Aye Bura

Osman Savakan

Trkiye'de
Yeni
Kapitalizm
Siyaset, Din ve l Dnyas
AYE BUGRA - OSMAN SAVAKAN
Trkiye'de Yeni Kapitalizm
New Capitalism in Turkey.
The Relationship between Politics, Religion and Business
2014 Aye Bura - Osman Savakan

lletiim Yaynlar 2087 Aratrma-inceleme Dizisi 349

ISBN-13: 978-975-05-1677-1
2014 lletiim Yaynclk A. .
1. BASKI 2014, lstanbul
2. BASKI 2015, lstanbul

EDlTR Ahmet insel

DiZi KAPAK TASARIMI mit Kvan
KAPAK Suat Aysu
KAPAK FOTOCRAFI Merve evik
UYGULAMA Hsn Abbas
DZELTi Remzi Abbas
DiZiN Emre Bayn
BASKI ve CiLT Sena Ofset . SERTiFiKA N. 12064

Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11

Topkap 34010 lstanbul Tel: 212.613 38 46

tletiim Yaynlan. SERTiFiKA N. on

Binbirdirek Meydan Sokak, Iletiim Han 3, Fatih 34122 lstanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr
 AYE BUGRA- OSMAN SAVAKAN

Trkiye'de
Yeni Kapitalizm
Siyaset, Din ve Dnyas
New Capitalism in Turkey
The Relationship between Politics, Religion and Business

EViREN Blent Doan

-
\U
. ,

iletiim
AYE BUGRA Yksek renimini Kanada'da tamamlad ve McGill niversitesi Eko
nomi Blm'nden doktora ald. Halen Boazii niversitesi Atatrk Enstits'nde
retim yesi ve Boazii niversitesi Sosyal Politika Forumu merkezinin kurucu
bakanlanndan biri. Uzmanlk alanlan: iktisadi dnce tarihi ve iktisat metodolo
jisi, karlatnnal sosyal politika, gelime iktisad. Kitaplan: Kapitalizm, Yoksulluk
ve Trkiye'de Sosyal Politika, Devlet ve ladamlan, lhtisatlar ve insanlar, Devlet
- Piyasa Kartlnn tesinde, Ahdeniz'de Kadn istihdamnn Seyri (Yaln zkan
ile birlikte Derleme), Snftan Snfa (derleme) , 21. Yzylda Kari Polanyi'yi Okumak
(Kaan Aartan ile birlikte derleme), Bir Temel Hah Olarak Vatandalk Gelirine
Dogrn (alar Keyder ile birlikte derleme), Sosyal Politika Yazlan (alar Keyder
ile birlikte derleme). Aynca akademik dergilerde ve derleme kitaplarda yaymlanm
eitli makaleleri bulunan Aye Bura, Kari Polanyi'nin Byk Dnm adl eserini
de Trke'ye evirmitir.

OSMAN SAVAKAN Marmara niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas llikiler

(lng.) Blm'nde lisans eitimini tamamlad ve Boazii niversitesi Atatrk
Enstits'nde yksek lisans ve doktora yapt. Halen Boazii niversitesi Sosyal
Politika Forumu'nda aratrma grevlisi. Siyasal iktisat, devletlerin dnm ve
yerel ynetimler, kamu politikalan, kentsel siyaset ve karlatnnal sosyal politika
konulan zerine almaktadr.
 NDEKLER

Tablo Listesi ............ . ........................................... 9

Ksaltmalar. ............................................................... ..................... ............................ ........ 11

TEEKKR............ 15

Giri ....................... ...................................... . . .............................. ............................. .............. 17

YNTEME DAR KISA BR NOT . . . . .

.. . .... ..... .... .... .. . ..
. ............... .. ................ . ........... 22

DEVLET MDAHALES BMLERNDEK FARKLILAMALAR

VE SYASAL ALANIN SINIRLARINDAK DEGMLER . . . . .. .. .. .. ... . . . ..... . . ... . . 28

DN VE YEN KAPTALZMN "RUHU".............................................. . ... 40

TRK DNYASINDA SREKLLK VE DEGM:

SYAS DESTEKLE YARATILMI BR
BURJUVAZDEN DGERNE. ... . .. ... . .. . . .. . . . ....... . .. . . ........... ............ ... . .. . .... . .... . . . .
. . .. .... ..... 48

KTABIN PLANI VE VER KAYNAKLAR! ............................................ . .... 51

BRNC BLM
Cumhuriyet Trkiye'sinde Ekonomik Gelime
ve Kltrel Modernleme: Genel Bir Bak .. .. 57

ZEL SEKTRN GELM: DEVLETLKTEN

DZENLENMEM PYASA EKONOMSNE DOGRU . .. .... ... ..... .. .. ... . ... . . . 58

Ulus-inas ve smf oluumu. .............. 58

Trk burjuvazisinin reit olma sreci ve plan/, ekonomide

istikrarszlm ekonomik ve siyasi kaynaklar . .... . .. .
. . .. . .. . .. . . . 68
 TRKYE'DE DN VE SYASET .............. 72

Eksik seklerleme................................ .. ... ............ .. ... .. ..... .............................. 72

. ....

Siyasal slam'm milli kalkmmacllk safhas .......... ................... 79

KNC BLM
1980 Sonras Trkiye Toplumunda
Ekonomi ve Dinin Deien Yeri ....... . ... 85

DZENLENMEM PYASA EKONOMSNDE

STKRARSIZLIGIN EKONOMK VE
SYASAL KAYNAKLARI ..... ...... 86

SLAM'IN SYASAL KTSADI

VE LK SERMAYES OLARAK DN ....... 92

SLAMi SYASETTEN
AKP'NN MUHAFAZAKAR LBERALLGNE DOGRU ................ 102

Seklerizmin yeniden ekillenii:

Sylem ve siyaset .............................. ......................... 102

AKP dneminde ekonomi .... . ... 111

NC BLM
Sermaye Birikiminin Yeni Siyasal ktisad . ... . . ... . .... ........... 121 .. . . ... . . .

YASAMA YOLUYLA KEYF MDAHALE:

EKONOMYE HKMET MDAHALESNN
YEN MEKANZMALAR! ........... 123

Kamu ihaleleri ve brokratik zerkliin smrlar .. 125

Devlet geri ekilmeden gerekleen zelletirme...... . ..... 130

Yerelleme zerine bir not................................................... . ........ 139

YEN SYASAL KTSATTA BYK RKETLERN GELM... .............. 142

Yeniden ekillendirilmi frsatlar alanmda i dnyas ...... ........... 146 .

Yeni partiklarizm ve medya ....................... . . . . . . . ................... . . . . . . . . . . . ......... 155

DRDNC BLM
Siyasi Aktrler Olarak Giriimci rgtleri. . ....... ............. . .... . 167 .

KALKINMACI DNEMDE GRMC RGTLER .. . .

. . . . . . ...... . .. ....... ... .. 172
.

YEN RGTSEL AKTRLER VE YE TABANLAR! ... ........ . ... .... . ... .. .... .. ... 178

RGTSEL SYLEMDE VE STRATEJDE SLAM . ...... . ..... . .... .. ... . . . . . . . .... 192
.. . .

RAKP SINIF PROJELERNDE IKARLAR VE DEOLOJ... . ... .. . .... . . .. . 211

BENC BLM
Yerel Dzeyde Kutuplama ...... ..... ............... ... .................. .
............. ....... . . 221

YEREL SANAYLEME VE KALKINMANIN SINIRLARl . .. .

....... . ........ ........ . . 225

YEREL AKTRLER VE MERKEZ HKMET. ...... .................... . .. ................... 231

SONULAR.......................... .
........ ........ .......... . . ..... .......... ... . 240

Sonu ....................................... . .................................. .. . ..

... ..... . ........ 243

Sonsz ....................................................................... . .
............ ............ . 255

Protesto eylemlerinin nda siyaset ve i dnyas ....................... 255

Siyasi slam'n tabanndaki yardma ve saflamalar . . .

....... ......... ... ... 259

Muhafazakarln deien nitelii ve din . .

........................ .. ... ................ 262

Uluslararas ilikiler ve ekonomi.......................... ..... ............................... 264 .

KAYNAKA ................................ ...................................................... ........................................ 267

DiZiN.............................. . ............................................... ............................................ 290

Tablo Listesi

TABLO 1.1. Milli Gr Hareketi Dahilindeki Siyasi Partiler ____ ... ... ... .80.

TABLO 2.1 Gayrisafi Yurtii Hasla Art Oran(%) ... . .. .. .. .. .. . .. .... ... 111 . . . . . .. . . . .

TABLO 2.2 isizlik Oran(Toplam lgcnn Yzdesi Olarak) ..... 112 .

TABLO 2.3 Gayrisafi Yurtii Hasla'nn Yzdesi Olarak

Cari Ak .......... . . . ___ . .... ..... __ .......... 112

TABLO 2.4 Gayrisafi Yurtii Hasla'nn Yzdesi Olarak

Toplam ihracat ve ithalat ( 1980-2010) . . . ... ... . . ...... .. ....... . .. . ..... ..
. . . .. . . . 116
...... ... . . . .

TABLO 2.5 lke Gruplarna Gre

Toplam ihracat ve lthalat(%) .... . . . 118
. .. ..

TABLO 4.1 MSIAD yelerinin Blgesel Dalm (2009) . . 181

. ..

TABLO 4.2 "Trkiye'nin Birinci 500 Byk Sanayi Kuruluu"

Listesinde yer alan MSIAD yesi irketlerin
Blgesel Dalm (2008). - - - ---- ... . . .. _ ------- 1 82

TABLO 4.3 "Trkiye'nin ikinci 500 Byk Sanayi Kuruluu"

Listesinde yer alan MSIAD yesi irketlerin
Blgesel Dalm (2008). -- -- - - -- .. 182

TABLO 4.4 ASKON yelerinin Blgesel Dalm (2009) . .. ... 185

TABLO 4.5. TUSKON'A Bal Derneklerin Blgesel Dalm... . 187

........ ..

9
TABLO 5.1 "Trkiye'nin Birinci 500 Byk Sanayi Kuruluu"
Listesinde yer alan Eski ve Yeni Sanayi Blgelerindeki
irket Says ( 1980-20 12). . .. 226

TABLO 5.2 "Trkiye'nin lkinci 500 Byk Sanayi Kuruluu"

Listesinde yer alan Eski ve Yeni Sanayi Blgelerindeki
irket Says ( 1990-2012) ................ ...................................................................... .............. 227

TABLO 5.3 Banka Mevduatlarnn Eski ve Yeni Sanayi

Merkezlerindeki Dalm ( 1996-2012) (%). .................................... .........228

TABLO 5.4 Eski ve Yeni Sanayi Blgelerinin

Toplam lhracat indeki Paylar ( 1996-2012) (%) .............................. .... .228

10
Ksaltmalar

AKP Adalet ve Kalknma Partisi

AB Avrupa Birlii
ANAP Anavatan Partisi
ANFED Anadolu ladamlar Federasyonu
ANS1FED Anadolu Sanayici ve ladamlar Federasyonu
AP Adalet Partisi
ASKON Anadolu Aslanlar ladamlar Dernei
BDDK Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu
BOK Bamsz Dzenleyici Kurumlar
CHP Cumhuriyet Halk Partisi
ED evresel Etki Deerlendirme
YDD ada Yaam Destekleme Dernei
DASlDEF Dou Anadolu Sanayici ve ladamlar Dernekleri
Federasyonu
DElK D Ekonomik likiler Kurulu
DlSK Trkiye Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu
DP Demokrat Parti
DSP Demokratik Sol Parti
DYP Dogru Yol Partisi
DPT Devlet Planlama Tekilat

11
ES DEF Ege ve Bat Akdeniz Sanayici ve adamlar
Dernekleri Federasyonu
FP Fazilet Partisi
GNSAF Gneydou Sanayici ve adamlar Federasyonu
Hak- Hak- Konfederasyonu
HAS Parti Halkn Sesi Partisi
HES Hidroelektrik Enerji Santrali
HRSAD Hr Sanayici ve adamlar Dernei
lHH nsan Hak ve Hrriyetleri nsani Yardm Vakf
HAD Hayat Dayanma Dernei
SK stanbul Su ve Kanalizasyon daresi
KASF Karadeniz Sanayici ve adamlar Dernekleri
Federasyonu
KESK Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu
KK Kamu hale Kurumu
KIT Kamu ktisadi Teekklleri
KOB Kk ve Orta Byklkteki letmeler
KOSGEB Kk ve Orta lekli letmeleri Gelitirme ve
Destekleme daresi
MARFED Marmara Hayat Dernekleri Federasyonu
MEMUR-SEN Memur Sendikalar Konfederasyonu
MNP Milli Nizam Partisi
MHP Milliyeti Hareket Partisi
MSP Milli Selamet Partisi
MSAD Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei
lB zelletirme daresi Bakanl
RP Refah Partisi
RTK Radyo ve Televizyon st Kurulu
SHEK Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu
SHP Sosyal Demokrat Halk Parti
SP Saadet Partisi
STK Sivil Toplum Kurulular
TESK Trkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu
TGTV Trkiye Gnll Teekkller Vakf
TM Trkiye hracatlar Meclisi
TSK Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu

12
TMSF Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu
TOBB Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii
TOK! Toplu Konut idaresi Bakanl
TUSKON Trkiye ladamlan ve Sanayiciler Konfederasyonu
TlK Trkiye istatistik Kurumu
Trk-l Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu
TRKONFED Trk Giriim ve l Dnyas Konfederasyonu
TSlAD Trk Sanayicileri ve ladamlar Dernei

13
 TEEKKR

Bu alma ksmen, Boazii niversitesi Sosyal Politika

Forumu ve FASOPO (Fonds d'Analyse des Societes Politiqu
es) ibirlii ile gerekletirilen, Trkiye ve Fas'ta deien i
evrelerinin karlatrmal analizini ele alan bir projeye da
yanmaktadr. Projenin ilk bal "Trkiye ve Fas'ta slami
Giriimcilik" idi. Saha aratrmas srasnda, belli bal eko
nomik aktrlerin i yapma biimlerinin, i hayatndaki itti
faklar, atmalar ve karlar temsilinin, daha ok da genel
ekonomik ve sosyopolitik deiimlerin etkisi altnda oldu
unu gzlemledik. Bu ortak proje bize Trkiye'deki i ha
yatnn siyasi ve kltrel balamna, ekonomik kreselle
menin etkisi altnda, Cumhuriyet dnemi Trk modernle
mesinin mirasna kar gelien deiimleri izleyebileceimiz
bir alan olarak yaklama konusunda ilham verdi. Bu al
madan elde edilen sonularn son otuz ylda gelien kre
sel kapitalizmin doasn anlamakta yardmc olaca mi
dindeyiz.
Bize olaanst bir alma ortam ve lojistik destek sa
layan Boazii niversitesi'ne mteekkiriz. Ayrca bize FA-

15
SAPO ile ortak almamz iin finansal destek salayan
Agence Franaise de Developpement'e (l'AFED) de teek
kr ederiz.
Bu kitap Aye Bura Wissenschaftskolleg zu Berlin'de mi
safir retim grevlisi ve Osman Savakan Harvard niver
sitesi'nde konuk aratrmac iken hazrlanmtr. Aye Bura
Wissenschaftskolleg'u kendisine akademik bir alma iin
eiz bir yer haline getiren herkese teekkr bir bor bilir.
Osman Savakan da kendisine aratrma imkanlar sunan ve
akademik topluluun nemli katklarndan faydalanma im
kan salayan Center for International Development atjohn
F. Kennedy School of Government'a teekkr eder.

16
Giri

Bu kitap, 1980 sonras dnemde i dnyasnn ekonomik,

siyasi ve kltrel koordinatlarm dntren, yeni trden
kar temsiliyetlerine yol aan ve Trkiye'de hkmet ile i
dnyas arasndaki ilikileri deitiren gelimeler zerine
dir. Trkiye'deki i ortamnn yeniden ekillendirilmesi, l
kede 20. yzylda yaanan ekonomik gelime ve kltrel de
iimin belirledii tarihsel zeminde yer alan dnm sre
cinin bir parasdr. Fakat bu dnm ancak lke tarihin
den kaynaklanan unsurlarla l 970'lerde balayp yeni bir ka
pitalizm biimini douran kresel deiim dinamikleri ara
sndaki etkileimle gerekleebilirdi. Trkiye i dnyasna
dair analizimiz bu yeni kapitalist dzenin getirdii uluslara
ras balama oturtuluyor.
Yeni kapitalizm, dnyann her yannda, Polanyi'nin tabi
riyle "ekonominin toplumdaki yerini"1 deitiren devasa bir
kurumsal reform dalgas sayesinde dodu. Daha nce mba-

Kari Polanyi, "Economy as an lnstituted Process", Kari Polanyi, Conrad M.

Arensberg ve Harry W. Pearson (der.), Trade and Market in the Early Empires:
Economies in History and Theory, Free Press, Glencoe, iL, 1957a, s. 243-270.
17
dele ilikilerinin dnda kalan alanlara da piyasalarn yayl
masyla birlikte, gelimi Batl lkelerde Keynesi talep y
netimi ve refah devleti uygulamalar, evre lkelerinde ulu
sal kalknmaclk, komnist partilerin ynettii lkelerde
ise sosyalist planlama ortadan kalkt. Bu srete, ulusal d
zeydeki ekonomik politika seenekleri aral uluslarara
s balam yznden darald, zira tm lkeler sermaye ka
ve mali kriz riskinden saknmak iin uluslararas rekabet
ve mali tasarruf gereklerine uymak zorundayd. Kresel d
nm ticari karlarn konfigrasyonunda ve ticari faaliyet
lerin siyasi ve kltrel koordinatlarnda da nemli deiim
lere yol at. Sanayi retimi daha azgelimi blgelere kay
d; ticari iletmeler yeniden yapland; hkmet ile sivil top
lum kurulular (STK) arasnda farkl sorumluluk ve iktidar
paylam tipleri getiren yeni kapitalist dzenleme biimleri
gelitike devleHoplum ilikileri yeniden ekillendi. Klt
rel dzeyde ise farkl toplumlarn dine bitii rol konusun
da byk deiimler yaand. Ekonomik kreselleme sra
snda din nemini korumakla kalmad, ayn zamanda hem
temel bir siyasal gerilim kayna, hem farkl gruplar arasn
da ekonomik ve toplumsal dayanmann nemli bir unsu
ru, hem de bireylerin ya da rgtlerin hayrsever faaliyetle
rinin temel saiki oldu. "Kamusal dinin dn" ve "post-se
klerizm" kavramlar etrafnda dnen tartmalar yeni kapi
talizmin kltrnde dinin ne kn yanstyordu.
Bu gelimelerin i dnyasndaki tezahrlerini incelemek,
ekonomik ve siyasal sonularn zmlemek iin Trki
ye iyi bir rnek tekil ediyor. Sermaye birikim srelerinin
byk oranda devlet mdahalesine bal olduu korumac
ekonomik sistem 1980 sonrasnda yerini dnya ekonomi
siyle btnlemi piyasa gdml bir sisteme brakt. ima
lat faaliyeti ve mamul mal ihracat artt, kk ve orta b
yklkteki iletmeler (KOBI) nem kazand, sanayileme-

18
mi blgelerde yeni bir snai canllk yaanmaya balad. Ay
n dnemde benzer dnmler geiren dier pek ok ge
sanayilemi lkede olduu gibi, Trkiye'de de, ekonomik
deiimler, eski siyasal rejimin gzden geirilip eletirildi
i ve mevcut devlet yapsnn reformu konusunun gndeme
alnd bir konjonktrde meydana geldi. Baka bir deyi
le, deiim, ekonomik politika ortamnn ve ekonomik ku
rumlarn tesine geerek, siyasal rejimin kendisini etkiledi.
Trkiye'de cumhuriyeti rejimin sekler karakterine mey
dan okuyan ve demokratikleme taleplerinin ana unsurla
rndan biri olarak dini kimlii ne sren lslami politikalann
ykselii, siyasal rejim deiikliiyle ilgili tartmalar zel
likle iddetli kld.
Gnmz Trkiye'sinin siyasal iktisad zerine alma
lar, zellikle sanayi retiminin baz tara ehirlerine yayl
masna odakland. Daha nceki ekonomik dzene birka sa
nayi merkezinde yer alan byk iletmelerin hakim olma
sna ve imdi taradaki yerel sanayi birimlerinin eskisinden
daha nemli bir konuma gelmesine dikkat ekildi.2 Pop
ler basn "Anadolu Kaplanlar"nn ykseliine dair coku
lu anlatlarla dolarken,3 i dnyasndaki deiimlerin siyasal
sonular zerine akademik almalar da yapld. Anado-

2 evket Pamuk, "Globalization, Industrialization and Changing Polilics in

Turkey", New Perspectives on Turhey, 38, 2008, s. 267-273; Ayda Eraydn,
"Sanayinin Anadolu'ya Yaygnlamas ve Son Dnem Gelien Yeni Sanayi
Odaklar", Oya Baydar (der.), 75 Ylda arklardan Chip'lere, Tarih Vakf, s
tanbul, 1999, s. 257-278; E. Fuat Keyman ve Berrin Koyuncu Lorasdag, Kent
ler: Anadolu'nm Dnm, Trkiye'nin Gelecei, lstanbul: Doan Yaynclk,
2010; Ahmet Haim Kse ve Ahmet nc, "Dnya ve Trkiye Ekonomisinde
Anadolu imalat Sanayii: Zenginlemenin mi Yoksa Yoksullamann m Eiin
deyiz?", Toplum ve Bilim, 77, 1998, 135-159 ve Alpay Filizekin ve insan Tu
nal, "Anatolian Tigers: Are they for Real?", New Perspectives on Turhey, 20,
1999, s. 77-106.
3 Popler basnda konuyla ilgili haberler iin rnein bkz., Sleyman Yaar,
"Tartmann Nedeni Anadolu Sermayesi", Sabah, 18 Mays 2012; mer Lai
ner, "Evet'in Tarih ncesi", Radikal 2, 5 Eyll 2010; Hasan Blent Kahraman,
"Anadolu-lstanbul Meydan Muharebesi", Sabah, 15 Eyll 2008.

19
lu'nun yeni iadamlar, rekabet glerini artrdklar ve dev
let desteine baml olmadklar iin vlyordu. Siyasal ls
lam'n ykselii ve lslam'n kapitalist gelime ve siyasal de
mokrasiyle badaabilirlii zerine yaplan almalarda, bu
iadamlarnn deien slami zihniyeti geni tartmalara ko
nu edildi. Dolaysyla, baz aratrmaclar yeni muhafazakar
burjuvazinin douu ile "lml Islam" izgisindeki Adalet ve
Kalknma Partisi'nin (AKP) 2002'de iktidara gelii arasnda
nedensel bir iliki olduunu ne srdler.4
Trkiye'nin siyasal iktisadndaki gelimeler birka nem
li istisnayla5 bu temalar etrafnda tartld ve "radikal lsla.m"

4 M. Hakan Yavuz, "Introduction: The Role of the New Bourgeoisie in the Trans
formation of the Turkish Islamic Movement", M. Hakan Yavuz (der.), The
Emergence ofA New Turhey: Democracy andAK Parti, University ofUtah Press,
Salt Lake City, UT, s. 2006, 1-19; M. Hakan Yavuz (2009), Secularism and
Muslim Democracy in Turhey, Cambridge University Press, Cambridge ve New
York, 2009; William Hale ve Ergun zbudun, Islamism, Democracy and Libe
ralism in Turhey: The Case of the AKP, Routledge, 2010, Londra ve New York;
Ziya ni, (2006), "Globalization and Party Transformation: Turkey'sjustice
and Development Party in Perspective", Peter Burnell (der.), Globalising De
mocracy: Party Politics in Emerging Democracies, Routledge, Londra ve New
York, 2006, s. 122-140; Seda Demiralp, "The Rise of lslamic Capital and the
Decline of Islamic Radicalismin Turkey", Comparative Politics, 41 (3), 2009,
s. 315-335 ve ebnem Gm, "Class, Status and the Party: The Changing
Face of Political Islam in Turkey and Egypt", Comparative Political Studies, 4 3
(7), 2010, s. 835-861. mit Cizre, der., Secular and Islamic Politics in Turkcy:
The Mahing of]ustice and Development Party (Routledge, Londra ve N ew York,
2008) kitabna yaplan katklarda AKP politikalarna daha eletirel bir yakla
m benimsenmitir. AKP dneminde Trkiye toplumunun lslamiletirilmesi
ne vurgu yapan bir eser iin bkz. Barry Rubin ve Birol Yeilada, der., Islamiza
tion of Turhcy under the AKP Rule, Rout!edge, Londra ve New York, 2012.
5 Burada zellikle yazarn adn zikretmek isteriz. Cihan Tual dini kim
lik ve aidiyetin inasnda ve doallamasna katk yaplmasnda siyasi partile
rin aktif roln tartr. Bkz. Cihan Tual, The Passive Revolution: Absorbing
the Islamic Challenge to Capitalism, Stanford University Press, Stanford, CA,
2009. Haldun Glalp Trkiye toplumunda lslilm'm yeri konusundaki tart
malara ve kresel okkltrc sylemin etkilerine dikkat eker. Bkz. Haldun
Glalp, "lslamism and Postmodernism", Contention, 4 (2), 1995, s. 59-73 ve
Glalp, "Globalizing Postmodernism: Islamist and Western Social Theory",
Economy and Society, 26 (3), 1997, s. 419-433. Mustafa K. Bayrba blgesel
ekonomik gelimenin biimleniinde ve sermaye yanls kentsel ynetimin

20
korkusunun hakim olduu uluslararas siyasal ortamda bel
li bir nem kazand. Bu ortamda Trkiye'nin "lml lslam"
rasyonel bir ekonomi idaresi ve siyasal demokrasiyle birle
tirme tarz, dier Mslman lkelere bir model olarak sunu
luyordu. Bu tartmalarn iinde yer ald ideolojik atmos
ferin etkisiyle, "Trkiye modeli" nin douu ve yapsyla il
gili u sorular pek dikkat ekmedi: Trkiye'nin dnya eko
nomisine dahil olmasndan sonra devletin sermaye birikimi
ni srecindeki ve i yaamndaki rol nemsizleti mi? Ge
limi metropollerde bulunan byk iletmeler artk i dn
yasndaki nemini yitirdi mi? Trkiye'nin i ortamn belir
leyen kar konfigrasyonlarndaki deiimleri ya da yeni it
tifak ve atma trlerini anlamak iin taradaki iadamlar
nn ortaya kna yaplan vurgu yeterli mi? "Muhafazakar
Mslman burjuvazi"nin oluumuna katk yapan siyasal s
reler nelerdir? Bu srete devlet d aktrlerin, zellikle de
giriimci derneklerinin rol nedir?
Elinizde tuttuunuz kitapta bu sorulara cevap vermeye ve
son derece kutuplam bir i dnyasn belirleyen gerilim
lerin ve atmalarn altn izmeye alyoruz. Din ile ka
pitalizm ve kapitalizm ile demokrasi arasndaki ilikiye dair
ok iyi bilinen, ama o lde de yakc sorular ele alrken,
bu kutuplamann siyasal kaynaklar ve sonular zerinde
srarla duruyoruz.
Trkiye rneini aratrrken, devlet-toplum ilikilerinin
deien niteliklerini ele alan ve gerek yeni aktrleri gerek si
yasal eylem biimlerini tartan zmlemelerden faydalan
dk. Ayrca "kapitalizmin yeni ruhu"nun Trkiye'deki teza
hrlerini incelemek iin, kapitalist gelimede dinin rol ze-

benimsenmesinde siyasi faktrlerin ve ulus-devletin rolne vurgu yapar. Bkz.

Mustafa K. Bayrba, "Loca! Entrepreneurialism and State Re-scaling in Tur
key", Urban Studies, 47 (2), 2010, s. 363-385 ve Bayrba, "Pro-Business Lo
ca! Governance and (Loca!) Business Associations: The Case of Gaziantep",
Business and Politics, 13 (4), 2011, aricle 6. DOI:l0.2202/1469-3569.1355.
21
rine tartmalar yeniden gzden geirdik. Fakat bu alanlar
daki farkl analiz akmlarn ele alma ve onlara katkda bu
lunmaya alma tarzmz tartmaya balamadan nce, ksa
bir yntemsel not derek, "kapitalizm" ve "kapitalist snf'
terimlerini nasl kullandmz, toplumsal analizde tarihin
roln nasl algladmz ve siyaset ile toplum arasndaki
ilikiyi nasl tasavvur ettiimizi akla kavuturmak isteriz.

YNTEME DAR KISA BR NOT

Trkiye'deki i hayatna dair aratrmamzn amac, kapita

lizmi, evrensel ve deimez niteliklerinin tesinde, tarihsel
dnmleri ve toplumsal eitlilikleri iinde ele alarak an
lamaktr. Bu amala, kapitalizmin belli bir toplumda ald
biiminin analizine katkda bulunmak istiyoruz. Devletin
toplumdaki g dengelerini belirleme imkann snrlayan
ve politika srelerinde sermayenin etkisini artran kresel
gelimelerin nemini inkar etmemekle birlikte, son dnem
deki ekonomik kreselleme yorumlarnn tesine geerek,
bu kresellemenin, kreselleme ncesinin "rgtl" ya da
"kurall" kapitalizmi iinde kstlanan kapitalist snf gc
n geri kazanmaya ynelik siyaset gdml bir sre oldu
u anlayn amak istiyoruz.6 Sermayenin homojen bir ol
gu olarak ele alnamayacan, kapitalist gcn konfigras
yonunu ve kullanm biimlerini etkileyen deiimlere gere-

6 Sz konusu dnmlerde sermayenin etkisini ne karan yaklamlar iin

zellikle bkz. David Harvey, A Brief History of Neoliberalism, Oxford Univer
sity Press, New York, 2005; Gerard Dumenil ve Dominique Levy, "The Neoli
beral (Counter-) Revolution", Alfredo Saad Filho ve Deborahjohnston (der.),
Neoliberalism: A Citical Reader, Londra ve Pluto Press, Ann Arbor, MI, 2005,
s. 9-19. lkinci Dnya Sava sonras ekonomik kresellemenin "rgtl" ve
"kurall" nitelii iin bkz. Scott Lash ve John Urry, The End of Organized Capi
talism, University of Wisconsin Press, Madison, WI, 1987; Giovanni Arrighi,
The Long Twentieth Century: Money, Power, and the Oigins of Our Times, Ver
so, Londra ve New York, 1995.

22
ken dikkati gstermeden anlalamayacan vurguluyoruz.
Baka yazarlarn da ne srd gibi, faaliyet sektrleri, ye
rel ya da d piyasalara ynelim, blgesel yerleim ve iletme
lei, kapitalist iletmelerin kresel ve yerel dzeylerde ge
irecei dnmleri etkileyen nemli faktrlerdir.7 l dn
yasndaki blnmelerde, ekonomik kar farklarnn yan s
ra, lkedeki gelimelerle ilgili siyasi tavrlarn ya da klt
rel kimlik hatlarna gre biimlenen farkl durularn da rol
oynayabileceini savunuyoruz. Giriimcilerin ticari karla
rn ve glerini belirleyen ekonomik unsurlarla bu tr siya
si ve kltrel unsurlar arasndaki iliki her zaman tek ynl
bir nedensellie indirgenemez. Farkl snf aktrlerinin, eko
nomik, toplumsal ve siyasal srelerden etkilenmelerinde
ve bu sreleri etkilemelerinde ekonomi d unsurlar da rol
oynar ve zellikle byk dnm srelerinde bu rol yeni
biimler alabilir ve yeni bir nem kazanabilir.
Trkiye'deki i hayat zerine yaptmz aratrma bir d
nm srecinde gerekletii iin, Karl Polanyi'nin hz
l toplumsal deiim dnemlerinde snf analizinin snrla
rna ilikin gzlemlerini hatrlamann nemli olduunu d
nyoruz:

Belirli bir toplumsal yap iinde snf kuram ilerlik ka

zanr; ama yapnn kendisi deiirse ne olur? .. Dolaysyla
toplumun btnnn iinde bulunduu durumun dnda,
ne snflarn dou ve l, ne amalan ve bu amalara ne
dereceye kadar ulalabilecei, ne de aralarndaki dayan
ma ve ztlama anlalabilir.8

7 Stephan Haggard, Sylvia Maxfield ve Ben Ross Schneider, "Theories of Business

and Business-State Relations", Sylvia Maxfield ve Ben Ross Schneider (der.), Bu
siness and the State in Developing Countries, Comell University Press, Ithaca, NY,
1997, s. 36-60 ve Leslie C. Gates, "Theorizing Business Power in the Semiperip
hery: Mexico 1970-2000", Theory and Society, 38 (1), 2009, s. 57-95.
8 Karl Polanyi, The Great Transformation: The Politics and Ewnomic Origins of
Our Time, Beacon Press, Boston, MA, 2001 (1944), s. 159.

23
 Son otuz ylda dnya apnda yaanan dnmler, ka
pitalist ilikilerin nceki kurumsal erevesini ana hatlary
la yeniden ekillendirdi ve dnya apnda "toplumun iinde
bulunduu durumunu" deitirdi. Ama sonuta ortaya
kan ey dnya apnda bir sistem benzemesi olmad; fark
l kapitalist toplumlar arasndaki kurumsal eitlilie dikkat
ekmek zere pek ok karlatrmal kurumsal ereve ge
litirildi.
rnein "kapitalizmin eitleri" (varieties of capitalism) di
ye bilinen yaklamda liberal piyasa ekonomileri ( liberal mar
ket economies) ile egdml piyasa ekonomileri (coordina
ted market economies) arasnda sregiden farkn altn izmek
iin kurumsal atalete ya da izlek bamllna (path depen
dency) vurgu yaplr.9 Kimi yazarlar da devletin oynad ro
ln (ngiltere gibi) liberal piyasa ekonomileri ya da (Alman
ya gibi) egdml piyasa ekonomilerindekinden ok da
ha nemli olduu baka kapitalizm eitlerinin altn izerek
daha geni bir karlatrmal ereve nermitir. Dolaysy
la, Fransa, ispanya ve talya gibi atipik Avrupa rnekleri ya
da Tayvan ve Kore gibi ge sanayileen lke rnekleri, dev
letin rol ve toplumsal aktrlerle etkileimi gibi ayrt edile
bilir zelliklerini gstermek zere, analize dahil edilmitir.10

9 Peter A. Hali ve David Soskice, (haz.), Varieties of Capitalism: The Institutio

nal Foundations of Comparative Advantage, Oxford University Press, Oxford ve
New York, 2001. "Kapitalizmin eitleri" tartmasnda farkl yaklamlar bir
araya getiren bir makale derlemesi iin bkz. Bob Haneke, (der.), Debating Va
rieties of Capitalism: A Reader, Oxford University Press, Oxford ve New York,
2009. Eletirel bir deerlendirme iin aynca bkz. Kathleen Thelen, "Varieties
of Capitalism: Trajectories of Liberalization and he New Politics of Social So
lidarity", Annual R:view of Political Science (15), 2012, s. 137-159.
10 zellikle bkz. Vivien A. Schmidt, "Putting the Political Back into the Politi
cal Economy by Bringing the State Back in Yet Again" , World Politics, 61 (3),
2009, s. 516-546. Gelimekte olan lkelerde kapitalizmin dier eitlerini
analiz etmek iin "kapitalizmin eitleri" yaklamna eletirel adan bakan
baka makaleler iin bkz. Ben Ross Schneider, "Hierarchical Market Econo
mies and Varieties of Capitalism in Latin America", ]ournal of Latin American
Studies, 41 (3), 2009, s. 553-575; Andreas Nlke ve Arjan Vliegenthart, " En-
24
 Bu almada kullandmz yntemsel erevenin mer
kezinde yer alan baz sorularn ortaya knda, gerek ku
rumsal yap tipolojileri etrafnda dnen tartmalar, gerek
se Hall ve Soskice'in "kapitalizmin eitleri" zerine ilk ma
kalesine ynelik birtakm eletirel deerlendirmeler nemli
bir rol oynad. Bu eletirilerden bir tanesi, toplumsal anali
zin tarihsel deiimi nasl ele almas gerektiiyle ilgili. "Ka
pitalizmin eitleri"ne dair ilk yaklamda kurumsal atalet,
izlek bamll ve ekonomik kstlama kavramlar kullan
larak sistemsel sreklilik ve deiimler analiz edilmeye al
lrken, baz yazarlar bu yaklamn -karlatrmal da ol
sa- temelde statik nitelik tadn, buna ramen gerekten
dinamik bir tarihsel analiz gibi grndn ne sryor
lar. Bu eletirilerde, ne kapitalizmin bir eidinden dierine
geiin ne de deiime kar ekonomik verimlilik kayglarn
dan kaynaklanan tepkilerin dinamik analiz iin yeterli olma
dna iaret ediliyor.11 Tarihsel deiimin dorultusunu be
lirlemede siyasi unsurlarn oynad roln ihmal edilmi ol
mas da bu yaklam eletirenler tarafndan gndeme getiri
len baka bir sorun oluturmutur; bu eletirilerde "kapita
lizmin eitleri" yaklamnn, kar atmalar, g ilikile
ri, fikirler ve sylemsel pratiklerle ilgili sorular ele almad
vurgulanmtr.12

larging Varieties of Capitalism: The Emergence of Dependent Market Econo

mies in Central Europe", World Politics, 61 (4), 2009, s. 670-702.
11 llk "kapitalizmin eitleri" yaklamnn tarihsel deiimlere bakndaki s
nrllklar iin zellikle bkz. Glenn Morgan, Richard Whitley ve Eli Moen,
(der.), Changig Capitalisms? Intematioalization, Institutioal Chage, ad
Systems of Economic Organizations, Oxford University P ress, Oxford ve New
York, 2005; Wolfgang Streeck, "E Pluribus Unum? Varieties and Commona
lities of Capitalism", Mark Granoveuer ve Richard Swedberg (der.), The Soci
ology of Economic Life, Westview, Boulder, CO, 3. bask, 2011, s. 419-455.
12 Wolfgang Streeck ve Kathleen Thelen, "Introduction: Instilutional Change in
Advanced Political Economies", Wolfgang Streeck ve Kathleen Thelen (der.),
Beyod Cotinuity: Institutional Change in Advanced Politica! Eco11omies, Ox
ford University Press, Oxford ve New York, 2005, s. 1-39; Colin Hay, "Two

25
 Bu kitapta tarihsel kurumsalc gelenekten esinlenen bir
yntemsel yaklam takip ediyor,13 incelenen gelimelerin
"orada ve imdi" gerekletiini, dolaysyla toplumsal ana
lizin tarihsel bir perspektifle srdrlmesinin nemli oldu
u anlayn benimsiyoruz. Bir lkenin gemiinden gelen
miras, politikaclarn ve ekonomik aktrlerin tavrlarn e
killendirir. Yine de, bu aktrlerin yapt tercihlerin o anki
uluslararas ekonomi ortamndan kaynaklanan kstlamalar
veya frsatlar tarafndan belirlendii de dorudur. Dinamik
olarak deien bir ortamda, "orada ve imdi" arasndaki et
kileim toplumsal bakmdan zgl ve kresel adan benzer
parametreleri etkiler. Bunun yaratt glkle baa kmak
iin, toplumsal analizin hem ulusal hem de uluslararas d
zeyde gzlemlenen dnmler arasndaki etkileim rn
tlerini ele almas gerekir.
Trkiye rneini incelerken, kapitalist ilikilerin gerek
letii kurumsal ortamdaki dnmn, siyasetin rolnden
bamsz olarak belirlenmediini, siyasi srelerin de tarih
sel olarak biimlenmi bir kurumsal balamda gerekletii
ni ileri sryoruz. Siyasi eylem, dnmn eletirel bir ir-

Can Play al thal Garne Or Can They?" David Coates (der.), Varieties of Ca
pitalism, Varieties of Approaches, Basingstoke: Palgrave, s. 106-122; Streeck,
"E Pluribus Unum? Varieties and Commonalities of Capitalism." Fikirlere ve
sylemsel pratiklere dair bir tartma iin zellikle bkz. Vivien A. Schmidt,
'Taking Ideas and Discourse Seriously: Explaining Change through Discur
sive Inslilutionalism as the Fourth 'New Institulionalism'", European Political
Scimce Review, 2 (1), 2010, s. 1-25. Kurumsal deiim siyasetini biimlendi
ren fikirlerin nemi iin bkz. Peler A. Hail, (der.), The Political Power of Eco
nomic Ideas: Keynesianism Across Nations, Princelon University Press, Prince
ton, NJ, 1 989; Mark Blyth, Great Transfomations: Economic Ideas and Insti
tutional Change in the Twentieth Century, Cambridge University Press, Cam
bridge ve New York; Dani Rodrik, The Globalization Paradox: Democracy and
the Future of the World Economy, W.W. Norton & Company, New York ve
Londra, 2011.
13 Tarihsel kurumsalc metodolojiye dair geni bir tartma iin bkz. Sven Ste
inmo, "Historical Institutionalism", Donatella Della Porta ve Michael Kealing
(der.), Approaches and Methodologies in the Social Scimces: A Pluralist Perspec
tive, Cambridge University Press, Cambridge ve New York, 2008, s. 118-138.
26
delemeye almasna yol aar, ayn zamanda da yeni ortam
da beliren glklerle daha iyi baa kmak veya frsatlar
dan faydalanmak iin dnm dinamiklerini deitirme
ye alr. karlar bu srete rol oynar, ama ne tr bir de
iimin mmkn ve istenir olduuna dair fikirlerin de rol
nemlidir. Bu karlar ve fikirler mutabakatla domaz; ikna
abalarnn yan sra atma ve ekimeler, rekabet ve itti
faklar da nemlidir, nk dnm iindeki ou toplum
da bunlarn varl genel geer bir durumdur. Trkiye'deki
tarihsel gelimelerde siyasetin rolne yaklammzda, siya
sal olann ekonomik ve kltrel olanla eklemleniini incele
meye alyoruz. Bunu yaparken, ekonomi ve kltr do
allatran, siyasi mdahaleyi de ekonomi ve kltrn doal
gidiatna mdahale eden yapay bir olgu olarak ele alan yak
lamlardan uzaklayoruz.14 Sosyoekonomik ve siyasal s
relerin belirlenmesinde, karlarn, deerlerin ve inanlarn
hi phesiz nemli rol oynadn inkar etmiyoruz. Ancak,
gerek bu karlarn, deerlerin ve inanlarn anlamlandrl
masnda, gerek onlarn insan davranlar ve bu davran
lardan kaynaklanan toplumsal sonularndaki tezahrlerin
de siyasetin roln anlamaya alyoruz. Bu amala, "dev
letin toplumu biimlendiren" roln vurgulamakla kalm
yor, ayn zamanda i dnyasndaki aktrlerin farkl siyasal

14 Sosyal bilimlerde byle bir toplumsal tahayyln en tipik tezahr, ekonomi

yi yneten yasalar, aklc kar koruma temelinde ileyen kendiliinden bir
dzen olarak anlama abasdr. Siyaset ile toplum arasndaki ilikiye dair bu
tr yaklamlarn kapsaml bir eletirisini urada bulabiliriz: Polanyi, The Gre
at Transformation: The Politics and Economic Oigins of Our Time, ayrca Po
lanyi, "Aristotle Discovers the Economy", Trade ad Market in the Early Empi
res: Ecoomies i History ad Theory, 1957b s. 64-94 ve "Economy as an Insti
tuted Process." Dier eletirel yaklamlar iin ayrca bkz. Sheldon S. Wollin,
Politics and Vision, Little, Brown and Company, Boston, MA, 1960; Margaret
Somers, "Romancing the Market, Reviling the State: Historicizing Liberalism,
Privatization, and the Competing Claims to Civil Society" , Colin Crouch, Kla
us Eder ve Damian Tambini (der.) , Citizenship, Markets and the State, Oxford
University Press, Oxford ve New York, 2001 , s. 23-48.

27
eylem biimlerine de dikkat ekiyoruz. Bu aktrler Trki
ye'deki yeni kapitalizm balamnda siyasi gdml sreler
de aktif rol oynam, kar ve zihniyet ayrmalarn etkile
yerek i dnyasnn yeniden ekillenmesine katk yapmlar
dr. Bir baka deyile, siyaseti kesinkes devlet alanna yerle
tirmiyor, devleti tek siyasal aktr olarak grmyoruz. Bun
dan sonraki blmde sunduumuz tartma, devlet-toplum
ilikilerindeki dnmleri ve Trkiye balamnda bu d
nmlerin yaratt yanklar enine boyuna incelemek iin,
neden siyasetle ilgili yeni bir yntemsel anlayn gerekli ol
duunu aklyor.

DEVLET MDAHALES BMLERNDEK

FARKLILAMALAR VE SYASAL ALANIN
SINIRLARINDAK DEGMLER

Devlet-toplum ili kilerinin niteliinde meydana gelen de

iimler, e konomik kresellemenin getirdii dnmle
rin merkezi bir unsurudur. Devlet mdahalesi siyaseti a
sndan ekonomik kreselleme, 2008'deki kresel ekono
mik krize kadar i ki safhadan gemitir ve bu safhalar ka
pitalist ekonominin gelecekteki e vrimini ekillendirebile
ce k niteliktedir. 1970'lerin sonundan 1980'lere kadar olan
ilk aamada, krese l dzeyde yeni bir kapitalist biime ge
i, piyasa kktencilii ideolojisi diyebileceimiz bir anlay
n ykseliiyle birlikte yer almt. Siyasal tartmalar, dev
letin ekonomiye mdahalesinin beyhudeliini ve bunun ge
tirdii tehlikeleri vurgulayan Hayek'in yaklamnn veya,
Hirschman'n ifadesiyle, "Gericiliin Retorii" nin damgas
n vurduu bir ideolojik ortamda yer alyordu.15 Ronald Re-

15 Albert O. Hirschman, The Rhetoric of Reaction: Perversity, Futility, feopardy,

The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, MA, 1 99 1 .

28
agan'm 1981 Ocak aynda Bakan seildikten sonra yapt
konumada bu ideolojik ortam yle zetlenmiti: "H
kmet sorunlarmzn zm deildir, hkmetin kendi
si sorundur."
Fakat bu piyasa kktencilii tr ok uzun mrl olma
d. 1990'larda, "Washington Mutabakat" nm temsil ettii pi
yasa tutuculuunun yaratt memnuniyetsizlik, uluslarara
s politika evrelerinde "iyi ynetiim" mekanizmalar aray
na yol at. Dnya Bankas'nn 1997'deki Dnya Kalknma
Raporu "Washington M utabakat" ndan "Washington M uta
bakat Sonras"na geite nemli bir kilometre tayd. 16 Ba
z yazarlar p olitika syleminde "ynetiim" kavramna atfe
dilen nemi, kalknmann siyasal boyutunu hesaba katma is
teindeki artn bir iareti olarak yorumladlar. Bu yorumun
tipik bir rnei Carlos Santiso'nun u szlerinde bulunabilir:

Ekonominin idaresinde, finans piyasalarnn dzenlenme

si ve denetlenmesinde devletin can alc bir rol olduunun
kabul, iyi ynetiimin glendirilmesine byk nem ve
rilmesine yol at. Piyasalarn ihtiya duyduu yasal ve d
zenleyici ereveyi ancak hkmetin ilgili yasal ve finansal
kurumlar ve kurallar salayabilir; ancak bylece finans ve
bankaclk alanna kurallar getirilebilir, denetim kurumlar
ve kural koyucu yaplar kurulabilir. 17

2001 'de iktisat alannda N obel dl kazanan j oseph E.

Stiglitz de bak asndaki deiimi yorumlarken, ekono-

16 World Bank, World Developma Repor 1997: The State in a Changing World,
World Bank, Washington, DC, 1997. Bu geie dair eletirel bir deerlendir
me iin bkz. Dani Rodrik, "Goodbye Washington Consensus, Hello Washing
ton Confusion? A Review of the World Banks' s Economic Growh in the 1 990s:
Leaming From a Decade of Reform", ]ournal of Economic Literature, 44 (4),
2006, s. 973-987; Ziya ni ve Fikret enses, "Rethinking the Emerging Post
Washington Consensus", Development ad Change, 36 (2), 2005, s. 263-290.
17 Carlos Santiso, "Good Governance and Aid Effectiveness: The World Bank
and Conditionality", Georgetown Public Policy Review, 7 ( 1 ) , 200 1 , s. 16.

29
mik politikalarn amalar ve aralar konus unda son dere
ce olumlu karlanmas gereken bir gelime olduunu be
lirtmiti.18
Uluslararas iktisat politikas ortamndaki deiim, Polan
yi'nin savn destekleyen bir gelime olarak da yorumlanabi
lir, zira Polanyi'ye gre hem serbest piyasa ekonomisi yarat
mak hem de bu ekonominin toplum zerindeki ykc etki
sini snrlandrmak iin ok fazla devlet mdahalesi gerek
lidir. 19. yzyldaki gelimelere ilikin bir zmlemesin
de yle der:

Serbest piyasaya giden yol, merkezi biimde dzenlenen

ve kontrol altnda tutulan srekli bir mdahaleciliin s
nrsz arcndan geiyordu. Adam Smith'in "basit ve doal
zgrlg"n insan toplumuyla uyumlu klmak son dere
ce kark bir iti. 1 9

Son dnemdeki piyasa genilemesi dalgas da finansal li

beralleme, emek piyasalarn dzenleyen kurallarn geve
tilmesi, tarmn ve sosyal hizmetlerin yaygn biimde tica
riletirilmesiyle ilerlemiti. Btn bunlara ramen, devlet
ekonomide ve toplumda nemli bir aktr olarak kald. Po
lanyi'nin devlet mdahalesinin piyasa ilikilerinin genile
mesinde can al c bir etken olduunu gsteren analizi, g
nmz kapitalizmiyle ilgili aratrmalar asndan zellikle
geerlidir. Bununla birlikte, kat bir Polanyici yaklamn s
nrlar iinde kalarak, 20. yzyl sonundaki ekonomik kre
selleme srasnda ortaya kan devlet-toplum ilikisi model
lerini anlamak zor olab ilir.
Polanyi' nin yaklam, sosyoekonomik btnlemenin
farkl ilkelerini ve bu ilkelere elik eden kurumsal modelleri

18 Joseph E. Sigliz, 'The World Bank a the Millennium", The Economic ]our
nal, 109 (459), 1999, s. 577-597.
19 Polanyi, The Great Transfonnation, s. 146.

30
bnyesine alan bir "toplumlar ve ekonomik sistemler" yak
lamna dayaldr. Bu yaklamda, yeniden datm (redistri
bution) , enformel ve kiisel nitelikteki karlkllk (recipro
city) ve deiim (exchange) ilkeleri "ekonominin kurulu"
tarzn belirleyen faktrlerdir, ama toplumsal adan her bi
rinin nem derecesi farkldr. Bu ilkelerin uyguland ku
rumsal alanlar birbirinden kesin izgilerle aynlmtr.20 Po
lanyi'ye gre 19. yzyl piyasa ekonomisi tarihsel adan is
tisnai bir fenomendir nk tamamen piyasa ilikilerinin ve
kurumlarnn tahakkm altndadr. Polanyi'nin 19. yzyl
daki gelimelerin tarihsel adan benzersiz niteliini vurgu
lamak iin kulland, ekonominin toplumdan "aynml
" (disembedded) kavramnn anlam udur: Ekonomi top
lumsal denetim mekanizmalarna tabi olmayan bir piya
sa sisteminin tahakkm altndayd. Bir baka deyile, Po
lanyi'ye gre piyasa ekonomisi devlet mdahalesiyle yaratl
m olmasna ramen "kendi kurallarna gre" ilemeye de
vam etmiti.
Bugn yeni kapitalizmin kendine zg dzenleme biim
lerini incelemek iin, Byk Dnm de piyasa ekonomi '

sinin kendi kurallarna gre ileme niteliine yaplan vur

gunun tesine gemek gerekiyor. Bu dzenleme biimle
ri, ulusal ve yerel dzeyde siyasal yetkilileri, giriimcileri ve
STK'lan ierir ve bu zellikleriyle, Susan Strange'in deyiiy
le, devletin bir eit "bakalam" geiriine iaret eder.21
Bu bakalamn bir yn, belediyelerin ve merkezi dev
letin yerel tekilatnn oynadklar ekonomik roln nemin
deki arttr. "Devletin yeniden leklendirilmesi" (state res
caling) kavram etrafndaki tartmalar bu gelimeye dikkat
ekmi, bu yndeki gelimelerin nemi ve yetkilerin daha alt

20 A.g.e., s. 45-58.
21 Susan Strange, The Retrea of the Stae: The Diffusion of Power in the World Eco
nomy, Cambridge University Press, Cambridge ve New York, 1996.

31
ynetim dzeylerine devredilmesinde, yani yerelleme y
nnde ne lde etkili olduklar konularnda, bir dizi kritik
soruyu beraberinde getirmitir.22 Bu sorular hala geerliliini
koruyor ve farkl mekansal dzeylerde hkmet ve hkmet
d aktrler arasndaki ilikileri zmlemeyi gerektiriyor.
Uluslararas rgtlerin savunduu ve pek ok toplumun
hayata geirdii politikalar arasnda altyap alannda kamu
nun zel yatrmclarla yapt gelir paylam anlamalar,
mal ve hizmet tedariki iin kamu-zel-STK ortaklklar, ei
tim, salk ve sosyal konut temini iin zel irketlere kamu
kayna ayrlmas gibi uygulamalar bulunuyor. Kamu sekt
r ile zel ya da hkmet ile hkmet d kurulular arasn
daki "snrlarn mulaklamas" yoluyla oluan kapitalist y
netim sistemi, devletin, piyasann ve sivil toplumun ayr ku
rumsal alanlarnda bulunan farkl toplumsal aktrler arasn
daki etkileim modellerine kolay kolay tercme edilemiyor.23
Kapitalist ekonomilerin bu yeni beliren kurumsal er
evesinin doas, farkl yaklamlar erevesinde ele aln
d; bu yaklamlardan bazlar Reglasyon Okulu'yla etkile
im iinde gelimelere yeni bir perspektif getirdi,24 bazla
r "neoliberalizm" in25 doasn soruturdu, bazlar da "dev
letin zelletirilmesi"ne26 atfta bulundu. Wolfgang Stre-

22 Neil Brenner, New State Spaces: Urban Govemance and the Rescaling of State
hood, Oxford University Press, Oxford ve New York, 2004. Eletirel bir deer
lendirme iin bkz. Kevin R. Cox, Rescaling he State' in Question", Cambri
'"

dge]ounal of Regions, Economy and Society, 2 (1), 2009, s. 107-121.

23 Bob Jessop, The Future of the Capitalist State, Maiden, Ma: Polity Press, 2003,
s. 199-200.
24 Bob Jessop ve Ngai-Ling Sum, Beyond the Regulation Approach: Putting Capi
talist Economies in Place, Cheltenham, UK ve Edward Elgar, Northampton,
MA, 2006.
25 J amie Peck ve Nik Theodore, "Variegated Capitalism", Progress in Human
Geography, 3 1 (6), 731-772; Neil Brenner, J amie Peck ve Nik Theodore,
"Variegated Neoliberalization: Geographies, Modalities, Pathways", Global
Networks:Ajoumal of Transnational Affairs, 10 (2), 2010, s. 182-222.
26 Beatrice Hibou, (der.), Privatising the State, C. Hurst, Londra, 1999.

32
eck, "Durkheim tipi" zorunlu kurumlar (obligatory instituti
ons) ile piyasa aktrlerinin deiim ili kilerinin verimlilii
ni artrmak zere kurguladklar "Williamson tipi" piyasa
duyarl ve piyasa-gdml kurumlar arasndaki farkn alt
n izerek, Almanya'daki sava sonras kapitalizmin eski tip
kurumlardan yenilerine gei erevesindeki dnmn
tartr. Streeck bu kurumsal dnmn, kamu kurumlar
nn (devlet dahil) geri ekiliini gsterdiinde srar ederken,
hkmetle ilikili gruplarn ve STK'larn konumlar ve yet
kilerindeki deiimle ilgili analizi, daha nce devletin kural
koyduu alanlarn basite piyasa tarafndan yutulmadn,
artk piyasa aktrlerinin de kamusal roller oynad yeni bir
dzenleme biimine tabi olduunu iaret eder.27
Farkl toplumlardaki bu tip yeni sorumluluk ve iktidar
paylam biimleri sadece piyasa aktrlerini iermez ve dev
letin tek siyasi aktr olduu algsn deitirmeyi gerektirir.
Sivil giriimlerin faaliyet alanndaki genileme, devlet d
aktrlerin siyasal eyleminin yeni bir nem kazand yeni
ortamn vehelerinden birisidir. STK'larn siyasette giderek
daha fazla nem kazanmas, hkmetlerin ve siyasi partile
rin roln illaki baltalamaz, ama onlar sivil toplumda siya
sal bir alan doldurma ya da byle bir alan yaratma arayn
daki toplumsal hareketlerle daha sk ilikilere girmeye zor
lar.28 Yine burada da deiim, illaki devletin geri ekilmesi
dorultusunda deildir ve sivil toplumun devlet iktidar ala
nnn dnda zerk bir alan olduu, bu iktidar denetleme
ye al t ya da ondan olumsuz ynde etkilendii gibi g
rleri bir kez daha gzden geirmeyi gerektirir. Nitekim,

27 Wolfgang Sreeck, Rejonning Capitalism: Institutional Change in Gennan Poli

tical Economy, Oxford Universiy Press, Oxford ve New York, 2009.
28 Siyasetin snrlarndaki deiimlerin farkl vehelerine dair bir tartma iin u
radaki katklara bkz. Charles S. Maier, (der.), Changing Boundaries of the Politi
cal: Essays on the Evolving Balance between the State and Society, Public and Pri
vate in Europe, Cambridge University Press, Cambridge ve New York, 1987.
33
baz yazarlar sivil toplumla ilgili bu kabullere kar km
lar ve sivil toplum faaliyetlerinin siyasi saikleri ve sonula
ryla ilgili gzlemlerde bulunmulardr.29 Levy, sivil toplu
mun "devletle sfr toplaml bir iliki" zerinden hareket et
tii fikrine kar karken Fransa'daki gelimelere atfta bu
lunur. Ona gre "devlet ile sivil toplum arasndaki iliki kar
lkl ve simbiyotik bir ilikidir. "30 Doal olarak, sz konu
su iliki farkl toplumlarda farkl biimler alabilir ve siyasi
partilerin izledii siyaset bu ilikiyi nemli lde ekillen
direbilir. Trkiye'nin durumunda da bunun byle olduu
nu greceiz.
Trkiye'de yeni ynetiim biimleriyle siyasal olann s
nrlarnn deimi olmasnn, hkme t ile i dnyas ara
sndaki ilikilerin niteliine ve giriimci derneklerinin st
lendikleri yeni rollere yansdn grebiliyoruz. Ge sanayi
leen pek ok lkede olduu gibi, 20. yzyl Trkiye'sinde
de zel sektrn gelimesinde devlet mdahalesi son derece
nemli bir rol oynamtr.31 Trk sanayilemesinin ilk aa-

29 Neera Chandhoke, "The 'Civil' and the 'Political' in Civil Society", Democra
tization , 8 (2), 2001, s. l-24; Jonah D. Levy, Tocqueville's Revenge: State, Soci
ey, and Economy in Conemporary France, Harvard University Press, Cambri
dge, MA, 1999.
30 Levy, Tocquevi!le's Revenge, s. 6 ve 9.
31 Ge sanayileen lkelerde ekonomik kresellemeye verilen tepkilerin ana
lizinde devlet tahakkmnde zel sektr geliiminin tarihsel mirasn hesa
ba katmak nemlidir. Bkz. Gates, "Theorizing Business Power in the Semipe
riphery: Mexico 1970-2000." Bu lkelerdeki sermaye birikim srecinde dev
letin rolne dair almalar arasnda unlan sralayabiliriz: Aye Bura, Stae
and Business in Modern Turkey: A Comparative Study, State University of New
York, Albany, 1 994; Alice H. Ansden, The Rise of "The Rest": Challenges to the
West From Late-Industrializing Economies, Oxford University Press, Oxford ve
New York, Eun Mee Kim, Big Business, Strong State: Collusion and Conflicts in
South Korean Development, 1 960-1 990, State University of New York Press, Al
bany, NY, Sylvia Maxfield ve Ben Ross Schneider, (der.) , Business and he Sta
te in Developing Countries; Dennis L McNamara, (der.) , Corporatism and Ko
rean Capitalism, Routledge, Londra ve New York, 2002; Ben Ross Schneider,

Business and Politics in Twentieth-Century Latin America, CambridgeUniver

sity Press, Cambridge ve New York, 2004.

34
malarnda kar temsili alanna korporatist kurumlar hakim
di. Sanayi ve ticaret odalar, resmen tannan, desteklenen,
ruhsatl kar temsili organlaryd; odalara yelik zorun
luydu, hala da zorunludur. Gnll giriimci dernekleri ise
1 970'lere kadar hemen hemen ortada yoktu.Yine de, Trki
ye'de yaananlar Schmitter'in u gzlemine tam anlamyla
uymuyordu: Devlet korporatizmi "liberallik kart, gecik
mi kapitalist, otoriter, yeni-merkantilist devletin yapsal bir
zorunluluu deilse bile tanmlayc bir unsurudur."32 Tr
kiye'de i dnyasnn temel zellii, hkmet ile byk ir
ketler arasndaki ilikilerin doas tarafndan belirlenmesiy
di ve bu ilikiler rgtl kar temsili erevesinin dnda
yrtlyordu . Byk iletmelerin hkmetle ilikisini be
lirleyen, patronaj ilikileriydi, ama bu ilikiler ayn zamanda
baz gerilimlerle de yklyd. Bu iki taraf ekonomik geli
me srecinin ortaklar olarak dnrsek, baskn ortak ke
sinlikle siyasi iktidar elinde bulundurand.33
zel sektrn gelimesiyle birlikte l 960'larda bu ilikiler
de tedricen deimeye balad. kar temsilinin mevcut ku
rumsal erevesi byk irketler iin giderek daha kstlayc
bir hal ald ve l 970'lerde gnll giriimci dernekleri siyaset
arenasnda nemli bir konuma geldi. 197l'de Trk Sanayici
leri ve ladamlar Dernei'nin (TSlAD) kuruluu hkmet
ile iadamlar arasndaki ilikilerde nemli deiimleri bera
berinde getirdi. TSlAD'n temsil ettii byk iletmeler ar-
32 Philippe C. Schmitter, "Still the Century of Corporatism?" Review of Politics,
(36), 1974, s. 105. llk argmann yeniden deerlendirdii makalesi iin bkz.
Philippe C. Schmitter, "Business and Neo-Corporatism", David Coen, Wyn
Grant ve GrahamWilson (der.) , The Oxford Handbook of Business and Govem
ment, Oxford University Press, Oxford ve N ewYork, 2010, s. 248-26 1 . Trki
ye'nin siyasi geliiminde kar temsiliyetinin kurumsal erevesine dair eski
bir alma iin bkz. Robert Bianchi, lnterest Groups and Political Development
in Turkey, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1 984.
33 Bu ortakln zel sektr geliiminde benzer bir nitelikte olduu Trkiye ve
Gney Kore rneklerinin karlatrlmas iin bkz. Bura, State and Business
in Modem Turkey, s. 19-33.
35
tk devlete daha az baml, hkmet politikalarn eletir
me noktasnda da daha gzn budaktan saknmaz grn
yordu. Kresel dzene entegre olmu, piyasa gdml bir
ekonominin gelimesi iinde, devletin zerkliinin azalaca
ve ayn dorultudaki deimelerin srecei beklenebilir
di. Fakat iadamlarnn cokuyla destekledii kresel piyasa
odakl dnmn sonucu bu olmad. dnyasnda hk
met gc ve nfuzu azalmad gibi, hkmet-iadam ili
kilerindeki gerilimler de ortadan kalkmad.
Trkiye'de ekonomik kalknmann piyasa gdml bir y
ne girmesi, gereken kurumsal dzenlemeler yaplmadan ba
lad. Bu yzden ekonomik istikrar tehdit eden bir dizi so
run ortaya kt. Bu sorunlar 1994, 1999 ve 200 l'de devasa
ekonomik krizler biiminde kendini gsterdi. Son kriz patla
dnda hkmet Dnya Bankas'ndan st dzey bir brok
rat olan Kemal Dervi'i hkmette yer almas iin davet etti.
Dervi, IMF'nin nerdii makro-ekonomik istikrar politika
larn hayata geirecek ve Ekonomiden Sorumlu Devlet Ba
kan sfatyla kapsaml bir kurumsal reform srecini ynete
cekti. Hayata geirilen reformlar ada kapitalizmin "iyi y
netiim safhas"nn temel doktrinlerine uygundu. Bu reform
larn amac, siyasetilerin keyfi mdahalelerini snrlamak ve
ekonomiyi zerk bir brokrasinin ynetimine brakmak iin
gerekli kurumsal yapy oluturmakt. Bir dizi kural koyucu
mekanizmann, zellikle de Bamsz Dzenleyici Kurum
larn (BDK) oluturulmas krizin kontrol altna alnmasn
da etkili oldu ve bunlarn daha sonra finans sistemini baka
bozucu etkilerden koruyabildikleri grld. Fakat hkmet
ekonomik hayatta nemli bir rol oynamay ve sermaye biri
kimi srelerini etkilemeyi srdrd.
Giriimcilerin daha nce faydalandklar pek ok tevik
yeni kapitalizm artlarnda nemini kaybetmiti. Yine de ba
zlar yerinde kald ve ticari faaliyetleri etkileme kapasitesi

36
bakmndan ayn lde nemli baka tevikler de yeni or
tamda kendini gsterdi. Bu yeni ortamda hkmetle i dn
yas arasndaki ilikilerde gzlemlenen deimelerin baka
bir yan da, belediyelerin yan sra merkezi hkmetin ye
rel tekilatnn ekonomik yaamdaki neminin artmasy
d. Bu deiim kresel dzeyde gzlemlenen devleti yeni
den leklendirme eilimleriyle uyumluydu ve hkmet-i
dnyas ilikilerinin dinamiklerine yeni bir unsur kazandr
m, ama zel sektrn geliimini etkileyen siyasi unsurlarn
nemini azaltmamt. Tpk byk iletmeler gibi KOBl'ler
de bu yeni devlet mdahalesi trnden faydalanabiliyordu.
stelik srf byk iletmelerin ihtiyalarna gre tasarlan
m eski tevik yaps deitirilmi, zellikle KOBl geliimi
ni desteklemek iin tasarlanm baz aralar da yapya dahil
edilmiti. Trkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk kez KOBl'lerin
ekonomik faaliyetlerinde hkmetin nemli bir aktr haline
geldiini, ama bu arada byk irketler iin hkmetin ne
mini kaybetmediini sylemek hakszlk olmayacaktr. Yeni
ortamda siyasi gc elinde tutanlarla ekonomik gc elinde
tutanlar arasndaki ilikinin dinamikleri deiti. Hkmet i
hayatnda nemli bir aktr olmaya devam ederken, daha n
ce parti siyasetinde aka siyasi tavr almaktan kanan ia
damlar da siyasette rol alan aktrler olarak sahneye ktlar.
Trkiye'deki 1 980 sonras dnmler srasnda iadam
larnn parti siyasetine dahil olmas devlet-toplum ilikileri
nin yeni ve nemli bir vehesi gibi grnyordu. Bu anlam
da, Trkiye'deki hkmet-i dnyas ilikilerinin yeni bii
minin ltalya ve Yunanistan tarihinde grlen ve parti-dev
let modeli ya da kar siyasetinin "partililii"ne vurgu yap
larak incelenen biimlerle benzerlikler tad sylenebilir.34
34 Wyn Grant, "Govemment-lndustry Relations in Britain, Germany and ltaly:
The Company State, Associative State and Party State", Universitat Cons
tanz, Lecture at Sozialwissenschaftliche Fakultat, Sonderforschungsberei
ch 221, 1989; Orazio Lanza ve Kostas Lavdas, "The Disentang!ement of ln-

37
Ancak, bu lkelerde siyasal ve ekonomik deiimin sonu
larndan biri olarak kar siyasetinin parti siyasetinden g
rece zerkletiini sylemek mmkn grnrken, Trki
ye' de 2002'de AKP'nin iktidara gelmesiyle birlikte, iktidar
partisi etrafnda gelien siyasi iliki alan lkenin siyasal ik
tisadndaki yeni eilimlerden biri olarak n plana kt. Bu
nunla birlikte, Trkiye'deki durumu ekonomik karlarn ik
tidar partisi tarafndan "smrgeletirildii" bir vaka olarak
tanmlamak zor olacaktr. Bizim gzlemlediimiz ey, hk
met ile i dnyas arasnda karlkl bamllk ieren bir ili
ki biiminin ortaya km olduudur. Gerek bireysel giri
imcilerin, gerek giriimci derneklerinin glenmesinde h
kmet destei nemli olmutur. Ama ayn zamanda giriim
ciler, iktidar partisini desteklemek zere ekonomik kaynak
larn seferber etmiler, giriimci dernekleri de bu dorultu
da nfuzlarn kullanmlardr.
Giriimci dernekleri hkmetin ayrcalkl byk iadam
laryla ilikilerinde hala nemli bir rol oynamamaktadr
lar. Bununla birlikte yeni i ortamnda kar temsiliyetinin
erevesinin ayn kalmad da aktr. Odalar ve 1970'ler
de kurulmu olan gnll giriimci dernekleri, zellikle de
TSlAD, hala aktif ve nemli olmakla birlikte artk rakipsiz
deiller ve yeni giriimci rgtleriyle ayn alan paylamak
durumundalar.
AKP ile TSlAD arasndaki ilikilerin zellikle gerimli bir
seyir izledii grlmektedir. Hkmetin odalara kar sergi
ledii tehdit ve kendine tabi klma gayreti karm bir yak
lam sergilemesi de benzer gerilimleri yanstyor. Bu durum
hkmetin 1990'lardan beri siyasal lslam'n ykseliiyle be
raber kurulan ve gelien gnll giriimci rgtleriyle kur
duu scak ilikilerden farkl. Bu rgtlerden ilki, 1990'lar-

terest Politics: Business Associability, the Parties and Policy in Italy and
Greece",European]oumal of Political Research, 37 (2), 2000, s. 203-235.

38
da siyasal lslam'n tek temsilcisi konumundaki Refah Parti
si'yle (RP) yakn ilikileri olan Mstakil Sanayici ve ladam
lar Dernei'dir (MSlAD) . Bu kitapta tartacamz dier
iki gnll giriimci rgt olan Anadolu Aslanlar ladam
lar Dernei (ASKON) ve Trkiye ladamlar ve Sanayiciler
Konfederasyonu (TUSKON) daha sonra kuruldular; onlarn
yeleri de siyasal Islam'n toplumsal taban iinde yer alyor
du. Bu rgt, kendilerini daha nce kurulmu olan rgt
lere kar konumlandrdlar ve son derece kutuplam bir i
dnyasnn domasnda nemli rol oynadlar.
Hkmetin baz giriimciler ve giriimci rgtleriyle kur
duu yakn ilikiler, bu kutuplamann nemli bir yn ola
rak ortaya kyor. Hkmetin farkl giriimciler ve rgtle
re kar taknd tavr, i dnyasndaki ilikileri ve giriimci
rgtlerinin gcn ve nfuzunu etkilemitir. Korporatizm
zerine yazlanlarda, giriimci derneklerinin mevcut siyasal
dzenin kurumsal zellikleri tarafndan ok eitli yollar
dan ekillendirildiinden bahsedilir.35 Schneider Latin Ame
rika zerine almasnda, topluma zg iletme rgt bi
imlerinin zmlemesinde bu rgtlerin biimlendii ku
rumsal yapnn basit zelliklerinin tesine geilmesi ve bu
biimleri deitirme ve yeniden tanmlama peindeki siya
si aktrlerin stratejik eylemlerinin hesaba katlmas gerekti
ini ne srer.36 Schneider'in Latin Amerikan hkmetleri
nin 20. yzyl boyunca i dnyasn rgtleme ve rgtsz
letirme tarzlarna dair aratrmalar, Trkiye'deki rgtsel
ortamn siyaset gdml niteliinin analizinde bize faydal
ipular salayacaktr.

35 Wolfgang Streeck, "The Study of Organized Interests: Before 'the Cen

tury'and After", Colin Crouch ve Wolfgang Streeck (der.), The Diversity of
Democracy:Corporatism, Social Order and PoJitica] Conflict, Edward Elgar,
Cheltenham, UK ve Northampton, MA, 2006, s. 3-45; Schneider, Business Po
litics ad the State in Twetieth-Cetury Latin America.
36 Schneider, Busiess Politics ad the State in Twetieth-Century Latin America.

39
 Fakat Trkiye rneinde giriimci rgtlerinin kendile
rinin de i dnyasndaki kar konfigrasyonlarn deiti
ren siyasal srelerde rol aldklarn gryoruz. Bu kurulu
lar sadece yelerinin sektre!, blgesel ve leksel zellikle
rinden kaynaklanan ekonomik karlarn temsil etmemek
te, onlar makro dzeyde tanmlanm toplum projeleri etra
fnda birletirmeye ve mobilize etmeye almaktadrlar. Bu
nun, lkenin ekonomik ve siyasi gelimesinin yn asn
dan nemli sonular olmas kanlmazd.
ktidardaki AKP hkmeti evresindeki siyasi iliki ala
r iinde yer alan yeni giriimci rgtleri, dinin toplum ve
siyasetteki yerinin deitii ortamn parasdrlar; bu onla
rn rgtsel sylem ve stratejilerinin olumas asndan b
yk nem arz eder. Din Trkiye siyasetinin her zaman bir
paras olmutur, ama siyasi lslam'n ykselii lslam'a ikin
inan ya da kurumlar sistemi tarafndan deil, deien du
ruma uyum salayan ve ortaya kan frsatlar kullanan siya
si aktrler tarafndan ekillendirilmitir.

DN VE YEN KAPTALZMN "RU H U"

Dinin kamusal alandan ve siyaset alanndan ekilmesinin

ampirik adan geerli bir tarihsel fenomen ya da normatif
bak asndan zorunlu olarak pozitif bir gelime olarak de
erlendirilmemesi gerektii yaygn biimde savunulmu ol
sa da,37 dinin kamusal alana dnnn artc olmadn
ileri srmek hala kolay deildir. Aslnda Max Weber de din
ile kapitalizm arasndaki ilikiye yapt r ac katknn
ardndan son kitab General Economic History'yi (Genel Eko-
37 zellikle bkz. Jose Casanova, Public Religions in the Modem World, University
of Chicago Press, Chicago, iL, 1994; Casanova, "Public Religion Revisited" ,
Hent d e Vries (der.) , Religion Beyond the Concept, Fordham University Press,
New York, 2008, s. 101-1 19.

40
nomi Tarihi) u gzlemle bitirir: "Modem ekonomik insan
lk dini kklerini kaybetmitir. "38
1960'larda Weber'in almalarm tartan Talcott Parsons
ya da Maxime Rodinson gibi teorisyenler de ada toplum
da dinin rolnn modern Bat kapitalizminin geliimin
de Weber'in Protestanla atfettii role benzeyemeyeceini,
nk dinin giderek zel hayatla ilgili bir mesele haline gel
diini dnyorlard.39 Rodinson'un Islam ve Kapitalizm'de
belirttii gibi, "Gnmzde din bugn esas olarak herkesin
zihninde bireyin doast deerlere ilikin tavrna rehberlik
eden bir ey grnmndedir."40
1 960'larda Parsons ve Rodinson gibi teorisyenler dinin gi
derek zel alanla snrl bir olgu haline geldiini kabul et
mekte zorluk yaamyorlard. Ama bugn, son dnemde
ki kapitalist kresellemenin "kamusal dinin geri dn
" veya "post-seklerizm" gibi kavramlar etrafnda youn
tartmalarn yrtld kltrel ortamnda, ok az sos
yal bilimci ya da tarihi bu fikri Parsons ya da Rodinson ka
dar rahat benimseyebilir. Jrgen Habermas'n u sz bu at
mosferi yanstyor: "Dini gelenekler ve inan topluluklar
1 989-90'daki r ac deiimden beri yeni ve beklenme
dik bir siyasal nem kazand."41 Bu deiimin 1 989 ncesi
ne de uzandn ileri srebiliriz. Aslnda daha 1 986'da, Da
niel H. Levine farkl toplumlarda din ve siyasetle ilgili birka
kitab tartt makalesinde, dinin yeniden nem kazanma
snn yaygn bir ilgi uyandrdn ve "daha nce Marksizm'e

38 Max Weber, General Economic History, New Brunswick, Transaction Publis

hers, NJ ve Londra, 1891 (1927), s. 369.
39 Talcott Parsons, "lntroduction" to Max Weber, The Sociology of Religion, Bea
con Press, Boston, MA, 1964 (1922).
40 Maxime Rodinson, Islam and Capitalism, Saqi Essenials, Londra, 2007
( 1 966), s. 286.
41 Jrgen Habermas, "Religion in he Public Sphere", European ]ournal of Plilo
soply, 14 (l), 2006, s. l .

41
ya da modernlemeye ayrlan tm tayin edici etkiyi dine at
feden" baz yaklamlar beraberinde getirdii gzleminde
bulunuyordu.42
Dinin bu yeniden nem kazan belki kapitalist kresel
lemenin bireysel yaamlara etkisine gndermede bulunarak
aklanabilir; deien ve belirsizleen bir ortamda toplumsal
ilikilere anlam vermeye ve bu ilikilerle baa kmaya al
an insanlar iin dinin giderek daha ekici bir hal ald ne
srlebilir. Aslnda hem dezavantajl kesimlerin fkelerinin
hem de imtiyazllarn meruiyet araylarnn43 kreselleme
sonucunda yaanan deiiklikler balamnda nem kazan
mas ve insanlar rgtl dinlere snmaya gtrmesi ar
tc deildir. nsani dayanmann temellerinin giderek krl
ganlat bir dnyada "eksik olanla ilgili farkndalk" (An
Awareness of What is Missing)44 dinin ekiciliini aklama
da bal bana gl bir argman olabilir.
Dinin toplumsal alanda ortaya k biimlerini etkileyen
ve biimlendiren unsurlarn aratrlmas bu kitabn kapsa
m dnda. Bu kitapta, yeni kapitalizmin kltrel ve siya
si ortamnda dinin nemli bir unsur olduuna, siyasi syle
min ve hkmet politikalarnn yan sra toplumsal ilikile
rin ieriini de etkiler hale getirdiine dikkat ekmekle ye
tiniyoruz. Bu ortamda din, sosyal sermayenin gven temeli
yaratan bir unsuru olabilir.45 Ama bunun tersi de mmkn
dr. Din, kayna siyasi olan etnik blnmelerin ifadesinde

42 Daniel H. Levine, "Religion and Politics in Comparative and Historical Pers

pective", Comparative Politics, 19 ( 1), 1986, s. 95.
43 Weber, Sociology of Religion, s. 106-108.
44 Jrgen Habermas ve di., An Awareness of What Is Missing: Faith and Reason in
a Post-Secular Age, Polity, Cambridge ve Maiden, MA, 2010.
45 Robert D. Putnam, Making Democracy Work: Civic Traditions in Modem Italy,
Princeton University Press, Princeton, NJ, 1993; Putnam, Bowling Alone: The
Collapse and Revival of American Community, Simon &: Schuster, New York,
2000. Aynca bkz. Corwin Smidt, (der.), Religion as Social Capital: Producing
the Common Good, Baylor University Press, Waco, TX, 2003.
42
bir referans noktas olabildii gibi,46 bir uluslararas atma
kayna olarak da grlebilir.47
Trkiye'de siyasal lslam'n ykseliini, "nceki dnemin
ezilmileri" olan ve artk varlklarn kamusal alanda hisset
tirmeye balam olan mmin kesimlerin eski maduriyetle
ri yznden Kemalizm'e duyduklar tepkiye referansla ak
lama ynnde genel bir eilim olduunu biliyoruz.48 Bu yo
rumun oturduu paradigmada "toplum mhendislii" teri
mi, modernleme srecinde devletin uygulad kltr po
litikalaryla ilgili tartmalara tahsis ediliyor. Bireysel yaam
larda kutsalln yerini, dinin yorumlann ve dindarln
tezahrlerini etkileyen saysz siyasi ve sivil aktrn oyna
dklar rol balamnda, bu kavramn kullanldna rastlam
yoruz.49 Oysa siyasi lslam'n ykseliinin Trkiye i ortamn
daki yansmalarn incelerken tam da nadiren byle tanmla
nan bir toplum mhendislii tipini dikkate almak gerekiyor.
Bizim almamz, Trkiye toplumunda dinin neminin art
nda hkmetin oynad role dikkati ekiyor. Ayrca siya
si lslam tabannn oluumunda giriimci rgtlerinin kullan
d stratejilerin ve dini sylemlerin rolne vurgu yaplyor.

46 Bu konuda zellikle bkz. Chandhoke, "The 'Civil' and the 'Political' in Ci

vil Society" ve Cedric de Leon, Manali Desai ve Cihan Tual, "Political
Articulation:Parties and the Constitution of Cleavages in the United States,
India, and Turkey", Sociological Theory, 27 (3), 2009, s. 193-219.
47 Samuel S. Huntington, The Clash of Civilizations and !he Remaking of World
Order, Simon and Schuster, New York, 1996.
48 Bu eilimi yanstan yaklamlarn eletirel bir deerlendirmesini, Glalp'in
eserlerinde gryoruz. Bkz. Glalp, "Islamism and Posmodernism" ve "Glo
balizing Postmodernism: lslamist and Western Social Theory."
49 Dinin "doall" fikrine kar gl bir sav ABD balamnda "kutsal re
ten" farkl rgtlerin oynad rolle ilgili Wuthnow'un tartmasnda bulmak
mmkn. Bkz. Robert Wuthnow, Producing the Sacred: An Essay on Public Re
ligion, Universiy of Illinois Press, Urbana, iL ve Chicago, iL, 1994. Dini kim
lik ve aidiyetin doallatmlmasnn fiili inasna katkda siyasi partilerin rol
ne ilikin bir tartma iin bkz. de Leon, Desai ve Tual, "Political Articulati
on: Parties and the Constitution of Cleavages in the United States, lndia, and
Turkey."

43
 Din, bu rgtlerin yelerini etrafnda toplamaya al
tklar toplumsal, ekonomik ve siyasal gelime modelleri
nin bir unsuru olarak kendini gsteriyor. Bu rgtler, ye
leri arasnda sektrel, leksel ya da blgesel farklar aan
bir gven ve dayanma zemini oluturma abas iinde, di
ni bir iliki sermayesi (network resource) olarak kulland
lar. Yeni kapitalist dzende retimin rgtleni biimle
ri dikkate alndnda, bu farklarn neden retim faaliyeti
nin iinde yer ald ilikisel matristen daha nemsiz bir ha
le geldikleri grlebilir. 50 Dikey rgtlenen ve brokratik
tarzda ynetilen byk iletmeler artk kinci Dnya Sava
sonras dnemin retim sistemlerinde sahip olduklar ay
rcalkl konumlarn kaybetmi durumdalar. Bu irketlerin
kld, merkezi ynetim modellerinden uzaklald
ve brokratik ynetim uygulamalarnn yerini daha "esnek"
uygulamalarn ald grld. Bu arada, az gelimi blgede
bulunanlar da dahil olmak zere pek ok KOBl, kendi ara
larnda ve yerli ya da yabanc daha byk iletmelerle farkl
tedarik, szleme paylam ve taeronluk ilikileri kurarak
faaliyet gstermeye balad. 51 Trkiye rneiyle ilgili al
mamz, bu sre iinde ekonomik olarak gelimi ehirlerin
ya da ulusal ve kresel dzeyde alan byk irketlerin
neminde bir azalma olmadn gsteriyor. Bunun yerine,
bu byk irketlerle artk daha nemli olan ve yerel ya da
ulusal snrlarn tesine uzanan kk irketler arasndaki
ilikilerle ilgili bir deiim yaandn gryoruz. Bu ba
lamda, farkl blgelerde bulunan kk ve byk iletme-

50 jessop ve Sum, Beyond the Regulation Approach.

51 Asl Amin (der.), Post-Fordism: A Reader, Blackwell, Oxford v e Cambridge,
MA, 1994; Michael j. Piore ve Charles F. Sabel The Second Industrial Divide:
Possibilities for Prosperity, Basic Books, New York, 1984; Gay Gereffi, "The
Global Commodity Chains" , Barbara Stallings (der.) , G lobal Change, Regional
Response: The New International Context of Development, Cambridge Univer
sity Press, Cambridge ve New York, 1995, s. 100-142.

44
ler arasnda iliki alar olumas, giriimci rgt faaliyetle
rinin nemli bir vehesi haline gelmi durumda. Byk ia
damlarn temsil eden TSlAD dahil olmak zere tm giri
imci rgtlerinin bu tr faaliyetlerle megul olduu bu ki
tapta tartlan konular arasnda yer alyor. 1990'larda T
SlAD'n taradaki her lekteki irketle yakn ilikiler geli
tirdiini ve sektre! ve blgesel giriimci rgtlerinin ku
rulup Trk Giriim ve l Dnyas Konfederasyonu (TR
KONFED) adl bir emsiye rgt altnda toplanmalarnda
etkili olduunu gryoruz.
Bu stratejik ynelim erevesinde, dini bir iliki sermaye
si olarak kullanan giriimci rgtleri, muhafazakar Msl
manlarn teden beri sekler giriimcilerin hakim olduu
i dnyasnda karlat ayrmcln altn izerek yeleri
arasndaki balan glendirmeye ve onlar siyasal Islam ta
bannda birlikte tutmaya altlar. Bu rgtler ayrca i dn
yas dnda faaliyet gsteren dier slami karakterli gnl
l kurulularla ibirlii yaparak, ekonomik ve ekonomi d
karlarn bir arada savunulduu iliki alarnn olumas ve
salamlamas iin altlar.
Yeni ortaya kan "muhafazakar Mslman burjuvazi"nin
kendisini yeni kapitalist ortama uyarlamakta zorluk ek
memesi, slami hukuk ve brokrasi kurumlarnn kapitalist
ekonomik gelimeyi snrlad ynndeki kurumsal analiz
lerin geerliliine glge dryor. 52 Bu analizleri eletirel
bir yaklamla deerlendirirken, kurumlarn ekonomik ya-

52 zellikle bkz. Timur Kuran, "The Jslamic Economic Crisis: Instiutional Ro

ots of Economic Underdevelopment in the Middle Easc", ]oumal af Economic
History, 63 (2), 2003, s. 414-464 ve Kuran, The Long Divergence: How Isla
mic Law Held Back the Middle East, Princeton University Press, Princeton, NJ,
2010. Bryan Tumer'a gre, Weber'in dini inan ile kapitalist geliim arasnda
ki balant zerine grlerine dair, lslaml kurumlarn erkekegemen brok
rasi niteliine odaklanan bir yorum pek ok tarihsel aratrmayla desteklen
mektedir. Bkz. Bryan 5. Turner, "Islam, Capitalism and the Weber Thesis",
Britishjourna! ofSociology, 25 (2), 1974, s. 230-243.
45
anm gereklerine gre deiebilir olduuna ve dini kimli
in ekillendirdii baz davran biimlerinin farkl tarihsel
balamlarda farkl ekonomik sonular yaratabileceine dik
kat ekilebilir. 53
Trkiye rneinde grdmz ekliyle dinin bir ili
ki sermayesi olarak kullanlmas, yeni kapitalist dzene z
g retim rgtlenmesi ve siyasi eylem biimleriyle birlikte
yer almtr. Bu ortamda lslam'n kapitalist giriimcilik faali
yetiyle eliki iinde olduunu grmyoruz. Ancak, bu giri
imcilik ortamnda dinin oynad roln Weber'in inceledii
Protestan etik ile kapitalizmin geliimi ilikisinde dinin oy
nad rolden ok farkl olduunu grmek gerekiyor.
Weber'in kapitalist geliim zmlemesinde dinin oyna
d roln nemli bir vehesi "i ve d ilikilerin etiiyle" il
gilidir. Weber'e gre geleneksel toplumlarda bu iki etik ka
tegorik olarak birbirinden ayrdr; insann kendi grubundan
olanlarla, yani hanesinin, klannn, kabilesinin, dini cemaa
tinin yeleriyle yapt anlamalarda geerli olan etik norm
lar ve yasaklar, "yabanclar"la yaplan anlamalardakiler
den farkldr. Protestanln farkl bir etik anlayyla i ile
d arasndaki duvar ykmasnn nemli ekonomik ve si
yasal sonulan olmutur.54 Dalist etiin ortadan kalkma
s ve herkesi balayan bir ahlakn ortaya kmasyla oluan
gven zemini belirsizlii byk lde kaldrd iin, "ya
banclarla" ekonomik ilikiler alannn srekli genilemesi
nin yolu almt.
Geleneksel dalizmden evrensel etie geiin kapitalist
geliimde yaratt etki ekonomi alanyla snrl deildi. Bu
geii, Collins'in szn ettii "yurttalk devrimi" bala
mnda, yani devletin fonnel yasal rasyonalitesi ve irket y
netiminin formel ekonomik rasyonalitesi tarafndan yne-

53 Bu sav urada sistematik olarak takip edilir: Rodinson, Islam and Capitalism.
54 Weber, General Economic History, s. 356-369.

