Hayykitap - 193

Hayat Gzeldir - 23

yiletiren Bitkiler
Prof. Dr. Erdem Yeilada

Editr: Nihal Doan

Kapak: Mkremin Seim

Sayfa Tasarm: Turgut Kasay

ISBN: 978-605-4325-98-6
1 . Bask: stanbul, Ekim 2012

Bask: zkaracan Matbaaclk

Yaln Kore Cad. Basn Sanayi Sitesi No: l 3
Baclar - stanbul
Sertifika No: 12228
Tel: 02 12 630 64 73

Hayykitap
Zeytinolu Cad. ehit Erdoan ban Sk.
No:36 Akatlar Beikta 34335 stanbul
Tel: 0212.352 00 50 Faks: 0212.352 00 51
info@hayykitap.com
www .hayykitap.com

Bu kitabn tm haklar
Hayygrup Yaynclk Ltd ti'ye aittir.
Yaynevimizden yazl izin alnmadan ksmen veya
tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez,
oaltlamaz ve yaymlanamaz.
.

iyiletiren Bitkiler
Prof. Dr. Erdem Yeilada
 Prof. Dr. Erdem Yeilada

1949'da Zonguldak' ta dodu. 1972'de Hacettepe niversitesi Eczaclk

Fakltesi'nde lisans eitimini tamamlad.
Doal kaynakl ila bilimi olan Farmakognozi dalnda eitim ve aratr
ma faaliyetlerini 1 972- 1 988 yllar arasnda Hacettepe niversitesi Eczac
lk Fakltesi'nde, 1988-2005 yllar arasnda da Gazi niversitesi Eczaclk
Fakltesi'nde srdrd. 2005 ylndan itibaren Yeditepe niversitesi Eczaclk
Fakltesi'nde grev yapmaya balad.
1987 ylnda Doent ve 1 993'te Profesr unvan ald. Japonya (Kyoto Uni
versity ve Tokushima University), ngiltere (University of London), sve
(Uppsala University) ve zbekistan'da aratrma faaliyetlerinde bulundu.
Halen Yeditepe niversitesi Eczaclk Fakltesi Farmakognozi ve Fitotera
pi Ana Bilim Dal Bakanl grevini srdrmektedir. Halk ilalar ile ilgili
saha almalar (Etnobotanik), halk ilalarnn biyolojik etkileri (Etnofarma
kolojik), kimyasal bileimleri (Fitokimyasal) ve Fitoterapi zerinde ulusal ve
uluslararas bilimsel dergilerde yaymlanm 340 kadar makale ve kitab bu
lunmaktadr. Ayrca 2005 ylndan beri bir ulusal gazetede ke yazarl yap
maktadr (Doann Erdemi). Prof. Yeilada evli ve 2 ocuk babasdr.
 iindeki ler

Giri ...................................................................................................... 9

Birinci Blm:
BTKLERLE OYUN OLMAZ!
Bitkisel laca lgi Neden Artyor?
Bilimsel almalarn Sonularn Yorumlamak
"akma" Lokman Hekimlere Dikkat!
Deva ve Zehir Arasndaki nce izgi!
Antioksidanlar ve Uzun Yaam
la Kullanrken Meyve Suyu mek Sakncal m?
Bitkilerin ay Nasl Hazrlanr?
............................................................ 13
................. ................................................................... 15
........ ....................................................... 17
. . . . . . ................ ....................................................... 19
............ ......... . ....................................................... 24
. . . . . . ........... . . . . . ................................................ . . . . . . . . . . . . . . . . 28
.......... .......................... ....... . . . . . .... . . .. . . 32
.......... . . . ................. . . . . . . . . ...................................... . . . . . . . . . . 34

kinci Blm:
HANG HASTALIKTA HANG BTK ETKL? ................................... 37
Baharatlar ekeri Drmede Etkili ............................................................................... 39
Bir Para Karanfil Tomurcuunun Marifetleri .................................................................. 42
Zencefile, Sradan Bir Baharat Muamelesi Yapmayn! ..... . . . . . . . . ............................ ........... 45
Zerdeal Tam Bir Salk Savasdr .......................... . . . . . . . . ..... ...................... ....... . . . . . . . . . 51
Ginkgo Biloba'nn Faydas Var m? ............. . . . . . ........................................... ...... . . . . . . . .. . . . . 53
Kabak ekirdeini Bir la Olarak Dndnz m? ....... ...................................... . . . . .... 57
Krmz-Siyah Renkli Meyvelerin Mthi Gc ............................................................... 61
Karacierimizin Dostu Mbarek Diken . . . . . . . ................ . ......... . . . . ..................................... 63
Rezenenin Meyvesi Birok Derde Deva ............................................................ . . . . . . . . . . . . . 67
Bitki Banyolarnn Tedavi Edici Etkisi Var m? .......... . . . . . .......... ........................................ 69
Patatesin Tedavi Edici zelliini Biliyor musunuz? ............ . . . . . . . . ............ . . . . . . . . ................. 72
Nar Suyunun Yararlar zerine En Yeni Bilimsel Bulgular ............................. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 74
Meyveleri Kabuuyla m Yoksa Soyup mu Yemeli? ............... . . . . . . . . ..................... . . . . . .. . . . . . 76
Altn ilek Efsanesi ........................ .......... ....... . . . . .............................. . . . . . . . . . . . ....... . . . . . . . . . . 80
Salkl Bir ecek: Limonata ...... . . . . . . . ......... ................................. ........ ....................... . . . 83
Besinlerdeki Demirden Ne Derecede Yararlanabiliyoruz? ........................ ....................... 85
Bahesinde Adaay Yetienin mr Uzun Olur . . . . . ...... . . . . . .. . . . . . ............ . . . . . .................... 87
Greyfurt Suyunun lalarla Etkileimine Dikkat! . . ............ . . . . . . . . . . . . . . .................................. 89
Semizotu Kanserlerin nlenmesinde Etkili Olabilir ...................... . . . . . . . ............. . ............. 91

BAIIKLIGI GLENDRME .................................................................................. 93

Yulaf ve Krmz Reishi Mantarnn Temel Bileeni Beta-glukan Bakl Glendiriyor 93 ..

Sarmsak Kann Antioksidan Kapasitesini Artryor 95

............ ................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Saln Korunmasnda Su Yosunlarnn Etkisi 97

................. . . . . .. . . . ................ . . . . . . ..... . . . ......

Klorella Alrken Kaliteye Dikkat! 100

. . ......... . .............. ......... . . . ................... .......... ................

KALP VE DAMAR SALII ..................................................................................... 103

Zencefilin dem Giderici Etkisi ...... . . . ................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................... . . . . ......... 103
Kronik Kalf? Yetmezlii Tedavisinde Al zt ................ . . . . . . . ............ . .. . . . . . . . . . . . . . .......... 105
Domates Ozt Tansiyonu Dryor ........ . ........ ........ ...... . . . . . . ......... . . . ..................... . . 107
 Soan, Kalp ve Damar Hastalklarndan Koruyor ........................................................ 1 09
Siyah ikolata Damar Sertlii Riskini Azaltabilir .......................................................... 111
Kahve Tansiyonu Ykseltir mi? .................................................................................... 113
Yksek Tansiyonlu eker Hastalarna Hibiskus ay ................................................... 115
Yksek Tansiyon ve Kolesterol in Zeytinyapra ........................................................ 11 7
Kolesterol Drmede Ceviz Etkili mi? ...................................................................... 120
Ketentohumu Ya Yksek Kolesterole Bal Bbrek Hasarn Engelliyor ..................... 122
Badem ile Kolesterol Mcadelesi ................................................................................ 124
Zerdeal da Yksek Kolesterolde ok Etkili ............................................................... 126
Aspir iekleri Kolesterol Drmeye Yardmc Oluyor ............................................. 127

DYABET ................................................................................................................... 129

Tip-2 Diyabet Hastalarna Tarn Destei ......................,............................................... 129
emen Tohumu: T ip-2 eker Hastalar iin Bitkisel Bir ila .......................................... 134
Kahvaltda Badem Yemek Kan ekerini Dryor, Doygunluu Artryor .................... 137
Prasa Yksek Kolesterol ve eker Hastalar in Yararl .............................................. 139
Soan, Sarmsak ve Kan ekeri .................................................................................. 141

DRAR YOLU HASTALIKLARl ...... ........................................................................... 143

drar Yolu Enfeksiyonlarna Kranberi Tedavisi ............................................................... 143
Limon Suyu Bbrekta Olumasn Engelliyor ............................................................. 147

PARKNSON ............................................................................................................. 148

Siyah ay enlerde Parkinson Hastal Riski Azalyor mu? ........................................ 148

GZ SAGLIGI ........................................................................................................... 150

Koyu Renkli MeyvelerGrmz Etkiler mi? ............................................................ 150

SNDRM SSTEM SORUNLARl ............................................................................ 153

En Byk Mutluluk Nedir? ......................................................................................... 153
Sindirim Sorunlarnda Muhteem l: Rezene, Papatya ve Nane .............................. 155

GUT HASTALIGl ....................................................................................................... 159

Gut Artriti ikayetlerinde Yararlanlabilecek Bitkisel rnler .......................................... 159

CLT SAGLIGI ........................................................................................................... 161

Gne Yanklarnn Tedavisinde Doal rnler ............................................................. 161

EKLEM HASARLAR! VE AGRILARI ........................................................................ 166

Kemik Salnn Korunmasnda Yararlanlan Doal Destekler .................................... 166
Kuru Erik, Kadnlarda Kemik Erimesi Riskini Azaltyor .................................................. 173
Narenciyelerin C Vitamini erii nemli ..................................................................... 176
Diz ve Kala Osteoartriti ikayetlerinde Kuburnu ....................................................... 178
Aspir Tohumu ve Ya, Osteoporoz ve Kemik Erimesinde Etkili.................................... 180
Vine ve Nar Suyu Romatizma Arlarn Hafifletebilir .................................................. 181
Kirelenmede Glukozamin Tercih Edilmeli .................................................................. 183
Zeytinyapra zt Eklem Hasarlarnda Yararl .......................................................... 185
Zencefilin Eklem Romatizmas Hastalarnda Etkisi ....................................................... 187

KANSER ......................................... .......................................................................... 188

Lahana, Brokoli, algam Gibi Sebzelerin Kanserden Koruyucu Etkisi Var m? ............. 188
Zerdeal, Kanserlerin nlenmesi ve Tedavisinde Ne Derecede Etkili?.......................... 192
Meyve ve Sebze Tketimi Kanserden Koruyabilir mi? ................................................ 195
Kahve, Karacier Hastalklar ve Kanser Geliimini nleyebilir mi? ............................... 199
Guarana, Kemoterapiye Bal Bitkinlik ikayetlerini Hafifletiyor .................................. 201

6
nc Blm:
GIDA DESTEKLER NEREDE, NE KADAR ETKL? ..................... 203
Bal, Propolis ve Arst ............................................................................................... 205
Vitamin Efsanesinin Sonu mu?.................................................................................... 211
Balkya ve Zeytinya Depresyon Riskini Azaltyor .................................................... 214
Omega-3 m, Omega-6 m, Omega-9 mu?............................................................... 216
Mide ve Barsak Sorunlarnda Yararl Bir zm: Prebiyotikler .................................. 224
Koenzim 010, Statin Grubu lalarn Yol At Kas Arsn nlyor ............................ 228
Vcudun Kolin ve Lesitin Desteine htiyac Var m? ................................................... 230
Beyin Yalanmas ve B Vitamini .................................................................................. 232

Drdnc Blm:
ZEL DNEMLER VE DURUMLAR N ZEL BTKLER ......... 235

STRES, UYKUSUZLUK VE YORGUNLUK ............................................................. 237

Kendinizi Gergin ve Sinirli mi Hissediyorsunuz? ........................................................... 237
Pancar Suyu ile Yorgunluu Engelleyebilirsiniz ............................................................ 239
erbetiotu: Sinirsel Kaynakl Uykusuzluun Giderilmesinde Gvenilir Bir Seenek .... 241
Ginkgo zt Bilgisayar Kullananlarda Stresi Azaltyor ................................................ 243

UNUTKANLIK VE DKKAT EKSKLG ................................................................... 245

Zihinsel Alglamann yiletirilmesi in Yeil ay ve L-Teanin Karm .......................... 245
Ginkgo'nun Hafza Kayb zerinde Etkisi ..................................................................... 247
Taze Sarmsak Hafzay Glendirebilir mi? .................................................................. 250

SGARA TRYAKLG .............................................................................................. 252

Sigara Brakmay Kolaylatran Bitkiler ......................................................................... 252

GEBELK VE EMZRME ........................................................................................... 253

Yedikleriniz Doacak ocuunuzun Cinsiyetini Belirleyebilir mi? .................................. 253
Hamilelikte Bitkisel la Kullanm Gvenli mi? ............................................................. 255
Hamilelik ve Emzirme Dnemlerinde Omega-3 Ya Asitlerinin Kullanlmas Yararl m? .. 258
Hamilelik Dneminde Sigara en Annelerin ocuklarn Bekleyen Tehlike!................... 260
Siyah ikolata Gebelikte Yksek Tansiyon Riskini nleyebilir ....................................... 262
Hamilelikte emen Tohumu Kullanlmamal! ................................................................ 264
Emziren Annelerde 'St Artrc' Bitkiler........................................................................ 265

KADINLARA ZEL ................................................................................................... 268

Regl Sanclarn Hafifleten Bitkiler Hangileri? ................................................................ 268
Tekrarlayan drar Yolu Enfeksiyonlarnda Kranberi zt ............................................. 270
Yeni Moda 'Noni' Meyvesi mi? .................................................................................... 272
Krmz ve Mor Meyveler Meme Kanserini nler mi? ................................................... 274
erbetiotu zt Menopoz ikayetlerinin Hafifletilmesinde Etkili................................ 276
Menopozda Scak Basyorsa Adres Sar kantaron ....................................................... 278

ERKEKLERE ZEL .................................................................................................. 280

'Safran'n Erkekler in Cinsel Tonik Etkisi Var m? ....................................................... 280
Prostat ikayetlerinde Yararl Bitkiler ........................................................................... 282

CNSEL SORUNLAR ................................................................................................ 289

Afrodizyak Bitkiler 289
. . . . . . . .. . .. . .. . . . . . . . . .. . . .. . .... . .. . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . ... . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . ... . . .. . . .

Gl Hayvanlarn Organlar Cinsel Gc Artrmada Etkili mi? .................................... 291

obankerten Meyveleri Cinsel stei Artryor .......................................................... 292
'Bitkisel Viagra' Olarak Adlandrlan akrotu ............................................................. 293

7
Safran ve Erekti! lev Yetmezlii.. .................................................... .............. ..... ..... 295
. . . .

Karanfil Tomurcuu Erkeklerde Cinsel G zerinde Etkili mi? ................................... 296

Gerek Ginseng Cinsel Sorunlarda Ne Derecede Etkili? ............................................ 298
Siyah ay ve Dier Afrodizyak Bitkiler ............................................. ....................... ... 300
. .

Afrodizyak Etkili Bitkilerin Bilimsel Deerlendirmesi ..................................................... 303

MANLIK ............................................................................................................... 305

Zayflama Taknts ve Zayflama Programlarnn Snrlar ............................................... 305
iman ya da Zayf Olmamzda Barsaklarmzda Bulunan Bakterilerin Rol ............. 307
ada Yaamn Salk Sorunu: Metabolik Sendrom ................................................. 309
Greyfurt Kilo Vermeye de Yardmc Oluyor ............................................ ...................... 313 .

Yeil ayn Zayflatc Etkileri Hakknda Yeni Bulgular ................................................... 314

Kuburnu Meyvesinin Zayflatc Etkisi .......................................................... ............. 316 .

imanlk Tedavisinde Baarnn Srr Nedir? .............................................................. 318

Asaiberi: Bu Mor Renkli Meyve Yoksa Bir Mucize mi? ................................................. 327
Krmzbiber Kilo Vermede Gerekten Etkili Olabilir mi? ...... ............................. ..... .... 329
. . .

Yeil Kahvenin Kilo Verdirici Etkisi Var m? .... ........................ ..................................... 331
. .

Mate aynn Zayflatc Etkileri ve Riskleri zerine ...................................................... 332

GRENCLK ............................................................................................................ 334

Gzel iek Kokusunun Kavrama ve Alglamaya Bir Katks Olur mu? ........................ 334
Biberiye Hzl Dnme Yeteneini Gelitiriyor ............................................................. 336
Ginkgo ve Ginseng Birlikte Uygulandnda Dikkati Artryor ve Hafzay Kuwetlendiriyor .. 338
Snavlardan nce ay mek Doru Deil .................................................................. 341

SONBAHAR - KI RAHATSIZLIKLARl ................................................................... 343

Souk Algnlndan Korunmann Aklc Yolu ............................................................... 343
Souk Algnlnda C Vitamini ve inko Pastilleri Ne e Yarar? .................................. 345
Ekinezya, Souk Algnl ve Nezlede Etkili .. .... .......................................................... 347
. .

Souk Algnlna Kar Umckaloaba ........... ............................................................... 351

.

nat ksrklere Bitkisel zmler ........... .... .............................................. ....... ... 352
. . . .

YALILIK .................................................................................................................. 356

Gl ay Yalanmay Geciktirir mi? . .. ......... ..................................................... 356
.... ..... .. .

Yalanmann Geciktirilmesinde Goji Meyveleri Yararl m? ............................................ 358

Ginseng, Alzheimer Hastalarnda Alglamay Gelitiriyor .............................................. 361
Resveratrol, Bunama ve Alzheimer Hastalnn Onlenmesinde Yararl Olabilir .............. 362
Bunamay nlemek in Tandk Bir ecek: ay ......................................................... 365
Tarn Alzheimer Hastalndan Koruyor mu? ....... .................................................... 367
.

Yulaf zt leri Yalarda Dikkat ve Konsantrasyon Sorunlarn Hafifletebilir ................. 369

RAMAZAN VE ORU ............................................................................................... 371

ftardan Sonra Papatya ay mek Midenizi Rahatlatr .. ............................................ 371
.

Rezene ay ile Daha Rahat Oru Tutabilirsiniz............................ . . ...... . ....... 372

.... .. .... . .....

Referanslar ...................................................................................... 377

Bitkiler ve Hastalklar ndeksi ........................................................ 379

 Giris

Mmkn olmadn bile bile, insanolu iin lmszlk vazgeilmez bir

tutku. Ve bu tutkunun bitkilerle yakn ilikisi var!
Lokman Hekim'i bilirsiniz. Bitkilerin dilini bilen bilge bir kiidir. Efsaneye
gre Lokman Hekim, bitkilerin aralarnda konuurlarken duyduu lmsz
lk srlarn yazd kad Ceyhan nehrine drp kaybeder. te o gn bu
gndr insanlar lmszlk peindedir. Ne dersiniz, acaba lmszlk srlar
"bitkilerde" gizli olabilir mi?
Doa, salkl bir yaam srebilmemiz iin bizlere sonsuz kaynaklar sunu
yor. Gnmzde yaplan bilimsel almalar da bu konuda destekleyici bul
gular ortaya koyuyor. Aratrmalar sonucu elde edilen bu bulgular, uzmanlar
tarafndan yorumlanarak saln korunmas ve hastalklarn tedavisinde ya
rarlanlabilecek en doru yolun ne ekilde olmas gerektii konusunda hipo
tezler gelitiriliyor. Dikkat ederseniz yaam biimi, beslenme ve egzersiz neri
leri uzmandan uzmana farkllk gsterebildii gibi, zaman ierisinde de ortaya
kan yeni bulgulara bal olarak tamamen deiebilmektedir. Bir almann
n plana kard olumlu bulgular, baka bir alma rtebilmektedir. ki
adm ileri bir adm geri ya da iki adm geri bir adm ileri!
Ardndan olumlu bulgularn destekileri ile olumsuz bulgularn desteki
leri arasnda sren tartmalar. Ayn, yarm bardak suyun dolu ve bo taraf
na bakanlarn ne grdkleri gibi; bo mu, yoksa dolu mu? Bir bakyorsunuz,
yllarca kullandnz ve yararl olduuna ahit olduunuz bir ilaca, bilimsel
bulgu sonucu "etkisiz" dendiini renerek aryorsunuz. Nitekim son yl
larda nemli bir tp dergisinde 50.000 kiide 10 yl srdrlen bir almann
sonucunda vitaminlerin yararl olmad konusunda bir makale yaynlanmt.
Basndaki manetler bo tarafna bakyor bardan: "Vitaminler etkisiz': n
sanlarn akl karyor; "Bouna kullanmm bunca yl!" diye dnyorlar.
Yani daha alnacak ok yol var!

ki u: Tukakaclar vefrsatlar!
Bu tartmalarn en youn olarak cereyan ettii alan, kukusuz, bitkisel ila
lar. Bitkiler yararl m, yararsz m? Zararl m, zararsz m? Kendisinin ada

9
ve bilimsel olduunu kabul eden bir grup, bardan sadece bo tarafna bak
makta srarl! Onlara gre "bitkiler, vitaminler, mineraller etkisiz". Onlarn etki
anlay nl izgi karakter Temel Reis'in (Popeye) spanak konservesi misal:
Bir kutu yutunca hemen etkisini gstermeli! Halbuki biraz insan fizyolojisi
bilen bir kii bu dncenin ne kadar anlamsz olduunu kavrayabilir.
Dier bir grup ise, bardan sadece dolu tarafn gryor. Onlara gre ise
"her derdin devas bitkilerde". Akademik nvanl baz kiiler kendilerini artk
"Lokman Hekim' ' olarak niteliyor. Grsel ve yazl basnda beyanlar; falanca
bitkiyi 3 dakika kaynatrsan basura, 5 dakika kaynatrsan zihne iyi gelir! Havu
suyu iersen Alzheimer hastalna yakalanmazsn. Onlar iin "kan-beyin en
geli" diye bir sorun yok, midenize giden her ey beyine de ular... Yararl olup
olmad ise; zaten Alzheimer hastal uzun vadede grlecek bir durum; o
zamana kim le, kim kala!

Peki, nedir gerek bilimsel yaklam?

Gerek bilimsel yaklam; bardan ne kadarnn dolu, ne kadarnn bo
olduunu grebilmektir!
Dier taraftan, yeryzndeki her yaam kendi ierisinde ayr bir zgllk
tar; farkl kaltsal ve metabolizma zellikleri, farkl yaam ve beslenme ekil
leri iin tek tip bir salkl yaam nerisinin doru olmas beklenemez. Benim
ok beendiim bir sz var; "Yeryznde insan says kadar hastalk eidi
vardr:' Her hastalk her insanda farkl belirtiler, farkl ikayetler ile seyreder.
Dolaysyla, tehis edilen hastala gre standart tedavi uygulanmas yerine,
kiinin ikayetlerine gre ayarlanan aklc tedaviler uygulanmas daha doru
bir yaklam olarak grnyor bana. Mesela, falanca kii sigara itii halde 90
yana kadar yaad, ama bir dieri hi sigara imedii halde 50 yanda ld
eklinde sk sk duyduumuz hikayeler, sigarann salk iin yararl olduu
eklinde yorumlanamaz. Belki sigara ien kii sigara kullanmasa daha uzun
sre yaayabilecek, sigara imedii halde gen len kii ise sigara kullansa daha
da erken yata lecekti. Kim bilebilir?
Kanmca, tm hayatmz bir satran oyunu. nemli olan "doru talar ile
doru hamleler" yapabilmek. Konu salk olduunda gnmzde doru ham
lelerin neler olabilecei konusunda bilimsel bulgular baz ipular vermektedir.
Ancak gvenilir bilimsel verilere dayanarak, herkesin kendi hamlelerini kendi
sinin planlamaya almas en aklc yaklam olacaktr. Unutmayn hi kimse
sizi sizden daha iyi tanyamaz. O halde nemli olan husus gvenilir bilgiye nasl
ulalabileceidir. Herhangi bir salk eitimi olmayan, ancak akademik nvan
bulunan, medyada sk sk boy gsteren her kiinin peinden kaplp giderseniz,
iiniz zor! Hele hamlelerinizi internetteki bilgi kirliliine kanarak ve nternet
zerinden pazarlanan kontrol d rnleri kullanarak yapmaya kalkarsanz,
vay halinize! Hani halk arasndaki deyi gibi "Klavuzu karga olann .. ::

Uyar!
Bu kitab kullanrken bir hususa dikkatinizi ekmek istiyorum. Bitki zt
ile yaplan bir almadaki baarl tedavi oranlarn ayn bitkinin ayn kulla
narak salamazsnz. nk bitki ay, bitkinin suda znen ya da su iinde
ince paracklar halinde dalma zelliindeki bileenlerini tamaktadr. Eer
etkili madde bu zelliklere sahip deilse, ay eklinde kullanldnda yararl
olmas beklenemez. Bitki zt ise, bitki organ ierisindeki etkili maddenin
bir zc kullanarak ekstraksiyon yapldktan sonra, zcnn uzaklat
rlmas ile elde edilir. Bu ztn tablet/kapsl/urup gibi ila ekilleri halinde
uygulanmas ile etkili maddenin tedavi cevab iin gerekli miktarlarda veril
mesi mmkn olabilir.
Dikkatinizi ekmek istediim bir dier nemli husus ise yeterli devlet de
netimi bulunmadndan ay ya da ila eklinde kullanacanz tm bitkisel ve
dier doal rnlerde kaliteye nem verilmesidir. zellikle internet zerinde
satlan salk rnlerine gvenmeyiniz. Aksi takdirde ifa beklerken cannz
dan olabilirsiniz.

11
 Birinci Blm:
BTKLERLE OYUN OLMAZ!
 . .

Bitkisel ilaca ligi Neden Artyor?

Kainattaki en nemli olaylardan biri kukusuz "fotosentez"dir. Mikrosko

bik canllardan en gelimi canl olan insanoluna kadar evrendeki tm canl
lar, yaamlarn bu basit doa olayna borludur. Fotosentez sonucu bitkilerde
meydana gelen zengin kimyasal yap eitlilii, bugn teknolojik olarak en ge
limi laboratuarlarda bile bazen ayn zgllkle taklit edilemiyor.
lkel insann bitkilerle ilikisinin ne zaman ve nasl baladn kesin olarak
bilemiyoruz. Bitkilerin tedavi amacyla kullanlmasna dair mevcut ilk yazl
bilgilerin tarihi, milattan nce bebin yllarna kadar gidiyor. O zamandan bu
zamana kiisel deneyimlere bal olarak gelien halk ilalar, zellikle kinci
Dnya Sava'ndan sonra kimyasal tekniklerde grlen gelime karsnda ye
nik dm, nemini kaybetmiti. Sentezlenen maddeler ile hazrlanan ilala
rn kolaylkla temin edilebilmesi ve ksa srede etkisini gsterebilmesi byk
avantajd; hastalar memnun, hekim memnundu. Ancak insanlar 1 960'l yllar
da "Talidomit facias" ile bu ryadan uyand. Hamilelerde bulant ve kusmay
nlemek iin verilen ilaca bal olarak kolsuz-bacaksz bebeklerin doumu,
sentetik ilalarn gvenilirliinin sorgulanmasn salad.
zellikle 1980'li yllarn ortalarndan itibaren bitkisel ilalara olan ilginin
hzla ykselie getiini gryoruz. Bunu basit bir ekilde "doaya dn" ek
linde yorumlamak yanl olur. Gnmzn modern insannn bunca teknolo
jik gelimeyi brakp binlerce yl nce olduu gibi atalarndan kalma yntem
lerle tedavi olmaya almas sz konusu olamaz. Peki, bu deiimin srr ne?
Son 40-50 ylda teknolojide gzlenen gelimeler tm bilim alanlarnda ol
duu gibi tp ve eczaclk bilimlerinde de devrim niteliinde deiimlere yol
amtr. Bu srete hastalklara yol aan balca etkenler ortaya konulmu,
farmakolojik aratrmalar ile atalarmz.n kulland halk ilalarnn etkileri
deneysel olarak aklanabilmi, bitkilerin kimyasal bileimleri belirlenmi, et
kiden sorumlu bileenleri tespit edilmitir. Dolaysyla gnmzde bitkisel te
davi (ftoterapi), atalarmzn uygulad ekliyle deil, gnmzn teknolojik
gelime ve beklentilerine uygun olarak deiim gstermitir. Bu bakmdan bi
limsel bulgulara dayal olarak uygulanan yeni bitkisel tedavi kavramn "gncel
fitoterapi" olarak adlandrmak doru olacaktr. Yani bu basit bir ekilde doa
ya dn deil, "doa devrimi'ir.

15
 Dier taraftan, yaplan bilimsel almalar doann nasl bir sinerji ustas
olduunu ortaya koyuyor. Bitkilerin ierisindeki farkl yap ve etkilerdeki bi
leenler birarada dk miktarlarda uygulandnda gzlenen biyolojik etki,
bu bileenlerin ancak tek bana yksek miktarlarda uygulanmas ile salana -
bilmektedir. Buna en gzel rneklerden biri unutkanlk ve demans (bunama)
tedavisinde nerilen "Ginkgo" yapraklardr. Ginkgo yaprak ztnn 20 mi
ligram miktarda uygulanmas ile gzlenen biyolojik etkiyi salayabilmek iin,
Ginkgo'nun ierisindeki etkili madde olarak tespit edilen ginkgolitlerin 240
miligram miktarda uygulanmas gerekmektedir. Yani istenen biyolojik etki 1 O
misli daha dk dozda salanabiliyor. Bitkinin ierisindeki dier bileenler,
etkili bileenin vcuttaki emilimini artrarak, stabilitesini artrarak, metabo
lizmasn dzenleyerek vb ekillerde ilacn etkinliinde rol oynayabilmektedir.
Yani bizim bu konuda doadan reneceimiz daha oook eyler var.
O halde gnmzde bitkilerden salmz korumak ve tedavi amacyla
yararlanrken, etkili bir uygulama iin bilimsel bulgularn gz nne alnmas
gerekiyor. Bu kitapta, basit bir ekilde falanca bitki unlara iyi gelir eklinde bir
listeleme yapmay tercih etmeyeceim. Onun yerine salmz korumak, has
talklarn nlenmesi ve tedavisi amacyla bitkilerden ne ekilde yararlanabile
ceimiz konusunda daha rahat karar verebilmenizi salayabilmek iin, mevcut
bilimsel bulgular gncel bulgular ile birlikte yorumlayarak sizlere aktarmaya
alacam. Bu konuda ok yararl olabileceini dndm saha alma
lar (epidemiyolojik) veya klinik deney sonularn sizlere mmkn olduun
ca basit bir dille yorumlamaya alacam. Bu suretle deney koullarnn ne
derecede sizin beklentilerinize uygun olduunu grerek karar verebilmenizi
kolaylatracan mit ediyorum.
Kitaptaki bilgiler gncel bilimsel bulgulara dayanarak grlerimi yanst
maktadr. Ancak gelecek zamanlarda farkl ortamlarda farkl koullar altnda
elde edilecek bulgulara bal olarak bu bilgilerin deimesi olasdr. Bir bilim
adamnn ifade ettii gibi, "Bugn doru bildiklerimizin yars yanl, ama
hangi yars?"

16
 Bili msel almalarn
Son ularn Yorum lamak

Bilimsel boyutta yrtlen deneysel (in vitro, in vivo), klinik (insan) ve

saha (epidemiyolojik) almalarnn sonular, sentetik ya da doal (bitkisel,
hayvansal vb) kaynakl ila aratrmalarnn en nemli kademesini olutur
maktadr. Ancak bu aratrmalarn yrtlmesini planlarken ve sonularn
deerlendirirken, bulgulara bak as, doru yorum yaplabilmesi bakmn
dan son derece nemlidir. Bir almada elde edilen sonular farkl bir ekilde
deerlendirildiinde tamamen zt yorumlar karlabiliyor. Nitekim birka yl
nce gazetelerde yer 'l\.ntidepresanlar etkisizmi" balkl manetleri belki ha
trlarsnz. Benzer ekilde "Vitaminler etkisizmi" manetleri de hafzalardadr.
Bilimsel bulgularn deerlendirilmesi ile ilgili olarak ok sevdiim bir fkra
sizlere bu konuda bir fikir verecektir sanrm.
Bilim adamlar "pirelerin renme yetenei" zerinde alma yapmaya
karar verir. Pire masaya vurulduunda srayacak ekilde eitilir. Pire her ma
saya vurulduunda srar. Ardndan bir baca koparlp tekrar masaya vu
rulduunda yine srar, bir bacak daha koparlr, yine srar, nc baca
da koparldnda artk pire srayamaz. Bunu gzleyen bilim adamlar deney
sonucunu u ekilde yorumlar: " baca koparlan pireler sar oluyor':

Doru yntemin nemi

Bilimsel almalarda esas olan, bak asnn iyi seilmesi ve yorumlan
masdr. Ayrca doru yntemlerin seilmesi son derece nemli! Birka yl
nce Amerikan Gda ve la Dairesi (FDA) , o tarihe kadar domates ve likopen
zerinde yaynlanm 145 bilimsel almann sonularn deerlendirerek,
domatesin kansere kar koruyucu yarar bulunmadna karar vermiti. Bu
konuda bir baka rnek ise u ekilde:
80'li yllarn banda ortaya atlan mehur kavram "Fransz Paradoksu': kr
mz arabn ve antioksidanlarn kalp ve damar sal bakmndan nemini
ortaya koymutu. O zamandan beri insanlar domates ve etkili bileeni liko
peni, zm ekirdei ve etkili bileeni resveratrol, yeil ay ve etkili bileeni

17
 epigallokatein gallat salkl bir yaam iin kurtarc olarak gryor. Anti
oksidanlar bakmndan zengin ama ya bakmndan fakir bir diyeti, krmz
arap ve egzersizi uzun salkl bir yaamn anahtar olarak alglyor! Acaba
bunlar yaparsak gerekten kalp ve damar salmz koruyabilir miyiz? Bu
konuyu irdelemek iin isterseniz imdiye kadar yaynlanm bilimsel saha a
lmalarnn sonularn deerlendirelim.
Bulgu 1 - Japonlar ok az yal yiyecekler tketirler, ngiliz ve Amerikallar
dan daha az kalp krizi geirirler.
Bulgu 2- Meksikallar ok yal yiyecekler tketirler, ngiliz ve Amerikal
lardan daha az kalp krizi geirirler.
Bulgu 3- Japonlar ok az krmz arap tketirler, ngiliz ve Amerikallardan
daha az kalp krizi geirirler.
Bulgu 4- talyanlar da, Franszlar da yksek lde krmz arap tketirler,
ngiliz ve Amerikallardan daha az kalp krizi geirirler.
Bulgu 5- Almanlar ok yksek miktarda bira, sosis ve yal yiyecekler tke
tirler, ngiliz ve Amerikallardan daha az kalp krizi geirirler.
Yukardaki be almann bulgularn bilimsel olarak deerlendirirsek. . .
SONU: stediiniz hereyi yiyebilir ve iebilirsiniz. Hibir nemi yok.
Kalp krizine neden olan ey aslnda, "ngilizce konumaktr':
Espri bir yana, eer bilimsel alma tasarm doru yaplmazsa sonularn
yukardaki fkra gibi "ngilizce konumak ldrr" eklinde yorumlanmas
mmkndr. Szgelimi alma tasarmn likopen tayan ilalar kullanarak
yapyorsanz, bu durumda ilacn kalitesi byk nem tar. Mesela, likopenin
"cis ve trans" adl iki kimyasal izomerinin znrlkleri farkldr. Dolaysyla
hazrlanan rnn azdan alndnda iyi bir emilim gsterecek ekilde for
mle edilmesi gerekir. Deneyde kullanlan likopen ilac yeterli kalitede deilse,
alnacak sonular da yanltc olabilecektir.

18
 "akma" Lokman Heki mlere Dikkat!

Eskiden insanlar hastalklarna ifa olmas iin nerilen reeteleri baz eski
kitaplardan renir, gerekli malzemeleri de aktarlardan temin eder, uygulard.
Gnmzde iletiim teknolojisindeki gelimeler bu konuda farkl seenekleri
ortaya kard. nsanlarn doal rnlere olan eiliminden kazan salayabil
me aray ierisindeki kiiler, teknolojik gelimelerden yararlanmaya balad.
Artk insanlar internet zerinden her nevi ihtiyacn karlayabiliyor. Hele li
san biliyorsanz inden
' bile rn siparii verebilirsiniz. Sayn hocam Prof. Dr.
Ekrem Sezik, internet zerinden ifa datan bu web adresleri iin "nternet
Tbb" ifadesini kullanyor.
Bunun dnda hocamn tanmlad bir de "Medya Tbb" var. Gazetelerde
ve dergilerde yer alan yazlarda; televizyonlarda ve radyolarda yaplan prog
ramlarda her derde ifa datan akademik nvanl (profesr, doktor) ya da n
vansz kiiler, akla ziyan nerilerde bulunuyor; lavman hortumu ile lavman
yaparak zayflatmaya alanlar m, karaciere toksik olabilecek karaba otu
ile hepatit tedavi edenler mi, ya da beyin tmr iin verdii sv ilac hasta
kusunca "Bak beynindeki tmrler midenden kyor" diyenler mi?

Lokman Hekim internette!

Gnmzde internetten rn satlar kontrol altna alnamayan bir kapsa
ma eriti. Bu kanalla satlan zayflama rnlerinin yol at lmlerin yzde
ka gazetelere yansyor? Ya dier kurbanlar?
nternette karlatm bir salk sitesi adresinden bahsetmek istiyorum.
ok gsterili bir web sayfas ile alyor. Bu ahs bizzat kendisini "Lokman
Hekim ' ' olarak adlandryor. Shhiye olarak askerliini yaparken bitkilerin ifa
l gcn tespit eden mstesna biri! Sanrm daha nceki yaamnda tbbn ba
bas olarak bilinen Hipokrat olarak yaam. Btn Trkiye'yi gezip bitkileri in
celemi. Trkiye'de 22.500 bitki tr tespit etmi (bilimsel kaytlarda Trkiye'de
1 1 . 000 bitki tr bulunduu bilinmektedir; yzlerce yldr dier 1 1 .500 bitkiyi
grememi bilim adamlar, dorusu mthi bir keif ! ) . Bitkilerden hazrlad
terkipleri, tavanlarda ve insanlarda denemi. Yani, insanlar deney hayvan
gibi kullandn web sitesine alenen yazm; bu nemli bir su. imdiye kadar

19
 "onbinlerce kiiyi tedavi etmi': Tedavi ettii kiinin adn yazm, bunlar
dan tannm olan birinin birka yl nce vefat ettiini biliyorum.
nternette hasta ve umutsuz insanlar zerinden kazan salayan arlatan
larn says olduka fazla. Yazlarmda insanlarn bu tip sahte salk gurularna
kanmamalar iin yaptm uyarlara ramen okuyuculardan birinden gelen
mesajda, bu kiilerin telefon numaralarn renmek istedii yazlmt. Gl
mek mi lazm, yoksa alamak m?
Sayn Ekrem Sezik'in adlandrd bir dier gncel tababet ise ''Aktar Tbb".
Eskiden usta-rak ilikisi ile yetienler aktar olurken, imdi kazanl i olduu
iin herkesin ilgisini ekiyor. Onlar da artk interneti, medyay etkin bir ekil
de kullanyor. Baz gncel bilgileri kendilerine gre yorumlayp haber peinde
olan televizyon muhabirlerine servis ederek reklamlarn yapyorlar. Ondan
sonra gelsin mteriler, gelsin paralar.

Baz bitkisel rnlerin aktarlarda sat yasakland

Salk Bakanl la ve Eczaclk Genel Mdrl (EGM) tarafndan
2012 yl balarnda yaplan bir aklamada aktar ve baharatlarda zayflama
rnleri, cinsel ilevleri destekleyen rnler, baklk sistemini kuvvetlendi
ren rnler ve depresyon zerinde etkili (antidepresan) olduu ileri srlen
rnlerin satnn yasakland bildirildi. Gecikmi bir karar olmasna ra
men bu karar, daha kkl nlemler alnmasna ynelik yeni dzenlemelerin
habercisi olarak gryor ve umutlanyoruz.
Aslnda 1985 ylnda yaymlanan bir genelge ile bu tip dkkanlarda baharat
kapsam dnda kalan ve zellikle insan sal bakmndan risk oluturabile
cek bitkisel rnlerin bulundurulmas ve sat yasaklanmt. Ancak bu genel
ge, maalesef, ok ksa bir sre uygulanabilmi, hatta varl bile unutulmutu.
2009 ylnda bu genelge ve ekli yasakl bitki listesi gncellenerek tekrar gnde
me getirilmi olmasna ramen, bu gne kadar geen srede fazla bir gelime
olduuna ahit olamadk. Bu konuda size gncel bir rnek vermek isterim.
Bir tandn kz bir aktara giderek salarn parlak gsterecek nerilerini
sormu ve nerilen baz bitkisel ve dier tip rnleri satn alm. Aktarn ver
dii rnlerin gvenilirlii ve etkinliini bana sordular. Bu rnler arasnda
biri dikkatimi ekti; "entele otu': Hi duyduum bir isim deildi. Kaynaklarm
arasnda uzun aramalar sonucu sadece bir aktar kaydnda "entele" adna rast
layabildim. Tandklarmdan bana rnek gndermelerini rica ettim. Gelen r
nei incelediimizde zehirli alkaloitler tad iin aktarlarda bulundurulmas
yasaklanan "bit otu" tohumu olduunu ve kimyasal analizi ile de alkaloit ta
dn tespit ettik. Anlalan o ki, zehirli ve yasakl "bit otu" ad deitirilerek

20
mterilere satlyor. Srlen yerde deride atlak bulunmas durumunda ya da
eller iyice ykanmadan mukoza ile temas ettirildiinde, vcuda emilerek salk
iin tehlike yaratma riski yksek. ahit olduum bu durum da net bir ekilde
gsteriyor ki, 2009 genelgesine ramen riskli rnler isim deitirilerek ya da
banko altndan gze kestirilen kiilere rahata satlabiliyor.

Denetimi kim yapacak?

O halde sorun, etkin denetim. Peki denetimi kim yapacak? Genelge Va
liliklere gnderildiine gre l Salk Mdrlkleri tarafndan yaplmas ge
rekiyor? Peki, grevlilerin zehirli ile zehirsiz bitkiyi ayrt edebilecek eitimi
var m? Entele otunun bit otu olduunu nereden bilebilecek? Benim kanmca
etkin bir denetim iin Salk Bakanl la ve Eczaclk Genel Mdrl al
tnda Farmakognozi veya Fitoterapi yksek lisans yapm eczaclardan oluan
bir denetim ekibinin kurulmas gerekiyor. Aksi takdirde bu genelge de 1985
genelgesi gibi unutulur gider. Zaten aradan geen birka aylk srede basna
yasyan herhangi bir gelime de olmad!
Beklentilerimiz, internet zerinden ya da medya (radyo ve TV) sat kanal
larndan kontrolsz bir ekilde satlarak insan saln tehlikeye atan rnlere
ynelik etkin nlemler alnmas. Birka rne ynelik alnan toplatma karar
lar, buz dann grnebilen sadece bir noktas!

ifal bitki, bitkisel ila ve aktar

Salk Bakanl la ve Eczaclk Genel Mdrl tarafndan baz bitki
sel rnlerin aktar ve baharat dkkanlarnda satnn yasaklanmas zeri
ne, baz televizyon kanallarnda yaptm konumalar ve bu konuda yazdm
ke yazmla ilgili olarak bir okuyucumdan mesaj aldm. Kendisinin ifal bit
kiler ii ile uratndan bahsederek, bu yasaklamann adil olmadn, byk
tekellerin rantn artrmak iin bir oyun olduunu belirtiyordu.
Aktarlk kurumu geleneksel tedavi kavramnn bir esi olarak, tm s
lam lkelerinde olduu gibi, Anadolu'da da yzyllar boyunca salk hizmeti
vermitir. Usta-rak eitimi ile edindii bilgiler ile hastalara salk hizmeti
vermeye alan "halk hekimleri" hekimin roln; yazlan deva formllerinin
temin edildii "aktarlar" ise eczacnn roln stlenmitir. lkemizde gncel
anlamda tp ve eczaclk eitiminin gemii Tanzimat Ferman ilanna, yani
1 73 yl ncesine dayanmaktadr (ondokuzuncu yzyl) . Ancak geen srelerde
bu okullardan mezun olan hekim ve eczaclarn saysnn yetersizlii nedeniy
le, Anadolua halk hekimi ve aktarlk kurumlar uzun yllar hizmet vermeye
devam etmitir.

21
 Artk yirmibirinci yzyldayz. Aradan geen srete deien ve gelien
salk politikalar ile salk hizmetinin kapsam, tam anlamyla olmasa bile,
tm yurtta yaygnlat. nsanlarmz artk hastalandnda halk hekimine deil,
en donanml hastanelere gidip hekimlere muayene olmay tercih ediyor. Ayn
ekilde dii ardnda eskiden olduu gibi berberlere deil, di hekimine gi
diyor. Gnmzde reetelenen ilalarn temin edildii adresler ise eczaneler.
Ancak eskiden ve gnmzde reetelenen ilalar arasnda nemli bir fark var;
eskiden ifal bitkiler kullanlrken, imdi doadan ya da sentezlenerek elde
edilen kuvvetli etkili ilalar var. Dolaysyla etkin bir tedavi iin uygulanacak
ila miktarnn, hassas bir ekilde eczac ve hekim tarafndan ayarlanmas zo
runlu, aksi takdirde zararl ve hatta lmcl olabiliyor.
Gnmzde ila denilince en basit tanm ile, tehis, tedavi ya da sal
korumak amacyla uygulandnda, vcutta fizyolojik bir cevap meydana ge
tiren doal (bitkisel, hayvansal vb) ya da sentetik kaynakl farmastik rn
ler anlalmaktadr. Farmastik rnlerden kasdedilen tablet, kapsl, urup,
damla, bitkisel ay gibi ila ekilleridir. Dolaysyla, ila ekilleri haline getiril
mi tm rnlerin eczacnn sorumluluu altnda kullanlmas nemlidir. Bu
bakmdan Salk Bakanl'nn aklad bu nlem insan sal bakmndan
son derece doru bir karardr.
Bu konuda baz rnekler vermek isterim. Sarmsak ifal bir bitkidir. Ye
meklerimize lezzet katmak iin pazaryeri ya da manavdan satn alrz. Ancak
sarmsan tedavi edici zelliinden yararlanmak istiyorsak, barsakta
znen kapslnn kullanlmas gerekir. Sarmsak ierisinde bulunan "alliin"
maddesi etkisizdir, etkili olabilmesi iin sarmsan ezildikten sonra bir enzim
ile (allinaz) temasa gemesi gerekir. Bu suretle etkili madde olan "allisin'' mey
dana gelir. Sarmsa piirdiinizde bu dnm gerekleemez. Sarmsak tab
leti yutsanz yine etkili olamaz, nk gerek havann etkisi ile ve gerekse mide
asit ortamnda hzla yaps bozulur. Dolaysyla manavda bir lezzet esi iken,
uygun ekilde hazrlanm ila ekli eczanede nemli bir ilatr. Ancak heki
min yazd kan sulandrc ilalar kullanan kiilerde sarmsan kontrolsz
kullanm, kanama riskine yol aabilmektedir. Bu bakmdan hastann hangi
ilalar kullandn bilen eczacsnn yakn kontrol gerekir.
Yine yemeklerimize lezzet katan zencefil, doal olarak market ve baharat
larda bulundurulmaktadr. Ancak belli bir miktarn zerinde hamilelerde
de yol aabilmektedir. Yani hamilelerde sk hekim ve eczac kontrol ile
uygulanmas gerekir.
Son bir rnei de sar kantarondan vermek isterim. evremde insanlarn
ifal diye sk sk sar kantaron ay itiini duyuyorum. Bu geliigzel uygu-

22
lamaya ben olumlu bakmyorum. Sar kantaron ztnn, hafif ve orta dere
cede depresyonlarda etkili olduu biliniyor. Ancak ay halinde hazrlandn -
da, etkili bileenlerin havann oksijeni ve s etkisi ile etkisiz hale dnt
bilinmektedir. Dolaysyla depresyon tedavisinde standart zt ile hazrlanan
kapsllerin yeterli miktarda (gnde 900 miligram) kullanlmas gerekir. Dier
taraftan, organ nakli olan kiilerin organn reddine yol aacandan kesinlikle
sar kantaron kullanmamalar gerekir. Ayrca baz ilalar ile etkileebildiin
den eczacnn yakn takibi gerekir.
Salk Bakanl'nca sat yasaklanan rnlerin hepsi zayflatc ve cinsel
gc artrc etkili ya da depresyon ve baklk sistemi zerinde etkili olan,
yani vcutta fizyolojik bir deiiklik meydana getirmek zere pazarlanan
rnler. Bunlar hekim ve eczacnn kontrolnde kullanlmal. Kimse salk
iin risk tamayan (miktar abartlmadnda) ama salmz iin son derece
yararl olduu bilimsel almalar ile ortaya konulan rekotu, zerdeal, kara
biber, kimyon gibi baharatlarn ya da badem, ceviz, fndk vb kuruyemilerin
aktar ve baharatlarda satn engellemeye almyor.
phesiz burada muhatap sadece aktarlar ya da baharatlar olmamal, bu
tip rnlerin kontrolsz bir ekilde satld televizyon kanallar ile radyolar ve
dier pazarlama ortamlarn da kapsamaldr. Bu konuda alnacak nlemleri
sabrszlkla bekliyoruz.

23
 .

Deva ve Zehi r Arasndaki i nce izg i!

"Ekmek ldrc bir zehirdir!" dersem, "Yok canm, daha neler" diyerek,
benim hakkmda olumsuz dnrsnz. Ama "lyak hastalarnn sindirim
sisteminde, unun ierisindeki protein yapsndaki gluten maddesinin yapsal
dnme uramas ile meydana gelen peptit-alfa-gliadin'in barsak tahriine
yol aarak lmle sonulanabilen semptomlara yol aabildii" aklamasn ya
parsam, konu daha net olarak anlalabilir. Benzeri rnekleri oaltmak mm
kn; mesela yemeklerimize lezzet katan sarmsak iin "Sarmsak beyin kanama
sndan ldrr" desem, ne dnrsnz? Kan sulandrc ilacn (asetilsalisilik
asit, warfarin) yan sra kan sulandrc zellikteki bitkisel rnler (ginkgo ve
ginseng) kullanan kiiler bir de sarmsak yutarlarsa kann ar sulanmas nede
niyle phtlamas gecikeceinden, bir yere arpma ya da yaralanma durumunda
iddetli kanama riski artabilmektedir. Dolaysyla, gnlk hayatmzda srekli
tkettiimiz hibir riski bulunmayan, gvenilir ve hatta salmz iin yararl
temel gda maddeleri bile baz kiiler iin tehlikeli, hatta lmcl olabiliyor.
Gazete ve dergilerde, ila ve toksikoloji hakknda yeterli bilgiye sahip olma
yan baz kiilerin, besinler ya da bitkilerin zararlar, riskleri hakknda, "szm
ona halk uyarmak amacyla" yalan yanl bilgiler verdiini zlerek gryo
rum. Bu tip yanl bilgileri okuyan insanlarn zihinleri karyor, ne yapacakla
rn aryor. Aslnda doada bulunan, besin ya da ifa amacyla yararlanlan
tm doal molekllerin, yararl olduu kadar zararl olabilmesi de mmkn.
Deva ve zehir etkileri arasndaki ince izgiyi onaltnc yzylda nl bilim
adam Paracelsus u ekilde ifade etmi: "Bir maddenin yararl ya da zehirli
olmas miktarna baldr:' Bu kural doal ya da sentetik tm molekller iin
geerlidir. te eczaclk bu bakmdan bir sanattr; zararl olabilecek bir madde
ustalkla tedavi amacyla kullanlabilir; "Eczaclk deva ve zehir arasndaki ince
izgiyi insan sal yararna kullanabilme sanatdr".
Dnya Salk rgt zararl etkiyi u ekilde tanmlyor: "Tedavi amacyla
ya da vcutta bir fizyolojik yant elde edebilmek iin nerilen miktarlarda uy
gulandnda, bir ilaca kar gelien istenmeyen etkilerdir:' Yani yksek mik
tarlarda tketilmesine bal olarak ortaya kan olumsuz etkiler "zarar" olarak
kabul edilmemektedir.

24
 Bir besin ya da ilacn, yararl veya zararl olmasn etkileyen etkenler sadece
bu kadarla snrl deil phesiz. Kullanlan miktar ve sre, rn kalitesi ve
gvenilirlii, rnn hazrlan ekli, kaltmsal etkenler, kiinin ya, kullan
d ilalar, salk durumu vb Her biri hakknda sayfalarca rnek verilebilir.
Kaynak kitaplarda yer alan baz bitkisel rnlerin risklerine ait bilgiler uyar
niteliindedir. Mesela, doal bir depresyon ilac olarak bilinen sar kantaron
(St. John's wort) hakknda kitaplarda ok sayda uyar bulunmasna ramen,
sentetik kaynakl depresyon ilalarna kyasla ok daha gvenilir olduu, yap
lan almalar ile ortaya konulmutur. Kitaplarda yer alan uyarlar, baz ilalar
kullananlarn ya da hasta gruplarnn, bilhassa organ nakli ameliyat olanlarn,
sar kantaron kullanmalar ile ortaya kabilecek riskler konusunda uyarlma
lar iindir.

Bitkisel ilalarla tedavi nasl olmal?

Bitkisel ilalarn gemii eski alara dayanmasna karlk, gnmzde
yzlerce, binlerce yl ncesinde olduu ekilde kullanlmas dnlemez.
Bilimsel aratrmalar sonucu bitkisel rnn ierii, olas riskleri, etki ek
li, etkin kullanm iin gerekli ideal koullara ynelik ortaya konulan bilimsel
tm bulgular deerlendirmeye alnmaldr. Tedavi amacyla kullanlacak olan
bitkisel ila, ister ham bitki materyali halinde, isterse tablet, kapsl, urup gibi
farmastik ila ekline dntrlm olsun, istenen tedavi cevabnn sala
nabilmesi iin baz nemli hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir.
Ham bitki materyalinin bileimi eitli etkenlere gre deiiklik gsterebil
mektedir:
Corafik koullar: Ya miktar, gne nn sresi, gnein geli as.

Tarmsal koullar: Toprak zellikleri; mineral ierii, asitlik deeri, yap-

s, su tutma zellii vb.
Yetitii arazinin deniz seviyesinden ykseklii.
Sulama skl, gbreleme, ilalama (pestisit) , budama.
Toplama dnemi: ieksiz bitki, iekli bitki, meyveli ya da tohumlu iken.
Kurutma ekli: Ak havada, gne altnda, kurutma frnlarnda vb.
Saklama koullar ve sresi; ortamn nem ve s koullar.

Bitki zt haline getirilmi ise;

leminin etkili bileenleri zebilecek uygun zcyle yeteri sayda tek
rar ile elde edilip edilmedii.
zcnn uygun koullarda uzaklatrlp uzaklatrlmad.
eriinin analiz ile standardize edilip edilmedii.

25
 la ekline dntrlm rnlerde ise;
Kurutulmu bitki ksmndan m, yoksa ztnden mi hazrland.

rn ierisinde etkili bileenlerinin yeterli oranlarda bulunup bulunmad.

rnn raf mr boyunca etkinliini koruyup koruyamayaca.

Anahatlar ile yukarda ksaca belirtmeye altm gibi bilimsel bulgu ve

kantlara dayal "gncel fitoterapi" uygulamalar, eski kitaplarda yazlanlar
dan ok farkl bir boyuta ulamtr. Gncel fitoterapi uygulamalarnn temeli
"standardizasyona'' dayanmaktadr. Yani vcutta etkili bir biyolojik cevap sa
lanabilmesi iin, ham bitki ya da ila ekline dntrlm rnn (fitotera
ptik, fitofarmastik) ierisinde, analiz ile belirlenmi belirli bir miktar etkili
madde bulunmas gerekir.
Bu konuda daha belirleyici olabilmesi iin birka ufak rnek vermek yararl
olabilir.
Salkl bir bitki olan srgan, bahar aylarnda taze ktnda toplanarak
yenir, ay yaplr. Baklk sistemini glendirir, potasyum bakmndan zen
gindir. Ancak kartlatnda ayn ekilde kullanlmaya alldnda, bbrek
ta oluumuna yol aabilir.
Tbbi nane ile evimizde yemeklere koyduumuz nanenin etkileri farkldr.
Yemeklere konulan nane, etkili bileen mentol tamaz. Tbbi naneyi gn
sresinin ksa olduu dnemlerde toplarsanz mentol iermez.
Adaayn veya hlamuru demlerseniz farkl, kaynatrsanz farkl etkiler
salarsnz.

Koruyucu tababetin nemi

28 Mays 201 1 tarihli gazetelerde Trkiye'de ortalama yaam sresinin 73,8
yla uzad haberi yer alyordu. Bundan elli yl nce lkemizde ortalama ya
am sresinin 50 yl olduunu gz nne aldmzda, elli ylda salanan yak
lak 25 yllk art dikkati ekici. nmzdeki elli ylda bir bu kadar daha
artarak lkemizde ortalama yaam sresi 1 00 yla ular m, bilemem. Ancak
Japonya, Norve ve dier Kuzey Avrupa lkeleri gibi yaam kalitesinin yksek
olduu toplumlarda, ortalama yaam sresi imdiden 85'leri geti. Dolaysyla
yukardaki ngrnn hi de imkansz olmadn dnyorum.
Peki, bu srete ne deiti de insan mr bu kadar uzatlabildi? Zira insan
ayn insan, ayn genetik yap.
Gelien teknoloji ve koullar mdr etkili olan? Gnmzde birok hasta
ln geliiminde katks olduunu bildiimiz "stres"in azaldndan bahsede
bilmek mmkn m? Gelitirilen aralar ile gnlk yaam kolaylat ama stres

26
etkenlerinin elli yl ncesine gre azaldndan bahsedebilmek mmkn m?
Trafik ikencesi, i stresi, vb. Giderek daha fazla sayda olumsuz durum.
Ya besinler? Eskinin o lezzetli meyve ve sebzeleri, etleri hatralarmzda
kald. imdi, hangilerinin hormonlu ya da GDO'lu olduu ya da raf mrn
artrmak iin hangi katk maddelerinin ilave edildii endiesi ile besleniyoruz.
Aln size bir stres etkeni daha! Yani stres koullar kat be kat artm durumda.
O halde bu gelimenin srr nerede?
phesiz bu sre ierisinde bilimsel aratrmalar sonucu gelitirilen tbbi
yntemler ve ilalarn bu konudaki katks yadsnamaz. Ancak sadece bu et
kene gre bir deerlendirme yapmann salkl olamayacan dnyorum.
Bence giderek yaygnlaan "Salkl Yaam'' kavramnn uzayan ortalama ya
am sresi ile dorudan ilikisi bulunuyor. nsanlar artk saln nasl ko
ruyacan renmeye balad. Yani, testi krlmadan nlemini almaya al
yor. Daha nce pek fazla nem verilmeyen "Koruyucu Tababet" gnmzn
nemli kavramlarndan biri haline geldi.

27
 Antioksidanlar ve Uzun Yasam '

Yaz mevsiminin belki de en sevdiim yan, market ve manav tezgahlarnda

giderek artan eitlilii ile yer alan, aktan-koyu krmzya renk renk meyve
ler. Zengin karotenoit ve polifenolik madde ierii ile bu meyveler gnmz
de birer antioksidan kayna olarak kabul ediliyor. Antioksidanlarn, zellikle
kalp ve damar hastalklar, kanser gibi dnya genelinde en ok lme yol aan
hastalklar zerinde koruyucu ve tedaviye yardmc olabileceini ortaya koyan
deneysel ve epidemiyolojik saha almalarnn says arttka, bu meyvelere
olan ilginin de nemli lde arttn gryoruz. Ancak, maalesef konunun
nasl abartldn ilgiyle izliyorum! "Kanserden" ya da "kalp krizinden" ko
runma diyeti ad altnda bir porsiyon falanca meyve, bir porsiyon dierinden
gibi neriler, yazl ve grsel basnda sk sk yer alyor. nsanlar meyveleri bir
lezzet olarak deil de birer "ila" gibi grmeye balad: "Bu gn mutlaka nar
suyu imeliyim, yarn ise domates suyu! Ama domatesin ekirdeklisinin suyu
olmal?" Antioksidanlarn tedavi ettii hastalklarn listeleri hazrlanyor;
lmden baka her derde deva!
Bir ksm szde yorumcular ise, antioksidan bileikleri yartryor; do
matesin antioksidan havucunkinden daha kuvvetli. Bilinen en kuvvetli an-
tioksidan zeytinde mi, yoksa zm ekirdeinde mi? Dier taraftan, nemli
tp dergilerinde yer alan baz bilimsel saha almalarnn sonucunda ise,
"antioksidanlarn yararl olmad" eklinde olumsuz yorumlara yer verili
yor. Hangisi doru?

Vcut tarafndan ne derecede emildii nemli

Bir maddenin insan sal iin yararl olup olamayacan belirleyen temel
etkenlerden biri biyoyararlanmdr; yani vcut tarafndan ne derecede emile
bildii ve kana kartnda etkisini ne derecede gsterebildii nemlidir. Bitki
bileenleri vcuda girdiklerinde nemli lde deiiklie urarlar. Dolay
syla, bitkiler zerinde kimyasal ya da fiziksel yntemlerle belirlenen "antiok
sidan etkinin': insan sal bakmndan yararl olabileceini sylemek doru
olamaz. Kimyasal bulgularn en azndan deney hayvanlar zerinde yrtlen
almalar ile desteklenmi olmas gerekir.

28
 Antioksidanlarn yarar uzun srede ortaya kabilir
Dier taraftan, vcutta oksidatif hasar sonucu hastalklar bir gnde olu
maz. Uzun sren bir srete meydana gelmektedir. Dolaysyla antioksidanla
rn da etkisini, sz gelii aspirin gibi, 30 dakika ierisinde gstermesi ve hasar
onarmas beklenmemelidir. Zaten vcudun kendi antioksidan enzim sistem
leri, meydana gelebilecek anlk hasarlar nleyebilmektedir. Bizim meyve ve
sebzeler ile ya da ila formlasyonlar ile dardan aldmz antioksidanlar,
vcudun antioksidan gcn desteklemektedir.

Antioksidanlar mmkn olduunca farkl kaynaklardan alnmal

Serbest radikaller, gnmzn en popler sloganlar olarak n plana kan
"salkl yaam" ve "yalanmay geciktirme" gibi kavramlarn uygulanmasnda
karlalan en nemli sorunlardan biri. Vcudumuzun normal ilevleri sra
snda meydana gelen lipit peroksitler, hidrojen peroksit, tekli oksijen atomlar
ya da speroksitler gibi farkl yaplardaki bu zararl toksinler, aslnda yaam
mzn normal bir paras, yani nefes aldmz srece kanmamz mmkn
deil. Ancak vcumuzda bulunan ve bu toksinler ile mcadele eden koruyu
cu elemanlar var. Speroksit dismutaz, katalaz, lipit peroksidaz vb enzimler
sayesinde bu toksinler etkisiz hale dntrlyor. Bu koruyucu elemanlarn
etkinlikleri kiilerin yaam ve beslenme ekilleri ile dorudan ilikili. Stres,
dengesiz beslenme, sigara ve alkoll iki tketimi, olumsuz evre etkenleri gibi
birok etkene bal olarak bu koruyucu elemanlar yetersiz kalyor ve vcutta
hzl yalanmadan, kalp ve damar hastalklar ve kansere varan yelpazede ok
eitli hasar ve hastalklarn oluumuna yol ayor.
Serbest radikaller ile mcadelede en nemli silah "antioksidanlar". Besinler
gerek vcudumuzdaki bu koruyucu enzimlerin etkinliini artracak (katalizr)
ve gerekse dorudan bu toksinlerin zararl etkisini giderecek zelliklere sahip
kimyasal maddeler, vitamin ve mineraller bakmndan en nemli kaynaktr.
Dolaysyla, meyve ve sebzenin uygun oranda yer ald dengeli beslenme son
derece nemli bir etkendir. Ancak bitkilerdeki tm bu antioksidan bileenle
rin serbest radikaller zerindeki etkileri ayn deildir. Kimi peroksi radikalleri
zerinde etki gsterirken, kimi speroksit radikalleri zerinde daha yksek
etki gstermekte veya bazlar suda znrken, bazlar yada znme zel
liine sahip olmaktadr. Mesela, ceviz, fndk, badem gibi yemilerdeki antiok
sidan bileenler yada znrken; nar, vine, yabanmersinindeki antioksidan
bileenler suda znmektedir. Bu bakmdan, antioksidan kullanmnda e
itlilik nemlidir. Mmkn olduunca farkl kaynaklardan bu tip bileenleri
tketmek suretiyle daha geni lekte yarar salanabilecektir.

29
 Kuvvetli antioksidan etkili rn seenekleri
Antioksidan kaynakl bileenler arasnda "proantosiyanidinler" nemli bir
yere sahiptir. Bilimsel almalar bu grup bitki bileenlerinin zellikle kalp ve
damar ilevleri zerinde yararl roln ortaya koymaktadr. zm ekirdei
balca proantosiyanidin kaynaklar arasndadr. nsanlarda 14 gn sre ile bu
tip bileenler bakmndan zengin zm iecei verildiinde kan sulandrd
ve kan akmnn hzland gzlenmitir. Ayrca antioksidan etkisine bal ola
rak proantosiyanidinler kt kolesteroln (LDL) tehlikeli olan ekline (VLDL)
oksitlenmesini nleyerek damar tkanmas riskini azaltmaktadr. Yaplan bir
baka almada, zm ekirdei proantosiyanidinlerinin serbest radikaller ile
deneysel olarak oluturulan beyin ve karacier hasar zerinde E vitamini, C
vitamini ve beta-karoten gibi antioksidanlardan daha kuvvetli koruyucu etki
gsterdii gzlenmitir.
Mrdm erii'meyvelerinin antioksidan etkili bileenleri ise daha fark
l yapdadr (kafeik asit trevleri ve antosiyaninler). Dolaysyla daha farkl
bir antioksidan etki profiline sahiptir. Son yaynlanan bilimsel alma
larda yksek kolesteroln kontrolnde yararl olduu, kemik erimesini
hafifletici etkileri bulunduu ortaya konulmutur. Mrdm erii meyve
lerine rengini veren antosiyaninler de kuvvetli antioksidan etkileri bilinen
maddelerdir.
Kuburnu meyvesi, C vitamini bakmndan en zengin bitkisel kaynak
lardan biridir. Ayrca proantosiyanidin ve flavonoit tipi fenolik bileikler
tamaktadr. Gerek C vitamini ve gerekse fenolik bileenlerine bal olarak
kuburnu meyvelerinin kuvvetli antioksidan etkiye sahip olduu deneysel
almalar ile gsterilmitir. Kuburnu meyveleri, bilhassa C vitamini ierii
nedeniyle souk algnlndan koruyucu ve tedavisine yardmc olarak yay
gn bir ekilde kullanlmaktadr. Kuburnu meyvelerinin bir dier nemli
yarar ise yangl hastalklardaki etkinliidir. Son yllarda kuburnu mey
velerinin ileri yalarda yaygn grlen bir dejeneratif eklem hastal olan
eklem kirelenmesi (osteoartrit) ve romatizma arlarnn giderilmesindeki
yararlar klinik aratrmalar ile ortaya konulmutur. Yrtlen deneysel a
lmalarda kuburnu meyvelerinden hazrlanan ztlerin ve bu ztlerden
ayrtrlan bir galaktolipit bileeninin, eklemlerde hasar oluturan yang
mediyatrlerinin miktarn azaltt tespit edilmitir. lkemizde halk ara
snda kuburnu meyvelerinden bilhassa basur tedavisinde yararlanlmakta
dr. Tad fenolik bileenlerin yang giderici ve damar cidarn destekle
yici etkilerinin, basurda ikayetlerin hafifletilmesinde rol oynad tahmin
edilmektedir.

30
 Organik gdalarda antioksidan oran dk m?
Gazetelerde yer alan bir haberde Sakarya niversitesi Gda Mhendislii
Blm'nde yaplan bir almada, organik tarm ile retilen bitkilerde glutat
yonun dk oranda bulunmasna karlk, kimyasal gbre ve ilalama ile reti
len sebzelerde glutatyonun yksek bulunduu bildiriliyordu. Bu deneysel sonu
ile ilgili gr alnan dernek yetkilisi ise "tek bir aratrmayla genel yarglara
varmann ok salkl olmad" eklinde bir beyanda bulunmu. Yetkilinin bu
ifadesi kafanz kartrm olabilir; "Organik tarm yararl m, zararl m?"
Dernek yetkilisinin ifadesi sizleri glutatyon hakknda zararl bir madde gibi
yanl fikre srklemi olabilir. Aslna glutatyon, vcudumuzun savunmasn
da rol oynayan ve bilhassa karacierde sentezlenen nemli antioksidan silah
lardan biri. Bu konuda benim yaptm aklamay dikkate almanz doru ola
caktr. nk yukardaki bilimsel almann sonularnn organik tarm ile
retilen gdalarn yararlarnn deerlendirilmesinde hibir katks bulunmu
yor. nsanlar gibi bitkiler de dardan stres etkenlerine kar kendini koruyucu
maddeler retiler. Dolaysyla sizin kimyasal ilalama ve gbreleme yaptnz
bitkinin kendini korumak iin baz maddeler retmesi normal bir olay. Buna
karlk ihtimam ile baktnz organik tarmla retilen bitkilerde "stres etkeni"
olmadndan bu maddeler ar miktarda retilmiyor. Zaten azdan alnan
"glutatyon''un hibir yarar bulunmad da deneysel olarak gsterilmi. V
cudumuzun kendi glutatyonunu retmesi iin azda verilen N -asetil sistein
ya da sistein haplarnn etkili olduu biliniyor. Bu tip rnler de eczanelerde
satlyor. Dolaysyla glutatyon oran dk ya da yksek meyve ve sebzelerin
yenmesiyle herhangi bir olumlu ya da olumsuz etki beklenmemeli.
Sonu olarak organik gdalar (bu bakmdan) gvenle kullanabilirsiniz.
Dier taraftan, benim organik gdalar ile ilgili endiem, Tarm Bakanl'ndan
ilgili belgenin alnmasndan sonra birka misli fiyat ile piyasaya srlen orga
nik rnlerde, rn kalitesinin srekliliinin nasl kontrol edildii. Yani, bir
retici bu belgeyi aldktan sonra piyasadan ald kimyasal ilalama ile re
tilmi bir rn organik etiketi ile birka misli fiyata satarsa... Tketici satn
ald maln kalitesinden nasl emin olabilecek?

31
 . .

i la Ku llan rken Meyve Suyu imek

Sakncal m?

Meyve suyu ile birlikte ila iilmemesine dair en ok bilinen rnek "grey
furt suyu': Baz ilalarn, bilhassa kolesterol ilalarnn (statinler) emilimini ar
trd, dolaysyla ilalarn baz yan etkilerinin belirginletii bildirilmektedir.
Bu nedenle, baz uzmanlar ilalardan en az 2 saat nce ve sonrasnda greyfurt
suyu iilmemesi gerektiini, dier bir ksm uzman ise greyfurt suyu bileen
lerinin vcutta uzun sre kald iin, greyfurt suyu iilen dnemde ila kul...
lanlmamas gerektiini savunuyor. Bence bu ikinci grup nlem fazla abartl,
nk greyfurt suyu enzim zerindeki etkisini barsak lmeninde gsterdii
iin, bu kadar uzun sre barsak lmeninde kalabilmesi mmkn deil. Yani
alman ilala arasnda 2 saatlik bir sre brakmak yeterli.
Greyfurt suyunun bu etkisinin balca nedeni, aldmz ilalarn byk bir
ksmnn sitokrom p450 ad verilen bir enzim grubu tarafndan karacierimiz
de seri ilemlere tabi tutulmasdr (metabolizma, emilim, atlm vb ). Greyfurt
suyu bu enzimlerden biri zerinde (CYP3A4) basklayc etkiye sahip oldu
undan, aldmz ila ilemlere urayamamakta ve dolaysyla ilem greme
yen molekln yksek miktarda emilmesi ile zararl etkiler grlebilmektedir.

Peki ya dier meyve sular?

Yaplan almalarda greyfurt suyu ile grlen bu etkilemeye ramen, ya
kn akrabalar olan "portakal suyu" ve "limon suyu" ile bu tip etkileme bildi
rilmiyor. Yani CYP3A4 enzimi zerinde basklayc etkileri tespit edilmemi.
Dier taraftan, son zamanlarn popler meyve suyu olan "nar suyu"nun da
deney hayvanlarnda greyfurt suyu gibi bu enzim (CYP3A4) zerinde baskla
yc etkisi tespit edilmi.
Son yaplan bir almada, deneysel olarak (in vitro) piyasada bulunan baz
meyve sularnn CYP3A zerinde etkili olup olmad aratrlm. Sonu il
gin, bu enzimi basklama kuvveti srasyla, greyfurt suyu > karadut suyu >
beyaz zm suyu > nar suyu > brtlen suyu olarak gzlenmi. Buna karlk
havu suyu, mandalina suyu, soya st, domates suyunun bu enzim zerinde

32
etkisi grlmemi. Bu bulgularn deneysel olmas nedeniyle klinik olarak da
incelenmeden kesin bir yorumda bulunulmas hatal olabilir. Ancak greyfurt
suyu ve nar suyu zerinde gzlenen bu deneysel bulgularn, daha nce elde
edilen klinik veriler ve deney hayvanlar ile yrtlen alma sonular ile de
paralellik gstermesi, karadut, brtlen ve zm suyunun da ilalar ile birlik
te kullanlmasnn riskli olabileceini dndryor.

33
 Bitki lerin ay Nasl Hazrlan r?

Bitki aylar, bitkilerin salmzn korunmas ve baz hastalklarn tedavi

si amacyla ifal etkilerinden yararlanmak iin kullanlan, en eski ve en kolay
ila hazrlama eklidir. Basit bir ekilde, binlerce yldr, kurutulmu bitki ksm
(yaprak, kk, iek, vb) zerine kaynar su ilave edilerek hazrlanan bitki a
ynn etkilerinden en yksek seviyede yararlanabilmek iin, baz nemli pf
noktalar bulunmaktadr. Bu konuda 201 0 ylnda baslan "Doadan Gelen
Salk: Bitki aylar" isimli kitabmda ayrntl bilgiler verilmiti. Ben burada
elinizde bulunan kitabmdaki bilgilerden yararlanabilmeniz iin gerekli baz
temel bilgileri vermekle yetineceim.
ncelikle bitki aylar ile ilgili iki temel tanm bilmek gerekir:

Dekoksiyon "kaynatma"
Bitkilerin kk, kabuk, odun gibi sert ksmlar genel olarak dekoksiyon
eklinde hazrlanmaldr. Bu amala aydanlk ierisine bitki ksm konur ve
zerine gerekli miktar su ilave edilerek atein zerinde kaynatlr. Kaynatma
sresi, baz zel koullar haricinde ortalama 3 0 dakikadr. Eer bitki ksm s
uygulamas ile bozunacak uucu veya sya hassas etkili bileikler ieriyorsa,
dekoksiyon hazrlanmasndan kanlmaldr. Baz durumlarda su kaynadk
tan sonra atei ksarak 5 dakika daha kaynatarak hazrlamak, aroma verici bi
leenlerin kaybnn en aza indirilebilmesi bakmndan nerilebilir.

nfizyon ''demleme"
Bitkilerin yaprak, iek gibi yumuak dokulu organlar demlenerek hazr
lanmaldr. zellikle uucu ve sya hassas bileenler ieren bitki ksmlar iin
dikkatle uygulanmaldr. Bitki ksm az kapakl bir aydanlk ya da kapakl
fincan ierisine konur ve zerine taze kaynatlm yumuak ime suyu ilave
edilerek nerilen miktarda bekletilerek iilir. Sre istenen etkinin ve lezzetin
derecesine gre 5 ile 20 dakika arasnda deiebilmektedir.

Uyarlar ve pf noktalar
1 . Her bitkinin ay olmaz.

34
 ay olarak yararlanlabilmesi iin, kullanlan bitki organ ierisindeki et
kili bileenlerin suda znmesi ya da en azndan suya geerek ierisinde
dalm gsterebilmesi gerekir.
Bitkinin etkili bileenlerinin scak su ierisinde dayankl olmas, yani bo
zunarak etkisiz hale dnmemesi gerekir.
Taze bitkinin ay istenen etkiyi gstermeyebilir. nk genellikle etkili
bileenler bitki hcrelerinin ierisinde bulunmaktadr. Ancak bitki kuru
tulduktan sonra hcre duvar paralanarak aa kan etkili bileenler,
suyun ierisinde znr veya dalabilir. Fakat nane gibi baz kokulu
bitkilerde (Lamiaceae ailesi bitkileri) uucu bileenler yaprak yzeyinde
tyler ierisinde bulunduundan, scak su ierisinde kolaylkla parala
narak su ierisinde dalabilirler.
2. Bitkinin her organnn bileimi farkldr. Bu bakmdan yaprak yerine
kkten ya da meyvesinden ayn etkiyi beklememek gerekir.
3. Bitkilerin infzyon (demleme) veya dekoksiyon (kaynatma) eklinde
hazrlanmas, bitki aynn farkl etki gstermesine yol aabilmektedir.
Mesela adaay infzyonu uucu bileenlerine bal olarak iyi bir az
boaz antiseptii etkiye sahipken, dekoksiyon halinde hazrlandnda
bu etkisini kaybeder, ierisindeki rozmarinik aside bal olarak beyin i
levleri zerinde bir miktar olumlu etki gsterir. Ayn ekilde hlamur da
dekoksiyon ve infzyon ekillerinde farkl etkilere sahiptir.
4. Bitki aylarn hazrlarken istenen etkinin salanabilmesi iin deriimin
ayarlanabilmesi son derece nemlidir. Eer keyif iin veya salnz ko
rumak iin bitki ay hazrlyorsanz genellikle yzde 2'lik deriim yeterli
olabilmektedir. Ben genellikle tercihimi kalitesi belirli poet aylardan
yana kullanrm. Bunun nedenini bitki aylar ile ilgili kitabmda ayrn
tlar ile tartmtm. Dolaysyla yzde 2 deriimi salamak iin bir fin
can ierisine bir poet yeterli olmaktadr. Gn ierisinde birka defa bu
ekilde hazrlanan bitki ay iilir. Ancak tedavi amacyla uygulanacaksa,
bitki aylarnn deriimi daha koyu olmaldr. Bu durumda lezzet esi
arka plandadr. Yani istediiniz lezzet kaybolabilir. Genellikle yzde S'lik
bazen ise yzde lO'luk hazrlanmaktadr. Bu durumda fincan ierisine
2-3 bitki ay poeti ilave edilirse yzde S'lik, 5 poet ilave edilirse yzde
l'luk olarak kabul edilir.
5. Genel olarak, eer tedavi amacyla kullanlyorsa, bitki aylarna eker ila
ve edilmesi nerilmez.
6. Bitki aylar taze hazrlanarak tketilmelidir. Bekleme ile ierisindeki bile
enlerin bir ksmnn znrl deieceinden istenen etki salanamaz.

35
 7. Bitki aylarnn etkili olabilmesi iin uygulama zaman son derece nem
lidir. Genel olarak bitki aylar hafif etkili olduundan n aralarnda,
yani yemeklerden 1 -2 saat sonra mide boken, uygulanmas daha yksek
etki salayabilmektedir. Ancak sindirimi kolaylatrmak amacyla iilen
ayn yemekten sonra iilmesi ya da yemekte kan ekerinin ani yksel
mesini nlemek iin hazrlanan ayn yemeklerden 30 dakika nce iil
mesi gerekir.
8. Kitapta yer alan bilgilerin bir ksm bitki ay deil, bitki zt iindir.
Bu durumda bitki ay ierek ayn yarar beklememek gerekir. Kalitesi
bilinen bir marka tarafndan retilmi bitki ztn ieren ila eklini
(tablet, kapsl, urup, vb) eczanenizden satn alarak uygulamanz gerekir.

36
 kinci Blm:
HANG HASTALIKTA HANG
BTK ETKL?
 Baharatlar Sekeri Dsrmede Etki li

Uygun baharat karmlar ile lezzetlendirilmi bir yemee sanrm kimse

hayr diyemez. Ben ahsen, yemek tuzsuz olsa umursamam, ama baharatsz
olunca hi keyif almam.
Baharatlar, insanolunun yemeklerinin aroma ve lezzetini dzeltmek, ar
trmak amacyla binlerce yldr yararlandklar doal gda katklardr. Baharat
kullanm zellikle Uzakdou'dan (Kore, in, Tayland, Hindistan), lkemizin
de iinde bulunduu Ortadou lkelerine (Trkiye, ran, Arap lkeleri) doru
bir younluk gstermektedir. Aroma ve lezzetin yan sra sindirimi kolaylatr
d, itah at bilinmektedir. Ancak son 15- 20 yl ierisinde yaplan bilimsel
almalar, baharatlarn salmz iin yararlarnn bu kadarla snrl kalmad
n ortaya koymaktadr. Yaplan ok sayda deneysel ve klinik aratrmalar ile
baharatlarn kolesterol ve lipitlerin vcuttaki metabolizmasn hzlandrd,
trigliserit ve kolesterol seviyesini dzenledii, eker hastalarnda kan ekerini
drd, kuvvetli antioksidan zellii bulunduu, kan sulandrd, yang
giderici etkileri bulunduu ve hatta kanser geliimini nleyebileceini ortaya
konulmutur. Bu etkileri hangi baharatlarn hangi kuvvette gsterdiini ince
lemeden nce, baharatlarn zarar bulunup bulunmad konusundaki dn
celerimi ifade etmek istiyorum.

Baharatlar salmz iin risk oluturur mu?

Fakltemizde ftoterapi yksek lisans eitimi alan bir meslektam, dokto
runun "karabiber" kullanmamas konusunda kendisini uyardndan bahsetti.
Nedenini aklamam! Benim yazlarm izleyenler bilir, "Nedeni aklanma
yan hibir bulgu ya da yorum bilimsel deildir". Yani kiisel kanaatin ya da
sezginin pozitif bilimde yeri yoktur. Acaba meslektamz bu kanaate ynlen
diren ne olabilir diye bilimsel kaynaklar inceledim. Karabiberin ierisindeki
o gzel aromasn veren uucu yan haricinde, yakc baharl lezzetini veren
"piperin" ve trevi maddeler (alkaloit yapsnda) bulunduu bilinmektedir.
Ancak karabiber ierisindeki piperin bileiklerinin oran son derece dktr
(yzde 5 civar). Saf piperin kullanlarak yaplm almalarda elde edilen baz
deneysel sonularn baharat olarak kullanlan karabiber meyvesine de atfedil-

39
 mesi bence doru bir dnce deil. Bu deneylerden birinde piperinin hamile
deney hayvanlarnda de yol at gzlenmi. Ancak deney hayvanlarnda
bu etkiyi 50 mg/kg dozda (miktar) tespit etmiler. imdi bu ne demek? nsann
tahminen 3-4 avu dolusu karabiber meyvesini aznda ineyerek yutmas
gerekiyor ki, bu mmkn olabilir mi bilmiyorum! Ayrca ineyerek yuttu
u karabiberin tmnn sindirim sisteminden emilmesi gerekir ki, bu da pek
mmkn deil.
Yaplan dier almalarda, yine piperin maddesinin, birlikte alnan ilala
rn barsaklardan emilimini artrd bildiriliyor. Deney hayvanlarnda baz
ilalarn kan seviyelerinde, uygulanan piperin miktarna gre art grlm.
Ancak yine dikkatinizi ekerim, deneylerde yksek miktarlarda (20 miligram)
saf piperin kullanlm. Aslnda karabiberin bu etkisinden Uzakdou tababe
tinde de yzlerce yldr yararlanyor, hazrlanan geleneksel ila terkiplerinin
ierisine ilave edilerek etkinin artmas salanyor. Ancak baharat olarak kul
landmz karabiber miktarnn karacierde hasara yol amas ya da hamile
lerde de neden olmas veya baka bir yan etki beklenmesi doru olmaz.
Her zaman belirttiim gibi "her eyin az yarar, fazlas zarar".

Yemek sonras inslin, kolesterol ve trigliserit dzeylerinde gzlenen yk

selme baharatlar ile nlenebilir
Yemeklerimizin vazgeilmez lezzet esidir baharatlar. Gnlk olarak sk
lkla tketilmeleri sebebiyle salk iin yararlarna ynelik deneysel bulgular,
dier bitkisel rnlere kyasla ok daha fazla dikkati ekiyor. nsanlar, yemek
lerinde lezzet yannda sal iin yarar salayabilecek baharatlarn hangileri
olduunu merak ediyor. ok sayda bilimsel almada, eitli baharatlarn
vcut ilevleri iin yararlarn ortaya koyan deneysel bulgular yaymlanyor.
Baharatlarn hemen hepsinin ortak zellii, deien seviyelerde antioksidan
etki gstermeleri. Birok kronik hastaln balca etkenleri arasnda oksida
tif hasar nemli rol oynad iin, antioksidan etkili maddeler son yllarn en
dikkati eken konular arasnda. Amerikan Tarm Dairesi (USDA) gdalarn
antioksidan etkilerini deneysel yntemlerle (ORAC) inceleyerek bir veri taba
nnda toplad. Yaplan antioksidan etki sralamasnda baharatlar en st sralar
da yer alyor. Listedeki en etkili baharatlarn, eker ve lipit metabolizmas ile
yang tepkimelerinde etkili olduu grlyor.
Amerika'da yaplan kk lekli bir klinik almann sonular yakn ge
mite yaymland. almada 30-65 yalar arasnda sigara imeyen, herhangi
bir ila kullanmayan 6 salkl erkek gnllye yksek antioksidan etkili baha
rat karm ( 1 4 gram) ile lezzetlendirilmi tavuk yemei ieren bir diyet me-

40
ns verildikten sonra alnan kan rneklerinde, plazma antioksidan kapasite
si (ORAC, demir-redkleyici antioksidan etki, total tiyol), kan ekeri ve lipit
deerleri deerlendirilmi. Ayn deney grubuna bir hafta sonra, bu defa ayn
tavuklu diyet mens baharat ilave edilmeden verilmi. Sonularn daha net
yorumlanabilmesi iin, gnlllerin bu son uygulamadan 48 saat ncesinden
balayarak antioksidan etkisi olabilecek herhangi bir besin almamas salanm.
Yaplan deerlendirmede baharat ierikli yemein baharat iermeyen ye
mee oranla yemek sonras inslin ve trigliserit seviyelerini belirgin bir ekilde
drd grlm. nslin seviyesinde yzde 21 ve trigliserit seviyesinde ise
yzde 3 1 daha dk bir seviye salanrken, glikoz seviyesi zerinde bir etkisi
bulunmad bildiriliyor. Dier taraftan, baharatl yemein kolesterol dzeyle
ri (total ve HDL) zerinde herhangi bir etkisi gzlenmemi.

41
 Bir Para Karanfil Tomurcuunun
Marifetleri

Az kokusunu hafifletmek amacyla, bilhassa sarmsakl vb bir yemek

yedikten sonra azmza attmz veya mutfamzda baharat olarak eitli
kompostolara, tatllara, reellere kattmz "karanfil" ya da diimiz ardn
da ary hafifletmek zere rk ksma bir pamua emdirerek bastrdmz
"karanfilya': gnlk hayatmzda ska kullandmz bir baharat. Eski in'de
asilzadelerin yanna girmeden nce ziyaretilerin azna karanfil verilirmi,
nefesi gzel koksun diye. Aslnda ad bildiimiz bir iek olan karanfil ile ayn
olsa da hibir ilgisi bulunmuyor. Karanfil, Uzakdou'da Hindistan ve Endo
nezya, Afrika'da ise Madagaskar'da yetien tropik bir aacn amam iek to
murcuklarnn kurutulmas ile hazrlanyor. Uzakdou lkelerinde cinsel gc
artrc, sindirimi kolaylatrc, gaz sktrc, kramplar giderici, sinirleri
uyarc ve tonik etkileri nedeniyle kullanld grlmektedir.

Di rklerinin nlenmesinde yararl

Esasnda yemeklerden sonra azmza atacamz karanfilin, azda rk
lere yol aan baz mikroplar zerinde etkili olduu (Porphyromonas gingivalis,
Prevotella intermedia), azmzda bunlarn geliimini nledii deneysel olarak
da ortaya konulmu. Burada bir hususu belirtmekte yarar gryorum. Yaplan
almada bu mikroplarn gelimesini nleyen madde sanld gibi karanfil
yanda bulunan bileenler deil; fenolik maddeler (kempferol ve mirisetin)
bulunmu. Dolaysyla kurutulmu karanfil ieklerinin dorudan azda tu
tulmas daha yararl olabilir. Karanfilin bu antiseptik zelliinden di macu
nu ve gargaralar ierisinde de yararlanlyor. Di rklerinde etkisini, "yerel
anestezik" olarak aryan ksm uyuturarak ve bylece arnn daha dayanla
bilir hale gelmesini salayarak gsteriyor. Bu amala karanfilyann ierisinde
bulunan bileenlerden sadece beta-karyofilen'in etkili olduu tespit edilmi.
Karanfille ilgili kaytlarda di arsn giderici etkisi yer almakla beraber, ar
kesici etkisinin bulunup bulunmad konusunda yaplm herhangi bir bilim
sel almaya rastlamadm.

42
 Karanfilyann di rklerine yol aan mikroplar haricinde, dier birok
mikroorganizma zerinde etkili olduunu gsteren ok sayda alma mev
cut. Bir almada karanfil ve biberiye yalarnn karm halinde uygulanmas
ile eitli mikroorganizmalar (gram pozitif ve gram negatif) zerinde daha da
etkin hale geldii bildiriliyor. Bir baka nemli bulgu da karanfilyann ve
ierisindeki temel bileen olan jenoln, dermatoft enfeksiyonlarna yol aan
mantarlar (trichophyton, epidermophyton, microsporum) zerinde gzlenen
kuvvetli etkisi. Dermatoftler, en belal mantarlarn banda geliyor; deri ze
rinde bilhassa ayak trnaklarnda yerleerek trnan kalnlamasna ya da sal
deriye bulaarak sa dklmesine yol aanlar en sk grlenleri.

Uuklarda karanfilya yararl olabilir

Karanfilyann uuk virs dahil baz virsler zerinde de etkili olduu
tespit edilmi. Uuk virs (herpes virus) zerinde etkisinden yararlanmak
iin eczaneden alacanz karanfilyandan bir pamuklu ubuk yardmyla
srmeniz yararl olacaktr. Bir baka almada, karanfil ztnn uuk iin
kullanlan merhemler ile (asiklovir) birlikte kullanlmas halinde, tek bana
asiklovir merheminin uygulanmasna gre ok daha etkili olduu bildiriliyor.
Karanfilyann etkili olduu tespit edilen bir baka virs ise hepatit-C vi
rs. Ancak hepatit hastalarnn karanfilya kullanmasn nermem, nk
bu alma deneysel olduundan azdan alnmas ile karaciere etkili olmas
beklenmemeli.
Karanfil tomurcuklarnn ve uucu yann ok eitli mikroorganizmalar
zerinde ve baz kanserlerin nlenmesinde yararl olabilecei dnlyor.
O halde abartmadan bu bilimsel bulgulafrdan yararlanmaya allmas aklc
olabilir. Yemeklerden sonra azmza bir karanfil tomurcuu atarak emmek,
akamlar 1 -2 karanfil tomurcuu ile hazrlanm ay imek yararl olabilir.

43
 Karan/Uya antibiyotiklerin etkinliini artrabilir
Karanfilin mikroorganizmalar zerindeki etkisini inceleyen almalar ara
snda biri dikkatimi ekti. Farkl etki ekillerine sahip 1 3 antibiyotiin bir mik
roorganizma (staphylococcus aureus) zerindeki etkisinin, sekiz bitki zt
(biri karanfil) tarafndan nasl ve ne derecede etkilendii incelenmi. Deney
sonucunda, karanfil ztnn 1 3 antibiyotikten l l'inin etkisini kuvvetlendir
dii gzlenmi. Bence bu ok ilgin!

Kanserlerin nlenmesinde koruyucu olabilir

Karanfil ile ilgili yrtlen almalarda ortaya kan bir baka bulgu da
kuvvetli antioksidan etkisi bulunmas. Yani vcudumuzda serbest radikal ha
sarnn nlenmesinde yararl olabilir. Karanfil aynn kanserlerin nlenme
sinde de yararl olabilecei konusunda yaynlanm baz almalar mevcut.
phesiz bu alma sonularnn daha doru deerlendirilmesini salayacak
ayrntl yeni almalara ihtiya var, ama abartmadan gnde bir fincan karan -
fil ay iilmesi yararl olabilir.

NERLER I UYARILAR:

Karanfil ay nasl hazrlanmal?

Karanfil ierisindeki etkili bileenler uucu zellikte olduundan, demleme ek
linde hazrlanmaldr. Kapakl demlik ya da fincan ierisindeki taze kaynatlm su
ierisine, tercihen kullanlmadan hemen nce kaba paralanm halde karanfil
tomurcuklar atlarak 5- 1 O dakika bekletilir. Miktar , istediiniz lezzet derecesine
gre deiebilir. Ayrca tarn, zencefil, zerdeal gibi baharatlar ile birlikte farkl
lezzetler yaratlabilir.

Karanfil uucu ya satn alrken nelere dikkat edilmeli, nasl kullanlmal?

Karanfilya sar renkli , eskidike rengi ve kvam koyulaan , karakteristik ko
kulu bir vadr. Dier uucu yalardan farkl olarak sudan daha ardr (yo
undur), yani suya damlatldnda d ibe ker. Uucu yalarda eitli ekil
lerde sahtecilik yaplabilmektedir. Alkol ile ya da sabit ya (ayiek ya gibi)
ile seyrelterek hacmini artrmak ya da karanfilyann etkili bileeni olan karyo
fileni (sentezlenmi) alkol ierisinde zmek, en yaygn sahtecilik yntemleri
dir. Eer sabit ya ilave edildiinden pheleniyorsanz bir kat parasna bir
miktar rnek dkp frnda 1 5 dakika tutunuz; yal bir iz brakrsa sabit ya
eklendii dnlebilir.

44
 Zencefile, Sradan Bir Baharat
M uamelesi Yapmayn!

Zencefil, tropik blgelerde yetien bir bitkinin toprakalt gvdesi (Latince

bilimsel ad; Zingiber officinale). lkemizde doal olarak yetimemesine ra
men, gzel aromas nedeniyle yemeklerimize lezzet vermek zere baharat ola
rak, kurutulmu veya taze halde mutfaklarmzda yzlerce yldr yararlanyo
ruz. Kri olarak bildiimiz baharat karmnn ierisinde de birok baharat ile
birlikte yer alyor. Ancak zencefili sadece bir baharat olarak tanmlamak byk
bir hakszlk olacaktr. Peki, salmz zerinde ne gibi etkileri var?

Zencefilin yararlar saymakla bitmiyor!

Eski Yunan, slam, Hint ve in metinlerinde, zencefilin doudan batya
tm medeniyetler tarafndan tedavi amacyla eitli ekilllerde kullanld yer
almaktadr: Mide-barsak rahatszlklar (hazmszlk, bulant, mide ars,
gaz sktrc), sinirsel hastalklar (uykusuzluk, yattrc), solunum ve idrar
yolu enfeksiyonlar, romatizma, di ars, ba ars, eker hastal, ksrlk,
hafza glendirici. Geleneksel tedavi kltrnde binlerce yllk metinler ieri
sinde yer alan bu bilgilerin ne kadar bilimsel olarak incelenmi?

Bulant ve kusmalarda etkili

Zencefilin lkemizdeki eczanelerde "ara tutmasna kar" nerilen bir ila
olarak, bulanty ve kusmay nlemek amacyla uzun sredir kullanldn
bilmem biliyor musunuz? Ne ekilde etki ettii henz bilinmemekle beraber,
yaplan klinik almalar ile gnde 1 -2 gram zencefil uygulanmas ile kusmay
nleyici dier ilalar kadar etkili olduu gsterilmitir.

Hamilelerde bulant ve kusma ikayetlerinde

Doal bir rn olmas ve gvenilirlii nedeniyle hamilelik sresince kar
lalan bulant ve kusma ikayetlerinin hafifletilmesinde de bu ilatan yarar
lanlmaktadr. Bilimsel nitelikte bir klinik almada, hamileliin ilk 3 aynda
1 gram zencefil ieren urup verilen gruptaki gnlllerin yzde 77'sinde iki

45
 haftalk srete bulantnn belirgin bir ekilde azald, bo ila verilen grup
taki gnlllerde ise bu orann yzde 20 olarak gzlendii bildirilmektedir.
Ancak zencefilin rahim hareketlerini artrc etkileri bulunduundan, kul
lanlacak miktarn iyi ayarlanmamas durumunda dklere yol alabilir.
nerilen miktar drt eit ksma blnm halde gnde 1 gram. Bu hususta
mutlaka hekim ve eczac kontrol gerekiyor.

Ameli;at sonras bulant ve kusma ikayetlerinde

Ameliyat sonrasnda hastalarda grlen bulant ve kusma, ameliyat tipi,
anestezi yntemi, cinsiyet, ya, kiisel hassasiyet gibi etkenlere gre ortaya
kan sorunlardan biridir. Hastanede kal sresinin uzamas gibi maddi olum
suzluklarn yan sra eitli fizyolojik etkilere (su kayb, tuz dengesinin bozul
mas, yorgunluk, mide ft gibi) de yol aabilmektedir. Zencefilin ameliyat
sonras bulantlar zerinde de etkili olup olmadn aratran klinik alma
lardan ikisinde, kullanlan sentetik ila kadar etkili olduu, dier ikisinde ise
belirgin bir etkisi bulunmad gzlenmitir. Ancak bu almalarda kullanlan
miktarlarn dk olmas ( 100 miligram ile 1 gram aras) net bir deerlen
dirme yaplmasn nlyor. Nitekim toplam olarak 363 hastada yrtlen bu
almalarn bilimsel olarak deerlendirildii 2006 tarihli bir meta analiz a
lmasnda, gnlk 1 gram zencefil uygulanmasnn belirgin bir ekilde daha
etkin olduu sonucuna varlmtr.

Kanser kemoterapisinin yol at bulant ve kusmalarda

Bulant ve kusma gibi sorunlar nedeniyle tedavinin olumsuz etkilendii bir
durum ise kanser kemoterapisi alan hastalarda grlyor. Yaplan bir klinik
almada 4 1 lsemi hastasnda kemoteraptik ilaca olan tahamml artrd
gzlenmi. Bu ilk klinik almadan sonra deney hayvanlar zerinde yrt
len almalarda, kemoterapi ilacnn (cisplatin) yol at mide boalmasn
geciktirici etkinin belirgin bir ekilde giderildii ve kusmay nledii tespit
edilmitir. Nitekim 2007 tarihli bir raporda Amerikan Kanser Enstits (Nati
onal Cancer Institute) tarafndan desteklenen faz 11/III kademesinde bir klinik
almada bu konunun incelenmekte olduu bilgisi yer alyor. Sonular ak
landnda bu konuda daha net bir yorum yapabilmek mmkn olabilecektir.

Zencefilin osteoartrit arlar zerinde etkisi var m?

Bir sre nce, bir gazetede salkla ilgili yazlar yazan biri kiinin "romatoit
artrite iyi gelen'' bir yemek tarifi beni baya elendirmiti. Bir et yemei ie
risine zencefil, zerdeal gibi birka baharat ilave edip piirilmesi ile hazrlanan

46
yemein artrit hastalarna iyi gelecei yazlmt. phesiz byle bir ey mm
kn deil. Yaplan almalarda zencefilin yang giderici zelliinin bulundu
u ortaya konulmasna karlk, yemein ierisine zencefil ilave ederek onun
etkili olmasn beklemek pek aklc bir yaklam deil. nk bu etkisinden
bilhassa uucu bileenleri (gingeroller) sorumlu olduundan, piirildiinde
etkinlii byk lde kaybolacaktr. Kald ki, artrit gibi dejeneratif yangl
hastalklarn tedavisinde deil baharatlarn, sentetik ilalarn bile bu ekilde
ksa sreli uygulanmas ile etkili olmas beklenemez.
Zencefilin osteoartrit arlarnn giderilmesinde etkinlii, insanlar zerin
de yrtlen klinik almalar ile de ortaya konulmu. Ancak etkili olan ila,
iki farkl zencefil trnn (Zingiber officinale ve Alpinia officinarum) belirli
oranlarda kartrlmas ile elde edilmi. Olumlu etki iin, retici firma tarafn
dan gizli tutulan bu orann tam ayarlanmas gerekiyor. 261 osteoartrit hastas
zerinde yrtlen bilimsel nitelikte bu almada, 6 haftalk uygulama so
nucunda yaplan deerlendirmelerde, bo ila verilen gruba gre ikayetlerde
belirgin bir azalma gzlenmi. Dier taraftan, zencefilin tek bana verildii
baz klinik almalarda artrit zerinde belirgin bir etki gzlenememi. Bu
durum, sonularn deerlendirilmesinde bir karmakla yol ayor phesiz.
Son olarak, 2007 tarihli bir deneysel almada zencefilin yangya yol aan baz
etkenler (COX-2 ve PGE-2) zerinde etkili olduu bildiriliyor. Yani zencefilin
yang giderici etkinlii bulunduu bir gerek, etki ekli de deneysel olarak or
taya konulduuna gre, artrit gibi durumlarda etkili olup olmadnn daha
iyi anlalabilmesi iin bence uzun sreli uygulamalarn yapld almalara
ihtiya var. Zencefilin yang giderici etkisi bulunmasnn yan sra dier yang
giderici ilalar gibi (nonsteroidal antienflamatuvar ilalar) midede hasara yol
amamas bir avantaj, phesiz. Hatta deney hayvanlarnda zencefilin mide
lserlerini nleyici etkisi bulunmu.

Zencefilin baz bakteri ve mayalar zerinde etkisi bulunuyor

Zencefilin insanlarda hastalk yapan eitli bakteriler ve mayalar zerinde
de etkileri bulunduu gsterilmi. Etkili bulunduu mikroorganizmalar ieri
sinde dikkati eken, balca lser etkenlerinden biri olan Helicobacteri pylori.
Bilhassa uucu bileenlerinin (gingeroller), eitli helikobakter tipleri zerin
de etkili olduu tespit edilmi. Nitekim zencefilin kaynatlmas ile bu etkiler
nemli lde kaybolmu.

Kan ekeri zerinde etkisi

Zencefil zerinde yaplan hayvan deneylerinde, diyabetik yaplm san-

47
 larda kan ekeri seviyesinin dt gzlenmi. Hayvanlarn ekerli gdasna
bir miktar zencefil ilave edildiinde kan ekeri seviyesinin fazla oynamad,
ykselmedii tespit edilmi. Tabii bu deney hayvanlarnda yaplm bir deney,
ama eker hastalarnn zencefil kullanrken kan ekeri seviyesini (kullanlan
miktara bal) kontrol etmeleri sanrm yararl olacaktr. Bir almada zen
cefilin etkisini, ekeri glikoza dntren enzimi basklayarak gsterdii (alfa
glikozidaz enzimi inhibitr), dolaysyla kan ekerinde tehlike yaratacak se
viyede ani bir dme salamayaca bilgisi yer alyor.

Zencefilin damar sal zerinde ne gibi etkileri var?

Yksek kolesterol tayan diyetle beslenen sanlarda, diyetine zencefil
katlan grupta yksek kolesterol, ateroskleroz ve dier damar hastalklar
geliimi riskinin zencefil katlmayan kontrol grubu hayvanlara gre ok
daha azald, etkinin kolesterol ilac verilen grup kadar belirgin olduu
tespit edilmi. Yaplan almalarda kan phtlamasn engelleyen ilalar ile
(warfarin) herhangi bir olumsuz etkileme de tespit edilmemi. 1 2 salkl
gnllye bir hafta sre ile phtlama engelleyici ila ile birlikte 400 mg
(gnde 3 eit miktara blnm halde) zencefil verilmesi ile kann phtla
ma zelliklerinde tehlike yaratabilecek herhangi bir art gzlenmemi. Ya
plan bir dier almada ise gnde 1 gram zencefil ile birlikte baz tansiyon
ilalarnn ( 10 mg nifedipin) verilmesinin daha iyi bir etki salayabilecei
nerilmektedir.

Seyahatlerde bacaklarnz iiyor mu?

Uzun sren otobs, uak vb seyahatlerde oumuzu en ok rahatsz eden
hususlardan biri, sanrm uzun sreli hareketsiz kalmaya bal bacaklardaki
ime; bilimsel ad "venz trombo-embolizm': Hatta bu durum 1980'lerin son
larnda, uaklardaki ekonomi snfnn dar koltuk aralarna izafeten "ekonomi
snf sendromu" olarak adlandrlm. Uakta basncn dmesi ve uzun sre
hareketsiz kalmaya bal olarak, kann yapsnda baz deiiklikler meydana
geldii tespit edilmi. Bilhassa phtlama riskinin artmasna bal olarak da
"derin ven trombozu" riski sz konusu olabiliyor. Bir almada, derin ven
trombozu vakalarnn yzde 66'snn 4 saati aan uularda meydana geldii
ortaya konmu. Yaplan n almalarda zencefil ile piknogenol (bir am cin -
sinin kabuklarndan elde edilen kuvvetli bir antioksidan) karm bir tescilli
formlasyonun, derin ven trombozu riskini nemli lde azaltabildii gste
rilmi. Karmdaki her iki bileenin de kann phtlamasn nleyici ve dem
giderici etkilerine bal olarak yararl olmas mmkn.

48
 Zencefil ve kanser
Birka yl kadar nce hayvanlar zerinde yaplan iki almann sonular
basnda epey ilgi ekmiti. nternette "zencefil" ve "kanser" anahtar kelimeleri
ile yaplan aramada da olduka fazla sayda balk ortaya kyor. Hemen hepsi
ayn almalar referans gstererek, zencefilin kansere iyi geldiini bildiriyor.
Ancak bu almalara bakp da zencefilin insanlarda da dorudan kanser te
davisinde etkili olacan sylemek mmkn deil. Hindistan'da kolon kanseri
vakalarnn az olmasn, bu lkede zencefilin ok kullanlmas ile ilikilendiren
bir almada, az yoluyla 4 ay boyunca zencefil zt verilen deney hayvan -
larnda, bir kolon kanseri modeli zerinde belirgin etki gzlenmi. alma
sonucunda zencefilin kolon kanseri zerinde nleyici etkisi bulunabilecei
vurgulanyor. Ancak bu sadece bir nbulgu.
Bir baka almada ise, zencefilin ierisindeki bir bileenin (6-gingerol),
farelerde tmr hcrelerine dorudan uygulanmas ile tmr hcresinin kan
ile beslenmesini engelledii ve dolaysyla tmrn lmesini salad gzlen
mi. Bu aamada byle bir uygulama klinik olarak mmkn deil tabi. Kanser
tedavisi iin zerinde durulan "6-gingerol" adl maddenin, zellikle kuvvet
li antioksidan ve yang giderici etkileri tespit edilmi ( COX-2 ve NF-kappaB
zerinde azaltc etkisi). Zaten COX-2 inhibitrlerinin kolon kanserlerinde
nleyici etkisi zerinde duruluyor, yani yukardaki almay da destekleyen
bir bulgu bu.

Zencefilin zarar var m?

Zencefil, uluslararas yetkili salk kurumlar tarafndan "genel olarak g
venilir" (GRAS) nitelendirilmektedir. Her zaman olduu gibi kullanlacak
miktarn abartlmamas gerekir. Yksek miktarlarda kullanlmas durumunda
mide ekimesine neden olabilecei, gnlk alt gramn zerinde ise midede
tahri oluturabilecei belirtiliyor. Yine fazla kullanlmas halinde ayrca ciltte
dkntler, kalp ritim bozukluklar, sinir sistemi zerinde depresif etki g
rlebilmektedir. Dier taraftan, nerilen dozlarda uygulandnda kiilerin
kulland dier ilalar ile herhangi bir etkileme bildirilmemi. Ancak yine
de yksek miktarda kullanldnda, kan sulandrc veya phtlama nleyici
ilalar (warfarin) ile etkileme riskini gz ard etmemek gerekir.
Zencefilin safra sktrc etkisi nedeniyle de, ameliyat ile safra kesesi
karlm hastalarda bbrek arsna benzer arlar grlebilmektedir. Bu gibi
durumlarda endielenmeye gerek yok, zencefil kullanm kesilince bu ar da
kaybolur. Tabii safra ta olan kiilerde de "safra sktrc" etkisine bal ola
rak tan dp kanaln tkanmasna yol aabilecei gz nne alnmaldr.

49
 Sonu olarak, zencefilin sadece bir baharat olarak deil, bir deva olarak
da salmz zerinde nemli yararlar bulunduunu, halk arasnda nerilen
kullanm alanlarndan nemli bir ksmn destekleyen bilimsel verilerin sa
landn gryoruz. Ancak bir baharat olarak yemeklerimizde kullanmamza
ramen miktar abartmamak, kullanlacak miktarn artmas durumunda baz
risklerin ortaya kabileceini unutmamak gerekir.

NER LER I UYARILAR

Zencefil satn alrken nelere dikkat edilmeli?

Zencefilin tazesini alp gerektiinde taze olarak dilimler halinde kullanabilirsiniz.
Kurusu kullanlacaksa, tazesini kurutup veya kuru kk (rizom) eklinde alp, toz
haline getirilerek kullanlmasn neririm. Bu suretle etkili uucu bileenlerindeki
kaybn nlenmesi mmkn olabilir. nceden toz edilmi olanlarda, hem bekle
me srasnda uucu ve aroma veren bileenler nemli lde kayba urayacak,
hem de kattrma riski artacaktr.

Zencefil ay nasl hazrlanmal?

Zencefil ay hazrlarken bitkisel ay hazrlama ile ilgili akladm genel kural
lar uygulanmaldr. Taze zencefil rizomu dilimlenerek ya da kuru rizom bak ile
kaba paralar haline getirilerek demlenir. Kaynatlmas, aroma ve uucu bileen
lerinin kayb bakmndan nerilmez. Bu ekilde hazrlanan ay, bulant ve kusma
ikayetlerinde de yararl olacaktr. Ancak hamilelerde gnlk miktarn 1 gram
gememesine dikkat edilmelidir. Aksi takdirde dk riski artabilir.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Zencefil ay salkl bir iecek olmasna karlk, yukarda da bahsettiim gibi
hamilelik dneminde dikkat edilmelidir. Ayrca safra artrc zellii nedeniyle saf
ra ta olan kiilerde tan hareketlenerek safra kanaln tkamas riskine kar
dikkatli olunmaldr. Fazla iildiinde, safra kesesi alnm kiilerde, bbrek hiza
snda ar grlebilir, sizi rahatsz etmedii srece bu durumdan endie duyul
mas yersizdir.

