1994, Bu evirinin tm yayn haklar

mge Kitabevi Yaynlar Ltd. ti.ne aittir.

Ksmen de olsa fotokopi, film gibi yn"temlerle
oalhlamaz.
 Pierre Guiraud
G0STERGEBLM
EViREN: PROF. DR. MEHMET YALIN

iMGE
kitabevi
 mge Kitabevi Yaynlar: 81
1. Bask: 1990, evirmenin kendi yayn
2. Bask: Ocak 1994
zgn ad: La Semiologie
Bask: Zirve Ofset
ISBN 975-533-058-5

mge Kitabevi
Yaynclk Paz. San. ve Tic. Ltd. ti.
Konur Sokak No: 3 Kzlay 06650/Ankara
Telefon: 419 46 11 - 425 52 02
Faks: 425 65 32
 NDEKLER

EVRENN NSZ .................................................................... 7

Gstcrgebilime Saknml Bir Yaklam 7
Gsterge ve Dilbilim 8
Dil Yetisi ve Baka letiim Dizgeleri 8
Anlam Olgusu ve Gstergebilim ......................... 10
Gstergcbilimin Alt Blmleri ... ... .................. . 12
Gstergebilimin Yaygnlama ans ........................ ..... 14
GR 17
Gstergebilim 17
BRNC BLM 21
levler ve "Medya" .................................................................... 21
1. levler .. .............. ...................... ........................... ... . 22
il. " Medya". .. .... .... ............ ............................... ...........
. . . 30
KNC BLM 39
Anlamlama 39
Gstergenin Tz ve Biimi 39
I. Gsterge ve Anlamlama .... .......... ........... . ..... . . 39
I I. Gstergenin Biimi ......... .. .... ..... .... .... . ........ ... .
. . 47
111. letiim Biimleri.... ............................................. 54
iV. Anlam: Dzgler ve Yorumbilimlcr .. 57
NC BLM 63
Mantksal Dzgler .. . .................. ..... 63
l. Yandilsel Dzgler .................. ......... .. .... ...... ..
. .. . . 63
il. Uygulamal (pratik) Dzgler .................... 68
III. Bilgikuramsal Dzgler ........... . . . . ..... .... .... . .. . .. . 71
IV. "Yaban Dnce"; Kahinlik Sanatlar . . 77

5
DRDNC BLM . ...... ...... ............................. .... ... .......... . ..... . ... . ... 85
Gzch:luyusal Dzgler . ............ . ....... .. . ......... . ..... ...... .. ....... .......
85
l. Sanatlar ve Yazn Biimleri . ....... . ....... ...... .. .. 88
il. Simgcbilgisi, lzlekbilgisi .. 89
III. Anlatnn Biimbilimi . . . . ... . . . ..... . .. . . . . .. .. . 97
BENC BLM . . . .. .. . . . . . . . . . . 103
Toplumsal Dzgler . ....... . ........ ........................... ......... . ....... ....... . 103
. Gstergeler . . . . . .... .. ..... ................... . ............................ 105
il. Dzgler ...... ... . ...... .. .. .. . ...... . .................. ....................... 113
SONU . . . . .. ....... .. . 121
Gnmzn Sylcnceleri 121
EK BLM .. . ... ... ... . .... . 127
Terimce
Sunu ......... ..... ........................................................................... 127
ZET KAYNAKA . .... .. .
.. .. ...... ....... .... ..... ......... .... ... ................ .. ......... . 147

6
 EVRENN NSZ

GSTERGEBLME SAKINIMLI BR YAKLAIM

evirisini sunduumuz Gs tergebilim, ilk basksn

1971'de yapt. Bu dnem nemlidir; nk, daha yzylm
zn balarnda tasarlanan bir gstergebilim, yeni yeni ku
rulma aamasna girmektedir. Gereklemesini hazrlayan
kimi aratrmalar yaplmtr, ama, henz ortada bir yn
tem birlii yoktur. Pierre Guiraud bu yaptnn giri b
lmnde, gstergebilim sorunlarna ilikin elde yeterli bil
gi olmadn belirterek, konuya bunca dar kapsaml bir in
celemeyle eilmenin bir kumar olduunu saklamyor.
Gerekten, 70'li yllarda gstergebilim kuruluunu ger
ekl etirmeye ve Guiraud'nun szn etmekten bile ekin
dii bir ynteme dnmeye balad; yllarn birikimi,
beklemedik bir ivmeyle yeni yaptlar retti. yle ki, bu
yeni yntem, yzylmzda byk yanklar uyandran dil
bilimi bile glgede brama benziyor bugn.
G uiraud'nun Gstergebilim 'i ite bylesine verimli bir
dnem balarken yazlmtr; doal olarak da, ulalan ye
ni boyutlarda glgelenmi olduu dnlebilir. Ne var ki
yazar, byle bir tehlikeyi nceden hesaplayacak k<.dar
uzak grl olduundan, syledii her szde saknm el
den brakmamtr. O nedenle, dncelerinin sonradan

7
yadsnabildii pek sylenemez. Tam tersine, Batl gster
gebilimcilerle birlikte, rnein bir Tahsin Ycel'in bu alan
daki yaptlarn daha salkl biimde deerlendirmemi
ze yardmc olacak genel gzlemler sz konusudur burada.

GSTERGE VE DLBLM

Gstergebilim, gsterge dizgelerinin bilimi anlamna

geldiine gre, gsterge kavram, ilke olarak, bu bilimin
temelidir. En kestirmeden anlalabilecek tanmn, dil
bilimin kurucusu Ferdinand de Saussure yapmtr; gster
gebilimi en inandrc gzlemlerle tasarlayp neren de
odur. Ona gre gsterge, "bir kavramla bir iitim imgesini
birletirir" 1 (Burada iitim imgesinin altn zellikle iz
memiz gerekiyor). itim imgesi gstergenin ses yaps,
kavram ise anlamsal ieriidir. Bu tanm kavramann ko
layl, her eyden nce dil stnde yapl olmasndandr.
nk dil, tanmna uygun gstergeler arasndaki balant
lardan olutuunu, ksacas bir gstergeler dizgesi olduunu
ak seik ortaya koyan yapsal btnler ierir. Bu yapsal
niteliini de zellikle, ses yapsna dayal birimlerin bir
leim kurallarnda belli eder. Anlamsal ierik ise, bu ku
rallara bal olarak yaplaan bir dzlemdir.Yani, "Bir
dil dizgesi bir dizi kavram ayrlyla birlemi bir dizi
ses ayrldr." 2
Burada vurgulamak istediimiz ey, dilbilimin, dil diz
gesini, duyusal nitelikli bir yaplamadan (gsterenler
den) balayarak betimleyebilmesidir.

DL YETS ve BAKA LETM DZGELER

Anla ve toplumsal niteliiyle insan, byle bir iletiim

(1) Bkz. F. de Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, l, ev. B. Vardar, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara, 1979, s. 60.
(2) Bkz. F. de Saussure, a.g.y., s. 112.

8
biimini olutururken, uyarc olabilecek bir dizi d ger
eklikler ile bedensel yetilerini kullanr. rnein ses; ken
disini kolayca kesitlendiren, eklemleyen, inceltip kalnla
tran, alaltp ykselten, uzatp ksaltan, snrszcasna
deiik birleimlere sokan, fiziksel olarak baka bireylere
ileten ses rgenliimiz yardmyla kolayca ilenebildiin
den, bi; iletiim dizgesinde kullanlmaa son derece elve
rilidir. Bu denli esnek bir nesne ile onu bu denli kolayca
ileyebilen bedensel dzenein bu eksiksiz uyumu, dil de
diimiz son derece ilek bir iletiim dizgesini ortaya koy
mutur.
Baka koul ve olanaklara dayal iletiim biimlerini
de gz nne alan Saussure, insandaki bu doal yetenee
dilyetisi (langage) diyor.
Gstergebilim, bu genel yeti araclyla oluturula
bilen tm iletiim biimlerinin bilimidir. evirisini sun
duumuz bu yapt, doal dil dnda, gstergebilimin konu
su olabilecek iletiim biimlerini gndeme getirmektedir.
Her an kullanmak zorunda olduumuz dil, ou kez ayr
dna varmadmz daha birok iletiim biimleri arasn
da uygulamaya en yatkn, en gelitirilmi, en belirgin, en
vazgeilmez; o nedenle de en ok ilgi toplayandr. Ya
psnn dizgesel stnl ve ileyiinin kolayca gzlem
lenmesi nedeniyle de, onu inceleyen dilbilim, baka gster
gebilimler arasnda en ok bavurulan, zellikle de yzy
lmzda en arpc biimde gelien bir bilim olmutur. Genel
gstergebilimin kurulmas gecikirken, dilbilime verilen
nceliin bir nedeni de udur: Yukarda zellikle vurgula
dmz gibi, soruna her eyden nce bir dilbilimci olarak
yaklaan Saussure gstergeyi dilde, yani dilin kulland
gereler stnde tanmlamtr. mgesel izimlerle de des
teklenen ve yalnzca dile zgln dndrm; baka
alanlara nasl uygulanabilecei sorununu uzun sre askda
brakmtr.

9
 ANLAM OLGUSU VE GSTERGEBLM

Demek ki ilk yaklamda sorun, dile zg gsterge kav

ramnn, dil d iletiim dizgelerine nasl yaylabilece
indedir. Bu da, dilin ifteklemliliinden bamsz anlam
landrma dizgeleri bulmak demektir. nk her iletiim .
bir anlam ierir. Anlamn, en azndan bir uyarc olarak bir
d gereklie dayanmas zorunludur. Ama bu d gereklik,
-dilde olduu gibi- her zaman ses deildir. Duyularmzn
her birine seslenebilen her trl d gereklikler, ayrml
biimlerde alglanabildike, ak ya da gizli iletiim tr
lerine dayanaklk edebilir. Kald ki gsterge, gerekten
bir gsteren ve bir gsterilenden oluacaksa, bu gsteren, il
le de duyusal nitelikte olmayabilir. rnein soyut bir kav
ram da bir gsteren olarak ileyebilir.
Bilgikuramsal dayanan dilbilimden alan, zellikle
dilbilimin yapsalclk ilkesine sk skya bal kalan
ada gstergebilim, ayn zamanda dilbilime kar tepki
olarak gelimektedir. stelik de terim olarak ierdii
gstergenin gerekliliini yadsyarak... Bu tepki, gen gs
tergebilimcilerden Anne Henault'nun anlatmnda yle
dile getirilmektedir: "Gstergebilim, ilk bakta elikili
gelecek biimde, Saussure'n gsterge sorunsalndan ayrl
maktadr: Bugnn gstergebilimi iin, anlamlar incele
mek, ne bir gstergeler retisi oluturmak, ne de gsterge
lerle ilgilenmektir; gstergelerden kurtulmaktr". 1
Danimarkal dilbilimci Louis Hjelmslev, Saussure'n
tanmlad gstergeyi yeniden ve daha derinlemesine
zmlerken, gsterenin (anlatmn) olduu kadar, gste
rilenin (ieriin) de bir tz ve bir biimi olduunu ortaya
koymutur.2 erik zmlemesi, nce doal dil dzleminde,

(1) Bkz. A . Henault, Les enje.x de la simiotiq.e, Presses Universit aires de France,
Paris, 1979, s. 16.
(2) Bkz. L. Hjelmslev, Prollgomenes il .ne thtorie d. langage, Fr. ev. Anne-Marie
Leonard, Les Editions de Minuit, Paris, 1%8-1971, ss. 65-79. hgili blmn Trke
evirisi iin bkz. L. Hj., Anlatm ve ierik, ev. M. Yaln, YAZKOEVR, 7 Tem-

10
sonra da gstergebilim alannda yeni yaklamlarn nem
li bir aamasdr. Bu adan, Algirdas Julien Greimas'n
1966'da yaynlad Semantique structurale1 (Yapsal an
lambilim) adl yapt, gstergebilim tasarlarnn derle
nip toparlanmasnda bir balangc belirler. Bu yapt, bir
yandan doal dilin anlambilim ilke ve elerini ayr bir
kuramsal dzenek iinde belirlerken, bir yandan da,
ilemsel bir gstergebilimin olabilirliini ortaya koyuyor
du.
Greimas ve izleyicilerine gre, dilbilim ile genel gster
gebilimi ayran lt udur: Birincisi, dilsel gstergeler
arasndaki bantlarn oluturduu anlaml btnleri in
celer; bu btnlerin kuramsal olarak betimlenebilen en son
aamas da tmcedir.Oysa tmce-tesi (betiksel) bir dizi
balantlar da vardr; ancak dilbilim, tmceleraras bo
yutta bir kuralllk belirleyememitir; belirlemesi de g
t, nk dnp dolap tmce yapsyla kar karya ge-

linmektedir. Gstergebilim, dilsel anlamdan balayarak,

ite bu dzlemde, sylemsel ierik birimleri arasndaki ba
ntlardan oluan anlaml btnleri inceler. Ancak bu ya
plama dili yaplatran duyusal tzn (yani gsterenle
rin) yapsndan bamsz olarak, ieriin yapsal ban
tlarnda belirlenir. yle diyelim: Sylem ieriinin
biimi, dilsel gsterenlerin biimine baml bir gstergeler
dizgesi deildir. nk, kendi iinde bir btnlk sunan
sylem ne tmcenin bir uzants, ne de tmcelerden olumu
aritmetiksel bir toplamdr. Ama tmce ile sylem arasnda
Greimas'a ilgin gelen bir benzerlik vardr; bu benzerlik
konusunda Lucien Tesniere'den esinlenir: Tesniere'e gre her
tmce bir tiyatro oyunu gibidir; her ikisi de belirli sayda
eyleyenlerle (actants) bir olay (proces) ierir. Grei:rrs bu
gzlemi, belirli deiikliklerle, btn bir sylen' evrenine

muz-Austos 1982, ss. 126-131; ayrca Dilbilim ve gstergebilim kuramlar, h a

zrlayan, M. Rifat, Yazko Yayn, stanbul 1983, ss. 90-99.
(1) Larousse, Paris, 1966.

11
yayar. 1 Nitekim Vladimir Propp'un masalda zmledii
olay da, belirli sayda ilevleri stlenen kiilerin birbirle
riyle bantl eylemlerinden oluur.
Sylem, ister istemez bir doal dille aktarlr. Ancak bu
dilin dilbilimsel nitelii, gstergebilim asndan ilemsel
bir deer tamaz. Yalnzca gstergebilimsel ieriin bir
taycsdr, medyasdr. rnein Propp'un zmledii
masallar, hangi dile, hangi biimde evrilirse evrilsin,
ieriindeki anlamsal rgenlik bozulmaz. te bu bakm
dan gstergebilimsel nesnelerin medyas doal dilin din
da baka eyler de (renkler, kokular, tatlar, geometrik bi
imler, davranlar, vb.) olabilir. O nedenle, birok gster
gebilimsel alandan, dolaysyla birok gstergebilimden
sz edilmektedir.

GSTERGEBLMN ALT BLMLER

Gstergebilim, doal dili de iine alan ok sayda ile-

tiim biimlerinin genel bir bilimi olarak tasarlanmtr.

Pierre Guiraud, doal dili dilbilimin bir konusu olarak vur
guladktan sonra, genel bir yaklamla, gstergebilimi,
dilsel olmayan iletiim biimlerinin bilimi diye ele al
maktadr burada. Ancak Greimas'clar, semiotique ad al
tnda ncelikle sylem sorununa arlk verdikleri iin,
doal dilden kopmu deillerdir. stelik bu gstergebilim,
dild nesneleri inceleyen gstergebilimlerin yntemsel
dayana durumundadr.
nce, Anne Henault'nun (genel) gstergebilimi nasl b-
1 mlediine bakalm:

(1) Gremas'n gzlemi iin bkz. a.g.y., s. 171 ve arkas; Tesniere'in tmce-oyun ben
zetmesi iin bkz. Eltments de syntaxe structurale, Kliencksieck, Paris 1959-1976, s.
102.

12
 Gstergebilim (Semiologie)
1
Dild iletiim dizgeleri Dilsel iletiim dizgeleri
gstergebilini (semiologie) gstergebilimi (semiologie)

An!ambilim (semantique) Gstergebilim (semiotique}

(dil) (sylem)l

Pierre Guiraud da temelde ayn ayrm yapmtr. An

cak burada dilsel iletiim biimleri arasnda da bir ayrm
yaplyor. Buna gre, doal dilin kullanmnda iki tr ya
p oluur: Birisi dilin kendisini oluturan yap; teki, dil
araclyla, ama dilin ift eklemli yapsndan bamsz
olarak oluan yapdr. yleyse temeldeki ayrm, semiolo
gie ile semiotique arasnda deil, her ikisi ile semantique
arasnda yaplan ayrmdr. Ksacas, gstergebilimin dil
sel ve dilsel olmayan alanlar arasndaki ayrm. Anne He
nault'nun kabaca yapt blmleme, gerekte Greimas'c
larn ncelikle inceledii zel bir alan (sylemi) vurgula
mak iin yaplma benziyor: Onlarn, semiotique ad al
tnda yaptklar sylem zmlemelerinin younluu, ok
gemeden, baka alanlara da uygulanan gstergebilimin
oda durumuna gelmi ve giderek semiotique ad, genel
gstergebilimin ad durumuna gelmitir. Nitekim Greimas,
1986 Eyllnde Fransa'da yaplan ve olduka deiik lke
ve bilim alanndan uzmanlar bir araya getiren bir gster
gebilim sempozyumunu a konumasnda unu sylemitir:
"Gstergebilim kendi iinde bir bilim deil, bilimleraras
bir inceleme yntemidir".
Pierre Guiraud'nun bu yapt, "dild iletiim dizgeleri
gstergebilimi"nin birok blmleri ve altblmleri oldu
unu ortaya koyacaktr.

(1) Bkz. A. Henault, a.g.y., s. 184.

13
 GSTERGEBLMN YAYGINLAMA ANSI

Dilbilim gibi, gstergebilim de, fazla gecikmeden lke

mize girmitir denilebilir. Dilbilim alannda, ou zet
leyici ve tantc nitelikte de olsa, azmsanmayacak l
de eviri ve zgn incelemeler yaynlanmtr. Son on yl
akn sredir de gstergebilim, en azndan bir terim olarak
epeyce bir yaygnlk kazanm; ierii, dar bir erevede
de oisa, tartlr olmutur.1 rnein, Batda bile,Tahsin
Ycel bu ilimin nclerinden saylmaktadr. Nitekim A. J.
Greimas, ada gstergebilimin kurulmasna temel say
labilecek Seman tique structurale adl yaptnda, sylem
zmlemesinin belirleyici bir rnei olarak, Ycel'in Fran
szca bir incelemesini (L 'imaginaire de Bernanos) zetle
yerek vermitir.
Ne var ki bu baar, Batdaki gibi, bizde de yeterince
yaygn bir kitleye sezdirilmi deildir henz. Tahsin Y
cel ve arkadalar (Mehmet Rifat, Aye Kran, vb.), ura
alanlarnn doal bir gerei olarak, sorunu Bat leinde
ele almlar; ileri bir bilgi kuram dzeyinden balayarak,
Batl gstergebilimcilerle btnlemilerdir. Bu bilimin,
gerek tanmlara dayal ok zel bir dili olmas, gerekse
"yaznsal inceleme" gibi teden beri kapal kalm bir ala
na uygulanmas, bizde daha fazla yaylma ansn azalt
mtr (En azndan, biz bu dncedeyiz.). nk, bir sanat
biimi olarak yazn) gndelik bir deneyim deildir: Se
kinlerin konusudur. Bir bilimin konusu olabilecei bile
kukuyla karlanmakta; deeri, sanattan anlayanlarn,
yani eletirmenlerin ltsel (normatif) yarglarna bra
klmaktadr. Her neyse. . .
Bilim de, inceledii konu kadar, kendi iinde btnsel
bir dzenektir. En sradan konular stnde denenmesi bile,

(1) Atilla Birkiye'nin hazrladj9 Yp1S4lcln dtirisine doru adl kitap (Varlk
Yaynlan, stanbul, 1983), zellikle Asm Bezirci'nin burada yer alan kaynaka
derlemesi (ss. 22-36), bu durumu gstermektedir.

14
bir dizi zorunlu temel ilemlere dayanr. Bilimin dili, do
al dilin en kestirmeden kullanmdr. Ama her terimi, n
ceden belirlenmi bir tanmn karl olduundan ve ta
nmlarn da bu terimler araclyla sk skya balant
landndan, verdii bildiriyi alabilmek de, ucuz bir oku
mayla salanamaz. yleyse okurun da belirli lde bir
kafa yorma bedelini demeyi gze almas gerekiyor.
Ama yine de Pierre Guiraud'nun bu yaptnda byk bir
okuma gl olduu sylenemez. nk, yazarn giri
blmnde de belirttii gibi, bu bir gstergebilimsel yntem
denemesi, dolaysyla da zel b.ir bilim dili deil, gster
gebilimin olabilirliine ve gerekliliine bizi inandrmaya
ynelik bir yk gibidir. Her eyden nce yapt, "Que sais
je?" gibi bir yayn dizisinin amacna uygun olarak, kitle
lere seslenecek biimde yazlmtr. Okunmasn kolay
latran bir baka yan da, gstergebilimin kurulmasna
kaynaklk etmi ilgin gzlem ve incelemeleri bir bala
da zetlemi olmasdr.
te yandan Pierre Guiraud, belli bir akma kaplan
madan, kendi alanndaki bilimsel gelimelere olabildike
nesnel bir gzle bakm ve lmne dein (1983) ok sayda
yapt vermitii. Bildiimiz kadaryla da en geni insan
kitlesine sesleneni, Gs tergebilim 'dir. zellikle bu anla
yla, evirisine gereksinim duyduk. Bu kk oylumlu ya
pt, en sradanndan en karmana dein, evrensel boyut
ta insan evreleyen ve gdleyen olgular kaosunun derinin
deki gizli ortak ilkiltrleri (archetypes) gn na kar
maya alyor.

M. YALIN

NOT: Yaptn zgn sayfa numaralarn evirideki yerinde (sol stte) belirttik.
Bunda ama yazarn kendi sayfalarna yapt yollarnalan korumak ve eviri ile zgn
betik arasnda yaplacak olas bir karlatrmay kolaylatrmaktr (M.Y.).

15
[5) GR

GSTERGEBLM

Gstergebilim, diller, dzgler, belirtgeler, vb. gibi gs

terge dizelerini inceleyen bilimdir. Daha bu tanmla bir
likte dil, gstergebilimsel konularn bir blm olmak
tadr. Gerekte bu alanda dilin ayrcalkl ve zerk bir
yeri bulunduunda hemen herkes birleiyor. Bu da gster
gebilimi "dilsel olmayan gstergelerin incelenmesi" bii
minde tanmlamaya olanak veriyor. Burada bizim de be
nimsediimiz tanmlamadr bu.1
F. de Saussure gstergebilimi "gstergelerin toplum iin
deki yaamn inceleyecek bilim" olarak tasarlamtr. Bu
konuda sk sk alntlanan blm yle:

"Dil, kavramlar belirten bir gstergeler dizgesidir. Onun iin

de, yazyla, sar-dilsiz alfabesiyle, kutsal nitelikli simgesel tren
lerle, bir toplumda incelik belirtisi saylan davran biimleriyle,
askerlerin bildiriim belirtgeleriyle, vb., vb. karlatrlabilir. Yal
nz, dil bu dizgelerin en nemlisidir.
Demek ki, gstergelerin toplum iindeki yaamn inceleye
cek bir bilim tasarlanabilir: Toplumsal ruhbilime, bunun sonucu

(1) Gstergebilim ile hekimlerin belirtibilimini (semeiologie) kartrmamak gereki

yor. kincisi, hastalk semptomlarn ve doal belirtilerini (bkz. iler., s. 29) inceler.

17
 olarak da genel ruhbilime balanacak bir bilim. Gstergebilim
(Franszca semiologie < Yunanca semeion "gsterge"den) d iye
adlandracaz biz bu bilimi. Gstergebilim, gstergelerin z nite
liini, hangi yasalara bal olduunu retecek bize. Henz yok
byle bir bilim. Onun iin, gstergebilimin nasl birey olacan
syleyemeyiz. Ama kurulmas gerekli; yeri nceden belli. Dilbi
lim, bu genel nitelikli bilimin bir blmnden baka bir ey deil.
Onun iin, gstergebilimin bulaca yasalar dilbilime de uygula-
[6) nabilecek. Bylece, insana ilikin olgular btn iinde dilbilim
iyice belirlenmi bir alana balanabilecek." (Cours de linguistique
generale, s.33).2

Ayn dnemde Amerikal Ch. S. Peirce de semiotics (Fr.

semiotique "gstergebilim") ad altnda, gstergeler stne
genel bir kuram tasarlad:

"Genel anlamnda mantk, gstergebilim yerine kullanlan bir

baka szcktr yalnzca. Yani gstergelerin hemen hemen ge
rekli ve biimsel retisi. Sanrm bunu kantladm. Bu retiyi
"hemen hemen gerekli" ve biimsel diye tanmlarken, unu gz
nnde tuttum: Kimi gstergelerin niteliklerini elden geldiince
gzlemleriz. Edindiimiz yararl gzlemlerden yola karak da,
byk lde gerekli yarglara varrz. Bunu yaparken izlediimiz
yola Soyutlama denmesini doru bulmuyorum. Vardmz yarg
lar, bilimsel anlan kulland gstergelerin hangi niteliklerde
olabileceine ilikindir. (Philosophical writtings of Peirce" Peirce'
n felsefe yazlar", s. 98).

Saussure gstergebilimin toplumsal ilevini, Peirce ise

mantksal ilevini vurgulamakta. Ama gstergebilimin bu
iki yn arasnda sk bir ballama vardr. Semiologie
ve semiotique szckleri bugn artk ayn alan kapsyor.
Avrupallar birincisini, Anglosaksonlar ikincisini kulla-

(2) Bu blm B. Vardar'n evirisinden (F. de Saussure, Genel dilbilim dersleri, l,

Trk Dil Kurumu Yaynlan, Ankara, 1976, ss. 36-37) aktanlmltr (.n.).

18
 nyorlar.3,4 Demek ki bylece, daha yzylmz balarken,
gstergeler stne genel bir kuram tasarlanm oluyor.
Bu kuram ilkin, genel anlambilim ad altnda, zellikle
mantklarn ilgisini ekmitir.
Ne var ki Saussure'n izlencesini verdii gsterge
bilimin kurulmas gecikmeli olmutur. Nitekim Roland
Barthes 1964'te, Elements de semiologie (Gstergebilim il
[7]
keleri5) balkl incelemesini, unu ortaya koyarak suna
bilmektedir:

"Gstergebilim henz kurulmam olduundan, bu inceleme

yntemi stne hibir el kitab olmamas da artc deil. Da
has, geni kapsaml olmas gerei -deil mi ki btn gsterge
dizgelerinin bilimi olacaktr bu-, gstergebilimin retim konusu
olabilmesi iin, bu dizgelerin gzle grlr duruma getirilmesi
gerekir". 6

Grld gibi, bu koullarda byle bir giriimde bulun

mamzn bizi nereye gtrebilecei raslantya bal. Ger
ekte gstergebilimin konusunda bile, yle herkes ayn g
r paylamyor. i daha salama balamak isteY,n _ki
mileri, dil-d belirtgelerle salanan iletiim dizgeleri
nin incelenmesini gz nnde tutarlar yalnzca. Kimileri,
Saussure' izleyerek, gsterge ve dzg kavramn, ayinler,
trenler, incelik kurallar, vb. gibi toplumsal iletiim bi
imlerine yayarlar. Daha bakalar, sanat ve yazn bi-

(3) Semiologie, semiotique gibi terimleri (zellik le dilsel olmayan diz gele rin incelen
mesi anlamnda) ile slmantique (anlambilim)'i kantrmamak ge rekiyor. Bu so
nuncusu dilse l gste rgele rin anlamn inceler. Semasiologie'ye (kavrambilim'e)
ge lince (ki bu te rim de di!bilirn terimce sine zgdr), bu da szcklerin anlamn
inceler. Bunun kartnda onomasiologie (adbilirn), yani anlatlan nesnelerin ala
bilecei adlann incelenmesi vardr. Ne yaz k k i, bu terimce herkesce paylalyor
olmaktan uzaktr.
(4) 70'1i yllardan bu yana A v rupallar da, zellikle Greirnas ve ev resi artk simio
tique szcn kullanyor (.n.).
(5) Barthes'n bu incelemesi B. Vardar ve M. Rifat tarafndan Trkeye evrilmi ve
k itap olarak yaynlanmtr. (Kltr Bakanl Yaynlan, Ankara, 1979)(.n.).
(6) R. BARTHES, Eliments de semiologie (Commuications, say 4).

19
 imlerini de, gsterge dizgelerinin kullanmna dayal ile
tiimler olarak kabul ederler. Bunlara gre, sz konusu diz
geler, genel bir gsterge kuramnda yer alr. Gsterge
bili'min ite bu yn ele alnd burada.
Ama akas, daha birok iletiim biimlerinin bulun
duu, bunlarn da gstergebilimin konusuna girebilecei d
nlebilir. Usa aykr da grnmyor bu: Hayvan ileti
imi (zoosemiotique), makine iletiimi (sibernetik), canl
hcre iletiimi (biyonik) gibi.7
Bu kitabn kapsam snrlar tm bu sorunlara deinmeye
yetmeyeceinden, ilk yle snrl kaldk. Gstergelerin
doas, biimi ve ilevi stne genel bir gzlemde bulunduk
tan sonra srasyla ( 1 ) bilimsel ve uygulaymsal, (2) top
[8)
lumsal ve (3) gzelduyusal gstergelere ayr blm ayr
dk. zerinde fazla ey bilmediimiz bu sorunlara ilikin
olarak "Que sais-je" yaynyla eilmek, kumar oynamak
gibi bir eydir. Burada "sergilenen" -yani tehlikeye at
lan- bir iki dnce, henz yerini arayan bir ynteme kesin
biimini varma savnda olamaz.
unu ekleyerek bitirelim sz: Bir sre nce Association
internationale pour les etudes semiotiques (Uluslararas
gstergebilim aratrmalar dernei) kuruldu. Semiotica
adl bir dergi ve konu stne bir dizi incelemeler yayn
lamak ta.

(7) Sibernatik v e biyonik terimleri epeydir Trkede d e kullanlr olduu iin, Trke
yazllann verdik; oysa zoosemiyotik gibi bir terime yabanoyz; o nedenle
Franszca yazm birimini koruduk (.n.).

20
[9) BRNC BLM

LEVLER VE "MEDYA"1

Gstergenin ilevi, bildiriler araclyla dnceler

iletmektir. Bu iletim ilemi bir nesne, yani kendisinden sz
edilen bir ey ya da gnderge; gstergeler ve bundan dolay
bir dzg, bir iletim arac ve de doallkla bir yayc ile
bir alc ierir.
letiimler kuramndan alnm bir emadan (ki bu ema
artk yerlemitir) yola kan R. Jakobson, dilin alt ile
vini belirler. Yapt zmlemeler -gerekli deiiklik
lerle- her trl iletiim biimleri iin geerli olabilir.
levler sorununa ayrca, bildiriyi tayan iletiim sorunu,
ya da -gnmzn modas olmu terimle sylersek- med
yum sorunu da eklenmitir.

Dzg

[Bi\ __
1
Ya yc -
M_
ed
_ yu
_ m_ edyum _ Alc

Gnderge

(1) Bu terim Franszca mass-media ya da ksaca media szcnn karldr; an

lamca ouldur ve "kitle iletiim aralan" demektir. Medyum (medium) ayn sz
cn tekilidir. Biz TER MCE blmnde iletge karlm nerdik (.n.).

21
 1. - levler

1. Gndergesel ilev her trl iletiimin temelidir. Bu

ilev bildiri ile, bizi gnderdii (yani bildiriye konu olan)
nesne arasndaki balar belirler. nk temel sorun gn
derge konusunda doru bir bilgi; yani nesnel, gzlemle
nebilir ve dorulanabilir bir bilgi biimlendirmektir.
Bu, mantn konusudur; balca ilevi gsterge ile nes
neyi, bildiri ile, dzglemi gereklii ayrt etmek olan,
kendileri de birer dzg durumundaki deiik bilimlerin
konusudur (Bkz. iler; s. 32).
2. Duygusal ilev bildiri ile yayc arasndaki ili
kileri belirler.
Szle ya da bambaka bir anlamlandrma yoluyla ile
tiimde bulunduumuz zaman, gndergenin niteliine ili
kin dnceler veririz (gndergesel ilev); ama bu nesneyle
ilgili olarak, iyi-kt, gzel-irkin, saygdeer-gln gibi
yarglarda bulunarak kendi tutumumuzu da anlatabiliriz.
Ancak cokular, kiisel nitelik, toplumsal kken gibi
kendiliinden ortaya kan doal belirtilerle, bunlarn ile
tiim amacyla kullanlma durumunu kartrmamak gere
kir (Bkz. iler., s. 29).
Gndergesel ilev ve duygusal ilev, iletiimin hem bir
birini tamamlayan, hem de birbiriyle yaran temel yan
lardr. yle ki her ikisine birden "dilin if ilevi" denil
dii olur: Birisi bilisel ve nesnel, teki duygusal ve znel.
Bu iki ilev, ok de iik dzglenme biimlerine aktr;
nk ikincisi, biimsel deimelerden ve yananlamlardan
kaynaklanr (Bkz. iler., s. 36).
[11) Bilimsel bir dzgnn amac, bu deike ve yananlam
deerlerini yanszlatrmaktr. Oysa gzelduyusal dzg
ler bunlar gerekletirir ve gelitirir.
3. ar ya da b uyruk ilevi, bildiri ile alc arasn
daki ilikileri belirler. nk her iletiimin amac, alc
dan bir tepki elde etmektir.

22
 Buyruk, alcnn ya anlana ya da duygusuna yne
lebilir. Bu dzeyde de nesnel-znel, bilisel-duygusal gibi,
gndergesel ilev ile duygusal ilevi kartlatran ayrm
kar karmza. Tm belirtgeleme dzgleri ile ilem iz
lenceleri (alma, ordu taktii, vb.) birinci trde yer alr;
nk burada ortak eylemin dzenlenii sz konusudur. Al
cnn katksn devindirmeye ynelik toplumsal ve gzel
duyusal dzgler de ikinci trdendir. Bu ilev, reklam
clkla birlikte ok byk bir nem kazanmtr. nk rek
lamlarda bildirinin gndergesel ierii, alcnn bir gd
sne yneltilen gstergeler yannda silinip gider. Bu da ya
yinelemeler yoluyla alcy koullandrmak, ya da bilin
altndaki duygusal tepkilerini uyandrmakla salanr.

4 . iirsel ya da gzelduyusal ilevi. R. Jakobson, bildi

rinin kendi kendisiyle ilikisi olarak tanmlar. Bu da tam
anlamyla gzelduyusal ilevdir: Sanatta gnderge, bil
dirinin kendisidir; bildiri iletiimin arac olmaktan kar,
amac olur.
Sanat ve yazn ama-bildiriler retir. Bu bildirHer bi
rer ama olarak ve bildiri olmaklklarn salayan ilk
(12] gstergelerin tesinde, kendilerine zg baka anlamlama
biimleri sunarlar. Biemleme, gstergenin kendiselleme
si, simgeleme, vb. biimindeki bu tr anlamlamalar, zel
bir gstergebilimin konular arasnda yer alr.