46
tilen modern kapitalist toplumlarn tm yeleri iin anlam
ve nem kazanan formel yasal haklar ve usullere yansyy
la ilgili olarak da gzlemlemek mmknd.55 Weber'in Pro
testan etiinin kltrel evreninin bir araya getirdii modern
yurttalk, brokratik hukuk devleti ve kapitalist giriimci
lik zerine gelitirdii fikirleri, zellikle onun General Eco
nomic History (Genel Ekonomik Tarih) adl eserinde bulabi
liyoruz.
Trkiye'deki gelimelerle ilgili aratrmamz, dinin, piya
sa aktrleri arasndaki ekonomik ilikilerde ve bu aktrlerin
hkmetle ilikilerinde gven tesis etmek iin kullanlan bir
iliki sermayesi olduunu gsteriyor. Paylalan dini kimli
in istikrar kazandrd ekonomik ve siyasal iliki alar ise,
kimi ekonomik aktrleri ierirken kimilerini dlar. Aslnda
"teki"nin dlanmas "biz" arasndaki dayanmann inas
nn ayrlmaz bir parasdr.
Trkiye i dnyasnn dnmnde dinin oynad rol, .
bu kitapta bir snf ii atma balamna oturtuluyor. la
damlar topluluu iindeki yarlmalar, her eyden nce,
1980 ncesinde ortaya kp glenen eski giriimcilerle da
ha sonra siyasi lslam'n ykseliiyle birlikte ortaya kan
ve AKP iktidaryla olan ayrcalkl ilikilerden faydalanma
ya devam eden yeni giriimciler arasnda kendini gsteri
yor. Burada dini kimliin, ayn snf iindeki farkl aktrler
arasndaki ittifak ve atmalarn tanmlann ekillendiren
bir unsur olarak ortaya ktn gryoruz. Bu anlamda, di
ni kimliin n plana kmasnn i dnyasndaki kutupla
maya yapt katky grebiliyoruz.

55 Randall Collins, "Weber's Last Theory of Capitalism: A Systematization",

American Sociological Review, 45 (6), 1 980, s. 933. Aynca bkz. Stephen Kal
berg, "Max Weber's Types of Rationality: Cornerstones for the Analysis of
Rationalization Processes in History", American)ournal of Sociology, 85 (5),
1980, s. 1 145- 1 1 79.

47
 TRK DNYASINDA SREKLLK VE DEGM:
SYAS DESTEKLE YARATILMI BR
BURJUVAZDEN DGERNE

Siyaseten desteklenen sermaye birikimi 20. yzyl Trki

ye'sinde zel sektr geliiminin nemli bir vehesidir .56
Hem 20. yzyl bandaki ttihat ve Terakki hkmetinin
hem de Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucularnn ulus ina
s gndeminde, 1 9 . yzyl Osmanl ekonomisinde sanayi ve
ticarete egemen olan gayrimslim aznlklarn yerini alacak
bir "ulusal burjuvazi"nin yaratlmas vard. Byyp gelien
yeni giriimciler snf ilk yatrm kaynaklarn olutururken,
himayeci ekonomide gvenli pazar ararken ve Kamu kti
sadi Teekkllerinde (KT) retilen ucuz sanayi girdilerini
kullanrken devlete yaslanyorlard.
Ayrca ticari faaliyetin toplumsal meruiyetinin mlkiyet
haklar ve serbest giriimle ilgili genel kabullere dayanmad
n, zel sektrn lkedeki ekonomik kalknmaya yapmas
beklenen katky temel aldn gryoruz. Cumhuriyet ta
rihinin byk bir ksmnda, en azndan 1 980'lere kadar b
yk sermayenin toplumsal alandaki yeri net bir biimde be
lirlenmi deildi. Ayrca sistematik olarak takip edilen, tu
tarl bir kalknma stratejisinin yokluu sebebiyle de ciddi
ekonomik belirsizlikler vard. Siyaset karsndaki zayfl
ndan da honutsuz olan byk sermayedarlar iin bu eko
nomik belirsizlikler nemli bir ikayet konusuydu.
Trkiye'nin kresel ekonomiye dahil olmasnn ardndan,
lkenin artk da dnk ve piyasa odakl bir ekonomik stra
teji izleyecei, zel sektrn ve byk iletmelerin merke
zi konumunun artk tartlmaz olduu bir noktaya gelindi
i aklk kazand. Bu durum Trkiye'de burjuvazinin geli
me srecinin tamamland nokta olarak grlebilirdi, ama

56 Bu konuda bkz. Bura, State and Business in Modern Turkey.

48
durum yle deildi. Onun yerine, yeni hkmet mdahalesi
mekanizmalarnn tanmlad avantajlardan yararlanan ve
dini kimlikle belirlenen kltrel sermaye kaynaklanna da
yanan iliki alar iindeki yeni aktrlerin siyaseten olutu
rulduu bir dneme gelindi. O halde bunu, zel sektr geli
iminin farkl bir ortamda kendini tekrar ediinin, siyaseten
yaratlm bir grup sermayedarn yerini baka bir ayrcalkl
grubun almasnn tarihi olarak yorumlayabilir miyiz?
Gemiin mirasnn siyasi karar mekanizmalarnn tavr
larn ekillendirdii, iadamlarnn hkmetten beklenti
lerini belirledii ve yeni ortamdaki ilikileri etkiledii ak.
Ama hkmetle i dnyas arasndaki ilikilerin dinamik
lerinin eskisinden farkl olduu, eski dnemde gelimi ve
ekonomik adan glenmi snf aktrlerinin yeni ortaya
kanlarla birlikte yer ald, dolaysyla i dnyasnn siyaset
le ilikisinin yeni gerilimler ierdii bir ortamda, tarihin te
kerrr ettii pek sylenemez. Bugn i dnyasna damgas
n vurmaya devam eden gerilimler, farkl sermaye gruplar
nn destekledii rakip kapitalist kalknma modellerinin bir
arada var olduu bir ortamda daha da iddetlendi. Bu rakip
modeller, farkl sermaye gruplarnn, ekonominin dzenle
yici erevesinin niteliine, toplumsal dayanma biimleri
ne ve d ekonomik ilikilerin biimleniine dair farkl gr
ve taleplerini ieriyordu.
ladamlan topluluu iinde, l slami referanslarla i yapan
ve siyaseten ayrcalkl iliki alaryla balantl kesimine da
hil olmayanlar, zellikle de TSlAD'n temsil ettii byk
sermayedarlar, siyasi yetkililerin keyfi mdahalesini asga
riye ekecek kurallar ve kurumlar erevesi talep ediyordu.
Bu sermaye gruplarnn d ekonomik ilikilerde tercih et
tikleri stratej i, gelimi Batl lkelerle, zellikle Avrupa Bir
lii'yle (AB) sk ilikileri korumakt, nk bu ilikiler h
kmetin keyfi mdahalesini snrlayacak bir yasal ereve-

49
nin kurulmasn ve siyasi aktrlerin bu ereveye uymasn
gerektirecekti. Keynesyen talep ynetimi modeli dahilinde
ekillendirilen refah devleti politikalarn savunmalar ok
mmkn olmasa da, sanayi ilikilerine dair grleri eme
in karlarnn rgtl temsilini ve yaygn Avrupa uygula
malarna uygun formel sosyal politika yaklamlarn kabul
lenme ynndeydi.
Dier bir kapitalist gelime modeli, hkmete yakn ia
damlar ve giriimci derneklerinin ekonomiye keyfi siyasi
mdahalenin kapsamn genileten bir yaklam tercihleri
dorultusunda ekillendi. slami referanslarla faaliyet gs
teren yeni giriimci dernekleri AKP hkmeti dnemin
de Trkiye'nin AB yeliine aka kar kmay brakt
lar. 57 Bununla birlikte, Trkiye'nin geleneksel Bat'ya d
nk d politikasndan farkl bir d politika izgisinin ta
kibinde aktif rol aldlar. Buradaki amalar IMF ve Avrupa
Komisyonu gibi uluslararas aktrlerin eletirilerine ra
men, siyaset destekli eitli sermaye birikimi mekanizmala
rndan yararlanmalarn salayan bir politika ortamn ko
rumakt; ayrca ye tabanlar iin OECD d lkelerle eko
nomik ilikiler gelitirmek daha kolay, dolaysyla daha e
kiciydi. Bu rgtlerin gerek eitsizlik ve yoksulluk soru
nuna, gerekse sanayi ilikilerine yaklamlar byk l
de slam kaynakl etik ve toplumsal hakkaniyet normlary
la ekilleniyordu.
Ekonomik kresellemenin demokrasi asndan sonula
rnn ele alnd birok nemli almada, kreselleme di
namiklerinin ulusal egemenlii snrlamasnn -ya da siyasi
mdahale kapsamn daraltmasnn- ekonomik kalknma
y engellemekle kalmayaca, demokratikleme srecini de

57 Kimi beklentilerin aksine AKP dneminde AB yelik sreci devam etti, ama
yelik nndeki engelleri yapc bir tarzda ama noktasnda zellikle AKP'nin
ikinci dneminden itibaren pek kararllk grlmyordu.

50
baltalayacana dikkat ekilmitir.58 Trkiye rnei, belli bir
lkede kresellemenin siyasi gelimelere etkisinin, snf
karlarn farkl tarzlarda tanmlayan farkl iadam gruplar
nn oynad rol tarafndan da belirlendiini gsteriyor.
karlarn hkmetle farkl ilikiler iinde, farkl biimler
de tanmlayan ve savunan sermaye gruplarnn varl, farkl
kapitalist gelime modellerinin ortaya kmasna yol amak
ta ve model seimiyle ilgili siyasi kararlan etkilemeye al
an gruplar arasnda gl snf ii gerilimler yaratabilmek
tedir. Trkiye'de iki rakip kapitalist gelime modelinin var
l yznden ortaya kan atma ve uzlamalarn sonucu
hala belli deil. Ama bu sonucun siyasal rejimin karakteri
ni ekillendirmekte nemli bir rol oynayaca sylenebilir.
Schmitter'in de belirttii gibi, kapitalizm ile demokrasi ara
sndaki iliki hi de basit ve tek dorultulu deildir. 59

KTABIN PLANI VE VER KAYNAKLARI

l dnyasndaki karlar konfigrasyonunun deimesi ve

1 980 sonrasnda, zellikle AKP iktidar dneminde, hk
metle iadamlar arasndaki ilikilerin yeni zellikler ka
zanmas, baz alardan zel sektrn cumhuriyetin ilk d
nemlerindeki geliimini hatrlatyor. Ekonomik ve klt
rel ilikilerde yeni bir sayfa ama -eskiyle balar kopar
ma- fikri her iki dnemde de nemli. 1 980 sonras dne
min ideolojik atmosferinde nceki dnemin devlet-toplum
ilikilerini belirleyen zelliklere yneltilen eletiriler zel
likle sertti.

58 Bkz. Claude E. Barfeld, Free Trade, Sovereignty, Democracy:The Future of the

World Trade Organization, AEI Press, Washington, DC, 200 1 , Rodrik, The
Globalization Paradox.
59 Philippe C. Schmitter, "The Consolidation of Democracy and Representation
of Social Groups'', American Behavioral Scientist, 35 (4/5), 1992, s. 422-449.

51
 Bu kitabn "Cumhuriyet Trkiye'sinde Ekonomik Geli
me ve Kltrel Modernleme: Genel Bir Bak" baln ta
yan Birinci Blm'nde, Trkiye'nin kresel ekonomiye da
hil olmasndan sonra i ortamn yeniden ekillendiren d
nmlere dair analizimizin tarihsel arka plan sunuluyor.
Bu blmde zerinde durduumuz ey, pek ok yerde vur
gulanan "youn devlet mdahalesinin yaratt ekonomik
sorunlar" ya da "otoriter seklerlemenin demokrasiyle ba
damaz nitelii" deil. Bunun yerine, devlet mdahalesinin
piyasa gelimesini destekleyen bir rol oynamay baarama
m olmasna ve seklerlemenin snrlarna dikkat ekmeye
alyoruz. Trkiye'deki zel sektr geliiminin siyasi koor
dinatlarna dair tartmamzda 1980 sonras dnemde hk
met-i dnyas ilikilerindeki sreklilikleri ve deiiklikleri
aa karmaya alyoruz. Benzer ekilde Trkiye'de sek
lerliin ilk dnem tarihsel seyrini de ele alyor ve, kinci B
lm'de ele alnacak olan ekonomi ile din arasndaki ilikinin
lslamt siyasetin farkl safhalarnda geirdii deiimlerle il
gili tartmaya zemin hazrlamak zere, siyasal lslam'n ulu
sal kalknmac safhasn inceliyoruz.
"1980 sonras Trkiye Toplumunda Ekonomi ve Dinin De
ien Yeri" balkl lkinci Blm'de, ilk olarak, Trkiye'nin
dzenlenmemi bir piyasa sistemiyle ynetilen ekonomisinin
krizlerini ve 1990'larda lkenin siyasal lslam'n yaratt geri
limlerle sarsln tartacaz. Daha sonra, 1990'lardaki eko
nomik ve siyasal krizlerin AKP'nin muhafazakar liberalliinin
oluumu zerindeki etkilerini ele alacaz. Partinin slami ha
reketin radikal unsurlarn geride braktn ve gerek liberal
piyasa ekonomisini gerek demokratik siyasetin temel unsur
larn benimsediini iddia etmesine ramen, AKP hkmeti
toplumda dinin yerini deitirmeye alm, ayrca d eko
nomik ilikileri de dntrme giriimlerinde bulunmutur.
Bu blmde sunulan tartma, AKP dnemindeki topluma ls-

52
lam damgas vurma giriimlerinin, tek parti dnemi cumhu
riyet hkmetlerinin eksik kalm seklerletirme projesine
nazaran, pek ok adan daha baarl olduunu gsteriyor.
"Sermaye Birikiminin Yeni Siyasal ktisad" balkl n
c Blm'de, ulusal kalknmaclktan da ak piyasa eko
nomisine geiin, hkmetin ekonomiye mdahalesinin
nemini azaltmad ileri srlyor. Bu blmde ekonomi
nin yeni dzenleyici erevesi iinde ortaya kan siyasi des
tekli sermaye birikimi frsatlar ele alnyor. Bu tr frsatla
rn, daha nce i dnyasnda nemli bir yeri olmayan ama
AKP iktidar dneminde ciddi bir ticari baar elde eden bir
grup giriimcinin byme seyrini nasl belirledii de n
c Blm'n tartma konularndan biri. Bu balamda siya
setle i dnyas arasndaki ilikinin yeni dinamiklerini ince
lerken, ekonomik ve siyasi karlarn nasl birbirine eklem
lendiine ve bu karlar gzeterek srekli deitirilen bir
yasal ereve iinde birlikte savunulduklarna dikkat eki
yoruz. Burada ayrca, hkmetle iadamlar arasndaki ili
kinin ald yeni biimi ve bunun demokratik siyaset asn
dan yaratt sonular tespit etmek iin medya sektrnde
ki gelimeleri tartmaya ayoruz.
"Siyasi Aktrler Olarak Giriimci rgtleri" balkl Dr
dnc Blm'de, be gnll giriimci rgtnn (TSl
AD, MSlAD, ASKON, TUSKON, TRKONFED) yelik
yaplarn, rgtsel sylem ve stratejilerini, ve siyasi iktidar
la ilikilerinin niteliini inceliyoruz. l dnyasndaki kar
konfigrasyonunun geirdii deiimde bu rgtsel aktr
lerin oynad rolleri ve siyaseten kutuplam bir toplumda
rakip kapitalist kalknma modellerinin ortaya kn ele al
yoruz. Ayrca ou durumda gnll giriimci rgtleri ara
sndaki atma ve ittifaklarn tezahr ettii bir arena niteli
indeki ticaret ve sanayi odalarnn ekonomik ve siyasi ne
minin devam ettiine dikkat ekiyoruz.

53
 Kutuplam bir i dnyasn ortaya karan unsurlar tar
ttktan sonra, Beinci Blm'de, kutuplamann yerel d
zeydeki tezahrleri zerinde duruyoruz. Bu blmn ban
da, blgesel ekonomik gelimenin snrlarna ve stanbul ile
hinterlandnn ekonomik nemini koruduuna dikkat ek
mek amacyla, sanayinin yer deitirme eilimlerini ve ta
radaki illerin Trkiye ekonomisindeki bugnk konumlar
n inceliyoruz. Bu inceleme, i dnyas iindeki yarlmalar
ortaya koyarken, taradaki ekonomik gelimenin eski met
ropollerin nemini azaltmadn da gsteriyor.
Beinci Blm'de, daha sonra, ekonomik ve siyasal zellik
lerine gre seilen ilde, yerel i ortam ele almyor. Bu iller
den ikisi, Kayseri ve Gaziantep, yeni ortaya kan Anadolu sa
nayi merkezleriyle ilgili tartmalarda nde gelen rneklerin
den. Aratrmamz srasnda her iki ehrin belediyesi de AKP
tarafndan ynetiliyordu. nc rneimiz olan zmir neoli
beral kreselleme ortamna ekonomik uyum salamakta ok
baarl olamam eski bir sanayi merkezi. zmir ayn zaman
da genelde siyasal slam, zelde ise AKP kartlyla biliniyor.
Saha aratrmamz srasnda bu yerel i ortamnda mer
kezi hkmet ile yerel idare arasndaki atmalarda ve ye
rel i dnyas iindeki gerilimlerde siyasi kutuplamann
etkilerini gzlemledik. Merkezi hkmet ile belediye ara
sndaki ilikilerin gerilimli olduu yerlerde ehrin "sosyal
sermayesi"ni belirleyen yerel koalisyonlarn ya da yerel g
ven zemininin olumlu sonular yaratmakta pek etkili olma
yabileceklerini grdk. Yerel siyasi aktrler arasndaki geri
limler ise, ksmen bu gerilimleri azaltacak ya da artracak e
kilde hareket eden lider konumundaki iadamlarnn kiisel
olarak oynadklar role bal olarak, farkl derecelerde baa
ryla ynetilebiliyor.
Son blmde kitapta gelitirilen argmanlar zetleniyor
ve Trkiye'deki siyasal rejimin ve lkenin kresel dzende-

54
ki konumunun geleceine ilikin sorular gndeme getirili
yor. Ayrca bu blmde Trkiye rneinin, bugn baka l
kelerdeki gzlemlenen zel sektr geliimi biimleri ve bun
larn ortaya kard siyasi sonulara ilikin zmlemeler
de nasl faydal olabilecei tartlyor.
Bu kitap, ilde yrtlen saha aratrmasnn yan s
ra, drt veri kaynana dayanyor: Ekonomiyle ilgili yasalar
daki deiiklikler, resmi belgeler, eitli giriimci dernekle
rinin yaynlar, ayrca sermaye gruplar, giriimci dernekle
ri ve hkmet-i dnyas ilikileri konusunda gazete ve der
gi taramalar. lstanbul'da ve yukarda sz edilen ilde
ki 34 giriimci dernek temsilcisi ve 1 2 iadamyla ak u
lu, derinlemesine grmeler yaptk. Bu grmeleri tasar
larken amacmz siyasi grler ve kltrel zihniyet farklar
hakknda bilgi edinmek deildi. Amacmz , gnll giriim
ci rgtlerinin yelik yaps ve faaliyetleri konusunda olgu
sal bilgi toplamak ve oda ynetimlerinde ulusal ve yerel ku
rullarn ve meslek komitelerinin seimi srasnda farkl g
nll rgtler arasnda ne tr ittifaklar ve atmalar yaan
dn renmekti.
Bu kitabn ngilizce orijinali 20 1 3 ilkbaharnda tamam
land. O tarihten bugne kadar geen dnemde, dnyada
ve zellikle Trkiye'de, kitabn konusuyla ilgili bir dizi ok
nemli gelime yaand. Bunlar, ne srdmz grleri
destekleyen ve gelecee ynelik tahminlerimizi byk l
de dorulayan gelimelerdi. Metin Trkeye evrilirken, an
laty gncelletirmek iin son bir senenin olaylarn al
maya entegre edip etmemek konusunda tereddt ettik. So
nu olarak kitabn varolan yapsn deitirmemeye karar
verdik. Bunun yerine, kitabn Trke basksnn sonuna, a
lmamzn yeni gelimelere nasl bir bak as getirdiin
den ve bu gelimelerin daha iyi anlalmasna nasl bir katk
yaptndan sz eden bir ksa not eklemeyi setik.

55
 BjRjNCj BLM

Cumhuriyet Trkiye'sinde
Ekonomik Gel ime ve Kltrel Modernleme:
Genel Bir Bak

Trkiye toplumunun 1980 sonras dnmne Cumhuri

yet dneminin youn bir eletirel yeniden deerlendirilmesi
elik etti. Devlet-toplum ilikileri tarihinin giderek daha yk
sek sesle eletirilmesi ve ekonominin yeniden dzenlenip di
nin kamusal hayattaki yerinin yeniden tanmlanmas gerekti
inde srar eden grler ideolojik ortam ekillendiriyordu.
Bu yeni ortamda cumhuriyet dneminde uygulanan politika
larda iki byk kusur tespit edilmiti. Ekonomiye youn dev
let mdahalesi, byk bir sorun olarak sunuluyor; bu mda
halenin ekonomide verimlilie ve salkl bir kalknma sre
cine tehdit oluturduu belirtiliyordu. Buna ek olarak, sek
ler modernleme, Mslman bir topluma uygun sosyo-klt
rel ilikilere otoriter mdahalenin ban ektii bir sre ola
rak tartlyordu. Gemiin sorunlarna ilikin bu tehisler,
Trkiye'nin kresel ekonomiyle btnlemesine elik eden
dnmlerin niteliini biimlendirdii iin, siyasette alnan
yeni virajn ve bu virajn i dnyasna etkilerinin arka plann
oluturan cumhuriyet dnemi ekonomik ve kltrel gelime
lerinin tarihsel bir zetini karmak faydal olacak.
Bu blm, ekonominin yeniden yaplandrlma tarznn ve

57
dinin toplumdaki yerinin ne olmas gerektiine dair algla
rn siyaset tarafndan nasl biimlendirildiinin izini srerek
tarihsel balamn ana hatlarm ortaya koyuyor. llk olarak,
Cumhuriyet tarihinin farkl dnemlerinde izlenen ekono
mik kalknma stratejilerini inceleyerek siyasetin ekillendir
dii sermaye birikimi ve zel sektr geliimi srelerini tar
tacaz. Bu tartmada hkmet ile i evreleri arasnda her
zaman sregelmi olan gerilimlerin altn izecek ve bu geri
limlerin ekonomiye siyasi mdahalenin geniliinden ziyade
biiminden kaynaklandn, mdahalenin piyasay destek
leyici bir rol oynamayp belirsizlii artrdn ne sreceiz.
Blmn birinci altblmnde l 960'lara kadarki dnemde
kapitalist snf oluumunun ilk safhalarnda grlen istikrar
szln ekonomik ve siyasi kaynaklan zerinde duruluyor ve
daha sonraki yirmi ylda byk sermaye gruplarnn siyasi
yetkilerle ilikilerinde kendilerine daha fazla gvenmeye ba
lamalaryla birlikte yaanan gelimeler ele alnyor.
Blmn ikinci altblmnde, cumhuriyetin kltrel mo
dernleme deneyimi tartlrken, son dnemdeki tarihsel de
erlendirmelerde sklkla yapld gibi, bu deneyimin otori
ter nitelii zerinde younlalmaktan ziyade Trkiye'de se
klerlernenin snrlan vurgulanyor, dinin nemli bir siya
si rekabet ve atma unsuru olarak kaldnn alt iziliyor.

ZEL SEKTRN GELM:

DEVLETLKTEN DZENLENMEM
PYASA EKONOMSNE DOGRU

Ulus-inas ve smf oluumu

Trkiye Cumhuriyeti'ni kuranlar, kltrel ve ekonomik a

dan geri bulduklar toplumu dntrmek iin Batl hukuki,

58
toplumsal ve ekonomik kurumlardan ilham alarak topyekun
bir ulus-inasna giritiler. Seklerleme bu projenin merkezi
unsurlarndan biriydi ve hi kukusuz cumhuriyetin Osman
l toplumsal dzeniyle kopuunun en radikal vehesiydi. Os
manl dnemine ynelik tavrlarn, devletin mali krizine ili
kin hala taze anlar, vahim deme dengesi sorunlar ve Avru
pa ekonomilerine bamlln art ekillendiriyordu. Btn
bu sorunlar, 1 9 . yzylda Trkiye kresel piyasa sistemiyle
btnletiinde uygulanan da dnk ekonomik politika y
nelimleri balamnda ortaya kmt. Sanayi ve ticarette gay
rimslim aznlklarn egemenlii de 19. yzyl Osmanl eko
nomisinin nemli bir zelliiydi ve bu durum bir honutsuz
luk kayna oluturarak Birinci Dnya Sava dneminde Er
meni ve Rum nfusa kar dmanl artrmt. 1
Bu tarihsel arka plan, yeni cumhuriyetin ulusal ekono
mik bamszla vurgu yapmasnda etkili oldu. Aynca sa
van tarihsel sonular gayrimslim yurttalar iermeyen
bir Trk ulusal kimlii anlaynn douuna zemin hazr
lad. Bu koullar altnda eit lde nem tayan sekler
modernleme ve ekonomik bamszlk hedefleri arasnda
ki iliki gerilimlerle ykl bir hal ald. Yeni cumhuriyetin
slami reaksiyonerlie kar korunmas gerektiini dnen
modernlemeciler, benzer ekilde gayrimslim aznlklara
kar da ciddi bir gvensizlik hissediyordu. Bu ortamda, ser
maye birikimi srecinin ve i dnyasnn oluumunun ilk
safhalarnda yeni Trk burjuvazisinin oluumunda Msl
man kimlii merkezi bir unsur oldu .
Trkiye'nin i dnyas, Birinci Dnya Sava srasnda ve
sonrasnda Anadolu'daki gayrimslim nfusun yok olma-

Reat Kasaba ve alar Keyder, "Writing History: Armenians in the Empire",

New Perspectives on Turkey, 19, 1998, s. 147-152. Osmanl lmparatorluu'nun
kapitalist sistemle btnlemesi iin aynca bkz. alar Keyder, (1987), Sta
te and Classes in Turkey: A Study in Capitalist Development, Verso , Londra ve
New York, 1987, s. 25-69.

59
syla sonulanan muazzam demografik deiiklikler zerin
den yeniden ekillendi. l 9 l 5'teki byk Ermeni kym so
nucunda yaklak 1 ,5 milyonluk Ermeni nfusu 1 00.000'e
dt. Sava sonrasndaki nfus mbadelesi sonucu 1 ,2 mil
yon Rum Anadolu'yu terk ederken, Balkanlar'dan yaklak
500.000 Mslman geldi.2 Sonuta Osmanl ekonomisin
de geleneksel olarak gayrimslim aznlklarn hakim olduu
sanayi ve ticaret alanlar Mslmanlara ald.
Geriye kalan gayrimslim aznlklar toplumsal alana yurt
talk haklarndan tam olarak yararlanarak entegre olamad
lar. 3 Bu aznlklar, 1 942'deki mehur Varlk Vergisi gibi en
ar trden ayrmclklarla karlatlar. lkinci Dnya Sava
koullarnda had safhaya ulaan tketici mallar ktlna
ve devlet btesindeki ciddi aklara kar getirilen bu vergi
hukuki adan tam bir garabetti. Vergi oranlarn belirleme
yntemi keyfi ve ayrmcyd. Dini kimlie gre birka ayr
vergi mkellefi tipi belirlenmiti ve Mslmanlarn dedii
vergiler gayrimslimlerin ve "dnme"lerin dediinden da
ha azd.4 Binlerce iadammn deyecei vergi orann belir-

2 Roger Owen ve evket Pamuk, A History of Middle East Economies in the Twen
tieth Century, I.B. Tauris, Londra, 1998, s. 1. Ermeni kym ve Trkiye'deki
zel sektrn geliimine etkileri iin ayrca bkz. Erik ]. Zrcher, (der.) , lm
paratorluktan Cumhuriyete Tiirkiye'de Etnik atma, iletiim, stanbul, N
fus mbadelesi ve sonular iin bkz. Ayhan Aktar, "Honogenising the Nati
on, Turkifying the Economy: The Turkish Experience of Population Exchan
ge Reconsidered" , Rerne Hirschon (der.) , Crossing he Aegean: An Appraisal
of the 1 923 Compulsory Population Exchange Between Greece and Turkey, Ber
ghahn Books, New York, 2003, s. 79-95. Ayrca ayn kitaptaki u makaleye
bkz. alar Keyder, "The Consequences of Exchange Population for Turkey",
s. 39-52.

3 Mesut Yeen, "Ciizenship and Ethnicity in Turkey", Middle Eastern Studies,

40 (6), 2004, s. 51-66.
4 "Dnme" kategorisi muhtemelen Sabetay Sevi'nin takipilerini adlandrmak
ta kullanlyordu. Sevi 1 7 . yzyl Osmanl lmparatorluu'nda kendini Me
sih ilan ettii iin Yahudi cemaatinden atlm ve cemaat Padiah'tan bu ah
s idam etmesini istemiti. Padiah Mslman olmas karlnda onu affede
ceini bildirdi. Sevi buna raz oldu, ama o ve "dnme" diye bilinen takipileri
lslam grnts alnda yar gizli bir inanc benimsediler. Trkiye'deki nde

60
lemek zere atanan brokratlar ok kstl bir srede, vergi
lendirilebilir kaynaklar zerinde yetersiz bilgilerle almak
zorunda kalmlard. Brokratlara tannan geni takdir yet
kisi keyfi uygulamalara ve suistimallere adeta davetiye ka
ryordu. Bu vergi iki yldan az bir sre yrrlkte kald, ama
sz konusu travmatik dnem pek ok iadamnn batmasna
neden oldu. Ancak, uygulama srasnda bir ksm Mslman
iadamnn kazanlar elde etmesine olanak tannd. 5
6-7 Eyll olaylaryla, i dnyasnn komposizyonunu de
itiren baka bir travmatik sre yaand. nce hkmet
tarafndan balatlan ve Rumlar hedef alan babozuk kala
baln zamanla teki gayrimslim aznlklara da ynelme
siyle sren pogrom, yeni bir g dalgasn tetikledi. Cum
huriyet dnemi boyunca zel sektrn yeniden yaplanma
s sreci gayrimslim nfusun azalmas ve Mslman Trk
burjuvazisinin gelimesiyle birlikte yer ald.6
Bu srete, yine de baz gayrimslim giriimciler kk
ya da byk iletmelerini korudular, ama cumhuriyet d
nemi i dnyas, kinci Dnya Sava sonrasna dair eitli
almalarn gsterdii zere nispeten yeni iadamlarndan
oluuyordu.7 Byk irketlerin kurucular sosyal kken iti
baryla genellikle kk tccarlardan veya kamu grevlik-

gelen iadam ailelerinden bazlar bu cemaate aitti ve muhtemelen vergi yasa

sna nc bir kategori eklenmesinin sebebi onlard. Bu kesimin vergisi gay
rimslimlerinkinden dk ama Mslmanlarnkinden yksekti.
5 Faik kte, Varlk Vergisi Facias, Nebiolu Yaynevi, lstanbul; Bura, Sta
te ard Business ir Modem Turkey, s. 1 14-116; Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve
Trkletirme Politikalar, lletiim, 10. bask, stanbul, 2010.
6 6-7 Eyll 1955 olaylar iin bkz. Dilek Gven, Cumhuriyet Dnemi Aznlk Po
litikalar ve Stratejileri Balamnda 6-7 Olaylar, iletiim, lsanbul, 2006.
7 Arif Payasholu, Trkiye'de zel Sanayi Alanmda Mteebbisler ve Teebbsler,
Siyasal Bilgiler Fakltesi Maliye Enstits, Ankara, 1961; Gven G. Alpen
der, Big Btsiress ard Big Btsiress Leaders in Ttrkey. Yaynlanmam dokto
ra tezi, iletme Dal, Michigan State University; Erdoan Sora!, zel Kesim
de Trk Mteebbisleri, Ankara iktisadi ve Ticari Bilimler Akademisi, Ankara,
1974 ve Bura, State and Business in Modem Trkey, s. 51-68.

61
rinden oluuyordu.8 Bu iadamlarnn ok az toprak mlki
yetiyle balantl bir zenginlie ya da statye sahipti. Ayr
ca kapitalist retim iinde sanayide kullanlabilecek bir za
naatkarlk formasyonuna da sahip deillerdi. Bu iadamla
n byk lde devlet desteiyle balang sermayelerini el
de etmi, ucuz kredi ve snai girdi kaynaklarna ulamlar
d. irketleri, kapitalist ekonomi kurumlarnn ve ideoloj isi
nin toplumda tedricen yerletii ve kabul grd bir sre
iinde ortaya kmad iin, kar amal faaliyetlerinin temel
meruiyet kayna da devlet olmutu.
zel sektrn toplumsal konumu, byk lde, Cumhu
riyetin ilk dneminin ekonomik gelimeye olan yaklamnn
iki nemli zellii tarafndan belirlenmiti. Bir taraftan, zel
sektrn ulusal ekonominin geliiminde onemli bir rol oyna
yaca, zel sektr faaliyetlerinin toplumsal meruiyetinin de
ekonomik gelimeye katk balamnda belirlenecei ngr
lyordu. Dier yandan, yeni iadamlarnn snrl giriim ka
pasitesi dikkate alnarak devletin retim faaliyetlerinde do
rudan rol almas gerektii, bu olmadan srecin ilerleyemeye
cei kabul ediliyordu. Bu yzden, sadece madencilik ve ar
sanayi alanlarnda deil, gda ileme ve tekstil gibi sektrler
de de KlT'ler kuruldu.9 Gerekten de , zel sektrn sanayi
girdisi ve kitlesel tketim rnleri talebine etkin bir ekilde
yant vermesi pek mmkn deildi. Bununla birlikte, i faa
liyetleri iktisaden belirsiz bir ortamda yrtld. Hem devlet
hem de i dnyas iin oyunun kurallar net bir ekilde belir
lenmemiti. Sanayilemenin ilk safhasnda devlet mdahale-

8 Alpender, Big Business and Big Business Leaders i Turley, s. 173; Donald La
Vere Bates, The Origins and Career Path Developnent of Modem Trkish Busi
ness Elite. Yaynlanmam doktora tezi, iletme Dal, University of Arkansas,
1973, s. 59-60 ve Bura, State and Business in Modern Turkey, s. 5 1-68.
9 Ge sanayileen lkelerdeki benzer sreler iin bkz. Alice H. Amsden, The
Rise of "The Rest": Challenges to the West Fron l..ate-lndustrializing Economies,
Oxford University Press, Oxford, UK ve New York, 2001 .

62
sinin oynayaca hayati rol kabul ediliyordu fakat devlet m
dahalesinin snrlan konusunda ciddi siyasi tartmalar bu
lunuyordu. Bu kapsamda, 1 930'larda devletilik ok yaygn
olarak tartlyor ve kimi zaman ekonomik gelimede zel
sektre ok snrl bir rol atfeden ekillerde yorumlanyordu.
1 937'de yaplan anayasa deiikliiyle devletilik lkenin si
yasal rejiminin tanmlayc ilkelerinden biri haline geldi. Bu
gelime siyasetin ibresinin daha otoriter bir dorultuyu gs
termesi ve siyasi otoritenin i dnyasnda yer alan aktrleri
nin nne gemesi anlamna geliyordu. Siyasi iktidarn zel
sektr faaliyeti kapsamn snrlama olasl, lkinci Dnya
Sava sonuna kadar hkmet-iadam ilikilerinde nemli
bir unsur olmay srdrd.10
Trkiye'nin "imtiyazsz, snfsz, kaynam bir kitle" ol
duu fikri de cumhuriyet rejiminin ilk dnemindeki ideo
lojik ortamn baka bir nemli unsuru olarak karmza k
maktadr. Cumhuriyeti olmaktan ziyade komniteryen
olarak nitelenebilecek bu toplumsal tahayyl dorultusun
da, ekonomik kaynakl kar atmalar ve etnik kken veya
toplumsal cinsiyet farklar yer bulamyordu. 1 1 Sanayi prole
taryasnn geliimiyle ortaya kabilecek potansiyel sorunlar
konusundaki siyasi endieler, kk kyl tarmna dayal
krsal ekonominin zlmesini nleyici politikalara yol a
yor, bu siyasi ynelim ile yeni doan sanayi sektrne emek
tedariki ihtiyac arasndaki gerilimler grmezden geliniyor
du. 1 2 stelik sendika kurulmas yasaklanmt ve siyasi mu-

10 Bugra, State and Busiess in Modem Turkey, s. 101-120. 1930'lardaki devleti

politikalar iin aynca bkz. Selim ilkin ve llhan Tekeli, Uygulamaya Geerken
Trkiye'de Devletiliin Oluumu, Ortadou Teknik niversitesi Yaynlan, An
kara, 1982 ve Korkut Boratav, Trkiye'de Devletilik, imge Yaynclk, 2. bask,
Ankara, 2006.
11 Taha Parla ve Andrew Davison, Corporatist Ideology in Kemalist Turkey, Syra
cuse University Press, Syracuse, NY, 2004.
12 Aye Bura, "Poverty and Cicizenship: An Overview of the Social Policy Envi
ronment in Republican Turkey", lntenational]oumal of Middle East Studies, 39

63
halefet sistemli olarak bask altndayd. kinci Dnya Sava
'nn sonuna kadar Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) tek par
ti devletinin banda kald.
Bu ortamda zel sektr emek hareketinin ya da sol muha
lefetin etkisini hissetmeden varln srdrd. Ancak, snf
sz ve imtiyazsz olduu sylenen bir toplumda zel mlki
yetin ve hr teebbsn meruiyeti de ok azd. Kar ama
l faaliyetlerin meruluu iadamlarnn ahlaki tavrlarna ve
ulusal ekonomiye katklarna balyd. zel sektrn tica
ri faaliyetlerinin meruluu zerine olan bulanklklar, daha
sonra iadamlarna ynelik daha ak tehditleri beraberin
de getirdi. Hkmetin i dnyasna kar husumeti ekono
miyi denetlemekte aciz kald lde artt. zellikle, kin
ci Dnya Sava srasnda hkmetin karlat ekonomik
glkler daha da fazla hayal krklna ve i dnyasna,
zellikle de d ticaretle uraan tccarlara kar sabrlarn
tamasna yol at. Trkiye'deki devletiliin "Boleviklik"le
hi ilgisi olmadnn alt dikkatle izilirken, zel sektr faa
liyetinin keyfi mdahaleden korunduu alann snrlar ko
nusunda devletiliin ne anlama geldii byle durumlarda
ok mulak kalyordu. 1 3
1930'larda ve 1 940'larda ne ekonomik mdahalecilik ne
de siyasi otoriterlik Trkiye'ye has deildi. Cumhuriye
tin ulus inas srecinin bu uluslararas konjonktrde bu
lunduunu ve yeni iadamlar camiasnn douunun ha
kim devlet-toplum ilikilerinin damgas tadn unutma
mak gerekir. lkinci Dnya Sava sonrasnda Trkiye'nin
konumu, yani "zgr dnya" nn bir paras ve "Sovyet
tehdidi"ne kar uluslararas ittifakn stratejik bir yesi ol-

(1), 2007, s. 33-52. Krsal alana ynelik devlet politikalarnn ayrntl bir ana
lizi iin ayrca bkz. M. Asm Karamerliolu, 'The Village Institute Experien
ce in Turkey" , British]oumal ofMiddle Eastem Studies, 25 (1), 1998, s. 47-73.
13 Bura, State and Business in Modem Turkey, s. 109.

64
mas siyasi ve ekonomik ilikilerde deiiklikler gerektiri
yordu. ok partili rejime gei uyum srecinin nemli bir
vehesiydi ve ayn zamanda kuvvetli bir komnizm kart
siyasi gr de iinde barndmyordu. 14 Ekonomi politika
larnn yneliminde de nemli deiiklikler oldu . Trkiye
Marshall Plam'ndan faydalanan lkeler arasnda olmak is
tedii iin uluslararas iblmnde kendisine verilen tarm
lkesi olma ve sanayi rnlerini ithal etme roln kabul
lenmek zorunda kald. Ayn zamanda zel sektr de ,ekono
mide daha nemli ve salam bir konuma kavutu. 1940'la
rn ikinci yarsnda, 1 946'daki ok partili sisteme geiin ar
dndan hala iktidarda olan CHP devleti miras reddetti ve
yeni ortaya kan Demokrat Parti'yle (DP) benzer bir eko
nomik serbestleme izgisini savundu. Aslnda iki parti
nin ekonomik programlar arasnda ok az fark vard. ve her
ikisi de kamunun zel teebbsn baaryla i yapbilece
i alanlara uzanmasn nleme ynnde zel sektr yanls
grler savunuyordu. 1 5
nceki yllarda yaanan ekonomik glkleri vre sava
dnemindeki byk siyasi basklar gz nne :alrsak,
1 950'deki genel seimleri DP'nin kazanmasnda ve 1960'ta
ki askeri mdahaleye kadar iktidarda kalmasnda alacak
bir ey yok. l 950'lerin balarnda ticaretin serbestlemesi
iin nemli admlar atld ve Trkiye ekonomisi, ham mad
de ihracatlar iin artlarn ok uygun olduu bir ulusla
raras ortamda hzl bir tarm odakl byme evresine gir
di. Ama bu elverili durum birka yl sonra ortadam kalkt
ve tercih sonucu olarak deil, var olan koullarn gerektir-

14 ok partili sisteme gei iin bkz. Erik ] . Zrcher, Turhey: A Modlern History,
l.B Tauris, Londra ve New York, 1998, s. 215-231; Kemal H. Karp;at, Trk De
mokrasi Tarili: Sosyo, Kltrel, Ehonomih Temeller, Tima Yaynlan, lstanbul,
2012 ve M. Asm Karamerliolu, "Turkey's 'Return' to Multi-Party Politics:
A Social Interpretation", East European Quarterly, 40 (1), 2006, s . 89-107.
.

15 Bura, State and Business in Modem Turhey, s. 120-130.

65
dii dorultuda, plansz bir ithal ikameci sanayileme stra
tejisine geildi. 1 6
DP hkmetinin komnizme kar sert duruu, iktisat po
litikas alannda ekonomik planlamadan ke bucak kama
snda yansma buluyordu. Zira ekonomik planlama sosya
lizmle ilikilendiriliyordu. Ekonomik glkler neticesin
de politikalarn yeniden korumacla ve mdahalecilie y
nelmesi bu yzden plansz ilerledi ; geici olarak baz n
lemler alnd, kaldrld ya da tekrar devreye sokuldu. Ama
partinin iveren yanls tutumu ve zel sektrn gelimesi
ni destekleme anlayna ball konusunda phe yoktu.
Pek ok iadam btnlkl bir ekonomik stratejinin yok
luunda hkmet mdahalesinin artna eletirel yakla
yordu. Fakat hkmet mdahalesi ayn zamanda ekonomik
kazan iin de bol bol frsat yaratyordu. Brokratlar ile ia
damlar arasndaki yasal zeminden yoksun ilikiler dorul
tusunda iadamlarna kanunlara aykr ekilde ithalat ruh
satlar verildiine, yatrmclara tercihli kredi tahsis edildi
ine, speklasyon yapldna ve yasall pheli kazan el
de edildiine ya da i yapldna dair haberler 1 950'lerin ilk
yansnda gazetelerin stunlarn doldurmaya balamt bi
le. Hkmet yasal dzenlemelerle, zel denetim birimleriy
le ve koca bir mfettiler ordusuyla durumu kontrol altna
almak iin umutsuzca abalad. l 956'da mecliste spekla
trleri lmle cezalandrmak iin verilen yasa tasars -88'e
kar 102 oyla reddedilmiti- dnemin atmosferini anlamak
iin ilgin bir rnek olabilir. 17
Ksacas, ortam, zel sektr ile hkmet arasnda salk
l bir ilikinin gelimesi iin pek de elverili deildi. Eko
nomik durum ktlemeye devam etti, Dnya Bankas ve

16 A.g.e., Bu konuda ayrca bkz: Korkut Boratav, Trkiye lktisat Tarihi 1 908-
2002, imge Yaynclk, 8. basm, Ankara, 2004, s. 107- 1 1 7.
17 Bura, State and Business in Modem Turhey, s. 125.

66
OECD gibi uluslararas kurulular Trkiye ekonomisinin
kt ynetimine eletiriler yneltti. Bu sre iinde hk
metin eletiriler karsndaki hogrs de azald. DP iktida
rnda sol siyasi faaliyetlere hi yer yoktu - bu iktidar dne
mi iinde CHP'ye kar dahi giderek hogrszleildi. Tek
parti dneminde biimlenen DP'nin kurucular ok parti
li rejime uyum salayamam ve muhalefetle siyasal arenay
paylamakta isteksiz davranmt . 1 8
Hkmetin muhalefeti marj inalletirme giriimleri, si
yaset alannn dna taarak hkmet-iadamlar ilikile
rine de yansd. Bunun en arpc rnei lkenin nde ge
len iadamlarndan Vehbi Ko'un yaadklardr. Ko ser
vetini cumhuriyetin balarnda edinmi ve DP iktidara gel
dikten sonra da CHP'nin sadk bir yesi olmay srdrm
t, ama hkmetin basks neticesinde CHP' den ayrld. Ko
yllar sonra yaymlanan anlarnda bu dnemden bahseder
ve partiden ayrlndan sonraki gnlerde ei ve kzlarnn
onu korkaklkla sulayarak kendisiyle konumay reddet
tiklerini anlatr. Vehbi Ko da onlarla ayn fikirdeydi, ama i
yaamnda baar iin hkmetle ilikilerin nemini herkes
ten iyi biliyordu ve iktidardaki partinin ak tehditlerine di
renememiti. 1 9
Ksacas, iveren yanls hkmetin on yllk iktidar h
kmet-iadam ilikilerinin doasn ya da siyasi ve ekono
mik aktrler arasndaki g dengesini deitirmemiti. l
dnyas ancak 1 960 sonrasnda uygulanan ekonomi stra
tejilerinde daha fazla sz sahibi oldu ve politikalarn belir
lenmesinde siyasi gcn kullanabildi. Askeri darbenin ar
dndan sendikalarn gelimesine ve sol siyasi partilerin ku-

18 DP dnemi iin bkz. Zrcher, Turkey: A Modern History, s. 231-252; Cem

Eroul, "The Establishment of Multiparty Rule: 1945-1971", lrvin C. Schick
ve Erturul Ahmet Tonak (der.), Turkey in Trasition: New Perspectives, Ox
ford University Press, New York ve Oxford, UK, 1987, s. 101-143.
19 Vehbi Ko, Hayat Hikayem, Apa Ofset Basmevi, lstanbul, 1973, s. 137-151.

67
rulmasna msait bir anayasann kabul edilmesine ramen,
doru dzgn bir ithal ikameci sanayileme stratej isini ha
yata geirmek iin harekete geilen l 960'larda zel sektr
ekonomide daha fazla sz sahibi oldu ve siyasi g kullan
ma olanaklan geniledi.

Trk burjuvazisinin reit olma sreci ve

planl ekonomide istikrarszlm ekonomik ve
siyasi kaynaklan

1960'larda ve 1970'lerde lkeyi yneten koalisyon hkmet

leri i dnyas karsnda kendisini gl hissedecek ve i
dnyasn sindirecek gce sahip deildi. Bu dnemdeki h
kmetler, ne CHP'nin tek parti dnemindeki ne de DP'nin
pe pee on yl mecliste ounluk salad dnemdeki ka
dar etkili olamyorlard. zel sektrn toplumdaki yeri n
ceki dnemde oyunun kurallarn keyfine gre srekli de
itiren -ya da deitirme tehdidi savuran- siyasi yetkilile
rin tehdidi altnda deildi artk. Ne Devlet Planlama Tekila
t'nn (DPT) kuruluuyla planl ekonomiye gei ne de kar
ma ekonomi sisteminin yerlemesi iadamlarnn siyasette
ki arln azaltmam, onlarn politik meselelerde eletirel
tavr almalarn engellememiti. Devletin kaynak datmn
da egdm salamas ya da dorudan retici olarak eko
nomide rol almak gibi mdahaleci uygulamalar uluslarara
s ekonomideki hakim ortamla son derece uyumluydu. Ay
rca, pek ok gelimi ya da az gelimi lkede de zel sek
tr sendikalarn var olduu koullarda i yapyordu. Trki
ye'de emek hareketinin rgtlenmesinin yolunu aan 1961
Anayasas, iveren rgtlerinin kurulmasna da izin veriyor
ve bylece gnll giriimci derneklerinin ortaya kmas
na zemin hazrlyordu. 1 962'de Trkiye veren Sendikala
r Konfederasyonu'nun (TSK) kurulmas ve 1 9 7 l 'de byk

68
sermaye gruplarn temsil eden TSIAD'n ortaya kmas,
,,
"snfsz toplum olarak Trkiye gibi bir ideolojik dorula
mann giderek itibar kaybettii bir srecin nemli kilomet
re talaryd. Bu gelimeler sayesinde siyasi yetkililer ile ia
damlar arasndaki ilikilerin ierdii gerilimler de yeni bir
biim almaya balad. zel sektrn ikayet ettii glkler
artk devletle ilikilerinde karlatklar husumetten ok,
devletin irketlerin istikrarl bir ortamda bymesini engel
leyen siyasal ve ekonomik belirsizlik kaynaklarn kontrol
edememesinden kaynaklanyordu. 20
Bu dnemde izlenen ithal ikameci sanayileme stratejisi
erevesinde, zel teebbs sanayi sektrnde nemli bir rol
oynamaya balad. nceki dnemde sahip olduklar nemi
koruyan d ticaretin ve kamu altyap ihalelerinin yan sra
dayankl tketim mallar da dahil olmak zere mamul tke
tici mallarnn imalat yeni bir sermaye birikim alan olarak
ortaya kt. Bu dnemde byk irketlerin byk bir ksm
finans dahil pek ok farkl sektrde i yapan holdingler ek
linde rgtlendi. Bu tr bir rgtlenme gerek giriim kay
na eksikliini gidermekte gerek sermaye ktln amak
ta ok etkili oldu. Bu durum iletmelerin hem gelimesine
hem de zor zamanlarda ayakta kalmalarna katkda bulun
du. Dier ge sanayileen lkelerde bulunan benzer rgt
sel biimlerde olduu gibi, burada da holding irketlerinin,
hem bu ekonomilere has ciddi risk ve belirsizliklere hem de
iyi dzenlenmi sermaye piyasalarnn yokluuna srdr
lebilir kurumsal zm oluturduklar sylenebilir.21
Trkiye'deki i ortamnda yaanan belirsizliin kaynakla
n hem ekonomik hem de siyasi nitelikteydi. 1960'lann ba
ile 1 970'lerin ortalar arasnda olduka etkileyici bir ekono
mik byme ve sanayileme oran yakaland; ama ithal ika-

20 Bura, State and Business in Modem Turkey, s. 1 3 1-156.

21 A.g.e., s. 1 7 1-224.
69
meci sanayileme stratejilerinin uygulan ekli, bnyesinde
byk bir eliki barndryordu. Sanayileme ilerleyip ma
mul tketici mallarnn byk ounluu lke iinde retil
meye balaynca, ithal enerjiye ve ara rnlere olan bam
llk artt. Faiz oranlarnn yapay olarak drlmesi ve d
viz oranlarnn kasten deerinin stne karlmas benzer
sanayileme stratej isi izleyen ekonomilerin uygulad ti
pik politikalar haline gelmiti. Bu politikalar, hem demeler
dengesinde hem de genel fiyat dzeyinde sistemsel bir bask
oluturuyorlard ve 1973'teki petrol krizinin ardndan Tr
kiye'de bu bask iyice artmt. Yurtdnda alan Trk i
ilerden gelen dviz transferleri, 1970'lerde iktidarda olan
koalisyon hkmetlerinin neredeyse iflasn eiindeki eko
nominin giderek ciddileen sorunlarn bir sre grmezden
gelmelerine imkan verdi. Hkmet, 1978'de Trkiye'ye su
nulan IMF destekli istikrar programn hayata geirmeye is
teksiz davranabilirdi, ama iddetlenen krize zm retmek
iin alternatif bir stratejileri de bulunmuyordu.22
Gnll yelie bal derneklerde rgtlenmeye balayan
byk sermaye ekonomik istikrarszlktan son derece rahat
szd. Ayrca bu sermaye, siyasi olarak blnm ve giderek
radikalleen bir sendikal hareketle kar karyayd ve sana
yi ilikileri stratejisini devletin ve sendikalarn da taraf ol
duu tarafl mzakereler zerinden yrtmeyi pek iste
miyordu. Drdnc Blm'de tartacamz gibi, giriimci
dernekleri ii hareketine yaklam konusunda birbirinden
farklyd; bazlar bu harekete dpedz cephe alrken baz
lar daha uzlamac davranyordu . Ama toplumsal ilikiler
alanna, snf uzlamasndan ziyade snf atmas hakimdi.
Bu durum lkenin 1 970'lerin ikinci yarsndan beri bozu
lan ve en sonunda gerekten kaotik hale gelen siyasi iklimi-

22 1thal ikameci modelin krizi iin zellikle bkz. Boratav, Trkiye ktisat Tarihi
1 908-2002, s. 139-144 ve Keyder, State and Class in Turkey, s. 165- 1 96.

70
ne de pek ok adan uygundu. 1 970'lerin ikinci yarsnda
ar milliyeti paramiliter gruplar ile sol fraksiyonlar arasn
da meydana gelen atmalarn iddeti artmaya devam etti ve
sonrasnda soruturulmayan siyasi saldrlar sonucu birok
nde gelen solcu entelektel ve sendika lideri hayatn kay
betti.23 Toplumun kendini iinde bulduu derin ekonomik
ve siyasal istikrarszlk karsnda zel sektrn gelecei ar
tk devletin tehdidi altnda olmasa da gvencesinde deildi.
Askeri makamlar, 1980 askeri darbesinden nce ilan edi
len skynetimin kendilerine verdii yetkiye ramen azgn
iddetin toplumu fel etmesini nleyemediklerini iddia edi
yorlard . Sradan insanlarn gndelik hayatlarn etkileyen
terr ve anari atmosferi darbeyi merulatrd. Darbe son
rasnda demokratik haklar ciddi lde snrlayan yasal de
iiklikler ve son derece baskc nlemler yoluyla terr ve
anari son buldu. Bunun yan sra, Ocak 1980'de kabul edi
len IMF istikrar paketini hayata geirerek ve ihracat odak
l bir ekonomik politika izleyerek ekonomik istikrarszl
azaltmak da askeri darbenin hedefleri arasndayd. Hat
ta cuntann lideri televizyonda yaymlanan ilk konumasn
da bunu aka belirtmiti. Dolaysyla askeri darbe ile ba
layan 1980 sonras dnem, lkenin ekonomik rejiminde de
nemli deiikliklere tank oldu.
1 980 sonras dnemin tanmlayc zelliklerinden birisi
de siyasal lslam'n daha nce ei grlmemi lde yk
selie gemesiydi. Sz konusu gelimeler, Trkiye'deki mo
dernlemecilerin dini siyasetten arndrma ve zel alanla s
nrlama konularnda ne kadar yol aldklarn tartmadan
anlalamaz. Sorun sadece gayrimslim aznlklarn marj i
nalletirilmeye devam edilmesinden ve Trk ulusal kimlii-

23 Dnemin kaotik atmosferi konusunda bkz. Zrcher, Turhey: A Modern His

tory, s. 266-280. Ayrca bkz. Aye Trak ve imen Turan, "Is Democracy A
Luxury Item for Turkey?", Labour, Capital and Society, 13 (2), 1980, s. 8-2 1 .

71
nin tanmndaki mulaklklardan kaynaklanmyordu. Din
siyasal hayatta nemli bir unsur olmaya devam ediyordu,
nk askerin siyasete mdahale etme eilimini meru kl
mak iin irtica korkusu hep gndemde tutuluyordu. Buna
ilaveten, sa siyasi partilerin hemen hepsi, CHP'ye ve sol si
yasi hareketlere kar halkn dini hassasiyetlerini manip
le etmeye alyorlard. AKP liderlerinin siyasi formasyo
nu da lslaml siyaset iinde ve byle bir tarihsel balamda
mmkn olabildi. Ama hareket gerek ulusal gerekse ulus
lararas ortamn tarihsel zelliklerine uyum salarken bir
takm deiiklikler geirdi. Bu deiikliklerle beraber, di
nin Trkiye siyasetinde oynad rol yeni bir anlam kazan
d ve dinsel kimlik ekonomik hayatta nemli bir unsur ola
rak ortaya kt. l dnyasndaki ve hkmet-iadam ili
kilerinde 1 980 sonrasnda yer alan gelimeleri anlamak iin
dinin toplumdaki yeriyle ilgili bu deiimleri dikkate almak
gerekiyor.

TRKYE'DE DN VE SYASET

Eksik seklerleme

Daha nce de belirttiimiz gibi, seklerleme Trkiye Cum

huriyeti kurucularnn gerekletirmeyi hedefledikleri top
lumsal modernleme proj esinin merkezi bir unsuruydu.
Devlet yapsna sinmi lslami kurumlar skp atmak iin
atlan admlarn ou gerekten radikaldi. Halifelik ve eri
at mahkemeleri kaldrld. lslami eitim kurumlarnn yan
sra tekke ve zaviyeler datld. 1 924'teki Tevhid-i Tedrisat
Kanunu'yla birlikte eitime tamamen din d bir mfredat
getirildi ve 1 926'da da svire Medeni Kanunu kabul edildi.
1928'de Trkiye devletinin dininin lslam olduunu belirten

72
madde anayasadan karld. 1937'de laiklik anayasal bir il
ke haline getirildi. Fakat bu reformlarn sonular baz a
lardan mulak kalmaya devam etti.
Birincisi, yeni cumhuriyet rejiminin kabul ettii yurttalk
anlaynn kesinlikle siyasi nitelikli ve etnik kkenden ba
msz olduunu sylemek zordu. Hukuki belgelerde genel
likle siyasi bir yurttalk kavramndan sz edilmesine krn,
en azndan 1960'lara kadar anayasada ve anayasa deiik
liklerinde vatandaln tanmyla ilgili mulaklklar devam
ediyordu. Daha da nemlisi, kamu hizmetlerinde ve zellik
le orduya eleman almlarnda gayrimslim yurttalar dar
da braklyordu. Daha nce de tarttmz gibi, sermayeyi
gayrimslim giriimcilerden Mslman olanlarna aktarma
y ieren milli burjuvazi yaratma projesinin ana ilkeleri de
bu yaklamla gayet uyumluydu.
kincisi, rgtl din, Osmanl mparatorluu'nda oldu
u gibi devlet snrlar iinde kalmt. Trkiye Cumhuri
yeti kurucularnn din ile devlet ilerini ayrmaktan ziyade,
slamn devlet kontrol altndaki bir versiyonunu kamusal
alann ayrlmaz bir paras olarak kurumsallatrmakla u
ratklar sylenebilir.24 Cumhuriyetin kurucularnn sla
mn "aklc" , batl itikatlardan arnm inan sistemi eklin
deki yorumunu yerletirmeye alt dorudur. Ana ay
n zamanda dinin siyasetin dnda, zel alanla snrl kii
sel bir inan olarak kalmas hedefleniyordu. Dinin Osmanl
hukuki ve siyasi dzeninde yerinin nemi dnlrse, bu
siyaset d lslam anlaynn toplum tarafndan kabul edil
mesi iin siyasi mdahale aralarnn kullanlmas kanl
mazd. Bu yzden 1920'lerde Diyanet leri Bakanl (Di
yanet) kuruldu ve bu kuruma, insanlarn dini hassasiyetle-
24 Trkiye'de devlet ile din arasndaki ilikilere dair genel bir ereve iin bkz.
mit Cizre-Sakallolu, "Parameters and Strategies of Islam-State lnteracti
on in Republican Turkey" , Intemational]ournal of Middle East Studies, 28 (2),
1996, s. 231-251 .
73
rinin rejime kar kullanlmasn nlemek zere, lkedeki
dini uygulamalar denetleme, koordine ve kontrol etme g
revi verildi. 25
Dini eitim de tmden devlet kontrolne girmiti. mam
larn eitimini Milli Eitim Bakanl stlendi ve Diyanet
btn lkede zorunlu olmayan Kur'an kurslar at. Ama,
cumhuriyet rej iminin eski kurumsal lslam'n yerine yeni
bir kurumsal slam geirmeye giritii ya da bunu arzulad
iddiasnda bulunmak hakszlk olacaktr. Tek parti reji
mi boyunca Diyanet'in btesi ve personeli snrl kald, res
mi eitim sisteminde dini eitimin yeri de son derece marji
naldi. Dini eitim kent okullarnda mfredattan karld ve
l 940'larn balarnda ky okullarnda da dini eitim sona er
di. 26 Bir baka deyile, tek parti rejimi eitim sistemini kon
trol ederek resmi bir lslam versiyonunu dayatmyordu. H
kmet yetkililerinin istedii ey, dinin kamusal alandan ted
ricen ekilmesini salamak ve dini bireysel inan meselesi
haline getirerek zel alanla snrlamakt.
Yzyllarca lslami normlarn toplumsal hayat biimlen
dirdii bir ortamda dinin zel alanla snrlanmas srecinin
przlerle ve engellerle karlamamas mmkn deildi.
Byle kapsaml bir proje sadece ideolojik syleme gvenile
rek yrtlemezdi. Devletin dini inan alanndan ekilme
si yzyllardr sren anlam ve normlar sistemini dntr
meye nasl yetmezse, obskrantizm diye nitelenen eye kar
ya da dini siyasi bir enstrman olarak kullanma amalar
na kar alnan otoriter nlemler de "modern ve aklc din
darlk biimleri" yaratmakta o kadar baarsz olacakt. Top
lumsal ilikilerin ahlaki evreninde sahici bir deiim olma-

25 Taha Parla ve Andrew Davison, "Secularism and Laicism in Turkey", janet R.

Jakobsen ve Ann Pellegrini (der.), Secularisms, Duke University Press, Dur
harn, NC, 2008, s. 58-75.
26 A.g.e., s. 65. Aynca bkz. Mehmet Ali Gkat, Tr1iye'de Din Eitimi ve lmam
Hatipler, iletiim, lstanbul, 2005, s. 140-152.

74
s iin, yeni bir ahlak ilkeleri kmesinin iselletirilmesi ge
rekliydi. Bu ilkeler elbette dini de kapsayabilirdi ama onun
la snrl kalmamalyd. Toplumun seklerlemesi ancak on
dan sonra, devlet-toplum ilikilerini dinsel kimliin snrla
rnn dnda biimlendirecek bir siyasi yurttalk anlay
nn gelimesine yol aabilirdi. tk cumhuriyet hkmetleri
nin ald nlemler, bu tr bir seklerlemeyi hayata geir
me, onu etnik kimlik, dini inan ve yaam tarz farkllklar
nn eit yurttala engel olmayaca modern bir toplumda
bir arada yaamann temeli haline getirme noktasnda kesin
likle yetersiz kalmtr.
Trkiye'nin modernleme projesine dair baz tartmalar
da ileri srldnn aksine, bu projenin byle kararl bir
seklerleme fikri ierdii de phelidir. Dolaysyla, cum
huriyetin kurucularnn toplumdaki hakim kltrel kodla
ra ve yaam tarzlarna kar tepeden inmeci bir "toplum m
hendislii" projesine giritii eklindeki eletiri Trkiye'de
olup bitenlere dair doru bir resim izmemektedir. Tek par
ti rejiminin niyeti ne olursa olsun, byle bir toplum m
hendislii projesinin hayata geirilmesi iin eitim meka
nizmalarnn ve propaganda kaynaklarnn kullanlmas ge
rekliydi. Devletin eitim harcamalarna ayrd kaynakla
ra ve okuryazarlk oranlarnn deimesiyle ilgili istatistik
lere baktmzda, okul sisteminin toplumsal modernle
me projesinde snrl bir rol oynayabilecek durumda oldu
unu gryoruz.27 Yazl basnn propaganda amal kulla
nmnn da, eitim alanndaki baarnn snrlar tarafndan

27 195 l'de yaymlanan bir Dnya Bankas raporuna gre kii ba eitime yap
lan harcama, reel fiyatlar ve nfus art hesaba katlrsa, 1935 ile 1948 arasn
da yzde 40 azalmt. Bkz. J.M. Barker, Trkiye Ekonomisi: Kalknma Prog
ram lin Tahlil ve Tavsiyeler, Milletleraras imar ve Kalknma Bankas, Anka
ra, 195 1 , s. 196. Cumhuriyet'in i lanndan 12 yl sonra, yani 1935'te nfusun
yzde 80,S'i hala okuma yazma bilmiyordu. Bkz. Devlet istatistik Enstits
(DlE) , 1statistik Gstergeler 1 923-1990, DlE, Ankara, 199 1 , s. 6.

75
belirlenecei akt. Radyo nemli bir propaganda aracyd,
ama radyonun ulaabildii nfus oran ok snrlyd, nk
1 950'ye kadar nfusun yzde 7S'i kylerde yayordu28 ve
kylerin byk bir ounluunda elektrik yoktu.29 Bu ko
ullarda "Kemalist cumhuriyetin kahramanlar olan aydn
retmenlerin" , gndelik hayata hangi ilkelerin hakim ola
ca konusunda "cumhuriyet kart olarak pheli konum
da bulunan dini otorite sahipleri" karsnda pek de diren
me ans yoktu.
Cumhuriyeti modernlik yanllar, gndelik hayat dze
yinde de insanlar daha iyi bir hayat arzusunda ortaklatr
makta ve mobilize etmekte baarsz oldu. Halkn geni ke
simleri modernlemenin ekonomik getirilerinden yararla
namad ve ounluun yaam tarznda nemli deiimler
meydana gelmedi. Kemalist modernlemenin baarszln
dan kaynaklanan pek ok sorun, siyasal lslam'n gleniiy
le birlikte su yzne kmadan ok nce erif Mardin tara
fndan tespit edilmiti:

Btne bakldnda Kemalistlerin iyi bir dzenleme ve ku

ral koyma anlay vard, ama baz ada modernleme
planlarnn toplumun yeniden yaplanmas iin kitleleri ha
rekete geiren devrimci-seferber edici vehesini skalam
lard . . . . Kemalistler, modernlemenin mobilizasyon yann
gzard etmekle kalmadlar, modern toplumun btnleti
rici alarnn yapsn da iyi gremediler ya da bu yapya ya
salarla varlk kazandramadlar.30

28 DIE, istatistik Gstergeler 1 923-1990, s. 8.

29 l965'te kurulan Adalet Partisi'nin (AP) programnda daha l960'larn bala
rnda tara geliiminin ok kt durumda olduunu gsteren arpc istatis
tikler gryoruz. Bkz. Nuran Dal ve Belma Aktrk, Partiler ve Programlar
il, TBMM, Ankara, 1988, s. 1 15 . AP, 1960 askeri mdahalesinin ardndan ka
patlan DP'nin yelerine hitap eden muhfazakar bir partiydi.
30 erif Mardin, "Center-Periphery: A Key to Turkish Politics?", Daedalus, 102
(1), 1973, s. 184.

76
 Toplumsal yapda radikal bir deiim olmaynca, kamu
ahlaknn geleneksel ve din merkezli sisteminin dnm
snrl kald, devlet ve din alanlarnn ayrmas da tamamla
namad. Din tam anlamyla zel alanla snrlanamazken, h
kmet "akl d" ya da toplumsal btnle ve siyasal istik
rara zararl bulduu inan tezahrlerini yine de dizginleme
ye alt. Kemalistlerin siyasette lslam'n etkisiyle mcade
le sylemine ramen, slam, siyaseti etkilemeye devam etti
ve hem hkmet hem de muhalefet tarafndan siyasi bir ara
olarak kullanld. rnein lslam'a atflar DP hareketinin te
mel vehelerindendi ve 1 9SO'de tek parti iktidarn sona er
diren DP'nin seim baarlarna katk yapmt.
ok partili dnemde iktidara gelen sa siyasi partiler, di
nin toplumdaki yerini geniletmek zere devlet kontroln
deki kurumlar Cumhuriyet'in ilk yllarnda CHP'nin yap
tndan ok daha yaygn bir ekilde kullanmaya altlar.
rnein DP hkmeti 19S l 'de lmam Hatip okullarn kur
du. Zaman iinde bu okullarn says artt ve 1960'larda AP
hkmeti bu okullardan mezun olanlarn ilahiyat dndaki
dallarda da yksek renime devam etmesi iin yasalar de
itirme szleri vermeye balad. Bu yndeki yasal deiik
likler 1 970'lerde yapld. Sonu olarak mam Hatip okulla
rnn says daha da artt. Bu dnemde mam Hatiplere kz
renciler de alnmaya balad, halbuki kadnlar bu mesleki
eitim sonucunda dinle ilgili bir grev alamyordu.31
Yine 1 9SO'lerde ilkokul ve ortaokullarda din dersi mfre
data eklendi. tk bata din dersi semeliydi , ama sonra
rencilerin bu dersten muaf tutulmas iin velilerin talebi zo
runlu klnd. 1 980 askeri darbesinden sonra din dersi zo
runlu hale getirildi ve o zamandan beri de zorunlu olarak

31 Gkat, Trkiye'de Din Eitimi v e imam Hatipler, s . 178-226. Ayn konuda

bkz. Ruen akr, irfan Bozan ve Balkan Talu, imam Hatip Liseleri: Efsaneler
ve Gerekler, TESEV, lstanbul, 2004.
71
kald. Eitim sistemindeki bu gelimelerin yan sra Diya
net'in btesi byd ve personel says da srekli artt.32
Cumhuriyet dneminde nfusun ounluunun iselle
tirecei bir din d deerler sistemi getirerek toplumu mo
dernletirme ve seklerletirme abalan etkili olmad. Cum
huriyetin tarikatlar ortadan kaldrma almalar da snr
l bir etki yapt. Sonuta seim kampanyalar srasnda siya
si partiler ve eitli dini liderler arasnda anlamalar ve itti
faklar yaplmaya baland. Bu tr kampanya stratejileri sade
ce sa partiler tarafndan deil, yeleri arasnda kimi zaman
popler dini liderler bulunan CHP tarafndan da kullanld.
Dinin siyasetteki neminin devam etmesine ramen,
l 980'lere kadar hemen hemen btn siyasi partiler dini kl
trel bir tutkal olarak grdler, ama siyasi kurumlarn ve
ekonomik ilikilerin niteliini yeniden ekillendirmenin bir
arac olduunu dnmediler. Belirli siyasi ve ekonomik ko
nularla ilgili politika sylem ve neriler, siyasetilerin dini
inanlarndan byk lde etkilenmeden kald; toplumsal
deerlerin keta olarak dine sarlmak daha geni apl bir
kurumsal reform projesiyle birlikte gitmedi ya da buna ge
rek duyulmad. Bu gzlem, Trkiye'de siyasal slam'n yk
seliinde nemli bir rol oynayan Milli Gr hareketine ba
l siyasi partilerin 1 980 ncesi politika sylemleri iin de ge
erlidir. Siyasal -slami hareket ancak 1 980 sonrasnda dine
ynelik toplumsal duyarllklardan da faydalanarak lkenin
siyasal ve ekonomik yaamnn dokusuna slam yeniden
dahil etmeye alacakt. AKP'nin kurucularnn siyasi kari
yerlerine baladklar Milli Gr hareketindeki sreklilikle
rin ve kopularn incelenmesi, gerek siyasal slam'n ykse
liine kap aan ulusal ve uluslararas faktrleri gerek slami

32 Diyanel'in personelinin ve btesinin art konusunda bkz. ltar Gzaydn,

Diyanet:Trhiye Cumhuriyeti'nde Dinin Tanzimi, lletiim, lstanbul, 2009, s.
1 9 1 , 221-24.

78
siyasetin bugn ierdii eliki ve gerilimleri daha iyi anla
mamz salayabilir.

Siyasal slam'm milli kalkmmaCtlik safhas

Milli Gr Hareketi, merkez sa AP iindeki "Bamszlar

Hareketi" diye bilinen bir muhalif grup tarafndan 1969'da
balatld. Milli Gr Hareketi iinde daha sonra yer ala
cak bir dizi siyasi partinin ilki olan Milli Nizam Partisi de
(MNP) bundan ksa sre sonra kuruldu . MNP ve halefleri
"Milli Gr" diye bilinen bir ideolojik ereve sunuyorlar
d. Hareket iindeki siyasi partiler askeri mdahaleler sonu
cunda kapatldlar ama yeni isimlerle tekrar ortaya ktlar.
rnein MNP 197l 'deki askeri mdahale sonrasnda kapa
tld ama l 972'de Milli Selamet Partisi (MSP) adyla tekrar
su yzne kt. 1980 askeri darbesinin ardndan tm di
er partilerle birlikte MSP de kapatld. MSP'nin lider kad
rosu l 983'te RP'yi kurdular. Bu parti de, bu sefer Anayasa
Mahkemesi tarafndan kapatld. Bu kapatlmada 28 ubat
199Tdeki askeri mdahalenin ve askeri yetkililerin etkisi
byktr. RP'den sonra kurulan Fazilet Partisi (FP) de da
ha sonra Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlmaktan kur
tulamad. FP'nin kapatlmasndan sonra Milli Gr hare
keti iinde bir blnme yaand. FP'nin yerine kurulan Sa
adet Partisi (SP), Milli Gr hareketi iinden ortaya kan
AKP' den sonra ciddi bir varlk gsteremedi. AKP'nin siyaset
sahnesine k, dindar ve muhafazakar sa zerinde nem
li bir etki yaratt.33 SP'nin baz yeleri 201 0'da Halkn Sesi
Partisi (HAS Parti) adnda yeni bir parti kurdu ama bu parti
daha sonra AKP'ye katld (Tablo 1 . 1 ) .

33 Ruen akr, "Milli Gr Hareketi", Yasin Aktay (der.), Modem Trhiye'de

Siyasi Dnce, cilt: 6, Islamclk, 2. bask, iletiim, lstanbul, s. 544-575.
79
TABLO 1.1. Milli Gr Hareketi Dahilindeki Siyasi Partiler

MNP 1 970-1 971

MSP 1 972-1 980
RP 1 983-1 998
FP 1 998-2001
AKP 200 1 -
SP 200 1 -
HAS Parti 201 0-20 1 2

AKP'nin kuruluu Trkiye'deki siyasal lslam'n izgisinde

nemli bir dnm noktas oldu. Ama 1 990'larda RP'nin ilk
kez yerel seimleri kazanmasyla ve daha sonra genel seim
lerde oyunu artrmasyla birlikte Milli Gr hareketi za
ten deimeye balamt. MNP ve MSP'nin kentli semen
ler arasndaki snrl poplerlii sebebiyle slam siyasetin
ancak dk eitimli ve ou durumda dezavantajl sosyal
gruplara ekici gelebilecei dnlyordu. Halbuki RP'nin
semen taban daha geniti ve nfusun daha farkl dilimle
rini de kapsyordu .34 RP , 1 994 yerel seimlerinden zafer
le kt. Bu yzden RP'nin l 995'teki genel seimlerde birin
ci parti olmas ok da artc deildi. Bu seimler sonucun
da, RP, yine 1 980 askeri mdahalesi sonrasnda kapatlm
olan AP'nin merkez sa halefi olan Doru Yol Partisi (DYP)
ile koalisyon hkmeti kurdu.
1970'lerde MSP, ald oy orannn dklne ramen
koalisyon hkmetinin paras olmutu. Bu hkmet
lerin ilki toplumsal poplerlii giderek artm olan Blent
Ecevit liderliinde, kendini "merkezin solu" olarak tanmla
mak zere sola doru bir dn yapan CHP'yle birlikte ku
rulmutu. Dier iki koalisyon ise milliyeti sa hkmetler
dL MSP bu hkmetlerin nde de ok zor bir koalisyon
ortayd, ama bu zorluklarn partinin slami karakteriyle

34 Bu iki siyasi partinin toplumsal tabanlarnn mukayesesi iin zellikle bkz.

Haldun Glap, " Political lslam in Turkey: The Rise and Fall of the Refah
Party'', The Muslim World, 89, (1), 1999, s. 122-41.

80
hemen hemen hi ilgisi yoktu. 1 970'lerin siyasi ve ideolojik
ortamnda, daha sonra AKP hkmeti dneminde dini mu
hafazakarln ykselii karsnda ok kayglanan laikler,
"Atatrk'n Partisi" ile MSP arasnda bir ittifak kurulmasn
dan ok da rahatsz olmu grnmyorlard. MSP, lslam'
kltr ve ahlakn merkezine yerletiren bir hareket iinden
geliyordu, ama partinin dini referanslar hukuki ve kurum
sal yaplara kadar uzanmyordu ve ekonomik yaam ya da ti
cari ilikilerle de pek ilgisi yoktu.
Bununla birlikte, partinin zel sektr gelitirme proj esi,
MSP'nin cumhuriyeti modernleme proj esi karsnda al
d eletirel tavrn nemli bir parasn oluturuyordu . Ni
tekim MNP'yi kuran ve daha sonra RP'nin lideri olan Nec
meddin Erbakan siyasi kariyerine Trkiye Odalar ve Bor
salar Birlii'nde (TOBB) balam ve TOBB'da kk ve or
ta lekli iletmecileri mobilize etmekte baarl olmutu.
zellikle Anadolu tarasndaki iadamlarna dayanarak sei
mi kazanm, bylelikle iktidardaki AP'nin adaynn 1969'da
TOBB'un bana gemesine engel olmutu. Bu durum TOBB
iindeki siyasi srelerin geleneksel olarak ald biimden
nemli bir sapmaya iaret ediyordu, nk her zaman hk
metin aday seimi kazanrd. Seimlere itiraz edildi, Ticaret
Bakan sonular onaylamay reddetti ve Erbakan'n bakan
olmas nlendi. 35 Sonuta KOBl'lerin TOBB iinde karla
t bu ayrmclk, siyasal slami hareketin ve Milli Gr'n
politik syleminin temel ketalarndan biri olarak kald.
Bununla birlikte, bu adan MSP'nin politika sylemi ile
KOB1 geliimine iyi gzle bakan Ecevit CHP'sinin politi
ka sylemi arasnda pek fark yoktu . Koalisyon ortaklarnn
ekonomi politikalar dier alardan da pek fark gstermi
yordu. Her iki parti de 1 960'larda ve 1 970'lerde ekonomik

35 Bugra, Sae and Business in Modern Turkey, s. 243-44. Aynca bkz. Bianchi, In
terest Groups and Political Development in Turkey, s. 252-259.

81
geliim literatrne hakim olan bamllk teorisinin temel
ilkelerine byk lde uyumlu bir korumac politika stra
tejisini benimsiyordu. Milli sanayinin gelimesini destekle
me ve gelimemi lkeler arasnda Gney-Gney ilikileri
ni artrma yoluyla kapitalist ekonomiyle "balarm kopar
ma" gereklilii gibi fikirler hem CHP hem MSP tarafndan
kabul ediliyordu.
MSP asndan sanayileme, zellikle de ar sanayinin
gelimesi tm dier kayglarn nne geiyordu. MSP'nin
programna gre zel sektr byk oranda KT'lerden olu
acak, bu KlT'lerin ok sayda hissedar olacak ve devlet
dorudan retici olmak yerine hissedarlar arasnda eg
dm salama grevini stlenecekti. Bu fikir o dnemde
CHP'nin destekledii, zel kurulularn yaygn kk his
sedarlarn elinde olaca "halk sektr" fikrinden pek fark
l deildi.36 Yine de koalisyon ortaklar arasnda ksa srede
anlamazlklar kt, ama bu anlamazlklarn sebebi klt
rel bak alarndaki farktan kaynaklanmyordu. Daha son
ra Ecevit'in yapt aklamaya gre, koalisyonun bozulma
snn nedenlerinden birisi, Erbakan'm halka ak irket mo
delinin kk hissedarlarnn sk devlet kontrol altnda
olduu ve bu hissedarlarn ynetimde sz sahibi olmasnn
engellendii bir model olduunun anlalmasyd.
Aslnda MSP sadece bu koalisyon hkmetinde deil, k
k ortak olduu dier iki hkmette de son derece zor bir
ortak olmutu. Bu koalisyonlarda Sanayi ve Teknoloji Ba
kanl'n kontrol etmekte srarc olmu, sonra da bu kon
trol kendi semen tabanyla kurduu klientalist iliki
ler dorultusunda, onlara KT'lerde istihdam yaratmak iin
kullanmt. Bu yaklam ok partili dnemin geleneksel uy
gulamalarndan sapmyordu, ama MSP kamu fonlarn ken
di amalar iin kullanma ansn yeni yakalad iin te-

36 Tual, Passive Revo/ution, s. 42.

82
ki partilerden daha pervasz hareket ediyordu . koalisyon
hkmetinde de bu durum nemli bir gerilim kayna ola
rak ortaya kt ve MSP-CHP koalisyonunun sona ermesinin
yan sra dier iki koalisyonun da geleceini belirleyen et
kenlerden biri oldu.37
MSP oy tabannn farkl unsurlaryla klientalist bir iliki
kurmak peinde komakla kalmad, mevcut siyasi yaplar
da kendi siyasi amalarna gre biimlendirmeye ve kullan
maya kalkt. Bu abalar Erbakan'n daha nce TOBB'un y
netimine gelme ynndeki giriimleriyle ayn izgide ilerli
yordu. 1976'da Hak- Konfederasyonu'nun (Hak-) kuru
luuyla, rgtsel ortamda g ve etki elde etme almala
rn daha aktan yrtmeye balad.38 Hak-l'in kuruluu,
MSP dneminde alma ve Sosyal Gvenlik Bakan olan
evket Kazan'n att, siyaseten tasarlanm bir admd. Ka
zan'n bakanlktaki yardmcs olan Necati elik de ondan
sonra bu ii srdrd. elik, Hak-l'in kurucusu ve ilk ba
kanyd, daha sonra da Kazan'n Adalet Bakan olduu RP
DYP koalisyon hkmetinde de alma ve Sosyal Gvenlik
Bakan olarak yer ald.39
1970'li yllarda MSP'nin ne klientalist politikalar ne de
rgtsel ortama siyasi dahiliyeti aktan slami referanslarla
37 Ali Yaar Sarbay, Trkiye'de Modernleme, Din ve Parti Politikas: MSP r
nel Olay, Alan Yaynclk, lstanbul, 1985, s. 193-194. Ayrca bkz. Aye Bu
ra, (2002a) , "Political Islam in Turkey in Historical Context: Strengths and
Weaknesses'', Neecan Balkan ve Sungur Savran (der.) , The Politics of Pema
nent Crisis: Class, ldeology and State in Turley, Nova Science Publishers, New
York, 2002a, s. 107-144.
38 Daha l 970'lerde sendika faaliyetlerinin korporatist nitelii anmaya bala
mt, nk hkmet yetkilileriyle daima sk ilikilerini koruyan en eski ve
byk konfederasyon Trkiye ii Sendikalar Konfederasyonu'nun (Trk-i)
gcnn ve etkisinin karsna Trkiye Devrimci i Sendikalar Konfederas
yonu (DSK) kmt. 1960'larn zgrlk atmosferinde kurulan DSK de
sendikaclk alannda hayli glyd.
39 Hak-i iin bkz. Aye Bura, "Labour, Capital, and Religion: Harmony and
Conllict among the Constiuency of Political Islam in Turkey", Middle Eas
tem Studies , 38 (2) , 2002b, s. 187-204.
83
yaplyordu . Bu tip referanslar MSP'nin nerdii ekonomik
projelerde de nemli faktrler deildi. Fakat 1 980'den son
ra MSP'nin kapatlmasnn ardndan kurulan RP'nin slami
lii, partinin iktisat politikasyla ilgili syleminin ve politi
kalarn belirgin bir zellii haline geldi ve Trk toplumun
da dinin yerinin deitiini fark eden baz toplum kesimle
ri iin de bu durum giderek daha fazla endie kayna oldu.
Sz konusu deiimin, ekonomik ilikilerle alakal alg
larda, deerlerde ve tavrlarda yaanan dnmlerle paralel
gitmi olmas nemlidir. 1 980 sonras dnemde siyaset ile
din arasndaki ilikinin yeniden ekillenmesi, Trkiye'nin
kresel piyasa sistemiyle btnlemesinin getirdii yeni bir
kltrel ve ekonomik balam iinde gerekleiyordu.

