TEA

TRKYE ELEKTRK LETM A..

LETM EBEKELER LETME BAKIM DARE BAKANLII

G TRANSFORMATR ARIZALARININ
NCELENMES

Hazrlayan
Murat LKKAHRAMAN

ARALIK 2007
ANKARA
Rahmetli annem Glizar Hatun LKKAHRAMANn ansna,
 ETK DAVRANI BLDRM

Kitap iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde
edilerek sunulduunu, ayrca bilimsel yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu
almada orijinal olmayan her trl kaynaa eksiksiz atf yapldn bildiririm.

2007/Ankara
Murat LKKAHRAMAN
Elektrik Y.Mh.
(T)
 iv

TEA
TRKYE ELEKTRK LETM A..
LETM EBEKELER LETME BAKIM DARE BAKANLII

G TRANSFORMATR ARIZALARININ
NCELENMES

Murat LKKAHRAMAN
Elektrik Mhendisi
(T)

ZET

G transformatrleri g sistem ekipmanlar ierisinde gcn nihai

kullancya kadar iletilmesinde ok nemli rol oynamaktadr. Arza oranlar
karlatrldnda dnyann baz blgelerinde olduka yksek olduu
grlmektedir. Trafonun arzalanmas durumu; yeni nitenin yerine
konulmasnn oluturduu kayplarn yannda mterilerinde byk retim
kayplarna uramasna neden olmaktadr. G transformatr arzalarnn
analizinde eitli nedenleri sralayabiliriz, bunlar; dizayn, imalat kusurlar,
malzeme kalitesi, anormal iletme artlar, uygun olmayan bakm teknikleri,
kt iletme v.s.

G transformatr arzalandnda, trafonun dizaynclar, imalatlar, arza

inceleme uzmanlar ve iletme mhendisleri gibi alanlar bir araya gelerek
arzay dzeltecek uygulanabilir yol haritalar oluturmalar gerekir.
 v

G transformatrlerinin arzalarnn analizi bu almada detayl olarak

incelenmitir. Bu almada transformatr arzalarnn incelenmesine dair arza
analizinde kullanlacak prosedrn ortak kullanlmas amalanmtr. Bu
prosedr zellikle elektrik iletim sistemlerinde kullanlan g trafolarnda
uygulanmaktadr. Ancak herhangi bir AC trafonun arzasnn belirlenmesinde
de yardmc olabilir. Burada bahsedilen trafo arzalar ile iletme de kullanlan
trafolardaki olas arzalarn sebepleri konusunda bir metedoloji oluturulmas
hedeflenmitir. Ayrca iletim sisteminde kullanlan trafolarn arzalarn
incelenmesinde rutin ve tek tip data toplama prosedrnn otutturulmas,
arzann adlandrlmasnda tutarll ve dier iletim sistemi irketlerince
kullanlan terminolojiye uyumluluun salanmas gelitirilmeye allmtr.

1995-2007 yllar arasnda lkemizde arzalanan 240 adet g transformatr

arzas incelenerek arza istatistii oluturulmutur. Bu almada; g
transfomatrlerinin arzalarnn incelemesinde bilgisayar yazlm ile optimum
deerlendirme yntemlerine ulalmaya allmtr. Olas trafo arza
durumlar ve koruma sinyalleri deerlendirilerek g trafosu arzalarnn
incelenmesine yardmc olacak bilgisayar yazlm ile g transformatr
arzalarnn incelenmesinde analitik analizler yaplmtr.

G transformatr arzlarnn belirlenmesinde, arzay inceleyen uzman kii

veya kiilerin arzaya ait ortak bir tanmlama getirebilmesi iin detayl olarak
trafo arzalar belirtilerek, g transformatrne arza belirlemede kullanlan
tehis testleri ve transformatr konstrksiyonu incelenmitir.

Arza incelemesinde bulunanlara yaklam asndan yardmc olabilecek farkl

farkl g trafo arzalarndan rnekler verilmitir. G trafosu arzalarnda
nemli rol oynayan nedenler aklanmaya allmtr.

Aralk 2007
 vi

TEA
Turkish Electricity Transmission Co.
Transmission Network Operation & Maintance Department

INVESTIGATING POWER TRANSFORMERS

FAIULERS

Murat LKKAHRAMAN
Electrical Engineer
(T)

ABSTRACT

The Power Transformers are one of the most important components of the
power system which play a very important role in facilitating transfer of power
to last users. The failure rate of power transformers has been comparatively very
high in some parts of the world, causing not only immense loss by replacing new
utity instead by the utilities but also resulting in inconvenience that the ultimate
consumers to have huge losses in production. The failure analysts quote a host of
reasons behind the failure of power transformers, which cover all the aspects of
deficiencies in design, manufacturing, material quality, abused operation, poor
maintenance practices, abnormal operating conditions, etc.

When power transformers go out of order, designers, researchers,

manufacturers, utility engineers etc. are required to come together for working
out an acceptable course of action in correcting the failure.

Through this study, analyzing the faults of power transformer was investigated
in detailed. In this study, its aimed that the procedure which will be used in
failure analysis about examining transformer faults could be used in common.
 vii

This procedure is primarily focused on power transformers used on electric

utility systems, moreover it may be used for an investigation for any ac
transformer failure. We aimed to form a methodology about the most probable
failues at the transformers using in utilities and former transformer failures. In
this study, it is also intended to encourage the establishment of routine and
uniform data collection procedures at failures on the transformers used in
transmission systems, consistency of nomenclature and compatibility with
similar efforts by other organizations, and cooperative efforts by users and
manufacturers during the failure analysis was tried to be developed.

Between the years 1995 and 2007, by investigating the fault of 240 faulty power
transformers fault statistics were formed. In this study, it was tried to achieve
optimum evaluation methods with computer program for investigating power
transformers practices. By evaluating probable transformer fault situations
and protection signals; the software which helps investigation of power
transformer faults and analysis during investigation of transformer faults were
done. The identification tests using at definition of fault in power transformer
and transformer construction were examined with determining the transformer
faults in detailed, to come up a unique definition in determination of power
transformer faults by expert people who investigate the faults.

Examples from different power transformer faults which can help people in
fault investigation about perspective of approach are given. The reasons which
play great role in power transformer faults are tried to be explained.

December 2007
 viii

TEEKKR

Bu almann ortaya kmasnda yardm ve katklarn esirgemeyen, klar ile

ahsma yol gsteren ve ynlendiren TEA letim ebekeleri letme Bakm Dairesi
Bakan Sn.M. Sinan YILDIRIMa, kymetli tecrbelerinden faydalandm ve her
trl dokman konusunda samimi destek salayan TEA letim ebekeleri letme
Bakm Dairesi Test Mdr Sn.Nuri KANDEMRe, kitabn yazlmas iin bana ilk
kvlcm veren kurumumuzun Test stad Sn.stn AKRAKa, manevi destekim
T Elektrik-Elektronik Fakltesi retim yesi Yrd.Do Dr.mer GLe, yazlm
hususunda gnlden yardm ve katk salayan TEDA Genel Mdrl Bilgi lem
Dairesi Bakanlnda alan Sn. brahim DALASLANa ve tm mesai
arkadalarma ve katklarn esirgemeyen ABB, AREVA ve BEST Transformatr
malat firmalarnn ok deerli yetkililerine teekkr bir bor bilirim.

Bu almay; yeterli bulmayarak daha da gelitireceine inandm kurum

alanlarna armaan ediyorum.

Murat LKKAHRAMAN
Elektrik Mhendisi
(T)
Ankara-Aralk/ 2007
 ix

NDEKLER

Sayfa

ZET .......iv

ABSTRACT ....vi

TEEKKR ......viii

NDEKLER ........ix

ZELGELERN LSTES ........xv

EKLLERN LSTES ...xvii

RESMLERN LSTES ...xix

SMGELER VE KISALTMALAR ....xx

1. GR 1

2. TRANSFORMATR TEMEL DEERLER .5

2.1. Temel Yasalar ..5

2.2. Ak Devresi ve Temel Kavramlar 6

2.3. Demir Doldurma Katsays ve Endklenme Yasasnn Uygulanmas 7

2.4. Transformatrn alma lkesi ...8

2.5. Transformatrlerde Anma Deerleri ..10

2.6. Ar Akmlar ve Transformatr zerine Etkileri ......11

2.7. G Transformatrlerinde Ksa Devre Empedans .11

2.8. Simetrik Bileenler ve Ksa devre Akmlar ...12

2.9. Ksadevre Akmlar Sonucunda Oluan Basklar ve Elektromekanik

Kuvvetlerin Hesab .13

2.9.1. Radyal kuvvetlerin hesab .....13

2.9.2. Aksiyal kuvvetlerin hesab ...15

 x

Sayfa

2.10. Transformatr Aksesuarlar 18

2.11. Transformatr Korumas ......19

3. TRANSFORMATR KONSTRKSYONU 21

3.1. Transformatr Sarglarnn Tipleri .....21

3.1.1. Sarg dizayn .21

3.1.2. Nve yapsndaki bobinler 22

3.1.3. Shell yapsndaki bobinler ....30

3.2. Nve Yapsndaki Trafolarda Mekanik Tutucu Sistemi .32

3.3. Shell Yapl Trafolarda Mekanik Tutucu Sistemi ......33

3.4. Transformatr Konstrksiyonunda Elektriksel Koruyucular .....33

3.4.1. Sarg koruyucular ....33

3.4.2. Balant koruyucular ..33

3.4.3. Bushing koruyucular ...34

3.4.4. Yksz kademe deitiriciler ...34

3.4.5. Yk altnda kademe deitiriciler .34

3.4.6. Tank koruyucular .34

3.4.7. Faz-Faz izolasyonu ...34

4. TRANSFORMATR ARIZALARININ NCELENMES 35

4.1. G Transformatrnde Arzann Yaanmas ve Belirlenmesi .37

4.1.1. pheli arzalarn takip edilmesi ..37

4.1.2. Arzal transformatr hakknda bilgi toplama ...37

4.1.3. Hazrlk .....38

4.1.4. Sahada yaplacak inceleme ...39

 xi

Sayfa

4.1.5. Elektriki testler .41

4.1.6. Ya kimyasal testleri ile gaz analizi testleri ve ya numunesinin

alnmas .48

4.1.7. Test sonular 56

4.2. Ana Tankda ve Kademe Deitiricide Dahili nceleme .....57

4.3. Trafo Merkezi Dndaki ncelemeler .61

4.3.1. Arzal trafonun imalatna ait bilgiler ...61

4.3.2. Trafonun nakliyesi ve montajna ait gemi bilgileri ......62

4.3.3. Arzalanan transformatrn iletme gemiine ait bilgiler ..62

4.3.4. Arzalanan transformatre uygulanan bakmlarla ilgili bilgiler .62

4.3.5. Arzalanan transformatre dair iletme biriminin arza

hakkndaki tespitleri ....63

4.4. Sarglarn Tank Kazanndan karlmas ve Skme veya De montaj ....63

5. TRANSFORMATR ARIZALARININ ANALZ ..65

5.1. Bilgilerin Sistematik Analizi ....65

5.2. Analiz Edilen Bilgilerin Bilinen Arza veya Problemlerle

Karlatrlmas .....66

5.2.1. Mekanik sarg arzalarnn analizi 66

5.2.2. Nve yapsndaki trafolarda sarg arza modlar ......67

5.2.3. Shell yapsndaki trafolarda sarg arza modlar ...69

5.2.4. Nakil srasnda veya trafonun yer deitirmesi ile meydana gelen
mekaniki arzalar ......70

5.2.5. Bobin sktrma sistemlerinin arzalanmas .70

5.2.6. Yerinden kaym giren-kan trafo balantlarndaki arzalar ......71

5.3. Elektriki Arzalarn Analizi ....71

 xii

Sayfa

5.3.1. Transformatr sarglarnn gerilimi ve ortak ksmlar ..73

5.3.2. zolasyon sisteminin fonksiyonu ..74

5.3.3. zolasyon delinmesinin mekanizmas ...76

5.3.4. zolasyon deformasyonun nedenleri .77

5.4. Termal Faktrlerden Kaynaklanan Arzalar .......78

5.5. Dier Elektriki Arzalarn Analizi ......80

5.6. Transformatr Koruma Algoritmasnn Analizi .80

5.6.1. Transformatr korumada kullanlan parafudr ...80

5.6.2. Transformatr korumada kullanlan ar akm koruma ...80

5.6.3. Transformatr korumada kullanlan diferansiyel koruma 81

5.6.4. Akm ve gerilim dalga yaplarnn analizi ....81

5.6.5. Arza/olay kayt cihazlarnn kaytlarnn analizi .82

6. TRANSFORMATR ARIZALARI VE RNEK ARIZALAR ....83

6.1. Transformatrlerde Ar Gerilimler ve Etkileri .84

6.2. Trafolarda Mknatslanma Akm ve Ferrorezonans Olay .86

6.2.1. Mknatslanma akmnn yksek olmas nedeniyle transformatrn

servis harici olmas ..88

6.2.2. Transformatrde kesicinin bir kutbunun kapama esnasnda ak

kalmas ile ilgili yaanan ferrorezonans olay .....89

6.3. Bushing ve Tij Balant Arzalar ......90

6.4. Kademe Deitirici ve Mekanizmasna ait Arzalar ...91

6.5. Nve, Boyunduruk ve Tutucu Sistem Arzalar .93

6.5.1. Nve topraklamas kopuk transformatrlerde kapasite

deiiklii 100
 xiii

Sayfa

6.5.2. Nve topraklamasnn dnda oluan arzi topraklama 102

6.5.3. Tutucu eleman veya sktrma elemanlarnda meydana gelen

arzalar ....103

6.6. Transformatrn Elektrik Devresinde Meydana Gelen Arzalar .....105

6.6.1. Transformatrlerde sarg izolasyon arzalar ...110

6.6.2. Sargs deforme olmu veya Rutubet alm trafolarda kapasite

deiiklii ...111

6.6.3. Transformatr elektrik devresinde balantlarn ar snmas ve

kesit kkl arzalar ....114

6.6.4. Transformatr bobininde aksiyel dalma .116

6.6.5. Transformatr bobininde sarg bklmesi (Hoop buckling)

arzalar ...118

6.6.6. Transformatr bobininde sipir ksa devresi ....119

6.6.7. Transformatr sarglar aras toprak ekran arzalar ...119

6.7. Transformatrn Dielektrik Devresinde Yaanan Arzalar ..123

6.7.1. Transformatr izolasyon elemanlarnn arzalar ..126

6.8. Transformatrlerde eitli Yapsal Bozukluklar ve Dier Nedenlerden

Dolay Meydana Gelen Arzalar ..131

6.9. eitli Arza rnekleri ....136

6.9.1. Transformatrde yldrm darbe arzasnn olmas .136

6.9.2. Dilektrik arzas ..138

6.9.3. Nemli izolasyon arzas ..139

6.9.4. Mekanik arza .141

6.9.5. Ar snan iletkenler ....142

6.9.6. Kademe deitirici probleminin arzaya dnmesi ..144

 xiv

Sayfa

6.9.7. Ar scak balant noktalar .145

7. TRANSFORMATR ARIZA STATST ..147

8. G TRANSFORMATR ARIZALARINI NCELEME PROGRAMI 154

9. SONU VE NERLER .....170

KAYNAKLAR .188

EKLER 193
EK-1 Yldrm dmesi ile arzalanan trafonun arzasnn incelenmesi ..194
EK-2 Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas .198
EK-3 G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi 206
EK-4 G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi ...216
EK-5 Nve topraklamasnn kopuk olmas ile meydana gelen arzann
incelenmesi 223
EK-6 G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi ..227
EK-7 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi .232

ZGEM 250
 xv

ZELGELERN LSTES

izelge Sayfa

izelge 2.1. 3000A ampersarmn farkl elde edili deerleri .5

izelge 2.2. Transformatrlerin g ve gerilimine bal olarak uk%nn

alabilecei deerler 12

izelge 2.3. Sarg dizaynda amper sarm dengesini oluturan bacak uzunluuna
gre minimum ksa devre empedans 17

izelge 4.1. Hazrlk kapsamnda incelenecek konular .38

izelge 4.2. Parafudr hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar .39

izelge 4.3. Harici olarak tavsiye edilen genel inceleme durumlar ..40

izelge 4.4. Soutucu sistem hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar .40

izelge 4.5. Ana tankn durumu hakknda tavsiye edilen genel inceleme
durumlar 40

izelge 4.6. Bushingler hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar ..40

izelge 4.7. Kademe deitirici hakknda tavsiye edilen genel inceleme

durumlar 41

izelge 4.8. Alarm ve ama bilgileri 41

izelge 4.9. zolasyon direnci testleri 42

izelge 4.10. Dier saha testleri 42

izelge 4.11. Polarizasyon endeksi deerlendirme kriteri ....43

izelge 4.12. Ya kimyasal ve ya gaz analizi testlerinde kontrol edilmesi

gereken durumlar 49

izelge 4.13. IEC'ye gre g trafolarnda normal gaz limitleri (ppm) ....51

izelge 4.14. Yada zlm gaz analizi deerlerinin yorumlama izelgesi ..52

izelge 4.15. Gaz art izelgesi 53

izelge 4.16. Trafodaki yanc gaz miktarnn deerlendirilmesi ..54

 xvi

izelge Sayfa

izelge 4.17. G trafolarnda meydana gelen arzalar ve rneklerin gaz analizi

deerlerine gre incelenmesi ...55

izelge 4.18. Tehis testlerinin gaz analizi ile desteklenmesi 56

izelge 4.19. Saha testlerinin yorumlanmas ....56

izelge 4.20. Ana tank ierisindeki inceleme 58

izelge 4.21. Yk altnda kademe deitirici de yaplacak inceleme 61

izelge 4.22. Alan trafo da dikkat edilmesi gerekli konular .64

izelge 6.1. Gaz analiz sonular .....115

izelge 6.2. Gaz analiz test deerleri ..137

izelge 7.1. 14 Yksek gerilim test laboratuarnda yaplan ksa devre dayanm
testine gre trafolarn arza istatistii .147

izelge 7.2. talyada 1978-1997 yllar arasnda yaplan trafo arza istatistii ...149

izelge 7.3. 1975-2007 yllar arasndaki 380 kV trafo arza istatistii .150

izelge 7.4. 1 Eyll 2007 tarihi itibari ile iletim sisteminde trafo says ..150

izelge 7.5. ndirici trafolarn arza istatistii 150

izelge 7.6. HSB irketinin arza istatistii .152

 xvii

EKLLERN LSTES

ekil Sayfa

ekil 2.1. Ykte alan transformatrde ak dalm .6

ekil 2.2. G transformatrlerinde alak gerilim ve yksek gerilim

sarglarnn boyutlar 12

ekil 2.3.Trafo sarglarnda radyal kuvvetlerin gsterilii .14

ekil 2.4. Eit ykseklikte ve uniform ampersarm dalmnda aksiyal

kuvvetler ve radyal manyetik ak ..15

ekil 2.5. Ksadevre akmnn ilk yarm periyodunda sarglarda aksiyal

kuvvetlerin dalm ...18

ekil 3.1. Tabakal sarglar 25

ekil 3.2. Sipiral (Heliksel) sarg dizayn ..27

ekil 3.3. Disk sarg .28

ekil 3.4. Tabakal ince sarml bobinler 30

ekil 4.1. zolasyon malzemesinin matematik modeli ..45

ekil 4.2. Power faktr iin transformatrlerin edeer devresi 46

ekil 6.1. Ferrorezonans olaynn yaand transformatr ve kesiciye ait devre ..89

ekil 6.2. ki sargl trafoya ait kapasitif edeer devre ..101

ekil 6.3. ki sargl transformatrde nve topraklamas koptuundaki kapasitif

edeer devre ...102

ekil 6.4. zolasyon akmlarnn vektrel gsterilimi ..111

ekil 6.5. Sarg kapasitelerinin benzetimi ..112

ekil 6.6. Transformatr kapasitif edeer devresi 114

ekil 7.1. 1995-2007 yllarnda arzalanan g trafolarnn arzalar ...152

ekil 7.2. Cigre trafo alma grubunun 13 lkeden elde ettii verilerle yapm
olduu trafo arzalarnn dalm .153
 xviii

ekil Sayfa

ekil 8.1. G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program

algoritmas ...155

ekil 8.2. G trafosu arza inceleme programnn altrma sayfas .163

ekil 8.3. G trafosu arzalarnn incelenmesi programn al sayfas ....165

ekil 8.4. Arzalanan trafonun programa kaydedilmesi ..165

ekil 8.5. Programa tantlan trafonun arza incelenmesi iin arza kayt
ktne eklenmesi ..166

ekil 8.6. Arza incelemesi iin uygulanacak kontrollerin seimi ...166

ekil 8.7. Yaplan her uygulama rapor sayfasna ve alma sayfasna sonular
ile birlikte otomatik olarak kaydilmesi ...167

ekil 8.8. Yaplan alma periyodik kontrol ise testlerin seilmesi ....167

ekil 8.9. Toplanan bilgilerin yorumlanmas ile genel deerlendirme kt ....168

ekil 8.10. Standart test verilerinin otomatik analizinin yapld ksm .....168

ekil 8.11. Arzas incelenen trafonun rapor sayfasnn hazrlanmas ...169

ekil 8.12. Raporun kaydedilerek yazcdan bastrlmas ..169

 xix

RESMLERN LSTES

Resim Sayfa

Resim 2.1. fazl bir transformatrde etkin ksm, manyetik devre ve sarglar 9

Resim 2.2. lkemizde imal edilen 380/154 kV 250 MVA g transformatr .10

Resim 3.1. Tek tabakal ve parelel iki ksml tabakal sargnn sarlmas .....26

Resim 3.2. Sipiral (Heliksel) sargnn sarlmas .27

Resim 3.3. Disk sargnn sarlmas .29

Resim 3.4. Pancake sarg 31

Resim 6.1. Trafonun st bask elemanlarnda krlma meydana gelmesi ....104

Resim 6.2. Aksiyal dalma yaam trafo bobini ....117

Resim 6.3. Aksiyal kuvvetler etkisi ile dalan sargnn yakndan grnm .....117

Resim 6.4. Radyal kuvvetlerin tesirinde meydana gelen sarg bklmesi ...118

Resim 6.5. Transformatr bobininde yaanan sipir ksa devresi ..119

 xx

SMGELER VE KISALTMALAR

Bu almada kullanlm baz simgeler ve ksaltmalar, aklamalar ile birlikte

aada sunulmutur.

Simgeler Aklama

A Faydal demir kesiti [cm2]

Ag Geometrik kesit [cm2]
a1 Sekonder sargnn ap [cm]
a2 Primer sargnn ap [cm]
Ac Bobindeki iletken yzeyinin etkin ksm [cm2]
Sargdaki aksiyel kuvvetin uyguland uzunluk [cm]
B Ak younluu [Tesla]
Bax Manyetik alann aksiyal bileeni [Tesla]
Brad Manyetik alann radyal bileeni [Tesla]
BM Maksimum manyetik younluk [Tesla]
C zolasyon direnci katsays
CH Yksek gerilim sargs ile nve arasndaki
kapasite[Farad]
CHL Yksek gerilim ile alak gerilim sarg aras
kapasite [Farad]
CL Alak gerilim sargs ile nve arasndaki
kapasite[Farad]
CO Karbonmonoksit
CT Tersiyer sarg ile nve arasndaki kapasite [Farad]
CH4 Metan
C1 Bushing st tap ucu ile toprak arsndaki kapasite
[Farad]
C2 Bushing alt tap ucu ile toprak arsndaki kapasite [Farad]
CO2 Karbondioksit
C2H2 Asetilen
 xxi

Simgeler Aklama

C2H4 Etilen
C2H6 Etan
dl letken uzunluk paras [cm]
Dm ki sarg arasndaki boluun nveye mesafesi [cm]
Dw Sarg ap
d1 Edeer kanal genilii
E1 Primer zendkleme
f Frekans [Hz]
Fax Aksiyel kuvvetler
Frad Radyal kuvvetler
H2 Hidrojen
I Akm [Amper]
Ic Ksa devre akm[Amper]
Id Motor yol alma akm [Amper]
Ieff Faz aras akmn efektif deeri [Amper]
Imax Sarg bacaklarndaki maksimum akm [Amper]
In G trafosunun anma akm [Amper]
Io G trafosunun bota akm [Amper]
L Endktans [H]
N1 Pimer sargya ait sarm says
N2 Sekonder sargya sarm says
PA fazl trafoda ki aksiyal kuvvet
Pc ve d sarglardaki maksimum aksiyel bask
R zolasyon direnci
RI Ksa devre empedansnn omik bileeni
S Grnr g [MVA]
U Faz-faz aras gerilim [kV]
uk Ksa devre empedans
V Faz-toprak ars gerilimi [kV]
W letkenlere gelen toplam bask kuvveti
 xxii

Simgeler Aklama

w Bobin iindeki izolasyonun aksiyel uzunluu

XI Ksa devre empedansnn endktif bileeni
Zt Trafonun edeer empedans []
Manyetik ak [Amper]
h Ortak ak
M Azami faydal ak
1 Primer manyetik ak
2 Sekonder manyetik ak
1 Primer kaak ak
2 Sekonder kaak ak
1 Primer amper sarm
2 Sekonder amper sarm
Halkalanma aks [Amper]
Dielektrik katsays
eff Radyal aknn efektiv yol uzunluu
Manyetik geirgenlik
0 Boluk magnetik geirgenlii [ 0 =1,256.10-6 [Tm/A]]

Kasnak basks
mean Ksa devre annda sarglara uygulanan radyal bask
Radyal hz [Hz]

Ksaltmalar Aklama

AG Alak gerilim
ANSI Amerika ulusal standart enstts
ASTD Amerikan malzeme testi topluluu
BGTO Byk g trafolar tamir onarm
d Yan younluu (kg/m3)
 xxiii

Ksaltmalar Aklama

D1 Dk Enerjili Deajlar
D2 Yksek Enerjili Deajlar
EH Enerji iletim hatt
ENH Enerji nakil hatt
FRA Frekans cevab analizi
g1 nceki analiz tarihi
g2 Son analiz tarihi
g2-g1 ki analiz arasndaki sre(gn)
IEC Uluslar aras elektrik komisyonu
IEEE Elektrik elektronik mhendisleri enstts
m Yan arl (kg)
OG Orta gerilim
OLTC Yk altnda kademe deitirici
PD Ksmi Dearjlar
PF G faktr, kayp as
ppm Milyonda partikl says
SFRA Frekans cevab analiz taramas
TM Trafo merkezi
TTR Sarg evirme oran
TYG Toplam yanc gaz
T1 Termik Arza T< 300C
T2 Termik Arza 300C<T< 700C
T3 Termik Arza T> 700C
YG Yksek gerilim
y1 Referans analiz
y2 Son analiz
y2-y1 Gazdaki arts (ppm)
 1

1. GR

Transformatr 19.ncu yz yln banda geni apta gelitirilmi ve kullanlmtr [1].

Manyetik devre ile sarglar ieren kazan, genleme kab, bushingleri, soutma
radyatrleri ve vantilatrleri ile basit bir yapya sahiptir. Konuyu yakndan
izlemeyenler iin transformatr teknii artk yenilik beklenmeyen bir saha gibi
gzkebilir. Gerekte ise transformatrler giderek gelimekte ve ilgin yenilikler
grlmektedir. Ynlendirilmi kristalli souk haddelenmi salar ile byk bir
ilerleme salanmstr . Bu salarn gelitirilmesi srdrlmekte ve grlt dzeyini
drc nemli sonular elde edilmektedir. Dier yandan transformatrleri deneme
koullar giderek sertlemektedir: Byk darbe gerilimlerine dayanma, 70 i geen
ardarda ksa devreye dayanma says, iyonizasyon ve grlt iin belirli dzeylerin
geilmemesi gibi zerinde aratrmalarn srdrld bu konularn yannda ya
analizi ile arza olaslnn saptanmas, ynlendirilmi soutma, alan dalmnn
bulunmas, zel kurutma yntemi uygulamaya giren dier baz ilgin konulardr.

Transformatr zamanla deien bir ortak ak ile halkalanan iki veya daha fazla sabit
sargdan ibarettir. Sargdan herhangi biri bir alternatif akm enerji kaynana
balanrsa, geen alternatif akmn oluturduu zamanla deien ak, Faraday
yasasna gre, dier sargda deiik byklkte bir alternatif gerilim endkler. Bu
sarg ile tketeler veya ayr bir ebeke beslenebilir. O halde, bir sarg dardan belli
bir U1 geriliminde g almakta, bu g elektromanyetik yoldan dier sargya
gemekte, gei esnasnda gerilim deimekte ve g U2 geriliminde transformatr
dna statik bir dzende verilmektedir. Transformatrn dizayn ihtiyalar;
uygulamann gerekliliklerine gre belirlenir. G transformatrlerinde ise belirlenen
g frekansnda gerilim bir seviyeden dier bir seviyeye deitirilerek g
transferinin minimum g kaybnda gerekletirilmesi istenir [2].

G sistemlerinin temel grevi enerjiyi en ekonomik ekilde, kabul edilebilir bir

gvenilirlik ve kalite seviyesinde nihai kullancya kadar salamaktr. Sistemin
gvenilirlii de sistemi oluturan elemanlarn gvenilirliine baldr. Bilindii zere
g sistemlerinde en temel ve nemli donanm g transformatrleridir. Arzalarn
 2

nlenmesi ve trafolarn iyi iletme artlarnda altrlmas enerji sistemlerinde ok

nemlidir.

Elektrik piyasa yapsnn yeniden dzenlenmesi ile liberal piyasa yapsna doru
hzla ilerlerken elektrik sektrnde piyasa yapclarn farkl zorluklar kontrol
altnda tutmalar ve bu zorluklarn stesinden gelmeleri kanlmaz hale gelmitir.
Elektrik retim, iletim, datm ve dier piyasa yapclarnn son yllarda ekonomik
iletmeciliin gerei olarak finansman dengelerini iyi salayabilmeleri iin gemi
yllara nazara sektr iinde daha az yatrma pay ayrmalar halihazrdaki mevcut
envanterlerinden optimum fayda aray ile iletmecilik yapmalar, sektr iinde
gerek mali gerekse teknik nemi tartlamayacak kadar fazla olan g
transformatrlerine duyulan dikkati daha da arttrmtr. Enerji talebinde her yl
nceki yla gre en az %2 daha fazla talep olmas, yalanan transformatrlerin
yklenmesinde art da yannda getirecei bir gerek olarak karmza kmaktadr.
Mevcut tehizattan elde edilecek faydann artrlmasnn gn getike sektr iinde
istenmesi, yatrmlarn ertelenmesi, bakm ve iletme masraflarnn azaltlmas istei
modern elektrik piyasa yapclarnn ana stratejisi haline gelmitir.

Enerji sisteminde yatrmlar yaplarak gvenli sistem alt yaps iin varlklarn
oluturulmas ne kadar nemli ise oluan varlklarn etkin ve verimli bir ekilde
ynetilmesi de olduka nemlidir. Bu varlklarn iersinde en kymetli yeri igal eden
g trafolarnn; hem fonksiyonlar hem de ekonomik deerleri dier varlklarla
karlatrldnda en byk bedeli oluturmaktadr. Modern yntemlerle
iletmecilik ve ynetim yaplan g sisteme iletmelerinde tm mal varlklarnn
etkili ynetimi finansal performans asndan son derece nemlidir. Bunun
gerekletirilmesi iin izlenebilecek stratejiler, risk deerlendirmeleri, demirbalarn
salamll zellikle trafolarn kalan kullanm mr deerlendirmesi ve duruma
dayal veya arzaya dayal bakmlarn ok ciddi takip ve uygulamalarnn yaplmas
gerekecektir. zellikle g transformatrlerinde ok byk arzalarla
karlamamann ve bu arzalarn meydana getirdii ok ciddi finansal ve teknik
problemlerden korunmann yolu, uygun teknik cihazlarla donanm ekip ve
 3

ekipmanlarla nceden hatalar saptama ve gidermeyi ilke edinmi bir alma

ortamnn olumasn salamaya baldr.

G trafolarnn mr, tasarmlarna gre teorik olarak 20 ile 35 yl arasnda

deimektedir. Pratikte, bir trafonun mr uygun bakmlarla 60 yla kadar
karlabilmektedir. Yaplan aratrmalarda g transformatrlerinde imalat prosesine
bal problemler nedeni ile ya iletmeye alndklar ilk be ylda ya da iletmede
uygulanan bakm ve kontrollere bal olarak yirmi yldan sonraki mr
periyotlarnda arzalandklarn gstermektedir [3]. Trafolar yalandka malzemenin
zayflamasyla arza riski de artmaktadr. Yeni trafolarn sistemdeki anormal alma
artlarna kar elektriki ve mekaniki dayanm, dizayn problemi olmad srece
yeterlidir, ancak yaslandka izolasyon seviyeleri sistemdeki ksa devre arzalar veya
geici ar gerilimler gibi arzalara dayanamayacak bir seviyeye debilir.

G sisteminde problemleri nlemek ve trafolarn gvenli bir ekilde almasn

salamak iin dzenli olarak testler ve koruyucu bakmlar standartlara uygun olarak
yaplmasna ramen zaman zaman g trafolarnda problemler yaanmakta veya
yaanabilmektedir. Burada ki arzalarn snflandrlmasnda, arza analizi iin doru
tehis senaryosunun hazrlamas ve nleyici tedbirlerin alnmas durumunda, analiz
bilimsel nitelikte salam nedenlerle aklanmas iin gerekli verilerin salkl bir
ekilde toplanarak, g trafosunda yaanan arzann trafo kullanclar tarafndan
tekrar karlalmasn engelleme ihtimalini arttracandan, g transformatr
arzalarnn incelemesinde;

9 Sistemde saptanan herhangi bir transformatr arzasna sebep olabilecek en

muhtemel nedenlerin metodolojisini oluturmak,
9 Transformatr arza analizinde farkl iletme birimlerinde aynl salamak iin
yeterli klavuz olmas bakmndan rnek arza ve olay rnekleri salamak,
9 Rutin ve tek tip data toplanmasnda prosedr belirlemek,
9 G transformatr arza analizi srasnda; trafo imalatlar ve kullanclar
arasnda ibirliinin ne derece nemli olduunun,
 4

ortaya konulmas, bu alma da amalanmtr.

Bunun iin g transformatrlerinin temel alma yaps, konstrksiyonu, iletme

esnasnda karlaabilecei muhtemel kt olay setleri ve bu olay setlerinin analizi
iin gerekli tehis testlerinin nemi ve amacnn aklanmas ile g
transformatrlerinde arza incelemesinde izlenecek yol haritasnn oluturulmas
alma kapsamnda ele alnm, arza incelemesinde klavuz prosedr iin bilgisayar
yazlm gerekletirilmeye allmtr.

Burada gelitirilmek istenen prosedr zellikle elektrik iletim sistemlerinde

kullanlan g trafolarnda uygulanmaktadr. Ancak herhangi bir AC trafonun veya
reaktrn arzasnn belirlenmesinde de yardmc olabilecek ieriktedir.

EK-1de fazl M5 sal datm transformatr tasarm gsterilerek,

transformatrdeki parametrelerin zellikle aksiyal ve radyal kuvvetlerin arza
durumunda ne derece etkili olduunun iyice anlalmas amalanmtr. EK-2, EK-3,
EK-4, EK-5, EK-6 ve EK-7 de gelitirilen arza inceleme program yardm ile rnek
transformatr arzalar incelenmitir.

lkemizde elektrik iletim sistemin de 1995 ile 2007 yllar arasnda arzalanan 240
adet g trafosunun arzalar incelenerek arza istatistii oluturulup, bu konuda
yaplan benzer almalar ile karlatrlmas ile g trafosu iletmeciliinde
gvenlik dzeyimiz belirlenmeye allmtr. (EK-8)
 5

2. TRANSFORMATR TEMEL DEERLER

2.1. Temel Yasalar

Transformatrler iki temel yasaya dayanr, bunlar; Ampere yasas ve Faraday

yasasdr [2].

Ampere yasas manyetik alan iddeti H ile onu oluturan amper sarm arasndaki
banty belirler.
r r
H.dl = = I =NI = S .dA = S cos .dA (2.1)

Manyetik alann belirleyici bykl olan NI arpmna amper sarm ad verilir. Bu

kavrama toplam akm veya manyetik alanla halkalanma akm da denebilir. Akm
deerleri kk alnrsa sarm says byr, akm deerleri byk alnrsa sarm
says klr, rnein gerekli amper sarm 3000 A ise, izelge 2.1deki akm ve
sarm says deerleri alnabilir. Uygun uyarma akm genellikle mevcut uyarma
gerilimine gre seilir.

izelge 2.1. 3000A amper sarmn farkl elde edili deerleri

I= 1 5A 10A 50A 100A

N = 3000 600 300 60 30

Faraday yasas manyetik ak deiimi ile elde edilen kaynak gerilimini belirler.
e=- d / dt =-N d / dt = = NI (2.2)
r r r r
= B.dA d = B.dA = B. cos .dA (2.3)

Bir sarmda endklenen gerilim sarm yzeyinin her bir noktasndaki endksiyonun
deil, sarmdan geen aknn deimesine baldr.

B magnetik ak younluu magnetik geirgenlii ile H magnetik alan iddetinin

arpmna eittir. Magnetik alann iki temel etkisi vardr:
 6

1. Akma uygulanan kuvvet F=B..I,

2. Manyetik endkleme.

Manyetik geirgenlik skaler bir byklktr. Boluk magnetik geirgenlii 0 bir

doa sabitidir.
B
B= .H = (2.4)
H
0 =4..10-7 [H/m] 0 =1,25602.10-6 [H/m] 0 =1,256.10-6 [Tm/A] (2.5)

2.2. Ak Devresi ve Temel Kavramlar

Aknn elektrik enerjisi tekniinde en nemli byklk olma nedeni, korunumlu yani
kapal bir yzeyde toplam aknn daima sfr olmasdr. Halkalanma aks ise
endklemeyi ve L endktans belirler.

H .dl = e= - d /dt L= / I (2.6)

Endksiyonun byklk mertebesi transformatrlerde manyetik devrelerinde 1.7 T

kadardr [2]. Transformatr sarglarnn her ikisinden akm getiinde oluan aklar ekil
2.1de basitletirilmi olarak gsterilmitir.

ekil 2.1. Ykte alan transformatrde ak dalm [2]

ki sargya da ortak olan faydal ak h hem primer ve hem de sekonder sarg ile
halkalanr ve her iki sargda birer kaynak gerilimi endkler. Kaak ak birincil ve
ikincil sargdan yalnz biri ile halkalanr ve yalnz halkaland sargda endkleme
yapar. Buna gre iki ayr kaak ak vardr;
 7

a) Birincil amper sarm 1 =N1.I1 tarafndan oluturulan birincil kaak ak, 1

b) kincil amper sarm 2 =N2.I2 tarafndan oluturulan ikincil kaak ak, 2

Bir sarg ile halkalandktan sonra dierine giden yoldan sapt iin kaak ak veya
dalma aks denen bu aklar manyetik devre dnda manyetik direnci ok byk olan
uzun bir yol gittiklerinden, genellikle zayftrlar. Pratikteki deerleri faydal aknn
%5 inden daha kktr. Kaak aklar transformatrler iin ok tehlikeli olan ksa
devre akmlarn azaltmada ve paralel almay kolaylatrmada en etkin aralardr.
Kaak aklarn istenen kklkte olmasn salamak iin primer ve sekonder
sarglar birbirine yakn olacak ekilde st ste veya yanyana konur. Sarglarn
birbirlerine gre konumlar kaak ak miktarn saptar. Birincil kaak ak
transformatrn bota ve ykte almasnda, ikincil kaak ak ise yalnz ykte
almasnda mevcuttur [4].

1 = h + 1 2 = h + 2 (2.7)

2.3. Demir Doldurma Katsays ve Endkleme Yasasnn Uygulanmas

Transformatr salarnn yaltkanla kapl olmas ve dalgal yzeylerinin arasnda

boluklar kalmas nedeniyle, aknn getii faydal veya etkin demir kesiti geometrik
olarak llen demir kesitinden daima daha kktr. Demir doldurma katsays A
faydal demir kesitinin Ag geometrik kesitine oran olarak tanmlanr.

fFE=A/Ag A=fFE.Ag (2.8)

Transformatrn pirimer sargs ebeke alternatif gerilimi ile beslenince, bu sargdan

bir alternatif akm geer. Standart ve ynetmeliklerde ebeke geriliminin sins
biimli olmas ngrlmtr. Pirimer sargdaki gerilim dmleri ihmal edilirse,
sins biimli bir gerilimle beslenen bir transformatrde ortak ak ve endksiyonda
daima sins biimlidir. Bu nemli sonucun doruluunu gstermek iin ortak veya
karlkl aky nce sins biimli kabul edelim ve N1 sarm sayl sargda endklenen
gerilimin daima sins biimli olduunu gsterelim. G transformatrlerinde her
 8

zaman ok kk olan gerilim dmleri u ihmal edildiinde, besleme gerilimi

endkleme gerilimine eit olur ve zamanla ayn ekilde deiir.

h = M cos t u 0 u1 0 (2.9)

e1= - d1 / dt = N1 sin t =E1Msin t u1 = U1M sin t (2.10)

E M = .M = .N. M = 2..f .N. M M = A.BM (2.11)

E= EM/ 2 = .N . M / 2 = 2. .f .N. M / 2 [2. . / 2 =4,44] (2.12)

Temel gerilim formlnde ak ifadesi yerletirilecek olursa, bir transformatr

sargsnda endklenen gerilimin tm deikenlerini gsteren bant elde edilir [5].

M=A . BM E= 4.Kf .f .N.A.BM. (2.13)

2.4. Transformatrlerin alma lkesi

Transformatr sarglarndan birisine uygulanan bir alternatif gerilim elektromanyetik

endksiyon yolu ile dier sarglardan ayn frekansta fakat deiik gerilimde ve akm
da dntren ve hareketli paras olmayan elektrik makineleridir. Hareketli
paralar olmadndan ve manyetik kayplar konstrksiyon yaps ile en aza
indirgenmesi ile elektrik makineleri iersinde verimleri en yksek olan elemanlardr.

Transformatrn ana fonksiyonu vardr:

a) Gerilim veya akm drmek ya da ykseltmek,
b) Empedans uygunlatrmak,
c) ki sistemi birbirinden yaltmak.

Manyetik devreye ve sarglara transformatrn etkin ksm denir. Etkin ksm,

transformatr kazannda zel transformatr ya iinde bulunur. Sarglarn ular
kazann dna izolatrler iinde kar. Bushinglerin uzunluu transformatr
gerilimine baldr.
 9

Manyetik nvenin yapl ekline gre :

a) Nve (ekirdek) tip,
b) Shell (mantel) tip
c) Datlm nve tipi

olmak zere imal edilirler. Resim 2.1de fazl bir transformatrde magnetik
devreyi ve sarglar gstermektedir.

Resim 2.1. fazl bir transformatrde etkin ksm, manyetik devre ve sarglar [6]

Nve (ekirdek) tipinde; magnetik devre dikdrtgen biimli olup, sarglar bacak
denen dey ksmlarda bulunur. Bacaklar birletiren yatay ksmlara boyunduruk
denir. Shell (Manto) tipinde magnetik devre bacakldr ve sarglar yalnz orta
bacakta bulunur. Yaltm kolaylatrmak iin transformatrlerde st gerilim sargs
ekirdek tipinde daima st tarafa, manto tipinde daima i tarafa konur ve bylece
manyetik devreden uzaklatrlr.
 10

Transformatr sarglarndan belli birinin yalnz giri, dierinin yalnz k sargs

olmas iin fiziksel bir neden yoktur. Sarglardan hangisi beslenirse, o giri sargs ,
dieri k sargsdr. Kademeli sarg gerilim ayar ular bulunan bir sargdr.
Kademeli bir sargda kaba ve ince kademeli birer sarg bulunabilir. Ak sarglar ok
fazl transformatrlerin iinde birbirine balanmam ve ular tamamen
transformatr dna karlm faz sarglardr.

2.5. Transformatrlerde Anma Deerleri

Anma deerleri bir transformatrn yaplnda esas alnan ve iletmede garanti

edilen deerlerdir. Gerilim ayar ular varsa, transformatrn anma deerleri esas
ular iin geerlidir. Anma deerleri transformatrn zerinde bulunan plakada
belirtilir. Resim 2.2de lkemizde imal edilmi 380/154 kV, 250 MVA gcnde
transformatr grlmektedir.

Resim 2.2. lkemizde imal edilen 380/154 kV 250 MVA g transformatr [6]
 11

2.6. Ar Akmlar ve Transformatr zerine Etkileri

Trafolar tasarmda ar akm ve elektro dinamik kuvvetlere dayanabilecek yapda

dizayn edilirler, bu nedenle ksa devre akmlarna ksa sreli; 2 ile 10 saniye
arasnda trafonun imalatna bal olarak deimektedir ki, maruz kalmalarnda dahi
normal anma akmlarnn iki ile yirmi be kat kadar bir akma tekabl eden bir akm
da sorunsuz almalar beklenmektedir. Her ne kadar dizayn aamasn da trafonun
iletme artlarnda karlaaca alma artlar tam olarak bilinmese de ngrlen
tahmine gre temel bir mekanik dayanm dizayn sz konusu olur. Ar akmn
transformatrlere etkisini ana balkta sralayabiliriz;

a) Elektro dinamik kuvvetler oluturaca iin trafo sarglarna yksek bask

uygularlar,
b) Sarg scakln ar derecede arttrrlar,
c) Trafonun sekonder tarafnda gerilim dmesine neden olurlar [7].

2.7. G Transformatrlerinde Ksa Devre Empedans

Transformatrlerde ksa devre empedansn uk ile gsterirsek, bu deer ile ksa devre
akmn ve trafonun ar akma maruz kalndnda gerilim dmn
hesaplanmasn salayabiliriz.

uk= ( RI %) 2 + ( XI %) 2 (2.14)
eitlikdeki vektrlerden faydalanlarak hesaplanr. uknn reaktif bileeni XI% iin;
a + a 2 Dm
XI%=K. + 1 . (2.15)
3 H

G transformatrlerinde uk%nn, RI% bileeni ok kk olduundan pratikte

uk%nn XI% deerine eit olduu kabul edilerek sistem planlanr. Eitlik 2.15den
de grlecei zere uk%nn parametre deerleri trafomuzu snrlamakta ve tasarm
tamam ile etkilemektedir. Bu deerin ayarlanmas trafo tasarmcsnn maliyetlerini
tamamyla etkilemektedir, bu nedenle tasarmda teknik ve ekonomik avantajlar ele
 12

alnarak XI %nn deeri dolays ile de uk%nn deeri belirlenir [7]. ekil 2.2de
XI %deki parametreler gsterilmitir.

Yksek gerilim ile alak gerilim sargs arasnda belirli dielektrik baskya dayanm
iin (BILgre) izolasyon sz konusudur. Ayrca istenilen g iin; ekonomik
optimizasyon bakmndan Dm/H oranna ve a1 ve a2 radyal kalnlklar oran gz
nnde bulundurulur. izelge 2.2de transformatrlerin g ve gerilimine bal
olarak uk%nn alabilecei deerler gsterilmitir.

Nve

ekil 2.2. G transformatrlerinde alak gerilim ve yksek gerilim sarglarnn

boyutlar [7]

izelge 2.2. Transformatrlerin g ve gerilimine bal olarak uk%nn alabilecei

deerler [7]

S(MVA) U(kV) 7,2 24 73 170 245 420

0,1-1 4% 5%
1.-10 7% 9%
10-100 10% 12% 13%
100-1000 12% 13% 15%

2.8. Simetrik Bileenler ve Ksa Devre Akmlar

Trafonun fazndan ksa devre akmnn ilk tepe deerinin maksimumu yle ;
1,8 2 MVA.10 6
Ik = (2.16)
3 V .u k
 13

olacaktr [7]. Trafonun fazl ksa devre arzasnda sekonder tarafndan faz bana
grlecek edeer empedans ;
U 2 uk %
Z t= . (2.17)
S 100
Bu hesap da omik etki ihmal edildiinde ksa devre akm hesabnda en fazla %10-20
gibi bir deerde azalma sz konusu olmaktadr. Buna gre ksa devre akmn;
U 1
I k= . (2.18)
Z
3

Burada ki Z iin dikkat edilmesi gereken bir husus tm empedanslar ayn gerilim

seviyesinde hesaplanmaldr.
U2 S
Z = S .100
. (uk%+ )
Sk
(2.19)

Ksa devre akmnn simetrik olmas durumunda;

Ik= Ieff. 2 (2.20)
Ksa devre akmnn asimetrik olmas durumunda ;
Ik= 1,8. Ieff. 2 = 2,55.Ieff (2.21)
olur [8].

2.9. Ksadevre Akmlar Sonucunda Oluan Basklar ve Elektromekanik

Kuvvetlerin Hesab

Sargnn u noktalarnda B manyetik alan ierisinde Bnin Bax ve Brad bileenlerinin

bilinmesi ile de aksiyel (Fax) ve radyal (Frad) kuvvetler hesaplanabilinir.

2.9.1. Radyal kuvvetlerin hesab

Elektromanyetik kuvvetlerin hesabnda belirli bir gvenlik marjnn belirlenmesi

ncelikle gerekir. Minimum ksa devre empedans izelge 2.3de belirtilen
bobinlerin en iyi amper sarm dengesini oluturaca bacak uzunluuna gre
belirlenir, fakat ok byk gteki trafolarda sarg bacaklarnda amper-sarm dengesi
yannda elektromanyetik kuvvetlerin pratik limitler ierisinde kalmasna da dikkat
 14

edilmesi gerekir. Trafoda mekanik basklar ksa devre akmlarnn anma akmna
oran ile alakaldr. Trafonun ksa devre annda meydana gelen basklara kar
dayanmn Ik/uk belirlemektedir.

Ak sargnn orta yksekliin deki noktada aadaki ekil 2.3de grlecei zere
olduka dik olarak gelmektedir. Maksimumu deerini nerdeyse yksek gerilim ve
alak gerilim sargsnn arasndaki bolukta almaktadr,sargnn iinden dna doru
sfra gider gibi lineer olarak azalmaktadr. Aknn yatay bileenin etkisi ile oluan
kuvvetler tamamyla iki sargda da radyal olmakta ve sarglar karlkl olarak
birbirlerinden uzaklatracak etki gstererek ; sarglarn d taraf gerilme kuvvetine
maruz kalrken, i taraflar bask kuvvetlerine maruz kalr. Ak ile akm arasnda
birebir iliki olduundan, kuvvet ile akm arasnda karesel balant vardr. Eer
sistem empedansn ve balantlar ihmal edersek, radyal kuvvetler ile ksa devre
empedans arasnda yle bir balant elde ederiz;
1
Frad (2.22)
uk 2

Buradan unu da syleyebiliriz, ksa devre annda gerilim normal deerinden kk

olaca iin ksa devre akmnn sarglardan dolamasnda tahminimizden daha fazla
mekanik bask oluturur.

st Boyunduruk

Nve

Alt Boyunduruk

ekil 2.3.Trafo sarglarnda radyal kuvvetlerin gsterilii (LT: AG sarg, HT: YG

sarg)
 15

Bu kuvvetler kasnak basks ile d sargy, skma ile de i sargy bask altna alrlar.
Kasnak bask sargnn dndaki iletkenlere ksa devre akmnn tepe deerinin ilk
yarm periyodunda etki eder.
0,079.Wcu
mean= 2
[ton/cm2] (tepe deer) (2.23)
h.u k
Wcu=I2Rdc 75 C de tam ykteki kayplar [kW] (2.24)

Radyal kuvvetler i sarglarda maksimum deerinden dtaki iletkenlere sfra doru

azalarak etki yapar. sarglarda bobin ile nve arasnda eit mesafe olmasn
salayan koruyucu bir tabaka var ise sarglar gelen bask iin;
2Ac
W= [ton/cm] (2.25)
Dw

2S 1
W= . [ton/cm] (2.26)
u k . f .d1 .D m .N

yazlabilir. Eitlik (2.26) iletkenlere gelen toplam basky gsterir.

2.9.2. Aksiyal kuvvetlerin hesab

Sarglar eit ykseklik de ve uniform yapda ampersarm dalm sz konusu ise

gerek sarg uzunluu ekil 2.4de grld gibi snrl olacak, ak younluunun
oluturaca kuvvet sarg sonlarnda aksiyel olarak sarglar bask altna alacaktr.

(a) (b)

ekil 2.4. Eit ykseklikte ve uniform ampersarm dalmnda aksiyal kuvvetler ve

radyal manyetik ak a) Aksiyal kuvvetler, b) Radyal manyetik ak dalm
 16

Sarglar eit ykseklik de olmadnda merkezleri kayacandan yukarda sylenen

den farkl olarak aksiyel ynde ilave kuvvetlerin de etkisi grlecektir.

te oluan bask kuvvetleri ilk bata tespit noktalarna sktrma titreimlerinden

dolay ar basn uygular, iletken etrafndaki segment tabakalarn iletkenden da
doru uzaklamasna neden olur. Bask noktalarnda krlma, atlama
oluturmalarndan ve iletken demetini datmalarndan dolay aksiyel kuvvetler
arzalara neden olmaktadr.

Aksiyel kuvvetlerin i ve d sarg da oluturaca maksimum bask;

2S
Pc= [ton] (2.27)
u k . f .h
eitlii ile hesaplanabilir.

Bu kuvvet ksa devre veya arza akmnn tepe deerinin ilk yarm periyodunda
etkilidir. ekil 2.5de aksiyel kuvvetlerin sargda dalm grlmektedir.
NImax,amper sarma sahip fazl trafo daki aksiyel kuvvet yle hesaplanr;
2..a.(NI max ) .D m
2

PA= . [ton] (2.28)

1011 l eff

fazl trafoda en byk aksiyel kuvveti orta bacakta olur, aksiyel kuvvetler i sarg
ile nve arasn etkiler, nve ve sarg birbirine yaklatka aksiyel kuvvetlerde artar.
Bobinlerde i sarglar d sarglara nazaran daha fazla ar baskya maruz kalrlar.
Sarglarda veya bobinlerde ar bask, byk elektromanyetik kuvvet; bobin kademe
deitirici balantlarnn olduu ksmlara maksimum bkme basks oluturur.
Bobin veya sargya gelen bask bitiik aralklar iin;

2a
PA=0,773.q.Pr.log ( +1 ) [ton] (2.29)
w
izelge 2.3. Sarg dizaynda ampersarm dengesini oluturan bacak uzunluuna gre minimum ksadevre empedans [8]
17
 18

ekil 2.5. Ksa devre akmnn ilk yarm periyodunda sarglarda aksiyal kuvvetlerin
dalm [8]

2.10. Transformatr Aksesuarlar

G transformatrleri istenilen amalar dorultusunda ve snrlar ierisinde tam

olarak grev yapabilmeleri ve de iyi bir iletmecilie imkan salamalar gayesiyle
baz yardmc nite ve aksesuarlarla donatlmlardr [9].

Bunlar srasyla unlardr;

1) Ana Tank,
2) Ya Rezerve Tank
3) Ya Seviye Gstergesi
4) Teneffs Tertibat
 19

5) Emniyet Borusu (Genleme Borusu: Deve Boynu)

6) Bucholz Rlesi
7) Ya Isl Gstergesi
8) Sarg Isl Gstergesi
9) Gaz Basn Rlesi
10) Gaz Kontrol Gstergesi
11) Bushingler
12) Kademe Deitirici
13) Radyatrler
14) Vantilatrler (Fanlar)
15) Devir daim pompalar
16) Yangn Sndrme Tertibat
17) Ark Boynuzlar
18) Tekerlekler
19) Raylar

Yukarda saydmz elemanlarn hepsinin bir g trafosunda bulunas mmkn

deildir, transformatrn kullanlma maksad bunda etkendir.

2.11. Transformatrn Korumalar

Transformatrlerde herhangi bir arza vuku bulduunda koruma elemanlarnn sistem

gvenliinin salanabilmesi olduka ksa bir srede arzann izole edilmesi iin
grev yapmas beklenir [10]. Bunun yann da son yllarda transformatrlerde arza
balangcnn tespit edilmesi iin izleme cihazlar da kullanlmaktadr.
Transformatrlerde koruma ve izleme cihazlarnn uygulamada kullanlma
algoritmalar trafonun g ve gerilim seviyeleri ile ilikilidir. Genel olarak 5
MVAdan byk gteki trafolarda uygulanan koruma algoritmas aada ki koruma
elemanlarndan olumaktadr;

a) Bucholz koruma,
b) Ar yk koruma,
 20

c) Ar akm koruma,
d) Toprak arza koruma,
e) Diferansiyel koruma,
f) Kademe bucholz koruma,
g) Trafo zati korumalar,
h) Parafudr ve ark boynuzlar

5 MVAdan daha dk gteki trafolarda uygulanan koruma algoritmas ;

a) Bucholz koruma,
b) Ar akm koruma,
c) Toprak arza koruma,
d) Trafo zati korumalar,
e) Parafudr ve ark boynuzlar

olumaktadr. Transformatr koruma felsefesine dair zati koruma algoritmalarn

transformatr aksesuarlar ierisinde bulunan; ya sl gsterge, ya seviyesi
gstergesi ve sarg sl gstergesinin yardm ile salanr [11].
 21

3. TRANSFORMATR KONSTRKSYONU

3.1. Transformatr Sarglarnn Tipleri

Bu ksmda sadece, nve yapsndaki trafolar iin; dairesel konsantrik ve dikdrtgen

bobin sargl tipler ile shell yapsndaki trafolarda; pankake tipi sarglar
kullanldndan bu tip sarglar incelenmitir. Dairesel konsantrik sarglarda tabakalar
silindirik kullanldndan, disk ve sipiral (heliksel) tipleri de incelememize dahil
edeceiz. ncelememiz sarglarda arza annda meydana gelen basklar iermektedir.

3.1.1. Sarg dizayn

Transformatr imalatlar son zamanlarda bilgisayar analizi ile radyal ve aksiyal

kuvvetleri hesaplayarak ksa devre akmlarna dayanm belirlemektedirler. Ayn
zamanda imalat aamasnda salam malzeme seimi, ok dikkatli dizayn ile
bobinlerin ve ekipmanlarn ksa devre akmlarna dayanklln arttrmaktadrlar.

Nve yapsndaki trafolarda sarg dizaynn da genellikle aadaki hususlara dikkat

gsterilir;

a) letkenler arasndaki demet basknn minimum olmas iin boluk bloklarnn

yeterliine,
b) Tm sipirler (ksmi deil),
c) Uniform sarglar,
d) Sarglarn aksiyel uygunluu,
e) Sarglarn manyetik merkezlerinin uygunluu,
f) Amper sarm dengesinin dalm i ve d sarglarda amper sarmn kademe
ksmlarndaki uygunluu,
g) letken hareketini engelleyen termik dayanml yapkan kullanlmas.

Shell yapsndaki trafolarda sarg dizaynn da genellikle aadaki hususlara dikkat

gsterilir;
 22

a) letkenler arasndaki demet basknn minimum olmas iin pankake bobinleri

arasndaki izolasyon rondelalarnda yeterli boluk bloklar,
b) oklu ok dk bobin gruplar kullanlarak manyetik kuvvetlerin azaltlmas,
c) Kapal tank ksmlar ile demir tabakalarn ve bobin gruplarnn hareketinin
engellenmesi,
d) Bobin sktrma dzeneindeki sklk dizayn ile bobinlerin sktrlmas,
e) letken hareketini engelleyen termik dayanml yapkan kullanlmas ile zayf
kuvvet noktalarnn az etkilenmesinin salanmas.

3.1.2. Nve yapsndaki bobinler

ki sargl nve yapsndaki trafolar, kaak ak alan konsantrik sarglarn arasnda

ksa devre akm sarglarda olumu gibi davranr. Prensip olarak kaak akmn
aksiyel bileeni, sargnn dairesel evresinde dolar ve radyal kuvvetler oluturur ve
bu radyal kuvvetler d sargda dar ynde, i sargda ieri ynde davranr. Tabakal
tipteki sarglarda radyal kuvvetlerin maksimum deeri, sarg sipirlerinin genelde
veya sklkla, sarg yksekliinin ortasnda oluur. Buralardaki kaak ak aksiyeldir.
Sarg sonlarna yakn, kaak ak demeti nve bacana doru ve dn yolu ksa
devredir. Bu durumda radyal ak bileenin varln oluturur. Bu etkileimdeki
radyal ak bileeni sarg dairesinde akm retir, aksiyel kuvvetler sz konusu olur, bu
aksiyel kuvvetlerde sarg iletkenlerine dikey eksende bask kuracak gibi davran
sergiler. Genelde tm dengesiz amper sarm dalm, i ve d sarglarda, sargnn
aksiyel uzunluunca aksiyel kuvvetleri arttrr. Amper sarm sarg zerindeki etkisi,
kademe deitiriciden kaynaklanr, genelde amper sarmn dengeye gelmesi iin
dier sargda zt kademeler ile amper sarm dzenlenir. Yanl manyetik merkezler
iki sarg arasnda ok gl radyal ak olumasna ve aksiyel kuvvetlerin etkisinde
kalmaya neden olur. Her kk yanllk nemli aksiyel kuvvetlere neden olur.
Aksiyel kuvvetler sarglarda ortaya kmas durumunda eitli bileenlerin ortaya
kmasna sebep olurlar, bu bileenler kuvvetleri ierir ve apraz ak retir ve arza
akmnn sarglarda dolamasna neden olur, ayrca iletkenlerin uygun olmayan
yerletirilmesi de istenmeyen kuvvetlerin olumasn salar. Gerekte trafolarda, tm
iletme artlarnda, bu kuvvetler dengelenmez, nk kendi kuvvetleri dengesizdir,
 23

sarglar aksiyel ynde hareket etmeye alr, buda sarg kaymalarn arttrr.
Sarglarda son noktalarn yeterli destekleme yaplar dizayn ile bileke kuvvetler
engellenir. Eer statik yzeyler veya korona tabakalar sarg sonlarnda var ise
bunlarn olduka kat yaplmas ile sipir sonlarndaki kuvvetler engellenir. Uygun
iletme artlarnda eit bask dalm salanabilmesi iin destekleme elemanlar
uygun seilmelidir [12].

Konsantrik dairesel sarglar

Aksiyel kuvvetler dikey dorultuda olarak ve demir nveye uygulanr. Radyal

kuvvetler yatay dorultuda olarak ve demir nveye dikey olarak etki gsterir.
Dairesel bobinlerde, herhangi radyal kuvvetler bobinin dairesi boyunca uniform
olarak dalr. Dikdrtgen veya eliptik ekildeki bobinlerde radyal kuvvetler bobinin
kelerine konsantre olacak ekilde davranr ve buralarda byk bask uygularlar.

Konsantrik dairesel sarglarda, akm d sargda akt ynn tersine i sargda

dolar. Bu zt akmlar radyal elektromekanik kuvvetler retir ve bu kuvvetler d ve
i sargy birbirinden uzaklatracak ekilde etki gsterecek eilimde olur.

