabad
Kasr idi- yks zaman m za kadar yaam tr. Bugn
H a l i 'te Aynal kavak Kasr bu 18. yzy l sivil m i maris i n i n
i l i . Sel i m zaman nda elden gemi t e k rnei say l ab i l i r.
Maalesef mrl eri sahiplerinin mrleriyle orant l olan bu
byk yaama slubunun rnl eri bugn tamamen yokol
m u l ard r. Onlarn yerine Ondokuzuncu yzylda, belki eski
p l an tiplerini bir dereceye kadar koruyan, fakat d grn
l:riyle Bat sluplarn yaatan Dol mabahe Beyl erbey i ,
-raan gibi saraylar yap l m tr ( B kz. Soru : 95).
Anadolu 'da saray m i maris i n i n en nem l i rnei Do

u Beyaz t'ta Blge Va l i s i shak Paa taraf ndan yaprl m
o l an byk saray komp l eks i d i r . Onse kizinci yzy l n i ki nci
yars n n e n
nem l i antlarn
dan b i ri olan bu
yap Dou Ana
dolu 'nun Azer
baycan ' l a i 1 i ki-
1 i ta m i maris i
sl ubunun bir
rne i d i r. Bu
yap da h a l a h i s-
Dou B eyazt - ishak Paa Saray (Akok) sed i len Ortaa
a n l a r n n , istan
b u l 'dan gelen R okoko etk i l eryle beraber uygu l anmas i l g i
ekici d i r.
Sivi l m i marimiz Anad o l u 'da yarattmz uygarl n ve
m i l li d nya grmzn en nem l i belgel eri nden b i r i d i r .
K a l a n rnekleriyle stn b i r sanat zevkinin v e zg n b i r

1 94
i alemin var l n a tan k l k eder. Sarayyla, ky eviyl e ve
yaratt fiz i ksel evreyl e, tari hi uygarl m z n byk b i r
titizl ikle saklanacak bu byk hazines i n i n , endstri a nda
tm yokol mas n n nne gemek, nemli b i r kltr sorunu
d u r.

Soru 78 : Topkap Sarayn ksaca nasl tanmlayabili

riz?

Topkap Saray (Eski adyla Saray- Ced i d ) , 1 5 . Yzy l

dan 1 9 . Yzy l birinci yarsna kadar devam l ol arak by
m, btn ararn slplarn kapsayan byk b i r yapi
komp leks i d i r . Sa ray, Ayasofya meydan ndan sah i l e kadar
inen byk bir sur iindedir (Sur-u Su l tanl). B u sur iind e
eski Aya rene K i l isesi -ki s i l a h deposu olarak k u l l a n l m
tr- as l saray, sahil saray deni len deniz kys ndaki blm.,
ler, muhte l i f k k , pavyon , yal ve dier yap l ar, bahe ler
aras na serpiti r i l m i ol arak, b u l u nm aktayd . Saray n Aya
sofya tarafndaki as l g i ri i , Bab- H mayun den i l en ve Fa
tih taraf ndan yap l m olan Ka le kap s d r . Byk b i r mey;
dandan geti kten sonra Sarayn asl kapsna, Orta Kap-.
ya ( Bab-s Selam) g e l i n i r. Saray bundan sonra fonk
siyon asndan blme ayr l r : R esmi daireler, Harem
ve servisler. Bunlar iki I

ic avl u zeri ne dzen lenmistir. Bu
'

i avl u l ardan birincisi devl eti n en nem l i id are yeri olan

' Kubbeal t'n ihtiva eder. Avlunun b i r kenarn , S i nan tara
fndan bugnk ekl ine soku l m u olan, saray m utfaklar i
gal eder. Reva klarla evri l e n ve ki nci Yeri denilen bu av
l udan , Akaalar Kap s ( Bab-s Saade) den i l en kap i l e Sa
ray n Enderun deni len zel blmne ge i l i r . Bu blm,
Padiaha ve zel h izmetler i n i grenlere aittir. Sarayn H a
rem ksm her iki avlu i l e de i l i ki l i o l m akla beraber, g i rii
kontro l l u ve bugnk G l hane Parkna doru qk sarp b i r

1 95
 egm zerinded i r ; b i rok i avlu etrafnda teekkl etm i
dairel erden meydana g e l i r . Orta kap dan nc Y e r deni-
. len avluya g i r i l d i i zaman kap n n hemen kar s nda nce
Fatih zamannda yap l m , fakat bug n k ekl i n i 1 7 . yzy l
sonunda a l m olan ve Padiahn resmi kabul dairesi olan
'Arz Odas ' vard r. Saray n bu blmnde m i maril eriyle i l g i
eken yap l a r aras nda Avl u n u n Marmara 'ya bakan kes i n i
i gal eden v e byk b i r l ocya i l e Marmara 'ya bakan ' Fati h
Kk ', Arz Odas n n arkas nda nc Ahmet zaman nda
yap l m olan ' Ktphane' ve Avl u n u n kes i nde Peygam
berin mukaddes eyal ar n n bul unduu byk kubbe l i ' H r
ka-i Saadet' dairesi vard r. Bu avl udan sonra gelen ve teras
l a r ha l i nde Boaz sah i l i n e doru inen Drdnc Avl u , Dr
dnc M u rad devri n i n n l Revan ve Ba dat K kleri n i , O n
sekizinci yuzy l Osman l Rokokosu nun en gzel rneklerin
den biri olan Sofa Kk veya M ustafa Paa K kn , i n i
kaplamasyla tan nan Snnet Odas n v e S u ltan M e c i d ' i n
yapt rd Mecid iye Kkn i htiva eder. B u son yap lardan
Badat ve Revan Kkleri , S nnet Odas ve ftariye Kk
denen kk balkon, h avuzlu b i r teras n evres i nde ok
etk i l i bir m i mari evre meydana geti rirler. Her ikisi de
kubbe ile rt l havari plan l iki yap olan Badat ve Re-
van Kkl eri , m i mari tasavvurlar itibariyl e b i raz ran etkisi
altnda kal m olab i l i rler. Fakat de korasyonlar , Klasik Os
m a n l Sanat n , en yksek noktas nda tems i l eder.

H arem Daires i nde, m i mari ze l l i kleri as ndan ' H a

remaa lar Kou u ' , 'Valde Ta l ' , zarif klas i k ini kap l a
masyla ' nc M u rad Yatak Odas ' ve G i r i i , ' emel i
Sofa' klasik d evrin rnleridir. 1 8 . yzy l dekorasyonunun en
nem l i veri leri 'ehzadeler O ku l u ' , ' nc Osman K
k ' , Birinci Abd l hamid' i n Yatak Odas , nc Se l i m ' i n ve
Ar;nes i n i n yatak odalar , m i maris i i l g i n , fakat d e korasyonu
l i r:az. fazla abart l m H nkar Sofasd r. Kendi balarna i l g i

1 96
ekici olan bu oda veya alonlar veya gruplamalar b i r d
zen l i btn te k i l etmez l er.
Topkap Saray kompl eks i iinde say l mas gereken ve
tari h i en es ki yap lardan biri olan i n i l i Kk , Fati h d ev
rinde yap l m t r. H avari plan l , eyva n l ve dekoratif kub
be konstr ksiyonu ve i n i dekorasyonu i l e kuvvetl i ra n
etkisi gsterir. Saray n d s u r l a r zeri nde meras i m leri iz
lemek iin yap l a n A l ay Kk ise i l . Mahmud d evri n i n , .
Ampir sl ubuyla Osman l klasik m i m a ri a n l ar n birl etiren
pito resk rneklerinden birid i r.
Topkap Saray , m i mari ze l l ikl eri ve kronoloj i k gel i
mesi i l e iyice b i r arat rma konusu i mdiye kadar o l ma
m t r. By k bir kompozisyon ol uu i l e dei l , ken d i n i mey
dana getiren tek tek haci mlerin m i mari ve d ekoratif nite
l i kleriyle k i i l i k kaza n r. Fakat bugne kadar kalan veri l e
riyle bu sivil m i mari i;>rn ekleri, ze l l i kl e Klasik ada, i l eri
,
bir ilev m i mari anlay n n ifadesi olarak kabu l edi l m e
lidir.

Soru 79 Trk M imarisinde su yaplarnn genel zel

likleri nedir?

Tem i z l i i snnet o larak kabu l eden s l a m top l umunda

su yap lar n n d i ni nemi vard r . s l a m ehri n i be l i rl eyen
yap l ar cami ve hamam o larak kabul ed i l i r. Osman l l ar s u
yap larna, Roma l larnki kadar antsal nite l i kte ol masa b i l e ,
d a h a youn b i r uyg u l am a a l a n aml ard r. Aa d a su ya
p lar genel izgi leriyle tan m l a n m t r.
e Hamamlar - s l a m uyga r l hamam yap s n Ge
Roma geleneinden a l m ve devam ettirmiti r. Anadol uda
b i l i n en Seluk a hama m l a r n n say s ok azd r. Kayse
ri 'de Huant H atun K l l iyes i n e ba l hamam bu devrin ta-

1 97
n n m rnek l erinden b i r i d i r . Son zamanl arda b u hama m n
soukl uunda bu l u nan i n i kaplama ka l nt lar , hamam larn
da d i er yap lar gibi sslen d i i n i gstermektedir. Bey l i kler
a nda, Osma n l blgesinde olduu kadar d i er blgelerde
d e , ok sayda k k hamam yap l d anla lmaktad r . Bun
larn i l gin rnekl erine Bat Anadolu 'da Efes'te, Bergama'da,
Bursa ve izni k'te rastlanmaktadr. Erken Osm a n l hamamlar
kubbel eri n i n zeng i n dekorasyonu ile ze l l i k kazanyorlar,
Hamamlarda kubbe dekorasyonunun baka yap l ardan daha
zeng i n oluu fonksiyonel b i r nedene dayan r. Duvar kap l a
malar n n rutubet etkisiyle abuk bozul aca hamam hacim
lerinde ancak kubbeler ssleneb i l i rd i . znik'te Ondrdnc
yzy l sonu veya Onbe i nci yzy l ba nda yap l m o l an
smail Bey Hama m , Ed i rne'de Onbe i nci yzy l dan Gazi
M i h a l , Bey l e rbey hamam lar k k, fakat ok etki l i n e m l i
antlard r.
Erken a n hamam lar n n , boyutlar kk ve p l an
l ar . asimetri kti r. lasik Devirde ise, Sinan ' n H u rrem Su.1-
tan'a yapt Ayasofya Hamam gibi ( 1 556) . tamamen s i m et
rik, ift hamam lar ortaycl km.t r. Daha Ge devi rlerin il
g i n rnekleri aras nd a stanbul 'da emberl ita 1 6 . Yzy l
sonu v e Caalolu ( 1 8 . Yzy l ) hamamlar say l ab i l i r .
H a m a m yap lar n n d i marls i gsteri sizdir. S i n a n '
n Ayasofya Hamam gibi nad i r rnekler d n d a , hamam l a
rn kbik alt yap l ar , kubbel eri n i n oyunuyla belki pitoresk ,
fakat gsterisiz ktl el eri vard r . Kompozisyonlarna came
kan ' n byk kubbesi hakim o l u r.
Klasik ada b i r hamam aa daki blml erden
meydana g e l i rd i :
Camegan veya Cameka n : B uras kubbe i l e rt l ve
soyu nma yeri ol arak ku l l a n l a n , hamam n en byk hacmi
d i r. Ortas n da gen el l i kle bir havuz, etrafta ykselti l m i se
k i l e r zerir.c;le kerevetler bu l u nu.r. Bazan bu soyu nma yer-
'

1 98
 teri iki katl olur. Burada b i r de
...- - ...
f
kahve oca vard r.
So u k l u k : Hamam n scak
blm i l e Camegan aras nda
l k b i r geit hacmidir. H e r i k i
b l m e de ift k ap l arla ba l
d r. eit l i ekil l e rde dzenle
n i rd i . Burada kurulan l r , pete
m a l de i tiri l i r. Apteshanel ere
d e buradan gei l i rd i .
S cak l k : Buras gene l l i k l e
b i r merkezi kubb l i hacim etra
fnda s i metrik ol arak dzenl en
mi kk odalar ve eyvanl ar-
Bursa - Yeni Kaplca dan meydana gelir. Ortas nd a
okl u k bir ' Gbek Ta ' b u l u n u r .
K k ke merlerle s c a k l a alan, k k, a l a k tavanl , ok
s cak odalara H a lvet denir. H a lvet ve Eyvanlarn demeleri
orta hacimden y ksekti r ve ilerinde su dolduru l u p y kan
maa yarayan kurna l a r b u l u n u r . S cakl n o rtas nda b u l u
nan y ksek gbek ta n n zeri de s cakt r ve te rlemeye ya.
rar.
Klhan: Hamam larn s cak l k ksmna bitiik olan b u
bl mde o d u n yak l r v e byk bakr tekne l e r iind.e hama
m n suyu kaynat l r. B u n l a r n girii d ardan mstaki l o l u r.
Hamamlar Klhandan gelen s cak h avann demeler
alt nda Cehenn.e ml i k denilen zel galerilerden dolamasyla
st l r ve, s kayb na mani olmak iin, kubbeye a l m
tepe camlaryla ayd n l at l r.
emeler eme'nin Akdeniz evres i n i n Anti k
-

uygarl klarna dayanan b i r top l u m yap s olduunu b i l i yo

ruz. Orta a emelerinin rne i hemen hemen yoktur.
Osman l l arn Klasik a emeleri basit nili d i kdrtgen
yap l ard r . Trkiye'de m i mari biim . itibariyle an tsal b i r
lye varan emeler Onsekizinci yzy ldan teyed i r. zel-
1 99
 l i kl e Lale Devrinde b u n l a
rn en ne m l i l eri yap l m
tr. stanbul 'da Topkap Sa
ray n n Bab- H mayunu
nndeki 1 1 1 . Ahmet M ey
dan emesi ( 1 729) drt
kesinde seb i l l e r ve cep
heleri n i n ortas ndaki e
melerle, s i metri k dze n l i
byk b i r yap d r . G e n i
stanbul - 3. Ahmet emesi saakl ar , zengin ve ren k l i
d ekorasyonu i l e La l e Dev
r i n i n en karakteristi k an tlarndan biridir. Tophane, Kabata
ve skdar'daki meydan emeleri ayn nite l i kte byk
emel erd i r. 1. Mahmud'un Saltanat ndan teye eme
lerin rokoko m otifl i cepheleri Trk ehirleri n i n sokaklarn
ssleyen en nemli elemanlar ol mtJtur.
Sebiller - . Vakf sah i p l eri n i n hayr iin su da t
mak amacyla, tek ba n a veya b i r k l l iyenin paras ol arak
yapt klar , e kseriya kubbe l i kk yap l ard r. Cepheleri n i
i l emel i demir parmakl klar ssl er. E n gzel rnekleri ara
snda Klasik Devirden Yen icami Sebi l i , Koca S i nan Paa
Sebi l i , Lale devrinden Hekimo l u brah i m Paa sebi l i , R oko
ko slubunda Lal e l i C a m i s i , N u ru osmaniye seb i l l eri say
labil ir.
adrvanlar - Cami avl u larn ssleyen ad rvan
l a r abdest almak amacyla o l d u u kadar esteti k amalarla
da yap l m l ard r. Bun lar havuz ekli nde bir s u deposunu
rten , stu n l u ve ok kere kubbe l i k k yap l ard r. Geni
saaklar n n alnda suyunu arkadaki havuzdan alan epe
evre emeler b u l unur. Cami avl u lar n n reva k l mekan n
hazan b i r i k i selvi i l e beraber zen g i n l etiren p itoresk e l e
man l ard r. Klasik devirde Yenicam i , S u ltanahmet avl u l a
rnda gr ld g i b i , saf geometrik biim l erde yap l m lar-

200
 d r . R okoko s l u p l u i l g i n r
nekl erden b i r i Ayd n 'da C i
hanolu Camisi ad rvand r.
Onsekizinci yzy ldan sonra
ad rvan lar byk saaklarla
rt l mee balanm tr. Lle
burgaz 'da Soku l l u C a m i s i ,
Amasya'da Beyazt Camisi
ad rvan l ar b u Ge devi r sa
aklar n n gzel rnekleri.d i r.

Su yap s o l a rak m i-
tstanbul - Fatih Camisi mari b i r nem ta yan yap lar
adrv.an (Tokay) arasnda byk su kemerleri-
n i , bentleri de hat rlamak doru o l u r : Osman l a n n su
kemerl erine rnek . olarak S i nan'n stanbul civarnda Ma
lova kemer i n i , Bentl ere rnek o l a rak da Onsekizinci yzy l
da yapt rlan Va l i de Bend i n i saymakla yetinece i m .

Soru 80 Osmanl sivil mimarisinin 9elitirdii dier

yap tipleri hangileridir?

Osma n l s ivi! m i ma ris i n i n a n tsal rnekl eri aras nda

ticaret yap lar bata gel i r. Kervansaray, Han, Kapal ar
ve Bedesten l e r ok byk boyutlu ve eh i r merkezlerine
karakter getiren yap l ard r.
Kervansaraylar - Osman l a kervansaraylar ,
Seluk kervansaray lar n n plan emas n devam etti rme
mil erd ir. Geri fonksiyonel o larak, b i r ak avlu ve b i r ka
pal bl m , bunl arda da varsa d a , m i mari tasarmlar ol
d u ka fark l d r. Kapa l blm, uzu n l uuna gel ien bazi l i ka
tipi nde b i r hac i m o l maktan k m , arsaya ve m i marn i ste
i ne gre ekil lenm itir. Yolcu l a r n gece l e d i i bu blmde

201
 epeevre peyke ler ve ocaklar bul unur. Avl u b i i m i de be
l i r l i de i l d i r. Gene l l i k l e evresinde ah rlar, depolar ve ara
balar muhafaza edecek reva klar va rd r. Osman l a nd a
i na ed i l m i ehirl eraras kervansaraylar azd r. Tan n m
. kervansaraylarn ou ehirlerin iinde veya yak n n d a ya
p l m tr. Klasik devir kervansaray lar aras nda Lleburgaz'
da Sinan taraf ndan ina edilen Soko l l u Mehmet Paa ker
vansaray ( 1 564) ve Kayseri i l e rgp aras n da ncesu'da
Karamu's tafapaa kervansaray ( 1 660) nemli antlard r.
Hanlar - Osman l devri zel l i kle eh i r ii hanlar
na nem verm i ti r, Plan itibariyl e bunl ar, gene l l i k l e iki kat
l ve revaklarla evr i l i b i r avl uyu eviren odalardan m eyda
na gel irler. Zem i n katl arnda depo ve ahrlar b u l u nur. Bu
tip, Osman l a n n ba ndan itibaren, belki de daha nce
teekkl etm itir. En erken rneklerden b i r i , Bursa'da O r
han Bey zaman ndan kal a n Emir H a n ' d r . Edirne'de Rstem
Paa kervansaray ad veri len byk han, Onaltnc yzy l n
e n gzel rneklerinden b i ri d i r. stan b u l 'da Onyedinci yz
y l n biri nci yarsnda Ksem Su ltan tarfaf ndan i n a etti ri
l en Byk Val i d e H a n ve Onsekizinci yzy lda i na e d i l e n
H asan Paa H a n ( b u g n ksmen y k l m tr) v e Byk Yeni
Han d ier nem l i rnekler o l arak belirti l eb i l i r . ze l l i k l e
Onsekizinci yzy l d a , eh i r merkez l eri n i n kalabal k nokta
larna yap l an hanlar arsadan istifade etmek iin artan kat
say l ar ve kmalarla sokaa taan ktl el eriyl e , ehir ii
perspektifleri n i n , bugn istanbul 'da h a l a b u labi l d i i miz,
gza lan n i rengi noktalarn tek i l ederl erd i . Han mimaris i
nin bugn hemen hemen pek az ayakta kalan byk ahap
rnekleri d e vard . Eski gezi notl arn ssl eyen grav rler,
bunlarn gerekten g zel m i marileri n i greb i l d i i m i z kay-

nakla rd r.
ar - Trk eh irlerinin ve gene l l i k l e slam ehir
lerinin ticaret merkez l erinde byk kapa l ar lar karakte
rist i k yap l ardr. Trkiye'de, Osmanl a nda, ar iki tara-

202
f nda dkkanlar b u l unan kubbeyle rt l b i r orta geitten
meydana gelir. stanbul 'daki byk ar b i r yana b rak l r
sa, bunlar tek kat l basit uzun ktl el erd ir. stanbu l 'da Ye
n i cami i l e beraber yap l m olan M s rar s ( 1 663 ) , E d i r
ne 'de A l i Paa ar s k l a s i k rneklerd i r . Arasta , ayn biim
ve nitel i kte b i r yap d r. Edi rne'de Seli miye Camisi Arasta
s Onalt nc yzy l sonunun kompozisyon bak m ndan i l g i n
b i r uygulamas d r.
Bedesten - Bedestenler ( Bezzazista n , Bezzaz : ku
ma satan ) ar larn merkezinde plan itibariyle zel l i k gs
teren b i r d ier grup tek i l eder. erde genel l i kle i k i s ra
kubbe i l e rt l b i r o rta hacm n evresi nd e d kka n l a r bu
l u n u r ; d arda da yine b i r s ra d kkan ortadaki y ksek k s
m evre ler. Bedestenler deerli eya , kuma, madeni eya
satan ti caret erbab n bar n d r rlard . Byk Osman l ehir
leri n i n bedestenleri o u n l u kla erken tari h l id i r. Bursa be
desteni Y l d r m Beyazt zaman nda, E d i rne bedesteni e
lebi M eh met zama n n d a , stanbu l 'da eski bedesten Fat i h
d evri nde, Ankara'da Mahmut Paa bedesten i yine Fat i h
devrinde yap l m lard r.
Osman l ehirlerinin ounda, fonksiyonu gerei kar
g i r olan Bedeste n i n evresinde ar lar okl u k tek katl
ahap d kkan s ralar ndan meydana gelirdi. B u ahap ve
ok pitoresk ar rneklerine b i rok Anado l u ehrinde
bugn d e rastl amak m mkndr.
( D i er yap l ar i i n kitab n sonundaki " Kk M i mar
l k Sz l ne bak n z.)

Soru 81 Trk evinin ba lca mimari zellikleri ne

lerdir?

Anado l u 'nun . . Yed inci b i n e uzanan yerlemeler ta

rihinde her blgen i n ok eski b i r konut yap s gel ene ine

. 203
sah i p olaca a kt r. G e rekten de Orta Anadolu'nun ker
pi yap tekn i i n i Neolitikten beri izlediimiz g i b i , Erken
slam M i maris inde b i rok plan elema n n n d a G ney Ana
dolu 'da h a l a yaa d n gryoruz. Anadolu'da blgel ere
gre aa, ta ve kerp i tekn i kleriyle ve olduka de i i k
p l anlarla yap l an evl eri n , baz ortak ze l l i kleri vard r . Ev
zemin katta sokaa h i al maz, veya ok az a l r. ( p
hesiz burada yaki n za
man larda byk eh i rl e r
de yaplan evl eri ayr
mak gereki r.) Evi n esas
kat (Piano Nobi l e) bi
rinci kattr. Bu kat ge
nel l i kle zem i n kat n
zerinden sokaa taar.
Pencerelerle sokaa a-
Ankara - Ev (S. Eldem'e gre) l r . Evin i bahe veya
avl uyla i l ikisi nem l i d i r. Anado l u 'n u n . ou blgelerinde
bu ba lant H ayat ad verilen ve odalarn nnde ve ara
s nda bul unan st rt l a k gal eri arac l yla ol ur.
Anadolu gelenei tam ilevsel b i r ev dzeni yarat
m t r. Burada si metri nem l i b i r rol oynamaz. Odalar farkl
i l evl ere h izmet edeb i l i rl er. B u nedenle evin p l a n nda e
yan n , sand k ve yataklarn konmas i i n ykler, dolaplar
nem l i b i r yer tutar. Ev p l a n l ar n n standartlam eleri
olmakla beraber, grup h a l i nde yanyana gelme nite l i kleri
d e vard r. Evin bu ze l l i k l eri evi n bii m i n i d e etk i l e r ; d
arda alt v e s t katlar a ras ndaki d o l u l u k v e bo l u k o ran
lar arasndaki kontrast, st kat ta yan payandalarn strk
t rel grn , bahe ve avl u tarafnda glge l i hayat ve
revaklar, aktan ka n merdiven l e r Trk evi iin k arakte
risti ktir.
Evi n i'inde ocak ve dolaplar, kk duvar nileri de
koratif i l giyi zerlerinde top larlar. Ahap tava n l ar, ou kere

204
 basit b i r b i nd i rm e
tekn i i , biraz oyma,
bir evre suyu , ya da
bir gbekle sslenir.
Odal arda giri ksm
n ayra n se ki ve yer-
1i yap l a n sedirler
yayg n o l arak k u l l an
lan el erd i r .
Bu yerl i e v gele
Kayseri - Ev - Eyvan n e i n i n H m (ahap
(N. akrolu'na gre) strkt r + kerpi dol
gu). sadece kerp i,
ahap ve ta malzeme ile u ygu lanm rnekleri henz Ana
d o l u ehirlerinde yaamaktad r. H m i naat Bat Anado
l u 'da, Marmara blgesinde, Orta Anado l u'nun kuzey kua
nda k u l l an l r. (Safranbo l u , Ktahya , Kula, Bu rsa vb.) Orta
Anado l u kerpici esas malzeme ol arak k u l l a n r . ( lgin bir
u ygulama rne i ol arak Darende'nin Balaban nahiyesi gs
teri l ebi l i r.) Ahap yap gene l l ikle Kuzey Anadol u 'd a b u l un
maktad r. Ta, Dou Anad o l u 'da (Bitlis, Erzurum vb.) G n ey
Dou Anado l u 'd a ( U rfa, Mard i n , D iyarbak r vb.) ve Kayseri,
N i de blgesinde kul l an l r.
Bu yayg n ok eski kke n l i ev gelene i n i n yan s ra
stanbul evresinde ve onun etkisiyle baz ehi rl erde bir
ahap ev tipi ortaya km tr. G een yzy l sonunda ve
bu yzy l ba nda yap l makta olan bu evl er, konaklar ve
yal l a r herhalde Anad o l u l u elerle beraber, Bat dan g e l m i
ze l l ikl ere de sah i ptir. Bunl arda gr l e n orta s a l o n l u s i
m etri k planlar, oval hacimler, s i m etrik byk merdivenl er,
ceph el erindeki pi l ast r dzen leri , Bat klasiz m l n i n Trkiye'
deki etki l erini yanst r. ze l i i k l e stanbu l 'u n byk konak
ve ya l larnda gr len gelimenln Lal e devri nde stanb u l 'd a
ba l a d d n l ebi l i r. B u s rada 1 1 1 . Ahmet, Damat brahim

2051
Paa ve evre lerindeki devlet bykleri n i n Paris 'teki byk
Elisi Yirmisekiz elebi Mehmet Efen d i n i n Fransz saray
ve kklerini' a n l atan ve belki de stanbu l 'a intika l etti rd i i
b i l g i lerle Kathane'de v e Boaz ky l ar nda Onbe inci Lou i s
devri Fransz Roko ko M i maris i n i n takl itleri gr l mee ba
lanm t (bkz . Soru : 78) . N itekim 1. Mah mut a nda stan
bul 'a gelen Fransz sanatkarlar n n Trk sanat na yeni b i r
s l u p getird i i n i b i l iyoruz. Saray evrelerinin b u yen i ei
l i m i , yakn zamanlara gelene kadar sren sivi l m i mari a
n am olmal d r. stanbul 'da ze l l ikle Boaz ii'nde bu
gn ok' faz rne i kal m olan ya l ve kkler bu esiz b i r
s ivi l mimari gelene i n i n ge v e o l d u ka de i m i tem s i lci
lerid i r .

Soru 8 2 Bi r mimari ortam olarak Trk ehrinill fizik

sel zellikler nelerdir?

Bugn nfusu h zla artan ve sanay i l een eh i rlerde he

men hemen ortadan kalkmak zere bu l unan gel eneksel Trk
ehri yap s n Anado l u ' n u n kk kasabalarnda btn zel
l i kleriyle hala b u l m a k kab i l d i r . st ste y l m saysz
uygarl k katnn var l na ramen Anadolu ehri top l u m ya
p s i l e olduu kadar fizi ksel gr n i l e de tamamen Trk
o l an b i r uygarl n ifadesidir. B u ehir ok az sayda e l e
manla o l u u r : Cam i , kale ve ev, ehrin s i l u eti n i n btn
ayr nt larn verir. Onbe inci yzy ldan teye surlar nemi
n i yitird i i ve yerl eme l e r s u r. d na tat i i n , eh i r d i ni
yap n n evres inde, anonim ve iddiasz b i r doku te k i l
e d e n maha l l elerin, s n rs z b i r yay l m ndan ibarettir.
eh i rlerin byk molek l l eri mahal l e lerd i r . Mahal le
n i n me rkezinde cami b u l u nur. Mahal l e fiziksel b i r n ite ol
d u u oranda sosyal b i r n ited ir. Gene l l ikle btn s l a m
dnyasnda olduu g i b i , kent b i r sosyal btn de i l , fakat

206
maha l l e l erden meydana gelen b i r aglomera d r. Bymesi
de, bir ca m i n i n ya da zaviye n i n evres i nde, bi rbiriyle mez
hep, ai ret b i r l i i olan ins9nlarn b i r araya gelmesiyle ol
mutur. Mahal l e n i n gene l l ikle d i ni. ve etn i k ,bir b i r l i i o l ur.
eh i rlerin bymes i , gebelerin ya da basit b i r ta rmsal
hayat yaayan kylnn eski eki rde i n evres inde yerl e
mesi yo luyla olduu i i n , eh i r ii yaantsndan ok k rsal
yaanty hatrlatan bir grn vard r.
Toplum hayat n n g erek nitesi .olan a i l e , k rsa l , ta
rmsal hayat n ekonomik ko u l l a r n bu rada da srd rr.
Evi n muha kkak b i r bahesi vard r. Bu ev , sokaa dei l , bah
eye , yani kendi i i n e dnktr. Ve evin k i l e r ve anbarla r n
b e l k i ah r n , mutfa n ieren zem i n kat sokak taraf nda
sa r b i r duvar tek i l eder. Aiie strktr zerine kuru l m u
b u m i krokozmoslar, b i rb i rleriyle b i r plana gre de i l , tesa
dfl ere gre b i rleirler. Yol strktr i l e evl erin i l ikisi
d i rekt de i l d i r. ehrin merkez ine maha l l eyi ba l ayan yol
camiye u l a r. Evl er, bu yola kendi zel yol l arndan varrlar.
slam ve Trk ehrinde gr len kmaz sokak , gerekte
tek tek evl erin veya b i rka evin zel soka d r . Ve top l u m
yap s na h a k i m o l a n ki isel davra n n yank s d r . B i r plana
gre teekk l etmeyen yerlemede sokak, mu ntazam de i l
d i r ve gene l l i k l e i lk e l b i r ta m a fonksiyonuna -ki bunun
arac arabadan ok hayvan veya insan s rtd r- gre ilev
sel boyutlar vard r. Evl e r d e yksek ve gster i l i ol maz.
Soka kl arda aa yoktur. nk her evi n bahesinde aa
veya bi raz ye i l l i k vard r. Bu yzden i i nden pek de ye i l
gr nmeyen Trk ehri, uzaktan bak l d zaman yemye i l
grnr.
Bu a klama lardan anla laca g i b i , Trk eh r i , a n t
larn yo u n l amas b i r kenara braklacak o l u rsa, ok b
ym bir k rsal yerleme n itel iindedir. irde gene l l ikle
m;ydan bulunmaz. Byk top lanma yeri, ar l a r ve pa
zar meyda n l ar d r . .Pazarlar da gene l l i kl e , byk, Cuma

207
 namaz k l nabilen cam i l erin yan nda kurulur. Trk ehri n i n
bir zel l i i dzen l i b i r m eydan fikrine s a h i p o l mamas d r.
Fakat iyi i n cel end ii zaman byk top l u l uklarn top lanmas
iin cam i l eri n , cami avl u l a r n n yeterl i olduu gr l r. Top
iumsal yaant n n merkezi zaten cami olduu iin, ayrca
ehir meydan g e l i mes i n i tevik edecek bir top l u msal is
tek de ortaya kmamtr. Evler g i b i , cam i l e r ve k l l iyeler
d e kendi ilerine dnk bir m i mari dzenle kar mza
karlar. H atta ar l ar da kapal dr. Bylece eh ri n ierden
grnts, birbirleriyle i l ikisi dnlmemi, hatta bi rbir
lerinden habersiz ba msz fonksiyon nite lerinden m eyda-
1 na geldii h i ssi n i verir. eh ir ii perspektiflerine ve ehir
s i l ueti ne byk d i ni yap la r hakimdir. Nad i re n , eer ykl
mamsa, Kale, Kastamonu'da, Sinop'ta, Tokat'ta o l duu
g i b i , zel b i r not ekler bu genel. grne; fakat bu kal nt
lar da okluk Seluk a ndandr.
Trk ehri n i n bu grnts, nce stanbul 'da, sonra
d d nyaya a l an ehirl erde Ondokuzuncu yzy ldan bu
yana yava yava bozul maa yz tutmutur. Tari hi Trk uy
garl n n k ltrel grnts n a m zda da korumak a
s ndan, modern ehir gel i mesinde, eski str ktr yaat
mak sorunu byk b i r nem ta maktad r.