84
 jKjNCj BLM

1 980 Sonras Trkiye Toplumunda

Ekonomi ve Dinin Deien Yeri

Trkiye'nin kresel piyasa ekonomisiyle btnlemesi 1980

askei darbesiyle balad. Bu askeri darbe cumhuriyet tarihi
nin en acmasz ve Trk toplumu zerinde etkileri en uzun
srm darbesiydi. Askei iktidar dneminde yaplan yasal
ve kurumsal deiiklikler, ilk olarak toplumsal atmay dur
durmak ve toplumsal muhalefeti sk bir kontrol altna alma
ya ynelikti. Askeri rejim, demokratik haklan ciddi lde
andran yeni bir anayasa getirdi. Mevcut siyasi partiler kapa
nld ve liderlerinin siyasete katlmas nlendi. 1983 seimle
rinde l 980'ler boyunca iktidarda kaldktan sonra l 990'larda
da iki koalisyon hkmetinin kk orta olan liberal Ana
vatan Partisi (ANAP) iktidara geldi. Askerin yasaklad parti
liderleri, 1 987'de siyaset yapma haklarn kazandklar bir re
feranduma kadar siyaset sahnesine dnemediler. Cuntann li
derleri topluma otoriter bir Kemalizm doktrini dayatnaya a
lrken, darbenin rettii siyasi ortamn nemli bir ideolojik
unsuru olarak "Trk-lslam sentezi" ortaya kt. Sol siyasi fa
aliyetlerinin bastrlmas, legal ve illegal lslami rgtlenmele
rin ortaya kmas iin yeterli boluu yaratmt.

85
 Bu blm, l 980'lerin ve l 990'larn ekonomik gelimele
rinin tartlmasyla balyor, bunun ardndan da 1 980 son
rasnda siyasal lslam'n daha nce hi grlmeyen ykselie
geii inceleniyor. Devamnda ise, AKP'nin 2002'de iktida
ra geliinden bu yana ekonomik politikalarda gerekletir
dii iktisat politikas deiiklikleri ve gerek din gerek sek
lerlik konularnda yeni yaklamlarn ele alyor. Dzenlen
memi piyasa sisteminin getirdii krizlerden ve 1 990'larda
siyasal lslam'n ykseliinin yaratt siyasi gerilimlerden
karlan dersler, AKP'nin muhafazakar-liberal bak asnn
oluumunda nemli etkenlerdi. Hkmetin izledii strate
ji, ekonomik ve kltrel ilikilerde radikal deiikliklere yol
aan byk kurumsal dnmleri ieriyordu. AKP dne
minde i dnyasnn yeniden konfigrasyonu ve hkmet
ile i dnyas arasndaki ilikilerin yeni biim almas, cum
huriyetin ilk dneminde zel sektrn gelitii ortam and
ran bir seyir izledi.

DZENLENMEM PYASA EKONOMSNDE

STKRARSIZLIGIN EKONOMK VE
SYASAL KAYNAKLARI

1 980 askeri mdahalesinin zel sektr asndan nemli

bir sonucu rgtl emek hareketinin snrlanmasyd. Dar
beden sonra DSK kapatld ve liderleri hapse atld. Kon
federasyon, ancak 1992'de, o da yelerinin ounu en b
yk ve yerleik sendika konfederasyonu olan Trk-l'e kap
trdktan sonra, sendikaclk sahnesine dnebildi. Hak-l'in
ise, daha nce belirttiimiz gibi siyasal lslam'la sk ilikile
ri vard. Yeni sendika yasas sendikalarn gcn ve etkinli
ini byk lde kstlyordu. Daha sonra yaplan yasal de
iikliklerle taeronluk uygulamalarnn kapsam geniletil-

86
di ve emek piyasalar daha da esnekletirildi. Bu deiiklik
ler, daha nce tarm ve kk apl hizmetlerle snrl enfor
mel emek piyasasnn genileyip imalat sektrne, hatta b
yk iletmelere kadar yaylmasna kap aralad. Bu byk i
letmeler formel sektrde grnyordu, ama taeronluk ili
kileri nedeniyle enformel istihdamla dolayl olarak ilikilen
milerdi. Toplam istihdamda tarmn orannda nemli bir
d yaanmasna ramen, enformel istihdam 2000'lerde
yzde 40'n stnde kald. 1
1 980 sonras dnemde pek ok tarmsal destek progra
mnn ve ithal tarm rnleri nndeki engellerin kaldrl
masyla birlikte krdan kente g hzland. 1 980 ile 20 1 2
arasnda toplam istihdamda tarmn pay yzde 50,6'dan2
24 ,6'ya3 dt. Bu arada toplam ihracatta tarm ve hayvanc
ln pay da dmeye devam etti ve 201 2'de yzde 3 ,4'e ka
dar geriledi. Bu dnemde Trkiye'nin ihracatnda ba ima
lat sanayii ekiyor ve toplam ihracattaki imalat sanayiinin
pay yzde 90' geiyordu.4
D ekonomik ilikilerde gmrk vergilerinin ve serbest
ticaretin nndeki bariyerlerin ou kaldrld, yabanc ser
mayenin dorudan yatrm yapma imkanlar geniletildi.
1980'lerin sonunda sermaye kontrolleri de kaldrld. Bu ge
limelerle birlikte, ihracatn desteklenmesi dikkate deer bir
baar getirdi; Gayri Safi Yurtii Hasla'da toplam ihracatn
pay 2000'ler ve sonrasnda da artmaya devam etti.
zelletirmeler de 1980'lerde politika gndemine aln-

20 1 2'de de bu oran yzde 39 civarndayd. Bkz. Trkiye istatistik Kurumu

(TlK) , Household Labor Force Statistics, eriim 2 Eyll 2013, www .turkstat.
gov.tr/PreTablo.do?alt_id=l007.
2 TIK, Statistical Indicators (1923-20 1 1), eriim, 3 Eyll 2013, www.tuik.gov.
tr/IcerikGetir.do?istab_id=1 58.
3 TtK, Household Labor Force Statistics, eriim, 31 Austos 2013, www .turks
tat.gov.tr/PreTablo.do?alt_id" l007.
4 TlK, Foreign Trade Statistics, eriim, 31 Austos 2013, www .turkstat.gov.tr/
PreTablo.do ?alt_id= 1046.

87
d ve bilhassa tketici mallar imalat alannda bir dizi KT
zelletirildi. Ama zelletirme sreci asl 2000'lerde AKP
hkmeti dneminde hz kazand. Benzer ekilde, KOBl'le
rin nemi l 980'lerde politika syleminde nem kazanmas
na ramen, bu yndeki nemli admlar ancak AKP iktidara
geldikten sonra atld.
Dnemin balca ekonomik eilimleri dzenlemelerin
kaldrlmas ve liberalletirmeydi, ama hkmet mdaha
lesi ekonomik hayatn nemli bir zellii olmay srdr
d . 5 D pazarlara almay hedefleyen politikalar, ticare
tin nndeki bariyerleri kaldrmann yan sra ihracat cid
di oranda desteklemeyi ieriyordu . Ayrca turizm ve em
lak alanndaki yatrmlara da ncelikli kredi destei sala
nyordu . Kamu yatrmlar da giderek hzlanm, 1 980'ler
de ulam, iletiim ve enerji alanlarnda dev projeler haya
ta geirilmiti. Btn bu yatrmlarn sonucunda, bte a
(kamu sektrnn borlanma ihtiyac) 1981'de milli ge
lirin yzde l ,8'iyken 1 980'lerin sonunda yzde S'e ula
t ve 1 990'larda da bymeye devam etti.6 Kamu sektr
nn borlanma ihtiyacn karlamak iin yksek gelir sa
layan devlet tahvilleri ve hazine bonolar piyasaya karld.
l 980'lerin sonunda, yeni kurulan stanbul Borsas'ndaki i
lemlerin byk bir ksm devletin kard deerli katlar
zerinden yrtlyordu.7
l 980'lerdeki ekonomik politika deiiklikleri, ekonomiy
le ilgili karar alma srelerinin merkeziletirilmesini de ie-

5 Ziya ni, "Anatomy of Unorthodox Liberalism: The Political Economy of

Turkey in the 1 980s", Metin Heper (der.) , Strong State and Economic Interest
Grops: The Post-1 980 Turkish Experience, De Gruyter, Berlin ve New York,
1991, s. 27-41.
6 Rakamlar iin bkz. TSAD, 1 989 Ylna Girerken Trkiye Ekonomisi, TSl
AD, stanbul, 1989, s. 34 ve TSAD, 1 991 Ylna Girerken Trkiye Ekonomi
si, TSAD, stanbul, 1991 s. 41.
7 TSlAD, The Turkish Economy in 1 988, TSlAD, 1stanbul, 1988, TSlAD,
1 991 Ylma Girerken Trkiye Ekonomisi, s. 80.

88
riyordu. Bu balamda genel olarak hkmetin, zel olarak
da babakann yetkileri artrld. ANAP hkmeti dnemin
Je babakann meclis onay almadan keyfi karar verme gc
bir dizi deiiklik yoluyla artrld. Vergi kaynaklarnn mec
lis kontrolndeki konsolide bteden karlmas yoluyla
ciddi miktarda bte d kaynak yaratlarak hkmetin bu
kaynaklar meclis onayna ihtiya duymadan datmas, ik
tidarn merkezilemesinin nemli tezahrlerinden biri ola
rak karmza kt. Bu yntemin effaflktan neredeyse ta
mamen yoksun olduunu gz nne alrsak, kurumsal d
zenlemelerin ekonomiye keyfi siyasi mdahalenin kapsam
n ok fazla artrdn syleyebiliriz.8
ladamlar, kar amal faaliyetleri merulatran ve zel
sektrn konumunu salamlatran bu siyasal gelimele
ri grece memnuniyetle karlyordu . Ama yine de hk
met mdahalesine ak olan belirsiz bir ekonomik ortamda
i yapmay srdrmek durumundaydlar. Bu ortamda ia
damlar, giriimlerinin baars iin hkmete bamlyd ve
ANAP hkmetlerinin politika sylemlerinin aka ive
ren yanls olmas ve piyasa ynelimli kalknma stratejisinin
devreye girmesi hkmet-iadamlar ilikilerinin niteliinde
kkl deiiklikler yaratmamt.
1980 sonras dnemdeki gelimeler ilk AKP hkmetine
iki miras brakt. Birincisi, l 980'lere ve l 990'lara cumhuri
yet tarihinde ei grlmemi yolsuzluk dalgalar damgas
n vurmutu . Cumhuriyetin ilk dnemindeki klientalist ili
kilerin yerini iktidardaki siyasetilerin yasad kazanlar
n ieren pratikler almt. l 980'lerde ANAP iktidarnn iyi

8 zal dnemindeki gelimeler iin bkz. Ziya ni, "Turgut zal and His Eco
nomic Legacy: Turkish Neo-liberalism in Critical Perspective", Middle Eas
tem Studies, 40 (4), 2007, s. 1 1 3- 1 34. Ayrca bkz. mit Snmez, 'The Poli
tical Economy of Market and Regulatory Reforms in Turkey: The Logic and
Unintended Consequences of Ad-Hoc Strategies", New Political Economy, 16
(1), 20lla, s. 101- 130.

89
bilinen skandallarndan birisi dnemin Babakan Turgut
zal ve ailesini ieriyordu.9 Daha sonra bu tarz yolsuzluklar
1 989'da yerel seimleri kazanan merkez sol Sosyal Demok
rat Halk Parti'den (SHP) politikaclara,10 DYP'ye1 1 ve RP'ye
de yayld. 1 996'dan 1997'ye kadar babakan olan Necmed
din Erbakan daha sonra yolsuzluktan yargland ve ev hap
sine mahkum edildi. 1 2
kincisi, Trkiye'nin yeni piyasa ekonomisi dzenleyici
bir ereveye oturmadndan krizlere yatknd. Birok a
dan zamansz bir ekilde liberalletirilen sermaye hareketleri
1994, 1999 ve 200 1 ekonomik krizlerine neden olmutu . 1 3
Baz iktisatlarn 1990'larn banda uyard zere, banka
clk sektr, doru dzgn kurallara balanp denetim alt
na alnmadan ve byk bir bte ayla finansal liberalle
meye gitmek ekonomik istikrar asndan lmcl sonular

9 zal ailesinin giriimleri arasnda Tv kanallar, havayollar satn almak ve ja

guar marka arabalar ithal etmek de vard. Bu giriimler medyann ok ilgisi
ni ekti, ama bir sonu dourmad, nk 1 980'lerde siyasi nfuzu kullana
rak gayrimeru kazan elde etmek neredeyse normal bir pratik olarak kabul
ediliyordu. 1980'ler ayn zamanda Trkiye toplumunun "hayali ihracat"la ta
nt dnemdi. ladamlar ihracat yardmlarn almak iin ihracatn deerini
yksek gsteriyor ya da sahte ihracat yapyordu. Bkz. afak Altun, Rvetten
zelletirmeye Yolsuzluun 1 00 Yllk Tarihi, Agora Yaynlar, lstanbul, 2004,
s. 204-238.
10 SHP lstanbul, Ankara ve zmir bykehir belediyeleri dahil pek ok beledi
yeyi kazand. Birka yl iinde SHP'nin ynetimindeki belediyelerde pek ok
yolsuzluk skandal patlak verdi. rnein lstanbul Su ve Kanalizasyon idaresi
(SK) ihalelerindeki yolsuzluklar bunlarn en ok bilinenleridir. Bkz. A.g.e.,
s. 246-249.
11 DYP lideri ve dnemin babakan Tansu iller'in mlklerinin aibeli olduu
iddia ediliyordu. Kocas zer Uuran iller'in de 1990'larda kamu bankalar
ve mafyayla dikkat ekici ilikileri de dier iddialar arasnda yer alyordu. Bkz.
A.g.e., s. 249-264.
12 Erbakan sava srasnda Bosnallar iin toplanan yardmlar partisine aktar
makla sulanmt. Bkz. A.g.e., s. 259-262.
13 mit Cizre-Sakallolu ve Erin Yeldan, "Politics, Society and Financial Li
beralization: Turkey in the 1 990s", Development and Change, 31 (2), 2000, s.
481-508 ve Nurhan Yentrk, Krlerin Yry: Trkiye Ekonomisi ve 1 990
Sonras Krizler, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2. bask, 2003.
90
 lourdu. 14 l 990'lar boyunca hkmete verilen krediler top
lam banka kredilerinden ok daha hzl artt ve 2000'e doru
iizel bankalarn bilanolarnda en byk varlk haline geldi.
Trkiye'deki bankalar, normal yatrm finansman ilevleri
ni bir yana brakarak finansal liberallemenin getirdii daha
karl arbitraj ilemlerine yneldiler. Bu bankalar, dardan
dviz getirip yksek faizli hkmet tahvilleri aldlar ve by
lece hem bankaclk sistemi hem de ekonomi dviz ve faiz
oranlarndaki dalgalanmalar karsnda ok zayf bir konu
ma dtler. 1 5 1 999'da devreye giren IMF destekli istikrar
program enflasyonu kontrol edip yatrmclara gven telkin
etmek iin Trk lirasnn deerini korumaya odaklanmt. 1 6
Ama bu program da byk sermaye kalarn nleyemedi
ve art arda iki sermaye k dalgas yaand; her dalga pa
rann deerini ciddi lde drd ve faiz oranlarn yk
seltti. Gelen ykc ekonomik kriz zellikle KOBl'leri etkile
di ve geni apl isizlie yol at. Trkiye, piyasa ekonomi
sinin istikrarl ilemesi iin kurumsal erevenin zorunlulu
unu bylece zor yoldan renmi oldu.
Kriz kendini gsterdiinde merkezin solundaki Demok
ratik Sol Parti'nin (DSP) liderliindeki bir koalisyon hk
meti vard ve ANAP ile Milliyeti Hareket Partisi (MHP) de
bu koalisyonun ortaklaryd. Krizden sonra hkmet Dn-

14 zellikle bkz. Dani Rodrik, "Premature Liberalization, Incomplete Stabili

zation: The zal Decade in Turkey", M. Bruno, S. Fischer, E. Helpman ve
N.Liviatan (der.), Lessons of Economic Stabilization and Its Aftermath, MiT
Press, Cambridge, MA, 1 99 1 , s. 323-354 ve Merih Celasun, "Fiscal Aspects of
Adjustment in the 1980s", Tosun Arcanl ve Dani Rodrik (der.), The Political
Economy of Turkey: Debt, Adjustment and Stability, Macmillan, Londra, 1990,
s. 37-59.

15 Erin Yeldan, Kreselleme Srecinde Trkiye Ekonomisi: Blm, Birikim ve

Byme, lletiim, stanbul, 200 1 .
16 Ziya ni v e Fikret enses, "The New Phase of Neo-liberal Restructu
ring in Turkey", Ziya ni ve Fikret enses (der.), Turkey and the Global
Economy:Neo-liberal Restructuring and lntegration in the Post-Crisis Era, Rout
ledge, Londra ve New York, 2009, s. 1-11.

91
ya Bankas'nn yksek brokratlarndan Kemal Dervi'i Tr
kiye'ye davet etti. Dervi'in, Ekonomiden Sorumlu Devlet
Bakan sfatyla, IMF'nin nerdii makro-ekonomik istikrar
politikalarm hayata geirmesi ve kapsaml bir kurumsal re
form srecini ynetmesi bekleniyordu. Dervi'in yapt re
formlar "Washington Mutabakat Sonras"nn ana ilkeleriy
le uyumluydu. Buradaki ilk ve en nemli ama, brokratik
zerklii salayacak ve ekonomi meselelerine siyasi mda
haleyi asgariye indirecek bir kurumsal yap kurmakt. 17
l dnyasnda hakim konumda olan evreler -zellikle
de TSlAD'n temsil ettii giriimciler- reform srecinden
memnundu , ama nfusun geri kalan istikrar politikalar
nn sadece disipline edici etkisini hissedebiliyordu ve halkn
ruh halini de IMF reformlar karsndaki yaygn memnuni
yetsizlik biimlendiriyordu. 2002'deki genel seimler bu ko
ullarda, krizin ykc etkileri hala hissedilirken yapld. Da
ha bir yl nce kurulmu olan AKP'nin seimlerdeki byk
zaferi bu adan artc deildi. Ama AKP'nin iktidara geli
i ayn zamanda 1980 sonras dnemde siyasal lslam'n yk
seliinden doan gelimelerin de bir sonucuydu.

SLAM'IN SYASAL KTSADI

VE L K SERMAYES OLARAK DN

Birinci Blm'de tarttmz zere, MSP'nin ekonomik kal

knma yaklam partinin Bat kapitalizmi karsndaki ko
numunu yanstyordu. 1 970'lerde byle bir konumu hakl
karmak iin lslami referanslara gerek yoktu, nk eit
li dozlarda milliyetilik ve sosyalizm duyarll tayan b-

17 A.g.e., s. 4. Aynca bkz. Ziya ni, "Beyond the 2001 Financial Crisis: The Po
litical Economy of the New Phase of Neo-liberal Restructuring in Turkey",
Review of International Political Economy, 16 (3), 2009, s. 409-432.

92
n siyasi partiler ve hareketler ayn konumu paylayor
du. Partinin eitsizlie kar syleminin de slami ereveye
oturmas gerekmiyordu. MSP'nin eitlikilik retorii, Trki
ye' deki deerler sistemindeki eitliin merkeziliiyle uyum
iindeydi ve kinci Dnya Sava sonras uluslararas ekono
mi dzeninin ruhuyla elimiyordu. RP'nin kurulduu 1980
sonras dnemin atmosferi ise farklyd. Kresel siyaset or
tamnda solun geri ekilmesi sz konusuydu. Buna ek ola
rak, Trkiye'de 1980 askeri mdahalesi sosyalist hareketleri
ve rgtleri neredeyse tamamen silip sprmt. Ordunun
getirdii sivil rejim, yeni 1982 Anayasas'nn getirdii zgr
lk kart normlara gre hareket ederken, sol sadece bask
grmekle kalmyor, ayn zamanda itibarsz bir gemiin ar
kaik ideolojik kalnts diye alaya alnyordu. Piyasa o dak
l stratej inin ve da dnk kapitalist kalknmann kanl
mazl egemen ideolojinin bir paras haline gelmiti. Eit
lie verilen ideolojik nem bir kenara atlrken, hzla kentle
en Trkiye ekonomisinde gerek anlamda sosyoekonomik
eitsizlikler giderek daha gze arpar oldu.
RP'nin slami gr , bu balamda tmden yeniden ta
nmlanmas ve siyasal iktisada ilikin nceki yaklamla
rnn enine boyuna revize edilmesi gerekiyordu . MSP'nin
1970'lerdeki politika ortamnn izgisindeki korumac ve
mdahaleci konumunun yerini kreselleen ekonominin
gerekliiyle uyumlu yeni ve aka piyasa yanls yakla
mlar ald. 1 8 Ama te yandan, RP'nin kendini merkez sa
partilerden ayrtrmas ve gerek marjinalletirilmi kitle
lerin gerek ykselme hevesindeki giriimcilerin ve bam
sz profesyonellerin hedeflerine ve beklentilerine cevap ve
rebilmesi gerekiyordu. Kapitalist kltrn okkltrc

18 Cihan Tual, "Fight or Acquiesce? Religion and Political Process in Turkey's

and Egypt's Neoliberalizations", Development and Change, 43 ( 1 ) , 20 12, s.
23-5 1 .

93
akmlarn giderek daha fazla etkisinde kald ve dinin k
resel apta ne kt bir tarihsel balamda slami kimlik,
RP'nin kendini Trkiye'nin siyasal iktisadndaki deiiklie
gre biimlendirmesine yardm eden yeni bir ynelim iin
zemin oluturdu. Kresel dzeyde ideolojik ve siyasi at
malar merkezi snftan kltrel kimlie doru kayarken, RP
de slam toplumunu seklerletirmek isteyen cumhuriyet
ilerin yabanclatrd dindar Mslmanlar dezavantajl
bir grup konumuna oturtmak zere okkltrclk retori
ini benimsedi. 19
slami referanslar ekonomik kalknmaya elik etmesi ge
reken manevi geliimi tanmlarken kullanan MSP'nin sy
lemi, sa partilerin seim stratejisi iinde dinin kullany
la ilgili tarihsel eilimlerden nitelik bakmndan farkl de
ildi. MSP'nin yaklam ahlak, siyaset ve iktisadn modern
ayrmasna kar tutarl bir lslami toplumsal btnleme
modeli ortaya koymuyordu . Dinsel etik ve ekonomik kal
knma birbirinin ayrlmaz paras haline gelmiyor, yan ya
na var oluyordu. Buna karlk, RP'nin gelitirdii slami si
yaset retorii yeni bir slam anlay oluturuyordu . Bu an
lay Will Kymlicka'nn tanmlad "toplum tarznda kl
tr" (societal culture) fikriyle benzerlikler tayordu. Kym
licka'ya gre toplum tarznda bir kltr "btn insan faa
liyetlerine yaylan anlaml yaam tarzlar temin eder; hem
kamusal hem zel alanlar kapsayarak hayatn toplumsal
lkla, eitimle, dinle, bo zamanla ve ekonomiyle ilgili yn
lerini erevesine alr." Toplum tarz kltr terimi [sz ko
nusu olann] "sadece ortak anlar ve deerler deil, ortak
kurum ve uygulamalar da olduunu vurgulamak iin" kul
lanlr.20

19 Glalp, " Globalizing Postmodemism: lslamist and Westem Social Theory."

20 Will Kymlicka, Multicultural Citizenship, Oxford University Press, Oxford ve
New York, 1996, s. 76.

94
 Bu ifadenin zmni olarak bulunan kurumsal tasarm ko
nniteryen bir toplum anlayna kap aar. Aslnda Kym
l icka'ya gre modern toplumlarda "liberal komniterye
izm" mmknd ve bu anlay yznden baz yazarlar ta
rafndan sert bir ekilde eletirilmitir.21 Kymlicka'nn bu
konudaki fikirlerinin altnda yatan kavramsal sorunlar bir
yana brakarak, onun grlerinin ve ayn dnemde kresel
dzeyde etkili olan okkltrc akmlarn Trkiye'de siya
sal lslam'n ald yeni biimdeki yansmalarna dikkat ek
meyi nemli buluyoruz. lslami siyaset dinsel retorii etik
alanyla snrlamaya son verip sosyoekonomik kurumlan
yeniden tasarlamaya giriince, dini kimlik bir iliki sermaye
si halini ald ve i dnyasnda yeni beliren ittifaklar ve at
malar biimlendiren bir unsur olarak ortaya kt.
RP, Milli Gr Hareketi'nin kalknmac mirasndan uzak
larken, daha belirgin bir slami yaklam benimseyerek
ekonomik kurumlar dini ilkelere uyum salayacak ekilde
yeniden tasarlamak iin yeni formller gelitirdi. Faiz yasa
n ihlal eden bankaclk sistemi gibi mevcut vergi ve d
viz rejimlerinin yerini Erbakan'n bizzat ayrntsyla "bilim
sel" bir yazda tartt slami alternatifleri alacakt.22 Parti
nin siyasal iktisada yaklamndaki bilimsel karakter tekrar
tekrar vurgulanyor, ayn zamanda farkl sosyokltrel olu
umlarda kapitalist ekonomik ilikilerin altnda yatan ev
rensel ekonomik rasyonalite fikri de sahipleniliyordu. Uy
garlklar arasndaki snrlarn tesinde ortak bir gven orta
mnn olumasn ve piyasa ilikilerinin kapsamn genile
ten evrensel ahlaki normlarn ortaya knda Protestan eti
in oynad roln nemine vurgu yapan Weber'in aksine,

21 zellikle bkz. Zygmun Bauman, Community: Seel i g Safety in an Insecure

World, Polity, Cambridge, Blackwell, Maiden, MA, 200 1 , s. 89-109.
22 Necmeddin Erbakan, Adil Ekonomik Dzen, Semih Ofset Matbaaclk, Ankara,
1991.

95
RP'nin siyasal iktisat sylemindeki slami referanslar, uygar
lklar arasnda ayrmlar koyuyor ve bu ayrmlarn alt izile
rek nemi vurgulanyordu.
Partinin savunduu iktisat politikalar "Adil Dzen" de
nen kapsaml bir toplumsal btnleme modeline oturtul
mutu. Yeni modele verilen isim daha nce "eitlik"e ya
plan vurgunun yerini "adalete" yaplan vurgunun aldn
gsteren nemli bir terminoloji deiikliini yanstyordu.
"Adalet" terimi eitsiz snf ilikileriyle ilgili sorular baa
ryla gzlerden saklyor ve dikkatleri gten ziyade adale
te deer veren bir uygarlkta, mminlerin oluturduu ce
maati bir arada tutan karlkl gven, sadakat ve dayan
mann tanmlad haklar n plana karyordu. Hem ezi
lenlere hem de zenginleenlere hitap eden bir siyasi parti
iin bu gerekten faydal bir yaklamd. Adil Dzen tart
mas insanlk tarihi boyunca karlalan iki uygarlk tr
-adalete deer veren uygarlk ile gce deer veren uygar
lk- arasnda bir ikili kartlk kuruyordu . slamc ve dier
tektanrl toplumlar ilk kategoriye alnrken, "ada Ba
t" dahil tm geri kalanlar gce deer veren uygarlk kate
gorisine sokuluyordu. Bu kategorizasyon partinin "ada
Bat" uygarlna kar ald eletirel tavra ramen, kendi
ni eski moda milliyetilik ya da tepkisel cemaat sistemiy
le snrlamaktan kanmasn da salyordu. Aslnda par
ti Avrupa ve ABD'yle ticaret ve yatrm ilikilerini tmden
reddetmiyordu, ama mminlerin uluslararas kardeliine
yapt atflar aka ulusal snrlar tesi bir Mslman i
birliine ynelikti. 23
MSP'nin ekonomik milliyetiliiyle zenle yolunu ayran
RP, Trkiye'nin AB adaylna iddetle kar kyor, resmi

23 RP'nin programndaki ve sylemlerindeki dnmn ayrntlar iin bkz.

Bura, "Political Islam in Turkey in Historical Context: Strengths and Weak
nesses", s. 127-132.

96
parti bildirgelerinde bunun ABD destekli bir Siyonist komp
lo olduunu belirterek, bu tr projelerin Trkiye'yi Byk
l srail'in bir eyaleti yapma niyeti tadn ilan ediyordu. 24
l 996'da RP-DYP koalisyon hkmetinin kuruluunun ar
dndan, yeni hkmet AB'ye tam yelik peinde komaya
devam ederken RP liderleri mevcut grlerini daha az di
le getirir oldular, ama Siyonist komplo teorisini siyasi sy
lemlerinin kalc bir paras olarak kullanmaktan vazgeme
diler. Bu arada parti liderlii ile gnll giriimciler derne
i MSlAD'n rgtledii yeni byyen iadamlarnn ortak
abalar sonucunda Bat d lkelerle sk ekonomik iliki
ler gelitirme giriimleri hz kazand .
MSlAD'n bugnk i dnyasndaki konumu Drdnc
Blm'de ayrntl olarak tartlacak. Fakat din ile ekonomi
arasndaki snrlarn bulanklamasnda nemli bir rol oy
nayan ve hkmet ile i dnyas arasndaki geleneksel par
tiklarist ilikilerin yeni biim almasna katk yapan bu der
nek zerinde burada da biraz durmamz gerekiyor. Bu ili
kiler, sermayenin "doru" siyasi balantlara sahip iadam
larnn elinde birikmesi srecinde nemli olmaya devam et
ti; bununla birlikte, iliki alar iindeki karlkllk ilikile
ri artk iadamlarnn siyasi otoriteye bamllklarndan da
ha nemli hale gelmeye balamt.
MSlAD'n kuruluundan beri ynetim kademesindeki
ler lslam'n bir iliki sermayesi olarak sahip olduu potan
siyelin gayet farkndayd ve bu potansiyele aka atfta bu
lunuyorlard. Bununla ilgili olarak, dernein 1998'deki bir
uluslararas fuar iin hazrlad bir gsterime elik eden,
hem ngilizce hem de Trke yazlm aadaki metin il
gin olabilir:

24 Refah Partisi, 20 Ekim 1 991 Genel Seimi Refah Partisi Seim Beyannamesi, RP,
Ankara, 1991, s. 56-71.

97
 Byk kurtulu yolunda
Btn maddi ve manevi kaynaklarmz seferber etmeliyiz
Finans alannda, ortak sanayi yatrmlarnda, ticari
ilikilerde
Youn ibirlii iinde olmalyz
Kkleraras ittifakta
Mslman dnyann byk avantajlar olduuna
inanyoruz
Btn Mslman iadamlar ve drst tccarlar arasnda
Etkin bilgi alan kurmalyz.25

Bu "iirsel" ifade biraz naif grnebilir, ama hkmet yet

kililerinin de ibirliiyle bu ynde atlan admlar gayet cid
diydi. Dernein ulusal dzeydeki retoriinde, Mslman
iadamlarnn cumhuriyeti devletin destekledii hakim ko
numdaki iadamlar camiasndan teden beri dlandklar
na vurgu yaplyordu. Bu ekilde RP tarafndan i dnyas
nn tesinde daha geni bir toplumsal dzeyde de kullanlan
sosyal dezavantajllk dili, Mslman iadamlarnn bu kez
slami kimlik temelinde hkmet destei salayacaklar bir
rol deiimini merulatrma giriimlerinin ayrlmaz para
s haline geldi. Sz konusu destek, dindarlar ieren, dindar
olmayanlar da dlayan iliki alar balamnda hayata ge
ecekti.
Hkmet ve MSlAD Trkiye'nin d politikasndaki ge
leneksel Bat yanls ynelimi deitirmek iin sk bir ibirli
ine girdi. MSlAD ynetimi Trkiye'nin AB yeliine ak
a kar kyordu . Drdnc Blm'de daha ayrntl ola
rak tartacamz gibi, MSlAD 1 990'larda Avrupa modeli
ne alternatif olarak Gney Asya ekonomik kalknma mode
lini sundu. Trkiye'nin ekonomik kalknmasnn bu mode
li izleyebilecei, zellikle de Malezya ve Endonezya gibi ge-
25 Aktaran Bura, "Political Islam in Turkey in Historical Context: Strengths and
Weaknesses'', s. 133.

98
ni Mslman kesimlerin bulunduu Asya lkeleriyle ili
kilerini glendirebilecei ileri srlyordu . MSlAD'n bu
konuyla ilgili yaynlarnda Babakan Erbakan'n Bat dn
daki lkelerle ekonomik ve siyasal ilikileri gelitirme aba
lar tartlyor, hem bu ilikilerin lke iin neminden hem
de MSAD yelerine sunduu frsatlardan sz ediliyordu.26
Erbakan'n MSlAD tarafndan dzenlenen faaliyetlerde
ki konumalarnda da hkmetin d politika yneliminin
Mslman iadamlar iin yarataca karl i frsatlarna pa
ralel atflar yaplyordu. 27
Aslnda din ile ekonomi arasndaki snrlarn yeniden be
lirlenmesinin iliki alar zerinden pek ok ilgin sermaye
birikimi kanallar ama potansiyeli vard. zellikle lslam'da
ki faiz yasana kar gelitirilen baz kurumlar bu bakmdan
ok etkiliydi. Daha 1980'lerde slamc bankalar Krfez ser
mayesiyle kar paylam temelinde ilem yapma giriimle
rinde bulunmutu ki bu giriimlerin Babakan zal'n kar
deinin servetini artrdndan epeyce sz edilmiti.28
1 990'larda lslam'n faiz yasa karsnda giriilen baka
bir kurum gelitirme abasnn slami bankaclktan bile da
ha karl sonular verebilecei grld. MSAD yesi iki
zel irket, sermaye piyasalar kurumlarnn dzenlemele
rine tabi olmadklarndan, faiz geliri "gnahnn" evresin
den dolanan, ama hukuken geerli bir garanti vermeyen ta
mamen gvene dayal bir sistem kurarak milyonlarca dolar
toplamt. Bu kaynak aktarma dzenlemesinin karll en
formal yapsndan kaynakland iin piyasann slamc de-

26 MSIAD, Babakan Necmeddin Erbaha'n Dou Asya Gezisi ve MSIAD'n

Bosa-Hersel Gezisi Raporu, MSlAD, lstanbul, 1 997a; MSlAD, MSIAD'n
Afila ve lgiltere'nin i Gezileri Raporu, lstanbul: MSIAD, lstanbul, 1997b.
27 MSIAD, MSIAD Blten, 5 (18), 1997c, s. 50-61 .
28 Aye nc, "lslamic Banking in Turkey: lnteraction of Politics, Finance and
Religion" , Jahrbuch fr Vergleihende Sozialforschung, Berliner lnstitute fr
Fergleichende Sozialforschung, Berlin, 1988/89.

99
nebilecek bir kesimiyle snrl kalmt. Siyasal slam'n yk
seldii ideolojik atmosferde baka sermaye biriktirme r
nekleri de ortaya kt, bu durum hem ilgi hem de husumet
yaratmaya balad.29
slami sermayenin gcnn artna dair yaygn kayglar,
1 997'de RP liderliindeki koalisyon hkmetinin kyle
zirveye kan olaylarda nemli bir rol oynad. Hkmet kar
snda oluan sert muhalefetin iinde TSK, TOBB, Trkiye
Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu (TESK) ve en byk
iki byk sendika konfederasyonu olan DSK ve Trk- de
vard. Bu rgtlerin temsil ettii sosyal gruplar ne kadar b
yk ve nemli olursa olsun, ordu araya girmeseydi hk
metin istifaya zorlanmas iin bu muhalefet yeterli olmazd.
Erbakan'n istifas ve koalisyon hkmetinin sona ermesine
yol aan srete belirleyici olan ordunun Milli Gvenlik Ku
mlu'nun kurumsal araclyla kullanlan ve sreklilii sa
lanan gcyd. Bununla birlikte, slami alardan dlanan
gruplarn tepkilerinin de bu srete rol oynam olduunu
unutmamak gerekiyor. AKP hkmetinin ikinci ve nc
dnemlerinde bu gruplarn siyaset eksenindeki dlanmas
daha da gze arpar hale geldi, hatta RP-DYP koalisyon h
kmetinin bana gelenlerde parmaklar olduu iin hakla
rnda dava almas sz konusu oldu.
Bu olaylar srasnda Sermaye Piyasas Kurulu yetkilileri
yasal denetimden kaan slami kurallara uygun sermaye ya
ratma faaliyetlerine mdahale etti. adamlarnn bu tr fa
aliyetleri, piyasa ekonomisinin kurumsal temelini deitir
meye ynelik ciddi siyasi giriimlerin yam sra gereklei
yordu ve RP iktidarda kalsayd byk ihtimalle hibir zor
lukla karlamayacaklard. Ama bu kurumsal deiim giri-

29 Trkiye'deki slamc irketlerin geliimi iin bkz. Murat okgezen ve Gl

Berna zcan, "Trusted Markets: The Exchanges of Islamic Companies", Com
parative Economic Studies, 48 (1), 2006, s. 132-155.
1 00
imlerinin bir paras olarak meydana getirilen lslami a ili
kileri ciddi miktarda gerilimlere ve tepkilere yol amt; bu
nun lslam siyasete kar laik tepkinin ortaya kmasndaki
rol nemliydi.
l 990'larda RP ekonomik kalknmay geri plana atmadan
ve lkenin kresel ekonomiyle btnlemesini engelleme
den toplumsal istikrar salayacak birletirici bir g olarak
lslam'a atfta bulunuyordu. "Adil Dzen" fikri genelde top
lum iin bir btnleme modelinin merkezi unsuru olarak
sunuluyordu. Bu anlay, Trkiye'nin Mslman bir lke ol
duu varsaymna dayanyor, toplumsal ilikilerin slam il
kelere gre dzenlenmesini de "normal" karlyordu . Er
bakan'n nfusun yzde 98'inin Mslman olduunu tek
rar tekrar belirtmesi, cumhuriyetin ilk dneminde Kema
lizmin yapay olarak ve baarszca yerini almaya alt ls
lam uygulamalarn "doal" karakterini vurgulamaya yne
likti. Ama bu atflara ayn zamanda okkltrc, komni
teryen bir retorik elik ediyor, yerleik laik dzenin kars
na "dezavantajl" Mslman cemaat konuyordu. stelik bu
yerleik laik dzen kapsamnda sadece yerleik byk ser
maye gruplar deil, ayn zamanda RP-DYP koalisyon hk
metine verilen sekler tepkide rol alan ve toplumun geni
kesimlerini temsil eden birok rgt de bulunuyordu. Fark
llk, kimlik ve aidiyete vurgu yapan okkltrc retorik ye
ni ortaya kan iadamlarna hizmet etme potansiyeline sa
hip slam iliki alarnn oluumunda kullanlyordu.
Trkiye balamnda bu ikili retorik birka adan sorun
luydu. Birincisi, nfusun geni bir kesimi, kendilerini Ms
lman saymakla beraber siyasal lslam'n dini kimlik tanm
na girmek istemeyen ve Erbakan'n istatistiklerine gre n
fusun yzde 98'ine yerletirilmekten rahatsz olan bireyler
den oluuyordu . lkincisi, toplumun imentosu olarak dine
bavurmak ile dini kimlii iliki sermayesi olarak kullanmak

1 01
arasnda bir eliki vard. Dinin iliki sermayesi olarak kulla
nlmas bakalaryla olan farkn onaylanmasn gerektiriyor
du ki bu da ister istemez "tekilerin" dlanmas anlamna
geliyordu. Bu da, demokratik bir sistemde siyasi bir partinin
dlayc sylem temelinde baarya ulaamayaca gereiy
le badamyordu . 1 9 90'larda RP'nin slam siyasi izgisi
nin ve sonrasnda Milli Gr Hareketi'nden kopuun do
urduu siyasal krizler ve gerilimler bu elikilerden bam
sz deildi. AKP'nin sylemi ve politika ynelimi bu zemin
de olutu ve farklla dayal dini kimliin onaylanmas nok
tasnda, en azndan balangta, daha temkinli bir tavr ser
gilendi. Bununla birlikte, lslam'n Trkiye kltrnde ne
mine yaplan atflar da ve dini iliki sermayesi olarak kullan
ma giriimleri de devam etti. Bu durum da, AKP dneminde
i dnyasnda ve genel olarak Trkiye toplumunda ciddi bir
kutuplamaya yol at.

SLAM SYASETTEN
AKP'NN M U HAFAZAKAR LBERALLGNE DOGRU

Seklerizmin yeniden ekillenii:

Sylem ve siyaset

AKP, toplumda ykc etkiler yapan 200 1 krizinin ardndan

2002'de iktidara geldi. AKP'nin seim zaferi, sk sk RP lider
liindeki koalisyon hkmetinin sona ermesinde ve Anaya
sa Mahkemesi tarafndan partinin kapatlmasnda ordunun
oynad roln halkta yaratt tepkiye baland. Ama bu si
yasi gelimeleri yorumlarken, 2002 genel seimlerinin han
gi ekonomik koullarda yapldn unutmamalyz. Seim
yapldnda, 2001 ekonomik krizin hatras son derece ta
zeydi ve IMF'nin nerileriyle alnan ekonomik nlemlerin

1 02
toplumun geni kesimlerinde yaratt honutsuzluk devam
ediyordu. stikrar ve yapsal uyum politikalaryla ekonomi
yi disiplin altna alan koalisyon hkmetinin orta, bu
disiplinin sonularndan zarar gren kesimlerden geni des
tek alabilecek durumda deildi. Bu koullarda, daha nce
ki ekonomik gelimelerde rol olmayan yeni kurulmu bir
parti honutsuz halka kolayca hitap edebilmiti.
DSP liderliindeki koalisyon hkmetinin iktidarda ol
duu 1999 ylnda yaplan Helsinki zirvesinde, Trkiye'nin
resmi AB adayl nihayet kabul edilmiti. O dnemde lke
nin AB'ye dahil olmas 20 10'larm balarndaki kadar uzak
bir ihtimal deildi. Uyum srecine elik eden reformlar ger
ekletirildi, askeri rejim altnda kabul edilen 1982 Anaya
sas'nn zgrlkleri kstlayc baz maddeleri deitirildi ve
lm cezas kaldrld. AKP de kendi dneminde bu reform
larn devam edeceini aka ilan etti. AKP'nin kuraca ye
ni hkmet de Trkiye'nin AB'ye uyum salamas iin al
acakt. Bu gvenceler, ilerini Cumhuriyet dneminde ge
litirmi olan byk iadamlar iin nemliydi, nk Tr
kiye-AB ilikilerine katk yapmak iin srekli aba harcyor
lard. stelik siyasal slamn tabannda yer alan iadamlar
da, AKP'nin iktidara geliinden sonra AB kart duygularn
o kadar yksek sesle dile getirmez olmulard.
AKP liderlii, l 990'lann ekonomik ve siyasi gelimele
rinden nemli dersler karm gibi grnyordu . Bu ders
lerden biri de, Trkiye ekonomisinin sermaye ka kar
sndaki ar zayfl nedeniyle ekonomik istikrarn devam
iin yatrmclarn gvenini andracak her trl mdahale
den uzak durulmas gerektiiydi. Bu, AKP'nin piyasa ekono
misi kurallarna sayg gstermesini salyor ve partinin eko
nomik liberalizminden taviz vermiyormu gibi grnmesi
ne yol ayordu. Dolaysyla partinin syleminde slami eko
nomik kurumlarla ilgili tartmalara ok az yer veriliyordu.

1 03
Zaten MSIAD evresinden baz iktisatlar byle kurumla
r "salt fantezi" diyerek reddetmiti.30 Ayrca siyasi sylem
de de slami referanslardan kanmak iin aba harcyordu.
Parti lideri Erdoan bu yeni ortamda onu daha nce hapse
mahkum ettiren ve kendisine siyaset yasa konmasna ne
den olan radikal sylemleri terk etti.3 1 1998'de Erdoan'n
okuduu bir iirde yle dizeler vard: "Minareler sng
mz, camiler klamz, mminler askerlerimizdir. " Bu "iir"
mahkemenin onu dini nefret suu ilemekten mahkum et
mesinde nemli bir rol oynamt.32 2002'de AKP'nin seim
zaferinin ardndan Erdoan iirin szlerinin sadece simgesel
olduunu ve kendisinin insanlar iir okuduklar iin hapse
debilen antidemokratik bir rejimin kurban olduunu sy
ledi. 33 Her halkarda, bu tip iirler okumann ve eski slami
radikallik unsurlarnn yerini kltrel muhafazakarlk vur
gusu almt. "Kltrmzn" erdemlerine ve potansiyeline
yaplan atflar sosyal politika sylemine hakim olmaya ba
lad ve modernlemenin toplumda yaratt bozulmaya kar
geleneksel aile ilikilerine ve hayrseverlie vurgu yapld.
Bununla birlikte modernleme de partinin siyasi sylemi
nin nemli bir unsuru olmay srdrd . Erdoan 2002'de
Washington Post'un yapt bir rportajda farkl bir Trkiye
hayaline dair bir soruya "Trkiye'yi modernletireceim,"
diye cevap veriyordu. Ayrca partinin laiklie balln da
vurguluyor ve "ayn anda hem laik hem Mslman olun
maz" gibi eski ifadeleri hatrlatldnda ise yle yant veri
yordu: "slam bir dindir. Laiklik sadece ynetim tarzdr. n
san lslam' seerse Mslman olur, ama laiklii bir ynetim

30 Bu tartmalar iin bkz. "lslamclar Strateji Araynda", Iktisat Dergisi, 29

(343), 1993, s. 8-20.
31 Erdoan ana muhalefet partisi CHP'nin kabul ettii bir yasa deiiklii saye
sinde Meclis'e dnebildi.
32 "Erdoan'n infaz Karan Gnderildi", Hrriyet, 20 Ekim 1998.
33 "A Devout Muslim, Secular State", Washington Post, 10 Kasm 2002.

1 04
tarz olarak seebilir. Ben Mslmanm, ama laik ynetimi
tercih ediyorum. "34
Batl gazeteciler ve siyasetiler Trkiye'deki gelimeler
karsnda heyecanlanmlard. Bu gelimeleri Mslman
bir ortamda da demokrasinin yeerebileceinin gstergesi
sayyor, Erdoan'n revize edilmi seklerlik anlayn tat
min edici buluyorlard. Hatta Erdoan'n konumu "post
seklerizm" tartmalarn entelektel atmosferine de gayet
iyi oturuyormu gibi grnyordu. Siyasi yetkililerin ken
di dini kimliklerini bu kadar ak bir biimde sergilemele
rinin dindarln kamusal tezahrlerini nasl etkileyeceini
sormak pek az kiinin aklna geldi. Ancak daha sonra, zel
likle 2007'de ikinci AKP hkmeti kurulduktan sonra dini
muhafazakarln ykselii nfusun belli kesimlerinde d
lanma ve marjinalleme duygular yaratmaya balad. Snni
slam damgas gndelik hayatta ve toplumsal ilikilerde gi
derek daha fazla belirginleirken, zellikle de nfusun yak
lak yzde 20'sini oluturduu sylenen Aleviler, Anadolu
ehirlerinde artk eskisi gibi yaayamayacaklarn hissetme
ye baladlar.35
Hkmet yetkililerinin dindar imajlar ile toplumda dinin
ne k arasnda dorudan bir iliki kurmak kolay olmasa
da, hkmetin dinin toplumdaki yeriyle ilgili konulara m
dahale etmeye balamas konusunda bir dizi gzlemde bu
lunmak mmkndr. Ekonomiyi dinin ilkelerine gre yeni
den ekillendirme hedefi ilk AKP hkmetinin kurulmas
nn ardndan siyasi sylemdeki nemini kaybetmi olsa da,
dini muhafazakarln ykselii kltr politikalarndaki ge
limelerle kesinlikle ilikili grnyor. slam'n toplumdaki

34 A.g.m.
35 Binnaz Toprak, Nedim ener, Tan Morgl ve irfan Bozan, Being Different in
Turkey: Religion, Conservatism and Otherization, Open Society Foundation
and Bogazici University, 2009, eriim 14 Austos 2012, www.aciktoplumvak
fi.org. tr/pdf/tr_farkli_olrnak.pdf.

1 05
yeri gerekten de hem hkmetin eylemleriyle hem de r
gtsel stratejilerinde lslami referanslar kullanan saysz r
gtn oynad rolle yeniden ekillendiriliyordu.
Pe pee gelen AKP hkmetleri srasnda Diyanet top
lumda giderek daha nemli bir rol oynamaya balad. n
a edilen camilerin says artt, zellikle de Alevi nfusun
arlkta olduu yerlere cami yapld gibi izlenim doma
ya balad. rnein Tunceli'de bir yl iinde 20 cami ald
gzlemlendi.36 Bu arada hkmet cemevlerinin ibadetha
ne olduunu reddetmeyi srdryordu.
Kur'an kurslarnn says da 2003'te 3 . S l l'den 20 1 2'de
1 3 .05 l 'e kt . 3 7 Son yaplan dzenlemelerle Yaz Kur'an
kurslarna katlmda ya snr kaldrld ve okul dne
minde de bu kurslara gitmelerine imkan tannd .38 tk kez
1 989'da balatlan Kutlu Doum Haftas etkinlikleri de bu
dnemde nem kazand. 20 l l 'de Milli Eitim Bakanl ,
okullara gnderdii bir kararnameyle bu kutlamalara
retmen ve rencilerin Diyanet'in belirledii temalara uy
gun etkinlikler dzenleyerek katlmalarn istedi.39 Bu ara
da zorunlu din dersinin kaldrlmas iin taleplere ve pek
ok Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararna ramen bu
ders zorunlu tutulmaya devam etti. stelik 2005'te yap
lan mfredat deiiklikleriyle din ve ahlak bilgisi dersle
rinde, Snni ilkelere gre gndelik hayatn nasl dzenle-

36 Hale Akay, "Uygulamada Laiklik: Devlet-Din Ekseninde zgrlkler, Hiz

metler ve Finansman", Toplum ve Bilim, ( 1 20), 20 1 1 , s. 45.
37 2003'teki rakam iin bkz. Ruen akr ve irfan Bozan (2005), Sivil, effaf ve
Demokratik Bir Diyanet ileri Bakanl Mmkn m? TESEV, lsanbul, 2005,
s. 86. 201 2'deki rakam iin bkz. Diyanet, istatistiksel Tablolar, eriim 2 Eyll
2013, www .diyanet.gov. r/urkish/dy/Diyanet-Isleri-Baskanligi-AnaMenu-is
taisikler-561.aspx.
38 Dzenleme iin bkz. "653 Sayl Kanun Hkmnde Kararname", Resmi Gaze
te, no. 28057, 1 7 Eyll 201 1 .
39 "MEB Talim ve Terbiye Kurumu Bakanl, 'B.08.TTK.072 02 00 Sayl Ge
nelgesi." Aynca bkz. Ahmet insel, "Laik Okulda Kutlu Doum", Radikal, 19
Nisan 201 1 .

1 06
neceine dair konular daha arlk kazanmaya balad. 40
2 0 1 2'de ilkretimde peygamberin hayat ve Kur'an ders
leri de semeli olarak getirildi.41 Ayn zamanda balan
gta ilahiyat yetitirmek zere kurulan mam Hatiple
rin Trk eitim sistemi iindeki nemi artt. AKP iktida
r dneminde bu okullarn says ve renci alma kapasi
teleri artrld.42 mam Hatip mezunlarnn yksek reni
me eriiminin nndeki engeller kaldrld,43 ilkretim
dzeyindeki mam Hatipleri kapatma ynndeki nceki
karar kaldrlarak44 mam Hatiplerin bu dzeyde de ei
tim saland. 45
Hkmet, Diyanet'in faaliyetlerini camiler ve Kur'an kurs
lar idarelerinin tesine tamak iin baka admlar da at
t. rnein hapishanelerde, huzurevlerinde ve hastanelerde
Diyanet nemli bir aktr haline geldi.46 Ayn zamanda Ai-

40 Buket Trkmen, "Kemalist lslam'n Dnm m yoksa Yeni Suni Yurtta

Ahlak m?: "Din Kltr ve Ahlak Bilgisi' Ders Kitaplar zerine Bir ncele
me", Toplum ve Bilim, 1 20, 201 1 , s. 48-78.
41 "Ve Kur'an Semeli Ders Oldu", Vatan, 2 9 Mart 2012.
42 Okullarn says 2002-2003'te 450'den 20 1 1 -201 2'de 537'ye kt. renci
says da arpc bir art gstererek 2002-2003'te 64.534'ten 20 l l -201 2'de
268.245'e ykseldi. 2002-2003 rakamlar iin bkz. Ruen akr, lrfan Bozan
ve Balkan Talu, lmam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerekler, s. 68. 201 1 - 1 2 yl
lar iin bkz. Milli Eitim Bakanl (MEB) , Milli Eitim lstatistikleri (20 12),
eriim 23 Aralk 2012, sgb.meb.gov.tr/istatistik/meb_istatistikleri_orgun_egi
tim_20 1 1_20 12. pdf
43 "niversiteye Girite Katsay Kalkyor! " , Habertrk, 15 Eyll 20 1 1 .
44 Sonuta 2012-2013 dneminde ilkretim dzeyinde 1099 imam hatip oku
lu ald ve bu okullara 94.476 renci kaydedildi. Bkz. MEB, Milli Eitim ls
tatistikleri (2013), eriim 3 1 Austos 2013, sgb.meb.gov.tr/istatistik/meb_is
tatistikleri_orgun_egitim_201 2_2013.pdf. lmam hatiplerin ilkretim dzeyi
28 ubat srecinde kapanmt. Bkz. "4306 Sayl Kanun", Resmi Gazete no.
23084, 1 8 Austos 1997.
45 Radikal, 31 Mart 2012. Babakan ayrca "imam hatiplerin lkenin gzbebei
olacan" ifade etti. Bkz. "imam Hatipler Milletin Gzbebei Olacak", Radi
kal, 25 Nisan 2012.
46 "6002 sayl Diyanet leri Bakanl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun
ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun" , Resmi Gazete, no.
27640, 13 Temmuz 2010.

1 07
le ve Sosyal Politikalar Bakanl'nn47 ve Sosyal Hizmetler
ve ocuk Esirgeme Kurumu'nun da (SHEK) aktif kurum
sal orta oldu. SHEK ilgili yasada yaplan dzenlemeler
le, din grevlilerini sosyal hizmet personeli olarak atamak
ve SHEK'in Diyanet'le geni apl ibirliine gitmesini sa
lamann yollan ald.48 Bunlara ek olarak, Diyanet'in devlet
protokolndeki yeri de deiti ve kamu idaresi hiyerarisin
de 5 l'incilikten l O'unculua ykseldi.49
Devletin dinin kamusal alandaki yerine giderek daha faz
la mdahale ediyor olmasnn ironik bir yam vard. Dinin
toplumun deer evrenindeki merkeziliini azaltmak zere
cumhuriyeti modernlemeciler tarafndan kurulan Diyanet
gibi bir kurum, tam da Snni lslam'n halkn hayatndaki ve
toplumsal ilikilerindeki yerini pekitirmek ve daha da ge
niletmek iin kullanlyordu. Ama cumhuriyeti seklerle
me projesinin amalarnn tanmlan ve yntemlerinin s
nrllndan farkl olarak, imdi din toplumda yeniden ta
nmlamaya ynelik giriimlerin rgtsel temeli ok daha
salam grnyordu.
Gemi dnemle fark sadece devlet ile din ilikisinin de
ien nitelii ile ilgili deildi. Hkmet d rgtlerin di
nin kamusal varlna ve etkisine yapt katklar muhteme
len daha nemliydi. Wuthnow'un Producing the Sacret (Kut
saln retimi) eseriyle ABD zelinde tartt gibi, kamusal
hayatta dinin yeri verili bir kltrel evrende zaten mevcut
olan inan ve deerler iinde kendiliinden ortaya kmaz.
Farkl rgtler ve aktrler bu inan ve deerleri yorumlar
ve anlamlandrr, bylece ekonomik, siyasal ve sosyal ya-

47 Bu faaliyetlerden bir seki olarak bkz. DIB, Kadn ve Aileye Yelik alma
lar-2007-2009, Diyanet, Ankara, 2010.
48 Bkz. "SHEK Personeli Grevde Ykseltme ve nvan Deiiklii Ynetme
liinde Deiiklik Yapan Ynetmelik" , Resmi Gazete, no. 27653, 26 Temmuz
2010.
49 "Devlet Protokol Listesi Deiti", Zaman, 14 Mays 2012.

1 08
amda bu deerlerin tezahr etme yollarn biimlendirir
ler. 50 Trkiye rneinde, siyasal lslam'n ykselii ile kamu
sal hayatta dinin neminin art arasndaki ilikiyi zm
lerken, lslam'n canlanna katk yapan hkmet d rgt
lerin oahn hesaba katmamak imkanszdr. 1 980 sonla
rndan beri kurulmakta olan zel televizyon ve radyo kanal
lar, gnlk gazeteler, dergiler ve yaynevleri o kadar ok ve
corafi adan o kadar danktrlar ki istatistiksel bir tah
min yapmak mmkn deildir. Sosyal hizmetler ve sosyal
yardm kurulularyla ya da Milli Eitim Bakanl ve Kltr
ve Turizm Bakanl'yla balant iinde veya bamsz olarak
eitli hayr faaliyetleri yrten hkmet d rgtlenmele
rin de ayn ekilde dinin kamusal hayatta yer almasna yap
tklar katknn nemi de yadsnamaz. Hkmet-STK ibir
likleri de, pek ok insana ulaan ve sosyal yardmlarn du
rumunda olduu gibi zaman zaman bu insanlarn hayatlar
n yakndan etkileyen yerel dzeydeki faaliyetleri de, benzer
ynde bir etki yapmaktadr.
1 980 sonrasnn sivil toplum bnyesi iinde Hak- sen
dikas ve MSlAD gibi formel rgtler de bulunuyordu. Bu
rgtler, MSP ve RP'yle sk ilikiler iinde kurulmu ve ge
limi, AKP dneminde de siyasal lslam'n toplumsal taban
iinde kalmaya devam etmiti. Bu dnemde baz dini nite
likli enformel iliki alar da nemli siyasi g ve nfuz ka
zanmtr. Bu enformel iliki alar, paradoksal bir biimde,
hem askeri mdahaleden kazanl km hem de zaman za
man asken yetkililer tarafndan sulu ilan edilmitir. Fethul
lah Glen hareketi, bu adan tipik bir rnektir. Laik rejimi
deitirmek iin ykc faaliyette bulunmakla sulanan G
len yarglanmaktan kurtulmak iin 1 999'da Trkiye'yi terk
ederek ABD'ye tanm, orada hareketin liderliine devam
ederek AKP dneminde ekonomik ve siyasi g kazanma-

50 Wuthnow, Producing the Sacred: An Essay on Public Religion.

1 09
y srdrmtr. AKP dneminde bu hareket, pek ok &z
lemciye gre, polis ve yarg iinde nemli bir g elde etmi
tir. Yaygn iddialara gre, binlerce insann hkmete kar
komplo kurmakla ya da Krt ayrlk hareketiyle ibilii
yapmakla sulanp tutuklanarak zel yetkili mahkemelerde
yarglanmasnn arkasnda Glen hareketi vardr.51 Bu mah
kemeler en sonunda AKP hkmeti iin sorun tekil etme
ye baslam ve Glen hareketinin de paras olduu iktidar
blou iinde muhtemel bir yarlmann ilk iaretlerinin do
masna yol amtr. 52
Bu yarlma iaretleri ortaya kncaya kadar, Glen ha
reketinin faaliyetleri toplumsal hayatn yeniden ekillerdi
rilmesi ve fevkalade kutuplam bir ortam yaratlmasda
ana faktrlerden biriydi. Bu kutuplam ortamda hkmet
ile gerek bu hareket arasnda gerek siyasal Islam'n tabann
oluturan dier formel ve enformel alar arasnda imtiyazl
ilikilerin oluumunda, istikrar kazanmasnda ve srdrl
mesinde dini referanslar nemli bir rol oynamtr. Drdn
c Blm'de tartacamz zere, Glen hareketiyle balan
tl olduu bilinen dernekler konfederasyonu TUSKON ve
MS1AD gibi baka dernekler i dnyasndaki yeni kar ve
iliki konfigrasyonunu belirlemekte ba rolleri oynadlar.
Bu gelimeler AKP hkmetleri srasnda iktisat politikala
rndaki paralel deiimlerle birlikte yer alyordu.

51 Glen ann toplumun geni kesimlerinde yaratt korku, cemaatin meka

nizmalar ve eitli devlet kurumlarndaki kontrolyle ilgili bir kitap yazan
gazeteci Ahmet k'n yaymlanmam kitabnn yasad ilan edilmesi ve tm
nshalarnn imha edilmesiyle zirveye ulat. Ahmet k polis arabasna bin
dirilirken haykrd duyulabiliyordu: "Dokunan yanar." k hapiste yakfak
bir yl kald, ama tutuklanmasndan hemen sonra kitab internete dt ve
100.000'den fazla okura ulat. Sonunda kitap 100 Trkiyeli ve yabanc yaza
rn destek amal ortak yazarlyla yaynland. Ahmet k, OOOKitap "Doku
nan Yanar", Postac Yaynevi, stanbul, 201 1 .
52 B u konuyla ilgili tannm bir liberal gazeteci v e AKP hkmetinin destekisi
Ali Bayramolu'yla yaplan mlakata bkz: "Ali Bayramolu: slami Kesim iin
de Cumhuriyet Tarihinin En Byk KavgasYaanyor", Vatan, 23 ubat 2012.

110
AKP dneminde ekonomi

AKP dneminde i dnyasnda yer alan deiiklikler lke

nin ekonomik performansnn genel olarak iyi olduu bir
ortamda gerekleti. Ekonomi, neredeyse yzde 6 orannda
bir klmeye yol aan 2001 krizinin ykc etkisinden son
ra, 2002 ile 2007 arasnda bymeye tekrar balad ve de
vam etti. 2008 kresel krizinin yaratt ekonomik gerileme
den sonra 2010'da ekonomi yeniden bymeye balad ama
20 1 2'de yeniden de geildi. (Tablo 2 . 1 ) .

------- -- ---------- --
TABLO 2.1 Gayrisafi Yurtii Hasla Art Oran (%)

a l.r) a " -
' ' a a
' ' a a c;
'';' "" '';'
,_,\ ' ' a
2
""

o:;

'

c;
a
""
a
""

""
a
a
""
c;
""
a
""
- ----- ---- -- - ------------- ---

Trkiye 5,30 3,32 4,1 4 -5,7 6,80 0,7 -4,80 8,85 2,2
Kore 9,10 7,82 4,56 4,0 4,80 2,3 0,30 4,90 2,0
Meksika 1 ,86 1 ,56 6,78 -0,2 3,0 1 ,2 -6,0 4,70 3,90
Brezilya 3,06 3,08 1 ,96 1 ,3 3.8 5,2 -0,30 S,10 0,90
H i ndistan 5,85 5,14 6,04 4,9 8,0 3,9 8,20 8,25 3,20
in 8,86 1 2,28 8,62 8,30 1 1 ,2 3 9,6 9,20 9,85 7,80
Rusya Federasyonu - -8,98 1 ,78 5, 1 0 7,50 S,2 -7,80 4, 30 3,40

Kaynak: World Bank, World Bank lndicators, Annual Growth (annual %), eriim, 3 1 Austos 201 3,
http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG.

Ancak, iki nemli ekonomik sorun byme devam ettii

srada da varln srdrd. Birincisi, ekonomik byme
ye ramen isizlik oran yksek kald; 2007'de isizlik oran
yzde lO'un stndeydi ve bu rakam ou OECD yesi l
kedekinden ok daha yksekti. Mesela, gelimekte olan l
keler kategorisindeki Kore'de (yzde 3 ,25) ve Meksika'da
(yzde 3 , 7 1 ) isizlik oran 2007 ylnda Trkiye'dekine g
re epeyce dk kalyordu. 2009'da Trkiye'de isizlik ora
n yzde 14, 1' e ulat ve bymenin tekrar balad 20 1 O' da
hala yzde 1 2'ye yaknd. Ama 201 2'de hafif bir dme g
rld (Tablo 2.2) .

111
TABLO 2.2 sizlik Oran (Toplam gcnn Yzdesi Olarak)

7 985 7 995 2000 2001 2002 2007 2008 2009 20 1 0 201 1 2072
------ -
Trki ye 6,94 7,62 6,45 8,34 1 0, 3 1 0,25 1 0,90 1 4, 1 0 1 1 ,90 9,80 9,20
Kore 4,0 2,10 4,42 4,0 3,30 3,2 5 3, 1 7 3,65 3,72 3,40
Meksika 4,40 6,23 2,20 2,76 2,97 3,71 3,97 5,45 5,3 7 5,22 4,80
Brezilya 5,30 4,65 7, 1 0 1 1 , 26 i ,66 9,28 7,9 8,1 0 6,72 5,97 5,50
H i nd istan - 2,20 4,30 3,5
in 1 ,80 2,90 3,10 3,60 4,00 4,00 4,20 4,30 4, 1 0 4, 1 0 4, 1 0
Rusya
Federasyonu -
8,50 1 0,60 8,90 8,00 6, 1 0 6,40 8,40 7,50 6,6 6,0
---------- - - -------------- _. . ____________ ,.__
Kaynak: IMF, World Economic Outlook Database, eriim, 3 Eyll 201 3, http)/www.imf.org/exter
nal/pubs/ft/weo/201 3/01/weodata/index.aspx. Hindistan' la ilgili rakamlarn kayna: World Bank
/ndicators, Uncnployment (% oftotal labor force), eriim, 3 Eyll 201 3, http)/data.worldbank.org/
indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
------- --------------- ----

Ekonominin bir baka zayfl da cari akt. Bu ak

2005'te Gayrisafi Yurtii Hasla'nn yzde 4'nden 2008'de
yzde 5,5'ine ykselmiti. 2009'da kresel kriz sebebiyle ak
yzde 2'ye dt ama sonra tekrar ykselerek 20l l'de yzde
9,7'ye ulat. Ekonomik bymedeki yavalama da 201 2'de
cari ilemler an tekrar bir miktar drd. (Tablo 2.3) .

- ----- ..... --- - - - - ------- ---- ---- - - ------- - -

- -- - ----
TABLO 2.3 Gayrisafi Yurtii Hasla'nn Yzdesi Olarak Cari Ak
--
- -
- ---- --- - -
-----------

2005 2006 2007 2008 2009 20 1 0 201 1 20 1 2

-- - - ----- --- --
Trkiye -4,0 -6,0 -5,8 -5,5 -2,0 -6,2 -9,7 -6,0
Kore 2,2 1 ,5 2,1 0,3 3,9 2,9 2,3 3,8
Meksika -0,7 -0,6 -1 .3 - 1 ,7 -0,7 -0,2 -0,8 -0,8
Brezil ya 1 ,6 1 ,3 0,1 -1,7 - 1 ,5 -2,2 -2, 1 -2,4
in 5,9 8,5 1 0,1 9,4 4,9 4,0 1 ,9 2,3
Hindistan -1 ,2 - 1 ,0 -0,7 -2,5 -1 ,9 -3, 1 -3,2
Rusya Federasyonu 1 1 ,0 9,3. 5,5 6,3 4,1 4,4 5,1 3,7

Kaynak: World Bank, World Bank lndicators, Current Account Balace (% of COP), eriim, 3 Ey-
ll 201 3 , http)/data.worldbank.org{ndicator/BN.CAB.XOl<A.GD.ZS.

Yksek ve orta gelirli lkelerin hemen hepsinden ok da

ha yksek olan bu rakamlar biraz endie vericiydi, ama ie
riye giren dzenli sermaye ak sayesinde ciddi deme den
gesi sorunlar yaanmyordu. Bu akn sebebi de, Trkiye
ekonomisinin istikrarna ve AKP hkmetinin ekonomik li-

112
beralizme ballna uluslararas gvenin srmesiydi. H
kmetin iktisat politika programnn genelde olumlu de
erlendirilmesini salamakta zellikle gelimenin ne
mi vard. Birincisi, zelletirmeler hz kazanmt. kincisi,
belediyeler ve KOBl'ler eskisinden daha ademi merkeziyet
i ve rekabeti ekonomide nemli aktrler haline gelmiler
di. ncs, d ekonomik ilikiler balamnda hem ihra
catn hem de lkeye gelen yabanc yatrmn blgesel eitli
lii artmaya devam ediyordu.
AKP'nin zelletirmeye yaklam gerekten de partinin
ekonomik liberalizme ballnn delili olarak grlebilir.
zelletirme sreci l 980'lerde balam ama 2000'lere kadar
byk lde baarsz olmutu. AKP dneminde zelletir
menin nndeki muhtemel brokratik engelleri kaldracak
yasal deiiklikler yapld. Bu deiiklikler sonucunda zel
letirmenin kapsam doal tekellerden ve kamu mallarnn
tedarikine kadar ciddi lde geniletildi. Sadece 2005'te ve
2006'da elde edilen zelletirme gelirleri nceki yirmi ylda
elde edilenin iki katndan fazlayd. Bu sre 2000'lerin ikin
ci yarsnda da devam etti ve Trkiye zelletirme kapsam
nn en geni olduu OECD lkeleri arasna girdi. 1985 ile
2004 arasndaki srete toplam zelletirme geliri 2004 ile
20 1 1 arasndaki gelirin yaklak drtte biri kadard. 53
AKP'nin ekonomiyi zelletirme kararllna KOBl geli
imine olan eit lde gl ball elik ediyordu. Da
ha nce bahsettiimiz gibi, cumhuriyet dnemi boyunca ta
kip edilen ekonomik strateji, byk lde, byk iletme
leri gelitirmenin byme ve sanayilemenin motoru olaca
anlayna dayanyordu . Bu anlay Fordist retim siste
minin genel nitelikleriyle uyum iindeydi, zira bu sisteme

53 zelletirme idaresi Bakanl, " 1 985-201 3 Dnemi Gerekletirilen zel

lelirme llemleri", eriim, 9 Haziran 2013, www .oib.gov. tr/program/uygula
malar/yillara_gore.htm.

113
gre dikey rgtlenmi ve brokratik tarzda iletilen byk
teebbsler ekonomideki tipik rgtlenme biimini olutu
ruyordu. KOB1 geliimi ilk kez 1 970'lerde politika gndemi
ne alnd ve Sanayi ve Teknoloji Bakanl iinde 1 973'te bu
konu iin ayn bir yap kuruldu. 1 980'lerin sonunda bu me
sele daha ciddi bir biimde tartlmaya balad, ama bu sefer
ayn zamanda dnya apnda retim leinin klmesi ve
retimin yerellemesi eilimleri de tartmada yansma bu
luyordu. Artk dnyada yeni beliren esnek retim sistemin
de, KOBl'lerin rol giderek nem kazanyordu. Bu sistemin
ne kyla balantl gelimeler, yeni sanayi retiminin ye
ni sanayileen lkelere kaydrlmasn ve eski sanayi metro
pollerinin dnda bulunan kk teebbslerin taeronluk
ve d kaynak kullanm yoluyla bnyeye katld karmak
iliki matrisleri olumasn da ieriyordu .
Trkiye'nin siyasi ortamnda gerekleen baz deiik
_
likler de bu gelimelerle uyumluydu. KOBI'lerin giriimci
lik becerilerini artrmak iin gelitirilen iletme ynetimi
ve teknoloji destek programlar 1 989'daki hkmet prog
ramnda yer alm ve Altnc Be Yllk Kalknma Plan'nda
( 1 990- 1 994) bu iletmelerin retim verimliliini artrmak
ve byk sanayiyle btnlemelerini kolaylatrmak pla
nn amalar arasnda ksaca belirtilmiti.54 1 990'da Kk
ve Orta lekli letmeleri Gelitirme ve Destekleme daresi
(KOSGEB) kuruldu. KOBI sorunu giderek daha fazla nem
kazand ve l 990'lardaki eitli hkmet programlarnda ,
zellikle de RP liderliindeki koalisyon hkmeti progra
mnda, KOBl'lere ynelik ciddi tevik politikalar yer ald.
rnein, Halk Bankas yoluyla tercihli kredi dzenlemele
ri yapld.55 Yedinci Be Yllk Kalknma Plan'nda ( 1 996-
2000) bu konuya daha da fazla vurgu yapld, hatta bu pla-

54 DPT, Altnc Be Yllk Kalknma Plan 1 990-1994, DPT, Ankara, 1989.

55 Babakanlk, TC 54. Hkmet Program, Babakanlk, Ankara, 1996.

114
nn KOBl konusuna yapt vurgu asndan cumhuriyet ta
rihinde esiz olduu iddia edilebilir. 56
KOBl'leri destekleme niyetleri ve bu yndeki politika ta
sarlama giriimleri AKP dneminde hz kazand. Bu teeb
bsler AB ve OECD standartlarna uygun olarak tanmlan
d ve snflandrld, zel olarak bu teebbsleri hedefleyen
bir stratejik eylem plan uygulanmaya balad. 2003'te KO
Bl'lere tercihli kredi salamak iin yeni bir kurumsal ere
ve oluturuldu. Bu tr teviklerden yararlanan teebbslerin
says 2004'te 2 1 .488'den 201 2'de 25.804'e kt.57 Bu ara
da KOSGEB'in sanayi iletmelerine verdii destekler hizmet
sektrndeki iletmeleri de kapsayacak hale getirildi. Cum
huriyet tarihinde ilk kez hkmet KOBl'lerin ekonomik fa
aliyetlerinde nemli bir aktr olmutu .
AKP hkmetinin iktisat politikas yaklam ayn zamanda
yerel kurumlan da glendirmeyi ieriyordu. Tpk KOBl'le
re verilen destek gibi bu da devletin yaratt ve himayeci bir
ekonomide hkmet desteinden yararlanarak gelimi olan
byk iletmeleri gzeten eski merkezci yaklamlardan ciddi
bir sapma anlamna geliyordu. Aslnda AKP'nin yetkileri mer
kezden yerele kaydrmasnda artc bir ey yoktu, nk
partinin yerel seimlerdeki baars siyasal lslam'n ykseli
inde nemli bir dnm noktasyd. stelik Erdoan'n siyasi
kariyeri de yerelde balam, l 994'teki yerel seimleri RP'nin
kazanmasyla stanbul Bykehir Belediye Bakan olan Er
doan oradan parti liderliine gemi ve nihayet lkenin ba
bakan olmutu. Yerel siyasi otoritelerin yetkilerinin artrl
mas, devletin yeniden leklendirilmesi ynndeki hakim
uluslararas eilimlerle de uyumluydu ve taradaki iadam
lannn giriim potansiyeline dayanan ok baarl bir reform

56 DPT, Yedinci Be Yllk Kalknma Plan 1 996-2000, DPT, Ankara, 1995.

57 KOSGEB, 2012 Faaliyet Raporu, KOSGEB, Ankara, 2013, s. 38. 2004'eki ra
kam iin bkz. Mehmet Cansz, Trkiye'de KOBILER ve KOSGEB, DPT, Anka
ra, 2008, s. 1 14.

115
olarak grlyordu. Bu gelimelere yaplan vurgu karsn
da, merkezi hkmetin sermaye birikimi ve irket geliimin
deki hala nemli rol byk lde aratrlmadan kald; biz
bu konuyu bundan sonraki blmde tartacaz. Benzer bir
biimde, baz tara kentlerinde gzlemlenen ekonomik canl
lk, bu kentlerin ulusal ekonomide gelimi metropollere g
re nasl bir konumda olduklan gz nne alnmadan tartl
d. Oysa, Beinci Blm'de greceimiz gibi, eski sanayi met
ropolleri, zellikle de stanbul ve hinterland ekonomik ne
mini korumu ve bymeyi ynlendirmeye devam etmitir.
Beinci Blm'de aynca yerel dzeydeki ekonomik gelime
nin merkezi hkmetle belediyeler arasndaki ilikilerin di
namiklerinden ciddi lde etkilendiini, hatta bu anlamda
devletin yeniden leklendirilmesinin mutlaka yerelleme an
lamna gelmediini ne sreceiz.
D ekonomik ilikiler dzeyinde AKP ilk kez 1 980'lerde
hayata geirilen da dnk ekonomik stratejiye bal kal
d. Bu yzden AKP dneminde hem ithalat hem ihracat art
maya devam etti, ama 2008 ekonomik krizinin etkisiyle bu
alanlarda baz dalgalanmalar yaand (Tablo 2.4) .

TABLO 2.4 Gayrisafi Yurtii Hasla'nn Yzdesi Olarak

Toplam hracat ve thalat (1 980-2010)

Yl hracat thalat

1 980 3,1 8,7

1 985 8,8 1 2,7
1 990 6,4 1 1 ,1
1 995 9,5 1 5,8
2000 1 0, 5 20,5
2001 1 5,9 2 1 ,0
2002 1 5,6 22,4
2007 1 6,5 26,2
2008 1 7,8 27,2
2009 1 6, 6 22,9
201 0 1 5, 5 25,2

Kaynak: DPT (201 1 tarihinden itibaren Kalknma Bakanl), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler, eri
im, 9 Haziran 2 0 1 3, http://www.kalkinma.gov.tr/PortalDesign/PortalControls/WeblcerikGoste
rim.aspx?Enc=83D5A6FF03C7B4FCSA73E5CFAD2D9676.

116
 Ayn dnemde Trkiye'nin dorudan d yatrm akn
da da 2003'te 499 milyon dolar dzeyinden 2008'de 2 ,549
milyon dolara doru bir ykselme yaand . 2009'da belli bir
d yaansa da ( 1 ,553 milyon dolar) bu rakam 20l l 'de
2,466 milyon dolara tekrar kt.58
Ayn zamanda d ekonomik ilikilerin blgesel dal
mnda daha da nemli deiiklikler meydana geldi. OECD
lkeleri tarihsel adan Trkiye'nin ak ara en nemli ti
caret ortaklaryd ve 20l l'de lke ticaretinin neredeyse ya
rs hala OECD blouyla yaplyordu , ama bu oran 201 2'de
43 ,S'e dt . Ayrca, 2001 ile 20 1 2 arasnda OECD lkele
rinin Trkiye'nin ihracatnn ve ithalatnn iindeki pay
nn bir dme eilimi gsterdiini ve bunun slam lkele
ri rgt, Trki Cumhuriyetler, Yakndou ve Ortadou gi
bi lke gruplarnn ok kk olan paylarnda gerekleen
ykselile birlikte yer aldn gryorsunuz. 2001'de topla
mn yzde 68'ini oluturan OECD'ye ihracat 2007'de yzde
6 1 , 2'ye, 20 1 2'de ise yzde 43,S'e dt. lkenin OECD blo
undan ithalatnda ise ayn yllardaki oranlar ise yzde 65 ,
yzde 54,8 ve yzde 48'di (Tablo 2.5) .
Bu eilimler AB-27 ve Kuzey Amerika'yla ticari ilikilere
farkl ekillerde yansd. Trkiye'nin ihracatnda AB'nin pay
2001'den 2007'ye kadar hemen hemen ayn kald (200l'de
yzde 56, 2007'de yzde 56,3 ) , ama 2008 kriziyle birlikte
hzla derek nce yzde 48'e, daha sonra yzde 46,02'ye
indi. Trkiye'nin Kuzey Amerika'ya ihracat ise 200 l 'de
yzde 10,S'ten 2007'de yzde 4,23'e geriledi ve 201 2'ye ka
dar ayn dzeyde seyretti. Trkiye'nin AB-27'den ithalat
200 l'de toplamn yzde 47,90'na tekabl ederken 2007'de
yzde 40,2'ye, 201 2'de ise toplamn yzde 3 7'sine dt.
Kuzey Amerika'dan ithalat oran ise 2001 ile 2007 arasnda

58 OECD, Foreig Direct Ivestmet Statistics, eriim, 3 Haziran 20 13, www .

stats.oecd.org.

117
....
....
00

TABLO 2.5 lke Gruplarna Gre Toplam hracat ve thalat (%)

1 996 2000 2001 2002 2007 2008 2009 20 1 0 20 1 1 2012

lke Gruplar x x x x x x x x x x
OECD 64,2 73, 1 6 70,5 67,50 68 65,00 68,0 67,4 61 ,20 54,80 53,37 5 1 ,63 54,60 54,20 54,00 53,5 49,70 50,40 43,8 48,0
AB (27) 54 55,74 56,39 52,30 56 47,90 56,70 49,90 56,30 40,20 48,00 36,80 46,02 40,0 46,26 39 46,21 37,83 38,9 37,0
Kuzey Amerika 7,49 8,84 1 1 ,91 7,64 1 0,50 8,20 9,98 6,63 4,23 5,31 3,63 6,63 3,5 6,80 3,72 7,1 4,05 7,20 4,4 6,40
lslam !keleri
Konferans rgt
l kel eri 1 7,8 1 2,80 1 2,86 1 1 ,55 1 3,40 1 3,40 1 3, 1 0 7,30 1 9,0 1 0,20 24,68 1 1 ,0 28,0 9,40 28,51 1 2,0 27,7 1 3,0 36,2 1 3,40
Trki
Cumhuriyetler 3,21 0,60 2,06 1 ,1 5 1 ,80 0,68 1 ,71 1 ,0 2,80 1 ,50 2,83 1 ,60 3,90 1 ,33 3,45 1 ,60 3,73 1 ,5 1 3,8 1 ,5
Yakn ve
Ortadou lkeleri 1 1 ,20 7,50 9,26 6, 10 1 0,40 7,30 9,53 4,50 1 4,00 6,0 1 9,20 6,50 1 8,80 5, 1 0 20,45 7,0 20,70 8,50 27,8 9,05
Kuzey Afrika ve
Dier Afrika 5,01 4,50 5,0 5,0 4,90 6,90 4,70 2,40 5,60 3,00 6,86 2,80 9,50 2,80 8, 1 5 2,67 7,65 2,80 8,8 2,50
Dier Asya
l keleri 8,20 1 0,60 4,70 1 2,71 4,24 1 1 ,80 5,0 1 2,70 4,87 1 9,80 5,35 1 8,62 6,60 20,40 7, 53 2 1 ,8 7,55 22,0 7,0 21 ,0
Kaynak: TIK, Foreign Trade Statistics, eriim, 3 1 Austos 201 3, www.turkstat.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=l 046.
yzde 8,2'den yzde 5 ,3 l'e dmesine ramen kriz sonras
biraz ykselerek neredeyse yzde 7'ye ulat.
200 l 'de slam lkeleri Konferans rgt, Trki Cumhu
riyetler, Yakndou ve Ortadou lke gruplarna yaplan ih
racatn toplam Trkiye ihracatndaki paylar srasyla yzde
1 3 ,4, 1 ,8 ve 1 0 ,4't. Bu paylar 2007'de yzde 1 9'a, 2,8'e ve
14'e kadar ykseldi. Bu lkelerden ithalatn oranndaki de
iiklik o kadar fazla deildi, ama Trki Cumhuriyetler ile
Yakndou ve Ortadou lkelerinden yaplan ithalatn ora
nnda da kk bir ykseli olmutu.
Trkiye'nin d ekonomik ilikilerdeki bu yeni ynelimi,
gerekten de OECD d ekonomilere ihracata devam ederek
2008 ekonomik krizini karlamakta faydal olabilir. Ama
Trkiye'nin yeni ekonomik karlarnn tanmland bu
blgelerin siyasal istikrarszl sebebiyle sz konusu stra
tejik ynelimin orta vadedeki sonular belirsiz grnyor.
Trkiye'nin rekabet gc ve teknolojik ilerlemesi asndan
bu ynelimin ne anlama geldii de zerinde durulmas gere
ken baka bir konu. Benzer ekilde, gelimi Batl lkelerin
teden beri sahip olduu merkezi nemi kaybettii bir d
ekonomik ilikiler stratejisinin siyasi gelimeye ve demok
ratiklemeye etkisi de sorgulanmaya deer.
Bu sorularn derinlemesine ele alnmas bu almann
kapsam dnda kalyor. D ekonomik ilikilerdeki geli
melerin zel sektr asndan sonular konusunda hem ku
rulular eskiye giden byk irketlerin, hem de orta ve k
k lekliler dahil yeni kurulmu irketlerin d ticaret ve
d yatrm ilikilerindeki blgesel eitlenmeden karl
kacan sylemek mmkndr. Ama buradan elde edile
cek faydann, i dnyasndaki farkl aktrler zerindeki et
kisinin eit olmayacan dnmek de yanl olmayacaktr.
Yeni ortaya kan giriimcilerin OECD blgesi dndaki ye
ni piyasalara genilemeden daha karl kacak konumda ol-

119
duklan sylenebilir, nk gelimi lke pazarlarndaki re
kabet potansiyelleri TSlAD'n temsil ettii trden yerleik
byk iletmelere nazaran snrl kalmaktadr. Ayrca, bu iki
giriimci grubunun hkmet-iadam ilikilerinin kurumsal
erevesinde tercihleri byk ihtimalle farkl olacaktr, zira
yeni giriimciler sermaye birikimi ve irket gelitirme sreci
iinde hala hkmet desteine baml konumdadr ve h
kmetin i hayatna serbeste mdahale edebilme imkan
nn, pek ok OECD lkesinde grlen uygulamalar dorul
tusunda BDK tarafndan snrlanmasn istemeyeceklerdir.
Sermaye birikimi srecinin ve i dnyasndaki karlar kon
figrasyonunun siyaset tarafndan biimlendirilmeye devam
ettiini bundan sonraki blmde tartacaz.