5 . liki il evi. letiimin varhn dorulamaya, sr

drmeye ya da kesmeye yneliktir. R. Jakobson bu ad altn
da "iletiimi kurma, srdrme ya da kesme; evrimin sr
dn denetleme {"Alo, beni duyuyor musunuz?"), dinle
yicinin ilgisini ekme ya da bu ilginin kesilmediini g
venceye alma ("Bakn, beni dinliyor musunuz?"), ya da
Shakespeare deyiiyle ("Bana kulak verin"), kardan da
("Ha ha!") trnden balantlar salayan gstergeleri
sralar.
"Balantnn bu biimde vurgulanmas -Malinowsky'nin

23
 terimcesinde aklayc 2 ilev-allm biimlerle dolu sz
. alveriine ya da tek amac salt konumay uzatmak olan
syleimlere yol aabilmektedir".3
liki ilevi btn iletiim biimlerinde ok nemli bir
yer tutar (Bkz. iter., s. 46). Ayinler, biimsel kurallar,
trenler, uzun sylevler, aile yaknlar ya da aklar ara
sndaki konumalar, vb. Bu gibi iletiim biimlerinde ile
tiimin ieriinden ok, orada, birlikte bulunmann benim
senmesi olgusu ar basar.
Ayn szckler, ayn davranlar yinelenir durur; ayn
ykler yeni batan anlatlr. Sonuta bakasna anlamsz
ve ekilmez gelecek bu iletiim, "iinde olanlar"a, ile
tiime "konu" yaplanlara haz vericidir. Bu katlm ve
konu edilmenin bittii yerden sonra da, ayn iletiim, eki
ciliini yitirir.
[13] liki bildirisinin gndergesi, iletiimin kendisidir; tp-
k iirsel bildirinin gndergesi, bildirinin kendisi, duygu
_
sal bildirininki de, gndergenin kendisi olduu gibi.
6. stdil ilevi, alcnn anlayamayaca durumda
olabilecek gstergelerin anlamn belirtmeye yneliktir.
rnein bir szck trnak iine alnr ya da "terimin tp
taki anlamnda, gstergebilim" diye aklk getirilir. De
mek ki, stdil ilevi gstergeyi, kendisine anlam veren
dzgye gnderir.
stdil ilevi tm sanatlarda nemli yer tutar. "Yaz",
dzgnn bir belirtgesidir. Demokrasi szc, kullanlan
dzgye gre deiik anlamlara gnderir. Tpk bir portre
nin, biemine gre coumcu, gereki, gerekstc, kbist
gibi deiik yorumlara yneltilmesi gibi.
Medyumun (iletiim aracnn) seimi de stdil ilevine
girer. Bir tablonun erevesi, bir kitabn kapa, dzgnn

(2) Burada sz konusu olan ilevin Franszcas, gerekten "aklayc ilev" anlamna
gelen forction phatique. Phatique sfat da zaten Yn. phatizo (aklyorum)'dan
gelir ve aklayc demektir (.n.).
(3) R. jakobson, Essais de linguistique generale, s. 217.

24
 niteliini belirtir. Bir yaptn ad, bildirinin ieriinden
ok daha fazla, seilen dzgye gnderir genellikle. Bir
sergi galerisi ya da mze duvarndaki kmr krei, gzel
duyusal bir anlam kazanr ayn biimde. Burada da bildi
rinin gndergesi, dzgnn kendisidir.
7. Anlamak ve duymak. Bu deiik ilevler -yukarda
belirtildii kadaryla- birbirleriyle yar iindedirler:
Ayn bir bildiriye, herbirinin deiik oranlarda kart
n grrz. letiimin trne gre biri ya da teki baskn
durumdadr (Bkz. yuk., medya).
Bu adan (nesnel ve bilisel nitelikteki} gnderge ilev
leriyle, (znel ve anlatmsal nitelikteki) duygusal ilev en
belirgin olanlardr. Gstergebilimle anlat.mm iki nemli
biimleridir bunlar. Birbirleriyle ylesine taban tabana
kartlarlar ki, sonuta, "dilin ift ilevi" kavram her
[14] trl anlamlama biimlerine yaylabilir. Gerekten anla
mak ve duymak, us ve ruh, deneyimlerimizin iki kart
ucunu oluturur; yalnzca kart deil, ayn zamanda birbir
leriyle ters orantl tamalg biimleriyle bakm iinde
dir bu iki u. O nedenle cokuyu (yani ak, acy, ar
may, korkuyu, vb.) kavrama yetersizlii olarak tanmla
yabiliriz. Bu duygusal, anla bask altnda tutar - anlak
da kendisine ulaan eyleri alamaz. Sanat, ozan, sanat
larn aklamada yetersizdirler. Onlar gibi bizler de bir
kamburluktan, aptalca bir tmceden, sudaki bir yansma
dan alt-st olduumuzu . aklamakta yetersiz kaldmz
gibi.
Anlama, nesne stnde; coku ise zne stnde iler. Ama
zellikle anlamak, yani nesneleri bir araya getirerek an
lakta birbirine balamak, ksacas hepsini birlikte kavra
ma k, bir rgenleme ilemidir; alglanan duyumlar dzene
sokmadr; oysa coku, duyular birbirine kartrp alt-st
etmektir.
Bu durumda, birbirine btnyle kart iki alglama
biimi -sonu olarak, iki anlamlama biimi- sz konusu ol-

25
 maktadr. yle ki mantksal gsterge ile anlatmsal gs
terge, terimi terimine birbiriyle kartlamaktadr.4

Mantksal gsterge Anlat msal (duygusal)

gsterge)
Saymaca Doal
Nedensiz Nedenli
Denkleimsel Benzeimsel
Nesnel znel
Ussal Duygusal
Soyut Somut
Genel Tekil
Geili kin
Seimsel . Btnsel

(151 Kukusuz birbirine ynelimler sz konusudur, bu nitelik-

ler de grecelidir. nk -ilerde greceimiz gibi- gsterge
belirli lde "saymaca" ve belirli lde "nedensiz"dir,
vb. Ama burada bilimlerle sanatlar kartlatran iki be
lirgin anlamlama biiminin ayrmland da ortada. Bura
dan u kyor: Bir yandan mantksal gstergelerle coku,
bir yandan da anlatmsal gstergelerle anlama arasnda
tam bir tepkileim (alerji) vardr: Anlaksal bilginin gs
terge biimleri duyusal deneyimden uzak durur; tersi de
yle. Duygusal olaylarn bilimsel incelemesini ok g ve
ereti klan da budur. nk bellek; tutku, istek, coku gibi
eleri tanmlayp yaplatramaz, yani "kavrayamaz"
durumdadr.
Lalande'n Vocabulaire de la philosophie (Felsefenin
szckesi) adl yapt bilin bal altnda unu belirti
yor: "Bilin tanmlanamaz; kendimiz ne olduunu biliriz,
ama kendi iimizde ak seik kavradmz eyin tan-

(4) Bkz. bir sonraki blm.

26
 mm bireylcri birbirine kartrmadan bakalarna ilete
meyiz". Ve aklamasn yle srdryor dnr: "Dsz
bir uykuya kerte kerte dalarken azalan benliimiz ... grl
t bizi azar azar uyandrrken giderek artan benliimiz,
ite budur bilin dedikleri ey".
La jeune Parque' yazarken Valery'nin belleinde tutmu
olabilecei bu tanm, mantksal deneyimin ruhsal deneyi
mi anlamlamada yetersiz kaldn aklamaktadr. Do
alar gerei resimgesel ve benzeimsel anlamlama biim
lerine bal btn sanatlarn temelidir bu.
[16] Bu sanatlarn ilevi, algladmz duyumlar nesnel
bir balantlar anda bize kavratmak deil, gerekliin
bir yknm olarak karmza getirip yaatmaktr.
Nesnel deneyim ile znel deneyim, anlak ile duygusal
lk, bilmek ile duymak, bilim ile sanat arasnda grlen bu
ok belirgin kartlk, "bilim" ekinimizin bata gelen ra
sdr. Oysa, "halka zg" ya da "eski]" anlay, bu iki
dzlemi birbirine kartrma eilimi gsterir.
Tp ya da simya gibi eski "bilimler", konular "anla
lmad" oranda birer "sanat"tr. Bilim, sanat alanna
giderek daha ok dalarken, sanat da bilinaltna uzan
maktadr. Gkbilim, mneccimlii kahinlik sanatna iter
ken, bilimin girdii alanda skan sanat, henz dokunul
mam topraklar edinmektedir kendisine.
Mantksal ve uygulaymbilimsel dzglcr ile duygusal
anlatm biimlerinin kartlat bu erev iinde, henz
fazla iddial ve erken domu "insan bilimleri" terimiyle
el atlan u geni kapsaml toplumsal yaamn dzglcri
nin karmak ve ikircikli nitelii kar karmza.
8. Anlam ve bildirim. Gstergelerin birbirleriyle d
ndalama, iindcleme ya da kesime bantlarna gre,
tr dzg vardr. Bunlar belirtici (ya da ayrt edici), b
lmleyici (ya da snflayc), anlamsal (ya da anlam-
[171 layc) ilevlerin karldr.

27
 Sesbilimsel bir dizgenin (ayrca belirtge dizgelerinin
ounun) ilevi, belirgin yanlar arasnda bant bulun
mad srece, btnyle- ayrt edici bir ilevdir. Bir sesbi
rimin dudaksl olduunu bilmek, (titreimli ya da titre
im siz) ses konusunda bize hibir ey vermez; nk ses ile
eklemlenme birbirinden bamszdr: Dizge, olabilecek en
yksek bildirimi ierir; ama burada gstergelerin bir an
lam yoktur; nk anlam, ilikiden doar.
Buna karlk blmleyici bir dizge, gstergeleri bir
ilikiler dizgesinde, ama zorunlu, tekanlaml ve kesimeli
ilikiler dizgesinde btnletirir: Memeli zorunlu olarak
om urgaly ierir. ikinci terim birinciye en kk bir bildi
rim katmaz. Burada terimlerin yalnzca tanmlar vardr.
Gstergelerin kesime bants iinde bulunduu szck
sel dizge hem anlam, hem de bildirim ierir: Yapraklar ge
nellikle yeildir (bu, anlam oluturur); ama btn yaprak
lar yeil deildir ve yeil olan her ey ille de yaprak de
ildir (bu da bildirimi belirler). Nitekim klasik bir res
samn yapraklar yeil, sar, kzl gsterme olana ve z
grl vardr. Ama baka dizgeler de vardr; bu dizgele
rin kiminde yapraklar yalnzca ve zorunlu olarak yeil
olacak; kiminde yle ya da byle bir ey olacaktr.
Bir dzg ne lde anlamlayc ise o lde kstlan
m, yaplam ve toplumsallamtr. Tersi de doru. Oy
sa bir bildirinin bildirimsel ierii ile, bunun doal bir so
nucu olan artkbilgi (ya da bilgi eksilmesi) nesnel ve l
[18) lebilir niteliktedir. Artkbilgi ne denli basknsa, iletiim
de o denli anlamlayc, kapal, toplumsallam ve dzg
lemitir; zayfsa, iletiim o denli bilgi verici, ak, birey
sellemi ve dzgszlernitir. Bu adan ada bilim ve

28
 uygulaymlarmz giderek daha ok dzgleen, sanatla
rmz ise giderek daha ok dzgszleen dizgeler arasnda
yer alr diye dnebiliriz.
Dizgedeki bu yaplama ya da "dzgleme", alc ile
iletiim arasndaki bantlar sorununu gndeme getirmek
tedir: Hem bildiri, hem de yayc' asndan.
9 . D ikkat ve katlm. Bir bildiriyi lan alc, dz
gsn de zmek zorundadr. Bu da, anlamn, gsterge
lerden giderek bulmak demektir: Gstergelerin her biri an
lamn belirli elerini, yani her gstergenin teki gsterge
lerle bantlarn gsteren belirtileri ierir.
rnein bir yap-boz (puzzle) oyunu bir bildiridir; bu bil
dirinin anlamn, paralar renk, izgi ve biim olarak yer
li yerine geldike ortaya karrz. Burada anlam dedi
imiz ey, bir resimdir. Belirtiler oalp kesinletike,
anlamn oluumu kolaylar. O nedenle, btn paralan iyi
ayrmlanm bir yap-bozu kurmak gtr. Ama g bir yap
boz da, oyuncunun kurma ilemine (yani dzgy zmeye
ve yorumlamaya) gsterdii dikkatin bykl lsnde
ilgintir.
te bu nedenle, izlencesi fazla sk bir etkinlik --rnein
alavere ii ya da salt not almak iin snavdan snava yo
un biimde alarak yaplan bir renim- ilgin olmak
hn yitirir. Kimi sanatlarda da durum ayndr: Kalp
lam bir szbilim ya da bir tr sanat-bilim, kimi sanat
larn ak seik yorumunu ortaya koyabilir. Buna benzer
yle bildiriler vardr ki, fazlasyla dzglemitir; o ne
denle de ierdikleri artkbilgi alcnn dikkat ve ilgisini
gevetir.
[19) Ama bu alcnn "ilgisi" kavramn akla kavutur-
mak gerekiyor. Az nce tanmland kadaryla dikkat,
alcnn gndergeye, yani bildirinin konusuna duyduu ilgi
nin lsdr. Anlaksal dzlemde bir ilgidir bu; kayna,
alcnn gndergeyi biimlendirip yorumladka duyduu
hazdr.

29
 Alcnn, yaycyla iletiimde olmaya duyduu salt
duygusal ilgi ise bambaka eydir: Burada, tersine, anlak
sal dikkat ok zayftr. Btnyle arsal olan ak ile
tiiminde durum budur (Bkz. yuk., s. 12). Burada szck
lerin, jestlerin, davranlarn tek bir amac vardr: O da,
iki sevgiliye, ayn eyleri yaama, "tek bir varla d
nme" duygusu veren bir iletiimi dorulamak ve canl tut
maktr.
letiime katlanlar arasndaki bu birliktelik duygusu,
iletiimin topluluklarca yaplmas durumunda daha byk
nem kazanr: rnein sahne gsterileri, sylevler; dinsel,
siyasal trenler, vb. arklarn, danslarn, geit trenle
rinin amac, katlanlar birlikte davranmaya, ayn adm
atmaya, ayn dzeni tutturmaya yneltmektir. Askeri ya
da siyasal sylevlerin ieriinde fazla bir bildirim yoktur.
Olabildike az bildirim iermesi de gereklidir; nk bu tr
konumalarn erei, katlanlar, bir ban, bir ortak ilkenin
evresinde toplamaktr.
(Duygusal) birliktelie kout saylabilecek bir baka
olay da (uygulamal) ibirliidir. nk bu bir egdm
dr; ortaklaa almann esremli klnmasdr. Amac
da yine bildirinin bildirimsel ieriini azaltarak, dzg
lemesini ve toplumsallamasn salamaktr.
yleyse, (anlaksal) dikkat ile (duygusal) birliktelik
(20] ya da (uygulamal) ibirliini birbirine kartrmamak ge
rekiyor. Gerekte, bu iki davran biimi arasnda ters
orant vardr: Birliktelik (ve ibirlii), dikkatin dal
mas ilkesine dayanr; o nedenle de atksal dzgleme
dizgeleri arasnda yer alr.

II.- "Medya"

Anglosakson gstergebilimi, medyum ad altnda, ki

tap, sinema, moda gibi deiik iletiim "aralar"n belir
tir. Demek ki medyum teriminin ieriinde, gstergenin

30
 tz5 ile, bu tzn dayana ve taycs. vardr. Akas,
dzgnn doas, yaps ve ilevi medyuma sk skya
baldr. Yukarda tanmladmz deiik trdeki ilevle
rin durumu da byledir. Bu kitapta medyumlarn yalnzca
ksa bir dkm ile, her birinin dzgleni biimi yer ala
cak. Ama daha nce, ekinimize yeni medyumlarn girme
siyle ortaya kan kimi genel sorunlara deinmek yerinde
olur. Bunun iin,Marshall McLuhan'n grlcrind,cn bi
razck sz edeceiz.6
McLuhan'a gre medya, duyularmzn ve ilcvleri
mizin uzantlardr: tekerlek, ayan; yaz, gzn; giysi,
derinin; elektronik donanmlar, "merkezi sinir sistcmi"nin,
vb. uzantlardr. Btn bunlar evremizle ilikilerimizi
deitirmekte-ou kez de sarsmaktadr. Oysa, insann
evresiyle (bu arada teki insanlarla) ilikisi, salt iliki
[21] olarak, ortaya kacak sonu ve rnden daha nemlidir.
Nitekim, unu artk kolayca kabul ediyoruz: iin maki
nelemesiyle ortaya kan sanayilemenin nemi, bu yolla
dorudan ortaya konulan rnden7 ok, iin doasndadr.
Grevin blnp dalmas, alann her trl girikenlik
ve karar erkini ekip almaktadr. Televizyonda da durum
ayn: zlenceler ve deiik ierikler, getirdii o btnyle
yeni bilgilenme yntemi yannda, fazla bir nem tamaz.
zleyicinin -zellikle de ocuun- ald bildirimler, bu
bildirimlerin aln biiminden daha nemli deildir. n
k bu olay, kitap, okul, mze gibi geleneksel medya ile
ilikisini btnyle deitirmektedir. Televizyonla ileti
len bildirinin kendine zg ereksellii vardr. Bu da gn
dergesel ieriinden ok, duyumsal alc ile gnderge ara
sndaki ilikidedir. Yazarn arpc anlatmna gre:

(5) Buna "zdek", "'dayanak" demek daha doru; nk ada dil bilim, tz ad altn
da, gsterenin ya da gsterilenin znl niteliklerini ayrt eder. Bu adan o, m
sesleri homme (om) gstereninin tzn; "erillik" ise buna denk gelen g sterilenin
tzn oluturur.
(6) Bkz. McLUHAN, Understanding media: the extensions of man (Medya Anla
mas: insann uzantlar), New York, 1964.
(7) Otomobiller, soutucular, di macunu tpleri, vb.

31
 "Medyum, bildirinin kendisidir".
Herkes, McLuhan gibi, u sonuca varmakta birleecek
. tir: Yaz, arkasndan matbaa, basn, bugn de televizyon,
ekinimizi deitirmitir. oklarnn, biraz zetimsi, hatta
tartlr bulduu bu incelemede, McLuhan'n izinden git
mek pek kolay olmayacak belki de; ama hi deilse ilgiye
deer bir yan da var. nk, imdiye dein, felsefecilerle
politikaclarn tartmalarnda geen sorunlara el atlm
tr.
McLuhan, medyay hol ve cool, yani "souk" ve "scak"
olmak zere ikiye aynr. Bu szckler, uygulaymsal de
yile, bildirimin "scaklk derecesi" ya da fotoraflkta
imgenin "tasviri" denildiinde ne anlatlmak isteniyorsa,
onun gibi bir kavrama gnderir bizi. Herhangi bir bildi-
1221 ride, bildirim elcrinin says arttka, bilgi verici tz
younlar, bildiri scaklar; tersi de dorudur. Bildirinin
bu scaklk derecesi ile gndergesel ieriini birbirine ka
rtrmamak gerekir: Bir bildirinin ne lde scak olduu,
herhangi bir gsterilen iin ne kadar dzg zme esi sun
duuna baldr; bu gsterilenin ne lde zengin olduu, du
rumu deitirmez. Bir portre scak, ama bir karikatr so
uktur. Bir fotorafla bir sinema filmi scaktr; ama, im
geyi oluturan noktalar seyreldike, bir televizyon imgesi
souklar. Menu e t 8 ya da vals, figrleri bir dzgye bal
kald srece scak, ama twist souktur. Sz, yazya gre;
dnyaz da abecesel yazya gre daha souktur.
Bildirinin scaklk derecesi ile, o bildiriyi yorumlaya
cak, dolaysyla eksik kalan bildirim elerini tamam
layacak olan alcnn "katlm" arasnda bir bant var
dr. Anlam, scak bildiride verici, souk bildiride (bir
lde), alc verir. Bylece alc da iletiimin oluumunda
gereklilik kazanr. rnein, zellikle scak nitelikte kur
gulanm bir yayn izlencesi kua, iiye, iiyle ilgili

(8) zamanl Fransz saray dans .

32
 olarak gereksindii btn bildirimleri sunarken; onda, her
trl seme, karar verme ve katlm olasln yok eder.
Bunurt kartnda, souk nitelikli bir zanaat uygulaymna
degin bilgi, kural ve tanm dizgelerini gsterebiliriz. Bu
adan bilim scak; sanat, souktur ... Bat ekinimiz, scak;
"ilkil" ya da az gelimi ekinler, souktur.
[23] Oysa, McLuhan'a baklrsa, scak ekinden souk ekine
gemekteyiz. Bunun nedeni, medyann deiime uramas
dr, ona gre; zellikle, televizyonun, kitap; otomasyonun,
makineleme; betimgesiz (non figratif) sanatlarn, betim
geli (figratif) sanatlar yerine gemesi, vb... Bunun doal
sonucu olarak, yeni bir bireysel "katlm" biimi ve yeni bir
toplum tr ortaya kmaktadr. Byle bir toplum da kimi
ynlerden, souk ekinlerin kabile yaantsn andrmakta
dr.
Ama McLuhan'n hot (scak) trdeki ada Bat ekini
ile, cool (souk) trdeki eskil ekinler arasnda dnd
.
kartl, bizler ynnden biraz yumuatmamz gerekir.
Gstergebilim asndan, anlaksal ve duygusal olmak ze
re, iki tr deneyim vardr. Bu iki deneyim, birbirine ben
zetilebilir olmak yerine, tam tersine, birbiriyle ters oran
tldr (Bkz. yuk., s. 14).
Sonu olarak, bize gre, bir ekinde, bilgi ile duygusallk
arasnda tersine bir bant vardr. te yandan bireysel ile
toplumsal da birbirinden ayrt etmek gerekiyor: Bireysel
lik, bakalarndan ayr olan yanlarmz; toplumsallk
ise, onlarla benzer yanlarmz belirler. Bir kez daha, iki
alan birbiriyle ters orantl olmaktadr; nk aka bi
liyoruz ki, deiik yanlarmz oaldka, benzer yanla
rmz azalmaktadr. Bu iki lte gre, deneyimlerimizin
gstergebilimsel alan, aadaki izimde olduu gibi b
lmlenebilir:

33
 Anlak Duygusallk

Bireysel + Dzg zm
ayrmlar Dikkat

Toplumsal Dzgle()me
+ - Birliktelik
benzerlikler
'------'--' birlii

Bilimler Sanatlar

(24] Bilgiler ne denli dzgleir ve toplumsallarsa, duygu-

sal deneyim de o denli bireysellie ynelir. Bu erevede
ekinimiz, anlaksal deneyimin ar snmas olarak ortaya
kar; bireysel dikkat giderek snrlanr; yaratc giriim
ksrlar. Bu, bireyin yeterince akll olmamasndan de
il, bilgilerini giderek daha ok bilim, izlence, vb. gibi
dzglerde bulmasndandr. Bununla birlikte doal olarak
duygusal deneyim giderek daha ok dzgleir; yani eit
lenir, varsllar, oalr; ama bundan dolay da anlam
szlar. Bilgiler dzleminde bir araya gelip ynelen a
da insan, istek duymada "pusulasz" kalmtr. Sanat
larmzn gstergebilimi bunu anlatyor bize. Gerekten be
timgesiz (bu nedenle de anlamszlam) sanatlar, dzg
szlemi ve toplumsallktan kopmu duygusal bir deneyi
mi betimlerler. Gereki sanatlardr bunlar. Belli kalplar
iindeki "nayif", "eski!", "halk tr" sanatlara, yani kitle
sanatlarna (Western tr film, izgi-roman, polis roman,
ark, vb.) gelince, bunlar sanat deil, birer elenceliktir.
levleri simgeseldir; amalar duygusal durumlarn, is
teklerin betimlenmesidir. Bu tr durum ve istekler sk s
kya dzglemi ve gerek yaamda tamadklar bir an
lamla yklenmilerdir.
Ayn inceleme, bireysel ya da toplumsal eylemin ykn
meli birer betimgesi olan oyunlara da uygulanr. (Bkz.
iler., s. 1 1 1 ) Bu oyunlar da gereki ve simgesel olmak zere
iki tre ayrlr. Yksek dzeyde toplumsallam bir eylem

34
 karlnda, sk skya dzglemi oyunlar vardr. Bu
da ada sporlarn ounda bulunan, bri ve satran gibi
sosyete oyunlarna girmeye balayan bir niteliktir. Bunun
doal bir sonucu olarak, eylemdeki bireyselliin azalmas
[25] ve buradan ortaya kan doyumsuzluk, bavurduumuz e
lencelerle giderilir. Onarm, bahe ileri, dans gibi bi
imler altnda, zgrl ve kiisel girikenlii yaant
mza geri getiren elencelerdir bunlar. Oynamak ve elen
m ek, bu kartl dile getiren eylemlerdir. ki gzel
duyusal ilev ile iki oyunsal ilev (gereki betimleme ile
simgesel doyum) arasnda bir uygunluk vardr. Ancak, bi
rinci trde olanlar duygusal deneyim, ikinci trde olanlar
da ussal nitelik kazanm uygulamal deneyim anlam
tad lde, bu bant tersine dner. Toplumsallam
bilimsel (anlaksal) deneyimle de, dzgsellemi oyunlar
ve bireysellemi oyunlar karlatrlabilir. Bireyselle
mi gzelduyusal (duygusal) deneyim karlnda, betim
gesiz, gevek dzgl betimleme sanatlar ile, sk dzgl
elenceleri buluruz.
Akas bu iki sanatn, birbirinden ok deiik anlam
lama biimi vardr. Ortaa Avrupasnda olduu gibi, ok
dzglemi bir sanatta gerekilik, yaam yanstr; d
sel ve olaanst konular ileyen trler de d betimler.
Dgszlemi sanatta ise, ki bu imdiki sanatmzdr, bu
bant ters yndedir: "Soyut" sanat gerek duygusal yaa
mmz yanstrken; romans (dokunakl ve duygusal iir),
sokak oyunu, halk roman isteklerimizi simgeler. Toplum
sal dzgler iin de ayn ey sz konusudur: Bu dzgler, k
stlayc olduklar her seferinde toplumun, toplumsal de
er ve aamalanma srasnn gerek durumunu yanstr;
ama ksnt ortadan kalktnda da, yalnzca bir tr ken
dini ve gcn gsterme isteinin ortaya konulma sna dn
r.
Son olarak ayn inceleme topumsal birey (nian, nifor
ma, protokol) ya da ortaklaa yaam (ayinler, bayramlar,

35
 trenler) dzglerine uygulanr. ada toplumumuzu be
lirleyen nitelik, yksek dzeydeki ekonomik yaplama
dr. Bu yaplamann temelinde, etkinliklerdeki byk e
itlilik ve uralardaki ayrmlama yatar. Bu durum do-
[26] al olarak, toplumsal dzglerdeki yap bozulmalarn da
birlikte getirir. Ekonomik dzglerle toplumsal dzgler,
ayn ter orantl bant iinde bulunurlar; bu da mantk
sal dzglerle duygusal dzgleri kartlatrr. Uygula
mal etkinlik ne denli dzgleirse, toplumsal grnm de o
denli dzgszleir. Toplumun yaplamas, ekonomik ya
pszlamay dnler. Sonuta, var olann bozulmas, gr
nenin enflasyonuna yol aar.
Uygulamada fazla deiiklik sunmayan ilevlerin, bir
de kendilerini belirleyen toplumsal dzglere bal kal
mas, ilgintir: niforma insan general, duruma bakan,
akademi yesi ya da Birman dervii yapar; ama mhen
dis, hekim, mimar iin i bakadr. Tp, ancak yksek
dzeyde dzglemi ve uzmanlk alanna dnm bir du
ruma geldii lde, hekimler sivri apkalarn atmak
tadrlar. Profesrler hala kararsz.
Sonu olarak, deiik dzglerle, bu Q.zglerin biim ve
dzgleme kerteleri arasnda bir uyum vardr. Bilgilerin
yaplamas, oyunlarn ekonomik ve uygulaybilimsel dz
glerin yaplamas sonucunu dourur. Bunun doal sonucu
olarak da, sanatlarn, elencelerin, toplumsal dzglerin
yapszlamasna neden olur. Btn, kavramsal bir dzg
retir. Kavramsal dzgy de, duygusal dzg ile anlaksal
dzg arasndaki birbirini tamaml ayan w kartlayan
bant belirler. Bu y11plarn oluturduu btn, ekinsel bir
dizgeyi biimlendirir. Herey byle bir dizgede yer eder,
algsal yapnn (anlak-duygu) -yani gerekliin tamalgs
yntemi-, kendi btnl iinde dizgenin yeniden yapla
mas sonucunu dourur. te bu nedenle, "eskil" ekinlerde bu
dizge, imdiki durumunun tersine bir nitelik tar. nk
[27] orada anlaksal deneyim ile duygusal deneyim arasndaki

36
bant deiiktir. Yeni m edyumlarn ortaya k bu ba
nty deitirdii lde, bu medyumlarn, her trl ekin
sel dizgenin anahtarn oluturduunu savunan McLuhan'
ho grmek kolaylaacaktr.
Ama bu sorunlar henz anlalm deil. Okur da, bunca
sav dolu, bunca erkenci bireimlerden kuku d uymakta
hakldr. Buradaki amacmz her ekinin bir iletiim diz
gesi (daha dorusu bir iletiim dizgeleri btn) olarak be
lirlendiini ortaya koyup, gstergebilimsel olaylarn ne
mini, daha dorusu nceliini gstermekti.

37
[29) KNC BLM

ANLAMLAMA
GSTERGENN TZ VE BM

I. - Gsterge ve anl amlama

Gsterge bir uyarcdr -yani duyusal bir tzdr-. Uyan

drd belleksel imge kafamzda baka bir uyarcnn im
gesine balanr. Gstergenin ilevi, bir iletiim dorultu
sunda bu ikinci imgeyi canlandrmaktr.
1 . letiim. Doal belirtiler yukardaki tanmn dn
dadr. Elbette ki bulutlarn yamur, dumann da ate belir
tisi olduu sylenir; ama gstergebilim bunlarn birer gs
terge olduklarn kabul etmez, nk bulutlu havann bize
bir bildirimde bulunmak gibi bir erei yoktur; tpk av
hayvan ya da sulunun arkalarnda iz brakmalarnn
amal olmamas gibi.
Bu belirtiler yine de birer gsterge olarak kullanla
bilir: rnein televizyondaki meteoroloji haritalar ya da
polise alnan parmak izlerinin (dilsel ya da baka trden
bir dzgyle) betimlenmesi. Gsterge hep, bir anlam ama
cnn belirtisidir.
[30] Bu anlamdaki iletiim ile alglama arasnda derirlden

39
 bir yaknlk ve ortak sorunlarn bulunduu da dorudur.
Gerekten alglama, enerji yayan duyusal gereklik ile onu
alan duyularmz arasnda bir "iletiim"dir diye dn
mede hakllk vardr. Ayn bir "sens " terimiyle bir yandan
anlam, bir yandan da duyu(m)lar anlatan terimcenin ya
kndan incelenmesiyle verimli sonulara ulalabilir: Eski
kkenbilim asndan, sentir eylemi, yani "ynlendirmek",
alglanan nesne ile duyu rgenlerini "bir izgiye (bylece
de iletiime) koymak" demektir: Bir ses duyumunun sens '
iitme duyusu, iitme duyusunun sens ' da bir ses duyumu
dur.
Bunu sylerken karmza yalnzca doal belirtiler
kacak ve gstergeyi, bir anlam iletme amacnn belirtisi
diye tanmlayacaz.
Ama bu ama, bilind da olabilir; bu da gstergebi
limin alann byk lde geniletir. Eski ya da "mantk
ncesi" ekinler, grlen dnyada, dnya-tesinin, tanrla
rn, atalarn bildirilerini bulurlar. Bilgileri ve davran
larnn byk ounluu da bu gstergelerin yorumlanmas
na dayanr. ada psikanaliz, bu geni alana yeniden el
atmaktadr. Tp gstergebilimi, doal sayrlk belirtileri
nin bir incelemesi iken, psikosomatik (ruh ve beden) bilimi
bu belirtilerde, incelenen kiinin baka yoldan anlatama
d bildirim ve istekleri iletmeye ynelik rgensel tepki
leri aratrr. Psikanaliz (zellikle de Lacan akm), bi
linaltnn ortaya koyduu eyleri bir tr iletiim ve bir dil
olarak grr. Ayn biimde teruhbilim (parapsikoloji) 1 ,
bilin snrndaki bilinli olmayan bildiriler kavramn
(31 ] ngerek olarak ele alr. Bugn eletiri, sylen zmleme
si, davranlarn ruhsal-toplumbilimi, propaganda, rek
lam, vb. gibi alanlarn, "derin ruhbilim" gibi bir grnm
altnda toplad bunca kavramlar, gstergebilimin bil-

(1) Orhan Hanerliolu'nun rh tesi ya da rhbilim tesi gibi terimlerle aklad

bu inceleme, ruhbilimin bilimsel olarak tantlayamad ruhsal olaylar konu alr
(Daha geni bilgi iin, bkz. O. H., Felsefe Ansiklopedisi, Rh tesi maddesi) (.n.).

40
 mezlikten gelemeyecei kavramlardr.
Ama yine de uras ak ki yol belirtgelemesi ve psiko
somatik, derinlemesine ayrmlar ieren gsterge dizgeleri
ve iletiim biimlerine dayanr. Burada da, her gstergede
olduu gibi, karmza iki terim kar: Bir gsteren ve bir
gsterilen. Buna, iki terim arasna gelecek biimde, bir
iliki ya da anlamlama biimini eklemek gerekir.
2. Dzgletirme. Gsteren ile gsterilen arasndaki
bant, yle ya da byle, saymacadr; kullanclar ara
snda yaplan bir szlemeden doar. Nedenli gstergeler
(Bkz. yuk.) ya da gsterge yerine kullanlan doal belirti
ler iin de durum ayndr.
Ama szleme isel (kapal) ya da dsal (ak) olabi
lir. Uygulaymsal dzglerle sanatsal dzgleri birbirin
den ayran (bulank) snrlardan birisi de budur.
Dilbilimcinin yapt bu zmleme, gerekli deiiklik
lerle, tm gsterge dizgeleri iin de geerlidir. Ama szle
me kavram, zellikle de isel szleme, greceli nitelikte
kalr. Szlemenin kerteleri vardr: Kimi clz, kimi gl;
kimine katlan az kimine ok; kimi az balayc, kimi ok.
Szleme; yol belirtgeleri dzgs, kimya ya da cebir
formlleri, vb. gibi alanlarda hemen hemen saltk; sayg
kurallarnn gerektirdii sralamada, sanatlarn oyunun
da, bir lde kalplam ve dsallam bir szbilgi
sinde, vb. yine kalc niteliini korur; ama gsteren ile
gsterilen arasndaki iliki daha belirsiz, sezgiye bal ve
znel olabilir. Anlamlama belirli lde dzgldr; bir
[32)
yerden sonra karmza ylesine ak dizgeler kar ki,
bun: ra kolay kolay dzg adn yaktramayz: Bunlar
olsa olsayorumbilgileri (hermeneu tiques) alanna giren
sradan yorum dizgeleridir. Bu, mantk bilimleri ile sana t
bilimlerini ayran snrdr; ilerde grlecei gibi, kimi sa
nat bilimleri yksek dzeyde dzgleebilseler de . . .
Deien llerde dzglemi gsterge ya da gsterge
ler dizgesi kavram temeldir.

41
 Gerekten dzgletirme, gsteren ile gsterilen arasn
daki banty bilen ve gsterenin kullanmnda buna uyan
kullanclar arasndaki bir szlemedir. Ancak bu szleme
her zaman ayn lde geni ve ayn lde kesin deildir.
Nitekim tekanlaml gsterge okanlaml gstergeden (Bkz.
iler., s. 35), nesnel dzanlam znel ya n a n lamdan (Bkz.
iler., s. 36), dsal gsterge isel gstergeden, bilinsel gs
terge bilind gstergeden daha kesindir.
Szleme belirsizletike gstergenin deeri de kulla
nanlara gre deiir.
te yandan, bu szleme saysal dkme dayal bir ni
telik de tar; belli bir topluluk iinde bilen ve benimseyen
bireylerin saysna baldr. Szleme geniledike ve ke
sinletike, gsterge de o lde dzgleir.
Dzgleme, -isel kkenli olduu lde- bir olutur. u
anlamda: Kullanm szlemeyi belirginletirip yayar, gs
terge de dzgleir; ama dzgszleebilir de.
Bu olu srecinde, bir uyarcnn dsal gsterge durumu-
(33] nu kazanmaya (ya da yitirmeye) balad snr izmek
gtr. Gstergenin tad niteliklerin bu grecelii, gs
tergebilimde ilemsel olan kavramlarn byk ounluun
da ayndr: Duruma gre gstergeler belirli llerde ne
denli, dizgeler de belirli llerde yaplamtr, vb. (Bkz.
iler., s. 52).
3. Nedenlilik. Sonuta gsterge, gsteren ile gsterilen
arasndaki (kimileyin sk, kimileyin gevek) bir bant
stne kurulmutur.
Nedenli ya da nedensiz olularna gre iki byk ba
nt tr ayrt edilir.
Nedenlilik, gsteren ile gsterilen arasndaki doal ba
ntdr; doalarnda, yani tzlerinde ya da biimlerinde
bulunan bantdr bu. Nedenlilik, birinci durumda ben
zeimsel (analogique), ikinci durumda denkleimsel (ho
mologique)'dir (Bkz. iler., s. 42); kimileyin dnl (extrin
seque) ya da iinli (intrinseque) denildii de olur.