50
Zerdeal Tam Bir Sa l k Savasdr

Zerdeal, (Latince ad; Curcuma longa) zencefil ile ayn bitki grubundan, yani
akrabas (Zingiberaceae). Trke'de "zerdeal, zerdep, hintsafran" gibi isim
ler ile ya da ngilizce "turmeric" olarak adlandrlyor. Uzakdou'da yetitirilen
tropik bir bitki. Esasnda Trk yemek kltrnde dierlerine gre daha az aina
olduumuz bir baharat. Suda kaynatlp kurutulmu kkleri (rizom), tlerek
Hintlilerin mehur baharat karm "kri"nin temelini oluturuyor. Kriye ka
rakteristik koyu sar rengini ve lezzetini veren de zerdeal. Bu sar rengi nedeniyle
peynirler, tereya gibi gdalarn yan sra deri ve giysi gibi malzemelerin renklen
dirilmesinde de yararlanlyor. Bu nedenle "Hint safran" olarak da adlandrlyor.
Bilhassa orba, tavuk, balk orbas/gveci gibi yemeklerde aranlan bir eni.

Zerdealn geleneksel tedavilerdeki kullanllar

Zerdealn geleneksel Uzakdou tedavilerinde ayr bir yeri bulunduu be
lirtilmekte ve yzlerce yldr eitli amalar ile kullanlmaktadr. Hint tedavi
sistemi olan Ayurveda'da eitli solunum sistemi rahatszlklar (astm, alerji,
ksrk, sinzit), karacier rahatszlklar, itahszlk, diyabetik yaralar, ek
lemlerde burkulma ve ilik gibi durumlarda ve romatizma! arlarda zerdeal
nerilmektedir. Geleneksel in tedavi sisteminde ise bilhassa karn blgesin -
deki arlarda kullanlmaktadr.

Halk arasndaki tedavi nerilerinin ne kadar bilimsel olarak ortaya konulmu?

Zerdeal zerinde yaynlanm bilimsel almalara ulamak iin bilimsel
kaynaklar incelediimde, 3.085 yayn bulunduunu ve bunlardan 2.SOO'nn
son 1 0 ylda yapldn tespit ettim. Bu artan ilginin en nemli etkeni, zer
daaln ve etkili bileenleri olan kurkuminlerin son yllarda bilhassa eitli
kanser tipleri zerinde etkinliini ortaya koyan almalar. Yaplan deneysel
almalar ile gerek zerdeal ztlerinin ve gerekse ierisindeki balca etkili
bileenleri olan fenolik yapdaki kurkuminlerin, antioksidan ve yang giderici
etkilerinin olduuna; virs, bakteri ve mantar enfeksiyonlar, diyabet, allerji
ler, artrit, Alzheimer hastal ve dier sregen hastalklarda etkili olabilecei
ne dair deneysel bulgular bildirilmektedir.

51
 Zerdeal kanser zerinde etkili mi?
Yaplan deneysel almalar zerdealn etkili bileeni olan kurkuminin ko
lon, cilt ve gs kanserleri zerinde etkili olabileceini ortaya koymu. Muh
temel etki ekli zerinde yaplan yorumlarda, antioksidan etkisinin rol bu
lunduu, tmr hcrelerinin kan ile beslenmesini nledii (anti-anjiogenez)
ya da kanser hcresi zerinde dorudan etkili olabilecei belirtiliyor. Ancak
insanlarda kanser geliimini nleyici bir rol olup olamayaca konusunda he
nz bir bulgu bulunmuyor.
Yaplan almalar, kurkuminlerin kanserin oluumu ve geliiminde rol oy
nayan farkl hedefler ve kademeler zerinde etkili olabileceini ortaya koyu
yor. Bu bakmdan kurkumin, gerek tek bana uygulamalarda ve gerekse kan
ser tedavisinde kullanlan ilalar ile birlikte kullanlmas halinde "ok-boyutlu/
ok-hedefli" bir ila olarak mit vadediyor.
Yaymlanan bir raporda, zerdeal ve etken maddesi kurkuminin tek ba
na ya da baka ilalar ile birlikte insanlar zerinde etkinliini deerlendiren
30 klinik almann (faz 1 ve il) srdrld bildiriliyor. Amerika Birleik
Devletleri, Hindistan, srail, Japonya, Hong Konga yaplan bu almalarn
bir ksm 2006 ylnda, bir ksm ise 2007 ylnda balatlm. Bu almalar
dan 17'si pankreas, kolon, mide, karacier kanserleri zerinde yrtlyor ve
denemelerin tamamlanarak sonularnn aklanmas ile sanrm bu konuda
daha net bir yorumda bulunabilmek mmkn olacak.

NERLER / UYARILAR

Zerdeal satn alrken nelere dikkat edilmeli?

Zerdealn kurutulmu kklerinin ok sert olmas nedeniyle evde paralanmas so
run tekil etmektedir. Bu nedenle toz edilmi halde alnmas tercih ediliyor. Tabii bu
durumda kaliteli rnler olduundan emin olacanz bir yerden satn alacaksnz.

Zerdeal ay nasl hazrlanmal?

Zerdealn ierisindeki etkili bileenlerin suda znlrl ok dk oldu
undan, zerdeal ayndan fazla bir yarar beklememek gerekir.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Zerdealn znme sorununun yan sra azdan alndnda vcuttan emilimi
de dk orandadr. Bu nedenle gnde 1 5 gram kadar zerdeal bal ile kart
rarak yutmak gerekiyor.

52
 G i n kgo Bi loba' n n Faydas Var m ?

Snav dnemlerinde snava girecek olanlar, doal olarak kapasitelerini

maksimumda kullanabilmek iin deiik nerileri deerlendirmeye alyor.
Bence burada en nemli husus, bilinsizce her neriden bir yarar beklemek
olacaktr. Ginkgo biloba beyin damarlar ierisinde tabaka (plak) oluumunu
azaltarak kann daha hzla dolamasn, dolaysyla da plak oluumuna bal
olarak ortaya kabilecek hafza zayflamasn azaltr. Ksacas kapasiteyi ar
trmaz ama daha yksek verimle kullanmaya yardm eder. Yani Ginkgo vere
rek bir insan Einstein yapmak mmkn olamaz. Genlerde genel olarak plak
oluumu riski minimumdur. Ancak ya ilerledike plak oluumu artt iin
hafzada giderek zayflama grlebilmekte ve dolaysyla Ginkgo'nun ilerleyen
yalarda kullanlmas nerilmektedir.
Dier taraftan, baz kaynaklarda hafzay glendirmek iin Ginkgo ay
nerilerine rastlanmaktadr. Ginkgo 'yu ay olarak imenin hibir yarar ol
maz, ila olarak kullanmak gerekir. Benim nerim, snavdan nceki dnemde
en az 1 ay sre ile srekli olarak kullanlmas. Eer kii 35 yan altndaysa piya
sada eczanelerde satlan Ginkgo zt ile birlikte vitamin ve mineralleri ieren
kapsl preparatndan kullanmas; kii 35 yan zerindeyse yine eczanelerde
satlan ve ierisinde 120 miligram Ginkgo biloba yaprak zt bulunan kap
sllerden almas, kapasiteyi daha yksek verimle kullanmaya yardmc olur.
nemli bir husus, piyasadaki baz Ginkgo kapsllerinin ierisinde dorudan
yaprak tozu bulunuyor. Bu tip preparatlardan fazla bir yarar beklememek ge
rekir, mutlaka "Ginkgo yaprak zt" olmal. Tabii aldnz rnn gvenilir
firmalara ait olmas da nemli.

Ginkgo ly diriltir mi!

USA Today gazetesinde yer alan bir manet, lkemizdeki gazetelerde ok
daha sonra yeni bir habermi gibi yer ald: "Ginkgo efsanesi kt:' Yalar 72-
96 arasnda 3.069 kiiden yarsna gnde 2 defa 120 miligram standart Ginkgo
zt tayan ila verilmi, dier yarsna ise bo ila verilmi ve sonuta alg
lama deerlendirmesinde herhangi bir fark grlememi. Aslnda bu alma
yeni deil, 2009 Kasm aynda nemli bir tp dergisi olan fournal of Medical

53
 Associationa yaynlanan almada elde edilen bulgular farkl parametreler
deerlendirilerek tekrar yaynlanyor. Bu almada, Ginkgo biloba'nn Alzhei
mer hastal zerinde etkili olmadna ilikin sonular yaynlanmt. Bu defa
ayn almada alnan sonular deerlendirilerek, demans zerinde etkisiz ol
duu sonucuna varlm. Ancak kalite sorunu ayn, almada deneyde kullan
lan deerlendirme ynteminin iyi ileyip ilemediini ortaya koyacak referans
bir ila ile karlatrma bile yaplmam. Zaten referans ila kullanlm olsa
dahi herhangi bir olumlu etki grlmesi mmkn olamazd. nk bu kadar
ileri bir ya grubunda (72-96 yalar) demans, alglama bozukluunu geri dn
drebilecek bir ila henz kefedilemedi. Byle bir ila kefedildiinde sanrm
artk lleri de diriltmek mmkn olabilecek! yle ya, lm beyin hcrelerini
onarabilen bir ila niye lm insanlar da tekrar hayata dndremesin?

Kimlerin Ginkgo'ya ihtiyac var?

Ginkgo biloba nn alglama bozukluklarnn nlenmesinde yararl olabilece
"

ini ortaya koyan bilimsel almalarn says artk yzleri geti, binin zerinde.
Yani dnyada Ginseng ile birlikte zerinde en ok alma yaplan bitkilerden
biri. phesiz bu almalarn hepsinde olumlu sonular bildirilmiyor. Zaten
bu hibir ila iin mmkn olamaz. Bu nedenle, deney sonularnn deerlen
dirmesi yaplrken kullanlan Ginkgo ztnn kalitesi, standart olmas, deney
modelinin uygunluu ve uygulanma sresi gibi hususlar gz nne alnyor.
Yrtlen bilimsel deerlendirme (Cochrane, meta analiz) almalarnn so
nular, Ginkgo'nun demans, Alzheimer hastal gibi yalanmaya bal olarak
gelien sorunlarn nlenmesi ya da geciktirilmesi hususunda yararl olabilece
ini ortaya koyuyor. Yani Ginkgo'nun esas ilevi koruyucu olmas, plak oluumu
sonucu beyin hcrelerinde meydana gelebilecek hasar azaltyor, ancak hafif ve
bazen orta derecede demanslarda tedavi edemese de ilerlemesini yavalatyor.

Ginkgo'nun etkisiz bulunduu almalarn arkasndaki gerek

Ginkgo biloba, eitli etkenler ve zellikle yalanmaya bal hafif alglama
ve bunama sorunlarnda alglamay gelitirmesi bakmndan gndemde olan
popler bir bitki. Bu sorunlar zerinde standart ztn etkinlii, kapsaml
bilimsel almalar ve meta-analiz almalar ile ortaya konuluyor. Yaplan
aratrmalarda Ginkgo'nun sz konusu etkisinin ierisinde bulunan ginkgolit
lerden kaynakland tespit edilmi. Bu nedenle etkili olabilmesi iin ierisinde
ginkgolitlerin yeterli miktarlarda bulunmas nemli. Nitekim Ginkgo'nun et
kinliini gsteren klinik almalarn nemli bir ksm standart Ginkgo zt
(EGb761 ) ile yrtlm.

54
 Dier taraftan, yine sklkla Ginkgo'nun etkisiz olduunu gsteren bilim
sel almalar ve yorumlar yaymlanyor. Herkesin kafas karm durumda.
Ginkgo etkili mi, etkisiz mi? Bitkisel ilalara kar kusur arayanlar "Btn
bitkiler gibi bunun da etkisi hayali, plasebo" diye ortaya kyorlar. Mesela
ngiltere'de yaplan 2008 tarihli bir klinik almada hafif ve orta derecede bu
nama belirtileri grlen 1 76 hastaya 6 ay sre ile 1 20 mg standard Ginkgo
zt uygulanmas ile dikkati eken bir gelime salanamad bildiriliyor.
lalarn farkl deney tasarmlarnda farkl etkiler gsterebilmesi sk grlen
bir durum. Ancak baz kiilerin "sadece olumsuz sonulara" bakarak "etki
siz" eklinde yorumlarda bulunmas ise bilimsel gereklere aykr. Bu bir spor
karlamas deil ki kim daha fazla gol atarsa kazansn ya da on almadan
alts olumsuz drd olumlu sonu verdiyse "olumsuz" diye deerlendirilsin.
Bilimsel deerlendirmelerin en salkl olan "meta analiz" sonulardr ve bu
tip analizlerin sonular da Ginkgo'nun etkili olduunu ak bir ekilde ortaya
koyuyor. Tabii anahtar kelimeler "doru adres" yani Ginkgonun etkili olduu
bilinen vakalarda kullanlmas ve "doru formlasyon'' yani standart kalitede
zt ve preparatlarn kullanlmas koulu.
Aslnda zihinlerde Ginkgo iin oluan "etkili mi, etkisiz mi?" sorusunun ce
vab ok ak. Hacettepe niversitesi Eczaclk Fakltesi'nde yaplan bir analiz
almasnda lkemizde piyasada bulunan on Ginkgo ilacnn ierii ara
trlm. Sonular gerekten artc. Piyasadaki yedi rnn ierisinde gink
golit bulunamam, sadece rutin1 (bir flavonoit) tespit edilmi. Buna karlk
standart Ginkgo zt (EGb761 ve Indena) ile retilen rnlerin ierisinde
ginkgolit bulunabilmi. Dolaysyla etkili madde tamayan rnlerin, etki
gstermesini beklenmek de hayalcilik olur. Yani rnn zerinde "standart
Ginkgo zt" yazmas da rn kalitesinin belirlenmesi bakmndan bir g
vence olamyor. Hangi standart? Rutin mi, yoksa ginkgolit mi?

Ginkgo orta yallarda da etkili mi?

Yeni yaymlanan bir alma Ginkgo'nun orta yata salkl bireylerde haf
zay kuvvetlendirmek ve alglamay gelitirmek amacyla yararl olup olmaya
ca konusunda bilimsel bulgular ortaya koyuyor.
45-56 yalar arasnda 188 salkl gnll bireylerin bir ksmna 6 hafta
sresince gnde 240 miligram standart Ginkgo zt (EGb761 ) tayan kap
sller, dier ksmna ise bo ila (plasebo) veriliyor. Sonular, almann ba-

1 Rutin, ksa bir sre ncesine kadar standart Ginkgo zt analizinde yararlanlan ve kolay temin
edilebilen bir iaretleyici bileen olarak kabul ediliyordu.

55
 langcnda ve ila uygulama sresinin sonunda yaplan bilimsel bellek analiz
testleri ile deerlendiriliyor. Ginkgo'nun alt hafta sonunda salkl orta yata
bireylerde "numara hafzasn" belirgin bir ekilde gelitirdii, ancak "geilen
yol hafzasn" belirgin bir ekilde etkilemedii gzlemlenmi. Zaten yol haf
zas ayr bir yetenek.
Klinik almann sonular da benim aka yollu mesajm destekliyor:
Ginkgo ile Einstein yaratamazsnz ama kapasitenizi daha etkin kullanabilirsi
niz! almada sre boyunca yan etki deerlendirmesi de yaplm ve Ginkgo
uygulamas ile hibir yan etki grlmemi. Bu arada bir konuya dikkatinizi
ekmek isterim. Eer kan sulandrc ilalar kullanyorsanz, Ginkgo'nun da
kan sulandrc etkisini hesaba katmanz gerekir.

NERLER I UYARILAR

Ginkgo zt satn alrken nefere dikkat edilmeli?

Ginkgo'nun ay olarak etkili olmas beklenemez. Bu bakmdan mutlaka gve
nilir ve etkinlii bilimsel almalar ile ortaya konulmu standart zt tayan ila
ekillerinin (tablet/kapsl) kullanlmas gerekir. Yukarda bahsettiim gibi, ze
rinde "standart ekstre" olarak yazl rnlerin ou maalesef etkili bileen olan
ginkgolitleri tamyor. Bu nedenle eczanelerde satlan ve Salk Bakanl'ndan
izin alm ilalar kullanmanz gerekiyor.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Kullanm miktar amacnza ve yaa bal olarak gnde 1 20-240 miligram ara
snda deimektedir.

56
 .

Kabak ekirde ini Bir ila

Olarak Dsndnz m? '

Balkaba ( Cucurbita pepo) meyvesinin mutfamzdaki yeri yadsnamaz.

Kabak ekirdei ise toplum olarak ok dkn olduumuz bir elencelik, yaz
geceleri park ve bahelerde ya da televizyon karsnda. Ancak ayn zamanda
bir ila olduunu hi dndnz m?
Kabak ekirdeinin yararlarna ilk olarak ocukluumda ahit oldum. Ba
rsak eriti (tenya) dkyordum ve ila kullanmay sevmediimden de kurtu
lamyordum. Babam aktardan ufak bir kese kad soyulmu ve kavrulmam
kabak ekirdei getirdi, a karnna tmn yedikten sonra st iirdiler. Bir
saat sonra da hintya itim. Bu suretle eritten tamamen kurtulmutum. Ten
ya haricinde kurt drc olarak da yararlanlabilecek son derece gvenilir
bir ila. ocuklarda 50 grama ve yetikinlerde 1 00 grama kadar miktarlarda
verilmesi neriliyor. Baz uygulamalarda tohumlar eker ya da bal ile havanda
dvlerek veriliyor.
Kabak ekirdeinin i ksm yzde 45-50 civarnda doymamlk bakmn
dan zengin (oleik, linoleik asit), koyu yeil renkli bir sabit ya tayor. Rengi
nedeniyle yemeklerde kullanlmyor, ama salkl bileenleri nedeniyle baz
lkelerde salatalara ilave ediliyor. Yksek sabit ya ierii nedeniyle, kabak
ekirdeini elencelik olarak tketirken kilo alma riskini gze almak gerekir.
Kabak ekirdei ya, E vitamini (bilhassa gama-tokoferol) bakmndan ok
zengin, ayrca A ve B vitaminleri ve fitosteroller tayor. Ayrca kukurbitin ad
verilen bir aminoasit tayor. Dolaysyla, kavrulan kabak ekirdeklerinde bu
amino asidin nemli lde kayb uramas sz konusu. Kabak ekirdei in
ko ve selenyum gibi salmz bakmndan nemli, bilhassa baklk sistemi
zerinde etkili mineraller iin de iyi bir kaynak saylabilir.

Prostat bymesine bal ikayetlerde kabak ekirdei ya etkili

Kabak ekirdei yann prostat bymesine (iyi huylu prostat hiperpla
zisi, BPH) bal ikayetlerin hafifletilmesinde etkili olduu bilimsel olarak da
ortaya konulmu. Sanlara hiperplazi oluturmak amacyla 20 gn sre ile

57
 testosteron hormonu enjeksiyonu yaplm, ardndan 20 gn sre ile kabak
ekirdei ya az yoluyla verilmi. Sre sonunda yaplan lmlerde testos
teronun, prostat bezini belirgin ekilde bytt, buna karlk kabak ekir
dei ya verilen hayvanlarda bymenin belirgin ekilde azald, verilen ya
miktarnn artrlmas ile etkinin daha da kuvvetlendii tespit edilmi. Pros
tat bymesi ikayetlerinin hafifletilmesinde kullanlan kabak ekirdei ya
kapslleri piyasada bulunuyor. Bir klinik almada, 2.000 prostat hastasnda
(BPH) gnde bir veya iki kapsl uygulanmas ile riner ilevlerde belirgin iyi
leme saland bildirilmektedir. Bilimsel nitelikte bir baka klinik almada,
53 hastada kabak ekirdei tayan bir formlasyonun uygulanmas ile idrar
ak, kalan idrar hacmi, idrara kma skl ve baz dier deerlendirmelerde
belirgin bir gelime gzlenmitir. almalar, kabak ekirdei ya ierisinde
bulunan fitosterollerin etkili olduunu ortaya koymaktadr. Kabak ekirdei
nin etki ekli u ekilde belirlenmi: Testosterondan 5-alfa-redktaz enziminin
etkisi ile daha kuvvetli bir androjen olan dihidrotestosteron meydana gelmekte
ve bu hormon da prostat bezinin bymesine neden olmaktadr. Kabak e
kirdei ya ite bu son maddenin oluumunu engellemektedir. Dolaysyla
bym prostat bezinin tekrar eski lsne dnmesi sz konusu deil, ama
dihidrotestosteronu baskladndan, prostat bezinin daha da bymesini en
gelliyor, hastann riner ikayetlerini hafifletiyor. Yan etkisi olmayan son de
rece ideal bir ila.

Kabak ekirdeinin kabuu yararl m?

Kabak ekirdeinin iinden bahsediyoruz ama yaplm bilimsel alma
lar incelerken bir alma dikkatimi ekti. nk almann konusu, kabak
ekirdeinin itleyip attmz "beyaz renkli kabuu" ile ilgili. ekirdein ka
buu demir bakmndan zengin; 30 gramnda 4 miligram kadar demir var. Bir
fikir vermesi bakmndan demir bakmndan zenginletirilmi tahl rnleri
ile karlatrdmzda, bu tahl rnlerinin 30 gramnda 7 miligram civarn
da demir bulunuyor. Yani yemeyip attmz kabuklar, para verip aldmz
bir rne yakn demir tayor; ilgin deil mi? Yaplan almada, 20-37 yalar
arasnda 8 salkl kadna 4 hafta boyunca her gn 30'ar gram demir bakmn
dan zenginletirilmi tahl rn ve ekirdek kabuu veriliyor. Deneye ba
landnda ve regli dneminin 20'nci gnnde kan rnekleri alnyor ve demir
analizleri yaplyor (retiklosit saym, hemoglobin, hematokrit, serum ferri
tin, total demir-balama kapasitesi, transferin ve transferin doygunluk yz
desi). Deney balangc ve sonrasnda kan demir deerleri arasnda belirgin
fakllama grlyor. Tabii almann esas hedef grup olan hamile kadnlarda

58
ve gen ocuklarda daha uzun sreli olarak tekrarlanmas gerekiyor. Bilhassa
zenginletirilmi demir rnlerinin temin edilmesinde glkle karlalan
ky vb yerlerde, hamilelikte ve adolesanlarda, demir destei olarak yararlanl
mas bana ok aklc geliyor.
Yaplan almalarda, kabak ekirdeinin ya alndktan sonra kalan prote
in ksmnn, deney hayvanlarnda protein yetmezliine bal ikayetleri gider
dii, karacierde toksinlerin yol at hasar onard ve vcudun antioksidan
kapasitesini ykselttii gsterilmitir. Bir baka deneysel almada ise, kabak
ekirdei yann kalbin ve bbreklerin antioksidan kapasitesini artrd ve 4
haftalk uygulama ile yksek tansiyonlu sanlarda tansiyon drc ilalarn
daha etkili olmasn salad bildiriliyor. Kabak ekirdei yann antioksidan
zelliklerinin incelendii bir deneysel almada ise, romatizma hastalarnda
yang giderici ila (indometasin) ile birlikte verildiinde, ilacn karacier ze
rindeki olumsuz etkilerini nledii tespit edilmi.

Kabak ekirdeinin kavrulmas yararn azaltr m?

Kabak ekirdei genellikle kavurularak tketilmektedir. stenen aromay
salayabilmesi iin kavurma ileminin uygulanmas gerekiyor. Kavurma ile
mi srasnda ekirdein bileiminde ne gibi deiiklikler olmaktadr? Yaplan
almalar, kavrulurken kabak ekirdei ierisindeki uucu bileenlerin oran -
larnn deitiini, bilhassa lipit oksidasyonuna bal paralanma rnlerinin
ortaya ktn gsteriyor. Kavrulmu kabak ekirdeine lezzeti kazandran
bileikler olan alkillenmi pirazinler ve 2-asetilpiroln olumas iin, kavur
ma ileminin en az 90 C'de yaplmas gerekiyor. Kavrulma srasnda uucu
olmayan bileenlerde de deiim grlyor. Yaplan almada ilgin olarak,
vitamin E ve fitosterol ieriinde bir miktar art gsterdii bildiriliyor, ama
kanmca bu kavrulma srasnda uucu bileenlerin ve nemin uzaklatrlmas
na bal olarak gzlenen oransal bir deiiklik. Fazla kavrulursa oksidasyona
dayanksz olan linoleik asit gibi ya bileenlerinin kayb sz konusu olabilir.

Kabak ekirdeinin bir zarar var m?

Kabak ekirdeinin drt hafta sre ile san ve kobaylara uygulanmas ile
bbrek, karacier ve kan deerlerinde herhangi bir olumsuz deiime yol a
mad gzlenmi.
Sanrm kabak ekirdeini kavurmadan, tuzlamadan ve kabuklarn kar
madan tmyle kullanmak en dorusu. Neden kavurmadan kullanlmas ge
rekiyor diye sorarsanz, protein, aminoasit gibi sya hassas bileenlerinin bo
zunmasna yol amamak iin. Neden tuzlamadan kullanmamz gerekiyor diye

59
 sorarsanz da tuzun fazlasnn zararl olduunu artk herkes biliyor; vcutta su
tutulmasna (dem) yol ayor, tansiyonu ykseltiyor, vb. O halde, bu haliyle
(kavrulmadan, tuzlanmadan ve ayklanmadan) elencelik olarak keyifle yeme
nin bir yolunu bulmal!

NERiLER / UYARILAR

Kabak ekirdei ya satn alrken nelerde dikkat edilmeli?

Salk amacyla yani ila olarak kullanlacak tm sabit yalarda olduu gibi ka
bak ekirdei yann da souk skm olmas gerekir. Dier nemli bir husus ise
gvenilir marka olmas; aksi takdirde ucuz yalar ile kattrlm olabiliyor ki,
bunu evde anlamanz pek mmkn deil.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

ikayetleri hafifletici etkili olduu iin srekli kullanlmas halinde yararl olabile
cektir. Gnlk nerilen miktar kabak ekirdei ya tayan kapsllerden 300
miligram civarnda alnmasdr.

60
 K rmz -Siyah Renkli Meyvelerin
Mthis Gc

ngilizce "berry'' olarak adlandrlan meyveler son yllarda kuvvetli anti

oksidan etkileri nedeniyle ok popler. Bazlar birbirinden farkl bitki ailele
rinden olmalarna karlk ortak zellikleri krmz ve mavi-siyah meyveleri
bulunmas. Birbirlerinden farklarn daha iyi anlayabilmek iin Trke ve La
tince bilimsel isimlerini de veriyorum: Cranberry (kranberi, amerikanz
m; Vaccinium macrocarpon), bilberry (yabanmersini, Vaccinium myrtyllus),
blueberry (likapa; Vaccinium corybosum ve dier Vaccinium trleri), elder
berry (mrver; Sambucus nigra), raspberry (ahududu; Rubus ideus), black
berry (brtlen; Rubus sanctus), barberry (karamuk; Berberis trleri), straw
berry (ilek; Fragaria vesca). Benzer renk zelliine sahip dier baz meyveler
de ayn ekilde antioksidan zellii bakmndan n plana kyor: Nar, vine,
krmz zm ...
Yrtlen bilimsel saha almalar sonucunda, beslenme rejimleri antiok
sidan meyve ve sebzeler bakmdan zengin olan toplumlarda kalp ve damar
hastalklar ve kanserlerin daha az grlmesi, bu tip krmz-siyah meyvelere
olan ilgiyi artrd. Artk hemen herkes antioksidanlarn salmz iin nemi
nin farknda. Yaammz tehdit eden birok hastaln oluumunda oksidas
yonun nemli rol bulunduunun bilimsel olarak da ortaya koyulmasndan
sonra, kanserlerin, kalp ve damar hastalklarnn nlenmesi, salkl bir yaam
iin, yalanmann geiktirilmesi iin antioksidan arlkl beslenme ve antiok
sidan etkili gda desteklerinin kullanlmas giderek yaygnlayor.

Devaml kullanlmas nemli

Bu meyvelerin antioksidan gcnden yararlanmak iin sreklilik nemli.
Yaplan almalarda, normal ve dengeli bir beslenme program uygulayan ba
tl yetikin bir kiinin diyetinin, gnde birkayz miligram ile bir gram arasn
da antioksidan etkili polifenol ieriine sahip olduu tespit edilmi. Dier bir
deyile, vcudun yararlanabilmesi iin yeterli miktar besinler ile alabilmemiz
mmkn. Ancak bu maddelerin ounluunun vcutta birikmedii ve 4 saat

61
 ierisinde idrar yoluyla vcuttan atld belirlenmi. O halde srdrlebilir
bir yarar iin beslenme programnn dikkatli bir ekilde ayarlanmas gerekiyor.

Her antioksidann etkisi ayn deil

Uzun sreli ve ar egzersiz, baklk sistemi ve yang ile ilgili olaylarda
rol oynayan eitli sitokinlerin kandaki deiimini artrmaktadr. Buna bal
olarak da vcutta oksidatifhasar artmakta, hcrelerde ve damarlarda zararlara
yol aabilmektedir. te bu gibi olumsuz etkilerin nne geebilmek iin v
cudumuzun kendi antioksidan savunma sisteminin yan sra, meyve ve sebze
lerden ya da gda destekleri ile aldmz antioksidanlar nem kazanmaktadr.
Nitekim antioksidan etkili rn pazar milyonlarca dolarlk bir kapasiteye eri
mitir. Antioksidanlarn tm ayn ekilde etki etmiyor. Bu nedenle, mmkn
olduka farkl antioksidan kaynaklarndan yararlanlmas en aklc yaklam.
Bu konuda kk bir klinik almann sonular size bir fikir verebilir sa
nyorum. Sigara kullanmayan 1 8-43 yalar arasnda gnlller zerinde yr
tlen bilimsel kriterlere uygun (ift krl ve plasebo kontroll) bir almada,
gnlllere likapa (blueberry) veya C vitamini iecei verilmi ve kou ban
dnda beden ss ykselene (39,5 C) kadar koturulmular. Bir byk kupa
bardak ( 1 50 ml) likapa meyve suyu ya da likapa aromas katlm C vitamini
iecei ( 1 .250 mg)'nin yedi gn sre ile verilmesinden sonra, egzersizden nce,
hemen sonra, 1 5 ve 30 dakika sonra alnan kan rneklerinin antioksidan ka
pasitesine bakldnda, likapa (blueberry) verilen gnlllerde kan antioksi
dan kapasitesinin daha yksek olduu gzlenmi. Bu durum, kou gibi beden
ssn ykselten egzersizlerde likapa (bluberry)'nn daha yararl olabileceini
gsteriyor. phesiz bu alma henz yeterli deil, daha yksek sayda gnll
ve daha uzun sreli uygulama ile yrtlen almalara ihtiya var. Ama bize
bir fikir veriyor sanrm.

62
 Karacierimizin Dostu
M barek Diken

Karacier, vcudumuzun en cefakar ve en nemli organlarndan biri. Bura

da ilevlerini tek tek sralamaya gerek yok, ancak stlendii grevlerini dzenli
bir ekilde grmesini salamak ve desteklemek iin onu korumamz, bakmn
yapmamz gerekiyor.
Latince bilimsel ad ile Silybum marianum ya da ngilizce bilinen adyla
"milk thistle" bitkisinin tohumlar ve tohum zt, karacier ilevlerinin ona
rm iin yararlanlabilecek en nemli bitkilerin banda geliyor. Kitaplarda yer
alan "mbarek diken'' ya da "meryemanadikeni" ad muhtemelen ngilizce (St.
Mary thistle, Holy thistle) adndan tercme. Halk arasnda "gengel': "deve di
keni': "eek dikeni" gibi eitli isimler ile biliniyor. Ancak burada nemli bir
hususu belirtmek istiyorum. Halk arasnda birbirine benzeyen dikenli ok sa
yda bitki ayn ekilde adlandrlyor, ancak dier trlerin de mbarek diken
gibi etki gstermesi beklenmemeli. Bu durumda doru bitkiyi bulup kullan
mak son derece nemli.
Tohumlarnn karacier ilevleri zerindeki etkisi bilimsel almalar ile
ortaya konulmu. eitli etkenlere bal akut ve kronik karacier yetmezlik
lerinin tedavisinde etkili olabileceine ilikin gerek deneysel ve gerekse kli
nik bulgular bulunmaktadr. Baz karacier enzimleri ( transaminazlar, AST,
ALT) seviyelerinin kan tahlillerinde yksek grlmesi, karacier hcrelerinin
hasara uradnn iaretidir. Karacier hcrelerinde hasara yol aan etken
ler enfeksiyon (hepatit), toksinler (mantar zehirlenmesi, gda toksinleri gibi),
kimyasalllar (kullandnz ilalar veya tarm ilalar) ya da alkol alkanl
olabilir. Bu gibi durumlar gnlk yaantmz ierisinde herhangi bir etkene
bal olarak ortaya kabilmektedir. Ancak bu durumun tedavi edilmemesi,
kronikleerek byk sorunlara yol aabilir. te mbarek diken tohumlarnn
uygun miktarlarda ve yeterli sre kullanldnda, karacier enzimlerinin kan
daki dzeylerini normal seviyelere drd tespit edilmitir.
Almanya'da mantar zehirlenmelerinin (Amanita phalloides ve dierleri) te
davisinde de enjeksiyon yoluyla uygulanan bir standart formlnn baar ile

63
 kullanld bilinmektedir. Zehirli mantar lmlerinde karacier hasar nemli
bir etken olduundan, bu gibi durumlarda tohumlardan hazrlanan ztlerin
yararl olmas mmkn. phesiz tedavi yant, yenen mantar miktar ve m
dahale sresine bal olarak deiecektir.
Akut alkolik hepatit ve akut viral hepatit hastalarnda komplikasyonlar
azaltt, karacier enzim seviyelerinin normale dnmesi srecini ve hastala
rn hastanede yatma srelerini ksaltt bildirilmektedir. Son yllarda bitki
nin hepatit virs zerinde bir miktar antiviral etkisinin bulunduu, zellikle
hepatit ilalar ile birlikte uygulandnda ilalarn etkisini kuvvetlendirdii
bildiriliyor.
Kronik alkolik hepatit hastalarnda ise daha uzun sreler ile kullanlmas
gerekmektedir. Bu hastalarda yrtlen bir klinik almada, 6 ay kullanlmas
ile karacier ilevlerinin normale dnd, karacier hcrelerindeki hasarn
nemli lde azaltlabildii ve dolaysyla enzim seviyelerinin dzeltilebildii
bildirilmektedir. Kronik hepatit hastas 2.500 kiide uygulanmas ile karacier
ilevlerinde baz dzelmeler salanabilmitir. Ayrca karacier nakli hastala
rnda baar ile uygulandna dair kaytlar bulunmaktadr.
ncelikle kullanlan rnn doru olup olmadndan emin olmak gere
kiyor. erisinde etkili bileik olarak tespit edilen "silimarin': benzer kimyasal
yapda (flavolignan) bir grup bileiin karm ve dier deve dikeni trlerin
de bulunmuyor. Etkili bileenlerinin (silimarin) suda yeterince znmemesi
nedeniyle, ay eklinde kullanlmasnn beklenen yarar gstermesi mmkn
deil. stenen etkinin salanabilmesi iin, bitkinin tohumlarndan hazrlanan
standart ztn tayan gvenilir markalarn rnlerinin kullanlmas gere
kiyor. Standart zt ierisinde silibinin miktarnn yksek olmas etkisini art
ryor. lkemizde eczanelerde bu tip rnler mevcut.

Hemoroit hastasnn bana gelenlerden alnacak dersler

Gazete ve televizyonlarda yer alan bir haber benim amdan dikkat ekiciy-
di. Hemoroit ikayeti olan 66 yanda Bursal bir hastann, arkadann nerisi
ile kulland "deve dikeni" bitkisini kaynatp ierek komaya girdiine ilikin
haber, tam bir ibret hikayesi. Burada yaplan yanllar tartmak istiyorum.
Bitkinin yerel isminin kullanlmas son derece sakncal!
Halk arasnda bitkiler isimlendirilirken grn, rengi (sarot), kullanm
amac (basurotu) gibi zellikleri, ncelikle dikkate alnmaktadr. Dolaysyla
Anadolua halk arasnda ok sayda kaba dikenli bitki "deve dikeni" olarak ad
landrlmaktadr. Bu bitkilerin ounun birbiri ile hibir akrabal bulunma
maktadr. Kesin bir rakam bilinmiyor ama en az yz-ikiyz kadar farkl (cins ve

64
tr) bitkinin, halk arasnda deve dikeni ,olarak adlandrldn tahmin ediyo
rum. Daha nce papatyaya benzeyen bir grup bitkinin (Senecio trleri) tad
zehirli maddeler (pirazolidin alkaloiti) nedeniyle, papatya yerine kullanlmas
ile lm ve zehirlenmelere (karacier bymesi) yol amt. 1993 ylnda ince
yerel ad ile toplanan bitkilerin yol at zehirlenme olay nedeniyle, dzineler
ce kiinin bbreklerinin iflas ettii, bbrek nakli yapld basnda yer almt.

Bitkinin kullanlan ksm hangisi?

Bitkinin her ksm ayn ekilde kullanlmaz. Hangi ksmnn kullanlaca
nemlidir; kk, yaprak, iek, meyve, gvde, kabuk. Herbirinin bileimi ve
etkileri farkldr. Hatta bitkinin meyvesi yenebilirken, dier ksmlar zehirli
olabilir. Mesela, nar meyvesinin kabuu yerine, nar aacnn kabuunu fazla
miktarda tketirseniz lebilirsiniz. nk gvde kabuu pelletierin grubu al
kaloitler tar.

Bitkisel ilacn hazrlan ekli

Halk arasnda baz zehirli bitkiler zel olarak ilemden geirildikten sonra
tedavi amacyla kullanlabilmektedir. Mesela burak tohumunu, eker hastalar
kan ekerini drmek iin kullanr. Ancak tohum ierisinde bulunan damar
bzc proteinleri paralamak iin, nce tavada iyicene kavurup sonra kulla
nrlar. Eer bu protein paralanmadan tohumlar dorudan kullanlrsa nce el
ve ayaklarda uyumalara yol aar, fazla kullanlrsa da kangrene kadar ilerle
yebilir. Esasnda yaplan basit bir detoksifikasyon (zehirsizletirme) ilemidir.

Bitkisel ise zararsz mdr?

Bu ekilde bir dncenin yanl olduunu eitli defalar rnekler ile ak
lamaya altm. Belli bir miktar yararl olabilen bir bitkinin fazla miktarda
lmcl olabileceini unutmamak gerekir.
Sanrm bu tip olaylar hemoroit hastalarnn bana sklkla geliyor. Ar o
kadar fazla olunca dindirmek iin ly karp fazla kullanabiliyorlar. Yine
bir hemoroit hastasnda yllar nce ahit olduum bu ekilde bir zehirlenme
olayn hatrladm. Ankara'da bir aktarn ikayetlerini gidermesi iin verdii
bitki kkn fazla miktarda kullannca, tipik atropin zehirlenmesi bulgulary
la hastane aciline yatrlan hastann getirdii materyali inceleyince, adamo
tu (Mandragora officinarum) kk olduunu tespit ettik. Bu bitki atropin tipi
alkaloitler tar. Bu maddelerden ok dk miktarlarda ila olarak modern
tpta yararlanlrken, miktar biraz fazla olursa ldrebilir. Bu nedenle bu tip
bitkilerin aktarlarda satlmas yasaklanmtr.

65
 Deve dikeninin hemoroit ikayetlerinde kullanlmas ile ilgili olarak bilim
sel kaynaklarda yaptm incelemede, halk arasnda deve dikeni veya mbarek
diken olarak adlandrlan Silybum marianum (Latince bilimsel ad) meyvele
rinin hafife kavrularak balla kartrlp yutulduuna dair kayt buldum. Bu
bitkinin meyveleri karacier hastalklarnn en etkili ve gvenilir ilacdr. Ama
halk arasnda o kadar farkl bitkiler deve dikeni olarak adlandrlyor ki, Bur
sal hastann hangi bitkinin, hangi ksmn, ne miktarda kullandn merak
ediyorum dorusu. Sonu olarak, bitkisel de olsa ila hazrlama ve kullanm
bilimsel bilgi ve ustalk ister.

NERiLER I UYARILAR

Mbarek diken zt satn alrken nelere dikkat edilmeli?

Standart mbarek diken (Silybum marianum) ztn tayan kapsller eczane
lerde bulunuyor. Ancak ztte bulunan silimarin karm ierisindeki silibininin en
az yzde 80 orannda olmas gerekiyor. Bu konuda eczacnzdan yardm isteyiniz.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Mbarek diken kapsllerinin hastalk durumunda tedavi amacyla istenen ceva
b salayncaya kadar kullanlmas gerekir. Ancak karacier salnn korunmas
amacyla, bilhassa sk ila kullananlarn yl boyunca bahar aylarnda kiilerin 30-
45 gnlk iki kr uygulamas yararl olacaktr.

66
 Rezeneni n Meyvesi
B i rok Derde Deva

Bebeklerin sanclar iin en yararl seeneklerden biri

Rezene meyvesinden hazrlanan ayn gaz sktrc etkisi nedeniyle,
bilhassa her yatan bebek ve ocuklarda sindirim yetersizlikleri ve ishalle
rin tedavisinde yararl olduunu sanrm hepimiz biliriz. Bebeklerdeki bu tip
ikayetler iin yararlanlabilecek baka bitkiler ve ilalar da bulunuyor phe
siz. Peki, rezene aynn dier seeneklere oranla ne kadar etkili ve ne kadar
gvenilir olduunu biliyor musunuz?
lkemizde bir zel klinikte yrtlen bir almada, bebeklerde infantil
kolit vakalarnda rezene aynn etkinlii incelenmi. nfantil kolit, ilk 3 aya
kadar bebeklerde sk olarak gzlenen, 3 gnden daha uzun sre ile nbetler
halinde huzursuzluk ve gnde 3 saatten uzun sren alamalar ile seyreden bir
durum. Anne st alan ve infantil kolik tans konmu bebeklere 3 ayr grup
halinde 1 O gn sre ile papatya ay, rezene ay ve bu tip vakalarda nerilen
bir sentetik ila (damla) verilmi. Tedavi sonucunda dzelme oranlar her
grupta da hemen hemen ayn km; papatya ay alan grupta olumlu sonu
gzlenen bebeklerin oran yzde 66, 1 iken, rezene ay verilen grupta yzde
66,7 ve damla ila verilen grupta ise yzde 66,7 bulunmu. Her gruptaki
bebeklerde herhangi bir yan etki grlmemi.
italya'da yaplan bir almada ise bebeklerde kolik sanclarn iyiletirmek
amacyla rezene meyvelerinin papatya iekleri ve oul otu yapraklar gibi
dier baz bitkiler ile birlikte ay halinde uygulandn gryoruz. Bilimsel
kriterlere uygun olarak (randomize, plasebo kontroll) anne st emebilen 93
bebek zerinde yrtlen bu almada, 46 bebee rezene meyvesi, papatya
iei ve oulotu yapraklarn birlikte ieren l bir formlasyon kullanlarak
hazrlanan ay bir hafta sre ile gnde iki defa uygulanrken, 47 bebekten olu
an kontrol grubuna ise sadece rezene ay verilmi. Sonu olarak bebeklerin
kolik sanclarnda bu karmn uygulanmas ile belirgin ekilde daha yksek
etkinlik salanabilmi. Bence olduka yararl bir karm tasarm. Bebein
sancsn ve gazn gidermesinin yan sra rahat uyumasn da salayacaktr.

67
 Gz kapa yanglar iin de yararl
Rezene ayndan bir baka yararlanma alan ise yang giderici etkisine ba
l. Gz kapanda ya da gz kapann i tarafnda meydana gelen yanglarda,
taze hazrlanan ve lk haldeki ekersiz rezene ayna batrlp sklan temiz bir
gz pamuu ile pansuman yaplmas yararl oluyor. Daha etkili olabilmesi iin
bu ay ile slatlm pamuun sk sk yenilenmesi gerekiyor. Bir baka seenek
ise eczaneden alacanz bir gz kadehi ierisine rezene ayn koyarak gz
banyosu yapmak.

Annelerde st miktarn da artryor

Rezene meyvesinin bir baka zellii ise st artrc (galaktagog) etkisidir.
Keilerde st retimini artrd bilinmektedir. ok eskilerden beri emziren
anneler de, rezeneden st artrc olarak yararlanmaktadr.

N ERiLER I UY ARILAR

Rezene ay demlerken dikkat edilecek noktalar

Bilhassa bebeklere ve gze uygulanacak aylarn hazrlanmasnda ok daha
fazla hassasiyet gsterilmesi gerekir. ncelikle satn alnacak rezene meyvele
rinin kalitesi son derece nemli; akta satlan rezene meyvelerinin ne tip mik
roorganizmalar tadndan emin olamazsnz. Rezene ayn hazrlamak iin
kullanlacak suyun ime suyu olmas, birka dakika kaynatlp ldktan sonra kap
ierisindeki rezenelerin zerine dklmesi ve 1 O dakika (kaynatlmadan) kap
ierisinde bekletildikten sonra szlmesi gibi nemli ayrntlara da dikkat etmek
gerekir. Daha yksek etki salamak iin kullanlmadan hemen nce rezene mey
velerinin bir havan ierisinde paralanmas yararl olacaktr. Bu suretle kanallar
ierisindeki uucu yan daha fazla miktarda suya gemesi salanabilecektir.
ksrklerde bal ierisinde bir orba ka alnmas da yararl olmaktadr.

68
 Bitki Banyolarn n
Tedavi Edici Etkisi Var m ?

Akam i dnnde ya da yatmadan nce gnn tm stresini gidermek

iin, uygun kokular ve bitkiler ilave edilmi bir kvet lk su ierisinde banyo
yapmak ne gzel olur! Bitki banyolar yzyllar boyu birok hastaln tedavi
sinde etkili bir ekilde uygulanmasna karlk, tedavi edici etkisi olup olmad
srekli olarak tartlmaktadr. Baz uzmanlar etkinin sadece suyun rahat
latc etkisine bal olarak psikolojik olduunu ileri srerken, dier bir grup
tbbi bitki banyolarnn baz hastalklarn tedavisinde etkili olduu grn
savunmaktadr. Hangisi doru?
Yrtlen bilimsel almalar, tbbi bitki banyolarnn etkinliini ak bir
ekilde ortaya koymaktadr. Burada nemli olan husus, "tbbi bitki banyosu"
uygulamalarnn, eitli renkli ztler ile hazrlanan ve sadece ruha hitap eden
"kozmetik banyo" uygulamalarndan ayrmnn iyi bilinmesi ve bilinli olarak
uygulanmasdr. Bilindii gibi, yada znen (lipoflik) zellikte maddeler,
insan derisinden rahatlkla geerek kanda istenen biyolojik cevab gsterebile
cek miktarlara ulaabilmektedir. Bu zellikten yararlanarak, baz ilalarn cil
de yaptrlarak "trandermal bantlar" halinde uygulandn gryoruz. Dier
taraftan, uucu yalar gibi uucu zellikte madde karmlar da solunduun-
da ayn ekilde burun mukozasndan emilerek etkilerini gsterebilmektedir.
phesiz, banyo suyunun uygun scaklkta olmas, uucu yalarn yava yava
buharlaarak burun mukozasndan emilimini kolaylatracaktr. Uygun banyo
suyu scakl kiisel tercihlere gre deimekle birlikte, genellikle 36-38 dere
ce arasndadr. Ancak kalp yetmezlii, kalpte ritim bozukluu olanlarda bu tip
banyo uygulamalar nerilmemektedir. Uucu yalarn tedavi edici etkilerin
den gnmzde giderek popler hale gelen "aromaterapi" uygulamalarnda da
yararlanlmaktadr.
Tbbi banyo tedavilerinde, banyo alnan sre ve banyo sonras yaplmas
gereken uygulamalar da nemlidir. Banyonun, rahatlatc bir ortam salanarak
en az 30 dakika kadar srdrlmesi, banyo sonras bir saat kadar yatarak din -
lenilmesi beklenen yarar artrmaktadr.
 Tbbi banyo uygulamalar iin bilimsel kaynaklarda yer alan baz neriler
den bahsedelim. am yapraklarndan elde edilen zt, uucu yan yan sra
tannik asit (yzde 15-16) tar ve sinirsel ikayetlerde nerilmektedir. am
aacnn kabuklarndan elde edilen ztte ise tannik asit oran daha yksektir
(yzde 26-28) ve romatizma! ikayetlerde daha etkilidir.
Biberiye zt (yzde 5) ile hazrlanan banyolarn uyarc etkisi bulunmak
tadr. Bu nedenle sabah uyandktan sonra gne zinde girebilmek iin neril
mektedir. Yorgun bir gnden sonra ayak banyosu olarak bacaklardaki dola
m uyarmak zere akamlar uygulanmas yararl olmaktadr.
Lavanta ve melisa uucu ya sinir sistemi zerinde yattrc etkisi ne
deniyle akam yatmadan nce gnn yorgunluunu giderip rahat uyumak
iin nerilmektedir. Tad linalol ve linalil asetatn yattrc etkisi deneysel
olarak da ortaya konulmutur. ok yeni yaynlanan bir deneysel almada,
linaloln yattrc etkisine ramen herhangi bir motor ilev bozukluuna yol
amad gsterilmitir.
Papatya zt ile hazrlanan tbbi bitki banyolar zellikle cilt sorunlar,
kantl iyilemeyen yaralar, ekzema vb zerinde yararl olabilmektedir. Ay
nca hemoroit ikayeti olanlar gerek yang giderici ve gerekse spazm giderici
zellii ile rahatlatmaktadr.
Tbbi bitki banyolar ile ilgili uygulama rnekleri bu kadarla snrl deil,
phesiz. nemli olan husus, bilinli olarak uygulanmas, kullanlan bitki
materyalleri ve uucu yalarn kalitesinden emin olunmas. nk piyasada
sentetik olarak kimyasal maddeler kullanlarak hazrlanan yapay uucu yalar
ok yaygn.

NERiLER I UYARILAR

Uucu ya satn alrken dikkat edilecek noktalar!

Uucu yalar deerli olduundan maalesef sklkla sahtecilik yaplmaktadr.
Bu amala ya alkol ile seyreltilerek satlmakta ya da ucuz sabit yalar (ayiek
ya, fndk ya) ile miktar artrlmaktadr. Bunu anlamak iin bir beyaz kada
uucu ya rnei damlatlr ve frnda bir sre stlr. Eer yal bir iz kalrsa
sabit ya ile kattrld anlalr. Saf uucu ya buharlaarak uacandan iz
brakmaz. Dier taraftan, uucu yalar uzun sre bekletildiinde ve gn
ile bozunarak reineleir, katlar. Bu nedenle, renkli ielerde, ktan uzakta,
buzdolabnn kapak ksmnda, sk kapal ve zerinde boluk kalmayacak e
kilde saklanmaldr.

70
Saf uucu yalar nasl, ne miktarda ve hangi sklkta kullanlmal?
Uucu yalar tahri edici zellikte olduundan cilde masaj eklinde uygulana
caksa, lavantaya hari dierlerini dorudan cilt zerine srmekten kanlmal
dr. Cilde srmek iin yzde 5-1 O orannda uucu ya tayan sabit ya ile sey
reltilmi rnler kullanlr. Yani 1 0-20 misli sabit ya ilave edilmelidir. Kullanlacak
sabit yan kalitesi ciltten emilim iin nemlidir. Ayrca sabit yan kokusu uucu
yan kokusunu olumsuz etkilememelidir.

71
 . .

Patatesin Tedavi Ed ici Ozelli i n i

Bil iyor m usunuz?

Gnlk beslenmemizin e n nemli elerinden biri olan patatesin kkeni

Gney Amerika. And Dalar'nda yerliler tarafndan yetitirilerek yenen bu
bitki, Amerika'nn kefinden sonra Avrupa'ya getirilerek yetitirilmeye balan
m. Bilmem biliyor musunuz? Trk mutfann nemli sebzeleri olan domates
ve patlcann da kkeni Amerika. Her bitki de ayn bitki ailesinden (Solana
ceae), yani birbiri ile yakn akraba.
Patates yumrular, karbonhidratlar bakmndan zengin (yzde 30 nias
ta, yzde 8 znebilir karbonhidratlar), ayrca proteinler (yzde 4,5) ve
vitaminler (B l , B2, B6, biotin, pantotenik asit, nikotinik asit, K l , C) ta
maktadr. Patates yumrularndan sadece sebze olarak deil, tedavi amacyla
da yararlanlmaktadr. Patates yumrularnn taze sklm suyundan, eit
li Avrupa lkelerinde ve bilhassa Almanya'da halk arasnda mide rahatsz
lklarnda, mide asidini giderici ve spazmlar nleyici olarak yararlanlm.
Yirminci yzyln balangcndan itibaren svireli hekimler tarafndan da
tedavide kullanld kaytldr. Piirilmi yumrular, scak ya da lk halde
ban zerine konularak bann yumuatlmasn ve arnn hafifletilmesi
salamaktadr. Peki, bu tedavi nerilerinin ne kadar doru? Bilimsel olarak
ne derecede destekleniyor.

Ham patates suyu mide-barsak hastalklarnda ne derecede etkili?

Hazmszlk ikayeti olan 45 gnllde, bir hafta boyunca sabahlar kahval
tdan bir saat nce ve yatmadan nce birer su barda organik olarak yetitiril
mi ham patates yumrusu suyu verilmi. Sre sonunda yaplan deerlendirme
de hastalarn sadece bete birinde olumlu sonu alnabilmi. Bu uygulamada
kullanlan miktarn yetersiz kald gr ile aratrclar daha yksek dozun
verildii baka bir alma yrtmler. ltihapl mide-barsak hastal tehi
si konan ( endoskopik olarak) 1 8 gnllde, 6 gn boyunca be misli miktarda,
patates suyu tayan younlatrlm hazr bir formlasyon uygulanm. Ya
plan deerlendirmede, hastalarn yzde 78'inde olumlu sonu alnd tespit

72
edilmi. Denek saysnn dk olmas nedeniyle bu deneyin sonular henz
ikna edici boyutta deil, daha kapsaml almalara ihtiya duyuluyor.

Patates yumrusu kabuu yanklarda etkili mi?

Vcudunun yzde 40'n amayacak genilikte ksmi yank vakalarnda,
patates yumrusu rendesinin etkisini incelemek zere yrtlen bir alma
da, 1 00 hastada 15 gn boyunca hastalarn bir ksmna mikropsuzlatrlm
(otoklavda) patates bandajlar, dier bir ksmna ise bal uygulanm. Sre so
nunda bal uygulanan yanklarn tamam iyileirken, patates kabuu badaj uy
gulananlarn ancak yars iyileebilmitir.

Patates yumrularn seerken ve kullanrken dikkat edilmesi gereken hususlar

Patates yumrularnda, yukarda bahsettiimiz temel ieriin haricinde, gli
koalkaloitler (alfa-akonin ve alfa-solanin) bulunmaktadr. Normal koullar
da yetitirilerek saklanan patates yumrularnda miktar son derece dktr
(onbinde 4 civarnda). Ancak patatesin soyulup ve kesilmesinden sonra bek
letilmesi durumunda miktar 7 saat ierisinde onbinde Se ykselmekte, k al
tnda tutulmas durumunda ise binde l 'e kadar artabilmektedir. Glikoalkaloit
oran, patates yumrusunun kabuklarnda ve bilhassa ccklenen ksmlarnda,
ierisine gre daha yksektir. Dolaysyla patateslerin kabuklar soyulduktan
sonra tketilmesi daha doru olacaktr. Baz beslenme uzmanlar son zaman
larda patateslerin kabuklarnn soyulmadan tketilmesinin besin deerinin
korunmas bakmndan daha iyi olduu ynnde gr bildirirken, bu hususu
gz ard ediyorlar sanrm. Dier taraftan, patates bitkisinde mantar enfeksi
yonu (Phytophthora infestans) sonucu da glikoalkaloit miktar 3-4 misli ar
tabilmektedir. Glikoalkaloitler olduka dayankl maddelerdir ve patateslerin
piirilmesi ya da kzartlmas durumunda yok olmamaktadrlar. Ancak yine de
glikoalkaloitlere bal patates zehirlenmesi ender grlen durumdur. Belirtiler
yenildikten 8- 12 saat sonra ortaya kmaktadr. Balca zehirlenme belirtileri;
ba dnmesi, beden ssnda art, arpnt, solunum zorluudur; tedavi edil
memesi durumunda kramplar ve koma grlebilmektedir. O halde, patates
yumrularn k altnda brakmaktan ve kestikten ya da suyunu sktktan son
ra uzun sre bekletmekten kanmak gerekir.

73
 Nar Suyunun Yararlar zerine
En Yen i Bili msel Bulgular

Sanrm son yllarn en popler meyvelerinden biri d e nar. zellikle 2007 y

lnda, salkl yaam gndeminin sk tartlan konularndan biri haline gelmi,
nar meyvesi fiyatlar tavan yapmt. Nar suyuna olan talep artnn balca ne
deni, zengin polifenol ( elajik tanenler ve antosiyanidinler) ieriine bal olarak
deneysel olarak ortaya konulan kuvvetli antioksidan ve antitmr zelliidir.
Ancak son bir-iki yl ierisinde yazl ya da szl basnda nar ile ilgili yaynlarn
saysnda belirgin bir d dikkatimi ekti. Nitekim ben de bu konuda uzun
bir sredir bilimsel kaynaklarda inceleme yapmadm farkettim. Narn salk
iin yararlar konusunda son dnemde ne gibi gelimeler saland?
Nar konusu ile ilgili bilimsel kaynaklar incelediimde yaplan deneysel a
lma saysndaki artn srd gzleniyor. 2007 ylnda 143 olan bilimsel ya
yn says, 201 1 ylnda 381 ve 20 12 ylnn ilk yarsnda ise 218. Bilim adamlar
tarafndan bu kadar youn ilgi ok az bitkiye nasip olmutur.

Nar suyu eklem romatizmas hastalarnda yararl olabilir

2005 ylnda yaynlanan bir deneysel (in vitro) almada, nar suyu zt
nn kolajen ykmn nledii ve dolaysyla osteoartrit gibi eklem hasarlarnda
yararl olabilecei bildirilmiti. Yaynlanan yeni deneysel almalar ierisinde
dikkatimi eken iki aratrmada, dejeneratif eklem hastalklar ( osteoartrit ve
romatoit artrit) zerinde nar suyunun etkisi bu defa deney hayvanlar zerin
de (in vivo) incelenmi. Bu almalardan birinde nar suyu skldktan sonra
zel bir yntem ile polifenol ierii zenginletirilmi ve on gn sre ile deney
hayvanlarna bu zt verildikten sonra artrit oluturulmu. Deney sonula
r gerek hayvanlarn eklemleri incelenerek (histopatolojik) ve gerekse baz
nemli deneysel analizler (sitokin vb seviyeleri) yaplarak deerlendirilmi.
Sonuta nar suyunun romatoit artrit oluumunu belirgin bir ekilde nleyebi
lecei ileri srlm.
Yeni yaynlanan bir dier almada ise yukardaki deneyden farkl olarak
nce deney hayvanlarnda osteoartrit oluturulmu ve ardndan taze sklm

74
nar suyu iki hafta sre ile hayvanlara az yoluyla dorudan verilmi. Sadece
eklem dokusu incelenerek (histopatolojik) yaplan deerlendirmelerde, ek
lemlerdeki hasarn, verilen nar suyu miktarna gre artan ekilde onarlabil
dii gzlenmi.
Henz artrit ikayetleri zerinde nar suyunun insanlarda ne derecede et
kili olabileceini ortaya koyan klinik alma bulunmuyor. Ancak her iki tip
artritin de dejeneratif bir hastalk olmas nedeniyle meydana geldikten sonra
iyilemesi sz konusu deil. Bu gerei gz nne alarak, yani ar bir beklenti
ierisine girmeden, artrit ikayetlerini hafifletmesi amacyla hastann yang gi
derici ve ar kesici ilalara olan gereksinimini azaltacak ekilde dzenli olarak
nar suyu tketmesi ya da konsantre nar suyu kapslleri (gvenilir bir marka
olmas nemli) kullanmas bence yararl olacaktr.

NERLER / UYARILAR

N a r suyu zt i l e narekirdei zt arasndaki fark nedir, satn alr

ken etiketinde nelere dikkat edilmeli?
Nar suyu zt, narn sklarak elde edilen meyve suyunun s uygulanmadan
kurutulmas ile elde edilmektedir. Narekirdei zt ise nar suyu elde edildik
ten sonra kalan beyaz sert tohumlarn ierisindeki sabit ya ve sterol ieriinin
zel koruyucu teknikler ile (sperkritik fluit ekstraksiyon teknii) alnmas suretiy
le elde edilir. Nar suyu suda znen zellikte bileenleri tarken, narekirdei
zt yada znen bileenler bakmndan zengindir. Ancak bu rnlerin kali
tesi hakknda karar verilebilmesi zordur. Bu nedenle, gvenilir yerlerden, kalite
sini sorgulayarak satn alnmas dnda bir neride bulunamayacam.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Narn salmz zerinde olumlu etkileri nedeniyle, temin edilebildii srece, sk
sk kullanlmas yararl olacaktr.

75
 Meyveleri Kabuuyla m
Yoksa Soyup m u Yemeli ?

Elma, armut, eftali, domates gibi meyveleri kabuunu soyarak m yersiniz?

Esasnda yazl ve grsel basnda srekli olarak farkl neriler ile insanlar
ne yapacan bilemez halde. Bir gre gre tm tarm ilac kalntlar ve za
rarl evresel toksinlerin (mikroorganizmalar, ar metaller vb) meyvelerin ka
buunda birikmesi nedeniyle, yenmeden nce mutlaka soyularak karlmas
neriliyor. Ancak meyvelerin kabuklar ayn zamanda salmz iin yararl
ok sayda bileeni tamas bakmndan da nemli; rengarenk antosiyaninler,
karotenoitler vb. te o renkli bileikler ayn zamanda salmz iin nemli
antioksidanlar. Yine bir Shakespeare tirad gibi; yerken meyveleri, kabuunu
soymal m, soymamal m?

Golden elma kabuklar helikobakterler zerinde etkili

Yeni yaynlanan bir deneysel alma, meyve kabuklarnn nemini ortaya
koymas bakmndan dikkatimi ekti. alma bildiimiz u san-yeil renkli
golden elmalar zerinde yrtlm. Golden elmann kabuklarndan hazrla
nan ztn mide lseri oluumunda nemli rol oynayan bir bakteri olan heli
kobakterler (helicobacter pylori) zerinde kuvvetli etki gsterdii, bu bakteri
nin oalmasn nledii tespit edilmi. Daha sonra aratrclar, golden elma
kabuklarndan karotenoit tipi bileikleri ayrtrarak, her birinin helikobakter
zerindeki etkisini incelemiler. Karotenoit tipi bileikler arasnda luteoksan
tin ve neoksantin'in helikobakterler zerinde kuvvetli etkisi bulunmasna kar
lk, dier karotenoit tipi bileiklerin etkisi bulunmad gzlenmi. Bu etkili
bileiklerden neoksantin, ayn zamanda spanak gibi yeil yaprakl sebzelerde
de temel karotenoit bileeni olarak bulunmu. Yaplan deneysel almalarn
bulgularna gre neoksantinin ayn zamanda eitli kanser hcreleri zerinde
etkisi bulunduu, kanserlere kar koruyucu ve zayflama rejimlerinde yararla
nlabilecei ileri srlmektedir.
Konu helikobakterden almken, dier baz bitkilerin bu tehlikeli orga
nizma zerindeki etkilerinin incelendii bir deneysel almann sonularn-

76
dan da bahsetmek yerinde olacak. eitli bitki ztleri ile yrtlen bir a
lmada adaay yapraklar, zencefl kk, papatya iekleri, rezene meyvesi
gibi ok bildik bitkilerden hazrlanan ztlerin de helikobakter zerinde etkili
olduu gzlenmi. phesiz bu ztlerin etkileri, helikobakter enfeksiyonla
rnda kullanlan antibiyotikler kadar kuvvetli deil, ancak yine de tedavilere
yardmc olmas bakmndan, gnlk hayatmzda bu bitkiler ile hazrlanan
aylarn tercih edilmesi yararl olabilir.

'Gnde bir elma' nerisi neden doru?

Kalnbarsak besinlerin sindirilmesi ilevinde dorudan bir rol oynama
masna ramen, vcutta svlarn ve elektrolitlerin emiliminin gerekletii ve
kat metabolizma atklarnn geici olarak topland yerdir. Dolaysyla kaln
barsak sal bu atklarn dzenli bir ekilde vcutta atlabilmesiyle zdetir.
Bu atklarn dzenli ekilde atlmasnn ne derecede nemli olduunu "Hasta
lklar kalnbarsakta balar" sz ak bir ekilde ortaya koyuyor.
Kabzlk gnlk yaammzda sk olarak karlalan en nemli salk sorun
larndan biri. Kabzla yol aan balca etkenleri grup altnda toplayabiliriz.
1 . Yaam ve beslenme ekli: Rafine ve dk lif ieriine sahip diyet ve ye
tersiz sv alnmas, hareketsiz yaam, ilerleyen ya, hamilelik gibi.
2. Kullanlan ilalar: Gnlk yaamda insanlarn kullandklar baz ilalar
kabzla yol aabilmektedir. Bunlar arasnda depresyon ilalar, tansi
yon drcler, adale geveticiler, baz mide ilalar bulunmaktadr.
3. Fizyolojik bozukluklar: Tiroit ilev yetersizlii, divertiklit, irite barsak
sendromu, yksek kalsiyum seviyesi, baz nrojenik bozukluklar gibi.

Kabzlk tedavisinde en doru yaklam, kiilerin beslenme eklini dei

tirmesi ve gnlk egzersiz uygulamalardr. Bu kalc bir zm iin en uygun
tercih. Kabzlk tedavisinde en ok yararlanlan lifli gdalarn banda doadaki
tm canl hcrelerinin eper yapsn oluturan selloz bulunmaktadr. Selloz
(kepek) gibi suda znmeyen lifler, dk kitlesini ve su tutma kapasitesini
artrr. Mide-barsak kanalndan gei hzn artrrken, midenin boalmasn
geciktirdii iin tok tutar, normal kiilerde ve diyabetiklerde yemek sonras
kan ekerinde ykselmeleri nler.
Lifli gdalar kalnbarsaktan daha fazla kitlenin daha hzl ilerlemesi ne
deniyle intraluminal basn azalr. Bu bakmdan kolon mukozas zerinde
basn azalacandan, divertiklit gibi durumlarn nlenmesinde yararl ola
caktr. Lifli gdalar barsaklarda yararl laktik bakterilerin geliimi iin uygun
ortam yaratmasna bal olarak barsak salnn srdrlmesinde yararl

77
 olmaktadr. Dk lif ieriine sahip diyetlerle beslenenlerde enterobakterler
ve dier endotoksin veren zararl bakterilerin fazla miktarda barndklar g
rlmektedir.
Ancak fazla miktarda kullanlmasyla, yararl mineraller ve kullanlan ila
larn emilimini engelleyebilir. Bu oran besin ierii ierisinde yzde 1 O'u a
mamaldr, gnde yaklak 25-30 gram kadar alnabilir. Liflerin barsaklarda
ki bakteriler tarafndan fermente edilmesi sonucu 'ksa zincirli ya asitleri'nin
(SCFA) yan sra gazlar ve enerji aa kmaktadr. Gnlk diyetle alnan
yaklak 20 gram lif, 200 mmol SCFA retir. Bunlar arasnda asetik, propi
yonik, btirik asit gibi nemli SCFA'larn, vcutta nemli fizyolojik etkileri
bulunmaktadr. lk ikisi karaciere tanarak enerji retiminde yararlanlrken,
btirat, kalnbarsakta kolon mukozas iin nemli enerji kayna tekil eder.
zellikle btiratlar liflerin antikanser etkisinden sorumludur.
Elma, narenciye meyveleri ve fasulyelerde bulunan pektinler, buday ve
arpa gibi tahl kepeklerinden daha yksek oranda SCFA vermektedir. Elmann
kersetin gibi kansere kar etkili flavonoit trevleri bakmndan da zengin ol
duu gz nne alndnda, her gn bir elma yenmesi eklindeki nerinin ne
kadar nemli olduu grlyor.

Kabzlk tedavisinde ila yerine kuru meyveler kurtarcnz olabilir

Kabzlk tedavisinde kiilerin en sk bavurduu yntem bitkisel ilalar. As
lnda "bitkisel ise zararszdr" dncesi ile yaplan bu uygulamalar son dere
ce sakncal olabiliyor. Bu nedenle seilen yntem ve bitkisel ila tercihi ok
nemli! Hibir nlem almadan, yani diyet ve egzersiz gibi sorunu uzun s
reli giderici zmleri uygulamadan, sk sk bitkisel ilalarn kullanlmasnn
kolon kanseri riskini artrd bildirilmektedir. Sinameki yapraklarnn yan
sra cehri, ac cehre, ravent, sarsabr gibi mshil etkili bitkilerin tad antra
sen trevi etkili bileenleri, iritan mshil grubuna girmektedir. Dolaysyla bu
grup mshillerin sadece barsak tembelliinde (atonik kabzlk) kullanlmas
ve 1 - 2 haftadan uzun sreli srekli olarak kullanlmamas nerilmektedir. Bu
bitkilerin sk sk kullanlmas, barsak tembelliini daha da ciddiletirerek ki
ileri artk bu ilalar olmadan normal dklama yapamaz hale getirebilir. Ayr
ca iritan zellii nedeniyle, barsaklarda srekli tahrie yol aacandan kolon
kanserine zemin hazrlayabilir. Bu nedenle, barsaklarn boaltlmas gereken
acil durumlarda ksa sreli olarak kullanlmaldr. Ciddi vakalarda sinameki
yerine barut aac kabuu kullanlmas daha az yan etkiye sahip olmas, tah
ri edici etkisinin daha dk olmas nedeniyle tercih edilebilir. lkemizde
bulunan bu bitkinin dal kabuklarnn toplandktan sonra bir yl bekletilmesi

78
gerekmektedir. Taze kabuklar tahri edici zelliktedir. phesiz bu grup bitki
sel mshillerin kullanlan miktar da ok nemlidir. Bu bakmdan, bu grup bit
kileri mmkn olan en dk oranda tayan ve etkileri daha gvenilir dier
baz bitkiler ile desteklenen bitki karmlarnn kullanlmas daha gvenilir.

Gvenilir bitkisel mshil tercihleri

Gvenilir bitkisel mshiller arasnda lif, eker ve organik asit ierii (sitrat
ve tartaratlar) zengin baz meyveler en gvenilir olanlardr. 50-70 gram ci
varnda kurutulmu mrdm erii, demirhindi meyve pulpas ve kuru incir
meyvesi yenmesi hem lifli yaps hem de eker bileiminin ozmotik etkisi ile
yararl olabilmektedir. Ayrca bu meyvelerden hazrlanan reel, urup ya da
ay karmlar nerilmektedir.
Bitkisel mshiller arasnda daha gvenilir olarak kabul edilen bir dier grup
ise, ierek barsak hacmini geniletmek suretiyle etkisini mekanik olarak
gsterenlerdir. Polisakarit tipi bileime sahip pektin ve msilaj tipi bileenler
bakmndan zengin bitkiler, herhangi bir sistemik etkiye sahip deildir. Bunlar
suyu tutarak kalnbarsaktan gei hzn artrarlar. Etkileri 24 saat sonra ba
lar ve birka gn srebilir. Ancak bu tip rnler barsak gaz oluumuna yol
aabilir ve ayn srete alnan ilalarn emilimini engelleyebilir. Bu nedenle,
ila kullanan kiilerin zellikle kalp ilalar gibi yaamsal neme sahip ilalar
kullananlarn dikkat etmesi gerekir. Bu tip etkiye sahip bitkiler arasnda "kar
nyark tohumu" hem atonik (tembel barsak) ve hem de spastik kabzlk
larda yararl olabilmektedir. Etkisi msilaj bakmndan zengin tohum kabuu
tarafndan gsterilmektedir. Dolaysyla, tohum kabuu ayrlarak kullanlr, i
ksmndan hayvan yemi olarak yararlanlr. Rektal ameliyatlardan sonra bu tip
ien rnlerin kullanlmas sakncaldr.
Sonu olarak, kabzlk kalc hale gelmeden uygun beslenme ve egzersiz
dzenlemeleri ile sorunun giderilmesi nemli. Yksek lif ieriine sahip bir
beslenme program tercih edilmeli ve gvenilir bitkisel rnler ile gerektiin
de destek salanmal. Gnde 8 ile 1 O bardak su iilmeli. Her gn ayn zaman
diliminde, tercihen kahvaltdan sonra tuvalete gitmeyi alkanlk haline getir
meli ve fazla zorlamann da sakncal olabilecei gz nne alnmal.

79
 Alt n i lek Efsanesi

lkemiz, altn ilek meyvesini Babakan Sayn Tayyip Erdoan'n bir baha
ratdan satn almas ile tand. O dnemlerde Gney Amerika'dan kurutulmu
halde ithal edilen 60 ton rn iin 3 milyon lira denmi.
Latince bilimsel ad ile Physalis peruviana bitkisinin meyveleri Gney
Amerika lkelerinde (Peru, Kolombiya, Venezella, ili) yaygn ekilde kulla
nlmaktadr. lkemizde doal olarak yetimemesine karlk ngilizce ad olan
"goldenberry'en tretilen bir isim olan "altn ilek'' kurutulmu meyveleri
son dnemlerde youn talep grmektedir. Ayrca ngilizce'den tercme baz
isimler ile anlyor; inka kiraz, yer kiraz vb. Artan talep nedeniyle lkemizde
de baz reticiler tarafndan yetitirilmeye balanmtr. Aslnda bitkinin gr
d talep, yetitii blgelerin ekonomisine katk salamas amacyla yaplan
abartl iddialar ile ilikilidir. nk meyvelerin bu lkelerdeki kullanl ne
rileri, fazla dayana bulunmayan iddialar eklindedir. Etkinlii bilimsel olarak
ak bir ekilde ortaya konulmamtr. Dolaysyla meyvelerin biyolojik etkileri
ile ilgili almalarn byk ounluu son 5-6 ylda yrtlmtr.
Peru ve Kolombiyaa halk arasnda ekimsi lezzetli meyveler, daha ok
taze halde tketilmekte ya da tatlandrlarak meyve suyu halinde veya urup,
marmelat yapmnda kullanlmaktadr. Kurutulmu halde ise pastalarda ve et/
balk yemekleri iin hazrlanan soslarda kullanlmaktadr. Bu lkelerde ileri
srlen ifal zellikleri ise farkllk gstermektedir. Kolombiya'da spazmlar
giderici, idrar artrc, yattrc, ar kesici, gr artrc, katarakt tedavi
edici, barsak kurtlarn drc, bbreklerde kann temizlenmesini artrc,
albmini azaltc etkileri bulunduu ileri srlmektedir. Buna karlk Peru'da
kanser tedavisinde, astm, hepatit, dermatit, stma gibi hastalklarda etkili ola
bilecei kabul edilmektedir.

Bilimsel olarak desteklenen etkileri nelerdir?

Bu kadar eitli yararl zellikleri atfedilmesine karlk imdiye kadar y
rtlm bilimsel yayn says kstldr. Meyvelerin en belirgin ve zerinde
durulan zellii antioksidan etkisidir. Bu etkisi, meyvelerin sar rengini ve
ren karotenoit bileenleri ve fenolik ierii ile ilikilidir. Ancak antioksidan

80
etkisinin bekleme srasnda (kurutma dahil) C vitamini ve fenolik bileenle
rin paralanmas ile kayba urad bildirilmektedir. Meyvelerin halk arasnda
ileri srlen karacier ilevleri, grme sorunlar ve yksek kolesteroln d
rlmesi ile ilgili etkileri antioksidan zellii ile ilikilendirilebilir. Nitekim
deneysel almalarda, sanlarda karacier harabiyetini nleyici etkisi bulun
duu gsterilmitir. Diyabetik sanlar zerinde yrtlen bir yeni almada
ise 1 5 gn sre ile uygulandnda, kan ekerini yzde 30 orannda drd
bildirilmektedir. Gnde 5 taze meyve yenmesi halinde, yemek sonras ykse
len kan ekerinin kontroln salayabilecei nerilmektedir. Meyve suyunun
gr artrdna ilikin iddialar, tavan gz ve fbroblast primer kltrle
rinde yaplan deneyler ile desteklenmektedir. Son dnemde yaplan deneysel
almalarda akcier kanseri, karacier kanseri hcreleri (in vitro) zerinde
basklayc etkisi bildirilmektedir. Ancak barsak kurtlar zerinde bir etki
gzlenmemitir.
Etkinlii hakknda fikir verebilecek bir alma, 2009 tarihinde yaymlan
m. eitli Peru meyvelerinin eker hastal ve yksek tansiyon zerindeki
olas etkilerinin deneysel (in vitro) olarak incelendii bu almada, altn ilek
(Aguaymano-Physalis peruvianum) meyvelerinin etkisi, dier Peru meyveleri
ne gre olduka zayf km. Gerek antioksidan etkisi ve gerekse antioksidan
etkiye nemli katks olduunu bildiimiz fenolik bileenlerin oranlar ince
lenen dier meyvelere gre en dk seviyede. eker hastalnda ve yksek
tansiyon zerindeki etkinliini deerlendirmek zere, barsaklarda niastal
ve ekerli gdalarn emilimini salayan enzimler (alfa-amilaz ve alfa glikozidaz
enzimleri) ve damar daraltc etkiye sahip enzim (anjiotensin-I dntrc
enzim) zerindeki basklayc etkisi incelendiinde, dier incelenen meyvelere
oranla yine dk bulunmu. Halbuki bu meyvenin pazarlanmasnda yksek
antioksidan etkisi bulunduu, eker hastalar ve yksek tansiyon hastalarnda
yararl olduu slogan n plana karlyor.

Zayflatc etkisi var m?

Zayflatc etkisi hakknda internette yer alan youn iddialar destekle
yen herhangi bir bilimsel alma bulunmamaktadr. Aslnda bitkinin Gney
Amerikaa halk arasndaki kullanm iddialar arasnda da bu ekilde bir kul
lanm yer almamaktadr. Mevcut bulgular da bu konuda herhangi olumlu bir
delil salamamaktadr.
Getiimiz yllarn moda olan bitkisi altn ilek. Bir dnem piyasada yok
satt. Bitkinin Gney Afrika'daki ad "cape gooseberry", Trke'ye evirirsek
"kaz yemii': Bu isim bana halk arasnda bilinen bir deyimi hatrlatt!

81
 Aklma 1 5 yl nce Babakan olan Sayn Tansu iller'in kilosunu korumak
amacyla kulland kuburnu meyveleri geliyor. O zamanda mthi bir sat
patlamas salanmt. imdilerde kuburnu sat o kadar yksek olmasa da,
kuburnu yerli mal bir rn, yani herhangi bir dviz kayb sz konusu deil.
Kald ki, kuburnu meyvelerinin salk iin yararlarn ortaya koyan ok say
da bilimsel yayn bulunuyor. Yaplan bilimsel almalarda kuburnu meyvele
rinin C vitamini bakmndan en zengin kaynaklardan biri olduu tespit edil
mi. Gerek C vitamini, karotenoitler ve gerekse tad polifenolik bileikler
nedeniyle kuburnu meyveleri kuvvetli antioksidan etki gstermektedir. Al,
vez gibi meyvelerin antioksidan etkisi ile karlatrldnda kuburnunun
dikkati eken ekilde belirgin antioksidan etkisi tespit edilmitir. Bizim deney
hayvanlar zerinde yaptmz almalarda, kuburnunun kuvvetli dem gi
derici, ar kesici, eker drc, lseri iyiletirici etkileri belirlenmitir.
Sonu olarak, yerli rnmz kuburnu meyvelerinin, iirilen altn ilek
meyvelerine gre salmz iin ok daha etkili olduu bilimsel olarak da ya
plan almalar ile ortaya konulmutur. Ama her nedense, kendi deerlerimize
sahip kmak yerine hep yabanc rnleri daha deerliymi gibi dnyoruz.

82
 .

Salkl Bir iecek: Limonata

Havalar aniden sndnda susuzluu gidermek iin yle buz gibi bir li
monata imek ne gzel olur. ocukluumuzun o gzel lezzeti son yllarda ye
niden aranr oldu, adeta yeniden kefedildi. Trkiye, yllk 500 bin ton ile dn
yada altnc byk limon reticisi durumunda, ama dnya birincisi Meksika'da
yllk retim 1 .850.000 ton.
Limon meyvesi denince aklmza ilk olarak yksek C vitamini ierii geli
yor. Kuvvetli antioksidan etkisi nedeniyle protein, lipit ve hcre hasarn n
leyici etkileri bulunan bu vitamin, konektif dokuda kolajen oluumu zerinde
etkisi nedeniyle eklem hasarlarnda yararl olabilmektedir. Ancak limonda di
er vitaminlerin (A, B l , B2, B3, B6, folik asit) oran dk. Limon meyvesinde
bulunan nemli bir bileik grubu ise flavonoitler (flavanon, flavonol, flavon
grubu). Bilindii gibi, fenolik yapdaki bu grup bileikler antioksidan zellik
leri nedeniyle birok hastaln nlenmesi ve tedavisinde yararl olabilmekte
dir. Meyvelerin kullanlan ksmna ve ileni ekline gre flavonoit bileimleri
deiiyor. Limon kabuklar flavonoitler ve fenolik bileikler bakmndan en
zengin ksm, limon meyvesinin iteki etli ksm ve elle sklan limon suyunun
flavonoit ierii biraz farkl.

Bbrekta ve kumu oluumunu nler

Sitrik asit limon suyunun dier nemli bir bileeni; bir bardak limon su
yunda 6-7 gram civarnda bulunuyor. Bu madde bilhassa hipositratri hasta
larnda bbrekta tedavisinde yararl olmaktadr. Limon suyu gibi sitrik asit
bakmndan zengin ieceklerin iilmesi ile artan idrar hacmine bal olarak,
kalsiyum ve dier kristallerin doygunluu azalarak idrarla sitrat atlm art
maktadr. Bu suretle bbreklerde kristallenme ve dolaysyla bbrek kumu ya
da ta oluumunun nlenmesinde yararl olmaktadr. Ayrca limon suyu ie
risindeki sitrik asit, sk sk kendini halsiz hisseden kiilerde halsizliin gideril
mesinde yardmc olmaktadr.

Kanser ve limon
Yrtlen bilimsel almalar, limon meyvesinde bulunan flavonoit tipi

83
 bileiklerden zellikle flavanonlarn ( eriyositrin, hesperidin, naringin), eit
li kanser tipleri zerinde deneysel olarak etkili olabileceini gstermektedir.
Bunlardan ilk ikisi limon suyunda da bulunur, naringin ise limon kabuu
ve meyvenin etli ksmnda bulunmaktadr. Ancak kansere kar korunmak
iin (baz kiilerin syledii gibi!) limonu ya da portakal kabuu ile yemee
kalkmayn sakn. yi bir limonata hazrlanrken sadece limon suyu sklmaz,
kabuundan da bir miktar rendelenerek gzel bir aroma salanr. Bu suretle
limonatann ierisine bir miktar naringin ve kabuklarndaki cepler ierisinde
bulunan uucu ya da katlm olur. Tabii limon suyundaki yksek C vitamini
ierii de kanserlerden korunmada katk salyor.

Kalp ve damar ilevleri zerinde etkisi

Limon suyunun, yksek tansiyon hastalarnda kan basncn drd
klinik alma ile gsterilmi. Deneysel almalar, flavonoit ieriinde bu
lunan hesperidin ve diosminin damarlar zerindeki etkisi nedeniyle, kronik
toplardamar yetersizliklerinde ve kronik hemoroitlerde yararl olabileceini
ortaya koyuyor. Limon meyvesi, ayrca, vcut iin yararl bir mineral olan
potasyum bakmndan zengin. Bu mineral, kalp ilevlerinin dengelenmesinin
yan sra sinir uyarlarnn kaslara iletilmesinde rol oynamaktadr. Bahsettiim
bu yararlarn yan sra limon suyu ierisindeki sitrik asidin, ya yaklmasn ar
trarak zayflamaya yardmc olduunu gsteren almalar da bulunmaktadr.

Peki, limon suyu ya da limonata iilmesinde dikkat edilmesi gereken bir

durum var m?
Limon suyu da, ayn aileden olan greyfurt suyu ile ayn ekilde etki ede
rek vcutta baz ilalarn emilimini artrarak, istenilenden daha fazla miktarda
emilmesine bal yan etkiler gsterebilir. Ancak bu konuda bilimsel literatre
yansm bir kayt bulunmamaktadr. Yine de ila kullanan kiilerde dikkatli
olunmal, limonata, ila iildikten 1 -2 saat nce ya da sonra tketilmelidir.

84
 Besinlerdeki Dem irden
Ne Derecede Yararlanabiliyoruz?

Demir, insan beslenmesinde temel eser elementlerden biridir. Normal bir

yetikin erkekte 3-4 gram kadar demir bulunmaktadr. Bunun yzde 60' kanda
alyuvarlarda hemoglobin halinde ve yzde 1 O'u kas dokusunda miyoglobin ek
lindedir. Vcuda yeterli demir emiliminin salanamamas ya da adet dnem
leri gibi sk aralklarla tekrarlayan kan kaybna bal olarak ortaya kan demir
yetersizlii anemisi, dnyada gelimi ya da gelimekte olan lkelerde yaygn
bir beslenme sorunu olarak gsterilmektedir. zellikle gelimekte olan lkeler
de 1 5 ya alt ocuklar ve her ya grubundaki kadnlarda risk daha yksektir.
Bu nedenle, vcutta emilebilir demir trevlerinin beslenme yoluyla verilmesi
nerilmektedir. Uygun beslenme programlar gelitirilebilmesi iin gdalardaki
demirin vcutta ne derecede ve hangi koullarda emilebildiini bilmek gerekir.

Sebze ve etlerdeki demir tiplerifarkl emilme zelliklerine sahiptir

Gdalarda balca iki demir tipi bulunmaktadr; "hemik-demir" balk, ta
vuk, sr gibi hayvansal kaynakl gdalarda, "hemik olmayan-demir" ise bit
kisel kaynaklarda bulunan tiplerdir. Et kaynakl demir, bitkisel kaynakl demi
re oranla daha yksek bir emilme oranna sahiptir. Hemik olmayan demirin
vcutta emilmesinde et, askorbik asit, lif, ftatlar, polifenoller gibi bilinen et
kenlerin yan sra, kazeinofosfopeptitler ve frukto-oligosakaritler/probiyotik
zellikleri gibi yeni belirlenen baz etkenler de rol oynamaktadr. Kalsiyum
hem et hem de bitkisel kaynakl demir emilimini azaltmaktadr. Dier taraf
tan, askorbik asit demir emilimini artran bir etkendir ve dolaysyla yemekler
de limonata veya portakal suyu iilmesi, narenciye tketilmesi nerilmektedir.
Rusya'da kadn ve ocuklar zerinde yrtlen bir almada, yemek srasnda
ay ile birlikte portakal suyu verilmesi ile emilen demir orannda 3 misline
kadar art salanabildii gzlenmitir.

Lifli ve kepekli gdalar demir emilimini olumsuz etkilemektedir

Fosfat tuzlar ve mineraller; tahllar, fndk-ceviz-badem gibi yemiler ve

85
 baz meyve ve sebzelerde "ftatlar" halinde depolanmaktadr. Salkl gdalar
olarak bildiimiz lifli gdalar, kepekli rnler ve yulaf rnleri bilhassa f
tat bakmndan zengindir. Yaplan almalar, yemek srasnda bu rnlerin
alnan miktarna bal olarak, artan ekilde bu rnlerin kullanlmasyla ye
meklerdeki demir emiliminin nemli lde azalabileceini ortaya koyuyor.
2 miligram ftat iin yzde 1 8 ve 250 miligram ftat iin yzde 82 azalma bil
diriliyor. Yemeklerde limonata, portakal suyu asit tayan ieceklerin iilmesi
ftatlarn bu olumsuz etkisini hafifletmektedir.

Siyah ay ve yeil ay gdalardaki demir emilimini etkiler mi?

Et kaynakl hemik-demirin, kalsiyum hari dier beslenme etkenlerinden
etkilenmeden olduka yksek miktarlarda emilebilmesi nedeniyle, yeterli
miktarlarda sr eti, tavuk ya da balk eti tketen kiilerde, yiyeceklerin ay ile
birlikte tketilmesinde herhangi bir sorun grlmemektedir. Sadece hamile
kadnlar ve kk ocuklar gibi risk gruplarnda dikkatli olunmas nerilmek
tedir. Ancak, demir kayna olarak et yerine sadece bitkisel kaynakl hemik
olmayan-demiri kullanan kiilerde, zellikle vejeteryanlarda, ayn yemekle
birlikte tketilmesinin demir emiliminin azalmasna yol aabilecei bildiril
mektedir. Deneysel alma sonular, siyah ya da yeil ayn yemeklerden 1 -2
saat sonra n aralarnda iilmesinin, bitkisel kaynakl demir emilimi ze
rinde olumsuz bir etki yaratmayacan ortaya koymaktadr. zellikle ayn
limon ile birlikte tketilmesi demir emilimini artrmaktadr.

86
 Bahesinde Adaay Yetieni n . .

Omr Uzun Olur

"Cur moritur homo, cui Salvia crescit in horto?" Ortaa'da eski talya'da Sa
lernitam Tp Okulu'nda yaplan eitimden kalan bu Latince szlerin Trke'si
yle: "Bahesinde adaay yetien bir kimse, niin lyor?" Adaaynn salk
iin ne kadar yararl olduunu, her derde deva olduunu ak bir ekilde orta
ya koyan bir ifade. Akdeniz lkelerinde yaygn bulunuu nedeniyle, lkemiz
de dahil Akdeniz lkelerinde halk arasnda yaygn olarak, binlerce yldr eitli
amalar ile kullanlan bir bitki adaay.

Gribe kar koruyucu adaay gargaras

erdii uucu bileenlerin az ve boazda enfeksiyon ve yanglarda (farenjit,
jinjivit gibi) yararlar nedeniyle, adaaynn en nemli uygulama alanlar souk
algnl, grip, bronit gibi durumlardr. Almanya'da yaplan bir bilimsel klinik
almada, boaz ars (akut viral farenjit) ikayeti ile hastaneye bavuran 286
kiiye gn sre ile gargara olarak adaay spreyi uygulanm. Hastalarda boaz
ars skorunda azalma deerlendirilmeye alnm. yzde 5'lik, yzde 1 5'lik ve
yzde 30'luk deriimler ierisinde en ideal etkinin yzde 15'lik deriim ile salan
d gzlenmi. almada etkin bir sonu iin gnde 6-9 defa gargara yaplmas
gerektii vurgulanm. Gzlenen balca yan etkiler ise yutakta kuruluk ve hafif
yanma hissi, yani son derece gvenli. ok yeni yaymlanan bir dier klinik al
mada ise, adaay bu defa ekinezya ile birlikte gargara eklinde uygulandnda
dezenfektan gargaradan daha etkili olduu gsterilmi. svire'de hastanelere 3
gn boyunca boaz ars ikayeti ile hastaneye bavuran 155 gnll zerin
de yrtlen bu almada, bileiminde ekinezya ve adaay ieren gargarann,
5 gn sre ile gnde 1 O defa kullanlmas ile nc gnden balayarak etkili
olduu gzlenmi. Deneyde paralel olarak bir baka grup hastada yrtlen a
lmada, 2 saat ara ile aza sklan bir dezenfektan zeltisinden (klorhekzidin/li
dokain) daha yksek etki bulunmu. Bu bence ok dikkat ekici bir sonu. nk
kuvvetli dezenfektan zelliini bildiimiz ve baz yan etkileri bulunduunu bile
bile kullanmak zorunda kaldmz klorhekzidinden bile daha etkili.

87
 Adaaynn, bakteri ve virsler zerinde etkisini ortaya koyan almalar
bunlarla snrl deil. Adaay yapra zt ve ravent kk zt ile hazr
lanan kremin, bir baka virs tipi olan dudaklarda uuk enfeksiyonu etkeni
zerinde de etkili olduu tespit edilmi. Etkisinin, virs zerinde etkisi bilinen
bir ila olan asiklovir kadar kuvvetli olduu bildiriliyor.

NERiLER I UYARI LAR

Adaay gargaras nasl hazrlanr?

lkemizde bildiim kadar ile henz gargara eklinde hazrlanm bir rn bu
lunmuyor. Bu durumda bizim hazrlamamz mmkn. Tbbi adaay (Salvia of
ficinalis) olduunu bildiimiz, kalitesine gvenilir adaayn satn alp (poet ise
2-3 adet) kapakl bir byk fincana (1 50 mililitre) koyunuz. Taze kaynatlm ime
suyunu yaklak 80 C'ye gelinceye kadar bekletiniz ve bardan iine dknz.
Kapan kapatp 5- 1 O dakika bekletiniz. Boaznzn dayanabilecei bir scak
la gelince, eker ilave etmeden aznza alp gargara yapabilirsiniz. Gnde
6-9 defa bu ay ile gargara yapn. ay her gn taze olarak hazrlamak gerekir.
Bu karm biraz youn olduundan ay olarak imenizi nermem. Bu tedavi
srasnda gnde 4-5 defa normal ekilde hazrlanm adaay iilmesi de daha
baarl bir sonu iin yararl olacaktr.

Adaay satn alrken dikkat edilecekler!

lkemizde zengin bir adaay eitlilii grlyor; seksen kadar farkl tr doal
olarak yetiiyor. Halk arasnda "adaay" haricinde farkl isimler ile de biliniyor.
alba, alba, karaot, kutnu gibi. zellikle yaprakl tipi (elma adaay; Salvia
triloba) lkemizin deerli bir ihra rn. Ancak salk iin yararl zellikleri ne
kan tr olan "tbbi adaay" (Salvia officinalis) lkemizde doal olarak yetimi
yor. Bu nedenle, adaay iin yabanc kaynaklarda belirtilen yararlar lkemizde
bulunan dier trlerden de ayn lde beklememek gerekir. Bildiim kadar ile
piyasada paketlenmi halde (szen ambalajl) pazarlanan adaaylarndan sade
ce bir ksm "tbbi adaay" ile hazrlanmaktadr. Bu firmalar adaayn yurtdn
daki baz byk firmalardan salyorlar. Akta satlan adaaylar ise yerli adaay
trleridir. Dolaysyla adaay satn alrken bu hususu gz nnde bulundurmak
ta yarar var.

88
 .

G reyfurt Suyunun i lalarla

Etki lesimine Dikkat!'

Sonbahar-k aylarnn narenciye eitlerinden biri olan greyfurttan, eki

lezzeti nedeniyle daha ziyade meyve suyu olarak yararlanlyor. zellikle son
bahar aylarnn bir snan, bir souyan deiken hava koullarndan kendimizi
koruyabilmek iin, baklmz kuvvetlendirecek C vitamini ve dier bitki
sel rnler ile desteklemek aklc olacaktr. Yaplan almalar narenciyelerin
ierisinde bulunan C vitamininin daha yksek oranda emilebildiini ortaya
koyuyor. Greyfurt ise en yksek C vitamini ieriine sahip.

Greyfurt suyu tansiyon kontrolnde yararl olabilir

Greyfurt meyvesi suyu ierisindeki etkili bileenlerinin, kuvvetli antioksi
dan zellie sahip flavonoitleri (naringin ve narirutin) olduu dnlyor.
phesiz antioksidan etkili doal rnlerin en nemli uygulama alanlarnn
banda kalp ve damar hastalklar geliyor. Bu bakmdan yeni sonulanan bir
almada, yksek tansiyon hastalarnda greyfurt suyu verilerek kan basncn
daki deiiklik izlenmi.
alma iin seilen krk gnllnn 20'si normal kan basnc ve 20'si de
yksek kan basnc deerlerine sahip. Hastalara geliigzel bir ekilde gruplan
drlarak greyfurt suyu, portakal suyu, inek st ya da C vitamini ilave edilmi
bir merubat verilmi. Belirli srelerle yaplan kan basnc lmlerinde grey
furt suyunun gerek hipertansiyon hastalarnda ve gerekse normal kan basnc
olan gnlllerde kan basncn (diastolik ve sistolik) belirgin bir ekilde d
rd gzlenmi. Uygulanan dier meyve sular ile karlatrldnda grey
furt suyunun meydana getirdii etkinin belirgin derecede daha yksek olduu
tespit edilmi. Bu alma yeterli sayda gnll zerinde yrtlmediinden,
tespit edilen sonularn daha geni hasta says kullanlarak tekrarlanmas ge
rekiyor. Bu arada dikkat edilmesi gereken bir dier husus ise, greyfurt suyunun
hastalarn kulland baz ilalar ile (zellikle kolesterol ilalar-statinler, kalp
ritim bozukluu ilalar, erkeklerde sertleme sorunu ilalar-sildenafl vb)
etkilemesi sonucu bu ilalarn daha yksek oranda emilerek yan etki gster-

89
 mesine yol at biliniyor. Bu nedenle, ila kullanan hastalarn greyfurt suyu
imeden nce gvenilir kaynaklarda yer alan uyarlar dikkatle izlemeleri ge
rekir. Kanmca, yksek tansiyon hastalarnda, tansiyon drc ila kullanl
maya balanmadan nce diyet ve idrar sktrc ila uygulamalar srasnda
greyfurt suyunun da birlikte verilmesi yararl olabilir. Ancak hastada bu uy
gulama ile tansiyonu kontrol altna alnamyorsa, tansiyon drc ila ve
rildiinde greyfurt suyunun tedaviye destek olarak kullanlmas riskli olabilir.

Kanserlerden koruyucu olarak greyfurt suyu

Yeni yaynlanan bir baka almada, greyfurt suyu ierisinde yksek oran
da bulunan ve yukarda belirttiim gibi tansiyonun drlmesinde yararl
olduu bildirilen naringin ve naringenin isimli flavonoitlerin, az kanserleri
oluumunu belirgin derecede azaltt bildiriliyor. Deney hayvanlar zerinde
yrtlen bu almada, az kanserine yol at bilinen kimyasal maddeler
ile birlikte eitli narenciye meyvelerinde bulunan eitli flavonoitler uygulan -
m. Portakal suyu ve mandalinada bulunan flavonoitler (hesperetin, neohes
peridin, tangeretin ve nobiletin) kanser geliimini engelleyemezken, greyfurt
da bulunan naringin ve naringenin belirgin bir etki gstermi.
Grld gibi greyfurt suyu son derece yararl bir iecek, ancak etkili bi
leenleri olan flavonoitlerin, vcutta ilalar metabolize eden baz enzimlerin
miktarn azaltmas nedeniyle ila kullanan hastalarda kullanlmas srasnda
dikkatli olunmas gerekir. Ama herhangi bir ila kullanmyorsanz ya da kul
landnz ilalarn greyfurt suyu ile olumsuz bir etkilemesi bulunmadn
biliyorsanz "gnde bir bardak greyfurt suyu iin':

90
 . .
Semizotu , Kanserleri n
Onlenmesinde Etkil i Olabil i r

Yol kenarlar, hatta bo kalm sakslar, hemen her yerde bitiveren arsz
bir bitki semizotu. Son derece bildik bu bitkiyi siz ne derecede biliyorsunuz,
tanyorsunuz? Salmz iin ne kadar yararl? Semizotunun Dou Akdeniz
lkelerinden Hindistan'a uzanan corafyada halk arasnda yzyllardr ok e
itli hastalk ya da salk sorunlarnn giderilmesinde yararl olduu grlyor.
Bitkinin toprakst ksmlarnn ate drc, kurt drc, spazm gideri
ci, idrar artrc, mide lserlerini tedavi edici, cinsel gc artrc, ar kesici,
yang giderici olarak; karacier yetmezliinde, diyarelerde ve astm krizlerinin
nlenmesinde; tohumlarnn ise yattrc ve susuzluu giderici olarak kulla
nld bildiriliyor.

Peki bu kullanllar ne derecede bilimsel olarak destekleniyor?

Semizotu bitkisinin sebze olarak yararlanlan bitkiler arasnda imdiye ka
dar bilinen en yksek alfa-linolenik asit (ALA) kayna olduu bildirilmekte
dir. Yz miligram taze semizotu yapranda (bir porsiyon), 300-400 miligram
ALA'.nn yan sra olduka yksek miktarlarda eitli antioksidanlar bulundu
u tespit edilmi: E vitamini ( 12,2 mg), C vitamini (26,6 mg), beta-karoten
( 1 ,9 mg), glutatyon ( 14,8 mg). Ayrca son yllarn en dikkati eken madde
lerinden biri olan "melatonin'' miktar, dier meyve ve sebzelere gre kat kat
fazla. Mesela, en yakn kaynaklardan tatl msrdan 15 kat, havutan ise 345
kat daha fazla. Melatonin, vcudun biyoritmini dzenleyen, yorgunluu gide
rici, yalanmay geciktirici gibi birok nemli faydalar bulunan bir hormon.
Melatonin ve ALA'.nn birlikte bulunmas nedeniyle, semizotunun kanserlerin
nlenmesinde yararl olabilecei savunulmaktadr.
Bitki zerindeki bilimsel almalarn zellikle 2000'li yllardan sonra
nemli lde art gsterdii grlyor. Taze bitki ezilerek elde edilen usa
renin akaklara konulmas ile atei drd ve ary giderdii, ylanck
(erisipelas) gibi yangl durumlarda ise ien ksmn zerine konarak cildi se
rinletmek ve iltihab indirmek iin kullanld kaytldr. Yaplan bir deneysel

91
 almada, ar kesici (opioid reseptrler zerinden) ve yang giderici etkileri
gsterilmitir. Bilimsel lekte (randomize, ift krl-plasebo kontroll) bir
klinik almada, az mukozasnda temre benzeri enfeksiyon bulunan (oral
lichen planus) 37 hastada, 3 ay sre ile semizotu zt (sulu alkol zt) ve
rilmesi ile hastalarn yzde 83'nde yaralarn iyiletii, bo ila verilen has
talarda ise yzde 73'nde herhangi bir gelime grlmezken, yzde I O'unda
ikayetlerin daha da iddetlendii grlm.
Semizotunun yapraklarnn sinir sistemi zerinde de etkisi bulunduu; is
kelet kaslarn gevettii, kaslarda istem d kaslmalar giderdii tespit edil
mitir. Bazen bitkileri kaynatmak ile etkisinin kaybolduunu dnrz. Bir
almada semizotu yapraklar su ierisinde 3 saat kaynatldktan sonra yo
unlatrlarak, deneysel olarak sinir harabiyeti oluturulan deney hayvan -
larna uygulandnda, sinirleri koruyucu (nroprotektif) etkisi bulunduu
gsterilmi. Yani semizotu yemeinin suyunu tketmek de son derece yararl.
Aratrclar bitkinin bu etkisini vcuttaki antioksidan enzimlerin etkinliini
kuvvetlendirerek gsterdii savn ortaya atyor. Bir baka almada, yine su
ile uzun sreli (9 saat) kaynatlarak hazrlanan polisakarit ztnn, diyabetik
deney hayvanlarnda kan ekerini belirgin bir ekilde drd gzlenmi.
Semizotu yapraklarnn 1 5 dakika kaynatlmas ile hazrlanan ayn (yzde
S'lik), astm hastalarnda bronlar geniletici etkisinin ayn amala kullanlan
teoflin kadar kuvvetli olduu, ancak etki sresinin daha ksa srd bildi
rilmektedir. Yaplan baka bir deneysel almada, hem sulu, hem de alkoll
ztnn hayvanlarda lser oluumunu belirgin bir ekilde nledii tespit
edilmitir.
Gerek deneysel ve gerekse klinik almalar ile etkinlii ortaya konulan se
mizotunun sulu ztnn, yksek miktarlarda uzun sreli (kronik) uygulan
mas ile bile herhangi bir yan etki ya da toksisite gzlenmemi.
Sonuta, semizotunun hem salata olarak pimemi halde, hem de yemek
olarak piirdikten sonra farkl yararlar bulunduu grlyor. Gnlk beslen -
me programlarmzda layk olduu yeri almasn neririm.

92
 BAG I I KL I G I G LE N D RME

Yulaf ve Krmz Reishi Mantarn n

Temel Bi leeni Beta-g l u kan
Ba kl Glendiriyor

Doa, baklk sistemi zerinde etkili olabilen zengin seenekler sunmaktadr.

Bu seenekler arasnda "beta-glukan" nemli bir yer tutmaktadr. Beta-glukanlarn
baklk sistemini kuvvetli uyarc zelliklerinin yan sra kanser, mikrobiyal en
feksiyonlar, diyabet ve yksek kolesterol tedavisinde etkili olabileceini ortaya ko
yan ok sayda bilimsel alma bulunmaktadr. Baklk sistemi zerindeki etkisi
vcudun kendi savunma elemanlarnn uyarlmas suretiyledir. Bu bakmdan sk
sk souk algnl ya da gribe yakalananlar, youn ve stresli alma temposu olan
kiiler ve bilhassa 40'l yalarn zerinde olanlar tarafndan kullanlmas saln
korunmas bakmndan yararl olabilmektedir. 6 ya zeri ocuklarda da dk
miktarlarda kullanlmas nerilmektedir. Ancak baklk sistemi yetersizliine
bal hastal olan kiilerde, hekim nermedike kullanlmamas yerinde olacaktr.
Beta-glukanlar doada yaygn olarak bulunan bir madde grubudur. Tahllarda,
bilhassa yulafta bol miktarda bulunur. Suda znen lif yapsnda olup kalnba
rsaklarda ierek kitle oluturmakta, safra ve yalar emerek kolesteroln kana
karmasn engellemekte ve dolaysyla da kolesteroln dmesini salamaktadr.
Bu nedenle, saln korunmas iin beta-glukan tayan yulaf rnlerinin kullanl
mas, Amerikan Gda ve la Dairesi (FDA) gibi resmi salk kurumlar tarafndan
da vurgulanmaktadr. Beta-glukanlarn bir baka kayna ise mantar ve mayalarn
hcre duvardr. Mesela, baklk sistemini uyarc ve kanser tedavisinde yararlar

93
 ile bilinen, Japonya ve in gibi Uzakdou lkelerinin nl "shiitake mantar"nn
(Lentinus edodes) etkili bileenleri olan lentinanlar da beta-glukan yapsndadr. Bu
madde Japonya'da mide ve kolon kanserlerinin tedavisinde klinik olarak denen
mek zere onay almtr. Uzakdouda lmszlk mantar olarak bilinen "krmz
reishi"nin (Ganoderma lucidum) de temel etkinli bileeni beta-glukandr. lke
mizde ila halinde eczanelerde bulunan beta-glukan, bildiimiz ekmek mayasnn
(Saccharomyces cerevisiae) hcre duvarndan elde edilerek saflatrlmtr.
Beta-glukanlar farkl kaynaklarda, farkl molekl byklne sahip yap
lardadr. Temel yap olarak 1 -3 bal beta-glikoz birimlerinden meydana gel
mektedir. Yaplan almalar, tbbi etki bakmndan 1 - 3 bal ana yapya belirli
aralklarla 1 -6 beta-glikoz balanmas ile daha etkili olduunu, daha ileri saf
latrma ile 1 -6 bal olanlarn, baklk sistemi zerinde en yksek etkiye
sahip olduunu ortaya koymutur. Dier taraftan, yeterince saflatrlmam
beta-glukan ztlerinde bulunan proteinlerin, hassas kiilerde alerjiye yol aa
bilecei bildirilmektedir. Ancak saflatrlm beta-glukanlar az yoluyla uy
gulandnda herhangi bir olumsuz etki gzlenmemitir. Bu bakmdan tedavi
de kullanlacak rnlerin yksek saflkta olmas hem daha yksek bir etkinlik,
hem de gvenilirlii bakmndan nemli bir husustur. Bu zelliklere sahip
beta-glukanlarn ila statsnde olduunu ve eczanelerden alnmas gerektii
ni unutmamak gerekir. Yapsnn beta-glikoz birimlerinden olutuuna bakp
da eker hastalarnn kan ekerini ykseltecei eklinde bir endieye kaplma -
sna gerek yok. nk beta-glukann glisemik indeksi dktr ve yukarda
da belirttiim gibi, tam tersi yani kan ekerini drc etkisi bulunmaktadr.

NERiLER / UYARILAR

Beta-glukan tableti satn alrken etiketinde nelere dikkat edilmeli?

Eczanelerde Salk Bakanl tarafndan onaylanm beta-glukan tayan rn
bulunuyor. 1 O miligramlk kapsller halinde pazarlanm.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Baklk sistemini desteklemek iin sonbahar ve k mevsimlerine girerken, 45
gn sresince gnde 1 -2 kapsllk krler uygulanmas yeterlidir. Kanser teda
visinde nerilebilecek 50 miligramlk ambalajlar eczanelerde bulunmaktadr. Kr
mz reishi mantar rnlerini kesinlikle internetten satn almaynz, eczanelerden
kalitesine gvenilir rnleri satn almaldr. Beta-glukann suda g znmesi
nedeniyle krmz reishi ile ay hazrlanmasnda uygun yntem seilmelidir. Aksi
takdirde beta-glukan yeterli miktarda alnamaz.

94
 Sarmsak Kan n Antioksidan
Kapasitesi n i Artryor

Sarmsak, sadece yemeklerimizin vazgeilmez bir lezzeti olarak deil, in

san sal bakmndan da nemli bir deva olarak yzyllardr kullanlmakta
dr. Bilimsel almalar kalp ve damar sistemi iin faydal (tansiyon drc,
phty nleyici, kan sulandrc, kalp krizini nleyici), kan ekerini drc,
karacieri koruyucu, baklk sistemini destekleyici, kanserlerden koruyucu,
mikroorganizmalar ldrc etkileri bulunduunu ortaya koymaktadr. Sar
msan bu yararlarnn antioksidan etkisine bal olduu ileri srlmektedir.
Yrtlen baz almalarda, eitli sarmsak formllerinin (yalandrlm sar
msak, sarmsak ya vb) kt kolesteroln (LDL), daha zararl ekli olan ok
dk younluklu kolesterole (VLDL) oksitlenmesini nledii gzlenmitir.
Sarmsan, serbest radikallerin hasarn nleyici (antioksidan) etkisini
gsteren eitli deneysel almalar bulunuyor. Bilimsel evrelerde bu etki
den sorumlu bileen olarak allisin gsteriliyor. Bu bileik sarmsak ezildiinde
allinaz enzimi ile temasa geen alliin'in dnm ile meydana geliyor. Yani
sarmsan etkili olabilmesi iin "allisin'' oluumu art. Ancak eitli ekillerde
ilemden geirildikten sonra sarmsan antioksidan etkisindeki deiimleri
inceleyen bir bilimsel almann sonular zihinleri kartryor.
Sz konusu almada allisine dnm salayan enzim olan allinaz par
alamak amacyla sarmsak dilerinin bir miktar kaynatlyor, dier bir ksm
mikrodalga ile piiriliyor ve bir ksmnn ise turusu (pH 3,S'dan asitlik vasatta
bu enzim paraland iin) hazrlanyor. Bu ilem grm sarmsan anti
oksidan etkisi, ilem grmemi taze sarmsak ile karlatrldnda antioksi
dan etkinin ilem grenlerde biraz azalmasna karlk devam ettii grlm.
Mikrodalga frnda piirilen sarmsan oksijen radikalleri, turusu yaplan
sarmsan ise peroksi radikalleri zerindeki etkinlii bir miktar azalm. Yani
sarmsan antioksidan etkisi iin allisine dnme gerek yok, ierisindeki
dier kkrtl bileenlerin de antioksidan etkiye katklar bulunuyor. Sanlar
zerinde yrtlen baka bir almada ise ham sarmsak ve 20 dakika kayna
tlm sarmsan kolesteroll gdalar ile beslenen hayvanlarda kan lipit seviye
lerini belirgin bir ekilde azaltt gzlenmi.