1 20
 NC BLM

Sermaye Birikiminin Yeni Siyasal ktisad

lkinci Bln'de tarttmz gib i , Trkiye ekonomisi

1980'den sonra nemli deiiklikler geirdi. Ama ekonomik
kurumlarn ve hknet-iadan ilikilerinin kkten dn
trlmesi gerektiini aka ortaya koyan ey, 200 1 ekono
mik krizinin ykc etkisi oldu . AKP hkneti ekonominin
kurumsal erevesinde gerekletirilen bir dizi reformun ar
dndan iktidara geldi ve bu reformlar devan ettireceini
ilan etti. Hkmetin zel sektr faaliyetlerini etkileme ola
nann snrlanm olduu ve hknet ile byk iadamla
r arasndaki ilikileri uzun yllardr ekillendiren partikla
rist ilikilerin artk mmkn olmad genel kabul gryor
du. Ama pek ok yeni iletme grubu ve bunlarn AKP hk
metiyle ilikilerine dair basnda kan haberlerin art, ser
maye birikim srelerini destekleyen eski tr ilikilerin de
vam ettiini gsteriyordu.
Bu blmde AKP hkneti ile i dnyasnda yeni ortaya
kan aktrler arasndaki ilikinin izlek bamllyla ak
lanp aklanamayaca ve yaanan sosyoekonomik dn
mn tarihin tekerrr etmesi olarak yorumlanp yorumlana-

1 21
mayaca sorgulanyor. Bu sorular yantlamaya alrken,
hkmetin ekonomiye mdahalesinin nasl biim deitir
dii zerinde duruluyor. Ekonomik strateji deiikliinin
hem siyasi unsurlarn nemli olduu hem de hkmetin i
dnyasndaki kar konfigrasyonunu biimlendirmek ze
re kulland mekanizmalar etkiledii gsteriliyor. Bu ba
lamda, siyasetin ekonomiye mdahalesini minimuma indir
meye alan kurumsal erevenin snrlamalarna ve kamu
karn korumak iin yargnn politika kararlarna mdaha
lesine kar siyasi keyfiyetin kapsamn geniletmek amacy
la yaplan yasa deiikliklerinin nemine dikkat ekiliyor.
Burada ne srdmz gr, AKP dneminin hkmet
iadam ilikilerinde gzlenen partiklarist eilimin, yasala
rn ihlalinden ok yasa deiiklikleriyle zaman zaman da ya
salarn etrafndan dolanarak amaca ulalmasyla ortaya
kan bir eilim olduudur.
Yolsuzluu, toplumsal aktrlerin siyasi yetkilerle olan ili
kilerine gre, yasad kazan salama amacyla zel mua
mele grmesi olarak tanmlarsak, yasal snrlar iinde ka
lan baz partiklarist iliki biimlerini de yolsuzluk olarak
deerlendirebiliriz. 1 Ama burada sz konusu uygulamala
rn hangi amaca ynelik olduklar ile ilgili sorular da dik
kate almak gerekiyor. Ekonomik kar drts , sz konu
su aktrler arasndaki ilikilerin erevesi ve zeminini ak
lamakta her zaman yeterli olmayabiliyor. Trkiye rneinde
bu ilikiler, i dnyasndaki kar konfigrasyonunu ve zel
sektrn ekonomik gc ile siyasi nfuzu arasndaki etkile
imi etkileyen ve yeniden ekillendiren bir siyaset gdm
l snfsal dnm srecinin paras olarak ortaya kyor
lar. Sz konusu ilikilerin yer ald alan, i dnyasndan ak-

Yolsuzluun tanm zerine tartmalarn geliimi iin bkz. Fikret Adaman,

"Is Corruption a Drawback to Turkey's Accession to the European Union?",
South European Society and Politics, 16 (2), 201 1 , s . 309-321.
1 22
trlerle hkmeti bir araya getiren ve ekonomik kayglarn
tesine uzanan, hatta yer yer ksa vadeli ekonomik karla
r azamiletirme abalaryla atan bir manta gre ileyen
iliki alaryd. Benzer ekilde, buradaki partiklarizm t
rnn en nemli etkisi ekonomik verimlilii engelleme de
ildi; siyasi sonular asndan ok daha nemli bir etkisi
vard: Yarg ile yrtme veya merkezi hkmet ile farkl bir
partinin ynetimde olabildii belediyeler arasndaki iliki
lerde nemli gerilimlerin ortaya kmasna yol aabiliyordu.
Bu blmde, ilk olarak, yukardaki gzlemleri gelitirmek
zere da ak piyasa ekonomisinde ortaya kan sermaye bi
rikimi frsatlarn ve bu frsatlarn nasl kullanldn belirle
yen siyasi unsurlarn rol irdeleniyor. Bundan sonra, yeni olu
an frsatlar alannda faaliyet gsteren bir grup yeni giriimci
ye odaklanarak onlarn irketlerinin gelime seyri gzden ge
iriliyor. Burada ortaya kan tablo, yeni partiklarist biimle
rin hangi mekanizmalar yoluyla ilediini gsteriyor ve eko
nomik ile ekonomi d karlar etrafnda gelien iliki alan
n'n zelliklerine k tutuyor. Bu blmde, ayrca, hkmet
iadam ilikilerinde gzlemlenen eilimleri belirleyen eko
nomik ve siyasi unsurlar arasndaki etkileimi ve sz konusu
eilimlerin toplumsal sonularn daha iyi ortaya koyabilmek
amacyla medya sektrndeki gelimeleri tartyoruz.

YASAMA YOLUYLA KEYF MDAHALE:

EKONOMYE HKMET MDAHALESNN
YEN MEKANZMALARI

2001 ekonomik krizinden sonra yaplan piyasa reformlar,

ekonomi ile siyaseti ayrmak zere tasarlanmt. Bu reform
larla bir dizi yeni BDK kuruldu ve mevcut olanlarn yetkile
ri ve zerklikleri artrld. Bu balamda Bankaclk Dzenle-

1 23
me ve Denetleme Kurumu'nun (BDDK) yeniden yapland
rlmas zellikle nemliydi; bu, Merkez Bankas'nn zerkli
ini artrmak iin atlan admlarla birlikte, finans sektrn
de istikrar nemli lde artrd.2
Ekonomik kurumlan yeniden yaplandrma amacyla at
lan admlar kamu teekkllerinin (bunlarn arasnda enerji,
iletiim ve dier sektrlerdeki doal tekeller de vard) zel
letirilmesini kolaylatrma amalyd. BDK'lann yaps k
reselleen Trkiye ekonomisinde yabanc yatrmlar iin
eitliki bir alan yaratma amacyla tasarlanmt. Dolaysyla
reform sreci, uluslararas finans kurumlarnn talep ve ne
rileri dikkate alnarak, ayrca lkinci Blm' de tartlan 1 999
Helsinki zirvesini takip eden yeni AB yanls duru dorul
tusunda yrtld.
Bu kurumsal yeniden yaplanma Polanyi'nin 1 9 . yzylda
kendi kurallarna gre ileyen piyasa ekonomisinin oluu
muyla ilgili tartmasyla uyumlu bir biimde, ciddi oranda
siyasi mdahale ieriyordu. Bu erevede, pek ok yeni yasa
yapld ve mevcut yasalar piyasa ekonomisinin przsz i
lemesi iin gereken kurumsal ereveyi oluturacak ekilde
deitirildi. AKP dneminde de, youn bir yasama faaliyeti
ekonomik ilikileri etkilemeye devam etti, ama yeni yasalar
keyfi mdahalenin kapsamn snrlamak yerine genilettii
2 Bankaclk ve finans sektrnde reform sreci iin bkz. Ziya ni ve Caner
Bakr, "The Regulatory State and Turkish Banking Reforms in the Age of Post
Wash\ngton Consensus'' , Development and Change, 41 ( 1 ) , 2010, s. 77-106.
Dzenleyici Kurumlar iin bkz. mit Snmez, Piyasann ldaresi: Neolibera
lizm ve Bamsz Dzenleyici Kurumlarn Anatomisi, lletiim, stanbul, 20llb;
Sonay Bayramolu, Ynetiim Zihniyeti: Trkiye'de st Kurullar ve Siyasal lk
tidann Dnm, iletiim, lstanbul, 2005 ; nal Zenginobuz, "On Regulatory
Agencies in Turkey and Their lndependence" , Turhisl Studies, 9 (3), 2008,
s. 475-505; Gl Sosay, "Delegation and Accouncability: Independent Regula
tory Agencies in Turkey", Turkisl Studies, lO (3), 2009, s. 341-363; Ik zel,
"The Politics of De-Delegation:Regulatory (in)dependence in Turkey", Re
gulation and Govenance, 6 ( 1 ) , 2012, s. 1 19-129 ve Ebru Kayaalp, ''Torn in
Translation: An Ethnographic Study of Regulatory Decision-making in Tur
key", Regulation and Govenance, 6 (2), 2012, s. 225-241 .

1 24
iin, yasama faaliyeti farkl bir dorultuda ilerliyordu . Ka
mu ihalesi uygulamalar ve daha nce piyasa ilikileri dn
da kalan baz alanlarda zelletirme ve ticarileme ynn
de atlan admlar bu gelimelerden nemli lde etkilendi.

Kamu ihaleleri ve brokratik zerkliin smrlar

Ekonomik reform srecinin iki nemli kurumsal bileeni

AKP hkmetini nceliyordu: Kamu ihale Yasas ve Kamu
ihale Kurumu (KK) . Bunlar 2002'de kamu ihale usullerini
effaflatrmak ve hkmetin keyfi mdahalelerini snrlan
drmak iin devreye sokulmutu . Kamu ihalelerinin ulus
lararas rekabete almas da yasann amalar arasndayd.
Devletin kpr, liman, yol ya da demiryolu gibi kamusal in
aat projeleri iin at ihaleler teden beri zel sermaye biri
kimi iin nemli frsatlar yaratmt. Bu ihaleler 1980 sonra
snda da nemini korudu, nk lkenin gecikmi kentleme
sreci devam ediyordu ve kentsel altyap imar talebi sryor
du. 3 zel sektr hkmetin altyap ihalelerinin yam sra kamu
sektrnn mal ve hizmet almlarndan da faydalamyordu.4
Kamu lhale Yasas, tm bu alanlarda hkmet-iadam iliki
lerinin yasal erevesinin merkezinde duruyordu. 5 O yzden
bu yasada yaplan deiiklikler almamzla yakndan ilgilidir.

3 Aslnda Trkiye ancak 1980 ortalarnda kent nfusuyla eitlenen krsal n

fusunun yksekligi sebebiyle benzer ekonomik geliim dzeyindeki lkelere
ciddi bir istisna oluturur.
4 KlK istatistiklerine gre Kamu lhale Yasas kurallarna gre hizmet, mal ve
yapm ihalelerinin oranlan 20l2'deki toplam kamu ihale tutarlarnn srasy
la yzde 22,18, 20,66 ve 57,16'sm oluturuyor. Son oran, altyap yatrmla
rnn nemini korudugunu gsterir. Bkz. KlK, Kamu Almlar izleme Rapo
n, eriim, 1 1 Haziran 2013, www l .ihale.gov.tr/duyurular2012/20l2_kamu_

al%C4%Blm%C4%Bl_istatistkleri_rev.pdf, s. 3 .
5 Bu yasadan nce kamu ihaleleri 1983'te kabul edilen Devlet thale Kanunu'na
gre dzenliyordu. Kanun hala zelletirme ve diger gelir getirici iler iin
alan ihaleleri dzenliyor ve kapsyor. Bkz. "2886 Sayl Devlet ihale Kanu
nu", Resmi Gazete, no. 18161, 10 Eyll 1983.

125
 2003-20 1 3 arasnda AKP hkmetleri ihale yasasn 29
kez deitirdi, yasann kapsamnda ve eitli maddelerinde
l OO'den fazla deiiklik yapld, istisnalar belirleyen madde
nin ierii birok defa revize edildi. 2003'te yaplan ilk de
iikliklerle beraber kamu ihalelerinin tamamn kapsayan
yasal ereve oluturma hedefinden ciddi olarak sapld. Bu
deiiklikle KlT'ler ve belediyelerin Ticaret Kanunu'na gre
kurduu belediye irketleri yasann kapsamndan byk l
de karld. 6 Daha sonra yasann kapsam tekrar deitiri
lerek, enerji, su, ulam ve iletiim gibi alanlarda kamu hiz
meti sunan sektrler mevcut hukuki snrlamalardan muaf
tutuldu. Buna ilaveten zelletirme srecindeki kamu ban
kalar da Kamu lhale Yasas'nn kapsam dna karld. 7 Bir
dizi baka kamu kurumu da i dzenleme kurallar deiti
rilerek, ya da Kamu hale Yasas dndaki yasalarda yaplan
deiikliklerle yasann kapsamndan karld. 8
Baka alanlarda Kamu hale Yasas'nn istisnalar dzenle
yen maddesinde yaplan deiiklikler de zellikle nemliy
di. Bu deiikliklerden sonra istisnalar sekizden on dokuza
kt.9 KlK'in son dnemde hazrlad bir rapora gre, istis
na balyla yaplan ihalelerin says srekli artarak 201 2'de
toplam ihale saysnn yzde 26, 1 9'una ve toplam ihale de-

6 "4964 Sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun", Resmi Ga

zete, no. 25200, 30 Temmuz 2003.
7 "61 1 1 Sayl Baz Alacakllarn Yeniden Yaplandnlnas ile Sosyal Sigortalar
ve Genel Salk Sigortas Kanunu ve Dier Baz Kanun ve Kanun Hkmn
de Kararnamelerde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun", Resmi Gazete, no.
27857 (Mkerrer), 25 ubat 201 1 .
8 rnein ilkretim kanununda yaplan deiiklikle, rencilere cretsiz da
tlacak tablet bilgisayarlarn alm Kamu ihalesi kapsamndan karld. Bkz.
"6287 Sayl ilkretim ve Eitim Kanunu ile Baz Kanunlarda Deiiklik Ya
plmasna Dair Kanun", Resmi Gazete, no. 28261, 1 1 Nisan 2012.
9 Kamu hale Kanunu'nun 3. maddesi. Bu maddede en nemli deiiklikler
2008'de yapld. Bkz. "5812 Sayl Kamu ihale Kanunu ile Kamu ihaleleri Sz
lemeleri Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun" , Resmi Gazete, no.
27075, 5 Aralk 2008.

1 26
 erinin yzde 7 ,54'ne ulat . 10 En nemli istisnalar belli bir
deer eiinin altnda kalan kamu ihaleleriyle ilgiliydi. De
eri bu eiin altnda kalan ihalelerin toplam istisna ihalele
ri deerinin yzde 5 7'sine tekabl etmesi, tekil ihalelerin de
erini eiin altna ekmek iin kamu ihalelerini paralara
ayrma ynnde yaygn bir eilim olduunu yanstyordu. 1 1
Bu arada pazarlk ve belli istekliler arasndaki ihale usul
leri , ak ihale usulnden eitli alardan farkllk arz
etmekteydi; 12 bu usullerin kullanlmas yasann ilk halinde
doal afet ve ulusal savunma gibi istisnai durumlarla snr
lanmt. Oysa, KlK'in bir raporuna gre 20 1 2'de kamu iha
lelerinin toplam deerinin yzde 1 9 , 1 2'si pazarlk ve belli is
tekliler arasndaki ihale usullerine gre dzenlenmiti. 1 3 Ay
rca, kamu yetkililerini ak duyuru yapmadan ihaleye gi
debilmeleri ve ihaleleri kendi setikleri mteahhitlere ve
rebilmelerinin yolunu aan dorudan temin ynteminin de
kullanm kapsam geniletildi. 14 Bu usulle yaplan ihaleler
201 2'de gerekletirilen kamu ihalelerinin toplam deerinin
, yzde l l , 18'ini buldu . 1 5 Bylece, ak ihale usul dnda
usullerle gerekletirilen ihaleler, toplam kamu ihalelerinin
toplam deerinin yzde 30'unun stne kmt.
Baka bir deiiklikle, yl ya da daha uzun sreli szle
melerin sz konusu olduu ihale kategorileri artrld. Daha

10 KlK, Kamu Almlar lzleme Raporu, s. 2.

11 A.g.e., s. 5.
12 Her iki usul arasnda farkllklar olsa da, her ikisinde de kamu yetkililerinin
davet ettii irketler ihaleye teklif verebilir. Bkz. Kamu ihale Kanunu'nun 20.
ve 2 1 . maddeleri.
13 KiK, Kamu Almlan lzleme Raporu, s. 4.
14 Kamu ihale Kanunu'nun 22. maddesi. Yasa deiiklikleri iin bkz. "5020 Sa
yl Bankalar Kanunu ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna llikin Ka
nun", Resmi Gazete, no. 25328, 26 Aralk 2003 ve "5812 Sayl Kamu ihale
Kanunu ile Kamu ihaleleri Szlemeleri Kanununda Deiiklik Yaplmasna
Dair Kanun. "
15 KiK, Kamu Almlan lzleme Raporu, s. 2 .

127
nce mteahhit firmann mal ve hizmet tedarikinde kopma
lar nlemek iin tasarlanan bu tarz uzun dnemli ereve
szlemeleri yapm ihalelerinde de kullanlmaya balad. 1 6
Kamu ihalesinde siyasi keyfiyetin kapsamn genile
ten yasa deiikliklerinin KlK otoritesini snrlayan yasalar
iin de geerli olmas nemlidir. 2008'de alman bir karar
la KlK'in, mesela belli bir vakadaki kuralszlklara dair med
yadaki haberlere dayanarak, bir kamu ihalesini soruturma
yetkisi ortadan kaldrld ve bu kurum artk sadece ihaleye
katlan firmalardan birisinin ikayeti zerine soruturma ya
pabilir hale geldi . 1 7 Ayn yl bu tip ikayetlerde bulunmak
iin gerekli olan dosya masraflar ykseltildi. Son olarak
20l l'de karlan bir hkmet kararnamesi dier BDK'lar
la beraber KlK'in de zerkliine fiilen son verildi. 1 8 Bununla
da yetinilmeyip KlK'in yaps daha nce karar alma srele
rine katlan zel sektor temsilcilerini darda brakacak e
kilde yeniden dzenlendi. Bu deiiklikten sonra, kurumun
ynetim kurulu sadece hkmetin atad brokratlar olu
maya balad. 1 9
Kamu thale Yasas'nn mevcut durumu, zellikle d e istis
nalarla ilgili maddesi Avrupa Komisyonu'nun 20 1 2 llerleme
Raporu'nda eletirildi.20 Aslnda kamu ihalelerinde yerli ya
trmclara ayrcalk tanma eilimi Dervi'in reformlarnda-

16 Kanun deiiklii iin bkz. "58 12 Sayl Kamu ihale Kanunu ile Kamu ihale
leri Szlemeleri Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun."
17 Kamu ihale Kanunu'nun 53. maddesi. Kanun deiiklii iin bkz. "58 1 2 Say
l Kamu ihale Kanunu ve Kamu ihale Szlemeleri Kanununda Deiiklik Ya
plmasna Dair Kanun."
18 "661 sayl Kanun Hkmnde Kararname" , Resmi Gazete, no. 28103 (Mker
rer), 2 Kasm 20 1 1 .
19 A.g.k. Bu deiiklik ve yaratt sonularn deerlendirmesi iin ayrca bkz.
Erdal Salam, "ihale Kurumu'nda Gstererek Gelen Rezalet", Hrriyet, 21 u-
bat 2012.
20 European Commission, Turkey Progress Report 2012, eriim, 1 1 Haziran
2013, ec. europa.eu/enlargemen/pdllkey_documen ts/20 l 2/package/tr_rap
port_2012_en. pdf, s. 48-49.

1 28
ki nemli bir hedefi baltalyordu: Tam anlamyla kresel pi
yasayla btnlemi bir ekonomide yabanc yatrmn canlan
drlmas. Yabanc yatrmclarn eik deerinin altndaki ka
mu ihalelerine katlmas nleniyor, te yandan yerli giriim
ciler eik deerinin zerindeki ihalelerde fiyat avantajndan
faydalanyordu.21 halelerin yerli firmalarn teklif verebilecek
ekilde blnmesi, mega toplu tama projelerinde grld
zere, yaygn bir uygulamayd.22 201 2'de kamu ihalelerin
de yabanc yatrmclarn pay yzde 2,78'le snrl kalmt.23
Ama kamu ihalelerini dzenleyen kurumsal erevenin
esnekletirme giriimlerinin tek amac yabanc yatrmclar
darda brakmak deildi. Bu esneklik siyasetilere serma
ye birikim srelerine keyfi mdahale alan ayor, nispeten
yeni ve tam kurumsallamam firmalarn ihalelerde avan
tajl konuma gelmelerine zemin hazrlyordu. Daha AKP ik
tidarnn ikinci aynda, 2002 Aralk'nda yeni hkmetin
kamu ihalelerinin dzenleyici erevesinden honutsuz ol
duunun iaretleri verilmiti. Erdoan bu durumu u ekil
de ifade etti: "Kamu Ihale Yasas'nn mevcut halini uygula
malar halinde sadece 50 ya da 60 firma bu uygulamalardan
istifade ediyor. 1 5 bin kilometrelik yolu bu kiilere teslim
etmeyeceiz. " 24 Nitekim yasalarda ve uygulamalarda yap
lan deiiklikler daha kk firmalarn devlet ihalelerinden
faydalanmasn salad. 25 Ama hzla byyen yeni firmalar
da bu ihalelerden yararlandlar ve daha sonra tartacamz
gibi, bu durum medyada byk ilgi uyandrd. Btn bun
larn, ekonomik faaliyetin farkl yerlerdeki ve farkl byk-

21 Eik iin Kamu !hale Kanunu'nun 8. maddesine baklabilir.

22 rnein dev altyap projesi Marmaray iin farkl ihale almt. Ayrntlar
iin bkz. www.marmaray.com.tr, eriim, 23 Temmuz 2o2.
23 KK, Kamu Almlar Izleme Raporu, s. 10.
24 "Erdoan: 60 Kiiye Brakmam" , Sabah, 28 Aralk 2002.
25 201 2'de 5 1 .014 mteahhit kamu almlarndan yararlanmtr. Rakam iin
bkz. KlK, Kamu Almlar izleme Raporu, s. 9.

1 29
lklerdeki teebbsleri bir araya getiren karmak bir iliki
sel matriste gerekletii bir ortamda yer aldn da unut
mamak gerekiyor. Kk iletmeler ihale alan byk stle
nicilerin altyap projelerinde taeronluk ilikilerinden fay
dalanabiliyordu. Aslnda Kamu hale Yasas'ndaki bir mad
de ihaleyi veren idari birimin stleniciden taeron deitir
mesini talep etmesine izin veriyordu.26 Bu madde AKP ile oy
tabanna dahil etmeye alt yeni yeni byyen giriimci
ler arasndaki ilikiler bakmndan zel bir neme sahipti.
Bu yeni iadamlar her zaman devlet ihalelerini baaryla y
rtecek teknik bilgiye ve sermaye kaynana sahip olmuyor
du, ama byk yatrmclarla tedarik ve taeronluk szle
meleri yaparak bu ihalelerden onlar da yararlanabiliyordu.

Devlet geri ekilmeden gerekleen zelletirme

zellikle enerj i ve madencilik alanlarnda yer alan zel

letirme srelerinin etrafndaki tartmalar, yeni serma
ye gruplarnn nasl bir ortamda ortaya ktklarn anlama
mza yardmc olabilir. kinci Blm'de belirttiimiz gibi,
Trkiye'nin zelletirme sreci 2000'lere kadar grece ba
arszd; zelletirmelerden elde edilen gelir 2004'ten son
ra ciddi ekilde artt. l 980'lerden bugne kadar ana zelle
tirme yntemi blok satlard ve bu yntem piyasa rekabeti
ni tevik etmek yerine kstlad iin teden beri eletirili
yordu . 27 zelletirmelerin hukuki erevesi son derece par
al haldeydi ve ilerin fiili duruma gre yaplmas l 994'teki

26 Kamu ihale Kanunu'nun 15. maddesi. Maddeye dair ayrntl bir yorum iin
bkz. Sadettin Doanyiit, Aklamal, ltihatl, Sorun zml Kamu !hale Ka
nunu, Sekin Yaynevi, Ankara, 2009, s. 416-424.
27 Ayrntlar iin bkz. lzak Atiyas, "Recent Privatization Experience of Turkey:
A Reappraisal", Ziya ni ve Fikret enses (der.), Turkey and the Global Eco
nomy: Neo-liberal Restructuring and Integration in the Post-Crisis Era, Routled
ge, Londra ve New York, 2009, s. 101-122.

1 30
zelletirme yasas kabul edilinceye kadar hkmetin key
fi mdahalesine ok fazla alan brakyordu.28 Fakat 1994 ya
sas da meseleyi tam anlamyla zmeye yetmedi; Dantay
ve Anayasa Mahkemesi kimi tekil zelletirmeleri iptal etti.
Bu mdahalelerin ou kamu hizmetini zel sektre aktarr
ken kamu yararnn gzetilmesi gerektii argmanna daya
nyordu. 29 Kamusal mallarn ve hizmetlerin zelletirilmesi
ni zel hukuk kurallarna tabi klan 1999'da yaplan anaya
sa deiikliine kadar, zelletirme kararlar Dantay'n n
denetimine bal kald. 1999'da yaplan deiiklikle zelle
tirme sreci kolaylatrld.30 Buna ramen, st idari mah-
kemeler kamu kar gerekesiyle srece mdahale etmeyi
ve siyasi yetkililerin verdii kararlar iptal etmeyi srdrd.
AKP hkmeti bu zorluklarn stesinden gelmek iin
2003'te zelletirme yasasnda yapt deiiklikle nemli bir
adm att. Deiiklik brokratik usulleri basitletiriyor, zel
letirme daresi zerinde babakann kontroln glendiri
yor ve salamlatryordu. Bu deiiklikler ulusal deerlerin
yerli ve yabanc yatrmclara aktarlmasn kolaylatrd. 3 1
2004'te yaplan yeni bir deiiklikle yabanc yatrmclarn li
man ve rhtm tesisleri zelletirilmelerinden yararlanmalar
nn n alyordu.32 Yksek mahkemeler hala kamu karn
korumak iin zelletirmelere mdahale etmeye alyordu,
ama 20 1 0 Eyll referandumunda kabul edilen anayasa dei-

28 4046 Sayl zelletirme Uygulamalar Hakknda Kanun", Resmi Gazete, no.

22124, 27 Kasm 1994.
29 Mahkemelerin verdigi kararlara ilikin rnekler iin bkz. lzak Atiyas ve Burak
Oder (2008), Trliye'de zelletirmenin Hu1uk ve Ekonomisi, TEPAV, Anka
ra, 2008, s. 74- 1 39.
30 "4446 Sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinde Degiik
lik Yaplmasna ilikin Kanun", Resmi Gazete, no. 23786, 14 Agustos 1999.
31 "4971 Sayl Baz Kanunlarda ve Milli Piyango Dairesi Genel Mdrlg Ku
rulu ve Grevleri hakknda Kanun Hkmnde Kararname Hakknda Degiik
lik Yaplmas Hakknda Kanun", Resmi Gazete, no. 25200, 15 Agustos 2003.
32 "5189 Sayl eitli Kanunlarda Degiiklik Yaplmas hakknda Kanun", Res
mi Gazete, no. 25510, 2 Temmuz 2004.
1 31
iklii bu mahkemelerin zelletirmeyle ilgili meselelerdeki
yetkilerini byk lde kstlad.33 Bakanlar Kumlu'nun be
ayn zelletirme davasnda nceki yksek mahkeme kararla
rna uyulmayacana dnk kararlar almas, yarg gcnn
zelletirme srecine mdahalesini sona erdirmekte hk
metin kararl olduunu aka gsterdi.34
AKP dneminde doal tekellerin ve mterek mlkiyet
konusu olan varlklarn zelletirilmesi ve sosyal hizmet
lerin ticariletirilmesi, enerji, madencilik, turizm, inaat ve
salk hizmetleri alanlarnda zel yatrmclarn sermaye bi
riktirmesi iin ok karl alanlar yaratt. AKP iktidara gelme
den nce 2001'de enerji sektryle ilgili yasal deiim elek
trik piyasasn yeniden yaplandrma konusunda zellikle
nemliydi.35 AKP dneminde elektrik enerjisi datmlar
nn zelletirilmesi 2004'te Yksek Planlama Kurulu tara
fndan Enerji Sektrnde Reform ve zelletirme Strateji
si belgesinin yaymlanmasyla birlikte hz kazand.36 Bu bel
ge 2005 itibaryla lkeyi 2 1 ayr elektrik datm blgesine
blyordu. 20 1 0'da bu blgelerin ounda elektrik datm
ihaleleri tamamlanmt. 37

33 "Yksek Seim Kurulu Karan'', Resmi Gazete, no. 27708, 23 Eyll 2010.
34 "2012/3240 sayl Bakanlar Kurulu Karan", Resmi Gazete, no. 28321, 1 2 Ha
ziran 2012. Aynca bkz. "5 zelletirmede Yarg Devre D", Radikal, 13 Ha
ziran 2012.
35 "4628 Sayl Elektrik Piyasas Kanunu" , Resmi Gazete, no. 24335, 3 Mart
200 1 . AKP hkmeti 2001 reformlaryla kurulan yasa erevesini ciddi l
de deitirdi. Bkz. "5398 Sayl zelletirme Uygulamalarnn Dzenlenme
sine ve Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yapl
masna Dair Kanunda ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Ka
nun", Resmi Gazete, no. 25882, 21 Temmuz 2005; "5784 Sayl Elektrik Piya
sas Kanunu ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun", Resmi
Gazete, no. 26948, 26 Temmuz 2008 ve "6446 Sayl Elektrik Piyasas Kanu
nu", Resmi Gazete, no. 28603, 30 Mart 201 3 .
36 Yksek Planlama Kurulu, Elektrik Enerjisi Sektr Reformu v e zelletirme
Strateji Belgesi, no. 2004/3 , 1 7 Mart 2004.
37 Ama bu ihalelerin ou iptal edildi, nk kazanan irketler artlan yerine ge
tiremediler. Baz blgelerde ihaleler tekrar yapld.

132
 Enerji sektr etrafndaki nemli bir tartma kayna da
Hidroelektrik Enerji Santral (HES) saysndaki artn ev
reye yapt olumsuz etkilerdi. AKP dneminde lke apn
da 2 .000'den fazla HES bavurusu yapld. 20 1 3 yl itiba
riyle 400 HES kurulmu ya da proje aamasndayd, ama i
leyen HES'lere ilikin davalarn says da artyordu. Bu pro
jelerin neredeyse yzde 70'i evresel E tki Deerlendirme
( ED) raporlarndan muaft. 38 HES'ler sadece iletmeciler
asndan deil, kar amacyla nc taraflara ruhsat sat
yapan simsarlar iin de byk bir kazan kaps oluturma
ya balamt.
Doal gaz piyasasndaki deiiklikler de pek ok i frsa
t dourdu. Doal gaz sektrnn yeniden yaplandrlmas
200l'de karlan bir yasayla balad.39 Daha sonra, zellik
le de 2003 sonrasnda, doal gaz piyasasnda kamu ihalele
rinin says iyice artt. 2005'te doal gaz piyasasnn dzen
leyici erevesinde yaplan bir deiiklikle n yeterlilik art
getirildi ve yabanc satcnn gaz ithalatndaki yerli datmc
seimini belirlemesi mmkn klnd.40 Gazeteciler Rus ir
keti Gazprom ile yeni yeni byyen giriimcilerden Cihan
Kamer'in ortak olduu iddia edilen irket arasndaki anla
mada bu trden bir siyasi mdahale olduunu aa kar
d. Bu konuyu blmn sonraki kesimlerinde ele alacaz.
Madencilik ve turizmdeki zelletirmelere de bir dizi ya
sa deiiklii elik etti. l 980'lerin banda karlan bir ya
sa yerli ve yabanc yatrmclarn madencilik sektrnde i
yapmasna olanak veriyordu.41 2004'te bu yasa deitirile-

38 "HES Yaplmayan Akarsu Kalmayacak", Radikal, 1 8 Mays 201 3 .

39 "4646 Sayl Doal Gaz Piyasas Kanunu", Resmi Gazete, no. 24390, 2 Mays
200 1 .
40 "5367 Sayl Doal Gaz Piyasas Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Ka
nun", Resmi Gazete, no. 25856, 25 Haziran 2005.
41 "3213 Sayl Maden Kanunu", Resmi Gazete, no. 18785, 1 5 Haziran 1985. Ka
nundan nce sektrde devlet tekeli vard.

1 33
rek ormanlarda, su kaynaklar civarnda ve nceden koruma
altndaki baka blgelerde maden arama ve karmaya izin
verildi. Yasa ayn zamanda bu ilemlerin evreye etkisiy
le ilgili standartlar da gevetiyordu .42 Deiiklikten bir yl
sonra maden arama ruhsat iin yaplan bavurularn says
2004'teki 3.984 saysndan 2005'te 1 5 . 149'a ykseldi. Dev
let yetkilileri 2005'te bu bavurulardan 9 . 1 3 2'sini kabul etti,
halbuki 2004'te 2 .625 bavuru kabul edilmiti.43
2009'da Anayasa Mahkemesi koruma altndaki blgele
re yaplan yatrmlarn evreye etki deerlendirmesini ye
niden zorunlu kld. Mahkemenin karar hkmeti bir kez
daha konuyla ilgili dzenlemeleri deitirmeye gtrd.44
Hkmet yaplan yatrmlarn evreye etkisini deerlendir
mede ncelii yeni kurullara verdi. Geri bu komisyonlarn
yeleri hkmetin atad brokratlardan oluaca iin si
yasi otoriteye kar gelmeleri pek mmkn deildi. 45
2003'te kabul edilen yeni yasann ardndan hkmet or
manlar da turizm projeleri iin yatrmclara amaya al
t. 46 Anayasa Mahkemesi 2007'de47 bu yeni yasay iptal et
ti, ama sreci kolaylatran yeni yasa deiiklikleri sayesinde
ky blgelerinde turizm yatrmlarna devam edildi.48
Ksacas, Trkiye'de madencilik ve turizm sektrleriyle

42 " 5 1 77 Sayl Maden Kanununda ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna

Dair Kanun", Resmi Gazete, no. 25483, 5 Haziran 2004.
43 Maden lleri Genel Mdrl, lstatistikler, eriim, 12 Austos 2012, www .
migem.gov. tr/links/istatistikler/istatistikmenu.htm.
44 " 2004/70 Esas Sayl Anayasa Mahkemesi Karan" , Resmi Gazete, no. 27255,
1 1 Haziran 2009.
45 "5995 Sayl Maden Kanununda ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna
Dair Kanun", Resmi Gazete, no. 27621, 23 Haziran 2010.
46 "4957 Sayl Turizm Tevik Kanunu'nda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun" ,
Resmi Gazete, no. 25 1 86, 1 Aralk 2003.
47 "2006/169 Esas Sayl Anayasa Mahkemesi Karan", Resmi Gazete, no. 26710,
24 Kasm 2007.
48 "5761 Sayl Turizm ve Tevik Kanunu'nda Deiiklik Yaplmasna Dair Ka
nun", Resmi Gazete, no: 26877, 15 Mays 2008.
1 34
birlikte enerji piyasalarnn da yeniden yaplandrlmas yar
g ile yrtme arasnda tekrar tekrar atmalarn kt bir
yasama faaliyeti lgnlyla devam etti. Yarg kararlan, s
recin kaynak tahsisinde hkmetin roln kstlamakta pek
etkili olamad. Sosyal gvenlik sisteminin baz alanlarnn ti
cariletirilmesi konusunda da benzer gzlemler yaplabilir.
Trkiye'de ve uluslararas dzeyde sosyal gvenlik poli
tikalar ve kurumlarnn son dnemde nemlerini kaybet
tikleriyle ilgili yrtlen yaygn tartmalara karn, hk
metler sosyal politika alannda bir rol oynamay srdrd
ler. Hibir zaman gelimi bir refah devletine sahip olama
yan Trkiye'de hkmetin rol son dnemde her zaman
kinden daha nemli bir hal almtr. Mesela salk ve konut
sektrndeki gelimeler, piyasa reformlaryla getirilen dei
ikliklerin hkmetin mal ve hizmet tedarikine mdahale
sinin kapsamndan ziyade biimiyle ilgili olduunu aka
gsteriyordu. Hem salk hem konut alannda sosyal harca
malar ykselmeye devam ederken, bir yandan da salk sek
trnde de zel teebbsn varl giderek nem kazanyor,
devletin konut yatrmlarnda kamu-zel sektr ortaklkla
r kuruluyordu.
l 980'lerde balatlan ve AKP dneminde tamamlanan re
formlardan nce Trkiye'de kamu alanlarna, formel sek
trdeki iilere ve serbest alanlara, farkl kurumsal d
zenlemeler iinde ve eitsiz koullarda salk hizmeti sa
layan korporatist nitelikli bir sosyal gvenlik sistemi var
d. Salk hizmetlerine eriimde ciddi sorunlar vard, n
k formel sosyal gvenlik sistemi kayt d sektrde alan
byk bir kesimi darda brakyordu . Sistemde reform yap
ma giriimleri ise, daha geni bir ekonomik zelletirme er
evesinin parasyd ve mali kayglarla biimleniyordu. Bu
nunla birlikte, salk hizmetlerine eriimdeki sorunlar refor
mun tartmalarna da yansyordu. Nitekim, 2000'den n-

135
ce salk sisteminde yaplan deiiklikler, bir yandan yok
sul kesimlere ihtiya tespiti yntemiyle salk hizmetine eri
im salarken bir yandan da salk alannda zel sektre da
ha fazla yer aan yeni kurumsal mekanizmalar ieriyordu.49
Salkta reform sreci AKP dneminde devam etti ve da
ha nce formel sosyal gvenlik sisteminin dnda kalanlarn
salk hizmetlerine ulamn salayan nemli admlar atl
d .50 Yeni salk sistemi, hizmet sunumunu hizmetlerin fi
nansmanndan ayryordu. Bu dzenleme, maliyetleri yk
seltecei ve kamu btesi zerindeki yk srekli artraca
iin ok eletirildi. Salk harcamalarnn Gayrisafi Yurti
i Hasla iindeki oran 2002 ile 2008 arasnda yzde S ,4'ten
6 , l' e kt.51 Ayn dnemde kamu salk harcamalar top
lam salk harcamalarnn yzde 70,Tsinden 73'ne yksel
di. 52 Bu duruma zel hastane saysnda nemli bir art da
elik etti. 53 zel hastanelere hasta tedavisi iin yaplan ka
mu transferlerindeki ykseli de son derece nemlidir. 54 Bu
rada grlen de, devletin geri ekilmesi deil kamu sektr
ile zel sektr arasndaki ilikinin biimindeki deiiklikti.
49 Trkiye' de refah rejiminin dnm iin bkz. Aye Bura ve alar Keyder,
"The Turkish Welfare Regime in Transformation" , journa1 of European Social
Policy, 16 (3), 2006, s. 2 1 1 -228.
50 AKP'nin salk reformu gndemi iin bkz. Salk Bakanl, Salkta D
nm Program, Salk Bakanl, Ankara, 2003. Salk sektrnde devam
eden reform srecinin eletirel bir deerlendirmesi iin bkz. Volkan Ylmaz,
" Changing Origins of Inequalities in Access to Health Care Services in Tur
key: From Occupational Status to Income", New Perspectives on Turkey, 48,
20 13, s. 55-77.
51 TlK, Health Expenditure Statistics, eriim, 2 9 Aralk 2013, www.turkstat.gov.
tr/PreTablo.do?alt_id=l084.
52 TlK, Health Expenditures Statistics, eriim, 31 Austos 2013, www. turkstat.
gov.tr/PreTablo.do?alt_id= l084.
53 zel hastanelerin says 2002'de 271, 20l l 'de ise 503't. Bkz. TIK, Health
Statistics, eriim, 1 Eyll 2013, www.tuik.gov.trNeriBilgi.do?alUd=6.
54 2002 ile 20 1 1 arasnda bu tr transferler toplam Sosyal Gvenlik Kurumu te
davi harcamalarnn yzde 14'nden 29,34'ne kt. (Sosyal Gvenlik Kuru
mu, SGK). Bkz. SGK, lstatistik Yllklar 201 1 , eriim, 20 Mays 2013, www.
sgk.gov.tr.

1 36
 Kalknmac ekonomik politikalar dneminde byk l
de ihmal edilen bir baka sosyal politika alan da sosyal ko
nuttu. Barnma ihtiyac piyasa mekanizmas tarafndan kar
lanmyordu. Kamu arazilerinde ya da eperlerdeki tarm
arazilerinde sren gecekondu inas, barnma sorununa ye
ni gmenlerin kent toplumuyla btnlemesini kolaylat
ran nemli ve topluma zg bir konut zm yaratmt.
Zaman iinde gecekondu alanlar artt ve sadece yoksullarn
deil alt orta snfn konut ihtiyacn da karlayacak kadar
geliti. Formel toplu konut ihtiyac 1980'lerde politika gn
demine alnd , nk formel piyasa ekonomisinde kentsel
geliim balamnda enformel konut piyasasn srdrmek
zorlat ve bu ortamda sosyal konut ihtiyac l 980'lerde poli
tika gndemine alnd. 55
Toplu Konut daresi Fonu konut sektrndeki sorunla
ra verilen ilk yantlardan biriydi. 1984'te konut kredisi te
mini ve konut retimi iin Toplu Konut daresi Bakanl
(TOKl) kuruldu. 56 AKP dneminde TOKl'nin faaliyet alan
ve kaynaklar ok geniledi, konut inaatlarnda kamu - zel
sektr ortaklklar kritik bir rol oynamaya balad. TOK'nin
brokrasideki konumu da bir dizi yasa deiikliiyle g
lendirildi. Daha nce Bayndrlk ve lskan Bakanl altnda
ilev gren TOKl, 2004'te dorudan Babakanla baland.
Ayn yl Arsa Ofisi Genel Mdrl kaldrld ve TOKl pra
tikte tm kamu arazilerinin kontroln ele geirdi. 57 Bu ya-

55 Aye Bura, "The immoral Economy of Housing in Turkey", International

]ournal of Urban wd Regional Research, 22 (2), 1998a, s. 303-3 1 7 .
56 TOKl'nin geliiminin nemli veheleri iin TOKl'nin sitesine baklabilir, eri
im, 1 3 Temmuz 20 1 2 , www.toki.gov.tr. Ayrca, bkz. Volkan Ylmaz, "Ali
Tha is Common Mels ino Air: Neoliberalization of Urban Land Regime in
Turkey", ISSC World Social Science Forum'da yaplan sunum, Bergen, Nor
ve, 2009.
57 "5273 Sayl Arsa Ofisi Kanunu ve Toplu Konut Kanununda Deiiklik Ya
plmas ile Arsa Ofisi Genel Mdrl'nn Kaldnlmas Hakknda Kanun",
Resmi Gazete, no. 2567 1 , 15 Aralk 2004.
1 37
sa deiikliiyle TOKl'ye aktarlan arsa miktar 64 ,5 milyon
metrekareyi buldu . TOKl bu arazileri arsa sat ve arsa kar
l gelir paylam yoluyla zel irketlere aktarma ayrca
lna da sahipti. TOKl'nin yatrmlar DPT'nin kamu yat
rm planlarndan da karlarak kurumun ayrcalkl konu
mu glendirildi. stelik TOKl'nin faaliyetleri 2005'te Ka
mu Mali Ynetimi ve Denetimi Yasas'nda yaplan deiik
liklerle devlet btesinde de tamamen grnmez hale geti
rildi.58
Bir dizi baka yasa deiikliiyle TOKl'nin sorumlulukla
r ve ayrcalklar daha da artrld. Kurum, devlet garantisi
ne baklmakszn senet ve tahvil karabiliyor, hazine ms
tearnn onayyla masraflar iin d kaynaklardan kredi ala
biliyor ve konut finansna katlan bankalara kredi karta
biliyordu . TOKl ayrca inaatla uraan zel firmalar des
tekleyebiliyor, konut sektrnde i yapan irketler kurabili
yor, gerekli grrse aratrma ve proje gelitirme ilerini ta
erona devredebiliyordu . Kurum, hem Trkiye'de hem yurt
dnda dorudan proje gelitirebiliyor ya da konut, altya
p ve sosyal tesislerle ilgili ileri yrtebiliyor ya da bu iler
iin bakalarm atayabiliyor, ortaklklara girebiliyordu . TO
Kl'nin stlendii projeler bu sayede konut sektrnn d
na uzanabiliyor ve kurum krsal mimari gelitirme ya da ta
rihsel ve blgesel mimarinin korunmas ve restorasyonu gi
bi projeler iin kredi temin edebiliyordu."59
Bu yasa deiiklikleriyle TOKl'nin faaliyetleri iin kamu
ve zel fonlarn kullanlmasna izin verildi; ayrca kurum
kontrol ettii muazzam finans ve emlak kaynaklarn kulla
narak zel irketlere kaynak aktarabiliyor ya da onlarla i
birliine gidebiliyordu . Kurumun zel sektrle ortaklklar
yeni altyap ve sosyal tesis inaatlarnn yan sra konut ina-

58 Ylmaz, Ali That is Common Mels into Air."

"

59 A.g.m.

1 38
at ve restorasyonlar da stlenmesini salyordu. TOKl'den
faydalanan irketlerin says 2008'de 300 civarndayd60 ve
bunlarn arasnda pek ok KOBl de bulunuyordu. Ama TO
Kl'yle ilikiler, yeni ortaya kan ve ulusal dzeyde faaliyet
yrten byk irket gruplar asndan da nemli grn
yor. Bu konuyu ileride tartacaz.

Yerelleme zerine bir not

Gelimi Bat lkelerindeki Keynesi refah devletlerinin ve

ge sanayileen lkelerdeki kalknmac devletlerin merke
zi rol oynad kinci Dnya Sava sonras kapitalist dze
nin sona ermesi, yeni kapitalist ekonomide devletin doas
na ilikin youn tartmalar beraberinde getirdi. Bu tart
malar Brenner'in devletin yeniden leklendirilmesi (state
re-scaling) yaznna yapt katklara bolca atfta bulunulma
sna ve dikkatlerin ulusal hkmetlerden yerel hkmetle
re kaymasna yol at. 6 1
Bu literatr, yerel siyasetin ve merkezi ve yerel ynetim
ler arasndaki siyasi nitelikli, karmak ok-lekli etkile
imlerin nemini gz ard ettii gerekesiyle epeyce eletiril
di. Bu eletirilerde, yerellemenin ne lde gerekletii ve
yetkilerin daha alt idari dzeylere aktarlmasnn ne lde
nemli olduu sorguland.62 Baz eletiriler, yerellemenin,
ou durumda merkezi idarenin yerel tekilatlarn glen
dirdiini, bu yzden merkezi hkmetin nfuzunu zayflat
madna da iaret ettiler. 63

60 Mi lliyet, 10 Haziran 2008.

61 zellikle bkz. Brenner, New State Spaces.
62 Cox, "Rescaling the State in Question."
63 Jonah D. Levy, "Redeploying theState: Liberalizationand Social Policy in Francc",
Wolfgang Streeck ve Kathleen Thelen (der.), Bcyond Continuity:Institutional
Change in Advanced Political Economies, Oxford University Press, Oxford ve
New York, 2005, s. 103-127.

1 39
 Trkiye rneinde, devletin yeniden yaplandrlmas ve
leklendirilmesinde alnan kararlar ekillendiren siya
si kayglar dikkate almak nemli grnyor. Asya ve Latin
Amerika zerine almalarda vurguland gibi, ge sanayi
leen lkelerde yerelleme dinamiklerini anlamak iin eko
nomik verimlilik ve iyi ynetiim hedeflerinden ziyade ikti
dardaki hkmetleri ynlendiren siyasi gdleri dikkate al
mak daha faydaldr. O'Neill'in Arjantin, Meksika ve Peru
rneklerine atfta bulunarak belirttii gibi,

yi tasarlanm bir yerelleme reformu ekonomik verimlili

e yol aabilse de, yerellemeye ynelik reformlar, siyaset
iler tarafndan srf kamu ynetiminde verimlilii artrmak
iin deil, ayn zamanda kendi siyasi karlarn maksimi
ze etmek zere tasarlanr ve uygulanrlar. Bu siyasi kayg
lar, yerellemeye ynelik reformlarn oluumunu, ou du
rumda bunlarn verimlilik ve baka faydalar salama kabili
yetlerini baltalayacak ekilde etkileyebilir.64

Siyasetin ekillendirdii byle tercihler ounlukla ikti

dardaki parti ile dier partilerin yan sra toplumsal rgt
lenmeler ve hareketleri de kapsayan yerel siyasi muhalefet
arasndaki g dengesini yanstr. Yerel dzeydeki siyaset,
yerel atmalar ve ittifaklarn yan sra, merkezi hkmetle
bu ittifaklarn eklemlenmesiyle de ekillenir.
Bu tartmalar nda Trkiye rneine baktmzda,
gerekten de baz alanlarda belediyelerin yetkilerini artran
gelimelerin yaandn gryoruz. kinci Blm'de belir
tildii gibi AKP'nin iktidara gelme serveninin yerel seim
zaferleriyle balad hatrlandnda, yetkilerin merkezi d-

64 Kathleen O'Neill, "Who's Tugging at the Purse Strings? The Political Eco
nomy of lntergovernmental Transfers in Argentina, Mexico and Peru", Paul
Smoke, Eduardo J. Gomez ve George E. Peterson (der.), Decentralization in
Asia and Latin America: Towards a Comparative Interdisciplinary Perspective,
Edward Elgar, Cheltenham, UK ve Northampton, MA, 2006, s. 257-280.

140
zeyden yerel dzeye aktarlmasnn partiye zellikle ekici
geldii dnlebilir.
AKP dneminde yaplan bir dizi yasa deiiklii sayesinde
belediyeler daha nce merkezi hkmetin tek bana yetkili
olduu baz alanlarda nemli aktrler haline geldiler. 2004'te
kan Bykehir Belediye Yasas bu ynde atlan nemli bir
adm olarak grlebilir. 65 Bu yasayla bykehir belediyeleri
altyap yatrmlar konusunda merkezi devlet ynetiminin ba
z ayrcalklarn paylamaya baladlar. 2005'te karlan ba
ka bir yasayla tm belediyelerin altyap yatrmlarndaki so
rumluluklar ve ayrcalklar artrld. 66 Yeni yasa uyarnca be
lediyeler inaat, su ve kanalizasyon sistemlerinden sorumlu
olmaya devam ediyordu. Bunlara ek olarak, devlet okullarnn
ve hastanelerin inasnda, tadilatnda ve bakmnda yerel d
zeyde kamu-zel ibirlii olanaklar domutu.
Bu gelimeler, hkmet-iadam ilikilerinin niteliini
nemli lde deitirmi olsa da, merkezi hkmet kent
sel altyapnn inasnda barol oynamaya devam etti. Me
ga projeler merkezi devlet yetkililerinin kontrolnde kalma
ya devam etti. 67 Dolaysyla, merkezi ynetimin bu tr pro
jeler iin dzenledii kamu ihaleleri zel sektr iin nem
li olmaya devam etti ve merkezi ynetim dzeyindeki hk
met-iadam ilikileri yerel dzeye gre nceliini korudu.
Devletin yeniden leklendirilmesi, bu yzden belli snr
lar iinde ilerledi; mecliste ounlukta olan ve merkezi dev
let aygtn tam anlamyla kontrol eden bir siyasi partinin de
bu snrlar kaldrma ihtimali dkt. Snrlar kaldrsayd,

65 "52 1 6 Sayl Bykehir Belediyesi Kanunu", Resmi Gazete, no. 255 3 1 , 23

Temmuz 2004.
66 "5393 Sayl Belediye Kanunu", Resmi Gazete, no. 25874, 13 Temmuz 2005.
67 rnein merkezi hkmet dev proje Marmaray'dan ve lstanbul'a su salamak
iin yaplan Melen projesinden sorumluydu. Aynca merkezi hkmet stan
bul ve Ankara bykehir belediyelerinin bitiremedii metro projelerinin de
sorumluluunu ald. Bkz. "Metrolar Ulatrma Bakanlna Teslim Ediliyor'' ,
Habertrk, 17 Temmuz 2010.
141
belediye meclislerinde temsil edilen ve yerel karar mekaniz
malarnda bir miktar etkisi olan dier partilerle iktidar pay
lamas gerekebilirdi. Benzer ekilde, muhalefet partilerinin
zellikle turizm sektrndeki yatrmclara ekici gelen sahil
ehirlerindeki belediyeleri elinde tuttuu bir balamda yerel
leme iktidardaki hkmetin karlarna uymuyordu. 68
Bu yzden devletin leklendirilmesi ne kanlmaz bir
gelimeydi ne de yerellemeyle net bir ilikisi vard. Siya
si kayglar yeniden leklendirmenin snrlarn saptyor ve
merkez ile yerel arasndaki ilikilerin dinamiklerini belirli
yordu. Ayrca, belediyelerin kaynak ve yatrmlarndan ser
maye birikim srecinde sadece yerel iletmecilerin yararla
np yararlanmad konusunda da belirsizlikler bulunuyor.
Ama byk sermayenin faaliyetlerinin ve geliiminin ulusal
dzeyde devam ettiini ve merkezi hkmetle ilikilerin i
frsatlarn deerlendirmede nemini koruduunu syleye
biliriz. Bu konuyu sonraki ksmda ayrntsyla ele alacaz.

YEN SYASAL KTSATIA

BYK RKETLERN GELM

u ana kadar, hkmetin karl iletme geliimi alanlarn bi

imlendirmede oynad roln Trkiye ekonomisindeki ye
niden yaplandrma srecinde nemini kaybetmediini ne

68 Son dnemde hkmet Bykehir Belediyesi Kanunu'nda nemli deiiklik

ler yapt ve 1 3 yeni bykehir belediyesi kurdu. Bu kanunla birlikte byk
ehir belediyelerinin ile belediyeleri karsndaki ayncalklan artrld. stelik
bykehir belediyelerinin snrlan iindeki kyler bu belediyelerin mahalle
lerine evrildi. Aynca baz ilelerin snrlan da deitirildi. Bykehir alanla
n iindeki yatrmlarn koordinasyonundan sorumlu yeni kurumlar oluturul

du. Bu deiiklikler sonucunda hkmet yerel dzeyde de iktidar merkezile

tirdi. Kanun deiiklii iin bkz. "6360 Sayl 13 Bykehir Belediyesi ve 26
ile Kurulmas ile Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiik
lik Yaplmas Hakknda Kanun", Resmi Gazete, no. 28489, 6 Aralk 2012.

142
srdk. Onun yerine kamu sektryle zel sektr arasnda
ki ilikilerin yeni bir biim aldn gryoruz. Baz irketle
rin geliimi, hkmet-iadam ilikilerindeki yeni rntle
rin doasn gsteriyor. Biz burada, zellikle AKP dnemin
de ok baarl olmu olan on giriimcinin (ya da giriimci
ailesinin) hikayesini ele alacaz: alk Holding, l Holding,
Cengiz Grubu, Ethem Sancak, Fettah Tamince, Kiler Grubu,
Kalyon Grubu , Kuzu Ailesi, Cihan Kamer ve Akn pek. Bu
giriimcilerin byme hikayeleri gerek ulusal gerek ulusla
raras basnn dikkatini ekti ve konuyla ilgili medya ve i
dnyas dergilerinde yazlar kaleme alnd.
Bu on giriimciden drt tanesi, Ahmet alk, Mehmet Cen
giz (Cengiz Holding) , brahim een (l Holding) ve Ethem
Sancak, 2009'da Forbes'in en zengin 1 00 Trk listesine gir
di.69 Bu kiiler ayn zamanda 20 1 1 listesinde de, Cengiz Ai
lesi'nin dier yesiyle birlikte, kendilerine yer buldular.70
Bu sekin onlunun iinde yer alm bir baka giriimci
olan Fettah Tamince, 2000'de turizm sektrne yatrm yap
maya balad ve 2010'da Rixos markasyla 14 otellik bir zin
cir kurdu.71 Bu oteller cumhurbakan ve babakann ailele
riyle birlikte tatil yapt yerler olarak n kazand.72 Tamin
ce ayn zamanda Kazakistan, Ukrayna ve Birleik Arap Emir
likleri'nde de oteller at ve Trkiye'nin yan sra bu lkeler
de de alveri merkezleri, i kuleleri, rezidanslar ve kamu
binalar ina etti.
Bitlis kkenli Kiler Ailesi de AKP dneminde i hayat
nn nde gelen yeleri arasna girdi. Aile 1984'te lstanbul'a

69 "ite Trkiye'nin En Zengin 100 ismi'', Sabah, 2 Mart 2.009.

70 "Forbes En Zengin 100 Trk' Aklad", Cnn.urh, l Mart 201 1 , eriim, l lju
ne 20 13, www .cnnturk.com/2.0l3/ekonomi/geneV02./28/forbes.turkiyenin.
en.zenginlerini.acikladi/6982.57 .0/index. html.
71 idem Ycesoy Suba, " 1 0 Ylda Devleenler", CNBC-E Business Turkey, no.
42, 2010, s. 27-34.
72 Milliyet, 8 Austos 2008.

143
gelmi ve Bakrky semtinde bir market amt; 1 994'te bir
market zinciri kurdular.73 2000 ylnda sadece birka ube
leri vard, 2009'da ise ube says 162'ye kt. Firma ayrca
inaat sektrne de girdi ve lstanbul'da yapt Safir Kule
si'yle basnn epeyce ilgisini ekti; bu binann Trkiye ve Av
rupa'daki en yksek bina olduu syleniyordu.74 Btn bu
yatrmlar sonucu Kiler Holding'in gelirleri 60 milyon dolar
dan 7 1 3 milyon dolara kt.75 Erdoan'n einin memleketi
olan Siirt'ten gelen Kuzu ailesi 1 990'larda inaat sektrne
yatrm yapmaya balamt, ama zellikle TOKl ve 2000'ler
de ald belediye ihaleleri sayesinde byd. Yine 2000'ler
de Kalyon Grubu bir dizi altyap projesi ihalesi kazand. Bu
ihaleler arasnda stanbul ve Ankara bykehir belediyele
rinin ihaleleri de vard. Akn lpek ve Cihan Kamer ise, zel
likle altn madenciliinden ve kuyumculuktan byk ka
zanlar elde etti.
Ama bu rneklerin hibirinde ilerin bymesi tek bir
sektrle snrl kalmad ve bu giriimcilerin hepsi enerji re
tim ve datm projelerine yatrm yaptlar. Yine bu rnek
lerin hepsinde, irketlerin bymesinde zelletirme, ka
mu ihaleleri ve kamu-zel ortaklklar nemli bir rol oynad.
irketlerinin hzl bymesine medyann gsterdii ilgi
den rahatsz olan bu giriimciler, kkl ailelerden geldik
lerini ve i dnyasnda yeni olmadklarn belirtme ihtiya
c duydular.76 Bu anlat daha nce i dnyasnda basamak
lar trmanan giriimcilerin izdii tabloya ilgin bir ekilde
ters dyordu. nceki giriimciler baarlarm kendi yete-

73 Hale Tzn, "Bitlis'li Bakkal Amcann Sermayesi ile Kurulan Kiler, Artk B
yk Oyuncularla Yaryor", Radikal, 2 Eyll 2007.
74 "Nahit Kiler: lstanbul'a 8.Tepeyi Yaptk, Turistler Terasa Koacak", Milliyet,
12 Austos 2009.
75 idem Ycesoy Suba, "10 Ylda Devleenler."
76 rnein bkz. "lbrahim een: Yeni Zengin Deilim, 96'da da ilk 120'dey
dim", Hrriyet, 1 Kasm 2009.

1 44
 neklerine ve alkanlklarna balyor, aile zenginliklerin
den hemen hemen hi bahsetmiyorlard. 77
Yeni giriimcilerin sosyal arka planlarna baktmzda hep
sinin taradan geldiini, bazlarnn da sanayisi gelimemi
Dou blgelerinden olduunu gryoruz. Gelimesi daha es
kiye giden byk irketleri temsil eden TSlAD'm yelerinin
ou, zellikle de gen olanlar Trkiye'de ya da yurtdn
da prestijli niversitelerde lisans ve yksek lisans eitimi gr
mlerdi. Yeni giriimcilerin formel eitimleri ise daha snr
lyd. Yeni giriimciler ierisinde, kinci Dnya Sava sonras
giriimcilere sosyal arka plan asndan en ok benzeyen her
halde Holding'in sahibi brahim een'dir. een prestij
li bir niversiteyi bitirmediyse de tara niversitelerinden bi
rinden mhendislik diplomas almt. letmesi l 990'larda
bymeye balad ve 2000'lerde bugnk boyutlarna ulat.
Burada deerlendirilen on baarl giriimcinin meslek ya
amnda izledii yolun yerel dzeyde gelimenin ardndan
ulusal dzeyde byme modeline uyduunu sylemek pek
de mmkn grnmyor. Daha nce tarttmz son d
nemdeki yeni i ortamyla ilgili almalarn yerel sanayi
lemeye yapt vurguya ramen, yeni giriimcilerin i ya
amlarnda bir dnm noktas oluturan giriimleri, geldik
leri yrenin dnda gereklemi, yerel sanayi deneyimi ya
da yerel dzeyde sermaye birikimi bu srete ok kk bir
rol oynamtr. Bu irketlerin yerel yatrmlan olsa da, proje
leri ounlukla geldikleri yrenin dndayd ve yerel proje
ler tipik olarak ulusal lekte ilerin geliiminden nce gel
miyor, onlar takip ediyordu. Baka bir nemli nokta da u:
Bu irketlerin geliiminde rol oynayan kamu kurumlan, ya
merkezi hkmetin ya da merkezi hkmetin yerel tekilat
larnn parasyd; Ankara ve stanbul dndaki belediyeler
bu srete nemli aktrler olmadlar.

77 Bura, State and Business in Modern Turhey, s. 68-93.

1 45
 Bununla birlikte, sz konusu giriimcilerin yereldeki yat
rmlar KOBl'lerle girdikleri taeronluk ilikileri yoluyla ye
rel sermaye birikimine katk yapt. Bununla ilgili olarak, b
yk irketlerle orta lekli olanlar bir araya getiren i a
larnn nemine ve, daha nce tarttmz gibi, bu alarn
oluumunda altyap gelitirme, enerji ve inaatla ilgili yat
rm projelerinde kamu grevlilerinin taeron seimine m
dahale etme hakknn olmasnn etkili olabileceine de dik
kat ekmek gerekiyor. Bu tr iliki alarnn sanayinin yer
deitirmesinde rol oynamas beklenebilirdi. Ancak biz, ki
tabn Beinci Blm'nde, bu konunun son dnemde yap
lan almalarda biraz fazla abartlm olabileceine de dik
kat ekeceiz.

Yeniden ekillendirilmi
frsatlar alamnda i dnyas

Burada ele alman gnmzde byk sermaye gruplarnn

geliimi rneklerinin, ekonominin liberallemesinden ve pi
yasa reformlarnn hayata geirilmesinden nceki rneklerle
baz benzerlikleri bulunuyor. Daha nceki dnemde de bi
rikmi sermayeye ve giriimcilik deneyimine sahip olmayan
iadamlar, i faaliyetlerini ve kar araylarn byk lde
siyasi srelerin ve hkmet mdahalesinin ekillendirdi
i alanlarda yrtyorlard. Piyasa odakl ekonomik rejime
geile birlikte, siyaseten desteklenen sermaye birikimi me
kanizmalarndan bazlar doal olarak etkisini yitirdi, ama
farkl alanlarda yeni frsatlar dodu . Yeni sermaye birikim
sreleri, lkenin kresel ekonomiyle btnlemesinden et
kileniyordu. Mesela, nceki dnemde Trk iadamlarnn
yabanc frmalann temsilcileri olarak faaliyet gstermeleri
ya da onlarla ortak yatrmlar yapmalar sermaye birikimi
nin nemli kanallar arasndayken, bu dnemde iadamla-

146
r yabanc lkelere ihracat, hatta yatrm yapmaya balam
lard. rnek verdiimiz yeni ykselen gruplarn bazlar iin
eski Sovyet cumhuriyetleri ve Ortadou lkeleriyle yrt
len ekonomik ilikiler zellikle nemlidir.78 Btn bu dei
ikliklere ramen, irket geliiminin yeni seyrine dair izdi
imiz genel ereve, hkmetin ekonomik faaliyetlerde hala
nemli bir rol oynadna ve irket geliiminin bu seyrini in
celerken piyasa dinamiklerinin tesine geerek siyasi unsur
larnn da dikkate alnmas gerektiine iaret ediyor.
Daha nce belirttiimiz gibi, cumhuriyet dnemi boyunca
gerek kamu ihaleleri, gerek dviz kotalarnn ve vergi indi
rimlerinin datm gerekse tercihli kredilere eriim, hk
met tarafndan belli giriimcileri desteklemek iin kullanlan
nemli mdahale mekanizmalar oluturuyordu. l 980'ler
de ihracat artrmak iin devlet destei verilirken brokrat
larn siyaseten ayrcalkl giriimcileri desteklemek iin "ha
yali ihracat" yoluyla sistemi suistimal ettiine dair ok say
da haber yaplmt.79
2000'lerde vergi muafiyeti de hkmet-iadam ilikilerin
de rol oynamaya devam etti. Mesela medyada yaplan haber
lere gre prlanta satlarn KDV'den muaf tutma karar, r
nek verdiimiz giriimcilerden biri olan Cihan Kamer'in sa
hip olduu Atasay Kymetli Madenler irketinin kurulmasy
la ilikiliydi.80 Ama AKP'nin vergi denetimi usulnde yapt
deiiklikler daha da nemliydi. ladamlar iktidardaki par-

78 Kazakistan, Ukrayna, Birleik Arap Emirlikleri, Dubai ve Bahreyn gibi lke

lerdeki turizm ve inaat yatnmlar Tamince'nin faaliyetlerinin ne kan un
surlardr. alk'n Trkmenistan'da nemli yatrmlar vard. Cihan Kamer
2005'te inaat sektrne girerek Dubai'den Seyh El Mahdum'la ortaklk kur
du. Daha sonra El Mahdum Kamer'in hisselerini satn ald. 2006'da Azerbay
canl Inersun Holding'le birlikte kurulan DIA Holding een'in en nemli gi
riimlerinden biridir.
79 Trkiye'de yolsuzluun tarihine dair byle rnekler iin bkz. Altun, Rvetten
zelletinneye Yolsuzluun 1 00 yllk Tarihi, s. 218-232.
80 "KDV Kalkt, 36 Gn Sonra irket Kuruldu", Milliyet, 14 ubat 2009.

147
tiyle ilikilerinin niteliine gre, bu usullerin ciddiyetinden
ya da gevekliinden etkileniyordu. Bu ortamda byk bir
medya imparatorluuna sahip olan bir gruba dayatlan ciddi
miktardaki vergi cezas i dnyasnda byk yank uyandr
m, iadamlar siyasi ya da iktisat politikalaryla ilgili konu
larda aldklar konuma daha ok dikkat etmeye balamlar
d. Bu olay daha sonra yeniden ele alacaz.
Bu vergi cezasna ilikin tartmalar srerken baz gaze
teler, AKP hkmetine yaknlyla bilinen yeni giriimci
lerden olan Fettah Tamince'nin sahip olduu on iletmenin
dokuz yldr hibir vergilendirilebilir gelir beyan etmediini
ve irketinin hi vergi demediini iddia ediyordu.81 Bu iki
kart durumla ilgili olarak medyada kan haberler, Trki
ye'de hkmet-iadam ilikilerini incelerken vergi denetim
usullerinin nemini ihmal etmemek gerektiini gsteriyor.
zelletirme sreci, zellikle enerji sektrnde, yeni ve
nemli dinamikler ve ilikiler yaratt. rnek verdiimiz on
giriimci grubunun ou bu alana yatrm yapm ve pek o
u elektrik ve doal gaz datmndaki zelletirmelerden
kazan salamt. 82 HES yatrmlar da enerjide hzla by-
81 Bunlar arasnda zellikle bkz. "Tamince Vergide Sfr ekti", Cumhuriyet, 14
Temmuz 2012.
82 rnein Kiler ailesi ve alk Holding Aras Elektrik Datm ihalesini ka
zand. Bu irket yedi ilin elektrik datmn yapyor. Bkz. "Douda 7 eh
rin Elektrii Kiler-alk'tan Sorulacak", Aham, 30 Haziran 2013. alk
Holding Karadeniz Blgesi'ndeki be ilin elektrik datmn yapan Yeilr
mak Elektrik ihalesini de kazand. Bkz. "Yeilrmak Elektrik Datm 441 .5
Milyon Dolar ile alk'n" , Milliyet, 6 Kasm 2009. Grup ayrca Kayseri ve
Bursa doalgaz datm ihalelerini kazand. Bkz. holdingin web sitesi: a
lk Enerji, " Corporate" eriim, 1 Eyll 2013, www.calikenerji.com/icerik.
php#iid=l 266&aid= l267&lang=enn. Elektrik daum sektrne ilgi gster
meye balayan Cengiz Holding 2008'de TSlAD yesi Alarko'yla birlikte Me
ram Blgesi Elektrik Datm ihalesini kazand. Bkz. Radikal, 3 1 Ekim 2009.
Cengiz ailesi Limak ve Kolin Gruplaryla birlikte stanbul Elektrik Datm
dahil birok elektrik datm ihalesini de kazand. Bkz. "BEDA !halesi Ta
mamland", Milliyet, 14 Aralk 2012; "Akdeniz Elektrik'e 546 Milyon Dolar",
Milliyet, 13 Kasm 2012 ve "5 Trk Bankas 1 Milyar Dolar verdi, Uluda ve
amlbel Limak-Cengiz-Kolin'e Geti", Hrriyet, 4 Eyll 2010.

148
yen baka bir yan-sektr olarak bu giriimciler iin son de
rece nemlidir. 83 HES ruhsatlar da, siyasi yetkililerle ayrca
lkl ilikilerini kullanarak kolayca ruhsat alp isteyen yat
rmcya kar ederek satan "simsarlarn" domasna yol at.
Enerji sektrndeki zelletirmeler, irket geliimi iin e
siz bir neme sahip olsa da, yeni giriimciler ayn zaman
da salk hizmetlerinin zelletirilmesinden ve salkla ilgili
zel teebbs alannn genilemesinden yararlandlar. rne
.in 2000'lerin ikinci yarsnda Forbes'un en zengin 100 Trk
listesine girmeyi baaran Ethem Sancak, kk bir ila da
tmcs olarak ie balam ve AKP hkmeti dneminde pi
yasann yzde 40'n elde edecek kadar bymtr. San
cak'n salk sektrndeki varl, 2007'deki yasa deiikli
iyle kamu sal sigorta kapsam zel hastaneleri de kap
saynca zellikle nem kazand. Sancak 2007 ylnda 19 zel
hastane ileten bir grup olan Medical Park'la ortak oldu.84
Ekonominin zelletirilmesi, eitli i faaliyetlerinin g
ece karllndaki deiimlerle el ele yrtld . l 980'den
sonra sanayi sektr yeni irket geliimindeki nc roln
kaybetti. Burada tarttmz yeni gruplar iinde sadece a
lk Holding'in bu sektrde nemli yatrmlar vardr. Ama
yine de sanayi teekkllerinin zelletirilmelerinden ar
da kalan kent arsalar, zel sektr iin rekabet yaratt iin
nemlidir. Ayrca zelletirme sreci madencilik sektrn
de de yatrm frsatlar yaratt. dnyasnn rneimizdeki
aktrleri arasnda een'in i Holding'i, Cengiz Holding ve
Akn lpek burada doan frsatlardan yararlandlar.85
83 alk Holding, Cihan Kamer, Kiler Group, Kuzu Group, i Holding ve Cen
giz Holding'in HES yatrmlar da vardr.
84 Medical Park, "Hakkmzda", eriim, 7 Eyll 2013, www .medicalpark.eom.tr/
hakkimizda.
85 rnein een'in i Holding'i 2006'da lstanbul/Bomonti Bira Fabrikas ara
zisi ve 2007'de eme Marina zelletirme ihalelerini kazand. "Bomonti iha
lesini Ald, Arap Yatrmclar Peinde", Milliyet, 23 Ekim 2006; Marina ihale
si iin bkz. Hrriyet, 14 Austos 2008. Grup ayrca yabanc ortayla birlikte

149
 Deien ekonomik yapda perakende sektr ve turizm de
yeni i geliimi iin nemli alanlar haline geldi. rneimiz
deki yeni giriimci gruplardan biri olan Kiler ailesi lke a
pnda perakende maazalar kurarken, Tamince de zellikle
otellere ve dier turistik tesislere nem verdi.
Bu arada devam eden kentsel dnm projeleri de Tr
kiye'nin inaat sektrne muazzam bir canllk kazandrm
t. Kentsel alan dntrmeye devam eden yeni konut bi
nalar, alveri merkezleri ve i kulelerinin dnda, kamu
binalarnn inas da kamu ihaleleriyle yaplyordu ve yk
sek kazanl i faaliyeti alanlar olmulard. Merkezi hk
met, merkezi hkmetin yerel tekilat ve belediyelerin hep
si kamu ihaleleri aabiliyordu .86 zel sektr inaat projele-
lstanbul nc Kpr ihalesini kazand. Bu ihale yap-ilet-devret modeline
gre almt. Milliyet, 30 Mays 2013. Cengiz Holding daha nce devlete ait
olan ve 2005'te zelletirilen Eti Alminyum ve Eti Bakr irketlerini alarak
madencilik sektrne girdi: "Seydiehir Alminyum'u Babakan'n Hemeh
risi Ald" , Milliyet, 18 Haziran 2005.
Daha nce kk bir aile iletmesi yrten Akn ipek de 2003'te madenci
lik sektrne girdi ve devlet tarafndan iletilen bir dizi kmr ve gm ma
denini satn ald. 2003'te Tokat ve Yozgat kmr madenlerini aldktan sonra
2004'te Eti Gm zelletirme ihalesini kazand. Ksa sre sonra madenci
lik ve bakr irketlerini satp 2005'te Bergama'daki Ovack altn madenini sa
tn ald. lpek'in altn madeni iletmesi aada tartacamz zere halkn ok
byk tepkisini ekti.
Kiler Holding de 2004'te zelletirilen Ktahya eker A..'nin yzde
4 l ,65'ini satn ald.
86 Cengiz ve i holdingleriyle balantl inaat irketleri merkezi hkmet ku
rumlannn at pek ok kamu ihalesini kazand. i Holding'in inaat firma
s l 969'da kurulmutu. l 990'larda devletin at pek ok ihaleye katld. AKP
dneminde lzmir Adnan Menderes Havaalan ve Antalya Havaalan Termina
li inaat projeleri iin alan ihaleleri kazandlar. Aynca Ankara-lstanbul yk
sek hzl tren projesinin ilk ve ikinci ksm ihalelerini de aldlar: Grubun dier
kamu projeleri iin bkz. ITA, "Projects", eriim, 19 Haziran 20 13, www.ic
tas.com. tr/en.
1980'de Cengiz Ailesi ana irketi Cengiz lnaat' kurdu. AKP dneminde
grup pek ok nemli altyap ihalesini kazand. Bunlar arasnda Ankara-stan
bul yksek hzl trenyolunun baz kesimlerinin inas iin alan ihaleler de
vard. Firmann ald kamu ihaleleri iin bkz. Cengiz inaat, "Projects", eri
im, 19 Haziran 2013, www .cengiz.com.tr/english/insaat.asp. Grubun en tar
tmal projesi olan Ilsu Baraj'na daha sonra geleceiz.

1 50
rini de bu farkl hkmet dzeylerindeki kamu aktrleriyle
ortaklklar yaparak yrtyordu. Bu ihalelerden faydalanan
irketlerden bazlar yabanc lkelerde de benzer alanlarda
aktifti. Mesela, Tamince'nin irketi Sembol naat lstanbul
Bykehir Belediyesi'nin stanbul Kongre Vadisi ihalesini
baka bir firmayla birlikte almadan nce, Kazakistan'da e
itli kamu ihaleleri de kazanmt.87 Benzer ekilde, alk'a
ait Gap lnaat da stanbul'daki iki byk kentsel dnm
. proj esinin zel sektr ortayd88 ve bu firma Trkmenis-
tan'da eitli kentsel geliim projeleri stlenmiti.
Kentsel dnm projeleri iin alan kamu ihalelerinde
ne kan Kuzu Grubu, doudaki Siirt, Bitlis, Erzurum, Bat
man, Mu ve rnak'n dahil olduu pek ok ehirde proje
lere girimenin yan sra Isparta, Afyon, Uak ve Denizli gi
bi bat-orta Anadolu ehirlerinde de ihaleler ald. Bu vakala
rn birkanda ihaleyi veren kurum belediye olsa da,89 gru
bun ald kamu ihaleleri arlkla bakanlklar ya da ile
ri Bakanl'na bal valilikler tarafndan dzenlenmiti. Bu
yzden Kuzu Ailesi'nin stanbul ve Ankara dndaki i faa
liyetleri, daha nce ne srdmz yerellemenin snrla
rna ve devletin yeniden leklendirilmesine dair iddialar
mz destekler niteliktedir.
Daha nce belirttiimiz gibi, AKP dneminde TOK! ba
bakanla balanm ve emlak gelitirme alannda nemli bir
aktr haline getirilmitir. TOKl'nin kamu-zel ortaklklary
la verdii ihaleler Kuzu ailesi iin zellikle nemliydi. Ku
zu Ailesi'nin eitli TOKl szlemelerinden elde ettii gelir
87 Tamince ve orta ksa sre nce Hali tersanelerini alveri merkezi ve rezi
dansa dntrme amal bir zelletirme ihalesini de kazand. Bkz. "Tamin
ce'nin 'lgn Projesi': Haliport", Milliyet, 25 Temmuz 2013. Bu blge Os
manl Donanmas'nn bulunduu tarihsel neme sahip bir yerdir.
88 Bunlar Tarlaba-lstanbul Dnm Projesi ve Balat-lstanbul Yenileme Proje
sidir: GAP inaat, "Projects", eriim, 16 Austos 2012, www.gapinsaat.com/
en/default.aspx.
89 "TOKl'den 10 !hale Ald, At Su Tesisi Yapacak", Milliyet, 12 Mays 2007.

1 51
miktarnn 2008'de 400 milyon dolara yaklat belirtiliyor
du. Bu miktarn te biri, emlak gelitirme proje gelirlerinde
pay karl irkete kamu arazilerinin aktarld TOK an
lamalarndan geliyordu.90
TOKl'yle ilikiler alk'n inaat yatrmlar iin, zellik
le de grubun 20 10'da kazand zelletirme ihalesi iin ok
nemliydi.91 Proje, hkmetin Trkiye'nin finans merke
zi olarak gelitirmek istedii bir alan olan Ataehir/lstan
bul'da arsa pay karlnda ok geni bir arazinin ihale ka
zanan irketlere transferini ieriyordu. 92 Bu tip emlak trans
feri planlar daha nce kamu arazilerinin zelletirilmesiyle
snrlyd, ama TOKl'nin yetkilerinde yaplan son deiiklik
ler sonucunda, bu tr projelerin "yeniden zelletirme iin
kamulatrma" gibi uygulamalar da ierecei sonucuna var
mak yanl olmaz .
dnyasndaki bu yeni aktrlerin yukarda bahsi geen
alanlarda yapt yatrmlar, sk sk ihale srecindeki dzen
sizliklerle ilgili tartmalar yaratyordu. Mesela alk ener
ji grubunun talyan ENI ve iki Rus irketiyle devasa Bak
Ceyhan petrol boru hatt inaat projesi iin oluturulan
konsorsiyuma katlmas zellikle sert tartmalara yol a
mt.93 Ana muhalefet partisi CHP, kamu ihalesi almadan
grupla neden szleme yapldn sorgulam ve AKP hk
metinin alk'la yapt ilere meclis soruturmas almas
n istemiti. Babakan Erdoan ile grubun bakan arasnda-

90 'TOK! ihalelerinde Aslan Payn Siirtli Kuzu inaat Kapt", Vatan, 9 Haziran
2008.
91 alk Grubu b u ihaleyi Varyap irketi ortaklyla kazand. irket 1975'te ku
rulmu olmasna ramen son yllarda TOKl'nin at pek ok ihaleyi kazan
masyla yeni yeni dikkat ekmeye balad. irketin ilerleyiindeki kilometre
talan iin bkz. Varyap, "Where We Come From", eriim, 1 Eyll 2013, www.
varyap.com/eng/about-us/where-we-come-from.
92 "Dou Ataehir'e 1 . 1 Milyar Liralk Teklif', Milliyet, 26 ubat 2010.
93 "ltalyan Eni'yi alk'a Hkmet Ynlendirdi", Milliyet, 8 ubat 2006; "Bakan
Arkada, alk nde, imza Masada", Milliyet, 20 Ekim 2009.

1 52
ki ailevi ilikiler de meclisteki tartmalarda gndeme geti
rildi. Ama bu tartmalar grubun enerji sektrnde byme
sini nlemedi. Grup Ceyhan'da bir rafineri ina etmek iin
Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu'ndan ruhsat alabildi.94
Hkmetin altyap projeleri iin ak ihale yerine dier
usulleri kullanmas da tartmalara yol at. rnein by
mesini kamu ihalelerine borlu olan Kalyon Grubu, pek ok
ihaleyi davet usul ve ak olmayan dier ihale usulleriyle
. almt ki ilkesel dzeyde bu yntem sadece doal afetler ya
da salgnlar gibi istisnai durumlarda kullanlabiliyordu.95
Bu tr uygulamalar, gelitirilen projelerin evreye olan et
kilerini dzenleyen yasalarn evresinden dolama giriim
leriyle el ele gidiyordu. Baz altyap, madencilik ve turizm
yatrm projeleri, sivil toplumda sert direnie yol at, nk
bu tr projelerin kltrel miras alanlarna ya da doal ev
reye olumsuz etki yapma ihtimalleri yksekti. zellikle iki
giriim, ulusal snrlar aan olaanst gl bir direnile
karlat: Bunlardan biri Cengiz ailesinin yapmn stlen
.
dii bir ihaleyle, dieri Akn lpek'in bir yatrmyla ilgiliy
di. 2009'da Cengiz Holding (Nurol Holding'le ortaklaa) l
kenin gneydousudaki Ilsu barajnn inaat iin bir ihale
ald. Ortaa'dan kalma bir ehir olan Hasankeyfi sular al-

94 "alk Enerji, Ceyhan'da Rafineri Kuracak", Hrriyet, 3 Austos 2006. Benzer

tartmalar Cihan Kamer iin de yapld. Kamer'in orta olduu iddia edilen
enerji irketi ENELKO'nun lehine bir yasa deiikliinin ardndan Rusya'dan
ithal edilen gazn datm iin alan ihaleyi bu irketin kazanmasyla ilgili tar
tmalar medyada geni yer buldu. "Kanun Deiti, Cihan Kamer'in n Al
d", Vatan, 12 ubat 2005; "Gazda Kamer Tartmas", Milliyet, 4 Aralk 2005;
Serpil Ylmaz, "Szlemeler Gizli de ihale Ak m?" Milliyet, 1 1 Aralk 2005.
95 "Davet Yntemiyle 85 hale Aldlar", Milliyet, 8 Mart 2007. irket aynca Tak
sim Meydan'nn Yayalatrlmas adyla anlan ve stanbul Bykehir Bele
diyesi'nin at ihaleyi de kazanmt. Keza merkezi hkmetin stanbul'a
nc havaalan inaat iin at ihaleyi de dier gruplarla birlikte Kalyon
kazanmtr. Bu iki proje evreye zararlarndan dolay ok byk protestola
ra yol at. Bu iki ihale iin bkz. "Taksim'e 15 bin Kazk" , Milliyet, 28 ubat
2012; Hrriyet, 3 Mays 20 13.

1 53
tnda brakacak olan projeye kar baarl bir kampanya y
rtlnce, yabanc kredi kaynaklar projeden ekildi. Bu
nun zerine kredileri salamak iin iki Trk bankas devre
ye girdi,96 bylece proje hukuken sorunlu bir tarzda devam
etti, nk d kredi kullanld iin ihale uluslararas ihale
zellii kazanm ve normal ihale usullerinden muaf tutul
mutu. Yabanc kredi kaynaklar ekilince bu gerekenin or
tadan kalkmasna ramen yeni bir ihale almad ve ilk ba
taki szleme deimeden kald. 97
Akn lpek'in Bergama'daki altn madeni giriimine kar
daha da gl bir kampanya dzenlendi. Blgedeki kr
sal nfusun evreye zararl siyanr kullanacak olan bu al
tn madeni iletmesine kar direnii Trkiye tarihindeki en
nemli evresel sosyal hareketti. Gelgelelim, itirazlar lpek'in
altn madencilii irketi Koza'nn projeyi srdrmesini en
gelleyemedi, nk blgede altn aranmasna kar nceki
mahkeme kararlarnn evresinden dolamak iin yasalar
da deiiklik yapld .98 Bu konuda medyada kan haberle
re gre, Koza'nn deeri 2000'lerin ikinci yarsnda sekiz ka
tna kmt.99
Yeni byk giriimci aktrlerin irketlerinin gelimesi ve
baz nemli giriimleri evresindeki anlamazlklarn yasala
rn deitirilerek zlmeye allmas, hkmetin ekono-

96 Milliyet, 31 Aralk 2009; "Ilsu Barajna Kredi Bulundu", Milliyet, 1 2 ubat

2010.
97 Milliyet, 15 Austos 2007. Metin Mnir kesinde ihale sreciyle ilgili pek
ok yaz kaleme ald. zellikle bkz. Metin Mnir, "Kreditrlere Yalan Sy
lendi", Milliyet, 2 1 Austos 2009; "llsu'da nc Perde", Milliyet, 31 Tem
muz 2009; "Ilsu'da Yeni Bir Dnemece Doru", Milliyet, 22 Mays 2009; "Il
su llerlememe Raporu", Milliyet, 16 Haziran 2006.
98 Bergama'daki yerel direni ve hukuki sre iin zellikle bkz. Aykut ele
bi, "Srdrlebilir Kalknma Tartmas Ekseninde Bergama Kyl Direni
i", Deniz Yldrm ve Evren Haspolat (der.) , Deien lzmir'i Anlamak, Phone
ix Yaynevi, Ankara, 2010, s. 561 -599.
99 Mehmet Kara, "Akn pek: Gndemdeki Medya Patronu", CNBC-E Business
Turkey, no. 39, 2010, s. 56-57.

1 54
 mik faaliyetlere mdahalesinin srmekte oluu ve yasama
srecinin piyasa ekonomisine keyfi siyasi mdahalenin kap
samn geniletmedeki rolyle ilgili nceki argmanlarm
za rnek tekil eder niteliktedir. Bu tartmadan kan tablo,
cumhuriyet dnemi balarndaki devlet eliyle iadam yarat
ma srelerine benzer bir srele kar karya olduumu
zu gsteriyor. Ama burada tarihin tekerrr ettii, "izlek ba
mll" kavramnn snrlar iinde anlalabilecek bir s-
. re sz konusu deildir. Faaliyet gsterilen sektrler ve h
kmetin mdahale biimleri deimekle kalmam, hk
met mdahalesinin sermaye birikimine yapt katky ta
nmlayan partiklarist ilikiler de lkenin yeni siyasal ikti
sad balamnda deimitir.