Aksiyel ynde, sarg kuvvetleri st ve alt sarglarn iine doru, manyetik merkezine,
yaklak olarak uzunluunun ortasna dorudur. Eer mkemmel yerletirilmi i
sarg ve d sarg manyetik merkezi, gerekte mmkn deil aksiyel kuvvetler
dourur. Yanl yerletirilme ile elde edilen manyetik merkezler aksiyel kuvvetlerin
etkisi ile bir bobin veya bobinin bir ksmn yukar doru, dier bobin veya bobinin
ksmn aa doru hareket ettirme eilimindedir.

a) Radyal Kuvvetler: Sarg iletkenlerinin dayanm ile mukavemet gsterir,baz

durumlarda; sarg tplerinde. letkenlerdeki basklar aksiyel boluklardaki uzakla
baldr.

b) Aksiyel Kuvvetler: Radyal boluklarn skl ve iletkenlerin dayanm demeti ile

snrlandrlr.
 24

letken gruplar srekli transpoze iletkenler ieriyorsa, aksiyel kuvvetler altnda ok

az kararllk gsterecek ekilde davranrlar. Termik dayanml yapkan iletkenleri
bireysel olarak sararak kat dikdrtgen gruplara yardmc olur.

Aksiyel kuvvetler tutucu levhalarla snrlandrlr, buda; son at, balant ubuklar,
radyal sktrma boluu, iletken dayanm yapsna baldr.

Konsantrik dikdrtgen sarglar

Mekanik kuvvetler dikdrtgen bobinli trafolarda dairesel bobinli trafolardakine

benzer ekilde ortaya kar. Dikdrtgen trafolar demir nveli, dikdrtgen keli
sarglarn izolasyonu dikdrtgen formuna uygun olarak yaplmtr. Aksiyel ynde,
dikey ve nveye paralel yndedir. Radyal ynde ise yatay ve nveye dikey yndedir.

Dikdrtgen bobin konstrksiyonunda sarglar sipiral sarlm levha iletkenli, ok

tabakal bobin iletkenli veya bireysel izoleli iletkenli olur. Aleminyum ve/veya bakr
iletkenler kullanlabilir, bu dizaynn gerekliliine baldr.

a) Radyal Kuvvetler: Radyal kuvvetler i sargnn d sargdan uzaklamas ynnde

davranr. sarglar dikdrtgen izolasyon yapsn ezecek ekilde davranr. D sarg
kemer yapacak veya diz yzeyi kavisleecek ekilde i sargdan uzaklatrmaya
alr. Bu davran trafonun empedansn arttracak ekilde ortaya kar ve mekanik
bask yerleri; son noktalarda ve faz-faz izolasyonun da olur.

b) Aksiyel Kuvvetler: Aksiyel kuvvetler bir sargy yukar doru kaldrmaya dierini
aa doru kaldrmaya alr. Sadece mekanik dayanm yukar doru harekete st
boyunduruk ile kar durur. st boyunduruk tutucular, bloklama tutucular veya
nve boluklarndaki yeler bu dayanm belirler, ayar mekanizmas
kullanlmamaktadr. Baz imalatlar termik dayanml yaptrc/tutucular
kullanarak izolasyonu salar ve bobin iletkenlerini beraber tutarlar ki AG sargs
tabakas aksiyel kuvvetleri minimuma indirebilsinler.
 25

Tabakal sarglar (Silindirik eklinde olanlar)

Sarg bir veya birden ok tabakalardan, izolasyonlu iletkenlerin st ste silindirik

sarlmas ile elde edilir. Sarm ekli ipliklerin makaraya sarlmasna benzer, iletken
bir veya daha fazla paralel tabakal ve transpoze eklindedir. Gerilim dengesinin
salanmas iin tabakalar birbirinin zerine sarlr. ki sargdan daha fazla tabakalar
seri balanr, gerilim basksnn tabakalarda dalm sadece hat gerilimi olarak
kesirli dalr. Bunun yannda kk paralar anma gerilimine dayanabilmesi iin
tabaka-tabaka izolasyonu uygun yaplr. Tabakal sargnn temelinde yksek
elektromekanik kuvvetlere dayanm ve dielektrik dayanmdr. letkenler aksiyel
basn ile srekli gerilerek skca tabaka sipirleri ileminde sarlr. Baz tabakalar
arasnda ya klcallar yaplr. Tabakalar sonlarnda yksek basklara dayanmla
sonlandrlr. Alak gerilim, yksek akml tabaka sarglar ok sayda katmanl
tabakalardan oluur. Sarm esnasnda az a ile sarm ile sarglar dairesel bir yarap
dzeninde sarlr ki sipirleri sarmadaki gerekli eim elde edilebilsin. zel bloklama
metodu sarg sonlarnda kullanlmas ile sipirler iin uygun eim elde edilir. Bu zel
metod sayesinde aksiyel kme arzas engellenmi olur. Radyal boluklar tabakal
sarglarda kullanlmaz.

(a) ( b)

ekil 3.1. Tabakal sarglar a) ok tabakal sarg, b) ksml tabakal sarg [13]
 26

Resim 3.1. Tek tabakal ve parelel iki ksml tabakal sargnn sarlmas [14]

Sipiral (Heliksel) sarglar

Bu sarglar izolasyonlu ok iletkenlerin parelel, ou zaman ift katmanl sarml ve

ok katmanl yksek sipiral sarlm izolasyonu silindir yapda biri dieri ile biten
balant ile oluturulmutur. Srekli transpozeli balant kullanlr. Sipiral sarg
dizayn, tek tabaka, ift tabakal olarak, gerilim snfna gre sklkla seri bal
yapdadr. Alak gerilim sargsnda kullanlr, yksek akm gerektiren uygulamalarda
tercih edilir. Yksek kaak aklar nlemek iin parelel iletkenlerdeki akm
dengesinin salanmas katmanlarn transpoze olarak radyal sipiral olarak sarlmas
gerekir. Bu sarglarda yldrm darbe gerilim dalm anma gerilim karakterstiinde
seilir. letkenler aksiyel boluklu, rijit olarak ya klcall iki bobbin arasnda
silindirik olarak sarlr. Radyal boluklar bireysel sipirleri ayrmak iin kullanlr.
Arza akmlarnda dayanklk salanmas iin balant sonlar sarg tpne
kilitlenerek bobinde sipiral sklk ile dayanm arttrlr.
 27

ekil 3.2. Sipiral (Heliksel) sarg dizayn [15]

Resim 3.2. Sipiral (Heliksel) sargnn sarlmas [15]

Srekli disk sarg

Bu sarglar izolasyonlu iletkenlerin radyal olarak bir birinin zerine silindirik

izolasyonlu sarlmas ile elde edilir. Dtaki sipir bir disk ksm dier disk ksmnn
zerinden geirilir. Fakat son zamanlarda sipirler dtan ie doru kullanlarak basit
sarg teknii kullanlmaktadr. Bu ekildeki imalat ile diske sreklilik ile sarg
tamamlanr. Sipiral sargya benzer olarak, iletkenler srekli disk sarglarda ince
aksiyal boluklu sarlr, radyal boluklar disk ksmlarn ayrmak iin kullanlr.
Sipiral sarglarn tersine, her bir disk ksm parasnda d tarafta atlamalar olur.
Dzgn izolasyon yaplmas ile mekanik olarak salamlk nem arz eder.

Disk bobini iki veya daha ok tabakalarn parelel balanmas ile sarlmsa;
tabakalarn kelerinde transpoze yaplrak tabakalar arasnda akm dalm
dengelenir.
 28

Srekli disk sarg yksek bobin-toprak kapasitesine sahiptir. Bu durum yksek darbe
gerilim basksnn ilk disk balants hatta buna yakn olana gelmesine neden olur.
Dalga geriliminin dalmnn dzelebilmesi iin hatta yakn yerlere elektrostatik
tabakalar yerletirilir. Bu da hattn efektif seri kapasitesini artrr. Olduka byk seri
kapasite etkilerinin tm diskte stesinden gelmek iin, ortadan ayrlm iletken
bobbin sarg teknii kullanlr. ki iletken parelel sarlr, fakat seri olarak balanarak
birbirine eit ekilde yerletirilirse, sonu olarak yksek efektif seri kapasite sargda
olur.

Sonu olarak dalga gerilim dalm olduka uniform olur ve her bir diskte eit olarak
basklar dalr. Birbirine eit ekilde birbirinin zerine yerletirilmi disk sarg
srekli disk sargda farkl eitte, iletkenler birbirinin pozisyonunda kullanlabilir. Bu
sarg tekniinde yksek seri kapasite sipirler arasnda oluur ve birok uniform dalga
gerilim derecesi sarg boyunca elde edilir. Disk sargnn dahili tabakalar ortadan
ayrlm sarglara yerletirilerek kullanlr.

(a) (b)
ekil 3.3. Disk sarg a)Srekli disk sarg dizayn, b) Ayrlm disk sarg dizayn [15]
 29

Resim 3.3. Disk sargnn sarlmas [15]

Yaprak sarml bobinler

Bu sarg tek tabakal aleminyum veya bakr iletkenlerin sipiral olarak izolasyon
formda sarlmasndan elde edilir. Tabaka izolasyon malzemesi iletkenler arasna
sarlr. Termik dayanml yaptrclar ile izolasyon malzemesi birbirine tutturularak
yakn iletkenler balanr. Tabakann kalnl bobin ykseklii boyunca uzanr.
Tabaka sarg konstirksiyonu genelde alak gerilim sarglarnda kullanlr.
Dahili radial kuvvetler tabakal sarglarda kat izolasyon yaps ve tabakal izolasyon
katlar ile snrlandrlr. Tasarm annda; tabaka iletken ekmesi ve izolasyon
tabakalarnn boluklar ve kat sarg yaps salanarak, harici radyal kuvvetlere kar
mukavemet elde edilir. Yaprak sarml sarg dairesel bal sarmlara gre daha fazla
aksiyel ekme kuvvetlerine kar dayanm gsterir. Fakat dairesel bal sarml
bobinlere gre aksiyel yndeki basklara kar daha zayftr. Termik dayanml
tutucular harici aksiyel bask kuvvetleri ve radyal kuvvetlerin ikisine birden rijitlik
katar. Soutucu ya sirklasyonu salanabilsin diye ya klcallar boluu sarg
ilerinde dizayn edilir. Tabakal sargl bobinlerde arza akmnn dzenli
dalmasndan dolay aksiyel kuvvetlerin sarg zerindeki etkisi minimuma
indirilmi olur.
 30

Tabakal ince sarml bobinler

Bu ekilde tabakal sarg tek veya birok tabakal iletkenlerden oluur. Sipiral olarak
izolasyon formunda iletkenler aras tabaka izolasyonu kullanlarak sarlr. nce sargl
sargda ise tek iletkenlerinlerin sipiral olarak izolasyon formunda iletkenler arasnda
tabaka izolasyonu kullanlarak sarlr. letkenler her sargda aleminyum veya bakr
olabilir. Her bir tip sarg iki veya daha ok gruplarn elektriksel olarak parelel
balanmas ile elde edilir. Tabakal ince sarml bobinler genelde alak gerilim
sarglarnda kullanlr.

ekil 3.4. Tabakal ince sarml bobinler ( tabakal) [15]

3.1.3. Shell yapsndaki bobinler

Shell yapl trafolar, bireysel dikdrtgen pancake bobinlerin sarlmas ile akmlarn
ayn ynde akmas salanr, bu durumda baskc, etkin kuvvetlerin iletkenlerin
zerinde olmas sz konusu olur. Bobin gruplar oluturulurken, eit numaral
pancake bobinler zt yndeki tek numaral bobinlerle sarlr. Bu ekildeki yapda
bireysel pancake bobinleri arasnda baskc kuvvetler oluur. zolasyon rondelalar ve
kat boluk bloklar yakn bobinleri ayrr, basklara kar ksa devre kuvvetlerinden
korur. Bobin grubu iine giren baskn kuvvetler, her bir bobin grubunu tutturmaya
verim iin ince paket yaplr. YG ve AG bobin gruplar yksek-alak bariyerden
kuvvetler uzaklatracak ekilde ayarlanarak oluturulur. Bu kuvvetler aksiyel ve
 31

radyal olarak pancake bobin yzeyinden uzaklatrlr. Saf aksiyel kuvvetler bobin
grubundan ve izolasyon sisteminden geerek nve tabakalarna iletilir. Nve
tabakalar tank duvar ile sonlandrlr. Salam mekanik yap ile ksa devre
kuvvetlerine dayanm elde edilir. Shell trafolarda sadece dz bacakl pancake
bobinler kuvvetleri nveye iletir. Dairesel alt ve st bobin ksmlar dier kuvvetleri
mekanik basn yzeylerine tank sonlarnda faz arasnda iletir.

Resim 3.4. Pancake sarg [15]

Dikdrtgen pancake sarg

Shell yapl trafolarda kullanlr. zolasyonlu iletkenlerin dz masa etrafnda

dikdrtgen olarak sarlr. lk sipir birok iletkenlerinin parelel veya srekli transpoze
kablolardan, kk yarapl erilerin dikdrtgen kegenlerinde kullanlmasndan
oluur. zolasyon tasmalar ke yaplarnn korunmasnda yardmc olur. lave
sipirler kullanlarak kelerde yarapn bytlmesi salanarak, demet iletkenlerin
kelerde kolaylkla kullanlmasn salar. Pancake bobinler yksek seri kapasite
ierir. Pancake bobin trafoya dikey olarak yerletirilir, yakn bobinler birbirine
balanr, kat boluk blou, nve tabakas srtnmesi, tanka uyunluu mekanik
kuvvetlere dayanm belirler. Pancake bobinlerin elektriksel balants srekli disk
 32

bobinlerindeki gibidir. D balantlar veya atlamalarda bir bobbin paras ile

balanr, i balantlarda gelecek bobin parasna balanr.

Radyal boluklar pancake bobinlerde kullanlmaz. Bunun yerine yakn pancake

bobinler birbirinden ayran boluk bloklarn ayrmayan izolasyon rondelas ya
akna izin verir ki bobin yzeyi ve bobin bobin izolasyonu bu ekilde salanr.

3.2. Nve Yapsndaki Trafolarda Mekanik Tutucu Sistemi

Nve tutucular major yap yeleri olup, nve tabakalarna gelen bask kuvvetlerini
karlar. Sarglara katlk, sabitlik salar ve st sarg tutucu sistemine rijid olarak
destek olur.

Alt boyunduruk tutucu sarg arln destekler, statik kuvvetleri st sarg bask
yzeyinde karlar, dinamik aksiyel ksa devre kuvvetlerine dayanr. Alt tutucular,
tabakalar ve bunlar sktran, sabitleyen bask civatalarnn kenar tutucu balant
yaplar ile yerletirilir. Alt bobin destekleri dikey kuvvetleri tutucular ile dzenli
datr. Alt destekler genelde tabakal aatan, yksek younlukta izolasyondan veya
permit dolaml soutucu yadan yaplrlar. st boyunduruk tutucular ayarlanr
tutucu system ve demir balant yerlerinden desteklenir. Balant baras bobinin
iinde ve nve bacana yakn yerlere yerletirilir. Balant ubuklar bobin dna
yerletirilir. Her ikiside ayn ie yarar.

st bobbin basn yzeyi, tabakal aatan, yksek younluklu izolasyoda, fiber

glass, epoksy veya metal yzeye elektriksel olarak karlayan zel izolasyon yaplm
olarak kullanlr. Nve gzne gelen basklara kar yksek direnli olmak
zorundadr.

Baz dizaynlarda nve tutucu sistemi ayarlanabilir, sarglara gelecek bask kuvvetleri
nceden hesaplanabilir ki aksiyel ksa devre kuvvetleri kontrol altna alnabilsin.
Bask kuvvetleri sarg ercevesindeki kaldrma vidalar bask takozlar veya yk
makaslar, ya dolu kontrol portlar ile eit olarak datlr [15].
 33

3.3. Shell Yapl Trafolarda Mekanik Tutucu Sistemi

Trafo tanknn alt ksmlar dikdrtgen pancake bobinlerin btn arl ile
desteklenir, nve tabakalar izolasyon materyalleri (yada dahil) ve st tank
ksmlar. En st ve en alt T-demeti mekanik olarak tank duvarna balanr. fazl
dizayn da yksek younluklu izolasyon materyalleri kullanlr ki elik ekipmanlarn
izolasyon yaps salansn ve nve tabakalar ksa devre kuvvetlerinin basksna
dayanabilsin. Tank duvar ve T-demeti basklara kar kuvvetlendirilir, bylece
aksiyel ksa devre kuvvetlere dayanm salanr. Hareket uygun tank yaps ve yksek
younluklu izolasyon ile engellenir. Keza st tank ksmlar tm nve tabakalar
dndaki bobinin bilinen ksmnn basks altndadr, bunun iin ince tabakal
srtnme ile radyal ksa devre kuvvetlerini absorbe edecek ekilde pancake bobinler
gelitirilmitir.

3.4. Transformatr Konstrksiyonunda Elektriksel Koruyucular

3.4.1. Sarg koruyucular

Sarglar darbe gerilimleri basklarna kar korur, bu amala eitli metodlar

kullanlmaktadr. Sarg tipi ve kullanld anma gerilimine bal olarak koruyucu
seilir. Koruyucu birka bobin ksmnn metalik batlanmasyla sarlmas, metal
etrafna koruyucu ile balatan sona kadar sarlmas ile elde edilir. Sarg sonlarna
static ekran koruyucu kullanmak ve bunu balantlarla birletirmekle yaplr.

3.4.2. Balant koruyucular

plak balantlar, akm tayan dier ksmlara kar iyi bir ekilde izolasyonu
yaplmal, ayn zamanda toprak yapsna karda izolasyonu salanmaldr. Gerilim
basklar plak balantlarda barada, ubukta veya tpte minimuma indirilmeli ki
kegen noktalar bu amala yuvarlatrlr, uygun ubuk ap veya tp ve bunlarn
d ekline uygun yuvarlk ile gerilim basklar minimuma indirilir.
 34

3.4.3. Bushing koruyucular

Bushinglerin izolasyon mesafeleri tankn genilii veya yksekliine gore

belirlenmelidir. Bu yzden bushinglerin alt terminal ksm uniform olmaz, przsz
koruyucu evresi ile gerilim basklar azaltlr. Btn izolasyon mesafeleri ayrca
bushing izolasyon koruyucular ile azaltlabilir.

3.4.4. Yksz kademe deitiriciler

Kademe deitiricileri ekipmanlarnn izolasyon mesafesi yine tank llerine gore

belirlenir. Baz yksz kademe deitiriciler izolasyon koruyucular ile
kuatlmaktadr.

3.4.5. Yk altnda kademe deitiriciler

Yk altnda kademe deitircilerin aktif ksm ayr bir tankda ve ana tankdan
bamsz bir ekilde izolasyonu salanmtr.

3.4.6. Tank koruyucular

Topraklanm tank yzeylerinin d evresinin sarglara, kademe deitiricili

balantlara ve bushing balantlarna kar yeterli mesafede korunmas gerekir. zel
hazneye yerletirilmelidir. Bushing konfrigrasyonu zel izolasyon mesafesi ve
koruyuculara ihtiya duymay gerektirebilir.

3.4.7. Faz-Faz izolasyonu

Nve yapl trafolarda, faz-faz izolasyon bariyerleri nve pencere boluunun

azalmasna yardmc olur. Etkin ya hacmi akl iine, kck ya odacklar ile
bu durum salanr. zolasyon bariyerleri ayrca arjl partikllerin faz-faz doru
kolayca hareketini engeller. Bu ekilde arjl partikller yldrm dmesi veya
anahtarlama annda oluabilmektedir.
 35

4. TRANSFORMATR ARIZALARININ NCELENMES

Trafo arzalarnn incelenmesi birok ynden doktorun hastasn tedavi etmede

uygulad prosedre benzer. Gnmzde trafonun salkl bir ekilde iletilmesi iin
birok metot ve cihaz gelitirilmitir. hmal edilecek kk bir problemin ilerleyerek
iddetli bir arzay vuku bulduu tecrbelerle kesinlemitir. Trafonun iletme
yaad olaylara ait btn dokman ve kaytlar ile tehis testlerine ait bilgiler trafo
arzasnn deerlendirilmesinde yardmc olacaktr. Trafoda yaanan sorunun erken
fark edilmesi problemin geliim srecini yavalatr. Birok trafo iletmecisi ve
imalats trafo iletmesinde kazanm olduklar farkl uygulamalara ve dizaynlara
sahip tecrbeleri karlkl olarak paylama suretiyle trafolara ait optimum
performans oluturma gayreti ierisindedirler.

Bu paylamlar trafo dizayn ekipmanlar, uygulama ve iletme arza incelemesini

kapsamaktadr. ncelenecek arzada ilgisi varsa problemin belirlenmesi iin dizayn
elemanlar nem tayabilmektedir. Arzann gerek grd lde trafoya ait tm
kompanentler genelde incelenmesi gerekir. Arza analizi olduka komleks ve
kapsamldr. nceleme safhasn da arzann birok detay iermesi arzada kesin bir
tanmlamaya imkan tanmayabilir. Gerekten bir arzann tm detaylar ile incelenip
belirlenmesi iin olduka kapsaml inceleme ieriini bir araya getirmek gerekebilir.
Burada arza inceleme prosesi anlatlacaktr.

Arza incelemede mkemmel referans ANSI/IEEE C57.117, IEEE Guide for

Reporting Failure Data for Power Transformers and Shunt Reactors an Electrical
Power Systems, ve ANSI/IEEE C57.125,IEEE Guide for Failure nvestigation,
Documantation and Analysis for Power Transformers and Shunt Reactors
kullanlmtr. Bu standartlar arza incelenmesinde nemli tm faktrler iin
metedoloji oluturarak deerlendirme imkan salar. Arza incelemesi grevinde olan
mhendisler iin bu standartlarn tanmlad ekilde kt durum plan
hazrlayabilmelerinde vazgeilmez kaynak olmaktadr [16].
 36

Trafo arzasnda koruma rlelerinin almas veya trafo alma performansnda

duyulan phe ile aratrma balar. Trafonun servis harici olmasndan sonra gelien
arza incelenmesi g sistem iletmesinde alan mhendisler iin her eyden daha
nemlidir. Arza durumunu aklayc bulgularn dikkatlice toplanmas, arza
deerlendirmesi yapacak personele aktarlmasnn g sistem iletmecilerinin
kesinlikle salamas gerekir. Ayn zamanda arza annda ekiplerin mmkn
olduunca koordineli almas ve bilgi al-veriinin de effaf olmas gerekir.
Arzaya tehis iin doru karar vermede en alt alandan en st ynetimine kadar
arza ile bilgilerin salkl bir ekilde paylalmas arza incelemedeki isabeti
artraca phe duyulmayacak kadar aktr.

Arza incelemesi drt ana bileenden teekkl eder; hazrlk, test, inceleme ve sonu
raporunun dzenlenmesi ile son bulur [17].

Hazrlk aamasnda arza hakknda hzl bir ekilde bilgi, dokman toplanr, ayn
anda arzaya ait bulgular kaybedilmeyecek ekilde test almalar da gerekletirilir.
Baz durumlarda tecrbeye bal olarak arza incelemesinde alan; hzlca sonuca
gtrecek testlerin uygulanmasn talep edebilir. nceleme ise admdan oluur,
yle ki; harici inceleme, dahili inceleme ve nihayetinde gerek duyuluyorsa trafonun
tankndan karlarak, alarak incelenmesi ile aratrma tamamlanr. Arzay
deerlendirmek iin yeterli veri toplandnda ve test sonularna gre arza inceleme
mhendisleri incelemelerinin ardndan arza kayna olan faktrleri tespit
edebileceklerdir. Aadaki admlar arza ve problemin belirlenmesinde
kullanlmaldr.
- Arzas incelenecek trafoya ait gemi kaytlarn ve bilgilerin toplanmas,
- Arza mahalline gidilerek uygulama ve iletme bilgilerinin elde edilmesi,
- Arzann veya problemin vuku bulmasna ahit olmu tm personelle grmek,
- Trafonun incelenerek gerekiyorsa ksmi veya tmyle de monte edilmesini
salamak,
- Elde edilen bilgilerin ve trafonun gemiine ait kayt ve raporlarn analiz edilmesi,
- n rapor hazrlayp, katk salama imkan olan personelle paylaarak, raporun
 37

gzden geirilmesi ve kontrol ile varsa ilave bilgi veya raporda deiiklik ihtiyacn
gidermek,
- Final raporunun hazrlanmas

Genel kural olarak hibir detay ihmal edilmemelidir. Tecrbeler gstermitir ki

bazen ok basit ve hafife alnan bir detayn, ipuu tekil ederek arzann veya
problemin zlmesine yardmc olmutur. Bu nedenle arzaya ait btn bilgilerin
toplanmas arzann zmlenmesinde olduka nem tamaktadr [16].

4.1. G Transformatrnde Arzann Yaanmas ve Belirlenmesi

4.1.1. pheli arzalarn takip edilmesi

Arza incelemesinde bulunan kiinin, trafonun koruma ekipman ile anormal iletme
durumunda uygulayaca prosedrlerin tahmin edilmesini ierir. Arzal durum veya
trafoda karlalan olaya kar uygulanacak ynteme karar vermek gerekir.

Uygulamada, ilk nce trafonun izolasyon testleri trafonun ilk iletmeye girme
srasndaki durumundan balayarak son elde edilen test deerlerine gre kontrol
yaplr. Koruma ekipman ile servis harici olan veya anormal iletme artlarnda
alan trafonun hasarnn bymemesi veya hasar grecek arzayla karlalmamas
iin tekrar enerjilendirilmeden bu kontroln yaplmas gerekmektedir. Trafo
enerjilendirilmeden veya enerjilendirildikten sonra koruma ekipmannca alan
rlelere ait sinyallerin kaydedilmesi gerekir. Bu ekilde g trafolarnda bilgilerin
toplanmas ile iletmede arza deerlendirilmesinde yardmc olacaktr [18].

4.1.2. Arzal transformatr hakknda bilgi toplama

Bilgilerin toplanmas iin iletmede alanlarn tm seviyelerde ibirlii ierisinde

incelemede bulunan kiiye hzl ve doru bir ekilde arza ile ilgili trafoya ait
bilgileri gemiiyle beraber ulatrmaldr. Ayn zaman da imalat da arza hakknda
bilgilendirilmelidir. zellikle garanti kapsamnda bir trafoda arza sz konusu ise
 38

imalat fabrika testleri, trafonun gemiine ait bulgular, trafo projeleri ve normalin
dndaki veriler ile arzay aydnlatmasna fayda salayaca dnlen bilgiler
toplanmaldr. Bu ekilde arza analizi yapacak bilgiler bir araya getirilerek, reticiye
veya onarm ekibine tavsiyede bulunacak kararlar elde edilir. Bylece iler hzllk
kazanr, arza tehisi iin isabetli kararlar alnabilir [18].

4.1.3. Hazrlk

Baz hazrlklar ncelikle arza mahalline seyahat ile incelemeye balamak ile
olmaktadr. Arza mahallinde inceleme dedektif mesleine benzer bir i eklinde
merak duyulan ve canl tanklarn bilgilerinden yararlanlan mlakatlar ile devam
eder. Arza mahalline gitmeden nce arzal trafoya ait dosyann elde edilmesi ve
incelenmesi daha fazla ie yarar. Baz bulgular ile mevcut bilgiler analizi hzlandrr.
izelge 4.1 hazrlk aamasnda kontrol edilmesi gerekli konular gstermektedir.

izelge 4.1. Hazrlk kapsamnda incelenecek konular [18]

-Trafoya ait iletme kullanm klavuzu (Trafoya ait bilgileri iermeli, trafo resimleri,
trafo ekipmanlarn anlatmal ve fabrika fotoraflarn iermelidir.)
-Trafo test raporlar
-Fabrika test raporlar
-Saha testleri
-Rutin test raporlar
-Trafo Merkezine ait tek hat diyaram
-Koruma/sekonder projeleri
-Gemie dnk almalara veya arza durumlarna ait raporlar
-Koruma ve l sistemlerine ait ayarlar
-Kamera
-erit metre
-Koruyucu giysi (baret v.s)
-Saha gzl, koruyucu gzlk
-Kayt cihaz (recorder)
-Mercek
-Ildak, el feneri
-Mknats (Manyetik partikl paralarn arza yerinde belirleyebilmek iin)
-Ya numune iesi ve rngas
-Oksijenmetre
 39

4.1.4. Sahada yaplacak inceleme

Zaman kaybetmeden arzal trafoda incelemeye balamak olduka nemlidir.

Bulgular ge incelemeye balanldnda kaybolabilir, sistemin almas iin arzal
trafo yerinden hareket ettirme ihtiyac sz konusu olabilir. Bu nedenle bulgularn
toplanmas ve testlerin uygulanmas mmkn olduunca abuk ekilde yaplmaldr.
Baz durumlarda iletme birimleri arza incelenmesinde bulanan kiiden daha nce
sahada bulunabilmektedirler. Her ne kadar pratik olmasa da incelemeyi yapan kii
trafo merkezine ulamadan sistem toparlanma almalar bitmite olabilir. Bu
nedenle iletme elemanlar yapacaklar almalarda bulgularn mmkn olduunca
kaybolmamasna dikkat etmelidir. mkanlar dahilinde mmkn mertebede iletme
ekipleri arza incelenmesi yapldktan sonra almalarna balamaldr. Fotoraf
ekmeli, grsel inceleme yaplmal, gerekli notlar alnmal, gerekli testler
uygulanmal ki yaplacak analiz iin yardmc olacak bilgiler elde edilmi olabilsin.

Transformatr, trafo merkezi ve genel blge olduka nemlidir. Trafonun

gemiinde iletmecisi ve bakmn yapan personelin arza durumunda bulgular
deerlendirmede olduka yardmc olabilecek bilgileri salamalar sz konusudur.
Tercihen trafonun en az iki incelemeci tarafndan incelenmesi uygun olmaktadr. ki
incelemeci birbirlerini destekler, bulgular zerinde tartr, acil olarak uygulanmas
gereken gelecek adna kararlar almalar hzlanr [18].

Arza olduunda baz konularn; arzann tarihi-saati, fiziksel olarak trafonun

durumu, arza ile beraber trafonun durumu, aada izelgelerde belirtilen konular
gz nne alnarak genel inceleme durumlar deerlendirilmelidir [18].

izelge 4.2. Parafudr hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar [18]

-Parafudr alm m?
-Parafudr sayac kontrol edildi mi?
-Parafudrun fiziksel durumu normal mi?
-Parafudrun elektriksel durumu nasl?
-Parafudr toprak balants kontrol edildi mi?
 40

izelge 4.3. Harici olarak tavsiye edilen genel inceleme durumlar [18]

-Yldrm Dtne dair iz var m?

-Yldrm veya imek Trafonun olduu blgeye dm m?
-Beklenmedik sesler,durumlar sz konusu mu?
-Trafo zerinde veya aksesuarnda enkaz,artk var m?
-Trafo zerinde hayvan ls var m?
-Herhangi bir hayvan temas var m? (lmemi de olabilir.)
-Yabanc cisim var m?
-Kzarklk ,atlama izi var m?
-Ima v.s var m?
-Trafo su sisteminde anormallik var m?
-Tablocu ve/veya arzaya ahit olan kiilerle grld m?
-Arza durumunda trafonun yk?
-Sistemdeki olaylar hakknda bilgi topland m?
-Terr saldrs sz konusu mu?
-Trafonun arzalanma anna ait arza kaytlar incelendi mi?

izelge 4.4. Soutucu sistem hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar [18]

-Fanlarn ve pompalarn almas normal durumda m?

-Radyatr vanalar tamam ile ak m?
-Soutma sisteminde artk veya korozyon var m?

izelge 4.5. Ana tankn durumu hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar

-Kazanda ime,bombe,knt var m?

-Tank da atlak var m?
-Tank da kaak var m?
-Ar snmaya dair iz var m?
-Konservatuardaki ya seviyesi normal mi?
-Conta,bushinglerde, kapaklarda anormallik var m?
-Gaz basnc ak m?
-Kontrol panosunda olumsuzluk var m?

izelge 4.6. Bushingler hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar [18]

-Kaak var m?
-Porselen kr var m?
-Taplerde delik var m?
-Atlama izi var m?
-Ya seviyesi normal mi?
 41

izelge 4.7. Kademe deitirici hakknda tavsiye edilen genel inceleme durumlar

-Kademe deitirici pozisyonuna bakld m? (Eer varsa)

-Maksimum kademe deitirme pozisyonu?
-Minimum kademe deitirme pozisyonu?
-Yksz kademe deitiriciyse ayet pozisyonu?
-Kademe deitirici ya seviyesi normal mi?
- Kademe deitirme saya kayd alnd m?

izelge 4.8. Alarm ve ama bilgileri [18]

-Diferansiyel alt m?
-Ar Akm Rlesi alt m?
-Ar yk rlesi alt m?
- Toprak arza rlesi alt m?
- Ynl toprak rlesi alt m?
- Ar ikaz rlesi alt m?
- lm indikatrleri (ar yk,dengesizlik ,ak faz) alt m?
- Basn rlesi alt m? (Bucholz gibi.)
-Likid veya ya scaklna bakld m?
-Sarg veya scak nokta izi var m?
- Ana tankda ya seviyesinin durumu?
-Kademe deitirici de ya seviyesinin durumu?
-Konservatuar da ya seviyesinin durumu?
-Gaz alglama rlesi bilgileri, kontrol edildi mi?
-Gaz toplama rlesi bilgileri, kontrol edildi mi?
-Ya hareket rlesi, kontrol edildi mi?
-Anansiyatr sinyalleri, kontrol edildi mi?
-Sigorta atm m?
-Arza kaydedici kaytlar, kontrol edildi mi?
-Osilograf kaytlar, kontrol edildi mi?

4.1.5. Elektriki testler

Transformatr arza tehis testlerinde ilk nce herhangi bir testin uygulanmadan
nce, trafonun sistemden ve yardmc kaynak noktalarndan balantlarnn
ayrldna ve dzgn bir ekilde topraklanm olduuna dikkat edilmelidir. Elektrik
testleri yanc gazlar uzaklatrlmadan, gvenlik nlemleri alnmadan
uygulanmamaldr. Elektrik testlerine balamadan nce temizlik yapma ihtiyac da
gerekli olabilir. Bu testlere imalatnn tavsiye ettii testlerin uygulanmas yerinde
 42

bir yaklam olur. izelgelerde uygulanacak elektrik testlerinin amalar

belirtilmitir.

izelge 4.9. zolasyon direnci testleri [19]

Sarg-sarg Ana izolasyon ve hasar noktasnn tespitini salar.

Sarg-Toprak Ana izolasyon ve hasar noktasnn tespitini salar.
Tm Sarglarn topraa gre Ana izolasyon ve hasar noktasnn tespitini salar.
Nve toprak Nve toprak arzasnn tespitini salar.
Polarizasyon Endeksi Ana izolasyonun kontroln salar.

izelge 4.10. Dier saha testleri

Sarm Oran Yardmc izolasyon ve hasar noktasnn tespitini

salar.
Power faktr Ana izolasyonun kontrolunu salar.
Sarg DC diren Yardmc izolasyon ve hasar noktasnn tespitini
salar.
YanDielektrik Dayanm Hasar noktasnn tespit edilmesini salar.
kaz Yardmc izolasyon,mekanik hasar ve hasar yerinin
tespitine yarar.
Dk gerilim impulse Mekanik hasar, hasar yerinin tespiti,yardmc
izolasyon kontrol.
Endksiyon gerilim testi Yardmc izolasyon kontrol
Empedans Mekanik hasar, hasar yerinin tespiti,yardmc
izolasyon kontrol
Frekans Cevab Analizi Mekanik hasar, hasar yerinin tespiti,yardmc
izolasyon kontrolu

Megaohm lm testleri; izolasyon direnci lm kaak akmlarn fonksiyonudur,

yle ki; bu kaak akm izolasyondan akar veya harici kaak yzeylerden geer.
zolasyon direnci lmnde; scaklk, nem, harici kaak yollar, mesela kirli
izolasyon, bushingler lm etkiler. Sarg ve toprak (nve) veya iki sarg arasndaki
izolasyon llr. Eer bask altndaki izolasyon anma deerine yakn gerilime
maruzsa, izolasyon direncini, durmadan zamanla azalan eilimindeki sabit gerilimle
belirlenir, bu durum izolasyon arzasnn indikatrdr. Eer 500-2500 V arasnda
%25 den fazla farkl deer okunursa, ilave olarak polarizasyon endeksine, izolasyon
power faktrne, ya iindeki nem miktar, dielektrik testler ve dier testlerinde
 43

kontrol edilmesi gerekir. G trafolarnda minimum izolasyon direnci deeri, bir

dakika diren lmnde aadaki forml kullanlr;
C.E
R= (4.1)
kVA

Megaohm test sonularnda minimum deerin altnda lm muhtemel bir izolasyon

delinmesini indike eder. Eer megaohm testi sfr veya aa deerde llrse sarg-
toprak, sarg-sarg ksa devresi veya ar karbon izlerinin olduunu indike eder.

Polarizasyon endeksi testlerinde ama ekipmann uygun iletmede veya ar gerilim

testine uygun olduunu belirlemektedir. Polarizasyon endeksi 10 dakika sonunda
llen megaohm direncinin 1 dakikalk llen megaohm direncine oran ile sabit
gerilimde lmdr. izelge 4.11de ki deerler trafo izolasyon polarizasyon
endeksini deerlendirmede referans alnr.

izelge 4.11. Polarizasyon endeksi deerlendirme kriteri [20]

Polarizasyon Endeksi zolasyon Kondisyonu

1 den kk Tehlikeli
1,0-1,1 Zayf
1,1-1,25 pheli
1,25-2,0 yi
2,0 nin zerinde ok iyi

evirme oran testinde ama; kk problemlerin yani sargda sipir-sipir ve

izolasyon ksm-ksm problemlerinin trafoda temel olarak belirlenmesidir. Bu test
ncelikle, i sarg ksa devreleri veya kademe deitirici de istenmeyen problemlerin
belirlenmesine yardmc olur. Ayrca uyartm akm llr, yle ki; zayf
balantlardan yksek diren var m veya toprak iletkenleri kontrol edilir. Trafo
etiketinde yazan deerler ile llen deerler karlatrlarak, evirme oran hatas
hesaplanr. Bu deer %0,5 aralnda ise herhangi bir problem sz konusu deildir.
Eer sarglardaki sipirlerin numaras biliniyorsa, evrim oran hatas testi ile ilgili
hatal sipir tespit edilebilir. Ak sipirler uyartlan sargda ok dk ikaz akm ve
k gerilimi vermeyerek kendilerini gsterirler. Ak sipirler k sargsnda ise
 44

normal ikaz akm ekilir, fakat hi veya ok az kararsz k gerilimi elde edilerek
kendini gsterir. evirme oran testi tm kademelerde uygun balantlar ile
yaplmaldr. Yk altnda kademe deitiricili trafolarda, kademe deitirmede iki
kontak ayn anda devreye girebilir, bunun iin kademe deitiricinin etiket deerleri
kontrol edilmelidir. Bu test ile ayrca yksek direnli balantlar veya yksek kontak
direnli kademe deitiriciler, yksek ikaz akm ve dengesizlii tespit edilebilir [21].

Tek faz dk gerilimli 50 Hz ikaz akm testi trafonun mevcut durumunun tespiti
iin olduka nemlidir. zellikle arza yerinin belirlenmesinde, sargda m veya
manyetik devre olduunun belirlemek iin iyi bir testtir. Bu test deerleri ilerde
referans alnmas iin test aleti, balant grubu, test balantlar, scaklk ve
uygulanan gerilimin kaydedilmesi gerekir. Akm ve gerilim okumalar, watt akmlar
ile sarglarda veya nve yapsndan kaynaklanan arzalarn yerini belirler. Watt
akmlar nvenin rezidel manyetiinden az da olsa etkilenir. Fakat ar
etkilenmeleri arza akmlarnda sargda veya manyetik devreden kayplardan dolay
olmaktadr. lm sonular benzer nitelerde %10 dan fazla deimemelidir.
Sonular karlatrlarak nceki testlerin yapld ortam artlarnda %5 den fazla
deimemelidir [19].

zolasyon power faktr lm 50 Hz AC gerilimde, uygulanan gerilimin genlii

ile izolasyon sisteminin belirlenmesidir. Herhangi bir izolasyon sistemi paralel
kapasite ve direnten teekkl eder. Power faktr testi izolasyon sitemi iin kaak
akmlarn izolasyon sistemi direncin de ki kayb llr. Dk kaak akm, dk
power faktr ve iyi bir izolasyon sistemi demektir.

Power faktr lmnn DC diren (m) deerine gre avantajlar vardr. DC diren
testi iyi izolasyonla kt izolasyon seri olduundan, sonu kt kabilir. Keza
power faktr lmnde izolasyon sisteminde hacim deiiminden deiim sz
konusu deildir. Negatif power faktr izolasyonda atlamaya iaret edebilir. zolasyon
sisteminin power faktr uygulanan AC gerilimin artmas ile de artmaz. Eer
uygulanan AC gerilim artmas ile power faktr artyorsa izolasyon sisteminde
problem vardr.
 45

Power faktr lmnde ayrca boluk, izolasyon sisteminde yksek ksmi

boalmalara neden olacak yerlerin tespit edilmesini salar. Bu testte kullanlacak
lm setinin trafo merkezinin elektrostatik enterferansndan etkilenmeyecek yapda
olmas nem arz eder. Yksek frekans kullanmak enterferans etkisine iyi bir
zmdr. Test sonucunda elde edilen deerler ile fabrika test deerleri ve nceki
test deerleri karlatrlarak izolasyon sistemindeki bozulma ve miktar tespit edilir.

Karlatrmal testler ierisinde en iyi indikatr olan Power Faktr testidir.

Karlatrma durumunda yanlgy ortadan kaldrmak iin sarg scakl ve nem
bilinmelidir. ekil 4.1de grld gibi toplam akm I ile kapasitif akm IC
arasndaki a direkt olarak yaltkanlkla ilgili bir deerdir. Kayp as yaltm
malzemesinin kalnlna, yzeyine ve malzeme ierisindeki iyonizasyona, yabanc
madde ve partikllere, hava boluklar v.b. etkenlere baldr. Bu nedenle kayp as
lmleri yaltm malzemelerinin yaltkanln deerlendirebileceimiz sonular
verir [20].

(a) (b) (c)

ekil 4.1. zolasyon malzemesinin matematik modeli a) Yaltkan madde, b) Edeer

devre, c) Edeer devredeki akmlarn vektr diyagram

ekil 4.1deki devrede aktif kayp;

P = U.I.Cos = U2.C..tgn (4.2)

olur.
 46

llen P.F.% deeri Cos ye tekabl etmektedir. Dier bir deyile :

Cos = P / U.I (4.3)

formlnde eitliin her iki tarafn 100 ile arparsak;

100.Cos = 100. P / U.I = P.F % (4.4)

olarak isimlendirilir. ekil 4.2de iki ve sargl transformatrlerin edeer

kapasiteleri gsterilmitir.

ekil 4.2. Power faktr iin transformatrlerin edeer devresi a) ki sargl trafo,
b) sargl trafo [21]

Sarg direnci lmleri, dzgn balant yapldnn kontrol ve belirlenmesi, ayet

paralel iletkenli sarglarda ak devre durumu veya yksek direnli balant varsa
tespitini salar. fazl trafolarda, bu lm her bir faz-ntr aras uygulama yaplr.
gen bal trafolarda genelde llen sargya paralel ekilde iki sarg seri olur, bu
ekildeki gen bal sarglarda lm yaplarak, hesapla bireysel sarglarn
direnci belirlenebilir. ayet test esnasndaki deerler fabrika test deerleri ile
karlatrldnda %5lik fark var ise deerler normal kabul edilebilir, bunun
dndaki DC diren okumalar problem olduunu indike eder.

Dk gerilim impulse testi, ksa devre veya trafonun nakli sonucunda sarglarn
mekanik hareketinin tespiti iin bu test uygulanr. Genel de sarglarda iki temel olay
gz nne alnr, farkl devre kullanlarak genlikte byk deiim gzleniyorsa
 47

radyal hareketin olduuna, fazda deime gzleniyor ise fazlardan biri aksiyal olarak
hareket etmitir eklinde yorumlanabilir [19].

Endklenen gerilim testi ile ksmi boalmalar izolasyonda belirlenir. Trafo test iin
hazrlandnda, uygulanan testte ikaz akm almad ve baka bir arza gsteren
iaret yoksa, grlt, duman, ya tanecikleri veya kabul edilmeyen boalma seviyesi
yoksa, test baarldr.

Ksmi dearj testi ile transformatrlerde sarg iletkenleri ve balant iletkenlerinin

dier metal ksmlardan ( kazan, kapak, ekirdek sa paket v.s. ) yaltlmas iin
farkl tr ve zellikte yaltm malzemeleri kullanlmas ve bu malzemelerin yapsnda
bulunabilecek baz yabanc partikl ve bozukluklar, transformatrler iletmeye
alndnda gerilim altnda ksmi boalmalara neden olabilmesi nedeniyle belirli
periyotlarla oluan bu ksmi boalmalar zamanla transformatrn yaltmn
bozmakta ve ileri safhalarda byk arzalara neden olmasndan dolay imalat
bitiminde transformatr ierisinde ksmi dearj oluturan bu tarz bozukluklarn olup
olmadnn aratrlmas yaplr.

Radyo etkileim gerilim testi (RIV) saha testi 500V veya daha azdr. Mikrovolt
seviyesi 1 dakikalk periyotta %25den fazla artrlmamaldr. Tm test srecinde
okunan seviyede veya aasnda olmaldr [18].

Akustik emisyon testi ya izolasyonlu g trafolarnda uygulanr. Saniyedeki 10.000

pulsen endklenen test esnasndaki says belirlenir. Arza annda uygulanacak
incelemeye aklayc bilgi salar.

Tek faz empedans testinin fazl trafolarda uygulanmas ile trafo sarglarnda
herhangi bir hareket yok ise bu test sonucu fabrika test sonucuna eit olmaldr.
%2lik deiim kabul edilebilir.
 48

Nve toprak direnci testi ile yaplan lmelerde yeni bir trafoda nve toprak
arasnda izolasyon direnci 1000 M olarak llmelidir. Bu deerin 50 M aasn
da bir deer de, eer herhangi bir nve hareketi veya mekanik hasar yoksa kabul
edilebilir.

Yksek potansiyel testi (Uygulanan gerilim testi) ile major izolasyonun temel
basklar belirlenir. Ayrca bu test ile izolasyon-toprak arasndaki akm tama
yollar; kademe deitirici balantlar, akm trafolar ve bushingler test edilir, bu test
de nve ikazlanmamaldr. Sisteme zarar verici riski bulunan, trafonun servise alnp
alnmayacan belirler.

Frekans Cevab Analiz testi genelde FRA veya SFRA olarak bilinmektedir. Bu test
yeni bir test teknii olmasna ramen g transformatrlerinde kondisyon veya
durum tespiti yapmak maksadyla hzla kullanlmaktadr. Bu testin en byk avantaj
dier testlerle anlalmas ok g olan; sarglarda ksa devre arzalar sonucu
olabilecek mekanik bozulmay aka gsterebilmesidir. Frekansn trafoda RLC
devresindeki davran ekli ile trafo ksmlarnn yapsal durumunun kontrolne
imkan salar. Frekans cevab analizi trafolarn alma performanslarnn izlenmesi,
trafo arzalarnn etkin ve kesin bir ekilde tespit edilebilmesi, trafolar iin nleyici
bakm almalarnn yaplabilmesi ve arzalanan trafonun tekrar servise dnmeden
nceki durumunun izlenmesi bakmlarndan nemli bir testtir [22].

4.1.6. Ya kimyasal testleri ile gaz analizi testleri ve ya numunesinin alnmas

Ya numunesinin alnmas ve ya kimyasal testleri iin sahada ve laboratuarda

inceleme ile trafonun almas veya arza sonras uygulanacak herhangi bir elektik
testinin uygulanmasndan nce yaplmas gerekir. izelge 4.12de ya kimyasal
analizi ve ya gaz analizi iin kontrol edilmesi gereken durumlar belirtilmitir.

Dielektrik dayanmn llmesinde likid izolasyonun minimum delinme gerilimi iki

metal elektrod arasnda belirlenir. Dk dielektrik dayanm, sv izolasyonun
kirlendiine veya su, karbon ve/veya dier yabanc maddelerin varlna iaret eder.
 49

unu belirtmek se fayda olacak, yksek dielektrik dayanmda sv izolasyonun

kirlenmediini garanti etmez. Ya testi uygulanacak arzal trafoda arzadan ncesi
ya kalitesi hakknda bilgi vermez, arza annda karbon ve dkntler ya iine
yaylabilir. Test sonucunda yan dielektrik dayanm minimum 50 kV/inch olmas
beklenir, aksi halde yan dielektrik dayanmnda problem olduunu indike eder[20].

izelge 4.12. Ya kimyasal ve ya gaz analizi testlerinde kontrol edilmesi gereken

durumlar [18]

-Saha lmlerinde toplam yanc gaz deeri veya gaz detektr rlesinde toplanan
gaz miktar belirlenmeli.
-Gaz miktarnn kontrol yaplal.
-Laboratuarda toplam yanc gaz deeri llmeli.
-Ya iinde znm gaz miktar belirlenmeli.
-Ya kimyasal analizi ile yan kalitesine dnk testler uygulanmal.
-Ya ierisinde ki eitli partikl ve materyallerin tespiti iin testler yaplmal.
-Ya ierisindeki PCB miktar llmelidir.

Yan i yzey delinme gerilimi (N/cm), kuvvetin ya filmi zerindeki su

kabarcnn bklmesi olarak tanmlanabilir. Yzeysel delinme yan yalanmasnn
habercisi bir testtir. Belirli kirlenme, sabunlama, boya, vernik ve oksidasyon reten
durum yada sz konusu ise yan film dayanm zayflar, delinme iin dk kuvvet
yeterli hale gelir. Ya servis de iken kirlenmede art, oksidasyon retilmi veya her
ikisi birlikte oluyorsa yzeysel delinme deeri der. Arza incelemesinde
lkemizde bu deer minimum 20 N/cm olarak kabul edilmektedir [20].

zolasyon sistemleri iin dk su miktar, elektriki dayanmn sreklilii iin istenir

ve dielektrik kayplarn az olmas beklenir. Mevcut yan su miktar elektriki testler
ile belirlenemez. Ar su miktar, metallerde korozyonu hzlandrr ve ayrca selloz
izolasyonunun rn ksaltr. Ya ierisindeki su miktar nitenin gerilim seviyesine
bal olarak belirli limit deer de tutulmas gerekir. Su miktarnn belirlenmesinde
yan numunesinin aln ve testi olduka nemlidir. lkemizde arza analizinde ya
ierisinde ki su miktar 170 kV gerilim seviyesinde 20 ppm, 380 kV gerilim
seviyesinde 15 ppm olarak uygulanmaktadr [20].
 50

Yeni yan rengi genellikle saydamlk derecesi endeksine gre kabul edilir. Yeni
yan genelde ak ve temiz olmas beklenir. Servis de ki trafonun yann renginin
deimesi kirlenme ve/veya bozulmann habercisidir. Temiz ya, dk renk
numarallar olarak tanmlanr ve dahili ekipmanlarn grsel olarak incelenmesine
imkan salar. lave testler yan iletme iin gvenlii bakmndan yaplmaldr.
Arza analizinde renk deerinin maksimum 0,3 deerini amamas beklenir [20].

Bir hastaln tansnda kan testlerinin byk nem tamas gibi, bir trafo arzasnn
saptanmasnda da gaz analizleri ok nemli bilgiler ierir. Trafolarn durumlarn
izlemek iin uzun yllardan beri yada erimi gaz analizleri bir arza belirleme
yntemi olarak kullanlmaktadr.

Trafodaki termik ve elektriksel arzalar srasnda yag moleklleri ve dier kat

yaltm malzemeleri paralanarak yeni kimyasal oluumlar meydana gelir. Anormal
elektrik ve sl strese maruz kalan izolasyon yalarnn delinmesi sonucu eitli
gazlar aa kar. Bu gazlarn bileimi arzann tipine baldr ve analizleri yaplarak
arzann durumu hakknda bilgi edinilebilir. Donanmda meydana gelen ark, korona
ve yksek scaklk arzalar srasnda ya moleklleri paralanarak baz gazlar aa
kar. Bu gazlar zamanla ya iinde znmeye balar. Dier bir deyile ya
tarafndan absorbe edilir. Erimeyen ksm serbest halde bucholz rlesinde birikmeye
balar.

Yadaki gaz analizinde ounlukla Hidrojen (H2 ), Metan (CH4), Asetilen (C2H2),
Etilen (C2H4), Etan (C2H6) ve Karbonmonoksit (CO), Karbondioksit (CO2), Azot
(N2) ve Oksijen (O2) miktarlar tespit edilir. Arzalarn belirlenmesinde izolasyon
yaps ile birlikte numunelerden elde edilen gazlarn younluklar, oranlar ve
toplamlar kullanlmaktadr [24]. Analiz sonular baz kriterler dorultusunda
deerlendirilerek trafo arzalar hakknda nemli bulgular elde edilir. Bylece
arzann tr, yeri ve iddeti saptanabilir. ou zaman donanmn almasna gerek
kalmadan ok yava gelien kk boyutlu arzalarn nne geilerek olas byk
arzalar nlenir, plansz kesintiler ve istenmeyen zararlar engellenmi olur.
 51

zel yaplm rngalarla, donanm servis d braklmadan ya numuneleri alnr.

Ekstraksiyon nitesinde yada znm olarak bulunan gazlar karlp toplam gaz
miktar llr. Bu gaz karm kromatoraf cihazna verilerek kalitatif ve kantitatif
analizleri yaplr. Bulunan sonular deerlendirilerek donanm hakknda bilgi
edinilir. Gaz analiz sonularnn yorumlanmas ve arzalarn tehisi iin kullanlan
balca yntem IEC 60599 Standardna gre gaz analizi deerlerine gre arza analizi
metodudur. Bu metot da malzemenin maruz kald scakla gre gaz oluma
karakteristiklerindeki deiimler esas alnmaktadr [25].

Bu gazlarn ar derecede olumas arzann belirtisidir. Bu klavuz gazlarla arza

tipleri arasndaki iliki aada ki gibi zetlenebilir:

H2.......................Korona
O2 & N2.............Arza ile ilintili olmayan gazlar
CO & CO2..........Sellozik izolasyonda delinme
CH4 & C2H6..... Dk scaklkta yan delinmesi
C2H4..... ............Yksek scaklkta yan delinmesi
C2H2..... ............Ark
C2 H 2 CH 4 C H
Yorumlamada kullanlan klavuz gazlar; oran, oran ve 2 4
C2 H 4 H2 C2 H 6

oranna baklarak gaz analizi deerlerine gre arza yorumlanr. yle ki; bu
oranlardaki gazlarn ncelikle izelge 4.13de belirtilen limitleri ap amad
kontrol edilir.

izelge 4.13. IEC'ye gre g trafolarnda normal gaz limitleri (ppm) [25]

Trafo Yaps H2 CO CO2 CH4 C2H6 C2H4 C2H2

Kademe tank
5100- 40-
ana tankdan 60-150 540-900 13000 110 50-90 60-280 3-50
bamsz
Kademe tank
5300- 35- 110- 80-
ana tankla 75-150 400-800 12000 130 50-70 250 270
ortak
 52

izelge 4.13de birinci deerlerin alt gvenli blge, birinci ve ikinci deerlerin aras
normal blge ve ikinci deerlerin st kritik blge olarak gsterilmitir.

Limit deerler kontrol edildikten sonra, izelge 4.14deki alt arza trnn her biri,
karakteristik hidrokarbon gaz iftleri ile gsterilir. Bu izelge, yada erimi gaz
analiz sonularn yorumlamak zere IEC tarafndan hazrlanmtr [25].

izelge 4.14. Yada zlm gaz analizi deerlerinin yorumlama izelgesi [25]

Arza Arza Tanm C2 H 2 CH 4 C2 H 4

Tr
C2 H 4 H2 C2 H 6
PD Ksmi Dearjlar <0,01 <0,1 <0,2
(nemsiz)
D1 Dk Enerjili Deajlar >1 0,1-0,5 >1
D2 Yksekk Enerjili Deajlar 0,6-2,5 0,1-1 >2
T1 Termik Arza T< 300C <0,01 >1 <1
T2 Termik Arza 300C<T< 700C <0,1 >1 1 -4
T3 Termik Arza T> 700C <0,2* >1 >4
CH 4
Not 1: < 0,2 (l trafolarndaki ksmi dearjlar iin)
H2
CH 4
< 0,07 (bushingteki ksmi dearjlar iin)
H2
Not 2 (*) : Asetilen miktarndaki ykselmeler, arza blgesinde meydana gelen scakln 1000 oC'den
byk olduunu gsterir.

Aada ki verilerin nda bir kez daha durum deerlendirmesi yaplr.

- Toplam yanc gaz miktar hesaplanr.
- Gaz arts hzlar bulunur (gnlk, haftalk ve aylk).
- lgili trafo iin belirlenen normlarla kyaslanr.
- Arza gazlarndaki art oranna baklr.
- Bulunan deerler nceki sonularla karlatrlr.
- Trafodaki dier arza kaynaklar aratrlr.
- Baka yntemler de uygulanarak bulunan sonular dorulanr.
 53

Sonularn doruluu saptandktan sonra dier gaz oluum kaynaklar aratrlr.

Bunun iin imdiki gaz deerlerinden bir nceki deerler karlarak gaz oranlar
yeniden hesaplanr ve yeni duruma gre tekrar yorumlama yaplr. zellikle CO ve
CO2 iin bu ilemin yaplmas gerekir. nceki analiz deerlerine gre gaz art
hzlarnda nemli ykselmeler varsa ve arza gelime gsteriyorsa, gerekli ilemlere
hemen balanr. Ayrca arzann kat ksmda olup olmad aratrlr. Aylk,
haftalk hatta gnlk numuneler alnarak analizlere devam edilir ve donanm gzlem
altnda tutulur.

Gnlk, haftalk veya aylk gaz arts hzlar, arzann byklg ve siddeti hakknda
ok yararl bilgiler verir. Trafodaki ya miktarnn gaz art hzna herhangi bir etkisi
yoktur. Ancak gaz arts hzlar hesaplanrken, trafodaki toplam ya miktarnn
bilinmesi gerekir. Aa da g trafolar iin hazrlanan, normal gaz art hzlarn
gsteren bir izelge grlmektedir. Ayrca hesaplamalar iin de bir denklem
verilmitir. Bu denklemle, herhangi bir gazn gnlk art miktar mililitre olarak
bulunabilir. Sonra izelge 4.15deki normal gaz art hzlaryla kyaslanr.
y 2 y1
Gnlk Gaz Arts Hz (ml/gn)= m (4.4)
d .( g 2 g1 )

y1 = Referans analiz y2 = Son analiz

g1 = nceki analiz tarihi g2 = Son analiz tarihi
m = Yagn agrlg (kg) d = Yagn yogunlugu (kg/m3)
(y2-y1) = Gazdaki arts (ppm) (g2-g1) = iki analiz arasndaki sre(gn)

izelge 4.15. Gaz art izelgesi [24]

Normal Gaz Art Hz

Gazlar (ml/gn)
H2 = Hidrojen <5
CH4 = Metan <2
C2H6 = Etan <2
C2H4 = Etilen <2
C2H2 = Asetilen < 0,1
CO = Karbonmonoksit < 50
CO2 = Karbondioksit < 200
 54

Eer gaz art hzlar limit deerleri ayorsa, analiz sreleri ksaltlarak trafo gzlem
altna alnr. Arts hzna gre aylk, haftalk hatta gnlk periyotlarla gelimeler
devaml izlenir. Gaz miktarndaki aylk %10'dan fazla artlar genellikle normal
karlanmaz. Daha yksek artlar, rnein haftalk %50 gibi art yksek enerjili
arzaya doru gidii gsterir ve bu olduka ciddi bir durumdur [24].

Arza ve dier nedenlerle oluan gazlar yancdr. Bu gazlarn yorumlama srasnda

nemli bilgiler verir. Bu amala Doble Engineering firmas tarafndan izelge
4.16daki toplam yanc gaz limitleri hazrlanmstr. Bu deerlendirme, yanc
gazlarn toplam alnarak yaplr [24].

izelge 4.16. Trafodaki yanc gaz miktarnn deerlendirilmesi iin izelge [19]

Toplam Yanc
Gaz(ppm) Deerlendirme
Herhangi bir klavuz gaz normal limit degeri
0-500 amadka trafonun alsmasnda bir sorun yoktur.
500-1500 Trafonun yaltmnda baz bozulmalar olmustur. Bir

arza olaslgna kars gerekli nlemler alnmaldr.

Trafonun yaltmnda byk bozulmalar olmustur.
1500-2500 Trafoda bir arza olabilir. Eger durumda ktye dogru
bir gidis varsa, gerekli islemler hemen yaplr.
Trafonun yaltmnda nemli bozulmalar meydana
> 2500 gelmis olabilir. Gaz olusum hz ve gaz olusum
nedenleri arastrlr. Gerekli nlemler alnarak uygun
islemler yaplr.