208
 Sekizinci Blm

OSMANLI SANATININ KLASK AGI

RESM VE DGER SANATLAR

A. M NYAT R

Soru 8 3 Osmanl kltrnde resim sanatnn yeri

nedir?

Osman l a res m i n i daha iyi deerl endireb i l mek i i n ,

onun h a n g i amala ve h a n g i ereve i i n d e meydana gel
d i i n i hat rlamak yararl ol ur. Bat l larn m i nyatr d e d i k l eri
slam res m i , ba m s z bir sanat olarak de i l , fakat kitap
sslemek amacyla ortaya km t r. Kitap, matbaan n or
taya kmas na kada r l ks b i r eyayd . Matbaan n 1 8 . yz
y lda g i rd i i Osmanl -T rk k ltr ortamnda da saray ev
res iyle u l eman n , yani oku mayazm a b i l e n s n f n k u l l an
d l ks b i r tketim eyas o l mutur. Tek b i r k i i n i n yaz
d 'Yazma' (manuscript) byk bir emek l e , haz r l a n r ,
M i nyat rl yazmalar ise ancak b i r patron i i n yap l abi l i rd i .
K itabet yani yaz yazma nem l i b i r sanat dalyd .
B i r sanat eseri olara k yazmalar i k i gruba ay rmak ka
b i l d i r: D i ni kon u l u olanlar ve d i ni kon u l u o l m ayan lar. kin-

209 F. 1 4
ci g rupta tarih kitapl ar, astroloji ve tp kitapl ar , d ivan la,.
ve dier edeb iyat t rlerine ait kitaplar bulunur.
B i r yazm a n n. haz rlanmasnda drt ayr sanat n. katk s
vard r : H at, tezhip (ssleme), m i nyat r (tasvir ya da nak)
ve ci lti l i k . slam uygarl n da hat, byk b i r sanatt r. Sa
dece kitap yazmaktan ok fazl a uyg u l ama alan olan bu
sanat ayr cc/ e l e a l aca z. (bkz. Soru : ; 89 ) . Elyazmas n y a
zan, Osman l top lumun da en nem l i sa natkardr. Zen gin
m i nyatrlerle dolu elyazmalarnda katiplerin ad hemen dai
ma bulunur. Fakat nakka l arnki ok kere bel i rti lmem i tir.
B u yazm alar mzehh i p 'l er tarafndan sslenir. Tezhip, yal
dz ve baka ren klerle sayfa lardaki yaz l a ra bir ereve
yapmak, on lar sslemekten ibarettir. N akka ve M usavvir'
ler ise konu i l e i l g i l i b u l d u klar resi m l erle, yani m i nyatr
l e yazmay daha ekici ve aklayc b i r hale getiriyorlard .
Kendisi ayn zamanda mzeh h i p d e olabilen ci lti i s e b u
kol l ektif almay tamam l ayarak , pad iah , sultan, vez i r ve
baka devlet erkanna yak r b i r ekilde, bu nadi r eya
reti m i n i sonul and ryord u .
Tek b i r elyazmas bi rka sanatkarn kiis.el katk l a riy
le meydana gel iyord u . Elyazmas hibir zaman bir ktleye
h itap edecek ekilde dnl mem iti. H i b i r el yazmas s
rm iin haz rlanamazd . M eydana gel mesi bu kadar zah
metli o l an b i r eya ancak smarl ama yap labi l i rd i . Kita b n
b i r sanat eseri n ite l iine brnmes i n i n nedeni bu meyda
na gelme s reci d i r. D i er i kel erde de o l d u u g i b i , Os
manl Su ltanlar da saraylarnda kendi' kitap l klar iin zel
yazmalar hazrlayacak sanatkar gruplar besl emilerdir.
M i nyatr, genel l i k l e bu ereve iinde gelimi b i r res i m
sanat d r.
Figratif resmin Trk top l u m u nda, m i nyat rn d
nda, h i bul unmad n dnmek doru de i l d i r. Yavuz
d evrinde Topkap Saraynda yap lan b i r kk insan figr
leri i htiva eden res i m lerle sslenm iti . ze l l ikle Tekke m u-

210
h iti nde ve sivi l m i m a ride, d uvarlarn hayvan ve bitki m o
tif ler iyle , peyzaj larla sslen d i i n i eski belgelerde okuyo
ruz . Daha M evl ana zamanndan beri Mevlevi lerin res i m l e
urat klar v e M evl evi tekkelerinde d uvar res i m le ri o l d u
u anla l yor. Evl iya elebi'de bu konuda kaytlar vard r .
Anad o l u 'daki Al evi tarikatlerinde resmin zel b i r yeri o l
d uu nu kab u l edeb i l i riz. 1 8 . Yzy l n orta l ar ndan iti baren
Avrupa etk isi altnda daha ok m i mari peyzaja yer veren
bir d uvar resmi sanat stanbul ve Anadolu 'da gelimitir.
Topkap Saraynda nc Osman Kkn ssleyen d uvar
re sim leri m u htem elen Trk ol mayan ressamlar el iye yap l
m , zeng i n perspektifli m i mari peyzaj l ard r . Anadol u 'da,
1 9 . Yzy l da evl erde ve d i er yap l a rda bu ti p d uvar res
mini n b i r moda o l d u u ylenebi l i r. zel l i kl e eraf evl erin
de gerekten i l g i ekici b i r i l ke l l ikle meyd ana geti r i l m i
peyzaj lar vard r. B u n l a r s o n Osman l a n n deien kl
tr yap s n n yan klardr. Bu res i m a k m n n Anad o l u 'da
yay l masnda H ristiyan az n l klarn etkisi olduunu dn
mek gerekir. Gene l l i k l e fig ratif res i m gel ene i n i b rakma
m olan b u evreler b u a l andaki gel imel ere daha kolay
ayak uydurmular, ve tpk stanbul 'da Saray evreleri n i n
al afranga jsteklerini kar l ayan R u m v e Ermen i usta v e sa
natkarlarn d u rumuna paralel o larak, Anadolu 'da da bu yeni
res.i m a k m n n yay l masnda rol oynamlard r.

Soru 84 Trk minyatr sanatnn ele ald balct

konular nelerdir?

Osma n l m i nyat r n konu as ndan drt blme ayr

mak mmkndr: a) Olaylar h i kaye eden m i nyatrler, b)
Peyzaj lar, c) Portre ler, d) B i l imsel Kon u l u m i nyat rler (Tp,
H ayvanat, Astro l oj i . B i rinci gruba g i ren mi nyat rleri de ele
a l d klar konu l a ra gre : a) Klasik slam ve Osman l Edebi-

211
yat n n rnlerini ssleyenler, b) Su ltan veya Vez i rler i n
hayat ve sefer h i kayelerini ss leyen ler, c) D i ni konu l u
eserleri ssleyen ler, d iye s n flamak kab i l d i r.
ze l l ikle ran edebiyat n n Fi rdevsi, N izam i , Cami gibi
airlerin eserleri 1 6. yzy l n ba nda Ali ir Neva i 'n i n d i
van , Fuzuli, Baki ve baka airler ve d ivan laryla Osman l
ta rih i ne a i t yazmalar b i rinci grupta geni bir yer tuta r .
Fakat sanat tarihi v e sosyal tari h as ndan en nem l i yaz
malar Seli mname, Sleymanname, H nername gibi Padi
ahlarn, ya da Osm a n l H anedan n n tari h i n i ssleyen m i n
yat rler, ehzadelerin snnet dnl eri ves i l esiyle btn
bir Osman l toplumuna nmzde res mi geit yaptran iki
Surname, pad iah ve vezirlerin sefernamelerinin minya
trlerid i r . Bu sonuncular iinde Lala M ustafa Paan n sefer
lerini anlatan N usretname , zdemi ro l u Osman Paan n
ran seferini anlatan caatname, ze l l i kl e hatrlan m a l d r.
Konu bakmdan Osma n l resi m sanat n n zel b i r ya
n n te k i l eden d i ni kon u l u res i m l er peygamberi n tasvi rini
yapmaktan sakn mayan b i r hogr ortamnda meydana
gelm itir. Bu eit m i nyatrlerin bir ksm tarih kitaplar
nn balangcnd a Peygamberler Tarihi i l e i l g i l i olara k bu
l unur. nc M u rat a nda Lokman bn H useyi n el-Au ri
tarafndan yaz l a n Zbd et-el-Tevarih'in m i nyat rleri, yine
Topkap saray ndaki Kitab- S iyer-i Nebi ve Fuzuli'n i n H a
d i kat-el-Seda'sndaki m i nyatrler kk llerine ramen
adeta an tsal kompozisyonlar nitel i i nde ele a l n m l ardr.
Tp, Astroloji veya dnyann garip olay ve yarat kl ar
hakknda b i l g i veren yazmalar ssleyen m i nyat rler ayr
bir grup say l abi l i r. Bunlarn bir ksm estetik deerinden
ok devi rlerinin bilgi dzeyi hakknda ayd n lat c olduklar
iin i l gi eki c i d i r. Cerrahiye-i l han iye ad l es.ki bir t p ki
tab n Fatih devri nde ssleyen m i nyatrler, Matal i-e l-Saa
d et a d l Arapa b i r astrol oj i kitab n n tercmesine 1 1 1 . M u
rat devrinde yap lan m i nyat rler ve Kazvini'ri'n Acaib-el-

21 2
 Mahlukat adl k itab n n T rke terc mesine 1 7 . yzyl ba
nda yap lan m i nyat rler b.u grup i"in n emli rneklerd i r .
Osman l m i nyat r nde d a h a o k yerl emelerle i l g i l i
olarak sadece b i r peyzaj e l e alan m i nyat rler vard r . Ka
nuni'n i n Badat seferinde Ordunun konaklad yerleri gs
teren M atrak Nasu h 'u n M ecmu- M enazi l 'i bu tip m i nya
trn en n l rne i d i r. Baz yazmal arda sadece b i r peyzaj
kon u alan m i nyatrl ere de rastl an maktad r.
Osman l m i nyat rnde portr"eye de yer veri l m i tir. Fa
tih'in yerl i ve yabanc l ar tarafndan ,yap l an portrelerinden
sonra Kanuni'nin ve S e l i m ' i n , Barbaros 'un ressam N i gari
taraf ndan yap lan boy res i m l eri , Lokma n ' n Ki yafet-e l- n
saniye fi emai l Osmaniye ad l eseri ni ssleyen .Pad iah
portreleri, 1 8 . yzy lda Levni'nin yapt i l i . Ahmet portresi
bu tipin i l g in rnekleri d i r. phes iz bu m i nyat rlerde ar
tistler tarafndan aranan ifade , i nsan k i i l i i n i n derin psi
ko loj i k et d n itel i i nde de i l d i . Bununla beraber kiisel
hatlar, ve portresi yap l a n n sosyal stat sn be l i rtecek
bir res i m o rtam yaratmak bak m ndan, bu portre sanat
slam resm i ii nde nem l i b i r aama say labi l i r .
Yazmalar ssleyen m i nyatrlerin her zaman konu nun
en nem l i bl m l erini konu olarak ilediklerini sanmama
l d r . Eserin konusu ressam iin sadece b i r ves i l e de ola
b i l ir. Baz i i : a nto l oj i l erini (Tezkire), ssleyen minyatr
lerin ssled i k l e ri kitapla h i i l ikisi ol mayan kon ular var
d r. ze l l i k l e tarihi kon u l u yazma larn res i m l enmes i nde,
tari hi olaylardan ok Padiahlarn g n l k hayatlariyle i l g i l i
res i m ler, ze l l i k l e a v sahneleri byk yer tutar.

Soru 85 : Fatih'ten bu yana Osmanl minyatr sana

tnn gelime izgisi nedir?

Anadol u 'da Beyl i k l e r d evrinde ve btn 1 4 . yzy l bo

yunca res i m sanat.n n varl hakk nda i m d iye kadar b i r

213
b i l g i sahibi olunmamtr. Onbe i nc i yzy l d a yaayan res
samlarn adlar hakk nda yaz l kaytlar o l makla beraber,
eserleri kaybo l mutur. 1 5 . yzy l a ait en eski elyazmas
1 4 1 6 ta ri h l i d i r. air Ahmed'i ' n i n skendernames ini ssleyen
m i nyat rler 1 4 . yzyl Gney ran m i nyatrl eriyle byk
bir benzer l i k gsterirler. Nakkalarn ra n l sanatkarl ar ol
duu dn l m ektedir. Sadece ismi b i l i nen ressaml ar n en
tan n m , air Latifi ' n i n b i r i irinde vd Bursa l H sam
zade San u l l a h ad l ve i l . . M u rat zaman nda yaam bir res
samd r. air Ol , bir m u m resm i yapt zaman, ke lebekler
yan nda umaa gider d iyerek ressamn gerei resm et
mekteki usta l n d i l e geti rmekted ir. Bu gereki l i k Osman
l m i nyatrn d i er s l a m m i nyat rleri nden ay ran en
nem l i ze l l i k lerinden biri o larak kabu l ed i l eb i l i r. Eer air
Latifi'nin vd bu e i l i m o zamanki Anad o l u resm i nde
varsa, Fatih'in stanbu l 'u fethettikten sonra a rtt Gen
ti l e Bel l i n i , M atteo di Pasti , Costanza da Ferrara g i b i tal
yan sanatkarlar n n etkisiyle bu e i l i m daha da kuvvetlen
m i o l m a l d r. Bu sanatkarlar, stanbul 'da Fat i h ' i n n l po rt
re lerini yapm lar ve evre l erinde baz Trk ressam lar d a
yetiti rmi lerd i r. Bunl ardan b i r i o l an S i nan Bey Fati h ' i n
ressam lar ndan biri ol arak tan nyor. Baz sanat tari hi le
ri nce onun yapt kabul ed i l en Fatih po'r tresi (Topkap Sa
ray ) Rnesans resm i n i n boyutl u karakteri n i do u l u b i r
sti l izasyon iinde gerekl etirme denemesi o larak gr le
b i l i r. Fati h ' i n zaman ndan k a l d b i li. nen m i nyatr yoktur.
Ta rihi b i l i n en en eski m i nyatrl Elyazmalar i l . Beyaz t za
man ndan kal mad r. Bunlar bugn Trkiye d nda b u l u n
m aktadr. Topkap Saray Mzes i nde b u l u na n ncs
Farsa bir H amse (be paradan meydana gelen bir edebi
eser) olup fa rk l sanatkarlar taraf ndan res i m l e n m itir. Ya
z l mas 1 498'de bitmi olan bu yazmann i l . Beyazt a n
da resi m l e n m i ol duu kabul ed i l e bi l i r. O s rada Osman l
m i nyat rnn H erat g i b i merkezlerin Ge Timurlu, ra n ' n

214
1 5 . yzy l l ardaki i raz Bl ges i sluplar n n etkisinde o l du
u, bu a rada Osman l evres ine ait motifl erin de ortaya
kt gr l m ekted i r .
1 5 . yzy l sonunda v e 1 6 . yzy l ba nda Osman l re
s i m sanat n b i r lde etki lemi ol duu d n l e b i l ecek
b yk bir res i m koll eksiyonu Topkap Saray mzesinde bu
l u nan ve Fatih Albm diye tan n an resi m l erd i r . Bunlarn
byk b i r ou n l u k l a Yavuz Su ltan Sel i m 'i n ran seferinde
elde edilen gani metl er aras nda istanbu l ' a geti r i l d i i kabu l
edilmekted ir. Kayna tam olarak b i l i nmeyen bu ko l l eksi
yon hakknda, by k a rtisti k nemi nedeniyle, aa da ayr
ca bi lgi ver i l ece'kti r. Bu res i m l e r Osman " klas i k a n n ba
nda stan bul 'daki ressam l a r n nnde, in Sanat na ka
dar uzanan zeng i n rnekl erin b u l unduunu gstermekted i r .
1 6 . yzy' banda i l . Beyazt v e 1. Sel i m ' i n saltanatlar
zamanndan ka l an m i nyat r l elyazmalarnda bir yandan
m i mari motifler, insan tipleri, e l biseler, te yandan dei
ik bir res i m meka n anlay ve renk bak m ndan itina l b i r
s n rl ama yen i Trk sl ubunun douunu haber vermekle
berabe,r, G ney ran 'da Safavi Devr i n i n banda Trkmen
sl ubu d iye adland r l an m i nyatr okulunun ve daha Dou
l u o ku l lar n , ze l l i kl e H erat okulunun etk i l eri de devam et
mekted i r . U l u Bey zaman nda He rat'tan stanbu l 'a gelen
Astronom Ali Kuu'nun beraberi nde.k i sanatka rlarla, al
d ran seferinden sonra Yavuz Sel i m ' i n beraberinde geti r
d i i ressa m l a r bu etkilerin deva m n sa lam olmal d rlar.
Kanuni Devrinde sarayda bul unan ra n l ressamlarn en ta
n n m ahku l u i d i . Ressam Karamemi bunun en tan n
m Trk rencisiyd i .
Resim lenen yazmalar , Ahmedi'n i n skendernamesi gi
bi yar tari h , yar efsane mesnevi ler, tari hi kon u l u i i rl er
d i r . 1 52 1 -24 tar i h l eri a ras nda yaz l m olan kr Bey i n
Seli mname ad l i i riyle pad i ahlarn hayatl ar n ve yapt k-

215
larn a n l atan m i nyat rl yazmalarn en eskis i n i b u l u
yoruz. Yazmal ar sm arl ayan su ltanlarn ve devl et byk
leri n i n hayatlar n n a n l at l maa ba lanmas i l e beraber
g n l k hayat n verilerini konu ol arak a l mak doal bir tutum
o l uyor. Bu tutum Osma n l gereki l i i n i n gelimesini etki
lemitir. Kanuni'nin Saltanatndan Birinci Ahmed ' i n salta
nat sonuna kadar geen aa yukar yzy l l k bir "s re i i n
de Osman l resmi yava yava ran etkisinden kurtu l arak ,
kendi res i m sl ubunu yaratyor. 1 6 . yzy l boyu nca, ze l l i k
l e se i l en konular bak m ndan grdmz bu farkl lama
y , Kanuni ve i l . S e l i m ' i n hayatlarn ve seferleri n i a n l atan
yazmalard a , nc Murad'n o l u 1 1 1 . Mehmed ' i n S n net
dnn a n l atan Surnamede, Osma n l Hanedan n a n l a
tan Si lsi lename ve emailnamel erde, yine b i r Osman l Ta
rihi olan H nernamed e, La l a Mustafa Paa, s kender Paa
gibi serdarlarn sefe r h i kayelerini ss leyen m i nyat rlerde
gryoruz. Bu d evrin tan n m ressam l ar aras nda i l . Se
l i m d evri nde Kanuni ve Barba ros portrelerini yapan rei s
Haydar ( l a kab N igari), 1 1 1 . M u rat devrinde H nername res
sam. stad Osman, Tebri z l i Ve l i Can, 1 1 1 . Mehmet devrinde
Hasan Na kka be l i rti lebi l i r.
Onaltnc yzy l d a Pad iah portrel eri ve d i ni k o n u l u
res i m l er d e Osman l sanat n n slam sanat anlayna ze l
b i r katks say labi l i r Her i kisinde de Osman l d nya s n n
Bat i l e daha yakn i l i ki leri n i n etkisini dnmek yan l
ol maz.
1 7. yzy l Osman l res m i nde byk bir dei i k l i k o l mu
yor. Elyazma m i nyatrlerin say s da 1 6 . yzy l a gre daha
azd r. 1. Ahmed'in sa ltanatnda ve sonra, belki de deva m l
sava ha l i nd e bul unan Safavi Saray n n prestij i yznden,
yen i bir ran etkisi nden sz e d i l e b i l ir. 1 . Ahmet a n n
tan n m ressam l ar aras nda A hmet N aki v e Ka l ender
Paa vard r .
1 7. yzy l d a aa yukar 4 0 y l saltanat srm olan

216
iV . M ehmet zamannda Avrupa resm n n bel l i bel i rsiz b i r
.

etki si o l d uu a n l a l yor. iV. Mehmed'in saraynda b u l unan

Faggio ad l b i r ressa m b i l iyoruz. Bu yzy l sanat n n btn
alanlar nda olduu g i b i , res mi de yeterl i bir aratrma ko
nusu o l m a m tr. B i l i n en m i nyat r l yazmalarn banda yi
ne Osman l su ltan l a r n n ve byklerinin port relerini i htiva
eden l e r gelm ekted i r.

Osman l m i nyatr Lale Devr i n i n elver i l i orta m nda

d i er sanat alan larnda grlen Rokoko elegan s ria sahip,
stn kal iteli rnlerle kar m za kyor. i l . M ustafa ve
1 1 1 . Ahmet Saltanatl arnda N akkaba olan Levni izgisel
bir slupla ve ze l l i k l e kad n temas n tam amen gelenek
d nda bir tutu m l a ele a l yla ran etki lerini ve deiik
b i r hayat grn yankl yor. Ondan sonra gelen resim
bi r yandan Levni ' n i n yolunu s rd r rken , te yandan, Os
man l saray na 1 . Mahmud'un tahta gemesi nden sonra ge
l'en ve saray ressam olan yabanc ressamlar, Bat l res i m
anlayn tantyorlar. stanbul 'da m i mari al anda btn ge
l eneksel motifleri b rakan yen i anlay, geleneksel m i nya
trn de sonu ol uyor . 1 8 . yzylda Enderuni Faz l Bey' i n
Zenanname'si n i ssleyen res i m l er bu yeni a k m n rnek
l erinden b i rid i r, ve m i nyatr tekn i i n i n tamamen d n d a
yap l m tr. 1 8 . yzy l n i ki nc i yar s ndan kalan padiah ve
devl et bykl erine ait portre ler ya l boya tekn i i nde bat l
res i m l erd i r. nc S e l i m ' i n ve i l . Mahmud'un sa ltanatla
r ndan bu yana Trk resmi Bat res m i n i n gel imesine pa
ra lel bir gel ime izlemit i r ( Bkz. Soru : 96) .

Soru 86 : Fatih Albm nedir? Neler iermektedir?

Bugn Topkap Saray n da , bul unan saysz yazmalar

a rasnda 2 1 52 , 2 1 53 ve 2 1 60 numara l albmler, muhteme-

217
 len ilerinde Fatih'e ait baz portreleri ve o d evi rde yaz l
m yazlar i htiva ettikl eri iin Fatih Albm adyla a n l a
gelmilerdir. Gerekte bu a l b m l e r i l . Abdl hamit devrin
d e yen iden c i ltlenmi ve il erinde fark l devir ve s l u p l ara
a i t, fakat ounlukla, Trkiye d nda yap l m olan ok
sayda m i nyat r ve kal igrafi rnekleri bul unan top l a malar
d r. Bu a da n , : her ne kadar Trkiye'deki res i m gelimes i n
de byk b i r etk i l eri yoksa da, h i ol mazsa saray evres i n i n
1 6 . yzy l ba nda haberdar olduu b i r res i m dnyas o l a
rak kabu l edi l i rler. Bu res i m l erin gen e l l ikle Yavuz'un ra n
seferi s rasnda elde edil e rek T rkiye 'ye geti ri l d i i n i be
l i rtmiti k. Albm lerde b u l unan eitl i slupl ardaki re
s i m gruplar iinde, ze l l i k l e tanes i , m i nyat r tekn i i n
den farkl , gl b i r d esen ve gzleme dayanan gereki
bir ifade i l e meydana getiri l m i , Uzakdou klt rleriyle
i l i ki l i b i r gebe dnyas n dile getirmekted i rler. Tomar
l a r zerinde b u l u nan b i r grup, h ayvan d esen lerinden m ey
dana gel mektedir. ounluu gebe evresinde b u l u nan
ku rt, akal ya da kpek, ked i , mand a ,, at, nad i r olarak aslan,
kaplan motiflerinde n m eydana g e l m i , daha ok etd n i
te l i i nde, desenlerdir. En byk ze l l i kl eri h ayvan h are
ketl eri n i byk b i r doru l u k l a ifade etm el eri d i r. Dier b i r
grup desen , giyi m l eri v e eylemleriyle gebe olduklar bel
li bir top lumun yaants ndan sahnel eri konu o l a ra k a l m
tr. Fiziki evre n i n pek ayr ntsz, adeta modern b i r sahne
g i b i , zet ol arak be l i rti l d i i bu g n l k yaant sahne l erinde,
i nsan ve hayvan hareketleri gzleme dayanan b i r gerek

i l i kle iz i l m itir. nc b i r g rup , insana benzeyen , fakat
eitl i hayvan organ laryla zeng in leip, garip efsanevi ya
rat klar , belki dev ve eytan lar n , b i rb i rl eriyle sava l a r n
yans tan konu lar e l e a l m tr. Burada ak ol arak, ze l l i kl e
klasik i n Budizm i n i n , dnya , apnda n kazanan, efsane
d nyas n n yarat klar n n a n Jaryla kar karyayz.
Bu konu grubunda yap l a n d esenlerin birb i rl eriyle

218
 ortak yn l eri vard r : Genel l i kie gri ve kahvereng i n i n hakim
olduu az ren k l i b i r skala i l e, l i neer (izgisel) ve sadece
,izilen kon unun ke ndisine nem ver i l e n , dolay syle evre
i l e boyutsal i l ikilerin d n l medii b i r desen a n l ayyla
iz i l m i lerd i r. lenen btn konularda can l veya cansz
btn objeler, adeta kvr l p bklerek meydana gelmi ha
vas veren , garip bir sti l izasyona tabi tutu l mulard r. Bu
eip, bkme i nsan ve hayvan yzlerine veri l e n kar i kat rs
i fade . i l e bi rleerek, d ehet verici sahneleri b i l e m izah
ile dolu bir hale getirmektedir.
Bu g ru ptak i ren k l i res i m l erin b i r ounda stad
Muhammed Siyah Kalem ad bulunm aktad r . Tarihi Z. V .
Togan burad aki Muh am med Siyah Kal e m ' i n H erat'ta , 1 5 .
yzy l n i k inci yars nda tan n m b i r ressam olan Hac Mu
hammed Nakka ad nda bir ressam o l d uunu kabul etm ek
ted i r. n l slam Sanat tarihisi Etti nghausen de res i m
l erin i n l e komu gebe step dnyas na ait olduu kanh
s ndadr. Gerekten d e bu res i m l e r slup ve konu ol arak
Timurl u , ran veya Osm a n l m i nyatr oku l l ar ndan tamamen
fark l bir orta m yanstyorlar. Bun., n l a beraber, gl b i r
sti l izasyona ra m e n , gz l emci b i r e i l i m l e yap l m o l ma
lar cs nda daha sonraki Osm a n l resi m sanat i l e b i r
r u h yak n l ii nde meydana geti r i l m i olduklar i l eri sr
lebi l i r .
Fatih a l b m nde bun lardan baka yine Ortaasya Sa
raylarnda yap l m o l duu anlalan daha ok m i nyat r
sl ubu para l e l i n d e , fakat i n , H i nt, H risti yan motifl eri
ihtiva eden resi m l e r l e , Avrupal sanatkarlarn e l i nden k
t anlalan res i m l e r de bulun maktad r.

Soru 87 : Osmanl minyatr sanatnn nl eserleri

hangi leridir?