Yeni partiklarizm ve medya

Birinci Blm'de tarttmz gibi, Trkiye'de modern ulus

inasnn tarihi siyasi proje olarak bir iadam snfnn olu
umunu beraberinde getirmiti. Ekonomik gelimenin b
tn dnemlerinde, iadamlar iin iktidardaki hkmetle
ilikiler ok nemli olmutu ve bu ilikilerde partiklarizme
her zaman yer vard, ama zel sektrn ekonomik ve rgt
sel gc artnca siyasi aktrler ile ekonomik aktrler arasn
daki g dengesi deimiti. Hakim partiklarizm biimleri
de farkl hkmetlere gre eitlilik gsteriyordu.
"Ulusal burjuvazi"nin geliimi iin ilk admlar Jn Trkle
rin iktidarda olduu ttihat ve Terakki Cemiyeti ([TC) dne
minde, yani Osmanl lmparatorluu'nda atlmt. O dnem
pek ok lTC yesi eitli i alanlarnda faaliyet gsteriyor,
zellikle de bankalarn ve baka anonim irketlerin ynetim
kurullarnda yer alyordu. O dnemde, siyasi kariyer ile gi
riimcilii birletirmek kabul edilebilir grlyordu. Ama
cumhuriyetin kurulmasndan sonra byle ikili kariyere m-

1 55
saade edilmedi. Cumhuriyetin ilk yllarnda hkmet-iada
m ilikilerinde aile balar da ok nemli deildi. Kar etme
nin her zaman meru grlmedii bu dnemde, zellikle de
speklatif faaliyetin ciddi bir sorun olduu lkinci Dnya Sa
va srasnda, yolsuzluu kontrol altna almak iin -baarl
deilse bile- srarl giriimler olmutu. 1 00
1 950'lerde, daha sonra da 1980'lerde ve 1 990'larda parti
klarizmin eitli biimlerine yolsuzluk ad verilebiliyordu.
Ama zellikle AKP dneminde hkmet-iadam ilikilerine
aile alarnn araclk etmesine sk rastlanr oldu ve siyaset
ilerin yakn akrabalarnn i hayatnda dorudan roller oy
namalar ve eitli iadamlaryla karlarnn rtmesi a
rtc olmaktan kt. Mesela, kendini AKP'den ziyade ba
bakann destekisi olarak sunan Cihan Kamer'in Erdoan'la
aktan kiisel bir dostluu vard. 1 01 Erdoan'n iki olunun
ve gelininin Kamer'in Atagold irketinin orta olduu ve bu
irketin toplam sat deerinin 2007 ile 2008 arasnda 1 1 kat
artt ortaya knca, bu dostluk kamuoyunda ciddi sorula
ra yol at. 1 02
AKP dneminde Ahmet alk'n zenginliinin ciddi l
de artmasyla ilgili tartmalar da aile balarna dikkat ekti.
Babakann olunun o dnem alk Holding'in genel md
r olmas, hkmetle ilikilerin piyasa rekabeti dinamikle
ri kadar nemli olduu -hatta belki daha da nemli olduu
alanlarda grubun gsterdii baarda bu ilikinin rol konu
sunda tedirginlik yaratt.
Bununla birlikte, lkenin yeni siyasal iktisad balamnda
asl tipik gelime siyasi iliki alarnn neminin artmasy
d. Kiler ailesi gibi i dnyasnda ekonomik karlar olan-

100 Bu konu iin bkz. Bura, State and Business in Modem Turkey, s. 1 13-1 14.
101 "Cihan Kamer: Ben ucu Bucu Deilim, Sadece Bir Parti Lideriyle Dostum",
Vatan, 5 Temmuz 2009.
102 Referans, 9 ubat 2009.
1 56
lar, parti siyasetine dorudan katlmay nemli gryordu.
Kiler Holding'i kuran kardeten biri AKP'den milletveki
li oldu. Cihan Kamer'in Atasay Kymetli Madenler adl al
tn madeni irketinde orta olan Emin nen, ayn zaman
da 2007 genel seimlerinde AKP'den milletvekili seilmiti.
Siyasi alarn farkl ekillerde de ileyebildii, Kalyon gru
bunun kurucu hissedar ile AKP'nin nde gelen yeleri ara
sndaki ibirliinin gemiinden anlalabilir. Bu iliki, So
uk Sava dneminde Milli Trk Talebe Birlii'nin kurulu
una kadar dayanyordu. Daha sonra grubun kurucusu Ha
san Kalyoncu, Milli Gr Hareketi iindeki muhalefet gru
bunda ve AKP'nin kuruluunda da, mevcut hkmet iinde
yetkili konumda olanlarla birlikte hareket etti.103
Fethullah Glen ana yaknlk da, siyaseten biimlendi
rilen ticari faaliyetlerin niteliinde meydana gelen son dei
ikliklerin baka bir vehesidir. Bu an resmi bir rgtsel
yaps olmadndan, hangi iadamlarnn bu inan temelli
harekete dahil olduunu sylemek zordur. Ama rneimiz
deki giriimcilerden ikisi, Fettah Tamince 104 ve Akn pek, 105
eitli vesilelerle Fethullah Glen'in "liderliine inandkla
rn" ve onunla "duygusal balar olduunu" beyan etmi
lerdir. Benzer ekilde alk Holding kurucusu Ahmet alk
da sadece babakanla deil, kaynbiraderi zerinden Glen
ayla da balantlyd. alk'n kaynbiraderi Zaman gazete-

103 Grubun kurucusu Hasan Kalyoncu'nun ksa bir yaam yks iin bkz. Hr
riyet, 23 Kasm 2008. Bu yaam yksnde Hasan Kalyoncu'nun muhafa
zakar milliyeti Birlik Vakf'nn kurucularndan olduu bahsedilir. Vakf ye
leri arasnda Babakan Erdoan ve AKP hkmelerinden baz bakanlar da
vardr. Hala faal olan Birlik Vakf'nn gemieki ilikileri, yine vakfn kurucu
lar arasnda bulunan Bilal ahin'in irketi MVM'nin aldt ok saydaki kent
alyaps ihalesi konusunda ana muhalefet partisi mecliste bir tartma bala
tnca gndeme gelmiti. Birlik Vakf iin bkz. birlikvakfi.org.tr/, eriim, 1 4
Temmuz 2012.
104 "Fettah Tamince: Fehullah Glen'in Liderliine inanyorum", Milliyet, 2 Ey
ll 2005.
105 "Akn lpek: Glen ile Gnl Bam Var", Vatan, 3 Temmuz 2008.

1 57
sinin lisans sahibiydi. 1 06 Bu ilikilerin ticari giriimlere nasl
tercme edildiini bilmek kolay deilse de, alk Holding'in
Trkmenistan'daki nemli yatrmlar ve Tamince'nin Kaza
kistan'da pek ok farkl alanda yapt yatrmlar, Glen a
nn baz Orta Asya cumhuriyetlerinde ciddi varlk gsteren
misyoner okullar evresinde gelien i faaliyetlerine rnek
olarak verilebilir. Tabii bu an siyasi gc ve nfuzu, hk
met-iadam ilikilerini etkileyecek baka yollardan da kul
lanlabilecek nitelikteydi.
Medyada, iadamlarnn siyasi partilerle olan balantlar
na ve yeni giriimcilerin siyasi nitelikli ya da inan temelli
vakf ve hareketlere katlmlarna (ya da, Ethem Sancak r
neindeki gibi, sadece babakana duyulan sevgi ve saygnn
alenen aklanmasna) 107 yaplan atflarn gsterdii gibi, si
yaset i hayatnda yeni bir anlam kazanmt. nceki blm
de tarttmz zere, Trkiye'de iadamlar, her zaman, si
yasi otoritenin dmanln kazanmamak iin aba harca
mlardr. Ama l 950'lerdeki DP dnemi haricinde, 1 08 h
kmetle istikrarl ilikileri srdrmek iin siyaseten tarafsz
bir tavr genellikle yeterliydi. ladamlar l 970'lerde zgven
kazanmaya balam ve hkmete ynelik eletirilerini da
ha yksek sesle dile getirir olmulard. AKP dneminde ise,
her seim zaferiyle birlikte i dnyasndan gelen eletirilere
tahamml azald, i dnyasnn zaten ge gelien zgveni
de giderek geriledi.
Siyasi iliki alarnn i dnyasna nasl nfuz ettiini
medya sektrnde aka grebiliyoruz. Bu alandaki geli
melerin, hkmet-iadam ilikilerinde partiklarizmin ta-

106 Serpil Ylmaz, "Medyada 'Sabah-ATV, Zaman-STV' Grubu", Milliyet, 1 1 Ara

lk 2007.
107 "Ethem Sancak: ldolm Tayyip Erdoan, Ona Sevdalym", Zaman, 5 Ekim
2008.
108 DP hkmeti dneminde CHP yesi olduu iin nde gelen bir iadamnn
grd basky Birinci Blm'de ksaca tartmtk.

1 58
 rihsel biimindeki deimenin nemli bir vehesini yanst
tklar sylenebilir. 1 970'lerin sonlarna kadar medya ala
nnda yatrm yapanlar baka sektrlerde faaliyet gstermez
lerdi. Geni bir yelpazede ekonomik faaliyetlerde bulunan
Aydn Doan tabloya dahil olduktan sonra, durum ciddi l
de deiti. Doan kimi zaman Rupert Murdoch'la kyas
lanan bir medya devi haline geldi. Medya irketleriyle dier
alanlarda yaplan ilerden oluan yatay entegrasyonun do-
. urduu bariz kar atmalar, kanlmaz olarak nesnel
habercilik ve ifade zgrl konusunda sorulara yol at.
Doan medya grubu, l 990'larda siyasal lslam'n ykselii
ne kar sert bir tutum ald ve daha sonra da AKP hkme
tini en yksek sesle eletiren grup oldu. 2000'lerin ikinci ya
nsnda Doan Grubu ile AKP arasndaki husumet geni ap
l vergi denetimleriyle zirveye ulaan bir savaa dnt. So
nuta Doan Grubu daha nce grlmemi byklkte, 3,8
milyarlk bir vergi cezas ald. 109 Gazetelerinden ve televiz
yonlarndan byk bir ksmn satmak ve medya imparator
luunu ciddi lde kltmek zorunda kald. Bu olay, ge
rek yurtiinde gerekse yurtdnda Trkiye'deki basn z
grlyle ilgili endieler yaratt . 1 1 0
Doan'n bana gelenler, medya ile hkmet arasndaki
sregiden gerilimlerin u bir rnei olarak grlebilir. Mo
dern Trkiye tarihinin byk bir ksmnda bu tr gerilimler
yaanmt. Hemen her hkmet, farkl llerde, medyay
kendi hegemonyasn ina etmek ve korumak iin bir ara
olarak kullanmaya almt. adamlarnn medya sekt
rne girmeleri, medyay siyasi maniplasyona daha da ak

109 "Doan'a Tarihin En byk Vergi Cezas", Star, 9 Eyll 2009. Doan medya
snn Deniz Feneri Dernei'yle ilgili yolsuzluklan srarla takip etmesinin ar
dndan gelen bu vergi cezas dikkate deerdir. Deniz Feneri davasn sonraki
blmde tartacaz.
1 10 rnein bkz. "Doan vs Erdoan: The Travails of Turkey's Doan Yayin", The
Economist, 10 Eyll 2009.
1 59
hale getirerek zaten sorunlu olan bu ilikiye yeni bir boyut
ekledi. Hkmetin medya yatrmclarnn ekonomik kar
larnn bulunduu baka sektrlerde i frsatlarn etkileme
gc vard. Ama AKP dneminde medya sektrnde yaa
nan gelimeler, hkmet-iadam ilikilerinin yeni dinamik
lerinin altn izmemizi de salyor. Bu dnemde baz nem
li medya rgtleri iflas ettikten sonra Tasarruf Mevduat Si
gorta Fonu'nun (TMSF) kontrolne geti ve kamu ihaleleri
yoluyla baka gruplara satld. 2000'lerin ikinci yarsnda ye
ni giriimciler bu sat ilemlerine katlmaya ve medya sek
trnde nemli bir varlk gstermeye baladlar. alk Hol
ding 2007'de Sabah-ATV grubu dahilindeki bir gnlk ga
zeteyi ve televizyon kanaln satn ald. Sabah-ATV mali so
runlar nedeniyle devlet tarafndan devralnm ve TMSF'nin
at ok tartmal bir kamu ihalesiyle piyasaya srlm
t. 1 1 1 Hukuki bakmdan ihaleyi onaylayacak olan kurum
Radyo ve Televizyon st Kurulu'ydu (RTK) . Ama ihale
srecinde hkmet, RTK'n faaliyetlerini dzenleyen ya
salar deitirerek ihale srecine elik eden mali ilemlerde
esneklik salamaya alt. 1 1 2 Bu srete hkmetin ilemle
ri gerekletirmek iin alk'n ihtiya duyduu krediyi te
min etmeleri iin iki devlet bankasna bask yapt da id
dia edildi. 1 13
alk medyaya yatrm yapan tek yeni giriimci deildi.
AKP dneminde Akn pek, Ethem Sancak ve Fettah Tamin
ce de gazeteler ve televizyon kanallar satn ald. Srf eko
nomik bak asndan bu almlarn sonular pek net g
rnmyor. Mesela, baz gazetecilere gre alk medya sek
trne girmesini salayan Sabah-ATV ihalesi konusunda

l l l "Sevin: Sat Yasaya Aykr'', Milliyet, 23 ubat 2008.

l l 2 Serpil Ylmaz, "Sabah ihalesi Oldu, Yeni RTK Yasas Meclise Verildi", Mil
liyet, 13 Ocak 2008; Serpil Ylmaz, "Sabah-ATV Satnda Sorular Bitmiyor'',
Milliyet, 24 ubat 2008.
ll3 Radikal, 23 Nisan 2008.

1 60
 ok da heyecanl ve hevesli grnmyordu . 1 14 Daha son
ra bu almn alk Holding'in kaynaklarn tkettii, Aus
tos 20 10'da derecelendirme kuruluu Fitch'in irketin notu
nu drd ynnde haberler yapld. 1 1 5 Sonunda alk,
Sabah-ATV'yi bu blmde tartlan baka bir yeni iadam
grubu olan Kalyon'a satt. 1 1 6
TMSF'den Star gazetesini satn alan ve Kanal 24' kuran
Sancak da, bu giriimler sebebiyle finansal glk yayor-
. du. Haberlere gre bu glkleri amak iin Fettah Tamin
ce'yle ortaklk kurmutu . 1 1 7 Bir muhabir Sancak'a finansal
sorunlar kacan bile bile medya sektrne neden girdi
ini srarla sorduunda, kendisi medya sektrne dahil ol
mann getirdii prestijden ve ekonomi d tatminden sz et
miti.118 Kendisi daha sonra Star ve Kanal 24'teki hisselerini
satt ve bu kararn yle aklad:

"Yeni bir ses vard Trkiye'de, yeni bir siyaset anlay var
d. Fakat bunlarn dillendirildii bir mecra yoktu. Biz bu
na soyunduk. O gn dedim ki, "Bir mevzi almak lazm. AK
Parti'ye ve Tayyip Erdoan'a destek vermek lazm." En ihti
ya duyduu yer neresi? Medya, medyada zayft. "Ben ona
zayf olduu noktadan destek vereceim, onun fikriyatna
ve hareketine destek verecek ekilde medyaya yatrm ya
pacam" dedim. Ve Yaptm. Kanal 24' atk, Star' aldk.
Ciddi bir fonksiyon da icra ettik. Sonra benzelerimiz artt,
glendik, Sabah katld. Daha byk lde Tayyip Erdo
an'a destek veren bir medya ortam olutu ok kr. Be-

1 14 Serpil Ylmaz, "alk, Sabah-ATV ihalesine Girmeye 10 Gnde ikna Olmu",

Milliyet, 20 Ocak 2008.
l l 5 Benjamin Harvey ve Mark Benley, "Erdogan's New Elite", Bloomberg Marlet
Magazine, 13 Eyll 2010.
1 16 "Sabah-ATV Kalyon lnaat'n Oldu'', Zaman, 2 1 Aralk 2013.
1 1 7 "Star Gazetesi ve Kanal 24'e Ortak Oldu", Vatan, 19 Mays 2009.
1 18 "Elhem Sancak: Ben Siyasetin Dndaym Diyen ladam Yalan Syler", Sa
bah, 3 Eyll 2009.

161
 nim gibi birine ihtiya kalmad, ktm medyadan.Benimki
si bir misyondu.Ben orada safm belli ettim." 1 1 9

Akn pek de gnlk Bugn gazetesiyle medya sektr

ne girdi.120 Daha sonra eskiden ar ulusalc ve AKP kart
olan KanalTrk televizyonunu ald ve medya sektrndeki
konumunu glendirdi. 121
Medya sektrnn dier sektrlerden kritik bir fark var
dr, nk medya sektr iadamlanmn hkmetten iyilik
grd deil aslnda hkmete iyilik yapt bir alandr. Bu
yzden yeni giriimcilerin medya almlan dorudan ekono
mik kazan peinde komalarndan kaynaklanmyordu; ama
bu giriimciler medya sektrne girerek siyasi iliki alarn
daki konumlarn glendirmi ve dolayl yoldan ekonomik
kar elde etmi olabilirler. Bu almlar siyasi ballklar yan
styordu, ama ayn zamanda hkmetle iyi ilikiler salam
latrlyordu ki dier sektrlerde baarl olmak iin bu ili
kiler kanlmazd.
Medyann ekonomik ve siyasi iliki alan iindeki konu
mu, tarafsz haber ve ifade zgrl konularnda kritik so
rular gndeme getiriyor. Hkmete yakn iadamlarnn sa
hip olduu gazete ve televizyon kanallarnda eletirel gr
ler dile getirilebilir mi? Hkmet-iadam ilikilerinde med
ya sahipliinin rolne ilikin bir soruturmada bu soruya ce
vap verilirken, baka sektrlerde de faaliyet gsteren medya
yatrmclarnn hkmetin ateli kartlar ve kat savunu
cularyla snrl olmadn da dikkate almak gerekir. Kk
l bir byk irket grubu olan Dou Holding rnei bu an-

1 19 Milliyet, 27 ubat 2012. Yine de kendisini 201 3'te TMSF'den iki gazete (Ah
am ve Ge) ve bir televizyon kanal (Skytrk 360) sahibi olan bir med
ya grubunu almaktan alkoyamad. Bkz. "Sancak, Akam ile Skyturk' Ald",
Hrriyet, 22 Kasm 2013.
120 "Hayatmz Kat Dedi Bugn Gazetesi'ni Ald", Hrriyet, 16 Kasm 2005.
1 2 1 "Kanaltrk El Deitirdi! " Milliyet, 12 Mays 2008; "Ulusalc Kanaltrk Mu
hafazakar Koza'da", Milliyet, 13 Mays 2008.

1 62
lamda zellikle ilgintir. Kkl bir irket ve TSlAD yesi
olan Dou nemli altyap ve enerji ihaleleri alm, AKP d
neminde de gelirlerini artrmtr. 1 22 Grup Garanti Banka
s'nn sahibidir1 23 ve 1 996'da kurulan NTV-CNBC televiz
yon kanaln 1999 ylnda bnyesine katarak medya sekt
rnde Doan medyann son derece saygn bir rakibi haline
gelmitir.
AKP ynetimine dair siyasi tartmalar srerken, NTV
. hem hkmetle hem de Doan medya grubunun bir ksm
tarafndan AKP karsnda benimsenen laik muhalefet t
ryle eletirel mesafesini korudu. Ama kanal, AKP'nin 2007
genel seimlerini kazanmasnn ardndan gelen dnemde
muhalefete kar gsterdii otoriter tavr ve tahammlsz
l giderek daha yksek sesle eletirmeye balad. AKP'nin
otoriter eilimleri 20 1 0'daki Anayasa Deiiklii Reformu
etrafndaki tartmalar srasnda glenirken, eletirinin do
zu da ykseldi ve eletirel tavr 20 1 1 Haziran genel seimle
rine kadar devam etti.
20 1 1 seimlerinde oylarn neredeyse yzde SO'sini alan
AKP'nin etkileyici zaferi, NTV'nin yayn politikasnda kkl
deiikliklere yol at. En eletirel siyasi tartma program
lar seimlerden hemen sonra kaldrld, etkili yapmclar-

1 22 Holdingin byme sreci iin bkz. Dou Grubu, "Sectors", eriim, 7 Eyll
2013, www.dogusgrubu.com.tr/web/7 1-21 l - l-l/dogus_grubu_-_en/general/
navigation/sectors.
1 23 Cengiz'in yukarda bahsedilen llsu Baraj projesi iin yabanclar bankalar
kredilerini geri ekince kredi destei vermeyi kabul eden Trk bankalar ara
snda Garanti de vard. Garanti iin bu kolay bir karar deildi, nk banka
nn sistemli olarak tad irket sorumluluu imajnn merkezi ynlerinden
biri evre sorunlarna duyarllkt. Bankann irket imaj ile kltrel mirasa y
kc etkileri olan bir projeye karmas arasndaki bariz eliki yznden ak
tivist gruplarla kar karya gelme tehlikesi ok yksekti. Dolaysyla, baraj
inaatn finanse etmek iin oluturulan konsorsiyuma katlma kararnn srf
kar-zarar hesabna m dayandn, yoksa halkn direniine ramen projeyi
srdrmeye kararl olan hkmet yetkilileriyle iyi ilikileri koruma arzusun
ca m biimlendirildiini sorgulamak yersiz kamayacaktr.

1 63
dan bazlar kanalda geri plana itildi ve ok popler yapm
cu'sunuculardan biri olan Banu Gven siyasi meselelere da
ir haberlerine tekrar tekrar mdahale edilip sansr uygulan
masyla istifaya zorland. Banu Gven'in kanaldan ayrldk
tan sonra Erdoan'a yazd ak mektup dorudan editor
yal mdahale ve iini kaybetme korkusunun fiilen "evcille
tirdii" gazeteciler zerindeki siyasi basknn nemli bir bel
gesidir. Bu srete NTV eletirel ve tarafsz bir haber kayna
olarak edindii n de byk lde kaybetti. 1 24 Ayn s
rete Dou Grubu , Doan Grubu'nun elinde kalan kanal
lardan biri olan Star TV'yi satn alarak medya sektrndeki
alann geniletti. 1 25 Bu hamle Doan medya imparatorluu
nu paralama ynndeki yeni bir admd, ama ayn zamanda
altyap ve enerji projelerinin en nde gelen mteahhitlerin
den biri olan Dou'un medyadaki roln salamlatrm
t. Star TV almnn hkmet tarafndan tevik edilip edil
mediini bilemiyoruz. Ama bu almn, i frsatlarnn ve ba
arnn byk lde siyasi karar alma srelerince belirlen
dii alanlarda dier byk giriimcilerin izledii faaliyet e
itlendirme stratejisini izledii aktr. Bu gelime, ayn za
manda, lkede eletirel gazeteciliin gelecei konusunda ce
vaplamas ok da kolay olmayan sorular gndeme getirdi.
On yllk AKP dneminde Trkiye her zamankinden da
ha fazla kutuplat. Sz konusu kutuplama 1990'larda top-

124 Mektup iin bkz. Banu Gven, "Babakan'a Mektup", eriim, 1 1 Eyll 2013,
www .banuguven.com/haber/bir-mektup/. Banu Gven gibi pek ok gazeteci,
rnein Ruen akr, Nuray Mert, Can Dndar ve Ece Temelkuran iini kay
betti. Nedim ener ve Ahmet k gibi gazeteciler zel yetkili mahkemelerce
tutuklanarak bir yl kadar hapiste kald. Bkz. "A Dangerous Place to be ajour
nalist", The Economist, 12 Mart 201 1 . AKP'nin ateli savunucusu olan gazete
ciler arasnda bile babakan gcendirecek ekilde siyasi gelimeleri eletirme
cesaretini gsterenler ilerini kaybettiler. Bkz. "Babakan' Eletiren Yeni a
fak Yazar Kovuldu" , Milliyet, 30 Mays 2012; "Mehmet Altan Star Gazetesin
den Ayrld", Radikal, 18 Ocak 2012.
125 Dou Star TV'yi aldktan sonra hkmete eletirel yaklamyla bilinen Star
TV sunucusu Uur Dndar iini kaybetti.

1 64
lumu ciddi ekilde etkileyen laik-lslamc blnmesini de
kapsyordu, ama artk bu tr kutuplamalar i dnyasna
da yansm, siyasette "taraf tutma"mn giriimlerin baarya
ulamasnda belirleyici olduu bir duruma gelinmiti. lnan
temelli Glen hareketinin ekonomik hayatta nemli bir var
l olsa da, yeni giriimcilerin dini kimlii hkmetle ili
kilerinin en ne kan vehesi deildir. l yaamnn kutup
lamasnda dinin rol dernekler ortamnda daha belirgindir.
Bu ortamda, siyasal lslam'n toplumsal tabanm oluturan
gnll giriimci derneklerin rgtsel bak as ve strate
jisinde din nemli bir unsur halini almtr. lslam' bir ili
ki sermayesi olarak kullanan bu dernekler, kar temsilinin
tesine geen roller oynamakta ve Trk burjuvazisinin yeni
den ekillendirilmesini ve eski irketlerin oluturduu i ca
miasnn karsna yeni bir sosyoekonomik projeyle klma
sn ieren siyasi gelimelere nemli katklar yapmaktadr.
Drdnc Blm'de giriimci derneklerinin siyasi aktr ol
ma niteliine bakarak bu ortamn inceleyeceiz.

1 65
 DRDNC BLM

Siyasi Aktrler Olarak Giriimci rgtleri

Yeni byk sermaye gruplarnn ykseliini tarttmz

nc Blm'de, bu sermaye gruplarnn hkmetle olan
ilikilerinde giriimci derneklerinin ok da nemli bir rol
oynamadklarn grdk. Trkiye'deki hkmetle byk
iadamlar arasndaki ilikilerin tarihsel bir zellii olan par
tiklarizm hala nemini koruyor. Ancak, bugnk i orta
mn, hkmet mdahalesi mekanizmalarndaki ve partik
larist iliki biimlerindeki deiimleri gz ard ederek ku
rumsal izlek bamllna atfla aklayamayz. Ayrca, b
yk iadamlarnm hkmetle kurduklar ilikilerde giriim
ci dernekleri arac kurum olarak nemli olmasalar da, bu
dernekler gnmz ekonomisinin ileyiinde ve toplumsal
alanda nemli aktrler olarak ortaya kyorlar. Bu blm,
giriimci derneklerin ortaya klarn ve bugnk i orta
mnda oynadklar rol inceliyor.
Bu blmde ele aldmz giriimci demei -MSlAD,
ASKON ve TUSKON- Trkiye'de siyasal lslam'n ykselii
ne paralel olarak doup gelitiler; bu derneklerin rgtsel
sylem ve stratejilerinin oluumunda dini referanslar byk

1 67
nem tad. Dinin toplumdaki yeri konusunda farkl gr
lerde olsalar da, hepsi Trkiye toplumu ve kltrnde ls
lam'm merkezi nemini vurgulayan siyasi partilerin izledi
i politikalar model alan sosyoekonomik toplum projeleri
ni destekledi. Bu anlamda hepsini siyasal lslam'n toplumsal
taban iindeki dernekler olarak ele alabiliriz.
Bu rgtsel ortam baka nemli aktrleri de ieriyor. Es
ki ve nemli bir dernek olan TSlAD ile onun olumas
na yardmc olduu TRKONFED, siyasal lslam'n toplum
sal tabannn dnda kalyor . AKP dneminde bu iki rg
tn siyasi sreler zerindeki etkisi snrl kald. TSlAD ile
TRKONFED'i yukarda bahsedilen slami referansl rgt
lerden ayran farklar, temsil edilen irketlerin boyutlarna,
blgelerine ve sektrlerine indirgeyerek tartmak mmkn
deil. Son dnemde AKP'nin i dnyasndaki toplumsal ta
banna dair pek ok analizde bu tr ekonomik kar farkl
lamalarna vurgu yapld. Ama siyasal lslam'm toplumsal
tabanndaki bu rgtlerin, her eyden nce, siyasi otoritey
le ilikilerinin doasn ve farkl sektrler ve blgelerde bu
lunan farkl byklkteki giriimciler arasnda ba kurmak
iin dini iliki sermayesi olarak kullanma becerilerini dikka
te alarak tanmlamak gerekiyor. Bu rgtleri siyasal lslam'n
taban dnda kalan rgtlerden ayran ey, yelerinin
karlarn salt temsil etmenin tesinde, bu karlar ekillen
dirmede oynadklar roln niteliinden kaynaklanyor. Sek
trel, blgesel ya da irket byklyle ilgili farklar , l
ke siyasetine yn vermeyi ve rgtsel ortam blen ekono
mik ve sosyo-kltrel kurumlarn olumasna katkda bu
lunmay ieren daha geni bir siyasi gndemden ok daha
az nemlidir.
Hkmetin kendine yakn giriimci rgtlerini glen
dirmesi1 mevcut ortamn nemli bir zelliidir ve bu ortam-

1 Schneider, Business Politics and the State in Twentieth-Century Latin America.

1 68
da gnll giriimci rgtleri siyasi otoriteyle ilikileri bak
mndan aka farkl konumlardadr. Fakat bu ilikiyi, h
kmet mdahalesi ile derneklerin gc ve etkisi arasndaki
tek ynl bir nedensellik erevesinde ele almamak gerekir.
Siyasal lslam'n toplumsal tabanndaki dernekler tarafn
dan kurulan ticari nitelikli iliki alar, ekonomik ve eko
nomik olmayan amalara ynelik ok daha geni bir iliki
sel matris iinde yer almakta, kar temsili bu erevede, di
er amalara ynelik faaliyetlerle yan yana srdrlmekte
dir. Giriimci rgtleri, bu hedef ve stratejilerin siyasi oto
ritelerle ibirlii iinde tanmlanmasna katk yapmakta, bu
ibirlii de dlanan giriimci rgtlerinin de yer ald bir
ortamda gereklemektedir. Ama dlananlar da faaliyetleri
ni ideoloji ile karlar, siyasal eylem ve kar temsiliyeti ara
sndaki snrlarn tesinde yrtmektedir. Bu yzden, hem
giriimci rgtlerini ortaya karan siyasi gelimelerin altn
izmek hem de onlarn bu gelimeler zerindeki etkilerine
dikkat ekmek iin, bu rgtlere siyasi aktrler olarak yak
lamak faydal grnyor.
Bu tartmaya kar temsili kanallarnn tarihsel koullarca
ekillendirildiini ve lkedeki kapitalist geliimin farkl saf
halarnn zelliklerini yansttn vurgulayarak balyoruz.
Schmitter, kar temsili ve kar rgtleri zerine alanlar
ok etkilemi olan "Hala Korporatizm Yzyl m?" adl ma
kalesinde, kar temsilinin iinde yer ald kurumsal orta
m aklayan bir faktr olarak kapitalist gelimenin farkl ta
rihsel biimlerine dikkat eker:

Toplumsal korporatizm, post-liberal, ileri kapitalist, rgt

l demokratik refah devletinin beraberinde ortaya kan bir
unsur, hatta bu tr rejimlerin vazgeilmez bir unsurudur;
devlet korporatizmi ise anti-liberal, ge kapitalist, otoriter,
neo-merkantilist devletin tamamlayc bir unsuru, hatta ya-

1 69
 psal zorunluluudur . . . Yapsal belirlenimle ilgili bu dn
cem, devlet korporatizminin durumunda gecikmi ve ba
ml kapitalist geliimin ve hegemonik olmayan snf ili
kilerinin yol at sorunlara, toplumsal korporatizmin du
rumunda ise, ileri, tekelci ya da piyasa temerkznn etki
li olduu kapitalist geliime ve snflar arasnda ibirlikleri
ne dayanyor. 2

Schmitter otuz yl kadar sonra bu analizine geri dnd

nde, rgtsel yaplar ile politika belirleyici yaplar arasn
daki uyumun byk lde yok olduu 1 980 sonras neoli
beral kreselleme dnemine zg kapitalist ilikiler bala
mn deerlendirerek tekrar tarihsel koullar zerinde dur
mutur. Schmitter'e gre yeni dnemin zellikleri, zel sek
trn gcn artrm, bylece neo-korporatist sistemler
de tarafl, zel sektr, emek rgtlerini ve devleti ie
ren mzakere srelerinin oynad rol baltalamtr. Ayn
ca Schmitter, mevcut ortamdaki pek ok belirsizlie dikkat
ekmi ve gelecekle ilgili muhtemel senaryolar tartrken
kurumsal izlek bamll anlayna dayanmaktan kan
mtr. Schmitter'e gre, ekonomik ortamn krize yatkn ka
rakterinin tetikledii bir geri tepme yaanabilir ki bu da neo
korporatist modelde olduu gibi bir tr "sosyal ortaklk" ih
tiyacna dair yeni bir bilince yol aabilir. Ama otoriter dev
letlere zg korporatist dzenlemelerin ortaya kmas da
ihtimal d deil, ihtimal dahilindedir. Baka bir deyile, po
litikalar belirleyenlerin tavrlarn ve i dnyasndaki aktr
lerin onlardan beklentilerini ekillendiren kurumsal kalnt
larn veya davransal devamllklann gemiten gelen mira
sna dayanarak gelecekteki gelimeler konusunda ngrde
bulunmak mmkn deildir.3

2 Schmiter, "Stili the Century of Corporatism?", s. 105-106.

3 Schmitter, "Business and Neo-Corporatism."

1 70
 Peki bu gzlemlerin genelde ge sanayileen lkeler, zel
de Trkiye iin anlam nedir? Bu soruya cevap vermek iin,
ilk olarak, korporatizm ve neo-korporatizm kavramlarnn ta
rihsel olarak biimlenen farkl kapitalist oluumlara zg h
kmet-iadam ilikilerinin incelenmesinde yeterli olmayabi
leceini belirtmek gerekiyor. Trkiye ve Gney Kore gibi ge
sanayileen lkelerin tarihsel durumlarna baktmzda, dev
let korporatizmi ya da toplumsal korporatizm biimlerinden
ziyade, siyasi yetkililer ile byk iadamlar arasnda devle
tin baskn konumda olduu ortaklklar gryoruz. Neoliberal
kresellemenin getirdii ekonomik ve siyasi dnmlerin
iadamlarnn gcn artrdna phe yok, ama bu durum
rgtl kar temsiliyetini anlamsz klmam, yeni ortamda
giriimci derneklerini daha da grnr hale getirmitir.
Bu durum ksmen zel sektrn geliimiyle ve hkmet
iadam ilikilerinde g dengesinin deimesiyle aklanabi
lir. Pek ok ge sanayileen lkede iktisat politikalarndaki ye
ni ynelimlere ve ekonomik kurumlardaki dnmlere elik
eden siyasi rejim deiiklikleri, ancak yeni kar temsili me
kanizmalaryla idare edilebilecek yeni g konfigrasyonlann
ve sosyal atmalarn ortaya kmasnda rol oynam olabilir.
Mesela Gney Kore'de yeni rgtsel ortamn biimlenmesin
de sendikalarn glenmesi nemli bir faktr olmutur. Hem
sanayi ilikilerinde emek rgtlerinin etkisinin artmas, hem
de devlet ve zel sektrn greli gcnde meydana gelen de
iimler, baz aratrmaclarn yeni Kore ortamnda korpora
tizm kavramn yeniden ele almasna yol amtr.4
Kalknmac dnemde Trkiye'deki hkmet-iadam ili
kilerinin niteliini Kore rneinden ayran nemli bir fak
tr, seim siyasetinin Trkiye'deki nemidir. Trkiye'de
temsili demokrasi birka kez askeri mdahaleler tarafndan

4 zellikle uradaki makalelere bkz. McNamara (der.) , Corporaism and Kore:an

Capialism.
1 71
 kesintiye uratlsa da, parti siyaseti nemli bir faktr olma
y srdrd ve bu, brokratik zerkliin snrllyla birle
ince, partileraras seim rekabeti ve hkmet deiiklikleri
tutarl bir kalknma stratejisi izlenmesini engelledi. Ne po
litika sreleri ne de hkmet-iadam ilikilerinin artlar
Kore'deki kadar ngrlebilir nitelikteydi ve zel sektr fa
aliyetlerinin yrtld siyasi ortamn belirleyici zellik
lerinden biri, devlet ve iadam ilikilerindeki belirsizlikti. 5
Byk iadamlar parti siyasetinden uzak dururken, siyasi
rekabet, zorunlu yelik gerektiren ama tam anlamyla devlet
kontrolnde olmayan sanayi ve ticaret odalarnda yansma
sn buluyordu . Bu rgtlenme ortamndaki deiiklikler,
neo-korporatist biimlerin ortaya kmasna doru bir adm
nitelii tamyordu. Son gelimeler, daha ziyade, farkl g
nll giriimci rgtlerinin, Trkiye'deki siyasi gelimeler
iindeki konumlarn yanstacak ekilde, rakip siyasi proje
ler etrafnda ekillenen faaliyetler yrtt youn bir ku
tuplamaya neden oldu.
Bu blmde ncelikle gnll giriimci dernekleri tart
lacak. Ama ilk nce zorunlu yelik gerektiren daha eski r
gtlerle ilgili birka noktaya deinmek faydal olacaktr.

KALKINMACI DNEMDE GRMC RGTLER

Sanayi ve ticaret odalar, Trkiye siyasi ve ekonomik ortam

nn nemli aktrleriydi - hala da yleler. Ama iadamlarnn
karlarm temsil etmedeki etkileri, rgtsel yaplarnn do-

5 Kore'deki devletin ekonomik geliimde oynad rol iin, zellikle bkz. Pe

ter Evans, Embedded Autonomy: States and Industrial Transformations, Prince
ton University Press, Princeton, NJ, 1995; Alice H. Amsden, Asia's Next Gi
ant: South Korea and Late Industrialization, Oxford University Press, Oxford ve
New York, 1992. Bura, State and Business in Turkey'de Trkiye'deki i dnya
snn siyasal ortamn Kore ile mukayeseli bir perspektiften ele alnyor.

1 72
as itibariyle snrl kalmtr. Odalar sektrel deil blge
sel bir tarzda rgtlenmitir ve bu odalara yelik zorunlu ol
duundan ortak karlar etrafnda birlemesi neredeyse im
kansz her lekten ve sektrden saysz irketi bir araya ge
tirerek temsil etmeye alrlar. 20. yzyl sonuna kadar sa
nayiyi gelitirme stratejilerinde KOBl'lere nemli bir rol at
fedilmiyordu. lkenin ekonomik kalknma stratejisinin te
vik yaps byk iadamlarnn ihtiyalarna gre tasarlan
mt. Bu koullar altnda, odalarn politika belirleme sre
lerindeki rol ister istemez snrl kalyordu . Odalarn snf
atmalarn azaltmak ya da toplumsal uyumu temin etmek
konusunda da bir rol oynamalar beklenmiyordu. lkinci B
lm'de tarttmz gibi, 1 980 ortalarna kadar Trkiye n
fusunun ounluu krsal blgelerde yayordu ve tarm k
k iftiler tarafndan yaplyordu. Sanayi geliiminin snr
llnn yan sra, tarm d sektrde kk irketler hakim
di ve kayt d istihdam nemliydi - ki byk lde hala
yledir. Bu ekonomik yap, gl emek rgtlenmelerinin
ortaya kmasn ok zorlatryordu; ayn zamanda emek
hareketi 1960'lara kadar byk bask altndayd.
Politika yapma srelerine katklarn snrlayan bu yap
sal ve siyasi faktrlere ramen, odalar siyasi hayatta nem
li bir rol sahibi oldu. Tek parti dneminde odalar, hkme
tin kat kontrol altndayd, ama ok partili dnemde di
namik bir siyasi tartma platformu haline geldiler. Bu yz
den 1950'lerde hkmet, odalarn yetkilerini artrarak ya da
azaltarak onlar dllendirmeye ya da cezalandrmaya al
t. Bal bana bu giriimler, siyasi rza ve mutabakatn, oto
matik olarak hkmetin arzu ettii biimde salanamad
n gsteriyor. 6
6 Trkiye'de odalann tarihsel geliimi iin bkz. Aye nc, "Cumhuriyet D
neminde Odalar", Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 5, iletiim,
lstanbul, s. 1566-76; Kemali Saybal, "Chambers of Commerceand lndustry,
Political Parties and Govemments: A Comparative Analysis of the British and

1 73
 l 958'de yaplan bir yasa deiiklii, oda ynetimlerinin
yelerine ithalat kotalar datma yetkisi verdi. Ayn zaman
da odalar ithal mallarn kayd ve kontrolnden de sorum
luydu. 1980 ncesi dnemin himayeci ekonomik rejimi ba
lamnda bunlar nemli ilevlerdi. Oda ynetimleri bu yetki
lerin verdii gle yeleri zerinde siyasi iktidar sahibi ol
dular, ama muhalefeti engelleyemediler ve iktidardaki par
tiyi koulsuz destekleyen bir taban yaratamadlar. 7 Yerel
oda ynetimleri ve TOBB'un temsil kurullar ynlendirile
biliyordu elbette. Ama hkmet organlar gibi almalar
n salamak kolay i deildi; zellikle de siyasi ve sosyoeko
nomik ortamn Birinci Blm' de tarttmz trden nemli
dnmler geirdii 1 960 sonras srete iler zorlamt.
Bu dnemde odalar yeni kurulan DPT'nin faaliyetlerine
katlarak brokratik ilevlerinin tesinde bir rol oynamaya
balad. Yeni ortam belirleyen nemli bir gelime de, 1961
Anayasas'nn mmkn kld yasal deiiklikler sonucun
da sanayi ilikilerinin kurumsal erevesinin yeniden ekil
lendirilmesiydi. Sendikalarn, hala igcnn kk bir ke
simini kapsamalarna ramen, baskc nlemlerle durdurul
malar ya da kontrol edilmeleri artk mmkn olmuyordu.
Bu yzden sanayi ilikilerinde istikrar, snf atmasn azal
tacak yeni mekanizmalar gerektiriyordu.8
Ekonominin ve zel sektrn gelimesiyle birlikte, ia
damlar camias iindeki yarlmalar da nem kazand. B
yk giriimciler mevcut kar temsiliyeti yapsn giderek
daha yetersiz buluyordu, nk kk giriimcilerin oun-
the Turkish Cases", METU Studies in Development, no. 11 (bahar), 1976 ve Bi
anchi, Interest Groups and Political Development in Turkey.
7 Saybal, "Chambers of Commerce and Industry, Political Parties and Go-
vemments."
8 Aye nc, "Chambers of Industry in Turkey: An Inquiry into State-Business
Relations as a Distributive Domain", Ergun zbudun ve Aydn Ulusan (der.),
The Po!itica! Econ>my of Income Distributi>n in Turkey, Holmes and Meier,
New York, 1980, s. 455-481.

1 74
luu olu turmas nedeniyle odalar kontrol etmeleri zorla
mt. Sanayinin gelimesi de, ne kadar snrl olursa olsun,
snai ve ticari giriimler arasndaki kar farkllamasna bir
zemin yaratmt.
Odalarn yelik ekli ve rgtsel yaps mevcut ortamdaki
taleplere yeterli yant vermelerini zorlatryordu. ladamlar
camiasndaki yarlmalarla baa klamad gibi, sanayi ili
kilerindeki yeni gerilimlere de yant retilemiyordu. Bu yz
den stanbul merkezli byk iadamlar odalarla arasna me
safe koyarken, l 962'de kurulan TISK sanayi ilikilerinde da
ha belirgin ve sert bir konum almaya balad.9
llk gnll byk giriimci dernei olan TSlAD, byk
i camiasnn politik ortamdaki konumunu salamlatrma
ve glendirme amacyla kuruldu . Hkmetle kurduklar
partiklarist ilikileri sayesinde e konomik karlarn koru
makta genelde zorlanmayan e konomik bakmdan gl der
nek yeleri, kendi ekonomik kar temsili alannda rgtl
arac kanallara ihtiya duymuyordu. Aslnda TSlAD yne
timinin hkmet politikalarm aka eletirmesi, hem h
kmetin hem de siyasi otoriteyle kar karya gelmekten
kanmann nemine inanmaya devam eden dernek yele
rinin olumsuz tepkilerine yol aabiliyordu. Bu yzden tem
silciler belli bir ekonomik politika ynelimini ve sosyopoli
tik ilikileri belirleyen belli bir kurumlar kmesini destek
lemeye altklarnda, zaman zaman, bundan honut olma
yan kendi yeleriyle de kar karya geliyorlard.10 Bunun
la birlikte, demek zaman iinde daha liberal bir bak as
n yanstan ve sendikalar toplumsal ortaklar haline getiren

9 Bianchi, Interest Groups and Political Development in Turhey, s. 259-271 .

10 yeler ile liderlik arasndaki gerilimler TSlAD'n gen temsilcilerinin hk
rnete daha yksek sesle eletiriler ynelttii 1980'lerde aka grlebiliyor
du. Dernein yal yeleri -Ankara'da "herkesin iini bozan"- gen yelerin
"demek adna deil kendi adlarna konumalarn" istiyordu. Bkz. Bura, Sta
te and Business in Modern Turhey, s. 249-252.
1 75
bir ekonomi ve toplum modelini giderek daha yksek ses
le savunmaya balad. Bu anlamda TSlAD balangtan iti
baren TlSK'in sanayi ilikilerindeki genelde uzlamaz tutu
muyla arasna mesafe koymutu.
Yukarda bahsedilen gerilimlere ramen, 1 980'lerde T
SlAD Trkiye'nin siyasal iktisadnda nemli bir aktr ola
rak kendini kabul ettirmeye balad ve zellikle d ekono
mik ilikiler alannda karar mekanizmalarna katlmaya da
vet edildi. 1 986'da kurulan D Ekonomik likiler Kurulu
(DEK) , TSlAD ve odalar bir araya getiren bir emsiye r
gtt. Ama TSlAD, savunduu makro dzeydeki toplum
projesinin unsurlarnn hepsini deilse de bazlarn payla
an KOBl'ler ve baka toplumsal aktrleri ieren iadamlar
camiasnn daha geni kesimleriyle ibirliinde pek baarl
deildi. TSlAD'n toplumdaki konumu hep yaltlm ola
rak kald ve dernek ekonomik gcn siyasi nfuza evir
meye alan bir zenginler kulb damgas yedi. Bu yzden,
TSlAD'n eletirilerinin hedefi olmaktan zaten hi mem
nun olmayan siyasetiler, dernein toplum tarafndan sevil
memesini de gz nne alarak onunla iyi ilikiler kuruyor
mu grnts vermekten zellikle kandlar.
TSlAD yelerinin hala sahip olduklar ekonomik g
ce ramen AKP hkmetiyle souk, hatta atmalarla dolu
bir iliki iinde olularn anlamak iin bu tarihsel durumu
aklda tutmak gerekir. TSlAD ile AKP hkmeti arasnda
ki gerilim, dernein yeleri ile dernein liderlii arasndaki
mesafeyi geniletme potansiyeline sahiptir; iktidardaki par
tiyle sk ilikileri olan yeni byk giriimcilerden birka
nn da artk TSlAD yeleri arasnda yer almas bu potansi
yeli daha da artrmtr. 1 1 Bu ortamda, dernein en eski ye
lerinden olan baz iadamlan, "ynetimin deien koullara

11 rnein nc Blm'de ekonomik performanslar tartlan Ethem Sancak

ve Ahmet alk artk TSIAD yeleridir.

1 76
uyum salayamamasndan" duyduklar honutsuzluu ak
a ifade etmeye balamtr. 1 2
Deien koullar arasnda, TSlAD'n en nemli gnll
giriimci dernei olma konumunun farkl bir ilikisel mat
riste doan ve byyen yeni kurulmu dernekler tarafndan
sarslmas da yer almaktadr. Bu yeni derneklerden MS
AD 1990'da kurulmu, 1998'de de ilerinde daha nce M
SlAD yesi de olan bir grup iadam ASKON'u kurmutur.
Buna ilaveten, 200S'te, yedi blgesel federasyonu ve onlara
ye dernekleri bir araya getiren bir emsiye rgt olan TUS
KON kurulmutur. Bu demek yerel karlarn, zellik
le de KOBt'lerin karlarnn temsiliyetinde oynadklar ro
l ne plana karan derneklerdir. Bu yzden de, bu der
nek kendilerini, iadamlar camiasnn geri kalanlarna kar
daha nceki dnemde kurulup gelimi byk iadamlar
nn karlarn temsil ettiini ne srdkleri TSlAD'n kar
snda konumlandrmlardr. TSlAD yelerinin himayeci
bir ekonomik ortamda hkmet desteine dayanarak by
m ve zenginlemi olmalar hep gndemde tutulmu, laik
deerlere ballklar da taral iadamlarnn kltrel deer
lerine dman bir unsur olarak sorunsallatrlmtr.
rgtsel ortamdaki yarlmayla ilgili olarak izilen bu tab
lo, AKP dneminde Trkiye'nin siyasal iktisad ile ilgili lite
ratrde, yerel sanayinin geliimi ve taral giriimcilere yap
lan vurguyla uyumludur. 1 3 Bununla birlikte, farkl gnll
derneklerin iadamlan camiasndaki greli konumlarn in
celerken, bu derneklerin yelik yaplarnn ve rgtsel stra
tejilerinin daha iyi aratrlmas gerekir. "Devletin yaratt
eski burjuvazi" ile byle bir "devlet desteine dayanmayan,
siyasal tslam taban dahilindeki yeni derneklerin yeleri"

12 rnein bkz. "ishak Alaton: Trkiye Sivil Demokrasiye Yeni Geiyor", Aksi
yon, no. 847, 201 1 , s. 20-28.
13 Bu konu Beinci Blm'de daha aynntl tartlacak.

1 77
arasndaki kartla yaplan vurgu, AKP dnemindeki h
kmet-iadam ilikilerinin siyasi dinamikleri nda tek
rar gzden geirilmelidir.
Byle bir aratrma srdrlrken, TSlAD'n deien or
tama uyum salamakta pek baarsz olmadn aklda tut
mak nemlidir. Demek l 990'lardan itibaren, kk ve orta
lekliler de dahil, yerel iletmelerle daha sk ilikiler geli
tirmeye almtr. Daha nce belirttiimiz gibi, yeleri ara
snda taral giriimcilerin nemli bir yer tuttuu TRKON
FED'in rgtlenmesine nayak olan TS1AD'dr.

YEN RGTSEL AKTRLER VE YE TABANLAR!

Trkiye'nin rgtsel ortam, 1 990'larda STK'larm saysn

daki artla birlikte ciddi dnmler geirdi. Kesin kar
latrmal istatistiklere ulamak mmkn olmasa da, bu d
nemde kurulan STK'lann says cumhuriyet tarihinin ta
mamnda kurulanlardan daha fazla grnyor. 14 Sivil top
lum zerine yaplan birok almada sivil rgtlerin olu
turduklar ortam, toplumsal istikrar ve ekonomik baary
ya da siyasi demokrasiyi aklayan, tarihsel ve kltrel ola
rak belirlenmi bir deiken olarak incelenmitir. Bu al
malar, bir toplumun "sosyal sermayesi"ni sivil rgtlenme
lerin canllyla aklamaya almakta ve bu sosyal serma
yeyi tarihten miras kalan, deimeyecek bir ey olarak sun
maktadr. 1 5 Trkiye'deki gelimeler bu yaklamn tekrar

14 2010 balannda Trkiye'de faal durumda 4.547 vakf ve 86.031 dernek ve

benzeri kurulu vard. Bu 90.578 STK farkl alanlarda faaliyet gsteriyordu.
SIK profilleri konusunda ayrntlar iin bkz. TSEV, Trkiye'de Sivil Toplum:
Bir Donm Noktas: Uluslar Aras Sivil Toplm Endeksi Projesi, Trkiye lke
Raporu, TSEV, lstanbul, 201 1 , s. 61.
15 Putnam, Making Democracy Work; Francis Fukuyama, Trus: The Social Vir
tues ad the Creation of Prosperity, Free Press, New York, 1996; Ernest Gel
lner, Conditions of Liberty: Civil Society and its Rivals, Penguin Books, New

1 78
deerlendirilmesini ve pek ok farkl alanda STK'larn o
almasn aklayan ulusal ve uluslararas faktrlerin anali
zini gerektiriyor.
Trkiye'deki yeni rgtsel canllk, uluslararas dzey
deki gelimelerin bir yansmas olarak deerlendirilebilir.
Ulus-devletin ekonomik ve toplumsal taleplere cevap ve
rebileceine duyulan gvenin anmas, geleneksel sol-sa
gruplamalannn yerini yeni tr toplumsal aidiyet ve kim
liklerin almas, mesleki ya da snf temelli rgtlere g
re farkl toplumsal hareketlerin neminin artmas, hep bu
tr gelimelerdendir. Pek ok ge sanayileen lkede oldu
u gibi Trkiye'de de otoriterliin ve yolsuzluklarn tarih
sel miras, gerek sendikalar gerek geleneksel siyasi rgt-
. lenmelerle ilgili yaygn bir honutsuzlua yol amtr. Ama
Trkiye balamnda, 1 980 darbesi neticesinde mevcut si
yasi parti yaplarnn dalmas ve hem siyasal temsiliyette
hem sendikal faaliyette kstlayc yasa deiiklikleri yapl
mas da, geleneksel siyasi faaliyet biimlerine alternatif ola
rak sivil inisiyatiflere gsterilen ilginin artnda rol oyna
mtr.
Yeni kurulan STK'larn ok farkl hedefleri ve ok geni
bir yelpazeye yaylan kltrel , ideolojik ve siyasal zellik
leri vardr. Hedefleri ve stratejileri slami referanslarla be
lirlenen rgtlenmeler, bu ortamda oaldka oalmtr.
1 990'larda , RP'nin hem kazand seim zaferleri hem de
dinin toplumdaki yerine kendinden nce MSP'nin yakla
tndan ok daha farkl yaklamasyla beraber, siyasal ls
lam'm ykselii bir realite haline gelmiti. kinci Blm'de
de tarttmz gibi, slam artk ekonomik kurumlarn ve
deerlerinin yeniden tasarlanmasna ynelik -okkltrc
lk balamnda ortaya kan- yeni bir medeniyet projesinin

York, 1996. Bu literatrn eletirel bir deerlendirmesi iin bkz. Levy, To

cqueville's Revenge.
1 79
temel ta olmutu. Sekler ve modernlemeci cumhuriyet
tarihinin eletirel tarzda yeniden deerlendirilmesi ars
yapan siyasal lslam'n sylemini biimlendiren dil, dindar
Mslmanlarn toplumdaki dezavantajl konumunu ve d
lanmasn merkeze alyordu. MSlAD bu ortamda kurul
mu ilk giriimci derneiydi. Dernein kurulmasyla ilgili
resmi MSlAD anlatsnda, 1 990'da meydana gelen bir ola
ya atfta bulunulur. Anlatya gre, DEK eski Sovyetler Bir
lii'nde dzenlenen bir toplantya bir grup iadamnn ka
tlmasn reddetmitir. Dini kimlik temelinde bir ayrmclk
olarak yorumlanan bu olay, dlanan Mslman giriimle
rinin karlarn temsil etmek zere MSlAD'n kurulmas
na yol amt . 1 6
MSlAD farkl blgelerden farkl byklklerde iletme
ler arasnda iliki alar oluturulmasnda nemli rol oyna
d. Dernein, kuruluundan be yl sonra, yani 1 995'te 1 .
7 1 7 yesi bulunuyordu; bunlarn 488'i stanbul ve onun sa
nayi hinterland Kocaeli'nde yer alyor, bu iletmelerden 60
tanesinde lOO'den fazla ii alyordu. 1 7 MSlAD ynetici
lerinin salad daha gncel verilere gre, bugn dernein
yeleri lkenin genel olarak her yanna yaylm durumda,
zellikle de Konya, Kayseri, Denizli, Gaziantep ve Kahra
manmara gibi yeni sanayi merkezlerinin hepsinde ok say
da ye irket bulunuyor. Bu ehirlerdeki ye saylar srayla
2 1 2 , 1 24, 67, 72 ve 52. Ama ye iletmelerin ak ara en b
yk ksm hala lstanbul'da (938) ; buna Kocaeli ( 74) ve Geb
ze de ( 40) eklendiinde blgesel dalm iinde gelimi es
ki sanayi blgelerinin arl daha iyi grlebilir. Ankara'da
da ok sayda MSlAD yesi bulunmas da ilgin bulunabi-

16 Bu konu iin bkz. Aye Bura, "Class, Culture and State: An Analysis of In
terest Representation by Two Turkish Business Associations" , Intemational
]oumal ofMiddle East Studies, 30 (4), 1998b, 529.
17 A.g.m.

1 80
lir; Ankara 230 MSlAD yesiyle lstanbul/Kocaeli'nin he
men ardndan geliyor. MSlAD'm eski sanayi ehirleri Bur
sa, Adana ve lzmir'de de ciddi bir varl var. Buralardaki
ye saylar, srayla 1 1 2 , 99 ve 59 (bkz.Tablo 4. 1 ) . Beinci
Blm'de dernein yerel ubelerinin faaliyet ve nfuz bak
mndan lstanbul'daki genel merkezden epeyce geride olduk
larn da tartacaz.

------

TABLO 4.1 MSAD yelerinin Blgesel Dalm (2009)

yeler yeler yeler

l (bireysel) l (bireysel) l (bireyse/)
Adana 99 Eskiehir 37 Konya 21 2
Aksaray 23 Gaziantep 72 Malatya 74
Ankara 230 Gebze 40 Mardin 27
Antalya 1 04 Hatay 22 Mersin 49
Balkesir 31 lnegl 68 Rize 62
Bandrma 28 lstanbul 938 Sakarya 68
Bursa 112 lzmir 59 Samsun 49
Denizli 67 Kahramanmara 52 an l u rfa 19
Diyarbakr 36 Kayseri 1 24 Trabzon 61
Elaz 43 Karad. Ereli 50 Toplam 2.998
Erzurum 62 Kocael i 74

Kaynak: Rakamlar, 2009 ylnda MSIAD tarafndan yazarlara iletilmitir.

Tablo 4. l 'deki rakamlara baktmzda, MSlAD'm nce

likle taradaki iadamlarnn karlarn temsil ettiini sy
lemek zor grnyor. ye iletmelerin lek dalmyla il
gili yaygn kannn da sorgulanmas gerekiyor. Daha nce
belirtildii gibi, MSlAD'n kuruluundan birka yl son
ra lOO'den fazla ii altran ye irket says ciddi boyut
lara ulamtr. Sonraki yllarda ise, baz MSlAD yesi ir
ketler stanbul Sanayi Odas'nn hazrlad "Trkiye'nin Bi
rinci ve kinci 500 Byk Sanayi Kuruluu" listelerine gir
mitir. 2008'de 25 MSlAD yesi irket "Trkiye'nin Birinci
500 Sanayi Kuruluu" arasndayd ; bunlarn dokuzu stan
bul merkezliyken Kayseri, Denizli, Konya ve Gaziantep'ten
de ikier irket listeye girmiti (Tablo 4.2).

1 81
TABLO 4.2 "Trkiye'nin Birinci 500 Byk Sanayi Kuruluu" Listesinde yer alan
MSAD yesi irketlerin Blgesel Dalm (2008) _________

il irket says
lstanbul 9
Denizli 2
Gaziantep 2
lzmir 2
Kayseri 2
Konya 2
Hatay 2
Samsun 2
Antalya
Balkesir
---- . - - --------

Kaynak: Rakamlar, 2009 ylnda MSIAD tarafndan yazarlara iletilmitir.

Ayn yl "Trkiye'nin lkinci 500 Byk Sanayi Kurulu

u" listesine giren 30 MSIAD yesi irketten 1 2'si stanbul
merkezliydi, 10 tanesi Konya'da, drd Gaziantep'te ve biri
de Kayseri'de bulunuyordu (Tablo 4.3) . Bu rakamlardan an
lald kadaryla, MSlAD sadece KOBl'leri deil ayn za
manda baz byk irketleri de temsil etmektedir ve bunla
rn ou stanbul merkezlidir. Bundan nceki blmde faa
liyetlerini ve byme srelerini tarttmz on byk ye
ni sermaye grubundan iki tanesi de MSIAD yesidir. na
at sektrndeki hkmet ihaleleri ve kamu-zel ortaklkla
r, bu iki grubun, Kalyon ve Kiler'in, faaliyetlerinde n pla
na kyor. Bu irketlerin daha kk taeron firmalar iin
nemli i frsatlar yaratma potansiyeline sahip olduklarn
------- ------- ------

TABLO 4.3 "Trkiye'nin kinci 500 Byk Sanayi Kuruluu" Listesinde yer alan M
SAD yesi irketlerin Blgesel Dalm (2008)
-----

il irket says
------- ----- -- -----

lstanbul 12
Konya 10
Gaziantep 4
Kayseri
Adana 2
Mersin 1

Kaynak: Rakamlar, 2009 ylnda MSIAD tarafndan yazarlara iletilmitir.

182
syleyebiliriz. Kiler'in 14 farkl ehirde ilettii market zin
ciri de, yerel iadamlar iin nem tayor.
Dernein ye eitlilii, yerel dzeyin tesinde etkili ile
tiim ve ibirlii kanallar yaratmasna, bylece lke apn
da gerek KOBl'ler arasnda gerek KOBl'lerle byk irket
ler arasnda farkl girdi tedariki, bilgi ve sipari paylam ve
taeronluk ilikilerine katk yapmasna olanak salyor. Bu
ilikiler, taban bir arada tutmak amacyla farkl ehirlerde
dzenlenen konferanslar, toplantlar ve baka sosyal faali
yetler yoluyla kuruluyor ve srdrlyor. Uluslararas fuar
larn dzenlenmesi de, pek ok giriimcinin baka yerde bu
lamayaca frsatlar yaratyor. D lkelere yaplan seyahat
ler, dorudan d ticari ilikiler salamasa bile, yeni bir or
tamda sosyalleme zemini olarak alglanyor.18
kinci Blm'de tartld gibi, RP liderliindeki koalis
yon hkmeti srasnda MSlAD hem yurtii hem yurtd
ekonomik ilikilerde RP'yle sk bir ibirlii iindeydi. Ko
alisyon hkmetinin kne ve RP'nin kapanmasna gi
den sreten dernek de etkilendi. Bir dnem askeri basky
la MSlAD'a kar yasal nlem alnacana dair korkular bi
le vard.
Bu atmosferde baka bir gnll giriimci dernei olan
ASKON kuruldu . RP hkmetinden baz yelerin bu ye
ni dernein kuruluunda nemli rol oynadna dair haber
ler medyada yer ald. Bu hamle MSlAD'n kapatlmas ihti
maline kar nlem amal atlm bir adm olarak deerlen
dirilebilir. Bir baka deyile, RP'nin yerini FP'nin almas gi
bi MSlAD'n yerini de ASKON'un alaca hesabnn yapl
m olmas mmkndr. 19 Ama MSlAD ynetimi ile RP
arasndaki gerilime dikkat eken baka yorumlar da var. Bu

18 MSlAD'n 2010-20 1 1 dnemindeki faaliyetleri iin bkz. MSIAD, Almanak

2010-201 1 , MSlAD, stanbul, 201 1a.
19 "MSlAD' Tasfiye Operasyonu", Hrriyet, 7 Kasm 1998.

183
yorumlar, MSlAD ynetiminden baz isimlerin ve derne
e yakn baz entelektellerin partinin slami ekonomik ku
rumlarla ilgili fikirlerini tam anlamyla desteklemedikleriy
le ilgili gzlemlerle balantlyd.20 Dinin ekonomideki yeri
ne dair bu tr gr ayrlklar gz nne alndnda, AS
KON'un kuruluu Milli Gr Hareketi iinde daha sonra
ortaya kacak olan blnmenin bir iareti olarak da grle
bilir; bu blnme neticesinde AKP'nin kurulduunu ve n
ce FP sonra SP'yle devam eden Erbakan liderliindeki slami
siyaset izgisinden uzaklaldn biliyoruz. Bu tarihsel ar
ka plan, ASKON'un AKP hkmeti dnemindeki konumu
nu etkiledi ve hkmetle ilikileri balamnda onu geri ka
lan derneklerden ayrd.
ASKON rgtsel ortama gayet iddial hedeflerle girdi. 40
ehirde rgtlenmeyi, ye saysn 10.000'e karmay ve sa
dece MSAD ve TSAD'a deil ayn zamanda TOBB'a bir
alternatif olmay umuyordu .21 Bu hedefler gereklemedi.
2009'da ASKON'un sadece 1 2 ehirde ubesi vard ve dernek
temsilcilerinin verdii bilgiye gre bireysel yelerinin says
2.000'in altndayd. Dernein ad Anadolu'daki iadamlarn
temsil ettii izlenimi verse de, yelerinin ak ara ounlu
u stanbul'dayd, ondan sonra da 190 yeyle Bursa ve 1 50
yeyle Konya geliyordu (Tablo 4.4) .
ASKON'un 2008'de "Trkiye'nin Birinci 500 Byk Sa
nayi Kuruluu" listesinde iki irketi ve "Trkiye'nin kinci
500 Byk Sanayi Kuruluu" listesinde be irketi olmasna
ramen,22 bu bilgiyi bize veren dernek temsilcileri, yeleri
nin byk lde KOBl'lerden ve hizmet sektrnde alan
serbest meslek sahiplerinden olutuunu belirttiler. Yine bu

20 RP ve partiye yakn iadamlar kanad arasndaki gerilimin bir analizi iin bkz.
Tual, "Fight or Acquiesce?"
21 "MSAD' Tasfiye Operasyonu", Hrriyet, 7 Kasm 1998.
22 Bilgiler ASKON tarafndan yazarlara iletilmitir.

1 84
TABLO 4.4 ASKON yelerinin Blgesel Dalm (2009)

l yeler (bireyse/}
Adyaman 1 06
Ankara 80
Burdur 85
Bursa 1 90
Gebze 70
lstanbul 740
Kocaeli 1 25
Konya 1 50
Malatya 1 10
Rize 70
Samsun 1 00
Trabzon 1 15
Toplam 1 .941

Kaynak: Rakamlar, 2009 ylnda ASKON tarafndan yazarlara iletilmitir.

bilgilere gre, dernek yeleri artk iyice bym ve glen

mi olan MSlAD irketleri arasnda bulamayacaklar dos
tane ortam ASKON'da bulabiliyorlard. Ama yelerine sun
duklar i frsatlar bakmndan bu durum, "zayf balarn"
daha etkili olduu iliki biimlerine nazaran, bir dezavantaj
oluturmaktadr.23 Bir baka deyile, tpk MSIAD gibi ulu
sal ve uluslararas piyasalarda yelerine i frsatlar salaya
cak ilikileri kurmaya alan ASKON'un bu alandaki baa
rs snrl kalmtr. stelik ASKON'un AKP'den ziyade on
dan daha muhafazakar bir siyasal slam izgisine yakn oldu
u yaygn bir kandr. Bu da dernei hkmetle ilikilerin
de daha az ayrcalkl bir konuma yerletirmekte ve byk
ihtimalle yelerine sunabilecei avantajlar snrlamaktadr.
Bu balamda ASKON rnei inan temelli Fethullah G
len hareketi bnyesindeki TUSKON rneiyle karlatr
labilir. Saysz slami: dernek ve vakfn kurulduu l 990'lar
da, Glen a ulusal dzeyde giderek daha ok nem ka
zand. A, 1980 darbesinin ardndan oluan siyasal ortam-

23 Mark S. Granoveuer, "The Strength of Weak Ties", Ameican ]oumal of Socio

logy, 78 (6), 1973, s. 1360- 1380.
1 85
da nemli bir unsur olarak ortaya km, pek ok sol hare
ketin ve eski sosyal ve siyasal rgtlerin bask grd bir
dnemde, resmi bir rgtsel yap ya da herhangi bir effaf
lk ya da hesap verebilirlik ihtiyac duymadan hzla by
me frsat bulmutu. Hareketin enformel nitelii yznden,
kurduu geni iliki anda yer alan bireylerin ve rgtlerin
konumunu tartmak ok gtr; ancak "yaygn bilgi" ola
rak kabul edilen ve taraflarn itiraz etmedii ilikilere dei
nilebilir. llk balarda eitim ve medyada faal olan Glen ha
reketi, 1 990'larda i dnyasna da girdi.24 Glen'le balan
tl ilk iadam derneklerinden biri olan l Hayat Dayan
ma Dernei (tHAD) 1 993'te kuruldu. Bu dernek daha son
ra bir dizi yerel iadam derneinin kurulmasna nayak ol
du. 25 2004'te Marmara blgesinde bulunan yerel dernekler
Marmara l Hayat Dernekleri Federasyonu (MARIFED) ad
altnda bir araya geldi.26 Benzer ekilde baka blgelerde de
benzer federasyonlar kuruldu ve daha sonra TUSKON iin
de yer ald. TUSKON , 2005'te kurulmasndan birka yl son
ra yedi blgesel federasyonu bnyesine katt, bylece fark
l ehirlerden 1 80'den fazla giriimci derneini bir araya ge
tirdi.27 (Tablo 4.5)

24 Glen hareketinin geliimi iin bkz. M. Hakan Yavuz, Toward an Islamic En

lightenment: The Glen Movement, Oxford University Press, Oxford ve New
York, 2013.
25 IHAD, "Hakkmzda", eriim, 8 Eyll 2013, http://www.ishad.org.tr/?sayfa=
HAKKIMIZDA.
26 MARlFED, "Hakkmzda" , eriim, 8 Eyll 2013, www.marifed.org.tr/?Sayfa=
Hakkimizda.
27 Kamuya aklanan ye saylar 2007'de 9.600, 2009'da 13.500 ve 20l l'de
32.000'dir. Rakamlar iin bkz. Zaman, 5 Mart 2007; Habertrl, 29 Haziran
2009; "Rzanur Meral: Tuskon Rol almyor, Boluklar Dolduruyor", Eko
nomist, no. 19, 201 1 , s. 32-33. Ama bu basn aklamalar tek bilgi kayna
mzdr, nk yedi blgesel federasyona bal derneklerin sadece bir ksm
nn ye saylar mevcuttur. Blgesel federasyonlara ye derneklerin yelik
yaplar (ayrca ye saylar, byklkleri ve sektre! dalmlar) konusun
da bilgi isteyen yazlar yazdk. Gneydou Sanayici ve ladamlar Federasyo
nu (GNSlAF) dnda yant veren olmad. TUSKON yeleri hakknda snr-

1 86
 TABLO 4.5. TUSKON'A Bal Derneklerin Blgesel Dalm

Bal
derneklerin
Federasyonlar says
MARIFED 35

Ege ve Bat Akdeniz Sanayici ve ladamlar Dernekleri Federasyonu

(ESIDEF) 35

Anadolu ladamlar Federasyonu (ANFED} 23

Anadolu Sanayici ve ladamlar Federasyonu (ANSIFED) 16

Karadeniz Sanay ici ve ladamlar Dernekleri Federasyonu (KASIF) 21

GNSIAF 35

Dou Anadolu Sanayici ve ladamlar Dernekleri Federasyonu

(DASIDEF) 17

Kaynak: TUSKON, "Federasyonlar", eriim, 3 Eyll 2013, http://www.tuskon.org/?p=federasyon&

gl=federasyon&cl=ansifed.

MSlAD ve ASKON'un durumundaki gibi, TUSKON'un

yeleri de yeni sanayileen Anadolu ehirlerindeki KOBl'lerle
snrl deildir. Sanayinin gelimi olduu stanbul ve Kocae
li'yi kapsayan MARIFED kurulan ilk blgesel federasyondu ve
dierlerinin rgtlenmesinde nemli bir rol stlendi. 2012'de
MARlFED ve ESlFED, TUSKON'a bal blgesel federasyon
lar iinde en fazla ye dernee sahip olanlar arasndayd.
TUSKON emsiyesi altnda bir araya getirilen blgesel fe
derasyonlara bal tekil iletmelere dair bilgimiz yetersiz ol
sa da, bu iletmeler KOBI'lerle snrl grnmyor. nce
ki blmde tartlan balca yeni giriimcilerden Fettah Ta
mince ve Ethem Sancak TUSKON balantldr. Merkezi Or
ta Anadolu'daki Kayseri'de bulunan ama btn lkede faali
yet gsteren Boydak grubu da TUSKON balantldr. 28 TUS
KON'un kurucu bakan da, Gaziantep'in en nde gelen ia
dam ailesi Konukolu'nun CEO'lanndan birisidir. Boydak

l bilgileri web sitesinden elde etmek mmkndr. Bkz. TUSKON, "Federas

yonlar" . eriim, 3 Eyll 2013, http://www.tuskon.org!?p,,federasyon&:gl=fed
erasyon&:cl=ansifed.
28 Boydak grubu ailesinin baz yeleri ayn zamanda TSIAD yesidir.

1 87
ve Konukolu'na bal irketler, "Trkiye'nin tk 500 B
yk Sanayi Kuruluu" listesinde yer alan irketlerdendir.
MSlAD rneinde olduu gibi, hem gelimi hem az geli
mi blgelerde bulunan farkl byklkteki irketler arasn
daki eitli ibirliklerini ieren bir ilikisel matris oluumu,
TUSKON'un rgtsel baarsnn unsurlarndan biridir. Ama
TSlAD da, son yirmi ylda taradaki iletmelerle sk ili
kiler gelitirmi ve bu iletmelerin Trkiye Sanayici ve la
damlar Dernekleri Platformu ile Sektrel Dernekler Fede
rasyonu etrafnda rgtlenmelerine yardmc olmutur. Bu
inisiyatiflerin 2004'te kurduu emsiye rgt TRKONFED
bnyesinde, 1 0 .000'den fazla yeyi temsil eden l lO'dan fazla
dernei kapsayan 20 federasyon bir araya gelmitir.29
TRKONFED, 2005'ten bu yana bal derneklerin Ba
kanlar Konseyi toplantlarn farkl ehirlerde, zellikle de l
kenin az gelimi blgelerindeki ehirlerde dzenliyor. Kon
federasyonun amalar arasnda ye irketlerin rekabet po
tansiyelini gelitirmek iin teknoloji ve piyasa bilgisi payla
m ve bu balamda Trkiye'deki blgesel i frsatlaryla il
gili bilgi notlar yaymlamak da var. KOBl'lere zg sorunla
r iktisat politikalarn etkileyerek zmeye ynelik faaliyet
lerin neminin de, eitli raporlarda alt iziliyor. 30 Raporlar
da gnll derneklerin ilkeleri olarak effafla ve siyasi ta
rafszla tekrar tekrar vurgu yapmas, TRKONFED'in yerel
dzeyde rekabet ettii dier dernekler ile hkmet arasnda
ki scak ilikilerin bir eletirisi olarak yorumlanabilir.3 1 Bu re
kabet ok kolay olmasa da, emsiyesi altnda toplad gnl-

29 Bu 20 federasyondan on blgeseldir; dierleri ise eitli sektrleri temsil

eden federasyonlardr.
30 zellikle u raporlara bkz: TRKONFED, KOB!'lerde Finansmana Eri
im, TRKONFED, lstanbul, 2009 ve TRKONFED, Blgesel lnovasyon
Merhez!eri:Trhiye iin Bir Model nerisi , TRKONFED, lstanbul, 2008.
31 TRKONFED, TRKONFED 201 1 Faaliyet Raporu, lstanbul: TRKONFED,
stanbul, 2012.

1 88
l dernek saysnn byklne baklrsa konfederasyon bu
konuda bir lde baarl olmu grnyor. Nitekim, kon
federasyon yelik bakmndan kendisini lkedeki en byk
gnll iadam dernei olarak sunuyor.32
Hkmet ile eitli giriimci dernekleri arasndaki iliki
ler tarafszlktan ok uzak. zellikle TSlAD tarafndan AKP
hkmetinin eitli politika kararlarna sert eletiriler ynel
tildi ve dernein eletirel duruu sk sk sert siyasi tepkilere
ve hkmetle atmalara yol at. 2010'daki anayasa dei
iklii referandumuyla ilgili ateli tartmalar srasnda TSl
AD yneticileri tarafndan dile getirilen eletiriler, babakan
aka "bitaraf olan bertaraf olur" diye uyanda bulunma nok
tasna getirdi.33 Benzer ekilde, dernein 2012'deki eitim re
formuna kar olumsuz tavrna cevap olarak babakan, "T
SlAD kendi iine baksn" diye aklama yapt.34 Gnll giri
imci derneklerinin byle meselelerle ilgili kamusal tartma
larda yer almalar allm bir durum olduu iin, bu szler
i dnyasndan aktrlerin iktisat politikalaryla ilgili olmayan
konulara mdahale etmemeleri gerektii inancnn ifadesi
olarak grlemez. Bu szlerin, daha ziyade, hkmet politi
kalarn tam anlamyla desteklemeyen aktrlerin ifade ettii
grlere kar nyargl bir siyasi konumu ifade ettii syle
nebilir. Bu blmde daha sonra tartacamz gibi, rgtsel
ortamdaki yarlmalar, toplumsal ve ekonomik konularda ar
zu edilen politika ynelimlerinin nitelii dorultusunda al
nan farkl konumlar etrafnda ekillenmitir. Gnll giri-

32 rnein konfederasyonun web sitesi TRKONFED'in Tiirkiye'deki en byuk

gnll giriimci dernei olduu ifadesiyle alr.
33 Referandum srecinde hkmet ile TSIAD arasnda suren tartma iin bkz.
"Bertaraf Yok Edilmek Demek, TS1AD Bitaraf Deil'', Milliyet, 18 Austos
2010; "Erdoan'dan TSlAD'a: ktidarla Kedi Kpek Gibi Oynama Devri Bit
ti'', Zaman, 18 Austos 2010; "Erdoan'dan TSIAD'a Eletiri: Byle Sama
lk Olur mu?" Zaman, 25 Haziran 2010.
34 "Babakan 4+4+4' Savundu, TS!AD'a Sert kt", Habertrh, 28 ubat
2012.

1 89
imci derneklerinin politika srecine etkisini belirleyen, b
yk lde, aldklar konumun hkmet kararlarnn ideo
lojik erevesiyle ne kadar uyumlu olduudur. stelik farkl
gnll giriimci derneklerinin politika belirleme ve yrt
me konusunda kamu-zel ortaklnn kurumsal kanallarn
da yer alma imkann da, kimi zaman aka yasa deiiklii
yoluyla gerekleen hkmet mdahalesi belirleyebilir.
Hkmet ile gnll giriimci dernekleri arasndaki iliki
lerde hkmetle ters dmenin ve uyumun nemi, farkl r
gtsel aktrlerin politika kararlarna etkisinin tesine uza
nr. Bu ilikilerin doas ya dernekleri glendirir, ya da ye
leri zerindeki glerini ve nfuzlarn zayflatr. Demek si
yasi otoriteyle uyumlu ilikiler iindeyse, yeler kendilerini
temsil edenlerin karlarn dile getirme ve takip etme kabi
liyetine daha ok gvenecektir. Bir dernein hkmetle za
yf ya da ekimeli ilikiler gelitirmesi ise, tam tersi etki ya
pacak ve tek tek giriimciler bu siyasi gerilimlerin kendi eko
nomik karlarna zarar vereceinden korkacaktr. Nitekim,
mlakatlarmz srasnda TRKONFED temsilcileri kendile
rine bal baz dernek yesi iadamlannn daha sonra TUS
KON'a ye olduunu belirtti. Bu iki konfederasyon arasn
daki rekabet sonunda TSlAD'a kar baz sulamalarn y
neltilmesine neden oldu. TSlAD'n TRKONFED'i kulla
np taradaki giriimcileri zorla kendi ekonomik ve siyasi
karlar dorultusunda hareket etmek zorunda brakt iddia
edildi. Bu sulamalar hkmetin baz dernekleri dierlerin
den daha ok kayrd bir siyasi ortamda yapldndan, bu
tr sulamalarn ya tabann demek ynetimine ynelttii si
yasal tarafszlk taleplerini glendireceini ya da TRKON
FED'in ye kaybetmesi, dolaysyla rgtsel gcn yitirme
siyle rakibi TUSKON'a avantaj salayacan dnebiliriz.
Hkmete yakn medya gruplar, TRKONFED bakannn
201 2 Eyll'nde grevinden ayrlmasn TSlAD'n konfede-

1 90
 rasyonu kontrol etme giriimlerine bir tepki olarak yorumla
dlar.35 Bu olay hkmetle ilikilerinde ayncakl bir konuma
sahip olmayan bir dernein klmesinin rakiplerinin iine
yarayacak bir etki yaratacann bir kant olarak grlebilir.
Buna bal olarak, hkrnet mdahalesinin byk iletmeler
gibi KOBl'ler iin de nem kazand bir ortamda, iktidarda
ki partinin TRKONFED gibi bir dernee husumetle yakla
masnn, dernein liderlik kadrosu ile yeler arasndaki ili-
. kilerde nemli bir etki yapaca grlebilir.
MSlAD , ASKON ve TUSKON'un ye irketlerinin zel
liklerini byklk, corafi dalm ve devletten bamsz re
kabet potansiyeli temelinde aklamalarm sorgulamak ge
rekiyor. Bu derneklerin yeleri yeni gelien tara ehirlerin
de bulunan KOBl'lerle snrl olmad gibi, yeler arasn
daki kk ve orta lekli iletmeler de hkmet tevikle
rinden ciddi oranda yararlanyorlar. nceki blmde tart
tmz gibi, son dnemdeki hkmetler kk ve orta l
ekli iletmelerin geliimine daha ok nem veren politika
lar uyguladlar. zellikle AKP dneminde KOBl'leri destek
lemek iin, daha nceki hkmetlerin siyasi ncelikleri ara
snda yer almayan baz nemli politikalar ve kurumlar haya
ta geirildi. KOBl'ler byk iadam aktrlerle d tedarik ve
taeronluk ilikileri yoluyla karmak ilikiler ierisinde yer
almaya baladlar ve dolaysyla ayn devlet destekli sermaye
birikimi srelerinden etkilenir hale geldiler. Mesela, n
c Blm'de siyasi yetkililerle balan olan byk lekli gi
riimcilere tannan frsatlar balamnda tarttmz kamu
ihalelerinde "esneklii" artrma ve siyasi keyfiyetin kulla
nm alann geniletme ynnde atlan admlar, kk ilet
melere de ulat. Bu anlamda, siyasi otoritenin taeron sei
mine mdahale imkan, KOBl'ler iin nemli bir unsur oldu.

35 "TSlAD Anadolu Sermayesini Vesayet Altna Almaya alyor" , Star, 4 Ey

ll 201 2 ve "TRKONFED'de lstifa Depremi", Zaman, 2 Eyll 2012.

1 91
Gnll derneklerin eitlilik gsteren yelik yaplan, k
k lekli giriimcilerin byklerle birlikte i yapabilecek
leri bir alana girmesini mmkn kld gibi, siyasi otoritey
le iyi ilikiler iindeki giriimciler arasnda ortak bir ekono
mik kar ve siyasal bak zdelii olumasna yol amtr.
Kk iletmelerle byk iletmeler arasnda iliki kur
makta faal rol oynayan TRKONFED gibi bir rgtlenme
iin, siyasi iliki alarndan dlanmak ister istemez deza
vantaj yaratacaktr. Bu adan, MSlAD, ASKON ve TUS
KON'a baarlarnn bir ksmn hkmetle iyi ilikilerine
borlu dernekler gzyle bakmak makul grnyor.
Bu dernein yelerinin taradaki kk ve orta lek
li iletmelerle snrl olmadn grmtk. Ama bu der
nekler, rgtsel sylemlerinde dini kimliklerini vurgula
yan ok sayda bu tr giriimciyi barndryor. Ancak, ak
a laik ilkeleri benimseyen TRKONFED de ok sayda ta
ra giriimcisini temsil ediyor. Bu durum, taradaki iadam
camiasnn stanbul merkezli byk iletmelerden kltrel
gr asndan farkl muhafazakar Mslmanlardan ibaret
olduu gibi genelleme yapmann yanllna iaret ediyor.
Dolaysyla, nceden belirlenmi, sabit bir dini kimlii pay
laan iadamlarn temsil iddias da, siyasal lslam'n taba
nnda bulunan derneklerin rgtsel stratejileri nda sor
gulanmaldr. Belirli bir lslami gr oluturmak ve belir
li bir biimde yorumlanan dini kimlii iliki sermayesi ola
rak kullanmak, bu stratejilerin nemli bir paras olarak or
taya kmaktadr.

RGTSEL SYLEMDE VE STRATEJDE SL.\M

lkinci Blm'de tarttmz gibi, 1 990'larn siyasi gelime

leri siyasal lslam'n toplumsal tahayylnde dnmlere

1 92
neden oldu. Ekonomik kurumlar slami ilkelere uydurmak
iin ekonomiyi yeniden yaplandrma ynnde toplumsal
projeler ortaya kt ve nerilen kurumsal deiiklikler ver
gilendirme, kredi, d ticaret ve sanayi ilikileri meseleleri
ne kadar uzand. l 990'larda RP'nin parti program ve resmi
yaynlar ekonomiyi dzenleme ve ana makroekonomik de
ikenleri belirleme konusunda mevcut mekanizmalara al
ternatifler ieriyordu. Daha nce de belirttiimiz gibi, bu al
ternatifler kurumsal zgllkleri bakmndan RP'ye yakn i
evrelerinde tam anlamyla benimsenmiyordu. Bununla bir
likte, tslam'n ekonomik yaamdaki yeriyle ilgili tartmalar
rgtsel sylem ve stratejinin biimlendirilmesindeki ne
mini korudu. rnein eitli MSlAD yaynlar (ayrca Fet
hullah Glen'in vaazlar ve yazlar) bu tartmalara katk
yapmtr.36 MSlAD'n yaynlad Homo 1slamicus balk
l bir makale derlemesinde tahayyl edilen lslami dzenin
kapsaml bir tablosu bulunabilir. 37
Bu tablonun geneline baktmzda, ilk bata para kazan
may merulatrma ve lslam'n gerek bireysel zenginle
meyle gerek ulusal ekonomik kalknmayla uyumlu olduu
nu gsterme abasyla karlayoruz. ikincisi, lslami ekono
mi modelinin Hayek'in eserlerinde bulunan muhafazakar li
beral yaklamla benzerlikler tayan bir tarzda kavramsal
latrldn gryoruz. Piyasa ekonomisi, Hayekvari tarz
da kendiliinden bir dzene sahip olarak tahayyl ediliyor
ve, hkmet mdahalesini gereksiz klacak ekilde, toplum
sal ilikilere dayanan bir ahlak temelinde iledii ne sr
lyor. Baka bir deyile, ekonomik dzenin, zgrle d
man olarak grlen devlet mdahalesinin yaratt iddia edi-

36 zellikle bkz. Fethullah Glen, Enginliiyle Bizim Dnyamz lktisadi Mla

hazalar, Nil Yaynlan, stanbul, 2009 ve Fethullah Glen, 1nancn Glgesinde,
Nil Yaynlan, stanbul, 2005.
37 MSAD, Homo lslamicus: l Hayatnda lsl.m insan, MSAD, stanbul, 1994.