Gaz analiz deerleri sonucunda elde edilen gaz deerlerinin oranlanmas ile elde
edilen arza trleri ierisinde barndrdklar muhtemel arza indikasyonlar izelge
4.17de gsterilmitir.
 55

izelge 4.17. G trafolarnda meydana gelen arzalar ve rneklerin gaz analizi

deerlerine gre incelenmesi [24]

Arza Arza
Tr Tanm Arza rnekleri
-Yetersiz emprenye sonucu oluan gaz dolu oyuklarda, ar nemli katta,
PD Ksmi ar doymu yada, yadaki boluklarda ve x-mumlarnn oluturduu
Dearjlar iletken hatlarda meydana gelen dearjlar.
-Farkl potansiyele sahip kt balantlarda, ekran halkalarnda, toroidlerde,
bitiik sarg disk veya iletkenlerinde, kopmu kaynak veya lehimlerde,
nvedeki kapal halkalarda meydana gelen ark veya atlamalar (erare).
Dk -Balant paralar, bushing-tank, yksek gerilim-toprak hatt (nve, tank,
boyunduruk) arasndaki dearjlar.
D1 Enerjili
Dearjlar -Tahta malzeme, yaltm tutkallar ve sarglar aras yaltkanlarn zerinde
oluan yollarda meydana gelen dearjlar.
-Yan delinmesi, Yk altnda kademe
deitirici seici alteri, kesme akm.
-Atlamalar, iletken yollardaki dearjlar, yksek enerjili lokal arklar ve
bunlarn gl ekilde devam etmesi.
- Alak gerilim-toprak, busing-tank, sarg-nve, bakr bara tank
Yksek arasnda, baglantlarda, sarglarda, ya kanallar ve borularda
D2 Enerjili meydana gelen ksa devreler.
Dearjlar - iletkenler aras yaltm malzemelerinde, nve izolasyon civatalarnda ve
nve kollarn tutan metal halkalarn evresinde meydana gelen manyetik
aklar.
Termik -Acil durumlarda trafonun ar ykte almas.
T1 Arza -Sarglar aras tkanmalar ve ya aksnn azalmas
T<300 C -Boyunduruk bask demirindeki dzensiz kaak ak.
-Kademe seici alterinde civatal balantlar arasndaki hasarl kontaklarda
Termik kt temaslar, kontaklardaki kaymalar, karbon olumas, kablo ve
Arza bushing balantlarndaki kt temaslar.
T2 300C<T -Boyunduruk balantlar ve civatalar arasnda, salar ve balantlar
arasnda, topraklama telinde, manyetik ekranlardaki kt kaynaklarda veya
<700 C
balantlarda (basklarda) meydana gelen sirklasyon akmlar.
- Sarglarn yanyana olan paralel iletkenlerinin arasnda bulunan yaltm
malzemesinin ypranmas.
-Tank ve nvede olusan byk sirklasyon akmlar.
T3 T>700 C -Dengesiz yksek manyetik alanlarn, tank duvarnda meydana getirdii
daha kk akmlar.
-Nve salarnda meydana gelen ksa devreler.
 56

4.1.7. Test sonular

Gaz analizi test sonular trafonun sahip olduu problemin katagori edilmesi iin
bilgi salar. izelge 4.18de elektrik ve ya testleri ile belirlenen problemin gaz
analizi ile desteklenmesi gerekir. Test sonular ile sadece arza tespiti deil ayn
zamanda ekipmann performans hakknda olas durumlarn tespit edilmesi imkan da
salanr.

izelge 4.18. Tehis testlerinin gaz analizi ile desteklenmesi [18]

Arza Tipi Elektrik ark Korona Termal seliloz Termal ya

Yan Fiziksel
Yan Fiziksel Testleri Yan Fiziksel Testleri Yan Fiziksel Testleri Testleri
zolasyon
Testin zolasyon Direnci Direnci ve
zolasyon Direnci ve ve evirme evirme
nemi evirme oran. oran. zolasyon Direnci ve TTR oran.
Power Faktr Power Faktr Diren Diren
LV ikaz RIV Power Faktr LV ikaz
Empedans LV kaz LV kaz Power Faktr
Diren Empedans Empedans Empedans
RIV Dirren RIV RIV

izelge 4.19. Saha testlerinin yorumlanmas [18]

PHENLEN Test Bilgilerinin

PROBLEMN nemi
KATAGORS Birinci ncelik kinci ncelik nc ncelik
Sargda sipir ksa
devresi evirme orann dnda Dk sarg Direnci kazda art
yardmc izolasyon deer
Ak Sarg devresi evirme orann dnda Yksek sarg Direnci Yksek RIV
Kopukluk deer
Ana izolasyon Yksek izolasyon Power Dk izolasyon Direnci Yksek RIV
sorunu Faktr
Yksek izolasyon Power Ya testlerinde dk Dk izolasyon Direnci
Nem Faktr dielektrik,Yksek nem
Mekanik Hasar ikaz akmnda deiim Yksek RIV LV impulse deiimi
yksek empedans
Nve snmas Anormal gaz analizi Dk nve toprak direnci kazda art
deerleri
 57

izelge 4.19daki problemler genel olmakta, test sonular ile desteklenmeli,

ncelikle, izelge 4.19da gsterilmektedir ki, her bir phelenilen problem
katagorisi birden fazla test ile dorulanmaldr. Bu izelgede bulunandan daha
fazlasn ancak sahip olunan bilgi birikimi ile aklamak mmkndr.

Tm arza durumlarnda, gaz analizi ve ya analizi belirtilen arza durumunu

desteklemelidir. Eer arza iin tam olarak katagori belirlenemiyorsa, gaz analizi ve
ya analizi bulgular ncelikle deerlendirilmelidir.

4.2. Ana Tankda ve Kademe Deitiricide Dahili nceleme

Dahili inceleme yapmak arzal trafoda genelde arza yerinin garantili olarak
belirlenmesi ve hasar boyutunun saptanmasna imkan salar. Tm gvenlik
nlemleri her zaman olduu gibi alnmaldr, mesela oksijen miktar minimum %19,5
olmaldr. Trafo havalandrlmadan trafo kazanna girilmemelidir. Trafo ierisindeki
yanc gazlarn tahliyesi salanmaldr. Bu almaya balamadan nce varsa
imalatnn tavsiyesine uyulmaldr.

ncelikle dardan gzle kontrol yaplmal, st kapak almadan ya seviyesine

dikkat edilmeli, gerek grlyorsa almaya imkan salayacak ya miktar
kazandan uzaklatrlmaldr.

Dk ya seviyesi kirliliin yaylmasna, nve ve bobinin iine ilemesine neden

olabilir, eer kirlilik veya ya yzeyindeki birikinti kazandan darya atlmaldr.
Grsel incelemede bu hususa dikkat edilmelidir. Belki de trafonun saha da tamir
edilme imkan olacandan, byk arzalara imkan salamayacak ekilde incelemede
bulunmak gereklidir.

Trafo kazanndan ya tahliyesi sz konusu ise szge kullanarak dknt, ya

pompasn tkayan paralara filitre kullanarak ipucu olabilecek bulgulara ulama
imkan olabilir. Ya tasfiye ilemi pozitif basn da kuru hava ile yaplmaldr. Ya
ierisinde bulunabilecek PCBye karda gerekli nlem alnmaldr.
 58

Tank dan ya tahliyesi yapldnda, sarglarn ve nvenin nem almamas iin

mmkn mertebe en ksa srede ilem bitirilmelidir. Trafo ierisine girilmeden, trafo
iine ait resim ve projeler zerinde almak, trafo ierisinde yaplacak inceleme ve
hareket nceden planlanmaldr. Saha incelemeleri tamamland zaman, trafo kazan
kapa kapatlmal ve ierisine kuru hava baslmaldr. nceleme de tespit edilen
konular, kazan ierisindeki tespitler alma bitiminde kayt altna alnarak
raporlanmaldr [18].

Bu almalarda mmkn olduunca temizlie dikkat edilerek, gelecekte ki byk

arzalar nlenmelidir. Bu almalarda byk hasarlara neden olacak durumlardan
mmkn mertebe saknlmaldr. izelge 4.20de olas ana tank kontrol ve izelge
4.21 de kademe deitirici kontrol konular belirtilmitir.

Trafo tank ierisinde alma yapacak personelin kazana girmeden evvel yzk,
saat, tarak, herhangi ufak materyal, czdan v.b gibi eyalarn tank ierisinde
drme ihtimaline kar zerinde bulundurmamas gerekmektedir. Mmknse tank
ierisine sadece kamera, kalem, not defteri ve ldak ile girilmelidir. Tm bunlar
kazana girilmeden kaydedilmeli, tank dna kldnda da teyid edilmelidir.
rnein trafo kazannda ldak unutulmusa sonucu felaket olabilir. Arzal trafo
ierisinde hemen hemen her eyin bulunmas mmkn olmaktadr. Mesela tornavida,
kerpeten, kaynak ubuu ve daha nce ierisinde alma yapm ekip elemanna ait
i gzl v.s gibi. lgin bir rnek verecek olursak; olduka byk gte bir trafo
kazannda fabrikada aa merdiven unutulmu, trafo 20 yldan fazla sre bu ekilde
servis de kalm arzalandnda yaplan inceleme sonucunda farkna varlmtr.

izelge 4.20. Ana tank ierisindeki inceleme [18]

-Yan kokusu (nadiren),

-Yan rengi,
-Nem belirtileri ve nem yerleri,
-Tank ierisindeki serbest su miktar.
 59

izelge 4.20 (Devam). Ana tank ierisindeki inceleme [18]

- Dknt iin yaplacak incelemede miktar

- Dknt iin yaplacak incelemede yeri
- Dknt iin yaplacak incelemede analiz iin numune
-Tank evresinde ark etkisi veya kaak ak snmas gibi yank,
renk deiiklii veya tortu
-Bushing terminallerinde ark etkisi veya kaak ak snmas gibi
yank, renk deiiklii veya tortu
-Korona tabakas ark etkisi veya kaak ak snmas gibi yank,
renk deiiklii veya tortu
-Bakr balantlarda ark etkisi veya kaak ak snmas gibi
yank, renk deiiklii veya tortu
-Ana barada ark etkisi veya kaak ak snmas gibi yank, renk
deiiklii veya tortu
-eitli partikllerin listesi ark etkisi veya kaak ak snmas
gibi yank, renk deiiklii veya tortu.
- Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme
kademe balant ular
- Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme
bushingler
- Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme
terminal blou
- Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme
halka
- Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme
boluklar
- Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme
nve toprak balants
- Zayf balantlar veya balant yerleri iin yaplacak inceleme
nve balant alar (destekler)
- Yksz kademe deitiricide yaplacak inceleme Kontaklar
- Yksz kademe deitiricide yaplacak inceleme Hareket
mekanizmas
- Yksz kademe deitiricide yaplacak inceleme Kavrama
aft
- Yksz kademe deitiricide yaplacak inceleme Muhafaza
- Karbon izleri iin yaplacak inceleme ;Yeri
- Karbon izleri iin yaplacak inceleme ;Miktar
- Karbon izleri iin yaplacak inceleme ;Porselen Hasar
- Karbon izleri iin yaplacak inceleme ;Bakr veya aleminyum
sramas
- Karbon izleri iin yaplacak inceleme;zolasyonda veya
balantlar da ki emicilik
 60

izelge 4.20 (Devam). Ana tank ierisindeki inceleme [18]

- Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme

Balant tutucular
- Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme
Sarg destek sistemi
- Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme
Tutucular
- Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme
Sarg bozulmas
- Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme
Sarg hareketi
- Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme
zolasyon renk deiiklii
- Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme
Balant bozukluu
- Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme
Balant hareketi
- Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme Seri
bobinin durumu
- Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme
Lokal scaklk noktalarnn izi
- Sarglarn ve balantlarn durumu iin yaplacak inceleme
Balantlardaki ar snma
-Akm trafosu incelenmeli
-Scaklk lm tertibat incelenmeli
-Balantlar, kablaj incelenmeli
-Dier destek aparatlar incelenmeli
-Tank duvarna ilenmi blok incelenmeli
- Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Elektriki balants
- Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Ar snma
- Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Nve toprak
direncinin anormal deerde olmas
- Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Tank ierisindeki ya
seviyesi
- Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Tank duvarndaki
kaak ak hasarnn izi
- Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Nve toprak
balantsnn kontrol
- Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Nve zerindeki
paslanma miktar ve yeri
-Nve boyunduruk tutucularnn durumu
- Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Nve salarndaki
geveklik
- Nvenin durumu iin yaplacak inceleme Nve hasarna ait
tespit,deformasyon,kaynama v.s ipuu
 61

izelge 4.21. Yk altnda kademe deitirici de yaplacak inceleme [18]

-Kontaklarda yank izi

-Kontaklar arasnda ark
-Kontak ile toprak arasnda ark
-Mekanik arzal ksm
-Yanl pozisyonda bulunan paralar
-Vakum tpnde arza
-Motor kumanda devresinin durumu
-Ya seviyesi
-Kademe blounu durumu
-Elektriki ve mekanik olarak hareketin doruluu
-Krk para bilgisi
-Hasarl para bilgisi
-Deiim direnlerinin durumu
-Seri trafonun durumu
-Tank kapann durumu
-Silikajel tenefssnn durumu
-Karbon artklarnn mevcudiyeti
-Para yanll
-Paralar arasnda geveklik olmas
-nleyici ototrafonun (varsa) durumu
-Vakum switch (kullanlmsa) durumu
-Kontaklarn pozisyonu
-Nem miktar
-Sabit kontaklarn durumu
-Hareketli kontaklarn durumu
-Ters switchin durumu

4.3. Trafo Merkezi Dndaki ncelemeler

4.3.1. Arzal trafonun imalatna ait bilgiler

Dizayn bilgileri, i emalar, zellikleri, konstrksiyon bilgileri objektif arza analizi

iin gereklidir. Bu bilgiler genellikle arza zerine imalat ile yaplacak
grmelerde analizin salkl yaplmasn salar. Kaytlar, imalat raporlar, test
sonular, karakteristik bilgiler ve dizayn spefikasyonlar gzden geirilmelidir [18].
 62

4.3.2. Trafonun nakliyesi ve montajna ait gemi bilgileri

Nakliye esnasndaki darbe kaytlar, ambarda veya saha da beklemise, buna ait
bilgiler, ya baslmas ve sahaya geli durumuna ait kaytlar, enerjilenme bilgileri,
montaj almalarna ait hava durumu, montaj testleri ve fabrika kabul testlerine ait
bilgilere ulalmaldr.

4.3.3. Arzalanan transformatrn iletme gemiine ait bilgiler

Trafonun dizayn kriteri olarak yklenme limiti bilinmelidir. Bu deer etiket

bilgilerinde verilmi olabilir, verilmemise de imalatdan renilmesi
gerekmektedir. Yklenme bilgileri kapsaml olarak, ar yklenmesine ait bilgiler
temin edilmelidir. Koruma sistemine ait detaylar, ayar deerleri, alan rleler,
fonksiyon testleri elde edilmelidir. Arza durumunda sisteme ait bilgiler, benzer veya
edeerine (muadili) ait sistem bilgileri (karlatrmak iin) olduka nemlidir, elde
edilmelidir. Gerilim deiimine ait kaytlar, sitem ve parafudr bilgileri elde
edilmelidir.

Kaytlarn yklenme, servise alnma zaman, ksa devre akmlar ve says, sistem
tranzientleri (frekans ve gerilim) veya anahtarlama (kesici ama-kapama) ilemleri,
arza anna ait hava durumu, koruma bilgilerini ierecek ekilde elde edilmi olmas
gerekir.

4.3.4. Arzalanan transformatre uygulanan bakmlarla ilgili bilgiler

Rutin bakmlar, tarihleri ve bakm tipleri iletme de trafo iin nemli kaytlardr. Bu
kaytlar kesinlikle temin edilmelidir. Herhangi bir tamir ve deiiklie ait raporlar
elde edilerek, arza analizinde deerlendirilmelidir.
 63

4.3.5. Arzalanan transformatre dair iletme biriminin arza hakkndaki

tespitleri

letme birimince hazrlanan arza raporlar benzer arzalarn olumasn tanmlamay

veya edeer trafolarn arzalanmasn engelleyici bilgileri ierebilir. zellikle
arzalanan niteye ait kaytlarn ve hasarlanan trafonun etkisinde, oturan blgenin
toparlanmasnda arza incelenmesinde yardmc olabilecek bilgilerin aktarlmas ve
deerlendirilmesi iin nem arz eder.

4.4. Sarglarn Tank Kazanndan karlmas ve Skme veya De montaj

Arza nedeninin belirlenmesinde trafonun ekilmesi ve almas ihtiyac sz konusu

olabilir. Planlayarak, byle bir ihtiya sz konusu ise sistematik yaklamla bu
ilemler yaplmaldr. malat ve tamir ekiplerinin gr alnarak en uygun yntem
belirlenmelidir, saha da m, atlyede mi veya fabrika da m trafonun almasnn
tayin edilip, tamir imkan neye msaade ediyorsa ona gre karar verilmelidir.

Alma ilemi iin bir n plan ile yaplarak, gerek grlyorsa bir alma
komisyonu oluturularak yapmakta fayda vardr. Trafonun almasndan sonra kritik
ksmlarn fotorafnn ekilmesi kalc kayt imkan salar, bu fotoraflar bakm
ilemlerinde de fayda salayabilir. Trafonun almasna karar verildiinde arza
incelenmesi iin nem arz eden bulgularn kaybolmamas ve deimemesine dikkat
edilmelidir. izelge 4.22de trafonun almas durumunda dikkat edilmesi gereken
konular gstermektedir [18].

Toplanan bulgularn sistematik analizi ile arza incelemesinde ne srlen hipotezler

dorulanmaya allr. Bulgular farkl bir yaklam gerektiriyorsa ayet hipotezde
deiiklik ile arza incelenmesine devam edilir [16].
 64

izelge 4.22. Alan trafo da dikkat edilmesi gerekli konular [18]

- Nve izolasyonun delinmesi durumu iin Nve toprak akm

- Nve izolasyonun delinmesi durumu iin Ar snma,youn manyetik
ak sebebi ile
- Nve izolasyonun delinmesi durumu iin Nve tabakalarnn
kaynamas
- Termik arza bulgular Arza olmayan faza ait izolasyonun renk
deitirmesi

- Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Nem

- Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Kirlilik
- Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Temizlik Problemleri
- Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Gaz miktar
- Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Statik elektriklenme
- Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Korona (ksmi dearj)
- Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; uzunluu,yolu
- Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Yanma,atlama ve
izolasyonda renk deiiklii
- Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; zolasyonda patlak
- Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Yank iletkenler
- Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Erimi iletkenler
-Dielektrik delinmeden dolay atlama izi; Radyal boluktaki iletkenlerde
oyuk
- Mekanik arza bulgular, iletken izolasyonun mekanik anmas
- Mekanik arza bulgular, iletkenlerin ekseninden kmas
- Mekanik arza bulgular, yabanc madde,yeri
- Mekanik arza bulgular nve desteklerinde atlama,delinme
- Mekanik arza bulgular ar snma, youn manyetik akdan dolay
- Mekanik arza bulgular Tutucularn yapsal bozukluu veya hareketi
- Mekanik arza bulgular Sarg eksenin nve ekseninden
kaymas,sarglardaki geveklik
- Mekanik arza bulgular Sarglarn uygun yerletirilmemi olmas
- Mekanik arza bulgular Gevek veya hasarlanm nve toprak
balants
- Radyal arza bulgular iletkenlerin uzamas
- Radyal arza bulgular ie dnk radyal k
- Radyal arza bulgular iletkenlerin iice gemesi
- Aksiyal arza bulgular iletkenlerde eilme
- Aksiyal arza bulgular demet arzas
- Aksiyal arza bulgular sarg tutucularnda kme,yklma
 65

5. TRANSFORMATR ARIZALARININ ANALZ

ncelikle tatmin edici bilgiler sahadan ve saha dndan arza incelemesin de bulunan
kii veya kiiler tarafndan toplanmaldr. Bilimsel metotlar nda eitli hipotezler
gelitirilmelidir. Aceleci analiz muhtemelen kt tehis karar vermeye neden
olacaktr. Bu husus da tavsiye edilen toplanan bilgiler zerinde iyice dnlp,
alma yapldktan sonra final yorumu yaplmaldr. Genelde serviste bulunan bir
nitede mekanik hasar veya elektriki arzalar muhtemeldir. Byle durumda sebep ve
etkileri iyi incelenmelidir.

Arza incelemesinde ortaya konulan hipotezlerin toplanan bilgiler ve dier sistem

ekipmanlarnca da dorulanmas gerekmektedir. Bunun iin arzaya ahit olanlarca
sahip olunan bilgiler paylalmal, gerek grlyorsa yorum aamasnda ahitlerle
tartarak, gzlemleri ile ngrlen hipotez dorulanmaldr. Eer herhangi bir yanl
bilgi sz konusu ise dorusu ile deitirilecek imkanlar aranmaldr. almalar
laboratuar testleri ile desteklenmeli, fabrika ve atlye de simlasyon imkan
bulunuyorsa hipotezin doruluu test edilmelidir. Eer toplanan datalar hipotezi
desteklemiyorsa, hipotez revize edilerek gelitirilip test edilmelidir. Desteklenmeyen
hipotezler rapordan karlmaldr.

Bu ksm trafo arzalarnn incelenme prosesinde toplanan bilgilerin

deerlendirilmesi iin ok nemlidir. Arzann belirlenerek tekrarnn olmamas iin
olduka salkl yorumlarn yaplmasn gerektirir. Bunun iin aada ki iki adm
sonuca ulamamza yardmc olur.

- Toplanan veya elde edilen bilgilerin sistematik analiz edilmesi,

- Analiz edilen bilgilerin bilinen arza veya problemlerle karlatrlmas [16].

5.1. Bilgilerin Sistematik Analizi

Bilinen elde edilmi bilgilere ait liste hazrlanmal, ayrca bilinmeyen ve arza
incelenmesinde kesinlikle nem arz edecek bilgilerin listesi hazrlanmaldr.
 66

-Bilinen bulgularn analizi ile sorun tespit edilmeye allr.

-Test verilerine ait ablon oluturulur, deerlendirilir, incelemeler ve yeni bilgi ak
varsa eklenir. Bu ksm da yaplacak almalar arzann bulunmas hususunda
olduka faydal bilgiler ierebilir [16].

5.2. Analiz Edilen Bilgilerin Bilinen Arza veya Problemlerle Karlatrlmas

5.2.1. Mekanik sarg arzalarnn analizi

G trafolarnn arza analizinde, elktromekanik kuvvetlerin mekanik deformasyona

neden olduunun anlalmas gerekmektedir. Nve yapsnda ve shell yapsndaki
trafolarda kuvvetlerin ynne gre mekanik arzalar farkllklar gsterir. Bunun
yannda farkl sarg tiplerinde; tabakal, disk ve pancake tiplerde, olmas gereken
farkl destekli iletkenlerin, ksa devre akmnda oluan kuvvete farkl hareketi
olmaktadr. zolasyon sistemindeki zayflk, sarg tutuculuk sistemindeki rijitlik,
iletkenlerin dayankl, sargnn tamamna ait elastikiyeti elektromanyetik
kuvvetlerin sarg zerindeki roln belirlemektedir.

Mekaniki faktrlerin neden olduu arzalar da genelde sarglarda deformasyon

olmas ile sargda anma, ime ve bombe gibi fiziksel grn de bozulma
sonucunda selloz izolasyonun arzalanmas ile ortaya kmaktadr. Eer ok
iddetli olur ise elektriksel arzaya dnebilmektedir.

Bu ekilde darbe alan trafonun daha ne kadar sre iletme de kalacan tahmin
etmek olduka gtr, bu ancak arzann iddetine bal olarak belirlenebilir. Sarg
deformasyonu genelde iki ekilde olabilmektedir; nakil srasnda olanlar ile
elektromanyetik kuvvetlerin tesiri ile olanlardr. Arza deerlendirmesinde unu gz
nnde bulundurmalyz; tm arzalar aada saydklarmz gibi mekaniki
problemlerden herhangi birini indike edecek yapda olmayabilir. Arza herhangi bir
nedenle vuku bulmu olabilir, baz durumlarda aada ki durumlara benzer ereve
ierinde olup, baz durumlarda ise ok basit sebeplerle olabilmektedir.
 67

5.2.2. Nve yapsndaki trafolarda mekanik sarg arza modlar

Radyal ekme Arzas (Hoop Gerilme Arzas)

Elektromanyetik kuvvetlerin darya doru ynde radyal olarak etkilemesi

durumunda iletkenlerde gevemeye neden olabilmektedir. En az deformasyonu
aksiyel kararszlk oluturarak sargnn kmesine sebep olmasdr. Ayn zaman da
iletkenlerin izolasyonunda yrtlma veya birbirinden ayrlmasna da neden
olabilmektedir. ok ender de rastlansa iletkenlerin uzamas ile kopmasna, bu yzden
de malzemenin elastikiyet limitinin almasna neden olabilmektedirler.

Radyal kuvvetlerin basks en iteki sargda bklme oluturur, sonucunda

iletkenlerde nveye doru bklme olur, bu nedenle nve ile iletkenler arasnda
yatay boluk da nve izolasyonu eit yaplmaya allr, bklme de bu boluk da
nve izolasyonu delinirse arza sz konusu olur.

Radyal Sktrma Arzas

Radyal kuvvetlerin ie doru etkisi ile burulma veya sarg silindirinde mekanik
arzann ortaya kmasna sebep olabilir. Bu ekilde arzalar ounlukla helezon
sargl trafolarda olmaktadr. Bu ekilde sargl trafolarda iletkenlerin belirli bir
sklkta transpoze edilmesi gerektiinden aksiyel kuvvetler transpoze bklme
yerlerinin dayanaca baskdan daha fazla bask uygulandnda iletken demetinde
bklme olacaktr. Sargdaki iletkende bklme ile kat izolasyon yrtlacak, bunun
sonucunda da yakn iletkenlerin birbirine temas sonucunda sipir ksa devresi arzas
ortaya karak, sonuta elektrik arzasna dnecektir [18].

Aksiyel Sktrma Arzas

Zt yndeki aksiyel dorultudaki kuvvetlerin sarg merkezine etkisi ile sarglarda

kme sz konusu olmaktadr. Eer iletkenlerde eilme varsa, sarg kararszlaarak,
kebilmektedir.
 68

Aksiyel ekme Arzas

Zt yndeki aksiyel dorultudaki kuvvetler tutucu noktalarnn eilmesine veya

kopmasna neden olabilir veya eilen ksmn yerinden kmasna ve kesmesine ya da
ayrlmasna neden olabilir. Bu durumda sargnn karaszl artar. Uygun olmayan
tutucular veya sabitlemeler, muhtemelen sarg iletkenlerinin aksiyel olarak
kaymasna sebep olabilmektedir.

Amper sarm dengesizlii, uygun kademelendirilememeden ve farkl kademelerde

empedans deiimi kontrol edilmelidir. Deiik balantlardaki manyetik dengesizlik
kontrol edilmelidir.

Aksiyel ice Geme Arzas

Bunu iki ekilde tanmlayabiliriz. Birincisi, bamsz sarglarn birbirine gre hareket
etmesi ile d sargnn i sargya gre yukar veya aa doru hareket etmesidir.
kincisi, aksiyel kararszlktan dolay tek bir sargnn hareketi, d sarg sipirleri
yukar veya aa ynde i sipirlere gre hareket etmesidir. ice aksiyel arzada
tutucu sistem, sargya gre zt ynde dikey dorultuda birbirine gre hareket etmesi
sonucu mekanik arzaya dnr.

Bamsz bir sargda aksiyel karaszlk sonucunda radyal geveme arzas ortaya
kabilir, radyal sktrma arzas veya aksiyel kme olabilir. Bu ekildeki arzalarn
sonucunda iletkenlerde aa ve yukar ynde birbirine doru kayma oluur ve ite
kme ile iice aksiyel arza ortaya kar.

Bu trden arzalar tabakal (katmanl) sargya sahip trafolarda ounlukla olmaktadr.

nce dz iletkenler kullanlarak iletkenlerin biti noktalar desteklenmi bu trden
sargl trafolarda iddetli aksiyel kuvvetlere sz konusu olduunda paralel iletkenler
birbirlerinin zerine doru hareket edebilir, bu ekilde basklar olduka sarg
mekanik olarak kararszlar, sonucunda kat izolasyonun zarar grmesi ile trafoda
 69

arza vuku bulur. Kat izolasyonun hasar derecesine gre arzann birden mi veya
zaman ierisinde ne kadar srede olaca belli olur.

Sipir Sonu Arzas

Bu arza tecrbeler gre aksiyel ve radyal kuvvetlerin bilekesi ile oluur. Bu tip
arzada dtaki sipirlerde eilme, sarg sonlarnda nve bacaklarna doru ite
bklme eklinde kuvvetler etkilerini gsterir.

Sipiral Sktrma Arzas

Aksiyel ve radyal kuvvetlerin bilekesi ile i sarglarn sipiral olarak sktrlmas

ortaya kabilmektedir. letkenlerin sarm merkezinden kaymas ve radyal bolua
dalmas ile arza ortaya kmaktadr.

5.2.3. Shell yapsndaki trafolarda mekanik sarg arza modlar

Radyal Arzalar

Kk radyal bileenli elektromanyetik kuvvetler bobin kenarlarnda geliir, etkisini

gsterirler. Eer bobinin yksek yerlerinde yeterince izolasyon salanmamsa,
radyal kuvvetler genel durumdan daha iddetli olabilir. Keza radyal bileenli
kuvvetler sargnn tap balantlarnda da kendilerini gsterirler. Elektromanyetik
kuvvetler radyal olarak da doru ynde iletkenleri uzatmaya alrlar [18].

Aksiyel Arzalar

Bobin grubunun iinde yksek gerilim sarg grubunda aksiyel kuvvetler etkindir.
yle ki; iletkenlerin yerletirildii, izolasyon boluk blou bask altnda kalr. Bu
kuvvetler iletkene demet halinde bask yapmaya alr, yle ki iletken boluk blou
arasnda bkmeye alr. Farkl sarg bobinleri (Yksek gerilim sarg grubu ve alak
gerilim sarg grubu) arasndaki aksiyel kuvvetler darbeli kuvvetler ile bobinleri nve
 70

tabakalarnn boluuna kar arpmaya zorlar, ana izolasyon zerinde bask

oluturarak, nve ve sarg arasndaki, nveden trafo tankna doru geniletmeye
alr. Aksiyel kuvvetlerin bobin gruplarndaki yklenmesine gre deien darbeli
kuvvetler, tank iinde, nve iinde ve bobin tutucu demeti arasnda etkisini
gstermektedir.

5.2.4. Nakil srasnda veya trafonun yer deitirmesi ile meydana gelen
mekaniki arzalar

Nakil srasnda veya trafonun yer deitirmesi ile meydana gelen mekaniki arzalar;
her ne kadar trafo i boyunduruu imalatlar tarafndan tama esnasnda maruz
kalacaklar basklara kar dayanacak ekilde imal edilmi olsa da, yetersiz
boyunduruk yapsnda, tama annda veya nakliyede yaanan kazalar sonucunda bu
tr arzalar sz konusu olabilmektedir. Bu nedenle trafonun nakil esnasnda darbe
kayt cihaznn kaytlar incelenmesi ile imalat ve kullancnn belirledii limit
deerlerine uygunluu kontrol edilmelidir [16].

5.2.5. Bobin sktrma sistemlerinin arzalanmas

Bobin sktrma sistemleri bobinlere srekli sabit sktrma kuvveti uygulamak

amacyla bobinin mekaniki olarak kararl olmas iin yaplrlar. Trafo aniden ar
akma maruz kalrsa (rnein yk artnn birden olmas veya ksa devre akmlarna
maruz kalmas durumunda) elektromanyetik kuvvetler bobinleri ayrmay deneyecek
ekilde etki gsterirler, bobin sktrma sistemi ise bu kuvvete kar mukavemet
gsterecek ekilde tavr sergiler. Eer bobin sktrma sisteminde bir sorun sz
konusu ve elektromanyetik kuvvetlere kar snrlayan diren ortadan kalkm ise
byk miktarda akm artmasnda, darbeli yk durumunda, bobinler mekaniki olarak
kararszlaacak ve bobinler yaylacaktr. Bu hareket birden ve iddetli olacandan
selloz izolasyonun zarar grmesi ile iddetli deformasyon sz konusu olacaktr. Bu
iddetli deformasyon sonucunda elektriksel arza kanlmaz olacaktr.
 71

5.2.6. Yerinden kaym giren-kan trafo balantlarndaki arzalar

Bazen de trafolarn balant (giren-kan) balarnda aklk, kopma, anma ve zayf

balant olabilir. Bu ekilde zayf balant ile sarglardan ayrlan ular veya
destekleme elemanlar arzaya neden olur. Bu ekilde arzalarn geliim hz
izolasyonda oluturaca bozulmaya bal olarak; trafonun ne kadar srede
arzalanacan belirler.

5.3. Elektriki Arzalarn Analizi

Yldrm darbesi ile trafonun arzalanabilmektedir. Bu tip arzalarda trafonun

izolasyon dayanmnn, parafudrun delinme gerilimine uygunluu, izolasyon
koordinasyonu ile kontrol edilmelidir. Yldrm, ar uyartm, imek, anahtarlama
darbe gerilimi, sarg rezonanas, sipir-sipir ksa devresi, nve tabakalarnn ksa
devresi, bobin-bobin ksa devresi, ksmi boalma, izolasyon delinmesi, yadaki statik
elektriklenme ve atlamalarn tamam elektriki arza modundadr. Sistemde iletmede
bulunan bir trafoda elektriki arza sz konusu ise manyetik alan bozulur ve
elektromanyetik kuvvetler vektr anormal hal alr. Bu durumda basknn olduu
noktann bilinmesi mmkn deildir. Byle hallerde arza analizi olduka komleks
hal alr. Sklkla, ipular, birincil nedenler ve gerek kantlar dahili bir hasarn
belirlenmesi iin yeterli olmayabilir. Arza kaytlarndan, alan rlelerden, osilo
ktlarndan ve trafo aksesuarlarnn indike ettii bilgiler genellikle arza analizi iin
ipularn ierir.

Elektriksel faktrlerden kaynaklanan arzalar genelde izolasyona zarar verir, genel

olarak bu arzalar yledir;

Transformatrn Geici veya Srekli Ar Gerilim alma artlarnda letilmesi

Geici ve srekli ar gerilim altnda iletilen trafolarda; izolasyon zerindeki ar

bask ve nvede ar snma meydana gelmesi ile arzalar olmaktadr.
 72

Darbe Gerilimi ve Anahtarlama Dalga Gerilimine Trafonun Maruz Kalmas

Trafo dizayn aamasnda elektriksel ve mekaniki olarak darbe gerilimi ve

anahtarlama gerilimine dayanacak ekilde imal edilir. Her iki alma koulu da
trafonun tamamnda elektriksel ve mekaniki iddetli zararlar oluturabilirler, darbe
gerilimi ve anahtarlama gerilimi k hznda ilerleyen byk yryen dalgadan
teekkl olmaktadrlar. Trafo dizaynn da BIL (Basic Impulse Level) ve zel
spefikasyonlar dikkate alnarak imalat yaplmaktadr. BILde darbe gerilimi ve
anahtarlama gerilimi trafonun yksek gerilim sargsnn anma deerine gre
belirtilmitir, BILde belirtilen toleranslar iinde kalmak zere trafo dizayn
edilmezse trafonun bu artlarda almas durumunda ok iddetli arzalar
yaanabilir. Ayrca parafudr tasarlanan deerinde sadece grev yapmas gerektiinde
alacak ekilde dikkatle seilmesi gerekmektedir.

Darbe gerilimi ve anahtarlama gerilimi nedeni ile olan arzalar inceliinde;

ounlukla trafonun gei noktasnda yani trafo bushingi ile sarg balants
noktasnda zuhur ettii grlmektedir.

Ksmi Boalma

Korona olarak da adlandrlan ksmi boalma; zayf izolasyon sisteminin

dizaynndan, hatal imalattan, izolasyonun kirlenmesinden (ya ve kat izolasyon)
dolay olmaktadr. Ksmi boalma da dk younlukta ark meydana gelir,
sonucunda da izolasyona ve iletkenlere lokal olarak zarar verirler. Trafoda selloz
izolasyonda ve iletkende oyuklarn ortaya kmas korona olduunun gstergesidir.
lerlemi ksmi boalmada izolasyon zerinde yaygn olarak karga ayan andran
siyah izler oluur. Bu izler iletkenlerde ve izolasyon balantlarnn evresinde,
etrafnda ksmi boalmann olmasndan kaynaklanr. Ksmi boalmada ya
izolasyonunda karbonize olmas sz konusudur.
 73

Statik Elektriklenme

Bu olay genelde 345 kV un zerindeki yksek gerilim sargsna sahip trafolarda

ortaya kar. Trafo izolasyon yann olduka dk scaklkta olduu olduu bir
iletme alma artlarnda younlam yan hzlca hareket etmesi durumunda ya
ve metal aksam arasnda statik yklenme meydana gelir. Bu statik yklenme
izolasyon yann dielektrik kapasitesinin zerine kmas durumunda trafo tank
ierisinde iddetli arzalarn vuku bulmasna neden olmaktadr. Bu arzann vuku
bulduunun kant; izolasyon koruma bandlarnda iz oluturmasdr.

Bu saydmz arza eitleri; birbirinin kombinasyonu veya termik ve mekaniki

olaylarn kombinasyonu sonucunda gerekleir. Arza incelemede nemli olan
arzann tam olarak doru bir ekilde akla kavuturulmas iin tm bulgularn
salkl toplanmas sonucunda deerlendirilmesi ile oluan seneryonun iyi
okunmasdr.

5.3.1. Transformatr sarglarnn gerilimi ve ortak ksmlar

Bu analiz de ama, trafonun farkl gerilim sarglarna sahip sarglar ve ortak

ksmlarnn analizini yapmaktr. Bunlar;

1. Normal dk frekansl sistem iletme gerilimleri; Trafo terminallerinde ki ebeke

AC gerilimleridir. Trafo balant grubuna gre bu gerilimler RMS deerde veya tepe
deerde ve faz-faz (gen/ydz) veya faz-toprak gerilimleri olarak tanmlanr.
2. Normal dk frekansl endklenen gerilimler; Bu gerilimler sarglarda
endklenir, komu sarglarda akm devresi ile trafonun iletken ksmlarnda veya
arza anndaki DC bileen nedeni ile kendilerini gsterirler.
3. Anormal dk frekansl sistem iletme gerilimler; Bu gerilimler ksa dnemli AC
gerilimlerdir. Ar uyartm, dengesiz yklenme ve sistemdeki arzal durumlarda
meydana gelir. Koruma rlelerinin almas ile sistemden temizlenirler.
4. Anormal yksek frekansl sistem gerilimleri; Bu gerilimler geici gerilimlerdir.
yle ki; yldrm, sargnn ksmi rezonans, anahtarlama gerilimi veya parafudrun
 74

alma durumlarnda sistemde bulunurlar. Yksek frekans sistem gerilimleri

genellikle dk frekans gerilimlerden daha fazla sarg ilerindeki trafonun balant
noktalarna yakn sipirlerinde dielektrik bask olutururlar.
5. Anormal yksek frekans ve dk frekans gerilimleri ve dier nedenler; bunlara
rnek olarak harici solar etkiler veya DC bozulmalar veya dahili akkan olay, yle
ki, izolasyon yzeyinde delinmelerin olmas, izolasyon yandaki partikllerin
elektrik alan ierisinde delinmeye balang yapmas veya zaman iinde sargda
ilerleyen sipir-sipir arzalar neden olmaktadr.

Bu nedenle izolasyon sisteminin kalitesini belirlemek iin fabrika kabul testlerinde

ar gerilimler uygulanmaktadr [18].

5.3.2. zolasyon sisteminin fonksiyonu

zolasyon sisteminin amac; sarglar elektriki olarak izole etmek ve ilgili canl
ksmlardaki farkl gerilim seviyelerini birbirinden ayrmak, topraa kar herhangi
bir akm akmasn engellemek ve trafonun kabul edilebilir bir mr ierisinde
almasn salamaktr. zolasyon sistem arzasnda dielektriki delinme eklinde
canl ksmlara akm akmas sz konusu olur.

zolasyon sisteminin dielektrik delinmeye kar direnci kullanlan malzemenin

dielektrik dayanm kabiliyeti ile llr. Dielektrik dayanm kV/cm olarak tek
izolasyon materyali veya farkl materyallerden olumu izolasyon sisteminin
llmesi ile belirlenir. zel koullarda gerilim (kV) ve izolasyonun kalnl (cm)
dielektrik delinmenin nlenmesi iin bilinmesi gerekir.

Tek bir izolasyon malzemesinin dielektrik dayanmnn belirlenmesi iin faydal basit
veya uniform elektrik alanlarda lm yapmak gerekir.Baz malzemelerin dielektrk
dayanm gerilim (kV) ve kalnlnn (cm) fonksiyonu olarak malzemenin kalitesini
belirler.
 75

Dielektrik dayanm test edilecek izolasyon sistemi ve canl ksmlarn uniform ve

nonuniform elektrik alan altnda kaldnn test dizayn asndan bilinmesi gerekir.
Deiik elektrik alanda (kV/cm) uniform veya nonuniform izolasyon blge oluturur.
Malzemenin kalitesi veya temizlik dielektrik dayanm belirler.

Uniform elektrik alannda, gerilim basksnn oran her bir izolasyon sistem
materyalinde, iki malzemeden olumusa farkl malzemelerin zt ilikili bir oranda
birbirlerinin dielektrik sabitleri etkilenir. Gerilim basks ya iindeki kat
izolasyonlu malzemeye iki kat etki eder [18].

Nonuniform sistemlerde, yksek dielektrik sabiti katlarda yksek elektrik alan

ierisinde dk dayanml alanda ziyade byk azalma olan dayanm gsterir.
Nonuniform alanlarda, yalarn dielektrik dayanm (kV/cm) kalnlnn kompleks
fonksiyonu olan faktrnn n katlarncadr. Bu alan faktr lmsz ksmlarda
alann uniform yapda kabul ile ayn kabul edilir. Zira ksa ksmlar ieren keskin
kenarlar edeer dielektrik dayanmda, uzun ksmlar ile elektrot elde edilir.

Arza analizinde ama, izolasyon bileenlerinin kalitesinin olduka yksek ve

bakmn iyi yaplm olmas durumunda Blm 5.3.1de belirtilen gerilimlere
dayanml malzeme kullanlmas, yeni kullanlacak malzemelerinde yeterli test
bilgileri ile etkinliklerinin uygun olmas istenir. Canl ksmlardaki keskin kenarlar
iin yeterli dayanmda izolasyon kullanlmas gerekir. plak iletkenler yksek bask
altnda olduundan yuvarlatrlarak keskin ksmlar azaltlmaldr. zellikle plak
iletkenlerde derin tahri olmu veya bilinmeden unutulan keskin kenarlar varsa
plak iletkenler ksmi dearj ve delinmelerin muhtemel balang noktalardr. Bask
durumlarnda uzun dnem arzaya kar dayanm gsterebilmeleri iin kat
malzemeler uygun snflandrlmaldr.

Arza analizi iinde, malzemelerde ki kayma, malzeme seimi ve malzemelerdeki

ekiller aadaki durumlara gre deerlendirilmelidir.
 76

a) Elektriki basklara kar dielektrik sabitinin yeterli olmas,

b) zolasyon malzemesinin kullanm amacna uygun olmas,
c) Elektrot konfigrasyonu przsz, yuvarlaklatrlm olmal yksek bask
konsantrasyonuna kar koyabilsin. Tahri olmu veya keskin kenarlar ksmi
boalmalarn veya delinmelerin balanglarn olutururlar [18].

5.3.3. zolasyon delinmesinin mekanizmas

G trafolarnda izolasyon aniden delinmez. Gerilim belirli kritik deerlere

ulatnda, delinme prosesi balar. zolasyon svlarnn ierisinde delinme
mekanizmas iki prensipte; serpatin ve dielektrik delinmedir. Serpatin yapsnda ya
elektriksel olarak ykl iletkenlerden yklenir. Serpatin yapsnn yklenmesi
engellenemezse, baka bir serpatin yaps geliir. Serpatin yetersizleirse gittike
ykl elektrot halini alr, netice olarak da delinme vuku bulur.

Kat izolasyon yaps iinde, delinme mekanizmas iki prensiple; ksmi boalma ve
delinmesi eklinde kendini gsterir. zolasyonun patlamas delinme ile olabilir
veya izolasyon yzeyindeki kara izlerle kendini gsterir. Ksmi dearj (korona)
yeterli enerji veya yeterli scakla sahip ise izolasyon malzemesinde kimyasal
ayrma ortaya kar. Malzemenin lokal noktalarnda karbonizasyon yapsal olarak
ilerleyerek izolasyonun bozulmas eklinde geliir.

Kirlenmi izolasyon sistemi ierisinde, mesela iletken partikller veya yapya ilemi
kirlenmeyse, dielektrik konsantrasyonu ksmi delinmeler retir ve er veya ge
delinme gerekleir. Bu problemle genelde tabakalardaki izolasyonda karlalr.
eitli kirlilik nedenleri arasnda genelde kk ve l olarak olduka kk
istatistiksel olarak uygun olmayan ender delinme eklidir. Eer izolasyon malzemesi
yeterli dielektrik dayanma sahip ise geici rejim ar gerilimleri hari, ok sorun
oluturmaz.
 77

5.3.4. zolasyon deformasyonun nedenleri

zolasyon materyalleri; nem, iletken yapdaki partikl kirlenmesi veya kimyasal

solventlerle, termik yalanma, ksmi dearj (korona) ve mekanik hasar veya titreim
ile zayflamadan dolay grevini yapamaz. Dielektrik arzalar gerekte mekanik,
termik veya kimyasal ya da bunlarn kombinasyonun faktrleri sebebi sonucunda
ortaya kar.

zolasyon noksanlklar, uygun olmayan kullanlm teknikler veya yetersiz materyal

noksanlklar sonucunda olabilir. Bu noksanlklar iletkenin plak yeri ile birleince,
kaba kenarl kt balant veya iletkende istenmeyerek oluturulan hasarlardaki
izolasyon eklinde olabilmektedir. Bu izolasyon noksanlklar bobin titreimlerinde
kayma veya normal iletmede geliir, yal trafolarda kullanlan radyal boluklardaki
keskin kenarlar, eninde sonunda iletken izolasyonunda hasara neden olmaktadr.

Nve yapsndaki trafolarn elektrik arzalar sarg bileenlerinin bir veya daha fazla
dielektrik delinmesi olarak aadaki gibidir.

1. Bobin-bobin
2. letken-iletken
3. Sipir-sipir
4. Sarg-toprak
5. Paralardan oluan sargnn ksmlar arasnda
6. Tabaka-tabaka
7. Disk-disk
8. Kademe deitirici-tapleri arasnda
9. Sarg-sarg
10. Transformatr kompenentlerinin baz nedenlerden dolay kirlenmesi

Balang tutuma gerilimi sargnn eitli ksmlarda sargnn kapasite dalmna

gre yaylmaktadr. Topraa kar byk kapasite ve kk kapasite ile sipirler
arasnda byk gerilim basklar sarg sonlar ile hat balantlarna yakn (bushing
 78

balant noktalar) noktalarda oluur. Sarglarn elektrostatik tabakalarnn hattaki

noktalar byk kapasite deerine sahiptir ve ilk bir ka sipirde dk gerilim basks
uygulanr. Bu durum zellikle ayrmal sarglarda grlr. Tamam ile ayrm
sarglarda, balant yzkleri ve dahili koruyuculu disk sarglarda fazla grlr.

Shell yapsndaki trafolarda elektriki arzalar bir veya daha ok ekilde aada
belirtilen sarg bileenlerinin dielektrik delinmesi tipindedir.

1. Bobin-bobin
2. letken-iletken
3. Sipir-sipir
4. Pancake-pancake
5. Balant-balant
6. Sarg grubu-sarg grubu
7. Sarg-toprak
8. Yukarda bahsedilen durumlarn kombinasyonu

Ayrtrlm pancake sarg konstrksiyonunda topraa gre kapasite yksek deerde

ve seridir. Bu durum bask geriliminin uniform yapda dalmasn salar.

Sarglardaki arza durumunda, sargnn ematik diyaramlar imalatdan temin

edilmeli, bu diyaramlar pancake bobinlerin pozisyonunu gsterir, seri, genel ve
tersiyer sarg gruplar veya yksek gerilim ve alak gerilim sarg gruplar eitli sarg
gruplar ierisindeki sipir numaralar da imalatdan temin edilmelidir. Bu ekildeki
diyagram bilgileri ve elde edilen saysal veriler kalc durumdaki sarg gruplarnn
sonlar ve balarnda veya yol zerindeki balantlardaki gerilim deerinin
hesaplanmasna imkan salar [18].

5.4. Termal Faktrlerden Kaynaklanan Arzalar

Trafo servise girmesinden sonra zaman ierisinde selloz izolasyonda azalma

beklenir. Trafonun yklenmesi ile normal scaklk art ve saha artlarnda maruz
 79

kalaca alma artlar izolasyonu termal olarak azaltr. Termal azalma sonucunda
izolasyonda fiziksel dayanmda kayp olacaktr. Trafonun iletme artlarnda iinde
yaanacak sarsnt ve mekanik harekete kar zayflayan kat izolasyon ksmlar
mekanik zorlanmalara dayanamayacaktr. Trafo dizaynclar her ne kadar bu sorunun
farknda olsa ve dizaynlarnda gz nnde de bulundursalar dahi; iyi dizayn edilmi,
iyi iletilmi, iyi bakm yaplm trafo bile en fazla 20-30 yl veya ok az daha fazla
iletme de kalabilmektedir.

Bu ekil de vaktinden evvel bir sorun trafoda genellikle zayf iletme ve yetersiz
bakm pratii bulunmas durumunda veya hatal iilik, hatal materyal
kullanlmasnda sz konusu olur. Genelde termal nedenlerle meydana gelen arzalar
yledir;

-Uzun sreli trafo dizayn kapasitesinin zerinde ar yklenmesi,

-Trafonun soutma sisteminden kaynaklanan arzalar nedeni ile termal arza sz
konusu olabilir. Mesela radyatrlerde ve soutucularda tkanma veya kirlenme, ya
pompasnn arzalanmas ve ya datm direk aknda arza olduunda termal arza
sz konusu olabilir.
-Yatay ya damar alanlarnn blokaj ve snrl miktarda yan sarglara direk temas
etmesi durumunda termal arza yaanabilir.
-Trafonu ar uyartm durumun iletilmesi (ar gerilim veya dk frekans
artlarnda altrlmas) genelde babo ar manyetik ak nveye olduka yakn
yerlerde izolasyonun iddetlice ar snmas veya dier yapsal elemanlarn
etkilenmesi sonucu olabilir.
-Trafonun ar nemli artlar altnda srekli iletilmesi sonucu termal arza olabilir.

Eer arza incelemesinde termal nedenlerden kaynaklanan arza bulgular sz

konusu ise, dier tamamlayc bulgular ile de birletirerek mekaniki veya elektriksel
arzalar belirleyecek arza seneryosunu tamamlayc deerlendirmeyi yapmak
gerekecektir [16].
 80

5.5. Dier Elektriki Arzalarn Analizi

Dier elektriki arzalar sklkla; nvenin ok yerden topraklanm olmas, nve

tutucularndaki ksa devre, sarg balantlarnda yksek diren, arzal bileenler veya
ekipmanlar, kademe deitirici, bushing, balant yaplar ve dahili gerilim tutucu
atlamalardr. Ayrca yardmc trafo, pompa ve fanlarda arza oluabilmektedir. Bu
saydklarmzdan herhangi birinin vuku bulmas trafoyu servis harici edebilecei
gibi, sarg arzasna da neden olmayabilir.

Dier bir arza eidi de transformatr tanknn deformasyonu ve kaynak

balantlarndaki hatalardan kaynaklanabilmektedir [16].

5.6. Transformatr Koruma Algoritmasnn Analizi

Trafonun koruma ekli trafonun etiket bilgilerine gre kabul edilen koruma felsefesi
olduka nemlidir.Arza incelenmesinde btn koruma bilgileri, koruma felsefesine
ait bilgiler toplanmal ve arza annda alan rlelerin doru alp almad
analiz edilmelidir [16].

5.6.1. Transformatr korumada kullanlan parafudr

Kullanlan parafudrun koruma seviyesi trafonun BIL dzeyi ile koordinasyon

salamaldr. Kullanlan parafudrdan trafonun darbe gerilimine ve yksek frekansl
geici rejim koullarna kar korumas beklenir. Parafudr geici rejim koullarn
ayrt edemez. Parafudrun alma gerilim seviyesi trafo izolasyon sisteminin tolerans
tand seviyede olmaldr. Ancak, tekrarlanan darbe gerilimleri trafonun
izolasyonunda zarar verecek etki oluturabilir [17].

5.6.2. Transformatr korumada kullanlan ar akm koruma

Ar akm rlesi trafoyu ksa devre akmlarna kar yeterince koruma

salayabilecek yapda olmas beklenir. En uygun koruma ayar, akm-zaman koruma
 81

karakteristii trafonun ksa devre dayanm koordinasyonu salanmaldr. Bu

karakteristik IEEE C57.109-1993,Guide for Liquid Immersed Transformer Through-
Fault Current Duration standardnda belirtilmitir. Ar akm koruma basit bir g
sigortas olduu gibi ok gelimi ar akm rlesi de olabilmektedir. Modern ar
akm rleleri arza anna ait kaytlar yapabilmekte ve arza incelenme esnasnda
olduka aklayc bilgiler salayabilmektedir [16].

5.6.3. Transformatr korumada kullanlan diferansiyel koruma

Diferansiyel koruma varsa ksa devre akm ile koordinasyon salanmaldr.

Trafonun evirme oran, balants ve akm trafolar diferansiyel korumada nemli
rol oynar. Eer diferansiyel rlemiz doru almsa, koruma blgesi ierisinde
arzann olduunun gstergesi olduundan zaman kaybedilmeden trafonun tehis
testlerinin uygulanmas gerekebilir. Yalnz burada koruma blgesi ierisinde trafodan
baka tehizat varsa, bara ekipman, kesici veya dier ekipmanlar sz konusu olmas
durumunda diferansiyel rlenin almas trafo dndaki tehizattan da olabilecei
gz nnde bulundurulmaldr.

5.6.4. Akm ve gerilim dalga yaplarnn analizi

fazl veya tek fazl bank eklinde iletilen trafolarn ksa devre neticesinde servis
harici olmalarndaki arzal faz veya fazlar belirlemek olduka nemlidir. Gelimi
lme ve rnekleme imkan olan cihazlar kullanarak baz koruma felsefelerinde
bulunan ve modern trafo montajndaki yksek hzda kayt yapabilen cihazlar,
osilograf veya dijital arza kaydediciler; arza ncesi, arza an ve arza sonras akm
ve gerilimin dalga eklini kaydetme imkan salarlar. Bu cihazlardan bir ksm
akmn genliini ve faz asn referans deerlere gre kaydetmektedirler. Bu ekilde
arza akmnn genliini ve faz asn bilinmesi ve hangi fazda gerilimde kme
olduunun bilinme imkan elde edilir. Bu bilgiler nda trafo balant eklide gz
nnde bulundurularak sarglarda dolaan akm hesaplanabilir. Bu nedenle arza
incelemesinde bulunan kiinin ilk almaya balamasnda elde edilecek verilerden
biride arza ve olay kaydedicilerin kaytlardr [16].
 82

5.6.5. Arza ve olay kayt cihazlarnn kaytlarnn analizi

Beklenmedik bozulmalar veya olaylara ait kaytlar muhtemel bir problemin

aydnlatlmasnda olduka fayda salamaktadr. alan rleler veya koruma
ekipmanlar zerinde alma imkan salar. Trafo kullancs bir arza ile
karlatnda olay kaydedicilerin kaytlar ile arza kaydedicinin kaytlar arza ile
ilgili ksmlar mutlaka elde etmelidir. Osilograf veya arza kaydedici kaytlarndaki
deiimler veya ani ama bilgileri genelde ilerleyen bir arzann final ksmna ait
bilgileri bulundurur. Trafo merkezinde, alan rlelere ait ama ve bayrak bilgileri,
arza/olay kaytlar, varsa monotoring izleme cihaz kaytlar ile Scada kaytlar
zaman kaybedilmeden incelenerek trafo kondisyonu ve ekipmanlarnn durumu
zerinde allmaldr.

Elde edilen arza/olay kaytlar ve alan rlelere ait bilgiler analizi yaplmaldr.
Trafo arzasnn olmasnda durumunda arza/olay kaytlarndaki ilikisi kurulmal,
ayet yanl deerlendirme veya uygulama sz konusu ise kullancn dier trafolar
iinde byk bir risk sz konusu olacanda gerekiyorsa koruma felsefesinin gzden
geirilerek deitirilmesi salanmaldr.

Balang incelemeleri, kaytlar ile yaplarak ncelik oluturan nedenlerin

belirlenmesi salanabilir. Elde edilen mevcut test bilgileri ve gemi testlerle de
arza/olay kaytlarndan tespit edilen nedenlerin desteklenerek kantlanmas gerekir
[16].
 83

6. TRANSFORMATR ARIZALARI VE RNEK ARIZALAR

Bata da sylediimiz gibi g trafosu; aslnda manyetik bir devre, primer ve

sekonder bobinleri bulunan, balant noktasn bushing ile salayan, soutma
dzenei ve bu dzenee ait bir devre, izolasyon yaps olan ve bir de gerilim ayarn
stabil halde tutmay salayan kademe deitiriciden teekkl etmi bir yapdadr.
Yukarda saydmz her bir eleman balca arza kayna olmaya neden olmaktadr.

Statik bir transformatrde phe gstermeyecek olan elektrik aparat paralarnn her
biri asgari bozulmaya maruz kalmakta iken zaman zaman eitli nedenlerle arza
meydana getirmektedirler.

Fakat oransal olarak arza says sistemde iletme de bulunan trafo saysnn yannda
olduka kktr. Yardmc ekipmanlarda meydana gelen mekanik arzalar elektrik
arzalarndan ayr deerlendirmek gerekir. G sistem iletmeciliin de sklkla
grlen arzalar genelletirerek aadaki gibi snflandracak olursak, her ne kadar
geniletirsek de farkl arza trlerinin birbirlerine gre farkl durumu sz konusudur.

a) Manyetik devre de meydana gelen arzalar; nve arzalar, boyunduruk arzalar,

yakn balant yapsnda kaynaklanan arzalar,
b) Sarg arzalar; bobin arzalar, sipir ksa devresi, sarg kopmas, tali izolasyon
arzalar, balant dzeneinde meydana gelen arzalar,
c) Dielektrik devresin de meydana gelen arzalar;yada meydana gelen arzalar, ana
izolasyondan kaynaklanan arzalar,
d) Yapsal arzalar [28].

Yapsal arzalar aadaki nedenlerden de kaynaklanabilir;

1) malat hatasndan kaynaklanabilir. Bunlar; zayf dizayn, arzal malzeme ve kt

iilik nedeniyle olan arzalar,
 84

2) Anormal iletme artlarndan kaynaklanan arzalar;trafonun nem almas,

izolasyonun yeterli dzeyde kontrolnn yaplamamas,anormal geici ve darbeli
iletme de alma koullarndan kaynaklanan arzalardr.

6.1. Transformatrlerde Ar Gerilimler ve Etkileri

G trafolarndan yk altnda uzun sre hizmet vermesi beklenir. Bu nedenle sarglar

ve akm tayan ksmlar anma frekansnda srekli bir gerilime ve ar gerilim
darbelerine geici maruz kalrlar. Nominal gerilimin %110 katna kadar olan
gerilimlere maksimum gerilim, bu gerilim deerinin zerindeki gerilimlerede ar
gerilim denir [29].

Genel olarak, ar gerilim istisnai bir gerilim olup, trafonun alma geriliminden
ok fazladr ve yaltkan ksmlar iin zararldr. Ar gerilim deyiinden, genellikle
atmosfer artlarnn zorlamalarndan oluan ar gerilim darbeleri anlalr. Bunlar,
ama-kapama gerilimleri gibi, yaltkan iddetli bir ekilde etkiler. Ama-kapama
gerilimleri, yani manevra gerilimleri enerji iletim hatlarnda allagelmi ama-
kapama ilemleri srasnda, trafonun ykte ve yksz ama-kapama gibi iletim hatl
alma koullarnda ani deiiklikler srasnda oluabilir. Bu gerilim dalgalar, faz
geriliminin 3-4 misli byklkte ve saniyenin bir kesirinin yzdeleri kadar bir zaman
srer (kural olarak 0.1 saniyeyi gemez). Ayrca hattaki amalar ve ksa devreler,
ama-kapama dalga geriliminden daha yksek kme gerilimine sebep olabilir.

Olumsuz koullarda trafoya ulaabilecek yldrm gerilim dalgalar, faz geriliminin

10 kat deerinde ve birka mikrosaniye srecek ar gerilimlere neden olabilir.

Trafo yaltm i ve d ksmlar olarak snflanr. D yaltm, sarglar birbirinden ve

topraktan ayran ksm, i yaltm, sarglarnn kendi iindeki yani sarmlar,
katmanlar ve bobin aras ksm kapsar [29].

Normal alma gerilimi ve ama-kapama gerilim dalgas daha ok d yaltm,

yldrm ise zellikle i yaltm etkiler. Manevra ar gerilimlerinden dolay atlama
 85

riski transformatrlerde zellikle yksek gerilim terminallerindedir. YG sarg

terminaline, dik balangl darbe dalgasnn ulatnda, trafo gvenliinin byk
lde darbe genliinin sarg i yaltm iinde dzenli (niform) dalmasna bal
olduunu gstermektedir. Gerilim dalm sargda dzenli olduka, yaltm
dayanm artmaktadr.

Trafonun emniyetli almas onun yaltm seviyesine baldr. Bu seviye, anma

frekansndaki gerilime ve ar gerilim dalgalarna dayanabilme kapasitesi olarak
anlr. Trafo yaltmnn seviyesi ve yaltm dayanm trafonun hizmet trne ve
hangi gerilim snfna gre tasarlanm olmasna gre deiir. Bu seviye alma
tecrbeleri gz nne alnarak seilir ve standartlar halinde belirlenir.

Yaltm boluklarnn doru seimi, yaltm malzemelerinin uygunluu ve yaltmn

yaplmas trafonun emniyetli almasna ve uzun mrl olmasna yardmcdr.
Ancak, yaltm dayanmnn ok yksek derecelerde yaplmas, gereksiz ar
masrafa, boyutlarn bymesine ve toplam trafo maliyetinin artmasna neden olur.

iddetli ve ani arzalar bir yldrm darbesi sonucu ortaya ktnda yksek enerji
younluklu (kilowatt-saniye) arzalar olup, arza srasnda ark nedeniyle ok fazla
gaz olumakta ve trafo byk dinamik zorlamalara maruz kalmaktadr.Atmosferik
dearjlardan meydana gelen dik cepheli darbe gerilimleri, ksa uzunluktaki sarglarda
ok byk potansiyel fark oluturur ve bunun neticesinde sarg izolasyonu
delinebilinir. Atmosferik dearjlardan meydana gelen ar gerilimlerin sarglarda
sarg balarn kopard grlmtr. Normal iletme gerilimlerinde bushing normal
olarak alr, fakat sonradan gelen ar gerilimler dearjlara sebep olurlar.
Bushinglerde meydana gelen bu tr arzalar, ark boynuzu ilavesiyle nlenebilir.
Yalnz ark boynuzlarnn bushingten kafi miktarda uzak olmas ve meydana gelecek
ark bushingten uzak tutmas gerekir [30].

Arza akm daha byk olduundan, botaki transformatrn enerjilenmesi srasnda

konsekutif arza ihtimali, botaki bir hattn enerjilenmesine oranla daha byktr.
Transformatrn ntr noktas topraklanmad hale oranla, teorik ar gerilimlerden
 86

daha yksek manevra ar gerilimleri oluabilir. Botaki transformatrlerin almas

srasnda oluan ar gerilimler, botaki hattn almasndaki gibidir fakat takip
eden arza kesiciye yakndr ve ksa devre gc ama kapasitesinin %60n aabilir.
Bu konuda yldrm dmesi neticesinde yaanan arzaya ait rapor EK-1de
gsterilmitir [31].

6.2. Trafolarda Mknatslanma Akm ve Ferrorezonans Olay

Bir transformatrle beslenen veya bir transformatrde nihayetlenen az ykl bir

hattn tabii frekans bu transformatrn mknatslama akm harmoniklerden biri ile
akrsa harmonik osilasyonlar ve belirgin ar gerilimler meydana gelebilir.
Transformatr inrush akmlarnn zaman sabitlerine bal olarak, enerjileme
ilemlerini takiben bu ferrorezonans tesiri kalc veya g frekansnn birka peryodu
boyunca devam edebilir. ebeke geriliminin nominal deerinin stnde olmas ve
trafo geriliminin uygun seilmeyii sonucunda, sekonder tarafta yk olmasa bile,
kapama esnasnda trafonun ar akm rlesinin alt grlmtr.Bu konuyla
ilgili yaanan bir arza EK-2de gsterilmitir [32]. Trafo devreye girerken kapama
darbe akmlar meydana gelir. Trafo primer geriliminin ar yksek olmas demir
nvenin doymaya ulamasna neden olarak mknatslanma akmn artrmaktadr. Bu
arada kapama darbe akmlarnn sresinin uzun olmas halinde ar akm rlesi
alabilmektedir.