Trk sanatnda res m i n m i nyat r kitapl arnda ka l m

o l mas topl u m taraf ndan tan n p sev i l mesine engel o l mu
tur. Kitap l klarda bir hazine g i b i korunan m i nyat rl yaz
malar ancak birka uzma n n a ray p greb i l d i i , s r l b i r ni
te l i e brnmtr. Oysa bu res i m , Osma n l kltrnn
birok ynlerini ayd n l atan bir gte olduu kadar, estet i k
kal ites iyle d e byk n e m ta makta d r. B u neden l e Osman
l minyat rnn ba l ca eserleri n i ksa b i r l i ste h a l i nd e ver
menin fayda l o l duu kan s nday m . Bugnk bas m tekn i k
leriyle bu byk res i m sanat n n , ksa b i r srede gnmz
k ltrne kazandr l mas olana vard r.
Osma n l ressam lar n n ( M usavvir, N akka) ve resmi
nin etrafl b i r i ncelemesi i md iye kadar gerekl eti rile
mem itir. B i rok yazmalarn m i nyatrleri b i rka ressam ta
rafndan yap l d ndan ve ou kere ayn sl upta, ayn u s
tan n yan nda alan sanatkarlar olduundan , bunlarn k i m
l i kleri n i n tespit e d i l mesi de ok zordur. B i r bakma Os
man l ta rihinde i l k sanat tari h i say l a b i l ecek olan ve 1 587'd e
M ustafa Ali taraf ndan kaleme a l n m ' olan ' m enakb- H
nerveran ' ad l biyograf i k eser o a n ra n l ve Trk res
saml ar hakknda ksa b i l g i ler verir. Eski air tezkireler i n
d e , ayn zamanda air olan ressam lara ait kaytl ar b u l u nu r.
Eh l-i H rfet defterleri denen zenaatkar l i ste lerinde' de ' Nak
kaan' ve ' M usavvira n ' n i s i m ve say l ar vard r . Pek nadir
o l arak ressam larn ese rlerinde i s i m leri d e vard r. Bugn
iin sadece yazarlarn adna gre yapt m z bu m i nyat r l
yazma l i steleri n i n , b i r sre sonra ressamlarn adna gre
o l mas, sanat tari h i asndan nem l i b i r aama olacaktr.
Kronol oj i k s raya gre nemli baz m i nyat rl yazma-
lar unlard r :
Hamse-i Dhlavi, E m i r H srev D h l avi, 1 498.
Selimname, Krt kr Bey, Trke tari hi i ir, 1 52 1 -24.
Sleymanname, . Kanuni ' n i n' hayat na a i t Farsa yazm a ,
1 558.
 ehname-i Selim Han, Lokman b i n H seyi n el-U rmevi,
i l . Se l i m ' i n hayat n a ait T rke yazma.
ahinahname, Lokman, Farsa kahraman l k i i rleri ,
1 . c i l t 1 58 1 , i l . c i l t 1 592.
Kyafet-el-nsaniye fi email-i Osmaniye, Lokman, Os
m an l sultanlarna ait T rke yazma, ressam stad Osman,
1 595'ten nce.
Surname-i Hmayun, 1 1 1 . Mehmed'in snnet dn
en l i klerini an latan Trke yazma . R essam stad Osman
ve yard m c lar , 1 1 1 . M u rad ' n saltanat nda yap l m .
Silsilename, Lokman, Peygamberlerden Osma n l lara
kadar uzanan Trke biyografik tari h , ressam stad Osman
ve rencil eri ( ?) 1 583 .
Nusretname, M ustafa A l i , Lal a M ustafa Paa n n sefer
lerini anlatan Trke yazma, 1 584.
Hnername, Lokman, Osmanl tari h i , ressam stad
Osman 1 . c i l t 1 584/5 , i l . c i l t 1 588/9.
caatname, . Asafi Paa, zdemi ro l u Osman Paann
ra n seferi n i konu alan T rke eser, 1 586.
Kitab- Siyer-i Nebi, M ustafa Zarir, Peygamberlerin ha
yatna ait Arapa eserin Trke tercmes i , 1 594/5 .
ahname-i Sultan M uhammed Salis, N i sari, i l i . M eh
med'in Eri seferi n i konu alan eser, ressam H asan Nakka ,
( 1 595- 1 603).
Falname, Kal ender Paa, Din tarihi ile i l g i l i eser, res
sam Ka lender Paa ve yard m c lar , ( 1 603-1 6 1 7).
Tercme-i akayk- Numaniye , Ta kprzade, Osman l
b i l i m adamlar n n biyografi leri , ressam Naki, ( 1 6 1 8-1 622 ) .
Surname-i Vehbi, Vehb i , i l i . Ahmed ' i n ehzadele ri i i n
yaplan snnet dnn a n l atan eser, ressa m Levni.
(Bu l istedeki btn eserler Top kap Saray i l i . Ahmet

kit pl ndad r.)

221.
 B. D G E R SANATLAR

Soru 88 Hat sanat nedir? Bu sanatn Osmanl kl

trndeki yeri nedir? Hat snatnn nemli
temsilcileri kimlerdir?

4at ke l i mesi Arap

a izgi veya bir s a
tr yaz demektir. Fa
kat bugn a n l a l a n
gelimi e k l i y l e A
rap harfleriyle yaz
lan e l yazs a n l a m n a
gel mektedir. Arap ya.
z s daha s l a m n i l k
,;a nda kend ine z
g bir slupla ortaya
kar. s l a m ncesi
Karahisari - Levha i i myeri yaz sndan
esinle nen geometri k
karakte rl i ve nce Kufe 'de denendii i i n ' Kufi' ad n a l a n
i l k yaz s l u b u n u n , sadece yazmal arda d e i l , fakat m i mari
dekorasyonda da nem l i b i r yeri vard r. slam sanatnda fi
grn, d ier kltrlerin sanatlarna nazaran daha az ku l l a
n l m as , ve yaz n n Kuran ' n dediklerini tayan ara oluu ,
yaz y mslmann g n l k evres inde nem l i b i r statye
kavuturmutur. Kuran ' n Alak sures inde u O k u ! i nsana ka

222
lemle reten, b i l med i i n i b i l d i re n , keri m o l an Tan r n n
a d n ek l i ndeki Ayet i l e Peygamberin yazy gzel yaz

mak b i r devd i r , nk i nsan n g n l k gdas n n ba nda

okumak gel i r H a d i s i , yazya verilen nem i n kayna n gs
termektedir.
slam Sanat nda ok ne m l i bir d ekorasyon e l eman
o l an Kfi yaz , Trkiye'de, ze l l ikle Osman l a n d a pek
ku l l a n l mam t r. Ona kar l k , ze l l ikle Fati h andan
sonra e itl i yaz tiplerinde Osman l hattatlar stn b i r
tekn i k v e artistik dzeye u l amlard r. Yaz , sadece kitap
sanat nda de i l , fakat d ini yap larn sslemesinde, byk
d ekoratif kitabelerde ve her eit kk eyada ve Trk
top lum hayatnda, B izans d evrinde konun ve Bat n n tab
l olar n n yeri ni a l an m stakil l evhal arda ku l l a n l m t r .
H arfl erin b i i m i n e , a ra l klarna, yaz i aretl erinin kul
l a n l p k u l l a n l mamas n a , kkl ne, byklne gre
adland r l a n yaz eitleri vard r. Bunlarn ku l l a n l d kl ar
yerler d e o l d u ka be l i r l i d i r. Dekoratif b i r amala k u l l a n l a n
Kufi yaz d nd a , ba l ca yaz eitleri yle zetleneb i l i r :
Daha ok gzel yaz l evhalarnda v e kitabelerde, byk
harfl i ss yaz l arnda ku l l a n l an ve en yayg n yaz eidi
olan ' S l s ; , ondan daha kel i , daha k k h arfl erle yaz
lan ve Kuran ve baka d i n kitaplar yaz m nda ku l l a n l a n
' N es i h ' , bu i k i yaz e i d i n i n b i raz d a h a uzat l p , abart larak
yaz l masndan meydana gelen ve ok daha az ku l l a n l a n
' M uhakkak' v e ' Reyhani', daha dekoratif nite l i kte b i r s l s
bozmas olan v e . resmi belgel erde ku l l a n l an 'Tevki' v e ica
zet (di ploma)l erde k u l l a n lan R i k'a'd r. Hu alt yaz e i d i n e
Aklam- Sitte ( a l t ka lem) ad verilm itir. Genel l i kl e bu ya
z larn ok daha byk boyutlarda de koratif n ite l i kte yaz
lanlarna Celi denir. Trkiye 'de ze l l ikle Sls Celi'si byk
pano, levha ve kitabelerde ok k u l l an l m t r. Bu yaz eit
lerinin d nda ran 'dan a l nan 'Ta l i k' , ' N esta l i k ' , fermanl ar
da ku l l a n l a n karma k' ve ssl b i r yaz olan ' D ivani ', mail

223
 kayt'larda ku l l a n l a n ve b i r eit stenografi nite l i inde o l a n
' Siyakat', d ekoratif amalarla S l s yaz n n si metri i yle be
raber ift yaz l mas ndan meydana gelen ' M senna' g i b i yaz
eitleri vard r.
Hat sanat n n slam kltr iir.deki byk nemi b u
a l anda p e k o k sanatkarn yetimesi n i tevik etm iti r. G e
nel l i kle hattatlar, m i nyatr yapan nakkalardan , mzeh h i p
l erden ve dier sanatkarlardan daha yksek b i r statye
sahip o l mulardr. ne m l i m i nyatrl yazmalarda ou kere
hattatn ismi b i l i n i r . Fakat ressa m nki unutu l mutur. T r
k iye'de Onnc yzy lda yeti en, ve sonradan Abbasi
Saraynda H a l ife Mustas m ' n adam ol duu iin Mustasami
d iye anlan Amasya l Yakut, Sls ve Nesih yaz n n ka i d e l e
rini yeniden tesb it eden Fatih a n n yine Amasya l olan
n l Hattat eyh H amdullah (Beyazt Cam i s i n i n g i ri kap s
zeri ndeki kitabeyi yazmtr). Kanuni Devrinin n l hat
tat Ahmet Karahisari (Sleymaniye kubbesi yaz l a r n yaz
m tr), Onyed inci yzy lda zel l i kle Kuranlariyle n kaza
nan Hafz Osman , Onsekizinci yzy l da Mustafa Rak m , ta
l i k yaz e i d i n i n en tan n m temsi lcisi Mehmet Esat Ye
sari bugn hemen hemen ortadan kal k m olan bu sana
tn byk usta l aryd .

Soru 89 Osmanl klasik sanatnda ini dekorasyon

nasl gelimitir?

Onaltnc yzy l ba ndan kal m ini dekorasyon rne

yok gibidir. Buna kar l k zni k'te, aa da grece i m i z
g i b i , keramik retimi artm tr. Kanuni Sultan Sleyma n ' n
, saltanat n n ba nda, yap larda (rne i n stanbul 'da Su ltan
Selim K l l iyes i ) bitkisel bir arabesk ve karakteristik s p i ra l
motifl eriyle ejder v e bulut g i b i baz i n motifleri i htiva
eden o l d uka zengin bir szl k l e i n i d ekorasyonuna rast-

224
 l yoruz. Bu s l u p , stanbul'da H aseki Med reses inde ( 1 539 ) .
ehzade Meh met Trbes i n i n ok gzel dekorasyonunda, ve
d i er yap l a rda, S l eymaniye Cam i s i n i n yap l na kadar
.s rer. Dekorasyonun nemli bir el eman n yaz te k i l eder.
Saz ad ve rilen byk bir yapra k motifi karakteristiktir. Sar
ve fstk ye i l i ok k u l lan lan renklerdir. Bunun yan s ra ma- 1
v i . patl can reng i , siyah ve beyaz ren k l er ku l l a n l m t r .

Yzy l n i kinci yars Trk Sanat n n olduu g i b i i n.i

sa nat n n da en yksek aamas n tekil eder. i n i dekora
yonu bu ada ok daha e itli ren kl er, ze l l ikle Bolu veya
domates krmzs ad verilen ve s r altnda d ier renklere
gre daha kaba r k d u ran bir krmz ile ortaya kar. Geen
devrenin sar rengi ortadan ka l kar. Fakat as l de i i k l i k i
ni lerin desen lerinded i r . Osman l sanat n n en byk yarat
malar ndan biri ol arak baklacak nefis b i r . iek sti l izasyq
nu bu srada g e l i i r . Doa .gzleminin soyut b i r biim an
lay iinde tamamen dekoratif mal ara yn eltilmes i , ve
i n i n i n adeta b i r ' duvar res m i ' olarak ku l i a n l mas bu de'{
rin zel l i i d ir. nce Sleymaniye K l l iyes inde cam i n i n m i h
rab duvar nda, Kanuni ve H rrem Su ltann trbel eri nde g
. rnen bu i n i d ekorda, i n i desen i , tek bir i n i n i n zerinden
by k pano lara doru g e l i meye ba lar.

1 56 1 'd i n a edil mi olan Rstem Paa Cam isinde bu

yen i l i klerin tmn i eren ve in iyi bt n camiyi kuhbeye
kadar kapl ayan b i r kaplama ol arak kul lanan i l gin b i r uy
g u l ama gr l r. B izans yap larnda btn yzeyleri kapl ayan
mozayiin yeri n i , Osm a n l m i marisinde, yapy b i r renk a l e
mi h a l i ne sokan ini alm tr. Rstem Paa Camisi ndeki
uygulama, bir daha hi bir d i ni yapda bu lde tekrar
ed i l m'emi o l makla beraber, i n i desen lerinin gitti k-
. e daha yksek b i r esteti d zey e doru gelimesi devam
eder. stanbul 'da bu gelimey i , Soku l l u Mehmet Paa, Eski
Va l ide ve Takiyeci Camile rinde izl emek kab i l l i r.

225; F. 1 5
 Sivi l m i maride ayn ssleme teknii youn o larak kul
l an l m tr. Topkap Saray nda il. Se f i n)'in yatak odas n a ait
olduu san l an ve bugn Altnyol d e n i l en koridorda b u l u
n a n panolar, ve 1 1 1 . M u ra d ' n yatak odas g i rii ndeki panolar,
yzy l i kinci yar s n n en nem l i rneklerid i r.

Bakentte ku l la n l a n i n i l erin zni k'te yap l d n tari h

,
belgelerinden reniyoruz. Fakat i n i ler zerindeki d eko
rasyon, stanbul 'da i na e d i lecek yap l arda, Sarayn ressam
lar taraf ndan haz rl anan desenl ere gre yap l yord u . By
lece ayn kaynaktan ka n ini l erin mparatorl uun baka
yerlerine d e gnderi l d i i anlal maktadr. Adana'da R ama
zano l u , D iyarbak r'da Bayrampaa Cam i l eri n i n dekoras
yonlar Bakent slubunun fazl a deimeden b u ra l ara ka
dar gitti i n i gstermekted i r. Bununla beraber am g i b i ba
kent slubuna baka g e l enekl eri kartran blgesel uzak
retim m erkezl eri d e vard . Sonradan lzni k'in yeri n i a l a n
Ktahya ' n n da Onbeinci yzy l dan iti baren i n i i ma l ettii
k;bu l ed i l mekted ir.

Qqyed i nci yzy lda i n i dekorasyonu, desen itibariy l e

zeng i n i i i n i p e k kaybetm emi olmakla beraber, daha kat ,
simetriye faz l a i ltifat eden bir k i m l i e brnr. Onaltnc
yuzy l n nl krmzs nem i n i kaybeder. H atta tamamen
.
kaybo ur. Bu devird e hakim olan renk, hafif maviye kaan
r ye l d ir. Dekorasyona hakim olan yen i b i r motif, servi ,
ortaya kar. G l , karanfi l , yasemin, l a l el er geen yzy l
d a k i gibi ku l l an l makta devam eder. stanbu l 'da Sultanah
IT'et C.m i s i , resmi kaytlara gre 20000'i bulan i n i l e riyle,
hyk bir dekoratif sz l k g i bi d i r. skdar'da i n i l i Cam i ,
Yenicam ide H nkar kk, Topkap Saraynda R evan v e
Badat kkl eri v e Snnet Odas i n i l eri bu Ge klas i k s
lubu n , henz gcn yitirmemi gzel rnek leri d i r.

i n i sanat Onyed i n c i yzy l sonunda birdenbire d u rak-

226
ar. Anad o l u 'da Celali isyanlar znik atlyelerinin faal iye
tini ok aza ltmtr. Evl iya elebi vaktiyle 300 olan atlye l e
rin o s rada 9'a i n d i i n i yazar. Bu s rada Ktahya i n i c i l i k
merkezi ol arak g e l i mee ba lam tr. Onsekizinci yzy lda
ise Ktahya zn i k' i n yerini a l r. Lale Devi nde stanbul Tek
fur Saray nda da i n i at lyeleri kuru l mutur. stanbul s
kdar Veni Val i de Cam i s i , Ktahya at lye leri n i n b i r uygu
lamas olara k hatrlanab i l i r. Fakat i n i , bir i de korasyon
malzemesi o l arak nemini kaybetmee balam, yerini ya
va yava boya l dekora b rakmtr.

Osman l seram i i i n i c i l ie paralel o l arak, m

leki l i kte d e byk b i r estetik kal iteye erim itir. Onbe
inci yzy lda, ou kere radyal b i r d zen iinde, geometr i k
emal ara gre sslen m i , m avi-beyaz
ren k l i o l d u ka kaba kera m i k znik'in
i l k rnleri saylab i l i r. Onaltnc yz
y l ba nda, yine mavi-beyaz renkli,
fakat ok daha iyi b i r tekn i k l e yap l
m , bitkisel motiflerle ssl tabak
lar, ibrikler, cami kan d i l leri ortaya
kar. Yzy l n b i rinci yars nda ka
ranfi l , l l e gibi iek motifleri .ssle
m e szlne g i rer. Yzy l n i ki nci
B i r seramik kandil yarsnda bu szle eitl i iek
motifl erine e k olarak, servi ler, asma
lar , hayvan motifleri , yaz ve daha baka motifler kat l r.
O a n n l do mates krmzs yan nda mor, mav i , yei l ,
beyaz renkleriyle b u motifl er, kusursuz, parlak b i r s r al
tnda taba klar, kasel eri , ibrikleri, kupalar , cami kan d i l l e
rini ssler. Be l i r l i fakat kuvvetle sti l ize e d i l m i bitkisel
motifleri tamamen soyut b i r dekoratif dzen iinde veren
bu sera m i k res m i , Osman l sanat n n en yarat c o l d uu
a l a n l ardan biridir.

227
 Soru 90 Osmanl hal sanatnn genel gelime izgi:..
si nedir?

Seluk devri nden k a l d kab u l edilen h a l l ar, gebe

hayvan slubu an l a r iinde, geometrik desenlerle dokun
mutu. Ondrdnc ve Onbeinci yzyl l arda Anado l u ha
l lar nda hayvan motiflerini ok daha be l i r l i b i r sti l i zasyon
la ileyen b i r tutum b u l uyoruz. rnekleri ok az kal m ol
makla beraber, ze l l ikle Onbeinci Yzyl talyan ressam
l a r n n tablo larndan bu ha l desen leri hakknda yeterl i b i l g i
ed i n i l iyor. Ondrt v e Onbeinci Yzy l l arda Trkiye hal
l arnn btn Akdeniz blgesine i hra e d i l d i i n i tari hi kay
naklardan reniyoruz.
H ayvan moti fli h a l l arda bazan
serbest , bazan d i kdrtgen veya ka
re blmeler iinde ku, nad i ren d i
er hayvanl a ra ait, b i r motif tekrar
edi l i r. Bazan bir aacn i ki taraf n
da si metrik ku motifleri vard r.
Bazan h a l iki veya drt paraya
bl nerek daha byk karma k
kompozisyonlar ku l l an l r. B i r ta
nesi Berli. n Mzesinde, d i eri s
ve'te bulun an iki Onbei n c i yz
y l hals bu sonuncu tipin en g
zel rnekleridir. Bunl ardan birinci-
B i r 15. yzyl hals sinde b i r ejder i l e b i r Zmrdan-
ka kuunun mcadelesi ok soyut
lanm b i r biim d zeyinde tasvir edil mektedir. Bu adan
kalan hayvan motifl i hal larn Trkiye'deki en nem l i rne i ,
Konya mzes i nde bulunan, tekrar eden b i r k u motifinden
meydana gelmi h a l d r.
Holbein hallar - Onbeinci yzylda hal motif
l e ri ve biim dzenleri gittike zenginleir. Daha ok baz

228
Avrupa l ressam larn tablol arnda gr ld i i n , Avrup a l
sanat tari hileri taraf ndan ' Holbein hal lar ' d iye adl and r
l an geometrik desen l i , On be ve Onaltnc yzy l hal l a r n n ,
k i t i p i vard r.
Birinci ti pte bordrlerin ii d iyagonal veya bordre pa
ral e i olarak kes ien blmelerin iine yerlem i karma k
geometrik motiflerden m eydana gelmitir. B u motifler hay
van ve bitki sti l izasyonlar olabi lece i g i b i , dorudan doru
ya geometrik biim oyu nlar da olab i l i r. Fakat her motif
kendi iinde daha kk motifleri i htiva eder. Byl ece ha
l n n btnnden en kk ayr nt larna d oru g itti ke a l a n
b i r biimler dnyas meydana getiril m i ti r.
Ayn genel nite l i k leri tamakla beraber i ki nci H o l bei n
tipi ha l l arda daha nce gr len biim dzeni tekrarl a n m ,
hal n n merkezi blmel ere ayr l m tr. Bu bl menin ii d e
tekrar pol igona ! , b i r karma k motifle dol durul mutur. Bu
tipin b i r de i i k varyasyonu, bordrler a ras n ortada by k
drtgenler ve ke l erde daha kk poligonlardan meyda
na gelen bir ema i l e bl mektir. Her kare veya poligona!
alan kar k ve ok ren k l i , tekrar eden ; veya b i r merkez l i
fakat gene karma k , motif dzen leriyle dold urul mutu r. B u
by kten ke doru uzanan biim dzenleri i i nde ile
nen ha l l ar daha nceki hal lardan, biim ve renk iti bariyle,
ok daha zeng i n d i r. K rmz ve mavi yine hakim o l makla
beraber mor, lacivert g i b i yeni renkler gr l r .
Bat Anad o l u 'da, belki U a k v e Bergama'da, yap l m
o l a n b u hal lar Rnesans 'ta v e sonra Avrupa'da l ks mad
desi olarak byk ra bet grm, Gen Holbein, Jan van
Eyck, Hans Meml ing, Lorenzo Lotto, G h i rlandaio gibi by k
re;;sam larn tablolarnda dekoratif eler olarak ku l l a n l-
m lir.
Uak Hallar - Onaltnc yzy l dan itibaren Bat
Anadolu 'da Uak nem l i bir retim merkezi ol arak ortaya
kyor. Uak tipi d iye a n l a n hal l a r n dekorasyonunda

229
 ran 'dan gelen yeni b i r dzen ortaya kar. Osman l sana
tnda Yavuz'un ran seferinden sonra gr len yeni ran et
ki leri hal sanatnda ' M adalyonlu H a l l a r' d e n i l e n b i r tipin
o rtaya kmasna yol amtr. Hal n n merkez i n i byk b i r
mada lyon igal eder v e gene l l i k l e bitkisel motifl er, iek
l e r bu mada lyonu doldurur. Daha g eometri k madalyon er
eve leri iinde, merkezi m adalyon motifi n i n tekrar i l e
meydana gelen dei i k kompozisyonlar da vard r. Bu tiplere
daha eski gelenek leri devam ettiren ve tek b i r motif i n tek
ra r i l e meydana gelen h a l rnekl erini de katabi l i riz. Bu son
trdeki h a l larn beyaz zem i n l i o l an l ar da bulunur. F kat
Uak h a l larnda gen e l l i k l e krmz yine hakim tondur. La
c ivert, sar , mavi , ye i l onu tak i p ederler.
Bergama Hallar: kinci bir retim merkezi olan
B e rgama, Seluk h a l l a r n n ve H o l be i n tipleri n i n geometrik
g e l ene i n i srd rmtr.
Grdes dm dene'n Trk tekn i i i l e yap l m bu h a
l l a r n yan s ra Onaltnc yzy l dan itibaren Sine dm
denen ran tek n i i n i kul lanan ve Saray evreleri i i n yap
lan h a l lar da vard r. Bunlar Uak h a l lar n n en yayg n tipi
gibi m erkezi madalyo n l u olurlar ve desen l erinde iek ve
yaprak - sti l izasyonu hakim olan klasik Osman l m otifl eri
ku l l a n l m tr. Daha i ncelmi b i r renk zevki ve ra n d
mnn verd ii daha ayrnt l , net motifler karakte ri sti ktir.
Koyu krmz , mav i , sar , ye i l ve beyaz hakim renkl erdir.
Bu hal l arn desen leri n i n Trkiye'den Kah i re 'ye gnderi l e
rek o ra n n n l tezgahlar nda dokunmu ol duu ileri srl
mektedir.
Seccadeler - H a l l arn yan nda seccad eler de ay
n e i l i m leri gste ren b i r geli me gsteri rl er. Tari h i b i l i nen
en eski seccade l er stanbul 'da Trk ve slam eserleri m
zes inde bulunan Onbe i nci yzy l eserl e r i d i r. Boyut iti ba
riyle daha k k ve daha ince rlm olan seccadelerin ,
d esen inde sti l ize m i h rap motifi ve, m i hrapla i l g i l i Kabe ,

230
kand i l g i b i motifler k u l l an l r . Onbe i nci yzy l rnekl erin
de yanyana ok sayda m i h rap motifi, m i h rap iinde kand i l ,
y <:. d a daha dekoratif emalar vard r. Onyedinci yzy l da n
sonra U a k , K u l a , Lad i k , M i las , Bergama v e ze l l i kle Gr
des seccad e l eriyle n l . merkezlerd i r .
Gene l l i k l e m i h rap motif i n i esas alan Grdes seccade
er en tan n m olanlar d r. Bunlarn M i hrap iindeki motif
lere gre ayr adlar vard r . M i hrabn ii krmz , mav i , l a
c ivert bazan beyaz renkte o l u r. ki m i h rapl o l an l a r da var
d r. stanbul 'da veya baka yerlerde saray iin dokunan sec
cadel e r Grdes seccadelerinin daha yksek kal ite l i varyas
yonlar d r.
stanbu l , B ursa , H ereke, sparta d i e r hal reti l e n e
h i rlerd i r. Bunlarn yan s ra gel eneksel g eometrik ssleme
esprisi ve motifleriyle Anado l u 'nun btn blgel eri nd e , da
ha ok . gebe a i retl e r taraf ndan, zengi n b i r k i l i m sanat
gel itiri l m i tir.

Soru 91 Osmanl anda dokuma sanatnn genel

grn nedir?

Dokuma sanat halyla beraber gebe yaant s n n

nem l i b i r paras d r. s l a m gelenei iinde d e l ks kuma
n nem l i b i r yeri vard r. Anadol u , Ortaada old uka ta
n n m b i r kuma reten belde o l masna ramen, bu adan
ka lan kuma rne i yok denecek kadar azd r. B i l inen en
nem l i para, zerinde Alaeddin Keykubad iin yap l d
yaz l o l a n b i r kadife dokuma paras d r ( Lyon Dokuma M
z es i nde). K rmz zem i n zerine altn te l l e dokunmu ars lan
motifl eri ve bitkisel arabesk dolduru l m u daire d iz i l eri bu
l unan bu kuma n Seluk saraylar n n zel dokuma tezgah
larnda (slam saraylar n n bu zel tezgahlarna Ti raz ad
veril ir) dokunmu olabi lecei kab u l e d i l m ektedir.

231
 Oni.i nc yzy l d a M a rco Polo, Ondrdnc yzy l d a
bni Batuta g i b i gezg i n ler Anadol u 'nun ipek, kad i fe ve d i er
kuma dokumalar n n nn den szed erler. Bunlarn i i n de
Denizl i blges i n i n zel l i kle n kazan d an la l yor.
Osman l Sulta n l ar n n ldkten sonra saklanmas adet
o l an el biseleri Sarayda ku l l a n l an kuma larn nite l i klerini
renmemize yard m etmektedir. bnbe i nc i yzy lda Bursa
kadife, ipekli ve d i e( kumalarn yap l n da b i r i n c i pl anda
b i r reti m merkezi ol uyor. Topkap saraynda Fatih'e ait,
Kad ife atma ad veri len kum atan yap l an .ve krmz zemin
zerine s rma i l e ilenen motiflerle ssl kaftanlar Bur
sa'da yap l m tr.
Osma n l dokuma sa nat n i n , d i er alanlardi olduu gibi,
en gelimi o l d u u d evi r Onaltnc yzy l d r . Kuma d esen
leri gene l l i k l e i n i l e r uzerinde gr len motifleri , daha dei
ik propors iyonlar ve dekoratif dzenler i i nd e kul lanr.
stanbu l 'da Sarayn kendi i m a l athaneleri vard r. Bunlar, zel
l i kle, s rma ve s i m l e dokunan ve ' Seraser' den i l en kuma,
' atma ' denilen kadifeleri , ' Kemha' den i l en ipekli ve
' Serenk' d e n i l e n dz kmalar dokuyor.l ard . phes i z sa
raya ba l ol mayan dokuma tezgahlar da oktu . 1 1 1 . M u rat
devrinde istanbu l 'da 268 tezgah olduu ve bunlarn 88 ta
nes i n i n saraya ba l ol duu i l g i l i fermanl ardan anlal mak
tad r.
m paratorluun muhte l if ehirleri , kendi lerine gre,
deiik dokumalaryla n yapmlard . Bursa i pekl i ve ka
d ife kuma laryla, stanbul saray i i n dokunan l ks ku ma
lar ve ' D iba' ad ver i l e n atlas kuma laryla , bi rok Bat
Anadolu ehri , Bergama, Soma, Denizl i , pam uklu dokuma
laryla, Ankara 'Sof' ad ve r i l en tifti k tynden yap lan yn
l lerle, Sakz Adas yine atlas kuma l aryl a , Amasya ' Be
nek' ad veri len d esen l i kuma laryla tan nmt . Dokuma
sanat Onsekizinci yzy l a kadar gelenekleri n i korum.utur.
Fakat mpa ratorluun ekono m i k i m kanlar n n s n r l anmas

232
ile , l ks kuma ret i m i n i n aza l mas aras nda da doru o ran
t l bir il iki gr l r . Avrupa kuma lar Onaltnc yzy ldan
i tib aren Trk piyasasna g e l i r ; fakat yer l i dokuma n n yeri n i
a lm as Onsekizinci yzy ldan sonrad r .. Ondokuzuncu yzyl
d a ( 1 842) He reke 'de kuru lan i pekl i kuma fabrikas i l e , e l
tez gahlar n n s o n u grnm tr.
Osman l kumalar n n Topkap Saray mzes inde b u l u
n an zeng in kol l eksiyonunda i l . Beyaz d ' n ok re n k l i b i r bit
kisel dekorla ssl kemha kafta n , iV. M u rad ' n k rm z ze
m i n zerine s i rma motiflerle i lenen kemha kaftan Trk
dokuma sanat n n tan n m rnekleri d i r .

Soru 92 Osmanl anda dier kk sanatlarn ge

nel zellikleri nedir?