95
 lkemizde yaplan bir klinik almada, 1 7 salkl gnllde eczanelerde
satlan standart bir sarmsak tabletinin 30 gn sre ile gnde 4 adet (sabah iki,
akam iki) verilmesi ile kan lipit deerleri zerindeki (trigliserit, total koleste
rol, iyi kolesterol ve kt kolesterol) subakut etkileri incelenmi. Gnlller,
yksek tansiyon, yksek kolesterol gibi sreen kalp ve damar rahatszlklar
ya da diyabet tehisi konulmam ve herhangi bir tedavi uygulanmayan kiiler
arasndan seilmi. Yaplan almada 30 gnlk uygulama sonucunda sarm
sak tabletlerinin, kan serumunun toplam antioksidan gcn artrd, buna
karlk kan lipit deerleri (toplam kolesterol, trigliserit, iyi kolesterol ve kt
kolesterol) zerinde etkisiz kald gzlenmi.
Sarmsak dilerinin antioksidan etkisine bal olarak, zellikle kalp ve da
mar ilevleri zerindeki etkinliini ortaya koyan ok sayda deneysel ve klinik
alma mevcut. Bu almalarn byk ounluunda yukardaki bulgulardan
farkl olarak allisinin balca etkili bileen olduu, kt kolesterol, total lipit
ve trigliserit seviyelerini drd gsterilmi. phesiz, bu farkl bulgulara
bakarak kiiler farkl grler ileri srebiliyor; kimisi sarmsak etkisiz derken,
kimi etkili diyebiliyor. Kanaatimce bu tip bulgulara bakp zihninizi kartr
mak yerine, salkl bir gda olan sarmsak rnlerini mmkn olduunca ok
kullanmanzda yarar gryorum.

96
 Sa l n Korunmas nda'.
Su Yosunlar n n Etkisi

Giderek artan dnya nfusunu besleyecek alternatif kaynaklar arasnda en

ok dikkati ekenlerden biri de zengin protein ve vitamin ieriine sahip su
yosunlar. Durgun tatl sularda, ak hava su depolarnda veya gletlerde ya da
denizlerde oluan bu mikroalgler arasnda spirulina trleri ve klorella trleri
u an piyasada en popler olanlar. Protein ve vitaminlerin yan sra tad
karotenoitler, klorofller, mineraller ve renk maddeleri (pigmentler) nedeniyle
eitli amalar ile insan salnda yararl olduu gerekesi ile pazarlanyor.
Peki, bu iddialardan ne kadar bilimsel, ne kadar gerek d?

Spirulina nedir? Etkili mi yoksa riskli mi?

Bu mikroalgler arasnda spirulina (Arthrospira platensis ve A.maxima) tr
leri Amerika Birleik Devletleri uzay aratrmalarnda NASA tarafndan astro
notlarn beslenmesinde baar ile uygulanmas nedeniyle dikkati ekti. yzde
70'e varan zengin protein ierii dnda tad vitaminler [B- 1 2 vitamini,
provitamin A (beta-karotenler), tokoferoller (E vitamini)] , eitli mineraller
bilhassa demir, fenolik asitler ve gama linolenik asit gibi vcudumuz iin ge
rekli bileenleri tamaktadr. Mavimsi rengini veren pigmentler "fkobilinler"
(fkosiyanin ve allofkosiyanin), bilirubin gibi safra pigmentlerinin yapsna
yakn yapda olup proteinler ile kompleks oluturmutur (fkobiliprotein).
Spirulina zerinde yrtlen deneysel (deney hayvan ya da hcre kltr
lerinde) almalarda elde edilen bulgulara dayanlarak eitli kullanm ne
rileri yaplmaktadr: Virs enfeksiyonlar ve alerjilerin tedavisi, baklk d
zenleyici, kolesterol drc, antioksidan ve karacier koruyucu.
Yapsnda bulunan "kalsiyum spirulan" ad verilen slfatlanm pokisaka
ritlerin baz membran virslerinin geliimini engelledii, virslerin konak
hcre iine szmasn nledii deneysel (in vitro ve in vivo) olarak tespit edil
mitir. Bu virsler arasnda uuk virs [herpes simplex virs- 1 (HSV- 1 ) ] ,
grip etkeni influenza A virs, kzamk virs, kabakulak virs, sitomegalo
virs ve AIDS etkeni HIV- 1 virs bulunmaktadr. Ancak bu bulgular deney-

97
 sel olduu iin insanlarda ne derecede etkili olabileceini ortaya koyabilecek
klinik almalara ihtiya bulunmaktadr. Renkli bileenleri olan fkosiyanin
pigmentleri, antioksidan olarak peroksil radikalleri zerinde etkilidir. Bu bile
enin antioksidan etkisine bal olarak, sanlarda karacier toksinlerinin za
rarlarna kar koruyucu etkisi tespit edilmitir.

Spirulina ve kronik yorgunluk ikayeti

Spirulina'nn zengin besleyici ierii nedeniyle vcudun yksek enerji ih
tiyacn karlamak zere, bilhassa ok sayda kiinin ikayeti olduu "kro
nik yorgunluk'' sendromuna kar pazarland grlmektedir. Teorik olarak
deerlendirildiinde, ierdii bileenlerden polisakaritlerin (glikojen gibi) ve
gama linolenik asidin, insan hcreleri tarafndan kolaylkla emilerek enerjiye
dntrlebilecei, ayrca barsaklarda yararl laktik bakterilerin geliimi
ni artrmak suretiyle de vcutta B-6 vitamini sentezini salamas suretiyle bu
enerji artna katkda bulunmas beklenmektedir. Ancak 2007 ylnda yaym
lanan bir bilimsel klinik almada (plasebo kontroll ve randomize), gnde
3 gram spirulina verilen kronik yorgunluk ikayeti olan gnllerde, bo ila
verilen gruba oranla herhangi bir iyileme grlememitir.

Kullanm riskli mi?

Yaplan gvenlik almalarnda herhangi bir yan etki tespit edilememi
tir. Ancak alerjik kiilerde, hamile ve emzirenlerde kullanmndan kanlmas
nerilmektedir. Spirulina kullanm ile karlalabilecek en nemli sorun rn
kalitesine bal olarak ortaya kmaktadr. Spirulina'nn retildii havuzlara ya
da su kaynaklarna ar metal bulamas nemli bir risk oluturmaktadr. Bu
nedenle kullanlan rnn gvenilirlii son derece nemlidir. Spirulina'nn
gnlk kullanlmas nerilen miktar tam olarak bilinmemektedir; bu nedenle
ok geni bir aralkta 250 mg ile 5.000 mg arasnda kullanlmas nerilmektedir.
Sonu olarak, spirulina ile ilgili olarak ortaya atlan kullanm nerileri baz
deneysel bulgulara dayanmaktadr. Dolaysyla insanlarda hangi miktarlarda
ve ne kadar sre ile kullanldnda etkili olabileceini gsteren klinik al
malara gerek duyulmaktadr. Ancak imdiye kadar yukarda bahsettiim kalite
sorunlarna bal ortaya kabilecek riskler dnda, vcut iin zararl bir du
rum sz konusu deildir. Bu nedenle, durumun bilincinde olarak kullanlma
snda bir saknca yok gibi grlyor.

98
NERiLER I UYARILAR:

Spirulina tableti/kapsl satn alrken nelere dikkat edilmeli?

Spirulina ya da dier yosun rnlerinde en nemli sorun kalitedir. Ucuz ve temini
kolay bir rn olmasna ramen, baz kapkac diye tanmlayabileceimiz kiile
rin krlardan srgan gibi koyu yeil renkli yapraklar toplayp kurutup spirulina ya
da dier yosun rnleri olarak pazarladn gryoruz.
Bir dier nemli husus ise yosunlar havuzlarda yetitirildiinden, havuzlarn hij
yen koullarnn uygunluu . Bildiiniz gibi durgun sularda kolaylkla organizmalar
reyebilmektedir. Eer havuzda gerekli nlemler alnmamsa yosun, salnz
iin tehlikeli olabilecek mikroorganizmalar ile temas edebilecektir. Yine havuz
larda kullanlan suyun kalitesi ve zellikle mineral ierii nemlidir. Su ierisinde
insan sal iin tehlikeli ar metallerin (kadmiyum, civa, kurun vb) bulunma
mas gerekir. Dolaysyla retici firmann gerekli analizleri yapp yapmadn sor
gulamanz neririm.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Besleyici zellii sz konusu olduundan tablet, kapsl gibi ila ekillerinde ya
da katkl gda rnleri eklinde eitli formlarda pazarlanmaktadr. Bu rnler
iin kesinlemi bir miktar nerisi bulunmamaktadr. Piyasadaki rnler 250 mi
ligram ile 5 gram arasnda deimektedir.

99
 Klorella Al rken Kaliteye Dikkat!

Popler olan bir baka tatlsu mikroalgi ise 'klorella' ( Chlorella vulgaris,
Chlorella pyrenoidosa). Bu yeil tek hcreli algler, balklarn balca besinlerini
oluturuyor (ftoplanktonlar). Protein bakmndan zengin. Ayrca klorofil, e
itli karotenoitler ( astaksantin, kantaksantin, flavoksantin, loraksantin ve vio
laksantin) ve ksantofl (ekinenon) tayor. Piyasadaki klorella rnlerinin ba
klk sistemini destekledii, kanserlerin yaylmasn nledii, yksek tansiyon
hastalarnda tansiyonu drd, fbromiyalji ve lseratif kolitlerde tedaviye
yardmc olduu ileri srlmektedir. rnn bilhassa Japonya ve Amerika Bir
leik Devletleri'nde popler olmasna karlk, yarar konusunda bilgiler daha
ok deney hayvanlar zerinde yrtlen deneysel bulgulara dayanyor. Ayrca
az da olsa insanlar zerinde yrtlen baz almalar bulunuyor.

Klorella fbromiyalji hastalarnda etkili mi?

Fibromiyalji, "yumuak doku romatizmas" olarak da adlandrlan, zel
likle srt, boyun, omuzlar ve kalalarda belirgin ve yaygn kas-eklem ars,
yorgunluk, sabah tutukluu gibi ikayetler ile seyreden, sreen bir kas iskelet
sistemi hastal. Her yata bilhassa 30-60 yalar arasnda grlebilir. Kadn
larda, erkeklerden daha sk grlmektedir. Fibromiyalji iin kesin olarak etki
li olabilecek bir tedavi ekli bilinmiyor. eitli ilalar (ar ve yang gidericiler,
depresyon ilalar, vb ), hafif egzersizler, fizik tedavi uygulamalarnn yan sra
yoga gibi meditasyon yntemleri neriliyor. Bu grup hastalar iin nerilen
beslenme programlarnda vitamin ve mineral ieriine nem veriliyor. Do
laysyla zengin ierii ile klorella, fbromiyalji hastalar iin ideal bir besin
gibi grlyor. Klorella preparatlarnn, insanlarda orta derecede fbromiyalji
sendromu vakalarnda etkinliini tespit etmek zere yrtlen bir almada,
iki ticari preparat; gnde 1 O gram klorella tablet ya da 100 ml sv klorella 2 ay
sre ile 20 fbromiyalji hastasna uygulanm. Sre sonunda yaplan deerlen -
dirmelerde, hastalarn yzde 39'u ikayetlerinin azaldn bildirirken, yzde
33' herhangi bir deiiklik hissetmediklerini, yzde 28'i ise ikayetlerinde
art olduunu ifade etmi. Bu almann sonularnn bilimsel olarak gve
nilirlii az, nk byk lde kiilerin beyanlarna dayanyor. Dolaysyla

1 00
daha ayrntl ve bilimsel parametrelere uygun olarak deneylerin tekrarlan -
mas gerekmektedir.

Klorella ve baklk sistemi

Klorella'nn baklk sistemi zerinde etkisini deerlendirmek zere, bi
limsel kriterlere (randomize, ift-krl, plasebo kontroll) uygun olarak 50 ya
zerinde salkl 1 24 kii zerinde bir alma yrtlm. Baklk sistemi
zerinde etkinlii tespit etmek amacyla farkl bir deney plan uygulanm. Klo
rella tabletler 28 gn boyunca uygulanrken (gnde 200 veya 400 mg), 2 1'inci
gn gnlllere grip as yaplm. Sre sonunda gnlllerin kannda grip
etkenine kar gelien koruyucu maddelerin (antikor) miktarnda art olup
olmad incelenmi. Deney sonucunda klorella'nn belirgin bir antikor art
salayamad tespit edilmi. phesiz bu alma sonularnn klorella'nn ba
klk sistemi zerinde etkili olmad eklinde yorumlanmas hatal olacak
tr. nk baklk sistemi zerinde etki, farkl mekanizmalara dayanmak
tadr. Dolaysyla bu konuda daha ayrntl almalara gerek duyulmaktadr.

Klorella ve yksek tansiyon

Bilimsel kriterlere uygun olarak 24 hafif ve orta derecede yksek tansiyon
hastasnda yrtlen 2 ay sreli bir almada, baz hastalarda kan basncn
drd, bazlarnda ise daha kararl hale dntrd bildiriliyor.
Piyasada 200-500 mg'lk kapsl, tablet, toz formlasyonlar pazarlanyor.
Fazla miktarda alndnda herhangi bir risk bilinmemektedir. Ancak K vita
mini bakmndan zengin olmas nedeniyle, kan sulandrc ya da phtlamay
engelleyen ila (coumadin) kullananlarda, phtlama zamann uzatabilir. Do
laysyla bu kiilerin burun kanamas veya ciltte sk sk morarmalar olumas
durumunda dikkatli olmas, klorella kullanmn kesmesi gerekir. Dier taraf
tan, deney hayvanlarnda kanser tedavisinde kullanlan 5-flurourasil'in, baz
yan etkilerini hafifletebilecei ynnde tespit edilen bulgularn, insanlarda ne
derecede uygulanabilecei bilinmemektedir.

NERiLER I UYARILAR:

Klorella tableti/kapsl satn alrken nelere dikkat edilmeli?

Klorella da dier yosun rnlerinde olduu gibi kalite sorunu bakmndan riskli
olabilmektedir Ucuz ve temini kolay bir rn olmasna ramen, baz kapkac
diye tanmlayabileceimiz kiilerin krlardan srgan gibi koyu yeil renkli yap-

1 01
 raklar toplayp kurutup klorella ya da dier yosun rnleri olarak pazarladn
gryoruz.
Yosunlar havuzlarda yetitirildiinden, bir dier nemli husus ise havuzlarn hij
yen koullarnn uygunluu. Bildiiniz gibi durgun sularda kolaylkla organizmalar
reyebilmektedir. Eer havuzda gerekli nlemler alnmamsa yosun salnz
iin tehlikeli olabilecek mikroorganizmalar ile bulak olabilecektir. Yine havuz
larda kullanlan suyun kalitesi ve zellikle mineral ierii nemlidir. Su ierisinde
insan sal iin tehlikeli ar metallerin (kadmiyum, civa, kurun vb) bulunma
mas gerekir. Dolaysyla retici firmann gerekli analizleri yapp yapmadn sor
gulamanz neririm.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Tablet/kapsl halinde 200-500 miligramlk dozlarda, ya da klorella katkl gda
rnleri halinde bulunabilmektedir. Kaliteli rnler ile ilgili fazla miktarda alnmas
durumunda herhangi bir risk bildirimi bilinmemektedir. Ancak baz klorella trleri
K vitamini bakmndan zengin olduundan, kan sulandrc ila kullanan kiilerde
ilacn etkisini azaltaca iin dikkatli olunmaldr.

1 02
 KALP VE DAMAR SAG LI G I

. .

Zencefil i n Odem G iderici Etkisi

Yksek kolesterol tayan diyetle beslenen sanlarda, diyetine zencefil kat

lan grupta yksek kolesterol, ateroskleroz ve dier damar hastalklar geliimi
riskinin, zencefil katlmayan kontrol grubu hayvanlara gre ok daha azald,
etkinin kolesterol ilac verilen grup kadar belirgin olduu tespit edilmi. Yap
lan almalarda, kan phtlamasn engelleyen ilalar ile (warfarin) herhangi
bir olumsuz etkileme de tespit edilmemi. 12 salkl gnllye 1 hafta sre ile
phtlama engelleyici ila ile birlikte gnde 400 mg (3 eit miktara blnm
halde) zencefil verilmesi ile kann phtlama zelliklerinde tehlike yaratabi
lecek herhangi bir art gzlenmemi. Yaplan bir dier almada ise gnde 1
gram zencefil ile birlikte baz tansiyon ilalarnn ( 10 mg nifedipin) verilmesi
nin daha iyi bir etki salayabilecei nerilmektedir.

Derin ven trombozu

Uzun sren otobs, uak vb seyahatlerde oumuzu en ok rahatsz eden
hususlardan biri sanrm uzun sreli hareketsiz kalmaya bal bacaklardaki
ime; bilimsel ad "venz trombo-embolizm" olan durum. Hatta bu durum
1 980'lerin sonlarnda uaklardaki ekonomi snfnn dar koltuk aralarna iza
feten "ekonomi snf sendromu" olarak adlandrlm. Uakta basncn d
mesi ve uzun sre hareketsiz kalmaya bal olarak, kann yapsnda baz dei
iklikler meydana geldii tespit edilmi; bilhassa phtlama riskinin artmasna
bal olarak da "derin ven trombozu" riski sz konusu olabiliyor. Bir almada
derin ven trombozu vakalarnn yzde 66'snn, 4 saati aan uularda meyda
na geldii ortaya konmu. Yaplan n almalarda zencefil ile piknogenol (bir

1 03
 am cinsinin kabuklarndan elde edilen kuvvetli bir antioksidan) karm bir
tescilli formlasyonun, derin ven trombozu riskini nemli lde azaltabildii
gsterilmi. Karmdaki her iki bileenin de kann phtlamasn nleyici ve
dem giderici etkilerine bal olarak yararl olmas mmkn.

1 04
 Kronik Kalp Yetmezlii Tedavisinde . .

Al Ozt

Al yapraklar, iekleri ve meyvelerinden hazrlanan ila formlasyonla

rnn Almanya gibi baz Avrupa lkelerinde kalp hastalklarnda reetelendii,
Amerika Birleik Devletleri'nde ise en ok satlan bitkisel rnler sralamasn
da st sralarda yer ald bildirilmektedir. Yaplan almalar, al ztlerinin
"ikinci derece kalp yetmezlii" tedavisinde etkili olduunu ortaya koymaktadr.
Farkl al formlasyonlarnn, farkl srelerle (3-26 hafta aras) uygulan
mas ile kronik kalp yetmezlii hastalar zerindeki etkisinin incelendii bi
limsel nitelikte klinik almalarn deerlendirildii bir meta analiz almas
da ahn etkinliini destekliyor. Toplam 1 . 100 hastada yrtlen ve standar
dize edilmi (prosiyanidinler) al formlasyonlarnn kullanld 14 klinik
almann sonular, iki ayr uzman tarafndan tamamen bamsz olarak de
erlendirilmi. almalarn sonucunda, al formlasyonlarnn idrar artrc
ilalar (4 alma) veya tansiyon drc ilalarla (ACE inhibitrleri) (3 a
lma) birlikte uygulanmas ile bo ila verilen hastalara gre, istatiksel olarak
daha belirgin ekilde bir yarar bulunduu gze arpmaktadr.
Vurgulanan bir dier nemli husus ise bu bitkinin son derece gvenilir ol
duu, herhangi bir risk olaslnn son derece dk olduu. Baka bir alma
da da kalp yetmezlii hastalarnn kulland digoksin gibi ilalar ile herhangi
bir etkilemesi bulunmad bildirilmektedir. Hayvan deneylerinin sonularna
baklarak kan sulandrc ve tansiyon drc baz ilalar ile olas bir etkile
meye dikkat ekilmesine karlk, bu konuda dorulayc klinik alma bulun
mamaktadr. Sonu olarak, kalp yetmezlii hastalarnn tedavisine destek olmak
zere ilalar ile birlikte al formlasyonlarnn kullanlmas nerilmektedir.

NERLER / UY ARILAR:

Al zt satn alrken nelere dikkat edilmeli?

Al ztnn standart olmasna dikkat edilmelidir. Etkili olabilmesi iin al yap-

1 05
 rak ve ieklerinden elde edilen ztn, 3 ,5-39,6 miligram hiperozit zerinde
hesaplanm total flavonoit veya 30-338 miligram proantosiyanidin tamas is
tenir. Tabii konu kalp gibi hayati bir organ olunca kullanlan rnn kalitesi son
derece nemli!

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Standart al zt tayan ila formllerinin eczanelerden temin edilmesi gere
kir. Gnlk nerilen miktar 1 60 miligram ile 1 .800 miligram arasnda deimek
tedir. Bu miktar gn ierisine blnerek alnr. Etkisinin hafif olmas nedeniyle
yararl olup olmadn anlayabilmek iin en az 6-8 hafta kullanlmas gerekir. Za
ten al ztnn etkinlii ciddi kalp yetmezlii ikayetlerinde yeterli olamamak
tadr. Bu bakmdan hafif ve orta derecede vakalarda nerilmektedir. Bu konuda
Amerikan Kardiyoloji Birlii'nin nerisi, birinci ve ikinci derece kalp sorunlarnda
kullanlmas eklindedir. Kalp ilac kullananlarda dier ilalarn etkisini kuwetlen
direbilecei gznne alnmaldr. Bunun dnda yan etki riski dktr.

1 06
 . .

Domates Ozt
Tansiyonu Dryor

Yksek tansiyon en yaygn grlen hastalklardan biridir. Dnya Salk

rgt, dnyada yaklak olarak bir milyar kiinin eitli derecelerde yksek
tansiyon belirtileri gsterdiini bildirmektedir. Belirtilerin kontrol altnda tu
tulabilesi iin ounlukla iki veya daha fazla ilacn birlikte kullanlmas, ayrca
gerek beslenme ve gerekse yaam ekline ynelik baz nlemlerin alnmas zo
runlu. Ancak tansiyon drc ilalarn byk birounluunun kullanm
sresi ierisinde yol at eitli yan etkilere bal olarak, hastalarda taham
mlszlk ortaya kabilmektedir.
Doal antioksidanlarn, zellikle damar ilevleri zerindeki etkisine bal
olarak, son yllarda kalp ve damar hastalklarnda gerek koruyucu ve gerekse
tedavi edici olarak yaygn kullanldn oumuz biliyoruz. Antioksidanlar
bakmndan zengin meyve ve sebzelerin dzenli kullanlmasna bal olarak
kan plazmasnda antioksidan seviyesinin ykseldiini ve buna bal yksek
tansiyon seviyesinde dme salanabildiini ortaya koyan bilimsel almalar
bulunmaktadr. Domates ve domates rnleri, alfa-tokoferol, folat, flavonoit
ler ve bilhassa karotenoitler (beta-karoten, ftoen, ftofluen) gibi nemli anti
oksidanlar bakmndan zengindir. zellikle domates, en kuvvetli antioksidan
karotenoitlerden biri olan likopen'in balca kaynaklarndan biridir. Bu bile
enlerin teker teker veya birlikte aterosklerozun en nemli etkenlerinden olan
lipoprotein ve vaskler oksidasyonu nledii, homosistein, platelet kmelen
mesini engelledii ve kan basncn drd bilinmektedir.
Tip- 2 diyabet hastalarnda domates suyunun kullanlmas ile plazma liko
pen seviyesinde gzlenen belirgin arta bal olarak, kt huylu kolesteroln
(LDL) oksitlenerek damarlar iin zararl rnlere dnmnn belirgin bir
ekilde azaltlabildii gzlenmitir. Bilimsel nitelikte bir baka klinik alma
da ise domates zt kapsllerinin ar olmayan yksek tansiyon vakalarnda
etkili olduu bildirilmektedir.
Yeni yaymlanan bir bilimsel almada ise 46-66 yalar arasnda 54 orta
derecede yksek tansiyon hastasna, 6 hafta sresince ierii belli zel bir do-

1 07
 mates zt tayan kapsl ya da ayn grntye sahip bo ila (soya ya) ve
riliyor. Domates zt deyince aklmza dolates salas ya da ketap gelebilir;
ancak bu ztn bileimi farkl. Domates ekirdeklerinden zel suretle elde
edilen domates ya ierisinde znm domates bileenlerini tayor. 250
mg'lk kapsl ierisinde; likopen (yzde 6), beta-karaten (yzde 0. 1 5), ftoen
ve ftofluen (yzde 1 ) , E vitamini (yzde 2) bulunuyor. alma srasnda bo
ila verilen grubun kannda da, muhtemelen yedikleri domates nedeniyle, li
kopen deriiminin bir miktar artmasna karlk kan basnc deerlerinde bir
dme gzlenememi. Yani domates yemekle kan plazmas likopen seviyesinde
gzlenen art, tansiyonu drmek iin yeterli olmuyor. Daha nce yrtlen
almalarda likopenin tek bana uygulandnda tansiyon drc etkili
bulunmamasna karlk, "domates ztnn etkili bulunmas': muhtemelen
domates ierisindeki antioksidan bileenlerin birlikte daha kuvvetli etki gs
termesi ile aklanabilir. Dier olas etkenler, domatesin tansiyon kontrolnde
rol oynayan potasyum bakmndan zengin olmas ya da ierdii polifenolik
bileenler olabilir.
Bu almann sonular, domates yiyerek deil ama daha younlatrlm
likopen ieriine sahip domates ztlerinden hazrlanan ilalarn yksek tan
siyon hastalarnda tansiyonun drlmesi iin yararl olabilecei konusunda
nemli ipular veriyor. Daha fazla sayda yksek tansiyon hastasnda, daha
uzun sreli ve farkl miktarlarda uygulandnda, salanan yararn artp art
mayacan ortaya koyabilecek klinik almalara ihtiya var. zellikle hasta
nn kulland tansiyon drc ilalar ile birlikte kullanldnda, hastann
tansiyon ilacna olan gereksinimini azaltabiliyorsa bence ok yararl olabilir.
Bylece hastann tansiyon ilac tedavisine olan tahamml artrlabilir.

NERiLER I UYARILAR:

Domates zt Trkiye'de var m? Satn alrken nelere dikkat edilmeli?

almada bahsedilen domates rn lkemizde henz bulunmuyor, ancak
likopen tayan ila formllerinden de benzer etkiler salanabileceini dn
yorum. Bazlarnz "domates, sala yesem daha iyi" d iye dnebilir; ancak kul
landnz salada ya da domateste likopen olup olmadn veya varsa miktarn
biliyor musunuz?

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Genellikle tablet'kapsl eklindeki rnlerden gnde 30 miligram nerilmektedir.

1 08
 Soan, Kalp ve Damar
Hastalklarndan Koruyor

Pimemi soann salmzn korunmasndaki yararlar

Soan ve sarmsak, gerek piirilmi ve gerekse piirilmemi halde Anadolu
yemek kltrnn en nemli elerinden biri, yemeklerimizin vazgeilmez
tad. Sarmsan salmz iin yararlar sk sk tartlrken, kardei olarak ta
nmlayabileceimiz soan ise bilimsel olarak yeterince deerlendirilmemitir.
Halk tedavi kltrnde soann hastalklardan koruyucu etkisi ve tedavi
deeri yzyllardr bilinmektedir. Salk iin yararlarn inceleyen bilimsel a
lmalarda, soann ierisinde bulunan bileenlerden, organik kkrtl bile
ikler (alkil sistein slfoksitler) ve flavonoitlerin bilhassa kersetinin biyolojik
zellikleri dikkati ekmektedir. Soan, gncel bilimsel almalarda kanserler
dahil birok hastaln nlenmesi ve tedavisinde dikkati eken kersetin'in en
yksek miktarda bulunduu kaynaklardan biridir.
Gnlk beslenme alkanlklarnda, batl toplumlarda ortalama yzde 15
doymu ve yzde 8 kadar oklu doymam ya kullanld hesaplanmaktadr.
Yaplan bir bilimsel almada, pimemi soan ierisinde bulunan etkili bile
enlerin, doymu yalarn kalp ve damar sistemi zerinde yol aabilecei ha
sar nlemeye yeterli olup olamayaca incelenmi. Erkek ve dii kark grup
lar halinde domuzlarda yrtlen deney sonucunda, pimemi soann kan
plazmasnda yemek sonras total gliserit miktarn yzde 15 kadar drd,
ancak lipoprotein seviyesi zerinde bir etkisi bulunmad tespit edilmi. Gli
serit miktarnda salanan bu azalma, yenilen soann miktarna ve cinsiyete
bal olmakszn gzlenmektedir; yani ok soan yenilmesi ile belirgin bir art
salanamamaktadr.
Soan zerinde yrtlen deneysel almalardan bir dierinde ise yzde
10 ya oranna sahip bir diyet ile beslenen dii domuzlarda "pimemi soa
nn" vcutta yalanmay azaltc, baklk sistemini kuvvetlendirici, antiok
sidan ve kan phtlamasn dzenleyici etkileri bulunduu tespit edilmi. Bu
bulgular da, pimemi soann kalp ve damar hastalklar risklerinin azaltl
masnda ve imanlk tedavisinde yararl olabileceini ortaya koymaktadr.

109
 Bildiiniz gibi Anadolu'da sofralardan taze ya da kuru soan eksik olmaz.
Bu suretle yemekten sonra kanda ya orannn ykselmesinin basit bir ekil
de nlenebilecei, kalp ve damar salna olumlu etkiler yapabilecei deneysel
olarak da ortaya konuluyor. Anadolu'da halkn tedavi kltr haricinde, gnlk
yaamnda srdrd baz alkanlklarn "ne derece doru olduu" yaplan
deneysel almalar ile ortaya konulduka benim hayranlm daha da artyor.

Soan astm krizlerinde etkili olabilir

Taze soan suyunun, halk arasnda ksrk, bronit ve hatta astmda ya
rarl olduu bilinmektedir. Nitekim soan suyundaki kkrtl bileenlerin (ti
yoslfnatlar) broniyal astm krizlerinde etkili olabilecei, kobaylarda yaplan
deneysel bir alma ile de gsterilmitir. Bu almada, soan suyunun astm
krizlerini tetikleyen baz bileenleri basklad (histamin salnm ve 5-lipok
sigenaz yola inhibisyonu) ortaya konulmutur. Bu bulgular destekleyen k
k lekli bir insan almasnda ise 400 mg taze soana edeer alkoll soan
ztnn verilmesi ile astm krizine yol aan ani ve gecikmeli etkenleri bask
lad gzlenmitir. Burada dikkatinizi ekmek istediim nokta, soann pii
rilmeden kullanlmasdr. nk etkili bileen olduu ileri srlen, kkrtl
bileenler s ile paralanmaktadr.

110
 Siyah ikolata Damar Sertlii
Riski n i Azaltabilir

ikolatann insan sal bakmndan yararlar konusunda imdiye kadar

yrtlen almalarda, zellikle siyah ikolatann zengin polifenolik bileik
ierii nedeniyle kalp ve damar rahatszlklarnda yararl olabilecei, baz de
neysel ve epidemiyolojik almalar ile ortaya konulmutur. 1 3 gnll ze
rinde yrtlen bir almada, 14 gn sre ile gnde 100 gram siyah ikolata
tketilmesiyle byk tansiyonda (sistolik) ortalama 5,1 mmHg ve kk tan
siyonda (diyastolik) ortalama 1 ,8 mmHg dme saland bildirilmitir. Bu
deerler olduka nemli, byk tansiyonu 16- 1 7 civarnda olan bir hastada
normalleme salanabilir. Benzer bulgularn daha sonra yrtlen almalar
ile de gzlenmesi, etkinliin bir kant olarak kabul edilebilir. Alman erikin
ler zerinde yrtlen bir almada, katlanlarn drtte birinde tansiyonda
yzde 40'lk bir dme gzlenmi. nl Yale niversitesi Tp Fakltesi arat
rclar tarafndan yrtlen bir almada, siyah ikolatann gebelikte yksek
tansiyon riskini azaltabilecei sonucuna varlmtr.
Amerika Birleik Devletleri'nde yedi niversiteden aratrclarn grev al
d ve ardk olarak yrtlen iki paralel almadan birinde, 2.2 1 7 gnllye
sorgulama ierisinde yedikleri ikolata miktar ve skl sorulmu. Ardndan
koroner arterlerde damar sertlii (kalsifye aterosklerotik plaka) geliimi bilgi
sayarl tomografi ile tespit edilerek, elde edilen sonular bilimsel dereceleme
sistemi ile deerlendirilmi (Agatston skoru). Sonular yorumlandnda, i
kolata tketimi skl arttka damar sertlii riskinde belirgin bir azalma sa
land gzlenmi.
Ayn grup tarafndan yaymlanan ve yalar 25 ile 93 arasnda 4.970 gnl
lde yrtlen bir baka anket almasnda ise ikolata tketme skl art
tka (ayda 1 -3 defa, haftada 1 -4 defa ve haftada 5 defadan fazla) koroner kalp
hastal gelime riskinde belirgin bir azalma gzlemlenmitir.
Yeni yaymlanan nc almada ise herhangi bir ila kullanmayan 22-
28 yalar arasnda 18 salkl gen gnll kullanlm. Birka haftalk uyum
diyeti uygulamasndan sonra bir gruba flavanolce zenginletirilmi kakao, di-

111
 er gruba flavanolce fakirletirilmi kakao tozu ilave edilmi diyet verilmi.
Flavanoller, polifenolik yapda ve kuvvetli antioksidan etkili flavonoit grubu
bitki bileenleridir. Yemei yedikten nce ve sonra (2, 4 ve 6 saat) alnan kan
rneklerinde trigliserit, total kolesterol, kolesterol (HDL, LDL) deerleri iz
lenmi. Sonuta, flavanolce zenginletirilmi kakaolu diyet uygulamasnn,
izlenen kan deerlerinde belirgin bir ekilde azalma salayabildii gzlenmi.
Yukarda bahsettiim almann da sonular daha nceki almalar
destekliyor. Sonu ortada; zellikle siyah ikolata orta derecede kalp ve da
mar hastalklarnda tedaviye yardmc olmak zere "zevkle tketilebilecek'' bir
deva olabilir. Bu arada yediiniz ikolatann kalitesi de nemli. Malum, baz
reticilerin yaratclnn sonu yok! Keiboynuzu tozu, zm pekmezi vb i
kolata diye satlabiliyor.

112
 Kahve Tansiyonu Ykseltir m i ?

Kahve dnyada en yaygn ve en ok kullanlan ieceklerden biri olarak

biliniyor. Genel kan tad ok sayda bileen ierisinde zellikle kafein ve
trevlerinin yksek tansiyon hastalarnda tansiyonu ykselttii ynndedir.
Ancak bu konuda yaplan bilimsel nitelikte klinik almalar tam bir eliki
ortaya koyuyor. Baz almalarda kan basncnda hafif bir ykselme bildiri
lirken, bazlarnda herhangi bir deiiklie yol amad rapor edilmekte. Hat
ta bir baka almada sanlann aksine tansiyonu drd gzlenmi. Bu
tartmalara daha net bir aklama getirebilmek iin, ok yeni bir almada
drt farkl kahve tipinin etkisi, hem deney hayvanlarnda, hem de insanlarda
aratrlm.
ncelenen kahve tipleri Arap kahvesi, Trk kahvesi, Amerikan kahvesi ve
znr kahve. Deneye balanmadan herbirinin kafein miktar llm: en
yksek kafein oran znr kahvede km (yzde 1 5 kadar), daha sonra
Trk usul kahve (yzde 10, 1 ) geliyor. Amerikan kahvesinde yzde 6,4 ve en
dk miktar ise Arap kahvesinde bulunmu (yzde 5,6). Ancak Arap kahvesi
koyu hazrlandndan, daha yksek miktarda kahve kullanlyor. Dolaysyla
da Arap kahvesi iildiinde dier kahve eitlerine gre vcuda iki misli kafein
alnyor.
Aratrmada deney hayvanlar (san), normal tansiyonlu gnlller ve orta
derecede yksek tansiyon hastalar kullanlm. almada sigara imeyen 200
kadn ve 200 erkek gnll yer alm ve almadan iki hafta nceden bala
yarak alma sresine kadar kafeinli baka iecek iilmesine izin verilmemi.
Sanlara az yoluyla uygulandktan ve gnll insanlara da bir byk bardak
kahve iirildikten sonra 2 saat sresince, her yarm saatte bir kan basncndaki
deiim ve kalp hz izlenmi.
Sonu ilgin, kahve verildikten sonra gerek normal tansiyonlu ve gerekse
hafif yksek tansiyonlu gnlllerde ve deney hayvanlarnda bir saat ierisin
de kan basnc ve kalp hznda yzde 10 ile yzde 1 5 aras belirgin bir dme
gzlenmi. Aslnda kahvenin bu etkileri orta derecede yksek tansiyon hasta
larnda daha da belirgin olarak grlm. Aratrclar kahvenin kan basncn
drc etkisinin muhtemelen kahve ierisinde bulunan polifenolik yapdaki

113
 flavonoit grubu bileenlere bal olabileceini ileri sryorlar. Bilindii gibi
flavonoitler, yapsal zelliklerine bal olarak antioksidan etki gsteriyor.

NERLER / UYARILAR:

Kahvenin ekerli veya ekersiz olmas etkisini deitiriyor mu?

Kahvenin ekerli ya da ekersiz olmasnn sz konusu etkileri deitireceini
sanmyorum . Neticede ekerin metabolik etkilerini farkl boyutlarda deerlen
dirmek gerekiyor.

Gnlk tketim miktar ne olmal?

Yukardaki deney bir fincan kahve iilmesi neticesi gzlenen sonular yanstyor.
Eer kiilerin ok fazla kahve iilme alkanl varsa, kan basncn drmesini
beklemememiz gerekiyor.

114
 Yksek Tansiyonlu eker
Hastalarna H ibiskus ay

Piyasada pazarlanan bitkisel aylarn nemli bir ksmnn ierisinde "bam

ya iei" ad ile yer alan bitki, esasnda bildiimiz bamya ile yakn akraba
olmasna karlk gerek grn ve gerekse bileimleri, dolaysyla da etkileri
bakmndan olduka farkl. Bu bitkinin Latince bilimsel ad "Hibiscus sabda
riffa" ve lkemizde yetimiyor, Afrika zellikle Msr kaynakl ve Arap lkele
rindeki ad "karkadeh': Krmz renkli anak yapraklar buruk bir lezzete sahip.
Bu bakmdan ieklerinden hazrlanan ayn ngilizce ad "sour tea'' yani "eki
ay" olarak adlandrlyor. Herhangi bir karkl nlemek iin bitkiyi "kara
bamya iei" olarak isimlendirmek daha doru olacak.
aya zellikle krmz renk vermesi nedeniyle ilave ediliyor, ama daha nce
de bahsettiim gibi krmz rengini veren polifenolik bileenleri nedeniyle an
tioksidan etkili ve bilhassa kalp ve damar rahatszlklarnda yararl olduu ileri
srlyor. Nitekim kalp arpntsndan ikayeti olan bir dostuma nerdiim -
de, sonutan ok memnun kalmt.
Tip II eker hastalarnda en sk gzlenen sorunlarn banda kalp ve damar
sistemi ikayetleri olduu bildiriliyor. zellikle gelimi toplumlarda her drt
eker hastasndan nn bu tip sorunlara sahip olduu grlmektedir. Yk
sek tansiyon hastalnn, eker hastalarnda, eker hastas olmayanlara oranla
iki misli daha yksek olaslkla grld bildirilmektedir. Bu bakmdan, yk
sek tansiyonun, eker hastalarnda balca risk etkenlerinden biri olduu kabul
edilmektedir.
Standardize ztler ile yrtlen klinik almalar, hibiskus ieklerinin
yksek tansiyonu drd ve kan lipit seviyesini dzenlediini ortaya koy
maktadr. Yeni yaynlanan bir dier klinik almada, yksek tansiyonlu eker
hastalar zerindeki hibiskus iei aynn etkisi, siyah ayn ki ile karlat -
rlm. Tansiyonu 160 ve 100 mmHg arasnda olan altm orta derecede yksek
tansiyon hastasna, 1 ay sre ile gnde 2 defa hibiskus ay ya da siyah ay
verilmi. ay hazrlarken bir poet ay, iki bardak kaynatlm su ierisinde
demlendikten sonra, ierisine bir kesme eker atlarak tatlandrlp iilmesi

115
 nerilmi. alma srasnda deneye katlanlarn, dier tip bitki aylarn kul
lanmalarna izin verilmemi.
Deney gruplarnda alt tansiyon deerinin ( diyastolik kan basnc) deime
mesine karlk, st deerin (sistolik kan basnc) 160an 1 12'ye indii, nabzn
ise belirgin bir ekilde dt (5212,2 mmHg'den 34,59,3 mmHg'a) tespit
edilmi. Buna karlk siyah ay verilen kiilerde gerek st tansiyon deeri
nin ve gerekse nabzn belirgin bir ekilde ykseldii (41 ,91 1 .7 mmHg 'dan
47,39,6 mmHg'a) gzlenmi.
Bu almann sonular, daha nce yrtlen iki klinik almann sonu
larn desteklemesi bakmndan nemli. la aratrmalarnda etkinin mm
kn olduunca farkl risk gruplar zerinde tekrarlanmas, sonularn daha
doru deerlendirilebilmesini salayabilmektedir. Bu almada dierlerinden
farkl olarak, eker hastalarnda yksek tansiyon ikayetleri zerindeki etkisi
deerlendirilmi. almada bo ila verilen grup (plasebo) bulunmamasna
karlk dier bilimsel klinik alma kriterlerinin (randomize, ift krl) sa
land grlyor. Ancak sadece tansiyon ve nabz deerlerinin izlenmesi, kan
deerlerinin (sodyum, potasyum ve kan basncnn ykselmesine neden olan
anjiotensin dntrc enzim gibi) izlenmemesi nemli bir eksiklik.

116
 .

Yksek Tansiyon ve Kolesterol iin

Zeytinyapra

Kapsaml epidemiyolojik saha almalarnn sonular etkinlik deerlen -

dirmelerinde son derece nemlidir. Ancak geriye dnk sorgulama (retros
pektif) ya da ileriye dnk izleme (prospektif) ekilde uygulanan bu al
malarn sonular, aklc kurgulanamadnda, bazen olduka tartmal ola
bilmektedir. Bu olumsuz duruma rnek olarak, birka sene nce "vitaminler
tamamen etkisiz" eklinde gndemi igal eden sama sonular gsterebiliriz.
Ancak baz durumlarda ise son derece kymetli bulgular salanabilmektedir.
Mesela, Uzakdoulu toplumlarda yaplan bu tip almalar sonucu "yeil ay"
tketiminin eitli tip kanserler bata olmak zere, birok dejeneratif ve kro
nik hastaln nlenmesinde yararl olabildii tespit edilmitir. Bu n bulgular
daha sonra deneysel olarak da dorulannca, yeil ay tketiminin nemi orta
ya konulmutur. Bir baka etkileyici rnek ise soya izoflavonlardr. Uzakdou
lu kadnlarda menopoz dnemi ikayetlerinin daha hafif seyretmesi gzlemin
den hareketle bu lkelerde ok kullanlan soya rnlerinin etkisi dikkati ek
mitir. Gnmzde soya izoflavonlarndan, menopoz dnemi ikayetlerinin
hafifletilmesinde yararlanlmaktadr.

Akdeniz tipi beslenmenin srr; zeytin

Epidemiyolojik almalar, Akdeniz lkelerinde yaayan toplumlarda
koroner kalp hastalklarnn ve baz kanser tiplerinin daha dk oranda
grldn ortaya koymaktadr. Bu bulgudan hareketle uzmanlar g
nmzde uzun ve salkl yaamak iin ''Akdeniz diyeti" tipi beslenmenin
nemli olabileceini bildirmektedir. Akdeniz diyeti ierisinde yer alan mey
ve, sebze, tahl gibi besinlerin yan sra antioksidan etkili fenolik bileik
ler ve vitaminlerin nemi eitli bilimsel almalar ile de dorulanmtr.
Akdeniz lkelerinde gne ve lman hava koullarna bal olarak yaygn
yetien "zeytin': Akdeniz mutfann da vazgeilmez bir esidir. Dnyada
ki zeytin aalarnn yzde 98 gibi tamamna yakn bir ksmnn Akdeniz
lkelerinde yetitii bildirilmektedir.

117
 zellikle son 1O- 1 5 ylda yaplan bilimsel almalar, zeytinyann sal
mz bakmndan ne kadar nemli olduunu ortaya koyuyor. Ancak zeytin
yapra iin aynsn sylemek pek mmkn deil. nsan sal bakmndan
nemli birok biyolojik etkilere sahip olmasna karlk, daha geri planda kal
mtr. erisindeki oleuropein (sekoiridoid) ve bozunma rn hidroksitiro
zoln kuvvetli antioksidan zellie sahip olduu bildirilmektedir. Yrtlen
deneysel almalar, bilhassa kalp-damar hastalklar zerinde etkinliini orta
ya koyuyor. Tansiyon drc, kolesterol drc, kan sulandrc etkinlii
bilimsel olarak kantlanm. Bu konuda yeni yaynlanan bir klinik almann
sonularndan bahsetmek istiyorum.
Bilimsel ltte (ift krl, randomize, paralel) bir klinik almada zel e
kilde hazrlanan bir zeytinyapra ztnn, birinci kademe yksek tansiyon
hastalarnda etkinlii, bir ila olan kaptopril ile karlatrlm. 2 ay sresince
292 yksek tansiyon hastas gnllden 1 16'sna zeytin zt ve geri kalan
1 16'sna ise kaptopril uygulanm. Sre sonunda hem sistolik, hem de diastolik
kan basncnn, ila verilen grup kadar etkili bir ekilde drlebildii gz
lenmi. Ayn ekilde LDL kolesterolde yzde 20 civarnda bir azalma salan
m. Aslnda, bir Akdeniz lkesi olarak, hani derler ya "altn madeni zerinde
oturuyoruz" ama farknda deiliz!

NERLER I UYARI LAR:

Zeytinyapra zt satn alrken nelere dikkat edilmeli?

Zeytinyapra ztnn ieriinde oleuropein ve hidroksitirozol zerinden he
saplanm total fenolik bileen ierii nemlidir. Bu konuda firma gvenilirlii n
plana alnmaldr.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Sal korumak iin zeytinyapra zt tayan kapsl/tabletlerin gnde 50-
1 00 miligram, yksek tansiyon tedavisi amacyla ise gnde 3 defa 400 miligram
kullanlmas nerilmektedir.

Zeytinyapra ay da faydal m, nasl hazrlanr, hangi sklkta ne mik

tarda kullanmal?
Zeytinyapra aynn da salkl bir ay olarak kullanlmasn neririm. Ancak
tad iridoitler nedeniyle tad ac olacandan, eczanelerde bulunan baz zel
ay karmlarndan yararlanlabilir.

118
Yan etkileri var m?
Zeytinyaprann herhangi bilinen bir riski bulunmamaktadr. Ancak tansiyon ve
eker hastalarnda kullanlan ilalarn etkisini artrabilecei dikkate alnmaldr.
Zeytinyapra iyi bir kan ekeri drcdr. Ancak eker ilalar ile ayn anda
kullanlrsa, kan ekeri ok derek oka yol aabilir. Bu nedenle mutlaka eker
ilalar ile 2-4 saat ara verilmelidir.

119
 Kolesterol Dsrmede

Ceviz Etkil i m i ?

Kolesterol drmek amacyla halk arasnda eit eit formller uygulanr.

Bunlar arasnda cevizin yararlar eitli bilimsel almalarla da desteklenmek
tedir. Bu formllerden birinde, kabuklu bir tm ceviz, krldktan hemen sonra
bir bardak su ierisine atlarak bir gece bekletilir. Sabah a karnna bardaktaki
sar renkli su iilip, taneleri de yenir.
Gazete ve mecmualarda salk kelerinde yer alan baz yazlarda bu uygu
lama basit bir "ritel" olarak nitelendirilerek hibir etkisinin olamayaca ek
linde ifadelere rastlyorum. Ben bu gre katlamayacam. ncelikle ritel
olarak nitelendirilen bu ilemler, ceviz tohumunun zerindeki sar tabakadaki
polifenolik bileiklerin suya gemesini salamak iin gerekli. Polifenolik bile
ikler, kuvvetli antioksidan zelliklerine bal olarak kt kolesteroln oksit
lenerek daha zararl ekline dnmesini engelliyebilmektedir. Dier taraftan,
ceviz tohumlar ierisindeki doymam ya asitlerinin, kolesteroln kontro
lnde yararl olduu bildirilmektedir. Dolaysyla ceviz tohumlarn yenmesi
de etkiyi desteklemektedir. Bu uygulamann ne derecede etkili olabileceini
aratrmak zere kardiyoloji polikliniklerine bavuran gnlller zerinde y
rttmz bir almada kontrol grubuna gre kt kolesterol seviyelerinde
yzde 10-l S'lik bir dmenin salanabildii grlmtr. Bu orta derecede
yksek kolesterol hastalar iin hi de azmsanmayacak bir miktar, ancak yk
sek kolesterol hastalarnda yeterli deil, phesiz. Ben, baz uzmanlarn dene
yim sahibi olmadklar alanlarda, insanlar kendi ngrleri ile yanl ynlen
dirmesine zlyorum.
Cevizin serum lipit seviyesi zerindeki etkisi sadece diyet ile birlikte uygu
lanmasna bal deil. 201 0 tarihli bir klinik almada (randomize ve apraz
dngl), kolesterol normal ve orta derecede ykseklikte olan 87 gnllde
uzun sreli ( 1 2 ay) olarak uygulanm. Gnlllerin yarsna 6 ay sre ile ceviz
ile birlikte diyet uygulanrken, dier yarsna herhangi bir diyet uygulanmam
(kontrol grubu). 6 ay sonra ceviz uygulanan grubun diyeti kaldrlm ve 6 ay
sre ile bu defa cevizle birlikte istediklerini yemelerine izin verilmi, kontrol

1 20
grubuna ise daha nce ceviz grubuna uygulanan diyet verilmi. Kan rnekleri
O, 4, 6, 10 ve 1 2 ay sonra alnarak lipit seviyeleri llm. Deney sonucunda
cevizin diyet ile birlikte uygulansn ya da uygulanmasn, yksek kolesterol se
viyesine sahip bireylerde total kolesterol ve trigliserit seviyesini istatiksel ola
rak belirgin bir ekilde drd, kt kolesterol (LDL) seviyesinde belirgin
bir azalma salamasna karlk, iyi kolesterol (HDL) zerinde etkisi bulunma
d gzlenmi. lgin not, normal kolesterol deerlerine sahip bireylerde ce
viz verilmesi ile kan lipit seviyelerinde fazla bir deiiklik salanmam. Daha
nce yaymlanan ve 365 gnll zerinde yrtlen on klinik almada bir
ay ile alt ay arasnda ceviz diyeti uygulanmas ile de benzer sonularn elde
edildii bildirilmektedir.

Ceviz mi daha etkili, balk m?

Bir baka klinik almada ceviz (bitkisel Omega-3) uygulamas ile ba
lk rejimi (deniz kaynakl Omega-3 ) uygulamalarndan hangisinin serum
lipit deerleri zerinde daha etkili olduu aratrlm. Normal ve yksek
kolesterol seviyesine sahip hastalar kark gruplandrlm ve 4 hafta sre
ile dk enerjili diyetler uygulanm. Kontrol diyeti grubu (balk yemei
veya ceviz/fndk gibi yemiler verilmemi), ceviz diyeti grubu (42,4 gram
ceviz) ve balk diyeti grubu (haftada iki defa 1 13 gram somon bal) gnl
llerde, sre sonunda yaplan kan tahlillerinde ceviz verilen grupta toplam
kolesterol ve LDL seviyelerinin, kontrol ve balk diyeti gruplarna gre daha
dk olduu, buna karlk balk diyeti verilenlerde dier iki gruba gre
serum trigliserit seviyesinin daha dk, iyi huylu kolesterol seviyesinin
ise daha yksek olduu gzlenmi. Bu aratrmalarn sonular da yukar
da bahsettiim 20 1 0 tarihli almann bulgularn destekliyor. Yani, toplam
kolesterol ve kt kolesterol (LDL) drmek gerekiyorsa ceviz-diyeti;
iyi kolesterol (HDL) ykseltip, trigliseritleri drmek gerekiyorsa balk
diyeti uygulanmas daha yararl.

Balk m, et mi?
Souk denizlerde yaayan balklarn daha zengin omega-3 ieriine sahip
olmas nedeniyle, kolesterol kontrolnde daha etkili olduu, lkemizdeki gibi
lman denizlerdeki balklarn ise Omega-3 ieriinin ok dk olmas nede
niyle etkisinin de zayf olduu bildirilmektedir. Amerika'da bilimsel nitelikte
bir klinik alma, et yemeklerinde ceviz kullanlmasnn bile kolesterol sevi
yesinin -az da olsa- drlmesinde yararl olabildiini gsteriyor. Acaba balk
yemeklerine ceviz ilave edilse daha yararl bir sonu alnabilir mi?

121
 Ketentohumu Ya Yksek
Kolesterole Ba l Bbrek Hasarn
Engell iyor

Baz farkl grler bulunmakla beraber genel kan, yksek lipit ve koleste
roln, kalp ve damarlarn yan sra bbreklerde de hasara yol at eklindedir.
Bu bakmdan kolesterol seviyesinin diyet ve ila uygulamalar ile belirlenen
snrlar ierisinde tutulmas nemlidir. Ancak mevcut ila uygulamalarnda
ortaya kan baz istenmeyen yan etkiler nedeniyle, hastalarn ounlukla bit
kisel ilalar gibi daha gvenilir olduunu dndkleri farkl tedavi seenek
lerine yneldii sk olarak gzlenen bir durumdur.
Ketentohumu, kolesterol hastalar tarafndan son yllarda olduka fazla ilgi
eken ve talep gren bir bitkisel ilatr. Bitkinin tohumlar yzde 32-45 kadar
ya tamaktadr. Bu yan yars (yzde 5 1-55) Omega-3 olarak bilinen alfa
linolenik asit (ALA) ve yzde 1 5 - 1 8 kadar ise linoleik asit iermektedir. Doy
mam ya asitleri bakmndan zengin zellii nedeniyle, ketentohumu yksek
kolesteroln drlmesinde ve dolaysyla kalp krizi riskinin azaltlmasnda
nerilmektedir. Gerek klinik ve gerekse deneysel bulgular, total ve LDL koles
terol drdn ortaya koymaktadr.
lkemiz aratrclar tarafndan yaplan bir almada, deney hayvanlarna
1 hafta sre ile ketentohumu ya (gnde 75 miligram) verilmi. Ardndan de
ney hayvanlar 22 hafta boyunca ketentohumu ya ile birlikte (ayn miktarda)
yksek kolesterol ieriine sahip diyet uygulanm. Yksek kolesterol ierikli
diyet uygulanan ama ketentohumu ya verilmeyen sanlarda (kontrol gru
bu) serum kolesterol ve lipit seviyeleri ykselirken, ketentohumu ya verilen
grupta, serum kolesterol ve lipit seviyelerinin belirgin bir ekilde drld
grlm. Deney sonunda sanlarn bbrek dokular zerinde yaplan incele
mede yksek lipit oranna bal olarak bbreklerde grlen hasarn, ketento
humu ya verilen grupta nlenebildii gzlemlenmi.
Burada nemli bir hususu belirtmek gerekiyor. la olarak kullanlacak ke
tentohumu ya soukta skma suretiyle elde edilir. Yksek doymamlk oran

1 22
nedeniyle ketentohumu ya hzla oksitlenerek katlamakta ve etkisini kaybet
mektedir. Oksitlendiinde aclar ve kokusu ktleir. Bu nedenle, ketentohu
mu yann havann olumsuz etkilerinden dikkatle korunmas gerekir. Buzdo
labnda bile ancak birka hafta dayanr. Bu sertleme zelliinden yal boya
larn sertlemesi iin ya da aa mobilyalarn suyun etkilerinden korunmas
amacyla yararlanlr. Yani boyaclkta "bezir ya" olarak bilinen aslnda keten
tohumu yadr. Bir baka nemli husus ise, ketentohumu yann da Omega-3
ya asitleri bakmndan zengin olmasn karlk, ierii ve etkileri souk deniz
canllar ve balklardan elde edilen Omega-3'lerden farkldr. Bitkisel ve deniz
canllar kaynakl Omega-3'lerin etkileri birbiri ile kartrlmamaldr.

1 23
 Badem i le Kolesterol M cadelesi

Badem, ceviz gibi kuru yemilerin en ok zerinde durulan etkileri kalp

ve damar ilevlerini destekleyici ve zellikle total kolesterol ve kt kolesterol
(LDL) seviyelerini drrc zellikleridir.
Bilimsel literatrde tatl bademin kolesterol zerinde etkilerini deerlendi
ren en az oniki klinik alma bulunmaktadr. Bu almalar sonucunda 2010
ylnda Amerikan Tarm Bakanl tarafndan yaymlanan "Amerikallar iin
Beslenme Rehberi"nde (DASH) bademin, total ve LDL kolesterol drmek
amacyla kullanlmas nerilmektedir. imdiye kadar yaymlanan klinik al
malarda gnlllere gnde 25 ile 100 gram arasnda kavrulmam tam badem
verilmitir. Badem miktarnn artmas ile etkinin de bir miktar kuvvetlendii
belirtilmektedir. Ancak badem ierisindeki bileenlerin ortak bir ekilde ko
lesterol zerindeki etkiye katkda bulunabilecei dnlmektedir. Nitekim
badem yann da tek bana plazma lipit seviyeleri zerinde benzer etkileri
gzlenmitir. Bir porsiyon (28 gram) badem yenilmesi ile alnan toplam ya 1 5
gram civarndadr ve bu yan byk bir ksm doymamlk bakmndan zen
gin (yzde 90-95) oleik asittir. Bu etkisi muhtemelen besinlerdeki karbohidrat
ve doymu ya yerine, bademdeki tekli ve oklu doymam ya bileenlerinin
gemesi ile aklanmaktadr.
Badem ierisinde bulunan ve kolesterol drc etkiye katk salayabile
cek dier bileenler arasnda, selloz bakmndan zengin lif, ftosteroller ve E
vitamini dikkati ekmektedir. Kuruyemiler arasnda znmeyen lif ierii
bakmndan en zengin olan bademdir; bir porsiyonun (28 gram) 3 gram
znmeyen liften ibarettir. Bu suretle barsak ieriinin artarak dolu kalmas
ve dolaysyla uzun sre doygunluk hissedilmesinin yan sra besinlerdeki ko
lesteroln emilimini engelledii dnlmektedir.
Badem tohumunda balca ftosterol ierii olarak beta sitosterol ( 1 00 gram
bademde 1 18 miligram) besinlerle alnan kolesteroln emilimini engelleyerek
atlmasn salamaktadr. Bademde bulunan protein ve arjinin de muhtemelen
kolesterol drc etkiye katkda bulunduu ileri srlmektedir. Bir porsiyon
bademin bileimde bir insann gnlk ihtiyacnn yars karlayabilecek oran
da E vitamini (alfa-tokoferol) bulunmaktadr. E vitamini kuvvetli antioksidan

1 24
etkiye sahiptir ve LDL kolesteroln oksitlenerek ok dk younluklu kt
kolesterol olan VLDrye dnmn nledii ve bu suretle bademin etkisine
katks olduu bildirilmektedir. Bademin zengin olduu bir baka bileen ise
magnezyumdur. Bir porsiyonunda gnlk nerilen magnezyum miktarnn,
yaklak bete biri civarnda olduu tespit edilmitir. Ayrca kalsiyum ierii
bakmndan da dikkati ekmektedir.
ran'da 30 hafif hiperlipidemik gnl zerinde yrtlen bir klinik al
mann sonular da yukarda bahsedilen bulgular dorulamaktadr. 4 hafta
boyunca gnde 60 gram tatl badem verilmesi ile izlenen biyokimyasal deer
ler ierisinde, bademin LDL kolesterol ve apolipoprotein-B zerinde belirgin
etkisi bulunduu gzlenmitir. Aratrclar badem tohumunu evreleyen kah
verenkli zar bileiminde bulunan fenolik bileiklerin antioksidan etkisine dik
kati ekmektedirler. Bu nedenle bazlarmzn yapt gibi badem, ceviz, yer
fst gibi kuruyemi tohumlarn etrafndaki koyu renkli zar karp atmadan
nce birka defa dnmek gerekir!

1 25
 Zerdeal da Yksek Kolesterolde
ok Etki l i

Yaplan deneysel almalarda zerdealn kt kolesterol (LDL) ve total

kolesterol seviyelerini drd bildirilmektedir. Yeni yaynlanan bir a
lmada iki hafta sre ile yksek ya ieriine sahip diyetle beslenen deney
hayvanlarndan bir grubunun diyetine kurkumin karm ilave edilmi ve
sonuta bu grubun serum lipit ve kolesterol deerlerinde belirgin bir azalma
gzlenmi. Bu etkisini, muhtemelen ya asidinin metabolizmasn etkileyerek
gsterdii dnlmektedir. Nitekim deney hayvanlarnn ya dokusu arl
nda belirgin bir azalma tespit edilmitir. Ancak henz bu bulgular destekle
yecek yeterli sayda ve nitelikte klinik alma bulunmamaktadr. 1992 tarihli
bir almada salkl 10 gnllye 7 gn boyunca kurkumin verilmesi ile (0,5
gram) total serum kolesterol seviyesinde yzde 12 azalmaya karlk, iyi huylu
kolesterol (HDL) seviyesinde yzde 30 art salanmtr. Daha yeni bir al
mada ise aterosklerozlu hastalara zerdaaln alkoll ztnn 28 gn sreyle
verilmesi ile kt kolesterolde (LDL) azalmaya karlk, iyi kolesterolde (HDL)
art saland bildirilmektedir. Sonu olarak, zerdealn yksek kolesteroln
drlmesinde yararl olabilecei dnlebilir.

1 26
 Aspir iekleri Kolesterol
Drmeye Yard mc Ol uyor

Aspir (Latince bilimsel ad ile Carthamus tinctoria) ya da iekleri kat

trma amac ile safran yerine satld iin "yalanc safran'' olarak bilinen ve
eskiden beri baz yrelerimizde yetitirilen bir bitki. iekleri lkemizde baz
blgelerde sar boya olarak kullanlmakta, Gaziantep'te ise "orman'' isimli bir
yemee renk vermek amacyla katlmaktadr. Meyveleri papaan yemi olarak
satlmaktadr. iekleri, be dakika kaynatlarak ay halinde iildiinde ks
rklerde yararl olmaktadr.
Bitkinin tohumlarnda, yzde 30-40 civarnda doymamlk bakmndan
zengin bir ya bulunur. Yan bileiminde yksek doymamla sahip "linole
ik asit" oran yzde 70-90 kadardr. Bu nedenle salkl bir ya olarak yemek
lerde kullanlmas nerilmekte ve lkemizde son dnemlerde farkl blgelerde
tarm ve kullanm desteklenmektedir.
Tohumlarnn yzyllardr in, Kore, Japonya, Tayland gibi Uzakdou l
kelerinde yangl hastalklar (romatizma, kronik bbrek iltihab), kalp ve da
mar hastalklar (damar tkanmas, yksek lipit ve kolesterol) ile osteoporoz
ve kemik erimesi gibi dejeneratif hastalklarn tedavisinde kullanld bildi
rilmektedir. Son yllarda aspir bitkisinin tohumlar ve ieklerinin, bilhassa
kolesterol ve kemik erimesi zerindeki etkilerini ortaya koyan almalarn
saysnda art dikkati ekiyor.
Yeni yaynlanan bir almada, aspir ieklerinin Tayland'da halk arasnda
ay halinde kolesteroln drlmesinde ve damar tkanklklarnn nlenme
sinde kulllanld bilgisinden hareketle, bu etkisini ispatlamak iin yrtlen
bir deneysel almann bulgular sunuluyor. Yksek kolesterol ieriine sahip
bir program ile beslenen sanlardan bir gruba 2 hafta, dier gruba ise 4 haf
ta boyunca bitkinin ieklerinden hazrlanan ztler verilmi. Bu sre ieri
sinde hayvanlarn vcut arlklar, yedikleri gda miktar, plazma kolesterol
seviyeleri izlenmi. Deney sonucunda hem 2 hafta, hem de 4 hafta aspir z
t verilen gruplarda total kolesterol seviyesinde belirgin bir dme, iyi huylu
kolesterol (HDL) seviyesinde ise bariz bir art gzlenmi. Kolesterol dr-

1 27
 c etkisinin bu amala kullanlan ilalar (atorvastatin) kadar kuvvetli olmas
dikkat ekici! Bir baka almada ise, ayn ekilde tohum ztnn kuvvetli
antioksidan etkisine bal olarak dk younluklu kolesteroln (LDL) oksit
lenmesini engelledii ve dolaysyla kalp krizi riskinin azaltlmasnda yararl
olduu deneysel olarak ortaya konulmu.

NERiLER I UYARILAR:

Aspir ay nasl hazrlanr?

Taze kaynatlm scak su ilave edilerek demlenir. Eer ksrk iin kullanlacak
sa, aspir iekleri zerine souk su konulup ate zerinde kaynayncaya kadar
stlr, su kaynadktan sonra 5 dakika daha ksk atete kaynatlp iilir. Younlu
u istenen lezzete gre yzde 2-5 arasnda deiebilir.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Gnde 4 defa yemeklerden yarm saat nce a karnna iilmelidir.

1 28
 .

D iYAB ET

Tip-2 Diyabet Hastalarna

Tarn Destei

Bilhassa tatl ve kurabiyelere ilave ettiimiz tarnn 4000 yl nceki eski

in yaztlarnda da baharat olarak kullanlna rastlanmaktadr. Aslnda
piyasada iki tip tarn kabuu bulunmaktadr; in tarn ve Seylan tar
n. kisini de grntsnden ayrt etmek mmkn: in tarn ( Cinnamo
mum cassia) kaln kabuk grntsnde iken, Seylan tarn (Cinnamomum
zeylanici) kurutulmadan nce dtaki mantar tabakas ve altndaki tabaka
(parenkima) soyulduu iin sert kvrlm ve iie gemi ince ubuklar ha
lindedir. Her ikisinin de aromasn veren, uucu yanda bulunan "sinnamil
aldehit"tir; ancak baharat olarak makbul olan Seylan tarndr. Bunun ne
deni kabuklarn ierisinde uucu yanda bulunan az miktardaki jenoln
verdii gzel aramadr. yi kalite tarn kabuu gen srgnlerin kabukla
rndan elde edilir. Yalanm srgnlerden ya da yukarda bahsi geen trler
dndaki trlerden elde edilen tarn aroma olarak daha dk kalitelidir.
Esasnda tarn kabuu denildiinde Amerika'da in tarn, Avrupa'da ise
Seylan tarn anlalmaktadr.
Gzel aromasnn yan sra, tarnn tm baharatlar gibi salmz zerin -
de de katklar bulunuyor. eitli kaynaklarda sindirimi kolaylatrd, karn
sancsn giderdii, srekli diyare durumu, souk algnl, romatizma, bbrek
hastalklar, yksek tansiyon ve kadnlarda baz jinekolojik ikayetler zerinde
etkili olabileceine dair kaytlar var. Peki bunlarn hangileri bilimsel olarak
incelenmi?

1 29
 Tarnn zarar var m?
ncelikle, gzel aromal bir baharat olan tarnn da zararsz olabilecei
dncesi ile yksek miktarlarda ve srekli kullanlmamas gerektiini belirt
mek isterim. Sanlarda yaplan bir almada, 90 gn srekli tarn verilmesi
ile karacier arlnda azalma gzlendiine dair bir alma var. Bu bulgu
fazla miktarda kullanlmas durumunda baz yan etkilerin sz konusu olabile
ceini gsteriyor. Dolaysyla olas bir riski gzard etmemek gerekir. Ancak,
"tarn zararlym" gibi sama bir yorumda bulunmak da doru deil. Hassas
kiiler haricinde, normal miktarlarda ve normal sklkta bir kullanm ile byle
bir risk sz konusu olamaz.

Tarnl muhallebinin kan ekeri zerinde etkisi!

2007 de sve'te yaplan bir almada 14 salkl gnllde tarn (6 gram)
ilave edilmi ve edilmemi pirinli puding verilerek mide boalma sresi ve ye
mek sonras kan ekeri seviyeleri llm. Yaplan deerlendirmede, tarnn
kan ekerini belirgin olarak drd ve midenin boalma sresini geciktirdii
tespit edilmi. Ancak bu etkinin, kiinin kendisini tok hissetmesi gibi bir avan
taj salayp salamad hususunda belirgin bir bulguya ulalamam. Bu al
madan karabileceimiz sonu, muhallebinin zerine tarn serpilmesi ile kan
ekerinin ani ykselmesinin nlenebilecei, yani diyetlerde yararl olabilecei.
Ama diyabetli hastalarda, tarnn tatlnn zerine ilave edilmesi ile yenilen eke
rin etkisini yok edecei eklinde bir yorum yaplmas sz konusu deil, phesiz.

Tarn diyabetli hastalarda kan ekerini drebilir mi?

2003 ylnda yaynlanan ilk klinik almada Tip-2 diyabet hastas 60 g
nll zerinde 40 gn boyunca 1, 3 ve 6 gram in tarn ya da bo ila (plase
bo) uygulanm. Tarn verilen tm hastalarda alk kan ekeri ortalama yzde
29 azalma ile 236'dan 175 mg/dl'ye drlm. Ayrca trigliserit seviyesinde
yzde 23-30, LDL kolesterolde yzde 7-27 ve total kolesterolde yzde 1 2-26
dme gzlenmi. Bu klinik almadan sonra aratrclarn bu konu zerin
deki ilgisi nemli saylabilecek bir art gsterdi.
2006 ylnda yaynlanan bilimsel kriterlere uygun tasarmda (randomize, pla
sebo kontroll, ift krl) bir baka klinik almada, Tip-2 diyabetli 79 hastaya
4 ay sresince gnde 3 gram tarn verilmesi ile yine kan ekeri zerinde belirgin
bir etki gzlendii bildiriliyor. Tarn verilen grupta alk kan ekerinde gzlenen
dme yzde 10,3 iken, bo ila verilen deney grubunda yzde 3,6. Ancak ilk
almadan farkl olarak, kolesterol (total, LDL, HDL), trigliserit ve hemoglobin
Alc (kan ekeri kontrol iin nemli bir deer) zerinde bir etki gzlenmemi.

1 30
 2007 ylnda yrtlen bir baka almada ise, salkl gnlllere gnde 5
gram (tek seferde) in tarn ya da bo ila verilmesi ile tarnn glikoz tole
rans testi ve inslin direnci zerinde etkili olduu ve bu etkisini 1 2 saat kadar
srdrebildii gzlenmi. Bu almada gnlllerin deneyden iki gn nce ve
sonrasnda yedikleri, itikleri (alkol ve kafeinli iecekler kullanlmamal) kont
rol altnda tutulmu olmas, bence almann dikkat ekici nemli bir zellii.
Olumlu sonu bildiren bu almalarda, zetle, tarnn 3-6 gram gnlk mik
tarlarda uygulanmas ile Tip-2 diyabet hastalarnda kan ekeri zerinde orta
derecede bir etkisi gzlenmi.
2007 tarihli bir baka almada ise onbe kadna (polikistik ovaryum send
romlu) 2 ay sresince her gn tarn zt ya da bo ila (plasebo) verilmesi ile
tarn zt verilen grupta inslin direncinin belirgin bir ekilde azald, bo
ila grubunda ise byle bir gelime salanamad bildiriliyor.
Bunlarn dnda, bir de olumsuz sonu gzlenen almalar var: bunlardan
ikisi yine Tip-2 diyabetli hastalar zerinde yrtlm; ancak etki gzlenme
yen almalarda en ok dikkatimi eken husus kullanlan miktar; birinde 25
hastaya gnde 1 ,5 gram (500 mg x 3 defa), dierinde ise 60 hastaya 3 ay sre
since gnde 1 gram (500 mg x 2) in tarn tableti verilmi. Sanrm burada
yanlgya yol aan nedenlerden biri, 2003 ylndaki ilk klinik almada gnde
1 gram tarn verilen kiilerde de 6 gram tarn verilenler gibi etki grld
nn bildirilmesi! Ancak daha sonra yaplan ve olumlu sonu gzlenen tm
almalarda tarn, 3 gram ve zerindeki miktarlarda kullanlm.
2007 tarihli bir klinik alma ise, farkl olarak Tip- 1 diyabet hastalar ze
rinde yrtlm ve doal olarak etkisiz bulunmu. Bu almada hastalara 90
gn sre ile 1 gram tarn tableti ya da bo ila (laktoz) verilmi. Tarn ze
rinde yaplan deneysel almalarda, vcutta inslin retimini artrarak etki
ettii ileri srldnden, inslin retimi olmayan Tip- 1 diyabet hastalarnda
bu tip bir etki gzlenmemesi beklenen bir sonu, dier taraftan hastalara veri
len miktarn dk olmas ( 1 gram) ve 90 gnlk srenin alyuvarlarn yaam
sresinden ( 1 20 gn) daha ksa oluunun bu olumsuz cevapta bir rol bulunup
bulunmad tartlabilir.
Doru bilimsel tasarmda uygulanan deneysel (in vitro ve in vivo) ve klinik
almalarn sonular, tarnn vcutta inslin salnmn artrdn, inslin
ile tarn birlikte uygulandnda inslinin etkisinin belirgin bir ekilde art
gsterdiini ortaya koyuyor. Dier taraftan mevcut olumsuz klinik bulgular,
etkinlik konusunda kafalar kartryor. Ancak yaplan tarafsz bilimsel deer
lendirmelerde, olumsuz sonu alnan almalarda deneysel kurgunun hatalar
gzler nne seriliyor.

1 31
 Tarn'n kan ekerini ve kolesterol dren bileeni; sinnamil aldehit.
2007 tarihli bir deneysel alma, daha nce bahsettiimiz almalardan
farkl olarak tarnn uucu yanda (kokulu ksm) bulunan temel bileen olan
sinnamaldehit zerinde yrtlm. Sanlara 45 gn sresince bu maddenin
uygulanmasyla normal sanlarda kan ekeri ve trigliserit deerleri zerinde
herhangi bir belirgin etki gzlenmezken, diyabetli sanlarda 45 gn sonunda
kan ekerinde yzde 70 kadar dme salanm. Bu deer, eker ilac (glibenk
lamit) verilen deney hayvanlarnn kan ekerinde salanan dmeye yakn bir
deer ve tabii daha nemlisi, bu sre ierisinde de herhangi bir deneysel tok
sisite bulgusu tespit edilmemi. Dier nemli bulgu ise, diyabetlilerde kan ko
lesterol ve trigliserit seviyelerinde salanan belirgin derecede azalmann yan
sra iyi kolesterol (HDL) dzeyinin ykselmesi.

Tarnn etkisine ilikin bilimsel sonular u ekilde deerlendirebiliriz:

1 . Bir kere Tip- 1 diyabet hastalarnda dikkate deer bir yarar beklemek
yanl olur, phesiz. Tarnn inslin salnmn artrd deneysel ola
rak ortaya konulduuna gre klinik almalarda hasta grubunun dik
katle seilmesi gerekir. Yani hi inslin salglayamayan hastalarda tarn
kullanlmas mantkl deil. Hedef kitle Tip-2 diyabet hastalar.
2. Kullanlacak tarn tipi "in tarn': nk ierisinde yzde 85-90 sin
namil aldehit tayor ve olumlu sonu alnan almalar da bu tr tarn
zerinde yrtlm. lkemizde kullandmz kvrk ubuklar halinde
satlan tarn ise Seylan tarn ve sinnamil aldehit miktar daha dk
(yzde 65-70), tabii dier tarn tiplerinde (dk kalitede) bu madde
nin oran ok daha dk. Dolaysyla kullanlacak tarn tipinin iyi se
ilmesi gerekiyor. Kald ki bu madde uucu yan ierisinde bulunan bir
bileen olduundan, beklemi tarn ya da piirilmi tarnl kurabiye vb
rnlerde etkili bileenin kayb gz ard edilmemeli.
3. Kullanlacak miktar da son derece nemli; gnde 5-6 gram gerekiyor.
4. Tabi kullanlan sre de nemli, eer hemoglobin A l c deeri takip edile
cekse en az 5-6 aylk bir uygulama sresi gerekir.
5. alma grubunun, diyetinin alma sresince sk bir ekilde izlenmesi
doru deerlendirme yaplabilmesi bakmndan en nemli hususlardan biri.

Tarn uucu yann zararl mikroorganizmalar zerinde antibiyotik et

kisi var
Seylan tarnndan elde edilen uucu yan ve temel bileeni olan sinna
maldehitin baz zararl bakteri ve mikromantarlar zerinde deneysel olarak

1 32
antibiyotikler kadar etkili olduu tespit edilmi. Ancak benim ilgimi eken bir
baka alma, hepimizin bildii gibi antibiyotiklerin geliigzel kullanlmas
ile antibiyotiklere direnli, onlardan etkilenmeyen zararl mikroorganizmala
rn saysnda mthi bir art var. Uzmanlar yakn gelecekte etkili bir antibi

rotik kalmayaca ve insanlarn eskiden olduu gibi enfeksiyonlardan kitleler

halinde lebilecei uyarlar yapyor. 2007 tarihli bir almada tarn uucu
ya veya sinnamaldehitin klindamisin antibiyotii ile birlikte uygulanmas ile
direnli bir bakteri tr (klindamisine direnli clostridium diffcile) zerinde
antibiyotiin etkisini 16 defa daha kuvvetlendirdii tespit edilmi. Laboratuvar
koullarnda elde edilen bir sonucun belki henz fazla bir deeri bulunmuyor
gibi grlmesine karlk, bence ilerisi iin mit verici. Antibiyotikler ile bir
likte uygulandnda antibiyotiin etkisini bu ekilde kuvvetlendiren maddele
rin kefedilmesi ve tabii kullanlmaya balanmas, antibiyotiklerin daha dk
miktarlarda etkili olabilmesini, dolaysyla daha az yan etki gstermesini ve
daha nemlisi antibiyotiklere direnli bakterlerin oluumunu yavalatacaktr.
Henz deney hayvan (in vivo) ve klinik alma yaplmadndan bu hayalin
ne kadar gerek olabilir, onu bilemem!

NERiLER / UYARI LAR:

Tarn ay nasl hazrlanmal?

Tarn sert odunlu bir mateyal olduundan genel kural gerei kaba paralara
ayrldktan sonra kaynatma suretiyle hazrlanr. Ancak ierisindeki uucu aroma
nn kaybn azaltmak iin kaynatma sresi ve ssnn dk tutulmas gerekir. Bu
bakmdan su kaynadktan sonra ate kslarak 5 dakika daha kapakl demlikte
kaynatmaya devam edilebilir.
Dier taraftan tarn kabuu hlamur, adaay gibi dier aylarn ierisine de
ilave edilebilir. Bu durumda demleme yntemi tercih edilir.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Herhangi bir riski bilinmemektedir. Bu bakmdan herhangi bir kstlama sz ko
nusu deildir.

1 33
 emen Tohum u : Tip-2 eker
. .

Hastalar . iin Bitkisel Bir i la

Gnmz toplumunda giderek yaygnlaan yksek kalorili beslenme al

kanlklar, masa banda geirilen sredeki art (bilgisayar vb) ve bunlara bal
olarak gelien imanln yan sra, ortalama yaam sresinin uzamas sonucu
baz hastalklarn gelime riskinde dikkat ekici bir art grlyor. Kiilerde
genetik yatknlk da bulunmas durumunda, karlalabilecek en nemli so
runlardan biri de eker hastal. Baz uzmanlar eker hastaln ksaca "ya
lanmay hzlandran bir etken'' olarak tanmlyor. Dnyada 150 milyon olan
eker hastas saysnn, 2025 ylnda iki katna karak 300 milyonun zerine
kabilecei tahmin ediliyor.
Hastaln kalc tedavisine ynelik aratrmalar henz sonusuz kaldn
dan, hastalarn mr boyu ila tedavilerini uygulamas gerekiyor. Bu uygu
lamalar srasnda ortaya kabilen yan etkiler ve geliebilen ila direnci ne
deniyle hastalar tamamlayc ve alternatif tedavi seeneklerine ynelebiliyor.
Aslnda Tip-2 eker hastal (insline bal olmayan tip), bitkisel ilalarn en
sk olarak kullanld hastalk olarak biliniyor. Ykselmi kan ekerini d
rerek (hipoglisemik) ya da kan ekerinin artn engelleyerek (antihipergli
semik) etki gsteren, meyve, sebze ya da ay olarak uygulanabilen ok sayda
bitki bulunuyor. Deneysel modellerin (deney hayvanlarnda ya da enzimatik)
olduka basit ve etkili olmas nedeniyle yeni, etkili ve gvenilir ila moleklleri
kefedilmesi amacyla bu bitkisel rnlerin eker hastalnda etkili olup ola
mayaca hususunda ok sayda aratrma yaplm.

emen kolesterol ve lipidi dryor

emenotu tohumu, lezzetine aina olduumuz, pastrma yapmnda kul
landmz bir baharat. Tip-2 eker hastalnda etkili olduu deneysel olarak
ortaya konulmutur. Etkisi ok ynl mekanizmalara dayandrlmaktadr. Ya
psnda yzde 50 lif (yzde 30'u znr, yzde 20'si znmeyen lif) tad
iin yemek sonras besinlerin emilimini yavalatarak, kan ekerinin ani yk
selmesini nlerken (antihiperglisemik), tad steroidal saponinler kan eke-

1 34
rini drc (hipoglisemik), yapsndaki bir amino asit bileeni de (4-hidrok
si izolsin) inslinotropik etki gstermektedir. Yani inslinin retildii beta
hcrelerini uyararak, inslin retimi ve etkinliini artrmakta, somatostatin ve
glikoz seviyelerini etkilememektedir. Bu nedenle emenotu tohumunun eker
hastalarnda ila olarak yararlanlmasna ynelik almalar srdrlmektedir.
ementohumunun ayrca alfa-glikozidaz enzimini basklayc etkisi bulun
maktadr. Bu suretle niastal gdalarn barsaklarda paralanarak ekere d
nm azaltlmaktadr. Grld gibi ementohumu Tip-2 eker hastalar
iin gerekten ok ynl bir bitkisel ila.
emenotu tohumunun bir dier nemli etkisi ise serum trigliserit, total
kolesterol ve kt kolesterol (LDL-C) seviyelerini drmesidir. Bu etkisi,
muhtemelen yapsndaki saponin tipi bileenlerin safra salgsn artrc etkisi
ve kolesterolle saponinlerin znmeyen kompleks oluturarak, emilemeden
atlmasna baldr. Genelde gda olarak da kullanld iin ementohumunun
zararsz olduu dnlyor.

ementohumu gvenilir mi?

ementohumunun kullanm eski Hint tababetine (Ayurveda) dayanmak
tadr. Halk arasnda binlerce yldr tababette kullanlan ve ayrca baharat ola
rak besinlerimizde yer alan bu tohumlarn zararsz olduu dncesi yaygn
dr. Yaplan baz almalarda eker hastalarnda 6 ay sresince gnde 25 gram
verildiinde herhangi bir organ hasar ya da doku deiiklii gzlenmemitir.
Ancak ementohumunun snrsz bir ekilde ve geliigzel kullanmndan ka
nlmas gerekir. zellikle allerjik yapl kiilerde, nohuda duyarl olanlarda
(apraz duyarllk) dikkatle kullanlmaldr. Baz kiilerde ishal, gaz ve ba
dnmesine yol aabilmektedir. Lifli yaps nedeniyle birlikte alnan ilalarn
emilimini engelleyebilir. Bu nedenle, ementohumu ile ilalarn 1 -2 saat ara ile
alnmas daha doru olacaktr.
ementohumunun, eker hastas olmayan kiilerde, kan ekeri seviyesi
zerinde belirgin bir etkisi bulunmamaktadr. Ancak eker hastalarnda kan
ekerini drc ilalar ile birlikte kullanlmas durumunda, ilacn etkisini
kuvvetlendirerek kan ekerinin ar dmesi sonucu ok grlebilir. Bu husu
sa dikkat edilmesi nemlidir.

emenin ar kokusunun srr nedir?

ementohumu kullanlmas ile ilgili sanrm en nemli sorun ter, idrar ve
tm vcut svlarndaki ar koku ki, scak yaz gnlerinde tahammln de
tesinde! Bu kokunun bileimi ile ilgili ok yeni yaplm bir bilimsel alma

1 35
 dikkatimi ekti. lgin olmas nedeniyle sizlerle paylamak istedim. ki erkek
gnllnn koltuk alt terinden zel yntem ile (st katman katfaz mikrot
ketme teknii) numuneler alndktan 2 gn sonra, gnlllere gnde 1 0 gram
ementohumu ile hazrlanm ay verilmi ve tm gn boyunca ter rnekleri
alnm. Ardndan ter rneklerindeki kokuya neden olan uucu bileenler zel
teknik ile (gaz kromatografsi) analiz edilerek karlatrlm. ementohumu
verildikten sonra, terin bileiminde tespit edilen onalt maddeden sekizinin
yaps belirlenmi. lgin olan husus, belirlenen bu bileiklerin, genellikle teker
teker olduunda houmuza giden kokular olduu halde, karm durumunda
(bilinmeyenlerle birlikte) ho olmayan bir kokuya sahip olmas. Mesela kafur
kokusu (kamfen), limon kokusu (geranial), am kokusu (beta-pinen), karanfil
kokusu (beta-karyoflen), tatl meyvemsi koku (neril asetat ve alfa selinen) gibi
gzel kokularn, bu ekilde ar bir koku yaratabileceini dnebilir miydiniz?

NERiLER I UYARILAR

ementohumu ay nasl hazrlanmal?

Kaynatlarak (dekoksiyon) eklinde hazrlanr. nerilen deriim yzde 5'dir. Par
alanm tohumlardan bir tatl ka alnp, bir bardak souk su ierisine atlarak
kaynatlr.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

ay halinde gnde 2-3 defa iilir.

1 36
 Kahvaltda Badem Yemek
Kan ekerin i Dryor,
Doyg u n luu Artryor

Glukoz toleransnn bozulmas (BGT), eker hastal gelimesinde nemli

bir risk etkeni. Uluslararas bilimsel kurulularca 2025 ylna kadar dnyada
BGT 'li kii saysnn 418 milyona ulaaca tahmin ediliyor. BGT tedavisin
de yaam eklinde yaplan dzenlemelerin nemi byk. Yenilen besinlerdeki
makro ve mikro bileenler, lif ierii ve dier bileenler sindirim sisteminden
gei sresini ve besleyici bileenlerin emilim oranlarn deitirerek, yemek
sonras inslin salglanmasn dzenlenmektedir. Ayrca bir nn ierii ar
dk ndeki inslin hassasiyetini de etkilemektedir.
Tatl badem, yksek lif ve zengin doymam ya ieriinin yan sra dk
karbonhidrat bileimi nedeniyle dk glisemik indeksine sahip bir besindir.
imdiye kadar yaymlanan klinik almalarda, bademin yemek sonras kan
ekerinde ykselmeyi nledii, uzun sreli doygunluu salad ve oksidatif
hasar azaltt tespit edilmitir. Salkl gnlllerde yemekle 60 gram bade
min verilmesi suretiyle, yemek sonras kan ekeri ve inslin seviyesindeki ar
tn drld, yemek sonras oksidatifhasarn azaltld bildirilmektedir.
Yrtlen saha almalarnda ise Tip-2 eker hastal ve kalp-damar hasta
lklar geliimi riskini azaltt sonucuna varlmtr.
Yeni yaymlanan ve bilimsel lekte tasarlanm bir klinik almann so
nularn size aktarmak istiyorum. Amerika'da Purdue niversitesi'nde ger
ekletirilen aratrmaya 14 gnll seilmi. Seilme kriterleri u ekilde;
ailesinde Tip-2 eker hastas bulunmas, tansiyonu 1 3/8,5, alk kan ekeri
5,6an dk, bel evresi erkek iinl02 cm ve kadn iin 88 cm civarnda ol
mas. Seilen gnlllere eitli ekillerde hazrlanan badem rnleri verilmi;
tam badem tohumu, badem ya, ya alnm badem tozu, bademli tereya
ve badem iermeyen etkisiz bir rn (plasebo). Kiisel farkllklar asgariye
indirebilmek iin yukardaki rnler arasndan, seilen biri her gnllye 5'er
gn sreyle verilmi. Ardndan verilen rnn etkisinin vcuttan kaybolmas

1 37
 iin 1 hafta boluk braklm ve bu defa seilen dier rn yine 5 gn srey
le verilmi. Bu ekilde her gnllnn srayla yukardaki rnleri kullanmas
salanm. Deney sresince gnlllerin yaamlarn daha nce olduu ekil
de srdrmesi istenmi. Her sabah klinie a gelen gnlllere, portakal suyu
ile birlikte yukardaki badem rnlerinden biri verilmi. Kiilerde etkiyi izle
yebilmek iin 4 saat boyunca alnan kan rneklerinde ( 15, 45, 60, 90, 120, 180
ve 240 dakika sonra) bir seri biyokimyasal analiz yaplm [kan ekeri, inslin,
esterlememi ya seviyesi ve glukagon benzeri peptit- 1 ( G LP- 1 ) ] . 4 saat sonra
kiilere belirli tip bir le yemei verilip tekrar kan rnekleri alnm.
Aratrmann sonucunda en yksek etkiyi badem tohumu gstermi. Gn
de 33 adet tam badem tohumu yenilmesi ile gn boyu kan ekeri seviyesinin
korunduu ve kiilerin kendilerini doygun hissettikleri bildiriliyor. Tabii bu
kadar ok badem yenmesi biraz fazla gibi gelebilir, ancak Amerikan Gda ve
la Dairesi (FDA), saln korunmas iin gnde 42,5 gram civarnda badem,
ceviz ya da fndk vb yemilerin yenmesini neriyor. Aratrclar bu gramaja
33 civarnda badem tohumu girdiini belirlemiler (Data bademi gibi byk
deil anlalan). Badem ya verilmesi de yine etkili bulunmu. Buna karlk
ya alnm badem tozu ve plasebo verilmesi ile yemek sonras kan ekerinin
hzla ykseldii gzlenmi.
Sonu olarak, bademin doymamlk bakmndan zengin ya ieriinin,
muhtemelen sindirim sisteminden ekerlerin emilimini geciktirdii, bu suret
le yemek sonras kan ekerinde ykselmesini engelledii ileri srlyor. Ara
trclar, glikoz toleransnn bozulmas (BGT) hastalarnda badem kullanlma
snn yararl olabileceini bildiriyor.

1 38
 Prasa Yksek Kolesterol .

ve eker H astalar iin Yararl

Prasa, Latince bilimsel ad ile Allium porrum, k mevsimde sk olarak

tkettiimiz sebzelerden biri. Soan (Allium cepa) ve sarmsak (Allium sati
vum) ile ayn bitki ailesinden olmasna karlk salk iin yararlar daha az
bilinmektedir. Daha dorusu, salmz iin yararl olduunu bildiimiz hal
de, zerinde yrtlen deneysel alma says soan ve bilhassa sarmsak gibi
akrabalarna oranla ok daha azdr.
Yeni yaplan bir almada prasa yapraklarnn alkoll zt, deneysel
olarak eker hastas yaplm farelerde 14 gn sre ile uygulandnda, pank
reastan inslin salnmn artrarak kan ekerini drd, etkisinin eker
ilacndan (glibenklamid) daha kuvvetli olduu tespit edilmi. Bu etki ekli ba
kmndan sarmsak ile ayn zellikte. Bu nedenle, eker hastalarnn, prasa ye
diklerinde kan ekerini kontrol etmeden eker ilac kullanmalar ya da inslin
enjekte etmeleri, kan ekerinin ar dmesine yol aabilir.
Bilimsel aratrmalar arasnda yine prasa ile ilgili bir baka deneysel a
lma dikkatimi ekti. Prasa, tavanlarda yksek kolesterol drc etki
gstermi. Aslnda yksek kolesterol, eker hastalarnn nemli bir ksmnda
karlalan ciddi bir sorun.
Deneysel almada, tavanlara 3 ay sre ile yksek kolesteroll besin di
yeti ile birlikte farkl miktarda prasa zt verilmi. 3 ay sonunda yaplan
lmlerde, prasa zt verilen tavanlardan alnan kan rneklerinde, prasa
zt verilmeyen ama yksek kolesterol diyeti ile beslenenlere oranla total ko
lesterol, LDL ve VLDL gibi kt kolesterol deerlerinde belirgin bir azalma,
buna karlk iyi huylu (HDL) kolesterol deerlerinde ise art saland g
rlmtr. Prasann etkisi, uygulanan prasa zt miktar arttka kuvvetle
nerek, yksek prasa zt verilenlerin total kolesterol ve LDL ve VLDL ko
lesterol dzeylerinde yzde SO'leri bulmaktadr. Bu hi de kmsenmeyecek
bir yarar. Aratrclarn yapt deerlendirmede, damar sertlii ( ateroskleroz)
oluumu riskinin dk miktar zt verilenlerde yzde 47, yksek miktarda
zt verilenlerde ise yzde 86 civarnda azaltlabilecei bildirilmektedir.

1 39
 Prasann yararlarnn akrabalar soan ve sarmsaktan daha az olduu sy
lenemez. Yeni yaynlanan ve deneysel bulgularn deerlendirildii bir incele
me yazsnda (Current Urology Reports), soan ve sarmsak ile birlikte pra
sann da prostat kanserinden korunmak amacyla sk kullanlmasnn yararl
olabilecei ifade ediliyor.

Nasl kullanmal?
Yksek kolesterol ya da yksek ekeri drmek iin veya kanserden ko
runmak iin olsun istenen yararlarn, prasann uzun sreli kullanlmas ile
ortaya kabildii grlyor. Dier taraftan, yksek kolesterol drmek iin
sulu alkoll zt, yksek kan ekerini drmek iin ise sulu ztnn etkili
olduu tespit edilmi. Dolaysyla prasann etkisinin, farkl bileenlerine bal
olduu (flavonoitleri ve kkrtl bileenleri vb) dnlebilir. Bilindii zere
soan, sarmsak ve lahana, brokoli gibi kkrtl bileenler bakmndan zen
gin sebzelerin, kanserlerde koruyucu etkisi bulunduu deneysel olarak ortaya
konulmutur. Muhtemelen prasann da bu tip bileenlerinin etkili olabilecei
dnlebilir. Kkrtl bileiklerin etkisini gstermesi iin enzim ile etkili bi
leenlerine dnmesi nemlidir. Bu bakmdan, kkrtl bileenler bakmn
dan zengin gdalarn ate zerinde piirilmesi, onlarn etkisini kaybetmesine
yol aabilir. Benim nerim prasann paralandktan sonra buharl piiriciler
de ksa sre piirilmesi ve tketilmesi. Ancak bahsettiimiz yararlarn gster
mesi iin her gn prasa yemek de sanrm pek mmkn deil! Bence prasay
bktrmayacak bir sklkta tketmek en aklc yaklam.

1 40
 Soan , Sarmsak ve Kan ekeri

Prasa gibi ayn aileden olan sarmsak ve soann da kan ekerini dr

d deneysel olarak ortaya konulmu. Taze soan ve sarmsak, ayr ayr oda
ssnda herhangi bir s uygulanmadan su ile ekstre edilmi ve elde edilen zt
deney hayvanlarna 4 hafta sre ile verildiinde, diyabetik yaplm deney hay
vanlarndaki eker seviyesinin normal seviyeye indii, karacier (enzim sevi
yeleri) ve bbrek ilevlerini dzenledii (re, kreatinin, bilirubin) gzlenmi.
Ancak, yemek hazrlarken s uygulandnda, soan ve sarmsak ierisindeki
sya dayanksz etkili bileenleri nemli lde bozunduundan bu yararlar
pek belirgin olamamaktadr.
Bir almada, deneysel olarak eker hastal oluturulmu sanlarda,
sarmsak zt verilmesi ile eker hastalarnda nemli ikayetler arasnda yer
alan, kalp-damar rahatszlklarn nlenebilecei bildirilmektedir. Bir dier
aratrmada, sklarak elde edilen soan suyunun eker hastasnda yemek
sonras ykselen kan ekerinin kontrol altna alnmasn salad gzlenmi
tir. Yrtlen deneysel almalar soan ve sarmsak ierisinde bulunan or
ganik kkrtl aminoasit bileiklerinin (S-metil ve S-allil sistein slfoksitler)
etkili olduklarn ortaya koymutur.
Getiimiz aylarda yaynlanan bir almada, deneysel olarak eker hastas
yaplm sanlar zerinde, imdiye kadar yrtlm deneysel almalarn
birlikte deerlendirilerek etkinliklerinin karlatrlmas amalanm. Deney
hayvanlarnda sarmsak zt, soan zt ve etkili olduklar bildirilen bile
enleri S-metil sistein slfoksit, S-allil sistein slfoksit ve diallil trislft ayr
ayr 28-45 gn sre ile uygulandktan sonra kan ekeri, vcut arl deiimi,
plazma toplam kolesterol ve toplam trigliserit, iyi huylu kolesterol (HDL-C)
ve karacier glikojen seviyeleri takip edilmi. Yaplan deerlendirmede, ince
lenen tm deerlerde soan ve sarmsak ile etkili bileerlerinin belirgin etkisi
gzlenmi. Ancak, soan ztnn, sarmsak ztne gre kan ekeri kont
rolnde daha yksek etki gsterdii, etkili bileenleri S-metil sistein slfoksit,
S-allil sistein slfoksit'in kan ekeri kontrol ve arlk kontrolnde etkisinin
soan ztnden daha yksek olduu sonucuna varlm.
zellikle tansiyon drc veya kan sulandrc olarak sarmsak hap kul-

1 41
 lanan eker hastalarnn kan ekerini kontrol etmeden kan ekerini drc
ila kullanmamamalar gerekir. Soan iin ise, piirmeden yendiinde ayn
ekilde dikkatli olunmasn neririm. Piirildiinde ise, etkili kkrtl bileik
ler nemli lde bozunarak etkinliini kaybettiinden risk azalyor. Esasn
da buna risk demek pek doru bir ifade deil, eker hastalarnn kan ekerini
doal yollarla, diyet ve besinler ile kontrol altna alabilmeleri ideal bir durum,
sadece kan ekeri seviyesini dzenli olarak kontrol etmek, gerekmiyorsa ila
almamak yeterli.

1 42
 .

I D RAR YOLU HASTALI KLARI

i d rar Yol u Enfeksiyonlarna

Kranberi Tedavisi

ngilizce "cranberry", bilimsel Latince ad ile Vaccinium macrocarpon bit

kisinin meyvelerinden hazrlanan meyve suyu ve meyve suyunun younlat
rlmas ile hazrlanan meyve ztnden hazrlanan kapsl, tablet gibi form
lasyonlar Amerika Birleik Devletleri'nde ve Avrupa lkelerinde antioksidan
olarak ve bilhassa kadnlarda idrar yolu enfeksiyonlar ve adet dnemlerinde
sklkla tketilmektedir. lkemizde bu bitki yetimiyor, dolaysyla gerek bir
Trke ad bulunmuyor, ama bilimsel olmayan kaynaklara bakldnda ben
zer trlerin isimleri ile kartrlarak "yabanmersini" gibi yanl adlar ile bili
niyor. thal edilen kurutulmu meyveleri market raflarnda "amerikanzm"
ad altnda satlyor. Eczanelerde ise kapsl veya tablet gibi hazr formlasyon
lar bulunuyor. Ben "kranberi" olarak isimlendirmeyi tercih ediyorum.
drarda, bakteri orannn belirli snrlarn zerinde olmas, idrar yolu en
feksiyonu olarak kabul edilir (genellikle mililitresinde 1 00.000 hcre). Kadn
larda idrar yolunun, erkeklere oranla daha ksa olmas nedeniyle, bakteriler
daha kolaylkla mesaneye girebiliyor. Dolaysyla idrar yolu enfeksiyonlar ge
nellikle kadnlarda, erkeklere gre 50 misli daha sklkla grlmektedir. Tedavi
amacyla antibiyotiklerin kullanlmas ise zellikle direnli bakterilerin geli
mesine neden olmaktadr. te kranberi suyu veya formlasyonlar bu bakm
dan koruyucu ve tedavilerde sklkla nerilmektedir. Ne ekilde bir koruma
salad henz kesin olarak bilinmemekle birlikte, en akla yakn neri, mey
velerin ierisindeki bileenlerden proantosiyanidinlerin (kondanse tanenler)

1 43
 kolibasilinin mesaneyi evreleyen epitel hcrelerinin yzeyine bakterilerin
yapmasn nledii, dier bileeni olan meyve ekeri (frktoz) ile prosiya
nidinlerin birlikte bakterileri ldrc etki gsterdii eklinde. Kranberinin
gerek deneysel ve gerekse klinik olarak ispatlanan bu etkisinin haricinde, lse
re neden olan helikobakter mikroorganizmasnn (helicobacter pylori), mide
cidarna yapmasn engelledii ve grip virsnn geliimini durdurduu ek
lindeki baz bulgular henz tam olarak dorulanmam.
2008 tarihli bir bilimsel deerlendirme (meta analiz) almasnda, imdiye
kadar yaplm klinik almalarn sonular iki ayr kii tarafndan bamsz
olarak incelenmi. Bilimsel kriterlere uygun 1 0 almada 1 .049 kiiye ait so
nular gz nne alnm. Bu almalardan yedisinde kranberi suyu verilen
hastalar ile su ya da meyve suyu verilen hastalarda gzlenen sonular, dier
nde ise kranberi tableti/kapsl ile etkisiz ila verilenler karlatrlm.
almalar 1 ay ile 12 ay sre ile uygulanm. Sonuta 12 ay sre ile kranberi
suyu (gnde defa bir byk bardak) veya kranberi kapsl (gnde iki defa)
uygulanmas ile riner sistem enfeksiyonlarnda belirgin bir dzelme salan
d sonucuna varlm. Ancak baz snrlamalara dikkat ekilmi. Kranberi
meyve suyunun kadnlarda daha etkili olduu, yallarda etkinliin belirgin
bir ekilde azald grlm. Yan etki olarak en nemli dezavantajn mey
ve suyunun tadnn pek iyi olmamas. Bu nedenle klinik almalarda deney
programndan kanlarn oran bir hayli yksek. Dolaysyla tablet ya da kap
sl eklinde tketilmesi daha aklc.
Burada bir hususa dikkat ekmek isterim. Piyasada satlan baz kranbe
ri kapsllerinin ieriinin nemli olduunu gzledim. Bu son derece nemli;
nemlenmesi demek ilacn ieriinin "bozunmas" ya da "bozunmaya balama
s" demektir. Kullanmadan nce bunu kontrol etmekte yarar var.
drar yolu enfeksiyonlarnda srekli olarak antibiyotik kullanmann son
derece sakncal olduunu biliyoruz. Gerek kullanan hasta bakmndan ve ge
rekse antibiyotiklere direnli mikroorganizma gelimesine yol amas nede
niyle, hafif vakalarda bile antibiyotiklerden medet ummak doru bir yaklam
deil. Bu bakmdan kranberi formlasyonlarnn ncelikle tercih edilmesinin
ve ar seyreden vakalarda ise son are olarak antibiyotik kullanlmasnn akl
c bir uygulama olaca grndeyim.

Hamile ve emziren annelerde kranberi gvenli mi?

Kranberi meyvelerinin bence en dikkati ekici zelliklerinden biri hami
leler ve emziren annelerde idrar yolu enfeksiyonlarnn nlenmesi ve tedavisi
amacyla sklkla kullanlmas. Bildiiniz gibi, hamilelik srasnda dlte ve

1 44
emzirme dnemlerinde bebee zarar verebilecei iin ilalarn byk bir ks
mnn kullanlmasndan kanlmaktadr. 2004 ylnda yaynlanan ve Norve'te
400 hamile kadn arasnda yrtlen bir anket almasnda, hamilelik dne
minde en ok kullanlan bitkisel rnn "kranberi" olduu tespit edilmi.
phesiz, su dahil hibir eyin tamamen gvenilir olduunu sylemek
mmkn deil. Dier taraftan, hamile ve emziren annelerdeki sz konusu et
kilerin tespit edilmesine ynelik ayrntl klinik alma yaplabilmesi de etik
olarak uygun deil. 2008 ylnda yaynlanan bir almada, kranberi ile ilgi
li mevcut tm bilimsel nitelikte etkinlik ve risk verilerinden yararlanlarak,
hamile ve emziren annelerdeki gvenilirlii incelenmi. Sonu olarak, kulla
nlan kranberi (meyve suyu veya kapsl) miktarn abartmamak koulu ile
herhangi bir riskin sz konusu olmayaca ileri srlyor. Risk olarak tespit
edebildiim tek uyar, gnde 3-4 litreden fazla meyve suyu iilmesi halinde
bbrekta oluumuna yol aabilecei eklinde. Zaten bu kadar ok miktar iil
mesi mmkn deil!

Menopoz dneminde sk tekrarlayan idraryolu enfeksiyonlarnda kranberi

Kadnlarda, zellikle de menopoz ncesi dnemde sk tekrarlayan idrar
yolu enfeksiyonlar nemli bir sorundur. Eer idrar yolu enfeksiyonu yl ie
risinde iki defadan fazla tekrarlyorsa, nlem olarak kiilere koruyucu olarak
antibiyotik tedavisi nerilmektedir. Ancak antibiyotiklerin bu ekilde sk ve
kontrolsz kullanm, doal olarak antibiyotie direnli kolibasili ( escherichia
coli) tiplerinin gelimesine yol amaktadr. Dolaysyla, ciddi enfeksiyon vaka
larnda uygulanabilecek antibiyotik seenei azalmakta, aresizlik ierisinde
gereksiz yere daha kuvvetli antibiyotiklerin kullanlmas gerekebilmektedir. Bu
tip istenmeyen direnli bakteri tipleri geliimine yol amayacak zm neri
leri iin bitkisel ilalar nemli bir kaynak oluturmaktadr.
nemli bir tp dergisi olan Archives of Internal Medicine dergisinde yaym
lanan ve Hollanda'da yrtlen bir bilimsel (ift krl, randomize) klinik a
lmann sonularndan bahsetmek istiyorum.
alma, getii bir yl ierisinde 3 veya daha fazla idrar yolu enfeksiyonu
geiren menopoz ncesi dnemdeki kadnlar zerinde yrtlm. alma
ncesinde 2 haftalk srete antibiyotik ya da kranberi kullananlar almaya
alnmam. Hastalar geliigzel ekilde gruplandrlarak 1 yl boyunca bir gru
ba ( 1 1 0 kii) antibiyotik olarak trimetoprim-slfametoksazol (lkemizde ecza
nelerde birka rn var), dier gruba ( 1 1 1 kii) ise kranberi kapsl verilmi.
Antibiyotik grubuna gnde bir defa akam 480 miligram antibiyotik, sabah ve
len de bo ila (plasebo) verilmi. Kranberi grubuna ise gnde 2 defa 500

1 45
 miligram standart kranberi zt (tip A proantosiyanidin zerinden) tayan
kapsllerden ve bir tane de plasebo kapsl verilmi. Her gruba verilen kapsl
lerin (etken maddeli ya da etkisiz maddeli) grnt ve lezzet olarak birbirinin
ayn olmasna dikkat edilmi.
almada her ay alnan idrar ve dk rneklerinden ilk ay ve son ay ( 12.
ay) rneklerinde ve alma tamamlandktan 1 ve 3 ay sonra alnan rneklerde
antibiyotie direnli kolibasili test edilmi. Deney sresince idrar yolu enfek
siyonu tekrarlama skl izlenmi. Ayrca hastalara uygulanan sorgulama ile
izlenimleri (yan etki vb) kayt altna alnm.
Sonu olarak, idrar yolu enfeksiyonu tekrarlama skl (tahmin edilebile
cei gibi) antibiyotik verilen grupta, kranberi verilen gruba kyasla yar yarya
daha az grlm. Dier taraftan, antibiyotiklere direnli kolibasili saysnda
bir ay antibiyotik kullanm ile bile mthi bir art gzlenmi. Balangta
yzde 2 1 -28 arasnda olan direnli bakteri says, bir ay antibiyotik kullanl
mas sonunda yzde 73-91 gibi byk bir orana ykselmi. Hatta 12 aylk
sre sonunda dier nemli antibiyotiklere (siprofloksasin, norofloksasin) bile
diren gelimi. Halbuki kranberi verilen grupta herhangi bir diren geliimi
gzlenmemi. Bence bu en dikkati ekici sonu. Burada bir hususu hatrlat
makta yarar gryorum. almada standart kranberi zt tayan bir ila
formlasyonu kullanlm. Etkili bir tedavi cevabnn kranberi meyvesi yenil
mesi suretiyle alnmas mmkn olmayabilir. Benim gzlemlediim piyasada
satlan kranberi meyveleri, dier yaban zm, ay zm gibi yakn grn
l kurutulmu meyveler ile kartrlyor. Dolaysyla doru rn aldnzdan
nasl emin olacaksnz?

1 46
 Limon Suyu Bbrekta
Oluumunu Engel l iyor

Bbrekta olumas (rolitiyaz), bbrekte meydana gelen ve ta oluumuna

yol aan etkenler ile nleyen etkenler arasndaki bir dengesizlik sonucu sonu
cu meydana gelen karmak bir olay. Kiide yatknlk varsa bundan kanlma -
s zor. Ta oluumunu engelleyici ilalarn tm vakalarda tam bir etkinliinden
sz etmek mmkn deil, kald ki uzun sre kullanmda baz yan etkiler sz
konusu olabilmekte.
Son yllarda yaymlanan bir deneysel almada, limon suyunun sanlarda
kalsiyum okzalat kristalleri oluumu zerindeki etkisi incelenmi. Sanlarda
bbrekta oluturmak zere verilen ajanlar ile birlikte 1 0 gn sre ile fark
l deriimlerde limon suyu (yzde 1 00, yzde 75 ve yzde 50) verilmi. Sre
sonunda deney hayvanlarnn bbreklerinde yaplan incelemede, limon suyu
verilmeyen sanlarda kalsiyum okzalat kristalleri oluumu gzlenirken, yzde
1 00 ve yzde 75 deriimde limon suyu verilen hayvanlarda kalsiyum okzalat
ta oluumuna rastlanmad gzlenmi.
Kanmca, bu deneyin sonucu bbrekta oluumuna yatkn kiiler iin yarar
l olabilir. Tabii miktar abartmadan. Deneyde sanlara uygulanan miktardan
yaptm hesaba gre her gn bir fincan saflimon suyu yeterli gibi grlyor.