Trafo ularnda gerilim ykselmesi, nvenin doyumu ve ar mknatslama

akmlarnn ekilmesine neden olur. Bara geriliminin ykselmesi, artk mknatsyet
ve anahtarlama dediimiz manevra anlarndaki geici rejim dneminde bu olaya sk
sk tank oluruz.

Bir trafo enerjiliyken sistemden, gerekli mknasiyeti salayabilmek iin akm eker.
Bu akmn mknatslama ve nve kayplarn ihtiva eden iki bileeni mevcuttur. Akm
erisi 3.,5.,7.,.. harmonikleri ihtiva edeceinden, bozuka bir sins eklindedir.
ekirdekte oluan manetik ak uygulanan gerilimle orantldr. Trafo salarnn B
 87

deeri 1,65-1,75 Tesladan onra mknatslama erisi dorusal zelliini kaybeder,

harmoniklerinin degerleri byr ve mknatslama akm sins iyice bozulur [33].

Nvenin doyumu neticesinde meydana gelen ar ve dengesiz ak devresini nve

dndaki boluktan tamamlayacandan (sarglar aras,nve kazan aras ve kazandan)
hem nvede hemde konstrksiyon zerinde ar snmalara neden olacaktr. Bu
durumda, nve plakalar arasndaki kat, lak v.b gibi izolasyon malzemeleri
bozulacak, kazan, nve sktrma plakalar zerindeki civatalar kaynaklayacak ve
de deerleri byk mknatslama akm harmonikleri sarg iletkenini deri olay
nedeniyle ar stp kat izolasyonunun hasarlanmasna neden olabilecektir. Bu
kayplar, trafonun nominal yk kayplarnn ok byk katlar kadar olabilecektir.
malat firmalar trafo kazan kayplar, kazann i cidarna sarg boyu yksekliinde
koyduklar trafo sa veya bakr, alminyum levhalarla azalmlardr. Bylece kaak
aklara yol temin edilmitir. Ar ak,nve ve konstrksiyondan devresini
tamamladndan baz scak noktalar trafo yan yakarak,ar mknatslama akm
sargy starak gaz olumasna neden olmutur. Bir transformatr sargsnda
endklenen gerilim eitlik 2.13de verilmi idi. YG sargsna kademe deitirerek
sarm ilave etmek (Nyi artrmak) mknatslama akmlarnn deerini drecek,
tabiatyla eitlikteki ak daerini deitirecektir. Bu temel endkleme formlnce de
manevra analar ve arza anlarndaki frekansdaki deiimlerin etkisi kolayca
irdelenebilmektedir.

Elektrik g sistemlerindeki transformatr ve reaktrlerin olduka yksek indktans

ile iletim sistemlerinin yayl kapasitanslar ferrorezonans koullarn kolayca
meydana gelmesine sebep olurlar. rnein; kesici kontaklarnn ayn zamanda ama
ve kapama yapmamas, hat iletkeninin kopmas ve bir sigortann atmasnn hemen
akabinde, g sistemindeki transformatrlerde yksek gerilimler meydana gelebilir.
Bu ar gerilimler sisteme bal tehizatn hasarlanmasna neden olur. Olduka
indktf transformatr sarglar, sistem kapasitanslar ile birlikte yukarda ki anormal
gerilimlere ve ar snmalara sebep olan bir ferrorezonans devresi oluturabilir.
Transformatr primer sargsnn iletim hattnn toprak kapasitans ile seri olarak
irtibatland zaman ferrorezonans devresi oluur. G sistemlerinde normal alma
 88

koullarnda ferrorezonans meydana gelmez. Ferrorezonans, bir kesici veya anahtarn

alp kapanmas, kesici veya anahtar kontaklarnn ayn anda ap, kapamamas, bir
sigortann atmas veya bir hat iletkeninin kopmas durumundaki tetiklemeler ile
meydana gelen bozulmalar sonucu oluur. Ferrorezonansn meydana gelmesine,
transformatrlerin devreye girmesi esnasnda oluan transient akmlarda sebep olur
[33].

6.2.1. Mknatslanma akmnn yksek olmas nedeniyle transformatrn

servis harici olmas

Transformatrde garanti edilen scaklk ykselmelerini gemeksezin, trafo tam ykl

iken %5 fazlasn, ykszken %10 fazlasn gememelidir. Literatrde, trafonun %20
fazla gerilimde 1 dk. dayanabileceini syler. Ancak iletmecilere, trafo herhangi bir
kademede iken geriliminin %110 una kmas halinde, trafolar servis harici edecek
rlelerin kullanlmas nerilir. Ferrorezonans ve dorusal olmayan (non-lineer)
osilasyonlara meydan vermemek iin, ykszken, YG sargsnn herhangi bir
kademesinin maksimum %110unda, doyum erisininin diz noktas altnda
iletilmesi istenir [34].

Sistem arzas sonras YTM manevralar esnasnda istasyonlar yklenmeden

baralarna gerilim alnm, hat uzunluu artan u noktada bara gerilimi 180 kV iken
bu istasyonda 154/34,5 kV, 100 MVA bir trafo devreye alnmak istendiinde,
diferansiyel ve bucholz rlesi almas ile trafo servis harici olmu. letmece
yaplan kontrol da bucholzda toplanan gazn yanc olup olmad layki ile
anlalamam. Trafoda yaplan testlerde trafonun durumu normal olarak
deerlendirilmi, bu duruma trafonun botaki gerilim kademesinin ok zerinde
(%15 fazla) bir gerilimin trafo terminaline uygulanmas yol amtr. Ar ak, nve
ve konstrksiyondan devresini tamamladndan baz scak noktalar trafo yan
yakarak, ar mknatslama akm sargy starak gaz olumasna neden olmutur. Bu
ve benzeri birok hadise yaanmaktadr. 154 kVluk iletim sisteminde bara
gerilimleri160 kVlar civarndayken bile, trafonun dk, botaki gerilimi nedeniyle
trafonun diferansiyel veya toprak rleleri almas ile servis harici olduu grlr.
 89

Trafolarn botaki gerilim kademelerinin bara gerilimi ile ayn olmas, bilhassa
trafolar devreye alnrken ok nemlidir. YG sargsna kademe deitirerek sarm
ilave etmek (Nyi artrmak) mknatslama akmlarnn deerini drecektir, yi
azaltacandan dolay manevra yaplabilecektir [34].

6.2.2. Transformatrde kesicinin bir kutbunun kapama esnasnda ak

kalmas ile ilgili yaanan ferrorezonans olay

63 kV, 30 MVA gcnde bir trafo ykszken devreye alnm. Trafo tek fazl
kablolarla beslenmekte olup, kablo uzunluu 1800 metre, kesidi 150 mm2, kesici
kapama esnasnda bir kutup mekanik arza nedeni ile ak kalm, bu durumda kesici
ve trafo arzalanm, kablonun kapasitesi,C=0,14 F /kmdir.
Trafonun mknatslama akm, nominal akmn yaklak %1i kadar olduundan,
mknatslama iin g, 30.0,01= 0,3 MVAdr.

ekil 6.1. Ferrorezonans olaynn yaand transformatr ve kesiciye ait devre

Kablonun reaktans; Xc=1/wc =1/ 314.(0,14.1,810-6) = 12700

Trafonun reaktans; Xm=kV2/MVA=63.63/0,3 = 13200

Deerlerdende grld gibi Xmde ok az bir deime, bozulma,onu Xcye eit

klacaktr. Neticede, kesici trafonun 50 m yaknna konularak, kesicinin tekrar
arzalanmas neticesinde kablo kapasitansndan doacak risk giderilmitir [35].
 90

6.3. Bushing ve Tij Balant Arzalar

Bushing arzalar yzeysel dearj ve izolasyon delinmesi eklinde olur. Ksa sreli
yzeysel atlamalarda bushing de hemen hemen hi veya ok az hasar meydana gelir.
Porselen bushinglerde sr zerinde trmanma akm neticesinde izler veya madeni
flan zerinde eriyen noktalar grlebilir. Sert kattan veya epoksi reineden
yaplan bushinglerde atlama neticesinde izolatr zerinde derin olmayan hafif
yanklar meydana gelir. Dielektrik dayanm gerilimi dmekle beraber normal
iletme gerilimlerinde bushing normal olarak alr, fakat sonradan gelen ar
gerilimler dearjlara sebep olurlar. Bushinglerde meydana gelen bu tr arzalar, ark
boynuzu ilavesiyle nlenebilir. Yalnz ark boynuzlarnn bushingten kafi miktarda
uzak olmas ve meydana gelecek ark bushingten uzak tutmas gerekir. Bushing
yaknndaki madeni konstrksiyonlar, bushing izolatrnn trmanma uzunluundan
daha fazla uzakta bulundurulmaldr.

Komu bushingler arasnda meydana gelen atlamalarda ksa devre gcne bal
olarak metal ksmlarda az veya ok yank izleri olur, fakat bushing zerinde direkt
bir dearj meydana gelmez. Porselen bushinglerde termik etkiler ve mekanik darbeler
neticesinde izolatrlerde atlaklar olmusa veya izolatr iinde hava boluklar varsa,
delinme meydana gelebilir.

Kk gl trafolarda ya seviyesinin ok dmesi nedeniyle bushingin alt a

karsa, bu durumda nakille kazan arasnda dearj olabilir. Zira bushinglerin alt
ksmlar ya iinde kullanlaca dncesiyle dz ve ksa tutulur. Byk gl
trafolarda bucholz rlesi yan tehlikeli snrlara kadar dmesine msaade etmez.
Yal bushinglerde yan ktlemesinden veya yan alttan akmasndan dolay,
normal iletme gerilimlerinde delinme meydana gelmez. Bushingin st tarafnda
bulunan caml ya gstergesinden ya seviyesi zaman zaman kontrol edilmelidir.

zolatr kaymas veya sfr ringlerin bozulmas neticesinde ya seviyesi dtnde

kondansr katlarn yasz kalan st ksmlarnda, folye ular arasnda delinmeler olabilir.
Yan tamamnn boalmas halinde, deien hava artlarnda ieriye giren rutubetli
 91

hava, yzeysel i dearja (flashover) neden olabilir, bu da izolatrn paralanmasna

neden olur. Kondansr katlar arasnda, gerek kat veya fiber izolasyonda gerekse yada
rutubet olmas da delinmelere neden olur. Bushingin ya ierisinde kalan alt ksmnda
bu nedenle olabilecek bir hadisede , paralar trafo ierisine dklr ki, bu da
temizlenmeyi gerektirir.

ayet st ve alt ksm ayran, flana denk gelen izolasyon paras, izolatr ile birlikte
paralanrsa, bu kez darya kacak ya, kzgn izolatr veya ark ile yzyze gelip,
trafo ierisindeki yan darya kmas ile yangnlara neden olacaktr. Bushinglerdeki
korona dearjnn yol at bir arza rnei EK-3de verilmitir [36]. Bushing montaj
hatasnn yol at arzalar ile GS TMlerin de, domlar da ki bushinglerin ok abuk
rutubet aldklar rnei de iletim sistem iletmeciliinde yaanan bir tecrbedir. Arzal
bushingler genellikle yenileri ile deitirilir.

6.4. Kademe Deitirici ve Mekanizmasna Ait Arzalar

Ykte kademe deitiricin 154/34,5 kV trafolarda iki tip alter bulunmaktadr. Biri, trafo
kazan iinde ayar sarglarndan (154 kV sargnn en dna sarlp eitli gerilimler iin
ular karlan sarglar) gelen iletkenlerin baland seici alter (selectr switch), dieri
ise yk altnda devreyi kesmeden, baka bir gerilim seviyesine geme imkan salayan
direnli alter (diverter switch)dir. Bu alter seici alter zerine yerletirilmi
(oturtulmu) mekaniki ve elektriki balants vardr. Direnli alter ayr bir odackta (fiber
tp) bulunup, ierisi ya doludur. Trafo kazan ierisinde kalmakla beraber ana yadan
tamamen ayrdr. Bu nedenle trafonun bir ana bucholz , bir de alter odasna bal kademe
buchholz rlesi mevcuttur. alter odasn, rezervuarna (ana tank ile kademe rezervuarlar
ieriden bir blme ile ayrlmtr) balayan boru zerine yerletirilen kademe buchholz
rlesi, kademe alter odasnda meydana gelecek ark neticesinde alr. yi
soutulamayan bu odada snan ya ok abuk bozulmakta ve ya asidi ile kontak
tahribatn kolaylatrmaktadr. Bu nedenle ortaya kacak tahribatlar; kontaklarda
geveme, ypranma ve hatta fiber tpe zarar verebilecektir. Bu durum, ilerlemi kt hali
ile kademe alterini ve hatta trafoyu kullansz hale getirip, iletmeden alkoyabilir.
Kademe alterinin serviste iken peryodik kontrol, kademe alteri tipi ve tama akmna
 92

gre deimektedir. Kademe deitirici katalogunda verilen maksimum alma saysna

ulalmamsa bile; yldz bal trafolarda 6 ylda bir, gen bal trafolarda 3 ylda bir
kontrol yaplmaldr. Kademe alteri ya inden kartldktan sonra 10 saatten fazla
atmosferik artlara maruz braklmamaldr. Kontrol lemi srasnda kademe alter ya
deitirilir. alter odas MR tipine gre 125 - 190 litre ya ihtiva etmektedir. Bundan
baka konik dili ile beraber tm kumanda aft, motor kumanda mekanizmas kontrol
edilmelidir [37]. Kademe alter odasnda meydana gelecek snmalar bir rnekle
aklayalm;

154/34.5 kV, 100 MVA bir trafo; 154 kV kademesinde 80 MVA ykte alrken 300 A
akm eker. Kademe kontaklarnda 100 luk bir gei direncinde;
P=R.I 2= 100.10-6.(300)2=9W, 1m luk gei direncinde 90 Wlk g harcanacaktr.
3 fazda 3x90=270 Wattlk bir enerji aa kar. Ksa devre arza annda, akmn 10 kat
bymesi halinde (300 - 500 msn arza akmnn akt sre ierisinde), 9W - 900W,
90W-9kW olacaktr. Bu da yan ok ksa zamanda bozulacan gsterir. Kademe
deitirici arza rnei EK-4de verilmitir [38].

Kademe deitiricilerde arzalarda kontak kaynamalar ve kumanda mekanizmasnda

meydana gelen arzalar incelendiinde;

Kontak Kaynamalar

Hareketli ve sabit kontaklarn yzeyi kaplanmamsa,yani plak bakr ise ,oksijenin

etkisi ile bakr oksit tabakas oluur. Bu oluma scaklkla hzlanr. Bu kaplanmam
veya korunmam bakr yzeyler, normal atmosferik artlarda alan dier tehizatta
da, rnein ayrclar da, problem oluturabilir.En ok zarar veren yzeysel diren
karbon cinsi olandr ve asetilenin polimerizasyonu neticesinde oluur. Asetilen
yan arkla ayrmas sonucunda meydana gelir ve kimyasal olarak ok aktiftir.
Siyah tabakann bakr ve bakr alaml kontak yzeylerine ar bir duyarl vardr.
Birikinti miktar, kesilen akmla, kademe deitirme saysyla, zamanla ve nihayet
kademe deitiricinin ayr bir ya blmesinde olup olmamas ile direkt orantldr.
Ayr bir basnl blm yan gaz tutma eilimini ve birikimini arttrr. Yzeysel
 93

direncin artmas kontaklarn snmasna ve neticesinde arzalanmasna sebep olur.

Aratrmalar karbonlu birikimlerin gm, aleminyum ve elik yzeylerde
olmadn gstermitir. Ayn ekilde slikagelli ayr blmeli kademe deitiricilerde
de birikim olmad grlmtr. O halde gm kapl kontak kullanmak yerinde
olacaktr.

Kademe deitirici hareketli kontaklar sabit kontak yzeylerine tam olarak paralel
deilse, yan basarsa kontak kaynamas olabilir. Zira temas sadece belirli noktalarda
olacak ve bundan dolay diren artarak, kontaklarn snmasna neden olacaktr.
Kontak deitirme zaman gemi, anm kontaklarda temas yzeyi azalr. Sonuta
diren artar ve snma neticesinde kontak kaynar [39].

Mekanizma Arzalar

Motor kontaktrnn arzalanmas, balant civatalarnn iletmede eitli

sebeplerden dolay gevemesi, dmesi, motor sarglarndaki izolasyon bozukluklar
eklinde kendini gsterir [39].

6.5. Nve, Boyunduruk ve Tutucu Sistem Arzalar

Demir nvenin baz ksmlarnn kafi derecede soutulmamas neticesinde arzalar

sz konusu olabilir. Soutma balangtan itibaren, yani fabrikasyon hatasndan
dolay kifayetsiz olabilir ve sonradan nve iindeki ya kanallarnn kuvvetli lam
(amurlama) teekklyle ktlemi olabilir. Lokal ar snmalar sonucu salar
arasndaki izolasyon madde kmrleerek salarn birbirleriyle temas etmesine ve
girdap akmlarnn artmasna sebep olabilir. Rutubet nadir olarak nvede izolasyon
bozulmasna neden olur. Nve izolasyonun bozulmas uzun zaman alabilir ve
neticesinde nve yumruk byklnde delikler meydana gelir. Arza henz
kkse, serviste bulunan trafo grltsnn artmas eklinde kendisini gsterir.
Bucholz rlesinde gaz birikmesi sz konusudur. Arza bym ve demir nvede
ksa devre meydana gelmise, ar akm ve diferansiyel rleler alabilir.
 94

yi sklmayan bask civatalarnn somunlar nakliye veya iletme esnasnda

vibrasyon neticesinde zlr,sa paketi gever ve sonuta saplama civatalarn
izolasyonu bozar.

Ayrca saplama civatalar somunlarnn ar derecede sklmas saplamalarn

izolasyonunu ezer ve civatann sa paketi ile temas etmesini salar. Birka yerde
izolasyon bozulmu ve bir ksa devre meydana gelmise ksa devre akmnn etkisi
ile sa erimesi olur.

Boyunduruk ve bacan birletii kelerde salar iyi oturmazsa, buralarda sa paketi

arasndaki izolasyon bozulabilir.

Trafo kuvvetli ve uzun sreli ar gerilim altnda alrsa,demir nve doymaya

geen ve mknatslanma aksnn nemli bir ksm bask saplamalar zerinden
devresini tamamlar. Bunun sonucunda meydana gelen girdap akmlar saplamay
starak etrafndaki izolasyonu bozarlar.

Nve ve saplamalarda oluan kk arzalar, nvedeki yanklarn giderilmesi ve

saplama izolasyonun deitirilmesi ile giderilir. Byk aptaki yanklar ve izolasyon
arzalar paralarn deitirilmesi ile ortadan kaldrlr. Sa paketleri arasnda ok
sayda soutma kanalnn bulunmas, sa paket arzalarnn dar ereve iinde
kalmasn salar.

Baz durumlarda, trafoyu servise aldktan sonra, nominal grlts yannda, trafonun
iinden czrt sesleri duyulabilir. Bu topraklanmas mmkn olmayan metal parlar
da ki dearjdan dolaydr. Dearj kvlcmlarnn enerjisi dk olduundan arza
meydana gelmez. Ekseri bir mddet sonra kvlcmlar izolasyonu kmrletirerek
kendine bir yol aarlar ve metal aksam topraklayacak mertebeye gelirler, seste
kaybolur. Sesin devam etmesi halinde, metal paralarn bir iletkenle
topraklanmaldr. Bu gibi durumlarn meydana gelmesini engellemek iin, trafo
tamirlerinde tm metal paralarn topraklanmasna bilhassa zen gsterilmelidir.
 95

Bask paralar olarak bacaklar, boyunduruu birbirine sktran nihai salar,

sarglar sktran pres paralar, takozlar ve saplama demirler saylr. Btn bu
ksmlar meydana gelen ksa devre kuvvetlerini karlayabilecek mertebede
olmaldr. Byk gteki trafolarda sarglar konsantrik ve yuvarlak sarlrlar ki
meydana gelen elektrodinamik kuvvetleri sarglar karlamak durumundadr. Dilimli
sarglarda eksen istikametinde gelen kuvvetleri dilimler arasndaki takozlar karlar.
Trafo sarglarn bask altnda tutmak iin bir taraf ak yarm ay eklinde bask
ringleri kullanlr. Madeni olan bu ringler herhangi bir sebepten dolay ksa devre
olursa, nve etrafnda tek sargl bir ksa devre sargs oluur [39].

Arkla neticelenen kapasitif ykler, bask paralarnda da meydana gelebilir. Bunlar

nlemek iin.bu paralar topraklanr. Byk trafolarda birka 100 luk diren
zerinden topraklama yaplr.

Manyetik devrede olabilecek arzalar ksaca zlersek;

1) Bu trden arzalar zaman zaman nve tipli g trafolarnda plakalar arasnda veya
etrafnda izolasyon delinmesi ile balant noktalarndan nveye ve boyundurua
doru tabakalarda izolasyon delinmesinin yol bulmas nedeni ile meydana
gelmektedir. Bu tr deki arzalar nve tabakalarnda lokal ksa devrelere neden
olmakta ve budan dolay da nve tabakasnda iddetli girdap akmlar oluturmakta
ilaveten de bu yapda iki veya daha fazla nve balantsnda arzalanmaya neden
olmaktadr.Ar akmlarn nve tabakalarnda dolamasndan manyetik ak
evriminde ksa devre yapsnda davran gsterirler. Nve balant noktas civar ile
bacak sonunda ki boyunduruk balants ile e zamanl arzalanmas; bu tr arzalar
trafo iin en ciddi arzadr. yle ki iki balant yolu arasn, btn manyetik aknn
nveden boyundurua geiini tehdit eder veya aksine boyunduruktan nveye
manyetik aknn geiini tehdit eder. Manyetik ak yol yaps, balant yeri ve dtaki
kaln skma tabakas dk empedans zellii olan bir yerdir ve buras bu ekil de
arzalandnda toplam scaklk retir, bunun da bazen tm nveyi bozacak
mertebelerde byk yeterlilikte olduu bilinmelidir. Bu tip arzalarda s retimi keza
bobin izolasyonunu kavurarak komu sarglar aras ksa devreye de dnmektedir.
 96

2) Nve tabakalar aras izolasyonun arzalanmas, boyunduruk ve boyunduruk

balant yzeylerinde izolasyonun arzalanmas ile ortaya kan arzalar. Bu tip deki
arzalarda byk girdap akmlar dolamakta, bu akmlarda korkun iddette s
retmekte, bu sda nveyi ve sarg izolasyonuna zarar vermektedir. Sras gelmiken
bu arzann demir kayplarn da arttrdn syleyebiliriz.

3) Eer nve sktrma balantlarnda, balant eleman, nve yapsna kar ok

zel nlemler alnmayp kilitleme yaplmamsa (eski trafolarda bu durum sz
konusu) trafo servis de iken vibrasyondan dolay balantlarda oynama olacak, bu
titreim zamanla nve izolasyonunu zayflatacak (srtnmeden dolay) ve yukarda
bahsedilen trden arzann olumasna neden olacaktr.

4) malat aamasnda nve kenarlarnda ve boyunduruk tabakalarnda vzlt

oluabilir, yanl malzeme kullanlmasndan kaynaklanr, bu yzden nve ve
boyunduruk tabakalarnn yanl kesilmesi ve birletirilmesi uzman personel
tarafndan yaplmadka vzltlar demir tabakalarnda lokal ksa devrelere
dnebilir ve girdap akmlarna bal olarak ar snmalar ortaya kar.

5) Tabakalar arasnda metal paracklar ve kk demir tala braklmadndan

imalat aamasnda kesinlikle emin olunmas gerekir. nk bunlarn braklmas
veya unutulmasna bal olarak da youn girdap akmlar olumakta ve bundan
dolay da nvede lokal ar snma olumaktadr.

6) Bu konu ile alakal olarak bilhassa yksek gerilim testinde st boyunduruu dipik
tipi olan trafolarn balantsnda; eer nve ile boyunduruk arasnda anormal
boluklar braklm ise dipik ek yerinde iddetli girdap akmlar oluabilir, bu
yzden youn snma meydana gelir, bu sda nve ve boyunduruk civarndaki
boluklarda yanmalara neden olur. Baz eski tip dizaynlarda bu trden olaylara
youn olarak boyunduruklarndaki zayf dizayndan dolay karlalmaktadr. Bu da
girdap akmlarn arttrr bu sorununun yaand g trafolarnda manyetik aklarn
girdii ve kt nvelerde dier trafo nvelerinden farkl olarak balantlarda a
oluur. Alt boyunduruk ta manyetik aklar izildiinde bu yapdaki trafolarda
 97

olduka dik yukar ynde veya aa ynde manyetik aklar gzlenir bu yzden giren
veya kan manyetik aklarn asndan dolay normal g trafolarnkine gre
zorlanarak ok yakn geri dnerler.

7) Yksek ekirdek kayplar ve sonucunda ar nve snmasn meydana getirir.

Buda trafoda endklenen efektif gerilimin dalga yapsnn srt ksmnda arza
meydana getirir. Bunu temel endkleme forml 2.13deki eitlik de; gerilim ve ak
younluu arasndaki balantdan aka grebiliriz. Bilindii zere sins dalga
yaps iin Kf =1,11 olarak kullanlr; endklenen gerilimin dalga yapsnda tepe
deerinde Kf deeri 1,11 den daha byktr, bununla ilikili olarak da Bm ise tepe
deerinde daha kktr bundan dolay da demir kayplar da daha da kk olur, bu
dalga yapsnn srt arza noktasnda endklenen gerilimin Kf deeri 1,11 deerinden
daha kk olur buna bal olarak da Bm deeri ayn dalga yapsnda daha byk olur
ki tabiatyla da demir kayplarnn da normal sins dalga ekline gre daha byk
olmasn salar, bu yzden de manyetik akm olduka byk olur.

8) ok nadir olarak da olsa baz imalatlarn sehven veya istemeyerek dizayn

mhendisleri tarafndan nve tabakalarn ok ince kullanmalar da arzaya neden
olabilmektedir. Bu durum da ok kk demir kayplar olacandan nvede ak
younluunun dolaaca aktif ksmn klmesi ile msaade edilen yada ngrlen
ak younluundan daha fazla ak younluu birim alanda dolaacak olmas nedeni
ile ince tabakalarda yksek demir kayplar oluacak, buna bal olarak da iddetli
manyetik akm hasl olacaktr.

9) Yksek ak younluunun manyetik devrede bulunmas nedeniyle de sklkla

karlalan bir sorunda trafo devresinde yk olmamasna ramen artk manyetik
akdan dolay trafonun servise alnamamasdr. Sz konusu olan manyetik akm hzl
bir ekilde snmlenirken byk elektromanyetik kuvvetler oluturacaktr, yle ki;
iddetli akm sonucunda oluan elektromanyetik kuvvetler sarglarda bask meydana
getirecektir. Bu olay zellikle retim merkezlerine olduka yakn trafolarda ve
generatr klarndaki trafolarda genelde grlmektedir. Trafolar servise alnmak
istendiinde anahtarlama da ki tekrar arttka eninde sonunda sarglarn hareket
 98

etmesine neden olmaktadr. Bu olayn yaanmamas iin etd birimlerinin sistem

genilemesi aamasnda yapacaklar hesaplarda retim noktalarnda veya retim
merkezlerine yakn trafo merkezlerinde iletilecek olan g trafolarnn uygun
seilmesini de gz nnde bulundurmalar gerekmektedir.

10) Eer trafonun sarglar dikkatlice dengelenmemi ve orta sargs veya ntr de
DC ntr olarak kullanlacaksa DC amper-sarm trafonun ntr devresinde AC amper
sarma gre ters ynde teekkl eder ve birbirlerini ntrilize edemezler, AC ak
younluu normal sfr eksenin deki hareketinin yerine simetrik davran gsterir,
nve eksenine gre eit iki farkl ampersarm devre de teekkl eder. Bileik ak
younluu DC ve AC ak younluunun toplam olacandan neticede toplam AC
ak dalgas sfr eksene gre ters simetrik olacaktr. Bu yzden nve yarm periyot da
doyacak ve buna bal olarak da ardndaki yarm periyotta da olduka dk
manyetik alan oluturacaktr, bu ekilde dier alma periyotlarnda da benzer
durum sz konusu olacaktr, netice olarak karmza ar snma sorunu kacak,
paralelin de snma sarg izolasyonunu etkileyecek, izolasyonun krlgan hale
getirerek, yaprak gibi iletkenden uzaklamasna neden olacaktr. laveten de trafo
soutma yann da amurlamasna neden olabilecek, bu durum da trafo kazan
ierisindeki snn yaylmasn engelliyecek, snan sarglarn soumas salanmam
olacaktr.

11) Bilindii zere g sistem iletmeciliin de gerilim reglasyonunun salanmas

ve yksek i reaktans elde edilmesi maksad ile g trafolar kademe deitiricilerle
birlikte kullanlmaktadr. Yksek reaktans manyetik devreye paralel olan primer ve
sekonder sarglarn arasndaki kaak alandan elde edilmektedir. Bu kaak alan
yksek derece de manyetik doyuma sahip zellikte tasarlanmsa, byk miktar da
s retilmesine neden olacaktr, bu yzden de sarg izolasyonu hasarlanacak ve
yada amurlama meydana gelecektir. Ayrca iletme koullarna bal olarak da
paralel kaak reaktansn yksek saturasyon deerine sahip olmas ile yksek
mertebeden harmonik ihtiva edeceinden ,kademe deitiricide komtasyon
(deitirme) skntsn zamanla ortaya karacaktr.
 99

12) Yksek ak younluunun manyetik devrede bulunmas hissedilir derecede

yksek akm ve gerilim harmonikleri meydana getirecek bunlarnda ok ciddi
skntlar olacaktr. Harmoniklerin ierisinde en nemli etkiyi 3. harmonikden
kaynaklanan sknt oluturacak, 3. harmonik shell tipi trafolarda manyetik devrenin
faznn bir fazl shell tipi trafo gibi davranmasna neden olacak, 3. harmonik nve
tipli trafolarda ise genelde ihmal edilmektedir fakat yldz-yldz bal trafolarda
yldz balant taraflarnda etkisini ortaya karmaktadr. Ntr izole sistemlerde 3.
harmonik ana bileenin %60 veya daha fazlas bir genlikle sistemde grlmektedir.
3.harmoniin trafo sargsndaki yaltkanlk da basky artracak bunun neticesinde de
trafo mrn ngrlenden daha da ksaltacaktr. Eer yldz-yldz bal yksek
gerilim trafosunun sekonder taraf ntr toprakl ise 3. harmonik bileeni manyetik
aky ykseltecek 3. harmoniin gerilim bileeni trafo nvesin de iyiden iyiye doyma
ortaya karacaktr. Satrasyon dan dolay da demir kayplar ngrlen deerlerden
bir hayli yksek olacak buna bal olarak da byle bir alma artlarnda trafo
tehlikeli scakla kavuacak neticesinde de sarg ve nve izolasyonunda bozulma
sz konusu olacaktr. Bu ekilde almann sresine bal olarak trafo yanda
bozulma balayacaktr. Bu ekil de trafo ykszken anormal snma sz konusu
olduunda pratikte demir kayplarnn normal alma artlarna gre kat artt da
bilinmektedir.

13) Eer trafoya sistem gerei uyguladmz gerilim deerinde bir art sz konusu
ise ve sistem frekansnn da sistem gerei yksek olduu alma artlar sistemde
sz konusu ise bu durumlarda da trafomuzun nvesinde manyetik saturasyon etkisi
oluturmas muhtemeldir. Byle alma artlarnda da demir kayplarnn artmas ile
nve ar snacaktr. Frekans, gerilim ve aknn birbirleri ile balantsn yine temel
endklenme eitlii 2.13 den anlayabiliriz, yle ki;

E=4.Kf.Bm.A.f.N burdan,

Bm= E/ 4.Kf .A.f.N (6.1)

elde edilir.
 100

14) letme de yllardr alan eski trafolarn nve plakalarnn yerinden oynamas
da yaanabilir.Bu sorun nve tabalarnn zamanla bozulmas ile ortaya kar, bunun
gstergeside trafoda demir kayplarn artraca iin parelelinde de snmay
artrmasdr. Trafonun bu ekilde almas sarg izolasyonlarnda ksmi veya
tamamen bozulmaya neden olacak ayn zamanda yada amurlama oluturacaktr.

15) Shell tipi trafolarn nvelerinde dikdrtgen tabakalarn birbirleri ile balant
kelerinde oluk olmas sz konusu olduundan; balant da kullanlan dizayna bal
olarak buralarda babo ak younluu oluabilmekte ve oluan bu babo ak
younluu da kenarlarda tutumaya sebep olmaktadr [28].

6.5.1. Nve topraklamas kopuk transformatrlerde kapasite deiiklii

Trafolarn konstrksiyonundaki sarg bask demirleri, nve, v.b. gibi tm madeni

aksam iletmede gerilim kazanp statik dearjlara neden olacandan, dorudan veya
diren zerinden tanka irtibatlanrlar. Bu topraklama irtibatlarnn kopmas halinde
meydana gelecek statik dearjlar ya yakarak buchholzda gaz birikimine neden
olurlar.

Bu izole madeni aksamlar trafo kazan zerinden topraklanrken, birbirleri zerinden

sirklasyon akmlarnn akmamasna zen gsterilmelidir. Yani tanktan izole madeni
aksamlar, birbirlerinden de izole ise ayr ayr topraklanrlar, rnein, ayet nvenin
st ve alt boyunduruktan birbirinden izole ise her iki parann salar arasna
yerletirilmi bakr lamalardan alnan iletkenler vastasyla ayr ayr topraklanabilir.
Bilindii zere nve tanktan izole olup bilahare tanka irtibatlanr. Nve
topraklanmadan nce imalat firma tarafndan bir dakika 2 kV AC gerilimde test
edilir. Dier izole madeni aksamlar da ayr ayr topraklanr.

ayet nve toprak irtibat koparsa bu durum iki sargl trafolarda kolayca tesbit
edilebilir. sargl trafolarda se ayet tersiyer sarg dengeleme sargs olarak
kullanlyorsa ve ieriden topraklanmsa, toprak irtibat kopukluunu testlerde
grmek olduka g, belki de imkanszdr. ayet tersiyer sarg buingle darya
 101

karlm veya bu sarg yk in kullanlyorsa, yine nve toprak irtibatnn

kopukluunu tespit etmek mmkndr. Yalnz u var ki ayet trafonun sarglarnn
kapasite deerlerinde bir deime yok ve iletmede dearj sesleri duyuluyorsa bu
dier madeni aksamlarn toprak irtibatlarnn kopmu olabilecei ihtimalini ortaya
karr. ki sargl trafolarda nve toprak irtibatnn kopmas halindeki durumu
inceleyelim.Aadaki ekil 6.2deki iki sargl trafoya ait kapasitif edeer devreyi
incelediimizde;

(a) (b)

ekil 6.2. ki sargl trafoya ait kapasitif edeer devre a) Nve topraklamas
salam devre, b) Nve topraklamas salam devrenin alm [40]

Transformatrn YG sarglar ile tank arasndaki kapasitesi ile AG sarglar ile tank
arasndaki kapasitesini yazacak olursak;

CH= CH1+ CH2 (6.2)

CL= CL1+CL2 (6.3)
olduu grlr.

Nve topraklamasnn kalkmasyla meydana gelen edeer devreden YG sarglar ve

AG sarglarna ait kapasitif eitlikleri yazmak istersek;

C H 1 .C N
CH= + CH 2 (6.4)
CH1 + C N
 102

C L1 .C N
CL= + CL2 (6.5)
C L1 + C N

olduu grlr. Yani CH ve CLnin deeri klecek, CHLin deeri ise bir miktar
artacaktr. Sekonder sargnn nveye daha yakn olmas, kapasitesini byteceinden
en ok etkilenecek sarg bu sarg, AG sargs olacaktr. Bu konuda iletim
sistemimizde tecrbe edilen rnek bir arza EK-5da gsterilmitir [41]. Nve
topraklamasnn kopmas durumunda edeer devre ekil 6.3deki gibi olur;

ekil 6.3. ki sargl transformatrde nve topraklamas koptuundaki kapasitif

edeer devre

6.5.2. Nve topraklamasnn dnda oluan arzi topraklama

Transformatr nveleri temel olarak iki nedenle topraklanrlar:

Tasarlanm gerilim dalmnn salanmas birinci neden olarak sylenebilir.

kincisi ise, topraklanmama halinde nvede oluabilecek elektrostatik gerilimlerin
nlenmesidir. Bylece nvede arj birikimi ve birikmi arjn nveden trafo tankna
boalmas nlenmi olacaktr.

Topraklama sistemi yapldktan sonra herhangi bir nve izolasyon arzas kmadka
artk ilgimizi ekecek bir sorun kalmad dnlebilir. Ancak arza indikasyonlar
nedenlerinin eitlilii arzaya dorudan nve izolasyonu arzas tehisinin konmas
 103

zorlaacaktr. Bundan dolay nve izolasyonunun durumu zaman zaman kontrol

edilmeli ve zellikle arza tespitinde gz nnde bulundurulmaldr.

Maksatl olarak yaplm bir nve topraklamasnn dnda ikinci bir topraklamann
(istenmeyen, arzi topraklama) meydana gelmesi mmkndr. Birinci durumda nve-
toprak arzasnn yeri, sorunun nemini artrmakta veya azaltmaktadr. Sz gelimi;
manyetik alan izgileri iinde bulunan bir nve civatasnn toprakla temas haline
gelmesi, tek bir plakann iki noktasndan toprakla ksa devre olmasndan daha
nemlidir. Toprak arzasnn olduunu tespit etmenin tesinde arzann yerini bulmak
ve muhtemel sonularn tayin etmek zorunluluu vardr. mkansz olmasa bile
bunun glklerinin varl phesizdir.

Nve-toprak arzalarnn uygun yerlerde olumas pek de nemli bir sorun

yaratmazlar (en fazla nve izolasyon testine engel olurlar). Ama uygun olmayan
noktalarda oluabilecek arzalar (ksa devreler) ar sirklasyon akmlarna neden
olduklarndan scak blgeler oluacak, bu da yanc gazlarn ortaya kmasn
hzlandracaktr. Arzann devam etmesi halinde trafonun tahrip olmas iten deildir.
Kapal devre iinde, manyetik olarak endklenecek sirklasyon akm ok yksek
dzeylere ulaabilirki bu da ar scaklk ykselmelerine yol aacaktr. Arzann
devam etmesi halinde i, nve ve izolasyonun tahribatna kadar varr [28-40].

6.5.3. Tutucu eleman veya sktrma elemanlarnda meydana gelen arzalar

Sktrma eleman arzalar trafo ierisinde sarg hareketi sonucu boyunduruk ve

benzeri grevdeki elemanlarn fonksiyonunu kaybetmesi neticesinde ortaya kar.
Sarglarn aftnn kaymas ile tutucu ya da bask elemanlar krlabilmektedir. Bu
esnada sarglarnda zarar grmesi mmkn olduu gibi znm gaz deerlerinde
de art sz konusudur. Bu tip arzalarda trafo yapsal zelliini kaybettiinden
trafonun karlaaca bir sonraki arzaya kar mukavemeti olduka zayf
dzeydedir. ayet bu ekilde arzas bulunan trafonun herhangi bir rle ile servis
harici olmamas elektriksel olarak henz bir sorunun olmadn gsterse bile kk
ksa devre akmlarna kar dahi trafo sarglar risk altnda bulunur.
 104

Grld gibi tutucu,

sktrma demetinde
kopukluk sz konusudur.

Resim 6.1. Trafonun st bask elemanlarnda krlma meydana gelmesi [42]

Sktrma veya tutucu eleman arzalar, sarg oran, ikaz akm, sarg DC direnci,
power faktr testleri ile tespit edilmesi mmkn deildir.Kaak reaktans ve kapasite
testleri ile belki tespit edilebilecei gibi yada zlm gaz analizi ve SFRA testi ile
tespiti mmkndr fakat teyid iin dahili incelemeye de ihtiya duyulabilmektedir.
Arzann durumuna gre transformatr belirli bir sre daha zdrap ekerek iletmede
kalabilir, lakin trafonun iletme ierisinde yaayaca ksa devre akmna da bal
olarak tamir edilmeyecek derecede hasarlanmas ihtimal dahilindedir [42].
 105

6.6. Transformatrn Elektrik Devresinde Meydana Gelen Arzalar

Ksa devre kuvvetleri nedeni ile sarg ekil bozukluuna uram,154/34,5 kV

trafolarn hala almakta olduu, ancak mekanik yaps deien 34,5 kV sarglarn
her an sipir (veya sarm) ksa devresi veya nveye temas eklinde arzaya
dnebildii grlmtr. Fider ksa devre arza akmlarnn bykl, hadisenin
abuklamasna neden olmaktadr. letmede, radyal ynden bozuklua uram trafo
sarglarnn arza ncesi tespiti mmkndr. Silindirik sarglar arasndaki kapasitenin
deiimi biimsel bozulmann baladn gstermektedir.

Ksa devreler neticesinde; baz trafo sarglarnda radyal, bazlarnda ise aksiyel
bazlarnda da hem radyal hemde aksiyel ynde bozulmalar olabilmektedir. Ancak,
testlerde kesin yarg iteki sarglarn (34,5 kV) radyal ynde bozulmasnn tespiti
ynndedir. Bu hadise yava yava gelimekte olabilir. Birden bire de ortaya kmas
mmkndr. malat firmann dizayn kriterini, dinamik dayanmna, yoksa termik
dayanmna gre setiine, sarglar zerindeki bask kuvvetlerinin uygun yerleimine
ve kulland bask izolasyon malzemesinin (fiber,aa veya presbant cta ve
takozlar) ile ilgilidir.

Dzgn bir sargda (sarg boylar eitse ) aksiyel yndeki kuvvetler sktrma
eklinde olmaktadr. teki sargnn bir miktar ksa veya kayk yerletirilmesi
halinde; iteki sarg yukarya, dtaki sargda aaya doru itilecek, aksiyel ynde
olumsuz kuvvetler oluacaktr.

Transformatrn elektrik devresinde meydana gelen arzalar ksaca zetlersek;

1) Bakr iletkenin keskin kenarlarnn yan yana gelmesi nedeni ile genelde yksek
gerilim bobininde komu sipirler aras ksa devre sz konusu olabilmektedir.
Trafomuz yklendiinde titreim oluyor veya sarglarmz sklkla ksa devreler veya
anahtarlama neticesinde elektromanyetik kuvvetlerin etkisinde kalyor ise
bobinimizdeki iletkenlerin keskin kenarlar izolasyonu zamanla delerek komu
 106

iletkenlerin birbirleri ile metalik temasn salayarak spir ksa devresine neden
olmaktadr.

2) Ar ksa devre akmlarnn bobinden gemesi ile bir veya daha fazla sarglarn
zamanla yerinden oynamas sz konusu olacaktr. Bu durumda da bir den bire ksa
devre olmayacak fakat zamanla trafonun yklenmesi ile ortaya kan titreimine de
bal olarak veya trafonun maruz kalaca elektromanyetik kuvvetlere de bal
olarak yerinden kaym sarmlarn birbirleri arasnda zamanla izolasyon da anma
oluturarak ksa devreye neden olmaktadr.

3) Bazen bobinlerdeki iletkenlerin izolasyonunun sklna gre de sarglarda

imeler sz konusu olmaktadr. Doru dizaynlarda bu durum maskelenmi olabilir,
bu durumun olmas sarglarn dizayn deerine gre daha fazla alan kullanmasn
gerektireceinden ve bobinde knt oluturacandan bu burulma noktasnda
zamanla anma ile birlikte komu iletkenler arasnda sipir ksa devresi
oluturmaktadr. Bu nedenle sarglarda keskin kenarl iletken yerine yuvarlak kenarl
iletken kullanmn tercih etmekte fayda vardr.

4) Byk gte elektrik sistemlerinde kullanlan g trafolarnda genellikle trafo

serviste iken izolasyonunda ekme bzlme olduu taktirde ayarlanabilen bobin
sktrma dzenekleri kullanlmaktadr. Fakat bu ayar da ehil kiilerin bobin
yapsna bal kalarak bobinin ar mekanik baskya kalmamas iin el ile ok
dikkatlice ayarlamas gerekmektedir. Bu trafolarda sarglarn yerinden oynad
zamanla da anma ile birlikte komu iletkenler arasnda sipir ksa devresi
oluturduu da bilinmektedir.

5) Sipir ksa devresi bobinlerin imalat aamasnda sarglarn nem almasnda dolay da
er veya ge yaanmaktadr. Bu ekilde oluan arzalarda sargya nfuz eden nemin
bulunduu yeri veya yerleri ya ile doyurmak yetersiz olmaktadr.Ya sarg ilerinde
bobin katmanlarnda yeterince ulaamaynca sz konusu arza kanlmaz olmaktadr.
 107

6) Trafonun iletme artlarnda nem almas durumunda, kurutma ileminin iyi

yaplamamas ve trafonun bakmnn ve iletmesinin uygun olmasnn neticesinde
g trafosu arzaya maruz kalmaktadr, yle; trafo test esnasnda sarg izolasyon
direnci olduka dk bulunabilir, yakn sipirler arasnda arza oluturacak kadar ok
hassaslam izolasyon durumu sz konusu olabilir, nem alm noktalarda atlamalar
meydana gelerek sipir ksa devresini oluturur veya dier arza kayna olacak
noktalarda nem zuhur edebilir.

7) Spiral tip sarglarda izolasyonla direk temas eden ince erit iletken kullanld
durumlarda sarglarn silindirik yzeyleri palangaya hassas olarak aslarak tutturulur
ki, bu durum da bobin mekanik olarak zayf olmakta byle bobinler ksa devreye
maruz kaldnda hassas yaplarndan dolay zarar grmeleri muhtemeldir.

8) Eer trafonuzun bal olduu ebekede ok hzla byk ve kk deien yk

durumu sz konusu ise sarg iletkenlerinde; ykn durumuna gre dnml olan
mekanik etkiden dolay uzama ve ksalma yaanacaktr, bunun etkisiyle de izolasyon
seviyesinde artma ve azalma yaanabilir; izolasyon dayanmnn mekanik bask
sonucu deimesiyle sarglarn elektrik veya manyetik bir darbeye maruz kalmasnda
kolayca arzaya dnebilmektedir .

9) Eer her bir bobin; zellikle yksek gerilim sargs geit tipin de dizayn edilmi
trafolarda; bunlarda sarglarn radyal derinlii yksekliine gre olduka fazla
olmaktadr ki, bu yapda imal edilen bobinlerde iletkenlerin izolasyonu ksa devreye
maruz kaldnda krlgan yapda davranmaktadr, netice de sipir ksa devresi sz
konusu olmaktadr. Bu ekilde bobine sahip trafolarda soutma sistemi ok iyi grev
yapmaldr, bu trden arzalanan trafolarn genelinde ya sirklasyon damarlarnn
ok darald ve ya sirklasyonunun yeterince gereklemedii grlmtr.

10) Genellikle alak gerilim sargsnda birok iletkenin birbiri ile paralel balanm
olmasndan dolay girdap akmlarnn dolamas muhtemeldir. Bu sarglar genelde
dikdrtgen eklinde ve ksa kenarnda primer ve sekonder devre arasnda dolaan
kaak ak iin aklk braklmtr. Bunlara nve tipinde trafolarda denmektedir ki
 108

ksa kenar kaak ak yolu zerinde uzun kenar ise buna paralel olarak e merkezli bir
ekilde sarglar yerletirilmektedir. Eer imalat hatas olarak bunun tersi yaplrsa
youn girdap akmlar iletkenlerde ve sarglarda sorunlu noktalar oluturacaktr.
Bilindii zere her bir fazn paralel ksmlarnn farkl pozisyonlarnda eit olmas ve
her bir sargnn eit yklenmesi iin bobinler sarlrken transpoze yaplmaktadr. Eer
bir ekil de imalat da bobinler de transpoze yaplmamsa, sarglar eit
yklenmeyecekleri gibi eit de snmayacaktr, buda sarglar zerinde harmoniklerin
etkisi ile yukarda bahsedilen skntya benzer bir arza oluturacaktr.

11) letmenizde olan trafo bobinlerinde olduka kt lehim yerleri varsa; bu

noktalar yklenme ile birlikte ar snacak, neticesinde de ya da lokal
karbonizasyon balayacaktr. Ek yerlerinde ortaya kan scaklk bobinin o blgesi
boyunca bulunan iletkenin snmasna neden olacak, oradaki izolasyonun zamanla
bozulmas ile sipir ksa devresi sz konusu olacaktr. Ayrca byle kt ek yerleri
barndran sarglar harici ksa devre arzalarnda kopma gstererek bobin ierisinde
ak devre olumasnn da nedeni olabilirler.

12) Bobin iletkenleri iddetli ksa devre akmlarna maruz kaldnda ite oluan
dengesiz elektromekanik kuvvetler sonucunda yer deitirirler, e merkezli sarlm
primer ver sekonder sarglar yatay eksende akmazlar ise bu durumda dikey
kuvvetler radyal kuvvetlere ilaveten etki gstererek bobin sonlarnda bozulma hasl
ederler, zellikle eski dizaynl trafolarda bu sarglarn empedans olduka kktr.
Kademe deitirici balantlarnda genellikle elektromanyetik kuvvetlerin
dengelenmesi olduka zordur ve genelliklede dengesiz elektromekanik kuvvetlere
maruz kalmas kanlmazdr. Sandevi tipli primer ve sekonder sarglarda; nve ile
sarg arasnda her bir sargnn ekseninde meydana gelecek elektrik hesaplarnda dier
sarg alann akmas ok nadir olmaktadr. Bu imalattan kaynaklanan simetrisizlik
maruz kalnan radyal kuvvetlerin etkisi bobin taraflarnda bozulma oluturur. yle ki
nve iinden sargya doru kuvvetler sarglar nveden uzaklatracak ekilde bobin
tarafnn eksenine ve maruz kald ksa devre akmnn iddetine bal olarak zorlar.
 109

13) Sarmlar aras ksa devre bobin ile toprak arasnda atlama oluturabilir, bu da
izolasyonda delinme meydana getirir. Bu durum aadaki olaylara bal olarak
gerekleir;

a) Trafoya uygulanan anahtarlama gerilimi veya trafonun yldrma maruz kalmas

durumunda trafo ile hat arasnda gei noktasnda dalga empedansnn deiimine
bal olarak yansyan dalga da gerilim ve akm geii olur, bu durum trafo
sarglarnda yksek gerilimi artrabilir, bobin sonuna ulat anda kalc yank
oluturur, delinmeye kar sarg baklk gsteremez ve burada ki yksek gerilim
sargnn herhangi bir ksmnda zuhur edebilir.
b) Yldrmdan kaynaklanan ar gerilime trafo maruz kaldnda sarg
balantlarndaki ak-kapal noktalarnda veya dalga empedansnn deiim
gsterdii (kademe balantlar, bushing balantlar, seri bobinler arasndaki
alanlarda vs.) ntr veya orta noktalar da ar gerilim gzkebilir, bu noktalarda
izolasyonun adam akll yaplmas, karlalabilecek muhtemel sipir ksa devresini
engelleyebilir.
c) Trafonun primer taraf enerjili iken sarglar indktif davran gsterirken devrenin
almas durumunda manyetik akm ve buna bal olarak manyetik ak younluu
dme eilimindedir. Fakat eitli nedenlerle ak younluu dmeyebilir, bazen de
normal periyottaki beklenenden daha fazla hzla debilir buda yksek gerilim
sargsnda gerilim ykselmesine neden olabilir. Arkn hzl bir ekil de kesilmesi
sonraki yarm periyot da olur bu durum da sarglarn ar gerilime maruz kalmasna
neden olabilir.

14) Trafonun ar yklenme durumuna bal olarak olduka ar scaklk trafoda

zuhur edebilir; bu durumda sarg izolasyonlarnda krlma ve muhtemelen de iletken
yzeylerinde pullanma ortaya kacaktr, neticesinde de spirler aras ksa devre
yaanacaktr. Trafo yandaki tortu, amurlama trafo tanknn alt ksmnda sarg
yzeyinde ve nve yapsnda kendini gsterecektir. Bu durum sarg ve nveyi bask
altna alarak kendini gsterebilir, ar snmada toplam etkisi olarak ortaya kar. Dar
ya damarlarda ar snma sebebidir. Bu durum trafonun ar yklenmesine veya
etiketinde belirtilen anma yknde almasna engel olur, buna karn trafoda
 110

yksek oranda bakr kayplar ile demir kayplar trafonun ar yk uygulanmasna

daha az engel tekil etmektedir.

15) Trafo kademe deitirme balant takozu ya seviyesinin altnda

kullanlmaktadr, burada dikkat edilmesi gereken bir konu da yanl klavuz
kullanlmas ile ek yerlerinin sarglarda bulunan ksmnda ( kt temas vs.) ksa
devre yaanabilir. Eer byle bir durum sz konusu olursa sarglarda ar akm
akt anda spirler aras ksa devreye neden olabilir [28-39].

16) letmede bulunan trafonuzda kt balant noktalar var ise buralarda akm
getikce scakl ykseltecek, beklide kk bir titreimde dahi kopma eilimi
gsterecek, trafo da kalc arzalara neden olabilecektir.

6.6.1. Transformatrlerde sarg izolasyon arzalar

Sarg izolasyon arzalar, ekseri i ve d ar gerilimler neticesinde oluur.

Anahtarlama ar gerilimleri, atmosferik dearjlardan meydana gelen dik cepheli
darbe gerilimleri, ksa uzunluktaki sarglarda ok byk potansiyel fark oluturur ve
bunun neticesinde sarg izolasyonu delinebilir. izole sistemlerde toprak temaslar
ayn neticeye gtrr.

Ayrca sarg arzalar dinamik kuvvetler neticesinde yetersiz bask sonucu normal
iletmede de olur. Ayn ekil de trafo iine su szarsa veya trafo rutubet alrsa sarg
arzalar oluur. Sarg izolasyonu zedelendii takdirde bir veya birka sipir ksa
devre olabilir ve bu arada kan arktan oluan gaz Bucholz rlesini altrarak
trafoyu servis harici ettirebilir. Ya iinde oluan arktan dolay yan tutumas sz
konusu deildir. Zira ark ya iinde, havasz yani oksijensiz bir ortamda olmaktadr.
Trafo korumalar yetersiz ise sipir arzalar byyebilir, hatta sarg kullanlmaz hale
gelebilir.

Her durumda sarg arzalarnn sebebini bulmak kolay olmayabilir. Birok durumda
trafonun ar yklenmesi veya ok ge bertaraf edilen ksa devre sipir izolasyonuna
 111

zarar verir. Ar snma, ar yklenme olmadan, normal yklerde, fakat arzal ya

aknda, rnein ya amuru teekklnde de olabilir.

Asitli yalarda izolasyonu bozabilir ve arzalara sebep olabilir. Yada veya sargda
bulunan rutubet zararl neticeler verebilir. Onun iin yan zaman zaman test
edilmesi gerekir.

Yabanc madeni paralar, tel paralar, rondela ve lehim gibi montajda ve tamirde
unutulan veya drlen paralar arzalara neden olurlar. ok kk olsa bile
yabanc maddeler, rnein demir tala manyetik alann etkisiyle hareket eder ve
izolasyonu testere gibi keserek ksa devreye sebep olurlar.

Atmosferik dearjlardan meydana gelen ar gerilimlerin sarglar tehlikeye

soktuundan daha nce bahsetmitik, bu tr arzalarn sarg balarn kopard
grlmtr [29].

6.6.2. Sargs deforme olmu veya Rutubet alm trafolarda kapasite deiiklii

zolasyon akmndaki deiiklik, ekil 6.4den de grld gibi; Ig ve Icye baldr.

Sargnn ok rutubetli olmas kirlenmesi ve karbonize olmas halinde iletim akm bileeni
ve watt kayplar artar. Sarglarn yine ok rutubetli olmas veya sarglar aras mesafelerin,
yzeylerinin deimesi ise kapasitif akm bileenini deitirir. Yalnz, izolasyon iletimi
akm bileeni, kapasitif akm bileeni yannda ok kktr.

ekil 6.4. zolasyon akmlarnn vektrel gsterilimi

 112

Sarglarn birbirleri arasnda, sarglarn nveye veya tanka olan kapasiteleri, kk bir
yzey iin paralel iki dzlemsel elektrot olarak dnld gibi konsantrik iki silindirik
elektrot olarak da dnlebilir. Bu durumu ekil 6.5le aklayabiliriz [43].

(a) (b)

ekil 6.5. Sarg kapasitelerinin benzetimi a) Dzlemsel , b) Silindirik

Dzlemsel iki elektrot arasnda kapasite;

.A
Cikidzlem= (6.6)
d
Konsantrik iki silindir arasnda kapasite;
2.. .l
Ckonsantriksilindir= (6.7)
R
ln 2
R1
olarak hesaplanabilir.

Buradan grlecei zere, elektrotlar aras kapasitans, dielektrik katsays ve yzeyle ya da

boyla doru orantl, aradaki mesafe ile ters orantl olarak artar. Bilindii zere
trafodaki izolasyonun deeri 2-7 arasndadr. Oysa suyun deeri 81dir. O halde
rutubetli sargnn kapasitesi ok byyecektir. Deforme olmu, boyu ve yzeyi,
elektrotlar aras mesafesi deimi sargnn kapasitesi de bu rnekte olduu gibi ok
deiecektir [43].

Bu iki durumu, trafolarda, sarglar deforme olmu ve rutubet alm ekliyle

incelediimizde;
 113

letmede ska rastlanan sarg deformasyonu tersiyer sargda grlmektedir.

Tersiyer sargs darya bir veya iki bushingle karlarak topraklanm trafolarda
CT veya CLT deki deiiklikler kolayca tespit edilebilir. Trafo siparilerinde
zellikle bu konu dikkate deerdir. Tersiyer sargnn testleri iin bir bushingte
darya kartlmas gerekir. Bu durum kaliteli imalat firmalarca gz nne
alnmaktadr.

Tersiyer sargs ieriden toprakl trafolarda CT ve CLT kapasiteleri lmelerde gizli

kalr. yle ki trafo iki sargl gibi test edilir ve CH1, CL1 ve CHL deerleri llr.
Aslnda yukarda yaplan lmelerde okunan CHin gerek deeri CH+CHT, CLin
gerek deeri ise CL+CLTdir. CH>>CHT (takriben 50 kat) olduundan CH1
lm yaklak olarak CH'e eittir. CLT > CL (takriben 10 kat)
olduundan CLTdeki deiiklik grlebilecektir.

34,5 kV fiderlerden gelen arza akmlar tersiyer sargy dinamik kuvvetlerle

zorlayarak aksiyal ve radyal bozulmalara neden olacaktr.

Dier taraftan CL'deki bir deiikliin, sekonder sargdan da kaynaklanabilecei akla

gelebilir. Bu durumda ya seviyesi drlerek tersiyer sarg toprak irtibat
kaldrlp, sargl bir trafo eklinde testler yaplmal ve mutlaka ayn tip bir trafo
ile kyaslanmaldr.

Mknatslanma akmlarnn bir nceki deerlerle kyaslanmas bizi byle bir

deformasyondan haberdar edebilir.

Sarg deformasyonu tespit edilip yaklak 20 ay sonra arzalanan 50 MVA, trafo

arzas EK-6de gsterilmitir [44]. Trafolar zerinde Doble cihaz ile yaplan
lmelerde, kapasitif akm deerlerindeki deiiklikler bize sarg defomasyonu, nve
toprak irtibat kopukluu, sarglarn rutubet ald ve topraklanmam ya da sonradan
toprak irtibat kopmu tersiyer sarglar haber verir.
 114

(a) (b)

ekil 6.6. Transformatr kapasitif edeer devresi

a) Salam trafo, b) Sarg deformasyonu yaam veya nem alm trafo

6.6.3. Transformatr elektrik devresinde balantlarn ar snmas ve kesit

kkl arzalar

Bu tip arzalar balant noktalarndaki kat izolasyonun yeteri sklkta yaplmam

olmasndan kaynaklanr. Dearj ya boluundan balayarak kablo yzeyinden
balantya doru yaylr [45].

Sarglarda kesit kkl veya soutulamamas nedeniyle gelien arzalarn

elektriki testler ile tespiti mmkn deildir. Zira bu tr arzalar, yava gelien ve
topraa kar izolasyon bozulmasna neden olmayan arzalardr. Bu tr arzalarn;
geliimi ve tespiti ancak gaz analizi testleri ile mmkndr. Yada yaplan gaz
analizleri ile daha birok arza (nve,manyetik ekran v.b gibi) nceden tespit
edilebilir. Ancak, bu tr arzalar burada verilecek rneklerden de grlecei zere
trafonun almas ile grlebilir. Yalnz gaz analizi deerlerinden trafo aldnda
nerelere baklaca birikmi bilgi birikimi ve tecrbelerle mmkndr.
Burada sahada yaanan iki ilgin rnek incelenecektir. rneklerde verilen trafolar,
bir santral da alan bir dizi trafonun ayn yapda olanlardan alp tespit
edilebilenlerdir. Tasarm hatas dierlerinde de olup, zaman ierisinde tek tek
fabrikasna gnderilip tamir edilerek, dzeltilenlerde vardr.
 115

rnek 1

22,8/220 kV, 850 MVA, General Electric marka, ekirdek tipli, teneffs atmosfere
kapal (atmoseal), bir generatr trafosu 1976 yl Mart aynda devreye alnm,
Toplam Yanc Gaz (TYG) analizlerinde byk bir art gzlenmi, (bir ay kadar
sonra 19/04/1976 da), Hidrojen, Metan ve Karbondioksit miktarlarndaki art dikkat
ekiciymi. Gaz alma ilemi sklatrlm, yada yaplan bu gaz analizi
lmelerinde, her gn takriben 5 ppm kadar gaz art olmaktaym, bu deerler 150
Cnin altnda snmalarn olduunu gstermekteymi. IECye gre Yksek enerjili
dearjlar sz konusudur. Bu arada mart 1976 dan ubat 1977 ye kadar nite 740 MW
ta alm. Alp incelenmesi iin servis harici edilmi, ancak sistemin ihtiyac
olduundan tekrar devreye alndnda ok ksa bir mddet sonra, 24/03/1977
tarihinde bucholz rlesi alarm vermi, gazn yanc olduu tespit edilmi. Gaz analizi
deerlerinde;

izelge 6.1. Gaz analiz sonular [46]

GAZ ANALZ TESTLER

19/04/1976 24/08/1976 24/03/1977
HDROJEN
(H2) 85 115 965
KARBONDOKST
(CO2) 1720 3340 4960
ETLEN
(C2H4) 21 24 1920
ETAN
(C2H6) 29 57 1100
ASETLEN
(C2H2) 2 2 2
KARBONMONOKST
(CO) 562 699 869
METAN
(CH4) 100 145 2780
AZOT
(N2) 52900 31800 29400
OKSJEN
(O2) 13900 7130 3060
 116

Trafo aldnda,ntr noktas iletken kesidinin olmas gereken nominal dizayn

kesitinin %50 si kadar olduu, imalat hatas olduu tespit edildi. Fiber desteklercede
kstlanan ya ak nedeniyle ntr barasnda yeterli soutma olmam, ntr barasnda
snma nedeniylede renk deiimi grlmtr [46].

rnek 2

500/13/13,2 kV, 650 MVA, Westinghouse marka bir trafo 1969 ylnda devreye
alnm. Trafonun yada yaplan gaz analizlaeri neticesinde art grlm, trafonun
1976 yl Austos aynda yana vakum uygulanarak gaz alnm, ancak bir yl sonra
gazn yine ok artt gzlenmi. Trafo aldktan sonra, AG sargsnn 3er gruplar
halinde 28er iletkenden olutuu ve bunlarn bir lama iletkene lehimlenerek
izolasyon sarld grlm. Birleme noktasna takriben 15 cm berisinden
balayarak izolasyonun kavrulduu ve yrtld gzlenmi. Bu durum bilhassa
birlemenin ortasnda grlm. Bakrda renk deitirecek kadar snm. letkenlerin
birbirlerine yakn olmas nedeniyle, layiki ile soutma yaplamad anlalm.
Gerekli bakm ve tamir uygulanarak arzal ksm dzeltilmi [47].