Trk sanatnda i l evsel nite l i kte el sanatl arnn i n i ,

M i nyat r, Hat v e H a l a l a n l arnda byk sanat d zey i ne
ul at gr l yor. M aden ve aa ii l i i d e , saray evre
sfnin l ks tketim eyas i htiyac n kar l ayacak o randa
ge l imitir. Osma n l anda b u sanatlarn gel imesi ve

baz genel nite l i klerini yle zetleyebil riz:

Maden iilir - Anado l u l kesi maden i i l i i n

de d ier slam l keleri n i n , zel l i kle Mezopotamya'n n n
ne erimemitir. Fakat b t n bu kitap boyun ca belirti l d i i
gibi , saray evrelerinin l ks eya i htiyac n kar l amak ze
re her zaman i i n , baka l kelerin n l sanatkarlar n ge
tirmek, zel atlyeler amak kab i l d i . Topkap Saray M ze
sinde ve Askeri M zede b u l unan maden zeri ne altn veya
gm kakma (bu teknie ' savatl ama' deni l i rd i ) ve mcev
herle ss l k l ve hanerler, m iferler, ayna g i b i ss e
ya lar esas itibariyle yaz band lar ve bitkisel motiflerle ss
lenm ilerd i r. Bak rdan veya p i ri nten yap l m leen, ibrik,

233
tepsi , amdan g i b i eyal arn sslenmesi de daha ok yaz
bandlaryla yap l makta d r.
Tahta iilii - Tahta oymac l Osma n l a nda
Seluk d evri g i b i gelimi d e i l d i r. Osman l lar daha o k
kakma tekn i i i l e ssl emeyi terc i h etmi l erdir. Genel l i kle
sedef kaplama terc i h e d i l mektedir. Ssleme desen geomet
r i ktir. Trk-slam eserleri m zesinde Kuran mahfaza l ar,
rah l elerin gzel rnekleri vard r. Topkap Saray nd a 1 . Ah
med ' i n cevizden sedef, baa ve k ymetl i ta.larla sslenmi
taht Osman l ss sanat n n i lgin rnekl eri nden b i ri d i r.
Osman l la rda Cam i i l i i byk bir yaratma alan
d e i l d i r. Fakat ze l l i kl e byk ca:n i lerde, gene l l i kl e m i h rap
d uvar pencere l erinde ren k l i camdan vitray yap l m tr. S
l eymaniye'de Sarho bra h i m ' i n kble d uvarndaki pencere.
leri Osman l vitray n n en n l rnekl erid i r. Son yzy l da,
Abdlmecit zaman nda ( 1 848) Boaziinde kuru l an bir cam
fabri kas n n spira l izg i l erle sslenmi ' emi B l b l ' ad
verilen sra hi , vazo g i bi cam eyalar bu arada h at rl ana
b i l ir.
Kk sanat "!anl arnda, dier byk yaratma alanla
ryla ayn d zeyde b i r tekn i k ve zevk rn olan eserl eri;
kitap sanatlaryla i l g i l i o larak bel irt i l d i i gibi, tezhi p (ss
l eme) ilerinde ve deriden yap lan c i l t ii l i i n d e gr
yoruz.

234
 C. KLAS K AGDA SANAT V E TOPLU M

Soru 93 Klasik ada Osmanl Sanat nasl bir top

lum yaps ve dnya gr yanstyordu?

Osma n l topl umunun gelitird i i muhte l i f sanat t r

leri n i n aklanmas ves i l esiyle ortaya kt g i b i , byk
sanat rnl eri Su ltan ve evres i n i n h i mayes i nde o rtaya
km t r. Byk Cami A l laha i badeti olduu kadar Sul
tana ubudiyeti n (yani ba l l n ) d a ifades i d i r. (Sultanah
met Cam i s i n i n erefe says nda sulta n n ka n c pad iah
olduunu bel i rtmek i stei karakteristi ktir) . Dinin ve top
lumun sosya l i htiyalar n n ereklerini yerine geti rmek bi
le, s u ltanlara, vezi rl e re ve bey l e re sevap yapma f rsat n
verme as ndan, sembo l i k b i r anlam tamaktadr. Sera m i k
sanat ayn fonksiyonel ko u l l a r i i n d e gelimitir. Kitap sa
natl ar, H at, M i nyatr , Tezh i p , Cilt, daha nce be l i rtti i m
gibi , yine ayn s n fn i htiya larn kar lamak amacyla o r
taya kyor. Kuma, m adeni eya bu zel piyasa n n h i m a
yes ine mu htatr. Bylece bugn sanat eseri o l arak bak
t m z her ey, top l u msal p i ram i d i n tepesi iin ortaya kon
mutu . phesiz bu n e Trkiye, n e de sadece Osmanl top
lumu iin d e i l , fakat btn endstri nce's i top l u m l ar
iin, hemen hemen o rtak bir d u rumdur. B i r bakma Os
man l top lumunda sanat eseri n i n , b i rok slam l kelerinde
olduu gibi, Batdan daha fazl a , topluma mal edildii sy
lenebil ir. ze l l i k l e , Osman l Sanat n n esas yaratma , alan

235
 olan M i ma rid e, byk yap sanat , i l ev asndan, topl u m.
sal bir kayg i l e ortaya kmtr. Yap l a r aras nda b y k
k l l iyeler, medrese, hastane, i maret ve kervansarayl ar ol.
d u ka nem l i b i r yer tuta r.
Bu sanatn nite l i kl erini etk i l eyen d nya grn i e.
rik bak m ndan aklamak kolay de i ldir. D i n i n tan m l ad
fon ksiyonl ara cevap verme isteinin byk bir rol oy na.
d , yap program ndan ve d i ni konularla i l g i l i eya n n ze l
b i r i htimamla e l e a l n ndan b e l l i d i r. Fakat d nya gr
sadece d i n i n s n rlar iin dei l , i nsano l u n u n g n l k ya.
ant s n n a k l a d e i l i m l er asndan; yani bir eit, pra
ti k eylem fel sefesi a s ndan da deerlend i r i l m e l i d i r. Bu
anlamda e i l i m l erin sanat rnne etkisini muhte l i f sanat
a l an l arnda saptamak kabi l d i r . rne i n M i mari, Osman l l ar
da , str kt rel ve i l evsel s n rlarn ii nde ve onl ar , rnein
bir ran ya da Timurlu yap s g i b i zorlamadan ortaya k
m tr. Gene l l i k l e yap d ekorasyonunda, alak gn l l lk,
bel l i nansl ar e l d e etmekle yeti nme vard r ve bu adan
.
p ragmatik b i r tutu mun ifadesi ol arak kabul e d i l eb iJ i r. G n
l k yaantya dnk olu, m i nyatr sanat n n ,kend i n e se
tii konul arda da gr lyor. ada d i er slam m i nyatr
o ku l l arna gre daha az d ekoratif ve ak bir an at m ara
yan e i l i m i l e Osman l resm i n i , m i maris inde bulduumuz
gerek i l i e dn k gryoruz. Benzer bir e i l i m sera m i k
sanat nda d a vard r. O ndrdnc yzy ldan teye bu ei l i m-
. lerin artmas toplumun pratik hayat a n l ay etkisi altnda
o l m utur. O gnn kou l l ar iinde, b u gerek i l i k d i er
slam l kelerin e gre daha faz l a Trkiye sanatnda grl
mekted ir.
Gerek i l i i ve p ragmatizmi i eren bu e i l i m ler bir
noktada Osman l sanatkar n , salt ilevsel olana, i nce ii
l i kten uzak bir uyg u l amaya yneltm i ti r. Kan mca Seluk
Ta oyma sanat n n Osman l sanatnda hemen ortadan kal k
mas bu e i l i m i n sonucudur. Bu e i l ime, saray ve evresi-

236
n i n bt n l ksne ramen , top l u mun genel ekon o m i k ya
a nt s n n s n rl l sebep olmu olab i l i r m i ? Yoksa bu
pra gm atizm, bazan i l eri srld g i b i , gebe top l u m u n u n
an l arn n b i r deva m olarak m gr l m e l i d i r ? H e r i k i etkeni
bera ber dnmek daha doru olab i l ir. Varo l duunu i l eri
s rdmz bu gerek i , p rag mati k davran n ente l l ekt
al izme kar b i r ei l i m i b e l i r l e d i i n i de sylemek yerinde
olur. Eya ve eylemi s n rs z b i r dnce konusu yapmak,
yan i dnce spek l asyonuna dayanan bir d nya ve onun
sonucu olan sanat gr, Osman l top l u munda yoktu r .
H a l k sanatlarnda da ayn e i l i m l e ri i z l e m e k kabi l d i r.
phesiz o n l a r n r n l eri bugne dek gelmem i ti r. Fakat
gnmzn fol k l oru i i nde yakal ayab i ldiimiz b i imsel dav
ran l a r ve tekn i k, ayn ekilde az'la yetinmenin h a l a genel
b i r e i l i m olduunu gstermektedi r.

237
 Dokuzuncu Blm

BATI ETKiSNDE OSMANLI SANATI

Soru 94 Lale Devri'nden sonra Osmanl mimarisi na

sl gelimitir? Osmanl Barok veya Rokoko
Mimarisi deyiminin anlam nedir?

Osman l m i maris inde Avrupa etk i leri n i n kuvvetle du

yu l maa ba l anmas La l e devrinde bal a m o l m a l dr. Fa
kat nc Ahmed ' i n ve Vezirlerinin Ka thanede ve stan
bul 'un baka yerlerinde yaptrd k l ar Fransz Rokoko m i m a
risinden esinlenmi yap l ardan gnmze hibir ey kal
mam tr. 1 730'da tahta kan B i rinci Mahmud'un saltanat
zamannda , Avrupal sanatkarlar e l iyle Avrupa Rokoko ve
Barok sanatlarndan aktar l arak, m i mariye g i ren akant yap
raklar , deniz' tara motifl eri, kartular ve baka motifler,
klasik Osma n l m i maris i n i n btn dekoratif n itel i kleri n i n
z l m es ine v e b i r d a h a gr n memek zere ortadan ka l k
masna sebep ol m utu r. B u a lacak deime sonunda m u
karnas l , ya da baklava l ba l k l ar, s ivri kemerler, dz iz
g i l er, yerleri n i , . garip b i r ek i l d e yoru m lanm Bat l biim
l ere terketm i l erd i r.
Osma n l Barok ve Roko kosu d iye adlandrlan bu yeni
sl ubun en nem l i i l k yaps Birinci Mahmud taraf ndan
balanan fakat nc Osman zaman nda b iti rilen N u ruos-

239
 maniye Camis i d i r ( 1 748- 1 755). Tek kubbe l i basit bi.r ema
ya gre yap l m olan bu cam i , ze l l ikle d m i maris i n i n
cesur korn il er, profi l l erle p l asti kleen s i l ueti , cepheleri
n i n imd iye kadar gr l m e m i ok para l dzen i , minar e
erefeleri n i , kap n i lerini kapl ayan soyut, bitkisel dekoras
yonu i l e i l gin de i i k l i kl e r gsterir. Bat Barokunun ak
etki s i , Trkiye 'de tek rnek olan dairesel avl usunda kendi
n i be l l i eder. mareti, ktphanes i , trbesi ve Kapa l a r
kar s ndaki , gerekten barok n ite l i kte sebil ve emele
riyle Nuruosmaniye k l l iyesi b i r devrin kapand n i l an
eder.
Yzy l n i kinci yar snda nc M u stafa 'n n d evrinde
yeni slup Trk m i marlar tarafndan da beni msen m i ir.
Devrin nl m i mar serm imar M ehmet Tah i r Aa tarafndan
yap l a n Lal e l i K l l iyesi (-1 759-63), N u ru osmaniye 'de bir azn
l k mimar tarafndan uygulanan yen i slubun Trk gelenei
finde yorumunu gsteri r. Bu yap l ar klasik m i mari kompo
z i syonl ara daha yak n o l makla beraber, deko ratif sz l k ta
mamen yen i l enm iti r . Yine r:.c Mustafa ' n n bi rka se
ne nce yapt rd s kdar'da Ayazma Cam isi , B i rinci Ab
d lham i d ' i n 1 778'de yapt rd Beylerbeyi Camisi bu yeni
slubun karakteristi k rnekleridir.
Onsekizinci yzy l Osma n l d i ni m i marisi son bir ham-
- l eyi yine nc M u stafa ' n n i naat l n a bor l ud u r . 1 765
d e bir zelzelede harap olan eski Fatih Can;isi teme l l erine
kadar _y k l arak Su ltanahmet, Yen i cami g i b i klas i k rnek l e r
den es i n l enen b i r emaya gre yeniden i na edil m i ti r. Ge
nel m i mari tasarm asndan, byk Osman l cam i leri n i n
an larn srdren Fati h cam i s i , i mi maris i n i n ayd n l ,
baz -dekoratif detaylar i l e yine gnn modas na kat lmak
tad r. Bu a n dier yap l arnda da erisel biim lerin ter
c i h i ekl i nde s fatland r l ab i l ecek e i l i m l er gr l r. N u ru os
maniye k l l iyes i nde N u r u l l a h Su l ta n t rbes i , Eypsu ltanda
i l i . Sel i m ' i n annesi . M i hriah su l tan n yapt rd i maret, tr-

240
 be, mektep ve seb i l den meydana gelen k l l iyen i n yap l ar
zg n rnek ler ol arak be l i rtilebi l i r.
1 7.- 1 8. yzy l l a rda zel kitap l klar yap l mas yayg n b i r
ei l i mdir. stan bul 'da N u ruosmaniye k l l iyes i ndeki kitap
lk , Koca Ragp Paa n n Sbyan mektebiyle beraber yap l a n
k ita p l , M u rat M o l l a Kitap l , zel l i l e hat rlanab i l ir. Y i
n e stanbu l 'da 1 . M a h m u d devr i n i n Hasan Paa v e Be i r Aa
k l l iyele r i , Hasan Paa H an , Byk Yeni H a n , S i m kehane
gib i sivi l yap lar a iin karakterist i ktir. Gene l l i k l e btn

bu yap tiplerinde gel eneksel plan emal ar n n byk de
i i k l i kl ere uramadan k u l l a n l d , ona kar l k , kap ve
pencerelerin kemer b i i m l e r.i n i n ve qlleri n i n salar n , ss
motifle i n i n deimesine tan k o l u nur.
Trk R okoko dekorasyonunun en gzel rnekl eri , p
hesiz Topkap Saray nda bu l u nmaktad r. B i r ksm n n Avru
pa'dan gelen usta l ara yapt r l d bu deko rasyonun gzel
rnekleri nc Osman kk nde, H n kar sofas nda, 1 .
Abd lham i d ' i n yatak odas nda, saray ssleyen mine ve
emelerde, d uvar sslemelerinde grlr. Avrupa'da 1 5 .
Lou i s devri n i n ' Rocai l l e ' n andran ok fantezi sslemele
riyle Topkap saray nda 1 1 1 . Se l i m devrine a i t odalar bu s
l ubun en i l eri aamas na rnek o l u rl ar.
stanbu l 'u n ve d ier nem l i ehirlerin sokakl arn ss
leyen seb i l ve emeler bu dekorasyon un h a l k katna i n d i i
yap l ard r. Avrupa dekoratif etki lerini bel l i bel i rs i z gsteren
n l 1 1 1 . Ahmet emes inden sonra bu yen i ssleme ze l
l i k le su yap larna yay l m t r. stanbul 'da 1 8 . Yzy l b i ri nc i
yars ndan M ehmet Em i n Aa sebi l i v e emes i , i k inci yar
s ndan N u r-u Osmaniye sebil ve emes i , Koca Yusuf Paa,
1. Abd l h amit, M i h riah seb i l ve emeleri i l g i ek ici , zg l
rneklerd i r.
Osma n l mimaris i n i n son a nda byk konut mi ma
risi slubunun ze l l i k le 1 1 1 . Ahmed ' i n saray ve kkleriyle
balad n syl emit i m . Genel l i k_le s i metri k ve merkezi so-

241 F. 1 6
fa lar zerine ku u l a n bir p l an d zen i n e gre yap l a n b u Ye n

k k m i maris i n i n 1 8 . yzy ldaki rneklerind en b i r i , y u k ar d
da ad geen , H a l i 'te Ayn a l kavak Kas d r. 1 1 1 . S e l i m 'i
kardei Hatice S ltan n m i mar o l arak l stan bu l 'd a a l an

M e l l ing'in o a l stan bul 'unu gsteren g rav rl eri , s i v i l 111 1
mari n i n byk bir konut slubu yaratt n gster m e k te d ir
.
Btn Onsekizinci yzy l boyu nca d e korasyon- a l a n n n
eski motiflerden ayklanmas ile ba l ft m ' olan b u B at ya
dn, Ondokuzuncu yzy l d a , geleneksel p l a n e m a l a rn n
ortadan kal kmas n a kadar uzan m , Osman l k l t r n d ek
Bat l lama n n belki de i l k basama n te k i l etm i t i r.

Soru 95 19. Yzylda Osmanl mimarisi nas l b i r de

ime gsteriyor? Osmanl m imarisini n
semeci ann nemli yaplar nelerdir?

Osma n l m i maris i n i n Bat l l amas s reci O n s e k iz l n cl

yzy l d a balar, Ondokuzuncu yzy l d a tama m l a n r. On do
kuzuncu yzy lda yap lan Su ltan cam i l erinde b u d e i m ey i
izl emek kab i l d ir. s kdar'da 1 1 1 . Sel i m ' i n yapt rd byk
klann camisi o l arak yap l an S e l i m iye ( 1 804) h e n z ge en
yzy l n Barok-Roko ko s l ubunu srd rmekle beraber, Ba
t n n Ampir s l ubu etki lerini d e ta r. Genel i z g i l eriyle
Barok, fakat dekoratif motifl eriyle A m p i r olan d i e r b ir
cami Tophane'de i l . Mahmud'un yapt rd N usret i y e cami
s i d i r ( 1 822-26) . Bu cam i l erde i l k rnei Beylerbeyi camisin
de gr len ve gelen eksel cami p l asti i n i de itiren y e n i bir
plan eleman , cami g i rii zeri ne g e l e n i ki katl H n ka r dair
re leridir. Bylece eski cam i l erin revak l g i ri l eri t a mamen
de iik b i r nite l i e brnm, avlu da ortadan k a l k m tr.
Bat Neoklasik slubuyla Dol mabahe1de 1 853'de yaptr
lan Bezm ialem Sultan Camis i , Boazii 'nde Abd l az i z iin
1 854'de Ge talyan Baroundan esinlenen kar k b i r slp-

242
 edile n Ortaky Camisi, Konya'da Abd laziz zama n n
l a ina
d a ya pla n Aziziye Camisi ( 1 875), bu son a n bas it, tek
ve giri cephesine konan Hnkar Daires i i l e b i raz
ku b b eli _
d a saray havasna b;nen cam i l erinin rnekleri d i r. l stan
e Camisi lslam dekorasyonunu N eogotik motif
bu l ' da Va l i d
l e kar t rarak yeni i r Osma n l slub yaratt n sanan
ler
Mo nta n i Efendi ad l b i r ita lyan n eseri d i r. B i ri nci D nya Sa
van dan nce M i mar Kemalettin Bey'in yapt Bostanc
ca m isi ise Trk M i l l iyeti l i i n i n m i mari a l andaki yanks-
dr .
Cami lerde gr l en s l u p d e i i k l i k l eri devrin t rbe l e
rin de de gr l r. lstanbul'da en gzel Barok yap larndan
bir i olan Nak d i l Su ltan Trbes i , il. Mahmud'un 1 840'da
biten Ampir s l ubunda trbesi ve slam Sanat n n garip b i r
yorumu yla yaplan Fuat Paa Trbesi ( 1 869) , bu arada an-

labi lir.
Ondokuzu ncu yzy l d a sivil yap l a r a l an nda by k ge
Um eler vard r. Erken rnekleri Onsekizinci yzy l n kla
lar na dayanan antsal askeri tesisler ve klalar, byk
okullar ve gel eneksel Osman l saray n n pavyon karakterin
deki mi marisi n i b rakarak Avrupa saraylarnn i htiam l l
lerine zenen b i r saray m i marisi ortaya kar. Bunlar s
IOp bakmndan cam i l erdekine para l e l b i r gel ime gste
rirler.
istanbul 'un gel eneksel llerini bozan i l k By k Ba
tl Yaplar askeri tes i s l erd i r . nc Selin'ih ordudaki ye
nlleme lerle i l g i l i o l arak S e l i m iye'ye, Ayazaa 'ya, Topha
ne'ye, Boaz'da enge l ky'e (Ku l e l i ) . yaptrd klalar ve
mimarisini eski grav rl erden rendii miz H a l colu 'ndaki
azametli H u mbarahane'ye, Ondokuzuncu yzy l boyunca ye
nlleri eklen m i ve eski ler de yen i l enmitir. Bugn stanbul
peyzaj nn h a l a en etk i l i e l emanlar olan bu askeri m i mari
Sel im iye'de, Ku l e l i 'd e , Taks i m Ta klas 'nda ve Maka 'da-

243
ki eski Si lahane'de Neokl a s i k ve Neobarok slubun i l gin
uygulamalar o l arak yaamakta d r .
reti m yap l ar da yen i l een Osman l reti m i n i n ih
tiyalarna para l e l ol arak, bakenti n fizik grnts n de
itirmee balam l ard r . Abdl mecit Devrinde Ayasofya'
da ok byk ll erle N eo-Yunan s l ubunda M i mar Fos
sati tarafndan yap l a n i l k Dar lfnun (n ivers ite) ( 1 933 'te
yanan Ad l i ye binasd r.) , y i n e i l . Mahmut trbesi nnde
yap lan i ki nci n ivers ite binas , daha sonra M i ma r Va l l aur i
ve Raimondo D 'Aronco taraf ndan Tbbiye o l arak yap l an bu
gnk Haydarpaa l i sesi g i b i yap lar eitim yap l ar n n en
tan n mlardr.
Abd laziz d evr i n i n bugn stanbul n ivers i tesi merkez
binas olaran Seraskerat ( Harbiye Bakan l ) , 1 882'de N eo
klasik sl upta ina e d i l en A rkeoloji M zesi , 1 887'de ta
maml anan Si rkeci istasyon u , o s rada stanbu l 'u doldurma
a ba layan apartma n , ote l , banka g i b i yap larla beraber,
eski Osman l bakentine bat l bir ehrin fizyonom i s i n i ge
tirirl er. Birinci Dnya Savandan nce M i mar Ke malettin
taraf ndan yaplan Drdn Vakf . Han gibi yap l ar ise ye
ni m i l ll m i mari a k m n n bu semeci ortamdaki r n l eriydi.
Su ltan Meci d ' i n Karabet ve N i kogos Balyan ad l Os
man l mimarlarna yaptrd garip b i r Barok yorumu o l a n
Dolmabahe Saray ( 1 853) . Abd l aziz'in Beyl erbeyi ( 1 865)
ve Serkis Balyan tarafndan yap l an raan ( 1 87 1 ) saray l a
r , nihayet Abd l h a m i d ' i n Y l d z Saray ko mpleksinde yapt r
d k kler, devri n byklerinin stanbu l 'u dolduran kk
ve yal lar Bat M i maris i n i n stanbu l 'a ve baz sah i l sehirle-
,
'
rine u l aan etk i l e r i n i n ne m l i ve zgl rnekleri d i r.
Bu yzy l n banda Abdlham i d 'i n m i mar ol arak al
an ta l yan Rai mondo d 'Arenco 'nun getird i i Art Nouveau
akm n n etki lerini de be l i rtmek gerekir. Daha ok ev ve
apartman gibi yap l a r b rakm olan bu m i marn eserleri

244

aras nda Tarabya'da ta lyan Sefareti , Heyo l u 'nda B otter
Apartman ve Bei kta'ta Kk eyh Zafir k l l iyesi (T rbe ,
kitaplk, eme) ( 1 905-6) say l abi l i r. Art Nouveau daha ba
ka kana l l arla da T rkiye'ye g i rmi ve Trkiye'deki m i mari
dekorasyonu uzun b i r s re etk i l emitir.

Soru 96 Trkiye'de Avrupa uygarl paralelinde ge

lien resim sanatnn aamalar nelerdir?

Daha 1 7 . yzy l sonunda, Aynl'nin ' kd-el-Cuman fi ta

rihi eh i-ez-Zaman' ad l eserini ssleyen m i nyatrlerde Av
rupa res m i n i n etki leri saptanyor. Bununla beraber i l . M us
tafa ve 1 1 1 . Ahmet devirlerinde nakkaba olan Levnl'n i n
resmi, o s rada ran resmi nde d e gr len b i r ye n i l eme ei
l i mine paralel davranlarna ramen , gel eneksel m i nyat r
tekn i i n i. srdryordu . Oysa 1 8 . yzy l sonlarnda Avru pa
resmi ve ressamlar etkisinde kalan Osman l res i m sanat
artk byle b i r devam l l k gste rmez. Bat l l ama ortamn
da gelene i n i terketm iti r. 1 8 . yzy l sonlarnda 1 . Abd l h a
m i d 'i n saraynda yeti en Faz l H sey i n ' i n Zenname 'si n i ss
leyen ve Saray hayat n veya Ka thane peyzaj n konu a l a n
resimler perspektif kura l larna, glg e k arac l i l e elde
ed i l en p l asti k l ie sah i p , fakat m i nyat r dzen i n i n soyutl u
undan tam kurtu l amam bu yen i res i m anlay n n rnek
l eridir.
1 7. yzy l sonundan b u yana T rkiye 'ye gelen Avrupal
ressamlarla ba layan yen i akma Trklerin kat lmas , Onse
kizinci yzy l sonunda ol uyor. Bunun ba lang c n , 1 1 1 . Sel i m
zam annda, 1 773 'te kuru l an Mhendishane-i Berri-i H ma
yun'da ve bi rka y l sonra alan Harbiye'de, perspekti fi n ,
tekn i k resmin ve harita kural l a r n n reti l mee ba l amas
na kadar gt rebi l i riz. Daha ok askeri amalarla program
l ara g i ren res i m ders l eri , Tanz imat'tan sonra, serbest res-

245
 '

m i n eitl i tekn i kleri n i n reti l d i i daha geni bir prog ra-

ma yol am , tm asker olan i l k Trk ressamlar bu ei
timle yetimi l erd i r. Ba langta res i m retmenleri n i n
tm Avru pal i d i .
Resmin gel ieb i l mesi top l u m iinde istenen b i r ey
o l masna ba l i d i . Resim sanat n n yazmalarn iinde kal
d , ya da sadece m i mari sslemenin soyutl uu iinde kal
d bir k ltr orta m nda, Bat l an lamda bir res m i n g e l i
mesi zordu . Bu orta m n , bugn b i l e , va.rolduunu savunmak
o l d u'ka zordur. Trkiye 'yi bat l atrmak abas ii nde olan
i l . Mahmud, Vakayi H ayriye'den sonra, kendi res m i n i (Tas
v i r-i H mayu n) yapt rarak d evlet daire l erine astrm, b u
o l ay o zaman bir ok honutsuzluklara sebep o lmutur.
Fakat g id erek res m i n Osma n l top l u munun st katl arnda b i r
eit stat sembo l o l u u , s n r l b i r istein ortaya kma
sna yol am o l ma l d r. 1 835'te M hendishanede tekn i k
resmin yan s ra programlara serbest res i m konduktan son
ra, . kab i l iyetl i Trk genleri Avrupa'ya res i m reti m i n e
gnderi l m itir.
Bunlarn b i ri n c i s i n i n sonradan paa olan b ra h i m ad n
da b i r subay o l duu ve ngi ltere'den dnnde padiaha
res i m dersi verd i i rivayet edi l m itir. H i bir eseri kal ma
m tr.
Batya yeti mek a l a n nda en i d d i a l ad m l a rn at l d ,
d e m i ryo l l a r , tersaneler v e yen i okullarn kurulduu Abd l
aziz devrinde, kendisi de res i m yapan padiah n i l g i s i , b i r
ok asker renc i n i n Pari s ' e gnderi l m es i n e yol amtr.
Bun larn iinde i l k Trk d oac l n n tems i l c i l eri olan S
l eyman Seyit Bey ( 1 842-1 9 1 3 ) . . eker Ahmet Paa ( 1 -84 1 -
1 907) gibi o l d uka iyi ressa m lar vard r. Her i k isi d e natr
mort (cansz doa) konusunda baar l o l mul ard r. Resim
leri nde Ondokuzuncu yzy l i k inci yar snda Courbet tara
fndan tems i l edilen Fransz d oac l n n etk i l eri grl mek
ted ir. Bu ressamlarla ber-aber Avrupa 'ya yollanan Ahmet

246
 A l i Bey Trkiye;de i l k d efa res i m serg s aan ress amd r.
l k n iversite b i nasnda, 1 874 y l nda, ken d eserl erini sergi
lem iti . Bu ressam l arla ayn yata olan Osman Hamdi Bey
( 1 842- 1 9 1 0) i l k sivil ressamlarm zdan biridir. Kuvvetl i b i r
tekn k, h i kayeci v e gsterili b i r akademizmle Osm an l top
lum yaants n , biraz sahte bir p ittoresk iinde, yans tm
t r.
Her de asker o l an H a l i l Paa ( 1 857- 1 939) . H seyin
Zekai Paa ( 1 860-1 9 1 9) ve M i ra l ay A l i R za Bey ( 1 864-1 935)
i kinci kua n n l tems i lci leri d i r. Hepsi genel l i k l e Fransz
Akademik res i m gelenei iinde res i m yapm l ard r. H a l i l
Paa , askeri mektep lerd e v e Sanayi-i-Nefise (Gzel Sanatlar
Akademisi) de hoca l k yapm ve daha ok, ge devirde
yapt emp resyonist etk i l e r tayan stanbul ve Boaz man
zara l aryla tan nm t r. Zekai Paa n n d a eh i r ii manzarlar
i dd iasz bir gerek i l i k yan nda, biraz da ' naive' bir hava
ta r. Uzun b i r s re muhte l i f oku l l arda res i m hoca l yap
m olan A l i R za Bey daha 9k karakal e m etd leriyle n
yapmtr. sta nb u l 'u n d e n i z l e , eski evl erle, emeler ve
aalarla d o l u kelerinden, bitm i tablolar n itel i i nd e ol
mayan saysz etd vard r. Yine ayn kon u l u ya l boya ve
s u l uboya res i m l erinde gereki bir res i m a n l ay n , H a l i l
Paada da gr l d g i b i , empressiyonist res m i n d ei lse bi
le, empress iyo n i st dnce n i n bol k ve renk a n l ayyla
kart ra n , kend ine zg bir s l u p gel iti rmitir.
Bu ressamlarla beraber, ounluu askeri oku l l ardan
yetien amatr ressam l a r vard r . Bunlarn byk b i r k s m
n n adlar b i l i nm ekte ise de, res i m leri ayr nt l b i r i nce
leme konusu imd iye kadar olmamtr. Bunlarn yan s ra
Sanayi-i Nefise oku l u profesyonel ressam lar yeti tirmee
balamt r. Birinc i D nya Savandan nce bu okulu bi ti
ren lerden b i r grup ressam 1 9 1 0 y l larnda Paris'e gi derek
savaa kadar orada kal m l ar ve dnlerinde Trkiye'ye
gerek empress iyon ist resm i geti rmil erdir. Bu ressamlarn

247
Cumhu riyet ana uzanan retme dneml eri , Akademi ev
res i n i n Cumhuriyet ba ndaki res i m anlay n saptam tr.
-Daha ok gn mz res m i n i n balangc say l acak bu yeni re
sim a k m n n tems i l c i leri aras nda al l brah i m , Avni Lifij,
Nazm i Ziya, Namk smai l , Feyhaman Duran gibi ressamlar
vardr.

Soru 9 7 Trkiye'de Batllamann sanat alannd;;ki

etkisi rasl olmu ve ne yrnle gelimitir?

