T.C.

ANKARA NVERSTES
TRK NKILP TARH ENSTTS

ATATRK DNEMNDE
KR KAYANIN SYAS HAYATI
(1923-1938)

Yksek Lisans Tezi

Mustafa SOLAK

Ankara- 2010
 T.C.
ANKARA NVERSTES
TRK NKILP TARH ENSTTS

ATATRK DNEMNDE
KR KAYANIN SYAS HAYATI
(1923-1938)

Yksek Lisans Tezi

rencinin Ad
Mustafa SOLAK

Tez Danman
Prof. Dr. Temuin Faik ERTAN

Ankara- 2010
 T.C.
ANKARA NVERSTES
TRK NKILP TARH ENSTTS

ATATRK DNEMNDE
KR KAYANIN SYAS HAYATI
(1923-1938)

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman
Prof. Dr. Temuin Faik ERTAN

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
mzas
........................................
........................................
........................................
.........................................
.........................................
.........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

Yukardaki sonucu onaylarm.

Prof. Dr. Temuin Faik ERTAN

Enstit Mdr
 ZET

kr Kaya, Atatrk Trkiyesinin (1923-1938) ynetimi ve Cumhuriyetin

ideolojik inasnda, siyasi ve idari hayatndaki etkileri ile nemli bir yere sahiptir.
Uzun yllar ileri Bakanl yaparak il ve yerel ynetimlerde birok yeniliklere
imza atmtr. Atatrk Dnemi boyunca gelitirilen demokrasi, laiklik gibi fikirlerin
oluumunda ve Alt Okun hayata geirilmesinde, Kayann katklar kayda deerdir.

kr Kaya, ehir, belediye ve kylerin geliimi iin nemli kararlar hayata

geirmitir. Osmanlnn son dnemlerinden itibaren nemli bir konu olan mbadele
ve iskan meselesinin zmnde, bir plan dahilinde hareket ederek nfusun
artrlmas ve retici klnmas iin uramtr. Topraksz ve az toprakl kylye
toprak verilmesi iin gerekli dzenlemeleri ortaya koymutur. Feodal ilikilerin
yerini laik, ada ilikilerin almasna abalamtr. Toplumun ada, zgr
dnen bireylerden oluabilmesi iin apka yasas, baz kisvelerin giyilemeyeceine
dair yasa, efendi, bey, paa gibi lakap ve nvanlarn kullanlamayacana dair kanun
gibi hukuki yeniliklerin oluturulmasnda ve hayata geirilmesinde nemli abalar
vardr.

kr Kaya, toplumun Cumhuriyet ideolojisini benimsemesi asndan

Halkevlerinin yurt apna yaylmasna katk sunmutur. Halkevleri araclyla
toplumun sanatta, edebiyatta, tarmda, eitimde, sporda, kltrde, bilgi ve grgsn
arttrmasnda mcadele vermitir. Kemalist ynetim anlaynn halka
benimsetilmesinde ynetim alannda bakanlk yapmann yan sra dnsel katklar
da olmutur. Kaya, Kemalizmin ierii konusunda, tarih, devrim, zgrlk,
halklk, laiklik, devletilik grleriyle nc insanlar arasnda yer almtr. Bu tez
almas, idari ve ideolojik ynlerinin yan sra, zellikle siyasi faaliyetleri ile kr
Kayann Cumhuriyeti tarihindeki yerini irdelemeyi amalamtr.

Anahtar Kelimeler: kr Kaya, Siyasal Hayat, Atatrk Dnemi, ileri Bakan

(Dahiliye Vekili), Devlet, Devrim

I
 SUMMARY

kr Kaya has an important role in the management of Atatrks Turkey

(1923-1938) and in the ideological formation of the Republic. He achieved many
innovations in tne cities and local administrations as the Minister of the Interior for
years. Kayas contributions are magnificient in terms of the formation of ideas such
as democracy, secularism developed in the Period of Atatrk and of implementing
Alt Ok (Six Arrows).

kr Kaya effectuated important decisions for the improvement of cities,

municipalities and villages. He struggled by acting according to a plan to increase the
population and make it producer, in the solution of the commutation and housing
issues which had been an important problem since the latest periods of the Otoman.
He introduced the necessary regulations for the distribution of lands to the villagers
who had either no land or less land. He struggled for the replacement of feudal
relations with secular, modern ones. He also struggled in the formation and
implementing of legal innovations such as Hat Law, the laws suggesting the
prohibition of some guises and of nicknames such as gentleman, sir, pasha, for the
society to be made up of modern, freely thinking individuals.

kr Kaya contributed to the spread of Communtiy Centres in terms of the

societys adoption of the Republican ideology. He struggled through the Community
Centres to improve the societys knowledge and good manners in arts, literature,
agriculture, education, sports, culture. In making the society adopt the Kemalist
administration approach, he had contibutions both as a Minister in the administration
field and in terms of his ideas. Kaya has been among the pioneers with his ideas
about history, revolution, freedom, populism, secularism, state socialism on the
content of Kemalism. This thesis study aims at examining kr Kayas place in the
history of the Republic with especially his political activities besides his
administrative and ideological aspects.

Key Words: kr Kaya, Political Life, The Period of Atatrk, Minister of the
Interior, State, Revolution

II
 NSZ

Bu tezimizde, Atatrk Dnemi Trkiye Cumhuriyetinin idari, kltrel

yaps hakknda kr Kayann grleri ve uygulamalar etrafnda bilgi
verilmesi amalanmtr. Laikliin geirdii aamalar, feodalite ve toprak
reformu arasndaki ilikiler, tek parti ynetiminde modern devlet olma
yolundaki abalar ele alnacaktr. Cumhuriyetin dayand ve karsna ald
toplumsal kesimlere ynelik uygulamalar da deerlendirilecektir.

Trkiye Cumhuriyetinin inas aamasnda, kr Kayann devrime

bak ve katklar nemlidir. Bu tez almasnda, Atatrk Dnemi boyunca
gelitirilen bu zgn fikirlerin oluumunda ve somut anlamda Alt Okun
hayata geirilmesinde, kr Kayann dnceleri ve uygulamalarnn nasl
bir grnm ald incelenmitir. Toprak reformu, feodal ilikiler arasndaki
balantlar sergilenmitir. alma boyunca, zellikle meclis konumalarnn
incelenmesine arlk verilmitir. Ayrca kitap, dergi ve ariv belgeleri de
aratrlmtr.

Mevcut tez erevesinde, kr Kayann Atatrk Dnemi (1923-

1938)ndeki siyasal yaam zerinde durularak, Trkiye Cumhuriyetinin
ideolojik-kltrel yaps hakknda bilgi vermek ve dnyadaki deiimle beraber
Trkiyenin geirdii ekonomik, siyasi, kltrel atmosferi ortaya karmak
amalanmtr. Laikliin geirdii aamalar, feodal ilikilerin tasfiyesi ve toprak
reformu arasndaki etkileim, devrimin yaygnlamas gibi konular ele
alnacaktr. Cumhuriyetin dayand ya da muhalefetine yant vermeye alt
muhtelif toplumsal kesimlere ynelik uygulamalar deerlendirilecektir.

Bugne kadar kr Kayann siyasi yaamna deinen kitap ya da tez

gibi nemli bir alma yoktur. Kayann eserleri, szleri vs. deiik belgelerde
bulunmakla beraber, bunlar biraraya getirilmemitir. Bu tez almasnda kr
Kayaya, arlkl olarak Cumhuriyetin ideolojik-siyasi inas zerinde
durulmak suretiyle yer verilmitir.

III
 smet nn, Recep Peker, Celal Bayar, Mahmut Esat Bozkurt gibi
nemli Cumhuriyet kadrolaryla ilgili birok basl eser ve tez almas vardr.
Ancak on yldan fazla ileri Bakanl yapm, Atatrkn en yaknnda
bulunmu, entellektel birikimiyle ok sayda yasann hazrlanmasnda pay
olan, siyasi grleriyle Cumhuriyete katkda bulunmu kr Kaya ile ilgili
kapsaml bir bilimsel alma yaplmamtr. Atatrk Dnemi (birka yl hari)
boyunca ileri Bakanl yapm birini incelemek, dnemin i siyasi olaylarn
ve toplumsal sorunlarn daha iyi anlamak bakmndan yararl olacaktr.

Bu yksek lisans tez almas blme ayrlmtr:

Birinci Blmde, Cumhuriyetin ilk on ylnda kr Kayann siyasi

almalar zerinde durulmutur. kr Kayann Lozan Grmelerindeki
fikirleri, Dileri Bakanl dnemindeki faaliyetleri, Menemen Olay, Serbest
Cumhuriyet Frkasnn faaliyetlerine ilikin uygulamalar ve Fethi Okyarn
kr Kaya hakkndaki gensorusu, bu blmde yer almtr.

kinci Blmde, 1923-1938 yllar arasnda kr Kayann siyasi

faaliyetleri ele alnmtr. Osmanldan beri nemli sorun olan mcadele ve
iskan meselesinin kr Kaya dneminde nasl ele alnd incelenmitir.
Toprak Reformu meselesi ile de nelerin hedeflendii aklanmtr. llerin,
belediyelerin ve kylerin ynetilmelerine ilikin kr Beyin ne tr yenilikler
getirdiine de deinilerek Cumhuriyetin ynetim uygulamalarndan rnekler
verilmeye allmtr. Dou Anadoluda eyh Sait Ayaklanmasn izleyen
gelimeleri ele alarak feodal yapnn Cumhuriyet dnemindeki etkilerine de
deinilmitir. Halkevleri ile Cumhuriyetin topluma ynelik kltrel gayretleri
ve hkmetlerdeki bakan olarak konumu ortaya konulmutur.

nc Blmde ise, kr Kayann devlet ve devrim hakkndaki

grleri irdelenerek, halk ynetimi ile ilgili eilimi aktarlmaya allmtr.
Bu blmde kr Kayann tarih ve devlet anlay, devrimin sreklilii,
halklk ve demokrasi, laiklik ve toplumun zgrlemesi ve devletilik ile ilgili
fikirleri incelenmitir.

Bu almann ortaya konulmasnda bana rehberlik eden ve yardmn

esirgemeyen danmanm TTE Mdr sayn Prof. Dr. Temuin Faik

IV
ERTAN'a, sayn Prof. Dr. Nee ZDEN'e teekkr bir bor bilirim. Ayrca,
almamn tamamlanmasnda katklar olan ve tez almamda beni srekli
destekleyen Olcay Souka, teyzem Zehra Gngre, daym Veli Erdala,
gleryz ile benden emeini esirgemeyen TTE alanlarna kranlarm
sunarm.

Mustafa SOLAK

Ankara, 2010

V
 NDEKLER

Sayfa

ZET I

ABSTRACT II

NSZ III

NDEKLER VI

KISALTMALAR IX

GR 1

BRNC BLM

CUMHURYETN LK ON YILINDA
KR KAYANIN SYAS FAALYETLER (1923-1933)

A. Hayat (1923e Kadar) 4

B. Lozan Grmeleri Temsilcilii 9
C. Dileri Bakanl Dnemi 20
D. ileri Bakanl Grevine Gelmesi ve Menemen Olay 28
E. kr Kaya Hakknda Gensoru 32
1. 1929 Ekonomik Krizi ve Serbest Cumhuriyet
Frkasnn Kurulmas 32
2. 1930 Belediye Seimleri 37
3. kr Kaya Hakknda Mecliste Gensoru Grmesi 40

VI
 KNC BLM

KR KAYANIN SYAS FAALYETLER (1933-1938)

A. skan, Mbadele ve Nfus Meselesi 52

1. Mbadele ve Nfus Meselesinin Geliimi 52
2. skan Yasas ve Mbadele 73
B. llerin ve Yerel darelerin Ynetimi 109
1. llerin Ynetimi 109
2. Belediye ve Kylerin Ynetimi 122
3. Toprak Reformu 137
C. eyh Sait syann zleyen Gelimeler
ve kr Kayann Raporu 150
1. eyh Sait syan Sonrasnda Blgedeki nlemler 150
2. kr Kayann Raporu ve Tuncelinin Ynetimi 160
D. Halkevleri ve Kltrel Uygulamalar 184
E. kr Kayann Hkmetlerdeki Konumu 198

NC BLM

DEVLET VE DEVRM HAKKINDAK GRLER

A. Tarih ve Devlet Anlay 212

B. Devrimin Sreklilii 217
C. Halklk ve Demokrasi 223
D. Laiklik ve Toplumun zgrlemesi 232
E. Devletilik 248

SONU 263

KAYNAKA 266

VII
EKLER

Ek 1. kr Kayann Fotoraf 275

Ek 2. kr Kayann Atatrk ile Beraber 276

Ek 3. kr Kayann Atatrk ve Celal Bayar ile Fotoraf 277

Ek 4. kr Kayann Mecliste Ziraat Bankas Hakkndaki Konumas 278

Ek 5. kr Kayann Mecliste Ziraat Bankas Hakkndaki Konumas 279

Ek 6. kr Kayann smet nnye Kaaklkla lgili Telgraf 280

Ek 7. kr Kayann Babakanlka Gizli Tahsisat ile lgili Yazs

(25.11.1929) 281

Ek 8. smet nnnn talya-Habe Meselesi ile ilgili kr Kayaya Yazd

Yaz 282

Ek 9. kr Kayann Halkevleri ile lgili Yazs (01.10.1932) 283

Ek 10. kr Kayann smet nnye Yollad Halkevleri ile lgili Yaz 284

Ek 11. kr Kayann 1. Umum Mfettilii Hakkndaki Yazs 285

VIII
 KISALTMALAR

A. g. e. Ad geen eser
A. g. m. Ad geen makale
A Ankara niversitesi
A.. Anonim irket
BCA Babakanlk Cumhuriyet Arivi
bkz baknz
C Cilt
CA Cumhurbakanl Arivi
CHF Cumhuriyet Halk Frkas
CHP Cumhuriyet Halk Partisi
ev eviren
D Dnem
Ed Editr
Haz Hazrlayan
S Say
s Sayfa
SCF Serbest Cumhuriyet Frkas
TBMM Trkiye Byk Millet Meclisi
TBMMGCZ Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar
TBMMZC Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi
TMMOB Trkiye Mhendisler Mimarlar Odalar Birlii
Yay Yayn

IX
 GR
Cumhuriyetin kurulmas ile birlikte Osmanl dneminden devrolunan
meseleler zerinde, Cumhuriyet yneticilerince hassasiyetle durulmutur.
Osmanl Devletinin 19. yzyl sonundan itibaren girdii savalarda ehirler,
kyler yanm, zarar grm ve nfus azalmt. Nfusun azalmas, retimi ve
ekonomik verimlilii de etkilemiti. Belediyeler kendi kaderine terkedilmi bir
grnmdeydi ve ounda altyap yok denecek bir durumdayd. Belediyeler
halkn ulam, yol, su, sosyal ve kltrel ihtiyalarn karlamaktan uzakt.

Balkan ve Birinci Dnya Sava yllarndan sonra, Kurtulu Savanda

Misak Milli ile snrlar belirlenen gen Trkiyenin birok yerleim yeri
yanm veya tahrip olmutu. kr Kaya, belediye ve kylerin sorunlarnn
ivedilikle zme kavuturulmasn, ky, belediye ve vilayet yasalarnn
kartlmasn salam ve ehir hayatn modern bir tarzda ele almtr.

Yeni Trk devletinin bayndrlk ve idari tekilatn gelitirme

abalarnn yansra, kr Kayann da iskan politikalarnda ve mbadillerin
durumuna dair giriimleri olmutur.

Osmanl Devletinin giderek klmesi ile beraber Anadolu topraklar

dnda oturan Trkler, eitli zorluklarla ba baa kalmt. Bu corafyadaki
Trklerin Anadoluya g etme istekleri Osmanldan beri sregelen temel
sorunlardan biri olmutu. Lozan Bar Konferansnda mbadillerin durumu
nemle tartlm ve Anadoludaki Rumlar ile Bat Trakyadaki Trklerin
durumu Konferansta grlerek karar balanmaya allmt. Bu Trklere ve
Rumlara, brakacaklar topraklarnn yerine g ettikleri yerlerdeki Trk veya
Rumlarn arazileri verilmek zere anlama salanmt. Bunun dnda
Bulgaristan, Makedonya gibi topraklardaki Trkler, Anadoluya gelmeyi
istiyordu1. zellikle Cumhuriyetin kurulmas ile buradaki Trklerde bu istek
artmt. Trkiye, yaam, eitim, bilim alanndaki gelimeleri ve dnyadaki
saygnl ile bu Trkler iin bir cazibe merkezi haline gelmiti.

1
nder Duman, Atatrk Dnemi Balkan Gmenlerinin skan almalar (1923-1938),
Atatrk Yolu, C. 11, S. 43, Bahar 2009, s. 476-477

1
 Bir baka deyile, yurtdndaki Trklerin Anadoludaki iskan,
Cumhuriyetin bal bana zerinde duraca konulardan biri olmutur. Yz
binlerce Trkn anayurda gelmesi ve bu kiilere geimlerini salayacak
olanaklarn temin edilmesi kolay bir i deildi. Bundan dolay kr Kaya,
yllara yaylan iskan ii zerinde nemle duracakt.

Cumhuriyetin kurulmas ile beraber yeni rejimin nasl bir yntem ve

politika izleyecei nemli bir soru haline gelmitir. Yeni devlet Osmanl Devleti
gibi emperyalizme baml bir devlet olmayacakt. Bamsz, retken ve
kendine yeterli bir devletin nasl yaratlaca zerinde nemle durulacakt.
Cumhuriyet, emperyalizme kar verdii savata padiahl ve aal temsil
eden da baml feodal dzeni tasfiye ederek bamsz ekonomiyi oluturmaya
alacakt. Bunun yannda hukuk, ekonomi, toplumsal dzen, din alannda
yaplmas gerekenler vard ve bu bir kadro iiydi.

Cumhuriyetin ilan saltanat ve halifelik zlemcilerine bir yant olmakla

beraber, bu durum zlemlerin tmyle ortadan kaldrld anlamna
gelmiyordu. eyhlik-mritlik ilikileri, toplumdaki gl cemaat yaps hala
duruyordu. mmet toplumundan ulusa gei bir anda olabilecek bir ey deildi.
Cumhuriyetin kurulmas uluslamay pekitirmek konusunda gl bir atlmd;
ama hala Ortaa feodal dnemin ilikileri sryordu. Yeni kurumlar
oluturulmakla beraber zihniyette de devrim yaplmas gerekiyordu. Bu noktada
eski toplum yapsnn ortadan kaldrlarak toplumun adalamas, laiklemesi,
zgrlemesi byk nem tamaktayd.2 Akla, bilime dayanan yeni toplumun
yaratlmas Cumhuriyet kadrolarnn nnde duran nemli konulardan biriydi.
Devrimlerin benimsetilmesi, toplumda deiime ynelik istek yaratlmas,
Kayann da dahil olduu Cumhuriyet kadrolarnn dikkatle ele ald temel
noktalardan olacakt.

Siyasi olarak bamsz olan Trkiye Cumhuriyeti ekonomide de

bamszl hedefleyecekti. Bamsz ve kendine yeterli bir ekonomi oluturma

2
Feodal dnemin din-kltr likileri iin bkz. Bedia Akarsu, Atatrk Devrimi ve Temelleri,
3. Bask, nklap Yaynevi, stanbul, 2003, s. 84-87

2
srecinde Kaya, Trkiyede serbest liberal sistemin ykm olduunu ve
Osmanly kerttiini grmtr. Bu sorun, Cumhuriyet yneticilerince
birtakm denemelerden sonra ekonomiyi denetime alarak halk bir anlay
uygulanarak zlecekti.

Laiklik ilkesinin anayasaya girmesinde de kr Kayann nemli pay

3
vard. Lozan Konferansne katlarak Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasna
katk salamas, apka, baz kisvelerin giyilemeyecei, efendi, bey, paa gibi
nvanlarn kaldrlmas, kylye toprak datlmas ile ilgili yasalar araclyla
toplumsal dzenin laik ve ada bir yap haline gelmesindeki abalar, bu
almann yaplmasn tevik eden etkenler arasndadr.

Dou Anadoluda eyh Sait Ayaklanmasn4 izleyen gelimeler takip

edildiinde feodal yapnn Cumhuriyet Dnemindeki etkilerinin devam ettii
grlmtr. kr Kaya, ada bir ulus devletin yaratlmasnn nnde sorun
olan feodal ilikilerin tasfiye edilmesi iin toprak aal ile mcadele etmitir.

3
Atatrk ve Kemalist kadronun laiklik ve slamiyete bak iin bkz. Alpaslan Ikl,
Sosyalizm, Kemalizm ve Din, 5. Bask, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2008, s. 198-216
4
syann nitelii ve geliimi iin bkz. Mahmut Gololu, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I
Devrimler ve Tepkileri (1924- 1930), 2. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul,
2009 s. 116-121; Yakup Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, 5. Bask, letiim
Yaynclk, stanbul, 2009, s. 72-77; smet nn, Hatralar, (yay. haz: Sebahattin Selek), 3.
Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2009, s. 461-466; Kazm Doan Dirik, Vali Paa Kazm
Dirik, Grer Yaynlar, stanbul, 2008, s. 164-172; Seil Karal Akgn, , Halifeliin
Kaldrlmas ve Laiklik (1924-1928), Temel Yaynlar, stanbul, 2006, s. 252-259; Lord
Kinross, Atatrk Bir Milletin Yeniden Douu, (ev: Necdet Sander), 23. Basm, Akdeniz
Yaynclk, stanbul, 2008, s . 465-471; Ahmet Sreyya rgeevren, eyh Sait syan ve ark
stiklal Mahkemesi, 2. Bask, Temel Yaynlar, stanbul, 2007, s. 45-49; Rauf Orbay, Siyasi
Hatralar, 3. Bask, rgn Yaynevi, stanbul, 2009, s. 613-617

3
BRNC BLM

CUMHURYETN LK ON YILINDA KR KAYANIN

SYAS FAALYETLER (1923-1933)

A. Hayat (1923e Kadar)

Cumhuriyet tarihinin nemli siyasi simalar arasnda yer alan kr

Kaya, siyasete atlmadan nce uzun sren bir renim sreci yaamtr. 5 9 Mart
1883'te6 stanky'de dnyaya gelen kr Kaya ilk ve ortarenimini stanky
lkokulu ve Midilli dadisi'ni bitirdikten sonra, renimine Galatasaray
Sultanisinde (lisesi) devam etmitir. stanbul7 ve Paris Hukuk Mektebini8
bitirmitir. zgrlk kiilii, kendisini burada arkadalar arasnda lider
konumuna getirmi ve Sultan II. Abdlhamitin istibdadna ve hafiyelerine kar
mcadele etmitir.

1908de Merutiyet ilan edildikten sonra yeni hkmet, birok genci

yetitirmek zere Avrupaya gndermeye karar verdiinde, bunlarn arasnda
kr Kaya da vard. 1908 ylnda Hukuk Mektebi'ni bitirince 1908de Paris'e
giderek Parise Sorbonne niversitesi Hukuk Fakltesine kaydolmutur.

Trkiye'ye dnnce Dileri Bakanl Ticaret leri ubesi 4. snf

katibi olarak devlet hizmetine balamtr. Edirnede ksa bir sre sulh hakimi
olarak grev yaptktan sonra Balkan Sava sonrasnda Bulgarlarla oluturulan
Mbadele Komisyonunda grev almtr.

kr Kaya, ttihat ve Terakki ileri gelenlerinin dikkatini ekmitir.

1913-1918 yllarnda iktidarda olan ttihat ve Terakki Partisinin ileri Bakan
Talat Paa, kendisini Dahiliye Nezaretine (ileri Bakanlna) almtr ve

5
kr Kayann babas Mftzade Ahmet Rt Bey, annesi stankyl Bisan Hanmdr.
Babasnn dedeleri stankye Elmaldan gelmitir.
6
Adan Zye Kurtulu Sava ve Atatrk Dnemi Ansiklopedisi, C. 2, Boyut Yaynclk ve
Ticaret A.. stanbul, 2005, s. 503
7
Byk Lgat ve Ansiklopedi, 7. C., Meydan Yaynevi, stanbul, 1972, s. 102
8
Trk Ansiklopedisi, C. 21, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1974, s. 414; Anabritannica
Genel Kltr Ansiklopedisi, C. 13, Ana Yaynclk, stanbul, 1989, s. 95

4
kr Bey, bir mddet mlkiye mfettilii yapmtr. Birinci Dnya Sava
(1914-1918) srasnda, Muhacirin Mdri Umumisi (Gmenler Genel Mdr)
grevinde bulunmutur. Bu hizmetinde byk baar gsteren Kaya, mlkiye
mfettii olarak Anadolu'da ve Irak'ta grev yapmtr9. Daha sonra grevinden
ayrlarak zmir'e gitmitir. Buca Sultanisinde bir sre retmenlik yapmtr.

Birinci Dnya Savann sonunda imzalanan Mondros Mtarekesi (30

Ekim 1918)nden sonra, zmir Mdafaai Hukuk ve Osmaniye Cemiyetine
girerek d ilikiler blmnde almtr. 1919 ubatnda tutuklanarak
stanbul Bekiraa Blnde hapsedilmitir. stanbulun tilaf devletlerince
igalinden sonra ttihat olmas nedeniyle 2 Haziran 1919da Malta Adasna
srlmtr.10 ngiliz Amiral Webb, General Milneye iletmek zere iinde
kr Kayann da bulunduu 49 kiilik bir liste iletmitir. Kaya, Maltaya
gnderilmek zere hazrlanan bu ilk listede deil Amiral Carltopun ikinci
snf11 srgnler olarak adland ikinci listedeki kiiler ile Maltaya
srlmtr. Orada bulunduu srede de bo durmam ve ngilizce basl iko
adl eseri tercme etmitir.

1921 ylnda12 Malta Adasndan kam, bir sre talya ve Almanya'da

kaldktan sonra Anadolu'ya gelerek Milli Mcadeleye katlmtr. Birinci
Lozan Konferans'na (Kasm 1922-ubat 1923) giden heyette danman olarak
almtr. Konferansta Ahali Mbadelesi, Aznlklar, Arkeolojik Eserler,
Mbarek Emanetler, Hilafet Hukuku gibi konularda grmelere katlmtr.

kr Bey, 1922 ylnda yaplan seimler sonucunda zmir Belediye

Meclisine seilmitir. Belediye Meclisi yeleri aralarnda yaptklar gizli
oylama sonucunda kr Kaya'y belediye bakan semitir. kr Kaya o
srada Lozan Konferansna katlan Trk heyetinde mavirdi13. Bu sebeple
kendisine Bekir Behll'n vekalet etmesi kararlatrlmtr. kr Kaya

9
Hakk Uyar, kr Kaya, Modern Trkiyede Siyasal Dnce, C.2 Kemalizm, 6. Bask,
letiim Yaynclk, stanbul, 2009, s. 80
10
Bilal N. imir, Malta Srgnleri, 5. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2009, s. 137
11
A.g.e, s. 136
12
Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, C. 13, Milliyet Gazetecilik A.., stanbul, 1989,
s. 6538
13
Erkan Sere, Tanzimattan Cumhuriyete zmirde Belediye (1868-1945), Dokuz Eyll
Yaynlar, zmir, 1998, s. 174

5
Lozan Konferans'nn kesintiye uramasndan yararlanarak, imarat
konusundaki belediye faaliyetlerini yakndan grmek zere Fransa'nn dman
tahribatna uram ehirlerinde incelemeler yapmtr.

kr Kaya, zmir Belediyesini devraldnda zmirin durumu i ac

deildi. Dman igalinden kurtulan zmir harap olmu, nfusu azalmt.
Nfustaki azalma belediye gelirlerine de yansyarak gelirlerde byk bir d
yaanmasna sebep olmutu. Kurtulutan birka gn sonra 13 Eyll 1922de
byk bir yangn meydana gelmi ve ehrin byk bir blmne zarar
vermiti14. Bu yangn salk sorunlarn beraberinde getirmenin yan sra
asayisizliin de kayna haline gelmiti. Belediyenin bir dier sorunu kendi
bana hareket eden esnaf denetim altna almakt.

kr Kaya, kar karya kald bu sorunlar karsnda ncelikle

yangn yerlerinin imar, yukar mahallelerin su sorunu, aydnlatma ilerine
nem vermitir. Fakat istenilen gelimeyi salayamyordu. kr Kaya, bu
durumun nedenini Belediye btesinin yetersizliine balyor ve zm
zmire Trkiye'yi alakadar eder bir anlayla baklmasnda gryordu.
zmir ancak devlet gzyle grld ve devletilik nokta-i nazarndan
dnld zaman devlete hallonulabilirdi15.

Kaya, yanan yerlerin plan, proje iini Avrupaca tannm evki Paa'ya
vermiti. evki Paann almalar bittiinde, belediye kadastro haritasn
ihaleye koyacakt. Kadastronun yangn yerlerinden balanlmas
dnlmt.

kr Kaya, yangn yerleri dnda ncelikle lam iine el atmt. Sel

tehlikesine kar, yamur sularnn indii yerlere kum depolar yaplmasn
salam, sokak ve kaldrmlarn onarmn gerekletirmiti. Bunlarla beraber
belediyenin mezbaha, et, sebze ve balk pazar ina etmesi de
kararlatrlmtr. Kaya, Belediye tekilatnda da deiiklie gidilmesini
savunmu ve zmir'in alt daireye ayrlmasn, her dairenin kendi blgesinden
sorumlu olmasn planlamtr. Kaya, her blgede bir dispanser alarak halkn

14
A.g.e., s. 173
15
A.g.e., s. 246

6
parasz baklmas, aydnlatma iin ehrin eitli yerlerine fenerlerin dikilmesi,
sokaklarn temizlii, esnafn daha sk denetim altna alnmas, hayatn
ucuzlatlmas ilerini belediyenin grevleri arasnda saymtr. Kaya, bu
grevlerin paraszlk nedeniyle tam olarak yerine getirilemediini belirterek
Belediyelerin koullarnn dzeltilmesini savunmutur. Belediyelerle ilgili
dzenlemeler daha sonra kendisinin ileri Bakan olduu dnemde hz
kazanacakt. Kaya, para temin etmek amacyla o ana kadar tatbik edilemeyen
gelir kaynaklarn devreye sokarak belediyenin 1923 btesini mtevazi ve
gereki bir ekilde hazrlamtr. Kaya, ngrlen gelirlerin (409.420 lira) %
96,57sini (395.394,91 TL) tahsil ederek bunu kantlamtr16.

kr Kaya, zmirin imar konusunda nemli sorunu zmek

durumundayd. Birincisi, zmirin yanmam ksmlarnn imaryd. Bu sorun
belediyenin mevcut fenni olanaklaryla zmlenmeye allyordu. kincisi,
yanan yerlerin imar ve sonuncusu da ehrin kanalizasyon sonullarnn
zmyd17. Kaya, bu sorunlarn zm iin 1 Nisan 1923te zmir
mhendislerini toplayarak zmir'in imar iin yaplmas gereken planlar
tartmtr. Kaya, zmir'in imar iin yabanc ortaklklarn da devreye
girmesini salamtr. Bunlardan biri Paris'te Fransz, Belika ve Trk
sermayedarlarn giriimi ile kurulan zmir'in Yeniden mar ve nasn Tedkik
irketi olmutur.

1922-23 yllarnda zmir Belediye Bakanl yapan kr Kaya,

Cumhuriyet Dneminin ilk zmir Belediye Bakan olmutur. Kaya, igal
yllarnda enkaza dnen zmir ehrini yaanabilir hale getirmeye almtr.
1923te zmirde ilk ii derneinin kurulmas iin gerekli giriimi balatm ve
ii dernei 1924 ylnda kurulmutur18. Kaya, 16 Temmuz 1923te milletvekili
seilmi ve Belediye Bakanln milletvekillii ile birlikte yreyemeyeceini
aklayarak Belediye Bakanlndan istifa etmitir19. kr Kaya, II., III., IV.
ve V. dnem Mula milletvekili seilerek TBMMde grev almtr.

16
A.g.e., s. 230-231
17
A.g.e., s. 248-249
18
A.g.e., s. 36
19
A.g.e., s. 175

7
 1924 ylnda smet Paa Hkmetinde 30 Austos 1924- 22 Kasm
1924 tarihleri arasnda Tarm Bakanl yapmtr.20 Babakan smet Beyin
istifasndan sonra kurulan Fethi Okyar Hkmetinde Dileri Bakanlna
getirilmitir (22 Kasm 1924- 3 Mart 1925). Hkmetin istifasyla bu grevden
ayrlmtr.21 3. Seim dneminde 5 Ekim 1927de tekrar milletvekili
seilmitir. 4. smet nn Hkmetinde ileri Bakanl'nda bulunmutur (1
Kasm 1927-25 Eyll 1930). Bundan sonra, Atatrk'n lmne kadar kurulan
btn hkmetlerde ileri Bakanl grevini srdrmtr (1927-1938).

18 Haziran 1936 ylnda Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Genel

Sekreterliine de getirilmitir22. kr Kayann smet nnnn
23
Cumhurbakan olmasn nlemeye ynelik abas nn tarafndan
biliniyordu. 11 Kasmda Cumhurbakan seilen nn ayn gn Celal Bayara
hkmet kurma grevini verirken Bayardan kr Kayann hkmette yer
almamasn istemitir24. Hkmette grev alamayan Kaya, 26 Mart 1939
milletvekillii seimlerinde de aday gsterilmeyerek siyaseten tasfiye
edilmitir..

Siyasetin yansra yazarlk yapan kr Kaya Bat kltryle yetimi

Kemalist kadrolardan biriydi25. Daniel Defoe'dan Robinson Crusoe (1923),
Henri Berau'dan iko (1924), Charles Rist ve Charles Gide'den Gnmze
Kadar ktisadi Mezhepler Tarihi (1927), Bukley'den Eski Yunan Masallar
ve Albert Mathiez'den Fransz htilali 1950 adl eserleri Trkeye
evirmitir. kr Kayann yaam, 10 Ocak 1959 ylnda stanbul'da son
bulmutur.

20
Gololu, a.g.e., s. 25
21
A.g.e., s. 92; Il akan, Trk Parlamento Tarihinde kinci Meclis, ada Yaynlar,
stanbul, 1999, s. 209
22
Fahir Giritliolu, Trk Siyasi Hayatnda Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Ayyldz
Matbaas, Ankara 1965, s. 114
23
evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, C. II, 10. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 2009, s.
21-23;
24
Cemal Kutay, Devirden Hakikatler, Aliolu Yaynevi, stanbul, 1982, s. 163-164; etin
Yetkin, Kar Devrim 1945-1950, Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Yaynlar, 7. Basm,
Konya, 2009, s. 38
25
Irmak, Sadi, Atatrkn evresi Milli Mcadele ve Devrimler Kadrosu, Hisarbank
Kltr Yaynlar, stanbul, 1981, s. 78

8
 kr Kaya, ileri Bakanln yepyeni bir anlayla dzenlemitir.
Mahalli idarelere yeniliklerin tantlmasnda, polis ve jandarma tekilatna denk
gelen i asayile ilgili dzenlemelerde katklar bulunmutur. Trkiyede
belediyelerin gelimesini salamak hususunda byk nemi olan Belediyeler
Bankas, Onun da giriimleriyle hayata geirilmitir.

B. Lozan Konferans Temsilcilii

Trk Kurtulu Savann sonunda kr Kaya, Kasm 1922-Temmuz

1923 tarihleri arasnda gerekletirilen Lozan Bar Konferansna ye olarak
katlmtr.26 Yabanc Vakf Mallarnn Nasl Deerlendirilecei, Bat Trakyada
Oturanlarn Durumu, Filistin Yahudilerinin Gelecei, Tarihi Eserler ve Kutsal
Emanetler gibi konularda grmelere katlarak fikirlerini belirtmitir.

kr Kaya, Lozan Konferansnda vakflarn ve eitli gruplara ait olan

mallarn ilerde sorun yaratacan savunmutur. Zorunlu mbadele27
uygulanacak blgelerde bulunan ve mbadele uygulanmayacak blgelerde
yerlemi topluluklarn (cemaatlerin) din ya da hayr kurumlarna ait mallarn da
tasfiye edileceini ileri srmtr. Topluluklara ait olup da tasfiye edilmeyen ve
bakasna geirilmesi mmkn olmayan mallarn, ileride sahipsiz mal
saylmasndan ekinmitir. Bununla birlikte, mslman uyruklarn haklarn
kstlayan ve zellikle bunlarn mallarn satmalarn ya da kiraya vermelerini
yasaklayan Yunan kanunlarnn tartmaya almas gerekliliini ortaya
koymutur.

Kamulatrma konusunda yasann, Yunan Hkmetine, diledii gibi

davranma yetkisini tanm olduunu ve Yunan Hkmetinin, yasay neredeyse
yalnz mslmanlara uyguladn belirtilmitir. Kaya, Yunan Temsilcisi M.
Caclamanosun mslmanlara ynelik farkl uygulama olursa zararlarnn

26
Ali Naci Karacan, Lozan, (haz: Hulusi Turgut), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2.
Bask, stanbul, 2010, s. 45
27
Mbadele ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Kemal Ar, Byk Mbadele Trkiyeye
Zorunlu G 1923-1925, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 2003,s. 15-22; Rza
Nur, Lozan Hatralar, 5. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul, 2008, s. 132-133

9
giderileceine ilikin taahhdn ikna edici bulmamatr. Kamulatrma,
msadere, zorunlu sat ya da baka biimde, ibu mallar zerindeki mlkiyet
hakknn herhangi bir yoldan kstlayc hkm konulamayaca28 zerinde
gr birliine varlmtr. kr Kaya, mallarn tasfiyesi ile ilgili olarak, baka
bir denetim yolu bulunmazsa, tasfiye edilecek mallarn deerini Karma
Komisyonun saptamasn teklif etmitir. Kayann teklifi kabul edmitir.

kr Kaya, mttefikler n tasarsnn 12. maddesinde ngrld

biimde yaplacak bir tasfiyenin byk glklerle karlaacan savunmutur.
Kendisi, Komisyonun nasl davranacan aka belirtmesi gerektiini
dnmtr. Dank konumlardaki iftliklerin, kylerin, kasabalarn ve byk
kentlerin kategorilere ayrlmas, bunlardan her biri iin srayla deerlendirmeler
yaplmasn nermitir. Ona gre kyller, g ettikleri lkeye varnca,
ellerinde para olduu iin, phesiz kentlerde oturmak isteyeceklerdi. Alt
komisyon gerekli tedbirleri almayacak olursa, hi kimsenin istemeyecei
toprak, deerini yitirecekti. Kaya zm nerisi olarak, ilemlerin kategorilere
ayrlmasnn, nce ky halkyla, kylere bal iftliklerde oturanlarn
mbadelesinden balayarak, sra ile kk kasabalardaki tanmaz mallarn,
sonra byk kentlerdeki kk emlakn mbadele edilmesini istemitir. Sonra
da, her zaman daha kolaylkla korunacak ve karlarn sonuna kadar tekilerden
ok daha kolayca savunabilecek durumda bulunan byk topraklarn mbadele
edilmesi teklifinde bulunmutur. Bu ilemler yapldka, zarar gideriminde de
bulunulmalyd. Bylece, ekonomik karkla yol almam olacak ve her
lke, bir g politikas izleyebilecekti. Zarar giderimde bulunma ayni (mal)
olarak yaplacak ve her iki devletin btesinde mbadele ilemleri iin ok ar
denekler ngrlmesi gerekmeyecekti. Komisyonun deerlendirmede
izleyecei sray u ekilde belirtmitir:

1) Kk kasabalar,

2) Byk kentlerdeki kk emlak,

3) 10.000 dnm aan iftlikler,

28
Seha L. Meray, Lozan Bar Konferans Tutanaklar 2. Takm, C. I, A Siyasal Bilgiler
Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1971, s.326

10
 4) Byk kentlerdeki byk emlak.

kr Kaya mallarn datm ile ilgili olarak u tatbiki aklamay

yapmtr:

"Her iki lkedeki mallarn deeri Karma Komisyonca saptandktan

sonra, her iki hkmet, mbadele edilen mallarn deeri denk dt srece,
bunlar, gmenlere komisyonlarca verilmi belgelere gre datmak iin
komisyonun aracl ile kullanabileceklerdir.

"Sz konusu iki lkeden birinde bulunan ve bir nceki paragraf uyarnca
zarar-giderim ilemi yapldktan sonra teki lkede karlksz kalan mallarn
deer tutar, Komisyonun araclyla, hak sahiplerine datlmak zere teki
hkmete denecektir.29

kr Kaya, takas ilemi bir kez yapldktan sonra, iki hkmetten

birinin borlu kalaca tutar iin hkmetlerin, Karma Komisyona verecekleri
gvenceleri (garantileri) ve rehinleri ngrmek gerekeceini belirtmitir.

kr Bey, karlk olarak verilecek maln teslimi yalnz ilgili devlete

den bir sorun olduunu dnerek, bu konuda Komisyonun yabanc
yelerinin oy sahibi olmalarnn manta aykr olacan sylemiti. Bylece
fazla sayda devletin sz sahibi olmalarn ve ie karmalarn engellemek
istemitir. Kayaya gre, konu itinayla incelenmeliydi; halklarn kar, bu
sorunun yzeysel kalacak bir incelemeyle zmlenmemesini zorunlu
klmaktayd. Birtakm emlakn, zellikle tarmsal emlakn geliri % 20yi am
bulunmaktayd. Buna karlk, baka emlakn geliri % 7den dkt.
Kentlerdeki yaplar bu durumdayd. Bunlar, % 4 bulmayan bir gelir
getirmilerdi.

Bu tartma srecinde, Trkiyeden ve Yunanistandan herhangi bir

nedenle uzaklap tanmazn gelirinden mahrum kalan bireyin mahrumiyetinin
giderilmesi konusunda eitli neriler ortaya atlmtr. Bunun iin Lozan
Komisyonu yeleri bir yzde orannn saptanmasn nemli grmtr. Bu
yzden yle denmekteydi:

29
A.g.e., s.331

11
 "Mal sahiplerine, yoksun brakldklar mallarn alnm gelirleri geri
verilecektir; iki hkmetten her biri hibir gelir toplamam ise, Karma
Komisyonun, sz konusu mal sahiplerine, mallarnn geliri olarak, bu
mallardan yoksun brakldklar tarihten balatlmak zere saptanacak
deerlerinin % 7si tutarnda yllk bir gelir tanmas gerekecektir. Bu gelir,
belirtilen bu tarihten balayarak mal sahiplerinin hesabna yazlacaktr.30

Bat Trakyada oturanlarn durumu da grmelerde ele alnmtr.

Yunanl diplomatlar, Struma Vadisindeki ttnle uraan Trklerin Karadeniz
blgesindeki Rumlarla takas edilmesini istemilerdir. Buna karlk kr Kaya
ve Trk heyeti buna iddetle kar kmtr.

Gndem maddelerinden biri de, takas sonucu devletlerin alacak ve

verecekleri idi. Karma Komisyonca tasfiye edilmi btn tanmaz mallar
kapsayacak bir gvence fonu kurulmasna ilikin kr Kaya, gvence fonun u
ilkeleri kapsamasnn gerekli olduunu belirtmitir:

1) Gvence, ayni nitelikte olacakt.

2) Amortisman faizleri ngrlecekti.

Komisyon yeleri, takas ileminden sonra, borlu kalan hkmet,

borcunu hemen para ile deyebilecek durumda bulunmuyorsa komisyon,
hkmete, amortisman oranlarn ve gecikme faizlerini saptayacak sre
tanyabilecekti. Fakat, bu durumda borlu hkmet, Karma Komisyonca tasfiye
edilmi btn tanmaz mallar kapsamak zere, bir gvence fonundan oluan
ayn nitelikte rehinler salamak zorundayd. Bu konuda anlamaya varlamazsa,
bu rehinlerin saptanmasnn Milletler Cemiyetine braklmas istenmitir. kr
Kaya ise; gmenlere verilecek bonolarn srekli nitelikte senetler deil, fakat
mmkn olduu kadar ksa bir sre iinde denmeleri gerekecek nitelikte
senetler olmas kansndayd.31

2 Ocak 1923 gn yaplan toplantda kr Bey, ayn gvenceler

sorununa ilikin olarak, zel Komitede maliye uzmanlaryla yaplan
grmelerin iki noktasnn askda kalm olduunu dnmtr. 14. maddenin

30
Meray, a.g.e., 340
31
Meray, a.g.e., 354

12
ilgili ksmna eklenmesini istedii ifadeler vard. 14. maddenin ilgili ksm ise
yle idi:

Komisyon ilgili mal sahibine elinden alnan ve bulunduu lkenin

hkmeti emrinde kalacak olan mallardan dolay borlu kalnan para tutarn
belirten bir bildiri belgesi verecektir.

Bu bildiri belgeleri esas alnarak, borlu kalnan para tutarlar

tasfiyenin yaplaca lke hkmetinin, gmenin mensup olduu hkmete
kar bir borcu olacakt. Gmenin, ilke olarak, g ettii lkede, kendisine
borlu bulunulan paralarn karlnda, ayrld lkede brakm olaca
mallarla ayn deerde ve ayn nitelikte mal almas gerekecektir.32

kr Kaya, 14. maddenin okunduu biimiyle, Trk Temsilci

Heyetince kabul edildiini sylemitir. Fakat, bu metne iki eklemede bulunmak
istemitir. Birincisi, borlu hkmetin, geri kalan borcun % 20sini gmenlere
para olarak denmesiydi. Bu istek, gmenlerden kimine yalnz para, kimine
de yalnz bono verilmesi pek olacak ey grlmeyerek doru bulunmamt.
Grmeler sonucunda denecek para olduka nemli ise ve daha uzun
sreler gerektirirse, borlu hkmet, borlu olduu parann % 20sine kadar
pein olarak deyecek ve geri kalan bor iin borlanma bonolar
kartacaktr hkm zerinde kr Kaya ikna olmutur.

kr Bey, askda kalm bulunan ikinci noktay da aklamtr. Takas

bir kez yapldktan sonra, mal sahipleri, mallarn satmakta serbest olmalyd.
Gerekten, takas yaplm olduktan sonra, devletler, gmenler iin mal satn
almaya ihtiya duymayacaklard. Kayaya gre, mal sahiplerini, mallarn
hkmet araclyla tasfiye ettirmek zorunda brakmayp, kendilerinin
satabilmelerine izin vermek, devletlerin iine yarayacakt. Kaya iin, sz konusu
olan, elden geldii lde, mlkiyet hakkna sayg gstermekti.

Trkiye'deki Rumlara ait vakf mallarna benzer tesislerden sz eden 10.

maddenin anlamna ilikin olarak aklamalarda bulunulmas da gndeme
gelecekti. Kaya, zel kiilerin tanmazlar iin kullanlan "benzer" kelimesinin,
vakflara ait btn mallar kapsamas gerektii fikrini tamtr. Ona gre,
32
A.g.e., s. 356

13
Rumlarn Trkiye'deki dinsel nitelikteki btn tesislerinin, mslman
vakflaryla ayn kanuna bal olduklar gzden uzak tutulmamalyd. Kaya,
maddede gerekten, Rum kiliselerinin ve manastrlarnn sahibi
bulunabilecekleri btn tanmaz mallar sz konusu olduunu ileri srmtr.
stelik, bu mallarn tasfiyesinden elde edilen parann mbadele fonlarna
katlmayaca, dorudan maln sahibi olan din kurumuna verileceini de
aklamtr.

kr Kaya, tanmazlarn zorla ilhak konusunda herkese uygulanacak

bir zorunluluu nde tuttuunu belirtmitir. nk kimi topluluklar kendi
gerek karlarnn ne olduu konusunda yanlabilirlerdi. Devlet de, mlk sahibi
olmad iin onlar zorlayamazd. Mallarn ellerinde tutmakla topluluklarn
karlaabilecekleri byk tehlikenin, bu mallar ileride satmak zorunda
kalabileceklerini belirten Kayaya gre mal satan kiilerin sattan kazanl
kamayacaklarn iddia etmitir. kr Kaya, mallarn ok ge alabileceklerini
ve bulabilecekleri yollardan tasfiye etme zorunda kalacaklarndan belki de
hibir alc bulamayacaklarn savunmutur.33

Uyrukluk konusu ve zellikle de Osmanl Devleti paralandktan sonra

blnen aile yaplar ve slalelerin birleme istei komisyonda ska tartlan
konular arasnda idi. Trkiye'den ayrlan lkelerde yerlemi (etablis) Trk
uyruklar, bu lke hangi devlete braklmsa, o devletin uyruu olacaklardr34
hkm kr Kayay tedirgin etmitir. Kaya, Hicaz'da, Trk haclarn, orada
"yerlemeyi" dnmeksizin, ou zaman, drt yl oturabildiklerini dolays ile
"yerlemi" terimi metinde kaldka, bunlarn durumunun bir yorumlama
yanlna yol aabileceinden ekinmitir. Kaya, bu konu zerinde durarak
Hicazdaki ve bu konumda olan Trklerin yabanc devlet uyrukluuna
geirilememesi konusunda gvence almtr. Kaya, yerlemi kelimesinin
ikamet sahibi olma ifadesinden daha ak bir durumu yani fiili bir durumu
ierdiini dnyordu.

kr Kaya "ayrlan lkede oturanlarn ounluundan soy (rk)

bakmndan ayr olan ve kendi soylarnn ounlukta olduu bir lkeyi semek

33
Meray, a.g.e., s. 364
34
A.g.e, s. 188

14
isteyeceklere, byle bir seme hakk tannacaktr" ilkesinin seme hakkna zarar
vermesinden kayglanmtr. Kaya bu hususta, kendince, metinde bu noktay
akla kavuturacak bir deiiklik teklif etmitir: "Ayrlan lkede oturanlarn
ounluu ile soy bakmndan ayr olan kimseler, kendi soylarnn ounlukta
olduu bir lkeyi seebilirler."35

Alt komisyon bu deiiklii oybirliiyle kabul etmitir. Bu deiiklik

paralanan bireylerin birleme arzusuna hizmet etmekteydi.

Uyrukluk meselesi Lozanda en ok tartlan konular arasndayd.36

zellikle uyruk deitiren kiilerin lke ierisindeki durumlar, snrd
edilecekleri gibi hususlar uzunca tartlmt. kr Bey kapitlasyonlara bal
olarak imtiyaz tannanlarn ve uyruk deitirenlerin lkeyi terk etmelerini
istemitir. Trk Hkmetinin, ayrlm lkelerde oturan kimselerden seme
hakkn kullanmam olanlarn Trkiye'ye giriine izin verip vermemek hakkn
sakl tutabileceini savunmutur.

Osmanl Devletinden ayrlan lkelerin yerli (asl) halkndan olup da

eski Osmanl imparatorluunun snrlar dnda yerlemi bulunanlarn
uyrukluu sorunu nemli tartma konularndan biri olmutur. Osmanl Devleti
snrlarnda yaayan kiilerin seme hakk ile mi yoksa seme hakk olmakszn
m Trk uyrukluundan kt zerinde durulmutur. Kaya, seme hakk
kullanlmamsa bu kimselerin Trk uyrukluunu yitirecei grne kar
kmtr. Osmanlnn son dneminde bal bulunan devlet vatandalarnn hali
hazrda Trk vatanda olduklarn vurgulamtr. Kaya iin, yabanc lkelerde
bulunan Osmanl uyruklar, Suriyeli ya da Irakl (mesopotamiens) deil, fakat
Trk uyruu idiler. Bunlar, seme haklarn kullanrlarsa, bunu, yabanc
uyrukluktan yana kullanmalar gerekirdi. Osmanldan ayrlan lkelerin yerli
halkndan yabanc lkelerde oturmakta bulunan eski Trk uyruklarnn, ilke
olarak Trk kalacaklarn, bunlarn yerli halkndan olduklar lkenin
uyrukluunu ancak seme haklarn kullanarak edinebileceklerini sylemitir.

35
A.g.e, s. 189
36
nn, a.g.e., , s. 354-357

15
 kr Kaya, bu gr savunurken Komisyon, ii karmaklatran u
hkmn kabuln istemitir:

Trkiye'den ayrlan lkelerde yetkilerini kullanan hkmetlerle, 18

yan akn Trk uyruklarnn yerlemi bulunduklar lkelerin hkmetleri
arasnda yaplmas gerekli grlebilecek anlamalar sakl kalmak zere
Trkiye'den ayrlan bir lkenin halkndan olup da, 18 yan am ve ibu
Andlamann yrrle girdii tarihte yabanc lkelerde yerlemi ve daha
nce bir yabanc uyrukluk edinmemi bulunan Trk uyruklar, yerli halkndan
bulunduklar lkede yrrlkte olan uyrukluu, bu lke halknn ounluu ile
ayn soydan iseler ve bu lkede yetkilerini kullanan hkmet de buna raz
olursa seebilirler.37

Kaya, Trkiye'nin kendi uyruklarna ilikin konularda egemenlik

haklarn inetmeyeceini aka belirterek ve daha nce bir yabanc
uyrukluk edinmemi olanlar ifadesinin seme zgrlne engel olduu
fikrindeydi. nk bu tehlikeli bir kstlama idi. kr Kaya, maddenin u
ekilde zabtlara gemesini salamtr:

bu antlama hkmleri uyarnca, Trkiye'den ayrlan bir lkenin asl

halkndan olup da 18 yan am ve ibu anlamann yrrle girdii tarihte
yabanc lkelerde yerlemi bulunan Trk uyruklar, asl halkndan
bulunduklar lkede yrrlkte olan uyrukluu, bu lke halknn ounluu ile
ayn soydan iseler ve bu lkede yetkilerini kullanan hkmet buna raz olursa
seebilirler.38

Mttefik devletler Lozan Konferansnda Filistinin iilerine karmak

ve buna Trkiyeyi de ortak etmek istemilerdi. Filistin'de yerlemi bulunan
Yahudilerin, kanunda belirtilecek olan ekil ve artlar uyarnca bir bildiri
dzenleyerek, Filistin uyrukluunu edinme haklarnn olmasn istemilerdir.
kr Kaya, Misak- Milli'nin, Arap lkelerinin kendi kaderlerini kendilerinin
saptamalar hakkn tanm olduunu savunmu ve bu lkelerin kendilerine
uygun den kanunlar yaparak bu durumu zme kavuturacaklarn ifade

37
Meray, a.g.e., s. 201
38
A.g.e., s. 199

16
etmitir. Trkiye, onlarn kanunlarna karma iddiasnda deildi. Trk Temsilci
Heyeti, kendisinden byle bir konu hakknda madde grmesi veya baka bir
eyin istenmesine kr Kaya vastasyla kar kmtr.

Gndeme gelen bir baka konu ise, tarihi eserler ve kutsal emanetlerdi.
kr Bey Trk Hkmetinin, arkeolojik varlnn korunmas iin her zaman
byk fedakarlklara katlanm olduunu sylemitir. Kayaya gre Trkiye,
eski yaptlarnn korunmasn srdrmeyi, eski Trk yaptlarnn zenginliini
dnyann deerlendirmesi iin kazlar yaplmasna izin vermeyi; stelik bu
kazlar kolaylatrmay ve desteklemeyi bir onur sorunu sayacakt. Gemite
olduu gibi bugn de, arkeologlarn almalarn koruyan ve kolaylatran Trk
kanunlar vard. Kaya ayrca yabanclarn giritikleri kazlarn giderlerine, Trk
Hkmetinin ou zaman paraca katlm olduunu da hatrlatmas zerine bu
konu da kapand.

Sava yllarnda kutsal topraklardan getirilen emanetlerin durumu da

tartlan konular arasndayd. Bu konuda ngiliz heyeti, Trkiye'den ayrlan
lkelerden alnp gtrlm olan eyann geri verilmesini istemekteydi.
ngiltere Kutsal Hazine sorununu ortaya atarken, zellikle 1917de Medine'de
Peygamber'in Kabrinden alnarak stanbul'a gtrlen hazineleri gz nnde
tutmutur. Bu hazineleri, Medine Komutan Fahri Paa almtr ama geri
gtrlmemitir. ngiliz Temsilci Heyeti, bu sorunla iki bakmdan ilgilenmitir.
ngiliz Temsilci Heyeti Konferansa katlmakta olan Hicaz Kralnca kendisine,
hazinelerin geri verilmesi ynnde bavuru yapldn ne srmtr. te
yandan, ngiltere, kendi mslman nfusu dikkate alndnda, byk bir slam
devleti olduunu iddia ederek kendi mslman uyruklarnn alnganlklarna
sayg gsterilmesini salamak istemitir. kr Bey, byle bir alnganln hakl
bir sebebe dayanmadn ve konuyla yalnz mslmanlarn ilgilenmesi
gerekliliini u szlerle aklamtr:

Bu gibi yer deitirmelerin zorunluluu ve din kurallarna uygunluu,

ancak, slam bilginlerince deerlendirilebilir ve mslmanlarn Halifesince
yaplabilir. Biz, herhangi bir kutsal eyin, herhangi bir hkmete ya da kiiye
teslimi ya da eski yerine yeniden konulmas konusunda hibir sz veremeyiz ve

17
hibir ykm altna giremeyiz. nce, byle bir teslime ya da geri vermeye
ilikin din kurallarn deerlendirmek de mmkn deildir; stelik, uluslararas
bir belgeye, din kurallarna aykr hkmler konulmas da doru olmaz.
Halifelik yetkileri Halife'nin elinde bulunduu srece, hi kimse byle bir
teklifte bulunamaz. zet olarak, mslmanlarn din konularna ilikin her
sorunun zm de, yalnz mslmanlara dmektedir. Dinsel sorunlar siyasal
sorunlara kartrmamay gerektiren btn nedenleri, devletlerin gz nnde
tutacaklarn ummaktayz39

kr Kaya, bu ekilde sert karak konunun kapanmasn salamtr.

Kaya, Lozan Konferansnda yukarda zetlenen konular zerinde

durarak Trkiyenin karlarn savunmutur.

Lozan Konferansnn ardndan, 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar

Antlamas kaleme alnmtr. Lozan Antlamasnn Meclisteki
grmelerinde kr Kaya, antlamann onaylanmamas gerektiini
savunmutur. Onaylamamasna ilikin gerekelerini TBMMde dile getirmitir.
Lozann amacnn, milli snrlarmz dahilinde hr ve bamsz bir devlet
halinde yaamak olduunu, Heyeti Murahhasann bu neticeyi elde edememi
olduunu sylemitir. Bunun nedenini de, Douda hala emperyalizm fikirlerini
tayan Bat diplomatlarnn olmasna balamtr. Grmelerin Balkan Sava
sonundaki 1913 snrn temin edemediini, Edirne'yi hayat kaynaklarn
kapayp lme mahkum ettiini, Yunanistan'n Bat Trakyada Trklere kar
imha siyaseti gttn ve tek bir Trk barndramyacan belirtmitir. Bat
Trakya'daki mslmanlar, stanbul'daki Rumlara karlk braklmtr.40
Oradaki Trkleri yeniden g tehlikesinden kurtarmak iin izlenecek yolun Bat
Trakya'dan kacak bir aileye kar stanbul'dan da be, on Rum ailesini
karmak olduunu ifade etmitir.

Kaya ayrca, Boazlara hakim Semendirek, Limni, Midilli, Sakz ve

Sisam gibi adalarn yabanc ellerde bulunduka sahillerde yaamak imkan

39
Meray, a.g.e., C. 2., s.205
40
stanbuldaki yabanc uyruklu kilerin durumu iin bkz. Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar
C. I-II, (yay. haz: Osman Selim Kocahanolu), 2. Bask, Temel Yaynlar, stanbul, 2007, s.
249-253

18
olmadn dnmtr. Onun fikrince, Adalar Anadolu'ya denizden gelecek
istila kuvvetlerini durduracak birer kaleydi. Boazlardan el sahiline kadar
zmir, Mentee, eme, Kuadas, Antalya sahillerinin gayri askeri bir ekle
konacan, dolaysyla Anadolunun gvenliinin salanamayacan ileri
srmtr.

kr Kaya, Komisyon yesi devletlerin Lozanda tarafl

davrandklarn dnm ve sekiz ay devam eden Konferansn adaletsizliklere
neden olmasnn nlenmesi iin altklarn dile getirmitir. Fakat bu konuda
Trk Hkmetinin yalnz kaldn ve bunun sorumluluunun da Trklere
olumlu gzle bakmayan, Douda olumsuz tasavvurlar ve emelleri olan
devletlere ait olduunu aklamtr.

Kaya snrlar konusunda Avrupann nlerine kard haritann

Balkanlarda bulunan Trklere olumsuz koullar nesrdn savunmutur.
Edirnenin bir limandan dahi yoksun edilmesinin, bu ilin ekonomik olarak
hareket kabiliyetini engellediini savunan Kaya, bu blgedeki Trklerin bundan
dolay oralar terk ettiklerini iddia etmitir.

Kaya, Bat Trakyann Bulgaristana ya da Yunanistana ait olmasnn

yanl olduunu, burasnn Trklere ait olduunu hararetle savunmutur. Bat
Trakyada bulunan Trklerin eitli zorbalklarla imha edilmeye alld
kanaatini tayan Kaya, Bat Trakyadan karlan her Trk aileye karlk
stanbulda bulunan Rumlarn karlmas zorunluluunda kalnacan dile
getirmitir. Lozan Antlamasnn snrlar konusunda Trklere gsterdii
insafszlk gsterdiinin ve Boazlara hakim olan mroz, Bozcaada,
Semendirek, Limni gibi adalarn da unutturulmaya alldn belirtmitir.
Kaya, Trkiyenin batsnda bulunan Ege adalarnn Yunanistan tarafndan
silahlandrlmasnn Trkiyeyi gvenlik tehdidiyle kar karya braktn
dnerek bu adalar Trkiyeye kar uygulanacak bir askeri mdahalelenin
karakollar olarak grmtr.

kr Kaya, Balkan Savalar sonrasnda imzalanan Ui Antlamas ile

talyaya braklan Oniki Adann Trklere verilmesi gerektiini de ileri
srmtr. talyann Oniki Ada ile ilikisinin kalmamt ve talya ald

19
emaneti geri vermeliydi.41 Celal Bayar da anlarnda Kayann, doum yeri olan
stanky Yunanllarda brakmak istemediini, fakat smet nnnn
denizlerin tesinde tek bir kar toprak istemediini nakletmitir.42

Trkiye topraklarna yaplacak en ufak bir saldrnn en ar ekilde

karlk bulacan, bunu da Kurtulu Savayla gsterdiklerini syleyen Kaya;
fakat bu vatan savunmas phesinden artk kurtulmak istediklerini ve iktisadi,
siyasi ve askeri olarak bamsz ve egemen bir devlet olarak anlmak
istediklerini belirtmitir. Artk silah iin deil, memleketin kalknmas iin
almak istediklerini; bunun iin de gvenlik tehdidinden kurtulmak gerektiini
ne srmtr. Niin bugn eki ve saban kullanacak olan kollarmz yine
silah tamaya mecbur olsun?43 diyerek bar iinde yaama tercihini ortaya
koymutur.

kr Kaya, aklad tm bu sebeplerle, kendilerini tehdit ettiini

dnd Lozan Antlamasnn onaylanmamas ynnde oy kullanmtr.

C. Dileri Bakanl Dnemi

kr Kaya, Fethi Okyarn Babakanlnda kurulan hkmette, 22

Kasm 1924-3 Mart 1925 tarihleri arasnda Dileri Bakanl yapmtr. kr
Kayann, Dileri Bakanl srasnda, Trkiyenin Kurtulu Sava yllarna ve
sonrasna dair eitli sorunlarla direkt ilgili olduu siyasi faaliyetleri olduka
fazlayd. kr Bey, Franszlarn Adana igalinin yaratt sorunlar, Irak Snr
Meselesi ve Musul ve Kerkkn gelecei44 ve zellikle de Yunanistan ile ilgili
sorunlarla sk sk muhattap olmutur. Onun Mecliste ileri srlen sorulara
verdii yantlar Trk-Yunan likisinin seyrini ortaya koymaktayd.

kr Beyin ifadeleriyle, Yunanistan ile Trkiye arasndaki

anlamazlklardan biri, 1912 senesinden evvel Trkiye'ye g etmi olan veya
zaten Trkiyeli olup da Yunanistan'da emlak bulunan mslmanlarn tasarruf
41
TBMMZC, D.2, C.1, s. 237
42
Kutay, a.g.e., s. 160-162
43
TBMMZC,a.g.e., s. 238
44
Bkz. Cebesoy, a.g.e., s. 309-311, 584-59; Keenth P. Kirkwood-Arnold J. Toynbee, Trkiye
Bir Devletin Yeniden Douu, rgn Yaynevi, stanbul, 2009, s. 326-337

20
hukuklarnn ve gelirlerinin iade ve taksimi meselesiydi. Ayn ekilde Trkiye'yi
terk eden Yunanistan tebaasnn Trkiye'de kalm arazisi varsa onlarn aynen
iadesinin karlkllk esas uyarnca yaplmas hususunda anlamazlk
mevcuttu. Kaya, Yunan Hkmetinin, Trklerin Yunanistanda bulunan
mallarn iade etmekte sknt kardn dnyordu. Yunanistan Hkmeti,
ilgili emlak ve arazinin bir ksmna muhacir yerletirdii iin, bu emlak ve
araziyi aynen iade etmek imkann grmemi ve deerlerini vermek suretiyle
kamulatrmak istemiti; bunu yerine getirirken, gerekli zeni
gstermemekteydi.

stanbul'dan firar eden Rumlar kr Kaya asndan ayr bir mesele

olarak ortaya kmt. Rumlardan bir ksm mbadeleye tabi olan Rumlard.
Bunlarn durumu Karma Mbadele Komisyonuna aitti. kinci ksm Rumlar ise,
dorudan doruya memleketin asayii ilgili bulunan Polis Nizamatna tabi
kesimdi. Kaya, stanbul firar Rumlarn mbadele grmelerinden hari
tutulmasnn istenecei bir srada Yunanistan Hkmetinin projelerin eski
eklini bile kabul etmemesine tepki gstermitir. Kaya Yunanistan, bu ekilde
davranarak grmenin kesilmesine neden olmakla eletirmitir.

Bir baka sknt da, Bat Trakya ile ilgiliydi. Lozan Konferans, Bat
Trakya Trklerinin, memleketlerinde kalmalarn onaylamt. Yunanistan
Hkmeti ise baz sebeplerle Bat Trakya'y terk etmi olan Trkleri
memleketlerine kabulden kanmaktayd. Bat Trakya Mslmanlarnn tabi
olduu durum ve artlar Roma'da Cemiyeti Akvam tarafndan tartlacakt ama
Mazhar Mfit Kansu, kr Kayaya Yunanllarn Trklere yaptklar skntlara
kar misilleme yapmasn nermitir. Kaya bunu doru bulmamtr; ona gre,
karlkllk ilkesi (mukabelei bilmisil), muhakkak zulme kar zulmetmek
demek deildir.45 Kaya, Trk yasalarnn, btn memlekette mevcut bulunan
herkesin ve hatta savata dahi sava yaplan devletin halknn hukukunu
korumaya alan yasalar olduunu aklamtr.

kr Kayann Dileri Bakanl dneminde Yunanistan ile sorunlarn

genelde Lozann uygulanmas aamasnda ve nfus mbadelesi etrafnda

45
TBMMZC, D. 2, C.11, s. 129

21
topland grlmektedir. Kaya, Yunanistann orada kalan Trkler iin zerine
denleri yerine getirmemesinden rahatszlk duymutur. Bat Trakya Trkleri
ve stanbul Rumlarnn deiimi konusu, belirsiz kalan nemli bir meseleydi.
Mbadele dahilinde olan baz Rumlar kap saklanm, bu arada Yunanistan da
nfus mbadelelerini uygulamayacan duyurmu ve bylece nfus mbadelesi
plan kolay hayata geirilememiti.

Yunanistandaki Trklerin durumunun iler acs olduu o dnemde

aka grlyordu. kr Kaya bu konuda TBMMnin yetersiz kaldn
aka vurgulamtr. Makedonya ve Epir (spir) Trklerinin, Yunanistan
tarafndan srekli ikence ile ge zorland bir dnem yaadklarn
belirtmitir. Kaya, Yunanllarn Lozana uymamas ile ilgili olarak aslnda
Kurtulu Savanda Trk ordusu Selaniki de rahatlkla alrd, ama bize
uzatlan bar ubuuna kandk ve Lozana gittik ve Lozan'da da kandrldk.
Fakat asl Lozan'dan sonra kandrlmaktayz. Lozan'da imza edilen Mbadele
Mukavelenamesi daha imzasnn ertesi gn bozulmaya balanmtr.46
diyerek tepkisini ortaya koymutur.

Kaya, o dnemde Trkiyeye 150-200 bin Trkn gnderilmek

istendiini ve ikenceyle ge zorladklarn dnyordu. kr Bey,
Trkiyenin bunu hibir ekilde kaldramayacan vurgulamakta ve Milletler
Cemiyetinin Yunanistan Lozan Antlamasnn uygulanmasna zorlamasn
istemekteydi. Yunanistanla mbadelenin zorluu hususunda Yunanistanda
kalan Trklerin durumunu u szleriyle gz nne sermitir:

Mbadele olmak iin evvela oradaki mslmanlarn emvali menkule

(tanr mal) ve gayrimenkullerinin tespiti lazmd. Halbuki byle olmad,
Girit'den, onbe, yirmi bin Midilli'den, yedi, sekizbin mslman gitmezden evvel
ellerine emvali menkule ve gayrimenkullerin senetlerini almalar lazm gelirdi.
Midilli'den mslmanlar gittikten sonra onlarn emval ve emlaki tesbit edilecek
ve defterleri kimin eline verilecektir? Ve nasl tesbit edilecektir? Bugn oradaki
mslmanlarn mallar mahvolmu demektir.47

46
TBMMZC, D.2, C.3, s. 320
47
A.g.e., s.321

22
 kr Bey, Yunanistann Makedonya'dan 120.000 mslmandan fazla
kiinin gne karar verirken, Trkiyenin durumunu dikkate almadn
savunmutur. Trkiye, Yunanistan ile kyaslanamazd. Yunanistan'dan gelen
Trkler eya ve mallarn olduu gibi brakmaktaydlar. Halbuki Yunanllar
giderken Rumlarn deil, Trklerin evlerini ykmlard. Memleket dahilinde
onun enkaz altnda titreen krk binden fazla aile vard. kr Kaya,
Yunanistann mbadeleye ncelikle uzak kylerden ve dank yerlerden
balamas gerekecei yerde en toplu yerlerden sevk etmesini yadrgamtr.
Byle olunca bir yerdeki halk mbadeleye karar verince, o yerin etrafndaki
halk da ge karar veriyordu. Kaya, Yunanllarn taktik uygulayarak Trkleri
kendi istekleriyle ge zorladn ve ne yapalm siz karar verdiniz sylemi
ile sululuktan kurtulmaya altn iddia etmitir. Kayaya gre, Trkiyenin
iskan yetenei ancak altm bin kiilikti. kiyz bin kii iskan edemezdi.

kr Kaya, Lozan Antlamasndan beri sregelen Trakya Trklerinin

bu durumunu Cemiyeti Akvama (Milletler Cemiyetine) gtrmtr. Kaya,
uluslaras kurulularda Trklerin haklarn kanunun elverdii meru snrlar
ierisinde sonuna kadar savunma abasndayd. kr Kaya, Yunanistann 1924
yl ierisinde yzbin ve daha fazla muhacir gndermesi durumunda, bu Trkleri
stanbuldaki Rumlarn evlerine yerletirmeyi dnmt. Fakat Kaya en son
olarak dnd bu areye gerek kalmayacan ve Yunanistann izledii
siyasette geri adm atacan hesaplyordu.

O gnlerde Trkiyeyi heyecanlandran hususlardan bir dieri de,

Trkiye hakknda ngiltere Dileri Bakan Chamberlainin demeciydi.
Trkiyenin dikkatini eken ey, Mister Chamberlain Msy Heeryo ile Paris'te,
Mussolini ile Roma'da grt sralarda gazetelerin birinde, Mister
Chamberlainin Msy Heeryo'ya syledii iddia edilen Trkiye Cumhuriyeti
zayftr, Trkiye'nin tacili sktu iin merkezini stanbul'a nakletmesini temin
eylemek lazmdr.48 ifadesi olmutur. Kaya, bu husus zerinde durarak iin
aslnn olup olmadn aratrmtr. Fransa Hkmeti, Chamberlain ile yaplan
grmede Trkiye'nin bahsedilmediini ve yalnz Trkiye'de sefir ve sefaretler

48
TBMMZC, D.2, C.11, s. 359

23
meselesinin konuulduunu sylemitir. Msy Heeryo, Trkiye'nin
konuulmad, Fransa'nn Trkiye ile dostluunu haleldar edecek hibir eyin
grlmedii gvencesini vermitir. ngiltere Dileri Bakanl da Trk
Bykelisine, Trkiye'nin gndeme gelmediini aklamtr. talya Hkmeti
de Trk Bykelisine, ne dost ve ne dman olarak Trkiye'den hibir suretle
sz edilmediini ve talya'nn ngiltere ile grecek bir Trkiye ii olmadn
bildirmitir.

Kerkk ve Musulun zerinde uzun sre durulduunu ve o zamanki

Milletler Cemiyetinin de Musul ve Kerkk ile ilgilendii de grlmekteydi. Bu
ilikiler de bizzat kr Kaya tarafndan yrtlmtr. Trkiye, Cemiyeti
Akvam ile temas halinde Musul, Kerkk ve Sleymaniye halk ile ilikisini
srdrmek istemitir. kr Kaya, Misak- Milliye dahil olmasna ramen
alnamayan Musulun igal altnda olduunu ve bu durumda Trkiye ile
balarn koparamayacan, hukuki ban devam ettiini ileri srmtr.
Musul, Kerkk, Sleymaniye gibi kentlerin Trk halkn barndrdn ve
bunlarn haklarnn muhafaza edilmesi gerekliliini vurgulamtr.

Trkiyenin Musul ile olan ilgisi ngilizlerin engellemeleriyle

karlamtr. Musula giden Cemiyeti Akvam Heyeti refakatindeki Trk
Heyetinin ngilizler tarafndan maruz kald durum kr Beyin zerinde
durduu skntl hususlardan biri olmutur. Musul Meselesinin Cemiyeti
Akvamda grlen son durumundan sonra Cenevre'de, Brksel'de karar
alnmt. Cenevre'de alnan kararlardan birisi Cemiyeti Akvam tarafndan
seilecek tarafsz kiinin Musul'a giderek incelemede bulunmasyd. Heyet
Musul, Kerkk ve Sleymaniyenin Trkiyeye Corafi, iktisadi, mal, rki
noktalardan ilgisini tespit edecekti. Bu heyetin yanna Trk olarak Cevat Paa
verilmiti. Tercman olarak da Musul, Kerkk, Sleymaniye evresini ve orada
konuulan leheleri bilen Fettah ve Nazm Bey adnda iki kii seilmiti49.
Kaya, bu heyeti Badat'a gndermitir. Fakat, Fettah ve Nazm Beylerin
Cemiyeti Akvam Heyetine katlmasna ngilizler, itiraz ederek bu kiileri
tutuklamtr. Dileri Bakan kr Kaya, Cemiyeti Akvam nezdinde ngiliz

49
TBMMZC, D. 2, C.1, s. 211

24
memurlarnn bu hareketini ve memurlarn bir kampta tecrit edilmesini protesto
etmitir. Gelen yantta ngiltere'nin, halkn heyecanndan korkarak belki
Fettah ve Nazm beylere suikast edilir diye kendilerini Badat'ta bir kampta
alkoyduklar bildirilmitir. Bu protesto zerine kendileri kamptan karlm ve
Badat'ta serbest braklmtr. ngilizler, bununla da kalmam Nazm ve Fettah
Beylerin ehirde serbest bir ekilde gezmelerine engel olmular ve Cemiyeti
Akvam Komisyonuna katlmalarn istememilerdir. Kaya, kaytsz artsz Trk
Heyetinin serbest braklmasn ve her yerde Musul Heyetine refakat etmesini
salamtr. Trk Heyetinin bulunmad tahkikatn doruluu kabul
edilemeyecei konusunda kararlln Cemiyeti Akvama bildirmitir. Bunun
zerine komisyon, ngiltere'nin Irak memurlar nezdinde giriimde bulunmu ve
heyet Musul'a giderek gerekli incelemeleri yapabilmitir. Trk Heyeti Musula
gidince halk toplanarak Trkiye'ye balln gstermek iin Yaasn
Trkiye50 diye barmtr.

ngiltere, Musul ve Irak zerinde hak iddia ediyor ve burasnn Trk

egemenliine girmesini nlemeye alyordu. ngiltere bunu aka
vurgulayarak Trk Heyetinin Musul'un, Sleymaniye'nin ve Kerkk'n
ngiltereden ayrlmasna abalamalarndan dolay tutuklandklarn belirtmitir.
kr Kaya, Trkiyenin Musul ve Kerkkteki karlarnn korunmasn yalnz
Fettah ve Nazm beylerin deil, Musul, Kerkk ve Sleymaniye halknn da
grevi olarak grmtr. Kaya, bu blge halknn Trk egemenliine girme
hissi tadn dnmtr.

Dileri Bakan olan kr Kayann Yurtta Sulh, Cihanda Sulh

vurgusu dikkat ekiyordu. Ona gre, Trkiye iin ilk olarak Trkiye'nin hudut
ve hukukunun korunmas nemliydi. kincisi; sulhperver olmakt. ncs
kendi hududu dahilinde kendi hakimiyetini ilgilendiren konularda hibir
kimsenin mdahalesini kabul etmemekti. Bir baka ifadeyle, Trkiyenin
iilerine kimsenin karmasna izin vermek istemiyordu. Bu hususta
Yunanistann gndeme getirdii patrikhane meselesini de dorudan doruya
Trkiyenin iileri olarak grmtr. Patrikin her zaman, her yerde bir Trk

50
A.g.e., s.212

25
memuru olarak tanndn ileri sren Kaya, bu duruma u veya bu sebeple
nc bir mdahaleye izin vermek taraftar deildi. Trk d politikasnn
genel izgileri dahilinde kr Bey, bu ilkeyle bar ve zgrlk bir
yntem izlemektedir. Halbuki Yunanistan, Kostantin Arabolu Efendi adnda
bir metropolite, Trkiyenin resmi sfat vermesini, mbadeleye tabi olmamasn
ve ruhaniliinin kabul edilmesini istemitir51. Kaya, resmi sfat ve memurluu
aranmakszn bu gibi kiilerin Mbadele Komisyonu tarafndan mbadeleye tabi
olduunu dile getirerek itiraz etmitir. nk Muhtelit Komisyon dorudan
doruya mbadele ileriyle ve ahslarla megul olmalyd.52

Yunanistan bu durum zerine nota gndererek meseleyi uluslararas bir

ekle sokmak istemi ve Trkiyeyi Mbadele Antlamasna aykr
davranmakla sulamtr. Bu sebeple Yunanistan, Trkiyeyi Cemiyeti Akvama
davet etmitir. Kaya, Yunanistan notasn yantlamayan Kaya, Cemiyeti
Akvama sayg duymakla beraber Trkiyenin kendi meselelerine kimseyi
kartrmamakta kararlyd ve bu sebeple Cemiyeti Akvamn davetine
katlmamt.

Her vakit ispat edilen ve her yerde de anlald zere patrikhane

meselesi umuru dahiliyemize hi kimseyi mdahale ettirmeyeceimiz iin
Cemiyeti Akvamn bu davetine de icabet edememek mecburiyetindeyiz.53

Kaya, Dileri Bakanl dneminde d ticarete de nem vermitir. Bu

amala ehbender (ticaret ilerine bakmak ve tccarlar arasndaki
uyumazlklar zmekle grevlendirilen memur) ve ehbender vekillikleri
oluturmutur. Bu kiilerin Ticaret Bakanl ile birlikte hareket etmesi
konusunda talimat karm ve dorudan doruya Ticaret Odalaryla, tccarlarla
iliki iine girmeleri temin etmitir. Hatta ehbenderlik dairesi (tccarlar ile
ilgilenen birim), Trk ehbenderlerden aldklar raporlar biraraya toplayarak
derli toplu bir eser yaynlamtr. Bu ticaret raporlar ikier, er bin baslarak
ve btn ticaret odalarna, belediyelere, ktphanelere, gazetelere
gnderilmitir. kr Kaya, ehbenderlerin tayininde baz zelliklere dikkat

51
Gololu, a.g.e., s. 102-104
52
TBMMZC, D.2, C.14, s. 183
53
Ayn yer

26
ekmitir. Bu zelliklerden birincisi dil, ikincisi ilgili yasa ve mevzuat
bilmeleriydi. Bir baka zellik olarak da ticareti ve piyasalar bilmelerini
istemitir. Ticaret merkezi olan Triyeste, Manchester, Marsilya gibi yerlere
gnderilecek ehbenderlerin Ticaret Bakanl ile ortak bir ekilde seilmelerini
ve almalarn faydal grmtr. Bu kiilerin eitim grm tccarlar iinden
tayin edilmesine dikkat ekmitir.54

Btn bunlara ramen o dnemde, d lkelerle ilikilerin dostane bir

ekilde yrtmeye gayret gstermitir. Beyruta ve Halepe konsolos tayin
etmitir. Msr Hkmetinin Trkiyeye bykeli gndermesini kabul etmitir.

kr Bey, gayet profesyonelce ve hukuki bir erevede d lkelerle

ilikileri srdrmtr. Bakanl boyunca, Trkiyenin komularnn hemen
hepsine eit seviyede yaklamt. Bu hususta kr Kayann uluslararas
ilikilere olduka nem verdii de dikkat ekiyordu. Bu uurda komu ve
mttefik her trl yabanc lkeye gnderilecek olan devlet adam ve
brokratlarn seimine zel bir nem vermitir. Ona gre bu temsilciler sadece
hkmeti deil; ayn zamanda TBMMyi ve btnyle Trk toplumunu temsil
etmekteydiler.

Sonu olarak kr Kayann Dileri Bakanl, Birinci Dnya

Savann ve Kurtulu Savana neden olan tm zorluklarn giderilmesiyle
gemitir. zellikle Yunanistann kendi snrlar iindeki Trkler zerinde
kurduu basky srekli gndeme getirerek, bu Trklerin haklarn uluslararas
alanda savunmutur. Nfus Mbadelesi Lozanda srdrlen ancak
sonulandrlmas Lozan sonrasna taan nemli bir sorun olarak kr
Kayann Dileri Bakanl dneminde de devam etmitir. kr Kaya
Yunanistann Lozan uygulamadn, her ortamda srekli vurgulamtr.

Musul, Kerkk, Sleymaniye, Hatay gibi konular onun grevi boyunca

srekli zerinde durduu belli bal konulardand.

54
A.g.e., s.184

27
 D. ileri Bakanl Grevine Gelmesi ve Menemen Olay

TBMMnin nc dneminde tekrar milletvekili seilen (5 Ekim 1927)

kr Kaya, 4. smet Paa Hkmeti dneminde 1 Kasm 1927 gn ileri
Bakanlna getirilmitir. Bu tarihten 25 Eyll 1930a kadar hkmette grev
alan Kaya, bundan sonraki hkmetlerde de bu grevini Atatrk'n lmnn
ertesi gnne kadar srdrecekti (1 Kasm 1927-11 Kasm 1938). kr
Kayann ileri Bakan olmasyla dini temele dayanan gerici hareketler son
bulmamt. Akln rehberliine deil bir takm gericinin fikirlerine inanan bir
kesim hala toplumda etkiliydi. isyanlar olarak Kurtulu Sava Dneminde
karmza kan bu gerici dnceler, Cumhuriyetin ilanndan sonra da sorun
olarak devam ediyordu. Bu gerici ayaklanmalardan biri de Menemen Olay idi.

Menemende 23 Aralk 1930 tarihinde meydana gelen rejim kart olay

srasnda yedek subayln yapmakta olan retmen Kubilay, eriat isteyenler
tarafndan ldrlmtr.55 Olayn elebas mehdi olduunu iddia eden
Giritli Mehmet (Dervi Mehmet) Nakibendi tarikatna balyd. 7 Aralkta alt
mridiyle (amdan Mehmet, St Mehmet, Mehmet Emin, Nalnc Hasan,
Kk Hasan, Ramazan) Manisadan yola kan Dervi Mehmet, 23 Aralk
sabah, gn doarken Menemene girererek belediye meydannda evresine
toplad yaklak yz kiiyle eriat ilan ettiini aklamtr. Silahla olan
isyanclar bir askeri birliin banda alaya mdahale eden yedek subay
Astemen Kubilay, hemen ardndan da Hasan ve evki adndaki iki mahalle
bekisini ldrmlerdi. Olay, askeri birlikler tarafndan iddetle bastrlmtr.
Dervi Mehmet de vurulmu, kaanlar yakalanmtr.

Bu nemli olay stanbulda bulunan ileri Bakan kr Kayaya haber

verilince, durumdan derhal Atatrk haberdar etmitir. Atatrk, kendisine ve
ordu Mfettii Fahrettin Altay Paaya Menemene gitmesini emrini vermitir.