1 93
len "klelik yolu"ndan uzaklamas iin, ekonomi d me
kanizmalarn gerekli olduu vurgulanyor. 38
Bu slami ekonomik dzen tahayylnde, adil ve serbest
rekabete nemli bir yer veriliyor. Fakat slami referanslar
kullanan derneklerinin rgtsel syleminde, ulusal ve ulus
lararas dzeydeki mevcut ekonomik ilikilerde bu ilkeden
sapldna da dikkat ekiliyor. Dolaysyla, mevcut ortamda
ekonomik baarnn temelinde Mslmanlar arasnda iliki
alar oluturulmas yatyor. Dini kimlik temelinde biimle
nen bu tr iliki alarnn piyasa ilikilerinin formel aklcl
yla uyumu meselesine ise hi deinilmiyor.
slami dzenin zelliklerine dair tartmalar erevesin
de, kar amal faaliyetlere dair olumsuz alglara kar, sk sk
peygamberin ticaretle uramasna atfta bulunulduu gr
lyor. "Peygamberin i hayat ASKON yelerinin rnek ala
ca bir hayattr" ifadesi bu dernein misyonunu tanmlayan
unsurlardan biri. 39 Peygamber bir tccar olduundan, ahla
ki ilkelerin rehberlik ettii ticaret hayat merudur. Bu ahla
ki ilkeler arasnda, israfn ve gsteri iin tketimin reddi ve
elde edilen zenginliin bir ksmnn topluma geri dndrl
mesi iin hayrseverlik faaliyetlerinin zorunluluu bulunu
yor.40 Bu ahlaki balamda, adil toplumun temel unsuru ola
rak yeniden blm salayan bir devlet anlayna rastla
nlmyor. Bu konudaki makalelerde, lslami i hayatnn be
timlenmesinde peygamber zamannda Medine pazarnda ge
erli olan kurallara atfta bulunulduunu grrz. Devletin
vergilendirme ve fiyat kontrol yoluyla mdahalesinin reddi

38 zellikle bkz. Mustafa zel, "Adam Zengin Olur mu?", MSAD, Homo Isla
micus: l Hayatnda lslam insan, MSAD, stanbul, 1994, s. 3-14. Ayrca bkz.
Mustafa zel, Birey, Burjuva ve Zengin, Kitapevi, stanbul, 1998; ve Mustafa
zel, Piyasa Dman Kapitalizm, z Yaynlan, 1993.
39 Bkz. ASKON, "Hakl Zenginlik", eriim, 1 2 Haziran 2012, www.askon.org.tr/
hakli-zenginlik.
40 A.g.y.
1 94
 ("asla vergi alnmayacaktr" ve "fiyatlar Allah belirleyecek
tir" ) , ayrca serbest rekabete ballk da ("kimse pazarn her
hangi bir yerine el koymayacak ya da burada tekel kurmaya
caktr") bu kurallarn altnda yatan ilkelerden bazlardr.41
Tahayyl edilen slami dzen, ounlukla Bat kapitalist
dzeninden farkll zerinden betimlenmekte; sonra da
Bat kapitalizmi bencil bireylerin para kazanma igdleri
ne dayanan ve gerek zengin ile yoksul gerek kapitalist ile i-
. i arasnda atma ve ztlamalarla dolu bir dzen olarak ta
nmlanmaktadr.42 Kapitalist ekonominin zgl nitelii olan
daimi gerilim, devlet mdahalesini gerektirir ve ekonomi
nin kendiliinden ileyiini bozar. Bu yzden kendi kar
n gzeten bireylerin eitsiz ve adaletsiz bir toplum yarata
ca belirtilerek bu durumun bireysel zgrl snrlamak
iin keyfi ve yapay nlemler alnmasna yol at dile getiril
mektedir. Ancak kltrel normlar ve kurumlar temelinde i
leyen bir ekonomi toplumsal yozlama ve baskc devlet m
dahalesinin getirdii tehlikelerden uzak kalabilecek toplum
sal ilikileri garantileyebilir. Bu anlamda homo lslamicus'un
dnyas homo brutalisin (zalim insan) kapitalist dnyasna
alternatif olarak sunulur. Homo ls lamicus un ahlaki temelle
'

ri ve kiisel ve enformel nitelikli karlkllk ilikilerinin ku

rumsal erevesi zerinden ileyen bir slami ekonomi ta
savvuru, bu sebeple Bat kapitalizmine kar eletirel bir ko
numla el ele gider. Sosyoekonomik ilikileri dzenleyen for-

41 Mustafa zel, "Medine Pazan'ndan MSIAD'a", Anlay, Nisan 2010, s . 16-19,

Aynca bkz. Mustafa zel, "lslami Ekonomi'nin incelikleri", Anlay, Temmuz
2009a, s. 16-19.
42 ASKON web sitesindeki ksa filmler Batl olay rgleri ve karakterler kulla
narak bu temay gelitirmektedir. Bu filmlerden birinde okyanusta seyreden
gzel bir geminin bat anlatlr. Gemide zengin yolcular iyi vakit geirir
ken yoksullar temel ihtiyalardan bile yoksundur. Geminin batmasnn sebe
bi zenginlerin bencilliine isyan eden yoksullarn aptalldr. Zenginlerin in
san kardelerinin ilesine duyarszl felaketi tetikler. Bkz. ASKON, "Maru
fun Egemenlii", eriim, 1 2 Haziran 2012, www.askon.org.tr.

195
mel mekanizmalarn karsnda konumlandrlan dini dok
trinin biimlendirdii enformel davran kurallarnn ne
mi, eitlik kavramnn ieriini de belirler. Fethullah Glen
bunu yle formle ediyor:

Zenginden alp fakire vermek, esasen eitlik getirmez; ak

sine kabiliyetlerin krelmesine, alma arzusunun snme
sine, retimin dmesine ve sevgi, sayg, itaat ve efkat gi
bi gzel duygularn lmesine yol aar. Neticede ahsn eli
ne bir ey gemeyecek veya geen miktar da elinden al
nacaksa, o zaman sermaye iin kim alr ve kim kan d
ker? . . . Ticaret ahlakna riayet edip alan ve bylece meru
yollardan servet sahibi olan bir insann maln elinden alp,
kahvehane kelerinde ene almakla vakit ldren bir
tembele vermek acaba adelet midir? Byle bir davran, ce
miyetin bir ksmn madur ederken, dier ksmn da sade
ce bakasnn srtndan geinen asalak bir zmre haline ge
tirmez mi? Byle bir adaleti teklif edenler, elinde mal zorla
alnp fakire verilen insanlarla, asalak hale getirilmi fakir
ler arasnda meydana gelmesi muhakkak kin ve dmanl
acaba ne ile izah edecekler?
Ve ite, slam, Allah korkusunun nezaretinde hem ser
mayeye hem de emee gereken nemi vermi ve serveti
zenginin elinde dnp dolaan bir devlet olmaktan ka
rp, sadaka, zekaat ve karz- hasen kprsyle fakir tabaka
y besleyici musluklar ve oluklar tesis ederek, servetin ak
n salamtr. Ayrca, slam, bir yandan faiz, karaborsa ve
speklatif kazan gibi meru olmayan yollardan fakirlerin
ezilmesinin nne geerken, dier yandan " altrdnz
kiinin cretini daha alnnn teri kurumadan verin" diye
fermanda bulunmutur.43

43 Fethullah Glen, "Allah nsanlar Neden Eit Yaratmam?'', Fethullah Glen,

lnancn Glgesinde, Nil Yaynlar, stanbul, s. 69-70.
1 96
 slami referanslara dayanan giriimci dernekleriyle ba
lantl kiilerle yaptmz mlakatlarda Glen'in analiziy
le benzer izgide argmanlarla karlatk; bunlardan kimi
leri vergi demenin ahlaki grev olduunu aka reddedi
yordu. Bu kiilere gre vergiler hkmet tarafndan oun
lukla devlet borlarnn faizinin denmesinde kullanlyor
du. Mlakat yaptklarmz, pek ok Mslman iadamnn
vergiden kamak iin enformel ekonomi alannda alt
n kabul ediyordu. Ayn zamanda bunun bir sorun olmaya
bileceini sylyorlard, nk bu iadamlarnn ou ver
gi oranlarn aan hayr ileri yapyordu. Devletin deil sivil
toplumun grevi olan yoksullara yardm, bu kiilere gre,
hayr ileriyle daha iyi gerekletiriliyordu. slami toplum
sal ilikilerin ahlaki evrenine dair tartmalarda, snf ve snf
atmasnn -atmalarla dolu Batl kapitalist toplumlarn
ayrlmaz paralarnn- bu evrende bulunmad iddia edili
yordu. 44 1990'larda MSlAD'n Konya ubesini kuran kii
nin zl ifadesiyle, "Hakiki slam yolunu takip ederek ser
vet edinenler bir snf oluturmazlar; kiisel zenginlik baka
insanlar ezmek iin kullanldnda snf ortaya kar ve bu
bizim inancmzn reddettii bir eydir. "45 Glen'in bu ko
nudaki bir iddiasna gre, "veren ve alan ayn bedenin
farkl organlar gibidir. lslam'a gre bunlar arasnda bir a
tma olamaz. "46
ilere adil davranmann Mslman iverenlerin sk s
kya uyduu bir ahlak prensibi olduu snfsz bir toplum
da, ister istemez cret pazarl ve alma koullarna dair
mzakereler de nemini kaybedecektir. Dolaysyla sendika-

44 Sabahattin Zaim, lsldm-lnsan-Ehoomi, Yeni Asya Yaynlar, stanbul, 1992 ve

Yusur Balc, "lsliimda alma llikileri", MSIAD, Homo lslamicus: l Haya
tmda lsldm Isam, MSIAD, lstanbul, 1994, s. 1 13-128.
45 Aktaran, "lsliimi Sermaye" yaz dizisi, Kemal Can, "Tekkeden Holdinge Yerli
Sermaye Yaz Dizisi" , Milliyet, 1 1 - 1 8 Mart 1997.
46 Glen, Enginliiyle Bizim Dnyamz-lhtisadi Mlahazalar, s. 417.

1 97
lar artk nemli toplumsal aktrler olarak grlmez, grevler
ise slami emek ilikilerinin yapsna aykrdr.47 Ama sen
dikalar lzumsuz grlse de tmden reddedilmez. Nitekim
Hak-l Konfederasyonu ve memurlar ile retmenleri tem
sil eden Memur Sendikalar Konfederasyonu (Memur-Sen)
slami gre sahip rgtlerdir. Birinci Blm'de bahsettii
miz gibi, Hak- 1 976'da koalisyon hkmetinin kk or
ta MSP'ye bal alma ve Sosyal Gvenlik Bakan'nn ini
siyatifiyle kurulmutu ve bakann sekreteri konfederasyo
nun ilk bakanyd. Memur-Sen ve Eitimciler Birlii Sendi
kas (Eitim-Bir-Sen) daha sonra kuruldu. Tpk Hak- gibi
bu sendikalarn ye taban da AKP dneminde dikkate de
er lde geniledi.48 Ele aldmz gnll giriimci der
nekleri gibi, bu konfederasyonlar da, iileri rgtleme ko
nusunda dier sendikalarla rekabet ederken ya da iilere
Mslman giriimcilerin husumetini kazanmayacak ve on
larn karlaryla uyumlu stratejiler nerirken, slami refe
ranslar kullanyorlard.
Peygamber zamannda Medine pazarnda tekellemeyi ya
saklayan kural, slami referanslarla formle edilen rgt
sel stratejilerin sylemsel erevesinin ekillendirilmesin
de nem tayor. Yeni ortaya kan muhafazakar iadam ca
mias iinde, teden beri devletle ayrcalkl ilikiler yoluyla
oluan tekellerin sahiplerine kar toplumsal dezavantaj sy
lemi kullanlrken bu kurala gnderme yaplyor.49
Bu balamda, slami kimlik hem gemi dezavantajlarn
kayna hem de yeni bir iliki sermayesi olarak grlyor.
Aslnda MSlAD ksaltmasnn bandaki "M" harfinin ya-

47 Zaim, lsliim-lnsan-Ekonomi ve Balc, "lslamda alma llikileri."

48 Memur-Sen yelerinin says 2004'te 137.937'den 2012'de 515.378'e yksel
di. Rakamlar iin bkz. Koray alkan, "Rekortmen Sendika Grevi Yasaklad" ,
Radikal, 1 7 Nisan 2012.
49 Dezavantaj dilinin ayrntl bir analizi iin bkz. Bura, "Political Islam inTur
key in Historical Context."

1 98
ratt mulakln lslam kimliinin stratejik kullanmnda
bir rol oynad da sylenebilir. "M" harfi "mstakil"i ifa
de etse de, 1 990'larda ounlukla "Mslman"n ksaltmas
olarak yorumlanyordu. Bu karklk ekonomik hayatta g
ven ilikilerinin kurulmasna zmni bir katk yapm olabi
lir. kinci Blm'de tarttmz gibi, lslami ekonomik ku
rumlarn yaratlmasnn RP'nin siyasi syleminin nemli bir
unsuru olduu o yllarda, borlanmada faiz almndan ka
nmay salayan kar ortakl dzenlemeleri temelinde ya
trm fonlar oluturulmas, baz MSlAD yesi irketlerin
sermaye birikimine nemli bir katk yapmt. 1 997'de RP li
derliindeki koalisyon hkmetinin kne giden sre
te, bu irketlere alan davalar MSlAD temsilcilerinin sy
leminde bir deiiklii beraberinde getirdi.50 zellikle ordu
nun ciddiye ald "yeil sermayenin ykselii" konusunda
ki yaygn kayglara kar, MSlAD temsilcileri "M" harfinin
mulakln ortadan kaldrmaya alp "sermayenin rengi
ve inanc" yoktur demeye baladlar.
Bununla birlikte, baz irketlerin "yeil sermaye" olarak
yaftaland, koalisyon hkmetinin kt ve Anayasa
Mahkemesi'nin RP'yi kapatt srete, Mslman iadam
larnn dini kimlik temelli dezavantajlarna yaplan vurgu da
artmaya balad. Bu arada, kimi zaman bu gelimelerin Ms
lman giriimcileri, laik dzenin dmanlna kar kendi
lerini savunmak iin rgtlenmeye ittiinden ve Mslman
giriimci derneklerinin bugnk canllna yol atndan
da sz edildi. 51 Bundan nce balam olan lslami a olu
turma faaliyetlerinin gerek zamanlamasna ters den bu
yorum, muhafazakar Mslmanlarn dini kimlik temelinde
marj inalletirilmesine gnderme yapan rgtsel sylemin
--------- ---

50 Ayn dnemde MSIAD'n kapatlmas iin de bir dava ald. Bkz. "MSl
AD'a Kapatma Davas", Sabah, 25 Mays 1998.
51 "Son Dnemin Ykseleni Muhafazakar Dernekler" , Milliyet, 1 Austos 2009.

1 99
srdrlmesine yardmc oldu. Bu sylem, siyasal slam ta
bann tek tek derneklerde ve daha geni iliki alar iinde
birlikte tutmak amacyla yaygn olarak kullanld.
Hem ASKON hem MSAD'n iinde yer ald Trkiye
Gnll Teekkller Vakf (TGTV) , bu tr geni iliki a
larnn nde gelen rneklerindendir. MSAD, 1 994'te s
lami gre sahip ok sayda STK iin emsiye rgt olarak
tasarlanan TGTV'nin kuruluunda aktif bir rol oynam
t. 52 Bu STK'lar arasnda, kltrel faaliyet yrten ya da in
san haklar savunuculuuyla uraanlarn yan sra hayrse
ver kurulular da vard. Ayrca baz STK'lar bariz siyasal ni
telikli olan faaliyetlere girimi, mesela Trkiye'nin srail'le
ilikilerinin gerilmesine yol aan Mavi Marmara filosunun
Gazze'ye gidiinin rgtlenmesinde rol almlard. Gazze'ye
yardm gnderme amal bu giriimin ban, uluslarara
s dzeyde faaliyet yrten Mslman hayr kuruluu ve
TGTV yesi nsan Hak ve Hrriyetleri nsani Yardm Vak
f (lHH) ekiyordu.53 TGTV yeleri arasnda bulunan baka
bir kurulu olan Deniz Feneri Dernei de farkl trden yo
un tartmalara sebep oldu. Deniz Feneri nce RP'yi son
ra AKP'yi destekleyen Kanal 7'nin hayr amal bir progra
mndan domutu. 2007'de Almanya'da patlayan bir skan
dal, bir yl sonra Trkiye' deki kurulula ve televizyon kana
lyla balantl olan ve ayn ad tayan bir dernein ve ka
naln yneticilerine hapis cezas verilmesiyle sonuland. 54
Skandal Almanya'da yaayan Mslmanlardan alman ba
larn, slami evrelerden baz kimselerin ekonomik ve siya
si karlar iin yasad olarak kullandnn anlalmasy
la ortaya kmt. Bu balar kar iin kullananlar ara-

52 Bu kurulu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. TGTV, "Anasayfa" , eriim, 2 Ey

ll 2012, www. tgtv.org.
53 "Turkish Funds Helped Group Test Blockade", New Yorh Times, 1 Haziran
2010.
54 "Deniz Feneri Davasnda Karar Akland", Hrriyet, 1 7 Eyll 2008.

200
smda baz nde gelen AKP yeleri de olduu syleniyor
du. 55 Trkiye'de de konuyla ilgili bir dava balad. Muhale
fet partileri hkmetin sanklar korumak iin yargya m
dahale ettii iddialarnda bulundu. 56 Dava srasnda hakim
ler deitirildi ve sanklar serbest brakld. Bu arada, Trki
ye'deki Deniz Feneri'ne kar iddianameyi hazrlayan savc
lara da yetkilerini ktye kullanmaktan dava ald. Bu sav
clar daha sonra akland. 57
Deniz Feneri rnei, hayr ileriyle ekonomik ve siyasal
karlar arasnda kesin bir ayrm olmayabileceini gste
riyor. Giriimci derneklerinin STK'larla birlikte hayr ile
ri yapt TGTV'nin yaps da, benzer bir snr bulanklna
dikkat ekiyor. MSlAD ve ASKON, TGTV emsiyesi altn
da ekonomi d amalarla STK'larla ibirlii yapyor ve ken
dilerini adil davaya bal inan sahipleri arasnda konum
landryorlar. Ayrca, farkl sivil inisiyatiflere katlma yoluy
la oluan iliki alar, bu derneklerin kendi yelerine i ba
lantlar kurma frsatlar da salyor. Daha da nemlisi, eko
nomik aktrler ile ekonomi d aktrler arasndaki bu tr
slami alarn olumas, ortak kltrel kimlii glendiren
bir ortam yaratyor.
Ekonomik kar amal faaliyetlerin ekonomi d daha
genel hedefleri olan alar iinde srdrln, Glen ha
reketi rneinde daha net bir biimde grebiliriz. Hareke
tin i dnyasna girii, Glen'in vaazlarnn, kitaplarnn ve
baka metinlerinin tccarlar, sanayiciler ve baka alanlar
da alanlar tarafndan okunup tartld zel toplant-

55 Deniz Feneri ile AKP arasndaki iliki uluslararas medyada da haber oldu.
rnegin bkz. "Turkey's AKP Tamished by Graft Case", Financial Times, 2
Ekim 2008.
56 "Deniz Feneri'nde rgt Bulunamad" , Milliyet, 10 Nisan 2012.
57 "Deniz Feneri Savclar Yarglanyor" , Milliyet, 4 Mays 20 12. En nihayetinde
savclar beraat etti. Bkz. "Deniz Feneri Savclar Beraat Etti", Radikal, 17 Ka
sm 2012.

201
lar gibi "bilinlendirici" faaliyetlerle balad. 2002'de G
len'le balantl Samanyolu kanal, "Kimse Yok mu? " ady
la yoksulluk ve yoksul yardm zerine bir program balat
t. Tpk Deniz Feneri rneindeki gibi, bu program da l
ke apnda bir hayr kuruluu dourdu. Ama Glen ann
en nemli hayr ileri eitim alannda oldu . Bu hayr ileri
nin finansman da iadamlarmdan salanyordu. Bu uygula
malar sayesinde, ekonomik faaliyetler yerel, ulusal ve ulus
lararas dzeyde srdrlen daha geni siyasal ve sosyal fa
aliyetlerin "bir paras" haline geldi. Uluslararas dzeyde,
Glen ann Afrika, Asya ve Latin Amerika lkelerinde a
t Trk misyoner okullar a dahilindeki iadamlannn
bu lkelerdeki giriimlerinin ekirdeini oluturdu; bu ia
damlan da bunun karlnda okullar ve yerel hayr ileri
ni desteklediler. 58
TUSKON'un i dnyasndaki gc ve nfuzu byk l
de Glen ann yerel, ulusal ve uluslararas dzeylerde ha
rekete geirebildii dayanma ve ibirlii balarndan kay
naklanyor. Glen hareketiyle balantl medya organlarn
da, kk tara tccarlarnn uluslararas dzeyde rekabet
edebilmelerini salayan ekonomik ve ekonomi d karla
rn ortak takibiyle ilgili geni anlatlar bulabiliyoruz. 59 Ama
bu balamda hareketin AKP liderlii ve Cumhurbakan Ab
dullah Gl'le olan imtiyazl ilikilerini ihmal etmemek ge
rek. Bir dnem basnda kan TUSKON genel kurullaryla il
gili haberlerde alt izildii zere, bu kurullara bakanlarn ve
AKP milletvekillerinin katlmas ve dernein ulusal ekono
mik kalknmaya katklarm vmesi olaan hale gelmi du
rumdayd. 60 Dolaysyla, TUSKON'un i hayatndaki konu-

58 rnein bkz. "lkelerimiz Arasndaki Kprleri Trk Okullar Kurdu" , Aksi

yon, na. 757, 2009.
59 rnein bkz. "Esnaflktan Kresel Rekabete", Aksiyon, no. 810, 2010, s. 36-44.
60 bakan ve meclis bakan dahil bir grup hkmet yetkilisi TUSKON'un ilk
genel kuruluna katlmt. Bkz. Zaman, 20 Mart 2006. Derneklerin genel ku-

202
munun koordinatlarnn, hem Glen ann stratejik geni
lemesini hem de hkmetle ilikilerini ieren bir ekonomi
d faktrler kmesince belirlendiini grebiliyoruz.
TUSKON'la AKP hkmeti arasnda zellikle d ekono
mik ilikiler alannda gayet sk ilikiler kurulmu, TUS
KO N bu alanda TOBB'la rekabet eder konuma gelmiti.
TOBB'un da hkmetle ilikilerinin, tpk TSlAD'n duru
mundaki gibi, gerilimlerden arnm olmadm gryoruz.
TUSKON'la TOBB arasndaki rekabet ve hkmetin bu re
kabet karsndaki pozisyonu, TUSKON'un gl olduu id
dia edilen Trkiye hracatlar Meclisi'ne (TlM) dair yasalar
la ilgili ateli tartmalarda kendini gsteriyor. Dier giriim
ci rgtlerinin iddetle kar kt bu yasalarn hedefi , DE
K ve TOBB'un baz ayrcalklarn TlM'e aktarmakt. 61
TUSKON'un d ekonomik ilikiler stratejisi, OECD d
lkelerle balar glendirmeye odakldr. Konfederas
yon'un Trkiye ile bu lkeler arasnda kurduu "kprler" ,
ounluu gelimi lke piyasalarnda rekabet edemeyecek
yelerine salad bir avantaj olarak sunulur. Ayn kp
r kurma metafo runu, MSlAD ve ASKON'un kendilerini
yelerine takdim etme biimlerinde de grebiliriz. MSl
AD, 1990'larda Trkiye'nin d ekonomik yneliminin, sr
drd Bat kapitalizmi eletirisine uygun biimde, tersi
ne evrilmesi gerektiini savunuyordu. Bat kapitalizminin,
zellikle de Avrupa modelinin, slami bir ekonomik kalkn
ma yntemiyle badaamayaca savunuluyordu. Buna kar
lk, Dou Asya kalknma modeli, modern bilgi toplumuna

rullanna dair medyada kan haberlerde gazeteciler kurula katlan bakan say
sna dikkat ekmiti. zellikle bkz. Serpil Ylmaz, Milliyet, 16 Mart 2008. Ba
bakan ve baz bakanlar dernein 201 2'deki genel kuruluna katld. Bkz. Za
man, 1 Nisan 2012.
61 "5910 Sayl Trkiye hracatlar Meclisi ve ihracat Birliklerinin Kurulu ve
Grevleri Hakkndaki Kanun'', Resmi Gazete, no. 27277, 3 Temmuz 2009. l
dnyasnn kanuna tepkisi iin bkz. "TtM Yasas i Dnyasn Bld", Refe
rans, 1 1 Haziran 2009.
203
baaryla uyum salam ekonomilerde geleneksel kltrel
deerlerin egemenliinin srd bir model olarak olum
lu bulunuyordu. 62 Dou Asya'nn ekonomik kalknmasn
da devlet mdahalesinin oynad can alc roln artc bi
imde grmezden gelindii bu kendine has Dou Asya mo
deli yorumu, MSlAD kurucu bakan Erol Yarar tarafn
dan geni bir ekilde tartld. Yarar'a gre, dnya ekonomi
sinin merkezi Pasifik blgesinin batsna kaymt.63 Bu yz
den Trkiye'nin de d ekonomi stratejisini deitirmesi ve
kresel ekonomiyle btnleme konusunu yeniden tanm
lamas zorunluydu.
lsla.mi referanslar, MSlAD'n sadece ulusal dzeyde ili
ki alar kurma giriimlerinde deil, Mslman nfusun o
unlukta olduu lkelerle ekonomik ilikiler gelitirmede
de ne kyordu. kinci Blm'de tarttmz gibi, d eko
nomik ilikilerdeki bu stratejik ynelim sistemli bir ekil
de RP hkmetiyle ibirlii iinde yrtlyordu. Dernein
d ekonomik ilikiler perspektifinin z deimese de, Tr
kiye'nin AB yeliine aleni muhalefeti AKP hkmeti dne
minde bir lde deimiti.64
AKP hkmeti, 1999'da Trkiye'nin resmen aday lke
stats kazanmasyla ciddi bir olaslk haline gelen AB yeli
i hedefine balln ilan etmiti. 2000'lerde hem AKP h
kmeti hem de siyasal lslam'n tabanndaki iadamlar, Tr
kiye'nin AB yeliine ynelik eletirilerini azalttlar. AB'yle
sk ilikilerin ekonomik avantajlarna hala inanmasalar da,
AB'ye yelik srecini demokratikleme bakmndan olumlu
deerlendirdiler. Aslnda bu tavr deiikliinin salam bir
zemini vard, nk Trkiye'nin aday lke stats siyasal ve

62 Bura, "Class, Culure and St:ate", s. 528.

63 A.g.m.
64 MSIAD'n AB konusundaki grleri iin bkz. MSIAD , Trkiye Ekonomisi
Raporu 2008, MSlAD, stanbul, s. 163-167.
204
ekonomik hayatta lslam'n gleniine kar askeri darbe ih
timalini drmt.65
AB konusundaki sylemin deimesiyle ekonomik ku
rumlarn yeniden yaplanmasyla ilgili tartmalarda slami
referanslarn azalmas ayn anda oldu. slami ekonomik d
zen aray ekiciliini kaybetmi ve yerini kreselleen pi
yasa ekonomisinde giriimcilik baars hedefine tam ball
a brakm grnyordu. Nitekim, slami ekonomik dzen
. tartmalarna ciddi katklarda bulunan Erol Yarar 2000'le
rin sonuna doru yle diyordu: "Gerek burjuvazi biziz."
Bu ekilde, MS1AD yelerinin, TSlAD yelerinin aksi
ne, devlet desteine dayanmadan gelimi olduklar mesaj
n veriyordu.66
l camiasnn byk bir kesimince desteklenen bir hk
metin ynettii ada Trkiye'de, ekonomik ilikilerin her
hangi bir mulakla yer brakmayan kapitalist niteliini d
nrsek, Yarar'n bu sznde olaand bir yan bulunma
d sonucuna varabiliriz. Oysa "burjuvazi" teriminin kul
lanlmas byk bir itiraz dalgas dourdu ve MStAD'n o
dnemki bakan selefinin szlerinin dernein hedeflerine
ulamak iin giritii abalara hakaret niteliinde olduu
nu belirtti. Bu tartma medyada Islam ile kapitalizm ilikisi
tartmasn canlandrd ve lslami etik temelli bir ekonomik

65 zellikle AKP hkmetinin ikinci dneminde AB'ye katlm sreci tkezle

meye balad ve Trkiye Oradou ve Afrika'daki lkelerle ekonomik ve siya
si ilikiler gelitirdi. lsrail'le ilikilerin bozulmas, BM Gvenlik Konseyi'nde
Trkiye'nin Iran ambargosuna kar oy kullanmas ve Hamas'la iyi ilikiler
kurulmas Trkiye'nin son dnem d politikas konusunda hem ulusal hem
uluslararas basnda tartmalara neden oldu. rnein bkz. "Turkey's Foreign
Policy: Is Turkey Turning?", The Economist, 10 Haziran 2010.
66 "Erol Yarar: 'Asl Burjuva Biziz'" , Star, 20 Temmuz 2009. Bu rportaja tepki
ler iin bkz. Kadri Grsel, "Mslman Burjuvazi zerine Dnceler", Milli
yet, 27 Temmuz 2009; Nuray Mert, "Srat Mstakim zere Marka Ayakkab
ile Yrmek", Radikal, 21 Temmuz 2009; Dcane Cndioglu, "Tehirciliin
Dindarcas", Yeni afak, 25 Temmuz 2009; Fuat Keyman, "Homo-lslamicus
ya da Gerek Burjuvamz", Zaman, 26 Temmuz 2009.

205
dzen ile kiisel kar drtsnn bymenin motorunu
oluturduu kapitalist ekonomiler arasndaki farkn tekrar
alt izildi. Kapitalizmin ktlkleri yeniden sraland (hrs,
kskanlk, gsteri amal tketim, az sayda sermaye sahi
binin kitlelere tahakkm, snf atmas ve toplumsal yoz
lama), Medine pazarndaki hakim ilkelere uygun rekabeti
piyasa ekonomisinin yaps hatrlatld.67 Homo lslamicus un '

rgtsel ortamn ideolojik erevesini terk etmesi ihtimali

ne kar gsterilen bu byk tepki, iliki alarnn istikrarl
bir biimde ilev grmeye devam etmesi ve siyasal ayrcal
n korunmas iin ortak dini kimlie yaplan vurguyla sr
drlen abalarn nemine ve bu abalan srdrld or
tamdaki bir dizi gerilime dikkat ekti. Siyasal lslam'n taba
nn oluturan rgtlerin iinde yer aldklar ilikisel matris
iindeki uyum ve istikrarn kar karya kalabilecei tehdit
unsurlar farkl dzeyde ele alnabilir.
Toplumsal dzeyde, slami referanslar hem kar amal fa
aliyetlerin merulatrlmas hem de nfusun dezavantaj
l kesimlerinin ksknlnn azaltlmasnda ihmal edile
mez bir rol oynuyor. Ekonomik bymeye ramen yoksul
luun, isizliin ve eitsizliin yksek dzeylerde kald bir
lkede, yeni iadamlarnn elinde biriken zenginliin gerek
bir toplumsal gerilim kayna oluturabilecei ak. slami
gr, ilk etapta yeni zenginleri gsteri amal tketime
ve gsterie kar uyararak bu gerilimin azalmasna yardm
c oluyor. te yandan da, slami referanslarla harekete gei
rilebilen ve sistemli olarak merulatrlan hayrseverlik bi
imlerine dayanld iin, artan oranl vergilendirme ve hak
temelli sosyal politikalarn reddedilmesini kolaylatryor.

67 "mer Vardan: Burjuvazi Demek abamza Hakaret", Milliyet, 28 Temmuz

2009; "mer Cihat Vardan: Hangi Mahalleden Olursa Olsun l Yaratann Aln
plmeli", Referans, 10 Austos 2009; lbrahim Oztrk, "Mslmandan Bur
juva Olmaz", Anlay, Eyll, s. 58-59; ve Mustafa zel, "Zengin Adam Olur
mu?" Anlay, Eyll, 2009b, s. 16-19.

206
Dolaysyla, kendilerini Mslman cemaatin geri kalann
dan koparan yeni zengin Mslmanlarn tketim kahplan
nn yaratabilecei sorunlar, slami ekonomik dzenle ilgili
nceki tartmalara katk yapan kimi entelektellerin yazla
rnda boy gsteriyor.68 Ahlaki duyarllklara hitap edilirken,
vergi deme ykmllne hi deinilmiyor. ladamlan
na toplumsal sorumluluklar hatrlatlyor, ama bu sorumlu
luklar hemen her seferinde slami zekat anlayyla hayr i
leri erevesinde formle ediliyor.69 lslami referanslar, hem
zengini hem yoksulu balayan retilerin altn izerek de
rza inasnda rol oynuyor; bu balamda, mesela, otoriter la
ik rejim ve bu rejimin sekinleri tarafndan dlanm olan
larn ortak dini kimliine vurgu yaplyor.
Olaya iadam dernekleri dzeyinde bakarsak, hem ta
ra giriimcilerinin hem stanbul ve dier sanayi ehirlerinde
bulunan giriimcilerin karlarn temsil eden irketleri ie
ren yelik yapsndaki istikrarszlk unsurlarn grebiliriz.
zellikle MSAD ve TUSKON rneklerinde, baz ye ilet
meler byktr ve gerek ulusal gerek uluslararas dzeyde
alrlar. Daha nce belirttiimiz gibi, ye eitlilii ekono
mik karlarn yerellik, byklk ve sektrel konum fark
larn aan bir dzeyde savunulmas asndan gl balar
salar. Dini kimlie yaplan vurgu ise, ayn yerellii payla
ma ve ksa vadeli karlarn uyumu konusundaki eksiklii
giderir ve bu yzden vazgeilmesi akllca olmayacak fayda
l bir iliki sermayesi nitelii tar.
Bunun yan sra, siyasal slam tabanna dahil kuruluun
ekonomik ve siyasal nfuzlar arasnda bulunan farklar da,
potansiyel istikrarszlk kaynaklar gibi grnmektedir. Da
ha nce belirttiimiz gibi, ASKON'un yeleri daha az eitli-

68 rnein bkz. Mustafa zel'le rportaj: "lslami Siteler lslami Problemler ka

racak", Yeni afak, 16 Ekim 201 1 .
69 ztrk, "Mslmandan Burjuva Olmaz. "

207
lik arz ettii iin bu kuruluun yelerine salad ekonomik
avantajlar, MSlAD ve TUSKON'un saladklarndan daha
snrldr. ASKON'un siyasi konumu da dier iki kurulutan
farkldr ve ASKON'un AKP'nin revize ettiinden daha muha
fazakar bir siyasal slam damarna, oy dzeyinde deilse bile
duygusal olarak sempatisini koruyan iadamlar zerinde, ih
mal edilemez bir tesiri vardr. ktidardaki partiyle MSAD ve
TUSKON kadar sk ilikileri bulunmasa da, AKP'nin bu der
nei yabanclatrmas siyaseten hi akllca olmayacaktr.
TUSKON'un Fethullah Glen ayla yaknl, kuru
lu arasndaki potansiyel ekimelerin baka bir boyutunu
oluturur. Glen hareketinin kendi siyasi amalarna yne
lik farkl bir ekonomik ve ekonomi d ilikiler kmesi var
dr. Bunu rnein hayr kurulularyla ilikiler alannda g
rebiliriz ; mesela MSlAD ve ASKON'un aksine TUSKON
TGTV bnyesinde yer almaz. D ekonomik ilikilerde de
TUSKON kendi stratejisini izlemi ve dier iki kurulu gibi
DElK'te yer almak yerine TlM'deki etkisini artrmaya al
mtr. Bu alanda konfederasyonun hkmetle zellikle sk
bir ilikisi olmu ve Glen ann iindeki yzlerce misyo
ner okulu yoluyla MSAD ve ASKON'dan daha fazla siya
si etki yaratabilmitir.
Ama Glen ann siyasi nfuzuna tam anlamyla rza gs
terilmediini grmek de nemlidir. Bu bakmdan, nc
AKP hkmeti dneminde Glen ann hkmet brokra
sisine, zellikle polisin ve yargnn alanna szmasnn, parti
de tepki yarattn hatrlamak faydal olacaktr. Yaygn ola
rak Glen hareketinin kontrol ettiine inanlan yarg kesimi
ile, babakan arasndaki kar karya gelite bu karlkl ge
rilim zirveye ulamtr.70 Benzer gerilimler iadamlar cami
as iindeki ilikileri de etkileyebilir.

70 zellikle bkz. Ali Bayramolu'yla rportaj : "Ali Bayramolu: lslami Kesim

iinde Cumhuriyet Tarihinin en Byk Kavgas Yaanyor."

208
 AKP hkmetinin on yllk iktidarnda, siyasal lslam ta
banndaki kurulu arasndaki ilikilerde atmadan ziya
de ibirlii hakim olmutur. Nitekim grtmz kiiler
den biri, onlara "karde kurulular" demitir. Bu kurulular
hkmet desteinden faydalanmak iin ortak hareket ede
rek kalknma ajanslarnda ya da odalar gibi farkl rgtlen
melerde g kazanmtr. rnein odalarn ynetim kurul
larnda seimlere katldklarnda ortak listelerle kmakta ve
koltuklan paylamaktadrlar. 7 1
Bu tr ibirlikleri, iinde bulunduklar gemiyi sarsmama
ya alan taraflara phesiz avantajlar salamtr. Ama gemi
de bulunduklar yerler benzer deildir ve aralarndaki g ve
nfuz fark grmezden gelinemeyecek bir gerilim kaynadr.
Bu farkl dzeylerde beliren istikrar bozucu unsurlar, sos
yoekonomik eitsizlii merulatrmakta ve farkl dernekler
ile bunlarn yeleri arasndaki ilikilerdeki gerilimleri kon
trol altnda tutacak bir ibirlii salanmasnda dini referans
larn neden nemlerini koruduunu aklamamz sala
yabilir. stelik Yarar'n ifadesindeki "gerek burjuvazi"nin
muhayyel olandan ayrlabilmesi iin, ifadenin iini biraz da
ha doldurmak gerekliydi. Bu ifadeyle, "ayrcalkl konum
larn kaybetmekten mutsuz olan" ve bu yzden hkmete
eletirel yaklaan "devlet destekli burjuvazi unsurlar" tan
mna uygun i camias kastediliyordu. Fakat AKP hkme
tinin, piyasa ekonomisinin temel ilkelerine sadk olduuna
dair resmi syleminden bamsz olarak, ekonomik haya
ta mdahale ettiini gizlemek kolay deildi, stelik bu key
fi nitelikli mdahale sermaye birikim srecini etkileyecek
biimde yaplyordu. TSlAD yelerinin yurtii ve yurtd
piyasalarda rekabet glerinin temelini oluturan bir giri-
71 rnein stanbul Ticaret Odas'nn 2009'daki ynetim kurulu seimlerinde
ASKON, MSIAD ve TUSKON'un ortak duruu medyada yer almt. rne
in bkz. "lTO, MS!AD Oldu", Vatan, 28 ubat 2009; Serpil Ylmaz, "lTO'da
iktidarn Ad: Dernek Ekibi", Milliyet, 19 ubat 2009.

209
imcilik becerisi ve teknolojik stnlne sahip olduklar,
TRKONFED'in de taradaki KOBl'leri rgtlemekte epey
ce baarl olduu bir ortamda, i camiasnn baka bir kesi
mini desteklemek iin yaplan byle bir siyasi mdahaleyi
merulatrmak daha da gt.
Byle bir ortamda, MSlAD'n kuruluu srasnda kulla
nlan ve laiklerin Mslman kesime ynelik dmanlna
vurgu yapan toplumsal dezavantaj sylemi iki adan fay
dal grnyor. Bu sylemle, iadamlar camiasnn iki ke
simi arasndaki atmann balangcn gemie yerletiri
yor ve camiann artk imtiyazl hale gelmi kesiminin n
ceden yaad dini kimlik temelli dezavantajlarn alt izi
liyor. Dolaysyla sylem, yeni zenginleen iadarnlarmn
hkmetle olan partiklarist ilikisini gizlemeye yardmc
oluyor. Daha nce de szn ettiimiz gibi, muhafazakar
iadamlar camiasndaki rgtlenme canll kimi zaman
RP nclndeki koalisyon hkmetinin ordu inisiya
tifiyle kertilmesine ve sonrasnda partinin kapatlmas
na kar savunmac bir tepki olarak aklanabiliyor. Bu ta
rihsel balamda, drlen hkmete kar olan sivil top
lum kurulularnn oynad rol de giderek daha ok vur
gulanm, zellikle de nc AKP hkmeti dneminde
bu kurulular marjinalletirrnenin gerekesi olarak kulla
nlmtr. 72
Otoriter laik muhalefet ile teden beri ezilen siyasal slam
taban arasndaki yarlmalara ve dini kimlik temelli farkla
ra yaplan gndermeler, siyasi iliki alarnn iindekiler
ile dndakiler -ya da bu ilikilerden dlananlar- arasn
daki ayrmdan daha nemli hale gelmitir. Dolaysyla, o
u zaman gven ve dayanma ilikilerine temel oluturan
bir sosyal sermaye kayna olarak sunulan din -toplumsal
kaynamay salayan "tutkal"- ekonomik ve siyasi yarlma-

72 "Erdoan: 28 ubatlar Toplum Affetmeyecek", Milliyet, 29 ubat 2012.

210
lan iddetlendiren son derece kutuplatrc bir faktr hali
ni almtr.

RAKP SINIF PROJELERNDE

IKARLAR VE DEOLOJ

Siyasi sylemlerindeki slami referanslarn yeri bakmn

dan AKP ile RP arasnda nemli farklar vardr. Ama AKP
kendini RP'nin radikal slamclndan uzak tutmaya al
msa da, ikinci Blm'de tarttmz gibi, birbirini izle
yen AKP hkmetleri ara vermeksizin lslami toplum m
hendislii faaliyetleri yrtmr. Hkmetin nclk et
tii bu tr faaliyetler, lkede dini muhafazakarln ykse
liine katkda bulunmu ve, iadamlar camias dahil, top
lumun bir kesimde endie kayna haline gelmitir. Bugn
btn gnll giriimci dernekleri inan zgrln sa
vunsalar da, toplumda dinin yerine ilikin grleri farkl
lk gstermektedir.
Dinin toplumdaki yeri hakkndaki farkl grleri, yeni
anayasa almalar srasnda TSlAD ve MSlAD'n yaym
lad raporlarda grlebilir.73 Mesela inan zgrl tar
tmas, TSIAD raporunda gayrimslim aznlklarn hak ve
zgrlklerine ak gndermeler ierirken, MSIAD rapo
runda bu konu yer almamaktadr. Daha ak bir fark, okul
mfredatlarnda Snni slam ilkeleri ve uygulamalarnn
retildii din kltr ve ahlak bilgisi dersleriyle ilgilidir. T
SIAD raporunda zorunlu din eitimine kar klrken, M-

73 1 2 Eyll 2010 Anayasa Deiiklii Referandumu'nun ardndan geni sivil top

lum katlmyla yeni anayasann hazrlanmas siyasi gndemde nemli bir ye
re oturdu. Hkmetin giderek otoriterlemesi, gvenlik gleri ile ayrlk
Krt hareketi arasndaki silahl atmalarn anmas ve son olarak Suriye'de
ki gelimelere Trkiye'nin karmas nedeniyle anayasa hazrlama tarnmala
n ksmen snmlendi.

21 1
SlAD raporunda mevcut uygulamann devam savunulmu
tur. Yine tartmal bir alan olan barts yasa konusun
da TSlAD niversite rencilerine barts yasana kar
karken, retmenler, yarglar ve polisler gibi kamu g
revlileri iin yasa savunur.74
TSlAD ile AKP hkmeti arasndaki husumetin zellik
le dernein iki kadn ynetim kurulu bakan Arzuhan Do
an Yalnda ve mit Boyner dneminde bydne dik
kat ekmek gerekiyor. Bu iki kadn bakan, AKP hkmeti
ne kar zellikle eletirel bir durua sahipti; bunu, lkedeki
dini muhafazakarln ykselii konusunda farkl kesimler
den pek ok kadnn endielerini paylayor olmalarna ba
layabiliriz. Hkmet yetkililerinin onlarn eletirilerine tep
kileri, baz alardan, muhafazakar Trk erkeklerinin hakla
rn savunan kadnlar karsndaki hogrszln hatr
latyordu.75
Ekonomik ve sosyal hayattaki toplumsal cinsiyet eitsiz
lii bakmndan, Trkiye'nin uluslararas arenadaki konu
mu aslnda son derece endie vericidir. Hkmet yetkilile
rinin soruna dikkat ekmeye alan kadn rgtlerine ku
lak verdii sylenemez.76 TSlAD kadn istihdamnn son

74 MSIAD, TC Anayasa nerisi, MSIAD, lstanbul, 20 1 1 b; TSlAD, Yeni Ana

yasa Yuvarlak Masa Toplantlar Dizisi: Yeni Anayasan Be Temel Boyutu,
TSIAD, lstanbul, 20 1 1 .
75 AKP evrelerinden Boyner'in eletirilerine verilen kimi tepkiler cinsiyeti
yaklamlar nedeniyle ok ediciydi. Boyner hkmetin "aile deerlerini" ko
rumak adna nternet eriimini kstlama giriimlerini eletirdiinde AKP'nin
nfuzlu bir yesi ve babakan yardmcs Blent Arn onu "pornocu" olmak
la sulamt. Bkz. "Ann'tan TSIAD'a: Pomocu" , Milliyet, 27 Mays 201 1 .
AKP'li milletvekili v e Hak-l'in eski bakan Salim Uslu d a TSIAD'n anaya
sa referandumu karsndaki duruunu tartrken Boyner'e saldrarak "Kon
somatris mesleini icra ediyor," demiti. Bkz. "Uslu: Konsomatris Mesleini
Yapyor", Milliyet, 7 Eyll 2010.
76 Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) tarafndan yaymlanan bi.r is
tatistie gre kadnlarn ekonomik faaliyete katlmnn Trkiye'den az oldu
u sadece alt lke var (rdn, Msr, Fas, Yemen, Umman ve Suudi Arabis
tan). Bkz. UNDP, Human Development Repor, UNDP, New York, 2008. AKP

21 2
derece dk olmas sorununu zmek zere sosyal politi
ka nlemlerince desteklenen bir dizi emek piyasas politika
s nerirken, dier giriimci kurulularn bu konuda genel
likle sessiz kaldklarn gryoruz.77
Din ve dini muhafazakarla farkl baklar kutupla
ma yaratma potansiyeline sahiptir, ama rgtsel ortamda
ki blnmeyi daha ziyade hkmetle ilikilerin doas be
lirlemektedir. Bu anlamda siyasal lslam tabanndan rgt
leri TSlAD'dan ayran eyin, devlet mdahalesine kar
olanlarla olmayanlarn siyasi konumlar arasndaki fark
tan kaynaklanmadn belirtmek gerekir. atma, mda
haleye kar klp klmadyla deil, ne tr bir hk
met mdahalesinin savunulduuyla ilgili olarak biimlen
mektedir.
Birinci Blm'de tarttmz gibi, TSlAD'n kuruluu,
pek ok adan, devletin yaratt burjuvazinin rtn is
pat etmesiyle balantlyd. Yine belirttiimiz zere, ksa va
deli karlarn takibinde, dernek yelerinin hkmet yetki
lileriyle partiklarist ilikileri, resmi bir rgtsel aracla
gerek kalmadan pekala ie yaramay srdrebilirdi. TSlAD
kurucularnn hedefleri ise, her eyden nce hkmet-ia
dam ilikilerinin erevesini yeniden tanmlamak ve gerek

dneminde kadnlarn istihdamndaki son eilimler iin bkz. Aye Bura ve

Burcu Yakut akar, "Structural Change, Social Policy Environment and Fe
male Employment: The Case of Turkey", Development and Chage, 41 (3),
2010, s. 51 7-538.
77 TSIAD (2012), l Dnyasnn Yeni Yasama Dnemine ilikin Beklentileri, T
SIAD, stanbul, 20 12. Dier yandan, Glen balantl Zama gazetesi kadn
larn istihdamna cepheden kar kan bir dizi makale yaymlad. Bu durum
aka Mslman kimliine sahip kadn entelekteller arasnda bile tepkiye
yol at. Nfuzlu bir lslamc olan Ali Bula kesinde kadnlarn istihdamna
kar pek ok makale yaymlad. Bkz. "Kre Eken Huzurevi Bier", Zaman, 26
Mays 201 1 ; "Din, Gelenek ve Modernite Karsnda Kadn", Zaman, 27 Ka
sm 2010; "Kadn istihdam", Zaman, 1 Mays 2010. lslaml kimlie sahip ka
dn entelektellerin tepkileri iin zellikle bkz. Hidayet . Tuksal, "Ali Bu
la'n Yaman elikisi! " , Star, 4 Austos 2010 ve Nihal Bengisu Karaca, "Ali
Bula'n Problemi", Habertrk, 4 Austos 2010.

213
sosyal gerek ekonomik politika srelerinde i camiasnn
konumunu glendirmekti. Zorunlu olarak keyfi siyasi m
dahalenin snrlanmasn ieren bu hedeflerin siyasi nitelikte
olduu aktr. Byk irketler bu tr mdahalelerin yarat
t frsatlar bol bol kullanarak serpilip gelimiti, ama m
dahale ayn zamanda i hayatnda belirsizliin de kaynay
d. TSlAD'n kurulduu dnemde, dernein tabann olu
turan irketler siyaseten istikrarl bir ortamda zenginliin ve
hr teebbsn korunmasna ncelik verecek kadar glen
milerdi. zel teebbse dayal bir kalknma stratejisi er
evesinde siyasi ve ekonomik belirsizlii asgariye indirecek
hkmet politikalar istiyorlard.
Nitekim, TSlAD'n hkmete ynelttii eletirilerin b
yk lde politika srelerinin yanl ve istikrarsz do
asyla ilgili olduunu ve daha fazla ngrlebilirlik tale
bi barndrdn gryoruz. Hukukun stnlne ve de
mokrasiye yaplan vurgularn da rgtsel stratejinin ayrl
maz bir paras olarak bu taleplere dahil edildii grlyor.
zel sektr, hkmetle daha eit bir ortaklk aryordu ve
bu yzden siyasi iktidarn snrlarn tanmlamaya alyor
du.78 TSlAD'n savunduu ekonomik, sosyal ve siyasi d
nmler, demokratik bir rejimde asla istikrar salayama
yacak ekilde iadamlarnn karna gre ynlendirilen bir
irket-devlet modeline uymuyordu. Ayn zamanda zel sek
trn karar alma mekanizmalarnda tamamen siyasi otorite
ye bal kald, ciddi bir devlet zerkliinin olduu otoriter
bir rejim de istemiyorlard.
"Washington Mutabakat Sonras" erevesindeki fikirle
rin uluslararas yanklar henz nem kazanmamken, T
SlAD politika tartmalarna katlmaya ve kamu ynetimi

78 Bu balamda tannm bir hukuk profesrnn TSIAD iin hazrlad "Tr

kiye'de Demokratikleme Perspektifleri" raporu ok nemliydi. Bkz. TSl
AD, Tiirkiye'de Demokratikleme Perspektifleri, TSIAD, stanbul, 1 997a.

214
reformuna ynelik raporlar yaymlamaya balamt. 79 2002
ekonomik krizinin ardndan dernek Dervi'in balatt re
formlar tereddtsz destekledi ve bamsz kurumlarn sis
temli ekonomik dzenlemeler yapmas arsnda bulundu.
Brokratik zerkliin ve Merkez Bankas'nn hkmetten
bamsz olmasnn nemine de vurgu yapt. 80
tk AKP hkmeti dneminde TSlAD, hkmetin re
form srecine ball konusunda umutlu grnyordu ve
kamu ynetimini yeniden yaplandrmaya ynelik giriimle
ri destekledi.81 Ancak, zellikle Kamu lhale Yasas'ndaki de
iikliklerin ardndan, bu iyimser tavr deimeye balad.
Dernek, zellikle ihalelerde istisna kapsamn genileten ve
ihale usullerini deitiren dzenlemeleri iddetle eletirdi.
Bu eletiriler AB'nin Trkiye llerleme Raporlar'yla ayn iz
gideydi ve yasay AB politikalarna gre yeniden formle et
me ve uygulama talebini de ieriyordu.82
TSlAD'n konumu ile hkmetin politika ynelimi ara
sndaki farklar, 2008 ekonomik krizini takip eden IMF g
rmeleri konusunda da aa kt. TSlAD, hkmetin
IMF'yle anlama imzalamay reddetmesinin seime yne
lik siyaseti yansttn ve hkmetin kamu ynetiminin i
leyiiyle ilgili kayglar bir yana braktn ne sryordu. 83
IMF'nin nerdii politika paketi bu kayglarla ilgiliydi ve
vergi idaresinin zerkliini salamaya, zellikle ulam yat
rmlarndaki hzl ykselii kontrol altna almaya, belediye-

79 rnein, bkz. TSIAD, Optimal Devlet: Kamu Ekonomisinin ve Ynetimi

nin Yeniden Yaplanmas ve Kltlmesine Ynelik neriler, TS!AD, lstan
bul. 1995a, TSlAD, Yerel Ynetimler: Sorunlar, zimler, TSlAD, lstanbul,
1995b ve TS!AD, Yerel Ynetimler Yasa Tasla, TSlAD, lstanbul, 1997b.
80 TSlAD ve OECD, Trkiye'de Dzenleyici Reformlar: Ekonomik Dnme Ya
amsal Destek, TSIAD, lstanbul, 2003.
81 TSIAD, Trkiye Ekonomisi 2003, TSIAD, lstanbul, s. 17.
82 "TS!AD: Kamu ihale Kanunu AB'ye Aykn Hale Geliyor", Milliyet, 15 Kasm
2008.
83 Hurit Gne, "TS!AD neden IMF'yi istiyor?", Milliyet, 22 Haziran 2009.

21 5
lere transferleri snrlamaya ve belediyelerin harcama karar
larn effaf ve hesap sorulabilir hale getirmeye ynelik n
lemler ieriyordu.84
TSlAD'n da destekledii bu nlemler, hem AKP hk
meti hem de AKP tabannda yer alan gnll dernekler iin
byk lde kabul edilemez grnyordu. IMF'yle yap
lacak anlamaya ilikin tavrlar her eyden nce "esneklik"
terimine yklenen anlamla ilgiliydi. Bu terim, i hayatnda
ki btn aktrler tarafndan ekonomik rgtlenmenin arzu
edilir bir zellii olarak kabul ediliyordu. Emek piyasas d
zenlemeleri alannda, btn dernekler esnek istihdam uygu
lamalarndan yanayd.85 TSlAD'n emek piyasas esneklii
ne ilikin baz talepleri pek ok sendika asndan kabul edi
lemez konumdayken, slami referanslar kullanan kurulu
lar siyasal lslam oy taban iindeki yelii artan sendikalarla
gayet iyi ilikiler kuruyorlard. Ama TSlAD'n sendikalar
sanayi ilikilerinde nemli aktrler olarak kabul etmesi86 ile
slami dzenin iinde emek rgtlenmelerine nemli bir yer
olmayan uyumlu ii-iveren ilikileriyle ilgili yazlarda ifa
de edilen grler arasnda tam bir ztlk vard.
Esnekliin birbirleriyle atan yorumlar, hkmet m
dahalesi meselesinde de ortaya kt. TSlAD'n aksine, ele

84 Referans, 28 Ekim 2008.

85 "TlSK, TOBB ve T SlAD'n Esneklik Konusundaki Ortak Grleri" , eriim,
8 Eyll 20 13, www .tusiad.org.tr/komisyonlar/sosyal-politikalar-komisyonu/
gorus/tisk-tobb-ve-tusiadin-esneklik-konusundaki-ortak-gorus-ve-onerileri/
ve MS!AD, 201 1 Trkiye Ekonomisi Raporu: Srdrlebilir Byme iin Stra
tejik Dnm, MS!AD, stanbul, 20 l lc.
86 Aslnda AKP hkmeti, giriimci dernekleri ve siyasal Islama yakn emek r
gtleri arasnda sk ilikilerin damga vurduu bir siyasal ortamda TSlAD li
derliinin solcu DiSK ile isizlik ve iilerin koullan konularnda tartmaya
girip anlamaya varmas ilgintir. Bkz. "TSlAD ve DlSK Drt Konuda Ortak
alacak", Milliyet, 8 Temmuz 2010; 'TSlAD ve DlSK lizlie Kar G
Birlii Yapacak", Zaman, 7 Temmuz 2010. Bu toplant TSlAD ile DlSK'in re
ferandum kart ortak bir duruu benimsediinin altn izen Zaman gazete
si tarafndan eletirilmiti. Bkz. "DSK ve TSlAD'n Referandum Tutarszl
", Zaman, 16 Austos 2010.

216
aldmz dier gnll giriimci kuruluu, zel olarak
vergilendirme ve kamu harcamalarnn, genel olarak da h
kmet-iadam ilikilerinn brokratik kontrola tabi olma
sn kendi esneklik anlaylarna aykr buluyorlard. Mese
la BDK'lar eletiriyor ve kimi zaman bu tr st kurullarn
siyasetileri oy tabanna kar sorumluluklarn yerine getir
mekten alkoyduklarn, stelik hesap verirlik ve effaflktan
uzak kurumlar haline gelebildiklerini sylyorlard. Onlara
gre bu dezavantajlar BDK'larn yolsuzluu ortadan kaldr
ma ve poplist eilimleri snrlama konusunda salayabile
cekleri olumlu katkdan daha ar basyordu.87
Bu balamda "reel sektr"n ve ulusal ekonomik kalkn
mann gerekleri ne karlyor ve gerek Dervi reformla
r gerek 2008 sonrasndaki IMF neri paketinin finansal di
siplin ve iyi ynetiim nerileri bu gerekleri ihmal etmek
le eletiriliyordu. Vergi idaresinin zerklii, kamunun alt
yap harcamalarnn snrlanmas, belediyelere fon aktarm
nn kontrol altna alnmas ve belediyelerin harcama karar
larnn effaflatrlmas konusunda IMF'nin yapt neriler
AKP'ye yakn iadamlarnda olumsuz tepkiler doururken,
TSlAD'n gznde IMF'yle imzalanacak anlamann disip
line edici etkisi olumluydu.88
Trkiye'nin AB yeliine yaklamlar da, ekonomi alann
da nasl bir devlet mdahalesi istendiine gre deiiyordu.
Avrupa Komisyonu'nun Kamu hale Kanunu'ndaki deiik
likler ve uygulamalarla ilgili eletirileri TSlAD yaynlarn
da tam destek bulurken, dier kurulular tarafndan gr
mezden gelindi. Trkiye'nin AB'ye katlma srecine aktan
kar kmayan bu kurulular, AB'yle ilikilerin zel sektr

87 MSIAD, Trkiye Ekonomisi 2002, MSIAD, lstanbul, 2002, s. 82.

88 "MSIAD: IMF Yerine Reform Gerek", Milliyet, 9 Haziran 2009; "MSIAD:
Trkiye'nin ihtiyac Stand-by Deil, Yapsal Reformlar ve Yeni Anayasa", Ra
dikal, 9 Haziran 2009.
217
geliiminde yarataca ekonomik avantajlar konusunda p
helerini koruyorlard. Mesela MSlAD'n l 995'te Gmrk
Birlii'yle yaplan anlamaya yapt muhalefet, dernein
konuyla ilgili konumunu ekillendirmeye devam ediyordu.
Gmrk Birlii anlamasnn Trkiye ihracat zerinde
ki olumsuz etkileri, bu dernein destekledii d ekonomik
ilikiler stratejisinde hala vurgulamyordu.89 Esasen OECD
d lkelere ynelmeyi hedefleyen bir d ekonomik iliki
ler stratejisi, ASKON ve TUSKON tarafndan da destekleni
yor, zellikle TUSKON sistemli bir ekilde bu stratej iyi iz
liyordu. lkinci Blm'de tarttmz gibi, Trkiye'nin d
ekonomik ilikilerindeki eilimler sonucunda lkenin ihra
cat ve dorudan d yatrmlarnda OECD d lkelerin pa
y aka artmt.
TSlAD, Trkiye'nin kresel sisteme ekonomik ve siya
sal entegrasyonu konusunda, Avrupa ynl bir yaklam be
nimsemitir. Bu yaklam, "Trkiye'nin nnde kk in
olmakla byk Finlandiya olmak arasnda bir seim bulun
duunu" syleyen dnemin TSlAD bakam mit Boyner
tarafndan da aka ortaya konulmutu.90 Bu szler, Boy
ner'in AB'ye yaklamn Trkiye'deki siyasal demokrasinin
gelecei iin farkl anlamlar tayan kapitalizm eitleri ara
sndaki tercihlerle ilgili olduu yolundaki grlerini ga
yet iyi yanstmaktadr. TSlAD gibi TRKONFED de, ak
a AB yanls bir d ilikiler stratejisini savunmakta ve ge
rek blgesel gerek sektrel seviyelerdeki faaliyetlerle AB'ye
yelik srecini desteklemeye almaktadr. Bu iki kurulu ,
Trkiye'nin AB'ye yelik srecine ballklaryla birlikte, ye
ni piyasalarda i frsatlar yaratlmasna ve hkmetin bu
yndeki gelimelere yapt katklara kar deildir. Ancak,

89 MSlAD, Trhiye Ehonomisi Raporu: Srdrlebilir Byme iin Stratejih D

nm, s. 120.
90 Rportaj iin bkz. Zaman, 19 Aralk 2010.

218
zel olarak Avrupa, genel olarak OECD d lkelerle eko
nomik ilikilerin nem kazanmas, AB'nin ekonomik, top
lumsal ve siyasal kurumlar yeniden yaplandrma dorul
tusunda Trkiye zerindeki etkisini zayflatabilir, dolaysy
la farkl giriimci derneklerinin lkenin geleceine dair ge
litirdikleri rakip toplumsal tahayyllerde hangisinin ne l
de etkili olacan da belirleyebilir. Bu balamda, TSI
AD ve TRKONFED Trkiye'nin AB'ye yelik srecini des
tekleme abalarn her eye ramen srdrmlerdir. Bu ku
rulular, AB'nin 2008 krizi sonrasnda karlat sorunla
ra bakarak Trkiye'nin d ekonomik ilikilerinde OECD d
na yneliin arlk kazanmasn bir kazanm olarak gr
mekten ok, sz konusu sorunlara ilgi gstermi ve zm
lerin aranmas iin yaplan politika tartmalarna katlmaya
almlardr. 91
Ekonominin kurumsal erevesi ve d ekonomik ilikile
rin stratejik ynelimi konusundaki tercihler, aktrlerin eko
nomik karlarndan bamsz deildir. Hukukun stnl
ve brokrasinin zerklii gibi ilkelerin MSlAD, ASKON
ve TUSKON'a ekici gelmemesi, bu kurulularn keyfi siya
si mdahalenin baz iadamlarna avantaj salarken dierle
rini marjinalletirdii bir ortamda yelerinin karlarn da
ha iyi koruyabileceklerine inanmalaryla ilgilidir. Bizim ze
rinde durduumuz nokta, ayrcalkllar ile marjinalletiri
lenlerin ekonomik karlar arasndaki farklarn sadece ir-

91 rnein TSIAD lsanbul'daki Paris Boazii Enstits'nn yllk toplants

na evsahiplii yapt. TSlAD bu toplantda ekonomik krizin AB'ye etkisi, kri
zi amann yollar ve bunlarn Trkiye-AB ilikilerine etkileri konusunda bir
kon[erans dzenledi. Bkz. TSIAD, "Paris Boazii Enstits, lstanbul'da
ki yllk toplantsnda krizdeki Avrupa'nn yaratt frsatlar ve sorunlar ele
ald", eriim, 16 Kasm 2012, www .tusiad.org.tr/blogfparis-bogazici-enstitu
su-istanbuldakiyillik-toplantisinda-krizdeki-avrupanin-yarattigi-firsatlari-ve
sorunlari-ele-aldi/. TRKONFED de Karadeniz Birlii ve Hazar Giriimciler
Konfederasyonu (UBCCE) ve Viyana Ekonomik Forumu'nun evsahipliini
yapt ayn temal bir konferansta yer ald. Bkz. TRKONFED, "Duyurular" ,
eriim, 29 Aralk 2012, www .turkonfed.org/duyuru/basl40.pdf.

219
ketlerin mekansal ya da leksel niteliklerine bakarak anla
layamayaca. Ayn ekilde, rgtsel ortamdaki blnme
nin, i dnyasndaki aktrlerin toplumdaki ve ekonomide
ki gelimelerden bamszmcasna ele alnan dini kltrle
rine atfla aklamas da yararl sonu vermeyecektir. Bu b
lmdeki tartmann gsterdii gibi, ekonomik kar ve dini
gr ile siyasi ilikiler arasndaki nedensellik tek ynl de
ildir. Trkiye'de hkmetin ve hkmet d aktrlerin si
yasi nitelikli faaliyetleri, kar konfigrasyonunun veya dini
kimliin hem ieriini hem de yorumlan biimini etkiler
niteliktedir. Bu balamda, lslam referanslar kullanan der
neklerin oluturduu iliki alar iinde, benzerliin yan s
ra farka da vurgu yaplr; bylece bazlarn ierip bazlarn
dlamak zere bir "biz" ve "onlar" dili yaratlr. Bu yzden,
rgtsel ortam iindeki ilikiler Trkiye siyasetine damgas
n vuran kutuplamay hem yanstr hem de bu kutuplama
ya katk yapar. Bundan sonraki blmde, bu kutuplamann
tezahrleri hem ulusal hem de yerel dzeyde tartlacak.

220
 BfSjNCj BLM

Yerel Dzeyde Kutuplama

AKP dneminde Trkiye siyasi ortamnda youn bir top

lumsal kutuplama yaand ve hkmetin siyasi direnie ve
muhalif gruplara ka hogrs giderek azald. 2000'lerin
ortalarndan itibaren, toplumdaki muhafazakarlamaya kar
kan STK'lar,1 hkmetin neoliberal politika ynelimini
yksek sesle eletiren sendikalar2 ve muhalefet partilerinin

Bunlar arasnda ada Yaam Destekleme Dernei'ne (YDD) dzenlenen

operasyon dikkate deerdir. Dernek lkenin geri kalm blgelerinde okul in
a etme ve burs verme konularnda ok aktifti ve Glen cemaatinin faaliyetle
rine alternatif olarak grlyordu. Ayrca dernek Trkiye eilim sisteminde
kzlarn saysn anrmak iin pek ok kampanya dzenlemiti. Dernek AKP
hkmetine kar darbe yapmak iin askeriyedeki gruplarla ibirlii yapmak
la suland. Bkz. "ada Yaam'a Baskn", Vatan, 13 Nisan 2009. zellikle
Glen hareketiyle balantl gazeteler ve dergiler, dernei AKP'ye kar plan
lanan darbenin szcs ve orta olmakla suladlar. Bkz. "Trkan Saylan'a
Ar ithamlar'', Zaman, 16 Nisan 2009; "Ergenekon'da Karanlk ittifak", Aksi
yon, no. 750, 2009; "Tuamiralden YDD'ye Mekup", Zaman, 28 Ocak 2010;
"Albaydan Saylan'a; Deniz Kuvvetleri'nde Alt-yap Tamamland, Bildirmek is
terim" , Zaman, 19 ubat 2010.
2 rnein, Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu (KESK) eitli dava
larla uramak zorunda kald. Konfederasyon neoliberal gndemi eletirme
nin yan sra Krt meselesinde de sesini ykseltiyordu. Konfederasyon ye
lerinin ou PKK ve KCK ile ilikileri olduu sulamasyla tutukland. Bkz.
"KESK ve Eitim-Sen'e Bask" , Milliyet, 26 Haziran 2012; "Devletten Aylk 2

221
elindeki belediyeler sert denetimlere ve davalara maruz kal
dlar.3 Sulamalardan bazlar ekonomik uygulamalardaki
dzensizliklerle ilgiliydi, ama hedef alnan baz bireyler yar
glanma tehdidiyle karlatlar.4
ladamlan camias da bu gelimelerden etkilenmi, Dr
dnc Blm'de tartld zere farkl iadam dernekle
rinin savunduu rakip sosyal proj eler, kutuplam toplu
mun ayrlmaz unsurlar haline gelmiti. Vergi denetim sis
temi ve muazzam vergi cezalarnn medya devi ve iada
m Aydn Doan'm medya imparatorluunu datmasn
dan ve genelde Trkiye'deki eletirel gazetecilii snrla
dndan zaten bahsetmitik. ktidardaki politikaclarn,
zellikle de Erdoan'm, byk sermaye gruplarnn yer al
d TSlAD'a ynelik tehditlerini ve korkutma giriim
lerini de tartmtk. Daha sonraki bir aamada TOBB'un
liderlii de hkmetin husumetine hedef oldu ve kamu
mfettileri, TOBB'la balantl gerek ticari gerek ticaret
d kurulular ziyaret etmeye baladlar. 5 Bu gelimeler
den nce de AKP hkmeti ile TOBB arasndaki ilikile
rin uyumlu olduu sylenemez. TOBB'un 28 ubat sre
cinde RP liderliindeki koalisyon hkmetine kar geli
en muhalefette aktif rol almas , ikinci AKP hkmeti d
neminde aka siyasetin gndemine yerletirilmi, hat
ta TOBB Ynetim Kurulu Bakam'mn hkmete kar si-

Milyon TL alan KESK 'Son Dnemde KCK'nn Etkisine Girdi,' iddias", Za

man, 2 Temmuz 2012.
3 CHP ve Krt hareketin temsilcisi olan Bar ve Demokrasi Partisi (BDP) tara
fndan ynetilen birok belediye soruturma ve davalarla kar karya kald.
Bkz. "Belediyesine Bak Soruturmasn Al", Milliyet, 17 ubat 2012. BDP'li 31
belediye bakam PKK ve KCK ile balantl olduu gerekesiyle tutukland.
4 CHP yesi ve lzmir Bykehir Belediyesi bakan Aziz Kocaolu'nun yarg-'
!anmas bu duruma rnektir. "CHP'li lzmir Bykehir Belediyesi'ne Soru
turma'', Hrriyet, 22 Kasm 201 1.
5 "Nakit Zengini TOBB'un Drt itiraki incelemeye Alnd", Zaman, 4 Mays
2010.

222
yasi bir komploya kart iin tutuklanabilecei sylen
tileri yaylmt. 6
En azndan 2000'lerin sonuna kadar ciddi bir aznln
-iadamlar dahil- marjinalletirildiini hissetmesi ayrca
lkl statsn kaybeden eski elit kesimin honutsuzluu
nun ifadesi olarak aklanm ya da grmezden gelinmitir.
Muhafazakar tara giriimcilerinin ekonomik hayatta var
lnn kuvvetlenmesiyle deien ekonomik g dinamik
leri, siyasi gerilimlere ilikin bu tehiste nemli bir rol oy
namtr. Bu analiz hattnn corafi odan biimlendiren
de, sanayinin yer deitirmesi ve devletin lek deitirme
sine ilikin Fordizm sonras akmlarn altn izen literatr
olmutur. Bu literatrde, sanayinin yer deitirme leine
dair eletirel baklara pek yer verilmez. Eski sanayi metro
pollerinin ekonomik nemindeki deiim sonucu ykselen
tara kentleri su gtrmez bir gereklik olarak sunulmutur.
Benzer ekilde, merkezi ve yerel karar mercileri arasndaki
ilikileri biimlendiren ve tara kentlerindeki i hayatn et
kileyen siyasi faktrler de yeterince ele alnmamtr.
Baz aratrmaclar, belediye yetkilileri ile eitli aktrler
-sanayi ve ticaret odalar, merkezi ynetimin tara tekila
t, niversiteler ya da blgeye ekonomik yatrm projeleri

ni yrten veya finanse eden ulus-st kurumlar- arasn

daki yerel ibirliklerinin nemine dikkat eker ve bunlarn
yerel ynetim yaplarn ve bu yaplarn ekonomik getiri
lere etkisini biimlendirdiini belirtirler.7 Fakat belediye
ler ile merkezi hkmet arasndaki siyasi atmalar ve ye-

6 "Balyoz'un Babakan' Hisarcklolu'ydu", Milliyet, 23 Ocak 2010; "Renkten

Renge Giren TOBB ve TSlAD", Zaman, 20 Austos 2010.
7 Anl Atav ve Ayda Eraydm, "Different Forms of Governance: Responses of
Two Metropolitan Regions in Turkey to State Restructuring", Urban Affairs
Review, 47 ( 1 ) , 201 1 , s. 84-128; Bayrba, "Loca\ Entrepreneurialism and Sta
te Re-scaling in Turkey", Bayrba, "Pro-Business Loca! Govemance and (Lo
ca!) Business Associations: The Case of Gaziantep."

223
rel dzeydeki siyasi yarlmalar konusunda pek az ey sy
lenmitir.
Trkiye i dnyas iindeki siyasi yarlmalar, siyasal ls
lam'n oy tabann oluturan muhafazakar taral Mslman
burjuvazi ile eski sanayi merkezlerindeki kkl ve sekler
iadamlar arasnda bir ikilie indirgemenin imkansz oldu
unu nceki iki blmde belirtmitik. Bu blmde, nce sa
nayinin yer deitirme eilimini ve tara kentlerinin Trki
ye ekonomisindeki mevcut konumunu tartarak, bu sav
mz srdreceiz. Blgesel ekonomik kalknmann snrla
rna ve stanbul ile hinterlandnn ekonomik neminin de
vam ettiine dikkat ekmeye alacaz. Sonra da ulusal
dzeydeki siyasi kutuplamann farkl blgelere nasl yan
sdna ve yerel siyasi dinamiklere bal olarak farkl baa
r dereceleriyle nasl idare edildiine bakacaz. Yerel aktr

ler arasndaki ilikilerin doasnn ekonomik gelimeye et

kisini reddetmeksizin, merkezi hkmetin ekonomiye m
dahalesinin hala yerel ekonomik baarda nemli bir belir
leyici olduunu gstereceiz. Halbuki devletin yeniden l
eklendirilmesine ilikin savlar genellikle bu gereklii gr
mezden gelir.
Bu tartma, Gaziantep, Kayseri ve lzmir'de srdrlm
alan almalarna dayanyor. Bunlarn ilk ikisi, yerel kal
knmann baarl rnekleri arasnda gsteriliyor. Bu ehir
lerin baars, zellikle AKP dneminde ihracat faaliyetinde
nemli bir azalma gerekleen zengin bir metropol olan lz
mir'in baarszlyla tam bir ztlk oluturur. Yerel ekono
mik kalknma dinamiklerini kavrayabilmek iin ehirde
ki giriimci derneklerinin temsilcileri ve nde gelen iadam
laryla derinlemesine grmeler yaptk.8 Aratrmamz sra-

8 Proje Haziran 2009 ile Nisan 2010 arasnda Fransz aratrma kuruluu FA
SOPO (Fonds d'analyse des societes politiques) ibirlii ve Agence Franaise de
Developpement (AFD) mali desteiyle Boazii niversitesi Sosyal Politika Fo
rumu emsiyesi altnda gerekletirildi.

224
snda hem Kayseri'nin hem de Gaziantep'in belediyesi AKP
tarafndan ynetiliyordu. zmir'de ise belediye CHP'nin elin
deydi ve ehir genelde siyasal slam'a, zelde ise AKP hk
metine muhalefetin nemli bir mecrasyd.

YEREL SANAYLEME
VE KALKINMANIN SINIRLARI

Sanayinin yer deitirmesi zerine literatrde be ehir ba

arl blgesel sanayileme rnekleri olarak ele alnr: De
nizli, Gaziantep, Kayseri, Konya ve Kahramanmara . 9 Bu
be ehrin her birinde ekonomik bymeyi ve sanayileme
trendlerini takip edemedik, nk TK'in 2000'lerde ver
dii resmi istatistiklerde sadece blgesel verilere yer verili
yor ve tedarik edilen istatistiki bilgiler NUTS 2 seviyesinde
ayn blgesel kmeye ait farkl kentlerin verileriyle bir ara
da bulunuyor. Fakat stanbul Sanayi Odas tarafndan hazr
lanan "Trkiye'nin Birinci ve kinci 500 Byk Sanayi Ku
ruluu" listeleri kentler dzeyinde veri sunuyor. Ayrca eli
mizde ayr bir ihracat verisi ve her kentte yerel finansal geli
imin gstergesi olarak kullanlabilecek banka mevduatlar
nn dalm verileri de bulunuyor. Aada bu verileri kulla
narak bu be ehrin yakn dnemdeki ekonomik performan
sn, sanayi geliiminin daha nce balad ve ekonomik ba-

9 Bkz. Pamuk, "Globalization, Industrialization and Changing Politics in Tur

key" , Filiztekin ve Tunal, "Anatolian Tigers: Are They for Real?"; Eraydn,
"Sanayinin Anadolu'ya Yaygnlamas ve Son Dnem Gelien Yeni Sanayi
Odaklar" ve Aye Bura ve Osman Savakan, "Yerel Sanayi ve Bugnn Tr
kiye'sinde l Dnyas", Toplum ve Bilim, l l8, 2010, s. 92-123. Kayseri ve Ga
ziantep hem 'Trkiye'nin Birinci 500 Byk Sanayi Kuruluu" hem "Trki
ye'nin lkinci 500 Byk Sanayi Kuruluu" listelerine giren yerel sanayi kuru
lularnn says bakmndan en baarl ehirler arasnda yer almaktadr. Ay
rntlar iin bkz. Bura ve Savakan, "Yerel Sanayi ve Bugnn Trkiye'sinde
i Dnyas."

225
kmdan ileri be metropolle, yani stanbul, Kocaeli,10 zmir,
Bursa ve Ankara'yla karlatracaz.
"Trkiye'nin Birinci ve kinci 500 Byk Sanayi Kurulu
u" zerine bulabildiimiz veriler Denizli, Gaziantep, Kay
seri, Konya ve Kahramanmara'tan oluan ilk grupta b
yk iletme geliimi ynnde bir trend olduunu gsteri
yor ve bu trend zaten 1980'lere ve 1 990'lara kadar gtr
lebilir. Tablo 5 . l 'de grld zere, 1980'de "Trkiye'nin
Birinci 500 Byk Sanayi Kuruluu" listesinde Kayseri'den
dokuz, Denizli'den be irket vard. Bu rakamlar 1 996'da 1 3
v e 1 2'ye kt, 20 1 2'de ise bu illerden 1 2 ve 1 0 irket liste
de yer ald. Yeni gelien dier ehir olan Gaziantep, Kon
ya ve Kahramanmara'tan ise l 980'de "Trkiye'nin Birin
ci 500 Byk Sanayi Kuruluu" listesine hibir irket gire
memi. 1 996'da sekiz, drt ve iki, 201 2'de ise 23, dokuz ve
sekiz iletmenin srasyla bu illerden olduunu gryoruz
(Tablo 5 . 1 ) .

TABLO 5.1 "Trkiye'nin Birinci 500 Byk Sanayi Kuruluu" Listesinde yer alan
Eski ve Yeni Sanayi Blgelerindeki irket Says (1 980-2012)

l 1 980 1 990 1 996 2000 2001 2002 2007 2008 2009 20 1 0 201 1 20 1 2
lstanbul-
Kocaeli 259 244 246 243 244 237 252 255 242 244 228 230
Ankara 27 23 22 31 25 24 26 27 29 28 27 29
lzmir 59 49 59 51 52 46 32 36 38 30 32 33
Bursa 21 19 24 27 32 37 33 31 31 29 27 23
Adana 19 18 13 12 12 12 10 11 11 12 12 12

Kayseri 9 8 13 15 14 14 s 13 14 10 12 12
Denizli 5 4 12 11 12 13 10 9 9 11 11 10
Gaziantep o 4 8 8 10 9 11 10 16 16 19 23
Konya o 3 4 5 4 5 5 7 8 7 8 9
K.Mara o 2 3 3 3 3 3 6 7 6 8

Kaynak: lstanbul Sanayi Odas, Trkiye'nin Birinci 500 Byiik Sanayi Kuruluu Listesi ( 1 980, 1 990,
1996, 2000, 2008, 2010, 201 1,2012 yllarna ait).

10 Son on ylda lsanbul'un sanayilemesi, retim faaliyetlerinin ehir snrlar

n ap hinterlandna kaymasyla ilerledi. Bu yzden lsanbul'daki gelimeleri
degerlendirirken Kocaeli'yi de hesaba katyoruz.

226
 "Trkiye'nin !kinci 500 Byk Sanayi Kuruluu" listesine
giren irket saysnda da benzer bir deiim grlyor (Tab
lo 5 . 2) .

TABLO 5.2 "Trkiye'nin kinci 500 Byk Sanayi Kuruluu" listesinde yer alan Eski
ve Yeni Sanayi Blgelerindeki irket Says (1 990-201 2)

il 1 990* 1 996 2000 2001 2002 2007 2008 2009 201 0 201 1 201 2

lstanbul-
Kocaeli 1 81 297 282 263 279 246 229 236 219 208 206
Ankara 10 14 22 20 16 20 23 26 24 22 22
lzmir 31 58 45 45 47 47 50 45 38 41 38
Bursa 7 16 18 18 25 26 33 40 39 38 41
Adana 7 4 5 4 5 10 12 13 13 17 14

Denizli 4 12 15 20 19 16 13 11 10 9 11
Kayseri 2 3 5 8 11 14 14 11 20 17 18
Gaziantep 6 8 8 10 7 18 21 16 20 24 27
Konya 3 6 5 5 7 11 13 13 14 15 14
K.Mara 3 3 5 5 8 8 10 10 9 8

(*) 1 990 ylnda liste 325 firmann katlmyla oluturulmu.

Kaynak: lstanbul Sanayi Odas, Trkiye'nin kinci 500 Byk Sanayi Kuruluu ( 1 990, 1 996, 2000,
2008, 2009, 201 0, 201 1, 2012 yllarna ait).

Bu rakamlar, taradaki ekonomik gelimenin yeni canla

nna dikkat ekiyor. Ama bilhassa finans sektrnde b
yme byk metropollerde younlam durumda. Tab
lo 5 .3'te gsterildii gibi, be gelimi metropoln, toplam
banka mevduat iindeki pay 1 996'dan beri az oranda art
m durumda. 20 1 2 ylnda bu oran eski sanayi metropolle
rinde yzde 75,3'ken, yeni gelien illerin pay yzde 4 civa
rndayd.
hracat faaliyetinin blgesel dalmna bakldnda
da benzer bir gzlem yaplabilir. Erken sanayileen be il
1 996'da Trkiye'nin toplam ihracatnn neredeyse yzde
80'ini gerekletirirken, ayn yl Denizli, Konya, Kayseri,
Gaziantep ve Kahramanmara'n ihracattaki pay 2,95'te kal
m durumdadr. 20 1 2'de ikinci grubun oran yzde 7,77'ye
kyor. Bu dnemde ihracat hzla artt iin gelimi met-

227
TABLO 5.3 Banka Mevduatlarnn Eski ve Yeni Sanayi Merkezlerindeki Dalm
(1 996-201 2) (%)
l 1 996 2000 2001 2002 2007 2008 2009 20 1 0 201 1 2012
lstanbu 1-Kocael i 43,0 46,80 48,7 43,7 44,9 46,9 47,30 4 7, 1 0 47,50 49,3
Ankara 1 9,4 20,8 1 7, 1 1 6,9 1 9,2 1 7, 7 1 6,2 1 7,30 1 7,4 1 6, 5
lzmir 6,7 5,9 5,9 5,8 6, 1 0 6,2 6,2 5,9 5,8 5,7
Bursa 2,6 2,3 2,6 2,6 2,6 2,5 2,5 2,5 2,4 2,3
Adana 1 ,6 1 ,7 1 ,6 1 ,6 1 ,8 1 ,8 1 ,8 1 .7 1 ,6 1 ,5

Toplam 73,3 77,5 75,9 70,6 74,6 75, 1 74 74,5 74,7 75,3

Denizli 1 ,0 0,8 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9
Kayseri 1 ,0 0,8 1 ,0 0,9 0,9 0,9 1 ,0 1 ,0 0,9 0,9
Gaziantep 0,7 0,5 0,7 0,7 0,6 0,7 0,7 0,7 0,8 0,7
Konya 1 ,1 0,8 0,9 1,1 1 ,0 1 ,0 1 ,0 1 ,1 1 ,1 1,1
Kahramanmara 0,3 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3

Toplam 4, 1 0 3, 1 3,8 3,9 3,7 3,8 3,9 4 4,0 3,9

Kaynak: Trkiye Bankalar Birlii, statistiki Raporlar, eriim, 14 Haziran 2013, http;//www.tbb.org.
tr/tr/ban ka-ve-sektor-bi lgi leri/istatisti ki-raporlar/59.

ropollerin ihracat paynda da bir ykseli gzlemleniyor.

rnein lstanbul-Koceli'nin Trkiye'nin ihracatndaki pay
1 996'da yzde S l ,80'ken, 201 2'de bu orann yzde 58,2'ye
ktn gryoruz (Tablo 5-4) .

TABLO 5.4 Eski ve Yeni Sanayi Blgelerinin Toplam hracat indeki Paylar
(1 996-201 2) (%)
l 1 996 2000 2001 2002 2007 2008 2009 20 1 0 201 1 201 2
lstanbul-Kocael i 5 1 ,8 52,8 5 1 ,70 61 ,70 6 1 ,0 6 1 ,9 58,9 54,97 54,70 58,20

Ankara 1 ,60 1 ,50 1 ,40 4,20 3,95 4,0 4,8 4,93 4,90 4,68
lzmir 1 8, 7 1 8,40 1 8,70 7,70 6,0 5,9 6,0 5,86 6,0 5,70
Bursa 4,50 7,00 8,80 9,60 8,46 8,40 8,90 9,37 8,70 7,30
Adana 1 ,70 1 ,05 1 ,0 1 ,2 7 1,10 0,9 1,10 1,18 1 ,30 1 ,2 5

Toplam 78,30 80,75 8 1 ,6 84,47 80,50 8 1 , 1 0 79,70 76,31 75,60 77, 1 3

Kayseri 0,80 0,80 0,90 1 ,0 0,9 0,9 0,95 1 ,02 1, 08 1 ,03

Denizli 0,9 1 ,00 0,80 1 ,90 1 ,90 1 ,70 1 ,50 1 ,86 1 ,90 1 ,72
Konya 0,40 0,20 0,20 0,40 0,65 0,70 0,72 0,85 0,86 0,83
Gaziantep 0,80 1 ,30 1 ,50 1 , 70 2,28 2,50 2,90 3,89 3,0 3,69
Kahramanmara 0,055 0, 1 0 0, 1 5 0,30 0,30 0,30 0,42 0,46 0,52 0,50

Toplam 2,95 3,40 3,55 5,30 6,03 6, 1 0 6,49 8,08 7,36 7,77

Kaynak: TIK, Foreign Trade Statistics, eriim, 1 Eyll 2013, http;//www.turkstat.gov.tr/PreTab-

lo.do?alt_id=1 046.

228
 hracat performansnda blgesel trendlere dair verilerin,
yeni gelien illerin ihracat retimiyle ilgili performanslar
nn azmsanmasna yol aaca sylenebilir. Bununla birlik
te, bu blgesel iblm deiik merkezlerin kresel meta
zincirlerindeki yerini gsteriyor olabilir; bu zincirlerde eko
nomik bakmdan ileri olan kentler snai retiminden ok fi
nans, tasarm ve pazarlamada uzmanlar. Ayrca sanayinin
yer deitirmesinin illaki daha gelimi metropollerle ba
lar olmayan bir tara geliim srecine iaret etmediini de
gsterebilir. Hatta gelimi metropoller sanayi faaliyetleri
nin yerini deitirerek ekonomik tahakkmlerini koruyabi
lir. Gaziantep ve Kayseri'deki nde gelen iadamlaryla yap
tmz grmelerde lstanbul'un ekonomik nemini koru
duuna dair bir farkndalk gzlemledik. Gerek Avrupa'da
ki gerek Avrupa dndaki piyasalara ihracat, bu firmalar iin
nem tayordu . Ama firmalarnn baarl ihracat perfor
manslarna ramen, bu iadamlar, ekonomik verimlilik ve
i gelitirme bakmndan ileri lstanbul'dan yrtmenin da
ha iyi olacan belirtiyorlard ve ou firmann lstanbul'da
ubesi vard. Daha byk ehirlere tanmamalarn da eko
nomik nedenlerle deil, kendilerini daha rahat hissettikleri
memleketlerine duygusal ballklaryla aklyorlard.
OECD blgesindeki tm lkeler gibi Trkiye de 2008
ekonomik krizinden etkilendi. stanbul-Kocaeli blgesin
deki krizin yaratt sorunlar, yeni sanayileen illerden ya
plan ihracat telafi edemedi, nk yeni sanayileen illerin
dikkat ekiciliine ramen asl ihracat bymesinin moto
ru sanayilemi illerdi. 2008 ile 20 1 2 arasnda bu be eski
metropoln ihracattaki pay yzde 8 1 , l O'dan 77, 1 3'e gerile
di. Bu arada be yeni sanayileen ilin ihracat pay da toplam
hacmin yzde 6 , l 'inden 7 ,77'ye kt.
Farkl illerin ekonomik performansn deerlendirmek
iin yeni gelien iller ile eski metropoller konusundaki ve-

229
rileri karlatrmak faydal olacaktr. Yeni gelime alanla
r iinde, ihracat retimi ve i gelitirmedeki dikkate deer
performans bakmndan Gaziantep gze arpyor. Trki
ye'nin toplam ihracatnda Gaziantep'in pay dier drt ilin
kinden ok daha fazla artyor, ve Gaziantep kkenli irket
lerin "Trkiye'nin Birinci ve !kinci 500 Sanayi Kurulula
r" listelerindeki temsiliyetine sadece Kayseri yaklaabiliyor.
Be eski metropolde gzlemlenen trendler arasnda da fark
llklar var. hracat bymesi hala stanbul-Kocaeli blgesin
de younlam olmakla birlikte, dier eski metropollerin ih
racat paylarnda da deiiklikler meydana geldi. Birincisi,
ekonomik geliimin sanayiden ziyade hizmet sektrnde ya
and bakent Ankara'nn ihracat paynda ykselme oldu.
ikincisi, erken sanayileen illerden biri olan Bursa da lkenin
ihracatndaki paym artrd, ama art miktar Ankara'nn ge
risinde kald. ncs, lzmir'in ihracat performansnda sert
bir d yaand ve 1996'da 18,7, 2000'de 18,4 olan ihracat
pay 2008'de yzde 5 ,9'a geriledi. Ayn dnemde zmir k
kenli irketlerin "Trkiye'nin Birinci 500 Byk Sanayi Kuru
luu" listesindeki konumu da geriye dt. lzmir'de gerek
letirdiimiz grmelerde yerel iadamlan camiasnn mer
kezi hkmetin ayrmc uygulamalarndan endie duydu
unu grdk. CHP'li belediyenin iktidarda olduu zmir'de,
kentin genelde siyasal slam'a, zelde AKP'ye muhalefeti y
znden cezalandrld ynnde yaygn bir kanaat vard.
Alan aratrmamzda merkezi hkmet mdahalesinin
-dolaysyla merkezi hkmet yetkilileri ile belediye arasn
daki ilikilerin- yerel i evrelerinde hala etkili olan siyasi
faktrlerin nemli bir vehesi olduunu gzlemledik. Ama
i faaliyetinin siyasi balam, ayn zamanda, yerel camia iin
deki potansiyel gerilimler ve farkl rgtsel aktrlerin ve n
de gelen iadamlarnn bu gerilimleri zme ya da zmeme
durumlar tarafndan belirleniyordu .