1 47
 PARK N S ON

Siyah ay ienlerde Parkinson

Hastal Riski Azalyor mu?
---- ---- - ------- --- ------ - --- - ------ - ---

Uzakdou lkelerinden Singapur'da, 45- 75 yalar arasnda 63.257 kiide

yzyze anket yntemi ile yrtlen bir almada, siyah ay iilmesi ile Par
kinson hastal riskinin azald sonucuna varlm. almaya katlan kiile
rin tkettikleri gdalar ve miktarlar ayr ayr kaydedilmi, bilgisayar program
larnda yaplan deerlendirmelerde, siyah ay haricinde hibir gdann Par
kinson hastalnda olumlu bir yarar tespit edilememi. Herhalde inlilerin
beslenmesinde "bakla" yer almyor; nk bakla tad levo-dopa maddesi
nedeniyle Parkinson hastalarnda yararl olduu biliniyor. ayn kafein ieri
inin balca etkenlerden biri olduu, alnan kafein miktar arttka Parkinson
hastal riskinin azald sonucuna varlm. Tabii bu durumda sadece siyah
ay deil, kafein ieren kahvenin de bu bakmdan yararl olduu grlyor.
Ancak daha ilgin bir bulgu, yksek kafein tketiminin yan sra siyah ay da
birlikte tketiliyorsa etki nemli lde artyor.
Aratrclar bu koruyucu etkinin muhtemelen strojene bal yolak ile ili
kili olduunu dnyorlar. nk siyah ay ienlerde kan strojen seviyesi,
yeil ay ienlere gre daha yksek seviyede bulunmu. Bu durumu destekleyen
bir baka bulgu da strojen hormonu daha yksek seviyede olan kadnlarn,
erkeklere oranla daha seyrek olarak Parkinson hastalna yakalanmas. Uzak
douda yeil ayn daha fazla tercih edildiini biliyoruz. Dier taraftan srekli
olarak yeil ayn siyah aya gre ok daha yararl olduunu gsteren almalar
yaynlanyor. Dolaysyla bu sonu olduka ilgin. Yeil ayn kafein iermesine

1 48
karlk Parkinson hastalnda herhangi bir olumlu rol belirlenememi.
Tabii bu bulgular geriye dnk bir sorgulamann sonular, sadece bir yol
gsterici ve fikir verici nitelikte bilgiler. Buna bakp da tkettiiniz kahve ve
siyah ayn miktarn abartrsanz bu defa kafein bamllna bal (kafein
intoksikasyonu), kabzlk, yksek tansiyon, mide asit salgsn artracandan
gastrit, uykusuzluk vb bir sr sorunla karlaabilirsiniz. Her ey kararnca
kullanldnda yararldr.

1 49
 GZ SAG L I G I

Koyu Ren kli Meyveler

Grsmz Etkiler m i ?
'

Andan koyusuna mavimsi ve krmz renkli meyvelerin temel bileenle

ri olan antosiyaninler, son yllarda oksidatif hasar giderici etkisi bakmndan
dikkati ekiyor. Ancak, deneysel (in vitro) ya da deney hayvanlar (in vivo)
zerinde yrtlen almalarn sonucunda ortaya konulan bu bulgular des
tekleyen klinik almalarn sonular, henz tartmaya ak. Antioksidanlarn
insanlarda, gr kapasitesini artrc, beyin alglama ilevlerini artrc, kalp
ve damar hastalklar riskini azaltc, kanseri nleyici, yalanmay geciktirici
etkileri konusundaki bulgularn elimesi, esasnda bir srpriz deil. Kuvvetli
etkiye sahip sentetik ilalarn bile ara sra etkinliinin tartmaya ald g
znne alrsanz, ok daha hafif etkiye sahip bitkisel bileenlerin etkisinin net
bir ekilde ortaya konulmasn beklemek hayalcilik olur. Bu bakmdan daha
ak ekilde etkiyi ortaya koyabilecek, kapsaml ve uzun soluklu almalara
gereksinim bulunuyor.

Antosiyaninlerin gr kapasitesi zerinde etkisi

Koyu krmz renkli meyvelerin temel bileeni antosiyaninlerin gr
kuvvetlendirdii konusunda hafzalarda en ok yer eden rnek sanrm, kinci
Dnya Sava yllarnda ngiliz sava pilotlarnn gece bombardman uula
rnda hedeflerini daha iyi seebilmek iin "yabanmersini" meyvesi yedikleri
dir. Bu anekdotun ne kadar gereki olduu tartlabilir phesiz, ancak yap
lan deneysel almalar, antosiyaninlerin kuvvetli antioksidan etkilerinin yan

1 50
sra kolaj en stabilitesini ve klcal damarlarn direncini artrdn, dolam hz
landrdn ortaya koymaktadr. Bu bakmdan da glokom, katarakt, diyabetik
retinopati ve artrit gibi durumlarn tedavisinde nerilmektedir. Bu konudaki
etkinliini deerlendirmek zere, ounlukla 1 990'l yllar ncesi yaplm
ufak apl, dar lekli deneyler yrtlmtr. Tek bana yabanmersini ya da
beta-karaten, E vitamini gibi antioksidan etkili vitaminlerin birlikte verilmesi
ile grme yetenei azalm gnlllerde ( diyabetik retinopati, yallk, miyopi
gibi eitli etkenlere bal olarak) kesin bir yorumda bulunabilmek mmkn
olamamtr. Daha yakn bir tarihte, 2000 ylnda yaynlanan bir almada ise,
3 hafta sre ile yabanmersini zt ( 1 60 mg) verilen insanlarn gece grn
de belirgin bir deiim tespit edilememi. Bu almalarn sonularna bakla
rak, hemen etkisizmi diye karar vermek doru olmaz sanrm. Bunun balca
nedeni antioksidan etkili antosiyanin oligomerlerinin, aspirin gibi alndktan
ksa sre sonra etkisini gstermesini beklemek gereki olamaz. Daha gveni
lir sonular alnabilmesi iin, ok sayda gnll zerinde uzun yllar srdr
len (en az 1 0 yl) almalarn yaplmas, verilen antosiyanin formlasyonunun
miktar ve kalitesinin de dzenli kontrol edilmesi gerekir. Ksacas bu tip bir
alma yrtmek ok zor.
Dier taraftan, lkemizde birok renkli meyve yanllkla yabanmersini
olarak adlandrldndan, doru bitki olduundan emin olunmas gerekir.
nk benzer grntlerine ramen etkileri ok farkldr. Mesela kranberi
olarak bilinen Latince bilimsel ad ile Vaccinium macrocarpon meyveleri idrar
yollar enfeksiyonlarnda etkili olurken, ayn bitki ailesinden olan yabanmer
sini (Latince ad Vaccinium myrtllus) mor meyveleri gz ve damar salnda
yararl olmaktadr.

Miyoplarda yarar bulunmu

Krmz meyvelerden zel suretle fermentasyon ile hazrlanm ve yksek
deriimde saflatrlm antosiyanozit oligomerleri (yzde 85) tayan form
lasyonun kullanld 2005 tarihli bir almada gr kapasitesini belirgin bir
ekilde artrd tespit edilmi. Bilimsel kriterlere uygun olarak planlanan a
lmada (randomize, ift krl, plasebo kontroll), hafif ile orta derecelerde
miyop olan ve hemen hemen ayn yalardaki 60 gnllden 30'una, 4 hafta
sresince gnde 2 defa 1 00 mg antosiyanozit tableti, kalan 30'una ise bo ila
verilmi. Deney sonucunda miyopinin belirgin bir ekilde dzeldii grlm.
Sonuta kafanz m kart? Benim fikrimi soracak olursanz; daha gveni
lir almalarn sonularn grp karar vermek iin 10-20 yl beklemek pek
aklc deil. Ayrca vcutta oksidatif hasar olutuktan sonra onu onarmak da

151
 olduka zor. Antioksidan etkisini bildiimiz antosiyaninlerin sadece gr ye
tenei ile ilgili deil, hastalklara ve bilhassa yalanmaya bal olarak ortaya
kan eitli kalp ve damar hastalklar, kanserler vb oluumundaki nleyici
etkisinden yararlanmak iin, abartmadan koyu krmz renkli meyveleri ye
mek ve de kattrlmam meyve sularn imek aklc bir yaklam olacaktr.

Glokom geliimini nlemek iin bir zel "antioksidan karm"

Glokom oluumunda rol oynayan etkenler tam olarak bilinmemekle be
raber, gzii basncnn (gz tansiyonu) ykselmesi nemli bir risk olutur
maktadr. Gz tansiyonunun yksek olmasna bal olarak, kan gz retinas
hcrelerini yeterince besleyememekte ve hcrelerin yava yava lmesine yol
amaktadr. zellikle en yaygn ekli olan "birincil ak al glokom': tedavi
edilmemesi durumunda krle neden olabilmektedir.
Bireysel beslenme ekline bal olarak katarakt, diyabetik retinopati ve yaa
bal makular dejenerasyon gibi gz hastalklarnn nemli lde geciktiril
mesi ve hatta nlenmesi mmkn olabilmesine karlk, glokomu nleyecek
bir beslenme ekli henz bilinmemektedir.
Glokom geliiminin nlenmesine ynelik balca neriler arasnda, gzler
deki kan akmnn dzenlenmesine, dolaysyla gz hcrelerinin canllnn
korunmasna ynelik "antioksidan'' uygulamalar dikkati ekmektedir. Lutein
gibi antioksidan karotenoitler bu amala en yaygn tercih edilen doal bile
iklerdir. Dier nerilen antioksidan seenekleri arasnda antosiyanin tayan
baz meyveler de nemli yer tutmaktadr. "Yabanmersini" ya da ngilizce po
pler ad ile "bilberry" meyveleri.
Yeni yaynlanan bir almada standart "yabanmersini ztnn'' etkin
liini artrmak iin bir baka antioksidan etkili bitki zt olan "sahil am
kabuu zt" (piknogenol) ile hazrlanan karmnn, insanlar zerindeki
etkisi incelenmi. Gz tansiyonu yksek (22-26 mmHg),s ancak glokom be
lirtisi grlmeyen 45 ya zerindeki 38 kiiye, hazrlanan rn (mirtogenol)
6 ay sre ile verilmi. Sre sonunda deneklerin gz tansiyonlar lldnde
mirtogenol verilen gruptaki 20 denekten 19'unda gz tansiyonunun belirgin
bir ekilde dmesine karlk, ila verilmeyen gruptaki 1 8 denekten sadece
birinde dme tespit edilmi. Gz tansiyonunun glokom riskini artrc nem
li bir etken olduunu gz nne alrsak, almann sonular dikkat ekici.
phesiz daha fazla denek zerinde ve daha kapsaml almalara ihtiya var.

1 52
 S N D R M S STEM
S O RU N LARI

En Byk M utluluk Nedir?

Elinde srekli olarak lale ile dolat iin "Laleli Baba'' olarak bilinen za
tn n Padiah 3. Mustafa'nn kulana kadar gelir. Padiah merak eder ve
erkan ile birlikte Laleli Baba'y grmek zere gider. Padiah, Laleli Babay s
namak iin "Dnyada en byk saadet acep ne ola?" diye sorar. Laleli Babann
yant artcdr; "Def'i hacet gidermektir hnkarm: Bu, "Sizin gibi sultan
olmak, yce Osmanl Devleti'nin banda olmaktr" gibi bir yant bekleyen 3.
Mustafay pek memnun etmez, phesiz. Bir sre sonra 3. Mustafa'ya bir ka
rn ars saplanr, kvrandka kvranr, otlar kaynatlr, hekimler urar, ama
nafile, padiah bir trl tuvalete kamamaktadr. Aklna Laleli Babann yant
gelir; "Baba gerei sylermi, tuvalete kmak en byk nimetmi de bun
ca zaman bunu bilmeden yaamz" der, yanna gider, durumu anlatr, Laleli
Baba padiahn sorununu zer. Bu iyilii karl babann istei zerine sem
te yaplan camiye "Laleli Camii" ad verilir.
phesiz "kabzln" en byk sorun olup olmad tartlabilir, ama y
kde olduu gibi herhalde ekmeyen bilemez! Bir ekene sormak gerek! Bir
ka yl nce yaymlanan bir bilimsel makalede, aratrclar "kalnbarsak"
iin "unutulan organ'' tanmn yapmlard. levleri zerinde ayrntl ve ye
terli almalar henz yaplmad iin, bu tanm balangta houma gitmi
ti. Ancak sanrm "kefedilmemi organ'' tanm ok daha uygun grnyor.
Kalnbarsaklar sadece vcudumuzda ilenerek atlacak atklarn topland
bir ksm/ organ olarak grmek, byk hata olur. Hatta rol oynad ilevler

1 53
 nedeniyle "ikinci beyin" olarak adlandran bile var.
Salmz iin barsaklarmzn nemi kalp, akcier, beyin gibi hayati ne
me sahip organlarmz yannda kmsenemeyecek lektedir. Barsaklar
mz "mikrobiyota'' olarak adlandrlan zengin bir mikroorganizma eitliliine
sahiptir. nce ve kalnbarsaklarda binin zerinde ( 100- 1 150 farkl tr) eit
lilikte, 10 ile 1 00 milyar kadar bakteri bulunduu hesaplanmaktadr. Bu say,
tm vcudumuzda bulunan hcrelerin saysnn 10 katdr. Aslnda bebek do
duunda barsaklarnda bakteri bulunmaz, yani sterildir. lk besinle birlikte
barsak floras yava yava olumaya balar ve oluan bu eitlilik yaamn ileri
dnemlerine kadar genellikle fazla bir farkllk gstermez. la ya da hastalk
gibi herhangi bir etkene bal olarak bozulduunda, tekrar kendini onarr.

1 54
 Sindiri m Soru nlarnda M uhtesem
..
'

Ul : Rezene , Papatya ve Nane

Rezene ay
Yaplan bilimsel almalar rezene meyvelerinin birok yararl etkisini orta
ya koymaktadr. Bilhassa sindirim sisteminde dz kas tabakasn gevetmesine
bal olarak sindirime yardmc olmakta, midedeki gerginlik ve ekime gibi
ikayetlerin giderilmesini salamaktadr. Dolaysyla, yemeklerden sonra re
zene ay iilmesi midenin rahatlamasn salayarak yenilen yemeklerin daha
kolay sindirilmesine yardmc olacak, mide ve barsaklarda rahatszlk vere
cek gaz oluumuna engel olacaktr. Esasnda rezene ay, etkili ve gvenilir
bir gaz giderici olarak 3 haftaya kadar bebeklerde grlen gaz sancs (infantil
kolit) vakalarnda da nerilmektedir.
ncelediim kaynaklardan birinde, eskiden rezene bitkisinin yapraklarnn
oru tutanlarda alk hissini kreltmek amacyla, zellikle yoksul halk tarafn
dan kullanld notu dikkatimi ekti. lkemizde Ege Blgesi'nde "arapsa"
ad altnda eitli ekillerde yemeklerde kullanlmaktadr. Avrupa lkelerinde
de orbalar, et ve balk yemekleri, salata ve turulara lezzet vermek amacyla
yapraklar ve gvdesini kullanlyor. Bizde byk market raflarnda da satlyor.
Rezene meyvelerinin etkisi, sadece sindirim sorunlar ile ilikili deil. Ya
plan deneysel almalarda ar kesici ve iltihap giderici etkisi zerinde yr
tlen birka deneysel almann sonular dikkatimi ekti. Deney hayvanlar
zerinde yrtlen ilk almada belirgin bir ar kesici (santral etkili) , yang
giderici ve antioksidan etki gzlenmi. Baka bir grup tarafndan yrtlen bir
almada ise sulu ztnn gerek akut ve gerekse kronik ar modellerinde
etkili olduu, dier bir almada ise nitrik oksiti basklamas nedeniyle mig
ren arlarnda yararl olabilecei bildiriliyor.

Rezene aynn kalitesi nemli

Bitkisel aylar satn alrken ve kullanrken dikkat edilmesi gereken baz
nemli hususlar vardr. Beklenen etkinin en iyi ekilde salanabilmesi iin bu
son derece nemlidir. Bir kere tazeliine dikkat edilmesi gerekir. Eski, bek-

1 55
 lemi rnlerin, yenileri ile harmanlanarak sata sunulmas sk grlen bir
durum! Aldnz bitki materyalinin ne derece temiz olduu, daha nce ka
kiinin elinin dedii konusunda pheleriniz olmamal. zerinde mikroor
ganizmalar ve zararl toksinleri bulunup bulunmad test edilmi olmal. Bu
nedenle, akta satlan rnlerin kullanlmasn nermiyorum. Tabii rezene
meyvelerinin yukarda bahsettiim yararlarnda, sert meyvelerin zerinde
kanallar ierisinde bulunan uucu yan katks nemli. Bu nedenle, para
lanmam meyveler ile hazrlanan ayn ierisinde, yeterli uucu ya buluna
mayacandan, yeterli etki gstermesi beklenemez. Fazla toz edilmi meyveler
ise uucu yan uarak kaybna yol aacandan, yine etkisini zayflatacaktr.
Bu bakmdan zel deirmenlerden geirilmi olmas gerekir. Benim nerim
gvenilir markalarn rnlerinin tercih edilmesi.

Papatya ay
Mayspapatyas ya da almanpapatyas (Bilimsel ad, Matricaria recutita)
ieklerinin mide-barsak kaslmalar, ikinlik, gaz ikayetlerini giderici ve
sindirime yardmc etkileri bilimsel olarak da ortaya konulmutur. Bu etkiye
sahip bileenlerinin flavonoitler (apigenin ve glikozitleri) ve uucu ya bile
enleri (alfa-bisabolol) olduu dnlmektedir. Bu nedenle, papatya aynn
etkisini kaybetmemesi iin, hazrlarken kaynatlmamas gerekir. ay hazr
lamann en ideal ekli, kapakl bir fincan ya da demlik ierisine bir poet atp
taze kaynatlm scak ime suyu ilave edildikten sonra, 10 dakika bekletilip
iilmesidir. Yemeklerden sonra iilmesi sindirime yardmc olacak ve midenin
rahatlamasn salayacaktr. Rezene ay ile birlikte de kullanldiinda etkinlii
daha da artrlabilir.
Papatyann sindirim sistemine etkili bileenleri olan flavonoitlerin bir di
er zellii de hafif yattrc etkisi. Dolaysyla ay halinde hazrlandnda
merkezi sinir sistemi zerinde hafif yattrc etki de gsterecek, rahat uyku
uyunmasn salayabilecektir.
Yine papatya flavonoitlerinin ve uucu bileenlerinin (alfa-bisabolol, ka
mazulen) geni spektrumlu dem giderici etkisi (siklooksigenaz, lipoksigenaz,
fosfolipaz A2 enzimlerini basklayarak) bulunduu, dolaysyla vcutta demi
boaltmaya yardmc olduu bildirilmektedir. Mayspapatyasnn yang giderici
etkisinin yan sra, allerji oluumunu nleyici, mikroplarn geliimini engelle
yici (antibakteryel ve bakteriyostatik) ve yara iyiletirici etkileri nedeniyle taze
hazrlanm mayspapatyas ay ile cildin temizlenmesi sivilce oluumu, yzde
ikinlik gibi durumlarda etkili olabilmektedir. Bu nedenle piyasada pazarlanan
kozmetik rnlerde papatya zt yer almaktadr. Yine bu zelliklerine bal

1 56
olarak, salkl ve doal bir deodoran olarak, papatya ay ile koltuk alt ve be
denin silinmesi, istenmeyen ter kokularnn giderilmesinde yararl olmaktadr.
Papatya aynn dier nemli kullanm alanlarndan biri de bebeklerin gaz
ikayetlerinin giderilmesinde etkili olabilmesidir. Taze hazrlanan ayn, lt
larak bebee verilmesi gaz karmasna yardmc olurken, hafif yattrc etkisi
nedeniyle rahat uyumasn da salayabilmektedir. Emziren annenin de papat
ya ay imesi daha iyi bir etki salanabilmesi iin nerilebilir.
Mayspapatyas ay, yan etki riski bakmndan da son derece gvenilir. Zaten
bu nedenle bebeklere bile uygulanabiliyor. Ancak burada dikkat edilmesi gereken
hususlardan biri iek alerjisi olanlarda, papatya polenlerine kar ortaya kabi
lecek riskler. Bu sk grlen bir durum deil, ama dikkatli olunmas gerekiyor.
Bence ok daha nemlisi aldnz papatyann gerekten "mayspapatyas" olup
olmad. nk, maalesef halk arasnda benzerlik gsteren ok sayda bitkinin
papatya ad altnda satlabildiini gryoruz. Bu nedenle akta satlan rnlerin
kullanlmamas, gvenilir markalarn tercih edilmesi son derece nemli.

Tbbi nane ay
Nane ay, rezene ve papatya ayndan biraz daha farkl bir konumda. n
celikle yemeklerimizde kullandmz nane ile (sunanesi, Mentha aquatica) ile
ifa zellii olan nane (tbbi nane, Mentha piperita) ya da dier nane trleri
( antepnanesi, kr nanesi, it nanesi, yarpuz vb) arasnda gerek lezzet ve gerekse
etki bakmndan nemli farkllklar sz konusu. Dolaysyla kullanlan nane
tr, hedeflenen amaca gre nemlidir. Bilimsel kaynaklarda yer alan tedavi
nerileri, aksi belirtilmedike, "tbbi nane" olarak dnlmelidir. Bu bakm
dan nane ayndan istenilen yarar salamak iin kayna nemli.
Tbbi nanenin bilinen yararlar, byk lde uucu yann ierisinde
bulunan mentol ve trevlerine baldr. Bu bakmdan nane ay hazrlanr
ken, uucu bileenlerinin uarak kaybolmasna yol aabilecek ar scak su
ilavesi ya da ay suyunu kaynatmaktan kanmak gerekir. Tbbi nane ay ha
zmszlk, mide kramplar ve gaz ikayetlerinin giderilmesinde yararldr. Gaz
ikayetlerini giderici etkisi, midenin st tarafnda yemek borusundaki kaslar
geveterek, midedeki gazn kmasn salamasna bal olduu dnlmek
tedir. Bu bakmdan zellikle refl ikayeti olanlarn, tbbi nane ay kullanma
s nerilmez. Tbbi nanenin spazm giderici etkili bileeni de yine uucu ya
ierisindeki mentoldr. Mentoln kalsiyum kanal antagonisti etkisine bal
olarak dz kas hcrelerinin kaslmasn azaltt ileri srlmektedir. Mentoln
gaz sktrc ve spazm giderici zelliklerinin yan sra dem giderici etkisi
nedeniyle, divertiklit ikayetlerinde yararl olabilecei bildirilmektedir. Tbbi

1 57
 nanenin yine safra artrc zellii bulunmaktadr, dolaysyla yal besinlerin
sindirimini kolaylatrmaktadr. Safra ilevleri zerinde etkisi nedeniyle, safra
kesesi ikayetlerinin giderilmesinde etkili olduu, baz durumlarda safra ta
larnn eritilmesini salad bildirilmektedir. Ancak safra ta olanlarn tan
kanal tkamas riskine kar dikkatli olmas nerilir.

Tbbi naneya
Tbbi nane uucu yann, temel bileeni olan "mentol" nedeniyle etkisi
nane yapra ayndan daha farkldr. Naneyann, barsak dz kaslarnn
kaslmasn hafifletmesi nedeniyle, irite barsak sendromunda (IBS) yararl
etkisi olabilecei bildirilmektedir. Ancak bu ekilde etkili olabilmesi iin nane
yann barsaklarda znen zel kapsller halinde verilmesi gerekir.
Naneya tayan kremlerin, haricen aryan yere srlmesi, artrit ve di
er kas ve kemik rahatszlklarnda arnn hafifletilmesi iin yararl olmak
tadr. Burada hem ar uyarsn hafifleterek, hem de lokal olarak kan akm
nn hzlanmas suretiyle ar hissinin dalmasn salamaktadr. Naneyann
koklanmas, bilhassa migren tipi arlarn ve tansiyona bal ba arlarnn
hafifletilmesinde de etkili olabilmekte, ar kesici ila gereksinimi azaltlabil
mektedir. Bu tip arlarda koklamann yan sra aln ve akaklarn naneya
ile ovulmas da daha iyi bir etki salayabilmektedir. zellikle naneya kok
lanmas suretiyle, ameliyat sonras bulantlarn hafifletilebildii, bu hastalarda
kullanlan kusmay nleyici ilalarn miktarnda azalma salanabildii bildi
rilmektedir. Naneya uygulanmasnda bir hususu hatrlatmakta yarar gr
yorum. Naneyann fazla miktarda ve ok sk kullanlmas zellikle hassas cilt
yapsna sahip kiilerde cilt ve mukoza zerinde tahrie yol aabilir.

1 58
 GUT HASTAL I G I

Gut Artriti ikayetlerinde . .

Yararlan labi lecek Bitkisel U rnler

Vcutta, endojen prin trevlerinin metabolizmas sonucu rik asit mey

dana gelmektedir. Kanda rik asit miktarnn yksek olmasna (hiperrisemi)
bal olarak, eklemler ierisinde ve evresinde monosodyum rat kristalleri
birikerek iddetli ar ile seyreden gut artritine yol amaktadr. Ayrca bbrek
talar oluumu ve baz kalp-damar rahatszlklarnn geliimi riskinde nemli
art grlmektedir. Bu bakmdan gut hastalar iin, vcuttaki rik asit mik
tarnn artmasna yol aacak prin ierii zengin gdalar kstlayan, sk diyet
uygulamas nemlidir.
Gut hastalarnda et rnleri, artrit ataklarn artran balca etkenlerden
biri olarak bilinir. Amerika Birleik Devletleri'nde yaplan 1 2 yl sren ve
47. 1 50 gut hastas erkek zerinde yrtlen bir almada, etin gut hastalarn
da olumsuz etkisine karlk, st rnlerinin zellikle dk yal st rnle
rinin olumsuz etkisi bulunmad gzlenmi. Gdalarn prin ierii, nkle
otit bileimine baldr; karacier gibi sakatatlar, et sular, deniz rnlerinin
yan sra kukonmaz gibi hzl gelien sebzeler ya da bakliyat (bezelye, fasulye,
mercimek), arpa gevrei, karnabahar, spanak ve mantarlar prin bakmndan
zengindir. Ayrca alkoll ve mayal iecekler de ikayetleri artran balca et
kenlerdir. Ancak prin ierii dk olan gdalarn da zamanla prin metabo
litlerinin birikimi ile olumsuz etki yapabildii bildirilmektedir.
Diyet uygulanmasna balamadan nce, rik asit artna yol aan etken
lerin belirlenmesi doru bir yaklam olacaktr. Karn blgesinde yalanma,

1 59
 yksek kolesterol ve trigliserit, yksek tansiyon, serum inslin seviyesinde
ykselme gibi bulgular ile seyreden "inslin direnci sendromu" nun hiperri
semi ile yakn ilikisi bulunduu bildirilmektedir.

Bitkisel rn seenekleri
rik asit seviyesini drebilecek bitkisel rnler zerinde almalar sr
drlmektedir. Bitkisel proteinler ve kiraz gibi meyvelerin, serum rik asit
seviyesini drlmesinde yararl olduklar eskiden beri bilinmektedir. Kira
zn, plazma re seviyesi zerinde etkisinin incelendii bir klinik almada, bir
gece a braklan kiilere 280 gram (yaklak 45 kiraz) kiraz verilerek 1 0 dakika
ierisinde tketmeleri istenmi ve alnan kan rneklerinde yaplan incelemede
plazma rik asit seviyesinde 5 saat sonra belirgin (yzde 1 5) bir azalma gz
lenmitir. Bir baka almada ise zm ekirdei prosiyanidinlerinin, deney
hayvanlarnda rik asit seviyesini drd tespit edilmi. Son yaplan a
lmalarda, resveratroln kandaki rik asit seviyesini drc ve bbrekleri
koruyucu etkilerinin yksek olduu ortaya konulmu. Bu bakmdan gut hasta
larnn, her gn 500 miligram resveratrol kapsl almalarn neririm.
Gut artriti hastalnn oluumunda ve geliiminde, vcuttaki yang cevabn
balatan baz sitokinlerin (zellikle interlkin- 1 ve -8, tmr nekroze edici faktr
alfa) rol oynad tespit edilmitir. Bu nedenle, yang giderici ilalar (antienfla
matuvar) arnn giderilmesi bakmndan yararl olmaktadr. Zencefil rizomu ve
kuburnu meyvesinin eitli ekillerde tketilmesi de yararl olacaktr. Yeni bir
almada zencefil ierisinde bulunan yang giderici etkili bileenlerden ogaol-
6'nn deney hayvanlarnda monosodyum rat kristalleri ile oluturulan yang
modeli zerinde etkili olduu tespit edilmitir. Kanmca bu almann sonular,
deney hayvanlarnda dorudan gut artriti oluturularak uygulanmas bakmndan
nemli. Dolaysyla gut hastalarnda, zencefil tayan bitkisel ilalarn ve besinle
rin kullanlmas yararl olacaktr. Benzer etkilere sahip zerdealn da yararl ola
bileceini dnyorum. Ancak zerdealn vcutta emilimi dk olduundan,
gnde 6-8 gram kadar zerdeal tozunun bal ile kartrlarak yutulmas gerekir.
Gn ierisinde idrar artrc aylarn iilmesi de rik asit seviyesinin d
rlmesinde yararl olmaktadr. Msr pskl hibir yan etkisi olmayan gve
nilir bir idrar artrcdr. Ayrca Almanya'da eczanelerde satlan Orthosiphon
stamineus (Almanca Beiersdorf-lilly; Trke altnbaak) bitkisi de idrar artrc
olarak Avrupa'da sklkla kullanlmaktadr.
Sonu olarak gut hastalnn henz bilinen kesin bir tedavisi bulunmu
yor. Hastalarn yaamlar boyunca yedikleri ve itiklerine dikkat etmesi,
ikayetlerini hafifletecek nlemleri uygulamalar gerekiyor.

1 60
 C LT SAG L I G I

Gnes Yan klar n n Tedavisinde

'
. .

Doal U rnler

nsan derisi, i organlar fiziksel, kimyasal ve evresel etkenlere kar ko

ruyan vcudun en byk organ ( 1 ,5-2 metrekare). Gne nlar, bilhassa
vcudumuzda D vitamini dnmnn (etkin D3 vitamini) salanmas ba
kmndan son derece nemli. Bu vitamin, kalsiyum ve fosforun barsaklardan
emilimi ve vcutta kullanm, bilhassa kalsiyumun kemiklere yerlemesini iin
gereklidir. Yani gerek ocuklarda ve gerekse yetikinlerde kemik sal bak
mndan son derece nemli. Dolaysyla vcudumuzun gne nlar ile temas
etmesi zorunludur.
Ancak cildin gne nlarna maruz kalmas, sreye bal olarak, cilt kuru
mas, hzl cilt yalanmasna bal artan krklklar, hipo veya hiperpigmen
tasyon gibi deiik derecelerde olumsuz etkiler yapabilmektedir. Bu deiik
likler ierisinde phesiz en tehlikelisi, cilt kanseri geliimi riskinde belirgin
lde art. evre kirlilii, toksik gazlar vb etkenler nedeniyle atmosferdeki
ozon tabakasnn giderek inceldii, gnein zararl nlarn yeterince sze
medii bildiriliyor. Dolaysyla zellikle lmcl deri kanseri vakalarndaki
art orannn rktc boyutlarda olduu grlyor. Burada yaplan ilgin
bir almann sonucundan da bahsetmek istiyorum. Kolesterol bazl safra ta
oluumu riskinin, gnelenmeyi seven beyaz tenli kiilerde iki misli artt,
uzun sre gne altnda yatarak gnelenen kiilerde ise bu riskin, gne al
tnda yatmayanlara gre 25,6 defa daha az olduu gzlenmi. O halde gne
nlarndan yararlanlrken aklc uygulamalar yaplmas gerekiyor. Gnein

161
 en kzgn olduu saatlerde gnelenmemek, 1 5-20 dakikadan uzun sre g
ne altnda kalmamak alnabilecek en basit nlemler. Koruma faktrl gne
lenme rnlerinin seiminde ise yksek koruma faktrnn, gnein yararl
nlarn da engelleyebileceini unutmamak gerekir.
Cildimizi gne nlarnn zararl etkilerinden korumak iin, giderek daha
yksek koruma faktrl rnler pazarlanyor. Ancak yksek koruma faktrl
rnlerin kullanlmas, soruna bir zm getirmiyor. Hatta aksine vcudu
muzun gneten yararlanmasn engelledii iin zararl! nk bizim gne
nlarna ihtiyacmz var.
Gne altnda uzun sre kalnmas ile UV nlarna ar maruz kalnmas
sonucu, gne yanklar meydana gelir. Balca iki tip ultraviyole bulun
maktadr. UV-A nlar derinin alt katmanlarna etki ederken, UV-B cildin d
tabakasn etkiler. phesiz, hassasiyet kiiden kiiye, corafk blgeye, gnn
zaman dilimine ve atmosferik koullara gre deiiklik gsterecektir. Ak ten
rengine sahip kiiler daha hassas olmasna karlk, koyu ten rengi olan kiiler
de de ar gne nlar ayn tahribat yapacaktr.
Gne yanklarnn ounluu, birinci derecede yanklar olarak kabul edil
mekte, cilt kzararak scak bir hal almakta, kiinin cilt tipine bal olarak ten
rengi bronzlap bazen st tabaka soyulmaktadr. Daha ciddi durum ise ikinci
derece yanklardr. Cildin ar kzarmas, imesi, ar ve bazen su toplamas
ile karakterize olur. Bu yann, cildin derinlerinde hasar oluturduu, hcre
suyunun szdnn iaretidir. Bu durumda ciltte meydana gelen hasarl bl
gelerden enfeksiyon kapma riski ortaya kar. Daha ciddi durumlarda yankla
birlikte titreme, ate, bulant ve hatta hayal grme, sayklama grlebilir. Belir
tiler gnelendikten 1 ya da 24 saat sonra ortaya kabilir.

Gne yanklarna kar alnabilecek genel nlemler

Hi unutmam, bundan 30 yl kadar nce bir gazete haberi ilgimi ekmiti.
Sahil kasabalarmzda o sralarda srmekte olan youn yaplama faaliyetle
ri nedeniyle, inaatlarda almak zere bu sahil kasabalarndan birine gelen
iki gen, bir haftalk almann yorgunluunu gidermek iin bir Pazar gn
deniz kenarndaki kumun zerine yatmlar, yanmak iin de annelerinden
hatrladklar ekilde ceviz yapran kaynatarak vcutlarna srmler. Tabii
yorgun bedenleri gnein altnda ylesine gevemi ki, akama kadar uyuya
kalmlar. Akam vakti kalkmak istemiler ama nafile, bedenleri cayr cayr
yanyor. Ar yank nedeniyle hastanenin aciline kaldrlmlar. Ceviz, tad
kumarin tipi bileikler nedeniyle gne nlarna olan hassasiyeti artrmak
tadr. 10 yl kadar nce piyasaya karlan ve hzl bronzlama salayan g-

1 62
nelenme rnlerinin bileiminde de bergamot esans yer alyordu. Bu yan
bileiminde bulunan furanokumarin tipi madde bergapten, cilde srldne
cildin gne nlarna kar hassasiyetini artrp 15-20 dakika ierisinde ten
rengini koyulatryordu. Ancak deri kanseri riskini byk lde artraca
iin, hakl olarak, daha sonraki yllar piyasaya srlmesine izin verilmedi.

Gne nlarnn zararl etkilerinden korunmak iin alnabilecek nlemler

Gne nlarnn etkisi ile ortaya kan zararl oksijen radikallerinin etki
lerini hafifletebilmek iin, antioksidanlar bakmndan zengin bir diyet ve ge
rekirse besin desteklerin kullanlmas nerilmektedir. Bu bakmdan bitkilerde
bulunan fenolik/polifenolik yapda bileiklerin, bilimsel almalar ile ortaya
konulan yang giderici, baklk sistemini dzenleyici ve serbest oksijen radi
kallerinin vcuda verdii hasar nleyici etkileri nedeniyle bata cilt kanserleri
olmak zere birok kanser tipinin nlenmesinde koruyucu olarak kullanlma
s yararl olabilmektedir. Cilt hasarn azaltmak iin tatile gitmeden 1 -2 haf
ta ncesinden balayarak koenzim Q lO, piknogenol, E vitamini gibi kuvvetli
antioksidan etkili besin desteklerinden birinin dahilen alnmas nerilebilir.
Bilimsel almalar ile yeil ay (polifenolleri), zm ekirdei (proantosiyani
dinleri), mbarek diken (silimarin) ve retinoitlerin, cildi gne nlarnn yol
at kanser etkenlerinden koruduu, oksidatif basky, yangy ve hcre DNA
hasarn nledii ortaya konulmutur.
Deney hayvanlarnda yrtlen eitli deneysel almalarda yeil ay rn
lerinin (yeil ay polifenoller veya etkili bileeni epigallokateingallat) az yo
luyla (ime suyuna kartrlarak) ya da deriye (merhem eklinde) uygulanmas
suretiyle cilt kanserlerinin (non-melanoma) oluumunu engelleyebilecei so
nucuna varlmtr. Bu almalarda deri zerine uygulamann daha etkili bu
lunmasna karlk, hazrlanacak formlasyonlarda yeil ay polifenollerinin
ciltten emilimini artrabilecek dzenlemelerinin yaplmas gerekmektedir.
Ancak gne nlarnn zararl etkilerinden korunmak iin yeil ayn sa
dece gne kremi halinde srlmesi gerekli deil. Dzenli olarak gnde 5-6
bardak yeil ay tketilmesinin de insanlarn cildinde ayn derecede koruma
salayabilecei bildiriliyor. Bu ekilde tketilmesi suretiyle sadece gne n
larnn zararl etkilerine kar deil, yeil ay polifenollerinin etkili olduu di
er kanser trleri zerinde de koruyucu bir etki salanmas ve baklk siste
minin desteklenmesi mmkn olabilir.
Ar terleyen kiilerde, vcutta potasyum seviyesini desteklemek iin po
tasyum destei alnabilir (gnde 99 miligram). Gnelenme srasnda sk sk
terle atlan suyun yerine konmas iin bol bol su iilmesi gerekir.

1 63
 Gne yan tedavisinde etkili bitkisel rnler
Korunmak iin yeterli nlemleri alamadnz ve gne yanklar olutu. Bu du
rumda bitkisel rnler, atalarmzdan kalma reeteler yardmmza koacaktr.
Tropik bir bitki olan Aloe vera, bir ara her derde deva bir ila olarak lke
mizde bidonlar ierisinde pazarlanyordu. Pazarlama stratejilerinde kullanlan
abartl iddialar nedeniyle daha sonra yasakland. Bu rnden farkl olarak,
bitkinin etli yapraklarnn orta ksmndan karlan jelimsi kvamdaki ''Aloe
vera jel" tayan formllerin cilt hasarlarnn tedavisinde baar ile kullanld
bilinmektedir. Bu formllerin haricen uygulanmas ile cildi rahatlatt, nem
lendirerek iyileme sresini ksaltt ve hatta radyasyon yanklarn bile iyi
letirebildii ortaya konulmutur. Zaten Aloe jeli ok sayda dermokozmetik
rnnn bileiminde de yer almaktadr.
kzgz (Calendula sp.) ieklerini ve sar kantaron (Hypericum perfo
ratum) iekli toprakst ksmlarn tayan merhemler, yank ve yaralarda
etkili olmaktadr. Bu iki bitkiyi birlikte ya da ayr ayr tayan formller, hem
ary giderici, hem de antiseptik zellikte olup iyileme sresini ksaltr. Sar
kantaron ieklerinin saf zeytinya ierisinde bekletilmesi ile hazrlanan yal
zt, tm dnyada etkili bir yara ve yank ilac olarak yzlerce yldr kullanl
maktadr. Bu bitkinin yaralar zerindeki etkinliini ortaya koyan kapsaml bir
bilimsel almann sonularn uluslararas bir bilimsel dergide 2010 ylnda
yaynladk. Yaplan bir almada sar kantaronun etkinliinin, kullanlan zey
tinyann kalitesi ile paralel olarak arttn, saf zeytinya ile en yksek etki
gzlenirken, ayiek ya gibi ince yalarla etkinin belirgin bir ekilde azald
gzlenmitir. Sar kantaron yann gne yanklar tedavisinde kullanlmas
durumunda, uygulamann sadece geceleri yaplmas ve gndz ciltten siline
rek uzaklatrlmasn neririm. nk ierisinde etkili olan madde hiperisin,
gne nlarna hassasiyeti artrmaktadr. Bu hususa dikkat edilmesi gerekir.
Yank ksmdaki demin ve kantnn giderilmesi iin nerilebilecek bir
baka bitki ise "papatya': Gvenili bir marka papatya ay (Matricaria recutita)
olmas nemli. ki poet papatya ay bir bardak taze kaynatlm su ierisinde
zeri kapatlarak 5- 1 O dakika demlenir. Ilyan ay ile vcut silinir ya da bu ay
kvetin ierisine dklerek ierisinde banyo alnr.
Yanklarn tedavisinde lavantaya da etkili olmaktadr. Tabii Lavandula
angustifolia'dan elde edilen gerek lavantaya olmas nemli. Dorudan ya
nk zerine pansuman yaplr. Ayrca yzde S'lik "tea tree oil" tayan kremi
srlebilir. Atkuyruu, silisyum bakmndan zengindir, dolaysyla doku ona
rmnda yararl olur.
Bahsettiimiz bu rnlerin yan sra, yann derecesine gre basit baz uy-

1 64
gulamalar da yararl olabilmektedir. Yank ksm zerine souk kompres uygu
lanmas, yank ksmn eit hacim su ile seyreltilmi elma sirkesi ile pansuman
yaplmas gibi. Bu bitkisel rnler gne yanklarnn tedavisinde, ikayetlerin
giderilmesinde yararl olabilecektir, ancak siz yine de dikkatli olun, bu tedavi
lere gerek kalmasn.

NERLER / UYARILAR

Yukarda ad geen destekleri satn alrken nelere dikkat edilmeli? Han

gileri birlikte kullanlabilir? Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?
Vcudun gne nlarnn olumsuz etkilerinden korunmas iin etkili bir anti
oksidan rnn kullanlmasna, gnelenme dneminden 1 -2 hafta ncesin
den balayarak kr eklinde uygulanmas nerilebilir. Bu amala Koenzim 01 O
(gnde 60 miligram), piknogenol ( 1 00 miligram), resveratrol (400-500 miligram),
alfa- tokoferol (E vitamini, 200 nite) gibi kuwetli antioksidan etkili besin destek
lerinden birinin ya da karm formlnn dahilen alnmas nerilebilir. Ayrca ye
il ay iilebilir, mbarek diken (standart silimarin) rnlerinden yardmc olarak
yararlanlabilir. Bu rnlerin seiminde her zaman olduu gibi firma gvenilirlii
n plana alnmaldr. zellikle piknogenol pahal bir rn olduundan, internettte
ok sayda sahte rn piknogenol ad ile pazarlanyor.

1 65
 E KLEM HASARLARI VE
AG RI LARI

Kemi k Salnn Korun mas nda

Yararlan lan Doal Destekler

nsanlarda ortalama yaam sresinin giderek artmasna bal olarak gn

mzde kemik salna ilikin sorunlar ve hastalklarda belirgin bir art grl
mektedir. Bilhassa osteoporoz (kemik erimesi) nemli bir salk sorunu olarak
yaygn bir tehdit oluturmasna karlk, mevcut tedavilerin baz dezavantajlar
bulunmaktadr. Bu nedenle, bitkisel, hayvansal ya da mineral ierikli doal
rnler hastalklarn nlenmesi, tedavisi ya da ikayetlerin hafifletilmesinde
yararl olabilmektedir.

Kemiin bizim iin nemini hatrlayalm

Kemiin balca temel ilevi bulunmaktadr:
1 . Mekanik ilev; insan iskeletini oluturmakta ve zerine yapan kaslar f
hareketimizi salamaktadr.
2. Metabolik ilev; kalsiyum bakmndan zengin ierii vcut iin mineral
deposu grevi grmektedir.
3. Koruyucu ilevi; kemik ilii ve hayati neme sahip organlar evreleye
rek korur.
Kemik, yapsal olarak zel bir konnektif doku zelliine sahip olup, organH
ve inorganik bileenlerden olumaktadr. Organik bileenler olarak proteinle
[yzde 95'i tip 1 kolajen ve yzde S'i ise kolajen yapsnda olmayan (osteokal-

1 66
sin, osteonektin, osteopontin, trombospondin, siyaloproteinler) proteinler] ve
inorganik bileenleri ise fosfat ve hidroksit tuz halinde kalsiyumdan (hidrok
siapatit) ibarettir. Bu bileim srekli yapsal geliime uramaktadr. Normal
kemik salnn srdrlebilmesi iin bilhassa mineral ieriinin korunmas
nemlidir. Kemiin yapsnn ve mineral ieriinin korunmas "kolajen yap
snda olmayan protein'' bileenleri tarafndan salanmaktadr.

Kimler kemik erimesi riski altnda?

Kemik erimesi (osteoporoz), gnmzde en yaygn grlen kemik hasta
lklarndan biridir. En basit ekilde, "dk kemik younluuna bal olarak
kemik direncinin azalmas ve krlma riskinin artmas" eklinde tanmlanabi
lir. Yaplan risk deerlendirmelerinde her kadndan biri ve her yirmi erkek
ten birinde yaamlarnn herhangi bir srecince ortaya kabilecei bildiril
mektedir. Yani "kadnlar" daha fazla risk altnda! Ancak yaynlanan raporlar
da erkeklerin de giderek artan bir ekilde bu sorundan etkilendikleri dikkati
ekmektedir. Kadnlk hormonu (strojen) eksikliine benzer bulgular erkek
hormonu (androjen) eksikliinde de ortaya kmaktadr.
Avrupa Birliinin son Osteoporoz Raporu'nda, Avrupa'da her yl 6 1 1 .000
kadn ve 1 79.000 erkekte kemik erimesine bal kala kr meydana geldii
ve tedavisi iin yaklak 25 milyar euro'luk harcama yapld bildirilmekte
dir. Bu rakamn 2050 ylnda muhtemelen 76,7 milyar euro'yu aaca tahmin
ediliyor. Bu rakam sadece Avrupa lkelerindeki harcama; tm dnyay d
nebiliyor musunuz? Amerikan Salk Enstits'ne bal Osteroporoz ve likin
Kemik Hastalklar Merkezi her yl sadece Amerika Birleik Devletleri'nde 1 O
milyon kiinin osteoporoz sorunu ile mcadele ettiini ve bunlarn bete biri
nin erkek olduunu bildirmektedir. On yl kadar nce yaynlanan bir raporda
Avrupa, Amerika Birleik Devletleri ve Japonya gibi gelimi lkelerdeki tah
mini osteoporoz vakas saysnn 75 milyon kii olduu ileri srlmt, yani
her on kiiden biri. sve'te erkeklerde kala kr vakalarnnn, prostat kan
seri vakalarndan daha fazla olduu vurgulanyor. Bu lkede kn gneten
yararlanmn son derece dk olduunu hatrlatmak isterim.
Uluslararas Osteoporoz Kurumu'nun (International Osteoporosis Fo
undation) 2008 tarihli raporunda (Osteoporosis in The European Union in
2008), bu yksek tedavi maliyetlerinin nlenebilmesi iin kemik younluu
lmlerinin rutin testler arasnda yer almas gerektii, kalsiyum ve D vitami
ni desteklerinin giderlerinin ila kurumlar tarafndan karlanmas gerektii
vurgulanmakta. Ksacas "koruyucu nlemler" alnmasnn son derece nemli
olduu bildiriliyor.

1 67
 Kemik erimesinin ( osteoporoz) oluumunda nemli rol oynayan ailesel
yatknlk, cinsiyet, rk gibi "deitirilemeyecek etkenlerin" dnda, yaam ekli
ve beslenme ekline ynelik alnacak baz nlemlerin hastaln oluumu ve
ilerleyiinin nlenmesinde yararl olabildii bildirilmektedir.
Kemik erimesi geliiminde belirlenen bir dier etken ise imanlk. Yaplan
almalar beden-kitle indeksi arttka, zellikle dizlerde kirelenme riskinin
arttn gsteriyor. Henz bu konuda aklayc bir neden-sonu ilikisi bu
lunmuyor; yapsal, hormonal (leptin, adinopektin vb) ve dier evresel neden
ler zerinde duruluyor.
Yalanma dier nemli risk etkeni olarak grlmektedir. Bu srete parati
roit hormonu ve kalsitonin seviyelerinde azalmaya bal olarak kemik ierii
nin kayb (kemik rezorpsiyonunun artmas), osteoporoz oluumunun balca
nedenidir. Yine yaa bal olarak kalsiyum emiliminin azalmas, bir baka et
kendir. Bunlarn dnda osteoporoz geliiminde rol oynayan etkenleri iki grup
altnda toplayabiliriz:
a. Deitirilemeyecek etkenler: Kaltsal etkenler kemik erimesi geliiminde
belirleyici olabiliyor; ailesel yatknln yan sra, ksa boylu olmak ve rk
(Kafkas rk ve Asyallar daha fazla risk altnda). Bu grup deitirileme
yecek etkenler arasna yukarda bahsettiimiz cinsiyeti de ekleyebiliriz;
kadnlar daha fazla risk altnda. Dier taraftan, baz uzun sreli ila teda
vileri sonucu da osteoporoz oluabiliyor. Bilhassa kortikosteroitler, he
parin, siklosporin, sitotoksikler ve baz konvlsiyon nleyicilerin uzun
sreli kullanlmas, bir risk etkeni olabiliyor. Ancak bu grup ilalar her
kullanan osteoporoz olacak diye bir ey yok. Kald ki, bu ilalarn o has
talar iin kullanlmas nemli, yani alternatif seenek pek yok. Bu neden
le "deitirilemeyecek etkenler" altnda snflandrlyor.
b. Deitirilebilecek etkenler: Bireylerin yaam ekli, beslenme ekli, strojen
hormonu eksiklii gibi etkenler. te kemik erimesinin nlenmesi, ilerle
yiinin yavalatlmas ve ikayetlerin hafifletilmesine ynelik alnabilecek
balca nlemler bu risklerin mmkn olduunca azaltlmasna bal.

Yaam ve beslenme ekline ynelik nlemler ne olmal?

Kemik erimesinin ( osteoporoz) nlenmesine ynelik alnabilecek nlemler
arasnda yine tandk baz madde balklar var; tm hastalklarda balca et
kenler arasnda yer alan "ar sigara" ve "fazla alkoll iki" iilmesi, burada da
karmza kyor. inizden "Zaten ben fazla tketmiyorum!" diye dnerek
kendinizi avutabilirsiniz. Ama bence etkenler arasnda yer aldna gre, sizin
iin neyin "fazla ya da ar" olabileceini nasl bilebilirsiniz? Bir baka nlem

1 68
ise "dzenli spor yapmak''; gerekli egzersizler yaplarak kemik yapsnn g
lendirilmesi nemli.
Beslenme eklimiz de kemik erimesi geliiminde nemli riskler oluturabi
liyor: yksek protein (yani fazla et yemek), dk kalsiyum ve D vitamini ie
riine sahip beslenme, dk oranda sebze ve meyve tketimi, yksek oranda
kafeinli iecek iilmesi gibi.

Baz besinlerin kemiklerimiz zerindeki etkisine ilikin bilgiler u ekilde:

1 . Zararl olan gdalar
a. ekerler: Tatllar, ikolatalar, gazl iecekler ierisinde yer alan basit e
kerler vcuttan kalsiyum atlmn artrabilir.
b. Doymu yalar: Krmz et, tereya, margarin, kekler, ilenmi gdalar
ierisinde bulunan doymu yalarn, sindirim sisteminde kalsiyum ve D
vitamini ile znmeyen kompleks yap oluturarak bu maddelerin v
cutta emilimini engelledii, kalsiyum atlmn artrd bildirilmektedir.
Doymu ya tketimine bal olarak artan hiperlipidemi (kanda yksek
ya seviyesi) riski de osteoklast rezorpsiyonunu artrarak kemik erime
sinde olumsuz rol oynamaktadr.
2. Yararl olan gdalar
a. znebilir lifler: Bakliyat ve meyvelerde bulunan bu tip yaplar kalsi
yum ve magnezyum gibi yararl elementlerin emilimini artrr.
b. Tekli doymam yalar: Zeytinya ya da balk gibi gdalarda bulunan
Omega-3 ya asitleri kemiklerin tahribine yol aan sitokinlerin oluu
munu basklayarak kemik erimesini azaltr.

Bunlarn haricinde et ve st rnleri ve bakliyatta bulunan "proteinler",

miktarna bal olarak yararl ya da zararl olabilmektedir. Kemiin nemli bir
bileeni olan kolajen, kemik yapmnda rol oynamas nedeniyle yararl olur
ken, bu maddenin fazla miktarda alnmas durumunda, vcutta paralanmas
ile aa kan aminoasitlerin kemik erimesine yol aabilecei ileri srlmek
tedir. Ancak zararl olabileceine dair bu son bilginin henz tartmal olduu
nu belirtmek isterim, yani farkl grler sz konusu.

Beslenme ve kirelenme ilikisi

Kiinin beslenme ekli sadece beden-kitle indeksinin normal snrlar ieri
sinde tutularak kemik erimesi riskini azaltmas bakmndan deil, ayn zaman
da baz risk etkenlerinin azaltlmas bakmndan da nemlidir. Mesela serbest
oksijen radikalleri kkrdaklarda oksidatifhasara yol amaktadr. Nitekim yap-

1 69
 lan deneysel ve klinik almalar ile antioksidanlarn bu zararl oksijen radikal
lerini gidererek kemik erimesi riskini azaltt ortaya konulmutur. Bu bakm
dan C vitamini, E vitamini ve beta-karoten gibi antioksidan zellikte vitamin/
provitaminler kirelenmenin nlenmesi ve ikayetlerin hafifletilmesi bak
mndan nerilmektedir. Ancak antioksidan etkili olanlar haricinde dier bitki
bileenlerinin kemik erimesi geliimi zerinde etkisini deerlendiren alma
says olduka azdr. Bunun balca nedeni, insanlarn yedikleri tm besinlerin
ieriinin ayr ayr izlenmesinde karlalan gln yan sra evresel ve ka-
ltmsal etkenlere bal ortaya kabilecek farkllklar olarak gsteriliyor.
Kaltmsal etkenlere bal farkllklar bertaraf edebilmek iin ikiz kadnlar
zerinde bir saha almas yrtlm. Bu suretle ikiz iftler arasnda yaa ve
cinsiyete bal etkenler de giderilmi. ngiltere'de yrtlen bu alma iin g
nlller basn kampanyalar ile bulunmu ve hastanede radyolojik (el, kala ve
diz eklemi akl) ve kan analizleri yaplarak almaya dahil edilmi. Daha
sonra bilimsel bir beslenme anketi ( 1 3 1 -Food Frequency Questionaire) uygu
lanm. Beslenme kategorileri "meyve ve sebze bakmndan zengin': "yksek
alkol kullanm': "geleneksel ngiliz mutfa beslenme': "diyet program uygu
lama'' ve "dk et tketimi" gibi be ana balk altnda deerlendirilmi.

Kala kirelenmesi riskini azaltan meyve ve sebzeler

Bilimsel lm yntemleri ile deerlendirilen anket sonular, radyolojik
ve biyokimyasal bulgular ile birlikte yorumlandnda, meyve ve sebze bak
mndan zengin beslenmenin kala kirelenmesi riskini azaltt grlm. Bu
bulgunun ardndan meyve ve sebzeler gruplandrlarak hangilerinin daha ya
rarl olabileceine ynelik sorgulama yaplm. Sarmsak ailesi (soan, sarm
sak, prasa), lahana ailesi (brokoli, karnabahar, brksellahanas, lahana), yeil
yaprakl sebzeler (spanak, marul), sar renkli sebzeler (havu, domates), pa
tates (cips veya kzarm), dier sebzeler (suteresi, maydanoz, msr, avokado,
pancar kk, tatl biber, mantar), narenciye meyveleri (limon, portakal, grey
furt) ve dier tip meyveler (elma, muz, eftali, armut, kavun, zm ve kuru
meyveler). Sonu olarak sarmsak tipi sebzeler ve dier tip meyvelerin tke
tilmesinin kala kirelenmesini nleyici rol bulunduu tespit edilmi. lgin
olan bulgu ise bu iki grup sebze/meyvenin, diz ve el eklemleri kirelenmesinde
etkisiz bulunmas.
Aratrmada elde edilen bu bulgular, sarmsak grubu sebzelerin etkili bile
eni olarak bilinen diallil dislftin, kirelenmede rol oynayan baz parametre
ler (matriks metaloproteinazlar) zerinde etkisini gsteren deneysel alma
lar ile de dorulanm. Hi phesiz sarmsak ailesi sebzeleri ve narenciye ha-

1 70
rici meyveleri bolca tketerek kala kirelenmesinin nne gemek mmkn
olamaz. Ancak riski azaltc bir etken olarak bu tip bir beslenme uygulamann
hibir zarar olamaz.

ocuklukta alnan meyve ve sebze miktar kemik sal bakmndan nemli

Yaplan gzlemsel almalar, bilhassa kadnlarn ocukluk dneminde
tkettii meyve ve sebzelerin ileri yalarda kemik sal bakmndan yararl
olduunu ortaya koyuyor. Nitekim sanlar zerinde yaplan baz almalar
da bu bulgular destekler nitelikte. Yrtlen ok sayda gzlemsel, deneysel
ve klinik alma da, meyve ve sebze kullanm ile kemik sal arasndaki
balanty aka ortaya koymaktadr. Mesela, rezene (arapsa) ve kerevizin
yaprak ve gvdesi (her ikisinin de bat toplumlarnda taze yaprak ve gvdesi
kullanlmaktadr), bakliyat, prasa, brokoli, krmzlahana, marul, maydanoz,
salatalk, domates, sarmsak, soan gibi sebzeler ile erik ve portakal gibi mey
veler kemik erimesini azaltc gdalar olarak bildiriliyor.

Meyvelerdekifenolik bileenlerin nemli katks var

zellikle meyve ve sebzelerde bulunan "flavonoitler" ve "fenolik bileikle
rin" kemik erimesinin nlenmesi bakmdan nemli yararlar bulunduu ileri
srlyor. phesiz, daha kesin sonular karabilmek iin bu konudaki al
malarn saysnn artmas gerekiyor. 2003'de yaynlanan bir almada san
lara gnde 1 gram rezene (arapsa), narenciye ve kuru eriin verilmesi ile
kemik erimesinde belirgin azalma gzlenirken, taze erik, muz ve elmann be
lirgin bir etkisi grlememi. Buna karlk, 2005 ylnda yaynlanan bir baka
almada, elmada bulunan floridzin isimli flavonoit yapsnda bir maddenin
yumurtal karlm sanlarda kemik erimesini nledii gzlenmi. Bu iki
almann sonularn karlatrdmzda, meyvelerin kiilerin iinde bu
lunduu duruma bal olarak kemik erimesinden koruyucu ya da hastaln
ilerlemesini yavalatc rol oynayabilecei grlyor. Daha ak bir ekilde ifa
de etmek gerekirse, salam kiilerde veya ocuklukta rezene (arapsa), kuru
erik, narenciye gibi meyveler kemik erimesini nleyici yarar salayabilirken,
kemik erimesinin hzland menopoz dneminde elma gibi meyvelerin ke
mik erimesini azaltc rol oynayabilecei ileri srlebilir.

zm ekirdei zt ve nar zt kemik erimesinin nlenmesinde yararl

Bir baka almada ise, sanlara yksek kalsiyum diyetinin yan sra gnde
4-5 gram zm ekirdei zt verilmesi ile kemik salnn gstergesi olarak
bilinen kemik younluu, kemik mineral ierii gibi parametrelerde belirgin

1 71
 dzelme gzlenmi. zm ekirdei zt de flavonoit tipi (flavan-3-ol kate
inler) bileenler bakmndan zengin olup oksidatif hasar nleyici (radikal s
prc) etkisinin yan sra, kemik erimesine yol aan proteolitik enzimleri de
azaltc rol oynamaktadr. Burada bir hususu belirtmek isterim; bu almalarda
kullanlan zm ekideinin kendisi deil, ondan hazrlanan zttr.
Nar zt de (nar suyunun younlatrlmas ile elde edilir) tad flavo
noit yapsnda (antosiyanin) bileenler nedeniyle ayn zm ekirdei gibi etki
gstermektedir. Yaplan almalar nar ztnn antioksidan etkisinin krm
z arap ve yeil aydan misli daha kuvvetli olduunu ortaya koymaktadr.
Yine yumurtal karlm sanlarda yaplan bir almada, 2 hafta sre ile
her gn nar zt verilmesiyle kemik younluu ve kemik oluumunda olumlu
gelimeler gzlenmitir. Dolaysyla, menopoz dneminde nar ztnn uzun
srekli kullanlmas kemik erimesinin yavalatlmasnda yararl olabilmektedir.

NERiLER I UYARILAR

zm ekirdei ve nar zt dnml kullanlabilir mi?

Ayn anda kullannlmas gerekmiyor; dnml kullanlmas daha uygun.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

zm ekirdei zt gnde 1 00 miligram veya nar zt gnde 300-400 mi
ligram civarnda kullanlabilir. Herhangi bir risk sz konusu olmadndan miktar
lar ortalama miktarlardr. Koruyucu olarak daha yksek miktarlarda kullanlmas
gereksiz.

1 72
 Kuru Erik, Kad n larda
Kemi k Erimesi Riski n i Azaltyor ------ -----

Osteroporoz ya da kemik erimesi zellikle ileri yalarda milyonlarca kad

nn korkulu ryas. Meyve ve sebzelerin osteoporoz geliiminin nlenmesinde
nemli katks bulunduu bilinmektedir. Bu konuda yaplan bir saha alma
snda fenolik bileenlerden zengin zellikle kuru erik, soya fasulyesi, keten
tohumu, ilek, elma ve likapa meyvelerinin, osteoporoz riskinin nlenmesi
bakmndan dikkati ektii gzlenmitir.

Kuru erik etkili, ama taze erik etkisiz

Fenolik bileikler (neoklojenik asit ve klororojenik asit) bakmndan zen
gin bir meyve olan "kurutulmu erik'', ayrca bor elementi bakmndan da zen
gin olduu biliniyor. Her gn tketilecek 1 00 gram kuru eriin, yetikinlerin
gnlk bor ihtiyacn (2-3 gram) karlayabilecei bildiriliyor. Yaplan al
malar bor elementinin, kemik erimesinde koruyucu rol oynadn gsteriyor,
ancak ne ekilde etki ettii henz bilinmiyor. Kuru eriin, kala ve dirsek gibi
eklemlerdeki kemik younluunu artrd, yumurtal karlm sanlarda
yrtlen deneysel almalar ile de ortaya konulmu.
Kurutulmu erik meyvesi kemik erimesini durdurmakla kalmyor, onar
mn da balatyor.
Yeni yaymlanan bir almada kurutulmu erik meyvesinin kemik sal
nn korunmas ve kemik erimesinin nlenmesi iin en etkili doal rnlerden
biri olduu gzlenmi. Deney hayvanlarnda ve insanlarda yrtlen alma
larda, kemik salnn gstergesi olan indekslerde olumlu gelimeler salad
bildiriliyor. Deney hayvanlar zerinde iki farkl kemik erimesi modeli kulla
nlarak yrtlen almalarda, kuru erik, kemik mineral younluunu koru
yarak kemik erimesini durdurmakla kalmam, olay tersine evirerek kemik
yapsnn onarmn balatm.
Hi phesiz, gzlemsel ve deneysel olarak elde edilen bu ngrlerin kli
nik olarak insanlar zerinde de kantlanmas daha net bir karar verilebilmesi
bakmndan nemlidir. nsanlar zerinde yrtlen klinik bir almada, me-

1 73
 nopoz dneminde kadnlara 3 ay sre ile kurutulmu erik verilmesi ile serum
kemik sal gstergesi deerleri, toplam ve kemie zgn alkali fosfataz ve
insline benzer byme faktr-! deerlerinde olumlu gelimeler salanm.
Kuru eriin bu konuda etkinliini daha net bir ekilde ortaya koyabilmek iin
Kaliforniya Kuru Erik reticileri Birlii tarafndan desteklenen yeni bir klinik
almann sonular Eyll 201 1 tarihinde yaymland.
Sz konusu almada, bilimsel ltlere uygun olarak tasarlanan ve kemik
kayb tehisi konulmu menopoz dnemi sonras kadnlarda, 1 yl sre ile her
gn kuru erik verilmesi ile kemik mineral younluundaki deiim izlenmi.
almaya dahil edilme kriteri olarak, gnlllerin son 3 ay ierisinde hormon
replasman tedavisi uygulanmam olmas ve 1 ile 1 O yl arasnda bir menopoz
gemii bulunmasna dikkat edilmi. Ayrca sreen bir hastal olanlar, ok
sigara ienler, kemik ve kalsiyum metabolizmasn etkiledii bilinen ila kul
lanan hastalar hari tutulmu. almaya katlmak zere seilen 55-57 yalar
arasnda 160 kadn geliigzel bir ekilde gruplandrlarak, 1 yl sresince bir
gruba gnde 1 00 gram kuru erik, dier gruba ise 75 gram elma kurusu veril
mi. ki farkl meyve kurusu; enerji, lif ierii, ya oran, karbonhidrat miktar
gibi besin deerlerinin eitlenmesi iin farkl miktarlarda uygulanm. Her iki
gruba da deney sresince gnde 500 miligram kalsiyum ve 400 nite D vita
mini verilmi.
Deney sonularnn izlenmesi amacyla; deney balangcnda, 3 , 6 ve 1 2
ay sonra yaplan sorgulama anketleri, gda tketim miktarlar ve kan rnek
lerinde biyokimyasal analiz sonular deerlendirilmi. Balangta ve deney
sonucunda yani 12 ay sonra beden mineral ierii (tm vcut, kala, dirsek ek
lemlerinde) tayin edilmi. alma uzun sreli olduu iin almay 1 00 hasta
tamamlayabilmi. Her iki grupta kullanlan gnlk besin miktarnn benzer
olduu, fiziksel aktivite bakmndan gruplar arasnda bir farkllk bulunmad
kaydedilmi.

Beden mineral younluunu belirgin ekilde artryor

Beden mineral younluu bakmndan yaplan deerlendirmede her iki
grupta da vcut total beden mineral younluunun yan sra total kala ve
belkemii mineral younluunun balang deerlerine gre daha iyi olduu
gzlenmitir. Ancak belkemii ve nkol kemiklerinde mineral younluunun
istatistiksel olarak kuru erik verilen grupta, elma kurusu verilen gruptan daha
yksek olduu tespit edilmitir. Kemik ykmnn bir belirteci olan osteokalsin
miktarnn 3 ve 12 ay lmlerinde kuru erik verilen grupta belirgin bir ekil
de azald dikkati ekmektedir. Elma kurusu ise osteokalsin miktarn artr-

1 74
mtr. Yine kemik kaybnn bir gstergesi olarak deerlendirilen TRACPSb
(tartarata direnli asit fosfataz-Sb), 3 aydan itibaren belirgin bir ekilde aza
larak 12 ay sresince dk seviyede kalmtr. Halbuki elma kurusunun bu
belirte zerinde herhangi bir etkisi bulunmamtr.
Bu alma menopoz dnemi sonrasnda kadnlarda nemli bir sorun ola
rak bilinen kemik erimesi geliiminin yavalatlmas ve nlenebilmesi amacy
la uzun sreli kuru erik kullanlmasnn yararl olabileceini ortaya koyan ilk
insan almas olmas bakmndan nemli. Bir yl sresince kuru erik yenmesi
ile kadnlarda herhangi bir imanlama sz konusu olmad gibi, yksek lif
ierii nedeniyle tok tutmas ve zellikle barsak sal bakmndan yararlar
gz nne alndnda son derece salkl bir uygulama. almada etkinin
hangi bileenlerinden kaynakland konusunda herhangi bir yaklam bulun
muyor, ancak zengin fenolik bileik ieriinin yan sra kuru erik ierisinde
bulunan bor minerali ve K vitamininin rol bulunabilecei ngrlyor.

NERLER / UY ARILAR

Kuru erik alrken dikkat edilecek noktalar!

Kuru erik olarak bahsedilen siyah mrdm erii kurusudur. Dolaysyla isteyenler
mevsiminde taze meyveleri alp kurutabilir. Kurutulmu erik satn alrken dikkat
edilmesi gereken husus yine kallitedir. Akta ve dikkatsizce kurutulan tm ya
meyvelerde (kays, incir, erik vb) karacier kanserine kadar geni yelpazede
sorunlara yol aan aflatoksin riski sz konudur. Aflatoksinler "aspergillus fla
vus" adl bir mikromantar trnn toksinleridir. Nemli ortamlarda gelierek tok
sin retir ve plak gzle grlebilmesi mmkn deildir. Dier taraftan, akta
kurutulurken haereler (sinek, bcek) ve dier hayvanlarn (kemirgenler) dklar
ile temas riski yksektir. Bu nedenle kurutma ileminin zel havalandrmal ya
da zel dalgaboyunda mikrodalga kurutma frnlarnda yaplmas gerekir. Dola
ysyla kalitesine gvenilir firmalarn ambalajl rnlerini kullanmaktan baka are
gremiyorum.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Salk iin yararl bir rn olduundan herhangi bir snrlama sz konusu deil.

1 75
 N arenciyelerin C Vitami n i
. . .

ierii Onem l i

Limon, portakal gibi narenciye meyvelerinin kemik sal bakmndan

nemi, hem yksek C vitamini ierii, hem de tad flavonoit yapsndaki
bileenlerine bal. 2003 ylnda, yumurtal alnm sanlarda hesperidin ve
bunun suda onbin defa daha kolay znebilen trevi alfa-glikozilhesperidin
ile yrtlen bir almada, zellikle uyluk kemiinde erimeye yol aan os
teoklast miktarn azaltarak kemik erimesini nleyebildii gzlenmi. Ancak
bu deneyde uygulanan hesperidin miktar, gnlk olarak bizim alabileceimiz
miktarn epey zerinde. Dolaysyla, narenciyenin kemik erimesindeki yarar
n tek bana deil de, bahsettiim dier meyveler ile birlikte deerlendirmek
daha doru olacaktr. Yani, bu meyvelerden srekli ve makul miktarlarda tke
terek sinerjik bir etki ortaya kmasn salamak mmkn olabilir.

C vitamini normal kemik salnn korunmas ve kolajen oluumu iin gerekli

Amerika Birleik Devletleri'nde yrtlen bir almada ise farkl seviye
lerde C vitamini tketen erkeklerde kala kemii, kemik mineral younluu
nun sigara, kalsiyum ve E vitamini destei kullanlp kullanlmamas ile ilikisi
incelenmi. Sonuta, C vitamini destei kullanlmas ve C vitaminince zengin
diyet uygulanmas ile sigara imeyen erkeklerde kemik mineral younluunun
belirgin bir ekilde artt tespit edilmi. Bu artn, kiilerin dk kalsiyum ve
E vitamini seviyelerinden bamsz olduu gzlenmi.
Yeni yaynlanan deneysel bir almada, erkek tipi osteoporoz modeli olu
turmak zere yumurtalklar karlm erkek sanlarn gnlk beslenme
lerine, 4 ay sresince deiik oranlarda kurutulmu ve toz edilmi portakal
kabuu (yzde 2,5, yzde 5 ve yzde 10) ilave edilirken, bir gruba portakal
kabuu ieren besin verilmemi. 4 ay sonra yaplan lmlerde portakal ka
buu ilave edilen sanlarn kemik sal zerinde belirgin bir ekilde olumlu
etkileri gzlenmi. zelikle hayvanlarn serum antioksidan kapasitesi, yumur
talklar karlmam normal hayvanlardaki olaan seviyesine ykselmi. Bu
muhtemelen portakal kabuundaki flavonoit (hesperitin ve naringenin) ve C

1 76
vitamininin antioksidan etkisine bal olarak ortaya kyor. Antioksidan etkili
bu bileenlerin kemik erimesinin nlenmesi ve kemik oluumu mekanizma
larnn uyarlmasn salayarak etki gsterdii ileri srlyor. Dier taraftan,
kadnlk hormonu olan strojen erkeklerde de dk miktarlarda bulunmakta
ve kemik yapsnn korunmas ve kemik erimesinin nlenmesi bakmndan
nemlidir. Portakal kabuundaki hesperitin ve naringenin gibi flavononlarn,
karacierde strojen hormonu ykmn nleyerek kemik erimesini azaltt
dnlmektedir. Ancak narenciye kabuklarnn ok miktarda tketilmesini
nermem. Uucu baz bileenlerinin (limonen gibi) zararl etkileri ortaya
kabilir. Zaten deneylerde de gnlk diyete dk oranlarda katlm. Bence en
iyisi kurutulmu erik ve C vitaminince zengin diyetler uygulanmas.

1 77
 Diz ve Kala Osteoartriti
ikayetlerinde Kuburnu

Kuburnu meyvelerinin en ok dikkati eken kullanm alanlarndan biri diz

ve kala osteoartriti zerindeki olumlu etkileri. Avrupa'da, artrit ikayetlerini
hafifletmek amacyla, ierisinde toz edilmi kuburnu meyveleri tayan kap
sl formlasyonu pazarlanyor. Neden kuburnu meyvesinden hazrlanan ay
kullanlmyor da, dorudan toz edilmi meyve veriliyor?
Deney hayvanlar zerinde yrttmz ve 2007'de yaynladmz bir
almamzn sonular yukardaki uygulamay destekliyor. Kuburnu meyve
lerinden hazrladmz alkoll ve sulu ztlerin, deney hayvanlarnda olutu
rulan eitli yang ve ar modelleri zerindeki etkisini aratrdmzda, mey
velerin alkoll ztnn sulu ztne oranla ok daha etkili olduunu tespit
ettik. Nitekim baka aratrclar tarafndan yrtlen ve yine 2007'de yaynla
nan baka bir almann sonular da bizim bulgularmz destekliyor. Bu son
almada, kuburnu meyvelerinin yada znen (lipoflik) bileenlerinin
farkl nedenlere bal (siklooksijenaz- 1 ve -2, lipoksijenaz) yanglar zerinde
etkili olduu grlm. Dolaysyla, kuburnunun suda znmeyen bileen
leri yang giderici ve ar kesici etkili olduundan, ay halinde kullanldnda
beklenen yarar gstermesi beklenemez.
Hastalar zerinde yrtlen mevcut klinik almalarn sonular da de
neysel bulgular destekliyor. Son 4 yl ierisinde yaplan ve toplam 5 1 3 hasta
zerinde yrtlen 5 klinik almada, gnde 5- 1 O gram kuburnu meyvesi ta
yan ilalar verilmi. 1 ay sreyle uygulanmas ile spastik kolon (IBS) zerinde
yzde 54, 3-6 aylk uygulama ile osteoartrit ve romatizma zerinde yzde 70
ile yzde 85 arasnda etkili bulunmu. Yeni bir almada ise, 12 ay uygulan
mas ile "bel ars" ikayetlerinde yzde 62 iyileme salam. 2008 tarihli bir
meta analiz almasnda, bilimsel kriterlere uygun 3 klinik almann sonu
lar deerlendirmeye alnm. 287 hastay kapsayan bu almalarda, kuburnu
meyvesi verilen 145 hastada ikayetlerin azald, ar kesici ilaca olan gerek
sinimin dt, bo ila (plasebo) verilen 142 hastada ise herhangi bir geli
me salanamad gzlenmi. phesiz klinik alma saysnn ve kalitesinin

1 78
artrlmas, uygulama sresinin uzatlmas, daha net yorumda bulunmak iin
yararl olacaktr.
Bu almalarda dikkati eken nemli bir nokta, hastalar tarafndan ku
burnu kullanlna bal olarak ciddi bir yan etki bildirilmemesi. Balca yan
etkiler, hafif mide-barsak ikayetleri ve hassas kiilerde allerji. Artrit gibi
hastalklarda ikayetleri hafifletmek amacyla verilen yang giderici ilalarda
ciddi yan etkiler sz konusu olduundan, artrit ikayetleri iin yararl olabile
cek bylesine gvenilir bir ila bence ok olumlu. Spastik kolon hastalarnda
kullanlrken iilen su miktarna dikkat edilmesi gerekiyor. Eer kabzlk varsa,
bitki liflerinin suyu tutmas nedeniyle dk hacmi artarak mshil etki gste
rirken, ishal ikayeti olan spastik kolon hastalarnda ise (tam tersi) ilacn az
miktar su ile alnmas neriliyor. Kiilerin kulland baka ilalar ile etkileme
riskini azaltmak iin, kullanlan ila ile kuburnu meyvesinin iilmesi arasnda
2 saatlik bir sre braklmas yararl olabilir.

1 79
 Aspi r Tohumu ve Ya , Osteoporoz
ve Kem i k Eri mesi nde Etkil i

Aspir tohumlarndan, Uzakdou lkelerinde bilhassa Koree kemik olu

umunu artrarak osteoporozun nlenmesinde ve kemik onarmnn salan
masnda, yardmc olarak yararlanlmaktadr. Bilhassa kadnlarda, menopoz
dnemlerinde strojen hormonu eksikliine bal kemik erimesinde koruyu
cu rol olduu ileri srlmektedir. Bu etkilerin doruluu, deney hayvanlar
zerinde yaplan baz almalar ile ortaya konulmu, Aspir yann 8 hafta
sre ile uygulanmas suretiyle kemik erimesine bal gelien faktrlerde belir
gin bir iyileme gzlenmi.
Peki, bitki ne derece gvenli? Bitkilerin olas zararl etkileri ile ilgili bilimsel
kaynaklar incelediimde, tohumlarn ya ile ilgili herhangi bir uyar bulun
muyordu. Ancak ieklerin kan sulandrmas nedeniyle, kan sulandrc ila
kullananlarda dikkat edilmesi gerektii, yine ieklerinin rahim hareketlerini
artrmas nedeniyle hamilelerde kullanlmasnn de yol aabilecei uyar
lar yer alyordu. zetle ya u an piyasada bulunan yemeklik yalar arasnda
doymam bir ya asidi olan linoleik asit oran en yksek olan. Yani salkl bir
yemeklik ya olmasnn yan sra kemik erimesi ve osteoartrit gibi dejeneratif
hastalklarn ve damar tkanklnn nlenmesi, yksek kolesteroln drl
mesi bakmndan yararl.
iekleri ise miktar abartlmadka, ay halinde (gnlk en fazla 3 gram)
gvenle kullanlabilir.

1 80
 Vine ve Nar Suyu Romatizma
Arlarn Hafifletebil i r

Egzersiz gnmzde salkl bir yaamn temel anahtarlarndan biri. An

cak kol ve bacak kaslarn kuvvetlendirmek ve tendonlarn gerilmesini sa
lamak amacyla yaplan eksantrik hareketlerin kaslarda yol at geici hasar
sonucu, doal olarak yang ve ar meydana gelmektedir. Dier taraftan, koyu
krmz renkli meyveler zengin polifenolik ierii nedeniyle yang ve oksidatif
hasar giderici etki gstermektedir. Acaba koyu krmz renkli meyvelerin bu
konuda bir yarar olabilir mi?

Vineli tart severmisiniz?

Birka yl nce yaplan bir almada, polifenolik bileikler bakmndan
zengin bir meyve olan vine ile hazrlanm "vineli tart" yenilmesinin, gnl
llerde kas arlarnn iyileme srecini ksaltt ortaya konulmutu. alma
da vineli tartn ne ekilde yararl olduu deneysel olarak incelenmemi, ancak
yaplan yorumda polifenolik bileiklerin antioksidan etkileri nedeniyle yang
ve oksidatif basknn azalmasn salad ileri srlmt.

Nar suyu egzersiz arlarn giderebilir mi?

Son yllarda yaymlanan ve bilimsel lekte (randomize, ift krl, bo ila
kontroll) bir klinik almada ise bu defa polifenolik bileikler bakmndan
zengin bir baka meyve olan nar ile alnan sonular aklanyor. Nar suyunun
antioksidan aktivitesinin, ekzentrik egzersizlerden sonra oluan kas arlar
nn hafifletilmesinde yararl olup olamayaca incelenmi.
Amerika'da Teksas niversitesi'nde yrtlen almada, sigara kullanma
yan ve 23-25 yalarnda 16 salkl erkek gnll seilmi. Gnlllerin daha
nceki gibi yaamlarn ve fiziksel aktivitelerini srdrmeleri, ancak vitamin
ve mineral formllerini ile ar kesicileri kullanmamalar istenmi. Bir ay bu
ekilde koullandrlan gnlller iki gruba ayrlm ve bir gruba 9 gn sre ile
sabah ve akam gnde iki defa yarm litrelik zel bir nar zt iecei (elajik
asit-punikalagin bakmndan zengin) ve dier gruba ise benzer grnmde

1 81
 bo iecek verilmi. Uygulamann beinci gn her iki gruba da kol ekzentrik
hareketleri yaptrlm ve ardndan drt gn sresince kas kuvveti ve arlarda
ki geliim, gerek sorgulama anketi ve gerekse kan tahlili sonular (kreatin ki
naz, miyogloblin, interlkin 6 ve C reaktif protein) ile izlenmi. Sonu olarak
nar iecei verilen grupta iyileme srecinin ksald tespit edilmi. phesiz,
az sayda gnll zerinde yrtlen bu almann sonularna bakarak kesin
bir yargya varlmas mmkn deil, ancak gnlk egzersizlerden sonra bir
bardak nar suyu imenin yarardan baka bir zarar olabilir mi?

Nar kabuu zt artrit hastalarnda klinik ikayetleri azaltyor

Nar meyvesinin d kabuundan hazrlanan zt ile deney hayvanlarnda
oluturulan deneysel eklem yangs modelinde olumlu sonular gzlenmesi ze
rine, aratrclar ufak bir gnll grubunda klinik etkinliini denemek istemi.
8 aktif romatoid artrit hastasna 3 ay boyunca yemeklerden nce gnde iki
defa 5 ml zel nar kabuu zt verilmi (bu miktar 200 mililitre nar suyuna
edeer). Uygulamadan nce ve 3 ay sonunda hastalarda eklemlerin durumu
(DAS28) ve serum oksidatif (lipit peroksidasyonu, total tiyol grubu, paraokso
naz- 1 aktivitesi) parametrelerindeki deiim deerlendirilmi.
Sonu olarak eklem sertliinin belirgin bir ekilde (yzde 62) azald,
serum oksidatif kapasitesinde belirgin bir dzelme saland tespit edilmi.
Burada bir hususu belirtmekte yarar gryorum. Nar kabuu zt, dikkat
edilirse ok dk miktarda (iki defa 5 mililitre, yani bir tatl ka) uygulan
m, fazla miktarda alnrsa baya sert, tansiyonu drp sersemletir, yani
nermem. Dolaysyla edeeri miktar iki su barda nar suyu iilmesi daha
aklc olacaktr.

1 82
 Ki relen mede Glukozami n
Terci h Edi l mel i

Eklem kirelenmesi hastalarnda ikayetleri gidermek, hastaln ilerleme

sini yavalatmak ve yaam kalitesini artrmak iin ila uygulamalarnn yan
sra baz ila-d uygulamalar da yaplmaktadr. la uygulamalarnda arnn
giderilmesi amacyla ar kesiciler ve yang gidericiler (steroidal yapda olma
yan yang gidericiler veya siklooksigenaz-2 inhibitrleri) uygulanmaktadr.
Ancak bu uygulamalarda ar kesici ilalardan bazlarnn karacier ilevleri
zerindeki olumsuz etkileri, yang giderici ilalarrn ise mide-barsak siste
minde kanama riski ve kkrdak metabolizmasnda yapt olumsuz deiiklik
ler (steroidal yapda olmayan yang gidericiler) ya da kalp ve damar sisteminde
yol at riskler (siklooksigenaz-2 inhibitrleri) nedeniyle srekli kullanlma
larndan kanlmaktadr.
u an iin, eklem kirelenmesi hastalarnda hastaln ila uygulamalar ile
tedavi edilmesi mmkn grnmyor. Ancak hastaln ilerlemesini yavala
tacak nlemler alnmas en aklc yaklam. Tabii, bu uygulamalarda vcudun
bir tarafn dzeltmeye alrken, dier taraflarn bozmamak nemli. Gluko
zamin slfat bu konuda dikkati eken ideal bir doal ila. Glukozaminoglu
kan zincirlerinin biyosentezinde rol oynamas nedeniyle eklem kkrdann
yapsnda yer alan maddelerin (agrekan ve dier proteoglikanlar) retimini
salyor. Ayrca eklemlerdeki kkrdan bozunmasna yol aan enzimlerin
(metaloproteinazlar) etkisini azaltyor. Yani hem yeni kkrdak oluumunu
uyararak onarmn salyor, hem de kkrdan kaybn nlyor. Btn bu
bulgular deney hayvanlar zerinde yaplan ayrntl almalar ile de ortaya
konulmu durumda.
Glukozamin tuzlarnn insanlar zerindeki etkinliini inceleyen klinik a
lmalarn sonular, baz olumsuz raporlarn dnda, belirgin bir etkisinin
bulunduunu gsteriyor. Dier taraftan, glikozamin preparatlar ile yaplan
klinik almalarn byk ounluunda hastalara verilen ilacn ierik analizi
yaplmadndan ilacn kalitesi ile ilgili yeterli bilgi verilmemitir. Dolaysyla
bilhassa olumsuz sonular alnan klinik almalarda sonularn ne derecede

1 83
 gvenilir olduunu deerlendirebilmek mmkn olamamaktadr. Yani, acaba
kullanlan rn ierisinde yeterli miktarda glikozamin bulunuyor mu? Bu ka
nmca son derece nemli bir durum.
Glukozamin slfat preparat kullanlarak, diz eklemi kirelenmesi hastalar
zerinde talya'da Siena Hastanesi'nde yaplan bir klinik almann sonula
rndan bahsetmek istiyorum. Bilimsel lekte kurgulanan almada, 3 ay sre
ile 30 hastaya gnde 1 .500 miligram glikozamin slfat tableti ve 30 hastaya ise
etken madde tamayan tablet verilmi. Sonular ikinci aydan balayarak alt
ay boyunca hastalarn ikayetlerindeki azalmaya bal olarak deerlendirilmi
(WOMAC indeksi).
Sonuta, glikozamin slfat verilen hastalarn arlarnda istatiksel olarak
belirgin ekilde salanan hafiflemenin yan sra hareketliliin artt, bo ila
verilen gruba oranla ar kesici ya da yang giderici ilaca olan gereksinimin
belirgin ekilde azald gzlenmi. Ar kesici ya da yang giderici ilaca olan
gereksinimin azalmas sonucunda, yan etki bildirimlerinin glikozamin verilen
grupta ok daha dk olduu tespit edilmi.
O halde eklem kirelenmesi hastalarnda glikozamin tayan rnlerin
kullanlmas, hem eklemlerdeki kkrdak kaybnn nlenmesi ve onarm ba
kmndan yararl olabilecek, hem de ar kesici ve yang giderici ilalara olan
gereksinimi azaltaca iin yukarda bahsettiim yan etkiler azaltlabilecektir.
Ancak kullanlacak rnn kalitesine dikkat etmek son derece nemli. Bu ne
denle mutlaka eczanelerde satlan rnlerden ve firma gvenilirliini gzn
ne alarak satn alnmaldr.

1 84
 . .

Zeyti nyapra Ozt

Eklem Hasarlarnda Yararl

Vcutta kemikten daha yumuak ve esnek yapda nemli bir ba dokusu

olan "kkrdak" kan damarlar, lenf (akkan) sistemi ve sinirler tamayan ol
duka farkllam bir organ olarak deerlendirilmektedir. nsan dahil, gelimi
omurgal canllarn zellikle eklemlerinin arlk tayan ksmlarnn d yze
yini kaplamaktadr. Kkrdak yaps yzde 70-80 kadar su, yzde 20-25 kolajen
ve yzde 5- 10 proteoglikandan olumutur. Normal kkrdak sal anabolik
ve katabolik peptitler arasndaki dengenin srdrlmesi ile salanabilmektedir.
ana kkrdak tipi mevcuttur; hiyalin, elastik ve fbrz kkrdak (fbrokar
tilaj). Hiyalin kkrdann yetikinlerde kendi kendini iyiletirme ve onarma
kapasitesi zayftr. Kkrdakta herhangi bir ekilde oluan hasar ykm sre
cini balatr. Kkrdakta oluan hasarn onarm ilemi sonucu balca fbrz
kkrdaktan ibaret yumuak onarc bir doku meydana gelir. Bu dokunun ya
ps yksek oranda tip I kolajen ve olduka dk proteoglikandan meydana
gelmitir. Dolaysyla fbrz kkrdak, hiyalin kkrdana kyasla biyomedikal
olarak andrc etkenlere daha az diren gsterebildiinden ksa sre ieri
sinde dejenere olmaktadr. Bu bakmdan eklemde hasara bal olarak gelien
fbrz kkrdan kayb osteoartrit geliiminde balca etkendir.
Zeytin yapraklar fenolik bileenler bakmndan zengindir. Yapsnda bulu
nan (zellikle sekoiridoid yapsnda) oleuropein ve paralanma rnleri olan
hidroksitirosol ve tirosol gibi trevlerinin deneysel olarak tespit edilen kuvvetli
antioksidan etkileri dikkati ekmektedir. Byk lde bu etkisine bal olarak
zeytin yapraklarndan halk arasnda yksek tansiyonu drmek, eker hasta
lnda kan ekerinin kontrol, yksek kolesterol, ateroskleroz ve kanser gibi
eitli hastalklarn nlenmesi ve tedavisinde yararlanlmaktadr. Yrtlen de
neysel almalar kuvvetli yang giderici ve ar kesici etkisine bal olarak ro
matizma ve osteoartrit gibi sorunlarda etkili olabileceini ortaya koymaktadr.
Yeni yaymlanan bir almada 3 hafta sresince hayvann kilogram arl
bana gnde 500 miligram zeytinyapra zt uygulanmas ile tavanlarda
oluturulan deneysel kkrdak hasarnn belirgin bir ekilde onarlabildii gz-

1 85
 lenmitir. Zeytinyapra zt verilen tavanlarda hasarl kkrdak dokusunun
proteoglikan ieriini artrarak, dayankl kkrdak tipi olan hiyalin kkrda-
na benzer ve dzgn yzeyli bir yap ile doldurulduu tespit edilmi. Bu ba
kmdan mekanik eklem hasarlarnda zeytinyapra ztnn belirli bir sre
uygulanmas ile osteoartrit geliiminin nlenebilecei bildirilmektedir. p
hesiz bu bulgular henz deneysel aamada, yani klinik olarak incelenmemi.
Ancak zeytinyaprann halk arasnda eitli amalar ile yaygn kullanm gz
nne alndnda, eklem hasarlarnda kullanlmas nerilebilir.

NERLER / UYARI LAR

ay olarak kullanlrsa da etki ediyor mu? ay nasl hazrlanmal?

Her zaman bitki zt ile ay arasnda etki fark sz konudur. nk ay ha
zrlarken kullanlan bitkinin kalitesi , ay ne ekilde hazrladnz (ak veya koyu)
gibi etkenler n plana kmaktadr. Halbuki zt halinde olduunda (tabii kali
teli rnler iin) uygun ekstraksiyon artlar salanarak istenen maddeler ekstre
edilebiliyor. Bu bakmdan daha net bir etki isteniyorsa zt halinde kullanlmas
nerilebilir. Ancak ay halinde uygulanmas durumunda da zeytinyaprann et
kili olduunu biliyorum.

Hangi sklkta v e ne miktarda kullanlmal?

ay halinde gnde 3-4 defa iilmesi nerilir.

1 86
 Zencefil i n Eklem Romatizmas
H astalar nda Etkisi

2008 ylnda yaplan bir almada zencefil ztnn eklem romatizmas

hastalarnda ary azaltc etkisi 80 hasta zerinde denenmi. 52-64 ya
lar arasnda 6 1 erkek ve 1 9 kadn gnll, bilimsel ekilde gruplandrla
rak (randomize) 40'na iki ay sre ile hazrlanan zencefil zt, geri kalan
40'na ise yang giderici bir ila (ibuprofen) verilmi. Birer aylk dnem
lerde yaplan kontrollerde hastalarn arlarnda, eklemlerdeki ikinlik ve
hareket yeteneindeki deiimler takip edilmi. Sonuta, yaplan lmle
rinde zencefil ve ibuprofenin ayn derecede etkili olduu, bilhassa eklem
arsnn nemli lde azald tespit edilmi. Burada bir nemli noktaya
dikkati ekmek istiyorum. Daha nce 200 1 ylnda yaynlanan bir bilim
sel almada (randomize, plasebo kontroll) 75 gnllye, yine yukarda
bahsettiim almadaki miktarlarda zencefil ve ibuprofen verilmi ve
haftalk uygulama sonucunda zencefilin etkisinin bo ila verilen gruptan
farkl olmad, yani etkisiz olduu sonucuna varlmt. Her iki almay
karlatrdmzda dikkatimizi eken fark "uygulama sresi". Nitekim bu
son almada birinci ayda gzlenen sonular ikinci aydakiler ile karla
trdmzda, bilhassa eklem ikinlii ve hareket kabiliyeti gibi zelliklerde
ilk ay herhangi bir gelime salanamad, etkinin ikinci ayda belirgin bir
ekilde kuvvetlendii grlyor.
Zencefil bileenlerinin yang ve ar giderici zellikleri, daha nce ya
plan deneysel almalar ile de ayrntl bir ekilde ortaya konulmutu. Bu
bakmdan faydann tam olarak salanabilmesi, sonularn daha belirgin bir
ekilde grlebilmesi iin klinik almalarda doru uygulama ekli ve s
resinin ne kadar nemli olduu bu iki alma ile de net bir ekilde ortaya
konuluyor.
Dier taraftan, her iki almada da net bir ekilde ortaya konulan sonu,
zencefilin nerilen miktarlarda kullanldnda "yan etki" bakmndan son
derece gvenilir olduu, sentetik yang gidericilerde gzlenen ikayetlerin,
bilhassa mide kanamas riskinin grlmedii belirtilmektedir.

1 87
 KAN S E R

Lahana, Brokoli , algam Gibi

Sebzelerin Kanserden Koruyucu
Etkisi Var m ?

Son zamanlarda ok popler olan; brokoli, brksellahanas, lahana, kara

lahana, karnabahar, turp, suteresi, algam gibi gnlk hayatmzda sklkla ya
rarlandmz sebzelerin hepsi ayn bitki ailesinin fertleri; turpgiller (Bilimsel
olarak Brassicaceae). erisinde bulunan ve keskin yakc lezzetlerini veren k
krt tayan bileiklere "glukosinolatlar" ad veriliyor. Bu bileikler, bitki par
alandnda hcrelerde bulunan mirozinaz enzimi vastasyla paralanarak,
indoller ve izotiyosiyanatlar gibi biyolojik olarak etkili bileiklere dnyor.
Son yllarda bu bileiklerin kanserlerin nlenmesinde yararl olabilecei y
nnde deneysel bulgular giderek artyor.
Yrtlen almalarn sonularna gre, glukosinolatlarn paralanma
rnlerinin, vcudumuzda oluan ya da dardan aldmz kansere yol aan
(kanserojen) toksinlerin vcuttan atlmasn salayarak, hcrenin DNA'.snn
hasar grmesini ve dolaysyla kanser hcrelerine dnmn nleyebilecei
ileri srlyor. Bilhassa paralanma rnlerinden indol-3-karbinol'n, strojen
hormonu (kadn hormonu) zerinde negatif dzenleyici etkisi tespit edilmesin
den sonra, hormona bal kanserlerde muhtemel yararlar zerinde almalar
dikkati ekiyor. Ancak epidemiyolojik almalarda ne gs kanserleri ne de
prostat kanseri geliimi zerinde engelleyici bir rol bulunduuna dair kesin
bir sonuca ulalamam. Dier taraftan, dier kanser tipleri zerinde yrt-

1 88
len geriye dnk sorgulama (retropektif) aratrmalarnn sonular da olduka
tartmal. Yani, baz almalarda turpgiller ailesinden sebzelerin tketimi ile
kanser geliimi arasnda ters bir iliki bulunduu tespit edilirken, bazlarnda
herhangi bir iliki kurulamam. imdiye kadar yaynlanan almalarn sonu
larna gre, sadece akcier ve kolorektal (kolon ve rektum) kanserlerde, kiilerin
kaltsal zelliklerine bal olarak olumlu sonular alnabilmesi mmkn.

Peki, hangi koullarda yararl olabilir?

1 990 ylnda yaynlanan kk bir klinik almada, gnde 250 gram bro
koli ve 250 gram brksellahanas tketilmesi ile fazla piirilmi ette meydana
gelen olas kanserojenlerin idrardan atlmnn belirgin bir ekilde artt tespit
edilmi. Bu bakmdan kolorektal kanserlerde, turpgiller sebzelerinin koruyucu
etkilerinin sz konusu olabilecei ileri srlmtr. Ancak daha sonra yrt
len 4 saha almasnda, bu bulgular destekleyen sonular alnamam. Sadece
Hollanda'da yrtlen bir almada yksek miktarda (gnde 58 gram) turp
giller sebzeleri tketen kadn ve erkek yetikinlerde, az tketenlere (gnde 1 1
gram) oranla belirgin ekilde daha dk kolon kanserine rastland gzlen
mi. Bu almann ilgin bir sonucu, yksek miktarda turpgiller sebzelerinin
kullanlmasnn kadnlarda rektal kanser riskini artrabilmesi.

Bu sebzelerin yarar kiilerin kaltsal zelliklerine bal

Son zamanlarda yrtlen almalar, turpgiller sebzelerinin kanserler ze
rindeki koruyucu etkisinin kiilerin kaltsal zellikleri ile yakndan ilikili ola
bileceini ortaya koymaktadr. Glukosinolatlarn paralanma rnlerini me
tabolize edecek ve vcuttan uzaklatrabilecek kaltsal sistemlere sahip olmak
gerekiyor. Glutation-S-transferaz (GST) enzimi, bu paralanma rnlerinden
izotiyosiyanatlar ve dier baz maddeleri metabolize ederek vcuttan uzakla
tran enzim. Ancak kaltsal olarak bu enzimin GSTMl -null ve GSTM2-null var
yantlarn tayan fertlerde, GST enzimi retilememektedir. GST enzimi dk
bulunan fertlerde, izotiyosiyanatlar vcuttan yava uzaklatrlabilmekte ve do
laysyla kanserojenler zerinde daha uzun sre etkili olabilmektedir. Nitekim
epidemiyolojik almalarda GSTMl -null ve GSTM2-null seviyesi yksek olan
kiilerde akcier ve kolon kanseri geliiminin daha dk olduu gzlenmi.

Yararlar; tazelik, saklama ve piirme ekline gre deiiyor

Brokoli, karnabahar ya da lahana birbirleri ile yakn akraba sebzelerdir.
Bu sebzelerin bileimlerinde bulunan farkl yaplardaki glikozinolatlarn bi
yolojik etkileri son yllarda sk sk gndeme gelmektedir. Aslnda etkili olan

1 89
 glukosinolatlar deil, bu grup bileiklerin enzimlerle meydana gelen yapsal
paralanma rnleridir. Bitkinin hcrelerinde meydana gelen paralanma,
donma gibi herhangi bir hasar sonucu, bitkide farkl hcrelerde bulunan
enzimler (mirozinaz enzimi) glukosinolatlar ile temasa gelerek bu madde
nin kimyasal yapsn paralamakta ve neticede tiyosiyanat, izotiyosiyanat
ve nitril gibi maddelere dntrmektedir. te bu paralanma rnlerinin
kanser hcreleri zerinde etkili olduu, dolaysyla kanserlere kar koruyu
cu etkisi bulunduu deneysel olarak gsterilmitir. nsanlar zerinde yr
tlen ok sayda almann sonular, brokoli ve karnabahar tketimi art
tka kolon, rektum, mide ve akcier kanseri riskinde azalma grldn
ortaya koymaktadr.
Genellikle ortamn farkl asitlik derecesine gre farkl maddeler meydana
gelmektedir; ortamn pH's ntr (pH7 civar) ise izotiyosiyanatlar (slfrofan),
dk pHa ise nitrilller olumaktadr. Brokoli ve lahanada temel etkili madde
olan glukorafanin, enzim ile paralanarak slfrofan ve slfrofan nitril mey
dana gelir. Slfrofan, vcutta hasar oluturan serbest radikaller zerinde do
rudan etkili deildir, yani dolayl bir antioksidandr. Dier bir deyile, faz II
detoksifikasyon enzimlerini tetikleyerek uzun sreli antioksidan etki gsterir.

Brokolide glukosinolat miktarn etkileyen etkenler

Brokoli bitkisinin 50 kadar farkl tipi bulunmaktadr ve glukosinolat mikta-
r mevcut bu tipler arasnda byk bir deiim gstermektedir; yani baz bro
koli trlerinde glukosinolat miktar yksek, bazlarnda ise dktr, deerler
4,0-35,6 mikromol/g arasnda deimektedir.
Sre ve snn etkisi: Brokoli sebze olarak toplandktan sonra hemen bo
zulmaya balar, bu bakmdan serin (0-4C) yerlerde saklanmas gerekir. Top
landktan sonra oda ssnda (20Ce) saklandnda glukosinolat miktarnn
5 gn ierisinde yzde 82 orannda azald, buzdolabnn sebzelik ksmnda
(4 C'de) ise kaybn yzde 3 1 'e dt bildirilmektedir. Yani ister buzdolabn
da, ister oda ssnda saklayn, etkili bileenlerinde bir kayp kanlmaz, ama
buzdolabnda kayp daha dk.
Ortamdaki nemin etkisi: Toplanan brokolinin kalitesini korumas iin
ideal nem oran yzde 98- 1 00 gibi yksek oranlardr. Dk nem orannda
20Ce 5 gn tutulduunda glukosinolat orannda kayp yzde 80 civarnda
dr. Ayn ekilde ak ambalajlarda 20C'de bekletildiinde ilk 3 gn ierisinde
kayp yzde 50 civarndadr. Halbuki plastik torbalarda yzde 90 nemde ayn
koullarda saklandnda belirgin bir kayp grlmemektedir. Glukosinolat
kayb brokoli gibi sebzelerin grnt kalitesi ile de belirgin dme gstermek-

1 90
tedir, mesela sararm brokolide, muhtemelen hcrelerin paralanarak enzim
ile deiime uramas nedeniyle etkili bileen miktar azalmaktadr. Brokoli
nin buzdolabnda ( 4C; sebzelik ksm) tutulmas durumunda 7 gn ierisinde
ak kutuda yzde 60 nem veya plastik torbada yzde 100 nem altnda tutul
mas ile dikkati eken bir kayp grlmemektedir.
lenme ve piirme ekli: Brokoli ve lahanann oda ssnda (20C civa
rnda) kesilmesi ve saklanmas srasnda alifatik glukosinolatlarn yapsnda
belirgin dme grlmesine karlk, baz indol glukosinolatlarn miktarnda
art gzlenmitir.
Glukosinolatlar suda znerek piirme suyuna szar. Brokkoli ailesi bitki
lerinin 9- 1 5 dakika kaynatlmas ile bu maddenin yzde 18-59 orannda kayba
urad tespit edilmitir. Daha az su ile yaplan piirmelerde, mesela buharla
piirmede, glukosinolat kayb azaltlabilmektedir. Ancak bu ilemlerin yksek
atete yaplmas durumunda enzim tahrip olacandan glukosinolatlarn etkili
hale dnm salanamayacaktr. nsanlar zerinde yrtlen baz alma
larda, enziminin (mirozinaz) etkisiz hale dnmesi ya da bozunmas ile bro
koli, lahana, karnabahar gibi sebzelerde, izotiyosiyanatlarn vcut tarafndan
emilmesinde belirgin bir azalma grlmtr.
Sonu olarak, brokoli, lahana, karnabahar gibi sebzelerin salmz iin
yararlar, ierisindeki baz bileenlerin enzimlerle dnmne baldr. Dola
ysyla bu bitkilerin saklanma koullar ve piirme ekli daha yararl olabilmesi
iin nemlidir.

191
 . .

Zerdeal , Kanserleri n n lenmesi ve

Tedavisinde Ne Derecede Etkili?

Zerdeal ya da bilimsel ad ile Curcuma longa, son yllarda en ok dikkati

eken ve baharat olarak yararlandmz bitkilerinden biri. Yaplan deneysel
almalarda ierisinde bulunan bileenlerden "kurkuminoitler"in etkileri
zerinde duruluyor. zellikle bu bileikler arasnda iki tanesinin ( dezme
toksikurkumin ve bisdezmetoksikurkumin) bal bana birer salk savacs
olduu bildiriliyor. Bu bilimsel bulgular deerlendiren baz yorumlarda ise
zerdealn kanserden korunma ve tedavisinde yararl olaca ileri srlyor.
Pankreas kanseri en lmcl kanserlerin banda geliyor. Tehis konan
hastalarn byk ounluunda ila tedavisinin snrl bir yarar olabiliyor.
Bu nedenle, tedavide daha fazla etkili olabilecek ilalarn kefedilebilmesi iin
aratrmalar hzla srdrlyor. Yaplan almalarda, pankreas kanseri has
talarnn vcudunda nkleer faktr-kappa B ad verilen bir mediyatrn et
kinletii dikkati ekiyor. Bu bakmdan bu madde zerinde basklayc etkisi
olabilecek ilalarn hastalk tedavisinde yararl olabilecei dnlyor. Deney
hayvanlar zerinde yrtlen n almalarda, kurkumin trevlerinin kan
serli ksmn ilerlemesini engelledii ve nkleer faktr-kappa B'nin etkili hale
gelmesini basklad tespit edilmi. Peki, insanlarda ne derecede etkili olabilir?
nsanlarda yrtlen n klinik denemelerde, kurkuminoitlerin gnlk 8
grama kadar miktarlarda uygulandnda herhangi bir beklenmeyen etkiye yol
amad, ancak az yoluyla uygulandnda vcutta emiliminin dk oldu
u tespit edilmi. Az yoluyla uygulandnda ne derecede etkili olabileceini
belirlemek amacyla, ilerlemi pankreas kanseri hastalar zerinde klinik de
nemeler yrtlm.
Amerika Birleik Devletleri, Teksas niversitesi, M.D. Anderson Can
cer Center'da gerekletirilen ak etiketli bir klinik almada, yalar 43
ile 77 arasnda pankreas kanseri tehisi konmu 25 ( 1 3 erkek ve 12 kadn)
denek kullanlm. Uygulamada sonular deerlendirmek amacyla gnl
llerin kurkuminoit ilac uygulanmadan nceki balang sitokin seviyeleri
llm. Her hastaya gnde toplam 8 gram kurkuminoit karm ieren

1 92
kapsl verilmi; her kapsl ierii 1 gram kurkuminoit karm (900 mg
kurkumin, 80 mg dezmetilkurkumin ve 20 mg bizdezmetoksikurkumin)
bulunacak ekilde ayarlanm. Uygulama sresince kemoterapi veya rad
yoterapi uygulanmasna izin verilmemi, ancak destekleyici bakm yapl
mas serbest braklm. Uygulamann sonularn takip etmek amacyla,
hastalarda fiziksel muayenenin yan sra, 4 ve 8.nci haftalarda alnan kan
rneklerinde baz maddelerin kandaki deriimlerindeki deimeler ince
lenmi. lgilenenler iin incelenen deerler, sitokin deriimleri (interlkin
-4, -6, - 1 O ve interlkin- 1 reseptr antagonisti), karsinoembriyojenik an
tijen deriimi ve periferal kan mononkleer hcre ekspresyonu (nkleer
faktr-kappa B ve COX-2).
Yaplan lmlerde kan seviyelerinin dk olduu, dolaysyla kurkumi
nin vcuda yeterince emilemedii gzlemi. Ancak 2 hastann kurkumin te
davisine olumlu cevap verdii, birinin pankreas kanserinin 18 ay ilerlemeden
kald, dierinde ise tmrn ilerlemesinde yzde 73 gerilemenin yan sra
kan serumunda sitokin seviyelerinde belirgin art gzlenmi.
Sonu olarak, zerdealn etkili bileenleri olan kurkuminoitlerin insanlarda
18 ay sre ile gnlk 8 grama kadar dozlarda uygulandnda herhangi bir ta
hammlszlk sorunu ile karlalmad ve baz pankreas kanseri hastalarn
da olumlu sonular alnabildii grlmektedir. Ancak kurkuminoitlerin az
yoluyla kullanldnda karlalan emilim sorunu, ilacn muhtemelen tam
olarak etkinliini ortaya koymasn engellemektedir. Bu bakmdan damara
dorudan verilerek, yksek kan konsantrasyonu salanabilmesi durumunda
pankreas kanseri zerinde daha etkili olabilecei dnlmektedir.

Zerdaal pankreas kanserini geriletti

Pankreas kanseri en lmcl kanserlerin banda geliyor. Bilimsel kaytlara
gre tehis konulduktan sonra ilk bir yllk sreci atlatabilenlerin oran sadece
yzde 10. Elde edilen deneysel ve n klinik bulgular, zerdeal ve etkili bileeni
olan kurkuminin, pankreas kanserleri zerinde etkili olabileceini gsteriyor.
Bu konuda halihazrda yrtlen klinik almalar var. Zerdeal ya da kurku
minin, gerek dorudan ve gerekse kemoterapiyle uyguland almalarda al
nan sonular olduka baarl. Bilhassa uygulanan kemoterapi ajannn etkisini
artrmas dikkat ekici.
ABD'deki Anderson Cancer Center'da (Houston) 43 ile 77 yalar arasn
da 25 pankreas kanseri hastas zerinde yrtlen bir faz il klinik almada
(randomize olmayan ak ulu), hastalara 1 8 ay boyunca gnde 8 gram zer
deal tozu verilmi. Verilen zerdeal tozunun kurkuminoid ierii belirli bir

1 93
 seviyeye ayarlanm (900 mg kurkumin + 80 mg dezmetilkurkumin + 20 mg
bisdezmetoksikurkumin). Bu sre ierisinde herhangi bir kanser tedavisi uy
gulanmam (kemoterapi veya radyoterapi). Alnan kan rneklerinde kanda
baz belirtelerin seviyeleri (interlkin-4, -6, - 10, NF-kappaB ve COX-2) izle
nerek zerdeal verilen salkl gnlllerdeki deerlerle karlatrlm.
Sonu olarak, uygulama sresince bu kadar yksek miktarda zerdeal ve
rilmesine ramen hastalarda herhangi bir tahammlszlk ya da olumsuz etki
grlmemi. 25 hasta da bu srete yaatlabilmi ve iki hastada kanser gelii
mi durmu. Hatta birinde tmrde yzde 73 gerileme gzlenmi. almada
aratrclar, zerdealn etkili maddesi olan kurkuminlerin damar iine uygu -
!anabilmesi durumunda, ok daha etkili sonu alnabilecei eklinde gr
bildirmiler. phesiz devam eden dier klinik almalarn sonular aklan
dnda, zerdealn pankreas kanseri hastalarna nasl bir yarar salayabilecei
konusunda daha ayrntl bilgi sahibi olabileceiz.

