ANKARA NVERSTES

KMYA MHENDSL BLM

DERS : KYM 101 KMYA MHENDSLNE GR

BYOSENSRLER

GRUP NO : 10

GRUP YELER : BRA MERAL

CHAN CAL
FATMA ZBEK
R. GAMZE NEY

ARALIK , 2006

ANKARA

1
NSZ

Bu projede biyosensrlerin ne olduunu, ne ie yaradan anlattk. Biyosensrlerin kullanm

alanlarndan birkan ele alarak kullanm amalarn ve kullanm yollarn daha somut
olarak ifade etmeye altk.

Projeyi hazrlarken en ok biyosensrler hakknda nceden hibir ey duymam olmamz ve

yalnz ngilizce kaynaklara ulaabilmemiz bizi zorlad. zellikle de terimlere yabanc
olmamz, evirilerimizi laykyla yapamamamza neden oldu. Ankara niversitesi, Ortadou
Teknik niversitesi ktphaneleriyle birlikte, Milli Ktphane ve GEME de baz
aratrmalar yaptk.Son olarak Ankara niversitesi Kimya Blm retim yelerinden Prof.
Dr. ule Pekyardmcnn katklaryla projemizi tamamladk.

Projemizi hazrlamamzda bize yardmc olan danman hocamz Sayn Emine Bayraktara ve
Sayn ule Pekyardmcya teekkrlerimizi sunuyoruz.

Fatma zbek
20 / 11 /2006

-ii-

2
1 GR

Tm canllar yaadklar ortamdaki deiimleri derhal alglayp yaamlarn srdrebilmek

iin deiimlere uymaya alrlar.te bu alglama mekanizmas biyosensrlerin in vitro
kullanm iin temel oluturmutur.

Canllar teknologlarn hayal bile edemeyecei duyarlk performans gsterirler.rnein baz

kpeklerin koku almalar insanlardan 100.000 kat daha duyarldr.Ylan balklar tolarca su
ierisine ilave edilen birka damla yabanc maddeyi derhal alglarlar.Kelebekler
partnerlerinin yayd birka molekl bile hissederler.Algler ise zehirli maddelere kar
ok duyarldrlar.

Canllara bu uyarlar alglamay mmkn klan biyolojik maddelerin analiz sistemleri ile
birletirilmesi biyosensrleri dourmutur.Biyosensr teknolojisi o kadar hzl gelimektedir
ki, International Union of Pure and Applied Chemistry tarafndan oluturulan Biyosensrleri
Snflandrma ve Adlandrma Komisyonu 1996 ylnda hazrlayp yaynlad biyosensr
tanm biyomikrochiplerin geliimi ile daha imdiden geerliliini yitirmitir. Biyosensrlerin
geliiminde, mikroelektronikten bildiimiz daima daha kk, daha doru ve daha ucuz
aletlere eilim saptanmaktadr.

Biyosensrlerin tarihi 50li yllarn ortalarnda L.C. Clarkn Cincinnati Hastanesinde (

Ohio,ABD ) ameliyat srasnda kann O2 miktarn bir elektrod ile izlemesiyle balar. 1962
ylnda Clark ve Lyons Glukozoksidaz (GOD) enzimini O2 elektrodu ile kombine ederek
kann glukoz dzeyini lmeyi baardlar. Bylece yeni bir analitik sistem olutu. Bu
sistem bir yandan biyolojik sistemin yksek spesifisikliini (enzim) dier taraftan ise
fiziksel sistemin (elektrod) tayin duyarlln birletirmi ve geni spektrumlu bir uygulama
olana bulmutur.

Glukoz + O2 Glukono lakton + H2O2

Bir biyolojik svdaki glukoz ve znm oksijen elektrod etrafndaki membran geerek
elektrod yzeyine ulatnda glukoz oksitlenerek glukonik aside dnr ve bu srada
O2 harcanr. Ortamdaki glukoz bittiinde O2 tketimi durur. O2 elektrodu ile balangtaki
ve reaksiyon sonundaki znm O2 llr. Aradaki fark ortamdaki glukozun
oksidasyonu iin harcanan O2 olup buradan biyolojik svdaki glukoz miktar
hesaplanr. Klasik elektrokimya ile sadece anyon ve katyonlar belirleyen sensrler
hazrlanabilirken sisteme biyomateryalin de katlmas ile dier birok maddenin tayini
mmkndr. Bylece hazrlanan analiz sistemlerine BYOSENSRLER ad verilir.