42
 Benzeim ya eretilemeli ya da d zsapmacal olabilir.
Bu da srasyla gsteren ile gsterilenin benzeimini sak
layan ortak nitelikler bulunmasna ya da, uzamda, zaman
da bir yaknlk bayla birbirini artrmasna baldr.
Benzeim -tpk szleme gibi- belirli llerde olur ve be
lirli llerde kendini belli edi sresi vardr. En eksiksiz
biimiyle benzeim, bir betimlemedir: Fotoraf, portre, ti
yatro oyunu, vb. Ama betimlemenin resimgesel (ikonik)
deeri planda, haritada, yol panosunda, vb. daha izim
sel, hC\tta daha soyut bir biim alr.
Nedenlilik szlemeyi dlamaz: Demiryolu-karayolu
kavak geiini belirten engellik izimi, resimgesel dee
rine karn, saymaca bir gstergedir. Dzgy kullananlar
bu gstergeyi ne bozabilir, ne de yerine bir bakasn koya
bilir.
Ama u da var: Nedenlilik gstergeyi szlemeye ba
mllktan karr; bir noktadan sonra, her trl n sz
lemenin dnda, salt betimlemeye dayal gstergeler de
[341 ilev yapabilir. Birer ak dizge niteliinde yeni anlamla
ma biimleri reten sanatsal gstergeler bu trdendir. Ama
yeni gstergeler hemen dzgleir, dizge iine ekilir.
Nedenlilik ne lde zayfsa, szleme de o lde ba
layc olmaldr. Bir yerden sonra da gstergenin ilevini
yalnzca szleme salar; nk gsteren ile gsterilen ara
snda alglanabilir hibir bant kalmamtr. Bu durum
da gsterge nedensizdir denir.
Birok terimce-zellikle Anglosakson kkenli terimce
nedenli gstergeleri resimge (yani imge) ya da simge ad
altnda belirtir. Ve de matematik simgelerinden ya da
simgesel mantktan sz edilir. Ama bu gelenein yle bir
nemli sakncas var: Simge szcnn kullanmnda bir
karklk ortaya kyor. Gerekten, teden beri simge
"benzeimsel bir denklik gerei bir nesneyi betimler" (La
lande). Bundan dolay da resimgeleyici (iconographique)
niteliktedir. Burada bu szc ite bu anlamda kullana-

43
 caz biz.
Anlamlama dsal olduka -tpk ada bilimlerde
olduu gibi- gsterge genellikle nedensizdir. nk benze
imli olan her bant gstergenin niteliklerini gsterilen
stne yayarak anlam bozabilir. Ama gstergeler oun
lukla yapl ilkelerinde nedenlidir; ancak tarihsel de
iim bu nedenlilii ortadan kaldrr. Nedenlilik ayrt
edilemez duruma gelince de, gsterge salt szlemeye da
yal olarak iler. Eklemli dillerde szcklerin ounun du
rumu byledir. Tpk simgebilgisinde, kahinlikte, protokol
[35] trnden toplumsal dzglerde olduu gibi. Diller gibi, bu
tr gsterge dizgeleri de, artsremli olarak, tarihleri ve
kkenleri asndan; esremli olarak da bir ekindeki i le
yileri asndan ele alnmalarna gre, ikili bir sorunsala
dayanr.
4. Tekanlamllk ve okanlamllk. letiim etkinlii
kuramsal olarak u ngeree dayanr: Her gsterilen kar
snda yalnzca bir gsteren vardr; tersi de doru: Her
gsteren yalnzca bir gsterilen anlatr. Bilimsel dillerin,
belirtgeleme dizgelerinin, bir bakma mantksal dzgle
rin durumu byledir (Bkz. yuk., s. 32).
Uygulamada bir gsterenin birok gsterilene gnder
dii, bir gsterilenin de birok gsterenle anlatld diz
geler oktur. rnein sanatsal dzgler: Bu dzglerde sz
leme zayftr, resimgesel ilev gelimitir, gsterge ak
tr.
okanlamllk eklemli dilde genel bir kural durumuna
gelmitir. Ama buradaki durum bir dzgden ok, st ste
ve birbirine girmi dzgler karmna bal gibidir. Ku
kusuz okanlaml dzg diye bir ey yok, ama ayn anda
birok dzgden yararlanan anlatm dizgeleri vardr.
yle ya da byle, buradan bir seim olana doar ki, bu
da biemin retkenliidir. Gnderici bildirisini biimlen
dirmede birok olanaa bavurabildii lde yapt
seim bir .culam kazanr.

44
 5. Dzanlam ve yananlamlar. Bu seme sorunu, yan
anlam ile d zanlam arasndaki ayrmn kaynadr. Dz
anlam, gsterilenin nesnel olarak ve olduu gibi kavran-
[36] masyla oluur. Yananlamlarsa, gstergeye biimi ve ilevi
nedeniyle bal zel deerler anlatr: "Argo"da, "iir"de,
"bilim"de vb. kullanlan bir szck, anlatt gsterileni
bir yananlam olarak verir. Okayc bir terim2, duygusal
bir sz biimi de ayn niteliktedir. Bir niforma bir dzeyi
ve bir ilevi dzanlam olarak; bu dzey ve ileve balanan
saygnlk ve etkileyicilii de yananlam olarak verir.
Dzanlam ile yananlarn, anlamlamann iki temel ve
kart trn oluturur; bildirilerin ounda bir araya gel
melerine karn, bu bildiriler, dzanlam arlkl ya da
yananlam arlkl olmalarna gre ayrt edilebilirler.
Bilimler birinci, sanatlarsa ikinci trdendir.
lke olarak tekanlaml olan bilimsel dzgler, biemsel
deikenlikler ve yananlam olanaklarn dlar. Buna
karlk ayn olanaklar sanatsal dzglerde byk lde
kullanlr. Bir kimya ya da cebir formlnde biemsel sap
malar ya hi yoktur, ya da ok snrldr. Oysa bir ressam
bir portreyi gereki, izlenimci, kbist, vb. gibi bir yak
lamla ileyebilir. Burada bile gstergelerin okanlaml
oluunun, dzglerin deiik olmasndan ileri geldii an
lalacaktr. Gstergebilimsel dizgelerin byle st ste bi
rikmesi de ada Bat ekinimizin bir ras olarak ortaya
kar.
Gstergelerin okanlarnll ile bildirinin okanlarn
lln kartrmamak gerekir. Gerekten, okanlaml gs
tergenin anlam belirsizlii, balam iinde ortadan kalkar;
bildiride ise ilke olarak gstergenin bir tek anlam vardr.
Ama kimileyin bu anlam okluunun bildiri ieriine de
girdii olur. Bu temel soruna yeniden deineceiz (Bkz.
iler., s. 44).
(2) rnein Zeyno, bebi, nono, tonton, canikom gibi zel ses biimli terimler bu
trdendir (.n.).

45
[37] 6. zdek, tz ve biim. Gstergenin bir tz, bir de bi-
imi vardr. Nitekim, bu terimlerin geleneksel tanmna
gre, yol kuralnda geii yasaklayan k, tz olarak op
tik ve elektriksel bir belirtge, biim olarak da yuvarlak
bir krmz dzlem parasdr.
Ama -Hjelmslev'den bu yana- ada dilbilim baka bir
bak as ve baka bir terimce edindi. Gstergeyi kendi
iinde belirleyen krmz yuvarlak, tz oluturur, biimi
ise, bu belirtge ile dizgenin teki belirtgeleri arasndaki
bant belirler. imdi uyguland kadaryla, krmz
n, yeil ya da sar kla kartl bu bantya rnek
tir. Burada, belirtgenin optik ve elektriksel doasn an
latacak baka bir terim bulmak gerektii ortaya kyor;
rnein buna zdek ya da duyusal tayc denilebilir.
Bu ynden kavranan biim ile tz arasndaki kartlk,
yeni bir bilgikuramsal (epistemolojik) deer kazanmakta
dr. Bu kartlk zellikle, bir yandan gsterenin tz ve
biimini, bir yandan da gsterilenin tz ve biimini ayrt
etmeyi salar. Bu terimceye gre kavram, dnce, gste
rilenin tzn belirler. Kedi szcnde soyut "kedisellik"
dncesi gsterilenin tzn oluturur; oysa biimi, kediyi
"dii kedi" (chatte)3, "kpek", "insan", vb. ile kart klan
kavram dizgesindedir.
Buraya dein gstergenin tzsel niteliklerini gz nnde
tuttuk. imdi de biimini, yani bir dizge iinde nasl yer
aldn incelememiz gerekiyor.

(3) Bir dzg olarak Franszca adlar eril-diil ulamna gre de ayrmland iin
"chat/chatte" kartlna dayal rnek, Trke evirisinde "anlamn biimi" olgu
sunu aklar nitelikte olmuyor. Trkede bunu karlaybilecek rnekler -ama dz
gsel olarak yaygnlamam rnekler- bulunabilir. Ornein diyelim ki "davar"
bir gsterilenin tzdr, "koyun/ko", ''kei/teke" kartlk.lan da biimini belirler.
Ancak, dediimiz gibi bu tr anlam biimlenileri sk skya dzglemi deildir.
Nitekim "davar" szc, "koyun", ''kei", vb. szckleri kadar yaygn olmad
gibi, "erkek koyun", "dii kei", vb. denildii de olur (.n.).

46
 il. - Gstergenin biimi

1 . D izge. Gstergebilimciler anlamlama biimlerini

[38) dizgeli ve dizgesiz diye ikiye ayrrlar; E. Buyssens'in
yapt ve G. Mounin'ce yinelenen tanma gre:

"Bild iriler kalc ve srekli gstergelere ayrtrldnda, or

taya dizgeli belirtgeleme biimleri kar: Daireleri, drtgenleri ve
genleriyle yol belirtgelemelerinin durumu byledir; nk bu
biimler, ok belirgin belirtge bekleri oluturur; ama tersine du
rumda dizgesiz olanlar sz konusudur: Bir deterjan markasna il
giyi ekmek amacyla biimi ve rengi kullanan reklam afii -ya
da hatta ayn d eterjan markas iin, arka arkaya kullanlan dei
ik bir dizi afi- bu trdendir". 4

Bu tanm benimserken, stnde kk bir deiiklik

yaplmas da dnlebilir; zellikle bir reklam afii e
lerinin sylendii lde dizgesiz olduu kesin deil. r
nein szbilim5 , "portre"nin, "betimleme"nin kurallarn
ayrntlaryla zmler ve bu kurallar resim sanat ka
dar, yazn da gzetir. Salarn rengi ve grnm, gzlerin
rengi ve biimi, birbirine uzakl, bir dizgenin cleridir;
bu dizgenin de byk lde yaplaabildii, zorunluluk
kazanabildii ortaya konmutur. rnein dinsel resimgele
mede duoum budur. . Reklam afiine gelince, renklerin sei
mi, boy, izgi biimleri, ilk bakta grndnden ok da
ha sk bir belirlenimcilie uyar gibidir. Gstergebilimin
bata gelen abalarndan biri de, grnrde dizgesiz gibi
gelen anlamlama biimlerindeki dizgelerin varln or
taya koymaktr.

(4 ) G. Mounin, a. g.y., s. 1 78.

(5) Sb'zbilim, burada ve baka sayfalarda, yalnzca eklemli szsanatna ilikin de il,
dild sanatsal btnleri de ayn bir ltse! yaklamla zmleyen bir yntem
anlamndadr. Dolaysyla, terimdeki "sz-" de, hem eklemli dildeki sz, hem de
dild anlaml btnlerdeki sz ya da biemi anlatr. Demek ki "szbilim" terimi
geni bir alan kapsyor (.n.).
 te yandan, deiik trde dizgeler vardr: "Deimez
ve srekli gstergeler btn" denilen ey, dilbilimcilerin
yapt tanm karlamaz; nk onlara gre bir dizge,
gstergeleri birbirlerine baml olan btndr.
' [39] Bu adan, sanrz dizgeleri, dizimsellii olanlar ve ol-
mayanlar diye ikiye ayrmak gerekecek. Bir DUR! yu
varln, bir yasak izgisini, bir kamyonu birlikte ieren
bir yol panosunda, sradan bir gstergeler yn vardr.
Telefon, banyo, kahvalt servisi gibi rasgele bir araya ge
tirilmi ve aralarnda bant bulunmayan eylerin var
olduunu gsteren bir otel rehberinde de durum ayndr.
Buna karlk, onlu saylama dizgemiz, terimin dilbilim
sel anlamnda bir dizge oluturur. nk bir yandan sz
dizim kurallar ierir, te yandan rakamlarn l'u da bir
birleriyle yarr; bir baka temele dayal (5, 6 ya da 8 ra
kaml) bir dizgede, anlatlan saylar daha deiik bi
reimler biiminde verebilir. Ama otel rehberinde "tele
fon" gstergesinin olmay, "banyo" gstergesinin deerini
etkilemez. Yine, bir dizi dkkan levhas iinde kundura
cnn izmesi, yaldzl eldivenle, ya da iekli sepetle ba
dak deildir. Oysa armaclk geleneimizde arma biim
leri, blmeleri, renkleriyle birok e snflar vardr; bl
menin arma stndeki konumlarna (sada ya da solda; yu
karda, ortada ya da alt uta olmasna) gre de bir anlam
tad lde, bu armalar dizgesinin dizimsel bir nitelii
vardr.6
Ayrca dizimsellii de zamansal ve uzamsal diye iki
byk t re ayrmak yerinde olur. Eklemli dilde, kl be
lirtgelerde, mzikte gstergeler zamana bal ardklk
bants iindedirler. Resim, desen ve deiik yazsal su
nular, gstergeleri uzam iinde kullanr. ou lizge de
karmak niteliklidir: Dans, sinema, vb.
Bu durumda yle bir ayrmlama yaplabilir: Dizgesiz

(6) Blason (Armalar bilimi), "Que sais-je?", no. 336.

48
 btnler ve biimbilimsel kurallar ieren dizgeler, yani
[40] snf snf olumu kalc ve srekli gstergeler; dizimsiz ve
d izimli dizgeler: Burada biimbilimsel snflar deerle
rini, bildirideki konumlarinn bir ilevi olarak kazanrlar;
zamansal, uzamsal ve karmak dizi msellikler.
2. Eklemlilik. Yap sorunu, eklemlilik sorununu dou
rur. Bir bildiri anlaml birimlere blnebildiinde, bu bil
diri eklemlidir. "Anlaml" olu, elbette ki her trl gster
gebilimsel kendiliklerin (entites) varolma kouludur. r
nein yol panolarndaki kamyon, tekerlekler, asi, src
yeri gibi blmlere ayrabilir. Ama bu elerin varl ya
da yokluu gstergenin deerini etkilemez. Oysa ceket gi
yinmemek ya da yerine kazan giyinmek, bir giysi takm
nn anlamn deitirir. 1

Bu adan dil, ift-eklemli oluundan dolay, gsterge

dizgeleri arasnda zel bir durum sunar. Gerekten bildiri
ilk ilemde biimbirimlere (kk ve eklere) ayrr; bun
larn her biri zel bir gsterilenin karldr; bir sesbiri
min yerine bir bakasnn gemesi bir anlam deiiklii
dourur (kol/sol, kil/sil, kat/sat, vb.). Ama bu rneklerde
grld gibi k/s kartl, duruk bir anlamsal kart
lkla ayn deildir. Oysa bir yandan kurgucu, sorgucu, sar
gc, vb., te yandan kurgu, sorgu, sarg, vb. arasndaki
kartlk ayn bir anlari-lsal kartlkla uygunluk iindedir:
"Eyleyen/ eylem sonucu"7.
ki tr eklemlilii, dizimbilimsel dzeylerle kartr
mamak gerekiyor. Gerekten birinci eklemlilikte birok
[41] dzeyin bulunduu grlebilir: Tmce, nerme, dizim, sz
ck, biimbirim gibi. Ama bu karmak gstergelerin her
biri, birbiri ardndan gelen (ardk) temel gstergeler bi
reiminden baka bir ey deildir. Bu gstergeler, her d-
' .

zeyde bir araya gelen anlam eleri ierir. ikinci eklemli-

likte bu anlamsal kurucularn varl son bulur, Sesbirimle-

(7) Verdiimiz bu e ve gstergeler, zgn betikte verilen rneklerin evirisi deil

dir. nk tam bir eviri ayn durumu anlatamazd (.n.).

49
 rin ilevi biimbirimlere deikenlik kazandrmak ve
ayrt . edilmelerini salamaktr, ama kendi ilerinde bir
anlam tamazlar.
ift-eklemlilii, dzg deiimi ve okuma dzeyleriyle
karlatrmamak gerekir: Charles Bovary'nin kasketinin
bir anlam varsa (hdklk), bu anlam, daha nce anla
tld dil ya da resimgeleme dzgsnden bamsz bir
baka dzgde (yaznsal dzgde) verilmi bir anlamdr.
Genel anlaya gre ift-eklemlilik yalnzca eklemli
dillere zgdr ve onlar btn teki gsterge dizgelerinden
ayrt eder.8 Gerek durumu anlamak iin, deiik trden uy
gulaymsal iletiim dizgeleri zellikle bu adan incelen
di. Ama bu kavramn, yukarda (Bkz., s. 32) tanmlad
mz kadariyla sanatsal dzglere uymas belki de ola
naksz deil. Mzikteki notalama dzgs ift-eklemlidir;
danslarn byk ounluunda da durum ayn gibidir.
3 . Denkleim. Buraya dein eklemlilik kavram, gs
terenler stnde deerlendirildi. Oysa gsterilenler de ek
lemli ya da eklemsiz olabilir. Gsteren ve gsterilenler ek
lemli olduklarnda, iki dizge arasnda bir denklik olabilir
de olmayabilir de.
(42] Gerekten, bir gsterilen btn, kartlatrlabilir bir
(ayrc) yanlar dizgesi oluturan kavramsal elere ayr
abilir. rnein at erillik/ diilik yanyla ksrakla kart
lar.
Buradaki kartlk, gsterenlere yansm deildir.
Ama u rneklerde yansyabilir: chien/chienne (erkek/ dii
kpek), lion/lionne (erkek/dii aslan), chat/cha t te (er
kek/ dii kedi)9, vb. Bu durumda gsterenlerin eklemlenme
si gsterilenlerinkine denk dmektedir: Bu durumda iki
terim arasnda denkleim vardr.

(8) G. Mounin, telefon numaralan dizgesinin ift-eklemli olduunu gstermitir

(Bkz. Les problemes theoriques de la tradudion" "evirinin. kuramsal sorunlan",
s. 121). Ama grnd kadanyla bu bir ayncadr.
(9) Bkz. s. 34, not 1 (.n.).

50
 Bu denkleim btn bir dizge stne yaylabilir. rnein
New York'un sokak adlar doal ardklk dzenine gre
saylandrlm dikey caddeleri ve yatay sokaklaryla,
gsteren yaps ile gsterilen yapsnn denkleimine da
yal bir anlamlama dizgesi oluturur.
Denkleim, bir yapsal benzeimdir, nk gsterenler
kendi aralarnda, gsterilenlerle ayn banty tarlar;
oysa (szcn olaan anlamnda ) benzeim tzseldir.
Denkleim, benzeimi dlamaz; her ikisi de birbirleriyle
birleebilir. rnein halk dilinde insan hayvana benzeten
geni dizge hem denkleimsel, hem de benzeimseldir: Ye
l eler le salar, penelerle eller ya d a trnaklar, nayak
/arla eller, ikembeyJe mide karlkl olarak bir benzeim
bants sunarlar ve her iki btn de denkleiktir.
Kuramsal olarak, gsteren ve gsterilenler yaplam
ya da yaplamam olabilirler; bu da drt ayr trde bire
im ortaya koyar. Bu drt durumun her birinde gstergeler
(ya da gstergelerin bir blm), benzeim asndan, ne-
[43] densiz ya da nedenli olabilirler. Her iki btnn yapla
m olmas durumunda, gstergeler, iki yap birbirine denk
dmedike nedensiz, tersine durumda nedenlidir. Benze
imli de olabilirler. Buna tam uyan (ad hac) bir rnek, bir
dzenei anlamamz . kolaylatracaktr. Bir toplantda
bardaklarn az kysna plastik ya da madenden kk
kskalar taklr; ama, herkesin kendi bardan tanma
sdr. Kskalar genellikle hayvan betimgeleridir. Her ko
nuk kendisininkini alr. ou durumlarda deiik bellilik
ler arasnda hibir bant yoktur. Ayn biimde bu belli
liklerin her biri ile onu alan kii ya da stne takld
bardak arasnda da hibir bant yoktur. Ama memeliler,
kular, srngenler gibi ulamlar ieren gsterenlerden ko
layca bir dizge kurulabilir; bu ulamlar da, hayvanlar bit
kilerle, binalarla, vb. kartlatran daha geni bir diz
geyle btnleebilirler. Ayn biimde renkler gibi baka
trden ayrc yanlar eklenebilir bunlara. Bu yolla snf-

51
 landrlan belliliklerin dalm nedensiz olarak yapla
bilir; ama iki dizgeyle balantl ya da balantsz iecek
lerin bir snflamas da yaplabilir. rnein "erkekler"in
bir hayvan, "kadnlar"n bir bitkisi olacak; "alkoller"
krmz ya da sar; "alkolsz iecekler" mavi ya da yeil
olacaktr, vb. te yandan "alkoller"e scak, "meyve su
lar"na souk renkler yaktrlarak bir benzeim kurulabi
lir.
Bilim ve bilgilerimizin ou b u tr dizgilere dayanr:
Gsterenler, eklemlenen, yani kendi aralarnda kimi ba
ntlar kuran snflar olutururken, gsterilenler denkleik
bir yap sunar. Kuramda ve kken olarak (yani kkende),
anlaml klnan gereklik yaplatrlr; sonra, benzeim
izi tamaya yatkn denkleik bir gsterenler dizgesi olu-
1441 turularak bu gerekliin ad konur. Uygulamada, gsteren
olarak kullanlan yakn yapl bir dizge aranr gerek
likte: Ruhsal yetiler, bedensel ilevlere gre; toplumsal
rgenlik, gkyznn grnmne gre, vb. adlandrlr. Bu
durumda gsteren dizgesi, gsterilen gereklik stne
rtlen ve ona biimini veren bir zgaradr.
Bilim de kendine yakn bir bilimden rnek alrken ba
ka trl yapmaz. Phedre ya da Les Fleurs du Maf1 stne
Freud'un, Marx'n, varoluularn ablonlarn koyarak, bir
betii yorumlayan bizler de ayn eyi yaparz. Eski bilgi
lerin ou bu trdendir. u "yaban dnce"nin (pensee sauv
age) zmlenii, bu bilgilerin btn tuzaklarn ortaya
koymaktadr. nk denkleim ancak, gsteren dizgesinin,
gerek olan gerek balantlara gre blmlemesi lsn
de verimli olabfr (Bkz, iler., s. 64). nsan toplumunu yl
dzlar dizgesine gre rgenletinnek ve adlandrmak uygu
lamaya ok elverili bir yoldur; nk, yldzlar arasn
daki bantlar eksiksiz, nesnel, kalc ve dorulanabilir

(10) Phi!dre (bir sylem kahramannn ad) Racine'in bir trajedisi; Le Fleurs. du Mal
(Ktlk iekleri), Baudelaire'in bir r yaptdr (.n.).

52
 niteliktedir; ama bu yaplrken, insan ilikilerinin duruk
latrlmas, ayrca bu ilikilere btnyle uzak nitelikler
yaktrlmas tehlikesi vardr. Gkyz gerekliinin
kendisi de benzeimli bir hayvan masalndan yola k
larak adlandrlm olunca, dizge arasnda deer al
verii ve deer karm olur ister istemez. nk gster
gelerle nesnelerin birbiriyle kartrld "iirsel" an ge
liverir hep. Levi Strauss benzeimin bu dnselliini ar
pc biimde ortaya koymutur. rnein u durum nasl ola
biliyor: Ongun dizgeleri oluum ilkelerinde btnyle ayrt
edici ilevi olan nedensiz adlandrma ve snflandrma
yordamlardr; durum byle iken, bu dizgelerin tz kendi
(45] rengini gsterilene yanstyor; bylece gsterilen, benzetim
yoluyla, kendisinde olmayan niteliklerle ykleniyor?11 O
nedenle, sylemlerin anlam "birleime giren tek tek e
lerden deil, bu elerin birbirleriyle birleim biimin
den" doar. Hjelmeslev'in dilinden konuursak, bu anlam,
elerinin tzlerine deil biimlerine baldr (Bkz. yuk.,
s. 37).
Ayn biimde Michel Foucault da, Les Mots et Les Chos
es adl yaptnda, klasik-ncesi bilgi ile ada bilimi
yle ayrdeder: Birincisi anlamlamay gsteren ile gste
rilen arasndaki benzeime dayandrr, oysa ada bilim,
anlam belirleyen varlksal (ontolojik) ilikiyi anlam
landrr:

"Gstergeleri konuturmay ve anlamlarn bulmay salayan

bilgiler ve uygulaymlar btnne yorumbilim (hermeneutique)
adn verelim. Gstergelerin yerlerini ayt etmeyi, kendilerini gs
terge yapan eyin ne olduunu belirlemeyi, balarn ve birbirle
riyle zincirlenme yasalarn tanmay salayan bilgiler ve uygu
laymlar btnne de gstergebilim diyelim: XVI. yzyl gster
gebilim ile yorumbilimi benzetim yoluyla st ste getirmitir. An-

(11 ) LEVl-STRAUSS, LA pensle sawage, Plon.

53
 lam aramak, benzeik eyleri bulmak demektir. Gstergelerin
yasalarn aramak da benzeik eyler bulmak demektir. Varlklar
betimleyen bilgi, yorumlanp zmlenmeleri demektir. Gster
gelerin konutuu dil ise, kendilerini birbirlerine balayan dizim
bilgisinden baka hibir ey anlatmaz." 12

Bu iki temel anlamlama biimi, yani benzeimsel ve

denkleimsel anlamlama arasndaki ayrm, bilimsel eki
nimizin anahtardr. Bu ayrm bir yandan bilim ile gele
neksel bilginin, te yandan da sanat ile bilimin ayn eyler
olmadklarn ortaya koyar.
Antia ve Ortaa dncesine o olaanst birlii ka
zandran ey yldz, say, simya, yz fal, vb. gibi deiik
dizgelerin denkleik olmalardr: Mimarlk, mzik, sz
bilgisi, felsefe, vb. de denkleik dzgler oluturur; yani
anlamlar birbiri stne gelebilecek ve birbirlerinin yerine
geebilecek dzgler.

[461 III . - letiim b iimleri

Kavakta bir trafik polisi dnelim:

- niformaldr;
- Geli-gidileri dzenliyor;
- Bir plan stnde gara giden yolu gsteriyor bana.
Burada ayr iletiim tr vardr:
- niforma bireyin kimliini gsterir bana;
- Beyaz denein devinimleri durmam buyurur;
- Kent plan yerlerin konumunu belirtir.
letiim, birinci durumda varlkla, ikinci durumda ey
lemle, nc durumda bilgiyle ilgilidir.
Diyoruz ki, burada srasyla belirtme, buyruk ve betim
leme vardr.

(12) M. FOUCAULT, Les mots et les choses (Szckler ve nesneler), Paris, Galli
mard, s. 44.

54
 imdi bu rnei bir baka koulda yeniden ele alalm.
Bu kez ayn trafik polisi:
- niformasn Bastia'ya bir kuzeninin dnne git
mek iin giymitir;
- Polis rgtnn yllk gsteri treninde trafik balesi
nin devinimlerini dzenliyor;
- Bir grmeyene yol gsteren bir polis grevlisinin na
yif bir tablosunu yapyor.

ki ayr dizideki durumda ayn gstergelerin deiik bi

rer anlam vardr. niforma birinci durumda bir ilevin
olaan bir belirtisi; ikinci durumda, onurlandrc diye
dnlen bir ilevde bulunulduunu gsterme; bir trenin
grkemini vurgulama isteini gsteriyor. Gsteriye ilikin
olarak da, ayn biimde, gerek anlamda bir trafik akn
dzenlemek deil, simgesel olarak byle bir etkinliin tu
tarllk, ciddiyet, dn vermezlik ve zorunluluk gerektir-
(47) diini anmsatmaktr. Son olarak da tablo, yalnzca bir
polis grevlisini gzmzn nne getirmiyor, ayn zaman
da tabloyu yapann, onun nasl grdn ve yorumladn
da anlatyor bize; bir yandan da kiinin iyi yrekliliini,
bir arada yaama anlayna balln vurguluyor. Ba
ka deyile, ilk durumda, yalnzca durumun niteliine uy
0luak, nesnel bir iletiim sz konusudur. teki du-
rumda ise gnderici, sz konusu edilen durum listne bir yar
gda bulunuyor ve ayn yargya alcnn da katlmasn
salamak istiyor. Bu da kabaca yle bir izime olarak ve
rebilir:
Olmak Eylemek Bilmek

Mantksal Dzanlam
nesnel Belirgeler Belirtgel er Bilimler Dikkat
dz gler

Gzelduyusal, Modalar Ayinler Sanatlar Yanlanlam

znel Grenekler Bayramlar ve Katlm
dzgiller Davranlar Oyunlar Yazn

Belirtme Buyruk Betimleme

55
 Gstergebilimsel terimce konusunda henz herhangi bir
birliin salanmam olmas nedeniyle, kullanlan terim
ler kolay tarafndan ylesine seilmitir. Akas u d a
var: Kimi dizgeler bu ereveye girebilirken, ou da dna
tamakta, karmak ve kark gstergeler sunmaktadr.
Ama yine de bu izim, dilbilimcilerin "dilin ift ilevi" de-
[481 dikleri eyi karlay an iki nemli gsterge trn ortaya
koyuyor: Nesnel ve mantksal olarak kavranabilir ey
lerin gstergeleri ve anlatmsalln, znel duygusalln,
istein gstergeleri. ada . Bat ekinimizin niteliklerin
den biri de, deneyimlerimizdeki bu iki dzeyi birbirinden
ayrt etmektir. Mantk ncesi eskil ekinlerde ise bu iki
dzey birbirine karma eilimi gsterir: nk, eylem d
zenlemeleri (av, sava, tarm, vb.) ayinleir, sanat ve uy
gulaymlar birbirine karrd.
Bir baka sorun da iletiim koullarna degindir: Ger
ekten iletiim bir bildiri (ile taycs), bir gnderici ile
bir aln, bir gnderge, bir de dzg ierir (Bkz. yuk., s. 9 ).
Bu elerden her birinin ortada bulunup bulunmamas zel
iletiim trlerini belirler.
Bildiri ve alcnn ayn anda varl zorunludur; ancak
yayc ortada olmayabilir: rnein bir mektup gndericisi.
Dzg genellikle iletiimin dnda kalr, nk kullan
clarn belleindedir. Ama eviri srasnda sz!k olarak,
llreii bl.ldiri zmnde ifre anahtar olarak dzgye de
bavurulabilir. Ama dzgler, zellikle gnderici ve gn
dergenin iletiimde yer alp almamalar asndan ayrt
edilirler. Eklemli dil, jestlere bal dzgler, bedensel be
lirtgeler, giysilere ilikin dzgler gnderici varln ge
rekli klar; nk byle bir gnderici bildirinin dorudan
taycsdr. Buradan u temel balayc kural ortaya
kyor: Yayc ile alcnn varl zorunludur. Ama bildiri
baka' bir taycya aktarlabilir ya da baka bir olanak
la iletilebilir. rnein eklemli dil iin yazya dkme ya
da ses kayd olanaklar vardr. B irbiri ardndan yaznn,

56
 basmcln ve imdi de grsel-iitsel iletiim aralarnn
(49) bulunmu olmas sonucunda, yaycnn ne byk klfetler
en kurtulduunu vurgulamak bile fazla.
Bir baka sorun, kendisi de bir bildiri taycs olan
gndergenin ortada olup olmamasndan kaynaklanr. Be
lirtilerin durumu yledir: Bir aa stndeki kesim izleri,
belirge ve tabelalar, sanayi rnleri markas ve belirtgele
rin ou . . . Kimileyin u da olabilir: Gnderge, tad bir
belirge (rozet, vb.), stndeki giysi araclyla kimliini
belli eden yaycnn kendisidir. Gndergenin imgeleri duru
mundaki yknmeli sanatlarda, anlamlama belirtisi ve
imleri tayan, ite bu imgedir. Ama byle bir imge, betim
leme dzgsnn nitelik ve snrlarnca koulland ikinci
bir dzeyde ilev yapar. Bir trenin (kutsama, dn, vb.),
tiyatro ya da resim yoluyla betimlenmesi trensel belirti
lerin biimini koullandrr. Bu adan sesli ve sessiz sine
ma karlatrlabilir. Sonuncusu sesi yanstmad iin,
an-lamlama ilevini jestlere, mimiklere ve giysiye ak
tarr. Ayn biimde, birletirmenin gstergebilimsel nite
lii, resimde, grngenin (perspektifin) oluu ya da olma
yna gre ok deiiktir: Tablonun oda (merkezi) ayn
yerde deildir, kiilerin boyu ayn anlam tamaz.
Genel olarak, bir betimleme biimi ne lde ayrn
tszsa, gstergenin dzglemesi de o lde skdr.

iV. - Anlam: Dzgler ve yorumbilimler

Szlkler sens (anlam) szc iin iki tanm verir: "bir

gstergenin betimledii dnce" ve "kendisine bir dnme
nesnesi balanabilen kavram". Bir yaam szcnn an-
[50] lam, bir de "yaam"n anlam vardr: Ne demektir yaam
denilen ey; hangi eye uyar, neyin karldr? Ortaa
da iki szck vard: birisi sens (Lat sensus) ya da dorudan
anlam, yani anlamda olan ey; teki ise (Cermence sinno -
'

dan) sen ' dir ve anlam tesini, anlamn yneldii eyi an-

57
 latr. Dilsel deiim ne yazk ki, iki kavram deilse de,
iki biimi birbirine kartrm; yle ya da byle, snr
larn, bu arada iki gstergebilim arasndaki snr da
nemli lde bulanklatrmtr.
Madame Bova ry'nin balangcnda, Flaubert, kahrama
nnn gln kasketini betimler. Bunu szcklerle yapm
tr; ama bu szckler, bir kitap/ gazete resimleyicisinin
elinde, izgi ve renklerden olutnu bir desen biimine ak
tarlabilir. Szckler ve desen birer gsterge, kasket de bu
gstergelerin anlamdr. Ama kasketin kendisinin de bir
anlam vardr: Charles'n hdklnn, beenisizliinin,
arkadalaryla ilikilerindeki beceriksizliinin gsterge
sidir bu kasket.
Bu durumda kasket hem gsterilen bir anlam, hem de
gsteren bir gstergedir. Ama anlam, olduu yerde kalm
yor: Charles'n hdkl, Emma ile ilikilerinin de gs
tergesidir; Emma ile ilikileri, belli bir evlenme biiminin,
bu evlenme biimi ekinsel bir durumun gstergesidir, vb.
Anlam bir bantdr ve bu bant, her anlam yeni bir
aniam iine ahr. Demek ki gstergebilim, gstergelerin bi
limi olduuna gre, btn bilgileri, btn deneyimleri de
kapsar, nk herey gstergedir: Herey gsterilen, herey
gsterendir.
yle olmakla birlikte, verdiimiz rnekler iki tr gs
terge ayrmna yneliktir. Szckler kasketi anlatr, de
sense, betimler. Dsal ve (her biri kendi uygulaym iin
de) kesin kldklar ilevleri de buradadr. Bu ilev, okur
larn ortak yaklamn salayan bir szleme dizgesine
[Sll gre gerekleir. Buna karlk, kasket, onu kullanann be
ceriksizliinin belirtisidir dediimizde de karmza bir
gt\sterge kar; ama bu gstergenin doas bsbtn baka
dr. 6t.: .kasketin bir "becerisizlik ve beenisizlik" gster
gesi olmasni gerektirecek hibir dzg yoktur. te yan
dan, okurlarn ortak dediimiz yaklam biimi de, yle
herkese paylalmak tan uzaktr. Belki de kimileri ayn