Onsekizinci yzy lda m i mari ve resim alanlarnda Ba

t l etkilerin nas l kk l deiikl ik lere sebep o l duunu gr
mt k. B i rinci Mahmud'un saltanatndan itibaren , m i m ari
dekorasyon btn gel eneksel gr nn yiti rmi, Onseki
zinci yzy l n i ki nc i yar s ndan sonra da m i nyatr ortadan
ka l kmt . Bununla beraber Onsekizinci yzy l , gelene i n
b i r sre daha- d i rendii v e rne in m i maride , dekorasyon u n
d nda faz l a deiikl ie i z i n vermedii b i r ad r. Bu d i
ren, nc Sel i m ' i n atdan y e n i , kuru l ular geti rmee
ve bunlarn yrt l mesi iin Bat l uzmanl ardan istifade et
mee balamas i l e ortadan ka l kar. Trkiye'de sanat a l a
n ndaki de i i k l i kl e r saray evres i nden i dare ed i l d i i i i n ,
nc Se l i m 'den Abd l aziz'e kadar, Batya dnk padiah
l ar zaman nda, btn alanlarda Bat l bii mler ithal ed i l mee
ba lan r. Ognden bugne sren bu ithal ve kopya sreci ,
belki de baka trl o l mas kab i l o l mayan b i r sreti . n
k Batdan gelen b i i m , Trkiye 'nin gel eneksel kltrnde
varol mayan ve reti l m es i n e de i m kan ol mayan bir dn
ceni n , tekn i i n ve beeni n i n rnyd . zn ken d i l ke
m izde bul amayaca m z olu lar , hem z hem de ona ba l
biim ol arak ithal etmek zorunda i d i k . Yeni gelen bii m i n
z , top lum yapsna yabanc kalyordu. Bu yzden d e ithal
edilenle onu hazmet.mek d u rumunda o l an bnye aras nda

248
deva m l b i r kartl k meydana gel iyord u . nc S e l i m 'i
taht ndan eden Kabak isyan bu srtmen in politik al an
daki bir gr ntsdr. Sa nat alan nda tepki o kadar ol ma
m tr. nk sanat rn, zaten yukardan , empoze e d i l en
n itel ii i l e , halkn rettii sanatn d nda kal yord u .

l k by k deiikl i k ler m i mari a l a n d a , Avrupa sl u p

larnn dorudan do ruya uygulanmasyla ortaya kt . Am
p i r ve Neoklas i k m i mari r n l er Ondokuzuncu yzy l Os
manl mi maris i n i n bal ca sluplardr. Fakat b u n l arn ya
n s ra , ze l l i k l e byk konut yap lar nda ve sarayl arda yk
l b i r sslemeye d t kleri gr l r . Bunun nedeni slam
Sanat hakknda Avrupa 'da hakim olan grlerd i r. slam
sanat n n dekoratif b i r sanat olduu d ncesi Ondokuzuncu
yzy l n semeci sa n at larna Trkiye'deki uyg u l amalarn
b_ yle b i r gr n l e o rtaya kmas gerekl i l i i n i d ndr
m -o l m a l d r. M i mari ve dekorasyon alan nda s l u p nite
l i kleri pek saf ol mayan Dol mabahe saray gibi b i r Neoba
rok, byle dncelerin etk isi alt nda yarat labi l i rd i . Yzy
l n son eyreinde sadece biim de i l , fakat z bak m nd:;n
da yerl i l emek isteyen b i r semeci moda, guya klas i k Os
man l -slam sanatndan esinlenmi Neo-s Jam b i r slup o r
taya kaymaa zenm itir. Aksaray Va l i d e Camisi ya da
raan Saray bu abalarn sonucudur. Ondokuzuncu yzy l n
m i l li tarihe dnk semeci l i i ise, Trk mimarlar taraf n
dan, yirminci yzy l banda, eski antlarn daha b i l i msel b i r
yorumu i l e gerekl eti r i l m iti r.

Gr ld g i b i ilk aamada dorudan do ruya tak l it

ekli nde ortaya kan Batc l k , sonradan biimi yneltici
dnce ak m n n adaptasyonuna varmaktad r . Fakat bu Trk
Neoklas i i , h i bir zaman, d i rekt kopyan n yeri ni alamam
tr. nk m i mari r n deyen s n flar ve byk i naat
l arda pay olan yabanc l ar, Bat l rneklerin tam olarak a k
tar l masn terc i h ediyorlard . Bu s re bugn de farkl de-

249
 i ld i r . ste l i k bugnk tek n i k zaten blgesel fark l l kl ar
pek tevi k etmeyen evrensel n itel i kler ta maktad r.
D i er sanat a l a n larnda Bat l r n l erle veya sanayi
l eme rnleriyle boy lemiyen el sanatlar nemleri n i
yitirmilerd ir. El tezga h rn o l a n hal , henz mteri s i
ol duu iin tamamen lmemi, ekonom i k yaant lar dei
memi olan Anadolu h a l k n n yerel rnl eri olan k i l i m ve
dokuma bir sre daha gelen e ksel grntsn koru mutur.
Fakat mterisi bakentte ve byk merkezl erde olan sa
nat n geleneklerle i l ikisi kes i l m em i ti r. Resim m i nyat.
rn yerini a l m , H at sanatkar yetimez o l m utur. Gelenek
sel tekn ikleri yaatmak iin g i ri i l e n denemeler k sa sre l i
ol mutur. f i . Abd l hamit devrinde Y l d z 'da a l a n i n i fab
r i kas, b i r lde baar kazanan bu denemelerin banda
gelir.
Osma n l kltr n n art k kendi gcyl e yeni b i r de
i meye g i demeyecei ve y ap s n n yaratc l n yiti rd i i
n i n en g zel grnts bt nyle baka b i r k ltrn yanks
olan bu Ge a Osr:nan l sanatd r. Yen i bir yaratc l k top
l u m yap s nda bir d e i i k l i i gerektiriyord u . Bu gerekle
meden, a ncak eskis i n i n ya da d ar n n kopyas yla yaamak
zorunda kal naca n , bugne kadar sren denemelerle,
aka anlam bul unuyoruz.

250
 Onuncu Bl m

TRKYE SANATI ZERNDE

GENEL VARGILAR

Soru 98 Trkiye topraklar zerinde gelien sanat

alar arasnda herhangi bir balant kur
mak olana var mdr?

Sanat dediimiz o l gunun znel neden lerine dokunma

dan, meydana g e l i i n i etk i l eyen nesnel faktrl eri d eerl en
d i rerek bu soru nun cevabn vereb i l i riz. Sanat eseri
k i m l i ine sah ip o l sa da, o l masa da herhangi bir eya , top l u
mun tan m l a nabi len b i r i htiyacna cevap vermek zere or
taya kyor. Bu i htiyal arn tan m , o top l u m u n ekonom i k
ve sosya l yapsna, k ltrel e i l i m l erine ba l olarak de i
mektedir. htiya d e d i i m i z bu genel b i l egeyi tam b i r n k
! kla ortaya koyma olana phesiz yoktur. nk kii ve
top l u m psikoloj i s i n i n , a klan mas g ynl eri n i de kapsar.
Bu ihtiya larn biim haline gelii, yine top l u m u n e kono m i k
v e teknoloj i k olanaklar v e yerel malzeme s n rl ar . ii nde
olur. ste l i k i nsan top l u l uklar n n , blgesel kou l l arn etki
si altnda, baz tekn i k lerin k u l l an l nda uzman l at da
akt r.
Tari h olayl ar n n ak iinde, bu eit etkenl er, baz

251
 uzun sre l i bi i msel sonul ara u l a r ; ve bu biimlerin ya
y l , yine co rafi ve tarihi veri lerin i l iki leri iinde ortaya
ka r. B i r rnekle be l i rte l i m : mezar yaps Trklerin m i l li
gel enekleri n i n ortaya kard b i r i htiyac kar l amaktad r.
Bu i htiya i l k Altay mezarlarndan, byk ta mezar kul eleri
ne kadar e itli yn lerde b i imsel bir zme varm t r.
Kulesel meza r , baz blgelerde tula i l e , baz blgel : rde
tatan yap l m tr. Yapt ran n ekono m i k ola naklarna ve bl
gen i n uzmanl at yerel tekn i klere ve malzeme olanakla r
na gre kule yap n n e itl i varyasyon lar , H azer ky l arnda
baka, Van'da baka b i i m l e rde ortaya km t r . Fakat ta
yc olan top l umun -bu rn ekte Trkl erin- kltrel be l
l e i nde zel b i r yeri o l d uu i i n , onlarn yay l d btn l
kel erde g e n e l b i r mezar emas o l a rak uyg u l an m t r . An
cak her yeni uygulamada de ien etkenlerle, sonunda k u l e
o l maktan uzaklaan kubbeli b i r yap ha l i ne dnm tr.
Anad o l u 'nun yerel , birbirlerini ok fazl a etki lemem i ,
fakat te kni klerin i l ke l l i inden dolay b i rbirleri nden p e k
fark l ol mayan Bronz a sa natl arn b i l i yoruz. Bunlarn Do
uda olan , ze l l ikle H itit Sanat , M ezopotamya ve Suriye
ile i l i k i l e r gsteriyor. yonya'n n ,. Fri kya'n n , Lidya ' n n ,
Karya 'nn sanatlar erken Anad o l u gelenekleri n i n deva m
o l a rak gr lebi l i r. phesiz t,ek t e k biimsel o l u l a r , Ak
deniz evres inde, ran ve M ezopotamya i l e k ltre l i l i
k i l e r ii nde, gitti ke daha karma k b i r grne brnm
tr. .. Alt nc yzy ldan bu yan a , Pers l e ri n uzun bir s re
Anad olu 'ya hakim o l ma l a r , Dou ve Bat i l iki l erini a rt r
m t r. Bat da gel itirilen sanat biimlerinin Douya yay
l ise, skender'den sonra, H e l l enistik ada ol uyor. B
yk politik kuru l u l a r ve idare merkezlerindeki Yunan kl
tr odak l a r , yerel tekn i klerin ve blgesel biimleri n uzak
l kel ere yay l mas n sal yor. Ayn a n O rta Asya, ra n
v e M ezopotamya 'nn biimsel v e tekn i k veri lerini Batya ta
d n da dnmek gereki r. Roma l l ar, Anado l u 'ya, verici

252
o l maktan ok a l c o l arak geldi kl eri ii n , m parato rl u ktan
nceki devirde Anado l u 'n u n H e l len isti k sentez orta m n sr
drd syleneb i l i r.
Roma mparatorluunun btn Akden iz evres i n e ve
Anado l u 'nun byk bir ksmna hakim olduu yzy l l arda
gitti ke homojen leen b i r i mparatorluk slubu Anad o l u 'yu
da etk i l emitir. Fakat b u s l u bu n Anado l u l u ve Yakndo u l u
b i l een leri , son b i r analizde, belki d e , Bat l bi l eenlerinden
fazladr. Dou H ristiyan dnyas n n yava yava deien
kltr evres inde de, h i o l mazsa s l a m n ortaya k n a
kadar, y i n e Dou l u bi leenl eri a r basan v e ze l l i k leri b
tn Dou H ristiyan d nyas iin ortak olan bir sanat a n l a
y ve reti m i vard r. B u raya kadar gr l d g i b i , Anado
l u 'da birbirine benzer sanat olgularnn yer almasn zorl a
yan_, sre k l i b i r a l veri ortam vard ; ve Perslerin haki
m i yetinden slam a na kadar bi rleti rici politik faktrl er
b i rbiri ni izl emitir.
slaml n ortaya k ile b u ab l oda baz deiikl i k
l er o l mutur. Anad o l u iki fark l inan , k ltr ve sosyal r
gtleme sistem i n i n aras nda paralanm, G neydo u ve
G ney kes i m l eri slam etk isine girmi, Orta ve Bat Anadol u
ise H ristiyan-Bizans kes i m inde kal mtr.
Bu kes imler aras nda i l iki kes i l memekl e beraber, Ana
dol u asndan nem l i fark l l k larn ortaya kaca akt r :
H ri stiyan kltr Bat da Ege ky lar v e stanbul etrafnda
yourlamtr; Douda, Emeviler anda, blgen i n H ris
tiyan sanat gelene i n i ieren ye ni b i r sanat an lay do
maktad r. Abbasiler a n n ba nda bu yen i s l a m Sanat
Dou 'Anado l u ve Kafkasya ' n n H ristiyan geleneklerini de
etki l eyen ne m l i gelimeler gsteri r. Abbasi sl ubunun bi
leenleri arasnda e-n nem l i s i , H i nt, Uzakdo u , Gebe
Asya ve Yakndou arasnda meydana gelen sentetik Sasani
k ltrdr.
Bu yen i kltrn dou ucundan g i rmesiyle, Dou H -

253
ristiyan d nyas nda uzun b i r sre tek yn l b i r kltr ev
resinde ka lan Anad o l u , kltrel homojen l i i n i yitirir. sla m
ve H ristiyan kltrl eri arasnda kalan Anado l u 'nun bu du
rumu Trk andaki bt n l emee kadar yzy l l arca sr
mtr.
Oniki nci yzy l d a Anadol u , Bat blm d nda, Trki
ye olduu zaman , yeni top l umun e l i n de ran ve Ortaasya
slam Sanat n n veri l eriyl e , e l e geiri l en blgelerin H ris
tiyan Eyalet Sanat veri l eri -ki bunlarn iinde Kafkasya
H ri stiyan Sanat ve Orta Anadolu sanat bal ca grupla r
d r- vard . Bun l ardan slam kaynakl olan yeni top l umun
k ltrel k i m l i i n i n geli me yn i l e ede, H ristiyan kay
nakl olan ise , top lumun ekono m i k ve tekno loj i k nite l i kl e
riyle yakn i l i k i l i i d i . B i rincisi program ve bi imsel i stekler i
zetl iyor, d ieri yers e l ve tekni k o l anaklar b e l i r l iyordu .
Onun i i n , biz 1 2 . ve 1 3. yzy l Anado l u sanat nda, s l a m
ve H ristiyan d i ye i kiye ayr l m , Yakndou dnyas n n i ki
eski b i l eeninin, yeni bir sla m sentez i nde b i r araya gel
d i i n i hissed iyoruz. phesiz bunl arda slam o l a n n arl
ok daha faz l ad r. Bununla beraber sentez, tek tek b i l een
den farkl nite l i kte bir yeni olgu olduu i i n , grnts, di
er slam l ke l erindeki blgesel sentezl ere benzememekte
d i r. Buna Dounun Akden izle yeniden bu l umas diyeb i l i rz .
Oniki nci-Onnc yzy l lar Anadol u-T rk Sanat bu bu
l uman n hazrlay c s d r. Onun deneyl e ri n i yeni , deneyler
katara k, krista l l etiren Osman l Sanat , bu bulumann ifa
desidir.

Soru 99 Trkiye topraklar zerinde gelien sanat

olularnn evrensel dnya kltrne katk
tarn nasl belirleyebilriz?
Onikinci yzy l dan bu yana Trkiye ad ta yan top rak
l a r zerinde, tari h i b i l i nen en eski yerl emelerin bul u ndu-

254
u dnlecek o lu rsa , bu tarihi b i r i k i m i n dnya kltrne
k atk s n n herhangi b i r l keninkinden daha az ol mayaca
ile ri srlebi l i r . Bu katk baz a l arda daha az, baz larnda
dah a ok youn o l mutu r ; fakat Ortaaa kadar srek l i d i r.
Bronz ve D em i r a n n o l duka gelimi i l iki leri iin
de Trkiye Yak ndou uygarl klar n n ortaklarndan biriyd i .
Bat dnces i n i eki l lendiren birok rn yonya'da orta
ya kmtr. En By k Antik m i mari sluplarnn birisi d e
yonya 'da domutur. H e l len iti k dnyann arl k merkezi
Trkiye'de i d i . O a n Efesos, Antakya ve Bergama g i b i
en byk merkezleri d e T rkiye'de i d i . Tarihi lerin o k uzun
zamandan beri belirttikleri g i b i , Roma imparatorluunun,
Pax Romana's ndan nce, Ortaasyadan Bal kan lara kadar i l k
byk ' Oeucumenos' H e l l e n i stik ada ortaya kmtr.
G eri bu tam anlamyla eki l lehmi, s n rlar bel l i b i r ortam
d e i l d i . Fakat fikirleri n , biim lerin g i d i p gelmesi iin yeter
l i bir ozmoz salam tr. Roma Cumhuriyeti Douya dnp,
Hellenistik dnya n n m i rasna sahip kt zaman impara
torl u k ol mutur . Ve Roma im paratorluk sanat n n , ze l l i k l e
i.S. ki nci yzy ldaki en nemli veri leri n i n Anadolu'da ol
duu i l eri srlebi l i r. H ristiya n l k bu Romal l am Hel le-
nistik ve Hel lenlemi Roman d nyas nda ortaya k m ve
i l k by k gelimes i n i Anad o l u'da Tarsuslu Pavlos i l e gster
m i tir. Kk B izans ehri n i n Roma m paratorl uunun mer
kezi olmas , erken H ristiyan sanat n n ok ne m l i verile
rinin Trk iye 'd e ortaya kmasna sebep ol mutu r. J stn
yen a na kadar Trkiye bata gelen verici say labi l i r.
Ayasofya bu gelimenin rndr.
B izans Orta a Avrupasnda Dou Roma m paratorlu
unun ve H ristiyan inanc n n nem l i merkezlerinden biri
olarak kald ka, Avrupa ve slam d nyas ndaki itibarn ko
rumu ve gelien d nya uyga r l k dzeyine katk da bul un
makta devam etm itir. Ortaa kapan madan nce slam
d nyas n a yap l a n a k n larn eitl i nedenleri phesiz var-

255
d . Fakat bunlarn genel b i r yorumu yap l m ak istenir se, bu
neden lerin banda Dou Roma'nn m i rasna sahip oh a k
iste i n i n geldii i l eri srlebi l i r. Bu adan slam Orta a
Kltrn ol uturan etken lerden birinin yine Trkiye'de bu
l u nan Bizans klt r ve sanat oda olduunu kabu l etmek
gerekti r. Bu k zayflad ka Akdeniz evres indeki yeni s
lam ' Oeucumenos'u onun yerini a l m tr. Bizans, uygarl k
sentezinin bi leenleri , i m d iye kadar Akden iz evresinde
gr l enlere nazaran ok daha faz l a idi ve b i l i nen d nyan n
bt n s n rlarna d ayanyord u . Abbasi a n n 9 . yzy lda
u l at z i rveden sonra , Bizans Sanat n n yaratc nitelii
zayftr, ama yine veri c i d i r. B u Son a verilerinin a l c s
S l av d nyasdr. Fakat bu etk i n i n d nya kltr tarihinde
nem l i bir yeri olduunu h at rlamak doru o l u r.
Anadolu Trkiye o l d u u zaman, b i r sre i s am uygar
l n n b i r H ristiyan kltr orta m ndaki uzantsdr. Fakat
Ondrdnc Yzy ldan itibaren yen i b i r sentez ortaya k
maa ba lar. Os man l uygarl kol l a r n Roma ve Bizan s
g i b i Akdeniz'in etrafna uzatr. Akdeniz'in en eski k ltr kat
larndan, slam ve Gebe d nyas n n en uzak i l i k i l erine
kadar her olgu bu yen i senteze bir eyl er katar . H i phe
siz, iyi analiz e d i l d i i zaman, bu son Akdeniz sentezi nin
ierd i i saysz bi leeni bu l mak kabil o l acaktr. H atta Os
manl uygar l ve sanat , az da olsa, b i r l de Bat n n yeni
gel iti rd i klerinden de habersiz de i l d i r. Fakat bu yen i sen
tez , kendisinde saysz yen i lemelerin yorgun l u u n u d a ta
maktad r. Zaten tarmsal ekonomiye d ayanan binl e rce y l
l k top l u msal gelimenin de sonu gelmek zered ir. Endst
ri Devri m i n i n habercisi olan b i l i msel gelime, Baty , Trki
ye'deki eski uygarl k sente.zinden daha yukar bir dzeye
u l at r rken, Neol itikten beri d nya uygarl nda nc o l an
Yakndou ve Anadol u , yen i tarihi gel imelerin ve ona pa
ra lel olan kltr ve sanat g e l i meleri n i n a r l k mer kez i n i n
Batya kayd n a tan k o l u rl ar.

256

Soru 1 00 Trkiye Sanatnn genel bir 'tarihi perspek-
tif iinde deerlendirilmesi yeni bir milli
sanat anlay iin bir hareket noktas ola
bilir mi?
Trkiye'de uygar l k katl a r n n Sanat rnl eri aras nd a
yaptmz bu k s a gezi n i n ayd n l att soru n l ardan b i r i sa
nat eseri i l e top lumun sosyal ve ekonom i k yap s , tekn i k
dzeyi aras ndaki s k i l ikidir. Bunl ardaki dei i kl i k ler sa
nat eseri n i n yarat l d ortam etkilemee balar ba l amaz,
0 da yen i b i r biim dzen iyle dei meye cevap ve rir. Bu

n unla beraber bu ekono m i k ve sosyal deimeler ve ona

ba l olarak kltr deimeleri top l u m yaants n n her k
esi nde homojen d e i l d i r. stanbul 'da Gzel Sanatlar Aka
demis inde en i l eri soyut sanat denemeleri yap l rken , Van
kyls U rartu a n n dsenlerini gn mqzde d e kul lan
maa devam eder. Anado l u 'nun byk b i r ksm nda H itit
yap teknoloj i s i n i n hemen hemen hi d e imeden yaad
b i r gerek o l d u u kadar, en modern yap malzeme v e tek
nii n i n istanbu l 'u n apartman ve brolar nda ku l l an l d da
bir gerekti r. Toplumun k ltr i l e teknoloj i s i aras nd a yay
g n ve homojen b i r paral e l l i k ku rulamad sece, -ki bu
ok daha i l eri top l u m d zeyl erinde de i md iye kadar tam
olarak gerekletiri l emem iti r- yeni ve. eski yanyana ya
apaa devam edecekler, zoru n l u o l arak b i rbirlerini etk i l e
yeceklerdir. Ekonom i k s n rlar top lumu modern tekno l oj i n i n
kabul ne gittike d a h a gl ol arak zorlad zaman,
.
yaratma sreci de ona paralel bir de i i k l i k gste recekti r.
Bylece yava yava eski te knik ve biimlerin ku l l a n l mas
azalacaktr.
Bu akl amadan anlal aca gibi, halk gel eneksel tek
n i k l eri kulland srece zaten m i l l i olan bir yaratma sreci
iinded i r. Yeni bir m i l li sanat anlay istei hal k i in de i l ,
sanat kltrnn st katlar iin sylen mekted i r. B u ayd n
l a r klt r evrensel deimeleri hemen haber a l a n , evren-

257 F. 1 7
 s e l teknikl e ri hemen ku l l anab i l e n ve g e l eneksel evren i n
basklarna e n ok d i renen evre l erin kltrdr. Ayd n l ar
kat n n yaratt sa nat. gem i i n yeni bir perspektif ii nde
ele a l nmas ndan esinlenir ve sanat rn b u n u , u veya bu
eki lde, ifade ederse, bu geriye bak, geriye bakt iin
m i l li olm az. nk ta rihi veri l e r sanat eseri n i n meydana
geliini etk i l eyen koul larn sadece bir k s m d r . Bu olsa
olsa b i r sahte- m i l li olab i l i r.
M i l li sanat bii msel benzerl i kl erin tarihi d evam l l
zannetmek b i l imsel o l mayan bir yorumdur. l evse l ve tek
nik de i i k l i klerle beraber b i i m l e r de d e i i rl er. yl e ol
masayd bu gelimelerle biim arasnda h i bir i l iki ol
mad ekl i nde bir garip yarg ya var l rd . B i i m l e re m i l li
sfat verd i ren ey, onlar douran evre kou l lar n n doru
ifadesi olmalarndadr. te bu adan m i l li ol mayan b i r
sanat olab i l i r. Y a n i Trkiye'de o l m ayan malzemeler, Tri<i
ye'ye zel bir uygulama iin geti r i l m i tekn i k ve tekn isyen
ler ve Trkiye koul lar iinde tan m lanmam b i r ilev, m i l
l i olmayan b i r sanat eseri n e gtrebi l i r. Fakat btn yurt
apnda, bu eit uyg u l amalar ok fazl a ol amaz. Genel o l a
rak, gn mzn ko u l l a r n zorlamadan meydana g e l en her
eser i n , kyde ya da ehirde evre veri l erinden etk i enece
' i n i kabu l edeb i l i r ve o.na m i l li sanat rn ol arak bakab i l i
riz. nk b i r m i l l et varo l d u u srece b i r m i l li ortam da
vard r. Bu m i l li orta m n kendi ii nde yaratt sanat rn
leri, O m i l li ortamn etkisi altnda olduu ekonom i k , tekn k
v e k ltrel kou l l arn verd i i o l anaklar ii nde gereklair.
Bu kou l l arn b i r ksm sadece o m i l l i ortama zgdr. Bun
larn pay o kadar az olamaz; yoksa m i l li o rtam, ya da mil
li kltr ol amazd . 'Toplum kend ine zg kou l l ara sah i p
olduu srece b i r m i l li sanat da yaratr' demek daha doru
olur. Bu kou l l a r n bir ksm zoru n l u ol arak tari hten gel en
ler olduuna gre , gemiin her yeni yorum ve deerlendi
r i l mesi, yeni sanat yaratm alarn da etk i l eyecek demektir.

258
 K,K MMARLIK SZLG-

Kitapta kullanlan sa.n.at tarihi terimlerinin byk ounlu-

.
u yaz iinde aklanm olmakla beraber, sadece mimari terim
leri kk bir szlkte toplamak, birok onularn anlalmasn
kolaylatrmak bakndan yararl grlmtr.

ABStD Kiliselerde altarn bulunduu taraf

ta, genellikle yarm daire planl by}c ni.
AGORA Yunan uygarlrda toplumsal ey
lemlerf n ve ticaretin yapld alan.
AffiLIK' KULESt Byk kubbelerin yan
.
lara do ru ya ptklar itkileri karlayarak
kubbenin almasna engel olan kule .bii-
.
. minde.ki yap gesi.
ALEM Minarelerde kubbenin tepesine ko-
.1
nan madeni tepelik .
ALINLIK Yunan ve Roma yplarnn a
tlarnn dar kenarlarndaki gensel yzey.
Arlk kulesi ALTAR a) Kiliselerde dini trenle ilgili ta
masa,
b) Eski a tapnaklarnda kurban
sunulan ta tabla (Sunak ) .
Bamsz sunaklar d a olabilir.
'
AMPiR SL' BU Napolyon Bonapart a
( ilk impartorhk) mimarlk s!Ubu.
ARASTA Sra dkkanlar; st kapal ar.
Genellikle bir orta koridor etrafnda iki ta
rafl dkkanlardan meydana gelir.
AHANE maret szc anlamna kulla
nlr.
ATRtUM Eski Roma evlerinde, ilk Hristi-

259
 yan kiliselerinde avlu.
AYAK Bir yapda " rtnn (kubbe, at vb.)
arln tayan serbest veya duvara bitiik
dayanak. Genellikle duvar gibi rlerek ya
plr. Tek paral olanlara stun denir.

BALDAKEN Kubbe veya piramidal at ile

rtl, kare, okgen veya daire planl ak
-
strktr.
BAROK Bat sanatnda Rnesanstan sonra
gelen bir" slfp.
BAZiLiKA a) Eski Romada toplant yaps,
b) Hristiyan anda bir kili-
se tipi.
BEDESTEN ehir arlarnn merkezinde,
deerli mallarn satlmas iin zel olarak
Baldaken ina ettirilen, kubbelerle rtl, genellikle
dikdrtgen planl byk yap ...
BEMA Bizans kilisesinde altrn bulund11u
ve halkn giremedii kutsal blm.
BEiK TONOZ Yarm silindir biiminde
tonoz.
BEZZAZiSTAN Dokuma ars.
Beik tonoz BiMARHANE Hastahane karl kulfa.
nlr. Thnarhane kelimesi buradan gelir. Da.
rifa ve ifahane kelimeleri ayn anlama
gelir. Yine ayn anlama gelen Maristan, Bi.
maristan kelimeleri Trkiye'de ok kullanl
maz. Ortaada hastahaneler daha ok akl
hastalar iin dnldnden bizde Timar.
hane sonralar akl hastalklar hastahanesi
anlamna kullanlmtr.

CAM Minberi olan ve Cuma namaz kl-

nan mescit.

260.
 CEHENNEMLiK Hamamlarn stlmas iin
deme altnda, iinden scak havann geti
i alak boluk. Deme tula veya ta ayak
larla tanr. Roma mimarisinde Hypo.
causte.

apraz tonoz APRAZ TONOZ Drt blml tonoz.
IKMA Alt kat duvarlar zerinden taan
st kat blm.
RTEN Dam sularn dar aktmak iin
saak altndan dar doru uzanan oluk.

DAR LHADtS Hadis okutulan okul; bir

medrese gibi planlananlar olmakla beraber,
genellikle kk yaplard.
DAR LH FFAZ ocuklara Kuran hfz
retilen okul.
DARLKURRA Yksek derecede Kuran bi
limiyle uraan okul.
DAR LSIBYAN Kuran ve ilkel bilgilerin
retildii okul. Genellikle kubbeyle rt
l bir tek hacimden ibarettir.
DAR tFA Hastahane.
DARZZtYAFE maret ve Ahane szc
anlamna kullanlr.
DERGAH Dervilerin toplandklar ve ayin
yaptklar yap. (Tekke ) .
DORiK SL P Eski Yunan mimarlnda
bir stun nizam.

EKSEDRA Genellikle kubbeler altnda ya

rm kubbe ile rtlen yarm daire biimin
deki girinti.
EYVAN Bir yz ak dikdrtgen ni . Dz
Eyvan at veya beik tonozla rtlr.

261
 F

FENER Kubbe ve atlar zerinde ieriye

k vermek iin yaplm, kule biiminde
ykselen pencereli yap gesi.
FORUM Roma uygarlnda resmi ve top_
lumsal yaplar n bulunduu alan (Yunan
Agora's karl) .

Fener B

HAMAM Kollektif ykanma yaps.

BAN a) Yol zerinde konak yaps (Ker
vansaray) ,
b) ehirlerde tccarlarn kalmas ve
mallarn . d E!p o etmeleri iin yap
lan tlcaret yaplar; bir eit otel.
HANEK.AH Tekke ile misafirhaneyi kar
tran bir yap tipi. Z.viye ile ayn anlamda
.kullanlmtr.
BAREM a) Mslman konut yaplarnda
yalnz kadnlara ayrlan ve ya
banc erkeklerin girmesi yasak
olan b.lm .
b) Cami avlu.s u.
BATIL Duvara gelen arl btn duvar
boy,mca datmak iin duvar iine konan,
aa ya da tula, yatay kiri.
BAYAT Evlerde avluya alan revakl st
kat galerisi.
BAZiRE evrili mezarlk; zellikle camiye
bitiik olanlara denir.
BiLANi (veya BiT BiLANi) l revakl
bir girii olan Ge Hitit Devri yaps.
H Y K zerine tepe biimi toprak yl-
. m, eski uygarlklardan kalm yerleme.
H NKAR MAHFiLi Camilerde padiahlarn
namaz klmalarna ayrlm, zel girii olan
blm.