6.6.4. Transformatr bobininde aksiyal dalma

Ksa devre akmlarnn etkisinde sarglarda elektromanyetik kuvvetin ar derecede

aksiyel yndeki etkisi ile aksiyel dalma arzas trafo ierisinde ksa devre akmn ve
sarg dizayn ve konstriksyonuna bal olarak aksiyel dalma arzas ortaya
kabilir.Bu arza ile birlikte sarglar birbirine gre kayma gsterir ve neticede gaz
deerlerinde artma sz konusu olabilir. Trafonun btnlnde bir bozulma balar ve
trafonun bu ekilde servisde kalmas ile tamiri mmkn olmayan arzalarn vuku
bulmas ihtimali artar. imdi iletme de aksiyel dalma arzas yaam trafonun
sarglarn incelersek, aksiyel kuvvetlerin ne derece etkili olduunu grme imkan
bulabiliriz.
 117

Resim 6.2. Aksiyal dalma yaam trafo bobini [48]

Aksiyel kuvvetler etkisinde

grld gibi sarg bloku alt
taraftan dalm,sargnn beklenen
grevini yapmas mmkn
grlmemektedir.

Resim 6.3. Aksiyal kuvvetler etkisi ile dalan sargnn yakndan grnm [48]
 118

6.6.5. Transformatr bobininde sarg bklmesi (Hoop buckling) arzalar

letme esnasnda trafo sarglarnda arza akmlarna bal olarak ar bask

uygulayan kuvvetler neticesinde sargnn bu kuvvet ile bombe yapmas ile bu arza
ortaya kmas sz konusudur. ayet bu tip arza yaam bir trafo nun sarglarn
izleme imkan varsa sargnn eklini kaybettiin ve sargda bombe eklinde kntnn
ortaya ktn grmek mmkndr. Gelelim iin ilgin yanna ki bu arzada sarg da
herhangi bir kopma sz konusu olmamaktadr. Trafo yanda zlm gaz
deerlerinde art sz konusu olabilir. Trafo bu arzay grmesinin ardndan bir sre
sonrada iletmede alabilir fakat yapsal btnln kaybetmesinden her an byk
bir arza yaamas sz konusudur. Bu tip bir arzay; ikaz akm, sarm oran, sarg
DC direnci, power faktr testleri ile tespiti mmkn deildir. Kapasite ve yada
znm gaz analizi ile muhtemelen bulunma imkan vardr. Fakat en kolay ekil de
Kaak reaktans ve SFRA testi ile tespit edilmesi mmkndr.

Ak bir ekilde sarg

bklmesi yaam trafo
sargsn grmekteyiz.

Resim 6.4. Radyal kuvvetlerin tesirinde meydana gelen sarg bklmesi [49]
 119

6.6.6. Transformatr bobininde sipir ksa devresi

Sipir ksa devresi ksaca, trafo sarglar ierisinde sarg unsuru elemann birbiri ile
temas neticesinde ortaya kar. Yakn sipirlerin izolasyonunun zayflamas
neticesinde, kaynayarak birbirine yapmas ile arza geliimi olur ve nve evresinde
de oyuklarn meydana gelmesine neden olur. Sipir ksa devresi; ikaz akm testi ile
tespit edildii gibi, sarm oran testi ilede tespiti mmkn olmasna ramen bazen bu
testte yakalanmamas szkonusu olabilir. Sarg DC direnci testinde de sarm oran
testinde olduu gibi etkisinin az olmasndan dolay yakalanamama ihtimali vardr.
Kaak reaktans testinde tespit edilmesi mmkndr. Power Faktr testinde tespiti
mmkn deildir. Kapasite testide Power faktr gibi sipir ksa devresinin tespitine
imkan salamaz. Ya da zlm gaz analizi testi ile de tespit edilebilir. Fakat
SFRA testin apak bir ekilde phe brakmakszn tespit edilme imkan salar [50].

Resim 6.5. Transformatr bobininde yaanan sipir ksa devresi [50]

6.6.7. Transformatr sarglar aras toprak ekran arzalar

Bir trafoda ar gerilimler,bir sargdan dierine tama yolu ile geer. Primerden
sekondere tanan gerilimler,sekondere bal cihazlarada hasar verebilirler.Bu
 120

durumda,tasarmclar ve iletmeciler indktif tama ve kapasitif tamadan haberdar

olmaldrlar [51].

ndktif Tama

Bu etki manyetik yolla olup, sarm oranyla orantl olarak, yldrm darbe gerilimleri
ve anahtarlama ar gerilimlerini primerden sekondere tarlar. Genellikle YG ve AG
sistemleri, transfer edilen bu gerilimlerin tehizata zarar vermemeleri iin uygun
olarak tasarmlanrlar.

Kapasitif Tama

Bu ikinci etki, transformatrn iletme prensibine deil sarg dzenlenmesi ile

ilgilidir. Bir transformatrdeki konsantrik sarglarn birbirleri arasnda ve manyetik
devre (nve) arasnda dalm kapasiteleri mevcuttur. YG sargsna U gibi bir
gerilim uygulandnda, kapasitif yolla, gerilim blc gibi alarak, izole sekonder
sarg zerine u gibi bir gerilim transfer edilir.

ayet, YG sargs ok dik yldrm darbesi dalgasyla karlarsa,bu dalga YG

sargsnda lineer dalmaz ve osilasyonlara girmeye meyillidir. Tama faktr, sarg
yapsna bal kalr, fakat snr geni tutulur. Bunlar imalat firmann imalat ncesi
tasarmlardr. Tama faktrn azaltmak ve hatta yok etmek, AG sargsnn en az
birinin toprak gerliminde olmasyla mmkndr.

Bu yzden sargnn dorudan topraklanmas veya her faza gerilim snrlayc

cihazlar konulmas tavsiye edilir. AG sargsnda bir hattn varl, AG sargs-nve
ve tank aras kapasiteye ilave edileceinden, AG sargs kapasitesi artacandan,
transfer edilen gerilimlerin azalmasnda nemli rol oynar.

Bu yap ierisinde, AG sargs ve tehizat zerindeki hasarlar dnldnde

sarglar arasnda elektrostatik ekran uygulanm zel trafolarn kullanlmas tavsiye
edilir.
 121

Bu statik ekran, metal folye plakalar veya zgara eklinde tel iletkenlerden oluur.
Metal zgara, izolasyon malzemesi ierisine gmlr. Bu ekran, darya karlm
u zerinden dorudan topraklanr (nveye veya demir konstrksiyona, klemplere
olabilir).

Bylece YGden transfer edilen elektrik ykleri ekran zerinden topraa aktlr. AG
sargsnda ,YGden kapasitif yolla transfer edilen gerilimlerden makul snrlar
ierisinde korunmu olur. Gerisinede, gerilim snrlayc elemanlar konulur.

Statik ekran, sadece kapasitif yolla gerilim transferleri iin ve sadece byk gteki
trafolarda uygulanr. Trafo sarglar arasna toprak ekran konulmas, genellikle
sarglar arasnda ok kk mesafe artrmna neden olur.

Benzer bir ekran yapsda, AG sargs ile nve baca arasnda kullanlr. Elektriki
alan dzgnletirmek, nvedeki plakalarn kntlarnn kt etkilerini gidermek
iin kullanlr.

Girdap akmlarnn meydana getirdii kayplar olduka dk deerlerde olmaldr.

Trafolarda tm ekran uygulamalarnda, sarg akmlarnca meydana getirilen kaak
manetik aklarn kk ve byk bileenleri, belli blgelerde ekrana girer.
ndksiyon kanununa gre meydana getirilen girdap gerilimleri s kayplarna neden
olan girdap akmlar oluturur.

Bunlar normal iletmede, nominal ykte veya geici ar yklenmelerde ve ksa

devrelerin neden olduu ar akmlarn meydana getirdii s kayplardr. Arza
annda, arza akmnn nominal akmn 10 kat artmas, s kayplarnn 100 kat
artmasna neden olur.

Toprak ekran, erit ularnda, keskin kelerde, hatta ekrann, dk alan

blgelerinde sonland yerlerde, olduka dk gerilimde, dearj balangcna
nderlik eder.
 122

YG sarg ucu sargya ortadan giren trafolarda, sivri uclar ntre yakn yerlere gelir ve
ekranda buradan topraklanr [51].

rnek Arza-1

500-345/13,8 kV, GE marka, 298,667 MVA, tek fazl bir ototrafoda, devreye
alndktan henz 3 ay sonra, gaz analizi neticesinde TYG (Toplam Yanc Gaz) % 8
bulunmu. Generatr maxksimum ykte iken bucholz da yaklak 460 cm3 gaz
toplanm.

Trafo aldnda, iki bacaktada YG, OG-Tersiyer sarg arasndaki toprak ekrannn
(elektrostatik ekrann) hasarland grlm.Kat izolasyon ve alminyum ekrann
hafife yand ve ekran topraklama eritlerinin snd grlm.Ekrann te biri
kadar yer zerinde karbon teekkl etmi. Silindir ekran st ksmdan
topraklandndan, alt ksmlarda bir ey olmamtr [52].

rnek Arza-2

500 MWlk bir generatr trafosunda periyodik kontrol testleri esnasnda YG-AG
sargs lmelerinde negatif Watt kayplar okunmu. Ancak gaz analizleri
neticesinde bir deiiklik olmad tespit edilmi.

Trafo aldnda, takriben 5 cm geniliinde alminyum bantlarn, zerine epevre

yaptrld kat silindir izolasyonun zerinde ve darya bir ula karlan
topraklama eridi zerinde yanklar grlm.

Bozulan topraklama eridinin meydana getirdii kt temasn sebep olduu negatif

Watt kayb olay ortaya karmtr [53].
 123

6.7. Transformatrn Dielektrik Devresinde Yaanan Arzalar

Trafo servise girmesinden sonra zaman ierisinde selloz izolasyonda azalma

beklenir. Trafonun yklenmesi ile normal scaklk art ve saha artlarnda maruz
kalaca alma artlar izolasyonu termal olarak azaltr. Termal azalma sonucunda
izolasyonda fiziksel dayanmda kayp olacaktr. Trafonun iletme artlarnda iinde
yaanacak sarsnt ve mekanik harekete kar zayflayan kat izolasyon ksmlar
mekanik zorlanmalara dayanamayacaktr. Trafo dizaynclar her ne kadar bu sorunun
farknda olsa ve dizaynlarnda gz nnde de bulundursalar dahi; iyi dizayn edilmi,
iletilmi, bakm yaplm trafo bile en fazla 20-30 yl veya ok az daha fazla iletme
de kalabilmektedir [3].

Bu ekil de vaktinden evvel bir sorun trafoda genellikle zayf iletme ve yetersiz
bakm pratii bulunmas durumunda veya hatal iilik, hatal materyal
kullanlmasnda sz konusu olur.

Genelde termal nedenlerle meydana gelen arzalar yledir;

1) Nemin trafo yann ierisine girmesi ki biz buna yan teneffs etmesi diyebiliriz,
bu durumda yan dielektrik dayanm olduka dmektedir. Byle trafolarda bobin
bushing balantlar ile tank arasnda veya nve yapsnda atlamalar olacaktr.
nceki blmlerde de bahsedildii gibi olduka tehlikeli iletme durumudur ki
bobin i ksmlarnda da atlamalar bu ekil de alma artlarnda ksa devre
olmaktadr.

2) Trafonun uzun sreli ar yklenmesine de bal olarak trafo yan da bozulma

sz konusu olabilir,bu ekildeki trafolarda iletken balant noktalarnda ve ak
yerlerinde yardmc ekipmanlardaki malzemelerde kimyasal tepkimeler yaanmas
sonucu ya scakl hzla ykselerek trafo yanda amurlama, asid ve su ortaya
kar.
 124

3) Trafolarda dielektrik malzeme olarak farkl farkl her birinin kendine has
permittive zellii bulunan malzemelerin kullanlmas ile teekkl eder, genelde
birbirlerinin permittivesine uygun malzemeler seri olarak kullanlr. Fakat bu
malzemelerin farkl kalnlk, incelii olmas dielektrik zorlanmaya maruz
kaldklarnda farkl oranlarda anormal olarak zorlanabilirler. rnein yksek gerilim
sargs ile alak gerilim sargs arasnda izolasyon genelde kat, kat izolasyon
malzemesi ve trafo yandan olumaktadr. ok yksek gerilim de alan trafolar
haricinde kat izolasyon malzemesinin dielektrik sabiti 5 olduunu ve trafo yann
dielektrik sabitinin 2 olduunu kabul ettiimiz iin kat izolasyonun dielektrik sabiti
etkisini ihmal da edilebiliriz. Toplam gerilim bylece kat izolasyon malzemesi ile
trafo yann seri baland dielektrik yapsnda blnecektir, dielektrik sabitlerinin
orannn tersine eit olarak her bir dielektrik malzemenin eit kalnlnda dalacak,
fakat ayr ayr kalnlkta dielektrik malzemeler olduklarndan orantl olarak gerilim
dalacaktr. Bu yzden gerilim dalmnn deiimi her bir dielektrik malzemesinde
gvenli alma snrnn izin verdii deer ile snrldr. Burada kat malzeme ve
trafo ya dielektrik malzemesi korona dearjlarndan ve ar snmalardan dolay
arzalanabilirler.

4) Korona dearj keskin iletken kenarlarnda ve kk apl iletkenlerin kullanlmas

durumunda yzeysel gerilim deiiminin yksek olmasnda yaanan bir arzadr.

5) malat aamasnda sktrlm kat ve reine ile sarlm olan izolasyon

ksmlarnn yzeylerinde kirlenme veya hatal iilikten dolay ierinde hava
kalmas sz konusu olabilir, byle durumlarda yzeysel boalmalarn yaanmasn;
yzeysel kirlenmeden kaynaklanyor diyebiliriz. Dielektrik malzemenin ar
snmas ve ierinde hava kalmas nedeni ile de iyonize olarak dielektrik malzemenin
delinmesine neden olabilir. Bu ekilde arzalanma genelde silindirik ve kapasitif
balantlarda sz konusu olmaktadr.

6) Primer ve sekonder sarglar arasnda bulunan topraklama perdesi de bir ok

arzann kaynadr. Burada dielektrik basklar olduka younlamaktadr. Bu
blgede lokal olarak dielektrik malzemede topraklama perdesinden yksek gerilim
 125

sargsna doru atlama olduunda yksek gerilim sargsnn bulunduu bacak da

tamamyla hasar oluturmaktadr.

7) Dar ya kanallar trafo mrnn iletmede kalma sresini ok ciddi bir ekilde
tehdit etmektedir. Trafoya uygun soutma salanmad iin bobin izolasyonu
zamanla krlgan hale gelecek akabinde de sarm ksa devresi kanlmaz olacaktr.

8) Nadiren de olsa metalik partikllerin eitli presbandlarn ierisinde kalmas

dielektrik malzemenin delinmesine neden olmaktadr.

9) malat aamasnda dikkatsiz iilik sonucu bobin ilerinde ve yzeyinde lehim

paracklarnn kalmas yeterli temizliin yaplmamas gibi nedenlerle de elektriksel
delinme sz konusu olarak arza oluturmaktadr.

10) Trafonun serviste kald sre ierisinde belirli periyotlarla trafo yann takip
edilmesi gerekmektedir, yle ki yada yalanma, oksidasyan ve buharlama
olduundan test edilerek kontrolnn salanmas gerekir. Aksi takdirde zamanla
ma yolu ile tank ierisinde azalan yan uygun iilik ile takviye edilmemesinde
trafo ar snacak, trafonun tamamyla kaybedilmesine kadar etkisi olan arzalar
zuhur edecektir.

11) ki faz arasnda ksa devre sz konusu olduunda bu fazlara ait sarglarn
arsndaki aklk yetersiz ise presbandlarn ek yerleri iyi yaplmamsa oluan
dielektrik bask sonucunda presbandlarn snrlarnda atlamalar yaanarak; ya alan
ile presband arasnda delinme yaanabilir.

12) malat da kullanlan aa destek takozlar iyi kurutulmad ve emperye

edilmedii taktirde bushing ile sarglar arasnda nem den dolay atlama olacaktr.

13) Primer ve sekonder sarglar arasnda ve her bir sarg ile nve arasnda
elektrostatik kapasite sz konudur ki, yksek gerilimde alak gerilim devresi gibi
davranr, trafonun iyi bir ekilde topraklanmas ile problem ortadan kaldrlabilir.
 126

14) Trafo ya ierisinde yabanc iletken paracklarn askda kalmas trafonun iinde
akta bulunan ksm ile iletken parack arasndaki farkl gerilim seviyesinden
dolay atlamalara neden olabilir. Mesela bushing ile bobin balantlarnn bulunduu
ksmda byle bir durum sz konusu olabilir [28].

6.7.1. Transformatr izolasyon elemanlarnn arzalar

Bir trafoda, trafonun aparatlarndan birinde, her naslsa hava kalm olabilir. Isnm
yan hava ile temas neticesinde meydana gelen asit buhar, ya seviyesinin
zerindeki demir ksmlarda korozyona neden olabilir.

Korozyon rnleri trafo yann ierisine dklerek, yan bozulmasna ve enerji

altndaki noktalardan ksa devrelere neden olabilir. Yan altnda da, korozyona
urayan ksmlar nadiren de olsa mmkndr. Fakat meydana gelen asitler ve
peroksitler, sellozik izolasyon mukavemetini azaltmaktadr. amurlama,
ekirdein ve sarglarn d yzeyinde, tankn ve soutma radyatrlerinin i
yzeyinde braktklar artklar asndan byk bir sorundur. yle ki; amur trafo
ya kanallarn tkayacak, yan sirklasyonunu dolaysyla snn ortamdan
uzaklatrlmasn nleyecektir.

Neticede amurla kaplanan ekirdek ve sarglarn scakl ykselecek, snn

yeterince uzaklatrlamamas nedeni ile bozulma hzla ilerleyecek ve neticede
amurlama hzla artacaktr.

Nem, trafoya eitli yollardan girebilir. Bu sarglarn ve nvenin tanka

yerletirilmesi esnasnda veya teneffs yoluyla olabildii gibi yan, kendi
muhteviyatndaki oksidasyona uram rnler yoluyla da olabilir. zolasyon yanda
ok az miktarda olsa nemin bulunmas istenmeyen bir durumdur. Hem, yan
elektriki zelliklerini, zelliklede dielektrik dayanmn ok etkiler. Yan
ierisindeki nem, sarglar tarafndan kolaylkla emilir. Sarglarn elektriki dayanmn
azaltr.
 127

Trafolarn yapsndaki kat, pamuk ve dier izolasyon maddeleri genellikle ntrdr.

Fakat yada eriyebilen asitler ihtiva edebilirler. Bu ksmen verniklenmi kuma veya
sarglar arasndaki perde tpten oluur. Asitli rnler iletme esnasnda sellozun
ar snmasyla da meydana gelebilir. ekirdek plakalarn izole etmek iin
kullanlan verniklerin ve baz rnlerinde ya iinde eridii bilinmektedir. Sarglarn
vernikle emperye edilmesi ise, tartma konusudur.

Vernikle emperye edilmi sarglarn anahtarlama ve ksa devrelerde oluacak

mekaniki kuvvetlere kar dayankl artm, imalat da kolaylamtr. Verniklenmi
sarglar imalat ve montaj esnasnda kolaylkla kirlenmeyecektir. Verniin
kullanmndaki dier bir stnlk, sarglar zerindeki iplikikler zerindedir. Trafoya
yksek gerilim uygulandnda, elektrostatik alan, mevcut, kk iplikiklerin ya
ierisinde dizilmesine neden olacaktr. Bu ise tehlike kaynadr.

Zira elektriki dearjlar, yzeydeki iplikiklerin sivri uundan topraklanm ksmlara

doru olacaktr. Gevek iplikikler ksmen de olsa nemli ise, enerjili ksmlarla
topraklanm ksmlar arasnda kpr tekil edecek ve delinmeye neden olacaktr. Bu
etki; iplikiklere reine emdirilerek sabitlendirildiinde minimuma inecektir. Fakat
tasarmclar 66 kV ve zerindeki gerilim seviyelerindeki trafolarda sarglar verniksiz
brakmay daha uygun grrler. Zira ya ile emprenye edilmi katlarn, vernikle
emprenye edilenlere nazaran elektriki mukavemetleri ok daha yksektir.

Zira vernie ya nfuz ettirilmezse ok riskli bir i olur. yle ki; sarglarda
meydana gelebilecek boluklarda, enerjinin uygulanmas ile iyonizasyon ve delinme
olacaktr. Ayrca az da olsa verniin yan oksidasyonuna imkan hazrlayaca da
sz konusudur. Hatta eriyen paralarn, artklarn bucholz rlesine taklaca ve onu
altrmayaca ve yan altndaki enerjili ksmlarla topraklanm ksmlar arasnda
kpr dahi oluturaca sz konusudur.

Baz vernik eitlerinin yan oksidasyonuna etkisi olmamakla birlikte, baz

eitlerinin ise verniin kurutulmas esnasnda kullanlan metalik tuzlarn etkisinden
dolay oksidasyon etkisi olduu bilinmektedir.
 128

Bu durumlarda verniin eidine veya uygulanma yntemine bal olarak, sarglarda

yeil bir renk bozukluu olabilir. Bu renk bozulmas emprenyeyi takip eden
zamanda, bakrn ve verniin yaplmasndaki nesneler arasndaki ilikiye baldr.
Netice de bakr sabunlar oluur. Oluan sabun yada erir ve yan ok abuk
oksitlenmesine nclk eder. Ayrca ykten dolay snmalardan da yada
sabunlama olabilir.

Trafo iine rzgarla; gzlem ve bakm esnasnda giren toz, rutubet, kuru yan
kirlenmesine ve rutubet almasna neden olur. Sarglardaki iplikikler toz ve rutubetli
ya ierisinden absorbe edip kendi bnyelerine alrlar. Neticede elektriki alan
ierisinde kpr oluturup, yan delinmesine neden olabilecekleri gibi, yan
oksitlenmesine de neden olabilirler.

Trafonun kendi imalatndaki baz materyallerin kendisine zarar verdii

anlalmaktadr.

rnein ; ya ile emprenye edilmi kat izolasyon sistemin temel iki yap
malzemesidir. Kadn, mekaniki ve dielektrik dayanmn salamak iin kullanlr.
Kraft kadnn, ya iinde asitlerin olumasnda katalizor etkisi vardr. Bu etki yok
edilemez ancak kontrol edilebilir. Zira bu bozulma kendi kendine cereyan eder.

Kadn yalanmasnn kontrol zamannda yaplrsa trafo uzun sre servis de

kalacaktr. Trafonun mr, kadn mrdr. Ar ykler trafonun mrn ksaltr.
Trafolarn mr iletme scaklna baldr. Bakm mhendislerinin ana problemi
izolasyon sistemidir.

Kadn dielektrik dayanm deeri, orijinal deerinin %50 altna dtnde, trafo
mrnn sonuna gelmi demektir. Kraft kadnn eit karakteristii bilmekte
yarar vardr. Birincisi, kraft kadnda bulunan hayli fazla gzenek, yan bozulmas
neticesindeki rnleri ncelikle absorbe eder. kincisi, kadn suya kar zaaf
yankinin 600-800 kat mertebesindedir. ncs ise, kat, trafo yandaki
 129

hidrokarbonlarn oksidasyona uramasna katlizr olarak etki eder. Trafonun toplam

arlnn % 10-15i kadar kattr.

Trafo yalarnn oksijene kar zaaf vardr. Oksijen, yadaki hidrokarbonlarla

birleerek bozulmu rnler ortaya karrlar. Trafolar vakuma tabii tutulduklarnda,
ilerinde hacimlerinin %0,5i kadar hava ihtiva etseler dahi, oksijenin varl sz
konusudur. O halde kraft kad, trafoya ya konulduundan itibaren yalanmaya
balar. Bu olay hzlandran katalizrde bakrdr. Elbette dier malzemeler; demir, su
ve selloz katta, oksidasyonda etkindirler. Trafonun ierisinde kullanlan her
rnn birbirleri zerindeki etkileri, trafonun kendi kendine bozulmasna neden
olur. Trafo yann bozulma rnleri; asitler, peroksit, alkol, su, metalik sabunlar ve
amurlamalardr.

Peroksit ilk bozulma rndr ve kraft kadnca absorbe edilir. En son rn

oksisellozlardr. Oksiselloz, kahverengi, kuru, parlak ve krlgan bir yapya
sahiptir. Peroksit, pamuk gibi malzemelerin yllarca gne nda beklemesi
neticesinde kk bir darbe ile yrtlmasnda da grlebilir. Bu trafolarda istenmeyen
durum oluturur. Bazen bu ok uucu peroksit gaz yan zerindeki bolua kaar,
oksijenle karr ve elektrik ark mevcudiyetinde mthi patlamaya neden olur. Bu
yzden baz trafolarn st kapaklar birok kattan yaplm veya azot gaz ile
yastklanmtr.

Asitler iki tipte oluurlar. Birincisi, uucu veya suda eriyebilen asitlerdir. Bunlar
selloz kat tarafndan absorbe edilirler ve yan zerindeki bolua kaarlar.
Burada, kapan altnda havann nemi ile tepkimeye girerek paslanmaya neden
olurlar. Sarglarca alnan asit, sellozun molekllerine annda hcum eder ve onlarn
gelecekte bozulmasna neden olurlar. kincisi ise yal asitlerdir. Bu asitler
grnrdeki her eyin zerini kaplarlar. Organiktirler ve organik olarak selloz kat
zerinde etkindirler. Sarglarn gerilme kuvvetini ve dolaysyla mrn etkilerler.
Alkol yan bozulma rn olup yadaki asitlerle ve suyla birleip yan altnda
ciddi bir biimde paslanmalara neden olur. Birok trafoda bu sonu iin yeterli
oksijen mevcuttur.
 130

amurlama ise daha nce bahsedildii gibi yan bozulma rn olup asfalt
kkenlidir. Yksek elektrik alannn bulunduu blgelerde (sarglarda) trafonun en
souk ksmlarnda (soutma kanallarnda, radyatr kntlarnda ve trafonun
dibinde) depolanr. amur suyu sever, enerjili ksmlarla enerjisiz ksmlar arasnda
kpr tekil eder ve neticede trafoyu hasarlar. amur ayn zamanda s bariyeri
olarakta etkindir. 0,35 cm kalnln geen amurlamalar, trafonun normal
almada olmas gereken scaklnn 20 C zerine kmasna neden olurlar.

Her ne kadar su trafo iin tehlike unsuru da olsa kraft kadndaki suyun tamamnn
kurutulmas istenmez.

Yalanma sresinde selloz, oksidasyon neticesinde su kaybedecek ve bzlecektir.

Yaps zayflayacak ve neticede aktif bir trafonun elektriki termik ve mekanik
darbelere kar mukavemeti azalacaktr.

Trafo yann s kapasitesi bakr sarglarn s kapasitesinin yaklak be katdr,

bunun anlam ince bir ya tabakas ok hzl bir biimde hareket ederek, selloz,
bakr sargdan darya kyor, bylece snan trafo yann suya olan istei ile
sarglardan kan nem ya ile birlikte yukarya doru ykselir. Sarglardan nemin
kmas sarglardaki bakr kayplarndan kaynaklanr. Bu ya ald taze nemle
soutucu yzeylere doru gider, trafo ya sourken iindeki bu suyu soutma
yzeylerinin oyuklarnda (radyatrlerde), konstrksiyon girintilerinde, aalarda
brakacaktr. Yalnz elektriki gerilimin yksek olduu noktalarda su iyonize olacak
ve elektriki alandan dolay sarglarda veya hemen ayrld noktalarda kalacaklardr.

ayet soutma ilemi ok hzl bir biimde olursa ya suyu brakmayp tekrar
sarglara tayabilir veya yadaki oksidasyon rnlerine brakabilir [54].
 131

6.8. Transformatrlerde eitli Yapsal Bozukluklar ve Dier Nedenlerden

Dolay Meydana Gelen Arzalar

Trafo kazannn ar ya karmas trafo ynnden byk arzalara sebep olur. Zira
yan sarg seviyesine kadar inmesi bushingler de ve sarglarda arzalar meydana
getirir. Yala kapak arasnda biriken yanc gazlar, dearjla ani olarak patlayarak
trafonun kullanlmaz hale gelmesine neden olabilir. Byk gl trafolarda koruyucu
niteler alarak trafoyu servis harici ederler ve muhtemel bir yangn nlerler. Baz
durumlarda kaynak noktalarndan ya szdrabilir. Kaln cidarl kazanlarda bu
szntlar bir ekile dvlerek giderilir. Sznt sadece bir noktada ise, szan yerin
yaknndaki salam yere bir nokta kalemiyle vurularak delik kapanr. Ya sznts
bir atlaktan geliyorsa atlak yer keski ile dvlerek kapatlr veya kalayla
lehimlenir, byk atlaklar kaynakla kapatlmaldr. Acil durumlarda, ya sznts
ar deilse, ya dolu trafoda elektrik kayna yaplr. Fakat oksijen kayna
yaplacaksa kazan daima bo olmaldr. Kaynak srasnda kazan iinde biriken ya
buharlarnn veya gazlarn patlamasn nlemek maksadyla, kazan ok iyi
havalandrlmaldr. Ya vanalarndaki damlamalar, vana nne kr tapa veya kapak
koyarak nlenir.

Kazan kapa ya karmayacak ekilde kazanla irtibatlandrlmtr. Conta olarak

mantar veya daha iyisi yaa dayankl lastik kullanlr. Yeni tip mantar contalarn
sonraki kapak almalarnda bask yzeyine yapmamas iin, her iki yzeyi
vazelinle yalanr. Son zamanlarda trafolarda bushing flan ile kapak arasna conta
konulmakta, flan civatalarla kapaa tutturulmaktadr. Kk ebattaki bushinglerde
kapaa tutturma trnakl civatalarla salanmaktadr. Bushing contasndan ya
kamas halinde, trafodaki ya seviyesi kapak altna kadar indirilir ve bushing
sklerek conta yenilenir. Kazan cidarnda yan amurlamasndan dolay s iletimi
debilir, bunun neticesinde trafo snabilir. Trafo kazan daima toprakl olmaldr.
Aksi taktirde yksek gerilim sarglarnn potansiyel tesiriyle kazan kapasitif olarak
(kondansatr gibi) yklenebilir ve can gvenliini tehlikeye sokabilir. Radyatrler
mekanik tesirlerle ya szdrmaya balarsa, kazanda yaplan uygulamann ayns
yaplr. Radyatrler, trafo servis de iken titreirler, bunun sonucu olarak cvata
 132

somunlarnn zlmesi ile balant noktalarndan ya szar. Bunun iin somunlarn

gevemesi yayl rondela v.s ile engellenmelidir. Montaj esnasnda radyatrlerde veya
genel olarak s farknda alacak metal paralarda, borularda mmkn olduu kadar
mekaniki gerilmeler olmamasna dikkat edilmelidir. Radyatrlerde, ya iinde
bulunan amurun (lam ) boru cidarlarna yapmasyla s iletimi der. amur,
yan oksitlenmesi neticesinde meydana gelen polimerizasyon rnlerinin dk
scaklklarda younlamasdr. Is iletimi azaldka yan soumas azalr ve ya
sndka s fark artar, neticesinde daha fazla amur boru iinde kelir. Balangta
scaklkta zlen amur, srekli olarak snmakta, zlmeyen zifte benzer bir rne
dnmektedir. Sonuta radyatr grevini yapamaz olur. Bu durum zamanndan nce
tespit edilmezse, neticesi tehlikeli olabilir. amur daha yeni ise yani uzun mddet
scak yan etkisinde kalmamsa, radyatr borularn benzolle temizlemek
mmkndr. Zifte benzer bir madde olumusa ve bu uzun mddet yksek
scaklklara maruz kalmsa, oluan kabuk o kadar serttir ki bu maddeyi benzolle
temizlemek mmkn deildir. Bu durumda kelti mekanik olarak uzaklatrlr.

Soutma sisteminde yer alan pompa ve fanlardaki arzalar daha ziyade yatak
anmas neticesinde meydana gelen srtnmeler ve sarglarn yanmasdr. Bundan
dolay anan yataklar daha byk arzalara neden olmadan deitirilmelidir. Tamir
edilen fan ve pompalarn montajnda dn ynne dikkat edilmelidir. Aksi durumda
soutma etkinliini kaybeder.

Burada oluabilecek arzalar zetlersek;

1) Trafo sarg izolasyonunda bzlme, ekme veya kme olduu zaman gerekli
nlem olarak tespit noktas yapsnn herhangi bir ksmnn veya ksmlarnn ksa
devre arzasna kar glendirilmesi gerekir. Hele birde balant noktalarnda elik
yapda balant elemanlar kullanlm ise trafoda, bu ksmlarnda uygun malzeme
ile izolasyonunun salanmas gerekir. Bir ekilde bunlar yaplmazsa iddetli ksa
devre akmlarnn vuku bulmas kanlmaz olacaktr. Bu olayn vuku bulduu
trafolarda boyunduruk balantlarnda oluan oyuklarn kpr vazifesi yapmas, direk
veya balant elemann yardm ile iletken balant eleman kullanlmsa erimesi ile
 133

arzann tututuu belirlenmitir. Bu olayn trafolarda yaanmamas iin; balant

elemanlarnn iletken olmayan malzemelerden seilmesi ve balant ya da sabitleme
elemanlarnn iki eit ksma ayrlm balant yapsnda bulunmas imalat da tercih
edilmelidir.

2) Sarglar ile kademe deitirici arasnda kullanlan destek elemanlarnn yetersiz

olmas zamanla harici ksa devrelerin etkisi ile arzaya neden olduu da
bilinmektedir. zellikle byk gteki trafolarda bu noktalarda meydana gelen
arzalarda ok iddetli ksa devre akmlarnn akt tespit edilmitir.

3) Trafo tanklarnda zayf veya kt kaynan bulunmas iyi montajn yaplmam

olmas ya kaann ortaya kmasna neden olmakta; byle durumlarda hzlca
nlem alnmaz ise trafoda ar snma ve atlama gibi arzalara da zemin
hazrlamaktadr. Genelde trafo tank iiliinin iyi yaplmam olmasndan
kaynaklanmaktadr.

4) Eer trafomuz gaz koruma rleleri ile tehiz edilmise bu durumda tank da ki ya
seviyesinin belirli scaklk deerinde doru seviyeye ayarlanmam olmas veya trafo
tanknda ya kaann olmas durumlarnda hatal iletme sorunu olarak bucholz
rlesi alarak trafoyu servis harici etmesi muhtemeldir. Fakat gaz koruma rlesi
kullanlmadnda ya seviyesinin uygun olmamasnda ve ya kaann
yaanmasnda daha vahim arzalar da yaanabilir.

5) Ar akm, dk gerilim ile uzun sre beslenen g trafolar, rnein elektrikli

ark ocann beslemesinde kullanlan trafolar gibi genelde byk kesitli iletkenlerin
paralel balanmas ile bobinleri oluturulmu olmalarndan bunlarn alak gerilim
sarglarnn balant noktas ile aralarndaki paralel iletkenlerin her birinin
empedansnn eitliinin salanmas gerektiinden dizayn da olduka zordur. Eer
bu trafo da alak gerilim sarglarnn balant noktas ile aralarndaki paralel
iletkenlerin her birinin empedansnn eitlii salanamazsa yk eit olarak
paylalmayacandan sargnn baz ksmlar ar snarak kanlmaz olarak arza
olumasn da salayacaktr.
 134

6) G sisteminizde trafolar paralel altrma gibi bir ihtiyacnz sz konusu ise

paralel altracanz trafolarn evirme oranlarnn, ksa devre empedanslarnn ve
eit gerilim dmn salayan reaktanslarnn ayn olmasna dikkat edilmesi
gerektiini bilmekteyiz. Eer bu saydklarmzdan herhangi biri farkl olur ise bir
trafo en azndan ar yklenme sorunu ile karlaabilir, bu durum da ar yklenen
trafonun zamanla arzalanmasna neden olmaktadr.

7) G sisteminizde elektrik ark oca besleme noktalarnzda ar akm ve azalan

artan yk talebi ile trafonuza uygulanan gerilimde dme ve ykselmenin yaanmas
sz konusu olabilir. Bu nedenle g sistem iletmeciliindeki ett birimleri elektrikli
ark ocaklarnn empedanslarn g sisteminin gerekli kld limit deerlerde
olmasn salamaldr aksi taktirde baarl g iletmesi yaplamaz . Sisteminizde bu
ekil de bir sorun sz konusu ise buradaki adasal besleme blgesinin g ynnden
desteklenmesi elektrikli ark ocaklarnn empedanslarnda gerilim dmnn
azaltlmas ile sorun zlebilir.

8) ehir fiderlerini besleyen trafo merkezlerindeki g trafolarnn birbirlerine yakn

olmas yer darlndan yeterli alann olmamas, snan trafo tanknn ssn yeterince
datamamas gibi sorunlar ortaya karr. Bu ekilde iletilen g trafolarnda
yava yava snma sorunu yaanabilir bu da sarg izolasyonu ile trafo izolasyon
yan tehlikeye atar. Buralarda uygun soutma dzenleri oluturarak trafonun hava
ile temas yzeyi mmkn mertebe artrlmaldr. ayet trafonuz bir elektrikli ark
ocana ok yakn bir yerde iletiliyor ise trafo ile ark oca arasnda zel yaltm
nlemlerini almanz gerekebilir.

9) Eer trafo tanknzn ierisinde ya zerinde bir ekilde gaz skmas olmusa
patlayc etkisi olacandan kesinlikle ate ile kontrolnn yaplmamas gerekir.
nlem alnmadnda insan hayatn riske sokabilir.

10) Dardan suni olarak soutma dzeneklerinde zaman zaman sorun yaanabilir,
eer bu yardmc soutma sisteminde sorun zlmez ise trafonuzun ar snmas
sz konusu olabilir bu durumda trafonuzun yklenmesinde sknt yaanabilir, bu
 135

nedenle trafo soutma sistemlerinin uygun bakmnn yaplarak trafoyu ar scaklk

altnda almaya maruz brakmamamz gerekir.

11) Ya ile soutmada zamanla elektrolik korozyon ba gsterebilir, bu durumun

yaand metal kontaklarn muadilleri ile deitirilmesi gerekir. Bunun iin
elektromekanik muadil metal kontak seimi standartlarnda belirtilen en yakn deer
de metal kontan kullanlmasna dikkat edilmelidir.

12) Su ile soutmal bir trafo iletiyorsanz ayet; su yollarnda zamanla kirelenme
veya yabanc paracklarn birikmesi ile tkanma yaanabilir. Bu durum da soutma
iin su klcallarnda yeterli su dolamayaca iin trafonuzun soutmasndan dolay
scaklkta artma sz konusu olacak ve trafonuz ar snarak izolasyonda ve
yklenme de zamanla sorun yaamanza neden olacaktr.

13) Su ile soutulan trafonuz da keza su klcallarndan trafo yana su klcallarnn

zaman ierinde korozyona uramas nedeni ile su geii de yaanabilir. Bunun iin
bu ekilde soutulan trafolarda su klcallarnn da demir yerine bakr malzeme
kullanlmasna dikkat edilmesi gerekir. Bu ekilde sorun yaanan trafoda suyun trafo
yana gemesinin nlenmesi iin trafo soutma suyunun basncn salayan sistemin
devaml basn kontrolnn yaplmas bize kaak hakknda nemli ipucu verir, tersi
yani yan basncnn kontrol ile anlalmas mmkn deildir. Ancak yan
kimyasal analizi ile tespit edilir.

14) Su ile soutulan trafolarda dier bir sorunda su klcallarnn scak noktalarla
temas ettii yerlerde younlama yaanmas ile ya ierinde nemlenmenin
olumasna neden olur. Trafo etrafna tehiz edilmi olan su klcallar trafonun
yklenmesi ile beraber devir daim eden suyun klcallarla trafonun temas eden
noktalarnda s transferi olacaktr. Younlama ile gei salayan su partiklleri
trafo izolasyonuna yerleecek zamanla izolasyonda delinmelerin yaanmasna neden
olarak arza oluturacaktr [28-39].
 136

6.9. eitli Arza rnekleri

6.9.1. Transformatrde yldrm darbe arzasnn olmas

Bu olay 380/154 kV, 400 MVA ototrafoda yaanmtr. Trafo yaklak olarak 5
yandadr.

Transformatrn Servis Harici Olmas

Trafo diferansiyel rlesinin almas ile otomatik olarak servis harici oluyor. Arza
anna kadar herhangi bir olumsuzluk bildiren bir olay veya bulgu yoktur. Periyodik
elektriki testlerinde ve gaz analizi sonular normaldir.

Yalnz trafonun mazisi ile ilgili yaplan aratrmada, trafonun imalat esnasnda ar
snmaya maruz kald bilgisine ulalyor ki, bu da izolasyon hakknda yeterince
bilgi sahibi olmamz salyor, bu bilginin arza incelenmesinde hesaba katlmas
gerekiyor.

Bilgi Toplanmas

Trafo iddetli darbe ile arzalanyor. Bunun iin arza kaytlar, osilo ktlar zerine
allarak, faz toprak arzasnn 154 kV tarafta var olduu bilgisi elde ediliyor. Bu
arada trafo merkezi alanlarndan ark boynuzlarnda ark izi olduu bilgisine
ulalyor. Trafo diferansiyel rlesi ile beraber mesafe koruma rlesinin de trip
yapt bilgisine ulalyor. TTR test sonular sipir ksa devresi olduunu indike
ediyor. Megaohm lmleri faza ait olduka dk okunuyor. nk arza
balang yldrm etkisi ile dardan balyor. Parafudrlar test edilmesi iin
imalatsna gnderiliyor. Trafonun arzal fazna ait parafudr test sonular iyi
kyor.

Yanc gaz testleri ile znm gaz analizi yaplyor ve izelge 6.2deki deerler
elde ediliyor.
 137

izelge 6.2. Gaz analiz test deerleri [18]

GAZ ANALZ TESTLER

19/04/1976
HDROJEN
(H2) 508
KARBONDOKST
(CO2) 520
ETLEN
(C2H4) 232
ETAN
(C2H6) 22
ASETLEN
(C2H2) 503
KARBONMONOKST
(CO) 116
METAN
(CH4) 196
AZOT
(N2) 64992
OKSJEN
(O2) 1661

Devam eden elektriki ve ya testleri sonucunda, trafonun i ksmlarnn

incelenmesine karar veriliyor. fazl sargnn seri seri sarglarnda yanma ve
bozulma bulunuyor. Herhangi bir iletken partikl grlmyor, fakat yksz kademe
deitiricide ark izleri grlyor. Trafo tamir iin fabrikaya gtrldkten sonra,
alarak uygulanan incelemede, iki adet yakn pancake bobinin seri sarglarnn
kademe deiitiriciye yakn ksmlarnda, harici taraflarnda kmrleme bulunuyor.
Kopuk ve yank tabakalar ayrca kademeler arasndaki ksmlarda da bulunuyor.

Analiz

Hava artlar ve arza kaytlar ile osilo ktlar analiz edildiinde 154 kV hatta arza
olduu sonucuna ulalmtr. Trafoya ait rle bayrak ve sinyallerinin analizi,
elektriki testlere uygun olarak fazda da dielektrik arzas olduunu aklamaktadr.
Balang hipotezi olarak arzaya dair, mekanik hasar zerinde durulmu, bunun
sonuunda dielektrik arzas vuku bulmutur. Gaz analizi sonular ark olduunu
gstermitir. Dahili inceleme ile de faz sarglarn tekrar sarlmas gerektiini
 138

ortaya karmtr. Dier fazlara ait sarglar tekrar kullanlabilir durumdadr. Hasarl
sargda byk sarg deformasyonu tesbit edilmitir.

Trafo imals ve kullancs arasnda trafonun almas hususunda baz anlamazlk

yaanmtr. Bulgular sipir-sipir ve bobin-bobin yannn rezonans ar gerilim ile
olduunu sylediinden, benzer dizayndaki trafolarda, benzer durumlarda benzer
arza olabileceinden, bu arza rezonans ar gerilim olay ile aklanmtr.
Rezonans ar gerilim teorisi sarg bozulmas ile aklanm, ortadaki 10-12 sipirlere
sinip herbir bobinle snrl kalmtr, dizaynn iyi yaplmam olmas arzay
tekrarlayacaktr. Bilgisayar similasyonu yapldnda, sonular bu hipotezi
desteklemitir [18].

Sonu Olarak

Trafonun yann dk olmas ve hasarn az olmas, dier fazlarn salam

olmasndan arzal sarglar tekrar sarlarak, fabrika testlerinin tamamnn
uygulanmasndan sonra trafo tekrar servise alnmtr.

6.9.2. Dilektrik arzas

Bu arza 380/154 kV, 280 MVA shell yapsndaki trafoda yaanmtr.

Trafonun Servis Harici Olmas

stasyona yldrm dmesinin akabinde trafo bakm ekibince, trafo servis harici
edilmitir.

Bilgi Toplama

Yldrm dmesinden sonra trafo servis harici edilmi, shell yapsndaki trafoda
arza bulgularna rastlanmtr. Trafo servis harici edilmeden nce aadaki bulgular
tespit edilmitir.
 139

1) Pancake sarglarn etrafna yerletiriliren, U eklindeki bariyerler yerinde

olmad, (Pancake sarg ile bariyerler arasnda srtnme sadece birbirlerine
tutturulan yerlerde olmaktadr).
2) Yldz tersiyerin atlama balantlarnda plak noktalar gzlenmi ve buralarn
scak ve etrafnda karbon izine rastlanmtr,
3) Ntr izolasyon banda patlaklk olduu grlmtr,
4) Byk hasarn ve sarg bozulmasnn,YG seri sarglarnn ortalarnda olduu
grlmtr.

Analiz

Yukardaki bulgulara gre elektriki arkn YG sargsndan tersiyer sargsna getii ve

ordanda ntr balants ile snmlendiini iaret etmektedir. Trafonun almas
annda,baka hasarlanma izine rastlanmamtr. Herhangi bir korona bulgusu yoktur.
Alma ile birlikte U eklindeki bariyerin yerindeki uygulanan kuvvete ait bulgularla,
U ekli bariyer yerinden pancake sargnn sonuna doru bolukta serbeste hareket
ettiini gstermitir. Bu balangta herhangi bir arzaya neden olmam, fakat zaman
iinde izolasyon hasarlanarak, ark ortaya kmtr.

Sonu

Baka bir hasar olmadndan, korona bulgusu yoktur. Sonu olarak U eklindeki
bariyerin yrmesi veya sramas zaman iinde gemite olmu, hareketin pancake
sarglarn sonun da olmas iki sarg arasnda iddetli ark iin yeterli olarak byk
hasar oluturmutur. nitedeki arzal fazlara ait sarglar tekrar sarlarak, U
eklindeki bariyerler yerletirilmi, testlerden sonra tekrar servise alnmasna karar
verilmitir.

6.9.3. Nemli izolasyon arzas

Bu arza bize arza iin toplanan bilgilerin analizine ihtiya duymamz aklayan bir
arzadr.
 140

Servis Harici Olmas

Trafo basn rlesinin grev yapmas ile servis harici olmutur.

Bilgi Toplama

Arza balangcnn gaz analizi deerlerindeki yava yava ykselen deerlerin

normal seviyesinin yaknlarnda olmas ile farkna varlmtr. Fakat deerlerin kritik
seviye deerlerinin altnda olduu grlmtr. Ya numuneleri alt numune
vanasndan alnm,sonuta yksek miktarda su konsantrasyonu bulunmutur.
Polarizasyon endeksi, izolasyon direnci ve PF testleri yeterli bulunmu, fakat yan
tasfiyesine karar verilmi, dahili inceleme yaplmasna karar verilmi ve yaplm,
tekrar ya baslarak nemden arndrlmtr.

Testlere hazrlk yaplrken, basn rlesi trafonun stne monte edilmitir. Su mikro
swicth emberinden kk delik holnden ieriye alta yerlemi, burada trip
kontan ksa devre etmitir. Kapak alarak su tahliye edilmitir. faza ait
balantlardan ikisinin terminallerinde korozyondan dolay kopukluk olmu, rle
tekrar yerletirilmitir. Dahili incelemede sarglarda bir olumsuzluk grlmemi,
kademe deitirici ve nvede de bir probleme rastlanmamtr. erideki bir adet
akm trafosunun balantsnda zayflk tespit edilmi, sklatrlmtr. Baz yabanc
materyaller (kat,ip,bant) tankn altlarnda grlm. Tank ya taziinde ve
vakumunda tutularak yabanc materyallar tanktan uzaklatrlmtr. Ya seviyesi
l aleti kolu tank iine aslm, ya scakl gstergesi yerletirilmi, bunlarn
ayarlarnn doru olduu grlmtr.

Analiz

Arza inceleme ilemi sresince uzman unlar takip etmitir. Zaman kaybetmeden
arza nedenini tesbit ederek belirlemitir. Analiz bulgular nclnde rle
almas dnda baka bulgu olmamas ksa srede sonua gtrm ve rlenin
arzal olduu hususunda karar verilmitir. Dier toplanan bilgilerle beraber dikkatli
 141

olarak basn rlesi incelenirse arza aklanabilir bir hal alm oluyor. Raporda
rlenin hatal alt yazlmtr.

Sonu

almalar tamamlandktan ve trafo tank mhrlendikten sonra trafonun tm

sarglarna nem testi uygulanmtr. Test sonular uygun bulunmutur. Yadaki tm
nem vakumla alnarak, tekrar vakum altnda ya baslm, trafonun yeterince
kurutulduuna kanaat edildikten sonraki gnlerde trafo tekrar servise alnmtr.

6.9.4. Mekanik arza

Bu arza 380/154 kV, 168 MVAlk bir ototrafo da yaanmtr.

Servis Harici Olma

Ototrafo iletim hattnda meydana gelen arza ile birlikte servis harici olmutur.
Kullanc irket servis harici olan trafoya standart analiz testlerini uygulamadan
tekrar servise almama gibi bir uygulamaya sahiptir.

Bilgi Toplama

Arza kaytlar ve osilo ktlar toplanm, bu kaytlarda 154 kVluk hatta faz-toprak
arzas olduu grlmtr. Arzann 4 periyotluk bir sre sonunda temizlenmi
olduu, arza akmnn 7 periyotdan fazla bir sre ierinde sistemde dolat tespit
edilmitir. Trafonun harici incelemesinde herhangi bir hasarn olmad grlmtr.
Trafoya ait diferansiyel rle B faznda bayrak drmtr. Elektriki testler
uygulanm, analiz iin ya numunesi alnmtr. Megaohm okumalar ve TTR test
sonularnca B faznda problem bulunmutur. Gaz dedektr rlesinde toplanan
gaznda yanc olduu tespit edilmitir. Ya seviyesi drldkten sonra dahili
inceleme yaplm, bu inceleme esnasnda B faz ayar sarglarnda hasarlanma
 142

grlmtr.Yank balantlar ve bakr paralar dier A ve C faz zerinde

grlmtr.

Analiz

Arza kaytlar ve osilo ktlar incelendiinde B faz-toprak arzas olduu

grlm,arza yerinin istasyondan 51 km tede olduu kaytlardan anlalmtr.
Arza akm yaklak 10000Adir. Sarg evrim oran ve Megaohm testleri de B faza
ait arzay desteklemitir. Yanc gaz analizi sonular ark olduunu ve sellozun
hasarlandn iaret etmitir.

Dahili incelemede arzann seri sarglarda olduu ortaya kmtr.Balang hipotezi

iin bu arzada hat arzas ile beraber mekaniki arzann sarglarda ortaya kt
dnlmtr.

Sonu

Yukarda ki bulgular ve analiz sonua varmak iin yeterli grlm,baka analiz

yaplmamtr.Tank be bobinler iyi durumdadr.Trafonun hasarl sargsnn tekrar
sarldktan sonra test edilerek servise alnmasnn uygun olduuna karar verilmitir.

6.9.5. Ar snan iletkenler

Sz konusu trafo; 115/17,1 kV, 300 MVA, nve yapl, FOA soutmal generatr
step-up trafosudur.

Servis Harici Olma

Bu trafo retim merkezinde generatr knda bulunmaktadr. Hava artlarndan

dolay soutucularda problem yaanm, soutucularn sklkla ykanmas gerekiyor.
Trafo mazisinde ar snmaya maruz kalacak ekilde altrlmtr. Yanc gaz
analizi deerleri (150C den daha az) ok az ar snmada alt, sellozda
 143

bozulma olmad grlmtr. Sonradan yanc gaz analizi arza akabinde

uygulandnda, ar snmann 200Cyi bulduunu ve yine sellozda bozulma
olmadn gstermitir.

Bilgi Toplama

nite servise alndktan 1,5 yl sonra yava yava artan gaz deerleri nedeni ile servis
harici edilmitir. Dahili inceleme uygulanm, trafo iinde kirlilik bulunmu, ya
klcallarnda tkanklk tespit edilmitir. Sarg kayplarnn artt, nvede, bobin
zerinde, artk ve kirlilik grlmtr. AG sarglarna ait iki fazda cilal izolasyon
balantsnda radyal bklme bulgusuna rastlanmtr. Nve zerinde hafif den
kararm blgelerin varl da kaak akmn snma oluturduuna iaret etmitir.

Analiz

Uzun dnem ar scaklkta alm olmas (sarg scak nokta dedektrleri ile
grlebilir, Termovizyon gibi) nedeni ile problemin asl kaynann soutucular
olduunu sylememizi salar. Dk seviye sma bulgusunu metan/hidrojen
orannn dk olmasndan,dk seviye gaz oran sonucunda kk kaak ak
problemini de,nve tutucu yzeylerindeki kararmadan analiz edebiliriz.Karar
verirken bu durumun nve izolasyonunda ok ciddi hasarlanmaya neden
olmayacan da syleyebiliriz.

AG sarglarda radyal bklme ,trafonun iletme hayatnda arza akmlarna maruz

kaldn gstermektedir.Bu arza ile alakas bulunmamaktadr.AG sarglardaki cila
izi, CO veya CO2 gaznn olmamasndan dolay yan bozulmasndan
kaynaklanmaktadr.

Ya klcallarndaki arza ise arza akmlarnn bobinleri aksiyal dorultuda hareket

ettirmesi (aksiyal blou zayflatmas) ile tutucu bask ile klcallarnda hareket
etmesi,bobin altna doru kayma sergilemesi,bunun sonucunda ya akna engel
 144

oluturmas ve nve ile bobinlere akan yada azalma olmasna neden olmas
neticesinde scak noktalarn ortaya kmas sz konusu olmutur.

Sonu

Bulgular hali hazrda ok byk bir problemin ortaya kmadn, fakat bu ekilde
nitenin almas durumunda ok byk sorunlarn ortaya kacan
gstermesinden,trafonun canl ksmlarn kazandan karlarak uygun teknik ile
tamirine mteakip servise alnmasna karar verilmitir.

6.9.6. Kademe deitirici probleminin arzaya dnmesi

Bu arza 13,2/4,4 kV, 7,5 MVAlk, 55C , yk altnda kademe deitiricili

ototrafoda yaanmtr.

Servis Harici Olma

2 Nisan 1982 tarihinde saat 05:23 de hava ak, sistem artlar normal iken, trafodan
genel ama sinyali alnarak ototrafo 13,2 ve 4,4 kV taraflarn ikisi birden aarak
servis harici oluyor. 4,4 kV tarafta ki genel ama resetleniyor fakat 13,2 kV taraftaki
rle resetlenemiyor.Yk tevzi kaytlarndan 13,2 kV tarafta yk olmad
kaydedilmi. Bunun zerine trafo merkezine iletme elemanlar gnderiliyor.

Bilgi Toplama

Tablocu kayt defterine 13,2 kV fider ve 13,2/4,4 kV ototrafo fiderinin servis harici
olduunu not etmitir. Sz konusu ama annda, C faz ar akm rlesinin bayrak
drm olduu grlyor. Trafo test ekibi yapm olduu incelemede trafoda
yanc gaz deerlerinde art tespit ediyor. evrim oran testinde ise A ve B fazlarnn
durumunun iyi olduu, C faznn ise toprak temasl olduu tespit edilmi.
 145

Analiz

Trafo tamir atlyesine naklediliyor, burada dahili inceleme uygulanyor. Dahili

incelemede tamir imkann mmkn olduuna, yk altnda kademe deitiricinin
arzay balat ,kaym, yanl oturmu kontaklarn C faznda selektr switchinde
mekanizmada bklmeye neden olduu tespit ediliyor. Buradaki C faz selektr
switch kontak gei zayfl zaman iinde olutuuna karar verilmitir.

Sonu

Kademe deitirci tamir edilmi, trafo C faz sarglar tekrar sarlarak trafo tekrar
devreye alnmtr.

6.9.7. Ar scak balant noktalar

Bu arza 154/34,5 kV, 16/16/20 MVAlk, 1967 imali trafoda yaanmtr.

Servis Harici Olma

Bu trafo seneler nce gaz retmeye balam, son zamanlarda, gaz retim hz
dndrc derece de art gstermi,nerdeyse trafoyu uuracak deerlere
ulamtr. lk nce kullanc irket asetilen deerlerini takip altna alm, asetilen
deerlerinde ar ykselme ile servis harici etmeye karar vermilerdir. Trafonun
canl ksmnn kazandan karlarak incelenmesine karar vermilerdir.

Bilgi Toplama

Trafonun canl ksmnn kazandan karlarak yaplan incelemede, trafonun mekanik

yapsnda dndrc derecede kayma olduu, yapsal bozukluk gzlenmitir.
Benzer niteler incelenmi, kayma miktar 3 cm olarak AG sargs ve YG sargs
arasnda alt taraflarda dikey olarak bulunmutur. Bu durumun ortaya kard
dengesiz basn ile tutucu sistem bobini destekleyemez hale gelmitir. Bu probleme
 146

ramen gaz retimine herhangi bir katks olmamtr. Baz diren okumalarndan
sonra, kt balant noktas kademe deitiricide tespit edilmitir. Bu noktann
yanm ve izolasyonun tahrip olduu gzlenmitir. Dorusu ok vahim durumda
olduu grlmtr. zolasyon kaldrldnda, olay daha da ak bir ekilde ortaya
kmtr. ok kt derece de yank izleri olumu, uzun sreden beri trafonun gaz
retimine neden tekil etmitir.

Analiz

faza ait tm kademe balantlar kontrol edilmi, trafo imalat aamasnda baz
ilem hatalarnn yaandna kanaat erdirilmitir. yi bir dizayn yaplmam, imalat
hatas, tm balantlarda kt iilik gzden kamamtr. Balant noktalar olduka
ksa kesilmi, yerletirme ve balant doru yaplmam, bu noktalarn tek tek
dzeltilmesine ihtiya duyulmutur. Bakada olumsuz bir durum gzlenmemitir.

Sonu

Trafonun yada gz nnde bulundurularak yaplan deerlendirme

sonuunda,trafonun tamir edilmeden hurdaya ayrlmasna karar verilmitir
 147

7. TRANSFORMATR ARIZA STATST

Birok lkede elektrik iletmecilerinden elde edilen eitli verilere gre Cigrenin
yapm olduu aratrmada trafo arzalarnda zayf ksa devre performansna sahip
trafolarn olduka az olduu grlm, bu aratrmaya gre trafo arzasnda ksa
devre performans asl arza nedeni olarak deerlendirilmemitir [55].

Fakat dier taraftan dier lkeler den gelen kt tecrbeler, lkemizde de olduu gibi
Cigrenin aratrmasnn tam tersine byk ounlukta trafo arzalarnn sebebinin
ksa devre performans ile ilgili, sklkla sistemde meydana gelen darbeli akmlar
karsnda trafolarn yetersiz olduunu gstermitir. Dnyann farkl yerlerindeki 14
yksek gerilim laboratuarndan elde edilen bilgilere gre de trafolarn ksa devre
%40n zerinde azmsanmayacak bir deer de 100 MVAnn zerindeki g
trafolarnn arzaland grlmektedir [55].

izelge 7.1. 14 Yksek gerilim test laboratuarnda yaplan ksa devre dayanm
testine gre trafolarn arza istatistii [55]

Testlerde arzalan
Anma G Test edilen trafo trafo says Arza Yzdesi
MVA Says (a) (b) 100*b/a [%]
2,5-100 867 186 21,40%
>100 31 13 41,90%

100 MVAnn zerindeki trafolarn arzalar olduka dndrcdr. Trafo

imalatlar ksa devre testine gnderdikleri test edilecek numune trafonun imalatlar
iinde en iyi ekilde dizayn edilmi olmasn isterler ki ksa devre testini sorunsuzca
gesinler diye. Fakat yukardaki izelge 7.1de aka gstermektedir ki yksek
arza oran dier kabul testlerinin durumu hakknda bizim olduka dnmemiz
gerektii konusunda uyar yapmaktadr.

Bu durum dikkatle gz nne alndn da lkemiz gibi baz hzla gelien lkelerde,
orta ve byk gteki trafolarn ok ksa bir zaman diliminde sistem iletmesine
girmesine ihtiya duyulmas; gerekten trafolarn ksa devre performans bakmndan
byk risk tadn gstermektedir. Trafo imalat pazarnn snrl olmas, rekabetin
 148

getirdii koullar, gvenli dizayn kriterini yerine getirilmemesi, imalatlarn tecrbe

eksiklii ve ksa srede iletmeye alma talebi v.s ve ekonomik durum bizi iyi bir
trafoyu servise almamz iin snrlamaktadr. Bu artlar g trafosunun gvenliini
zayflatmakta, ksa devre ile karlaan g trafosuna den grev sistemin
bymesiyle daha fazla artmakta olduundan sisteme yeni girecek g trafolarnn
ksa devre performans asndan olduka yksek dayanmda olmasnn
gerektirmektedir.

G sistem iletmesinde aadaki gibi olduka farkl uygulamalar sz konusudur.