58
 kasketi sevimli bularak, Charles', yanl deerlendir
menin bir kurban gibi grecektir.
Birinci durumda bir dzg, yani dsal ve toplumsalla
m bir saymacahklar dizgesi; ikinci durumda ise bir yo
rumsallk, yani isel, gizli ve ortaya k btnyle ras
latya bal bir gstergeler dizgesi vardr. Bu gstergeler
saymacalamam ve toplumsallamam olmaktan ok;
daha gevek, daha karanlk ve ou zaman bilind bir
yap iindedirler. rnein bir kundurac dkkann belirt
mek iin tabela yerine kullanlan maden izme, ayakkab
kataloundaki izme deseni, svari birliinin belirgesi
olan asker izmesi, vb. bir dzgye dayanr. Buna karlk
kendisini bir iftlik soylusu gibi gren kuzen Gontran'n iz
mesi; Maube melekleri etesinden, kapcnn olunun izme
si, kendine binici ss veren, beinci kattaki bayann iz
mesi, vb. gizli bir yorumsallk dizgesinin ylesine deiik
biimleridir. Bat ekininde byle bir dizge, izme ile "top
lumsal saygnlk", "buyurganlk", "erkeklik", vb. gibi d
nceler arasnda bir arm uyandrr.
Demek ki bildiri iki ayr anlamlama dzeyi sunuyor:
Dzglerin birinde temellenen uygulaymsal bir anlam ve
kullanla kullanla belirli llerde toplumsallam ve
saymacalam isel yorumlama dizgelerinden giderek,
[521 alcnn verdii sanatsal anlam. stnde ortak bir anlay
olutuka, bu tr gstergelerin anlamlama biimi de uygu
laymsal dzg durumuna gelebilir. Gerekten, gzelduyu
sal nesne ile, verdii anlam arasndaki bant, yalnzca
aracsz ve isel bir gereklik gibi verilebilir; ancak yine
de, bu gereklik, bu aka anlalrlk benimsenip kabul
edildike, gsterge de yeniden ilemeye balar, yinelenir
ve deeri saymacalar; gz "ruhun aynas"dr, boyun, ya
am gcnn gstergesidir, vb. Ressam, modelinin gzn
bylterek ya da burnunu uzatarak, bu tr saymaca deer
leri kullanr. u sz kanatlar, "yaz yordamlar" (biem
ler) birer dzgdr. Kahin, her gstergede ya da gster-

59
 geler bileiminde saymaca ve deimez bir anlam bulduu
lde, kahinlik sanatnda da durum ayndr.
Ama uygulaymsal dzgler nesnel, gerek, gzlemlene
bilir ve dorulanabilir (hi deilse yle varsaylan) ba
ntlar dizgesini anlamlandrq oysa gzelduyusal dz
gler dsel betimlemeler retir; bu betimlemeler de, reti
len dnyann bir kopyas gibi algland lde birer gs
terge deeri kazanr: Gzelduyusal bildiri, gerekstnn,
grnmezliin, sylenmezliin ya da, uygulaymsal gster
gelerin anlatamad, bugne dein anlatmakta, yani gz
lemleyip dorulamakta, herkese kabul edilen saymaca
bir gsterge gibi gstermekte yetersiz kald bir gerek
liin karldr, benzeridir.
Mantksal anlam btnyle dzglemi, dzg iine ka
panm, gcl olarak ieriine girmitir. Oysa gzelduyu
sal betimleme, yalnzca bir blmyle dzglemitir; al
cnn zgr yorumuna belirli lde ak bir bantilar
alan olarak varlk gsterir.
(53) Dzglemedeki bu kerte anlay doal olarak trlere,
alara ve ekinlere gre deiir. rnein western trnde
kiiler, koullar, davranlar sk skya saymacala
mtr.
Demek ki bir yanda, ilevi mantksal bir deneyimi an
lamlandrmak olan uygulaymsal dzgler, bir yanda da
ilevi dsel bir evreni yaratmak olan sanatsal dzgler
vardr. Bu evrende insanlar u sd ya da en dorusu, uygu
laymsal gstergelerin erimedii bir deneyimi anlam
landrr.
Dil tm bu dizgeleri kapsamna alr, nk biliyoruz ki
u ya da bu biimde anlamlanan her ey szcklerle anlat
labilir: Bir tablo, bir elence, bir yol haritas, bir kimya
foml, bir d, vb. O nedenle dilde btn gsterge trlerini
ve btn anlamlama btimlerini bulmak hi de artc ol
mayacaktr.
Sorun -btnyle nedensiz ve salt tanma dayal sorun-,

60
 gstergebilimin aratrma gcnn nerede bittiini kestir
mektir. Kimilerine gre, ne kadar anlamlama alan varsa,
hepsi gstergebilimin de alandr; yani snrszcasna geni
. bir alan. Kimilerine gre ise, gstergebilim -d ar anlamda
dilsel olmayan iletiim gstergelerinin incelenmesidir: Be
lirtgeleme dzgleri, ayinler, trenler, in..:elik ve grg ku
rallar. Yani bizim burada uygulaymsal ya da mantksal
dzgler ad altnda vermeye altmz eyler.
Daha bakalar gstergebilim alanna gzelduyusal ve
sanatsal dzgleri de katarlar: Sanat, yazn, toplumsal
[54] lam davranlar (toplumsal yaam sanatlar yani). Bun
lara yorumsal dizgeleri ekleyenler olduu gibi, eklemeyen
ler de vardr. Ama bu deiik anlamlama trleri arasn
daki snrlar nasl belirlenecektir?
Her ey gstergedir; oalan, artan gstergedir: Aa-
lar, bulutlar, yzler, kahve deirmenleri. . . anlam hamuru
nu ileyen, katmerletiren yorum katmanlaryla sarmalan
mlard r.
Bu anlamlamann varl ve kendisini temellendiren
ralar stne herkes hemen hemen gr birlii iindedir.
Ama genellemi bir gstergebilimin grngesinde, deiik
gsterge trleri "belirli llerde anlamldrlar"; yle ki,
ou kez alan snrlarn belirlemek gleir. Toplumsal
lam dsal dzglerde bildiri, katlanlar arasndaki bi
imsel bir szlemeden doan bir veri durumundadr. . . Bi
reysel ve belirli llerde isel nitelikteki yorumsal dizge
lerde ise, anlamlama, alcnn yorumuna dayanr. te bu
nedenle, bu iki dzgy kartlatrabiliriz. Ama, sanat,
szbilgisi, kahinlik, simgebilgisi alanlarna giren karma
k dizgelerin doasn belirlemek bir baka trl gtr.
Bu dizgelerin kimileri dzgleme yolunda yorumsal diz
gelerdir, kimileri de dzgszlemekte olan eski dzg
lerdir.

61
[55] NC BLM

MANTIKSAL DZGLER

nceki sayfalarda birbirinden ayr iki byk deneyim

biiminden sz ettik: Nesnel-kavramsal ve znel-duygusal
deneyim.
Nesnel deneyim ile insan-dnya ilikisini anlamlama
ilevi, uygulaymsal ve mantksal dzglerin ilevidir.
Bu ilevin de trleri vardr: Bilimsel bilgi ve geleneksel
bilgiler gibi ikili grnm sunan bilgi dzgleri; belirge
leme dizgeleri ile retim ve alma izlenceleri, ki bunlar
eylem dzgleridir; buraya -daha iyi bir yer bulamad
mz iin- yandilsel dzgleri; yani eklemli dillere yar
dmc olan dizgeleri, dil yerine geen biimleri, ara ak
tarclar ekleyebil iriz.

I. - Y andilsel dzgler

Yukarda belirttiimiz gibi bu dzgler, sradan bir dz

gleme, zerk dzg; ' ya da dil ile birlikte, ona kout ola
rak kulanlan bir dzg olmalarna gre, tre ayrlrlar.
1 . D ilin ara aktarclar. Bu deyim altnda deiik
abeceleri sralayabiliriz.
[561 Abecesel yaz (ve hecesel olan), mors, kabartma yaz,

63
 denizci a rmalar, sar-dilsiz abecesi ve tam tam 1 ile
tiiminin deiik trleri bu ilevi yapar. Bu sonuncuya en
kaba rnek, tutuklu abecesidir: 1 vuru A, 2 vuru B, 3 vuru
C, vb. yerine geer. ifreleme dzgleri de bu trdendir: Bu
rada abece harflerinin yerine rakamlar ya da bambaka
[57) biimgeler kullanlr; ya da kullanm dzeni bir baka ku
rala uydurulur. Bu abecelerin ilevleri, zamansal ve uzam
sal olarak kul1ammnn kstlandnda, eklemli dilin ye-

Sem<for

c .... . _ .

(1) "tam-ta m " burada yansma deerinde k ulla nlan bir terimdir; yani tak-tak demek
gibi birey; gerektiinde buna: "tak tak iletiimi" de denilebilir (.n.).

64
 rine gemektedir. Bu amala sesler harf; harfler, uygun
den baka tzlere aktarlr. Yaz, sesleri, grsel nitelikte
uzamsallam gstergelere dntrr; bu da hem kalc
kullanmlarn, hem de bir baka yere iletilmelerini sa
lar. Sar-dilsizlerin parmak abecesi grseldir, krlerinki
dokunsaldr. Morsun deiik trleri vardr: Sessel, k
sal,yazsal, elektriksel olabilir.
Ayn bir bildiri, arka arkaya, birok dzglemenin ko
nusu olabilir: Szl bir bildiri yazl, yazl bildiri ifreli,
ifreli bildiri de morsa aktarlabilir; nce (bir levyenin oy
natlmasyla) dokunsal bir biime, dokunsal biim elek
triksel tepkilere, bunlar da yazsal nokta ve izgilere d
nr.
Birer seenek olan bu lzglerin hepsi, hangi durumda
olursa olsun, eklemli dilden geer. O nedenle, evrensel ol
malarna karn, ancak dzgletikleri dilde anlalabi
l i rler.
2 . Dil yerine geen dizgeler. Grld gibi abece diz
geleri yalnzca doal dilin ara aktarclardr ve ondan
ayr dnlemezler. Abecenin A's ya da morsun (. -)'s, a
sesinin baka biimlere aktarlmasndan baka bir ey
deildir. Dzgnn biimi deil, yalnzca tz deimitir.
inlilerin dnyazs (ideogramme) ise, kendine zg bir
anlam tar. "Ev"i, "gkyz"n, "aa" belirten imleri
vardr bu yaz dizgesinin. Hiyeroglifler ve resimyazlar
(pictcigrammes) iin de durum ayndr. Burada, doal dil-
[58) den bamsz ve zerk dzgler sz konusudur. inli okur
yazarlar, lkenin her yerinden, birbirleriyle yazabilir
ler; ama, ana leheleri, birbirlerini anlamalarna elver
mez. Amerikal yerlilerin "ate dumanlar"yla saladk
lar belirtgeler, argo ve gizli derneklerin kapal gster
geleri bu trdendir. Dilin yerine geen bu dzgler ara
snda, en gelitirilmi olanlarndan biri de Trappe kei
lerinin jest anlatmdr: 1300'n stnde imi vardr bu dilin.
rnein saat, "eller yukarda birletirilip kk parmak- ,

65
 lar oynatlarak", akam, "iaret parma gze bastr
larak"; gece, "ba ve iaret parmaklarnn ikisi birden her
iki gze bastrlarak" anlatlr. Yabanc dile eviri de ay
n trden bir dzglemedir . . . Bir oyun ya da romann filme
aktarlmas, bir sava yksnn tablolatnlmas ya da,
tersine, bir tablonun szle betimlenmesi, yine ayn eydir.
Bir rnek olarak, ite bir resimyaz bildirisi: Yukagir'
lerin Sibiryal soyundan bir gen kzn ak mektubudur bu.
Sadaki ok gen kz, soldaki de sevdii genci betimlemek
tedir:

Oku ieren biimge evi simgeliyor. Delikanlnn evinin

yalnzca ats gzkmekte; bu da uzakta bulunduunun be
lirtisidir. Gen kznkinde apraz kiriler var; anlam:
z11t.2
[59) 3 . D ilin yardmclar. Dilsel iletiim eklemli gster-
gelerin kullanmna dayanr.
Ama ou kez sylemle birlikte, dile kout imler de kul
lanlr. Ses tonlamalar, mimikler, jestler gibi. Burada
doal ve kendiliinden oluan, btnyle duygusal belirti
ler sz konusudur ama; kimileri de iletiime ynelik olarak
saymaca duruma gelebilmektedir. Omuz silkmeler, ka
kaldrmalar, ban dikeyine ya da yatayna devinimi,
toplumuna gre deiebilen birer gstergedir. rnein Yu
nanl "hayr" anlamnda ban aadan yukarya kal-

(2) L'homrM et son langage (insan ve dili) adl yaptn aktarmas, Patis, Tallandier, s.
109.

66
 drr. Kimi ekinlerde bu dzgler ok geliebilmitir: "El
leriyle konuan" talyan, dardan sanld gibi, bouna
bir jest oyununa girimez; her jestin zel bir anlam vardr.
Dilin bu yardmc dzgleri tiyatro, dans, ayin gibi an
latm biimlerinde byk bir nem kazanr; ilevlen de uy
gulaymsal olmaktan ok, anlatmsaldr, duygusaldr (Bkz.
iler., s. 103).
A ) Brnse{ dzgler, szl anlatmn, ses ykselmesi,
nicelii ve yeinliine dayal deikenliklerini kullanr.
imdiye dein gstergebilim, bunlar dilbilime brak
m, ama dilbilim de hibir zaman incelemi deildir. Or
tak yanlg, bu dzglerin, belirli lmlerde ilemsel dil
bilgisi dzgsnn yan eleri gibi grlmesidir. Kimileyin
de paralar st belirtiler ad altnda ele alnmaktadr.
Ama gerekte ilevsel dzg iine kakmlardr; ona ko-
[60] ut biimde ilerler; ama gerek doal nitelikleri, gerekse
gstergebilimsel ilev ve ileyi biimleri asndan, bu
eler, dilbilgisi dzgsnden btnyle ayr bir dzg
olutururlar. Dilbilgisinin nlem, buyruk, seslenim gibi
ulamlar derleyip btnletirmede yetersiz kalmas bunun
en iyi kantdr (Bkz. Syntaxe du franais "Franszcann Sz
dizimi", V. Blm, "Anlatmsal Szdizim")3.
Ama kesin lt, dilin ift dzeyli bir eklemlilik sun
mas olgusudur (Bkz. yuk., s. 40). Brnsel dzglerde bu
nitelik yoktur.
Brnsel dzgnn duygusal iletiimde nemli bir pay
vardr. Doal kkenli bu belirtiler, byk lde toplum
sallam ve saymacalamtr. Nitekim, oyuncularn sy
leyi uygulaym bunu gstermektedir.
B ) Devinim dzgs jest ve mimikleri kullanr. Bura
da da szle, zellikle brnsel gstergelerle sk skya bir
leen, bunlara kout bir dzg sz konusudur.
Grnte doal ve kendiliinden oluan bu gstergelerin

(3) Yazan, P. Guiraud'dur (.n.).

67
 saymaca nitelii epeydir kantlanmtr.
ncelenmeleri, Birleik Amerika'da gelitirilen yeni bir
bilimin konusudur. Bu sorun ilerde "jest dillerinin zel bir
yer tuttuu" toplumsal iletiim dzgleri erevesinde ye
niden ele alnacaktr (Bkz. iler., s.103).
C) Aralksal dzg, verici ile alc arasndaki aralk
kavramn kullanr.
Konutuumuz kimseyle aramzda tuttuumuz uzaklk,
bir yry kolu ya da masa evresinde aldmz yer, vb.,
o oranda toplumsal konumumuzu belirleyen gstergelerdir
ve ekinine gre deien, gelitirilmi bir dZf,' oluturur.
[61] Daha sonra devinimbilimle (Kinesique) birlikte yeni-
den ele alacamz aralkbilim (proxemique) de tpk bi
rincisi gibi Birleik Devletlerde yeni domu bir bilimi
oluturur.

il. - Uygulamal (pratik) dzgler:

Belirtge ve izlenceler

Belirtgeler ile izlencelerin ilevi, arlar, bilgi ver

meler, duytru ya da uyarlar araclyla eylemlere eg
dm kazandrmaktr.
Birinciler toplu dolam ya da devinimleri dzenlemeyi
salar; ikinciler, kurguya dayal bir yayn kua ya da
diki patronu gibi, bir iin gerekletirilmesi dorultusunda
oluturulan bilgilendirme dizgeleridir.
Belirtgeleme dizgeleri arasnda en ok bilinenleri kara,
demiryolu, hava, deniz ve akarsu ulamndaki dolam
dzgleridir. Bu ulama uyarc belirtgeler de girer. an ve
alarm zilleri, davul, trompet, korna, siren sesleri bu do
rultuda gelitirilebilmektedir. rnein askerlik etkinlik
lerinde birbirinden ayr bir dizi boru sesleri ayr ayn an
lamlar tar: Kalk borusu, itima, eer vur, tpplan, geri
ekil,hcum gibi. Gerektiinde deiik birlik ya da toplu
luklar iin daha bir dizi deikenlikler retilebilmek-

68
 tedir.
Ortak almann her trnde' belirtge dizgeleri kulla
nlr. Kandilisa4 eken denizcilerin ho-hisse komutundan,
en karmak bir yayn kua yapm izlencelerine, ya da
bir sava dzenine dein, her alanda.
Kimileri ok yalntr; rnein krlerin beyaz bastonu.
(62] Kimileri ise dopdoludur. rnein karayolu dzgs biimi
ve tzyle son derece deiik, yzlerce belirtge iermekte
dir: k, renk, imge, harf, sesli uyan, vb.
Bu dizgelerin doas, bir yandan gstergebilimsel alan
larna, yani iletecekleri bilgi ve buyruklara; bir yandan da
yayma ve anlama koullarna baldr. rnein kaza duru
mundaki bir havac pilot, kaza yerinin stnden uan uak
larla nasl iletiim kurabilir? Barmas sz konusu ola
maz. Devinmeler, bayrak amalar, belli bir uzaklktan
sonra kolay kolay seilemez; ksa gndz etkisizdir. So
run, yz mavi, tersi sar bir kuma karesiyle zlmtr.
Kuma 12 ayr belirtge ieren bir dzgeye gre katlanabil
mektedir. yle ki her belirtge su, yiyecek, ila, yakt gibi
birey i steme anlamna gelmektedir.
Bu dzglerin tmn burada dkm1emeye olanak yok
tur. O nedenle, rnek olarak, karayollar belirtgelemesi
stne birka zet kural sralayacaz. Bu di.zge yurtta
larn byk ounluunu ve etkinliklerinin nemli bir bl
mn ilgilendirmesi bakmndan zel bir nem tar. G.
Mounin, yol dzgsnde birbirinden ayr ISO'ye yakn be
lirtge kullanldn hesaplamtr (Fransa iinde ya da
dnda madensel levhalarn verdii 250 bilgi tr bunun
dndadr).
yle:
- Be ayr anlamsal ulama giren 87 yol belirtge pano-
su:
Tehlike, dur, yasak, zorunlu, park.

(4) Yelkenleri yerine ekmeye yarayan halatlarn genel ad (.n.).

69
 - 25-30 arasnda kl belirtge: Krmz, yeil, sar;
yn gsterici yanar sner, fren, geri vites lambalar, sa-sol
belirtgesi, gece durumu, gabari, gei tnl.
[63] - 20 dolaynda trafik eridi: ivili gei yerleri, s-
rekli ya da kesik sar izgiler, durma vasa gsteren sar
ya da krmz kaplamalar.
- Tama niteliine ilikin 5 belirtge.
- Bir yerde duran ya da dolaan trafik grevlilerinin
kol devinimleriyle gerekletirdikleri belirtgeler de faz
ladan.
Ayrca G. Mounin unu da ortaya koyuyor: "Bir src
ilek bir devlet karayolu stnde ve ilerleme ynnn sa
nda ortalama olarak her 1 00 Km'de 200-250 belirtge;
kent ii geilerini hesaba kattnda da 500'e ulaan say
da belirtge alglamaktadr. Yalnz kent ii ulam gz
nne alndnda, her 1 00 Km'ye 800-1000 aras belirtge
dmektedir. Ve de burada yalnzca karayolu dzgsnn
belirtgeleme panolar sz konusu. Trafik belirtgeleri de
salt bunlar deildir.5
Belirtge dizgeleri, karmaklk ve yaplama lsne
gre deiiklikler sunar. Kullanlan gstergelerin doasna
gre de ayrt edilirler. Kimileri nedensizdir. rnein kara
ya da deniz yolu ulamn dzenleyen klar. Kimileri re
simgeli izimler ierir. rnein bir okula, bir demiryolu
karayolu kavana yaklaldn gsteren levhalar, vb.
Ortak yanlar, hepsinin kesin kes tekanlaml; yksek

dzeyde saymacalam olmalar; bu saymaca niteliin de

her zaman ak seik ve balayc olmasdr.
Trleri de oktur belirtgelerin. Daha nce uyarc nite
likte olanlarn, sesli ve vurmal trlerini andk. Bunlara
sava (ya da oyun) lklarn; ate, duman, vb. belirtge
lerini, avclkta geerli belirtge biimlerini, dilencilerin
[641 ve kt iler yapanlarn kulland dzgleri; bir o kadar

(5) G. Mounin, Les systemes de communications non linguistique (Dild iletiim diz
geleri/ . . , B.S.L.P., LIV, 1 959.
.

70
 da bireysel ya da ortak bir eyleme ynelik bilgi iletme
yollarn ekleyebiliriz.
lenmi ve karmak yapl bir eylemde, belirtge bir
izlence yerine geer. zlence ''bir sonuca ulamak iin gerek
li ve yeterli ilemlerin dzenlenip biimlendirildii b
tn"dr; "bu ilemleri gerekletirme biimine olanak veren
(bir) dzenek: Delikli, manyetik ritler stnde izlence;
hesap aygt, ordinatr izlencesi".6

111. - Bilgikuramsal dzgler

Belirge ve belirtgeler birer iletiim gstergeleridir; d

sal ilevleri bireylerin (ya da beklerin) kimlii stne
bizi bilgilendirmek ve eylemi dzenlemeye zg bildirim
ler iletmektir.
Ayrca gstergelerin bir ilevi de, karmak bir gerek
liin yapsn tantarak onu betimlemek olabilir. Gerek
ten, her trl bilgi, bir deneyim alann oluturan eler
arasnda bir bantlar dizgesi kurmaya dayanr. Bu ba
ntlar da, gzlemlendiinde ya da ngrldnde, an
lamlam olmaldr.
Demek ki bilginin iki yn vardr: Bilgikuramsal bir
dizge (gsterilen) ve gstergebilimsel bir dizge (gsteren).
[65] Gstergebilimin konusu da, tam tamna, bu iki dizge ara
sndaki bantnn doasn belirlemektir. ada bilimle
rin belirleyici nitelii de buradadr ite. nk bu bilim-
(6) En yeni szlklerimizden birinin yapt bu tanmlama otomasyonun balamasy
la birlikte byle bir kavramn nem kazandn gst.rmektedir. Ama gdmbi
lim (sibernetik), bilmemeyi yelediimiz bir alandr. Ustelik de bir gstergebilim
erevesinde yerini kolayca alabilecei ortadayken.
Kendi-iler (otomatik) izlenceleme konusunda La Cybemitique (gdmbilirn)
adl yapta bavurulabilir "Que sais-je?" no. 688. zlence ou kez betimgesel bir
grnm kazanr: Yapm dzlemi kurgu emas rgenceler (organigrammes) (P.
Guiraud)
Bu son terimi (organigrammes) Dictionnaire Hachette de la lange franaise
(1980) yle tanmlyor: Bir ynetim kurumunun, giriimci bir rgtn genel r
genliini, deiik elerin ilevlerini, rgenliin aamalanma srasru gstererek
sunan ema".
nerdiimiz Trke karlk (rgence), bu tanmdaki bir kavrama uygun d
mektedir kansndayz (.n.).

71
 lerde bantlar, bir gsterenler dizgesi araclyla an
lamlar: Tanmna uygun, zellikle bu amaca gre tasar
lanm ve nesnel bir belitbilgisine uygun olarak ileyen gs
terenlerdir bunlar. Buna karlk geleneksel bilgiler, nce
den bilinen ve bir dzgs olan bir gereklikten klgsal
(pragmatik) rnekeler alr. ada bilgikuram dizgesi,
benzeik ya da yle varsaylan bir baka episteme (bilim)
iinde betimlenir.
Bu iki biim altndaki dizgeler sayszcasna oktur.
rnek olarak burada birka bilimsel dzgy ve kimi ka
hinlik sanat trlerini tanmlamakla yetineceiz. Halk
ekinlerinde kahinlik sanat, dizgeli bilgilerin en belirgin
lerini oluturur.
1 . B ilimsel dzgler. Bilim, ortak dilde anlamlar.
Ancak bu dilin iinde her bilimin ya da renme urann,
kendine zg anlamlama yordamna dayal zel bir dili
vardr. Bu konuda Mots savants (Tretme szckler) adl
kitabmza bavurulabilir.7
zerklik lleri ne olursa olsun, bilim dilleri yine de
ortak dilin iinde yer alr; olaan dil olgularnn (okan
lamllk, benzetim, yananlamlar) bulamna aktr. Bu
da nitelik ve ileyilerini etkiler. O nedenle bilimlerin o
unluu, kendi belitbilgilerine uyan dild dzgler geli
tirmeye ynelir.
Bu dzgler "mantksal" trdendir. Bu terimi "gzeldu-
[66] yusal"n kart olarak tanmland anlamda kullan
yoruz (Bkz. yuk., s. 10). nk btn bilimlerin amac gn
dergesel ilevi vurgulayp, bu ilevi baka ilevlerin (duy
gusal, buyurusal, vb. ilevlerin) karm ve yan anlam
larndan korumaktr.
Bilimsel dzgler nedensiz ve biimgeli denilen iki b
yk anlamlama trn ortaya koyar: Saysal gsterimler
btnyle nedensizdir. Ama geometri biimgeler kullanr.

(1) Mots savants, "Que sais-je?", no. 1325.

72
 Cebirsel ilevler hem nedensiz formllerle, hem de biim
gesel erilerle sunulabilir. Ayn biimde planlar, izimler,
izgeler (grafik), vb. de biimgeseldir. Ama tm bu dzg
lerin ortak yan, balayc ve ou kez dsal olmalardr.
Bilimsel dzgler iki zorunlu koula uyar: Bir yandan
dzgy her trl benzeim bulamlarndan koruyan ne
densizlik, te yandan bellein ykn azaltan nedenlilik.
Bu bakmdan bilimsel dzgler genellikle denkleimli bir
yaplama sunar. rnein bu durumdaki kimya dilinde
gsterenlerle gsterilenlerin yaplar arasnda tam bir
denklik vardr, ama iki terimin eleri arasnda hibir
benzeim yoktur (Bkz. iler., s. 69).
Bilimsel dzgler iki byk ilevi karlar: Blmlen
dirmek ve hesaplamak. Buradan iki byk bilim tr do
mutur: Blmlemebilim ve algoritmik ya da ilembilim.
Doa bilimlerindeki blmleme yntemleri (flora, fau
na, vb.) btnyle bir snflandrma dizgesidir, ilevleri de
kendilikleri (entites) karlkl bantlar asndan be
lirlemektir. Buna karlk cebir formlleri, anlattklar ve
yeni biimlere dntrecekleri bantlardan giderek i
lem yapmaya olanak verirler.
Bantlar yalnzca birer bant olarak, soyut durum-
(67] laryla ve ieriklerinden bamsz olarak, ya da tersine, bu
bantlar tzler arasnda ele alarak inceliyor olmala
rna gre bilimler arasnda ayrmlama yapabiliriz. Bu
adan bilimlerin en soyutu mantktr; nk bantlar ol
duklar gibi ele alan bir bilim, yani bilimlerin bilimidir.
Konusu, kendilikler ya da btnler arasnda oluabilecek
bant trlerini belirlemek ve bu bantlarn doruluunu
gvenceye almaktr. Sz konusu bantlar anlamlandr
d lde de bir dzgdr mantk. Geleneksel (Aristocu)
mantn konusu ise bir tasmlar btndr. ada bilim
sel mantk, ki buna simgesel8 de deniliyor, kendine zg,
(8) Bu bir mantk terimidir ama, yukardfbelirtilen nedenlerle (Bkz. s. 35) kullanmak
tan kanyoruz.

73
 btnyle nedensiz ve dzglemi bir gstergeler btnl
kazandrmtr kendisine.
Matematik bilimleri, bantlar, nceden zgllemi,
ama yksek dzeyde soyutlam durumda ve tzden bam
sz olarak inceler.
Fizikle, kimyayla ise tzsel bantlar inceleyen bi
limler dzeyine ulamzdr.
Btn bu bilimlerin dnyazsal gsterim dizgeleri
vardr. Bu da kendilerine uluslararas bir nitelik kazan
drr. nk sz konusu gsterim dizgeleri, her dilden in
sann anlayaca eylerdir.
"Bu tr dizgelerin bilinen en eskisi, l dizgesinin ola
anlam ksaltmalar tablosudur. Bu tablo en az 67 evren
sel simgeyi (say, uzunluk, yzey, oylum, ierik, arlk)
iermektedir.
Fiziksel birim dizgeleri (M.T.S., C.G.S., M.K.S.A.) de
[68)
kendi iinde, ya birim (says 175) ya da incelik (1 10) anla
tan en az 285 evrensel simge ieriyor: Ktle, zaman, meka
nik, elektrik, manyetizm, kalori, optik gibi deiik fizik
alanlarna giren tm blmlerle ilgili (toplam 37 ayr kav
ramda ve her birine karlk veren birimler simgelerle an
latlmaktadr: Herz, aten nivton, din, jul, erg, vat, bar,
piyez, paskal, bari, amper, volt, om, kulom, farat, henri,
vaber, mJ.ksvel, faus, termi, kalori, fligori, kandela, nit,
stilb, lmen, buji (mum), fot, lks, diyoptri, var. Gnmz
kimyas daha da olaanlam bir szck daarc, sk
skya dzglemi yasalara gre birleimler sunabilen
binlerce simge ortaya koymaktadr (hepsi de nesnel kimya
yasalarnn dnyazsal anlatmlardr).9
Bu bilimlerin biimgesel dzgler kullanldn da ek
lemeliyiz: Cebirsel ilevler, saysal dkm erileri, kim
yasal birleim grnmleri, vb.
Burada rnek olarak, bitkibilimin dzgsnde, uha i-
(9) G. Mounin, Systemes non linguistiques au XXe siecle (XX. yzylda dild dizge
ler), B.S.L.P., s. 186.

74
 einin nasl betimlendiini gsterelim. Bu bitkinin for
ml yledir:

Q ffi (K (5) C (5) AO + 5 G (5)
Okunuu da yle: Erdii, tam baklk, ana be yap
rakl, ta be yaprakl ve bu yapraklara be erkek organ
bal, dii organ be meyve yaprakl, tohumlar ta yap
raklarn araya girdii dzeyin yukarsna yerlemitir.
Hayvanbilim de eneyi u formlle betimler:

l 3C 1 P4M3
= 44
l 3C 1 P4M3

[69J Bunun da anlam u: alt ve st eneler zdetir; her iki-

sinde de ayn biimde 3 kesici, 1 kpekdii, 4 naz ve 3 az
olmak zere toplam 44 di vardr.
imdi de bir kimya deneyi.pe ilikin forml verelim:

Anlam u: Mermerle (Kalsiyum karbonat) slfirik asit

birletirildiinde kalsiyum slfat, karbon gaz ve su elde
edilir .
Kimyasal eitlik, cebirsel eitlikle ayn trdendir ve
ayn salama ilemine dayanr: Drt enin toplam (Ca,
CO, H ve 50) her iki yanda ayndr; ancak bileimleri
deimitir.
Btn bu dzgler eklemli ve yaplamtr; hepsinde
anlamlama bilgi-kuramsal dizge ile gstergebilimsel diz
ge arasndaki benzerlie dayanr.
Bu aktarma dzglerine, bir de izimgesel betimleme
dizgeleri eklenir. Cebirsel ilem erileri, Blmleyici i
zimler (aalar), fizik ya da kimyann molekl grnt
lemeleri bu niteliktedir.

75
 Gstergeler nedensizdir; gsterenler ile gsterilenler
arasnda her trl benzeim ba dlanmtr. Bu, aktarm
dzgleri iin olduu kadar, betimleme dizgeleri iin de
dorudur.
Buna karlk, geleneksel bilgilerdeki dzgleme, gs
tereni gsterilenin benzeik bir biimi olarak veren dizge
lere dayanr.
nceden inceye hesaplanm ve gelitirilmi biimleriy
le mneccimlik, simya, yzdenze bilimi (physiognomo-
10
[?OJ nie) vb. gibi bilgi alanlar da byk lde btnlk sunan
dizgelerdir; anlamlama yordamlar da genellikle benze
timseldir. Ancak bilim; tanmna uygun, btnyle neden
siz, yalnzca bilgikuramsal dizgenin bantlarn yans
tan gsterge dizgeleri retirken; geleneksel bilgiler, an
lamlama dizgelerini, gerek ve somut nitelikte bir baka
bilgikuramsal dizgide aratrr. Nitekim ruh ve ilevleri,
bedenle; toplumsal rgenlik, gkyz yapsyla, vb. ben
zetirilir.
Ne var ki, temelde biim ve yapyla ilgili olabilse de,
bu benzetirme, iki ayr dizgenin kendilikleri arasnda bu
na benzer armlarn domasna neden olur. Yani gste
renin tzsel niteliklerini gsterilen stne yanstma sz ko
nusu olur. rnein ruh'un (ame < "anima") soluk kavra
myla belirtildii bir dizgede kt kokan bir soluk, ruh bo
zulmasnn gstergesi olur.
Bu mantk-ncesi anlamlama dizgelerinin denkleimli
benzetimsel olduklar sylenebilir. Levi-Strauss'un deyi
iyle, bu, ayn zamanda "yaban dnce"nin de bir nitelii
olabilir. Ayrca, sylensel ve halkbilimsel yaratmn ge
nel bir kuraldr. Bu kuraln dzenei, eskil bilgilerin te
melini oluturan ve ada halk dncesinde varln
geni biimde srdren kahinlik sanatlarnda belirgin bir
biimde ortadadr.

(10) Yzdenze bilimi terimi O. Hanerliolu'nun Felsefe Aksiklopedisi'nden alnm

tr. ancak orada Franszca karl yanllkla physiagnomie olarak verilmitir.

76
 iV. - "Yaban dnce"; kahinlik sanatlar

Kahinlik sanatlar, bakclk ve tanrlarla, dnya te

siyle, yazgyla iletiim kurma yollarna ilikin sanatlar
dr. Her biri birer gsterge dizgesidir.
Bizde en ok bilinenleri yldzlar (yldz fal), oyun ka
tlar (kat fal), elizgileri (el fal), dler (d yoru
m u ) araclyla yaplan bakdr. Kahve telvesi, kristal
krecii 11 vb. gibi eyleri de saymyoruz. Gerekten bu tr
yordamlar saylamayacak kadar oktur.
[711 "iaklar ansiklopedisi (Encyclopedie de la divination) 1 2
saylarn 350'nin stne karm. Kukusuz, bu liste btn
cl olmaktan uzaktr. Saysz batl inanlar da buna ekle
rl.ek gerekir.
Gsterge, yaltk olabilir: Kara kedi, sabah ya da ak
am rmcei, vb. gibi. A.ma bildiri, belli bir dzgye gre
oluturulmu karmak gstergeler bileimi stnde de bi
imlenebilir.
te, rnek olarak, kat ekme yoluyla salanan say
sz biletirme olanaklarndan biri:
52'lik oyun kadndan 20'si ekilir, drderli deste ya
plr, apraz oluturacak biimde yerletirilir.
Ortadaki katlar imdiyi, stekiler yakn gelecei,
alttakiler gemii, sadakiler uzak gelecei, soldakiler
aradaki engelleri bildirecektir.
Her drtl kat destesi ayr bir bildiri oluturur. Bu
bildiri de, herbiri saymaca bir anlam tayan katlar
arasndaki bir araya gelme balantlar gz nnde tutula
rak, kabaca yorumlanmak durumundadr.
Kupa ve sinekler iyiye, karo ve maalar da ktye yo
rulur. Ayrca, kupalar ak ve baary, sinekler de dostluk
ve paray gsterir. Karolar, aldatmayla birlikte, yolcu
luu ve haber almay; sinekler, kskanlk ve baarszl

(11) Buna bal ''billur fal" (.n.).