230
 YEREL AKTRLER VE MERKEZ H KMET

Drdnc Blm'de bahsettiimiz gibi, gerek TOBB gerek

yerel sanayi ve ticaret odalar lkenin siyasi hayatnda dai
ma merkezi bir rol oynamtr. ok partili dnemde pek ok
hkmet TOBB'un ve tekil odalarn kontroln eitli yol
larla salamaya alt. Fakat lke apndaki bu devasa r
gtlenmenin tam anlamyla hkmetin kontrolne geme
si mmkn olmad.
TOBB ve yerel sanayi ve ticaret odalarnn idari kadro
lar, AKP hkmetinin husumeti karsnda hkmete y
nelik eletirilerinde daha sakngan davranyor olabilir, ama
tehdide daha iyi direnebiliyorlar. TOBB, l 990'lardan bu ya
na ticari giriimleri, ortak sosyal projeleri ve kamu politika
s kurumlarna resmi dahli sayesinde nemli bir g ve oto
rite kazand. 1 1 TOBB'un ve onun emsiyesi altnda kurulan
rgtlerin yan-kamusal ilevlerinden bazlarn AKP hk
metine daha yakn rgtlere aktarmak iin baz giriimler
olsa da, bu giriimler genel kurumsal yapy ok az etkiledi.
Bu yapy bozmak gerekten devrimci bir adm olacak, siya
si ve ekonomik ortamda alkantlar yaratmadan gerekleti
rilemeyecektir.
Bu yzden TOBB ulusal dzeyde konumunu korudu, sa
nayi ve ticaret odalar da yerel rgtsel ortamda nemli ak
trler olmay srdrd. zmir, Gaziantep ve Kayseri'de g
rtmz herkesin de belirttii gibi, odalar yerel ekono
mide merkezi role sahipti, nk ok sayda yeleri vard
ve ellerinde nemli ekonomik kaynaklar bulunuyordu; ay
rca resmi ayrcalklar nedeniyle tekil iadamlar, ruhsat i-

11 TOBB'un 21 ticari ve 1 3 ortak sosyal giriiminde ibirlii yapt aktrler ara

snda belediyeler, yerel sanayi ve ticaret odalar, devlet bankalar ve zel ban
kalar, ayrca KOSGEB gibi kamu kurulular bulunmaktadr. Ayrntlar iin
bkz. TOBB, "tirakler", eriim, 1 Haziran 2013, www.tobb.org.tr/Istirakler
Mudurlugu/Sayfalar/Istirakler.aspx.

231
leri ve yatrmlarla ilgili dier brokratik usullerde odala
ra bavurmak zorundaydlar. Odalarn temsil gcnn ga
yet iyi anlaldn ve iadamlarnn karlarn dile getir
me ve takip etme bakmndan en uygun aktrler olarak g
rldklerini gzlemledik. Yerel ve merkezi hkmetler d
zeyinde kararlar etkileme gleri de ehrin ekonomik geli
iminin nndeki engelleri kaldrmak bakmndan can alc
nemde grlyordu.
Yerel gnll iadam derneklerinin temsilcileri, kendi
rgtlenmelerini odalarn alternatifi olarak grmyorlar
d. Onun yerine yerel ticaret ve sanayi odalarnda etkili ol
maya alyor, hatta belki TOBB ynetiminde kontrol sala
may dnyorlard. Yerel odalarn ynetim organlar iin,
zellikle de sektr komiteleri iin yaplan seimler, gnll
dernekleri ile tekil iadamlar arasndaki gerilimlerin teza
hr ettii nemli bir aland. Seimlerin sonular ve odalarn
kutuplamay artrmak yerine azaltma kapasitesi, yerel siya
sal dinamiklere balyd. nde gelen iadamlar da, siyaset
ile i dnyas arasndaki ilikilerin biimlenmesinde nem
li bir rol oynuyorlard.
Gnll giriimci derneklerinin yerel i ortamlarndaki
etkilerinin de eitlilik gsterdiini gzlemledik. rgtsel
ortamn ortak zelliklerinden biri ASKON'un yerel dzey
de nemli bir aktr konumunda olmamasyd. Kayseri' deki,
zellikle de Gaziantep'teki byk giriimciler arasnda M
SlAD yeleri vard. Ama kaynaklar ve faaliyet kapsam ba
kmndan, bu dernein yerel ubeleri lstanbul'daki merke
zi ynetimin glgesinde kalmt. Aslnda MSlAD Kayseri
ubesinin genel sekreteri, Kayseri'dekiler dahil olmak zere
pek ok taral iadamnn lstanbul'daki merkez ubeye ye
olmak istediini, nk girdilere, teknolojik bilgiye ve piya
saya alma frsatlarna ulama bakmndan bunun daha fay
dal olduunu dndklerini belirtti. liki sermayesi fr-

232
satlan asndan, merkez ube yerel ubelerden ok daha et
kili grlyordu.
Bununla birlikte, yerel ubeler nde gelen siyasi ahsi
yetlerin davet edildii seminerler rgtlemek gibi faaliyet
ler zerinden kentte belli bir rol oynuyordu. Bu tr MSl
AD faaliyetlerinin Gaziantep ve Kayseri gibi daha dindar
muhafazakar tara illerine nazaran esasen sekler bir ehir
olan lzmir'de daha nemli grlmesi ilgintir. MSAD , ay
n zamanda, zmir Blgesel Kalknma Ajans'nn1 2 aktif ye
lerindendi.
Bu ehirde MSlAD ile TUSKON'un greli nemi ara
snda negatif bir iliki gzlemledik. Gaziantep, Kayseri ve
lzmir'de bulunan baz iadam dernekleri TUSKON'un bl
gesel federasyonlar olan GUNSlAF , ANFED ve ESIDEF'e
yeydi. 1 3 Daha sonra bir araya gelip TUSKON 'u olutu
ran yerel dernekleri rgtleme inisiyatifleri, Kayseri ve Ga
ziantep'te l 990'larda balam ve 2000'lerde konfederasyo
nun kurulmasyla daha etkili bir hal almt. Aslnda Gazi
antep'teki Hr Sanayici ve ladamlar Dernei (HRSlAD),
TUSKON bnyesinde yer alan nemli derneklerin banda
yer alyordu. Dier yandan, TUSKON zmir'de ancak AKP
hkmeti dneminde aktiflemi ve rgtsel faaliyetlerine
hz kazandrmt. TUSKON'un lzmir'deki etkisi snrl kal
d ve mevcut rgtsel baarsn da byk lde merkezi
hkmetten grd sistemli destee borlu olduu yolun-

12 Kalknma Ajanslar 2006'da AB'nin mali desteiyle kuruldu. Ksa sre iin
de ajans says 26'ya kt. Yrtme kurullar devlet kademelerinden temsilci
lerin yan sra STK temsilcilerinden oluuyordu. Ajanslarn ba sorumluluu
devlet organlarnn, belediyelerin, i dnyasnn ve STK'larn kalknma proje
lerini finanse etmek ve denetlemekti. Kalknma ajanslarnn yaps, ayrcalk
lar ve sorumluluklar iin bkz. "5449 Sayl Kalknma Ajanslarnn Kurulu
u, Koordinasyonu ve Grevleri Hakknda Kanun", Resmi Gazete, no. 26074,
8 ubat 2006.
l3 Bu yerel rgtlenmeler Gaziantep'te HRSIAD, Kayseri'de Kayseri Gen Sa
nayici ve ladamlar Dernei (GESIAD), lzmir'de ise lzmir ladamlar Derne
i ve lzmir Gen Sanayici ve ladamlan Dernei'dir.

233
da yaygn bir kan olutu. ESlDEF'e ve ona bal dernekle
rin toplantlarna yksek dzey siyasetiler katlrken, yerel
odalarn bile hkmetten byle bir ilgi grmediine dair yo
rumlar duyduk. Grtmz bir TRKONFED temsilci
si, AKP hkmeti iktidardan dtnde TUSKON'a ne ola
can hakikaten merak ettiini belirtiyordu.
Gaziantep'te TUSKON'la balantl HRSlAD, eski M
SlAD temsilcilerinin de aralarnda bulunduu bir grup tara
fndan kuruldu ve ilk bata baz gerilimlere yol at. Ama ye
rel dzeyde MSlAD ile TUSKON arasndaki ilikiler lstan
bul'dakinden ok daha skyd. Yrtme kurulu yeleri r
tyordu ve iki rgte de ye olan pek ok giriim vard.
rnein, Gaziantep'teki nfuz sahibi giriimci ailelerden bi
ri olan Nakpolu'nun hem MSAD hem HRSIAD'da ye
likleri vard ve iki rgtn de gcne ve prestijine nem
li katklar salyordu. Bununla birlikte, MSlAD, Gaziantep
ve Kayseri'de TUSKON yesi derneklere daha tabi konum
dayken, zmir' de nispeten bamsz bir varla sahipti.
Glen hareketine bal rgtlenmelerin, bu ehirlerin
nde de yer yer bariz kayg ve potansiyel atma kay
na olduu iddia edilebilir. lzmir'de grtmz kiile
rin ou iadamlar camias ile belediye arasnda uyumlu bir
iliki olduunu ve odalar ile TRKONFED'e bal gnll
derneklerin eitli faaliyetlerde sk ibirlii yaptn belirt
ti; TUSKON ise tpk AKP'ye yakn dier i dnyas aktrle
ri gibi az bir tesire sahipti. Grmecilerden biri yle dedi:
"lzmir lzmir'dir, burada Glen cemaati yeleri bile dier e
hirlerdekinden farkl ve daha ak grldr." Ancak, g
rmecilerin ou ayn zamanda Glen ann i hayatnda
ki etkisinin arttn hissettiklerini belirtme ihtiyac hissetti
ler. Glen cemaatinin lkenin dier yerlerinde olduu gibi
lzmir'de de i dnyasnn karlarnn konfigrasyonunu de
itirme potansiyelini kmsememek gerekir.

234
 TRKONFED yesi byk bir giriimci, sektrde kalmak
iin, Glen ayla balantl bir mdr ie almak zorunda
kalabileceini yar aka yar ciddi belirtmitir. Bu tr kay
glar rgtsel sahneye TSlAD balantl byk iadamlar
nn ve TRKONFED yelerinin hakim olduu ve yerel oda
lar da kontrol ettii lzmir gibi bir yerde bile mevcut olma
sna ramen, lzmir i dnyasnda, ilikileri belirleyen temel
nokta, atmadan ziyade uyum olmutur. Yine de, toplu
ma damgasn vuran kutuplama, ehrin merkezi hkmet
le ilikilerinde etkisini gstermektedir.
lzmir'deki sekler giriimcilerin i hayatn ve toplum
sal ortam giderek artan dini muhafazakarln etkilerinden
kurtarma kabiliyeti ekonomik canllk ve geliime tercme
edilemedi. Grtmz pek ok irket temsilcisi ehrin
ekonomik sorunlar karsnda kayglyd ve AKP'ye kar oy
verdikleri iin hkmet tarafndan cezalandrldklarn id
dia ediyorlard. Bu anlamda, grmelerimizin ounda iki
gzlem n plana kt. Birincisi, grtmz kiiler kom
u il Manisa'nn grece iyi gelimi bir ekonomisi olmasna
ramen dezavantajl blgelere verilen teviklerden yararla
nan ehirler listesine alndn belirtiyorlard. Grmeci
lere gre, bu durum pek ok yatrmn lzmir'den Manisa'ya
kaymasna yol am ve lzmir'in ekonomisine ciddi lde
zarar vermiti. Manisa'ya verilen tevikleri, Gaziantep'e ya
kn olan daha az gelimi bir il olan Adyaman'a verilenler
le kyaslyorlard. Grmecilerimize gre Adyaman'a veri
len tevikler Gaziantep'i daha az gelimi komusuna sala
nan teviklerin etkisinden koruyacak ekilde tasarlanmt.
Merkezi hkmetin lzmir'e husumetine verdikleri baka bir
rnek de zmir limanyla ilgiliydi. Grmecilerimiz liman
gelitirmek iin gereken yatrmlarn yaplmamasn ehrin
ekonomisinin kasten ihmal edildiinin ak bir iareti ola
rak gryorlard. TUSKON'la balantl ESlDEF temsilcisi-

235
nin bile limann kapasitesinin artrlmamasnn ehrin eko
nomik gerilemesinde ba etkenlerden biri olduunu belirt
mesi ilgintir.
Gaziantep'in merkezi hkmetle hemen hi sorunu yoktu
ve buradaki iadam camias hem belediyeyle hem de merke
zi hkmetin yerel tekilatyla gayet iyi geiniyordu . 1 4 Gazi
antep'teki iadamlar camiasnda gl Glen balantl r
gtlenmelerden kanan TSAD yelerinin de bulunmas
potansiyel bir gerilim kayna olarak grlebilir. Fakat bu
gerilim hemen hemen hi hissedilmiyor ve odalar arasnda
gl bir snf dayanmas salanm gibi gzkyor. Tekil
ekonomik karlar ile ehrin ekonomik geliimini srdr
me ynndeki ortak hedef, farkl iadamlar ve dernekler ta
rafndan elbirliiyle takip ediliyor. Yerel koalisyonlarn b
tnl korumadaki ve gerek tevik yaplarn gerek merke
zi yatrm kararlarn ulusal dzeyde lobicilik faaliyetleriyle
etkilemedeki baars, ehrin en nemli giriimcisi olan Ko
nukolu ailesine ait Sanko Holding'in rol hesaba katlma
dan tam olarak anlalamaz. 1 5
Konukolu ailesinin gc v e nfuzu ilin snrlarnn ok
tesine uzanyordu. Grubun bakan Abdlkadir Konuko
lu sadece ehirde deil, hkmet evrelerinde de son dere
ce saygn bir kiiydi. Aynca CEO'lan zerinden AKP'yle sk
ilikiler kurmutu. Aratrma yaptmz dnemde, grubun
eski CEO'larndan biri AKP'nin ynettii Gaziantep Byk
ehir Belediyesi Bakanyd. Grubun CEO'larmdan bazlar
TUSKON'da nemli konumlardaydlar. rnein, alan ara-

14 Gaziantep'teki siyasi atmosfer ve yerel ekonomik kalknmaya etkileri iin bkz.

Bayrba, "Local Entrepreneurialism and State Re-Scaling in Turkey."
15 inaat, inaat makinesi, deniz tamacl, tekstil, enerji ve imento gibi 12
farkl sektrde yaklak 12.000 alan olan Sanko Holding'in Gaziantep ye
rel siyasetinde nemli bir gc vardr. Holding'in ayrntl bir profili iin bkz.
Sanko Holding, "History", eriim, 1 Haziran 2013, www.sanko.corn.tr/eng/
corparate/aboutus.asp.

236
trmamz srasnda konfederasyon bakan olan Rza Nur
Meral de bunlardan biriydi.
Fakat Konukolu ailesi AKP'yle ya da baka bir siyasi
partiyle zdeletirilmekten zenle kanyor, yine Glen
cemaatiyle ilikilerini de ayn sakngan tarzda yrtyor
du . Aratrmamz srasnda, Abdlkadir Konukolu Gazi
antep Sanayi Odas Meclisi'nin bakanyd ve ailenin dier
yeleri de odada nemli konumlara sahiptiler. 1 6 Abdlka
dir Konukolu'nun TUSKON balantl derneklere ya da
baka herhangi bir gnll dernee ye olmamas dernek
aktrleri arasndaki ayrmalarn seim srecini etkileme
sini nlyordu . Ticaret odasnn idari organlarnn sei
minde daha fazla rekabet olsa da, iki oda arasndaki iliki
ler son derece uyumluydu ve yelikler de ciddi lde r
tyordu.
TUSKON'un HRSlAD balantl temsilcileri, odalarda
daha fazla kontrol sahibi olmak istiyordu ve Sanko'nun se
im srelerine egemen olmasndan honut deillerdi. Alan
aratrmamz srasnda, "biraz daha ilgin" hale getirme
ye alacaklar sonraki seimlere hazrlanyorlard. Fakat
bu honutsuzluun iadamlar camias iindeki ilikileri et
kilemediini gzlemlerimize dayanarak syleyebiliriz. Ko
nukolu'nun siyasi partiler ve Glen cemaatiyle mesafesi
ni dikkatle korumas ahlaki otoritesini glendirmi ve aile
nin gerek sanayi odasnda gerekse ehrin tamamnda lider
lik konumunu srdrmesini salamtr. Bu yzden, i ha
yatnn lideri konumundaki Konukolu ailesi siyasi tarafsz
lk grnmn baaryla koruyarak yerel iadamlan cema
atindeki gerilimlerin ve atmalarn kontrolnde hayati bir
rol oynuyor. 2004'te odalarn ynetici organlarnn seim
usullerinde yaplan deiikliklerin bu istikrarl ortam cid-

16 Ailenin dier bir yesi olan Adil Sani Konukolu ayn odann Ynetim Kuru
lu Bakan'dr.

237
di lde tehdit ettiini hatrlatmak nemlidir. Bu deiik
lik oda bakanlarnn grev sresini iki dnemle kstlyor
du ve yerel i dnyas liderleri bu yzden glerini ve otori
telerini kaybedebilirlerdi. Dolaysyla, yasa deiiklii Konu
kolu'nun yerine yeni iadamlarn geirebilirdi ve onlar da
siyasi balantlarn gizleyerek farkl karlar ve ideolojik ko
numlar arasndaki mevcut dengeyi korumaya istek duyma
yabilirdi. Fakat bu yasa deiiklii daha sonra Anayasa Mah
kemesi tarafndan iptal edildi. 1 7
Kayseri'de son derece kutuplam bir yap vardr v e eh
rin nde gelen ailesi Boydak'lar uyumdan ziyade atmada
pay sahibidir. Dnemin Cumhurbakan Abdullah Gl'n
memleketi olan bu ehirde AKP'nin ve Glen cemaatinin
nfuzunun artmas, kuruluu eskiye giden iadamlar ara
snda pek ho karlanmad. Bu iadamlar iktidardaki par
tiyle ve Glen cemaatiyle zdelemi Boydak grubunun
zenginlemesinden ve nfuz kazanmasndan rahatsz ol
mulard. Ayrca aralarnda iadamlarnn da bulunduu ki
mi kent sakinleri dini muhafazakarln artndan da kay
g duyuyordu.
2009'daki Kayseri Ticaret Odas Ynetim Kurulu seim
lerinde ehirdeki honutsuzluk ve kutuplama aa kt.
Baydak ailesi sanayi odasndaki gcn korusa da, farkl si
yasi grlerden iadamlar birleerek ticaret odas seimle
rinde AKP-Glen adaylarn yenilgiye urattlar. Alan ara
trmas yaptmz dnemde, bu iadamlar hkmetin ka
t denetim, tefti ve cezalarla misilleme yapmasndan kor
kuyorlard ama baskya boyun emeyi de dnmyorlar
d. Aratrmamz tamamlandktan sonra Ticaret Odas Y
netim Kurulu Bakan ve zelletirilen Kayseri eker Fahri-

17 "5174 Sayl Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii ile Odalar ve Borsalar Kanu
nu", Resmi Gazete, no. 25479, 1 Haziran 2004. Anayasa Mahkernesi'nin karan
iin, bkz. "2013/l Esas Sayl Anayasa Mahkemesi Karar", Resmi Gazete, no.
2853 1 , 17 Ocak 2013.

238
kas'nn eski mdr irket kaynaklarn zimmete geirmek
ten tutukland. 1 8
Kayseri'de AKP ve Glen balantl aktrlerin sekter tavr
larndan ikayet edenler gayet sert eletiriler yapyorlard ve
TUSKON balantl derneklerin temsilcileri de i pazarlkla
rnda dinin etkisini reddederken bile baka yerlere nazaran
daha kat tutum alyorlard. rnein tipik olarak ehir iin
de alkol satan messese bulunmamas zerinden dini mu
hafazakarlk tartmalar hatrlatldnda, aralarndan biri
Trkiyeli olmayan ziyaretilerinin alkol almakta srar etme
diini, ama lstanbul'dan gelenlerin bir akam bile iki kadeh
imeden duramadklarn syledi. Ayrca ehir iinde talep
yoksa lokantalarn alkol satmaya zorlanamayacan da ek
ledi. Kayseri'deki gerilimleri gsteren bu yaygn tavr TUS
KON balantl derneklerin konfederasyonun nemli bir
varlk gsteremedii lzmir'deki temsilcilerinin yumuak ve
uzlamac tonuyla bir ztlk arzetmektedir.
Kayseri' de, yerleik iadamlar grubundaki ihmal edileme
yecek byklkteki yaygn marjinalletirilme ve gceniklik
hislerine ramen, TRKONFED honutsuzlara eriip kendi
ni TUSKON'un srdrlebilir bir alternatifi olarak sunam
yor. TUSKON ve MSlAD'a mesafesini koruyanlarn ou
Kayseri Sanayici ve ladamlar Dernei'nin (KAYSlAD) ye
leriydi. Bu giriimci dernek nceden TRKONFED'le ba
lantlym, ama sonra yeler aidatlarn karln yeterin
ce alamadn dndkleri iin bu balar kopmu. TR
KONFED'in gl olduu lzmir'de bile, baz iadamlar,
konfederasyonun KOBl'ler iin uzun vadede verimli ve kar
l olabilecek eitim programlarnda ve benzer faaliyetlerinde
ok etkili olduunu, ama i dnyasnn ksa vadeli sorunla
rna pek yant retemediini dnyorlar. Bununla birlik
te TRKONFED artk yelerinin ihtiyalarna daha duyarl

18 Zaman, 26 Ekim 201 1 .

239
olmaya alyor ve bu yeni yneliminde TUSKON'u rnek
alyor. Aslnda TRKONFED'le balantl BASlAD'n genel
sekreteri, TUSKON'un yeleri iin yaptklarn rnek alarak
gerekletirdii yeni faaliyetlerden bahsetti ve Afrika ve Or
tadou blgelerinde i frsatlarn aratrmak iin oraya git
mek zere planladklar bir i gezisine deindi.
rgtlenmeyi TUSKON'dan renmekle ilgili bu rnek
ilgintir, nk sekler i dnyasnn TRKONFED ye
leri olduu lzmir'de bile rakip dernekler arasndaki rekabe
tin sonularn bal bana mevcut ekonomik kar ve g
r konfigrasyonlarnn belirlemediini gsteriyor. TR
KONFED'in Kayseri'ye yerleememesi ise, i dnyasnn do
al bir sonucu olmaktan ziyade, karlarnn rgtl temsi
liyetinden faydalanabilecei ak olan potansiyel yeleri r
gtlemek iin sistemli aba gsterilmemesinden kaynak
l grnyor.

SON ULAR

ehirdeki farkl i ortamlarna dair bu gzlemler, lke a

pnda siyasi gelimelerin analizinde ekonomik karlar ve
kltrel tavrlar dsal deikenler olarak almann gl
ne vurgu yapyor. Bu blmde sunulan tartmadan kan
tablo, bu kentlerdeki i dnyasnn piyasa dostu ve kltrel
bakmdan muhafazakar bir hkmetin destekledii taral
yeni Mslman iadamlarmn giriim potansiyeline dair ba
sit bir anlatya kesinlikle indirgenemez.
Yerel i ortamnn uyumlu ya da atmal olup olmad
da yerel ekonomik gelimenin baarsn belirlemekte nem
li bir faktr olabilir. Fakat yerel ynetim ile merkezi h
kmetin ilikilerinin gergin olduu zmir gibi yerlerde ilin
"sosyal sermaye" sini belirleyen ibirliklerinin ya da yerel g-

240
ven zeminlerinin olumlu ekonomik sonular yaratmakta et
kisi ok az olabilir. Yerel ynetimi AKP'nin kontrol ettii e
hirlerde de hkmetin iki dzeyi arasndaki uyumlu iliki
ler iadam aktrler arasndaki ayrlklar silmeye her zaman
yetmeyebiliyor. Yerel ekonomik geliimin siyaseten gergin
bir ortamda srd Kayseri rneinde bunu gryoruz.
Dier yandan, Gaziantep rneinde lider bir sermayedarn,
iadamlar arasndaki atma potansiyelini kontrol altna
alabileceini gryoruz. Bununla birlikte yerel ilikilerin di
namiklerine fazla gvenmemek de gerekebilir, nk mer
kezi hkmetin ksa sre nceki oda seimi usuln dei
tirme giriimi gibi kurumsal bir deiiklik nde gelen yerel
aktrlerin uzlatrc roln pekala baltalayabilir.
Gerek hkmet yetkililerinin gerek iadam aktrlerin si
yasi eylemleri, deien ortamda insanlarn neyi tehdit ne
yi frsat grdklerine bal olarak, pek ok farkl kanaldan
i dnyasn etkiliyor ve sosyoekonomik yarlmalarn ortaya
kmasnda, ittifaklarn kurulmasnda, atmalarn yrtl
mesinde etkili oluyor.

241
Sonu

Son otuz ylda Trkiye'de i ortamn yeniden ekillendiren

dnmler zerine yaptmz bu almada, birbiriyle ba
lantl drt soru zerinde durduk: Ekonominin liberalleme
si ve lkenin kresel sisteme dahil olmasnn ardndan dev
let ile piyasa arasndaki ilikiler ne lde eskiyle sreklilik .
iinde seyretmi ne lde deimitir? dnyas iindeki
kar konfigrasyonu ve greli g dengeleri ne gibi deiik
likler geirmitir? Siyasal tslam'n ykselii i dnyasndaki
ilikilerde kendini nasl gstermitir? Mevcut siyasal iktisat
balamnda kapitalizm ile demokrasi arasndaki ilikiyi na
sl dnmeli - ya da yeniden dnmeliyiz?
tk soruya, kreselleen ekonomilerde devletin rolyle il
gili almalarla diyalog iinde ve kresel kapitalizmin ya
kn tarihinin ulus-devletlerin nemsizletii piyasa gdm
l ekonomik sistemlerin kanlmaz ykseliiyle ilgili bir za
manlar yaygn kabul gren varsaymlarn kresel kapitaliz
min yakn tarihince desteklenmedii gr dorultusunda
yaklatk. Ocak 20 1 2'de The Economist dergisi "Devlet Ka
pitalizminin Ykselii: Dnya'da Yeni Ortaya kan Model"

243
balkl zel bir rapor yaymlad. Rapor, Rusya, in, Brezil
ya, Hindistan gibi "ykselen ekonomiler"in hzl byme
performansnda ve kresel glerinin artnda byk devlet
irketlerinin -ya da devlet kontrolnde irketlerin- oynad
nemli role odaklanyordu. Konuyla ilgili aratrmaya, bu
alandaki gelimelere ilikin endielerin ifadesi elik ediyor
du: "Piyasann grnmez elinin yerini, gayet grnr ve o
unlukla da otoriter devletin eli alyor." 1
The Economist dergisi uluslararas ekonomik dzendeki
hakim ideolojik eilimleri ve bunlarn politika evrelerin
deki yansmalarn yakndan izleyen ve etkileyen nemli bir
dergidir. Dolaysyla, zel raporda kapitalist gelime ile siya
si demokrasi arasndaki ilikiyi gndeme tamas ve baar
s reddedilmez ekonomik gelime rneklerinde devletin oy
nad roln kabul edilmesi hi de nemsiz deildir. Ancak,
devlet kontrolnde irketlerle snrl bir biimde kullanlan
"devlet kapitalizmi" terimi, kresel piyasayla btnlemi li
beral bir ekonomide devletin oynad piyasa oluturucu ve
piyasa ekillendirici eitli rollerin ve bu rollerin grnr ve
grnmez ellerin birbirinden ayrlmasn gletiren niteli
ininin anlalmasna yetmez. Trkiye' deki i ortamyla ilgili
incelememizin temel argmanlarmzdan biri buydu.
Trkiye rneiyle ilgili tartmamz, doal tekellerin zel
letirilmesinin ve sosyal hizmetlerin ticariletirilmesinin,
devletin mutlaka geri ekilmesini gerektirmeden zel irket
lere yeni piyasa frsatlar yarattn gsteriyordu. Doal te
kellerin zelletirildikten sonra da dzenlenmeleri gerekir;
zel irketlerce salanan sosyal hizmetlerin yeterli olma
s da, bu alanlarda kamu kayna kullanlmaya devam edil
mesini gerektirir. Bunun yan sra, kentleme srecinin de
vam ettii ve gerek altyap alannda gerek inaat sektrn-

'The Rise of the State Capitalism: The Emerging World's New Model", The
Economist, 21 Ocak 2012.
244
de nemli yatrm alanlar at Trkiye gibi ge sanayile
en bir lkede, altyap yatrmlaryla ilgili kamu ihaleleri ve
ya inaat sektrnde kamu-zel sektr ortaklklar piyasala
rn genilemesinde devletin nemli bir aktr olarak kald
n gsterir. Baka bir deyile, devletin piyasa oluturucu ro
lnn nitelii, ekonomik gelime ve yapsal deiimin tarih
sel balam iinde biimlenir.
almamzn ge sanayileen bir lkeyi ele almas, dev
let-piyasa ilikileri dinamiinin baka bir boyutuna dikkat
ekmemizi salad. Pek ok baka ge sanayileen lkede ol
duu gibi Trkiye'de de, kresellemenin beraberinde getir
dii ekonomik deiikliklere siyasal dzendeki paralel dei
iklikler elik etmiti. Byle bir siyasal rejim deiiklii ba
lamnda, gemie dair yorumlar ve gelecekteki gelimelere
dair beklentiler konusunda mutabakat yoktur; siyasi atmos
fer, ou zaman, birbirinden farkl ekonomik gelime ve si
yasi demokrasi anlaylarnn bir arada varolmasyla belir
lenir. Trkiye'de siyasal lslam'n ykseliinin yaratt ge
rilimler yznden, ekonomik ve siyasal tahayyller arasn
daki bu tr farklar zellikle arpc niteliktedir. Ekonomi
ye devlet mdahalesi, siyasi partiler aras ilikilerin tesi
ne uzanarak toplumun geneline yaylan bir gerilim ve at
ma atmosferinde gereklemekte, i dnyasndaki farkl ak
trler zerindeki etkisi de siyaseten tarafsz olmamaktadr.
Hi deilse Karl Polanyi'nin Byk Dnm nn yaynla
'

nndan beri, kapitalist ekonomiyi inceleyen pek ok aratr

mac, devletin piyasa oluturmadaki rolne duyarldr. Biz bu
almada bu roln tesinde iki noktaya daha iaret ettik. Bi
rincisi, devletin piyasay oluturmakla kalmadn, ama ay
n zamanda piyasa aktrlerinin kendilerinin de siyaseten des
teklenen sermaye birikimi ve i olanaklar yaratma srele
ri zerinden ekillendirildiini gsterdik. Trkiye rneinde,
cumhuriyetin ilk dneminde devletin aka gzlenen bu s-

245
nf oluturucu rolnn, yakn dnemde yeni bir biim alarak
tekrar nem kazandna ve kreselleen ekonomi iinde i
dnyasndaki kar ve zihniyet konfigrasyonunu biimlen
dirdiine iaret ettik. Hkmet-iadam ilikilerinin son d
nemde ald biim, zel sektr geliiminin nceki aamala
rndaki baz zellikleri hatrlatsa da, izlek bamll yakla
mnn tesine gemek ve siyasi mdahaleyle i frsatlar yara
tlmas srecindeki deiiklikleri ve siyaseten ayrcalkl giri
imcileri desteklemekte kullanlan yeni mekanizmalar deer
lendirmek gerektiini vurguladk. Dikkat ekmek istediimiz
ikinci nokta, hkmet-iadam ilikilerinin yeni dinamikle
rinde grdmz bir zellikle ilgiliydi. Trkiye'de iadamla
rnn ve ye olduklar derneklerin siyasi nitelikte faaliyetlerde
bulunduklarn gzlemledik ve bu durumun siyasetin sadece
devlet tarafndan yapld ve tek siyasi aktrn devlet olduu
ynndeki algnn deimesi gerektiini ne srdk.
Bu konuyu iki balamda tarttk: llk olarak, AKP hk
meti ile yeni giriimciler arasndaki ilikileri belirleyen parti
klarist iliki biimleri balamnda; ikinci olarak da, AKP'nin
"lml" versiyonunu temsil ettii siyasal lslam'n ye taban
nn oluumu ve pekitirilmesinde yeni kurulan giriimci der
neklerinin oynad rolle ilgili bir tartma zerinden. Kapita
list snfn bileimindeki deiikliklerle ilgili ikinci sorumuza
ilikin olarak, Trkiye'de i camias iindeki kutuplamann
altn izdik ve bu kutuplamann kaynaklarn burjuvazinin
eski unsurlaryla imdi gelimekte olan iadamlan arasndaki
ekonomik kar farklarna bakarak anlamaya altk. Ayrca
lkl bir iliki iinde olduklar hkmetin keyfi mdahalele
rinden yararlanabildikleri bir kurumsal ortam yeni iadamla
rnn daha ok iine gelirken, sermaye birikimini ve kurum
sal gelimesini daha nce tamamlam eski burjuvazinin
karlar hkmetin keyfi mdahalesinin snrland bir ku
rallar erevesinde daha kolay savunulacak niteliktedir. Ba-

246
ka bir deyile, iadamlar dnyasndaki yarlmalarn analizin
de ekonomik karlarn nemli bir unsur olduunu, ama bu
nun ekonomik kar sahiplerinin siyasi ilikilerdeki konumu
balamnda ele alnmas gerektiini gsterdik.
Gnll giriimci derneklerinin Trkiye'deki siyasal ls
lam'n ykselii srecinde nasl kurulduuna ve gelitiine,
bunlarn iadamlar camiasndaki ittifaklar ve atmalar et
kilemek iin dini kimlii nasl yeniden yorumladna ve kul
landna ilikin gzlemlerimiz temelinde, siyaset ile din ara
sndaki etkileimine dikkat ektik. Trkiye'nin tara illerin
de muhafazakar bir Mslman burjuvazinin geliimine lke
nin siyasi gelimelerini aklayan dsal bir faktr muamele
si yapmak yerine, bu burjuvazinin oluumunu slamc hare
ketin farkl safhalarn temsil eden partilere yakn giriimci
derneklerinin siyasi eylemlerinin bir sonucu olarak ele aldk.
Buna paralel olarak, din ile kapitalizm arasndaki ilikiye
dair nc sorumuza da dini kimliin nem kazand bir
kapitalizm biiminin ekonomik ve siyasi ortamn inceleye
rek yaklatk. Esnek retim sistemi iinde, dini kimlik g
ven inasnda gerekten nemli bir rol oynayabilir, belirsiz
lii azaltabilir, taeron kullanm, sipari paylam veya gir
di tedariki trnden piyasa ilikilerinin genilemesine kat
k yapabilir. Trkiye'de dini kimlik, ayn zamanda, iadam
larnn belli bir kesimiyle iktidar partisi arasnda yakn ili
kiler kurulmasna ve bu ilikilerinin uyumlu bir ekilde sr
drlmesine katk yapmtr. Bu yzden dinin farkl aktr
ler arasndaki bir ba oluturduu sylenebilir, yani toplu
mu uyumlu ilikiler iinde bir arada tutan "tutkal" olarak
grlebilir. Ama dini kimliklerin farkl biimlerde yorum
land ve dinin siyasallamas karsnda byk endielerin
gzlemlendii bir toplumda, bu ne anlama gelir? Hkme
tin farkl iadamlar arasnda tarafsz bir konumda durmad
ve imtiyazl giriimcilerin siyasi destekli sermaye birikimi

247
srelerinden faydaland, buna karlk dlananlarn ise
buna kar husumet besledii bir toplumda, bunun anlam
ne olabilir? Bu sorularn neminin yadsnamayaca Trki
ye rnei temelinde, dinin belirli bir grup aktr arasnda g
ven ilikisi yaratrken, toplumun genelinde ayrtrc bir et
ki yapacan gstermeye altk. Farkl dini cemaatlerin bir
arada yaad bir toplumda, dinin yapabilecei ayrtrc et
ki daha da nemli olacaktr. Byle bir ortamda, dine piyasa
genilemesini desteklemekten ziyade kstekleyen bir unsur
olarak yaklamak daha doru olabilir.
Trkiye'de siyasal slam'n ykselii, lkede kapitaliz
min gelimesine engel oluturmad. "Muhafazakar Msl
man burjuvazi" ak ekonomi rejiminin ekonomik koullan
na uyum salamakta glk ekmedi ve "lml slamc" AKP
hkmeti ekonomiyi kresel dzeydeki byk bir ekonomik
kriz dneminde bile fena idare etmedi. AKP dneminde yllk
byme oram OECD blgesindeki ortalamalarn stndey
di, ama "ykselen ekonomiler" deki oranlar kadar yksek de
ildi. Ekonomik bymeye cari akta dzenli bir ykseli ve
yabanc sermaye akna bamllkta art elik etti. Ekonomi
sermaye ka karsnda son derece savunmasz hale geldi,
ama imdiye kadar bu tehlikeden uzak durulabildi.
Trkiye'nin siyasal iktisadndaki gelimeler slam ile kapi
talizm arasnda bir uyumazlk olduunu gstermiyor. Ama
i dnyasnn farkl kesimlerince savunulan rakip kapitalist
gelime projelerinin bir arada bulunduu Trkiye balamn
da, slam-kapitalizm ilikisinin biraz daha netletirilmesi ge
rekiyor. Rakip projelerin bir dizi konuda farkl grler ier
diini grdk. Ekonominin kurumsal erevesi, sosyal poli
tika ilkeleri, emek piyasasna ilikin yasalar, istihdam rej imi,
d ekonomik ilikilerle ilgili stratejiler, kamusal hayatta di
nin yeri gibi konularda nemli farkllamalar bulunuyor. O
halde, belirli bir lkede varolan kapitalizm trnn, bu alan-

248
lardaki kurumsal dzenlemelerin ve politika tercihlerinin
doas zerinden tanmlanabileceini syleyebiliriz. stelik
bu tercihlerin siyasi rejimin farkl ynleriyle ilikisiz olduk
lar da sylenemez; bir lkenin siyasi rejiminin ne lde hu
kukun stnl, ifade zgrl ve demokrasi tarafndan
tanmland, o lkedeki kapitalizm trne baldr.
Bu almann analitik erevesini sunarken, kapitaliz
min, evrensel ve deimez zelliklerinin tesinde, tarihsel
adan deien zellikleri ve topluma zg nitelikleri hesa
ba katlarak tanmlanmas gerektiini ne srmtk. Tr
kiye'de halen varolan kapitalizmin kurallar erevesi, siya
seten ayrcalkl giriimcileri desteklemeye ynelik keyfi h
kmet mdahalesine daha ok yer amak iin srekli dei
tirilmektedir. Kimi zaman rejim muhaliflerine kar ceza
landrma amal vergi denetimlerinin kullanlmas son dere
ce endie vericidir. evreye duyarllk, ii haklar ve "insa
na yakr alma" koullar yaratmak, siyasi ncelikler ara
snda deildir. Ayn ekilde, insan haklar ve ifade zgrl
de hakim siyasi rejimin tanmlayc zellikleri arasnda
grnmemektedir. lnan zgrl, Trkiye'deki cumhu
riyeti laikliin o toriter karakterini sorunsallatran slami:
hareket iindeki siyasi partiler tarafndan her zaman iddet
le savunulmu olsa da, Snni olmayan kesimlerin, zellikle
de Alevilerin inan zgrl konusu gz ard edilmektedir.
Bu sorunlar gerek, Avrupa Komisyonu'nun Trkiye llerleme
Raporlarnda,2 gerekse -Freedom House,3 lnsan Haklan lz-

2 Hukukun stnl, insan haklar ve aznlklarn korunmas, ifade zgrl

ve yarg sistemi konusunda Avrupa Komisyonu pek ok kez kayglarn di
le getirmitir. Bkz. European Commission, Turkey Progress Report 2012, eri
im, 1 1 Haziran 2013, ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2012/
package/tr_rapport_201 2_en.pdf.
3 Trkiye 2012'de Fas, Kenya, Liberya ve Zambiya'yla birlikte "ksmen zgr"
lkeler arasnda grlyordu. Bkz. Freedom House, Freedom in the World
201 2 , eriim, 15 Haziran 2013, www. freedomhouse.org/report/freedom
world/2012/turkey.

249
leme rgt,4 Avrupa Konseyi,5 IL06 gibi- uluslararas r
gtlerin raporlarnda sk sk gndeme getiriliyor .
Amacmz, Ortadou'daki Arap lkelerinin rnek almas
tavsiye edilen "Trkiye modeli"nin karsna byle bir tab
lo yerletirmek deil. Trkiye'deki son ekonomik ve siyasal
gelimelerin, "Trkiye kapitalizmi" ad verilebilecek bir top
lumsal formasyonu biimlendirdiini dnmyoruz. Ha
kim ekonomik ve siyasi ilikiler son derece tartmal ve bu
ilikileri eletirenler arasnda, i dnyasnn rekabet potan
siyeli ve ekonomik kaynaklan bakmndan hala ok gl
olan mensuplarm da gryoruz. dnyasnn bu kesimi,
genel olarak gelimi Batl lkelerle, zel olarak da AB'yle
sk ilikileri koruma konusunda srarllar, nk bu lke
lerle kurulan ilikiler, keyfi hkmet mdahalesini snr
layacak bir kurallar erevesinin kurulmas ve yerlemesi
ni gerekli kldklar lde, Trkiye'yi i dnyasnn sz ko
nusu kesimin tercih ettii kapitalizm tipine ynelmeyi zor
layacak nitelikteler. Bu balamda, i dnyasnda hukukun
stnl savunulurken, bu savunmann ekonomi alannn
dna taarak siyasi dzene de yneldiini ve Trkiye de
mokrasisinin snrllna ilikin kayglarn ifadesini berabe-

4 insan Haklar izleme rgt'ne gre AKP hkmeti 2005'ten beri insan hak
larna ncelik vermemi, ifade ve rgtlenme zgrlgn engellemitir. Bkz.
Human Rights Watch, World Report 2012, eriim, 15 Haziran 2013, www.
hrw.orglsites/defaul t/fes/reports/wr2012.pdf.
5 Avrupa Konseyi lnsan Haklar Komiseri ifade zgrlg ve medya zgrl
bakmndan Trkiye'nin durumunu "zellikle kayg verici" olarak nitelemi
tir. Bkz. Thomas Hammarberg, Avrupa Konseyi insan Haklar Komiseri, Re
port Following His visit to Turkey,from 2 7 to 29 Nisan 201 1 , eriim, 1 5 Haziran
2013, wcd.coe.intNiewDoc.jsp?idl814085.
6 Uluslararas alma rgt'ne (ILO) gre Trkiye alma standartlar, r
gtlenme ve toplu pazarlk haklan gibi konularda Burma ve Zimbabve'yle ay
n konumdadr. Bkz. ILO, Report of the Committee ofExperts on the Application

of Conventions and Recommendations, eriim, 15 Haziran 2013, www.ilo.org/

global/standards/applying-and-promoting-international-labour-standards/
commitee-of-experts-on-the-application-of-conventions-and-recommenda
tions/langen/index.htm.

250
rinde getirdiini gryoruz. 2010 ile 2013 arasnda TSlAD
bakanln yapan mit Boyner'in Trkiye'nin kk in
olmakla byk Finlandiya olmak arasnda bir seimle kar
karya olduunu sylerken kastettii eyin iktisat politika
larnn tesinde bir ey olduu aktr.7
Btn bunlar, siyaseten kutuplam bir ortamda ekono
mik karlar ve siyasi grlerin saflamas iinde, i dnya
sndaki baz aktrlerin hukukun stnl ve demokrasiye
daha yakn bir konum alabildiklerini gsteriyor. Elbette bu
konum, eitli unsurlarn etkisiyle deiebilir. Mesela Tr
kiye'de, yeterli sayda TSlAD yesinin atma yerine bo
yun emenin karlarna daha uygun olduuna karar verme
si durumunda, rgtn AKP hkmeti karsnda taknd
eletirel tavr deitirme olasl gayet yksektir. Eletirel
gazetecilik konusundaki tartmamz, sahibi TSlAD ye
si irket medya dndaki eitli yatrmlar dolaysyla h
kmetle iyi ilikiler srdrmek durumundaki bir iadam
olan NTV kanalyla snrlyd. Bu rnein, Trkiye demok
rasisinin glendirilmesi ve bu srete iadamlannn oyna
yabilecekleri role ilikin gelecekteki olaslklar deerlendi
rirken aklda tutulmas yararl olabilir. TSlAD yeleri ba
bakann ifadesinde ima edildiinin aksine, bertaraf edileme
yecek kadar gl iadamlanndan oluuyor. Ama tehdit ve
ya ikna yoluyla kazanlmalar mmkn olabilir. Bununla
birlikte, byle bir durumun gerek i dnyasna gerek top
luma hakim olan kutuplamay ortadan kaldrp kaldrama
yaca sorgulanabilir. irket baarsnda siyasi mdahale be
lirleyici rol oynamaya devam ettii, dini kimlik i dnyasn
daki aktrler arasndaki ittifaklar biimlendirmek ve onlar
iktidardaki hkmetin yannda tutmak iin stratejik olarak
kullanld srece, bu soruya olumlu bir yant vermek zor
grnyor. Siyaset ve siyasallam din i hayatnn ilikisel

7 Zaman, 19 Aralk 2010.

251
matrisinde nemli unsurlar olarak kald srece, ortak
karlar ve grler temelinde biimlenen iliki alarnn ba
z insanlar ierebilmesi iin, bazlarnn da dlanmas gere
kecektir. Bu arada siyasi gelimeler, dlananlarn kayglar
m ve tercihlerini ifade edecek alan bulamadklar bir nokta

ya ulaabilir. Bu, artk i dnyasnn farkl kesimlerinin sa

vunduu alternatif kapitalizm modellerinin bir arada varo
luundan sz edemeyeceimiz anlamna gelir. Baka bir de
yile, kitabmzda sunulan tablo Trkiye kapitalizmi tarihin
de gelip geici bir an olabilir. Ama bu an, kresel dnm
ler balamna oturmaktadr ve Trkiye kapitalizminin gele
cei baka yerlerdeki ekonomik ve siyasal gelimelerden ba
msz deildir.
Trkiye' deki i dnyasna bu yaklammzn, J .M . Key
nes'in u gzlemine ters dt ak: "Kapitalizm kesinlik
le dinsizdir, isel birlii yoktur, kamusal ruha sahip deildir,
her zaman deil ama ou durumda mlk sahibi ve mlk
peinde koan ynlarndan ibarettir. "8 Kapitalizmin ke
sinlikle dinsiz olmadn grdk; isel birlik aray ve ka
musal ruh gelitirme abas da, "mlk sahibi ve mlk pein
de koan ynlar" ortak karlar ve ortak kltr temelinde
uyumlu ve kaynam bir camia haline getirmeye alan ka
pitalist snf rgtlenmelerinin en nemli hedeflerinden bi
ri olarak grlebilir.
Ekonomik karlar gibi kltrel deerler ve inanlar da i
ilikilerinde rol oynar. Ama bu gzlemin yan sra, hkme
tin ve hkmet d aktrlerin, bu deer ve inanlarn ia
damlarnn davranlarnda kendilerini nasl gsterdikleri
ni biimlendiren ve sz konusu davranlarn toplumsal so
nularm belirleyen siyasi rollerinin nemini de grmek ge
rekir.

8 John Maynard Keynes, Essays in Persuasion, W.W. Norton and Co., New
York, 1963 , s. 306-307.

252
 Davran kalplarm, kurumsal ereveyi ve iadamlar
mn iinde yer aldklar ilikisel matrisi biimlendirmede si
yasi eylemin nemini kabul etmek, bizi kapitalizmin, belirli
kapitalist formasyonlarda, tarihsel olarak ekillenmi, toplu
ma zg tezahrleriyle ilgili bir aratrmaya doru ynlendi
rir. Byle bir aratrma, kanlmaz olarak, toplumun gemi
inden kalan miras yanstan ulusal faktrler ile tarihin be
lirli bir tarihsel annda kapitalizmin dnya leinde sergi
ledii zelliklerin yaratt kstlamalar ve frsatlar tanmla
yan uluslararas faktrler arasndaki etkileimlere bakmay
gerektirir. Kapitalizm ile demokrasi arasndaki ilikiyi de bu
etkileimlere bakarak anlamaya alabiliriz. Bu ilikinin hi
de basit ve tek ynl bir iliki olmad aktr.

253
Sonsz

Bu kitabn ngilizce orijinali 20 1 3 bahannda yaynevine tes

lim edildikten bugne kadar Trkiye'de yaanan olaylarn
herhalde en nemlisi, lstanbul'da balayan ve ksa srede l
kenin neredeyse istisnasz btn ehirlerine yaylan protesto
eylemleriydi. Taksim meydann dntrme projesi bala
mnda Gezi parkna da el atlp buraya da her tarafta mantar
gibi byyen alveri merkezlerinden birini ina etme giri
imine kar balayan "yaam evresini koruma hareketi" ,
Trkiye'nin yeni kapitalizminin yol at btn honutsuz
luklarn ifade edildii eylemlere dnt. Bu eylemler, bu
kitabn alt balndaki "siyaset, din ve i dnyas" arasnda
ki ilikilerle yakndan ilgiliydi.

Protesto eylemlerinin nda siyaset ve i dnyas

Protesto eylemleri, o zaman kadar "Trkiye ekonomisinin

baarl performans"m konu alan yerli ve yabanc yaynla
rn yaratt iyimserlik atmosferinde pek zerinde durulma
yan nemli bir noktay ortaya koydular: Ekonominin baa-

255
rs, artan rekabet gcne deil, bu kitapta ayrntl biimde
tarttmz altyap ve inaat yatrmlarna balyd. Bu ya
trmlarn gdmnde sren canllk, ekonominin hzla b
ydne duyulan gvenin de srmesine ve dnya ekono
misinin durumundan tr yatrm olanaklar kstl finans
sermayesinin lkeye akmasna yol ayordu. Yani AKP h
kmetinin iktisat politikas, AVM, rezidans, kpr, baraj vs.
furyasn, enerj i sektrndeki paralel yatrmlarla birlikte,
ehirleri yaanmaz klarak, doa ve kltr varlklarn feda
ederek, srdrmesini gerektiriyordu.
20 1 3 yaznn protesto eylemleri, bu kitapta sz edilen
baka byk direnileri, mesela Bergama'da tarm alanlar
n tehdit eden altn madenciliine, Ortaa'dan kalma Ha
sankeyf yerleimini sular altnda brakacak olan Ilsu bara
jna, Karadeniz blgesinde derelerini kurutan HES'lere kar
yrtlenleri izliyorlard. Onlar izleyerek yeni kapitaliz
me kar karken, bu yeni kapitalizmin baka bir zelliiy
le ilgili farkndalk oluturmaya da yardmc oldular. Eylem
ler sresince, ekonomik faaliyetin ne tr devlet-iadam ili
kileri iinde yrtld, hangi iliki alarnn kimleri ier
dii, hangi ekonomik aktrlerin arkalarndaki siyasi destek
le doal ve kltrel evrenin tahribat zerinden sermaye bi
riktirmekte olduklar bilgisi ortala sald. Anadolu serma
yesinin rekabet gcn merkeze alan siyasal iktisat alma
larnda neyin gzard edilmi olduu iyice grld. Bu kita
bn nc Blm'nde ykseli hikayelerini anlattmz
on yeni giriimci grubundan bazlarnn adlar, yine ayn b
lmde bahsettiimiz Taksim meydann dntrme proj esi
ve lstanbul'a nc kpr inaat gibi evreyi tehdit eden
baka projeler balamnda medyada sk sk yer ald.
Ama bu arada, medyann kendisi de gndemdeydi. Gezi
eylemleri, gizlenemeyecei daha sonra anlalan bir biimde
ykselmeye balarken, bir televizyon kanalnn hkmetle

256
arasn bozmamak iin haberi vermek yerine penguen bel
geseli yaynlamay semesi, bir yandan gayet sevimli esprile
re konu olurken, bir yandan da medyann zerindeki siya
si basklar ve bu basklara direnme iradesinin ne lde za
yflam olduunu gsterdi. Bu kitabn nc Blm'nde
ki medya ile ilgili tartmada dikkat ekilen sorun, yani Tr
kiye'nin yeni kapitalizmi iinde ortaya kan ilikilerin ha
ber alma zgrl ve eletirel gazetecilik gibi demokrasi
nin belirleyici bileenleri zerindeki etkisi, lkenin demok
ratikleme yolundaki ilerleyiiyle ilgili iyimserliin ciddiye
alnrln epeyce sarsacak ekilde ortaya kt.
Ama kitapta gelitirdiimiz tezler arasnda protesto ey
lemlerini izleyen dnemde en bariz biimde dorulanan,
herhalde, i hayatndaki blnmeler ve gerginliklerle ilgi
li oland. Taksim'deki eylemler srasnda Trkiye'nin en es
ki ve en gl irketler grubu olan Ko'a ait Divan Oteli, po
lisin acmaszca saldrd direniilere kaplarn at ve ge
rekli tbbi mdahalelerin yaplabildii bir alan oluturdu .
Bu, direniin anti-kapitalist sylemiyle elien, ama kapita
lizmin belirli bir biimine kar "toplumun kendini koruyu
undan" ve kendiliinden ortaya kan bu kendini savunma
srecinin snf tesi niteliinden sz eden Polanyi'nin yak
lamna pek de ters dmeyen bir gelimeydi. Trkiye'deki
20 1 3 eylemlerini tanmlayan en nemli zellik de, eylemle
rin byle bir snflararas dayanmay yanstyor olmalary
d. Her ne kadar protesto gzterileri srasnda hayatn kay
beden genlerin tamam ii snf kkenliyse de direniin
sadece bir ii snf direnii olmad akt.
Olaylarn ardndan, Ko grubu bnyesinde yer alan ve l
kenin en byk irketi olan Ko grubuna ait TPRA ra
finerisinin ve gene grubun enerj i sektrndeki irketlerin
den AYGAZ'n, ok sayda mfetti ve 20 kadar polisten olu
an bir ekibin, hem vergi denetimi hem de kaak petrol ara-

257
ma amal basknna maruz kalmas, Ko'un, kitapta tart
lan Aydn Doan rneinde olduu gibi, bir siyasi husumet
le kar karya olduu izlenimi yaratt. 1
Bu ortamda TSlAD'n hkmetle ilikileri idare etmesi
daha da zorlat. 2014 Haziran ay banda dernein ynetim
kurulu bakan, gda sektrndeki irketinde rgtl bulu
nan sendikayla yaanan itilafn dernei zor durumda bra
kacak biimde medyaya yansmasyla, istifa etti.2 stifa, T
SlAD tarihinde ilk defa rastlanan bir olay olarak byk ilgi
uyandrd. stifa eden bakan Muharrem Ylmaz'n hkme
te ynelttii eletirilerle siyasi iktidarn tepkisini eken biri
olmas, bu ilgiyi daha da arttrd. Olay bir ii-iveren at
mas biiminde ortaya kmt; ama siyasi iktidarla i dn
yasnn TSAD'n temsil ettii kesimi arasndaki gerginli
.
i gndeme getirdii iin zellikle ilgin bulundu.3 Gerek
ten de, kendinden nceki iki kadn bakan gibi, Muharrem
Ylmaz da, siyasetileri eletirmekten korkan biri deildi.4
Onun yerine gelen yeni ynetim kurulu bakannn ayn tav
r srdrp srdremeyeceini bilemiyoruz. Ama son bir y
ln gelimelerine baktmzda, idare etmeye almann ar
tk pek kolay olmayacan, tam biatla daha net tavr almak
arasndaki seim alannn giderek daraldn syleyebiliriz.
Hkmetin protesto eylemleri karsndaki uzlamaya ta
mamen kapal tavr, polis iddeti kullanma konusundaki per-

"Maliyeden Ko irketleri TPRA ve AYGAZ'a Denetim", Radikal, 24 Tem

muz 2013.
2 Olay etrafndaki tartmalarda, resmi verilere gre Trkiye'de toplu szleme
kapsamndaki sendikal iilerin kaytl igcnn sadece yzde 9'u civannda
olduu konusu dikkate deer bulunmamt.
3 Olay bu gerginlik balamnda ele alan bir yaz iin bkz. Meral Tamer, "Teek
kr Ylmaz, hem istifa hem de e-ticaret raporu iin", Milliyet, 6 Haziran 2014.
4 rnek olarak, TSIAD'n kard Gr dergisinin Mays 2014 saysnda ya
ynlanan "Zamann Ruhu" balkl yazya baklabilir. Burada Ylmaz, sosyal
medyann neminden ve hkmetin uygulamaya alt YouTube ve Twit
ter yasaklarnn kabul edilmezliinden sz ediyordu. Muharrem Ylmaz, "Za
mann Ruhu", Gr dergisi, say 83, 2014.

258
vaszl ve bunun ardndan inandrclktan son derece uzak
bir dizi komplo teorisi reterek eylemleri itibarszlatrma
ya almas, biatla kar k arasndaki alann daralmasna
neden olan nemli bir unsur. Ama bunun yan sra, 2014'n
baka bir ilgin gelimesi de, ortamn kitapta derinlemesine
tarttmz polarizasyonunu daha da keskinletirdi.

Siyasi slam'm tabanmdaki yarlma ve saflamalar

Bu gelime, kitapta dikkat ektiimiz konulardan biriyle, si

yasi lslam'n tabann oluturan kesimler arasndaki, hem
ortak karlara yaslanarak hem de ortak slami kimlii vur
gulayarak almaya allan gerginliklerle ilgili. Bu konuya
zellikle giriimci dernekleriyle ilgili Drdnc Blm'de
deinmi ve Fethullah Glen hareketi (daha dorusu iliki
ann) iindeki TUSKON'un, MSlAD ve ASKON'dan da
ha farkl bir konumda olduunu belirtmitik. Bu konum far
k, TUSKON'un DEIK'e katlmayp d ekonomik gelime
ler alannda kendi siyasi yneliini hkmete benimsetme
ye almas, ya da TGTV'nin iinde yer almayp kendi ha
yrseverlik alannda, kendi ekonomik ve siyasi karlar do
rultusunda faaliyet gstermeyi semesi gibi rneklerde g
rlebiliyordu. Belki daha da nemlisi, Glen ann, bir yan
dan Milli Gr gnlerinden beri siyasi lslam'n glenmesi
ne katkda bulunmu gruplarla arasna mesafe koyarken, bir
yandan da, uluslararas balantlarn, lkenin hret sahi
bi "aydn"laryla ve AKP'nin nde gelenleriyle kurduu ya
kn ilikileri ve bunlardan ald gc, adeta gsteri yapar
casna sergilemesiydi. Bu balamda, AKP'nin politik strateji
sinin nemli bir unsuru olan maduriyet syleminin yerine
geen bu g gsterme eiliminin, Glen ann genileme
si iin kullanlan nemli bir stratejik unsur olduunu syle
mek mmkn grnyor. Bu stratejinin siyasi iktidarla ili-

259
kilerden kaynaklanan bir temele sahip olduu ve an yur
tiinde ve yurtdnda salad destein artmasnda nem
li bir rol oynad da sylenebilir. Ama bunun yannda, bu
biraz gerek biraz reklam gleniin, siyasi lslam'n taba
nnda yaratt honutsuzluk, hatta husumet de farkedile
biliyordu. Ayrca, hkmet yetkililerinin, an semen des
teinden kaynaklanmayan bir g zemini zerinde politika
seimlerini ynlendirmeye almasndan huzursuz olmaya
balamalar da beklenmeyecek bir ey deildi. Kitabn Dr
dnc Blm'nde bu huzursuzluun, yargnn an kon
trolnde olduu dnlen kesimiyle o zaman babakan
.
olan Erdoan arasndaki gerilimlerle birlikte su yzne k
maya baladndan sz ettik. Ksa bir sre sonra bu gerilim
ler ak bir sava ilanna dnt ve hkmet "paralel ya
p" olarak adlandrd eski mteffiklerine kar, iliki a
nn en kkl bileenlerinden olan dershaneleri kapatmak
tan, polis ve yargda yaplan ve zaman zaman yasa deiik
likleri yoluyla ilerleyen byk operasyonlara, ABD'den G
len'in Trkiye'ye iadesini istemekten "paralel yap"nn, "le
gal grnm altnda illegal faaliyet yrten" tanmyla, teh
dit olarak Milli Gvenlik Siyaset Belgesi'ne girmesi iin at
lan admlara uzand. 5
Siyasi lslam'n tabannda oluan bu byk atlama, i
dnyasna da yansd. Bu balamda TUSKON ynetim ku
rulu bakan yelere yaplan baskyla ilgili demeler verir
ken6 Glen ana mensup olduu dnlen ama TSlAD'a
da ye olan Baydak grubuna ait irketin Maliye Bakanl
ekiplerince denetim altna alnd haberi gazetelere yan
sd. 7 Grubun Ynetim Kurulu Bakan Vekili Mustafa Boy
dak'n denetimin "rutin d olmad" yolundaki demeler-

5 "Cemaate Kar Glen alma Grubu", Cumhuriyet, 1 Kasm 2014.

6 "TUSKON Bakan'ndan ok lddia", Hrriyet, 28 ubat 2014.
7 "Boydak irketlerine Vergi Denetimi" , Hrriyet, 29 Kasm 2013.

260
le meselenin bymesini nlemeye almasna ramen,8 bir
sre sonra grubun enerji sektrndeki henz yatrm sreci
balamam olan lisanslarnn iptal edildiine dair haberler
basnda yer ald.9 Boydak'n yan sra, kitabn nc Bl
m'nde ele alnan on yeni giriimci grubun sermayedarlarn
dan birinin, Glen ayla balantl olduu dnlen Akn
lpek'in, altn madenciliindeki baz yatrmlarnn "evre
izin ve lisans belgesi" bulunmad gerekesiyle durdurul
duu duyuldu. 1 0 Son dnemde yaad denetim sorunlary
la gndeme gelen yatrm bankas Bank Asya'nn durumun
da da, ayn balantlarla ilgili ayn tr bir cezalandrma sre
1
cinin sz konusu olduu ileri srld. 1
Bu gelimelerin sonucunda, i dnyasnn Glen hareke
tinin oluturduu iliki a iinde, an hkmet tarafn
dan desteklendii dnemde glenmi olan baz aktrleri
nin hareketle ilikilerini yeniden gzden geirip "gemiyi ter
ketme" karan almalar beklenebilir. An merkezinde -Fet
hullah Glen'e belki de en yakn konumda- bulunduu sy
lenilen Zaman gazetesi yazan ve gene an nemli bileen
lerinden olan Gazeteciler ve Yazarlar Vakf mtevelli heye
ti yesi Hseyin Glerce'nin sz konusu gazete ve vakftan
ayrlarak hareketle balarn kopardn ilan etmesi 12 hem
bu balamda deerlendirilebilir hem de durumun vahameti
hakknda bir fikir verebilir.
"Durumun vahameti" ise, Aralk 2013'te kamuoyunu sar
san rvet iddialaryla nemli lde ilgili gibi grnyor.

8 "Denetleme Rutin, nceleme Sryor", Zaman, 29 Kasm 2013.

9 "Boydak Holding'e ptal oku", Hrriyet, 9 Austos 2014.
10 "Akn lpek'e ok", Yeni afah, 3 1 Aralk 2013.
11 Mesela bkz: Turhan Bozkurt, "Bank Asya'dan Elinizi ekin", Zaman, 8 Aus
tos 2014.
12 Bu konuda Ahmet Hakan'n 2 gn sren mlakatna baklabilir: "Hseyin G
lerce: Mesele Yolsuzluk Deil, Hkmete Darbe Yapmakt" , Hrriyet, 2 Kasm
2014 ve "Hseyin Glerce: Cemaat Devleti Ele Geirmek stedi", Hrriyet, 1
Kasm 2014.

261
nce hkmette yer alan drt bakan ve yaknlar, sonra da
Erdoan ve ailesinin kart byk yolsuzluk olaylaryla il
gili iddialarn, baz telefon grmesi kaytlar ve baka bel
geleriyle birlikte, kamuoyunu sarsacak biimde gndeme
gelmesi, hkmetin bu sreci ynlendirdiine inand "pa
ralel yap"ya at savan iddetlenmesine ve yarg zerin
deki hkmet kontroln artracak dzenlemelere gidilme
sine yol at. Sz konusu iddialar, bizim bu kitabn nc
Blm'nde ne srdmz grlerle yakndan balant
l. Bizim AKP dneminin partiklarizmiyle ilgili analizimiz
de, literatrde genel olarak kullanlan "yasalarn aka ih
lal edilmesi yoluyla haksz kazan salama" anlamnda yol
suzluktan ok, yasa deiiklii veya yasalarn evresinde do
lanarak srdrlen siyasi destekli sermaye birikimi srele
rinin zerinde durulduu hatrlanabilir. Aralk 20 1 3'te orta
ya kan iddialar ise, yolsuzluun genel geer tanmna da
ha uygun olaylarla ve bu olaylarn yasal soruturmaya yan
smasnn hkmet tarafndan engelleniiyle ilgili gibi gr
nyor. 1 3 Eer bu iddialar gerekse, bu konuda yle bir hi
potez gelitirmek mmkn olabilir: Siyaset destekli serma
ye birikimi srelerinin giderek nem kazand bir ortam
da, yasama yoluyla ve yasalar esneterek yrtlen partik
larist ilikilerin, bir aamada veya baz noktalarda, daha net
yolsuzluk biimleriyle rtmesi veya bu biimlere dn
mesi beklenebilir.

Muhafazakarln deien nitelii ve din

Kitabn yaymlanmasndan sonraki dnemin gelimeleri, si

yasetle i dnyas arasndaki ilikilerle ilgili olduu kadar,
dinin siyaset ve i dnyasndaki yeriyle de ilgiliydi. AKP, ik-

13 Konuyla ilgili OECD'nin aklamas iin bkz: "Tokat gibi Rvet Raporu",
Cumhuriyet, 24 Ekim 2014.
262
tidara geldii 2002 ylndan itibaren, slamc siyasetten kop
tuu ve muhafazakar liberal veya muhafazakar demokrat bir
ideolojik izgi izledii imajn yaratmak iin yurtiinde ve
yurtdnda epeyce aba gstermi, bu ynde epeyce de ba
ar salamt. 20 1 3 yazndaki protesto eylemleri, ve zel
likle eylemcilerin karlat polis iddetinin lszl ,
"liberal" veya "demokrat" gibi sfatlarn yersiz kamaya ba
lad bir siyasi ortamn olumasna yol at. "Muhafazakar"
sfat ise, slami siyasetin eski gnlerini hatrlatr biimde,
dini bir ierik kazanmaya balad. Bu yeni dnemin konu
muzla yakndan ilgili bir gelimesi zellikle ilginti.
Protesto eylemlerinin ilk aamasnda, o zamana kadar
AKP iktidaryla MSAD ve TUSKON kadar yakn ve s
cak ilikileri olmayan, hatta, kitapta yer yer deindiimiz
gibi, iktidar partisinin tabannda yer almasna ramen Mil
li Gr haretinden pek kopmam ve AKP'nin gleni s
reci iinde biraz kenarda kalm izlenimi veren ASKON , ne
redeyse btn yksek tirajl gazetelere tam sayfa bir ilan ve
rerek eylemleri knadn ve hkmetin yannda olduunu
ilan etti.14 ktidarn Trkiye ve Trkiye dnda byk bir
itibar kaybna uram olduu o gnlerde, bu hkmetle da
yanma ilannn iktidar partisi tarafndan takdir edilmemi
olmas mmkn deil.
ASKON'un hkmetle olan ilikilerinin bundan sonraki
seyrini izlemek iin yeni bir alma yapmak gerekir. Ama
ilann siyasi lslam'n yeni bir safhaya, belki de Cihan Tu
al'm kulland terimle "sekteryen muhafazakarlk" safha
sna ynelii sreci iinde bir yere oturtulmas mmkn ola
bilir . 1 5 Erdoan'n babakanlk makamn brakt Davuto-

14 "ASKON'dan Gezi Park llan", Sabah, 14 Haziran 2013.

15 Cihan Tual, "Sectarianism with a Salafi Veneer: The New (Im)balances after
LiberalConservatism", Turkey Trasfomed? Power, History, Culture balkl
konferansta yaplan konuma, 19 Ekim 2014, Bilgi niversitesi, lstanbul.

263
 lu'nun siyasi kimlii, partinin ideolojik konumunda bu yn
de bir deime olmas ihtimalini epeyce glendiriyor.
Davutolu'nun Dileri Bakan olduu dnemde, Trkiye
Ortadou'da etkili bir aktr olmak iin bir dizi politika izle
di. Bu politikalarn belirgin zellii, blgedeki Snni slam
temelli siyasi parti ve hareketlerin desteklenmesiydi. Bu ha
reketler baarsz olup ABD ve AB desteini kaybettikleri l
de, Trkiye de d siyaset alannda iyice yalnzlat. Ay
n zamanda, Davutolu siyasetinin angaje olmuluu, ye
ni uluslararas politika ortamna ayak uydurmak iin gerek-
. li dnleri mmkn klabilecek esneklii de azaltmt. l
kenin uluslararas dzeydeki yalnzlamas srerken, ieride
izlenen yol da, muhaliflere kar sertleip salam duran par
ti tabann korumak iin Snni kimlik vurgusuna sarlmak
gibi grnyordu.

Uluslararas ilikiler ve ekonomi

Uluslararas ilikiler alanndaki gelimelerin ekonomik an

lam, bizim almamzla ilgili olan baka bir konu. kin
ci Blm'deki tartmada, AKP hkmeti dnemindeki d
ekonomik ilikilerde OECD d lkelere yneliinin ola
s sonularyla ilgili baz gzlemler yer alyordu. Bu tr bir
blgesel eitliliin kresel krizden daha az etkilenmek gi
bi yararl sonular olabilecei kabul ediliyor, ama baz teh
likelere de dikkat ekiliyordu. Bu tehlikeler, Trkiye'nin d
ekonomik ilikilerinde giderek nem kazanan blgelerdeki,
zellikle Ortadou'daki siyasi istikrarszln olas etkileriyle
ilgiliydi. Ortadou'nun bugnk durumu , zellikle Trki
ye'nin blgedeki yalnzlyla birlikte dnlnce, bu uya
r daha da nem kazanyor. 16

16 2013-2014 arasnda Trkiye'nin toplam ihracat artarken, Kuzey Afrika'ya ya

plan ihracatta yzde 3,2, lslam lbirlii Tekilat iindeki lkelere yaplan ih-

264
 D ekonomik ilikilerin lke gruplarna dalmndan ba
msz olarak, 20 1 3 ylnda, hkmetin protesto eylemleri
ni bastrmak zere orantsz bir polis iddetine bavurmas
nn Trkiye'de ve dnyada yol at tepkiler artarken, ksa
bir sre nce gelimesinden vgyle sz edilen Trk ekono
misiyle ilgili haberler de nitelik deitirmeye balad. Aus
tos aynda (ad henz Intemational New York Times olmam
olan) Intemational Herald Tribune gazetesinin ilk sayfasnda
kan bir makalede, gelimekte olan ekonomileri etkileme
ye balam olan finans krizinin Trkiye'yi nasl tehdit ettii
ele almyor ve kitabn nc Blm'nde ykseli hikaye
leri tartlan gruplardan birine ait olan stanbul Safir Kule
si'nden sz ediliyordu: "Gkdelenlerin yabani ot gibi bittii
bu ehirde, bunlardan hibiri Safir Kulesi kadar ykselme
miti. Bugn kule, gllerin ne kadar debileceinin sem
bol halinde duruyor." 1 7
Bu tr haberlerin oalmas sadece Trkiye'deki gelime
lerin yaratt hayal krklyla ilgili deildi. lkenin "mu
hazakar liberalizmi"yle ilgili iyimserlik AKP hkmetinin
giderek daha gl bir ekilde sergiledii otoriter eilimler
karsnda srdrlemez hale gelirken, bir yandan da 2008
krizinin gelimi kapitalist lkelerle snrl kalmayaca, ge
' limekte olan lke ekonomilerinde de yakn gemiteki b
yme performansnn sremeyecei grlmt. Bu ortam
da, The Economist dergisi, lkelerin ani sermaye klarn
dan etkilenme derecesini len bir "sermaye donma endek
si" (capital freeze index) temelinde, lkeleri krlganlk d
zeyine gre sralad. Bu sralamada Trkiye, cari an Gay
ri Safi Yurtii Hasla'ya oran veya bor demelerinin rezerv-

racatta da yzde 2,5 orannda bir d gryoruz. Bkz. TK, D Ticaret ls

tatistikleri, Eyll 2014, eriim, 3 Kasm 2014, http://www .tuik.gov.tr/PreHa
berBultenleri.do ?id=l 6079
17 Landon, Thomas Jr. "FED Policy Poses Risks ta Emerging Economies" lnter
national Herald Tribune, 21 Austos 2013.
265
ler iindeki pay gibi gstergelerin endie verici boyutlaryla,
en bata geliyordu . 1 8 Bu krlganlk, yabanc sermayeyi r
ktmemek iin piyasa dzenleyici kural ve kurumlarn ef
faf ve hkmet mdahalesinden bamsz ileyiine byk
nem verilmesini gerektiriyor. Bu gerekliliin, hkmetin,
bir dizi komplo teorisi gelitirerek aklama eiliminde ol
duu honutsuzluk ve eletirileri bertaraf etmek ve siyasi. ta
bannda istikrar korumak iin, giderek daha gz kara bir
biimde siyasi kontrol altna almaya alt bir i ortamyla
nasl badaaca ise belirsiz. DEK'in bir gece yars kapat
larak Ekonomi Bakanl'na balanmas ve hkmete yakn
iadamlarnn kurula girmeleri salanarak yeniden ekillen
dirilmesi kurumlar kontrol etme gayretinin devam olarak
deerlendirilebilir. 1 9
Uluslararas konjonktrn gelimekte olan ekonomilerin
ykseliine eskisi kadar uygun bir zemin salamad, dn
ya siyasetinin belirsizliklerle dolu olduu bir ortamda, Tr
kiye i dnyas iindeki atmalar ve ittifaklar da, hem dn
ya konjonktrnn hem de lke siyasetindeki gelimelerin
etkisiyle biimlenmeye devam edecek. Kapitalizmle demok
rasi arasndaki -tek ynl ve nceden kestirilebilir bir iliki
olmadn savunduumuz- ilikinin nitelii ise, i dnya
snda gzlemlediimiz farkl kapitalist toplum proj eleri ara
sndaki rekabetin sonularndan bamsz olmayacak.

18 "The Capital Freeze lndex", The Economist, 7 Eyll 2013.

19 "Torba Yasa Hayata Geti, DEIK bu Sabah Kapatld", Hrriyet, 1 2 Eyll 2014.

266
KAYNAKA

"2004nO Esas Sayl Anayasa Mahkemesi Karar", Resmi Gazete, no. 27255, 1 1 Ha
ziran 2009.
"2006/169 Esas Sayl Anayasa Mahkemesi Karar" , Resmi Gazete, no. 267 10, 24
Kasm 2007.
"2012/3240 sayl Bakanlar Kurulu Karar", Resmi Gazete, no. 28321, 12 Haziran
2012.
"2013/1 Esas Sayl Anayasa Mahkemesi Karar", Resmi Gazete, no. 28531, 17 Ocak
2013.
"2886 Sayl Devlet ihale Kanunu", Resmi Gazete, no. 18161 , 10 Eyll 1983.
"3213 Sayl Maden Kanunu", Resmi Gazete, no. 18785, 15 Haziran 1985.
"4046 Sayl zelletirme Uygulamalar Hakknda Kanun", Resmi Gazete, no.
22124, 27 Kasm 1994.
"4306 Sayl Kanun", Resmi Gazete, no. 23084, 18 Austos 1997.
"4446 Sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinde Deiiklik Ya-
plmasna ilikin Kanun'', Resmi Gazete, no. 23786, 14 Austos 1999.
"4628 Sayl Elektrik Piyasas Kanunu", Resmi Gazete, no. 24335, 3 Mart 200 1 .
"4646 Sayl Doalgaz Piyasas Kanunu", Resmi Gazete, no. 24390, 2 Mays 2001 .
"4957 Sayl Turizm Tevik Kanunu'nda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun", Res-
mi Gazete, no. 25186, 1 Aralk 2003.
"4964 Sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun", Resmi Gazete,
no. 25200, 30 Temmuz 2003.
"4971 Sayl Baz Kanunlarda ve Milli Piyango Dairesi Genel Mdrl Kurulu
ve Grevleri hakknda Kanun Hkmnde Kararname Hakknda Deiiklik Ya
plmas Hakknda Kanun", Resmi Gazete, no. 25200, 15 Austos 2003.

267
"5 zelleinnede Yarg Devre D", Radikal, 13 Haziran 2012.
"5 Trk Bankas l Milyar Dolar verdi, Uludag ve amlbel Limak-Cengiz-Kolin'e
Geli", Hrriyet, 4 Eyll 2010.
"5020 Sayl Bankalar Kanunu ve Baz Kanunlarda Degiiklik Yap1lmasma ilikin
Kanun", Resmi Gazete, no. 25328, 26 Aralk 2003.
" 5 1 74 Sayl Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii ile Odalar ve Borsalar Kanunu", Res
mi Gazete, no. 25479, 1 Haziran 2004.
"5177 Sayl Maden Kanununda ve Baz Kanunlarda Degiiklik Yaplmasna Dair
Kanun", Resmi Gazete, no. 25483, 5 Haziran 2004.
"5189 Sayl eili Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun", Resmi Ga
zete, no. 25510, 2 Temmuz 2004.
"521 6 Sayl Bykehir Belediyesi Kanunu", Resmi Gazete, no. 2553 1 , 23 Tem
muz 2004.
"5273 Sayl Arsa Ofisi Kanunu ve Toplu Konut Kanununda Deiiklik Yaplmas1
ile Arsa Ofisi Genel Mdrl'nn Kaldmlmas Hakknda Kanun", Resmi Ga
zete, no. 25671, 1 5 Aralk 2004.
"5367 Sayl Doal Gaz P iyasas Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun",
Resmi Gazete, no. 25856, 25 Haziran 2005.
"5393 Sayl Belediye Kanunu", Resmi Gazete, no. 25874, 13 Temmuz 2005 .
"5398 Sayl zelletirme Uygulamalarnn Dzenlenmesine ve Baz Kanun ve Ka
nun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanunda ve Baz
Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun", Resmi Gazete, no. 25882,
21 Temmuz 2005.
"5449 Sayl Kalknma Ajanslarnn Kuruluu, Koordinasyonu ve Grevleri Hak
knda Kanun", Resmi Gazete, no. 26074, 8 ubat 2006.
"5761 Sayl Turizm ve Tevik Kanunu'nda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun",
Resmi Gazete, no. 26877, 15 May1s 2008.
"5784 Sayl Elektrik Piyasas Kanunu ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna
Dair Kanun", Resmi Gazete, no. 26948, 26 Temmuz 2008.
"5812 Say1l Kamu ihale Kanunu ile Kamu !haleleri Szlemeleri Kanununda Dei
iklik Yaplmasna Dair Kanun", Resmi Gazete, no.27075, 5 Aralk 2008.
"5910 Sayl Trkiye ihracatlar Meclisi ve lhracal Birliklerinin Kurulu ve G
revleri Hakkndaki Kanun", Resmi Gazete, no. 27277, 3 Temmuz 2009.
"5995 Sayl Maden Kanununda ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair
Kanun", Resmi Gazete, no. 27621 , 23 Haziran 2010.
"6002 sayl Diyanet leri Bakanl Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun ile Ba
z Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun", Resmi Gazete, no. 27640,
13 Temmuz 2010.
"61 1 1 Sayl Baz Alacakllarn Yeniden Yaplandrlmas ile Sosyal Sigortalar ve Ge
nel Salk Sigortas Kanunu ve Dier Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararna
melerde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun" , Resmi Gazete, no. 27857 (M
kerrer), 25 ubat 201 L

268
"6287 Sayl llkretim ve Eitim Kanunu ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplma
sna Dair Kanun", Resmi Gazete, no. 28261, 1 1 Nisan 2012.
"6360 Sayl 1 3 Bykehir Belediyesi ve 26 ile Kurulmas ile Baz Kanun ve Ka
nun Hkmnde Kararnamelerde Deii klik Yaplmas Hakknda Kanun", Resmi
Gazete, no. 28489, 6 Aralk 2012.
"6446 Sayl Elektrik Piyasas Kanunu", Resmi Gazete, no. 28603, 30 Mart 2013.
"653 Sayl Kanun Hkmnde Kararname" , Resmi Gazete, no. 28057, 17 Eyll
201 1 .
"661 Sayl Kanun Hkmnde Kararname", Resmi Gazete, no. 28103 (Mkerrer),
2 Kasm 201 1 .
" A Dangerous Place to b e a journalist", The Economist, 1 2 Mart 201 1 .
" A Devout Muslim, Secular State", Washington Post, 1 0 Kasm 2002.
Adaman, Fikret, "Is Corruption a Drawback to Turkey's Accession to the European
Union?" , So.th E.ropean Society and Politics, 16 (2), 20 1 1 , s. 309-32 1 .
Akay, Hale (20 1 1 ) , "Uygulamada Laiklik: Devlet-Din Ekseninde zgrlkler, Hiz-
metler ve Finansman", Toplum ve Bilim, ( 1 20), 1 0-47.
"Akdeniz Elektrik'e 546 Milyon Dolar", Milliyet, 13 Kasm 2012.
"Akn ipek: Glen ile Gnl Bam Var", Vatan, 3 Temmuz 2008.
"Akn lpek'e ok", Yeni afak, 31 Aralk 201 3 .
Aktar, Ayhan, "Homogenising the Nation, Turkifying the Economy: The Turkish
Experience of Population Exchange Reconsidered", Rene Hirschon (der.),
Crossing the Aegan: An Appraisal of the 1 923 Compulsory Population Exchan
ge Between Greece and Turhey, Berghahn Books, New York, 2003, s. s. 79-95.
-, Varlk Vergisi ve Trlletirme Politikalar, iletiim, 10. Bask, lstanbul, 2010.
"Albaydan Saylan'a: Deniz Kuvvetleri'nde Alt-yap Tamamland, Bildirmek iste
rim", Zaman, 19 ubat 2010.
"Ali Bayramolu: slami Kesim iinde Cumhuriyet Tarihinin en Byk Kavgas Ya
anyor", Vatan, 23 ubat 2012.
Alpender, Gven G., Big Business and Big Business Leaders in Turhey, Yaymlan
mam Doktora Tezi, Depanment of Management, Michigan State University,
1 966.
Altun, afak, Rvetten zelletirmeye Yols.zl.un 100 Yllk Tarihi, Agora Yayn
lar, lsanbul, 2004.
Amin, Ash, der., Post-Fordism: A Reader, Blavkwell, Oxford ve Cambridge, MA,
1 994.
Amsden, Alice H., Asia's Next Giant: South Korea and Late Indusrialization, Oxford
University Press, Oxford ve New York, 1992.
-, The Rise of "The Rest": Challenges to he Wes From Late-Industrializing Economi
es, Oxford University Press, Oxford ve New York, 200 1 .
"Arn'tan TS!AD'a: Pornocu", Milliyet, 27 Mays 201 1 .

269
Arrighi, Giovanni, The Long Twentieth Century: Money, Power, and the Origins of
Dur Times, Verso, Londra ve New York, 1995.
"ASKON'dan Gezi Park llan", Sabah, 14 Haziran 2013.
ASKON, "Hakl Zenginlik", eriim, 1 2 Haziran 2012, www.askon.org.tr/hakli-zen
ginlik.
-, "Marufun Egemenlii", eriim, 12 Haziran 2012, www.askon.org.tr.
Atav, Anl ve Ayda Eraydm, "Different Forms of Governance: Responses of Two
Metropolitan Regions in Turkey to State Resrructuring", Urban Affairs Review,
47 ( 1 ) , 201 1 , s. 84-128.
Atiyas, lzak ve Burak Oder, Trkiye de zelletirmenin Hukuk ve Ekonomisi, TE
PAV, Ankara, 2008.
Ati yas, lzak, "Recent Privatization Experience of Turkey: A Reappraisal", Ziya
ni ve Fikret enses (der.), Turkey and the Global Economy: Neo-liberal Restrn
cturing and Integration in the Post-Crisis Era, Routledge, Londra ve New York,
2009, s. 101-122.
"Bakan Arkada, alk nde, imza Masada", Milliyet, 20 Ekim 2009.
Balc, Yusuf, "lslamda alma ilikileri", MSIAD, Homo Jslamicus: i Hayatmda
Jslam insan, MSIAD, lstanbul, 1994, s. 1 13-128.
"Balyoz'un Babakan' Hisarcklolu'ydu", Milliyet, 23 Ocak 2010.
Barfield, Claude E., Free Trade, Sovereignty, Democracy: TheFutre of the World
Trade Organization, AEI Press, Washington, DC, 2001.
Barker, JM., Trkiye Ekonomisi: Kalkmma Program iin Tahlil ve Tavsiyeler, Mil-
letleraras imar ve Kalknma Bankas, Ankara, 195 1 .
"Babakan 4+4+4' Savundu, TSIAD'a Sert kt", Habertrh, 2 8 ubat 2012.
"Babakan' Eletiren Yeni afak Yazar Kovuldu", Milliyet, 30 Mays 2012.
Babakanlk, TC 54. Hhme Program, Babakanlk, Ankara, 1996.
Bates, Donald La Vere, The Origins and Career Path Development of Modern Turkish
Business Elite. Yaymlanmam doktora tezi, Department of Business Adminis
tration, University of Arkansas, Ankara 1973.
Bauman, Zygmunt, Commnity: Seeking Safety in a11 Insecure World, Cambridge:
Blackwell, Polity ve Maiden, MA, 2001.
Bayrba, Mustafa K., "local Entrepreneurialism and State Re-scaling in Turkey",
Urban Studies, 47 (2), 2010, s. 363-385.
-, "Pro-Business loca! Governance and (loca!) Business Associations: The Case
of Gaziantep", Business and Politics, 13 (4), 201 1 , 6. Madde, DO!: 10.2202/1469-
3569 . 1355.
Bayramolu, Sonay, Ynetiim Zihniyeti: Trkiye'de st Kurnllar ve Siyasal Jltidarn
Dnm, lletiim, stanbul, 2005.
"BEDA ihalesi Tamamland", Milliyet, 14 Aralk 2012.
"Belediyesine Bak Soruturmasn Al", Milliyet, 1 7 ubat 2012.