Clark ve Lyons un gelitirdii ilk biyosensr generasyonu membran diyalizatr ,

reaksiyon blgesi ve eviriciden olumaktadr. kinci generasyon biyosensrlerde O2
yerine elektronlar enzimin redoks merkezinden elektrodun yzeyine tayabilen bir
elektron akseptr (redoks mediyatr) kullanld.

GOD - FADH2 + Mox GOD - FAD + Mred + 2H2

3
 Mred Mox

GOD : Glukoz oksidaz , FAD : Flavin Adenin Dinkleotid , M : Redoks Mediyatr

nc generasyon biyosensrlerde enzimin redoks merkezi ile elektrod yzeyi

arasnda direkt elektriksel iletiim salanm ve redoks mediyatrlerine gereksinim
kalmamtr.

Biyosensrlerde biyokomponent olarak enzimler yannda doku kltrleri ,

mikroorganizmalar , organeller , antikorlar ve nkleik asitler de kullanlabilmekte olup
lm tekniine gre amperometrik , potensiyometrik , termal , piezoelektrik , akustik veya
optik sensrler olarak adlandrlrlar.

Biyosensrlerin yksek spesifiklik yannda ; renkli ve bulank zeltilerde geni bir

konsantrasyon aralnda dorudan lme olanak salamak gibi stnlkleri vardr.
Fakat reseptr olarak adlandrlan biyokomponentlerin pH , scaklk , iyon iddeti gibi
ortam koullarndan etkilenmesi biyosensrn kullanm mrn ksalttndan bir
dezavantajdr. ( Telefoncu 1999 )

4
2 GENEL BLGLER
2.1 Biyosensrler

Biyosensrler (biyoalglayclar) , bnyesinde biyolojik bir duyargac bulunan ve bir

fizikokimyasal eviriciyle birletirilmi analitik cihazlar olarak tanmlanmaktadr. Bir
biyosensrn amac , bir veya bir grup analitin ( analiz edilecek madde ) miktaryla
orantl olarak srekli saysal elektrik sinyali retmektir.

Biyosensr sistemleri temel bileenden olumaktadr. Bunlar ; seici tanma

mekanizmasna sahip "biyomolekl / biyoajan " , bu biyoajann incelenen maddeyle
etkilemesi sonucu oluan fizikokimyasal sinyalleri elektronik sinyallere dntrebilen
" evirici " ve " elektronik " blmler. Bu bileenlerden en nemlisi , tayin edilecek
maddeye kar son derece seimli fakat tersinir bir ekilde etkileime giren , duyarl
biyolojik ajandr. Genel olarak biyoajanlar , biyoafinite ajanlar ve biyokatalitik ajanlar
olarak iki alt gruba ayrlrlar. Biyoafinite ajanlar olan antikorlar , hormon almalar ,
DNA , lektin gibi molekller antijelerin , hormonlarn , DNA paracklarnn ve
glikoproteinlerin molekler tanmlanmasnda kullanlyorlar. Kompleks oluumu
sonucunda , tabaka kalnl , krnm indisi , k emilmesi ve elektriksel yk gibi
fizikokimyasal parametrelerin deiimine neden olurlar. Biyokatalitik ajanlarsa , analit
zerinde molekler deiime neden olmakta ve bu dnm sonucu ortamda azalan ya
da artan madde mikar takip edilerek sonuca gidilmektedir. Bu amala saf enzim ya da
benzim sistemleri , mikroorganizmalar ve bitkisel ya da hayvansal doku paralar
kullanlmaktadr.

Biyosensrlerin , klinik , tehis , tbbi uygulamalar , sre denetleme , biyoreaktrler , kalite

kontrol , tarm ve veterinerlik , bakteriyel ve viral tehis , ila retimi , endstriyel atk su
denetimi , madencilik , askeri savunma sanayi gibi alanlarda yaygn olarak kullanm sz
konusudur. zellikle 20. yzyln son 10 ylnda , askeri bir tehdit oluturmas asndan
hem dnemin genelkurmay bakan , ABD eski dileri bakan Colin Powell n
olabilecek en rktc silahn biyolojik silahlar olduu ynndeki aklamalar , 21.
yzyln ilk dnemi iin hem maddi hem de teknik adan biyosensr aratrmalarnn
ynn belirlemitir.