(12) TCHOU, Paris, 1965.

77
 belirtir.
Papaz, kz ve vale srasyla bir erkek, bir kadn ve bir
delikanl anlamndadr. Ayrca:
Kupa papaz, "tam bir gnl dostu".
Sinek papaz, "bal bir dost".
Karo papaz, "densiz bir el adam".
Maa papaz, "kaba ve cimri bir koca".
Karo valesi, "ilgi duyan ve yanaan bir elolu".
[72] Yedili bir gen kz anlamna geldiinden, karo yedilisi
"a).< konusunda etin, gen bir elkzn simgeler", vb.
Kat falcs kadn, kendisine bavuran kzn o srada
bir genle ak servenine kaplm olduunu bildiinden
(orta paket), ortalk kartrcs bir elkadnnn (karo kz)
ya da sert bir babann (kupa papaz) kart tutumunda en
geller grr ve yakn gelecein (stteki paket) tersliklerini
okur: Ayrlk (maa dokuzlusu) ya da yolculuk (karo onlu
su) gibi. Uzak gelecek (sadaki paket) mutlu bir zm yo
lunu (kupa dokuzlusu) haber verebilir; ya da yakn bir dos
tun yardmyla olabilir bu.
Bu biletirmelerin her biri, nceden edinilmi bilgilerin
kullanmna olanak veren geni bir yorumlama akl su
nar: Maa papaz bir koca, bir baba, kskan birisi, vb.;
karo onlusu (yolculuk) ksa sren ya da temelli srecek bir
ayrlma, birisiyle babaa yolculuk, bir yolcunun katlma
s, yolculuk srasnda raslama, vb. olabilecektir.
Ekinsel dzglerin biimlenme ve ileyileri (Bkz. iler.,
s. 97) stne bizi aydnlatt lde, bu dizgeler gsterge
bilimci asnpan ok ilgintir. Belli bir duruma, rnein u
ok bilinen eski ve saf .ak servenine uygulanan bir ifre
anahtar oluturur bu dizge. Ayn anahtar sava, politika,
i yaam, vb. gibi alanlara da uygulanabilir. yle ki, ay
n bildiri istenildii lde deiik okuma (yorumlama)
olanaklar sunar.
Okumalar ayn bir yapya zorlayan ey gsterenler
arasndaki bantlar dizgesi ise, o oranda da tm bu oku-

78
 malar denkleiktir. Bunun karlnda da, ayn bir ger
eklie deiik anahtarlar uygulanabilir. rnein yldz
fal ya da d yorumu anahtar gibi.
[73] Demek ki herbirinin kendine zg yaps olan deiik
bantlar dizgesi vardr: Katlarn, yldzlarn, dle
rin, vb. Bu yaplarn herbiri de, bir gereklie uygulan
dnda, o gereklii ayn bantlara gre kesitlendirir;
yani belli bir anlam verir ona; bu anlam da bir bantdan
baka bir ey deildir (Bkz. iler., s. 75).
Dzg, bilinmeyenden bilinene doru bir benzetirmedir;
bilinenin yapsn -ve de anlamn- bilinmeyene ykler.
nsanlar arasndaki bantlarla yldzlar arasnda gzle
nen bantlar benzeik sayan yldz falnda durum byle
dir. Yldzlar arasndaki bantlar hem uzamsal (gky
zndeki toplu grnm), hem de zamansaldr (yldzlarn
devinimi). Yzdenze bilimleri de (grnr) beden ile (g
rnmez) ruh arasnda bir edeerlik bulunduu ngereine
dayanr: Us kafann, duygusallk yrein, istek ve igd
karnn, eylem cinsel rgenin karldr. Dlere gelince,
burada ekinsel bir simgebilgisi geerlidir. Psikanaliz bunu
doruluyor, nk burada dlem ve bilinalt bildirileri
nin ilkiltrlerini gryor.
Her ekinin kendine zg simgeler dizgesi vardr. Bat
dnyasnda yerlemi d yorumunun balca simgeleri un
lardr:
Kuzu: Dinginlik, mutluluk;
Kartal: Yangn, ate, yakp, ykma;
ine: Glk, tehlike;
Eek: ehvet dknl, ak servenleri, aldatma;
Melek: yi haber;
Yzk: Yerine gre, evlenme ya da boanma; tutuklan
ma;
rmcek: yi belirti; vb.
Deiik fallarn temelinde' bu simgecilik anlay yat
maktadr: Mrekkep lekeleri, kum, bulut, kahve ve telve-

79
[741 si, yoruma bal betimgeler izer; bir yzk evlenme belir
tisidir, vb. Andmz bu dizgeler (yldz, oyun kad, el
izgisi gibi), gerek yaplar kulland lde, nedenli tr:.
dendir.
Kimi bak sanatlar btnyle nedensizdir, nk dz
gleri soyut bir yapdr, bileimlerine giren gstergeler (do
al deil) tam anlamnda mantksaldr. Say fal ve bir
ok kura ekme biimleri bu trdendir. Say falna dayal
hesaplama yntemleri btn ekinlerde uygulanmtr:
zellikle Msrllarda, branilerde, Yunanllarda, Arap
larda . . .
Bu tr bak yntemleri, saysz biimlerde varlklarn
srdryor. En safasna yaplanlardan birisi, insan ras
nn ve geleceinin, adn bir ilevi olarak yorumlanmas
biiminde yaplandr. Buna gre ad oluturan her harf
abecedeki srasn gsteren saylarla yazlr. Yani yle:
P.I.E.R.R.E., 16 + 9 + 5 + 18 + 18 = 71 = 8. Artk yaplacak i
8'i bir dzgnn ilevi olarak yorumlamaktr. Bylesi dz
gler de oktur; kimileri eski say bilgisine (arithmologie)
dayanan bir simgecilie bavurur; kimileri saylarla geze
genlerin birer edeerlik tablosudur. Bu durumda say fal,
yldz falnn ara dzeneinden baka bir ey deildir.
Tm bu dizgelerin en ok btnlk sunanlanndan en man
tksal ve en soyut biimde yaplam olanlarndan biri
inlilerin Yi-King 'id_ir, yani omak fal. omaklar tek ya
da ift sayda olularna gre iki ayr gsterge esi ortaya
koyar. Her gsterge ya da demet, alt eden oluur. Demek
ki dzgde 64 (altl) demet, her demetin de kendine zg
bir anlam vardr.
Bir bak, (sava, aile yaam, salk, ak, i yaam
gibi) zel bir durumda bakcya bavuran bir.isinin o bak
cdan bekledii yantlarn tmdr. Her enin karl
nda, ona uyan, bir gsterge vardr; gstergeler de raslant
[75) kuralyla (ekilerek) belirlenir. nk omaklar ya da
oyun katlarn eken,. kl ya da kumu yayan eli, yerde iz

80
 brakan hayvan, vb. Yazg'nn ynlendirdii varsaylr.
Sz konusu olan, bavuruda gzetilen olaylara ya da kii
lere bir anlam vermek, yani aralarnda bantlar kur
maktr. Her trl bilgi alannn amac da budur zaten. Bi
lim, nesneler arasnda, nesnel ve gerekten var olan ba
ntlar ortaya koyar; bak ise, anlamlandrlan evrenin
stne kendi yapsnn glgesini yanstr.
Ama yine de, kimi durumlarda, dzgnn yapsyla
gerekliin yaps arasnda bir denkleim olabilir.
ok sayda simgenin deerini dorulayan psikanaliz,
dleri, bilinaltnda ileyen bir iletiim olarak kabul
eder. Psikosomatik (bilimi) ise bugn hastaln bir tr ile
tiim biimi olabileceini, zellikle olaan iletiimdeki
aksama ve yetersizlii yanstabileceini benimsemekte. El
falcs -igdsel ya da grenekler olarak-, kimileyin hi
de dayanaksz olmayan sonular karmaktadr: elin rengi,
kaslarn sertlii, bilek genilii, vb. Nitekim tp, ba
parma teki parmaklar iine alarak yumruu skma
olayn isten zayflamasnn bir gstergesi olarak doru
lamtr. Bu olay korkak ya da uyumsuz kiilerde ve ar
patolojik durumlarda gzlemlenmektedir. Psikanaliz de bu
tany dorulamtr, nk burada bir korunma gereksini
mi ve bir "dltsel zlem" belirtisini tanlamaktadr.
Ama "yaban dnce" iki ayr olaylar dizisi arasnda
(76] dorulanmam bir benzeimi ngrr. nce de belirttiimiz
gibi, burada bir denkleimli-benzeim sz konusudur. Oysa
bilim kendi ilerinde ele alnan olaylarn gzlemlenme
sinden kard bir belitbilgisi stne kurulmutur. Aa
da rnek olarak zodyak burlar kua gstergeleri, el, be
den ve hastalklar, tarot oyun katlar, saylar, harfler,
vb. arasndaki denklikler tablosunu veriyoruz.
Daha baka denklikler saylarla, abece harfleriyle,
vb. ilgilidir.
Eski tp bu yntem stne kurulmutur: Bu tr denklik
lerden gidilerek bir tan biimi ortaya konulur, ona gre

81
[76) Zo dyak Tarot Toprak Fal insan bedeni Renkler Deerli talar Madenler Parmqklar vb. [77)
Ko mparator Kazan Ba, yz Kzl Ametist elik aret 1
Boa Papa Bolluk Boyun, boaz Yeil Akik Pirin aret 2
kizler Ak Krmz Kollar Gri Zmrt (beril tr) Cva taret 3
Yenge Bykay Ak Gs Mavi Zmrt Gm Yzk 1
Aslan G Yol Srt, yrek Sar Yakut Altn Yzk 2
Baak Kei Kavuma Karn Gri Akik {alacal) Alm. gm Yzk 3
Terazi Adalet ocuk Bel, bbrekler Yeil Elmas Bakr Sere 1
Akrep lm znt Cinsel organlar Kzl Topaz Demir Sere 2
Yay Ilmllk Ejderha kuyruu Kaba et, kala Mavi G rena Kalay Sere 3
Olak eytan Halk Dizler Kara Hacbekta Kurun Orta 1
Ko11a Yldz Yazg Baldr, bilekler ? Gkyakut Nil.el Orta 2
Balk Ay Tutukevi Ayaklar, parmaklar Mavi Zebercet inko Orta 3
 ila listesi yaplrd. Gnmzdeki ou fallar bu gelenein
kaltdr. /our de France dergisi (23 Nisan 1970) Baak bur
cunda olanlara unu sahklyor: "abur cuburla yorduunuz
bnyenizi yeniden dzeltmelisiniz. Taze sebzeler, hafif et
ler, taze krema, tatlsu bal, taze tereya yemeye ba
kn". Bu demektir ki Baak gstergesi karn ve barsak-
[77] lara denk dyor. Karlndaki hastalk da su birikme
si (hydropisie)'dir. 3 Ayn biimde simya btnyle mnec
cimlie bamldr. Her deiik madenin bir gstergesi
vardr. Simyac bak yntemini bu gstergeden karr.
Bunu yapmasndaki ama, yapt baknn balantlarn
kolaylatrmaktr.
Bu konuda Bachelard'n incelemeleri, zellikle de La
formation de l 'esprit scientifique. Contribution a une psy
chanalyse de la connaissance objektive (Bilimsel anlayn
oluumu. Nesnel bilgi psikanalizine katk) okunabilir.
Mneccimliin teki bilimlere denkleimli-benzeim
. dzgsyle yardmc olmas bir rastlant deildir kuku
suz, nk bu alan tm doa olaylan arasnda en sk sk
ya, en kalc biimde yaplam saysal, uzamsal ve za-
. mansal bantlar dizgesini oluturmaktadr. Simya, tp,
yz fal, ruhbilim, vb. rnekelerini bu bilimden alr; tpk
bugn dilbilimin, ekonomi biliminin, toplumbilimin kendi
mekelerini matematik bilimlerinden ald gibi.
Dzglerin bu .okdeerlikli olma zellii yorumbilim
lerin temelini oluturur; nk bu bilimler birer yorumlama
dizgesidir; yani dzg zme dizgesi. Ama dzg, ileticinin
[78] dsal olarak ortaya koyduu bir bildiri verisi iken, yo
rumbilim alcnn salad bir ifre anahtardr: Betik
stne uygulad felsefe, gzelduyu, ekin, vb. anahtar
yani.

(13) Bedenin blmleriyle zodyak gstergeleri arasndaki denklik, gstergelerin di

kine listesi karsna bedenin betimlemesi olduu gibi yazlarak elde edilmitir.
Bir baka yntemle de beden yuvarlak zodyak biiminde yazlrken "ayaklar"
Teraziye, ''karacier" Yaya denk gelmektedir.

83
Denkleimli-benzeim dzgleri bu tr yorumlamaya kar
duyarldr. ster doalar gerei, isterse kendilerini neden
sizletiren ve btnlklerini bozan tarihsel bir sre-'cin so
nucu olarak dzgleri gevemi olan dizgeler iin de durum
ayndr.
Bata da gzelduyusal ve ekinsel dzglerin durumu
byledir. O nedenle eletiri ve antropoloji, yorumsal nite
liklerini srdryorlar. Bu iki alan, durumun yle olmad
savnda olsalar da, yorumlama dizgelerini birer bilinalt
dzgs olarak gsterseler de, bu niteliktedir.
Ama bu bilim-ncesi dnce -ok yanl biimde buna
"mantk-ncesi" ya da "ilkel" dnce de denilmektedir-,
uslamlama biimlerinde son derece mantksal ve eksiksiz
bir tutarllk sunabilmektedirler. Kimi fallar birer gk
bilim ve matematik bayaptdr, yalnz u olmasayd:
Yldzlarla bireyler arasnda gerek bir bantnn var ol
duu ngereine dayanyorlar.
Tartlmaz bir mantk iinde davranan deli de ayndr;
ama daha nceden onu bir Vercingetorix ya da bir Amerika
ays 14 olarak kabul edersiniz.
Benzeim dncesi btnyle mantksaldr; ancak bt.i
mantksallk deneyle dorulanmam dzglere dayanr.

(14) Vercingttorix, Romallarn Galya'y ele geirmeleri dneminde dmana yiite

kar koymu; halkn belli bir kesimini bir sre denetiminde tutmu, daha sonra
da Roma'da idam edilmi Galyal general ve devlet adam; Amerika ays, Ame
rika anakarasmda raslanan, krk deerli, yapsyla fareyi andran bir hay
vandr(.n.).

84
[79] DRDNC BLM

GZELDUYUSAL DZGLER

Deneyimin birbirine kart iki biimi ile, bunlara bal

iki gstergesel dzg arasndaki temel ayrm nemle vur
gulayageldik: Mantksal deneyim ile duygusal ya da g
zelduyusal deneyim.
Birincisi, d dnyann nesnel tamalgsyla ilgilidir.
Us, bu dnyann elerini bir bantlar dizgesi iine alr.
kincisi kiisel, btnyle znel gereklik karsnda ruhu
coturan duyguyla ilgilidir.
Gzelduyu(sal) (esthetique) terimi burada, sanatlara
(ve yazn trlerine) zg bir syleyi biimi olduu oranda
hakllk kazanmaktadr. Ama daha geni bir anlamda te
rim, szcn kkenbilimsel deerlerini de kapsamaktadr.
Szck Yunancada "duyma yetisi" demektir ve aisthetos
"duyulur, duyularla kavranabilir" sfatnn trevidir. G
rld gibi, burada esthetique teriminin anlam dorudan
"gzel"e deil; somut, elle tutulur eylere uyuyor. Valery
esthetique szcne biim verirken, bu kkenbilimsel de
eri yeniden canlandrmtr.
Katksz biimiyle mantksal gsterge, tz deil bii
mi anlatt lde nedensiz ve denkleimseldir (Tz ve
biim terimleri, Hjelmslev'den bu yana dilbilimde kul-

85
 lanlan anlamdadr). Gzelduyusal gsterge resimgesel ve
benzeimseldir.
[80) Sanatlar, gereklii betimgeleme yntemleridir; gzel-
duyusal gsterenler de, duyularla kavranabilir nesneler
dir. Soyut resim'den sz etmenin bir anlam yoktur; nk
tm resimler somuttur. Betimgesiz (non figuratif) resim sa
natna gelince, bu terim yalnzca gsterilen dzleminde
byle bir ada uygun dmektedir; ama resim gstereni, be
timgesi olmayan bir gerekliin biimi ve imgesidir. O ne
denle gzelduyusal bildirinin, bizi anlama gtren o yaln
geililik ilevi yoktur; kendi iinde bir deer tar; kendi
si bir nesnedir, bir nesne-bildiridir. Gzelduyusal gsteren
deki bu kendisellik (hypostase) R. Jakobson'un "iirsel
ilev" diye belirledii eyin temel rasn oluturur (Bkz.
yuk., s. 1 1 ) . Sanatn znel oluudur bu. nk sanat zneyi
etkiler, yani "rgensel ya da ruhsal varlmz stnde bir
izlenim, bir etki brak.arak duygulandrr onu", bilim ise
nesneldir, nesneyi yaplatrr.
Bilim, doaya vermeye altmz bir dzeni anlatr;
sanat, bu doa karsnda yaadmz cokudur. O nedenle
gzelduyusal gstergeler, gerekliin imgeleridir. Terimin
yalnzca dilbilgisel anlamnda, bilimin geili, sanatn
geisiz olduu sylenebilir. Bilim yoluyla dnyay Us'un
ablonuna alp anlamlarken; sanat yoluyla, Ruhsal varl
mz doa dzeninin bir yansmas olarak zer, kendi
kendimizi anlamlandrrz.
Resimgesel ralarndan dolay, gzelduyusal gsterge
ler, mantksal gstergelere gre ok daha az saymacala
m; bundan dolay da ok daha az dzglemi ve toplum
sallamtr (Bkz. yuk., s. 31). Kukusuz bu gstergeler say
macadr; hem de kimileri yksek dzeyde . . . Ama bu say
macalk hibir zaman balayc, kanlmaz, genel, man
'
tksal gstergelerin gerektirdii zorunlu bir nitelik deil
dir. Gzelduyusal gsterge bir yerden sonra her trl say-
[81] macalktan syrlr; anlam da betimgede btnleir. Bu

86
 nitelik kendisine, yaratc gcn kazandrr. iir sanat
(poesie) bir "edim"dir. Valery'n' dedii gibi, bir poie
sie'dir. Poiete de -tpk trouvere1 gibi- bir gstergeler bulu
cusu.. Bu gstergeler de genelletikleri lde, anlaml ba
nt dsal olduu oranda, gerek anlamda gsterge nite
liine ulaabilirler ancak.
Ortada yalnzca saymaca ve toplumsallam gster
geler bulunduu srece, yukardaki tanm, sanatlar gster
gebilim alanndan dlyor gibidir. Ama, daha nce de sy
ledik, bunu, belirli llerde saymaca ve belirli llerde
toplumsallam anlamnda yorumlamak gerekiyor (Bkz.
yuk., s. 32).
Bu nitelikler, olsa olsa birer ynelimdir. Bu adan g
zelduyusal gsterge ve bildiriler, szbilimsel ve iirsel
diye iki tre ayrt edilebilir. Szbilimsel nitelikte olan
lar, yani biemler, birer szleme dizgesidir; iirsel gster
gelerse, bugn, yeni ngereklerin ve yeni zmleme yn
temlerinin alanna ekilmilerdir.
Psikanalizle, bireysel ve toplumsal bilinalt anlay
nn ortaya kmas, bu adan kesin bir adm olmutur.
"Derin" zmleme, grnrde bulank ve deiken gster
gelerin tutarl yaplarda kendilerine deer kazand_ran
gizli dzglerde kklemi olduklarn ortaya koymak
tadr.
te yandan, gzelduyusal dizgelerin ikili bir ilevi ol
duu da ortaya kmakta: Kimileri, mantksal dzglerin
eriemedii bilinmeyenin betimlemesi; Grnmez'i, Sy
lenmez'i, Usd'y, genelde soyut nitelikli ruhsal deneyi-
[82] mi, duyularn somut deneyimi iinde kavrama yollardr.
Geri kalanlar ise, -eskil ya da gelecee zg- yeni bir im
gesel dnya, yeni bir imgesel toplum yaratarak, istek duy
duumuz eyleri anlamlandrr. "stek duyduumuz" diyo-
(1) Ortaada Kuzey Fransa halknn, trouver (bulmak) eyleminden treterek gezici
halk ozanlarna verdii addr bu. Gney Fransa halk da, Latinceye daha yakn
biimde, ama hemen hemen ayn an]imda troubadour szcil'n kullanrlard
(.n.).

87
ruz, nk bu dnya ve toplum, yaanan dnyann ve top
lumun aklarn, yoksunluklarn dnleyecektir. Birinci
trden olanlar, birer bilgi sanatdr; bu bilgi tam da bilin
meyen ey olsa bile . . . kincileri, terimin kken-bilimsel an
lamnda, "baka eylere ynelme", yani oyalanma2 sanat
lardr.

1.- Sanatlar ve yazn biimleri

Sanatlar, doann ve toplumun betimlemeleridir: Bu be

timlemeler, gerek ya da imgesel, grnr ya da grnmez,
nesnel ya da znel olabilir.
Sanatlar medyay (iletiim aralarn) ve bunlara denk
den dzgleri kullanr. Ama bu ilk anlamlandrmadan
sonra, kendileri de birer gsteren durumuna gelen gsteri
lenler retir. Bir dil sanat olan ve anlaml dilsel nesneler
reten yazn biimleri iin de durum ayndr.
Sylenler (mythes), birer yaznsal biimdir. Yunanca
m u thos, "anlat" demektir. Bu, ayn zamanda efsaneni n
(legende) d e tanmdr. (Latince okunmalk anlamna gelen
legenda'dan). Sylenler, efsaneler ve genelde tm halk ve
halkbilime zg sanat ve yazn biimleri, gstergebilim
asndan en byk nemi tarlar. Ancak bir koulla: Eskil,
yaln ve evrensel durumlar anlatmalar gerekir. Belirgin
ve tutarl yaplar aa karma olanan, ite bu an
latm biimlerinde bulabiliriz. imdiye dein, halk yk
snn, western tr filmin, polis romannn, izgili romann
yaps stne yryen gstergebilinciler, bu konuda yanl
mamlardr.
Bu gstergebilimsel yaklamn kayna, Rus biimci
lerinin almalardr. Bwar, daha 20'li yllardan ba
layarak; yaznsal eletiriyi, ierik yapsnn bir inceleme-

(}_) Sz konusu terim Franszca (eylenme, eylence, oyalanma anlamna gelen) diver
tissement 'dr; latince divertere eyleminden gelir; bu eylemin anlam da, deiik
ynlere gitmek, ayrlmak, yn deitirmek, vb.'dir (.n.).

88
 si olarak dndler. Rusya dnda fazla bilinmeyen bi-
[83] imcilik -ho, orada da hemen snvermitir-, Prag okulu
dilbilimcileri tarafndan yeniden ele alnd. Onlar, ie
riklerin yapsna, deiik trlerle bantlar asndan
yneldiler.
Ayn dorultuda, yaplam gsterge dizgeleri olarak
kabul edilen yaznsal izleklerle, bunlarn anlamlama bi
imlerini konu alan bir inceleme gelitirilmitir.
Bu iki inceleme; yntemlerini ve bilgikuramsal dzg
anlaylarn dilbilimden alrken; antropoloji, toplumbi
lim gibi teki insanbilimlerinin izledii yolu izler. Byle
bir yaznsal gstergebilim, Anglosaksonlarn New criti
cism, Almanlarn Literaturwissenschaft, Franszlarn Nou
velle critique dedikleri bir alanda, tam bir gelime iin
dedir bugn. Bu ada Eletiri anlay, u ana dein iki
alanda kendini gsterdi: Birincisi, anlatnn biimi ya da
biimbilimiyle; ikincisi, simgelerin ilkiltrleriyle ilgili
dir.

il.- Simgebilgisi, izlekbilgisi

Epeydir, dinlerin incelenmesi, ilkel ekinlerin incelen

mesi bize ayinlerin, sylenlerin, sanatlarn ve yazn biim
lerinin simgesel rasn retti. Btn bunlar, dnyann be
timlemeleridir. Bu betimlemeler iinde, saylar, temel bi
imler (ember, kare, helezon, vb.), hayvanlar ve bitkiler
(ylan, aa, vb.) birer gstergedir. Bu sorunlarla ilgili ola
rak, "Que sais-je?" dizisinde kan (749) La Symbolique
(Simgebilgisi) adl yapta gnderiyoruz okuru. Ayrca,
Mircea Eliade'n, G. Dumezil'in incelemelerine bavuru
labilir.
[84] rnek olarak, Olivier Beigbeder'in La Symbolique 'inde
(ss. 45-46) aktard biimiyle, Pekin Gk Tapna 'nn bir
yorumunu veriyoruz burada:
"in'de Da, yani Gk Direi, cehennem ukuru ve gk em-

89
beri kavramlarnn bir arada bulunduunu belirttik; st ak
doal ayinliklerin nemini dile getirdik. rnein Pekin 'deki Gk
Tapna ya da Hue'deki Sungu Alan. imdi de bu' kavramlarn,
sz konusu ayinliklerde nasl uyum saladklarn inceleyelim.
inlinin ince duyarllnda hep ikiye ayrma eilimi yer ettiin
den, bu tapnaklarn da Yeryz'n simgeleyen kare ile gk em
berini ayrmlad grlecektir. Gk Tapna 'nda, gney-kuzey
yoluyla birbirine balanan iki blm seilmektedir. G neydeki
sungu alan, kare ereve iine alnm yuvarlak bir tepeciktir. Bu
tepecik katldr. Her kata, "drt dou"dan, basamakl bir
merdivenle ulalyor. Bu basamak says inlilere gre, gn
dokuz katl olduunu antrr (Tepeciin temelinde 9 x 9 deme
ta bulunmaktadr). Gk tanrlarna adak sunular, odun yakla
rak yaplmaktadr. Duman ge ykselirken, hayvann kan bir
ukura akmaktadr. Tanrnn makam olan gneydeki yuvarlak
blm, sekiz direk stnde durur. Bu da "rzgargl" ve "dnyay
yerinde tutan balar" simgeleyen rakamdr.
Grld gibi, tapnak, dnyann bir betimlemesidir ve ekin
lerin ounda raslanan bir gstergeler dizgesi iermektedir. r
nein, piramit ya da evrensel da, Mezopotamya ve Msr'da ol
duu kadar, Kristof Kolomb ncesi Amerika ekinlerinde de bu
lunmaktadr.
Bu simgelerin, ayn zamanda, tm ekinsel alana da dolutuu
ortaya konmakta: Giysiye, konuta, oyuna, vb. te bunun gibi
(diyor yine Beigbeder), Maya uygarlndaki yumak oyunu, B
yk Gller blgesindeki Fok yerlilerince gnmzde de oynanan
evgen derin bir evrensel anlam tar. Bu sonuncusu, yuvarlak bir
dzlkte oynanr. Dzlk ikiye blnmtr. Birincisi Yeryz,
ikincisi Gkyz'dr. Birbirinin kart olan bu iki alan, ayn za
manda lleri ve dirileri simgeler. Tm aya ilikin baka a
rmlarla da; Yeryz Gece'ye, Ay'a, Analk ilkesine; Gney'e, Sol
yana, fiziksel erince; Gkyz ise aydnla, gnee, babalk ilke
sine, sa yana, ayin kitaplarna, dnyann yaratlna balanr."3

(3) Olivier BE GBEDER, La symbolique, Paris, Presses niversitaires de France

("Que sais-je?"), s. 50.

90
 Grld gibi, burada da karmza, sk yaplam
[851 ve tutarl bir dzg kyor. ada psikanaliz de, bu tr
dzglerin ada insanlarn bilinaltnda gizli biimler
olarak varlklarn srdrdn gstermitir. Bu konuda
yaplm temel alma, C. G. Jung'un Les metamorphoses
de l'iime et ses symboles (Ruhun dnm ve simgeleri) adl
kitaptr. rnek olarak bu kitaptan bir blm aktaralm:

"Kafas iyi ileyen, yerin yuvarlakln, gne evresinde dn

dn ok iyi bilen bir paranoyal, kendi d nii yordamnda,
ada gkbilimin getirdii grler yerine, bir baka dizge an
lay gelitirir ve bu dizgenin tm ayrntlarna iner. Ona gre yer,
zerinde gnein devindii dz bir dairedir. Bayan hekim Spiele
in de, hastalk durumunda, ada szcklerin anlamn amaza
sokan eskil tanmlamalardan ilgin rnekler veriyor. Bayan has
tas "sperm atma" (baka deyile soma) olayndan sz ederken,
alkol ile sarho edici ikiler arasndaki sylense! benzerlii ortaya
koyar. Ayn hastada, yemek piirme stne, Zosimos'un simya
alanndaki gizli grsne (vizyon) benzer bir simgecilii de vardr.
Zosimos, sunak ta kovuunda su, suyun iinde biim deitiren
insanlar gryordu . Hasta, ana yerine toprak szcn, ya da
ana yerine su szcn kullanyordu."4

Oysa, yazarn ayrca belirttii gibi, btn ekinlerde ve

ok deiik biimlerde raslanan imgelemenin ilkiltrleri
sz konusudur burada. ada sanatlarmzda da varlk
larn srdrdkleri ortadadr.
Gaston Bachelard Toprak, Su, Ate, Hava imgelerinin
anlam ve yananlamlarn aa kartarak, bu derin izlek
lerin varln iirsel imgelemede gstermitir. Ayn bi
imde uzamn, insan tJMeninin, vb. de bir simgebilgisi var
dr. Derin, ou kez dile getirilemeyecek- iirsel deneyim,
bu ekinsel dzgler araclyla (ve bireysel deiken-

(4) Les metamorphoses de !'ime, s. 249.

91
 liklerle) anlatlr. Bu dzgler, yaplam gsterge dizge-
[86] leridir: rneklerine sylenlerde, ayinlerde, kahinlik sa
natlarnda rastlanr. Kukusuz eletiri her dnemde Doa,
Ak, lm gibi izlemlerle byk yazarlarn imge ve e
retilemelerini incelemeye ynelmitir. Ama imdiye dein
tek tek gstergeler gibi deerlendirilen bu eylerin arka
snda, bugn, kartlk dizgeleri bulunduu ve bu gster
gelerin anlamlarn bu dizgelerden ald kabul edilmek-

tedir. Bundan byle eletiri, zmlem yntemlerini ve

tanmlama biimlerini dilbilimden alarak, ite bu dizgele
rin varln ortaya koyma abasna girimektedir.
Bu konuda okuru, Essais de stylistique5 (Biembilim de
nemeleri) adl kitabmza yollayabiliriz. Orada bu biem
sel alanlardan kimilerinin tanmn bulacaktr nk: Bau
delaire'in ukuru, Mallarme'nin Gk Mavisi gibi.
rnek olarak Les Fleurs du Mal'den (Ktlk iekle
ri'nden) bulup kardmz simgesel yapy verelim bura
da: Les Freurs du Mal 'in szckesini oluturan drtbin sz
ck drt kuvvet izgisi boyunca blmlenir. Bu da Baude
laire'in evrenini kesitlendirir; bu evrenin hem zdeksel,
hem de ruhsal grnmn oluturur: Gkyz, Cehennem,
Yeryz -ki bu sonuncusu Yaam; ozann, kentte, kentin ev
leri ve sokaklar iinde geen gndelik yazgsyla kart
latran ikili bir nitelik sunar- ve yaban ele ka demek
olan D.
Yaam, kirli, grltl, sisli, baya, sefil bir kentin
amurlu sokaklarnda geip gider. nsana verdii ey, g
szlktr, clzlktr, yoksulluktur, dmlktr, ktlk
tr, fiziksel ve ruhsal kntdr. Skntnn, Bunahmn ve
Acnn yeridir buras; srgn topradr (Bkz. Le cygne
"Kuu", Les petites villes "Kk kentler", vb.).
[87] D, sevgiye yer vermeyen bu yaantdan kap kurtul-
mamz salar. Yani adalara, gzel kokularn, dzenin,

(,5) Paris, K!incksiecl<, 1970.

92
 uyumun, keyfince gezmenin, bolluun, glln, saln,
genliin,zevkin bulunduu yere ka salar (Bkz. Cheve
lure, Parfum exotique, vb.).6
Byle bir durumda insanlar da adalara bir genlik yol
culuu yapmaktan medet umar. Gerekte bu izlek byk
lde saymacalam, emalam ve biemlemi gibidir.
Yoksunlukla gemi bir yaantnn dnlenmesi ve tm
olumsuzluklarn olumlu klnmasdr bu; kt eylerin yeri
ni iyi eyler doldurur: Kentin sisli, amurlu, yamurlu ve
dondurucu havasnn yerini gneli ve scak bir hava; kirli
sokaklarn, pis evlerin yerini gzel kokular; baya, uul
tulu ve bktrc yaantnn yerini erin dolu ve uyumlu
gnler; akn barnamad, yetersiz kald, irenleip
ayaa dt, sevenlerin ayrlp ac ektii kentin yerini,
cann cana kaynat bir lke alr.
Yadeli dlemenin kartnda bir baka ka biimi
vardr: O da arap ve sokak yaantsnn oluturduu ya
pay cennetlere ka.
Bu yatay dnyann dikey bir boyutu vardr: Cehennem
ve Gkyz boyutu. Buz gibi karanlk ve kabusun ba dn
drmeleri arasnda suun, uarln, deliliin srklenip
durduu bir yerdir Cehennem. Bu ukurun kartnda duru,
derin, parlak Gkyz vardr, Mavilik vardr. zgrln,
arln, glln uutuu Mavilik. Gzelin ve Dinginli
in genel merkezidir oras. Gkyznn bir benzeri de de
nizdir. O da usuz bucaksz, derin ve sonsuzdur. Gk Mavi
sine ykselme, dalgalarn maviliinde sallanma Baude
laire'e zg iki byk erintir: Ykseliin verdii mutlu
lukla, dn verdii korkuyu kartlatran eytiimle
mi bir gr sz konusudur burada.
ki dnya, dizgeli bir biimde birbirinin kartdr.
(88] yle ki herhangi bir e, doallkla tm benzerlerini ve
tm kartlarn gerekli klar. Ayn eytiim, yaam da be-

(6) Salar, Yade! kokusu, vb. (.n.).

93
 lirler: nk "orada eylem, dn kardei deildir"; nk
orada yadeli dlemenin verdii dinginlik, istenmeyen
gndelik eylerin verdii aknlkla kartlar.
Baudelaire'in tm yapt, iirsel evrendoum anlay
na dayanr. Bu anlayta Bura denen eye, bu drt temel
noktann oluturduu gzerimi egemendir: Yaban el d;
Gk Mavisi ve ukurun iki ayn ekim alannda bulunan iir
ve ak; sokak yaants ve alkol. . . Bunaltc ve rktc bir
B u ra nasl ekilip eyleilen bir yerse, btn bunlar da o
denli birer ka biimidir.
Bu noktalarn her biri, yaplam ve tekilerle denk
lik iinde bulunan sz uzam oluturur. Gk mavisinin belir
gesellii ukurunkiyle kartlarken, kendine vergi nite
likleri Denizle paylar.
Sokak yaantsn belirleyen gstergeler dte, buna
lmda, kabusta, delilikte var olan btn gstergelerdir.
Bunlar ukurun belirtgeleridir. Ne var ki arabn salad
yapay cennet, Gk Mavisinin hazlarn bir an iin tattra
bilir bize.
lme ulaan Yolculuk haritas byledir ite. En son bu
aamada huzur vardr.
Tm ac tatl oyun, bu grnm iinde oynanr. Byle bir
grnm belirli noktalan (blmleri), Ortaa tiyatrosun
da bir o kadar "durum" olabilecek veriler oluturmaktadr.
Nitek_im Ak dramna drt kadn tr girer: Melekler,
eytanlar, uzak kzkardeler ve kzlar. Yery znde aka
yer yoktur; kadn zehirli, korkun ve pistir. Bir tr tkeni,
sersemleme, iren dmlk iinde yaplan geici kucak
lap skmalar sz konusudur yalnzca:

Une nuit que j'etais pres d'une affreuse juive

Comme aupres d'un cadavre, un cadavre allonge
"Korkun bir yahudi kadnla birlikte olduum bir geceydi
Tpk bir cesetle, upuzun yatan bir cesetleyim gibydi . . ."