Eklem romatizmasnda etkili

Zerdealn kanserler zerindeki etkisinin yan sra dier bir nemli etkisi ise
yang giderici olmas (antienflamatuvar) . Zaten kanser zerindeki etkinliinde
de bu etkisinin (nklear faktr kappa B ve COX-2 basklayc) nemli rol var.
Yeni yaynlanan bir almada, osteoartrit (kirelenme) hastalarndaki etkisi
incelenmi. Radyolojik olarak bir veya her iki dizinde kirelenme tehisi ko
nulmu 50 hasta zerinde 3 ay sreyle zerdealn etkili temel bileenlerinden
biri olan kurkuminin, vcutta emilimi yksek bir trevi uygulanm. Sonular
normal tedavi uygulanan eklem romatizmas hastalaryla karlatrlm. So
nularn deerlendirilmesinde hem hasta ikayetlerinde azalma (WOMAC),
hem yry bandnda yrme mesafesi lm (yzde 10 eilimde saatte 3
km hzla) ve hem kanda yang belirteci deriimindeki (CRP) deiim izlenmi.
ay ila uygulandktan sonra yaplan deerlendirmelerde eklem sertlii,
ar gibi izlenen kriterlerde (WOMAC) belirgin azalma, fiziksel ilev kapasi
tesinde ise art gzlenmi. Yry bandnda tedavi ncesi ortalama yrme
mesafesi 75 metreden 332 metreye km (yzde 400 art). Yine kan yang
belirteleri miktarnda da belirgin bir azalma grlm (CRP seviyesi litrede
miligram olarak 168'den 1 3e dm). Bu temel deiimlerin haricinde dik
kat ekici bir gelime ise ila verilen grupta ar giderici gereksinimi (yang
giderici ila) yzde 63 azalrken, aylk srete allm kirelenme tedavisi
uygulanan kontrol grubu hastalarda ise yzde 12 azalma salanabilmi. Muh
temelen bu nedenle kurkumin verilen grupta mide ikayetlerinde yzde 38
azalma gzlenmi.

1 94
 Meyve ve Sebze Tketimi
Kanserden Koruyabi l i r mi?

Gncel tbbn babas nl hekim Hipokrat'n 2000 yl nce syledii gibi;

"Braknz besinler ilacnz, ilacnz besinler olsun': Hipokrat'n bu dncesi
nin ne kadar doru olduu gnmzn gelien teknik olanaklar erevesinde
gerekletirilen bilimsel almalar ile net bir ekilde ortaya konuluyor.
Meyve ve sebzeler ierisinde salmzn korunmas iin yararl olan pro
teik maddeler, karbonhidratlar, vitaminler ve mineraller gibi temel beslenme
elerinin haricinde en nemli temel bileenler grubu flavonoitler. Her gn
aklanan bilimsel bulgular, bu grup maddelerin salmzn korunmas ve
tedavide ne kadar nemli olduunu gsteriyor. Polifenolik yapda olan flavo
noitler, baz yapsal farkllklar ile yediimiz meyve sebzelerin ierisinde yer
alyor. Mesela, flavonoller soan, prasa, brokoli, elma, likapa, ay ierisinde;
flavonlar kereviz, nane, maydanoz ierisinde; flavononlar acbiber, narenciye
meyvelerinde; flavon-3-olller, ay, kays, zmde; izoflavonlar, nohut ve soya
rnlerinde; antosiyaninler ise krmz dut, nar, vine, ahududu gibi renkli
meyvelerde bulunmaktadr.

Ne kadar tketmeli?
Artk, doal salk rnleri ile ilgilenen hemen hemen herkes polifenolik
yapdaki doal bileiklerin antioksidan etkili olduunu ve dolaysyla kalp ve
damar hastalklarndan kanserlere kadar ok geni bir yelpazede salk sorun-
larna kar koruyucu ve tedavi edici zellikleri bulunduunu biliyor. Normal
dengeli bir beslenme uygulayan kiinin gnde 1 50 ile 200 miligram civarnda
flavonoit tipi bileikleri tkettii hesaplanyor. Bu tahminler, phesiz, toplum
sal beslenme tarz ve ayn toplum ierisinde ise kiisel tercihlere gre deii
yor. Mesela, kersetin gibi flavonoller iin Avrupa lkeleri ve Amerika Birleik
Devletleri'nde 13 ile 22 miligram arasnda deien gnlk miktar, bir Kuzey
Avrupa lkesi olan Finlandiya'da 3,9 miligram gibi ok dk bir miktara d
yor. Buna karlk sebze ve meyve eitleri bakmndan zengin bir mutfaa sahip
Akdeniz lkelerinde bu miktar 25 miligramn zerinde. Dnyadaki yetkili sa-

1 95
 lk kurulular gnde 25 miligram ve zerindende kersetin ve trevlerinin tke
tilmesinin kanser oluumunu yzde 25 orannda azaltabileceini bildiriyorlar.
Kanser dnya genelinde gnmzn en lmcl iki hastalndan biri ola
rak kabul ediliyor. Onca teknolojik gelimeye ramen insanlar bu hastalk kar
snda hala aresiz kalyor. Ara sra manetlerde grdmz "Kansere are
bulundu" haberleri ile canlanan umutlarn sonu gelmiyor. Bu keifler u veya
bu ekilde bir kademeden ileri geemiyor. Yine yeni araylar sryor.
Geliimi uzun bir srece yayld iin, kanser hastalna kar savata ko
ruyucu nlemlerin alnmas n plana kyor. Bu konuda bilimsel saha al
malarnn sonular fikir verebilmesi bakmndan nemli. Farkl toplumlarda,
farkl srelerde, eitli parametrelere gre yaplan anket ve izleme almala
rnn sonular bu konuda baz ipular salayabiliyor. Nitekim 1 990 ylnda
Dnya Salk rgt, gnde 5 porsiyon (400 gram) meyve ve sebze tketil
mesinin, kanser ve kronik hastalklara kar yeterli korumay salayabileceini
duyurmutu. Ancak bu tarihten sonra yrtlen saha almalarnn sonular
Dnya Salk rgt'nn bu nerilerini tam olarak destekleyememi, kimi a
lmada etkili grlrken, bir ksmnda etkinin zayf olduu gzlenmitir. Bu
bulgular zerine 2007 ylnda Dnya Kanser Aratrmalar Vakf, bu nerinin
gvenilirliinin sorgulanmas gerektiini bildirmitir.
Bilimsel kurulular tarafndan yaplan saha almalar deerlendirildiinde,
sebze ve meyve tketiminin akcier, mide, az, grtlak, yemek borusu, kolon
ve rektum kanserlerinde koruyucu rol olduu konusunda yeterli dorulukta
bulgularn bulunduu sonucu karlmaktadr. Bu almalarda en ok dikkati
eken ise, kersetin gibi flavonollerin, akcier kanserini nleyici roldr.
En tehlikeli kanser tipleri arasnda yer alan pankreas kanseri oluumunda
flavonollerin roln belirlemek zere yrtlen bir almada, farkl etnik k
kenden, farkl ya ve cinsiyet gruplarndan 183.51 8 gnll zerinde 8 yl yr
tlen almada, kiilerin tkettikleri gdalardaki flavonoln (kersetin, kemp
ferol ve mirisetin) miktarlar tespit edilerek, kiilerde pankreas kanseri geliimi
ile bu maddelerin oranlar arasndaki iliki izlenmi. Yaplan deerlendirmede
flavonol tipi bileiklerden "kempferol" bakmndan zengin gda ieriinin, dier
ikisine gre daha belirgin bir koruyucu etkisi bulunabilecei grlm. zellik
le spanak ve paz gibi koyu yeil renkli sebzelerin flavonol ieriinin, sigara ien
kiilerde daha yksek koruyucu etkisi bulunduu tespit edilmi.
Aslnda farkl almalarda farkl sonular kmasnn balca nedenin, her
almada deerlendirmeye alnan kanser tr ile ilikili olabilecei gr
ileri srlmektedir. Yani baz kanserler zerinde meyve ve sebze tketimi ya
rarl olabilirken, bazlar zerinde etkisiz kalabilecei belirtilmektedir. Mesela

1 96
Dnya Kanser Aratrmalar Vakf'nn 1 997'de yaynlad bir deerlendirme
almasnda, solunum sistemi (akcier vb) ve sindirim sistemi (mide vb) kan
serlerinin geliimi zerinde meyve ve sebze tketiminin koruyucu etkisi bu
lunduu bildirilmitir. Bu bakmdan son yllarda, daha nce yaplm baz saha
almalarnn bulgular tekrardan deerlendirmeye alnarak, meyve ve sebze
lerin kanser tipi zerindeki etkinlii incelenmeye balamtr. Kuzey Amerika
ve Avrupa lkelerinde yaplan 14 ayr almann sonularnn deerlendiril
dii bir almada, meyve ve sebze tketiminin kolon kanseri (proksimal tip)
zerinde dikkati ekici bir koruyucu etkisi bulunmad, ancak rektal kolon
kanseri gibi distal kolon kanserlerinin nlenmesinde yararl olabilecei sonu
cuna varlmtr.
imdiye kadar meyve ve sebzeler ile ilgili yaynlanan saha almalarnda
meyve ve sebzeler bir btn olarak deerlendirmeye alnmtr. Ancak baz
meyve ve sebzelerin daha yksek etkili, dierlerinin daha dk etkili olmas
kuvvetle muhtemeldir. Dolaysyla byle bir ayrm yaplamadndan farkl
almalarda farkl sonular alnm olmas da muhtemel. Ayrca bu tip saha
almalarnda alt balklar da nemlidir. Katlanlarn yaam koullar, kal
tmsal miras, yemek yeme alkanlklar gibi hususlar sonular zerinde do
rudan etkili olabilir.
Meyve ve sebzeler vitaminler, karotenoitler, folat ve lif gibi besleyici ve biyo
aktif bileenler bakmndan zengindir. Yrtlen ok sayda saha almasnn
sonular, flavonoitler ve bilhassa flavonoller bakmndan zengin gdameyve ve
sebzelerin tketilmesinin eitli kanserlerden korunmamzda yararl olabilece
ini gsteriyor. Mevcut bulgular meyve ve sebze tketiminin tm kanser trleri
zerinde koruyucu etkisi bulunmadn gstermektedir. Ancak henz bu konu
netlik kazanmamtr. Bu tip saha almalar kesinlikten ziyade, yol gsterici
niteliktedir. nk kanser oluumunda beslenmenin tesinde kaltm, evre,
yaam tarz gibi ok sayda etkenin rol oynad bilinmektedir. Kanser olduktan
sonra pimanlk ifadelerinin bir yarar bulunmadnda gre, bence meyve ve
sebzelerdeki bu kapasiteden yararlanmak en aklc yaklam olacaktr.

Kanserlerden koruyucu olarak greyfurt suyu

Son yllarda yaynlanan bir baka almada greyfurt suyu ierisinde yk
sek oranda bulunan ve tansiyonun drlmesinde yararl olduu bildirilen
naringin ve naringenin isimli flavonoitlerin, az kanserleri oluumunu belir
gin derecede azaltt bildiriliyor. Deney hayvanlar zerinde yrtlen bu a
lmada, az kanserine yol at bilinen kimyasal maddeler ile birlikte eitli
narenciye meyvelerinde bulunan eitli flavonoitler uygulanm. Portakal suyu

1 97
 ve mandalinada bulunan flavonoitler (hesperetin, neohesperidin, tangeretin
ve nobiletin) kanser geliimini engelleyemezken, greyfurtda bulunan naringin
ve naringenin belirgin bir etki gstermi.
Grld gibi greyfurt suyu son derece yararl bir iecek, ancak etkili bi
leenleri olan flavonoitlerin, vcutta ilalar metabolize eden baz enzimlerin
miktarn azaltmas nedeniyle, ila kullanan hastalarda kullanlmas srasnda
dikkatli olunmas gerekir. Ama herhangi bir ila kullanmyorsanz ya da kul
landnz ilalarn greyfurt suyu ile olumsuz bir etkilemesi bulunmadn
biliyorsanz "Gnde bir bardak greyfurt suyu iin':

1 98
 Kahve, Karacier Hastal klar ve . .

Kanser Gelii m i n i Onleyebi lir mi?

Kahve, dnyada yaklak olarak 1 200 yldr en yaygn kullanlan iecek

lerden biri. Kahve tohumlar ierisinde yzlerce bileik bulunmaktadr; alka
loitler, azotlu bileikler, vitaminler, karbonhidratlar, lipitler, fenolik bileikler
ve ayrca bu bileiklerden tohumlarn kavrulmas srasnda eitli maddeler
olumaktadr. Kahve tketimi ile ilgili popler kaynaklarda sk sk yer alan
yazlarda, kahvenin zellikle kafein ieriine bal olarak ounlukla olumsuz
ve bazen de olumlu etkilerinden bahsedilmektedir. Aslnda bu olumsuz yaz
lar ounlukla yksek miktarda kahve ile birlikte sigara tketen ve hareketsiz
yaam tarzna sahip kiiler zerindeki gzlemsel bulgulara ya da yaplan baz
almalarn yorumlarna dayanmaktadr. Ancak son yllarda yrtlen bilim
sel almalarda kahvenin zellikle baz kronik hastalklarn geliimini nleye
bildii ortaya konulmutur.
Son yllarda giderek artan bilimsel aratrma bulgular, eitli ekillerde
souk ya da scak kahve rnlerinin iilmesinin karacier ilevleri zerin
de olumlu etkileri bulunduunu ve baz karacier hastalklarnn geliimini
nleyebileceini gstermektedir. Saha almalaryla, gnde 3 bardak kahve
tketiminin eitli etkenlerin yol at karacier harabiyetini azaltt tespit
edilmitir. Bu etkinin henz hangi kahve bileenlerine bal olarak saland
bilinmemekte, kahve ierisinde bulunan kafein, kahveol, kafestol ve antioksi
dan bileenlerinin rol oynad ne srlmektedir.
Karacier hcrelerinde meydana gelen hasarn gstergesi olarak, kan seru
munda, karacier enzimlerinin (alanin aminotransferaz, gama-glutamil trans
feraz) seviyelerinde art grlmektedir. Bu durum karacier hastalklarnn
yan sra zellikle yksek miktarda alkoll iki tketimi veya baz ilalarn (pa
rasetamol vb kullanm ile de ortaya kmaktadr. Yaplan saha almalarnda
kahve tketimi ile serum karacier enzim seviyeleri arasnda ters iliki gz
lenmitir. Deneysel almalarda, kahve ierisindeki temel bileenlerden biri
olan kafeinin, dntrc byme faktr beta- 1 (TGF-betal ) oluumunu
basklad tespit edilmitir. TGF-betal , karacier fbrz, sirozu ve karacier

1 99
 kanseri geliiminde nemli etkenlerden biri olarak bilinmektedir. Dolaysyla
kahve tketiminin bu nemli karacier hastalklarndan korunmamzda ya
rarl olabilecei dnlmektedir.
Bu ngrleri destekleyen saha almalar (prospektif ya da retrospektif)
da bulunuyor. Kahve tketimi arttka siroz riskinin azald, ancak kafein ta
yan dier bir iecek olan ayn ve dier ieceklerin ayn etkiyi gstermedii
bildiriliyor. Dolaysyla kahve ierisinde bulunan dier bileenlerin de bu et
kide rol oynad ne srlyor. 50.000 kiinin 1 7 yl boyunca izlendii bir
kapsaml saha almasnn konusu, aslnda kalp ve damar hastalklar; alma
sresince 4.707 kiinin eitli kalp ve damar hastalklarna bal olarak ld
tespit edilmi. Bu almada elde edilen yan bulgular deerlendirildiinde, 53
kiinin siroz nedeniyle kaybedildii, gnde 3 ve daha fazla bardak kahve ien
kiilerde 2 ve daha az kahve ienlere oranla siroz geliimi riskinin daha dk
olduu tespit edilmi. Japonya'da yaplan bir saha almasnda da kahve kul
lananlarda karacier kanseri geliimi riskinin daha dk olduu gzlenmi.
phesiz bu konuda daha kesin bir yargya varmak iin daha fazla ayrntl
klinik alma sonularna ihtiya duyulmaktadr.
Kahve tketimi ile ilgili bu olumlu bulgulara bakarak, kahve tketimini
abartmak da riskli olabiliyor. En nemli riskler ise tad kafeine bal olarak
ortaya kan "kafeinizm'' tablosu ve baz ilalar ile olan olumsuz etkilemeler.
Bu nedenle, srekli ila kullananlarn, kullandklar ilalarla ilgili bilgi uyarla
rn iyice incelemesini neririm.

200
 Guarana, Kemoterapiye Ba l
Bitki n l i k ikayetleri ni Hafifletiyor

nce Amazon yerlileri tarafndan ve daha sonra da Gney Amerika top

lumlarnda yzlerce yldr enerji vermek iin yararlanlan "guarana': bilimsel
ad ile Paullinia cupana, lkemizde yetimemesine ramen giderek artan bir
ekilde tannan ve kullanlan bir bitki. Yerel toplumlarda basit bir ekilde to
humlar inenerek ya da kurutulup toz haline getirilmi halde suya katlarak
hazrlanan iecek, yksek kafein ve teobromin ierii nedeniyle, gnmzde
enerji iecekleri sektrnde youn talep grmektedir.
Gs kanseri hastalarnda erken tehis ve kemoterapi uygulamalar ile
baar ans giderek artmaktadr. Ancak tedavi gren hastalarn yzde 80 gibi
yksek bir orannda grlen bitkinlik hissi, hasta yaam kalitesini olumsuz et
kileyen nemli bir sorun olarak gsterilmektedir. Brezilyada yrtlen ve yeni
yaymlanan bir bilimsel faz il almasnn sonular bu bakmdan dikkat ekici.
Yalar 22- 77 arasnda eitli derecelerde ilerlemi gs kanseri tehisi ko
nulmu ve kemoterapi tedavisine ( doksorubisin ve siklofosfamit/fluorouracil)
balanmasna karar verilen kadn hastalar seilmi. lk kemoterapi uygulama
s balamadan, tedavi srasnda ve sonunda bilimsel sorgulama ve skorlama
teknikleri uygulanarak deerlendirme yaplm. Hastalarn ikinci kemoterapi
seanslar balangcndan itibaren 2 1 gn sresince gnde 2 defa standardize
edilmi guarana zt (yzde 6,5 kafein ierikli) tayan kapsller (50 mi
ligram) ya da benzer grntde bo ila (plasebo) verilmi. Yine kemoterapi
uygulamasnn birinci ve son gn (21.nci) bilimsel sorgulama yaplm. Ar
dndan nc kemoterapi seansnda, bu defa daha nce bo ila verilenlere
guarana kapsl verilirken, dier gruba bo ila verilmi ve yeniden sorgulama
yaplarak sonular deerlendirilmi.
almay tamamlayan 60 gs kanseri hastasnn sonular yorumlan
dnda, guarana verilen hastalarn kemoterapiye bal bitkinlii ve menopoz
ikayetlerini ok belirgin bir ekilde nledii gzlenmi.
Aklnza guarana tohumlarnda bulunan kafeine bal olarak hastalarda
uykusuzluk, sinirlilik gibi yan etkilere yol ap amad sorusu gelebilir. Yap-

201
 lan deerlendirmede bo ila verilen gruba kyasla bu tip ikayetlerde bir art
grlmedii bildiriliyor. Esasnda guarana uygulamas ile hastalara verilen ka
fein oran bir bardak ay ya da kahveye oranla ok daha az ( 1 0-20 defa daha
az). Dolaysyla yararl etkinin, kafeinin haricindeki bitkide bulunan dier bi
leenlere bal olabilecei dnlyor.

202
 nc Blm:

GIDA DESTEKLERi NEREDE,

NE KADAR ETKL?
 Bal , Propolis ve Arst

Birka ay nce bir yerel gazetede, bir bal satcsnn vermi olduu ilan g
zme ilimiti. Reklamn bal "Her trl dertlere deva olan.. :' diye balyor.
Altna sralam bir sr hastalk; iyi gelmedii hastalk yok gibi, en az 80-90
derde devadr diye de balam sonunda. Hepimiz gerek baln salk iin ya
rarl olduunu biliriz, ama 80-90 gibi bir rakam grnce de sanrm gvenimiz
sarslyor.

Acaba bal gerekten yararl m?

sterseniz bir doa mucizesi olan bu olay hatrlayalm. Arlar ieklerdeki
nektar (bal z) toplamak iin iek iek gezer. Aslnda nektar, entemofl
(tozlamas bcekler ile olan) bitkilerin tozlamak iin bcekleri cezbetmek
amacyla rettikleri bir salg. Dolaysyla, ar nektar salglayan bitkilere gitti
inde vcuduna bulaan polenleri de dier bitkilere tayarak tozlamay sa
lar. Yani arlar sadece bal retmekle kalmaz, doann dengesi iin son derece
nemli bir grevi de grmektedirler. Yanl hatrlamyorsam Einstein, "Arlar
olmasa dnyada birka yl ierisinde insanlarn yiyecei hibir ey kalmazd"
diye arlarn nemini vurgulam.
Arlar nektarlar toplayarak kovanlarna geldiinde, kovanlarn nne
yerletirilen tel kafeslerden geerken vcuda yapan, yapkan polen ktle
leri dklr ve arclar tarafndan toplanarak "ar poleni" olarak kullanlr.
Arlar rettikleri bal petekler ierisine koyarken, kralie ar iin hazrlanan
daha yksek besleyici niteliklere sahip bal ise "arst" ad ile bilinir. Petek
lerin tamamlanmasndan sonra ise yine arlar petekleri mikroorganizmalar
ve yamur gibi d etkenlerden korumak iin, peteklerin zerini reine-mum
karm bir madde ile kaplarlar. "Propolis" olarak adlandrlan bu rn de
son derece deerlidir. Bu doa olay sonucu be kymetli rn ortaya ktn
gryoruz; bal ve kovan rnleri olarak da balmumu, ar poleni, propolis ve
arst. Bunlarn her biri insan sal iin son derece deerli rnler, yzyl
lardr sal koruyucu ve tedavi amacyla kullanlmaktadr. Bir de arzehirinin
baz durumlardaki tedavi edici niteliklerini unutmamak gerekir.
Bal ve kovan rnlerinn bileiminde 200 kadar maddenin bulunduu bi-

205
 linmektedir; proteinler, aminoasitler, vitaminler, polisakaritler, ekerler gibi
temel bileenler bulunmakta ve baln besleyici zellii, bu bileenlerinden kay
naklanmaktadr. Mesela vcudumuz iin gerekli olan ancak vcumuzda sen
tezlenemediinden dardan alnmas zorunlu olan "esansiyel aminoasitlerin''
tm (sekiz adettir) balda bulunmaktadr. Bu temel bileenlerin haricinde, en
zimatik (glikoz oksidaz, katalaz) ve enzimatik olmayan (askorbik asit, fenolik
asitler, flavonoitler, organik asitler, karotenoitler) antioksidanlar bakmndan
zengin bir kaynaktr.
te bal ve kovan rnleri iin ileri srlen tm yararlar, antioksidan nite
lii ile yakndan ilgilidir. Bu bileiklerin oran ve kimyasal yaplar kullanlan
bal ve kovan rnne gre deiiklik gsteriyor. Mesela, balda pinobanksin,
pinosembrin, kersetin, krizin, galangin, luteolin ve kempferol gibi flavonoitler
bulunurken, propoliste pinosembrin, pinobanksin ve krizin, temel flavonoitler
olarak bulunmaktadr. Dolaysyla, bal ve kovan rnlerinin etkisi de bu bile
enlerine bal olarak deiiyor.
Baln bileimi ve antioksidan kapasitesi, baln elde edildii blgeye, blge
deki iek rtsne ve baln elde edilme tekniklerine gre de byk deiiklik
gsterebilmektedir. Mesela baln, polifenolik yapda flavonoitlerden hesperitin
(flavanon) tamas, narenciye ieklerinden; 8-metoksi kempferol (flavonol)
tamas, biberiye ieklerinden; luteolin tamas lavanta ieklerinden; kerse
tin (flavonol) tamas ise ayiei ieklerinden hazrlandn gstermekte
dir. Dolaysyla baln antioksidan zellii de kaynak bitkiye gre nemli lde
deiebilecektir. Mesela; kersetin kimyasal yaps bakmndandier flavonoit
lere oranla yksek bir antioksidan kapasiteye sahiptir. Buna bal olarak da
kersetin trevleri bakmndan zengin bal, daha etkili olacaktr.
Halk arasnda bir de koyu renkli baln daha yararl olduu kans yaygndr.
Gerekten de yaplan bilimsel almalarda, koyu renkli bal rneklerinin daha
yksek oranda flavonoitler ve karotenoitler tad ve dolaysyla antioksidan
zelliinin daha yksek olduu bulunmutur. Bildiiniz gibi karotenoitler de
yksek antioksidan zellikte bitki pigmentleridir.
Genel olarak deerlendirdiimizde, bal ve kovan rnlerinin ierisindeki
bileiklerin yksek antioksidan zellikleri, bu rnlerin kalp ve dolam sis
temi bozukluklar, kanserler, baklk sistemi yetersizlikleri ve eitli yangl
hastalklardaki etkilerinin dayanan oluturmaktadr. Ayrca bal, farkl de
recelerde yaralarn, kesiklerin, yanklarn, cilt lserlerin, abselerin ve varikoz
lserlerin tedavisinde de etkili olmaktadr. Bal, vcuda srldnde, cildin
nemi ile ierisindeki "glikoz oksidaz enzimi" etkin hale geerek, ortama ya
va yava hidrojen peroksit vermekte ve bu suretle dokulara hasar vermeden

206
bakteriler zerinde etkili olmakta, ayrca besleyici zellii ile hcre geliimini
hzlandrarak yara izi oluumunu nleyebilmektedir. shal tedavisinde kulla
nldnda vcudun rehidratasyonunu salarken, scak su ile seyreltilip iil
diinde ise barsaklar yumuatarak kabzla iyi gelmektedir. Ancak yine de
bal satcsnn ilannda iddia ettii gibi 80-90 hastala iyi gelir mi, bilinmez!
Kovan rnleri arasnda "ar poleni"nin bileiminin yaklak yars polisa
karitlerden (kompleks eker) ibaret olup ayrca vitaminler, ya ve lipitler, pro
teinler ve aminoasitler tamaktadr. Dolaysyla ar poleninin besleyici zellii
yksektir. Ar poleninin de antioksidan zellii, yapsnda bulunan fenolik bi
leenler (fenolik asitler ve flavonoitler) ve karotenoitlere baldr. Ar poleni,
halk arasnda souk algnl, lserler, kanszlk, enterit ve kolit gibi yangl
barsak hastalklarnda kullanlmaktadr. Son zamanlarda, bilhassa yalla
bal azalan vcut direncini desteklemek amacyla pazarlanmaktadr. Tabii et
kisi, balda olduu gibi, evrede yetien ieklerin eidine bal olarak bilei
minde meydana gelen farklla, ar poleninin ilenme ekline (ykama, kurut
ma gibi) ve saklama koullarna (k, sre gibi) gre deiiklik gstermektedir.
Yani etkisi reticiden reticiye, blgeden blgeye farkllk grlebilmektedir.
Birka yl nce Dou Karadenizli bir bal reticisi, ar poleni ve halis bal
kartrarak hazrlad macunla bize geldi. Bu karm astm, bronit, kanser
ler, sarlk, lser, kolit ve eitli yangl hastalklarn tedavisinde kullandn ve
yararl olduunu dndn, acaba macunun bu etkilerini aratrp arat
ramayacamz sordu. Tabii btn bu tedavi nerilerinin incelenmesi olduka
zahmetli, ancak birka zerinde alma yapmay planladk. Yaptmz deney
hayvan almalarnn sonular gerekten ilginti; halis baln zayf etkili ol
masna karlk, macunun kuvvetli yang giderici ve ar kesici etki gsterdii,
bu etkisinin aspirine yakn olduunu tespit ettik. Bu bakmdan yangl hasta
lklar, kolit gibi durumlarda etkili olabilecei dnlebilir. Ayrca ilala (para
setamol) oluturduumuz karacier hasarn ok iyi iyiletirdiini, dolaysyla
karacier ilevlerini desteklediini grdk. Ancak alkol ile oluturduumuz
lser zerinde ne bal ne de macun beklenilen yarar gsteremedi, daha doru
su etki fazla kuvvetli deildi. Bu etkilerin bal ve macunun belirli bir miktarda
uygulanmas ile ortaya ktn da belirtmek isterim. Yani kullanlan miktar
nemli. Yaptmz ierik analizinde ise ar poleni/halis bal macununun an
tioksidan etkisinin, halis bala gre 3 misli daha yksek olduunu tespit ettik.
Yani, ar poleninin bal ile kartrlmas etkilerini de kuvvetlendiriyor.

Propolis, antibiyotik etkili bir kovan rn

Benim kovan rnleri arasnda favorim propolis; ici arlarn aa ve a-

207
 llarn byyen ksmlarndan toplayp arka ayaklarnda depoladktan sonra
kovanda balmumu ile kartrarak hazrlad reinemsi bir madde. Kovanda
meydana gelen hasarlarn ve atlaklarn onarm iin ve kovanlar korumak iin
kullanr. Kovanda petekleri bal ile doldurduktan sonra, kovan d etkenlerden
(hava oksijeni, yamur, su vb), mikroorganizmalardan (bakteri, mantar, virs)
ve dier zararllardan (bcekler) korumak amacyla zerini propolis ile kaplar.
Propolis, eski alardan beri tedavi de dahil ok eitli amalar ile kullan
lyor. Yaplan bilimsel almalar ile yangl hastalklar, lserler, yanklar ze
rinde iyiletirici etkisi bulunduu ve baklk sistemini glendirdii ortaya
konulmu. En dikkati ekici zellii ise antibiyotik zellii; bakteri, mantar ve
virs enfeksiyonlar zerinde de etkili olduu ortaya konulmu. Nitekim 12.
yzyldan kalma kaytlarda, propolisin az ve boaz enfeksiyonlarnn teda
visi ve di rklerinin nlenmesi iin hazrlanan reetelerde yer ald g
rlmektedir. Gnmzde de di rklerini nlemek zere di macunlarna
ilave edildiini gryoruz. Ayrca boaz gargaras ya da pastil eklinde ilalar
halinde boaz enfeksiyonlarnda yararl olmaktadr. Propolis rnlerinin az
ve boaz mukozas zerinde lokal olarak etkili olduunun bilinmesine kar
lk, son zamanlarda souk algnlndan korunmak iin propolis tayan urup
ya da granl gibi iilen rnleri de pazarlanyor.

Propolisin antibiyotik etkisi de antioksidan etkili bileenlerine bal

Propolisin bu yararl etkilerinin yine arlarn bitkilerden toplad antiok
sidan etkili bileenlerine bal olduunu artk belirtmeye gerek yok sanrm.
Yaplan almalarda bakteriler zerindeki etkinin pinosembrin, galangin, ka
feik asit ve ferulik asit ieriine bal olarak ortaya kt, virsler zerinde
ki etkisinin kafeik asit, luteolin ve kersetin, mantarlar zerindeki etkisinin ise
pinosembrin, pinobanksin, kafeik asit, benzil ester, sakuretin ve pterostilbene
bal olduu ortaya konulmutur. Grld gibi kafeik asit en etkili bilee
ni olarak dikkati ekiyor. Bu nedenle propolis rneklerinin analizinde kafeik
asit miktar deerlendirilmektedir (CAPE= kafeik asit fenil esteri). Bu arada
bir hususa dikkatinizi ekmek isterim; propolis pahal olduundan piyasada
propolisli diye pazarlanan rnlerde yeterli miktarda propolis bulunup bulun
madndan emin deilim. Hani propolis var m var, yeterli mi? Orasn kar
trma! nemli bir not; saf propolis tahri edici zelliktedir, yani kullanlmadan
nce mutlaka seyreltilmesi gerekiyor.

Arst her derde deva m?

Kovan rnlerinden bir dieri olan arst, ii arda ban iki tarafta bu-

208
lunan guddelerden salglanan bir svdr. Yumurtadan kan larvalar ilk 3-4
gn arst ile beslenir ve hzla gelierek arlnn 1000 katna eriir. Kralie
ar gzlerindeki larvalar ise bir sre daha arst ile beslenerek farkllar ve
kralie ary meydana getirir. Besleyici zellii bala gre ok daha yksek ol
duundan kymetli bir rndr ve kovandan toplanarak pazarlanr. Bu amala
ya spatl kullanarak elle ya da vakum ile emme yaplr. Ancak arst mikro
organizma geliimi iin son derece msait bir ortam olduundan, kullanlan
alet ve kaplarda steriliteye (mikropsuzluk) dikkat edilmesi gerekir. Bir kovan
dan 1 ylda 1 50-250 gram arst elde edilebilmektedir. Arstnn bileimi
de dier kovan rnleri ile benzerlik gsterir, yani polisakaritler, proteinler,
vitaminler, aminoasitler ve antioksidan bileikler bakmndan zengindir. Koyu
kvaml, zel kokulu ve beyaz renkli olup hava ile oksitlenerek rengi esmerleir.
Dayanksz olmas nedeniyle bekletilmesi srasnda etkisi nemli lde azal
maktadr. Genellikle yzde 1 orannda bal ile kartrlarak pazarlanmaktadr.
Benim en ok merak ettiim bu kadar dayanksz bir rnn nasl olup da
dkkan raflarnda oda ssnda ya da gne altnda vitrinde pazarland! Bu
arada nihayet bir bal reticisinin arst tayan zel formlleri eczanelerde
zel buzdolaplarnda sata sunduu ve souk zincir2 ile halka ulatrldn
grdm. Bu nemli bir hamle.
Bal ve kovan rnleri polen bakmndan zengin olduundan polen alerjisi
olan kiilerde dikkatli olunmas yararldr. Aslnda baz kaynaklarda baln aler
jik kiileri "desensitize" ettii, yani alerji etkenlerine kar duyarszlatrd,
bir eit a gibi ilev grd bilgisi yer alyor.
Bal ve kovan rnleri ile ilgili olarak dikkat edilmesi gereken en nemli
husus, kullanlan bal ve rnlerin "gerek" ve "katksz olmas". Biliyorsunuz
piyasada gerek bal bulmak zor hale geldi; bazen ekerli suyu, mumdan yapl
m hazr peteklerin yanma koyup bal diye satyorlar. Arlar hazr ekerli suyu
alp enzimatik deiiklie uratarak bala benzer bir rn meydana getiriyor
lar. Bu durumda bitkilerdeki "polenler ve nektar" olmadndan baln ve kovan
rnlerinin hibir antioksidan etkisi olmayacak ve dolaysyla yarar da bulun
mayacaktr. Bazen ise, arlara ekerli su verme zahmetine bile girmeyip, ekeri
yakp karamelize etmek suretiyle fiziksel inversiyona uratp sulandrarak bal
diye satyorlar. phesiz benim bilemediim baka "bal?" retme teknikleri de
vardr. Bu tip kiilerin yaratclklarnn sonu yok!

2 Souk zincir: Alar gibi s deiimlerine hassas rnlerin retiminden itibaren son kullancya kadar
soukta nakledilip soukta saklanmas.

209
 NERiLER / UYARILAR

Saf propolis ne ekilde seyreltilir, bal, polen ve arst ile karm nasl
hazrlanmal?
Aslnda bu tip bir karm hazrlamak zor. nk her bir materyalin, zellikle
de arstnn, kalitesini bulmak zor. nk arstnn yaps oda ssna ok
hassas olduundan souk zincir ile tketiciye kadar iletilmesi gerekiyor. retil
dii yerden yani kovandan alndndan itibaren tketiciye ulaana kadar buz
dolabnda (+4 C) tutulmas gerekiyor. Halbuki salk rn satan (?) yerlerde
arst rnleri ortam ssndaki raflarda sata sunuluyor. Artk retimi ve nakli
yesinin hangi koullarda yapldn siz dnn. Son zamanlarda bilinen bir bal
reticisinin bu tip kovan rn karmlarn (bal/ar poleni/propolis/arst) ha
zrlayarak souk zincir ile eczanelerde zel buzdolaplarnda sata sunduunu
grdm. Kanmca bu rn kullanmak daha doru bir yaklam olacak.
Souk algnl tedavisinde yararlanlmak zere hazrlanan propolisli karm
rnler eczanelerde satlmaktadr. Ancak burada da firma gvenilirliine dik
kat edilmelidir. zellikle propolislerin antibiyotik etkisinin lokal olarak yani boaz
spreyi , gargara veya pastil eklinde sz konusu olabilecei , mevcut bilgilere
gre urup ya da tablet eklinde yutulduunda etkili olamayacana dikkat et
mek gerekir. Yani propolisin antibiyotik gibi sistemik (yutulduunda tm vcutta)
etkili olmas beklenmemelidir.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Bu tip kovan rnleri bal gibi sklkla kullanlacak bir lezzete sahip deil, yani
ekmein zerine srp yiyemezsiniz. Dolaysyla gnde 1 -2 tatl ka a karn
na alnmas uygundur. Eer kiilerin polen alerjisi varsa ya da baklk sistemi
yetersizlii biliniyorsa dikkatli kullanlmasn neririm.
Propolisli boaz spreylerinin ise boazda yanma hissedilen ilk anlardan bala
yarak gn ierisinde sk aralklara boaza sklmas yararl olabilir. Ayrca yakn
evrenizde souk algnl salgn bulunmas durumunda, korunmak amacyla
da kullanlmas yararl olacaktr.

1 0
 Vitam i n Efsanesi n i n Sonu mu?

Birka yl nce basn bltenlerinde yer alan bir haber, zihinleri epey bir
kartrd sanrm! "Vitamin efsanesinin sonu" olarak nitelendirilen bu ha
berde, nemli bir tp dergisi olan Archives of Internal Medicine'da ubat 2009
saysnda yaymlanan kapsaml bir aratrmann sonularna yer veriliyordu.
Amerika'da 50-79 yalar arasnda, menopoz ve sonras dnemdeki (postme
nopozal) 161.808 kadn zerinde yrtlen bu gzlem almasnn sonucun
da, vitamin kullanmnn kanser ve kalp hastalklar geliimi riskini azaltmad
ve yaam uzatmad gr ortaya atlm.
Deneklerden yzde 4 1 'inin 1 5 yl boyunca dzenli olarak vitamin kul
land, bu gruptakilerden 9.61 9'inde kanser, 8.75 1 'inde ise kalp ve damar
hastalklar grld, 9.865'inin ise ld belirlenmi. Sonular, vitamin
kullanmad tespit edilen dier grup ile karlatrldnda "vitamin alan
larla almayanlar arasnda hastalk ve lmler asndan fark olmad" so
nucuna varlm.

Yanltc sonular
Bu tip gzlemsel almalarn sonular ounlukla yanltc olabilmektedir.
Nitekim almay yrten aratrclar da sonular deerlendirirken bu duru
mu vurgulamlar. Amerika Birleik Devletleri'nde vitaminlerin yeterli kalite
denetimi yaplamadndan, gnlllerin kullanld vitamin ilalarnn ieri
inin uygun olup olmad bilinmemektedir. Bunun dnda, almaya katlan
gnlllerin salklarn korumak amacyla ya da tedavi amacyla kullandkla
r dier ilalarn sonuca olas etkileri deerlendirmeye alnmam. Gnllle
rin, gzlem sresince sonular zerinde dorudan etkili olabilecek evresel ve
alma ortam gibi etkenler kontrol altnda tutulmam.
imdiye kadar, vitamin kullanmnn etkili ya da etkisiz olduunu ortaya
koyan yzlerce alma yaplm. Bu almalar arasnda uzmanlarn gr bir
liine varabildii tek bir sonu var; hamilelik dneminde kadnlarn mutlaka
folik asit destei kullanmas. Onun dnda kalan tm vitaminler iin net bir
ekilde etkili ya da etkisiz eklinde bir yorum yapmak mmkn deil. O halde
dorusu ne?

211
 Vitamin kullanmnda doru yaklam ne olmal?
Banz ardnda bir ar kesici alrsnz ve bir saat ierisinde arnz ha
fifler, olmazsa bir tane daha. Ancak vitaminlerin etkisini bu ekilde ksa srede
grebilmek mmkn deil. ok uzun srelerde, birok yan etkene bal olarak
ortaya kabilecek bir etki sz konusu. Kiilerin kaltsal zellikleri, yaam ve
evre koullar, karakter yaps, beslenme ekli, alkol ve sigara alkanlklar,
kulland ilalar ve daha birou. Bu kadar ok etkeni, 10-20 yl gibi uzun
sreler sabit tutarak bir gzlemsel alma yrtebilmek mmkn olabilir mi?
Dolaysyla, farkl deneysel ya da izleme almalarnn sonularn deerlen
direrek vitamin ve mineraller ile ilgili doru bir karar verebilmek zor. O halde
ne yapmak gerekiyor?
Kanmca, ncelikle vitamin ve minerallerin vcudumuz iin gerekli olup
olmadn deerlendirmemiz gerekir. Vitamin ve mineraller, vcumuzda
ki biyokimyasal olgularda hzlandrc rol oynayan temel maddeler. Bu inkar
edilemeyecek bir gerek. O halde bizim salkl bir yaam srdrebilmek iin
bu maddelere ihtiyacmz var. Vitamin ve mineraller vcudumuzda sentezle
nemediine gre dardan almamz zorunlu. Meyve ve sebzeler vitamin ve
mineraller iin en nemli kaynaklar. Bu durumda, beslenme eklimizi gzden
geirmemiz doru olacaktr. Yeterli miktar meyve ve sebze kullanyor musu
nuz? Esasnda iinde bulunduumuz blgenin beslenme ekli olan ''.Akdeniz
diyeti" en ideal beslenme program olarak kabul edilmekte. Bu durumda, ye
terli vitamin ve mineral aldnz varsaylabilir. Varsaylabilir diyorum, n
k piirme eklinize ya da yediiniz meyve ve sebze eitliliine bal olarak
nemli farkllklar grlebilir.
Esasnda besinler vastasyla alnan vitamin ve minerallerin daha iyi emilim
gsterdiini ortaya koyan baz bilimsel almalar var. Ancak, tkettiimiz be
sinlerin vitamin ve mineral ieriinin yeterli olup olmadndan emin olabil
memiz mmkn? Dier taraftan, etcil ya da ye-git tarz (fast-food) beslenmeyi
tercih ediyorsanz, vcudunuza gerekli vitaminleri salamanz mmkn deil.
Bu durumda dardan vitamin destei alnmas sanrm gerekli. Ayn ey ek
mek ve hamurileri arlkl beslenenler iin de sz konusu. Hani tahllar B
vitaminleri bakmndan zengindir denir, ama B vitaminleri tahllarn kabuun
da, yani "kepek" olarak adlandrlan ksmnda bulunmaktadr. Eskiden ie ya
ramadndan hayvan yemi olarak kullanlan kepek yarar anlaldktan sonra
undan daha pahal hale geldi. Yediiniz beyaz ekmek ya da sandvilerde kepek
bulunmamaktadr. Esasnda kepekli diye aldmz ekmeklerde de baz hileler
yaplmakta, un kavrularak esmerletirilip "kepekli ekmek" grnts verile
bilmektedir. Bu durumda, yeterli B vitamini almanz da mmkn olmayabilir.

21 2
 Geliigzel vitamin kullanlmas zararl olabilir
Genel olarak, suda znen vitaminlerin vcutta birikmedii, yada z
nenlerin ise biriktii dnlmektedir. Dier taraftan, dardan ila eklinde
alnan vitaminlerin fazlasnn salmz iin zararl olabilecei gr savu
nulmaktadr. Tam bir ikilem! O halde, ne yapmal?
Vitamin ve minerallerin gnlk alnmas gereken miktarlar (gnlk gerek
sinim, RDA) uluslararas salk kurulular tarafndan, mevcut bilimsel veriler
deerlendirilerek belirleniyor. Kiilerin kendi beslenme ekli ve tablolarda yer
alan bu deerleri gz nne alarak gereksinimlerini belirlemesi, uzmanlarn
da gr ve nerilerini dikkate alarak uygulamas en doru yaklam olacaktr.

213
 Bal kya ve Zeytinya Depresyon
Riski n i Azaltyor

60 lkede 250.000'i akn kii zerinde yrtlen bir epidemiyolojik a

lmada depresyonun, artrit, astm, eker hastal ve boaz iltihab gibi s
reen hastalklara nazaran ok daha nemli bir salk sorunu olduu sonu
cuna varlm. Depresyon tehisi konulan kii says sadece Amerika Birleik
Devletleri'nde ylda 1 7.000.000 kii civarnda olduu ve bu rakamn kanser,
AIDS ve koroner kalp hastalar toplam saysndan bile daha yksek olduu
bildiriliyor. Ancak bu hastalklardan farkl olarak, depresyon erken tehis ve
tetikleyen etkenlerin belirlenerek giderilmesi durumunda ila uygulamalar
ile etkin bir ekilde tedavi edilebilmektedir. Dier taraftan, depresyon ilalar
uzun sreli uygulanmas ile ortaya kan yan etkileri nedeniyle Amerikan la
Dairesi (FDA) tarafndan "kara kutu" olarak tanmlanmaktadr. Bilhassa ila
kullanclarnda grlebilen "intihar riski" gibi nemli sorunlara dikkat ekil
mektedir. Dolaysyla depresyon tedavisinde ila kullanmn azaltacak alter
natif zm araylar srmektedir.
oklu doymam ya asitleri gnlk beslenmemizin temel elementleri ola
rak salmz iin nemli yararlar son yllarda sk sk gndeme geliyor. Doy
mam yan pozisyonuna gre; omega-3, omega-6 ve omega-9 olarak isimlen
dirilen bu bileiklerin bilhassa kalp ve damar hastalklarndan tutun kanserlere
kadar birok hastaln geliimini engelleyebilecei yrtlen deneysel ve saha
almalar ile ortaya konuluyor.
Omega-3 ya asitleri; souk sularda yaayan balklar ve ketentohumu ya
gibi besinlerde,
Omega-6 ya asitleri (linoleik asit); ayiei, soya, msrz, pamuk yalar
gibi gnlk kullanlan bitkisel yalarn yan sra tavuk eti, yumurta ve hamside,
Omega-9 ya asitleri (oleik asit) ise zeytinya ierisinde temel bileen ola
rak bulunmaktadr.
ok sayda bilimsel almada uzun zincirli Omega-3 ya asitlerinin dep
resyon geliimini nledii veya depresyon tedavisinde etkili olduu ynnde
bulgular ortaya konulmutur. Dier taraftan, batl toplumlarn gnlk beslen-

214
melerinde bitki tohumlarndan elde edilen yalarn tketiminin giderek art
gstermesi nedeniyle, Omega-6 ve bilhassa Akdeniz toplumlarnda Omega-9
ieriinin belirgin bir ekilde ykseldii bildirilmektedir. Bu nedenle, baz bi
lim adamlar depresyon dahil salk sorunlarnda grlen art bu orann de
iimi ile ilikilendirmektedir.
ok yeni yaynlanan bir almada, 1 947 erkek ve 2909 kadnda ortalama
10,6 yl sre ile yrtlen bir izleme almas sonucunda Omega-6 bakmn
dan zengin beslenmenin depresyon riskini artrabilecei sonucuna varlmtr.
Nitekim daha nce yaynlanan baz klinik almalarda da depresyonlu has
talarn dokularnda Omega-6 seviyesi yksek bulunmu, depresyonun ciddi
yetinin bu orandaki art ile birlikte iddetlendii bildirilmi. Yine kalabalk
toplumlarda depresyonlu fertlerde Omega-6 orannn Omega-3 oranna gre
daha yksek olduu grlmtr.
Dier taraftan, bu yeni almada Omega-9 ya asitlerinin ar depresyon
geliimi riskini azaltt gzlenmi. Bu sonu kanmca son derece ilgin. Ba
lkyalarnn (Omega-3) depresyon zerinde etkisinin incelenerek herhangi
bir etkisinin grlmedii bildirilen ok sayda bilimsel almada yalanc ila
(plasebo) olarak deneklere zeytinya verildii grlyor. Karlatrma yap
lan zeytinyann da depresyonlar hafifletici etkisi bulunmas, balkyann
etkisi yokmu gibi yanl yorumlanmasna neden oluyor.

21 5
 Omega-3 m , Omega-6 m ,
Omega-9 mu?

Sanrm aklnza yukardaki soru geliyor: Hangisi? Doymam ya asi

di kaynaklarna bakldnda, her bir kaynak besin ya da yan ierisinde
bir tipin baskn olarak ve dierlerinin de belirli llerde yer ald g
rlmektedir. Dolaysyla saln korunmas iin esas olan omega-3, -6
ve -9 arasndaki dengenin doru bir ekilde salanmasdr. Mesela, baz
almalarda Omega-6 bakmndan zengin bir diyetin menopoz dnemi
sonras kadnlarda gs kanseri riskini artrabilecei ynnde bulgular
bildirilirken, baz almalarda bunun doru olmad ileri srlmektedir.
Burada nemli olan, kiisel etkenler, yaam ekli, beslenme alkanlkla
r gibi sonuca dorudan etkisi olabilecek etkenlerin bir btn olarak de
erlendirilmesidir. Dolaysyla her bir almann sonucuna bakarak farkl
beslenme programlar uygulamak yerine abartmadan dengeli bir beslenme
uygulanmas nemlidir.

Omega-3; ne kadar etkili, ne kadar gvenli?

Balkya, zellikle souk deniz balklar ve planktonlarndan elde edilen,
n-3 tipi uzun zincirli oklu doymam ya asitleri bakmndan zengin bir kay
nak. nsan sal iin yararl olduu eskiden beri bilinir. Benim yalarmda
olanlar, bir zamanlar ''.Amerikan Yardm" olarak okullara gnderilen balk
yalarnn hi de ho olmayan lezzetini unutmamlardr, sanrm. imdilerde
artk "balkya" deil de "Omega-3" gibi daha ekici bir isimle biliniyor. Lez
zeti dzeltilmi sv ya da kapsller halinde pazarlanyor.
nsan fizyolojisi zerindeki etkisini ortaya koyan ok sayda deneysel, kli
nik ve epidemiyolojik saha almas mevcut. Bu nedenle, artk zellikle kalp
ve damar ilevlerini desteklemek zere sklkla neriliyor. Balkyann iki te
mel bileeni 20 karbonlu ve 5 ifte bal eikozapentaenoik asit (EPA) ile 22
karbonlu ve 6 ifte bal dokozahekzaenoik asit (DHA) de ayr ayr pazarla
nyor. Bunlardan DHA zellikle beyin ve gz retinasndaki hcre zarlarnn
yapsnda bulunan fosfolipitlerinin temel bileeni.

21 6
 Gvenilir kaynaklarda Omega-3 iin, yetikinlerde zellikle riskli kiilerde
kalp krizi riskini azaltmak zere kan sulandrc olarak, yksek trigliserit sevi
yesini drc olarak, baz romatoit artrit ve lseratif kolit ikayetlerini hafif
letmek amacyla kullanlmas nerilmektedir. Ancak ticari amalarla Omega-3
rnlerine ok daha farkl ve geni kullanm iddialar yaplmaktadr. Bu konu
da Amerika Birleik Devletleri'nde bulunan GOED (Global Organization for
EPA/DHA Omega 3) rgtnn etkinlik iddialar dikkati ekiyor.

Etkinlik iddialarnn hangileri bilimsel olarak kabul ediliyor?

Avrupa Birlii'nin bir kuruluu olan "Avrupa Gda Gvenlii Bilirkiiler
Kurulu" (EFSA) mevcut bilimsel bulgular deerlendirerek Omega-3'n etkin
lii ve gvenilirlii hakknda ileri srlen iddialarla ilgili grlerini aklad.
EFSA, GOED tarafndan ileri srlen kullanm nerilerinden drt yeni neri
hakknda olumlu rapor verirken, on bir neri iin olumsuz gr bildirilmi
tir. Gnmzde kullanm giderek yaygnlaan Omega-3, DHA/EPA rnleri
hakknda bu deerlendirme olduka nemli.
EFSA'nn olumlu gr bildirdii kullanmlar u ekildedir: Erikinlerde
DHA'nn kan trigliserit deerlerini dzenledii (gnde 2 gram), gz sal
nn korunmasna (250 miligram) yardmc olduu; EPA/DHA karmnn ise
kalp ilevlerinin destekledii (gnde 250 miligram), kan basnc ve trigliserit
seviyesini dzenledii (gnde 2 gram) eklindeki kullanm nerileri bilimsel
bulgular ile de destekleniyor.
Dier taraftan, EFSA' yeterli bilimsel bulgu bulunmamas nedeniyle baz
kullanm nerileri iin olumsuz gr bildirmitir: DHA'nn zayflama diyetle
rinde kilo kontroln salamas, sperm hareketini artrmas, DHA' ve EPA'nn
kan lipitlerini oksidatif hasardan korumas, EPA'nn ruh halini dzenleyici,
yattrc, dikkati artrc amal ve kilo kaybnn ardndan enerji gereksinimi
karlamak zere kullanlmas nerileri bilimsel olarak yeterince desteklenme
mitir. Ayrca EPA+DHA'karmnn uzun kullanmda kan eker seviyesini
normale indirdii, deriyi gnein zararl nlarndan koruduu, baklk sis
teminin ilevlerini destekledii, iyi huylu kolesterol (HDL) seviyesini ykselt
tii ve kt huylu kolesterol (LDL) seviyesini drd eklindeki neriler de
kabul edilmemitir.

Bebek ve ocuklarda DHA kullanlmas yararl m?

Dier taraftan, Avrupa Birlii Komisyonu tarafndan yine Omega-3 ya
larnn (DHA ve EPA) bebek ve ocuklarda ve hamilelikte ve emzirme d
nemlerinde kadnlarda GOED tarafndan yaymlanan kullanm iddialar de-

217
 erlendirilerek bir rapor hazrlanm ve 26 Mays 201 1 tarihinde yrrle
sokulmutur.
Komisyonun raporunda zetle u deerlendirmelere yer verilmektedir: Be
beklerde doumdan 12 aya kadar olan dnemde DHA uygulanmas normal
gr kapasitesinin gelimesi bakmndan yararldr. Bu amala gnlk 100
miligram DHA tayan mama verilmesi nerilmektedir.
Hamilelerde ve emzirme dneminde gnlk 200 miligram DHA uygulan
mas cenin ve emzirilen bebein gz ve beyin ilevlerinin geliimi bakmndan
yararl olduu da vurgulanmaktadr.

Omega-3, Alzheimer hastal ve hafifalglama bozukluklarnda yararl m?

Gnlk beslenme alkanlklar ierisinde yeterli seviyede Omega-3 ya
asitleri yer almayan kiilerde kalp-damar hastalklar geliimi, zellikle kalp
krizine bal lm riskinin nemli lde artt bilimsel olarak da ortaya
konulmu. Omega-3 ya asitleri (eikozapentaenoik asit-EPA ve dokozahek
zaenoik asit-DHA) vcutta alfa linoleik asitten sentezlenmesine karlk, bu
dnmn ok dk bir oranda (yzde 2- 1 0) gerekletii bilinmektedir. Bu
bakmdan EPA ve DHA iin balca kaynaklar aldmz gdalar, bilhassa balk.
Sanrm buraya kadar olan temel bilgileri herkes iyi biliyor.
Yeni ortaya koyulan bulgular, Omega-3 oklu doymam ya asitlerinin
Alzheimer hastalarnda alglama ilevinin artrlmasnda rol oynayabilecei
ni ortaya koyuyor. Bildiiniz gibi Alzheimer hastal, yalanmaya bal ola
rak gelien hastalklar arasnda nemli bir yer tutuyor. Alglama bozukluk
lar ile balayan olgularda, hafif alglama bozuklukluu vakalarnn yzde 80
ilerleyerek Alzheimer hastalna dnt bildiriliyor. Bu nedenle, 50 ya
st grubu kiilerde baz nemsiz eyler unutulduunda, byk bir endieye
kaplarak ''Acaba Alzheimer hastas m oluyorum?" sorusu akla geliyor. Tam
bir karabasan!
Alglama ilevi bozukluu ve Alzheimer hastalarnn kannda (plazma fos
fatidiletanolamin fraksiyonunda) Omega-3 ya asitleri (EPA ve DHA) seviye
lerinin dk bulunmasndan sonra yrtlen almalarda, balk yiyenlerde
ya da daha yksek miktarlarda Omega-3 ya asitleri, zellikle DHA tayan
formlasyonlar kullananlarda Alzheimer hastal riskinin nemli lde d
rlebildii gzlenmi. Nitekim son yllarda yaynlanan baz almalarda,
kiilerde yksek DHA seviyesinin bunama riskini drd, deney hayvan
larnda EPA ve DHA verilmesi ile renme kapasitenin artrlabildii tespit
edilmi. Ancak dier baz almalarn olumlu sonular vermemesi nedeniyle
bu konuda baz pheler ortaya km.

218
 Tayvan'da yrtlen bilimsel pitelikte (randomize, plasebo kontroll, ift
krl) 2008 tarihli bir klinik almann sonular ise olumlu. 23 hafif veya orta
Alzheimer hastas ve 23 hafif alglama sorunu olan gnlller, geliigzel bir
ekilde gruplandrlarak 6 ay sre ile gnde 1,8 gram Omega-3 ya asidi ya da
bo ila olarak da zeytinya verilmi. Sre sonunda uygulanan alglama test
lerinde zeytinya verilen grupta hastalarn deerlendirmelerinde herhangi bir
farkllk grlmezken, Omega-3 ya asidi verilen gruptaki hastalarda istatiksel
olarak belirgin bir gelime gzlenmi. Alglama ilevlerinde gelime grlen
gnlllerin kan analizlerinde EPA seviyesindeki art dikkati ekmektedir.
Omega-3 ya asitlerinin hafif alglama bozukluu vakalarnda Alzheimer has
talarna gre daha etkili olduu gzlenmi. almada hasta saysnn dk
olmas ve Omega-3 ya asitlerinin tek bir doz seviyesinde uygulanm olmas,
kanmca bu almann nemli eksikleri. Yani bu bulgular henz n-bulgu ni
teliinde ve daha ayrntl ve geni kapsaml almalara ihtiya var, phesiz.
alma sresince herhangi bir yan etki grlmemi olmas da herhangi bir
yan etki riskini nemli lde azaltyor. Olduka gvenilir olan bu rnleri
kullanmak iin ayrntl almalarn sonularn beklemeye bilmem gerek var
m? Karar sizin.

Omega-3 kalp krizi riskini azaltyor

Omega-3 ya asitlerinin en ok bilinen etkisi kalp-damar hastalklar ze
rindeki koruyucu etkisi. Bu konuda balk ve Omega-3 ya asidi tayan ila for
mlasyonlarnn kalp-damar hastalklarn nleyici etkisini irdeleyen bir meta
analiz almasnn sonular dikkat ekici. Ortalama 12 yllk bir sre ieri
sinde 222.000 kii zerinde yrtlen almalarn sonularnn incelendii bu
almada, haftada bir balk yiyen kiiler ile ayda bir balk yiyen kiilerde kalp
damar hastalklar geliimi ve kalp krizi riski deerlendirilmi. Yenilen balk ora
n arttka riskin drld, haftada bir balk tketenlere gre ayda bir tke
tenlerde riskin yzde 1 5 azald, haftada be balk yiyenlerde ise riskin yzde 40
dt grlm. Bu sonular daha sonra yaplan Yunanl ve Japon aratrc
larn almalar ile de uyumlu. Japonya'da yrtlen almada balk ile birhl.'te
Omega-3 ya asitleri tayan ila formlasyonlarnn etkisi de incelenmi. 50- iO
yalar arasnda 41.Si8 kiide ve 10 yllk srete etkinliin incelendii bu al
mada da benzer ekilde riskin drld grlmektedir. Ancak bu almada
Omega-3 tayan formlasyonlar gnde 300-2. 100 mg gibi yksek miktarlarda
kullanlm. Yani Amerikan yetkililerinin nerdii gnlk miktardan 2-14 rnsl.
daha yksek. Yaplan deerlendirmede gnde 300 mg Omega-3 kllananlara
oranla 2. 100 mg kullananlarda riskin yar yarya dt grlyor.
 Doal olarak, ne kadar ok Omega-3 ya asidi bakmndan zengin gda ve
ilalar kullanrsam, kalp krizi riskini o kadar azaltabilirim diye dnyor ola
bilirsiniz. Baz kaynaklarda Omega-3 ya asidi (eikozapentaenoik asit "EPA'.' +
dokozahekzaenoik asit "OHA'') tayan ilalarn gnde 3-4 gram gibi yksek
miktarlarda da kullanlabilecei yer almakla beraber sz konusu olabilecek
riskler bakmndan yeterli ayrntl bilgiler bulunmuyor. Bu nedenle arya
kamamak, her zaman tedbirli olmak iyidir. Dier taraftan, kalp hastalklar
dan koruyucu etki sz konusu olduunda Omega-3 ya asitleri bakmndan
tek kaynan balklar olmad, gnlk beslenmemizde yer alan birok sebze
ve kuruyemiin zengin bir kaynak oluturduu biliniyor; semiz otu, ceviz, ba
dem, fndk, fasulyeler, ketentohumu, soyaya, marul, lahana vb. Dolaysyla,
gnlk beslenme alkanlklarmza gre de vcudumuza bir miktar Omega-3
yalarn salayabiliyoruz. Peki yeterli Omega-3 ya asidi seviyesine sahip olup
olamadmz nasl anlayacaz?

Omega-3 indeksi
Omega-3 ya asitlerinin (EPA+DHA), kandaki alyuvar hcrelerinin zarn
da biriktii bildirilmektedir. Son zamanlarda baz aratrclar tarafndan al
yuvar hcre zarndaki toplam ya asidi miktarnn EPA+DHA miktarna ora
nnn "Omega-3 indeksi" olarak deerlendirilmeye alnmas nerilmektedir.
Yaplan almalarda bu orann yzde 8 civarnda olmasnn kalp krizine bal
lm riskini nemli lde azaltabildii, yzde 4'n altnda olmas durumun
da ise riskin belirgin bir ekilde artabilecei gsterilmi. Salk kontrolnde
yaplan kan analizlerine "Omega-3 indeksi" lmnn de ilave edilmesi, ki
ilerin olas kalp-damar hastalklarnn deerlendirilmesi bakmndan nemli
bir lt olacan dnyorum.

Omega-3 ya asitleri depresyon tedavisinde ilalarn etkinliini artryor

Omega-3 ya asitlerinin (balkya veya dierleri) kiisel davranlar ve psi
kolojik rahatszlklardaki etkisini deerlendiren bir bilimsel almada (meta
analiz), 10 bilimsel nitelikte klinik alma (ift krl, kontroll) seilerek so
nular karlatrlm. Toplam 329 hastay kapsayan bu almalarn sonu
cunda, Omega-3 ya asitlerinin en az 4 hafta sre ile uygulanmas ile dep
resyonlu hastalarda belirgin bir yarar bulunduu tespit edilmi. Ancak baz
klinik almalarn sonularnn bu bulguyu tam olarak desteklememesi ve bil
hassa kullanlmas gereken ideal miktarn ne olabilecei hususunda bir gr
birlii salanamamas nedeniyle, daha kapsaml almalara ihtiya duyulduu
vurgulanm.

220
 Son yaplan bir almada depresyon hastalarnda, depresyon ilalarnn
Omega-3 ile birlikte uygulanmas suretiyle tedavi cevabnn belirgin bir e
kilde art gsterdii gzlenmi. Yaplan almada sadece depresyon ilac ve
rilen (serotonin geri-emilim inhibitrleri-fluoksetin) hastalarda depresyon
skorunda sadece yzde 50 azalma salanabilirken, depresyon ilac ile birlikte
Omega-3 ya asidi verilen hastalarda bu azalma yzde 8 1 olarak tespit edilmi.
Hatta depresyon ilacna cevap vermeyen baz vakalarda bile daha iyi bir tedavi
cevab salanabilmesi sz konusu olabilecei belirtiliyor. Yine 2008 tarihli bir
almada Omega-3 ya asitlerinin kadnlarda doum sonras depresyonlarda,
beyinde serotonin seviyesinin dmesini nleyerek etki ettii bildiriliyor.
Bir baka almada ise, Omega-3 ya asitlerinden biri olan eikozapentano
ik asit (EPA)'in beyin damarlarn genileterek beyindeki kan akmn artrd
ve bu etkisine bal olarak izofreni hastalarnda yararl olduu, Alzheimer
hastalarnda ise yal hastalarda grlen ajitasyonlar azaltt sonucuna varl
m. Dier bir nemli bulgu ise "dikkat eksiklii" olan ocuklarda Omega-3
ya asitlerinin dzenli kullanlmasnn yararl olabilecei bidiriliyor.
Bilimsel dergilerde, Omega-3 ya asitlerinin psikiyatrik rahatszlklar ze
rindeki etkileri hakknda yaynlanan bu almalar, bence ok nemli. Bilhassa
depresyon vakalarnda ilalarla birlikte kullanlmas suretiyle ilacn etkinlii
nin artrlmas, bu suretle tedavi dozunun kstlanarak ilaca bal baz istenme
yen etkilerin bertaraf edilmesi mmkn olabilir sanrm.

Kanserden korunma ve tedavisinde Omega-3 ya asitleri

Kalp ve damar hastalklar, kanser, imanlk ve eker hastal; bu drt
hastalk grubunun gelimi lkelerdeki lm nedenlerinin yzde 80'inden so
rumlu olduu bildiriliyor. Bu hastalklarn tmnde, besinler ile alnan yala
rn tipi ve miktarnn nemli rol oynad dnlmektedir. Artk beslenme
tarzmzn, alkanlklarmzn son derece nemli olduunun hepimiz farkn
dayz. Ancak toplumlarda endstrileme ve modernleme arttka yaam e
killeri gibi beslenme alkanlklarnda da dikkati ekici farkllamalar gzlen
mektedir. Gelimi Bat lkelerinde gnlk beslenmede alnan ya tipleri ince
lendiinde, oklu doymam ya asitlerinden (PUFA) n-6 (Omega-6)'orannn
n-3 (Omega-3)' e gre belirgin ekilde art gsterdii tespit edilmi.
Memelilerde doymu ve tekli doymu ya asitleri sentezlenebilmesine kar
lk, desatraz tipi enzimler tamadklarndan, n-3 ve n-6 oklu doymam
ya asitleri sentezlenememektedir. Dolaysyla bu ya asitlerinin dardan be
sinler yoluyla alnmas gerekmektedir. Bitkilerde ise genel olarak n-6 tipi ya
asitleri (linoleik asit) sentezlenmektedir. Bu nedenle, sk olarak tkettiimiz

221
 msrzya, zeytinya, ayieiya gibi yemeklik bitkisel yalarda temel bi
leen olarak farkl oranlarda linoleik asit yer almaktadr. Dier taraftan, baz
bitkilerde n-6'nn yan sra alfa-linolenik asit gibi n-3 oklu doymam ya
asitleri de sentezlenebilmektedir. zellikle koyu yeil renkli sebzeler (spanak,
brokoli, brksellahanas) ve baz tohumlar (ceviz, soya, ketentohumu, hardal
tohumu ve kanola) alfa-linolenik asit bakmndan zengindir. Ayrca bu bitkile
rin ya bileimlerinde de yksek oranda linoleik asit bulunmaktadr.
n-3 oklu doymam ya asidi bakmndan en zengin besin kayna souk
deniz balklardr. Artk bu bilgiyi herkes, sanrm iyi biliyor; beslenmesinde
balklara yer veriyor. Ancak her balk ayn ekilde yararl m?
Ad zor iki madde, eikozopentaenoik asit (EPA) ve dokozahekzaenoik asit
(DHA) souk deniz balklarnda bulunan n-3 ya asitleri. Balklar bunlar ye
dikleri ufak deniz planktonlarndan (yosun ve hayvanlar) alyorlar. Bu bakm
dan balklarn cinsine gre, yaad blgeye ve derinlie gre bu maddelerin
oran deiiyor. Mesela, Atlantik Okyanusu'nda yaayan balklar ile Byk
Okyanus'takiler arasnda n-3 ya asidi bileimi bakmndan dikkat ekici fark
llklar bulunmu. Genel olarak derin ve souk denizlerde yaayan tuna bal,
somon bal ve uskumrularda bu ya asitlerinin oran en yksek bulunmu.
Biliyorsunuz somon gibi baz balklar lkemizde de yetitiriliyor, ancak kltr
balklarnn ieriinde denizin souk olmasnn yan sra verilen besin nitelii
de nemli. nk yukarda da belirttiim gibi, balklar oklu doymam ya
asidini kendi sentezlemiyor, yedii planktonlardan salyor; bu bakmdan ne
ile beslendii nemli; yani ne verirseniz, o!
Yrtlen deneysel ve epidemiyolojik almalar ve vaka bildirimleri, n-3
oklu ya asitlerinin kolon ve prostat kanserlerinin nlenmesinde yararl ola
bileceini ortaya koymaktadr. Ancak bu yararn basit bir ekilde, balk ar
lkl diyet uygulayarak ya da Omega-3 destekleri kullanarak salanamayaca
grlmektedir. Deney hayvan ve insanlar zerinde yaplan almalar sonucu,
tek bana n-3 seviyesinden ziyade, n-6'nn n-3 oklu ya asitlerine orannn
daha nemli olduu gzlenmitir. Dier bir olas etken de kullanlan n-3 ya
asitlerinin tipi (alfa-linolenik asit, EPA veya DHA) ya da ekli (trigliserit ya
da esteri). Bu tiplerin hangisinin daha etkili olduu henz bilinmemektedir.
phesiz deerlendirilmesi gereken bir dier nemli etken ise insanlarn farkl
kaltsal zellikleri (polimorfzm).
Amerika Birleik Devletleri'nde bu konuda resmi olarak yrtlen 22 kli
nik alma bulunmaktadr. Bu almalarda dikkati eken bir bulgu, n-3 oklu
ya asitlerinin baklk sistemi zerindeki etkileri nedeniyle yang ve enfek
siyonu giderici zellikleridir. Kanser ameliyat sonras n-3 oklu ya asidi ve-

222
rilen hastalarda, verilmeyenlere oranla enfeksiyon komplikasyonlarnn daha
dk olduu ve baklk sisteminin daha etkili olduu gzlenmi.
Sonu olarak, henz kesin olmasa da Omega-3 ya asitlerinin kolon, pros
tat ve gs kanserlerinin nlenmesinde yararl olabilecei, kolon kanseri has
talarnn kemoterapiye toleransn artrabilecei ve kanser ameliyatlarndan
sonra hastalarn enfeksiyonlara kar direncini destekleyecei ynnde nemli
bilimsel bulgular bulunmaktadr. Mevcut verilere gre, Omega-3'n olumlu
etkilerinden yararlanmak iin balk arlkl bir beslenme program sanrm
yeterli deil, gvenilir marka ve kalitede Omega-3 desteklerinin kullanlmas
dnlmelidir.

NERiLER I UY ARILAR

Omega-3 satn alrken etikette nelere dikkat edilmeli?

Omega-3 satn alrken rnn kalitesine ve ieriindeki DHNEPA oranlarna
baklmas gerekir.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Yukarda da belirtildii zere DHA'nn kan trigliserit deerlerini dzenledii
(gnde 2 gram), gz salnn korunmasna (250 miligram) yardmc olduu;
EPNDHA karmnn ise kalp ilevlerini destekledii (gnde 250 miligram), kan
basnc ve trigliserit seviyesini dzenledii (gnde 2 gram) eklindeki kullanm
nerileri bilimsel bulgular ile de destekleniyor.

223
 M ide ve Ba rsak Sorunlar nda
Yararl Bir zm : Prebiyotikler

Gnmzde, zellikle salk alannda salanan teknolojik ve bilimsel geli

melere bal olarak insan mrnn giderek uzad grlmektedir. Bu gelime
de rol oynayan en nemli etkenlerden biri olarak gnmzde insanlarn bilim
sel bulgulara gre deitirilen ve yeniden dzenlenen beslenme ve yaam al
kanlklar gsteriliyor. Gnlk beslenme alkanlklarmz arasnda yer alan ve
salmz zerinde yararl etkilerini bildiimiz, basit bir ekilde "ifal" olarak
tanmladmz baz bitkiler "ilevsel gdalar" olarak gruplandrlmakta, etkili
bileenleri ayrtrlarak ila halinde "nutrastik'' olarak saln korunmasnda
yararlanlmaktadr. Bu konuda rnek olarak domatesin likopeni ya da resve
ratrol verilebilir. Bu grup bitkiler ierisinde "prebiyotikler" olarak adlandrlan
bir grup bitki bileeni, zellikle kabzlk, irite barsak sendromu gibi mide
barsak sistemi ikayetleri zerinde yararl ilevleri ile dikkati ekmektedir.
Prebiyotikler, baz gdalarda bulunan ve sindirilemeyen karbonhidrat (sin
dirilemeyen lifler, polisakaritler ve oligosakaritler gibi) yapsnda bileenlerdir.
Bu bileenler midede ve incebarsakta bulunan enzimler tarafndan sindirile
meden kalnbarsaa kadar gelerek burada barsak florasnda bulunan yarar
l laktik bakterilerde (lactobacillus ve bifdobacteria) bulunan eitli enzimler
tarafndan daha ufak molekllere (ksa zii:cirli ya asitleri) paralanmaktadr.
Sindirilememesi nedeniyle barsaklarda ierek kitle oluturmasnn eitli ya
rarlar sz konusu olabilmektedir. Barsaklarda doluluk hissinin artmas nede
niyle ackmay geciktirmekte, dolaysyla zayflama rejimlerinde nemli katk
salamaktadr. Ayrca barsaklarda oluturduu bu kitlenin yal ve ekerli be
sinlerin emilimini yavalatmas nedeniyle trigliserit, kolesterol, kan ekeri se
viyelerinin kontrolnde nemli yararlar bulunmaktadr. Dier taraftan, bar
saklarda ierek genilemesini salamak suretiyle kabzln giderilmesinde ya
rarl olmaktadr. Kanmca kabzln giderilmesinde en gvenilir seeneklerden
biri. Ayrca kolonda yararl bakterilerin geliimi iin uygun ortam salayarak
zararl mikroorganizmalarn geliimini nlemektedir. Barsaklarda laktik bak
terilerin yeterli seviyede olmas da kabzln giderilmesinde etkili olmaktadr.

224
 Balca kaynaklar olarak yerelmas yumrusu, hindiba kk, soan, sarm
sak, prasa gibi toprakalt organlar ve enginar, kukonmaz, muz gibi meyve ve
sebzeler gsterilmektedir. Esasnda prebiyotiklerin kalnbarsakta laktik bak
teri miktarn artrmas ve kabzln kontrolnde oynad roln en nemli
yarar "kolon kanseri" riskini azalmasdr. Bitkisel kaynaklarda bulunan "in
lin" veya frukto-oligosakaritler (FOS) gibi prebiyotiklerin, kolon adenoma ve
karsinomalar zerindeki etkisi deneysel olarak da ortaya konulmutur. Ancak
inlin'in kanser zerinde etkili olmasna karlk, ksmi paralanmas ile mey
dana gelen FOS'un etkisinin daha dk olduu gzlenmitir.
nlin gibi prebiyotiklerin tketilmesi ile kalsiyum ve magnezyum gibi
yararl minerallerin emilimi de artmaktadr. Gerek deney hayvanlarnda ve
gerekse insanlarda yrtlen klinik almalar ile gnde 40 gram civarnda
inlin tketilmesi ile kalsiyum emiliminde yzde 58 veya 1 5 gram FOS tke
tilmesi ile yzde 26 kadar art gzenmitir.
Gvenilir ve riski dk bir seenek olmasna karlk her zaman olduu
gibi kullanmnda baz hususlara dikkat edilmesi gerekir. 25 gramn zerinde
gnlk miktarlarda kullanlmas durumunda, kiilerde tahammlszlk gr
lebilmekte, gaz, geirme ve ishal gibi rahatszlklara yol aabilmektedir. Ayrca
lifli gdalar ile sorun yaayan kiilerde ve irite barsak sendromu hastalarnda
dikkatli kullanlmas nerilmektedir. nemli bir uyar; radyoterapi gren has
talarda kullanmndan kanlmaldr.

Barsaklarmzda salmzn savunucular

Prebiyotikleri probiyotiklerden ayr olarak tartmak ve salmz n
nemini deerlendirmek mmkn deil. Prebiyotikler ve probiyotikler bir
birini tamamlayan bir btnn paralar olup birlikte "simbiyotikler" olarak
adlandrlmaktadr.
Probiyotikler, kalnbarsaklarda bulunan ve insan salnn korunma
snda rol oynayan yararl bakterilerin genel ad. Kalnbarsaklarda, havasz
ortamda (anaerop) gelime zelliine sahip milyarlarca mikroorganizma bu
lunmaktadr; laktobasiller, bifdobakteriler gibi yararl mikroorganizmalar d
nda az miktarda zararl (clostridium trleri, escherichia coli vb) olanlar da
var. Salkl bir insann barsaklarnda hava ortamnda gelien (aerop) bakteri
(pseudomonas trleri hari) bulunmamaktadr.
Barsaktaki yararl mikroroganizmalar baklk sisteminin gelimesi
ve dzenlenmesinin yan sra zararl mikroplarn barsaklara yerlemesi ve
alerjenlerin vcuda giriinin engellenmesi gibi nemli ilevler grrler. Ayr
ca baz mikroorganizmalar vcudun biyotin, pantotenik asit ve B- 12 vitamini

225
 gibi baz nemli vitaminlere olan gereksinimini de karlamaktadr.
Probiyotiklerin en nemli ilevlerinden biri de eitli etkenlere bal, gerek
bebeklerde ve gerekse yetikinlerde grlen ishal vakalarndaki etkisidir. Uzun
sreli ve yksek miktarda antibiyotik kullanlmas zararl organizmalarn yan
sra barsaktaki yararl bakterilerin de tahrip olmasna ve neticede ishale yol
aabilmektedir. Gerek bu gibi vakalarda ve gerekse bebek ve ocuklarda eitli
bakteri ve virslerin yol at diyarelerin tedavisinde, dardan probiyotik ve
rilmesi suretiyle barsak floras onarlarak ishal tedavi edilebilmektedir. Pro
biyotikler zellikle tekrarlayan dlyolu yanglarnda doal bakteri rtsnn
onarlmasnda da yararl olmaktadr. Zengin enzim ierii nedeniyle, ayrca
baz enzim yetersizliklerine (laktaz, maltaz, skraz) bal olarak baz gdala
r sindiremeyen kiilerde (laktoz intolerans gibi) ve yangl barsak hastal
(IBD) gibi baz mide-barsak sistemi rahatszlklarnda ikayetlerin gideril
mesinde yararl olmaktadr.
Bilindii gibi yourt, probiyotikler bakmndan zengin bir kaynak olarak
bilinmektedir. erii zenginletirilmi yourt rnleri hafif vakalarda yararl
olabilmektedir. Etkili olabilmesi iin haftada en az be defa kullanlmas neri
liyor. Ancak ciddi vakalarda ila eklinde hazrlanm formlasyonlarn kulla
nlmasn neririm. nk probiyotik formlasyonlarnn etkinlii, midenin
asit ve incebarsan alkali koullarna dayanmasnn yan sra kalnbarsa
n cidarna yaparak oalabilme kapasitesine baldr. Dolaysyla zel ola
rak kuvvetlendirilmi laktik bakteri tiplerinin kullanlmas gerekir.
Probiyotikler genel olarak iyi tahamml edilmektedir. Baz durumlarda gaz
ve kabzlk ikayetleri grlebilmektedir.

NERiLER / UYARILAR

Probiyotik tableti satn alrken nelere dikkat edilmeli?

Aslnda probiyotik rnleri ierisinde bulunan laktik bakterilerin reme kapasite
lerinin bulunup bulunmad kontrol edilmelidir. Yani aznzdan aldnz bakte
rilerin canl olup olmad, barsaklara kadar canl bir ekilde ulap ulaamaya
ca, orada remeye balayp balayamayaca gibi nemli hususlarn kontrol
edilmesi gerekir. Ancak bu analiz, g ve gelimi teknoloji gerektirdiinden
maalesef dier lkelerde de bu parametreler bakmndan analiz edilmi rn
bulmak zor. Ayrca laktik bakteriler oda ssnda daha sratli canlln kaybede
bileceklerinden tercihen buzdolabnda +4 C'de tutulmas nerilir. Dier taraf
tan, kullanlan laktik bakteri karm ierisinde zararl (patojen) mikroorganizma-

226
lann bulunmadndan emin olmak gerekir. Dolaysyla, yine firma gvenilirliini
gznne alarak seim yapmak gerekiyor.
Bir baka nemli husus ise milyonlarca farkl "laktik bakteri suu" bulunduun
dan, her probiyotik rnn size ayn ekilde yararl olabilmesi sz konusu de
ildir. Ancak mevcut koullarda ok fazla rn seenei bulunmadndan bu
konuda fazla bir tercih imkanmz da bulunmuyor.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Satn alnan rnlerde bakteri poplasyonu farkllk gsterdiinden net bir miktar
syleyebilmek mmkn deil. rnn zerinde nerilen kulanm nerisi takip
edilmelidir. Probiyotikler salmz iin son derece nemli rnler olmasna kar
lk nerilen miktarlarn zerinde kullanlmas hassas kiilerde ikinlik ve gaz
ikayetlerine yol aabilir, zaten fazlas da gereksiz.

Geleneksel usullerle yaplan yourt, ayran, boza gibi doal fermantas

yon rnleri probiyotik ihtiyacn karlamaya yardmc olur mu?
Aslnda sz konusu fermentasyon rnleri insanolu tarafndan bilinen en eski
probiyotik rnlerdir. Tabii bu rnlerin doal retilenlerini bulmak giderek zorla
yor. Bu arada szme yourt yemek en deerli ksmn pe atmak gibi oluyor!

227
 .

Koenzi m 0 1 O , Statin G rubu i lalarn . .

Yol At Kas Arsn nlyor

Koenzim Q l O (CoQ lO), gerek vcudumuzda meydana gelen ve gerekse az

da olsa besinler yoluyla dardan salayabildiimiz vitamin benzeri nemli bir
madde. Vcutta hemen her hcrede bulunduu iin ngilizce "ubiquity': ayn
anda her yerde bulunan anlamnda "ubikinon" ad ile de bilinmektedir. Vcut
taki balca ilevi, antioksidan ve kofaktr olarak adenozin trifosfat retiminde
rol oynamasdr.
Statinler, yksek kolesterol tedavisinde yaygn bir ekilde kullanlan nem
li bir ila grubu. Bu tedavilerde en ok gzlenen yan etkinin kaslar zerinde
(miyopati) ortaya kt, deien derecelerde adale arlar ya da ender olarak
daha ar tabloda seyredebildii (rabdomiyom) bildirilmektedir. Hangi etken
lerin miyopatiye yol at henz bilinmemekte, ancak statinlerin sadece ko
lesterol oluumunu azaltmakla kalmad, koenzim Q 1 O miktarn da tkettii
tespit edilmitir. Son yllarda yrtlen klinik almalarda, statin kullanan
hastalarda birlikte koenzim Q l O kullanlmasnn hastalarda ilaca olan taham
ml artrd ve miyopati geliimini nleyebildii bildirilmektedir.
Bilimsel lekte bir klinik almada, miyopati ikayeti bulunan 32 yksek
kolesterol hastasndan 18'ine 30 gn boyunca koenzim QlO (gnde 1 00 mg)
ve l 4'ne ise E vitamini (gnde 400 nite) verilmi. E vitamini verilen gruba
gre koenzim Q 1 O verilenlerde kas ars ikayetinin yzde 40 oranda azalma
gsterdii bildirilmi.
Bir baka almada ise, yine ayn ekilde statin miyopatisi ikayeti bulunan
44 hastada statin ( 10 mg ve 40 mg dozlarda) ile birlikte koenzim Q lO'in gn
lk 200 mg dozda 3 ay sre ile uygulanmas ile miyopati ikayetinin bo ila
verilen gruba gre belirgin bir ekilde drlebildii gzlenmitir. Statinlerin
iki farkl dozda ( 1 O ve 40 mg) uygulanmasna karlk, her iki durumda da
koenzim Q lO'un ayn derecede etkili olduu grlmtr.
Peki bu uygulama nedecede gvenli; Bir klinik almada statinlerin (ator
vastatin 10 mg) 4 ay sre ile koenzim Q l O ile birlikte uygulanmas ile karacier
ve bbrek ilevleri zerinde olumsuz bir etkisi gzlenmemitir. Kaynaklarda

228
gnlk 600 mg'a kadar dozlarda uzun sre kullanmlarnda bile herhangi bir
risk bulunmad beliritliyor.
Son dnemlerde snrl sayda hasta zerinde yaplan bu uygulamalarn so
nularn destekleyecek daha kapsaml bulgulara ihtiya bulunmaktadr. zel
likle bu ekilde uygulamann miyopati oluumunu ne derecede nleyebilece
ine dair ilave kantlar gerekmektedir.

Koenzim QlO kaynaklar neler?

Yada znen bir antioksidan olan koenim QlO, zellikle E vitamininin
etkinliini artryor. Gdalarda miktar olduka dk; soyafasulyesi, ceviz ve
badem gibi tohumlar, etler, baz balk trleri (uskumru, sardunya), reym ve
baz sebzelerde (bezelye, spanak, lahana ve sarmsak) bulunduu bildirilmek
tedir. Ancak miktarnn dk olmas nedeniyle, koenzim QlO ihtiyac ge
rektiinde eczanelerde bulunan ila ekillerinde kullanlmas gerekir. Gnlk
alnmas nerilen miktar 60 - 100 miligram arasnda. Mesela, vcuda 1 00 mi
ligram koenzim QlO salayabilmek iin en yksek oranda bulunduu kaynak
olan sardunya balndan her gn 1 ,5 kilogram yemek gerekiyor. Sanrm bu
biraz zor.

Koenzim QlO'nun salk iin dier bilinen yararlar

Koroner kalp hastalklarnda, kalp krizi riskini azaltabilecei, ritm bozuk
luklarn dzenleyebilecei ve kalp kasnn ilevlerini destekleyecei ynn
de baz deneysel bulgular bulunmaktadr. Baz hastalarda, yksek tansiyonu
drebilecei bildirilmektedir. Kanser hastalarnda, kemoterapinin baz yan
etkilerini azaltabilmektedir. Kaslar zerindeki etkisi nedeniyle spor yapan kii
lerde, kas hcrelerinde hasarn nlenmesi bakmndan yararl olabilmektedir.

229
 Vcudun Kol i n ve Lesitin Destei ne
.

i htiyac Var m ?

Kolin, vcudumuzda hcre zarnda bulunan fosfolipitlerin temel bileeni

olup, snrl miktarda karacierde sentezlenmektedir. Ancak zellikle youn
stres koullar karsnda vcutta retilen miktar yeterli olamadndan, d
ardan desteklenmesi gerekmektedir. Besin olarak yararlandmz bitkilerde
kolin yaygn olarak bulunmaktadr. En zengin kolin kayna dana karacieri ve
yumurtadr, dana biftek de zengin bir kaynaktr. Bitkisel kaynaklarda ise hay
vansal kaynaklara oranla ok daha dk oranda bulunur; bilhassa yerfst ve
karnabahar olduka zengin bitkisel kaynaklardr.
Kolin bakmndan yeterli bir beslenme salanamamas durumunda, kara
cier ilevlerinde yetersizlikler ortaya kabilmektedir. Yaam ve beslenme ek
limiz, vcudumuzdaki kolin miktarn nemli lde etkileyebilmektedir. Sk
alkoll iki tketilmesi ya da kolin emilimini engelleyen pankreas veya bar
sak rahatszlklar, karacierde kolin miktarn drmektedir. Dier taraftan,
folik asit bakmndan fakir beslenme vcudun koline olan gereksinimini artr
maktadr. Vcutta folik asit metabolizmasn bozan baz ilalar (antibiyotik
ler, aspirin, doum kontrol haplar), sreen hastalklar (kanszlk, karacier
hastalklar, alkolizm, AIDS) ve Bl2 vitamini yetersizlii de kolin yetmezliine
yol aabilmektedir.

Yetersizlik belirtileri neler?

Karacier yalanmas, bbrek ilevlerinde bozulma, ksrlk, yksek tan
siyon, renme gl ve hafza sorunlar, kolin yetersizliine bal olarak
ortaya kabilen balca sorunlar olarak bildirilmektedir.

Hangi kolin destei hangi miktarda alnmal?

Gnlk kolin gereksiniminin 400-500 miligram civarnda olduu bildi
rilmektedir. Besinler dnda kolin destei olarak yararlanlan bir rn olan
lesitin, balca fosfatidilkolin (yzde 20 ile yzde 90 aras) yapsndadr. Hay
vansal (yumurta sars) ve bitkisel kaynakl (soya, ayekirdei, turp tohumu)

230
lesitinlerin bileimleri farkldr. En yaygn kullanlan lesitin, soya kaynakl
olup yzde 20 civarnda fosfatidilkolin ierir ve doymamlk bakmndan
daha zengindir. Eer lesitin olarak alnyorsa gnde 2- 10 gram civarnda aln
mas nerilmektedir.

Beyin ilevleri zerinde etkili mi?

Beyinde asetilkolin seviyesindeki azalmann, bunama (Alzheimer) ve de
mans gibi riskleri artrd bilinmektedir. Dolaysyla bu gibi risklerin azaltl
mas veya hastaln ilerlemesini yavalatmak iin, beyinde asetilkolin mik
tarnn artrlmas nemlidir. Bu bakmdan gncel uygulamalar asetilkolinin
enzimatik ykmnn nlenmesine ya da kolin ve lesitin destei ile sentezinin
artrlmasna dayanmaktadr. Ancak mevcut bilimsel almalar bu konuda
net bir yorum yaplabilmesini salayamamaktadr. Kanmca, Alzheimer veya
demans gibi ok sayda etkene bal olarak uzun bir srete gelien ve geri
dndrlmesi mmkn olmayan hastalklardan korunmak iin alnacak her
nlem son derece nemli.

Karaciere yararl
Lesitin desteinin karacier ilevleri zerinde etkisi dikkati ekmektedir.
Karacierde viral hepatit ve zellikle alkol tketimine ya da alkol d etkenlere
bal karacier yalanmas ve karacier hcre hasarnn onarmndan yararl
olabilecei bildirilmektedir.

Kalp ve damar hastalklarndaki rol nedir?

Lesitin desteinin kan lipit ilevleri zerinde de etkili olabilecei ileri srl
mektedir. Lesitinin, trigliserit ve kt (LDL) kolesterol drrken iyi (HDL)
kolesterol artrd ve bu suretle kalp krizi riskini azaltabilecei dnlmek
tedir. Brezilyada 30 yksek kolesterol hastasnda (58-70 yalar) yrtlen
(plasebo kontroll, ift krl) bir yeni almada 2 ay soya lesitini verilmesi ile
total kolesterol seviyesinde yzde 42 ve LDL kolesterol seviyesinde ise yzde
56 azalma saland bildirilmektedir. Bu son alma imdiye kadar koleste
rol hastalarndaki etkisi zerinde yaplan tartmalara bir aklk kazandrmas
bakmnda nemli. Hi phesiz bu konuda daha kapsaml klinik almalar
gerek duyulmaktadr.
Sonu olarak kolin, vcudumuzun temel yaptalarndan biri. Eer besin
lerimizle yeterince karlayamyorsak ya da baz salk risklerini nlemek isti
yorsak soya lesitin vcut tarafndan daha kolaylkla yararlanlabilen ve gve
nilir bir seenek.

231
 Beyi n Yalanmas ve B Vitamini

Ortalama insan mr uzadka, yallkta en ok korkulan hastalklarn ba

nda demans ve ileri safhas Alzheimer hastal geliyor. Baz eyleri unutmaya
baladmzda hemen endieleniyoruz; "acaba Alzheimer hastas m oluyo
rum?" phesiz bu tip yava gelien hastalklar sadece insan mrnn uzama
s ile aklamak gereki bir yaklam olamaz. Aratrclar bu hastala yol aan
olas etkenleri bunlara kar ne gibi nlemler alnmas gerektiini tartyor.
Hastaln geliimini engelleyici ve tedavi edici ilalar gelitirmek amacyla,
hastala yol aan etkenlerin ayrntl olarak ortaya konulabilmesi nemli.
Yaplan almalarda elde edilen bulgularda demans ve Alzheimer hasta
larnda, B vitamini yetersizlii ve buna bal kan homosistein ve metilmalo
nik asit seviyelerindeki ykselme dikkati ekiyor. zellikle de folik asit ve B 1 2
vitamini eksiklii zerinde duruluyor. Aslnda ilerleyen yalarda gdalar ile
alnan folat ve B 1 2 vitamininin kan-beyin engelini geerek beyin dokularna
ulamas zorlayor. Ancak tek sorun, yaa bal olarak gelien bu metabolik
sorunlar deil, tm hayatmz boyunca kullandmz baz ilalar, beslenme
eklimiz ya da kaltmsal mirasmzn etkisi byk. Mesela, gastrit, refl ve
lser gibi mide ikayetlerinde leblebi gibi yuttuunuz antiasit ilalarn ya da
mide asidini basklayan ilalarn (proton pompa inhibitrleri ve H2-reseptr
antagonistleri), gdalarda bulunan B 1 2 vitamininin barsaklardan emilimini
engelleyecei hi aklnza gelmi miydi?
Folat, B6 ve B 1 2 vitaminleri eksikliinin yol at en nemli sorunlar n
rolojik ve psikolojik ilev bozukluklarnn yan sra alglama bozukluklar ve
demans gibi beyin ilevleri yetersizlii. Farkl deneysel tasarmlarda yaplm
ve 46.000 kiiyi kapsayan ve kanda homosistein seviyesi ya da B vitamini sevi
yesi ile alglama bozukluklar veya demans ilikisini ortaya koyan 1 10 bilimsel
alma bulunuyor. Vcutta meydana gelen homosistein, bu grup B vitamin
lerinin rol oynad bir enzimatik tepkime ile metillenerek beyin sal iin
ok gerekli bir aminoasit olan metiyonine dnyor. Metiyonin daha son
ra S-adenozil metiyonine (SAMe) dnerek beyin ve hcre iin nemli baz
maddelerin (kateolaminler, indolaminler) meydana gelmesinde rol oynuyor.
Polat, B6 ve B 1 2 vitaminlerinin vcutta yeterli seviyede bulunmamas duru-

232
munda, homosistein yeterince metiyonine dnemediinden kan seviyesi yk
selerek kalp krizi riskini artrmaktadr. te bu nedenle kalp krizi riskini azaltmak
iin folik asit kullanlmas nerilmektedir. B12 vitamininin kayna hayvansal
rnler olmas nedeniyle, vejeteryanlar bu bakmdan nemli risk altndadr.
Dier taraftan, yukarda belirttiim ekilde folik asit ve B l 2 vitamininin
alglama ilevleri zerinde etkili olabileceini ortaya koyan ok sayda deney
sel bulguya karlk yaymlanm olumsuz raporlar da bulunmaktadr. Mesela
nemli bir tp dergisinde 2006 ylnda yaymlanan bir almada, Avustralya'da
65 ya zeri kadn ve erkek gnlllere 2 yl sresince her gn B 1 2 vitamini
(500 mikrogram), folik asit ( 1.000 mikrogram) ve B6 vitamini ( 1 0 miligram)
verilmesi ile alglamay artrmad bulgusu yer almaktadr. Bu alma bana
olduka komik geldi. Yukarda akladmz etki ekli gz nne alndnda,
insanlara bu B vitamini karmn vererek her insandan bir Einstein m yara
tacaklarn umuyorlard?

233
 Drdnc Blm:
ZEL DNEMLER
VE DURUMLAR N
ZEL BTKLER
 STRE S , UYKU S U Z LU K VE
YORGUN LU K

Kend i n izi Gerg i n ve Sinirl i m i

H issed iyorsunuz?

Endie, kuruntu, huzursuzluk ya da bilimsel ad ile "anksiyete': dnyada en

yaygn grlen psikolojik hastalk olarak biliniyor. nsanlarn yaklak olarak
yars, hayatlar boyunca geici ya da uzun sreli olarak bu tip belirtiler gste
rebiliyorlar. Bu tip sorunlar arasnda, ok eitli psikolojik ve fiziksel belirtiler
ile seyreden "genelletirilmi kayg bozukluu" (GKB), tedavi edilmemesi du
rumunda genel olarak hastalarn yzde 70'inde ilerleyerek kronikleebilmek
tedir. Balca belirtileri kiilere gre farkllk gsterebilmekle beraber, en az
bir ay sre ile motor gerginlii, kas ars, kendini yorgun hissetme, sk sk
terleme, kalp arpnts, sk sk idrara kma, mide ars, azda kuruluk, ken
dinin veya yaknlarnn bana kt eyler gelecei beklentisi ile srekli kayg
ve endie duygular, sabrszlk, sinirlilik, bir ie younlama zorluu ve uyku
sorunlar gibi belirtiler ile seyretmektedir.
Bu gibi durumlarda kullanlan yattrc ilalar (benzodiazepinler), eitli
yan etkileri, bilhassa i gc kayb, cihaz ve ara kullanma yeteneinhi azalt
masnn yan sra bamllk yaratmas nedeniyle nemli bir sorun olutur
maktadr. Gnmzde daha ok tercih edilen depresyon ilalar ise (serotonin
geri emilim inhibitrleri) eitli yan etkileri ve bilhassa cinsel isteksizlie yol
amas nedeniyle hastalarda tatminkar sonu verememektedir.
Grld gibi genelletirilmi kayg bozukluu belirtilerinin ilerlemesi
ile ortaya kan klinik tablonun giderilmesi iin yararlanlabilecek ilalarda
nemli yan etki sorunlar sz konusu. Bu bakmdan kanmca "testi krlma-

237
 dan" gvenilir tedavi seenekleri ile balang safhasnda nlemler alnmas en
doru tercih olacaktr. Peki gvenilir tedavi seenekleri var m?
Mayspapatyas, bilimsel ad ile Chamomilla recutita, ieklerinin mide ve
barsak gaz ve spazmlarnda en gvenilir bitkisel ilalardan biri olduunu,
yeni doan bebeklerde bile gvenle kullanlabildiinden daha nce de bah
setmitim. Tek koul; doru bitki tr olduundan emin olunmas gerekiyor.
nk uzman olmayan kiiler tarafndan yanl toplanan ve pazarlanan baz
papatya benzeri bitkilerin zehirli olabilecei konusunda sizleri uyarmtm.
Ayrca hafif etkili iyi ve gvenilir bir yang giderici olarak yangl ve enfeksi
yonlu az-boaz sorunlarnda gargara eklinde ve cilt sorunlarnda ise ucuz
bir cilt temizleme svs olarak etkili olabiliyor.
Gney Amerika'daki Latin halklar arasnda papatyann yzlerce yldr
gvenilir bir yattrc olarak, bebeklerin uyku sorunlarnda kulland bilin
mektedir. Ancak sinir sistemi zerindeki bu yattrc etkiyi, deneysel olarak
ortaya koyan bilimsel bir alma yaplmamt. Mayspapatyasnn daha nce
de bilinen ama insanlar zerinde klinik denemeler ile ortaya konulmam bu
etkisi ile ilgili yaymlanan yeni bir almadan bahsetmek istiyorum.
alma bilimsel kriterlere uygun olarak Amerika Birleik Devletleri'nde
yrtlm (randomize, ift-krl, plasebo-kontroll) ve Journal of Clinical
Psychopharmacology dergisinde yaynlanm. Hafif ve orta derecede genelleti
rilmi kayg bozukluu tehisi konulmu gnlller arasndan seilen 58 has
ta iki gruba ayrlarak, 8 hafta boyunca bir gruba 220 miligram mayspapatyas
zt (standardize edilmi) tayan kapsller, dier gruba ise benzer gr
nte etkisiz-bo ila verilmi. ki hafta aralklarla hastalarda anksiyete skoru
(HAM-A) izlenerek deerlendirilmi. Dikkati eken husus, zellikle 6 haftadan
sonra mayspapatyas zt verilen hastalarda etkinin istatiksel olarak belirgin
derecede artt gzlenmi. Klinik uygulama srasnda beinci haftadan itibaren
gnde 1 100 miligram gibi yksek miktarda papatya zt verilmesine ramen,
hibir yan etki gzlenmemi, bo ila verilen ve papatya kapsl verilen grup
lardan sadece birer kii deneyi tamamlayamadan ayrlm. Bu alma, Mayspa
patyasnn hafif ya da orta derecede endie, kuruntu, huzursuzluk vakalarnda
etkili olabileceini deneysel olarak ortaya koyuyor. Gnlk stresi atmak iin ak
amlar yemeklerden sonra bir fincan papatya ay imek, hem yemein sindiri
mine yardmc olmas, hem de rahatlatmas bakmndan yararl olacaktr. Bu uy
gulama sorunun daha derinlemeden ortadan kaldrlmasna yardmc olabilir.

3 lgilenenler iin: Kapsl uygulanmasnda ilk hafta gnde bir, ikinci hafta 2, nc hafta 3, drdn
c hafta 4 ve beinci haftadan sekizinci hafta sonuna kadar gnde 5 adet verilmi.

238
 Pancar Suyu i le Yorgunlu u
Engelleyebi l i rsiniz

Yksek oranda sebze ve meyve tketiminin kalp ve damar hastalklar ba

kmndan yararl olduu artk herkes tarafndan bilinen bir gerek. Genel ola
rak bu yararn tadklar polifenolik bileiklerden (prosiyanidin, antosiyanin,
flavonol vb) kaynakland kabul edilmektedir. phesiz sebze ve meyvelerin
yararlarn sadece belirli bileenlerine snrlamak yanl bir yaklam. Gnlk
beslenmemizde yer alan sebze ve meyvelerin proteik, oligosakarit ve polisaka
rit yapsndaki bileenlerinin yan sra vitaminler, mineraller ve dier bileen
lerinin salmzn korunmasnda temel rol oynad biliniyor.

Besinlerin nitrat ierii nemli

Gnlk beslenmemizde belki de pek fazla dikkat etmediimiz bir sebze ie
rii grubu ise nitrat bileenleri. Yeil sebzeler ve zellikle pancar kknn nit
ratlar (N03-) bakmndan zengin olduu bildiriliyor. Besinlerle alman nitrat
bileikleri vcutta nce nitrit (N02-) ve ardndan nitrik oksite (N) indirgen
mektedir. Nitrik oksit vcutta birok fizyolojik olayda rol oynayan nemli bir
mediyatrdr; kan akmn ve kaslarn kaslmasn dzenler, miyosit bakala
m, glikoz ve kalsiyum dengesi, mitokondriyal solunum ve biyojenezde grev
alr. Peki bu fizyolojik deiimin bize ne gibi yararlar olabilir?

Vcut performansnda art

Gnde yarm litre pancar kk usaresinin, 4-6 gn sreyle uygulanmas ile
hafif younlukta egzersiz program uygulanan kiilerde oksijen tketimini azalt
t, ar egzersiz uygulanan kiilerde ise yorgunluu belirgin bir ekilde geciktir
dii bildirilmektedir. Ayn aratrma grubunun Kasm 2010 ay ierisinde yayn
lanan ok yeni bir almasnda ise yine yarm litre pancar suyunun ksa (2,5 saat)
ve uzun ( 15 gn) sreli uygulanmas ile gzlenen etki farkllklar incelenmi. Uy
gulama sonularnn deerlendirilmesinde u parametreler gz nne alnm;
istirahat durumunda kan basnc deiimleri, orta younlukta egzersizde ve kou
bandnda rampa k modunda fizyolojik cevaplarda gzlenen deiim.

239
 alma, belirli snrlar ierisinde vcut llerine sahip 8 gen (23-35 ya
aras) zerinde yrtlm. 10 gnlk nhazrlama program ierisinde g
nlllerden drdne gnde yarm litre pancar kk usaresi ve dier drdne
ise yabanmersini meyvesi suyu (plasebo; bo deney) verilmi. Bu sre sonun
da gnlllerin kan basnc ve performanslar kaydedilmi. Ardndan, 15 gn
sre ile daha nce yabanmersini meyvesi suyu verilenlere, pancar usaresi ve
daha nce pancar usaresi verilenlere ise yabanmersini meyvesi suyu uygulan
m (her iki iecek de sabah ve akam 250 mililitre -byk bardak- olacak
ekilde iki eit parada verilmi). Bu suretle her iki grubun da pancar usaresi
ve yabanmersini meyvesi suyu imesi salanm. 2,5 saat (ksa sreli etki), 5
ve 1 5 gn sonra kan plazmasnda nitrit deriimi ve kan basncnda (sistolik ve
diastolik) deiimler llm.
Kan plazmasnn nitrit deriiminde 2,5 saat sonra yzde 39, 15 gn sonra
ise yzde 46 art tespit edilmi. Kan basncnda ise ancak 12. gnden son
ra yzde 4'lk bir azalma salanm. Bu deer belki ufak gibi grlyor ama
klinik olarak kalp krizi riskinde yzde 22 ve koroner kalp hastal riskinde
ise yzde 16'lk bir azalma salayabilecei bildiriliyor. Pancar kk suyu veri
len kiilerde kou band performanslarnda da belirgin bir art tespit edilmi.
Dier taraftan, yabanmersini meyvesi suyu verilen gruptaki kiilerde nitrit ve
kan basnc deiimlerinin dikkate deer olmad, kou band performalarn
da ise herhangi bir art bulunmad gzlenmi.

240
 erbetiotu : Sinirsel Kaynakl
Uykusuzluun Gideri lmesinde
G veni l i r Bir Seenek

erbetiotu, daha ok bira endstrisindeki kullanm ile tannmaktadr.

Bira mayas ve su karmndan ibaret olan bira ieceinin ksa srede bozul
mas nedeniyle hem lezzetini dzeltmek, hem de raf mrn ve dayanklln
artrmak amacyla yaplan denemeler sonucunda gelitirilen forml, ilk olarak
1516 ylnda Alman bira reticileri tarafndan tescil edilmitir. Bu tarihe ka
dar erbetiotunun insanlar tarafndan kullanlna ilikin dikkati eken pek
fazla bir kayda rastlanmyor, safra artrc, sindirime yardmc ve hafif yatt
rc zellikte olduu belirtiliyordu. Ancak 1 8. yzyln ikinci yarsndan sonra
bitkinin dii iek durumlarndan uyku sorunlarnn giderilmesinde yararla
nld grlyor. Hatta uyku sorunu eken ngiltere mparatoru 3. George'un
ierisine erbetiotu iekleri doldurulmu yastk kulland bildiriliyor. 20.
yzyln balarnda Alman hekimlerin sinirsel kaynakl uykusuzluk sorunlar
nn tedavisinde erbetiotu doldurulmu yastklar, aylar ve ztlerini ner
diklerini gryoruz.
Yrtlen ilk bilimsel almalarda, dii ieklerde bulunan "lupulin'' olarak
adlandrlan karmn etkili olduu belirtilmesine ramen, daha sonra yaplan
insan denemelerinde bu maddenin (lupulin) verilmesi ile belirgin bir etki tes
pit edilememi. Deney hayvanlar zerinde yrtlen almalarda yattrc
etkisi gzlenmi olmasna ramen, insanlarda etkinin tespit edilememesi ne
deniyle gnmzde hala farkl etki mekanizmalar tartlmaktadr. Bunlarn
ierisinde en dikkati eken ise vcutta melatonin reseptrlerini uyarmasna
bal olduu eklinde.
Etki ekli ne olursa olsun, gnmzde erbetiotunun, kediotukk (va
leryan), arkfelek (pasiflora) gibi bilinen yattrc ve uyku verici bitkiler ile
birlikte hazrlanan karmlarnn, klinikte baar ile uyguland grlyor.
Uygulama yaplan insanlarda, yaplan beyin dalgalar lmne (elektroen
sefalogram ile) dayanan deerlendirmelerde, uykuya dalma sresinin bo ila

241
 verilen gruba gre belirgin bir ekilde azald, uyku kalitesinin artt gste
rilmi. Etkili olabilmesi iin tercihen yatmadan bir saat nce verilmesi ve daha
yksek bir etki salanabilmesi iin ise 4 haftalk bir tedavinin yaplmas uygun
olaca bildiriliyor. erbetiotu karmlarnn dier uyku ilalar ile karlat
rldnda en belirgin zellii ise son derece gvenilir olmas, yan etki riskinin
bulunmamas ve tabii sersemlik ve bamllk yaratmamas.

Sa dklmesinde etkili olabilir

Ne kadar etkilidir, bilemiyorum, ancak erbetiotunun eski kaytlarda dik
katimi eken bir kullanm nerisi ise sa sorunlarna ilikin. eitli kaynak
larda salarn taze hazrlanm erbetiotu ay ile durulanmasnn sa dkl
melerini nleyebilecei, bir baka kaynakta ise erbetiotu yann dklen
salar karabilecei bilgisi yer alyor.

242
 . .

G i n kgo Ozt Bilgisayar

Kullananlarda Stresi Azaltyor

Bilgisayar, amzn en nemli keiflerinden biri phesiz. Hayatmz ko

laylatrd kadar stres kayna olduu da kanlmaz bir gerek. Bilgisayar
kullanmnda sadece yeterli bilgi ve beceriye sahip olmayanlar iin deil, uz
manlar iin de farkl bir boyutta stres sz konusu. Yorgunluk, konsantrasyon
bozukluu, zihin yorgunluu ve hrnlk gibi ikayetlerle salk merkezlerine
bavuranlarn says her geen gn artyor. Bilgisayar kullanmna bal olarak
ortaya kan yeni hastalklar tp literatrne giriyor.
Yaymlanan yeni bir klinik almada, standardize edilmi Ginkgo biloba
ztnn (EGb761), salkl gnll bilgisayar kullanclarnda alglama ve
dikkat performanslarna etkisi incelenmi. Aratrma her gn alma sresi
nin en az yarsn bilgisayar banda geiren 45 ya ve zerindeki salkl gn
ller zerinde yrtlm. almada seilen 1 04 kii, 2 hafta sre ile bilgisa
yar banda bir giri eitiminden sonra hazrlanan bir testi cevaplandrmalar
istenmi. Bu suretle, katlmclarn alma balangndaki tepki kapasiteleri,
dikkat dereceleri, hayat kaliteleri gibi bir dizi kiisel zellikleri tespit edilmi.
Daha sonra kiilere Ginkgo zt (EGb76 1 ) verilen deney grubunda m yoksa
Ginkgo verilmeyen kontrol grubunda m yer almalar hususundaki tercihle
ri sorulmu. Yani gnlller hangi ilac kullandn biliyor (ak-etiket pilot
alma). 2 aylk deney srecini 84 gnll tamamlyor ve uygulanan testte
gnde 2 defa 1 20 mg'lk standart Ginkgo zt EGb761 tayan kapsl veri
len kiilerde alglama ve dikkati toplamaya ynelik skorlarn istatiksel olarak
belirgin bir ekilde art gsterdii, stresin ise belirgin azald tespit edilmi.
Ancak reaksiyon hznda bir gelime gzlenememi. Bu sre zarfnda ilaca
kar herhangi bir tahammlszlk tespit edilmemi.
almann, 45 ya zeri kiilerde yrtlm olma gerekesi; bu ya gru
bunun genlere oranla bilgisayarn olumsuz etkilerinden daha fazla etkilen
mesi olarak belirtiliyor. Deney sonucunda Ginkgo ztnn (EGb761), kii
lerin gnlk zihinsel performansn artrmaya ve stres ile baa kmasna yar
dmc olaca sonucuna varlm. phesiz, almann retici byk bir fir-

243
 ma tarafndan desteklenmi olmas, Ginkgo kullanmay tercih eden kiilerin,
Ginkgo'nun etkili olduuna dair bir nyargya sahip olma olasl ve kimin
Ginkgo alp almadnn taraflarca bilinmesi, almann tarafsz olup olmad
konusunda bir kuku uyandrm olabilir. Bir an iin Ginkgnun etkisinin
tamamiyle psikolojik olduunu varsayalm, eer inanmak suretiyle kiinin zi
hinsel performans artabiliyor ve stresi yenebiliyorsa ok gzel. Bence stres bu
suretle yenilebilir ama daha zeki olabilmek biraz zor gibi geliyor bana. Ancak
standardize edilmi Ginkgo ztnn eitli etkileri zerinde imdiye kadar
yrtlm deneysel ve klinik almalarn sonularna bakldnda, Ginkgo
ztlerini etkisizmi gibi deerlendirilmesi mmkn deil.