2002 yl Mays aynda Japonya nn Kyoto ehrinde gerekleen " 7. Dnya Biyosensr
Kongresi " alma gruplarna ait balklar , dnyann gvenlik , teknik ve ticari anlamda
hagi tr aratrmalara ncelik tand konusunda fikir vermesi bakmndan nemlidir.
( Mutlu 2002 )

Biyoelektronik ve mikroanalitik sistemler

Nkleik asit sensrleri ve DNA yongalar
Organizma ve tam hcre sensrleri
Biyosensrler iin doal ve sentetik reseptrler
Enzim tabanl sensrler
mmunosensrler

5
 2.2 Biyosensrlerin Yaps ve Fonksiyonu

Biyosensrler biyokomponentler (reseptr) ile fiziksel komponentlerden (transdeeuser)

oluurlar. Biyosensrn grevi biyolojik bir olayn elektriksel sinyale dntrlmesidir.

ekilde bir biyosensrn alma prensibi ematize edilmitir. ( Telefoncu 1999 )

izelge 1 . Biyosensrlerin Yaps ve alma Prensibi

BYOSENSRLER

Elektrokimyasallar
Enzimler Potensiyometrik
Doku kesitleri Amperometrik
Organeller Konduktometrik
Tutucu ajanlar Transistorler
Nkleik asitler Optik
Mikroorganizmalar Fotometri ELEKTRONK
NUMUNE
Reseptr Florimetri
moleklleri Luminesans
Ktle Deiimi
Piezoelektrik
Is Deiimi
Termistrler

6
2.2.1 Biyokomponentler

Biyosensrlerin yapsnda grev alan biyokomponentler ou kez biyoreseptr olarak

adlandrlrlar. Bunlarn iinde en yaygn kullanlanlar enzimler ve antikorlardr. Enzim
substrat ve antikor antigen arasndaki etkileimin ilk adm analitlerin protein
molekllerine balanmasdr. Hidrolazlar dndaki enzimler kosubstrat yokluunda yalnz
enzimi substrata balarlar. Ayn durum inhibitr ve dier effektrler iin de geerlidir.
Kosubstrat varlnda ise substratn kimyasal bir dnm gerekleir. Son yllarda
gelitirilmi olan katalitik antikorlar yalnz antigenlere balanmakla kalmaz bunlar
kimyasal bir dnm de katalizlerler.

Biyolojik membranlar iine yerlemi kimyasal reseptrler ise hcre metabolizmas

tarafndan ynlendirilir ve biyolojik aktif maddeler tarafndan kontrol edilirler. Bu
durum toksinler , ilalar ve hormonlarn seimli tayini iin mkemmel bir olanak
salarlar.

Protein yapl makromolekllere ilaveten nkleik asitler ve karbonhidratlar da genom

zincir analizleri ve hcre yzeyi karakterizasyonu gibi zel alanlarda kullanlan
biyosensrlerin yapsna girmektedir.

Aslnda biyosensrleri alma prensiplerine gre biyoaffinite sensrleri ve biyokatalitik

sensrler olmak zere iki grupta incelemek mmkndr .

BYOAFFNTE SENSRLER BYOKATALTK SENSRLER

RESEPTR ANALT RESEPTR ANALT

Enzim Substrat,nhibitr Enzim Substrat

Apoenzim Prostetik grup Mikroorganizma Kofaktr
Antikor Antigen Organel Aktivatr
Reseptr Hormon Doku kesiti nhibitr
Lektin Glikoproteinler Enzim
Sakkaritler
Protein

Transduserler :
Amperometrik ve potensiyometrik elektrodlar
Semikondktr elektrodlar
Termistrler
Transistorler
Optoelektronik detektrler

7
Biyoaffinite sensrlerde ; boyalar , lektinler , antikorlar veya hormon reseptrleri matrikse
bal olarak enzimler , glikoproteinler , antigenler ve hormonlarn molekler
tanmlamalar iin kullanlrlar. Kompleks oluumu sonucu tabaka kalnl , refraktif
indeks , k absorpsiyonu ve elektriksel yk gibi fizikokimyasal parametrelerin
magnitdn deitirir ve bu deiimler optik sensrler , potensiyometrik elektrodlar
veya transistor ler tarafndan saptanr.

Dier yandan enzimler (saf enzimler , organeller , doku kesitleri veya mikroorganizmalar )
tarafndan gerekletirilen molekler deiimlere analitlerin kimyasal dnm elik
eder. Bu sebeple bu tr sensrler katalitik veya metabolizma sensrleri olarak
tanmlanrlar.

Enzimler , mikroorganizmalar , organeller , doku kesitleri , antikorlar ve nkleik asitler ve

biyolojik membranlar iine yerlemi kimyasal reseptrler sensrlerde biyokomponent
(biyoreseptr) olarak kullanlrlar.Biyoreseptrler analizlenecek maddeyi dnme
uratrlar ve bu dnme elik eden deiimler transduser tarafndan alglanr. Yksek
spesifikliklerinden dolay enzimler en yaygn kullanlan biyoreseptrlerdir. Uygun bir
enzimin bulunamamas veya enzimin kararsz olmas ve birden ok sayda maddenin
tayini durumlarnda hcre sistemleri ve tercihen mikroorganizmalar kullanlr.
Mikroorganizmalar deiik reseptr davranlar gsterirler ve biyolojik oksijen
gereksinimi (BOD) , toksisite ve mutajenite testlerinde baar ile kullanlrlar.