Ayaklanmann balad gn ileri Bakan kr Kaya yannda

Yksek Askeri ura yesi olan Altay Paa ile Menemene gitmilerdi. ileri

55
Hakimiyet-i Milliye, 25 Aralk 1930. Olayla ilgili bilgi iin bkz. Falih Rfk Atay,
ankaya, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2009, s. 313-314; erafettin Turan, Mustafa Kemal
Atatrk, 2. Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2008, s. 537-541; alar Krak, Cumhuriyetten
Gnmze Gericilik (1856-1950) I. Kitap, Bilar Yaynlar, Ankara, 1989, s. 299-300

28
Bakan kr Kaya ile Fahrettin Altay Paa Menemene gittikleri zaman
kolordu komutannn duruma el koyduunu, sulular yakalattn ve divan
harp kurduunu grmlerdi. Yaplan soruturma sonucunda olayda birka
kiinin rol oynad, halkn karmad fakat olaya seyirci kalarak da tepki
gstermedii anlalmt. Mulal Mustafa Paa Divan bu olayda 37 kiinin
idamna karar vermi ve hkmler infaz edilmitir. ileri Bakan olay btn
ayrntlar ile gece Menemenden Atatrke haber vermitir. Atatrk
Menemenin yaklmasn isteyince kr Kaya Paam, bana itimat buyurunuz,
olay en ince ayrntlarna kadar incelemi bir sorumlu bakan sfat ile byle bir
hareketin lzumuna kani deilim demitir. Atatrk de Peki yleyse, nasl
isterseniz yle hareket edin56 diyerek Atatrk fikrinden vazgeirmitir.
Menemendeki durumu kr Kayaya brakmtr.57 Kaya, gerekli nlemleri
almak zere Menemene gitmitir. Burada yapt deerlendirmede olayn
nedeninin cehalet ve taassup olduunu, en ok znt veren eyin bu feci olay
yaanrken baz kiilerin ilgisiz ve onaylar durumda kalmalar olduunu
sylemitir.58

27 Aralkta, ileri Bakan kr Kaya ile Ordu Komutan Fahrettin

Altay stanbula giderek Dolmabahe Saraynda Cumhurbakan Gazi Mustafa
Kemale olay hakknda bilgi vermilerdi.59 31 Aralk 1930da toplanan
Bakanlar Kurulu, Menemen ilesi ile Manisa ve Balkesir merkez ilelerinde bir
ay sre ile skynetim ilan edilmesine karar vermiti. Bu karar TBMMnin
ertesi gnk oturumunda oybirliiyle kabul edilerek onaylanmtr. Skynetim
Komutanlna 2. Ordu Kumandan Fahrettin Altay, Divan Harp Bakanlna
1. Kolordu Komutan Vekili Mulal Mustafa Paa atanmtr. 1 Ocak 1931de
iktidar, Menemen, Manisa, Balkesir ve kazalarnda rfi idare (skynetim) ilan
etmi ve 2 Ocak Cuma gn kr Kaya Bandrmaya oradan stanbula
gemitir. 3 Ocak gn Gazi Mustafa Kemal ile grerek durumla ilgili bilgi
vermitir. Menemende her trl nlemin alnarak halkn gven iinde olduunu
belirtmitir.
56
Nazmi Kal, Atatrkle Yaadklarn Anlattlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2001,s. 170-171
57
Turan, a.g.e., s. 540
58
Kazm ztrk, Trk Parlamento Tarihi (1927-1931), C. I, TBMM Vakf Yaynlar,
Ankara, 1995, s. 553; Hakimiyet-i Milliye, 30 Aralk 1930
59
Cumhuriyet Ansiklopedisi, C. 1, Yap Kredi Yaynlar, 3. Basm, stanbul, 2002, s. 150

29
 7 Ocak 1931 tarihinde ankayada, Mustafa Kemal Paa bakanlnda,
smet Paa, Kazm zalp, Fahrettin Paa, ileri Bakan kr Kaya ve Milli
Savunma Bakan Zekai Apaydnn katldklar bir toplant yaplarak, Menemen
Olay tartlmtr. Olayn gerici nitelikte ve politik olduu fikrine varlr. Gazi,
siyasi balantlarn iyi aratrlmasn, cezalarda layknca davranlmasn ve
gerekirse olaya karanlarn Menemenden baka yerlere g ettirilerek olayn
yattrlmasn istemitir. Topantda Son Posta, Yarn gibi gazetelerin gericilere
cesaret vererek hkmeti drmek iin aba sarfettiinin dile getirildii
toplantda gazetecilerin tutuklanmas ve Divan Harpte sorgulanmalar
gerektii ortaya konmutur. Fethi Bey hari bir ksm Serbest Cumhuriyet
Frkas taraftarnn da, eer olaya kartysa, takibe alnmalar gerektii tespit
edilmitir.60 Kazm Karabekirin Hradam gazetesinde yazd yazlar
Menemen Olayna sempati ile bakan kesime cesaret vermekte olup olmadnn
incelenmesi karar alnm, ayrca ordu iine kadar szdklar dnlen
Nakilerin, ordu iindeki mritlerinin tespit edilmesi iin Osman evket
Paann da sorguya ekilecei dile getirilmitir.

smet Paa toplantda eski Serbest Cumhuriyet Frkasnn manevi

sululuunun ortaya konulmasndan yana olmutur. Kazm Paa ile kr Kaya
ise tarikat balants zerinde durmulard. Nakibendiliin ortadan kaldrlmas
gerektiini dnmlerdi.

kr Kaya, ayaklanmann gerici olduunu tespit etmitir.61 ileri

Bakan Kaya, ayaklanan gericilerin Cenab- Hak isterse kafirler de
mslmanl muhafaza ederler. ngilizler gelirlerse de zarar yoktur diye
bardklarn belirtmitir. Menemende ayaklananlarn ngilizler gelecek dini
kurtaracak szlerini sarfettiini ileri sren Kayaya gre Bayburt
ayaklanmasnda askerleri kesenler Nakilerdi. 31 Mart Olaynda Vahdettinin
de Naki olduunu belirterek Nakilerin ne derece olumsuzluk yaratabildiklerini
rneklemitir.

60
evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, C. III, 25. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 2010, s.
366-378
61
kr Kaya toplantda tarikat balantlar zerinde durmutur. Bkz. Cumhuriyet
Ansiklopedisi, C. 1, s. 151

30
 Toplantda Ermeni ve eyh birliktelii zerinde de durulmutur.
Doudaki eyhlerin Ermenilerle nasl birletikleri Divan Harbe bildirilmesi
istenerek ayaklanmann Nakibendi Ayaklanmas olduu fikrine varlmtr.

Toplant sonucunda alnan kararlar zet olarak yle ortaya konmutur:

1) Olay irticai, tertipli ve siyasidir.

2) Olay, blgesel mi genel mi aratralacaktr. Olaya bak bir blge ile snrl
kalmayacaktr.

3) lgisi olanlar cezalandrlacaktr. Youn yerler datlacaktr.

4) dam cezalar beklenmeksizin Meclisin onay ile ksm uygulanacaktr.

5) Menemen ve ilgili kylerin sorumlu ilan edilmeleri halinde, iskan edilmeyen

hale konmalar iin zel yasa karlacaktr.

6) Tarikatlara ye kadn mritler nemlidir, hogr gsterilmemelidir.

Balkesirde eyh Halilden sorulmaldr.

7) Bu mesledeki esas siyaset btn ilgililere gerei kadar anlatlmaldr.

Uygulama radikal ve ibret verici olmaldr.

8) zlk leri (Muamelat Zatiyye) efi evket Osman ve Ali Seydi Beyler ile
bu gibiler aratrmaya tabi tutulacaktr.

9) nc maddenin ikinci fkras iin u manada yasa maddesi ve onun tatbiki

lazmdr. Divan- Harp, lzum grd kimseleri memleketin bir mahallinden
dier mahalline geici veya daimi cezalandrr, uzaklatrr. Mahal tayininde
hkmetle mutabk kalmtr.

10) eyhlik ve mritlie filen katldklar sabit olanlar hakknda ar ceza tatbiki
iin yasa karlacaktr.

11) Son Posta, Yarn, Hradam, Krolu, Yeni Asr gibi gazetelerin tesir
dereceleri aranmal, ona gre uygulama yaplmaldr. Kazm Karabekirin
Hradama makale yazmas dikkat ekicidir.

12) Menemen Belediye Bakannn nutkundan silinen cmlelerin maksad

aratrlacaktr. Balkesirde Vehbi Bey, Ali Hikmet Paaya asker ate
etmezse ne yaparsnz? Biz onlara kar gsmz aarz demesi dikkat

31
ekicidir. Antalyada askere ta, sandalye atanlar kimlerdir? eyhler midir?
Abdlkemalinin adam ile tekbir, bayrak gibi eyler var mdr? Aratrlacakt.
Feneryolunda Badat caddesinde Hseyin Paa Kknde ikamet eden
Bedirhanilerden Krt Hseyin Paann damad, Erkanharbiye miralaylndan
emekli ve hale sigorta mfettii Fevzi zerinde dikkatle durulacaktr. Fevzi
Beye eyh Esadn halifesi denmektedir. Abdlkadir Kemalinin takibi
lazmdr.62

Sonuta, Skynetim Mahkemesi 105 san 15 Ocak 1931de

yarglamaya balamtr. Durumalar, 25 Ocakta sona erer ve 105 sanktan
37si iin lm cezas verilmitir.63 6snn lm cezas ya haddi nedeniyle, 24
yl idama bedel hapis cezasna evrilmitir.64 Dier sanklardan 20sine bir
yl, 14ne yl, 6sna 15 yl, birine 12,5 yl hapis cezas verilmi, 27 sank
beraat etmitir. 26 ubat 1931de, skynetim Manisa ve Balkesirden
kaldrlm ama Menemende 8 Marta kadar uzatlmtr.

E. kr Kaya Hakknda Gensoru

1. 1929 Dnya Ekonomik Krizi ve Serbest Cumhuriyet Frkasnn

Kurulmas

1929 Dnya Ekonomik Krizi65 tm dnyada olduu gibi Trkiyede de

finans sektr (para) ve reel sektr (retim) zerinde byk deiimlere yol
am; tarm rn fiyatlarndaki % 40-60'lk d, iftileri ve krsal blge
nfusunu kt etkilemitir. 1929 ylnda buday 15 kuru iken 1930 ylnda 3-4
kuru gibi iftiyi kt etkileyen bir fiyata dmtr.66 Trk ticareti tarmsal
rnler ve hammadde ihracna ve sanayi rnleri ithaline dayand iin
tarmsal rnlerdeki byk fiyat d ticaret hacmini daraltmtr. Dnya

62
Toplant hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Fahrettin Altay, On Yl Sava ve Sonras (1912-
1922), nsel yaynlar, stanbul, 1970, s. 434-439.
63
Hakimiyet-i Milliye, 2 ubat 1931
64
Ayn Tarihi, S.83, ubat 1931, s. 6903
65
Dnya Ekonomik krizi nedeniyle ehirlerde 25 milyon kii isiz kalmtr. Bkz. evket
Sreyya Aydemir, nklap ve Kadro, 5. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 2003, s. 53
66
Ahmet Hamdi Baar, Davalarmz, Arkada Basmevi, stanbul, 1943, s.3

32
Krizi, kredi aknn durmasna ve yksek vergilerden dolay iflaslara yol
amtr.67

Dnyada hammadde fiyatlarnn dmesiyle beraber ihracat tarmsal

rnlere dayal Trkiye, d ticaret a yaamtr. Bu durum Trk iftilerinin
durumunu ve Trkiye ekonomisini sarsmtr.68 kr Kaya, Trkiyenin
iktisadi skntsn, 1928 ve 1929 yllarnn kurakl ve 1930lu yllarn
bandaki rn bolluunun neden olduu fiyat dkl ile aklamtr.69

Lozan Bar Antlamas ile ekonomide baz snrlamalar getirilmitir.

Trkiye bu snrlamalar ile yerli sanayini yeterince gelitirme olana
bulamamtr.70 1929 ylnda bu snrlamalarn kalkmas ile ekonomide nemli
bir atlm beklenirken Dnya Buhran ile bu mitler bir sre sonra boa
kacakt. Cumhuriyet Halk Partisi kltrel, siyasal, ideolojik alanda devrimleri
gerekletirmi, ama ekonomik sknt devam etmekteydi.71 Hkmet, ksa
dnemde fabrikalarn ve halkn retimini artrmak suretiyle ekonomik ilere
mdahalenin gereklilii zerinde durmutu.72 Trkiyenin bu buhrandaki
konumu ve zm yollar CHP yneticileri tarafndan aratrlmaktayd. kr
Kaya, Dileri Bakanlna vekaleten bakt srada, eliliklere bir genelge
gndermitir. Bu genelge ile Trkiyenin iktisadi ve mali durumunun dier
lkelerle karlatrlabilmesi iin dnyada ve Trkiyede krizin etkilerine dair
eliliklerin fikrini renmek istemitir.73

Lozan Bar Antlamasyla taksitlendirilen borlarn demesi bitmiti.

Cumhuriyetin kurulduu yllarda zel giriimin ekonominin itici gc olaca

67
Hilmi Uran, Hatralarm, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1959, s.221
68
Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, (ev: Yavuz Alagon), 2. Basm, Kaynak
Yaynlar, stanbul, 1999, s. 76
69
CA, A. IV-6 D.54 F.3-9
70
Temuin Faik Ertan, Kadrocular ve Kadro Hareketi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,
1994, s. 20. Nitekim 1930lu yllara bakldnda, Dnya Krizinin tesirindeki bir dnya
dzeninde sosyo-ekonomik zmler aranrken ve 1932den sonra beliren Kadrocular
Devletilikte karar klarken, Serbest Cumhuriyet Frkas ise 1930 ylnda liberal eilimli bir
tercihte bulunmutu.
71
Buhran ile beraber liberal politikalarnn inandrcl da sorgulanmtr. Devletilik
gndeme gelmeye balamtr. Bkz. Selim lkin-lhan Tekeli, 1929 Dnya Buhrannda
Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, ODT Yaynlar, Ankara, 1983,s .216-217
72
M. Akif Tural, Atatrk Devrinde ktisadi Yaplama ve Celal Bayar, Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar, Ankara, 1987, s 104
73
CA, A. IV-6 D.54 F.3

33
dnlmt. Fakat, elinde sermayesi yetersiz olan zel sektr lkenin ihtiyac
iin gerekli yatrmlar yapamam ve CHP, zel sektr eliyle lkenin ekonomik
gelimesini salamada yetersiz kalmt. Dnya bunalmn da etkisiyle halk
ekonomik sknt ekiyordu.

Atatrk 1930 yl ierisinde, halktaki honutsuzluklar74 tespit etmek ve

zm retmek amacyla, yanna kr Kayay da alarak uzmanlar eliinde
yurt gezisine kacakt.

Serbest Cumhuriyet Frkas (SCF), Fethi Okyar bakanlnda 12

Austos 1930 tarihinde kurulmutu75. Krize ekonomik zm bulmakta
zorlanan Kemalistler, krizin yaratt sosyal honutsuzlua are aramlard.
Mustafa Kemal, lkede oluan toplumsal muhalefetin yeni bir siyasi parti ile
Meclise tanmas taraftar olmutur. lkedeki denetim eksikliini giderebilmek
ve halkn isteklerini Meclise tayabilmek amacyla Mustafa Kemal, toplumsal
muhalefeti ynlendirme asndan en gvendii, en yakn olan arkadalarn
greve ararak yeni bir parti kurulmasn istemitir.76 Ahmet Aaolu
anlarnda, Atatrkn yeni bir partinin muhafazakar olmasn istediini
yazmtr. kr Kaya ise bunu tehlikeli grmtr. Aaolu, Kayann buna
sebep olarak memlekette muhafazakarlarn okluk olduunu bildiini ve
memlekette hi kk olmayan ve binaenaleyh kendisi ile kolaylkla baa
kabilecek mesela bir Sosyalist Frkann teekkl teklif eylemi77 olduunu
aktarmtr. Fakat baz grmelerden sonra Fethi Okyarn nclnde bir
partinin kurulmasna karar verilmitir. Bu kapsamda, SCFyi kurma grevinin
Fethi Beye verilmesinde, Atatrkn arkada olmas yannda onun siyasal
dncelerinin ve eilimlerinin de etkin olduu grlmtr. smet nn de,
Okyar devrimlere engel olmadan CHPye muhalefet edebilecek bir partiye
lider olabilecek tek kii olarak grmtr78. Atatrk, eletiriye ve denetime

74
Erik Jan, Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, 29. Bask, letiim Yaynlar, stanbul,
2009, s. 263-264; Cemil Koak, kinci Parti Trkiyede ki Partili Sistemin Kurulu Yllar
(1945-1950) C. I, letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s. 40
75
Hakimiyet-i Milliye, 13 Austos 1930
76
Karaosmanolu, a.g.e., s. 160-162; Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler,
(haz: Ar nan) 8. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009, s. 376
77
Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s. 27
78
Karaosmanolu, a.g.e., s. 93

34
dayal bir Meclisin daha salkl alacan dnmtr.79. Afet nan,
SCFnin kurulmasnda demiryollarna fazla harcama yaplmasnn tartma
konusu haline gelmesinin nemine iaret etmitir. nan, Fethi Okyarn bu
konuda devlete bu kadar masraf ykletilmesini doru bulmadn belirterek
meselenin SCF ve CHP deil, Devletilik ve Liberalizm80 olarak gr
ayrlnn olduunu ve Atatrkn bu konuya nem verdiini belirtmitir.81
Bunun yannda Atatrk, Trkiyenin manzarasnn darda ve ieride
diktatrlk82 olarak grldn belirtmitir. Yeni bir parti ile CHP, yapt
ilerde denetlenmek83 ve CHPye kar olan gizli muhalefetin ortaya kmas
hedeflenmitir.

Ali Fethi Bey ncelikle lml bir kii ve bir liberaldi. Ekonomide ve
gerekse devlet ynetiminde liberal grn nemli bir savunucusu olmutur84.
Fethi Bey, Gazi Mustafa Kemal ile yapt grmelerde, smet Paa
Hkmetinin devleti politikalarn eletirmi, yabanc sermaye iin elverili
koullar yaratlmas gerektiini, vergilerin arl sebebiyle zel giriimcilerin
sermaye birikimi salayamadklarn sylemitir. SCF, kylye ucuz krediyi,
zel teebbs, tefeciliin nlenmesini, adil bir vergi almn savunmutur.85

Bu ortamda doan SCF halkta bir umut olarak belirmeye balamtr.

SCFnin sorunlarn zeceine inanan halk SCFye katlmaya balam ve parti
ksa zamanda yurt apnda rgtlenmitir. SCFye halkn ilgisinin eitli
nedenleri saylabilir. smet Paa Hkmetine kar, muhalefeti temsil eden bu
parti, rgtn genilettike, baka muhalif unsurlar da kapsamaya balamtr.
Serbest Frkann ats altndaki gruplarn yle sralanmas mmkndr:

79
Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar Tarihiyle lgili Sorunlar
Sempozyumu, stanbul Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yayn, stanbul,
1977, s. 79
80
Liberalizmin ekonomik ve siyasal dzen anlay iin bkz. Mustafa Albayrak, Atatrk
Dnce Sistemi ve Liberalizm, Atatrk Yolu, C. 5, S. 18, Kasm 1996, s. 91-96
81
A.g.e., s. 53; Sina Akin ve dierleri, Yakna Trkiye Tarihi I, Milliyet Yaynlar,
stanbul, 2007, s. 148
82
Esat z, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm (1923-1945), Gndoan Yaynlar,
Ankara, 1992, s. 102
83
Kemal H. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, Tima Yaynlar, stanbul, 2010, s. 50
84
Berna Trkdoan, Atatrk, Cumhuriyet ve Demokrasi, Atatrk Aratrma Merkezi
Dergisi, C. 19, S. 67, Kasm 2003, s. 1429
85
Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, mge Kitabevi, Ankara 1994, s. 176; evket
Sreyya Aydemir, kinci Adam, C. I, 12. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul 2009, s. 390

35
 Temelde CHPli; fakat smet Paaya kar olanlar,

Burjuvazi ve yerel eraf ierisinde CHPnin kararlarna kar olan, bu

kararlardan karlar zedelenenler,

Cumhuriyete kar olan kiiler,

Laik uygulamalara kar olanlar,

Demokratik zlemlerle daha sivil bir toplumun oluumunu zleyen

aydnlar 86

Tm abalara karn ksa sre ierisinde denetimi yitirilen Serbest Frka,

iktidar ve hatta rejimi aka tehdit eden bir akm halini almtr. Devrimleri
benimsemeyen Cumhuriyet kart kiiler bu parti araclyla devrimlerden geri
dn istemitir. Halifelii, sultanl geri getirme heveslileri bile vard.
SCFye Cumhuriyet ynetimine kart olanlardan daha fazla olarak ekonomik
nedenlerle ilgi gsterildii anlalmaktadr. Yoksulluktan kurtulma istei, bu
partiye kar duyulan sempatinin en nemli nedenlerinden biriydi.

Dnya Ekonomik Krizi halkn alm gcn zayflatm, halkta ekonomik

honutsuzluk yaratmt. te SCF ekonomik sorunlarn zm kayna olarak
tutunacak bir dal oluturmaktayd. Ancak dnyadaki ekonomik sorunlar
nedeniyle devletlerde Devletilik prensibi gndeme gelmeye balamken,
SCFnin liberal politikalar savunmas ilgin bir ztlk oluturmaktayd.

Bu anlamda SCF tabann, CHPnin devlete ekonomide daha fazla rol

vermek isteyen programndan rahatszlk hissedenlerin oluturduu da
gzlenebilirdi.87

SCF, kurulmasyla beraber kendisine iktidar hedeflemi ve iktidara

adayln koymutur. SCFnin bu iddial tavr ve halkn ilgisi CHPde
tedirginlie yol amtr. CHPnin, henz yeni kurulan bir partinin byle
iddialarla seimlere hazrlanmasn aknlk iinde karlad grlmtr. Bu
durum Mecliste Hakk Tark Bey tarafndan u ekilde aklanmtr:

86
Tevfik avdar,"Serbest Frka", Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.8,. letiim
Yaynlar, stanbul, 1995, s. 2055
87
SCFnin 11 maddelik program iin bkz. Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlolu, Fethi
Okyarn Anlar Atatrk, Okyar ve ok Partili Trkiye, Ankara, 1997, s. 70-72

36
 Fethi Beyefendi nutuklarnda kendisinin Meclis dahilinde bir murakabe
(tefti) tekilat vcude getirmee hemen hemen memur olduunu iddia etmitir
szler sylemilerdi. Bendeniz bu sz sylerken, yle yapmadnz dedim. Yani
Meclis dahilinde bir murakabe tekili ile iktifa etmek istemediklerini ifade etmek
istedim.88

Hakk Bey, SCFnin denetim rgt olmakla yetinmeyerek siyasal

iktidara aday olmasn eletirmekteydi. Ali etinkaya da ikinci partiye ihtiya
olduunu syleyecekti. Fakat Fethi Beyi be gn ierisinde, ay ierisinde
Bavekil (Babakan) olacam hayali ile, hrs ile89 hareket etmekle eletirerek
CHPye rakip olmasn doru bulmamtr.

CHP, Fethi Okyarn bandaki SCFyi CHPnin lke ynetiminde eksik,

hatal olarak yapt iler konusunda ynlendirici, dzeltici, denetleyici bir
konumda grmek istemitir. Fakat SCF, ksa zamanda iktidara geleceini
syleyerek CHPnin beklentilerini karlamayacakt. SCFnin ksa zamanda
bymesi CHPye honutsuzluun olduunu ortaya koymutur.90

2. 1930 Belediye Seimleri

Serbest Cumhuriyet Frkasn iinde bunaldklar maddi skntya bir

zm bulaca umudu ile destekleyen halkn elbette ki tmnn gerici ya da
kar devrimci olduunu ileri srmek gereki bir tutum olmaz. Bireysel
haklar ve zgrlkler alannda ortaya atlan her istemi de kendiliinden
Cumhuriyet rejimine kar olmakla eanlaml grmek de olanakszdr. Ancak
dier taraftan, SCFyi bu tr bir rgtlenme iin ara olarak grenler de vard.

rgtlenmesini geni bir alana yayan SCF, 1930daki seimlere

katlmtr. Seim kampanyasnda CHP, SCFye kar sk nlemler almtr.
CHP tarafndan SCFye kar yaplan giriimlerinin gerisinde CHPnin, bu
partiyi denetim partisi olarak grmek istemesi de yatyordu. SCF, CHPlilere

88
TBMMZC, D.3, C.22, s. 40
89
A.g.e., s.41
90
Emin Trk Eliin, Kemalist Devrim deolojisi, Ant Yaynlar, stanbul, 1970

37
gre iktidara adayln koymakla hata etmiti. SCFnin, kurulduktan sonra
seimlere hazrlanmak amacyla 4 Eyll 1930da yapmak istedii miting Adalet
Bakan Mahmut Esat Bozkurtun engellemeleri ile karlam, fakat Mustafa
Kemal Paann ektii telgraf sayesinde zmir Mitingi yaplabilmitir. Mitinge
halkn katlm youn olmutur. zmir valisi Kazm Bey (Dirik), Fethi Beye bir
yaz ile gvenlii salamakta glk ektiini, bu nedenle de ertesi gn
verecei sylevden vazgemesi gerektiini bildirmitir. Fethi Bey, durumu bir
telgrafla Atatrke aktarmtr. Atatrk bu tegrafa kar Fethi Beye bir telgraf
ekmitir. Atatrk ise, Fethi Beye Babakan, ileri Bakan ve zmir Valisinin
gerekli nlemleri almakla sorumlu olduklarn bildirerek konumasn yapmas
iin gvence vermitir.

Fethi Bey, yazmalardan dolay kaybedilen zamandan dolay sylevini

ertesi gne brakmasna ramen zmirde yaanan sknt devam edecekti. 5
Eyll 1930 gn zmir Palas Otelinin etraf Fethi Okyar grmek isteyenlerce
dolmu, CHP ise alternatif bir gsteri dzenlemitir. Anadolu gazetesi sahibi ve
bayazar Haydar Rt Beyin SCF ve sempatizanlar iin yazd kk
drc, sulayc yazlar yznden halk Anadolu gazetesi ve CHP binas
nnde protesto gsterilerinde bulunmutur. Anadolu Gazetesinde SCF
aleyhinde yaynlanan bir yaznn etkisiyle halk, gazetenin matbaasn
talamtr.91 Polisin olaya mdahale etmesi ve halkn da ta atarak karlk
vermesi zerine ate amas sonucu yaralananlar olmu ve bir ocuk lmtr.
Yarallar ve len ocuun babas Fethi Okyarn kald otele gelerek ocuu
gsterir:

te size bir kurban! Bakalarn da vermitiriz. Yalnz sen bizi

kurtar!92

zmir mitingindeki SCFye kar yaplan engellemeler, SCFnin kolay

yoldan iktidara gelemeyeceini gsterecekti.93 SCF, karlat zorluklar
konusunda, devlet yetkililerinden ve emniyet gibi kamu grevlilerinden

91
Hakimiyet-i Milliye, 6 Eyll 1930
92
etin Yetkin, Atatrkn Baarsz Demokrasi Devrimi (Serbest Cumhuriyet Frkas),
Altn Kitaplar Yaynclk, Ankara, 1983, s.177
93
zmir mitingi ve sonrasnda gelien olaylar iin bkz. Karaosmanolu, a.g.e., s. 95-99; Okyar-
Seyitdanlolu, a.g.e., s. 73-74

38
ikayetiydi. Fethi Okyar, valilerin ve emniyet glerinin engellemeleri
karsnda ileri Bakanln ve bu bakanln banda olan kr Kayay
sulamtr.

ileri Bakan kr Kaya, 3 Eyll 1930 gn CHP Genel

Sekreterliine gnderdii yazda SCF lideri Fethi Okyarn Genel Mfettilik
Blgesinde tekilat kurmayacaklarn vaat ettiini bildirmekteydi. Buna ramen
rgt kurmak isterlerse kar gelinemeyeceini de belirtmitir. Yalnz bu
durumdan bakanln bilgilendirilmesini istemitir.94 Bu blgede CHPnin de
rgt yoktu. Bu mfettilik blgesinin, eyh Sait syan gibi gerici nitelikte ve
Krt syanlarnn olduu blgesi olmas ynnden SCFnin de
95
rgtlenilmesinin istenilmedii anlalmaktayd.

ileri Bakanl, 5 Eyll 1930 gn valiliklere gnderdii genelge ile

Cumhuriyete kar birtakm gerici ve ykc propagandalarn yapldnn
anlaldn, bu gibi propagandalar karsnda grevlilerin hemen harekete
gemeleri gerektiini belirtilerek, ynetici ve memurlarn nfuz ve
selahiyetlerini (yetkilerini) en geni manada kullanmalar istenmitir. SCFnin
ileri gelenlerinden Ahmet Aaolu, ileri Bakan kr Kayann gnderdii
eitli yazlarla vali, kaymakam ve belediye bakanlarn harekete geirerek
CHPyi korumalarn ve desteklemelerini istemesinden ikayetiydi. Aaolu,
Gazinin ilenmeye balandn ve bu faaliyetin zmir Olayndan sonra
iddetlendiini aktarmtr.96

kr Kaya, TBMMnin 2 Ekim 1930 gnl toplantsnda Cumhuriyet

Halk Frkasnn milli, iktisadi, mali siyasetlerini memleketin tek selamet yolu
olarak grdn, bundan saplrsa memlekete byk zararlar geleceine
inandn belirtmitir. Memurlarn aydn bir kesim olarak siyasi fikirden
mahrum otomot bir makine gibi dnlemeyeceini kanunen oy verme hakk
olduunu aklayarak kendini savunmutur.97

94
Cemil Koak, Belgelerle ktidar ve Serbest Cumhuriyet Frkas, letiim Yaynlar,
stanbul, 2006, s. 210-211
95
eyh Saitin 1925 ylndan nce de isyan giriimleri vardr. Bkz. Cebesoy, a.g.e., s. 541
96
Aaolu, a.g.e., s. 27
97
Yetkin, Atatrkn Baarsz Demokrasi Devrimi (Serbest Cumhuriyet Frkas), s.200

39
 kr Kaya asndan iinde bulunduu dnem dikkate alnrsa,
CHPden baka parti iktidara gelirse Cumhuriyet tehlikeye girecekti. stanbulda
seim alanlarnn birinde grlen yeil bayrak ve SCF Adana rgtnn
duvarna aslan Arapa yazl poster bu kaygnn artmasna neden olacakt.98
SCFnin dini istismar ettii eklinde CHP rgtlerinden smet nnye de rapor
geliyordu. Kaya, bu kaygnn nne gemek iinse memurlarn birer makine
olmadn belirterek, kendi fikirleri dorultusunda eyleme geebileceklerini
ima etmitir. Memurlarn, gvenlik grevlilerinin yasann dna karak keyfi
davranmalarn kastetmese de, byle bir aklama kamu grevlilerine, kendi
balarna davranmalar konusunda cesaret verecei ortadayd. Memurlar, siyasi
eilimlerine gre hareket edebileceklerdi. Fethi Bey ise, SCFnin karlat
zorluklar ve yolsuzluklar rnekleriyle ortaya koymutur. Ona gre, SCFye oy
vermek isteyenler polis ve jandarma tarafndan engellenmekteydi. Baz yerlerde
SCF yeleri bask ile adaylktan ekilmeye zorlanmtr. CHP ise, SCFyi
halifelik getirmek isteyen parti olarak sulamtr.

Bu skntl ortamda girilen seimlerde SCF, 502 belediyeden 22sini

kazanmasna ramen daha fazla belediye kazanaca beklentisiyle bu sonucu
kabul etmeyerek itiraz etmitir. CHPnin seimleri bask ve yolsuzlukla
kazand dnlr. Fethi Bey, belediye seimlerine kartrlan fesat ve
yolsuzluklar hakknda ileri Bakannn yantlamas amacyla Meclise bir
nerge sunmutur.

3. kr Kaya Hakknda Mecliste Gensoru Grmesi

Fethi Bey, son belediye seiminde hemen her seim dairesinde

semenlerin serbeste seim haklarn kullanmalarna hkmet kuvvetleri
tarafndan nlem alndn ve engeller konduunu dnmtr. Bu sebepler ile
genellikle seim ilerine kartrlan fesat ve yolsuzluklar hakknda ileri
Bakanndan aklamada bulunmak zere Meclise verdii gensoru nergesi
vermitir. nerge TBMMnin 2 Ekim 1930 gnl oturumunda grlmeye
balanmtr.

98
Koak, Belgelerle ktidar ve Serbest Cumhuriyet Frkas, s.166

40
 Fethi Bey, seimlerle ilgili unlar demitir:

Muhterem ileri Bakan, memurlarn, polis ve jandarmann belediye

seimi ilerine engellerini yasaklayamamaktadr, bu bir faciadr. Semenlerin
Tekilat Esasiye Kanununda belirtilmi olan hak ve hrriyetlerinin aka
hkmet memurlar tarafndan ayaklar altna alnmasna kar seyirci kalmak
bir Cumhuriyet Hkmetinden beklenemez.99

Gensoru ile ile ilgili grmelere 15 Kasmda100 devam edilmitir. Fethi

Bey, gensoru grmesine yol aan nedenleri aklamtr. Belediye seiminde
semenlerinin oy vermek iin saatlerce beklemelerinden baz hkmet
memurlar ile CHPlilerin telalandn, oylarn arzu edilen tarafa verilmedii
grldke asabiletiini belirtmitir. Halka irtica, komnistlik ve anari
lekeleri srlmek istenilmesini tepkiyle karlar ve unlar eklemitir:

Hkmetten memnun olan bu halk belediye seiminde neden birdenbire

mrteci oluverdi? Hakikat bu kadar az bir zamanda bu kadar zt iki ehre nasl
gsterebilir? Bu irtica denilen hareket nasl tecessm etti? Halk laik kanunlar
istemiyoruz, Halifeyi istiyoruz mu dedi?101

Fethi Beyin deerlendirmesine gre, halkn Serbest Cumhuriyet

Frkasnn belediye adaylarna oy vermek istemesini irtica sureti ile
yorumlayanlar, halkn oyunu da denetim altna almak istemiti. Defterde ismi
varken ismin yok diye geri evrilenlerin isimlerinin hizasna sahte imza veya
parmak izleri koyarak o isim sahibine semenin gyabnda oy attrlmtr. Fethi
Bey, bu olaylarn belge ile tesbit edilmi ve belgeleri gerekli makamlara
verildiini szlerine ekler. Baz yerlerde semenlere ismin yok yant yeterli
gelmemitir. Bu gibi yerlerde nfus tezkerelerine birer bahane bulunmu ve
tezkerenin u veya bu kesi yrtlmtr diyerek semenlere oy hakk
verilmemitir. Baz yerlerde ise, bu tedbir de yeterli gelmeyince nfus
czdanlarnn kabul edilebir olmad ve yeniden nfus dairelerinden nfus
czdan kartmalar istenildiini aklamtr. Nfus daireleri nfus czdan
vermekten kanmtr. Serbest Cumhuriyet Frkas lehine oy verecek

99
TBMMZC, D.3, C.11, s. 39
100
Okyar-Seyitdanlolu, a.g.e., s. 79
101
TBMMZC, D.3, C.22, s. 17

41
semenlerin belediye dairelerine girmeleri, polis ve jandarma ile yasaklanm,
semenler zabta kuvvetleri ile datlmlardr. Fethi Bey, btn ehir ve
kasabalardaki halkn gz nnde olan bir sistemi ve bir merkezden verilen
talimata gre hareket edildiini dndren bu olaylarn, memurlarn ileri
Bakan tarafndan ynlendirildii fikrini tamtr.

Fethi Beye gre, Serbest Cumhuriyet Frkas lehine oy vermek

isteyenlere kar nihayetsiz zorluklar yaplrken CHPye oy vereceklere ise
kolaylk gsterilmitir. Bunlardan nfus kad ibraz etmeyenlere
mahallelerinden aldklar ilmhaberi veya nfus dairelerinden verilen pusula ile
oy atmalar temin edilmitir. Fethi Okyar, gebe halinde sk sk yerlerini
deitiren birtakm kiilerden nfus tezkereleri aranlmakszn ve zorla Halk
Partisine oy attrlmasnn salandn da iddia etmitir.

Fethi Okyar, yolsuzluklarn bir ksmn yer ve olay olarak

rneklendirmitir. Adanada sandktan kan oy says 4.730du; oysa adnn
yannda imza, mhr ya da parmak izi olan semen says, 4.652di. 78 kiiye
aktan oy kullandrlmtr.102 CHP iin verilmi ve tomar biiminde, ayn
parmak izini tayan oy pusulalar kmtr. Mersinde Halk Partisi adaylarna
verilen 960 oya karlk SCF adaylarna 1734 oy verilmi olduu grlnce
seimin altnc gn her ne pahasna olursa olsun ke balarna polis
komiserleri, polisler ve bekiler konulmu ve bu suretle halkn belediye
dairesine gitmeleri yasaklanmtr.

atalca ve Silivride seim defterleri alnmtr. Gnler getikten sonra

sandk alp Cumhuriyet Halk Frkas adaylarnn baars aklanmtr.
Silivride 800 kiinin SCFye oy verdii imza, mhr ve parmak izi ile belli
iken seim sand gece krlm, sonra da SCFnin oyu 270 olarak
gsterilmitir. Antalyada semenlere oylarn kullanmamalar iin eitli
basklar yaplmtr.

Fethi Okyar, SCFyi destekleyenleri savunmu ve Efendiler, biz

anaristlerin istedii hrriyeti istemiyoruz. Biz btn demokrasi

102
Turan, Trk Devrim Tarihi III Yeni Trkiyenin Oluumu (Birinci Blm) (1923-
1938), 2. Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2005, s. 306

42
memleketlerinde ve bilhassa Cumhuriyetle idare olunan memleketlerde mutat
(belli) olan, kanun olan hak ve hrriyeti istiyoruz103 demitir.

Konyada bata vali olduu halde zabta amirleri pek ak ekilde halk
ve mahalle muhtarlar ile seim encmenini tehdit ve Halk Partisi lehine oy
vermeye zorlanmtr. 49 mahallede mevcut sekiz bin oy sahibinden ancak bine
yakn oy alnabilmi ve geri kalan erkek ve kadn binlerce oy sahibi vatanda
belediye nnde sabahtan akama kadar bekledikleri halde haklarn
kullanamamlardr. Fethi Bey, Konya Valisi otuza yakn mahalle muhtarn
ararak Halk Partisine oy verdirmeye alacaksnz, aksi halde aldm emir
zerine derhal icraata geer kafanz krarm104 diye tehdit ettiinin muhtar
zabtlar ile belgeli olduunu sylemitir. zmirde defterler askdan
indirildikten sonra da Halk Partisine oy verecekleri anlalanlar defterlere
kaydolunmulard. Okuma yazma bilmeyenlerin pusulalarnn SCFye ye
mutemetlere yazdrlmasna engel olunmutur. Tasnife balanmadan nce
defterlerdeki imza ve parmak izleri toplam 24.938 olduu halde sandklardan
25.702 oy pusulas km; 764 oy aktan atlmtr.

Antalyada seim encmeni yasal ekilde teekkl etmemi ve encmen

yelerinden biroklar da okuma-yazma bilmeyenlerden seilmitir. Fethi Bey,
seim sandklarnn olduklar yerlere girenlere hangi partiye oy vereceksin?
diye sorulduunu belirterek ve Serbest Cumhuriyet Frkasna diyenlerin ya
isimlerinin bulunmadn yada bir saat uratrldktan sonra oy
kullandrldn savunmutur. Ayrca, Fethi Bey, seimin drdnc gn,
Antalya valisinin Serbest Cumhuriyet Frkas dare Heyetinden iki kiiyi ayr
ayr evine davet ettiini ve bu kiilere ne pahasna olursa olsun seimin Halk
Partisi lehine sonulanmas iin hkmetin her vastaya bavuracan
bildirdiini aktarmtr. Ayrca bu kiilerin, Serbest Cumhuriyet Frkasndan
ekilmelerini ve kendilerinin Cumhuriyet Halk Frkas adaylarna katlmalarn
ve hatta birinin belediye bakan yaplacan sylediklerini, aksi takdirde
bankalardaki kredilerinin kesileceini ve hkmetle olan her ilerinde glkle
karlaacaklarnn sylendiini de belirtmitir.

103
TBMMZC, D.3, C.22, s. 63
104
A.g.e., s.18

43
 Fethi Bey, belediye seiminde stanbul, Edirne, Krklareli, Tekirda,
anakkale, Kocaeli, Aydn, Bursa, Denizli, Mula, Ktahya, Isparta, Malatya,
Trabzun, Bolu, Gaziantep, Krehir, Giresun, Rize, Nide, ankr, Amasya
illerinde ve bu illere ait ile ve belediyelerde de ayn zellikte engeller,
kanunsuzluklar, fesatlar olduunu vurgulamtr. Kanunsuzluklara kar
semenler tarafndan idare amirlerine verilen ikayetnamelerin birok yerde
kabul edilmemi veya kabul edilse de itibare alnmam olmasndan yaknmtr.
Belediye seiminde ileri Bakanl memurlarnn aldklar talimat dahilinde
harekete mecbur olduklarndan bu manzarann ortaya ktn dnmtr.
Hkmet kuvvetleri kanuna ve milli hakimiyete kar ve halkn oy vermemesi
iin g kullanlmtr.

Fethi Beyin belirttiine gre, semenler ktklere yazlmam,

ktklerde adlar yazl olan semenler de nfus tezkereleri iin yrtk var gibi
sebepler ile geri evrilerek yerlerine bakalarna oy kullandrlmtr. Baz
yerlerde halk, jandarma ve polise seim sandklarna yaklatrlmamtr. Baz
yerlerde de SCFye oy verecek olanlar tutuklanmlardr. Bunlarn da yerine
bakalarna oy verdirilmitir.

Fethi Beyin bu sulamalar karsnda kr Kaya sz alarak baz

olaylar ve seimlerde yaananlar dile getirmitir. SCFye ye olanlar ve
sempati besleyenler arasnda siyasi akideleri itibar ile bizden uzaklaan ve
uzaklatrlan var105 diyerek bunlarn arasnda siyasi ve ahs emellerini yeni
partiye benimsetmek isteyen vatandalar olduunu belirtmitir. Kaya, uzun
harp ve feci istilalarn brakt harabelerin unutularak milletin ve devletin bu
harabelerin imarlar iin yaptklarnn SCF sempatizanlarnca bo gayretler ve
emekler gibi gsterilmesini eletirmitir. Hrriyetin snrnn dalgal ve,
glgeli brakldn, devrimin yapt eserlerin bir gn birer birer ortadan
kalkacann zihinlere yerletirildiini aklamtr. Kaya, SCF ile ilgili ortaya
koyduu bu endielerinin seimde tek tek yaandn da hatrlatmtr.

ileri Bakan kr Kaya, seim balar balamaz devletin yasalarna

otoritesine tecavz edildiini, baz yerlerde zabtaya kurun skldn, seim

105
A.g.e., s.47

44
mcadelesi bahanesi ile halkn hakkna ve hrriyetine taarruz edildiini
savunmutur. Vatandan hak ve hrriyetini muhafaza ve oy hakkn serbest
ekilde salamak iin hkmetin mdahalesini Fethi Beyin seime mdahale
olarak yorulmasnn yanlln sergilemitir. Kayaya gre, bir devlet
otoritesinin sahas ne kadar genilerse ve bu kudret ne kadar salam olursa
vatandan hak ve hrriyeti ile yeteneinin geliimi de o oranda artacakt. Her
yerde ayn alma tarznn ve herhangi bir taarruz halinde devlet kuvvetlerinin
derhal ileri srlmesinin merkezden alnm sistematik bir emrin gerei olarak
yorumlanamayacan syleyerek, Fethi Beye yant vermitir. Kaya,
Cumhuriyetin idare amirlerinin eitim grm, Cumhuriyet ve demokrasinin
gereini ve idare kanunlarn bilen kiiler olduunu sylemitir. Bir mdahale
karsnda ayn nlemleri her yerde alacaklarn, her olay iin her yere ayr ayr
emirler vermeye gerek olmadn dile getirmitir.

kr Kaya, Belediye seimi ile ilgili vatandalarn ikayetlerini e

ayrmtr: Birincisi, dorudan doruya zabta ve adliye olaylar ile ilgili
ikayetlerdi. Bu gibi olaylar adliyeye nakledilmitir. kinci ikayetler, belediye
usulszlklerine ait ikayetlerdi. nc olarak, seimden sonra gelen
ikayetler vard. Bunlar Mlkiye Tefti Heyetine devrolunmutu. nemli
merkezler ve nemli ikayetler dorudan doruya mlkiye mfettileri
tarafndan incelenmekteydi. Kk yerlerde, kk merkezlerde ikayetleri
incelemeye kaymakamlar grevlendirilmiti.

kr Bey, Fethi Beyin dile getirdii seim yolsuzluklarna ilikin

sulamalarna yant vermitir. Belediye seimlerinde defter usul geerli
olduunu, muhtarlarn defterleri dzenleyerek astn, vatandalarn belli sre
iinde itiraz etmezlerse oy kullanamayacaklarn dolaysyla Fethi Beyin
defterde isimler yok106 demesinin anlamsz olduunu vurgulamtr. Oy
verenlerin azlndan ikayet edilemeyeceini, fakat bu belediye seiminde
nceki senelere gre daha fazla oy verildiini sylemitir.

Kaya, Fethi Beyin irtica, komnistlik, anari lekeleri srlmek

istenildi szlerine u karl vermitir:

106
Turan, a.g.e., s. 306

45
 Fethi Bey, bu renkler sizin frka iin biraz da mukadder bir eydir.
nk frkann bidayeti teekklnden bir hafta sonra btn memlekette ubeler
ald. Halbuki bidayette (balangta) nizamnameniz mucibince teklif ve
hviyet varakalar (evraklar) vard. Bunlar tetkik olunacakt. Hviyetleri tesbit
olunacakt. Ondan sonra partiye alnacakt. Hatta bu adamlar ierisinde baz
fena ve menfi adamlarn bulunabilecei ihtimaline binaen Dahiliye Vekaletinin
de (ileri Bakanl) yardm etmesi mevzu bahisti. Fakat bir gn memleketin
her tarafnda frkalar teekkl ettiini haber aldk. Bir de Vanda teekkl etmi
partiye bu suretle devirme olarak girenlerin tabiidir ki seciyeleri kadar akidei
siyasiyeleri de eitli olacakt. Elbette ki bunlarn ierisinde fevkalade
mnevverler, en ileri Cumhuriyetiler, komnistler, anaristler, mrteciler
hulasa her nevi ve her eit kimseler bulunacakt.107

Kaya, SCFye girecek yeler konusunda ileri Bakanlna

danlmas, bir dizi incelmeden geirilmesi gibi isteklerde bulunurken aslnda
SCFnin Cumhuriyet kart kiilerce dolarak Cumhuriyete kar tehdit oda
oluturmasndan endielenmekteydi. Bu endie bir siyasi partinin yelerini
denetim altna almaya kadar gitmitir.

kr Kaya, Antalya belediye seimlerinde oy vermek zere gelenler

askere ta atlarak kumandann ba yarldn bu sebeple halkn bu toplanna
normal gzle baklamayacan dile getirmitir. Gerekten oy vermek iin
gelenlerin askeri grr grmez ilk uyarda derhal geri ekilmeleri gerektiini
aklamtr. Halk belediye meydanna birer birer deil toplu olarak ve SCF
dare Heyeti iareti ile gelmitir. Dkkanlar tehdit ile kapattrlmtr. Serbest
Frka yneticileri toplanma esnasnda seim sandnn salondan aaya
belediye nne karlmas gibi kanunsuz istekte bulunmulardr. Bu talepleri
karlanmazsa dalmayacaklarn ve yoksa zorla indireceiz, leceiz, ehit
olacaz, buradan geri dnmeyeceiz108 demek sureti ile halk hkmet ve
zabta kuvvetlerine kar koymaya tevik etmilerdir. Encmen Heyeti
vaziyetten korkarak sand terk edip kamtr. Kaya, oy sandklar yerinde
bulunduu srada SCFye oy atmaya gelenlerin ellerinden pusulalar alnp

107
TBMMZC, D.3, C.22, s.50
108
A.g.e., s.52

46
yrtld. Alt aydan az oturanlar oy verdirildii gibi birtakm olay belirtilse de
ne zaman ve hangi semene kar yapldnn belirtilmediini ve hibir semen
tarafndan da kendisine byle bir ikayetin ulamadn sylemitir. Defterde
ismi olmayan ve sresinde bavurmayarak hakk yananlardan CHP adna oy
atacaklarn deftere ilave edildii iddiasnn ise doru olmayarak deftere
sonradan kaydolmu bir isme tesadf edilmediini dile getirmitir.

Kaya, SCFye oy atmaya gelenlerin ellerinden alnarak yrtlmas

iddiasnn gerek olmasna olanak olmadn nk sandklarn etrafnda birer
ikier SCF yesi olduunu ifade etmitir. yle bir ey olsa, bu yeler hemen
harekete gemeliydi. Halbuki byle bir rahatszlk Kayaya iletilmemiti.

kr Kaya, Halk Partisi semenlerinden hviyet czdan aranmam,

Serbest Frka yelerinden nfus czdan aranmtr iddiasn da geerli
grmemitir. Nfus czdan aramak, encmenin greviydi. Encmen yesi bir
semeni ahsen tanyorsa nfus czdan sormayabilirdi. Tanmadndan da
czdan talebine mecburdu. Bu ikayet sebebi olamaz ve dierlerinden nfus
czdan sormadnz, benden de istemeyiniz iddias geerli kabul edilemezdi.
Antalya Belediye Meclisi seiminin hibir aamasnda kanunen fesih ve iptali
gerekli yolsuzluk olaynn grlmediini dnmtr. Bu dncesine,
hkmeti temsil eden polis mdrnn Antalya SCF Bakan Dr. Burhanettin
Bey birlikte bir arabaya binerek btn seim merkezlerini ziyaret etmesini,
seimin tarafsz gereklemesine rnek olarak gstermitir.

Kayaya gre, SCF her yerde miting yaparak seim sonularna itiraz
etmek, ikayetlerde bulunmak eklinde davranlar sergileyerek halk arasnda
ayrlk yaratmak istemiti. kr Kaya, propagandalar ve seim mcadelesi
sonucunda vatandalar arasnda gerginlik ve soukluk yaratldn tespit
etmitir.

Fethi Bey, kr Beyden sonra tekrar sz alarak SCF rgtleri iinde

fesliler, tekkeciler, mrteciler vesaireler denilen kimselerin olmadn, baz
CHP miletvekillerinin iddia ettikleri gibi Arap harflerinin tekrar gelmesini arzu
etmediklerini vurgulama gerei duymutu. SCF, lehine oy veren adamlarn her
birinin hviyetini ve oy pusulalarnn altnda bir mana olduunu incelemenin

47
hibir partinin yetkisinde olmad ortaya koyarak ileri Bakannn bu
konudaki tavrn yadrgamtr. Fethi Bey, kr Kayann, SCFnin ksa
zamanda iktidara gelme abasna dair szlerine kar karak u ekilde
eletirmitir:

kr Kaya, bizim sonu gelmeyen kabahatlerimiz arasnda hakikaten

en nemli ve ileri Bakan Beyefendinin de bir trl affedemedii bir
kabahatimiz vard. Bu da az zaman iin hkmete gemek niyetinde
olduumuzu sylemi olmaklmzdr. Bu nasl affolunabilir? Frka teekkl
etsin de hkmete gemek niyetinde olduunu sylemesin, bu mmkn mdr?
Bir frka hkmet mevkiinde bulunduu zaman ilanihaye o mevkiyi tutmak iin
iddiada bulunabilir. Baka bir frka program ile, prensiplerde siyasi bir
teekkl halinde mcadele sahasna atlabilir. Fakat ileri Bakan Beyin
itikadnca bir artla. O da az veya ok zamanda iktidar mevkine gemek
niyetinde olduunu sylememek art ile.109

Fethi Bey, iktidar olmann siyasi teekkllerin tabiatnda olduunu ifade

ederek iktidar olmak istemeden sadece uzaktan elence tarznda, spor tarznda
hkmetin icraatn tenkit edeceim derse, byle bir partiye siyasi frka
denemez diyerek iktidara gelmek niyetinde olduunu belirtmi ve parti
almlarn savunmutur.

Fethi Bey, hibir zaman hibir kimseye miting yaparak ikayet edin
demediklerini de szlerine eklemitir. Fesiler, tesbihiler, tekkeyi sprenler,
yeil bayrak tayanlar vesaire hakkndaki bilgiden dolay tm SCFnin
sulanmasn doru bulmamtr. Fethi Bey gre, Antalyada toplanan halkn
dalmamas mantken insanlarn oy vermek istediine iaretti. Okyar,
Propaganda yapmak maksad ile zmire gitmesini sabrszlk olarak gren CHP
milletvekillerine bundan doal bir ey olamayaca eklinde yant vermitir.
Antalyadaki olayn bastrlmas esnasnda askere kar hrmetsizlik ettii
iddialarnn doru olmadn ve byle bir eyin aklna gelmediini belirtmitir.
Fethi Beyin Antalya seimlerinde ikayet ettii ey, halkn oy vermesine
jandarma ve asker kuvveti ile engellenmi olmasyd.

109
A.g.e., s. 62

48
 Fethi Bey, oy verememesini de eletirmitir. smini askdaki deftere
yazdrm ve oy vermek iin seim dairesine gittii halde, isminin defterde
grlmemesinin alt ay bir yerde ikamet etmemi olmasna balanmasnn
yanll zerinde durmutur. nk kendisi ile beraber Paristen geldikleri
halde onlarn isimleri defterde bulunmutur ve kendi ismi ise defterden
karlmtr.

Fethi Okyar, Atatrk ve kendi resminin dkkanlara konmasn eletiren

CHP milletvekillerine, Gazinin resmi ile iftihar etmek, ak ekilde gstermek
ve Gazinin emrile frkamz teekkl etmitir110 diyerek bunun ok doal
olduunu savunmutur. SCFnin Gaziye kar karlm bir parti olduu
iddiasn kabul etmemitir. CHPli milletvekillerini, Gazinin himayesine ne
kadar smsk bir ekilde balanrlarsa kendilerini de o himayeden uzaklatrmak
iin o kadar iddetle uramakla sular. Fethi Beye gre, bunu arzu etmek,
Trkiyede muhalif bir partinin ortaya kmasn ve vcut bulmasn olanaksz
klmak demekti. Fethi Bey, kendisini, kurulduundan beri hibir zaman Gaziye
kar km bir parti olmadklarn syleyerek savunmutur.

kr Kaya, irticac kiilerin kimler olduu hususunda kendilerine haber

verilmesi iin CHP Genel Sekreterliini uyardn ve bu konuda Fethi Bey ile
daha nceden anlatn aktarmtr. Kaya, SCFnin kurulu anndan bir hafta
sonra btn memlekette ubeler amasn ve bir anda teekkl etmi partiye
aratrma yaplmakszn ok sayda kiinin devirme olarak girmelerini endie
ile karlamtr. Bu ekilde partiye ye olanlarn arasnda farkl karakterler ve
siyasi fikirlerde insanlarn olmasndan da rahatsz olmutur. inde
Cumhuriyetiler olabilecei gibi gericiler de olabilirdi.111

Kayaya gre SCFliler arasnda ok namuslu yatandalar yannda, Sultan

Hamit zamanndan kalma casuslar, hyanetleri sabit sulular, irticaclar adi
sulular, mahkumlar ve kaaklar da vard. Bundan dolay ileri Bakanl
endiede ve bunlar takipte haklyd. Kaya, Fethi Beyefendi gazetelere yapt

110
A.g.e., s.67
111
Suna Kili, Bir adalama Modeli Atatrk Devrimi, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, 11 Bask, stanbul, 2008, s. 90

49
aklamasnda: bana oy veren vatandalar frkamdand112 ifadesi ile
Meclisteki yapt aklamadaki benim frkay tekil eden kiilerin hepsi
Cumhuriyeti, laiktir ifadesinin elitiini vurgulamtr. Kaya, ayrca Fethi
Beyin mutlaka hkmete gemek istediini de iddia etmediini, yalnz
propaganda yaplrken bu noktaya iaret ettiini sylemitir. Yaplan
propaganda, Halk Partisinin datlaca eklindeydi. Atatrkn artk Halk
Partisini sevmedii ve Halk Partisini yneten smet Paa Hkmetinin az
bir zamanda drlecei sylentisi yaylmt. Kaya, bunlar syleyenlerin
Fethi Beyin arkadalar olduunu ima etmek istediini yoksa bir partinin
elbette iktidara geebileceini belirterek yanl anlalmay gidermeye
almtr.

kr Kaya, Fethi Beyin Adana ve Antalyada herhangi bir vatandan

yazd zel bir mektubu, btn arkadalarn resmi raporudur eklindeki
deerlendirmesi iin mfetti raporlarn dikkate almadan sadece kendi
belgelerini dikkate aldn syleyerek yantlamtr. Fethi Beyin idare
memurlar kanunsuz da olsa amirlerinden aldklar emirleri yerine
113
getirmitirler ifadesinin doru olmadn aklamtr. nk memurlar
hibir zaman yasaya aykr hareket etmemilerdi.

Grmenin sonlandrlmasndan sonra Fethi Bey son belediye seimi

esnasnda olan kanunsuzluklara dair verdii aklama ile Meclisi tatmin
edemediini dnmtr. ileri Bakan iin Meclise eletirilmesi layk
grld eklindeki bir ifadenin kabul iin Meclis Bakanlna teklif
sunmutur. kr Kaya da seim esnasndaki drst uygulama ve aklama
yaptna dair Meclisten gvenoylamas istemitir. Yaplan gven oylamas ile
316 milletvekilinden 80i oylamaya katlmam, oy veren 231 kiiden 10 kii
dnda dier 221 milletvekili gvenoyu vermitir. Bylece kr Kayaya
gvenoyu veren milletvekilleri gensoru nergesini reddettiler.114

Fethi Beyin, kr Kayann uyarlmas amacyla nerdii bu

grmede, SCFnin kendisi sorgulanm, siyasal bir parti olarak varlk nedeni

112
TBMMZC, D.3, C.22, s.68
113
A.g.e., s.69
114
Giritliolu, a.g.e., s. 113

50
tartlmtr. Fethi Beyin propaganda yapmak amac ile zmire gitmesini
sabrszlk olarak gren CHP milletvekilleri SCFyi iktidar partisi olarak
dnemiyorlard. ye olmak isteyenlerin ileri Bakanl ile ibirlii iinde
SCFye kaydedilmesini nermesi bir siyasal partinin rahat hareket etmesini
nleyecekti. Cumhuriyete ve devrimlere kar olan evrelerin SCF araclyla
amalarna ulamak istemesi, SCF liderlerinin de byle dnd anlamna
gelmiyordu. Her ne kadar Fethi Bey, bu kiiler arasnda saylmasa da bu
kiilerin partiye ye olmas dolaysyla Fethi Bey de bundan sorumlu
tutulmutur.

Fethi Bey, aralarnda irticac, Cumhuriyet kart kimselerin

barnamayacan syleyerek kendi anlayn ortaya koymasna ramen yine de
bu kiilerin partisinde olmasndan dolay sorumlu tutulmutur. Hilafet
isteyenler, tekkeleri amak isteyenler, sulular ve dier kiiler SCFyi ne kadar
etkileyebildi? sorusu nemliydi. Bu soru gzard edilerek mitinglerde ve
toplantlarda ortaya kan olumsuzluklarn birou SCFye mal edilemezdi.
Deiik amalarla her birey herhangi bir partinin, oluumun iine girmek
isteyebilirdi. Dikkat edilmesi gereken, bu anlayn rgtn liderlerince de
paylalp paylalmaddr. nemli olan Cumhuriyet ykclnn bir siyasi
partinin st ynetilerine egemen veya rgt nemli lde etkisine alan gr
olup olmadyd. Yoksa bir partide Cumhuriyet ve adalk kart kiilerin
bulunmas, siyasal partinin varlnn sorgulanr olmasn beraberinde
getirmemeliydi. lke genelinde SCF yneticileri tarafndan planl, organize
davranlar tespit edilememiken, SCFnin faaliyetlerini ekingenlik iinde
yapmasna neden olunmas dikkate deer bir husustu. Ynetim aralarn elinde
tutan bir partinin (CHP) normal yollardan lkenin kontroln salayaca
durum varken SCFnin bu derece endieyle takibe alnmas demokrasinin
geliimi asndan rnek bir davran deildi.

51
KNC BLM

KR KAYANIN SYAS FAALYETLER (1933-1938)

A. skan, Mbadele ve Nfus Meselesi

1. Mbadele ve Nfus Meselesinin Geliimi

Fransz Devriminden sonra milli devletlerin tarih sahnesine kmasyla

beraber lkelerin snrlar yeniden deimi ve nfus hareketlilii artmtr.
Osmanl Devletinin klmesiyle beraber, snr dnda kalan Trklerin iskan
nemli bir sorun haline gelmiti. Bunun yannda Birinci Dnya Savandan
Kurtulu Sava sonuna kadarki sre zarfnda Anadoluda nfus kayb % 30u
bulmutur. Nfus kaybnn % 20si lmlerden % 10u da zorunlu yer
deitirmelerden domutur.115 Hem dardan gelen Trkleri retici konuma
getirecek ekilde yerletirme hem de Anadoluda azalan yerli nfusu arttrma
sorunlar zm bekliyordu. Atatrk, retici klmak iin hzl bir ekilde
gmenlerin yeterli derecede donatlmas gerekliliini vurgulamt116.
Cumhuriyet ynetimi kurulduu zaman retici nfusun arttrlmas balca
amalardan biri olmutur.

Lozan Bar Antlamasndaki mbadele hkmlerinin uygulanmas

amacyla 8 Kasm 1923 tarihinde kabul edilen 368 sayl yasa ile Mbade, mar
ve skan Bakanl kurulmutur. Bu bakanlk toprak ve iskan ilerinin yannda
mbadele ilemini de yerine getirmek zere grevlendirilmiti. Mbadele
Antlamasna gre gelenlerin nakil, iae ve iskanlar ile grevlendirilen bu
bakanla devletin elinde bulunan mlki ve askeri aralar kullanabilme yetkisi
verilmitir117. 16.04.1914 tarihinde kabul edilen Mbadeleye Tabi Ahaliye
Muvakketen (Kaytl) Verilecek Emvali Gayrimenkule Dair Kanun ile
mbadeleye tabi olarak Yunanistandan gelenlere ve nceden gelmi olup da
mbadeleye tabi gmen kiiler arasndan Yunanistanda tanmaz mal

115
Fikret Babu, Osmanl'dan Gnmze Etnik Sosyal Politikalar erevesinde G ve
skan Siyaseti Uygulamalar, Ozan Yaynclk, stanbul, 2006, s. 114
116
Atatrk'n Sylev ve Demeleri I-III, C.1, s. 406
117
akan, a.g.e., , s. 341

52
olanlara, orada braktklar tanmazlarn kesin tespitine kadar geici mal
datmna karar verilmiti. Datlacak tanmazlarn hkmetin elinde olan bo
tanmazlardan ve iskan blgesinden olmas kararlatrlmsa da 07.04.1926da
yasada yaplan deiiklikle tanmazlarn sadece iskan blgesinden olmas art
kaldrlmtr. Mbade, mar ve skan Bakanlnn kurulduu 1923ten
27.10.1924 tarihine kadar gelen gmen says 380.000 olmutur118. Mbadele
iinin bitmesi ile 1 Kasm 1924 tarihinde bu bakanlk Genel Mdrlk haline
dntrlp ileri Bakanlna balanmtr.

Trkiyede iskan ile ilgili ilk yasa 30 Mays 1926 tarihli ve 885 sayl
yasayd. Bu yasa baz deiikliklerle 1934 ylnda kabul edilen 2510 sayl skan
Yasas yrrle girene kadar devam etmitir.

Osmanl Devletinin dalma dnemine girmesi ile beraber kr Kaya,

iskan ileri ile sorumlu bir bakan olmak suretiyle mbadele ile gelen bir
milyona yakn insann yerlemesi ve mal sahibi edilmesi ile
grevlendirilmiti.119 Kark ve zor bir grev olan iskan meselesinde 1928e
kadar olan durumda dardan gelenlere hakkn vermek ve iskan etmek, herkesi
kendi hakkna yakn olan emlaka sahip klmak noktasnda skntlar devam
etmitir. 1927 ylnda yaplan CHF Kongresinde nfus politikas partinin en
nemli faaliyet sahas olarak kabul edilmiti.120 Kaya 1928 yl ileri
Bakanl btesinin belirlenmesiyle ilgili yapt konumada yeni bir yasann
hazrlanarak bu skntlarn alacan bildirmitir.121

skan iinde, Trk vatandal haricinde kalanlar memleketin herhangi

bir yerini de semekte serbest braklmtr. stedikleri yerde ve istedikleri
ekilde oturabilirlerdi. Fakat hkmetin aralaryla ve desteiyle yerlemek
isteyenlere hkmet, gelenlerin kendi eilim ve durumlarna gre yer ayracak
ve yerletirecekti. Bu Trklerin memlekete gelmesi hem onlarn hem de
Trkiyenin karnayd. nk Trkiye nfusu artacakt. Trkiye nfusu 1927

118
A.g.e., s. 343
119
TBMMZC, D.3, C.3, s. 268
120
Esma Torun, Sivastan Byk Kongreye Cumhuriyet Halk Frkas, Kocaeli niversitesi
Yaynlar, Kocaeli, 2003, s. 198
121
Ayn yer

53
ylnda yaplan seimde 13.648.270 kiidiydi.122 Trkiyenin kaplad 760.000
kmlik alan dnlrse kmkareye 18 nfus dyordu. Kaya, Trkiye
nfusunun Belika ile kyaslanmasn doru bulmamtr. nk Trkiyenin,
vaziyetiyle, ekonomisiyle, doasyla, ykseliiyle, dalaryla, sularyla veya
susuzluuyla bal bana nemli ve ayr deerlendirilmesi gerekiyordu.
Nfusun yerletirilmesinde de bunlara dikkat edilmeliydi.123

Kaya, izlenecek nfus siyaseti ile ilgili olarak vatandala geenler ile
yerli vatandan nfus czdan sahibi olmasn esas kabul ediyordu.

skan ii ile ileri Bakanl ilgilenmekteydi. skan ii iki ksmdan

ibaretti. Birincisi, Lozan Antlamas gereince mbadele neticesinde gelen bir
milyona yakn Trkn yerletirilmesi ve mal sahibi edilmesiydi. Ayrca
Trkiyeye getirilen bu kiilerin Yunanistanda braktklar mallara karlk
burada kendilerine verilecek mallara ait ilemler de zm bekliyordu. Buna
mbadele ileri denmekteydi.

skan ii ile megul klnan iskan daireleri ok sk teftie tabi tutulan

dairelerden biriydi. nk iskan ii mulak ve zordu. Mbadelenin ilk
safhasnda Lozanda imzalanan Trk-Rum halklarnn mbadelesine ait anlama
gereince yurda gelecek yarm milyon kiinin nakil, kabul, sevk, iae, iskan
ilerinin dzeni ve idaresi iin nemli aralara ve kuvvetli kurumlara ihtiya
vard. Halbuki o srada memleket uzun ve ykc savalardan yeni km,
devlet kaynaklar azalm, hemen her taraf harap olmutu. Dahas igal ordular
da getikleri yerleri dzenli bir sistem dahilinde tahrip etmiti. 1.050 ky, 11
kasaba, bir ehrin tamam, zmir, Eskiehir ve Afyon, Uak, Alaehir gibi
ehirlerimizin nemli ve mamur ksmlar yaklmt. Memleketin dou ve
gney ksmlar ile Trakya da byle yakc ve ykc istilalara, igallere urayp
tahrip edilmiti. Vatann istila ve igale uramayan keiminin insan, igal edilen
topraklar kurtarmak iin cann, maln senelerce sarfetmi, evine, iftine
bakmaya zaman ve para bulamamt. galden kaarak vatann i ksmna
snan insanlar yurtlarn bir yn amur ve kmr halinde bulmulard.

122
Mehmet Kaplan ve dierleri, Atatrk Devri Fikir Hayat I, Kltr Bakanl Yaynlar,
Ankara, 1981, s. 466
123
Torun, a.g.e., s.269

54
Orduyla beraber yerlerine dnen vatandalar balarn sokabilecek bir yer
bulabilmek iin tahripten uzak kalabilen yerlere snmlard.

Uzun savalar devletin servetini, retimini, kuvvet ve kaynaklarn

olduka azaltmt. Mbadele tatbikatna giriildii zaman memleketin, iskan
kabiliyet ve kudreti bu derece zayftr. Anavatana katlacak yarm milyon halkn
memlekete nakilleri, kabulleri, muhta olanlarnn iae ve evkleri, kendilerine
eski yurtlarndaki toplumsal ve iktisadi konumlarna uygun alanlar seilmesi
gerekiyordu. Bunla beraber alma, yaama vastalarnn temini ve bundan
baka eski yerlerinde hali vakti yerinde olanlara, gelir sahiplerine hi olmazsa
eski yaay kaynak ve artlarnn ksmen olsun iadesi, meselenin zorluunu
ortaya koyuyordu. Mbadele edilen halkn toplumsal yapsnda ve iktisadi
durumlarnda fark vard. Trkiyenin o gnk iskan durumunun darl yannda
baka skntlar da gze arpyordu. skana zg yerlere de savata ve
yangnlarda evleri yanm, yklm olanlar snm ve bu kiiler ister istemez
bo kalan evleri igal etmilerdi. Ayrca iskana uygun binalarn bir ksm resmi
daire olarak kullanlm, bir ksmna da memur ve asker aileleri yerletirilmiti.
Bunlarn da derhal tahliyesine olanak yoktu. Bo evlerin bir ksm da
oturulmayacak kadar harapt. lk mbadil kafileleri gelmeye balad zaman
iskan alanlarndaki oturma vaziyeti de bu merkezdeydi. Tm bu saylanlar iskan
iini gletiriyordu.

Lozan Antlamasndan bu yana iskan meselesine ait dosyalarn miktar

otuzbindi. 1930a kadar alt senede bu dosyalardan ancak bini
yaplabilmiti.124 Kanunlarn kark ve yetersiz, ilgililerin okluu ve kapsad
meselelerin kark ve ayr oluu, harite kalan emlak kymetlerinin
belirlenememesi, tasarruf belgesinin ve tasarrufa ait dier ilerin mulak olmas,
Trkiyedeki emlakin harap veya igal edilmi bulunmas gibi sorunlar zm
beklemekteydi.

124
TBMMZC, D.3, C.19, s. 138

55
 1925 ylndan 1929 Mays ayna kadar 27.669 mbadele dosyasndan
10.032 tanesi tamamlanmt. Tamamlanan dosyalarn yllara dalm u
ekilde olmutur:125

Yl Sonulanan Dosya

1925 53

1926 181

1927 892

1928 1.752

1929 777

Toplam 3.655

1929 Mays aynda 1.548 Haziranda 1.604, Temmuzda 1.301,

Austosta 1280, Eyll 15ine kadar 640 dosya tamamlanmt. 1929 ylnda
kabul edilen temlik yasas ile mesele bir az daha basitletirilerek 1930a kadar
30.000 dosya sonulandrlmt. Mbadeleye ait uygulamann datm ksmnn
1930 Haziran sonuna kadar bitmesi planlanmt. Lozan Antlamas gereince
gelenlerle daha nceden gelmi olan ve yarm milyonu geen muhacir az ok
mallarn almlar ve memleketin retim kapasitesine katlmlard.126

skann ikinci grevi memlekette bulunan gebelerin ve anavatan

haricinde kalan Trklerin iskan idi. Kaya, gebelerin yerletirilmesini gerek
emniyet ve gerek retim itibar ile byk bir grev olarak dnmtr.127
Yurdun bat taraflarnda Trk rkna mensup ve Trke konuan 200 binden
fazla gebe ve yrn olduunu hesaplyordu. Bunlar gebe halinde yaz
yaylalarda ve k klalarda geirmekteydiler. Ayr bir halde da balarnda
bulunan bu kimseler eitimden yoksundular. Medeniyetle temas edemeyen bu
kesim yurdun baz yerlerindeki mezray tahrip ederek memleketin tarm
gvenliine ve emniyetine zarar vermilerdi. Kaya gebelerin

125
CA, A. IV-8-1 D.56-2 F.55-2
126
Ayn yer
127
Ayn yer

56
yerletirilmesinin, onlarn hem medeniyetle bulumas hem de yurt gvenlii
asndan faydal gryordu.

Mbadelenin bir amac da kr Kayann ifadesi ile yurdumuzu

yabanc nfuz ve nfustan kurtarmakt.128 Savalar nedeniyle azalan nfus
karssnda lke savunmasnn zayflamasndan dolay nfusun arttrlmas
nemliydi129. Atatrk de nfuzumuzu tezyid etmek (artrmak) lazmdr130
diyerek meseleye dikkat ekmi ve Bat Trakyadaki Trklerin toptan
getirilmesini istemitir. 1923-1934 yllarndaki gler, hkmetten iskan hakk
ve maddi olanak talep etmeme artna dayal, kendi ekonomik gc ile
gelenlerin yaptklar glerdi. 1934 ylnda karlan skan Yasas ile hkmet,
gelenlere, arazi, ev, zirai ara, ila, tohum gibi maddi yardmlar yaparak iskan
edecekti131. 1934ten sonra gvenlik politikalar iskanda nemli bir etken
olmutur. 17 Temmuz 1935 tarihli Cumhuriyet gazetesinde kr Kayaya
hitaben yazlan yazda Bulgarlarn Trkiyeye sava aaca ve nlem olarak
Trakyay ve Douyu nfuslandrmak gerektii belirtiliyordu132. Yurdun her
tarafnn bir zamanlar mlkn kime ait olduu pheli olan gibi bir takm hak
davalarna neden olmas Kayaya gre milliyet birliini salayamamt. Bu
amala Mbadele ve Teffiz (Brakma) Muamelelerinin ntac (Sonulanmas)
Kat'i (Kesin) Tasfiyesi Hakknda Yasa Meclise getirilmitir.

Ulus birliini salamak ynnde getirilen bu yasann dayand tarihsel

gemii aklayan kr Kaya mbadil iskannn ilk yllarnda karlalan
zorluklar belirtmitir. Yunanistanda kalan topraklarda yarm milyon Trk
kalmt. Oturabilecekleri yerlerin onlarn kabiliyetine gre nceden
hazrlanarak belli bir sre yaayabilecekleri topraklara ksm ksm getirilmesi
istense de olanakl olamamt. nk Trkiyeyi terkeden Rumlar zorunlu
olarak Makedonyann, Epirin (spir) Trklerle dolu olan kylerine ve
ehirlerine ylmlard. Yunan Hkmetinin o zamanki durumu, oradaki Trk

128
TBMMZC, D.3, C.26, s. 60
129
Duman, a.g.m., s. 474
130
Ar nan, Mustafa Kemal Atarkn Eskiehir-zmit Konumalar, Trk Tarih Kurumu
Yaynevi, Ankara, 1982, s.54
131
Duman, a.g.m., s. 476-478
132
A.g.m., s. 479-480

57
halknn hayatn ve karn tamamen savunacak kuvvette deildi. Uzak
yerlerdeki kyler ehirlere ve ehirler de sahillere toplanmt.

Mlteci Trkler arasnda hastaln, aln, sefaletin ba gstermesi

zerine Hilali Ahmer, bu Trklerin salk sorunlaryla ilgilenmiti.133 Kurtulu
Savanda Bat blgesinde ky, kasaba ve ehirler yanm, zarar grmt.
Douda ise birok il Birinci Dnya Savanda harap olmutu. Van, Bitlis, Mu
gibi Dou Anadolunun byk ehirleri tahrip edilmiti. Karadeniz de igalden
kurtulamamt. Yunanistandan byk kitleler halinde Trkiye limanlarna
kan mbadillerin her birinin durumuna gre ev bulmann olana yoktu. O
srada mbadele ilerine Shhat ve Muaveneti timaiye Vekaleti (Bakanl)
bakmaktayd. Hilali Ahmerin ve baz yerli kurumlarn destei ile olabildiince
bunlara yer bulunmaya allmtr.

1930 ylna kadar verilen mallar, mbadillerin haklarn tam

karlamamt. Ksa bir zamanda drt yz ksur bin mbadili bir seneden az bir
sre zarfnda Trkiyeye getirme zorunluluu, mbadillere g ettikleri yerlerde
braktklar mallarn tam karlnn verilmesini engellemitir. Her vatandan
elindeki belgeden onun hakiki sahibi olduunu tanmak, ondan sonra o mlke
deer bimek, Ona hisse vermek, bahenin, gayrimenkuln gerek sahibini
bulmak ve en son olarak mal mbadile vermek kolay deildi. Buna ramen
1900 ylndan beri bir milyon nfus yerletirilmitir.134

skann ilk aamasnda belirtilen skntlarn yannda mbadele edilen

halkn iktisadi ve toplumsal yaplar arasnda byk farklar vard. Trkiyedeki
mallarn terkeden Rumlar birok ehirde oturuyordu. Sava alan dnda oturan
Rumlarn ounun arazisi yoktu. Halbuki Makedonyadan, Epirden,
Tesalyadan gelen Trklerin ou iftiydi. Her mbadil veya muhaciri, kendi
ihtiyac ve alkanlna gre iskan etmek olanakszd. Hkmet ise bu gibi emri
vakilerle kar karya kalmt. skann son zamana kadar devam eden durum

133
TBMMZC, D.3, C.26, s. 60
134
TBMMZC, D.4, C.3, s. 126

58
bu zorunluluklarn sonucuydu. Bu zorunluluklar iskan iinin kark bir ekilde
devam etmesine neden olmutur.135

Mbadelede karlalan zorluklardan biri de mallarn kymetinin tespit

edilmesiydi. Herkesin, her ailenin mal, esas ve kymet itibar ile tayin ve tespit
edilerek onun tam edeerinin verilmesinde sknt yaanyordu. Trkiyedeki
ve Yunanistandaki tasarruf belgelerinin eit eit olmasndan dolay davalarn
zmnde glkler oluyordu. Bir maln kymetinin nasl tespit edilecei belli
deildi. Bir ka suretle tespit edilmekteydi. Bunlardan biri o maln kendi
kymetiydi, bir dieri maln salad kazan orannda hesap edilecek kymetti,
bir bakas da pazarda satlan kymetti. Trkiyedeki tapulardaki kymetlerin
ou ise takdiri tespit ediliyordu. Mal bedeli gerek kymetinin altnda veya
stnde tespit edilebilmekteydi.

Bir mbadilin nce mal olduunu, sonra malnn kymetini ispat ve

tespit etmesi gerekiyordu Kadastrosu olmayan memleketlerde bunu tayin ve
tespit etmek g bir iti. Bu sebeple mbadelede devreye bir takm karclar
girmitir. Yurtdnda ve ieride karclar gerek yalan szlerden gerek
belgelerin kayda, delile dayanmamasndan gerekse baz insanlarn zaafndan
yararlanmlardr.

Kayaya gre iskan iinde kar kaya kalnan bir dier zorluk, gelen
muhacirlerle giden muhacirler arasndaki ura ve uzmanlama farklaryd.136.
rnein Makedonyann kylerinden getirilen iftiler Trkiyeden giden
Rumlarn topraklar olmad iin bo kylere yerletirilememiti. Nide, Bor ve
Niksar gibi yerlere, oradaki Rumlarn evleri bulunmakla beraber arazileri
olmad iin Selanik kylsn getirmek, bu kylleri ala mahkum etmek
demekti. Bunlar arazili bir yere oturtmak lazmd. Bu suretle Doudaki arazi
deersizlendi ve kimse buralara talip olmad. Sahillerde bulunan araziye ise ilgi
artt ve oralardaki iskan ve mbadele durumu daha da gleti. Bir arazi
verildii vakit nce snr tespit olacakt. Sonra kymeti belirlenecekti. Arazi az,
orta ve ok diye e ayrlacak ve her biri iin belirlenen kymetin ortalamasna
gre kymet tespit edilecekti. Yz binlerce tarlann bu suretle kymetlerinin

135
TBMMZC, D.3, C.26, s. 61
136
Ayn yer

59
belirlenmesi, o tarlalarn kymetinden fazla masraf gerektiriyordu. Bu
sebeplerle yaplan kymet takdirleri tahmini olmutur. Elde mevcut talepname
dosyasnn adedi 40.000e yaknd. 1923ten 1928e kadar olan alt sene
zarfnda ancak 1.200 dosyaya baklabilmitir.137

Kayaya gre bu ekilde devam etseydi bir mal sahibi maln tasarruf
etmek iin iin zorluk ekecek, maln benimsemeyecek ve o mal ihmal
edecekti. Hak sahibi senelerce malsz ve mallar da senelerce bakmsz kalacak
ve hibir mbadil hibir zaman retici konumuna geemeyecekti. Bu
nedenlerden dolay iskan iine ksa yoldan zm bulunmas tercih edilmitir.
Temlik kanunu ile arazi datm esaslar kolaylatrlm bu sayede be senede
sonulandrlamayan dosyalarn be misli, 5-6 ay gibi ksa bir zamanda
tamamlanmtr.138 Bu kadar ksa zamanda yaplabilmesi kymet takdiri usuln
kabul etmekle olmutur. Kymet takdiri uygulanarak gelinen 1930 senesinin
sonundaki durum u ekildedir: Dosyalar tmden elden geirilmi, bu
dosyalardan 23.000i olumlu sonulanmtr. 7-8 bini belgesizlikten iptal
edilmitir. ncelenmesi gereken 300 kadar dosya kalmtr. Gerek vesikalarn
noksanlndan ve gerek bunlar tamamlayamadklarndan mal sahiplerine adi
iskan (bir aileye geimini salayabilecek ev, eya, toprak vermek gibi
yardmlarla yaplan iskan) sureti ile mal verilmitir.

Tapu harc sorunu mbadilleri skntya drmtr. rnein yalnz

Ayvalkta mbadillerin tapu harlar 800.000 lira tutmutur. Halbuki bu
memlekete yeni gelen ve retici olmaya balayan, mallarn ksmen satamayan
bir halkn bu paray bir kerede vermesinin olana yoktu. Bu sebeple Meclise
sunulan Mbadele ve Teffiz Muamelelerinin ntac Kat'i Tasfiyesi Hakknda
Yasa ile nce mbadillere, Bulgaristan mbadillerine, dier muhacirlere ve
kylye verilen mallarn tapu senetlerinin har demeksizin verilmesi
ngrlmtr. Bu sayede bu vatandalar mallarna hemen sahip
olabileceklerdi. Mala sahip olduktan sonra onu satmak ve iletmek hakkn
tamamyle elde ediyorlard. Herhangi bir belge alamadan gelen kyller ise adi

137
Ayn yer
138
A.g.e., s.62

60
iskan suretiyle, fakat borlanma yolu ile verilen mal, parasz mal sahibi edilecek
ve bylece muhacirler ar bor yknden kurtulacaklard.

Mbadillere mal datm bu yasa ile oran dahilinde datlmtr.

Kymetli tapu sahiplerine % 50, kymetsizlere % 40, beyanname vesair belge
sahiplerine % 20 idi139. Bu oranlardan fazla alanlar yasann yaymlanmasndan
ay iinde borlanacaklar veya kendilerindeki mal terk edip karlnda
gayrimenkuln salad kazan orannda tasfiye belgesi almak zere
bavuracaklard. Eksik alanlar ile hi alamayanlar dahil olduklar kategoriye
gre belli oranlar alacaklard. Kendilerine, senetleri olmad iin toprak
verilemeyenlere bono verilecekti ve bu uygulamay Ziraat Bankas yapacakt.
Bu kiilerin haklar bonolarla dzenlenecek, kalan Rum mallar satlarak
bunlara verilecekti.

Yasann onbirinci maddesi ile tasfiye belgesindeki bonolar

dzenlenmitir. Tasfiye belgesindeki bonolar gayrimenkuln salad kazanca
gre tertip kuponu ieriyordu. Kazancnn te birinden daha az mal alm
veya hi almam olan mbadillere kuponlu, te ikisine kadar mal alm
olan mbadillere ikinci ve nc tertiplere ait iki kuponlu, te ikisi
miktarnda veya daha fazla mal alm bulunan mbadillere yalnz nc tertibe
ait bir kuponlu tasfiye belgesi verilmitir. Mal satldka nce birincilere, sonra
ikincilere ve geri kalanlar nclere bltrlecekti. Tapuya kayd lazm
gelenler hari olmak zere ileri Bakanl emrindeki gayrimenkul mal Hazine
emrine devrediliyordu. Bu mallardan nceden mbadele d Trklere ait olup
10 Haziran 1930a kadar datm karar alnm veya bu yasann yrrle
girdii tarihte muhacirlere tahsis edilmi veya yangnzedelerin igalinde
bulunmu olan ve 2., 4. ve 5. maddelere uygun olarak sorumluluklarndaki
gayrimenkul, ayn kymette mal ayrlarak mbadile d hak sahiplerine
devroluyordu.

skan iktisadi, Corafi durumlar gz nnde tutularak yaplmtr.

Corafi duruma gre nisbeten mstakil olmakla beraber iktisadi olarak yollarn,

139
Ayn yer

61
demiryollarnn ve limanlarn geliimine tabi olacakt. skan iinde en ok
ekonomik yne nem verilmitir. nk en ok muhta olunan alan
ekonomiydi. Gelecek olan muhacirlere, nfus bana en az 500, en ok da 1.000
lira vermek gerektii hesaplanmt. Bunlarn Trkiyeye gelmesi, iskan, bir
sene beslenmesi, kendilerine yiyecek, iecek ve alet verilmesi ancak bu kadar
masrafla olabiliyordu. Bu masrafn ise o zamanki bteyle karlanamayaca
iin eldeki kadar para ayrlarak nce yerli nfusun oalmasn salayacak
areler aranmtr. Bunun iin Salk Bakanl kylnn salna nem vermi
ve ileri Bakanl topraksz kylye toprak vererek hemen retici konumuna
getirmeye alm ve iki sene iinde bir ok kii topraa balanmtr.140

Kaya, bu yasa ile dnyada rnei grlmemi byk bir meseleyi

hallettikleri inancndayd. Bu inancn desteklemek iin muhacir iskan meselesi
ile kar karya olan baz lkeler ile Trkiyeyi kyaslamtr. Filistin, Yahudi
iskan iin 1923ten 1930a kadar 40.000.000 harcad halde 10 senede ancak
150.000 nfus iskan edilebilmiti. Cemiyeti Akvamn nakti ve manevi yardm
ile Gney Amerikaya gnderilen Beyaz Rus muhacirleri de baar ile iskan
edilememiti. Ayn mesele Yunanistanda da hala halledilmi deildi. Halbuki
Trkiye, 7-8 g ve etin yldan sonra bu meseleyi dier devletlerden daha iyi
zmt. Trkiye, Lozan Antlamas sayesinde 500.000 nfusu kendisine
katmt.141

Kaya iin asl ama, gelenlerin gerek retim sahasnda, gerek nfus ve
ilerleme yollarnda bizimle beraber, elbette bu memleketin ve bu milletin
ykselmesinde kymetli birer etken142 olmalaryd.

Kaya mbadele yznden doan ikayet ve skntlarn hemen bitmese

ebedi durdurmann en iyi yolunun bu yasa olacan ileri sryordu.

Bu yasa ile ayrca u amalarn gerekletirilmesi ngrlmt:

A- Mbadillerin nakil, iskan ve iaeleri,

140
TBMMZC, D.4, C.3, s. 120
141
TBMMZC, D.3, C.26, s. 62
142
Ayn yer

62
 B- 1912 senesinden beri iskan muamelesi grmemi muhacir ve
mltecilerle airetlerin savalarda meskenleri yananlarn iskan ve terfihleri
(refaha ermeleri),

C- Tahrip edilen yerlerin imar edilmesi.

Memleket sekiz iskan blgesine ayrlarak her blgede birer mdriyet

kurulmutur. l ve ile merkezlerinde vali ve kaymakamlarn gzetiminde birer
iskan ve imar komisyonu oluturulmutur.

Yasada adi iskan ile mbadillere verilen alanlar gsteren cetvel

aadaki gsterilmitir143.