244
 U N UT KAN L I K VE D KKAT
E KS KL G

.
Zih insel Alg laman n iyi letirilmesi
iin Yeil ay ve L-Teani n Karm

"Zihinsel alglama sorunlar'', gnmz modern toplumunun nemli so

runlarndan biri olarak gsterilmektedir. Yrtlen saha almalarnda, bu
sorunun toplumlarda yzde 20 ile yzde 50 arasnda yaygnlk gsterdii, dep
resyon, gerginlik ve yksek eitim seviyesi arasnda yakn iliki bulunduu
gzlenmi. Yani toplum modernletike zihinsel alglama sorunlar orannda
art grlyor. Bu tip zihinsel alglama sorunlarnn demans ve Alzheimer
hastal gibi eitli derecelerde ileri alglama bozukluklar ile dorudan ilikisi
bulunup bulunmad henz tam olarak aklanamam. Ancak hafif algla
ma bozukluu vakalarnda bir yl ierisinde Alzheimer hastalna gei oran
yzde 1O-15 civarnda iken, salkl yallarda bu risk sadece yzde 1 -2 orann
da tespit edilmi. Yani risk orannda belirgin bir art gzleniyor. Bu nedenle,
daha salkl bir yallk dnemi iin gerekli nlemlerin alnmas gerekir.
Demans ve Alzheimer hastal denince, doal rnler arasnda akla ilk
olarak Ginkgo biloba yapra zt ve soya fasulyesi rnleri (soya proteini ve
izoflavonu) geliyor. Gelitirilen bir doal forml ile yrtlen ve yeni yaym
lanan bir klinik almann sonularndan bahsetmek istiyorum. Bilindii gibi
Yeil ay Uzakdou toplumlarnn vazgeilmez bir iecei ve salk iin yarar
larna ilikin yeni deneysel bulgular sklkla bilimsel yayn organlarnda yer
alyor. Yeil ayn deneysel olarak ortaya konulan bir dier zellii ise nropro-

245
 tektif olmas; yani sinir hcrelerini hasarlara kar koruyor. Yeil ay ierisinde
bulunan gama amino btirik asidin beynin kelime hafza kapasitesini artrd
ve 55 ya zeri bireylerde alglama yetersizliini azaltt, klinik olarak da gs
terilmi. L-teanin ise zihinsel strese kar rahatlatc etkisi bilinen bir aminoasit
trevi. Bu maddenin deney hayvanlarnda deneysel olarak oluturulan hafza
hasarna kar koruyucu etkisi bulunduu da tespit edilmi. Bu bulgulardan
hareketle hazrlanan, yeil ay zt (360 miligram) ve L-teanin ( 60 miligram)
karm tayan yeni bir formlasyonun eitli hayvan modellerinde olumlu
cevap vermesi zerine, aratrclar klinik bir alma yrtmler.
Bilimsel lekte tasarlanan ve yrtlen klinik almada 45 gnllye "ye
il ay zt ve teanin karm" uygulanrken, 46 gnllye benzer grnt
de bo ila verilmi. Deney sresi olan 16 hafta boyunca ilalarn uygulamas
yaplm. 8. ve 16. haftalarda gnlllerde zihinsel kapasitedeki deiimi de
erlendirecek nropsikolojik testler uygulanm. Sonular elekroensefalogram
vastasyla da irdelenmi. Yaplan deerlendirmelerde gelitirilen bu formln
hafif alglama bozukluklarnda yararl olabilecei, gzler ak ve okuma duru
munda beynin teta aktivitesi artrd sonucuna varlm.

NERiLER I UYARILAR

Yeil ay ve L-teanin tabletleri lkemizde var m? Ayr alnp birlikte kul

lanlabilir mi?

Aslnda bu alma zel bir formlasyon ve henz lkemizde bulunmuyor. Tea

nin tayan kapsller eczanelerde var ama dozu, bu almada kullanlan mik
tardan daha yksek (200 miligram). Eer kullanlmak istenirse yeil ay zt ve
L-teanin ayr ayr alnp kullanlabilir.

246
 G i n kgo' nun Hafza Kayb
. .

Uzerinde Etkisi

nl bilimsel tp dergisi Journal of the American Medical Association

(JAMA)'nin Kasm 2008'de yaynlanan yeni saysnda Ginkgo biloba'nn yal
bireylerde demans (bunama) geliimini nleyemediini ileri sren bir klinik
almann sonular yer alyor. almann tasarmna baktmzda bilimsel
kriterlere uygun; yani ift krl, randomize, plasebo (bo ila) kontroll; de
nek says yeterli, 3.069 kii ( 1.524 bo ila+ 1 .545 Ginkgo); denek profli de uy
gun, normal ya da hafif alglama bozukluu bulunan fertler; deneklerin yalar
en dk 75, ortalamas 79 ya; kullanlan ila standart ve iyi tannan Alman
Ginkgo'su (EGb761); uygulanan ila miktar (gnde 2 defa 1 20 mg) ve alma
sresi (6 yl) de uygun. Bu mkemmel grlen aratrma tasarm ierisin
de almann deerini ve sonularn birden "pheli" statsne indirgeyen
kritik bir hata var; "referans madde kullanlmam:' Bunama zerinde etkisi
bilinen bir ilacn da ayn alma program ierisinde deneklere uygulanarak
sonularnn karlatrlmas gerekirdi. Hereyi bu kadar ayrntl planla ve bir
basit hata nedeniyle bunca yllk emek boa gitsin? Ben uluslararas bir deney
sel ila aratrmalar dergisinin editrln yapyorum ve referans ila ile so
nular karlatrmayan makaleleri dorudan red ediyoruz, yaynlamyoruz.
imdiye kadar eitli Ginkgo formlleri ile yrtlm ok sayda bilimsel
nitelikte deneysel ya da klinik almalarn sonular yaynland. Bu alma
larda incelenen parametrelere gre farkl sonular gzlenmesi, bazen etkili ve
bazen de etkisiz bulunmas son derece normal. nk bunama ve Alzheimer
hastal ksa srede gelien hastalklar deil, dolaysyla birka yllk bir ila
uygulamas ile de bu olguyu durdurmak, tersine dndrmek ya da iyiletirmek
mmkn olmayabilir. Ancak bu almalarn toplu halde bilimsel deerlendir
mesini yapan meta analiz almalarnda Ginkgo'nun "ar olmayan bunama''
geliimini belirgin bir ekilde nleyebilecei ve kullanlan miktara ve sreye
bal olarak da Alzheimer hastalnn ilerlemesini yavalatabileceini orta
ya koyuyor. Tabii burada anahtar kelime; kullanlan Ginkgo ilacnn standart
kalitesi. Mesela, Alman Ginkgo zt (EGb761 ) ile Fransa'da yrtlen bir iz-

247
 leme almasnda (epidemiyolojik) benzer ya grubundaki (75 ya ve zeri)
kadn bireylerde bunama ve Alzheimer oluumunu belirgin ekilde nledii
ve yallarda kullanlmasnn yararl olabilecei bildiriliyor. Amerika'da NIH
(National Health Institute - Amerikan Milli Salk Enstits) tarafndan des
teklenen ve 2008 ylnda Neurology dergisinde yaymlanan bir baka almada
ise dzenli olarak standart Ginkgo ilac kullanlmas ile alglama bozuklarnn
nlenmesinde belirgin derecede yararl olduu bildiriliyor.
lalarn etkinlik aratrmalarnda tek bir almann sonularna bakarak
"etkili" ya da "etkisiz" diye deerlendirilmesi olas deildir. Nitekim birka yl
nce yaynlanan bir deerlendirme almasnda, bilimsel nitelikte 16 klinik
almadan onbirinde Ginkgdnun "etkili, yararl" olduu, beinde ise "etkisiz"
olduu sonucuna varlm. Bu durumu etkileyen ok sayda etken bulunmak
tadr. Bunlar burada tartmak gereksiz. Sonu olarak Ginkgo'nun etkinliini
ortaya koyan bunca biyokimyasal, farmakolojik ve klinik alma bulunmak
tayken ve yan etki bakmndan da gvenli olduu bilimsel olarak ortaya ko
nulmuken, bunama, hafza kayb gibi geri dnm olmayan bir kaderden
kaabilmek iin bu ilac kullanmak, bence yeterli bir sebep.

Dikkat eksiklii bozukluu sorununa ginkgo zt etkili

"Dikkat eksiklii bozukluu" (DEB) ocuklarda ve adolesanlarda dikkat
yetersizlii, dalgnlk, huzursuzluk ve hrnlk gibi belirtilerle ortaya kan
bir durum. Kii ile dorudan konuulduunda ounlukla dinlemiyormu
gibi grnr. Dikkatini toplayamadndan devlerinde veya verilen grev
lerde hatalar yapar. Dikkat yetersizlii renme sorunlarna; huzursuzluk ve
hrnlk ise davran bozukluklarna yol aar. Bunlara bal olarak srekli
kar kma, ekime iinde olma, kolay sinirlenme ve tahammlszlk gibi
belirtiler ortaya kar. Bu olumsuz tablo, zaman ierisinde ailesinden ve okulda
evresinden uzaklamasna, iine kapanmasna neden olur. Depresyon, skn
t, hrnlk, kolay sinirlenme, madde bamll, antisosyal davranlar gibi
olgularn olasl artar. Yakalarn hemen hemen yarsnda sorunlar ileri gen
lik ve yetikinlik dnemlerine de yansyarak, organizasyon bozukluklarna ve
retkenliin azalmasna yol aabilmektedir.
Tedavisi amacyla yararlanlan kimyasal ilalarn kstl yarar ve baz yan
etkileri bulunduu bilinmektedir. Bitkisel ila seenekleri arasnda; almanpa
patyas (Matricaria recutita), erbetiotu (Humulus lupulus), kediotu ( Valeri
ana officinalis), oulotu (Melissa officinalis), arkfelek (Passiflora incarnata)
gibi bildiimiz baz bitkilerin dikkat eksiklii bozukluu vakalarnda yararlar
bulunduu bildiriliyor. Bu bitkilerin tmnn eitli derecelerde "yattrc"

248
zellikte olduunu biliyoruz. Yani bu bitkiler, hastalar mmkn olduunca
sakinletirmeye, rahatlatmaya ynelik olarak uygulanyor, ancak dikkat eksik
lii sorunu zerinde tatminkar bir yarar salayamyor. Bu bitki seeneklerin
den farkl olarak Ginkgo biloba bitkisinin dikkat eksiklii bozukluu vakala
rnda etkili olabilecei ileri srlmektedir. Bu amala talya'da bir hastanenin
"ocuk ve adolesan psikolojisi" kliniinde uygulanan dar kapsaml ve ak bir
almann sonular yakn zamanda yaynland.
alma, 1 7 ile 19 yalar arasnda seilen ve dikkat eksiklii bozukluu
olduu uluslararas kriterlere (DSM-III-R) uygun olarak tehis edilen drd
erkek, ikisi kadn 6 kiide yrtlm. Gnlllere az yoluyla 4 hafta boyun
ca gnde 200 miligram standart Ginkgo zt (Egb 761 ) uygulanm, bu sre
ierisinde baka ila verilmemi. Sre sonunda hastalara altm kadar hususun
deerlendirildii bir test (Wender-Utah Questionnaire) uygulanm. Test so
nular Ginkgo uygulamasnn dikkat eksiklii bozukluu belirtilerini belirgin
bir ekilde iyiletirdiini ortaya koymaktadr. Tedavi srasnda hastalarda tan
siyonda belirgin bir deiim grlmemi, dolaysyla hastalarn tm alma
y tamamlayabilmi. lk iki haftada 2 hastada grlen ba ve mide ars ise
daha sonra kaybolmu. Ginkgo'nun, zellikle dikkat eksiklii zerinde olumlu
katks olduu, ayrca hiperaktiviteyi (ar hareketlilik) azaltt, tahamml
szl azaltt gzlenmi. Ginkgo uygulamasnn bir baka olumlu yn ise
yan etki olaslnn dk olmas. Bu nedenle, deney sonrasnda da hastalarn
tedaviye devam etmek istedikleri bildirilmektedir. Aratrc, Ginkgo uygula
masnn standart ila tedavisine (klonidin) oranla en nemli avantajnn, uyu
tucu etkisinin ok daha dk olmasn ve etkisinin daha uzun srmesi olarak
vurgulamaktadr. Bu bakmdan Ginkgo'nun, metilfenidat gibi psikoaktif ila
lar ile birlikte uygulanmasnn, her ikisinin ayr ayr uygulanmasndan daha
fazla etkili olabilecei belirtilmektedir. Bu alma sadece bir n alma, daha
fazla hasta zerinde daha uzun sreli etkinlik ve gvenilirlik almalarnn
yrtlmesi gerekir.

249
 Taze Sarm sak Hafzay
Glendirebilir m i ?

Baz bitkilerin, saln korunmas ve hastalklarn tedavisi amacyla kendi

lkemizde ya da dnyann herhangi bir yerinde yaayan halklar arasnda yz
lerce yldr kullanldn biliyoruz. zellikle bu yararl bitkiler insanlar ya da
hayvanlar tarafndan gda olarak da kullanlyorsa, bize zarar vermeyeceini
dnerek o bitkiyi daha fazla benimseriz, kullanrz. Ancak iin bilimsel bo
yutu ok daha farkldr. O bitkinin salmz iin yararl ya da gvenilir olduu
bilimsel deneyler ile ortaya konulup deerlendirilmedike fazla bir nem ka
zanamaz. Esasnda yrtlen deneysel almalarn says ve kapsamnn yan
sra gvenilirlii de son derece nemlidir. Yani etkinlii ve gvenilirlii ne ka
dar ok deneysel alma ile ortaya konuluyorsa, bitkinin deeri o kadar ykse
lir. Bu nedenle, yeni yeni bilimsel ve deneysel almalar yaynlandka sizlerin
ilgisini ekeceini dndm sonular deerlendirerek sizlere aktarmaya
alyorum. Dolaysyla, Ginkgo, Ginseng ya da sarmsak gibi ok bilinen baz
bitkiler zerinde yrtlen yeni almalardan sk sk bahsediyorum.

Sarmsak "renme kapasitesi" artryor

15 yl nce yaynlanan bir bilimsel almada Japon aratrclar "yalan
drlm sarmsak'' verilen farelerde hafzann glendiini ve renme kapa
sitesinin belirgin bir ekilde arttn gzlemiler. Dier taraftan, son yllarda
yrtlen bilimsel almalarda, beyinde serotonin (vcutta nemli bir nrot
ransmitter) seviyesinin artmas ile hafzann glendii, azalmas ile ise bozul
duu ortaya konulmu.
Yeni bir deneysel almada, taze sarmsan sanlara 30 gn sre ile uygu
lanmasnn renmeyi belirgin bir ekilde artrd gzlenmi. renme art
n tespit etmek iin "artl kanma testi" ad verilen bir yntem uygulanyor.
Bu testte kl ve karanlk iki blm bulunan bir dzenek kullanlyor. Nor
malde sanlar karanlk blme ynelirken bu hayvanlara ceza uygulanyor,
kl tarafa ynelen hayvanlara ise ceza uygulanmyor. Sanlarn kl blme
ynelmeyi renmesi iin yaplan tekrar saysndaki azalma, renme hzn

250
belirliyor. renme kapasitesi artan hayvanlarn beyinlerinde yaplan lm
lerde serotonin ve dier baz bileenlerin (serotonin prekrsr olan tripto
fan ve 5-hidroksi indol asetik asit) seviyesinin yaklak olarak iki misli artt
gzlenmi. Sonu olarak, sarmsan beyin serotonin seviyesini ykselterek,
renme kapasitesini artrd dnlmektedir. Burada dikkat edilmesi gere
ken husus sarmsan etkili olabilmesi iin uzun sreli uygulanmas gerekiyor.

251
 S GARA T RYAK L G

Sigara Brakmay
Kolaylatran Bitkiler

Artan yasaklar ile sigara bamll giderek daha da ekilmez bir hal ald!
Bata kanserler olmak zere birok lmcl hastaln balca etkenleri arasn
da olduu deneysel olarak da ortaya konulmasna ramen, bazlarmz anlam
sz bir direni ile bu alkanlklarn srdryor. Ancak bir ksm tiryaki var
ki, brakmay arzuladklar halde eitli nedenler ile bunu baaramyor. te bu
grup kiiler iin yararl olabilecek, sigaray brakmaya bal olarak balangta
karlalabilecek sorunlar hafifletebilecek iki bitki. Karanfil ay ve Astraga
lus membranaceus. Bir almada bu iki bitki aynn, 100 erkek sigara iicisi
ne 1 ay sreyle verilmesi ile sigara ierisinde bamlla neden olan nikotin
maddesinin, kotinin'e dnmn hzlandrarak vcuttan abuk atlmasn
salad tespit edilmi. Sonuta, bu bitki aylarnn verildii gruptakilerin si
gara yoksunluk belirtilerinin azald ve yzde 38'inin herhangi bir zorlukla
karlamadan sigaray brakt, buna karlk yalanc ila verilen (plasebo)
grubundakilerin sadece yzde 12'sinin sigaray brakmakta baarl olabildii
bildiriliyor. Dikkat ederseniz, sigaray brakmaya niyet ettikten sonra yalanc
ila verilenler bile baarabilmi (yzde 12). Ancak karanfil ay ienlerde baa
r ans misli daha fazla.
Sanrm, Astragalus membranaceus ismi size yabanc geldi!. Trke ad yok,
nk lkemizde yetimiyor. O nedenle Latince bilimsel adn kullanyoruz.
Bir in bitkisi ve Trkiyee de eczanelerde formlasyonu satlyor. Baklk
sistemi zerinde etkili olduu ok sayda deneysel alma ile de ortaya konul
mu. Trkiye'de 450 kadar Astragalus tr var ve "geven, keven" olarak bilini
yor. Sakn "etkisi ayndr" diye bunlar kullanmaya kalkmayn.

252
 G E B E L K VE E MZ RME

Yed i kleriniz Doacak ocuunuzun

Cinsiyetini Bel irleyebi l i r mi?

Gelien teknolojiler artk doacak ocuunuzun cinsiyetini nceden

renmenize olanak salyor. Peki ya doacak ocuun cinsiyetini belirlemek?
Bu amala uygulanan eitli yntemler olduunu biliyoruz. Ne derece baarl
olduklar hakknda bir fikrim yok, ancak son zamanlarda bir yayn dikkatimi
ekti. Yenilen yiyeceklerin ocuun cinsiyetinin belirlenmesinde bir miktar
rol olabileceini deneysel olarak ortaya koyuyor.
Son 30 yl ierisinde yrtlen baz deneysel almalar ile ebeveynin kan
pH's (asitlii) ve kandaki tek deerlikli iyonlarn (sodyum ve potasyum), ift
deerlikli iyonlara (kalsiyum ve magnezyum) orannn cinsiyeti belirleyici bir
etken olabilecei ileri srlyor. Eer kanda sodyum ve potasyum oran yk
sekse, yumurta hcresinin Y kromozomu tayan spermleri daha kolaylkla
absorplayaca ve dolaysyla erkek ocuk dourma olaslnn artaca, ter
si olarak sodyum ve potasyum orannn, kalsiyum ve magnezyum oranndan
daha dk olmas durumundaysa yumurta hcresinin X kromozomu tayan
spermleri absorplayarak kz ocuk dourma olaslnn artaca ileri srl
yor. Burada bir hususu belirtmek gerekir sanrm, kalsiyum ve magnezyum
vcudun nemli mineralleri, dolaysyla bunlarn orann drmek sz ko
nusu deil, sadece sodyum/potasyum bal orannn artrlmas sz konusu.

Hindiba yapraklar cinsiyet belirlemede etkili olabilir mi?

Aratrmada bu neriyi incelemek zere, slam lkelerinde erkek ocuk do
urttuuna inanlan bir bitki olan "hindiba'' yaprak zt ile sanlarda deney
ler yaplm. Deney hayvanlarna 30 gn sre ile iki farkl deriimde hindiba

253
 zt verilmi. Deney sonucunda sanlarn kan analizleri yaplm ve ardn
dan iftlemeye alnm. Daha yksek deriimde zt verilen grupta "sodyum
ve potasyum'' orannn belirgin bir ekilde artt, "kalsiyum ve magnezyum"
orannn ise deimeden kald grlm. Bu grup sanlarda erkek dourma
orannn belirgin bir ekilde artt gzlenmi. Sonu istatiksel olarak belirgin
ama sonu yzde yz deil, sadece yzde 1 O civarnda bir olaslk art sz
konusu. Yani hindiba zt verilmeyen grupta doan sanlarn cinsiyet ora
n hemen hemen eitken (yzde 49/51 ) , yksek hindiba deriimi uygulanan
grupta erkek san oran yzde 60, dii oran yzde 40 olarak tespit edilmi. Bir
aklama daha; bu deneyde kullanlan hindiba tr, mavi iekli olan "yabani
hindiba': lkemizde de yaygn ve taze taban yapraklar salata olarak yeniyor.
Bir de sar iekli olan ve yine yapraklar salata olarak tketilen karahindiba
var; bu deneyde bu tr kullanlmam.
Burada ufak da olsa erkek ocuk dourma olaslnda bir art bulunmas
sonucunu abartarak ok miktarda hindiba yenmesi phesiz baz riskler olu
turabilir. Deney hayvanlar zerinde yaplan toksisite deerlendirmelerinde
normal miktarlarda kullanldnda bir zarar tespit edilmemi olmasna kar
lk, yine de abartmamak gerekir diye dnyorum.

Hindiba oksidan hasar nleyebilir

Dier taraftan, marul, roka ve hindiba gibi salata olarak tketilen sebzelerin
oksidan hasar (antioksidan, antiradikal) ne derecede nleyebilecei konusun
da yaplan bir deneysel almada, hindibann en yksek polifenolik ieriine
sahip olduu ve dolaysyla oksidan hasara kar en yksek etkiyi (antiradikal)
gsterdii tespit edilmi.
Hindiba kk ise lkemizde kavrulduktan sonra kahveye benzer bir aroma
kazandndan, kahve yerine kullanlmaktadr. Kklerinin zengin "inlin'' ie
rii nedeniyle, FOS (frukto oligosakarit) olarak barsak saln dzenleyen
ve ackmay geciktirici (ierek barsaklarda doluluk hissi yarattndan) baz
ilalarn temel bileeni olarak kullanlmaktadr.

254
 .

Ham i lel i kte Bitkisel i la Kul lan m

Gvenl i mi?

Hamilelik dneminde ila kullanlmas gndeme gelince akla hemen "ta

lidomid facias" olarak adlandrlan olay gelir. 1 960'l yllarn balarnda ha
milelerde sabah bulantlarnn giderilmesi iin "talidomid" isimli ilacn kulla
nlmas ile yzge benzeri kol ve bacaklar olan binlerce bebein doumu tp
dnyasnda tam bir ok etkisi yaratmt. Bu nedenle, hamilelikte doal veya
sentetik kaynakl ila kullanlmasndan kanlmaktadr. phesiz bu ngr
nn pratik olarak uygulanmas mmkn deil. u veya bu ekilde anne aday
nn ikayetlerinin giderilmesi iin ila kullanlmas gerekebilmektedir.
Etik olarak hamilelik dneminde sentetik ya da bitkisel rnlerin etkinlik
veya risk aratrmalarnn yrtlmesi mmkn deildir. Bu nedenle, mev
cut bildirimler ya kendiliinden kullanan kiilerin beyanlar ya da deney hay
vanlar zerinde yrtlen aratrmalarda elde edilen gzlemlere dayanlarak
yaplan deerlendirmelerdir. zellikle yrtlen saha almalar, geleneksel
olarak uzun sreli kullanma sahip bitkisel ilalarn gvenilirlii hakknda ge
nel bir fikir verebilmektedir. Ancak yeni deneysel bulgulara dayanlarak ha
zrlanan bitkisel ila formlleri iin ayn ekilde veri salanabilmesi mmkn
grnmemektedir. Dier taraftan, deney hayvanlar (kemirgenler) zerinde
yrtlen almalarn sonularnn, hamile insanlar iin de ayn ekilde g
venle uygulanabilmesi sz konusu olamaz. Bu nedenle, deneysel almalarda
olumlu sonular gzlense bile, hamilelik srecinde bitkisel ilalarn kullanl
masndan kanlr. Gvenilir kaynaklarda bitkiler ile ilgili olarak yer alan "Ha
milelikte kullanlmas nerilmemektedir" ibaresi, sz konusu bitkisel ilacn
riskli olduu anlamnda deil, yeterli bilgi bulunmamas nedeniyledir.
Hamilelik dneminde en sk bildirilen sorunlar; sabah bulantlar, yorgunluk,
sindirim sorunlar, mide yanmas, kabzlk, riner enfeksiyon ve souk algnl
dr. Bunlarn dnda anne adaynn diyabet veya kalp-damar hastalklar gibi
sreen durumlar iin srekli olarak ya da arlar iin belirli bir srete kullan
mak zorunda olduu ilalar bulunmaktadr. Hamilelik dneminde kullanlacak
ilalarn olas risklerini; artan dk tehdidi, ceninde yol aabilecei anormaliler
olarak gruplandrabiliriz. zellikle ilk aylk dnem son derece nemli.

25!
 Hamilelikte dk riskini artrabilecek sebze ve baharatlar
Aslnda gnlk beslenmemizde kullandmz ok sayda baharat ya da seb
zenin fazla miktarda tketilmesi durumunda rahim hareketlerini artrarak d
k riskine yol aabilecei biliniyor. Mesela, sofralarmzn vazgeilmez lezzeti
maydanoz yapraklarnda bulunan apiol dk riskini artrabilen bir madde.
Bu nedenle, hamilelerin salkl diye bol limonlu bir maydanoz salatas yerken
biraz dnmesi gerekir. Rahim hareketlerini artran o kadar ok sevdiimiz
baharat ya da sebze var ki; fesleen, tarn, kereviz, rezene, sarmsak, mate ay,
kekik, zerdeal, srgan, nane, biberiye, adaay, safran, papatya. Ancak bura
daki anahtar kelime "miktar abartmamak:' Mesela, sarmsak normal olarak
gdalarda kullanldnda herhangi bir risk sz konusu deilken, tansiyonu d
rmek ve serum lipit seviyesini dengelemek amacyla tedavi edici miktarlarda
kullanldnda dk riskini artrabilmektedir. zellikle anne adaynn sk sk
dk tehdidi ile kar karya kald durumlarda bu saydm baharat ya da
sebzeleri kullanmaktan kanmasn neririm.

Anne adaylar hangi bitkisel ilalar kullanabilir?

Hamilelik dneminde kullanlan bitkisel ilalar ile ilgili Norve'te 578 kiide
sorgulama teknii ile yrtlen bir almada, katlanlarn yzde 57,8'lik bir ks
mnn hamilelik dneminde bitkisel ila kulland tespit edilmi. Bitkisel ilalar
zellikle sabah bulantlarnn nlenmesi, riner enfeksiyon tedavisi ve doumu
kolaylatrma amacyla kullanlm. Katlanlarn yaklak yzde 60'nn sabah
bulantlarn nlemek ve sindirim sorunlarn zmek zere zencefil kulland
tespit edilmi. Sabah bulantlarnn nlenmesinde zencefil kullanlmas dnya
genelinde yaygn bir uygulama. Gerek etkinlii ve gerekse gvenilirlii bilimsel
lekte eitli klinik almalar ile de dorulanm. Hamilelerde genel olarak uy
gulanan miktar gnde iki defa yarm gram kuru zencefil ya da edeer miktar
tableti. Bu miktarda kullanldnda herhangi bir olumsuz klinik bildirim bulun
muyor. Ancak 1 gramn zerinde miktarlarda kullanldnda rahim hareketleri
ni artrabilecei ve dolaysyla dk riskinin artabilecei bildiriliyor.
Norve'teki almaya katlanlarn yzde 44'nn idrar yolu enfeksiyonla
rn tedavisinde kranberi uygulad grlyor. Kranberi'nin hamilelikte kulla
nm ile ilgili bilimsel tasarml bir klinik almada, kranberi kullanmyla ce
nin ya da hamilelik sreciyle ilgili herhangi bir olumsuzluk gzlenmedii bil
dirilmekle beraber, aratrmaya katlan 188 gnllden 73' (yzde 39) mide
ikayetleri nedeniyle uygulamadan ekilmitir. Bu nedenle, kranberi uygula
malarnda meyvesinin suyu yerine, kranberi meyve zt tayan kapsllerin
kullanlmas tercih edilebilir. almada yer alan dier bitkiler; doumu kolay-

256
!atrmak, rahimi glendirmek ve doum srasnda kanamay azaltmak iin
brtlen yapra (yzde 24) (asla erken dnemde kullanlmamal, 8 aydan
sonra); rahatlatmak ve sindirime yardmc olmak zere papatya (yzde 13);
sabah bulants ve sindirimi kolaylatrmak iin tbbi nane (yzde 10), souk
algnl tedavisi ve baklk sistemini desteklemek zere Ekinezya (yzde 5).
Papatya, gerek anne ve gerekse bebekler iin gvenilir bir bitkidir. Hafif
yattrc etkisinin yan sra gaz giderici, dem sktrc zellikleri ile ha
milelik dneminde kullanlmas nerilmektedir. Ancak annenin polen alerjisi
gemii varsa, kesinlikle papatya kullanmamas gerekir. Dikkat edilmesi gere
ken bir baka nemli husus ise, doru papatya tr yani mayspapatyas ya da
almanpapatyas (Matricaria recutita) olduundan emin olunmaldr. Papatya
benzeri baz bitkilerde bulunan pirazolidin alkaloitleri nedeniyle, bebeklerde
karacier toplardamar tkanmas (HVO) neticesi zehirlenme ve hatta lmlere
yol aabildii bilinmektedir. Bu nedenle, akta satlan rnlerden kanlmal,
mutlaka gvenilir firmalarn rnleri kullanlmaldr.
Hamilelik dneminde gelien enfeksiyonlu hastalklarda antibiyotik ve di
er ilalarn kullanlmas, olas riskleri nedeniyle tercih edilmez. Ancak an
nenin sal iin gerekli durumlarda kullanlmas zorunludur. Bu bakmdan
hamilelik dneminde basit nlemlerle mmkn olduunca enfeksiyon geli
iminden korunmak aklc bir yaklam olacaktr. Ekinezya tablet ya da u
rup rnlerinin, hamilelik dneminde kullanlmas genellikle gvenli kabul
edilmektedir. Avustralya'da yrtlen bir almada, hamilelii srasnda eki
nezya kullanan 206 kadnda hamilelii sresince ve yenidoanda herhangi bir
olumsuz etki grlmemitir. Hatta bu hamilelerden 1 12'sinin ekinezya'y en
hassas dnem olarak bilinen ilk aylk srete kulland bildirilmektedir.
Ancak deney hayvanlar zerinde yrtlen baz almalarn sonular ihti
yatl olunmasn gerektiini dndrmektedir. Yine de sz konusu olabilecek
risklerin, antibiyotik ve dier ilalarn kullanlmasna gre ok daha dk
olacan dnyorum. Dier taraftan, ekinezya'nn da papatyann akrabas
olmas nedeniyle, polen alerjisi olanlarda dikkatli olunmas gerekir.
Sonu olarak, hamilelik sresince hangi bitkisel rnlerin hatta besinlerin
bile gvenle kullanlabilecei hususunda tatminkar veriler bulunmamaktadr.
Bitkisel ilalarn da gerek anne sal ve gerekse cenin zerinde ya da yeni do
anlarda baz riskleri bulunabilecei asla gz ard edilmemelidir. Dolaysyla,
bu dnemlerde evreden duyulan veya yazl ya da grsel medyada szde uz
manlar tarafndan yaplan geliigzel nerileri, bitkisel de olsa uygulamamak
en doru yaklam olacaktr.

257
 Ham i lel ik ve Emzi rme Dnemlerinde
Omega-3 Ya Asitlerinin
Kullan lmas Yararl m?

lalarn byk birounluunda hamilelik ve emzirme dnemlerinde

kullanlmamas ile ilgili uyarlar yer almaktadr. Acaba Omega-3 ya asitle
rinin bu dnem ierisinde kullanlmas zararl m? Yoksa yararl m?
Hamilelik ve emzirme dnemlerinde anneye verilen Omega-3 ya asidi ba
kmndan zengin beslenme ve formlayonlarn, gerek ceninin ve gerekse bebe
in geliimi zerinde nemli etkileri bulunduu bildiriliyor. Hamilelik dne
minde anneye verilen Omega-3 bakmndan zengin diyetin, erken doumlar
nledii, doumda bebek arlnn artmasn saladn ortaya koyan baz
almalar bulunuyor. Deneysel almalar da bu bulgular destekliyor; bilim
sel olarak prostaglandinlerden F2alfa ve E2 oluumunu azaltmasna ve 12 ve
13 oluumunu artrmasna bal olarak bu etkiyi gsterdii ortaya konulmu.
Emzirme dnemlerinde ise anne stnn Omega-3 ya asitleri bakmn
dan zengin olmas ya da Omega-3 katkl bebek mamalarnn kullanlmasnn,
bebein zeka geliimi zerinde belirgin bir katk salayaca bildiriliyor.
Gerek hamilelik ve gerekse emzirme dnemlerinde anneye Omega-3 ya
asitleri verilmesinin bu kadar dikkati ekici yararlarnn ortaya konulmas,
phesiz insanlar bu tip rnleri kullanmaya ynlendiriyor. Ancak ne kadar
miktarda kullanlmal? Bu dnemlerde kullanlmas gvenilir mi? phesiz
her zaman tekrarlamakta yarar grdm gibi her eyin fazlas zararl olabilir.

Omega-3 ya asitlerinin yksek miktarlarda kullanlmas zararl

Amerika Birleik Devletleri'nde yaplan bir almann sonular bu konuda
nemli bilgiler veriyor. Deney hayvanlar zerinde yaplan almalarda Ome
ga-3 ya asitlerinin yksek miktarlarda kullanlmasnn ceninde ve bebeklerde
gelime bozukluklarna yol aabilecei, beyin ve sinirlerde baz anormallikle
re neden olabilecei ynnde baz bulgular ortaya koymu. Bu almalarda
Omega-3 ya asitlerinin yksek miktarlarda kullanlmasnn, eksikliine gre

258
daha zararl olabilecei sonucuna varlm.
deal Omega-3 ya asidi miktarnn belirlenmesi amacyla hamilelerde ve
emziren annelerde klinik alma yrtmek, phesiz, pek olas deil. Ameri
kan Milli ocuk Sal ve nsan Geliimi Enstits tarafndan halen devam
etmekte olan bir almada, erken doumlarn nlenmesi amacyla hamileliin
37. haftasna kadar gnlk 1 .200 mg EPA (eikozapentanoik asit) ve 800 mg
DHA (dokozahekzaenoik asit) uygulanm (her ikisi de Omega-3 ya asidi).
Burada uygulanan miktar, normalde hamilelik dneminde nerilen miktarn
4-8 misli kadar. Henz sonular aklanmad ama aklandnda bu konuda
hi olmazsa bir fikir vereceini mit ediyorum.
Burada bir hususu hatrlatmakta yarar gryorum. Omega-3 ya asidi for
mlasyonlarn hamilelik ve emzirme dnemlerinde kendi banza kullan
maya kalkmayn, bir hekim kontrolnde nerilen ekilde kullann. Diyabet
hastas olanlarn ve kan sulandrc ila kullananlarn, balkya kullanrken
mutlaka dikkatli olmas gerekir. Omega-3 ya asitlerinin kan sulandrc etki
si nedeniyle ameliyatlar ncesinde, hamilelerde bilhassa sezaryen ameliyatlar
ncesinde gerekli nlemlerin alnmas nemlidir.

259
 .

Ham i lel ik Dnemi nde Sigara ien

Anneleri n ocuklarn Bekleyen
Teh l i ke!

1940- 1950'li yllarda Amerika Birleik Devletleri (ABD) basnnda yer alan
sigara reklamlarnda, o zamanlarn tannm aktr, aktrist ve hekimlerinin, si
garann salk iin ne kadar yararl ve keyif verici bir materyal olduunu vur
guladn biliyor muydunuz? John Wayne, Marilyn Monroe ve dierleri. Eski
Bakan Ronald Reegan da, o zamanlar bir aktr olarak yeni ylda sevdikleri
nize hediye olarak bir karton kutu sigara gnderilmesini neriyordu. En ok
dikkatimi eken ise "Doktorunuzun tercih ettii sigara'' eklinde sanki salk
iin yararl bir meta gibi gsterilmesi! Zaten ABDeki mahkemelerde sigara
irketlerinin ban derde sokan, byk tazminatlar demek zorunda brakan
da bu reklamlar oldu.
Sz sigaradan almken dikkatimi eken iki nemli almann sonula
rndan bahsetmek istiyorum. 1960'l yllarda yaanan talidomid faciasndan
sonra, hamilelik dneminde kullanlan ilalarn bebein geliimi zerinde
olumsuz etki yapabilecei korkusu yaanr. Bilhassa yeterli bilgi ve bulgunun
salanamad bitkisel ilalarn bu dnem ierisinde kullanlmamas ynnde
uyarlar yaplr. Ama nedense hamilelik dneminde sigara ien annelerin o
cuklarnda sigarann yol aabilecei riskler gz ard edilir. Deiik dnemlerde
yaplan almalarn sonular, hamilelik dneminde gnde ortalama 1 O sigara
ien annelerin erkek ocuklarnda, sperm canllnn yzde 25 ile yzde 50
arasnda daha az olduunu ortaya koymaktadr. Bu almalar, sperm sorunu
yaayan erkeklerin annelerine yaplan sorgulama sonucu (retrospektif) ortaya
kan sonular yanstmaktadr.
Yeni bir alma ise farkl olarak daha gereki bir yaklam ile uygulanm.
Bu almada, 1984- 1987 yllar arasnda Danimarka'da erkek bebek douran
annelerin hamilelik dnemindeki yaam ekillerinin incelendii bir almaya
katlan 1 1 .980 hamile kadn arasndan seilen 347 anne ve oullar zerinde
yrtlm. Deneyin yapld tarihlerde artk birer delikanl olan ( 1 8-23 ya-

260
lan) bu grup erkeklerde deerlendirmeye alnan sperm zelliklerinde, dikkati
ekici olumsuz deiiklikler gzlenmitir. En belirgin deiiklik sperm saysn
daki azalma (yzde 38), ayrca sperm younluu (yzde 17) ve meni miktarn
da (yzde 19) da azalma grlm. Bu almann sonular anne adaylarna
dikkat etmeleri gereken bir nemli hususu ortaya koyuyor. phesiz bu so
rumluluu sadece annelere yklemek hakszlk olur. Sigara dumanl ortamlar
da bulunan kiilerin de sigara imi kadar etkilendii gznne alnrsa dier
aile fertleri de ayn hassasiyeti gstermeli.

261
 Siyah i kolata Gebeli kte Yksek . .

Tansiyon Riski ni Onleyebi l i r

ikolatay hi ila olarak dndnz m, bilemem, ancak mutluluun

resmini iz dense ou kimse sanrm tablonun bir kesine ikolata resmi
izer. Bilimsel almalar, ikolatann kalp ve damar ilevlerini destekleyici ve
vcudumuzda oksidatif hasarlara kar koruyucu etkileri bulunduunu orta
ya koymaktadr. Dnyaca nl Yale niversitesi Tp Fakltesi'nden bir ekip
tarafndan yrtlen ve yeni yaynlanan bir almann sonular ilgi ekici.
Aratrmada, mademki ikolatann kalp ve damar ilevleri ve inslin direnci
zerinde etkisi var, o halde gebelikte ortaya kan yksek tansiyon vakalarnda
siyah ikolatann, preeklamsi riskinin azaltlmasnda etkisi olabilir diye d
nlerek bir alma planlanm. Aslnda bu konuda daha nce yaplan iki
almada (2008 ve 2009 yllarnda) net bir karar vermek mmkn olamam.
Bu almalardan birinde normal miktarda ikolata tketimi ile gbek ban
da artan teobromin (ikolatann temel bileenlerinden biri) miktarnn preek
lamsiye kar yzde 60 civarnda koruyucu rol oynad tespit edilirken, die
rinde bu ekilde bir koruma gzlenememi. Ancak olumsuz sonu bildirilen
almann yntem olarak eksik olduu grlm.
Preeklamsi, gebelikte ortaya kan, gerek anne ve gerekse bebein saln
ve yaamn tehdit eden nemli bir sorun. Genel olarak gebeliin 20. hafta
sndan douma kadar olan sre ve doumdan sonraki bir hafta ierisinde or
taya kabilen, yksek kan basnc, dem ve idrarda protein (proteinri) gibi
bulgular ile seyreden bir hastalk. Grlme skl yzde 5- 10 kadar, ancak 35
yandan sonra gebe kalanlarda ve gebelik ncesi tansiyon, bbrek ve damar
ilevleri ile ilgili sorunu olanlarda risk daha yksek. Uzun sreli saha alma
lar sonucunda preeklamsili kadnlarda gebelik srasnda ortaya kan bu be
lirtilerin doum sonrasnda da devam ederek yksek tansiyon, inslin direnci
ve kan lipit deerlerinde ortaya kan sapmalarn kalc olabildii gzlenmi.
nlemek amacyla preeklamsi gelime riski yksek olan kadnlarda doum
ncesi dk dozda aspirin, kalsiyum, E vitamini ve C vitamini verilmesi ile de
kayda deer bir baar salanamam.

262
 Yeni almada, ikolata tketiminin preeklamsi riskini nleyip nleyeme
yecei, yararl olabilmesi iin ne kadar miktarda tketilmesi gerektii ve hami
leliin hangi dneminde (ilk ay m, son ay m?) daha yararl olabilecei
sorularna cevap aranm.alma Yale niveristesi Tp Fakltesi Hastanesi'nde
kontrollerini yaptran ve burada doum yapmay planlayan 2.508 gebe kadn
zerinde yrtlm. Kanmca bu say tatminkar bir sonu alnabilmesi iin
yeterli. Aratrma sresince gebe kadnlarda ok sayda parametre gznne
alnarak izlenmi.
Sonu olarak, haftada en az bir ile servis ikolata rnleri tketen kadn
larda, preeklamsi gelime riskinin en az yar yarya dt tespit edilmi. T
ketilen miktar arttka daha etkili olacak diye bir ey yok. Yani haftada 1 -3 defa
siyah ikolata rnlerini tketmek yeterli. ikolata rnlerinden kast sadece
ikolatal ekerlemeler deil, scak ikolata iecei, kakaolu rnler de dahil.
Aratrmada gebeliin ilk ve son aynda dzenli ikolata tketmeyen
kiilerde preeklamsi riskinin belirgin bir ekilde art gsterdii gzlenmi.
Aratrclar almada kadnlarn kullandklar ikolata rnlerinin kali
tesi zerinde herhangi bir denetimleri bulunmadn belirtiyorlar. Bu bakm
dan alnan sonular siyah ikolata ya da stl ikolata eklinde snflandra
bilmek mmkn deil. Ancak daha nce yaynlanan almalarn sonular
gznne alnarak yaplacak bir deerlendirmede flavonol ierii bakmndan
daha zengin olan siyah ikolatann daha etkili olacan ileri srmek sanrm
yanl bir deerlendirme olmaz. Bir hususa dikkat etmekte yarar var; ikolata
ekerlemelerini fazlaca tketip alnacak kilolar doum sonras vermek olduk
a zor. ekerli rnler yerine iecek eklinde tketmek daha doru bir seim
olacaktr.

263
 Ham ilel i kte emen Tohumu
Ku llan l mamal !

Hamilelii srasnda yksek miktarda ementohumu tketen kadnlarn,

bebeklerinde doutan yark damak, beyin (beyinde ar sv toplanmas) ve
omurilik (spina bifda) sorunlar gzlenebilecei bildirilmektedir. Geen yl
hamile deney hayvanlar zerinde yrtlen bir almada, yksek miktarda
ementohumu verilmesi ile doan bebek farelerde, dk doum arl ve
boyutu, l doum saysnda art, iki farede yark damak ve kafada tmr olu
umu tespit edilmitir. ok yeni bir almada ise yine tm hamilelii boyunca
yksek miktarda ementohumu verilen farelerin, bebeklerinde renme kapa
sitesinde dme gzlenmitir. Yaptm hesaba gre farelere verilen miktar 70
kiloluk bir insan iin gnde 30 gram tohum tozuna edeer. Btn bu bulgular
baharat ya da sebze bile olsa her maddenin ar miktarda tketildiinde zarar
l olabileceini gsteriyor. zellikle hamilelik ve emzirme dnemlerinde her
eit meyve, sebze ve baharatn ar miktarlarda kullanmndan kanlmal.

264
 Emziren Annelerde
' St Art rc ' Bitkiler

Bir annenin bebeini emzirmesi, vcutta bir seri hormonal etkinlik saye
sinde gereklemektedir. Hamilelik srecinde meme bezlerinin nemli lde
gelimesine karlk, yksek progesteron hormonu seviyesi ile salglama yap
mas engellenir (laktogenez 1). Ancak doumu takip eden 30-40 saat ierisinde
progesteron seviyesinin hzla dmesi ile prolaktin seviyesinin artmas sonucu
st salglanmas balar (laktogenez il). Bebein emmeye balamas ile yaplan
uyar sonucu, oksitosin seviyesi ykselerek stn kmasn salar. Laktogenez
olaynda rol oynayan dier hormonlar arasnda, inslin ve laktasyon srasnda
prolaktin, byme hormonuna cevap vermesi iin gerekli olan tiroit hormonu
da bulunmaktadr.
Anne st, nitratlar, ya asitleri, kaloriler, vitaminler, baz mineraller gibi
besleyici temel eler bakmndan zengindir. Hibir yapay karmn, anne s
tnn yerini alamayaca bildirilmektedir. Dier taraftan, anne st bebekte
baklk sisteminin olumasn salar. zellikle laktasyonun ilk gnlerinde
zengin antikor ieriine bal olarak, bebein d etkenlere kar savunmasn
destekler.
Ancak eitli psikolojik, fizyolojik ya da patolojik etkenler sonucu annede
yeterli st meydana gelmesi engellenebilmektedir. Bilhassa eker hastal, hi
potiroitizm, imanlk, teka lutein kisti (mol gebelii-zm gebelii) ve poli
kistik ovaryum sendromu, yetersiz st retime yol aan etkenler arasnda en
nemlileridir. Bu gibi durumlarda "galaktagoglar" kullanlarak anne stnn
artrlmasna allmaktadr.
St miktarn artrmak zere ilk aamada gs pompalarndan ve baz
besinlerden yararlanlmaktadr. Bu amala uygulanan baz kimyasal ilalarn
(motium, metoklopramit, domperidon) kan-beyin engelini geerek santral si
nir sisteminde hasar yapt bilinmektedir. Dolaysyla halk arasnda bitkisel
kaynakl galaktagoglar tercih edilmektedir. Halk arasnda st miktarn artr
mak zere nerilen eitli bitkisel formlasyonlar bulunmaktadr. Ancak bu
formllerin ne derecede etkili olabilecekleri, bileenlerinin ste geerek gerek

265
 anne ve gerekse bebek zerinde herhangi bir olumsuz etki yaratp yaratmaya
ca konusunda yeterli bilimsel kant bulunmamaktadr. Bunun balca nede
ni, emziren anne ve st andaki ocuklarda deneysel alma yapmann etik
olarak mmkn olmamasdr.

St artrclar nasl etki ediyor?

Bitkisel galaktagog tercihlerinde; anne st miktarn artrc, stn ak
kanln salayc zelliklerinin yan sra anne ve bebekte sinir sistemini ra
hatlatc, anne ve bebekte gaz/sanc sorununu giderici ve yeterli st oluumunu
salamak zere gerekli, vitamin, mineral vb elementleri salayc formlas
yonlardan yararlanlmaktadr. Anne stn artran bitkilerin, etkilerini, v
cutta hipofz bezinden salglanan prolaktin hormonu sentezini uyararak ya
da prolaktin salglanmasn basklayan dopamin gibi mediyatrlerin (vcutta
baz maddelerin salglanmasn salayan arac madde) oluumunu basklaya
rak gsterdii bilinmektedir.

Hangi bitkiler st artrc etki gsteriyor?

Rezene, anason ve frenkkimyonu meyveleri anne stn artrc zelliinin
yan sra yattrc ve rahatlatc, anne ve bebekte gaz, ikinlik, itah kayb gibi
nemli sindirim sorunlar zerinde de etkilidir. zellikle rezene ve anason,
bebek koliklerinde yararl olabilmektedir. Bu bitkiler ayrca anne ve bebei
souk algnl enfeksiyonlar, ksrk, bronit gibi hastalklardan koruyucu
rol oynamaktadr. Dier taraftan, rezene ve anason meyvelerinin hamileliin
son dnemlerinde kullanlmas durumunda doumu kolaylatrd bildiril
mektedir. Ancak hamileliin son haftasndan nce kullanlmas, dklere yol
aabilecei iin nerilmez.
St artrc bitkiler arasnda yer alan srganyapra, vitaminler (A, Bl, B6,
B l2, C ve K), proteinler ve mineraller (silisyum, inko, manganez) bakmn
dan zengindir. Dolaysyla etkisini daha ziyade anne st iin gerekli temel
besleyici elementleri salayarak gstermektedir. Ayrca baklk sistemini
desteklemesi ve yang giderici zellikleri, emziren annenin saln destekle
mesi bakmndan nemlidir.
Anne stn artrc etkisi bilinen bir dier bitki ise ementohumudur. An
cak ementohumunun en nemli dezavantaj, tm vcut svlarnda (ter, idrar
vb) yol at ho olmayan kokudur. erisinde bulunan steroidal yaplarn (di
osgenin) st retimini artran hormonlarn sentezini artrd, msilaj, vita
min ve protein ierii ile besleyici destek salad ileri srlmektedir. Ancak
ementohumu bileenlerinin ne lde ste getii ve bebei etkileyip etkile-

266
mebilecei konusunda yararlanlabilecek bir bilimsel bulgu bulunmamaktadr.
Baz bilimsel yazlarda aktarlan kiisel deneyimlerde ementohumu kullanm
ile 3-4 saatte bir emzirmeye bile yetecek miktarda st salanabildiinden bah
sedilmektedir. Veterinerlik uygulamalarnda ineklerde de st verimini artrd
bildirilmektedir.
ementohumu zerinde yrtlen deneysel almalarda diyabetik hay
vanlarda kan ekerini, total kolesterol ve lipit seviyelerini drd, iltihab
azaltt, testosteron ve luteinize edici hormon deiimini azaltt, tansiyonu
drd bildirilmektedir. Yine deney hayvanlarnda endie giderici ve dep
resyon ilac benzeri etkisi tespit edilmitir. St miktarnn azalmasnda psiko
lojik etkenlerin nemli rol bulunduu gz nne alndnda, ementohu
munun bu yattrc etkisi ile st artrc etkisi arasnda bir iliki kurulabilir.
ementohumu ile ilgili bir klinik almada, menopoz dneminde ki kadn
larda, gnde 6 gram toz edilmi tohumun verilmesi ile ter basmas ve vazomo
tor ikayetlerde belirgin derecede azalma salanmtr. Yeni bir almada ise,
gerek erkek ve gerekse kadnlarda sa dklmesinin engellenmesinde yararl
olabilecei, sa bymesini uyard bildirilmektedir.
Tohumlarn kullanlmas ile genel olarak herhangi bir risk sz konusu de
ildir. Ancak hamilelerde kullanlmasndan kanlmaldr. St artrc olarak
kullanldnda ishal, hafif alerjiler, baz sindirim ikayetleri gibi tek tk baz so
runlar bildirilmektedir. Bu ikayetler kullanlan tohum miktarnn azaltlmas ya
da kesilmesi ile giderilebilmektedir. nerilen tohum miktar gnde 3 defa 1 200
mg'lk kapsllerden kullanlmas eklindedir. Son olarak bir hususa dikkat ek
mek istiyorum. Doutan diyabetik bebeklerde ve gerekse diyabetik annelerde,
ementohumunun kan ekerini, eker ilalar kadar etkili bir ekilde drmesi
nedeniyle, kan ekerinin fazla dmesine yol aabilecei iin buna bal olarak
ortaya kabilecek herhangi bir ok durumuna kar dikkatli olunmaldr.

Bitkisel st artrc rnlerin seiminde nelere dikkat edilmeli?

Emzirme dneminde kullanlacak bitkisel rnlerin seiminde kalite her
zamankinden ok daha nemlidir. nk rnn kalitesi sadece annenin
deil, yeni domu bebein sal ile de dorudan ilikilidir. Bu nedenle bu
bitkilerin kalitesine dikkat edilmesi, gvenilir kaynaklardan salanmas, tarm
ilac kalntlar, ar metaller, radyoaktivite, evresel atklar ve mikrobiyolojik
riskler tamadndan emin olmak gerekir. Ayrca ementohumunun kan e
keri drc zellii nedeniyle, eker hastas annenin, kan ekerini drc
ilalarla birlikte emenotunu kullanmas durumunda kan ekerinin ar d
mesi riski bulunmaktadr.

267
 KAD I N LARA O Z E L

Reg l Sanclarn Hafifleten

Bitki ler Hangileri?

Dismenore, adet dnemlerinde kadnlarn yzde SO'sinde gzlenebilen yay

gn bir sorundur. Balca iki grup altnda deerlendirilebilir. Primer dismeno
re, herhangi bir ilgili nedene bal olmadan; sekonder dismenore ise pelvik bir
bozuklua (ikolata kisti gibi) bal olarak ortaya kar. Adet ars genellikle
kaskta olur ve arnn ortaya kt dnem itibariyle adet ncesi, adet sra
snda ve adet sonrasnda kask ars olarak ifade edilir. Baz bitkisel aylar bu
dnemde sk karlalan ikayetlerin hafifletilmesinde yararl olabilmektedir.
Kiilerde bu dnem ierisinde ortaya kan kaslma/spazm ikayetlerinin
hafifletilmesi iin spazm zc etkiye sahip bitkilerden yararlanlabilir. Bu
amala civanperemi, mayspapatyas ve gltomurcuu, rahimdeki spazmn
hafifletilmesinin yan sra hafif yattrc zellii ile adet dneminde kadnlar
da ortaya kan gerginliin azaltlmasna yardmc olacak, kiinin rahatlama
sn salayacaktr.
Zerdeal ve st kabuu gibi prostaglandin basklayclar adet dnemin
de vcutta oluan demin uzaklatrlmas ve arnn hafifletilmesinde yararl
olabilmektedir.
Bitkisel strojen zellliine sahip olan krmzyonca, vcutta strojenik
reseptrlere balanarak, adet dneminde salglanan strojen hormonunun
balanmasn ksmen engeller. Akta kalan strojenin, karacierde hzla par
alanmasn salamak zere karahindiba gibi karacier ilevleri destekleyen
bitkisel rnlerden yararlanlr.

268
 Dier taraftan adet kanamasn azaltmak ve kontrol altnda tutmak amacy
la obanantas yararl olmaktadr.

NERLER I UYARILAR

Bu bitkileri ayr ayr hazrlamak yerine kadnlarda bu zel gnler iin tasarlanm
ay karm marketlerde poet bitkisel aylar arasnda yer almaktadr. Bu ay
dan, adet dnemi ierisinde gnde 4 defa iilmesi etkili olabilmektedir. Ardk
3-4 adet dnemi birer hafta kullanlmas durumunda etkinin daha kuwetli olma
s beklenmektedir.

269
 .

Tekrarlayan idrar Yolu . .

Enfeksiyonlarnda Kran beri Ozt

drar yolu enfeksiyonlar, kadn ya d a erkek, her yatan insann yaam s

resince karlaabilecei sorunlardan biridir. Tekrarlayan idrar yolu enfeksiyo
nu vakalarn nemsenmemesi ve tedavi edilmemesi durumunda, bbrek kayb
kanlmaz olabiliyor. Bu risk, kadnlarda ok daha yksek bir olaslkla ortaya
kyor. Gncel ila tedavisi, enfeksiyona yol aan mikroorganizmalarn yok
edilmesi amacyla antibiyotiklerin kullanlmasna dayanyor. Ancak bilinsiz
bir ekilde geliigzel ve sklkla antibiyotik kullanm, yarardan ziyade zarar
getirebiliyor. Antibiyotiin olas yan etkileri dnda en nemli zarar, antibi
yotiklere direnli mikroorganizma tiplerinin gelimesi ki, bir mddet sonra
kullanlan antibiyotikler etkisiz hale gelebiliyor. Bir dier nemli husus ise,
vcudumuzda bulunan ve bizim salmz iin yararl olan bakterileri (laktik
bakteriler) ldrmesi. Yaplan bir almada, idrar yolu enfeksiyonlarnda sk
sk verilen bir antibiyotik olan siprofloksasin'in 5 gn kullanlmas ile bar
saklarmzdaki yararl bakterilerin tebirinin tahrip olduu ve hatta bunlar
dan bazlarnn 6 aylk takip sresince antibiyotik kullanm ncesindeki sevi
yesine ulaamad gzlenmi.
Tekrarlayan idrar yolu enfeksiyonlarnda geliigzel antibiyotik kullanm
yerine, "kriz ynetimi" plan uygulanmas aklc bir yaklam olacaktr. lke
mizde yetien bir bitki olmamasna ramen kranberi artk Trkiye'de de tan
nyor. Grdm kadar ile marketlerde, ismi ile ilgili ortaya kan karklk
da nemli lde giderilmi. Bitkinin meyvelerinde bulunan proantosiyani
dinlerin, koli bakterisinin idrar kesesine yapmasn engelleyerek, burada o
almasn nledii deneysel olarak ortaya konulmu. Amerika Birleik Dev
letlerinde kadnlarn idrar yolu enfeksiyonlarndan korunmak iin kranberi
meyvesinin suyunu sklkla tkettii eitli kaynaklarda yer almaktadr. Yaygn
kullanlmasna karlk bu konuda yaplm yeterli kapsamda ve nitelikte klinik
alma bulunmad bildirilmektedir.
Amerika Birleik Devletlerinde yaplan ve yakn dnemde yaynlanan bi
limsel bir lekte klinik almann sonular bu konuda akllar biraz kart-

270
ryor. Tekrarlayan idrar yolu enfeksiyonu dnda herhangi bir salk sorunu
bulunmayan salkl 3 1 9 kadn kolej rencisine idrar yolu enfeksiyonu tehisi
konulduktan sonra, gnde iki defa yaklak 250 mililitre (iki byk su barda)
kranberi meyve suyu verilmi (yani gnde toplam 4 bardak). Bo ila grubuna
da baka bir meyve suyu verilmi. Kranberi suyunun etkili bileen miktar da
analiz edilmi (her iki bardakta 1 1 2 miligram). Uygulama 6 ay srdrlm.
Sre sonunda gnlllerde riner enfeksiyonun tekrarlama oranlar karlat
rlm. Ancak kranberi meyve suyu verilen grup ile yalanc meyve suyu verilen
grup arasnda belirgin bir farkllk grlmemi. alma sonucunda "kranberi
meyve suyunun': gen kadnlarda tekrarlayan idrar yolu enfeksiyonlarnda et
kili olmad sonucuna varlm.
Dier taraftan, ngiltere'de yrtlen bir baka almann sonular ise ta
mamen farkl. Son bir yl ierisinde tehis edilen idrar yolu enfeksiyonu teda
visinde en az iki antibiyotik uygulanm 45 ya zerinde 137 gnll kadn
iki gruba ayrlarak, 6 ay sre ile bir gruba gnde 500 miligram kranberi zt
tayan kapsl, dier gruba ise 100 miligram trimetoprim (idrar yolu enfek
siyonlarnda kullanlan bir ila etken maddesi) tayan tablet verilmi. Sre
sonunda yine idrar yolu enfeksiyonlarnda tekrarlama oran deerlendirmeye
alnm. Kranberi ztnn, kuvvetli bir antimikrobiyel ila olan trimetoprim
kadar kuvvetli etkisi bulunduu, ayrca yan etkisi bakmndan da kranberinin
ok daha gvenilir olduu sonucuna varlm.
Bu iki almann sonular aklnz kartrm olabilir. ncelikle her iki
alma farkl ya gruplar zerinde yrtlm. Ayrca kullanlan rn tipleri
farkl; ilki meyve suyu, dieri meyve zt. Ama ben her zaman bitki ztleri
nin daha etkili olduunu, ciddi vakalarda tedavi amacyla uygun kalitede bitki
ztnden hazrlanan ila eklinin kullanlmas gerektiini ifade ederim.

271
 Yeni Moda .' Non i ' M eyvesi mi?

Getiimiz yllarda "kuburnu meyvesi': "ketentohumu" ve son olarak "altn

ilek meyvesi" ilgi oda olmu, bu bitkiler ve ierisinde bu bitkileri tayan sa
lk rnleri youn bir talep grmt. yle ki, lkemizde yetimeyen altn ilek
reticiler tarafndan yetitirilmeye balanm, herhangi bir zayflatc zellii
bulunmamasna ramen ierisine "sibutramin' ' ilave edilerek hazrlanan zayf
lama rnleri yok satmt. Getiimiz aylarda gazetelerde Victoria's Secret'in
nl mankenlerinden biri olan Miranda Kerr'in yazd kitapta 1 3 yandan
beri noni meyvesinin suyunu ierek baklk sistemini kuvvetlendirdiini,
cildinin gzel ve yumuak olmasn salad haberi yer alyordu. Sanrm n
mzdeki yllarn popler meyvelerinden biri de "noni" olacak. Raflarda eit
eit noni ieren rnler, zayflatc aylar, antiaging kremler ve dierleri...

Peki nedir bu Noni?

Bilimsel ad ile Morinda citrifolia, kk aa ya da al eklinde yetiiyor. Ana
vatan Gney Asya olmasna karlk tropik blgelerde kltr yaplyor. Meyvele
ri olgunlamam dut meyvesine benzediinden "hintdutu" diye isimlendiriliyor.
Amerika Birleik Devletleri'nde noni meyve suyu sat miktarnn, 1999 ylnda
33 milyon dolarken, 2005'de 250 milyon dolara kt bildiriliyor. 2003 ylnda
Avrupa Komisyonu tarafndan, noni meyve ezmesi ve meyve suyunun, yeni bir
besin esi olarak kabul edilmesinden sonra, Avrupa lkelerinde de giderek daha
fazla ilgi grmeye balad. Dolaysyla meyve presi ve meyve suyunun ieriine
ve etkiniine ilikin ayrntl yaynlar sklat. Meyve presi lif, protein ve ya ba
kmndan fakir, ancak karbonhidrat ierii dikkati ekiyor (yzde 7- 10). Temel
besin eleri olarak C vitamininin yan sra beta-karoten (A vitamini), B3 (niasin)
vitamini tayor. Mineral bakmndan potasyum, fosfor, kalsiyum yksek miktar
larda ancak miktarlar besin deeri olarak yeterli deil, buna karlk mangan ve
selenyum ierii besin deeri olarak dikkati eken oranda. Bu temel bileenlerin
haricinde iridoit tipi bir bileen (deasetilasperulozit) yksek oranda tayor. rido
itler ac lezzete sahip olduu iin itah ac olarak yararlanlan ftokimyasallardr.
Bu nedenle noni meyve suyunun dier meyve sular (zm suyu) ile kartrlarak
ya da fermente edildikten sonra pazarland grlyor.

272
 Salk iin yararl m?
Noni hakknda yazlm kitaplar, brorler, internet sitelerinde, toplumu en
ok ilgilendiren kanser, depresyon, eker hastal, kalp ve damar hastalklar,
ila bamll ve tabii ki imanlk konularnda salk iin yararlarna ilikin
ok sayda iddia pompalanyor. Bu etkileri 1 985 ylnda yaymlanan almada
ounlukla zeronin ad verilen bir alkaloit ile ilikilendirilmi, ancak ne bu
maddenin yaps biliniyor, ne de sz konusu etkileri destekleyen baka al
malar var. Yani bu etkilerinin doru olup olmad tartmal! Ayn altn ilek
gibi popler yaplmak istenen dier bitkisel rnlerde olduu gibi bir senaryo.
Kaynaklara bakldnda noni bitkisinin meyvelerinin yan sra, yaprak ve
kkleri ile ilgili almalar da var. Bu bakmdan ncelikle meyveler ile ilgili
olanlar ayrmak gerekiyor. Yaprak ve kklerin etkisini meyveden beklememek
gerekir. imdiye kadar yaymlanan deneysel (deney hayvan ya da hcre kl
tr) almalarda meyvelerinin yang giderici, antioksidan, sinir harabiyetini
nleyici (nroprotektif), yattrc (GABAerjik etkili), inslin salmn artrc,
tansiyon drc, karacier ilevlerini koruyucu etkileri tespit edilmi. An
cak klinik olarak etkinliini ortaya koyabilecek alma yok gibi. Amerika'da
Ulusal Salk Enstits tarafndan desteklenen bir almada, kanser hastala
rnda kemoterapi srasnda klinik olarak uygulandnda, kanser ilacnn za
rarlarnn hafifletilmesinde yararl olabilecei sonucuna varlm. eker hasta
larndaki yarar konusunda yaplan bir almada ise 34 diyabetik hastaya
hafta sre ile noni meyve suyu verildiinde kan ekeri ve lipit seviyesi zerinde
belirgin bir yarar gzlenememi.
Yarar konusunda henz nemli bir avantaj tespit edilememesine karlk
gvenilirlii konusunda yaplan almalarda gvenilir olduu, belirgin bir
zararnn bulunmad ifade ediliyor. Bu yl yaymlanan ve 14 yanda bir o
cukta noni suyu imesine bal olarak gzlenen karacier harabiyetinin yanl
alarm olduu, yaplan bilimsel rapor ile bildiriliyor.

Noni iirilmi bir balon mu?

Kaynaklar aratrrken noni meyvesinin son zamanlarda Amerika'da Flori
da eyaletinde yetitirilmeye baland bilgisi dikkatimi ekti. Bu durum bende
tam bir Amerikan reklam pompalamas phesi yaratt. nl ve gzel model
bir kitap yazyor ve on yldan beri noni meyve suyu itiini sylyor, kitab
kendisi mi yazd acaba; imdiden dilimiz dahil 1 3 dile evirisi yaplm! Gerisi
ni siz dnn artk. Sonu olarak noni meyvesinin daha nce yapay popler
lik kazandrlan altn ilekten fazla bir yarar bulunduunu dnmyorum.
Benden uyarmas, bekleyip greceiz.

273
 Krm z ve Mor Meyveler . .

Meme Kanserin i nler m i ?

Yaplan almalar, dnyada kadnlarda en lmcl hastalklar sralamasn

da meme kanserinin ikinci srada yer aldn gsteriyor. Kadnlk hormonu
strojene baml olarak gelien meme kanseri tipinde bu hormonun oluu
mu ve etkisinin nlenmesine ynelik tedaviler uygulanr. Ancak bu hormona
bal olmayan ( strojen reseptr negatif) tipinde, bu tip yaklamlarn yarar
snrl kalmaktadr. Dolaysyla, daha etkin ajanlarn kefedilebilmesi iin a
lmalar srdrlmektedir.
Saha almalar, birok kanser tipinde olduu gibi, meme kanseri gelii
minde de beslenme eklinin, zellikle de meyve ve sebze kulllanmnn nem
li rol bulunduunu ortaya koyuyor. Bu konuda zellikle antioksidan etkili
ve fenolik yapda bitki bileenleri olan antosiyaninlerin etkisi dikkat ekici.
Meyve ve sebzelere krmz, mor ve tonlarnda renklerini veren bu tip bitki bi
leenlerinin, deneysel olarak gsterilen yang giderici, antioksidan ve kemop
reventif etkileri nedeniyle kanserlerin yan sra, kalp ve damar hastalklarnn
geliimine kar da koruyucu etkileri bulunuyor. Yaplan almalarda kanser
hcrelerinin oalmasn ve damarlanmasn nleyerek, kanser hcrelerini l
drd bildiriliyor.
Antosiyanin ierii en zengin kaynaklardan biri olan ve siyaha yakn mor
renkli meyveleri ile dikkati eken likapa (bilimsel ad Vaccinium myrtillus)
meyvesi Dou Karadeniz Blgesi'nde yetitii halde lkemizde maalesef talep
grmyor. Yeni yaymlanan bir almada taze meyvelerden hazrlanan z
tn (yzde 50 alkol zt) meme kanseri hcreleri zerinde etkisi incelen
mi. Meyvelerin antosiyanin ztnn, hcrelere toksik olmayan deriimlerde
meme kanseri hcrelerini ldrd ve bu etkisinin strojen hormonundan
bamsz olarak gerekletii bildiriliyor.

Alkol tketimi meme kanseri riskini artrabiliyor

Gerek saha almalar ve gerekse deneysel almalarda meme kanseri
geliimi ile ar alkol tketimi arasnda dorudan iliki tespit edilmi. Alkol

274
alnmas ile hcreleraras bolukta serbest radikallerin biriktii deneysel ola
rak da gzlenmi. te likapa gibi krmz-mor meyvelerdeki antosiyaninlerden
biri olan siyanidin-3-glikozitin kuvvetli antioksidan etkisi nedeniyle bu zararl
radikalleri yok ettii ve dolaysyla meme hcrelerinde oksidatif hasar nle
dii, bu ekilde kansere kar koruma salad ileri srlyor. Dier taraftan,
yaplan almalarda C vitamini ya da dier antioksidanlarn, alkoln yol at
bu zararl radikalleri gidermede etkisinin snrl kald gzlenmi.

Krmz erik ve eftali meyvelerinin de meme kanseri zerinde etkisi var

Meme kanseri zerinde etkinin sadece antosiyanidinler ile snrl olmad
da grlyor. Nitekim yaplan bir almada, krmzerik ve eftaliden hazr
lanan ztlerin normal hcreler zerinde herhangi bir olumsuz etkisi bulun
mazken, strojene baml olmayan meme kanseri hcreleri zerinde etkili
olduu gzlenmi. almada bu meyvelerde bulunan bir baka grup polifeno
lik bileik olan klorojenik asit ve neoklorojenik asidin etkili olduu bulunmu.
Bu son bulgu nemli, nk klorojenik asit bitkiler aleminde yaygn olarak
bulunan bir bitki bileeni.
Sonu olarak, bu polifenolik bitki bileenlerinin meme kanseri tedavisinde
kullanlabilmesine ynelik almalar srdrlyor. la olarak gelitirilebilir
mi? Bekleyip greceiz. Ancak kanmca u an iin meme kanserinden korun
mak iin krmz-mor meyvelere gnlk beslenmemizde daha fazla yer verme
miz aklc gibi geliyor.

275
 . .

erbetiotu Ozt Menopoz

ikayetleri n i n Hafifletilmesinde Etkil i

Fitostrojenler, son yllarda en ok dikkati eken ve tartlan bitki bile

enlerinden biri. Sanldnn aksine kadnlk hormonu strojen ile yapsal
benzerlii bulunmuyor; kimyasal olarak polifenolik ya da lignan tipi bileikler,
ancak strojenin etkisini taklit ediyor. Dolaysyla gerek saha almalar (epi
demiyolojik) ve gerekse deneysel almalar ile fitostrojen bakmndan zen
gin besinlerin ve bitkisel rnlerin kullanlmasnn, strojen eksikliine bal
olarak ortaya kan rahatszlklarn nlenmesi ve ikayetlerin hafifletilmesin
de yararl olabilecei ileri srlmektedir. Sz konusu ikayetlerin balcalar;
menopoz ikayetleri, prostat ve gs kanserleri, kemik erimesi (osteoporoz),
kalp ve damar hastalklardr. eitli gruplar tarafndan yrtlen klinik al
malarda alnan farkl sonular nedeniyle ftostrojenlerin etkili olup olmad
hususunda tartmalar yaplmaktadr. Ancak, iyi planlanm klinik almalar
da zellikle scak basmas gibi hafif ve orta iddette vazomotor ikayetlerin gi
derilmesinde etkili olduu net bir ekilde grlmektedir. Nitekim Kuzey Ame
rika Menopoz Birlii tarafndan, ftostrojen formlasyonlarnn bu konudaki
etkinlii kabul edilmitir ve tedavide kullanlmas nerilmektedir.
erbetiotu, bira endstrisinde kullanldndan yaygn kltr yaplmak
tadr. Tarlada bitkiyi toplayan iilerde grlen uykulu durum nedeniyle yat
trc etkisi dikkati ekmi ve zellikle kediotukk ( Valeriana) veya passiflora
bitkisi ile birlikte uyku sorunlarnn giderilmesinde gvenilir bir yattrc
olarak kullanlmaya balanmtr. erbetiotunun ftostrojen etkisinin tespit
edilmesi ise olduka yenidir. Deney hayvanlar zerinde yaplan bir deneysel
almada ierisindeki bir flavonoitin (8-prenilnaringenin) kuvvetli ftostro
jen etkili bileen olduu ortaya konulmutur.
Yeni yaynlanan bilimsel tasarml (randomize, ift krl, plasebo kontrol
l, aprazlama) bir klinik almada, erbetiotunun insanlar zerinde etkinli
i de ispatlanmtr. Finlandiya'da yaplan alma, menopoz sonras dnemde
45 ile 60 yalar arasnda 36 salkl gnll zerinde yrtlm. Aratrma
nn birinci blmnde 8 hafta sre ile gnlllere standardize edilmi erbet-

276
iotu kapsl ( 1 00 mikrogram prenilflavonoit zerinden standardize) ya da
yalanc ila verilmi. Bu sre sonunda gnlllerin ikayetlerindeki deiim
bilinen bilimsel sorgulama teknikleri ile izlenmi. Bu dnemde yalanc ila ve
erbetiotu verilen gruplarda gzlenen geliim fazla belirgin olmamasna kar
lk, yaplan aprazlama uygulamas ile daha nce yalanc ila verilen gruba
erbetiotu ve erbetiotu verilen gruba ise yalanc ila verilerek tekrar 8 hafta
uygulama yaplm. Toplam 16 haftalk uygulama sonucunda erbetiotu ve
rilen grupta incelenen vazomotor ikayetlerin (scak basmas vb) belirgin bir
ekilde azald tespit edilmi. erbetiotunun son derece gvenilir bir bitki ol
duu ve herhangi bir risk bildirimi bulunmad gz nne alndnda, gerek
kadnlarda menopoz dneminde ve gerekse erkeklerde prostat ikayetlerinin
(prostat hiperplazisinde) giderilmesinde gvenle kullanlmas dnlmelidir.

NERiLER I UYARILAR

ayn imek de etki eder mi?

erbetiotunun aynn ayn ekilde etkili olmas beklenemez.

277
 Menopozda Scak Basyorsa
Adres Sar Kantaron

50 yan zerindeki kadnlarn yaklak olarak yzde 75'inde scak basmas,

gece terlemesi gibi vazomotor ikayetler, yaam kalitesini olumsuz olarak et
kilemektedir. strojen veya strojen+progestrin tedavisi ile bu ikayetlerin gi
derilmesi mmkn olmakla beraber, risk-yarar deerlendirilmesi yapldnda
genel olarak bu uygulamadan kanlmaktadr. Bu konuda bitkisel ilalarn et
kili olabildii bilinmektedir, zellikle ftostrojenler olarak adlandrlan izof
lavon ve lignan yapsndaki bitki bileenlerinin etkinlii bilimsel almalar ile
de ortaya konulmutur.
Sar kantaronun dnya genelinde daha popler olan balca kullanm ala
n; antidepresan etkisine bal olarak hafif ve orta derecede depresyonlarda
alnan baarl sonular. Yeni yaynlanan bilimsel lekte (randomize, ift kr
l, plasebo kontroll) bir klinik almann sonularna gre "sar kantaron''
bitkisinin kadnlarda menopoz dnemi ncesi, dnem ii ve sonrasnda scak
basmas gibi vazomotor ikayetlerin giderilmesinde yararl olduu, ikayetle
rin iddeti, sresi ve skln belirgin bir derecede azaltt gzlenmi.
alma vazomotor ikayetler ile klinie bavuran 100 gnll kadn ze
rinde yrtlm. Katlanlarn ortalama ya 50 civarnda. Gnlller iki gru
ba ayrlp 8 hafta sresince bir gruba "sar kantaron zt': dier gruba ise
benzer grnmde bo ila (plasebo) verilmi. la uygulamasndan drt hafta
sonra yaplan ilk deerlendirmede vazomotor ikayetlerde her iki grup arasn
da herhangi bir dikkat ekici deiiklik grlmemesine karlk, sekiz hafta
lk uygulama sonunda yaplan deerlendirmede, ikayetlerde istatiksel olarak
kuvvetle belirgin bir farkllk gzlenmi. lk drt hafta gzlemlerine gre scak
basmas iddeti, sresi ve sklnda "sar kantaron'' verilen grupta yzde 26
civarnda bir azalma grlrken, sekiz hafta sonunda azalma yzde 50-60 ci
varnda tespit edilmi. Bu srete bo ila verilen grupta iyileme sadece yzde
23-32 arasnda salanabilmi. Bitkinin bu etkisinin, beyinde serotonin seviye
sini artrarak hastann psikolojik durumunu gelitirmesine bal olabilecei
dnlyor.

278
 Daha nce yaynlanan baz almalarda, kara koho (Black cohosh) ve sar
kantaron bitkisinin birlikte kullanlmas ile vazomotor ikayetlerde belirgin bir
azalma salanabildii gzlenmi. Bu uygulamalarda hastann psikolojik duru
mu sar kantaron ile dzenlenirken, kara koho hormona! dengenin salan
masnda yararl olmaktadr. nemli husus, kullanm sresidir. Yararl etkinin
grlebilmesi iin en az iki ay kullanlmas gerekiyor. Srekli kullanmda sar
kantaron ile etkileen baz farmakoterapi ilalar bulunduu bilinmektedir.
zellikle organ nakli yaplan hastalarn sar kantaron kullanmndan mutlaka
kanmas gerekir. Bu konuda eczacnzdan bilgi alabilirsiniz.

279
 E RKE KLE RE O Z E L

' Safran ' n Erkekler i i n Cinsel Ton i k

Etkisi Var m?

Ksrlk, elerin yaklak yzde lS'inde ortaya kabilen ve nemli sosyal ve

psikolojik sonulara yol aabilen bir sorun. Bu vakalarn yarsnda sorunun er
kekten kaynakland bildirilmektedir. evresel etkenler, kimyasal ajanlar ve
zararl bileikler ile giderek artan etkileim nedeniyle zellikle endstrileen
toplumlarda erkeklerde sperm kalitesinde nemli lde azalma grlmektedir.
Tedavi amacyla ila tedavilerinin yan sra doal ve bitkisel rnlerin yay
gn bir ekilde kullanld grlmektedir. Bunlar arasnda selenyum, N-asetil
sistein, Omega-3, likopen, koenzim Q l O gibi doal rnlerin sperm kalitesini
artrd ortaya konulmutur. Sperm kalitesi zerinde etkili olduu ileri sr
len bitkisel rnlerden biri de safrandr.
Safran, bilimsel ad ile Crocus sativus olarak bilinen bitkinin ieklerinin
dii organnn sar-turuncu renkli u ksmlardr (stigmalar). ok hafif ol
mas nedeniyle arlk baznda dnyann en pahal baharatdr. zellikle Os
manl mutfa dahil Gney Avrupa, Ortadou ve Gney Asya toplumlarnda
geleneksel yemek (safranl pilav) ve tatllara (safranl zerde), sar renk ve aro
ma vermek amacyla kullanlmaktadr. Safrann ierisine bulunan bileenler
den karotenoit yapsndaki krosinler sar-turuncu rengini verirken; safrana!,
aromasndan, pikrokrosin de ac tadndan sorumlu bileenleridir. En byk
safran reticisi ran ve Yunanistandr. Dolaysyla son yllarda ran'da safrann
etkileri zerinde yrtlen klinik almalar dikkati ekmektedir. Bilimsel kri
terlere uygun olarak yrtlen bu almalarda; Alzheimer hastalarnda 4 ay

280
sre ile safran uygulanmas ile hastaln ilerlemesinin yavalatlabildii, bir
dierinde ise baklk sistemini destekledii bildirilmektedir.
ran ve komu slam lkelerinde safran, erkekler iin cinsel tonik olarak
bilinmektedir. Yaplan bilimsel almalarda safrann sulu zeltisinin cinsel
gc artrc etkisi bulunduu ve bu etkinin krosinlerden kaynakland bil
dirilmektedir. Yaplan yorumlarda bu maddenin spermlerde oksidatif hasar
nledii, bu suretle sperm kalitesini artrd ifade edilmektedir. ran'da y
rtlen ve bilimsel kriterlere uygun bir klinik almada, safrann erkeklerde
ksrlk zerinde etkinlii incelenmi.
almada, bilinmeyen nedenlerle dk sperm says ve sperm hareketli
lii sorunu tehisi konulan 260 erkek gnll geliigzel gruplandrlm. Uy
gulamada 26 hafta sre ile 130 kiiye gnde 60 miligram safran alkol zt (iki
defa 30 miligramlk kapsl) ve dier 130 kiiye ise ekil olarak benzeyen bir
rn verilmi. Her iki grupta sperm says, sperm hareketlilii, sperm ekli ve
spermlerin antioksidan kapasitelerindeki deiim gibi parametreler deerlen
dirilmeye alndnda safran verilen ve verilmeyen gruplar arasnda belirgin
bir farkllk grlememi.

Klinik alma sonularnn yorumu

alma sonucunda, yaygn kannn ve n deneysel bulgularn aksine, saf
rann erkek gnlllerde klinik olarak sperm hareketliliini ve dk sperm
saysn yeterince artramad grlm. Peki, bu klinik almann sonular
gvenilir mi? Klinik alma kurgusu incelendiinde safrann uygulama sresi
nin yeterli olduunu dnyorum (sperm oluumu dngs 72 gnde gerek
letiinden 24 haftalk uygulama sresi yaklak iki dng sresine edeer gel
mektedir). Safran miktarnn yeterli olup olmad tartlabilir, phesiz. Daha
yksek miktarlarn denenmemesi nedeniyle henz kesinlikle etkisiz diyebilmek
mmkn deil. Ancak yksek miktarlarda safrann uzun srelerle uygulanmas
ile ortaya kabilecek riskler (kann ar sulanmas) gz ard edilmemeli.
Bir not; safran pahal olduundan sk sk yalanc safran, aspir iekleri gibi
benzer rnlerle kartrlabiliyor.

NERLER I UYARILAR

Yemeklerde safran kullanmak koruyucu bir fayda ya da destek salar m?

Yemeklerde kullanlan safran miktar dk olduundan ayn etkiyi beklememek
gerekir.

281
 Prostat ikayetlerinde Yararl Bitki ler

Prostat, erkeklerde idrar kesesi ile d idrar kanal arasnda bulunan bir or
gan olup meninin sv ksmnn oluumundan sorumludur. Ancak halk arasn
da "prostat" denince akla ilerleyen yalarda ortaya kabilen prostat ikayetleri;
prostat bymesi [iyihuylu prostat hiperplazisi (BPH) ] , prostat yangs veya
prostat kanseri geliyor.
Aslnda prostatn ya ilerledikce bymesi normal bir fizyolojik olgu. Ba
lca belirtileri; sk idrara kma, idrarn atallanmas ve idrar yaparken yanma,
idrar yaptktan sonra mesanenin tam olarak boalmad hissi, gece sk sk
idrara kalkma veya idrar yapamama saylabilir. Hastay bezdiren bu can sk
c ikayetlerin giderilmesi nemlidir. Ancak daha nemlisi prostat bymesi,
yangs ya da kanseri gibi durumlarda belirtiler, balangta birbirine olduka
yakn seyretmektedir. Bu nedenle 50 ya zerinde erkeklerde mutlaka belirli
aralklarla (ortalama ylda bir defa) kontrol yaplmas gerekir. nk prostat
ikayetlerinde tehisin erken konmas son derece nemlidir.

Bitkisel rnler etkili

Prostat bymesinde, hastalarda yukarda bahsettiim temel ikayetlerin
hafifletilmesinde bitkisel ilalar baar ile kullanlmaktadr. Doal ya da kim
yasal ila, hangi tedavi kullanlrsa kullanlsn bym prostat bezinin eski
boyutuna dndrlmesi mmkn deil. Yrtlen bilimsel lekte klinik
almalar bitkisel ilalarn en az dier kimyasal ilalar kadar etkili olduu
nu, buna karlk yan etki bakmndan ok daha gvenilir olduunu ortaya
koymaktadr. Mesela, hepimizin gnlk hayatnda severek yedii "kabak e
kirdei" prostat hastalarnda idrar akn hzlandrarak ikayetlerin gideril
mesinde yararl olabilmektedir. Tabii baz pf noktalar var. Etkili bileenlerin
sya hassas olmas nedeniyle kavrulmam kabak ekirdei olmas ve birka ay
gibi uzun sreli kullanlmas gerekir. Her gn 1 -2 avu dolusu kabak ekirde
i yendiinde ekirdeklerde yaryarya ya bulunmas nedeniyle imanlama
kanlmaz. Bu nedenle, kabak ekirdei zt tayan kapsllerin gnde 1 20
miligram civarnda alnmasn neririm.
Prostat bymesinde zerinde en fazla klinik alma yaplan ve gvenilir-

282
lii klinik almalar ile de ortaya konulan bitki bir cce palmiye tr (Latince
ad Serenoa repens) olan "saw palmetto" dur. Bitki lkemizde bulunmamakta
dr. Bu nedenle eczanelerde hazr ila eklinde rnleri satlmaktadr. En az 6
ay sre ile gnde 320 miligram miktarda kullanldnda hasta ikayetlerinde
belirgin bir dzelme salayabilmitir.
Isrgankk, prostat ikayetlerinde yararlanlan ve etkinlii klinik olarak
ortaya konulan bir dier bitkidir. Bu bitkinin de kk ztnn gnde 1 gram
civarnda kullanlmas nerilmektedir. Saw palmetto ile karm halinde uygu
land da grlmektedir. Yukarda bahsettiim bu bitkisel rn dnda da
baz bitkilerden prostat ikayetlerinin hafifletilmesinde yararlanlmaktadr. Bu
bitkilerin temel etki ekli erkeklik hormonu sentezini basklamak ya da ykmn
hzlandrmak suretiyledir. Ancak bitkilerin uygulanmas ile salanan etki bitki
sel ilacn kesilmesi ile tekrar eski ekline dnmektedir. Bir Afrika bitkisi olan
"afrikaerii" (Pygeum africana) ila halinde pazarlanmaktadr. Yakotu (Epilobi
um parviflorum) toprakst ksmlarnn da etkili olduu bildirilmektedir.
Prostat ikayetlerinin hafifletilmesinde daha gvenilir bir tedavi uygulama
s iin ncelikle bitkisel rnlerin tercih edilmesi doru bir yaklam olacaktr.
Etkinlii ve gvenilirlii yeterli sayda insan denemeleri ile ortaya konulmutur.

Prostat bymesi ikayetlerini hafifletmek iin bir doal ila

Prostat bymesi ikayetlerinin hafifletilmesinde yukarda bahsedilen bit
kilerin ikili l karmlar halinde uygulanmas ile daha etkin sonular alna
bilecei dnlmektedir. Saw palmetto (cce palmiye) meyvesi ve srgank
k ztnn birarada olduu bir formlasyonun, uzun sreli olarak hastalara
uygulandnda etkinliini ortaya koyan bilimsel nitelikte (ok merkezli, ift
krl, plasebo kontroll) bir almann sonular, 2007 ylnda nemli bir
dergide yaynland. Prostat bymesi tehisi konmu 257 erkek (BPH) has
ta iki gruba ayrlarak, bir gruba 24 hafta sre ile gnde iki defa hazrlanan
formlasyon ( 160 mg Saw palmetto ve 120 mg srgankk alkol ztleri),
dier gruba da ayn sre ierisinde bo ila (plasebo) verilmi. Bu ilk deney
srecinin tamamlanmasndan sonra, 219 hastaya 48 hafta sre ile standart ila
cn verilmesine devam edilmi. Hastalar bu uygulamalar srasnda 1 2 haftalk
aralarla elektronik idrar ak testleri ve ultrasonik incelemeye tabi tutulmu.
lk 24 haftalk deney sreci sonunda standart formlasyon verilen hastalarda
BPH ikayetlerinin bo ila verilen gruba gre belirgin bir ekilde azaltlabil
dii, yan etki ikayetlerinin ise bo ila verilen grupla ayn olduu, yani hemen
hemen hibir yan etkisi bulunmad tespit edilmi. Aratrmann ikinci ks
mnda ise, 48 hafta sonunda hazrlanan formlasyonun verildii tm hasta-

283
 larn ikayetlerinde belirgin bir dzelme gzlenmitir. Aratrma 2 1 9 hastada
96 haftaya uzatldnda ikayetlerde yzde 40-53 azalma saland, bu sre
ierisinde belirlenen 61 hafif yan etkiden sadece birinin formlasyon ile ilgili
olduu bildirilmektedir.
Sonu olarak, saw palmetto meyvesi ve srgankk zt tayan standart
formln prostat bymesi ikayeti olan hastalarda 96 hafta sre ile kullanl
mas ile hastaln ilerlemesinin nemli lde engellenebildii ve ikayetlerde
dikkati eken bir azalma salanabildii, buna karlk beklenmeyen bir etki
grlmedii bildirilmektedir.

Bitkilerle prostat kanseri mcadelesi

Prostat kanseri zellikle 50 ya zerindeki erkeklerin en ok endielendik
leri hastalklarn banda yer alyor. Prostat kanserine yol aan nedenler henz
tam olarak bilinmiyor; ya en nemlisi, ayrca kaltsal etkenler, beslenme al
kanlklar, kiilerin kullandklar ilalarn nemli rol oynad ileri srlyor.
Belirgin bir belirtisi olmadan ve yava gelien bir hastalk, ancak ayn zaman
da yaylc, yani dier organlara sryabiliyor. lgin bir almada, herhangi
bir nedenle len hastalar zerinde yaplan otopside; 50 ya alt kiilerin yzde
30'unda, 70 ya zerindeki kiilerin ise yzde 80'inde prostat kanseri tespit
edilmi. Bu nedenle, kanser olumadan nlemler alnmas, koruyucu uygula
malar son derece nemli. Nasrettin Hoca'nn dedii gibi; testi krlmadan!
Kanser oluumunun nlenmesi ya da geciktirilmesi amacyla ok farkl uy
gulamalar, yaklamlar sz konusu olabiliyor; kansere yol aan zararl toksin -
lerin oluumunun nlenmesi, vcudun kendi savunma sisteminin desteklen
mesi, kanserli hcrelerin ldrlmesi, hcrelerdeki DNA hasarnn onarlmas
gibi. te doa bize bu ekilde etki gsterebilen zengin bir kaynak sunuyor.
Antioksidan etkili bitkisel bileenlerin prostat kanserinin nlenmesinde ya
rarl olabileceini ortaya koyan deneysel bulgu says olduka fazla. E vitamini,
selenyum, domates ve ierisindeki likopen, yeil ay ve ierisinde bulunan po
lifenolik yapda kateinler, zerinde durulan doal rnler. phesiz deneysel
bulgularn sonularnn klinik olarak da dorulanmas idealdir. Mesela, yeil
ay kateinlerinin prostat kanseri de dahil eitli kanser tipleri zerinde etkili
olduunu gsteren ok sayda deneysel (in vitro) alma bulunmasna karlk,
insanlar zerinde etkinliinin incelendii almalarn sonular net bir karar
verilmesine olanak vermiyor. Gney in'de yrtlen kapsaml bir saha al
masnda kullanlan yeil ay miktar ve sresine bal olarak yeil ayn prostat
kanseri riskini belirgin bir ekilde drd ortaya konulmu. Ancak deiik
zamanlarda farkl toplumlarda yaplan klinik almalarda ayn yksek cevap

284
salanamam. Kanmca bu sonulara bakarak yeil ayn etkisiz olduu ek
linde deerlendirilmesi yanl olur. nk yeil ayn yarar, in'deki almada
da belirtildii gibi miktar ve kullanm sresi ile ilikili. Dolaysyla, yeil ayn
Uzakdoulu toplumlarda olduu gibi gnlk yaamn bir paras olarak uzun
sreler ile kullanlmas prostat kanseri riskini nemli lde azaltabilecektir.
Kanda yksek D vitamini seviyesinin, koruyucu etkisi olabilecei zerinde
duruluyor. Bu bakmdan makul derecede gnelenmek, vcutta D vitamini
dnmn artrmak bakmndan yararl olacaktr. Burada gnelenme de
recesi nemli bildiiniz gibi fazla gnelenmek cilt kanserlerinin oluumuna
yol aabiliyor. Yaplan bir saha almasnda, haftada en az bir defa brokoli,
karnabahar, lahana gibi hardal ailesi (Brassicaceae) bitkilerini tketen erkek
lerde, hi tketmeyenlere oranla prostat kanseri grlme riskinin yzde 40
azald tespit edilmi. Bence dikkat ekici bir sonu. Bu sebzeler ierisinde
bulunan indol trevlerinin (indol-3-karbinol ve diindolilmetan) baklk
sistemini dzenledii ve prostat kanseri oluumunda balca etkenlerden biri
olan erkeklik hormonu (testosteron) zerinde etkili olduu gsterilmi.
Prostat kanseri oluumunun nlenmesi ya da geciktirilmesine ynelik yu
karda belirtilen koruyucu nlemlerin uygulanmas sanrm olduka kolay. Bu
bileenlerin vcudumuz iin yararlar sadece prostat kanseri ile snrl deil,
deneysel ve klinik olarak ortaya konulan eitli etkileri bulunuyor. Bu nedenle,
korkulu rya grmemek iin bu seenekleri mmkn olduunca uygulamaya
almak aklc olacaktr.

Yeil ay prostat kanserinden korunmada etkili olabilir

Sadece Amerika Birleik Devletleri'nde ylda 200.000 yeni prostat kanseri
vakas tehisi konulduu ve her yl 29.000 kiinin ld bildiriliyor. Dnya
genelinde prostat kanserinin yayl haritasna bakldnda prostat kanseri va
kalarnn en yaygn grld lkeler Amerika Birleik Devletleri dahil, Ka
nada, Bat Avrupa gibi "bat lkeleri" ve Avustralya. Halbuki Dou Asya lke
lerinde vaka bildirimi skl son derece dk. Bu durumun kaltmsal etken
lere mi bal olduunu belirlemek amacyla yrtlen almalarda, Amerika
Birleik Devletleri'ne g eden ve bat tarz yaam ve beslenmeyi tercih eden
Asyallarda prostat kanseri sklnn belirgin bir ekilde artt gzlenmi. O
halde yaam ve beslenme eklinin, prostat kanseri geliiminde etkisi olabilece
i sonucuna varlm.
Asya'da yaayan insanlar arasnda en yaygn ve sk olarak kullanlan or
tak besin esi "yeil ay': Bilimsel almalar her geen gn yeil ayn eitli
yararlarn ortaya koyuyor. Bu almalarda dikkatleri zerine ekenin, yeil

285
 ay bileenlerinin polifenolik yapda bileenleri ve zellikle katein yapsndaki
temel bileeni EGCG (epigallokatein gallat) olduunu artk bu konuya ilgi
duyan hemen herkes rendi. Yrtlen deneysel almalarda bu maddenin
prostat kanseri hcrelerini seici olarak ldrd, normal hcreleri etkile
medii, deney hayvan almalarnda ise prostat kanseri geliimini geciktirdi
i gzlenmi. Ancak yrtlen baz deneysel almalarda, farkl olarak, yeil
ayn etkisiz olduu grlyor. Peki, gerekten etkili mi, deil mi?
Yeni yaynlanan bir alma, geni lekte uygulanan 6 saha almasn
birlikte deerlendirerek bu konudaki elikiyi gidermeyi hedeflemi. Bu meta
analiz almasnn daha nce yaynlananlardan en dikkati ekici fark, sade
ce bat lkelerinde yrtlen klinik almalar deerlendirmeye almas. in
ve dier Dou Asya lkelerinde yrtlen klinik ve saha almalarnda, yeil
ay kullanmnn prostat kanseri dahil birok kanser trnn geliimini en
gelleyici rol bulunduu ve hatta tedavisinde etkili olabildii bildirilmektedir.
Ancak yeil ayn Dou Asya toplumlarnda bir yaam felsefesi olarak srekli
tketildii gznne alndnda, yeil ay seyrek olarak kullanan bat top
lumlarnda da ayn etkinlii gstermesi beklenmemelidir. Dolaysyla bu yeni
almann sonular nem kazanyor.
EGCG dahil yeil ay kateinlerinin prostat kanserinde rol oynayan eitli
deney modelleri ve hedefler zerinde etkili olduunu ortaya koyan ok sayda
deneysel alma bulgusu bulunmaktadr. O halde bu maddelerin etkisiz oldu
unu dnmek yanl olacaktr. Ancak, yeil ay iildiinde bu maddelerin
vcuda gei oran yzde 2 ile yzde 1 3 arasnda, yani olduka dk oranda
gerekleebiliyor. Dolaysyla, yeil ay itiimizde bu bileenlerinden yeterin
ce yararlanamyoruz. Bu preklinik bulgu, yeil ay zerinde yrtlen 3 klinik
almann sonular ile de uyumlu. Yeil ay ztnn (gnde 0,5 ile 1 gram
aras) verildii 2 klinik almada prostat kanseri belirteci olarak deerlendir
meye alnan prostat spesifik antijen (PSA) miktarnda beklenen gelime gzle
nememi. Buna karlk bilimsel ltlerde (randomize, plasebo kontroll) bir
baka klinik almada yeil ay kateinleri karmn tayan kapsllerin bir
yl sre ile gnde 3 defa 600 miligram miktarda uygulanmas ile belirgin bir
koruyucu etki grlm. Bo ila verilen grupta bu sre ierisinde 30 gnll
den 9'unda prostat kanseri geliimi tespit edilirken, yeil ay kateinleri verilen
grupta yer alan 30 gnllden sadece birinde prostat kanseri gzlenmi. Bu
sonular 2009 ylnda yaynlanan yeil ay kateinlerinden EGCG'n ksa sreli
olarak uyguland bir baka almann sonular ile de destekleniyor.
Sonu olarak, yeil ay tketilmesi prostat kanseri ya da dier kanser tip
lerinin geliiminin engellenmesinde yararl olabilir. Ancak burada anahtar

286
kelime "sreklilik". Yani, yeil ayn Dou Asya toplumlarnda olduu gibi
srekli olarak tketilmesi gerekiyor. nk etkili antioksidan ve antikanser
bileenleri olarak n plana kan bata EGCG olmak zere yeil ay kateinle
rinin ay halinde verildiinde vcutttaki emilimi dk. Eer prostat kanseri
ya da dier baz kanser trlerinden korunmak istiyorsak epigallokatein gallat
(EGCG) zerinden standardize edilmi (yani ierisindeki miktar analiz ile or
taya konulmu) yeil ay kateinleri karmn tayan kapsllerin kullanlma
s gerekiyor.

Nar suyu prostat kanserinin nlenmesi ve tedavisinde yararl

Elajiktanenler, brtlen, ahududu, ilek, nar gibi meyve ve ceviz, badem
gibi tohumlarda bulunan polifenolik yapda bileiklerdir. Bu bileiklerin ok
kuvvetli bir antioksidan etkisi bulunduu bilinmektedir. Nar suyu, elajikta
nenler bakmndan en zengin kaynaklardan biri, zellikle bu tip bileenler
arasnda punikalagin bilinen en byk yapya sahip elajiktanen (mol arl
lOOO'in zerinde). Dolaysyla vcutta yava yava paralanarak kana srekli
antioksidan etkili elajik asit verebilmektedir. lgin olan husus, nar meyvesinin
ierisindeki taneciklerde punikalagin olduka dk miktarda olmasna kar
lk, meyvenin sklmas srasnda meyve kabuklarndan geen punikalagin ile
meyve suyundaki madde orannn ykselmesi. Bu nedenle, nar meyve suyu
nun sklmas iin elle alan basit meyve preslerinin kullanlmas daha yararl.
Nar meyvesi ierisinde sadece elajiktanenler bulunmuyor, imdiye kadar 124
farkl ftokimyasal bileen tespit edilmi. Bunlar arasnda krmz rengini veren
antosiyaninler (siyanidin, delfnidin, pelargonodin) ve flavonoller (kersetin,
kaempferol, luteolin) de kuvvetli antioksidan etkisi bulunan bileiklerdir.
Deneysel (in vitro ve in vivo) ve klinik bilimsel almalar nar suyunun
kanser oluumunu ve geliimini nleyebileceini ortaya koymaktadr. Yr
tlen klinik almalardan birinde prostat kanseri tans konmu krk hastaya
iki yl boyunca her gn nar suyu verilmesi ile hastalarn yzde 85 gibi yksek
bir orannda prostat kanseri geliiminin nlenebildii bildirilmektedir. Bu a
lmalarda nar suyunun kanser hcresini eitli mekanizmalar ile ldrd
gsterilmitir. Preklinik almalar, prostat kanseri hastalarnda kemoterapi,
radyasyon tedavisi gibi uygulamalarda nar suyunun ierisindeki polifenollerin
tedavi cevabn kuvvetlendirebileceini ortaya koyuyor. Burada etki eklinin
polifenollerin ila metabolize eden enzimlerin miktarn azaltmasna bal
olabilecei tahmin ediliyor. zellikle fermente edilmi nar suyunun daha etkili
olduu ileri srlmektedir. Bu muhtemelen fermentasyon srasnda antioksi
dan etkili serbest elajik asitlerin orannn artmas nedeniyledir.

287
 Nar suyu erkeklerde sperm kalitesini artryor
Nar suyunun erkeklerde bir dier yarar da sperm kalitesi ve canlln ar
trmas. lkemizde yaplan bir almada sanlara 7 hafta boyunca her gn nar
suyu verildiinde hayvanlarda sperm says ve hareketliliinin artt, anormal
sperm orannn azald ve vcudun antioksidan kapasitenin artt tespit edil
mi, buna karlk erkeklik hormonu (testosteron) seviyesinde belirgin bir art
gzlenmemitir. Yrtlen bilimsel nitelikte (randomize, plasebo, ift krl)
bir klinik almada ise 4 hafta nar suyu verilmesi ile erkeklerde sertleme so
runu zerinde bir miktar dzelme saland, ancak bu gelimenin yeterince
belirgin olmad bildirilmektedir. Bu konuda geni kapsaml ve daha ayrntl
almalar yaplmas phesiz daha doru bir deerlendirme salayabilecektir.
Nar suyunun kanserler, kalp ve damar ilevleri, diyabet gibi eitli hastalk
ve bozukluklarda etkisi byk lde zengin antioksidan etkili bileimine ba
ldr. Yaplan bir almada on gn sre ile gnde bir bardak ( 1 00 ml) nar suyu
veya antioksidan etkisini bildiimiz E vitamini verilen otuz salkl gnllde
kan antioksidan kapasitesinin nar suyu ile yzde 14, E vitamini ile ise yzde
8,3 artrlabildii, buna karlk bo ila verilen grupta herhangi bir art sala
namad bildirilmektedir.

288
 .

C I N S E L S O RU N LAR

Afrodizyak Bitki ler

lkemizde, erkeklerde cinsel gc artran ya da sperm retimini artran

ilalarn ticaret hacminin byk boyutlarda olduu bilinmesine karlk net
bir rakam syleyebilmek mmkn deil. nk bu amala satlan rnlerin
byk bir ksm eczaneler dndan, baharatlardan veya internet zerinden
pazarlanyor.
Eczanelerde satlan rnlerin etkisi ve riskleri bilimsel olarak ortaya konu
larak gerekli uyarlarn etiketi ve kullanma talimatnda yer almasna karlk,
bilhassa internet zerinden pazarlanan doal ya da sentetik kaak rnlerin
tad riskler son derece ciddi boyutlarda olabilmekte. Benim esas zerinde
durmak istediim rnler; piyasada bilhassa baharat ve aktarlarda satlan
ya da kaak olarak yurt dndan getirilerek pazarlanan bitkisel/ doal rnler.

Bitkisel Viagra
Erkeklerde cinsel sorunlarn giderilmesinde yararlanlan ila seeneklerinin
giderek artmasna karlk, bitkisel tedavi seeneklerini tercih edenlerin says
da olduka yksek. Bu amala bitkisel rnlerin tercih edilmesinde en nem
li etken, "Doal olmas nedeniyle zararsz olduu" dncesi, sanrm. Ancak
"bitkisel Viagra" olarak adlandrlan bu afrodizyak rnler ile ilgili uluslararas
resmi ve bilimsel kaynaklarda dikkati eken nemli uyarlar yer alyor.
Bu tip rnleri tercih edenlerin karlaaca en nemli tehlikelerin ban
da, ierisine kaak olarak sildenafl, tadalafl ve benzeri kimyasal maddelerin,
yani Viagra ve benzeri rnlerin ilave edilmesi. Bitkisel olmas nedeniyle daha
gvenilir olduu dncesiyle satn aldnz rn ierisine "etkiyi kuvvetlen-

289
 dirmek" amacyla afrodizyak etkili kimyasal maddeler konmu, ama sizin ha
beriniz yok. Ne etiketine ne de kutusuna bu durumu bildiren bir uyar konu
yor. Benim iin sakncas yok, etkili olsun yeter diye dnyor olabilirsiniz.
Ancak ok daha byk risk, Viagra gibi gvenilirlii resmi otoriteler tarafn
dan onayl afrodizyaklarn dnda, henz gvenilirlik ve etkinlii bilimsel ola
rak ortaya konulmam yani deneme safhasndaki sentetik maddelerin ilavesi
ile en st boyuta tanabiliyor. Yani bir ila denemesinin gnll denekleri ola
bilirsiniz. Dier taraftan, habersiz olarak ilave edilen bu kimyasal maddelerin
kullanclarn aldklar dier ilalarla (mesela, kalp ilalar vb) olas etkileme
leri nemli risk oluturuyor. Sonucu ksaca u ekilde zetleyebiliriz: "Dimyata
pirince giderken, evdeki bulgurdan olmayn':

Cinsel ilevler zerinde etkili bitkiler hangileri?

Erkeklerde cinsel ilevler zerinde etkisi olduu ileri srlen olduka fazla
sayda bitkisel rn bulunuyor. Bu etkiye sahip olduu bilinen bitkiler arasn
da gnlk hayatmzda sk olarak kullandmz sebzeler, bilhassa baharatlar
ve kuruyemiler de yer alyor. Mesela; antepfst, fndk, mahlep, termiye gibi
kuruyemi olarak yararlandmz tohumlarn yan sra; srgan, prasa, laha
na ve soan gibi sebze olarak yediimiz bitkilerin tohumlar; roka, adaay ve
nane yapraklar; maydanoz ve vanilya meyvesi; tarn kabuu; salep yumrusu,
zencefil kk; safran vb.

290
 Gl Hayvanlann Organlar
Ci nsel G c Artrmada Etki l i mi?

Erkekler alar boyu cinsel gc artrc bileimlere ilgi duymu. Bitkile

rin dnda zellikle Uzakdou ve Afrika toplulularnda "gl hayvanlarn''
organlarnn ya da salglarnn kullanld grlmektedir. Mesela, Afrika'da
ekil bakmndan benzerliinedeniyle "gergedan boynuzu" iin koca hayvanla
rn ldrlp boynuzunun kesildiini sanrm gazetelerden okumusunuzdur.
Geleneksel in tababetinde cinsel gc artrdna inanlan "kaplan erkeklik
organnn'' Japonya'da tanesi 400 dolar gibi yksek fiyatla satldn grm
tm. Bu rnekleri artrmak mmkn, ancak bu uygulamalarn ne derecede
etkili olduu konusunda hibir bilimsel kant bulunmuyor. Eski topluluklar
da benzerliklere bal olarak bu tip deva araylar bulunduu bilinmektedir.
Mesela, sar renkli ieklerin "sarlk'' tedavisinde, ylan gibi "S" eklindeki
kklerin "ylan srmas" tedavisinde etkili olaca inanna benzer ekilde,
muhtemelen gl hayvanlarn organlarnn da cinsel gc kuvvetlendirecei
dncesi eski alardaki bu inanlara dayanmaktadr.

291
 obankerten M eyveleri
.

Cinsel istei Art ryor

-------

Demirdikeni, obankerten, devekerten gibi isimlerle bilinen, Latince

bilimsel ad ile Tribulus terrestris, daha ok batdan douya Asya lkelerinde
erkeklerde cinsel gc artrmas nedeniyle kullanlmaktadr. zellikle erkek
lik hormonlar (androjen) metabolizmas zerinde etkili olduu ve testosteron
seviyesini artrd ileri srlmektedir. Yrtlen bilimsel almalarda san
larda erkeklik hormonu seviyesini ve cinsel istei (libido) artrd tespit edil
mi. Bitki ztnn etkili bileeni olarak tespit edilen protodioskin'in de de
ney hayvanlarnda nemli hormonlarn (testosteron, dehidroepiandrosteron,
dihidrotestosteron, luteinize edici) seviyesini artrd gzlenmi. Bu deneysel
bulgular sonucu demirdikeni meyvelerinin hafif ve orta derecede erektil bo
zukluklarda (sertleme sorunlar) dardan ila olarak verilen androjen hor
monu gibi etkili olduu bildirilmi.
Dier taraftan, demirdikeninin cinsiyet hormonlarnn seviyesini artrc et
kisi bulunduunu bildiren bu almalarn aksine, 2005 ylnda yaymlanan bir
baka alma kafalar kartryor. 20-36 yalar arasnda 21 gen erkek ?'erli
gruba ayrlarak bir gruba kontrol grubu olarak bo ila, dier iki gruba ise
kg vcut arlna gre 1 O ve 20 miligram demirdikeni zt 4 hafta sre ile
verilmi. Sonuta her iki dozda demirdikeninin testosteron, androstenon ve lu
teinize edici hormon seviyelerinde belirgin bir art salayamad gzlenmi.
Bu almalar incelediimde, aslnda farkl sonu veren bu son almann
yanl bir deney kurgusunda yapld dikkati ekiyor. nk deney hayvan
lar zerinde daha nce yaplm almalarda demirdikeninin yumurtalklar
karlm yani hadm edilmi deney hayvanlarnda cinsiyet hormonlarnn
seviyesini belirgin ekilde artrd, buna karlk normal deney hayvanlarn
da herhangi bir deiim salayamad vurgulanyor. Halbuki demirdikeninin
hormonlar zerinde etkili olmadn ileri sren alma normal gen erkek
ler zerinde yrtlm. Dolaysyla hormon seviyesinin deimemesi bence
beklenmeyen bir durum deil. Bu nedenle, bu son almann sonularn do
ru olarak deerlendirmek mmkn deil.