Enzimler ve hcreler metabolitlerin (kk molekll maddeler) ,antikorlar ve nkleik asitler

ise makromolekllerin ve patojen mikroorganizmalarn tayininde kullanlan biyosensrlerin
bileenidirler.

Teorik olarak reseptr ve transduserlerin birok kombinezonu mmkn olmasna

ramen bu kombinezonlar bir elektrik sinyali oluturamazlarsa biyosensr fonksiyon
gstermez. rnein ; transduser olarak bir termistrn kullanlmas durumunda substratn
dnm reaksiyonu sonucu entalpide bir deiim olmaz ise biyosensr almaz.
( Telefoncu 1999 )

8
2.2.2 eviriciler
Transduserler , reseptrlerin biyolojik reaksiyonunu llebilir fiziksel bir sinyale
dntrrler. Biyokimyasal reaksiyona gre transduser seilir. Elektrodlar amperometrik
ve potensiyometrik lmlerde kullanlr ve burada hedef ;maddedir (O2 elektrodunda
znm O2 , pH elektrodunda H+ iyonu gibi ) .Optik sensrlerde hedef ; k ,
pieozoelektrik sensrlerde ise kristalin salnm rezonansnn ktle yklenimi sebebiyle
deimesidir. Bunlarn dnda transistorler ve termistrler de transduser olarak
kullanlmaktadr.

2.2.3 Reseptr mmobilizasyonu ( Tutuklanmas )

Reseptrlerin transduserler zerinde immobilizasyonu fiziksel ( adsorpsiyon ,polimer

matrikste tutuklama vb.) veya kimyasal (kovalent balama,bi veya multi fonksiyonel
reaktifler ile apraz balama ) yntemleri ile gerekletirilir. Doku kltrleri , organeller
ve mikroorganizmalarn immobilizasyonunda daha ok polimer jellerde tutuklama
yntemi kullanlr.Polimer matriksi biyokatalizatrn kan engellerken kk
substratlar ve rn molekllerinin geiine engel olmaz. ( Telefoncu 1999 )

9
2.3 Biyosensrlerin Uygulama Alanlar
Biyosensrler tp , gda , eczaclk , evre kirlilii , savunma ve birok endstriyel
aktivitede zellikle otomasyon , kalite kontrol , durum tespit ve enerji saklanmasnda
ok neml rol oynarlar. Bugne kadar 180 den fazla farkl madde iin biyosensr
hazrlanm olup bunlardan ancak 25 kadar ticari olarak retilmektedir. Biyosensrler
iin mmkn uygulama alanlar unlardr :

Klinik diyagnostik , biyomedikal sektr

Proses kontrol :

Biyoreaktr kontrol ve analitii

Gda retim ve analizi

Tarla tarm , ba bahe tarm ve veterinerlik

Bakteriyal ve viral diyagnostik
la analizi
Endstriyel atk su kontrol
evre koruma ve kirlilik kontrol
Maden iletmelerinde toksik gaz analizleri
Askeri uygulamalar

Biyosensrler ; gda addeleri , metabolitler , vitaminler , antibiyotikler ilalar gibi organik

maddeler , baz organik bileikler yannda enzimler , virsler ve mikroorganizmalarn
tayininde kullanlrlar. Bunlarn dnda BOD , toksisite ve mutajenite testlerinde de
baar ile uygulanmaktadrlar.

Biyosensr gruplar ve kapsadklar analiz alanlar aadaki tabloda gsterilmektedir .

izelge 2 . Biyosensr Gruplar ve Kapsadklar Analiz Alanlar

BYOSENSR GRUBU KAPSADII ANALZ ALANI

Enzim Sensrleri Kk molekll organik ve

Mikrobiyal Sensrler
DNA - Sensrleri
anorganik maddeler ( metaboliler
, ilalar , gda maddeleri ,
vitaminler , antibiyotikler ,
pesdisitler vb. )
Enzim sensrlerin kapsad
alanlar + BOD , Toksisite ,
Mutajenite
Virsler , patojen
mikroorganizmalar