Hane: Evin eya ve paralar itibari ile ev halk (ailenin toplumsal

durumune gre). Oda miktar nfusa gre (azami alt oda), dkkan ura
eidine gre,

Arazi: Ortalama be nfus itibar ile

Azami Dnm Asgari Dn

yi: birinci derece toprak verimliliine sahip ziraat arazisi 75 50

Orta: ikinci derecede kuvvei inbatiyeye (verimlilik gc)
malik ziraat arazisi 100 75
Dk: nc derecede kuvvei inbatiyeye
malik ziraat arazisi 140 100
Ttn yerleri: birinci derecede ttn yetitiren ziraat arazisi
(Samsun, Bafra gibi) 15 12
kinci derecede ttn yetitiren ziraat arazisi (zmir, zmit gibi) 20 15
Sebze baheleri: byk ehir civarnda 10 5
Uzak yerlerde olan bahelerle bahe olabilecek kabili iskan arazi 15 10
Ba: birinci derece zm yetitiren yerler (zmir gibi) 10 6
kinci derece zm yetitiren yerler
(merkezden ve nakliye aralarndan uzak yerlerde, aralarndaki mesafeye,
mahsuldarlk derecelerine gre) 15 10

143
A.g.e., s. 64

63
 Balada bahsedilmeyen dier eit arazi de bunlara kyasen verilmitir.

Aalar

Azami Adet Asgari Adet

Zeytinlik: birinci derecede mahsuldar ve makbul

zeytin mntkasnda 120 100

kinci derecede mahsuldar ve makbul zeytin mntkasnda 150 120

nc derecede mahsuldar ve makbul zeytin mntkasnda 200 150

Yabani ve asz, gen zeytin aalarnn be adedi bir aa hesap olunur.

Portakal ve limon aalar: kyasen verilecek,

Dut aac ve dutluklar: seyrek ve sklna gre mahallince tayin edilecek ve

geimi srf dutulua zg kalacak be nfuslu bir aile iin azami on dnm
olarak hesap olunmutur144.

A - Muhacirin arasnda ziraat, doktorluk, veterinerlik gibi okullerden

mezun veya okullarda yksek eitim grm olan kii varsa bunlara yukardaki
oranlardan bir misli fazla datm yaplr.

B - Aile miktar be nfustan fazla olursa kii bana nfus iin

aadaki oranlar dahilinde arazi ve rn veren aa adedi arttrlr:

Birinci derecede verimli araziden 8-10 dnm

kinci derecede verimli araziden 10-15 dnm

nc derecede verimli araziden 15 - 20 dnm

Ttn arazisi 2 3 dnm

Ba ve bahe 1,5 3 dnm

Zeytin aac 20 30 adet

C - Aile nfusu beten az olursa noksan olan her nfus iin bu orann
nsf derecesinde indirim yaplr.145
144
Ayn yer

64
 Dou illerinin igale uramas neticesinde yersiz yurtsuz kalan, baka
yerlere dalan vatandalarn bir ksm adi iskana tabi klnmtr.
Memleketlerinde brakm olduklar mal karlnda iskan edilmi olanlar ise
bu yasann kapsam iine alnmlardr. Yasann beinci maddesi ile meskene
muhta, yangndan zarar grm olanlarn igallerinde bulunan meskenler kime
ait olursa olsun adi iskan derecesindeki miktar bedava devredilecekti. Fazlas
borlanma kanununa uygun olarak borlandrlacakt.

Yasann altnc maddesi ile kendisine verilen gayrimenkullerden adi

iskan snr dahilinde bedelsiz verilecek olanlarn bu yasann kabulne kadar
verilmemi bor taksitleri tahsil olunmayacakt, tahsil edilmi olanlar iade
edilmeyecekti. Gerek adi iskan gerek mal verme suretiyle mbadillere,
muhacirlere ve yangndan zarar grenlere temlik edilecek gayrimenkuller tapu
harc alnmadan tapuya geirilecekti.

Yasann yrrle girmesinden itibaren alt ay zarfnda her ilden mal

datm komisyonlarnca ispat edilebilen bordro ile gnderilecek istihkak
mazbatalar tasfiye heyeti marifetiyle incelenerek bu mazbatalarn sahipleri
adna yazl olmak zere tasfiye belgeleri dzenlenecek ve Maliye Bakan
tarafndan imzalanacakt. Tasfiye vesikalar bu suretle tamamlandktan sonra ait
olduu illere gnderilecek ve makbuz karlnda sahiplerine verilecekti.

Osmanl Devletinin elinden kan topraklardan Trkiyeye gelen

Trklerin grup halinde yerlemesi ngrlmtr. Bunlardan birincisi;
dorudan doruya kendi olanaklar, aralar ile memlekete gelip yerleenlerdi.
Trkiyenin her taraf kendilerine akt ve tabiyetleri kolay
halledilebilmekteydi. Bunlar memleketin dier bireyleri arasna
karabilmekteydi. kinci grup, hkmet destei ile iskan edilecek olanlard.
Onlar iin de ikinci derecede iskan mntkas ayrlmtr. ncs; dorudan
doruya hkmet ara ve olanaklar ile getirilecek kiilerdi. Bunlar memleketin
en az nfuslu yerlerine gnderilecekti.146

145
TBMMZC, D.3, C.26, s. 64
146
TBMMZC, D.4, C.3, s. 120

65
 kr Kaya, iskan yerleimi uygun olmayan yerlerin dzeltilmesi iin
bir heyetin memleketi gezdiini, memleketin siyasi, iktisadi, askeri durumunu
deerlendirdiini ve iskan masraflarn incelediini belirtmitir. Hazrlanan bir
programla yirmi be sene ierisinde Trkiyede iskan siyasetinin nasl olaca
ortaya konularak Tasfiye Yasasnn hazrlandn belirtmitir. Bunun iin baz
almalara balanlmtr. Kaya, Ankaradan Eskiehire kadar olan yerlerde
nerelere ne kadar ky yerletirilebilir ve nerelerde ne kadar ky slah
olunabilir?147 sorusuna yant aramtr. Bu gzergahtaki baz kylerin
yerleime uygun hale getirileceini ifade etmitir. Ankara ehrinin evresindeki
kylerin dzenlenerek hem Ankarann bayndr grnmesi, hem de iskana
uygun hale getirilmesi dnlmtr. Kaya, Ankarann etrafndan balayarak
Ankara yollar zerinde bulunan yerli ve yabanc kiilerin iskan ve alma
artlarn dzeltmek gerektiini vurgulamtr.

Trkiyeye gelecek olanlardan Trkeden baka dil konuanlarn

Trkletirilmesi zerinde de durulmutur. Kaya, bu konuda Trk olduklar
halde geldikleri memleketlerin lisanlarn konuanlara konutuklar lehenin
aykr olduunu ve Trkeye uygun dmediinin fiili ve hissi olarak
gsterilmesi gerektii kansndayd. Bunun birinci aresi eitimdi. Kendi
dillerini konuan yz bini geen bu kitle kendi dillerinin noksanln anlayacak,
Trke konumann yalnz zevk ve eref deil, ayn zamanda siyasi ve iktisadi
bir yarar olduunu grecekleri inancndayd.148

Muhacirlerle mltecilerin beraberlerinde Trkiyeye getirecekleri

mallarn, gmrk vs resimlerden muafiyeti hakknda yasa dzenlenmesi
dnlmt. Bylece Trkiyede yerleebilmeleri kolaylaacakt. skan
Yasas gereince muhacir sfatyla kabul edilenler ile hariten gelen mlteci ve
airet ailesinin birlikte getirecekleri aada gsterilen eyalar, mallar ve
hayvanlar gmrk resmi ile bir defaya mahsus demek zere benzer btn
teklif ve resimlerden muaf tutulmutur149:

Bir aile iin:

147
Ayn yer
148
A.g.e., s.123
149
A.g.e., s.148

66
 A- Kiisel eya ve ev eyas eksiksiz,

B- Meslek ve i eyas gelecekteki kaytlar ile,

ifti ise; ift hayvanlar, arabalar, araba ve koum takmlar, iftilie

mahsus her eit alet ve edevat ve makineleri, her eit damzlk hayvan,
tohumluk ve yiyecek zahireleri ile toptan ve bykba ve kkba hayvanlarla
zirai rnlerinden kymeti alt bin liraya kadar olan miktarlar,

Sanatkar ise: Her tr sanat alet ve edevat ve makineleri, skp

getirecekleri fabrikalar ile aletleri tmyle ve fabrika rnlerinden ve ham
maddelerinden kymeti alt bin liraya kadar olan miktarlar, (trikotaj fabrikas
makineleri ve kauuk sanayi rnlerinden olan ayakkablar haritir. Ancak
kiiye zel ve kullanlm kk trikotaj makineleri muafiyetten faydalanr.)

Tccar ise; teden beri satt ticari mallarndan kymeti 12.000 liraya
kadar olan miktar; (eker, benzin, petrol, ipek ve ipekliler ve inhisara (tekele)
tabi maddelerle trikotaj makineleri ve kauuk sanayi retiminden olan
ayakkablar haritir.)

2- Bir cemaat iin ( bir ky veya mahalle veya cemaate ait kullanlm
eya):

A- Btn okul eyas,

B- Btn cami eyas,

C- Vakflara ait eya ve mahsuller,

- Ky ve mahalle odas eyas, hatralar ve cemaate yadigar eya,

D- Kyn veya mahallenin orta mal olan boa, aygr, teke, ko ve

damzlk btn hayvanlar,

E- Ky veya mahallenin harman ve orak makinesi ve traktr gibi

mterek zira makine ve aletleri, ky deilmeni ve un fabrikas gibi mterek
sanat fabrikalar makineleri.

Muhacir ve mlteciler bu belirtilenlerin dnda menkul ve gayrimenkul

mallarnn bedeli veya ellerinde mevcut nakitleri karnda Trkiyede megul
olacaklar sanat veya ticaret veya ziraat eyas getirebilirlerdi. Bu eya gmrk

67
ve dier resimlere tabi idi. Ancak bu eyann eker, benzin, petrol, ipek ve
ipeklilerden ve Trkiyede gmre tabi maddelerle trikotaj makinalar ve
kauuk sanayi rnnden olan ayakkablardan olmamas art koulmutur.150

skan Yasasnn yrrle girdii 1934 yl sonuna kadar Trkiyeye

yerletirilen kiilerin says, bunlara yaplan yardmn ierii ve miktarna
bakldnda yle bir grnmle karlalmtr:

1923 tarihinden 1933 tarihine kadar Trkiyeye gelen muhacirlerin

says mbadil olarak 99.709 evde 379.913 kiiydi. Muhacirlerin says, yani
mbadele mntkas dndan gelenlerin miktar 58.627 evde 248.392di. Toplam
ev olarak 157.836, nfus olarak da 628.305ti. Bunlara 107.564 ev, 16.315 arsa,
15.201 dkkan, 6.230.971 dnm arazi verilmitir. Mbadillere ayrca kanun
gereince verilen eitli bonolar bunun haricindeydi. Bu bonolarn toplam da
6.000.000 lira tutmutur. 1 Haziran 1933ten 1 haziran 1934 tarihine kadar
gelen muhacirlerin says 3.018 evde 15.319 nfustur. Bunlar lkelere u
miktara gre dalyordu:

337 evden 1.383 nfusu Yugoslavya'dan,

956 4.743 Bulgaristan'dan,

749 3.337 Romanya'dan,

642 4.248 Rusyadan,

47 235 Suriyeden,

52 252 Adalardan,

230 1.112 randan,

5 9 Bat Trakyadan.151

Bu kiilerin yurda dalm da u ekildedir:

1.345 evde 6.397 nfus Trakyaya,

8 24 Elaza
150
A.g.e., s.149
151
Rfat N. Bali, 1934 Trakya Olaylar, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2008, s. 369; Ekrem
Ergven, kr Kayann Szleri ve Yazlar (1927-1937), Cumhuriyet Matbaas, stanbul
1938, s.141

68
 3 15 Diyarbakra

1.661 8.881 eitli illere

1 2 serbest olarak kalanlar

1 Haziran 1934 tarihinden 1 Kasm 1934 tarihine kadar gelen

muhacirlerin toplam 3149 evde 11.924 nfustur. Bunlar da aadaki yerlerden
gelmilerdir:

496 evde 1.959 nfus Yugoslavya'dan, 1519 evde 5.059 nfus

Bulgaristandan, 972 evde 4.337 nfus Romanyadan, 37 evde 182 nfus
Rusyadan, 28 evde 95 nfus Suriyeden, 62 evde 161 nfus Adalardan, 3 evde
23 nfus Kbrstan, 1 evde 5 nfus Afganistan'dan, 12 evde 49 nfus randan,
19 evde 54 nfus Bat Trakyadan.

Bu kiiler de u ekilde yurda datlmlardr:

2032 evden 7739u Trakya'ya,

60 159u Antalya'ya,

174 1255i Elaza,

56 279u Diyarbakra,

322 1246s eitli illere,

505 1246s serbest olarak kalmlardr.152

Bunlara yaplan destek ile ev, tarla iftlik aleti, tohumluk, esnafa
dkkan, biraz da ba yeri: 1934e kadar gelen muhacirlerin topraklar
kendilerine datlmtr. Yalnz 1934 senesinde gelenler bunun dnda
tutulmutur. nk yeniden bir toprak datm balamamt. Muhacirlerin
ou ifti olduklar iin yerletikleri yerlerde mevcut kyleri takviye etmek
suretiyle yerletirilmilerdir. Kendilerine bo mallardan (emvali metruke) ve
milli araziden toprak verildii gibi istimlak ekli ile 1505 nolu kanuna gre
toprak verilmitir. Kaya sonraki en nemli meselenin, bundan sonra gelecek
muhacirlere toprak bulmak olduunu dnyordu. nk elde devlet mal
olarak pek az toprak kalmt. Yasann belirttii ky meralarndan fazlas
152
Ergven, a.g.e., s.141

69
bunlara toprak olarak verilecekti. Bu miktar da gelecek muhacirlere
yetmeyecei iin yaplacak i, mevcut ve ilemeyen sahipli topraklar istimlak
ederek bu kiilere datmakt.153

Evler iki yntem ile yaplmtr. Bazs mahalline ve gereine gre

yaplarak dorudan muhacir iskan edilmekteydi ve birok yerlerde de bu evler
muhacirlere yaptrlmt. Bu ikinci tarzda iskan masraf ok azalmtr. kr
Kaya muhacirlerin kendi evinin malzemesini kendisine temin ettirip bunun
karlnda iilik bedelinin verilmesinin faydal olacan savunmutur.
Bylece hem kendisine i bulunmu oluyor, hem de evin bedeli kendisine
verilerek bu suretle geimi de temin edilmi oluyordu.

Yaplacak yardmn ls bte ile belirlenmitir. Bu tahsisat son iki

seneden beri Dou illeri iin 250.000 lira, Bat illeri ve merkez masraf iin
55.000 lirayd. Halbuki her muhacir ailesinin iskan, nfus bana 1.000 liradan,
be nfus 5.000 liraya mal olmutu. Fakat Trkiyedeki kolaylklar ve yerli
halkn muhacirlere gsterdii sevgi ve merhamet sayesinde iskan masraf ucuza
mal olmutur. Kaya, bu masraf nfus bana 100 lira olarak hesaplamtr.154

Trkiyeye 1923ten 1934 senesine kadar bir milyona yakn Trk

gelmitir. Kaya, 25 senede bir nfusun katlanacan dnerek iki milyon
Trkn Trkiyeye getirilebilecei fikrindeydi. Yine Kayaya gre Trkiyede
bilim, teknoloji, eitimin gelimesi, Cumhuriyetin feyizlerinin Trkiye dn
yaylm olmas, Trk bamszlk ve erefinin dnya apnda itibar grmesi
hariteki Trk anavatana ekecekti. Kaya Trkiyeye olan g zerinde bu
etkenlerin, dier etkenlere daha byk olduunu dnyordu.155

Muhacirlerin yerletirilmesinde en ok nem verilen iskan sahas

Trakyayd. Trakyaya yalnz 1934te 12.000 muhacir yerletirilmiti. Trakya
Genel Mfettilii bu ile megul olarak Trakyaya gelenlerin retime
gemelerini salayacak nlemleri almaya aba gsteriyordu. Kendilerine Hilali
Ahmer Cemiyeti 5.000 lira gndermiti. 5.000 lira daha gnderilecei gvencesi
de verilmiti. kr Kaya, Tarm Bakanl ile iliki iinde muhacirlerin

153
A.g.e., s.142
154
Ayn yer
155
A.g.e., s.146

70
tarmsal faaliyetlerine yardmc olmutur. Tarm Bakanl Ziraat Bankas ile
anlaarak muhacirlere gerek yiyecek gerek tohumluk olarak 6.000 ton buday
gndermeyi karar altna almtr. Gelen gmenlerin says 1935e kadar
1.2000.000i bulmutur. Bunlar Romanya, Bulgaristan ve Yugoslavyadan
byk bir akn halinde geliyorlard. 1934 yl ierisinde gelmek isteyen
gmenler iin alnm tedbir olmad iin kabul edilmemilerdi. Kaya, Trakya
arazisinin bol, salkl olduunu, baz yerlerde bataklklar olsa da
kurutulabileceini, bu ekilde anakkale de dahil olmak zere, btn Trakyaya
5-6 sene zarfnda, 600.000 nfusu yerletirmenin olanakl olacan
hesaplamt.156 Bunun iin ekilecek zahmet iki tane idi. Biri toprak, ikincisi de
parayd. Yaplan uzun tecrbeler sonucunda bunlarn iskan iin yaplacak
evlerin az masrafla yaplabileceini dnmtr. 1935 yl ierisinde 35-50 bin
kadar nfusu Trakyaya yerletirilebilecekti.

Kaya, Trkiyenin dousunda da nfusun artrlmas gerektii

kanaatindeydi. Senelerden beri sren savalar Dounun nfusunu azaltmt.
zellikle Van Gl havzas bir zamanlar byk bir medeniyet merkezi iken, bu
gn orada km bana be nfus dmekteydi. Burasnn nfuslandrlmas
gerektiini dnen Kaya, nfusun youn olduu yerlerden buraya insan
gnderildiini ve gnderilmeye devam edileceini sylyordu. Kaya, Van Gl
havzasnn orman, arazisinin genilii ile her bakmdan ok iyi bir blge
olduunu dnyordu. Artukoullarnn ve bir takm Trk beyliklerinin
medeniyet merkezi olmutu. Kaya bunun dnda, siyasi ve toplumsal sebeplerle
nfus yerletirilecek alanlar da belirlemiti. Demiryolu hatlarnn iki tarafn
byk bir nfus ile doldurmay dnm ve Orta Anadolunun nfusunu,
memleketin dou ve bat snrlarnn bekisi olarak grmt.157

kr Kaya, muhacirlerin yerletirilmesinde devletin ncelikli

siyasetlerinden birinin de nfus siyaseti olduu fikrindeydi. Kayann nfus

156
CHP Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas (6-19 Mays 1935), Ulus
Basmevi, Ankara, 1935,s.143
157
A.g.e., s.144

71
siyaseti; gelecek muhacirleri bir dzen dahilinde getirmek, yerletirmek ve
onlar derhal verimli klmakt.158

Mbadele ve Teffiz (Brakma) Uygulamalarnn Sonulanmasna Dair

Kesin Tasfiye Yasasndan sonra mbadillere verilen bonolarla ilgili sorunlarn
nemli ksmnn ald grlmektedir. Bonolar 120.000den fazlayd. Bunun
byk bir ksm datlmt. ileri Bakanl ve idare amirlerinin verdii
120.000den fazla karara binde iki orannda itiraz edilmiti. Bunlarn birou da
yaplan uygulamann doru olduunu dnerek itirazlarndan vazgemilerdir.
Bazlarnn itirazlar da Dantay tarafndan ileri Bakanlnn kararlar
kabul edilmek sureti ile reddolunmutur. Bonolar sahiplerine verilmitir. Birinci
snf bono sahipleri satlan mallara ortak olmaktayd ve Ziraat Bankasnda bir
milyondan fazla para vard. Birinci snf bonolar biter bitmez ikinci snf
bonolara, ondan sonra da nc snf bonolara balanacakt. Kaya bonolarn,
sahiplerince dk fiyattan satlmasnn nne gemeye almtr. kinci ve
nc snf bonolara sahip vatandalarn bonolarn % 30, % 40 daha dk
satmamalarn istemi, bunun iin Maliyenin paralarn vereceini belirterek
gven vermeye almtr. Maliyenin bunlara btn borcu 5.000.000, bo
arazinin kymeti ise 6.000.000 lira idi.159

1935 yl saymna gre Trkiyenin nfusu 16.200.694 kiiydi.160

762.736 km2 alanda nufus younluu 21,2 kii olmutu. Kayaya gre komu
lkelerin ve zellikle Balkan devletlerinin nfus younluu ile kyaslandnda
bu durum kabul edilir deildi. Yurt topraklarnn daha alaca ok kii vard.
Mevcut istatistiklere gre nfus younluu Bulgaristanda 57,7, Yunanistanda
49,1, Yugoslavyada 55,7, Romanyada 61,7 kiiydi. Bu rakamlar kr
Kayada Trkiye nfusunun hzla arttrlmas noktasnda radikal nlemler
alnmas gerekliliini hissettirmitir.161

1932 ylna gelindiinde mbadillerin ellerindeki tefviz (birisine

brakma) belgelerine karlk tapu senedi verilmesine dair yasa karlmtr.
Mbadiller ellerindeki kymetli tapulara karlk kendilerine verilen veya
158
Ergven, a.g.e., s.148
159
TBMMZC, D.4, C.9, .68, C.2, s.250
160
Kaplan ve dierleri, a.g.e., s. 474
161
CHP Onbeinci Yl Kitab, Ulus Basmevi, Ankara, 1938, s.57

72
verilecek olan mal % 50den, kymetsiz tapulara karlk % 40tan ve tasfiye
isteklerini belgeleyen kefaletnamelere % 20den fazla olamayacakt.
Memleketinde mal terketmeyen mbadillerle, gayrimbadil, muhacir, mlteci,
airet halk ve yangnzedelere iskan ve borlanma kanunlar gereince adiyen
verilen gayrimenkul mal iin verilen geici tasarruf belgeleri deitirilerek
sahibine ve hazine karna birinci derece ipotekli tapu senedi verilecekti.
Yangnzedelere yalnz Ermeni mal verilmekle kalmayp Rum mal da
verilebilecekti.

Yaplan bu dzenlemeler ile beraber iskan meselesini temelli halletmek

noktasnda 1934 ylnda skan Yasas gndeme gelmitir.

2. skan Yasas ve Mbadele

skan Yasasna gelene kadar Cumhuriyet, aalarn ellerindeki topra

alarak aaln tasfiyesini gndemine almamtr. Cumhuriyet genel olarak,
kullanlmayan bo topraklar ve hazine arazilerini dardan gelenlere ya da ok
muhta durumdaki nfusa datma yoluna gitmiti. Ekonomik olanaklar arttka
gletler, kamlk ve fundalk gibi yerler ya devlet tarafndan slah edilip
datlm ya da datldktan sonra sahipleri tarafndan devletin salad
destekle slahna allmt. Cumhuriyetin balarnda Trkiyede, ekilecek
topraa gereksinim vard. Dardan getirilen gmenlere, ierideki
nakledilenlere, snmac olarak gelenlere ve toprakszlara, az toprak sahiplerine
devletin toprak vermesi gerekiyordu. Bu yol uygulanmakszn nfusu ne topraa
ne de devlete balamak olanaklyd. Feodal unsurlarn toplum zerindeki
egemenliinin srmesinde topran nemi ok bykt. Binlerce dnm arazisi
olan aa, eyh hem topraklarnda halk altryor hem de din araclyla
halkn kendilerine bamllklarn pekitiriyorlard. Osmanl Devleti, halk
kendisine balamak iin aa ve eyhlerle ibirlii yapmt. Kurtulu
Savandan sonra adalamann gerei olarak feodalizmin ve gericiliin
tasfiyesine giriilince durum deimitir. Aa, eyh, hoca gibi feodal unsurlar
engel yaratmaya balamt. Toprak dalmnda adalet salamadan, herkese

73
geinebilecei, retim yapabilecei topra salamadan ve toprak aaln
tasfiye etmeden adalama ve ilerleme olamazd.

Birinci Dnya Sava ve Kurtulu Savanda nfus azalm ve bu da

nfusun verimliliini olumsuz etkilemiti. Ekili-dikili araziler yllarca bo
kalm ve hazine arazileri talan olmutu. retken nfus savalar nedeniyle
azalrken162 askerlikten muaf unsurlar lke topraklarn ve kaynaklarn
kendilerine katyorlard. Cumhuriyet kurulduunda toprak sorunu nemli
sorunlardan biri haline gelmiti. Devletin ynetici kadrolar, Osmanl
Devletinin muhacirleri madur ettiinden, yerli unsuru gzetmediinden
ikayet etmekteydiler.

Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarna bakldnda ifti nfusunun

%1ini oluturan toprak aalarnn tm topraklarn % 39.3n elinde tuttuu
grlr. Topraklarn % 4n oluturan zengin kyller topran % 26sn, %
87sini oluturan fakir kyller % 34.5ini ellerinde tutarken, geri kalan nfusun
% 8inin hi topra yoktu. rnein 1936 yl belirlemelerine gre Trkiyede,
100 kiiye den ekili toprak 159 hektar, ekilemeyen bo toprak 670 hektard.
Bulgaristanda ise 100 kiiye den ekili toprak 132 hektar iken, ekilmeyen
toprak 31 hektard.163 Adaletsiz toprak dalm ve kullanlmayan topran bol
oluu hazine arazilerinin yasasz ele geirilmesine, arazi anlamazlklarna ve
arazi snr ihlallerine yol ayordu. Bo topraklarn ok oluu bir toprak
mcadelesinin verilmesi konusunda halkta yeterli bir istek uyandrmamt.

Toprak datm ve iskanla ilgili ilk yasalar Lozandan sonra karld.

Bu ilk yasalar savata lkeyi terk edenlerin topraklarnn sava madurlarna ve
Yunanistandan getirilen mbadillere verilmesini salanmt. Bu yasalarn
birou gvenlii salamak iin baz unsurlarn yaadklar blgenin dna
karlmasn ve topraklarnn kamulatrlp datlmasn da ngrmt.
Gvenlik sorununu zmek iin halk topraa balamak ve byk toprak
sahiplerinin halk zerindeki etkisini krmak gerekiyordu. eyh Sait syanndan
sonra hkmet toprak datmn salayacak bir yasa tasla hazrlayarak
TBMMne sunmutur. Airet aalar, iskan yasalar Mecliste tartlrken

162
Duman, a.g.m., s. 474
163
mer Ltfi Barkan, Trkiyede Toprak Meselesi, Gzlem Yaynevi, stanbul, 1980, s.512

74
topraklarn kamulatrlp datlmasn ngren yasa hkmlerini mlkiyet
hakk, mlk gasp gibi kavramlarn arkasna snarak engellemeye, etkisiz
hale getirmeye almlardr.

Trkiyeye dardan gelecek mbadil, muhacir ve mltecilerle Trkiye

iinde iskan edilecek airetlerin, savatan dolay evi harap grm, yanm
kiilerin (harikzade) yerletirilmesi iin 8 Mart 1923 tarihinde mar ve skan
Bakanl kurulmutur. Bu bakanln kaldrlarak iskan ilerinin ileri
Bakanlna devredildii 11 Ocak 1924 tarihine kadar 400.000 vatanda
yerletirilmitir. Yerletirilenlerin iskan blgelerindeki dalm yledir:
zmirde 64.000, Samsunda 56.000, Konyada 30.000, Kareside 38.000,
stanbulda 33.000, Trakyada 79.000, Bursada 26.000, Adanada 20.000
Antalyada 6.000, Sivasta 4.000, Kastamonuda 2.000 kiiydi.164

1925 ylnn bte yasas ile halk toprak sahibi etmek iin nlem
alnmtr. Milli araziden bedeli on ylda denmek zere topra olmayanlara
veya az olanlara 200 dnme kadar toprak verilmitir. Sonra bu sre 20 yla
karlm ve daha sonra bu borlar silinmitir. Fakat 96.000 nfusa 73.450
dnm toprak verilmitir. Topraksz veya topra kt hayli ifti vard. Bunlar
ksmen kirac, ksmen yarc (rn mal sahibi ile yar yarya blerek alan
ii) olarak bakalarnn topraklarnda alyorlard. Arazinin dar veya
ounlukla verimsiz, nfusun ok olduu yerlerde ortaklk yaygnd. Devlet
mal olan iftlik arazisi az olduundan ancak bir iki yz bin kiiye yeterdi. Bu
topraklarn etrafndaki halk topraa muhta olduundan yardan fazlasn onlara
ayrmann gerekli olduu dnlmt.

Devletin elindeki milli topraklara fazla sayda muhacir yerletirilmesi

olanakl deildi. Esasen mevcut olann ounu on yldr devlet muhacirlere,
muhtalara vermiti. Devletin elinde geni bir imkan sahas olarak ky, kasaba
ve ehirlerin snrlar iindeki tapuya balanmam, sahipsiz ve orta mal olan
yerler vard. Kaya yeni yerletirmelerle kylerin nfusunun artrarak ky
imdiye kadar mahrum kald birok nimete kavuturacan dnyordu.
Kaya, devlet bu topraklardan yararlanmaya abalarken iftlik adn tayan,

164
Neet Halil, Byk Meclis ve nklap, TBMM Matbaas, Ankara, 1933, s. 101

75
iletilmeyen, zerinden her yl getike yabanlaan birok verimli, sulak
arazinin bir takm kimselerin tasarrufu altnda bulunmasn doru bulmuyordu.
Milli kazan itibar ile bunlarn gelirinden mahrum kalnmakta, bunlarn yan
bandaki topraksz halk darlk ekmekteydi. Bu iftliklerin says 1075 kadard.
gal ettikleri topraklarn evresi 5.780.000 dnm, tapu kymetleri 7.000.000
lira kadard. Kaya bu saha iindeki otlaklar, bataklklar, fundalklar da
hesaplanrsa bu topraklarn 110.000.000 dnm geeceini hesaplyordu.
Cumhuriyet idaresi, bu topraklarn millete verilmesi iin istimlak yasasna
dayanarak, yarm milyon lira harcayarak 346. 000 dnm toprak satn alarak alt
bin kiiye datmtr.165

1930lu yllarda aalarn egemenliinin tasfiye edilmesine ve halka

toprak verilmesine dair fikirler daha yksek sesle sylenmeye balanmtr.
ileri Bakan kr Kaya airetlerden, aalardan yaknmakta, aalarn
hkmet binasn bile kendi arazisinde bulundurmasndan ikayeti olmaktayd.
Aalarn kyl zerinde egemenliini krmak iin topraklarnn ellerinden
alnmasndan bahsediyordu.

kr Kaya ve dier Cumhuriyet kadrolar topraksz ve az toprakl

kyly topraklandrmak, aalarn Cumhuriyet ve halk zerindeki basksn yok
etmek amacyla 2510 Sayl skan Yasasn gndeme almlardr.

ileri Bakanlnca (ileri Vekaleti) hazrlanan skan Yasa

Tasars Babakanln 2 Mays 1934 gnl yazs ile TBMM Bakanlna
sunulmutur. 27 Mays 1934te skan Geici Encmenine havale edilen tasar
11.06.1934 tarihinde de Encmen tarafndan gerekli grlen deiiklikler
yaplarak bir mazbata ile TBMM Bakanlna sunulmutur. Kimlerin ve hangi
lke halklarnn Trk kltrne bal saylacann Bakanlar Kurulu kararyla
tespit edileceini belirleyen yasa, Trk kltrne bal olmayan, anarist, casus,
gebe, ingenelerin ve lke dna karlanlarn Trkiyeye muhacir olarak
alnmamasn da ngryordu.

165
TBMMZC, D.4, C.23, s. 69

76
 Tasar ile airet reislii, beylik, aalk ve eyhlikle bunlara bal her
trl rgt ve organ kaldrlyor; bu rgt ve organlarn kaytl kaytsz tm
tanmazlar devlete devrediliyordu.

Yasa gerekesinin hazrlanmasna kr Kaya katkda bulunmutur.

Gerekede, yasann Trkn tutsak ve buyruk altnda yaamamas iin
karld aklanmaktayd. Osmanl Devletinin 18. yzyldan itibaren
gerileyii Trklerin adm adm Anadoluya dnmelerine neden olduunun
belirtildii gerekede, anayurda dn ve yerletirmenin bir dzen iinde,
bilimsel bir yolda olmad dnlyordu. Trklerin bu geri dn iine ise,
artk gerileyen Osmanl mparatorluu, nem gstermemiti. Osmanlda
Trkln mslmanlktan sonra gelmesi devletin yklmasnn sebebi olarak
gsterilerek Trkletirmeyi ieren bir iskan uygulamasnn yaplmasnn
gereklilii ortaya konmutur.

Osmanlnn kurulu ve ykselme dneminde Orhan Gazinin koyduu

esaslara ve Fatihin yasalarna gre kurulan idare tekilat u beylerinin, dirlik
sahibi sipahilerin, yurtluk ve ocaklk sahibi Trk aile zmrelerinin, tmar ve
zeamet erbabnn etrafnda trk kolonilerinin vcut bulmasna hizmet ediyordu.
Fakat Hilafetin Osmanllara geii, din ve mezhep gayretleri sonucunda,
mslmanln kimlii tanmlamada belirleyici hal gelmesi, islamlaan nfus
kitlelerinin Trkl temsil etmesine engel olmaya balamt. slam dinine
mensup bulunan fakat Trk kltrne uzak olan baz zmre ve airetlere,
voyvodalara verilmesi Osmanl saltanatnn dalmasn beraberinde
getirmiti166. Osmanl snrlar daraldka yabanc hakimiyet altnda
yaayamayan Trkler iki yz yldr g halindeydi. Kafkasyadan, Krmdan,
Besarabyadan, Moradan vs gelen ve eitli dil ve iveler konuan muhacirler
Trk milli birliine katlamamtr.

eitli yerlerden gelen muhacir unsurlar hane hane Trk kasaba ve

kyleri iine datlarak eritilip temsil edilmeleri amac hibir zaman
dnlmemitir. Aksine eitli illere gelen bu halk blok halinde bamsz ky
ve mahalle tekil etmek zere yerli Trklerin arasna bir ayrmclk unsuru

166
A.g.e., s.2

77
olarak katlmt. Bunlar yllarca kendi dillerini konumular ve Osmanl
devrinde Trkeyi ana dili olarak benimseyememilerdi. Trk soyuna ve
kltrne ye muhacirler bile blok halinde ayr yerletirilmek yznden
rkdalarna snamamlard. Trk rkndan olan ve bunlarn dndaki
kimselerin Trk dilini ve kltrn benimsememesi Osmanlnn dalma
gerekelerinden biri olmutur.

Kaya, Osmanl devrinde Trkler yer yer geri planda kaldn ve Trk
yrklerinin kendilerine zg treleri, gelenekleri ve retim tarzlar ile Osmanl
ynetimince bir kalem vergiden baka hibir mana ifade etmeyen anlalmaz
birer alem grlerek kendi balarna yaadklarn dnyordu.167 Tasar
Mecliste grlrken Trklerin Osmanl dnemindeki durumu, Nait Hakk
Uluun dilinden u ekilde ifade edilmitir:

Bugnk bakir varlk zerinde hr, zengin ve salam nesilleri

yaatabilecek, Trk olmann eref ve deerini bu topraklarda yaayanlarn
iliklerine kadar iletecek olan yerletirme yasas, inklabn ana yasalarndan bir
belli bals olmak mmtazlndadr. Geni ve mull (kapsayc) hkmleri,
Osmanl idaresinin ierde ve darda kati tasfiyesini tamamlayacak yollan
gsteriyor. ki buuk asrdan beri Tuna boylarndan balayarak Meri kenarna
kadar Trkler elleri bo, a ve sefil ana yurda akyor ve burada nfusun,
saln kadrini bilmeyen bir idarenin elinde krlp gidiyordu. Bunlarn iinde
bilhassa korunan unsurlar, Trk dili ile konumuyor, ufuklar karard vakit,
dman safna gemekten utanmyor, Anadolunun kylarndan bir haner gibi
vatann barna saplanmaya savayorlar.168

skan Yasas, Osmanl airet sisteminin kkten deitirilmesini

hedeflemitir. Osmanl Devleti, airetleri kendi hallerine brakmak, hatta reis ve
aalarnn airet zerindeki nfuzlarn pekitirmek iin onlar aalar ve beyler
aracl ile ynetime balamtr. skan Yasasnn gerekesinde eski ve yeni
Osmanl idaresinin yasalarnn, fermanlarnn ve fetvalarnn aireti, aal,
beylii, bir ynetim ekli olan muhtarlk ve belediye bakanl eklinde
grd ve tand belirtilmitir. kr Kaya airetlerin ortaadan kalma ve

167
Ayn yer
168
A.g.e., s.67

78
toplum arasnda birer ayrm yaratc kurum olarak artk ortadan kaldrlmas
gerekliliini ele alm ve yasa Mecliste grlrken dncelerini dile
getirmitir.

skan siyaseti Cumhuriyet dneminde esasl olarak ele alnmaya

balamtr. Balkan ve Birinci Dnya Savalarnda igale urayan
memleketlerden g edenlerin barndrlmas iin gn gnne acil nlemler
alnmas zorunluluu, devlete esasl bir iskan siyaseti izlenmesine olanak
brakmamt. Lozan Antlamasndan sonra muhacir, mbadil, mlteci ve
yangnzede yz binlerce halkn sevk, iae ve iskanlar iin aileleri ile birlikte
hayatlarn srdrmelerini salayacak, zararlarn bir dereceye kadar
karlayacak nlemleri almak iin gerekli nlemler alnmaya allmtr.
Mbadele ve Teffiz Muamelelerinin ntac Kati Tasfiyesi Hakknda Yasa ile
mbadele, datm, temlik (bir hakkn baka birine geirilmesi) ilerinin kesin
olarak sonulanmas bir senede tamamlanmtr.

Lozandan skan Yasasna kadar bu nlemlerden sonra milli bnyeyi

korumaya, salamlatrmaya, homojenletirmeye, milli kltre ve ada
medeniyete uyumlarn salamaya sra gelmiti. 1927 genel nfus saym ve
iskan siyasetinin esaslarn belirlemede nemli bir klavuz ilevi grmtr.
Saym ile yurdun nerelerinde, ne oran ve miktarda nfusa ihtiya olduu tespit
edilmitir. Buna gre nfus younluu 18di. Milli retimi artrmak ve
kymetlendirmek iin nfusu artrmann hem dardan gelecek Trklerle, hem
de ieride nfusu artrmakla olanakl olaca dnlmtr. Ayrca
muhacirlerden topraksz olanlarnn topraklandrlmasyla retimin artmas
hesplanmtr. Yrklerin ve airetlerin gezici durumdan yerleik duruma
getirilmeleri de tarm ve sanayi retimini artrmaya katk salayacakt.

Bu suretle iskan ii i ve d olarak iki aama halinde ortaya

konmaktayd. iskan aamas memleketin eitli iklim, corafya, ekonomik
koullara sahip blgelerinde nfus younluunu dzenlemeyi esas almtr.
ingene, gebe, yrk ve airetlerin iskan durumu belirlenerek airetlerin
hkmi ahsiyetleri, eitli ekil ve adlar altnda kazanlm hak halini alm
kimlikleri ortadan kaldracak hkmler tasarya eklenmitir.

79
 Yasa ile milli birliin salanmasna ynelik uygulamalar devreye
sokulmak istenmiti. Anadili Trke olmayan nfusun, birikmesinin
yasaklanmasna ve mevcutlarnn datlmasna karar verilmi, bu suretle kltr
birliinin korunmas iin hkmet yetkili klnmtr. Bu hususta yabanclarn
kylerde yerleememesini, ehir ve kasaba snrlar ierisinde yabanc nfus
orannn genel nfusun % 10unu amayarak milli bnyenin korunmas
gzetilmitir169.

Bu amala iskan alanlar 1, 2, 3, 4 nolu mntkalara ayrlmtr. 1 nolu

mntkalara Trk nfusunun toplanmas, 2 nolu mntkalara istenilen nfusun
nakil ve iskan, 3 nolu mntkalara dardan gelecek ve mali gc belirli snrn
stnde olan Trk muhacirin serbeste iskan uygun grlmtr. 4 nolu
mntkalarda iskan ve ikamet yasaklanmtr.

D iskan aamas ile ilgili olarak gelecek muhacirlerin salk,

toplumsal, medeni ve kltrel durumlar ynnden kabul artlar, tescil ilemleri
tespit ve kabul edilmeyecek olanlar hakknda da yasada hkmler vard. Hem
dardan gelecek muhacirlerin hem ieride nakledilecek vatandan sevk, iae ve
iskanna ilikin uygulamalar nda adi iskan, borlu iskan ve teffize ait yasal
ekiller tasnif edilmitir.

Yeni tesis edilecek kylerde ortak ihtiyalar karlayacak ekilde daha

donanml klnmaya allmtr. Yeni yurtlarna yerleecek olanlara retim
hayatn canlandrmak iin iktisaden yaplacak olan yardmlar ieride iskan
faaliyetini ve memlekete dardan gelecek olanlarn rabetini artracak
ierikteydi. Bu suretle retici klnanlarn iskan durumlarnn dzeni ve zellikle
ieride nakilleri yaplanlarla iskan edilen yrklerin ve airetlerin gemi ile
ilgilerini tamamen kesmeleri hedeflenmitir170.

skan Yasas ile ilgili tasar 07.06.1934 tarihinde Mecliste grlmeye

balanmtr. Krm Savandan sonra Muhacirin daresi kurularak bu ie
hkmet el koymutu. 1877den beri Bulgaristandan, Romanyadan,

169
A.g.e., s. 3
170
A.g.e., s. 4

80
Srbistandan, Yunanistandan, Rusyadan ve baka lkelerden gelenler
Trkiyede hibir dnceye bal olmayarak gelii gzel yerletirilmilerdi.
Sadece dardan gelenler deil Yrk, Trkmen denilen gezginci Trkler de
yaylalarda, dalarda kendi balarna braklmlard. Kaya, Osmanly, bu
kiileri yaylalardan indirerek yerlemelerini salamad ve Trk varl iine
katmad iin eletirmitir. Farkl dinden, dilden insanlar en gzel ekilde
yerletirilirken Trkler ihmal edilmitir. Bu yerletirmede yerli Trkler
gelenlere yardm ederek onlara gmenliin glklerini unutturmaya
almlard. slam dininden olan bu gmenlerin birou Trk soyu ile ayn
inantaydlar. Ancak Trk kltrne girmemilerdi. Kendi tre ve greneklerine
bal kalmakla beraber dil lehelerini de brakmamlard. Bunlarn dilleri,
ilenmemi dil olduu gibi bunu brakmamakta srarc olmulard.

Kaya iin muhacir yerletirmede gzetilmesi gereken ilere yer

vermeyen Osmanl mparatorluunun kt ilerinden biri de gelenleri gelii
gzel yerletirmek ve kendi kendilerine yer bularak yerletirmek yznden
ortaya kan yakksz ilerdi. Ayrca gelenler zerinde devlet buyruu gevek
olmutu. Bu durum yerletirme iini kark hale sokmutu. Bugne kadar
muhacir ileri iin konulan yasalar, emirler, nizamlar, talimatlar muhacirleri
hzl yerletirerek Trk varlna eksiksiz katamamt171. Lozan Antlamas ile
beraber olduka dzenli bir yolda yerletirmeyi ancak Cumhuriyet Hkmeti
baarabilmitir.

Yasa muhacir, mlteci, gebe ve gezginci ingenelerin yurda

yerletirilmesinde, Trk kltrne ballk, nfus younluu ve dalm esas
alarak Bakanlar Kurulunca hazrlanm bir programa uyulmasn hkme
balad.172 Kaya, yasa ile nfus younluunu arttrmak istemitir. Yurdun te
biri dalk ve orak olup te ikisi iftilie elveriliydi. Verim kabiliyeti her
yerde bir deildi. Nfus younluu da verim kabiliyetine gre olumamt.
762.736 km toprak ve 17.000.000 nfus mevcuttu. Kmye 22,3 kii
dyordu. Dou Karadenizde nfus younluu 68 ve bat Karadenizde 32,

171
A.g.e., s. 6
172
Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1839-1950), 4. Bask, mge Kitabevi
Yaynlar, 2008, s. 372

81
Marmara Havzasnda 35, Trakyada ve anakkalede 25, Gediz ve Menderes
Havzasnda 38, Orta Anadoluda 22, Akdeniz Havzasnda 18 ve Gavur
Dalar ile Frat arasnda (Malatya, Mara, Gaziantep ilerinde) 22, Birinci
Umumi Mfettilikte 11 ve Douda (Erzincan, Gmhane, Erzurum ve Kars
illerinde) 15ti173.

Yurdun Dou Karadeniz Havzasndan baka yerlerde iftilik

bakmndan topraklar verim kabiliyetine gre younluunu bulmamt. Kaya,
nfus younluunun az olduu yerlere topran verimliine ve iklim koullarna
gre nfus yerletirilebileceini hesaplyordu. Birinci Umum Mfettilik
blgesi mevcut nfusun en az iki katn tayabilirdi. Murat Havzas ve Van
Gl etraf botu. Kars, Erzurum ve Erzincan illeri de nfusa muhtat. Akdeniz
Havzas verim gcne gre daha hayli nfus ekebilecek kapasitedeydi
zellikle zeytincilik, fstklk ve meyvecilik ile dalarn etekleri ve zerleri
bayndr hale getirilebilirdi. Verim gc ok olan Menderes ve Gediz havzalar
dolmu saylamazd.

Trakyada younluk (25) Balkan Savandan ncekine (48) gre geriye

dmt. Dalk olan ve Trklerin bulunduu Bat Trakyada nfus younluu
103t174. Orta Anadoluda bo yerler fazlayd ama kuraklk tehlikesi iinde
bulunan bu ksmda sulama dzeni kurulmalyd. Kaya, kurakl yerletirmede
birinci derecede gz nnde tutulmas gereken bir etken grerek buralarda
yerletirilenlere en az geimi salayacak miktarda sulak toprak vermeyi gerekli
gryordu.

Kaya, iskan meselesini sadece muhacirleri, ierde gmen halinde

olanlar topraklandrma ve yerletirme meselesi olarak dnmemiti. Kayaya
gre yurtdndan da insanlarn gelmesine ihtiya vard. Bu bakmdan sadece
iftilik bakmndan deil sanat ve ticaret bakmndan da incelemeler yapp ona
gre yerletirme yaplmas gerekiyordu. Verimli topraklarn altn stn
ilemek, kurulmu ve kurulacak olan ehir, kasaba ve kyleri birbirine
balamak da yine iskan ile halledilecekti.

173
TBMMZC, D.4, C.23, s. 7
174
A.g.e., s. 7

82
 Kaya, yerletirme iini bilimsel esaslara gre yaparak dank Trklerin
gebe yaayna son vermek ve kltr iini temelli halletmeyi istiyordu. Yasa
bu bakmdan deiik dille konuan Trk unsurlarn Anadolu Trkl iinde
eriterek uluslamay pekitirmeyi hedefliyordu. Kaya, Osmanl Devletinde
olduu gibi yasann onlara verdii her trl hakk kullanmalarna ramen Trk
bayrana gnl balamayanlara Trk yurttaln uygun grmyordu. Yasa,
tedenberi Trk kltrne uzak kalm olanlarn Trkiyede yerleecek onlara
Trk kltrn benimsetmek iin devletin yapaca ileri aka gsteriyordu.
Yasa, bu kiileri Trk kltrnde eritmek ve onlar Trk olduklar iin yurda
daha salam balamak yollarn gstermekteydi. Kaya, Trkm diyen herkesin
bu Trkl devlet iin belli ve ak olmasn istiyordu. nk, devletin
yasalarndan her trl koruyuculuu ve yararl grerek her Trk gibi yurdun
btn iyiliklerini, kazanlarn, verimlerini bol bol almakla beraber Trk
duygusunu tamaz gibi durmak iini bu yasa kknden kesip atmak175
gerekirdi. Kaya, bu kiileri Trk benliinde yerletirip eriterek bir karde ve
yurtta varl yaratmak istemitir.

kr Kaya, yasann amacnn memleketin geliimini ve birliini

salamak olduunu belirtmitir. Bu durum ncelikle nfusla daha sonra
dardan gelen glerle ilgiliydi. nc olarak da gezici airetlerle ve
drdnc olarak topraksz ve bakalarnn topranda alan toprakszlarla
ilgiliydi. Yasann esas olarak bu drt hedefi vard.

Kaya, Mecliste nfus meselesinin yeni bir mesele olduunu, medeniyet

ve refah arttka nfusun arttn dile getirmitir. Nfusun yirmibe senede bir
katlandn dnen Kaya, bir memleketin urayabilecei en byk felaketin
nfus ktl olduu inanyordu. Bu sebeple yasann nfus younluu takn
olan illerden nfusu daha az olan illere gidecek olanlara yardm edeceini
vurgulamtr. imdiye kadar karlan yasalar dardan gelen Trk
muhacirlerine yardm etmiti. Kaya iin nemli olan bir lkenin asl nfus

175
A.g.e., s. 8

83
sermayesi dardan gelenler deil, kendi nfusuydu. Kaya, 18 milyon olan
nfusun, 25 sene sonra 35-40 milyon olacan tahmin ediyordu.176

Yasann gzettii hedeflerden bir dieri g konusuydu. Memleketin bir

ok noktaSna, Krmdan, Moradan, Kafkasyadan gelen muhacirler
yerletirilmi ve bunlarn memlekete faydal olduu grlmtr. Kaya bundan
sonra geleceklerin de retime katlmalarnn salanacan belirtmitir. Kaya i
iskan meselesi olarak da gerlerin durumunu ele almtr. Bir milyondan fazla
ger vard. Douda, Batda, hatta Adanada, Antalyada, Mulada vard.
Burdurda, Ispartada bile gerler vard. Aralarnda ne bir hakim, ne bir hekim
ne de bir retmen vard. Bu kiilerin sknt iinde yaadna inanan Kaya,
gerlerin insani, ahlaki, milli, siyasi terbiyeden yoksun kalmalarna ve
kendilerine Cumhuriyetin nimetlerinin ulatrlamamasn bir eksiklik olarak
grmtr. Bu vatandalar da medeni ve iktisadi bir halde oturtmak gerektiini
aklayarak yasann buna are bulduunu belirtmitir.

Kaya, Topraklandrma diye ayrca bir yasa hazrlanacann mjdesini

vermitir. Gerek muhacirlerin yerletirilmesi gerek gerlerin yerleik hale
getirilmesi gerek topraklandrma hususu vatan tek dille konuan, bir dnen,
ayn hissi tayan bir memleket yapmaya ynelikti.

Yasa, bu alanlara yerletirilecek olanlar aklama yoluna gidererek

muhacir ve mltecinin tanmn yapmtr.

Muhacir: Trkiyede yerlemek maksad ile dardan, bireysel veya

toplu gelmek isteyen Trk soyundan meskn veya gebe fertler, airetler ve
Trk kltrne bal, belli bir yerlerde yerlemi kimselerdir. Kimlerin ve hangi
lke halknn Trk kltrne bal saylaca Bakanlar Kurulu karar ile tespit
olunacakt.

A: Trk kltrne bal olmayanlar

B: Anaristler

C: Casuslar

: Gebe ingeneler

176
TBMMZC, D.4, C.23, s.141

84
 D: Memleket dna karlm olanlar Trkiyeye muhacir olarak
alnmayacakt.177

Mlteci: Trkiyeye yerlemek maksad ile deil zorunluluk nedeniyle

geici oturmak zere snanlardr.

Yasada Trkiye iskan bakmndan eit alana (mntka) ayrlmtr178:

A) 1 nolu mntkalar: Trk kltrl nfusun oalmas, younlamas

istenilen yerlerdir.

B) 2 nolu mntkalar: Trk kltrne katlmas istenilen nfusun nakil ve

iskanna ayrlan yerlerdir.

C) 3 nolu mntkalar: Yer, salk, iktisat, kltr, siyaset, askerlik ve

dzen sebepleri ile boaltlmas istenilen, iskan ve ikameti yasak edilen yerler.

1 nolu mntkalara yerletirmenin u esaslara gre yrtlmesi karara

alnmtr:

A: Yeniden hibir airetin veya gebenin sokulmasna, Trk kltrne

bal olmayan hibir ferdin yeniden yerlemesine ve bu mntkalarn eski
yerlilerinden olsa bile Trk kltrne bal olmayan hibir kimsenin
katlmasna izin verilemez.

B: Bu mntkalarda soyca Trk olup dilini unutmu veya ihmal etmi

bulunan kyler ve airetler, Trk kltrne bal kyler ile belediye, ile ve il
merkezleri civarna yerletirilirler.

C: Bu mntkalarda, 1914ten nce, yerleip anadili Trke olan ve

Birinci Dnya Savanda veya Milli Savata mntka darsndaki illere gelmi
ve bu yasa yrrle girene kadar hibir iskan yardm grmemi bulunanlarn
eski yurtlarna gelmeleri ve yerlemeleri temin olunur.

: Dardan gelecek Trk kltrl muhacirler, iklim ve yaay

artlarna uygunluu gznnde tutularak bu mntkalara alnp yerletirilirler.

177
A.g.e., s.142
178
A.g.e., s.141

85
 D: 3 nolu mntkalar halkndan veya 1 nolu mntkalar dnda yerlemi
olanlardan Trk kltrl vatandalar, aileleri ile birlikte iklim ve yaay
artlarna uygun olmak zere 1 nolu mntkalara alnp iskan edilirler.

E: 1 nolu mntkalar haricindeki iller halkndan bu mntkalara, aileleri

ile birlikte gelip yerlemek isteyen Trk soylu ve kltrl asker ve Mlkiyeden
emeklileri, yine bu iller halkndan ve Trk soyundan olduu halde bu
mntkalarda askerlik etmi olup terhislerinde ailelerini getirerek ve bekar
olanlar da evlenerek yerlemek isteyenler 17. maddeye gre, iskan edilirler.179

2 nolu mntkada aada yazlanlar ileri Bakanlnn uygun

grecei yerlerde iskan edilecekti180:

A: Dardan gelen muhacirler ve mlteciler,

B: Bu mntkadaki airetler,

C: 1 ve 3 nolu mntakalardan naklolananlar,

: 1 ve 3 nolu mntkalar halkndan olup bu mntkalarda askerliini

bitirmi olanlardan evlenerek kalmak isteyenler,

D: 1 nolu mntkalarda Trk rkndan olmayanlardan bu mntkaya gelip

yerlemek isteyenler.

Aada yazlanlar Bakanlar Kurulu karar ile nakil ve iskan

edilebilirlerdii:

A: Topraksz veya az toprakl iftiler;

B: Heyelan ve sel gibi afete urayan kimseler;

C: Verimsiz, bataklk, tehlikeli ve askerlike yasak topraklardaki

insanlar;

: Kltrel, siyasi, idari, itimai, askeri, iktisadi sebeplerle nakline

lzum grlenler.

179
A.g.e., s.142
180
A.g.e., s.145

86
 Trk rkndan olmayanlarn, datmak sureti ile kylere ve ayr
mahalle veya kme tekil edemeyecek ekilde kasaba ve ehirlere iskanlar
zorunlu tutulmutur. Yer, salk, iktisat, kltr, siyaset, askerlik ve gvenlik
sebepleri ile hkmete iskan ve ikamet yasak edilip boaltlmas istenilen
nolu mntka halk, iklime, yaay artlarna gre 1 veya 2 nolu mntkalara
nakil ve iskan edileceklerdi. Trk rkndan olmayanlarn serpitirme suretiyle
kylere ve ayr mahalle veya kme tekil edemeyecek ekilde kasaba ve
ehirlere iskanlar zorunlu tutuluyordu.

3 nolu mntkalara, Bakanlar Kurulu karar olmadka, hi kimsenin

yeniden iskan edilmesine ve oturmasna izin verilmiyordu181.

Yasa, muhacir ve mltecilerin kabuln belli esaslara balamtr.

Yedinci madde ile Trk soyundan olup olmamaya gre farkl iskan
belirlenmitir. Trk soyundan olup hkmetten iskan yardm istememeyi yaz
ile bildiren muhacirler ve mlteciler Trkiye iinde istedikleri yerde yerlemeye
serbest braklmlardr. Hkmetten iskan yardm isteyenler hkmetin
gsterecei yerlere gitmeye zorunlu tutulmutur. Trk soyundan olmayanlar,
hkmetten yardm istemeseler bile, hkmetin gsterecei yerde
yerleeceklerdi; hkmetin izni olmadka buralarda kalacaklard. zinsiz baka
yere gidenler ilkinde yerlerine evrilecek, tekrar halinde Bakanlar Kurulu
kararyla vatandalktan drlecekti. Trkiyeye geldikleri tarihten itibaren iki
yl iinde iskan istemeyen muhacir ve mltecilere iskan yardm yaplamayaca
da hkme balanmt.

eride nakli, kltrel ve idari nlemler alnmtr. Halkn daha rahat

yaayabilecei ve retim yapabilecei alanlarn oluturulmasna allmtr.
Topra, az olan veya bataklk, ormanlk, dalk ve talk yerlerde bulunan ve
geim aralarndan yoksun olan kyler ile nolu mntka halk yaay ve
salk koullar uygun yerlere nakledilecekti. Evleri dank kyler daha uygun
merkezlerde toplanacak, obalar ve komlar kyler iine tanarak yenilerinin
yaplmas yasaklanacakt.

181
Ayn yer

87
 Yasa ile Trkiye iinde Trk kltrne bal olmayanlarn Trkler
arasnda kaynatrlmas da dnlmtr. Trkiye tabiiyetinde bulunan
gezginci ingenelerin ve Trk kltrne bal olmayan gebelerin, toplu
olmamak zere kasabalara ve Trk kltrl kylere datlp yerletirilmesi
ngrlmtr. Casusluklar sezilenleri snr boylarndan uzaklatrmaya ve
yabanc gezginci ingeneleri ve Trk kltrne bal olmayan gebeleri milli
snrlar dna karmaya ileri Bakanl yetkili klnmtr.

Ortaa ilikilerine dayanan airetlerin durumuna da deinilerek

airetlere ahsiyet tanyan airet reislii, beylii, aal ve eyhlii ve bunlarn
herhangi bir belgeye, grg ve grenee ilikin her trl tekilatlar,
uygulamalar kaldrlmtr. Yasann ortaa ilikilerinin ortadan kaldrlmasn
aka hedefledii grlmekteydi. Bu ynyle yasann sadece iskan meselesi ile
yetinmeyip adalk, ilericilik, laiklik gibi hedeflerinin de olduu
anlalmaktadr.

Yasadan nce herhangi bir hkm veya belge, rf- adet ile airetlerin
ahsiyetlerine veya onlara bal reis, bey, aa ve eyhlerine ait olarak tannm
kaytl-kaytsz btn gayrimenkuller devlete geiriliyordu. Bylece feodal
ilikilerin temelini oluturan topran bu kesimin balantlar koparlmaya
allmtr. Bu kiilerden alnacak toprak muhacirlere, mltecilere, gebelere,
naklolulanlara, topraksz veya az toprakl yerli iftilere datlp tapuya
balanacakt. Tapu sicillerinde mlkiyete dair bir kayt yoksa veya kaytlar
yalnz kiiler adna olup halk arasnda bunlarn airete ait olduu syleniyor ve
airet fertleri de bu gayrimenkullerden bakasna sahip bulunmuyorlarsa
mlkiyet, inceleme zerine o yerin idare heyetince karara balanacakt.182

Airetlerin tapuya kayd olmayan topraklarnn alnmas ile yetinilmemi

ayn zamanda toplumla balarnn kesilmesi de dnlmt. Airetlere reislik,
beylik, aalk, eyhlik yapm olanlar ve yapmak isteyenleri ve snrlar
boyunda oturmasnda emniyet ve asayi bakmndan sorun bulunanlar, aileleri
ile birlikte uygun yerlere g ettirilecekti. Trk kltr iinde eritilerek
airetlerin zararl olmalarnn nne geilmeye allmtr. Burada airetler

182
A.g.e., s.143

88
arasnda ayrm yaplmtr. Trk olup da Trk kltrne bal bulunmayan
airet fertlerinin dank olarak 2 nolu mntkalara (Trk kltrne katlmas
istenilen nfusun nakil ve iskanna ayrlan yerler), Trk kltrl gebe airet
fertleri salk ve yaama artlar elverili yerlere nakledip yerletirilecek, Trk
tebaas olmayan ve Trk kltrne bal bulunmayan gebe airetler gereine
gre Trkiye darsna karlabilecekti.

Anadili Trke olmayanlarn Trkiye iinde ayr bir bek olarak

yerletirilmemeleri de ngrlmt. Bu kimselerin toplu olmak zere yeniden
ky ve mahalle, ii ve sanat kmesi kurmas veya bu kimselerin bir ky,
mahalleyi, ii veya sanat kendi soydalarna brakmas yasaklanmtr183.
Bylece bu kimselerin Trke renmeleri ve milli bnyeye katlmalar
salanm olacakt. Bu kimseler gereklilik durumunda toplu olmamak zere
baka yerlere naklolacak ve vatandalktan karlabilecekti. Kasabalarda ve
ehirlerde yerleen yabanclarn orannn belediye snr iindeki nfusun %
10unu gememesi ve ayr mahalle kuramamalar hkm altna alnmtr. Bu
yolla bu kimselerin Trklerden ayr bir varlk olarak yaamalarnn nne
geilmeye allm ve Trk kltryle abucak kaynamalar ngrlmtr.

Yerletirilen kiilere devlet yardm da dnlerek iskan siyasetinin

halkn yararna en uygun ekilde uygulanmasna allmtr. Devlet, muhacir
ve mltecileri, gmrkten muaf eyalarn ve hayvanlarn, hkmete
naklolunanlar, eya ve hayvanlarn yerleecekleri yere, yerleecekleri yer
yollar zerinde deilse en yakn istasyon veya limana kadar parasz
nakledeceklerdi. Ayrcalkl nakliye, tahmil ve tahliye irketleri bu kimseler,
eyalar ve hayvanlar hakknda asgari tarifelerini uygulayacakt.

2, 8, 9, 10, 11, 12, 13 ve 14. maddelerde dzenlen ieride bir yerden

dier yere naklolunanlardan ve dardan kendi kendine gelen muhacir ve
mltecilerden ihtiyac olan kiiler iskana tabi tutulacakt. Kendilerinin kiisel,
ev, sanat ve ticari eyalarnn, aletlerinin, yiyeceklerinin, tohumluklarnn,
koum ve damzlk hayvanlarnn, gmrkten muaf btn eyalarnn kalktklar

183
A.g.e., s.144

89
yerden veya snrdan yerleecekleri yere kadar nakliye masraflar hkmete
verilecekti. Bunlarn kaldrldklar veya snrlarmzdan ieriye girdikleri
gnden iskan edildikleri gne kadar geen srede ve iskanlarndan itibaren bir
yl iinde yatacaklar yeri, yiyecekleri, yakacaklar ve tedavileri hkmete
bedava yaplacakt. Bunlardan ok fakir olanlarna, bir defalk giyecek de
hkmete verilebilecekti.184

Hkmete naklolunanlardan ve kendi olanaklaryla gelen muhacir ve

mltecilerden ihtiyac olmayanlara ve serbest iskan isteyenlere hkmete
masraf yaplmayacak, ancak imkan olan yerlerde bunlara toprak, ev iin arazi,
ba ve meyvelik yeri verilecekti. Masraflar kendilerince denmek art ile nakil
vastalar, yatacak yer, yiyecek, iecek ve yakacak hkmete dzenlenerek
temin edilecekti. skan yerlerini brakarak serbest iskan isteyenlere, verilmi
olan yaplar ve topraklar ve yaplan masraflar pein olarak geri alnmak art ile
ileri Bakanlnca serbest iskana izin verilebilmekteydi.

Yasada iskann nasl yaplaca ve topran ne miktarda hangi kimselere

datlaca da belirlenmitir. skan bir aileye, nfus ve ihtiyacna gre oturacak
ev veya ev yeri, sanatkarlara ve tccarlara ayrca geim getirecek dkkan veya
maaza yahut bu gibi yap veya yeri, mtedavil (kullanlan, elden ele geen)
sermaye; iftilere de ayrca yeterli toprakla ift hayvan, aletleri, tohumluk,
ahr ve samanlk yeri vermekle yaplacakt.

Kylerde, kasabalarda sanatkarlara dkkandan ayr, hakkna den payn

yarm miktar toprak da veriliyordu.

skan derecesini gsteren toprak datm cetveli u ekildedir:

I - Ziraat topraklarnda:

A: ki nfuslu bir aileye:

En az dekar En ok dekar

yi Topraklardan 30 45

Orta 45 60

184
A.g.e., s.145

90
 Aa 60 90

B: kiden fazla her nfus iin aadaki miktarlar ekleniyordu:

En az dekar En ok dekar

yi Topraklardan 10 15

Orta 15 20

Aa 20 30

II - A: ki nfuslu bir aileye:

Kasaba ve ehir civarlarnda sulu bostan yerleri ile kurulu ba ile

yetikin, verimli narenciye bahesi, zeytinlik, dutluk, fidanlk ve her eit
meyve bahelerinden aadaki topraklar verilecekti:

En az dekar En ok dekar

6 15

B: kiden fazla her nfus iin (2) dekar arttrlr.

III- Bir aile yukardaki 1 veya 2. bentlerdeki yerlerin birisinden veya bu

hesaplamtra gre bir oran dahilinde her ikisinden toprak verilmekle beraber
her aileye ba ve meyvelik yapmak zere (2-5) dekar ba ve meyve yeri
verilmitir. Ancak bu yerler yl iinde ba ve meyvelik yaplmad takdirde
geri alnacakt.

ki yl zarfnda verilen ba ve meyvelik yerlerini imar edenlere talep

ederlerse yeniden on dekar ba yeri ve meyvelik verilebilecekti. Ancak yl
iinde imar edemedikleri ksmlar geri alnacakt. Geri alma sresi hastalar iin
iyi olduklarndan ve kkler iin rt yana girdiklerinden itibaren hesap
olunuyordu. Btn yerlilere ve ihtiyasz muhacirlere de ayni suretle ba yeri ve
meyvelik temin edilebilecekti. Bu topraklar imar izleyen zamanda, sreye
baklmakszn tapuya balanyordu.

91
 IV - Muhacir ve mltecilerden yksek okul mezunlar ile Trkiyeye
veya Trk Milletine iyi hizmetleri getii hkmete tasdik olunanlar iin 1., 2.
ve 3. fkralardaki miktarlar bir misli, lise ve bu derecedeki okul mezunlarna
te iki ve ortaokul mezunlarna te bir fazlas ile verilmitir.

V- 1 nolu mntkaya iskan edilen mtekaitlerin ve 2 ve 3 nolu

mntkalardan 1 nolu mntkaya naklolunan Trk rk ve kltrne mensup
olanlarn yksek, lise veya bu derecedeki okul ve ortaokul mezunlarna da
hisseleri IV. bentteki fazlalar ile beraber verilmitir.

skan edilen muhacir, mlteci, gebe ve naklolunan iftilere ve

sanatkarlara aada yazl topraklardan datlacakt:185

A: Kayna ve tr ne olursa olsun btn milli topraklar,

B: Kasaba, ehir ve kylerin snrlar iinde bulunan mera, baltalk ve

fundalk gibi orta mal olup hkmete ihtiyatan fazla grlen topraklar,

C: Kasaba, ehir ve kylerin snrlar dnda kalan ve orman olmayan

bo yerler,

: Devlete grlecek lzum ve zaruret zerine baz ormanlarda,

Bakanlar Kurulu karar ile uygun grlen yerler,

D: Hkmete satn alnacak veya istimlak olunacak iftlikler ve

topraklar.

skanda, hkmete verilen talimata gre yap yaplmas iin malzeme

veya para verilebilmekte veya yapda kendileri de altrlabilmekteydi. skan
iin devlet ormanlarndan parasz kereste verilmesi ve bu yaplarn yaplmasnda
asker, devlet memur ve iilerini ve aralarn kullanmak da olanakl klnmtr.

Yeniden kurulan veya canlandrlan kylere orta mal olarak mevcut

nfusun ortak ihtiyacna uygun okul, cami, ky odas, karakol, pazar, harman ve
mezarlk yerleri, otlak, sulak yerler, orman, baltalk ve baka ortak ihtiyalara
gerekli yerler parasz veriliyordu. Okul odas, eme, su yollar, kuyu, sarn ve
sulama tertibat da hkmete yaplabilir veya tamir edilebilirdi.

185
TBMMZC, D.4, C.9, s.147

92
 Hkmet iskan meselesinde baz zorunluluklar da tespit etmitir.
Bunlardan biri 3 nolu mntkalardan zorunlu nakledilenlerin, menkul mallarn
birlikte gtrebileceine dairdi. Bunlarn braktklar gayrimenkullerin
mlkiyeti tam olarak devlete geiyordu. Tasarruf belgesine bal olanlarn
sahiplerine 1914 veya daha nceki yllar vergi, yoksa tapu deerlerinin drt kat
zerinden, tapu ve vergi deerleri olmayanlarn emsalinin vergi veya tapu
deerlerine bakarak o yerin idare heyetince takdir edilecek deer zerinden
birer istihkak mazbatas verilmitir.

Hkmete naklolanlar veya istekleri ile g edenler bir yl iinde eski

yerlerindeki menkul ve gayrimenkul mallarn tasfiye edeceklerdi. Bu sre
iinde tasfiye etmeyenlerin menkul ve gayrimenkul mallar devlete tasfiye
olunacakt. steyenler gayrimenkullerine karlk hkmetten istihkak mazbatas
alabilecek, bu gayrimenkullerin mlkiyeti tam olarak devlete geecekti. stihkak
mazbatalar nce sahiplerine gittikleri yerde iskan iin verilen menkul ve
gayrimenkul mallara mahsup edilecek, kalanlar iin yerletikleri il iinde
Hazinenin mlk ve toprak arttrmalarnda nakit para alnacakt. Bir aileye
istihkak mazbatas karl olarak iskan snrnn iki katndan fazla toprak
verilemeyecekti.

1, 2, 3 nolu mntkalarda iskan edilecek kiilerin iskan edilecekleri

yerlerde oturma ve gayrimenkulleri ellerinde bulundurma sreleri belirlenerek
iskanda sreklilik hedeflenmitir186. Buna gre; hkmete iskan edilen
muhacirler, mlteciler, gebeler ve 1 nolu mntkada hkmete yerletirilen
kimseler yerletirildikleri yerde en az on yl oturmalydlar. Bunlar ileri
Bakanlnn izni olmadka baka yerleri yurt edinemezdi. Baka yerlere
izinsiz gidenler yerletirildikleri yere geri dndrlecekti. 1 ve 3 nolu
mntkalardan 2 nolu mntkaya naklolunan ve 2 nolu mntkada 9., 10. ve 11.
maddelere gre bir yerden baka yere nakledilenler on yl sonra dahi Bakanlar
Kurulu karar olmadka baka yerlere gidip yurt edinemeyecekti.

1 ve 2 nolu mntkalara yerleenlere borlu ve borsuz iskan yolu ile

verilen gayrimenkuller on yl sre ile hibir suretle satlamayacak,

186
A.g.e., s. 148

93
balanamayacak, rehin edilemeyecek, haciz olunamayacakt. Bir tek
hkmetin izni ile Ziraat Bankasna braklmas uygun grlmt.187

Muafiyetler de belirlenerek iskan edilecek kiilerin, mallarn kolaylkla

Trkiyeye getirmeleri ve hzl bir ekilde retime katlmalar salanmaya
allmtr. Bu muafiyetlerden gmre zg olanlar unlard:

1) Bir aile iin:

A: Kiisel ve ev eyas tam olarak,

B: Meslek ve i eyas aadaki artlar ile gmrkten muaf

oluyordu188.

ifti ise: ift hayvanlar, arabalar, araba ve koum takmlar, iftilie

mahsus her trl alet ve edevat, makinalar, damzlk hayvanlar, tohumluu,
yiyecekleri ve alklar tam olarak, byk ve kk hayvanlarla zirai
rnlerinden deeri altbin liraya kadar olan miktar.

Sanatkar ise: Her trl sanat aletlerini ve makinalar, skp

getirecekleri fabrikalar, aletlerini eksiksiz, fabrika retiminden ve ham
maddelerinden deeri alt bin liraya kadar olan miktar (trikotaj fabrikas
makinalar ve kauuk sanatlar rnnden olan ayakkablar haritir. Ancak
kiiye zel ve kullanlm kk trikotaj makinalar muafiyetten yararlanrlar.)

Tccar ise: nceden beri sattklar ticaret mallarndan deeri 12.000

liraya kadar olan miktar (eker, benzin, petrol, koza, ipek ve ipekliler ve
gmre tabi maddelerle trikotaj makinalar ve kauuk sanayi retiminden olan
ayakkablar hari).

2) Bir cemaat iin (bir ky ve mahalle veya cemaate ait kullanlm

eya):

A: Btn okul eyas,

B: Btn cami eyas,

C: Vakflara ait eya ve mahsuller,

187
A.g.e., s.148
188
Ayn yer

94
 : Ky ve mahalle odas eyas, hatralar ve cemaate yadigar eya,

D: Kyn ve mahallenin orta mal olan boalar, aygrlar, tekeler, kolar

ve damzlk btn hayvanlar,

E: Ky veya mahallenin harman, orak makinas ve traktr gibi ortak

zira makina ve aletleri, ky deirmeni ve un fabrikas gibi mterek sanat
fabrika ve makinalar.

Muhacirler ve mlteciler belirtilen maddeler dnda da menkul ve

gayrimenkul mallarnn bedeli veya ellerinde bulunan nakitleri karlnda
Trkiyede yapacaklar sanata ticaret veya tarm eyas getirebilirlerdi. Bu
ekilde getirilecek eya, gmrk ve benzeri resimlere tabi olacakt.189

Muhacirler, mlteciler, 1 nolu mntakada iskan edilenler, bir yerde

yurtlandrlan gebeler ve bir mntkadan teki mntkaya hkmete
naklolunup iskan edilenler aadaki muafiyetlerden yararlanacaklard:

1) Vergi Muafiyeti

A: 1 nolu mntkaya iskan edilenler yerletirildikleri yl sonundan

balayarak, be yl ve 2 nolu mntkada yerletirilenler, yurtlandrldklar yldan
balayarak yl toprak, yap, kazan, muamele ve yol vergilerinden muaf
tutulurlar. Yeni yaplar bina vergisi yasas muafiyetlerine tabidir.

B: Bu yasa hkmlerine gre hkmete temlik edilen toprak ve

yaplardan bu temlik dolays ile veraset ve intikal vergisi, fera (mlk
bakasna brakma) harc ve resmi alnmaz.

C: Noterce yaplacak borlanma senetleri pula, har ve crete tabi

deildir.

2) Tapu Muafiyeti

Gerek parasz, gerek borlu ve gerekse pein paral olarak verilen btn
yap ve topraklarn senedi verilerek harsz ve pulsuz tapuya balanmtr.
Temlik ve teffiz, kymet takdiri, borlanma ve ipotek konup kaldrma
muameleleri hibir harca, masrafa ve pula tabi tutulmuyordu.

189
A.g.e., s.149

95
 3) Askerlik Muafiyeti

Geldikleri yl ubatn 1inde 22 yan bitirmi olanlar, muvazzaf

hizmete tabi tutulmayp ihtiyata geirilecek, nfus ktne yazldklar tarihten
balayarak iki yl gemedike talim, manevra ve baka i iin silah altna
alnmayacakt. Geldikleri yl, ubatn 1inde 22 yan bitirmeyenler, muvazzaf
askerlik hizmetini yapmaya zorunlu tutulmulard. Ancak bunlardan geldikleri
tarihte 16-22 yanda olup da hkmete iskan edilenlerin ve hkmetin
gsterdii yerde yurt tutanlarn muvazzaflk hizmetleri, nfus ktne
kaydolduklar tarihten balayarak iki yl geciktiriliyordu190. Bu hizmetleri en
yakn piyade ktalarnda yaptrlmak zere alt ay indiriliyordu. Hkmete
iskan edilmeyenler veya gsterilen yerde yurt tutmak istemeyenler, yalnz iki
yllk geciktirme hakkndan yararlanacaklard.

Trkiye iinde bir iskan mntkasndan dier bir iskan mntkasna

hkmete naklolarak yerletirilen vatandalardan muvazzaf hizmete tabi olup
da bunu henz yapmam olanlarn bu hizmetleri, yerleecekleri yere vardklar
tarihten balayarak, iki yl geciktirilecek ve en yakn piyade ktalarnda
yaptrlmak zere alt aya indirilecekti.

Hkmet, iskan edilenlere verilecek toprak, menkul ve gayrimenkul

mallarn ka taksit halinde olacan belirten borlanma ve dier mali hkmleri
de ortaya koymutur. 1 ve 2 nolu mntkalarda hkmete iskan edilmi veya
edilecek muhacirlere, mltecilere, gebelere ve naklolulanlara 885 nolu yasa
hkmlerine gre verilmi veya verilecek olan iskan snr ierisindeki sermaye,
sanat ve tarm aletleri, hayvan, koum ve araba takmlar, tohumluklar ve 1 nolu
mntkalardakilere iskan snr iinde verilmi veya verilecek toprak ve yaplar
parasz veriliyordu. Bunlardan nce borlanm olanlardan tahsil edilmeyen
taksitler tahsil edilmeyecek ve tahsil edilenler de geri verilmeyecekti. Tevzi
Cetvelinin nc bendine gre verilen topraklar da paraszd.

2 nolu mntkada 885 nolu yasa hkmlerine gre iskan edilmi veya bu
yasa hkmlerine gre iskan edilecek muhacirlere, mltecilere, gebelere ve

190
A.g.e., s.150

96
naklolulanlara verilmi veya verilecek yaplar ve topraklar borlanmaya tabi idi.
Borlanma iskann sekizinci ylnn eyllnde balamak ve yirmi ylda ve krk
eit taksitte denmek zere yaplacakt. Bor yirmisekizinci yln sonunda
tamamen tahsil edilmi olacak, pein verenlerin borlarnn yars affedilecekti.
Bu yasadan nce iskan edilmi olan muhacirlere, mltecilere, nakledilenlere ve
gebelere borla iskan snr iinde verilmi olan toprak ve yaplarn bedeli
iskan edildikleri tarihten sonra sekizinci yln eyllnden balamak zere yirmi
ylda ve krk taksitte tahsil edilecekti.191

TBMMye sunulan skan Yasasnn 48. maddesine gelinceye dein,

yasann diline yaplan eletirilerin dnda ieriine ynelik ciddi bir eletiri
olmamt. 48. maddenin gndeme gelmesiyle birlikte Mecliste youn bir
tartma balayacakt. Toprak sahipleri bu maddeye kar harekete geip
maddenin kabul edilmemesi iin mcadele vereceklerdi.

Tartmann konusu olan 48. madde yle idi:

Muhacirlere, mltecilere, gebelere, naklolulanlara verilecek olan

topraklar ve yaplar datlmazdan alt ay nce ilan olunur. Bu mddet iinde
mlkiyet veya herhangi bir durum dolays ile istihkak iddia edenler, o yerin
hkmetine ve ihtilaf hasl olursa mahkemeye mracaatla haklarn ispat
ettikleri takdirde mallarna aynen tesahup ederler (sahip olurlar). Bu mddeti
geirdikten sonra bedelen baka hibir iddia dinlenemez. 192

Toprak datmyla ilgili 48. madde ve bu maddeyle balantl 49. ve 50.

maddeler de itiraz konusu olmutur. 48. maddeye gre, datlacak bo topraklar
6 ay ncesinden ilan edilecek, tapusu olanlar bu sre iinde ilana itiraz edecekti.
Hakl olduu anlalrsa o toprak listeden karlacakt. 49. madde ise datlan
yap ve topraklarn geri alnmayacan, ancak hak sahipleri ortaya karsa bir
yl iinde bavurarak hazineden topraklarnn bedelini alabileceklerini
dzenliyordu. Sreyi geirenler hak sahipliini yitirecekti. 50. maddeye gre de,
deiik nedenlerle baka bir yere yerletirilen veya iskan yerini terk edip 5 yl
geri gelmeyenlere verilmi olan yap ve topraklar bakalarna verilip tapu kayd

191
A.g.e., s.151
192
A.g.e., s.153

97
buna gre deitirilecekti. Tartma, ihtiyac olanlara verilecek toprak ve
emlakin, yllar sonra bile olsa, bir sahibi ortaya karsa iade edilmesini
isteyenlerle, toprak datldktan sonra yeni sahibinin zerine tapulanmasn ve
bir daha geri alnmamasn isteyenler arasnda srmt.

tirazlar 48. madde okunduunda Adliye Komisyonu szcs Trabzon

Milletvekili Raif Beyin, madde ile ilgili aklama yapmak amacyla sz
istemesiyle balamtr. Raif Bey, Adliye Komisyonu bu maddenin
karlmasn istediini fakat kabul edilmeyerek maddenin Karma Komisyon
tarafndan konulduunu belirtmitir. Tasarnn ieriinin bu maddedeki amac
karladn ve muhacirleri yerletirelim derken yerli halkn gmen durumuna
deceine dair itirazn ne srerek bu maddenin tasardan karlarak Adliye
Komisyonun hazrlad u hkmn maddeletirilmesini istemitir:

Trakyada iskan edilip tapusu verilmi olan gayrimenkul sahiplerinden

bo kalm yerlere yeniden hkmete iskan edilmi olanlar namna tapu senedi
verilir ve bunlarn eski kaytlar terkin olunur. Bu gayrimenkul sahipleri zuhur
eder (ortaya kar) ve baka bir yere iskan edilmedii de anlalrsa kendilerine
yeni muhacir gibi toprak ve yap verilir.193

Raif Bey, Trakya blgesi iin dzenlenen bu maddenin konulmasn

Adliye encmeni adna teklif etmitir.

Anlald zere, deiik komisyonlarn bir araya geldii zamanlarda

yaplan toplantlarda maddelerin tasarya girmesini nleyemeyen Raif Bey ve
dier milletvekilleri, maddeler Mecliste okunurken nlemeye alyorlard.

Raif Beyden sonra sz alan Karma Komisyon szcs ve Ktahya

Milletvekili Mehmet Bey, yasann amacnn ilenmemi bo topraklarn
datm olduunu sylemitir. Datlacak topraklarn ilan edilerek 6 ay iinde
itiraz edileceini, itiraz hakl olursa o yerin listeden karlacan, datmdan
sonra yine de madur olan karsa 1 yl iinde bedelini alabileceini, fakat 35
yl getikten sonra birisinin, tapu gsterip topra ileyen kiiyi tarlasndan
karp atmasnn uygun olmayacan iddia etmitir.

193
Ayn yer

98
 Muhacirlerin iskann ve mal sahiplerinin karn salama meselesinin
sadece Trakyaya zg olmadn belirterek Trakya iin ayr hkm koymay
uygun bulmamtr.

O halde madde kartlar, maddelerin ieriine dorudan kar

kamyorlar, dolayl gerekelerle kar kyor ve bylece kendi kiisel
karlarn savunduklarn rtbas etmeye alyorlard.

Bursa milletvekili Rt Bey, 1771 Sayl Yasada verilen maln geri

alnamayaca hkmnn bulunduunu belirtmi, Gmhane milletvekili
Hasan Fehmi Bey de devletinse alnmaz, ama ahsnsa alnr194 diye kar
kmtr. Rt Bey datlan topran yeni sahibi tarafndan ilenmesinden
sonra birisinin buras benimdir, tapum vardr demesinin iskan edilen kiiyi
madur ettiini syleyerek Anadoluda, 11 yl getikten sonra bile muhacire
verilen topran geri alnp eski sahibine iade edildiini belirtmitir. Rt Bey
de meselesinin sadece Trakyada deil dier yerlerde de yaandn aklayarak
maddenin Trakyaya zg klnmasna kar kmtr.195

Kayseri milletvekili Sait Azmi Bey, askerlik hizmeti iin cepheye giden
bir vatandan okulun, caminin kapsna aslan ilan grmeyecei iin itiraz
edemeyeceini ve mlkiyet hakkn yitireceini ileri srmtr. Okul ve cami
kapsna aslan bir ilanla dava hakknn engellenmesinin Anayasaya ve Medeni
Yasaya aykr olduunu savunmutur.

ileri Bakan kr Kaya, Raif ve Sait Beylerin itirazlarnn yerinde

olmadn dnyordu. kr Kaya bu yasayla devletin terk edilmi bo
araziyi datacan, datldktan sonra birisinin tapu gstererek toprak sahibini
dar atmasnn uygun olmadn dnmtr. Eer byle bir hak iddia
edilirse kylnn elinden toprak alnmayp, hak sahibine devletin bedelini
deyeceini belirtmitir. Kaya, topra snrl olan Trabzonda 20-30 dnm
olann bile zengin sayldn, 200 dnm topra olan ve bu topra nasl
kazand belli olmayan birisinin, tapu gstererek toprak zerindeki kylleri

194
A.g.e., s.154
195
Ayn yer

99
karp attn rnek olarak vermitir. Bu kiilerin topraktan karlmas yerine
bedelinin verilmesinin mlkiyet hakkna tecavz olmadn savunmutur.196

Muhacirlere datlan snr boyundaki Sazlar kynn tapusunu

gsteren ahsn bu tapuyu nasl ve ne zaman ele geirdiinin belli olmadn197,
Gkabat Krfezindeki yerlilerin stmay gze alarak batakl kuruttuklarn,
kanallar atklarn, ekip bitiklerini belirten Kaya, sonra da bir ahsn gelip
topraklarn kendisine ait olduunu syleyip bunlar dar attn aklayarak bu
gibi pek ok rnein bulunduunu sylemi ve imar edilen arazinin daima bir
sahibinin ortaya kacan ne srmtr. kr Kaya, bylece bundan nceki
iskan yasalarnn uygulamalarnda eksik kalan yanlarnn olduunu ortaya
koyarak bu yasann da bu tr maduriyetlere neden olmamasn gzetmeye
almtr.

kr Kaya, Raif ve Sait Beyleri ikna etmek iin mlkiyet hakknn

mutlaka korunacan ve tannan sre azsa bir sene, sene uzatlabileceini
sylemitir. Fakat on sene orada hayat geiren ve yerleen bir muhaciri on sene
sonra btn emeinden mahrum ederek gebe haline koymann doru
olmadn vurgulamtr. Muhacirin, kylnn topraklarna deil, bo yerlere
oturtulacan belirterek mlkiyet hakknn inenmeyecei gvencesini
vermitir.198

Kaya, kylnn retim yapar hale getirdii topran, sonradan eski

sahibinin veya tapuyu nasl ele geirdii belli olmayan birinin ortaya karak
topra kylnn elinden aldn rneklerle aklamasna ramen mlkiyet
hakk kavram ne srlerek maddeye itirazlar srecekti. Grld gibi toprak
sahibi, topran iine yaramad iin yllarca bo brakyor, devletin ilann
grmyor, kyl topra iledikten sonra topran sahibi olduu aklna
geliyordu. Kaya bu tr uyanklklarn da nne gemek istemiti.

anakkale milletvekili Ziya Gevher sadece bo topran deil topra

bol olann da toprann elinden alnp toprakszlara datlabileceini

196
A.g.e., s.155
197
smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, 2. Bask, letiim Yaynclk, stanbul,
1990, s.; Suat Aksoy, Yz Soruda Trkiyede Toprak Reformu, 2. Bask, Gerek Yaynevi,
stanbul, 1971, s. 55-56
198
TBMMZC, D.4, C.23, s.155

100
ngryordu. Kaya, arazisinin snrn filan dadan filan daa kadar diyen
insanlarn olduunu, tapusunu gsterek Medeni Yasa diye, tasarruf hakkdr
diye bir fatihi doyuracak kadar ellerinde arazi bulunduranlara bu kadar topra
brakamayacaklarn199 savunuyordu.