292
 'Bitkisel Viagra' Olarak
Adlandrlan akrotu

akrotu ya da akr (Latince bilimsel ad Ferula elaeochrtris) kurutulmu

kkleri, Gney Anadolu' da (Adana, el, Hatay) toz edilip bal ile kartrlarak
cinsel gc artrc olarak kullanlmaktadr. Hatay'da ksrlk tedavisinde etkili
olduu ve hatta yapraklarn yiyen keilerin ikiz dourduu efsanesi bilinmek
tedir. akrotu, bu iddialar nedeniyle, lkemizde erkekler arasnda "bitkisel
Viagra" ad ile (deyim yerindeyse) efsanelemitir.
lkemizde, bilhassa Dou Anadolu'da eitli akr trleri yetimekte ve
bazlarnn taze yapraklar sebze olarak yresel pazarlarda satlmakta, halana
rak ilk suyu atldktan sonra kalan ksm yumurta ile piirilerek yenmektedir.
Dier bir tr ise (siyabu) Van otlu peynirinin ierisinde de yer almaktadr.
Baz trlerinin gda olarak da kullanlmasna karlk, ne derecede gvenli?
Ferula trleri Akdeniz blgesinden Orta Asya 'ya uzanan alanda yaygn
bulunan genellikle yksek yerlerde yetien boylu bitkiler. Bilimsel kaytlar
da lkemizde 17 tr bulunduu kaytl, ancak ran'dan zbekistan'a kadar
uzanan blgede yzlerce tr yetitii bilinmektedir. Bu kadar ok trnn
bulunmasna karlk, sadece birka Ferula trnn cinsel gc artrmak ama
cyla kullanld bildirilmektedir. Bu bitkiler arasnda Ortadou lkelerinde
"Lbnan Viagras" olarak bilinen Ferula hermonis (Arapa ad, zallouh) kkle
ri zerinde yaplm baz yaynlar bulunmaktadr. Yaplan bir almada erkek
sanlarda cinsel g zerindeki etkisi, sildenafl (Viagra) ile karlatrlm ve
etki eklinin tamamen farkl olduu sonucuna varlm.
erisinde bulunan baz seskiterpenik bileenlerin (ferutinin, ferolin, te
nuferidin) yapsal benzerlii nedeniyle sentetik strojen (kadnlk hormonu)
(dietilstilestrol) kadar kuvvetli strojenik etki gsterdii tespit edilmi. Yaplan
deneyler ferutinin'in hipofzi uyararak luteinize edici hormonun salmn ar
trd ve testosteron sentezini uyardn ortaya koymu. Sanlarda kzmay
artrd, tembel sanlarda boalma sresini ksaltt tespit edilmi.
Buraya kadar belki iyi, ama sre ve miktara bal olarak nemli riskler or
taya kyor.

293
 Yaplan gvenilirlik deerlendirmesinde yksek miktarda kullanlmas ile
sanlarn vcut arlnda azalma, karacier bymesi, kan deerlerinde
azalma ve hatta uzun sre kullanldnda (20 gn) lm grlm. 10 gn
gibi uzun sreli kullanm ile erkeklik hormunu seviyesini (beklenenin aksine)
azaltt ve hatta erkek doum kontrol hap gibi ilev grmeye balayabilecei
ileri srlyor. Bu nemli bir husus.
lkemizde yaplan bir almada kk tozunun (Ferula communis) koyunla
rn yemine yzde 5- 10 orannda kartrlmas durumunda kzmay artrma
sna karlk, baz trlerinin koyunlarda zararl etkilere yol at belirtilmek
tedir. Hatta 2006 tarihli bir baka almada ayn bitkinin (Ferula communis)
zehirli ve zehirsiz tiplerinin (kemotip) bulunduu gsterilmi. Bu bakmdan
baz trlerinin gda olarak tketilmesine karlk, ok benzer zelliklere sahip
dier baz trlerinin toksik olabilecei unutulmamaldr. Sonu olarak, yzlerce
Ferula tr arasnda sadece birka trn cinsel g zerinde afrodizyak etkili
olduu, ancak bu trlerin fazla miktarlarda kullanlmas ve bir haftadan uzun
sre kullanlmas ile afrodizyak etkinin tersine dnebildii, baz trlerin gda
olarak tketilmesine karlk, nemli bir ksmnn hayvanlar ve insanlarda za
rarl etkileri bulunduu grlyor. Bu nedenlerden dolay, bilinsizce ve gelii
gzel bir ekilde hazrlanarak "Bitkisel Viagra'' gibi cazip isimlerle satlan rn
lerin kullanlmasnn nemli risklere yol aabilecei gzard edilmemelidir.

294
 .
Safran ve Erektil ilev Yetmezlii

Safran, Latince bilimsel ad ile Crocus sativus, zellikle Hindistan'dan bala

yarak lkemiz de dahil Yunanistan'a kadar blgede ok popler olan bir bitki
nin krmzms sar renkli dii iek ksmlar (stigma). lkemizde de bir aralar
yaygn kullanm nedeniyle yetitirilmi ve Safranbolu ad da buradan geliyor.
imdi Yunanistan'da ve ran'da yetitirilerek pazarlanyor. Safrann ierisinde
uucu maddeler (safranal), ac maddeler (pikrokrosin) ve krmz rengini ve
ren renkli (krosin) bileikler bulunuyor.
Safrann bilimsel olarak ortaya konulmu nemli yararlar sz konusu; dep
resyon giderici, tmr nleyici, hafzay glendirici, renmeyi kolaylatrc,
iltihap giderici, ar giderici ve kaslmay nleyici etkileri bulunduu hayvan
lar zerinde yrtlen almalar ile gsterilmi. phesiz bu saydm yarar
larna bakarak hemen safran her derde deva bir ila gibi tanmlamak mm
kn deil, ama nemli saylabilecek etkileri bulunduu gzard edilmemeli.
Yaplan bir almada ierisindeki bileenlerden safranal'in depresyon gideri
ci etkisi bulunduu tespit edilmi. Bilhassa kanserler zerinde koruyucu bir
rol bulunup bulunamayaca konusu zerinde almalar srdrlyor. Bu
bakmdan "safranl pilav" ya da "zerde" yemenin hi de zarar olmaz. Ancak
safran kymetli bir rn olduundan piyasada sahtesi de bol. Bu nedenle satn
alrken ya da safranl olduu sylenen rnleri kullanrken dikkatli olmak ge
rekiyor. Bilhassa kurutulmu aspir iekleri ( Carthamus tinctorius) grnts
bakmndan safrana ok benzediinden kattrma amacyla kullanlyor.
Geleneksel tebabette, safrann nemli yararlar arasnda "cinsel gc ar
trc" zellii n plana kmaktadr. Bilhassa ran ve Osmanl kltrlerinde
bu derece nemli olmas sanrm bu nedenle. Yeni yaynlanan bir almada,
deney hayvanlarnda safrann sulu zt ve bileenlerinin (krosin ve safranal)
etkisi sildenafl (viagra) ile karlatrlm. Deney sonucunda safrann sulu
zt ve etkili bileenlerinden krosinin, sanlarda kzma skl ve ereksi
yon skln belirgin bir ekilde artrd, dier bileeni olan safranal'in ise
etkisiz kald gzlenmi. Kullanlan miktara bal olarak safrann sulu zt
ve krosin'in, sildenafl'den daha etkili olduu sonucuna varlm. Ancak cinsel
gc artrmak amacyla safran kullanlmasnn baz zorluklar var; bunlardan
birincisi "gerek safran temini" ve dieri ise "yksek maliyet':

295
 Karanfil Tomurcuu Erkeklerde
. .

Ci nsel G Uzerinde Etkil i mi?

Kurutulmu karanfil tomurcuklarnn Asya lkelerinde, bilhassa

Hindistan'da, erkeklerde cinsel sorunlarn tedavisinde kullanld grlmek
tedir. Bu etkinin bilimsel olarak deerlendirilmesi amacyla fareler zerinde
yrtlm baz yaynlar bulunmaktadr. Bu almalardan ikisinde yzde
50'lik sulu alkol ile hazrlanan ztnn erkek farelere verilmesi ile cinsel per
formansta belirgin bir art gzlendii, cinsel istek (libido) art saland
bildirilmektedir.

Karanfilyann uzun sre ve yksek miktarda kullanlmas sperm say

snda azalmaya yol aabilir
Yaplan bu almalarda herhangi bir zararl etkinin grlmemesine kar
lk, ok yeni yaynlanan bir almada karanfil ztnn (bu defa farkl bir
zt, hekzan zt) 35 gn sreyle deney hayvanlarna yksek miktarda veril
mesi ile -tam tersi bir etki- sperm saysnda azalma dikkati ekiyor. Buradan
spermleri ldryor gibi yanl bir sonu karmayn. Deney hayvanlarna 35
gnlk deney sresince dk miktarda uygulandnda yumurtalklarda er
keklik hormonu (testosteron) sentezini artrarak sperm oluumunu artrd
gzlenmesine karlk, iki ve drt misli oranda ayn sre ile (35 gn) uygu
lanmas ile kanda testosteron miktar ykseleceinden, yumurtalklara "artk
sperm retmeyi durdur" mesaj gider ve bu da sperm saysnn azalmasna yol
aar. Bunun nedeninin karanfilya ierisinde yksek oranda bulunan jenol
den kaynakland dnlmektedir.

Karanfil tomurcuklarnn kullanlmas tercih edilmeli.

Peki, bu farkl gibi grlen deney sonularn nasl yorumlayabiliriz? Kuru
tulmu "karanfil iek tomurcuklarnn'' miktarn abartmadan kullanlmas
nn erkeklerde cinsel g zerinde olumlu etki gsterirken, "karanfilya"nn
srekli ve yksek miktarda kullanlmas ters etki yapabilir.

296
 Kk hindistancevizi
Ayn almada incelenen bir baka bitki ise kk hindistancevizi (Latince
ad Myristica fragrans ). Yine sulu alkol ierisindeki ztnn farelerde karan
flden daha etkili olduu, hatta karlatrma amacyla Viagra verilen deney
hayvanlarnda ilk bir saatlik srete yaplan lmde Viagra'dan daha az etkili
olmasna karlk, 3 saat sonraki lmde Viagra'dan biraz daha etkili olduu
grlm. Kkhindistancevizi, bildiimiz u keklere kurabiyelere koyduu
muz hindistancevizinden farkl tropik bir meyvenin tohumu. Tohumlar kk
ceviz byklnde ve bebeklerin gazn gidermek zere eczanelerde satlyor.
Burada da bir uyarda bulunmak yararl olacaktr; fazla miktarda kk hin
distan cevizi zararl etki gsterebilmektedir.

297
 Gerek G i nseng Cinsel Sorunlarda
N e Derecede Etkil i ?

Uzakdou tebabetinin en nemli bitkilerinden biri olan Ginseng kkleri

nin insan salnda pek ok yararlarnn bulunduu binlerce yldr bilinmek
tedir. Ginseng'in piyasadaki belki de en popler ve dikkati eken yn "erkek
lerde cinsel arzuyu ve gc artrmasdr:' Yani "bitkisel afrodizyak'' zelliidir.
Hatta piyasadaki Ginseng rnlerinin byk bir ksmnn sadece bu amala
pazarlandn gryoruz. nk, gerek Ginseng "Bitkiler Aleminin Kral"
nvanna yakr bir ekilde, zellikle 40 ya zerinde erkek ve kadnlarda v
cudun direncini artrc ve vcudu onarc bir tonik olarak kabul edilmelidir.
Ginseng kklerinin cinsel sorunlar zerindeki etki eklini aklamaya y
nelik almalarda, etkisinin farkl mekanizmalara bal olarak ortaya kt
grlmektedir. Erkeklerde sertleme sorunu zerindeki etkisi, muhtemelen
nitrik oksit mekanizmas zerinden gereklemektedir. Yani kan damarla
rn genileterek daha fazla kan dolmasn salad ve dolaysyla sertleme
sorununu giderdii deneysel olarak ortaya konulmutur. Kore ve Amerikan
Ginseng'lerinin cinsel arzuyu ve gc artrc etkisi ise hormon seviyeleri ze
rindeki etkisine dayanmaktadr. Kore ve Amerikan Ginseng'leri erkek fare ve
sanlarda en az bir hafta sre ile kullanldnda hormon seviyelerinde be
lirgin deiiklik gzlenmi ve bu etkinin ginsenozit Rgl'e bal olarak ortaya
kt tespit edilmi. Hormon seviyesi zerinde yaplan almalarda Panax
ginsengin uzun sreli uygulanmas ile erkek sanlarda serum testosterone (er
keklik hormon) seviyesini artrd grlmektedir. Buna karlk, Amerikan
Ginsengi'nin akut uygulanmas ile hormon seviyesi zerinde (testosterone ve
Luteinize edici hormon) etkisi bulunmad, ancak prolaktin hormon seviye
sini belirgin bir ekilde azaltt grlm. Bu durumu u ekilde aklayabili
riz; prolaktin hipofz bezinden salglanan ve kadnlarda balc st retiminde
sorumlu polipeptid yapsnda bir hormon, hayvanlarda testosteronun sentezi
iin asgari miktarlarda prolaktin salglanmas gerekliyken, insanlarda yksek
prolaktin seviyeleri erkeklik hormonu olan testosteron sentezini basklamak
tadr. Dolaysyla, Kore Ginsengi erkeklik hormonu seviyesininin dorudan

298
artmasn salarken, Amerikan Ginsengi bu hormonun seviyesini dolayl ola
rak artrmaktadr. Yani Amerikan ve Kore Ginseng'lerinin farkl etki ekillerin
sahip olduu ileri srlmektedir. Yaplan klinik almalar da Ginseng'in bu et
kilerini dorulamaktadr. 30 hasta zerinde yrtlen bir almada erkeklerde
cinsel arzuyu artrd ve sertleme sorunu zerindeki etkisini dorulanmtr.

Gerek ginseng'in kullanlmas nemli

stenen etkiyi salamak iin yine, bitkisel rnlerde sk sk karlatmz
ayn sorun karmz kyor; gerek Ginseng'i bulmak. Gerek Ginseng ya da
Kore Ginsengi olarak adlandrlan kkler Panax ginseng bitkisinden elde edil
mektedir. Bitkinin gerek yetitirilmesinde uygulanan ihtimama bal yksek
maliyeti ve gerekse zengin fizyolojik etki eitlilii nedeniyle olduka pahal
olmasna karlk, piyasada yakn bitki trleri ve hatta ilgisiz bitkilerin kkleri
nin de Ginseng olarak ayn amala ve ok daha ucuza pazarland grlmek
tedir; Sibirya Ginsengi, Brezilya Ginsengi, Hint Ginsengi vb. Ancak yaplan
deneysel almalar sadece Kore Ginsengi'nin etkili olduunu, dier Ginseng
tiplerinin etkisiz ya da daha zayf etkili olduunu ortaya koymaktadr.

NERLER I UYARILAR

Kore Ginsengi hangi miktada ne sklkta kullanlmal?

ncelikle satn aldnz rnn gerek Kore Ginsengi (Panax ginseng) olduun
dan emin olmalsnz. Aksi takdirde etki gstermesi beklenemez. Maalesef Kore
Ginsengi kymetli rn olduundan sklkla kattrma yaplmaktadr. Ginseng
kknn toz edilerek kullanlmas durumunda mikarn iyi ayarlanmas gerekir.
Gnde 2-3 gram gibi.

299
 Siyah ay ve Dier Afrod izyak
Bitkiler

ok yeni yaynlanan bir almann sonular olduka ilgin; bildiimiz si

yah ayn hi cinsel sorunlar zerinde etkili olabileceini dnm myd
nz? Sri Lanka ya da eski ad ile Seylan, bildiiniz gibi ay ile mehur. Seylan
adasndaki halk hekimleri tarafndan, cinsel ilikiden bir saat nce yksek yer
lerde yetien yapraklardan ince toz (no. l ) tipi ile hazrlanan aydan 1 -2 bar
dak iilmesi durumunda cinsel gc artrd ve erken boalmay nledii ileri
srlyor.
Bu neriyi aratrmak amacyla yrtlen bir bilimsel almada, 2 gram
ayn bir fincan ( 100 ml) kaynar su ierisinde 5 dakika bekletilmesi suretiyle
ile hazrlanan ay numunesi 1,5, 3 ve 9 fincan aya edeer miktarlarda erkek
sanlara verilmi. Bir hafta uygulama sonucunda dk miktarda ( 1 ,5 fincan)
ay verilen grupta erkeklik hormonu (testosteron) seviyesinin normal su ve
rilen gruba gre 4 misli artt grlm. Bu nedenle, ileri yalarda grlen
cinsel isteksizliin giderilmesinde etkili olabilecei ve bbrek ya da karacier
ilevleri zerinde herhangi bir olumsuz etkisi bulunmad ileri srlyor. Di
er taraftan, ayn miktar ayn erken boalma sorunu zerinde etkili olduu
da tespit edilmi, ancak bunun ne ekilde ortaya kt konusunda kesin bir
deerlendirme yaplamam.

Bir Peru bitkisi 'Maca' kkleri de cinsel sorunlann zmlenmesinde yararl

Piyasada bulunan rnler arasnda "maca': Peru'ya has bir bitki olan Le
pidium meyenii bitkisinin kklerinden elde ediliyor. Yksek besleyici deeri
nedeniyle blge halk tarafndan hafzay glendirici, kanser ve depresyon te
davisinde etkili olduu ve ayrca cinsel gc artrdna inanlyor. Bu bakm
dan da "Peru Ginsengi" diye adlandrlyor. Bu tabii ki bir benzetme, Ginseng
ile hibir ilikisi yok. Maca'nn kadn ve erkeklerde cinsel istei artrd, ayrca
erkeklerde sperm yapmn artrd ileri srlmektedir.
Erkek sanlarda yrtlen deneylerde 15 gn srekli uygulandnda
erektil ilevleri artrd, sperm hareketlilii ve sperm saysn yzde 35-40 ci-

300
varnda artrd tespit edilmi. Etki eklini aklamaya ynelik yaplan deney
sel almalarn sonular elikili. Bir almada erkeklik hormonunu artrd
bildirilirken, dierinde testosteron zerinde dorudan bir etkisi bulunmad
tespit edilmi.
Menopoz dnemindeki kadnlar zerinde etkisini aklamak amacyla y
rtlen almalarda ise hormon seviyeleri (strojen ve androjen) zerinde
herhangi bir belirgin etkisi bulunmad, ancak gerginlik ve depresyon ze
rinde etkisine bal olarak cinsel ilev bozukluklarnda etkili olabilecei ileri
srlmektedir.

Maya yerlilerinin cinsel dopingi: Damiana

Damiana, bilimsel ad ile Turnera diffusa, Latin Amerikann tropik ve subt
ropik blgelerinde yetien ve Maya yerlileri tarafndan yzlerce yldr afrodiz
yak (cinsel gc artrc) olarak kullanlan bir bitki. Eski kaytlarda, Meksika
kzlderililerinin, bitkinin yapraklarndan hazrlanan bir iecei afrodizyak
olarak kulland kaytldr. Bu iecek Amerika'da ilk olarak 1 874 ylnda yal
lar ve gszlk hissedenler iin "kuvvet iksiri" olarak piyasaya srlm. Da
miana rnleri Amerika ve Avrupa'da ikinci dnya sava sonuna kadar cinsel
sorunlarn giderilmesi amacyla pazarlanm. Sava sonras bir sre poplari
tesini kaybeden damiana rnleri, gnmzde tekrar piyasalarda yaygn bir
kullanma erimi.
lkemizde yetimemesine ramen, damiana afrodizyak etkisi nedeniyle
bizde de olduka popler. Ancak etkinliini ortaya koyan ve etki eklini ak
layan yeterli nitelikte bilimsel alma says olduka az. Deney hayvanlar ze
rinde yrtlen bir almada, cinsel yetersizlii bulunmayan erkek sanlarda
iftleme igds zerinde herhangi bir katk salamazken, cinsel yetersizlii
bulunan sanlarda iftleme istei ve izlenen dier cinsel performanslarda be
lirgin art salad gzlenmi. ok yeni bir almada ise deneysel koullarda
erkeklik hormonu (testosteron) miktarn artrabilecei (aromataz enzimini
basklayarak testosteronu artryor) ynnde baz bulgular elde edilmi. Ancak
bu son almann canllar zerinde yaplmam olmas nedeniyle (in vitro),
daha tatmin edici bir yorum yapabilmek iin canl hayvan deneyleri planlan
mas gerekiyor. Dier taraftan, damiana'nn uzun yllar boyunca afrodizyak
olarak pazarlanmasna ramen, insanlar zerindeki etkisini bilimsel ortaya
koyabilen programl klinik almalar da henz bulunmuyor.

ingl yapraklar
Latince bilimsel ad Hibiscus rosa-chinensis. Esasnda bahelerimizde ss

301
 bitkisi olarak yetitirdiimiz, gzel gsterili iekleri ile dikkati eken bir
bitki. Bitkinin yapraklarndan souk su ile hazrlanan ztn Bat Nijerya'da
cinsel gc artrc olarak kullanld kaytl. Gen fareler zerinde yrtlen
bir almada yapraklarda souk su, scak su ve alkol ile hazrlanan ztler
8 hafta boyunca hayvanlara verilmi. Sonuta her ztn de hayvanlarn
vcut arln ve cinsel hormon bezlerinin arln artrd, alkoll ztn
etkisinin daha fazla olduu tespit edilmi. phesiz bu deney olduka yetersiz,
daha ayrntl deneysel ve klinik almalar yaplmas gerekiyor.

302
 Afrod izyak Etki l i Bitki lerin
Bilimsel Deerlend i rmesi

Cinsel ilevler zerinde etkisi olduu ileri srlen olduka fazla sayda
bitkisel rn bulunuyor. Kreselleen dnyamzda artk bitkinin lkemizde
yetiip yetimemesi nemli deil. Dnyann teki ucundaki bir bitkinin bile
lkemizde pazarlandn gryoruz. Dolaysyla, lkemizde tannan bitkiler
ile ilgili almalar deerlendirmeye altm.
Gnlk hayatmzda sk olarak kullandmz baz sebzeler, baharatlar ve ku
ruyemilerin cinsel gc artrc etkisi sk sk gndeme gelir. Fndk iin halk
arasndaki "aganigi" ifadesini hepimiz biliriz. Halk arasnda kuvvet verici olarak
kabul edilen baharat, yemi ve sebzelerden fndk, antepfst, mahlep, termi
ye, srgan, prasa, lahana ve soan tohumlar; roka, adaay ve nane yapraklar;
maydanoz ve vanilya meyvesi; tarn kabuu; salep yumrusu, zencefil kknn
cinsel kuvveti artrc etkisini ortaya koyan bilimsel boyutta deneysel ya da klinik
herhangi bir alma henz bulunmuyor. Bu listede yer alanlardan sadece "saf
ran" n etkili olduu bilimsel olarak gsterilmi. Kanmca tohumlarn etkisinin
byk lde ieriinde yer alan doymamlk bakmndan zengin ya asitle
rine, vitaminlere ve minerallere bal olarak ortaya kt dnlebilir. Salep
yumrularnn afrodizyak olduu inanc ise bilimsel boyutta destek bulamamtr.
Bilimsel olarak deerlendirmeye altm bitkisel afrodizyaklar; karanfl
ya, kkhindistancevizi, obankerten, akr, safran, Ginseng, yeil ay,
maca ve damiana'nn etkinliini ortaya koyan baz deneysel almalar bulun
duunu gryoruz. Bu almalarda dikkatimi eken en nemli husus, bu bit
kisel ilalarn etkisini sadece cinsel ilevlerde bir yetersizlik olmas durumun
da gstermesi. Yani, normal ilevlere sahip olan fertlerde bu ilalarn herhangi
bir belirgin yararnn bulunmas beklenmemeli. Etkilerini genellikle erkeklik
hormonu olan androjen grubu hormonlar zerinde, bilhassa testosteron mik
tarn artrarak gsteriyorlar; ya vcutta testosteron sentezini artrarak ya da
testosteronun paralanmasn yavalatarak. Bazlarnn ise anabolik bir etkiye
sahip olduu, vcutta protein sentezini uyararak kiinin daha din olmasn
salad tespit edilmi.

303
 Bitkisel afrodizyaklarla ilgili yaynlarda nemli dier bir konu da "kat
trma", yani rn ierisine etkiyi kuvvetlendirmek amacyla kaak olarak ila
ve edilen sentetik sildanafl (viagra) ya da henz deneme aamasndaki dier
kimyasal molekller. Bu bence son derece nemli ve hayati risklere yol aabile
cek bir konu. Siz bitkisel bir rn kullandnz dnrken, bir ila deneme
sinin gnll denekleri olabiliyorsunuz. Tabii bitkisel rnlerin etkisini belirli
koullarda ortaya koyabileceini, asla bir mucize beklememek gerektiini be
lirtmekte yarar gryorum. Yani fazla miktarda alrsam etkili olur dncesi
son derece riskli. Ayn ekilde sperm retimi olmayan bir fertte ilevleri nor
male dndrmesi de mmkn deil.

304
 MAN L I K

Zayflama Taknts ve Zayflama

Program larn n Snrlar

Eski Roma mparatorluu Dnemi'nde asilzadelerin sk sk arap ve zen

gin menler ile donatlm ziyafetler dzenledii, davetlilerin lezzetli yiye
ceklerden daha fazla yiyebilmek iin sunulan "tyler" ile boaz "gdklayp"
yediklerini kardklar tarih sayfalarnda yer almaktadr. Gnmzde ise baz
kiilerin kilo almamak gayesiyle yemek yedikten sonra lavaboya gidip elini
boazna sokarak yediklerini kard grlyor. Zayflamay taknt haline
getiren kiilerde bu uygulama artk "otomatiklemi" hale dnerek son de
rece ciddi boyutta bir hastala yol ayor. Tp literatrnde "anoreksia ner
vosa'' olarak adlandrlan bu hastala yakalanan, son derece gzel olduunu
bildiimiz baz sanat ya da modellerin birer iskelet haline dntn ve
yaamn yitirdiini sanrm basnda izlemisinizdir. Yediklerini karmaya a
lmak (kusmak) esasnda salk bakmndan nemli bir risk etkeni. Mide ve
safra asitlerinin etkisi ile yemek borusu mukozasnda meydana gelen tahrie
bal olarak, nce zefagus lserleri ve daha ileri dnemde de en tehlikeli ve
lmcl kanser tipleri arasnda gsterilen zefagus kanseri geliimi olasl
nn nemli lde art gsterdii bildiriliyor.

Lavman uygulanmas ne derece salkl?

stanbul'da eczanesi olan bir meslektamn iki gn ierisinde 238 adet lav
man sattn hayretler ierisinde rendim. nanlmaz bir rakam, peki neden?
Aslnda olay, son derece "trajikomik" bir toplum psikolojisi vakas! Bildiiniz
gibi lkemizin gndemini "haber programlar" ya da "belgeseller" deil, "ya
rmalar" ve "kadn programlar" belirliyor. Bu programlara katlan baz "sz-

305
 de profesrlerin ya da uzmanlarn'' lavmann faziletlerini anlatan aklama ve
nerileri ile millet "lavman'' krizine tutulmu durumda. Bu "szde profesr
doktor': ne hekim ne de salkla ilgili baka bir meslek sahibi, kendisi "ziraati':
Yani insan fzyolojisinden haberdar deil, zaten salk kavramndan haberdar
olan bir kiinin byle bir uygulamay insanlara nermesi dnlemezdi.
Lavman yukarda bahsettiim "anok.resi" boyutundan "anorektal" uygula
maya gei; kiinin yediklerini makattan karmaya almas. Lavman, kus
turma, kan aktma, idrar artrma, aksrtma vb uygulamalar 3000 yl ncesinin
en popler tedavi yntemleri. O dnemlerde hastalklarn tedavisi iin v
cudun toksinlerden arndrlmas gerektii prensibi uyarnca tm boluklar
dan hastann ierisinin temizlenmesi gerektii dnlrd. Hatta Orta a
Avrupa'sndan kalan baz gravrlerde, eczanelerin arkasnda kiilere lavman
uyguland tasvir edilmektedir. Bu uygulamalarn, hastaya yarardan ziyade
zarar verdii gzlendiinden, gnmz tedavi yntemlerinde zorunlu haller
dnda (batn ameliyatlar, radyografk inceleme gibi) uygulanmasndan ka
nlmaktadr. Yani bu "ahs" yzlerce yl nce zararlar nedeniyle terk edilen
yntemleri, kendi kefi gibi insanlara nermektedir.
Bu zayflama nerisinin zerinden bir ka yl geti. Bu arada binlerce metre
lavman hortumu satld ve lavman ile insanlar yediklerini vcutta atarak zayf
lamaya alt. Peki, "herkes zayflad m?"

Olas riskler neler?

Yediimiz besinlerin ve aldmz ilalarn ancak az bir ksm mideden emilir.
Geri kalan ksm barsan eitli kademelerindeki (duodenum, kolon) farkl en
zimlerin etkinlii ve ilemlere bal olarak gerekleir. Kolon (kalnbarsak), besin
ve ilalarn vcut tarafndan yararlanlmasnda en nemli kademelerden biridir.
Buradaki laktik bakterilerde bulunan enzimlerinin etkisi ile besin ve ilalar vcut
tarafndan emilebilecek molekller haline dntrlr. Lavmann sk sk uygu
lanmas ile besinlerin yararl olabilecek ierikleri vcut tarafndan emilemeden
atlacak, ayn anoreksi gibi vcut gsz duruma decektir. Bu arada bir hususu
belirteyim; yalar, lipoflik (su sevmeyen) zellikte olduklarndan kalnbarsaa
gelmeden byk lde emilecekleri iin lavmann bir yarar bulunmaz. Dier
taraftan, srekli lavman uygulamas ile barsaktaki yararl laktik bakterilerin de
vcuttan uzaklamasna yol alacandan, barsaa zararl bakteriler yerleerek
ciddi tehlikeler oluturma riski ortaya kacaktr. Zaten dardan sokulan lavma
nn enfeksiyon etkenlerini de vcuda tamas, sk sk lavman yaplmasna bal
olarak barsak mukozasnda oluacak tahrie bal ortaya kabilecek sorunlar
lavman uygulamalarnn akla gelebilecek risklerinden sadece birka.

306
 iman ya da Zayf Ol mamzda
Ba rsaklarm zda Bulunan
Bakterileri n Rol

Deneysel bulgular, barsaklarmzda bulunan yararl mikroorganizmalar

(mikroflora) ile aldmz ilalar ve yediimiz besinlerden yararlanlmas ve
enerji dzenlenmesi arasnda iliki bulunduunu ortaya koymaktadr. Ni
tekim baz deneysel almalarda, iman ve zayf kiilerin barsaklarnda
ki mikroflorann farkl olduu tespit edilmitir. 12 iman ve 5 zayf gnll
ferdin barsaklarndaki mikrofloray inceleyen aratrclar, iman fertlerde
"frmicutes" cinsi mikroorganizmalarn daha baskn olmasna karlk, "bacte
rioidetes" cinsi mikroorganizmalarn yaklak olarak yzde 90 orannda daha
az olduu belirlenmi. Daha sonra bu iman gnlllerin bir yl boyunca d
k ya ve karbonhidrat ierikli diyet ile beslenmesi ile vcut arlklarnda
yzde 25 orannda azalma salanm. lgin olan husus, kilo veren bu kiilerde
"frmicutes" cinsi mikroorganizmalarn oran azalrken, "bacterioidetes" cinsi
bakterilerin orann ykseldii grlm. Ancak yine de bu bakterilerin oran -
lan balangta zayf kiilerde tespit edilen oranlara ulaamam. Benzer so
nu deney hayvanlarnda yrtlen almalarda da gzlenmi; genetik olarak
iman farelerin (ob/ob) barsaklarnda yksek oranda frmicutes cinsi bak
teriler bulunurken ve bacterioidetes cinsi bakterilerin orannn zayf farelere
kyasla yzde 50 civarnda daha dk olduu tespit edilmi.

Bebeklerin bydnde zayfya da iman olaca tespit edilebilir mi?

Benzer bir bulguya ocuklar zerinde yrtlen baka bir aratrmada da
ulalm. Normal kilolu 6 ve 12 aylk bebeklerde incelenen dk mikroflo
rasnda bifdobakter orannn yksek, buna karlk "staphylococcus aureus"
orannn dk olduu, buna karlk, 7 yanda kilolu veya iman ocuklarda
mikroflorann tamamen farkllat gzlenmi. Bu durumun, bebeklerin ileri
yalarda kilolu ya da iman olup olmayacann bir habercisi olup olamaya
ca tartlyor.

307
 Deney hayvanlar zerinde yrtlen baz almalar da bu grleri des
tekliyor. Normal ekilde beslenen farelerin, mikroorganizma tamayan zel
tip farelere gre daha az besin tketmelerine karlk, vcut ya orannn yz
de 40 ve gonadal ya orannn ise yzde 47 daha fazla olduu grlm. a
lmann devamnda, normal farelerin barsak mikrofloras, mikroorganizma
tamayan zel tip farelere aktarldnda, bu farelerin de vcut ya oranlarnn
iki hafta ierisinde yzde 60 orannda artt tespit edilmi.

Su isem yaryor!
Bu konuda yrtlen almalarn says henz olduka az olmasna kar
lk, kanmca gnmzde bir taknt haline gelen "zayflama tutkusuna''; en
aklc, vcuda en az zarar verecek ve kolaylkla uygulanabilecek bir yaklam
olarak deerlendirilmesi gerekiyor. Ancak etkin bir uygulama iin barsak
mikroflorasnda yer alan bu bakterilerin enzim ieriklerinin belirlenmesi ge
rekiyor ki bu olduka youn almalar ile salanabilir. phesiz, iman ya
da zayf olmamzn nedeni sadece barsak bakterileri ile aklanamaz. Ama
neden bazlar su ise imanlarken, bazlar tabak tabak yedii halde formunu
koruyor? Acaba bu sorunun cevab bu konunun derinliklerinde mi sakl?

308
 ada Yaam n Sa l k Sorunu :
Metabol i k Sendrom

Metabolik sendrom, amz insannn saln tehdit eden ve ani lmle

re yol aabilen gncel sorunlardan biri olarak gndemde. Esasnda bir hastalk
olarak kabul edilmiyor; kalp ve damar hastalklar, eker hastal gibi nemli
hastalklarn gelime riskini artran bir grup metabolizma bozukluuna ve
rilen ad. Balca belirtileri; karn evresinin genilemesi (erkekte 102 cm ve
kadnda 88 cm'n zerinde bel evresi), kan lipit seviyesinde dzensizlikler
(yksek kolesterol; 150 mg/dLnin zerinde trigliserit seviyesi), kan ekeri se
viyesinde ykselme ( 1 10 mg/drnn zerinde alk kan ekeri) gibi gnmzde
sk karlalan sorunlar.
Metabolik sendromu sadece ehirde ya da gelimi lkelerde yaayanlarn
bir sorunu olarak kabul etmek mmkn deil. Evrensel bir sorun olarak insan
larn yzde 35-40 gibi nemli bir ksmnn bu tip riskler altnda olduu ortaya
konulmu. Asl sorun risk orannn giderek artmas, yakn bir gelecekte yz
de 50'nin zerine kmas bekleniyor. Yaplan saha almalarnda, metabolik
sendrom riski bakmndan krsal kesimde yaayanlar ile ehirlerde yaayanlar
arasnda bir farkllk grlmemi. Ancak kadnlardaki risk, erkeklere oranla
yzde 25 daha fazla. Yol aan nedenler farkl olabiliyor; kaltsal etkenlerin yan
sra yaam tarz, evresel etkenler ve yanl beslenme alkanlklar balcalar.
nemli bir bilimsel salk dergisi olan Archives of Internal Medicine'n u
bat 2009 saysnda yaynlanan bir aratrmann sonular, metabolik sendro
mun nlenmesinde ceviz, fndk, fstk, badem gibi kuruyemiler bakmndan
zenginletirilmi Akdeniz diyetinin etkili olabileceini ortaya koyuyor.
inde bulunduumuz blgenin ortak beslenme ekli olarak Akdeniz diye
tinin salk bakmndan olumlu etkilerini ortaya koyan ok sayda saha al
mas bulunuyor. Geleneksel Akdeniz diyetinin en belirgin zellikleri zengin
meyve, sebze, tahl ieriinin yan sra balk eti ve zeytinya. Bilindii gibi
zeytinya ve balk, doymam ya asitleri bakmndan zengin. Dier taraftan,
doymamlk bakmndan zengin fndk, fstk, ceviz, badem gibi kuruyemile
rin de dzenli tketilmesinin Metabolik Sendromun nemli etkenleri arasnda

309
 yer alan yalanma ve inslin direncinin nlenmesi bakmndan olumlu yarar
lar bulunduunu ortaya koyan saha almalar bulunuyor. te sz konusu bu
almada ilk olarak, herhangi bir kalori kstlamasna gidilmeden, doymam
ya asitleri bakmndan zengin bir Akdeniz diyetinin, metabolik sendrom ze
rindeki etkileri incelenmi.
1 yl sre ile srdrlen almada, bir grup gnllye Akdeniz diyetinin yan
sra haftada 1 litre rafine edilmemi zeytinya (419 kii), dier gruba ise Akde
niz diyeti ile birlikte gnde 30 gram kark kuruyemi, herhangi bir kstlama
olmadan verilmi, kalp ve damar hastal riski olan gnlllere dk yal di
yet uygulamalar nerilmi (423 kii) . 422 kiiye ise dk ya ierikli kontrol
diyeti uygulanm. Sonu ilgin, Akdeniz diyeti ile birlikte herhangi bir kstla
ma olmadan doymam ya bakmndan zengin kuruyemilerin tketilmesinin,
metabolik sendrom zerinde dk yal diyet uygulanmasna gre daha etkili
olduu gzlenmi. Bence siz yine de kuruyemi miktarn fazla abartmayn.

Metabolik sendrom tedavisinde yararl olabilecek baz bitkisel zmler

Metabolik sendromun nlenmesi ve tedavi srecinde yararl olabilecei bi
limsel olarak ortaya konulmu birka bitkiden bahsetmek istiyorum.

Yeil ay: Yeil ayn metabolik sendrom ikayetleri zerinde etkinliini

ortaya koyan, gerek deney hayvanlarnda ve gerekse klinik olarak g
nll insanlarda yrtlm almalar bulunuyor. Bu almalarda yeil
ayn zengin antioksidan etkili polifenolik (kateinler, teaflavinler) ieri
inden kaynaklanan ok ynl bir etkinlii grlmektedir.
stirahatteki metabolizma hzn artrp ya yaklmasn artrarak.
Kan ekeri metabolizmasn dzenleyerek, kan basnc ve kt kolesterol
(LDL) seviyelerini drp ve LDtnin oksidasyonunu nleyip kalp ve
damar hastalklar gelimesi riskini azaltarak.
Deney hayvanlar zerinde yrtlen bir almada bir grup hayvana sade
ce yksek frktoz (meyve ekeri) ierikli besinler verilirken, dier bir grup
hayvana ise frktozlu besinlerin yan sra yeil ay verilmi. Frktoz ykle
nen hayvanlarda yksek alk ekeri, yksek inslin seviyesi ve yksek kan
basnc gibi metabolik sorunlar yeil ay verilen hayvanlarda gzlenmemi.
Saha almalar yukarda belirtilen yararlarn salanabilmesi iin gnde
en az 5 bardak koyu demlenmi yeil ay iilmesi gerektiini gsteriyor.
Tabii ayn eker ile tatlandrlmas, beklenen etkinlii azaltacaktr. Ka
feini karlm (dekafeinize) yeil ay iilmesi ile de bu etkinin kaybol
mayaca bildiriliyor. Ancak kafeinin ya metabolizmasn hzlandrc

310
 etkisinin gz ard edilmemesi gerekir.
Zerdeal: Zerdaal deeri son yllarda bilimsel olarak da ortaya konu
lan Hint ve in, mutfak ve tedavi kltrnn en deerli paras. Balca
etkili bileeni olan kurkuminlerin antioksidan ve yang giderici etkileri
ve bilhassa metabolik sendrom hastalarnda art gsteren baz etkenler
(nklear faktr kappa B) zerinde basklayc etki gstermesi nedeniyle
metabolik sendrom ikayetlerinin giderilmesinde rol oynad bildirili
yor. zellikle kilo art, vcut ya kitlesi art, trigliserit ve kan basn
cnda ykselme gibi belirtiler zerinde etkili.
Kurkuminler ile ilgili en nemli sorun, bu maddenin vcuttaki emilimi
nin ok dk olmas. Yeterli kan seviyesine eriebilmek iin 8- 1 O gram
gibi yksek miktarlarda zerdeal tketilmesi gerekiyor. Ancak son za
manlarda emilimini artracak baz zmler retildi. Bunlardan biri ka
rabiber zt ile birlikte verilmesi; ierisindeki piperin emilimini artr
yor. Bir dieri ise soya fosfolipitleri ile oluturulan kompleksinin (phyto
some) uygulanmas. Bu ekilde hazrlanan besin destekleri pazarlanyor.
Tarn: Yaplan almalar tarn kabuklarnn eker hastalarnda kan e
kerini drd, ya hcreleri tarafndan glikoz kullanmn artrd,
inslin-reseptr ilevini dzenledii, trigliserit ve LDL-kolesterol d
rdn ortaya koymutur. Bu nedenle gnde 1 -3 ay ka kadar toz
edilmi tarn kabuu ya da 250-500 miligram kadar kapsln kullanl
mas nerilmektedir.

Bahsettiim bu bitki, baharat ya da iecek olarak gnlk beslenmemizde

nemli bir yer tutmaktadr. Ancak lezzetlerine bazlarmz fazla aina olma
yabilir ya da yeterince kullanamayabilir. Bu nedenle kanmca bu ne biraz
daha fazla yer amak, gerektiinde krler halinde kapsl formlasyonlarn
kullanmak yararl olacaktr.

ilek metabolik sendromlu kadnlarda etkili

Metabolik Sendrom, zellikle gelimi toplumlarda grlen nemli bir sa
lk sorunu olarak gndemde. Balca belirtileri artan oksidatif hasara bal ola
rak, zellikle kalp ve damar hastalklar; yksek tansiyon, damar sertlii, dk
HDL (iyi huylu kolestrol) ve yksek trigliserit seviyesinin yan sra metaboliz
ma bozukluklar; alk ekeri seviyesinde oynamalar, Tip-2 eker hastal geli
imi ve imanlk dikkati ekiyor. Hastalk oluumuna yol aan balca etkenler
arasnda oksidatifhasarn nemli rol bulunmas nedeniyle, tedavi seenekleri
arasnda n sralarda, bu hasar nleyecek "antioksidanlar"n kullanlmas yer

311
 alyor. Dolaysyla, uygun beslenme programlarnn seilmesi ve eitli besin
desteklerinin kullanlmas neriliyor.
Deneysel olarak tespit edilen kuvvetli antioksidan etkileri nedeniyle "an
tosiyanidinler" antioksidan seenekleri arasnda ilk sralarda yer alyor. Artk
antosiyanidin bakmndan zengin tm krmz-mor renkli meyveler ya da seb
zeler birbirleri ile yartrlyor; nar, acai, krmz zm, krmz dut, brtlen
vb. Bu koyu krmz renkli meyveler arasnda sanrm en az dikkati eken, ren
ginin ak krmz olmas nedeniyle "ilek':
Yaplan bilimsel almalar, ilek meyvesinin de kuvvetli antioksidan etki
li antosiyanidinler ve elajik asit bakmndan zengin kaynaklardan biri oldu
unu, antioksidan ve yang giderici etkileri bulunduunu ortaya koymakta
dr. ilek ve elma, 2008 ylnda yaynlanan bir almada, Amerika Birleik
Devletleri'nde tketilen meyveler arasnda vcudun antioksidan gcne en
ok katk yapan iki meyveden biri olarak gsterilmi. Yine ayn yl yaynlanan
bir baka almada, dondurularak kurutulmu ilek tozunun iman deney
hayvanlarnda arlk azalmasn salad bildiriliyor.
Amerika Birleik Devletleri'nde yrtlen kapsaml ve uzun sreli bir saha
almasnda, menopoz sonras dneminde 34.489 kadnda 16 yl sren izle
me almas (prospektif) sonucu ilek tketimi ile kalp-damar hastalklar ge
lime riski arasnda ters bir iliki gzlenmi. Kullanlan ilek miktar arttka
kalp-damar hastalna yakalanma olasl azalm. Yine ayn yl yaymlanan
bir baka saha almasnda ise menopoz sonras dneminde ve ar kilolu
26.966 kadnda haftada 2 porsiyon ilek yenilmesiyle, ilek verilmeyen gruba
gre yang belirleyicilerinde (C-reaktif protein) belirgin azalma gzlenmi.
Yakn zamanda bir baka almada ise, ilek meyvesi tozu (dondurularak
kurutulmu) uygulandnda metabolik sendrom belirtileri zerindeki etkileri
izlenmi. Metabolik sendrom tehisi konulan 16 kadna 4 hafta sre ile gnde 50
gram ilek tozu verilmi. Kontrol grubunun (ilek tozu verilmeyen) olmad bu
ufak lekteki almada, aratrmaya katlan gnlllerin vcut arl, kan ba
snc, alk kan ekeri, lipit, plazma elajik asit seviyesi (ilein temel bileenlerden
birinin kan seviyesi), yang ve oksidatifhasar gstergelerindeki deiim izlenmi.
Sonu olarak, ilek meyve tozunun, metabolik sendrom tehisi konmu ka
dnlarda, toplam ve kt huylu kolesterol seviyelerinde (LDL) ve lipit peroksi
dasyonunda belirgin bir azalma salad gzlenmi. Bu bir n alma niteli
inde, phesiz. Kontrol grubunun da yer ald, daha geni bir gnll grubu
zerinde ve daha uzun sreli uygulama ile deneysel aratrmalar yrtlmesi,
ilein metabolik sendrom belirtileri zerinde ne derecede etkili olabileceini
ortaya koymas bakmndan gerekli.

31 2
 G reyfurt Kilo Vermeye de
Yardmc Oluyor

Greyfurt meyvesi ve suyunun, kilo vermek istiyenler iin yararl olabilecei

bildiriliyor. Amerika Birleik Devletleri'nde yaplan bir almada, diyetleri ile
birlikte greyfurt meyvesi ve suyu verilen gnlllerde kilo kaybnn belirgin
bir ekilde artt grlm. Kilo vermek isteyen 100 obez gnllye, 3 ay s
resince normal beslenme programlarna ilaveten bir gruba her yemekten nce
yarm greyfurt meyvesi, dier bir gruba ise bir bardak greyfurt suyu verilmi.
nc grup ise greyfurt hari ayn diyet programn uygulam. Sre sonun
da meyve yiyenlerin 1 ,5 ile 4,5 kilogram; meyve suyu ienlerin 1,5 kilogram
civarnda kilo verdikleri, buna karlk sadece diyet program uygulayanlarn
250 gram gibi ok dk bir arlk kayb salayabildikleri grlm. Muhte
mel etki ekli olarak; greyfurtun inslin hormonunu basklamas ileri sr
lyor. nslin basklannca kii kendini tok hissediyor, daha az yemek yemek
ihtiyac duyuyor.

Greyfurt dieti kanamalarnda da yararl

Yaplan baka bir almada, gnde 2 greyfurt meyvesi yenmesi ile dietle
rinde kanamalarn belirgin bir ekilde azald gzlenmi. Bunun muhtemel
nedeni, greyfurtun yksek C vitamini ieriine bal olarak yara iyilemesini
hzlandrmas.

313
 Yeil ayn Zayflatc Etkileri
Hakknda Yen i Bulgular

Vcut kitle indeksi (VK) artk hemen hepimizin aina olduu bir kavram.
VK 23-24,9 kg/m2 arasnda ise fazla kilolu, 25-29,9 kg/m2' arasnda ise l .nci
derecede obez, 30 kg/m2'un zerinde ise 2.nci derecede obez olarak snflan
drlyor. VK 25 kg/m2 'nin zerinde olan 60 Taylandl (42 kadn ve 1 8 erkek)
obez zerinde yrtlen bilimsel (randomize ve plasebo kontroll) bir al
mada gnlller 12 hafta sresince hastanede yzde 65 karbohidrat, yzde
1 5 protein ve yzde 20 ya ieren standart bir diyet ile beslenmi. Sonularn
daha gereki deerlendirilebilmesi iin deneklerin benzer zelliklerde ve ya
grubunda olmas (40-60), sonucu etkileyebilecek yetersizlikleri (kalp, bbrek,
karacier) veya metabolik rahatszlklar (hiper/hipotiroidi, diyabet) bulun
mamas, baz ilalar (depresyon, yattrc, zayflatc, hormonlar) kullan
mamas ve ay ya da kafeine hassasiyeti bulunmamas gibi ayrntl zellikleri
dikkate alnm.
Gnlller iki gruba ayrlarak bir gruba sabah, le ve akam yemekler
den sonra 250 mg'lk yeil ay yapra kapslleri, dier gruba ise bo ila ola
rak ayn grntye sahip selloz kapslleri verilmi. Yeil ay kapsllerinin,
yaplan kalite analizinde ierik oranlar da belirlenmi. Deney sresince her
ay deneklerde vcut arl, vcut ya oran, bel evresi lm gibi bir dizi
parametrenin yan sra istirahat an enerji harcamas, serum leptin ve idrar
vanilil mandelik asit seviyeleri takip edilmi.
alma sonucunda, yeil ayn iki aylk sre sonunda en yksek etkisini
gsterdii, bu sre ierisinde ortalama 5 kilo kayb salarken, bo ila uygula
nan grupta diyete bal olarak ortalama 2 kilo verilebilmi. Kilo kaybnn yan
sra yeil ay kapsl verilenlerde VK, vcut ya oran ve bel evresi l
mnde belirgin azalma grlm. nc ayda yaplan lmde ise gnll
lerin arlnda ortalama 1,5 kg civarnda bir art gzlenmi ve toplamda 3
ay uygulama ile bo ila verilen gruba gre 3,3 kg'lk bir avantaj salanabilmi.
Uygulamada dikkati eken bir nokta, yeil ayn kiilerin daha abuk doyma
sn salamak gibi bir etkisi bulunmam.

314
 Yeil ayn muhtemel etki eklinin, metabolizmay hzlandrmas, enerji
harcamasn ve ya oksidasyonunu artrmasna bal olduu dnlmektedir.
Tabii daha uzun sreli kullanm ile ilgili bulgulara ihtiya var.
Aslnda yeil ayn ierisindeki etkili bileenlerden epigallokatein gallat
(EGCG) ile kafeinin birlikte ya yakc etki gsterdii uzun zamandr biliniyor.
EGCG bizim kullandmz siyah ayda bulunmuyor. nk yeil ayn fermen
tasyon ile siyah aya dntrlmesi ilemi srasnda yapsal zellii deierek
kompleks bir yapya dnyor. Bu bakmdan yeil ay kullanlmas nemli.
Bahsettiim bu insan almasnn nemi, yeil ayn kilo verdirici etkisi
nin bulunup bulunmad konusundaki bilimsel tartmalara yeni ve olumlu
bir katk olarak deerlendirilmelidir. Bilimsel almalarda farkl topluluk ve
artlarda yrtlen almalarn sonular birlikte yorumlandnda, etkinlik
konusunda daha gereki ve aydnlatc sonular karlabilmektedir.

315
 Kuburnu Meyvesi n i n
Zayflatc Etkisi

Bir Japon aratrc grubu, eker hastalna kar etkili ve imanl n

leyici doal ilalar gelitirmek zere yrtt bir aratrmasnda kuburnu
meyvelerinin zayflatc etkisi bulunduunu farkediyor. Kuburnu meyveleri
nin tmnn, etli ksmnn ve tohumlarnn ayr ayr ztn hazrlyorlar.
Farelere iki hafta sre ile verildiinde bilhassa tohumlarndan hazrlanan z
tn, vcuttaki ya (mesenterik, epididimal ve paranefrik ya) orann belirgin
ekilde azaltt tespit edilmi. lgin olan bu srete hayvanlarn itahlarnda
herhangi bir azalma grlmemi. Herhangi bir yan etkiye rastlanmam olma
s da ayrca nemli; bilindii gibi zayflatc etkiye sahip ilalarn byk oun
luu nemli yan etkiler gsterebiliyor. in gzel taraf bir yandan yerken, bir
yandan da ya oran azalyor. Bu iki haftalk uygulama srecinde, hayvanlarn
karacier dokusu trigliserit seviyesinde yzde 65 ve plazma trigliserit ve ser
best ya asidi seviyelerinde ise yzde 40 civarnda bir dme salanyor, ancak
total kolesterol zerinde herhangi bir etki gzlenmemi.
imanl nleyici etkinin tohumlarda bulunan bileenlere bal olduu
grlyor. Meyvenin tm toz edilerek uygulandnda bu etki zayflarken,
meyvenin sadece etli ksm uygulandnda herhangi br etki gzlenememi.
Aratrclar almalarna devam ederek kuburnutohumlarndan etkili bile
eni (trans-tilirozit) tespit ediyorlar. Yaplan almada, bu bileiin etkisinin
piyasada bulunan bir zayflama ilac olan orlistat 'dan daha kuvvetli olduu g
rlyor. Bu bir bilimsel almann sonular, dolaysyla trans-tilirozit tayan
bir ila satn alp da kullanmak u an iin mmkn deil, phesiz. Kuburnu
meyvesinin osteoartrit gibi eklem sorunlarndaki yararlar, C vitamini ve folik
asit iin iyi kaynak olduundan bahsetmitik. Bu bakmdan kuburnu meyve
sinin kullanlmasnn salk iin yararl olacan dnyorum.
Kuburnu meyvelerinin halk arasnda nerilen souk algnl zerindeki
koruyucu ve iyilemesine yardmc etkisinin yksek C vitamini ieriine bal
olduu dnlebilir. Bizim yaptmz bir almada, kuburnu meyvelerinin
deney hayvanlarnda mide lseri oluumunu engellediini tespit ettik. eker

31 6
hastalnda etkili olup olmad konusunda net bir bilimsel bulgu yok. Mev
cut iki almadan birinde etkisiz bulunurken, bir dierinde ise kan ekerini
drd bildiriliyor. Halk arasnda hemoroit tedavisinde ok etkili olduu
bildirilmesine karlk, bu konuda bir bilimsel almaya rastlayamadm.

317
 Sismanlk Tedavisinde
' '

Basar n n Srr Ned i r?

'

nsan sal iin artk en nemli risklerden biri olduu kabul edilen obezite
ne kadar yaygn? Yaynlanan bilimsel saha almalarnn sonular gerekten
insan endieye dryor. Dnyada yaklak olarak 1 ,5 milyar insann ar
kilolu olduu ve bunlarn 400 bin kadarnn ise klinik olarak obez grubunda
yer ald tahmin ediliyor. Dolaysyla zayflama ilalar ekonomik olarak en
ekici pazarlama alanlarndan biri, muhtemelen birincisi.
Amerika Birleik Devletleri'nde yaayanlarn yzde 3 l 'i obez ve yzde 34'
ar kilolu. Bu lke halknn yzde 65'i obezitenin yol aabilecei salk riskle
ri ile kar karya. lkemizdeki durumu belirlemek zere planlanan 12 yl s
reli bir bilimsel almann ilk sonular da getiimiz aylarda gazetelerde yer
ald. Trkiye'de yaayanlarn yzde 52'sinin obez, yzde 34,4'nn ar kilolu
olduunu, yani sadece yzde 1 3,6 gibi ufak bir ksmnn normal kilolu ya da
zayf olduu bildiriliyordu. Obezlerin alt gruplar incelendiinde ise kadnla
rn yzde 65'i ve erkekleri yzde 35'i obez. Yani kadnlar arasnda obezite ok
daha yaygn. lkemizdeki sonularn bu kadar korkutucu boyutlarda olmas
sanrm henz ham veriler olmasndan kaynaklanyor. Bilimsel ayrntl so
nular yaynlandnda, bu deerlerin yzde 25-30 gibi daha gereki seviyele
re debileceini tahmin ediyorum.

Obeziteye yol aan etkenler neler?

Obeziteye farkl etkenler yol aabiliyor. Bunlardan biri cinsiyet; kadnlarda
obezite riski daha yksek. phesiz kaltmsal etkenlerin katks yadsnamaz.
Ayrca kullanlan baz ilalar (hormonlar, depresyon ilalar) ya da kiilerde
baz fizyolojik bozukluklar (tiroit yetmezlii, polikistik ovaryum sendromu),
yaam ekli (hareketsizlik, stres, alkol alkanl), beslenme ekli (dengesiz
beslenme, tek-ynl beslenme, ayakst attrma) nemli etkenler. alma
lar, ekonomik nedenlerin de obezite geliiminde nemli bir etken olduunu
gsteriyor. Salkl-dengeli beslenemediklerinden, ekonomik geliri dk se
viyede olan topluluklarda obezite daha yksek oranda gzlenmi.

31 8
 Baarl bir obezite tedavisi nasl olmal?
Bir kebapnn bastrd ilanlarda, obeziteyi, dmanlarn Trklerin gc
n zayflatmak iin uydurduklar bir oyun olarak niteleniyor. Bunlara kanma
yn, bol bol kebap yiyerek gl olun mesaj veriliyordu. Herkes kendi asn
dan hakl, phesiz. Sigara ienler de, sigarann kendilerine zarar olmadn
savunur; kanser olana kadar!
Obezite konusunda grnz ne olursa olsun, obezite mutlaka nlenmesi
ya da tedavi edilmesi gereken bir sorun. Baarl bir tedavi ise 3 doruya bal;
nedenlerinin doru tespit edilmesi, doru tedavi yntemlerinin seilmesi ve
doru bir ekilde uygulanmas. Tedavi seenekleri deerlendirilirken soruna
"kalc bir zm" getirmesi nemlidir. Daha da nemlisi, uygulanan tedavi
nin vcutta geici ya da kalc hasara yol amamas.
Bazlarmz, belkide en basit ve ucuz zmn; "buzdolabna kilit vurmak''
olduunu dnyor olabilir. Bu yntemin insan sal iin yaratabilecei
riskler artk ok iyi biliniyor. Bu nedenle gnmzn tedavi yaklamlar ie
risinde bu tip uygulamalarn hibir yeri yok. la tedavisi ise nemli riskler
tayor. Herhangi bir yardmc destek olmadan tek bana egzersiz, spor ya da
dengeli beslenme programlarnn uygulanmas ile salanabilecek baar ise,
uzun bir sre alabileceinden, kiilerin "sabrlar" ile snrl. Doru yaklam,
u matematik denklemini doru uygulamanza bal; Harcadnz enerji, al
dnz enerjiden fazla olmal. Bu uygulamann anahtar ise; dengeli beslen
me + dzenli egzersiz + doal ila destekleri.

Obezite ve zayflama rnleri

Kilomuzun normal deerler arasnda m olduu, yoksa ar kilolu ya da
obez grubuna m girdii gnmzde insanlar yakndan ilgilendiriyor. nsan
lar zayflayabilmek uruna her trl harcamay gze alabiliyor, dolaysyla bu
konuda byk bir pazarlama kapasitesi mevcut. Kilosunu kontrol atnda tut
mak ya da kilo vermek isteyen kiilere; Zayflama salonlarndan, spor gerele
rine, diyet rnlerinden, doal zayflama rnlerine, reeteli ilalardan plas
tik cerrahiye ok geni bir yelpazede seenekler sunuluyor. Dikkatimi eken
husus, son zamanlarda piyasaya srlen her yeni bitkisel rnn "zayflatc"
olarak pazarlanmas.
Obezite yani ar imanlk; bir hastalk mdr? Baz salk meslei men
suplar obeziteyi, ticari firmalarn insanlar soymak iin gndeme getirdii
bir gncel "tuzak'' olarak nitelemektedir. Ben bu dnceye katlamyorum.
Obezite tek bana bir hastalk deil, ama dnyada salk otoriteleri ve etkin
kurulular tarafndan, 2 1 . yzylda insan sal bakmndan hastalk ve lm

31 9
 nedenleri arasnda en nemli ve en byk risk olarak gsterilmektedir. Dola
ysyla bu tip dncelere sahip meslektalarmn kendilerini gncellemeleri
gerektii kanaatindeyim.
Obezitenin yol aabilecei hastalklar eitli; en basitinden kiideki gven
duygusu, hayat kalitesine olumsuz etkilerine ilikin psiko-sosyal sorunlar. Ta
bii vcutta yol at hasar ok daha nemli. Obezitenin risk etkenlerini artr
d balca hastalklar arasnda; eker hastal; damar sertlii ve yksek tan -
siyon gibi kalp ve damar hastalklar; ksrlk; kanserler (bilhassa gs, rahim,
kolon, yemek borusu, pankreas, bbrek, prostat ) en dikkati ekenler. Bir de
vcut arlndaki arta bal olarak ortaya kan sorunlar var; eklem roma
tizmas ya da hareketlerin kstlanmas nedeniyle bacaklarda venz durgunluk,
flebit ya da nefes alma zorluu, uyku apnesi vb.

Obezitenin ilala tedavisi ne derecede gvenilir?

Obezite tedavisinde yararlanlabilecek eitli ila moleklleri mevcut.
Ancak, tadklar nemli riskler nedeniyle bu ilalarn mutlaka sk "hekim
kontrolnde" kullanlmas gerekiyor. Dolaysyla, zorunlu nedenler haricinde
kullanlmas pek tercih edilmiyor. Nitekim Mart 20 lO'da Dnya Salk rgt
ve ardndan lkemizde Salk Bakanl, lmlere yol amas nedeniyle en ok
satlan zayflama ilalarndan biri olan sibutramin tayan rnlerin satn
yasaklad. Hatrlarsanz, bir sre nce "Lida" adl bir zayflama rn ierisine
habersiz olarak sibutramin trevi ilave edilip bitkisel rn diye pazarlanm ve
hzl kilo verdirmesine karlk yol at salk sorunlar ve lmler nedeniyle
skandal patlak vermiti. lgin olan husus, bu skandal ortaya ktktan sonra
bile, baz kiilerin eczanelerde bu rn satn almak iin aradklarn biliyo
rum. Kaak olarak sibutramin ilave edilmi zayflama rnleri, farkl rnler
halinde hala pazarlanarak can almaya devam ediyor. te kilo verme tutkusu
bylesine bir lgnla dnm durumda.

Yeni zayflama ilalar gelitiriliyor

Mevcut ilalarn tad riskler nedeniyle, daha yksek etkili ve kalc
zm salayabilecek, vcutta olumsuz etkilere yol amayacak yeni ila mole
klleri gelitirilmesi iin youn abalar harcanmaktadr. Bu amala vcutta
fazla enerjinin yaklmasn salayacak, itah makul lde basklayacak farkl
hedeflere ynelik molekllerin gelitirilmesi iin yrtlen almalarda, en
dikkati eken hedef enerji harcamasn dzenleyen "hipotalamus"tur. Yllar
boyu inert olarak kabul edilen "adipoz doku" nun "adinopektin" ve "leptin''
gibi enerji metabolizmasn dzenleyen baz nrohormonal faktrleri salgla-

320
<l grlmtr. Pazarlama potansiyeli yksek olan bu alanda bilim adamlar
tarafndan birok yeni molekl sentezlenerek klinik denemeler aamasna (faz
I ve II) getirilmi. Bu kademelerde baarl sonular alnmas durumunda san
rm nmzdeki yllarda yeni zayflama ilalar piyasaya srlecek. Ne kadar
etkili olacak, ne kadar gvenilir olacak, greceiz!

Doal zayflama rnleri hakknda birka bulgu daha

Zayflama amacyla nerilen rnlerden biri olan krom pikolinat, karbon
hidrat metabolizmas zerinde etkili. nslinin kofaktr olarak inslinin et
kisini artrmak amacyla veriliyor. Bu suretle bazal metabolizma hznda art
ve vcut ya kitlesinde azalma salanmas bekleniyor. Ancak yaplan 1 O klinik
almann sonular deerlendirildiinde, 1 ,5-3 ay srekli kullanlmas ile v
cut arlnda ortalama 1 ila 1 ,2 kilogram civarnda bir azalma salanabilmi.

Yal ve ekerli besinlerin emilimini azaltanlar

Zayflama amacyla pazarlanan baz rnler ise etkilerini barsaklarda kit
le oluturarak ya ya da ekerli besinlerin emilimini azaltarak, doluluk hissi
yaratarak ackmay geciktirmek suretiyle gsteriyor. Bu ekilde yararlanlan
rnlerden "itosan" kabuklu deniz hayvanlarndan elde edilen bir polisakarit
(oklu-eker yapsnda). Yaplan be almann sonular ise yeterince ikna
edici deil. Yine polisakarit yapsnda (glukomannan) bir rn olan "konjac"
bir bitkinin (Amorphophallus konjac) yumrularndan elde ediliyor ve gnde 3
gram 2 ay kullanldnda yararl sonular vermi.
Son yllarda Gney Afrika kaynakl baz bitkilerinin dnyada etkin ilalar
olarak pazarlandn gryoruz. Mesela, kakts tipi etli gvdesi olan iki bitki
nin, Hoodia ve Caralluma fimbriata (bu bitkilerin Trke ad yok) bileiminde
bulunan pregnan glikozitleri nedeniyle itah basklad; iki ay uygulandn
da itah azaltt, vcut arlnda azalma ve belde incelme salad bildiri
liyor. lgin olarak ekerli ve yal gdalara olan talebi azaltt, buna karlk
sebze ve meyveye olan istei etkilemedii bildiriliyor.

Vcutta ya asidi sentezini azaltarak

Gneydou Asya kaynakl bir tropik bitki olan Garcinia cambogia meyve
leri ya da etkili bileeni hidroksisitrik asidin, ya asidi sentezini basklayarak
etkili olduu ve bu suretle vcutta ya orannn azaltlmasnda yararl olabi
lecei ileri srlyor. Ancak insan denemeleri elikili sonular verdii iin
etkili ya da etkisiz eklinde karar vermek zor grnyor. Baz almalarda
gnde 1 ,2 ile 1,5 gram arasnda verildiinde fazla kilolu kiilerde herhangi bir

321
 olumlu sonu vermemi. Dier baz almalarda ise vcut arlnda yzde
5-6'lk bir azalma salam. Belki kilo korumaya ynelik kullanlmas daha uy
gun olabilir.
Sonu olarak, zayflama rnlerinin kiiye uygun salkl diyet ve egzer
siz programlar ile birlikte uygulanmadka, tatminkar sonular vermesi zor
grnyor. Yrtlen bilimsel almalar genel olarak deerlendirdiimizde,
doal zayflama rnlerini kullanarak vcut arlnda ayda 1 -4 kilogram
gibi azalma salanabiliyor. Eer kullanlan doal rn, vcut arlnda 8-10
kilogram gibi yksek deerlerde kayp salyorsa ncelikle ierisine sentetik
zayflama ilalarnn kattrlm olup olmadndan phelenmek gerekiyor.
Ksa srede bu kadar yksek bir etki, phesiz herkesin beklentisi olabilir, ama
yol aabilecei olas salk sorunlar ve bilhassa lm riski gznne alndn
da, "Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan olmak'' halk deyiinde oldu
u gibi salnzdan veya cannzdan olmak da olas. Bu konuda bir vatanda
olarak beklentim, ilgili devlet kurumlarnn, piyasadaki doal rnlerin bu tip
olas riskli olabilecek kattrmalar bakmndan etkin denetimini salayarak
vatandan korumasdr.

Kafein tayan bitkiler ya yakc etki gsteriyor

Bir zayflama rnnn etkinliin bilimsel bakmdan deerlendirilebilme
si ancak zayflatc etkisinin bilimsel almalar ile ortaya konulmas halinde
sz konusu olabilmektedir. Etkisinin bilimsel kriterlere uygun klinik alma
lar (randomize, ift krl, plasebo kontroll, .... ) ile ortaya konulmas duru
munda ise ka kii zerinde denendii, kullanlan ilacn kalitesi gibi alt ba
lklar dikkate alnr. Ancak bilimsel nitelikte klinik almalarn pahal olmas
nedeniyle piyasadaki doal zayflama rnlerine ynelik bu tip almalarn
says ok azdr. Daha ziyade, geriye (retrospektif) ya da ileriye (prospektif)
dnk izleme almalarnn sonular ile yetinilir. Doal zayflama rnnn
etkinliini aklayabilecek insan klinik almalar bulunmuyorsa deney hay
van ya da deneysel almalarn bulgular yorumlanmaya allr.
u ana kadar doal zayflama rnlerinin etkilii konusunda uluslararas
dergilerde yaymlanan 9 1 5 almadan sadece 77'sinin bilimsel lekte olduu
ve bunlardan sadece 19'unun insan klinik denemeleri kalan 58'inin ise deney
hayvan zerindeki almalarn bulgularna dayand grlyor.

Kafein tayan rnler

Klinik alma sonular incelendiinde, kafein tayan rnlerin etkinlii
dikkati ekiyor. ay yapraklarndan hazrlanan yeil ay (fermente olmam),

322
oolong aynn (yar-fermente olmu-Japon ay) yan sra, baka bitkilerden
elde edilen mate ay (Paraguay ay) ve guarana'nn zayflamada ya yakc
etkisi bulunuyor. Yeil ayn uzun sreli kullanlmas, bileiminde bulunan ka
teinlerin (zellikle epigallokatein gallat) ve kafeinin farkl mekanizmalarla,
vcuttaki noradrenalin seviyesini farkl ekillerde artrararak, ya yakc etki
gsterdii ortaya konulmu. Bu bakmdan kilo verme programlarnda ve daha
sonraki kilonun korunmas aamalarnda yararl olabilecei bildiriliyor. Yine
ay yapraklarndan yar-fermentasyon ile elde edilen oolong aynda bulunan
kateinler ise barsaklarda bulunan alfa-glikozidaz enzimini basklayarak be
sinlerdeki niastalar gibi kompleks ekerli (polisakarit) gdalarn paralanma
sn ve emilerek ya eklinde depolanmasn azaltarak etki etmektedir.
Kafein bakmndan zengin bu bitkilerin ay olarak ya da ztlerinin ila
eklinde kullanlmas ile salanacak zayflama, uzun sreler almaktadr. Ayrca
kafeinin hassas kiilerde yol aabilecei yan etkiler nedeniyle kullanm snr
ldr. Kafein miktarna bal olarak ortaya kabilecek riskler; 250 miligram
kafeinle yksek tansiyon, kalp hznda art, plazma renin aktivitesi ve 1 000
miligramla ise uykusuzluk, titreme, arpnt, sinirlilik, ar idrar olarak gs
terilmektedir.
Ya yakc olarak kafein ve efedrin (Ephedra, Ma Huang) alkaloiti karm
larnn hzl ya yakc etki salamasna karlk yol at paranoya ve lm
vakalar nedeniyle Dnya Salk rgt tarafndan 2003 ylnda tm dnyada
kullanlmas engellenmitir.

Vcudumdaki yalanmay nasl nlerim?

Daha sratli ve kalc bir ekilde zayflama salanabilmesi iin eitli yn
temler denenmekte ve elde edilen sonulara gre tedavi uygulamalar zaman
zaman kkl bir ekilde deitirilebilmektedir. Bu uygulamalar iin yeni ila
aday molekllerin gelitirilmesinde yine en nemli kaynak doadr. Aratr
clar, basit ya da gelimi bitkilerde fotosentez sonucu meydana gelen zengin
ve ok eitli kimyasal yaplar hedefledikleri amaca ynelik deney modelleri
zerinde uygulayarak etkili yeni ilalar gelitirmeye alrlar. Bu ekilde ge
litirilen, obezite tedavisinde kullanlan kimyasal ilalardan biri olan "orlistat"
bir mikroorganizmadan (streptomyces toxitricini) elde edilen lipstatin'adl
maddenin, kimyasal olarak hidrojenlenmesi ile elde edilmitir. Bu ilacn et
kisi, vcutta pankreastan salglanan ve yalar paralayc (lipolitik) bir enzim
olan "pankreatik lipaz" salglanmasn basklamak ve azaltmaktr. Bu enzim,
yiyeceklerle aldmz yalarn nemli bir ksmnn (yzde 50- 70'lik) dei
ime uratlarak vcuttan emilimini salamaktadr. Dolaysyla, bu enzimin

323
 salglanmas basklandnda yalarn vcuttan emilemeden atlmas salana
bilecektir. Son yllarda obeziteye kar etkili ila gelitirilmesinde en nemli
hedeflerden biri bu enzim zerinde almalar srdrlmektedir.
Yaplan bilimsel almalar, bitkilerde bulunan ok sayda maddenin pank
reatik lipaz enzimi zerinde basklayc etkisi bulunduunu ortaya koymakta
dr. zellikle polifenolik yapda bitki bileenlerinin (flavonol, flavon, kalkan,
kateinler) etkili olduunu gsteren almalar dikkati ekmektedir. Nitekim
bu tip bileenler bakmndan zengin olan ay yapraklarnn fermente edil
memi (yeil ay) ve yar-fermente edilmi tipi olan aylarn (oolong ay),
pankreatik lipaz enzimini basklad tespit edilmitir. Bir baka almada ise
mate aynn da yksek ya ierikli besinle beslenen obez sanlarda pankre
atik lipaz basklad, imanlamay nledii, kolesterol (kt kolesterol) ve
trigliserit seviyelerini drd bildirilmektedir. Bu rnlerin de (yeil
ay, oolong ay ve mate ay) ya metabolizmas zerindeki etkileri nedeniyle
gnmzde zayflama programlarnda sklkla yer almaktadr.
Bir baka bilimsel almada gnlk hayatmzda kullandmz eitli bitki
lerin pankreatik lipaz enzimi zerinde basklayc etkisi bulunup bulunmad
incelenmi. ncelenen bitki ztleri arasnda kaliptus (Eucalyptus galbie) yap
raklarnn yzde 64, spartagl (Rosa damascena) ta yapraklarnn yzde 57,
yabani kereviz (Levisticum officinale) kklerinin yzde 55 gibi yksek oranda bu
enzimi basklad tespit edilmi. Uzun liste ierisinde ilginizi ekebilecek baka
bitkiler de yer alyor. lgilenenler iin bunlardan dikkatimi eken bazlarnn
isimleri ve parantez iinde de enzimi basklama yzdelerini sralyorum: srgan
yapra ( Urtica urens) yzde 44,7, devedikeni (Alhagi camelorum) yzde 44.5,
gn kk (Rheum ribes) yzde 43, mersinyapra (Myrtus communis) yzde 40,
seylantarn (Cinnamomum ceylanicum) yzde 39, incir yapra (Ficus carica)
yzde 34,2, rekotu tohumu (Nigella sativa) yzde 3 1,4, anasontohumu (Pim
pinella anisum) yzde 3 1 , ementohumu (Trigonella foenum-graecum) yzde
30. Ayrca defneyapra, zencefil, kekik, zeytinyapra gibi bilinen bitkiler de
yzde 20 civarnda etkili olmular. Bu deneysel sonularn insanlar zerindeki
uygulamalarda ne derecede etkili olabileceini syleyebilmek iin henz erken.
Ancak yukarda bahsi geen bitkilerin bir ksm gnlk hayatmzda sklkta
tkettiimiz baharat ya da sebzelerden oluuyor. Dolaysyla beslenmemiz sra
snda aklc oranlarda abartlmadan kullanlmas yararl olabilecektir.

tahm nasl basklarm?

Zayflama diyetlerinde mshil ya da idrar sktrc etkilere sahip rn
lerin kullanlmas, balangta barsaklarn boalmas ve vcuttan suyun atl-

324
masna bal olarak hemen birka kilo kayb salamas nedeniyle kullananla
rn moralini ykseltmektedir. Ancak bu tip etkiye sahip rnlerin uzun sreli
kullanlmas, yol aabilecei riskler nedeniyle artk nerilmemektedir.
Zayflama rejimlerinde gnmzde yaygn uygulanan yaklamlar, nce
likle "itah kesmek" ve "yalar yakmak': "Ac krmzbiberin'' etkili bileeni
olan "kapsaisin': sempatik sinir sistemi uyararak adrenal medulladan kateola
minlerin salglanmasn salamakta ve bu suretle itah kestii, ya yaklmasn
hzlandrd ileri srlmektedir. Kapsaisin maddesi ac krmzbiberde bulu
nuyor, tatl krmzbiberde ise bulunmuyor. Normal olarak etkili bir uygulama
iin ac krmzbiberin gnde 3 defa 10 gram gibi ok yksek miktarlarda kul
lanlmas neriliyor ki, uzun sreli kullanmda sindirim sisteminde yol aa
bilecei tahri neticesi nemli riskler sz konusu olabilir. Bu konuda nemli
saylabilecek bir gelime, aratrclar kapsaisin ile ayn etkiye sahip, ama ac
olmayan bir alternatif kaynak zerinde alyorlar. lkemizde yetimeyen bir
bitkiden (Evodia trleri) elde edilen "evodiamin'' isimli madde ile deney hay
vanlarnda yrtlen almalarda ya depolanmasn nleyerek kilo almay
nledii tespit edilmi.

Zencefil kk kilo kontrolnde etkili olabilir

Zencefil kk ierisindeki gingeroller de kapsaisin ile benzer etki yapmakta,
safra salgsn artrarak, yalarn sindirimine yardmc olabilmektedir. Deney
hayvanlar zerinde yrtlen almalarda, 2 ay sre ile yal diyetle beslenen
farelerin besinlerine yzde 1 -3 orannda ilave edildiinde kilo almay nledii,
total kolesterol ve trigliserit miktarn drd, kan ekerini azaltt gz
lenmi. Yal diyet ile beslenen hayvanlarda kilo almay nlediine gre, diyet
ile birlikte uygulandnda daha etkili olabilecei dnlebilir.
Salkl 12 gnll insana 2 hafta sresince gnde yaklak 1200 miligram
(gnde 3 defa 400 miligram) zencefil verildiinde sadece bir kiide uygulamann
ilk 2 gn ierisinde ishal grlm, baka bir olumsuz durum tespit edilme
mi. Ancak gnde 6 gramn zerinde kullanlmas durumunda mide ekimesi ve
mide tahrii grlebiliyor. Bilindii gibi zencefl gnde 1 gram amayan miktar
larda hamilelikte sabah bulantlarnn giderilmesi amacyla da kullanlyor ve ha
mile deney hayvanlar zerinde yrtlen almalarda cenin zerinde herhangi
olumsuz etkisi tespit edilmemi. Bu da gvenililiinin gstergesi olarak deer
lendirilebilir. Dier taraftan, zenceflin phtlamay nleyici etkisi nedeniyle kan
sulandrc ila kullananlar ve kan ekerini drc etkisi nedeniyle de eker
drc ila kullananlarda dikkatli uygulanmas, safra artrc etkisi nedeniyle
de safra kesesi bulunmayan kiilerde kullanlmamas yerinde olacaktr.

325
 Barsaklarda ierek doygunluk hissi yaratan bitkisel rnler
tah basklamak amacyla yararlanlabilecek bir baka seenek grubu ise
ierek barsaklarda doluluk hissi oluturan polisakarit tipi bileenlere sahip
bitkisel rnler. Bu tipi rnler arasnda "karnyarktohumu kabuu': yzde
1 0-30 arasnda msilaj tar ve ierek hem barsaklarda boalmay kolayla
trr, hem de besinlerle alnan ya ve ekerlerin emilimini ksmen engeller. Bu
tip rnlerin kullanlmas srasnda bol miktarda su ile birlikte alnmas gere
kir. Yine benzer yapda bileenlere sahip olan konjackk (glukomannan) ya
da guar zamk (galaktomannan) yararl olabilmektedir. Ancak bu tip rnlerin
kilo verme aamasnda deil de, kilo verdikten sonra kiloyu koruma mcade
lesi srasnda daha yararl olabilecei ileri srlyor.

326
 Asaiberi : Bu Mor Renkl i Meyve
Yoksa Bir Mucize mi?

Son zamanlarda, zayflatc olarak piyasada pazarlanan rnler arasnda en

popler olan bitkisel rnlerden biri de asaiberi. Orta ve Gney Amerika'da
yetien ve bilimsel ad Enterpe oleracea olan bir palmiye trnn meyvele
rinden hazrlanan iecek, tablet vb rnleri bulunuyor. Pazarlanma stratejisi
ise insanlarn en hassas olduu, en ok talepte bulunduu alanlar; yksek lif
ierii nedeniyle tok tutucu, zayflatc, enerjiyi artrc, cinsel gc artrc,
sindirimi kolaylatrc, detoks yapc, cildi gzelletirici, kalp ve damar ilevle
rini destekleyici, uykuyu dzenleyici, kolesterol drc, diyabeti tamamen
tedavi edici ve dierleri. Aklma u sevimli reklam geldi; annem hem doktor,
hem ac, hem ayakkab balayc, hem ... Peki ileri srlen bu etkileri ne dere
cede bilimsel aratrmalar ile destekleniyor?
Asaiberi ile ilgili bilimsel deerlendirme almalarnn tm son 5 yl
ierisinde yaynlanm. Tm koyu mor-meneke renkli bitkisel rnlerden
beklenecei gibi, asaiberinin meyve suyu ve pulpasnn balcas prosiyanidin
tipi polifenolik bileikler (siyanidin-3glikozit ve siyanidin-3-rutinozit) olmak
zere fenolik bileikler (flavonoitler, fenolik asitler) bakmndan zengin oldu
u tespit edilmi. Bu tip bileiklerin kuvvetli antioksidan etkisi artk herkes
tarafndan ok iyi biliniyor. Neredeyse tm krmz meyve ve sebzeler salkl
yaam iin neriliyor; nar, yabanmersini, krmzpancar vb. Nitekim asaiberi
nin antioksidan etkisini deerlendiren deneysel (in vitro) aratrmalarda pe
roksi ve peroksinitrit radikalleri zerinde yksek etkisi bulunmasna karlk,
hidroksi radikalleri zerinde zayf etkili olduu grlm. Yaplan bir alma
da meyvelerin yapsndaki polifenolik bileiklerin sya dayankz olduu, oda
ssnda 1 O haftada yzde 20, hafif stldnda ise yzde 74 kayba urad
belirlenmi. Yani rnn buzdolabnda tutulmas nerilir.
Dier antioksidanlar gibi kalp ve damar hastalklarnda koruyucu olarak
etkili olmas muhtemel. Nitekim sanlarda damar geniletici etkisi bulundu
u tespit edilmi. Bir baka deneysel alma da bu bulguyu destekliyor; mey
velerinin tad prosiyanidinlerinin nitrik oksit (iNOS) zerinde basklayc

327
 etkisi bildiriliyor. Antioksidan etkisi ile ilgili yaplan almalarda bu etkisinin
zm, ilek, mango, aserola gibi bilinen antioksidan etkili meyvelerden daha
zayf olduu gzlenmi. Bir sralama yaplmas gerekirse, asaiberinin antiok
sidan etkisinin portakal suyu, elma suyu ve aydan daha yksek olduu, vine
ve kranberi ile eit olduu bildiriliyor.
Kolesterol drc etkisini deerlendirmek zere yrtlen bir almada
yksek kolesterol diyeti verilen sanlarda asaiberi kurutulmu meyve pulpa
snn, kt koleterol (LDL) ve total lipit seviyesini drd gzlenmi. ki
deneysel (in vitro) almadan birinde asaiberi usaresinin vcutta yangya yol
aan baz enzimleri (siklooksijenaz- 1 ve -2) basklad ve dierinde ise deney
sel lsemi hcreleri (HL-60) zerinde orta derecede etki gsterdii bildiriliyor.
Ancak bu deneysel bulgular asaiberinin kanser tedavisinde ya da yangl has
talklarda etkili olup olamayacann bir gstergesi olamaz, ok daha ayrntl
almalara gerek var.
Sonu olarak, asaiberi ile ilgili olarak ortaya atlan iddialarn henz bilim
sel olarak net bir ekilde ortaya konulamad grlyor. zellikle zayflatc
etkisi, ya da itah kestii, enerjiyi artrd, uykuyu dzenledii veya cinsel
gc artrc etkisi bulunduunu destekleyen hibir bulgu bulunmuyor. eker
hastaln tamamen iyiletirdiine ynelik iddia ise tamamen tutarsz. Mey
velerin orta derecede antioksidan etkisine bal olarak, dier antioksidan etki
li bitkisel rnler gibi kalp ve damar hastalklarnda koruyucu olarak yararl
olabilir. Kolesterol zerinde orta derecede bir etkisi olabilecei hayvan deneyi
ile de destekleniyor.

328
 Krmzbi ber Kilo Vermede
Gerekten Etkil i Olabil i r mi?

Son yllarda piyasaya srlen gda destei rnlerin byk ounluunun

satn artrmak amacyla "zayflatc" olarak pazarlandn gryoruz. Za
yflamaya alan milyonlarca kiinin, Nasrettin Hocann gle yourt almas
gibi, "Ya tutarsa'' mant ile bu rnlerden bir kere bile satn alsa ortaya kan
sat rakamn tahmin edebilirsiniz. Bilimsel adan bakldnda ise nemli
olan, ileri srlen zayflatc etkisinin bilimsel almalar ile ne derecede des
teklendiidir. Bilimsel almalarn "gvenilir" kaynaklarda yaynlanm olma
s bir dier nemli husus, phesiz. nk baz dergilerde "dzmece deneysel
sonularn'' yaynlanmas da mmkn olabiliyor. Dier taraftan, insan ve de
ney hayvanlar arasndaki farkl metabolizmalar nedeniyle deney hayvanlar
zerinde yrtlm deneysel bulgular, rnn etkinlii hakknda ancak fikir
verebilmektedir. Dolaysyla insanlar zerinde klinik almalarnn yrtl
mesi nemlidir.
Zayflama taknts ierisinde, piyasaya srlen her rn denemeye kal
karsanz vcudunuzda kalc hasara yol amanz mmkn olabilir. Henz
"Her istediimi yiyeyim, hem de zayflayaym" eklinde bir dnce ile baar
ya ulamak mmkn deil. Kendi vcudunuzu, metabolizmanz tanmanz ve
buna uygun bir diyet semeniz gerekir. Diyet ve egzersiz ile birlikte uygulan
mayan bir zayflama programnn baarl olmas beklenmemeli.

Krmzbiber meyvesi ve kapsaisin ya metabolizmasn hzlandryor

Son zamanlarda, krmzbiberin zayflama programlarnda ne derecede et
kili olabilecei konusu tartlyor. Benim iin nemli olan husus ise, bu iddia
lar ve tartmalarn ne derecede bilimsel bulgular ile desteklendii.
Krmzbiberin ierisinde ac lezzetini veren kapsaisin isimli maddenin v
cuttaki ya metabolizmasn artrarak zayflamada yararl olabilecei ilk olarak
Japon aratrclarn dikkatini ekmi. Kapsaisin sempatik sinir sistemi uya
rarak adrenal medulladan kateolaminlerin salglanmasn salamakta ve bu
suretle enerji ve ya metabolizmasn artrd ileri srlmektedir. Krmzbi-

329
 berin yenilen miktarla orantl olarak, yemek sonras vcuttaki metabolizmay
hzlandrarak besinlerin yaklmasn uyarabilecei, itah basklayarak alnan
enerji miktarn azaltabilecei ve bu suretle vcuttaki ya kitlesinin azalma
sn salayabilecei dnlmektedir. Yemekle alnan yalar, tad youn
enerjiye karlk, doygunluk yaratma kapasitesi dk olduundan obezite
oluumunda nemli bir etkendir. Dolaysyla krmzbiberin ya metaboliz
masn hzlandrmas, obezite oluumunun engellenmesi ve tedavisi bakmn
dan yararl olabilmesi muhtemeldir. Bu konuda Japon aratrclar tarafndan
yrtlen klinik almalarda krmzbiberin itah basklad, toplam alnan
besin miktarnda azalmay salad ve enerji sarfiyatn artrd sonucuna
varlmtr.
Daha sonra yrtlen bir almada ise gnlllerin bir ksmna krm
zbiberin etkili maddesi kapsaisin, kapsl halinde yutturularak dorudan
mide-barsak sistemine gitmesi salanrken, dier bir ksmna ise kapsaisin
domates suyu ierisine ilave edilerek verilmi. Sonuta, alnan enerji miktar
nn kapsaisinin domates suyu ierisinde verilmesi ile daha belirgin bir ekilde
azald gzlenmi. Yani kapsaisin azdan temas ile verildiinde itah daha
yksek oranda (yzde 25-30 kadar) basklam. Benzer bir sonu bir baka
grup aratrc tarafndan da ayn yl ierisinde yaynlanan almada ortaya
konuluyor. Bu almada ise erkek gnlllere deien aclkta krmzbiberli
orba ve bo kapsl (plasebo kapsl), dier gruba ise krmzbiber iermeyen
orba (plasebo orba) ile birlikte kapsaisin tayan kapsl verilmi. Deney so
nucunda krmzbiberli orba verilen gnlllerde krmzbiber miktar arttk
a itah basklad tespit edilmi. Yani krmzbiberin itah kesici etkisinin
az yoluyla alndnda sempatik sinir sistemini uyarmasna bal olabilecei
sonucuna varlm.
Burada sorun, verilen miktarn artmasna bal olarak etkinin artmas.
phesiz krmzbiberin fazla miktarda tketilmesi pek mmkn deil. Mide
barsak sisteminde yol aabilecei tahrie bal ortaya kabilecek sorunlar
ciddi boyutlarda risk yaratabilir. Piyasada farkl bileimlere sahip "krmzbi
ber kapslleri" zayflama amacyla pazarlanyor. Kullananlarn ifadeleri yka
rdaki deneysel sonular destekler nitelikte; itah basklyor. Ancak literatr
de tansiyonu ykseltebilecei ve astm krizlerini tetikleyebilecei ynnde baz
uyarlar yer alyor. Nitekim bir dostum tansiyonu ykselttii iin krmzbiber
kapsllerinin kullanmn kesti. Benim bu konudaki endielerim biraz daha
farkl boyutta. Bu rnlerden biri zerinde yaptmz incelemede kapsller
de, krmzbiber yerine sibutramin kullanldn tespit ettik. Halbuki kutunun
zerinde "krmzbiber meyvesi" tad yazl idi.

330
 Yesil Kahveni n Kilo Verdirici
'

Etkisi Var m?

Birka yl nce yaymlanan bir aratrmada, iilen kahve miktar ile kilo so
runu arasnda ters bir iliki bulunduu sonucuna varlm. Yani, daha ok kahve
ienlerde daha az kilo sorunu grlyor. Bu etkinin klorojenik asitten kaynaklan
d bildiriliyor. Kahve ien bir kii gnde yarm gram ile bir gram arasnda klo
rojenik asit alabiliyor. Yeil ya da ham kahve ekirdekleri ierisinde bulunan klo
rojenik asit, kahve tohumlarnn kavrulmas srasnda byk lde paralanarak
kayba uramaktadr. Bu bakmdan ham kahve tohumlarndan alkol ile (alkoln
uurularak uzaklatrlmas sonucu) hazrlanan "yeil kahve zt"nn zayflatc
amala kullanlmas daha etkili olabilmektedir. Tabii, bu etkide kahve ierisinde
bulunan kafeinin, ya yakc etkisinin katks bulunduunu da unutmamak gere
kir. Deney hayvanlar zerinde yaplan almalarda yeil kahve ztnn etkisi
ni; ekerin emilimini azaltarak (karacier glikoz-6-fosfataz enzim inhibisyonu),
karacierde kolesterol sentezini basklayarak ve trigliserit birikimini azaltarak ve
ya asidi oksidasyonunu artrarak gsterdii ileri srlmektedir.
Yeni yaymlanan bir almada, zayflatc bir besin destei olarak pazarla
nan "yeil kahve zt" zerinde farkl aratrclar tarafndan yrtlen kli
nik almalarn meta analizi4 yaplm. Bu meta analiz almasnda, bilimsel
kriterlere uygun olduu saptanan ve toplamda 142 kiinin katld 3 klinik
almann bulgular deerlendirmeye alnm. Bu almalarda gnlllere
gnlk 200 miligram klorojenik asit bakmndan zenginletirilmi yeil kahve
zt verildiinde 3 aylk uygulama sresinin sonunda 5 kilo civarnda bir
kilo kayb salanabildii, ksa sreli uygulamalarda ise etkinin zayf olduu
sonucuna varlm. Aslnda besin desteklerinin zayflatc etkisinin sentetik
ilalar gibi kuvvetli olmasn beklemek yanl olur. Sk sk belirttiim gibi hzl
etki, zararl etkilere yol aabiliyor. Bu nedenle, diyet ve egzersiz ile birlikte be
sin desteklerinin kullanlmas suretiyle daha uzun srete salanan yarar, daha
salkl ve daha kalc olacaktr.

4 Meta analiz: Farkl gruplar tarafndan farkl deney kurgulanyla yrtlen klinik almalann bulgulan
n birbiri ile bilimsel yntemler ile karlatrarak deerlendiren nemli almalardr.

331
 Mate ay n n Zayflatc Etkileri ve
. .

Riskleri Uzerine

Gney Amerika bitkisi olan matenin yapraklarndan scak suyla hazrlanan

ay ya da souk su ile hazrlanan iecekler (chimarrao, terere) artk sadece
Gney Amerika halklar arasnda deil, lkemiz de dahil tm dnyada yaygn
bir kullanma sahip. Bileiminde bulunan polifenolik (kateinler) ve fenolik
(klorojenik ve kafeik asitler) maddelerin oran ok yksek (yzde 80), ayrca
kafein (yzde 8), teobromin (yzde 2) ve saponinler tayor. Yani bildiimiz
ay ya da kahve gibi kafein tayan iecelerden ok daha yksek kafein ora
nna sahip. Yksek fenolik ieriine bal olarak antioksidan etkisi nplana
karlyor; kalp krizi riskini azaltc, DNA hasarna kar koruyucu etkileri
deneysel olarak da ortaya konulmu. Ancak sanrm lkemizde popler ol
masnn nedeni deneysel olarak da ortaya konulan ya yakc (termojenik) ve
imanlamay nleyici (antiobezite) etkileri. Nitekim getiimiz dnemlerde
ok popler olan "bei bir yerde" zayflama aynn bileenlerinden biri olarak
dikkatleri ekmiti.
Brezilyal aratrclar tarafndan yrtlen almalarda deney hayvanla
rna nce 2 ay sre ile sadece yksek ya ierikli besin verilerek lipit deerleri
ykseltilmi. Ardndan da 2 ay sre ile yksek ya ierikli besin ile birlikte
mate zt uygulanm. Yaplan analizlerde hayvanlarn imanlamasnn be
lirgin bir ekilde nlendii, yksek ya ierikli besin verilirken artan serum
trigliserit, kt kolesterol (LDL) seviyelerinin belirgin bir ekilde drld
ve iyi kolesteroln (HDL) ykseltildii tespit edilmi. Mate verilen hayvanlar
da, karacier yalanmasnn da belirgin bir ekilde azald grlm. Yaplan
deneysel (in vitro) almada, mate ztnn incebarsakta besinlerle alnan
yalar paralayarak emilimini salayan "pankreatik lipaz" enzimininin etkisi
ni basklad gzlenmi. Dolaysyla, matenin zayflatc zelliinin bu enzim
zerindeki muhtemel etkisine bal olabilecei dnlyor. Nitekim klinik
uygulamalarda da kan lipit deerlerinin dt bildirilmektedir.
Ayn grup tarafndan yrtlen bir baka almada ise, yksek ya ierikli
besin ile birlikte mate ztnn 3 ay boyunca uygulanmasyla imanlkta rol

332
oynayan leptin, adiponektin gibi onbir kadar genin ekspresyonunu belirgin bir
ekilde azaltm. Yani matenin etkisi sadece ya yakc bir etki ile snrl deil.
imanlamamza neden olan genler zerinde de etkili olabilir.

Mate yapraklannn tketilmesi riskli mi?

Mate yapraklarnn salk iin yararlarn ortaya koyan bu deneysel ve kli
nik bulgulara karlk, baz Gney Amerika toplumlarnda yrtlen epide
miyolojik saha almalarnn sonularna baklarak scak mate ay tketimi
ile az-yutak kanserleri arasnda bir iliki bulunabilecei phesi ortaya atl
maktadr. Ancak bu iddialara net bir aklama getirilememektedir. Sadece s
cak iilen mate ay iin yaplan bu gzlemlere dayanlarak yeni yaymlanan
deerlendirme almalarnda, riskin ayn scak olarak iilmesinin yol at
az-yutak mukozas harabiyetine bal olabilecei yorumuna yer verilmekte
dir. Dier taraftan, mate yapraklarnn Gney Amerika'da ok yksek miktar
larda tketildii, Uruguaya kii bana yllk tketilen miktarn 8 kilogram
olduu bildirilmektedir. Basit bir hesapla bu lkelerde ortalama gnde 25-30
bardak mate ay tketildiini tahmin ediyorum. Dolaysyla kaynar mate a
ynn bu kadar yksek miktarlarda tketilmesi dier bir etken olabilir. Mevcut
almalarda bu hususun deerlendirilmeye alnmam olmas nemli bir ek
sik, kanmca. 25-30 yl kadar nce tad kateinler nedeniyle itiimiz siyah
ay iin de kansere yol at iddialar ortaya atlm, ancak daha sonra yaplan
almalarda zellikle yeil ay ve temel katein bileeni epigallokatein gal
latn baz kanserlerden koruyucu rol bulunduu bildirilmiti. Sonu olarak,
ar miktarlarda ve ar scaklkta herhangi bir rnn tketilmesi ile de bu
tr riskler kanlmaz olabilir.

NERLER I UYARILAR

Mate ay nasl hazrlanmal?

ay demler gibi hazrlanmaldr.

Hangi miktarda ne miktarda kullanlmal?

Gnde 2-4 bardak iilebilir. Kafein tad gznnde bulundurulmaldr.

333
 G RE N C L K

G zel iek Kokusun un Kavrama

ve Alg lamaya Bir Katks Olur mu?

Yaplan aratrmalar, kokulu bitkilerin etkilerinin sadece psikolojik olmad

n, fizyolojik, davran ve alglama yetenekleri zerinde de dorudan etkileri
bulunduunu ortaya koyuyor. Bir iei kokladmzda, burun ierisindeki
mukusta znerek ve akcierlerde broniollerden kana kararak vcutta baz
genel etkiler salamaktadr. iek kokularnn limbik sisteme etki ederek bil
hassa kavrama ve alglama yeteneini etkilediini ortaya koyan eitli yaynlar
var. Mesela, gardenya bitkisi, koklayanlarda sosyal davrann gelitii ve kii
nin ekiciliinin artt, karanfilin canl renginin yan sra gl ve leylak kokusu
sklmas ile mterinin daha fazla ilgisi ekildii tespit edilmi.
ieklerin sadece kokusu deil, grntsnn de insan davran ve algla
masnda olumlu etkileri bulunuyor. Mesela, insanlarn alt yerlerin insan
sal bakmndan nemini ortaya koyan bir almada, bir serada alanla
rn, bir eitim kurumunda alanlara gre stres seviyelerinin olduka dk
olduu, yksek tansiyon riskinin azald ve nabzlarnn olduka dk ol
duu belirlenmi. Ayn durum rencilerin kapasitesi bakmndan da nemli.
Doa ve iek grntlerinin niversite yurtlarnda kalan rencilerin alr
ken dikkatini ve alglamasn artrd bildiriliyor. Kadn niversite rencileri
zerinde yrtlen bir almada, krmz iekli sardunya ieklerinin, beta
beyin dalgalarnn etkisini azaltarak stresi azaltt gzlenmi.

334
 Lavanta kokusunun ve iek arajmanlar alglama ve renme ilevlerini
artnyor
Lavanta kokusunun tad uucu yaa bal olarak rahatlatc ve yattrc
etkilerinin yan sra virs, bakteri, fungus gibi mikroorganizmalara kar etkili
olduu bilinmektedir. Bir almada demans hastalarna lavanta koklatlmas
ile daha uzun sre uyutulabildii tespit edilmi. Lavantaiei veya lavantaya
koklatlan kadnlarn, alfa-beyin dalgalarnda art ve beta-beyin dalgalarnda
azalmaya bal olarak stresin hafifledii belirlenmi. Ayn aratrc grup, daha
sonra yaptklar bir almada ise, lavanta kokusu ve iek arajmannn niver
site rencilerinde zihinsel metamatik zm zerindeki etkisini incelemi.
lgin deil mi?
Herhangi bir iek alerjisi olmayan 34 kadn ve 32 erkek niversite ren
cisi zerinde yrtlen almada, deney materyali drt gruba ayrlarak uy
gulanm:
1 . Masa zerine beyaz vazo ierisinde kokusu olmayan ya da ok az olan
eitli renklerde bitkilerden (karanfl, krizantem, erelti vb) hazrlanm
iek arajman konulmu.
2. Saflavantaya (Lavandula angustifolia) odaya pskrte ile sklm.
3. Hem koku hem de iek arajman birlikte uygulanm.
4. Kontrol grubu iin masa zeri bo braklm ve odaya koku sklmam.
renciler geliigzel ekilde 4 gruba ayrlarak 4 hafta boyunca haftann 4
gn, srasyla her bir uygulama yaplm. almann tm ayrntlar ince ince
tasarlanm ama burada bunlar aklamaya gerek yok sanrm. Deerlendirme
her uygulama srecinde, her renciye 3 rakaml saylar 7 saniye sre ile gs
terilerek bir dakika ierisinde zihinden birbirlerinden kararak sonucu yaz
malar istenmi ve hesaplama sresi ve doru hesaplama yzdesi kaydedilmi.
Sonuta, lavanta kokusunun kadn rencilerin hesaplama hz ve doru
hesaplama yzdesini artrd, buna karlk iek arajmanmn sadece doru
hesaplama yzdesini geliirdii gzlenmi. Erkek rencilerde ise iek araj
man doru hesaplama yzdesini gelitirmi. Dier taraftan, iek arajman ve
kokunun birlikte uygulanmas ile alglama potansiyelleri zerinde olumlu bir
katks gzlenmemi.
Malum, hayat bir yar. rencilerin performansn artrmak iin eitli
destekleyici ilalarn haricinde, "abartmadan'' alma ortamnda yaratlacak
bu tip deiikliklerin baar ansn artracana inanyorum. Hayat bir yar
ve bu yarta "bir saliselik fark" bile nemli olabiliyor.

335
 Biberiye H zl Dn me
Yetene i n i Gelitiriyor

Dioskorides, 2000 yl kadar nce Adana Kozana domu, Toroslarda

yaam ve Roma ordusunda hekimlik yapm bir bilge. Benim uzmanlk
alanm olan Farmakognozi'nin "babas" olarak bilinir. Yani bizim pirimiz.
nl eseri Materia Medica da bakn biberiye hakknda neler demi: "Biberi
ye ieklerinin yenmesi beyin, kalp ve mide sorunlarn giderir; zekay kes
kinletirir, hafza kaybn onarr, zihni uyandrr, mide tmesi ve souk
algnlna iyi gelir:' Baharat olarak yararlandmz bir bitkinin bu ekilde
yararl olabilmesi ne kadar gzel!
Genellikle genlerden; "Hafzam nasl desteklerim?" ya da "Her eyi unu
tuyorum, ne nerirsiniz?" gibi sorular alyorum. Bu konuda en tannm bitki
Ginkgo, ayrca Gotu Kola ve kranberi meyve suyunun da etkileri bulunduu
bildiriliyor.
Bu bilinen bitkilerin haricinde yeni yaymlanan ve Amerika Birleik
Devletleri'nde ortalama 75 yanda 28 gnll zerinde yrtlen bir alma
dan bahsetmek istiyorum. alma yakndan bildiimiz, et yemekleri ve sala
talarmza koyduumuz bir baharat olan biberiye zerinde yrtlm.
Daha nce yrtlen bir almada kokulu bileenlerinin (uucu ya)
alglamay ve davranlar deitirdii gzlenmiti. Yeni almada ise yap
raklarnn etkinlii incelenmi. alma, ilgin tesadf, Trkiye'den salanan
biberiye yapraklar zerinde yrtlm. Farkl bir deneysel uygulama plan
var. Domates suyu ierisine toz edilmi kuru biberiye yapra ilave edilmi.
Deney 5 hafta srdrlm; her hafta sadece bir kere biberiyeli domates
suyu iirildikten sonra "hzl dnme': "dikkat sresi uzunluu" gibi pa
rametreler llm. Deney sonular deerlendirildiinde biberiyenin ki
ilerde baharat olarak kullandmz miktarlar civarnda "dnme hzn"
belirgin bir ekilde artrdn, bu artn kullanlan miktara gre deiim
gsterdiini ortaya koyuyor. Biberiyenin bu etkisinde uygulanan domates
suyunun likopen gibi antioksidan ieriinin de katks bulunabilecei gz
nne alnmaldr.

336
 Sonu olarak, biberiye gibi baharat olarak yararlandmz bir bitkinin bu
ekilde etkili olduunun tespit edilmesi yemeklerimizde kullandmz eni
lerin salmz iin nemini ortaya koyuyor. Daha uzun srelerde uyguland
nda bu etkinin kuvvetlenip kuvvetlenmedii ise bir baka almann konusu
olmay bekliyor.

337
 G i nkgo ve G inseng Birl i kte
Uyg u land nda Di kkati Artryor
ve Hafzay Kuwetlendi riyor

ngiliz aratrclar tarafndan yrtlen bir almada, 40 ya altnda 1 5

salkl gen gnllde bilimsel kriterlere uygun olarak (bo ila kontroll,
ift krl) yrtlen bir almada gnlk 360 mg Ginkgo biloba veya 200
mg Ginseng (Panax ginseng kk) ieren ila verildikten 4 saat sonra beynin
elektroensefalografk incelemesi yaplm ve baz zel testler uygulanm.
Sonuta her iki bitkisel rnn de beyin elektrik aktivitesini uyard gz
lenmi. almada bu bitkisel rnlerin beynin hangi dalgalarn etkiledii
ayrntl olarak tartlm. Bunlardan burada bahsetmek gereksiz, ancak her
iki bitkinin beyin ilevleri zerinde etkili olup olmad konusundaki tar
tmalara net bir cevap olmas bakmndan nemli. Deney sonucunda gerek
Ginkgo ve gerekse Ginseng'in deneklerin alglama hzn belirgin derecede
artrd ortaya konulmu. Burada belirtmekte yarar grdm husus, Gink
go ve Ginseng'in birlikte uygulanmas durumundan hafza zerinde etkisi
nin daha da kuvvetlenecei.
Ginseng kk ztnn tek bana kullanldnda da dikkati artrc ve
alglama ilevleri zerinde olumlu etki gsterdiini ortaya koyan (deney hay
vanlar ve insanlar zerinde yrtlm) klinik almalar bulunuyor. Yaplan
iki ardk klinik almada Ginseng'in sz konusu etkileri gen erkek ve ka
dnlardan oluan (ortalama ya 22,6) 30 gnll zerinde incelenmi. Standart
Ginseng zt tayan ila tek seferde 200 ve 400 miligram miktarlarda veril
dikten sonra yaplan lmlerde etkinlii ortaya konulmu.

Kan sulandrc ve diyabet ilac kullananlar dikkatli olmal

nemli bir konuda dikkatinizi ekmekte yarar gryorum. Her Ginseng
ve Ginkgo, etkili "kan sulandrc" ve "kan ekeri drc" zelliklere sahip.
Dolaysyla, kan sulandrc (aspirin, warfarin vb) ve diyabet ilac kullanan ki
ilerin son derece dikkatli kullanmas gerekir. Kullanlan ilalar ile birlikte etki

338
kuvvetlenecei iin, kanama riski ya da kan ekerinin ar dmesi sonucu
tehlikeli sonular ortaya kabilir.
Sonu olarak, Ginseng'in zihinsel yorgunluu giderici, dikkati artrc, haf
zay glendirici ve alglamay hzlandrc etkileri bulunduu deneysel olarak
gsterilmitir. Bu etkileri salamak iin zellikle kullanlan Ginseng ilacnn
kalitesi son derece nemlidir. Nitekim Ginseng'in etkisiz olduunu ileri sren
klinik almalarda, dikkati eken nemli ortak zellik, deneylerde kullanlan
Ginseng kalitesinin kontrol edilmemi olmasdr. Bu, kanmca en nemli hu
sus. Aratrmaclarn belirttii bir dier nemli konu ise, kullanlan Ginseng
miktar. nk yksek miktarlarda (gnde 600 mg) kullanldnda etkinin
zayflad gzlenmi. Bu bakmdan, gnlk nerilen miktar 200-400 mg ara
snda kk zt ieren Ginseng kapsl kullanlmas.

Ginkgo'nun genlerde hafzay kuvvetlendirici ve alglamay hzlandrc

etkisi var
nsanlarn yaam ortalamalar uzadka eskiden fazla zerinde durmad
mz baz hastalklar n plana kyor. Yalanmaya bal olarak deien derece
lerde hafza kayb, demans veya Alzheimer hastal insanlarn korkulu ryas
haline geldi. Baz eyleri hatrlamadmzda, "acaba?" diye endieleniyoruz.
Genler ise zihinlerini daha yksek kapasite ile kullanmak, eitim veya i ha
yatnda daha yksek baar iin hafzay glendirmenin yollarn aryor. Her
ya grubundan insanlarn bu youn talebi, phesiz, ok cazip bir pazar yara
tyor; hafza glendiriciler.
Hafza glendiriciler konusunda doal rnler rakipsiz; eitli vitamin
ve Ginkgo formlasyonlar en yksek talep yaratan rnler. Standart Ginkgo
biloba' ztlerinin zellikle demans ve Alzheimer hastal gibi ciddi nro
lojik sorunlarda baarl uygulamalarndan daha nce bahsetmitim. Ginkgo
ztnn kan sulandrc, kan dolamn hzlandrc, serbest radikallerin
oluturduu hasar azaltc, sinirsel iletimi dzenleyen etkileri bulunduu de
neysel ve klinik olarak ortaya konulmutur. zellikle son 10 yllk dnemde
yrtlen almalarda Ginkgo ztnn gerek yalanmaya bal ve gerekse
genlerde hafza ve alglama ilevleri zerindeki etkinlii gsterilmitir. leri
yalarda ortaya kan vakalar zerinde Ginkgo ztnn yararlar biliniyor.
Bu noktada genlerde hafzay glendirme ve alglamaya olan etkilerinden
bahsetmek istiyorum.
Bilimsel kriterlere uygun (ift krl, randomize, plasebo kontroll) kurgu
ya sahip bir klinik uygulamada, 20 gen gnllde Ginkgo zt kapsllerinin
120, 240 ve 360 miligramlk dozlarda tek sefer uygulanmas ile "dikkat" dere-

339
 cesinde bir deiiklik gzlenmemesine karlk, "sekonder hafza'' performan
snda dikkati ekici gelime saland bildirilmitir.
Dier taraftan, vcudumuzda bulunan ve asetilkolin oluumunda rol bu
lunan fosfolipit yapsndaki fosfatidil kolin ve fosfatidil serin gibi bileiklerin
de demans gibi ar durumlarda hafzann desteklenmesi amacyla dardan
ila olarak uygulanmasnn yararl olabilecei dnlm, ancak hazrlanan
kompleks rnler ile deney hayvanlarnda olumlu sonu alnmasna karlk
insanlarda belirgin bir etki tespit edilememitir. Bu fosfolipit bileenlerinin
Ginkgo biloba zt ile kombine edilmesi ile daha yksek yarar salayabile
cei dncesi ile yrtlen yeni bir klinik almann sonular dikkatimi
ekti. Bilimsel kriterlere uygun olarak kurgulanan bu almada, ortalama 20
yanda 28 gen ( 1 0 erkek ve 1 8 kadn) salkl gnllye tek doz halinde 120
miligram Ginkgo zt verildikten sonra 6 saat ierisinde lmler yaplm.
Bu uygulamadan sonra ayn grup 7 gn dinlendirildikten sonra 120 milig
ram Ginkgo zt ile fosfatidil serin kompleksi verilmi, tekrar lmler ya
plm, ardndan 7 gn daha bekletilip bu defa 120 miligram Ginkgo zt
ile fosfatidil kolin kompleksi uygulanm. Uygulamalar arasnda 7'er gnlk
bekleme srelerin bulunmas, daha nce verilen ilalarn vcutta tamamen
uzaklamasn salamak. Yaplan deerlendirmede Ginkgo zt ile fosfatidil
serin kompleksinin dier rnlere oranla daha etkili bir ekilde gerek hafzay
glendirdii ve gerekse alglamay hzlandrd gzlenmitir. Bu alma "tek
bir sefer" uygulama ile zihinsel potansiyelde meydana gelen gelimeleri ortaya
koymaktadr. Acaba bu kompleks uzun sreli uygulansa daha etkili bir sonu
alnabilir mi? Sanrm bu konuda daha ayrntl almalara ve bulgulara ihti
yacmz var.