[89 ] (XXXXIX)

94
 Hovardalk, gereklemesi olanaksz o birlemeyi ta
mamlamak iin harcanan coku verici bir abadr. Bu, be
denlerin Ktlk'te birlemesidir; oynalar uuruma iten
Gnah'tr. Jeanne Duval bu eytanlarn belirgin rneidir
(Jeanne destannn getii ortam baka izleklere ' sa
bile): "Geceler gibi karanlk garip tanra", "brleri aba
noz cad", "acmasz eytan,", "arlktan yoksun kadn",
"cana kyc ve sar ruh", "kanemici", "eytan srs";
ite byledir ozann tm yaam boyunca lgn ve gnahl
kucaklamann ba dndrcl iinde, yannda ezilip
gidecei u "karanlk gecelerin kk kz":

O demon sans pitie: verse-moi moins de flammes;

7
Je ne suis pas le Styx por t'embrasser neuf fois.
(Sed non satiata)

"Ey acmasz kadn: stme daha az alevler sal;

Seni dokuz kez kucaklayacak o Styx deilim ben.
(ama doymuyor yine de)

Bu cehennem, lanetli kadnlarn cehennemidir:

Descendez, descendez, lamantables victimes,

Descendez le chemin de l'enfer eternel;
Plongez au plus profond du gouffre ou tous les crimes
Flagelles par un vent qui ne vient que du ciel

"inin, inin aalara Sefil kurbanlar,

O sonsuz cehennemin yolundan inn;
.' u.hn ukurun en derinine ki orada btn sular
Kams alt ndadr o gtikyznden gelen yelin "

(7) Styx, Yunan sylencesine gre Cehennem rmadr. Sulan zehirli ve yakcdr;
Cehennem evresini dnerek akar (.n.).

95
 Son olarak New Criticism 'in (ada eletirinin) nc
lerinden Northop Frye'in anlad ilkiltrlerin tanmn
vererek bitirelim konuyu:

"llkiltrler dnce arm demetleri, deiken kmeler

oluturur. O nedenle gstergelerden daha ayr nitelikte eylerdir
bunlar. Bu kmeler renilmi, zmsenmi saysz armlar
ierir. Kolayca da iletilebilirler; kendisini ayn ekinden sayan her
kesin iie yaad armlardr bunlar. Kimileyin simgecilik
ten sz ettiimiz olur; o zaman gzmzde, zellikle, iin iin
gelitirilmi il kiltrler canlanr: Ta, ha gibi eylerin ilkiltrleri . . .
Ya da saymaca armlar: Ak, arl; yeil kskanl artrr.
lkiltr olarak dnldnde yeil, kskanl nasl bir ko
laylkla artryorsa, ayn biimde umudu, doal bitki rtsn,
[90] geici zgrl ya da rlanda yurtseverliini simgeleyebilir. Ama
szck olarak, yani dilsel gsterge olarak, ele alndnda, belirli
bir rengi anlatr hep. Kimi ilkiltrler de saymaca betimlemelere
ylesine derinden balanmlardr ki, ister istemez zdeletirici
bir arma yol aarlar. rnein lsa'nn lmn artran ge
ometrik ha izimi. inde, ilkiltrlerin ya da ussal bireimlerin
irek gsterge kmeleri oluturabilecei sanat, temelde saymaca
ve biimdi bir sanat olabilir ancak. Kimi sanat dallarnda, rne
in Hindistan'da yaplan kutsal danslarda, durum byledir. Ama
bu biimselleme Batnn sanat anlayna henz ulam deil
dir. ada yazarlar da genelde yaptlarndaki ilkiltrlerin ne
olduunun ortaya konulup tanmlanmasn istemezler. Bu, yapt
larn belirli bir akclk iinde tutma ve tek bir yorum anlaynda
donuklatrmama abasndan baka birey deildir. Bir ozan, be
lirli bir arm ortaya koyarak, zel nitelikli irek bir eilime
aklk getirebilir. rnein Yeats, ilk iirlerinin arkasna, bir de
yorum ve notlar eklerdi hep.
Kanlmaz balant diye bir ey yoktur. Kimi balantlar,
rnein karanln korku ve gizemle balantlanmas fazlasyla
ak bir belirginlik sunarken, bu yolla kurulan hibir denkliin,
yeri geldike karmza kabilecek deimez bir nitelii yoktur.

96
 lerde greceimiz gibi, "evrensel simgecilik", btn anlamn be
lirli bir balamda kazanr; ancak kendisi bir balam oluturmaz.
Bu arada yaznsal anlam, yokua srlm bir anlam deildir.
abuk ve kolay bir iletiim yolu arayan ozan da, okurunun en ke
tirmeden eriebilecei armlar kullanr".B

!!!.- fahnn biimbilimi

Simgebilgisi ad altnda bir tr gsterge dizgeleri in

celedik. Bu dizgelerde doa ve insan dnyasnn biimleri,
benzetimli birer anlamla ykldr. Bir deneyimi, baka bir
deneyimin gstergeleri araclyla anlamlandran dzg
deitirme dizgeleridir bunlar. kinci deneyimin yaps da
bylece birinciye aktarlm olur.
[91) te yandan, yaznsal ya da gzelduyusal yapt, bir dizi
kiiler, olaylar, durumlar ierir. Bu elerin belirgin nite
likli ulamlara blnebilecei, teden beri bilinmektedir.
Tiyatroda roller vardr: Saf kz, hain, srda, vb.; engelle
nen ak, cezalandrma, alma, vb. gibi durumlar vardr.
ada eletirinin zgnl, bir kez daha, bu olgular
yaplam birer dizge olarak grmesindedir. zmleme
y ntemi ni d!b!limden alr. rnein Emile Souriau Les
deux cent mille situations dramatiques \i\y 2!!"! drama
tik durum) (1950) adl kitabnda unu ortaya koymutur: Bu
"durumlar", alt ilevin deiik biimlerde bir araya gel
melerinden oluur; alt ilev de alt temel roln karl
dr: Buyurucu, kart, vb.
Yaznsal rnn yap sorununu, daha yirmili yllardan
balayarak, Rus biimcileri ortaya koymutur. Bu konuda
ki klasik inceleme V. Propp'un 1 928'de yaymlanm olan
Morphologie du conte populaire (russe) "(Rus) Halk y
ksnn biimbilimi" adl kitabdr. Kitap 1958'de ngiliz-

(8) Northop FRYE, Anatomie de la critique (Eletirinin anatomisi) (Fr.) ev. G. DU

RAND, N.R.F., s. 128.

97
 ceye evrildi. Franszca evirisi yaplmaktadr.9 Propp'un
dncesindeki zgnl gstermek bakmndan, bu tarih
ler hi de gereksiz deildir. Yz kadar Rus yksnn ie
riklerini inceleyen yazar, dnl olarak yinelenen motif
ler bulur:
1 ) Kraln biri bir kahramana bir kartal verir. Kartal,
kahraman bir baka kraln ynettii lkeye gtrr.
2) Yal bir adam Suenko'ya bir at verir. At, Suento'
yu bir baka kraln lkesine gtrr.
3) Bir byc van'a ir kayk verir. Kayk, van' bir
baka kraln lkesine gtrr.
4) Bir prenses van'a bir yzk verir. Yzkten deli
kanllar kar ve van' baka kraln lkesine gtrr.
[92] Grld gibi, bu drt motif arasnda ak bir yaknlk
vardr: Deien ey, yalnzca kiilerin adlar ile doal ni
telikleridir. Ama eylemler ve ilevler hepsinde zdetir.
Sonuta, anlatnn deimez elerini oluturan ilevler
sz konusudur burada. Oysa, olaylarn dzenlenii ve zel
koullar, yalnzca ikincil deeri olan deikenliklerdir.
Propp, bu temel ilevlere dayanan bir anlat trcesi ne
rir. zmlenen anlatlarn tmnde yer alan olayn btn
cl bir zetini vermeye yetecek 31 ilev ayrt eder.
Cl. Bremond'a gre (Communications, 4, ss 8-9) bu i . .

levlerin dkmlenii yledir:

1 ) Olay ncesi.
2) Eksiklik (ile yelerinden birisi yuvadan uzak-
tadr).
3) Yasaklama (kahramana ynelik).
4) Kar kma (yasak inenir).
5) Bilgi isteme (kt kii bilgi toP,lamaya urar).
6) Bilginin elde edilmesi.
7) Kandrma (kt kii, kurbann yanltmaya alr).
8) stenmeden, su ortakl (kurban, dmannn tuza
na derek, ona yardmc olur), vb.
(9) imdi bu kitap Trkeye de evrilmitir ( 'Masaln Biimbilimi", ev.: M. Rifat, B/
F/S Bilim/Felsefe/Sanat Yaynlan, stanbul, 1985) (.n.).

98
 Daha sonra Propp'un zmlemesi yeniden ele alnd;
zellikle iftlemeler ve birletirmeler yoluyla, ilevlerin
says aza indirgenmeye alld. Bu yolla Greimas i lev
leri yirmiye indirdi. 10
Temel kurucularna indirgeme yoluyla belirlenen bu an
lat zmleme yntemi Levi-Strauss tarafndan, sylen
lerin betileme ve yorumlamasna uyguland. Propp'un yap
t gibi, yazar, anlamlamann; olaylarn tarih iinde s-
[93} ralanmdan ok, biimsel deimezlerin ya da sylenbi
rimlrin yapsnda olduunu ortaya koyar. Oidipus sy
leninin zmlenii yle: Sylenbirimlerini (anlat birim
lerini) drt ulamda snflandrr:

1 ) I<admos, Zeus'un kard kz kardei Europe'yi

a rar.
Oidipus, annesi Lokast ile evlenir.
Antigone, yasa ineyerek, erkek kardei Poly
neikes'i topraa gmer.

Bu sylembirimin ortak yan, ar akraba sevgisi'ni

anlamlyor olmalardr.

2 ) Spartos'lar birbirlerini ldrr.

Oidipus, babas Laios'u ldrr.
Eteokles, kardei Polynike'yi ldrr.

Buradaki ortak anlamsal ierik, ar aile sevgisizlii

gsteren ilikidir.

3) Kadmos, ejderhay ldrr.

Oidipus, Sphinx'i boazlar.

Canavarlarn yok edilmesi.

(10) Bkz. Semantique structurale (Yapsal anlambilim), s. 1 94.

99
 4 ) Labdakos, "aksak";
Laios, "sakar";
Oidipus, "i ayak" anlamn verir.

Grld gibi, ilkin, 1 ) ile 2) arasnda bir kartlk

var: An akraba sevgisi/ sevgisizlii.
Ayrca sylencedeki aksaklarn birer yeryz varl
olduklar anlaldnda, 4)'deki adlar yerdenlik (autoch
tonie) anlamn verecektir. Bu durumda, bu adlar ejderha
ile kartlar; bir yer canavar olan ejderhann ldrl
mesi de, onda insan yerdenliinin yadsnmasn anlamlan
drr.
Sonuta, drt ayr sylenbirim, bir yap oluturmak-
tadr:
1/2 = ar akraba sevgisi;
3/4 = yadsnan/istenen yerdenlik.
Yazara gre, buradan u sonuca varlmaktadr: "Dr
(94 ] dnc ile n dike (kolon) arasndaki bant, birinci ile
ikinci dike arasndaki bantnn ayndr."

"Bant beklerini birbirine ekleme olanakszl, bir baka

eyin dorulanmasyla (ya da, daha dorusu, yerine bir baka
eyin gemesiyle) almaktadr: Kendi aralarnda birbiriyle eli
en iki bant, her birinin birbiriyle elimesi orannda da zde
tir . . . (sylen), insandaki yerdenlik duygusuna inanmay . . . bu ku
ramdan vazgeip; her birimizin, bir erkekle bir kadnn birle
mesinden doduu gereini benimsemeye ynelmeyi reten
bir toplumun amazn dile getiren bir yntemdir diye d
nlebilir. Bu gln almas olanaksz.
Ama Oidipus sylemi, birisi balang, teki onun trevi olan
iki sorun arasnda balant kurmamz salayan bir tr mantksal
zm yolu sunmaktadr. Birinci sorun yle: "Tekten mi yoksa
ikiden mi dorulur?". kincisi de aa yukar yle dile getirilebi
lir: "Ayn olan ayn olandan m, yoksa baka olandan m doar?".
Bu yolla yle bir ikili bant kar karmza: Kan bana dayal

100
 yaknln ar deer kazanmas ayn eyin ar deer yitirmesi
iin neyse, yerdenlik inancndan kopma abas da bunu baara
mamak iin odur. Deneyim kuramn ortaya koyduu eylerin ter
sini gsterebilir, ama toplumsal yaam evrenbilimi dorular; ye
ter ki her ikisi de ayn elikili yapy aa vursun. Bu durumda
evrenbilim doruyu yanstmakta.
Freud'un "Oidipus karmaas" balamnda ortaya koyduu
sorun yerdenlik ile iki cinsten reme arasndaki seenek sorunu
deil kukusuz. Ama yine de "Bir ikiden nasl doabiliyor? Nasl
oluyor da bir tek deil, anayla birlikte bir de babadan oluan ikili
bir retenimiz oluyor?" gibi eylerin anlalmaya allmas sz
konusudur.
Sofakles'den sonra Freud'u da Oidipus syleninin kaynaklar
arasna koymakta hibir saknca olmayacaktr. Dile getirme
biimleri daha eskileriyle ayn deerdedir; grnd kadaryla
'
da onlardan daha "gereksi' , daha otantiktir. "1 1

Bu zmlemeden -ne yazk ki yntem niteliine ula

amayacak lde ksa tutulmu olan bu zmlemeden
kan u sonucun alt izilmelidir: Bir betik ylesine bile
enlere indirgenebilir ki, bu bileenlerin oluturduu anlam,
herbirinin karl olan tarihsel ierikten ok, aralarnda
[951 kurduklar biimsel bantlar dizgesindedir.
Yaznsal eletiri -u sralar ok tutulan- bu yntemi
kendi yntemine katm ve geni biimde ileterek anlat,
film, izgi-roman gibi alanlara uygulamtr.
Okurun Communications dergisinde (zellikle 4, 8 ve 1 1 .
saylarnda) kan incelemelere ve yeni (1970'te) kan u
yaptlara bavurmas yararl olacaktr: A. J. Greimas'n
Du sens, essais semiotiques (Anlam stne, gstergebilimsel
denemeler), Julia Kristeva'nn Semeiotike, recherches pour
une semarulyse (Gstergebilim, bir gsterge zmlemesi
stne aratrmalar), Roland Barthes'n S/Z adl kitap-

(11) Antrhropologie structurale (Yapsal insanbilim), Plon, ss. 239-240.

101
lar. zellikle S/Z ' de Barthes, Balzac'n Sarrasine ' i n i
satn satrna zmlerken, betiin nasl bir okuma oul
luu reten bir ey olduunu, bu okumalarn nasl st ste ve
kakm dzglerde destek bulduunu gstermektedir: Ege
menliin sesi, Gerein sesi, Bilimin sesi, Kiinin sesi ayr
birer okuma ierir.
Eletirinin amac betii zgrletirmek, temelindeki
dzg ve anlamlama biimlerini bir araya getirerek var
sllna yeniden kavuturmaktr.

1 02
[97] BENC BLM

TOPLUMSAL DZGLER

Buraya dein, mantksal ve gzelduyusal dzgler gibi

terimlerle, insann doa ile ilikilerini gz nnde tuttuk.
Birey ayrca toplum iinde de yer alr ve toplumdan da,
znel ve nesnel olmak zere, iki ayr deneyim edinir. Hi
kukusuz yle dnlebilir: Toplum, iinde yaadmz
dnyann yalnzca zel nitelikli bir esidir; buraya dein
deiik dzgler stne sylenmi olan her ey, toplumsal
anlamlama ve iletiime de uygulanabilir.
Ama yine de toplumun durumunda nemli bir ayrm var.
Bilimler ve sanatlar -buraya dein tanmlandklar kada
ryla- gndericiye zg bir deneyimin, insan (olan) alcya
iletilmesini amalar. Bu deneyim, alcy dorudan ier
mez. Oysa toplumsal iletiimin amac, insanlar aras, yani
sonuta gnderici ile alc arasndaki ilikiyi anlamlan
drmaktadr. Toplum, bireyler arasndaki ilikiler dizge
sidir. Bu dizgenin erei de korunma, savunma, alveri,
retim, vb.'dir. Bu ama dorultusunda bireylerin bek,
beklerin topluluk iindeki durumu anlamlanmak zorun
[98]
dadr. Sop, aile, meslek, demek, vb. gibi herhangi bir top
lumsal ulama zgl belirten belirge ve tabelalann yap
t ilev budur. Ayinler, trenler, bayramlar, modalar,

103
 oyunlar birer iletiim biimidir. Bu iletiimlerle birey
bee, bek de topluma gre belirlenirken, herkesin, burada
stlendii ilev ve yapt katk ortaya kar.
Bilim ya da bilgi, doal dnyann rgenletirilmesi ve
anlamlandrlmasdr. Toplumsal, dzglerse toplumun r
genletirilmesi ve anlamlandrlmasdr. Bu dzglerin
gsterilenleri insanlar ya da aralarndaki ilikilerdir.
Ama insan, gstergenin taycs ve tzdr; yani hem gs
teren, hem de gsterilendir; gerekte bir gstergedir; yani
bir szlemedir.Toplumsal yaam, bireyin kendi roln oy
nad bir oyundur: Birey patriktir, koruyucu amca ya da
daydr, savurgan oul ya da bal dosttur. te yandan
toplumsal gsterge, daha nce belirttiimiz anlamda (Bkz .

yuk., s. 18) genelde bir "katlm" gstergesidir. Bu gster

gede birey, kimliini ve hangi bekten olduunu ortaya ko
yar; ama ayn zamanda, bir bee zgl arar ve ger
ekletirir.
Toplumsal deneyimin de (tpk doa deneyimi gibi),
mantksal ve duygusal olmak zere, iki tr vardr. Bire
yin ya da bein toplumsal aamalanma ile, siyasal, eko
nomik, ku:11 msal rgenlikteki yerini belirleyen gstergeler,
mantk dzleminde; birey ya da bein, baka bireyler ya
da bekler karsnda duyduu coku ya da duygular anla
tan gstergeler de duygusal dzlemde yer alr.
Sonuta, anlatma kolayl asndan, buraya dein tut
tuumuz yolu bundan byle de izleyerek, toplumsal gs-
(99] tergeleri de mantksal ve gzelduyusal (duygusal) olmak
zere ikiye ayrmak sanrz yerinde olacaktr. Uygulama
da bu iki anlamlama biimi sk skya birbirine girmi du
rumdadr. u durum sz konusudur: "nsan bilimleri" henz
az gelimitir; bu alandaki bilgilerimizin temeli de, bilim
ile sanatn snrlarn yanl ayrt eden bir "yaban dn
ce"dir. Ayrca u da anlalyor ki, duygusal iliki insan
dan insana iken, insandan doaya olmas durumundan ok
daha baskndr, gldr; meer ki dinlerle eskil ekinleri

104
 ralayan u insanbiimsel doa sz konusu olmasn.
Bu durumda, toplumsal yaamdaki bilim ile sanal ak
seik birbirinden ayrt etme savmz bir yana brakarak,
sorunu, gstergeler ve dzgler asndan incelememiz ge
rekecek.

1. Gstergeler
-

Toplumsal yaamn bata gelen koullarndan biri, ki

minle kar karya olunduunu bilmek, bylece de bireyle
rin ve beklerin kimliklerini tanyabilmektir.
Bu, belirge ve tabelalarn ilevidir.
1. Kimlik gsterge leri. Belirgeler ve tabelalar. Be
lirge ve tabelalar bir bireyin hangi toplumsal ya da ekono
mik bekten olduunu gsteren imlerdir. levleri, toplumun
rgenlii ile bireyler ve bekler arasndaki ilikileri an
latmaktr.
A) Armalar, bayraklar, ongunlar, vb. Bir aileye ya da
sopa zgl gsterir. Kent, blge, ulus gibi daha geni
beklere de yaylabilirler.
B ) niformalar da birer bek imidir:
- Toplumsal bek: Soylular, kentsoylular, halk;
- Kurumsal bek: Ordu, kilise, niversite, vb.
(100) - Mesleksel bek: Kasaplar, ahlar, dlgerler, vb.
- Ekinsel bek: Spor topluluu, filarmoni dernei, vb.
- Budunsal bek: Brtanyallar, Alzasllar, Arverni-
yallar, vb.
C ) Belirgeler ve madalya lar, arma ve niformalarn
simgesel kalntlardr. Daha dk deerde, ayn ilev
leri yerine getirirler. Madalya ve nianlar valyelik d
zenindeki dl ve nianlarn bugne ulaan biimleridir.
Belirgeler, deiik topluluk ve her nitelikten derneklere
zgl belirtit.
0 ) Dvmeler, makyaj, sa biimleri, vb. de eski uy
garlklarda dzglemi belirgelerdir ve imdiki moda-

105
larmzda varlklarn srdrmektedirler.
E ) (Soy) adlar ve takma adlar kimliin en yaln ve en
evrensel belirtileridir. Kullanl ilkelerinde her zaman
nedenlidirler, nk bireyin bir aileden yi.l da soptan; bir
meslekten ("Terzi" Sartre, "eliisi" Lefevre); fiziksel bir
ulamdan (Beyaz, Kr, vb.) olduunu belirtir.
ada ekinlerimizde, tarih, bu dizgeyi clzlatrm
tr. Dizge ou kez takma adlarla, lakaplarla yeniden ne
denlileir.
Demek ki armalar, niformalar, belirgeler, dvmeler
deiik bekleri ayrt etmeyi; gerektiinde snflandrma
y ve tanmlamay salayan birer aratr. Bu bekler b
tn de toplumu oluturur. Levi-Strauss'un ongunlar konu
sunda gsterdii gibi, bunlar, ku11anh ilkelerinde, birer
toplumsal blmlemebilim (taxinomie) dir. Dahas, bu be
lirteler, blmledii her bekte, aama sralar ve bek
ii rgenlii de belirtirler. Ss tylerinin, talarn, kakm
sralar1 ve rtbe eritlerinin ilevi budur.
F) Tabelalar bireyler topluluundan ok, nesneleri gs
terir. Ama bunlar, toplumsa11am nesnelerdir.
Evlere numara vermenin bilinmedii dnemlerde, her
yapnn kimlii bir tabelayla belirtilirdi. Bu uygulama,
tecimsel yerlerin ayrt edilmesinde srdrlmtr. Tabe
lalar da, (tpk armalar gibi) genelikle "konuur" nitelik
tedir; yani resimgesel nitelikte (Bkz. yuk., s. 32): izmeci
iin izme, berber iin tra leeni2, vb Bugn bile Cheval
Blanc (Beyaz At), Lion d 'Or (Altn Aslan) gibi adlar ve
rilmi _bunca konaklama yerlerinin bulunmas undandr:
Yorgun atlarn dinleriyle deitirilmesi sz konusu olurdu;
ya da hanc "Au lit on dort"3 szckleriyle oynard. Tpk

(1) As da denilen Kakm adl hayvann krk eritlere blnerek deiik..biimlerde,

bir dzgye gre kesilir ve belli bekten kiilerin giysisine ilitirilir. Ozellikle t
_
renlerde profesr ya da yksek dzeyde baka kimseler bunu bir belirge olarak
kullanr (.n.).
(2) Berberlerin kulland ukur, oval ve bir kys boyuna denk gelecek biimde oyuk
leen (.n.).
(3) Bu ksa tmcenin sylenii "oli(y)ondor" biimindedir; bu da "Au Lion d'Or"un

106
 u O 20 sans O ad verilen kr meyhaneleri gibi.
Kentlerin kent ve sokaklara blnmesi de bir belirtme
dizgesi oluturur. Birok ekinde mahalleler kapal halk
snflarn (kastlar) ya da meslek kesimlerini bekle
tirir. rnein Baklar, Dokumaclar soka gibi. ou
kez Tarihin anlk olaylar, ada kentlemedeki bu diz
geyi zm, datmtr. Ama yapay biimde yeniden
olt:turulabilmektedir bu tr dizgeler. rnein Nice'de bir
"Mzisyenler Semti" vardr. New York'ta btnyle usa
dayal bir dizge uygulanmaktadr. Orada sokaklar, cad
deleri d ikine keser. Hepsi de sradan numaralandrl
mtr.
G ) Sanayi urunu markalar 'nn ilevi, bir rnn k
kenini belirtmek ve gvenceye balamaktr. Bu markalar
[1021 teden beri eski esnaf snfnca kullanlmtr; mleki,
ince i marangozu rettii nesneye imzasn koyar; hayvan
yetitiricisi, yetitirdii hayvana bellilik koyar, vb.
Bir yandan rnlerin oalmas ve ayrmlanmas, bir
yandan da tecimin ve tantmclm (reklamn) gelime
gstermesi, soruna yeni bir biem getirmektedir. Bir sanayi
rn markasnn seimi ok karmak koullar btnne
gre belirlenmektedir. rnein yapmc, toplumbilirnciye,
ruhbili?lciye, hatta bilgisayara bavuruyor artk. ada
tecimlemede sunu, paketleme ok nemli bir gstergebi
limsel deer kazand. Ksacas, burada tabelalar bal
altnda topladmz eyler, bir yandan toplumsal bye
nin bileenlerini; bir yandan da, her eyden nemlisi, ken
disine destek salayacak yer izimini (topografyay), eko
nomiyi tanma ve ayrt etme ilevi yapan markalardr.
2. Grg kural gstergeleri. Kimlik gstergeleri bir
bee ya da greve zgln belliliini oluturur. te yan-

sylenii ile ayndr. te yandan bir say olan vingt (20), vin 1e eseslidir: Her ikisi
de ven gibi sylenir. Yani ikircikli bir szce stnde oy, .nyor burada: zeroven
() san() ven ()'den hem "sfr sfrsz yirmi" hem "sfr arap yz sfr" gibi iki
ayn sescil anlam kyor (.n.).

107
 , dan, insanlar, kendi aralarnda iletiim iindedirler. Bu
nun iin bir takm belirgeler kullanrlar. Yani kim olduk
larn gsteren belirgeler. Ama bu srekli ilikilere, bir o
kadar da geici zel ilikiler eklenir. Bu tr ilikiler, bir
likte olunan kiilerce ve ortam koullarna gre deie
bilir. Bir arya katlmak iin, bir tren takm giyinmek
ya da giyinmemek, yalnzca arlan yerin niteliini de
il, aranla arlan arasndaki ilikileri de belirtir. Bu
amala zel nitelikte kimi gstergeler bile kullanlr. Ba
lcalar bedensel imler ve jestlerdir.
Daha nce (s. 60) brnsel, de:vinimsel ve arahksal so
rundan sz ettik bir para. Bunlara selamlama, svg ve
besinleri de eklemek,gerekiyor.
[103] A ) Ses tonu, gnderici ile alc arasndaki ilikiyi an-
lamlandrma yntemlerinin en evrensel olanlarndan biri
dir: "Senli benli", "saygl", "alayc", "buyurucu", "yar
dak" vb. olabilir.
B ) Selamlama ve incelik kurallar bir ncekine benzer
bir ilev yapar. Ondan ayrlan yanlar ise, zellikle say
maca ve ekinden ekine deiebilir nitelik tamasdr.
C) Svgler, selamlamalarn olumsuz biimleridir.
Kin gstergelerini olutururlar. Hele de saylar ok fazla
ve giderek de artyorsa, bu durum saymaca zelliklerini or
tadan kaldrmaz. Meydan okumalar, bunlarn dzglemi
ve kurallam biimleridir.
D) Devinimbilim (gerek anlamnda, devinimlerin in
celenmesi), mimiklerin, jestlerin ve danslarn incelenmesi
dir. Jest ve mimikler -ses tonlamas ve deikenliklerinde
olduu gibi- dilin yardmc dizgeleridir.
Kukusuz jest ve mi miklerin incelenmesi eskiye dayanr.
Nitekim Darwin L 'expression des emotions chez l 'homme
et l 'animal (1873) (nsanda ve hayvanda cokunun anlatm)
stne bir kitap yazmtr. Ancak bedensel devinimlerin
dizgeli bir biimde incelenmesi Ray Birdwhistell'in lntro
duction to kinetics (Devinimbilime giri) (1952) adl kita-

1 08
 byla balar. Bu, "devinim iindeki bedenin ortaya koy
duu renilmi ve yaplam iletiim biimlerini" ele
alan bir bilimidir.
Birdwhistell'e gre, devinimsel belirtilerin nitelikleri
-ki yazar bunlar dilbilimsel bir yaklamla tanrnhyor
yledir:

" Devinimsel .belirtilerin kimi trleri ilgi ekicidir. rnein si

nemasal adl belirtileri bunlardandr. Bu belirtiler uzaklk/yakn
lk, o/ben, beriki/teki, vb. gibi kartla gre yaplam adllar
anmsatr (yerlerine geer). Geniletilen ayn bir devinim, adlsal
(104) devinim belirtisini oullatrr. Bylece biz, onlar gibi oulluk
belirtileri elde edilir. Yine eylemsi belirtilerin de varln ayrt
ederiz. Bu belirtiler, adl belirtilerine baldr; kesintisiz devinim
iinde, zaman belirtilerini de ortaya koyarlar. Uzam belirtilerinin
de bulunduunu anmsatalm: Aada, yukarda, arkada, nde,
iinde, vb."

Ayn biimde, deiik dans devinimleri zmlenmi ve

kaydedilmitir. Deneme niteliindeki bu kitabn snrla
rn aan tm bu sorunlar iin; 1 0 sayl Langages (Diller)
(Haziran 1968) dergisine bavurulabilir. Bu say Devinim
sel uygulamalar ve diller (Pratiques et langages gestuels)
konusuna ayrlmtr.
E ) A ralkbilim. Dilsel iletiimde yalnzca jestler de
il, ayrca uzam ve zaman da kullanlr; iletiimde bulun
duumuz kimseye gre belirlediimiz sre, birer gsterge
oluturur. Aralkbilim ad altnda incelenen "anlatm" ite
budur.
Her trl gstergeler dizgesi gibi, saymacalaan nite
liiyle ekinden ekine deikenlikler sunmas, bundan do
lay da birok yanl anlamlara yol aacak durumda ol
mas lsnde, byle bir dil, zellikle incelemeye deer.
Bu konuda yazlm balca inceleme E.T. Hall'un The Si-
lent Language (Sessiz dil) ( 1 959) adl kitabdr. Yazara

109
 gre, birbiriyle konuan iki Amerikal arasndaki anlaml
sekiz ayr uzaklk yledir:

1) ok yakn Hafif fsltl ok gizli

(5-20 cm)
2) Yakn Duyulabilir fslt Gizli
(20-30 cm)
3) Yaknca lerde alak Gizli
(30-50 cm) darda normal ses
4) Ne uzak, ne Alak ses, az yein Kiisel konu
yakn (50-90 cm)
5) Ne uzak ne Normal ses Kiisel olmayan konu
yakn (1,30-1,50)
6) Uluorta Biraz duygusal Herkese ak, szn
(1,60-2,40 m) Normal ses yneltildii kimse
dndakilerin de
duyabilecei bildirim
[105] 7) Odann bir Yksek Ses Bir toplulua
yanndan br konuurken
yanna (2,60-6 m)
8) Snr tesi Yksek ses Uzaktan selamlama-
(6-30 m) !ar, yolcu uurlamalar

Kukusuz uzaklk, fiziksel sesbilgisi (akustik) koulla

rna gre belirlenir; biz yle dnyoruz en azndan. Ger
ek olan, bu uzakln byk lde saymaca deer ta
masdr: Anglosaksonlar, konuucular arasnda "belli bir
uzakln korunmasna" zen gsterirler, Latinler bu uzak
l azaltma eilimindedirler. Sonuta, Anglosaksonlar,
ikinci kiilerce tedirgin edildikleri ve saldrya ura
dklar d uygusuna kaplrken; tekiler, bu insanlar "so
uk" ve "mesafeli" bulurlar. Hall bu durumu yle belirti
yor:

"Latin Amerika'da konuucular arasnda tutulan uzaklk,

1 10
 Birleik Devletlerde olduundan: daha ksadr. Gerekte insanlar
belli uzaklktan sonra rahat konuamazlar, ancak uygunsuz d
ecek biimde de yaknlaamazlar. Kuzey Amerika'da bir l
den fazla yaknlamak, cinsellik ya da saldrganlk duygular a
rtrr. Sonuta, onlar bize sokulduka, biz geri ekiliriz. Durum
byle olunca, bizlerin "mesafeli" ya da souk; kendini eken, dost
luktan yana olmayan insanlar gibi deerlendiriyorlar. Bize ge
lince, biz de onlar srekli suratmz flemekle, bizi sktrmakla,
yzmze tkrmekle suluyoruz.
nceden yaknln, uzakln anlamn renmeden, bir sre
Latin Amerika'da yaam bulunan Amerikallar trl kurnaz
lklara bavururlar: alma masalarn bir engel yapp arkasna
geer; sandalye ve .masalar ylesine yerletirirler ki, Latin Ame
rikaly uygun sayabilecekleri bir uzaklkta tutabilsinler.
Sonuta Latin Amerikal da kendince uygun sayabilecei bir
yaknla ulancaya dein, yani rahat konuabilecei bir yere
dein, engellerin stne trmanp ilerleyebilmektedir."

Grmek istediimiz kimsenin bizi bekletme sresi de

ayn lde anlamldr. Bu srenin, en kk kalem efendi
since bile ne denli inceden inceye hesaplandn biliriz.
nk kendisine geleni, dzeyine ve nemine uygun bir sre
bekletmezse, deerden deceini sanr.
Bu bekletme sresi de btnyle saymacadr; kimi _ekin
lerde ve koullarda nemli oranlara ulaabilir. Byk Mo-
(106) ol mparatorluunda bir eli, huzura kabul iin ay bek
leyebilir. Bayanlar hayranlarnn sayg sunularn, in
ceden inceye hesaplanan bir denemeden sonra kabul eder
ler.
Uzam ve zamann, trenler, gei alaylar, lenler gibi
etkinliklerde anlamsal bir ilevi vardr.
Uza}dk, konuucular arasndaki ilikinin gstergesi
dir. Bu ilikiler belirli lde "uzaktan" ya da "yakndan"
gerekletirilebilir.
F) Beslenme de topluluu ve incelik anlayn belir-

111
 lemenin bata gelen llerinden biridir.
Bu durum, ou kez tabulara konu olur. Hazrlanmas ve
yemek olarak sunulmas bir dizi saymaca kurallar dizge
sine dayandrlr. Bir aperitifi geri evirmek, bizlerde bi
le ortamna gre, belirgin bir hakaret demektir.
Beslenmenin gstergebilimsel ilevi, varln, ok sa
yda tabu ve geleneklerle, toplu yemek ve lenlerimizde
srdrmektedir. ngiliz ay, doudan kaynaklanan bir
ayin treni niteliindedir.
G) Bu gibi eylerin dkmn bitirmek olas m? Her
ey bir gstergedir: Armaanlar, oturduumuz konutlar, mo
bilyalarmz, ev hayvanlarmz vb.
3 . Toplumsal gstergelerin doas. Gstergelerin belir
li llerde toplumsallam, yani yaplam ve saymaca
lam olabileceklerini grdk.
inde yaadmz ada ekinlerde, genel olarak, bu
"belirli llerde" fazla geerli deildir. zei adiar diz
gemizdeki, belirge ve tabelalarmzdaki durum byledir.
Bunlarla, ongunlar, armalar, kast, meslek, sop belirten giy
siler gibi ok gelitirilmi dizgeler karlatrlabilir.
Gstergelerin bir ras da nedensiz ya da nedenli olabil-
[ 107] mesidir. Toplumsal gstergelerin ounluu nedenlidir. Bu
nedenlilik ya eretilcmelere, ya da ou kez dz sapmaca
lara dayanr. Simgelenen anlamlarn, nesnelerin yerine ge
en betimgelerdir bunlar. Adaleti simgeleyen terazi ve
kl, "adamlk"4 trenini anmsatan ba eme ya da el p
me, vb. gibi. Bu tr gstergeler genellikle toplumsal yapda
ve kurumlarda varlklarn srdrrler. Ama simgesel de
erleri dm, kkensel anlamlar kaybolmutur.
Toplumsal gstergeler belirgin bir biimde yananlam
ldr. nk ya ycelik, g, erk; ya da tersine siliklik,

(4} "Hommage" karlnda kullandmz "adamlk", szcn gerek anlamna uy

gun bir olay anlatmaktadr. Derebeylik dzeninde adamlk bir kimsenin bir dere
beyini kendisine szeren (egemen) olarak semesi ve onun adam .dzeyine
erimesidir. Adamlk szlemesi kurall ve grkemli bir trenle belirlenirdi (.n.).