Ziya Gevher, bu kadar bol topran bir kiinin elinde olmasnn mlkiyet
hakk kapsamna girmesini eletirerek mlkiyet hakkna bakmakszn bu
topraklarn toprakszlara, az toprakllara datlmas gerektiini ima ediyordu.

Sahipsiz bo topraklarn datlmasnn yannda baz kiilerin elindeki

byk topraklarn da kamulatrlp datlmas dnlmekteydi. kr Kaya,
bedeli verildikten sonra kiinin mlkiyet hakknn biteceini syleyerek bunun
yolunu ayordu. Bunu sezen byk toprak sahipleri yasann Trakyada
uygulanmas veya okul ve camilere aslacak ilanlarn grlemeyecei, bunun
mlkiyet hakknn ihlal olduu gibi gerekelerin arkasna snarak maddeyi
engellemeye alyorlard.

Trabzon milletvekili Raif Bey, kr Kayann szlerine kar karak

en nemli eyin tasarruf gvencesi olduunu, bu gvence olmadan hi kimsenin
mlkne sahip kamayacan, Medeni Yasann tapuda kayda gemi, iyi
niyete dayanan her trl kazanc koruduunu, bu hkm varken buraya verilen
mal geri alnamaz diye bir hkm koymann anlamsz olduunu belirtmitir.
Raif Bey, grn desteklemek iin lke nfusunun nn ifti, az toprakl
ve toprana bal olduunu, yurt savunmasna da onun iin kotuunu,
tapusunu yastnn altnda altn gibi sakladn savunmutur. Raif Bey,
Kayann topra ilemeye balayan kiinin yllar sonra arazisinden tapu
gsterilerek atld ve bu durumlara Anadolunun her yerinde karlald
fikrini abartl bulmutur. Birka bin muhacir iin on drt milyon insann
tasarruf gvenliinin tehlikeye gireceini ne srmtr. Baz rnekler var diye
yasalar deitirmenin anlaml olmadn sylemitir. Raif Bey milletvekillerini
etkilemek iin yle diyordu:

On tane olsun, yirmi tane olsun, yirmi misal var diye, btn ana
kanunlar deitirelim mi? Bu u demektir. Btn cihana kar bizim

199
Ayn yer

101
yasalarmz tasarruf emniyetini temin etmiyor, biz gelen muhacirlere hususi hak
ve ayrcalk vereceiz demek olur.200

Raif Bey 5-6 yl topran bandan ayrlnca topran elden kmasnn

doru olmadn, alt ay iindeki ilandan kimsenin haberi olmayacan
dnyordu. Datlan topran eski sahibine devletin bedelini deyecek
olmasna da, devletten hak edilenin glkle alndn uygulamada hibir
deeri olmayacan ne srerek itiraz etmitir. Raif Bey kamulatrlmasndan
sonra arazinin sahibinin kmas durumunda devletin yapaca demenin ne
kadar olacann tartmal olduunu ne srerek maddenin gememesine
alyordu. Bteye bu amala konulan denein yeterli olmayacan
sylemitir.201

Raif Bey hem iftinin tapusunu yastnn altnda altn gibi sakladn
hem de tarlasnn datlaca ilann 6 ay gibi ksa bir srede gremeyeceini
syleyerek kendisiyle elikiye dyordu. Tapusunu sk koruyan bir iti
iftinin 6 ay iinde ilan grmemesi dnlemezdi. Raif Bey, byk toprak
sahiplerini korumak iin kk toprak sahibi iftilerin haklarn koruduunu
ne sryordu.

kr Kaya, mahalli idarelerin tapu kayd olmayan sahipsiz bo yerleri

ilan edeceini, 6 ay iinde bir sahibi karsa verileceini, kmazsa
datlacan, datldktan sonra yine de bir sahibi karsa devletten toprak
yerine bedel alnacan syleyerek maddeyi yinelemitir. Ekili-dikili bir
arazinin baka birine geri verilmeyeceini bir kere daha vurgulayp bunun
tasarruf hukukuna aykr olmadn, istenirse daha gvenceli olmas asndan,
datlacak arazinin hi kimse adna tapu kayd olamayaca yolunda bir
hkm eklenebileceini bildirmitir.

Kayann bu szlerine Raif Bey bu da kt, lkede tapusuz arazi

tapuludan oktur eklinde itiraz etmitir. Kaya, Raif Beyin szlerindeki
elikiyi vurgulayarak amacnn memleket toprann ilemesi olduu ve tapu
kaydna kayt olarak sorunun zlebileceini iddia etmitir:

200
A.g.e., s.156
201
Ayn yer

102
 Siz bu memleketin tapusuna itiraz ediyorsunuz; tapuda mukayyet
(kaytl) olmayan arazi dersek daha fena olur, diyorsunuz, elimizdeki tapular
altn gibi yastmzn altna yatrrz dediniz, kabul ettim. imdi de daha fena
diyorsunuz. Niin daha fena olsun? Trakya ile Anadolu arasnda ne fark
vardr? Tapuda bu kayd olmayan arazi diyelim, artk hibir mahzur kalmaz.

Arkadalar; maksat vatandan maln hariten getirilecek muhacirlere

yama ettirmek deildir. Memleketin topran, memleketin ocuuna verip
ilettirmektir. Mal sahibine haiz olduu tasarrufun kymeti de verilecektir.
Arada muhacir, yerli fark diye bir ey yoktur. Verilecek tarlann ierisinde
yabanc adamlarn da mevcuttur. ngilizinki de vardr, Yunannki de vardr.
Yerletirilecek yalnz Trklerdir. Tapu kaytlarn muhterem tutalm ve bunun
iin bir fkra koyalm.202

Kayann sahipsiz, bo, tapuda kayd olmayan arazi diye belirttii

topraklarn datlmas fikrine Raif Bey, tapusu olmasa bile, yine de o yerin
eski bir sahibinin bulunabilecei; nk tapusuz mlkn tapulu mlkten daha
fazla olaca gerekesi ile kar kmtr. Bu durumda devlet istedii vatandaa,
tapusuz, bo bir araziyi bile, ileride herhangi bir sahibi ortaya kabilecei
dncesiyle datamayacakt. Yine bu durumda herhangi bir yerdeki bo bir
araziyi, tapusu olmasa bile bir bakas sahiplenebilecek, fakat sahiplenen kii
muhta vatanda olmayacakt. Raif Bey de, tapuda kaytl olmayan denirse
sakncann azalacan, fakat ou yerin tapusunun olmadn, baz arazinin
tapusu kt halde, zavall kylnn paras olmad iin alamadn ne
srmtr. Trk kylsnn yamac olmadn, istila gren ou yerlerin
henz devlet yazmna gemediini belirten Raif Bey, eer bu maddeler kabul
edilirse, zavall kylnn mallarnn elinden alnacan iddia etmi ve
tapususz yerler devletindir, diye hkm koyarsak, sonra feryatlar dinlemekten
ba alamayz, nne geemeyiz203 diye grlerini savunmutur. Kendi
memleketinde onbin nfusun arazisi tapusuz olduunu ama vergi verdiini,
yasalar yaplrken, memleketin zel durumunun dikkate alnmas gerektiini
aklamtr.

202
A.g.e., s.157
203
A.g.e., s.157-158

103
 kr Kaya, yasann kyly zarara sokmayacan amacn kylnn
topran elinden almak deil, byk arazileri alp kyllere vermek olduunu
ifade etmitir. Kylnn, kk iftinin endie etmesine gerek yoktu. nk
hi kimse kylnn toprana yan gzle bakamayacakt. Kylnn tarlasna
haciz koydurtulmayacan ve kylnn tarlasn alp iftlik kuranlara engel
olunacan szlerine ekleyen Kaya iin ama, ilemeyen topraklar, ileyen
ellere vermek ve bu suretle ilemeyen topraklar bayndr bir hale koymakt.
Karma Komisyon szcs Mehmet Bey yasann tapulu mal hedef almadn,
on dnm arazisi olan bir iftinin hakkna iliilmeyeceini, tapusu yoksa bile
vergisini denmesinin tapuyu almak iin yeterli olacan belirtmitir.

Raif Bey ve szcln yapt grup, kr Kaya ve komisyon szcs

Mehmet Beyin szlerine ikna olmayp, bu maddenin karlmasnda srarl
olmulardr. Oturum bakan drt kiinin daha sz istediini, fakat konu
yeterince anlald iin artk hi kimseye sz vermeyeceini belirtmi ve
verilen yeterlik nergesini oya sunmutur. Yaplan oylama ile nerge kabul
edilmi, fakat bu srada Eskiehir milletvekili Emin Bey nergenin aleyhinde
olduunu bildirerek sz istemitir.

Emin Bey, tapu kayd koyalm, vergi kayd koyalm, unu yapalm,
bunu yapalm gibi nerilerin sorunu gidermeyeceini belirterek kr
Kayann nerilerini kabul etmiyordu. Grn desteklemek iin unlar
sylemitir:

Oturtulacak yerin sahibi askere gitmi, ehit olmu bir adamn filan
yerdeki ayrl, arazisi kalmtr. Bu be senede, oraya oturan muhacir
arazinin hududu yok, babo diye srmtr. Be sene sonra o ehidin olu
bym veya babas ehit olmam da herhangi bir yerden gelmi olabilir.
Oras be yz senelik baba ecdadndan kalm arazidir. Binaenaleyh bu
ekildeki hareketle bir taraftan yeni yuva kuralm derken dier taraftan yerliyi
muhacir yapyoruz demek olur. Bu hkm, hakk tasarrufu ihlal eder. Be sene
belki ben kaybolabilirim. yle bir his veriyoruz ki, nihayet toprak sahibi olmak
bu memlekette aypm gibi bir manzara hasl oluyor. Yava yava byk emval

104
(mallar) sahibi olmak, ok para sahibi olmak fena telakki edilmeye
(anlalmaya) balanrsa bunun sonu neye varr?204

Emin Beyin bu ifadeleri zerine anakkale milletvekili Ziya Gevher

Bey yerinden, o kadar korkma hibir ey olmaz diye kmtr. Emin Bey,
dnyann kart bir zamanda, u buhranl devrede yeni yeni tedbirlerle
alemi rahatsz etmemek lazmdr205 diyerek devletin zor durumla
karlaabileceini ima etmitir.

Bakan madde iin olumlu gr bildirecek olan Mazhar Mfit Kansu ve

dier milletvekillerine sz vermeyip, yeterlik oylamasnn sonucunu yrrle
koymutur.

Burdur Milletvekili Mustafa eref Bey yazl bir nerge vererek,

tapuda veya vergide kaytl arazi ve yaplar iin 48, 49 ve 50. madde
hkmleri uygulanmaz eklinde yeni bir madde konulmasn istemitir. Ama
tapusu olan ya da vergisi denmi olan arazinin datlamayacana ilikin
gvence verip, maddelerin kalmasn salamakt. Bu gvenceyi yeterli
grmeyen Adalet Komisyonu szcs Raif Bey baka bir nerge sunarak, sz
konusu 3 maddenin tasardan karlmasn ve hepsinin yerine, yalnz Trakya
Blgesi iin geerli olacak tek bir madde konulmasn istemitir.

Bakan, Mustafa eref Beyin nergesini gndeme almadan Raif Beyin

nergesini oya sunmu, maddelerin tasardan karlmasnn oy okluuyla
kabul edildiini aklamtr. Bundan sonra da maddenin yerine geecek,
yalnz Trakya Blgesiyle ilgili yeni 48. madde nergesini oylatp kabul
ettirmitir.

Meclisteki toprak ve mlk sahipleri bu tartmalardan galip kmlar ve

skan Yasasnn, Toprak Reformu niteliini kazanacak bir yasa olmasn
nlemilerdir.

Toprak sahipleri, egemenlik ve zenginlik arac olan topra ellerinden

karmak istememiler ve Mecliste aalarn egemenliklerini krarak
adalamay ve toprak datmn salamak isteyen kr Kaya ve dier

204
A.g.e., s.159
205
Ayn yer

105
milletvekilleriyle kar karya gelmilerdi. Mecliste, toprak sahiplerinin
itirazlar ar basmtr. skan Yasas ok daha fazla sayda topraksz toprak
sahibi yapabilecekken ve ok daha fazla sayda toprak birikimini
databilecekken bunu salayamamtr. Bylece toprak aalarnn adil yollarla
sahip olmad topraklar devlet, istedii halde halka datamamt. stelik
Meclisin bu kadar glkle kard skan Yasas ok ksa bir sre sonra
aalarn lehine deimeye balayacakt.

Yer deitiren gmenlerin gerek yolculuklar ve gerekse

yerletirilmeleri esnasnda bulac hastalklar, salgnlar ile karlamalar
gmenlerin sal iin olduu kadar genel salk iin de nemli tehdit
olduundan dolay iskan ve gmen ileri Shhat ve timai Muavenet (Salk
ve Sosyal Yardm) Bakanlna devredilmitir. 2510 sayl skan Yasasnda,
muhacir ileri ikiye ayrlarak dorudan politika ve kltr ile ilgili ksm ileri
Bakanlnda kalm ve toplumsal destek ile ilgili ksmn da Salk
Bakanlna devrolmutur. skan iinin, nakil, iskan ve iae taraflar teknik
itibar ile dorudan doruya Salk Bakanln ilgilendirdiinden bu bakanla
devredilmesi uygun grlmtr.206

Mbadelenin gemiine bakldnda 1923ten 1935 ylna kadar

memlekete 660.000 muhacir gelmiti. Bunun 400.000i mbadele sureti ile
gelenlerdi. Dier ksm da kendi istek ve arzular ile gelen Trklerdi. 1923te
Mbadele Antlamasnn yrrle girmesi zerine skan Bakanl
kurulmutu. Bir seneden fazla devam eden bu skan Bakanl mbadelenin
arkasnn alnmas zerine kaldrlarak Muhacir Genel Mdrl kuruldu. Bu
Genel Mdrlk 1929a kadar devam etti. Sonra Nfus Genel Mdrl
oluturuldu, 1929dan 1934e kadar muhacir ileri bu suretle grld. ileri
Bakan kr Kaya, devlet btesinin darl ve buhran dolaysyla bu ie daha
fazla nem verememiti. Bu hususta en byk nem 1934te verilen bir
tahsisatla balamtr. Bu andan itibaren Rumeliden gelen Trkler Rumeli ve
Trakyaya yerletirilmeye balanmtr. 18.11.1935 tarihine kadar Trakyaya
yerletirilen nfusun miktar, Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya ve

206
TBMMZC, D.5, C.6, s.77

106
Yunanistandan gelenler dahil olmak zere 65.000 kiiydi. Kaya, bundan
sonraki iin Trakyada, geleceklerin yerletirilmesine uygun olacak kadar cam,
ivi gibi inaat malzemelerinin temini olduunu belirtmitir. 1935 ylnda
muhacirin en ok geldii yer Romanya olmutur. Romanya Hkmeti ile szl
olarak bir takm dzenlemeler yaplmt. Kaya, bu dzenlemelerin esaslarn u
ekilde ortaya koymutur:

Trkler mallarn serbeste satacaklar, paralarn alacaklar ve orada

kanunun msaadesi nisbetinde mal alarak burada Leva ile Trk parasnn
mbadele sureti ile maruz kalaca dkle mani olmak, kalan vergileri
affetmek, kendilerinin askerde olan ocuklarn askerden karacak,
memuriyette bulunup da tekad (emekli) olanlarn maalar verilecek.207

Romanyada evini satarak ve ilerini tanzim ederek Kstencede vapura

binen 3 bin Trkn ve evlerini sattklar halde imdilik evlerinde bulunan be
bin kiinin k gelmeden evvel Trakyaya nakli veya stanbul ve civarnda
yerletirilmeleri kararlatrlmtr. Kaya, bu kiilerin k gn kk vapurlarla
nakli zor olaca iin devletin elinde bulunan byk vapurlarla nakledilmelerini
ve toplu bir halde memlekete getirilmelerini planlamtr.

1935 yl iinde Romanyadan gelen muhacirler mallarn satarak

geliyorlard. Bulgaristandan gelenlerse ayn ekilde gelmiyorlard. ki senede
Bulgaristandan 35.000den fazla muhacir gelmiti. Bin aile ise mallarn tasfiye
etmi olarak Bulgaristanda beklemekteydiler.

kr Kaya, Trakyada ksa bir srete stanbul hari bir milyon nfus
grmek niyetindeydi. Trakyaya yerletirilen ve yerletirilecek nfus oraya en
yakn olan yerlerden ve Trakyann havasna, toprana az zamanda alabilecek
olan yerler halkndan olmasn gzetmitir. Kaya, bu durumun da salad
kolaylk sebebiyle Trakyaya 500.000 nfus yerletirmeyi hesaplamtr. Kaya,
gelen kiilerin bir an nce retici konumuna gemelerine nem veriyordu. 1934
ylndan itibaren Romanyadan ve Bulgaristandan gelen muhacirler, gelir
gelmez derhal retimle ilikilendirilmitir. Kaya, a ve ak tek bir adamn
olmadn mutlulukla belirtmitir.

207
A.g.e., s.78

107
 skan ii btn senelere paylatrld vakit devletin yapt masraf,
nfus bana 21 lira olmutur.208

Trkiyeye gelmek iin bavuranlarn gelme nedenlerine bakldnda

Kaya, bunun psikolojik sebeplerle olduunu savunmutur. Gelmelerinin esas
sebebini Atatrke, Atatrk yasalarna ve rejimine kavumak istemelerine
balamtr.

skan siyasetiyle baz hedeflere varlmak istenmiti. Bu hedeflerden biri,

yllar sren savalardan sonra retim yeteneinin kaybna neden olan nfus
sorununu zmekti. Bir yandan yerli nfus artrlacak bir yandan da dardan
gmen ve mlteci getirilerek bu mesele zlecekti. Gmenleri yerleik hale
getirerek topraa balamak da bu hedefin iindeydi. Bir baka hedef ise, halkn
toprak sorununu zmekti. Kaya deerlendirilmeyen, bo topraklar ihtiya
sahiplerine datarak halk geinebilecei kadar toprak sahibi yapmaya
almtr. Topran nemli kesimini elinde bulunduran aalarn topraklar da
iskan kapsamnda deerlendirilerek dengeli toprak dalm hedeflenmi ama bir
sre sonra aalar topraklarn geri ellerine geirmeye balamlardr. skan
siyasetiyle feodal kesimin ayrcalklarna dokunularak halk zerindeki
stnlkleri kaldrlmak istenmitir. Airet yaamna son vererek ada bir ulus
yaratmak amalanmtr.

skan siyaseti ile bu hedefler gzetilse de toprak sorununu zmek ve

feodal unsurlarn egemenliini krmak ynndeki abalar Mecliste engeller ile
karlamtr. Sahipsiz, bo arazilerin yannda byk topraklar kamulatrlp
topraksz halka datlabilseydi ve topraksz halk feodal aalarn elinden
kurtarlsayd kyl topraa balanabilecekti. Bu yolla kendi topranda zgrce
retim yapabilecek olan kyl aalarn hkmranlndan kurtularak bamsz
birey olma yolunda ilerleyebilecek ve uluslama hzl bir ekilde devam
edecekti. Yasa bunu amalamakla beraber aalarn elindeki byk topraklara
dokunulamamas, uluslamann daha hzl olmasnn nne gemitir. Byk
topraklarn halka datlmas ada, laik bir toplum olmay daha fazla

208
A.g.e., s.79

108
hzlandracakt. Ortaaa dayanan aalk ve gericilik dzeni ortadan
kaldrlamam ve feodal gericilik gnmze dein srmtr.

B. llerin ve Yerel darelerin Ynetimi

1. llerin Ynetimi

ileri Bakan kr Kaya illerin ynetiminde Tevsii Mezuniyet209 ve

Tefriki Vezaif210 (Yetki Genilii ve Grevler Ayrm) esaslarn gzetmitir.
Tevsii Mezuniyet, karar alma ve memur tayini hususlarnda merkezin
yetkilerinden bir ksmnn kanun ile tara idarelerinin bana devlet bakannn
temsilcisi ve hkmetin uygulama birimi olarak bulunan valiye verilmesiydi.
Tefriki Vezaif ise hkmetin genel grevlerinden siyasi olanlarnn merkeze,
siyasi ierii bulunmayanlarn il ve belediyelere verildii ve bu suretle halkn
ynetime katlmasnn saland esast. Kaya, l dare Yasasn bu iki esas
zerine dzenlemitir. llerin ynetiminde takip edilen dier bir esas da
taksimat mlkiyedir. l snrlarnn klmesinin demokrasinin yarar olduu
kadar halkn lehine olduunu dnmtr. l snrlarn, her ilin gerek hem
yerel ynetimleri hem de l Genel Ynetimini ynetilebilmesine gre
dzenlemitir. Cumhuriyetin ilanndan sonraki yllar, savatan henz kld
zamanlar olduu iin bu yetenekteki illerin says azd. nsanlar illerine henz
tam olarak yerleemedikleri iin illerin nfusu belirlenememi, dolaysyla ilin
ynetim kabiliyeti llememitir.

llere ait Tevsii Mezuniyet ve tefriki vazaif yetkilerinden bir ksm da

Genel Meclisler tarafndan grlmtr. Genel Meclisler ve onlarn adna
hareket eden l Encmenlerinin verdikleri kararlar valiler tarafndan yerine
getirilmitir.

Kaya, sk bir merkeziyetilie kar kmtr. nk ou iin nasl

yaplacann merkez tarafndan belirlenmesi o ilde ksa zamanda yaplacak
ilerin uzun zamana yaylmasna, en basit iler iin bile aylar sren grmeler,

209
Birgl Ayman Gler (Ed.), Aklamal Ynetim Zaman Dizini 1929-1939, A Basmevi,
Ankara, 2007, s. 28
210
Ayn yer.

109
yazmalar yaplmasna neden olmaktayd. l ynetimlerine (l Genel Meclisi ve
l zel Ynetimi) ve valiye ilerin zamannda ve hzl yaplmas amacyla
yeterli yetki verilmesinden yana olmutur. Yetki genilii yoluyla, halkn kendi
kendini ynetmeye almas ve mesuliyetin tadn karmasn savunmutur.211
Kaya iin illere, ilerini kolaylkla yapabilecekleri, memleketin asayi ve
huzurunu, vatandalarn hukukunu salayacak yetkilerin verilmesi yetki
genilii ve grevler ayrm esaslarn gerek anlam ile ifade etmekti.212 Bu ise,
illerde devletin kuvvet ve kudretini temsil edecek sorumlu makama, merkezi
olsun, yerel olsun idari, iktisadi, toplumsal faaliyetleri merkezin gsterecei
genel program ve direktifler dahilinde olmalyd. Kaya, her eyin merkez
tarafndan belirlendii sk merkeziyetilie kar karken, illerin merkezden
ayr bamsz bir varlk olarak ortaya kmalarn da doru bulmamtr. stenen
merkezle yerelin bir uyum iinde ibirliiydi. Gnlk ileri illerdeki otoritelere
yaptrmay, ilerin en nemli ve yksek olanlarn da bakanlk masalarna
brakmay savunmutur. Kaya iin merkeziyet kuvvet ve birlik temin ediyordu.
Esas olarak takip edilen ve temini istenen ama buydu. Kaya, kat bir ekilde
uygulanan merkeziyetiliin temin edecei kuvvet ve birliin, merkezi kendi
skleti altnda ezeceini dnmtr. Kayaya gre Tevsii Mezuniyet
kesinlikle merkeziyetti ve idarede merkeziyetilik iki ekilde beliriyordu. Biri
Temerkz ekliydi. Dieri Tevsii Mezuniyetti. Temerkz ekli, her yetkinin
merkezde birikmesi, btn kararlarn merkezden alnmasdr. kr Kaya,
merkezileme olarak da adlandrabilecek Temerkzn devlet ynetiminde uzun
sre esas kabul edildiini dnmtr. Temerkz esasnn tarihi incelendii
vakit, ynetimi daima anariye gtrdn savunmutur. Kaya,
merkeziyetiliinin snrnn belirlenmesi noktasnda u soruya yant aranmas
gerektiini ortaya koymutur:

Merkezi hkmetin srekli olarak merkezi hkmete tayin edilmi il

otoritesi, o il dahilinde bizzat karar vermeye yetkili olacak mdr, yoksa ilerin
dosyasn hazrlayarak, karar zeminini yaparak, merkezi hkmete karar

211
Ayn Tarihi , S 42, Haziran 1937, s. 86
212
TBMMZC, D.3, C.10, s.73

110
vermek suretiyle dosyasn gnderecek midir? Eer birinci ekil kabul olunursa
Tevsii Mezuniyet, ikinci ekil kabul olunursa Temerkz ekli kabul olunur.213

Kaya bu soruya yetki genilii ve merkeziyetilii tanmlayarak yant

aramtr. lerin bir ksmn milletvekillerin masasndan alp valinin masasna
koymak Yetki Geniliiydi. Hepsini de milletvekillerinin masasnda toplamak
merkeziyetilikti. Kaya, merkeziyetiliin ynetim hrriyetini yoksun ve
belirsiz bir hale getirdii iddiasndayd. Yetki Genilii ve Grevler Ayrm
snrlarn aarak vasi ve snrsz ademi merkeziyet de devletin kuvvetini ve
vatann birliini ihlal ediyordu.214 Kaya, hem merkezin iller zerindeki
denetimini salayacak hem de illerin kendi balarna baz ilerini hzl, kolay,
rahat grebilmelerini salayacak bir yasay hazrlayarak Meclise getirmitir.
Btn lkelerin valilerin yetkilerini arttrrken Trkiyede nceden verilmi baz
yetkilerin bile geri alnmas215 tartma konusu olmu ve valilerin yetkilerinin
arttrlmas ynnde alma balatlmtr. Yetki genilii ilkesi ile valiye, ilin
genel ilerini uygulamas iin ilin durumunu, sorunlarn tartmak amacyla
belli kiileri istedii zaman toplayabilme olana verilmitir. Vali devletin,
bakanlklarn temsilcisi ve bakanlklarn idari, siyasi uygulama vastas olup ilin
genel ynetiminden sorumluydu.

Genel ynetimin dzeni, mevzuatn dzgn bir ekilde uygulanmas

suretiyle halk ve hkmet arasndaki ilikinin daha samimi hale gelebilmesi,
devletin tara tekilat ile yurdun btn ihtiyacnn vaktinde grlebilmesi ve
inklap hereketlerinin daha fazla kklemesi216 amalaryla Vilayet daresi
Yasas hazrlanmtr. Yasa ile il, ile merkez ve snrlarnn deitirilmesi,
belediyenin tekili veya kaldrlmas, merkez ve snrnn deitirilmesi, bir
ileden baka bir ileye balanmas hususlarnda il ynetim heyetinin ve l
Genel Meclisinin grnn alnmas kararlatrlmtr. Ayn ekilde yeniden
ky oluturulmas, kylerin birletirilmesi, ayrlmas ve bir belediyeden baka
bir belediyeye balanmas iin de l zel Ynetimi ve l Genel Meclislerinin
gr alnacakt. Vali, memurlar hakknda uyar cezas verebilecek ve bir

213
A.g.e., s. 80
214
A.g.e., s.74
215
BCA, 490.01..212.840.1
216
Ayn yer

111
memur ile amiri arasnda bir emrin kanun ve nizamnamelere, talimat ve
emirlere uygun olmamasndan dolay kan uyumazlklara karar verebilecekti.
Valiler, devlete ait ileri dorudan doruya yerine getireceklerdi. l dahilindeki
jandarma, zabta ve polis kuvvetleri valinin emri altna verilmitir. Vali
yardmclarnn, mektupularn ve Jandarma komutanlar ile polis ve hukuk
ileri mdrlerinin tayinlerinde valilerin grleri alnacakt.

Valilerin illerin ynetimi ile ilgili grevleri u ekilde dzenlenmitir:

1 - Emniyet ve asayiin temini,

2- Genel idareye ait grevlerden bir ksmnn dorudan doruya

ynetimi ve dierlerinin denetimi,

3 - Devletin manevi ahsiyetini temsil etmesi,

4 - Bir ksm genel ynetim memurlarnn tayini,

5- dare, yerel ynetim ve belediyeler zerinde denetim ve tefti

yapmas.

Tekilat Esasiye Yasasna dayanlarak Yetki Genilii ve Grevler

Ayrm esaslar dahilinde yaplan bu yasa, eski Vilayet daresi Yasasnda u
deiiklikleri yapmtr217:

a) dari tekilat derecesinin il, ile ve belediye olarak e indirilmesi,

b) Eskiden zel bir yasa ile ynetimi kabul edilen belediyeler

ynetiminin de birlik ve dzenlik temini iin ayn yasa erevesi iine alnmas,

c) Valilerin her bakanlk temsilciliinden baka ilde devletin de temsilci

ve idari siyasi icra arac olmas esasnn kabul,

d) l ve ile ynetim ube reislerinin gsterilmesi,

e) Mansup (idareye bal) ynetim heyetlerinin tekili,

f) Vali muavinliklerin oluturulmas,

217
Onbeinci Yl Kitab, s.72

112
 g) l ynetim ubeleri ile kaymakamlarn, ile ynetim ubeleri ile
belediye mdrlerinin yasaca gerekli kararlarna kar demokrasi esasna uygun
olarak vatandalara iptal davas amas yetkisinin verilmesi,

h) Devir-tefti faaliyetine nem verilmesi,

j) Kuvvetlar ayrm grne uymayan adli ve askeri alanlar zerindeki

tefti ve denetim yetkisinin kaldrlmas.

Dahiliye Memurlar Yasas ile ileri Bakanl memurlarnn derece ve

snflar aadaki gibi dzenlenmitir218:

Merkezde:

1- Mstear

2- Tefti heyeti reisi, genel mdrler, bakanlk hukuk maviri

3- Mdrler, genel mdr muavinleri, hukuk maviri muavini

4- ube mdrleri

5- efler ve memurlar

6- Katipler

llerde:

1- Genel mfettiler

2- Valiler

3- Vali yardmclar

4- Kaymakamlar, mektupular, hukuk ileri mdrleri ve polis

mdrleri

5- Nfus, iskan, belediye mdrleri, il maiyet memurlar, mektupuluk

kalemi mmeyyizleri

6- l mektupuluk kalemi, idare heyeti ve nfus bakatipleri, iskan ve

evrak memurlar, ile tahrirat (gelir) katipleri, nfus ve iskan memurlar

218
TBMMZC, D.3, C.20, s. 143

113
 7 - Belediye tahrirat (yaz ileri) katipleri, belediye nfus memurlar, ile
yaz ileri katibi refikleri (yardmclar) ve nfus katipleri.

Dahiliye Memurlar Yasas ile ileri Bakanl memurluu meslek

haline sokulmutur. ileri Bakanl memurlarnn tayin, terfi, kdem, atama,
ehliyet, istifa, nakil gibi durumlar dzene girmitir. Buna gre, ileri
Bakanl memurluuna aday olabilmek iin ortaokul mezunu bulunmak artt.
Ortaokul mezunu bulunmad takdirde yarma ile alnmas uygun grlmt.
O gne kadar ise vasf ve ehliyet aranmakszn her yerde kuralsz bir ekilde
memur atamas yaplyordu.219 Adaylk sresi en fazla bir seneydi. Mlkiye
veya hukuk okullarndan mezun olanlar, adaylk devrelerini birinci snf
belediye mdrlklerinde, bakanlk veya il maiyet memurluklarnda veya bu
derecelere karlk gelen bakanln uygun bulaca memurluklarda geirirlerdi.
Kaymakamlk ve dier memurluklarn nemli ksm mlkiye mektebi veya yedi
yllk liseden mezun olmak artyla hukuk mezunlarna tannmt. Kadnlar da
memur olabileceklerdi. Siciller dzenli hale konuyordu. Terfi kdem ve ehliyete
balanmt. Bir derece iinde bir snftan yukar snfa veya bir derecenin en
yksek snfndan st derecenin en kk snfna terfi iin bulunduu snfta
sene hizmet etmi olma art getirilmitir.

kr Kaya, il snrlanrnn belirlenmesinde Corafi durumlar ve

iktisadi ihtiyalar dikkate almtr. Corafi durum deimese de yollarn ve
demiryollar ve limanlarn geliimi, iktisadi durumlar gz nnde
bulundurulmutur. rnein bir kasabada pazar yeri kurulmas veya liman
almas nedeniyle illerin snrlarnda deiiklik yaplabilecekti.

Kaya, l Genel Meclislerinin kuruluunun 1912 ylnda olduunu

belirterek o gnden Cumhuriyetin ilan ylna kadar olan srenin sava yllar
olduundan, yerel ynetimlerin tahribata uradn belirtmitir. Kaya,
Cumhuriyetin ilanndan 1928e kadar geen be yllk srede yerel
ynetimlerin % 10dan fazla gelitiini ileri srmtr. 1923'de zel
btelerin toplam 17 milyon, 1924'de 19 milyon, 1925de 41 milyon, 1926'da
34 milyon, 1927'de ise 41 milyon 353 bin lirayd. ller, 1928 ylna kadar en

219
BCA, 490.01..22.840.1

114
 byk masraflar eitim ve yola yapmt. 1928de eitime verilen para 19
milyondu.220

llerin 1928 yl iinde yol olarak yaptklar ve grdkleri hizmetler

unlardr:

1.089 km yeni yol yaplm, 822 km ta denmi ve 2096 km de

tesviyei turabiye (yol dzleme) ve 434 kpr yaplm ve 249 kpr tamir
edilmitir.

l zel Ynetimleri sala ve tarma para ayrmakla beraber bu ilerde

merkezle iletiim halinde ve merkez emrinde almaktaydlar. Fakat
maliyedeki gelir usul, l Genel Meclislerinin ve il btelerinin daha serbest
olmalarna engel olmutur. Kaya, bu durumdan ikayet ederek bu usuln
kaldrlmas gerektiini savunuyordu.

kr Kaya, her vatandan bir nfus czdan olmasn ve yannda

bulundurmasn dnerek 1928 ylndan itibaren hayata geirmitir. 1928 yl
btesi iin Mecliste yapt konumada su miktarnn da her yl azaldn
dile getirmitir. Ky ve krlarn emniyetinin tamamyle jandarmann elinde
olduunu ve buralarn gzel ynetildiini belirtmitir.221

1931 itibariyle altm il vard. ller iin iki esas dnlmt. Birisi,
l Genel Ynetimi dieri l zel Ynetimi. Kaya, l Genel Ynetiminde, o ilin
devlet tekilatnn masrafna denk gelire sahip olmasn gzetmitir. l zel
Ynetiminde ise, yerel ynetimin kendisine aklanan zel grevleri kendi geliri
ile yapabilmesini esas almtr. Buna karlk bir de siyasi ve yerel durum vard.
Baz yerleri, bu durumu tamad halde devlet, gerek dahile ve gerekse harice
kar siyaset gerei olarak il halinde tutmak zorunluydu. Baz iller, halk ve gelir
az da olsa il olarak kalmalyd. Kaya, illerin oalmasn, yerel halkn iktisadi,
toplumsal, siyasi yararna grmtr. nk her il merkezi, bir uygarlk, irfan,
bir gvenlik merkeziydi.222

220
TBMMZC, D.3, C.3, s. 267
221
A.g.e., s.268
222
TBMMZC, D.4, C.3, s. 119

115
 llerin ynetiminde Kaya, ilelere rol vermiyordu. nemli olan il
tekilatyd. l tekilatnda ilin snr, adedi, ynetimi nemliydi. ller adedinin
az olmas, ynetim ve ihtiya noktalarndan iyi bir esast. Bu esasn dayand
bir kural vard. O da, ilin geliri ile ihtiyacn grebilmesidir. Bu ihtiya
belirdike il adedini indirmekte fayda grmtr. Fakat kr Kaya, 1930lu
yllarda byle bir zorunluluk karsnda kalmadklar dncesindeydi. Yalnz
slah lazmd. Atlacak admlar, yerel ynetimlerin snr ve yetkilerini artrmak
yolunda olacakt.223 Kaya, l zel Ynetimi btelerinin artrlmasna
almtr. l zel Ynetimi bteleri tesis edildiinde 18 milyon lira tahsis
edilmiti. Bu miktar 1926da 46-47 milyonu bulmutu. Vergilerde yaplan
indirim yerel ynetim bteleri zerinde de etkili olduu iin yerel ynetimlerin
btesi daha sonra 32 milyona inmitir.

kr Kaya, 1932 ylnda ileri Bakanl eitli yllarda yaplan ileri

ortaya koymutur:

Cami avlular ve odalar dahil 1.913, ilkokullarn adedi 2.365ti. 1927de

bu miktar 6088e, 1930da 6672ye kmtr. Bu okullarda okuyan ocuklarn
says: 1913te 216.251, 1929da 457.728, 1930da da 479.442 idi. retmen
says 1913te 6.383, 1927de 15.112, 1930da 16.227 kiiydi. Buna mahalle
okullar ve diplomasz hocalar da dahildi. 1930 ylndan sonra diplomasz ve
sertifikasz hocalar kalmamtr. 1924ten 1930a kadar yerel ynetimlerin,
eitime sarfettikleri parann toplam retmen maalar da dahil 75.992.258 lira
olmutur.

Yollar, 1913te dzenlenmi halde 2.835, ose halinde 12.804, 1927de

yol dzenlemesi 7.254, ose halinde 14.798 km idi. Ayrca yerel ynetimler
tarafndan yaplan yol dzenlemesi 4.419 ve yaplan ose adedi 2.323tr. Yol
faaliyeti iin 1928de 488 km inaat ve 467 onarm, 1929da 335 inaat, 573
onarm almas yaplmtr. Yol faaliyetinin 1928 ve 1929da arttn
grlmtr. 1930daki yol faaliyeti iin 232 inaa, 673 onarm almas
yaplmtr.

223
TBMMZC, D.4, C.9, s. 245

116
 1927 sonuna kadar 454 byk kpr, 2.238 kk kpr ve 5.187
menfez, 1928de 466 kpr ina edilmi ve 611 kpr tamir edilmitir. 1929da
2.333 kpr yaplm ve bu kprlerin 1106s tamir edilmitir. 1930da ise
1.752 kpr yaplm ve 1153 kpr tamir edilmitir.

Maa ve cretler hari olmak zere yerel ynetimlerin yollara

sarfettikleri para yl sresinde 23 milyon ksur lira olmutur. llerde 1913
tarihinde btn hastanelerin mevcudu 10 iken 1932de 67ye ulamtr. Bunun
42si 25, 22si 50, 5i 100, 2si 150 yataklyd. Meyve veren aa istasyonlar,
haralar ve sanayi kurumlar nceden 23 tanedir. 1932de ise meyve veren aa
istasyonlar 26, haralar 31, sanayi kurumlar 20dir.224 Kaya, illerin geliimi ile
ilgili olarak Malatyay rnek vermitir. 1916da Malatya da bulunup da tek ivi
akmayanlarn, imdi ilin durumuna baktklarnda harikalarla karlaacaklarn
iddia etmitir. Sonra yanan yerler vard. Batdan douya birok ilin Kurtulu
Savanda igal edilerek yandn, cam nedir bilmeyen il merkezlerine oseler,
hastaneler yapldn, hekimler gnderildiini sylemitir. Hakkarilinin camn
ne olduunu bilmediini, cam gittii zaman Hakkarili ocuklarn buz diye
azlarna aldn veciz bir rnek olarak vermitir.

Kaya, ynetimde grev alan idari kadrolarda aranacak nitelikler

konusunda tecrbe ve eitime dikkat ekmitir. Eitimli kadrolarn tercih
edilmesi gerektiini vurgulayarak iyi eitimli, tecrbeli kadrolarn gerekliliini
ortaya koymutur. Yalnz tecrbe sahibi olmak kadar ynetim iin tehlikeli bir
ey olamazd. Bu cahillerin ve cehaletin kabul demekti. Bir cahilin
tecrbesinin yalnz kendi hayatna ait olduunu dnerek ynetimde eitime
nem vermitir.

Kaya yaadklar ynetim sistemlerine ve rejimlere gre bireylerin ve

idari kadrolarn karakteristik zelliklerini sralamtr. Bu dorultuda stibdat
Ynetimi, Merutiyet Dnemi ve Cumhuriyet Dneminde bireylerin temel
zelliklerinden bahsetmitir. stibdat ynetiminin vatandalarda arad zellik
yalnz ve yalnz itaat, her emre uymakt. Kaya, byle bir vatanda istememitir.
Cumhuriyetin arad vatanda ise yle aklamtr:

224
A.g.e., s.246

117
 Bizim aradmz vatanda, memleketin yararn milletin mukadderatn
tpk o memleketin banda bulunmu en byk mesul gibi dnerek, alarak
bilen, bildiini her yerde her zaman syleyerek memleketle ilgili olan
vatandatr. Bizim aradmz vatanda budur. nk, demokrasi ve
Cumhuriyet ne istibdatta olduu gibi kafa krar, ne de merutiyette olduu gibi
aldatr.225

Kaya, mektebi olmayan ynetimcilik anlayn doru bulmayarak

yneticilerin eitimli olmalarn vurgulamtr. Bir ynetim memurunun
kendisine verilen sorumluluk, her gn btn insanl ilgilendiren bir faaliyet
sahasyd. inde mhendislik, doktorluk ve daha birok ey vard. Tecrbeli
yneticidir diye bir adama geni bir sahann emanet edilemeyeceini
dnmtr. nsanlarn okuyarak, alarak yetitiklerine inanyordu. dari
kadrolarn yetitirilmesini; bilinli ve zel bir eitim faaliyetinin sonucu olarak
ele almtr. Eitim faaliyeti olmadan yneticilik yaplamayaca zellikle
belirtmitir. Dnemin zelliklerine uygun ideal bir memur modeli yaratmada
srekli denetim sistemi gelitirmenin olumlu olaca kanaatindeydi.

Kaymakamlk ve valilik sistemlerini ele alarak kaymakamlk sisteminin

ok eski bir sistem olarak hibir faydas olmadn iddia etmitir. Bu sistem
halk, merkezden uzaklatryor ve merkezi halka yaklatramyordu. Ynetim
biliminde bunun yeri yoktu. Bu ekildeki ynetim srf memur yetitirmekten
baka bir ie yaramamt. Kaya memur da yetitirilemediini dnyordu.
Valilik alarn kaymakamlkta geirmi ve zayf kalm adamlar vali olarak
gelmiler ve bu durumlaryla ok baar gsterememilerdir.226

kr Kayann anlad ynetim memuru, memleket yasalarn ve

rejimi hassasiyetle bilmeli, fakat yasa erevesi dahilinde almalyd. Kaya,
Cumhuriyet rejiminin, rejimi ayakta tutacak kadro potansiyeline sahip olduunu
ileri sryordu.

Kaya, 1934 ylnda fuhu meselesini nemli bir melese olarak ele
almtr. Kaya, fuhula mcadeleyi milli bir dava olarak anlamtr. Fuhuu,

225
A.g.e., s.247
226
A.g.e., s.251

118
memleketin ahlaki ve shhi bnyesini kemiren bir bela olarak deerlendirerek
milli bir mcadelenin verilmesi gerektiini aklyordu. Bunun iin ncelikle
toplumsal bnyede kurumlar oluturulmal ve halk bu konuda aydnlatlmalyd.
Bu itibarla hkmete ve basna nemli grevler dyordu. Memlekette dier
bir dert de dilencilerdi. Bu toplumsal yarann sebebini iktisadi olarak
deerlendiren Kaya, belediyelerin veya hkmetin grevi olarak fakir yurdu
almasn en iyi yol olarak gryordu. Dilenciler buralara geici olarak
alnarak, alp alamayaca ve durumu incelenmeli, alabilecekse ie
gnderilmeli, alamayacaksa barndrlmalyd.

Dou blgesinde yerin geniliine gre nfusun azl yznden mlki

kurullar ve ynetim taksimat azaltlm ve birok yerde de teden beri tekilata
lzum grlmemiti. 1935 ylna gelindiinde ise Dou illerindeki gvenlik,
soysal ve kltr ilerinin dzeni, halk ile hkmet arasndaki balln
pekitirilmesi gz nnde bulundurularak ynetim tekilatnn arttrlmasma ve
sklatrlmasna gerek grlmtr.

Kaya yollar ve demiryollarnn ilerlemekte, nfusunun, halkn birbiriyle

olan ilikisinin artmakta olduunu dnrek baz ileler kurmu ve illerde vali
yardmcl kadrolarn arttrmtr. Arazinin genilii, Irak ve ran gibi iki
devlet arasnda bulunmas ve halk arasna hkmet tekilatnn daha iyi
girebilmesi gibi dncelerle Hakkarinin tekrar il yaplmtr. emdinli
(emdinan) Siirtten, Beytebap ve Geva, Vandan alnarak Hakkariye
baland. Muun ok geni olmas, oseli yolunun olmamas dolaysyla yal
zamanlarda ynetiminde glk ekilmekteydi. Bitlisin kuvvetli bir Trklk
merkezi olmas ve civarndaki dal kyllerle daima ilikide olmas nedeniyle,
Bitlis ili kurulmutur. apakur, Gen, Solhan ve Bingl ileleri Mutan, Ki
Erzincandan alnarak ve merkezi apakur kasabas olmak zere Bingl ili
kurulmutur. Erzincan ilinin Plmr ilesiyle Elaz ilinin Nazimiye, Hozat,
Mazgirt, Ovack, Pertek, emikezek ilelerinden oluturulmak zere Tunceli
ili kurulmutur.

119
 Bakanlar Kurulunca grlecek lzuma gre baka blgeye nakledilmek
zere bu ilin merkezi bir sre Elaziz (Elaz) kasabas olmutur. Yeni kurulan
ilelerin ad ve bulunduklar iller ise yleydi:227

l le

Hakkari emdinli

Bitlis Hizan

Bitlis Kotum

Diyarbakr Bismil

Diyarbakr Eil

Van Grpnar

Ar Patnos

Elaz Karakoan

Elaz Sivrice

Yeni kurulan il ve ilelere bakld zaman kurulu gerekeleri hem

Douda nfusun artrlmas hem de feodal beylerin nderliinde kan Krt
isyanlar nedeniyle emniyetin ve gvenliin salanmas amalarna ynelikti.
kr Kaya, yeni il ve ileler oluturarak, bu illerde otoriteyi arttrmay
amalamtr.

Cumhuriyetin onbeinci yl iinde (1938) idari taksimatta 62 il, 378

ile, 894 belediye vard. 1938 ylnda l zel Ynetimlerince alnmas gereken
nlemler u ekilde ortaya konmutur:

1- Yerel ihtiyalara ve halkn deme yeteneine gre dolaysz vergilere

zam yapabilmek hususunda genel Meclislerin sahip olduklar yetkinin iadesi,
isporto ve isportolu ikiler zerindeki il hisselerinin oaltlmas, ttn
fiyatlarna il hissesi olarak bir miktar zam yaplmas,

227
TBMMZC, D.4, C.7, s.172

120
 2- Genel hizmetlerle il ilerinin ayrlmas, illere karlksz yeni
hizmetler eklenmemesi,

3- Milli karayollar ile byk kprlerin iller tarafndan yaplmas veya

bunlar iin yol parasndan hisse ayrlmas grevler ayrm esasn ihlal eden bir
hadise olduundan, illere ait yol ve kprlerin yapm ile bunlarn ina, tamir ve
bakm masrafnn eksiksiz olarak mahallerine terki, yol parasndan nafia (inaat)
hissesi olarak alnmakta olan % 15lerin tamamen l zel Ynetimlerine
braklmas,

4- Merkezden tayin edilip merkezi temsil eden eitim, inaat, salk,

ziraat ve veteriner mdrleri nezdinde memur, katip ve hizmetlilerin maa ve
cretleri ile eitli masraflar karlnda verilen para, aydnlatma, stma ve
krtasiye masraflarnn mdrlerin devir ve tefti harcrahlarnn genel
mvazeneye (genel bteye) gre alnmas,

5- Btelerin masraf ksmlarn gayri iradi ekilde arttran ve

retmenler iin kabul edilen otomatik terfi sisteminin kaldrlarak terfilerin
devlet ynetiminde olduu gibi gelir imkanlar ve kadro esas dahilinde
yaplmas, il btelerine, tahammlleri haricinde masraf ykleyen makam
tahsisatnn ve daha fazla retmeni olan okullardaki baretmenlere
braklmas,

6- l memur ve hizmetlilerden alnmakta olan buhran ve muvazene

(denklik) vergilerinin buhrandan daha fazla etkilenen l zel Ynetimlerine terk
edilmesi,

7- l btelerinin merkezce tetkik ve onay srasnda incelemenin;

a) Yasa ve yetki harici vergi tarh edilip edilmedii,

b) Yerel ynetimleri ilgilendirmeyen hususta tahsisat ayrlp ayrlmad,

c) Gelirlerin tahmininde isabet olup olmad,

e) Zorunlu iler, tertip srasnda alnmadka istee bal ilere para

ayrlp ayrlmad,

121
 h) llerce dzenlenen ve merkezce onaylanan i programlarna uyulup
uyulmad,

) l memur ve hizmetlileri ile emekli, dul ve yetim maalarnn bor,

faiz ve amortismanlarn bteye konulup konulmad,

g) Genel Meclisler tarafndan dzenlenen ve Bakanlar Kurulu

Heyetince onaylanan kadrolarn snr dna klp klmad noktalarna
dikkat edilmesi,

8- Devlet btesinde zel ynetimlere yardm ad altnda alacak bir

fasla her yl yeterli miktarda denek konarak skntya den illere yardmda
bulunulmas.228

Grld gibi kr Kaya, illeri birer medeniyet merkezleri olarak

grm ve illerin gelimesine nem vermitir. llerin halkn ihtiyacn
karlayacak ekilde, lkenin iktisadi, toplumsal, siyasi gelime izgisine uygun
olarak gelimesine almtr. Bu amala yasalar karlarak illere, kendine
yetecek denek ve yetki aktarm yoluyla il ynetiminin kolay ve hzl olmasn
aba harcamtr. llerin snrlar konusnda lkenin gvenlik, ulam, halkn
iletiim durumlarn da gz nnde bulundurmutur.

2. Belediye ve Kylerin Ynetimi

Osmanl Devletinin belediyecilie gereken nemi vermeyii ve

Kurtulu Savann yerleim yerlerinde yaratt tahribat, Cumhuriyetin
kurulmasyla belediyelerin nemle ele alnmasn gerektirmiti. Cumhuriyet ilan
edildiinde belediyeler nemli lde alt yap ve imar sorunlaryla kar
karyayd. Sava koullarnda ehirlerin yanmas, binalarn yklmas, altyap,
imar ve konut sorunlarn dourmutu. Bu sebeple belediyecilik anlay ilk
yllarda ncelikle bu sorunlar etrafnda ekillenmitir.229 Cumhuriyet
ynetiminin belediyecilik ile ilgili yasalar kr Kayann ileri Bakan
olduu dnemde karlmtr.

228
Onbeinci Yl Kitab, s. 84-85
229
lber Ortayl-lhan Tekeli, Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, (ed: Ergun Trkcan),
Ayyldz Matbaas, Ankara, 1978, s. 27

122
 kr Kaya, Cumhuriyet ncesinde padiahlarn ehirlerin imarn ve
sosyal yardmlar, ganimetlerden ve miri gelirden alabildikleri, ahsi
masraflarndan artrabildikleri para ile yapabildikleri fikrindeydi. Bu eserler
hakkn ve halkn gazabna kar bir eit sigorta olarak grlyor ve din
olgusuna dayanyordu. Kayaya gre Cumhuriyet dnemindeki belediyelerimiz
yepyeni bir teekkld.

Osmanlnn mutlakiyeti merkezi idare anlay, mahalli idarelerin

gelimesini nlemiti.230 Kaya, eskiden belediye grevlerinin halk ve kadlar
tarafndan grldn, mevcut dnemde ise buna ihtiya olmadn
vurgulamtr.231 Osmanl Dneminde ne temiz su ime zevkinin, ne de temiz
hava alma lezzetinin tadlmadn belirten Kaya, Osmanlnn elektrik, tiyatro,
sinema, mezbaha istemediini ne srmtr. Halbuki Merutiyetten ve
bilhassa Cumhuriyetten sonra bu durumun tamamyla deimitir. Kaya su
denilince abdest alnan, yemek yaplan su232 anlaldn nakletmitir.
Cumhuriyet ile bu anlay deierek su yaamn her alannda kullanlacakt.

Kaya, ileri Bakan olduu 1927 ylndan 1930 ylna kadar olan
dnemde belediyelerin elektrik, hava gaz, su, kanalizasyon gibi altyap ve
salk koullarnn iyiletirilmesi gibi temel ihtiyalarnn giderilmesine nem
vermitir. Bu dnemde bakent olmann etkisi ve belediyecilikte dier ehirlere
rnek olmas amacyla Ankarann imar zel hedef seilmitir. Bu dnemdeki
belediyecilik, Ankara Belediyecilii etrafnda younluk kazanmtr. 16 ubat
1924te 417 sayl Ankara ehremaneti (Belediyesi) Yasas karlmtr.
Belediye Bakannn bakanlnda Fen leri, Shhye, Hesabiye, Yaz leri,
Hukuk leri Mdrlerinden oluan bir heyet oluturulmutur233. Ankarada
nas Mukarrer (Kararlatrlm) Yeni Mahalle in Muktazi (Gerekli)
Yerlerde Bataklk ve Merzii Arazinin ehremenatince stimlaki Hakknda
Yasa karlarak tesis ve inas dnlen mahaller iin gerekli yerlerin
arazi sahiplerine braklmak artyla kalan arazinin ve mahalle halknn saln

230
Mahalli dareler Dergisi, zel say, ileri Bakanl Mahalli dareler Genel Mdrl
Yaynlar, Ankara, 1973, s.26
231
Bakan kr Kayann Uraylar Kongresini Ama Sylevi, Ulus Basmevi, Ankara,
1935, s. 1-2
232
Ayn Tarihi , S 42, Haziran 1937, s. 86-87
233
Sddk Tmerkan, Trkiyede Belediyeler, R. Zelli Basmevi, stanbul, 1946, s. 239

123
korumak amacyla bataklk arazinin tamam ileri Bakanlnn Genel
Menfaat karar ile Ankara Belediyesince kamulatlmas ngrlmtr234.
Arsa speklasyonunun Eski Ankarada yksek deerde olmasnn da etkisiyle
ankaya-Eski Ankara arasnda yeni bir yerleim yeri kurulmas planlanmtr.
karlan 583 sayl yasa ile kamulatrmann rayi bedelden deil de vergi
deerinin onbe misli zerinden yaplmas, kamulatrmann hz kazanmasn
salamtr. 22 Mays 1926da 844 sayl yasa ile Eytam (Yetimler) ve Emlak
Bankas kurulmu ve bu banka, kredi kaynak ve fonlarnn ounu Ankarann
imar iin kullanmtr.235

Ankarann, Cumhuriyetin ilan ile birlikte nfusunun hzl bir ekilde

artmas arsa, yap malzemesi, kredi kurumlarnn oluturulmas, konut gibi
ihtiyalar da artrmtr. Kaya bu gibi ileri belli bir disipline koymak amacyla
plana nem vermitir. Ankarann imar plan iin 1928de uluslarar bir yarma
dzenlenmi ve yarmay Prof. Dr. Herman Jansen kazanmtr. Jansen Plan
kr Kaya zamannda 1932 ylnda uygulamaya gemitir.236

28 Mays 1928de Ankara ehri mar Mdrl planlama ve

uygulama birimi olarak kurulmutur. mar Mdrlne imar plann ve be
yllk programn hazrlama grevi verilmitir. Katma bteli bir idare olarak
kurulan mdrle, gelir kayna olarak devlet btesinden denek, sat ve
kira gelirleri ayrlmtr. Mdrlk kendi fonu ve karar organ olan bir yapda
tasarlanmtr. Bu mdrln de katksyla Ankara, speklasyonun yksek
olduu alanlarda deil, mlkiyeti devletin olan arsalar zerinde bymtr.
Ankarada halk ve memurlar iin yeni mahalleler kurulmutur. Geni bulvar ve
yollar yaplmtr. Planda evsiz fakirlere verilmek zere merkezinde ar,
dispanser, okul bulunan ucuz arsalar ayrlmasna ramen il ve belediye yeterli
ilgiyi gstermemitir.

Geliri az olan kurumlardan biri de belediyelerdi. Kaya belediyelerin

grevlerini sralamtr. Bu grevler eski, harap, bo, bakmsz ehirleri tamir ve
imar etmek, karanlk, dar ve tamirsiz, kaldrmsz, lamsz, amurlu yollar

234
A.g.e., s. 239-240
235
Ortayl-Tekeli, a.g.e., s. 40
236
Atay, a.g.e., s. 484-493

124
dzenlemek ve temizlemek, sokaklar aydnlatmakt. Kayaya gre belediyelerin
grd davran, ounlukla takdirden ziyade eletiriydi. Belediyelerin kuvvet
ve yetkilerini artrmak, hayat kaynan korumak ve gelirini artrmak zaman
oktan gelmiti. Belediyelerin kuruluu ve yetkilerine ait ileri Bakanl
ayrca bir yasa tasars hazrlamtr. Belediyeler arasndaki telgraf hatlar 1928
ylnda tamir edilmeye balanmtr. 1928 ylnda sekiz yz kmden fazla yeni
telgraf hatt ekilmitir. Ankara'da ve stanbul'daki telsiz telgraf tesisat btn
dnyann merkezleriyle iletiim halindeydi. Posta ve Telgraf Genel
Mdrlnn yapt dzenleme ve izdii program neticesinde dier byk
ehirlerde de telgraf ve telefon ebekelerinin tesis edilmesi ve byk ehirlerin
be sene zarfnda birbirine balanmas kararlatrlmtr.

Kaya, belediye ilerini dzenlemek ve ynlendirmek amacyla

05.10.1930 tarihinde kabul edilen Dahiliye Vekaleti Merkez Tekilat ve
Vazifeleri Hakknda Yasa ile Mahalli dareler Genel Mdrlnn
kurulmasn salamtr. Bu genel mdrlk iten, zamandan ve paradan
tasarruf salamak iin iki ubeye ayrlmtr. Birinci ube; mahalli idarelere ait
yasa, nizam ve talimat projelerini sraya koyarak il, belediye ve ky
Meclislerinin karar ve temennilerini inceleyecekti. kinci ube; il, belediye ve
ky bteleri, mahalli idarelerin mali ve istatistik ileri ile sorumlu olmak zere
brodan olumutu.237

Kaya, belediyecilikte tasarrufa nem vermitir. Londrada yaplan

Dnya Belediyecilik Kongresi iin stanbul Belediyesine gtrlen daveti
reddetmitir. Amac, belediye temsilcisi yerine Londra Bykelisini
Kongreye gndererek belediyeye bir ka bin lira israf ettirmemekti.238

kr Kayann 1930 ylna dein Ankara Belediyecilii uygulamas

etrafnda younlaan belediyecilik anlay 1930dan sonra modernleme,
dzenli kent yaam, hizmetlerin eitlendirilmesi, belediye gelirlerinin
arttrlmas zerinde ekillenmitir. Kaya, bu amala, 3 Nisan 1930 tarihli
Belediye Yasas, 1 Haziran 1933 tarihli Belediyeler Bankas Yasas gibi
belediyecie yn veren yasalarn kmasna nclk etmitir. 1929 Dnya

237
TBMMZC, D.3, C.19, s. 133
238
TBMMZC, D.4, C.23, s. 253

125
Krizinden sonra Devletilik ilkesinin gndeme gelmesi birok kamu
hizmetinin belediyeletirilmesini ortaya karmtr. Bu dnemde Ankara hari
hzl bir ehirleme olmay altyap ve konut sorunlarnn nemini nceki
dneme gre azaltmtr.239 Belediyelerin temel grevi salkl ve ada
ehirler yaratmak olmutur. Ankara nfusunun yllk % 6 artmas, gecekondu,
konut kiralar, arsa speklasyonu gibi sorunlara neden olmutur. Kaya,
gecekondularn yerlerine baka yerler gsterilerek gecekondulamann nne
gemeye almtr. Geni bulvar ve yollarn, meydanlarn, bina, hastane,
parklarn yaplmas ve bu amala Jansen Plannn uygulamaya gemesi
belediyecilikte adala, kentsel yaama, plan ve programa verilen nemi
gstermek bakmndan nemliydi.

3 Nisan 1930 tarih ve 1580 sayl Belediye Yasas ile eitli hedefler
gzetilmitir. Bunlardan biri yetki, grev, seim, kurulu, gelir kaynaklar
bakmndan belediyeler arasnda eitlik salanmasyd. Fakat stanbul ve Ankara
kapsam dnda braklmtr. stanbulda valilik ile belediye bakanl
birletirilerek vali ayn zamanda belediye bakan yaplmtr. Belediye
Meclisinin grevleri, il Meclisi ile belediye Meclisi yelerinin katlmasyla
oluan stanbul Genel Meclisine braklmtr. Ankarada ise belediye
bakannn seimi ileri Bakanna braklmtr. Ankara valisi gerektiinde
belediye bakann seilebilecekti. Bir baka hedef, belediyelerin mahalli
mterek ihtiyalar karlamak konusunda serbest olmalaryd. Kaya, bu
serbesiyet yannda belediyeler zerinde merkezi ynetimin denetimini zerinde
de dikkatle durmutur. Belediyelerin bte ve hesap ileri zerinde merkezi
ynetimin denetimini gerekli grmtr.240

Kaya, Belediye Yasas ile merkezi ynetime belediyelerin plan ve

programlar zerinde denetim ve ynlendiricilik grevi vermitir. Bunu,
vergilerin belediyelerce hangi ilere harcandnn tespiti asndan da nemli
grmtr. Belediyeler harita, kadastro, ehir planlar yapmaya ve bu planlar en
az be yllk alma program hazrlayarak uygulamaya zorunlu tutulmutur.241

239
Ortayl-Tekeli, a.g.e., s. 48
240
Ergven, a.g.e., s.41
241
dare Dergisi, S. 25 (Nisan 1930), s. 546

126
18 Nisan 1933 tarih ve 2290 sayl Belediye Yap Yollar Yasas ile
belediyelerin, ileri Bakanlnn belirtecei sre iinde haritasn
hazrlatmasn ve be yl iinde tek bana veya plan hazrlatmak zere
kuracaklar birlikler eliyle kent plan hazrlatmalar zorunlu tutulmutur.
Belediyelerin bu planlar hazrlayamamas zerine 7 Haziran 1935te Belediye
yasasna ek olarak 2763 sayl yasa karlarak Belediye mar Heyeti
kurulmutur. 10.000 fazla nfuslu yerlerin imar planlar, ime sular, spor
alanlar, lam ileri bu heyet araclyla yaplarak merkezin yetkisi zorunlu
olarak artmtr.242 Belediye Yap Yollar Yasas ile planlama konusunda
ileri Bakanlna verilen yetkiler zamanla dier bakanlklara devredilmitir.
Merkezi ynetime belediyelerin kararlar yannda karar organlar zerinde de
denetim yetkisi verilmitir. l belediye bakanlar ileri Bakannn nerisi ve
Cumhurbakannn onay, dier belediyelerde ise valinin onay ile atanacakt.

Kaya, 1580 sayl Belediyeler Yasas ile belediye seimlerinin tek

dereceli olmasn, 18 yandan byk kiilerin ve kadnlarn katlmn
salayarak halkn ynetimde etkin olmasn gzetmitir. Yasann gerekesinde,
belediye Meclisi oturumlarnn halka ak olmas ve halkn belediye ileri ile
daha fazla ilgili olmasnn amaland belirtilmitir. Bu bakmdan yasa halkn
kendini ynetmesi noktasnda nemli bir atlm gerekletirmitir. Yasa ile
belediyelerin hizmet alan geni tutulmutur. Belediyelerin grevleri tek tek
saylmtr. Altyapya nem verilmekle beraber elektrik, hava gaz, tramvay, su
tesisat, bayndrlk ileri gibi hizmetler de belediyelerin grevlerinden
saylmtr.

Belediyelerin hizmetleri zorunlu ve istee bal olmak zere iki

gruba ayrlmtr. Baz iler de sadece bir ksm belediyenin yapaca iler
arasnda saylmtr. Belli gelir gruplar iinde belediyelerin hangi hizmetleri
grecei yasada belirtilmitir.243 Eczane, muyene, yetimhane, cenaze hizmetleri,
dispanser, tmarhane, hastane, emzirme evleri amak, salk ve sosyal yardm
zorunlu hizmetler arasnda gsterilmitir. stee bal grevler arasnda
belediye tiyatrosu, sinemas, mzesi yapmak, frn ve sthane iletmek, rn

242
Ortayl-Tekeli, a.g.e., s. 74
243
A.g.e., s. 56-57; dare Dergisi, S. 25, (Nisan 1930), s. 540-550

127
sergi ve panayr yerleri amak, buzhane ve genel su deposu yapmak, ucuz
belediye konutlar yapmak, belediye adna inaat yaparak kiraya vermek, i
bulma kurslar dzenlemek, fakirler iin yardm sandklar kurmak gibi
hizmetler saylmtr.

Bir ksm belediyenin yapaca iler belediye gelirine gre geliri ellibin
liradan fazla, geliri ikiyzbin liradan fazla, geliri beyzbin liradan fazla
olmak zere kategoriye ayrlmtr. Fenni mezbahalar yapma geliri ellibin
liradan fazla olan belediyelerin, yetimhane, doumhane, tmarhane, emzirme
odas, belediye hastanesi yapma ve iletme, veterinerlik hizmetleri geliri
ikiyzbin liradan fazla olan belediyelerin, stadyum, belediyelere ait elence
yerleri yapma ve iletme, yar yerleri yapma hizmetleri geliri beyzbin
liradan fazla olan belediyelerin grevleri arasnda gsterilmitir244. kr
Kaya, istee bal hizmetleri de belediyelerin yapmas gerekli hizmetler
arasnda grmekle beraber, hizmetlerin zorunlu ve istee bal olarak
ayrlmasnn gerekesini belediyelerin btelerinin yetmeyiine balamtr.245
Kaya, zorunlu yaplmas gereken hizmetler yannda frnclk, berbercilik ve
dier sanatlarn belediyeler tarafndan grlmesini belediye sosyalistliinde
ileri gitmek246 olarak deerlendirmi ve fakat Trkiyede belediyelerin bu
hizmetleri, btelerinin yetersizlii nedeniyle yapmasnn olanakszlndan
bahsetmitir.

Belediyelere yeni grevler verilmekle beraber bunlar gerekletirecek

gelir kaynaklar yasada gsterilmemitir. 1 Ocak 1934 ylnda kan yasa ile
muhtarlklar kaldrlarak, grevlerinin bir blm belediyelere devredilmitir.
Belediye Yasas ve dier yasalar ile grevleri arttrlan belediyelere gelirleri ile
olanakl olmayan grevler verildii grlmekteydi. kr Kaya hazrlanacak
yeni bir yasayla bu eksikliin giderileceine sz verse de 1929 Dnya Krizinin
de etkisiyle para bulunamamasndan dolay yeni bir yasa hazrlanamamtr.
kr Kaya buna ramen, belediyelerin, zel idarelerin yapt iin paraya
ilikin olmayp, gayrete, zekaya, ilme, almaya bal olduu kanaatindeydi.

244
Tmerkan, a.g.e., s. 2702-93
245
Ergven, a.g.e., s.46
246
Ayn yer

128
 Belediyelerin programlar, projeleri hazrlanm ama uygulanmalar
parann uygun olduu zamana braklmt. Bu durum yasaya Belediyeler
Bankas kurmak zere belediyelerin her yl gelirlerinin % 5ini ihtiyat akesi
olarak ayrmalar yoluyla bir nebze olsun dzeltilmeye allmtr. Bu
yntemle geliri yetmeyen belediyelere bu akeden kaynak aktarlabilecekti.
1933 ylnda Belediyeler Bankasnn kurulmas ile belediyeler ilerini grmek
zere nemli bir mali kaynaa kavumulard.

24 Haziran 1933 tarih ve 2301 sayl yasa ve 15 milyon sermaye ile

kamu hizmetleri iin gerekli paray bulmak amacyla Belediyeler Bankas
kuruldu. Belediyelerin toplam geliri 1933te 14 milyon lira, btn belediyelerle
zel idarelerin ald para 45 milyon lira olmutur.247

Belediyelerimizin gerek medeni ve gerek salkla ilgili ihtiyalarn

karlayabilmeleri kendi gelirleri olanakl deildi. Memleketin krediye ve
paraya olan ihtiyac dolays ile belediyeler paray glkle ve ar faizlerle
buluyorlard. Kaya, belediyelerin aralarnda bir banka yaratarak artrdklar para
ile kendi kendilerine yeterli olmalarn ve memleketin imarna katk
salamalarn amalamtr. Belediyeler, yirmi yl sreyle btelerinin % 5ini
tahsisatlar hkmete gsterilen bir bankaya yatrmaya zorunlu tutulmutur.
Kaya, bankada 15 senede 15 milyon bir para birikeceini hesaplamtr. Bu
suretle belediyeler kendi aralarnda kendi ihtiyalarn hi kimseye muhta
olmadan temin edebileceklerdi.

Belediyelere, ehirlerin dzenlenmesi ve tesisinde yapacaklar esasl

kamu hizmetleri iin muhta olacaklar para, yaplacak ilerin nemine ve
belediyelerin deme kabiliyetlerine gre verilecekti. Bankann ksa veya uzun
vadeli avans ve cari hesap amas veya bunlara araclk ve kefil olmas
dnlmtr. Banka yapaca borlanma, avans ve cari hesaplar iin lzum
grd teminat bor verecei belediyelerden isteme yetkisine sahipti. Banka,
Ziraat ve Emlak Bankalar gibi bankalarn yararland haklardan ve
ayrcalklarlardan yararlanacakt.

247
TBMMZC, D.4, C.15, s. 106

129
 Bu bankay ynetecek kiiler belli makam sahiplerinden, belediye
bakanlarndan seilmiti. ubeleri olmayacakt, mevduat kabul etmeyecekti.
Dier bir milli banka ile anlaacak, onlara kasadarlk yaptracak ve bu suretle
ileyecekti. Kaya, bankann 10-15 sene sonra gayet kuvvetli ve esasl bir maliye
kurumu olacan ve ehirlerin ihtiyacn karlayacan tahmin ediyordu.
Bankann sresi 99 yl, idare merkezi Ankara olarak belirlenmitir. Banka,
belediyelerin maa, cret ve srekli masraflar iin borlanma yapamazd.
Belediyeler, zorunlu itirak hissesinden baka bankaya belirli olarak koyacaklar
hisselerden, bankann elde edecei karlardan, gereinde genel ve mahalli
btelerden ayrlabilecek itirak veya yardm hisselerinden, zel yasayla
gsterilecek faydalardan yararlanabileceklerdi. Bankann paralar, menkul ve
gayrimenkul mallar devletin para ve mallar olacakt. Fakat yatrlan paralar
belediyelerin borcu dolaysyla haczedilemeyecekti. Belediyelere hissedar
olmadklar iin hisse senedi verilmemiti. Belediyeler Belediye Yasas ile % 5
orannda paray bu bankada itirak hissesi koyarak sermaye biriktirmi
oluyorlard.248

Yasann 19. maddesi ile belediyelere su, elektrik, tramvay, hava gaz
tesisat kurmak ve iletmek, nehir, krfez, gl, vs zerinde vapur iletme hakk
verilmitir. Belediyeler bu hizmetleri belediye irketleri kurarak yerine
getirmeye almlardr. Kaya saylan bu hizmetlerin fertlerin ve irketlerin
ellerinde braklamayacan belirterek bu hizmetlerin devletletirilmesini ve
belediyeletirilmesini savunmutur.249 Ayrca 31 Mays 1933te Gmrk Tarife
Yasas ile bu yasaya bal tarifede yazl maddelerin gmrk resimlerine
belediye hissesi olarak % 10 verilerek belediyelere gelir yaratlmtr. Bu yasa
ile ayrca bir ehirden dierine mal girerken alnan ve i gmrk vergisi diye
adlandrlan Oktruva Vergisi kaldrlarak yerel pazar ulusal pazar ile
btnletirilmeye allmtr.250

Kaya, stanbul ehrine zel nem vermitir. stanbula temelinden

balamak amacndayd. stanbulun plan iin 1932de ileri Bakanl

248
TBMMZC, D.4, C.16, s. 178
249
Ortayl-Tekeli, a.g.e., s. 68-69
250
A.g.e., s. 61

130
btesinden denek ayrmtr. Bir yarma ile 200-300 bin nfuslu ehirlerin
plann yapm bir kii ile stanbulun plan iin anlama yaplmtr. eitli
illerin belediye planlarn hazrlamtr. zmirin, Manisann ve Aydnn plan
vard. Diyarbakr, Malatya, Elaz gibi dier ehirlerin plan hazrlatlmtr.
Fakat gerek belediyelerin mali durumunun uygun olmamas ve gerekse plann
haritaya gereksinim duymas, planlarn derhal yaplmasn nlemitir. nce
haritalar yaptrlmtr. Sonra planlar yaplm ve uygulanmtr. Bu hizmetler
belediyelerin btelerinden her sene kesilecek para ile grlecekti. Bunu
gerekletirmeye ynelik Belediye Bankas kurulmutur. Belediye Bankas ile
belediyeler mahrumiyetten, banka kaplarnda dolamaktan kurtarlmtr.

519 belediyenin hibirinde ehrin ihtiyacn ve shhi ihtiyalarn tatmin

edecek bir tekilat ve ebeke yoktu. Hala ehirlerin % 90 ak kanal ve
kuyulardan su ihtiyacn temin etmekteydi. Kaya, belediyelerin su ihtiyacnn
karlanmas ynnde gerekli zmleri devreye sokmutur. 1937 ylnda, 1940
ylna kadar 60 belediyenin ime suyu sorunun zlmesi iin gerekli
almalar balatmtr. ehirlerin temiz su, kanalizasyon, aydnlatma, plan
ihtiyac bykt ve Kaya 1940-1945 yllarna kadar zel darelerden
salanacak paralar ile tm Trkiyenin ihtiyacnn giderileceini
mjdelemitir.251 1935 ylnda 519 belediyenin tam bir plan yoktu. stanbulun
plan hala yaplamamt. zmirin plan yarmd. Ankara'nn yakn civarnn
plann hazrlanmas yeni gndeme alnmt.

Belediye Bankasnn 1935te 4 milyon liraya yakn sermayesi vard.

Kaya, belediyelerin genel gelirini 1933 yl iin 18.476.097, 1934 yl iin
18.711.379 lira olarak hesaplamtr. Bunlardan 2.553.070 liras devlet geliriydi.
8.776.145 lira belediye geliri, 365.245 lira borlardan gelen gelir, 4.719.394 lira
eitli gelir, 697.784 lira da yardm, vs satlan mallarn geliriydi. Bu toplam
gelirin yalnz 5.000.000u stanbul Belediyesinindi. Kaya, 1935te bu gelirlerin
sarfedildii yerleri u ekilde ortaya koymutur252:

1.936.717 lira salk, 1.220.100 lira imar, 3.779.745 temizlik ileri ve

aydnlatma, 3.114.255 lira eitli hizmetler, 3.439.373 lira inaat.

251
Ayn Tarihi , S.42, Haziran 1937, s. 86-87
252
Bakan kr Kayann Uraylar Kongresini Ama Sylevi, s. 4

131
 Kaya, belediyelerimizin bu mali durumunu yabanc lkelerdeki
belediyelerle kyaslamtr. Gelir ok zayf, emlak, gelir getiren kurumlar azd.
Belediyeler, gelir getiren kamu hizmetlerini yapamamaktaydlar. Kaya bunu
belediyelerin yol, kaldrm, lam, inaat ve tamirine emlak sahiplerinin
katlmnn az olmasna balamtr. Kaya, belediyelerin sigortalardan ve
kiralardan ok az gelir salamasn doru bulmamtr. Bunun yannda
belediyelerin plan, yol, lam gibi inaatndan artan kymetin tamamyla emlak
sahiplerine braklmayarak, arsa ve bina masraflarndan hisse almasn
savunmutur. Avrupada belediyelere verilmi gelir veya vergiler burada ya
devletin ya da vakfn elindeydi. Belediye ve messeseleri burada vergiye
tabidir. Kaya, gelir ve vergilerdeki bu durumun Trk ehirleri ile emsal yabanc
ehirler arasnda yle bir vergi fark oluturduunu dile getirmitir:

Almanyada belediyeler zengin olduu halde belediye iinde her nfusa

52 mark vergi dmekteydi. Newyork nfus bana 1 dolar verirken 1916da 75
dolara kmt. Dresden Belediyesinin senelik geliri Trkiye btesine eitti.
Trkiyedeki belediyeler ise bu gibi gelirlerden yoksundu. Kamu hizmetleri
oktu ve sermayesizlik bu gibi ileri yapmalarna engeldi. Belediyelere
verilmesi lazm gelen vergiler vard ki memlekette mevcut deildi. Kaya,
belediyelerin beer yllk program dahilinde 1931den 1935e kadar yapt
ileri u ekilde sralamtr:

2.380 km kaldrm, 1.908 km ose, 160 km asfalt, 112 km parke, 4.041

resmi bina, 3.287 genel bina, 352 park, 261 spor yeri, 190 mesire yeri, 3
darlaceze, 24 hastane, 28 dispanser, 44 klinik. 477 pazar yeri, 1.471 kpr 120
abide yaplm, 116 yer elektriklenmi. 212 ehirde su tesisat ve 152 mezbaha
yaplmtr.253 Bir tablo olarak gsterilirse belediyelerin 1923-1938 yllar
arasndaki uygulamalar u ekilde olmutur:254

253
A.g.e., s. 7
254
Ortayl-Tekeli, a.g.e., s. 89

132
 Belediyelerin Uygulamalar (1923- 1938)
1923 1933 1938
Belediye Says 421 501 583
Elektrik Tesisat Olan Yerler 4 (adet) 94 150 (138)
me Suyu Olan Yerler 20 (adet) 185 245
Fenni Su Tesisat Olan Yerler 2 (adet) 24 49
Mezbaha 17 (adet) 93 (143) 114 (186)
Pazar Yerleri 90 (adet) 407 436
Haller - 60 81
Spor Alan 7 (adet) 184 198
Park ve Baheler 29 (adet) 209 304
Asri Mezarlklar - - 22
Asfalt Yol 17 (km) 79 159
ose Yol 251 (km) 1100 1.213
Kpr Menfez 393 (adet) 1181 1.477
Kaldrm 578 (km) 1480 5.657
Hipodrom - - 3
Halihazr Harita - - -
mar Plan - - 82 (?)

Not: Parantez iindeki saylar ayn yla ait farkl kaynaklardan salanan,
doruluu daha az olan verilerdir.

Yerel ynetimler ele alnrken kr Kayann zerinde durduu

konulardan biri de kylerin ynetimidir. 1924 ylnda, Trkiye nfusunun %
85i kylerde yaamas bakmndan ky konusunu nemle almtr. 1932 ylnda
14 milyon nfusun 11 milyonunu kyller oluturuyordu. Cumhuriyet kurulana
kadar Trkiye kyleri kanunen bir usule ve dzene tabi deildi. Greneklerle ve
mahalli teekkllerle ynetilmiti. Kaya, kyn ve kylnn ilerinin
muhtarlarn iktidarlarna, alkanlklarna ve keyfine tabi olduunu, kylerin
slahnn da Cumhuriyete nasip olduunu belirtmitir. Cumhuriyet, kabul ettii
ky yasas ile kylerimize bir ahsiyet kazandrarak dzen getirmitir. Kaya
iin, mevcut ky yasas tam manasyla kyn ihtiyalarn karlayan bir
Komn Yasas deildi. Zaten kylerin durumu ve nfusunun da esasen
komn tekilatna uygun olmadn dnyordu. Yeni kabul edilen Ky
Yasas komne doru bir admd ve uygulamas yeni olduu halde kendisinden
beklenen neticeleri de vermiti.

133
 Kylerin says 1928de 40.921 'dir. Ky Yasas ile kylerle megul
olmak zere merkezde bir bro kurulmutur. Bu merkez, 1927den 1928in
ortalarna kadar 12.748 km yol yapmtr. Vaktiyle atla gidilemeyen baz
kylere artk araba ve otomobillerle gidilebilmekteydi. 427 kpr 834 okul
yaplm ve 212 kye yeniden su getirilmi, 2.000 km2lik bataklk kurutulmu
ve iki milyona yakn aa dikilmitir.255 Btn bunlar genel sorumluluk
haricinde Ky Yasas sayesinde yaplmtr.

kr Kaya, kyn ihtiyacn karlamas amacyla komn niteliindeki

kylerin oluturulmasndan yana olmutur. Bu amala, Tam Teekkll
Belediyelerin kurulmasn nermitir. Mevcut belediyeler ihtiyac karlamayan
kurululard. Bunlarn banda yalnz bir belediye mdr vard. Pek aznda
nfus katibi, tapu katibi vard. Kayaya gre bunlar memlekete geliigzel
serpilmiti. Yz kyl belediyeler olduu gibi iki kyl belediyeler de
mevcuttu. Bu nedenle kr Kaya, bu teekkllerden beklenilen faydalarn elde
edilemeyeceini ngrmtr. Yaplmas gereken sorumlu mdr, katibi,
nfus katibi ile tapusuyla, vergisiyle ve btesindeki izni orannda sulh
hakimiyle Tam Teekkll Belediyelerdi. Bunlarn lkeye dzenli datlarak
kylere gerekli yardm gtrmesini istemitir. Kaya, Tam Teekkll
Belediyelerle ilgili esas tespit etmitir. Kyler aras mesafe esas, nfus esas
ve ky miktar esas.256 Kaya, Tam Teekkll Belediyeleri bir kylnn yaya
olarak kynden merkezi idareye gidip iini grdkten sonra yine yaya olarak
geceye kalmadan kyne gidebilmesini salayacak ekilde tasarlamtr. le
merkezlerinin uzakl dolays ile kyller zorlukla karlayorlard. Kyl
iini grebilmek iin ile merkezine belki iki gnde ancak gitmekte ve orada
gnlerce kalmaktayd. Bu durumun nne gemek iin kyle belediye
arasndaki mesafe 12-15 km olarak tespit edilmitir. Belediyenin kapsad
kyn adedi yirmi beten ve nfusu da onbinden fazla tutulmamtr. Bylece
halkn ihtiyacn grebilecek ekilde belediye memurunn kyllerle temas
edebilecei bir l gzetilmitir. Kaya, bu belediyelerden 1.500 adet gerekli
grmtr. Her bir belediye tekilat bin liraya mal oluyordu. Bu

255
TBMMZC, D.3, C.3, s. 266
256
A.g.e., s. 267

134
teekkllerin kylerin imarna, devletin desteinin kylerin yan banda
bulunmasna yardm edeceini savunuyordu. 1928 yl iin btede bu
belediyelerden yz tane kuralabilecek kadar denek ayrlmtr. Dier Tam
Teekkll Belediyelerle beraber belediyelerin toplam 750yi bulmutur.
Geriye kalan Tam Teekkll Belediyelerin yllara blnerek belli bir plan
dahilinde yaplmasna karar vermitir. 1928 ylnda Tam Teekkll
Belediyelerin oluturulmasna balanmtr. CHPnin 3. Byk Kongresinde de
bu belediyelerin arttrlmas ngrlmtr257. Atatrk de, bu belediyelerden
halkn memnuniyet duyduunu aklam ve Tam Teekll Belediyelerin
arttrlmasn nermitir258. Kaya, kylerin durumuna gre posta datmn
ncelikle merkezden balayarak yava yava etrafa yaymay planlamtr.

Kaya, kylere medeniyet girebilmesi iin kylerin 200-250 evden

olumas gerektiini savunuyordu. Byle olursa kylere dispanser ve dier
tekilatn girebilecekti. Kylerin dank olmas, salk ve dier hayat artlar
asndan kyllerin perian olmas demekti. Kaya dank yerleimli kylerin
biraraya getirilmesine abalamtr. 5.000 civarndaki gerin de bu kylere
yerleimini dikkate almtr.259

Her sene dzenli bir program dahilinde yaplmas ngrlen Tam

Teekkll Belediyelerden elli tane yaplmas 21 Temmuz 1931 tarih ve 1857
nolu yasa ile kabul edilmitir. Fakat bu belediyeleri kurmak iin para
bulunamad iin 1932 senesi btesine denek konulamamtr. Tam
Teekkll Elli Belediyenin ylda 22.500 liralk bir masraf gerektirmesi, bu
denein 1932 btesine konulamamas ve dier taraftan bu belediyelerin
tekilat tarzna nazaran ayrca vergi ve tapu memurlarnn temininin zorluu ve
bunlarn bile masraflarnn maliye btesine konulamamas sebepleri ile
Yeniden Tam Teekkll Elli Belediye Tekili Hakkndaki 1857 Nolu Yasann
iki yl ertelenmitir.

kr Bey iin, hakiki servet, kylnn servetiydi. Kyl ne kadar

zengin olursa dier insanlar da o kadar zengin olabilirdi. Bunun iin getikleri
257
CHF nc Byk Kongre Zabtlar (10-18 Mays 1931), Devlet Matbaas, stanbul,
1931, s.6
258
Atatrk'n Sylev ve Demeleri I-III, C. 1, s. 379
259
Ayn Tarihi , S 42, Haziran 1937, s. 91-92

135
yollarda kylnn ekili alann tahrip ediyorlar diye gebelere engel olmaya
almtr. Kaya asndan memleketi gerek iktisadi, siyasi, askeri hususta ve
savunma alannda ayakta tutan en birinci unsur kyllerdi. 1932 itibariyle
kylerin adedi 40.223t. Kayaya gre Ky Yasas komn denilen idare
eklinin tam ifadesi olmasa da buna dair pek ok hkm barndryordu. Ky
Yasas, 1932 ylnda 22.000 kyde tatbik edilmekteydi. Yasann uygulanmad,
nfusu 150den aa 12.000e yakn ky vard. Muhtarlarn yasal artlarnn
bulunmamasndan ve kylerin dank olmasndan dolay yasann
uygulanamad 4-5 bin kadar ky kalmt. Bunlar ilin uzak snrlarndaki
kylerdi. Kaya, Ky Yasas yrrle girdikten sonra 1932 ylnda kylerde
yaanan geliimi yle ortaya koymutur:

Ky yollar, kyller tarafndan yaplmtr. 15.643 kmdir. Ky Yasas

gereince ky etrafna dikilen aalar 1931e kadar 2.750.485ti. Yeniden
yaplan ky okullar, mahalli idareler haricinde 974, tamir edilen ky okullar
1.389, yaplan emeler 2.393, dzenlen ky mezarlklar 1.178, yeniden
yaplan ky yolu kprleri 5.673, ky odalar 1.983, ky konuk odalar 4.692,
pazar yerleri olacak ekilde dkkanlar 3.672 adetti. kr Bey, ky sal
hususunda kendi bakanlnn ilgi alanna giren ksm batakllar kurutmaya
gayret sarfetmitir. 1934e kadar 500den fazla ky batakl kurutulmutur.260
Kaya, 1932 ylnda, ky ocuklarnn nfusa kaydedilmemesini nemli bir
mesele olarak alglamtr. Ky nfusunun doru bir ekilde renilmesi
amacyla muhtarlara talimat vermitir.