- Ntr direk toprakl trafo merkezi iletme uygulamas,

- Trafolarda dk deerde ksa devre empedans ,%uk seilmesinin ve kademe
deitiricilerin ok snrl bir gerilim aralnda gerilim deiimine imkan salamas
ile yaplan uygulama,
- ok yksek gerilim ile yksek gerilim arasndaki ebekede ototrafolarn kullanmak
ile ntr direk topraklamaya izin veren ebeke uygulamas,

1970 ylndan beri lkemizde uygulanan bu son kriter ile retim, iletim ve datm
ebekelerinde farkl gerilim seviyesi sz konusudur; 380 kV, 154 kV ve arlkta
datmda 34,5 kV gerilim seviyelerinde iletme yaplmaktadr. Gerektende ok
yksek gerilim ile yksek gerilim arasnda sistemde iletilen ototrafolarn kademe
deitiricileri ana sarglarnn ntr tarafnda ve deiken ak reglasyonu ile dizayn
edilmi olmalar ile ar gerilime maruz kalmalar durumunda, ana sarg ile seri sarg
arasndaki ayar sarglarnda olduka gvenli zm oluturmaktadr. Ak deiim
oran nvede kabul edilebilir snrlar ierisinde kalmaktadr.

Trafo arza istatistiini hesaplarken aada ki eitlii kullanacaz;

SistemdeArzalanan.Trafo.Say.s
ArzaOran% =100
SistemdeServisdekiToplamTrafoSayy.ToplamServisdeKald.Y
 149

talyada 1978-1997 yllar arasnda yaplan trafo arza istatistiinde durum;

izelge 7.2. talyada 1978-1997 yllar arasnda yaplan trafo arza istatistii [55]

Deerlendirme Periyodu 1978-1988 1989-1997 1980-1997* 1989-1997**

Toplam Arza Oran, a [%] 4,1 2,5 1,3 0,97
Ksa Devre Arzalarnn Pay, b[%] 2,46 1,6 0,35 0
(bx100)/a [%] 60 64 27 0

(*) Buradaki trafolar genelde 1964-1978 yllar arasnda iletme girmitir.

(**) Buradaki trafolar genelde 1988 ylndan sonra iletme girmitir.

lkemizde bir ok trafo 1960l ve 1970li yllarda Dou Avrupa ve Balkan

lkelerindeki imalatlardan temin edilmi durumdadr. 1980li ve daha sonraki
yllarda sisteme giren trafolar ounlukla Trkiye deki imalatlardan salanmtr.
TEAn 154/31,5-34,5 kV indirici trafolarndaki arza oran ve 380/154 kV
ototrafolardaki arza oran 1975-2007 yllar arasnda aadaki izelge 7.3de
gsterilmitir. Trafolarn arzas incelendiinde farkl noktalarda arzalarn
yaandn syleyebiliriz, sarg ilerinde grlen arzal trafolar genelde 1990 yl
ncesi imalatna ait olduu grlmektedir. Dier arzalar byk ounlukta ksa
devre arzalarnn etkisinde olmaktadr. Arzalarda ikinci ve nc etken olarakta
HV ve EHV yk altnda kademe deitiriciler ve bushingler olduunu syleyebiliriz.
Ksa devre dayanm testine giderek testten sonra iletmeye giren trafolarn durumu
sistemde olduka iyidir. Bu gne kadar bu teste giden ototrafolarda herhangi bir
sorun yaanmamtr. Bu teste gitmi iki adet indirici trafoda arza yaand, bu
arzalarda trafonun sarglarnda herhangi bir hasar sz konusu olmamtr.
Trkiyedeki retim santralarndaki step-up generatr klarndaki trafolarda arza
oran olduka dk deerdedir. 1999 yllarnn sonlarndan gnmze kadar retim
noktalarnda sadece 5 adet byk arza oldu, arza oran indirici trafolarn ve
ototrafolarn arza oran ile karlatrldnda %0,166 eklinde olduka kktr.
Bunu da u ekilde aklayabiliriz;

- HV ve EHV ebekede meydana gelen arzalarda generatrlerin subtransient

reaktanslar tarafndan snrland iin arza akmlar retim merkezlerine kk
 150

genliklerle etki etmektedir. Generatrlerin subtransient reaktanslar trafolarn

reaktansndan genelde byk olmaktadr.
- Generatr k trafolarnda yk altnda kademe deitirici yerine ntr taraf direk
toprakl yksek gerilim sarglarnda yksz kademe deitirici kullanm
uygulanmaktadr.

1 Eyll 2007 tarihi itibari ile iletim sisteminin trafo merkezi says,trafo adeti ve
kurulu gcn izelge 7.4de gsterilmitir.

izelge 7.3. 1975-2007 yllar arasndaki 380 kV trafo arza istatistii [56]

380/154 kV Ototrafolarn Yllara Gre Arza Oran

Deerlendirme Periyodu 1975-1989 1990-1994 1995-2007
Toplam Arza Oran [%] 1,9 1,25 1,45

izelge 7.4. 1 Eyll 2007 tarihi itibari ile iletim sisteminde trafo says [57]

Gerilim Merkez Trafo G

(kV) Adedi Adedi (MVA)
380 61 151 28215
154 454 951 51590
66 15 56 662
Toplam 530 1158 80467
Mteriye Hitap Eden Kurulu G 51952

1995 ylndan 2007 ylna kadar iletim sisteminde arzalanan 240 adet g
trafosunun binden fazla trafo test ve arza aratrma raporu taranarak oluturulan
listesi EK-7de gsterilmitir. izelge 7.5de ndirici merkezlerdeki trafolarn arza
istatistii gsterilmitir.

izelge 7.5. ndirici trafolarn arza istatistii

ndirici Trafolar(154/31,5-34,5)10MVA-100MVA gnde Arza Oran

1975- 1980- 1985- 1990- 1995-
Deerlendirme periyodu 1989 1984 1989 1994 2007
letmedeki fazl trafo
says 240 365 486 605 1007
Toplam arza oran [%] 3,91 3,83 3,09 3,54 2,38
 151

Arza istatistii lkemizdeki trafolar iin hesaplanrken en kt iletme artlarnda

trafonun iletmede kald sre yirmi yl alnmtr. Arzalanan trafolarn yalarna ait
salkl veriler bulunamamtr. EK-7deki 1995 ve 2007 yllar arasnda 240 adet g
trafosu arzas incelendiinde; ayn seri numaras ile verilen trafolarn tamir grp
iletmeye girmelerinden sonra tekrar arzalandklar, tersiyer sargl trafolarn
ounlukla arza istatistiinde arlkl yer aldn ve nemli derecede 34,5 kV yani
orta gerilim seviyesinden gelen arzalarn trafolarda ar hasarlanmalarla son bulduu
grlmektedir.

1995 ve 2007 yllar arasnda arzalanan trafolarn arzalarnn giderilmesi

almalarna dair kaytlar incelendiinde: Sarg arzalarna dayal trafo
onarmlarnda %46 gibi ok yksek bir oran dikkat ekmektedir. Kademe alteri
arzalar da % 27 ile azmsanmayacak bir yer tutmaktadr. Sadece kademe alteri
yanda zamannda ya deiimleri ile bu oran azaltlabilecektir. Hatta kademe
alterindeki balang arzas ou kere trafonun tm gerilim ayar sarglar kademe
alterine geldii iin sarg arzasna dnm de olabilmektedir. Konu buing ve tij
balantlar arzalar asndan incelendiinde ise % 15,5 gibi bir oran
gzkmektedir. Buing arzalar ou kere yangna sebep olmas nedeniyle trafonun
onarlmayacak kadar hasarlanmasna yol amaktadr. Bu yzden buing arzalarnn
nne geecek en nemli unsurun tekniine uygun testler yapmak olduu
unutulmamaldr. Nve, boyunduruk, tutucu sistem ve dier nedenlerden
kaynaklanan arzalar asndan incelendiinde ise % 11,5 gibi bir oranda arzalanma
arl olduu gze arpmaktadr [59].

Amerikada Hartford Steam Boiler (HSB) irketi 1866 ylndan gnmze kadar g
sistemindeki ekipmanlar sigortalamakta ve 1866 ylndan gnmze kadar
sigortaladklar binlerce g transformatrlerinin arzalarn grevleri gerei
incelemektedirler. 2000 ylnda DOBLE Client Toplantsnda yaynladklar raporda
20 yllk bir periyotta yapm olduklar incelemede; trafo arzalarnda arl hat
arzalarnn (anahtarlama ar gerilimi, fider arzalar, atlamalar, iletim ve datm
trafolarnda anormal ebeke iletimi durumu, gerilimdeki bozulma,v.s) oluturduu
izelge 7.6da grlmektedir.
 152

izelge 7.6. HSB irketinin arza istatistii [17]

Elektriksel Bozulma 29,43%

Yldrm 17,32%
zolasyon Ekipmanlar 9,80%
Elektriksel Balant 7,38%
zayf veya yksek direnc
Bakm,Hatal iletme 5,91%
Nem 4,03%
Ar Yk 2,01%
Sabotaj 2,01%
Dier 1,24%

Bu durumda lkemizdeki arzalarn dalmn ekil 7.1de gibi zetlersek;

1995-2007 Yllarnda Arzalanan G Trafolarnn

Arzalar

Nve ve Dier
Kademe
arzalar
Deitirici
11,5% Kademe Deitirici
27,0%
Bushing
Sarg
Sarg Bushing
Nve ve Dier arzalar
46,0% 15,5%

ekil 7.1. 1995-2007 yllarnda arzalanan g trafolarnn arzalar

Cigre transformatr alma grubunun 13 lkeden topladklar verilerle yapm

olduu benzer almada ise trafo arzalarnn ekil 7.2de ki gibi olduu
grlmektedir [58].
 153

CIGRE SC 12 WG 12.05 ELECTRA NO.88

Nve ve Dier
arzalar
16% Kademe
Deitirici Kademe Deitirici
40% Bushing
Sarg
Sarg
30% Nve ve Dier arzalar
Bushing
14%

ekil 7.2. Cigre trafo alma grubunun 13 lkeden elde ettii verilerle yapm
olduu trafo arzalarnn dalm [58]

ki almay karlatrdmzda; lkemizde sarg arzalarnn olduka yksek

olduunu, bununda sistem etd verilerine gre trafo seiminde ksa devre empedans
deerinin sistem ihtiyana cevap verecek ekilde olmamasndan veya trafo dizayn
kriterlerinden kaynaklandn syleyebiliriz. Bushing arzalar ynnden iki
almada da yaklak eit deerlerin ortaya kmas, bushing arzalarnn belirleyici
artlarnn tm iletim sistemlerinde benzer olmasndan kaynaklanmaktadr. Cigrede
ki kademe deitirici arzalarnn ok yksek oranda olmas veri toplanan lkeler
arasnda enterkonnekte sistem iletilmesi nedeni ile gerilim reglasyonun nemli rol
oynayan kademe deitiricilerin sk sk grev yapmasndan kaynaklandn, biz de
ise bakm politikasnn kademe deitiricilerde yeterince uygulanmamasndan
kaynaklandn syleyebiliriz. Nve ve dier arzalar ynnden Cigre alma
grubunun sonuunun lkemizdeki arzalara gre yaklak % 50 daha fazla olmas
malzeme ve dizayn nedenlerinden ve zellikle kazan iin el iiliinde lkemizdeki
imalat prosesinin daha tutarl olmasndan kaynaklanmaktadr.
 154

8. G TRANSFORMATR ARIZALARINI NCELEME PROGRAMI

Bir ok iletim irketi, transformatr imalatcs ve transformatr kullancs trafo

arzalarnda uygulanacak testleri standartlatrmak istemektedir. ekil 8.1de ki ak
diyagram trafo arzalarnn incelenmesi belirlenmesinde kullanlmak iin
gelitirilmitir [18-35]. Bu ak diyagram arza incelenmesinde esas tekil
etmektedir.

Bu ak diyagramnda iki bak as vardr.

1) G transformatrnn servis harici olmas veya hatal iletilmesi,

2) G transformatrnn rutin testlerindeki gemii ile son testi arasndaki

deiiminin kontrol.

Arza deerlendirme ak diyagramnda servisten karma veya tekrar servise alma

kararlar vardr. ncelik olarak tekrar servise dnme iin uygulanan istenen tatmin
edici, gven verici sonuca gre tekrar servise alma, tekrar servise aldktan sonra
trafonun periyodik testlerle ve ya kimyasal testleri ve gaz analizi ile takip edilmesi
gerekir.

Arza durumunda harici inceleme veya ak bir ekilde grnen hasar sz konusu ise
Blm 4de belirtilen (Bkz. izelge 4.2 - izelge 4.20) durumlar sahada incelenerek,
seilecek testler Blm 5de belirtildii gibi uygulanmaldr. Testlerin sonularna
gre dahili inceleme, sarglarn kazandan karlmas v.s gibi hipotezler gelitirilerek
uygulanabilir.

G trafolarnn arzalarnn incelenmesine ait programn veri taban Microsoft SQL

Server Management Studio programnda gelitirilmitir. Grsel programlama iin ise
Microsoft Visual Studio programndan yararlanlmtr. Programn ak
diyagramnda g trafosunun muhtemel koruma fonksiyonlar ile servis harici olmas
ile periyodik testlerde arza inceleme almalarnda sonuca ulatracak muhtemel
 155

durumlarn tespiti amalanmtr. Sahadan elde edilecek tecrbelerin geri beslemesi

ile program daha da gelitirilerek trafo arzalarnn incelenmesinde nemli
kolaylklar salayabilecektir.

BASLA

Bucholz Alarm alt

Gaz Gaz
varm?
Evet yanc Evet

m?
Hayr
Hayr

Ama devresini Bucholz rle ve

kontrol et. devresini kontrol et.

Gazlar uzaklatr, bakm

uygula, uzman ar,

ekil 8.1. G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program algoritmas

 156

BASLA

Bucholz Ama alt

Gaz Gaz
varm?
Evet yanc Evet

m?

Hayr
Hayr

Bucholz
Koruma
Evet
Devresinde
Problem
varm?
Hayr

Ama devresini Gaz Analizi

kontrol et. uygula.

Servise al. Problem devam Servis harici et.

ederse test uygula. Test uygula.

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program

algoritmas
 157

BASLA

Toprak Koruma alt

Ekipmanlarda Evet
Arza varm?

Arzal ekipman bul.

Hayr

Servis Harici et
Test uygula.

Dzelt ve Servise al.

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program

algoritmas
 158

BASLA

Termik Ama alt

Ar yk varm?
Soutmada sorun varm?

Sadece Ama alt.

Ayarlarn kontrol et.

Sadece Alarm alt. Alarm ve ama birlikte

alt.

Ayarlarn kontrol et. Ayarlarn kontrol et.

Servise al. Scakl Bakm uygula, problem

izle. (ya<100 C) varsa test uygula.

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program

algoritmas
 159

BASLA

Soutucu Sistemde
Arza

Soutucu
sistemde Evet
sorun
varm?
Hayr

Termik Rle ve dier Arzal ekipman bul.

Rleleri kontrol et..

Yk miktar soutucu iin

uygunmu? kontrol et.

Bakm uygula,
servise al.

Sorun devam ederse

test uygula

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program

algoritmas
 160

BASLA

Diferansiyel koruma
alt

Sinyalden fazlar
tespit et.

Harici arza
bulgusu Evet

varm?
Hayr

Akm trafolarn Gaz ve Ya analizi

kontrol et. uygula

Test uygula,
Arza Uzman ar.
koruma
Hayr
blgesinde
mi?

Akm trafosu ve
Evet

Rleyi test et. Test

Evet sonuclar
normalmi?
Koruma ayarlarn
dzelt.
Hayr

Servise al. Scakl Tamir iin incele

izle. (ya<100 C) ve sevk et.

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program

algoritmas
 161

BASLA

Ar Akm veya A.
Yk alt

Sinyalden fazlar
tespit et.

Sistemde
Hayr
arza varm?
Evet

Gaz ve Ya analizi
uygula
Harici
Hayr hasarlanma
varm?
Test uygula,
Uzman ar.
Akm trafosu ve
Evet

Rleyi test et.

Bulgular deerlendir.

Test
Servise al. Scakl Evet sonuclar
izle. (ya<100 C) normalmi?
Hayr

Tamir iin incele

ve sevk et.

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program

algoritmas
 162

1
Nedenleri ile ama veya
2
alarm veya periyodik test

3
Arza hakknda bilgi
4
topla.

5
Uygulanacak testleri Gemi testler ile
6 belirle. deiimini tespit et.

7
Test sonularn
analiz et.
Evet

Tamir iin Zarar aka Problem

Evet Evet
uygun mu? grlyor mu? varm?
Hayr

Hayr

Hayr

Hurdaya ayr. izelgedeki kontrol Servise al, gzlem

testlerini uygula. altnda tut, ya ve gaz
analizi periyodik uygula.

Test sonularn Daha detayl test et.

analiz et.
Hayr

Tamir
atlyesine Hayr
Sahada tamire Problem Hayr
sevk edilsin uygun mu? Bulundu mu?
mi?
Evet

Evet

Evet

Kazan aarak incele Tamir et. Bakm Dahili inceleme

uygula.

Sahaya sevk et. Servise almadan

tekrar test uygula.

ekil 8.1 (Devam). G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program

algoritmas.
 163

G transformatr arzalarnn incelenmesi iin program algoritmasnda;

transformatr koruma bilgileri veya soutucu sistem problemi olduunda olas
inceleme durumlar belirlenmitir. Bu durumlarn kontrolnden sonra
transformatrn kendisinde olabilecek arza durumuna gre inceleme ve arzann
belirlenmesine dnk analiz almalar devam etmektedir. Program altrldnda
karmza ilk nce ekil 8.2deki sayfa almaktadr.

ekil 8.2. G trafosu arza inceleme programnn altrma sayfas

Daha sonra inceleme klasrn seerek, ekil 8.3den programn grsel ksmna
geme imkan buluruz. Bu ksmda da yeni bir trafo kayd yapyorsak ayet nce
trafonun etiket bilgilerini trafomuza tantarak kaydederiz. Daha sonra kaydedilen
trafonun test ve kontrol ilemleri iin geri ararak varsa arza hakknda toplanan n
bilgiler ile arza tanm ve aklamas yapp arza inceleme ksmna geeriz.
ncelikle trafomuzu servis harici eden herhangi bir koruma eleman varsa ayet,
koruma elemann almasnn doruluunu kontrol edip, arza annda muhtemel
gelimelerin ve bulgularnn aratrlmas ile incelememize devam ederiz.
 164

ekil 8.3de kayt ileri ksmnda trafonun tanmlanmas ve yaplacak uygulama iin
test ilemleri kt bulunmaktadr. Kayt ilemlerinde trafonun tanmlanmas
ilemin tercih edersek karmza ekil 8.4deki sayfa alacaktr. Bu ksmda
trafomuza ait etiket bilgilerini varsa ilave edeceimiz aklamalar ekleyerek
kaydederek, yine kayt ilemlerinin altnda bulunan test ilemlerinden kaydedilen
trafonun arlmas ile n verilere gre kontrol almalarna balarz. Bu ksmda
kaydedilen trafo iin yaplacak her alma sayfann altna kaydedildii gibi rapor
ktne de kaydedilmektedir. Bu durum ekil 8.5, ekil 8.6 ve ekil 8.7de
grlmektedir. ayet yaplan alma arza incelemesi deilde periyodik test
almalar ise ekil 8.8de uygulanacak testlerin belirlenmesi ile alma
yaplabilmektedir.

almann seyrine gre program algoritmasnda da grlen Zarar akca grlyor

mu? gibi bir arza bulgusu ile karlarsak, elde edilen bilgilere gre trafonun saha
da m?, tamir atlyesinde mi? tamiri ve bakmnn yaplmasna karar vereceimiz
ak ekil 8.9da gsterilmitir.

Standart test verilerinin otomatik analizinin yapld ksm ekil 8.10da

gsterilmitir. Bu ksmda g transformatrleri iin standartlarda verilen limit test
deerlerine gre elektriki testler ile ya kimyasal testleri otomatik olarak
deerlendirilmektedir. Ya gaz analizi testlerinin deerlendirilmesinde veri girii
yaplabilmekte, yalnz arza cinsinin belirlenmesi iin aklama ksm kullanlarak
IEC 60599a gre Blm 4de bulunan, izelge 4.17 yada zlm gaz analizi
deerlerinin yorumlama izelgesinden yararlanarak yaplmaktadr. Toplam yanc
gaz deeri iin standartta tanmlanan alt deerin zerindeki deerlerde program
otomatik olarak problem olduunu belirtmektedir.

Raporlama ksmnda arzas incelenen trafoya ait yaplan tm almalar bir araya
ekil 8.11de grld gibi gelmektedir. Burada elde edilen sonularn
yorumlanabilmesi iin bir metin kutucuu oluturulmutur. Bulgularn
deerlendirilmesi ile metin kutucuuna ilave notlar alnp, rapor oluturularak ekil
8.12deki gibi kayt edilip yazcdan kt alnabilmektedir.
 165

ekil 8.3. G trafosu arzalarnn incelenmesi programn al sayfas

ekil 8.4. Arzalanan trafonun programa kaydedilmesi

 166

ekil 8.5. Programa tantlan trafonun arza incelenmesi iin arza kayt ktne
eklenmesi

ekil 8.6. Arza incelemesi iin uygulanacak kontrollerin seimi

 167

ekil 8.7. Yaplan her uygulama rapor sayfasna ve alma sayfasna sonular ile
birlikte otomatik olarak kaydilmesi

ekil 8.8. Yaplan alma periyodik kontrol ise testlerin seilmesi

 168

ekil 8.9. Toplanan bilgilerin yorumlanmas ile genel deerlendirme kt

ekil 8.10. Standart test verilerinin otomatik analizinin yapld ksm

 169

ekil 8.11. Arzas incelenen trafonun rapor sayfasnn hazrlanmas

ekil 8.12. Raporun kaydedilerek yazcdan bastrlmas

 170

9. SONU VE NERLER

G transformatrleri g sistem ekipmanlar ierisinde gcn nihai kullancya

kadar iletilmesinde ok nemli rol oynamaktadr. Arza oranlar karlatrldnda
dnyann baz blgelerinde olduka yksek olduu grlmektedir [55-56,58].
Trafonun arzalanmas durumu; yeni nitenin yerine konulmasnn oluturduu
kayplarn yannda mterilerinde byk retim kayplarna uramasna neden
olmaktadr. G transformatr arzalarnn analizinde eitli nedenleri sralayabiliriz,
bunlar; dizayn, imalat kusurlar, malzeme kalitesi, anormal iletme artlar, uygun
olmayan bakm teknikleri, kt iletme, standart d teknikler, uygun olmayan
tasarm tekniinin evresel etkilerle birlemesi, yeterli olmayan bakm ve test
teknikleri v.s.

Elektrik piyasa yapsnn yeniden dzenlenmesi ile liberal piyasa yapsna doru
hzla ilerlerken elektrik sektrnde piyasa yapclarn farkl zorluklar kontrol
altnda tutmalar ve bu zorluklarn stesinden gelmeleri kanlmaz hale gelmitir.
Elektrik retim, iletim, datm ve dier piyasa yapclarnn son yllarda ekonomik
iletmeciliin gerei olarak finansman dengelerini iyi salayabilmeleri iin gemi
yllara nazaran sektr iinde daha az yatrma pay ayrmalar halihazrdaki mevcut
envanterlerinden optimum fayda aray ile iletmecilik yapmalar, sektr iinde
gerek mali gerekse teknik nemi tartlamayacak kadar fazla olan g
transformatrlerine duyulan dikkati daha da arttrmtr. Enerji talebinde her yl
nceki yla gre en az %2 daha fazla talep olmas, yalanan transformatrlerin
yklenmesinde art da yannda getirecei bir gerek olarak karmza kmaktadr.
Mevcut tehizattan elde edilecek faydann artrlmasnn gn getike sektr iinde
istenmesi, yatrmlarn ertelenmesi, bakm ve iletme masraflarnn azaltlmas istei
modern elektrik piyasa yaplarnn ana stratejisi haline gelmitir.

Enerji sisteminde yatrmlar yaplarak gvenli sistem alt yaps iin varlklarn
oluturulmas ne kadar nemli ise oluan varlklarn etkin ve verimli bir ekilde
ynetilmesi de olduka nemlidir. Bu varlklarn iersinde en kymetli yeri igal eden
g trafolarnn; hem fonksiyonlar hem de ekonomik deerleri dier varlklarla
 171

karlatrldnda en byk bedeli oluturmaktadr. Modern yntemlerle

iletmecilik ve ynetim yaplan g sisteme iletmelerinde tm mal varlklarnn
etkili ynetimi finansal performans asndan son derece nemlidir. Bunun
gerekletirilmesi iin izlenebilecek stratejiler, risk deerlendirmeleri, demirbalarn
salamll zellikle trafolarn kalan kullanm mr deerlendirmesi ve duruma
dayal veya arzaya dayal bakmlarn ok ciddi takip ve uygulamalarnn yaplmas
gerekecektir. zellikle g transformatrlerinde ok byk arzalarla
karlamamann ve bu arzalarn meydana getirdii ok ciddi finansal ve teknik
problemlerden korunmann yolu, uygun teknik cihazlarla donanm ekip ve
ekipmanlarla nceden hatalar saptama ve gidermeyi ilke edinmi bir alma
ortamnn olumasn salamaya baldr.

G trafolarnn mr, tasarmlarna gre teorik olarak 20 ile 35 yl arasnda

deimektedir. Pratikte, bir trafonun mr uygun bakmlarla 60 yla kadar
karlabilmektedir. Yaplan aratrmalarda g transformatrlerinde imalat prosesine
bal problemler nedeni ile ya iletmeye alndklar ilk be ylda ya da iletmede
uygulanan bakm ve kontrollere bal olarak yirmi yldan sonraki mr
periyotlarnda arzalandklarn gstermektedir [3]. Trafolar yalandka malzemenin
zayflamasyla arza riski de artmaktadr. Yeni trafolarn sistemdeki anormal alma
artlarna kar elektriki ve mekaniki dayanm, dizayn problemi olmad srece
yeterlidir, ancak yaslandka izolasyon seviyeleri sistemdeki ksa devre arzalar veya
geici ar gerilimler gibi arzalara dayanamayacak bir seviyeye debilir.

G sisteminde problemleri nlemek ve trafolarn gvenli bir ekilde almasn

salamak iin dzenli olarak testler ve koruyucu bakmlar standartlara uygun olarak
yaplmasna ramen zaman zaman g trafolarnda problemler yaanmakta veya
yaanabilmektedir. Burada ki arzalarn snflandrlmasnda, arza analizi iin doru
tehis senaryosunun hazrlamas ve nleyici tedbirlerin alnmas durumunda, analiz
bilimsel nitelikte salam nedenlerle aklanmas iin gerekli verilerin salkl bir
ekilde toplanarak, g trafosunda yaanan arzann trafo kullanclar tarafndan
tekrar karlalmasn engelleme ihtimalini arttracandan, g transformatr
arzalarnn incelemesinde;
 172

9 Sistemde saptanan herhangi bir transformatr arzasna sebep olabilecek en

muhtemel nedenlerin metodolojisini oluturmak,
9 Transformatr arza analizinde farkl iletme birimlerinde aynl salamak iin
yeterli klavuz olmas bakmndan rnek arza ve olay rnekleri salamak,
9 Rutin ve tek tip data toplanmasnda prosedr belirlemek,
9 G transformatr arza analizi srasnda; trafo imalatlar ve kullanclar
arasnda ibirliinin ne derece nemli olduunun,

ortaya konulmas, bu alma da amalanmtr.

Trafo arzalarnn incelenmesi birok ynden doktorun hastasn tedavi etmede

uygulad prosedre benzer. Gnmzde trafonun salkl bir ekilde iletilmesi iin
birok metot ve cihaz gelitirilmitir. hmal edilecek kk bir problemin ilerleyerek
iddetli bir arzay vuku bulduu tecrbelerle kesinlemitir. Trafonun iletme
yaad olaylara ait btn dokman ve kaytlar ile tehis testlerine ait bilgiler trafo
arzasnn deerlendirilmesinde yardmc olacaktr. Trafoda yaanan sorunun erken
fark edilmesi problemin geliim srecini yavalatr. Birok trafo iletmecisi ve
imalats trafo iletmesinde kazanm olduklar farkl uygulamalara ve dizaynlara
sahip tecrbeleri karlkl olarak paylama suretiyle trafolara ait optimum
performans oluturma gayreti ierisindedirler.

Bu paylamlar trafo dizayn ekipmanlar, uygulama ve iletme arza incelemesini

kapsamaktadr. ncelenecek arzada ilgisi varsa problemin belirlenmesi iin dizayn
elemanlar nem tayabilmektedir. Arzann gerek grd l de trafoya ait tm
aksesuarlar genelde incelenmesi gerekir. Arza analizi olduka komleks ve
kapsamldr. nceleme safhasn da arzann birok detay iermesi arzada kesin bir
tanmlamaya imkan tanmayabilir [16].

Arza incelemede mkemmel referans standartlar; ANSI/IEEE C57.117, IEEE

Guide for Reporting Failure Data for Power Transformers and Shunt Reactors an
Electrical Power Systems ve ANSI/IEEE C57.125,IEEE Guide for Failure
 173

nvestigation, Documantation and Analysis for Power Transformers and Shunt

Reactors bu almada kullanlmtr [18].

Aadaki admlar g transformatr arzalarnn ve problemlerinin belirlenmesinde

kullanlmaldr.

- Arzas incelenecek trafoya ait gemi kaytlarn ve bilgilerin toplanmas,

- Arza mahalline gidilerek uygulama ve iletme bilgilerinin elde edilmesi,
- Arzann veya problemin vuku bulmasna ahit olmu tm personelle grmek,
- Trafonun incelenerek gerekiyorsa ksmi veya tmyle de monte edilmesini
salamak,
- Elde edilen bilgilerin ve trafonun gemiine ait kayt ve raporlarn analiz edilmesi,
- n rapor hazrlayp, katk salama imkan olan personelle paylaarak, raporun
gzden geirilmesi ve kontrol ile varsa ilave bilgi veya raporda deiiklik
ihtiyacn gidermek,
- Final raporunun hazrlanmas

Genel kural olarak hibir detay ihmal edilmemelidir. Tecrbeler gstermitir ki

bazen ok basit ve hafife alnan bir detayn ipuu tekil ederek arzann veya
problemin zlmesine yardmc olmutur. Bu nedenle arzaya ait btn bilgilerin
toplanmas arzann zmlenmesinde olduka nem tamaktadr.

Trafo arzalarn katogoride deerlendirmek gerekir;

9 Trafonun iletme esnasnda eitli nedenlerle arzalanarak servis harici olmas,

9 Periyodik arza inceleme testleri ile trafonun planl bir ekilde servis harici
edilmesi,
9 Trafonun faydal mrnn sona ermesinden dolay servis harici edilerek
iletmeden kaldrlmasna karar verilmesi.
 174

Bu gruplar ierisinde trafo iletmecilerinin bugne kadar ortak karar verdikleri bir
deerlendirme prosesi maalesef gelimemitir. Servis harici ederek arzal trafonun
belirlenmesine dair uygulamada farkl deerlendirme metotlar sz konusudur.

Genel olarak;

9 Transformatr koruma elemanlarnn almas ile servis harici olmasnn akabinde

uygulanan testler ile toplanan bilgilerin deerlendirilmesi neticesinde elde edilen
bulgularn deerlendirilmesi ile arza incelenmesi uygulamasnn yaplmas,
9 Ya da trafonun faydal mrnn azaldna kanaat getirerek, ya trafonun servis
harici edilip tamir bakp uygulayarak bir sre daha iletmede kalmasnn
salanmas veyahut da yaplacak tamir masraflarnn trafonun iletmede
kalmasnda salayaca finansal kazanla karlatrlmas neticesinde hurdaya
ayrlmasna,

karar vermektedirler.

Arza incelemesinde aadaki olaylarn iyiden iyiye anlalmas gerekmektedir [42].

9 Trafolarda Arzalarn geliim srecinin ve gemiinin anlalmas,

9 Arzalarda ortaya kan indikatrlerin belirlenmesi,
9 Trafo arzalarnda arzaya indikatr grevi yapabilen bulgularn
deerlendirilmesi, dier bir dei ile trafonun kondisyonun izlenmesi,
9 Trafonun iletilmesinde ktye giden durumlarn tespit edilmesi, yani trafonun
salkl bir ekilde iletmede gzetim altnda tutulmas.
9 Etkili varlk ynetimi anlay ile arzalanabilecek nitenin iletmeden ekilmesin
de uygun zamanlama ile karar verme.

Trafo arzalarnn iletmelerde maliyet ynnden incelenmesi yaplrsa ayet;

9 Enerjinin iletilmemesinden kaynaklanan kayp maliyetleri,

9 Bakm maliyetleri,
 175

9 Arzann getirdii nc dereceden maliyetler,

9 Arzann giderilmesi iin ortaya kan snrlamalarn getirdii maliyetler,
9 Arzann ortaya karaca vahim tablonun temizlenip toplanmas iin olabilecek
maliyetler,
9 Arza nedeni ile olabilecek ikincil arzalarn maliyetleri,
9 Arza akabinde dzeltme almalarnda yeni nitenin yerletirilmesi ihtiyacnda
doacak maliyetler,
9 Arza iin ayrlan parann finansal kazancndan faiz v.s gibi maliyetler
9 Arzann etkisi ile yaplacak dier masraflar

olarak, transformatr arzalarnda iletmecilerin karlaabilecei maliyetleri

sralayabiliriz.

letme asndan her an risk tayan ve ekonomik mrn doldurmu trafonun teknik
olarak mr tamamlanm kabul edilmektedir. Trafonun mrn iletmede genelde
kat izolasyon tayin etmektedir [54]. Arza incelemesinde uzmanlaanlarn grne
gre anma yklenmesinde maksimum scak noktalar izin verilen deerin zerine
kmadka trafonun iletmede kalmasnda saknca grlmemektedir [42]. IECye
gre trafonun 40 yl iletme hayatndan sonra herhangi bir bakm yaplmadan
sistemden bertaraf edilmesi tavsiye edilirken, IEEEye gre ise datm
iletmelerinde bu tanm 19 yla dmekte, iletimde ise yine 40 yl olarak
tanmlanmaktadr [42].

Transformatr iletmelerinden elde edilen tecrbelerde birok trafonun teknik

mrn tamamlamadan arzaland ska grlmektedir. Bunun nedeni trafolarn
iletmeye almakta uyguladklar spesifikasyon, uygulama, dizayn, imalat teknii ve
arzalarn belirlenmesinde uyguladklar tehis teknii olarak belirlenmitir [42].

Trafolarda Arza modlar genel olarak drt tanedir [18].

9 Termal nedenler,
9 Dielektriki/Elektriki nedenler,
 176

9 Mekaniki nedenler
9 Dier nedenler

Arza annda deerlendirmede kesin bir arza tipinin belirlenmesi olduka gtr.
Trafonun kompleks yaps birok arzay birden tekil etme ihtimalinin bulunmas,
izolasyonun delinmesi sonucu ile karmza arza olarak kmaktadr. Trafo arzalar
bir faktrden ziyade birok faktrn etkisi ile olumaktadr.

Termal nedenlerle ortaya kan arzalar incelendiinde;

Yaltm da kullanlan kat izolasyon malzemesinin yaratlndan kaynaklanan

yalanma problemi,
Trafoda erken balayan teknik mr probleminin baz lokal noktalarda
yalanmay hzlandrmas ile ortaya kan arzalar,
Nve balant izolasyon arzalar, balant izolasyonlar ve dier aktif izolasyon
elemanlarnn snma problemi ile ortaya kan arzalar,
Sarg izolasyon kadnn krlgan hale gelmesi ile elektriki ve mekaniki basklara
dayanamayacak duruma erimesi ile ortaya kan termal problemler genelde sipir
sipir ksa devresi ile son bulmaktadr.
Uzun sreli trafo dizayn kapasitesinin zerinde ar yklenmesi, trafo dizayn
edilirken ortam scaklnda anma yknde kabul edilebilir bir teknik mrde
iletilecei planlanr. IEEE C57.91-1995'e gre trafonun maksimum anma
scaklk deiimi 65C olarak kabul edilmektedir, trafonun iletme balang
scakl yani ya scakl 30C olarak kabul edilirse iletme de yklenme
akabinde ya scaklnn maksimum 95C ye kmasna izin verilmektedir.
letkenlerde izin verilen maksimum scaklk 115Cdir. Bunun dnda
gerekleecek scak noktalar trafonun teknik mrn etkileyecektir.
Trafolarda lokal scak noktalar; iletken demetinin zayf dizayn edilmi skl
veya tranpozenin uygunsuzluu, balant bozukluu, kaak aklarn meydana
getirdii elektrostatik koruyuculardaki zayflkla birlikteki scak noktalar, eddy
kayplar ve soutucu sistemin lokal blgelerde bloke olarak grev
yapmamasndan dolay scak noktalar oluabilmektedir.
 177

Trafonun soutma sisteminden kaynaklanan arzalar nedeni ile termal arza sz

konusu olabilir. Mesela radyatrlerde ve soutucularda tkanma veya kirlenme,
ya pompasnn arzalanmas ve ya datm direk aknda arza olduunda
termal arza sz konusu olabilir.
Trafonu ar uyartm durumun iletilmesi (ar gerilim veya dk frekans
artlarnda altrlmas) genelde babo ar manyetik ak nveye olduka
yakn yerlerde izolasyonun iddetlice ar snmas veya dier yapsal
elemanlarn etkilenmesi sonucu olabilir

Dielektrik nedenlerle ortaya kan arzalar;

Transformatrn geici veya srekli ar gerilim alma artlarnda iletilmesi;

geici ve srekli ar gerilim altnda iletilen trafolarda izolasyon zerindeki
ar bask ve nvede ar snma meydana gelmesi ile arzalar olmaktadr.Uygun
olarak dizayn edilen trafolar normal gerilim iletme artlarnda ve geici gerilim
koullarnda alabilecek yapdadr. malattan kaynaklanan uygun olmayan
bask dalm,
Darbe gerilimi ve anahtarlama dalga gerilimine trafonun maruz kalmas; her iki
alma koulu da trafonun tamamnda elektriksel ve mekaniki iddetli zararlar
oluturabilirler, darbe gerilimi ve anahtarlama gerilimi k hznda ilerleyen
byk yryen dalgadan teekkl olmaktadrlar. Trafo dizaynn da BIL (Basic
Impulse Level) ve zel spefikasyonlar dikkate alnarak imalat yaplmaktadr.
BILde darbe gerilimi ve anahtarlama gerilimi trafonun yksek gerilim sargsnn
anma deerine gre belirtilmitir, BILde belirtilen toleranslar iinde kalmak
zere trafo dizayn edilmezse trafonun bu artlarda almas durumunda ok
iddetli arzalar yaanabilir.Ayrca parafudur tasarlanan deerinde sadece grev
yapmas gerektiinde alacak ekilde dikkatle seilmesi gerekmektedir.Darbe
gerilimi ve anahtarlama gerilimi nedeni ile olan arzalar inceliinde; ounlukla
trafonun gei noktasnda yani trafo bushingi ile sarg balants noktasnda
zuhur ettii grlmektedir.
Ksmi Boalma; korona olarak da adlandrlan ksmi boalma; zayf izolasyon
sisteminin dizaynndan, hatal imalatdan, izolasyonun kirlenmesinden (ya ve
 178

kat izolasyon) dolay olmaktadr. Ksmi boalma da dk younlukta ark

meydana gelir, sonucunda da izolasyona ve iletkenlere lokal olarak zarar verirler.
Trafoda selloz izolasyonda ve iletkende oyuklarn ortaya kmas korona
olduunun gstergesidir.lerlemi ksmi boalmada izolasyon zerinde yaygn
olarak karga ayan andran siyah izler oluur.Bu izler iletkenlerde ve izolasyon
balantlarnn evresinde/etrafnda ksmi boalmann olmasndan
kaynaklanr.Ksmi boalmada ya izolasyonunda karbonize olmas sz
konusudur.

Statik Elektriklenme; bu olay genelde 345 kV un zerindeki yksek gerilim

sargsna sahip trafolarda ortaya kar. Trafo izolasyon yann olduka dk
scaklkta olduu olduu bir iletme alma artlarnda younlam yan
hzlca hareket etmesi durumunda ya ve metal aksam arasnda statik yklenme
meydana gelir.Bu statik yklenme izolasyon yann dielektrik kapasitesinin
zerine kmas durumunda trafo tank ierisinde iddetli arzalarn vuku
bulmasna neden olmaktadr. Bu arzann vuku bulduunun kant;izolasyon
koruma bandlarnda iz oluturmasdr.

Aktif ksmlarda yetersiz izolasyon, izolasyonda nemin varl, izolasyonun nemli

olmas ile ar yklenmenin birlemesi neticesinde yaanan buharlama, yan scak
noktalara hzlca ve souk bir ekilde temas, izolasyon ierisinde artk partikller,
kirlenme elemanlar ve yalanmann getirdii izolasyon zayfl nedeni ile elektrik ve
mekaniki basklara dayanmn zayflamas ile ortaya kmaktadr.

Mekanik nedenlerle ortaya kan arzalar;

Nakil srasnda veya trafonun yer deitirmesi ile meydana gelen mekaniki
arzalar: her ne kadar trafo i boyunduruu imalatclar tarafndan tama
esnasnda maruz kalacaklar basklara kar dayanacak ekilde imal edilmi olsa
da, yetersiz boyunduruk yapsnda, tama annda veya nakliyede yaanan kazalar
sonucunda bu tr arzalar sz konusu olabilmektedir.
 179

Teknik mrnde yalanma gsteren nitenin zayf dizayn teknii, yetersiz dizayn
uygulamas,
Tutucu demetteki bozulma, iletmede harici arzalarn kabul edilebilir iletme
saysndan fazlal,
Trafo izolasyonun da yalanma ile birlikte ekmenin balamas ile tutucu demetin
kayb basklara dayanm azaltacaktr.

Sarglarda olabilecek ufak bir deformasyon ile elektromanyetik dengesizlik ortaya

kacak ve harici bir arzada trafonun arzalanmas sz konusu olabilecektir.
letmede yaanan ksa devre arzalarnn skl ve iddeti mekanik arzalarn
saysn arttrmaktadr. Trafonun manevra esnasnda arza zerine kapama yaplmas
sarglarda hareketi ortaya karmaktadr. Kademe deitirici arzalar ayar
sarglarnda arzalara neden olmaktadr. Harici arzalarn trafoda etkisi genelde
sarglarda grlmektedir. Bu arzalarn tespitinde yada erimi gaz analizi
indikatrlk yapmasna ramen olduka ge farkndal salad iin tamir iin
geikilmi olunabilmektedir. Dahili incelemede ise kesin olmayan deliller elde
edilebilmektedir. Mekanik arzalar eitli elektriki testlerle tespit edilebilmekte iken
bazen yanltc test sonular da elde edilebilmektedir, buna ramen tehis safasnda
geikilmi olunabilmektedir, trafonuz ok ar hasar ile iletmede kalm ve bunun
farknda olunamayabilinir.

Transformatrn sarg kapasitelerindeki deiim trafo sarglarnda hareketin

olduunu aklamaktadr [43].

Dier nedenlerle ortaya kan arza modlar;

Nvenin ok yerden topraklanm olmas,

Nve tutucularndaki ksa devre,
Sarg balantlarnda yksek diren,arzal bileenler/ekipmanlar,
Kademe deitirici,
Bushing, balant yaplar ve dahili gerilim tutucu atlamalardr,
Yardmc trafo, pompa ve fanlarda arza oluabilmektedir.
 180

Transformatr tanknn deformasyonu

Kaynak balantlarndaki hatalardan kaynaklanan arzalar

olarak arza incelemesinde, arzann adlandrlmasnda tutarll ve dier iletim

sistemi irketlerince kullanlan terminolojiye uyumluluun salanmas gelitirilmeye
allmtr.

Bu saydmz arza eitleri; birbirinin kombinasyonu veya termik ve mekaniki

olaylarn kombinasyonu sonucunda gerekleir. Arza incelemede nemli olan
arzann tam olarak doru bir ekilde akla kavuturulmas iin tm bulgularn
salkl toplanmas sonucunda deerlendirilmesi ile oluan seneryonun iyi bir ekilde
analiz edilmesi gerekir.

Arza incelemesi grevinde olan mhendisler iin arzann analizi srecinde, arzann
geliimi ve olu eklinin tespit edilmesinde kt durum plan hazrlayabilmeleri, yani
arza analizini destekleyecek bulgularla varsaymlarn gelitirilmesi vazgeilmez
inceleme tekniidir. Bu ekilde trafo arzasnn incelenmesinde ncelikle bir plan
yaplmaldr. Bu plan incelemenin alma klavuzu olabilecek ekilde olmaldr.
Burada yrtlecek almalar esnasnda trafo arzasnn belirlenmesine dnk hibir
ayrntnn ihmal edilmeyecek ekilde yaplan planda yer almas gerekir. Plana
ncelikle, bilinen elde edilmi bilgilere ait liste hazrlanarak balanmal, ayrca
bilinmeyen ve arza incelenmesinde kesinlikle nem arz edecek elde edilmesi
gereken bilgilerin listesi hazrlanarak balanmaldr. Bilinen bulgularn analizi ile
sorun tespit edilmeye allr. Test verilerine ait ablon oluturulur, deerlendirilir,
incelemeler ve yeni bilgi ak varsa eklenir. Bu ksm da yaplacak almalar
arzann bulunmas hususunda olduka faydal bilgiler ierebilir.

Analiz edilen bilgilerin bilinen arza veya problemlerle karlatrlmas arza

incelemesinde trafo arzasnn tanmlanmas iin olduka kullanl bir tekniktir.
Arza incelemesinde grevli kii veya kiilerin daha nceden tecrbe etmi olduklar
veya bilgisine sahip olduklar trafo arza durumlarnn bilinmesi hem arza analizinde
 181

uygun seneryolarn hazrlanmasna hem de deerlendirilen arzann tanmlanmasnda

uygun kararlar alnmasn salayacaktr. Dier nemli faktr de arza analizinde iki
farkl uzman personelin grevlendirilmi olmasdr. kisinden biri faraziyesini
deitirdiinde farkl yaklamla dierine incelemede alm salayabilecektir.
Tecrbeler bu ekilde iki farkl uzman grevlendirilerek yaplan arza incelemesinin
en iyi analiz imkan saladn gstermitir.

G transformatr arzalandnda, trafonun dizaynclar, imalatlar, arza

inceleme uzmanlar ve iletme mhendisleri gibi alanlar bir araya gelerek arzay
dzeltecek uygulanabilir yol haritalar oluturmalar arza incelemesinde en salkl
olan uygulama tekniidir .

Arza incelemesi drt ana bileenden teekkl eder; hazrlk, test, inceleme ve sonu
olmak zere.

Hazrlk aamasnda arza hakknda hzl bir ekilde bilgi, dokman toplanr, ayn
anda arzaya ait bulgular kaybedilmeyecek ekilde test almalar da gerekletirilir.
Baz durumlarda tecrbeye bal olarak arza incelemesinde alan; hzlca sonuca
gtrecek testlerin uygulanmasn talep edebilir. nceleme ise admdan oluur,
yle ki; harici inceleme, dahili inceleme ve nihayetinde gerek duyuluyorsa trafonun
tankndan karlarak, alarak incelenmesi ile aratrma tamamlanr. Arzay
deerlendirmek iin yeterli veri toplandnda ve test sonularna gre arza inceleme
mhendisleri incelemelerinin ardndan arza kayna olan faktrleri tespit
edebileceklerdir [17].

Trafo arzalar; hazrlk verileri toplanmadan, inceleme tamamlanmadan, tehis

testleri uygulanmadan ve test sonular yorumlanmadan aklanmas veya formle
edilmesi mmkn deildir. Arza incelemesinde genelde acele kararlar yanl tehise
ynledirir. Tm bilgiler toplandktan sonra, arza derinlemesine analiz edilerek,
doru arza seneryosu hazrlanarak ve ok nemlisi gelitirilmi uygun tavsiyeler
oluturarak, arzalarn tekrar etmesinin engellenmi olunmas salanmaldr.
 182

Trafo arzalarn incelediimizde arzalarn %70-80 arlnda blmnn trafonun

bobini ile alakal olduu EK-7deki almayla da grlmektedir, gerek tasarm
kusurlar gerekse iletme hatalarndan kaynakl arzalar sarglarn hassasl nedeni
ile eitli yollarla arzalarn kayna olmasna neden olduu grlmektedir. Yalnz
bir arza olduunda maalesef arza tipine gre kesin bir eyler syleyip arzaya bir
ereve izmek mmkn deildir. Arza deerlendirmede tm veriler dikkatlice
incelenip ancak bunlarn sunduu aklayc bilgiler nda arza hakknda kanata
varlmas mmkn olabilir, yoksa bu sylediklerimizi bir arzada birebir
gremeyebiliriz, arza artlarnn ok iyi bilinmesi gerekir. Sistem iletmesindeki
konjektrn bize salayaca verilere gre doru salkl kararlar veya tahminler
yaparak arza geliimini nleyebilir, arza hakknda karar verebiliriz. Genelde bir
arzada elde edilen verilere gre verilen kararlarn arzaya ok yakn olduu yaanan
tecrbelerde grlmektedir. Burada bandan beri anlatlan arza inceleme teknikleri
sistem iletmesinde alanlara destekleyici bilgiler olarak deerlendirilmelidir. Trafo
iletmeciliinde asl nemlisi arza nleyici bakm politikalarnn gelitirilip dzenli
olarak dikkatlice uygulanyor olmas, ok iyi koruma sistemleri ile trafolarn
iletmeleri ve iletme artlarna gre uygun tedbirlerin alnmas ile trafo arzalarnn
minimze edilecei bir gerektir.

G sistem iletmecileri sistemde kullandklar tehizatn gvenli bir ekilde

iletilmesi iin farkl bakm politikalar izlemektedir. nemli olan tehizatn
gvenilir bir ekilde iletilmesi, tehizat hatas nedeni ile servis harici olmalarn
mmkn olduunca asgari zamanda olmas ve ksa bir zamanda bakm almalarnn
yaplmasdr. Bu durumun da iletmelerde sistemin bymesi ile artan tehizat says
ve eskiyen tehizatn yenilenme yatrmlarnn ertelenmesi gibi nedenlerle olduka
zordur. G sistem iletmelerinde eitli bakm stratejileri uygulanmaktadr;
periyodik bakm, zamana dayal bakm, tehizatn kondisyonuna dayal bakm veya
bunlarn kombinasyonu ile uygulanan bakm politikalar mevcuttur. Periyodik bakm
sistem artlarnn msaade etmesi durumunda belirli ksa aralklarla bir plan
dahilinde tehizatn bakmnn yaplarak arzas sz konusu ise giderilme
almalarnn yapld durumudur. Bu politikann uygulanabiliyor olmas sistem
gvenliini olduka arttracaktr. Zaman periyodunun uygun olmas durumunda
 183

tehizat da ki sorun bymeden yakalanarak, sistem iletmesine zarar verecek

seviyeye gelmeden zme kavuturulacaktr, fakat bu politika iletmeler iin bakm
masraflarn olduka artracaktr. Kondisyona dayal bakmda ise belirli bir programa
gre test aletleri kullanlarak tehizatn durumunun tespit edilip uygulanan bakmdr.
Dier bir deyile tehis testlerinin uygulanmas ile tehizatn sorunu tespit edilerek
uygulanan bakm politikasdr. Bu bakm politikasnn da ksa aralklarla tehizata
uygulanmas tehizat sorununun ilerlemeden yakalanma ve are olacak tedbirlerin
uygulanma imkan salar. letme artlarnn tehis testlerinin uygulanaca alma
artlarna gre planlanmas gerekmektedir. Son zamanlarda modern irketler
tamamyla kondisyona dayal bakm politikalar uygulayarak tehizat mrn
uzatarak varlklarn en iyi ekilde iletme ve bakm masraflarn azaltacak tutum
ierisindedirler. Bundan sonra transformatr arzalar zerine yaplacak almalarda
arzalarn engellenmesi iin kondisyona dayal bakm tekniklerinin gelitirilmesi
nem arz etmektedir.

Transformatrlerin arza istatii ynnden deerlendirilmesinde, dnyann baz

blgelerinde olduka yksek arza orannn grlmesi, g sistem iletmeciliinde
nemi tartmaya gerek duyulmayacak g trafolar asndan olduka dikkat
ekicidir. Dnyann farkl yerlerindeki 14 yksek gerilim laboratuarndan elde edilen
bilgilere gre de trafolarn ksa devre %40n zerinde azmsanmayacak bir deer de
100 MVAnn zerindeki g trafolarnn arzaland grlmektedir [55]. Bu durum
dikkatle gz nne alndn da lkemiz gibi baz hzla gelien lkelerde, orta ve
byk gteki trafolarn ok ksa bir zaman diliminde sistem iletmesine girmesine
ihtiya duyulmas; gerekten trafolarn ksa devre performans bakmndan byk
risk tadn gstermektedir. Trafo imalat pazarnn snrl olmas, rekabetin
getirdii koullar, gvenli dizayn kriterini yerine getirilmemesi, imalatlarn tecrbe
eksiklii ve ksa srede iletmeye alma talebi v.s ve ekonomik durum bizi iyi bir
trafoyu servise almamz iin snrlamaktadr. Bu artlar g trafosunun gvenliini
zayflatmakta, ksa devre ile karlaan g trafosuna den grev sistemin
bymesiyle daha fazla artmakta olduundan sisteme yeni girecek g trafolarnn
ksa devre performans asndan olduka yksek dayanmda olmasnn
gerektirmektedir.
 184

Cigrenin ye 18 lkenin 11inden 1993-1997 yllarna ait yapm olduu

aratrmada trafolarn zayf ksa devre performans ynnden ok dk oranda arza
yaand tespit edilmitir. 20 yan altnda 70 kVtan 800 kVa kadar gerilim
seviyesinde yaplan bu inceleme Cigreyi trafolarn ksa devre performans asndan
esas arza kayna olmad dncesine gtrmtr [55]. Dier lkelerden
toplanan bilgiler Cigrenin almasn desteklemez mahiyettedir. Sonu da hzla
byyen g sistem iletmeleri g trafosu teminin de belirli bir numune trafoda ksa
devre akmlar nedeniyle elektromanyetik kuvvetlerin tesirine kar trafonun dayanm
kapasitesini belirli bir spesifikasyon ile talep etmeli ve sisteme yeni girecek
trafolarda ksa devre dayanm testini mutlaka aranan art olarak istemelidirler.

Geen son yllarda bir ok lkede, byk gteki trafolarn arzalar sonucu
hasarlanmalar iletim sisteminde ok byk problemler oluturmaktadr. Bu nedenle
iletim sistemi iletmecileri sarglarda dolaacak ksa devre akmlarn snrlamak iin
ciddi nlemler alarak sistem ekipmanlarnn zarar grmesini nlemek istediler, bu
amala akm teknolojisi bilgisi ve uygun dizayn malzemeleri ile yksek gerilim test
laboratuarlarnn gelimesi sk teknik kondisyonda dizayn edilmi trafolarn; bakm
ve testlerinin iyi yaplm olmasn salayarak, g trafosu tedarikinde ksa devre
dayanm testinin talep edilmesi ile g sistem iletmeciliinin gvenliini garanti
altna alacak tedbirleri uygulamaya koymak zorundadrlar.

1995 ve 2007 yllar arasnda arzalanan trafolarn arzalarnn giderilmesi

almalarna dair kaytlar incelendiinde [59]: Sarg arzalarna dayal trafo
onarmlarnda % 46 gibi ok yksek bir oran dikkat ekmektedir. Kademe alteri
arzalar da % 27 ile azmsanmayacak bir yer tutmaktadr. Sadece kademe alteri
yanda zamannda ya deiimleri ile bu oran azaltlabilecektir. Hatta kademe
alterindeki balang arzas ou kere trafonun tm gerilim ayar sarglar kademe
alterine geldii iin sarg arzasna dnm de olabilmektedir. Konu bushing ve tij
balantlar arzalar asndan incelendiinde ise % 15,5 gibi bir oran
gzkmektedir. Bushing arzalar ou kere yangna sebep olmas nedeniyle trafonun
onarlmayacak kadar hasarlanmasna yol amaktadr. Bu yzden bushing arzalarnn
nne geecek en nemli unsurun tekniine uygun testler yapmak olduu
 185

unutulmamaldr. Nve, boyunduruk, tutucu sistem ve dier nedenlerden

kaynaklanan arzalar asndan incelendiinde ise % 11,5 gibi bir oranda arzalanma
arl olduu gze arpmaktadr.

Cigre transformatr alma grubunun 13 lkeden topladklar 1000 adet arzal trafo
verileri ile yapm olduu benzer almada ise trafo arzalarnn % 40 kademe
deitiriciden, %30u sarg, %14 bushing ve % 16 kadarnnda nve ve dier
arzalardan olutuunu grmekteyiz [58].

Doble firmasnn 1500 arzal trafo nitesi zerinde yapm olduu almada ise;
sarg arzalarnn %43, nve ve dier arzalarn %22, bushing ve balant eleman
arzalarnn %19 ve kademe deitirici arzalarnn % 16 olduunu belirlemilerdir
[42].

Bu almalar karlatrdmzda; lkemizde sarg arzalarnn olduka yksek

olduunu, bununda sistem etd verilerine gre trafo seiminde ksa devre empedans
deerinin sistem ihtiyacna cevap verecek ekilde olmamasndan veya trafo dizayn
kriterlerinden kaynaklandn syleyebiliriz. Bushing arzalar ynnden tm
almalarda da yaklak eit deerlerin ortaya kmas, bushing arzalarnn
belirleyici artlarnn tm iletim sistemlerinde benzer olmasndan
kaynaklanmaktadr. Cigrede ki kademe deitirici arzalarnn ok yksek oranda
olmas, veri toplanan lkeler arasnda enterkonnekte sistem iletilmesi nedeni ile
gerilim reglasyonun nemli rol oynayan kademe deitiricilerin sk sk grev
yapmasndan kaynaklandn, biz de ise bakm politikasnn kademe deitiricilerde
yeterince uygulanmamasndan kaynaklandn syleyebiliriz. Nve ve dier arzalar
ynnden Cigre alma grubunun sonucunun lkemizdeki arzalara gre yaklak %
50 daha fazla olmas malzeme ve dizayn nedenlerinden ve zellikle kazan iin el
iiliinde lkemizdeki imalat prosesinin daha tutarl olmasndan
kaynaklanmaktadr.

Trafo imalatlar bak as ile iletmede yaanan olaylarn hakknda iyi bilgi sahibi
olunmas neticesinde, tasarmda dizayn ve konstrksiyon iin temel olabilecek
 186

nemli olaylar belirlenmelidir. Buradaki sahip olunan bilgi ile yeni test ihtiyacnn
belirlenmesine de yardmc olacaktr. Trafolarn iletmedeki durumlarnn kontrol
de bu ekilde daha iyi yaplabilecektir.

letme tecrbelerinin geri beslemesi tatmin edici zmlerin retilmesine de

phesiz kaynak oluturacaktr. malatlar garantileri kapsamndaki trafolarn servis
harici olmas ile tekrar fabrikaya dnmesinden finansal nedenlerle olduka rahatsz
olmaktadrlar.

Transformatr arzalarnn incelenmesi neticesinde; arza kaynann nedeni olarak

mekanik % 53, dielektrik %31, dier arza durumlar % 16 olarak belirlenmitir [58].
Harici bir etki ile trafonun arzalanmas yaklak % 70tir. retim merkezlerindeki
trafolarn indirici merkezdeki trafolara gre arza oran olduka dktr. Bunun ana
nedeni retim merkezlerinde ok fazla manevra olmamas, sk sk yk altnda
kademe deitiricilerin devreye girip kmamalar olarak syleyebiliriz. Oto
trafolarn harici etki ile arzalanmalar dier trafolara gre daha fazladr, %90
yaanan arza harici etki ile olmutur.

Arzalanan trafolarda tamir sresi yn ile incelendiinde genelde manyetik devre

ve sarg arzalarnn tamiri dier arzalara gre daha uzun zaman almaktadr.
OLTCli trafolarda OLTC arzas genelde 30 gn gememektedir.

Cigre Trafo alma Grubu tarafndan yaplan almada elde edilen veriler
deerlendirildiinde byk arza orannn, %46s dizayn, imalat ve kullanlan
materyallerin etkisinde ortaya ktna karar vermilerdir. Bu alma ile 700 kVun
altnda iletilen trafolarn tm trafolar ierisinde arzalanma oran %2 olarak
belirlenmitir. Arzann ounlukla indirici merkez trafolarnda olduu ve arza
kaynann da trafo aksesuarlarnn arlkta olduu belirlenmitir. zellikle bushing
ve balantlar, OLTCler olarak belirlenmitir. Bu trafolarda servis d ederek
bakm uygulanmasnn snrl olmas trafolarda arza geliim srecinin balangcnn
belirlenmesinde engel oluturmaktadr. Ana arza kayna olarak mekaniki nedenler
olarak aklanmtr. Arzann dizayn, imalat, materyallerden kaynaklanan
 187

nedenlerden dolay olmas durumunda tamir sresi ve tekrar servise girme sresinin
uzad tespit edilmitir. Yaplan incelemede arza oran trafonun gc ve gerilimine
gre artma eilimindedir. Bu almada tespit edilen ortalama tamir zaman 7,88
ay/arza olarak belirlenmitir [58].

Arza incelemesinde kolaylk salayacak program bu alma ile beraber

gelitirilmeye allmtr. Programn ak diyagramnda g trafosunun muhtemel
koruma fonksiyonlar ile servis harici olmas ile periyodik testlerde arza inceleme
almalarnda sonuca ulatracak muhtemel durumlarn tespiti amalanmtr.
Sahadan elde edilecek tecrbelerin geri beslemesi ile program daha da gelitirilerek
trafo arzalarnn incelenmesinde nemli fayda salayabilecektir.

Ancak saha artlarnda g transformatrlerinde yaanan bir arzann salt bir yazlm
program ile deerlendirilemeyecei de bir gerektir. Bu program arza
incelemesinde klavuz rolu oynayarak, incelemede bulunan kii veya kiilere belirli
deerlendirme prosesi salamaktadr. Dier yandan g trafosu arzasnn
incelenmesinde asl grev arza incelemesinde bulunan uzmann elde edilen bulgular
nda ortaya koyaca hipotezin tutarll arza analizinde yerinde kararlar
alnmasn salayabilmektedir.

Bu almada gelitilen program ile yaplan arza incelemeleri EK-1, EK-2, EK-3,
EK-4, EK-5 ve EK-6da gsterilmitir. Bu almalar incelendiinde arza
incelemesinde asl nemli unsurun incelemede bulunan uzman kiinin n arza
tecrbelerine sahip olmasnn ne derece etkin olduu grlmtr. Program ile
sistematik arza bilgileri toplanabilmekte, analiz edilerek arza hakknda analitik
dnce ile hipotezler gelitirip kararlar verilebilmektedir.

G transformatr arzalarnn incelenmesine ait yaplan bu almann arza

tecrbeleri ile gelitirilmesinden sonra zellikle elektrik iletim iletmelerinde
kullanlabilir olmas lke ekonomisine fayda salayacaktr.
 188

KAYNAKLAR

1. Jeszenszky, S., History of Transformers , IEEE Power Engineering, Review, 16

(12): 1-4 (1996).