1 12 '
 nemsizlik anlatrlar. Bu deerlerin kayna da, oun
lukla toplumun bilinaltnda kklemi bir simgecilik an
laydr. Btn bunlar gsteriyor ki toplumsal gstergeler,
mantksal olmaktan ok daha fazla, gzelduyusal trden
dir; ileyi ilkelerinde ounlukla birer snflandrma gs
tergesi olsalar bile . . . Ama eskil kkenlerinden dolay da,
bilim-ncesi, benzeimsel, ya da denkleimli-benzeimsel
anlamlama biimleri arasnda yer alrlar (Bkz. yuk., s.
42).
Bundan tr gsterenin dnp dolap gsterilen stn
de incelenmesine kar ok duyarldrlar. Armalarn, ad
larn, alt-yazlarn, szde tarihsel olaylar ad altnda,
bir dizi masallar rettiine epeyce raslanr. Oysa bu olay
larn genellikle sylenlerde ve eskil yaznlarda yer ald
grlmtr. zellikle Levi-Strauss, retili ilkelerinde
blmlendirilmeye dayanan ongun adlandrma dizgeleri
nin, benzetme yoluyla nasl retken duruma geldiklerini
gstermitir: Gerekten bu dizgeler bir yn tabular, ya
saklar, soplar aras ilikiler retmilerdir. retilen her
yeni ey de ayn adl sylenlerle desteklenmi; gele gele
kurt, ylan, ay ya da kurba a arasndaki doal ilikilere
dayanmtr.
Resimgesel nitelikleri gerei, toplumsal gstergeler, g
zelduyusal gstergelerle yaknlarlar. Bu bir raslant
deildir. nk toplumsal iletiimde gnderici, byk bir
ounlukla gstergenin taycsdr; ayn zamanda da gn
dergesidir. zne ile nesnenin bylesine birbirine karmas,
[108] olsa olsa gndergesel ilev ile cokusal ilevin birbirine
bulamasn kolaylatrabilir.

II. Dzgler
-

Giysiler, besinler, jestler, uzaklk/yaknlklar, vb. de

ien oran ve biimlerde, deiik toplumsal iletiim trle
rinin oluumuna giren gstergelerdir.

113
 Saylamayacak kadar oktur bu gstergeler: Ayinler,
trenler, protokol ve incelik kurallar, oyunlar gibi. Bun
larn balca drt trnden sz edilebilir:
Protokol kurallar: Bu kurallarn ilevi, bireyler ara
sndaki iletiimi dzenlemektir. Ayin kurallarnda; Gn
derici, topluluktur. Oyunlar: ster zel ve bireysel, isterse
herkese ak ve ortaklaa olsun, bir toplumsal durumun be
timgelemeleridir oyunlar.
Modalar: Dzglerin biemlemesi ve bireysellemesi
dir.
1. Protokol Kurallar. Bir toplum, ortak bir eylem
dorultusunda bir araya gelen bireyler beidir. Bu birlik
telikte her bireyin kendine zg yeri ve ilevi vardr. Her
biri, bakalaryla kurduu ailesel, dinsel, mesleksel, vb.
iletiimlerle belirlenir.
Bu iletiimlerin bilinmesi ve kabul edilmesi kanl
mazdr. Soyadlarn, takma adlarn, belirgelerin, tabela
larn, arma ve nianlarn, zellikle de giysinin bu ilevi
yaptn grdk...te yandan, bireyler herhangi bir ortak
eylem iin bir araya geldiklerinde, iletiimleri de anlaml
olmaldr. Buyuran kim, yerine getiren kim, veren kim,
alan kim; arlan kim, gelen kim, vb.
Protokol ve etiket, bir yry kolunda, bir masa ev-
[109] resinde herkesin yerini belirler. Yuvarlak Masa valye
lerinin bu sorunu nasl zmledii bilinmektedir. Bir sre
nce yaplm olan Vietnam Konferans srasnda da ma
sann nasl dzenlenecei stne uzun tartmalara giriil
diine tank olunabilmitir.
Selam lamalarn amac, iletiimi salamak ya da kes
mektir5. Bu durumda da birbiriyle konuanlar arasndaki
iletiim belirgin olmaldr: Eitlik, stlk ya da astlk,
dostluk, sevgisizlik ya da ilgisizlik, iletiimi istemek ya
da istememek, vb.

5 lletiimi \:..,sme, "Hoakal(n)", "Grmek zere" gibi szlerle ayrlma an

lammdadr (.n.).

1 14
 Sanlar, kalplam szler -bu arada svg ve sata
malar-, ses tonlar ve davran biimleri, vb., dzgl bir
btn oluturur. Bu dzglerin saymaca nitelii, dilden di
le, ya da ekinden ekine aktarlrken, bozuluverir.
Davran incelii ve grg kurallar, birer gstergedir.
Bunlarla birey, nasl bir topluluktan olduunu belli eder.
Grenekleri bilmesi ve izlemesi, kendisine, bir "toplum in
san" ya da "ortam insan" kimlii kazandrr.
2. Ayinler. Ayinler, birer topluluk iletiimidir. Ayin
leen bildiri de, topluluk adna, topluluktan gelir. Gn
dericisi birey deil, topluluktur.
Din sevgisi araclyla, topluluk, tanrlarla gnl bir
lii kurar. Latince (din anlamna gelen) religio, kkende
"ba" demektir; hem ayn inanc paylaanlar, hem de top
lulukla tanrlar arasnda bir badr. Ayn biimde, aile ya
da ulus sevgisi de, insann, Gemileriyle ya da Y urd u yla
kurduu gnl badr. Zaten bu byk sevgilerin teme
linde, genellikle de din vardr; gnmzde de dinsellikle
(1101 kark bir nitelik tarlar. Antlamalar, ittifaklar, sz
lemeler, bir dizi ykmllk, hizmet, mal, kadn (e), vb.
alveriinde bulunan topluluklararasnda birer iletiim;
bu arada yaplan trenler de birer gstergedir. Dine kabul,
tahta geirme ayinleri; vaftiz ve kutsamalar; cenaze t
renleri, toplulukla, barna bast birey arasnda iletiim
kurmadr.
Btn ayinlerde gnderici, topluluktur; ister topluluun
tm, isterse, kendi adna iletiimi gerekletirmeye yet
kili kld grevliler olarak . . . Ama, salt tren yerinde bu
lunarak da olsa, topluluk, katlm iindedir her zaman.
Grevliler yannda kendi duygularn, ezgilerle, dualarla,
susmalarla, alklarla, naralarla her an dile getirir ve bu
yolla katlmn belli eder. Bu katlm, ayin trenlerini iz
leyen lenlerle dile getirilir ayrca. Bu lenlerin yap
l, kendi iinde bir dzgye baldr. Kutlama ya da anma
trenleri, antlama balangcnn anmsanmas ve kurduu

1 15
 balarn bir kez daha onaylanmasdr.
Ayin trenlerinin ilevi, bildirimsel olmaktan ok bir
likteliktir. Yapl amalar, yerine getirilmesine toplu
luka ant edilmi dinsel, ulusal, toplumsal ykmllk
lerde bireylerin dayanmasn anlamlandrmaktr. Ve de
btn bunlar, gerek ya da zde tarihsel kkenleri, betim
gesel deerleri ne olursa olsun, yksek dzeyde saymaca
lamtr hep.
3 . Modalar. Modalar, topluluu belirleyen varlksal
biimlerdir: Giyinmek, beslenmek, barnmak, vb. Gerein
den ok tketim mal reten bir toplumda, byk nem ka
zanr modalar. rnlerin an bolluu, bu rnleri, (beslen-
[111] me, korunma gibi) temel ilevlerinden koparr. uras iyice
belli ki, sz gelimi, kravatlarmz, arabalarmz, klasik
stil koltuklarmz, toplumdaki yerimizin birer gstergesin
den baka bir ey deildir.
Moda merkezcil ve merkezka ynde, ikili bir devinim
le iler. Gzde bir toplulukla zdeleme istei, bu toplu
luu belirleyen gstergeleri edinmeye iter insanlar. Ama,
byle bir zdelii yadsyan (gzde) topluluun bireyleri
de, artk bu gstergeleri brakr. Moday, devingen ve ya
ratc klan da budur. zellikle toplumsal gstergelerin
zayf dzgletii ekinlerde. Moda, tpk oyalanmalar
gibi, doyumsuz yaantlar dnler; saygnlk ve gllk
isteklerine karlk verir.
4. Oyunlar. Sanatlar gibi, oyunlar da, gerekliin,
zellikle de toplumsal gerekliin yknmleridir. Oyun
lar bireyleri, toplumsal yaamn anlaml bir emasnda
kendi yerlerine koymak iin, yapp yaktrlan durum
lardr:
Sanatlardaki yknme, alcy, gereklik kars ndaki
yerine yerletirme ve bir imge araclyla, bu gerekliin
uyandrd coku ve duygulan yaatma amacna ynelik
tir.
Oyunlardaki yknme, gndericiyi, gereklik iindeki

1 16
 yerine yerletirme ve bir imge araclyla, bu gerekliin
edimlerini uygulatma amacna yneliktir.
Gsteriler, hem birer oyun, hem de sanattr: Gstericiler
asndan oyun, izleyiciler asndan sanattrlar.
Oyunlar, anlaksal ve bilimsel, duygusal ve gzeldu
yusat klgsal ve toplumsal nitelikte nemli deneyim
trnn karldr.
Yap kurmaya dayal tm oyunlar birinci trdendir. Sz
[112] kurgulamas da bunun iindedir: rnein bilmeceler, bul
macalar. Bu oyunlarda oyuncu, biimi belirsiz bir gerek
lii yaplatrr ve ona bir anlam verir. Yap-boz oyununda
para yerletiren bir ocuun yapt ey, bitkileri ta
nmlayp snflandran kknn yapt ile ayn yorda
ma dayanr. Oyuncuyu, aile, meslek, sava gibi toplumsal
bir durum iine yerletiren oyunlar ikinci trdendir. Kz
ocuu ile oyuncak bebei, annecilik; satran ya da rgbi
oyuncular, savalk oynarlar, vb. Gsteriler -izleyiciler
asndan- nc tre girer: Yandalar, man deien du
rumlarn; tpk site devleti yurttalarnn, tabyalarn
yukarsndan, tuttuklar dvleri ilgiyle izledikleri
gibi izlerler. Oyunlarn ounluunda bu ilev birbirine ka
rm durumdadr.
Oyunlarn ilevi, renme ve semedir. Annecilik ya da
askercilik oynayan bir ocuk, mesleini renir. Turnuva
denilen (ve eskiden Batda oynanan) cirit oyunu, en g
lnn ve komut vermeye en yatkn olann belirlenmesini
salar. ans oyunlar, bireyin yazgyla savamn simge
ler; ancak burada, gerekliin tehlikeleri ilerlie sokul
mamtr.
Oyunlarn bir ilevi de elendirmedir. Ancak bunun iin,
gerek yaamda doyumsuz kalan istekleri doyurmas, ku
kusuz aynca da yceltmesi gerekir: Erk, gllk, kazan,
toplumsal ilerleme, vb. zlemleri gibi. ada psikanaliz
ve psikiyatri, bu soruna aklk getirdiler; sanatlar gibi,
oyunlarn da, kkleri toplumsal ve bireysel bilinaltnn

117
 derinliklerine inen ekinsel ilkiltrler anlattn ortaya
koyarak, oyun kavram ve alann nemli lde genilet
tiler.
Bu adan oyun -yani toplumsal bir durumun yknm-,
[113] davranlarmzn ouna yaylmtr. rnein, ruhsal
dengesizliklerin ou, iletiim bozukluklarna balanr.
Psikosomatik bilimi de kendi asndan, ayn ruhsal bo
zukluklarn rgensel belirtileri bulunduunu ortaya koy
mutur. Btn davranlarmzn bir anlam vardr; ama,
gsterenle gsterilen arasndaki bant usd ya da bi
lind olduu srece, bu anlam yanl yorumlanr. ada
ruhsal eitimbilim de unu retmitir bize: Hep kaan,
her eye kar koyan, yalana bavuran ocuk, dokunakl
biimde, birey anlatmaya ve evresiyle iletiim kurmaya
alr. Bu, genel bir durumdur. Amerikal ruh hekimi Dr.
Eric Berne, Games people play6 (Oynadmz oyunlar)
adl baarl bir yaptnda, toplum iindeki, zellikle de
aile iindeki davranlarmzn birer "oyun" olduunu or
taya koyar. Yani ona gre, bu davranlarmz, her sefe
rinde eskil durumlar reten iletiim d izgeleridir. Ancak
oyuncularda, bu dizgelerin anahtar yoktur. Ev zorbas
adam, souk kadn, ayya, kumarc, vb. derin anlamlar
gzmzden kaan rollerdir. Dr. Berne, bu rnek durumlarn
bir dkmn yaparken, oyunlasalard, nasl oynanabilir
lerdi, onu da gsteriyor.
u ok yaygn "Sen olmasaydn", "Senin yznden" (If it
wenen't for you") gibi kar-koca dramnn bir zeti yle:
Utanga kadn, bir "zorba"yla evlenmitir. zgrln
kstlad iin, kocasna kar ac ve kin doludur: Hep se
nin yznden; sen olmasaydn, gezer tozardm; bir iim
olurdu; dans ederdim, ata binerdim, vb."
Gerekte yaananlar unu gstermitir: Bu gibi durum
larn ounda, bask gren kadn, zgrln elde edecek

(6) E. BER'\!E, Games people play, Nep York, 1964.

1 18
[1141 yetenekte de deildir. Byle olunca, "zorba" kocas kendi
sine yardmc olmaktadr aslnda. nk, elde etse bile
nasl kullanacan bilemedii zgrln koullarn orta
dan kaldrrken, kendisini bir skntdan kurtarmaktadr.
O nedenle, byle bir kadn, genellikle, kendisine byle bir
adam seer.
erdii rollerle, figranlarla, durumlarla, bu "oyun",
ok az deikenliklerle,tam anlamnda basma kalp bir
dram oluturur. Nitekim (saysz biimleriyle) oyunlar da,
bilim ve sanat gibi, belirli llerde saymacalaan gster
ge dizgeleridir. Ama kendilerine zg temel nitelikleri
udur: G'nderici, yani oyuncu, oyunun gstergesini kendisi
oluturur: "Oynamak", baka birisi olmak demektir: Oyun
cak bebek, "ocuk"; oyuncu ise, "anne"dir. Satran talar,
"iki ord u"; oyuncular ise, kar karya gelen "sava uz
manlar"dr.
Temel ilevinden ayrld lde, her etkinlik oyun
lar. rnein avclk ya da dantelli sava 7 Oyunlar iin
de, tiyatro oyununa zel bir yer vermek gerekir: Dekorlar,
sahneleme, oyuncular, birer gstergedir.
Oyunlar birer gstergeler dizgesi olduund an, gerek be
timgesel, gerekse dnimgescl biimleri altnda, zorunlu
olarak dzgleirler. Kurallar olmasayd, oyuncularn,
oyuncaklarn, oyun aamalarnn hibir anlam kalmazd.
rnein ka grei kuralsz ve zgrce yapldndan,
Barthes'n belirttii gibi ( Bkz. Mythologies "Sylenceler",
ss. 1 1 -21), bir spor oyunu deildir. O nedenle nasl bir sonuca
\;rlaca, dzenleyi ciler tarafndan nced en bclirkrir:
Buna karJk; Hain, Kt, Saf rolleri ve bdirli durumlar
sunmas nedeni_rle, bir tiyatro oyunu dur: Alakln ceza
landrlmas, yrckliligi.!1 dllendirilmesi sz konusudur.
Protokoller, ayin trenleri, oyun lar, hepsi de toplumsal

(7) Da n t ell i sava (gu erre en dcn<ellcs): 1 . ile 18. yy'da salt incdik seig,i l emek i i n
7
ya p lan ve savaan subaylar danteller giy1.-dii iin hu ad verilen gs:crmclik
sa va. Preciosite (incelik bilgisi) aknunn bir uzantsdr bu sava biimi (.n.).

119
 yaamda birer gstergedir. En bata da katlan bireyler
birer gstergedir. Protokol ve ayinlerde, "kendi rolmz
oynarz": bapiskopos oluruz; savurgan oul, bal dost, ya
[115] da yurdu uruna cann veren birisi oluruz. Oyunlarda "her
hangi bir rol oynarz". kisi arasndaki snr belirtmek,
her zaman kolay deildir.
Gstergebilim asndan, sanat gibi, oyunla ilgili ola
rak da iki sorun vardr: Birisi biimbilimsel, teki anlam
bilimsel (ve simgebilimsel) . Bu alanda, bir biimbilimin
amac, her oyunu "bitiik kurucularna" indirgemek; sonra
da bu kurucular snflandrp, i levlerini, yani bileim ku
rallarn belirlemek olacaktr. Anlambilim (ve simgebi
lim} de, her ekinde, bu oyunbirim (ludemes)lerin anlamn,
toplumsal i levini; ayrca, kendilerini temellendiren ve
birer yananlam olarak veren ylensel kkenlerini belir
leyecektir.

120
[117] SONU

GNMZN SYLENCELER

mge kavram, ekinimizin anahtar-kavramlarndan bi

ridir. Her eyin ve herkesin imgesi vardr: Sanatlarn,
politikaclarn, sosyete kadnlarnn . . . En nemsiz olan
mz bile, u zenli baba, bal e, iyi yurtta ya da kt in
san imgesini olduu gibi korumaa zen gsterir. Byle bir
imgeyi kurar ve titizlikle korur.
Sylenceler, insana ve dnyaya bak biimini anlatr;
Evrenin ve Toplumun rgenliini anlamlandrr; olaan ya
lanlar a rmeye baladnda da, yalan anlatmn rast
lantsal deikenlikleri arkasnda, kalc ve yaplam
anlamlama dizgeleri elde edilmesine olanak verir.
Sylen denildiinde, genellikle ilkil ve eskil ekinler,
mantk-ncesi dnce biimleri gelir usumuza. Dorusu bu
tr dzglerin gzlemlenmesi, kapal ve duraanlam
olan bu ekinlerde daha kolaydr. Yine bu ekinlerde, yaln
ve duruk biimler altnda, kkenleri tarihin derinliklerine
ve topluluun bilinaltna inen kurallam toplumsal dz
gler buluruz.
Buna karlk ada toplumlarmz, daha zgr ve
mantksal temeller stne kurulmu gibi gelir bize. Oysa
btn ortaya kardklarmz, durumun hi de yle olma-

121
 <ln gsteriyor. Bir John Kennedy'nin yaam, kehanet
lerle, kahramanlklarla, tlsml yeteneklerle; sylen
(118] kahramann donatan tm gstergelerle belirtilenmitir.
lm de, bu anlamda bir rnektir. Geri bir soruturma,
kendisini ldrenin, toplumdan soyutlanm dengesizin bi
risi olduunu ortaya koymutur; ama toplum dncesi, bu
"kaza lm" kararn benimsemiyor. Byle bir durum, bu
Yazgy, yani bu nsel amac btnyle anlamsz klar da
ondan. Kahraman'n ihanete uram olmasn gerekli g
ryor. Bu da, kahramanlk destanlarnn bata gelen izlek
lerinden biridir.
ada bilim, davranlarmzn bu gstergesel rasn
aka ortaya koymutur. Pavlov'un kpei nesnelere deil,
nesnelerin imgelerine tepkir. Davranbilim de, davran
larmzn, gstergelere koullanm birer tepki olduunu or
taya koyar. ayrca, Psikanaliz asndan bu gstergeler, il
kil, bilinalt ve bilind durumlardan kaynaklanr.
Jung'un gr ve "ilkiltrler" kuramna gre, bu durumlarn
bir blm topluma; bi r blm de, Freud'un da belirledii
gibi, tek tek bireylere zgdr. Son olarak, szl testlere,
yazl sorulara ve alnan sonularn dkmsel incelemesine
dayal ruhsal-toplumsal soruturma yntemi, burada, de
iik bekleri ve deiik durumlar belirleyen eilimler
saptamtr.
Sonuta beliren durum udur: (Grnte en zgr, hi de
ilse en ussal) seimlerimizin ounluu, sylense! kkenli
bilinalt betimlerle koullanmtr.
rnein neden arap ya da st ieriz? Franszlarn pa
tatesli biftek tadalm nereden gelir? Hayranlk ya da n
yarglarmz neye dayanr? te bunlar Roland Barthes,
Mythologies (Sylenceler) gibi anlaml bir ad altnda top
lad denemelerinde sergiliyor:

(119] "araba inanmak, balayc bir toplum szlemesidir. Sylen

konusuna fazla yakndan bakmayan Fransz, bu btnlemeyle

122
ilgili ufak, ama ak seik bir dizi sorunla karlaabilir. lk sorun
da, bunu nasl aklayacana ilikindir. Burada hemen evrensel
lik ilkesi ortaya srlr. u anlamda: Her kim ki araba inanmaz,
toplumun gznde onun ad hasta, sakat, kusurludur. Toplum
byle bir insan, (terimin anlaksal ve uzamsal anlamnda) kavra
maz. Toplumla btnlemede baar toplamas, tam tersine, a
rapsevere verilir. mesini bilmek, Fransz' niteleyen; hem edim
gcn, hem zdenetimini, hem de toplumsal girikenliini ka
ntlayan ulusal bir uygulaymdr. Demek ki arabn toplumsal bir
aktresi var. Bu aktrede her ey temize kar. Kukusuz arapla
birlikte arlklar, ykmlar, su ve cana kymalar olasdr; ama
ktlk, kallelik, irenlik gibi eyleri kesinlikle sz konusu
deildir. Verebilecei znt, yazgdan gelen bir zntdr. BY.
lece arap, yaptrmdan da kurtulmaktr. Huyda deil, tiyatroda
bir zntdr bu.
arap toplumsallamtr; nk yalnzca bir aktre deil, ayn
zamanda ss de oluturur. Franszlarn gndelik yaantsnda, en
sade kutlama trenlerini; yle (bir byk krmzl, kamamber
peynirli) ayakst attrmasndan, yemekli elencelere; ucuz lo
kanta syleisinden, byk trenli yemek sylevine kadar her
yerde, her ortamda, her trl yemek trenselliini sslemektedir.
Ortam, her havada iyiletirir; soukta, snmayla ilgili tm
sylenleri; kzl sda, glgenin, serinliin, buz gibi ayazn tm im
gelerini artrr. arab dletmeyecek hibir fiziksel glk
(hava scakl, alk, can sknts, yurt zlemi) sz konusu olamaz.
Temel bir tz olarak, teki besin imgeleriyle bir araya geldiinde,
Franszn tm uzamlarna yaylabilir. Gndelik yaantnn her
hangi bir ayrntsyla kar karya gelindiinde, arabn yokluu,
bir eldlk gibi arpc gelir insana: Bay Coty, yedi yllk Bakan
lk dneminin ilk gnlerinde, evinde zel olarak yemeini yerken,
masada bir fotorafnn ekilmesine izin vermiti. Olmayaca
tutmu ve masaya, litrelik krmz arap yerine, Dumesnil iesi
konulmutu. yle grnyordu. Btn ulus ayakland. Bekar
yaayan bir kral nasl balanmazsa, bu da yleydi. Burada a
rap, Devlet olmakln bir parasdr."

123
 Roland Barthes stn, patatesli biftein, otomobilin,
dinlencenin, yazn'n vb. bir sylencesi olduunu gsteriyor.
Ve akas, beenilerimizi, yarglarmz dorulamak
iin gsterdiimiz tm o yerinde nedenler ki ounluu iten-
(120] liklidir, btnyle us ddr. ada reklamcln ortaya
koyduu bir olgudur bu; bundan da payn almaktadr. Van
ce Packard'n The Hidden Persuaders (Gizli inandrma)
(1957) adl klasik yaptnda, bunun binlerce rnei grle
bilir. rnein margarin reticileri, balangta, halkn bu
rne kar gsterdii inat bir nyargyla kar karya
gelmitir, ho bizde yine de yledir. Margarinin, tereya
yannda daha "yal", "ar ve sindirimi g", "zeytin
yams" bir tatta olduundan yaknlr. Oysa insanlann
hemen hepsinin yanldn; margarinin kusurlarnn te
reyanda, tereyann iyi yanlarnn da margarinde bu
lunduuna inandklarn grmek de olasdr. Bunun iin
margarini, tereya gibi sarmtrak, tereyan da beyaza
yakn bir grnmde sunmak yeterlidir. Artk btnyle
tek nitelikte ve tek trde retilen rnlerin ounluu iin
durum ayndr. yle ki ayr ayr markada deterjan, di
macunlar, ampuanlar arasnda, uygulama asndan hi
bir nesnel ayrm kalmamtr.
Bu koullar altnda, unu nasl aklayacaz: Ameri
kal tiryaki, kendi sigara markasna baldr; oysa iin
gereinde, deneyim gstermitir ki, genelde, ayn Ameri
kal bu markay tanmakta btnyle yetersizdir. Uygu
laymclarn buradan kard sonu ksa ve kesin: "Siga
ralar deil, sigaralarn imgelerini iiyoruz". Bayanlarn
tutumu da ayn lde ak: Onlar da "yumuatc", "pek
letirici", "genletirici" kremlere deil; genliin, eki
ciliin, akn imgelerine para verirler. Buradan adn, am
balajn ve artk "marka imgesi" denilen her eyin nemi
kyor ortaya. Tecim, btnyle usd, bilind ve bi
linalt dzeylerde ileyen simgeler pazarlyor.

1 24
 Vance Packard'n anlatmyla, ite erik kurusunun y
ks:

1] "SO'li yllara doruydu. Birliin btn abalarna karn, zavall

erik kurusu satlmyordu artk. aresiz ilgililer onu psikanaliste
gtrdler. Bu konuda uzmanlam The In titute for Motivation
al research (Gdlenme Aratrmalar Enstits) denilen yere
yani. Gerekten de hasta, nemli bir aalk duygusundan ra
hatszd.
Szl arm testleri unu ortaya koyuyordu: Bu aalk
duygusu, insanlarn kafasnda, "kara kuru", "evde kalm", "aile
pansiyonu", zellikle de "kabzlk" gibi terimlere balyd. Erik ku
rusuna yepyeni bir imge kazandrmak gerekiyordu.
Reklamna baklrsa, erik kurusu, akamdan sabaha nefis mi
nefis, tatl m tatl, neredeyse bir bonbon ekeri oluvermiti. Du
rum byle gsteriliyordu: Bir yanda karanlk renkli, kurumsu,
evde kalm kz grnts; bu grnt iinde karanlk renkli bir
sv, sv iinde de kapkara drt erik kurusu yzmekte. Yeni resim,
erik kurularn, bu kapkara grntnn olabildike uzanda
gsteriyordu. Yeni reklam, parlak ve canl renklerle, oynayan o
cuk grntleri kullanyordu. Daha sonra bu "genlik" imgeleri,
kerte kerte deierek, tenis oynayan, patinaj yapan cici gen
kzlara dnt. Resimlere bir de "Kanat takn!", "Dnya sizindir."
gibi szler ekleniyordu. Birisi de yleydi: "Erik kurular kannz
sulandrr, yznze allk verir". Erik kurusu, kendi imgesinde,
gerek bir Kl Kedisi oluverdi.'' 1

imge dncesi, bildiri dncesi; derin gdlerini

renerek, halk dilediince ynlendirme ve kullanma d
ncesi, ekinimizin anahtarlarndan biridir. Amerika'dan
gelen bu dnce, A vrupa'y da saryor yava yava. Byk
lde reklamclk alanndan karak, politika ve toplum
sal ilikiler alanna giriyor artk. Adayn betimgesi, bt-

(1 ) The hidden pl':rsuaders, ss. 119-120.

125
nyle iletiliyor. Bir imge ekininde yayoruz. Bugn "ka
muoyu" demek; siyasal, ekinsel, ekonomik propaganda de
mektir artk. Bu propagandann en etkin silah, en kurnaz
hokkabazl udur: Gstergelerin, dorudan doruya nes
nelerin kendisi olduuna bizi inandrmak. Tpk, gster
geler arasnda birer gsterge olarak, bu tiyatro sahnesinde
yer aldmz ve orada kendi rolmz oynadmza "ken
di kendimizi" inandrdmz gibi.
Yakn zamana dein krallar tannlann oullaryd; on
lar yeryzne zm ve msr arasnda gnderirlerdi tan
rlar. Bugnse cumhurbakanlar televizyonun yaratt
varlklardr; bunlar da sylense! ekrana margarin ve itah
ac rnler arasnda inmektedirler. Ama hi deilse gs
tergeler arasnda yaadmz renmeye, doalarnn ve
glerinin ayrdna varmaya balyoruz. Bu gsterge bilin
ci yarn zgrlmzn bata gelen gvencesi olabilir.
 EK BLM

TERMCE
SUNU

Gerek ekinsel, gerekse bilgikuramsal adan Bat'yla

aramzda nemli bir ayrm var; yalnzca kullandklar te
rimlere ve bu terimlerin anlamna deil, dn yordam
larna da yabancyz. Bu terimceyi hazrlamadaki amac
mz, byle bir gedii, hi deilse bu yapt evresinde bir
lde gidermektir.
Bunu yaparken daha nce nerilmi ve yerlemi Trke
terimleri, yeri geldike anlamlarn daha da aarak, koru
maa altk. Ama ou kez de yeni terimler retmek zo
runda kaldk.
Bilim dilinin kendine zg bir anlatm vardr; doal
dilden ayrlyor olmas hep tepkilere yol aar; stelik
yanzca bizde deil, Bat toplumlarnda da durum ayn he
men hemen. Bu tr tepkiler her zaman da olacaktr. Ne var
ki bilim dilinin gariplii yalnzca terimlerinin deiik ol
masndan deildir; aralarndaki dilsel bantlarn ar
pklndan da deildir. Tam tersine, olabildike kestir
meden ve ikirciksizdir bu dil. Kolaycasna anlam verme
mesi, nceden bilinmesi gereken tanmlara bal olmasn-

127
dandr. Bu bakmdan bilim dili bir ilemler dizgesi gibi
dir: Nitekim bir kimyann, bir cebirin formllerde dzg
leen dili, geometri izimleri, mantn simgesel dili, ola
bildike en ok ve en genel eyi olabildike en ksa yoldan
anlamlandrmay amalar. Bu ilemsel dillerin ksal ve
younluu yalnzca bir tutumluluun gerei deil, ayn za
manda tantlamann da bir gvencesidir. O nedenle byle
bir dili retmek kadar anlamak da inceden inceye, youn
ve srekli bir ilgiyi gerektirir.
Yeni terimler retirken, tretken olmalarna, Trkenin
yaplam ilkelerinden uzaklamamaya zen gsterdik.
rnein terimler btn anlamna gelen terminologie kar
lnda terimce'yi retirken, kaynaklar btn anlamna
gelen"kaynaka"y rneksedik. Buna kout olarak bir dizi
terimi ayn biim ilkesine gre belirledik.
Gstergebilim her eyden nce "bilimler aras bir bilim"
niteliindedir; o nedenle, kendi zel terimcesi yannda, is
ter istemez deiik alanlardan da terimler kullanmak du
rumundadr. Bu bakmdan hazrladmz terimcenin bir
amac da, deiik alandan okurun iini bir lde kolay
latrmaktadr, Bat insan da ada bilimlerin terimce
sini tepkiyle karlyor dedik. Ama onlar bize gre daha
ansllar; nk karlarna kan bilimsel terimlerin bt
ne yakn ounluu Latinceden ya da Yunancadan gelmekte
dir. Bu iki dil de gerek kkensel (etymologique) gerekse
ekinsel olarak kavray yordamlarna sinmitir. O neden
le, yeniden ve yeni biimler altnda ortaya kan terimler
armsal olarak kavrama ve belleme kolayl salar
kendilerine. Biz bu terimleri ya da rettiimiz karlk
larn ou kez birbirinden kopuk olarak belleme abasna
gireriz. Bu bakmdan, ayn terimleri, birbirlerini yapsal
olarak artracak ve aralarnda trev balar kuracak
biimde Trkeletirmek, salt bir zletirme tutkusuna ba
lanmamal. Ayn zamanda dilsel-ekinsel bir zorunluh kttir
bu.

128
 Trke kaynak olarak, zellikle, felsefe terimleri iin
Orhan Hanerliolu'nun Felsefe ansiklopedisi 'nden (FA),
dilbilim terimleri iin de Berke Vardar ve arkadalarnn
Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Szl'nden (DDTS) ya
rarlandk. 1
M. YALIN

ANLAMLAMA (signification) "l. Bir nesneyi, bir var

l, bir kavram, bir olay anl [aJmzda canlandra
bilecek bir gstergeye balayan olu; gsterenle gsteri
lenin birleme sreci; anlam aktarma ve anlam verme eyle
mi. 2. Anlamn eklemlenii; anlamn retili ve kavran"
(DDTS). Anlam bir durum ise, anlamlama bir olaydr.
ARTIKBLG (redondance [Lat. reduntia "fazlalk"] ).
Bir szcede ya da bir szceyi oluturan birimlerde, anlamn
tmn ya da bir blmn fazladan yineleme; gereksiz
yere kullanlan e.
B ELRGE (insigne) nsanlarn stlerinde, herkesin
g rebilecei biimde tadklar, giyindikleri ve kimlik,
i, ilev, vb. belirten im, gsterge: Rozet, madalya, amb
lem, asker giysisi birer belirgedir.
B_ELRTGE (signal) Bildiriim amacyla, "belirli ola
rak kullanlmak zere, istenli ve yapay olarak oluturul
mu biim, grnm, devinim, vb. Belirtge bir gsterge
trqf, nk saymaca bir anlamla ykldr. ("rnein,
karayolu, demiryolu belirtgeleri" (DDTS)) .
BELRTGELEME(signalisation) 1 . Belirtgeler dizgesi
ya da btn; 2. Belirtgeler yoluyla bildiri iletme.
BELRLENMCLK (determinisme) Tm olaylarn,
zellikle de insan eyleminin daha nceki olaylar btnne
balanarak belirlendiini savunan felsefe retisi.

(1 ) 1-7,
FA, O, Hanerliolu, cilt 1876- 1 980;
stanbul, DDTS, B. Vardar (ynetimin
de) N. Gz, E. ztokat, M. Rifat, O. Senemolu, E. Szer, TDK Yaynlan, Anka
ra, 1980.