1937 ylnda belediye, zel idareler ve ilerin daha iyi baarabilmek ve

bunlar daha iyi destekleyebilmek amacyla merkezde ileri Bakanlna bal
Mahalli dareler Reislii (Bakanl) kurulmutur. Bu bakanla, Mahalli
dareler Genel Mdrl, zel idareler Genel Mdrl, Kyler Genel
Mdrl olarak ube balanmtr.261 Kaya, ubelerin ky, zel idare,
belediye memurlarnn sicilini tutmasn ve ilerin merkezden yrtlmesini
ngrmtr.

260
TBMMZC, D.4, C.9, s.245
261
Ulus, 15.05.1937, s. 2

136
 3. Toprak Reformu

Trkiyede 1926 ylnda miri toprak sistemi262 tamamen kaldrlm ve

zel mlkiyet sistemine geilmitir.263 Trkiye Cumhuriyetinin kurulduu
yllarda deerlendirilmeyen, ekilmeyen topraklarn bolluu dikkat ekmitir.
Byk toprak sahipleri de himaye edilecek kesimler arasnda saylyordu.264 Bu
sebeple Kurtulu Savana katlan byk toprak sahiplerinin topraklarna
dokunulmamtr. 1927 yllarnda Trkiyede btn topraklarn ancak % 5-6,5
kadar ilenmektedir. Byk zel mlkler, kendi iletmelerinin toplam
topraklarndan ancak % 5-10unu tarla olarak kullanmaktadrlar. Dier topraklar
ise mera topraklaryd. Bu iletmeler yalnz tabiatn verdii ile yetinen, makine
ve teknolojinin pek kullanlmad tarmsal iletmelerdi. 1927 ylnda ekime
uygun 231,5 milyon arazinin 43,6 milyon dnm ekilebilmiti.265
Deerlendirilmeyen alanlarn genilii Trkiyede gl bir toprak talebi
olmamasnn en nemli nedeniydi. Pazarla ilikisi zayf olan tarm, kapal bir
ekonomi olarak grnmekteydi.266

kr Kaya, kylnn Cumhuriyet deerlerini benimsemesi iin

yaamn srdrmeye yetecek topran verilmesini savunmutur. Atatrk
iftiye arazi vermenin hkmetin srekli takip edecei bir i olduunu ve
alan kylye ileyebilecei kadar topran sahibi klnmasnn retimi
artracan vurguluyordu267. Ayrca Atatrk topraksz ifti braklmamasn da
istiyordu268. Kyl bakasnn topraklarnda almaktan kurtarlmal ve esaret

262
Toprak mlkiyeti ekilleri iin bkz. mer Celal Sar, Ziraat ve Sanayi Siyaseti, stanbul
Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi Talebe Cemiyeti Neriyat, stanbul, 1934, s. 168-182;
Toprak Reformu Kongresi (1978), TMMOB Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas,
Ankara, 1979, s. 110
263
Aksoy, a.g.e., s. 52
264
mit Doanay, 1923-1938 Arasnda Toprak Reformu Sorunu, Atatrk Dneminin
Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar Sempozyumu, stanbul Yksek ktisat Ve
Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yayn, stanbul, 1977, s. 367. Atatrk bu konu ile ilgili
Balkesir Paa Caminde unu sylemitir: Biliyorsunuz ki memleketimiz ifti memleketidir. O
halde ulusumuzun byk ounluu ifti ve obandr. Bu byle olunca buna kar byk
toprak ve iftlik sahipleri akla gelir. Bizde ka kiinin byk topra avrdr. Bu topra ls
nedir. ncelenirse grlr ki memeketimiznin geniliine gre hi kimsenin byk topra
yoktur. yleyse bu kiiler de korunacak kimseler arasndadr.
265
Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi (1838den 1995e) Drdnc Kitap, Tekin
Yaynevi, 2000, s. 1382
266
Aksoy, a.g.e., s. 53
267
Atatrk'n Sylev ve Demeleri I-III, C. 1, s. 380
268
A.g.e., s. 412

137
altnda yaamamalyd. Kaya, Toprak Reformu meselesini sadece kylnn
geimi asndan dnmemitir. Toprak Reformu ile ayn zamanda aann
elinden kurtarlarak zgrle kavuturulmak istenen kyl, aa yerine
Cumhuriyeti otorite bilecekti. Topra olan kyl bakasnn klesi deil
kendisinin efendisi olacak, adalk yolunda ilerleyecekti. kr Kaya, toprak
meselesini, kylye toprak datm yoluyla geimini salama ve adalama
olarak ele almtr. Bu konuda Kayann nemli mcadele verdii grlmtr.
Mbadele iinde, gelen gmenlere toprak datmnn yan sra yurtiinde de
topraksz veya az toprakl kyllere toprak datlmasna abalamtr.

Kaya, 1930 yl ileri Bakanl bte grmeleri esnasnda megul

olunacak nemli bir ilerden birinin de kyly toprak sahibi yapmak olduunu
u szlerle dile getirmitir:

Memleketimizde bulunan 40.300 kyden 1.500 kyn halk

toprakszdr. ehirlerde de topraksz olarak bir bu kadar ifti vard. Topra
nakafi (yetersiz) olan ifti nfusu da aa yukar 300 bine bali (denk)
olmutur. Geen sene Byk Meclisin kabul ettii bir yasa sayesinde bu
kylleri zamanla arazi sahibi yapmaktayz ve bu vazifeyi skan daresi
grmektedir.269

Kaya, Ziraat Bankas ile yaplan anlama neticesinde az zamanda

Trkiyede topraksz hibir ifti ailesi kalmamas iin ura vermitir.

1931 ylna kadar kylye datlan topraklar u ekilde gsterilebilir:

Aydn: Bo ve satlmayan arazinin, zeytinliklerin kyllere verilmesi.

anakkale: Gelibolu les arazisi olmayan kyllere arazi datm.

(Cumal, Cevizli kyleri).

Erzurum: Metruk (bo) emlakin kylye verilmesi.

Erzincan: Bo emlakn kylye verilmesi.

Eskiehir: ifteler arazisinin datmnn tamamlanmas.

Isparta: Ky yaylasnn kylye datm.

269
TBMMZC, D.3, C.19, s. 138

138
 Kocaeli: Hendek ilesinde bakalarna verilmeyen arazinin kylye
datm.

Mula: Sahildeki iftliklerin de Kyceiz gibi halka datm.

Sivas: Mevcut ve bo arazinin halka datm .

Trabzon: Mevcut ve bo arazinin OfluIara ve halka datm.

Ceyhan: Mercimek iftliinin halka datm.

Bakrky: Mahmutbey Yaylasndaki kyllere arazi datm

stanbul: Dier iftliklerin istimlaki ve kyllere verilmesi

Denizli: aml iftliinin kyllere datm.

Kars: Halk tamamyla topraa sahip deildir. Bir an evvel toprak

datmnn yaplmas.

zmir: eitli ilelerde bo ve metruk arazinin datm.

Krklareli: 1- 1914te iskan edilen muhacirler arazisinin bedelsiz terki.

2- Datm harici arazinin Borlanma Yasas ile mbadil

olmayan muhacirlere verilmesi.270

ileri Bakan kr Kaya, topraklandrma konusunu bir zgrlk

meselesi olarak ele almtr. Kylnn kendi topran ok sevdiini,
sevemeyecei bir toprak varsa o da esir gibi kullanld ve bakasnn topra
olduunu aklamtr. Bu sebeple her eyden nce iftiye toprak vermek
Kayann asl arzusu olmutur. Kaya, memleket iin her trl fedakarl
yapmaktan ekinmemi olan Trk ocuunun bakasnn topranda esir gibi
altrlmasna artk gz yummayacan belirterek toprak datlmasn
nemsemi ve tepkileri zerine ekmitir.271

Geni ve bo arazilerin kyllere datlmas konusunda kr Beyin

dnceleri byk toprak sahipleri arasnda endieye yol amtr. Eskiehir
milletvekili Emin Sazak byk arazilerin taksimi konusunu anlayamadn ve
Cumhuriyet Halk Partisinin esaslarna aykr bir prensibin getirilmekte

270
CHF nc Byk Kongre Zabtlar (10-18 Mays 1931), s.96
271
TBMMZC, D.4, C.15, s. 105

139
olduundan phelenmitir. Sazak, topraklandrma meselesinin Dou
Blgesine ait bir karar olduunu ileri srerek lkenin batsnda, kendi
arazilerine kadar uzanan bir Toprak Reformunun yaplmasndan kayg
duymutur. kr Kaya ise, bakalarnn topraklarnda esir gibi altrlan Trk
kyllerini ev ve arazi sahibi yapmak amacndayd. Ayrca traktrleri ile alan
yoksul iftiye yardm etmeyi hedeflemiti. stedii ey, bakasnn topranda
alan kyly esaretten kurtarmak, yoksul kylye ise yardm etmekti. Kaya,
Emin Sazak araclyla byk toprak sahiplerinin topraklandrma meselesini
zayflatma abalarnn nne gemeye almtr. Mecliste toprak sahiplerinin
engelleme giriimlerine kar Meclisi ve milleti bilinlendirmeye alacakt.

1923 ylndan 1934 ylna kadar mbadil ve gmenlere ve ksmen de

topraksz veya az toprakl iftilere 6.787.234 dnm tarla, 157.422 dnm ba
ve 169.659 dnm bahe datlmtr. 14.6.1934 tarihli skan Yasas
hkmlerine gre bu tarihten 1938 yl Mays ay sonuna kadar gmen ve
mltecilerle topraksz ve az toprakl 88.695 aileye 2.999.825 dnm toprak
datlmtr.272 Ayrca kamulatrma sureti ile satn alnarak kylye verilen
iftlikler ile hkmete ait olarak datlan arazinin toplam 1.077.526
dnmd.273

1934 ylna kadar yaplan toprak datmnda topra olmayan veya

ihtiyalarna yetmeyen iftilere datlan 731.234 dnm toprak vard. Ayrca
1938 ylna kadar devletin kendi merasndan ayrp datt topraklar da
2.999.825 dnmd. Bylece devletin, kendi merasndan datt topraklarn
toplam 3.731.059 dnm bulmutur. Oysa 1928-1938 yllar arasnda
Trkiyede mera topraklar 39.280.000 dnm azalmtr. Bu durum
memleketimizde meradan toprak kazanmann asl orta ve byk mlkler
tarafndan yapldn ortaya koymaktadr.

Toprak meselesi zerinde Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren nemle

durulmaya balanmtr. Mesele toprak datm, tohumluk, ila, topra
ileyecek alet ve makinelerin temini olarak ele alnm feodal ilikilerin tasfiyesi
ynnden bir btn olarak henz ele alnmaya balanmamt. Dardan

272
Aksoy, a.g.e., s. 58
273
Halil, a.g.e., s. 99

140
gelenlere yer bulmak, gebe iskann dzene koymak amacyla da toprak
datm yaplmtr.274 Toprak Reformunun sebeplerinden biri topraksz veya
az toprakl kiileri toprak sahibi yaplarak kyly retici hale getirmekti. Bir
dier sebep ise, 1929 Dnya Krizi ile beraber ihracata dayal tarmsal retimin
skntya girmesi zerine, tahl retimi yapan orta ve kk lekli itfileri
destekleyerek sanayi rnlerine talep yaratmakt.275

Yaplan dzenlemelerden biri 1925 yl bte yasasnda vard. Yasann

25. maddesi topraa muhta iftiye, milli araziden bedeli on senede taksitle
alnmak ve her haneye verilecek toprak miktar ellerindeki arazi ile beraber 200
dnm gemeyecekti. Toprak kymet takdiri yntemiyle datlacak ve sata
sunulacakt. 2 Haziran 1919 tarih ve 1505 sayl ark Menatk Dahilinde
Muhta Zrraa (ifti) Tevzi Edilecek (Datlacak) Araziye Dair Yasa ile
hkmet Dou illerinden batya nakledilen kiilerin arazisini gebe, muhacir,
kyl ve airet evresine vermeye yetkili klnmtr. Bu arazilere 1915 ylnn
kaytl vergi deerinin sekiz katndan aa ve on katndan yukar olmamak,
vergi deeri olmayan yerlerde ayn oran dahilinde tapu deeri esas kabul
edilmek zere, bedelleri sahiplerine verilmek zere hkmet tarafndan el
konabilecekti.

1930-1931 yllarnda ileri Bakanl hem gmenleri topraa

balamak hem de asayii artrmak amacyla Toprak Yasas hazrlanmsa da
tapuda kaytl olmayan topran devlet mal saylaca hkm Dantayda
(Devlet urasnda) tartlmtr. Tasar, nce Tarm Bakanlna, sonra da
Salk Bakanlna devredilse de herhangi bir sonu alnamamtr. Toprak
meselesi ile ilgili kkl dzenlemeler 1934 ylnda yaplmaya balanmtr.
Nfus konusu toprak melesesi ile beraber alnmtr. Kaya, nfustan
bahsederken, nfus meselesinde topran da etken olduunu sylemitir.
Toprak, yalnz muhacirler iin verilecek bir ey deildi. Toprak ayn zamanda
yerli halkn da muhta olduu bir maddeydi. Kayaya gre kyllerin birou
toprakszd. Douda ve Batda baz illerde, birok yerde kyler bakalarnn

274
Barkan, a.g.e., s. 473
275
Serkan Tuna, 1930lu Ylarda Toprak Reformuna Ynelik abalar, Bilgi ve Bellek, S. 6,
stanbul, 2006, s. 124-125

141
topra iindeydi ve kylnn kendi evi ve topra yoktu. Kaya kyly, toprak
sahibi klmak ve kyly, vatandalk haysiyetine yakacak ekilde toprak
sahibi etmeyi ve beslemeyi, ilk grevlerden saymtr. Kaya, CHP 4. Byk
Kurultaynn (1935) en byk zelliinin Trk kylsn toprak sahibi
yapmak zerinde ald kararlar olduunu ifade etmitir. CHP
milletvekillerinden oluan ve il rgtleri araclyla halktan gelen dilekleri
inceleyen Dilek Komisyonu Kayann bu grlerine katlmtr.

1935te yaplan CHP 4. Byk Kurultaynda kylye toprak vermek,

kyly kendi emeinin vastasna sahip klmak, halkn talepleri arasnda
nemli yer tutmutur. Topraa hkmedemeyen bir ulusu toprak yer276 diyen
Kaya bir ileyi sekiz iftlik sahibinin emeksiz tasarrufuna sokan duruma son
vermenin CHP 4. Byk Kurultaynn takip etmesi gereken byk bir devrim
ii olduunu savunmutur. Kurultayda toprak sahibi olma dilekleri
hkmeti bu konuda daha hzl hareket etmeye yneltmitir. Kaya ve Kurultay
delegeleri meselenin, gelecein tarm ihtiyalar lsn gzden karmayan
ve topraksz duran emek sahibi kyllerin haklarn yedirmeyen bir anlayla ele
alnmas fikrinde olmutur. 4. Byk Kurultay bu fikrini 34. madde ile ortaya
koymutur;

Her Trk iftisini yeterli toprak sahibi etmek partimizin gtt ana
gayelerden biridir. Topraksz iftiye toprak datmak iin husus istimlak
(kamulatrma) yasalar karmak lazmdr.277

CHP 4. Byk Kurultaynda, Aydn (Ske), stanbul (Balkesir,

atalca, Fatih, Kadky, Silivri), zmir (Torbal, Bornova, Dikili), Krklareli,
Manisa, (Horozky), Bursa (Karacabey) CHP rgtleri, bu yerlerdeki topraksz
kyllerin topraklandrlmasn ve milli hazineye ait arazinin datlmasn,
Eskiehirde topra srp ekenlere ekilen arazinin parasz olarak datlmasn
istemitir. ileri Bakanl milli emlake ait topraklar isteyen muhta kyllere
datmtr. 1935 ylna kadar kylye milli emlake ait 227.000 dnm arazi
datlmtr.

276
CHP Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas (6-19 Mays 1935), s.158
277
A.g.e., s. 67

142
 14 Haziran 1934 tarihinde kabul edilen ve 21 Haziran 1934 tarihli Resmi
Gazetede yaynlanan 2510 sayl skan Yasas ile airet reislii, beylii, aal
ve eyhlik gibi herhangi bir belgeye ve grenee dayanan her trl tekilat ve
organ kaldrlmtr. Ayrca herhangi bir hkm veya vesika ile veya rf ve
adetle airetlerin ahsiyetlerine veya onlara atfen reis, bey, aa ve eyhlere ait
olarak tannm, kaytl, kaytsz btn gayrimenkuller devlete geirilmitir.
Devlete tutulan usullere gre bu gayrimenkuller muhacirlere, mltecilere,
gebelere, naklolanlara, topraksz veya az toprakl yerli iftilere datlp
tapuya balanmtr. skan Yasasnn etkisinin yaylmas noktasnda toprak
sahipleri engelleyici tutum ierisindeydi. Yasann geni bir alanda
uygulanmasn nleyerek etkisini zayflatmlar veya iftilere verilen topraklar
bir ekilde tekrar ellerine geirmilerdi. Geni arazilerin bedellerinin devlete
pein denerek kylye datlmas yntemi btenin yetersizliinden dolay
istenen verimi salayamamtr. kr Kaya, bu gibi nedenlerle topra olmayan
veya yetersiz kiilerin topraklandrlmasn salamak amacyla Tekilat Esasiye
Yasasnn kimi maddelerinde deiiklik yaplmas amacyla milletvekili
arkadalar ile birlikte yasa teklifi sunmutur. Hazrlanan skan Yasasna ek
olarak kr Kaya, 1937de topraklarn tapusuz ksmn devlete mal eden bir
tasar hazrlamtr. Tasar ile tapuya tescil iin bir yllk sre, srenin sonunda
devlete kamulatrma hakk veriliyordu. Tm sazlk, gl, bataklk, ayr, rmak
gibi alanlar devlet mal saylyordu. Valilere bu alanlar tarma uygun hale
getirme yetkisi verilmiti. Hkmete, 2.000 dnmden fazla topraklara ve 2.000
dnmden az iletilmeyen topraklara el koyma ve il zel idareleri, vakf,
belediye ve dier tzel kiilerin topraklarn kamulatrma yetkisi tannyordu.
Tasarda toprakszlarn yannda yarclar ve bakalarnn topran ekmek
zorunda kalanlara toprak verilecei hkme alnmt. skan haddinin iki
katndan fazla topraklar, gerekli yerlerde iskan haddinden az topraklar ile on yl
boyunca iletilmeyen topraklar kamulatrlacakt. Byk iftlikleri
kamulatrlanlarn tarmla ilgilenmeleri kouluyla iskan haddinin , topraa
ihtiya duyulan yerlerde iki kat toprak ve yap verilebilecei kayda alnmt.
Teknie dayal iftilik yapmak isteyen byk iftilere ise tapulu topraklardan

143
onbin dnme kadar toprak verilecei belirtilmiti.278 Fakat bu tasar
komisyonda engellenmitir.

Kaya, iftiyi toprak sahibi yapmak iin devletin kamulatrma

yapabileceini dzenleyen aadaki maddenin yasalamasna aba harcamtr:

Umumi menfaatler iin, lzumu usulne gre anlalmadka ve

mahsus kanunlar mucibince deer pahas pein verilmedike hibir kimsenin
mal istimval (olaanst dnemlerde zel kiilere ait tanr maln devlet
mlkiyetine gemesi) ve mlk istimlak olamazd. iftiyi toprak sahibi yapmak
ve ormanlar devlet tarafndan idare etmek iin istimlak olunacak arazi ve
ormanlarn istimlak bedelleri ve bu bedellerin denmesi sureti, zel yasalarla
tayin olunur.279

1937 ylnda eklenen bu ifade ile iftinin toprak sahibi klnmas ve

devlet tarafndan iletilmek iin el konacak arazi ve ormanlarn
kamulatrlmasnda pein deme artn kaldrlmtr. Bu tasar daha sonra
Ziraat Bakanl ve Devlet uras (Dantay) tarafndan reddedilmitir. 1924
Anayasasnn 74. maddesinin ilk fkras, kamulatrmay kamu yarar artna
balam ve bedelin pein denmesini ngrmt. 18 milyon Trkn 15
milyonu iftiydi. Bu 15 milyonun birou kendi topranda almyordu.
Kaya iin, Trk iftisini toprak sahibi yapmak demek, Trk iftisini yani Trk
ounluunu kendi ekonomik geleceine sahip klarak bu memleket iin hayrl
ve aktif bir eleman yapmak demekti. Bu byk ktleden eer byk bir fayda
bekleniyorsa tekinin, berikinin topranda almaktan kurtarmal, kendisini
kendinin olacak olan topraklara hakim klmaldr.280

Kaya, topraksz kyller varken toprak aalarnn bir ileyi iine alacak
kadar topraa sahip olmasn milli ac olarak kabul etmitir:

Mula ilinin Kyceiz ilesi tamamen iftlik aalarnn elindedir.

Hkmet kona bile, ile merkezinde bir iftlik aasnn tarlasnn iindedir.
Kylnn bir kar topra yoktur Aa oturur kyl almtr. Antalyada da

278
Tuna, a.g.m., s. 131-132
279
A.g.e., s. 128; TBMMZC, D.5, C.16, s.74;
280
A.g.e., s.61; Ulus, 6 ubat 1937; Cumhuriyet, 6 ubat 1937

144
byledir, Dou illerimizde de byledir. Bu memleketin topraa bal aclar
byktr ve bir milli acdr.281

Toprak aas milletvekillerinden Halil Mentee, yaplan deiikliin

kamulatrmalarda deer pahasnn verilmeyecei anlamna geldiini
saptyordu.

Ktahya Mebusu Recep Peker, toprak aalarnn bu kaygsnn aslnda

Cumhuriyet Devriminin ihtiyac olduunu yle belirtmitir:

Bu ie normal yoldan para vermek, yalnz Trkiyenin deil, devlet

niteliinde hibir varln dayanamayaca bir zor skntdr. Yksek amac da
ilemez yapmtr. Bunu aka syleyerek bir yasa tasars ile Byk Millet
Meclisine gelmek hem pratik, hem de esaslara ballk bakmndan doru
olur.282

Kaya, asrlardan beri canlar ve kanlar ile savunduklar topraklarn

elinde kalan ksmndan kendisine hr ve efendice yaayabilecei kadar bir para
vermenin hibir kimsece ok grlmemesi gerektii inancndayd. Bu durumun
hi kimsenin tasarruf hukukuna taarruz olmayacan ileri sryordu. stenen,
ilemeyen topraklar iletmek, isiz kalan topraksz kyly topraklandrmakt.
Topran ileyen ve iletebilen iftinin yardmna koulmalyd. Gmrk
yasalarnn, ekonomik yasalarn hedefleri hep buydu.

Kaya, kylnnn topraklandrlmas ile ekonominin iyi ilemesi

arasnda ba kurmutur. Eer ifti, yksek retim yeteneinden yararlanarak
onu ayn zamanda tketici bir duruma konmazsa ekonomi alannda yaplan
ilere ramen i pazarda mterisiz kalnacandan endielenmitir. Kylnn
oca ttmezse fabrikann bacas snecekti. Yaplan ekonomik hareketlerin
verimli olabilmesi iin Trk kylsn ve Trk iftisini retici olduu kadar
tketici hale de getirmek gerekliydi. Kaya, kylnn kendini geindirir
vaziyetten kurtarlarak, medeniyetin insanlara verdii mutluluktan, zevkten pay
almalarn istemitir. Trk Milletinin genel refah ve mutluluk seviyesine
karlmas retim yeteneini arttrarak olacakt.

281
Ulus, 6 ubat 1937; Cumhuriyet, 6 ubat 1937; TBMMZC, D.5, C.16, s.71
282
A.g.e., s.67-68

145
 Kayann topraklandrma araclyla kylnn zgrle, ekonominin
ykselmesine ilikin szlerine toprak aalar itiraz etmitir. Kaya, Meclis
krssnde bu kiilere kar Toprak Reformunu savunmutur. Toprak sahipleri
topraksz veya toprakl kylnn yannda ift amelesinin de toprak sahibi
yaplmasn doru bulmamlard. Kendi arazilerinde ii olarak alan kylye
toprak verilmesinden yana deillerdi.283

Bu noktada Mula milletvekili Halil Mentee kendi arazisinden 4.000

dnmn yani yarsn kendi ortaklarna devretmi bulunmasn bir ltuf
olarak sunmutur. Halil Mentee, bu tavryla toprak yasasn herkesten evvel
uyguladn iddia etmekte ve iftinin toprak sahibi olmasn, gerek iktisadi ve
gerek toplumsal bakmdan faydal grdn dile getirmekteydi. iftilik ile
uramayanlara toprak verilmemesi gerektiini savunarak kr Kayaya kar
kmtr. Mentee, toprak sahibi edilecek kiilerin ift srd halde topra
olmayan veya az olanlarn olduunu savunmu, ifti amelesinin toprak sahibi
yaplmasna, bu kiilere toprakla beraber hayvann, alet ve makinesini, evini,
tohumunu ve sermayesini de vermek gerekeceinden itiraz etmitir. Buna hibir
devletin hazinesi tahamml edemeyecekti. Fabrikaya ii lazm olduu gibi,
topra ilemeye de ii gerektiini, bilhassa ameleyi topraa ivilemek ve
onu toprakta tutmann ok zor bir mesele olduunu aklamtr. Mentee
zm, elinde saban olan, ift sren ve bakasnn yannda ortaklk yapan
veya arazisi az olan iftiyi toprak sahibi yapmakta bulmutur. Mentee,
fikirlerine tasarruf ve mlkiyette emniyet ve istikrarn tehlikeye deceini
belirterek gereke retmitir.284

kr Kaya, toprak sahiplerinin szcln yapan Halil Menteenin

bakasnn topranda ii olarak alan iftilerin topraklandrlmas nerisini
yerinde grmemitir. Menteenin topraksz Trk kylsnn ektii acy
grmesine ramen anlamadn dnyordu. Kaya, millet, kendi topraklarnda
ekmeine hakim olamazsa ve bu temin edilemezse yaplan eylerin anlamnn
kalmayacandan kayglanmaktayd. Kaya, vatandan, a ve topraksz
brakarak belirsiz idealler peinde koturmann kendini aldatmann tesinde bir

283
A.g.e., s.61
284
A.g.e., s.63

146
ey ifade etmediini, Trk bu halden kurtarmak gerektiini belirterek bunun
iin de iftiye verilecek topran bir defalk i olmamas gerektiini
savunmutur. Toprakszlk hissedildike verilmeliydi. Kaya, yaplan itirazlar
kylnn hukukunu salamaya altn belirterek reddetmitir:

Burada hukukunu temin ettiimiz ktle, dili olup da sylemeyen fakat

sylemeye sizleri temsilci semi olan ktledir. Bizim yaptmz yasalar,
gazeteleri okumayacak, onlar iin nasl altmz bilmeyecektir.285

Kayaya gre bunu bilecek kitle karna dokunur gibi grnen kitleydi.
Kaya, onlarn da karna dokunmadn savunmutur. Kaya, doru ve yasal
yollardan herkesin hakkn vermek, herkesin haysiyetini, hayatn ve tasarruf
hukukunu korumak istediindeydi. Fakat kylye hakk verilmezse, kylnn
hakkn alma yoluna gideceini syleyerek toprak aalarn uyarmtr. Bu
ynde Tekilat Esasiye Yasasnn 74. maddesi deitirilerek iftiyi toprak
sahibi yapmak iin devletin ve halkn tasarrufu altndaki araziyi ve ormanlar
ynetmek zere, zel kamulatrma yasalarnn yaplabilmesi olanakl
klnmtr. Bylece kylye toprak datm konusunda sknt yaratan pein
deme hkm kaldrlarak uzun yllara yaylan bir deme takvimi ortaya
karmann yolu alyordu. Kaya, topraklandrma iine normal yoldan para
vermenin sadece Trkiyenin deil hibir devletin dayanamayaca kadar zor
bir sknt olduunu iddia ediyordu. Btenin yetersizliinden dolay devletin
toprak sahiplerinden toprak alarak iftiye datt toprak kylnn ihtiyacn
karlamaktan uzakt. Kayaya gre, imdi bu hkmle devlet daha fazla topra
kamulatrarak iftiye databilecekti.

1938 ylnda 35 ilde yaptrlan anketin dier illeri de kapsayacak ekilde

toprak mlkiyetinin daln aadaki gibi tespit etmek mmkndr.286

285
A.g.e., s.72; Dahiliye Vekili ve CHP Genel Sekreteri kr Kayann Tekilat Esasiye
Kanununda Yaplan Deiiklik Dolaysyla Byk Millet Meclisinin 5.2.1937 Tarihli
timandaki Sylevi, Ulus Basmevi, Ankara, 1937, s. 9
286
Barkan, a.g.e., s. 473; Sevgi Korkut, Toprak Reformu ve Trkiye, TBMM Basmevi,
Ankara, 1984, S. 30; Aksoy, a.g.e., s. 57

147
Genilikler (Dnm Toprak Mlk Mlk Kapladklar Genel Ortalama
Olarak) Says Mlk
Sahiplerinin Alan (Dnm) Alana
Genilii
%de Oran Oran %
(Dnm)

500den yukar 418 0,01 6.400.000 15.000

3,70
(byk mlkler)

500-5000 arasnda 5.764 0,23 17.200.000 3.000

9,95
(orta mlkler)

Toplam 6.182 0,25 23.600.000 13,66 -

500den aa (k. 2.493.000 99,75 149.180.000 60

86,34
mlkler)

Genel Toplam 2.499.182 100 172.780.000 100 -

Bu tablodan o gnk Trkiyenin toprak mlkiyeti durumunun baz

karakteristik noktalarn grmek mmkndr. 500 dnmden yukar orta ve
byk mlk sahibi 6.182 kii 23.600.000 dnm topraa sahipti. Mlk
sahiplerinin % 0.25ini oluturan bu kimselerin topraklarnn kapladklar alan
ise, mlk topraklarnn % 13.66s kadard. Buna karlk mlk sahiplerinin %
99,75i mevcut topraklarn % 86.34n elinde bulundurmaktayd. ki grupta
ortalama genilik ise byk mlklerde 15.000 dnm, orta mlklerde de 3.000
dnmd. 500 dnmden aa mlklerde ise ortalama genilik ancak 60
dnmd287.

1923 ylndan 1934 ylna kadar arazi datm u ekilde olmutur288:

Toplumsal Kesim Arazi (Dnm) Ba (Dnm) Bahe (Dnm)

ark Mltecileri 122.937 - -
Mbadil (*) 4.482.567 98.606 160.300
Muhacir ve Mlteci (**) 1.450.20 58.814 8.359
Topraa muhta
yerli iftiler 731.450 - -
Toplam 6.787.234 157.420 168.659

287
Aksoy, a.g.e., 1971, s. 57
288
Barkan, a.g.e., s. 454-455

148
 (*) 99.807 hane, 380.243 kii

(**) 58.027 hane, 247.295 kii

2510 sayl yaasasnn kabul edildii 21 Haziran 1934ten 1938

Maysna kadar datlan arazi miktar da yledir289:

Toplumsal Kesim Aile Says Dekar

Muhacir ve Mlteciler 28.536 1.151.690

Nakil Olan kiiler 2.426 149.021
Toprakl veya az toprakl iftiler 48.411 1.517.235
Gebeler 7.886 129.388
Su tamas ve yer kaymas gibi felaketlere
urayanlar 1.436 52.491
Toplam 88.695 2.999.825

1936dan sonra kyly kurtarma ve ky canlandrma sorununun,

sadece topraksza toprak datmak, ara, gere, kredi salamak gibi dar bir
biimde ele alnmad anlalmaktadr. Dnm bana alnan rn miktarnn
ve toprak verimliliinin arttrlmas, kaliteli rn alnmas konusunda da abalar
ortaya konmutur. Yeni aletleri, harman makineleri, srme ve sulama tertipleri
bulunan tarm kombinalar kurulmas dnlmt. 1937 ylnda, anonim
irket olan Ziraat Bankas devletletirilmi, Tarm Kredi ve Sat
Kooperatiflerinin kurulmasna hz verilmitir. Zirai Donatm Kurumu
kurulmutur. Askerlikte baar gstermi kiiler eitilerek, kyde eitmen
olarak yetitirilmitir. Kylnn topraklandrlmas yannda, toprak dzeninde
deiiklie, kylnn aydnlanmasna, modern alet ve makinalarla topran
ilenmesine allmtr.290

kr Kaya, topraksz, az toprakl, ift amelesi kimseleri

topraklandrmaya, topran ileyecek ekipman, tohum, ila gibi ihtiyalarn
karlamaya alm ve kyly milletin efendisi haline getirmeye aba
gstermitir. Kaya, Meclisteki toprak sahiplerinin engellemelerine kar Toprak
Reformunun nemli bir savuncusu olmu, bu konuda yeterli saylmasa da
gelime salamtr.

289
A.g.e., s. 455
290
Bkz. Ek: 5; Ulus, 15.05.1937, s.4

149
 C. eyh Sait syann zleyen Gelimeler ve kr Kayann
Raporu

1. eyh Sait syan Sonrasnda Blgedeki nlemler

Osmanl Devletinden Cumhuriyetin kuruluuna dein Trkiyenin

dousunda feodal beyler etkili olmutur. kr Kaya, zellikle dou blgesinde
sregelen feodalitenin egemenliini kurunuvusta (ortaadan kalma) bir
sistem291 olarak nitelemitir.

Kurtulu Savanda Krtler, emperyalist devletlerin kendilerine

yaptklar bamsz veya zerk devlet tekliflerini dikkate almayarak kaderini
Trklerle birletirmilerdi. Savaa katlarak bamsz bir Trkiyenin
yaratlmasna katk salamlard. Cumhuriyet kurulduktan sonra ise, d
lkelerin tahrikleriyle, zellikle de Irak snr ile ilgili meselenin uluslaras
kamuoyuna tand bir srete, hilafeti geri getirmek motifi altnda eyh Sait
liderliinde 1925 ubatnda patlak veren ayaklanma, Cumhuriyet dnemindeki
gelimeleri olumsuz etkilemiti. Bu ayaklanmadan sonra Cumhuriyet
yneticileri blge zerine dikkatlerini younlatrmlard. Cumhuriyet
yneticilerinin eyh Sait syannda da tespit ettii zere, blge yzyllardr
feodal unsurlarn basks altnda yaamaktayd.

kr Kaya, eyh Sait syann irticai hareket olarak gryordu.

Kknn tarihin ok derinine ait olduunu dnyordu. eyh Sait syan ile
beraber Douda ortaya kan karklklarn esas sebebinin, feodal sistem
olduunu ve Cumhuriyet ynetimi ile ortaa feodal unsurlarn kar karya
geldiini belirterek, sorunun bir sistem meselesi olduunu ortaya koymutur:

Dou illerini Bat illerimiz gibi Cumhuriyetin adil yasalarndan

mstefit etmek (yararlandrmak) istiyoruz ve orada ahs ve zmre tegallbn
kaldracaz. Mcadelemiz sistem mcadelesidir. Kurunu vusta ile asri
Cumhuriyet urayor. Behemehal asri Cumhuriyet galip gelecektir.292

291
TBMMZC, D.3, C.1, s. 85
292
TBMMZC, D.4, C.9, s. 252

150
 Bu balamda, feodal unsurlarn halk zerindeki etkisinin krlmasna
ynelik uygulamalar devreye konulmutur. Bu uygulamalar, eyh Sait
syanndan sonra kan ve feodal aalarn elindeki byk toprak birikimlerinin
datlmasn ngren yasalard. Bunlardan biri, 19 Haziran 1927 tarih ve 1097
sayl Baz ahsn, Dou Blgesinden, Bat llerine Nakillerine Dair Yasadr.
eyh Sait syanndan kaan Cumhuriyet kart kiiler Ar yresinde
toplanmt. TBMM bu durumu yakndan takip ederek Haziran 1927de,
Arda kabilecek isyan ihtimaline kar 1.400 kiinin aileleriyle, 80 kadar asi
ailesinin ve blgedeki ar ceza mahkumlarnn Bat illerine nakledilmesini
ngren 1097 sayl yasay karmtr.293 Bu yasann ncelikli hedefi dou
blgesindeki airetleri devlete balamak ve iskana tabi tutmakt. eyh Sait
syan ve sonras isyanlar ile ilgisi olanlar Batya naklolunacakt. syanla
ilgileri olmadklar halde orada alnacak askeri ve idari nlemler nedeniyle baz
ailelerin de Bat illerine nakilleri uygun grlmt. Yasaya gre Batya
nakledilecek kiilerin her trl ihtiyalar karlanp terk ettikleri topraklar
devlete satn alnarak ihtiyac olan kyllere datlacakt. kr Kaya, toprak
aalarnn egemenlik arac olan topraklar ellerinden alnrsa, halkla balarnn
kopacan dnyordu. Aalarn ellerinden topraklar alnr ve halka
datlrsa, aann yannda aciz bir ekilde alan kyl zgrlne
kavuacakt.

kr Kaya, istibdat ve onun zorunlu sonucu olan ynetim zaafnn

yasaszl, hakszl, tahakkm, asayisizlii ve fertler arasnda ayrl
getirecei iddiasndayd. Kaya, Cumhuriyetin mantnn, yasay hakim
klmak; hedefinin ise millet iinde fert ve cemaatlerin ayrcalklarn yok etmek
olduunu ifade etmitir.294

Kayaya gre Dou illeri en ok ihmal edilen yerlerdi. Bu sebeple de

Cumhuriyet yasalarna en byk diren bu illerde ortaya kmt. Her biri kendi
blgesinde bir sultan hkm sren eyhler, seyyitler, kabile reisleri bu dirence
neden olmutu. imdi ise eyh Sait syanyla ortaya kan bu diren krlmt.

293
akan, a.g.e., , s. 352; ztrk, a.g.e., s. 407
294
TBMMZC, D.3, C.1, s. 85

151
 Kaya, eyh Sait syannda Dou illerinde Cumhuriyet ynetimine kar
olan ayaklanma ve direnleri etnik bir melese olarak grmemitir. Krtlk
Davas ile halk ynlendirilmek istense de esas sebep blgenin ihmal edilerek
halkn kaderinin feodal unsurlarn eline terk edilmesiydi. Belki bundan da daha
nemlisi, Irak snrnn tespitinde, smrge karlarn kollayan ve petrol
blgeleri zerinde egemenlik kurmak isteyen byk devletlerin kkrtmalaryd.

eyh Sait isyanna katlanlar Suriye, Irak ve rana kamak durumunda

kalmlard.295 Snrlarn iinden ziyade dndan muhafaza edilecei dnerek
snr ktalarn kolluk kuvvetleriyle takviye etmiti. Fakat Bat illerine nakiller
srerken ayn yln (1927) sonunda karlan 1178 sayl yasa ile nakledilenlerin
eski yerlerine geri dnmelerine olanak salanmtr. 1097 sayl yasa ile 500
kadar aa ve eyh bat ilerine g ettirilmitir. Bu kiilerin topraklarnn kylye
verilmesi ngrlse de gerekletirilememitir. 1178 sayl yasa ile toprak
sahipleri, topraklarn geri almlardr.296 Toprak aalarnn eski yerlerine geri
dnmesi ve topraklarn tekrar almalaryla 1097 sayl yasann etkisi snrl
kalmtr.

Kaya, yaplan askeri harekattan sonra isyankar kiileri etkisiz hale

getirilerek veya firara zorlayarak blgenin sivil hayata kavutuunu ve bu
sebeple Bat illerine nakli ngren yasaya ihtiya kalmadn dnmekteydi.
Dou illerinde memleketin dier yerlerinde olduu gibi yasaya kar gelen her
fert, adliye mahkemeleri huzurunda yargmaktayd. Bu sebeplerle Kaya,
nakledilen vatandalardan bazlarnn memleketine dnmesine olanak salayan
Baz ahsn Dou Menatkndan Bat Vilayetlerine Nakilleri Hakkndaki
Kanun (1097 Nolu Kanun) Hkmnn Refine (Ertelenmesine) Dair Yasay
hazrlamt. Kaya, birtakm askeri ve idari nlem alndktan sonra, lzumsuz
kuvvet ve iddet uygulanmasn veya bu nlemlerin kalc klnmasn zaaf ve

295
Suriye, Irak ve rana kaanlar Cumhuriyet ynetcilerinin Tunceliyi merkeze otoriteye
balamaya alrken karklk karmak zere Trkiyeye dnmlerdir. Bkz. Suat Akgl,
Amerikan ve ngiliz Belgeleri Inda Dersim, 3. Basm, Yaba Yaynlar, stanbul, 2004, s.
62
296
Aydemir, kinci Adam, C. I, s. 314

152
idari yeteneksizlik olarak grmekteydi. Bu durumun halk arasnda devlete
olumsuz baka neden olacandan kayglanmtr.297

Bat illerine naklolunan kiilerden eyh Sait syan ve devamndaki

isyanlar ile bilfiil ilgisi olmayan ve naklolunduklar mntkalarda olumsuz
durumlar grlmeyenler iin 1097 nolu yasann uygulanmas ertelenmiti.
Blgelerinde teden beri isyan edenler, yasalara kar gelenler ve Batda
yerletikleri yerlerden firar ederek ekyaya karanlar bu yasann
yaymlanmasndan ay iinde teslim olmazlarsa, aileleri hakknda 1097 nolu
yasa uygulamasn srdrecekti. Grld gibi yasa ile sadece Batda sakin
bir ekilde yaayanlar deil, ayn zamanda isyan ve firar edenler 3 ay iinde
bavururlarsa, ailelerinin memleketlerine geri dnebilecei hkme balanmtr.
Ancak zorbal alkanlk edinmi ve her frsata isyan etmi, gelecekte de
mahallerinin toplum dzenini bozacaklar dnlen ailelerin Bat illerinde
iskan ve rahat iinde yaamalar dnlmt.

kr Kaya, yasalara kar kan kimseleri tegallp olarak

nitelendirirken Reit Bey, Kayann bu ifadesine Trkiye idaresinde tegallp
yoktur diyerek kar kmtr. Reit Beye gre evvelce bir airet reisi varsa
da, imdi kalmamt. Tegallp de kalmamt. Bir kimsenin servet sahibi olarak
birok kiiye yardm etmesinin kendisine sayg duyulmasn salayacan
belirten Reit Bey, bu nedenle Tegallp kelimesinin servet sahibi kiileri hedef
aldn iddia etmitir. Nakledilen insanlar iinde mtegallip olmadn ve
Tegallp kelimesinin kaldrmasn istemitir. Osmanl Dnemindeki airet
reislerinin Osmanlnn memurlar olduunu ve nian gibi nvanlar verildiini
belirtmitir. Sebep gstermeksizin tegallp meselesinden dolay nakledilenler
ile ilgili olarak ok suiistimal olduunu sylemitir. Reit Bey st kapal bir
ekilde airet reislerinin, toprak aalarnn Batya g ettirilmesini eletirmekte
ve tegallp (yasalara kar kanlar) edenlerin de 3 ay iinde teslim olmalarna
dair ifadenin kaldrlmasn istemekteydi.298

297
TBMMZC, D.3, C.1, s. 84
298
A.g.e., s.85

153
 Kaya, Tegallp kelimesinin servete, ilme veya toplumsal mevkilere
aykr olmadn, yasalara uymayanlarn tegallp olarak nitelenebileceini
dnerek Tegallp ifadesinin maddede kalmasn salamtr.

Yasann Meclisten gemesiyle yasadan faydalanmak isteyenler

bavuruda bulunmaya balamtr. Dou blgesinin normal ynetime kavumas
konusunda kr Kaya, lke dnda kalan airet reislerinin yurda gelmeleri
hususunda nclk yapmtr. Bu kimseler mektupla Trkiyeye iltica etmeye
balamtr.299 Firar edenler yasann hkmlerinden yararlanmak zere
bavurularn srdrnce kr Kaya, 1178 sayl Baz ahsn Dou
Menatkndan Bat Vilayetlerine Nakilleri Hakkndaki Yasa Hkmnn Refine
(Ertelenmesine) Dair Yasann uzatlmasn salad. Kn iddeti dolaysyla
bazlar zamannda iltica edememilerdi. mevsiminde olunmas ve
biroklarnn da bavuruda yapamamas zerine yasann sresi 1178 Nolu
Yasann kinci Maddesiyle Verilen Aylk Mddetin Temdidine
(Uzatlmasna) Dair Yasa ile uzatlmtr.

Douda baz illerde halktan bir ksmnn Bat illerine nakli ve

sonrasnda bazlarnn tekrar memleketlerine iadesi, bu blgede uygulanan
nlemlerin bir aamasn oluturmutu. Bu nlemler olumlu sonu vermiti.
Kaya, yasadan yararlanmak zere bavuranlarn samimiyetinin anlaldn
dnmekteydi. Ona gre her ne kadar eyh Sait syanna karm ve yasalara
aykr hareket etmilerse de, devlet bu kiileri affetmeliydi. Kaya, Cumhuriyet
ynetimine bavuranlarn her suretle emniyetine gvenileceini sylyordu.
Jandarmann ve snrlarn takviyesi, Umumi Mfettilik Tekilat ile Meclisin o
illerde bekledii slah ve teskini salamt.

Yasalara aykr davranm olan vatandalarn, evlerine, tarlalarna

kavumak ve ilerine sarlmak iin gsterdikleri gayret sonucunda kr Kaya,
dou blgesinde baz il ve ilelerdeki sularn takibatyla cezalarnn
ertelenmesi hakknda yasay (Dou Mntkasnda Muayyen l ve Kazalardaki
Ceraim Takibatyla Cezalarnn Tecili Hakknda Yasa) Meclisten geirmiti.
Buna gre, eyh Sait syan ve mteakip karklk olaylar ile dorudan veya

299
TBMMZC, D.3, C.3, s.269

154
dolayl ilikisi bulunanlar ile bu olaylarn olmasndan itibaren 23 Kasm
1927ye kadar geen srede Diyarbakr, Elaz, Bitlis, Van, Hakkari, Mardin,
Urfa, Siirt, Ar ve Malatya illeri ile Besni, Hns ve Ki ilelerinde ilenen su
ve kabahatlerle sank veya mahkm olanlarn haklarndaki takibatn icras veya
hkmlerin infaz ertelenmiti. Ayrca eyh Sait Ayaklanmas ve devamndaki
ekyalk olaylar dolaysyla btn isyan mntkasnda rfi iradenin
(skynetimin) kaldrld 23 Kasm 1927ye kadar, askeri kuvvetler ve memur
tarafndan isyann sona erdirilmesi esnasnda yaplan btn i ve harekatn
crm ve kabahat saylamayaca da belirtilmiti. Firarda bulunup da yasann
yaymlanmasndan itibaren ay srede bavurmayan sank ve mahkumlar
ertelemeden yararlanamayacaklard.

eyh Sait syan ile bir ekilde ilikisi bulunanlar yasann

yaymlanmasndan sonra, sank ve mahkumlar ise bavurduklar tarihten
itibaren yaptklar crm ve kabahatin veya hkmn sona erme zamann yars
iinde ayn eitten daha ar cezay ieren bir crm ve kabahat iledikleri
takdirde cezalar arlatrlacakt. nceden idama mahkm olan ahs ar
cezay gerektiren bir fiil ilerse, idam hkm yirmi sene ar hapis olarak infaz
olunacakt. Bu sreler iinde crm ve kabahat ilemeyenlerin nceki crm ve
kabahatleri ilenmemi saylacakt.300

Kaya, Dou illerinin normal idareye kavumas konusunda eyh Sait

syan ile dorudan ilikisi olmayan ama doru yoldan km fakat
Cumhuriyete sadk kiilerin cezalarn affetmek suretiyle memlekete yararl
bireyler haline gelmeleri iin uramtr. Yasalara uymamakta srar edenleri bu
ertelemeden yararlandrmad gibi erteleme sresi esnasnda crm ve kabahat
ileyenlerin de eski crmlerini dikkate almak suretiyle bu crmlerinin
gerektirdii cezalarn uygulanacan belirtmitir.

Dou illerinde devreye sokulan uygulamalardan bir dieri de, isyan

blgesinde yaplan eylemlerin su saylmamasna ilikindi. Douda 20 Haziran
1930 tarihinden balayarak 1 Aralk 1930 tarihinde son bulan isyan olaynda,
milis olarak veya kendiliinden isyann sonlandrlmas emrinde alan kiiler

300
TBMMZC, D.3, C.4, s.61

155
vard. Halktan olan bu kiilerce ilenen eylem ve harekattan dolay yaplan ihbar
ve ikayet zerine Genel Mfettiliklerce yasal takibat yaplmaktayd. Yasalara
gre, bunlar hakknda takibatn ertelenmesine veya dava ve cezann
drlmesine, ierdii kaytlara nazaran ceza yasannn btn olaylara
uygulanmayaca gznnde tutularak ilenen eylemlerin su olmamasna
ilikin yasa karlmt. Vatan savunmas iin eylem ve harekattan dolay askeri
kuvvetlerle devlet memurlarnn ve halkn yasal takibata maruz kalmalar
memleketin faydas iin uygun olmayacandan syan Mntakasnda lenen
Efalin Su Saylmamasna Dair Yasa karlmt. Yasa ile Erci, Zilan, Ar
Da evresindeki isyanla, bunu mteakip Birinci Umumi Mfettilik blgesi ve
Erzincann Plmr ilesi dahilinde yaplan takip ve bastrma hareketleri ile 20
Haziran 1930dan 1 Aralk 1930 tarihine kadar askeri kuvvetler ve devlet
memurlar ve bunlarla birlikte hareket eden beki, korucu, milis ve halk
tarafndan isyann, ve bu isyanla ilgili olaylarn bastrlmas gerekesi ile
ilenmi fiil ve harekat su saylmayacakt.301

kr Kaya, bir yandan isyanla dorudan ilgisi olmayanlarn

affedilmesini savunurken, bir yandan da blge insannn aalarn
egemenliinden kurtarlmas ynnde ilemlerin yaplmas gerektiini
dnmtr. 19 Haziran 1927 tarih ve 1097 nolu yasa ile hazineye gemesi
gereken, aalarn elindeki baz arazi, topraa ihtiyac olan iftilere ve
gebelere datlm ve onlar tarafndan iletilmiti. Bu topraklarn eitli
yollardan aalar tarafndan ellerinden alnmas ve topraksz braklarak arazi
sahiplerinin madur edilmesi karsnda Kaya, bu topraklarn tekrar kylye
datlmasn istemitir. 1097 nolu yasa ile tayin edilen blge dahilinde bulunan
arazinin hkmete lzum grlen miktar kyl, airet yeleri, gebe ve
muhacirlere datlmas iin ark Menatk Dahilinde Muhta Zrraa (ifti)
Tevzi Edilecek (Datlacak) Araziye Dair Yasa dzenlenmiti. Fakat yasada
arazinin sahibi, arazisinin be yzden iki bin dnme kadar olan miktarn
isterse kendisine alkoyabilecei belirtilerek daha nceki uygulamann gerisine
dlmtr. Aalarn ellerindeki topraklarn hepsine el konulmuyor, aaya
belli miktarlar dahilinde takdir hakk sunuluyordu. Aann elinden topraklarnn

301
TBMMZC, D.4, C.3, s.242

156
nemli blm alnmakla beraber hala kmsenmeyecek miktarda topraa
sahip olabilmesi aann halk zerindeki egemenliini tam olarak kramamtr.

Devletin gcn tam olarak hissedemeyen aa, halk zerindeki

egemenliini tekrar pekitirecekti. Toprak sahiplerinden alnacak toprak iin
hkmetin belli bir bedeli verecei de hkme balanmt. Burada hem mahalli
rayi gzetilmi, hem de nemli fiyat farknn nn almak zere kaytl kymet
de dikkate alnmt. Bedel, mahalli rayice gre 1914 ylnda kaytl verginin
sekiz misli ile on misli arasnda tespit edilmiti. Vergi kymeti olmayan yerlerde
ayn blgede tapu kymeti belirlenmiti. Yasann drdnc maddesi ile, Birinci
Umumi Mfettilik mntkas dahilinde ve Bakanlar Kurulunca gerekli grlen
yerlerde uygulanacakt.302

Yasadan sonra yalnz Birinci Umum Mfettilik blgesinde deil, dier

illerde de hkmet topraklar kamulatrarak halka datmt. kr Bey, dier
illerde de topraklarn ihtiya sahiplerine datlmasnn sebebini ve bu sebeple
yaplan kamulatrma rneklerini u ekilde aklamtr:

Memleketin iinde bakalarnn topranda alan binlerce halk vard.

Bunlar topraklandrmak, Trk bu topran efendisi yapmak, bizim en birinci
borcumuzdur. Bunu da bu yasadan bakas temin edemezdiFakat biz mal
sahiplerinin iletmedikleri topraklarn hakk tasarruflarn drmemek iin
tapu ile mukayyet olan bu yasaya haddi zatinde kat kat fazla bir fark koyduk ve
bu yasay ilk gnden beri Batda tatbik ettik ve Mula ilinde bir ka iftlik
alarak topraksz halka tevzi ettik (dattk). Onlar bugn topran efendisi
olarak yaamaktadrlar.303

Kayann ileri Bakan olarak, 1505 nolu Dou Mntkalar Dahilinde

Muhta Zrraa (iftiye) Tevzi Edilecek Araziye Dair Yasay geni bir alanda
uygulama abas, ikayetlere neden olmutu. Bu kiiler 1505 nolu yasann
sadece Dou illerindeki kiilerin topraklarnn kamulatrlmasn ngrdn
savunmulard. Onlara gre, 1505 nolu yasa, 1097 nolu Baz ahsn, Dou
Blgesinden, Bat llerine Nakillerine Dair Yasann devamyd. 1505 nolu

302
TBMMZC, D.3, C.12, s.257
303
TBMMZC, D.4, C.23, s. 139

157
yasann, Batya naklolanlarn tekrar memleketlerine dnmesiyle onlara
verilecek araziler ile snrl olmak zere uygulanmasn istemilerdi. Kayann
bu yasay Mula, Konya gibi dier illerde de uygulayarak geni iftlikleri
kamulatrma yoluna gitmesi karsnda toprak sahipleri ve onlarn Meclisteki
temsilcileri harekete geerek yasann geni bir alanda uygulanmasn
engellemek istemilerdi. Kaya, bu engellemelere kar 1505 sayl yasann
sadece Dou illerinde deil Trkiyenin dier yerlerinde de uygulanmasn
salamak amacyla hkmet tarafndan Meclis Bakanlna bir nerge
sunulmasn salamtr. Bu nerge ile 1505 sayl yasann 4. maddesindeki ve
lzumu cra Vekilleri Heyetince tasdik olunacak yerlerde fkrasnn lzumu
cra Vekilleri Heyetince (Bakanlar Kurulunca) tasdik edilecek her yerde
maksadn istihdaf eylemektedir eklinde yorumlanmasn istemitir. Mecliste
Kaya bu nergeyi savunmutur.

Kaya, toprak sahiplerinin itirazlar karsnda Dou Mntakalar

Dahilinde Muhta Zrraa Tevzi Edilecek Araziye Dair Yasann manasn
anlayabilmek iin iktisadi duruma deinmitir. Yasann, 1097 nolu yasayla
ilgisinin ok az olduunu, nk 1097 nolu yasann verdii nakil
mecburiyetinin sona erdiini ve halkn eski yerlerine dndn belirtmitir.
Dolaysyla, orada kalan bo topraklardan, topraksz kylye verilen arazinin
geri alnmas gerek Maliyece ve gerek eski sahiplerince istenmiti. Kaya, bu
sebeple topraklarnn ellerinden alnmas tehlikesiyle karlaan bu kyllere
1505 sayl yasa ile arazi verilmesini nermitir. Bu durum sadece Dou
illerinde deil Trkiyenin ou ilinde mevcuttu. kr Kaya, dou halkn
topraklandrma esasn dnmken Bat halkn topraklandrmamann
dnlemeyecei grndeydi. Douda topraksz ve fakat topraa bal
insanlar bu badan kurtarp topraa sahip klmak ne kadar gerekliyse Batda
da ayn artlardaki insanlar kurtarmak ayn derecede zorunluydu.

kr Kaya, bu yasann Bat illerinde uygulanmas ynnden yasay

geni bir evreye yaymak istemitir. Kaya, toprak aalarnn yasann uygulama
alannn geniletilmesi karsndaki tavrna muhalefet etmitir. Douda da
Batda da birok geni arazi bo durmakta iken, bunlarn yanbanda yz
binlerce kii toprakszd. Bir taraftan bu topraksz insanlar topraklandrmak ve

158
dier taraftan bo durmakta bulunan geni araziyi topraksz iftilere ve
muhacirlere datmak amacyla Dou Mntakalar Dahilinde Muhta Zrraa
Tevzi Edilecek Araziye Dair Yasa karlmt. Kaya, memleketin be milyon
nfusunun bakalarnn topranda almakta olduunu tespit ediyordu.
Douda geni iftlikler ve bu iftliklerde kle gibi yaayan topraksz, fakat
topraa bal birok insan vard. Yine ayn durumda olan iftliklere ve
insanlara Anadolunun dier yerlerinde de rastlanlmaktayd.304

Kaya, toprak ihtiyac olan kiilerin topraklandrlmasyla kylnn

klelikten kurtarlmasn ve iktisatla balantsn ortaya koymutur. Toprakla
uraanlarn ancak kara ekmek yiyebilecek halde olduunu, baz illerin
yarsndan fazlasnda kylnn bakalarnn elindeki topraklarda altn, bu
durumun giderilmesi gerektiini belirtmitir. Kaya, eer bu kyly toprak
sahibi yapmayacak olursak, bu sanayi fabrikalarn kim iin, hangi pazarlar
iin kuruyorsunuz sorusunu ortaya atarak bizim yaamamz 13 milyondan
ibaret olan kyl tabakasn zengin etmekle ve behemehal kuvvetli yapmakla
kabildir305 eklinde yantlamtr. retilen mal ve hizmetlerin tketilmesinin,
canl bir pazar ve ticaretin olumasnn kyly topraklandrmakla olacan
ortaya koymutur. kr Kaya, illerin yarsndan fazla topraa sahip kiilerin bu
topraklar nasl ele geirdiklerini incelemeyeceklerini, ellerinde tapular
olanlarn tapusuna riayet edileceini belirterek bu kiileri gvence vermitir.306

Kaya, 1505 sayl yasann dier illerde de uygulanmasna devam etme

kararllnda olmutur. Sadece douyla snrlandrma fikirlerine, ihtiya
dahilinde dier illerde de uygulanacaktr hkmnn ilgili yasada aka
belirtildiini syleyerek kar kmtr. Toprakszlktan memlekette byk bir
strap duyulduunu hisseden Kaya, kylye, iftiye ihtiyac orannda toprak
vermek iin gerekli yasalarn yaplmas gerektiini ifade ediyordu. nk
Trk kyls memleketin efendisi olarak yaayacaktr. Trk esir olamaz, ne
topran, ne de bir kimsenin dncesini tayordu.307

304
Ayn yer; Tuna, a.g.m., s. 123
305
TBMMZC, D.4, C.23, s. 139
306
Ayn yer
307
Ayn yer

159
 kr Kayann yasann 4. maddesinin maddenin Dou illeri dnda
da uygulanabilecei yorumuna kar, Refik evket Bey itiraz ederek bir
nerge vermitir. Refik evket Bey, 1097 nolu yasann 4. maddesindeki amacn,
o civardaki bir ksm halkn Batya nakli iin olduunu aklamtr. Refik
evket Bey, 1505 nolu yasann 4. maddesinin dou mntakasna ait olduu
ak bulunduundan mazbatann reddini teklif etmitir. Meclis bakannca bu
teklif oylamaya sunulmu ve kabul edilmemitir.

Toprak sahipleri, Kayann maddeyi geni bir ekilde uygulamasna

kar yaptklar mcadeleden baaryla ayrlamayarak, karar sineye ekmek
durumunda kaldlar. kr Kaya, bylece halka toprak datmnn Dou illeri
ile snrl kalmayarak ihtiya duyulan dier yerlerde de yaplabilmesinin nn
amtr.

2. kr Kayann Raporu ve Tuncelinin Ynetimi

kr Kayann eyh Sait syan sonrasnda, hem isyana hem de

Dounun gerikalmln aacak nlemlere ilikin giriimleri olumlu sonu
vermiti. Dahas, benzer ekilde, Tuncelinin ynetimine ilikin hazrlad bir
raporu da dikkate deerdi.

eyh Sait syanndan sonra Rakotan ve Raman Tedip Harekat

balam, harekatn 12 Austos gn tamamlanmasndan sonra, Siirt ve
evresinde Sason Ayaklanmas bagstermitir. Bu ayaklanmalarn
bastrlmas iin uralrken, 16 Mays 1925 gn Ar Ayaklanmas
balamtr. Ayn yln 7 Ekim gn Tuncelide balayan Koua
Ayaklanmas 1 Aralkta bastrlmtr. 22 Mays 1929 gn Asi Resl
Ayaklanmas patlak vermitir. Ayaklanma 3 Austos 1929da bastrlmtr. Bu
harekattan sonra 14 Eyll 1929 gn yeni bir harekat balamtr. Bu harekatn
hedefi ranl Airet Reisi eyh Abdlkadirdi. eyh Abdlkadirin yakalanmas
grevi Karakse Takip Blgesi Komutanl ve 2. Seyyar Jandarma Alayna
verilmiti. Ancak, eyh Abdlkadir, yakalanmadan rana gemeyi baarmtr.
27 Eyll gn de harekatn bittii bildirilmitir. 1930 yl Mays aynda

160
balayan Savur Tenkil Harekat308 9 Haziran gn sonulanmtr. 20 Haziran
1930da balayan Zeylan Ayaklanmas Eyll ay banda, 16 Temmuz 1930
tarihinde balayan Barzani eyhi Ahmet liderliindeki Oramar Ayaklanmas
da 10 Ekimde bastrlmtr.

Dou Blgesinde grlen bu durum zerine Cumhuriyetin ilk

yllarndan itibaren eitli seviyelerde aratrma ve rapor hazrlanmtr.
Bunlarn bir ksm yleydi:

a) Cumhuriyetin ilk yllarnda Ziya Gkalpn Krt Airetleri

Hakknda ncelemeler adl aratrma raporu,

b) Mlkiye mfettii Hamdi Beyin 2 ubat 1926 tarihinde ileri

Bakanlna verdii rapor309,

c) Diyarbakr Valisi Cemal Bardaknn Raporu310,

d) 1. Genel Mfetti brahim Tali ngrenin 1932 ylnda ileri

Bakanlna verdii rapor311,

e) Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmakn Raporu312,

f) Korgeneral mer Halis Byktayn Raporu313,

g) ileri Bakan kr Kayann 1931 ylnda Babakanla sunduu

Rapor314,

h) 1935 ylnda dnemin babakan smet nnnn dou gezisi sonras

hazrlayp Atatrke sunduu Krt Raporu,

) 1936 ylnda 1. Genel Mfettii Abidin zmen tarafndan hazrlanan

Dou Sorunu ile ilgili Rapor315,

308
Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti ktidarnn Kurulmas (1923-1931),
Yurt Yaynlar, Ankara, 1983, s. 128
309
Cumhuriyet Ansiklopedisi, C.1, s. 276; Dersim Jandarma Genel Komutanlnn
Raporu (1932), 4. Basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2010, s. 223-226
310
A.g.e., s. 226-229; Vali Cemal Bardak meselenin Alevilie dayanan mezhep yapsna
dayandn savunmutur. Bkz. Akgl, a.g.e., s. 62;
311
Bilal N. imir, Krtlk II (1924-1999), 2. Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2009, s. 380-
383
312
A.g.e., s. 383-385; Adil Ali Atalay Vaktidolu, Dersim Olay, 2. Basm, Can Yaynlar,
stanbul, 2008, s. 154-157
313
Dersim Jandarma Genel Komutanlnn Raporu (1932), s. 242-250
314
imir, Krtlk II (1924-1999), s. 385-388

161
 i) 1936 ylnda dnemin ktisat Bakan Celal Bayar tarafndan hazrlanan
Dou Raporu

j) smet nnnn Krt Raporu316.

Bu raporlara genel olarak bakldnda, Vali Cemal Bardak, Hamdi

Bey kadar sert deildi. Cemal Bey, Tunceli Alevileri ile dostluk ilikileri
kurmay da baarmt. Diyarbakr Valisi Cemal Bey, soygunlarn yaama
duygusu ve endiesinden kaynakland kansndayd. Tuncelililerden silah
toplamann, uzun srecek bir sava balataca inancndayd; stelik Trk kan
ve paras da yok olacakt. are okul amak, yol yapmak, yreye bayndrlk
hizmeti gtrmekti. Bir de Seyit Rzann Elaza yerletirilmesini
savunuyordu.317 Bu nlemler alnrken mezhep ayrm aalama konusu
olmamalyd.

Tunceli ile ilgili btn raporlar, Genelkurmay Bakan Mareal

akmaka sunulmutur. Mareal, yaplan tedip hareketlerinin bir sonu
verdii kansn tamamtr. Mareal, Tuncelinin yollar ile teki kentlere
balanmasn ilk ve nemli nlem olarak grmtr. Halis Paa, Plmrde
ocuklarn Trklkten sz eden kitaplar okumalarndan, izlenecek yolu da
bulduunu dile getirmitir. Halis Paa, Tuncelinin il yaplmasn, yerli
memurlardan devlete bal olanlarn grevlendirilmesini, emekli subaylarn
kaymakam ve belediye mdr olarak atanmasn, Tuncelinin btn yollarnn
yaplmasn, btn ile merkezlerinde ilkokullar alarak Trkln telkin
edilmesini nermiti.

Tunceli ile ilgili btn raporlar, bu yre halknn eitimsiz olduunu ve

keyfi bir ynetim tarznn egemen olduunu ortaya koyuyordu. Tunceli ve
evresinde kan ayaklanmalarn nedeni yrenin sosyal ve airet yapsna
balanmtr.318 Tunceli blgesinde Osmanl Hkmetinin sakat idaresinin

315
Sayg ztrk, smet Paann Krt Raporu, 5. Bask, Doan Egmont Yaynclk,
stanbul, 2008, S. 77-85
316
Atalay, a.g.e., s. 166-176
317
Seyit Rza 230 kye egemendir. Bkz. Dou Perinek, Toprak Aal ve Krt Sorunu, 2.
Basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2010, s. 58
318
Yrenin sosyal yaps ve airet hayat iin bkz. Akgl, a.g.e., s. 56-62

162
meydana getirdii bir honutsuzluk vard.319 Bir yandan ehirlerde medeni
yasa geerli iken, Tunceli ve evresinde kylnn zgrln gasbeden,
aann egemenliine dayal derebeylik sistemi hkm sryordu.320 Bu durum
bir ksm cahil halkn hkmete silahla kar gelmesine sebebiyet vermiti. Bu
nedenle ileri Bakan kr Kaya 1931 sonbaharnda blgede Umumi
Mfetti brahim Tali, Kazm, Osman ve Kenan Paalar ile inceleme yaptktan
sonra, Elazdan Babakanla 18.11.1931 tarihli raporunu yollamtr.

kr Kaya, Arapkir Blgesi, Kemaliye ve Tuncelide halkn

Tuncelililerden yana olan skntlarn dinlemi, Elazda Umumi Mfetti ve
Vali ile Siirt milletvekili Mahmut Soydan Bey ve Kazm, Kenan, Osman
Paalarla birlikte emikezek, Hozat, Pertek ve Mazgirt ilelerine gitmitir.321

Raporunda Tuncelideki tecavzlerin zararlarnn Ki, Kemah ve

Erzincan hatta Kangala kadar uzandn belirten Kaya, Tuncelililerin ekya
basknlarndan ve soygunlardan yakndklarn anlatmaktayd. Kaya, sorunu
Tunceliden evre illere yaylan otorite boluu olarak grmekte ve bu boluun
aalar tarafndan doldurulduunu dile getirmekteydi. Tunceli evresinde
Cumhuriyet ynetiminden ayr bir ynetim hkm sryor ve devletin yasalar
geerli olamyordu. Tunceli, aalarn egemenlii altnda halka bask uygulayan
bir varlk eklinde sregelmiti. Cumhuriyet ynetimi kendi otoritesini kabul
ettirmek istemekle beraber bu yrede ynetim sknts devam etmiti. Baz
ynetici ve aalar arasnda merkezi idarenin denetimi dnda halk aleyhine
ibirlii gelitirilmiti. Cumhuriyet dneminin gazetecilerinden olan ve
milletvekillii de yapan Nait Hakk Ulu, Tunceliye yapt bir gezide bu
durumu tespit etmitir. Ulu, aalarn u gerei dile getirdiklerini nakletmitir:

Vali Paa bizi aldatyor, biz de Vali Paay322

Babo bir ynetimin hkm srd Tunceliye devlet otoitesinin

girememesi sonucu airetler soygunculuk yapmakta ve halk baka yerlere g
ettirmekteydi. Kayaya gre, airetlerin Cumhuriyetin stnde bir otorite olarak

319
BCA, 490.01..22.840.1
320
Tkin, a.g.e., s. 179-181
321
Dersim Jandarma Genel Komutanlnn Raporu (1932), s. 252; avdar, a.g.e., s. 371
322
Hakk Nait Ulu, Derebeyi ve Dersim, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2009, s. 70

163
varln srdrmelerine izin verilmemeli, devlet ve halk, airetlerin etkisinden
kurtarlarak Cumhuriyet ynetimi hakim klnmalyd.

Tunceliye yakn olan blgelerin hayat Tuncelililerin ayaklar altnda

her gn inenmekteydi. Byk etelerin ky basmas, yol kesmesi, srleri
gtrmesi, direnenlerin ldrlmesi, son zamanlarda normal olaylar arasna
girmiti. Tunceliye yakn yerlerdeki halk, malndan ve canndan emin
olmadklar gibi manevi cesaret ve direnlerini de kaybetmilerdi. Tuncelinin
dndaki blge halk, cezasz kalan bu olaylarn etkisiyle ziraat ve ticaret
noktasnda maddeten sknt yayorlard. Kaya, Tuncelili soyguncularn etki
alann genilettiini dnyordu. Tunceli, emigezek, Pertek, Mazgirt ve
Hozat genellikle Trktler ve airet hayatn terk ederek silahlar alnan iftiler
tamamyla Tuncelililerin nfuzu ve tesiri altna girmilerdi.

Kaya, Tunceli meselesinin kesin suretle zmnn ertelenemez bir

durum aldn gryordu. Tuncelideki airetlerin verdii skntlar anlatarak
durumu sergiliyordu. Tunceliyi evreleyen ilelerin 150.000 nfusluk halk
Tuncelililerin tecavzlerinden gittike daha fazla zarar grmt. Devlete asker
ve vergi veren bu halk cann ve maln korumak iin bat ve gney yrelerinde
bulunan airetlere vergi vermek mecburiyetinde olduklar gibi her gn de
soyulmak ve ldrlmek tehlikesindeydiler. Kynden tarlasna gidemeyen
veya ehire g eden kyl fazlayd. Tuncelinin airetleri de birbirlerine kar
hasm ve kskn bir durumdayd. Aralarnda mala ve insana el koyma, adam
ldrme ve hrszlk sreklilik almt. Kaya, hkmetin Tuncelide etkisiz
olmasndan yaknyordu. Ona gre hkmet tekilat, zabtas, mahkemesi bir
hayalden ibaretti.323 Bu mekanizma, hkmn ancak silahsz ve sadk halk
zerinde gsterebilmekteydi. Fakat, dadaki yol kesenlere ve airetlere kar
hibir emrini ve hkmn kabul ettirememekteydi. Hkmet, halk nazarnda
airetlerin ve onlarn aalarnn nfuzunu arttrmaktan te bir ey yapamamt.

Tuncelinin ii hkmet tekilatna ramen tamam ile anarik bir

yapdayd. Kaya, Tuncelinin dtan grnmn silahl, tekilatl hrszlar
yata ve ocana benzetmekteydi. Kesin nlemle bu ocak kesin surette

323
A.g.e., s. 192

164
sndrlmeliydi, aksi takdirde ate gnden gne etrafa yaylacakt. Halk,
aalarn nfuzuna girerek kle olmaktayd ve evlerini, barklarn terketmeye
zorlanmt. Kaya, Cumhuriyet, otoritesini kuramazsa, feodal sistemin
Cumhuriyete galip gelerek evreye yaylaca uyarsn yapmaktayd. nlem
alnmazsa, Tuncelililerin nfuz ve tecavz snrlar artacak veya silah temin
ederek daha gerilerdeki silahsz ve sadk halka musallat olarak Tunceli sistemi
genileyecekti.

Kaya, sorunun zm iin Tuncelide Seyit Rza ile Haydaranl aireti

reislerinden baka aalarla ve Seyit Rzann olu ile grmtr. Hepsinin
sadk bir tavrda olduunu nakletmitir. Hkmetten himaye beklemekteydiler.
Cehalet, fakirlik, arazi ve yaam iin gerekli maddelerin azl baz airet
halkn soygunculua sevketmiti. Kaya, bu airetlerin Trk ve Cumhuriyeti
olduunu belirterek baz Krtlerin hrszlklarn onlara atfetmek doru
deildir324 diye dnmtr. Eer baz katil ve hrszlar airetler arasna
karmsa, artk airet hayat kalkt iin szleri gemediindendi. Kendileri
ile ayr ayr grld vakit, btn fenal yapann airet reisi olduunu
tespit eden Kayaya gre hkmet Onun vcudunu kaldrrsa Tunceli meselesi
halledilebilecekti.

Kaya, airetlerin her birinin ayr ayr ikayette birletikleri kiilerin Seyit
Rza ile Haydaranl airet reisleri Kamer ve Hdr aalar olduunu kaydetmitir.
Seyit Rza gndengne nfuz ve hkmn artrmaktayd. Yama ve hrszlklar
en ok yapan ve hkmete en az nemi veren Seyit Rza olduu iin dier airet
aalar grnrde Onu ikayet etmekte, fakat gerekte ona gpta ile
bakmaktaydlar. Kaya, Seyit Rzann yurtd balantl olduundan
phelenmiti. Kokiriye (Zaraya) kadar nfuzunun yayldn dile getirerek
yurtdndaki katil ve hrszlar da himaye etmesinden, silah kuvvetini ve
adamlarn artrmasndan kayglanmtr. Kesin nlemler alnmazsa, Seyit Rza
ileride Tunceli iin hazrlanm bir ef olacakt.

Kaya asndan Tunceli ve evresinde ortaya kan bu sistem, airet

hayat ve gelenei idi. Bu sistemi zararl ve tehlikeli yapan en etkili sebep ise,

324
Ayn yer

165
airetlerin silahl olmasyd. Kaya, altmn stndeki airetin silah miktarn 18-
20 bin olarak tahmin etmekteydi. Tuncelinin slah ve iindeki, zellikle
dndaki halkn taarruzdan korunmas ve airet sisteminin de zm iin
hereyden nce Tuncelinin silahtan arndrlmas ve airet reislerinin bu
blgeden uzaklatrlmas lazmd.

Kaya, askeri, mali, idari, siyasi aamalarn beraberindeki heyet ile

deerlendirerek eskiden yaplan ve neticesiz kalan hareketleri de gznnde
bulunduruyordu. Tuncelinin artk Trk idare tarihinde zorluklarla
yaamamasn, en esasl hedef olarak tespit etmiti. Kaya, yapt gzlemler
sonucu u esaslar belirlemitir325:

1- Dersimin slah acil ve zorunludur. Ertelenmesinde devlete zarar

vardr.

2- Islahn temini ve zararn nlemesi, giderilmesi ve Tunceli sisteminin

zm ancak u ekillerde olacaktr;

A- Silahlarn toplanmas,

B- Airet aalarnn ve airet aas olabilecek kiilerin Tunceliden

uzaklatrlmas,

C- Tuncelide aalarn esiri ve topraksz kyllerin mahallen veya

naklen topraklandrlmas,

3- Bunlarn tatbiki askeri bir hareketi gerektirir. Bu askeri hareketin

memleketin savunma sistemini gevetmemesi, zellikle dou ve gneyde
uygulanan program erteletmemesi ve devlet hazinesine ar bir yk
getirmemesi gerekiyordu.

4- Bu harekete 1932 ylnn ilk uygun mevsiminde balanmas daha

esasl ve kolay olacandan slah belirlendii anda askeri ve idari hazrlklara
balanmalyd.

5- Nakil, iskan ve dier idari program hazrlanmalyd.

325
Dersim Jandarma Genel Komutanlnn Raporu (1932), s. 254

166
 6- Kn yaklam olmasna, taarruz ve tecavzlerin duraca kesin
olmasna ramen Tuncelililerin taarruzuna urayan d blgedeki Trkleri
nmzdeki ilkbaharla (1932 ilkbahar) yazn saldrlara kar korumak
gerekirdi. Bunun iin en etkili nlem ve are; oralardaki sabit ve gezici
jandarma kuvvetlerinin takviyesi ve Trk kylerinden bir ksmnn
silahlandrlmas, Sansa Boaz, Kemah Boaz, Kemaliye ve emigezekte
askeri kuvvetlerin ikamesiydi.

kr Kaya, Tunceliye ilikin esaslar belirledikten sonra, Tuncelinin

ne ekilde slah edileceini de ortaya koymutur. Islahattan ama Tuncelide
hkmet nfuzunu normal iller derecesinde kurmak, bu yre halkn ticaret,
ziraat ve sanat yoluna sevketmek ve hkmete vergilerini deyebilecek bir hale
getirmekti. Bunu yapmann olanan Tuncelide silah toplamak ve reisleri
oradan uzaklatrmakta grmt.326 Silah toplama ve reislerin yerlerini
deitirme ilemini kolaylkla yaplabilir birey olarak deerlendirmiyordu.
Askeri bir harekat gerekiyordu. Kaya, Tunceliye imdiye kadar yaplan askeri
harekatlarn silahlar, airet reislerini toplamak gibi hedefleri olmad iin ksa
zamanda etkilerinin silindiini dnmtr. Bu nedenle nceki harekata oranla
daha ok kuvvet getirilmeli ve daha esasl hazrlk yaplmalyd. Harekat ciddi
bir idari slahatn takip etmesi gerekirdi. Aksi halde silah yeniden bir yerlerden
bulunur ve yeni reisler trerdi.

kr Beye gre yaplacak idari slahat unlar iermeliydi:

1- Halk topraa balamal, ksmen Tunceli yaknndaki ovalara

indirmeli,

2- dari tekilat yeniden dzenlemeli,

3- En iyi memurlar Tunceliye tayin etmeli, yerli memurlar o blgeden

uzaklatrmal,

4- Adliyeyi mutlak surette adil ve hzl bir surette iletmeliydi. Halk

hkmet tekilatnn zorbalk aralarndan ibaret olmad ve iyilik isteyen bir
tekilat olduunu gz ile grmeliydi.

326
A.g.e., s. 255

167
 5- Yollar yaplmal,

6- Okul almal ve Trklk propagandas yaplmalyd327.

Kaya, airet egemenliini zecek yolun eitim olduunu grmekte ve

okul alarak Trklk bilincinin verilmesi gerektiini ngrmekteydi.
Tuncelinin slahn birinci sene silah toplama ve airet reislerinin baka yerlere
g ettirilmesi olarak iki aamaya ayrmtr. Airet liderlerinin yola getirilmesi,
Tunceli slahnn esasn oluturuyordu. Reisler yerlerinde kaldka gerek
kendileri ve gerekse maiyetleri retici olmaktan daima uzak kalacaklar ve
bakasnn srtndan yaamaya devam edeceklerdi. kr Kaya, bu reislerin Bat
illerine nakledilmesi ile orada bu ekilde yaama olanaklarn bulamayacaklar
iin almaya mecbur olacaklarn hesap ediyordu. Reislerin zorbalk ve
telkinlerinden kurtulan halk da meru geim yollarna daha kolaylkla
kavuacakt. Harekatn baarya ulamas iin harekat balamadan reislerin elde
edilmesini ve harekatn sonuna kadar rehine gibi elde tutulmasn savunmutur.
Reisler bir daha Tunceliye dnmeyecek ve kaamayacak ekilde Bat illerine
gnderilmeliydi. Reislerin, bunlarn aile ve akrabalarnn ve reis olmak
isteyenlerin, tedenberi reislerin apulculuk aletleri olan kiilerin Tunceliden
uzaklatrlmasn nemli gryordu. Aksi takdirde Tunceli halknn banda
yeni bir reis treyebilecekti.

Tunceli, senelerden beri iindeki ve blgesindeki sulu ve mahkumlarn

snaklar olmu ve hkmet kuvvetleriyle bunlarn yakalanmas olanakl
olmamtr. Kaya, askeri harekattan yararlanlarak silahlar tamamen
toplandktan sonra bu kiilerin yakalanmas gerektii fikrindeydi.

Tunceli eskiden beri devlete vergilerini tam olarak deyemeyen bir

yerdi. Vergi deme durumu, airetlerin hkmete itaat derecesine gre % 1 ile
% 70 arasnda deimekteydi.328 Hkmetin Tunceli iin yapt harcama,
salanan gelirden fazlayd. Bu fazlalk her sene 100.000 lira idi. kr Bey,

327
Ayn yer
328
A.g.e., s. 258

168
Halkn vergi ve dier sorumluluklarn yerine getirmesinin salanmas gerektii
fikrindeydi.

Tuncelililer askerliklerini de yerine getirmiyorlard. Kaya, silah

toplamay mteakip askerlik andaki genlerin yakalanarak Bat illerinde
grevlerinin yaptrlmasn amalamtr.

kr Kaya, Tuncelinin dank yerleiminin Tunceli zerinde otorite

salamaya engel olduunu belirterek, Gney Tunceli halknn Batya naklini
neriyordu. Geit ve boazlarda bulunan kylerin yklmas ve kyllerin
hkmetin gzetimine yakn kylere nakli ile beraber sarp yerlerde ina edilen
kylerin yklmasn istiyordu. dare, adliye ve gvenlik memurlarndan ie
yaramayanlarn deitirilmesini neren kr Kaya, ikinci sene Tunceliye dair
farkl kararlar alnmasn savunmutur. Bu kararlar u ekilde sralamtr:

1- Harekat uygulayan askeri ktann garnizonlarna katlmasndan sonra

asayi iin, Tunceli iinde kuvvetli bulunmak lazmdr.

2- Tekrar bir silah yoklamas yaplmaldr.

3- Tuncelideki idari, adli memurlar denetim altna alnmaldr.

4- Tuncelilileri mahallen veya naklen topraklandrmaldr.

Kaya, Elazda bulunan valinin Tunceli ile sk temas edemeyeceini

dnerek devletin faaliyet, tefti ve denetimi iin ufak bir bro almasn ve
Hozatta bir vali yardmcs dzeyinde daire amiri bulunmasn faydal
grmtr.

Kaya, halkn zgrlemesini eyh ve hoca takmnn etkisinden

kurtarlmasna ve kylnn geimini salayaca topraa kavumasna
balamtr. Tuncelili, airet ve dinin tesirinden kurtulduu gn ayaklanmay
kendiliinden terk edecekti. Ona gre kylnn iktisadi olarak aaya baml
olmaktan kurtarlmas iin toprak datlmalyd. Toprakla beraber topra
ileyecek ift hayvan, tarm makinalar, tohumluk gibi ihtiyalar da
verilmeliydi.329 Aalarn etkisinin sadece hukuki ve askeri nlemlerle deil,

329
A.g.e., s. 261-262

169
toprak datmak ve topra verimli ilemek gibi iktisadi nlemlerle de
krlacan ileri sryordu. Kaya, meselenin zn bir iktisadi olarak
deerlendirmekte ve otoritenin halkn iktisadi olarak devlete balanmasyla
salanacan savunmaktayd. Her ne kadar askeri harekat sklkla dile getirse
de, kimi zaman din kimi zaman Krtlk olarak beliren ayaklanmalar iktisaden
yaklalarak zlebicekti.

Kaya iin Tuncelili, retici hale getirildikten sonra, Tunceli ii esasndan

halledilmi saylabilecekti. Tarm ile uray tevik etmeli ve bu maksatla
Tunceliliye kredi verilmeli veya dorudan doruya yardm edilmeliydi. Bir
ksm fakir Tuncelilinin de Malatya ve Elazdaki bo araziye yerletirilmesi
yararl olabilecekti. Bunlara arazi, ift hayvan, ziraat aleti, tohumluk ve ev
vermek gerekirdi. Airet yaamnn etkisinden kurtarlan kyl kendi topranda
zgrce retim yapabilmeliydi.

kr Kaya ile Tunceli ve blgesinde incelemelere katlan Hakk Nait

Ulu, Tuncelinin toprak aalarnn etkisinden kurtarlmas ynnde
yneticilerin dncelerini Tunceli aalar ve seyitler buradan karlmal,
sulular yakalanmal, topraksz ve aa elinde esir olan kyllere ya yerinde
veyahut nakledilecekleri verimli yerlerde toprak verilmelidir eklinde
aklamtr. Ulu, bundan sonra Cumhuriyet ynetiminin Tuncelili Trk
barna basmas, yeniden aa ve reis tretmeyen nlemlerin alnmas ve
Tunceliye tekrar silah sokulmasna meydan verilmemesi gerektii zerinde
durmutur. Bunlarn yannda devlet tekilat kuvvetle, adalet ve kltrle
Tuncelide kurulmal, bunun iin idare tekilat yeniden dzenlenmeliydi. Bu
suretle devletin bir tahakkm vastas deil, her zaman iyilik getiren ve iyilik
isteyen bir tekilat olduu, bu geri kalm insanlara ispat edilmeliydi330.