262 .
 t

iKONOSTATtS Bizans kiliselerinde rahiple

re ait Berna ksmn halktan ayran ve ikon
larn . asld blme.
tMARET Klasik adan sonra fakirlere ye
mek datlan yer. Ahane anlamna kulla
nlm olmakla beraber, balangta imaret
her hangi bir dini yapy belirtmek iin kul
lanlmtr. tnar edilen yer, mamur eden
yap anlamna gelir. maretler plan itibariy
le medreselere benzerler. Darzziyafe ayn
anlamda kulanlmtr.
tYON NtZAMI Eski Yunan Mimarlnd a
bir stun nizam.

KARGtR Ta veya tula yap.

KASIR Kk saray anlamna geldii gibi,
bahe iinde pavyon anlamna da kulanl
mtr.
KEMER AIKLIGI Kemerin oturduu ayak
lar arasndaki aklk.
KERVANSARAY ehirler arasnda kervan
larn geceyi geirmek iin konakladklar ya
plar. Kklerine HAN da denir.
KONAK Byk, zengin konut.
KONSTR KSiYON Bir yapnn btnn
veya ayrntlarn ina etmek teknikleri. Ya
pm.
KOftNT SL" BU Yunan mimarlnda
kenger ( akant) yapraklar ile sslenmi s
tun balkl nizam.
KORN Yap cephelerinde dar taan, ge
nellik! katlar arasndaki yatay bandlar.
.
K K Bahe iinde byk ev.
KUBBE KASNAl (TANBUR) Kubbe ete
inde pencerelerin ald silindirik veya
Kubbe kasna poligona! blm.

263
 K LAH Kule ve minare gibi yaplarn st.
!erini rten , koni ya da piramit biimindeki
at.
K LHAN Hamamlar ve sularn stmak
zere iinde ate yaklan blm.
K LLYE Bir caminin veya medresenin
evresinde muhtelif fonksiyonlu yaplardan
meydana gelen bir btn.
K MBET zellikle orta a Anadolusunda
gelien zel bir mezar yaps. Osmanllar

trbe terimini kullanmlardr.
K RS Camilerde vaaz verenin oturduu
ykseke yer. _Byk camilerde mermerden,
ssl bir platformdur.

LOCYA Genellikle tonozla rtl bir veya

birka kenar ak bir galeri; balkon. Batd a
. serbest ak yaplar olarak ina edilenleri de
vardr.

MEDRESE slamda retim nceleri cami.

de yaplrd; fakat 12. yzyldan teye med.
rese, renci yatak odalar ile ders odalar.
n beraber ihtiva eden bir zel yap olmu.
tur. Genellikle yksek dereceli din okulu an.
lamna gelir.
MEGARON nnde direkli bir girii olan,
dikdrtgen planl eski Anadolu yaps.
MERKEZ YAPI Genellikle kubbe rtl
bir merkezi hacmin evresinde simetrik ele
manlarla oluan bir yap emas.
MESCT Kk ibadet yaps (minbersiz
olur) .
MEYDAN EMES emenin bamsz bir
yap eklinde yaplanlarna verilen ad.
MiHRAP Camilerde kble duvarnda bulu
nan girinti.
MiNBER Camilerde hatibin kp hutbe

264
okuduu yer. Genellikle sahanlkl bir mer
divendir. Sahanln st bir kubbeyle rt
ldr. Bir kaps olabilir. Ta veya ahap,
ok byk llerde olanlar vardr.
MOD L Bir yapnn veya yap gesinin
planlanmasnda kullanlan birim.
MOZOLE Antsal Mezar yaps.
M UKARNAS Kk niler, gensel geler
le meydana getirilen boyutlu islam ss
leme teknii. istalaktit ayn anlama kulla
nlr.

NAMAZG A H Ak bir namaz yeri. Bir mih

rap ve minber ihtiva eder ve etraf bir
duvarla evrili olur, veya evresinden biraz
yksek bir demesi olur. 'Musalla', ayn e
kilde, ak namaz yeri anlamna gelir.
NAOS Kilisenin esas hacmi.
NARTEKS Bizans kiliselerinde naostan n
ce gelen hol; bazen iki tane olabilir: Dar
daki ekzonarteks (d narteks) , ierdeki ezo
n:rteks ( i narteks) adn alr.
NEF Kiliselerde stun veya ayak sralary
la birbirinden ayrlan esas blmlerden her
biri.
NEOKLASiK Bat sanatlarnda Yunan, Ro
ma kaynaklarndan ilham alan geriye dnk
bakl sanat sl1bu (zellikle 19. Yzylda ) .
NiMFEUM Antik devirde eme (Su perile
r i olan Nimfe'lere adand iin bu ad ta
r ) .
Nt Duvar iine oyulmu dikdrtgen, poli
gon ya da daire planl bir girinti; byk bo
yutlu bir hacim de olabilir.

ORTA SAHiN Cami ve kiliselerde mihraba

doru uzanan, birbirlerinden stun ya da

265
 ayaklarla ayrlm blmlerin ortada ola n
(kilisede orta nef) .
ORTOSTAT Hitit a mimarisinde duvar.
!arn :.lt blmlerindeki kabartma ile ssl
ta kaplama.
PANDANTF Kubbe ile tayc kemerler
arasndaki kresel gen biimindeki yap
gesi. (Kresel bingi) .
PAYANDA Herhangi bir yap elemannn ta.
Payanda yc gcn arttrmak iin kullanlan des.
kemeri ve aya tek.
PAYANDA AYAGI Duvarlara gelen yap
arln daha iyi karlamak iin, duvar ka.
lnln arttran ayak; bylece duvarlarda
bir knt tekil eden dikdrtgen yap gesi.
PAYANDA KEMER at veya kubbeden
gelen yk payanda ayaklarna aktaran ke.
mer.
PERtSTtL Bir avluyu ierden veya dar.
dan eviren stun dizisi.
PLASTIR Duvar knts. Bazan tayc
amalarla olabilir . O zaman duvar payanda.
smdan farkl deildir. Fakat genellikle k.
k boyutlu ve dekoratif bir amala yapl
mtr.
PLPAYE Byk camilerde kubeyi tayan
ok byk boyutlu ayak.

REVAK Arkalarnda geit bulunan kemerli

stun dizisi.
ROKOKO Bat sanatnda, Barok slubun
daha incelmi, dekoratif nitelii birinci de.
recede nem kazanm son devresi.

P..e vak s

SABtLSARAY Su kysna yaplan zengin,

byk konut.

266
SAHN ( SAIDN) Trkiye'de caminin esas
ibadet hacmi. (Arapada Cami Avlusu) .
SARKIT Mukarnasn sarkt biiminde olan.
SEBL Hayr iin su datmak zere cami,
trbe, imaret gibi yaplara eklenen kk
yaplardr . eme ile beraber yaplarak da
ha byk mimari kompozisyonlara imkan
verirler.
SEKt Bir odann veya hacmin demesin

den biraz ykseltilmi kenar seti.

SELSEBL Dekoratif amalarla bahelerde,
konutlarda yaplan bir tip eme.
SICAKLIK Hamamlarda ykanlan scak yer.
StLME Genellikle pencere ye kaplar ev
releyen, kabartma ss bandlar.
SOGUKLUK Hamamlarda ykanlan yer le
giyinilen arasndaki lk blm.
SON CEMAAT YERt Namaza ge kalanlar
ii n camilerin giri kaps . nnde avludan
yksek, revakl blm.
STR KTR Bir yapy ayakta tutmak iin
tasarlanan sistem.
SAGffi KEMER Ak olmayan kemer. Daha
ok duvar yzlerinde, dekoratif amalarla
yaplr.
SUNAK Eskia tapnaklarnda kurbanta;
kurban yeri. ( bkz. Altar) .
S TUN Tayc yap gesi; ayak gibi r.
lerek deil, genellikle tek paradan meydana
gelir.
SUTUN BALiI Stunla tad kiri ve
ya kemer arasna gelen, genellikle ssl ya.
p esi.
S TUN NtZAMI ' Yunan ve Roma mimari
sinde ve sonra onlardan esinlenen btn mi
mari sluplarda , kolon, balk ve kirile, on
larn ayrntlarndan meydana gelen mimar
dzen.

267


ADIRVAN Cami avlularnda abdest almak

iin yaplan emeler. Bunlar fonksiyonel
olduu kadar, dekoratif amalarla da yap.
lrd.
AHN Yaplarn sokak ya da avluya ba.
kan cephelerinde "taraf pencereli kma.
EREFE Minarenin ezan okunan balkonu.
iFAHANE Osmanlcada Hastahane anlam.
na kullanlan szck. Yap tipi olarak med.
reselere benzerler.

T
TABHANE Geici yolcular iin, ksa sreli
misafirhane olarak kullanlan yaplardr.
Camilere bitiik veya bamsz yaplar ola
rak ina edilmilerdir .
TAKAPI nemli yaplarn antsal giri ka.
ps (Portal) .
Takap '.rANBUR Bkz. Kubbe kasna.
TAPINAK Toplu tapnma yaps.
TEKKE Tarikat mensuplarnn ortak konu
tu. Daha byklerine Dergah ve Asitane de
denirdi. Burada eyhin evi bulunurdu.
TONOZ GeneUikle kargir, ta veya tuladan
rt gesi; eitli tipleri olur (Bkz : Beik
tonoz, apraz tonoz) .
TROMP Kubbe ile duvarlar arasnda koni
veya kre paras biiminde bir geit gesi
Tromp (Tonoz bingi ) .
TURRE Mezar yaps.
T M L S Toprakla rtl mezar.
TURK UGENI Kubbe ile duvarlar arasn
'
da Trklerin elitirdii bir geit gesi.

w y

Trk geni YALI Su kenarna yaplan konut. Sahilhane

de denirdi.
268
 z

ZAViYE Genellikle tarikat eyhini ve m

ritlerini barndran yap; Ortaada tarikat
mensubu gazi ve dervilerin barna; yolcu
lar barndrma grevi de grmlerdir.

269
 D i Z i N

A Ahiler, 185 .
Ahlat Ulu Knbet, 1 3 1 .
Abbas ah, 109. Ahmetli. 215.
Abbasiler, 83, 98, 104, 122, Ahmet I.. 1 86 205. 2 1 6 . 239.
rno. 145 146. 224. 253, 256, Ahmet I II., 109, 188, 194, 217,
Abdlaziz, 240, 242, 243, 244, 221, 239. 24 1 , 245 .

246, 248.
Ahmet , Tiflisli, 132.
Abdlhamit I., 241, 245. Ahmet Ali Bey, 246.
Abdlhamit II. , 1 13, 2 1 8, 244, Ahmet ah ( Mengcek) , 132,
250. 149.

Abdlmecit, 234 . 244. Ahtamar, Manastr, 98.

Absid, 70, 7 1 , 79, 8 1 , 86, 89, Aizanoi (avdarhisar), 58.
93. Akallar, 21, 22.
Acaib-el-MahlUkat, 212, 213. Akkoyunlular, 136. 138.
Adana, 104. Aklam- Sitte, 223.
Adana, Ramazanolu Camii, Aksaray, Ulu Cami, 127. 1 37.
226. Akehir, Seyit Mahmut HaiY-
Adem ve Havva, 96. rani Trbesi. 1 3 1 .
Adyaman, 15, 48. Alacahyk, 14, 17, 18, 2 1 , 24,
Adilcevaz, 27. 25, 28.

Aditon, 3 5. Alahan Manastr, 7 1 , 7 7 .

Afrika (Kuzey ) , 63, 109. Alak Suresi. 222.
Afrodisiyas (Geyre ) , 54, 56, Alanya (Alaiyye) , 128.
57, 60. Alem (Minare), 1 9 1 .
Afrodisiyas (Hadriyanus Ha- Ali, aml mimar, 136.
mam ) , 57. Ali Kuu, 215.
Afyon Ulucamisi, 1 14. Ali Rza Bey, 247.
Agora, 36. Aliar, 14.
Arnas, 183. Alparslan, 65, 104 .
Alayan kadnlar Iahdi, 42. Altay Mezarlar, 252 .

Az kara Han, 129. Altnapa Han, 128.

270
Altntepe, 22, 27. i) , 48, 50.
Alyattes, 30. Apadana, 1 2 1 .
Amasya, 1 1 2, 154, 232. Apodyterhm, 54.
Amasya, Beyazt Klliyesi, Araplar, 64.
182, 201. Aras. ( !1ehir) , 98.
Amasya, Byk Aa Medre- Ar, 153.
sesi, 179. Arkadys, 73, 74.
Amazonlar, 42. Aristo, 48.
Amfora, 44 . Aritrav, 39, 40.
Amorium, 104. Artemis, 35, 46 .
Ampir slfbu, 196, 243, 249. . Art Nouveau, 244, 245.
Anastasis, 9 1 , 95, 96. Artuk. 105.
Andron , 37. Artuklular, 1 1 1 .
Antiprostil, 3 5 . A safl Paa . 221.
Anfiteatr, 53. Aslepeios, 58.
Ani, 64, 98. Aspendos, 33, 53, 56. 58. 146.
Ankara, 83, 106, 108. 232. Assos, Atena tapna, 3 6 .
Ankara, Arkeoloji Mzesi, 18, Astr. 14, 2 1 , 22, 26.
23, 26, 27. Atatrk, 1 1 0.
Ankara, Arslanhane Camii, Atena, 35, 47, 49.
148. Atina, 4 1 , 47, 93 .
Ankara, Aya Klemente Kili Atrium, 70.
sesi, 83. Atika , 43, 44.
Ankara, Etnografya Mzesi, Avni Lifij, 248.
139. Ayasluk, 135.
Ankara, Matmut Paa Bedes Aydn, 47, 106.
teni, 203. Aydn, Cihanolu Camii a-
Ankara Savas, 1 5 5 . drvan, 2 0 1 .
'Antakya, Mozaik Mzesi, 61, Aydnoullar, 1 06, 135, 185.
255. Ayni, 245.
A calya, 14, 1 5, 30, 53, 54, Azerbaycan, 103, 1 1 1 , 1 18, 147,
55, 56, 6!i. J 27' 128, 146. 194.

Antalya, Cumanun Camisi,

81.
B
Antalya, Hadriyanus Kaps,
55.
Antiocheia, 44, 66, 73. Babil, 20, 144.
Ancae, 35. Badat, 102, 183.
Antemyos, 77. Badat seferi, 213.
Antiycks (Kommagene Kra- Baki, 2 1 2.

271
Balat, lyas Camii, 1 3 6 . Binbirtepe, 3.
Balkanlar, 14, 93, 107, 108, Birgi Ulucami, 135, 147.
109, 156, 168, 255. Bitinya, 32.
Balyan K.arabet, 244. Bitlis, 104, 205.
Balyan Nikogos, 244. Bodrum, 30.
Balyan Serkis, 244. Boazky (Hattusas) , 1 4.
Barbaros, 213, 2 1 6 . Bor, 26.
Barkan, mer Ltfi, 1 8 3 . Boscoreale, 49.
Barok , 239, 242, 243. British Museum, 38 , 43.
Bayrakl, 37. Buloterion, 37, 47,
Bazilika (Basilica ) , 52, 70, 7 1 , Burdur, 1 3 , 149 .
76. Bursa, 1 1 1 , 1 13, 154, 158. 159 ,
Belba, 15. 164, 170, 198, 205, 231.
Beldibi, 15. Bursa, Emir Han, 158, 202.
Bellini, Gentile, 214. Bursa, Ulu Camii , 157.

Berna, 79 . Bursa, Hdavendigar Camii,

Benek, 232. 159.

Bergama (Pergemon) , 32, 3 7, Bursa, Muradiye, 160, 1 6 4.

46, 47, 49, 53 , 54, 56, 57, Bursa, Nalnclar Hamam,
158, 198, 232, 255. 158.
Bergama, Asklepeion, 58. Bursa, Yt:ilcami, 158, 159 ,
Bergama, Athena tapna, 160, 1 6 1 , 162, 164.
47. Bursa, Yldrm Camii, 1 6 1 .
Bergama, Demeter Temenosu, Bursa, Yldtm Klliyesi,
58. 158 .

Bergama, Kzl Avlu, 58. Bnyan, Karatay Han, 1 5 1 .

Bergama, tJst Gimnasyom, 54, Byk Gllcek, 1 4 .
.
57.
Bergama, Zeus Altar, 47, 49. c
Bergama Hallar, 228, 230,
231. Caldarium, 54.
Berlin Mzesi, 228. Candaroullar, 106.
Beyazt I (Yldrm ) , 106, 108, Cami, ( air) 2 1 2.
113, 154, 155, 157, 159, 160, Can Hasan, 14.
203. .Castrum, 55.
Beyazt II, 1 13, 155, 2 1 4, 2 1 5 : Cavea, 53.
.
Beycesultan , 14, 17. Celali isyanlar, 187, 227.
Beyehir, 129, 146. Celi, 223.
Beyehir, Ulucami, 1 14, 1 2 1 . Cenevizliler, 106.
Bilecik, 107. Cerrahiye-i tlhaniye, 212.

272
. Ch ios, 93. Diba, 232.
Codex Sinopensis, 82. Didima, Apollon Tapna, 46,
.
Colo sseum, 53, 47.
Concesti Amforas, 75. Dioniso s, 53.
Costanza, 72 . Dipter s, 35 .
Costanza di Ferrara, 2 1 4. Divani, 223.
Courbet , 246. Divrii, 105, 143.
Cumhuriyet, 1 10. Divrii, Kale Camii, 1 1 8, 123.
Divrii, Ulucami, 122, 123,
124, 132, 133 , 149, 150,

aldran, 215. 182, 185.

all brahim, 248. Divrii, ifahane, 127, 133,

anakkale, 36, 46. 142, 182, 185.

andarl (Pithane ) , 44. Diyarbakr, 103, 104, 205 .

anl kilise, 87. Diyarbakr, Artuklu Saray,
atalhyi.ik, 13, 14, 15, 1 6. 129.
atma, 232. Diyarbakr, Bayram Paa Ca
avdarhisar (Aizanoi) , 58. mii, 226.
ay, Ta Medrese, 125. Diyarbakr, Ulucami, 136.
em-i Blbl, 234. Dou Beyazt, ishak Paa Sa-
in, 150, 215, 2 1 9. ray, 194.
oruh, 97. Domus, 55.
orum, 18 . Dorik nizam, 39.
Dorik slCbu, 36.
D Darlar, 21, 22.
Dalg Ahmet Aa, 187. E
Damsaky, Takn Paa Ca-
mii, 139. Ecclesiasterion, 37.
Danimendliler, 105, 1 1 1 , 127. Edirne, 108, 1 1 3 , 154, 155, 156,
Daphni, 93. 164, 170 , 175, 182.

D'Aronco, Raimondo, 244. Edirne, Adalet Kasr, 156,

Daskleion, 4 1 . 193.

Davut Aa, 17fl. 187. Edirne, Ali Paa ars, 203.

Deesis, 93, 95, 96. Edirne, Bedesten, 203.
Demeter, 4!i . Edirne, Beyazt Klliyesi,
Demre, Aya Nikola Kilisesi, 168, 182.

81. Edirne, Beylerbey Hamam,

Denizli, 23 1 . 198.

Dereaz , Kilise, 84. Edirne, Cihannma Kasr,

Diakonikon. 8 1 . 193.

273 F. 1 8
Edirne, Eski Cami, 157 . Ermeni Krall (Kilikya) ,
Edirne, Gazi Mihal . Hamam, 65, 69, 106, 1 18 .
198. Ermeniler, 6 4 , 6 8 , 9 6 , 9 7 , 98,
Edirne, Muradiye, 160, . 164, 142.
165. Ermitaj Mzesi, 75.
Edirne, Rstem Paa Kervan Erzincan, 21, 27, 132 .
saray, 202. Erzurum, 104, 140, 143, 205.
Edirne, Selimiye Arastas, Erzurum, ifte Minareli Med-
176, 203. rese, 126, 147, 152.
Edirne, Selimiye Camii, 175, Erzurum, Saltuklu Trbesi,
1 78. 1 18, 1 5 1 .
Edirne, Selimiy e Dar-l-Ha Erzurum, Ulucami 124.
disi, 176. Erzurum, Yakutiye Medrese
Edirne, Selimiye Darlkurra si, 138, 152.
s, 176. Eski ine, Ahmet Gazi Camii,
Edirne, Selimiye Darlsbya 136.

ru, 176. Eski Gm, 94.

Edirne, Uerefeli Camii, 162, Eshiehir, 28, 107.
163 , 164, 170, 171. Etrsk, 30, 52.54.
Efes, 3 1 , 32, 35, 36, 46, 56, 57, Eumenes JI, 37, 47, 49.
60, 6 1 , 77, 80, 189, 255. Evliya elebi, 227.
Efes, Arkadiana, 56, 6 1 . Eyvan, 139, 140.
Eies, Artemis Tapna (Arte Eyvan ( Hamam) , 199.
mision) , 36 , 46. Eyyfbiler, 65, 106, 138.
Efes, Azize Meryem Kilisesi, F
71.
Efes, Museion, 57. Faggio, 2 1 7 .
Efes, Vedius Gimnazyomu, Falname, 221.
57. Fasllar, 24 .
Eri Seferi, 2 2 1 . Fatih, 168, 170, 203, 212, 214.
Ehl-i Hrfet, 220. Fatih Albm, 2 1 5, 219.
El Greco, 96. Fatmiler , 102.
El Muntasr, 130. Fazl Hseyin, 245.
Emeviler, 49, 104 . Feyhaman Duran, 248.
Enderuni Fazl Bey, 2 1'7. Fidyas, 4 1 .
Eretna, 106. Fikirtepe, 1 4.
Ermenek, Tol Medresesi, 135, Finike, 26, 83.
137. Firdevsi, 2 1 2.
Ermeni Devletleri (Dou A Forum, 55.
nadolu) , 32, 98. Fossati, 244.

274
Frigidarium, 54. Hadikat-el-Seda, 2 1 2.
Frikya, 27, 28, 29, 35, 252. Hadrianos. 55, 57.
Frikyallar, 22. Hafz Osman, 224.
Friz, 39, 49. Hakkari, 15.
Fronton, 40. Haldi Tapna, 27.
Fuzuli, 2 1 2 . Halikarnas Mozolesi, 38, 43.
Halil Paa, 157, 247.
G
Halvet (Hamam) , 199.
Gacik , 198 . Hamitoullar, 1 06.
Gazne, 100. Hamse-i Dhlavi. Emir Hsrev
Gebze, oban Mustafa Paa Dhlavi, 220.
Klliyesi, 182. Harput, 105.
Gedikli, 17. Hasan elebi, 174.
Gediz Blgesi, 29. Hasanda, 87.
G ermiyanoullar, 106. Hasan Nakka, 2 1 6 , 221.
Geyve (Afrodisias) 54, 56, Hatay, 1 7 , 46 .
57, 60 . Hatice Sultan, 242.
Ghirlandaio, 229. Hatti'ler, 17.
Gimnazyum, 47, 54, 57. Haydar Reis, 216 .
Gol'ler, 47, 49. Hayvan stili, 67, 1 5 1 .
Gordium, 27, 28, 29. Hazer, 252.
G rdes Dm, 1 1 5 , 153, 230. Hekimhan, 129.
Grdes Hallar, 2 3 1 . Hera, 35.
Greme, 8 7 , 94. Herat, 165, 214, 2 1 5 , 2 1 9.
Greme, Elmal Kilisesi, 94. Hereke, 2 3 1 , 233.
G reme, Tokal Kilise; 94. Herkulaneum, 49.
Gvde (Minare) , 1 9 1 . Hermogenes, 47.
Grifon, 42. Herodot , 3 0 .
Gne Diski, 18 . Hetimasia, 9 1 .
Grcistan, 1 1 8. Hidriya, 45.
Grc Devleti, 65, 1 18. Himyeri yazs, 222.
Grcler, 68. Hint, 2 1 9, 253.
Gynaikonitis, 37. Hipodrom, 73, 74.
Hippodamus, 36 .
H
Hiyerapolis, 56.
Hac tvaz Paa, 1 6 1 . Hiyerapolis, Aziz Filip Mar.
Haclar, 13, 14. tiryom, 72.
Hac Musa, 157. Hoavank , 98.
Hakar , 98. Hodegetria, 9 1 .
Hallar, 65, 127. Holbein, 229.

2 75
Holbein Hallar, 2W. ranl 3 1 , 4 1 , 42.
Homeros, 19, 2 1 . tren - mparatorie, 83, 93.
Horasan, 124 , 143. sa, 85, 92, 96.
Hosios Lukas, 93. sa Bey, Aydnolu, 1 3 5 , 1 3 8,
Huand Hatun, 123. sfendiyaroullar, 106.
Hurremah (Horah) , 185 . skender, 32, 38, 43, 46, 50,
Hurriler, 26. 252.
Hnername, 212, 216, 221. skender lahdi , 42, 43.
Hnkar Mahfili, 191. skenderiye. 66.
Hrrem Sultan, 182. skendername, 214, 2 1 5 .
Hsamzade Sanullah, 2 14. iskender Paa 2 1 6 .
Hypocauste, 54. spanya, 63.
stanbul, 14, 65, 66, 69, 70, 73,
1
79, 80, 82, 107, 108, 109,

nn. 182. 1 13 , 159, 169, 172, 1 74,

Irak, 103. 193, 203, 205, - 2 15, 226,

230, 247 .
t stanbul, Ahmet III. emesi,
241.
asos, 30.
bni Batuta, 231. stanbul, Abdlhamit I, Sebil
frahim (Ressam) , 246. ve esmesi, 241 .
brahim Sarho, 174. stanbul, Ahmet Paa Camii,
178.
kd-el-Cuman fi Tarihi Ehl-
ez Zaman, 245. stanbul, Alay Kk, r n6.
kon , 89, 90, 91, 223. stanbul Amcazade Hseyin
ikonografi, 68, 90. Paa Klliyesi, 188 .
konoklast ( akm ) , 64, 68, 82, stanbul, Anadoluhisar, 159.
83, 90. stanbul, Arkeoloji Mzesi,
tkonostasis, 79. 41, 43, 49, 60, 74, 75, 83,

lhanllar, 65, 105, 137, 138 . 244.

lyada, 19, 2 1 . stanbul, Askeri Mze, 233.

tmpost, 80. stanbul, Atik Ali Paa, 170.
n antis, 35. stanbul, Atmeydan, 74, 88.
ncesu, Karamustafa Paa stanbul, Aya trene, 80, 83,
Kervansaray, 202. 195.
ran, 8, 20, 3 1 , 4 1 , 50, 67, 102, tstanbul, Aya femiya, 95.
103, 105, 1 1 4, 1 15, 124, stanbul, Ayasofya, 67, 7 1 , 72,
130, 140, 144, 146, 167, 76, 77, 78, 79, 80, 88, 92,
173, 2 12, 2 15, 2 18, 230, 93 , 168, 1 7 1 , 174, 177, 180,
252, 254 . 195, 255.

276
stanbul, Ayasofya Hamam, stanbul, emberlita, 73.
198. stanbul, emberlita Hama
stanbul, Ayazaa Klas, 243. m, 198.
stanbul, Aynal Kavak Kasr, tanbul, raan saray, 194,
194, 242. 244, 249.
stanbul, Azapkap Camii, stanbul, inili Camii, 188,
178. 226.
stanbul, Aziz Hlavariyyun stanbul, inili Kk, 138,
(Apostoleion ) , 79, 1 7 1 . 165, 197.
stanbul, Badat Kk, 196, stanbul, Damat tbrahim Pa
226. a, 205.
stanbul, Beir Aa Klliyesi , stanbul, Davut Paa Camii,
182, 241 . 171.
stanbul, Beyazt Camii, 171, stanbul, Dolmabahe Saray,
172. 194, 244, 249.
!stanbul, Beyazt Klliyesi, s tanbul, Drdnc Vakf Ha
182. n, 244.
stanbul, Beylerbeyi Camii, stanbul, Eski Bedesten . 203.
242 . stanbul. Eski maret Kilise
stanbul, Beylerbeyi Saray, si (Pantepoptes) , 86.
194, 244. stanbul, Eski Valide Camii,
istanbul, Bezmi Alem Valide 178, 182, 225.
Sultan amii, 242. stanbul, Eyp Sultan, 240.
stanbul, Bodrum Camii (Mi
stanbul, Fatih Camii, 79,
raleion) , 86.
1 7 1 , 1 73, 182, 187 .
stanbul, Bostanc Camii , 243.
stanbul, Fatih Klliyesi,
stanbul, Botter Apartman,
155, 168; 1 7 1 .
245.
stanbul , Fatih Medreseleri,
stanbul, Bozdoan Kemeri,
1 82 .
73.
stanbul, Byk Bizans Sara stanbul, Fenari !sa, (Kons
y, 88. tantin Lips Manastr Ki
lisesi) , 86.
stanbul, Byk Valide Han,
!tarbul, Fethiye Camii, (Te
202 .
stanbul, Byk Yeni Han, otokos Pamma-karistos ) ,
88, 95,
202, 2 4 1 .
stanbul, Feyzullah Efendi
istanbul, Caalolu Hamam,
198.
Medresesi, 188.
stanbul, Cerrahpaa Camii, stanbul, Fuat Paa Trbesi,
188. 243.

277
stanbul, Gazanfer Aa Klli- stanbul, Kara Mustafa Paa
yesi, 182. Klliyesi, 188.
tst. mbul, Glhane Park, 195. stanbul, Kariye Camii, 69,
tstanbul, Harbiye, 245. 88, 95, 96.
tstanbul, Hasan Paa Han, stap.bul, Koca Mustafa Paa
202 , 241. Camii, (Hagios Andreas
!stanbul, Hasan Paa Klli Krisei ) , 88.
yesi, 241. stanbul, ' Koca Ragp Paa
stanbul, Haseki Medresesi, Kitaplk ve Okulu, 241.
225. stanbul, Koca Sinan Paa
stanbul, H<>,ydarpaa Tbbi Sebili, 200.
yesi, 244. stanbul, Koca Yusuf Paa
stanbul, Hekimolu Ali Paa Sebil ve emesi, 241.
Camii, 188. stanbul, Kora Manastr ki
stanbul, Hekimolu Ali lisesi (bak . Kariye Ca
Paa Sebili, 200. mii) .
stanbul, Heybeliada Panag stanbul, Kprl Kitapl,
ya Kamariotissa Kilisesi, 188.