270
"Bertaraf Yok Edilmek Demek, TSlAD Bitaraf Deil", Milliyet, 18 Austos 2010.
B ianchi, Robert, lnterest Groups and Politica/ Development in Turkey, Princeton Uni
versity Press, Princeton, NJ, 1984.
Birlik Vakf, eriim, 14 Temmuz 2012, www.birlikvakfi.org.tr.
Blyth, Mark, Great Trasformations: Ecoomic Ideas and Institutional Change in tle
Twentieth Century, Cambridge University Press, Cambridge ve New York, 2002.
"Bomoni !halesini Ald, Arap Yatrmclar Peinde", Milliyet, 23 Ekim 2006.
Boratav, Korkut, Trkiye iktisat Tarihi 1 908-2002, 8. bask, lmge Yaynclk, An-
kara, 2004.
-. Trkiye'de Devletilik, lmge Yaynclk, Ankara, 2006.
"Baydak Holding'e iptal oku", Hrriyet, 9 Austos 2014.
"Boydak irketlerine Vergi Denetimi", Hirriyet, 29 Kasm 2013.
Bozkurt, Turhan, "Bank Asya'dan Elinizi ekin", Zaman, 8 Austos 2014.
Brenner, Neil, New State Spaces: Urban Governance and the Rescaling of Statehood,
Oxford University Press, Oxford ve New York, 2004.
Brenner, Neil, Jamie Peck ve Nik Theodore, "Variegated Neoliberalization: Geog
raphies, Modalities, Pahways", Global Networks: A journal of Trasnatioa/ Af
fairs, 10 (2), 2010, s. 182-222.
Bura, Aye, State and Business in Modern Turkey: A ComparativeStudy, State Uni
versity of New York Press, Albany, NY, 1994.
-, "The immoral Economy of Housing in Turkey", Internatioal joural of Urban
and Regional Research, 22 (2), 1998a, 303-3 1 7.
-, "Class, Culture and Slllte: An Analysis of Interest Represenation by Two Tur
kish Business Associations", Internationaljournal of Middle East Studies, 30 (4),
1998b, s. 521-539.
-, "Po\itical Islam in Turkey in Historical Context:Strengths and Weaknesses",
Neecan Balkan ve Sungur Savran (der.), The Politics of Permanent Crisis: Class,
Ideology and State in Turkey, Nova Science Publishers, New York, 2002a, s. 107-
144.
-, "Labour, Capillll, and Religion: Harmony and Conflict among the Constituency
of Political Islam in Turkey", Middle Eastern Studies, 38 (2), 2002b, s. 187-204.
-, "Poverty and Citizenship: An Overview of the Social Policy Environment in
Republican Turkey" , International ]ournal of Middle East Studies, 39 (1), 2007,
s. 33-52.
Bura, Aye ve alar Keyder, "The Turkish Welfare Regime in Transformation",
]ournal of Europea Social Policy, 16 (3), 2006, s. 21 1-228.
Bura, Aye ve Burcu Yakut akar, "Structural Change, Social Policy Environment
and Female Employrnent: The Case of Turkey", Development and Chage, 41
(3) , 2010, s. 5 1 7-538.
Bura, Aye ve Osman Savakan, "Yerel Sanayi ve BugnnTrkiye'sinde i Dn
yas", Toplum ve Bilim, 1 18, 2010, s. 92-123.

271
Bula, Ali, "Din, Gelenek ve Modemite Karsnda Kadn", Zaman, 27 Kasm 2010.
-, "Kadn istihdam", Zaman, 1 Mays 2010.
-, "Kre Eken Huzurevi Bier", Zaman, 26 Mays 20 1 1 .
Can, Kemal, "Tekkeden Holdinge Yeil Sermaye Yaz Dizisi", Milliyet, 1 1- 1 8 Mart
1997.
Cansz, Mehmet, Trhiye'de KOBILER ve KOSGEB, DPT, Ankara, 2008.
Casanova, Jose, Public Religions in the Modem World, University of Chicago Press,
Chicago, il, 1994.
-, "Public Religion Revisited", Hent de Vries (der.), Religion Beyond the Concept,
Fordham University Press, New York, 2008, s. 101-1 19.
Celasun, Merih, "Fiscal Aspects of Adjustment in the 1980s", Tosun Arcanl ve
Dani Rodrik (der.) , The Political Ecoromy of Turkey: Debt, Adjustment ard Stabi
lity, Macmillan, Londra, 1990, s. 37-59.
"Cemaate Kar Glen alma Grubu", Cumhuriyet, l Kasm 2014.
Cengiz inaat, "Projects" , eriim, 1 9 Haziran 2013, www.cengiz.eom.tr/english/in
saa.asp.
Chandhoke, Neera, "The 'Civil' and the 'Political' in Civil Society", Democratizati
on, 8 (2), 200 1 , s. 1-24.
"CHP"li lzmir Bykehir Belediyesi'ne Soruturma", Hrriyet, 22 Kasm 201 1 .
"Cihan Kamer: Ben ucu Bucu Deilim, Sadece Bir Parti Lideriyle Dostum", Va
tan, 5 Temmuz 2009.
Cizre-Sakallolu, mit, "Parameters and Strategies of Islam-State lnteraction in
Republican Turkey" , Intenational joumal of Middle East Studies, 28 (2), 1996,
s. 231-25 1 .
Cizre-Sakallolu, mit ve Erin Yeldan, "Politics, Society and Financial Liberali
zation: Turkey in the 1990s", Development and Change, 3 1 (2), 2000, s. 481-508.
Cizre, mit (der.) , Secular and Islamic Politics in Turkey: The Making of thejustice
and Development Party, Routledge, Londra ve New York, 2008.
Collins, Randall, "Weber's Last Theory of Capitalism: A Systematization", Ameri
can Sociological Review, 45 (6), 1980, s. 925-942.
Cox, Kevin R., '"Rescaling the State'" in Question", Cambridge]oumal of Regions,
Economy ard Society, 2 (1), 2009, s. 107-12 1 .
Cndiolu, Dcane, 'Tehirciliin Dindarcas", Yeni afak, 2 5 Temmuz 2009.
"ada Yaam'a Baskn", Vatan, 13 Nisan 2009.
akr, Ruen, "Milli Gr Hareketi" , Yasin Aktay (der.) , Modern Trkiye'de Siyasi
Dnce, cilt: 6, /sliimclk, 2. bask, iletiim, lstanbul, 2005, s. 544-575.
akr, Ruen, irfan Bozan ve Balkan Talu, imam Hatip Liseleri:Efsaneler ve Gerek
ler, TESEV, stanbul, 2004.
akr, Ruen ve irfan Bozan, Sivil, effaf ve Demokratik Bir Diyanet ileri Bakanl
Mmkn m?, TESEV, stanbul , 2005.

272
"alk Enerji, Ceyhan'da Rafineri Kuracak" , Hrriyet, 3 Austos 2006.
alk Enerji, "Corporate", eriim, l Eyll 2013, www.calikenerji. com/icerik.
php#iid=l 266&aid= l 267 &lang=enn.
alkan, Koray, "Rekortmen Sendika Grevi Yasaklad", Radikal, 1 7 Nisan 2012.
elebi, Aykut, "Srdrlebilir Kalknma Tartmas Ekseninde Bergama Kyl Di
renii", Deniz Yldrm ve Evren Haspolat (der.) , Deien lzmir'i Anlamak, Pho
enix Yaymevi, Ankara, 2010, s. 561-599.
okgezen, Murat ve Gl Berna zcan, "Trusted Markets: The Exchanges of lslamic
Companies", Comparative Economic Studies, 48 ( l ), 2006, s. 132-155.
Dal, Nuran ve Belma Aktrk, Partiler ve Programlar II, TBMM, Ankara, Anka
ra, 1988.
"Davet Yntemiyle 85 ihale Aldlar", Milliyet, 8 Mart 2007.
Demiralp, Seda, "The Rise of lslamic Capital and the Decline of lslamic Radicalism
in Turkey" , Comparative Politics, 41 (3), 2009, s. 315-335.
"Denetleme Rutin, inceleme Sryor" , Zaman, 29 Kasm 2013.
"Deniz Feneri Davasnda Karar Akland", Hrriyet, 1 7 Eyll 2008.
"Deniz Feneri'nde rgt Bulunamad", Milliyet, 10 Nisan 2012.
"Deniz Feneri Savclar Yarglanyor", Milliyet, 4 Mays 2012.
"Deniz Feneri Savclar Beraat Etti", Milliyet, 1 7 Kasm 2012.
Devlet istatistik Enstits (DlE), statistik Gstergeler 1 923-1990, DlE, Ankara,
199 1 .
"Devlet Protokol Listesi Deiti", Zaman, 14 Mays 2012.
"Devletten Aylk 2 Milyon TL alan KESK 'Son Dnemde KCK'nn Etkisine Girdi,'
iddias" , Zaman, 2 Temmuz 2012.
"DiSK ve TSIAD n Referandum Tutarszl", Zaman, 1 6 Austos 2010.
Diyanet, istatistiksel Tablolar, eriim, 2 Eyll 2013, www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/
Diyanet-Isleri-Baskanligi-AnaMenuista tistikler-561. aspx.
-, Kadn ve Aileye Ynelil almalar, 2007-2009, DlB, Ankara, 2010.
"Doan'a Tarihin En byk Vergi Cezas" , Star, 9 Eyll 2009.
"Doan vs Erdoan: The Travails of Turkey's Doan Yayin", The Economist, 10 Ey
ll 2009.
Doanyiit, Sadettin, A k lam a l, ltihatl, Sorun zml Kamu !hale Kanunu, Se-
kin Yaymevi, Ankara, 2009.
"Dou Ataehir'e 1 . 1 Milyar Liralk Teklif', Milliyet, 26 ubat 2010.
"Douda 7 ehrin Elektrii Kiler-alk'tan Sorulacak", Akam, 30 Haziran 2013.
Dou Grubu, "Sectors", eriim, 7 Eyll 2013, www.dogusgrubu.eom.tr/web/71 -
21 1 -l -l/dogus_grubu_-_en/general/navigation/sectors.
DPT, Altnc Be Yllk Kalknma Plan 1 990-1 994, DPT, Ankara, 1989.
-, Yedinci Be Yllk Kalknma Plan 1 996-2000, DPT, Ankara, 1995.

273
DPT, Ekonomik ve Sosyal Gstergeler, eriim, 9 Haziran 2013, www.kalkinma.gov.
tr/Porta!Design!PorlalControls/WeblcerikGoslerim.aspx?Enc=83D5A6FF03C7
B4FC5A73E5CFAD2D9676.
Dumenil, Gerard ve Dominique Levy, "The Neoliberal( Counter-) Revolution", AU
redo Saad Filho and Deborah johnston(der.), Neoliberalism: A Critical Reader,
Ml:Pluto Press, londra ve Ann Arbor, 2005, s. 9-19.
Eraydn, Ayda, "Sanayinin Anadolu'ya Yaygnlamas ve Son Dnem Gelien Yeni
Sanayi Odaklar" , Oya Baydar (der.), 75 Ylda arklardan Chip'lere, Tarih Vak
f, lstanbul, 1 999, s. 257-278.
Erbakan, N ecmeddin, Adil Ekonomik Dzen, Semih Ofset Matbaaclk, Ankara,
199 1 .
"Erdoan'm infaz Karar Gnderildi", Hrriyet, 2 0 Ekim 1998.
"Erdoan: 28 ubatlar Toplum Affetmeyecek", Milliyet, 29 ubat 2012.
"Erdoan: 60 Kiiye 13rakmam", Sabah, 28 Aralk 2002.
"Erdoan'dan TSIAD'a Eletiri: Byle Samalk Olur mu?", Zaman, 25 Haziran
2010.
"Erdoan'dan TSIAD'a: iktidarla Kedi Kpek Gibi Oynama Devri Bitti", Zaman,
18 Austos 2010.
"Ergenekon'da Karanlk ittifak", Alsiyon, no. 750, 2009.
Eroul, Cem, "The Establishment of Multiparty Rule: 1945-1971 ", lrvin C. Schick
ve Erturul Ahmet Tanak (der.), Turhey in Transition: New Perspectives, Oxford
University Press, New York ve Oxford, 1987, s. 101-143.
"Erol Yarar: 'Asl Burjuva Biziz"' , Star, 20 Temmuz 2009.
"Esnaflktan Kresel Rekabete", Ah.iyon, no. 810, 2010, s. 36-44.
"Ethem Sancak: ldolm Tayyip Erdoan, Om Sevdalym", Zaman, 5 Ekim 2008.
"Ethem Sancak: Ben Siyasetin Dndaym Diyen ladam Yalan Syler", Sabah, 13
Eyll 2009.
European Commission, Turhey Progress Report 20 1 2 , eriim, 1 1 Haziran 201 3 ,
ec.europa.eu/enlargemen /pdli'key_documen ts/20l2/package/tr_rapport_2012_
en.pdf.
Evans, Peter, Embedded Auto11omy: States and lndustrial Transfomations, Princeton
University Press, Princeton, NJ, 1995.
"Fettah Tamince: Fethullah Glen'in Liderliine inanyorum", Milliyet, 2 Eyll
2005.
Filiztekin, Alpay ve insan Tunal, "Anaolian Tigers: Are they far Real?", New Pers
pectives on Turhey , (20), 1999, s. 77-106.
"Forbes En Zengiff 100 Trk' Aklad", eriim, 1 1 Haziran 2013, https://www.cn
nturk.com/201 3/ekonomi/genel/02/28/forbes.turkiyenin.en.zenginlerini.acikla
di/698257.0/index.html.
Freedom House, Freedom in the World 2012, eriim, 15 Haziran 201 3 www.free
domhouse.org/repor/freedom-world/201 2/turkey.

274
Fukuyama, Francis, Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, Free
Press, New York, 1996.
GAP inaat, "Projecs", eriim, 16 Austos 2012, hp://www.gapinsa"t.com/en/de
fault.aspx.
Gates, Leslie C., "Theorizing Business Power in the Semiperiphery: Mexico 1970-
2000", Theory and Society, 38 (1), 2009, s. 57-95.
"Gazda Kamer Tartmas'', Milliyet, 4 Aralk 2005.
Gellner, Ernest, Conditions of Liberty: Civil Society and its Rivals, Penguin Books,
New York, 1996.
Gereffi, Gary, "The Global Commodity Chains", Barbara Stallings (der.), Glo
bal Change, Regional Response: The New lnternational Context of Development,
Cambridge University Press, Cambridge ve New York, 1995, s. 100-142.
Gkat, Mehmet Ali (2005), Trkiye'de Din Eitimi ve lmam Hatipler, lstanbul: ile
tiim.
Gzaydn, ltar, Diyanet: Trkiye Cumhuriyeti'nde Dinin Tanzimi, iletiim, lsan
bul, 2009.
Granovetter, Mark S., "The Strength of Weak Ties", American journcd of Sociology,
78 (6), 1973, s. 1360-1380.
Grant, Wyn, "Govemment-lndustry Relations in Britain, Germany and ltaly: The
Company State, Associative State and Party Sae", Universia Constanz, Lec
ture at Sozialwissenschaftliche Fakultat, Sonderforschungsbereich 221, 1989.
Glalp, Haldun, "lslamism and Postmodernism", Contention, 4 (2), 1995, s. 59-73.
-, "Globalizing Postmodemism: Jslamist and Westem Soda! Theory", Economy
and Society, 26 (3), 1997, s. 419-433.
-, "Political Islam in Turkey: The Rise and fail of the Refah Party", The Muslim
World, 89 (1), 1999, s. 22-41.
Glen, Fethullah, inancn Glgesinde, Nil Yaynlar, lstanbul, stanbul, 2005.
-, Enginliiyle Bizim Dnyamz - iktisadi Mlahazalar, Nil Yaynlar, lsanbul,
2009.
Gm, ebnem, "Class, Status and the Party: The Changing face of Political ls
lam in Turkey and Egypt", Comparative Political Studies, 43 (7), 2010, s. 835-
861 .
Gne, Hurit, "TSIAD neden IMF'yi istiyor?" , Milliyet, 22 Haziran 2009.
Grsel, Kadri, "Mslman Burjuvazi zerine Dnceler", Milliyet, 26 Temmuz
2009.
Gven, Banu, "Babakan'a Mektup", eriim, 1 1 Eyll 2013, www .banuguven.com/
haber/bir-mektup/.
Gven, Dilek, Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politilalar ve Stratejileri Balamnda 6-7
Olaylar, iletiim, lsanbul, 2006.
Habermas, Jrgen, "Religion in the Public Sphere", European )ournal of Philosop
hy, 14 (1), 2006, s. 1-25.

275
Habermas, Jrgen ve di., An Awareness of What Is Missing: Faith and Reason in a
Post-Secular Age, MA: Polity, Cambridge ve Maiden, 2010.
Habertrk, 29 Haziran 2009.
Haggard, Stephan, Sylvia Maxfield ve Ben Ross Schneider, "Theories of Business
and Business-State Relations", Sylvia Maxfield ve Ben Ross Schneider (der.),
Business and the State in Developing Countries, Cornell University Press, lthaca,
NY, 1997, s. 36-60.
Hale, William ve Ergun zbudun, Islamism, Democracy and Liberalism in Turkey:
The Case of the AKP, Routledge, Londra ve New York, 2010.
Hali, Peter A., der., The Political Power of Economic Ideas:Keynesianism Across Nati
ons, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1989.
Hali, Peter A. ve David Soskice, der., Varieties of Capitalism: The Institutional Foun
dations of Comparative Advantage, Oxford University Press, Oxford ve New
York, 200 1 .
Hammarberg, Thomas (Commissioner for Human Rights of the Council of Euro
pe), Report Following His Fisit to Turkey,from 27 to 29 April 201 1 , eriim, 15 Ha
ziran 201 3 wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id= l814085.
Haneke, Bob, der., Debating Varieties of Capitalism: A Reader, Oxford University
Press, Oxford ve New York, 2009.
Harvey, Benjamin ve Mark Bentley, "Erdogan's New Elite", Bloomberg Market Ma
gazine, 13 Eyll 2010.
Harvey, David, A Brief History ofNeoliberalism, Oxford University Press, New York,
2005.
Hay, Colin, 'Two Can Play at that Game Or Can They?" David Coates (der.), Varie-
ties ofCapitalism, Varieties ofApproaches, Palgrave, Basingstoke, 2005, s. 106-122.
"Hayatmz Kat Dedi Bugn Gazetesi'ni Ald", Hrriyet, 1 6 Kasm 2005.
"HES Yaplmayan Akarsu Kalmayacak", Radikal, 18 Mays 2013.
Hibou, Beatrice, der., Privatising the State, C. Hurst, Londra, 1999.
Hirschman, Albert O., The Rhetoric of Reaction: Perversity, Futility, ]eopardy, The
Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, MA, 1991.
Human Rights Watch, World Report 2012, eriim, 15 Haziran 2013, www.hrw.org/
sites/default/files/reports/wr201 2.pdf.
Huntington, Samuel P., The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order,
Simon and Schuster, New York, 1996.
Hrriyet, 14 Austos 2008; 23 Kasm 2008; 3 Mays 2013.
"Hseyin Glerce: Mesele Yolsuzluk Deil, Hkmete Darbe Yapmakt", Hrri
yet, 2 Kasm 2014.
"Hseyin Glerce: Cemaat Devleti Eli Geirmek stedi", Hrriyet, 1 Kasm 2014.
ILO, Report of the Committee of Experts on the Application of Conventions and Recom
mendations, eriim 1 5 Haziran 20 1 3 www.ilo.org/global/standards/applying
and-promoting-international-labour-standards/committee-of-experts-on-the
application-of-conventions-and-recommendations/lang-enlindex.htm.

276
"llsu Baraj'na Kredi Bulundu", Milliyet, 12 ubat 2010.
IMF, World Economic Outlook Database,eriim, 3 Eyll 2013, www.imf.org/exter
naVpubs/ft/weo/20 1 3/0 l/weodata/index.aspx.
''lbrahim een: Yeni Zengin Deilim, 96'da da ilk 1 20'deydim" , Hrriyet) Ka
sm 2009.
TA, "Projects", eriim, 19 Haziran 201 3 , www.ictas.com.tr/en.
ilkin, Selim ve llhan Tekeli, Uygulamaya Geerken Trkiye'de Devletiliin Oluu-
mu, Ortadou Teknik niversitesi Yaynlan, Ankara, 1982.
"mam Hatipler Milletin Gzbebei Olacak", Radikal, 25 Nisan 2012.
nsel, Ahmet, "Laik Okulda Kutlu Doum", Radikal, 19 Nisan 201 1 .
"shak Alaton: Trkiye Sivil Demokrasiye Yeni Geiyor", Aksiyon, no. 847, 20 1 1 ,
s . 20-28.
"slamclar Strateji Araynda" , iktisat dergisi, 29 (343), 1993, s. 8-20.
"slami Siteler slami Problemler karacak", Yeni afak, 16 Ekim 201 1 .
stanbul Sanayi Odas, Trhiye'nin ilk 500 Byk Sanayi Kuruluu Listesi (1980,
1 990, 1 996, 2000, 2008, 2010, 201 1 , 2012 Yllar).
stanbul Sanayi Odas, Trkiye'nin ikinci 500 Sanayi Kuruluu Listesi (1990, 1 996,
2000, 2008, 2009, 201 0, 201 1 , 2012 Yllar).
HAD, "Hakkmzda'' , eriim, 8 Eyll 201 3 www.ishad.org.tr/?sayfa=HAKKI-
MIZDA.
"te Trkiye'nin En Zengin 100 smi", Sabah, 2 Mart 2009.
"ltalyan Eni'yi alk'a Hkmet Ynlendirdi", Milliyet, 8 ubat 2006.
"TO, MSIAD Oldu", Vatan, 28 ubat 2009.
Jessop, Bob, The Future of the Capitalist State, Polity Press, Maiden, MA, 2003.
Jessop, Bob ve Ngai-Ling Sum, Beyond the RegulationApproach: Putting Capitalist
Economies in Place, Edward Elgar, Cheltenham, UK ve Northampton, MA, 2006.
Kahraman, Hasan Blent, "Anadolu-stanbul Meydan Muharebesi", Sabah, 15 Ey
ll 2008.
"KDV Kalkt, 36 Gn Sonra irket Kuruldu" , Milliyet, 14 ubat 2009.
Kalberg, Stephen, "Max Weber's Types of Rationality: Cornerstones for the Analy
sis of Rationalization Processes in History", American ]ournal of Sociology, 85
(5), 1980, s. 1 145- 1 1 79.
"Kanaltrk El Deitirdi! " Milliyet, 12 Mays 2008.
"Kanun Deiti, Cihan Kamer'in n Ald", Vatan, 1 2 ubat 2005.
Kara, Mehmet, "Akn ipek: Gndemdeki Medya Patronu" , CNBC-E Business Tur
key, no. 39, 2010, s. 56-57.
Karaca, Nihal Bengisu, "Ali Bula'n Problemi", Habertrk, 4 Austos 2010.
Karamerliolu, M. Asm, "The Village Institute Experience in Turkey" , British
]ournal ofMiddle Eastern Studies, 25 (1), 1998, s. 47-73.

277
-, "Turkey's 'Return' to Multi-Party Politics: A Social lnterpretation", East Europe
an Quarterly, 40 ( 1 ) , 2006, s. 89-107.
Karpat, Kemal H., Trk Demokrasi Tarihi: Sosyo, Kltrel, Ekonomik Temeller, Ti
ma Yaynlar, stanbul, 2012.
Kasaba, Reat ve alar Keyder, "Writing History: Armenians in the Empire", New
Perspectives on Turkey, (19) , 1998, s. 147-152.
Kayaalp, Ebru, "Torn in Traslation: An Ethnographic Study of Regulatory Deci
sion-making in Turkey", Regulation and Govemance, 6 (2), 2012, s. 225-24 1 .
"KESK v e Eitim-Sen'e Bask", Milliyet, 2 6 Haziran 2012.
Keyder, alar, State and Classes in Turkey: A Study in Capitalist Development, Ver
so, Londra ve New York, 1987.
-, "The Consequences of Exchange Population for Turkey" , Renee Hirschon
(der. ), Crossing the Aegan: An Appraisal of the 1 923 Compulsory Population Exc
hange Between Greece andTurkey, Berghahn Books, New York, 2003, s. 39-52.
Keyman, Fuat, "Homo-slamicus ya da Gerek Burjuvamz" , Zaman, 26 Temmuz
2009.
Keyman, E. Fuat ve Berrin Koyuncu Lorasda, Kentler:Anadolu'nun Dnm,
Trkiye'nin Gelecei, Doan Yaynclk, stanbul, 2010.
Keynes,john Maynard, Essays in Persuasion, W.W.Norton and Co, New York, 1963.
KiK, Kamu Almlar izleme Raporu, eriim, 1 1 Haziran 2013 www l . ihale.gov.tr/du
yurular2012/2012_kamu_al%C4%Bl m%C4%B l_istatistkleri_rev.pdf.
Kim, Eun Mee, Big Business, Strong State: Collusion and Conflicts in South Korean
Development, 1 960-1 990, StateUniversity of New York Press, Albany, NY, 1997.
Ko, Vehbi, Hayat Hikayem, Apa Ofset Basmevi, stanbul, 1973.
KOSGEB, 2012 Faaliyet Raporu, KOSGEB, Ankara, 2013.
Kse, Ahmet Haim ve Ahmet nc, "Dnya ve Trkiye Ekonomisinde Anado
lu imalat Sanayii: Zenginlemenin mi Yoksa Yoksullamann m Eiindeyiz?"
Toplum ve Bilim, 77, 1998, s. 135-159.
Kuran, Timur, ''The Islamic Economic Crisis: Institutional Roots of Economic Un
derdevelopment in the Middle East" , Joumal of Economic History, 63 (2) , 2003,
s. 4 14-464.
-, The Long Divergence: How Islamic Law Held Back the Middle East, Princeton Uni
versity Press, Princeton, NJ, 2010.
Kymlicka, Will, Multicultural Citizenship, Oxford University Press, Oxford ve New
York, 1996.
Lainer, mer, "Evet'in Tarih ncesi", Radikal 2, 5 Eyll 2010.
Lanza, Orazio ve Kostas Lavdas, "The Disentanglement of lnterest Politics: Busi
ness Associability, the Parties and Policy in ltaly and Greece", European]oumal
of Political Resean:h, 37 (2), 2000, s. 203-235.
Lash, Scott ve John Urry, The End of Organized Capitalism, University of Wiscon
sin Press, Madison, Wl, 1987.

278
Leon, Cedric de, Manali Desai ve Cihan Tual, "Polilical Articulation: Parties and
the Constitution of Cleavages in the United States, India, and Turkey", Sociolo
giwl Thcory, 27 (3), 2009, s. 193-219.
Levine, Daniel H., "Religion and Politics in Comparalive and Historical Perspecti
ve", Comparative Politics, 19 ( 1 ) , 1986, s. 95-122.
Levy, jonah D., Tocqueville's Revenge: State, Society, and Economy in Contemporary
france, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1999.
-, "Redeploying the State: Liberalization and Social Policy in France", Wolfgang
Streeck ve Kathleen Thelen (der.) , Beyod Continuity: Institutioal Chage in Ad
vaced Political Economies, Oxford University Press, Oxford ve New York, 2005,
s. 103-127.
Maden ileri Genel Mdrl, lstatistikler, eriim, 1 2 Austos 2012, www.mi
gem.gov.r/links/istatisikler/isaisikmenu.htm.
Maier, Charles S., der., Chaging Boundaries of the Political: Essays on the Evolving
Balace between the State and Society, Public and Private in Europe, Cambridge
University Press, Cambridge ve New York, 1987.
"Maliyeden Ko irketleri TPRA ve AYGAZ'a Denetim." Radikal, 24 Temmuz
2013.
Mardin, erif, "Center-Periphery: A Key to Turkish Polilics?" Daedalus, 102 ( 1 ) ,
1973, s . 1 69-90.
MARIFED, "Hakkmzda", eriim, 8 Eyll 2013, www.marifed.org. tr/?Sayfa=
Hakkimizda.
Marmaray Project, eriim, 23 Temmuz 2012, www.marmaray.com. tr.
Maxfield, Sylvia ve Ben Ross Schneider, der., Business and the Sae in Developig
Countries, Cornell University Press, Ithaca, NY, 1997.
McNamara, Dennis L., der., Corporatism and Korean Capitalism, Routledge, Lond
ra ve New York, 2002.
MEB Talim ve Terbiye Kurumu Bakanl, "B.08.TTK.072 02 00 Sayl Genelge
si."
MEB, Milli Eitim tstatistikleri, 2012, eriim, 23 Aralk 2012, www.sgb.meb.gov.tr/
istatislik/meb_istatistikleri_orgun_egilim_201 1_2012.pdf.
-, Milli Eitim istatistikleri, 2013, eriim, 31 Austos 2013, www.sgb.meb.gov. tr/
istatistik/meb_istatislikleri_orgun_egitim_20 1 2_201 3.pdf.
Medical Park, "Hakkmzda", eriim, 7 Eyll 2013, www.medicalpark.eom.tr/hak
kimizda.
"Mehmet Altan Star Gazetesinden Ayrld", Radikal, 18 Ocak 2012.
Mert, Nuray, "Srat Mstakim zere Marka Ayakkab ile Yrmek" , Radikal, 21
Temmuz 2009.
"Metrolar Ulatrma Bakanlna Teslim Ediliyor", Habertrk, 17 Temmuz 2010.
Milliyet, 1 5 Austos 2007; 10 Haziran 2008; 8 Austos 2008; 31 Aralk 2009; 27
ubat 2012; 30 Mays 2013.

279
Morgan, Glenn, Richard Whitley ve Eli Moen, der., Changing Capitalisms? lnterna
tionalization, Institutional Change, and Systems of Economic Organizations, Ox
ford University Press, Oxford, UK ve New York, 2005.
Mnir, Metin, "Ilsu ilerlememe Raporu", Milliyet, 16 Haziran 2006.
-, "Ilsu'da Yeni Bir Dnemece Doru", Milliyet, 22 Mays 2009.
-, "llsu'da nc Perde", Milliyet, 31 Temmuz 2009.
-, "Kreditrlere Yalan Sylendi" , Milliyet, 21 Austos, 2009.
MSIAD, Homo lslamicus: l Hayatnda lsliim insan, MSIAD, lstanbul , 1994.
-, Babakan Necmeddin Erbakan'n Dou Asya Gezisi ve MSIAD'n Bosna-Her-
sek Gezisi Raporu, MSIAD, lstanbul, 1997a.
-, MS1AD'm Afrika ve lngiltere'nin l Gezileri Raporu, MSIAD, lstanbul, l 997b.
-, MSIAD Blten, 5 (18), 1997c, s. 50-61.
-, Trkiye Ekonomisi 2002, MSIAD, lstanbul, 2002.
-, Trkiye Ekonomisi Raporu 2008, MSIAD, stanbul, 2008.
-, Almanak 201 0-201 1 , MSIAD, lstanbul, 20 l la.
-, TC Anayasa nerisi, MSIAD, lstanbul, 20 1 1 b.
-, 201 1 Trkiye Ekonomisi Raporu: SrdrlebilirByme iin Stratejik Dnm,
MSlAD, lstanbul, 20 l lc.
"MS!AD'a Kapatma Davas", Sabah, 25 Mays 1998.
MSIAD' Tasfiye Operasyonu", Hrriyet, 7 Kasm 1998.
"MSIAD: IMF Yerine Reform Gerek", Milliyet, 9 Haziran 2009.
"MSIAD: Trkiye'nin ihtiyac Stand-by Deil, Yapsal Reformlar ve Yeni Anaya
sa", Radikal, 9 Haziran 2009.
"Nahit Kiler: lstanbul'a 8.Tepeyi Yaptk, Turistler Terasa Koacak" , Milliyet, 12
Austos 2009.
"Nakit Zengini TOBB'un Drt itiraki incelemeye Alnd", Zaman, 4 Mays 2010.
Nlke, Andreas ve Arjan Vliegenthart, "Enlarging Varieties ofCapitalism: The
Emergence of Dependent Market Economies in Central Europe", World Politi
cs, 6 1 (4), 2009, s. 670-702.
OECD, Foreig11 Direct Investment Statistics, eriim 3 Haziran 2013, www.stats.oecd.
org.
O'Neill, Kathleen, "Who's Tugging at the Purse Strings? The Political Economy
of Intergovernmental Transfers in Argentina, Mexico and Peru", Paul Smoke,
Eduardo J. Gomez ve George E.Peterson (der.), Decentralization in Asia and La
tin America: Towards a Comparative Interdisciplinary Perspective, Edward Elgar,
Cheltenham, UK ve Northampton, MA, 2006, s. 257-280.
Owen, Roger ve evket Pamuk, A History of Middle East Economies in the Twentieth
Century, l.B. Tauris, Londra, 1998.
IB, "1985-2013 Dnemi Gerekletirilen zelletirme ilemleri", eriim, 9 Hazi
ran 2013, www.oib.gov.tr/program/uygulamalar/yillara_ore.htm.

280
kte, Faik, Varlk Vergisi Facias, Nebiolu Yaynevi, lstanbul, 1950.
"mer Vardan: Burjuvazi demek abamza Hakaret", Milliyet, 28 Temmuz 2009.
"mer Cihat Vardan: Hangi Mahalleden Olursa Olsun i Yaratann Aln plme-
li", Referans, 10 Austos 2009.
nc, Aye, "Chambers of Industry in Turkey: An lnquiry into State-Business Re
lations as a Distributive Domain", Ergun zbudun ve Aydn Ulusan (der.), The
Political Economy of lncome Distributio in Turkey, Holmes and Meier, New
York, 1980, s. 455-481.
-, "Cumhuriyet Dneminde Odalar", Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 5.
cilt, iletiim, lstanbul, 1984, s. 1566-76.
-, "Islamic Banking in Turkey: lnteraction of Politics, Finance and Religion", Jah
rbuch fr Vergleihende Sozialforschung, Berliner lnstitute fr Fergleichende
Sozialforschung, Berlin, 1988/89.
ni, Ziya, "Anatomy of Unorthodox Liberalism: The Political Economy of Turkey
in the 1980s" , Metin Heper (der.), Strong Stae and Economic lnterest Groups:
The Post-1 980 Turkish Experience, De Gruyter, Bedin ve New York, 1991, s.
27-41.
-, "Globalization and Party Transformation: Turkey's Justice and Development
Party in Perspective" , Peter Bumeli (der.), Globalising Democracy: Party Politi
cs in Emerging Democracies, Routledge, Londra ve New York, 2006, s. 122-140.
-, "Turgut zal and His Economic Legacy: Turkish Neo-liberalism in Critical
Perspective", Middle Eastem Studies, 40 (4), 2007, s. 1 13-134.
-, "Beyond the 2001 Financial Crisis: The Political Economy of the New Phase of
Neo-liberal Restructuring in Turkey", Review of Intemational Political Economy,
16 (3), 2009, s. 409-432.
ni, Ziya ve Fikret enses, "Rethinking the Emerging Post-Washington Consen
sus", Development and Change, 36 (2), 2005, s. 263-290.
-, "The New Phase of Neo-liberal Restructuring in Turkey" , Ziya ni ve Fikret
enses (der.) , Turkey ad the Global Economy: Neo-liberal Resructuring and In
tegratio in he Post-Crisis Era, Routledge, Londra ve New York, 2009, s. 1 - 1 1 .
ni, Ziya ve Caner Bakr, "The Regulatory State and Turkish Banking Reforms
in the Age of Post-Washington Consensus", Development and Change, 41 ( 1 ) ,
2010, s . 77-106.
zel, Ik, "The Politics of De-Delegation: Regulatory (in)-dependence in Turkey",
Regulaion ad Govemance, 6 (1), 2012, s. 1 19-129.
zel, Mustafa, Piyasa Dman Kapitalizm, iz Yaynlan, lstanbul, 1993.
-, "Adam Zengin Olur mu?", MSIAD, Homo lslamicus: l Hayatnda lslam 1nsam,
MSIAD, lstanbul, 1994, s. 3-14.
-, Birey, Burjuva ve Zengin, Kitapevi, lstanbul, 1998.
-, "lslami Ekonomi'nin incelikleri", Anlay, Temmuz 2009a, s. 16-19.
-, "Zengin Adam Olur mu?", Anlay, Eyll 2009b, s.16-19.

281
-, "Medine Pazar'ndan MSlAD'a", Anlay, Nisan 2010, s. 1 6-19.
ztrk, lbrahim, "Mslmandan Burjuva Olmaz", Anlay, Eyll 2009, s.58-59.
Pamuk, evket, "Globalization, lndustrialization and Changing Politics in Tur-
key" , New Perspectives on Turhey, (38), 2008, s. 267-273.
Parla, Taha ve Andrew Davison, Corporatist ldeology in Kemalist Turhey, Syracuse
University Press, Syracuse, NY, 2004.
-, "Secularism and Laicism in Turkey" , Janet R. Jakobsen ve Ann Pellegrini (der.) ,
Secularisms, Duke University Press, Durham, NC, 2008, s. 58-75.
Parsons, Talcott, "lntroduction" to Max Weber, The Sociology of Religion, Beacon
Press, Bostan, MA, 1964 (1922).
Payaslolu, Arif, Trhiye'de zel Sanayi Alannda Mteebbisler ve Teebbsler, Si
yasal Bilgiler Fakltesi Maliye Enstits, Ankara, 196 1 .
Pcck, jamic ve N i k Theodore, "Variegated Capitalism", Progress i n Human Geog
raphy, 3 1 (6), 2007, s. 731-772.
Piore, Michael J. ve Charles F. Sabel, The Second Industrial Divide: Possibilities for
Prosperiy, Basic Books, New York, 1 984.
Polanyi, Kari, "Economy as an lnstituted Process" , Kari Polanyi, Conrad M. Arens
berg ve Harry W. Pearson (der.), Trade and Market in he Early Empires: Econo
mies in History and Theory, Free Press, Glencoe, iL, 1957a, s. 243-270.
-, "Aristole Discovers the Economy", KarlPolanyi, Conrad M. Arensberg ve Har
ry W. Pearson (der.), Trade and Market in the Early Empires: Economies in His
tory and Theory, Free Press, Glencoe, IL, 1957b, s. 64-94.
-, The Great Trcmsformation: The Politics and Economic Origins of Dur Time, Bea
con Press, Baston, MA, 200 1 , (1944).
Putnam, Robert D., Mahing Democracy Work: Civic Traditions in Modem Italy, Prin
ceton Universiy Press, Princeton, Nj , 1993.
-, Bowling Aloe: Tle Collapse ad Revival of America Commnity, Siman & Sc
huser, New York, 2000.
Radikal, 23 Nisan 2008; 31 Ekim 2009; 31 Mart 2012.
Refah Partisi, 20 Ekim 1991 Genel Seimi Refah Partisi Seim Beyannamesi, RP, An-
kara, 1991.
Referans, 28 Ekim 2008; 9 ubat 2009.
"Renkten Renge Giren TOBB ve TSlAD", Zaman, 20 Austos 2010.
"Rzanur Meral: Tuskon Rol almyor, Boluklar Dolduruyor", Ekonomist, no. 19,
201 1 , s. 32-33.
Rodinson, Maxime, lslam ad Capitalism, Saqi Essentials, Londra, 2007 (1966).
Rodrik, Dani, "Premaure Liberalization, lncomplete Stabilization: The zal Deca
de in Turkey", M. Bruno, S. Fischer, E.Helpman ve N. Liviatan (der.), Lessons
of Economic Sabilization and lts Aftermath, MiT Press, Cambridge, MA, 199 1 ,
s. 323-354.

282
-, "Goodbye Washington Consensus, Hello Washington Confusion? A Review of
the World Banks's Economic Growth in the 1 990s: Leaming From a Decade of Re
form", ]ournal of Economic Literature, 44 ( 4), 2006, 973-987.
-, The Globalization Paradox: Democracy and theFuture of the World Economy,
W.W. Norton & Company, New York ve Londra, 2012.
Rubin, Barry ve Birol Yeilada, der., Islamization of Turkey under the AKP Rule,
Routledge, Londra ve New York, 2012.
"Sabah-ATV Kalyon lnaat'n Oldu", Zaman, 21 Aralk 2013.
Salam, Erdal, "!hale Kurumu'nda Gstererek Gelen Rezalet", Hrriyet, 21 u-
bat 2012.
Salk Bakanl, Salkta Dnm Program, Salk Bakanl, Ankara, 2003.
"Sancak, Akam ile Skyturk' Ald", Hrriyet, 22 Kasm 2013.
Sanko Holding, "History", eriim, 1 Haziran 2013 www.sanko.com.tr/englcorpa
rate/aboutus.asp.
Santiso, Carlos, "Good Governance and Aid Effectiveness: The World Bank and
Conditionality", Georgetown Public Policy Review, 7 (l), 200 1 , s. 1-22.
Sarbay, Ali Yaar, Trkiye'de Modernleme, Din ve Parti Politikas: MSP rnek Ola
y Alan Yaynclk, lstanbul, 1985.
Saybal, Kemali, "Chambers of Commerce and Industry, Political Parties and Go
vernments: A Comparative Analysis of the British and the Turkish Cases", ME
TU Studies in Development, no. 1 1 , Bahar 1976.
Schmidt, Vivien A., "Putting the Political Back into the Political Economy by Brin
ging the State Back In Yet Again" , World Politics, 6 1 (3), 2009, s. 5 1 6-546.
-, "Taking Ideas and Discourse Seriously:Explaining Change through Discursive
Institutionalism as the Fourth New Institutionalism" , European Political Scien
ce Review, 2 ( 1 ) , 2010, s. 1-25.
Schmitter, Philippe C., "Stili the Century of Corporatism?", Review of Politics, 36,
1974, s. 85-131.
-, "The Consolidation of Democracy and Representation of Social Groups" , Ame
rican Behavioral Scientist, 35 (4/5) , 1992, s. 422-449.
-, "Business and Neo-Corporatism", David Coen, Wyn Grant ve Graham Wil
son (der.), The Oxford Handbook of Business and Government, Oxford University
Press, Oxford ve New York, 2010, s. 248-261 .
Schneider, Ben Ross, Business and Politics i n Twentieth-Century Latin America,
Cambridge University Press, Cambridge ve New York, 2004.
-, "Hierarchical Market Economies and Varieties of Capitalism in Latin America" ,
]ournal of Latin American Studies, 4 1 (3), 2009, s . 553-575.
"Sevin: Sat Yasaya Aykr", Milliyet, 23 ubat 2008.
"Seydiehir Alminyum'u Babakan'n Hemehrisi Ald", Milliyet, 18 Haziran 2005.
SGK, lstatistik Yllklar 201 1 , eriim, 20 Mays 2013, www.sgk.gov.tr.

283
"SHEK Personeli Grevde Ykseltme ve nvan Deiiklii Ynetmeliinde Dei
iklik Yapan Ynetmelik", Resmi Gazete, no. 27653, 26 Temmuz 2010.
Smidt, Corwin, der., Religion as Social Capital: Producing the Common Good, Baylor
University Press, Waco, TX, 2003.
Somers, Margaret, "Romancing the Market, Reviling the Sate:Historicizing Libera
lism, Privatization, and the Competing Claims to Civil Society" , Colin Crouch,
Klaus Eder ve Damian Tambini (der.), Citizwship, Markets and the Stae, Oxford
University Press, Oxford ve New York, 200 1, s. 23-48.
"Son Dnemin Ykseleni Muhafazakar Dernekler" , Milliyet, 1 Austos 2009.
Sora!, Erdoan, zel Kesimde Tiirk Mteebbisleri, Ankara iktisadi ve Ticari Bilim
ler Akademisi, Ankara, 1974.
Sosay, Gl, "Delegation and Accountability: Independent Regulatory Agencies in
Turkey" , Turkish Studies, 10 (3), 2009, s. 341-363.
Snmez, mit, "The Political Economy of Market and Regulatory Reforms in Tur
key: The Logic and Unintended Consequences of Ad-Hoc Strategies" , New Poli
tical Economy, 16 ( 1 ), 201 l a, 101-130.
-, Piyasann idaresi: Neoliberalizm ve Bamsz Dzenleyici Kurumlarn Anatomisi,
iletiim, lstanbul, 201 lb.
"Star Gazetesi ve Kanal 24'e Ortak Oldu", Vatan, 19 Mays 2009.
Steinmo, Sven, "Historical Institutionalism", Donatella Della Porta ve Michael Ke
ating (der.), Approaches and Methodologies in the Social Sciences: A Pluralist Pers
pective, Cambridge University Press, Cambridge ve New York, 2008, s. l 18-138.
Stiglitz,Joseph E., "The World Bank at the Millennium", The Economic]ournal, 109
(459), 1999, s. 577-597.
Strange, Susan, The Retreat of the State: The Diffusion of Power in the World Eco
omy, Cambridge University Press, Cambridge ve New York, 1996.
Streeck, Wolfgang, "The Study of Organized Interests: Before 'the Century' and Af
ter" , Colin Crouch ve Wolfgang Streeck (der.), The Diversity of Democracy: Cor
poratism, Social Order and Political Cojlict, Edward Elgar, Cheltenham, UK ve
Northampton, MA, 2006, s. 3-45.
-, Re-fonning Capitalism: Institutioal Chage in German Political Ecoomy, Ox
ford Universiy Press, Oxford ve New York, 2009.
-, "E Pluribus Unum? Varieties and Commonalities of Capitalism", Mark Grano
vetter ve Richard Swedberg (der.), The Sociology of Economic Life, 3. bask Wes
tview, Boulder, CO, 201 1 , s. 419-455.
Streeck, Wolfgang ve Kathleen Thelen, "Introduction: Institutional Change in Ad
vanced Political Economies", Wolfgang Strceck ve Kahleen Thelen (der.), Be
yond Contiuity: Istitutioal Clange in Advaced Political Ecoomies, Oxford
University Press, Oxford ve. New York, 2005, s. 1-39.
k, Ahmet, OOOKitap "Dokunan Yanar", Postac Yaynevi, lstanbul, 201 1 .
"Taksim'e 1 5 bin Kazk", Milliyet, 28 ubat 2012.

284
TGTV, "Anayasa'', eriim, 2 Eyll 2012, www.gv.org.
Tamer, Meral, "Teekkrler Ylmaz, hem istifa hem de e-ticare raporu ii n , Mil-
"

l iyet , 6 Haziran 2014.

''Tamince Vergide Sfr ekti'' , Cumhuriyet, 14 Temmuz 2012.
"Tamince'nin 'lgn Projesi': Haliport", Milliyet, 25 Temmuz 2013.
"The Rise of the Stae Capitalism: The Emerging World's New Model", The Econo
mist, 21 Ocak 2012.
Thelen, Kahleen, "Varieties of Capialism: Trajectories of Uberalization and the
New Politics of Social Solidarity". Annual Review ojPolitical Science, (15), 2012,
s. 137-159.
Thomas jr., Landon, "FED Policy Poses Risks to Emerging Economies", Internatio
nal Herald Tribune, 21 Austos 2013.
"TiM Yasas i Dnyasn Bld", Referans, 1 1 Haziran 2009.
"TISK, TOBB ve TSIAD'n Esneklik Konusundaki Ortak Grleri", eriim 8 Ey
ll 2013, http://www. tusiad.org. tr/komisyonlar/sosyal-poliikalar-komisyo
nu/gorus/tisk-tobb-ve-tusiadinesneklikkonusundaki-ortak-gorus-ve-onerileri/.
TOBB, "itirakler", eriim, 1 Haziran 2013, www.tobb.org. tr/lstiraklerMudurlugu/
Sayfalar/lstirakler.aspx.
"TOBB, STK'larn Geliimini Engelliyor", Milliyet, 29 Austos 2010.
"TOBB Blnsn Polemii Sryor", Zaman, 3 Eyll 2010.
TOKl, "Tarihe", eriim 13 Temmuz 2012, www.toki.gov.tr.
"TOKl'den 10 ihale Ald, Atk Su Tesisi Yapacak", Milliyet, 12 Mays 2007.
"TOKI ihalelerinde Aslan Payn Siirtli Kuzu inaat Kapt", Vatan, 9 Haziran 2008.
Toprak, Binnaz, Nedim ener, Tan Morgl ve irfan Bozan, Being Different in Tur-
key: Religion, Conservatism and Otherization, Open Society Foundation and Bo
azii University, 2009, eriim 14 Austos 2012,www.aciktoplumvakfi.org.tr/
pdf!tr_farkli_olmak.pdf.
Trak, Aye ve . Turan, "Is Democracy A Luxury Item for Turkey ?", Labour, Capi
tal and Society , 13 (2), 1980, s. 8-2 1 .
Tual, Cihan, The Passive Revolution: Absorbing the Islamic Challenge to Capitalism,
Sanford University Press, Stanford, CA, 2009.
-, "Figh or Acquiesce? Religion and Political Processin Turkey's and Egypt's Ne
oliberalizations" , Development and Change, 43 ( 1 ) , 2012, s. 23-5 1 .
- , "Sectarianism with a Salafi Veneer: The New (Im)balances afer Liberal-Con
servatism", Turley Transformed? Power, History, Culture balkl konferansta ya
plan konuma, 19 Ekim 2014, Bilgi niversitesi, lstanbul.
"Tuamiralden YDD'ye Mektup", Zaman, 28 Ocak 2010.
Tuksal, Hidayet ., "Ali Bula'n Yaman elikisi ! " , Star, 4 Austos 2010.
"Turkey's AKP Tamished by Graft Case", Financial Times, 2 Ekim 2008.
"Turkey's Foreign Policy: Is Turkey Tuming?" , The Economist, 10 Haziran 2010.

285
"Turkish Funds Helped Group Test Blockade'' , New York Times, 1 Haziran 2010.
Tumer, Bryan S., "lslam, Capialism and the Weber Thesis", British]ournal of Soci
ology, 25 (2), 1974, s. 230-243.
"TUSKON Bakan'ndan ok lddia", Hrriyet, 28 ubat 2014.
TUSKON, "Federasyonlar", eriim, 3 Eyll 2013, http://www.tuskon.orgf?p=feder
asyon&gl=federasyon&cl=ansifed.
TlK, D Ticaret istatistikleri, Eyll 2014, eriim, 3 Kasm 2014, http://www.tuik.
gov. tr/PreHaberBultenleri.do?id=16079
-, Foreign Trade Statistics, eriim, 31 Austos 2013, www. turksta.gov. tr/PreTab
lo.do ?alt_id=l046.
-, Health Expenditures Statistics, eriim,31 Austos 20 1 3, www.turkstat.gov. tr/
PreTablo.do?alt_id=l084.
-, Health Statistics, eriim, l Eyll 2013, www.tuik.gov.trNeriBilgi .do?alUd=6.
-, Household Labor Force Statistics, eriim, 2 Eyll 2003,www.turkstat.gov.tr/Pre-
Tablo.do ?alt_id=l 007.
-, Statistical Indicators (1923-20 1 1), eriim, 3 Eyll 2013, www.tuik.gov. tr/lce
rikGetir.do?istab_id=l 58.
"Trkan Saylan'a Ar ithamlar", Zaman, 16 Nisan 2009.
Trkiye Bankalar Birlii, Istatistiki Raporlar, eriim, 14 Haziran 2013, www.tbb.
org.tr/tr/banka-ve-sektor-bilgileri/isatistiki-raporlar/59.
Trkmen, Buket, "Kemalist lslam'n Dnm m yoksa Yeni Suni Yurtta Ahlak
m?: "Din Kltr ve Ahlak Bilgisi" Ders Kitaplar zerine Bir inceleme", Top
lum ve Bilim, 120, 20 1 1 , s. 48-78.
TRKONFED, Blgesel lnovasyon Merkezleri: Trkiye in Bir Model Onerisi, TR
KONFED, lstanbul, 2008.
-, KOBI'lerde Finansmana Eriim, TRKONFED, stanbul, 2009.
-, "Duyurular", eriim, 29 Aralk2012 http://www. turkonfed.org/duyuru/basl40.
pdL
-, TRKONFED 201 1 Faaliyet Raporu, TRKONFED, stanbul, 2012.
"TRKONFED'de istifa Depremi" , Zaman, 2 Eyll 2012.
TSEV, Tlrkiye'de Sivil Toplum: Bir Dnm Noktas: UluslarAras Sivil Toplum En-
ddsi Projesi, Trhiye lle Raporu, TSEV, lstanbul, 201 1 .
TSIAD, The Turkish Economy in 1 988, TSIAD, lsanbul, 1988.
-, 1 989 Ylna Girerken Trkiye Ekonomisi, TOSIAD, lstanbul, 1989.
TSIAD, 1 991 Ylna Girerken Trkiye Ekonomisi, TSlAD, lstanbul, 199 1 .
TSlAD, Optimal Devlet: Kamu Ekonomisinin ve Ynetiminin Yeniden Yaplanmas ve
Kltlmesine Ynelih neriler, TSIAD, lsanbul, 1995a.
-, Yerel Ynetimler: Sorunlar, ziimler, TSIAD, lstanbul, 1995b.
-, Trkiye'de Demokratikleme Perspektifleri, TSIAD, lsanbul, 1997a.

286
-, Yerel Ynetimler Yasa Tasla, TSIAD, lstanbul, 1997b.
-, Trkiye Ekonomisi 2003, TSIAD, lstanbul, 2003.
-, Yeni Anayasa Yuvarlak Masa Toplant/an Dizisi: Yeni Anayasann Be Temel Bo-
yutu, TSIAD, lstanbul, 2012.
-. i Dnyasnn Yeni Yasama Dnemine ilikin Beklentileri, TSIAD, lstanbul,
20 1 2.
TSIAD ve OECD, Trliye'de Dzenleyici Reformlar: Ekonomik Dnme Yaam
sal Destek, TSIAD, stanbul, 2003.
TSIAD, "Paris Boazii Enstits, lstanbul'daki yllk toplantsnda krizdeki Av
rupa'nn yaratt frsatlar ve sorunlar ele ald", eriim, 16 Kasm 2012, www .
tusiad .org. tr/blog/paris-bogazici-enstitusuistanbuldaki-yillik-toplantisinda
krizdeki-avrupanin-yarattigi-Hrsatlarive-sorunlari-ele-aldi/.
"TSIAD: Kamu ihale Kanunu AB'ye Aykr Hale Geliyor", Milliyet, 15 Kasm
2008.
"TSIAD Anadolu Sermayesini Vesayet Altna Almaya alyor" , Star, 4 Eyll
2012.
"TSIAD ve DiSK Drt Konuda Ortak alacak", Milliyet, 8 Temmuz 2010.
"TSIAD ve DiSK isizlie Kar G Birlii Yapacak", Zaman, 7 Temmuz 2010.
Tzn, Hale, "Bitlis'li Bakkal Amcann Sermayesi ile Kurulan Kiler, Artk Byk
Oyuncularla Yaryor", Radikal, 2 Eyll 2007.
UNDP, Human Development Report, UNDP, New York, 2008.
"Ulusalc Kanaltrk Muhafazakar Koza'da", Milliyet, 13 Mays 2008.
"Uslu: Konsomatris Mesleini Yapyor", Milliyet, 7 Eyll 2010.
"lkelerimiz Arasndaki Kprleri Trk Okullar Kurdu" , Aksiyon, no. 757, 2009.
"niversiteye Girite Katsay Kalkyor!", Habertrh, 15 Eyll 20 1 1 .
Varyap, "Where We Come From", eriim, 1 Eyll 2013, www.varyap.com/eng/
about-uslwhere-we-come-from.
"Ve Kur'an Semeli Ders Oldu", Vatan, 29 Mart 2012.
Weber, Max, The Sociology of Religion, Beacon Press, Boston, MA, 1964 (1922).
- , General Economic History, Transaction Publishers, New Brunswick, Nj ve
Londra, 1981 (1922).
Wollin, Sheldon S., Politics and Vision, Little, Brown and Company, Boston, MA,
1960.
World Bank, World Development Report 1 997: The State in a Changing World,
World Bank, Washington, DC, 1997.
-, World Bank Indicators, GDP Growth (annual %), eriim, 31 Austos 2013, data.
worldbank.orglindicator/NY .GDP. MKTP .KD .ZG.
-, World Bank Indicators, Unemployment, Total (% of otallaborforce), eriim, 3 Ey
ll 2013, data.worldbank.orgfindicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
-, World Bank lndicators, Current Account Balance (% ofGDP), eriim 3 Eyll 2013,
data.worldbank.orglindicator/BN.CAB.XOKA.GD.ZS.
Wuthnow, Robert, Producing the Sacred: An Essay on Public Religion, University of
Illinois Press, Urbana ve Chicago, IL, 1994.
Yaar, Sleyman, "Tartmann Nedeni Anadolu Sermayesi", Sabah, 18 Mays 2012.
Yavuz, M. Hakan, "Introduction: The Role of the New Bourgeoisie in the Transfor
mation of the Turkish Islamic Movement", M. Hakan Yavuz (der.), The Emer
gence of A New Turkey: Democracy and AK Parti, University of Utah Press, Salt
Lake City, UT, 2006, s. 1 - 19.
-, Secularism and Mus!im Democracy in Turkey, Cambridge University Press,
Cambridge ve New York, 2013.
-, Toward an lslamic En!ightenment: The Glen Movement, Oxford University
Press, Oxford ve New York, 2013.
Yeen, Mesut, "Citizenship and Ethnicity in Turkey", Middle Eastem Studies, 40
(6), 2004, s. 5 1-66.
Yeldan, Erin, Kreselleme Srecinde Trkiye Ekonomisi: Blm, Birikim ve By
me, l letiim, stanbul, 200 1 .
Yentrk, Nurhan, Krlerin Yry: Trkiye Ekonomisi ve 1 990 Sonras Krizler, 2.
bask, Bilgi niversitesi Yaynlar, 2003.
"Yeilrmak Elektrik Datm 441 . 5 Milyon Dolar ile alk'n", Milliyet, 6 Kasm
2009.
Ylmaz, Muharrem, "Zamann Ruhu", Gr dergisi, say 83, 2014.
Ylmaz, Serpil, "Szlemeler Gizli de ihale Ak m?" Milliyet, 11 Aralk 2005.
-, "Medyada "Sabah-ATV, Zaman-STV" Grubu" , Milliyet, 1 1 Aralk2007.
-, "Sabah !halesi Oldu, Yeni RTK Yasas Meclise Verildi", Milliyet, 1 3 Ocak
2008.
-, "alk, Sabah-ATV ihalesine Girmeye 10 Gnde ikna Olmu", Milliyet, 20
Ocak 2008.
-, "Sabah-ATV Satnda Sorular Bitmiyor", Milliyet, 24 ubat 2008.
-, Milliyet, 16 Mart 2008.
-, "lTO'da iktidarn Ad: Dernek Ekibi", Milliyet, 19 ubat 2009.
Ylmaz, Volkan, "All Tlat is Common Melts into Air: Neoliberalization of Urban
Land Regime in Turkey", paper presented at the ISSC World Social Science Fo
rum, Bergen, Norway, 2009.
-, "Changing Origins of Inequalities in Access to Health Care Services in Tur
key: From Occupational Status to lncome'', New Perspectives on Turkey, 48,
2013, s. 55-77.
Ycesoy Suba, idem, "10 Ylda Devleenler'' , CNBC-E Business Turkey, no. 42,
2010, s. 27-34.
Yksek Planlama Kurulu, Elektrik Enerjisi Sektr Reformu ve zelletirme Stra
teji Belgesi, no. 2004/3, 1 7 Mart 2004.

288
"Yksek Seim Kurulu Karan" , Resmi Gazete, no. 27708, 23 Eyll 2010.
Zaim, Sabahattin, lslam-lnsar-Ekoomi, Yeni Asya Yaynlan, lstanbul, 1992.
Zaman, 20 Mart 2006; 5 Mart 2007; 19 Aralk 2010; 26 Ekim 20l l ; 1 Nisan 2012.
Zenginobuz, nal, "On Regulatory Agencies i n Turkey and Their Independence",
Turhish Studies, 9 (3), 2008, s. 475-505.
Zrcher, Erik )., Turkey: A Modern History, l.B Tauris, Londra ve New York, 1998.
-, der., imparatorluktan Cumhuriyete Trkiye'de Etnik atma, l letiim, lstan
bul, 2005.

289
DlZlN
Adil Dzen (ayrca bkz. (Milli Gr
Hareketi) 96, 101
AKP (Adalet ve Kalknma Partisi)
ayrca bkz. (Milli Gr Hareketi
ve Siyasi Partiler) 20, 38, 40, 47,
50, 5 1 -54, 72, 78-8 1 , 86, 88, 89,
92, 100, 102, 107, 109- 1 13, 1 15,
1 1 6, 121, 122, 124-126, 129-133,
135-137, 140-143, 147-152, 156-
160, 162-164, 168, 176-178, 184,
185, 189, 191, 198, 200-205, 208-
212, 215-217, 221 , 222, 224, 225,
230, 23 1 , 233-239, 241, 246, 248,
250, 25 1, 256, 259, 262-265
"Anadolu Kaplanlar" 19
ANAP (Anavatan Partisi) aynca bkz.
(Siyasi Partiler) 85, 89, 9 1
Turgut zal 90, 99
Anayasalar:
1961 Anayasas 68, 174
1982 Anayasas 18, 103
Anayasa Mahkemesi 79, 134, 199, 238
AP (Adalet Partisi) (ayrca bkz. Siyasi
Partiler) 76, 77, 79, 80, 8 1
Arsa Ofisi Genel Mdrl 1 3 7
Askeri Darbeler:
1960 29
290
1980 7 1 , 77, 79, 80, 85, 86, 93,
179, 185
Askeri Mdahale:
28 ubat 79, 107, 222
ASKON (Anadolu Aslanlar ladamlar
Dernei) 39, 53, 167, 1 77, 184,
185, 187, 1 9 1 , 192, 194, 195, 200,
201, 203, 207, 208, 218, 218, 232,
259
Avrupa Birlii (AB) 49, 50, 96-98, 109,
1 15 , 1 1 7, 124, 204, 205, 2 1 5 , 217-
219, 233, 250, 264
Avrupa Komisyonu 50, 128, 2 1 7,
249
Avrupa Birlii tlerleme Raporlar
128, 215, 249
Gmrk Birlii 2 1 8
Helsinki Zirvesi 103, 1 24
Avrupa Konseyi 250
Avrupa nsan Haklan Mahkemesi
106
BDDK (Bankaclk Dzenleme ve
Denetleme Kurumu) (aynca bkz.
BDK) 124
BDK (Bamsz Dzenleyici
Kurumlar) 36, 123, 124, 128, 217
 BDDK (Bankaclk Dzenleme ve
Denetleme Kurumu) 124
Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu
(ayrca bkz. Enerji) 153
Kamu ihale Kurumu (ayrca bkz.
kamu ihaleleri) 125
Merkez Bankas 124, 215
Sermaye Piyasas Kurulu 100
Birlik Vakf 157
Baydak Holding 187, 238, 260, 261
Boyner, mit (ayrca bkz. TSlAD)
2 1 2, 218, 251
Brenner, Neil 139
Bykehir Belediye Yasas 141
cari ak 1 12, 248
Cengiz Grubu 143
Ilsu Baraj 150, 153, 163
CHP (Cumhuriyet Halk Partisi)
(ayrca bkz. Siyasi Partiler) 64, 65,
67, 68, 72, 77, 78, 80-84, 104, 152,
158, 222, 225, 230
Collins, Randa\\ 46
alk Holding 143, 148, 148, 156-
158, 161
Ahmet alk 143, 156, 157, 176
ATV-Sabah (ayrca bkz. Kalyon
Grup) 160, 1 6 1
Bak-Ceyhan Petrol Boru Hatt
152, 153
EN! irketi
GAP inaat 1 5 1
ED (evresel Etki Deerlendirme)
133
YDD (ada Yaam Destekleme
Dernei) 221
Dantay 131
Deniz Feneri Dernei 200
Dervi, Kemal 36, 92, 215, 217
Devletilik 63
Devletin Yeniden leklendirilmesi
(state rescaling) 3 1 , 1 15, 1 16, 139,
141, 1 5 1
DEIK (D Ekonomik ilikiler Kurulu)
176, 180, 203, 204, 208, 218, 219,
248, 259, 265, 266
DiSK (Devrimci ii Sendikalar
Konfederasyonu) (ayrca bkz.
Sendikalar) 83, 86, 100, 2 1 6
Diyanet ileri Bakanl (Diyanet) 73,
74, 78, 106-108
Doan, Aydn 159, 222, 258
Dogu Holding 162
NTV-MSNBC 163
Garanti Bankas 163
Star TV 164
DP (Demokrat Parti) (ayrca bkz.
Siyasi Partiler) 65-68, 76, 77, 158
DPT (Devlet Planlama Tekilat) 68,
138, 1 74
Be Yllk Kalknma Planlar 1 14
DSP (Demokratik Sol Parti) (ayrca
bkz. Siyasi Partiler) 91, 103
Dnya Bankas 29, 36, 66, 75
DYP (Doruya\ Partisi) (ayrca bkz.
Siyasi Partiler) 80, 83, 90, 97, 100,
101
Ecevit, Blent 80-82
Enerji:
Doalgaz (ayrca bkz. zelletirme)
133, 148
Elektrik (ayrca bkz. zelletirme)
76, 132, 148
HES (ayrca bkz. zelletirme) 133,
148, 149, 256
Enerji Piyasas Dzenleme
Kurulu (ayrca bkz. Bamsz
Dzenleyici Kurumlar) 153
Yksek Planlama Kurulu (aynca
bkz. zelletirme) 132
Ekonomik byme 1 1 1 , 1 12, 206,
225, 248
Ekonomik kriz ( 1994, 1999, 2001) 36,
90, 91, 102, 1 16, 1 19, 123, 215, 219
Erbakan, Necmeddin (ayrca bkz. Milli
Gr Hareketi) 8 1 , 82, 90, 95, 99-
1 0 1 , 184
Erdoan, Recep Tayyip (ayrca bkz.
Milli Gr Hareketi) 104, 105,
1 15, 129, 144, 152, 156, 157, 161,
164, 222, 260, 262, 263
291
Fazilet Partisi (FP) (aynca bkz. Milli
Gr Hareketi ve Siyasi Partiler)
79
finansal liberalleme 30, 90, 91
Fordism 44
Post-Fordism 44
gayrimslim aznlklar:
6-7 Eyll Olaylan 61
Trk-Yunan Mbadelesi 60
Varlk Vergisi 60
Gl, Abdullah (ayrca bkz. Milli Gr
hareketi) 202, 238
Glen Hareketi 109, 1 10, 165, 186,
201 , 202, 208, 221, 234, 259, 261
Fethullah Glen 109, 1 1 0, 157,
1 58, 165, 185, 186, 193, 196,
197, 201-203, 208, 213, 221,
234-239, 259-261
Kimse Yok mu Dernei 202
Samanyolu 202
TUSKON (Trkiye ladamlan ve
Sanayiciler Konfederasyonu) 39,
53, 1 10, 167, 185-187, 1 9 1 , 202,
203, 207-209, 218, 219, 233-
237, 239, 240, 259, 260
Zaman gazetesi 157, 261
Habermas, Jrgen 41
Hak-i (Hak-l Konfederasyonu)
(aynca bkz. Sendikalar) 83, 86,
109, 198
Halk Bankas 1 14
Hali, Peter A. (ayrca bkz.
Kapitalizmin eitleri yaklam
(Varieties of Capitalism) 25
Hayek, Friedrich 28, 193
Hirschman, Albert O. 28
HRSlAD (Hr Sanayici ve ladamlar
Dernei) (aynca bkz. Glen
Hareketi ve TUSKON) 233, 234,
237
IMF 36, 50, 70, 7 1 , 9 1 , 92, 102, 1 1 2,
215-217
Ekonomik stikrar Paketi 71
ILO 250
292
lhracat l8, 65, 7 1 , 87, 88, 90, 1 13,
1 16, 1 17, 1 19, 147, 218, 224, 227-
230, 264
Hayali ihracat 90, 104
iliki sermayesi (networh resource)
44, 46, 47, 97, 101, 102, 192, 198,
207, 232
imalat sanayii 87
insan Haklan izleme rgt 250
i Holding 143, 145, 149, 150
lbrahim een 143, 145, 147, 149
IHH (insan Hak ve Hrriyetleri nsani
Yardm Vakf) 200
ithalat 66, 1 16, 1 1 7, 1 19, 133, 1 74
isizlik l l l, 216
imam Hatip Okullar 74, 77, 107
insan Haklar izleme rgt 250
ipek, Akn 143, 144, 149, 150, 153,
1 54, 157, 160, 162, 261
Bergama Altn Madeni 150, 154
Bugn gazetesi 1662
Koza 1 54
lstanbul Bykehir Belediyesi 1 1 5,
153
ithal ikameci Sanayileme 66, 68, 69
izlek Bamll (path dependency) 24,
25, 1 2 1 , 155, 167, 170, 246
Jessop, Bob 32, 44
Kalknma Ajans 233
Kalyon inaat 161
Sabah-ATV (ayrca bkz. alk
Holding) 160, 161
Kamer, Cihan 133, 143, 144, 147,
153, 156, 157
Atasay Kymetli Madenler 147,
157
Atagold 1 56
Emin nen 157
Gazprom (ayrca bkz. Enerji) 133
Kamu-zel sektr ortakl 190
Kamusal dinin dn 18
Kamu ihaleleri 125-129, 141, 147,
150-153, 191, 245, 268
Dorudan Temin 127
Eik deer 129
 KK (Kamu lhale Kurumu (ayrca
bkz. Bamsz Dzenleyici
Kurumlar) 125
Kamu ihale Yasas 125, 126, 128,
129, 215
Kamu ihale usulleri 125
Ak ihale 127, 153
Pazarlk usul, 127
Belli istekliler aras Usul 127
Kamu Mali Ynetimi ve Denetimi
Yasas 138
Kapitalizmin eitleri yaklam
(Varieties of Capitalism) 24 25
Hali, Peter A. 25
Soskice, David 25
karlkllk (reciprocity) 3 1 , 97, 195
Kemalizm 43, 85, 101
KESK (Kamu Emekileri Sendikalar
Konfederasyonu) (ayrca bkz.
Sendikalar) 221 , 222
Keynes,J.M. s. 139
Keynesyen talep ynetimi 50
Kiler 143, 144, 148-150, 156, 157,
182, 183
Safir Kulesi 144, 265
Kimse Yok mu Dernei (ayrca bkz.
Glen Hareketi) 202
KlT Kamu ktisadi Teekklleri 48,
124, 149, 200
KOBI (Kk ve Orta boy iletmeler)
(aynca bkz. KOSGEB) 1 13-l l 5,
139, 146, 173, 176, 177, 182-184,
187, 188, 191, 210, 239
Ko, Vehbi 67
Komniteryanizm (communitarianism)
63, 95, 101
Konukoglu Ailesi 187, 188, 236, 237
SANKO Holding 236, 23 7
Korporaizm 35, 39, 83, 135, 169,
172
Kuzu Grubu 149, 1 5 1
KOSGEB (Kk v e Orta lekli
letmeleri Gelitirme ve
Destekleme idaresi) 1 14, 1 15, 231
KOBl 1 13-115, 139, 146, 173, 176,
177, 182-184, 187, 188, 191,
210, 239
Kymlicka, Will 94, 95
Toplumvari kltr (societal culture)
94
Levine, Daniel H. 4 2
Levy, Jonah D. 34
Liberalizm 109, 1 13, 265
Muhafazakar 21, 45 , 52, 79, 86,
102, 104, 105, 157, 185, 192,
193, 198, 199, 210-213, 22 1 ,
223, 224, 233, 235, 238, 240,
247, 248, 262, 263
Ekonomik 1 7-20, 22, 23, 25-28, 30,
3 1 , 34-38, 40, 41, 44-54, 57-59,
62-66, 68, 72, 76, 78, 81, 84, 86-
99, 101-103. 108, 109, 1 1 1 - 1 13,
1 15-1 17, 1 19, 121-125, 129,
135, 137, 140, 146, 147, 150,
155, 156, 159, 160, 162, 165,
168-179, 183, 184, 189, 190,
193-195, 199-210, 212, 214-
220, 222-225, 227, 229-232,
235, 236, 240, 241 , 243-248,
250, 252, 256, 259, 264, 265
Neoliberalizm 32, 54, 170, 1 7 1 ,
221
Mardin, erif 76
Marshall Plan 65
Memur-Sen (Memur Sendikalar
Konfederasyonu) (Ayrca bkz
Sendikalar) 198
Meral, Rza Nur (ayrca bkz. TUSKON
ve Glen Hareketi) 237
Merkez Bankas (ayrca bkz. Bamsz
Dzenleyiciler Kurulu) 127, 215
Milli Gr Hareketi 78-81, 95, 102,
157, 184, 259
Adalet ve Kalknma Partisi (AKP)
20, 38, 40, 47, 50, 5 1-54, 72,
78-81 , 86 , 88, 89, 92, 100, 102,
107, 109- 1 13, 1 1 5 , 1 16, 121,
122, 124-126, 129-133, 135-
137, 140-143, 147-152, 156-
160, 162-164, 168, 176-178,
184, 185, 189, 191, 198, 200-
205, 208-212, 215-217, 221 ,
293
 222, 224, 225, 230, 231, 233-
239, 241, 246, 248, 250, 251,
256, 259, 262-265
Adil Dzen 96, 101
Erdoan, Recep Tayyip 104, 105,
1 15, 129, 144, 152, 156, 157,
161, 164, 222, 260, 262, 263
Gl, Abdullah 202, 238
Halkn Sesi Partisi (HAS Parti)
79, 80
Milli Nizam Partisi (MNP) 79-81
Milli Selamet Partisi (MSP) 79-84,
92-94, 96, 109, 179, 198
Refah Partisi (RP) 39, 79-81, 83,
84, 90, 93-98, 100-102, 109,
1 14, 1 15, 179, 183, 184, 193,
200, 204, 210, 2 1 1, 222
Saadet Partisi (SP) 79, 80
MHP (Milliyeti Hareket Partisi)
(aynca bkz. Siyasi Partiler) 91
Milli Gvenlik Kurulu 100, 260
MNP (Milli Nizam Partisi) (ayrca
bkz. Milli Gr Hareketi ve Siyasi
Partiler) 79, 81
MSP (Milli Selamet Partisi) (ayrca
bkz. Milli Gr Hareketi ve Siyasi
Partiler) 79-84, 92-94, 96, 109,
179, 198
Milli Trk Talebe Birlii 157
MSIAD (Mstakil Sanayici ve
ladamlar Dernei) 39, 53, 97-99,
104, 109, 1 10, 167, 180-185, 187,
191-195, 197, 201 , 203-205, 207-
2 1 1, 219, 232-234, 239, 259, 263
Homo lslamicus 1 93, 1 95, 206
Yarar, Erol 204, 205
Nakpolu Ailesi 234
Neoliberalizm (ayrca bkz. liberalizm)
32, 54, 1 70, 171, 221
OECD 50, 61, l l l, 1 13, l l5, 1 17,
1 19, 120, 203, 215, 219, 229, 248,
264
zal, Turgut (ayrca bkz. ANAP) 89,
90, 99
294
zelletirme 87, 88, 1 13, 125, 1 26,
130-133, 135, 144, 148-152
Blok sat 130
Enerji Piyasas Dzenleme Kurulu
(ayrca bkz. Enerji) 153
Elektrik (ayrca bkz. Enerji) 76,
132, 148
Doalgaz (aynca bkz. Enerji) 133,
148
Hidroelekrik Santral (HES) (ayrca
bkz. Enerji) 133
Yksek Planlama Kurulu 132
Partiklarism 121-123, 155, 158, 167,
175, 210, 213, 262
Piyasa 18, 23, 28-33, 36, 48, 52, 53,
58, 59, 69, 84-91, 93, 95, 96, 100,
103, 1 19, 123-125, 130, 132, 133,
135, 137, 146, 147, 153, 155, 156,
160, 170, 185, 188, 193, 194, 203,
206, 209, 213, 216, 218, 229, 240,
243-245, 247, 248, 266
Dzenlenmemi piyasa ekonomisi
52, 58, 86
Egdml piyasa ekonomileri 24
Liberal piyasa ekonomileri 24, 52
Polanyi, Kari 1 7, 23, 30, 31, 124, 245,
257
Parsons, Talcott 41
Protestan etik (ayrca bkz. Weber,
Max) 46, 95
Reagan, Ronald 28
Reglasyon Okulu 32
Rodinson, Maxime 41
RP (Refah Partisi) (ayrca bkz. Milli
Gr Hareketi ve Siyasi Partiler)
39, 79-81, 83, 84, 90, 93-98, 100-
102, 109, 1 14, 1 15, 1 79, 183, 184,
193, 200, 204, 210, 2 1 1 , 222
RTK (Radyo ve Televizyon st
Kurulu) 160
Salkta Reform Sreci 136
Sanayi ve ticaret odalar
Gaziantep Sanayi Odas 23 7
Kayseri Ticaret Odas 238
Sancak, Ethem 143, 149, 158, 160,
176, 187
Medical Park 149
Star gazetesi 161
Kanal 2 4 161
Schmitter, Philippe C. 35, 5 1 , 169,
170
Schneider, Ben Ross 23, 34
Sendikalar:
DlSK (Devrimci ii Sendikalar
Konfederasyonu) 83, 86, 100,
216
Hak-i Konfederasyonu 83, 86,
109, 198
elik, Necati 83
Kazan, evket 83
KESK (Kamu Emekileri
Sendikalar Konfederasyonu)
221, 222
Memur-Sen (Memur Sendikalar
Konfederasyonu) 198
Egitim-Bir-Sen (Egitimciler Birligi
Sendikas) 198
Trk-i (Trkiye ii Sendikalar RP (Refah Partisi) (ayrca bkz. Milli
Konfederasyonu) 83, 85, 86,
100
Seklerizm 102
Seklerleme 52, 59, 72, 75
Post-seklarizm 41 , 105
sermaye kontrol 87
Snf 22, 23, 47-49, 5 1 , 58, 63, 64,
69, 70, 94, 96, 122, 137, 155, 170,
173, 174, 179, 197, 206, 236, 246,
252, 257
STK (Sivil Toplum Kurulular) 18,
31-33, 109, 178, 178, 200, 2010,
221 , 233
Siyasi keyfiyet 121, 128, 191
Siyasi Partiler:
AP (Adalet Partisi)
ANAP (Anavatan Partisi) 85, 89, 91
AKP (Adalet v e Kalknma Partisi)
20, 38, 40, 47, 50, 5 1-54, 72,
78-81, 86, 88, 89, 92, 100, 102,
107, 109-1 13, 1 15, 1 1 6, 121,
122, 124-126, 129-133, 135-
137, 140-143, 147-152, 156-
160, 162-164, 168, 176-178,
184, 185, 189, 191, 198, 200-
205, 208-212, 215-217, 221,
222, 224, 225, 230, 231, 233-
239, 241, 246, 248, 250, 251,
256, 259, 262-265
CHP (Cumhuriyet Halk Partisi) 64,
65, 67, 68, 72, 77, 78, 80-84,
104, 152, 158, 222, 225, 230
DP (Demokrat Parti) 65-68, 76,
77, 158
DSP (Demokratik Sol Parti) 91, 103
DYP (Dogru Yol Partisi) 80, 83, 90,
97, 100, 101
HAS Parti (Halkn Sesi Partisi)
79, 80
MHP (Milliyeti Hareket Partisi) 91
MNP (Milli Nizam Partisi) (ayrca
bkz. Milli Gr Hareketi) 79,
81
M S P (Milli Selamet Partisi) (aynca
bkz. Milli Gr Hareketi) 79-
84, 92-94, 96, 109, 179, 198
Gr Hareketi) 39, 79-81, 83,
84, 90, 93-98, 100-102, 109,
1 14, 1 15 , 179, 183, 184, 193,
200, 204, 210, 2 1 1 , 222
SHP (Sosyal Demokrat Halk
Parti) 90
Soskice, David (ayrca bkz.
Kapitalizmin eitleri yaklam
(Varieties of Capitalism) 25
Sosyal Gvenlik Sistemi 135, 136
sosyal sermaye 135, 136, 178, 210,
240
Stiglitz, joseph E. 29
Srange, Susan 31
Streeck, Wolfgang 32
Tamimce, Fettah 143, 148, 157, 160,
161, 187
Rixos 143
Sembol inaat 151
Tarihsel Kurumsalclk 26
TESK (Trkiye Esnaf ve Sanaakarlan
Konfederasyonu) 100
295
TGTV (Trkiye Gnll Teekkller
Vakf) 200, 201 , 208, 259
TiM (Trkiye ihracatlar Meclisi)
203, 208
TISK (Trkiye iveren Sendikalar
Konfederasyonu) 68, 100, l 75, l 76
TMSF (Tasarruf Mevduat Sigorta
Fonu) 160, 161
TOBB (Trkiye Odalar ve Borsalar
Birlii) 8 1 , 83, 100, l 74, 184, 203,
222, 23 1 , 232
TOK\ (Toplu Konut idaresi
Bakanl) 137-139, 144, 1 5 1 , 152
TUSKON (Trkiye ladamlar ve
Sanayiciler Konfederasyonu)
(ayrca bkz. Glen Hareketi) 39,
53, 1 10, 167, 185-187, 191, 202,
203, 207-209, 218, 219, 233-237,
239, 240, 259, 260
ANFED (Anadolu ladamlar
Federasyonu) 187, 233
ANSIFED (Anadolu Sanayici ve
ladamlar Federasyonu) 187
ESIDEF (Ege ve Bat Akdeniz
Sanayici ve ladamlar
Demeleri Federasyonu) 187,
233-235
DASIDEF (Dou Anadolu Sanayici
ve ladamlar Dernekleri
Federasyonu) 187
GNSIAF (Gneydou Sanayici ve
ladamlar Federasyonu) 186,
187
MARIFED (Marmara i Hayat
Dernekleri Federasyonu) 186,
187
HRSIAD (Hr Sanayici ve
ladamlar Dernei) 233, 234,
237
IHAD (i Hayat Dayanma
Dernei) 186
296
KASIF (Karadeniz Sanayici
ve ladamlar Dernekleri
Federasyonu) 187
Meral, Rza Nur 237
Trk-i (Trkiye ii Sendikalar
Konfederasyonu) (ayrca bkz.
Sendikalar) 83, 85, 86, 100
TRKONFED (Trk Giriim ve i
Dnyas Konfederasyonu) 45, 53,
168, 188-192, 210, 218, 219, 234,
235, 239, 240
TSIAD (Trk Sanayicileri ve
ladamlar Dernei) 212, 218, 25 1
Yalnda, Arzuhan Doan 212
Boyner, mit 212, 218, 25 1
Trk-lslam sentezi 85
Ulusal kalknmaclk 18, 53, 79
Varlk Vergisi (ayrca bkz.
gayrimslim Aznlklar) 60, 6 1
Washington Mutabakat 2 9 , 92
Weber, Max 40, 4 1 , 45-47, 95
Protestan etik 46, 95
Wuthnow, Robert 108
yabanc sermaye 87, 248, 266
Yalnda, Arzuhan Doan (ayrca
bkz. TSIAD) 212
Yarar, Erol (ayrca bkz. MSIAD)
204, 205
Yerelleme 32, 1 14 , 1 16, 139, 140,
142, 1 5 1
yerel ynetimler 21 5
yerel koalisyon 54, 236
yerel kalknma 224
yolsuzluk 89, 90, 122, 159, 179, 262
ynetiim 29, 34, 140, 2 1 7
Yksek Planlama Kurulu (ayrca bkz.
zelletirme ve Enerji) 132
 rkiye'de Yeni Kapitalizm siyaset, din ve i dn-

T
yas arasndaki ilikilerin kapitalist kreselle
me sreci iinde geirdii deiimi , Trkiye'de
i hayatnn ekonomik, siyasi ve kltrel ba
lamndaki yansmalaryla inceliyor. Siyasetin
gi riimcileri ve giriimci rgtlerini nasl etki-
lediini, bu siyasi e tkilerle biimlenen i dnyas iinde farkl
gruplar tarafndan benimsenen farkl kapitalist gelime model
l erinin ortaya kn ve bu ortamda dinin oynad hem birle
tirici hem de kutuplatrc rol ele alyor.

Bu teorik ynden bilgilendirici kitap, Trkiye 'nin ekonomi politiinin en

gl analizlerinden birini sunuyor. Bura ve Savakan, iddiaya gre
kendi ayaklan zerinde duran "kk" giriimcilerin Trkiye 'nin baan
smm be/kemiini oluturduu yolundaki mitleri yok ediyor. Bu kitab
okuduktan sonra kimse piyasalar ve piyasa aktrleriyle ilgili eskisi gibi
dnemeyecek.
Cihan Ziya Tual
Kaliforniya niversitesi, Berke/ey, ABD

Bu etkileyici alma, Trkiye 'yi ekonomi politik ve karlattrmal siya

set haritasma gl bir biimde yerletiriyor. Neoliberalizm amda
devlet, demokrasi ve kapitalist gelime arasmdaki iliki hakkmda bildi
imiz eylere artc ynler ekliyor. Aym zamanda kapitalizmin evre
sinde yer alan ykselen ekonomilerdeki ekonomik deiim ve smf olu
umu srelerinde dinin oynad role yeni aklamalar getiriyor.

Wo/fgang Streeck
The New School tor Social Research, ABD

Son on ylda Trkiye 'deki g dengelerinde, he.m i dnyasmda hem de

devlette Kemalist-laik duyarllk/an olan kesimlerden dindar-muhafazakar
kesimlere doru bir deime oldu. Bu kitap, bu deiimin derinine inerek
Mslman i alarmm roln ve bunlarm devletle olan ilikisini inceliyor.
Trkiye'de yeni ortaya kan kapitalizmi anlamak iin daha iyi bir rehber
bulamazsmz.
Dani Rodrik
lnstitute for Advanced Study, ABD
VA
1 L61>
8Hl

ISBN-13: 978-975"051 677 1

letiim 9
7 8 9 750 51677l