Kaya, Tuncelinin iktisadi gelimesine hizmet edecei, askeri nakliyat

salayaca iin yol yapmasn yararl buluyordu. Okul almasn ve ilelerde
salk tekilat kurulmasn neriyordu. Kaya, Tuncelililerin gerek ithal gerekse
ihra ettikleri eya iin yaknlarndaki kasaba ve ehirlerde tccarlarla ilikiye
girmelerini olumlu gryordu. Bu durum, Tuncelinin iktisadi gelimesini,

330
Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, Kaynak Yaynlar, stanbul 2007, s. 177-
178

170
dolays ile halkn refahn arttrmak suretiyle Tunceliliyi apul mecburiyetinden
kurtaracakt.331

Kayann Tuncelinin slahna ynelik zmlerinden biri de

Tuncelilinin artk eski hayata dnmesine meydan brakmayacak ticaret, ziraat
ve eitim yollarnn kullanlmasyd. Ayrca, nc ve izleyen senelerde yol
inaatna ara vermeksizin devam edilmeliydi.

kr Kaya eitim, ticari ilikiler, toprak datm, iskan ve yer

deitirme uygulamalarnn yannda bir askeri harekat da nemli sayyordu.
Askeri harekat iin yaplmas gerekenleri yle sralamaktayd:

Tunceli hareketi iin birinci sene 600.000 lira askeri nakliyat iin,
600.000 lira da Tuncelililerin Batya nakilleri iin paraya ihtiya duyuluyordu.
Harekata Haziran aynda hemen balanmal ve. Tunceli harekatna askeri ve
idari bir inceleme elik etmeliydi. Kaya, Tunceli gibi geni, etin, silahl bir
alana kar inceleme yaplmakszn ve hazrlksz bir harekatn olumsuz sonular
douracandan endieliydi. Bu nedenle yaplacak hazrlk ve incelemeleri
askeri hazrlklar, idari nlemler olarak ikiye ayrmtr.

Kaya, askeri hazrlklar iin unlarn gznnde tutulmasn faydal

bulmutur:

1) le kaymakamlklarna ve belediye mdrlklerine kaytl zabit

tayini yaplmal (verilecek talimat dahilinde askeri inceleme yapmak
maksadyla),

2) Komu askeri birliklerin tatbikat Tunceli iinde yaplmal,

3) Uaklarn talimleri Tunceli zerinde yaplmalyd. Bylece uaktan

resimler alnmas salanabilirdi.

4) Harekata itirak edecek askeri kuvvetlerin gezileri Tunceli iinde

yaplmal idi. Bu esnada Tuncelililerin harekat zamannda snmas muhtemel
maaralar grlmeli, arazi, yol ve sular incelenmeliydi. Bu hazrlklar ayn
zamanda Tuncelililerin, blgesinde bulunan Trk kylerine yapacaklar akn ve

331
A.g.e., s.201

171
tecavzleri de snrlayacakt. Tuncelili sulu yakalanmal ve su ilenen ky
veya mevkide silah toplanmalyd.

5) Hareket iin zorunlu olan yol ve kpr ihtiyac, noksanlar tespit

edilmeliydi.

Alnmas gerekli idari nlemler de yle olmalyd332:

1- Yerli memurlar derhal uzaklatrmal,

2- Tunceliyi iinden tanmal, (silah, nfus, erzak, hayvan durumunun

incelemesi, airetlerin dierleri ile ilikilerini ve eilimlerini inceleme, bu
maksatla emin muhbirlerin istihdam)

3- Airetlerin direnlerini gevetecek nlemler alnmalyd. Tuncelili

reisler ile ayaklanan kiilerin nakledilecei Batda iskana uygun ky ve
muhacirlere datlacak arazi incelenmeli ve tespiti edilmeliydi,

4- dari nlemleri yakndan anlamak iin Birinci Umumi Mfettilik

Elazda bulunmalyd.

ileri Bakan kr Kaya, bu nerilerinden sonra Bat illerine

gnderilmelerini ngrd aa ve airetleri belirlemitir. Bu aalar ve
gnderilecekleri il ve ileleri raporuna ek olarak sunmutur. Bu listede 347
ailenin ad yer almtr. 347 aile, 3.470 kiiden oluuyordu. Bu gnderilenler
iin 300 bin lira denek ayrlmtr. Bylece, 1927 ylndaki srgnden sonra
kr Kayann raporu ile daha byk bir liste hazrlanmt. 4 Temmuz 1927
tarihinde karlan Baz Ehasn Dou Mntkasndan Bat Vilayetlerine
Nakillerine Dair Yasa ile Diyarbakr ve Ar evresinden 1.400 kii Bat
illerine gnderilmiti.333

Hkmet iinde hkmet eklinde icray hkm ve bu yzden menfaat

temin eden mtegallibe (zorba takm) diye tanmlanan bu kiiler, yerlerinden
alnp Bat illerine gnderilmedike aydnlanma ve ilerleme olamayacakt.

Raporda bu yer deitirmelerin gzergahlar ve nakliye masraflar da

saptanmtr.

332
A.g.e., s. 264
333
Uur Mumcu, Krt Meselesi, Tekin Yaynevi, stanbul, 1993, s. 82

172
 Kayann bu raporundan sonra askeri harekat yaplarak Tunceli ve
ilelerini birbirine balayan yollarn yapmna balanm, okullar almtr.
1933 ylnda 21 Mays 1926 tarih ve 885 nolu skan Yasasnn 3. maddesine
ve memleketin nfus kesafeti (younluu) olan yerler halkndan olup da nfusu
az olan mntkalarda yerlemek talebinde bulunanlarn o mntkalara nakil ve
iskanlar fkras eklenmitir. Memleketin nfusu az olan Dou illerine, nfusu
youn yerlerde i bulamayan yetenekli vatandalarn yerletirilmesi
dnlmtr. Bu gibi aydn vatandalarn nfusu az olan blgelere yerlemek
noktasndaki arzularnn gerekletirilmesine ynelik yardm yaplmas da
tasarlanmtr. skan blgesinin nfusunu oaltmak ve yasann izni orannda bu
kiileri borlandrmak suretiyle memleketin ekonomisi zerinde yararl birer
unsura dnmelerine allmtr.334

Tuncelide emniyet ve gvenlik sorununu zmek iin 25 Aralk 1935te

2884 sayl Tunceli Vilayetinin daresi Hakknda Yasa kabul edilmitir.335 Bu
Yasaya gre, Tunceliye korgeneral rtbesinde bir vali ve komutan atanacakt.
Bu kii ayn zamanda yeni oluacak 4. Genel Mfettilik grevini de
yrtecekti. Vali-komutan, bakanlarn sahip olduu btn yetkilere sahip
olacak; gerekli grrse ile ve belediyelerin snrlarn deitirecekti. htiya
duyduu yerlerde belediye bakanl grevlerini kaymakam ve bucak
mdrlerine devredecek veya bu grevlere muvazzaf subaylar getirecekti.
Gerekli grd kiileri il snrlar dna karabilecekti. Yasalarla getirilen
yeni yarglama usul, sanklara temyiz yolunu kapatyor ve cezalarn infaznda
vali-komutan yetkili klyordu.

Yasa ile soruturmann ertelenmesinde ve cezalarn uygulanmasnda ve

idam cezalarn onamada tam yetkili klnan valinin milletvekillerinin yasaen
haiz olduklar btn selahiyetleri haiz bulunduu da belirtilmiti. Yasann 24
Aralkta grlmesi srasnda bir konuma yapan ileri Bakan kr Kaya,
1876dan bu yana Tunceliye on bir askeri harekat dzenlendiini, fakat esasl
nlem alnmadn, anormal bir vaziyet olmad halde asl hastal tedavi

334
TBMMZC, D.4, C.16, s. 22
335
imir, Krtlk II (1924-1999), s. 388-389

173
etmek iin bu yasaya ihtiya duyulduunu aklamtr.336 Yasa ve komutan-
vali uygulamasnn getirili gerekesini337 birtakm aalarn, mtegalliplerin
nfuz tesirlerinden korumaya balamtr. Kaya, yasa ile mahallin ihtiyacn
yakndan grerek ald nlemleri derhal orada uygulayabilecek ve vekillerin
haiz olduu yetkilerle donanm bir kiinin Tuncelide vali olmasn, bu kiinin
askeri bakmdan da durumu idare edebilmesi iin komutan vasfn da zerine
almasn gerekli saymtr.338

kr Kaya, Tuncelide yaplacak slah ve imar almalarnn, alnacak

idari nlemlerin Elaz gibi demiryolu zerinde bulunan ve merkezle iletiimi
kolay olan, istenilen malzemenin temininin zor olmad bir yere dayanmasn
nemli grmtr. te bu suretle, Elazdaki 4. Genel Mfettiinin Tunceli (o
zamanki adyla Munzur) ilinin de valisi olmasn, ilerin iyi gitmesi ve sonucun
verimli olmas bakmndan yararl bulmutur.

kr Kaya, yasa haklya ksa, basit yollarla derhal hakknn verilmesi

ve sulunun da fiilinin sonucuna katlanmas iin usul kurallar konulduunu
belirtmitir. Tunceli halknn aslen Trk unsuruna ye bir kitle olduunu, bu
blgenin Trk tarihinde ilk resmi temasnn ah smail ile Yavuz Sultan
Selimin savalar zamanna denk geldiini, ondan sonra Tuncelinin
memleketin birok yerindeki idare gibi yerli aalara ve beylere verilerek
ynetildiini sylemitir. Kaya, Tanzimat Dneminde burann il yapldna,
ama her naslsa ihmal edilerek Tuncelinin olduu gibi brakldna dikkat
ekmitir. Tuncelinin ortaadan kalma bir tekilat olarak birtakm paralara
ayrldn, medeni ve hukuk ilerini, cezalarn kendi aralarnda grdklerini
dile getiren Kaya, Tuncelide olaylarn eksik olmayn, halkn cahil, fakir ve
silahl olmasna balamaktayd. Kayaya gre 1876dan itibaren eitli
tarihlerde yaplan on bir askeri harekat, asl hastal ne tahlil ne de tedavi
etmiti. Yalnz hafifletmekle kalmt. Cumhuriyet Devrinin amac ise

336
Cumhuriyet, 26 Aralk 1935
337
Cumhuriyet Ansiklopedisi, C. 1, s. 241
338
TBMMZC, D.5, C.7, s. 1

174
memleketin her yerinde olduu gibi burann da Cumhuriyetin nimetlerinden
yararlanmasn salamakt.339

Hakimler Yasasnn hkmleri sakl olmakla beraber, vali-komutan

adliye memur ve katipleri hakknda hakimler yasas hkmlerine gre amirleri
tarafndan verilecek cezalar uygulamaya yetkiliydi. Vali ve komutan lzum
grd belediyelerde reislik vazifesini kaymakamlara ve belediye mdrlerine
verebilirdi. Dava almas izne bal olan ilerde izin verme yetkisi vali ve
komutannd. lk tahkikat sonunda iddianameler iki gn iinde yazmaya zorunlu
tutulmutu. ddianame sana bildirilmez, ar cezay gerektiren sularn
tahkikat tutuklanarak yaplr ve bu mevkuflarn durumadan evvel tahliyelerine
dair olan kararlar ancak valinin onay ile uygulanrd. Bu tahliye kararlarnn
tasdikine kar itiraz edilemezdi. lk tahkikat srasnda verilen tevkif kararlarna
sank tarafndan itiraz edilemezdi. Yarglamann hzl yaplmasna dair de
hkmler konmutu. 24 ve 25. maddeler ile gecikmesinde zaruret bulunan haller
dnda mahkeme gerekli bildirimleri yaptrarak iddianamenin verilmesinden
itibaren nihayet be gn iinde duruma yaplaca belirtilmitir. Sank, salam
deliller ile birlikte mahkemeye verilirse hemen duruma yaplarak hkm
verilecekti. Engelleyici sebepler olmadka duruma bir celsede bitirilecekti.
Cumhuriyet Savcs da iddiasn ayn celsede beyan etmeye mecburdu.
Geciktirme veya erteleme sreleri zaruret olmadka be gn geemezdi.340

Yasada, sank ve savunmacsna savunmalarn hazrlamalar iin iki gn

izin verilmiti. Hkm, durumann sona ermesinden nihayet gn iinde
bildirilecekti. Valilik iindeki ceza mahkemelerinden verilen hkmler temyize
tabi olmayp kesindi.

Yasa ile Vali-komutana geni yetkiler verilmitir. Soruturmay

hzlandrmak ve durumalar kolaylatrmak iin hkmler konuyor,
mahkemenin karar kesin oluyordu. Vali-komutan ertelemezse, idam
hkmlerinin infazn emredebiliyordu. Vali ve komutana diledii kimselerin
cezalarn ertelemek veya geciktirebilmek haklarn da iermek zere adli
yetkiler veriliyordu. Vali-komutan emniyet ve asayi noktasndan lzumlu

339
A.g.e., s. 175
340
A.g.e., s. 177

175
grrse il halkndan olan fertleri ve aileleri il iinde bir yerden dier yere
nakletmeye ve bu gibilerin il iinde oturmalarn yasaklamaya yetkili
klnmaktayd. Ayrca herhangi bir ahs hakkndaki takibatn ertelenmesine ve
cezalarnn teciline de karar verebilecekti.

Valiye tannan bu yetkilerin mahkemelerde kesin karar verilmi olan

idam hkmlerini bizzat kendisi infaz eder gerekesi ile Tekilat Esasiye
Yasasnn 26. maddesine aykr bir durum olduu gr ortaya konmutur.
Mula milletvekili Hsn Kitap, lm cezalarnn TBMMce onaylanmasnn
Anayasa emri olduunu anmsatarak, anayasa deitirilmeden bir komutana
byle bir yetkinin devredilemeyeceini vurgulamtr. Mecliste Tuncelide
olaanst hal olup olmadnn tartlmas zerine kr Kaya, yasann
anormal artlarda bulunan bir blgenin normal hale getirilmesi iin
hazrlandn belirtmitir. Cumhuriyetin kuvveti sayesinde memleketin hibir
yerinde bir olay olmazken oradaki ufack bir olay iin bile kulaklara ar
gelmekte olduunu syleyerek orada toplumsal nlemlerle asayi ve dzeni
korumak zorunluluunu hissetmekte olduklarn aklamtr. Kaya, Tekilat
Esasiye Yasasnn memleketin herhangi bir yerine ayaklanma iaretleri
grlmtrse gerekli nlemlerin alnabileceini belirten 86. maddesi ile
anayasaya aykr bir durumun olmadn aklamtr.341

Valiye tannan yetkilerden biri de, idam hkmlerinin vali ve komutan

tarafndan ertelemeye lzum grlmedii takdirde infazn yapabilecei idi. 34.
madde ile yasann Tunceli dnda su ileyenlere de uygulanabilecei
belirtilmitir. Tunceli ili iinde oturanlardan biri Elaz, Malatya, Sivas,
Erzincan, Erzurum, Gmane, Bingl illerine geerek buralarda Trk Ceza
Yasasnn ilgili hkmlerini ilgilendiren sular ileyenlerin, bunlarn ortak ve
yataklar Tunceli ilindeki yetkili makam ve mahkemelerce takip ve muhakeme
olunmas kararlatrlmtr. yasa hkmleri gemii yrr denilerek gemite
ilenen sularn da cezalandrlabilecei hkme balanmtr. Ancak bu yasa
yrrle girdii tarihe kadar temyiz hakkn kullanm olanlarn evrak Temyiz
mahkemesince incelenecekti. Tunceli ili merkezinde bir ar ceza mahkemesi

341
A.g.e., s. 180

176
ile asliye mahkemeleri ve ilelerde birer asliye mahkemesi kurulmutur. Bu
yasann yayn tarihinden 1 Ocak 1940 tarihine kadar yrrlkte kalmas
ngrlmtr.

Yasayla birlikte Tunceli il yapld ve Munzur ad yerine Tunceli

kullanlmaya balanmtr. Bylece Cumhuriyetin ilanndan sonra il yaplan,
ancak 1925te Elaza bal bir ile durumuna getirilen ve 1935e kadar ad
Munzur olan Tunceli yeniden il yaplm oldu. Tunceliye ilk komutan-vali
olarak H. Abdullah Alpdoan atanmtr. Drdnc Genel Mfettilik ise 6
Ocak 1936 tarihinde, yani Tunceli Yasasnn kabulnden bir hafta kadar sonra
Bakanlar Kurulu kararyla Tunceli sorununu zmek amacyla kurulmutur.
Tunceli, Bingl, illerini ierir. Elaz ili de 1. Genel Mfettilik blgesinden
alnarak 4. Genel Mfettilik blgesi iine alnmtr.

Cumhuriyet idaresi 1935 ylna kadar yapt idari almalarla bu

zavall halka hakikati retmee alm ise de, ou kez haric entrikalara
temayl eden kalpsiz ve milliyetsiz bir iki aa ve seyyit, binbir kkrtma ve
melanetlerle hkmetin bu mfik almalarna engel olmak istemilerdir.342
imdi ise, Tunceli ili, 2885 sayl Yeniden 9 le ve 5 Vilayet Tekiline ve
Bunlarla 32 Belediyeye Ait Kadrolar Hakknda Yasa ile il yaplan banda
vali-komutan olan yeni bir idare tesis edilerek Cumhuriyete smsk
balanmtr.

Bu yetki ve programla ie giriebilmek iin nce Tunceli kazalarnda

asliye mahkemelerinin kurulmas ve imar ve ina iinin gerektirdii parann
verilmesi lazmd. Yaplan hesaba gre, birinci planda 4 milyon lira
gerekiyordu. Her yl 1.300.000 liradan ylda 4 milyon lira kadar para
harcanacakt.343

2887 sayl Tunceli Vilayeti Halkndan Olup da, Nfus ve Askerlik

Yasalarna Gre Kendisine Verilmesi Gereken Baz Cezalarn Affna ve Nfus
Yazm ve Askerlik lerine Dair Yasa ile gelip teslim olmalar kouluyla asker

342
On Beinci Yl Kitab, s. 74
343
Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 182

177
kaaklar affedilmitir. Halkn nfusa kaydolmasn salamak iin de kolaylk
getirilmitir.

1936dan itibaren Tunceli ilinde youn bir inaat faaliyet balatlarak

karakollar kurulmaya, yollar almaya, kprler yaplmaya balanmtr. Sina,
Kahmut, Amutka, Danzik ve Haydarandaki karakol inasna Hasanan
airetlerinden Seyit Rza ve Kogirili Alier gibi blge liderleri kar kmtr.
Seyit Rzann ars zerine Haydaran, Kureyan, Yusufan ve Demenan
airetlerinin ileri gelenleri biraraya gelerek durumu tartr. Blgede gerginliin
trmanmas zerine 1936-1937 knda Tunceli askeri kuatma altna alnarak ile
giri-k yasaklanmtr. lk harekat 22 Ekime kadar srmtr. Kn
balamas ve amalanan neticelere ulalmas zerine harekata son verildi.
Hemen idari nlemlerin uygulanmasna geilir. Nfus ktklerine kaydolmayan
kiilere, hemen bavurmalar kouluyla bir kez daha af getirilmitir. Airet
reislerinin cezalar ertelenir. Vergi borlar hafifletilir. Asker kaaklar hemen
bavurmalar kouluyla affedilirken, bu kiilerin askerlik sreleri de 6 aya
indirilir.

Tuncelideki baz aalar korktuklar gelecein artk tamamen balarna

geleceini grrler, son bir defa daha Tunceliyi ayaklandrmak iin bahane
ararlar. nk sular ertelenmi, nfus ve askerlik cezalar kaldrlm, askerlik
sreleri alt aya indirilmi, vergi borlar hafifletilmitir. Bir yandan da topraa
kavumakta olan ve devletin yaptrd yollarda, yaplarda bir lira gndelikle i
bulan Tuncelililer, bu tr aalara aldrmamaya balamlardr.

Yaplacak harekatn devlete kar fiilen itaatsizlik gsterenlere,

haydutlara kar olduu, isyanclara katlmayanlara bir ey yaplmayaca ilan
edilmitir. Harekata balanlarak Demen ve Abbas uaklar blgesi ekyadan
temizlenmitir. Seyit Rza'y saklayan Lain blgesinde de silah ve sulu
yakalanmtr. Lainlere yardm tespit edilen Ko uaklarndan da silah
istenmitir. Kalanllar sakin durmulardr. Seyit Rza, Demen uann lideri
Cebrail ve Haydaranl Kamer yakalanmlardr. 1937 harekat biterken Munzur
dann kuzey yamalarnda oturan halkn silahlar toplanmtr. Danzik,
Seyithan, Tllk, Karaolan ve Amutka'da karakollar, Belediye konaklar

178
yaptrlmtr ve Nazimiye, Plmr, Mameki, Det, Hozat ve Ovack'ta klalar,
hkmet konaklar ve evler ina edilmitir.

Kprlerin kurulduunu, yollarn aldn, gnde altm kamyon

dolusu inaat malzemesinin Tunceli topraklarna girdiini, dispanserlerin hizmet
verdiini, 19 okulun bir yl iinde yeniden aldn, hayvancln ve tarmn
iyiletirilmesi iin devletin yardm ettiini, tohum ve fidan verdiini gren halk,
aalardan uzaklamaya balamtr.344

Aalar halkn ellerinden kaydn grrler ve tekrar Cumhuriyet

ynetimine kar ayaklanma abasna giritiler. Bu durum karsnda askeri
nlemler uzun sre devam eder, drt yl iin karlan Tuncelinin daresi
Hakknda Yasa, sresi eitli yasalarla uzatldktan sonra, 1 Ocak 1947de
yrrlkten kalkmtr.

Tunceli ve Krt Meselesi 1936 ylndaki Umumi Mfettiler

Toplantsnda da ele alnmtr. ileri Bakan kr Kayann bakanlnda
Birinci Umum Mfetti Abidin zmen, nc Umumi Mfetti General
Kazm Dirik, Drdnc Umumi Mfetti Korgeneral Aldullah Alpdoan,
Emniyet leri Umum Mdr kr Skmenser, Jandarma genel Komutan,
Gmrk Umum Muhafaza Komutan ve ilgili konularda alanlarnn uzman
kiilerin katld toplantda Krt Meselesi, Airetlik, Yerel ynetimler, Nfus,
skan, Gvenlik gibi konular ele alnmtr. 5-12 Aralk 1936 tarihleri arasnda
yaplan toplantlarda meseleler zerinde nemle durulmutur.

Bu toplantda Kaya, eyh Sait syanndan sonra Cumhuriyet idaresinin

ve hkmeti otoritesinin blgede yerlemesi bakmndan 1929 ylndan itibaren
yaplan jandarma slahnn nemli olduunu belirtmitir. Dou blgesinin gney
snrnn nemini lkeden ayrlan birok Ermeni, Asuri ve Krtn bu blgede
oluuna balayan Kaya, Franszlarn da bu blgede olmasndan ve bu zararl
kitleyi himayesinden dolay zellikle takip edilmesini istemitir. Kaya, Fransz
koloni zabitlerinin Trkiyeden alnan hayvan ve benzerinin sat paralarndan
hisse aldn aklayarak bu suretle gvenlii tehdit ettiklerini, siyasi
amalarn gerekletirmeye altklarn ve 20-30 bin liraya sahip olduklarn

344
A.g.e., s. 188

179
ortaya koymutur. kr Kaya Irakn Krt davasnda Nuri Sait, Nasturi ve
Garzan Harekatlarn yaparak iyi davrandklarn saptamtr345. Araplarn
Krtlk yapanlar tespit ettiklerini zellikle Bekir Stky Krtlkle
suladklarn rnek vererek ngilizlerin yardm ettiklerini dile getirmitir. Van
glnden gidip bakr madenlerine hakim olmak Krtleri, Ermenileri,
birletirmeyi amaladklar ayrca orada bir Cebel-i Lbnan Davasnn
olduunu, Franszlarn koloni zabitlerinin ahlak bozuk kiiler olduunu ne
srmtr. Bu zabitlerin her koyundan bir lira alarak kaakla yardm
ettiklerini belirtmitir346.

Krt nfusunun bu blgede artmasn aleyhte gren Kaya, bu kadar

Krt beklemediini ve 100.000 kii olmalarn sandn syleyerek bunun
gerekliinin pheli olduunu savunmutur. nk Diyarbakrda herkes
iinde ve evinde Krte konumaktayd. Kaya, bu sebeple temsil (kltr
alama) ve dil iini kknden halletmeyi nermitir. Bunun da yalnz Trk
halknn iskan ile deil, memur, zabit ve askerlerin de nfusa ekleyerek tam
Trke konuur, Trkleri hi olmazsa eit ve dengeli miktara getirerek olacan
belirtmitir347. Kaya silah toplanmasna da devam edilerek yaplmas gereken
ileri u ekilde sralamtr:

1) Asayi ve asayie kar alnacak tedbirler: Yerli memur

bulundurmamak. nk bunlardan grlen zararlar oktu. En cmle, verilen bir
telgraf mahallinden evvel sakncal rgt ve ahslarn renmesi, harekat
blgesinin yerli mal mdrlerince en iyi istihbarat eleman olmas gibi zararlar
grlmtr.

2) skan,

3) Deerli memur ve tekilat,

4) Adliye.

345
Umumi Mfettiler Konferansnda Grlen ve Dahiliye Vekaletini lgilendiren
lere Daire Toplant Zabtlar ile Rapor ve Hulasas 1936, (yay. haz: M. Blent Varlk),
Dipnot Yaynlar, Ankara, 2010, s. 95
346
A.g.e., s. 95
347
Ayn yer

180
 nc Umumi Mfettii Tahsin Uzer ise bulunduu blgedeki
1.900.000 olan nfustan 1927deki saymda Trk-Krt dengesi % 18 farkl iken
son tesbitte % 29a ktn ve Krt miktarnn Trklk zerindeki artnn
doumdan ok Erivan ve randan gelen Krt unsurundan kaynaklandn ileri
srmtr348. Elekirtin 93 Savana (1877/1878) kadar Trkln ve Trke
konumasn muhafaza etmiken Hamidiye Alaylarnn buralara Krtl
soktuunu dile getiren Uzer, Krtln harici propagandasnn olduunu
aklamtr. Uzere gre Erivanda gazete ve benzeri yaynlarla Krt halkn
Trkiye aleyhine tahrik ve takviye edecek vaziyetler vard. Krtler burada son
derece himaye gryorlard. Deiik yerlerdeki Trk Krt oranlarna yer veren
Uzer, kltr iine nem verilmesi gerektiini, bunlarn yannda bir ksm Krt
daha batya nakledip bir ksmn da Trk unsurunun dengesini bozamayacak
ekilde gerektiini yerinde tutmak gerektiini kaydetmitir.

Uzerden sonra sz alan Drdnc Umumi Mfetti Korgeneral

Aldullah Alpdoan Dersim blgesinde Krt airet ve beylerinin olduu
belirterek, blgede asayisizlie neden olann ve asl yamay yapann fertlerin
deil airetlerin olduunu savunmutur. Alpdoan, tarihi aratrmalara
bakldnda Krt beylerinin asl nesillerinin Trk olduunu belirterek Krtlerin
Trk olduunu ispatlamaya almtr. rnein Krt slalerinin ayrntl bir
aklamasnn yer ald erefname adl eserde Hazo Beyi, Eil Beyi ve benzeri
birok Krt beyinden bahsedilmekte olduunu syleyerek bunlarn
incelendiinde bu beylerin aslnn Trk olduunu iddia etmekteydi349.
Alpdoan Elazda oturanlarn kendilerini Krt saysa da aslen Trk olduklarn
hatta bazlarnn oturduklar kylerinin, mahallelerinin Ermeniceye benzer
adlar olsa da bunlarn kendi tarihlerini adam akll bilmediini iddia
etmekteydi. Mu kalesi, Ki, apakur, Pala, Malazgirt kaleleri, Darboaz
kalesi, Pertek kalesi, rpason, emigezek, Tavukkalesi, Plmr kalesi tarihi
eserlere bakldnda yksek da, aa kaleler, Ar, Alagz Dalar,
astemen gibi kelimelerin tamamen Trke olduunu savunan Alpdoan dil ii

348
A.g.e., s. 124
349
A.g.e., s. 129-130

181
buraya Krtlk getirdiini ne srmtr. Mfettilik blgesindeki halkn Trk
olmakla beraber Osmanlca Da Trkesi konutuklarn da belirtmitir350.

Alpdoan blgede yapt almalarla halk kasabaya inmeye

altrdn, bu suretle de kylnn seyyar satcya 16 kurua satt yan
Kasabada 48 kurua ve satcdan ald 32 kuruluk Basmay 14 kurua
almaya baladn dile getirmi ve bunun halkta memnuniyet yarattndan
bahsetmitir. Bu yntemle seyyar satclar ortadan kaldrlm Tuncelide 3.000
kiiden 1.227 kii gelmi ve hkmete snmtr. Bu kiiler 800 silah da
getirmilerdir. Alpdoan Blge halknn Trklkle kaynamas iin okula istekli
olan halk iin ilkokullarn almasn, Trkeyi retmesini ve Trk duygusunu
alamay nermitir. Alpdoan sularn nlenmesi bakmndan yol inasn
nemsemitir. nk bu yolla namuslu alma ve kazanma ilerleyecek, i
sahas aldka refah ve alma artacakt. nsanlar kazan yoluna koyulunca
artk su yapacak kimse kalmayacakt.

Emniyet leri Umum Mdr kr Skmenser ise baz kylerde

drt kuak evvel baba ve anasnn Trk olduu anlalan Krtlemi
insanlarn oturduunu belirterek Mutki ve Sasonda Krt dilinin bu kadar
gelimesinin sebebinin Osmanl zamannda buralarn mtegallip adamlarn
elinde kalmasna balamtr. Skmenser bu kiilerin tarikat ve iktisadi
sebeplerden halk zerinde hakim olduunu ve kylnn kltr cephesinden
Trklkle alakas olmayan insanlarla temas ettiini vurgulamtr. Baland
aa baka bir dil konusa da kylnn zamanla aann dilini zmlediini dile
getirmitir. Skmenser, zm Krte Krt diye hitap etmemek, onu filan
Trklerdensin diye icaz edip o yolda hitap etmek351 olarak tespit etmitir.
Douda Trk renginden baka bir renk olmadn syleyen Skmensere
gre sadece dil davas vard. Bunun iin de iki ey ngrmt. Birisi imha
siyaseti idi. Buna ihtiya grmeyen Skmenser ikinci olarak kltrel ve
iktisadi telkin siyaseti izlenmesini neriyordu. Bu grne, Diyarbakr
Belediye Bakan eref Beyin halen bana Krt diye mi hitap ediyorsunuz, ben
halis Trkm szn dayanak gstermitir. zellikle Krte Krt diye hitap

350
A.g.e., s. 134-136
351
A.g.e., s. 177-178

182
edenin kk memurlar olduunu syleyerek Douyu feci neticeye getirenin
bu memurlar olduunu iddia etmitir.

nemli bir noktann da iskan nlemleri olduunu dile getiren

Skmenser her eyden nce il merkezlerinin kltrne hakim olmay gerekli
grmt. skan ve iktisadi siyasetiyle halkn geimini salayacak arelerin
aranmasn vatandalarn devlete balanmas ve dilinin Trkelemesi
bakmndan nemsediini u cmleleriyle ortaya koyuyordu:

Siirt halknn karnn ben doyurursam yarm asr sonra benim dilime
dnecektir.352

nc Umumi Mfetti Tahsin Uzer ise Krtlere daha kukulu

bakmtr. Herhangi bir sava veya tehlike ba gsterdiinde bu insanlarn
insanlarn memlekete faydasnn m zararnn m olaca konusunda Krtlk
bize daima fena neticeler vermitir353 diyerek bu tavrn ortaya koymutur.
Ona gre Douyu efkat tutuyor denirse aldanlrd. Bu bakmdan ordu
orada kalmasn savunmutur. Mfettilik blgesindeki 300.000 Krtn
hepsinin Trk olmakla beraber Krt354 olduunu iddia etmitir. Ynetimin
Krtlere bak asndaki elikileri sergilemesi ynnden Uzerin u cmleleri
nemlidir:

Siz Trksnz, sizden eminiz diyoruz ama bir nahiye mdr veya
kaymakam vekilini Krt grnce endieleniyoruz. Niin endielenelim, memur
olmaynca ilan yapyoruz. Konular uygun olan alyoruz. Yarm asr zarfnda
buralarda dklen kanlar bunlarn unuttuunu zannetmek safdillik olur. Bu
dklen kanlar affetmemilerdir. Bu intikam ilk frsatta almak karar ve
azmindedirler. Askeri okullere Krt talebe alnmyor. Birok ilere almyoruz.
Dier taraftan da bunlara Trksnz dersek onlar da aldanmaz, biz de idare
etmi olmayz.355

Uzer, kk memurlar deitirilmesini ve Dounun ayr bir kanunla

idare edilmesini muhta bulmutur. Uzerden sonra sz alan Alpdoan da sen

352
A.g.e., s. 187
353
A.g.e., s. 185
354
Ayn yer
355
A.g.e., s. 186

183
Krtsn seni ldreceim diye yaklamak yerine sen Trksn gel bana
yakla demeyi ve blge halkn Trkle balamay tercih etmitir356. Abidin
zmen de douya ilk gittii zaman bir genelge yaynlayarak hi kimseye siz
Krtsnz diye hitap etmeyeceksiniz dediini ve bu genelgeyi ileri
Bakanlnn da isabetli grdn aktarmtr357. zmen yaplacak kltrel
arelerin banda bu kiilere eskiden Trk olduklarn anlatmay grm ve
konunun Krt meselesi olarak grlmesine kar kmtr. zmen, siz
Trksnz derken falan airet ve filan airet demeyi de kabul etmemi, bunun
yerine siz Bitlisin falan kyndensiniz demeyi uygun bulmutur. arelerin
biri olarak da kltrel merkezler yapmay nermitir. Blge Krtleri arasnda
mthi istihbarat kuvveti olmas ynyle memur meselesinin zerinde nemle
durulmas gereken bir konu olduunu belirtmitir.

Umumi Mfettileri dinleyen kr Kaya, Krt, Laz, ve benzerlerinin

bunlarn hepsinin camiay tutan adamlar ve hepsinin eref ve mevkiisi
olduunu ifade ederek ayrm yaplmamas gerekliliini ortaya koymutur358.

kr Kaya, Tunceli ve evresinde ortaya kan ayaklanmalarn sebebini

Osmanldan beri sregelen keyfi, merkezden bamsz ynetim anlayna ve
feodal unsurlarn halk zerindeki egemenliine balamt. Bu sebeplerden
dolay meselenin esasl zmn askeri harekata balamamtr. nemli olan
halk aadan uzaklatracak ve Cumhuriyete balayacak uygulamalar hayata
geirmekti. Bu uygulamalarn balcalar halka toprak vermek, halk yerleik
hale getirmek ve feodal unsurlar blgeden uzaklatrmakt.

D. Halkevleri ve Kltrel Uygulamalar

Halkevleri, 10-18 Mays 1931de toplanan CHP nc Byk

Kongresinde alnan karar uyarnca kurulmu ve Trk Ocaklarnn binalarnda
almalarna balamtr. Halkevleri 1929 Dnya Bunalmn olumsuz etkisi

356
A.g.e., s. 188
357
A.g.e., s. 189
358
A.g.e., s. 366

184
sonucu ekonomi ve toplumsal artlarn bir rn olarak Cumhuriyet ynetimini
pekitirmek amacyla kurulmutur359. Ancak Halkevleri ilk kez 14 yerde 19
ubat 1932de resmen almtr.360 Halkevleri dare ve Tekilat
Talimatnamesinin 1. maddesine gre, Halkevi, CHP, Cumhuriyetilik,
Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Laiklik ve nklaplk prensipleri iin
alan bir kurumdur.

kr Kaya, memleket iin kymeti ve faydas llemeyecek yksek bir

eser olarak tanmlad Halkevlerinin kuruluunda ve yaygnlatrlmasnda
nemli almalar yapmtr.361 Kaya Halkevlerini ama ynnden Atatrk
nklab prensiplerinin halk arasnda yaylmas, derinlemesive kklemesi iin
kurulmu kurumlar362 olarak tanmlamtr. Halkevleri ile halk ile devlet
arasndaki balarn daha salam olmas, aydnlarn halka giderek yeni ltrel
deerlerin benimsetilmesi363 amalanm, laik temelde bir ulusal program364
uygulamak istenmitir. Halkevleri Cumhuriyetin kltr devrimini,
aydnlanmay salayacak kurum olarak dnlmtr.365 Halk, bu evler
araclyla eitim, sanat, salk, ky ileri ile uraacak ve kendini bu alanlarda
yetkinleecektir. Halkevleri, okuyan366, dinleyen, eletiren, bilime nem
veren367, spor yapan, sanat, tarih, edebiyat gibi alanlarda kendini yetitiren,
kltrel etkinliklerle ilgilenen retken yeni insan yaratmaya alan kurumlar

359
Zeki Arkan, Halkevlerinin Kuruluu ve Tarihsel levi, Atatrk Yolu, C. 6, S. 23,
Mays 1999, s. 262
360
Mehmet Serhat Ylmaz, Harf nklab ve Millet Okulleri 1928-1935 (Kastamonu
rnei), Bilge Ofset Matbaa, Ankara, 2009, s. 96; z, a.g.e., s. 111; Nee G. Yeilkaya,
Halkevleri, Modern Trkiyede Siyasal Dnce, C. 2, Kemalizm, 6. Bask, letiim
Yaynclk, stanbul, 2009, s. 113; Sina Akin, Ksa Trkiye Tarihi, 11. Bask, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2010, s. 205
361
Bkz. Ek: 9
362
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Parti rgtlerine Genelgesi, C. 12,
Ulus Basmevi, Ankara, 1938, s. 100
363
Blent Tanr, Kurtulu Kurulu, Doan Kitap, 5. Bask, Ankara, 2006, s. 314
364
Kemal Karpat, Osmanlda Elitler ve Din, Tima Yaynevi, stanbul, 2009, s. 271;
Yeilkaya, a.g.m., s. 115
365
Yaman rs-Burcu Baytemir, Atatrk, Felsefe ve Yaam, Efil Yaynevi, Ankara, 2010, s.
106
366
1927 nfus saymnda okuryazarlk oran % 10,6 iken 1935 nfus Smnda % 20,4 olmutur.
Bkz. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, 3. Bask, Arkada Yaynevi, Ankara,
2009, s. 415
367
Kemalist kadrolar meruiyet kaynann din yerine bilimin almasn savunmulardr. Bkz.
erif Mardin, Trkiyede Toplum ve Siyaset, 6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 1997, s.
232

185
olarak dnlm ve faaliyet gstermitir.368 Atatrkn Halkevlerinin
alnn 6. yldnm nedeniyle kr Kayaya yollad telgrafta
Halkevlerini kltr sahamzdaki inkafmzda mhm bir vazife gren369
kurum olarak grdn yazmt. 1932de 14 merkezde faaliyetlerine balayan
Halkevlerinin says, kr Kayann siyasal yaam boyunca 210a
kmtr.370

Kaya, Halkevlerinin yaygnlatrlmas konusu zerinde durmutur.

Kayann nerileri dorultusunda Douda yedi ilde Halkevi almas iin
almalar balatlmtr. Bu iller ve buralarda alacak Halkevlerinin
giderlerinin karlanmas iin ayrlan paralarn dalm yledir:371

1. Artvin 25.000 TL C.H.P. l Ynkurul (Ynetim Kurulu) Bakanlna

2. Bayburt 10.000

3. Erzurum 60.000

4. Erzincan 60.000

5. Kars 30.000

6. Bitlis 15.000 lbayla (Valilie)

7. Van 20.000 lbayla

Toplam 220.000

Halkevlerindeki almalarn durum deerlendirilmesi yaplmas

amacyla Halkevlerine gnderilen genelge dorultusunda buralardan gelen
bilgiler ve alma raporlar da dzenli olarak arive ilenmi ve bilgiler
zerinde istatistiki almalar yaplarak baz genellemelere ve almalar
hakknda genel bir durum deerlendirmesine gidilmek istenmitir. Bu almalar
neticesinde hazrlanan bir kk kitapta Halkevlerinin 1933 yl iinde
yaptklar almalarn raporlarnn zetleri biraraya getirilmi ve elde edilen
bilgilerin saysal bir dkm yaplmtr. zellikle halkn ilgi duyaca

368
Yeilkaya, a.g.m., s. 114
369
Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara, 1991, s. 681
370
Dou blgesindesinde inaatna balanan Halkevleri iin bkz. Ek:10
371
BCA, 030.10.0079.523.6

186
konferans ve toplantlarn yaplmasna nem verilmi, merkezde yaplan
konferanslar kitapk halinde bastrlmtr. Bu almaya gre Halkevlerinde
1933 ylnda toplam 1.663 toplant yaplm, bu toplantlara 500.569 kii
katlm, bir yl iinde 915 konferans, 373 konser, 511 temsil sergilenmi ve
bunlar 478.837 kii izlemitir.372 Ktphanelerdeki kitap says altm bini
gemi ve kitaplklardan yararlananlar ise 150.000i bulmutur. Bir yl iinde bu
rakamlara ulalmas, Halkevleri ile beraber lkede yaratlan canll saysal
olarak gstermektedir. 34 Halkevi ile bu rakamlara ulalmas yetkililere umut
vermi ve daha byk rakamlara ulalabilmesi iin yeni Halkevi almas
hazrlklar hzlandrlmtr.

1934 ylnda Halkevi says 80i bulmutur. 1934 yl iinde

Halkevlerinde 1.537 konferans, 402 konser 539 temsil verilmitir. Bu
etkinliklere halkn katlm ise 800 bin kiiyi gemitir. Ayn yl iinde Halkevi
kitaplklarndaki kitap says 97 bini bulmu, okuyucu says ise yarm milyon
kiiye yaklamtr. Bylece ilk yla oranla 622 konferans 29 konser ve 28
temsil fazla verilmi, katlanlarn says yz bin fazla olmutur.373 Ayrca her
Halkevi kendi blgesinde toprak bayramlar, spor enlikleri, ky bayramlar ve
srek avlar gibi ak hava almalar da yaparak kitlesel etkinlik alanlarn
geniletmitir. Halkevleri, amatr fotoraf yarmalar, mzik, tiyatro, kitaplk,
spor ileri, geziler ile genliin zamann geirmesi ynnden etkili kurumlar
olmutur.374

1935 yl iinde Halkevlerinin faaliyetleri saysal olarak u ekilde

gereklemitir: 782 gsteri dzenlenmi, 294 bin kii gelmi, 776 konser
yaplm ve 137 bin kii dinlemi, 636 film gsterilmi, 296 bin kii izlemi,
1503 konferans verilmi 322 bin kii dinlemi, 740 zel gece dzenlenmi, 233
bin kii gelmi, 23 sergi alm, 34 bin kii gezmi, 36 yerli mal gn yaplm
224 bin kii katlm, 1867 spor gn dzenlenmi 48 bin kii gelmi, 291
bayrama 624 bin kii katlm, 1370 elence gecesine ise 398 bin kii gelmitir.

372
Anl een, Atatrkn Kltr Kurumu Halkevleri, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990,
s. 121
373
A.g.e., s. 123
374
Vedat Nedim Tr, Yllar Byle Geti, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1999, s.36

187
Bir yl iinde kitap says 107 bine ulam ve 625 bin kii Halkevi
kitaplklarndan yararlanmtr.375

1937 ylnda Halkevlerinin beinci faaliyet yl alnda konuan

Kaya, lke apnda 31 yeni Halkevinin aldn belirtmi, Halkln halkn
itirak ile halkn severek ve bilerek birlikte i yapmas olduunu belirterek
Halkevlerinin hayatn refah ve zevkini tatmaya ve halkn gelecekteki durumunu
ve medeniyet alemi ierisindeki grevini kavramaya yarayan kurumlar
olduunu ortaya koymutur. Kaya asndan Halkevleri milletin yarnsz
olmamasnda etkili oluumlard.

Kaya, Halkevlerinin sosyal yardm ubeleri ile vatandan derdi ile

yakndan ilgilenilmesi ve bunlarn zme kavuturulmas iin yollar aramtr.
Vatandalk duygusu gelitirilerek sosyal yardmlama ruhunun
canlandrlmasndan yana olmutur. Kayaya gre, bylece Trk ulusunun
topluluk olmaktan karak bir toplum olmas salanm oldu. Yardma
gereksinmesi olana komak ve ona devletin yetersiz kald noktada toplumun
elini uzatmak Halkevlerine den bir grevdi. Kaya, Halkevlerinin
evresindeki kyleri gezerek, tanyarak onlara bilmediklerini retmek, iktisadi
durumlarn dzeltmek iin abalamas ynnde ynlendirmelerde bulunmutur.
Halkevleri aracl ile ocuklara ve hastalara bakmay da nemsemitir.376

Kaya, kyllerin maddi seviyelerini, yaay tarzlarn Trk Milletinin

layk olduu mertebeye karmak milli bir bor olarak grmtr. Bakmsz ve
yardmsz kalan kyl halkn acil durumunda yanna komak ancak
Halkevlerinin yapabilecei bir i olarak grmtr. Hastalara olduu kadar
isizlere de yardmc olmak gene Halkevlerinin greviydi. Kaya, lkede bir
sosyal hizmetler rgtlenmesinin bulunmamas nedeniyle, Halkevlerinin bu
gibi grevleri de stlenmesini salamtr. Halk sal almalarnn
planlanmas ve yrtlmesi doktorlarn da katksyla Halkevleri aracl ile
yrtlmtr. Kaya, bu yoldan salkl bir toplum olunabilmenin yollarn

375
een, a.g.e., s.128-129
376
kr Kaya, Halkevleri Al Konferans, lk, C. 11, S. 61, Ulus Basmevi, Ankara,
1937, s.6

188
aratrmtr. Halkevleri, diki, nak, arclk, baclk, daktilo, elektrikilik gibi
kurslar vererek vatandalar meslek sahibi yapmaya da aba harcamtr.377

Kaya, okuma-yazma orann artmasn ve yeni harflerin renilmesini

titizlikle takip eder. Kaya, 1929 ylnda Sivas, Kayseri, ebinkarahisar ve baz
illere yapt ziyaretlerde halkn en aydnlar arasnda bile uygulamann Arap
harfleriyle olmasna zlmtr. Lise ve ortaokul Trke okuma ve yazmay
olduka zayf grmtr.378 Bu durumu, halk dersaneleri ve kurslar ile okuma-
yazma faaliyetleri yaplarak ortadan kaldrmaya abalamtr.379

Bu denli nemli olan ve hzla gelien Halkevlerinin grevleri kr

Kaya tarafndan parti rgtne sunulan genelgede u ekilde maddelenmitir380:

Halkevleri ve kltr brosu;

a) Talimatna gre Halkevlerinin faaliyetlerini dzenleme,ynetmek ve

ilerletmek,

b) Gerekli yerlerde yeniden Halkevleri amak iin hazrlk yapmak ve

amak,

c) Kk yerlerde ve kylerde halk okuma odalar amak ve bunlar

manen beslemek,

d) Halkevlerinde ve halk meydanlarnda halk krsleri kurmak ve halk

hatipleri yetitirmek,

e) Ulusal kltr ve ilim hareketleri ii ile megul olmak ve bu konularda

konferanslar dzenlemek,

f) Programa mevzu umumi kltr ve okuma ilerini oldurmakla megul

olmak.

Bu grevleri yerine getirmek amacyla Halkevleri dokuz ubeye

ayrlmtr. Bu ubeler:

1- Dil, Edebiyat, Tarih,

377
Yeilkaya, a.g.m., s. 114
378
BCA, 030..12.73.4
379
Cumhuriyet, 20 ubat 1938
380
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Parti rgtlerine Genelgesi, C. 12, s.18

189
 2- Gzel Sanatlar,

3- Temsil,

4- Spor,

5- Toplumsal yardm,

6- Halk dershaneleri ve kurslar,

7- Ktphane ve yayn,

8- Kyclk,

9- Mze ve sergi381.

Kaya, Genel Sekreter olmasndan sonra Halkevlerinin parti ile daha

yakn ilikide olmasn salayc uygulamalar devreye sokmutur. Kaya ileri
Bakanlnn yan sra Genel Sekreterlik grevini de yapmasyla Halkevleri iin
bir dnm noktas oluturmutu. nk devlettek parti btnlemesiyle Kaya,
kamu grevlilerinin zellikle de retmenlerin Halkevleri rgtlerinde etkin
grevler almalarn salamt382. Halkevlerinin ye ve faaliyet alann
geniletilmesinin parti bakanlar olan valilerin de grevi olduunu
hatrlatmtr. Her yl says artan Halkevlerinin parti bakanlarnca da manen
ve maddeten desteklenmesini istemitir. Toplumun kendi kendini eitmesi
bakmndan Kaya Halkevlerinin ye saysnn artmasna nem vermi ve
Halkevlerinde grev almay vatanseverlik borcu saymtr383.

Kaya, ubat 1939a kadar nfus says 2.000den fazla olan btn ile
merkezleri ile kylerde Halkevleri aarak memleketin toplanma, konuma,
beraber alma yerlerini mevcudun iki misline karmay kararlatrr. Bu
konuda valilerin de hazrlklara balamasna ilikin genelge yollar.384

Halkevlerinin yneticileri CHP yesi olmakla birlikte, bu etkinlikler

partiye kaytl olan ve olmayan btn vatandalara ak tutulmutur. Bu faaliyet

381
Ylmaz, a.g.e., s. 96-97; Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. 4, stanbul, letiim
Yaynlar, 1983, s. 880-882
382
Turan, Mustafa Kemal Atatrk, s. 608
383
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Parti rgtlerine Genelgesi, C. 12, s.
64
384
Uyar, a.g.m., s. 82

190
alanlar yannda evlerin hangi noktalara zellikle nem vermeleri konusu kr
Kayann CHP Genel Sekreteri olarak yaynlad Mart 1938deki genelgede
akla kavuturulmutur. Bu genelgede Halkevlerinde ye saysnn
artrlmasna ve burada yetienlerin yine burada hizmet vermeleri belirtilmitir.
kinci olarak ise muhalif akmlara meydan verilmemesi konusuna deinilmitir.
Evlerin, halk hatipleri yetitirmesinin, blgesindeki btn aydnlar, Trk
kylsn ve Trk halkn bugnk medeniyetin temin ettii yksek seviyeye
ve tarihte layk olduu mevkiye karmaya almasnn gereklilii zerinde
durulmutur. Halkevinin evrede en ok sevilen, aranan ve en ok kalabalk
toplayan bir yer haline gelmesi iin btn nlemlerin alnmas asl baar art
olarak grlmtr.385

Kaya, Halkevlerinin Atatrk nklab prensiplerinin halk arasnda

yaylmas, derinlemesi ve kklemesi iin kurulduunu ve asli inklap
kurumlarndan birisi olduunu savunmutur. Halkevlerin ihtilalin kltrel
yayn ve korum yurdu386 olarak tanmlamtr. kr Kaya, bu bakmdan
Atatrk nklabna uymayan, yabanc rejim ve ideolojileri tasvir eden, milli ve
realist grler dnda kalan, dini ierikte olan hurafeleri yaymaya yeltenen,
mitsizlik telkin eden, cinayet ve intihar gibi olaylar tasvir eden eserleri
Halkevi kitaplnda yer almasn istememitir.

kr Kaya, Halkevlerinde kollar darda olan ar sa ve sol

akmlarn etkili olmasna kar olmutur. Bu amala 209 Halkevi
Bakanlna gnderdii yazda Halkevlerinde lke geleceine hakim olacak
olan genler arasnda komnistlik fikri alad ve bu gibi dncelerin
yaylmasna sebep olan yaynlarn Halkevi ktphanelerinden kaytlarnn
silinerek kendilerine gnderilmesini istemitir. kr Kaya, bu amala
Halkevlerine, zellikle Sosyalizm ve Faizm ile ilgili u kitaplarn
yasaklanmasn bildiren bir genelge yollamtr:387

385
A.g.e., s. 64-65; Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Parti rgtlerine
Genelgesi, C. 12, s. 65
386
Kaya, Halkevleri Al Konferans, s. 9
387
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Parti rgtlerine Genelgesi, C. 12, s.
74-75

191
 1 Numaral Liste

Eserin Ad Yazarn Ad Yayn Tarihi

Gndeliki ile Sermaye Karl Marks 1935

Sosyete ve Teknik Fatma Yaln 1935

Cemiyetin Asllar Engels (mtercimi Muhittin) 1934

Yeni Sovyet Kanunu Esasisi (Molotofun Nutku) tercme Sabiha Zekeriya 1936

Sosyalizm (tercme) Haydar Rfat 1933

Hayali Sosyalizm ve lmi Sosyalizm (tercme) Haydar Rfat 1935

Karl Fauteskiye Gre Sosyalizm (tercme) Sabiha Zekeriya 1934

2 Numaral Liste

Eserin Ad Yazarn Ad Yayn Tarihi

Sovyet Demokrasisi Nazm Hikmet 1936

Karl Marksn Ekonomi Poletiki Sosyalizm Tetkiki(terc.) Hikmet Kvlcm 1934

Milletilik (Lenin, Stalin, Buharin) Haydar Rfat 1936

Karl Marksn Hayat Felsefesi ve Sosyolojisi Hikmet Kvlcml 1934

nkilap Mnevver Hikmet Kvlcml 1936

Marks, Engels Hikmet Kvlcml 1935

Diyalektik Materyalizm (tercme) Sabiha Zekeriya 1936

Stahanof Hareketi Hasan Ali 1936

Komnizm (Mtercimi Haydar Rfat) Lenin

Kapital, Markstan zet olarak tercme edilmitir. Hikmet Kvlcml, Haydar

Rfat taraflarndan yazlmtr.

Snf Kavgas, Fauteski tarafndan yazlmtr. Mtercimi Sabiha Zekeriya

Leninin Mezhebi Haydar Rfat 1932

192
 Halkevleri dil ubesinin almalarndan bahsederken baz noktalara
nem verilmitir. Kelime toplama, szdizimi (sentaks) iin alma, Trk dili
kurumu ile ilikiler, dil zerinde almalar, dil bayram almalar, z
Trkenin yaylmas abalar nemle durulmas gereken faaliyetlerdi. Kaya,
Tarih almalar ksmnda ise tarihi gezintiler iin nerelere gidildii, ne gibi
eserler grld, tarihi eserleri korumak iin ne tedbirler alnd, bu yolda
Trk Tarih Kurumu ile ne gibi temaslarda bulunulduu zerinde durmutur.
Temsil ubesinin faaliyetleri ile ilgili olarak da Halkevlerinde hangi eserler
temsil edildi? Hangi eserler daha ziyade ilgi uyandrd? Muhitte tiyatro
gruplar var m? hususlar ile ilgilenmitir. Kaya, spor ilerinde, en ok hangi
sporlara nem verildiini, ulusal sporlar tevik iin ne gibi areler alnd ele
almtr.388

kr Kaya, Trkenin kelimelerinin ve terimlerinin, asli ve orjinal

kaynandan halka yaylmas ve en gzel, en temiz Trke konuulan yerlerin
Halkevlerinin olmasna abalamtr. Kaya, Halkevleri aracl ile dil ve tarih
kurumlarnn eserlerinin halk arasnda bilinmesine ve yaylmasna nem
vermitir. Halkevleri kardklar dergiler araclyla evrelerindeki corafi,
tarihi, kltrel birikimleri aratrm ve aktarmaya uramt.389 Kayann
uluslararas sporlar dahil olmak zere en ok nem verdii sporlar gre,
binicilik, avclkt.390 Kaya, Halkevlerinin yeniden cirit oyunlarn artrmasn,
srgn avlar dzenlemesini ve at poligonlar kurmasn sporun halk arasnda
yaylmas asndan dikkate deer bulmutur.

kr Kaya, halkn kltrel seviyesinin ykseltilmesi amacyla zellikle

stanbul, Ankara Halkevlerinde gen aydnlar greve davet etmitir. Bu
kiilerin bildiklerini, rettiklerini konferans eklinde ve halkn nemli ksmnn
anlayabilecei tarzda anlatmalarn nemsemitir. Kaya, bu suretle
Halkevlerinin halk niversitesine dnmesini arzulamtr. Her sene artacak
aba ile bu konferanslar memleketin dier ksmlarna da yaylmasna zen
gstermitir.

388
A.g.e., s. 63
389
Turan, Mustafa Kemal Atatrk, s. 609
390
Kaya, a. g.m., s. 4

193
 1938 ylna gelindiinde kr Kaya 1938 yl iinde 42 Halkevlenin
daha aldn mjdelemitir. 838.271 lira olarak dzenlenen 1938 btesinden
Halkevlerine 11.000 lira denek ayrlmtr.391 Kaya, Halkevlerinin ilk al
tarihi olan 1932 ile imdiye kadar yaplan almalar ortaya koymutur.392
1932de 209 ev, aktif rol sahibi erkek kadn 100.000den fazla faal ye vard.
1933te 915 konferans verilmiken 1938de 3.056 konferans verilmitir. 1933
de 373 konser yerine, bu sene 1.164 konser; 1933te 511 temsil yerine bu yl
1.549 temsil verilmitir. Sinema ve radyolar da bu oranda artmtr.
Kitaplklarda 1933te 59.444 kitap varken 149.900 okuyucu gelmitir. Bu yl
kitap says 129.362 cildi bulmu, okuyucularn says da 1.590.000i gemitir.
Halkevlerinde 1935te 59 sergi almken 1938de 179 sergi almtr.
1935te 495 kyde geziler yapmken 1938 ylnda allan kylerin says
1.495ti. Halk dersleri 1935ten bu yana 8.300den 16.000e varmt. 1933te
Halkevlerine 500.000 vatanda gelmi iken 1938de gelenlerin says
6.642.000dir. 1937de faal yenin says 95.253di. Kaya bu kiilerin meslek
olarak bir dkmn vermitir. Bunlarn 8.877si retmen, 15.577si ifti,
23.935i ii, 5.113 tccar, 1.551i doktor, 1.904 avukat, dierleri de baka
sanat ve mesleklere mensup vatandalard. ehirlerdeki aydnlarn byk bir
ounluu Halkevlerinde grev almlardr. Bunlar arasnda en nemli kitle
retmenlerdir.

1937 ylnda Halkevlerinin btesi 227.000 liras, inaata verilmek

zere 962.000 liradr. Halkevlerinin gelir kaynaklar, yerel parti organlar, zel
idareler, belediyelerin ve Cumhuriyet Halk Partisi merkezinden alnan
yardmlardr.393

Halkevleri, CHPnin ilkelerini toplum iinde yaymak, izlenmekte olan

siyasay anlatp benimsetmek iin alan bir kurum olmutur. Yaplan
almalar sonucunda, Halkevlerinde grlen saysal art ise u ekilde
olmutur:

391
Ayn Tarihi, S. 52, Nisan 1938, s. 6
392
Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 4, stanbul, letiim Yaynlar, 1983,
s.882
393
Kaya, a.g.m., s.4; Dahiliye Vekili ve CHP Genel Sekreteri kr Kayann
Halkevlerinin 6nc Yldnm Olan 20 ubat 1938de Ankara Halkevinde Verdii
Nutuk, Ulus Basmevi, Ankara, 1938, s. 3-4

194
 Ald Yl Halkevi Says Halkodas

1932 14 14

1933 41 55

1934 25 80

1935 23 103

1936 33 136

1937 31 167

1938 43 210

Bu art, hkmetin Halkevlerine verdii nemi aka gsterecek

niteliktedir. Halkevlerinde grlen bu saysal arta paralel olarak
Halkevlerinin etkinlikleri de o oranda artmtr.

kr Kayann ileri Bakanl srasnda nemli uygulamalarndan

biri de, 27 Haziran 1938 tarihinde karlan Basn Birlii Yasasdr.394 Kanunun
Trk basn mensuplarnn haklarn korumas, basnmzn kltr seviyesini
ilerletilmesi ve hkmetle basn arasndaki memleket almalarn
kolaylatrmas dnlmtr. Bu amala Basn Birlii kurulmutur.395 Birlik
ile, basn mensuplarnn maddi, manevi bireysel ve ortak ihtiyalarn salamak,
gazetecilik okul veya meslek kurslar amak hedeflenmitir. Bunlarn yannda,
matbuat milli amalar urunda uyank ve toplu bir halde bulundurmak,
Cumhuriyetin menfaatlerine bal klmak da amalanmtr.

Kaya, Basn Birliinin siyasi faaliyetlerle uramamas gerektii fikrini

tamtr. Bu amala Basn Birliinin yetkilerinin dzenlendii 8. maddeye
hkmet tarafndan istenilecek herhangi bir konunun ruznameye (gndeme)
alnmas ve umum kongrede grlmesi veya ruznameden karlmas

394
kr Kaya, basn ile ilgili olarak 1. Basn Kurultayn toplamtr. Bilgi iin bkz. Birinci
Basn Kongresi (1935), Basn Yayn Genel Mdrl Yayn, Ankara 1975; Servet skit,
Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, Bavekalet Basn ve Yayn Umum Mdrl
Yaynlar, Ankara, 1943, s. 277-286; Cumhuriyet Ansiklopedisi, C. 1, s. 243
395
skit, a.g.e., s. 301-307

195
mecburidir hkmnn konmas ile gndem haricinde maddeler mzakere
etmesinin ve zellikle siyasi ilere karmasnn engellendiini dnmtr.396

kr Kaya, basn yayn hrriyetinin nemine deinmitir. Millet olarak bu

konuda istibdat dnemi endielerinin geride kaldn dile getirmitir. Kaya,
zamann btn ktlklerinin basn yayn hrriyetinin olmamasndan
kaynakland kanaatini tamtr. Kaya eski dnemlerin baskc anlay
karsnda matbuat hrriyetini kendi ideallerine gre dzenlemeyi istemitir.
Basn idare edeceklere kendi gereken eref ve haysiyetin verilmesini
savunmutur. Gazeteciler memleket ilerini eletiride serbest olmalyd.
Kayaya gre, eletiri hrriyetini ve erevesini tayin edecek olan gazetecinin
irfan, vicdan ve akl idi. Kaya, gazetecilerin hr olmakla beraber memleketin
karna, milletin karakterine uygun, devletin ve kiilerin haklarn korumalar
dorultusunda hareket etmelerini istemitir.397 Kaya, basnn zellikle
devrimcilik, millicilik ilkelerini gzetmelerine nem vermi ve basn iinin
kamusal bir grev olduunu dile getirmitir. Kaya, basn devrim prensip ve
ideallerinin halka yaylmasnda nemli bir ara olarak grmtr.398

Kaya, Trkiyede gazetecelerin korumasz kaldn dnmtr.

nceleri gazetecilerin gazateleri kendisinin yazp, kendisinin basp sattn
ifade eder. Gazetecilik zamanla patronun eline gemitir. Dier
memleketlerdeki gazeteler ya anonim irketlerinin veya devletin elindedir,
devletin eline gemitir. Gazete, bir iki istisna ile henz Trkiyede ferdin mal
olarak ve ferdi sermaye ile kmtr. Kaya, durumun byle olmasnda hibir
endie duymamtr.399

Atatrkn basn zgrl konusundaki matbuat hrriyetini yine

matbuat hrriyeti korur szn hatrlatan Kaya, konu hakkndaki ama ve
siyasetlerinin bu ynde olacan vurgulamtr. kr Kaya, basn

396
TBMMZC, D.5, C.26, s. 403
397
A.g.e., s. 411
398
. Ceyhan Ko, Tek Parti Dneminde Basn ktidar likileri (1929-1938), Siyasal
Kitabevi, Ankara, 2008, s. 38-43
399
kr Kaya, Gazete, Ayn Tarihi, S. 39, Mart 1937, s. 474

196
zgrlnn kapsamn lkenin karlarna uygun, ulusun karakterine uygun,
devletin haklarn ve karlarna koruyan400 bir erevede deerlendirmitir.

Kaya, Basn Birlii yasas ile basnn milli karlar dorultusunda

hareket etmesini isterken, Cemiyetler Yasas ile de kltrel alanda, cemiyetlerin
toplum dzenine uymasn gzetmitir. Ona gre, zellikle Lozan
Antlamasndan itibaren Patrikhane Meselesi devam etmitir. Patrikhane kimi
zaman yasalardan farkl uygulamalara girerek kendini toplumdan ayr yere
konumlandrmaktayd. Kaya, patrikhanelerin yabanc hkmetler elinde birer
siyasi alet olduunu ve aznlklarn kkrtlmas amacyla kullanldn
dnlmekteydi. Cemiyetler Yasas ile bu durum dzeltiliyor cemaatler dzen
altna alnarak Trkiye Cumhuriyeti yasalarna tabi klnyordu.

Kaya, Cemiyetler Yasas ile tannm bir hakkn ellerinden alnaca

endiesinin akllara gelmemesini istemitir. Kaya, laik olmakla, milliyeti
olmakla dier milletler iin, dier insanlar iin ve zellikle dinler ve mezhepler
iin ne nefret, ne de endie duyduunu belirtmitir. Kaya, btn dinlere ve
mezheplere eit davranmak taraftardr. Bunun yannda din ve mezhep
yelerinden beklenen ey yasalara uymalaryd.401

Cemiyetlerin faaliyetlerini bir dzene koymak amacyla baz hkmler

konmutur. Siyasi cemiyetler ile birden fazla ilde faaliyet gsterecek
cemiyetlerin ana nizamnameleri ve beyannameleri ileri Bakanlna
verilmitir. Cemiyetlere ye olacaklarn medeni haklara sahip ve onsekiz yan
bitirmi olmalar aranmtr. Ancak siyasi cemiyetlere ye olabilmek iin
milletvekili semek hakkna sahip olmalar artt. Cemiyetlere ye defteri, karar
defteri, gelen ve giden evrak defterleri ile gelir ve harcama defterlerini
bulundurmalar art konarak denetime alnmtr. Cemiyetlerin birlik
oluturmas ileri Bakanlnn iznine braklmtr. Yurtdnda Trk
yurttalarnca kurulacak cemiyetlerin programlarnn idare heyeti ile cemiyet
ye ve temsilcilerinin hviyetlerini gsterir bir listenin Trkiye
Konsolosluklarna verilmesi zorunlu tutulmutur. Bu yolla cemiyetlere yabanc
devletlerin tesiri engelenmek istenmitir.

400
Ergven, a.g.e., s.159
401
TBMMZC, D.5, C.26, s. 413

197
 Siyasal ve ulusal birlii bozan, din, mezhep ve tarikat esaslarna
dayanan, yerlilik ve yabanclk gibi yurttalar arasnda ayrlk uyandran
cemiyetler kurulamayacakt.402 Ayrca cemiyetler, blgesel amal ve aile,
cemaat, rk, cins ve snf esasna veya adna dayal olarak ynetilemeyecekti.
renci cemiyetlerinin siyasetle uramas yasaklanmt.403 Bu suretle
kurulacak cemiyetler tarafndan ynetilen kurumlara devlete, gerei halinde
yardm edilebilecekti.

kr Kaya, dinin dnyadan yasalarla ayrldn, ruhbanlar ve

ruhanilerin ancak kilisede genel asayie ve hukuka aykr olmamak zere
ayinlerini yapmakta hr olduklarn savunmutur. Bunun haricindeki dnya
ilerinin, halk tarafndan yaplmasn esas olarak grmtr. Sosyal kurumlarn
(hastane, spor tesisi, okul, vs) dini kurumlara verilemeyeceini ama ruhani
olmayanlar araclyla ynetilen aznlk kurumlarna (hastane vs) devletin
yardm yapacan, ruhban snfn din d ilikilere karamayacan
dnmt.404

kr Kaya ve CHP ynetimi cemiyetlerin faaliyetlerini yasalar

dahilinde bir dzene alarak, Basn Birliinin grev ve yetkilerini dzenleyerek
toplumsal ve kltrel alandaki gelimelerin parti program ile uyumlu olmasna
almtr. Halkevleri araclyla devrimleri benimsemi, donanml,
ihtiyalarn yerinde karlayan bir toplum arzulamtr.

E. kr Kayann Hkmetlerdeki Konumu

kr Kaya 1924 ylnda Tarm Bakan olarak smet nn

Hkmetinde grev almaya balamtr. Daha sonra ayn yl iinde nnnn
istifasndan sonra kurulan Fethi Okyar Hkmetinde Dileri Bakanlna
(22 Kasm 1924- 3 Mart 1925) getirilen Kaya Lozan Antlamasnn getirdii
Mbadele, skan, Musul gibi nemli sorunlarla ilgilenmitir. 4. smet Paa

402
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, 15. Basm, stanbul, 2010,
s. 536
403
TBMMZC, D.5, C.26, s. 414-415
404
A.g.e., s. 417

198
Hkmeti Dneminde ileri Bakanlna gelen Kaya bu grevini
Atatrkn lmnn ertesine gnne kadar srdrmtr.

kr Kaya, hukuk eitiminin de etkisiyle bilgisinden yararlanlan bir

kii olmutur. Kaya, bakanlk grevinin yan sra Trkiyeyi Cemiyet-i
Akvamda temsil ederek Trkiyenin uluslararas karlarnn savunulmasna
hizmet etmitir.

Cumhuriyetin ilk yllarnda bir yandan savan halk zerinde yaratt

ykc etki azaltlmaya allrken bir yandan da hala devam eden gerici
nitelikteki ayaklanmalarla uralarak devlet otoritesi salanmaya allyordu.
Lozan Antlamasnn ekonomik kstlaycln srd 1929 ylna kadar
devlet nemli ekonomik atlmlar yapamamt. 1929 Dnya Krizinin de
olumsuz yansmasyla halk ve devlet arasndaki ilikilerin pekimesi amacyla
yeni bir ekonomik ve sosyal program uygulanmaya balanmtr. Ekonomik
alanda Devletilik, sosyal alanda Halklk programnn uygulanmaya
alld bu dnemde halkn toplum dzeninde ve siyasette daha fazla yer
almas ngrlmt. Cumhuriyet ynetimini pekitirmek amacyla ulusal ve
laik temelde eitim veren Halkevleri devreye sokulmutur. Byle bir kararn
alnmasnda Menemen Olay ve SCF iinde hilafete dayal gerici bir emel
besleyen bir kesimin bulunmasnn nemli etkisi vard. Bu iki etmen
Cumhuriyet ynetimi ve CHP iktidarnn tehlikede olduunu gstermesi
ynnden CHP kadrolarn kayglandrmtr. ada bir devlet yaratma
srecinin olumasnn bu ekonomik ve toplumsal olaylarla tehlikede olduunu
gren CHP kendisinin dndaki kurumlar kendisine balayarak veya
kapatarak adalama programn bir elden yrtmek istemiti.

Atatrkn Ruen Erefe verdii bir demete memleketin ve inklabn

ierden ve dardan gelebilecek tehlikelere kar korunmas iin btn
milliyeti ve Cumhuriyeti glerin bir yerde toplanmas ve ortak ama
yolunda birlemeli405 ifadeleriyle Cumhuriyetilerin birlemesi gerekliliini
ortaya koymas karsnda tm dernek vb kurulular kendilerini kapatarak
malvarlklar ile Halkevlerine katlmaya balamlard. Bu ynde ncelikle

405
Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I-III, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara,
1989, C. III, s. 130

199
Trk Ocaklar 1931 ylnda kapatlm ve binalar Halkevlerine devredilmiti.
Daha sonra Mason Localar, Muallim Birlikleri, Kadnlar Birlii gibi
kurulular kapatlmtr.

ileri Bakanl yapt dnemde laik, modern bir ulusal devletin

oluturulmasna gayret eden Kaya, illerin ve yerel ynetimlerin ynetiminde
birok yeni dzenlemeye imza atarak devlet otoritesinin pekimesine katk
sunmutur. Kaya, Kemalizmin halka aktarlmas konusunda Halkevlerindeki
uygulayc konumuyla sorumlu kiiler arasnda yer alarak Halklk ilkesinin
uygulanrlk kazanmasnda rol sahibi olmutur. Akl ve vicdan hr bireylerin
yetimesinde Halkevleri araclyla nclk eden Kaya, yeni insann
Cumhuriyeti temelde dnmesi iin youn bir aba sarfetmitir.

Cumhuriyet ynetimi ada bireyler yetitirmek amacyla

Halkevlerini uygulamaya koyarken aradan drt yl gemesine ramen 1935
ylnda Mason Derneklerinin varln srdrmesi tepki toplamtr.

Bunun zerine Mahmut Esat Bozkurt harekete geerek konuyu

Meclise tamtr. Bozkurt, Trk Ocaklarnn hakiki milliyeti olmalarna
ramen ikilik olmasn diye yerlerini partiye brakt halde masonluun hala
ayr bir kurulu olarak durmasn doru bulmamtr. Bozkurt, Mecliste
tekkelerin isabetli olarak kapatldn belirterek Saniazam (Byk Yaratc)
propagandas yapan Mason Tekkesinin hangi ayrcalkla hala durduunu
hkmetten renmek istemitir406. Mahmut Esat, Mason Dernekleri aleyhinde
bir nerge vererek hkmetin masonluk hakkndaki fikrini, Masonluk
Tekilatn tanyp tanmadn, masonluun uluslararas ilikileri hakknda ne
dndn sormutur407. Bozkurtun nergesine hkmet adna ileri
Bakan kr Kaya mevcut yasalar hkmlerine aykr vaziyet, bir olay
olmadn, yasa aykr herhangi bir hal karsnda devlet makamlarnn
tatbikatta bulunacan408 syleyerek yant vermitir. Mason olmasyla
bilinen Kayann bu yant Masonluk Tekilatna ynelik eletirilerin nn
alamamtr.
406
Yetkin, Kar Devrim 1945-1950, s. 430
407
Mahmut Esat Bozkurt, Ey Masonlar Dinleyiniz, 2. Basm, Kaynak Yaynlar, stanbul,
2009, s. 58
408
A.g.e., s. 59

200
 Mason Derneklerinin ge kapatlmasn etin Yetkin, bu tekilatn
iindeki kr Kaya da dahil bir ok kiinin Kurtulu Savanda ve
Cumhuriyet ynetiminde nemli pay olmasna balamtr. ttihat ve Terakki
yelerinin II. Abdlhamite kar verdii mcadelede mason localarnn gizli
almasndan yararlanmak istemelerinden dolay mason localarna girmeleri
ve bunlarn milli mcadelede yer almalar, sonrasnda da Cumhuriyetin
ilanyla beraber nemli grevlere gelmeleri mason localarnn mrn
uzatmtr409. Bakanlar Kurulunda, orduda ve brokraside birok mason
vard410. kr Kaya da muhtemelen istibdata kar mcadele etmek iin
mason localarnn gizli alma tarzndan dolay mason olmutu. Anlalan
Atatrk ve mason localarna ye olmayan dier yneticiler asndan sorun
olan ey, birok kiinin mason localarnda yer almas deil, bu localarn
Cumhuriyet ynetimin dnda kendilerini d lkedeki stad- Azama bal
klmasyd. Trkiyedeki mason kurulularnn yeni loca kurulmas ve
tannmas iin baka lkelerden izin almas, baka lkelerdeki mason
kurulularnn ynetimine girmesi otoritenin tekliini zayflatyordu. Da
bamllklar, ulusal devlet lksnn gereklemesine engeldi. nl
masonlardan Kemalettin Apak milletleraras mason alemince takdirle sevilip
tannan ve nihayet hukuki hviyetini ilgili mercilere resmen ve sarahaten
(aktan) kabul ettirmi bulunan Trk Masonluu411 diyerek bu bamll
sergiliyordu.

Bozkurt, masonluun uluslararas ve siyasi olduuna deinerek Trk

Milleti iin zararl ve tehlikeli olduunu dile getiriyordu. Halbuki Trk
Milletinin yaamas, ykselmesi milliyetilikle mmknd412. Bozkurtun
bunlar dile getirmesi Atatrkn de ayn grleri paylamas ynnden
nemlidir. Atatrk, Bozkurt ve dier Cumhuriyet yneticileri bu nedenlerle
masonlarn uluslararas ilikilerde bulunmasn doru bulmuyor, btn
kurulularn Cumhuriyet ynetimi etrafnda toplanmalarn istiyorlard.

409
Yetkin, Kar Devrim 1945-1950, s. 430
410
lhami Soysal, Dnyada ve Trkiyede Masonluk ve Masonlar, Der Yaynlar, stanbul,
1988, s. 308-309
411
Kemalettin Apak, Ana izgileriyle Trkiyedeki Masonluk Tarihi, Trkiye Mason
Dernei Yaynlar, stanbul, 1958, s. 161
412
Ayn yer

201
 Atatrk tarafndan413 localarn kapatlmas istenince Kaya, dnemin
nde gelen masonlarn toplayarak Atatrkn emrini bildirmi ve Trk Mason
Cemiyetinin kendini feshetmesi kararn almasn istemitir. Kaya toplantda
masonluun amalad sosyal ve kltrel faaliyetlerin bir sredir
Halkevlerince yerine getirildiini gz nnde tutarak mason derneklerinin
kapatlmalarna partice karar verildiini bildirmitir. Toplantya katlanlardan
bazlar kendilerinin byle bir karar almaya yetkileri olmadn, genel kurulun
toplanmas gerektiini sylemeleri zerine Kaya, kararn kesin olduunu
srarla vurgulayarak iin uzamasn istemediini belirtmi ve onlarn bir genel
kurul toplants yapmalarna olanak vermeden derneklerini kapatmalar
ynnde karar aldrmtr414. Kendisi de mason olmasna karn Cumhuriyet
Hkmetinin ve Atatrkn ileri Bakan olarak Kaya, localarn istedii
ynde davranmayarak Atatrkten ald emri yerine getirmitir.

Karar 9 Ekim 1935 tarihinde Anadolu Ajans aracl ile bu karar

topluma bildirilmitir. Buna gre Trk Mason Cemiyeti, memleketin sosyal
geliimini ve ilerlemesini dikkate alarak ve Trkiye Cumhuriyetinde hakim
olan demokratik ve cidden laik prensiplerin takibinden doan iyilikleri
mahade ederek faaliyetine bu hususta hibir kanun olmakszn nihayet
vermeyi415 ve mallarn Halkevlerine brakmay uygun grmtr.

Kaya, localarn ideallerinin hkmet programnda yer aldn, bu

sebeple kapandklarn ve kapanmalar zerinde hkmetin herhangi bir
giriiminin olmadn dile getirmitir416. ileri Bakan kr Kaya, mason
localarnn kapatlmas kararn basna aklarken Halkevlerinin mason
localarnn ilevini yerine getirdiini ve bu yzden mason localarnn
kapatlmasnda bir saknca grmediklerini de aklamtr.

CHPnin 1935te toplanan 4. Byk Kurultaynda parti-devlet

btnlemesi ynnde nemli admlar atld. Kurultayda benimsenen yeni
tzkte parti kendi barndan doan hkmet rgtyle kendi rgtn

413
Uyar, a.g.m., s. 82
414
Apak, a.g.e., s. 162-163
415
Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar, stanbul, 1999, s.
322-323; Soysal, a.g.e., s. 307
416
Apak, a.g.e., s. 164

202
birbirini tamamlayan bir birlik tanr eklinde bir hkme yer verilmiti. Yeni
tze gre parti rgt ile devlet yneticileri arasndaki ilikiyi merkezde parti
genel sekreteri ile bakanlar veya bunlarn adna yetkili olanlar, illerde ise
partinin il bakanlar ile valiler kuracaklard.

1936 ylna gelindiinde ise Atatrk ve CHP yneticileri, parti faaliyeti

ile hkmet idaresi arasnda, daha sk bir yaknlk ve uygulama birlii
saland takdirde, hkmet uygulamalarnn halk tarafndan benimsenmesinin
kolay olaca dnlerek CHP Genel Sekreterliinin bakanlardan birisi
tarafndan yrtlmesinde karar klmlard. 1936 ylnn ortalarnda CHP
ynetimi parti-devlet btnlemesi yolunda nemli bir adm daha atarak partinin
zerkliini tamamen ortadan kaldrd. CHP Genel Sekreteri ve Mfettileri ile
baz vali ve yerel yneticiler arasnda ortaya kan anlamazlklar nedeniyle
Recep Peker, Mustafa Kemal Atatrk tarafndan 15 Haziran 1936da Genel
Sekreterlik grevinden alnd417. Genel Sekreterlik grevi geici bir sre iin
Babakan smet nnye verildi. 18 Haziranda Babakan smet nn, bir
genelge yaynlayarak parti bnyesinde yaplan esasl deiiklikleri halka
bildirmitir.

Genelgede CHPnin siyasi ve toplumsal hayatta izledii amalarn

gereklemesini kolaylatrmak ve partinin geliimini hzlandrmak iin parti
faaliyetiyle hkmet idaresi arasnda daha sk bir yaknlk ve daha pratik bir
beraberlik temin edilmesine Genbakurca karar verilmitir418 denilerek alnan
kararlar aklanmtr. Buna gre, ileri Bakanl ile parti genel sekreterlii
birletirilmi ve ileri Bakan kr Kaya Genynkurul (Genel Ynetim
Kurulu) yesi yaplarak genel sekreterlik grevine 19 Haziranda balamtr.
Bunla beraber btn illerde valilere partinin il bakanl grevi de veriliyordu.
Ayrca, genel mfettilere kendi devlet grevlerinin yannda partinin faaliyet ve
rgtn de denetleme yetkisi tannmt. Genelgede btn il bakanlarnn
grevlerinin, bu genelgenin yaymlamasyla birlikte sona erdii de
aklanyordu419. Bylece btn parti rgt artk kr Kayaya teslim

417
Turan, Mustafa Kemal Atatrk, s. 608
418
Cumhuriyet Ansiklopedisi, s. 264
419
Cumhuriyet, 19 Haziran 1936

203
ediliyordu. kr Kaya, Atatrk ve nnden sonra partinin nc adam
haline geliyordu.

Bu deiiklik ile hkmet ve parti bir elden ynetildii takdirde,

hkmet uygulamalarnn halk tarafndan daha kolay bir ekilde benimsenecei
dnlmtr420. Kaya, bylece partinin Genel Ynetim Kurulu yeliine
alnyordu. Ayrca btn illerde, il parti bakanlna, ilin valisi memur
edilmiti.421

kr Kayann partideki bu nemli konumu Onun partide daha etkin

hale gelmesini salayacak ve Atatrkn hastalnn artmas zerine balayan
Cumhurbakan tartmasnda ad geen kiilerden bir haline getirecekti. Yalnz
ncesinde smet nnnn Babakanlktan alnmasyla beraber yeni
Babakann kim olaca tartlan bir meseleydi. Kaya, nnden sora
kendisinin Babakan olacan beklemi fakat Atatrkn Bavekil smet
Paaya kimin vekalet etmesini istersiniz sorusunun kendisine yneltilmesi
zerine Atatrkn babakan olarak kendisinin dnda birini dndn
anlam ve Celal Bey demitir.422

Atatrkn hastalnn arlat bir dnemde Atatrkten sonra yerine

kimin geecei sorunu gndeme gelmiti. O dnemde Celal Bayar Hkmeti
grev bandayd ve smet nn sade bir milletvekili idi. Hastal dneminde
Atatrkn yaknnda yer alan kr Kaya ve Dileri Bakan Tevfik Rt
Aras, nnnn Cumhurbakan olmasn nlemeye ynelik almalar
yapmaya baladlar. Cumhurbakan meselesinde taraflar Atatrkn evresi ile
nn ve evresiydi. nn kart grubun iinde Salih Bozok, Kl Ali ve
Cumhurbakanl Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak da vard423. Bayar bu
gruplamalarda tarafsz kaldn ve kr Kaya ve Ali etinkayann da nn
kart gruba dahil olduunu belirtmitir. Bayar, kendisini nn aleyhine veya
baka birinin lehine ekmek iin yaplan giriimlere yz vermemitir. 424

420
Giritliolu, a.g.e., s. 113
421
Ahmet Hamdi Baar, Demokrasi Buhranlar, Trkiye Basmevi, stanbul, 1956, s. 48
422
smet Bozda, Bir an Perde Arkas, Kervan Yaynlar, stanbul, 1972, s. 127-133
423
Akin ve dierleri, a.g.e., s. 161
424
Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C. I, 5. Bask, letiim Yaynlar,
stanbul, 2010, s. 121

204
 Kaya ve Aras, nny tamamen siyasal yaamdan tasfiye etmek
amacyla ncelikle nny yurtdna eli olarak gndermeyi dnmlerdi.
nn bykeli olursa, milletvekilliinden ayrlmak zorunda kalacak ve 1924
Anayasasnn 31. maddesine gre de, Cumhurbakannn Meclis iinden
seilmesi zorunlu olduundan, nnnn Cumhurbakan seilme olana
kalmayacakt425. Aras, nnye Amerika Eliliini nerdiyse de nn teklifi
reddetmitir426. Bu sefer Kaya ve Aras, seimleri yenileyerek nny Meclis
d brakmak istediler. Fakat Atatrkn erken lm bu isteklerinin
gereklemesini engellemiti427. Aras, bu giriimi Hem Atatrk, hem Sayn
nny huzura kavuturmak428 amacyla yaptn itiraf etmitir; fakat
nnnn gazabndan kendimi kurtaramadm429 diyerek giriimin sonucunda
kendisinin tasfiye olduunu belirtmitir.

nn, Amerika Elisi olarak yurtdna gnderilemeyince bu sefer

Kaya, yeni seimlere giderek TBMM yeleri yenilemek istemiti. Kaya,
Meclisin ve CHPnin nnye ballndan dolay nn kart grubun
nerecei bir ismin Meclis iinden Cumhurbakan karmasn zor gryordu.
Yeni bir milletvekili seimi yaplarak hem nn Meclis dnda braklacak
hem de yeni Meclis, nn kart grubun istedii ynde ekillenecekti. Bu yolla
da Meclis dnda kalan nn Cumhurbakan aday olamayacak ve nn
kart grubun elinde ekillenen Meclis iinden bu grubun nerecei kii
Cumhurbakan olabilecekti430.

smet nn bu giriim ile ilgili olarak anlarnda Kayann Meclisi

yeniden belirlemek konusunda iin ciddi bir giriimde bulunduunu ve Bayarn
da buna taraftar olduunu belirtmitir431. Cumhurbakanl adaylar arasnda
Fevzi akmak, Fethi Okyar, Celal Bayar, Tevfik Rt Aras ve kr Kayann
ortalkta dolatn dnen nn giriimin, dile dt iin
milletvekillerince kabul edilemeyecek bir ekil aldn belirtmitir. Fethi
425
Ayn yer
426
nn, a.g.e., s. 255
427
Uyar, a.g.m., s. 81
428
Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C. I, s. 122
429
Ayn yer
430
A.g.e., s. 123
431
smet nn, Defterler (1919-1973), C. I , (haz: Ahmet Demirel), Yap Kredi Yaynlar,
stanbul, 2001, s. 254

205
Okyarn fitneye iltifat etmediini dile getiren nn, akmakn da bir sre
sonra kendisine eskisinden daha fazla yaknlatn aktarmtr432. Falih Rfk
Atay ise, Celal Bayar tarafndan nnnn Cumhurbakan olmasnn
engellenmesine ynelik abann etkisizletirildiini aklamtr.433

Fevzi akmakn adayl konusunda yasal engeller vard. Milletvekili

olmad iin, anayasaya gre Cumhurbakan seilemezdi. Meclisi seimlerini
yenilemek bir zmd ama Meclisi yenileme abas baarszlkla
sonulanmt. Ayrca akmakn, milletvekili olmas Genelkurmay
Bakanlndan istifas ile olanaklyd. akmaka Cumhurbakan olmas iin
istifa etmesi nerildiyse de akmak bu neriyi reddetmitir. Bu nerinin
reddedilmesini Hakk Uyar, Aras ve Kaya ile Fevzi akmakn arasnn ak
olmasna balamtr434.