340
 . . .

Snavlardan nce ay i mek

Doru De i l

Yksek tansiyon hastalarna, tansiyonun kontrolne olumsuz etkileri ne

deniyle ay ve kahve gibi kafein ve trevlerini tayan ieceklerden kanmas
nerilir. Daha nce eitli kahve tiplerinin orta derecede yksek tansiyon has
talarnda tansiyonu ne ekilde etkilediini ortaya koyan bir insan almas
nn sonularndan bahsetmitik. Sonu olarak, bilinenlerin aksine, kahvenin
tansiyonu yzde 10- 1 5 civarnda drd gzlenmi. Peki, ayn tansiyon
zerinde etkisini inceleyen almalarn sonular nasl?
ay, kahveye gre daha az kafein ve trevlerini tamas ( 1 ,5 ile 3,5 defa daha
az) nedeniyle daha az uyarc etkide olmasna karlk, daha fazla rahatlatc
zellie sahiptir. Yeil ay ya da siyah ayn ierisinde bulunan L-teanin (sadece
ayda bulunan bir aminoasit) maddesinin rahatlatc, gerginlii giderici zellik
leri bulunmaktadr. L-teanin tamamen kafeine zt etki gstermektedir.

ay kan basncn ykseltmiyor

Bu konuda daha net bir sonu elde edebilmek amacyla salkl 48 ren
ci gnll zerinde bir alma yrtlm. Aratrmaya katlanlar 4 gruba
ayrlarak her birine kafein ve teanin tayan kapslleri bir byk bardak su
(200 mililitre) ile imeleri istenmi. Ancak gerekte verilen kapsllere ya sade
ce kafein (250 miligram) ya da teanin (200 miligram) veya her ikisi (kafein ve
teanin) birlikte veya teanin ve kafein yerine sadece msr niastas (bo deney)
konmu. Verilen kafein ve teanin miktarlar, gnde drt bardak ay ien bir ki
inin normal olarak alabilecei deerler olarak hesaplanm. Deneye balama
dan nce ve kapsl iildikten 40 dakika sonra kan basnc, gerginlik durumu
ve zindelik durumu bilimsel lm teknikleri ile deerlendirilmi.
Deerlendirme sonularna gre kafeinin, gerginlik ve kan basncn art
rrken insanlarn kendilerini daha zinde hissetmelerini salad belirlenmi.
Buna karlk teanin, kafeinin kan basncn artrc etkisini engelledii, an
cak kafeinin zindelik verici ve gerginlii artrc etkileri zerinde herhangi bir
deiiklie yol amad gzlenmi. Bu bulgular, genel olarak kahve ienlerin

341
 kendilerini daha enerjik ve uyarlm hissetmelerine karlk, ayn tad te
anin nedeniyle bu etkilerinin ay ienlerde daha zayf olmasn aklamaktadr.

Teanin kiilerde alglama cevabn geciktiriyor

almada benim dikkatimi eken bir baka sonu ise teanin verilen kii
lerde alglama cevabnda belirgin bir gecikme gzlenmi. Deney hayvan al
malar da teanin verildikten ksa sre sonra beyine erierek, beyinde dikkatle
ilikili olan alfa aktivitesini etkiledii ve 8 saat kadar beyindeki seviyesini ko
ruduunu gsteriyor.
Esasnda ou renci kendini daha zinde hissetmek iin snavlara alr
ken ve tabi snava girmeden nce birka bardak (tercihen) koyu ay ier. Hal
buki iilen ay ile kii kendisini bir miktar zinde hissederken, sorular algla
makta bir miktar zorlanabilecektir. nk bir bardak ayda 20 ile 50 miligram
aras teanin bulunmaktadr. Sanrm rnei sadece snav ile snrlamak doru
olmayacak; gnlk hayat ierisinde alglama gcmzn yksek olmasn ge
rektiren tm durumlar iin de bu rnek geerli.

342
 SON BAHAR - KI
RAHATS I Z L I KLARI

Sou k Alg n l ndan

Koru n man n Aklc Yol u

Eskilerin "Testi krlmadan nlemini almak'' diye bir deyii vardr. Souk
algnlna yakalandktan sonra etkili bir tedavi uygulamak zor. Bu nedenle,
benim en ok zerinde durduum konu "koruyucu tedavilerdir': Koruyucu
tedavilerin sadece ila uygulamalar olarak dnlemeyeceinin, sanrm he
pimiz farkndayz; iyi ve dengeli beslenme, kalabalk alanlarda daha dikkatli
olmak ve "grip as" uygulanmas akla gelebilecek aklc nlemler arasnda
saylabilir. Peki, doal ilalardan yararlanmak istiyorsak neler nerilebilir?

Baklk sisteminin desteklenmesi nemli

Baklk sisteminin desteklenmesi, kanmca, souk algnl, grip vb has
talklardan korunmak iin ilk olarak akla gelebilecek nlemdir. Doa, ba
klk sistemini destekleyici etkiye sahip ok eitli seenekler sunmaktadr.
Ancak ncelikle bir hususu aklnzda bulundurmakta yarar var. Baklk sis
temi zerinde etkili olan ilalarn geliigzel bir ek.ilde uygulanmas saknca-
ldr. zellikle baklk sistemi ilevlerinde bozukluk ya da yetersizlik olan
kiilerde (multiple skleroz, lkozis vb), baklk sistemini desteleyici ilalarn
kullanlmas yarar yerine zarara yol aabilmektedir. Yani "iki ucu keskin kl"
olarak kabul etmek gerekir. Bilinli ve aklc kullanm nemli!
zellikle eyll-ekim ve ubat-mart aylarnda, yani mevsim dnmlerinde

343
 4 ile 6 haftalk sreler ile alnacak baklk sistemi ilalarnn, souk algn
l ve grip gibi enfeksiyonlardan korunmada son derece yararl olabilecei
bilinmektedir. Burada "olabilecei" gibi kesin olmayan bir ifade kullandma
dikkatinizi ekmek isterim. nk baklk sistemini destekleyici ilalar, ki
iden kiiye ve ayn kiide de duruma gre deiebilen farkl cevaplar verebil
mektedir. Mesela, bir yaknnza iyi gelen bir ila, sizde ayn derecede etkili
olmayabilir ya da daha nce ok iyi cevaplar aldnz ila, bu defa etkisiz kala
bilir. Bu, tamamen kiisel ve kiinin de o dnemdeki durumu ile ilgili. Bu ne
denle, modern tpta souk algnl ve gripal enfeksiyonlardan korunmak iin
nerilen ve baklk sistemini destekleyen ou ila "etkisiz" diye kabul edilir.
Bu tip bilimsel (epidemiyolojik, klinik) almalarn sonular deerlendirilir
ken gznne alnmas gereken balca kriter, "bir nceki dneme oranla, ila
verilen dnemde tekrarlayan enfeksiyon saysdr': Mesela, bir nceki yl ila
kullanlmadnda 6 defa souk algnl veya gripal enfeksiyona yakalanan
kii, ilac uygun dnemlerde ve uygun miktarda kullandnda (yani mevsim
dnmlerinde) defa yakalanyorsa; "ila yzde elli etkilidir" diye kabul edil
melidir. Bir ila iin bu kabul edilebilir bir oran. Hibir ila herkese yzde 100
etkili deildir.

344
 So uk Alg nlnda C Vitami n i ve .

inko Pastilleri Ne ie Yarar?

Doa, baklk sistemi zerinde etkili olabilen zengin seenekler sunmak

tadr. Bu seenekler arasnda ilk olarak "beta-glukan''dan bahsetmek istiyo
rum. Beta-glukanlarn, baklk sistemini kuvvetli uyarc zelliklerinin yan
sra kanser, mikrobiyal enfeksiyonlar, diyabet ve yksek kolesterol tedavisinde
etkili olabileceini ortaya koyan ok sayda bilimsel alma bulunmaktadr.
Baklk sistemi zerindeki etkisi vcudun kendi savunma elemanlarnn
uyarlmas suretiyledir. Bu bakmdan sk sk souk algnl ya da gribe yaka
lananlar, youn ve stresli alma temposu olan kiiler ve bilhassa 40'l yalarn
zerinde olanlar tarafndan kullanlmas, saln korunmas bakmndan ya
rarl olabilmektedir. 6 ya zeri ocuklarda da dk miktarlarda kullanlmas
nerilmektedir. Ancak baklk sistemi yetersizliine bal hastal olan ki
ilerde, hekim nermedike bu tip ilalarn kullanlmamas yerinde olacaktr.
Beta-glukanlar doada yaygn olarak bulunan bir madde grubudur. Tahl
larda bilhassa yulafta bol miktarda bulunan, suda znen lif yapsnda olup
kalnbarsaklarda ierek kitle oluturmakta, safra ve yalar emerek koleste
roln kana karmasn engellemekte ve dolaysyla da kolesteroln dmesini
salamaktadr. Bu nedenle, saln korunmas iin beta-glukan tayan yu
laf rnlerinin kullanlmas, Amerikan Gda ve la Dairesi (FDA) gibi resmi
salk kurumlar tarafndan da vurgulanmaktadr. Beta-glukanlarn bir baka
kayna ise mantar ve mayalarn hcre duvardr. Mesela, baklk sistemini
uyarc ve kanser tedavisinde yararlar ile bilinen, Japonya ve in gibi Uzak
dou lkelerinin nl shiitake mantarnn (Lentinus edodes) etkili bileenleri
olan lentinanlar da beta-glukan yapsndadr. Bu madde, Japonya'da mide ve
kolon kanserlerinin tedavisinde klinik olarak denenmek zere onay almtr.
lkemizde ila halinde bulunan beta-glukan, bildiimiz ekmek mayasnn
(saccharomyces cerevisiae) hcre duvarndan elde edilerek saflatrlmtr.
Beta-glukanlar, farkl kaynaklarda, farkl molekl byklne sahip ya
plardadr. Temel yap olarak, 1-3 bal beta-glikoz birimlerinden meydana
gelmektedir. Yaplan almalar, tbbi etki bakmndan 1-3 bal ana yapya

345
 belirli aralklarla 1 -6 beta-glikoz balanmas ile daha etkili olduunu, daha
ileri saflatrma ile 1 -6 bal olanlarn baklk sistemi zerinde en yksek
etkiye sahip olduunu ortaya koymutur. Dier taraftan, yeterince saflatrl
mam beta-glukan ztlerinde bulunan proteinlerin, hassas kiilerde alerjiye
yol aabilecei bildirilmektedir. Ancak saflatrlm beta-glukanlar az yo
luyla uygulandnda herhangi bir olumsuz etki gzlenmemitir. Bu bakmdan
tedavide kullanlacak rnlerin yksek saflkta olmas, hem daha yksek bir
etkinlik, hem de gvenilirlik bakmndan nemli bir husustur. Bu zelliklere
sahip beta glukanlarn ila statsnde olduunu ve eczanelerden alnmas ge
rektiini unutmamak gerekir. Yapsnn beta-glikoz birimlerinden olutuuna
bakp da eker hastalarnn kan ekerini ykseltecei eklinde bir endieye ka
plmasna gerek yok. nk beta-glukann glisemik indeksi dktr ve yuka
rda da belirttiim gibi, tam tersi kan ekerini drc etkisi bulunmaktadr.

346
 Ekinezya, Souk Alg n l ve
Nezlede Etkil i

Souk algnl tedavisinde yararlanlabilecek bir baka doal rn olan

Echinacea, lkemizde doal olarak yetien bir bitki olmadndan "Ekinezya''
olarak Trke okunuu ile biliniyor. Ancak grnts nedeniyle "kirpi otu" gibi
uydurulmu isimlere de rastlanyor. lk olarak Kzlderililer tarafndan kulla
nlan bitkinin, baklk sistemi zerinde etkisi Alman aratrclar tarafndan
bilimsel almalar sonucu ortaya konulmutur. Bitki iin eitli kullanm ne
rileri yaplmakla birlikte, bilimsel kaynaklarda iki kullanl n plana karl
maktadr. Bunlardan, Echinacea angustifolia ve E. pallida kkleri "st solunum
yolu enfeksiyonlarndan korunmak ve tedavisine yardmc olmak'' zere ne
riliyor. Echinacea purpurea'nn toprak st ksmlarnn taze halde sklmas
ile elde edilen usare ise "solunum sistemi ve idrar yolu enfeksiyonlarnn te
davisine yardmc" olarak da nerilmektedir. Bu bakmdan kullanlan bitkinin
hangisi olduunun bilinmesi yararldr. Bilhassa sk sk tekrarlayan idrar yol
lar rahatszlklarnda kullanlmas gereken ilacn Echinacea purpurea'dan elde
edilmesi gerekir.
Ekinezya, souk algnl ve nezle'den korunmak ve tedavisine yardmc
olmak amacyla yararlanlan bitkisel rnler ierisinde, tartmasz en ok bi
lineni. Ekinezya trleri (Echinacea pallida, Echinacea purpurea ve Echinacea
angustifolia) ierisinde bulunan polisakarit (arabinogalaktanlar) ve glikopro
tein (arabinogalaktan-protein kompleksi) bileenlerinin baklk sisteminin
eitli elemanlarnn (tmr nekroze edici faktr-alfa, interlkin- 1, immnog
loblin M gibi) retimini kontrol ettii deneysel olarak gsterilmitir. Ayrca,
dier bileenlerinin de (kafeik asit trevleri, flavonoitler, alkamitler, poliaseti
len bileikleri) bitkinin baklk sistemi ve ilgili dier biyolojik etkileri ze
rinde etkisinde rol bulunduu ortaya konulmu. Bu nedenle, bitkinin etkili
olabilmesi iin, taze bitkinin zsuyu ve kklerinden uygun ekilde hazrlanan
ztlerin kullanlmas son derece nemli.
Bilimsel tarama kaynaklarn incelediimde sadece "Echinacea" anahtar
kelimesi ile bitkinin tbbi kullanmna ynelik olarak u ana kadar (2012 ilk 7

347
 aylk dnemde) yaynlanm 900 almaya rastladm. Bu say, bence konunun
ne kadar popler olduunu ortaya koyuyor.
Bitkinin souk algnlndan koruyucu ve tedavi edici olarak etkinlii ye
terli sayda deneysel almalar ve olduka yksek sayda denek zerinde y
rtlen klinik alma ile de ortaya konulmu. Bu konuda yaynlanm 30'un
zerinde kontroll klinik almada "souk algnl" belirtilerinden koruma
orannn yzde 20-35 arasnda deitii gzlenmi. nemli bir ksmnda ise
souk algnlnn daha hafif gemesini salad grlm. Yani bu ilac kul
lanan bir kiinin souk algnlna yakalanmayaca dnlmemeli; ancak
hastalanma skl ve hastaln sresinde belirgin azalma salanyor.
Ekinezya formlasyonlarnn, baklk sistemi zerindeki etkisinin ortaya
kmas iin, en az 2-3 hafta sre ile srekli kullanlmas gerekir. Ancak 2 aylk
bir sreden daha uzun kullanlmamas neriliyor. Yani uzun sre kullanlmas
ile baklk sistemi daha etkin olmuyor. Bu nemli, nk baz kiilerin s
rekli olarak bu tip formlasyonlar kullandn sk sk duyuyorum. Uzun sre
kullanmlarda vcudun E vitamini stounu azaltt bildiriliyor.
sve'te 246 gnll zerinde yaplan bir almada, souk algnl belirti
leri baladktan sonra bir hafta sreyle yksek miktarda kullanlmaya balan
mas ile iyileme srecinin ksald bildiriliyor. Halk arasnda bir deyi vardr
"Souk algnl ila alrsan bir hafta, ila almazsan yedi gn srer': imdi baz
okuyucularm bu sz hatrlayp kullanmann yararsz olacan dndkle
rini duyar gibi oluyorum. Burada nemli olan ikayetlerin hafif gemesini sa
lamak. Ayrca ekinezya boazda baz bakterilerin (streptococcus) geliimini
engelleyerek ikayetleri hafifletebilmektedir.

Ekinezya solunum sisteminde hastalklara yol aan virsleri ldryor

2009 ylnda yaynlanan bir alma, ekinezya rnlerinin, souk algnlna
(influenza virs ve solunum sinsityal virs) ve uua yol aan virsleri ld
rc etkisi bulunduunu gsteriyor. Bu alma, ekinezyann neden solunum
sistemi rahatszlklarnda etkili olduunu ortaya koymas bakmndan nemli.
Aratrmann ortaya koyduu bulgulara gre, ekinezya hem bu virsleri l
dryor, hem de virslerin yol at yang etkenlerinin (sitokinler) miktarn
kontrol ederek boaz ve akcierlerdeki iltihabn yol aaca hasar engelliyor.

Ekinezya etkili mi, etkisiz mi?

Ekinezya rnlerinin souk algnl ve nezle zerinde klinik etkinliini
ortaya koyan almalara baktmzda, sonularn tartmaya ak olduu g
rlyor. Bazlarnda belirgin etki gzlenirken, bazlarnda etkinin kayda deer

348
olmad belirtiliyor. Dolaysyla bardan bo tarafna bakanlar Ekinezya'nn
etkisiz olduunu, dolu tarafna bakanlar ise etkili olduunu savunuyor. Ko
nuyu bilimsel olarak, tarafsz bir ekilde deerlendirmeye altmzda; "Bir
etki varsa vardr, yoksa yoktur". Eer bu ekilde istikrarsz sonular grl
yorsa, o zaman deney yntemi ve uygulama sorunlar sz konusudur. Aslnda
bitkisel ilalar ile yrtlen almalarda bu sk grlen bir durum. Bunun en
nemli etkenleri, deneylerde kullanlan ilacn kalitesi, ilacn uyguland sre
ve miktardr. Dolaysyla, yeterli kalitede gvenilir bir markal rn seilmesi,
nerilen sre ve miktarlarda kullanlmas nemlidir.

Ekinezya souk algnl tedavisinde ne kadar etkili?

Tp dnyasnn en nemli bilimsel dergilerinden biri olan Annals of Inter
nal Medicine 2010 yl 24 Aralk tarihli saysnda, popler bir bitkisel ila olan
Ekinezya ile ilgili bir klinik almann sonular yaymland. Aratrmann
sonucunda kullanlan Ekinezya rnnn souk algnlndan koruyuculuu
bulunmad bildiriliyor.
almann tasarm tamamen bilimsel kriterlere uygun olarak yaplm
(randomize, plasebo kontroll, ift krl) . Souk algnl ikayetlerinin ba
lang safhasnda olan 12 ile 80 yalar arasnda seilen 719 gnllye, kalitesi
bilinen tablet eklinde bir ekinezya ilac verilmi. Belirtilerin grld ilk
gn 8 tablet ve takip eden 4 gn 4'er tablet verilmi. Hastalarn ikayetlerindeki
deiim bilimsel kriterlere gre sorgulanm (WURSS-2 1).
Grld gibi, gerek kullanlan ilacn kalitesi, gerek klinik aratrmann
tasarm ve gerekse gnll says bakmndan alma ideal lekte. O halde
Ekinezya rnleri souk algnlnn nlenmesinde etkisiz mi? Bu ilac imdiye
kadar kullanan milyonlarca kii hayal mi grd? Bitkisel ilaca kar anlamsz bir
tavr ierisinde olan akademik nvanl baz kiileri grr gibiyim; "Ben zaten
sylemitim etkisiz olduunu!" dediklerini duyar gibiyim. Ancak sz konusu kli
nik alma ile ilgili yayn ayrntl olarak incelendiinde, sonularnn gereki
olmad, "yanl olduu" aka grlyor. sterseniz bu ayrntlar inceleyelim:

Sv eklinde ekinezya rnleri etkilidir

Sz konusu klinik almada tablet eklinde Ekinezya rn kullanlm.
Halbuki, urup gibi sv eklinde Ekinezya ilalar, belirgin bir ekilde daha
etkili oluyor. imdiye kadar Ekinezya rnlerinin etkinlii konusunda eitli
aratrma gruplar tarafndan yrtlm klinik almalar incelendiinde; et
kili olduunu bildiren 3 almada sv eklinde Ekinezya rnleri kullanlm.
Buna karlk, Ekinezya rnlerin etkisiz olduu sonucuna varlan 5 almada

349
 ise kurutulmu Ekinezya zt ile hazrlanm tablet ya da kapsl gibi kat
rnler kullanlm.
Bir baka dikkati eken husus ise, Ekinezya'nn olumlu etkileri tespit edilen
almalarda, ounlukla toprakst ksmlarnn, kklerine gre daha etkili
olduu gzlenmi. Halbuki sz konusu klinik almada Ekinezya kklerinden
hazrlanan tabletler kullanlm.
Sz konusu klinik almada sorgulanmas gereken dier olumsuz hususlar
ise unlar:
a. Uygulanan istatistik ve deerlendirme yntemlerinin yetersiz olmas.
b. Gnlllere sadece tek doz seviyesi uygulandndan yeterli dozun uy
gulanp uygulanamad phesi.
c. Ekinezyann baklk sistemi zerinde etkili olduu deneysel olarak
ortaya konulmu olmasna ramen, hastalk baladktan sonra sadece 4
gn Ekinezya uygulayarak baklk sisteminin ne derecede etkili hale
getirilebilecei.

imdi, olumsuz dnenlerin bu grlerini tekrar deerlendireceklerini

umuyorum. Grld gibi ok mkemmel gibi grlen ve bu nedenle nem
li bir dergide yaymlanan bir almann bile nemli aklar olabiliyor. Her
zaman tekrarladm gibi; bilimsel gr yarm bardak suyun bo ve dolu k
smlarn eit derecede grebilmektedir.

Ekinezyann gvenilirlii
Yeterli deneysel bilginin bulunmamas nedeniyle Ekinazya formlasyonla
rnn hamile ve emzirenlerde kullanlmamas belirtilmekle beraber, 500 hami
le kadn zerinde yaplan bir izleme almasnda yenidoan bebeklerde her
hangi bir olumsuz cevap grlmedii bildirilmektedir. Ancak bu konuda daha
fazla bilimsel bilgiye ihtiya duyulmaktadr.
Genel olarak Ekinazya yan etki bakmndan gvenilir bir bitki. Bildiimiz
papatya ile ayn aileden olmas nedeniyle baz kaynaklarda, papatya alerjisi
olanlarda dikkatli olunmas gerei kaytldr. Ancak baz ila etkilemelerine
dikkat edilmesi gerekir. Bu rnlerin greyfurt suyu ile birlikte iilmesinden ka
nlmaldr. Arada 1 -2 saatlik bir boluk braklarak kullanlmas mmkndr.

350
Sou k Alg n l na Kar Umckaloaba

Souk algnlna kar kullanlabilecek bir baka seenek ise umckaloaba,

hem baklk sistemini destekleyici, hem de souk algnl enfeksiyonlarna
yol aan mikroorganizmalar zerinde antibiyotik benzeri etkisi bulunan ve ecza
nelerde satlan bir bitkisel ila. Gney Afrika sardunyas (Pelargonium sidoides)
ya da yerel ad ile "umckaloaba'' bitkisinin standardize edilmi kk zt forml
leri (EP 7630) ile yrtlm bilimsel klinik almalar (randomize ve plasebo
kontroll) ile souk algnlnda, st solunum yolu enfeksiyonlarnda belirgin bir
yarar bulunduunu ortaya koyuyor. Klinik almalar gerekten yksek bir has
ta (erikin veya ocuk) says zerinde yrtlm; akut bronitte 2.31 7 ve akut
tonsilofarenjitte 1 .345 hasta zerinde ounlukla 7 gnlk uygulama yaplm.
la, baklk sistemini uyararak, virsler zerinde (tmr nekroz faktr
ve interferon salnmn artryor) etki gsterirken, souk algnlnda vcuda
yerleen frsat bakteriler zerinde de orta kuvvette etkiye sahip (antibakte
riyel). ocuk ve genler ( 1 - 1 9 yalar arasnda 1 66 hasta) zerinde yaplan a
lmalar, ilacn erken uygulanmaya balanmas ile 7 gnlk tedavi sresi sonu
cunda antibiyotik kullanmna gerek kalmadan souk algnl ikayetlerini
(ksrk, ate) hafifletebildii ve sekonder enfeksiyon geliimi riskini nemli
lde nleyebildiini gsterilmi.
Akut bronit hastalarnda yrtlen klinik almalarda deerlendirmeye
alnan; ksrk, balgam, ksrk srasnda gs ars, nefes darl (bronit
iddet skoru) gibi ikayetlerde belirgin azalma gzlenmi. Erikinlere nerilen
miktar 7 gn sresince gnde 3 defa 30 damla, 6- 12 ya aras ocuklarda 20
damla ve 6 ya alt ocuklarda ise lO'ar damlaya indiriliyor. Yeni yaplan bir
klinik almada ise 468 yetikinde, bronit iddet skorunun yan sra "ie gi
debilme durumu" da deerlendirmeye alnm; uygulamann balangcnda ie
gidemeyenlerin oran yzde 67 iken, 7 gn sonunda umckaloaba verilenlerde
yzde 1 6, bo ila verilen (plasebo) grupta ise yzde 43'e inmi.
Yaplan klinik almalarda yan etki bakmndan hasta ve hekim memnuni
yeti yzde 95-98 civarnda bulunmu. Umckaloaba uygulanan hastalarda yan
etki ikayeti yzde 8,5 civarnda iken, bu oran bo ila (plasebo) verilen hasta
larda yzde 7 civarndadr. Yani yan etkisi yok denecek kadar az.

351
 nat ksrklere Bitkisel zm ler

Viral veya bakteriyel boaz enfeksiyonlarnda yksek ate, krgnlk gibi

ikayetlerin yan sra hastalar bezdiren ikayetlerden biri de "inat ksrk':
ksrk ikayetlerinin hafifletilmesinde aklmza ilk gelen zmlerden biri sa
nrm "hlamur" imek. Ihlamur, bileiminde bulunan msilajlar yardm ile bo
azda tahrilerin nlenmesini salarken, flavonoit tipi bileenleri yang giderici
ve ar kesici etkisi ile tahri olan alann onarmna yardmc olmakta ve uucu
bileenleri (linalool) ise hastann yatmasn, rahatlamasn salamaktadr.
ksrk ikayetlerinin giderilmesinde nerilebilecek bir baka bitkisel
zm ise "bitkisel pastiller': zellikle ierisinde kaliptol ( 1 ,8-sineol) ie
ren pastillerin kullanlmas, boazdaki bakteri younluunu azaltmas bak
mndan yararl olacaktr. Bu maddenin bakteriler zerinde kuvvetli ldrc
etkisi bulunduu, deneysel olarak ortaya konulmutur. Grip virsne etkisiz
kalacan dnmeyin, nk grip nedeniyle vcudun zayf dmesini frsat
bilerek vcudumuza yerlemeye alan frsat bakterilerden korunmak bak
mndan da nemli. Ayrca meyanl pastiller de ksrk ikayetlerinde yararl
olacaktr. nk meyankknn ierisinde bulunan saponin tipi bileenlerin,
baz virsler zerinde ldrc (antiviral) etkisi tespit edilmitir. Bu nedenle
baz lkelerde meyan, viral enfeksiyon tedavilerinde klinik uygulamaya konul
mutur. Ayrca saponinler, yzey aktif zellii nedeniyle balgamn svlamas
n salayarak atlmasna yardmc olur (balgam sktrc).

Duvarsarmas zt souk algnl ve kstk tedavisinde etkili

Duvarsarma veya ormansarma ya da bilimsel ad ile Hedera helix,
hemen her gn evremizde grdmz bir trmanc bitki. Saponin bak
mndan zengin bir bileimi var. Saponin yapsndaki temel bileeni olan alfa
hederin'in, bron ac (bronkodilatr) ve salgy artrc (sekretolitik) etkisi
gerek bilimsel, gerekse klinik almalar ile ortaya konulmu.
Yeni yaynlanan bir klinik almann sonular, bronit gibi yangl so
lunum yolu enfeksiyonlarndaki etkinliini net bir ekilde ortaya koyuyor.
almada, duvarsarmann Almanya'da retilen, resmi izinli bir urup
tipi preparat kullanlyor. ok merkezli olarak 1 1 Gney Amerika lkesinde

352
(Meksika, Venezella, Arjantin ve Peru en ok katlmn saland lkeler)
yrtlen ve ak ulu bir alma. Hastanelere mracaat eden ve balca ar
mukus salgs ve inat ksrk bulgular ile seyreden akut veya kronik bron
it tans konmu 9657 hasta seilmi (518l'i 0-14 ya ve 4476's ise 1 5-98 ya
grubundan). Bu hastalar ya gruplarna ayrlarak 7 gn sre ile duvarsarma
yapra zt ile hazrlanm ila, farkl miktarlarda uygulanm; 0-5 ya,
6- 12 ya ve 12 ya zerindekiler iin 2,5-7,5 ml. Bu srete hastalarn yzde
60'nn antibiyotikler dahil dier ilalar kullanmalarna izin verilmi. Yaplan
deerlendirmelerde 4 gn ierisinde hastalarn ksrk sklnn yzde 100
azald, balgam sktrc etkinin yzde 74,5 artt, nefes alma glnn
yzde 22 azald ve solunum glne bal gs arsnda ise yzde 2 1 ,9
azalma tespit edilmi. Hastalarn yzde 95, l 'i (9 183 kii) tedaviye olumlu yant
vermi, yzde 4,9'u (380 kii) ise tedaviye cevap vermemitir. Aratrclar yap
tklar apraz deerlendirmelerde hastalarn uygulama srasnda kullandklar
dier ilalarn (antibiyotik gibi) olumlu tedavi yant alnmasnda nemli katk
saladn bildirmektedir.
Uygulama sonras yaplan gvenilirlik deerlendirmesinde, hastalarn yz
de 96,6'snn ila uygulamas ile herhangi bir olumsuz etki ikayeti belirtmedi
i kaydedilmitir. Bildirilen yan etkiler genellikle hafif ve geici mide-barsak
ikayetleridir; ishal (75 kii), karn ve mide ars (38 kii), bulant ve kusma
(26 kii), az kuruluu (6 kii). Ayrca alerji ( 1 0 kii) ve baars (6 kii) gibi
minr ikayetler bildirilmitir. Sonu olarak, aratrmaya katlan kii saysn
gz nne aldmzda ilacn gvenilir olduu grlmektedir. Bu rnn l
kemizde de eczanelerde bulunduunu belirtmek isterim.

Yeil ay kateini ve L-teanin karm nezleye ka koruyucu etki gsteriyor

Yeil ayn souk algnl enfeksiyonlarna etkisi konusunda Japonya'da
yrtlen bir klinik almann sonular ksa bir sre nce yaymland. Son 6
ay ierisinde nezle olmam ve solunum sistemi zerinde etkisi olabilecek her
hangi bir ila kullanmam 20 ya zerinde 196 salkl gnll (hepsi salk
alan) iki eit gruba ayrlm. 5 ay sresince bir gruba gnde 6 adet belirli
bir marka yeil ay kateini ve L-teanin karm ieren kapsller, dier gruba
ise benzer tat ve grntde etkisiz kapsller (yalanc ila) verilmi. Sonular
etkilememesi iin deney sresince gnde 2 fincandan fazla ay imelerine izin
verilmemi. Her ay yaplan fiziksel hekim muayenesinin yan sra sorgulama
ile gnlllerin varsa ikayet ve deerlendirmeleri kaydedilmi.
Sonu olarak, 5 aylk uygulama sresince yalanc ila verilen gruptaki
gnlllerin yzde 1 3 'nn, yeil ay kapsl verilenlerin ise sadece yzde

353
 4'nn nezleye yakaland tespit edilmi. Grld gibi iki grup arasnda
belirgin bir etki fark sz konusu. Aratrmada deerlendirmeye alnan dier
balklar arasnda dikkatimi ekenler; gen yatakilerin daha fazla souk al
gnl enfeksiyonuna yakaland, hijyen koullarna dikkat edenler ile alkol
ve sigara alkanlklar bulunmayanlarn ise enfeksiyona yakalanma riskinin
belirgin bir ekilde azald.
Bu aratrmann sonular yeil ayn, kuvvetli antioksidan etkili bileen -
leri olan kateinler ile L-teanin'in souk algnl enfeksiyonlarna yakalanma
riskinin azaltlmas bakmndan yararl olabileceini ortaya koymaktadr. p
hesiz tam bir koruma salamasn beklemek yanltc olacaktr. nemli olan
riskleri azaltmak.

Mrver zt souk algnl tedavisinde etkili olabilir

Mrver bitkisinin, lkemizde halk arasnda daha ziyade yapraklarndan, ek
lem arlarnn hafifletilmesinde ve souk algnlnda terletici olarak yararla
nlmakta, kaynatldktan sonra lk suyu ierisinde banyo alnmakta ve yaprak
lar da aryan eklemlere sarlmaktadr. Yaplan baz nklinik almalarda, bit
kinin siyah meyvelerinin grip virs (influenza A ve B) zerinde etkili olduu
ortaya konulmaktadr. Bitkinin meyvelerinde bulunan flavonoitlerin influenza
HINI virs zerine yaparak etkisini gsterdii tespit edilmi. Yeni yaynla
nan bir almada ise bitkinin meyvelerinden zel ekilde hazrlanan bir ztn
influenza H I N I virs zerindeki etkisi insanlar zerinde denenmi.
Son 24 saat ierisinde grip benzeri ikayetler ile hastaneye bavuran ve ba
ars, ate, kas ars, ksrk, balgam ve burunda aknt ikayetlerinden en
az belirlenen I 6-60 yalar arasndaki hastalar seilmi. Bu gnlller ge
liigzel ekilde gruplandrlarak (bilgisayar randomizasyonu), 32 hastaya zel
mrver zt ile hazrlanan yava znen pastil eklindeki ila ve dier 32
hastaya ise ayn grn ve lezzette mrver zt iermeyen pastiller verilmi.
Pastiller 2 gn sre ile gnde 4 defa yemek sonras ve gece yatmadan nce ve
rilmi ve hastalarda yukardaki balca grip ikayetlerindeki deiim izlenmi
(YAS-grsel analog dereceleme ile).
Yaplan deerlendirmelerde, mrver zt verilen gruptaki hastalardan
balangta IS'inin ve bo ila verilen grupta 9'unun yksek atei bulunduu
tespit edilmi. 24 saat ierisinde mrver grubundaki hastalarda beden ateinin
istatiksel olarak belirgin bir ekilde dt, 2 gnlk uygulama sonucunda
ise tm hastalarda atein normal seviyede seyrettii, buna karlk bo ila ve
rilen gruptaki hemen hemen tm hastalarda (2'si hari) yksek ate ikayetinin
srd gzlenmi.

354
 Baars ikayetleri ile ilgili gelimeler de ayn ekilde seyretmi. lk 24 saat
ierisinde mrver grubunda belirgin bir ekilde ikayetler azalm. 48 saat
lik tedavi sonucunda hastalarn yzde 78'inin baars ikayetinin kalmad,
yzde 22'lik ksmnda ise baarsnn hafif bir ekilde srd gzlenmi. Bo
ila verilen grupta ise baars ikayetlerinin devam ettii belirlenmi.
Ayn ekilde burun tkankl ikayetleri de belirgin ekilde nlenmi, 48
saat sonunda hastalarn yarsnda burun tkanklnn tamamen giderildii,
bo ila grubunda ise (2 hasta hari) ikayetlerin daha da artt tespit edilmi.
Ancak mrverin, ksrk ikayetleri zerinde yeterince etkili olmad bildi
riliyor. Mrver verilen grupta, bo ila grubuna oranla ksrk ikayetlerinde
azalma grlmesine karlk bu gelime istatiksel olarak belirgin bulunamam.
Sonu olarak, hi phesiz, bu alma bir n deerlendirme niteliinde.
Daha ayrntl, yksek sayda hasta katlm ile yrtlecek aratrmalara ihti
ya duyulmaktadr. Ancak, virsler zerinde etkili ve gvenilir ila seenekle
rinin henz fazla eitli olmad dnldnde, mrver bitkisinin mevcut
virs tedavilerine etkili bir alternatif olup olamayacann ayrntl olarak in -
celenmesi gerekir. Bu arada bir hususa dikkatinizi ekmek isterim. Yukarda
bahsettiim almada 2 gnlk uygulama srecinde herhangi bir yan etkinin
gzlenmedii bildirilmektedir. Ancak bu almada kullanlna zel ekilde ha
zrlanan bir mrver ztdr. Mrverin siyah meyveleri siyanogenetik gliko
zitler (sinigrin vb) tamaktadr ve fazla miktarda tketilmesi bilhassa ocuk
larda zehirlenmelere yol aabilir.

355
 YA L I L I K

Gl ay Yalanmay Geciktirir m i ?

'i\.ntiaging': son yllarn en popler ve hzla trmanan kavram. nsanlar va

rolularndan beri lmszlk peinde komu. Tabii bu mmkn deil ama
hi olmazsa daha uzun yaayabilmek, yalanmann etkilerini mmkn oldu
unca geciktirmek (bir dereceye kadar) elimizde.
Yalanma, eitli genetik ve evresel etkenler ile biyokimyasal yolaktaki
etkilemeler sonucu ortaya kan bir durum. Yalandka vcutta molekler,
hcresel ve organ seviyesinde meydana gelen hasarlarn onarmnda giderek
yetersiz kalnmaktadr. Dolaysyla yalanma; kalp-damar hastalklar, kanser,
diyabet, katarakt, nrovejetatif rahatszlklar ve osteoporoz bata olmak zere
birok hastaln ortaya kmasnda, en nemli risk etkenlerinden biri olarak
kabul edilmektedir.
Yalanmann geciktirilmesi amacyla yararlanlan rnlerin banda, son
yllarn en gzde konusu olan "antioksidanlar" geliyor, phesiz. Laboratuvar
da deneysel olarak (in vitro) antioksidan etkisi tespit edilen rnler bile, der
hal pazarlanmaya balanyor. Halbuki bu tip deneysel (in vitro) antioksidan
etki bulgularnn, bilimsel olarak pek fazla deeri bulunmuyor, mutlaka deney
hayvanlar ve insanlar zerindeki etkilerinin incelenmesi gerekiyor. Deney
hayvan ve insan almalar ise olduka masrafl.
Meyve sineklerini (drosophila) bilirsiniz, sevmediimiz minik yaratklar.
Ancak yaplan genetik almalar, insanlar ile ortak birok geni bulunduunu
gsteriyor. nsanlarda hastalklara yol aan 289 geninin yzde 60'nn meyve
sineklerinde de bulunduu, bunlardan 1 00 kadarnn insanlarda endokrin ve
metabolik hastalklara yol at, tespit edilen genler ile ayn olduu grlm.

356
Dier taraftan, meyve sinekleri ile insanlarn antioksidan enzim sistemleri de
benzerlik gstermektedir. Bu bakmdan antioksidan etki deerlendirmelerin
de meyve sinekleri ile gzlenen sonular da nemli fikir verebilir.

lspartagl ve antioksidan etkisi

Ispartagl (Rosa damascena) ok deerli bir bitki; ieklerinden elde edi
len uucu ya yksek mali deere sahip. Yeni yaynlanan bir bilimsel alma
spartagl ieklerinin pek bilmediimiz bir zelliini ortaya koyuyor.
ieklerin krmz petalleri (ta yapraklar) glgede kurutulup ay gibi
demlenmi ve meyve sineklerine 4 hafta boyunca besin olarak verilmi. So
nuta meyve sineklerinin yaama srelerinde yzde 23e varan bir uzama sa
lanm. Aratrclar spartaglnn bu etkisini, ierisindeki antioksidan etkili
bileenlerle aklamaya almlar.
Bir fikir vermesi bakmndan, kuvvetli antioksidan etkisini bildiimiz baz
bitkisel maddeler ile karlatrma yaplm; krmz arap ierisinde bulunan
resveratrol meyve sineklerinde yaam sresini diilerde yzde 1 6 ve erkeklerde
yzde 1 0 artrrken, bir baka antioksidan olan lipoik asit sadece dii meyve si
neklerinde etkili bulunmu. Dier taraftan, antioksidan etkisini iyi bildiimiz
E vitamininin ise dk miktarda etkisiz kald, biraz yksek miktarda ise
meyve sineklerinin lmne yol at bildiriliyor. Ispartagl iin yukarda
verdiimiz sonular ile bu bilinen antioksidan bileiklerin etkilerini karla
trdmzda, spartagl ile elde edilen sonularn olduka etkileyici olduu
grlyor. Bu bilgi net bir sonu karmak iin henz yeterli deil, phesiz.
Ancak "gl ay" imenin yararl olabilecei dnlebilir.

NERLER I UYARI LAR

Hangi sklkta ne miktarda kullanlmal?

Hnrh'"Qi bir bir risk s? konus olm::yn.c<nr dan ist0erilen miktarlar: J:::, ici!rnesin
cie br ;;1Knca huh r w <ktadr.

35'7
 Yaslanman n Geciktirilmesinde

Goji Meyveleri Yararl m?

Son dnemlerde lkemizde gndemde olan bir meyve de "goji". Adndan

da anlalaca zere bir Uzakdou meyvesi. Tibette yzyllar boyunca salk
iin kullanlm. Bitkinin Latince bilimsel ad, Lycium barbatum. Yine altn i
lek gibi Solanaceae bitki ailesinden. Bat lkelerinde de giderek artan bir ekil
de tketiliyor; turuncu-krmz renkli meyveleri yenerek, suyu iilerek, kurusu
da ay halinde ya da msli/tahl karmlar ierisine ilave edilerek kullanlyor.
Trke olarak "kurtzm" diye adlandrlm, dorudan ngilizce adnn ter
cmesi, "wolfberry". lkemizde yetimiyor, ancak yetitirmek isteyenler iin
fideleri satlyor.
3000 yllk eski Geleneksel in Tbb dkmanlarnda, goji meyvelerinin
uzun sreli tketilmesi ile yalanmay geciktirecei ve mr uzataca kayt
ldr. Bu nedenle, zellikle yalanmaya bal olarak ortaya kan kronik hasta
lklarn nlenmesinde etkili olduu kabul ediliyor. Dolaysyla, gnmzn
"yalanma geciktirici" (antiaging) kavramna uygun bir bitki. Yaplan alma
larda bileiminde karotenoit (zeoksantin trevleri, lutein, beta-karoten gibi),
polifenolik (fenolik asitler ve flavonoitler) ve karbonhidrat (polisakaritler;
yzde 40) tipi bileenler tespit edilmi. Karotenoit ve flavonoitlerin kuvvetli
antioksidan etkisi bulunduu biliniyor. Dolaysyla, yaa bal grme bozuk
luklar (makular dejenerasyon), kanserler; sinirleri koruyucu (nroprotektif)
etkisine bal olarak bunama, Alzheimer hastal gibi sorunlarn nlenmesi
ya da en azndan geciktirilmesinde etkili olabilecei savunuluyor. Polisakarit
tipi (suda znr glikokonjugatlar) bileenlerine bal olarak da baklk
sistemini dzenledii ileri srlyor.
Yaplan deneysel almalar ile yukardaki hipotezler destekleniyor. Ay
rca karacieri koruyucu, tansiyonu ve kan ekerini drc etkileri tespit
edilmi. Deneysel sonular, goji meyvelerinin yalanmaya bal olarak ortaya
kan birok sorun zerinde koruyucu ve geciktirici etkisi bulunabileceini
ortaya koyuyor. Koruyucu etkilerini zellikle serbest radikal hasarn nleye
rek ve baklk sistemini dzenleyerek karacier, beyin, gz, bbrek gibi ya-

358
amsal neme sahip organlarn yan sra, damarlar ve sinir hcreleri zerinde
gsteriyor. Dier taraftan, meyve sineklerinin (drozoflalar) yaam sresini
uzatmas ve farelerde yalanmaya yol aan baz maddelerin oluumunu (ileri
glikasyon son rnleri) azaltmas nedeniyle yalanma zerinde sadece dolayl
deil, dorudan da etkili olduu ileri srlyor.
Uzakdoua meyvelerin yzlerce yldr kullanlmasna ramen, bilimsel
kriterlere uygun klinik alma says son derece az. in haricinde bir lkede
(Amerika Birleik Devletleri) yrtlm tek bir alma var, o da 2008 ylnda
yaymlanm. 35 gnll iki gruba ayrlp 1 4 gn boyunca her gn bir bardak
( 1 20 mililitre) goji meyve suyu ya da renk ve lezzet olarak benzeyen etkisiz
bir iecek verilmi. lk gn ve sre sonunda yaplan deerlendirmelerde goji
ienlerin kendilerini daha enerjetik hissettikleri, stresden etkilenmedikleri ve
mide-barsak ilevlerinin daha dzenli olduu tespit edilmi. in'de 50 g
nllde (55-72 yalar aras), 30 gn goji uygulanmas ile beden antioksidan
kapasitesinin belirgin bir ekilde art gsterdii bildiriliyor.
Sonu olarak, deneysel bulgular goji meyvelerinin yalanmaya bal gelien
kronik sorunlarn geciktirilmesinde yararl olabileceini gsteriyor. Ancak bu
bulgular izole hcreler ya da deney hayvanlar zerinde yrtlen deneylere ait.
nsanlarda ne derece etkili olabileceini gsterecek klinik deney says ok az.

Riski var m?
Bilinen herhangi bir risk yok. Ancak bitki Solanaceae ailesinden olduun
dan, ierisinde bu grup bitkilere zel alkaloitler bulunmaktadr. Mesela, pat
lcanda bulunan nikotin gibi. Goji meyvelerinde de eser miktarda zehirli bir
alkaloit olan atropin bulunmu. Ancak miktar normal koullarda insan sal
iin bir tehlike tekil etmiyor.

Yalla bal demans ve alzheimer hastaln nlemek iin ne yaplabilir?

Aslnda nemli olan; bir insann ne kadar uzun yaad deil, ne kadar
salkl yalanabildii. Kaliteli yalanmak, bir lde banka tasarruf hesab
na benzer. Yallmda gerekir dncesi ile yaplan birikimler gibi, kaltm
mirasna bal kiisel ansszlklar haricinde, yaammz boyunca salm -
z ne derecede koruduumuz bizim yalanma kalitemizi belirler. Hayatmz
boyunca olumsuz yaam ve evre koullar, beslenme ekli, sigara ve alkol
bamll, gereksiz ila kullanm, stres, obezite vb ok sayda olumsuz et
kenden, ister istemez etkileniyoruz. Ayrca baz kronik yangl hastalklar
gibi sreen hastalklarn da Alzheimer hastal geliiminde nemli rol oy
nadna dikkat ekiliyor.

359
 O halde, "kaliteli yalanmak" iin ncelikle bizim kontrolmzde olan; si
gara ve ar alkol tketimi, obezite ve stres gibi olumsuz etkenleri ortadan kal
drmak gerekir. Kontrol elimizde olan dier nemli bir etken ise "beslenme
ekli': Demans ve Alzheimer hastal uzun srete gelitii iin kesin bir neri
paketi sunulabilmesi mmkn deil phesiz. Bu hususta daha ziyade saha
almalar (epidemiyolojik) yol gsterici olabilmektedir. Bu tip almalarda
kalori snrlamasnn (gnlk 3.000 kaloriden l .600'ye indirilmesi) Alzheimer
hastal gelime riskini yar yarya drdn ortaya koymaktadr. Bu su
retle yalanma ve demans geliiminde nemli etkisi olduu bilinen proteinler,
lipitler ve DNA gibi yap talarnn oksidatif hasar azaltlabilmektedir.
"Oksidatif hasar': demans ve Alzheimer hastal geliiminde nemli bir
etken olduuna gre, antioksidan ierii yksek besinlerin kullanlmas akl
c bir yaklam olacaktr. Polifenoller (flavonoitler, prosiyanidinler), antioksi
dan etkileri bilinen bileiklerdir. Ancak her antioksidann kan-beyin engelini
aarak beyin hcreleri zerinde yararl olmas beklenemez. Yani "antioksidan
etkili" olarak etiketlenen her doal rnn, demans zerinde yararl olmasn
beklememek gerekir. Bu konuda yararl olabilecek baz besin eleri arasn
da "Omega-3 ya asitleri" n plana kmaktadr. Bu grup maddelerin serbest
radikalleri sprerek, lipit peroksidasyonunu azaltt ve vcudumuzda bulu
nan antioksidan enzimlerin (glutatyon peroksidaz, katalaz, speroksit dismu
taz vb) etkinliini artrd deneysel olarak ortaya konulmutur. Buna karlk
margarin ierisindeki Omega-6 ya asitlerinin yksek oranda tketimi Alzhe
imer hastal riskini artrmaktadr. Antioksidan etkili vitaminler E ve C 'nin
de olumlu etkileri deneysel olarak gsterilmitir.
Demans ve Alzheimer hastal zerinde nleyici bir baka besin bileeni
ise "folik asit': Yeil sebzeler, narenciye meyveleri, karacier ve tam tahl rn
lerinde bulunuyor. Sinir hcreleri, zellikle folik aside hassas olduklarndan,
yetersizlii durumunda kendilerini yenilemesi glemektedir. Folik asidin
muhtemelen homosistein seviyesini drerek etkili olduu dnlmektedir.
Deneysel almalar ykselen homosistein seviyesine bal olarak hcre DNA
onarm bozulup hcre lmne yol atn gstermektedir.
"Yalanmay nleyemezsiniz, ama yal olmak zorunda deilsiniz" (Geor
ge Burden). nemli olan kendinizi her yata gen hissedebilmek; bunun iin
genliinizde yatrmnz iyi yapmanz gerekir.

360
 G inseng , Alzheimer Hastalarnda
Alglamay Gelitiriyor

Gney Kore'de Seoul Milli niversitesi Hastanesi'nde yrtlen bir a

lmada, geici kafa travmalarna bal eitli nrodejeneratif hastalklar ve
alglama bozukluu, beyin tmr gibi durumlara bal vakalar, dikkatli bir
incelemeyle deney dnda tutularak seilen 43 ile 87 yalar arasnda eitli
derecelerde 97 Alzheimer hastas, geliigzel bir ekilde gruplandrlm. 1 2
hafta sre ile 5 8 hastalk (20 erkek ve 3 8 kadn) bir gruba gnde 4,5 gram
standardize edilmi Kore beyaz Ginsengi, 39 hastadan oluan ( 1 5 erkek ve 24
kadn) dier grup ise kontrol grubu olarak herhangi bir uygulama yaplmadan
sonularn karlatrlmas iin tutulmu.
Deney sonular, ila uygulamalar boyunca (4. ve 12. haftalar) ve ila bra
kldktan sonra (24. hafta) eitli deerlendirme yntemlerinden yararlanla
rak izlenmi. almada ufak bir alt gruba ise daha yksek miktarda (9 gram)
Ginseng verilerek, etkinin Ginseng miktarna deiimi incelenmi Bu sre
ierisinde deerlendirilen eitli alglama kriterlerinin, Kore Ginsengi verilen
grupta belirgin bir ekilde gelitii, ancak Ginseng kullanmnn kesilmesi ile
kaydedilen bu geliimin ortadan kalkt gzlenmi. Dier taraftan, Ginseng
miktarnn artrlmasnn daha iyi bir etki salayamad bildiriliyor.
Yan etki riski bakmndan yaplan deerlendirmede, bu sre ierisinde
Ginseng verilen 58 hastadan ?'sinde ve ila verilmeyen 39 hastadan 6'snda
hafif ve geici ikayetler grlm. Yani yan etki yok denilebilir.
Sonu olarak, beklenen yararn salanabilmesi iin kullanlan Ginseng cin
sinin ve kalitesinin son derece nemli olduu asla unutulmamal. Ginseng'in
kan sulandrc etkisi nedeniyle, kan sulandrc ila kullanan kiilerde kana
ma, diyabet ilac kullananlarda ise kan ekerinde ar dme gibi risklere dik
kat edilmesi gerekir.

361
 Resveratrol , Bunama ve Alzheimer
. .

Hastal n n Onlenmesinde
Yararl Olabilir

Resveratrol de son yllarn en popler, en dikkati ekici bitkisel kaynakl

maddelerinden biri. Bilimsel yayn tarama motorlarnda yaptm inceleme
de, resveratroln sadece salk ile ilgili dergilerde yaymlanm 4907 bilimsel
alma bulunduunu tespit ettim. Bu mthi bir say, sadece 201 2 ylnda ilk
7 ayda salk dergilerinde yaymlanan makale says 500 civarnda. Peki, resve
ratrol bu kadar nemli klan nedir? Resveratrol, fenolik yapda bir bileik ve
kuvvetli antioksidan etkisi var. Dolaysyla dier antioksidanlar gibi vcudun
antioksidan kapasitesini artryor. Bu nedenle, kalp ve damar ilevlerinin des
teklenmesinde, nrodejeneratif ve yangl hastalklarn ve eitli kanserlerin
nlenmesi ve tedavisinde yardmc olarak neriliyor. Ancak, tm dier anti
oksidanlarla olduu gibi, deneysel koullarda (in vitro) elde edilen sonulara
dayanarak yaplan bu salk nerilerinin, insanlara uygulandnda ne derece
de salanabileceine ilikin klinik alma says olduka az. Bu bakmdan tm
antioksidan etkili bileiklerin vcutta ne derecede emildii, metabolitlerinin
ne derecede etkili olduunun klinik olarak aratrlmas gerekiyor.
Deney hayvanlar zerinde yrtlen almalar da resveratroln sinirleri
koruyucu ve beyin ilevleri zerinde etkili olabileceini ortaya koyuyor. Peki
ya insanlarda ne derecede etkili olabilir? Yeni yaymlanan bir almada insan
gnlllerde beyin damarlarndaki kan akm hz ve zihinsel alglama yetenek
lerindeki etkileri incelenmi. Bilimsel lekte (ift krl, plasebo kontroll, ap
raz dngl) bu klinik almada 22 salkl gen gnll kullanlm. Ayrlan
gruplardan birine tek seferde 250 miligram, dier gruba 500 miligram resverat
rol tablet verilirken nc gruba bo ila verilmi. la uygulanmasndan 45
dakika ve 90 dakika sonra yaplan deerlendirmelerde, artan resveratrol mik
tarna bal olarak beyin damarlarndaki kan akmnn hzland gzlenmi.
Gnmzde ortalama insan mrnn uzamasna bal olarak, zellikle yalan
ma srecinde en nemli salk riskleri arasnda gsterilen Alzheimer hastal,

362
bunama, inme gibi hastalklarn geliimin nlenmesi bakmndan resveratrol
ile elde edilen bu klinik bulgular byk nem tayor. Sadece tek bir dozunun
bile beyin damarlarnda salad bu etki, resveratroln programl olarak daha
uzun srelerde kullanlmas ile ok daha belirginleecektir.
Resveratrol, baz bitkilerde yaralanma ya da mantar enfeksiyonu sonucu
bitkiyi korumak zere oluan bir ftoalleksin olduu iin ilem grmemi bit
kide miktar ok dktr. Mesela, zmde en yksek oranda zmn kabu
unda, az miktarda ise zm ekirdei, kk, yapra ve zm sapnda bu
lunmaktadr. zellikle lkemizde yetien baz zm tiplerinden yaplan kr
mz araplar, resveratrol ierii bakmndan zengindir. Beyaz araplar da ise
resveratrol ok dk orandadr. Bunun balca nedeni, beyaz arabn zm
ekirdei ve kabuu iermeyen zm suyunun fermentasyonu ile elde edilmi
olmas. Krmz arabn kuvvetli antioksidan etkisi sadece resveratrole bala
namaz, arabn fermentasyonu esnasnda zm meyvelerinde bulunan anti
oksidan etkili dier polifenolik ieriklerin de (flavonoller, prosiyanidinler vb)
ortama gemesi ile antioksidan etkisi artmaktadr. phesiz, arabn tad
alkoln vcuttaki olumsuz etkileri gznne alndnda, resveratroln etkile
rinden yararlanmak iin krmz arap imek pek aklc grnmyor!

Baka hangi kaynaklarda var?

Resveratroln etkisi daha yksek olan tipi trans-izomeri, krmz araptan
baka yerfstnda bulunuyor. Piyasada tablet halinde pazarlanan resveratrol
ise Uzakdou lkelerinde yetien bir madmak tr olan Polygonum cuspida
tum kklerinden elde edilmektedir, ancak bu bitkiden elde edilen resveratrol
trans ve cis izomerlerini karm halinde tamaktadr.
Sonu olarak, vcuda yeterli miktarda resveratrol salanabilmesi iin kr
mz arap iilmesi ya da yerfst yenilmesi pek aklc seenekler olarak g
rnmyor; araptaki alkoln zararl etkileri ve yerfst yann verdii ener
jiye bal olarak ortaya kan imanlama riski gz ard edilemez. Bu nedenle,
kanmca en uygun seenek resveratrol tayan tablet ya da kapsl formlas
yonlarnn kullanlmas.

NERLER / UYARILAR

Resveratrol yerine zm ekirdei kullanabilir miyim?

zm ekirdei ile resveratrol birbirinden farkl rnlerdir ve dolaysyla ayn et
kilere sahip deildir. zm ekirdei ierisinde prosiyanidin grubu antioksidan

363
 zellikte bileenler n plana kmaktadr. Resveratrol ise zm ekirdeinde bu
lunan bir stilbenin arap fermentasyonu srasnda enzimatik olarak paralanma
s ile meydana gelen kuwetli antioksidan zellikte fenolik yapda bileiktir. Her
ikisinin de antioksidan etkili olmasna karlk, etki ekilleri farkldr. Resveratrol
iin tek kaynak arap deildir, phesiz. Gnmzde Polygonum cuspidatum
(in madma) bitkisinde yksek oranda bulunduundan kaynak olarak bu bit
kiden yararlanlmaktadr.

Resveratol destei satn alrken nelere dikkat edilmeli?

Resveratrol tayan kapsl/tablet formlasyonlarn tercihen eczanelerden ve
gvenilir markalarn rnlerinden seiniz.

Hangi sklkta ne miktarda kullanlmal?

Resveratroln henz olumsuz etkileri bilinmemektedir. Bu nedele nerilen mik
tar gnlk 5 ile 1 .000 miligram arasnda geni bir aralkta deimektedir. Bu ba
kmdan dozun hedeflenen amaca gre uzman tarafndan belirlenmesinde yarar
gryorum . Son zamanlarda yksek miktarlarda kullanldnda baz yan etkiler
sz konusu olabileceine dair bulgular bildirilmekle beraber, henz bilimsel lite
ratre yansm gvenilir sonular mevcut deildir.

364
 . . .

Bunamay nlemek iin .

Tan d k Bir iecek: ay

ayn alglama kapasitesi zerindeki etkisinin incelendii Singapura ya

plan bir saha almasnn sonular 2008 yl temmuz aynda yaynlad. 55
yan zerinde seilen 2.501 birey nce bir teste tabi tutularak mevcut zihin
kapasiteleri belirlenmi. Daha sonra bu kiiler siyah ay (Seylan veya ngiliz
ay, ngilizlerin tercih ettii gibi st ilave edilerek), oolong ay (yar fermente
Japon ay tipi; st ilave edilmeden) ya da yeil ay (fermente olmam in
ay tipi) tketme sklklarnn yan sra, yedikleri besinler, salk durumlar
ile ilgili gzlem altnda tutulmular. Gnlk ay kullanm skl 0-6 fincan
"tketmiyor ya da az tketiyor", 1 O bardak ve yukars ise "ok kullanyor" ek
linde derecelendirilmi. Aratrmaya katlan bireyler 1 6 ay sonra tekrar "bellek
kapasitesi" lm testine tabi tutulmu.
Deney sonular deerlendirildiinde, katlan bireylerin byk ounluun
da tketilen ay miktar arttka alglama bozukluklarn nemli lde nle
nebilecei yorumuna varlm. Yararllk bakmndan siyah ay ile oolong ay
arasnda belirgin bir farkllk tespit edilememi. Dier taraftan, almaya katlan
bireyler arasnda yeil ay ienlerin oran olduka dk olduundan yeil ayn,
siyah ay ve oolong ayna gre salkl bir karlatrlmas yaplamamam.
Alglama bozukluklar, bilhassa bunama ve Alzheimer hastal gibi son de
rece nemli hastalklarn bir n iareti olarak kabul edildiinden, almann
sonular olduka dikkat ekici. Gnlk hayatmzda ok sk olarak kulland
mz bu iecein, bizi bu nemli salk sorunlarndan ne decede koruyucu
bir rol oynayabilecei konusunda daha geni bir denek says zerinde ve daha
kapsaml almalara ihtiya var. Bu sonulara bakarak beklentileri ve ay tke
timini abartmadan, yeil ay veya siyah ay imeye devam etmek yararl olabilir.

ay imek ileri yalarda alglama ve unutkanlk gerilemesini nleyebilir

Yediklerimiz ve itiklerimiz bizim nasl bir yalanma sreci geireceimi
zin bir aynas gibi; "salkl ve din" ya da "hastalkl ve gsz': ok yeni ya
ynlanan bir saha (epidemiyolojik) almasnn sonular "mutlu bir yall-

365
 n'' anahtarnn hemen yan bamzda olduunu bir kez daha ortaya koyuyor.
Gerek deneysel ve gerekse saha almalarnn sonular, ay bitkisinin
kuvvetli antioksidan etkisi nedeniyle kalp ve damar hastalklar ve eitli kan
serlerin geliimini engelleyebileceini ortaya koyuyor. Bu aratrmalarda ayn
dikkati eken bir dier nemli etkisi ise "nroprotektif" etkisi, yani sinirler
zerinde koruyucu zellii. Aratrclar, ayn bu nroprotektif etkisinin ileri
yalarda alglama ve demans sorunlarnn nlenmesinde ne derecede katks
olabileceini incelemiler. alma, 55 ya zerinde ve herhangi bir demans
sorunu bulunmayan 716 Singapur'lu zerinde yrtlm. Aratrmaya ka
tlanlar ay tketme skl ve tkettikleri ay tipine (yeil ay, siyah ay ya da
oolong ay) gre gruplandrlm. ay yerine kahve tketenler ayr bir grup
olarak alnm. Her gruptaki kiilere ayr ayr hafza ve alglama testleri uygu
lanm; hangi hzla alglayarak ilem yapabildikleri derecelendirilmi. Sonu
lar bilimsel olarak istatiksel yntemler ile deerlendirilmi.
Aratrmann sonular, gnde 1 -2 bardak ay tketilmesinin yallkta al
glama ve dnme ilevlerindeki azalmay istatiksel olarak belirgin derecede
nleyebileceini ortaya koymaktadr. Bu gzlemsel sonu, gnmzde insan
yaam sresinin uzamasna bal olarak ortaya kan en nemli yallk sorunla-
rndan biri olarak kabul edilen "bunamann'' engellenmesi bakmndan nemli.
Aratrmann bir baka nemli bulgusu da, ay iilmesi ile gzlenen yararn
kahve tketenlerde grlmemesi. Bu da ayn yararnn kafeine bal olmad
n, muhtemelen ayn ierisindeki polifenolik bileenlerin (zellikle epigal
lokatein gallat), etkili olduunu dndryor.
Bu tip saha almalarnn sonular belirli bir konu hakknda bize yararl
bilgiler salamas bakmndan nemlidir. nsanlar kaltmsal zellikleri bak
mndan standardize etmek ve onlarca yl belirli bir yaam tarz ve beslenme
program ile kontrol etmek mmkn olamayacana gre, saha almalar
bize baz ipular salamaktadr. Deneysel almalarn sonular da ayn bu
tip yararnn mmkn olabileceini gsteriyor. O halde, miktarn abartmadan
tercihen yeil ay tketmek yallmz iin bir yatrm olarak dnlmeli.

366
 Tar n Alzheimer Hastalndan
Koruyor mu?

Alzheimer hastal beyinde geri dntrlemez ekilde meydana gelen

hasar sonucu aamal olarak gelien bir hastalk. Hastaln evresine gre gide
rek artan hafza kayb, konuma zorluu, zihin karkl, yn ve zaman duy
gusunu yitirme gibi belirtiler balcalar. Henz bu hasar onaracak, geri dn
trecek bir tedavi ya da ila bilinmiyor. Tek are bu hasar nlemeye ynelik
alnacak nlemler. amzn hastal olmasnn balca nedeni ise giderek
ykselen ortalama yaam sresi. 70'li yalarn zerinde risk katlanarak artyor.
Bu hastala kar ila gelitirmek iin uygun teknikler de olduka snrl.
Nrotoksik (sinirler zerinde zararl) etkili znebilir beta-amiloit polipep
tit oligomerlerinin beyinde birikmesinin hastalk etkenlerinden biri olduu
kuvvetle muhtemel. Dolaysyla aratrmalar daha ziyade bu oligomerlerin
oluumunu engelleyen ilalar zerine younlayor. Ancak deneysel (in vit
ro) koullarda yaplan bu almalarn sonularnn gvenilirlii tartmaldr.
Dier taraftan, hastaln aamal ilerleyii nedeniyle deney hayvan (in vivo)
modellerinde ya da insanlarda yaplan klinik almalarn sonularnn dikkat
li bir ekilde yorumlanmas gerekmektedir.
Mevcut tedaviler hastaln ilerleyiinin yavalatlmasna dayanmaktadr.
Dolaysyla u an iin tek are koruyucu nlemler alnmas. Ancak mr boyu
Alzheimer hastas olmamak iin srekli ila kullanlmas pek mmkn grl
memektedir. Bu bakmdan insanlarn gnlk olarak besin ya da iecek olarak
yararland doal rnlerin, yukarda bahsettiim deney modelleri zerinde
etkinliini aratran almalar dikkatleri ekmektedir.
Bu konuda daha nce yaymlanan ok sayda deneysel (in vitro) alma
larda en yksek etki zerdeal, zencefil ztleri ve yeil ay kateinleri ile gz
lenmi; bu rnleri Ginkgo biloba yapra, in tarn kabuklar takip etmitir.
Burada etkili olan tarn kabuunun in tarn olduuna dikkat etmek gere
kir, yani bizim tatllarmzda kullandmz Seylan tarn kabuundan farkl.
Getiimiz aylarda gazetelere konu olan srailli aratrclarn almasna
gelince; ncelikle aratrmada hangi tarn kabuunun kullanld belli deil,

367
 in ya da Seylan eklinde bir tanmlama yaplmam. Tarn kabuunun toz
edilip fosfat tamponlu su ile oda ssnda bekletilerek hazrlanan zt kulla
nlm. Yani s uygulanmam. Tarn ztnn etkisi hem deneysel (in vit
ro) olarak ve hem de meyve sinekleri (drosophila) ve zel fareler kullanlarak
aratrlm. Her modelde de tarn ztnn Alzheimer hastalnda rol
oynad dnlen oligomerik amiloitlerin miktarn azaltt gzlenmi. Bu
sonulara gre, sulu tarn zt Alzheimer hastalnn nlenmesinde yararl
olabilir, ancak bu ztn henz kan-beyin engelini geip geemediine dair
bir kant yok. Yani etkili olabilmesi iin beyine ulap ulaamayacan bile
miyoruz. Bu nedenle, gazete haberlerinde yer alan "son derece etkili olduu"
eklindeki ibarenin hibir geerlilii yok. Muhtemelen ileride bu konuda daha
ikna edici bulgular elde edilebilir. imdilik en azndan tarn kabuklar ile ha
zrlayacamz ay imek yararl olabilir.

NERLER I UY ARILAR

Tarn ay nasl hazrlanmal?

Tarn sert odunlu bir materyal olduundan, genel kural gerei kaba paralara
ayrldktan sonra kaynatma suretiyle hazrlanr. Ancak ierisindeki uucu aroma
nn kaybn azaltmak iin kaynatma sresi ve ssnn dk tutulmas gerekir. Bu
bakmdan su kaynadktan sonra ate kslarak 5 dakika daha kapakl demlikte
kaynatmaya devam edilebilir.
Dier taraftan tarn kabuu hlamur, adaay gibi dier aylarn ierisine de
ilave edilebilir. Bu durumda demleme yntemi tercih edilir.

Hangi sklkta ve ne miktarda kullanlmal?

Herhangi bir riski bilinmemektedir. Bu bakmdan herhangi bir kstlama sz ko
nusu deildir.

368
 . . .

Yu laf Ozt i leri Yaslarda '

Dikkat ve Konsantrasyon
Soru nlarn Hafifletebilir

Halk arasnda ok enerjik, hareketli kiiler iin "Arpas fazla geldi" diye bir
atasz vardr. ngilizcede benzer bir deyim yulaf iin kullanlr; "feel one's
oat" bilgilik taslamak, kendini formda hissetmek anlamndadr. Gerekten
de yulafn vcudun fiziksel ve fizyolojik kapasitesini artrc zelliklere sahip
olduuna inanlmaktadr. Yulaf bitkisinden ya da ztnden hazrlanan eitli
rnler kalp hastalklarnn nlenmesi, depresyon belirtilerinin hafifletilmesi,
strese kar diren kazandrmak, endieyi giderici yararlar iin nerilmekte
dir. Ancak yaplan etkinlik nerileri, bilimsel almalar ile yeterince destek
lenmemitir.
Bu konuda son yllarda zel olarak hazrlanm bir "yulaf zt" zerinde
yrtlen almalar dikkat ekici bilimsel kant salamaktadr. Deney hay
vanlarnda yaplan almalarda, gnde 2,5 gram yulaf ztnn 7 hafta sre
ile uygulanmas ile renmeyi ve zihinsel uyankl artrd, strese kar di
rencin saland saptanmtr.
nsanlarda ise 2,5 gram tek dozda uygulanmas ile beyinde alfa2-dalgas ak
tivitesini artrrken, delta ve fi elektrik beyin dalgalarn azaltt grlmtr.
Avustralya'da yulaf zt ile yrtlen bilimsel ltte baka bir klinik al
mann sonular yeni yaymland. Orta derecede alglama kapasitesine sahip
50 ya zerinde salkl gnlller arasndan seilen 185 kiiye, balangta bi
limsel alglama testi uygulanm. Daha sonra gruplandrlarak gnde iki doza
blnm halde 1 .600 miligram ve 2.400 miligram yulaf zt (yeilken topla
nan yulafn yzde 30'luk alkol ile hazrlanan zt) ya da benzer grnmde
yalanc ila (maltodekstrin) verilmi. almay tamamlayabilen 136 gnll
zerinde yaplan bilimsel deerlendirme anketlerinin sonular, yulaf zt
nn 1 .600 miligram dozda uygulanmas ile yalanc ila verilen gruba gre dik
kat ve alglama kapasitelerinin belirgin bir ekilde art gsterdii gzlenmi.
Tahl bitkisi olan arpa ve yulaf zengin B vitamini ieriine sahiptir. Bu

369
 nedenle bu tahllardan hazrlanan ztler, zellikle sinir sistemini destekle
meye ynelik rnler ierisinde yer almaktadr. Gnmzde ortalama insan
mr uzadka, Alzheimer ve demans gibi hastalklar ileri yalarda insanlarn
korkulu ryas haline gelmitir. Bir eyleri unuttuumuzda "acaba Alzheimer
m oluyorum?" diye endieleniriz. Aslnda bu doal, kanlmaz bir sre. Bu
sreci nlemek iin beynimize yatrm yapmamz gerekiyor. Bu bakmdan yu
laf zt yararl bir rn. Ama kanmca yulaf unundan hazrlanan kurabiye
ya da kahvaltlk yulaf gevrei gibi yulafl besinlerin kullanlmasnn da yararl
olabilmesi mmkn.

370
 RAMAZAN VE ORU

iftardan Sonra Papatya ay

.

imek M idenizi Rahatlatr

Ramazan aynda oru tutanlar iin yararl olabilecek bitki aylarndan biri
de papatya aydr. Mayspapatyas ya da almanpapatyas (Matricaria recutita)
ieklerinin mide-barsak kaslmalar, ikinlik, gaz ikayetlerini giderici ve
sindirime yardmc etkileri, bilimsel olarak da ortaya konulmutur. Bu etkiye
sahip bileenlerinin flavonoitler (apigenin ve glikozitleri) ve uucu ya bile
enleri (alfa-bisabolol) olduu dnlmektedir. Bu nedenle, papatya aynn
etkisini kaybetmemesi iin, hazrlarken kaynatlmamas gerekir. ay hazr
lamann en ideal ekli, kapakl bir fincan ya da demlik ierisine bir poet atp
taze kaynatlm scak ime suyu ilave edildikten sonra, 1 O dakika bekletilip
iilmesidir. Sahurda ve iftarda yemekten sonra iilmesi, sindirime yardmc
olacak ve midenin rahatlamasn salayacaktr. Rezene ay ile birlikte qe kul
lanlmas daha etkili olabilir. Bu durumda demlie her iki aydan birer poet
koyup ayn ekilde demleyerek iilmesi nerilebilir.
Papatyann sindirim sistemine etkili bileenleri olan flavonoitlerin bir di
er zellii de hafif yattrc etkisi. Dolaysyla yukardaki ekilde ay halinde
hazrlandnda merkezi sinir sistemi zerinde hafif yattrc etki de gstere
cektir. Bu bakmdan sahurdan sonra gece rahat uyunmas ve gndz ise daha
rahat bir oru sreci geirilmesi mmkn olabilecektir.
Papatya flavonoitlerinin ve uucu bileenlerinin (alfa-bisabolol, kamazu
len) geni spektrurnlu dem giderici etkisi (siklooksigenaz, lipoksigenaz, fos
folipaz A2 enzimlerini basklayarak) bulunduu, dolaysyla vcutta demi
boaltmaya yardmc olduu da bildirilmektedir.

371
 Rezene ay ile Daha Rahat
Oru Tutabilirsiniz

Mslmanlarn kendilerini snayacaklar ve zellikle uzun yaz gnlerine

rastlayan uzun oru srelerinde, salmz bakmndan vcutta susuzluk ve
ala bal oluan deiikliklere dikkat etmek gerekiyor. Sahurda ackmamak
drts ile ve iftarda ise gnboyu aln verdii uyar ile kontrolsz bir ekil
de yenen fazla miktarda yiyecein ilerleyen saatlerde verecei rahatszlktan
kanmak iin uzmanlar hafif yiyeceklerin yava yava tketilmesi gerektiini
vurguluyor. Peki, oru srecini daha rahat geirebilmek iin alnabilecek baka
ne gibi nlemler var?
Yaplan bilimsel almalar rezene meyvelerinin birok yararl etkisini or
taya koymaktadr. Bu almalar arasnda bizi ncelikle ilgilendiren sindirim
sistemi zerindeki spazm giderici etkisi; dz kas tabakasn gevetmesine
bal olarak sindirime yardmc olmakta, midedeki gerginlik ve ekime gibi
ikayetlerin giderilmesini salamaktadr. Dolaysyla, akam iftardan sonra re
zene ay iilmesi, tm gn boyunca kaslm olan midenizin rahatlamasn
salayak, bu suretle iftarda yenilen yemeklerin daha kolay sindirilmesine yar
dmc olacak, mide ve barsaklarda rahatszlk verecek gaz oluumuna engel
olacaktr. Rezene ay, etkili ve gvenilir bir gaz giderici olarak haftaya kadar
bebeklerde grlen gaz sancs (infantil kolit) vakalarnda da nerilmektedir.
ncelediim kaynaklardan birinde, eskiden rezene bitkisinin yapraklarnn
oru tutanlarda alk hissini kreltmek amacyla zellikle yoksul halk tarafn
dan kullanld notu dikkatimi ekti. lkemizde tatl varyetesinin toprakst
ksmlar "arapsa" ad ile zellikle Bat Anadolua sevilen bir sebzedir. Av
rupallar orbalara, et ve balk yemeklerine, salata ve turulara lezzet vermek
amacyla yapraklar ve gvdesini kullanyorlar.
Bilimsel kaynaklarda yaptm incelemede, son yllarda rezene meyvele
rinin ar kesici ve yang giderici etkisi zerinde yrtlen birka deneysel
almann sonular da dikkatimi ekti. Deney hayvanlar zerinde yrtlen
ilk almada, belirgin bir ar kesici (santral etkili), yang giderici ve antioksi
dan etki gzlenmi. Baka bir grup tarafndan yrtlen bir almada ise sulu

372
ztnn, gerek akut gerekse kronik ar modellerinde etkili olduu, dier
bir almada ise nitrik oksiti basklamas nedeniyle migren arlarnda yararl
olabilecei bildiriliyor. Bu almalar okuyunca aklma oru tutanlarda ala
bal olarak sk olarak grlen ba arlarnn nlenmesi iin yararl olup ola
mayaca fikri geldi. Bu amala sahurda iildiinde midedeki gn boyu ortaya
kabilecek kaslmalarn yan sra ba ars ve dier tip arlar nleyebilir.
Bence denenmesinde yarar var.

Rezene aynn kalitesi nemli

Bitkisel aylar satn alrken ve kullanrken dikkat edilmesi gereken baz
nemli hususlar vardr. Beklenen etkinin en iyi ekilde salanabilmesi iin bu
son derece nemlidir. Bir kere tazeliine dikkat edilmesi gerekir. Eski beklemi
rnlerin yenileri ile harmanlanarak sata sunulmas sk grlen bir durum.
Aldnz bitki materyalinin ne derece temiz olduu, daha nce ka kiinin
elinin dedii konusunda pheleriniz olmamal. zerinde mikroorganizma
lar ve zararl toksinleri bulunup bulunmad test edilmi olmal. Bu nedenle,
akta satlan rnlerin kullanlmasn nermiyorum. Tabii rezene meyvele
rinin yukarda bahsettiim yararlarnnda sert meyvelerin zerinde kanallar
ierisinde bulunan uucu yan katks nemli. Dolaysyla paralanmam
meyveler ile hazrlanan ayn ierisinde yeterli uucu ya bulunamayacan
dan yeterli etki gstermesi beklenemez. Fazla toz edilmi meyveler ise uucu
yan uarak kaybna yol aacandan yine etkisini zayflatacaktr. Bu bakm
dan zel deirmenlerden geirilmi olmas gerekir. Benim nerim gvenilir
markalarn rnlerinin tercih edilmesi. Oru srasnda ortaya kan balca
sanc ve kramplar gibi mide ve barsak ikayetlerinin giderilmesi iin iftar ve
sahur yemeklerinden sonra yukarda belirttiim gibi papatya ay (almanpa
patyas veya mayspapatyas), rezene, anason aylar yararl olacaktr. Bunlar
tek tek ya da karm halinde de uygulamanz mmkn. Bu karmn ierisine
melisa yapra ay eklenmesi de dnlebilir. ay hazrlarken taze kayna
tlm scak su bitkilerin zerine dklp az kapal demlik ya da fincan da
5 dakika bekletildikten sonra iilmelidir. Etkili bileenler uucu olduu iin
kaynatlma durumunda uup giderler.

Rahat bir oru iin souk demirhindi urubu

Oru sresince kiilerde ortaya kan balca ikayetler; halsizlik, ar su
suzluk, midede kaznma hissi, mide ve barsaklarda gaz ve sanc olarak bilin
mektedir. Bu sorunlarn giderilmesi ya da en azndan hafifletilmesi amacyla
baz bitkisel rnlerin kullanlmas yararl olabilmektedir.

373
 Susuzluk hissininin basklanmas mmkn m?
Su, vcudun temel ihtiyalarndan biri olduundan, genel olarak bilimsel
literatrde su ihtiyacnn basklanmas konusunda yaplm aratrmalara rast
lanmyor. Ancak Geleneksel Hint tedavi sistemi olan Ayurveda'da su ime ar
zusunu basklayan baz formllere rastlanyor. nerilen bitkiler zencefil kk,
zerdeal, kini tohumu ve demirhindi meyvesi. Aslnda ocukluumuzda he
nz hazr merubat kltrnn yaygnlamad dnemlerde pastanelerde ya
zn susuzluu gidermek zere souk demirhindi urubu satlrd. Meyvesinin
etli ksm (Pulpa Tamarindorum) tatl lezzete sahip, hafif etkili ve gvenilir bir
mshildir ayn zamanda. Kk ocuklara bile gvenle kullanlabilir. Bu ne
denle demirhindi urubu fazla miktarda iilirse ishal yapabilir, buna dikkat et
mek gerekir. nerilen bir karm; zencefil, eker ve balla kartrlarak yutulur.
Dier bir karm ise eit miktarda kini tohumu, zencefil kk ve kuru zm
ile birlikte kartrlp yutulur. Bu formllerin ne derecede etkili olabileceini
bilemiyorum, ancak bir yan etkisi olmad iin kanmca denemekte yarar var.

Halsizlii azaltmak iin Kore Ginsengi

ncelikle Ramazan ay balamadan tercihen 2-3 hafta nceden balayarak
Ramazan ay boyunca Kore Ginsengi zt kullanlarak vcudun direncinin
desteklenmesi dnlebilir. zellikle 40 ya zerindeki kiilerin gnde 300-
400 mg kapsl almas, Ginsengin tonik zellii nedeniyle halsizlii nemli l
de azaltabilir. Ginseng vcutta gerek kan dolamn, gerekse eker metabo
lizmasn dzenlemekte, baklk sistemini destekleyerek vcudun direncini
artrmaktadr. Ancak burada zellikle kalitesine gvenilen bir marka ve mut
laka Kore Ginsengi (Panax ginseng) olmas gerekir. Piyasada bulunan maalesef
dk kalitede rnler de Kore Ginsengi gibi pazarlanmaktadr. Dolaysyla,
yanl rn kullanlmas neticesi beklenen etki salanamamaktadr.

Rahat oru tutmak iin internette pazarlanan bitkisel rnlere dikkat!

Uzun sren gn sresi nedeniyle yaz gnleri insana yaam cokusu
verir, daha iyimser yapar. Ancak Ramazan aynn yaz dnemine rastlamas ne
deniyle "yaam cokusu" sanrm yerini, bir grevi yerine getirmenin verdii,
"i huzuruna'' brakyor. Birka yldr Ramazan aynn, son yzyln en scak
gnlerine rastlamas nedeniyle, orucun insan vcudu zerindeki etkisi ok
daha fazla hissediliyor. Dolaysyla insanlar, aln ve zellikle de uzun sreli
susuzluun vcuttaki olumsuz etkilerini nasl gideririm aray ierisinde. Bu
tip araylarn amzdaki adresi internet, phesiz. Merak ettim, acaba nter
net sitelerinde bu konuda nasl neriler yaplyor, hangi rnler pazarlanyor.

374
 nternette yaplan nerilerde hekim ve diyetisyenlerin beslenme nerileri
n plana kyor. phesiz posal veya kepekli besinlerin tketilmesi aklc bir
yaklam. Ancak baka bir grup var ki aradm onlar! Baharat, aktar ya da
kendini bitkisel tedavi uzman olarak tanmlayan (!) kiilerin nerilerinin yer
ald siteler. Sitelerdeki nerilerin ou zaten birbirinden kopyalanm. Gelin
bunlardan birkan inceleyelim.
Bilindii gibi uzmanlar, kronik rahatszl olan hastalarn ve zellikle s
rekli ila kullanmak durumunda olanlarn oru tutmasnn yarataca yaam
riskleri konusunda hemfikir. zellikle kalp ve damar hastalklar, lser, eker
hastal en riskli olanlar. Konyal bir baharatnn sitesinde ise kalp, tansi
yon, kolesterol ve eker hastalarnn, rahatlkla oru tutmasn salayabilecek
bitkisel rnlerin bulunduu belirtiliyor. lser, gastrit ve refl hastalar iin
kudretnar macunu ya da kapsl, eker hastalar iin krmz bamyaiei
ay ve kapsl, kolesterol hastalar iin nerdii bitki ise fundayapra ay ve
kapsl. Bu nerilerin sahibi sanrm sapla saman birbirine kartryor. Kud
retnarnn lser tedavisinde etkili olduu bilinmesine karlk, kapsl halinde
uygulandnda lser hastalarnda mide asidinin gnboyu bo midede yol aa
ca hasar nleyebilmesi mmkn deil. Benim refl ve gastrit hastalarndaki
nerim eczaneden alacaklar aljinik asit tayan ilalar, sahur ve iftarda kul
lanmalar. Aljinik asit deniz yosunlarndan elde edilen bir polisakarittir. Bu
nedenle midede daha uzun sre kalr ve refl olduunda yemek borusunun i
yzeyini kaplayarak, mide asidinin verecei hasar azaltr. Ama lser hastalar
oru tutmaktan kanmal. Ayn ekilde fundayapra nerisi de son derece
mantk d. nk fundayapra idrar artrc zellii nedeniyle, zayflama
programlarnda vcuttan sv atlmas amacyla kullanlmaktadr. Halbuki za
ten oru tutan kii gn boyu su iemiyor, bu scaklarda stne stlk bir de
vcuttaki suyu da kaybederse ne olur? En byk tehlike kalp ve damar hastala
r ve bilhassa henz tehis konulmam olanlar, yani kalp yetersizlii olduunu
henz bilmeyenler. Vcuttan ar sv atlmasna bal olarak tuz dengesinin
(potasyum/sodyum) bozulmas lmcl sonular dourabilir.
Bir baka sitede ise itah basklamak iin yeil ay ve kafein tayan tab
letlerin kullanlmas neriliyor. Ancak bu rn zayflama amacyla ya yak
c ve metabolizmay hzlandrc olarak pazarlanyor. Metabolizma hzlanrsa
vcutta yenilenler hzla tkenerek, alk hissi artacaktr. Ayrca kafein (ay ve
kahvenin etkili maddesi) mide asidi ve idrar artrc zellii olduundan yine
vcuttan svlarn hzla uzaklamasna ve midede kaznt, alk hissinin atma
sna yol aar. Yani bana mantkl bir neri olarak grnmedi.
Oru tutanlarda itah azaltmak iin bir baka neri dikkatimi ekti. Hani,

375
 u lmlere neden olduu iin Salk Bakanl tarafndan toplatlma kara
r alnan krmzbiber haplar internet zerinden de isteyenlere pazarlanyor.
aka gibi! nerilerden sadece birkan inceledik. Risk almak isteyenler dene
yebilir, ama biraz Rus ruletine benziyor.

376
 Referanslar

Baytop, T.: Trkiye'de Bitkilerle Tedavi; Gemite ve Bugn. Nobel Tp Ki

tapevleri, stanbul,. 2. Bask ( 1 999).
Gruenwald, J., Brendler, T., Jaenicke, C.: Physician's Desk Reference for
Herbal Medicines. Thomson Publ., 2 . Ed., New Jersey (2000).
Hendler, S.S. et al.: Physician's Desk Referencefor Nutritional Supplements.
Thomson Publ., 2. Ed., New Jersey (200 1 ) .
Jellin, J.M., Gregory, P.J., et al.: Natura[ Medicines Comprehensive Databa
se. 1 1 . Ed.Therapeutic Research Faculty,Stockton, CA, (2009).
Yeilada, E.: Doadan Gelen Salk, Bitki aylar. Era Yayn, stanbul (2010).
Yeilada, E.: "Doann Erdemi" ke yazlar, Star gazetesi pazar eki,
(2005-2012).

nemli Not:
Kitapta yer alan bilimsel epidemiyolojik, klinik veya deneysel aratrma
bilgileri SCOPUS, PubMed gibi uluslararas genel bilimsel indekslerde kaytl
dergilerde yaymlanan, orjinal bilimsel makalelerin tarafmdan okunarak de
erlendirilmesi ve yorumlanmas suretiyle hazrlanmtr.

377
 Bitki ler ve Hastal klar ndeksi

Abse 206 Barsak eriti 57

Ac krmzbiber 325 Baklk sistemi 93, 1 0 1 , 252, 343, 345
Adaay 5, 87, 88 Baharatlar 39, 45, 336
Adamotu 65 Bakla 148
Afrodizyak bitkiler 289, 300 Bakliyat 159, 169, 1 7 1
Ar kesici 1 84 Bal 52, 57, 66, 68, 73, 160, 205, 206, 207, 208,
Ahududu 6 1 , 195, 287 209, 210, 293, 374
Akcier kanserini nleyici 196 Balk 51, 80, 85, 86, 100, 121, 123, 1 55, 169,
Akut vira! hepatit 64 214, 2 1 5, 216, 2 1 8, 219, 220, 222, 223, 229,
Alerji 51, 94, 97, 98, 1 57, 209, 210, 257, 267, 259, 309, 372
335, 346, 350, 353 Balmumu 205, 208
Alerji oluumunu nleyici 379 Barut aac kabuu 78
Alfa-tokoferol 107, 124 Ba ars 45, 373
Al 5, 82, 105 Basur 10, 30, 64
Alkaloitler 20, 65, 73, 199, 257, 359 Bebeklerde kolik sanclar 67
Alkolizm 230 Bergamot 163
Altn ilek 80, 81, 82, 272, 273, 358 Beta-karoten 30, 91, 97, 107, 108, 1 51 , 170,
Alzheimer 8, 10, 51, 54, 2 1 8, 219, 221, 231, 272, 358
232, 245, 247, 248, 280, 336, 339, 358, 359, Beyin yalanmas 232
360, 361, 362, 365, 367, 368, 370 Biberiye 43, 70, 206, 256, 336
Androjen 58, 167, 292, 301 , 303 Bitki banyolar 69, 70
Anksiyete 237, 238 Bitki ay 1 1 , 34, 35, 36, 252
Antiaging 272, 356, 358 Bitki zt 1 1, 25, 36, 44, 1 52, 1 86, 271, 292
Antiasit ilalar 232 Bitkisel ila 9, 1 5, 2 1 , 25, 55, 78, 122, 134, 1 35,
Antibiyotik 44, 77, 1 32, 1 33, 143, 144, 145, 145, 160, 238, 248, 255, 256, 257, 260, 278,
146, 207, 208, 210, 226, 230, 257, 270, 271, 282, 303, 349, 351
351, 353 Bitkisel Viagra 289, 293, 294
Antidepresan 17, 20, 278 Biyotin 225
Antioksidan 5, 30, 95, 152, 177, 284, 328, 360 Bbrek ars 49
Antitmr 74 Bbrek hastalklar 129
Antiviral 64, 352 Bbrekta 26, 83, 145, 147
Apiol 256 Brtlen suyu 32
Ar poleni 205, 207, 210 Bor 173, 175
Arst 205, 208, 209, 210 Brokoli 140, 170, 171, 1 88, 1 89, 190, 191, 195,
Armut 76, 170 222, 285
Aromaterapi 69 Bron ac 352
Asaiberi 327, 328 Bronit 87, 1 10, 207, 266, 351, 352, 353
Aspir 127, 128, 1 80 Bulant ve kusma 15, 45, 46, 50, 353
Aspirin 29, 151, 207, 230, 262, 338 Bunama 16, 54, 55, 2 1 8, 231, 247, 248, 358,
Astm 51, 80, 9 1 , 92, 1 10, 207, 214, 330 362, 363, 364, 365, 366
Asetilkolin 23 l , 340 Btirat 78
Ateroskleroz 48, 103, 107, 126, 1 39, 1 85 B vitaminleri 57, 212, 232
Ate drc 91 akrotu 293
Atropin 65, 359 arkfelek 241, 248
Bl2 vitamini 230, 232, 233, 266 ementohumu 1 35, 1 36, 267
Bacaklarda ime 48, 103 Ceviz 120, 121, 162
Badem 23, 29, 85, 124, 125, 1 37, 1 38, 220, 229, ikolata 1 1 1, 262, 263
287, 309 ilek 80, 31 1, 312

379
 Cilt sal 6 Fenolik bileikler 30, 82, 83, 1 17, 20, 25,
ingl 30 7, 8 , 99, 239, 327
inko 57, 266, 345 Fesleen 256
Cinsel gc artrc 23, 42, 9, 28, 29, 293, Fitat 85, 86
295, 3o, 302, 303, 327, 328 Fitostrojenler 276, 278
Cinsel sorunlar 289, 296, 298, 300, 30 Fitoterapi s, 2, 26, 39
Cinsel tonik 280, 28 Fndk 23, 29, 85, 2, 38, 220, 290, 303, 309
itosan 32 Flavonoller 95, 96, 97, 287, 363
Civanperemi 268 Flavononlar 77, 95
obankerten 292, 303 Folik asit 83, 2 1 1 , 230, 232, 233, 36, 360
ocuklarda sindirim yetersizlikleri 67 Fosfat 85, 67, 74, 75, 230, 368
lyak 24 Fosfor 6, 272
rekotu 23, 324 Gama-tokoferol 57
C vitamini 30, 62, 8, 82, 83, 84, 89, 9 , 70, Gardenya 334
76, 262, 275, 33, 36 Gastrit 49, 232, 375
Damar tkanmas 30, 27, 257 Genelletirilmi kayg bozukluu 237, 238
Damiana 30, 303 Gingerol 47, 49, 325
Davran bozukluklar 248 Ginkgo 5, 7, 8, 6, 53, 54, 55, 56, 243, 244,
Dekoksiyon 34, 35, 36 245, 247, 248, 249, 250, 336, 338, 339, 340,
Demans 6, 54, 23, 232, 245, 247, 335, 339, 367, 380
340, 359, 360, 366, 370 Ginkgolit 6, 54, 55, 56
Demir 4, 58, 59, 79, 85, 86, 97, 292, 373, 374 Ginseng 8, 54, 250, 298, 299, 300, 303, 338,
Demirhindi 79, 373, 374 339, 36, 374
Depresyon 20, 23, 25, 77, oo, 24, 2 5, 220, Glikoalkaloitler 73
22 , 237, 245, 248, 267, 273, 278, 295, 300, Glikoz 4, 48, 8, 94, 1 3 , 35, 1 38, 239, 3 1 1
30, 34, 38, 369 Glikoz toleransnn bozulmas 1 38
Depresyon giderici 295 Glisemik indeks 94, 1 37, 346
Detoksifkasyon 65, 90 Glokom s , s2
DI-IA. 2 6, 27, 2 8, 220, 222, 223, 259 Glukosinolat 88, 89, 90, 9
Di ars 42, 45 Glukozamin slfat 83, 84
Di rkleri 42, 43, 208 Glutatyon 3, 9, 360
Dismenore 268 Goji 358, 359
Diyabet s, 93, 96, o7, 29, 30, 3, 32, Gz kapa yanglan 68
4, s , 255, 259, 288, 34, 327, 338, 345, Gz sal so
356, 36 Greyfurt 32, 89, 313
Doum kontrol haplar 230 Greyfurt suyu 32, 89
Doumu kolaylatrma 256, 257 Grip 87, 97, 101, 144, 343, 344, 352, 354
Domates 7, 28, 32, 72, 76, 107, 108, 1 70, 71, Guarana 20
224, 284, 330 Gne yanklar 6, 62, 64, 65
Domates suyu 28, 32, o7, 330, 336 Gut artriti s9, 60
Duvarsarma 352, 353 Hafza glendirici 45, 339
D vitamini 6, 67, 69, 74, 285 Hamilelerde bulant ve kusma 45
Efedrin 323 Hamilelikte bitkisel ila kullanm 255
Eklem hasarlar ve arlar 66 Hardal 222, 285
Eklem kirelenmesi 30, 83, 84 Havu suyu 10, 32
Elajik asit 8, 287, 32 Hazmszlk 45, 72, s7
Elma 76, 77, 78, 70, 7, 73, 74, 75, 95, Helicobacter pylori 76, 44
32 Hemoroit 64, 65, 66, 70, 84, 37
Enzim 22, 29, 32, 48, 58, 63, 64, 8, 90, 92, Hepatit 9, 43, 63, 64, 80, 23
95, 1 1 6, 1 34, 1 35, 40, 4, s6, 72, 83, Hibiskus 1 1 5
88, 89, 90, 9, 98, 99, 22, 224, 226, Hidroksisitrik asit 32
287, 306, 308, 323, 324, 328, 33, 332, 357, Hindiba 253, 254
360, 371 Hintya 57
EPA 2 6, 27, 2 8, 29, 220, 22 , 223, 259 Hiperisin 64
Erkek ocuk dourma olasl 253, 254 Hiperrisemi s9, 60
Erkeklerde sertleme sorunu 89, 288, 298 Hrnlk 243, 248
Erken boalma 300 Homosistein 107, 232, 233, 360
E vitamini 30, 57, 9, 97, 108, 24, s , 63, Ihlamur 1 33, 352, 368
65, 7o, 76, 228, 262, 284, 288, 348 Isrgan 26, 99, 10, 256, 266, 283, 284, 290,
Farmastik ila 25 303, 324

380
Ispartagl 357 Kediotu 24, 248, 276
drar artrc 80, 9, 105, 60, 375 Kekik 256, 324
drar yolu hastalklar 43 Kemik erimesi 67, 68
ltihap giderici ss, 295 Kemoterapi 46, 93, 94, 20, 223, 229, 273,
nfantil kolit 67 287
nfzyon 34 Kempferol 42, 96, 206
nslin 4 l , 3 1 3 Kepek 77, 78, 85, 86, 2 2, 375
nslin direnci 1 3 , 6o, 262, 3 1 0 Kereviz n, 95, 256, 324
ridoit 8 , 272 Kesik 206
rite barsak sendromu 77, s8, 224, 225 Kimyon 23, 266
shal 67, 135, 79, 207, 225, 226, 267, 325, Kiraz 80, 60
353, 374 Krmz dut 95, 32
tahszlk s Krmzlahana 7
zoflavonlar 1 17, 95 Ksrlk 45, 230, 280, 28, 293, 320
zotiyosiyanatlar 88, 89, 90, 9 Kz ocuk dourma olasl 253
Jinjivit 87 Klorojenik asit 275, 33
Kabak ekirdei 57, 58, 59, 60 Koenzim QlO 65, 228, 229
Kabak ekirdei ya 57, 58, 60 Kara koho 279
Kabzlk 77, 78 Kolesterol 1 17, 20, 24, 27, 39, 6, 328
Kafeik asit 30, 208, 332, 347 Kolin 230
Kafein 322, 323, 333 Kolajen 74, 83, s , 66, 67, 69, 76
Kahve 3, 99, 200, 33 Kolon kanseri 49, 78, 89, 97, 223, 225
Kalp krizini nleyici 95 Konsantrasyon bozukluu 243
Kalp ritim bozukluklar 49 Kranberi 43, 44, 46, 256, 270, 27
Kalp ve damar hastalklar 22 Krosin 280, 28, 295
Kalp ve damar sal o3 Kronik yorgunluk 98
Kalsitonin 68 Ksantofl 100
Kan phtlamasn nleyici 48, o3, 109 Kukurbitin 57
Kan ekeri 47, 3 1 0 Kumarin 62
Kan ekerini drc 94, 95, 35, 42, 267, Kurkuminoit 92, 93
325, 346, 358 Kurt drc 57, 9
Kanserden koruyucu 88 Kuru meyve 78, 70
Kansere yol aan toksinlerin vcuttan atlmas Kuburnu 30, 78, 3 6
88, 284 Kukonmaz s9, 225
Kanszlk 207, 230 K vitamini 10, 102, 75
Kan sulandrc 24, 338 Laktik bakteriler 77, 98, 224, 226, 270, 306
Kapsaisin 325, 329 Laktogenez 265
Karabiber 23, 39, 40, 3 1 1 Lavanta 70, 335
Karacier kanseri 8 , 75, 200 Lavman 305, 306
Karacier koruyucu 97 Leptin 68, 3 4, 320, 333
Karacier yalanmas 230, 23, 332 Lesitin 230, 23
Karadut suyu 32 Leylak 334
Karahindiba 254, 268 Lif 77, 78, 79, 85, 86, 93, 24, 34, 135, 137,
Karalahana 88 69, 74, 75, 79, 97, 224, 225, 272, 327,
Karamuk 6 345
Karanfl 42, 43, 44, 252, 296 Lignan 276, 278
Karanfil ay 44, 252 Likopen 7. 8, o7, o8, 224, 280, 284, 337
Karanflya 42, 43, 44, 296, 303 Limon 83, 84, 47, 176
Karbonhidrat 72, 137, 74, 95, 99, 224, 272, Limon suyu 83, 84
307, 321, 358 Linalil asetat 70
Karnabahar s9, 70, 88, 89, 90, 9, 230, Linalol 70
285 Linoleik asit 57, 59, 22, 1 80, 2 1 4, 2 18, 221,
Kamyarktohumu 326 222
Karotenoit 76, 358 Lipit 29, 30, 39, 40, 4, 59, 83, 95, 96, 1 1 5, 120,
Kaslmay nleyici 295 1 2 1 , 122, 124, 126, 127, 82, 99, 207, 2 6,
Katarakt 80, s , s2, 356 27, 230, 23, 256, 262, 267, 273, 309, 3 ,
Katein 8, 63, 72, 284, 286, 287, 3 1 0, 3 s, 3 2, 328, 332, 340, 360
323, 324, 332, 333, 353, 354, 366, 367 Lipoflik 69, 78, 306
Kavun 70 L-teanin 246, 34, 353, 354
Kays 75, 95 Lutein s2, 265, 267, 292, 293, 298, 358

381
 Luteoksantin 76 280, 360
Maca 300 Omega-6 214, 215, 216, 221, 360
Mahlep 290, 303 Omega-9 2 14, 2 1 5, 216
Mandalina suyu 32 Osteoporoz 167, 180
Mangan 272 strojen 278
Mantar enfeksiyonlar 5 1 Pancar suyu 239
Marul 170, 1 7 1 , 220, 254 Pancar kk 240
Mate ay 256, 323, 324, 332, 333 Pankreas kanseri 192, 193
Maydanoz 170, 171, 195, 256, 290, 303 Papatya 70, 1 55, 156, 1 57, 257, 371
Melatonin 9 1 , 241 Papatya ay 1 56
Melisa 70, 373 Paratiroit hormonu 168
Menopoz 145, 276, 301 Parkinson 148, 149
Mentol 26, 157, 1 58 Pasiflora 241
Metabolik sendrom 309, 3 10, 312 Patates 72, 73, 170
Metiyonin 232 Patlcan 72, 359
Meyankk 352 Paz 196
Mide asidini giderici 72 Pektin 78, 79
Mide lserlerini nleyici 47 Peroksit 29, 206, 360
Migren 1 55, 1 58, 373 Piknogenol 48, 103, 152, 163, 165
Mikroplarn geliimini engelleyici 156 Piperin 39, 40, 3 l l
Mineral 10, 25, 29, 53, 57, 78, 84, 85, 97, 99, Pirazolidin 65, 257
100, 102, 166, 167, 1 7 1 , 173, 174, 175, 176, Prasa 1 39, 141
181, 195, 212, 2 13, 225, 239, 253, 265, 266, Polifenol 28, 61, 74, 82, 85, 108, l l l, l 12, l 13,
272, 303 1 15, 120, 163, 1 8 1 , 195, 206, 239, 254, 275,
Mirisetin 42, 196 276, 284, 286, 287, 3 10, 324, 327, 332, 358,
Miyop s , 228, 229 360, 363, 366
Mbarek diken 66 Portakal 90, 1 77, 197
Mrdm erii 30 Portakal suyu 90, 197
Mrver 354, 355 Potasyum 26, 84, 108, 1 16, 163, 253, 254, 375
Mrver zt 354 Prebiyotik 224, 225
Msilaj 79, 266, 326, 352 Probiyotik 85, 225, 226, 227
Muz 170, 1 7 1 , 225 Progesteron 265
Nane 1 55, 1 57, 158 Prolaktin 265, 266, 298
Nane ay 157 Propolis 205, 207, 208
Naneya 158 Prostat 57, 58, 282, 283, 284, 285
Narekirdei 75 Prostat bymesi 58, 283
Naringenin 90, 1 76, 177, 197, 198, 276 Prostat kanseri 284, 285
Naringin 84, 89, 90, 197, 198 Protein 97, 1 00
Nar kabuu zt 1 82 Prin 159
Nar suyu 74, 75, 1 8 1 , 287, 288 Radyoterapi 193, 194, 225
N-asetil-sistein 280 Ravent 78, 88
Nikotin 252, 359 Refl 1 57, 232, 375
Nitrat 239, 265 Resveratrol 362, 363, 364
Nitrik oksit 239 Rezene 67, 68, 155, 156, 266, 371, 372, 373
Noni 272, 273 Rezene ay 68, 1 55, 156, 371
Obezite 3 19, 320 Romatizma 30, 45, 5 1 , 59, 70, 74, 100, 127,
dem giderici 48, 82, 103, 104, 1 56, 157, 371 129, 178, 1 8 1 , 185, 1 87, 194, 320
renme gl 230 Romatoit artrit 46, 74, 2 1 7
Oulotu 67, 248 Reym 229
jenol 43, 129, 296 Sabah bulants 257
kaliptus 324 Sa dklmesi 43, 242, 267
Oksidasyon 59, 61, 107, 182, 3 10, 3 1 2, 3 1 5, Safra artrc 50, 1 58, 241, 325
331, 360 Safra kesesi ikayetleri 1 58
Oksidatif hasar 360 Safran 280, 281, 295
Oksitosin 265 Safra sktrc 49
ksrk 5 1 , 68, 1 10, 127, 128, 266, 351, 352, algam 188
353, 354, 355 Saponin 352
Oleuropein l 18, 185 Sardunya 229, 334, 351
Omega-3 121, 122, 123, 169, 214, 215, 2 1 6, Sar kantaron 23, 164, 278
217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 258, 259, Sarsabr 78

382
Sarmsak 22, 24, 95, 96, 141, 1 70, 250 232, 305, 3 16, 375
Saw palmetto 283 lseratif kolit 100, 217
eftali 76, 170, 275 Umckaloaba 351
Selenyum 57, 272, 280, 284 Unutkanlk ve dikkat eksiklii 245
Semizotu 9 1 , 92 'retkenliin azalmas 248
Sentetik ila 1 5, 46, 47, 67, 150, 331 Urik asit 1 59, 160
Serbest radikal 29, 30, 44, 95, 190, 275, 339, riner enfeksiyon 255, 256, 271
358, 360 rolitiyaz 147
erbetiotu 241 , 242, 276 vez 82
Serotonin 221, 237, 250, 251, 278 Uykusuzluk 45, 149, 201, 237, 241 , 323
Shiitake mantar 94, 345 zm 30, 171, 172, 363
Sibutramin 272, 320, 330 zm suyu 32, 33, 272, 363
Sildenafl 89, 289, 293, 295 Valeryan 241
Sigara bamll 252 Vanilya 290, 303
Silibinin 64, 66 Vejeteryan 86, 233
Silimarin 64, 66, 163, 165 Ven trombozu 48, 103, 104
Silisyum 1 64, 266 Vine 29, 61, 181, 195, 328
Simbiyotik 225 Vitamin 9, 10, 17, 29, 30, 53, 57, 59, 62, 72, 8 1 ,
Sinameki 78 83, 84, 89, 91, 97, 98, 100, 101, 102, 108,
Sinnamil aldehit 129, 132 1 1 7, 124, 151, 1 6 1 , 163, 165, 167, 169, 170,
Sinzit 51 174, 175, 176, 1 77, 1 8 1 , 197, 199, 206, 207,
Siroz 199, 200 209, 2 1 1, 2 1 2, 2 1 3, 228, 229, 230, 232, 233,
Sistein 3 1 , 107, 109, 141, 232 239, 262, 265, 272, 275, 284, 288, 303, 3 13,
Sitrik asit 83 316, 339, 345, 348, 357, 360, 369
Siyah ay 86 Vcudun direncini artrc 298
Scak basmas 276, 277, 278 Vcudu onarc 298
Sodyum 1 16, 159, 160, 253, 254, 375 Yabani hindiba 254
Soan 109, 1 10, 139, 141, 142 Yabani kereviz 324
Souk algnl 210, 347, 348, 349 Yabanmersini 29, 61, 143, 1 50, 1 5 1 , 152, 240,
Soya 32, 76, 108, 1 17, 173, 195, 2 14, 220, 222, 327
229, 230, 231, 245, 3 1 1 Ya yakc 3 15, 322, 323, 331, 332, 333, 375
St kabuu 268 Yakotu 283
Spazm giderici 70, 91, 157, 372 Yang giderici 30, 39, 47, 49, 5 1 , 59, 68, 70, 75,
Sperm kalitesi 280, 28 1, 288 91, 92, 100, 155, 1 56, 160, 163, 178, 179,
Statin 228 183, 184, 185, 187, 194, 207, 238, 266, 273,
Stres 29, 237 274, 3 1 1, 3 1 2, 352, 372
Susuzluu giderici 91 Yank 35, 59, 73, 141, 161, 162, 164, 165, 186,
St artrc 266, 267 206, 208, 209, 241, 327, 369
Suteresi 170, 188 Yara iyiletirici 1 56
Su yosunlar 97 Yalanma geciktirici 358
Tadalafl 289 Yattrc 45, 70, 80, 91, 156, 1 57, 2 17, 237,
Tarn 129, 1 30, 131, 132, 133, 3 1 1 , 367, 368 238, 241, 248, 257, 266, 267, 268, 273, 276,
Tarn kabuu 129, 1 33, 290, 303, 3 1 1, 367, 3 14, 335, 371
368 Yerelmas 225
Tatl krmzbiber 325 Yerfst 125, 230, 363
Tenya 57 Yeil ay 245, 246, 285, 286, 3 10, 3 14, 341, 353
Termiye 290, 303 Yeil kahve zt 331
Testosteron 58, 267, 285, 288, 292, 293, 296, Ylanck 9 1
298, 300, 301, 303 Yourt 226, 227, 329
Tip-1 diyabet 1 3 1 , 132 Yorgunluk 243
Tip-2 diyabet 107, 130, 131, 132 Yksek tansiyon 107, 1 15, 341
Tiroit hormonu 168, 265 Yulaf 93, 369
Tiyoslfnat 1 10 Zayflama 305, 3 19, 321, 324, 325, 329
Toksin 29, 59, 63, 76, 78, 98, 156, 175, 188, Zayflatc 8 1 , 3 14, 3 16, 332
284, 306, 373 Zencefil 45, 47, 49, 50, 160, 187, 325
Trigliserit 39, 40, 41, 96, 1 12, 121, 130, 132, Zerdeal 5 1 , 52, 126, 192, 193, 268, 3 1 1
135, 141, 160, 217, 222, 223, 224, 231, 309, Zeytin 1 17, 1 1 8, 1 19, 185, 186
3 1 1, 3 16, 324, 325, 331, 332 Zeytinya 169, 2 1 4
Turpgiller 188, 189 Zeytinyapra zt 1 18, 185, 1 8 6
lser 47, 76, 82, 91, 92, 1 44, 206, 207, 208, Zihin yorgunluu 243

383
38