2. etin, ., Transformatr, Gnlk Ticaret Gazetesi Tesisleri, stanbul, 2-94

(1987).

3. Prigent, S., Daiel, E., Scheurer, D., Experience and Research,Transformer

Protector Semineri, Ankara, 4-12 (2005).

4. Gzelbeyolu, N., Elektrik Makinalar II, T Elektrik Elektronik Fakltesi

Yaynevi, stanbul, 23-98 (1978).

5. Allan, D., Moore, H., Theory and Principles, Electric Power Transformer
Engineering, Harlow J., CRC Press LLC, USA, 6-14 (2004).

6. Korkut, M., G Transformatr Test Notlar, BEST A., Balkesir, 23 (2005).

7. Waters, M., The Short Circuit Strength of Power Transformer,

MACDONALD, London, 33-109 (1966).

8. Martin, J.H., A Pratical Technology of The Power Transformers, The J& P

Transformer Book, Twelfth Edition, PLANTA TREE NEWNES, Oxford, 226-
245 (1998).

9. ABBGROUP, Transformer Components, Transformer Handbook, ABB

Power Technologies Management Ltd. Transformer, Switzerland, 92-95 (2004).

10. IEEE Guide for Liquid Immersed Transformer Through-Fault-Current

Duration, IEEE Std. C57.109-1993, USA, 9-10 (1993).

11. Rush, P., Transformer and Transformer Feeder Protection, ALSTOM, Network
Protection&Automation, Montpellier, France, 260-268 (2002).

12. Jinsim, H., Digby, S.H., Power Transformers, Waukesha Electric Systems,
Electric Power Transformer Engineering, CRC Press, 36-40 (2004).

13. Wendahl, L.K., Horne I.J., The Core-Form Transformer-Designed for Strength,
McGraw-Edison Co., USA, 45 (1975).

14. Mcnutt, J., Ayers, N., Power Transformer Short-Circuit Strength-Requirements,

Design and Demonstration, IEEE Transactions on Power Apparatus and
Systems PAS 89, USA, 8: 1955-1960 (1970).
 189

15. Binder, W., Moore, H., Wauskeha Electric Systems Instructions Book, CRC
Press LLC, USA, 82-196 (2004).

16. Bartley, W.B., Analysis of Transformer Failures International Association of

Engineering Insurers 36th Annual Conference, Stockholm, 1-5 (2003).

17. Bartley, W.B., Investigating Transformer Failures, The Hartford Steam Boiler
Inspection & Insurance Co., USA, 1-9 (2004).

18. IEEE C57.125-1991, IEEE Guide for failure Investigation Documentation,

and Analysis for Power Transformers and Shunt Reactors, ANSI, USA, 12-60
(1991).

19. Odaolu, H., AREVA Transformatr Test Teknii, AREVA, stanbul, 4-47
(2004).

20. Odaolu, H., Transformatr Deneyleri, Bileim Matbaaclk A., stanbul, 49-
76 (2006).

21. Trkcan, A., zolasyon Testleri, TEK letim ebekeleri letme Bakanl-
Eitim Daire Bakanl, EDB .79.1.158, Ankara, 36 (1979).

22. Grosh, P.S., Hashim, H., Muhammedazizi,A., Frequency Response Analysis of

Power Transformer, Universiti Tenaga Nasional, College of Engineering,
Electrical Enginineering Department, USA, 1-6 (2005).

23. Mcgrail, T., SFRA BASC ANALYSS, DOBLE ENGNEERNG, USA, 1:

32 (2003).

24. Sezer, M., Elektrik Donanmnda Gaz Analizi Yntemiyle Arza Yorumu,
TEA, Ankara, 34-45, 55-64, 72-79, 83-94 (1999).

25. Duval, M., Dissolved Gas Analysis: It Can Save Your Transformer, IEEE
Electrical Insulation Magazine, 5(6): 23 (1989).

26. Mineral oil-impregnated electrical equipment in service- Guide to the

interpretation of dissolved and free gases analysis, IEC Publication 60599, 8-21
(1999).

27. Ama, A., Sakesen, E., Koruma Sistemleri, TEA Soma Elektrik
Teknojileri Gelitirme Eitim Tesisileri letme Mdrl, Soma, 4-74 (2005).

28. Allan, D.J., Failure and Causes, The J&P Transformer Book, Iliffe Books
Ninth Edition, Stafford, 660-680 (1965).
 190

29. Dymkov, A., Trafolarn Yaltm ve Yldrmdan Korunmas TEK Elektrik

retim ve letim Messesesi letim ebekeleri letme Grup Mdrl,
Ankara, 88(1): 1-5: 11-13 (1988).

30. Saraolu, Y., Transformatr Arzalar ve Yanc Gaz Analizi,TEK Test

Bamhendislii, zmir, 1: 11-15 (1978).

31. Ta, R., Fethiye TMde Yaplan Testlere ait Rapor, TEK zmir Test Grup
Bamhendislii, zmir, 92(60): 2-6 (1992).

32. Sarolu, K., Yile, ., 250 MVA lk G Trafosunun Manevra Annda Amas
ile ilgili ALSTOM Firmasnn Raporu, ALSTOM, stanbul, 1-8 (2000).

33. Aksu, E., Ferrorezonans,TEK Eitim Daire Bakanl, RA Grup

Bamhendislii, Ankara , 10-14 (1988).

34. ubukcu, Z., Transformatrlerde Ferrorezonans Olgusunun ncelenmesi, TEK

Test Grup Bamhendislii, stanbul, 91(34): 4-7 (1991).

35. Hochart, B., Power Transformer Handbook, ALSTOM BUTTERWORTHS,

London, 222-226 (1992).

36. Yeniay, A., Iklar TMde yaplan Testlere ait Rapor, TEK Test Grup
Bamhendislii, zmir, 97(77): 4-9 (1997).

37. MR- Maschinenfabrik Reinhausen,On Load Tap Changers Type M&MS

Operation & Maintance Catalog, Germany, 1-6 (2005).

38. akrak, ., Aliaa II TMde Yaplan Testlere ait Rapor, TEK Test Grup
Bamhendislii, zmir, 85(9): 3-8 (1985).

39. Ylmaz, F., Trafo Arzalar ve Giderilmesi, TEK Bat Anadolu ebeke letme
Grup Mdrl Hizmetii Eitim Notlar, zmir, 1-6 (1983).

40. Saraolu, Y., Transformatr Nve Topraklama Sistemi ve Sorunlar,TEK

letim ebekeleri letmeler Daire Bakanl Test Mdrl, Ankara,
77(001): 3-9 (1977).

41. akrak, ., Bandrma II TMde Yaplan Testlere ait Rapor,TEK Test Grup
Bamhendislii, zmir, 135(3): 3-8 (1985).

42. Allan, D., Maintaining Asset Performance, Doble Regional Seminers 2005,
Doble Engineering Co., Ankara, 1(3): 6-12 (2005).

43. ubukcu, Z., Ksa Devre Neticesinde Sarg ekil Bozukluuna Uram
Transformatrler, TEK Elektrik retim letim Messesesi stanbul Test Grup
Bamhendislii, stanbul, 91(47):1-3 (1991).
 191

44. Yeniay, A., Bozyaka TMde Yaplan Testlere ait Rapor, TEA Bat Anadolu
letme Grup Mdrl, Test Grup Bamhendislii, zmir, 97(66): 1-7
(1997).

45. ubukcu, Z., Sarglarda Kesit Kkl veya Soutulmamas Nedeni ile Olan
Arzalar, TEK Elektrik retim letim Messesesi, stanbul Test Grup
Bamhendislii, stanbul, 91(48):1-3 (1991).

46. Doble Minutes 78/6, 1101 A, Doble Engineering Co., USA, 4-7 (1979).

47. Doble Minutes 76/6, 1101 B, Doble Engineering Co., USA, 8-13 (1977).

48. SFRA and Axial Collapse, Doble Engineering SFRA Resourece Center, Doble
Engineering Co., USA, 1-5 (2003).

49. SFRA and Hoop Buckling, Doble Engineering SFRA Resource Center, Doble
Engineering Co., USA, 2-7 (2003).

50. SFRA and Shorted Turns, Doble Engineering SFRA Resource Center, Doble
Engineering Co., USA, 1-3 (2003).

51. ubukcu, Z., Yksek Gerilimli Trafolarda Toprak Ekran Kullanm, TEK
Elektrik retim letim Messesesi, stanbul Test Grup Bamhendislii,
stanbul, 91(49): 1-4 (1991).

52. Moser, H.P., Transformerboard, Weidmann Co., USA, 104-108 (1983).

53. Doble Minutes 77/6, Doble Engineering Co., USA, 401 (1978).

54. ubukcu, Z., Trafolarn ve zolasyon Yalarnn Kurutulmas, Yalarn Trafoya

Doldurulmas ve Yalanan Yalarn Yenisi ile Deitirilmesi,TEK letim
ebekeleri letme Dairesi Bakanl, Ankara Test Mdrl, Ankara, 5-7
(1991).

55. Dilli, B., Glyeil, O., Iliceto, F., Caprio, P., Bergonzi, L., Power Transmission
Reliability-Technical and Economic Issues Relating to The Short-Circuit
Performance of Power Transformers, CIGRE- 12-107, Paris, 1-11 (2000).

56. 1994-2007 Yllar Arasndaki Arzalanan G Transformatrlerine ait ilk

iletme, arza ncesi, tamir sonras, yaklak 1000 adet Test Raporu, TEA
letim ebekeleri letme Bakm Daire Bakanl, Test Mdrl, Ankara, 2-
18 (2007).

57. Envanter Kaytlar, TEA letim ebekeleri letme Bakm Daire Bakanl,
letim Merkezleri letme Bakm ve Koordinasyon Mdrl, Ankara, 1
(2007).
 192

58. Dietrich, W., An International Survey on Failures in Large Power

Transformers in Service, CIGRE Final Report of Working Group 05 of Study
Committee 12, Electra no 88, France, 23-48 (1983).
 193

EKLER
 194

EK-1 Yldrm dmesi ile arzalanan trafonun arzasnn incelenmesi

FETHYE Trafo Merkezinde aada ekilde tek hat emas verilen 154 kV
Dalaman-Finike Enerji iletim Hatt (EH)na saplama olarak giren Fethiye TMde
20.11.1992 tarihinde saat 11:35de 25 MVA,154/31,5 kV G Transformatr
Bucholz rlesinin alarma ve ama fonksiyonlarnn almas ile servis harici oluyor.
Ayn anda 154 kV Dalaman TMde 154 kV Finike fideri mesafe koruma rlesi B faz
kademe sinyali ile birlikte trip yapmtr. Kar trafo merkezi 154 kV Finike TMde
herhangi bir rle sinyali veya ama bilgisi alnamamtr.

ekil 1.1. Arza ile ilgili merkezlere ait tek hat emas
letme iin uygunsuz durum
G Transformatr Bucholz rlesinin alarma ve ama fonksiyonlarnn almas ile
servis harici oluyor.
Arza ihbar alnr alnmaz,154 kV Fethiye TMnin tablocular ile yaplan
grmede;TMnin saplama noktasndan Finike tarafna doru 3. direine yldrm
dt renilmitir.Denizli Trafo Bakm ekibince yaplan ilk kontroller de
transformatrn amasn salayan bucholz rlesinde toplanan gazn yanc olduu
tespit edilmitir.
Bilgi toplanmas
Trafo iddetli darbe ile arzalanyor. Bunun iin arza kaytlar, osilo ktlar zerine
allarak, 154 kV hatta den yldrm gerilim dalgasnn trafo sarglarna
ulat,trafo yaltmnn bu darbeye dayand ancak darbenin trafo i yaltmnda
ksmi dearja yol at ,bu dearj sonucu oluan gazlarn bucholz rlesini altrd
sonucu kmaktadr.Trafodaki gaz oluumunun nne geilemiyeceinden hareketle
Dalaman Finike hattna ait mesafe koruma rlesinin 80-100 msn de grev yapmas,
 195

EK-1 (Devam) Yldrm dmesi ile arzalanan trafonun arzasnn incelenmesi

diferansiyel rlenin ayarlanm olduu deerden daha kk bir akmn dearj annda
sirkle ettiini indike etmektedir. Bu nedenle diferansiyel rlenin almad
grlmtr. Finike TMde herhangi bir rlenin almam olmas yryen dalgann
sz konusu TMdeki rlelerin balatma snrnn dnda bir arza oluturduu
anlalmaktadr.Arzada Parafudrlara ait sayalarn deimedii gzlenmitir.
Parafudurun hattaki yldrm gerilim dalgas genliini snrlamad hat koruma
telinin trafoya ulaan dalgann genliini bir lde drecei sylenebilir. Arzada
B faz toprak sinyalinin mesafe koruma rlesinden alnm olmas, en azndan B
fazna ait parafudurlarn fabrika artlarnda test edilerek grev yapmama nedenleri
aratrlmaldr. Ayrca Trafo merkezinin topraklamasnn etd edilmesinde yarar
mlahaza edilmektedir.Arza inceleme programnda yaplan analiz deerleri
incelendiinde;
izelge 1.1. Arza inceleme program kaytlar
kontol Sayisal Sonu-
Testin Ad Seim Aiklama
Tipi Deer Yorum
Analiz Yzde Pf Testleri evet 0,44 CH Normal
Analiz PolarizasyonEndeksi evet 1,15 1.dakikalk 154/Tank Normal
Analiz Sarg DC direnci evet 1,75 A-N Problem
Analiz Test Seiniz evet 1,75 B-N
Analiz Test Seiniz evet 1,75 C-N
Analiz Sarg DC direnci evet 1,75 B-N Normal
Analiz Sarg DC direnci evet 1,75 C-N Normal
Analiz Sarm Oran evet 4,39 A-N/a-n Problem
Analiz Sarm Oran evet 4,39 B-N7b-n Normal
Analiz Sarm Oran evet 1,75 C-N/c-N Problem
Analiz kazAkm evet 18,00 A-N Normal
Analiz kazAkm evet 12,00 B-N Problem
Analiz Sarm Oran evet 18,00 C-N Problem
Analiz kazAkm evet 18,00 N-A Problem
Analiz YagDielektrikDayanimi evet 60,00 zeri Normal
Analiz YagdaSuMiktari evet 20,00 Normal
Analiz YagIcYuzeyGerilme evet 39,00 Normal
Analiz YagRenk evet 0,05 Normal
Analiz ToplamYaniciGazMiktari evet 8222,00 Problem
Analiz Asetilen/Etilen evet 0,38 Yksek Enerjili Deajlar (D2)
Analiz Metan/Hidrojen evet 0,02 Ksmi Dearjlar (PD)
Analiz Etilen/Etan evet 4,80 Termik Arza T> 700C (T3)
 196

EK-1 (Devam) Yldrm dmesi ile arzalanan trafonun arzasnn incelenmesi

izelge 1.1(Devam). Arza inceleme program kaytlar

Sayisal Sonu-
kontol Tipi Testin Ad Seim Deer Aiklama Yorum
Bucholz ama ve
alarm ile trafo
AlarmAcmaBilgileri GazAlgilamaRolesi evet 1 servis harici olmu
Ayn anda 154 kV
Dalaman TMde
154 kV Finike
fideri mesafe
koruma rlesi B
faz kademe sinyali
ile birlikte trip
AlarmAcmaBilgileri AnanSiyatorRolesi evet 1 yapmtr
BucholzAlarm BucholzAlarmCalisti evet 1 normal
yanc gaz tespit
BucholzAlarm GazVarmi evet 1 edilmi.

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0,44 CH Normal

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0,43 CL Normal
UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0,3 CHL Normal
UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0,05 Ya Normal
UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,71 YG A-Tap
UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,59 YG B-Tap
UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0,59 YG C-Tap Problem
UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,41 YG N-Tap
1 dakikalk P.E
UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi evet 1,15 154kV/Tank Normal
1 Dakikalk P.E
UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi evet 1,05 31,5/Tank Normal
154/31,5 1
UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi evet 1,14 Dakikalk P.E Normal
UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 18 1. Kademe A-N
UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 12 1.kademe B-N
UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 18 1.Kademe C-N
UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 395 a-n
UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 250 b-n
UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 395 c-n
UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri evet 1,75 A-N
UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri evet 1,75 B-N
UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri evet 1,75 C-N
UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri evet 0,05 a-n
UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri evet 0,5 b-n
UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri evet 0,06 c-n
UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri evet 4,39 A-N/a-n
UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri evet 4,39 B-N/b-n
UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri evet 4,39 C-N/c-n
 197

EK-1 (Devam) Yldrm dmesi ile arzalanan trafonun arzasnn incelenmesi

Analiz

Hava artlar ve arza kaytlar ile osilo ktlar analiz edildiinde 154 kV hatta arza
olduu sonucuna ulalmtr. Trafoya ait rle bayrak ve sinyallerinin analizi,
elektriki testlere uygun olarak elektriki testler herhangi bir arzay indike edecek
bulgu salamamtr.Ancak izolasyon ya gaz analizi testlerinde ok fazla miktarda
Hidrojen (H2) ve Metan (CH4) gaz nemli miktarda Asetilen (C2H2) gaz ayrt
hemen dikkat ekmektedir.IEC 60599 standardna gre bu durum trafo da yksek
enerji younluklu ksmi dearjlar olduunu gstermektedir. Bucholz da gaz
toplanm olmas dikkate deer bir hususdur. Arza srasnda gazlarn olumas aa
kan enerji miktarna bal olup,ksmi dearjlarda gazlarn yava olutuu ve
muhtemelen yada eridikleri bilinmektedir. Ancak bu arzada ok fazla H2 gaz
ayrmasnn yan ar doyumuna yol at ve scaklnda etkisi ile bucholzda gaz
topland sanlmaktadr.

Yldrm Darbe geriliminin yaltm zerinde etkisi, bu gerilimlerin tepe deeri ve

dalga ekline gre yani dalgann zamanla deiimine ve toplam sresine
baldr.Trafo gvenliinin byk lde darbe gerilimi genliinin, sarg i yaltm
iinde niform biimde dalmasna bal olduu, gerilim dalm balangcnn
sarg kapasiteleri ile orantl olduu bilinmektedir. malat firma ile temasa geilerek
sarglarn durumunun tespit edilmesi iletme emniyeti asndan nem arz
etmektedir.

Sonu

Trafodaki yanc gazlarn tahliye edilmesine mteakip devreye alnmasnda bir

mahzur grlmemektedir. Trafonun yanc gazlarnn tahliyesinden sonra gaz analizi
yaplarak gaz analizinin ikier aylk periyotlarla uygulanmas ile trafonun mahade
altnda tutulmasnda fayda grlmektedir.
 198

EK-2 Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas

250 MVA Ototrafonun bota devreye alma annda yaanan arzada, TR-4 rumuzlu
250 MVA trafo koruma ayarlar son zaman kademesine ayarlanmasna ramen, ntr
toprak rlesinin almas nedeni ile mstakil veya bank olarak devreye
alnamamtr.

Trafonun servis harici olmas;

380 kV bara gerilimi sfr olmu , istasyona gerilim alnp 380/154 kV Bank-Bye
380 kV taraftan gerilim tatbik edildiinde, bank da bulunan TR-3 ve TR-4 rumuzlu
trafolara ait ntr toprak rleleri alarak Bank-B kesicisini atrmlardr.

Bilgi toplama;

Ama anna ait arza kaytlar incelendiinde; TR-4 rumuzlu trafo 380 kV taraftan
enerjilendiinde, trafo ntr toprak balantsndan, 6 saniyeden fazla sre ile primer
deeri 98 Aden byk genlikte akm getii tespit edilmitir.

Arza inceleme programnda sahadan gelen deerlerin analizi;

G trafosu ve ya zerinde yaplan testler normal bulunmutur. Test sonularna

gre TR-4 rumuzlu trafonun ntr toprak rlesi ile servis harici olmasn ar
ikazlamadan kaynakland indike etmektedir. yle ki sistem arzas sonras baraya
gerilim alnp trafo devreye alnmak istendiinde,gerilimin trafo terminallerine
uygulanmas sonucu, nvenin doyuma ulat ve ar mknatslanma akmlar
ektii ve buna bal olarak konu olan akmlarn ntr toprak rlesini altrd
anlalmaktadr. Darbe mknatslanma akm trafonun nominal akmnn ok zerinde
olabilmekte, bu akmlar 300-400 msnde ilk deerlerin bir hayli altna dmekte
ancak tamamen azalmas saniyelerce srebilmekte ve titreen nve plakalarndan
gelen grlt ile kolayca hissedilmektedir.
 199

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas

izelge 2.1. Arza inceleme program kontrol kaytlar

Sayisal
kontol Tipi Testin Ad Seim Deer Aiklama

Amper akm arza

kaydnda 6sn
ToprakKoruma ToprakKorumaRolesiCalisti Evet 98 ntrde akm

HariciInceleme YildirimDusmeIziVarmi EHayr Sistem normal

Anormal durum
HariciInceleme SistemdekiOlaylarlaIlgiliBilgiToplandimi Evet yok

HariciInceleme ParafudurunFizikselDurumuNormalmi Evet almam,normal

16.kademede
HariciInceleme MaksimumKademeDegistirmePozisyonu 1 16 ilrtiliyormu

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri 1 0,16 CH

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri 1 0,09 Ya

UygulanacakTestler Bushing Testleri 1 0,36 380 A-Tap

UygulanacakTestler Bushing Testleri 1 0,39 380 B-Tap

UygulanacakTestler Bushing Testleri 1 0,41 380 C-Tap

UygulanacakTestler Bushing Testleri 1 0,47 N-Tap

UygulanacakTestler Bushing Testleri 1 0,36 154 A-Tap

UygulanacakTestler Bushing Testleri 1 0,34 154 B-Tap

UygulanacakTestler Bushing Testleri 1 0,33 154 C-Tap

zolasyon Ya
Delinme Gerilimi
UygulanacakTestler Ya Kimyasal Testleri 1 86,6 Testi

UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi 1 1,15 380(154)/Tank P.E

UygulanacakTestler kazAkmlmleri 1 9,1 1A-N 16.kademe

UygulanacakTestler kazAkmlmleri 1 9,5 1C-N 16.kademe

1A-N/2A-N
UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri 1 2,18 16.kademe
1B-N/2B-N
UygulanacakTestler Test Seiniz -1 2,18 16.kademe
 200

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas

izelge 2.1. Arza inceleme program kontrol kaytlar

Sayisal
kontol Tipi Testin Ad Seim Deer Aiklama

UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri 1 0,48 380 16 kadme1A-N

UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri 1 0,47 380 16 kadme1B-N

UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri 1 0,48 380 16 kadme1C-N

Trafonun d
grnnde sorun
GenelDegerlendirme D Grnte Problem Var m Hayr yok.

Elektrik Testleri Ya ve GAz

GenelDegerlendirme Analizi uygland m Evet Uyguland.

Analiz YagDielektrikDayanimi evet 86 Normal

Analiz YagdaSuMiktari evet 20 Normal

Analiz YagIcYuzeyGerilme evet 40,5 Normal

Analiz YagRenk evet 0,05 Normal

Dk Enerjili
Analiz Asetilen/Etilen evet 1 Deajlar (D1)

Dk Enerjili
Analiz Metan/Hidrojen evet 0,33 Deajlar (D1)

Termik Arza T<

Analiz Etilen/Etan evet 0,5 300C (T1)

Dier yandan nvenin doyumu sonucunda meydana gelen ar ve dengesiz ak

devresini nve dndaki boluktan tamamlayacandan sarglar aras, nve tank aras
ve tank gibi hem nvede hem de konstrksiyon zerinde ar snmalara neden
olacaktr.Bu durumda nve plakalar arasndaki kat,lak gibi izolasyon malzemeleri
bozulabilecek, kazan ve nve sktrma plakalar zerindeki civatalar
kaynaklayabilecektir.
 201

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas

Sonu;
Trafonun botaki gerilim kademesinin bara gerilimi ile ayn olmas bilhassa trafolar
devreye alnrken ok nemlidir. Kademe deitirerek sarm ilave etmek
mknatslanma akmlarnn deerini dreceinden trafonun son kademelerinde
enerjilendirilmesinde fayda grlmektedir. Trafonun tasarmndan kaynaklanabilecek
bir sorun sz konusu olup olmadnn anlalmas iin arzann trafo imalatsna
bildirilmesine karar verilmitir.

Firmann Raporu;

250 MVA ,380/158 kV, fazl 50 Hzlik ALSTOM Ototrafonun Bota devreye
girme olaynda ebekeden alnan akmlarn incelenmesi:

Ototransformatrn bota devreye alnmas 380 kVluk sarg tarafndan

yaplmaktadr.Balant emas aadaki ekil 2.1de gsterilmitir.

ekil 2.1. Ototrafonun enerjilendirilme an

Buradaki u1a , u1b, u1c gerilimlerini yazacak olursak;
2 2
u1a=Vm.Sin t , u1b=Vm.Sin t t , u1c= Vm.Sin t t +
3 3
N=Toplam sarm says:1051
S=ekirdek Kesidi:0,5832.104 m2
R=0,45
Ototransformatr fazl ebekeye K kesicisi ile balandnda ,Kirshhoff gerilim
denklemleri olarak ;
 202

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas

d a
u1a=Vm.Sin t = Ria + N = B.S
dt
dBa
VSin t= Ria + NS (1)
dt
2 dB
VSin t = Rib + NS b (2)
3 dt

2 dB
VSin t + = Ric + NS c (3)
3 dt
yazlr. Ototransformatrn lineer olmayan bota ki karakteristii laboratuarda
yaplan deneyden elde edilir. Bu karakteristik eri aada grafikle gsterilmitir.
Minimum kareler yntemi ile bilgisayarda bu grafiin n.ci dereceden bir polinom
uydurulabilir.Bu polinom iin,
B=f(i)=a9i9+ a8i8+ a7i7 +a6i6+ a5i5 + a4i4 + a3i3+a2i2 +a1i1 (4)
yazlabilir.(1),(2) ve (3) denklemlerini,
VSint Ria dia
= (5)
dBa dt
NS
dia

2
VSin t Rib
3 di
= b (6)
dBb dt
NS
dib

2
VSin t + Ric
3 di
= c (7)
dBc dt
NS
dic
eklinde yazlp bilgisayarda zerek ia(t),ib(t),ic(t) akmlar bulunur.emadan ntr
akm iin;
ia(t)+ib(t)+ic(t)=iN(t) (8)
2
bulunur. Faz akmlar , ia,ib ve ic zamanda birbirine gre alk faz farknda
3
olmalarna ramen K kesicisinin kapama annda ebeke gerilimlerinin farkl
 203

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas

deerlerde olmas nedeni ile simetrik olmazlar. Devre fazl lineer olmayan bir
devre olduundan, Knn kapanma anna gre ia, ib ve ic nin deiimleri farkllk
gsterir ve bunun sonucunda da iN de deiik deiimler gsterir.

ekil 2.2. Akm ve ak deiimi

B=f(i)=a9i9+ a8i8+ a7i7 +a6i6+ a5i5 + a4i4 + a3i3+a2i2 +a1i1

Yalnz a faznn gz nne alnmas;
dB
Vm.Sin t=NS ya da (Vm.Sin t)dt/NS=dB (9)
dt
olur. Heriki tarafn entegral alnrsa,
Vm Cost
= B+C C:entegrasyon sabiti (10)
NS
bulunur. t=0 B=0 kabul ederek,C sabiti iin,
Vm
C= (11)
NS
elde olunur.C, deeri (5)denklemde yerine yazlr ve anlan ototrafo iin saysal
deerler kullanlrsa,

B(t)=
Vm
(1 Cost ) (12)
NS
B(t)=(1,616).( 2 ).[1-Cos t ]=2,28.[1-Cos t ] (13)
Bulunur. t = (t=10ms) iin,B(t)
 204

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas

B(t)=2.2,28=4,56 Teslaya ular.ekil 2.3 den de grlecei zere bu akm

younluu trafo ekirdeini doyurur ve trafo sarglar ekirdei hava olan bobin gibi
davranr.

ekil 2.3. Ototrafonun doyma erisi

t=10 msn iin akmn tepe deeri ekil 2.4de grld gibidir.

ekil 2.4. Kademe 8 iin t=10msnde akmn ilk tepe deeri

Akmn tepe deeri;

1) (5) nolu denklemin bilgisayarda zlmesi ile,
2) ekildeki B=f(i) erisini B=4,56 Tesla yatay dorultusunun kesimesinden
3) Ya da hesapla, trafo sarglarn haval ekirdekli bobin olarak dnp z
endklemlerinin belirlenmesi ile bulunur.
Trafonun a faznda ,devreye girme gerilimi Vm.Sin t olarak kabul edilmiti.B ve C
2 4
fazlarnda gerilimler ideal bir kesicinin kapanmas halinde , faz farknda
3 3
 205

EK-2 (Devam) Transformatrn manevra esnasnda servis harici olmas

olacaktr. Bu nedenle B ve C fazlarnda ak ve ak younluu (B),A faznda olduu

gibi ( 2 ).(2).B deerine ulamaz. Sonu olarak ib ve ic akmlar daha kk genlikli
salnmlarla srerler. Ntr noktasndan geen akm;
ia(t)+ib(t)+ic(t)=iN(t)
eitliinden, kesiciyi kapama anndaki ebeke gerilimi deerlerine gre farkl
deiimler gsterir.rnein kesici kapama annda a faz gerilimi VmCos t ise;
dB
VmCos t = NS (14)
dt
Vm Sint
= B+C t=0 annda B=0 C=0 olur.
NS
Vm Sint
B(t)=
NS
olur.Bu halde ,A faz botaki akm byk genlikte olumaz.
Sonu olarak;
1) Trafonun bota devreye girme olay akland.
2) 250 MVA,380/158 kV,50 Hzlik trafomuz bota devreye girmede,en olumsuz
koullarda iletme pozisyonu 8 de tepe deeri io(t)=1854,3A olan bir akm eker.
3) Diren ve deir kayplar nedeni ile bu akm ,belli bir snm zaman sonunda
normal bota alma akm olan 0,125 Ae der.
4) Akmn yar deeri olan 927,15 A tepe deerine dme zaman T=2,62 sndir.
5) Ototrafoda tersiyer sargs yoktur.Tersiyer sargs olmas durumunda bota
devreye girme akmlar farkllk gsterir.
6) 250 MVA,380/158 kV ototransformatrn deiik iletme konumlarnda ,bota
devreye girme akm deerleri aada izelge1de verilmitir.

izelge 2.2. Deiik kademelerde ototrafonun bota akm ve yarya dme zaman
Kademe U1/U2 Akm(A) Yar Deere Dme zaman (sn)
1 380/142,2 1987,69 2,87
8 380/158 1854,3 2,62
380/173,8 1727,33 3,169
 206

EK-3 G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi.

380 kV Iklar TMde TR-A rumuzlu 154/31,5-35 kV, 100 MVA, YNyn0,
Tipi:TTUS-PS, Seri no:97578 trafoda yaanmtr.

Bilgi toplama ve analiz;

Yaplan harici incelemede,154 kV A faz bushingin kafa ksmnn koptuu,154 kV

B faz bushingin flan ksmnn gevedii ve bushing flan ile trafo tank
yzeylerinde ark izleri olduu tespit edilmitir.

Paralanan 154 kV A faz bushinginin sklp, merkez iletkenin askya

alnmasndan sonra yaplan % PF testleri aadadr.
izelge 3.1. % PF testleri
llen Test Okunan Okunan llen 20 C'deki 31.05.1991
zolasyon kV Akm(mA) (Watt) %PF(40C) %PF deki %PF ve mA
CH+CHL 2 51,5 9,80 - - - 53
CH 2 15,6 3,55 2,28 1,43 0,71 15,7
CL+CHL 2 105,0 16,75 - - - 98,5
CL 2 69,0 10,30 1,49 0,94 0,50 61
CH+CL 2 85,0 13,75 - - - 77
CHL 2 36,0 6,40 1,77 1,12 0,55 37,5

154 kV A faz bushingi kafa ksm kopuk vaziyette yaplan testlerde,yksek gerilim
sargs (CH) % PF deeri ok yksek bulunmutur.zolasyon ya nve seviyesine
kadar boaltlarak,A faz bushingi sklp,tij iletkenlerinin vin ile askya
alnmasndan sonra yaplan testlerde durumun normale dnd,dolays ile yksek
gerilim sargs (CH) % PF deerindeki yksekliin arzal bushingten kaynakland
anlalmaktadr.Arzalanan A faz bushingi tmyle demonte edilip incelendiinde
aada Resim 3.1 (a ve b)de grld gibi, bushing iinde st ksmda kondanser
katlarn bittii noktada, bushing menholnn, bushing izolatrn yay basnc altn-
da sabitleyen bushing kafasyla birlikte koptuu grlmektedir. zolatrde herhangi
bir paralanma olmayp, izolatr iinde boydan boya ark izleri Resim 2 (a ve b)de
grlmektedir.
 207

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi

(a) (b)
Resim 3.1. (a ve b) A faz bushingi kopan ksm

(a) (b)
Resim 3.2. (a ve b)de A faz bushing izolatrnde ark izleri
 208

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi

154 kV B faz bushingi incelendiinde, Resim 3.2de grld zere A faz

bushinginin koptuu noktada B faz bushingin de de bilezik eklinde karbonlama
tespit edilmitir. A faz menholnn koptuu noktada B faz bushinginde de bilezik
eklinde karbonlama ve korozyon olmas, bushingler iinde nceden sre gelen
korona dearjnn varln gstermektedir.

Resim 3.3. B fazda karbonlama Resim 3.4. A ve B faz bushing ekirdekleri

Resim 3.4de 154 kV A ve B faz bushinglerinin, izolatr iine yerletirilen ve flan

st; bushing menhol zerine kat kat sarlm kat folyelerden meydana gelmi
ekirdei grlmektedir. Flan alt ise epoksi tr izolasyon malzemesinden
olumaktadr. A faz bushinginde izolatr kaymas neticesinde bushing yann
tamamen boalmas sonucu, kondanser katlarn st ksmlarnda yzeysel i dearj
olumu, Trafo Bakm Ekiplerince ark yzeyi kaznp temizlendikten sonra
yaplan % PF lmelerinin sonucu normal bulunmutur.

B faz bushing ekirdek yzeyi zel bir boya ile kapl olup, bu bushingin % PF
deeri ise ok yksek bulunmutur. Yksek % PF deerinin kondanser katlarda ve
 209

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi

menhol iletkenindeki karbonlamadan kaynakland sanlmaktadr. B faz

bushinginin iletmede kullanlmayarak yenisiyle deitirilmesi uygun olacaktr.Bu
arada 154 kV C faz bushinginin de alarak incelenmesinde byk yarar
bulunduuna inanlmaktadr. Arza inceleme programnda, toplanan bilgiler ve test
verileri ile ilem yapldnda;

ekil 3.1. Arzal trafonun programa ilenmesi

ekil 3.1deki gibi ncelikle arzal trafonun etiket bilgileri ile programda almaya
baladmzda, izelge 3.1deki verilerin programa girii ile elde edilen verilerin
analizini yapacaz. Analiz neticesinde trafo hakknda salkl karar verme imkan
elde bularak arzann deerlendirilmesine dnk sonu ksmn tamamlayarak arza
incelemesine devam edeceiz. ekil 3.2de arzann kontrollerinin yapld sayfay
grmekteyiz. Bu ksmda arza hakknda toplanan bilgiler ilenerek izelge 3.2. elde
edilmektedir.
 210

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi

izelge 3.2. Programda ilenen test ve kontrol neticeleri

Sayisal
kontol Tipi Testin Ad Seim Deer Aiklama

AlarmAcmaBilgileri DiferansiyelCalistimi evet 1 DORU

BucholzAcma BucholzAcmaCalisti evet 1 DORU

HariciInceleme BusinlerdePorselenKirigiVarmi evet 1 A faznda var.

izolasyontestleri ChOa evet 53,5 mA

izolasyontestleri ChOw evet 106 W

izolasyontestleri ChOa evet 19,4 mA

izolasyontestleri ChOw evet 98 w

izolasyontestleri ChPf evet 31,82

izolasyontestleri ClOa evet 69 mA

izolasyontestleri ClOw evet 13,7 W

izolasyontestleri ClPf evet 1,25

izolasyontestleri ChlOa evet 36 mA

izolasyontestleri ChlOw evet 7,2 W

izolasyontestleri YagOa6 evet 0,76 mA

izolasyontestleri YagOw6 evet 0,04 W

izolasyontestleri YagPf6 evet 0,62

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,49 YG A fazC1

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,91 YG A fazC2

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 3,64 YG B fazC1

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 4,3 YG B faz C2

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0

UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri evet 0

 211

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi

izelge 3.2 (Devam). Programda ilenen test ve kontrol neticeleri

Sayisal
kontol Tipi Testin Ad Seim Deer Aiklama

UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri evet 0

zolasyon Direnci
UygulanacakTestler Testleri evet 0

UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi evet 0

UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 0

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0

UygulanacakTestler Gaz AnaliziTestleri evet 0

UygulanacakTestler Ya Kimyasal Testleri evet 0

D Grnte Problem
GenelDegerlendirme Var m evet 0
zarar aka grlyor
GenelDegerlendirme mu evet 0

GenelDegerlendirme Tamir in Uygunmu evet 0

GenelDegerlendirme sahada tamire uygunmu evet 0

Tamir bakim
GenelDegerlendirme Uygulandm hayr 0

Elektrik Testleri Ya ve
GenelDegerlendirme GAz Analizi uygland m evet 0

Analiz Sarg DC direnci evet 0,25 Problem

Analiz Sarg DC direnci evet 0,26 Normal

Analiz Sarg DC direnci evet 0,26 Normal

Analiz Sarg DC direnci evet 0,93 Problem

Analiz Sarg DC direnci evet 0,93 Normal

Analiz Sarg DC direnci evet 0,1 Problem

Analiz Sarm Oran evet 4,56 Normal
B-N/b-
Analiz Test Seiniz evet 4,56 n12Kademe
Analiz Sarm Oran evet 4,56 Normal
 212

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi

izelge 3.2 (Devam). Programda ilenen test ve kontrol neticeleri

kontol Sayisal
Tipi Testin Ad Seim Deer Aiklama
Analiz YagDielektrikDayanimi evet 75 Normal

Analiz YagdaSuMiktari evet 24 Problem

Analiz YagIcYuzeyGerilme evet 21 Normal

Analiz YagRenk evet 0,65 Problem

Analiz ToplamYaniciGazMiktari evet 3202 Problem

Termik Arza
Analiz Asetilen/Etilen evet 0,01 (T2)
Termik Arza
Analiz Metan/Hidrojen evet 1,79 (T2)
Termik Arza
Analiz Etilen/Etan evet 2,79 (T2)

ekil 3.2. Programda kontrol verilerinin kaydedilmesi

 213

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi

Programda elde edilen veriler ekil 3.3de grld gibi analiz ksmnda
ilendikten sonra elde edilen tm veriler nda arza deerlendirilmesi yaplmtr.

ekil 3.3. Arza inceleme programnda otomatik analiz ksm

Programn genel deerlendirme ksmnda ilenen veriler izelge 3.3de
gsterilmitir.
izelge 3.3. Genel deerlendirme kaytlar
Testin Sayisal
kontol Tipi Ad Seim Deer Aiklama
D
Grnte
Problem Bushing
GenelDegerlendirme Var m evet 0 arzas.

zarar
aka
grlyor Bushing
GenelDegerlendirme mu evet 0 arzas.
Elektrik
Testleri
Ya ve
GAz
Analizi
uygland Termik
GenelDegerlendirme m evet 0 Arza(T2)

tamir
atolyesinde
tamire Tamir
GenelDegerlendirme uygun mu evet 0 edilecek.
 214

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi

Elde edilen veriler deerlendirildiinde, sonu olarak:

Yukardaki test ve kontrol verileri dorultusunda arza etd yapldnda; bushing

tepe noktasna yakn bir noktadan korona dearj sonucu zayflayan A faz bushing
menholnn ark teekkl ederek delinmesiyle birlikte meydana gelen basncn
ektisiyle; trafo yann rezerve tankna doru itilmesi sonucu bucholz rlesinin, arza
noktasnn her iki ynden beslenmesi sonucu da differansiyel rlenin alt
anlalmaktadr. Bu durumda ayran gazn bushingin tepe ksmnda skp kald
ve bucholz rlesinde gaz birikimi olmad, trafonun bota enerjilenmesiyle birlikte
arza noktasnn tekrar beslenmesi sonucu bushingin infilak ederek bushing
kafasnn koptuu, teekkl eden gazlarn ise atmosfere blf olduu, bu nedenle
bucholz rlesi almayp sadece diferansiyel rlenin alt sonucu karlmak-
tadr.

Dorudan gaz mbadelesine giren ya ktlesinde ki bu ktle bushing tepesinde

toplanan serbest gazdan daha byktr, serbest gazlarn analizi amacyla trafodan
alnan numune ya zerinde yaplan analizde daha ok Etilen (C2H4) ve Metan
(CH4) gazlaryla,nemli miktarlarda Hidrojen (H2) ve Etan (C2H6) gazlar ayrt
tesbit edilmitir. IEC 60599 Standardna gre gaz oranlar, kodu termik arza (T2)
olup, karakteristik arza, orta scaklkta (300C-700C arasnda) snmalarn varl
olarak belirtilmekte, balant yerlerindeki ar snmalar tipik rnekler arasnda yer
almaktadr.

te yandan trafonun CL akm (kapasite) deerinde bir nceki test deerine oranla %
13lk bir artma, CHL deerinde ise %4'lk bir azalma olduu tesbit edilmitir.
letmede zaman zaman 34,5 kV mterilerdeki arzalar nedeniyle trafonun faz aras
ksa devreye maruz kald bilinmektedir. Bu durumda ksa devre akmlar ile
meydana gelen radyal kuvvetler etkisiyle iteki 34,5 kV sargnn 154 kV sargdan
uzaklap, nveye doru yaklaacak ekilde bozulmakta olduu sanlmaktadr. Bir
baka deyile trafoda sarg deformasyonu eklinde gelimekte olan bir arza tr
belirlenmitir. Trafonun maruz kald faz aras arzalarn skl, sarg
 215

EK-3 (Devam) G transformatrnde bushing arzasnn incelenmesi

deformasyonunun her an kalc bir elektriki arzaya dnebileceinin bir

gstergesidir. Bu arza 154 kV bushing arzasndan ayr deerlendirilmitir.

35 kV sarg D.C diren lmelerinde a faznda dier iki faza oranla bir miktar
yksek diren deeri tesbit edilmitir. Yaplan dahili kontrollerde 34,5 kV a faz
bushingi ile a faz bobinini irtibatlayan bara balant noktasnda yanma sonucu
karbonlama olduu tesbit edilmi olup nlem alnmas gereklidir.

Ayrca trafoda bobin takozlar ile 154 kV tij iletkenleri bobin balant noktalarnn
dikkatlice kontrol edilmesi uygun olacaktr. Bir dier husus; izolasyon ya renk
says, asidite ve i yzey gerilme test sonularndan yan bozulmaya balad
anlalmaktadr. Trafonun izolasyon seviyesinin genel olarak dk bulunmu
olmas yan yalanmasna balanmtr. Tamir sonras usulne uygun biimde
izolasyon yann yeni ya ile deitirilmesi uygun olacaktr.
 216

EK-4 G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi

Aliaa-2 TMde yeni devreye alnacak 380/158 kV,150 MVA g trafosunun

devreye alma testlerinde karlalan arzadr.
Bilgi toplama ve toplanan bilgilerin analiz edilmesi;

ekil 4.1 Arzal trafonun arza inceleme programn tantlmas

ncelikle arza haknda toplanan test ve kontrol verileri arza inceleme programna
ekil 4.1de tantlan trafonun ekil 4.2 ve ekil 4.3deki gibi kontrol ve test verileri
ile analiz ksmnda ilenmesinin ardndan, ekil 4.4deki gibi rapor ksmnda bir
araya getirilerek deerlendirilmesi ile arza incelemesi yaplmtr.

ekil 4.2. Arzal trafo hakknda toplanan verilerinin programa ilenmesi

 217

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi

ekil 4.3. Test verilerinin analiz ksmnda deerlendirilmesi

ekil 4.4. Program ierisinde yaplan tm ilemlerin rapor ksmnda

deerlendirilmesi

Rapor ksmnda toplanan veriler izelge 4.1de gsterilmitir. Sz konusu veriler

nda arza incelendiinde; yaplan testlerde trafonun izolasyon durumu normal
bulunmutur. Ancak ikaz akm, sarm oran ve sarg D.C diren lme1erinde trafo
kademe deitiricisinde yanl balant olduu saptanmtr. Ad geen lmelerde B ve C
fazlarnda kademe 2de llen deerler kademe 7ye; kademe 10'da llen deerler
ise kademe 15'e tekabl etmektedirler. A faz lmelerinde ise anormallik grlmemektedir.
 218

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi

(b) (c)

(a)
ekil 4.5. Kademe deitirici emas
(a) Bir faz iin ak balant emas,
(b) Kademe tablosu,
(c) Ayar sarglarnn kademe balants

Bir faz iin ekil 4.5de verilen ak ema ve tablo dan grlecei gibi, bir enversr
ayar sarglarn ana sargya ilave olacak veya ondan karlacak ekilde
kullanlmasn salamaktadr. Enversr 3-12 konumunda iken, kademe 2de N-6
irtibat, kademe 7de ise N-11 irtibat salanmaktadr. Enversr 3-4 konumuna
alnd zaman kademe 10da yine N-6 irtibat ve kademe 15te yine N-11 irtibat
salanmaktadr.
 219

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi

izelge 4.1. Arza programnda ilenen verilerin rapor ksmnda toplanmas

Sayisal
kontol Tipi Testin Ad Seim Deer Aiklama
UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0,1 CH+CHT

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0,14 CH

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0,35 CT+CHT

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0,22 CT

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0,2 CH+CT

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0,12 CHT

UygulanacakTestler Test Seiniz evet 0,07 Ya
YG/OG
UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri evet 2,67 1.kademe
OG/AG
UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri evet 4,83 1.kademe
YG/AG
UygulanacakTestler Test Seiniz evet 12,92 1.kademe
YG/OG
UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri evet 2,33 10.kademe
OG/AG
UygulanacakTestler Test Seiniz evet 6 10.kademe
YG/AG
UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri evet 14,07 1.kademe

Sarg DC direnc 1 142,2kV 38 a-

UygulanacakTestler Testleri evet 0,41 N

Sarg DC direnc
UygulanacakTestler Testleri evet 0,41 142,2kV 38 b-N

Sarg DC direnc
UygulanacakTestler Testleri evet 0,41 142,2kV 38 c-N

Sarg DC direnc 10kademe

UygulanacakTestler Testleri evet 0,37 162,1kV 38 a-N

10.kademe
UygulanacakTestler Test Seiniz evet 0,41 162,1kV 38 b-N

Sarg DC direnc
UygulanacakTestler Testleri evet 0,41 162,1kV 38 c-N

UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 75 1kademe a-N

UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 64 1.kademe b-N

UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 74 1.kademe c-N

UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 56 7.kademe a-N

 220

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi

izelge 4.1(Devam). Arza programnda ilenen verilerin rapor ksmnda toplanmas

Sayisal
kontol Tipi Testin Ad Seim Deer Aiklama
UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 62 7. kademe b-N
UygulanacakTestler Test Seiniz evet 70,5 7. kademe c-N

P.E 60/30-
UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi evet 1,29 380+158/15,8+Tank

P.E 60/30-
UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi evet 1,33 15,8/380+158+Tank

P.E 60/30-
UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi evet 1,2 380+158+15,8/Tank

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,36 380 A fazC1

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,96 380 A fazC2

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,34 380 BfazC1

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,84 380 B faz C2

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,32 380 C fazC1

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 1,2 380 C faz C2

UygulanacakTestler Test Seiniz evet 0,37 154 a fazC1

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,63 154 a fazC2

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,35 154 b faz C1

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,69 154 b fazC2

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,34 154 c fazC1

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0,63 154 c faz C2

Ya Kimyasal
UygulanacakTestler Testleri evet 0,01 %PF
Ya Kimyasal
UygulanacakTestler Testleri evet 70 D.E. Dayanm
Ya Kimyasal
UygulanacakTestler Testleri evet 0,05 Renk
Ya Kimyasal
UygulanacakTestler Testleri evet 43 Yzey Gerilme

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri evet 0 Uyguland

UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri evet 0 Uyguland

 221

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi

izelge 4.1(Devam). Arza programnda ilenen verilerin rapor ksmnda toplanmas

Sayisal
kontol Tipi Testin Ad Seim Deer Aiklama

UygulanacakTestler Sarg DC direnc Testleri evet 0 Uyguland

UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi evet 0 Uyguland

UygulanacakTestler kazAkmlmleri evet 0 Uyguland

UygulanacakTestler Bushing Testleri evet 0 Uyguland

UygulanacakTestler Ya Kimyasal Testleri hayr 0 Uyguland

Analiz Yzde Pf Testleri evet 0,35 En buyuk %PF

En kucuk
Analiz PolarizasyonEndeksi evet 1,29 degerPE

Analiz Sarg DC direnci evet 0,37 7.kademe

Analiz Sarg DC direnci evet 0,4 7.kademe

llen oranlar
arasndaki en
byk yzde
Analiz Sarm Oran evet 6,03 hata oran11,07
Analiz kazAkm evet 62 a-n
Analiz kazAkm evet 74 c-n

Analiz YagDielektrikDayanimi evet 70 Normal

Analiz YagdaSuMiktari evet 21 Normal

Analiz YagIcYuzeyGerilme evet 43 Normal

llmemi,ya
trafoya yeni
Analiz ToplamYaniciGazMiktari evet 20 baslmtr.

llmemi,ya
trafoya yeni
Analiz Asetilen/Etilen evet 0 baslmtr.

llmemi,ya
trafoya yeni
Analiz Metan/Hidrojen evet 0 baslmtr.

llmemi,ya
trafoya yeni
Analiz Etilen/Etan evet 0 baslmtr.
 222

EK-4 (Devam) G transformatrnde kademe deitirici arzasnn incelenmesi

Sonu olarak;
ekil 4.5. (c) den grlecei zere, her fazn ayar sargsnn ular iki gruba
blnmtr. Tek ve ift sayl ular, kademe seicinin sabit kontaklarnn iki ayr
katna balanmlardr.

Bu durumda B ve C fazlarnda kademe 2de ayar sargsnn 6 nolu ucunun ift sayl
seicinin 6 nolu sabit konta yerine tek sayl seicinin 11 nolu sabit kontana
baland sonucu karlmaktadr. Keza kademe 7de, ayar sargsnn 11 nolu ucu
tek sayl seici yerine ,ift sayl seicinin 6 nolu sabit kontana balanmtr.
Enversr ve seici dorudan trafo yana daldrlmtr. Buna karlk komtatr
enerji mekanizmas ve gei direnleri ile birlikte st ksmda trafo yandan ayrlm
bir blmede ya iine daldrlmtr. Tankn yan yzeyinde kademeye ulaabilecek
bir kapak bulunmamaktadr. Dolays ile trafonun alarak B ve C fazlarnda bu iki
ucun balantlarnn deitirilmesi, sorunun zm iin yeterli olacaktr. te
yandan, imalattan kaynaklanan bu durumun imalat firma elemanlarnca bila bedel
yaplmas ve bundan sonraki siparilerinde daha dikkatli olmalar konularnda
uyarlmalar yararl olacaktr.
 223

EK-5 Nve topraklamasnn kopuk olmas ile meydana gelen arzann incelenmesi

Periyodik test program gereince,154 kV Bandrma TMde TR-B rumuzlu 154/35

kV, 25 MVA, YNyn0, Seri No:98440 g trafosu zerinde yaplan testler aada
anlatlmaktadr.
Bilgi Toplama;
Trafo merkezi tablocusundan renildiine gre iletme esnasnda g trafosu
ierisinden ark sesleri iitilmesi nedeni ile trafo servis harici edilmitir. Ayrca; alak
gerilim sargs testlerinde, l aleti ibresindeki dalgalanmalar nedeni ile akm ve
watt kayplar llmemitir. Bu testler esnasnda trafo ierisinden iletme esnasnda
duyulan dearj sesleri iitilmitir.
Ortam Scakl : 23C st Ya Scakl:16C % Nem: 74
izelge 5.1. % PF testleri

llen Test Okunan Okunan llen 20 C'deki 03.12.1980

zolasyon kV Akm(mA) (Watt) %PF(16C) %PF deki %PF
CH+CHL 10 35,0 2,5 - - -
CH 10 10,0 1,225 1,225 1,34 1,67
CL+CHL 10 - - - - -
CL 10 - - - - -
CH+CL 10 - - - - -
CHL 10 25,0 1,2 0,48 0,52 0,31
Ya (18C) 10 0,670 0,0055 0,082 0,089 0,018

izelge 5.2. Bushing testleri

llen Test Okunan Okunan llen

zolasyon kV Akm(A) Watt %PF(16C)
154 A faz C1 10 520 0,046 0,88
154 A faz C2 2,5 5650 0,64 1,13
154 B faz C1 10 530 0,045 0,85
154 B faz C2 2,5 5400 0,62 1,15
154C faz C1 10 505 0,053 1,05
154 C faz C2 2,5 4650 0,51 1,10
154 Ntr C1 10 520 0,045 0,87
154 Ntr C2 2,5 4825 0,505 1,05

zolasyon Ya Delinme Gerilimi Testi:

Test Standard:VDE (0370) Test Sonucu:54 kVta delindi.
 224

EK-5 (Devam) Nve topraklamasnn kopuk olmas ile meydana gelen arzann
incelenmesi

izelge 5.3. zolasyon diren testleri

LLEN ZOLASYON (MEGAOHM)

154/Tanka 35/Tank 154/35
Sarg Scakl C 16 16 16
Test Gerilimi V 5000 5000 5000
15.Saniye 4250 2125 4000
30.Saniye 4750 2625 7000
45.Saniye 5000 3250 10000
60.Saniye 5250 4000 14000
P.E 60/30 1,11 1,52 2,00
1dakika 20 C 4331 3300 11550
1dakika 20 C 9800 4480 9800
Ortam Scakl:23C % Nem:74

izelge 5.4. kaz akm lmeleri

Test
Kademe llen (kV) Okunan(mA)
17 A-N 10 17,6
17 B-N 10 11,3
17 C-N 10 17,4
17 N-A 10 17,6
17 N-B 10 11,3
17 N-C 10 17,2

Not: lmeler esnasnda trafo ierisinden ark sesleri duyulmutur.

izelge 5.5. Sarg DC diren lmeleri

Kademe Sarg llen Okunan()

17 154 kV A-N 1,73
17 154 kV B-N 1,73
17 154 kV C-N 1,73
- 35 kV a-n 0,0515
- 35 kV b-n 0,0515
- 35 kV c-n 0,0515
 225

EK-5 (Devam) Nve topraklamasnn kopuk olmas ile meydana gelen arzann
incelenmesi

izelge 5.6.Trafo sarm oran testleri

Kademe A-N/a-n B-N/b-n C-N/c-n %E
1 3,959 3,960 3,9595 0,03
2 4,0145 4,0015 4,0145
3 4,0695 4,07 4,0695
4A 4,124 4,125 4,124
5 4,179 4,180 4,1795
6 4,2345 4,2355 4,2345
7 4,289 4,2905 4,2895
8 4,34445 4,3455 4,3445
9 4,3995 4,4005 4,3995 0,02
9A 4,3995 4,4005 4,3995 0,02
10A 4,554 4,5555 4,5455
10 4,554 4,5555 4,5455
11 4,509 4,5105 4,509
12 4,664 4,5655 4,6645
13 4,619 4,6205 4,6195
13A 4,619 4,6205 4,6195
14 4,674 4,6755 4,674
15 4,729 4,7305 4,7295
16 4,785 4,7855 4,845
17 4,840 4,8405 4,8395 0,02

Test Sonularnn Deerlendirilmesi:

Test Sonular ve test esnasnda lmde elde edilen tecrbelere gre, nveye yakn
olan alak gerilim sargsnda dalgalanan % PF lmelerinden, bu lmeler ile
mknatslanma akm lmeleri ve de iletme esnasnda kulakla iitilebilen dearj
olaylarndan, trafo nve topraklama sisteminin ak devre zellii gsterdii
anlalmtr. Bu durum nedeni ile, nvede oluan elektrostatik gerilimler
nlenememekte bylece nvede arj birikimi olmakta ve birikmi arjn topraklanm
trafo tankna boalmas sonucu, yukarda aklanan belirtiler ortaya kmaktadr.
Ayrca ak devre zellii gsteren nve topraklama sisteminde,tasarlanan gerilim
dalmnn bozulabilecei ve nve ile topraklanm tank aksam arasndaki dearj
olaylarnn sonucu olarak da trafo izolasyon yann bozulaca ve ya iinde
eriyebilen, yksek oranda yanc gazlarn teekkl edecei hususlar gz ard
edilmemelidir.
 226

EK-5 (Devam) Nve topraklamasnn kopuk olmas ile meydana gelen arzann
incelenmesi

Nve topraklamasnn dorudan direk yapld ve genelde nvenin st ksmndan

toprakland bilinmektedir. Ayn imalat firmaya ait 10 MVAlk bir trafoda daha
nce benzeri bir durumla karlalm ve konuyla ilgili imalat firma ile protokol
dzenlenerek iletim sisteminde bu ekilde kabilecek arzalar bedelsiz olarak tamir
edecekleri akla kavuturulmutur.

Yksek gerilim bushingleri tarafndaki, nve ve boyunduruk skma demirinin tanka

olan irtibatnn yani topraklanmasnn konik bir yataklama ve bu yataklamann iine
girdii kapaktaki tank zerinde yuva ile salanmaya alld, ancak bu iki parann
birbirine temas etmediinin saptand belirlenmitir. Bu bilgiler dorultusunda, trafo
tamirinin mahallin de gerekletirilebilecei gr arlk kazanm, imalat
firmann tamir almalar akabinde trafo yann tasfiye ilemi ile gazdan
arndrlarak testlerin tekrarlanmas uygun olacaktr.
 227

EK-6 G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi

154 kV Bozyaka TMde TR-2 rumuzlu 154/35-31,5/10 kV, 50 MVA, Tip:TMY

43,YNyn0(+d), Seri No:6483477 g trafosunda yaanan arzann incelenmesi.

Trafonun servis harici olmas ve bilgi toplanmas;

31/07/1997 tarihinde saat 03:30da 34,5 kV Gzelbahe fideri ar akm A, C fazlar,
Bara-A ar akm ve Buchholz rleleri alarak TR-2 rumuzlu g trafosu servis
harici olmu, yaplan kontrolde Gzelbahe fiderine sansar girdii tespit edilmitir.
31/07/1997 gn saat 06:10da tekrar enerjilenen TR-2 bota enerjilenmi, kesici
kapatlr kapatlmaz buchholz rlesi alarak servis harici olmutur. Saat 06:30da
tekrar enerjilenen TR-2nin buchholz ve diferansiyel rleleri alarak servis harici
olmutur.
Toplanan bilgilerin arza inceleme programnda ilenmesi;

ekil 6.1. Arzalanan trafoya ait toplanan verilerin programda ilenmesi

Arza inceleme programnda ekil 6.1de grld gibi trafonun test ve kontrol
bilgileri toplandktan sonra ilenerek, arza incelememiz balar. ekil 6.2deki gibi
veri girii tamamlandnda, raporlama ksmnda veriler deerlendirilerek
 228

EK-6 (Devam) G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi

ekil 6.3de grld gibi elde edilen tespitler raporlamada bulunan metin kutusuna
yazlarak rapor kaydedilir. Daha sonra tm bilgiler sistematik deerlendirilerek arza
hakknda yrtlen hipoteze gre karar verilir.

ekil 6.2. Arzal trafo kaytlarnn raporlama ksmnda incelenmesi

ekil 6.3. Arzal trafoya ait kaytlarn incelenerek raporlama ksmnda tespitlerin
kaydedilmesi
 229

EK-6 (Devam) G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi

izelge 6.1. Programda toplanan verilerin analiz edilerek arza hakknda karar
Verilmesi

Sayisal Sonu-
kontol Tipi Testin Ad Deer Aiklama Yorum
UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri Evet Uygula
UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri Evet Uygula
Sarg DC direnc
UygulanacakTestler Testleri Evet Uygula
UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi Evet Uygula
UygulanacakTestler kazAkmlmleri Evet Uygula
UygulanacakTestler Gaz AnaliziTestleri Evet Uygula
Ya Kimyasal
UygulanacakTestler Testleri Evet Uygula
D Grnte
GenelDegerlendirme Problem Var m Hayr
Elektrik Testleri
Ya ve GAz Analizi
GenelDegerlendirme uygland m Evet Uygula

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri 0,31 CH Normal

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri 0,35 CHL Normal

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri 0,32 CL Normal

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri 0,38 CLT Normal

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri 0,42 CT

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri 0,42 CHT Normal

UygulanacakTestler Yzde Pf Testleri 0,39 Ya Normal

UygulanacakTestler Bushing Testleri 0,47 154 A-Tap Normal
UygulanacakTestler Bushing Testleri 0,43 154 B-Tap Normal
UygulanacakTestler Bushing Testleri 0,42 154 C-Tap Normal
UygulanacakTestler Bushing Testleri 0,42 154 N-Tap Normal
UygulanacakTestler Bushing Testleri 0,49 35 a-Tap Normal
UygulanacakTestler Bushing Testleri 0,48 35 b-Tap Normal
UygulanacakTestler Bushing Testleri 0,44 35 c-Tap Normal
UygulanacakTestler Bushing Testleri 0,44 35 n-Tap Normal
UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi 1,2 154/Tank PE Normal
UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi 1,25 35/TankPE Normal
UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi 1,43 10/TankPE Normal
UygulanacakTestler PolarizasyonEndeksi 1,33 154/35 PE Normal
UygulanacakTestler kazAkmlmleri 32 A-N 11.kademe
UygulanacakTestler kazAkmlmleri 32,5 C-N 11 kademe
A-N/a-n 1
UygulanacakTestler Sarm Oran Testleri 4,51 kademe Normal
 230

EK-6 (Devam) G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi

izelge 6.1(Devam). Programda toplanan verilerin analiz edilerek arza hakknda

karar verilmesi

Sayisal Sonu-
kontol Tipi Testin Ad Deer Aiklama Yorum
Sarm Oran B-N/b-n 11 Normal
UygulanacakTestler Testleri 4,51 kademe
Sarm Oran Normal
UygulanacakTestler Testleri 4,51 C-N/c-n
Sarg DC direnc 157,9 kV A-N Normal
UygulanacakTestler Testleri 0,91 11 kademe
Sarg DC direnc 157,9 kV B-N Normal
UygulanacakTestler Testleri 0,91 11 kademe
Sarg DC direnc 157,9 kV C-N Normal
UygulanacakTestler Testleri 0,91 11 kademe
Gaz
UygulanacakTestler AnaliziTestleri 256 HDROJEN
Gaz
UygulanacakTestler AnaliziTestleri 6519 CO2
Gaz
UygulanacakTestler AnaliziTestleri 44 C2H4
Gaz
UygulanacakTestler AnaliziTestleri 11 C2H6
Gaz
UygulanacakTestler AnaliziTestleri 40 C2H2
Gaz
UygulanacakTestler AnaliziTestleri 760 CO
Gaz
UygulanacakTestler AnaliziTestleri 17 CH4
Gaz
UygulanacakTestler AnaliziTestleri 86428 N2+O2
Gaz
UygulanacakTestler AnaliziTestleri 24 Su Problem

Gaz Toplam yanc

UygulanacakTestler AnaliziTestleri 1128 gaz miktar Problem
Ya Kimyasal Normal
UygulanacakTestler Testleri 75 DE Dayanm
Ya Kimyasal Normal
UygulanacakTestler Testleri 0,25 renk says
Ya Kimyasal Ya iyzey Normal
UygulanacakTestler Testleri 28 gerilme
Problem
Yksek Enerjili
Analiz Asetilen/Etilen 0,91 Deajlar (D2)
Ksmi Dearjlar Problem
Analiz Metan/Hidrojen 0,06 (PD)
Termik Arza Problem
Analiz Etilen/Etan 4 (T2)

Test sonucunda elde edilen lmelerden de grld gibi, trafonun alak gerilim
sargs ile tersiyer sarg arasndaki kapasite CLTnin akm deerinde bir nceki test
deerine oranla % 34lk bir artma, tersiyer sarg ile toprak arasndaki kapasite CT
deerinde %3,37lik bir artma, yksek gerilim sargs ile alak gerilim sargs
 231

EK-6 (Devam) G transformatrnde sarg deformasyonu arzasnn incelenmesi

arasnda CHL deerinde ise % 2,27lik bir azalma olduu tespit edilmitir. letme
artlarnda zaman zaman 34,5 kV mterilerdeki arzalar nedeni ile trafonun faz aras
ksa devreye maruz kald bilinmektedir. Bu durumda ksa devre akmlar ile
meydana gelen dinamik kuvvetler etkisiyle, 34,5 kV sargnn yksek gerilim
sargsndan uzaklap, tersiyer sargya nveye doru yaklaacak ekilde bozulmakta
olduunun indike edilmektedir. Bir baka deyile trafoda sarg deformasyonu
eklinde gelimekte olan bir arza tr belirlenmitir. Trafonun maruz kald faz
aras arzalarn skl, sarg deformasyonunun her an kalc bir elektriki arzaya
dnebileceinin bir gstergesidir.

izelge 6.2. Test sonucundaki %PF deerleri

nceki test Son Test

llen Okunan Okunan llen 20 C'deki 20 C'deki
zolasyon Akm(mA) (Watt) %PF20C) %PF mA %PF mA
CH+CHL 32,00 3,00 - - 33,0 - 32,0
CH 12,20 0,85 0,32 0,23 13,0 0,31 12,20
CHL 19,80 2,20 0,50 0,23 20,25 0,35 19,80
CL+CLT 82,00 8,40 - - 56,0 - 72,25
CL 8,90 1,64 0,83 0,24 8,7 0,32 8,55
CLT 73,50 6,80 0,42 0,22 47,0 0,38 63,0
CT+CHT 51,50 5,00 - - 45,0 - 46,50
CT 51,50 5,00 0,44 0,23 44,5 0,42 46,00
CHT 0,245 0,023 0,42 0,23 0,24 0,35 0,245
CH+CL+CT 73,00 7,60 - - 66,0 - 67,00
Ya (36C) 0,725 0,064 0,43 0,258 ---- 0,39 ----

Sonu olarak;
zolasyon ya gaz analizi testlerinde, ok nemli miktarda Asetilen (C2H2) gaz
tesbit edilmitir. letme iin mmkn olan en ksa zamanda trafo yann tasfiye
edilerek arza gazlarndan arndrlmas uygun olacaktr.