Cumhurbakan adaylar arasnda ad geen bir dier kii Meclis Bakan

Aldlhalk Blent Renda idi. Aras ve Kaya, baz arkadalar Renday,
stanbula davet ederek konuyu amlar fakat Renda, Cumhurbakanl
adayln reddetmitir435. Kaya, Aras ve Hasan Rza Soyakn Atatrkn
hastalnn ilerledii zamanlarda Atatrkten yazl veya szl bir siyasi vasiyet
almaya altklar sylentisi de vard436. Soyak, Atatrkn vasiyetnamesini
yazdrdktan sonra, kendisine bir szl siyasal vasiyet braktn Bayara
sylemitir. Soyakn belirttiine gre, Atatrk, Cumhurbakanl konusunda
sz hakknn ulusa ve Mecliste olduunu belirtikten sonra kendisinden sonra
akla gelebilecek ilk adn nn olduunu, ama halkn sevgisini kazanamad
iin Onun seilmesinin kolay olmadn aklamtr. Yine Atatrk szlerinin
devam olarak, akmakn nemli hizmetleri bulunan bir kii olarak kimseyle
atmam olmas dolaysyla Cumhurbakanl iin en uygun aday olacan
belirtmitir. akmakn ordudan ayrlmak istemeyeceini ama bunun pek
nemsenecek bir sorun olmadn dnen Atatrk, Cumhurbakanl
makamnn bakumandanlk makam da olmas ynyle akmakn ordu ile de

432
Ayn yer
433
Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C. I, s. 124
434
Uyar, a.g.m., s. 81-82
435
Akin ve dierleri, a.g.e., s. 161
436
avdar, a.g.e., s. 39; Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C. I, s. 126

206
yakndan ilgilenmeye devam edebileceini sylemitir. Soyaka gre Atatrk,
yasal bir yol bulunarak akmakn aday gsterilmesini istemitir437. Bayar ise
Soyakn bu cmleleri karsnda, Atatrkn bu tr bir siyasi vasiyeti olursa,
bunu mutlaka kendi kendisine aklayacan sandn syleyerek Soyakn
sylediklerini nemsememitir.438 nn de anlarnda Kaya, Aras ve Soyakn
Atatrkten vasiyet koparmak veya uydurmak dorultusunda abalasalar da
baaramadklarn, Soyakn szl vasiyet uydurmaya teebbs ettiini ama
Bayarn kabul etmediini dile getirmitir.439

Kaya, 17 Ekim 1938de basna verdii demete Atatrkn vasiyet

brakmadn sylemi, yeni Cumhurbakan kim olacak sorusu? zerine
Meclis kimi seerse O olacak eklinde yant vermitir440. Ayn toplantda
Fevzi akmakn Cumhurbakan olup olamayacann sorulmas zerine de
akmakn milletvekili olmadn aklayarak aday olamayacan ima
etmitir.

Cumhurbakanl ile ilgili bu gelimeler yaanrken nnnn evresi,

kendisini suikast veya herhangi bir tehlikeye kar korumaya almlard. nn
Kayann herkesi takip ettirdiinden, hayat endiesi ile herkesi zel koruma
yoluna bavurmaya mecbur ettirdiinden yaknyordu441. Kayann kendisini de
izlettiinden phelenmiti. smet Bozda, nn evresinin tarafszlk politikas
gden Bayara hcum edemediklerinden dolay Kaya ve Aras hedef tahtasna
koyduunu iddia etmitir. Bozda, Kayann nny takip ettirdii
ynndeki nn evresince yaylan sylentinin halifeci ve saltanat kimseler
tarafndan hkmet ypransn, otoritesi zayflasn denilerek kullanldn ve
bu sylentinin de yaylmasna altklarn belirtmitir442. Cumhurbakanl
konusundaki dier gelimelerle beraber nn, Kayann kendisini stanbula
gtrmek iin ortaya koyduu gayreti suikast yaplabileceine yorumlam,

437
Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, C. II, Yap Kredi Bankas A.. Yaynlar,
stanbul, 1975, s. 758
438
Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C. I, s. 126-127
439
nn, Defterler (1919-1973), C. I, s. 254
440
Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C. I, s. 121
441
nn, Defterler (1919-1973), C. I , s. 258
442
Bozda, a.g.e., s. 169-171

207
arkadalarnn engellemesiyle443 stanbula gitmekten vazgemesi zerine
Kayann hiddetlendiini not etmitir444. Soyak anlarnda, kendileri tarafndan
Refik Saydamn kt muamele edilecei gerekesi ile nny stanbula
gelmekten vazgeiriini garip ve zntl bularak iddiay reddetmitir445.

Kaya, Atatrkn hastal konusunda kimi zaman basn toplayarak

rahatszlkla ilgili gelimeleri aktaryor ve memleketin huzuru iin zararl
yorumlara neden olmalarn nlyordu. Fakat Atatrkn lmnden iki gn
nce 8 Kasmda Vakit gazetesinde yaynlanan bir haber Kayann cann
skmtr. Bozdaa gre nn taraftarlarnn yaynlatt Atatrk lrse, smet
Paa Cumhurbakan olacaktr eklindeki haber karsnda Kaya, gazeteyi
kapama yetkisi olduu halde sadece knamakla yetinmitir446.

kr Kaya, Atatrkn lm zerine CHP Genel Sekreteri olarak

partinin Cumhurbakan adayn tespit etmek zere milletvekillerini 11 Kasm
saat 09:00da toplantya arm, Meclis Bakan Blent Renda da ayn gn
saat 11:00de Meclisi toplantya davet etmiti. Sabah yaplan toplantda Celal
Bayar, herhangi birini iaret etmeyerek milletvekillerini aday gstermekte
serbest brakmt. Yaplan oylamada 323 oyun 322si smet nnye kmt.
1 oy Yusuf Hikmet Bayur tarafndan Bayara verilmiti447. Bylece nn, parti
tarafndan Cumhurbakanl iin aday gsterilmitir. leden sonra TBMMde
yaplan toplantyla ilgili olarak Asm Us anlarnda, Meclis yelerinin kendi
aralarndan 11 Kasm 1938 tarihinde yapt Cumhurbakanl seiminde
kr Kayann oyunu kullanmadn, ancak oylar toplandktan sonra Meclis
Bakannn olduu krsye giderek oy kullanmak istediini ama Meclis
Bakan Aldlhalk Blent Rendann oy kullanmann bittii ynndeki
uyars zerine oyunu kullanamadan srasna gittiini aktarmtr448. Seim
sonucunda oylamaya katlan 348 ye oybirliiyle nny Cumhurbakan

443
Dndar, Can, Anka Kuu Erdal nn Anlatyor, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2009,
s. 72-73
444
nn, Defterler (1919-1973), C. I , s. 255
445
Soyak, a.g.e., s. 761
446
Bozda, a.g.e., s. 174-175
447
A.g.e., s. 213-214; Cemal Kutay, Atatrkn Son Gnleri, 4. Bask, klim Yaynclk,
stanbul, 2006, s. 202-203
448
Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C. I, s.142

208
semitir449. TBMMde ye says 387 olduu dnlrse 39 ye de oy
kullanmamt.

Meclis seimlerinin yenilenmesi ile Celal Bayar Hkmeti de sona

ermiti. nn yeni hkmet kurma grevini ayn gn Bayara vermi ama Kaya
ve Arasn hkmette yer almamasn istemiti450. Kayann yerine ileri
Bakan olarak Dr. Refik Saydam, Dileri Bakan olarak da Arasn yerine
kr Saraolu greve getirilmitir. nn bu durumu anlarnda, Dr. Aras ile
kr Kayann iktidardan gitmeleri memlekete hakiki bir inirah (ferahlk)
verdi. Kendilerine kar tepkinin bu kadar amil (yaygn) olduunu grmek
herkesi artt451 diye belirtmitir. Hkmetler deise de Kaya ve Aras
yerlerini korumulard. Atatrkn gvenini kazanan bu iki bakan uzun yllar
hizmet yapmt. imdi ise nn kendine yakn hissettii Saydam ve
Saraolunu getiriyordu452. Bunu izleyen gnlerde de Atatrkn hep
evresinde bulunan ve nnnn karsnda yer alan Kl Ali, Cevat Abbas
Grer, Hasan Rza Soyak, Nait Hakk Ulu ve Tahsin Uzer, Hsrev Gerede
milletvekili aday gsterilmeyerek TBMM dnda braklacakt 453.

Celal Bayar, anlarnda nn, hkmet kurma grevi verirken Kaya ve

Aras yerlerinde brakmayacan tahmin ettiini, nnnn kendi yneticileri
ile kendisine zg bir ynetim anlay oluturacan belirtmitir454. Nitekim
Bayar bu tahminlerde yanlmamtr. nn, kendisine ileri ve Dileri iin
kimleri dndn sormu Bayar ise u yant vermitir:

Malumu Devletleri, kr Kaya ve Tevfik Rt, Atatrkn yerlerinde

kalmasn ve hizmetlerine devamn katiyetle istedii iki emektar idi. Ben de
hkmet reisi olarak sahalarndaki hizmetlerinden memnunum.455

nnnn bu cmle zerine bu iki dostumuz yerlerinde kalmazsa

hkmet kurmayacak msnz? sorusunu yneltmesi zerine Bayar, durumun
nazikliini tespit ederek bir muhasebe yapmtr. Kuraca hkmetin mrnn
449
Ayn yer
450
Yetkin, Kar Devrim 1945-1950, s. 37
451
Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C. I, s. 121 Ayn yer
452
Aydemir, kinci Adam, C. II, s. 25
453
nn Defterler (1919-1973), C. I, s. 272
454
Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 163
455
A.g.e., s. 163-164

209
ksa olacan da dnen Bayar memleketi selameti iin Kaya ve Arasta
srar etmeyi uygun bulmayarak Atatrk devrinin bu iki mmtaz devlet adamn
ypratmakta ne mana vard diye dnmtr456. Bayar, ileri ve Dileri
Bakanlarnn seimini nnye brakmtr.

evket Sreyya Aydemir, nnnn Kaya ve Aras tasfiye etmesini,

nnnn d siyasetin ve iilerinde ynetimin iyi gitmediini
gryordum457 cmlesiyle aklamtr. nk zellikle Nyon Konferans,
Hatay Meselesi ile ilgili olarak Atatrkn smet nn ile yapt tartmalar
nnnn Babakanlktan uzaklatrlmasyla sonulamt458. kr Kaya da
bu konuda nnnn bir gece Atatrkn yannda tatn ve Atatrkn ilere
ok mdahale etmesinden ve devleti ynetememesinden ikayet ettiini
bildirmitir459. Aydemir, nnnn, Arasn hkmet kararlarna aykr
davranlar iinde olduunu, Cenevreden Atatrk ile yaplan telefon
temaslarnn kararlarda elimeler yaratt kansn tadn naklederek
nnnn Arasa olan tavrnn nedenini aydnlatyordu. Aras ayrca, Hatay
Meselesinde nn ile farkl grte olan Atatrkten talimat alarak harekete
gemiti460. nn Kayann da zellikle Dou illerindeki baz icraatlar
(kanunsuz kuruna dizmeler gibi) dolaysyla devleti zor durumlara soktuu
fikrindeydi. Dahas, Kaya ayn zamanda parti genel sekreteri gibi nemli bir
konumdayd. nn ise daha ok gvendii kiileri i bana getirmek
istiyordu461.

Hkmete giremeyen Kaya ve Bayar, sade bir milletvekili olarak

kaldlar. kr Kayann ileri Bakanlndan alnmas ayn zamanda CHP
Genel Sekterliinden de alnyor olmas ynnden de nemliydi. nn, hem
ileri Bakanlnn hem de CHP Genel Sekterliinin denetimini ele almt.
Aras ise, 12 Ocak 1939 tarihinde, Londra Bykeliliine atanarak hem
milletvekilliinden hem de Trkiyede ayrlmak suretiyle siyasetten

456
A.g.e., s. 164
457
Aydemir, kinci Adam, C. II, s. 29
458
nn, Defterler (1919-1973), C. I , s. 251-252;
459
Bozda, a.g.e., s. 136
460
A.g.e., s. 109-110
461
Aydemir, kinci Adam, C. II, s. 25-26

210
uzaklatrlmtr462. Aras Londraya bykeli olurken Kayann bir sre sonra
milletvekili listesine de konmay nnnn Kayay, devre d brakmada
daha nde tuttuunu gstermektedir.

Bayar, Cumhurbakan seildikten sonra nnnn kendi adna

aaca devir iin Meclis seimlerini yenilediini ve milletvekillerini tek tek
tespit ettiini belirtmi, Kaya ve Aras milletvekili listesine koymayan nn
karsnda bu iki bakan ypranmaktan korumak yolundaki dncesinin
isabetini anladn aklamtr463. 26 Mart 1939 tarihinde yaplan milletvekili
seimleri sonucunda kr Kaya Meclise girememitir464. Kaya ile beraber
Aras, Soyak ile Kl Ali, Fuat Bulca, Neet mer rdelp, , Muhittin Baha Pars,
akir Kesebir, Recep Zht Soyak gibi uzun dnemdir milletvekillii yapan
kiiler de Meclise girememiti465.

smet nn, CHPnin 5. Kurultaynda Deimez Genel Bakan ve

Milli ef ilan edilerek konumunu pekitirmitir466. nn, Kaya, Aras gibi
Atatrkn yakn alma arkadalarna Cumhurbakan seilmem konusunda
Atatrkn evresinde kararsz bir hava esmiti467 diyerek milletvekili
listesinde yer vermemitir. Buna karn iilerinde yeni bir politikann
gereklilii olarak Terakkiperver Cumhuriyet ve Serbest Cumhuriyet
Frkalarndan kalan krgnlklar kaldrmak iin Kazm Karabekir, Ali Fuat
Cebesoy, Rauf Orbay, Hseyin Cahit Yaln gibi Atatrke muhalefet eden
kiileri ise milletvekili listesine eklemitir468.

462
Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C. I, s. 147
463
Kutay, Atatrkn Son Gnleri, s. 164
464
erafettin Turan, smet nn (Yaam, Dnemi, Kiilii), 2. Basm, Bilgi Yaynevi,
Ankara, 2003, s. 142
465
Akin ve dierleri, a.g.e., s. 167
466
Krak, a.g.e., s. 305-306
467
A.g.e., s. 307
468
nn, Defterler (1919-1973), C. I , s. 258

211
NC BLM

DEVLET VE DEVRM HAKKINDAK GRLER

A. Tarih ve Devlet Anlay

kr Kaya, devleti canl bir varla benzetmitir. Bir canlnn yaamn

srdrmesi iin nasl ki baz eylere ihtiyac varsa devletin de varln
srdrmesi iin baz ihtiyalarnn karlanmas gerektii belirtmitir. Ona gre
devlet, her gn yaayan bir uzviyettir. Her gn ayr ayr ihtiyalar olan bir
uzviyettir.469 Bu bakmdan devlet kurulunca insanolunun gereksinim duyduu
tm eyleri bir anda karlayamayacan aklamtr:

Nazariye ister ki, devlet kurulduu vakit, bir sistem tutulduu vakit,
onun btn icabat hatta akbeti de gzetilerek birden tam ve mtekamil (olgun)
kanunlara ve kararlara raptedilsin.470

Kaya, tarihi kaderin deil insan rn olarak grmtr. Tarihte olanlar

insan iradesinin uygulamalar olarak ortaya kmtr. Bu konuda biz tarihe
kaza ve kaderin bir neticesi nazar ile bakmadmz gibi, tarihin byle kaza ve
kaderinden ve zarur akbetlerinden gelen hkmlerine de boyun emei
bilmeyen bir milletiz diyerek her milletin kendi tarihini kendinin yaptn
dnmtr. Kt neticeler, o milletin kusurunun eseri ve amelinin cezas
olarak grmtr. yi neticelerse milletin yapt ve baard iyi ilerde
aranmalyd.471

kr Bey, tarihe mdahale edilebileceini vurgulamtr. O, tarihin

neticesinin zarur ve mukadder olmad yine bir Trk tarafndan, Trklerin eli
ile ve Trklerin kan ile isbat edilmitir.472 diyerek Trk tarihinin buna kant
olduunu ortaya koymutur. Trklerin kendi kaderini kendi bamsz eylemiyle
ortaya koyduuna dair unlar belirtmitir473:

469
TBMMZC, D.4, C.25, s. 77
470
Ayn yer
471
TBMMZC, D.5, C.16, s. 59; Dahiliye Vekili ve CHP Genel Sekreteri kr Kayann
Tekilat Esasiye Kanununda Yaplan Deiiklik Dolaysyla Byk Millet Meclisinin
5.2.1937 Tarihli timandaki Sylevi, s. 3
472
Ayn yer
473
Ayn yer

212
 Trk kendi tarihini ve talimi kendi yapt vakit ve kendi yaparken
hibir kimsenin, hibir tarafn ne tesirine kapld ve ne de yardmn grd. Ne
buldu ise kendinde buldu ve kendi eli ile yapt ve yapt ey, tarihten ald,
msbet, muayyen tecrbelerden edindii kanaatler zerine messestir (tesis
edilmitir).

Kaya, milletin bamszln kurtardktan sonra bir daha byle

tehlikelere dnmeyecek bir devlet sistemi kurduunu uygulanacak prensipleri
ak bir ekilde program halinde tespit ettiini ifade etmitir. Milletin bu
program ve bunun uygulanmasn kendi kurduu Cumhuriyet Halk Partisine
eline ve sorumluluuna vererek modern bir devleti kurmaya altn ve tarihe
bu ekilde mdahale ettiini belirtmitir. Bu devletin zelliklerinin hepsini ayr
ayr tarihten aldn belirterek tarihin insan mdahalesiyle olutuunu ortaya
koymutur.

kr Kaya asndan en byk gerek byk milletlerin asrlarn

etkisiyle nesilden nesile yaptklar byk tecrbeydi. Kaya, Trklerin, binbir
tecrbeden ve gemiin ac neticelerini grdkten sonra birtakm sebeplerle
memleketin istila edilmi, bamszl ve hrriyetinin elinden alnmasna kar
Kurtulu Sava vererek kendi kaderini eline aldn savunmutur. On binlerce
sene pek ok rejim geiren Trk Milletine Byk nderi tarihin en zorlu
devrinde tutaca yolu, kurtulu yolunu halk iin halk ile parolasyla
gstermitir.474

kr Kaya, Atatrk prensiplerinin Trk olduunu yani milletin

asliyeti ve kayna itibari ile tamamyla milletin kendi karakterinden alnm ve
onun btn ihtiya ve zorunluluklarna uygun olarak seilmi olduunu
syleyerek tarihin insan ihtiyalarnn rn olduunu aklamtr. Kayann
anlaynda tarihi yapan milletin iradesi olmutur. Bu nedenle Atatrk
prensiplerinin millicilik zellii kendiliinden kan bir zorunluluktu. Trk
Milletini beeriyet ierisinde medeniyete yarar, bara bal bir topluluk
yapmak iin ncelikle Trk Milletini istikbal tarihinde de layk olduu
medeniyet seviyesine karmak lazmd. Milliyetilik anlay da

474
Ergven, a.g.e., s.215

213
 adalamay475 ve ada uluslarn eit bir yesi olmay476 savunan, rkl
reddeden, ilerlemeci bir anlayt. Bu bakmdan Kaya, milliyetilii laik bir
anlayla deerlendirmitir. Milliyetilik grnde yabanc dmanl yoktu.
Trakyada Yahudi vatandalara kar yaplan saldrlar knam477 ve
antisemitik akmlara kar olduunu, bu akmlarn nne geilmesi ve
vatandalarn bundan uzak tutulmas gerektiini vurgulamtr.478 Yahudilerin
balarna gelen saldrdan dolay Edirneden g etmeleri zerine yahudi ileri
gelenleriyle grerek yerlerine gereken nlemlerin alnaca ve yerlerine
dnebilecekleri gvencesini vermitir.479 Milliyetilik anlay, medeni insanlk
iinde onun esasl bir unsuru olarak mutlu yaamaya alan bir milliyetilikti.

Kaya iin Atatrk Devrimi, gemiin Trk Milleti zerindeki ac

neticelerinin ortadan kaldrlmas ynnde milletin verdii mcadeledir. Kaya,
Atatrk Devrimini Trk Milletinin esarete kar hep birlikte kar geliinin bir
destan olarak yorumluyordu. Trkiyede yaplanlara dnyada Kemalist
Rejim denirken kr Kaya Atatrk nklab480 ifadesini kullanmay daha
ok tercih etmitir. Kaya, Atatrk nklabn, Trk Milletinin rki eilim ve
yetenekleri ile tarihi zorunluluklarn ve etrafn eviren sebeplerin en keskin
ifadesi olarak grmtr.481

Kayaya gre, Atatrk bu inklab, milletinin geirdii felaketleri ve

kederleri kendi kalbinin acs olarak duymak suretiyle ve msbet ilimlerle
donatlm beyninin gereki bilgi ve grgleri ile yaratmtr.482 Kaya,
Atatrkn milletin hislerini kendinde tayarak devrimi gerekletirdiini
yorumlam oluyordu.

475
Murat Karata, Bir Medcezir Manzaras: Trkiyede Laiklik (1928-1948), Atatrk Yolu,
C. 11, S. 42, Kasm 2008, 290; smet Giritli, Modernleme deolojisi Olarak Atatrklk,
Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. 4, S. 11, s. 290
476
Levent Kker, Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi, 6. Bask, letiim Yaynlar,
stanbul, 2000, s. 149-150
477
Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni
(1923-1945), letiim Yaynlar, stanbul, 1999, s.252
478
Ayn Tarihi, S. 8, Austos 1934, s. 51; Bali, 1934 Trakya Olaylar, s. 251
479
Bali, 1934 Trakya Olaylar, s. 145
480
Kaya, Halkevleri Al Konferans, s. 8; Dahiliye Vekili ve CHP Genel Sekreteri kr
Kayann Halkevlerinin 6nc Yldnm Olan 20 ubat 1938de Ankara Halkevinde
Verdii Nutuk, s. 9
481
Ayn Tarihi, S. 47, Kasm 1937, s. 45; kr Kaya, Cumhuriyetin Ondrdnc
Yldnm, lk, C. 12, S 68, Ulus Basmevi, Ankara, Ekim 1938, s.204
482
Ayn Tarihi, S. 47, Kasm 1937, s.46

214
 Kaya, bugn Alt Ok483 olarak ifade edilen Devletilik, Milliyetilik,
Halklk, Devrimcilik, Cumhuriyetilik, Laiklik ilkeleri iin Alt Vasf
ifadesini kullanmtr. Kaya, Alt Oku memleketin bnyesine en uygun
prensipler olarak grmtr. Bu prensiplerin bugn olduu gibi yarn da
Trkiye iin gerekli olacana inanmtr. Kaya, bu vasflar Trk Milletinin
olduu kadar baka milletlerin de ihtiyac olarak grmtr. Bu vasflar dikkate
almayan devletlerin bugn ve yarn bamsz yaamalarna imkan
484
vermemtir.

Kaya, en byk zgrln Cumhuriyet olduu fikrini tamtr. Kaya

iin Cumhuriyetin olmad ortamda dinin de vatann da anlam yoktur. nk
Ona gre Cumhuriyet devrildii gn ne hakimiyet-i milliye ne millet kalr, ne
din ve ne vatan kalmtr.485

Kaya, insanlk tarihini Trklerle balatmtr. Ona gre Trkler

olmasayd belki tarih olmayacak ve medeniyet de balamayacakt.486 Kaya, bu
noktada ileri giderek Trk Milletine cesaret vermeye almtr.

Devlet, kr Kaya iin iktisadi bir varlkt. Bu nedenle devleti, iktisadi

olarak tanmlamtr. Devlet, ayn bir snr dahilinde, ayn kanunlarla idare
olunan halktan oluan retim ve paylam manzumesiydi. Ona gre devlet
siyasi, askeri, idari, kltrel, meden, toplumsal varln nfusunun bykl
ve halknn kuvvet ve mukavemetiyle mtenasip olarak idame ve temin
edebilirdi.487 Kaya, Trkiye Cumhuriyetinin modern ve iktisadi esasa gre
kurulan bir devlet olarak grmtr. Cumhuriyet, kaderini eline alan milletin
ortaan feodal anlayna gre kurulan bir devlet deil modern bir devletti.
Halkevlerinin 6. yldnm sebebiyle Halkevinde vermi olduu konferansta
yeni kurulan devlete yeni nizam, yeni kurumlar gerektiini, bunun yolunun da
bu devlet ve memleketin benliini ve kudretini israf veya ihmal eden eski,

483
Alt Okun tarihsel kkeni iin bkz. Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede
Korporatizm, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 1993, s. 156-152
484
kr Kaya, Halkevlerinin Beinci Yldnm Mnasebet Ankara Halkevinde Bir Sylev,
Ayn Tarihi, S. 39, Mart 1937, s. 35
485
Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu (1923-1924), letiim Yaynlar,
stanbul, 2009, s. 140; CHP Grup Toplants Tutanaklar 1923-1924, (yay. haz: Ycel
Demirel-Osman Zeki Konur), Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2002, s. 58
486
TBMMZC, D.5, C.16, s. 59
487
TBMMZC, D.2, C.4, s. 598

215
yabanc ve zararl kurumlarn ve fikirlerin kaldrlarak salanacan dile
getiriyordu. Kaya bunun iin hilafetin, saltanatn kaldrldn, medreseler
kapatldn, er' mahkemeler ve fetva ile hkmlere son verildiini, pee ve
araf atldn, apka ve medeni kyafetin giyildiini rnek olarak sunmutur.
Tekkelerin kapatlmas, dervilerin datlmas, din ile dnya ii ayrlmas da eni
dzeni kurmaya ynelik atlmlard.488

Kaya iin Cumhuriyetin kurulmas, yabanc kaynak ve tesirlerden gelen

yanl ve yanl grglerin, tesirlerin, dnce tarzlarnn, duraan ynetimin
bertaraf edilmesiydi. Cumhuriyet, Trk Milletinin hayatna ve ihtiyacna
uygun doru ve realist yntemleri, pozitif bilimlere dayanan yasalar ve dinamik
ynetimi hayata geirmiti. Kaya, yeni rejimin gerekleri dorultusunda yaplan
devrimlerden dolay Trkiyeyi inklap memleketi489 olarak tarif etmitir.
Kaya, Cumhuriyeti, tarih ierisinde dier milletlerin hayatnda geen ynetim
rejimlerinive neticelerini, alimlerin fikirlerini karlatrdktan sonra zamann
artlarna ve gereklerine gre en dorusunun uyguland rejim olarak
grmtr. Trk Milleti, ahsi ve keyfi ynetimi, derebeylerini, esnaf
tekilatnca ynetilmeyi, mlkiyeti ve aileyi kaldrma giriimlerini grmtr.
Kaya, bu ynetim ekillerinin milletin kendisinde at yaralar sonucunda
Cumhuriyeti kurduunu belirtmitir.490

Devlet grld gibi iki snfn mcadelesinin rn olarak douyordu.

Bir yanda yeni dzen ve kurumlarn temsilcileri olarak adlandrlan millet
egemenliini esas alan laik, demokratik, hukuk devletini ve kapitalist retim
tarzn uygulamak isteyenler vard. Dier tarafta ise aala, eyhe, hilafete
dayanan ortaa ilikilerini srdrmek isteyen emperalizmle ibirlii iindeki
feodal snf. Kapitlasyonlarn ar basks altnda ekonomik ynden zayf
durumda olan Osmanl Devleti emperyalist devletlerin pazar haline gelmi ve
dalma aamasndayd. Trk Milleti bamsz olarak yaamak veya
emperyalistlerin daha fazla smr salayaca devletlere blnme
noktasndayd. Bu nedenle Trkiye Cumhuriyeti kendi ekonomik gelimesi

488
Kaya, Halkevleri Al Konferans, s. 7
489
Ayn Tarihi, S. 40, Nisan 1937, s. 57
490
Ayn Tarihi, S. 47, s. 45

216
sonucu retim ilikilerinin daha st bir noktasna varma aamasn baka
lkelere kar verdii mcadele sonucu kurmutur. Bu noktada Kaya, Trk
Devriminin zgnln Trk Milleti istiklalini kurtarabilmek iin ncelikle
istibdadn boyunduruundan kendini kurtarmakla ie balamasnda
grmekteydi. Daha sonra ise emperalizme kar kanyla izdii snrlar iinde
Cumhuriyeti kurmutu.491 Kaya yeni devletin hem iteki geri, ortaa dzeni
bask ynetimine hem de emperyalistlere kar Trklerin corafyadan
kaldrlmak ve istikbal tarihinden silinmek istenmesine bir yant olarak
kurulduunu dnmtr.

B. Devrimin Sreklilii

kr Kaya, Trk Devrimin yapt ileri kimi zaman Atatrk

prensipleri kimi zaman Gazi veya Atatrk nklab olarak belirtmitir. Dnyay
asrlarca igal eden etin ve zorlu bir meselenin Trkler lehine zm davas
eklinde tanmlad Gazi nklabn kurtarc ve yaatc ileri hareketlerin etin
mcadelelerinden ortaya kan uygulamalar olarak grmtr. Kayaya gre,
Trklerin bu kadar etin mcadele vermesinin sebebi istiklal a ve ihtilal
mcahidi bir millet olmalar idi.

Devrimciliin hayatn gndelik zorunluluklarndan ileri gelerek ortaya

ktn dnmtr. Ona gre devrimcilik ilkesi, herhangi bir belli formln
peinden gidilerek ortaya kmamtr.

Devrimin srmesi iin btn millet tek bir varlk gibi hareket etmeliydi.
Kayaya gre, Trk Milleti toplumsal devrimleri, hatrasn ve eserini tek bir
adamn kendi hayatnda gemi gibi hissediyor ve icabettii vakit bilhassa milli
yetenek ve eilimini o yolda gsteriyordu.492 Milletin bir btn olarak olarak
ayn duygular tamas ve davranlar gstermesi tm milleti iinde barndran
bir rgt araclyla olacakt. Atatrk, kurduu bu sistemli rejimin tatbikini
temin iin, memleketin her ferdini iinde barndran bir rgt de yaratmt.

491
TBMMZC, D.3, C.1, s. 83
492
Kaya, Cumhuriyetin Ondrdnc Yldnm, s.204

217
Halkn idareye katlmn salamak iin halk bir devlet kurduunu ve bunun
da CHP mesuliyetine verildiini sylemitir.493

Cumhuriyet Halk Partisi, kylerden balayarak kasabalar, ehirleri

sinesine aldktan sonra millet Meclisine gelinceye kadar devlet ve millet
ilerini, memleketin ihtiyalarn halkn dileklerini her biri en son sorumlu bir
heyetmi gibi kongrelerinde mzakereler ederek karar almtr. Bu kararlar milli
egemenliin en yksek temsilcisi olan TBMMye kadar getirilmitir. Meclisin
yerdii karar herkese kabul grmtr. Bu idare tarz demokraside ama olarak
varlmak istenen referandum ve kanun yapma giriimini de kapsayan bir
rejimdi.494 Kaya, 1938 belediye seimlerine halkn % 70 orannda katlmn
Atatrk Demokrasisinin halkta ne derin bir ilgi uyandrdnn ve milli ilere
katlmn nemli bir rnei olarak sunmutur.495

CHP, tm milletin iradesini yanstan bir olarak dnlr ve devrimin

sreklilii bu rgt bnyesi iinde yaplan faaliyetler ile olacakt. Ky
ocaklarndan balayarak belediye ve ilelerde konuulan, inceleme, eletiri ve
takdir edilen her i il kongrelerinde grldkten sonra son olarak Byk
Kurultayda grlecekti. Kayaya gre CHP, halk kitlelerinden itibaren
yukarya doru ykseliyordu ve en bata Atatrk vard. Atatrkn memleketi
bamszla kavuturmakla yetinmeyerek belirledii ilkeleri uygulayacak bir
parti kurduunu belirterek halkn ounun oyunu alarak memleketi ynetmenin
yeterli olmayacan savunmutur. nk bunu bir eit diktatrlk olarak
saym ve Atatrk nklabnn ise her eit diktatrl reddeden bir rejim
olarak grmtr. Bu bakmdan Kaya, halkn parti araclyla siyasete daha
fazla katlmasn nemsemi ve bu konuda CHP rgtlerine ve valilere genelge
yollamtr. Genlegede zellikle aydn kesimin partiye katlmalarnn altn
izmitir:496

CH Partisi daha kurtulu gnlerinde siyasi prtinin dar erevesinden

karak btn vatandalar sinesine alan ulusal bir mahiyet alm ve program

493
Kaya, Halkevlerinin Beinci Yldnm Mnasebet Ankara Halkevinde Bir Sylev, s. 35;
z, a.g.e., s. 148-149
494
A.g.e., s. 205; Ayn Tarihi , S. 47, s. 46
495
CA, A. IV-6 D.54 F.58-28
496
A.g.e., s. 217

218
ve prensipleri Trk Milletin kurtulu ve ilerleyi yollarnda en byk rehberlii
yapmtr. Partimizin prensipleri Tekilat Esasiye kanunu ile devletin ana
vasflar arasna girdikten sonra bu prensipler kanuni ve resmi bir mahiyet de
almtr. Vaziyet byle olduuna gre btn memlekette kanuni ve itimai
durumlar partiye girmelerine mani olmayan btn vatandalarn bilhassa
avukat, doktor, ziraat, baytar, muallim, mhendis, memuriyet veya askerlikten
ekilmi olanlardan ve ifti, fabrikatr, tezgah ve dkkan sahibi olanlarndan
imdiye kadar partiye olmayanlarnn partiye kaydedilmelerinin temini ve yeni
kaydolanlarn ayda bir genel sekreterlie bildirilmesini rica ederim.497

Trkn hr ve bamsz kalmasayd, beeriyet tarihi daha ne kadar

zulm, tazyik ve ktlk sahnelerine ahit olacana498 deinen Kaya, Trk
Devriminin insanla katksn vurgulamtr. Emperyalizme kar ilk Kurtulu
Savan balatan Trkler, milletin yaama istencine gvenilerek bamsz
kalnabileceini dier ezilen milletlere de gstermitir. Trk Devrimi bu
ynyle evrenseldir. Trk Kurtulu Sava, bamszln kaybeden veya
kaybetmekte olan dier lkelere cesaret ve moral vermitir. Emperyalizme kar
mcadele veren Trkiye emperyalistlerin direncini krarak dier lkeler
zerindeki planlarn gzden geirmek durumunda kalmtr.

Kemalizmin teorisyenleri biz bize benzeriz499 diyerek Trk

Devriminin kendine zgn olduunu vurgulamakla beraber dier devrim
pratiklerinden etkilendikleri ynleri de sylemilerdi. kr Kaya da
Kemalizm sa ve sol formllerin dar erevesi iine alnamaz diyerek
Kemalizmin dardan alnan bir fikir deil Trkiye zgnlnden doduunu
vurgulamak istemitir500. Kaya Trk Devriminin zgnl hususunda 1917
Rus Devriminden etkilenilen noktalar yle dile getirmitir:

Ruslar bizde, Rus bolevizmini birok eyleri tecrbe etti. Sanayiyi

bolevikletirmeye muvaffak olamad. Araziyi bolevikletirmeye muvaffak

497
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Parti rgtlerine Genelgesi, C.12, s.23
498
kr Kaya, 19 Mays 1919un Manasn Tebarz Ettiren Nutuk, Ayn Tarihi, S. 42,
Haziran 1937, s. 50
499
Kili, a.g.e., s. 88
500
Kaplan ve dierleri, a.g.e., s. 289-290

219
olamad. Yalnz ticareti dahiliyeyi, devlet inhisar altna aldrtmaya muvaffak
oldu ve en byk darbeyi ngiltereye bu suretle indirdi ve indirmektedir.501

Grld gibi Kaya, 1930lu yllarda uygulanan ve 1937 anayasa

deiiklii ile anayasmza giren Devletilik ilkesinin Ruslardan etkilenilerek
uygulandn ve bu ynyle Rus Devrimiyle benzerlikler olduunu ortaya
koymutur. Bizim yegane eyimiz, Bolevizmin Rusyada beka (kalclk)
bulmasnda, daim olmasndadr502 diyerek de Rusyay arlk grmektense
Bolevik grmeyi her zaman tercih edeceini belirtmitir.

Atatrk de Trk Devriminin zgnl noktasnda Fransz Devrimin

at hrriyet yolunda ilerlediini ancak her milletin kendi toplumsal
koullarnnn rn devrim programlarna sahip olabileceini belirtiyordu503.
kr Kayaya gre devrim, toplumun ihtiyac olarak domutur. Kaya,
devrimin toplumsal geliim izgisini izlemesi gerektiini savunmutur. Toplum
yaayn bir anda deitirmek diye bir ey sz konusu olamazd. Bu bakmdan
tek bir gnde devrimden sz edilemezdi. Pee ve araf meselesinde halkn
yaamnn aniden ve zorla deitirilemeyeceini savunmutur. CHPnin
Drdnc Byk Kurultaynda pee ve araf meselesi ile ilgli yaplan
tartmalarda baz milletvekillerinin pee ve arafn kaldrlmas konusunda
getirdii nerileri doru bulmamtr. Pee ve araf topluma yabanc bulmakla
beraber yasak koyarak deil topluma rnek olarak meseleyi zmekten yana
olmutur. Kaya, Mecliste milletvekillerini kendi evresinde, meseleyi anlatarak
uygulamalar ve araf ve peeyi bir mesele yapmayarak, kadnlar kendi
zevklerine ve toplumsal anlaylarna brakmalar iin ikna etmeye almtr.
Parti ve Halkevleri araclyla halk aydnlatmak yeterliydi. Kaya, inklap her
gn, inklap her ey iin ve bir gnde inklap ifadesiyle inklabn esasn
belirlenerek ayrntsnn zamana braklmas ve pee ve araf konusunda yasal
dzenlemeye gerek olmad fikrindeydi. Cumhuriyet bir inklap olduunu
dnen Kaya, onun emrettii ilerin uygulamasnn senelerce sreceini

501
TBMMGCZ, D.2, C.2, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1985, s. 475
502
Ayn yer
503
Atatrk'n Sylev ve Demeleri I-III, C. 3, s. 120

220
belirterek devrimin zamana ve toplumsal koullara uygunluuna vurgu
yapmt.

Kaya, toplumsal olarak grnen meselelerin iktisadi ynleri de

olabileceini dnen biriydi. arafn, baz yerlerde iktisadi bir ara olarak
grldne tank olmutur. Kaya, Mardine arkclk yapmak zere giden iki
kadnn geimlerini salayabilmek amacyla yre greneklerine uyarak araf
karmadklarn ortaya koymutur504

Kaya iin toplum siyasal hayatn iesinde ne kadar faaliyet yrtrse,

devrimin kklemesi ve devrim heyecannn srekli olmas olanakl olacakt.
Kaya da milletin sadece oyunu kullanarak demokratik tercihini kullamasn
yeterli grmez ayn zamanda siyasal grn belirtmesi, bu grlerinin
takipisi olmas gerektiine deinmitir. Halkn belli meseleler zerinde oyunu
vermekle beraber, bu meselelerin btn aamalarnn oylarna uygun olup
olmadn denetlemelerini, eletirmelerini ve davranlarnn sorumluluklarn
tamasnn nemini savunmutur. Atatrk demokrasisinin hem referandum ve
hem de kanuni giriim esaslarn ieren eden bir rejim olduunu aklayarak
Ocak, belediye, ile, il kongreleri ve en son Byk Kurultayn bunu temin
edeceini sylemitir.505

Kayaya gre halkn her zaman, her yerde kendine temsilci tayin ettii
milletvekillerinin ve hkmetin ilerini eletirebilmesi, yeni rejimin yeni insanla
beraber yrmesinin gereindendi. Kaya, Cumhuriyetin yeni insanla
ilerleyeceine inanyor bu sebeple yeni insanda bulunmas gereken zellikleri
sralyordu. Yeni insan kltrl, isteyen, isteinin peinde koan, sorgulayan,
fikrini serbeste dile getiren, saygn bir insan olacakt. Atatrk de Kayaya
paralel bir biimde Trk devriminin ksa bir zetini ierde ve darda sayg ile
tannan yeni vatan, yeni sosyete ve bunlar baarmak iin arasz devrimler506
olarak ortaya koyuyordu. Kaya, Kemalist ynetimin arad insan gzel vcutlu,
salam dnceli, cesur, vakur, hakkn ve fikrini her yerde savunan, neeli ve

504
CHP Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas (6-19 Mays 1935), Ulus
Basmevi, Ankara, 1935,s.152
505
Ergven, a.g.e., s.215
506
Atatrk'n Sylev ve Demeleri I-III, C. 1, s. 398

221
ciddi olma zeliklerini tamalyd. Beden terbiyesinden amac da, fikri,
seciyev ve ahlak terbiye idi.507

Kaya, halk feodal dnemin anlayndaki otoriteye boyun een,

bakalarnn dncesini olduu gibi kabul eden, dini banazln etkisiyle
doldurulmu, hurafelere inanan, miskin bir varlk olarak grmemitir. Modern
devlette halk, siyasal toplumsal hayata katlan, retken, zgr dnebilmesinin
nndeki her trl engeli aan bir topluluktu.

Yeni bir insan idealine uygun olarak kr Kaya, fikri almalarndan

biri olarak 1937'de Arzu ile Kamber adl kitabn yazmtr. kr Kaya, 1937
ylnda halk kitaplar olarak adlandrlan kitaplarla ilgili bir genelge
yaynlayarak, sz konusu kitaplarn Matbuat Umum Mdrl tarafndan
yeniden yazdrlacan, kitaplarn kendilerine yardmc olmas talebinde
bulundu. kr Kaya'nn uygulamaya koyduu bu proje zerine yeniden yazlan
kitaplardan Arzu le Kamberde, kahramanlara Halkevi'nde dn yaptrlm,
Kamber'e, Arzu'nun ilk kocasndan kalan malvarln Trk Hava Kurumu'na
(THK) balattrlmtr. Kaya, yeni insan Cumhuriyet iin alan bir varlk
olarak ele almtr. Kaya, kimi eski kitaplarn zelliini genelgede, dil, slp ve
resimler ynnden berbat ve nerdeyse hepsinin eski ve bayat bir zihniyetin
tekrar ve yaratmak istenilen yeni insan idealine aykr bir grn ve gelenein
rn olarak deerlendirmitir. Halk kitaplarnn yeniden yazlmasn
emretmitir. Kaya CHP rgtlerine gnderdii genelge ile yeniden yazlan halk
kitaplarnda halkn tand kahramanlar (Miki Mouse gibi) deiik eserlerde
yeni konular iinde kullanarak Trk devrim ve medeniyeti amalarna uygun
telkinler yaplmasn istemitir. Bu suretle halk, kendisine verilen bu yeni
eserlerdeki deiimi alk olduu isimler araclyla ile kolaylkla benimsemi
olacakt508.

Bu kitaplar arasnda Ak Garip, Krolu, Ferhat ile irin, Leyla ile

Mecnun, Yedi Alimler, Tahir ile Zhre, Arzu ile Kanber, ahmeran, Kerem ile
Asl, Nasrettin Hoca kitaplar belirtilmitir.

507
TBMMZC, D.5, C.26, s. 487
508
Ayn Tarihi, S 42, Haziran 1937, s. 47

222
 C. Halklk ve Demokrasi

kr Kayaya gre demokrasi halkn oyu ile halkn ilerini yapmakt.

Kaya, demokrasiyi milletin geleceini kendisinin belirlemesi prensibinin hayata
geirildii bir idare tarz olarak grmtr.509 Cumhuriyetin kurulmasn halkn
egemenliini eline almas olarak dnmtr. Bu ynyle demokrasi
Cumhuriyetin kurulmasyla mmkn olabilmitir. Cumhuriyeti sadece bir
milletin kurtulu gn olarak grmemitir. nk bugn mazlumun zalime,
nihayet haklnn kuvvetli de olsa haksza galebesinin (stnlnn) anld bir
gndr.510 Demokrasi prensibi, emperyalizme kar verilen mcadele ile
hayata geirilebilmitir. Millet geleceine sava meydanlarnda emperyalizme
kar verdii mcadele ile sahip olabilmitir.

Kayaya gre demokrasi, devleti takviye eden bir kuvvetti. Anariyi ve

zaafiyeti douran bir sistem ve bir rejim deildi. Demokrasinin ama ve hedefi,
vatandalarn azami medeniyet kabiliyetlerine imkan hazrlamak, devletin
istiklalini ve haysiyetini korumak ve kurtarmakt.

Kayaya gre Halklk, halka doru, halk iin deil, halk ebediyen
korumak iin neler yaplacan aratrarak ve halkla beraber kararlarn
alnd ve uyguland sistemdi. Kaya, Halkl memleketin kurtarlmas,
bamsz olarak insanca yaamas iin art olarak grmtr. Kaya, Halkl
memleketin dorudan doruya halk tarafndan idaresini hedef edinen bir ilke
olarak tanmlamtr.511

Kayada Halklk iki ynyle ele alnmtr. Bunlardan biri halkn

yetime ve siyasal hayata katlmasdr. Bu bakmdan demokrasiyi, halkn,
halk iin ve halk tarafndan idaresi olarak yorumlamtr. CHPnin izledii
siyaseti de halk tarafndan ve halka beraber512 olarak deerlendirmitir.
Kaya, Atatrk nklabna kadar demokrasi ve halk idaresi demenin milletin
oylarnn ounu bir araya toplamak, milletvekillerini setikten sonra belli bir
devre iinde memleketi ynetmek olduunu ve bunda en ok baarl olana en

509
Ayn Tarihi, S 47, Kasm 1937, s. 44
510
Ayn yer
511
TBMMZC, D.5, C.16, s. 60
512
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Parti rgtlerine Genelgesi, C. 10,
Ulus Basmevi, Ankara, 1937, s. 10

223
 iyi demokrat dendiini ifade getirmitir. Demokrasi idealine gre halkn
ounun oyunu alarak seimi kazanmak memleketi idare iin yeterli deildi,
seimi kazanarak memleketi belli bir mddet iin ynetmek yeterli deildi.
Kaya bunu bir eit diktatrlk olarak grlmtr. Oysaki Atatrk nklab her
eit diktatrl reddeden bir rejimdi.

Kaya, kuvvet ve kudretin kaynann millet olduu fikrini u ekilde

ortaya koymutur:

Biz akan, coan inklap alayan iinde birer su zerresiyiz. Gne

ziyas ile ara sra parlayan bu zerrelerin o byk elalenin ktlesine katlp
gitmesi mukadderdir. Kuvvet ve kudret o kk zerrelerden doan
alayandadr, millettedir.513

Kayann Halklk anlaynda halka pasif bir zne olarak

baklmamtr. Halkn, iktidar siyasilere devrettikten sonra memleket ilerini
takip etmesi nemliydi. Halkn fikirlerini gnn bilgileri ile aydnlatmak,
bilgilerini ve grglerini artrmak, milli vicdan ve bilginlerini fikri bilgileri ile
kuvvetlendirmek gerektini dnyordu. Kaya halk, bilen, anlayan,
istemesini bilen ve syleyen faal dimal kltrel bir eleman514 olarak
grmtr. Bu ynde almak, halk, duygularn derinletirerek ilerletmeyi
yalnz insani, ahlaki vazife olarak grmemitir. Kaya iin byle davranmak,
ayn zamanda memleketin savunmasnda ve milletin ilerlemesinde zorunlu bir
iti.

Kaya iin Halkln dier yn toplumsal snflar arasnda yer alan

feodal snfn ayrcalklarna son vermek ve kltrel temellerini silmekti.
Kemalizmde Halklk, imtiyazsz kaynam eit bir ktle ifadesinde yerini
bulan snflar arasndaki dayanmann ifade edildii bir anlayt.515 Bu sylem
snf farkllklarnn Avrupadaki gibi net bir ekilde ortaya kmadnn ve
feodal kesim hari her birinin dierine ihtiya duymasnn sonucu olarak
513
TBMMZC, D.5, C.26, s. 411
514
Kaya, Halkevleri Al Konferans, s. 5
515
zellikle 1930lu yllarda ii Ss artmasyla beraber snflarn yokluu sylemi yerini
snflar aras daynmaya brakmtr. Recep Pekerin bir konumas in bkz. Zafer Toprak,
Halklk deolojisinin Oluumu, Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle
lgili Sorunlar Sempozyumu, stanbul Yksek ktisat Ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei
Yayn, stanbul, 1977, s. 25

224
kullanlmakta idi. Aslnda devlet eliyle sanayilemenin hzlandrlmak istendii
bir aamada kapitalistlemenin nndeki feodal engellere kar savunulmu bir
fikirdi.516 Her ne kadar Cumhuriyet kurulsa ve aa, eyh ve halifenin ban
ektii snf yenilmi gibi grnse de bu snfa kar mcadele srmekteydi. Bu
kesimlerin dahil olduu feodal snf ortadan kalkmamt. 1925te eyh Sait,
1930da Menemen Ayaklanmalarnda grld gibi hem fiili olarak bu
mcadele srmekte hem de zihinlerde feodal dnemin anlaya kar mcadele
srmekteydi. Kemalist rejim imtiyazsz kaynam bir ktleyiz derken
aalarn, eyhlerin, ulemann temsil ettii snfn stnlne kar km ve
tm toplumsal kesimin hukuk nnde eitliini savunmutur.517 Halkln bir
yn feodalizmi tasfiye abas iken bir yn de kapitalist gelimenin nndeki
engelleri krmak ve emein zgr bir ekilde i yaamna katlmn salamakt.
Kemalizmin teorisyenleri kapitalist gelimeyi hzlandrmak iin feodalizme
kar imtiyazsz kaynam bir kitleyi savunmutu. Sylem baznda snflar her
ne kadar yok saylsa da pratikte yaplan emee gre sermayenin
desteklenmesiydi.518 Trkiye gibi kapitalist gelimenin banda olan ve
emperyalizmin basksn yaayan bir lkede bu kadar keskin snf ayrm yoktu.
Bu nedenle sermaye kesiminin yannda emein haklar da gzetilmitir. Snf
ayrmnn reddedildii sylemi kr Kayada da grlmtr; ama Kaya kimi
zaman aalarn ayr bir snf oluturduunu belirtmitir.

kr Kaya, snf ayrmnn olmad veya olmamas gerektii

ynndeki ifadelerini aslnda feodal snfn varln silmeye ynelik olarak dile
getirmitir. Kaya, fertlerin snf ayrlklar birbine kart cephede yer almasn
doru bulmam, bireylerin birbirini destekledii, belli bir iblmnn olduu,
ulusal birlii salayc Dayanmaclk (Tesant, Solidarizm) grn
savunmutur.519 Kaya, Halkl, 1930lu yllarn dnyasnda grlen Faizm,
Nazizm, Sosyalizm gibi sa ve sol akmlara kar toplumu bir arada tutan tutkal

516
Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, (ev: Fatmagl Berktay), 4. Basm, Kaynak
Yaynlar, stanbul, 2002, s. 166-168
517
TBMMZC, D.5, C.16, s. 60
518
CHP 1931 Kurultaynda da Trkiye Cumueiyetini birbirinden ayr snflar olarak deil,
fakat ferdi ve toplumsal iblm iin trl hizmetlere ayrlm bir cemaat saymak esas
prensiplerimizdendir denerek snf ayrm yerine iblm ne karlmtr. Bkz. Eliin,
a.g.e., s. 307
519
Toprak, a.g.m., s. 30-31

225
olarak gryordu. Sadan gelen cereyanlarn da soldan gelen cereyanlardan
daha az zararl520 olmadn belirten kr Kaya, toplumun snf farkllklar
yoluyla atmaya girmemesini, aksine dayanma iinde bulunmasn
nermitir. Halk, ulusal bir lk etrafnda birbirine kenetlenmeliydi. Bu
bakmdan Halklk, toplumu Kemalist ynetime daha fazla balamak ynnde
bir ilev de grmtr.

Feodal snfn toplumdaki stnlklerini yok etmeye ynelik abalardan

biri de 1934 ylnda aa, eyh, hoca vb lakap ve nvanlar kaldran yasa idi.
Yasann gerekesinde Trk devriminin en ak nitelii, demokratlktr
deniyordu. Hkmet efendi, bey, beyefendi, paa, hazretleri gibi deyimlerin
kaldrlmasn, bay, bayan ifadeleri ile yetinilmesini istemiti. Bunlarn, eski
snf ve stnlk anlarn yaatt belirtiliyordu. Komisyon ve Meclis, bu kez
hkmetten ok daha ileri gitmi aa, hac, hafz, hoca, molla vb. gibi btn
deyimlerin kaldrlmasn gerekletirmitir. ileri Bakan kr Kaya, bu
lakaplarn demokrasi esasna uymad fikrindeydi

ileri Bakan kr Kaya demokrasiyi kendine mal etmi Trk

Milletinin snf ayrm yaratan nvanlarn tamamen ykmak niyetindeydi521.
Bu bakmdan yasann eksiksiz olarak Meclisten gemesi iin aba gstermitir.
Hac gibi baz kavramlarn kaldrlp kaldrlmayacann tartlmasndan
sonra sonunda, aa, hac, hafz, hoca, molla, efendi, bey, beyefendi, paa,
hanmefendi, hazretleri gibi lakaplarn tmnn kaldrlmas cokuyla
kararlatrmtr.

kr Kayann feodal snfa kar savann bir dier rnei, 1937

ylnda Tekilat Esasiye Yasasnn deitirilmesine dair Meclis grmelerinde
ortaya kmtr. Mecliste Halkln, halkla birlikte halk egemenliini
salamaya ynelik bir ilke olduunu aklamtr. Toplumun feodal kesimlerinin
ayrcaklklarnn kabul edilemeyeceini dile getirmitir. Fert ve snf imtiyazn

520
CHP Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas (6-19 Mays 1935), s.141
521
Avcolu, a.g.e., s.1406

226
kabul etmeyen Kaya, btn vatandalarn yasalar nnde eit olduunu
belirtmitir522

Kaya, kylnn emeinin aa tarafndan smrlmesine kar kmtr.

Kylnn Cumhuriyetin eit bir yurtta olarak ekonomik hayattaki yerini
almasn savunmutur. Mulann Kyceiz ilesinin tamamyla iftlik
aalarnn elinde olmasn doru bulmamtr.

Kaya, Kyceizde Hkmet Konann bir iftlik aasnn tarlas

iinde olduunu rnek gstererek kylnn bir kar toprann olmadn,
aann yannda altn, buna karlk aann almadan oturduunu
TBMMde dile getirmitir. Dier illerde de topraksz kyllerin olduunu,
Dou illerinin ise tamamyla byle olduunu belirten Kaya, vatanda a ve
topraksz brakp belirsiz idealler peinde komann kendini aldatmak olduunu
syleyerek topraksz kylnn topraklandrlmasnn nemini sergilemitir.523

Kayaya gre bu sorunlar, byk ve milli bir ztrapt. Eer bunlar

zlmezse, lkede topraksz ifti Cumhuriyetin ve devrimin byk
nimetlerinden mahrum kalm olacakt. Eer millet kendi topraklarnda
ekmeine hakim olamazsa ve bu temin edilemezse, yaplan eylerin anlam
olmayacakt.

Kaya, feodal snfa kar mcadele verirken, bu snfn bask altnda

tuttuu kyly zgrletirmenin nemli olduunu biliyordu. Aa, bey, paa
gibi nvanlar kaldrlrken hukuk dzeninde bir eitlik salanyordu. Kaya iin
asl yaplmas gereken bu snfn fiili egemenliinde bulunan kyly aann,
eyhin elinden kurtarmakt. Bunun yolu da halka toprak vermekti. kr Kaya
topraklandrma meselesini, sadece kylnn geinmesi iin gereken yol olarak
dnmemiti. Kendi geim aralarna sahip olan kylnn emeinin
zgrlemesinin yannda fikri zgrln de ngrmt. Kaya bu ynde
iftinin kendi geleceine sahip olmasnn nemli grmtr. 18 milyon
nfusun 15 milyonunu oluturan iftinin birou kendi topranda
almyordu. Eer byk bir menfaat bekleniyorsa, kyly tekinin, berikinin

522
TBMMZC, D.5, C.16, s. 60
523
A.g.e., s. 71

227
topranda almaktan kurtarmal; kendinin olacak olan topraklara hakim
klmalyd.524 Kaya, kylnn hr ve efendice yaayabilecei kadar toprak
vermeyi savunarak hem geimini salamasn hem de aann elinden
kurtarlmasn hedeflemitir.

kr Kayann alma yaamnda haklarnn gzetilmesi ynnde de

abalar olmutur. Kaya, emein korunmasna ynelik dzenlemelerin
yaplmasnda Mecliste aktif olarak almtr. Bu dzenlemelerden biri Ulusal
Bayram ve Genel Tatiller Hakkndaki Yasada 1 Maysn tatil olmasyd. Yasa
grlrken 1 Maysn tatil olmasnn nedenini memleketimizde tatil
gnlerimiz azdr. Bu shhi ve itima bir meseledir diye aklayarak tatil
gnlerinde dahi dinlenme bilmeyen alkan bir milletin dinlenme hakknn
olduunu savunmutur.525

kr Kaya, Cuma Tatili Hakknda Yasann gerekesinde insann

insan tarafndan istismar ve ihtiyacn karlanamamasnn kabuln526 normal
karlamamtr. Bu amala insanlarn dinlenebilmeleri iin Cuma gnnn tatil
olmas iin Meclise yasa teklifi sunmutur. Ona gre sabahtan akama kadar
almaya mecbur olan bir adamn medeni ve toplumsal grevlerini yapabilmesi
iin yorgunluktan gz ap zaman bulabilmesine olanak yoktu. Hatta milli
bnyenin oluamayarak bireyin geliemeyeceini, ailenin oluamayacan,
nfusun artamayacan belirterek cuma gnnn tatil olmasn savunmu ve
teklifin yasalamasn salamtr.

Kaya, Mesai Yasasnn Meclise getirilmesinde nc olmutur.527

ocuk iilie kar karak belli yan altndakilerin maden ocaklarnda
altrlmasnn yasaklanmasn salamtr. Kaya, nemli olann verimlilik ve
retim deil insan salnn korunmas olduu kansndayd. Kayann
hazrlanmasna katkda bulunduu yasann yedinci maddesinin maden ocaklar
iinde on yedi yan bitirmemi olanlarn altrlmas yasaktr eklindeki

524
A.g.e., s. 61; Tuna, a.g.m., s. 122-123
525
TBMMZC, D.5, C.3, s. 304
526
TBMMZC, D.2, C.4, s. 598
527
kr Kaya, i ve iilik sorunlar hakknda Cenevrede yaplan uluslararas bir toplantya
Hkmet adna katlmtr. Bkz. Mete Tunay, Trkiyede Sol Akmlar (1925-1936), C. 2,
letiim Yaynclk, stanbul, 2009, s. 57-58

228
fkrasna itirazlar ykselmitir. Trabzon milletvekili Muhtar Bey onyedi
yanda, olduka grbz bir delikanl ak hava dahilindeki madenler iinde
alabilir.528 diyerek kar kmtr. Yusuf Akura da asgar onyedi ya
nerisinde bulunmutur. Bolu milletvekili kr Bey, alma yann onbe
yandan aa kabul edilmesinin iyi olacan, yoksa maden ocaklarnda alan
halkn oradan da mahrum kaldnda ellerinde geinebilecekleri bir vastas
kalmayacan savunarak on yedi yan ok olduunu belirtmitir. kr Kaya
ise maden ocaklarnda alma yann ykseltilmesinden yana olmutur.
Avrupa devletlerinde bu yan otuz olduunu aklayarak en azndan bu yan
onsekize karlmas gerektiini sylemitir. Kaya iin nfusun salkl, grbz
bulunmas nemliydi. Kaya, Mesai Yasasna iktisadi, retim, servet
noktalarndan baklarak deil, neslin korunmas ve memleket evlatlarnn
grbz olarak muhafazas ynnden baklmas gerekliliini ortaya koymutur.
Kaya, en ok muhta olunan eyin nfus olduunu belirterek genlerin
korunmasn nemli grmtr. Kaya servetin sonra geleceini dnerek
nfusun salkl ve grbz olmasna ncelik vermitir. nk Ona gre on
yedi yandaki ocuklar altrmak, onlarn hayatn mahvetmek demekti.
Kaya baz lkelerde zehirli, karanlk ve havasz yerlerde insanlarn otuz
yandan itibaren altn rnek olarak sunmutur. Bu alanda insan
yetersizlii de dikkate alnarak bu yan hi olmazsa onsekize ykseltilmesini
nermitir.529

Yusuf Akura, maddede onyedi yan bitirmi tabirinin onsekize

basm demek olduunu belirterek Kayann bu isteinin maddede
karlandn dile getirmitir. Kaya ise herhangi bir yanl anlamaya ve ktye
kullanmaya izin vermemek iin maden ocaklar iinde altrlan iinin on
sekiz yan bitirmemi olanlarnn altrlmas yasaktr eklinde nerge
vermitir. kr Kayann Doktor Fuat Bey ile beraber verdikleri nerge
Mecliste kabul grerek yasalamtr.

kr Kaya, insan hayatnn ekonomik gelimeye feda edilmesine

karyd. Ekonomide ilerlemek zorunda olan bir lkenin ihiyalarnn

528
TBMMZC, D.2, C.19, s. 32
529
A.g.e., s. 33

229
farkndayd; ama ayn zamanda ekonomik gelimeler de dahil toplumun bir
btn olarak ilerlemesinin, insann kltrl, salkl birer fert olarak toplumsal
hayatta yer almasyla olanakl olacan dnyordu. Bu konudaki
uygulamalarndan biri srt hamallnn ortadan kaldrlmasna ynelikti.530 Bu
konuda bir genelge yaynlam ama stanbulda srt hamal bir yurttan,
yknn arl altnda ldn haber alnca zlm ve tekrar bir genelge
yaynlayarak srt hamalln yasaklamtr. Kaya, ar ykler altnda iki
bklm ezilerek geinen hamallarn hali531ni, gururu zedeleyen bir durum
olarak grmtr. CHP Halkevi bakanlarna ve genel mfettilere 16 Ocak
1937 tarih 935 sayl bir yaz gndererek yiyecek ve yemein akta satlmasna
da kar kmtr:

Bir de ehirlerde yourtu, sucu, sefertas ile yemek tayan baz

kimseleri omuzlarnda iki tarafta eya asl uzun srklarla geleni geeni
rahatsz ettikleri ve yollarda gelip gitmenin intizamn bozduklarndan ikayet
olunuyorMevzuunun derhal kaldrlmasn ve icraat havi (kapsayan)
cevabnz rica ederim.532

Emein savunulmas noktasnda belli yrelerde iiye denen parann

yetersiz olmasn ve bu paralarn iverence deiik yollarla iinin elinden
alnmasn doru bulmamtr. Bu konuda yaynlad genelgede
mteahhitlerden ikayeti olunduunu, iinin gnlk altm ila yz yirmi kuru
arasnda para aldn, bunun o civar inaatnda zaruri olabileceini ama iinin
ald parann mteahhitler tarafndan alan bakkallar araclyla ellerinden
alndn, iiyi boaz tokluundan daha aa bir vaziyete dren ekonomik
usuln nlenmesi gerektiini belirtmitir. Mteahhitlerin bakkallarnn, ekmek
baka yerlerde on iki ila on be kuru arasnda satlrken yirmi be ila otuz
kurua vermelerini, rak ve alkol satmalarn soygunculuun en fena taraf
olarak grmtr. Ayrca inaatta kazaya urayan iiye gereince
baklamadn dnerek bunun nne geilmesi gerektiini belirtmitir.533

530
stanbulda srt hamall ile uraan 6.000 kii vardr. Bkz. Tunay, Trkiyede Sol
Akmlar (1925-1936), C. 2, s. 159
531
Ayn Tarihi, S 39, ubat 1937, s. 31-32
532
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Parti rgtlerine Genelgesi, C. 10, s.16
533
BCA, 030.10..12.73.18

230
 Kaya, sporun milli terbiyenin esasl unsurunu oluturacana, bunun iin
spor tekilatnn oluturulmas gerekliliine inanarak sporla uramay nemli
grmtr. Beden terbiyesini, fertleri millete ve btn insanla hayrl bir
eleman olarak yetitirmek ynnden gerekli gren Kaya, vcudu
kuvvetlendirmenin, genleri ve fertleri hayat sava iin gl klacan
dnyordu.534 Bu amala Spor Tekilat Hakkndaki Yasay savunan Kaya,
sporu yurt savunmasnn ve iktisadi kalknmann yollarndan biri olarak
gryordu. Kaya, kylere kadar varan spor klplerinin yaplmasn, iyerlerinde
45 yana kadar olanlarn sporla ilgilenmelerinin salanmasn, Halkevlerinin
spora nem vermesini istemitir. Bu amala 45 yana kadar btn yuttalara,
devlet dairelerinde alan ve bu yaa kadarki memurlara her gn belli
zamanlarda, uzman gzetiminde spor mkellefiyeti getirilmitir. Kaya, sporu
byk ehirlerin dnda da kasabal ve kyl halk iine yaymay ve bilhassa
milli sporlara (gre, binicilik, atclk, cirit) daha fazla nem vermeyi gerekli
bulmutu. Bu amala yasa ile binicilik, cirit, gre, denicilik, daclk,
kayaklk, yzclk, yelkencilik, atclk, avclk ile okuluk sporlar
federasyon erevesi iine alnmtr.

Kaya, sporu beden terbiyesi asndan olduu kadar fikir terbiyesi

asndan da nemsemitir. Kuvvetli bir fikir terbiyesinin salam vcutta
bulunduunu dnen Kaya, sporla rejimin kendi insann yaratacan
savunmutur.535 Bu amalarla Spor Tekilat Hakkndaki Yasa ile Beden
Terbiyesi Genel Direktrl (Spor Genel Mdrl) kurulmutur.
Belediyeler ve l zel dareleri sporla megul hale getirilmitir. Yasann 13.
maddesi ile okul ve kla dnda 50 ve st sayda spor mkellefiyeti anda
yurtta bulunan ky, kasaba, ehir ve baz mahallelerde kulp kurulmas, 50den
az yerlerde spor gruplarnn oluturulmas planlanmtr. Spor mkellefiyeti
andaki yurtta says be yzden fazla olan kasaba ve ehirlerde her kulbe,
200-500 kii arasnda kasaba ve ehir kulpleri kurulabilme hakk tannmtr.
Halkevlerinin de vatandalarn spor faaliyetleriyle ilgilenmesi kayda alnmtr.
Buna gre Halkevleri kendi yelerine ve arzu edenlere kapal veya ak

534
TBMMZC, D.5, C.26, s. 484
535
A.g.e., s. 486-487

231
salonlarda Beden Terbiyesi Genel Direktrl ile ortaklaa dzenlenecek
programlara gre jimnastik, eskrim, gre, yry, salon oyunlar ve milli
rakslar gibi beden terbiyesi hareketleri yaptrlabilirdi.536 i ve memurlarn da
spor ile uraabilmeleri salanmtr. Memur ve ii says be yzden fazla
olan kurumlar, fabrikalar, ticaret evleri ve sair kurumlar kendi memur ve
iilerine beden terbiyesi yaptrmak, jimnastik salonu, spor alan, yzme havuzu
ve saire gibi tesisleri yapmaya ve uzman beden terbiyesi retmeni veya
antrenr tutmaya zorunlu tutulmutur.

Kayann Halklk anlaynda hayat ucuz hale getirilmeliydi. Halk

temel ihtiyalarn ucuza alabilmeliydi. Atatrk hayat ucuzluu meselesini 1937
ylndaki TBMM al konumasnda gndeme getirerek bunu salamaya
ynelik nlemlerinin alnmasn hkmetten ve milletvekillerinden istemitir537.
Kaya, halkn kltrel seviyesinin artmasna ve elenebilmesine nem vermitir.
Bu amala yapt faaliyetlerden biri tiyatro ve sinema fiyatlarnda indirime
gitmekti. Tiyatro ve sinema yalnz bir elence vastas olarak grmemitir.
Bunlar halkn seviyesini ykseltmekte byk faydalar olan etkinliklerdi. Bu
amala hazrlanan bir yasa ile fiyatlarda % 30-40 indirime gidilmitir. Bu yolla,
halkn, hi olmazsa haftada bir defa tiyatroya, sinemaya gitmeleri salanyordu.
Haftada bir gn Milli Eitim Bakanl ile mutabk kalnarak leden sonra
ocuklara faydal filmler gsterilecekti. Bu faydal filmlerden cumartesi ve
pazar gnleri halk iin ikier matine aacak ve bunun creti pek ucuz olacakt.
Bylece btn hafta alan halk bu tatil gnlerinde az para ile elenmek
frsatn bulabilecekti.538

Kaya, bu tr dzenlemelerin yaplmasna alarak halkn alma ve

sosyal yaamn daha yaanlr hale getirmeye abalamtr.

D. Laiklik ve Toplumun zgrlemesi

kr Kaya, laiklie hem dinin dnya ilerine karmayarak maddi

hayatn gereklerine insann hr aklnn karar vermesi anlamnda hem de feodal
536
A.g.e., s. 489; Yeilkaya, a.g.m., s. 114
537
Atatrk'n Sylev ve Demeleri I-III, C. 1, s. 411
538
TBMMZC, D.5, C.26, s. 583

232
snflarn toplumsal stnlklerine son vererek vicdann ve akln kullabilen
zgr, ada bireylerin yetimesi asndan nem gstermitir.

Kaya, felsefi anlayn tarihte deterministiz, icraatta pragmatik

(pratik) maddiyetiyiz539 olarak ortaya koymutur. Tarihte deterministiz
aklamasyla, doann ve toplumun belli yasalar kurallar dahilinde hareket
ettiini vurgulamtr.540 Determinizm (gerekircilik) doadaki hareketlerin,
tarihsel olgularn birbirini douran, birbiri ile ilikili nedenlere bal olduunu
aklayan terimdir. Kaya, tarihinin aklanmasnda, ekonomideki deiimleri
belirleyici etken olarak kabul etmitir. Pratik maddiyetilik ise devrimin kar
karya kald meseleler karsnda ortaya konan eylemleri aklamaktayd.

Pratik maddiyetilik deiik dnce akmlar arasnda akl yrtmek

yerine sorunlar gnlk hayatn pratikleri iinde halletmeye ncelik vermitir.
kr Kaya, materyalist felsefesinin gerei olarak toplumu teki dnyann
endielerinden uzak tutmaya almtr. Kaya, toplumsal dzeni kurarken her
trl endielerden, hayallerden uzak, yasalar bugnn icaplarn, madd
zorunluluklarn gz nnde tutarak541 davranmak gerekliliini duymutur.
Memleketin maddi hayat ancak bu suretle kurtulurdu. Maddi hayatn
gereklerinin dikkate alnmas gerektiini dnen kr Kaya, dealizme kar
Materyalizmi ne karmt. Laiklii de maddi hayatn kurtulmas iin gerekli
grerek maddi hayat, dinsel hayatn dndaki yaam olarak kabul ediyordu.

Kaya, kaderciliin karsnda birisi olarak maddi hayatn iinde olan her
eyin insan rn olduunu savunmutur. 1937 ylnda anayasann 2. maddesine
Alt Okun eklenmesiyle ilgili konuurken tarihin kaza ve kaderin neticesi
olmadn, milletlerin tarihini kendinin yaptn dile getirmitir542. Trk
Milleti de bana gelen felaketlerin neticelerini grerek bamszl iin
mcadele etmi ve kaderini ellerine almt.

539
TBMMZC, D.5, C.16, s. 60
540
Dou Perinek, Kemalizmin Felsefesi ve Kaynaklar, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2006,
s. 22-25
541
Ayn yer
542
A.g.e., s. 59

233
 Kayann materyalizm anlaynda dinler ilerini bitirmi, vazifeleri
tkenmi, yeniden uzviyet ve hayatiyet bulamayan messeselerdir.543 Ona gre
din toplum hayatnda artk rol oynamamalyd. Toplum ihtiyalarnn deien
dnyann gereklerine gre yerine getirilmesi gerekliliini ortaya koyan Kaya,
laiklikten amacn, dinin memleket ilerinde etkili ve etkin olmamasn salamak
olduunu kabul etmitir. Kaya, Trkn maneviyatn gelitirmek iin temiz
ahlakn gelitirmeyi yeterli bulmutu. Dinlerin vicdanlarda ve mabetlerde
kalarak madd hayata ve dnya ilerine karmasn istemiyordu544. Kaya, bu
ifadeleriyle dine deil dinin sosyal ve siyasal alan belirlemesine kar olduunu
ortaya olmutur545. Dinin vicdanlarda kalmas dinin kt amal kullanmn
da engelleyecekti.

Kaya, laiklii Fransz nklabnn bir ocuu546 olarak

deerlendirmitir. Laiklii devlet ilerinde ve ulus ilerinde din tesirleri
kaldrmak547 olarak tanmlamtr. Kaya, hilafetin ve eriye mahkemelerinin,
tarikatlarn kaldrlmasn, mahkemelerin birletirilmesini, tevhidi tedrisatn
kabln (retim birlii), medreselerin kapatlmasn, medeni yasann
kabuln laiklik uygulamalarna rnekler olarak sunmutur.

Kaya, dini dnce ve ynetim tarznn Trkleri ve Osmanly gsz

braktn, Osmanlnn kne neden olduunu dnyordu. Son asrlarda
Trk idaresine alnan ve kartrlan baz topluluklarn airet greneklerine ve
semav, belirsiz ilhamlara dayanan dini dnceleri Osmanly olduu gibi
Trkn yapsn da bozduu kansndayd. Mukaddes kitaplarn hkmlerini,
yneticilerin keyfi idaresine ynelik yorumlayan skolastik usullerin Trk
idaresine girdiini dnen Kaya, bu durumun Osmanl Devletini iki asr
gibi ksa bir sre iinde aciz, kudretsiz bir hale getirdiini belirtmitir548. Kaya
laiklii, din hkmlerinin ynetimde zaafiyet yaratmamas asndan gvence
olarak grmtr.
543
Mahmut Gololu, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938),
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2009, s. 153
544
Cumhuriyet, 6 ubat 1937; Ulus, 6 ubat 1937
545
Orhan Trkdoan, Gemiiyle ve Bugn Laiklik, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S.49,
Ocak 1991, s. 44
546
Ahmet Hamdi Baar, Atatrkle Ay, Tan Matbaas, stanbul, 1945, s. 48
547
TBMMZC, D.4, C.25, s. 77
548
Kaya, Cumhuriyetin Ondrdnc Yldnm, s.207

234
 kr Kaya grld gibi bir devletin gsz kalmamas, dalmamas
iin laikliin ne kadar gerekli olduunu ortaya koymutur. Memleket ilerine
kartrlmak istenmeyen din, maddi hayatn kapsamna giren ekonomi, siyaset,
ticaret, hukuk gibi alanlarda yer almamalyd. Maddi hayat, din gibi deimez
kurallara gre deil gnn gereklerini, maddi zorunluluklar gz nnde
tutarak dzenlenmeliydi. Kaya, ahlaki alan dahi dine brakmyor, bu hususta
maneviyat iin Trkn, temiz ahlakn inkiaf ettirmek (gelitirmek)
kafidir.549 diyerek dini bu alanda da darda brakyordu.

Grld zere, dinin maddi hayatn dnda mabetlerde kalmas

aslnda feodal glerin tasfiyesine ynelik bir giriimdi. nk din airet
reislii, aa, eyh, hoca gibi feodal snfn ideolojik grdr. Din, bu hakim
snf tarafndan halk egemenliinde tutmasna yarayan bir ara olarak
kullanlmt. Din yoluyla toplumun itaatkar olmasna, verilenle yetinmesine ve
bu dnyada yaptklarnn dlnn br dnyada alaca sylemiyle toplum
zerinde egemenlik kurulmasna neden olmutur. Cumhuriyetin gerek kurulma
aamasnda gerekse sonraki yllarnda ortaya kan ayaklanmalar halkn din
duygularnn ktye kulanlmasnn rnyd. Cumhuriyet ise ortaa dini
toplumsal hayatn dna kararak tarihsel gelimenin nndeki engellerden
birini ortadan kaldrmak istemiti. Bundan dolay sorun ideolojik bir hesaplama
olarak gndemdeydi. Ortaan dogmatik din grleri mi, mspet bilimler mi
Trkiyeye egemen olacakt? sorusu karsnda Kaya dinlere gnllerin dnda
bir yaam alan vermek istememiti. Kaya, din ve devlet ileri ayr olsun
eklinde ifade edilen gr yeterli grmeyerek devlet ilerinin olmad alanda
da dine olanak tanmak istemiyordu.

Kayann laiklik anlaynda din, devlet ilerinden ayr zerk bir alan
olan bir kurum deildi. Dinin sadece devlet ilerinde deil maddi hayatn her
alannda sz hakk olmamalyd. Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair
Yasann hazrlanmasna katkda bulunan Kayaya gre Laiklik, yasann
gerekesinde din ile devletin ayrln ve din akidelerin devlet ileri haricinde
srf vicdani bir mahiyette kalp memleketin devlet hayatnda dinin hibir tesiri

549
TBMMZC, D.5, C.16, s. 60

235
olmamas550 ile aklanmt. Bir kere din mabedlerde bulunsun551
denildikten sonra zaten devletin dndaki alanlarda da hkm sremeyecei
kendiliinden ortaya kan bir sonutu.

Kaya, dinin gerei diye ortaya kan faaliyetlerin daha dnce

aamasnda iken tespit edilerek gereken nlemlerin alnmas gerektiine
inanmt. Kayaya gre irticann nne geilmek ve onu tedib etmek
(nlemek) bir i deildir.552 Bunun bir mesele olarak sylenemeyeceini
dnen Kaya iin esas mesele, memleketi aydnlatarak byle bir eye
kaplanlarn daha ryalarnda iken yakalarna yapmaktr. 553

Kaya, Laiklik ilkesi ile herhangi bir din veya mezhebin taraftarl
yapmayarak ve onlar hakknda kt dnceler tamayarak din ve mezhepler
arasnda eitlii salamay amalamt. Kaya, Alt Okun anayasaya girmesiyle
ilgili yapt konumada laik olmakla dinler ve mezhepler iin ne bir nefret, ne
de bir korku ve endie duymadn, btn din ve mezheplere hogr ve
eitlikle baktn ifade etmitir554.

Kiilere hrriyetlerini vermek gerektiini dnen kr Kaya,

hrriyetin tarifinin ok ve g olduunu, iyi hrriyetin memleketin karna,
milletin karakterine uygun, devletin ve fertlerin haklarn ve menfaatlerini
koruyan hrriyet olduunu dile getirmitir. Dini sembolize eden giysilerin
giyilmesinin engellenmesi amacyla Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair
Kanun Mecliste grlrken bu konuda fikirlerini belirtmitir. Kaya, din
hkmlerinin toplumsal yaamdaki stnln krmak amacyla dini
sembolleri de engellemek gerektii kansndayd. Dini sembollerin, giysilerin
giyilmesinin ve taklmasnn engellenmesinin lke gvenlii iin nemli
olduunu ileri sryordu. Baz kisvelerin yasaklanmasn devrimin gerektirdii
bir zorunluluk olarak grm, bu nlem alnmazsa memleketin gelecei ile
gvenliinin tehlikeye deceini vurgulamtr. Yasa dzenlenirken laik bir

550
TBMMZC, D.4, C.25, s. 1
551
Cumhuriyet, 6 ubat 1937; Ulus, 6 ubat 1937; Dahiliye Vekili ve CHP Genel Sekreteri
kr Kayann Tekilat Esasiye Kanununda Yaplan Deiiklik Dolaysyla Byk
Millet Meclisinin 5.2.1937 Tarihli timandaki Sylevi, s. 6
552
CHP Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas (6-19 Mays 1935), s.154
553
Ayn yer
554
TBMMZC, D.5, C.26, s. 413

236
devlet olarak u veya bu dinin hkmyle ile hareket etmediklerini dorudan
doruya milletin karnn gerektirdii maddi ve gerek sebeplerden yola
ktklarn aklamtr. Kaya bu yasay yryen ve yrmesi gereken canl
inklabmzn eseri olarak grm ve inklabn emirlerini yapmamay irticaya
hizmet etmek, mrteci olmak olarak deerlendirmitir555. Eer devrimin
emirlerine uyulmazsa Osmanl mparatorluunun kendi eli ile bu millete
hazrlad gelecein tekrar yaanacan ileri srmtr.

Baz kisvelerin giyilmeyeceine dair kr Kaya tarafndan hazrlanan

yasann gerekesinde dinsel kyafetlerin mabetler dnda kullanmnn
yasaklanmasn vicdan serbestisi hakkn snrlama yoluyla bir mdahale
olmayp aksine vicdan hrriyetini takviyeye esas olarak grmtr. Bylece,
nemsiz kyafet eitsizlikleri nedeni ile memleket dzenine engel olabilecek
ihtimallerde halkn huzur ve sknunu korumak ve Trkiyede yanyana yaayan
insanlarn birbirlerine kar meden ve insani sayglarla yaayabilecekleri ortam
amalanmtr. Yasann hedefi, Trkiyede vicdani ve dini hrriyetin
uygulanmas hususunda eitlik gzetecek ekilde kamu dzeninin gereklerine
uygun hale getirilmesiydi.

Yasann gerekesinde vicdan zgrl dile getirilerek laikliin bunu

salayan nemli bir ara olduu ortaya koyulmutur. Baz giysilerin
yasaklanmas vicdan zgrln ortadan kaldrmaya deil tersine vicdan ve
fikir hrriyetini daha fazla ortaya karmaya hizmet ediyordu. Laiklik kyafet
eitsizlikleri dolays ile memleket kamu dzenini bozacak olaslklar ortadan
kaldryordu. Ayrca laiklik, insanlarn birbirine hor ve farkl bakmasn nleyen
ada, birbirine saygl insann yaratlmasnda nemli bir har grevi de
gryordu. Tm yurttalarn, din ve mezhep fark gzetmeksizin yasa nnde
eit konumda bulunmalar da vicdan hrriyetini salamaya ynelikti.

Yasann birinci maddesiyle herhangi din ve mezhebe mensup olurlarsa

olsunlar ruhanilerin mabet ve ayinler haricinde ruhan kisve tamalar
yasaklanmt. Hkmetin, her din ve mezhepten uygun grecei yalnz bir din
grevlisine mabet ve ayin haricinde dahi ruhan kyafetini tayabilmek iin izin

555
TBMMZC, D.4, C.25, s. 76

237
verebilecei ve bir izin sresinin bitiminde, iznin onun ayn ruhani hakknda
yenilenmesi veya bir baka ruhaniye verilmesinin uygun olaca da
dzenlenmiti. 2. madde ile Trkiyede kanuna tevfikan teekkl etmi ve
edecek olan izcilik ve sporculuk gibi topluluklar ve cemiyet ve kulp gibi
heyetler ve okullere mahsus kyafet alamet ve levazm tamak istedikleri zaman
yalnz nizamname veya talimatname ile muayyen tiplere uygun kyafet, alamet
ve levazm tayabilecei hkme balanmt. Madde 3 ile Trkiyede bulunan
Trklerin ve yabanclarn, yabanc memleketlerin siyaset, askerlik ve milis
teekklleri ile mnasebetli kyafet ve alametlerini ve levazmn tamalar
yasaklanmtr.556 Madde 4 ile de ecnebi teekkl mensuplarnn kendi kyafet,
alamet ve levazmlar ile Trkiyeyi ziyaret etmeleri, cra Vekilleri Heyetince
tayin olunacak mercilerin msaadesine557 tabi tutulmutur.

Kaya bir yandan dini trenler haricinde dini giysilerin giyilmesinin

nne gemeye alrken bir yandan da adalamann gerei olarak yeni
giysilerin kullanmna ynelik abalyordur. 16 Ekim 1925 tarihinde Konya
milletvekili Refik Koraltan ve arkadalarnn verdii apka Giyilmesi (ktisas)
Hakknda Yasa558 teklifinin grmelerinde apka meselesinin dini, milli
kyafet ve teklifin kanuna aykrlk olarak safhada inceleneceini
belirtmitir. Altnc ve yedinci asrlarn fikirleriyle memleketin
ynetilemeyeceini belirterek laiklii savunmutur. Kayaya gre, apka
giyilmesi anayasaya aykr deildi. apkann ulusal bir kyafet olmad
eletirisine, uygar uluslarn kyafetleri ayndr diyerek yant vermitir. kr
Kaya, milletin oktan uygarlk ve ilerleme dorultusunda karar verdiini ve
onun bu yndeki geliimi karsnda durmann hsranla sonulanacan iddia
ediyordu. Bununla ilgili olarak apka giyilmesine dair Meclise u nergeyi
vermitir559:

556
A.g.e., s. 77
557
A.g.e., s. 78; Turgut zakman, 1881-1938 Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet
Tarihi Kronolojisi, 3. Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2009, s. 269
558
apka yasas iin bkz. Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, Ayra Kitabevi, Ankara, 2009,
s.310-316
559
Gololu, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938), s. 170-
174

238
 Haddi zatnda hibir ehemmiyeti mahsusay haiz olmayan serpu
(balk) meselesi asr ve meden milletler ailesi iine girmee azmetmi olan
Trkiye iin hususi bir kymeti haizdir. imdiye kadar Trkler ile sair meden ve
asr (ada) milletlerin arasnda bir alameti farika (ayrc iaret, damga)
mahiyetinde telakki edilmekte (anlalmakta) olan mevcut serpuun tebdili ve
yerine meden ve asr milletlerin kaffesinin (hepsinin) mterek serpuu olan
apkann ikamesi lzumu taayyn etmi (ortaya km) ve muhterem milletimiz
bu asl ve meden serpuu iktisa eylemek (kabul etmek) suretiyle cmleye
numune imtisal tekil eylemi (rnek olmu) olduundan merbuten (ekli olarak)
takdim edilen kanunun kabuln Heyeti Umumiyeye arz ve teklif ederiz.

Nurettin Bey, Tekilat Esasiye Kanununun deiik maddelerinde yazl

ahsi masuniyet, vicdan, tefekkr, kelam, amel, temenlk ve tasarruf ilah, hak
ve hrriyetleri Trklerin tabii hukukundandr, ikence, eziyet, msadere
yasaktr, hibir kimse hibir fedakarla icbar edilemez hkmlerine
dayanarak apka Yasasnn Tekilat Esasiye Yasasna aykr olduunu ne
srmt.560

Kaya ise dinin cami krsleri dnda yer bulamayacan syleyerek

apka yasasn savunmutur. Kaya, TBMMnin din ile dnyay ayrdn
belirterek milletin dorudan doruya hayati meselelerinin, maddi yararlarnn,
milletin kendi geleceinin altnc, yedinci asrn khne fikirlerine561
balanamayacan dile getirmitir. Milletin geleceinde arayaca eyin
medeniyet olduunu belirten Kaya, milletin kendi gelecei iin gemiin her
trl kaydndan kendisini uzak tutmasnn gerekli olduunu savunuyordu.