129
 BELRT (indice) "Bir durumun, bir olgunun varln
doal olarak ieren ya da ortaya koyan olgu". (DDTS). r
nein bulut yamurun, duman atein, itahszlk sayrln
belirtisidir. Belirtinin nitelii, amasz oluu, saymaca de
er tamamasdr.
BELT (axiome [Lat. araclyla, Yun. axioma " dee
rini kestirme")] Doruluu tantlamayan, ancak tantlama
y gerektirmeyecek kadar da ak olan nerme, gerek,
olgu.
BELTBLGS (axiomatique) Belitler btn ya da diz
gesi; bir bilime, bir varsaym yntemine zg belitleri diz
geli bir biimde belirlemeye yetecek bilgiler btn, bilgi
alan.
BELLLK (marque) Benzerleriyle karmamas iin,
belli olmas iin bir nesneye konulan zel im (Bu terim Orta
Anadolu'da ayn anlamda sklkla kullanlmaktadr).
Uygulamada bellilik srekli ya da geici, toplumsal ya da
bireysel olabilir.
BENZE K (analogue [Yun. analogia "bant")] Bir
paka nesne ya da olguyla (tzsel) benzeim bants iin
de bulunan. Bkz. BENZEM.
BENZEM (analogie) ki nesne, olgu ya da dizge ara
sndaki doal ve tzsel benzerlik. Gerek gstergebilim, ge
rek mantk, gerekse dilbilim asndan, karlatrlan
nesneler arasnda gerekte var olmayan ama varm gibi
dnlen benzerlii anlatr. Benzeime dayal yaktr
malar dil, sylen ve bilim-ncesi bilgi alanlarnda byk
bir retkenliin kayna olmutur. DDTS'de rnekseme de
nilmitir; benzetim de denilebilir. Bkz. DENKLE1K.
BENZEMSEL (analogique) Benzeime dayal, ben
zeimli.
BETMGE (figure) mge yaratc gsterge. Terim beti2 ve
imge'den kurulmutur. fr. figure n ok deiik anlamlan
'

vardr. Birisi yle: Ortada olmayan bir eyin biimini g-

(2). Beti terimi DDTS 'den alnmtr.

1 30
rntsel olarak betimleme, canlandrma ya da bu yolla
canlandrlan biim. Bu da bir tr anlamlama ya da gs
tergedir. Bu anlamdaki bir figure, daha deiik anlamda
ki .figure 'lerden,yani beti 'lerden oluur: Louis Hjelmslev'e
gre betiler gstergenin temel kuruculardr; yani sonsuz
sayda gstergelerin oluumuna giren sonlu sayda ve her
trl balamdan soyutlanm birimlerdir. mgeleri anlam
landrma, yani imgeleri anlam olarak retme szkonusu
olduuna gre, doal dilde gstergeler reten beti 'yi daha
deiik anlamlama alanlarnda betimgeler reten birim
olarak kavrayabiliriz. Dil alannda bile sapmacal anlam
(sens figure) denilen olgu da, kkeninde bir imgelemedir
(Bkz. SAPMACA, SAPMACALI). Betimgenin bir nitelii,
bir d gereklikle bantsnn zorunlu olmamas, dolay
syla gndergesini kendi iinde yaratmasdr, Ni tekim
Pierre Guiraud'ya gre betimgeli resim (figratif resim) bir
d gereklie gnderir, oysa betimgesiz (non figratif) de
nilen resim byle bir d gereklii kendi iinde tar. O ne
denle betimgesiz diye bir resim sz konusu deildir ona
gre. Kendi iinde imge yaratm olan byle bir dizge bir
kendiselliktir (Bkz. bu terim}. mge de zaten bir yaratm
rndr. Bu durumu zellikle vurgulamak gerekiyor; nk
gnmzde sanat, betimgeli de denilse, her trl d gerek
likten bamsz olarak incelenmektedir.
BETMLEME (representation} Ortada olmayan bir eyi
imleme (magination) yoluyla aktarma; bu ilevi yapan
gsterge. Terim beti ve im leme'den kurulmutur. Ayn an
lamda (beti + im olarak) betim de den'ilebi)ir. Betimleme,
bctimge ile bir lde eanlamldr, ama eit anlaml
deil. Betimleme, ilevi gerei bir d gereklikle balan
tldr; oysa betimge iin byle bir zorunluluk yoktur. (Bkz.
BETMGE ). Betimleme Fr. description karlnda da kul
lanlmaktadr; ama onunla da bsbtn ayn anlam ta
maz. Birinci d urumda betimleme dzgsel bir gstergedir.
rnein bir t.blonun, bir doal dilin ayr birer dzg ola-

131
. rak frtnay betimlemesi; buna karlk, rnein Balzac'n
betimlemeleri birer description 'dur, nk dzg asndan
dnlmemitir; kiinin bir eylemi sz konusudur.
BLGKURAMI (epistemologie [Yun. episteme "bilgi,
bilim" ve logos "sz, inceleme"]) Bilimlerin, bilgilerin
mantksal dayanan, kkenini, deerini, snrlarn, vb.
eletirel bir yaklamla inceleyen bilim. Eanlaml: BL
GBLM.
BMGE (figure) (terim, biim ve imge'den kurul
mutur) Bir nesneyi, bir kavram izgilerle grsel olarak
biimlendirip anlamlandrma; byle bir anlamlamay sa
layan biim.
BLM-NCES (prescientifique) Bilimlerin, bilimsel
yntemlerin kurulmas ncesine raslayan.rnein bakt, bi
lim-ncesi bir inceleme yntemidir.
BLMLEMEBLM (taxinomie ya da taxonomie [Yun.
taxos "dzenleme" ve nomos "kural, yasa")) rneklerini
duraan nitelikleriyle ele alarak, dizgeli ya da doal b
lmlenme yasalarn inceleyen bilim; her trl dizgenin
elerini blmleyerek gerekletirilen inceleme anlay.
Snflamabilim de denilmektedir.
BRN (prosodie [Yun. prosdia "vurgu, syleyi ince
Jii") "ti trem, vurgu, durak, sre, vb. gibi ses olgularnn
genel ad" (DDTS). Bu terim doal dil iin olduu kadar
iir ve mzik iin de geerlidir. Brnse! ses olgular an
lamlamaya katklarndan ok, gzelduyusal deerleri
asndan ele alnr. Dilde brn ift-eklemliliin dnda
paralar st bir dizge oluturur. Bkz. Ff-EKLEMLLK
> EKLEMLENME
BRNBLM (prosodie) Doal dil, mzik, iir gibi
sese dayal iletiim biimlerinin brnse! nitelik ve kural
larn inceleyen bilim; "sesbilinin, brn inceleyen
blm"' (DDTS).
IKARSAMA (inference [ng. inference "uslamlama" ve
Fr. inferer "sonu-olarak-karmak")] Daha nce benimsen-

1 32
mi nerme ya da gerekle balantsndan gidilerek, bir ba
ka nermeyi ya da gerei benimsemeye dayanan uslamla
ma biimi. Bu anlamda karsama bilimsel ynteme kay
naklk eder. rnein tmdengelim bir karsama yntemi
dir. Bkz. USLAMLAMA, TMDENGELM.
FT-EKLEMLENME. Bkz. EKLEMLENME.
FT-EKLEMLLK. Bkz. EKLEMLLK.
PEGER ( valeur) Bir anlam tznn biimine dayal kul
lanm olana.
DEGMEZ (ad) (invariant) Dizgelerin deimesinde, o
dizgede deimeden kalan; kavramlarn ve yeni yaplarn
olumasnda ilevi sren e.
DENKLEK (hoinologue) [Yun. homos "ayn" ve logos
"sz, inceleme"] Baka olgu ya da dizgelerle denkleim ba
nts sunan; karlkl olarak denkleim bants iinde
bulunan. Bkz. DENKLEM.
DENKLEM (homologie) 1 ) Bir dizgede anlatm ve
ierik biimlerinin yapsal olarak birbirlerine denk d
mesi; eyapsallk; 2) Birden ok dizgenin gstergesel ya
plar arasndaki ayn bant; 3) Daha geni anlamda,
'
denklik, ilevdelik.
DENKLEML-BENZEK (homo-analogique) Baka
olgu ya da dizgelerle hem denkleim, hem de benzeim ba
nts sunan; karlkl olarak hem denkleim, hem de
benzeim bants iinde bulunan. Bkz. BENZEM,
DENKLEM.
DENKLEML-BENZEM (homo-analogie) Olgu ya
da dizgeler arasnda yapsal benzerlikle tzsel benzerliin
akmas ya da akyor grnmesi.
DENKLK (correspondance) ki ya da daha ok dizge
nin ortak tzlerini biimleri asndan karlatrma; bu
karlatrmada ortaya kan durum.
DIINDALAMA (exclusion) Bir btnn hibir esinin
bir baka btnn iinde yer almamas durumu. Dlama da
denir. Bkz. NDELEME.

133
 DIINLI (extrinseque) Sz konusu edilen nesnenin iinde
ve znde deil, dnda olan. Kart: ZNL (Bkz. bu
terim).
DISAL (explicite [Lat. explicare "aklamak" eylem
inin trevi olan explicitus]). eriini biimsel olarak ikir
ciksiz ve aka ortaya koyan. Kart: SEL (Bkz. bu te
rim).
DNSEL (recurrent [re, " yeniden,. gerisin geriye" ve
Lat. correre "komak"]) Belirli aralklarla yinelenen, ye
niden ortaya kan, geri dnen.
DNSELLK (recurrece) Dnsel olma durumu; ge
nellikle eit aralklarla ya da eit bant biimleriyle yi
nelenme. Dnsellik, iirin, mziin, vb. bata gelen ilke
lerinden biridir.
DN ANLAMLILIK (ideosemie [Yun. idea "dnce,
kavram" ve semainein "anlamlamak"] ) Bir nesneyi, bir ol
guyu dnce ve kavram olarak veren gstergelerin ya da
iletiim biimlerinin durumu.
DZANLAM (denotation) Bir nesnenin, bir iletiim
dizgesinin, vb. "mantksal, nesnel, deimez anlam" (OD
TS) Kart: Y ANANLAM (Bkz. bu terim).
DNYAZI (ideogramme ya da ideographie [Yun.
idea "dnce, kavram" ve ( 1 ) gramma "harf, yaz", (2)
grapliein "yazmak"]) Kulland imlerle nesne, kavram ve
dnceleri izimsel olarak canlandran yaz tr. DDTS'
de: Kavramsal yaz. Kart: Sescil yaz (ecriture phone
tique).
D Z G (code) Szlemeye dayal kural,yasa, "Hem
bildiri oluturmay, hem de bildiriyi doru olarak zm
leyip yorumlamay salayan saymaca nitelikli simgeler
ve kurallar dizgesi" (DDTS). rnein biimsel bir olgunun
herkese bilinen bir anlama gndermesi bir dzgnn var
ln gsterir.
DZSAPMACA (metonymie [Yun. metonumia "ad
deitirme"]) Dsal . bir "benzetme yaplmakszn sonucun

134
neden, ierenin ierilen, btnn blm, genelin zel, somut
adn soyut kavram, vb.yerine kullanlmas yoluyla oluan
[sapmaca] tr" (DDTS); ksacas birbiriyle yle ya da
byle bants bulunan iki kavramdan birinin dorudan
doruya tekinin yerine kullanlmas biiminde yaplan
sapmaca. rnein "Btn ieyi iti" tmcesinde ie dz
sapmacal olarak ieriindeki iecek ya da iki yerine kul
lanlmtr. DDTS'de: D zdeimece.
EFSANE (!egende [Lat. legenda "okunacak, okunmas
gereken ey"] ) Gerek dsel varlklar ya da olaylar ta
rihte olmu gibi gsteren, gerekse gerekten olmu olaylar
deitirerek, ssleyerek, abartarak ve ou kez tlsml
eler katarak anlatan geleneksel halk anlats. Bkz. MA
SAL, YKNCE, SYLEN, SYLENCE.
EGRETLEME (metaphore [Yun. meta "te" ve phoros
"aktarma"] ) Bir szc yerlemi anlamna yakn, ama
ondan deiik anlaml bir baka szck yerine kullanarak
yaplan sapmaca; bir szc baka bir szck yerine ereti
biimde kullanma. rnein "zntnn kayna" sznde,
su kan yer anlamndaki szck (kaynak), neden ya da k
ken yerine kullanlmtr: Bu bir eretilemedir.
EKLEMLEME (articulation) Paralar birbirine ekleye
rek u uca getirme; ilevlerine gre yerli yerine getirme:
dilde, seslendirme rgenleri araclyla sesleri (ayrk bi
imlere sokup kesitlendirerek) anlaml biimlere dntr
me.
EKLEMLENME (articulation) Bir dizgenin oluturul
mas ynnde kurucu paralarn u uca ve yerli yerine gele
rek birlemesi. > FT-EKLEMLENME: (double articula
tion) ki ayr birimler dizgesinin ortak bir ilev dorul
tusunda eklemlenmesi: "doal dilin en kk anlaml bi
rimleri (anlambirim) ve en kk ses birimleri (sesbirim)
araclyla oluturduu dizge. ift eklemlenme sreci, do
al dillerin en belirgin zelliidir" (DDTS).
EKLEML (articule) Eklemlenme yoluyla olumu. Bu

135
niteleme doal dilin yapsal oluum biimini belirtmek
iin kullanlr. Bkz. EKLEMLENME ve zellikle FT
EKLEMLENME.
EKLEMLLK (articulation) Eklemli olma durumu. Di
lin eklemlilii bata gelen ralarndan biridir. > 1Ff-EK
LEMLLK (double articulation) Doal dilin ift-eklemli
olma nitelii.
EVRENDOGUM (cosmogonie [Yun. cosmos "evren, d
zen" ve gonia "reme"] ) Evrenin ve kimi gk nesnelerinin
oluumunu aklamaya ynelik bilimsel ya da bilim d
kuram, inceleme.
NDELEME (inclusion) Bir btnn tm elerinin bir
baka btnn bir blm olmas durumu. Kapsama ya da
ierme de denir. Kart: DIINDALAMA (Bkz. bu terim).
REK (esoterique) [Yun. Esotirekos "i, ieri"]) Eski Yu
nan felsefesinde, ancak bir retinin iinde olanlarn an
layabilecei retimi nitelemek iin kullanlan bir terim
dir. Daha gncel ve geni anlamnda, ieriini herkesin
anlayamad bir anlatm, bir dizgeyi nitelemek iin kul
lanlmaktadr. Kart FA'da drak (exoterique) olarak
verilmitir; yani "herkesin anlamasna ak" anlamnda.
SEL (implicite [Lat. implicare "iermek" eyleminin
trevi implicitus "]) Bir nermenin, bir olgunun ieriinde
gcl olarak bulunan ve biimsel olarak anlatlamadn
dan, tmdengelim ya da tmevarm yoluyla ortaya kan.
Kart: DISAL (Bkz. bu terim).
LETGE (media, mCdia, mass-media, medium [Lat. me
dium ve oulu media]) letiim aralar demek olan bu te
rim yaptta ve dipnotta yeterince aklanmtr. Ancak
kitle iletiiminin bunca younlamas terimle ilgili kimi
deiiklik yaratmtr: Media, medium'un oulu olmasna
karn, kullanla kullanla tekillemi, Fr.'da e aksan
lanm (media) ve ikinci kez oullatrlarak da medias
yazlr olmutur. Trkede medyum teden beri daha de
iik anlamda kullanlrken, buradaki anlamnda nce

136
medya diye yazlmaya balanm, daha sonra bu terim me
dia olarak yerleme yoluna girmi, tekillii, oulluu
stnde hemen hi durulmamtr. oulluk "kitle iletiim
aralar" deyiminde belirgindir. Oysa iletge tek bana
oullamaya elverilidir. Radyo, televizyon, kitap, ga
zete, dergi, reklam afii, vb. birer iletgedir. > oulu: ilet
geler.
LKLTR (archetype [Yun. arkhe "ilke" ve tupos "tr,
rneke"]) Deiik dizgelerin temel yapsna giren, o ya
py gizliden gizliye ynlendiren ilkil, deimez ve evren
sel tr, rnek, yap. lkiltrler genel anlamnda soyut, de
imez ve eksiksiz rnekelerdir. Platon felsefesinde d
nceye (de 'ye) uygulanmtr. Bu felsefeye gre, sonradan
oluan ve oalan dnceler ilkiltrlerin kopyasdr. a
mzn olgularn zmlemeye alrken, ilkiltr kav
ramnn pek yabana atlamayaca ortaya kmaktadr.
ZLEK (theme [Yun. thema "ele ahnankonu"] ) Bir sy
lemde, dild bir iletiim biiminde, bir toplumun ekinsel
dizgesinde, vb. yer eden, gelitirilen, srekli olarak bavu
rulan konu, dnce, imge.
ZLEKB LGS (thematique) Bir sylemde, dild bir

iletiim biiminde, bir toplumun ekininde kullanlan izlek

ler btn; bu izlekleri kullanma yordam.
K E N D L K (entite [ Lat. entitas "varolmaklk"] ) Bir
varl oluturan niteliklerin z, tm. Geni anlamda so
yutlama, ussal varlk.
KENDS ELLK (hypostase [Yun. hupo "alt" ve s tasis
"duru, durum"}) Terimin Yunanca kkeninden gelen anla
m, z ya da tzn kart olarak, ayrm olan kiisellik
biiminde kavranr; yani tz deil tze kiisellik kazan
dran alttaki ey. Hristiyanlkta hypostasis Baba, Oul
ve Kutsal Tin diye adlandrlan. l kiilii (trinite, Lat.
trinitas) anlatr. Ksacas grnen tzn tesinde ya da
iinde, grnmeyen kiisellik anlam vardr. Pierre Gui
raud burada (s. 86) kendisellik (hypostase) terimini u an-

137
lamda kullanmaktadr: Gstergenin duyusal tz, bir ba
ka gereklie (gndergeye) balanmak yerine, kendi ken
disinin gndergesi olur ve kendisine bal bir deer olarak
kavranr. Bylece Roman Jakobson'un dilde belirledii
iirsel ilev, dild iletiim dizgelerine (burada resime)
uygulanmaktadr. nk doal dilde bu ilev bildirinin
kendi kendisiyle ilikisinden doar.
KESME (intersection) Belirli bir blmn birden ok
btnde ortak olmas, yer almas.
KKEN (etymon [Yun. etumos "gerek"]) Bir szcn
sesbiimi kaynan oluturan ilk szck; balang biimi.
KKENBLM (etymologie) Szcklerin kkeninden
balayarak deiim srecinde ald biimleri, deiimin
nedenlerini ve yasalarn inceleyen artsrmeli dilbilim
yntemi.
KKENCE (etymologie) Bir szcn kkeninden bala
yarak geirdii deiim sreci iinde ald biimlerin
tm.
MANTIK-NCES (prelogique) Mantksal yargnn
yerlemedii, elikilerin olaan ve geerli sayld ilkel
toplumlara zg.
MASAL (conte, conte merveilleux) "Genellikle halkn
yaratt, azdan aza ( . . . ) srp gelen, olaanst kii
lerin bandan geen olaand olaylar anlatan yk t
r" (TDK, Yazn terimleri szl). Masaln bata gelen iz
lei iyilikle ktln satamas, iyilerle ktlerin ar
pmasdr. Bu srekli kartlk masal gstergebilimin
kolayca yaklalabilen bir konusu yapmtr. Bkz. EF
SANE, YKNCE, SYLEN, SYLENCE.
ONGUN (TOTEM) "lkel bireyin ya da ilkel toplumun
koruyucusu olduuna inanlan hayvan ya da bitki" {FA).
OYUNBRM(ludeme [Lat. Iudus "oyun"]) Deiik oyun
biimlerinin yapsna giren en kk, deimez ve evrensel
birim.
D NLEMEK (compenser [Lat. compensare "bireyi

138
baka bir eyle tartmak; terazinin bo kefesine bireyler
koyarak tarty dengelemek"] ) nceden kalan ruhsal do
yumsuzluu baka eylerle gidermek.
N G EREK (postulat) (Lat. postulatum, "istek"] ) Ta
ntlanamayan, ancak doruluu tartlmaz grnen ilke.
FA'da konut

. YKNCE (fable (La. fabula, "sz, anlat"]) Eitmek

ve ders vermek amacyla genelde hayvanlar ve nesneleri,
kimileyin de belirgin insan tiplerini, insanlara ykndre
rek konuturan, davrandran anlat tr (genelde iir). Et
kileme ilkesi, rnek aldrmadr (parabole). Bkz. E FSANE,
MASAL, SYLEN, SYLENCE.
Z G L (specifique) "birtr ayn cinsin teki tr
lerinden ayran" (FA) . . . Ayrca, "kendi kurallar iinde,
kendine zg nitelii olan; baka bireye bal ve baml
olmayan" (Petit Robert, 1982).
ZNL (intrinseque) Sz konusu edilen nesnenin
znde ve iinde olan. Kart: DIINLI (Bkz. bu terim).
RESMGE {icne [Yun. eikon, onos "imge"; Rusa ikona
"kutsal kii, varlk ve tanrlar resimlerle grntleme"]).
"Grntsel gsterge" (DDTS). B. Vardar ve arkadala
rnn icne karlnda bir terim olarak kulland bu iki
szc bir aklama niteliinde grmek gerekir. Resimge,
resim ve simge'den olumutur. Kkeninde dinsel bir anlam
ieren resimge temelde bir resimleme gstergesidir. Ho,
ikon dncesi ikonik heykel diye de kullanlrken bo
yutluluk kavramna da yaylmtr ama resimsel _kav
ramyla ok daha baskndr. Bu terimden resimgeleme {ic
onographie), res imgeli {iconographie), resimgesel (ico
noque), vb. terimleri tremektedir.
S APMACA {figure) Yeni bir imge yaratmak amacyla
olaan dizgeden sapma. rnein dans, dz yrmenin bir
sapmacasdr; belli kural olan bir danstan baka trl de
vinimlerle sapma da o dansn sapmacasdr. Buna zaten
figr denilmektedir. Bir szbilim terimi olarak sapmaca,

139
"bir gsterge ya da gstergeler btnnn gerek anlam
dnda kullanlmas" (DD1S)dr; syleme daha bir ince
lik, canllk ve etkinlik kazandrmak iin, szcklerin kul
lanm ve anlamlarnda deiiklik yapma. Ksacas ola
anlktan ayrlma. Olaanlktan ayrlma zatnanla ola
anlar ve geleneksel kullanmlara dnr. DDTS'de
deimece.
SAPMACALI (figure) "[Sapmaca] sonucu ortaya kan
anlam iin kullanlr" (DDTS). Sapmacal anlamlar ya
balam iinde belirginlik kazanr ya da kullanla kul
lanla saymaca bir deer kazanr; bylece szlklere geer
(o nedenle bir szcn temel anlamndan sonra sapmacal
anlamna da yer verilir) ya da szbilgisi (rhetorique) ku
rallar arasnda yer alr. DDTS'de deimeceli.
SAYIBLGS (arithmologie). ([Yun. arithmos "say" ve
logos "sz, inceleme"]) Saylar bilgisi, saylar dizgesi;
saylar dizgesine ilikin ilemsel kurallar btn.
SAYIBLM(arithmologie) Say dizgelerini inceleme
yntemi, bilimleri snflandrrken saylarla birlikte her
trl niceliklerin lsn inceleyen genel bir bilime arith
mologie ad verilmitir.
SMGEBLGS (symbolique) Bir kurama, bir topluma,
bir ekine, bir dneme, vb. zg simgeler btn; simgeler
btnn kullanma ve deerlendirme yordam. Sylenbilim
asndan, oktanrl inanca dayal sylenleri yorumlama
dizgesi. Buna gre doal ya da tarihsel olaylarla aktre
ilkeleri birer simge olarak kabul edilir.
SMGEBLM (symbolique) Simgeleri, simgeler dizgesi
ni inceleyen bilim ya da yntem.
SMGECLK (symbolisme) Bu yaptta simgecilik, a
da bir sanat akmn deil, bilim-ncesi topluluklarn nes
neleri, olgular, vb. simgeleme anlayn dile getirmekte
dir.
S MYA (alchimie "[Lat. alchemia, Arapa al-kimya] )
Yldzlarla mineraller arasndaki simgesel benzeime da-

140
yanarak zdeksel dnya ile tinsel dnya arasnda denklik
kurmaya ve bu yolla sradan madenleri altna dntr
meye alan irek nitelikli Ortaa bilimi.
SYLEM (discours) Bir bildiri ileten anlatm btn.
Saussure'n dil kart olarak tanmlad sz'n yerini
bugn sylem almtr. Dilbilim (doal) dilin incelenme
sine ncelik vermi, sz ikincil deerde grerek inceleme
d tutmutu. nk sz hem dile bamll iinde d
nlm ve bireylere gre sonsuzqsna deieceine gre de
dizgeli bir incelemeye yatkn grlmemitir. Ayn anlay
Chomsky de srdrmtr (edin: dil /edim: sz). ada
gstergebilim tersini yapmaktadr: Bu bilimin i nceleme
konusu sylemdir. Dil ile sylem yle ayrmlaruyor bugn:
"Dil, herhangi bir konuucunun doru yapda szckler
retmek amacyla srekli kullanma durumunda olduu e
ler ve kurallar btndr. Sylem, herhangi bir konuu
cunun, somut ve belli bir durumda yerini bulacak zel bir
bildiriyi gerekletirmek amacyla dilin birikimi iinde
yapt seimlerin sonucudur" (A. Henault a.g.y., s. 1 8 1 ) .
Bir sylem, anlamlamann oluumuyla balar, kendi iinde
tutarl bir anlamlama srecinin bildiriyi sona erdirdii
yerde biter. O nedenle en kk bir szck de, birbirini izle
yen cilt cilt kitabn ierii de bir sylem niteliinde olabi
lir. Yeter ki temelinde tek bir yaplama srecinin rn ol
sun.
SYLEMBLM Bkz. SZBLM.
S YLEN (rnythe [Yun. m uthos "anlat"]) nsan ya da
doa olaylarn aklamak amacyla doast varlklarn
olaanst eylemlerini efsane biiminde anlatan ve kuak
tan kuaa geen anlat. Yunan sylencesinde saysz sy
lenler vardr. Bkz. EFSANE, MASAL, YKNCE, SY
LENCE.
SYLENBLGS (mythologie) Bir toplumun, bir ekinin
sylen retme yordam, sylenleri yorumlama anlay.
Bkz. SYLEN, SYLENBLM.

141
 SYLENBLM (mythologie) Sylenlerin anlamn,
yaplarn, vb. zmlemeye ynelik inceleme. Bkz. SY
LEN, SYLENBLGS.
SYLENBRM (mytheme) Deiik sylen biimlerinin
oluumuna giren, ama kendileri deimeyen temel kurucu
birim; en kk sylen birimi. Bkz. SYLEN.
S YLENCE (mythologie) Bir topluma, bir ekine zg
sylenler btn. Bkz. EFSANE, MASAL, YKNCE,
SYLEN.
SZBLGS(rhetorique [Yun. rhetr "konumac, sz
gen" ve trevi rhetorikeJ) Gzel konuma sanah; szgenlik;
etkileyici sz kurallarnn tm; bir konuucunun dinleyen
leri inandrmak amacyla bavurduu sz yordamlarnn
tm; bu yordamlar belirleyen kurallar bilgisi (Bu tanm
yazl anlatm iin de geerlidir). Szbilgisi zamanla sa
ysz kalplam sapmaca biimleri (figures de rheto
rique) retmitir. Bk. SAPMACA, SZBLM.
SZBLM (rhetorique) "Sz sanatlarn, her eyden
nce de bulu, dzenleme, tmcedeki szcklerin seimi ve
sralanmas (deyi) sorunlarn, anlatm yntemlerini uy
gulamaya koyma etkinliklerini ele alan" inceleme (DD
TS). Gnmzde sylembilimin yerini bir bakma gster
gebilim almtr. nk bu bilim anlamsal oluum teme
linde sylem'i incelemektedir. Ancak sylemin gzeldu
yusal ya da etkileyici niteliini, grnrdeki ssleyici
(biemsel ya da deyisel) deikenliklerinde deil, kendi
iindeki yaplamasnda arar. Bu adan R. Barthes'n
"yaznn sfr dzeyi" anlay geleneksel sylembilgisinin
gzettii kurallar gndem dna itiyor ve ilgiyi sylemin
isel kurallarna ekiyordu . . . Ksacas szbilim, artk bir
sylembilimdir. Artk d biim ve biemlerine bal yazn
trleri (roman, yk, iir, vb.), hatta snrlar teden beri
nedensiz biimde izilen yazn diye birey yok; sylem ve
sylem trleri vardr.
SZCKE (lexique) Genel anlamnda szckler b-

142
tndr. Aynca srasyla l} Szlk; 2) Bir yazara, bir d-.
neme, belli bir alana, vb. zg szckler btn; 3) Dilbi
limsel adan, szdizim ya da dilbilgisi kartnda, bir di
lin kulland szckler btn olarak anlalmaktadr.
Szlk, szckleri, anlamlarn aklad 'iin deil, bir
araya getirdii iin szcke 'nin eanlamlsdr.
T AMAL GI (aperception) Fr. terim, "eksik alg" anla
mnda dnlen "perception " (alg) kart olarak kul
lanlmaktadr. Terimi felsefe diline kazandran Leib
nitz'dir. Ona gre tamalg bilinli dnme yoluyla bir d
nceyi, bir gerei kavrama yetisidir. Ayn terimi Kant,
anlan kendisine ulaan deiik izlenim ya da sezgileri
birletirmesi anlamnda kullanmaktadr.
TASIM (syllogisme) [Yun. sullogismos "us yrtme, he
saplama")) U slamlamann en ok bilinen ve l bir nerme
dizgesinden oluan bir mantsal tantlama yntemidir. Bu
konuda klasikleen rnek udur: insanlar lmldr; Sok
rates insandr; yleyse Sokrates de lmldr. Bkz. US
LAMLAMA.
TEMEL ANLAM (sens propre) Olaan ve sapmacasz
anlam. Bkz. SAPMACA, SAPMACALI.
TMDEN GELM(deduction) Tmelden (evrensel olan
dan) tikele (belirli nesnelerde olana) varmaya dayal an
laksal ilem. ilem yerine yntem denildiinde, tanm man
tk-tesi, yani bilimsel bir anlam kazanmaktadr. Nite
kim L. Hjelmslev'in dilbilim ve genel olarak kuramlar iin
tasarlad btncllk (exhausitivite) ilkesi byle bir
mantksal ilemin ynteme dnmesidir ve bu da varsa
yml-tmdengelimli (hypothetico-deductif) dedii yn
tem anlaynn kaynadr.Varsayml tmdengel imli
yntem de, bilinen ya da yle varsaylan tmellerden sk
bantlarla gidilerek zel nitelikleri ortaya karmaya
ve bylece geneli her seferinde tantlamaya dayanr. Bkz.
IKARSAMA, USLAMLAMA.
TRCE (typologie [Yun. tupos "ra" ve logos "sz, ince-

143
 leme"] ) 1 ) Trler btn; 2) trler bilgisi; 3) karmak ya
pl bir gereklii kolay zmlemek amacyla yaplan
trlendirme yntemi. rnein: Sylem trcesi.
U SL AMLAMA (raisonnement [Lat. ratio "hesap, i
lem")) En geni anlamnda uslamlama, bir yargya varmak
iin usu kullanma, us araclyla dizgeli bir biimde d
nme demektir. Manhk asndan bu dnme, nermeler
arasndaki bantlara dayal bir ilemdir.Yani yle: Us
lamlama, bir tantlamaya varmak iin birbirinden kar
sanan (sonu olarak kartlan) nermeleri birbirine ba
lamadr. Bu ilemin de bir ynteme aktarlmasyla uslam
lama bilimsel bir anlam kazanr. Ksacas uslamlama ge
nel bir felsefe terimi olarak bir dnme biimini, mantk
terimi olarak bir ilemi, bir bilim terimi olarak da bir
yntemi anlatr. Bkz. IKARSAMA, TASIM, TMDEN
GELM.
VARLIK (etre) "Bilinten bamsz olarak var olan ev
ren" (FA) ve genelde evrenin ierdii nesneler.
V ARLIKBLM (ontologie [Yun. on, ontos "varlk" ve lo
gos "sz, inceleme"] ) "Varolan varolduu gibi, bakaca her
trl belirlenimi dndalayarak incelediini ne sren
szde bilim" (FA).
YAN ANLAM (connotation) Bir nesnenin, bir iletiim
biiminin, "Bir dzgnn srekli anlamsal elerine ya da
dzanlamma kullanm srasnda katlan ve bildirienlerin
tmnce alglanmayan, ikincil kavramlara, imgelere, z
nel izlenimlere, vb. ilikin olan duygusal, cokusal ikincil
anlam, znel armsal deer" (DDTS). Bkz. DZAN
LAM.
YORUMBLGS (hermeneutique [Yun. hermeneuein
"aklamak"]) Dnyay yorumlama yntemi; bu yntemi
belirleyen bilgiler btn.
YORUMBLM (hermeneutique) Felsefe, din, vb. ie
rikli betikleri, simgeleri, her trl kapal dizgeleri yo
. rumsal olarak aklamaya dayal inceleme.

144
 YZDENZE B LM (physiognomonie [Yun. plusis
"doa" ve gignoskein "tantmak"]) nsann rasm, bedenin
d biim ve davranlarn, zellikle yz izgilerini ince
leyerek gerekletirilen tanma yntemi ya da bilimi.

145
 ZET KAYNAKA

E. B UYSSENS, Le Langage et le discours, Essai de linguistique fonction

nelle dans le cadre d 'une semiologie, Brksel, 1 943.
Ch. W. MORRIS, Signs, Language and Behavior,New York, 1 946.
K. L. PiKE, Language inre/ation ta a unified theory of the structure of hu-
mar Behavior, Glendale, Call., .1 955.
P. GU IRAUD, La semantique ("Que sais-je?", n 655), Paris, 1955.
Vance PACKARD, The hidden persuaders, New York, 1 957.
R. BARTHES, Mythologies, Seuil, Paris, 1957 (voir aussi Communications,
n 4).
Systeme de la mode, Paris, 1 967.
---- S/Z Essai, Ed. du Seuil,Paris, 1 970.
Cl. L EVI-STRAUSS, Anthropologie structurale, Paris, 1 958.
La pensee sauvage, Paris, 1 962.
E. T. HALL, The silent language, New York, 1 959.
V. PROPP, Morphology of the Folktale, Ind. Univ., 1 958 (L'edition origi-
nale russe date de 1928).
G. MOUNIN, Problemes theoriques de la traduction, Paris, 1 963.
Communications, n 4, Recherches scmiologiques, Paris, 1 964.
M.McLUHAN, Understanding media, New York, 1 964.
Eric BERNE, Cames people play, New York, 1 964.
M. FOUCA UL T, Les mots et /es choses, une archeologie des sciences hu-
maines,Paris, Galimard, 1 966.
A.J. GREIMAS, La semantique structurale, Paris, 1 966.
---- Du sens, Essais semiologiques, Paris, 1 970.
L. J. PRIETO, Messages et signaux, Paris, 1 966.
Langages, n 10, Pratiques et langages gestuels, Paris, 1968.

147
J. KRISTEVA, Semeiotike, Recherches pour une semanalyse, Paris, 1 970.
N. FRYE, Anatomie de la critique, Patis, 1 969 (ed. anglaise, 1 957).
Semiotica, Journal of the lnternational Association for semiotic studies,
Mouton, LaHaye.

148
 ZOR EV
TAN RI O LMAK
Sosya l ist uzay am yaaya n bir d nyada n kalkp,
o rtaa m karanhklar ii ndeki bir gezegene gelen,
g sz tanr Anton, her trl ba nazhm,
iddeti n ezip yok ett ii insan larm
yazg larm deiti rebilme olanamdan yoks undu.
Bu koullarda zor eydi TANRI OLMAK!

Arkadi ve Boris trugatski'den

"bir bilim kurg u klasi i"

iMGE
kitabevi
 Harriet G. Lerner
DANSEDEN BENLKLER
Kadnlar iin yrekli deiimler kdavuzu

Bir zamanlar
ylesine sk tuttun ki beni
gs g se yaptk
iinden getik birbirimizin
ve srt srta
yine yabanc kaldk

iMGE
kitabevi
"Her kii bir yerde kayth hale gelince,
herkes denetim altnda olacak,
gzetim altnda tutulacaktr.
Modern iktidar byk g zaltdr. "

Michel Foucault
. . ....

HAPi SHANE N i N DOCU U

. . .... . . .

DELI L I C I N TARi Hi

KELiMELER ve EYLER

iMGE
kitabevi
TAN RININ MASKELER
JOSEPH CAMPBELL

Herkesin_ kit_apl nd_a

bu_l_u_n masLgereken
__

4clltli_k_dey es_e r
__

LKEL MTO LOJ

DOCU M TOLOJS
BATI M TOLOJ S
V ARATICI MTOLOJ

lMGE
kitabevi