88 . stanbul, Kprl Medresesi,

188.
stanbul, Hrka-i Saadet Dai
stanbul, Kuleli, 243 .
resi, 196.
stanbul, Kk Ayasofya
stanbul, Humbarahane, 243.
stanbul, Hrrem Sultan Tr (Sergios ve Bakkos kili
sesi) , 72, 79.
besi, 1 82, 225.
stanbul, Laleli Klliyesi,
stanbul, Hsrev Paa Trbe
240.
si , 180 .
stanbul, Laleli Camii ve se
stanbul, imrahor Camii (Yo
hannes Studios Kilisesi) bili, 200.
71.
!stanbul, Maka Silahhanesi,
243.
stanbul, talyan Sefareti
(Ta.rabya) , 45. stanbul Maglova kemeri,
201.
stanbul, Kabata emesi,
200 . stanbul, Mahmut Paa tr
istanbul, Kathane, 194, 206, besi, 243 , 244.
239, 245. stanbul, Mahmut Paa Ca
stanbul, Kalenderhane Ca mii, 170.
mii, 73, 82, 83, 94. !stanbul, Manastr Mescidi,
stanbul, Kanuni Trbesi, 88.
182, 225. stanbul, Mecidiye Kk,
stanbul, Kapalar , 240, 196.

278
stanbul, Mehmet Emin Aa tstanbul, Saadabat Kasr, 194 .
Sebili, 241. Istanbul, Samatya, 75.
stanbul, Mehmet III Trbe stanbul, Sargzel, 74.
si, 180. stanbul, Selim II Trbesi,
stanbul, Msrars, 18'1', 180.
203. stanbul, Selimiye Camisi,
stanbul, Mihrimah Sultan 146, 177, 242.
Camii, 179. stanbul, Selimiye Klas,
stanbul, Mihriah mareti, 176, 243.
Mihriah Sebil ve eme stanbul, Seraskerr.t, 244.
si, 24 1 . stanbul, Simkehane, 2 4 1 .
stanbul, Murat III Trbesi, stanbul, Sinan Paa Camii,
180. 178.
stanbul, Murat Molla Kitap stanbul, Sirkeci stasyonu,
l, 241. 244.
stanbul, Murat Paa Camii, stanbul, Sofa Ks, ( Mus
170. tafa Paa Kk) , 196.
stanbul, Mhendishane-i stanbul , Sokollu Camisi, 178,
Berri-i Hmayun, 245, 225.
246. stanbul, Si.ileymaniye Cami
stanbul, Nakdil Sultan si, 1 1 , 1 7 1 , 1 72, 173, 184,
Trbesi, 243. 224, 234.
stanbul, Nea Kilisesi, 86 . stanbul, Sleymaniye Klli
stanbul, Nisanc Mehmet Pa yesi, 179, 182, 225.
a Camii, 178. stanbul, Sultanahmet Camii,
stanbul, Nuruosmaniye Ca 73, 81, 186, 188, 200.
mii, 239. stanbul, Sultaselim Camii,
stanbul, Nuruosmaniye Kl 1 7 1 , 1 72.
liyesi, 240, 241. stanbul, Sultan Selim Klli
stanbul, Nuruosmaniye Sebi yesi, 224 .
li , 200, 241. stanbul, ehzade Camii, 171,
istanbul, Nusretiye Camii, 172, 1 7 3 , 1 8 6 , 187.
242.
:tstanbul, ehzade Klliyesi,
stanbul, Ortaky Camii, 243,
182.
246.
stanbul, ehzade Mehmet
stanbul, Revan Kk, 196,
Trbesi, 180, 225.
226.
istanbul, Rumi Mehmet Pa stanbul, eyh Zafir Klliye
a Camii, 1 7 1 . si, 245.
stanbul, Rstempaa Camii, stanbul, Takiyeci Camii, 225.
176, 1 78, 225. stanbul, Taksim Klas, 243.

279
stanbul, Tekfur Saray, 88, znik, 65, 81 , 1 05, 107, 154,
227 . 155, 158, 159, 164, 1 6 5,
stanbul, Teodosyus Ant Ke 1'68, 198, 224, 226, 227.
meri, 73. znik, Hac zbek Camii, 1 54,
stanbul, Tophane emesi, 156.
200. tznik, smail Bey Hamam,
stanbul, Topkap Saray, 156, 158, 198.
193, 195, 1 96, 2 0 0 , 214, znik, Nilfer Hatun imareti,
215, 217, 221, 225, 226, 154 .
233, 241. znik, Sar Saltuk Trbesi,
stanbul, Turha n Sultan Tr 158.
besi, 187. izrik, Sleyman Paa Medre
stanbul, Unci.i Ahmet e sesi, 158.
mesi, 200. znik, Yeil Cami, 154, 1 57.
stanbul, Uskdar Meydan
emesi, 200. J
stanbul, Valide Bendi, 2 0 1 .
Jstinyen, 63, 64, 68, 72, 76,
.stanbul, Valide Camii, 243,
78, 79, 80, 81, 93 .
249.
stanbul, Yenicami, 186, 188, K
200, 203,
stanbul, Yenicami Hnkar Kabak isyan, 249.
Kk, 226. Kabe, 230.
stanbul, Yenicami Sebil'i , Kadirli, 26.
200. Kad Burhanettin, 106.
tstanbul, Yeni Valide Camii, Kadnlar Mahfili , 1 9 0 .
188, 227 . . Kafkasya, 20, 6 5 , 97, 1 03, 1 12,
stanbul, Yldz Saray, 244. 142, 253, 254.
stanbul, Zeyrek Camii (Pan Kahire, 230.
tokrator) , 87. Kalender Paa, 221.

ttalya, 30, 49, 55, 57, 6 1 , , 63, Kantaros, 4 5 .

66. Kanuni, 1 72, 1 73, 213, 215,
vriz, 26. 216, 220.
yonya, 22 , 27, 29, 31, 32, 39, Kapadokya, 32, 94.
46, 252, 255. Karahisari, 224.
yon Nizam, 35, 39, 40, 42. Karain , 15 .
zidor, Miletli, 77. Karaman, 1 1 1 , 1 12, 137.
zmir, 43, 49, 50, 57, 6 1 . Karaman, Arapzade Camii,
zmir, Arkeoloji Mzesi, 43, 135, 137.
61. Karaman, Hatuniye Medrese
zmit, 107. si, 136, 137, 139.

280
Karaman, ibrahim Bey tma Krehir, Cacabey Medresesi,
reti, 136, 138 . 125.
Karaman, Musa Paa Medre Krehir , Melik Gazi Knbe
sesi, 136, 137. ti, 1 3 1 .
Karaman Beylii, 106, 135, Kyafet-el-nsaniye fi ema-
137. il-i Osmaniye, 213, 2 2 1 .
Karamemi, 2 1 5 . Kzlrmak, 2 1 , 2 8 .
Kara tepe, . 21, 25, 26. Kzlren, 1 2 8 .
Karkam, 21, 25, 26. Kzltepe, Ulucami. 122 .
Karum Kane, 14. Kilikya, 65, 7 1 , 103.
Karya, 22, 29, 30, 31, 32, 38, Koimesis, 81, 9 1 .
252. Komnenler, 6 5 , 6 8 , 8 5 , 87.
Kastamonu, 208. K ompozit Nizam, 40.
Kayseri, 14, 18, 105, 1 12, 128, Kommagene, 48, 50.
129, 142. 14. 183, 202. 205. Konstantin, 33, 66, 70, 72,
Kayseri, ifte Medrese (a 76, 87, 93.
iye) , 126. Konstantin (Porfirogenetos) ,
Kayseri, Dner Kmbet, 131. 87.
Kayseri, Huant Hatun Medre Konstantinopolis, 63, 66, 73,

se ve Camisi, 123, 182, 1 68.

197.
Konya, 13, 15, 81, 105, 1 12,
1 1 8, 127, 128 , 135, 137,
Kayseri, Huant Hatun H a
142, 150.
mam, 182 .
Konya, Alaeddin Camii, 122,
Kayseri, Kk Medrese, 131,
152, 155.
18.
Konya, Alaeddin Kk, 130,
Kayseri, Ulucami, 122. 146.
Kazvini, 2 12. Konya, Aziziye Camii, 243.
Kemah, 105 . Konya, Bearebey Camii, 124 .
Kemalettin, 243 , 244. Konya, Hac Ferruh Camii,
Kemha, 232. 124.
Kemha Kaftan, <Beyazt II Konya, Hasbey Darlhffaz,
ve Murat III'n ) , 233 . 138.
Kentavros, 42. Konya, inceminareli Medre
Keramos, 43. se, 125 , 147.
Keykavus, 126. Konya, Karatay Medresesi,
Keykubat, 130, 185, 231. 125, 144, 146.
Kibele, 28, 35. Konya, Sahip Ata Camii,
Kilikya, 1 7 25, 56, 65, 106. 147.
Klarslan I, 105. Konya, Sral Medrese, 126,
Krkgz Han, 129. 147, 185 .

281
Korikos, 7 1 . Louis XV, 206, 24 1 .
Korint Nizam, 40. Lleburgaz, Sokollu Camii,
Krater, 45. 81, 179, 182, 202.
Ksantos (Knk) , 30, 38. Lleburgaz, Sokollu Kervan
Kubadabad, 129, 146 , 147. saray, 202.
Kubadiye, 129, 146. Lleburgaz, Sokollu adrva
Kuds, 66, 70. n, 2 0 1 .
Kuds, Anastasis Rotondas, Lyon, Dokuma Mzesi, 2 3 1 .
72.
M
Kufe, 222.
Kufi, 222, 223 . Madenehir, 8 1 .
Kula, 205. Magnesia, 47.
Kula hallar, 231. Mahmut I, 109, 1 13 , 200, 207,
Kule mezar. 252. 217, 239, 241.
Kutulmuolu, 105. Mahmut II, 197, 2 1 7, 242,
Klhan (Hamam) , 199 . 243, 246.
Kltepe, 14, 1 8 . Makedonyallar, 15, 68, 85.
Ktahya, 5 8 , 106, 205, 2 15, 227. Malatya, 1 12 .
Malatya, Ulucami, 147.
L
Malazgirt, 65.
Labranda, 3 0 . Manisa, 106, 154.
Ladik ( Denizli) , 236. Manisa, Muradiye Camii, 165.
L!a Mustafa Paa, 2 1 2, 216, Manisa, Ulu Cami, 135, 182.
221. Mara, 21, 25.
Lale Devri, 1 0 9 , 1 13 , 1 8 8 , 194, Maco Polo . 231.
2 1 7. Mardin, 103, 122, 136, 138,
Larende (Kara an) , 135, 205.
137. Mardin, Sultan sa Medrese
Laokoon, 50, 213. si, 136, 138.
Latfi, 214. Mardin, Sultan Kasm Medre-
Latinler, 94. sesi, 136, 138.
Lekitos, 45. Martirium, 66, 68, 72.
Leo III, 83. Matali-el-Saadet, 2 1 2.
Leon VI , 92 . Matrak Nasuh, 2 1 3 .
Levni, 2 13, 217, 221, 245. Matteo di Pasti, 2 14.
Lidya, 3 1 , 252. Matteus, 32.
Likaonya, 56. Mausoleum. 54.
Likya, 29, 30, 3 1 , 38. Mausolos, 38.
Likya Sarkofaj , 4 1 . Mecmu- Menazil, 2 1 3 .
Lokman, 221. Megaron, 1 7 , 1 8 , 1 9 , 3 5 , 37.
Lotto, Lorenzo, 2 12, 229. Mehmet I (elebi) , 161, 203 .

282
Mehmet II ( Fatih) 69, 106, Minai, 146.
108, 109, 1 1 3, 168, 170, Mitridat, 32.
193, 203, 212, 2 1 4, 232. Mogollar, 65, 105 , 138, 167.
Mehmet III, 184, 186, 216. Monomakos, 9 3.
Mehmet IV, 156, 187, 188, 193, Montaru, 243.
2 17. Mudurnu, 157, 158.
Mehmet Bey, Aydmolu, 135. Muhakkak, 223.
Mehmet Bin Halvan, 185. Muhammet Nakka, 2 19.
Mehmet Tahir Aa, 187, 240. Mukarnas, 140.
Melling, 242. Murat I, 108, 1 13 .
Memling, Hans, 229. il1urat II, 1 0 8 , 1 5 5 , 1 6 2 , 193,
Memlf.klar, 65, 106, 138, 168.

214.
Menakib-i Hnerveran, 220. Murat III, 184, 212, 2 1 6.
Menderes, 29, 30. Murat IV, 196.
Menderes Vadisi, 17. Mustafa Ali, 220, 221.
Mengek, 105. Mustafa II, 217, 245 .
Mengcekoullar, 1 1 1 , 1 12, Mustafa III, 187, 240.
122. Mustafa Aa, 187.
Mentecoullar, 106, 136, 137. Mustafa Zair, 221.
Meryem, 90, 92, 93, 95, 96. Mustasami, 224 .
Meryemlik, 71. Musalla, 1 9 1 .
Mersin, 13, 14, 1 6 , 1 7, 104. Musul, 112.
Merzifon, Fatih Medresesi, Mut, 7 1 , 137.
179. Muvakkithane, 1 9 1 .
Merutiyet, 1 1 0. Mezzin mahfili, 1 9 1 .
Metokites, 95. Mkebbire, 1 9 1 .
Mezopotamya, 14, 20, 21, 22, Msenna, 224.
23, 26, 103, 105, 1 1 0, 129,
N
233, 252.
Msr, 20 , 2 1 , 50, 102, 1 18, 124, Nabi, 169.
144, 160, 164, 168. Naki, 221.
Midas, 29. Namk smail, 248.
Midasn Mezar, 29. Naos, 35, 86.
!vlikene a, 30. Napoli Mzesi, 49.
Milano Sen Lorenzo Kilisesi, Narteks, 70, 86.
72. Nazmi Ziya, 248.
Milas, 106, 137. Neo Moni, 93.
Milfs hallar, 23 1 . Nemrut da, 48.
Miletos, 3 1 , 3 2 , 36, 4 1 , 4 6 , 47. Nereid Ant, 38.
i'll iletos Agora, 56. Neobarok, 249.
Miletos, Faustina hamam, 57, Neogotik, 243.
61. Neoislam, 249.
283
Neoklasik, 1 13, 249.
Neoplatonik, 48.
zdemirolu, Osman Paa,
Nesih, 1 15, 223, 224.
2 12, 221.
Nestalik, 223.
Neva-i Ali ir, 2 1 2. p
Nigari , 2 13.
Nikomedia (zmit) , 73. Pabu (Minare) , 1 9 1 .
Nide, 37, 94, 205. Paleologlar, 65, 88, 9 5 .
Nide, Aknedrese, 138. Paleolog Rnesans, 65, 69,
Nide, Alaeddin Camii, 123, 95.
124. Palestra, 54, 57.
Nide, Hdavent Trbesi, Pamfilya, 30, 56.
138. Panteon, 72, 78, 175.
Nide Sungurbey Camii, 138. Panachrantos, 91.
Niksar, reibyk Tekkesi, Pantokrator, 9 1 , 93, 96.
127. Panionion, 3 1 .
Niksar, Ulucami, 1 2 1 . Paris, 206, 246.
Niksar, Yabasan Medresesi, Paris Milli Ktphane, 82.
125. Partlar, 32, 139.
Nimfeum, 55 , 58. Patnos, 2 1 , 27.
Nisapur, 143. Pax Romana, 255.
Nisari, 221. Pavlos, Aziz, 33.
Notre-Dame, 7. Pazarl, 28.
Nusretname, 2 1 2, 221. Pein, 137.
Pentekost, 9 1 .
o
Pergamon (Bergama) , 32, 37,
Obelisk, 74. 4 6 , 49.
Odeion, 37. Perge, 33, 54, 56, 7 1 .
Odise, 2 1 . Perileptos, 75.
Oikos, 37. l-'eripteros 35.
Opus concreticium, 5 2 . Peristil, 3 7 .
Orhan Bey, 1 5 6 , 1 5 8 , 1 5 9 , 202. Peristil evi, 5 5 .
Ortaasya, 8, 46, 98, 100, 102, Photius, 93 .
1 14, 127, 130, 131, 140, 252, Piramitler ( Msr ) , 38.
254, 255. Pisidia, 30, 56.
Orkestra, 53. Pithane, 44.
Opistodomos, 35. Plotinus, 48.
Osman Bey, 107. Polatl, 14 .
Osma n III, 239. Polis, 34.
Osman Hamdi, 247. Pompei, 49, 6 1 .
Osman, stad, 216, 221. Pontus, 3 2 .
Osman ibni Muhammed, 185. Porfiryos, 75.
284
Posidon, 6 1 . Samanda ( Seleucia Pieria) ,
Pronaos, 3 5 , 3 6 , 47. Martiryon, 72 .
Priene, 37, 47, 5G, 59. Samos, 4 1 .
Prostas, 37, 55. Samos, Hera Tapna, 36.
Prostil, 35. Samotrak Zaferi, 5 0 .
Protesis, 8 1 . Sanayi-i Nefise Mektebi, 247.
Protiron, 37. San Francesco, Aziz, 94.
Pseudo-Dipteros, 35, 47. Sardis, 29, 32, 35, 56, 60.
S arho brahim, 234.
R S arkofaj ( bkz. Lahid)
Rakm, Mustafa, 224 . . Saruhanllar, 106.
Raimondo D'Aronco, 244. Satrap lahdi, 42.
Ravenna, 73, 82. Sayda, 41, 42 .
Ravenna, Sa n Vitale, 73 . Scaenae Frons, 53.
Reyhani, 223. Schliemann, 18, 1 9 .
Rika, 223 . Seluk, !sabey Camii, 1 3 6 .
Riton, 45. Seluk Mzesinde Artemis,
Rocaille, 241. 61.
Rodos, 107. Seluk, Zeus, 6 1 .
Rodos valyeleri, 106. Selevkoslar, 32, 46 .
Rokoko, 181, 194, 200, 206, Selim I (Yavuz) , 60, 106, 109,
2 1 7, 239, 242. 168, 183, 184, 215, 2 1 8, 229,

Roma, 31, 50, 57, 66, 67, 70, Selim II, 156, 170, 175, 184,
175 . 216 .

Roma, Caracalla Hamam, Selim III, 109, 194, 2 1 7, 221,

57. 241, 242, 243, 248, 249.
Roma, Colosseum, 53. Selimname, 2 1 2, 2 1 5, 220.
Roma, Santa Costanza, 72. Semerkant, 165.
Romanos Diyogenes, 65, 104. Serapis , 58.
Rnesans, 109 , 229. Seraser, 232.
Rumi, 142 Serenk, 232.
Scaklk (Hamam ) , 199.
s
Side, 33, 56, 58, 87 .
Safaviler, 109. Silsilename, 216.
Safavi Saray. 2 1 6. Silvan, Ulucami, 122, 135, 163.
S afranbolu, 205. Sinan, 172, 173, 174, 175, 176,
Sagalassos, 57, 7 1 . 177, 178, 179, 180, 183,
Saln, 1 2 1 , 190. 185, 186, 198, 201, 202.
Sai, 177, 183. Sinan Bey, 214.
Sakagz, 21, 25. Sine dm, 239.
Saltuk, Emir, 105. Sop, 65, l 28, 208.
Saltukoullar, 1 1 1, 112. Sinironon, 8 1 .
285
Siren, 42.
Sivas, 105, 1 1 1 , 1 12, 1 2 1 ,
128, 140 , 142, 143 .
Sivas, ifte minareli Medrese,
126.
Sivas, Gkmedrese, 147, 1 5 1 .
Sivas, Gdk Minare (Hasan
Be Kiinbedi) , 131, 138.
Sivas, Keykavus ifahanesi,
126, 142, 147,
Siyah kalem; Muh amme d, 2 19.
Siyakat, 224.
Siyer-i Nebi, 221'.
Skopas, 43 . . :
Sof, 232.
Sofa (Hamam ) , 190.
Soanl, Azize Barbara Kili-
sesi, 94 .
127,
adrvan, 191.
ahinahname, 2 2 1 .
ahkulu, 215.
ahname-i Sultan Muhammed
Salis, 221.
akayk- Numaniye, 221 .
am, 226.
149. am , meyye Camii, 49, 136 .
ehname-i Selim Han, 2 2 1 .
eker Ahmet Paa, 246.
emailname, 2 1 6.
erfe (Minare) , 1 9 1 .
eyh Hamdullah, 224.
iraz, 215.
O.caatname, 212, 221.
kr Bey, 2 1 5 . . \
/

Soukluk (Hamam) , 199. 'I

Soma, 2 3 2.
Tac Kap, 139, 140 .
Son Cemaat Mahalli, 1 9 1 .
Taht (Ahmet !'in) , 234.
Sultanhan (Konya-Aks aray

Talik, 1 1 5 , 223.
aras) , 129.
Tanagra, 50.
Sultanhan (Kayseri - Sivas
Tanzimat, 1 1 0, 245.
aras) , 129.
Tarsus, 14, 17.
Suriye, 14, 2 1 , 26 , 34, 56, 103,
. Tasvir-i HO.mayun, 246 .
105, 1 12, 1 18, 124, 127,
Ta:rprlzade, 2 2 1 .
130, 252.
Teke, , 106.
Surname, 2 12, 2 1 6, 221. Tema, 64.
Surname-i Vehbi, 221. Templum, 52.
Susuzhan, 129. Temenos, 57.
Sleyman I (Kanuni) , 109, Teodosyus I, 63. 79.
113, 180, 184, 185. Teodosyus II, 73 .
Sleymanname, 212. Teotokos, 75.
Sleyman Paa, 154. Tercan, Mamahuturi Trbesi,
Sleyman Seyit, 246. 131.
Sls, 1 15, 223, 224. Termessos, 57.
Smer, 144. Termae , 54.
Stadium, 53. Tepidarium, 54.
Stoa, 36, 47. Teserae, 92.
Stuma Pateni, 82. Tevkl, 223.
286
Tevrat, 95. Van, 15, 21, 26, 27, 64, 98,
'Tezhip, 212. 103, 104, 252.
Tezkiret-l Ebniye, 1 77, 183, Van, Ulucami, 122.
184. Van Eyck, 229.
Theatrum, 53. Varto, 27 .
Timur a, 8, 1 15. Vaspurakan, 98.
Tiraz, 231. Vedius Antoninus , 6 1 .
Tokat, 127, 146, 208 . Veli Can, 2 1 6 .
Tokat, Gkmedrese, 146. Venedik, 80, 87.
Tokat, Yabasan Medresesi, Vens ( Melos'ta n) , 50.
125. Venedik , San Marco Kilisesi,
Toprakkale, 21, 27. 80.
Toprakkale, Haldi Tapna, Wiener Genesis (Viyana Ge
27. nesisi) , 82.
Toroslar, 26. olute, 40.
Trabzon, 65, 69, 106, 1 1 8 .
y
Trabzon, Ayasofya, 95.
Trabzon, Rum Devleti, 106. Yakup ah (Beyazt Mima-
Trakya, 21, 107. r) , 172.
Tuna, 168. Yakut (Amasyal), 224 .
Turan Meli.k , 132. Yazlkaya, 24, 28.
Tursun Be, 168 . Yesari, Mehmet Esat, 224.
Turuva , 14, 1 7, 18, 19, 20, 21. Yirmisekiz Mehmet elebi,
Tus, 185. 206.
Tmls, 29. Yohunnes, Aziz , 80.
Trkistan, 105, 124, 144, 165. Yohannes Komnenos, 93 .
Yunan; 26, 30, 3 1 , 34, 35, 36,
l' 37, 41, 42, 43, 46, 48, 49,
Ulu Bey, 215. 51, 52, 53, 57 .
Urartu, 26, 257. Yun:m Ha, 80.
Urfa, 103, 104, 205. Yunan ( Grek) Mitolojisi, 42,
Uak Hallar, 230, 231. 49.
Uygur Sanat, 8. Yunanistan, 21, 49, 93.

rgp, 94, 139, 202. Zekai Paa, 247.

Zenname, 217, 245.
v Zeus, 35, 47, 58.
Vaftizhane, 68 , 72 . Zincirli, 21, 25, 26.
Vaka-i Hayriye, 246. Zoe, (imparatorie) , 93.
Vallauri, 244. Z bdet-el-Tevarih,
Valentinianus, 60, 74. Zbdet-el-Tevarih, 2 1 2 .
287
 BtBLtYOGRAFYA

Trkiye sanatnn btn alarn ve yeni aratrmalar kap_

sayan Trke yaynlar yetersizdir . Sadece Hitit Arkeolojisi bu
yargnn dnda braklabilir. Ancak Trk a kendi aratrm a_
clarmz tarafndan daha youn bir aratrma ve yayn kon usu
olmaktadr. Dier alar iin yabanc yaynlara bavurmak zor un_
luluu vardr.
Kitabn bu ikinci basksnda Trke yaynlara arlk veren
olduka snrl bir bibliyografya hazrlanm.s tr. Daha ayrnt! ;
bilgiler elde etmek iin, aada belirtilen bibliyografik alma
lara ve sreli yayinlara bavurmak gerekir.

A. BtBLtYOGRAFYA

Alpge, A., Trkiye'de Sanat Tarihi ve Arkeoloji ile tlg ili

Yaynlar Bibliyografyas:. 1966-68, Anadolu Sanat Aratr .

malar, II, 1970, s. 229-262.

Aslanapa, O., Seluklu Sanat Bibliyografyas, stanbul, 197 1 .
Atasoy, N., Tiirk Minyatr Sanat Ribliyografyas, stanbul, 1 972 .
Binark, ., Trk Mimari Sanat Bibliyografyas:., Vakflar D er.
gisi, IX, 1971, s. 447-70 .
zmirligil, ., stanbul Kenti ile ilgili Yaynlar B ibliyografyas,
1940-1972, Mimarlk, 1 12., 1973, s. 7 1-86.
Mansel, A. M., Trkiye'nin Arkeoloji, Epigrafi ve Tarihi Coraf.
yas iin Bibliyografya, Ankara, 1946.
Dorudan doruya bibliyografik nitelikte olmayan, fakat bib
liyografik bavurma arac olarak kullanlacak yaynlar arasnda :
Kna!, F., Eski Anadolu Tarihi, Ankara, 1962.
Akurgal, E., Ancient Civilizations od ruins of Turkey, stanbul,
1970.
Kuban, D:, Anadolu.Trk Mimarisinin Kay nak ve Sorunlar, ts
tan bul, 1965.
Aslanapa, O., Turkish Art and Architecture, Landon, 1971 .

288
etrafl bibliyografik referans vermektedirler.
Bavurulacak sreli yaynlar arasnda:
Belleten, Tiirk Arkeoloji Dergisi, Ayasofya ve Arkeoloji Mzesi
Yllklar, Vakflar Dergisi, Tarih Dergisi, Trkiyat Dergisi, stan
bul niversitesi Edebiyat Fakltesinin Sanat Tarihi Yll, Gzel
S anatlar Akademisinin Trk Sanat Tarihi Aratrma ve incele.
meleri, Teknik niversite Mimarlk Fakltesinin Anadolu Sa.
nat Aratrmalar gibi yllklar, Tiirk Etnografya Dergisi, Trk
tltiir, nasya, Tiirk Turiig ve Otom.obil Kurumu Belleteni,
Tiirki yemiz, Tarih Enstits Dergisi; Selcuklu Arastrmalar Der.:.
gisi, Anadolu Aratrmalar Dergisi, tlahiyat Fakltesi Dergisi
deiik llerde olmakla beraber sanat tarihi alan . ile ilgili ya
zlara yer vermektedirler.

B. ESKt ANAD9LU VE ANTtK AG

En genel _yaynlarla Y,etinilmiqr:

Akurgal, E., Ancient civilizaons and Ruins of Turkey, stanbul,
1970.
AkurgaJ, E., Die Kunst Anatoliens, Berlin, 1961.
Akurga, E., . Phyrgische Kunst, Ankara, 1945. .,
Alfldi, E . . -. Erim , :K., Roman and Early Byzantine Por.trait
Sculpture in Asia Minon, Belleten, No. 125, 1968, s. 1-24.
Alkm, B., Anatolie . , Geneve, 196,8 .
Ark, R. O., Alaca Hyk, Ankara, 1935.
Baydur, N., Kltepe ve Kayseri, stanbul. 1970.
Bean, G. E., Aegean Turkey, Landon, 1966.
Bean, G . . E., Turkey's Sout-ern Shore, Landon, 1968.
Bean, G. E., Turkey eyonI the Maeander, Landon, 1971.
Erzen, A., tlkada Ankara, Ankara, 1967.
Fyfe, T., Hellenistic Architecture, 1936.
!nan, J., Rmische Portraest aus Antalya, Ankara, 1965.
Kosay, H. - Akok, M., Alacahyk, Ankara, 1966.
Lloyd, S., Early Highland Peoples of Anatolia, Landon, 1967.
Loon, Van., Urartian Art, tstanbul, 1966.
Mansel, A. M., Die Ruinen von Side, Berlin, 1963.
Mellart, J., Earliest Civilizations, Landon, 1965.
Metzger, H., Anatolie il, Geneve, 1969.
Naumann; R., Architektur Kleinasiens, 2. Bask Tbingen, 1971.
zg, T., Kltepe.Kani, Ankara, 1959.

289 F: 1 9
Robertson, D. S., Greek and Roman Architecture, Cambridge,
1945.

C. HIRSTYAN Al

Trkiye'de Hristiyan a ile ilgili tarih ve sanat aratrma

lar ok yetersiz, acnacak durumdadr. Anadolu'nun Hristiyan
ln ilk gelitii lke ve en byk Hristiyan imparatorluunun
merkezi olduu dnlecek olursa, bu ilgisizliin bilmse! deil,
ancak hissi ve kltrel bir eilimi ade ettii sylenebilir. Bu
blmdeki bibliyografyada, bu alanda hemen hemen tek ban a
yayn yapan S. ,Eyice'nin makaleleri alnmam, genel yaynlarla
yetinilmitir.
Beckwith, J., The Art of Constantinople, 2. Bask, London, 1968.
Dalton, O. M., Byzantine Art and Archaeology, Oxford, 1 9 1 1 , yeni
bask, 1961 .
Diehl, C., Manuel d'Art Byzantin, 2 cilt, Paris 1925-26.
Eyice, S., Son Devir Bizans Mimarisi, Paleologlar Devri Anttan,
Istanbul, 1963.
Eyice, S., Karada (Binbirkilise) ve Karaman evresinde Arkeo.
lojik incelemeler, Istanbul, 1971.
Grabar, A., Sculptures Byzantines de Constantinople, Paris, 1963.
Grabar, A., Byzantium, Byzantin Art in the Middle Ages, London,
1966.
Grabar, A., The Golden Age of Justinian, New York, 1967.
Gurlitt, C., Die Baukunst Konstantinopels, Berlin, 1908-12.
Krautheimer, R., Early Christian and Byzantine Architecture,
The Pelican History of Axt, Middlesex, 1965 .
Rosenbaum, A. E.- Huber, G. - Onurkan, S., A survey of Coasta
Cities in Western Cilicia, Ankara, 1967.
Schneider, A. M., Byzanz, Berlin, 1936.
Swt, E. H., Hagia Sophia, New York, 1940.
Underwood, P. A. The Kariye Djami, 3 cilt, New York, 1968.
Verzone, P. - Usman, M. - Yalkn, E., Atahan Manastr, stanbul,
1955.