Trafonun mahede altnda bulundurularak 3 ayda bir izolasyon ya gaz analizi

testleri, 6 ayda bir ise klasik testlerin yaplmas uygun olacaktr. 34,5 kV
bushinglere etkin bakm yaplmas gerekmektedir.
 232

EK-7 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
1 96976 100 154/31.5-34.5 Bucholz sinyal ve ama 34,5 kV B faz sipir ksa devre,
ierden tersiyer devre d olmu. trafoda yangn kt.B ve C fazndaki
sargl 154 kV sarglar hari tm sarglar
deiti.
Bucholz sinyal ve ama, 34.5 fiderden arza geldi. Deve
kademe bucholz ama boynundan ya att. C faznda sipir
2 96976 100 154/31.5-34.5 ve differansiyel roleler ksa devresi, muhtemelen tersiyer
ierden tersiyer alarak servis harii sargda.
sargl olmu
Trafo kademesi yksz kademe
3 138775 62.5 154/13.8 Kademe deitirilmesi deitirici, 154 kV A faz sargsnda,
esnasnda bucholz rolesi kademe ayar sarglarnda sorun var,
alt muhtemelen sipir ksa devresi.A faz
sargs komple sarld, kendi ya ile
kurutuldu.
saat:05:25 differansiyel
rleden servis harici 154 kV C faznda sipir ksa devresi,
olmu, fiderden arza. muhtemelen YG sargsndan.154 kV
4 6483484 30/50 154/34.5/10 Saat:05:40 da bota C faz sargs komple deiti
denemede bucholz
sinyal ve ama
Saat:00:05'de 35 kV darca II
kapatld. Ayn anda patlama sesi ile
birlikte darca II hattna ait kesicide
yangn kt. Trafo I bucholz alarm ve
5 6483485 50 154/31.5-34.5 34,5 kV darca II toprak ama ile servis harici oldu. Tersiyer
korumadan at sarg A faz sipirler arasnda izalasyon
bozukluu veya nve problemi.35
kV'luk sargnn ve tersiyer sargnn A,
C fazlar yeniden sarld.
A faznda spir ksa devresi ve sarg
Bucholz sinyal ama ve deformasyonu.154 kV sargnn A faz
6 6483485 50 154/31.5-34.5 diferansiyel komple , 34.5 kV sargnn A ve B
fazlarnn alt ve stten 5'er dilimi
sarlmtr.
Arza ncesi Turan Ky I, Kestel-1,
Volfrom II fiderlerinde toprak arzas
7 6483485 50 154/31.5-34.5 Bucholz rolesi alm, olutu. Bucholz rolesinde biriken gaz
devre d yanc, 34.5 kV B faznda sipir
ksadevresi.Tersiyer sarglar
kaldrlarak AG-Ana ve ayar sarglar
komple yenilendi. AG-Ana sarglar
farkl iletken ve farkl sarg tipinde
sarlmtr.
380 kV C faz Mikafil marka buing
patlad.3 adet 380 kV ve 154 kV A faz
Bucholz buingi deiti.Mikafil marka buing
8 951647 180 380 /154/15.8 ama,diferansiyel ve yerine Pasonivilla buing monte
tank koruma edildi.380 kV buinglerin tij boylar
25 cm uzatlm,154 kV A faz buingi
13 cm ksaltlm,radyatr yann
tasviyesi nerilmitir.

Buingleri patlad.Trafo kan

9 951647 180 380 /154/15.8 Diferansiyel rle yangnla onarlamayacak dzeyde
arzaland.Trafo kaytlardan dld.
Diferansiyel koruma Muhtemelen YG sargsnda sipir ksa
10 30675 25 154/31.5 ,bucholz sinyal alm, devresi.154 kV ABC fazlar kaba ve
bucholz ama ince ayar sarglar ile (31.5-34.5)
kV'luk tersiyer AG) A faz sarglar
komple
Bucholz ve differansiyel
11 6535651 25 154/31.5-35/9.3 alm 31,5 kV B faz kopuk
 233

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
31,5 kV B faz ana sarg komple
12 6535651 25 154/31.5-35/9.3 ? sarld. 5 kez kurululmasna ramen
izolasyon
ynnden istenilen seviyeye gelmedi.

Ar akm ve bucholz Tersiyer sargda kopma olduu tespit

13 6535651 25 154/31.5-35/9.3 ama edilmi

Buingleri deitirilmi, sarg k

14 58511 50 154/31.5 ? iletkenlerindeki kavrulmalarn oldugu
gorulmus.
TM'de yedek olarak bekletilen
kademe ya kaa tespit edilen
15 58511 50 154/31.5 ? trafonun kademe alterine hareket
veren milin keeleri deitirilmi.
66 kV A,B,C fazlar ince ayar sarglar
16 ? 16-20 66/11 ? yeniden sarlm.
35 kV sargnn A faznda sipir ksa
Bucholz ve diferansiyel devresi ve sarg-tank ksa devresi
17 3G- 100 154/34.5 roleler ile devre d tespit edilmi.31.5 kV sargnn A
7099/3 faznn 5 dilimi ve ayn faz tersiyer
sargs sarlmtr. 31.5 kV ABC
fazlar ayar sarglar sarlm.
A bacanda sipir ksa devresi tespit
Bucholz ve ar akm edilmi.154 kV ince ayar sarglar
18 3G- 100 154/34.5 roleleri alarak devre yeniden sarlmtr. AG sarglarnn 3
7099/3 d olmus. fazda AEG-ET firmasnca sarlan
bobinlerle komple deitirilmi, AG
sarglar 33 kV olarak sarlmtr.
19 641177 80 154/34.5/10 ? Bilgi yok.
Ya seviye sinyali ,
bucholz rolesi sinyal ve A faznda muhtemelen YG sargsnda
20 30182 10 154/31.5 ama diferansiyel rolesi sipir ksa devresi
alm
Yaplan testlerde herhangibir arza
belirtisine rastlanmad. Bota servise
alnarak denenmek istediinde ayn
Bucholz ve ya seviye sinyallerin yannda tank-toprak sinyali
21 30182 10 154/31.5 sinyali ile servis harici ile servis harici. Yaplan testler
sonucunda YG sargsnn dalarak
tanka yaklat bildirilmitir.Aa
konstriksyonun zerinden
boundurua dearjlar olumu , aa
konstrksiyon deitirilmi
Kademe bucholz rolesi A faznda sipir ksa devresi , tersiyer
ar akm A faz toprak sargda problem olabilir.35 kV
22 549301 100 154/35/11.9 rolesi ve ya rolesi sargnn A faznn yldz noktasna
alm yakn sarmlarndaki izolasyon
bozukluu giderilmi.
OG sargs B faznda ekil
23 549301 100 154/35/11.9 Bucholz korumadan bozukluu,35 kV'luk sargnn B faz
servis harici komple sarlm.
35 kV C faznda sipir ksa devresi,154
Bucholz rolesi alarak kV sarsnn A,B ,C fazlar inceayar
24 549301 100 154/35/11.9 servis harici sarglar ile 34.5 kV sargnn A,B,C
fazlar komple yeniden sarlm ve
tersiyer sarglar iptal edilmi.
36 kV B faz parafudur
Bucholz ve diferansiyel patlamAkyurt fiderinden gelen A ve
25 549301 100 154/35/11.9 role alm C faz ar akm arzas, 34.5 kV B
faznda sipir ksa devresi ve paralel
iletkenlerde kopma
 234

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
ilk kez devreye 154kV.Hat enerjilendirilirken B faz
HST -24222- alnrken Bucholz monofaze oto trafo komple
26 3-3 100 380/154 ama,bucholz yand.iki paralel sargdan oluan
sinyal,basn sinyali. sarglardan biri sarld 380+154 kV
Bursa III TM de yaplan test de CL
kapasite art tespit edildi. Trf
27 31052 50-63 154/31.5-34.5 Periyodik Test nakledilerek 34,5 kV sarg
bobinlerinin yenilenmesi
istenmi.34,5 kV sargnn A,B,C
fazlar komple sarld.
Uzun sre kullanlmadan bekletilen
trafo BGTO'nun Afin-Elbistan'da
28 106276 25 154/31.5-34.5 Periyodik Test bulunan atlyelerde kurutulmu
bilahare BGTO Glbana ekilmi
testleri yaplm,normal.
Soma A TS arzalandktan sonra
BGTO'ya getirilip 154 kV C faz
29 T-0907/84 50 154/31.5-34.5 ? giri iletkenlerinin paralel
kollarndan biri tamir edilen
trafonun test sonular normal
bulunmutur.
Bucholz sinyal ve amadan servis
harici. 154 kV tank arasnda
bulunan izalasyon maddelerinin
30 T-0907/84 50 154/31.5-34.5 ? bozuk olmas trfnun alp tamir
edilmesi sonucunda sa paketini
sktran boyundurluk
sapmalarnn izalasyon fiberleri
yenilendi.
154 kV A faznda kopma ve sipir
bucholz ksa devresi tespit edilmi,154
31 T-0907/84 50 154/31.5-34.5 ama,diferansiyel kV'luk sargnn A fazna ait ana
koruma sargnn 8 dilimi tekrar sarlm.
Trafonun kurutulmas tasfiye
bucholz ama edildi. Tasfiye den sonra trafo
32 T-0907/84 50 154/31.5-34.5 diferansiyel servis servise alndnda tekrar bucholz
harici ve diferansiyel role aarak trafo
devre d, 154 kV sargnn B faz 8
dilimi yeniden sarld.
bucholz sinyal, 34.5 kV B faz sipir ksa
33 54929 100 154/35-11.9 bucholz ama devresi,34.5 kV A,C fazlar 11.9
kV tersiyer A,B ve C fazlar
komple sarld.
A faznda sipir ksa devresi ,
tersiyer sargda problem olabilir.35
34.5 kV fiderden kV sargnn A faznn yldz
gelen arzadan dolay noktasna yakn sarmlarndaki
34 54929 100 154/35-11.9 ar akm izolasyon bozukluu giderilmi.YG
diferansiyel koruma sargs B faz alak gerilim ve
tersiyer komple sarlm , 35 kV
alak gerilim sarglar farkl iletken
ve sarg tipinde yaklak olarak
34.5 kV olarak sarlmtr.
bucholz ama 154 kV C faz kopuk,154 kV C
35 T-3098-83 16 154/6.7 +sinyal, gaz yanc faz ana sargsnn 10 dilimi
sarlm.
154 kV C faz buingi patlad.
Trfnun alarak gerekli temizlik
bakm ve tamiratnn uygun
36 T-3098-83 16 154/6.7 bucholz ama olacana karara verilmi.Krlan
buingin paralarnn trafonun iine
yaylmas nedeniyle trafonun aktif
ksm kazanndan karlarak
temizlenmi.
 235

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
31.5 kV B faz sipir ksa
37 6535657 25 154/31.5-34.5 bucholz ama devresi,31.5 ve 10 kV'luk B faz
sarglar komple sarlm
bucholz sinyal Elle devre d braklyor, gaz
38 6535657 25 154/31.5-34.5 alyor yanc, 31,5 kV sarg ularnn
buing tiji ile birleme noktalarnda
pimli balantlarnda ok yerlerinde
kt temas . Ek pimleri
deitirilerek normal duruma
getirilmi.
39 99392 25 66/15 bucholz sinyal + 66 kV A faz kopuk,66 kV YG
ama sargsnn A faz komple sarld.
154 kV A faz toprak kaa,33 kV
C faz sargsnn ntr k ile
40 3G-7099/2 100 154/34,5 bucholz ama trafonun paket salarn sktran
alt boyunduruk arasndaki
izolasyon iyiletirilmi.
TM de arzalanan trafo BGTO 'ya
gnderiliyor.154 kV B ve C fazlar
41 3G-7099/2 100 154/34,5 ? komple, A faz 7 dilim , 33 kV
'luk sarg ve tersiyer sarglar
komple sarlmtr.
ar akm ve bucholz YG B faz ince ayar sargs komple
ve ya seviye dk sarld, B ve C fazlar YG ana
42 3G-7099/2 100 154/34,5 sinyali sarglar ve iltleri ksmen onarld.
Bucholz da biriken gaz yanc,
diferansiyel + Testlerde herhangibir ey
43 87823 50 154/31.5 bucholz grlmemi, almasna karar
verilmi,31.5 kV A faz sargs
komple sarld
Gaz yanc , tersiyer sargda arza
44 87823 50 154/31.5 bucholz + olabilir,tersiyer sargnn B faz tij
diferansiyel role knn kopuk ucu onarlm
tersiyer sarg ular ak gen
olarak dar karlm.
bucholz diferansiyel Gaz yanc ,34.5 kV sargda sipir
45 125115 100 154/31.5- s koruma roleleri ksa devresi,B fazna ait 35 kV ve
35/7.64 alt tersiyer sarglar komple sarlm
Bucholzda biriken gaz yanc ,
Termik muhtemelen 15.8 KV A ve B
sinyal,bucholz sinyal faznda spir ksa devresi var. 3 faza
46 2P8401/2 150 380/154/15.8 ve ama, diferansiyel ait tersiyer sarglar deitirildi.154
rle,diyafram alt. KV kademe ayar sarglarnn 3 faz
da deitirildi.Trafonun izolasyon
seviyesi istenen deere
getirilemedii raporda
belirtilmitir.
380 ve 154 kV buingler
hasarland, trafodan ok fazla ya
boald iin izolasyon testleri
yaplamad, btn sarglarda sipir
ksa devresi, kademede arza tespit
47 2P8401/2 150 380/154/15.8 Ar akm koruma edildi.380 KV B faz komple, 154
alm. KV A,B,C fazlarnn ayar sarglar
komple, 15.8 KV sargnn A,B,C
fazlar komple sarld.Bir nceki
arzadan farkl olarak 380 KV B
faz komple sarlmtr.BGTO'da
yaplan testlerde tersiyer sargnn
menhol almad iin tesriyer
sarglar llememitir. B faz na
ait tersiyer sarg alt ucu kayna
yenilendi.
 236

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
34.5 kV Davutpaa fiderinde arza
olmas nedeniyle , 35 kV sargnn
tersiyer sargya yaklat biimsel
48 125112 100 154/31.5-35 Ar akm toprak bozulmann olduu tespit
edilmi.34.5 kV faz ve ntr
buinglerinin diplerinden atlad
ve krld grlmtr.
Deitirilmi, YG trafosu
getirilerek 34.5 kV tarafndan
nominal gerlim uygulanm.
Davutpaa fider kesicisinin
patlamas ile birlikte bir nceki
arzada olduu gibi tersiyer sarg
49 125112 100 154/31.5-35 Ar akm roleleri OG sargsna daha da fazla
yaklam, bundan sonra oluacak
herhangibir arzada trf
arzalanacaktr.

34.5 kV Davutpaa-1 fiderinden

50 125112 100 154/31.5-35 Ar akm roleleri gelen arza normal iletmede
vibrasyondan her an sipir ksa
devresi olabilir. Trafo mrnn
olduka azald tespit edilmitir.
Tersiyer sarg tank arzas, 15.8 kV
51 408043 150 380/154/15.8 Bucholz ve ar akm C faznda sipir ksa
devresi.Tersiyer sarglar komple
yenilendi.
34.5 kV Davutpaa-2 fider
kesicisinin patlamasyla meydana
gelen arza yaplan testlerde OG
biimsel bozulmaya urayarak
Difaransiyel, bucholz OG/tersiyer sarg nve arzas
52 125112 100 154/31.5-35 ama, termik ama olmutur. Ayrca, yaplan
lmlerde OG B faznda sipir ksa
devresi var. Tersiyer ve 34.5 kV
sarglar komple sarlm izalasyon
ynnden bir saknca bulunmam,
ancak; 34.5 kV sargnn B faz ana
sargs (28kV) bir sipir fazla
sarldndan dolay %E-0.77
bulunmutur.
Bucholz , 154 kV B faznda arza,154 kV B
53 GT-001-89 50(63) 154/34,5 Diferansiyel faz ana sargdan 7 sipir sarlm
154 kV Akakale-Telhamut
hattnda arza 154 kV tank
izolasyonu zayflam ve C faz
sarm oran kaymas olmu, 154 kV
C faz sargsnda dalma olduu
alarak tamir edilmesi uygundur.3
54 6535652 25 154/31.5 Bucholz ama ve faz tersiyer sarglar komple
sinyal sarlm, trf 4 kez kurutma ilemine
tabi tutulduu halde CHT %PF
deerleri istenilen limitlere
gelmemi dier test sonular
normal, zolasyon diren
deerlerine gre sargnn izalsyonu
bozulmu. Tersiyer sargda dalma
olduu trf nun alarak tamir
edilmesinin uygun olduu.35.5 kV
sargnn B faz ayar ve ana sargs
ile tersiyer sargnn A,B,C fazlar
komple deitirilmi.
 237

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
Periyodik gaz analizleri testinde
gazlarn yanc olduu tespit
edilmi, trf devre d. Arzalanan
nve plakalarndaki ksa devreden
55 GT-005-93 50 154/31.5-34.5 Periyodik Test kaynakland dnlyor.Aktif
ksm kazandan dar
karldnda kazan ierisinde
imalat srasnda unutulan nve sa
paralar olduu grlmtr. Sa
paralarndan arndrlan trf nun
test sonular normal bulunmutur.
Termik sinyal ve
56 125119 100 154/31.5 ama, bucholz sinyal C faz 31,55 kV sarg ve tersiyer
ve ama sargda arza
35 kV A faz sargsnda sarg
Termik , Bucholz ve toprak ve sarm ksa devresi.AG A
57 125119 100 154/31.5 diferansiyel faz ayar sargs ile tersiyer sargs
A,C fazlar komple yeniden
sarlm
15.8 kV A faz sargs, sarg k
Difaransiyel, bucholz ucuna yakn bir blgede kopmu,
58 408042 150 380/154-15.8 ama tanka veya nveye ksa devre
olmutur. Ayrca, sipir ksa devresi
de mevcuttur.15.8 kV'luk sargnn
ABC fazlar komple sarld
Bucholz sinyal ve A faz A.G sargsnda sarg toprak
59 549302 100 154/35 ama ksa devresi
Bucholz role alm zolasyonun bozuk olduundan
60 549302 100 154/35 servis harici devreye alnamadna karar verildi
Bucholz ve 35 kV B faznda sipir ksa
diferansiyel roleler devresi,A faz tersiyer B faz 34.5
61 549302 100 154/35 alarak servis harici kV luk sarglarn tamam sarlm
34.5 kV B faz akm trafosu
Bucholz sinyal+ patlam, A faz 35 kV sargda sipir
62 549302 100 154/35 ama servis harici ksa devresi,154 kV sargnn A ve
B fazlar ksmen onarlm 34.5 kV
sargnn A,B,C fazlar komple
yeniden sarlm, tersiyer sarg iptal
edilmi.
Gaz yanc, 31.5 kV B faz
63 6535650 25 154/31.5 Bucholz sinyal+ kopuk,Kurutma ilemi yaplm 3
ama servis harici faz tersiyer sarglar sarlm
Bucholz ve Tersiyer sarg nveye kar ksa
64 6535650 25 154/31.5 diferansiyel servis devre, 34.5 kV A ve B faz
harici sarglarnda arza tespit edilmi
Bucholz da toplanan gaz yanc,
65 GT-010-89 100 154/31.5 Bucholz sinyal + YG C faznda sipir ksa
ama devresi,31.5-34.5 kV C faz ana
sargs ve ayar sargs komple
sarlm.
A, C fazlar ar akm 34.5 kV B
faz arzal,154 kV sargnn A faz
66 GT-010-89 100 154/31.5 Bucholz sinyal + ince ayar sargs, B faz ince ve
ama kaba ayar sargs, 34.5 kV sargnn
A faz komple B faz ayar sarglar
komple sarlm.

Bucholz sinyal +
67 GT-010-89 100 154/31.5 ama AG C faznda sipir ksa devresi

35 kV C faz sargsnn ayar sargs

68 6535646 25 154/31.5 Bucholz ama ile tersiyer sarglarn A,B,C fazlar
komple sarld.
 238

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
154 kV A faz sargsnn kademeye
69 6535646 25 154/31.5 Bucholz alm, balant noktalarnn birinde
devre d kopukluk,154 kV B faz ana sarg
komple sarld, ince ayar sargs ile
ksmen onarld.
70 T-2610-87 50 154/31.5 ? 34.5 kV C faz komple sarlm.
Bucholz ve 154 kV B faz ak devre, bucholz
71 T-2610-87 50 154/31.5 diferansiyel roleler rolede biriken gaz yanc,YG B faz
alm ince ayar sargsnn kademe
ularnn kopmu olanlar tamir
edilmitir.
Bucholz + 34.5 A faz sarglarnda sarg,
72 125113 100 154/31.5 diferansiyel + termik toprak ve sarm ksa devresi,
roleleri alm tersiyer sarg arzal,35 kV A faz
ana sargs tekrar sarlm.
Bucholz + 31.5 AG sargsnda sipir ksa
73 65635634 25 154/31.5 Diferansiyel devresi,AG sargs C faz ksmen
sarlm.
154 kV C faznda sipir ksa
74 65635634 25 154/31.5 Bucholz + devresi,154 kV sargnn C faz ayar
Diferansiyel sargs ile tersiyer sarg A faz
komple sarlm.
34.5 kV A faz sargsnda sipir ksa
75 308290-01 100 154/31.5 Bucholz ama ve devresi,34.5 kV sargnn A,B,C
diferansiyel ama fazlar komple sarlm.
A faz 154 kV, 35kV, 10.5kV B
76 6535632 25 154/31.5-34.5 Bucholz ama faz 154 kV kademe sargs ve
31.5kV sarg C faz 154 kV
kademe 31.5 kV sarglar yeniden
sarlm.
35 kV sarg B faznda sipir ksa
Bucholz ama, devresi, kademe balantlarnda
77 6483477 50 154/35-10 diferansiyel bozuk tespit edilmi.154 kV
rolesinden servis sargnn A,B,C fazlar ayar sargs,
harici 35 kV sargnn A,B,C fazlar ana
sarg ve ayar sarglar ile tersiyer
sarglar komple sarlm.
15.8 kV C faznda sipir ksa
78 16984 10 154/34,5-15 Bucholz ama, devresi,34.5 kV sargnn C faz ana
sarg ve kademe sarglar yeniden
sarlm
A faznda sipir ksa devresi,35 kV
79 125108 100 154/31.5 Bucholz + sargnn A ve C fazlar ayar sargs,
Diferansiyel tersiyer sargs, A ve C fazlar
komple sarlm.
35 kV sargnn arzal olduu
belirlenmi, muhtemelen B
80 125108 100 154/31.5 Bucholz ama faznda,35 kV sarg komple ,
tersiyer sargnn A ve B fazlar
komple sarld.
A faznda sipir ksa devresi ve
Bucholz + kopuk ,YG sarglarnda A faz
81 T-1432-88 100 154/31.5 Diferansiyel ama komple, B faz ince ve kaba ayar
sarglar ile AG A faz yeniden
sarlm.
Kademe tank arza nedeniyle
Mesafe koruma ve oluan basntan dolay kaslm,
82 6535644 25 154/31.5 kademe bucholz imi ve tank zerinde baz
alm atlamalar olumu, kademe tank
delinmi,C faz kademe sargs
yeniden sarlm. Ayn fazn
kademe kontaklarnn zerinde
bulunduu fiber ksm deitirilmi.
 239

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
154 kV A faz sargsnda sipir ksa
83 3G 7099-1 100 154/33,6 Bucholz alm devresi ve kopma,154 kV sargnn
roledeki gaz yanc A faz komple sarlm.
AG 34.5 kV olarak sarlm,
84 549300 100 154/34,5 ? tersiyer sarg kaldrlm.
35 kV sargnn A faznda sipir ksa
85 6690521 25 154/31.5-35/10 Bucholz ama ve devresi,35 kV sargnn A faz
diferansiyel komple sarlm.
Diferansiyel ar Kademe deitirilirken kademe
86 30318 16 154/31.5 akm, kademe diyafram patlam, kademe fiberi
bucholz gaz basn atlak,Kademe arzas giderildi.
Bucholz sinyal ve Tersiyer sarg tanka ksa devre, B
87 125099 100 154/31.5 ama , diferansiyel faznda sipir ksa devre,AG
role am sarglar ,tersiyer sarg dahil
komple sarlm.
35 kV C faz sargsnn DC
88 125099 100 154/31.5 Bucholz dan servis direleri dier fazlardan % 19.5
harici byk, Sarglarn balant
kaynaklar yenilenmi.
Kademe bucholzdan Kademesi arzal
89 7327/20007 100 154/34.5 servis harici bulunmu,Kademesi tamir edilmi.
Bucholz ama ve 34.5 kV B faz DC direnci %108.6
90 97041 100 154/31.5-35 sinyal ile devre d byk, ayrca kademe kontaklarna
acilen bakm gerekiyor.A, B, C
fazlarna ait 35 kV alak gerilim
tersiyer sarglar komple sarlm
Bucholz rolesi 34.5 kV sargsnda sipir ksa
91 GT-028-93 50 154/31.5 alarak servis harici devresi,34.5 kV sargnn A, B, C
fazlar komple sarlm
Tersiyer sarg A faznda
92 3K 8002/2 100 154/31.5-6.3 Bucholz dan servis deformasyon, 31.5 kV olan alak
harici gerilim sarglar 35 kV olarak
yeniden sarld, tersiyer sargs ise
komple kaldrld.
Bucholz role 154 ve 34 kV sarglarn B faz ana
93 3K 8002/2 100 154/31.5-6.3 alm, gaz yanc sarglar yeniden sarld
YG A faznda sipir ksa devresi,A
94 31164 50 154/31.5 ? fazna ait 154 kV ana sargnn 10
dilimi yeniden sarld
Diferansiyel role
95 31164 50 154/31.5 alt 34.5 kV C faznda sipir ksa devresi
Uzun sre kullanlmadan
bekletilen trf bakm ve kontroller
96 106278 25 154/31.5 Periyodik Test iin BGTO'ya getirilmitir.% PF
deerleri yksek bulunmu, bu
gcteki trafolarda bask
takozlarnn okluu bu durumu
meydana getirmektedir.
Diferansiyel 154 kV sargya ait ayar sargs ile
97 B-205252 50 154/34.5-13.8 rolelerden devre d 34,5 ve 13.2 sarglar tekrar
sarlmtr.
Scak yedek olarak bekleyen trf
Diferansiyel koruma devreye alnr alnmaz arzaland,
98 B-205252 50 154/34.5-13.8 alt 154 kV sarg tank ksa devresi ve
154 kV ayar sarglarnn sipir ksa
devresi.
Yanc gaz art var.Ksa devre
99 87420 50 154/31.5 ? olan nve salarnn ksa devreleri
giderildi.
34.5 kV sargsnda C faznda tanka
100 6511426 50 154/34,5(31.5) Bucholz ama ksa devre,Trafonun B ve C fazna
ait AG ve tersiyer sarglar komple
sarld.
 240

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
Bucholz rolesinden 31.5 kV sargnn B faz
101 6511426 50 154/34,5(31.5) servis harici kopuk,Tersiyer sargs kaldrlarak
AG ana ve ayar sarglar komple
sarld. AG ana sarglar farkl
iletken ve sarg tipi ile sarld.
Bucholz ve AG B faznda sipir ksa
102 308780 100 154/34,5(31.5) diferansiyel devresi,34.5 kV AG sargsnn B ve
korumadan servis C fazlar komple sarld
harici
170 kV B faz akm trafosu patlad,
radyotrler arzal, yksz kademe
deitiricisinin detayl incelenmesi,
103 30673 25 154/31.5 ? 34.5 sarg tij balantlarnn kontrol
edilmesi sonucu.Yangnla d
yzeyi komple yanan trafonun
sarglarnda herhangibir arzaya
rastlanmam, yanan kademe
alterinin kumanda panosu komple
deitirildi.
Bucholz ve
104 1126386 253 400/15.75 diferansiyel YG C faznda sipir ksa devresi,YG
korumadan servis C faz kademe sargs deiti.
harici
154 kV A faz ana sargs yeniden
sarld, yk altnda kademe
105 59237 50 154/31.5 ? deitirme alteri komple
deitirilmi, tersiyer sarglara ait
kademe alteri ise 3 kademe
sabitletirilerek iptal edilmi.
Yanc gaz kard iin servis
106 H-65250-01 20 10.5/6 ? harici, kademe alteri
arzal,Kademesi komple
deitirildi.
Gaz Yanc,35 kV A faznda sipir
107 97035 50 154/31.5 Bucholz ama ksa devresi,Tersiyer sargya ait A
faz komple sarld
Kademe bucholz
108 T-2716-83 16 154/6.3 servis harici Kademe arzal,Komple kademe
deitirildi.
Kademe bucholz
109 T-3090-83 16 154/6.3 servis harici Kademe arzal,Komple kademe
deitirildi.

110 20573 25 154/31.5 Bucholz ama Gaz Yanc, AG kademe

deitiricisi arzal,AG sarglarna
ait kademe alterinin kontaklar
deitirilmi.
34.5 sargda sarg toprak ksa
111 409035 100 154/31.5 Bucholz + devresi ve bu sarglarn A faznda
Diferansiyel sarm ksa devresi,A faz 154 kV ve
34.5kV sarg komple sarld.
A faz sargsnda sipir ksa
112 313350-01 100 154/31.5 Bucholz + devresi,A fazna ait YG sargnn
Diferansiyel k tiji onarld.
Bucholz sinyal ama 34.5 kV C faznda sipir ksa
113 409020 100 154/31.5 ve diferansiyel devresi,34.5 kV AG sarglar
koruma komple sard.

114 31844 32 21/6.5 ? AG sarglar komple sarld.

A faz sargsnda sipir ksa devresi,
115 30764 50 154/31.5 Bucholz ve ekil bozukluu,154 kV sargnn A
diferansiyel koruma ve B fazlar 34.5 kV sargnn A, B,
C fazlar komple sarld.
 241

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
Bucholzda biriken gaz
yanc,Nvenin st tarafndaki iki
116 30764 50 154/31.5 Bucholz ve boyunduruu birbirine tutturan
diferansiyel koruma izole olmas gereken saplamalarn
nveye ksa devre olduu tespit
edilmi, ksa devre giderilmitir.
Bucholzda biriken gaz yanc,A ve
Bucholz sinyal ve C fazlar YG ana sarglar ksmen
117 30764 50 154/31.5 bucholz ama onarld, B ve C fazlar YG kaba
ayar sarglar ve YG ince ayar
sarglar yeniden sarlmtr.
66 kV B faz sargsnda sipir ksa
118 T-0251-85 50 154/66 Bucholz sinyal ve devresi,66-63 kV olan sekonder
bucholz ama sarg gerilimi yeniden dizayn
edilerek 34.5 kV olarak tekrar
sarld.

119 30321 16 154/6.3 ? Krlan kademe onarld, AG A faz

sarld.
31.5 kV A faz kopuk, AG 31.5-35
120 96951 25 154/31.5 (35) Ar akm rlesi kV kademe balant yerindeki
arzalar giderildi.
Periyodik Testlerde Nem tespit
121 41497 40 380/3/154 Periyodik Test edilmi.Kurutuldu.
Dengesiz yklenmeden dolay
magnetik aklarn devrelerini trafo
Ar akm kazan zerinden tamamlayp
122 18965 25 154/31.5 ,diferansiyel koruma snmalara neden olduundan trf
bucholz ama ve kazann snp boyalar
sinyal kalkmtr.Aktif ksm kazana
mesnetleyen pimlerden kopanlar
yenilenerek AG alterine bakm
yaplmtr.
6.3 kV sarg tanka ksa devre,6.3
123 162064 25 154/6.3 Diferansiyel role kV sargnn A faz komple yeniden
sarld.
A faz buingi krld, C faznda
124 11505004 183.24 380/154 Bucholz ama , sarg, tank arzas, C faz DC
diferansiyel direnci yksek bulundu,C faz
komple yeniden sarld.
(C) faz buingi arzaland, C faz
bobini arzal bulundu.Empedans
kapasitif akm deeri yksek
125 11505004 183.24 380/154 Bucholz ama , bulundu,Aldnda nve
diferansiyel topraklama devresinde arza
grld, C faz ile B faz bobinleri
yer deitirdi. Yaplan testlerde B
faz empedans kapasitif akm
deerleri dier fazlara gre yksek
bulundu.Hurdaya ayrld.
Diferansiyel koruma Gaz yanc, 31.5 kV sargda sipir
126 GT-002-89 25 154/31.5 ve bucholz ama ksa devresi
31.5 kV sargnn C faznda sipir
127 GT-002-89 25 154/31.5 Diferansiyel koruma ksa devresi,31.5 kV sargnn C faz
ve bucholz ama komple sarld.
Kademe bucholzdan Kademe deitirici arzal,21 kV
128 3K 8003-3 31,5 154/21-6.3 servis harici sargnn B faz komple sard.
34.5 fiderden gelen darbe ile
129 T-0943-88 50 154/31.5-34,5 Bucholz sinyal ve birlikte 34,5 kV A faznda sipir
ama, diferansiyel ksa devresi, 154 kV ve 31.5 kV
sarglarn A faz ayar sarglar
komple sarld.
 242

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
Gaz Yanc,Sarglarda arza yok ,
130 31167 150 380/154/15.8 Bucholz sinyal ve nvede arza olduu
ama sanlyor.Tespit takozlar ve
sarglar aras ta yenilendi.
Gaz Yanc,380 kV B faz
131 31167 150 380/154/15.8 Bucholz sinyal ve sargsnda paralel kollarda kopma
ama, diferansiyel ve muhtemelen bu sargda sipir
ksa devresi,380 kV B faznda
sargnn 6 dilimi yenilenmi
Gaz Yanc,C faz kademe ana
132 24791 25 154/31.5 Bucholz sinyal ve konta veya kademe balant
ama, diferansiyel noktasnda zayf temas tespit
edildi.Bota kademe deitiricinin
tahrip olmu kontaklar onarlm.
34.5 kV A faz sargsnda sipir ksa
133 30805 50 154/31.5 Bucholz sinyal ve devresi,34.5 kV'luk AG sargsnn
ama, diferansiyel A,B,C fazlar komple yeniden
sarld.
154 kV sarg direnlerinde
farkllklar, 154 kV yk altnda
134 7328/20007 100 154/31.5 Bucholz sinyal ve kademe deitiricisinin baz
ama kontaklarnn hasarl olduu tespit
edilmitir. Arzal olan kademe ve
alteri onarlm
Bucholz sinyal ve 154 kV C faznda sipir ksa devresi.
ama, ya seviye
135 7328/20007 100 154/31.5 sinyal ama kademe
bucholz ama
31.5 kV B faznda sipir ksa devresi
ve tanka temas, bu sargnn tersiyer
136 3K 8002-1 100 154/34,5-31,5 Ar akm, bucholz ile ksa devre olabilecei tespit
ve diferansiyel edilmitir.154 kV sarg B faz
koruma komple, 31.5 kV AG ana sargs A;
B, C fazlarnda 34.5 kV yeniden
farkl iletken ve sarg tipinde
komple sarld.
Rutubetli bulunmu, kurutulmak
137 3K 8002-1 100 154/34,5-31,5 Periyodik Test zere BGTO'ya nakil
olmu.Atlyede kurutma ilemine
tabi tutulmu.
154 kV B faz buingi patlad,
138 31403 150 380/154/15.8 ? sarglarda bir arza yok imalatci
fabrikasinda onarlms.
Diferansiyel koruma,
bucholz ama, basn Sarglarda herhangibir arza
139 31403 150 380/154/15.8 ama ventili alm. grlmedi.380 kV B faz buing
damu deiti, kopan tij onarld.
34,5 kV sargnn A faznda sipir
Bucholz sinyal ve ksa devresi.34,5 kV sargnn A
140 6511425 50 154/31.5-34,5 ama faz ana sargs, ayar sargs B ve C
fazlar ana sarglar ile 10 kV
sargnn A faz yeniden sarld.
Arzal kademe onarld.
154 kV A faz sargsnda sipir ksa
Bucholz sinyal ve devresi.161 kV sargya ait A ve B
141 14038 47.5 161/10.6 ama fazlar onarlm, 10.6 kV'luk
sargnn ise A,B,C fazlar komple
sarld.
Trafonun YG tarafndaki B faz
Bucholz ama, tank buingi ve AG tarafdaki B-C-N
142 30432 16(20) 154/31.5 koruma buingleri patlam, YG tank aras
izalasyon seviyesi dk
bulunmutur.
 243

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
Kademe hareket kollarndaki sorun
ve nemden dolay BGTO'ya nakil
143 30432 16(20) 154/31.5 Periyodik Test oldu.Kademeye hareket veren
elemanlar yenilenmi, kurutma
sonras yaplan testler normal
bulunmu.
Yksz kademe deitirici yerine
Bucholz sinyal ve oturmadndan bucholz da gaz
144 2I 8002/4 345 400/21 ama birikiyor, gaz yanc deil.Kademe
kontaklarna gerekli bakm yapld.
154 kV B faznda kopukluk tespit
Bucholz sinyal ve edildi, sarglar aras ve tanka kar
145 T-1525/84 50 154/31.5 ama ksa devre,B faz YG ve AG
sarglarnn birka dilimi tekrar
sarld
Ar akm koruma, AG sargsnda tanka kar ksa
146 97038 50 154/31.5 Bucholz sinyal ve devre, B fazna ait AG ve tersiyer
ama sarglar komple sarlm.
DC direnlerinde farkllk, kademe
alterine bakm (periyodik
147 125101 50 154/31.5 Periyodik Test testlerde tespit edilmitir),Yk
altnda kademe deitirme
alterinin kademe kontaklarnn
bakm yaplmtr.
154 kV sargnn A faz ince ayar
sargs ile 34,5 kV sargnn A,B,C
148 6535642 100 154/34.5/6.3 Diferansiyel koruma fazlar ayar ve ana sarglar komple
yeniden, AG sargs dizayn
deitirlerek tersiyeri iptal
edilmitir.
Diferansiyel koruma, C faznda deformasyon tespiti ile
149 31162 50 154/31.5 bucholz ama, 34.5 kV AG sargsnn A,B, C
fazlar komle yeniden sarld.
Diferansiyel koruma, A faznda sipir ksa devresi,35 kV
150 6483483 50 154/35/10 bucholz ama, ayar sargs ile tersiyer sarglarn
A,B, C fazlar sarld
35 kV sargnn C faz ana sargs
151 6483483 50 154/35/10 Diferansiyel koruma ksmen onarld
54 kV sargnn C faz ince ayar
sargs ile 31.5 kV sargnn B faz
152 6535636 25(31,5) 154/31.5-35/6.3 Bucholz ama komple sarlm, izolasyon test
sonular kurutulma sonras normal
deil, dier testleri normal
bulunmutur.
YG yksz kademe alterinde
153 2 I 8002/3 345 400/21 Bakim Calismasi sorun var,BGTO'dan gelen ekip
sorunu giderdi.
15.8 kV ehir I fiderinde toprak
arzas, fider kesici amam, 15.8
154 31062 25 154/31,5- Diferansiyel koruma kV Bara 31.5 kV Barann zerine
34.5(15,8) derek trf yand, trf giri kesici
amam, 154 kV sargnn A ve C
fazlar ksmen 31.5 kV sargnn
A,B,C fazlar komple sarld
Yanc gaz birikmi, elle servis
harici, B ve C fazlar arasndaki
ekranlama balants alt ksmndan
155 30765 50 154/33.25 Bucholz ama karbonlaarak kopmu ve bakr
eriyerek nve salarnn aralarna
kaynaklanmtr. st
boyunduruktaki saplama fiberi
yanarak paralanm ve o noktada
nvede karbonlamalar olumu.
 244

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
Diferansiyel koruma, B faz buingi patlad, yangn
156 31216 150 380/154 bucholz ama, km, su ile sndrld iin
trafo nakledilmi, temizlenip
BGTO'da kurutulmu.
Yaplan testlerde YG yksz
kademe alterinde sorun tespit
157 2 I 8002/2 345 400/21 Periyodik Test edildi. BGTO'dan gelen
elemanlarca onarm yapld,Trafo
rutubetli bulunup, kurutuldu.
CL %59 art var trafo servis harici
(periyodik testlerde), ABC fazlar
158 125102 50 154/31.5 Periyodik Test alak gerilim ana sarglar BC
fazlarnn AG ayar sarglar ve B
faz tersiyer sarglar sarlm.
Diferansiyel , 31.5 kV sargnn B faznda sipir
159 6535639 25 154/31.5 bucholz ama ksa devresi, 31.5 kV sargnn B
faz komple sarld.
Arza gazlarndaki artn devam
etmesi nedeniyle test edilmi,
160 6535645 25 154/31.5 Bucholz ama tersiyer sargnn arzal olduu
tespit edilmi, Tersiyer sargya ait
C faz komple sarld.
Diferansiyel , 34.5 kV A faz sipir ksa devresi,
161 6535645 25 154/31.5 bucholz ama bucholzda bireken gaz yancym.
Yere drlerek tahribata urayan
162 36941 50 154/33.25 Tasima esnasinda trafonun d ynnde st
boyunduruun olduu ksmda
bobinlerde oluan kaymalar
dzeltilmitir
Bucholz rolesinde yanc gaz
birikmi , 154 kV B faz sargsnda
163 HST-24220-1-2 100 154/34.5 Diferansiyel , kopukluk olduu tespit edilmi,B
bucholz ama faz yk altnda kademe deitirici
fiberinin krlan ksm kesilerek
ksaltlmak suretiyle onarlmtr.
Bucholz ama
,kademe bucholz
164 HST-24220-1-2 100 154/34.5 ama, termik koruma 154 kV gen sarg C bacanda
ak devre
154 kV A,B,C buingleri tamamen
paralanm, tersiyer buingleri
tamamen paralanm, 154 kV
Btn zati korumalar parafuduru yanm.Arza
165 31224 150 380/154/15.8 alt. bilgilerinde belirtilen
olumsuzluklarn dnda yaplan
testlerde sarglarda tersiyer sarglar
hari olumsuzlua rastlanmad,
tersiyer sarglarda DC diren
deerleri kararl llememitir.

Diferansiyel , 380 kV seri sargnn A faznda

166 31224 150 380/154/15.8 bucholz ama sarg DC direnci yksek bulundu,A
faz YG seri sargs ksmen
onarld.
154 kV C faz sargs arzal,
muhtemelen kopuk, 380 kV C faz
167 31224 150 380/154/15.8 Diferansiyel , kademe sarglar arzal,158 kV
bucholz ama sargnn ayar kademe sargs
blmnde iki k ucu arasndaki
ksa devre sorunu (sarg
sklmeden) giderilmi.
Diferansiyel , 154 kV A faznda kopuk,A faz YG
168 314420 50 154/33.6 bucholz ama ana sargs ksmen onarld.
 245

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
154 kV B faznda sipir ksa devresi
Diferansiyel , ve sarg toprak arzas,B faz YG
169 GT-034-99 100 154/31.5 bucholz ama ana sargs ksmen, YG ince ayar
sargs kendi iletkeni ile tekrar
sarld.
Tersiyer sarg gen balant
Bucholz, ama ularnda kopukluk veya ksa
170 31259 150 380/154 ,diferansiyel koruma, devre olutu, bucholzda biriken gaz
ar yk yanc,15.8 kV sarglar komple
yeniden sarld, tersiyer sarg DC
diren deerleri farkl llmtr.
154 kV A faz buingi patlad, her
faz parafurdurlarda patlam
171 309270-01 25 154/31.5 ? (34.5 kV) , yangn kt, sarglarda
hasar grlmedi,YG sargs tij
ular yenilenerek trafo kazan
boyatlm.
C faz ayar sarglarnda sipir ksa
172 315560-01 100 154/31.5 Diferansiyel , devresi,154 kV YG sargsnn B ve
bucholz ama C fazlar ince ve kaba ayar sarglar
yeniden sarld.
173 20571 16 154/31.5 Periyodik Test Kurutulmak iin gelmi.
174 T-1438-88 150 380/34.5/10 Periyodik Test Kurutulmak iin gelmi.
420kV buing patlayarak servis
harici oldu. Yaplan testlerde
sarglarda herhangibir sorun
bulunmad, yeni buing monte
edilerek trafo servise alnmak
Ar akm, bucholz istendii an A.A ve bucholz rolesi
175 GM-103100 105 400/15.8 ama alarak servis harici oldu. Yaplan
testlerde izolasyon direnci
deerlerinde dklk, 420kV
sargnn DC diren deerlerinde
ykselme gzlendi, sarm oran
testleri yaplmamtr, trafonun
sarglarnda, izolasyon
maddelerinde hasarlanmaya bal
izolasyon zayfl olabilecei
tespit edilmitir.420/3 kV YG
sargsnn bir bobini komple sard,
uzun sre kurutuldu, deerler
normal bulundu.
31.5-35 kV balant terminallerinin
ve sargnn buinge balant
176 93202 100 154/34.5 Diferansiyel , noktalarnn kontrol 34.5 fiderden
bucholz ama gelen arza ile birlikte trafo servis
harici olmus, B faz ayar sargs
ksmen onarld.
Diferansiyel koruma,
ntr Ntr diren ve yer alt kablosu
177 T-1438-88 150 380/34.5/10 direnci/akm/gerilim yanmas ile servis harici
koruma alt. olmu,kurutulmu.
Diferansiyel koruma ,
178 93201 50 154/34.5 bucholz , ar akm A faznda sipir ksa devresi
Gaz analizlerinde ; yanc gazlar
179 170689 33 380/3/15,8 Diferansiyel , yksek bulunmu. Nve-kazan
bucholz ama arasndaki toprak balantsnn
arzas giderilmi.
Bucholz dan yanc gaz km,
180 HST-24222-6-4 80 380/3/15,8 Bucholz ama trafonun sarg iletken ek yerinde bir
deformasyon varm, sargs
ksmen onarld.
 246

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
AG ana sarglar ve ayar sarglar
181 GT-020-91 25 154/31.5 Diferansiyel , komple yeniden sarld , trafo
bucholz ama kurutuldu, testleri normal.
AG 34.5 kV B faz sargsnda sarg
Diferansiyel , + toprak ve sarm ksa devresi.
182 31049 80/100 154/34.5 bucholz ama Ayrca, kademe deitirici
arzal.AG sarglar komple yeniden
sarld.
154 kV B faz sargs sarg + tank
Diferansiyel koruma , ve sipirler aras ksa devre.YG B
183 GT-017-98 80/100 154/34.5 bucholz , ar akm faz kaba ayar ve ince ayar sarglar
yeniden sarld, B faz YG ana
sargsndaki bombe dzeltilmi.
Nve-kazan arasndaki toprak
184 31556001 80/100 154/34.5-31.5 Bucholz ama balantsnn arzas giderilmi
Bucholz ama Kademe deitirici yerine
185 GT-020-91 25 154/34.5-31.5 ,kademe bucholz oturmadndan bucholz da gaz
ama, termik koruma birikiyor, gaz yanc deil.Kademe
kontaklarna gerekli bakm yapld.
186 549299 100 154/34.5 Periyodik Test Kurutulmak iin gelmi.
31.5 kV C faz sargsnda
kopma.31.5-35 kV AG ayar sargs
187 30795 25 154/31.5-34.5 Bucholz ama balantsnda meydana gelen
gevekliklerden oluan kt temas
giderilmi.
Trafo rutubetli bulunmu, tasfiye
edilmi, kurutulamam (periyodik
188 GT-037-93 25 154/31.5-34.5 Periyodik Test testlerde), BGTO'ya
nakledilmi,Kademe
kontaklarndaki karbonlamalar
giderilmi, kademe ya
deitirilmi, trafo kurutulmu.
34.5 kV C faz DC direnci yksek
kazan yaps bu durumu grmeye
ve iletkenleri deitirmeye uygun
189 30779 25 154/31.5-34.5 Periyodik Test olmadndan BGTO'ya nakli ile
34.5- 31.5 kV AG ayar sarglar
balant yerindeki geveme ve
olumsuzluklar giderilmi.
154 kV A,B faz buingi patlam,
Bucholz alarm , C faz buingi atlam, 380 kV A
190 31120 150 380/158/15.8 ama, ya seviyesi ve B faz buingleri patlayarak
alarm , ya seviyesi yanm, sarglarda herhangibir
ama hasarlanma tespit edilememi, trafo
gvdesi yangnda hasarlanm.
Arzal 34.5 kV fiderin arza
zerine tekrar kapatlmas
191 409015 100 154/31.5-34.5 Diferansiyel koruma durumunda g trafosunda kalc
hasar meydana gelmi.3 faza ait
YG ince ayar sarglar dzeltilmi,
C-B fazlar AG ayar sarglar
komple yeniden sarlm.
154 kV B faz sargsnn kopuk
olduu tespit edilmi (devreye
192 30319 16(20) 154/31.5-34.5 ? alnmadan nce yaplan testlerde).B
faz YG sargs giri ucunda
meydana gelen iletken kopukluu
giderilmi.
 247

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
Arza aratrma testlerinde trafonun
arzal olduuna karar verilmi,
193 T-1995-86 25(31.5) 154/31.5-34.5 Periyodik Test BGTO'da alp onarlmas
sonucunda kopan nve
topraklamas onarlm.
Bucholz rolesi Trafoda 15.8 kV tersiyer sargda
alarak devre d sipir ksa devresi, ayrca sarg-
olmu, 15.8 kV toprak arasndaki kapasitif akm
194 31949 75(100) 380/158/15.8 toprak koruma deerlerinde art var (zellikle
alm CL'de). bucholz da gaz var.15,8 kV
'luk sargnn ayar sarglar yeniden
sarlm.
380 kV tarafndan bota
Bucholz alarm , ama enerjilendiinde devreye
195 31949 75(100) 380/158/15.8 alnmasndan 5 dk sonra
arzaland, gaz yanc, CL ve CHL
kapasitif akm deerlerinde art
var.
TM'de yaplan testlerde %PF
196 2P 8401/4 150 380/154/15.8 Periyodik Test yksek, izolasyon direnci dk
km, kurutulmas tavsiye
edilmitir.Trafo alarak
kurutulmu.
34.5 kV Tuzla I-II fiderlerinden
gelen arza ile birlikte trafo servis
197 308210-01 100 154/34.5 Diferansiyel , harici olmu, OG A faznda sarg
bucholz ama sipir ksa devresi olumu.34.5
kV'luk sargnn A faz ana ve ayar
sargs komple yeniden sarld.
11.1 kV sargnn her faz DC
direnci yksek bulunmu.11.1 kV
198 35756 25(31.25) 154/11.1 Bucholz ama AG A, B fazlarna ait tijlerin sarg
balant yerlerindeki gevemenin
neden olduu kt temastan dolay
tahrip olmu tijler deitirilmi.
Tersiyer sarg arzal.AG ayar ve
Ar akm, tersiyer sarglar komple yeniden
199 97037 50 154/34,5-31.5 diferansiyel koruma. sarld, nve arzas giderilerek
nve tekrar dizilmi, trafo kazan
boyanm.
Diferansiyel 54 kV B faz DC diren
Koruma,Bucholz lmlerinde akm ekmedii tespit
200 T-2694-83 25 154/31,5-34,5 sinyal, Bucholz ama edildi. B faz sargsnda kopukluk
bulunmutur.154 kV B faz sarld.
201 T-1408-78 10 30/15 Bucholz alarm , ama 31,5 kV B faz sargsnda kopukluk
tespit edildi.Tamir edilecek.
Test sonularnda ikaz akm
deerleri anormal bulundu. 158 kV
merkez iletkeninde sorun tespit
202 31403 150 380/154/15,8 Periyodik Test edildi. letken ekerken
zorlanmtr. U ekilmesi ile ilgili
herhangi bir sorun tespit
edilmedi.Trafo kazan tabannda ve
trafo aktif ksm zerinde bol
miktarda pas ve tortuya rastland.
st balant gevek, takozlar
203 6535649 25 154/31,5 Diferansiyel Koruma yerinden kaymtr. Tersiyer sarg
ksa devre bulundu.tersiyer iptal
edilerek tamir yapld.
204 30878 25 154/31,5 Bucholz alarm ama 31,5 kV A faz sarg spir ksa
devresi.
 248

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
Diferansiyel Koruma 31,5 kV A faz sargsnda ksa devre
205 6535640 25 154/31,5 tesbit edildi.Tamir edilecek.
34,5 kV Saray-4 fiderinde A faz
camperinin koptuu, Saray-3
Bucholz sinyal ve fiderinin C faz camperinde hasar
206 549299 100 154/31,5-34,5 diferansiyel koruma meydana geldii gzlemlendi. G
trafosunda 34,5 kV C faznda spir
ksa devresi tespit edildi. Tamir
edilerek devreye alnd.
Diferansiyel Koruma
bucholz sinyal, YG ve AG Sarglar aras ksa devre
207 GT-031-93 50 154/31,5 bucholz ama tespit edildi.Tamir edilecek.
Bucholz ama ve
208 30880 16 154/34,5 tank koruma 34,5 kV B faz sargsnda arza
tespit edildi.
Diferansiyel
Koruma,Bucholz 34,5 kV kablo bal patlad. AG
209 GT-035-99 100 154/31,5-34,5 sinyal, Bucholz ama sargsnda A faznda spir ksa
devre tespit edildi.

Ototrafoda yangn
210 316319 250 380/154 Diferansiyel Koruma olutu.Ototrafonun tm buingleri
paraland. Ksmi testler
yapld.Sarglar salam.Aksesuarlar
temin edilmeye allyor.Trafo
devreye alnabilir.

211 30805 50 154/31,5 Diferansiyel Koruma C faz ana veya kademe sargsnda
spir ksa devresi var.Tamir
edilecek.
Diferansiyel koruma , 34,5 kV A faznda spir ksa devresi
212 6688477 50 154/33,6 Bucholz acma tespit edildi.
Diferansiyel koruma , 154 kV A faznda spir ksa
213 1189057 25 154/15,8 Bucholz acma devresi.Alak gerilim A,B,C
fazlarnda spir ksa devresi.
Diferansiyel Koruma
214 GT-003-89 50 154/31,5-34,5 34,5 kV AG C faznda sarg ksa
devresi
Bucholz alarm , ama
215 409020 100 154/31,5 31,5 kV AG B faznda spir ksa
devresi
Bucholz alarm , ama
216 125118 100 154/31,5-35 31,5 kV AG C faznda spir ksa
devresi
Diferansiyel koruma,
217 31277 100 154/31,5-35 kademe bucholz Kademe arzas olutu.Kademe
ama degistirilerek trafo iletmeye alnd.
Diferansiyel Koruma
218 313260-01 100 154/33,6 154 kV A faz spir ksa devre tespit
edildi.
36 kV merli fideri ar akm a-c
Diferansiyel koruma , fazlarndan gelen darbeli arza ile
219 308230-01 100 154/34,5 Bucholz acma ayn anda G trafosu servis harici
oldu.Yaplan testler sonucu 154 kV
C faz sargs kopukluk tespit edildi
Ar akm, 34,5 kV OSB fiderinden gelen arza
220 30670 25 154/34,5 diferansiyel koruma sonucu 154 kV A B C faz spir ksa
devresi olutu.
Trafo yanm. Ak grubunda arza
221 20607 10 34,5/15,8 Ar akm koruma olduundan kesiciler
amam.Trafo hurdaya ayrd.
Diferansiyel koruma ,
222 30825 16 154/31,5-34,5 Bucholz acma 34,5 kV sarg spir ksa devresi.
 249

EK-7 (Devam) 1995-2007 yllar arasnda arzalanan g transformatrlerinin listesi

S.
N SER GC GERLM ALIAN ARIZA ve ONARIM
O NO (MVA ) (KV) RLELER HAKKINDA BLGLER
223 549202 100 154/34,5 Bucholz acma 34,5 kV sarg tank spir ksa devresi
Diferansiyel koruma , 34,5 kV AG B faz sarg spir ksa
224 409013 100 154/31,5-34,5 Bucholz acma devresi.
Korumalar Ntr direnci yanmas sonucu servis
225 T-1055-84 25 154/31,5-34,5 almam. harici olan trafoda yangn km.
Tamir bekliyor.
Trafo yangn geirdi. 34,5kV C faz
226 47912 10 34,5/15,8 Bucholz acma buhingi paralanm
Diferansiyel koruma ,
227 20578 25 154/31,5-34,5 Bucholz acma 34,5 kV C faznda kopukluk tespit
edildi

228 31051 50 154/34,5 Bucholz acma 154 kV YG Sargsnda sipir

ksadevresi var.

229 T-0718-84 25 154/31,5-34,5 Diferansiyel koruma Kademe arzal.

kaz akmlar okunamam. Servise
230 037107 100 380/154/15,4 Periyodik Test alnmas sakncal. Sarg
deformasyonu var. Trafo aclmay
bekliyor.
Trafonun test edilmesi sonucunda
231 97035 50/62,5 154/34,5 Periyodik Test 34,5 kV C faz spir direncinin ok
yksek kmas nedeni ile ksa
devre olduu kanaatine varlmtr.
Diferansiyel koruma ,
232 30494 16 154/34,5 Bucholz acma YG Sargsnda rutubet var.
Kademe bucholz Kademe deitirici st diyafram
233 30077 16 154/34,5 ama paralanm.
Trafo yanm. DC enerji
234 106724 25 154/34,5 Ama yok kesildiinden trafo servis harici
olamam. Trafo hurdaya ayrd.
ikaz akmlar %30, 40 artm. Gaz
235 31248 50 154/34,5 Periyodik Test analzlerinde D2, T2 arzas var.
Yaplan testler neticesinde g
trafosunun 31,5 kV B faz O.G.
sargsnda kopukluk olduu tespit
236 6535647 25 154/31,5-34,5 Diferansiyel koruma edilmitir. Arzal trafonun primer
ve sekonder balantlar sklerek,
daha sonra Glba tamir atlyesine
gnderilmek zere trafo platformun
sonuna doru ekilmitir.
Diferansiyel koruma , 34,5 kV OG B faznda sipir ksa
237 125106 50 154/31,5-34,5 Bucholz acma devresi olumu.
Diferansiyel koruma ,
Bucholz acma
238 31945 100 380/154 ,Kademe bucholz 154 kV A faznda sipir ksa devresi
ama. var.
31,5-34,5 kV bota kademe
balantsnda kopukluk tespit
239 20574 25 154/31,5-34,5 Periyodik Test edildi. G trafo Onarm letme
Mdrlnde normale getirilerek
iletmeye alnd.
Kademe deitiricide mekanik
Kademe bucholz sorun var. 31,5 kV DC diren
240 136555 100 154/31,5-34,5 ama. lmlerinde, B ve C fazlar A
fazna gre yksek diren deerler
llm.Tamir edilerek devreye
alnd.
 250

ZGEM

Kiisel Bilgiler
Soyad Ad : LKKAHRAMAN, Murat
Uyruu : T.C.
Doum tarihi ve yeri : 10.04.1974 Adana
Medeni hali : Bekar
Telefon (cep) : 0 (505) 315 69 63
(i) : 0 (312) 203 83 92
e-mail : murat.ilkkahraman@gmail.com.

Eitim
Derece Eitim Birimi Mezuniyet tarihi
Lisans stanbul Teknik niversitesi/ 1997
Elektrik Mhendislii Blm
Lise Adana Merkez Endstri Meslek Lisesi 1991

Deneyimi
Yl Yer Grev
1998-2007 TEA Genel Mdrl Elektrik Mhendisi

Yabanc Dil
ngilizce

Hobiler
Kitap, Bilgisayar Teknolojileri, Trk Halk Danslar.