Kaya, adalamann562 gstergelerinden biri olan kyafet meselesine

deindiinde apkann milli kyafet olamayaca eletirisiyle karlamtr.
Meselenin tm dnyann kulland elbiselerin kullanlmas meselesi olduunu
ve milli kyafet giyilmesiyle baar salanamayacan aklamtr. Atatrk de
apka giyilmesini Trk ulusunun uygar dnyadan anlay ynnden de hibir

560
TBMMZC, D.2, C.19, s. 227
561
A.g.e., s. 227
562
apka meselesi ilgili olarak kr Kayann da bulunduu bir tartma ortamnda, apka bir
medeniyet meselesi olarak ele alnmtr. Bu mesele zlmeden baka meselelerin
zlemeyecei dnlmtr. Bkz. Atay, a.g.e., s.501-504; Akgn, , a.g.e., s. 259

239
ayrl olmadn563 gstermesi bakmndan nemli saymtr. Kaya, milli
kyafetin ancak tarihte ve mzelerde grleceinin oysaki btn medeni
milletlerin kyafetinin ayn olduunu belirterek btn milletlerin giydii ortak
kyafetlerin giyilmesinin milli his tamaya engel olmadn savunmutur. Milli
kyafet giyerek savalarda yarar salanamadn ileri sren Kaya, bir milletin
geleceini ve bamszln kurtarann kyafeti deil kan olduunu
aklamtr. Ona gre kyafete her eyden nce hakim olacak ey milli his
idi564.

Getirdii apka teklifinin Tekilat Esasiye Yasasna aykrl eletirisi

karsnda ise Kaya, esas dikkate alnacak eyin Trk'n istiklaline, Trk'n
hayatna, Trk'n haysiyetine ve Trk'n ilerlemesine engel olacak kayt
olacan dnmtr. Kaya, bu esas temin eden hibir yasann Tekilat
Esasiyeye aykr olamayaca fikrindeydi565.

apka Yasas ile beraber TBMM yeleri, l zel ve l Genel dareleri ve

Mahalli darelerde alan memur ve hizmetlinin apkay giymesi zorunlu
tutulmutur.566

Feodal snfn egemenliini krmak amacyla yaplan dzenlemelerden

biri de toplumda stnlk, ruhanilik etkisi yaratan unvan ve lakaplarn
kaldrlmasna ynelikti. Kaya, Efendi, Bey, Paa Gibi Lakap ve nvanlarn
Kaldrlmasna Dair Yasa teklifi Mecliste grlrken lakap, nvan, rtbe,
nian, madalyalarn kullanlyor olmasnn eski devirlerden kalma, bugnk
demokrasi esasna uymayan bir alkanlk olduunu vurgulamtr. Bunlarn
bir an evvel resm belgelerden ve kanunun karsnda kaldrlmasnn,
inklabmza uygun bir hareket olacan belirtmitir.567 Yasann birinci
maddesiyle efendi, bey, beyefendi, paa, hanm, hanmefendi ve hazretleri gibi
lakap ve unvanlar kaldrlmtr. Erkek ve kadn vatandalar, yasa karsnda ve
resmi belgelerde yalnz adlar ile anlr hale getirilmitir. Saylan nvanlar

563
Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C. 2, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara,
1989, s. 1193
564
TBMMZC, D.2, C.19, s. 227
565
Ayn yer
566
Akgn, a.g.e., s. 264
567
TBMMZC, D.4, C.25, s. 40-41

240
arasna milletvekilleri tarafndan aa kelimesinin eklenmesi istei karsnda
Kaya, bu hkmn geni olarak ele alnmas gerektiini, bu kavramlarn ayr ayr
belirtilmesinin olanakl olmadn dnmtr. Yasada kullanlan gibi
kelimesi ile her blgede kullanlan buna benzer kelimeleri de kaldrm
olduklarn aklamtr. nk her ilde eitli lakap ve nvanlar
kullanlmaktayd ve bunlarn ayr ayr aklanmas olanakl deildi. Bylece
aa kelimesi de maddeye eklendi.

Kayaya gre Trk tarihinin ilk alarnda milletin fertleri arasnda

hibir fark yoktu. Kaya ortaada devlet rejimlerinin deimesiyle beraber
snflamann ortaya ktn, bunun rn olarak her bir snfn kendine ve
nesline ilahi, hayali sfatlar ve lakaplar izafe etmeye baladn dnmtr.
Baz kimselerin kendini baz nvanlarla donattn, nvanlarn kaldrlmasyla
toplum arasnda eitliin salanacan savunmutur. Trkler de snflara
ayrlarak kendi ierisinde bir hiyerari oluturmutu. Kendisini halktan stn
tuttuunu gstermek iin, lakap ye payeleri silinmez bir hak gibi tam ve
bunlar halk ve hakk ezmek iin srekli kullanmtr.

Kaya, snflama ile beraber belli bir snfn (feodal snf) toplumun geri
kalan zerinde egemenliini pekitirmek iin belli unvan ve dinsel zellikler
atfeden simgeleri, adlar kullanmaya balandn ortaya koymutur. Bugn ise
hibir ferdin lakabna ve payesine gvenerek ve snarak hi kimseden fazla ve
stn hakk yoktu. Eski devirlerden artakalan bu lakaplar ve tabirler
kullanlmakla, halk arasnda eski snf ve stnlk hatralarn uyandrmakta idi.
Kaya bu nvanlarn resmi nvan olarak kamunun huzurunda, ilamlarda
kullanlmayacan, yoksa byk kardeine zel olarak aabey diyebileceini
belirterek aa, bey, hoca tabirlerinin zel ilikilerde dile getirebileceini
aklamtr.568 Kayann eskiden alnm olan paaln imdiki karl olan
generalliin kullanlabileceine ilikin szne karlk anakkale milletvekili
Ziya Gevher bunun milli i ierisinde alnan rtbe nitelii olursa kabul
grmesinin doru olacan sylemitir. Gevher, milli mcadelenin ve devletin
verdii generallik nvann kabul edeceini; fakat bundan ncekini asla kabul

568
A.g.e., s. 47

241
edemeyeceini belirtmitir569. Kaya ise bu kiilerin savalarda yararllk
gsterdiini aklayarak generallik nvann verilmesini savunmutur. Kaya,
zamannda memleketlerine hizmetler yapan bu kiilerden bu gzel unvann
esirgenmesini demokrasi prensibine uygun bulmamtr570.

Birinci madde hakknda yaplan grmelerin sonucunda madde en son

olarak aa, hac, hafz, hoca, molla, efendi, bey, beyefendi, paa, hanm,
hanmefendi ve hazretleri gibi lakap ve unvanlar kaldrlmtr. Erkek ve kadn
vatandalar, kanunun karsnda ve resmi belgelerde yalnz adlar ile anlrlar
hkmyle yasalamtr.

Kaya, feodal ilikileri srdren airet hayatna kar kmtr ve bunu

ayrlk olarak grmtr. Airet isimlerinin kaldrlmasnn milletin birliini
salamada nemli olduu kanaatindeydi. Airet isimlerinin ky adlar hari
kullanlmamas gerektiini, Laz Mehmet, erkes Ali gibi isimlerin milli
birlii zedelediine inanmtr. Milletlerin, Ortaada, adeta bir kum yn gibi
vurulduu vakit dalan bir ktle olduunu aklayarak son alarn insannn
hepsi bir arada bir kil tabakasn oluturduunu, nfuzun kabul edilebilir
olmayp hala airet ve kabile hatralar yaayan baz yerlerden bu hatralar
silmek lazm geldiini ifade etmitir.571

Kayann eskinin hatralarn toplumsal hafzadan silinmesi konusunda

Soyad Yasas ele alnrken rtbe ve memuriyet isimlerinin soyad ile
kullanlmasnn doru olmadn dile getirmitir. Bunun yannda iren-gln
soyadnn kullanlmamas gerektiini, ailesinden gelen soy ismini kar,
demokrasi kartl iin kullanlamayacan da sylemitir. Airet, boy
isimlerinin konmasndan yana olan milletvekillerine kar birka kez srarla
airet isimlerinin yaatlmamas gerektiini anlatmaya almtr. Douda iki
yzden fazla airet ve her birinin evresinin binlerce kiiden olutuunu
aklayan Kaya, bunlar silinmezse bir zaman sonra karmza Haydaranl,
Yusufanl diye airet kacan iddia etmitir. Airet ismini kaldrmay milli
birliin esasl bir gerei olarak grmtr. Eer airet ismini tayan ky

569
A.g.e., s. 43
570
Ayn yer
571
TBMMZC, D.4, C.23, s. 246

242
isimleri varsa, onlarn airetlikten karak ky ismi olduunu ve bu gibi
isimlerin soyad olarak kullanlmasnda saknca olmadn savunmutur. Fakat
Kayaya gre, dorudan doruya airet hayat yaayan ve ismini tayanlara
engel olmak lazmd. Kaya rnek olarak erke, Kzlba, Bektai gibi isim
vermenin doru olmayacan belirtmitir. Kaya, yabanc milliyet isimlerini de
kaldrmak gerektiini savunarak Arap, erke, een gibi binlerce isimleri
kaldrmay nermitir. een brahim, Laz Memet gibi isimler kullananlar,
kendilerine mutlaka baka isim bulmalyd. Kaya, fiilen mevcut olmayan, fakat
hayallerde yaayan bu ayrl kaldrmay, yabanc lkelerin yararlanmasnn ve
zararl etkilerinin nne gemekolmamas iin yaamsal grmtr572.

Ordu milletvekili Hamdi Bey gemite hkm srm

Germiyanoullar, sfendiyaroullar, Aydnoullar gibi devlet isimlerinin milli
birlii zedeleyip zedelemeyeceiyle ilgili Kayaya ynelttii soru karsnda
Kaya, kimsenin ailesinden gelen soy ismini kar gerei ve demokrasi kartl
iin kullanamayacan sylemitir. Tarihte kalm isimler ile ilgileri olanlarn
senet bulunuyorsa kullanabileceini dile getirmitir. Tarihe mal olmu
isimlerden babalarnn adn tamak isteyenler varsa buna denecek bir ey
yoktu. Germiyanoullar, Zlkadiroullar, sfendiyaroullar gibi isimleri
kullanmak isteyen kimse, bu isimlerle ilgilerinin bulunduuna dair elinde bir
senet bulunmalyd. Senet yoksa kullanamayacakt. Aksi takdirde herkes kalkar,
tarihte mevcut isimleri koymak isteyebilirdi. Kaya, Trklerin demokrat bir
millet olduunu belirterek ana baba ile vnmenin yanllna dikkat ekmitir.
Kaya bir komutann, babasnn Ouza, anasnn da peygambere kadar gittiini
ileri srerek memlekette hkm srmek istemesini rnek gstererek gemie
dayanarak toplumsal stnlk kurma abalarna kar kmtr573.

Kaya, kiinin vn kaynann ana ve babas deil, kendisi olmas

gerektiini sylerken feodal dnemin zellii olan gemile avunma, her
gzellii, olumluluu gemite arama dncesini ykmak istemitir. Kaya etnik
kkeni belirten soyadlarnn korunmasn savunan Refet Beye kar, isimlerde
yaayan airetlerin isimlerini kullandrmann ayrlk yaratacan savunmutur.

572
Ayn yer
573
A.g.e., s. 248

243
Ayrca, hala Krt Memet, erke Hasan, Laz Ali demenin hakim unsurun
kendi zaafn gsteren bir ey olarak deerlendirmitir. Halbuki Trk unsuru
en ok temsil edilen bir unsurdu. Bu ayrlklar brakmak doru deildi. Kaya,
eer bireyin kendisinde ufak bir aykrlk hissi varsa, okullarda ve cemiyette onu
silmek gerektiini ortaya koymutur. Kaya, memlekete hizmet etmi yabanc
rka mensup kiilerin ok olduunu bunlar kendimizden ayrp alnnda kara
damga gibi yabanc kelimesini bulundurmann doru olmadn syleyerek
bu kiilerin de kendisi gibi Trk olmasn ve memlekete hizmet etmesini
savunmutur574 Kaya, grld gibi toplumsal farkll ortaya koyan
kavramlar ortadan kaldrarak tarih iin de farkl soya ye kimselerin zaman iin
Trklemesini, milletin birliinin salanmas ynnden dikkate almtr.

Hamdi ve Hakk Tark Us beylerin airet kelimesinden evvel yaayan

kelimesinin konulmasn ynndeki tekliflerine kr Kaya daha nceki bir
kanunla airetlerin kaldrld iin itiraz etmi ve itiraz zerine teklifler geri
alnmtr. Grld gibi kr Kaya, airet hayatnn hatrlatlmamas iin
tarihe karm airet isimlerinin de kullanlmasn istememitir.

Airetilie, kabilecilie dn olur kaygsyla Kaya, soyad yasas

grlrken yasann mmeyyiz olan reit, soyadn semekte serbesttir
ifadesine anakkale milletvekili kr Beyin aile birliine zarar verecei
eklindeki itirazn eletirmitir. Kaya iin esas olan aile idi. Aile kar ile koca
ve ocuktan ibaretti. Reit veya evlenmi ise her ailenin ayr soyadnn olmas
gerektiini savunmutur.

Trklerin tarihin ilk alarnda aile isimlerinin olmadn, isimlerini

eref getirecek bir eylemle kazandklarn ne srerek zamanla bu isimlerini
kendinden sonraki neslin de kullandn sylemitir. Bunun ise zaman iinde
karklk yarattn, soyad yasasnn amacnn ailesine ismini veren kiinin, o
ailenin kendi ismi ile beraber yazlmas ve sylenmesi olduunu belirtmitir575.
Kaya, isteyenin kendi aile ismini almasnda saknca olmadn ama kk
ismini, aile ismi ile birlikte yazmas ve sylemesinin zorunlulu olduunu
belirtmitir.

574
A.g.e., s. 249
575
TBMMZC, D.4, C.23, s. 197

244
 Mecliste yaplan grmeler sonucunda Soyad Yasasnn ilk
maddesi u ekilde yasalamtr 576:

Madde 1: Her Trk zadndan baka soyad da tamaya mecburdur.

Madde 2: Syleyite, yazta, imzada zad nde, soyad sonra kullanlr.

Madde 3: Rtbe ve memuriyet, airet ve yabanc rk ve millet isimleri ile

genel edeplere uygun olmayan veya iren, gln olan soyadlar kullanlamaz.

Cumhuriyet, dinin egemenlik alanna mdahale ederek yalnz feodal

snfn siyaset alanndaki gcn krmay deil bunun yannda uluslamann,
adalamann da temelini gz nnde bulundurmutur. mmetiliin olduu
bir ortamda ulus bilinci ortaya kmaz. Kul anlayn ykmak ve kendi
fikirlerini ortaya koyan zgr bireyin ortaya karmak bakmndan laiklik bir
gereklilik olarak belirmitir. Laikliin ulusu oluturma ve ulus arasndaki
balar kuvvetlendirmede nemli bir ilev olduu gerei kr Kaya
tarafndan da biliniyordu.577 Kaya, ulusu oluturan bireyler arasnda ayrm
olmamas amacyla kadnlara nce 1930da Belediye Yasas ile belediye
seimlerine katlma578, seme ve seilme, daha sonra 1933te ky ihtiyar
heyetini seme ve bu heyetlere seilme, 1934te de milletvekili seme ve
seilme hakk veren yasa tasarlarnn hazrlanmasnda nc olmutur.579 Bu
sebeple laiklik milli egemenlii salayan nemli bir arat. Kaya, uluslamann
salanmas yolunda laiklik ile milliyetilik ilkeleri arasndaki balanty
kurmutur. Milliyetilik ilkesi, ada uygarl hedefleyen, pozitif bilimlere
dayanyordu. Ona gre yegane doru yol ve tarikat msbet ilimleri dayanan
milliyetiliktir. Bu yolu tutmak Trkn maddi ve manevi hayati iin en byk
kuvvettir.580

576
Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devrimin Geliimi, 22. Basm, nklap Kitabevi,
stanbul, 2007, s. 159
577
Ulusuluk ve laiklik arasndaki balant iin bkz. Akarsu, a.g.e., s. 89-90; Ahmet Taner
Klal, Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi, 8. Bask, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2007,
s. 36-40; Enver Ziya Karal, Atatrk ve Devrim, 2. Basm, ODT Yaynclk, Ankara, 2003, s.
210-211
578
Cumhuriyet Ansiklopedisi, C. 1, s. 159
579
Mustafa Kemal Ulusu, Atatrkn Yanbanda ankaya Kk Ktphanecisi Nuri
Ulusunun Hatralar, 12. Basm, Doan Kitap, stanbul, 2010, s. 145
580
Cumhuriyet, 6 ubat 1937; Ulus, 6 ubat 1937; TBMMZC, D.5, C.16, s. 61

245
 skan Yasas kr Kayann bu kanun tek dille konuan, bir dnen,
ayn hissi tayan bir memleket yaratacaktr581 cmlesiyle ifade ettii milli
kimlik oluturma hedefinde nemli bir ilevi yerine getirmitir.

Kaya, mmetilik anlaynn tek bir lk ile balanan insanlar deil de

belli bir din altnda deiik unsurlardan insanlar bnyesinde barndrmak
istedii iin Trke hor bakldn ileri srmtr. Bu hususta Osmanl
Devletini eletiriyordu. Osmanlnn, Balkanlardan gelenleri hemen geinecek
ve yaayacak ortama getirerek Trkln varl iinde eritmek dncesinde
olmadn vurgulamtr. Dou snrlarnda dolaan gezici oymaklarn
yerletirilmemesini de doru bulmamtr. Kaya, Osmanly milli varl
oluturmamas ve Trke sahip kmamasndan dolay eletirmi ve Trkn
geri kaldn aklamtr. Osmanl mparatorluunun Trke sahip
kmayarak Trk baka unsurlarn esenlii iin altrdn dile getiren
Kaya, Osmanl mparatorluunun birbirini anlamayan deiik milliyetlerden
unsurlarn bu durumu sayesinde yaamn srdrdn iddia etmitir. Ona
gre Osmanl Devleti dinde bir dilde ayr yapmack bir topluluklar birliiydi.
Osmanl Devletinde dinde bir ve dilde ayr unsurlar, en gzel yerlere
yerletirilmi, Trk ise geri plana bkarlmt.582.

Kaya, Osmanl mparatorluunun Trk, baka soylar kazancna

altrdn dnmtr. Osmanl mparatorluu, deiik ve anlalmaz dil
konuanlarn iinde ayr kalm insan topluluundan olutuunu belirten Kaya,
bu nedenlerle Osmanlnn milli birlii salayamadn iddia etmiir583. Bugne
kadar milli birlik ve milli egemenliin ortaya kmamasnda dinlerin ve batl
inanlarn etkisi de vard. Dine dayanarak oluturulan yasalar, uygulamalar
toplum hayatnn ve devletin k nedeni olarak ne srmtr. Bu memleket
kahinlerin ve sorumsuzlarn etkin olmasndan ve devlet ve millet ilerini
grmesinden ok zarar grmtr. Kayaya gre, Trkler, kendilerini orta
asrlardaki zamanlarda kendi bildii, kendi yapt yasalarla idare etseydi ve
devlet ve millet idaresini mistik ve domatik esaslara balamasayd, bugnk

581
TBMMZC, D.4, C.23, s. 141
582
A.g.e., s. 6-7
583
Osmanl mlkiyet dzeni kimi blgelerde Derebeylie dayanmtr. Derebeylik sistemi iin
bkz. Osmanlda Derebeylik tipleri iin bkz. Tkin, a.g.e., s. 157-170

246
bulundugundan daha ok ileride olacakt. Kaya, Trk Milletinin son asrlarda
grd felaketlerin, ektii skntlarn sebeplerini, asl bir takm sorumsuz ve
kayna darda olan yasa ve aralarn etkisi altnda kalmasnda aramtr.584

Laiklik, Kaya iin bir yandan devletin modernlemesi iin gerekli bir
ilke iken dier yandan toplumun zgr dnebilmesi iin gerekliydi. eyhin,
hacnn, hocann etkisinde kalmayacak olan birey kendi akln kullanacak ve
yaamn getirdiklerini, nne kan olaylar kendi akl szgecinden geirerek
deerlendirebilecekti. Laiklik hr vicdann585 ortaya konmasnda nemli bir
boluu dolduracakt. Modern devleti yaratmak da kendi dnceleri olan,
eletirebilen insanlarla olanakl olacakt. Laiklik araclyla kimse
dncelerinden dolay knanamayacakt. Kaya, laikliin bu bakmdan bireylere
istedikleri dnceye ve dine ye olma hrriyeti salayacan savunmutur:

Kanunlarmz ona gre yaptk, imdi de Tekilat Esasiye Kanunumuza

koymak istiyoruz. Ehan (halkn) vicdan hrriyetlerine ve istedikleri dinlere
intisabna zerre kadar mdahalemiz yoktur. Herkesin vicdan hrdr.586

Kaya, slamn laik bir din olduu kansndayd. Dine materyalist

yaklarken dinlerin toplum hayatnda yerinin olamayacan aklamtr.
Bununla beraber materyalist anlaynda dine gereinden fazla rol verdii de
grlr. Kayaya gre ortaada snflama ekonomik gelimelerin geldii
aama ile deil dinin etkisi sonucu ortaya kmaktayd. Bu noktada Kayann
determinist587 ve materyalist gr bulanktr. kr Kaya tarafndan
hazrlanan Lakap ve Unvanlarn Kaldrlmas Hakkndaki Kanunun
gerekesinde bunu grebiliriz:

Ortaada devlet rejimleri deiti, bununla beraber halklk mefhumu

da eski safln ve temizliini kaybetti. nsanlar arasnda esasn kah dinden,
kah hurafelerden, kah tegallp, tasallt (egemenlik kurma) hrslarndan alan
farklar hasl oldu. Bu suretle mmtaz snflar meydana kt. Her bir snf
kendine ve nesline ilah, hayal sfatlar ve lakaplar zafesine balad. Trkler

584
TBMMZC, D.5, C.16, s. 60
585
Kker, a.g.e., 165-166
586
TBMMZC, D.5, C.16, s. 61
587
Emre Kongar, Devrim Tarihi ve Toplumbilim Asndan Atatrklk, 12. Basm,
Remzi Kitabevi, stanbul, 2009, s. 50-51

247
kurunu vusta (ortaaa ait) cemiyetlerle temaslar srasnda bu tesirlerden
kurtulamad. O da snflara ayrlarak millet ierisinde bir hiyerari vcuda
getirdi ve kendisine halktan stnln gsteren fuzul bir takm lakaplar ve
payeler izafe etti. Ve bu lakap ve payeleri silinmez bir hak gibi tad ve bunlar
halk ve hakk ezmek iin mtemadiyen (srekli) kulland.588

Bu ifadelerden anlald gibi snflama retim ilikilerinin

gelimesiyle beraber belirli bir kesimin retimde daha fazla pay almas sonucu
ortaya kan bir durum olarak grlyordu. Snflama, retimin insan ihtiyacn
karlayan miktarnn fazlasna (art rn) belli kesimin egemen olmas olarak
aklanmamtr. Kaya, snflamann nedenini dinlere, hurafelere, zorbala
balamt. Dinin snflamay pekitiren bir etken olduu ortaya konamamtr.
Snflama sonucu retim zerinde egemen olan kesim din kurumu araclyla
snfsal egemenliklerini daha fazla pekitirmitir. Dinler Ortaan topraa
dayal retimin egemenleri olan derebeylerinin, aalarn hakimiyetlerini
artrmak ynnde kullandklar bir kurum ilevini grmtr. Bununla beraber
snflama, zorbalk ve tasallut arasnda bir iliki de ortaya konulmutur.

Kaya, Osmanlnn yklma sebebi olarak basky, keyfi ynetimi,

banazl grmekteydi. Laikliin dinsizlik olup olmad Kemalist kadrolar
arasnda tartma olmutur. Atatrk bu konuda Kayann da grn almtr.
kr Kaya, Fransz nklabnn bir ocuu olan laiklik fikri bugn medeni
dnyann da fikridir589 demitir. Laiklik dinsizlik mi yoksa sadece dinin dnya
ilerine karmamas m olduuna dair Kemalist kadrolar arasndaki tartmada
laikliin dinin dnya ilerine karmamas olduu zerinde birleilmitir.590

E. Devletilik

Atatrk ve arkadalar kr Kaya, Recep Peker, Reit Galip, Mahmut

evket, Ahmet Hamdi Baar 11 Kasm 1930 Pazar gn Ankara'dan trenle
Anadolu gezisine kmlardr. Atatrk bu yolcuklukla halkn neden CHP'yi

588
TBMMZC, D.4, C.25, s. 40-41
589
Baar, Atatrkle Ay, s. 58
590
A.g.e., s. 59. Ayrca laikliin geliimi iin bkz. Sadri Etem, Trk nklabnn
Karakterleri, 2. Basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2007, s. 119-132

248
deil de, Serbest Frka'y desteklediini de anlamay amalamtr. Atatrk,
Serbest Frkann ksa zamanda halkn nemli desteini almasnda CHPnin ne
gibi eksiklerinin olduunu tespit etmeyi istiyordu. Yurt gezisi iin gittii
Sivasta bir toplantda SCFnin liberalizmini tarttrm ve Atatrk, kr
Kayadan liberalizmi renmek istemitir. Atatrk, bize liberalizmin ne
olduunu izah eder misiniz?591 diyerek Kayaya fikirlerini sormutur. Bu
toplantda Atatrk tarafndan liberalizmin esarete yol at vurgulanmtr:

Liberalizm mstemlekelerde uygulanm bir sistemdir. Halbuki biz

mstemleke deiliz ve olmayacaz. Liberalizmi dnmek inklab inkar
etmektir.592

Osmanl Devletinin serbest ekonomiyi uygulamas dier devletlerin

ak pazar haline gelmesi, dalmasn beraberinde getirmiti. Sermayesi
yetersiz bir lkede liberalizmin uygulanmas Osmanlnn deil yabanc
devletlerin iine yaram ve milleti esarete itmiti. Gemiin bu ac deneyimleri
ve 1923-1930 arasndaki serbest ekonomi uygulamalar Cumhuriyet kadrolar
tarafndan dikkatle deerlendirilmi ve 1930lardan sonra Devletilik ilkesi
gndeme gelmitir. Cumhuriyet, eskisi gibi serbesiyetilik deil mdahale
uygulayacakt. Dnya Bunalmnn etkisi, zel giriim yoluyla ekonomik
gelimenin yetersiz olmas, sermaye yetersizlii, ii ve teknik eleman yokluu,
SCFnin grd ilgi nedenleri ile Devletilik uygulanmaya balanmtr.593
Kaya, Serbest Cumhuriyet Frkasnin liberalizmi savunmakta olduunu ve
bireysel giriimin desteklenmekle beraber devletin ekonomik aktr olmasn
savunmutur. Kaya, Devletilik politikasnn kabul edilmesinde bu tartmalarn
iinde yer alm ve fikirlerini dile getirmitir.

1929 Dnya Ekonomik Bunalm sonras Trk Parasnn deeri ok

byk oranda dmesi sonucu tarmsal rn fiyatlarndaki nemli gerileme
olmutur. hracat tarma dayal Trkiyenin bilanosu altst olmu, tketici
fiyatlar artmtr. Devletilik ilkesinin hayata geirilmesinde sebeplerden biri,
ekonomik bunalmn bir sonucu olarak, halk kitlelerinin srklendii sefalet

591
Baar, Atatrkle Ay, s. 32
592
A.g.e., s. 33-34
593
Ertan, a.g.e., s. 22

249
ortam ve bu kitlelerin CHPden uzaklamaya balamalaryd. Ahmet Hamdi
Baarn u tespitleri halkn ne dndn gstermesi bakmndan anlamldr:

Halk Partisinin stanbulda bana inklaplardan ziyade

istismarclar ve menfaatiler geiyor. Halk ve amelenin Serbest Frkaya ak
sebebi, Halk Partisinn politikasnda aranmaldr. stanbulda liman amelesi
bile Serbest Frkaya rey veriyor. nk bu amele Halk Partisi namna istismar
ediliyor. Amelenin bir cemiyeti vard. Bu cemiyet onlar korumak, hastalarna
bakmak, muhtalarna yardm etmek iin kurulmutur. Amele yevmiyelerinden
kesilen yzde 5ler buraya verilmitir. Cemiyetin bana Halk Partisi
tarafndan, reis, idare heyeti azas ve katip diye birtakm adamlar konmutur.
Reis filan vekilin (milletvekili) tand eski bir eyhtir. Genel Katip, iinden
karlm bir mlkiye memuru, yelerden biri, falann akrabas, dieri falann
kayrmasdr. Reis, 400 lira, azalar 200er lira aylk almtr. Amelenin brakt
yzde 5ler bu maalara bile yetimediinden yardm iini mecburen Liman
irketi zerine almtr. Cemiyete kaytl olmayan ameleye i verilmez. Evinde
ocuu ila beklerken, amele, Cemiyet ismi verilen bu tufeyle (bakasnn
srtndan geinen, asalak) istismar yuvasn Halk Partisinin kendisi olarak
gryor.594

Trenle yaplan yolculukla deiik illere gidilmi ve halkn istekleri

yoklanmtr. CHP, bu gezilerden sonra Devletilik ilkesini hayata geirecekti.
Alt Okun tespiti de bu geziler srasnda olmutur.595

Kaya, devlete ekonomik adan yaklam ve retim iin varolan bir

aygt olarak deerlendirmitir. Devletin retici en nemli unsuru ise nfustu.
Bir devletin siyasi, askeri, idari, kltrel, medeni, toplumsal mevcudiyetini
nfusunun kuvvet ve dayankll salayabilecekti. Bir devlet iin en byk
felaket nfus ve onun emeinden yoksun olmasyd. Kaya, ihtiyalarnn
karlanmasnda devlete nemli bir grev vermitir. Cumhuriyet kurulmu ve
sanayilemeye gereken nem verilmeye balamtr. Kaya, emek ve sermaye
retim srecinde en iyi ekilde biraraya getirilerek ekonomik bymenin
salanmasn hedeflemitir. kr Kaya, sanayilemenin salanmas hususunda

594
Hikmet Bila, CHP Tarihi (1919-1979), Doruk Matbaaclk, Ankara, 1979, s.100
595
Baar, Atatrkle Ay, s. 42

250
insann retim srecine katks yannda bireysel, toplumsal ihtiyalarnn da
giderilmesi iin devletin alan dnmesi gerektiini savunmutur. Bu amala
Meclise sunduu Cuma Gnnn Tatili Hakknda Yasa teklifinin
gerekesinde alann emek ve kuvvetinin israf edilmemesinin hem kii hem de
rekabeti retim iin gerekli olduuna deinmitir:

Hayatn ypratc ve ezici megalesi altnda kalmaya mahkm efrad

milletin, hususiyle istihsali servette en nemli amil olan say (emek) ve
kuvvetinin israftan korunmas, temdidi faaliyetini srdrmesi ve dayankllnn
temini zaruridir.596

Kaya iin, her sene ekilen topran tohum verip filizlenmesinin azalmas
ve srekli altrlan bir makinann aksam ve eklentilerinin anmas gibi et ve
kemikten ibaret olan insann da ypranaca ve retim gcnn azalaca ortada
olan bir gerekti. Dinlendirilmeyen bir toprak, yalanmayan veya onarlmayan
bir makina nasl rekabet alannda kuvvetli bir unsur olamazsa manevi ve maddi
yorgunluu karlanmayan bir fert de servet etkeni olamazd.597

Kaya, giriimci ile devletin birbirini destekleyen nemli aktrler

olduunu iddia etmitir. kr Kayaya gre devletiliimiz ferdin
yapamayaca ilere mnhasrdr.598 Bu hususta 1937de hazrlanan Ziraat
Bankas Yasasn ferdi ziraatilii savunan bir yasa olarak rnek vermitir.
Giriimci retimin artmasna ve azami kazan salamaya almakla beraber
devlet de en nemli unsuru retim olan nfusunu korumaya, saln ve
yaamn srdrmesine yardmc olmal idi.

Devletilik anlaynda i pazarn geniletilmesini savunan Kaya,

kylnn kendisi iin deil pazar iin reten bir unsur haline gelmesini
vurgulamtr. Kylnn rnnn, bu rnleri ileyecek sanayi blgelerine
tanmas iin demiryolunun lke apna yaylmasn zorunlu grmtr.
Bylece hem ky ekonomisi hem de sanayi rnlerine mteri salanarak yerli
sanayi geliecekti. Bu yolla Cumhuriyet Dneminden nce grlen stanbul
gibi yerlere Amerikan unu, Romanya budaynn gelmesi de engellenmi

596
TBMMZC, D.2, C.4, s. 598
597
Ayn yer
598
Ulus, 6 ubat 1937, s. 4

251
olacakt.599 Kaya, bu ifadesiyle lke, da baml bir ekonomi olmaktan
kurtularak kendine yeterli bir ekonomiye dnmesini arzulamtr.

Kaya, Devletilik ilkesini seenekler arasndan tercih edilen bir

ekonomik model deil, yeni kurulan bir devletin gelimesini salayacak yol
olarak dnmt. nk yaamak, gelimek iin devletten baka retimde rol
alabilecek olan yapacak zel giriim ok gszd.600 Kaya, her devletin bir
zaman uygulayabilecei tek yolun Devletilik olacan, devletlerin gidiinin bu
ynde olduunu belirtmitir:

Bir taraftan Trke ordu yapmak en byk vasf grlrken, dier

taraftan en kk bir ie devletin kabiliyeti olmad fikri bize daima telkin
edilirdi. Uzak deil 1912 tarihinde zmire drt Trk makass koymak iin
Trklerin imendifercilie akl ermez diye Trk komiseri, bizim komiserimiz
tarafndan ricamz reddedilmiti.601

Kaya braknz yapsnlar braknz gesinler szyle ifade edilen

liberal ekonomi taraftar deildi. Ahmet Aaolu gibi ferdin yapamadn
devlet yapar biimindeki devletilik anlaynn yerine devlet iletmeciliine
srekli ilev ykleyen anlay savunmutur602. Devlete sadece kriz
dnemlerinde deil her zaman ekonomide nc rol vermitir. Kaya, devletilii
sadece ordu yapmak gibi iler olarak deerlendirmemitir. Devletilii,
Trkn kendi ekonomisini kurabilmesi asndan da ele alarak demiryolu,
sanayi kurmak gibi atlmlar iin nemli bir ilke sayyordu.

Onun asndan Trkiye gibi sanayilemenin balarnda saylabilecek

bir lkede zel sektrn kendi bana braklmas retim alanlarnn gelimesini
durdurabilirdi. Bu nedenle devletin kendisi ekonomik faaliyetlerin iinde olduu
gibi bireysel giriimi de gzetmeli, desteklemeliydi. Kaya, dnyadaki

599
Ayn Tarihi, S.25, ubat 1931, s. 46
600
1923ten 1930a kadar zel giriim yoluyla kalknma beklenen gelimeyi verememitir.
Bireysel giriimin clzl hem devletilii zorunlu etmenlerdendi. Bkz. Atay, a.g.e., s. 522-
523; Turan, Trk Devrim Tarihi III Yeni Trkiyenin Oluumu Birinci Blm (1923-
1938), s. 314-315
601
TBMMZC, D.5, C.16, s. 71
602
Selim lkin-lhan Tekeli, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu,
ODT Yaynlar, Ankara, 1982, s. 102-103

252
sanayileme ve ticaret ile rekabet edebilmek iin devletin desteini art olarak
grmt.

kr Kaya, Trk Milletinin karakter yapsnn da devleti olduunu

ileri srmtr.603

Kaya, dnyadaki sanayinin yeni bir dalna ahit olunduunu, buna

gre sanayi memleketlerinin ziraatlemeye, ziraat memleketlerinin
sanayilemeye doru gittiini iddia etmitir. nk Kaya, lkelerin yalnz
kendilerinin ihtiyalar iin deil, dier lkelere ihracat yapmak maksad ile
rettikleri sanayi rnleri gittike pazarlarn kaybetmekte olduuna inanmt.
Byk sanayi memleketlerinde, senelerden beri mzmin bir halde devam eden
ve 1929 Dnya Buhranndan sonra artan isizliin bir sre sonra ortadan
kalkaca mitleri suya dmt. Bu sebeple, sanayi memleketlerinde
ziraatleme hareketi esasl bir dava olarak ele alnmt. Kayaya gre, ziraat ve
hammadde lkelerindeki sanayileme hareketi de yabanc pazar egemenliinden
kurtularak milli iktisat bamszln kurma savann bir neticesi idi.604

Kaya, serbest mbadele sisteminin dnya ekonomisini, ziraat

memleketleri ve sanayi memleketleri diye iki tip memlekete bldn
dnmtr. Bu durum yer yznde iktisaden ileri ve hakim olan ile geri ve
tabi milletlerin bir arada bulunmalar sayesinde srmt. imdi ise iktisaden
geri olan lkeler ziraatin yannda sanayileme faaliyetlerine de giriince durum
deimeye balamtr. Kaya bunu pazarlarn uurlanmas olarak
adlandrmtr:

Pamuk yetitiren memleketlerin kendi pamuklu ihtiyalarn, pamuk

yetitirmeyen, fakat pamuu hariten getirtip mamul emtia haline sokan
memleketlerden satn almaya ve kendi pamuklusunu bizzat kendi fabrikalarnda
yapmaya karar verdikleri gn, bu muvazenenin bozulmas zarur idi. Bugn bu
karar verilmitir. Buna pazarlarn isyan diyorlar. Halbuki bence, buna
pazarlarn isyan deil, pazarlarn uurlanmalar demek daha dorudur.605

603
TBMMZC, D.5, C.16, s. 59
604
Ergven, a.g.e., s.300;
605
A.g.e, s. 301

253
 Kaya, geri lkelerdeki sanayileme hamlesinin sanayi lkelerinin
gerilemesini beraberinde getireceini ngrmt. hra pazarlarnn
snrlanmas neticesi olarak sanayi memleketlerinde bile, i pazarlarn kendi
sanayi ve tarm rnne zg klma kaygs vard. Bu sebeple sanayi
lkelerinde geni bir yerli mal kullanma ve kullandrma hareketi balamtr.
Fakat sanayi memleketlerinde yerli mal kullanma hareketi ile Trkiye gibi yeni
sanayileen memleketlerdeki yerli mal kullanma hareketi arasnda fark vard.
Kaya, bu fark yklanla kurulan arasndaki byk fark olarak deerlendirmitir.
Kaya sanayi lkelerinin ykldn savunmutur. Trkiyede ise bir kurma ve
ilerleme vard. Sanayi memleketlerindeki yerli mal hareketi pasif,
Trkiyedeki yerli mal hareketi ise aktifti. Sanayi memleketlerinde korunma ve
tasfiye vard.606

kr Kaya, Trkiyedeki iktisat davasnn milli bir dava olarak ele

alnmas gerektiini dile getirmitir. Onun iin yerli mal kullanmak ve milli
iktisadiyatn bamszln salamak, btnln kurmak ve yapmak, her
vatandan benimsemesi gereken bir dev olmalyd.

Kaya, iktisata kalknmann, devletin rehberliinde millet ile devletle

arasnda sk bir ibirliinin ortaya konmasyla olaca kanaatindeydi. Atatrk
buna gdml ekonomi607 ifadesine benzer biimde Kaya, devletin
rehberliinden bahsediyordu. Ergani Borlanmasn bunun bir rnei olarak
gstermitir. Halk Ergani Bakrnn karlmas iin demiryolu balantsn
salamak zere belli bir paray bir araya getirmiti. Bakr hatt halkn tasarrufu
ile yaplmtr. Kaya, bunu milli iktisad kurma davasnn nemli bir rnei
saymtr. Ergani bakr hatt tahvillerini almann her vatanda iin erefli bir
bor olduunu dnen Kaya, halkn, tasarruflarn Ergani Bakrnn
karlmas iin deerlendirmesiyle milli tasarrufun manasnn da anlaldn
belirtiyordu. Ona gre ilenmeyen, iletilmeyen paralar sahibi iin, memleket

606
Ayn yer; kr Kaya, Drdnc Tasarruf ve Yerli Mallar Mnasebet Dolaysyla
Konferans, Ayn Tarihi, S. 40, Nisan 1937, s. 53
607
Atatrk'n Sylev ve Demeleri I-III, C. 1, s. 399

254
iin fayda deil, zarar vermiti. nk saklanan paralar ounlukla zayi olmu
ve daima milli al veri hacmini daraltmtr.608

kr Kayann devletilik anlaynda, tarm rnlerine ve sanayisine

hkmet desteinin olmas yerli piyasann korunmas ve gelimesi bakmndan
nemliydi. Trk mallarnn yabanc pazarlarna girerken alnan gmrn dier
lke mallarna gre daha fazla olmasndan ikayeti olmutur. nk Trk ve
yabanc mallarna yaplan gmrk uygulamas farkll Trk rnlerinin
retiminin srmesini ve d lkelerde pazar bulma ve rekabet ansn skntya
sokmutu. Kaya, ngiltere ve Fransada Trkiyenin ihracatna kar Birinci
Dnya Savandan kalan harp tarifesi uygulamasnn zm ve incir
fiyatlarnda yaratt olumsuz etkiden dolay incir ve zmde zarara
uranlmasndan yaknmtr. Halbuki Yunan zmlerine gmrk muafiyeti
tanndn belirten Kaya, bunun nne gemek iin rnn ve ihracatn
desteklenmesini nermitir. Lozandan sonra hala Trk rn zerinde
yabanclarn snrlama hakk olmasn doru bulmamtr. Yabanclarn Trk
rnn zerindeki hakimiyeti zm, ttn ve fndkta zarara neden olmu ve bu
yolla zarar milyonlara varmtr. kr Kaya gmrkteki farkl uygulamalar ve
rekabetin ne denli gerilediini u ekilde rneklendirmitir:

Fransa Hkmeti, Yunanistandan Marsilya'ya giden zmlerin yz

kilosundan 12,5 frank ald halde bizim mallarmzdan altm frank almtr.
Nasl olurda zmir ve sair yerlerde yetien zmlerimiz bunlara kar rekabet
eder? Tabii edemez. Keza talya fndklarndan alt Frank ald halde bizden
giden mallardan 24 Frank alyor. Karadeniz sahil fndklar satlabilir mi?
Onlarla rekabet edemez100 Msr kuruu alyor, bizden de yz iki buuk Msr
kuruu alyor dediler fark 2,5 kurutur ki, ehemmiyeti yoktur.609

kr Kaya, yerli reticinin devlet tarafndan desteklenmesine nem

vermitir. Lozandan nce zmir, Aydn gibi lkenin ticaretle uraan
yrelerinde Hristiyan unsurlar ticaret zerinde etkiliydiler. Kayaya gre
Lozandan sonra mbadele ve dier sebeplerle bu unsurlardan bazlarnn
yurttan gitmesi sebebiyle ticaret, bu konuda bilgisi yeterli olmayanlarn eline

608
A.g.e., s. 302
609
TBMMZC, D.2, C.3, s. 442

255
gemiti. Bu durumun Cumhuriyetin ilanndan hemen sonra o yrelerde ve
hkmette skntlara neden olduu anlalmaktadr. ktisat Bakan Hasan Saka
Avrupada ve yabanc piyasalarda zm, incir, fndk gibi mallarn satlmasna
arac olan adamlarn Trkiyeyi terk ettiklerine hayflanyordu. Bu kiilerin
yerlerine henz, ticari uygulamalar ve pazarlar arasndaki ilikiyi tamamyla
bilen kimselerin konamadndan dertliydi. Milli ticaretin yerleememesi
yznden maalesef Avrupa piyasalarna rn arz yeterli olmamt. Bu rnler
Avrupa pazarlarnda nemli skntlarla karlamtr.

kr Kaya ise Lozandan sonra giden aznlk unsurun yerini Trk

tccarlarn doldurabileceini iddia etmitir. Bu konuda ktisat Bakanlnn
gereken ilgiyi gstermediinden, hkmetin destek vermemesinden yaknmtr.
talyanlarn, Hristiyanlara herhangi bir mal karlnda olmakszn 230-240 bin
lira avans vermesini, buna ramen milli bankann ticaretle uraan yz
binlerce liralk bir adama en ok be bin lira vermesini rnek gstererek be
bin lira ile zmir ticaretinin hibir zaman yrtlemeyeceini sylemitir.610

Kaya, modern tekniin ve ekonominin, maliyenin teknik ve olumlu

uygulamalarna, hayatlarn uydurmayan toplumlarn geri kalmaya mahkum
olduunu dnyordu. Ona gre ilerlememek gerilemek; gerilemek ise
ezilmek demekti. Devletler arasndaki hayat mcadelesinde geri kalmak
inenmekti. Kaya, her gn daha fazla ileri adm atmayan devletlerin
geleceinden phe edilmesi gerektiini ngryordu. Kaya, Devletilik
ilkesinin asliyetini ilerlemede aramt.611

kr Kaya, fabrikalarn ve retim tesislerin lkeye dengeli dalmn

ngrmtr. stanbulda younlaan sanayinin rn pahalya retmesi, yolun
uzun olmas, nakliyenin pahalya gelmesi sebepleri ile sanayinin dier illere de
yaylmasn nermitir. Bu yaplarak ayrca kaaklk da nlenebilecekti.
rnein Diyarbakr, Urfa ve Gaziantepte tezgahlar almasn istemitir. Elaz
ve Diyarbakrdaki fabrikalarn sermayesizlikten bo durmasnn milli
ekonominin gelitirilememesi ve kaakln nne geilememesi ynyle iki

610
Ayn yer
611
Ayn yer

256
trl zarar verdiini belirtmitir.612 Devletin ekonomik hayatta yerinin olmad
grlerine kar, millet ordu kurmak gibi bilime, teknie ihtiya olan bir aygt
hkmetin eline verirken daha az teknie ihtiya duyan ilerin devlete
verilmesini doru bulmamtr. Kayaya gre Devletilik de dier ilkeler gibi
sava meydanlarnda dnlm ve uygulanmtr. Bu sebeple devletilik ilkesi
gereki ve dinamikti.

Kaya, gl bir devletilik uygulamas iin yerli sermayenin birikimine

nem vermitir. Bireysel giriimin ile devlet ibirlii iinde yrmesini
ngrmtr. Bu yolda devlete bireysel giriimleri zendirme grevi vermitir.
Yeterli bir sermaye iin halkn tasarruf yapmasn ve yerli mal kullanmasn
nermitir. Bu amala ulusal artrma ve yerli mallar haftalarnda halkn tasarruf
yapmasn ve tasarruflarn devlet tahvillerine yatrmasn tevik etmitir.

Kaya, tasarruf yeteneinin arttrlmas iin Trk lirasnn salam olmas

gerekliliine dikkat ekmitir. Parann yarnndan emin olunmas iin
bankalarda tasarruf mevduat arttrlmalyd. Kaya, ekonominin gl olmas
iin denk, aksz, borsuz bte siyasetinin izlenmesini nemli gryordu.613

1930lu yllarda Trkiyede uygulanan devletilik ilkesinin Sosyalizmle

benzerlii tartma konusuydu. Ynetici kadrolar acaba sosyalistlik mi
yapyoruz? sorusunu birbirlerine sormulardr. Demiryolunun 1930da Sivasa
ulamas sebebiyle Babakan smet nn yapt konumada mutedil (lml)
devleti olduklarndan bahsetmitir. Demiryolu, devlet sermayesi ve bte
gelirleri ile yaplm olduu iin, Fethi Bey tarafndan eletiriliyordu. Ahmet
Hamdi Baar, o gnlerde Ankarada konuulan en nemli konunun mutedil
devletilik meselesi olduunu aktarmtr. Sivas Demiryolunun ald
gnlerde kr Kayaya u soru sorulmutur614:

Mutedil Devletilik ne demektir? Bu Avrupann neresinde tatbik

olunmaktadr?

Meselenin ve sorunun nemi Avrupada uygulanmayan bir sistemin

Trkiyede uygulanmasndan ileri geliyordu. kr Kaya Trkiyede uygulanan
612
BCA, 030.10..180.244.6
613
Ayn Tarihi, S. 25, s. 46-47
614
Baar, Atatrkle Ay, s. 15

257
devletiliin devlet sosyalistlerinin uygulamalarna benzediini sylemitir.
Kayaya gre Sosyalizm, Liberalizm gibi bu akm da bir doktrin ismi olarak
Avrupada yaylm, fakat henz byle bir sistem hibir yerde uygulanmamt.
Avrupada ve zellikle Almanyada devlet sosyalistlerinin olduunu aklayan
Kaya, onlarn Trkiyede kendilerinin yapt gibi, birtakm iktisadi
teebbslerin devlet tarafndan yaplmasn istediklerine deinmitir. Kaya
Trkiyedeki sistemin onlara benzeyebileceini iddia etmitir615.

Kayann bu yant evresindekileri artmtr:

Ne, demek biz sosyalistlik yapyoruz!

kr Bey, yaplann bir eit devlet sosyalistlii616 olduunu

aklamtr. Sosyalizmin kollara ayrldn, en ufak bir devlet mdahalesinin
de sosyalizm snr iine sokulabileceini belirten Kaya, bunun yannda her
eyi devlet yapsn diyen sosyalistlerin de bulunduunu ve bunun bir derece
mesele olduunu da cmlelerine eklemitir.

Bu sefer Kayaya sosyalistlerin ne istedii sorusu yneltilmitir.

Kaya, bu soru karsnda devletilik ile sosyalizmin farkn u ekilde ortaya
koymutur:

Efendim, zaten anonim irketler de bir nevi sosyalizm deil mi? Bir
anonim irketi hisse senetleri o kadar halk arasna dalyor ki, artk bu irketin
hakiki sahibi ortadan kalkyor; halkn milletin mal oluyor. Mesela bu irketin
hisse senetlerini u veya bu toplad gibi devlet toplarsa, o irketin sahibi
devlet oluyor; binaenaleyh bu suretle devletilik yaplm olur. Buna dpedz
sosyalizm denmez.617

615
Ayn yer
616
Devlet Sosyalizmi ifadesi kr Kayada olduu gibi Atatrk, Mahmut Esat Bozkurt,
Celal Bayar gibi kadrolar arasnda da kimi konumalarda Devletiliin, Sovyet uralar
Ynetimi tarznn yerine kullanlmtr. Bu konuda bkz. Rasih Nuri leri, Atatrk ve
Komnizm, Anadolu Yaynlar, stanbul, 1970, s. 29-30; Cahit Talas, Ekonomik Sistemler,
S. Yaynlar, 4. Bask, Ankara, 1980, s. 361 s. 334; Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk htilali I-
II, 3. Bask, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2008, s. 197-198, 203-206
617
Baar, Atatrkle Ay, s. 16

258
 kr Kaya, devlet sosyalizmi ile devlet kapitalizmi arasndaki fark
belirtmek istemi; fakat burada bir karkla meydan vermitir. Bir anonim
irketin hisselerinin halka yaylm olmas ile bunlarn devlet tarafndan satn
alnmas arasndaki fark sadece hissedar deimesi ise bu pek nemli deildi.
nk sonuta kar iin hisse senetleri alnmaktayd. Kar gds ile hareket
edildikten sonra hisse senetlerinin devletin veya zel giriimcinin elinde olmas
arasnda fark yoktur.

Ahmet Hamdi Baar, Kayann bu grleri ile aslnda devlet

kapitalizmini akladn dnyordu. Baara gre devletin, bakalar
tarafndan yaplan karlar kendi hesabna yapmas iin hisse senetlerine el
koymas veya retici olmas, devlet kapitalizmiydi. retimin, ilerin zel
kiilerin elinde kt idare edilmesi, kamu yarar dnda iletilmesi, iiler ve
memurlar aleyhine, kapitalistlerin karlarn artrmaya ynelik olmas gibi
sebeplerle devlet giriimci olarak ekonomik faaliyetin iindeyse bu devlet
kapitalizminin dnda bir eydi. Devletin ekonomideki durumuna gre
sosyalistlie varan bir anlayla ekonomi idare ediliyordu. kr Kaya burada
serbest kapitalizm, devlet kapitalizmi, devlet sosyalizmi, sosyalizm gibi
kavramlara deinirken aralarndaki fark da ortaya koymutur. Kaya devletilik
uygulamalarnn devlet sosyalizmine veya sosyalizme yakn uygulamalar
olmakla beraber mutedil devletiliin, sosyalizm olmasndan ekinenlere kar
yaplanlarn sosyalizm olmad konusunda gvence veriyordu.618

Mutedil Devletiliin sosyalime ne kadar benzedii Kemalist kadrolar

arasnda tartlmakla beraber liberalizm konusunda dnceler netti. Liberalizm
smrge ekonomisiydi ve Trkiye asla smrge olmayacakt.

Kayann devletilik anlaynda esnafn, sanatkarn desteklenmesi kendi

zel giriimciliin ykseltilmesi asndan gerekliydi. Bu amala baz
mesleklerin, sanatlarn yabanclara yasaklanmas taraftaryd. Trkiyede
Ecnebi Tebaas Tarafndan Yaplmas Yasak Olan Sanatlar Hakknda Yasa ile
da bu dncesinin sebebini iktisadi zorunlulua balamtr. Az sermaye ve
uzmanlk bilgisine sahip olmann yeterli olduu baz sanatlar ve meslekler iin

618
A.g.e., s. 17

259
Trk vatandann karsnda kendisine rakip olacak dier milletlerin adamlar
bulunursa Trkiyedeki vatandan bu meslekleri yapmaktan mahrum olacan
savunmutur. Kaya, baz mesleklerin yabanclara yasaklanmasn herhangi bir
devletin Trk tebaasna bir hizmeti kapamasna kar nlem olarak
dnmtr.619

Kaya, iktisadi bunalmn retim ile tketim arasndaki dengenin, mali

bunalmn ise ithalat ve ihracat arasndaki dengenin bozulmasndan
kaynakland iddiasndayd. thalat ve ihracat arasndaki dengenin bozulmas,
milli parann uluslararas deiim arac olmaktan kmasna neden olmutu. Mili
parann deerinin dmesi milli servetinin o oranda kaybolmasn beraberinde
getirmiti. Kaya, 1929 Dnya Bunalmnn bu iktisadi ve mali dengesizlikten
doduunu ileri srmt.620 Kaya, byk devletlerin, kendi smrgelerinin
rettii maln nemli ksmna el koyduunu, dier devletlerle de antlamalar
yolu ile ticarette stn hale geldiini dile getiriyordu. Uluslararas emek-
sermaye elikisinin ortaya ktn belirten Kaya, emperyalizm kavramnn
douunu anlatm oluyordu621. Kaya, bunun almasnn retilen rnleri
desteklemekle ve ticari dengesizlii kaldrmakla olanakl olacan
dnyordu.

Kaya, Osmanl Devletini, Avrupa ve Amerikann ortak kullandklar

bir yar esir (mstemleke) lke olarak gryordu. Zorla kabul ettirilen gmrk
sistemi ile memlekete her yabanc malnn kolaylkla gelmesi, yerli ve milli
sanayinin domasn engellemiti. ktisadi Liberalizm, Osmanl
mparatorluunu paralamaya, milleti sefalete ve esarete gtrmtr. Kaya,
mparatorluu, sava ve dier etkenlerden ziyade iktisadi retimsizliin
yaktn belirtmitir.622

Kaya, bamsz bir devlet olarak yaayabilmek iin iktisadi bamszlk

gerektiini ortaya koymutur. Bunun anlam ise, Trkiyeyi, kendi kendine
yaayabilecei iktisadi kvama getirmek, memlekette yetien ve yetimesi
olanakl rnleri bol, ucuz, iyi yetitirmekti. Verimli ve kolay olan retim tevik
619
TBMMZC, D.4, C.9, s. 65
620
CA, A. IV-6 D.54 F.3-4
621
A.g.e., F.3-5
622
A.g.e., F.3-7

260
edilmeli ve rnler koruma altna alnmalyd. Kaya, bu sistemi takip eden Bat
Devletlerinin, Trkiyenin bu sistemi uygulamasna itiraz etmesini garip ve
manidar bulmutur. Kaya, bu noktada Bat lkelerinin niyetini aa karmtr:

Bizi yine eskisi gibi gaflete sevk ederek iktisaden esir yapmak,
memleketi bir mddet yar mstemleke haline koyduktan sonra memleketin ve
milletin hayat usarelerini (z suyunu) emerek cansz ve kansz bir halde
memleketi mstemleke ve milleti de esir haline koymak.623

Kaya, 1929 Dnya Ekonomik Krizinin etkisinden kurtulmak iin

zamandan, nfustan ve tketimden tasarruf nermitir624. Bo zamanlar
kazanmak iin kol eksiini kapayarak retim arttrlmal ve rn
ucuzlatlmalyd. Nfus az olduu iin bir kiinin yapabilecei ii iki kii
yapmamalyd. Eer bir kiiden fazla kii i grrse yaplan i pahalya
yaplacakt. Ucuz malla rekabet edilemezdi. Tketimde gsteriten, abartlardan,
kt alkanlklardan kanlarak tasarruf yaplabilirdi. Kaya, milli iktisadn
yegane sermayesinin bireylerin tasarruflarla arttrdklarndan olutuunu
ngryordu. Bunun yannda, i de arttrlmalyd.

Kaya, milli iktisadn gelimesi iin yerli mal kullanlmasn iddetle

nermitir. nk yerli kullanmak ile vatandaa i bulunabilir ve vatandaa para
kazandrmak suretiyle retilenler kolaylkla satlabilirdi.

Kaya, insann retici bir varlk olmann yansra kltrel, toplumsal

ihtiyalar da olan bir varlk olduunu da hesaba katmtr. nsan her trl
hukuki, medeni ve toplumsal ilikiden ayr grmenin olanakl olmadn,
sadece ekonomik bir varlk olarak dnmenin yanl olduunu dnmtr.
Bu bakmdan insanlarn sadece alma yaamnn deil kltrel, toplumsal bir
varlk olmas iin tatil gnlerinin de dzenlenmesi gerektiini ortaya koymutur.
Bu sebeple Cuma gnn tatil olmas iin Meclise bir yasa teklifi sunmutur.625

Cuma gnnn resmi tatil olmas ile ilgili yasada onbin veya onbinden
fazla nfusu olan ehirlerde fabrika, imalathane, tezgah, dkkan, maaza,
yazhane, ticarethane, sanayi ve ticari kurum ve kurulularn haftada bir gn
623
A.g.e., F.3-9
624
A.g.e., F.3-10
625
Ulus, 6 ubat 1937, s. 4

261
tatili zorunlu klnmtr. Tatil gn yirmi drt saatten az olmamak zere Cuma
gnyd. Resmi dairelerde, genel, zel, ticari ve sanayi gibi herhangi bir
kurumda personeli ve iiyi haftada alt gnden fazla altrmak
yasaklanmt.626

Kaya, tatil gnnde fabrikalarn, dkkanlarn, maazalarn kapatlmad

zaman patronun iiyi fabrikaya ararak veya gelmesini salayarak iinin
dinlenme zamann elinden alabileceini gz nnde tutarak fabrika, dkkan,
maazalarn Cuma gn kapatmayanlar hakknda yasal ilemlerin yaplacan
ve para cezas verileceini belirtmitir627.

kr Kaya, devletilii geri kalm ve sanayisini yeni kurmakta olan

Trkiyede ekonomik gelimenin nemli bir yolu olarak gryordu. Devletilik
ayn zamanda bamszln nemli bir dayanayd.

626
A.g.e., s. 607
627
A.g.e., s. 635

262
 SONU
Kurtulu Sava yllarnda zmirde Mdafaai Hukuk Cemiyetinde
grev alan kr Kaya almalarndan dolay Maltaya srlm, sonraki
yllarda serbest kalarak Cumhuriyetin ilanndan sonra zmirin ilk Belediye
Bakan olmutur. Tarm, Dileri Bakanl ve sonrasnda 1927 ile 1938
yllar arasnda onbir yldan fazla (1 Kasm 1927-11 Kasm 1938) ileri
Bakanl yapan Kaya Trkiyenin bu alanda en uzun bakanlk grevinde
bulunanan kiisiydi. Atatrkn bu derece gvenini kazanacak ekilde uzun sre
grev yapan kr Kaya, Atatrkn hastal dneminde Cumhurbakanl
konusunda smet nn ile olan rekabeti nedeniyle nn tarafndan siyasetten
tasfiye edilmitir.

Kayann ynetim alannda yaptklarna bakldnda, modern hayatn

ehirlerde gelitiinden hareketle, ehir yaamna nem verdii grlmtr.
kr Kaya, belediye ve kylerin ihtiyalarnn giderilmesi konusunda ky,
belediye ve vilayet yasalarnn kmasn salam ve ehir hayatn modern bir
tarzda ele almtr. Bu anlamda modern belediyecilik anlaynn olumasnda
nemli pay olmutur. Her eyin merkez tarafndan belirlendii sk
merkeziyetilik anlay yerine belli grevler ve yetkilerin ayrmna dayanan
baz yetkilerin merkezden yerele devredildii yetki genilii esasn
uygulamtr. Bylece Kaya, hem merkezin ykn hafifleterek taradaki
ynetim birimlerin ilerini hzl ve yerinde yapmasn salam hem de halkn
karar organlarnda daha fazla yer almasn salayarak demokrasinin gelimesine
katkda bulunmutur. Memurlar ile ilgili yasa kararak eitim grm, yetimi
kiilerin memur ve vali-kaymakam olmasn gzeterek ynetimde kalite
salamaya almtr. Kaya, ynetim alannda uygulamalaryla modern
idarecilik anlayn lkemize yerletirmitir.

Kaya, Cumhuriyet ynetimin devrald nfus, iskan sorunlarn modern

bir ulusal devlet yaratma anlay iinde ele almtr. Nfus ve iskan meselesini
sadece yerletirme ii olarak bakmam ayn zamanda uluslamaya hizmet
etmesi ynyle de ele almtr. Canl bir i pazar ve ortak kimliin olumas

263
etrafnda bu sorunlar zme yoluna giderek ulusal kimliin yerlemesine
nemli katk sunmutur.

kr Kaya ileri Bakan olarak Kemalist ilkelerin hem devlet hem

parti hem de halk yaamnda egemen olmas dorultusunda aba gstermitir.
Kaya devletin ve toplumun modernletirilmesini temel sorun olarak grmtr.
Halkl, halkla birlikte halk egemenliini ortaya koyan bir anlay olarak
deerlendirmitir. Fertlerin birbirlerine kar ayrcalklarna kar kmtr.
zellikle toprak aalarnn toplumsal stnlklerine son vermeyi hedeflemitir.
Bu dorultuda feodal kesimlerinin ayrcalklarna itiraz etmi ve toplum
zerindeki egemenliklerini ortadan kaldrmaya almtr. Aalk, eyhlik
sistemine kar karak kylnn esir yaamasn kabul etmemitir. Toprak
Reformu meselesini toprak datmann tesinde aaln tasfiyesi ve kylnn
zgrl olarak da dnerek ulusal birlii salamay hedeflemitir.

Hrriyet ile devrimleri savunma gerekliliini beraber gzetmeye

almtr. Devrimlerin toplumda yaylmas ve benimsenmesi ile hrriyet
meselesi elitii zaman, devlet otoritesinin stnlnn kabul edilmesini
savunmutur. Ona gre hrriyet, lkenin karna, milletin karakterine uygun
olmal, devlet ve bireyleri korumalyd. Hrriyet ulusal birlii bozucu, laiklii
ve toplumun zgrln kstlayc bir ekil almad takdirde hak olarak ele
alnabilirdi. Bu bakmdan Cumhuriyetin devamlln engelleyen feodalizmi
ve gericilii besleyen davranlar devletin otoritesiyle engellemeye almtr.
Kaya iin demokrasinin amac, anariyi ve zaaf douran bir sistem yaratmak
deil, vatandan medeniyet yeteneklerini artrmak, devletin bamszln
korumakt.

Kaya, retimin yaygnlamasnn yannda retilenlerin tketilebilmesi

iin kylnn yaam olanaklarnn arttrlmasna nem vermitir. Devletilik
ilkesini sadece ekonomik alana devletin el atmas yoluyla kalknmann hzl
olmas olarak dnmemitir. Devletilii ekonomik ve siyasal bamszln da
gerei olarak grmtr. ada bir devletin kurulmasn geni bir i pazarn
olumasna balamtr. Kayann devletilik anlay ayn zamanda ulusal

264
devletin ekonomik zeminini ortaya koymas bakmndan da dikkate deerdir.
Canl bir i pazar yolu ile ulusal kaynama daha da hzlanacakt.

kr Kaya tarihte deterministiz, icraatta pragmatik maddiyatyz

diyerek aklc, inisiyatifi elinde tutan ve laik bir dnya grn benimsemitir.
Olgular arasndaki ilikiyi dnya dndaki gler ile deil olaylar arasndaki
neden-sonu ilikisi ile aklamtr. Dinsel alanda materyalist bir tutum
sergilemitir. Laikliin kurumsallamas ve topluma benimsetilmesi iin
zerinde nemle durmutur. Bu balamda rnein, efendi, bey, paa gibi
nvanlarn kaldrlmas, baz kisvelerin giyilemeyecei, nfus ve soyad, ulusal
bayramlar ve tatiller, Tekilat Esasiye Yasasnn baz maddelerini deitiren
yasann kmasnda rol almtr. Dinin sadece devlet deil dnya ilerine
karmamas gerektii ynndeki dncesiyle laiklik grn ortaya
koymutur. Laiklii, zgr dnen insann yetimesinde nemli bir ilke olarak
grmtr.

Kaya, Kemalizmin nemli bir uygulaycs olarak modern, laik bir

ulusal devletin yaratlmasna abalamtr. Laiklii, Halkl, Devletilii
birbirleriyle ilikili ele alarak dine dayal devletten ulus devlete, eriat
hukukundan insan haklarna ve demokrasiye dayal ada ynetime
geilmesinde nemli rol sahibi olmutur.

kr Kaya, bir dizi devrimin yaplmasnda nc olmutur. Toplumsal,

kltrel ve ynetsel nitelikte olan bu devrimler st yap devrimleri olarak
kalmam, toplumu dntren devrimler haline gelmitir. Toplum, deiik
alanlarda derinden etkilenmeye allmtr. Devrimlerin yaylmas ve
benimsetilmesindeki rol ile mmet anlayn krarak ulus devlet anlayn
pekitirmitir.

265
 KAYNAKA

A) Ariv

Babakanlk Cumhuriyet Arivi

Cumhurbakanl Arivi

Trkiye Byk Millet Meclisi Arivi

B) Resmi Belgeler

Birinci Basn Kongresi (1935), Basn Yayn Genel Mdrl Yayn, Ankara, 1975

Trkiye Byk Millet Meclisi Gizli Celse Zabtlar

Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Cerideleri

C) Kitaplar
Aaolu, Ahmet, Serbest Frka Hatralar, 3. Basm, letiim Yaynlar, stanbul,
1994
Ahmad, Feroz, Modern Trkiyenin Oluumu, (ev: Yavuz Alagon), 2. Basm
Kaynak Yaynlar, stanbul, 1999
________, ttihatlktan Kemalizme, (ev: Fatmagl Berktay), 4. Basm, Kaynak
Yaynlar, stanbul, 2002
Akarsu, Bedia, Atatrk Devrimi ve Temelleri, 3. Bask, nklap Yaynevi, stanbul,
2003
Akgl, Suat, Amerikan ve ngiliz Belgeleri Inda Dersim, 3. Basm, Yaba
Yaynlar, stanbul, 2004
Akgn, Seil Karal, Halifeliin Kaldrlmas ve Laiklik (1924-1928), Temel
Yaynlar, stanbul, 2006
Aksoy, Suat, Yz Soruda Trkiyede Toprak Reformu, 2. Bask, Gerek
Yaynevi, stanbul, 1971
Akin, Sina, Ksa Trkiye Tarihi, 11. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,
stanbul, 2010
Akin, Sina ve dierleri, Yakna Trkiye Tarihi I, Milliyet Yaynlar, stanbul,
2007

266
Alpkaya, Faruk, Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu (1923-1924), letiim
Yaynlar, stanbul, 2009
Altay, Fahrettin, On Yl Sava ve Sonras (1912-1922), nsel Yaynlar, stanbul
1970
Apak, Kemalettin, Ana izgileriyle Trkiyedeki Masonluk Tarihi, Trkiye
Mason Dernei Yaynlar, stanbul, 1958
Ar, Kemal, Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu G 1923-1925, Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 2003
Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt 2, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara, 1989
Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar Tarihiyle lgili Sorunlar
Sempozyumu, stanbul Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei
Yayn, stanbul, 1977
Atatrk'n Sylev ve Demeleri I-III, 4. Bask, Atatrk Aratrma Merkezi
Yaynlar, Ankara, 1989
Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Atatrk Aratrma Merkezi
Yaynlar, Ankara, 1991
Atay, Falih Rfk, ankaya, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2009
Avcolu, Doan, Milli Kurtulu Tarihi (1838den 1995e), Drdnc Kitap, Tekin
Yaynevi, stanbul, 2000
Aybars, Ergn, stiklal Mahkemeleri, Ayra Kitabevi, Ankara, 2009
Aydemir, evket Sreyya, nklap ve Kadro, 5. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul,
2003
_________, kinci Adam, Cilt I, 12. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 2009
_________, kinci Adam, Cilt II, 10. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 2009
_________, Tek Adam, Cilt III, 25. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 2010
Babu, Fikret, Osmanl'dan Gnmze Etnik Sosyal Politikalar erevesinde
G ve skan Siyaseti Uygulamalar, Ozan Yaynclk, stanbul, 2006
Bali, Rfat, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme
Serveni (1923-1945), letiim Yaynlar, stanbul, 1999
_________, 1934 Trakya Olaylar, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2008
Barkan, mer Ltfi, Trkiyede Toprak Meselesi, Gzlem Yaynevi, stanbul,
1980
Baar, Ahmet Hamdi, Davalarmz, Arkada Basmevi, stanbul, 1943
_________, Atatrkle Ay, Tan Matbaas, stanbul, 1945
_________, Demokrasi Buhranlar, Trkiye Basmevi, stanbul, 1956
Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, 15. Basm,
stanbul, 2010
Bila, Hikmet, CHP Tarihi (1919-1979), Doruk Matbaaclk, Ankara, 1979

267
Bir ehre Gnl Verenler, zmir Bykehir Belediyesi Tantm ve Yaynclk
Ticaret ve Sanayi Anonim irketi, zmir, 1997
Bozda, smet, Bir an Perde Arkas, Kervan Yaynlar, stanbul, 1972
Bozkurt, Mahmut Esat, Atatrk htilali I-II, 3. Bask, Kaynak Yaynlar, stanbul,
2008
_________, Ey Masonlar Dinleyiniz, 2. Basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2009
Cebesoy, Ali Fuat, Siyasi Hatralar, (yay. haz: Osman Selim Kocahanolu), Cilt I-
II, 2. Bask, Temel Yaynlar, stanbul, 2007
CHF nc Byk Kongre Zabtlar (10-18 Mays 1931), Devlet Matbaas,
stanbul, 1931
CHP Drdnc Byk Kurultay Grmeleri Tutulgas (9-16 Mays 1935), Ulus
Basmevi, Ankara, 1935
CHP Grup Toplants Tutanaklar 1923-1924, (yay. haz: Ycel Demirel-Osman
Zeki Konur), Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2002
CHP Program (1935), Ulus Basmevi, Ankara, 1935
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Parti rgtlerine Genelgesi,
Cilt 10, Ulus Basmevi, Ankara, 1937
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Parti rgtlerine Genelgesi,
Cilt 12, Ulus Basmevi, Ankara, 1938
akan, Il, Trk Parlamento Tarihinde kinci Meclis, ada Yaynlar, stanbul,
1999
avdar, Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1839-1950), 4. Bask, mge
Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2008
een, Anl, Atatrkn Kltr Kurumu Halkevleri, Gndoan Yaynlar,
Ankara, 1990
Dahiliye Vekili ve CHP Genel Sekreteri kr Kayann Halkevlerinin 6nc
Yldnm Olan 20 ubat 1938de Ankara Halkevinde Verdii Nutuk, Ulus
Basmevi, Ankara, 1938
Dahiliye Vekili ve CHP Genel Sekreteri kr Kayann Tekilat Esasiye
Kanununda Yaplan Deiiklik Dolaysyla Byk Millet Meclisinin 5.2.1937
Tarihli timandaki Sylevi, Ulus Basmevi, Ankara, 1937

Dersim Jandarma Genel Komutanlnn Raporu (1932), 4. Basm, Kaynak

Yaynlar, stanbul, 2010
Dirik, Kazm Doan, Vali Paa Kazm Dirik, Grer Yaynlar, stanbul, 2008
Dndar, Can, Anka Kuu Erdal nn Anlatyor, mge Kitabevi Yaynlar,
Ankara, 2009
Eliin, Emin Trk, Kemalist Devrim deolojisi, Ant Yaynlar, stanbul, 1970
Etem, Sadri, Trk nklabnn Karakterleri, 2. Basm, Kaynak Yaynlar, stanbul,
2007

268
Ergven, Ekrem, kr Kayann Szleri ve Yazlar (1927-1937), Cumhuriyet
Matbaas, stanbul, 1938
Ertan, Temuin Faik, Kadrocular ve Kadro Hareketi, Kltr Bakanl Yaynlar,
Ankara, 1994
Giritliolu, Fahri, Trk Siyasi Hayatnda Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii,
Cilt I, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1965
Gololu, Mahmut, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I Devrimler ve Tepkileri (1924-
1930), 2. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009
________, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938),
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009
Gler, Birgl Ayman (ed.), Aklamal Ynetim Zaman Dizini 1929-1939, Ankara
niversitesi Basmevi, Ankara, 2007
Halil, Neet, Byk Meclis ve nklap, Trkiye Byk Millet Meclisi Matbaas,
Ankara, 1933
Irmak, Sadi, Atatrkn evresi Milli Mcadele ve Devrimler Kadrosu,
Hisarbank Kltr Yaynlar, stanbul, 1981
Ikl, Alpaslan, Sosyalizm, Kemalizm ve Din, 5. Bask, mge Kitabevi Yaynlar,
Ankara, 2008
Bakan kr Kayann Uraylar Kongresini Ama Sylevi, Ulus Basmevi,
Ankara, 1935
leri, Rasih Nuri, Atatrk ve Komnizm, Anadolu Yaynlar, stanbul, 1970
lkin, Selim- Tekeli, lhan, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika
Araylar, Orta Dou Teknik niversitesi Yaynlar, Ankara, 1983
_________, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, Orta
Dou Teknik niversitesi Yaynlar, Ankara, 1982
nan, Afet, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, (haz: Ar nan) 8. Bask,
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009
nan, Ar, Mustafa Kemal Atarkn Eskiehir- zmit Konumalar, Trk Tarih
Kurumu Yaynevi, Ankara, 1982
nn, smet, Defterler (1919-1973), Cilt I , (haz: Ahmet Demirel), Yap Kredi
Yaynlar, stanbul, 2001
_________, Hatralar, (yay. haz: Sebahattin Selek), 3. Basm, Bilgi Yaynevi,
Ankara, 2009
skit, Servet, Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, Bavekalet Basn ve
Yayn Umum Mdrl Yaynlar, Ankara, 1943
Kal, Nazmi, Atatrkle Yaadklarn Anlattlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2001
Kaplan, Mehmet ve dierleri, Atatrk Devri Fikir Hayat I, Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara, 1981

269
Karacan, Ali Naci, Lozan, (haz: Hulusi Turgut), Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, , 2. Bask, stanbul, 2010
Karal, Enver Ziya, Atatrk ve Devrim, 2. Basm, Orta Dou Teknik niversitesi
Yaynclk, Ankara, 2003
Karaosmanolu, Yakup Kadri, Politikada 45 Yl, 5. Bask, letiim Yaynclk,
stanbul, 2009
Karpat, Kemal H., Osmanlda Elitler ve Din, Tima Yaynlar, stanbul, 2009
________, Trk Demokrasi Tarihi, Tima Yaynlar, stanbul 2010
Krak, alar, Cumhuriyetten Gnmze Gericilik (1856-1950) I. Kitap, Bilar
Yaynlar, Ankara, 1989
Klal, Ahmet Taner, Kemalizm, Laiklik ve Demokrasi, 8. Bask, mge Kitabevi
Yaynlar, Ankara, 2007
Kili, Suna, Bir adalama Modeli Atatrk Devrimi, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, 11. Bask, stanbul, 2008
Kinross, Lord, Atatrk Bir Milletin Yeniden Douu, (ev: Necdet Sander), 23.
Basm, Akdeniz Yaynclk, stanbul, 2008
Kirkwood, Keenth P.- Toynbee, Arnold J., Trkiye Bir Devletin Yeniden Douu,
rgn Yaynevi, stanbul, 2009
Ko, . Ceyhan, Tek Parti Dneminde Basn ktidar likileri (1929-1938), Siyasal
Kitabevi, Ankara 2008
Koak, Cemil, Belgelerle ktidar ve Serbest Cumhuriyet Frkas, letiim
Yaynlar, stanbul, 2006
________, kinci Parti Trkiyede ki Partili Sistemin Kurulu Yllar (1945-
1950), Cilt I, letiim Yaynlar, stanbul, 2010
________, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), Cilt I, 5. Bask, letiim
Yaynlar, stanbul, 2010
Kongar, Emre, Devrim Tarihi ve Toplumbilim Asndan Atatrklk, 12.
Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 2009
Korkut, Sevgi, Toprak Reformu ve Trkiye, Trkiye Byk Millet Meclisi
Basmevi, Ankara, 1984
Kker, Levent, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, 6. Bask, letiim
Yaynlar, stanbul, 2000
Kutay, Cemal, Devirden Hakikatler, Aliolu Yaynevi, stanbul, 1982
________, Atatrkn Son Gnleri, 4. Bask, klim Yaynclk, stanbul, 2006
Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, 3. Bask, Arkada Yaynevi, Ankara,
2009
Mardin, erif, Trkiyede Toplum ve Siyaset, 6. Bask, letiim Yaynlar, stanbul,
1997

270
Meray, Seha L., Lozan Bar Konferans Tutanaklar 2. Takm Cilt I-II, Ankara
niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1971
Mumcu, Ahmet, Tarih Asndan Trk Devrimin Geliimi, 22. Basm, nklap
Kitabevi, stanbul, 2007
Mumcu, Uur, Krt Meselesi, Tekin Yaynevi, stanbul, 1994
Nur, Dr. Rza, Lozan Hatralar, 5. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul, 2008
Okyar, Osman-Seyitdanlolu, Mehmet, Fethi Okyarn Anlar Atatrk, Okyar ve
ok Partili Trkiye, Ankara, 1997
On Beinci Yl Kitab, Ulus Basmevi, Ankara, 1938
Orbay, Rauf, Siyasi Hatralar, 3.Bask, rgn Yaynevi, stanbul, 2009
Ortayl, lber-Tekeli, lhan, Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, (ed: Ergun
Trkcan), Ayyldz Matbaas, Ankara, 1978
rgeevren, Ahmet Sreyya, eyh Sait syan ve ark stiklal Mahkemesi, 2.
Bask, Temel Yaynlar, stanbul, 2007
rs, Yaman- Baytemir, Burcu, Atatrk, Felsefe ve Yaam, Efil Yaynevi, Ankara,
2010
z, Esat, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm (1923-1945), Gndoan
Yaynlar, Ankara, 1992
zakman, Turgut, 1881-1938 Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Tarihi
Kronolojisi, 3. Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2009
zel, Sabahattin, Byk Milletin Evlad ve Hizmetkar Atatrk ve Atatrklk,
Geniletilmi 2. Basm, Derin Yaynlar, stanbul, 2006
ztrk, Kazm, Trk Parlamento Tarihi (1927-1931), Cilt I, Trkiye Byk Millet
Meclisi Vakf Yaynlar, Ankara, 1995
ztrk, Sayg, smet Paann Krt Raporu, 5. Bask, Doan Kitap, stanbul, 2008
Parla, Taha, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, 2. Bask,
letiim Yaynlar, stanbul, 1993
Perinek, Dou, Kemalizmin Felsefesi ve Kaynaklar, Kaynak Yaynlar, stanbul,
2006
________, Toprak Aal ve Krt Sorunu, 2. Basm, Kaynak Yaynlar, stanbul,
2010
Sar, mer Celal, Ziraat ve Sanayi Siyaseti, Arkada Matbaas, stanbul, 1934
Sere, Erkan, Tanzimattan Cumhuriyete zmirde Belediye (1868-1945), Dokuz
Eyll Yaynlar, zmir, 1998
Soyak, Hasan Rza, Atatrkten Hatralar, Cilt II, Yap Kredi Bankas A..
Yaynlar, stanbul, 1975
Soysal, lhami, Dnyada ve Trkiyede Masonluk ve Masonlar, Der Yaynlar,
stanbul, 1988
imir, Bilal N., Krtlk II (1924-1999), 2. Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2009

271
________, Malta Srgnleri, 5. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2009
Talas, Cahit, Ekonomik Sistemler, S. Yaynlar, 4. Bask, Ankara, 1980
Tanr, Blent, Kurtulu Kurulu, Doan Kitap, 5. Bask, Ankara, 2006
Timur, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, mge Kitabevi, Ankara, 1994
Toprak Reformu Kongresi (1978), Trkiye Mhendisler Mimarlar Odalar Birlii
Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas, Ankara, 1979
Torun, Esma, Sivastan Byk Kongreye Cumhuriyet Halk Partisi, Kocaeli
niversitesi Yaynlar, Kocaeli, 2003
Tkin, smail Hsrev, Trkiye Ky ktisadiyat, 2. Bask, letiim Yaynclk,
stanbul, 1990
Tunay, Mete, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti ktidarnn Kurulmas (1923-
1931), Yurt Yaynlar, Ankara, 1983
________, Trkiyede Sol Akmlar (1925-1936), Cilt 2, letiim Yaynclk,
stanbul, 2009
Tural, M. Akif, Atatrk Devrinde ktisadi Yaplama ve Celal Bayar, Kltr ve
Turizm Bakanl, Yaynlar, Ankara, 1987
Turan, erafettin, smet nn (Yaam, Dnemi, Kiilii), 2. Basm, Bilgi
Yaynevi, Ankara, 2003
________, Trk Devrim Tarihi III Yeni Trkiyenin Oluumu (Birinci Blm)
(1923-1938), 2. Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2005
________, Mustafa Kemal Atatrk, 2. Basm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2008
Tmerkan, Sddk, Trkiyede Belediyeler, R. Zelli Basmevi, stanbul, 1946
Ulu, Hakk Nait, Tunceli Medeniyete Alyor, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2007
________, Derebeyi ve Dersim, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2009
Ulusu, Mustafa Kemal, Atatrkn Yanbanda ankaya Kk Ktphanecisi
Nuri Ulusunun Hatralar, 12. Basm, Doan Kitap, stanbul, 2010
Umumi Mfettiler Konferansnda Grlen ve Dahiliye Vekaletini
lgilendiren lere Daire Toplant Zabtlar ile Rapor ve Hulasas 1936, (yay.
haz: M. Blent Varlk), Dipnot Yaynlar, Ankara, 2010
Uran, Hilmi, Hatralarm, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1959
Uyar, Hakk, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar,
stanbul, 1999
Vaktidolu, Adil Ali Atalay, Dersim Olay, 2. Basm, Can Yaynlar, stanbul, 2008
Yetkin, etin, Atatrkn Baarsz Demokrasi Devrimi (Serbest Cumhuriyet
Frkas), Altn Kitaplar Yaynclk, Ankara, 1983
________, Kar Devrim 1945-1950, Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk
Yaynlar, 7. Basm, Konya, 2009

272
Ylmaz, Mehmet Serhat, Harf nklab ve Millet Okulleri 1928-1935 (Kastamonu
rnei), Bilge Ofset Matbaa, Ankara, 2009
Zrcher, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, 29. Bask, letiim Yaynlar,
stanbul, 2009

D) Makaleler

Albayrak, Mustafa, Atatrk Dnce Sistemi ve Liberalizm, Atatrk Yolu, C.

5, S. 18, Kasm 1996
Arkan, Zeki, Halkevlerinin Kuruluu ve Tarihsel levi, Atatrk Yolu, C. 6, S.
23, Mays 1999
avdar, Tevfik, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.8,
letiim Yaynlar, stanbul, 1995
Doanay, mit, 1923-1938 Arasnda Toprak Reformu Sorunu, Atatrk
Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar Sempozyumu,
stanbul Yksek ktisat ve Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yayn, stanbul, 1977
Duman, nder, Atatrk Dnemi Balkan Gmenlerinin skan almalar (1923-
1938), Atatrk Yolu, C. 11, S. 43, Bahar 2009
Giritli, smet, Modernleme deolojisi Olarak Atatrklk, Atatrk Aratrma
Merkezi Dergisi, C. 4, S. 11
Karata, Murat, Bir Medcezir Manzaras: Trkiyede Laiklik (1928-1948),
Atatrk Yolu, C. 11, S. 42, Kasm 2008
Kaya, kr, Halkevleri Al Konferans, lk, C. 11, S. 61, Ulus Basmevi,
Ankara, 1937
________, Halkevlerinin Beinci Yldnm Mnasebet Ankara Halkevinde Bir
Sylev, Ayn Tarihi, S. 39, Mart 1937
________, Gazete, Ayn Tarihi, S. 39, Mart 1937
________, Drdnc Tasarruf ve Yerli Mallar Mnasebet Dolaysyla Konferans,
Ayn Tarihi, S. 40, Nisan 1937
________, 19 Mays 1919un Manasn Tebarz Ettiren Nutuk, Ayn Tarihi, S.
42, Haziran 1937
________, Cumhuriyetin Ondrdnc Yldnm, lk, C.12, S.68, Ulus
Basmevi, Ankara, Ekim 1938
Toprak, Zafer, Halklk deolojisinin Oluumu, Atatrk Dneminin Ekonomik
ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar Sempozyumu, stanbul Yksek ktisat ve
Ticaret Mektebi Mezunlar Dernei Yayn, stanbul, 1977
Tuna, Serkan, 1930lu Ylarda Toprak Reformuna Ynelik abalar, Bilgi ve
Bellek, S.6, stanbul, 2006

273
Trkdoan, Berna, Atatrk, Cumhuriyet ve Demokrasi, Atatrk Aratrma
Merkezi Dergisi, C. 19, S. 67, Kasm 2003
Trkdoan, Orhan, Gemiiyle ve Bugn Laiklik, Trk Dnyas Tarih Dergisi,
S.49, Ocak 1991
Uyar, Hakk, kr Kaya, Modern Trkiyede Siyasal Dnce, C.2 Kemalizm,
6. Bask, letiim Yaynclk, stanbul, 2009
Yeilkaya, Nee G., Halkevleri, Modern Trkiyede Siyasal Dnce, C.2
Kemalizm, 6. Bask, letiim Yaynclk, stanbul, 2009

E) Sreli Yaynlar (Gazete ve Dergiler)

Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi

Atatrk Yolu
Ayn Tarihi
Bilgi ve Bellek
Cumhuriyet
Hakimiyet-i Milliye
dare Dergisi
Mahalli dareler Dergisi
Trk Dnyas Tarih Dergisi
Ulus
lk

274