D. TRK Al

1. Tarihi ereve:

Akda, M., Tilrkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, 2 cilt, Ankara.

1959, 1972.

290
Turan, O. , Seluklular Tarihi ve 'J'rk-tslam Medeniyeti, Istanbul,
1969.
Turan, O., Dou Anadolu Trk Devletleri, Istanbul, 1973 .
Uzunarh, . H. - Kara!, E. Z,, Osmanl Tarihi, (T.T.K. Serisi -
muhtelif basklar ) .
Uzunarl, !.H., Anadolu Reylikleri, Ankara , 1969.
Yinan, M. H. Trkiye Tarihi, 1. Seluklu Devri. Anadolu'nun
Fethi, Istanbul, 1934.

2. Genel
Arseven, C. E., Trk S anat Tarihi, 3. Cilt, tamamlanmam, Is-
tanbul.
Arseven, C. E., Trk Sanat, Jstanbul, 1970.
Aslanapa, O., Turkish Art and Architecture, London, 1971.
Cezar, M., Sanatta Batya al ve Osman Hamdi Bey, Istanbul,
1971.
Kuban, D., Orta.a Anadolu-'l'rk Sanat Kavram zerine:., Ma.
laz.girt Armaam, Ankara , 1972, s. 103-1 18, T.T.K.

3. Mimari
Akozan, F., Trk Han ve Kervansaraylar:1>, Trk Sanat Tarihi
Aratrma ve ncelemeleri, I, 1963, s. 133-167 .
Altnay, A. R., Mimar Sinan, Istanbul, 1929.
Ark, R. O., Erken Devir Anadolu-Trk Mimarisinde trbe bi
imleri, Anadolu Aratrmalar Dergisi, 1 1 , 1969, s. 57-100.
Ark, R'. O., Bitlis Yaplarnda Seluklu Rnesans, Ankara, 1971.
Aru, K. A., Trk Hamamlar, stanbul 1949.
Ayverdi, E. H., Osmanl Mimarisinin tlk Devri, Istanbul, 1966.
Ayverdi, E. H., Osmanl Mimarisinde elebi ve tkinci Sultan Mu.
rad Devri, Istanbul, 1972.
Ayverrli, E. H., Fatih Devri Mimarisi. 2. Bask. Istanbul , 1973.
Diez. E. Alanapa O. - Koman, M., Karaman Devri Sanat. Istan
_

bul, 1950 .
Egli, E., Sinan. Der Banmeister osmanischer GlallZ'Zeit, Zurich,
1954.
Erdmann, K., Das anatolische Kervansaray des 13 Jahrhunderts,
2 cilt, Bertin, 1961.
Eyice, S., Cami Maddesi, Trk Ansiklonedisi, 1957.
Eyice, S., dlk Osmanl Devrinin Dini-timai bir Messesesi: Z a
viyeler, Zaviyeli Camilen, ktisat Fakltesi Mecmuas, 23,
1962-3, s. 1-80.

291
Gabriel, A., Monuments Turcs d'Anatolie, 2 cilt, Faris, 1 931-34.
Gabriel, A., Voyages Archeologiques dans La Turquie Orientale,
Faris, 1940:
lter, I., Tarihi Trk Hanlar, Ankara, 1969.
Kzltan, A., Anadolu Beyliklerinde ami ve Mescitler, Istanbul,
1958.
Kuban, D., Trk Barok Mimarisi Hakknda bir Deneme, Istanbul,
1954.
Kuban, D., Osmanl Dini Mimarisinde Mekan Teekkl, Istan
bul, 1958.
Kuban, D., Anadolu.Trk Mimarisinin Kaynak ve Sorunlar, I
tanbul, 1965.
Kuban, D., Mimar Sinan ve Trk Mimarisinin Klasik a, Mi.
marlk, 49, 196'Z, s. 13-34.
Kuran, A., Anadolu Medreseleri, 1. cilt; Ankara, 1969.
r:::uran, A., tik Devir Osmanl Mimarisinde Cami, Ankara, 1 964.
gel, S., Anadolu. Seluklarnda Ta Tezyinat, \nkara, 1966.
. .

zergin. M. K. Anadolu Seluk Kervansaraylar, Tarih Dergi.

si, No. 20, 1965, s. 141-170 .
. Riefstahl, R. M. , Cenubi Garbi Anadolu'da Trk Mimarisi, (ter-
cme) , Istanbul, 1941.
Sevgen, N., Anadolu Kaleleri, Ankara, 1959.

Sudal, M., Hnkar Mahfilleri, Istanbul, 1958.

Tank, t. H., Istanbul emeleri, 2 cilt; Istanbul, 1945 .

Szen, M., Anadolu Medreseleri, 2 cilt, Istanbul, 1970, 1972 .

Turan, O., Seluk Kervansaraylar, Belleten, 1946, s. 47195.
nsal, B., Turkish lslamic Architectre in Seljuk and Ottoman
Times. London, ikinci bask, 1972.
Vogt - Gknil, U., Torquie Ottomane, architecture universelle,
Fribourg, 1965.

4 . Kentlere zel

Altun, A., Mardin'de Trk Devri Eserleri, Istanbul, 1971.

Arel , A., <"<Mentee Beylii Devrinde Fein ehri, Anadolu Sanat
Aratrmalar I, 1968, s. 69-98.
Aslanapa, O., Edirne'de Osmanl Devri Abideleri, Istanbul, 1949.
Baykal, K., Bursa ve Antlar, Bursa, 1950.
Beygu, A., Erzurum Tarihi, Istanbul, 1963.
etinta, S., Trk Mimari Antlar. Osmanl Devri; Bursa'da tk
Eserler, Istanbul, 1946.

292
etinta, S., Trk Mimari Antar. Osmanl Devri. Bursa'da Mu..
rad 1 ve Beyazd 1 Binalar, Istanbul, 1952.
Eyice, S., lstanbul, slam Ansiklopedisi, s. 1 135-1214, 1962 .

Eyice, S., Galata, Istanbul, 1969.

Gabriel, A., Une Capital Turque, Brousse, 2 cilt, Paris, 1958 .
Gurlitt, C., Die Baukunst Konstant.inopels, 3 cilt, Berlin, 1908-12.
Halil Ethem. Camilerimiz. stanbul, 1933 (Sade stanbul) .
Konyal, t. H., Akehir, Istanbul, 1945.
Konyal, . H., Alanya, Istanbul, 1946.
Konyal, . H., Abideleri ve kitabeleriyle Erzurum Tarihi, Istan
bul, 1960.
Konyal, t H. Abideleri ve kitabeleriyle Konya Tarihi, Istanbul.
1964.
Konyal, t. H., Abideleri ve kitabeleriyle Karaman Tarihi, Erme.
nek ve Mut Abideleri. Istanbul, 1967.
Konyal, . H., Abideleri ve Kitabeleriyle Kilis Tarihi, Istanbul,
1968.
Konyal, . H., Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Erelisi Tarihi,
Istanbul, 1970.
Konyar, B., J;>iyarbakr Tarihi, 3 cilt, Ankara, 1936.

Kuban , D., dstanbul'un tarihi yaps, Mimarlk, 1970/5, s. 26-48.
Meri, R. M. Edirne'nin tarihi ve Mimari eserleri Hakknda:&,
Trk Sanat Tarihi Aratrmalar ve ncelemeleri, I, 1963,
s. 439-536.
Onur, O., Edirne-Kitabeler, Istanbul, 1972.
nder, M., Mevlana ehri Konya, Ankara, 1971.
ney, G., Ankara'da Trk Devri Dini ve Sosyal Yaplan, Ankara,
1971.
Otto _ Dorn, K., Das islamische tznik, Berlin, 1941.
z, T., Istanbul Camileri, 2 cilt, Ankara, 1962-1965 .
Peremeci, O. N., Edi'ne Tarihi, Istanbul, 1939.
Szen, M., Diyarbakr'da Trk Mimarisi, Istanbul, 1971.
Tarm, C. H., Krehir Tarihi, Krehir, 1940.
Uzunarl, . H. Ktahya ehri, Istanbul, 1932.
Uzunarl, . H., Sivas ehri, Istanbul, 1928.
Ulgen, A. S., iznik'te Trk Eserleri, Vakflar Dergisi, I ( 1938) .
lgen, A. S., Krehir'de Trk Eserleri, Vakflar Dergisi II
( 1942) .
tJlktar, ., Sinop'ta Candaroullar zamanna ait tarihi eser-

293
 lero , Trk Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, V ( 1949 ) ,
s . 1 12-51.
nal, H. R., Les Monuments islamiques anciens de la ville d'Er.

zurum et de sa region, Paris, 1968.

Vakflar Genel Mdrl, Trkiye'deki Vakf Abideleri ve Eser.
leri, r, Ankara, 1972.
5 . Sivil Mimari
Akok, M., Ankara'nn Eski Evleri, Ankara, 1951.
Berk, C., Konya Evleri, Istanbul, 1961 .
akrolu, N., Kayseri Evleri, Istanbul, 1951 .
Eldem, S. H., Trk Evi Plan Tipleri, Istanbul, 1972, 2. Bask.
Eldem, S. H. Kkler ve Kasrlar, Istanbul, 1969.
Erginba, D., Diyarbakr Evleri, Istanbul, 1953.
Eser, L., Ktahya Evleri, Istanbul, 1955.
Kafesiolu, R., Kuzeybat Anadol'da Ahap Ev Yaplar, Istan-
bul, 1955 .
Kmrcolu, E., Ankara Evleri, Istanbul, 1950 .
Tonsu, L., Bursa Evleri, Istanbul, 1950.
Evyapan, G. A., Eski Trk Baheleri ve zellikle Eski Istanbul
Baheleri, Ankara, 1972.
6 . Mimari ile ilgili kaynaklar
Aktepe, M., <:Abide ve Sanat Eserlerimize ait Trk tarihlerinde
mevcut Bilgilen, Sanat Tarihi Yll, II, 1966-68, s. 169-83.
Altnay, A. R., Trk Mimarlar, Istanbul, 1937.
Barkan, . L., Sleymaniye Camii ve mareti naat, 2 cilt, An
kara, 1973 .
Erdoan, M., <:Osmanl Mimarisi Tarihinin Otantik Yazma Kay
naklarn, Vakflar Dergisi VI, 1965, s. 1 1 1-36.
Erdenen, O., <:Osmanl Devri Mimarlah, Yardmclar ve Teki
latlar, Mimarlk No. 27, 1966, s. 15-18.
Meri, R. M., Mimar Sinan'n Hayatna ve Eserlerine dair Metin.
ler, Ankara, 1965.
7. Dier Sanatlar
Aslanapa, O., Anadolu'da Trk ini ve Keramik Sanat, Istanbul,
1965.
Aslanapa, O., Osmanl Devrinde Ktahya inileri, Istanbul, 1949.
f_slanapa, O., Trk Sanat. Osmanl Devri Hallar, ini ve Min
yatr Sanat, Istanbul, 1961.
Aslanapa, O., Trk Hal Sanat, stanbul, 1972.

294
 Atalay, B., Trk HalcI, Uak Hallar, Istanbul, 1968.
Baltacolu, 1. H. Trk Yazlarnn Tetkikine Methal, tlahiyat
'
Fakltesi Mecmuas, 1927, s. 1 1 1-36.
Baykal, !., Hat Sanat)), Gzel Sanatlar Mecmuas, II, 1940,
s. 33-48.
, K., Trk Kitap Kaplar, Ankara, 1953.
Erdmann. K., Der trkische Teppirhe des 15. Jahrhunderts (Ter.
H. Taner) , Istanbul , 1957.
Esin, E., Turkish Miniature Painting, Tokyo, 1960.
!pirolu, M. . - Eybolu, S., Fatih Albmne bir Bak, Istan
bul, 1955.
Kerametli, C., Trk Maden Sanat:>, Trk Yurdu, no. 328, s. 4-16.
no. 329, s. 30-32; no. 330. s. 22-24. Istanbul, 1966.
Khnel. E., Dou tslam Memleketlerinde Minyatr (ev: Yetkin -
zg ) , Ankara, 1952.
--Lane, A., Later tslamic Pottery, London, 1957.
- Lane, A.. The Ottoman Pottery of tsnib, Ars Orientalis II, 1957,
s: 247-81.
Meri, R. M., Trk Nak1s Sanat Arastrrnalar, Ankara. 1 953.
Meri. R. M., Trk Cilt Sanat Tarihi Aratrmalar, I: Vesikalar,
Anl{ara. 1968.
" Otto-Dorn, K., Osmanische Ornemantale Maler ei:>, Kunst des
Orients, I, 1950.
()ttn_nnrn. K .. TH"lri"r.le Keramilc, Anl("ara. 1957.
gelman, B . Seluk Devri Anadolu Aa silii Hakknda Not-
lan, Yllk Aratrmalar Dergisi, I, 1956, s. 199-220.
z, T., Trk Kumas ve Kadifeleri, Ankara, 1950.
z. T., Turkish Ceramics, Ankara, 1955.
zbel. K., Anadolu Seccadeleri. Ankara, 1949.
zbel, K., El Sanatlar, 1-16 Fasikller, Ankara, 1945-49.
Sevin, N., On Asrlk Trk Kyafet Tarihi, Ankara, 1973.
Stchoukine, I., La peinture Turque d'apres les manuscrits illust.
res. I. partie, de Suleyman ler Osman II, 1520-1622, Paris,
1966.
Uzluk, ., Mevliina'nn Ressamlar, Konya, 1945.
nver, A. S., Ressam Nigari. Hayat ve Eserleri, Ankara. 1946.
nver, A. S., Ressam Levni, Hayat ve Eserleri, Istanbul, 1949 .
nver, A. S., Trk Yaz eitleri, fotanbul , 1953.
Yetkin, ., Anadolu'da Trk ini Sanatnn Geliimi, Istanbul,
1972.
Zbeyr, H., Trk Ssleme Sanat, Ankara, 1972.

295
 ttNDEKtLER
Sayfa

!kinci Bask tin 5

nsz 5

GR

SORU 1 : Trkiye Sanat ve Trk Sanat kavramlar nasl

tanmlanmaldr? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
SORU 2 Bu kitapta konular nasl bir gr asndan ele
alnmtr? Sanat tarihi yazmnda nesnel bir
tutum ne lde mmkn olabilir? . . .. . . . . . . . . . . . 9

Birinci Blm

YUNAN AG.INDAN NCE ANADOLU ARKEOLOJS

A. HiTiTLERDEN NCE ANADOLU KLTRLER!

SORU 3 : Anadolu'da tarih ncesi kltrlerinin kronoloji k

ve corafi snrlar nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
SORU 4 Trkiye'de Paleolitik (Eski ta ) , Neolitik (Yeni
ta) ve Kalkolitik (Ta-Bakr) a kltrlerinin
karakteristik verileri nelerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . '. . . . . 15
SORU 5 Bronz (Tun) ann en tannm merkezleri
hangileridir? Hititlerden nce Bronz a klt
rnn nemli verileri nelerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
B. HiTiT ACI iLE YUNAN AI ARASINDA
ANADOLU SANATI

SORU 6 : Ge Bronz ve Erken Demir anda Anadolu

kltrlerinin kronolojik ve corafi snrlar
nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
SORU 7 : Hitit Sanatnn nemli verileri nelerdir? . . . . . . . . . 22
SORU 8 : Ge Hitit a ve Dou Anadolu'da ezamanl
Urartu uygarlklarna ait sanat rnleri nelerdir? 25

296
 Sayfa

SORU 9 Orta-Bat Anadolu'da Hitit andan sonra ge

:

lien Frikya sanatnn nemli Verileri hakknda ne

biliyoruz? . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
SORU 10 : Bat Anadolu'nun Lidya, Likya, Karya gibi bl
gelerinin yerli sanat verileri hakknda bilgileri
mizin nitelii nedir? . ......................... ............. 29

!kinci Blm

YUNAN VE ROMA AGI SANATI

A. TARtH

SORU 1 1 Yuna n v e Roma anda Anadolu tarihinin
genel gelime izgisi nedir? . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 31

B. YUNAN SANATI

SORU 12 : Yunan mimarisil'l.n gelitirdii baka yap tip-

leri hangileridir? . . . . . . .. . . . . .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 34
SORU 13 : Antik a mimarisinde nizam nedir? Balca
mimari nizamlar hangileridir? . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
SORU 14 : Anadolu'da Yunan a heykelinin zellikleri
nedir? Karakteristik rnekler hangileridir? . . . 41
SORU 1 5 Klasik Yunan kltrnde Keramik niin nemli
bir yer tutar? nemli dekoratif teknikler ve ba-
lca kap biimleri hangileridir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

C. HELLENtSTtK AG SANATI
SORU 16 : Anadolu'nun Hellenistik merkezlerinde yarat-
lan mimarinin niteliklerini nasl belirleyebiliriz? 46
SORU 1 7 Hellenistik a Resim v e Heykelinin balca
zellikleri nedir? . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . .. . . . 48
.

D. ROMA AGI

SORU 18 Uygarlk tarihinde Roma Mimarisi nasl bir tek-

nik ve estetik aamay yanstr? .. . .. . .. . . . . . . . . . . . . . 51
SORU 1 9 : Roma mimarisinin balca yap tipleri hangileri-
dir? . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . 52
SORU 20 : Anadolu'da Roma a mimarisinin nemli

297
 Sayfa

rnlerini bir ehir dokusu iindeki fonksiyon-

laryla nasl tanmiayabiliriz? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
SORU 21 : Roma a heykel ve resim sanatnn genel
zellikleri nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . 59
nc Blm
TRKtYE'DE BIRtSTiYAN AGI SANATI
A. TAR1H EREVE
SORU 22 Trkiye'de Bizans tarihinin kronolojik ve co-
rafi snrlar nasl izilebilir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
SORU 23 Bizans Sanatnn kaynaklar nelerdir? . . . . . . . . . . . . 66
SORU 24 Tr-kiye'de Bizans Sanatnn balca blmleri
nasl belirlenir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

B. ALTINCI YZYILDAN NCE BtZANS SANA'.j:'I

SORU 25 : Hristiyan mimarisinin ana yap tipi olan Bazili
kalar nasl yaplardr? Ayasofya'nn inasndan
nce bazilika tipi kiliseler nasl geliti? . . . . . . . . . . . . 70
SORU 26 : Erken Hristiyan ve Bizans Mimarisinin dier
nemli yap tipleri ve nemli rnekleri hangileridir? 72
SORU 27 : Jstinyen devrine kadar dier sanat alanlarn-
daki. gelimeler nelerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
C. JSTINYEN'DEN tKONOKLAST AC SONUNA KADAR
BtZANS SANATI
SORU 28 : Ayasofya'nn kaynaklar, mimari zellikleri, mi
mari tarihi iindeki yeri nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
SORU 29 : Jstinyen devrinin dier nemli yaplar hangi
leridir? ikonoklast aa kadar Bizans mimarisi
hakknda bildiklerimiz nelerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
SORU 30 : Jstinyen'den tkonoklast Devir bana kadar
dier sanat alanlarndaki balca gelimeler hak
knda ne biliyoruz?. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
SORU 3 1 : ikonoklast a nedir? B u an sanat hakknda
ne biliyoruz? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
D. iKONOKLAST AG- SONUNDAN iSTANBUL'UN
FETHiNE KADAR B!ZANS SANATI
SORU 32 : Makedonyallar ve Komnenler devrinde Bizans

298
 Sayfa

mimarisinin genel zellikleri nelerdir ve balca

antlar hangileridir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
SORU 33 Paleologlar devri mimarisinin genel zellikleri
nelerdir? Balca antlar hangileridir? . . . . . . . . . . . . 88
SORU 34 Bizans kltr ve sanatnda nemli bir yeri olan
kon nedir? ikonografi ne demektir? Bizans sa
natnn iledii balca konular nelerdir? . . . . . . . . . 89
SORU 35 : Bizans sanatnn nl resim teknii olan moza-
yik nasl uygulanr? Resim sanatna getirdii
balca zellikler nelerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1
SORU 36 ikonoklast an sonundan istanbul'un Latinler
tarafndan fethine kadar (843-1204) Bizans res
minin Trkiye' deki gelime izgisi nedir? . . . . . . 92
SORU 37 Paleologlar a Resim Sanatnn Trkiye'deki
nemli verileri nelerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
SORU 38 Trkiy e'de Ermeni ve Grc sanatlarnn bal-
ca verileri nelerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Drdnc Blm
TRK AGI SANATINA GtRt
A. GENEL KAVRAMLAR
SORU 39 slam Sanat iinde Trkiye-slam Sanatnn
yeri nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
SORU 40 : Trkiye'deki Trk-slam sanatnn kaynaklar
ve genel ilikileri nelerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 0 1
.

B. TARiH EREVE
SORU 4 1 Anadolu-Trk tarihinin kronolojik v e corafi s
nrlar Osmanllardan nce nasl belirlenir? . . . . . . 104
SORU 42 : Osmanl tarihinin genel gelime izgisi, zellikle
kltr ve sanat olularn ynlendirme asndan
nasl belirlenebilir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
C. SLUP AAMALARI VE SANAT TEKN!KLERt
SORU 43 Trk a Sanatnn sllp asndan kronolojik
blnmesi nasl yaplabilir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 1
. .

SORU 44 Trk a Sanatnda kullanlan balca sanat

tekniklerinin genel niteliklerini nasl tanmlaya-
biliriz? 113

299
 Beinci Blm
OSMANLI NCESi ANADOLU.TRK SANATI
A. TOPLUM YAPISI VE SANAT
Sayfa

SORU 45 : 12-14. yzyllar arasnda Anadolu toplumunun

yap s ile sanat arasndaki ilikileri nasl akla-
yabiliriz? 117
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. MiMAR
SORU 46 : Onnc Yzyl sonuna kadar Anadolu-Trk
Mimarisinin gelitirdii balca cami tipleri ve
bunlarn nemli rnekleri hangileridir? . . . . . . . . . 121
SORU 47 : Ortaa medreseleri nasl yaplardr? Bu a
medreselerinin tannm rnekleri hangileridir? 124
SORU 48 Seluk Kervansaraylar nasl yaplardr? En
nemli rnekleri hangileridir? Seluk saraylar
hakknda bilgimizin nitelii nedfr? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
SORU 49 Seluk mezar yaplarnn mimari zellikleri ne-
dir ve balca rnekleri' hangileridir? . . . . . . . . . . . . . . . 130
SORU 50 Divrii Ulucamisi ve ifahanesi niin Onnc
yzyl Anadolu-Trk mimarisinin eilimlerini en
iyi ifade eden bir yap kompleksidir? Bu byk
antn balca zellikleri nelerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
SORU 51 Ondrdnc Yzyl Bat Anadolu Beyliklerinin
topraklarnda mimari nasl gelimitir? . . . . . . . . . . . . 134
SORU 52 : Ondrdnc Yzylda Anadolu'nun dier bl
gelerinde mimari alanndaki nemli rnler ne-
lerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
.

SORU 53 Ortaa mimarisinin nemli iki esi olan Ta

kap ve Eyvan nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
.

C. MiMAR DEKORASYON
SORU 54 Onnc Yzyl mimari dekorasyonunun ba
lca teknii olan ta oymacln kaynaklar ve
zellikleri hakknda ne biliyoruz? . 141 . . . . . . . . . . . . . . .. .

SORU 55 Dekoratif szlmzn nemli bir esi olan

mukarna3 nedir? . . . . 143
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SORU 56 Pimi toprak malzemenin Trk sanatndaki

zel yeri nedir? Bu malzemenin hazrlanmas
i:le ilgili balca teknikler nelerdir? . .. . . 144 . . . . . . . . . . . . .

300
 Sayfa

SORU 57 Trk ini dekorasyonu Anadolu'da Osmanl a-

ndan nce nasl bir gelime gsteriyor? . . 146 . . . .

D. DiGER SANATLAR
SORU 58 Seluk Devrinde heykel sanat var myd? Bu
konuda balca veriler nelerdir? . . . 149 . . . . . . . . . . . . . . .

SORU 59 Osmanl andan nce Trk Hal sanatn ge-

nel izgileriyle nasl tanmlayabiliriz? . . . . . . . . . . . 152 .

Altnc Blm
FETiHTEN NCE OSMANU SANATI

SORU 60 Fetihten nceki Osmanl Sanatnda iznik, Bur-

sa, Edirne gibi merkezlerin rol nedir? .. ..... . . 154
SORU 61 Ankara Savana kadar ( 1402) Osmanl Mimari
sinin genel gelime izgisi nedir? . . . . . . . . . . .. . . . . . . 156
SORU 62 Erken Osmanl Mimarisinin en nemli yap tipi
olan ok-ilevli camiler nasl yaplardr? . . . . . .. . . 159
SORU 63 Bursa Yeil Camisi, bir devir slubu rnei ola...
rak ne gibi niteliklere sahiptir? ................... . . 161
SORU 6 4 : Edirne erefeli Camisinin nemli mimari ni
telikleri nelerdir? Fetihten nceki Osmanl Mi
marisinde nasl bir aamay temsil eder? . . . . . . 162
SORU 65 : Osmanl ini Sanat Fetihten nce, nasl gelii-
yor? Ve balca zellikleri nedir? . . . . . . . . . . .. . . . . . . 164

Yedinci Blm

OSMANLI SANATININ KLASiK AGI

A. iSTANBUL VE TRK SANATI

SORU 66 istanbul'un fethinin Osmanl Sanat zerinde

ne gibi bir etkisi olmutur? istanbul'un Trk
sanatnda yeri nedir? . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 167
. .

B. DiN MiMAR

SORU 67 Onbeinci Yzyln ikinci yarsnda antsal dini

mimarinin gelime yolu nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 70
SORU 68 : Onaltnc Yzyln Beyazt, ehzade, Sleymani-
ye gibi byk sultan camilerinin gelime izgisi
nedir? 171
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

301
 Sayfa

SORU 69 Onaltnc Yzyl Osmanl mimarisini taland-

ran Selimiye, kubbe rtl antsal yap tari
hinde nasl bir aamay temsil eder? . . . . . . . . . . . . . . 175 .

SORU 70 Onaltnc Yzy lda kk camiler ve dier yap

tipleri nasl geliiyor? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
.

SORU 71 : Osmanl mimarisinde Klliye nedir? Hangi ne

denlerle meydana gelmitir? ve nasl biimlen-
mitir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

SORU 72 : Osmanl klasik mimarisinin byk ustas Sinan

kimdir ve nasl yetimitir? Trk mimarlarnn
kimlikleri ve yetimeleri hakknda bilgimiz ne-
dir? . .. . .
. . . . . . . . . .183. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SORU 73 : Onyedinci ve Onsekizinci Yzyllarda Byk

Sultan camileri geleneini devam ettiren Sul
tanahmet, Yenicami ve Fatih camilerinin mima.-
ri zellikleri nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
.

SORU 74 17. Yzylda ve Lale Devrinde antal Osmanl

mimarisinin en nemli rnleri hangi antlar-
dr? 87
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.

SORU 75 Osmanl klasik dini mimarisinin Dnya Mi

marlk Tarihine katksnn niteliini nasl ta-
rumlayabiliriz? 189
SORU 76 Gelimi bir Osmanl Camisinin balca b-
lmleri ve Klt eyalar nelerdir? 190
C. S!V1L M!MAR
SORU 77 : Osmanl Saraylar hakknda bilgimizin nitelii
nedir? 193
SORU 78 Topkap Sarayn ksaca nasl tanmlayabiliriz? 195
SORU 79 Trk Mimarisinde su yaplarnn genel zellik-
leri nedir? 197
SORU 80 Osmanl sivil mimarisinin gelitirdii dier ya-
p tipleri hangileridir? . . .. 201 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SORU 81 Trk Evinin balca mimari zellikleri nelerdir? 203

SORU 82 Bir mimari ortam olarak Trk ehrinin fiziksel
zellikleri nelerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
.

302
 Sekizinci Blm

OSMANLI SANATININ KLAStK Al

REStM VE DiGER SANATLAR

A. MtNYATR
SORU 83 Osmanl kltrnde resim sanatnin yeri nedir? 209
SORU 34 : Trk minyatr sanatnn ele ald balca ko-
nular nelerdir? . . .. . .. . . ... . . ..
....... . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 211
SORU 8 5 : Fatih'ten bu yana Osmanl minyatr sanatnn
gelime . izgisi nedir? . :....... . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 213
SORU 86 : Fatih Albm nedir? Neler iermektedir? . . . . . . 217
SORU 87 : Osmanl minyatr sanatnn nl eserleri han-
gileridir? . . . .
. . ........ ..... . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . 219

B. DtGER SANATLAR

SORU 88 : Hat sanat nedir? Bu sanatn Osmanl kltrn

deki yeri nedir? Hat sanatnn nemli temsil
cileri kimlerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
. .

SORU 89 : Osmanl klasik sanatnda ini dekorasyon nasl

gelimitir? . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . .. . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . 224
. .

SORU 90 : Osmanl hal sanatnn genel gelime izgisi ne-

dir? 228
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... . . . . . . . . . . .

SORU 9 1 : Osmanl anda dokuma sanatnn genel gr-

nm nedir? . . . . . . .. . . 23 1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SORU 92 : Osmanl anda dier kk sanatlarn genel

zellikleri nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

C. KLASiK AGDA SANAT VE TOPLUM

SORU 93 : Klasik ada Osmanl sanat nasl bir toplum

yaps ve dnya grn yanstyordu? . 235 . . . . . . . .

303
 Dokuzuncu Blm

'
BATI ETKtStNDE OSMANLI SANATI

SORU 94 Lale Devrinden sonra Osmanl mimarisi nasl

gelimitir? Osmanl Barok veya Rokoko mima-
risi deyiminin anlam nedir? . . .. .. .. 239 . . . . . . . . . . . . . . . .

SORU 95 19. Yzylda Osmanl mimarisi nasl bir dei-

me gsteriyor? Osmanl mimarisinin semeci
ann nemli yaplar nelerdir? . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 .

SORU 96 : Trkiye'de Avrupa uygarl paralelinde geli-

en resim sanatnn aamalar nelerdir? . 245 . . . . . . . .

SORU 97 : Trkiye'de B atllamann sanat alanndaki et-

kisi nasl olmu ve ne ynde gelimitir? . . . . . 248 .

Onuncu Blm

TRKtYE SANATI ZERtNDE GENEL YARGILAR

SORU 98 Trkiye topraklar zerinde gelien sanat a

:

lar arasnda herhangi bir balant kurmak ola-

na var mdr? . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
SORU 99 : Trkiye topraklar zerinde gelien sanat olu
larnn evrensel dnya kltrne katklarn
nasl belirleyebiliriz .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
SORU 100 : Trkiye Sanatnn genel bir tarihi perspektif
iinde deerlendirilmesi yeni bir milli sanat an-
lay iin bir kaide tekil edebilir mi? . . . . . . . . . . . . 257
KK MiMARLIK SZLG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
DiZtN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
BiBLtYOGRAFYA . . . ..........
. . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

3 04