mmuno Sensrler Virsler , patojen

mikroorganizmalar +
Ksenobiyotikler

10
Hi kukusuz biyomedikal sektr biyosensrler iin en iyi pazardr. Bu alanda
uygulama olana bulan ilk biyosensrler enzim sensrleridir. Ticari olarak retilen ilk
biyosensr ise eker hastal tehisi iin kan ve idrarda glukoz tayinini mmkn klan
glukoz oksidaz elektrodudur. Buu renal fonksiyon testleri iin gelitirilen re ve
kreatinin elektrodlar ile kas gcn lmeye ynelik laktat elektrodu izlemitir. nsan
vcduna implante edilebilen biyosensrler de gelitirilmi olup bunlar biyolojik svlar
vcut dna alnmadan ve tketilmeden analiz imkan verirler ki , zellikle ameliyat
srasnda bu bilgilerin kesintisiz salanmas ok nemlidir. Biyosensrlerin , ilalarn
vcuttaki dzeylerinin ayarlanmas ve kontrolnde kullanlmas yakn bir gelecekte
gerekletirilebilecektir. Yapay pankreas almalar buna gzel bir rnektir.

Son yllarda analizatrlere enzim elektrodlar monte edilmi ve youn bakm

nitelerinde kullanlmaya balanmtr. Elektrolitlerin bileimi , kan gazlar ve anahtar
metabolitler diyagnostik adan ok deerli bilgiler verir. Biyosensrlerin gelecekte
nemli uygulamalarndan biri superoksit ve nitrik oksit gibi ksa mrl ve hormonlar
ve nrotransmitterler gibi dk konsantrasyonlu maddelerin in vivo tayinidir. Ayrca
biyoproseslerin nkleik asit dzeyinde izlenmesi , ilalarn reseptrlere etkisi ve zellikle
transmitter reseptr etkileimi de biyosensrlerin gelecekteki nemli tbbi uygulamalar
olacaktr.

Biyoteknoloji ve gda endstrisinde bata glukoz olmak zere birok monosakkarid ,

amino asitler , organik asitler (laktik asit) re ve alkol tayinlerinde enzim sensrleri
kullanlmaktadr. Ayrca gdalardaki yabanc maddeler (pestisidler , toksinler ve yabanc
hormonlar vb.) yannda aroma ve tazelik gibi kompleks parametreler iin de
biyosensrler hazrlanabilir. Gnmzde gda zehirlenmelerinin gittike artmas toksik ve
mikrobiyal kontaminantlarn daha hzl tayini zorunlu klmaktadr. Biyosensrler yardm
ile bu tayin iki ekilde baarldr.

I. Antigen antikor reaksiyonu veya DNA hibridizasyonu vastas ile

mikroorganizmalarn dorudan tayini (immuno sensrler + DNA sensrleri ) .
II. Mikrobiyal kontaminasyonun gdann metabolik deiimi zerinden indirekt
tayini ( Enzim sensrleri )

lalarn kt amala kullanm ve uyuturucu ile mcadelede biyosensrler

kullanlabilecektir. Uyuturucu arayan kpeklerin yerini biyosensrler alabilir. Bylece
zellikle gmrklerde , karakollarda zaman kazanlacaktr.

Toprak , hava ve su kirliliinin kontrolnde mikrobiyal sensrler ve enzim sensrleri

kullanlmaktadr.

Sava durumunda kimyasal ve bakteriyolojik silahlara kar korunma olasl ok

zordur. nk bunlarn alglanmas kolay deildir. Ancak biyosensrler sayesinde bu
alglama mmkn olabilmektedir. Birok kimyasal sava maddesinde organofosfor
bileikleri bulunur ve bunlar da kolinesteraz enzim sensrleri ile belirlenir.
Bakteriyolojik silahlardaki virs , bakteri ve toksik ajanlar dier baz biosensrler ile
saptanabilmektedir.

Biyosensr piyasas gnden gne gelimektedir. 2000 ylnda 1.4 milyar dolarlk bir
piyasaya ulaaca bunun % 45 i tp , % 22 si gda , % 17 si evre koruma ve
biyoteknoloji , kalan % 16 snn ise dier sektrlere ynelik olaca beklenmektedir.
( Telefoncu 1999 )

11
2.2.3.1 Enzim Sensrleri
Biyosensr teknolojisinin tarihsel gemiine bakldnda bu alandaki ilk almalarn
enzim sensrleriyle balad grlmektedir. 1962 de Clark ve Lyons ve 1967 de
Updike ve Hick tarafndan rapor edilen glukoz tayinine ynelik glukoz oksidaz enzim
elektrodlar bu konudaki ilk rnekleri oluturmaktadr. Biyosensr teknolojisindeki ilk
rnekler zellikle amperometrik ve potansiyometrik temelli enzim elektrodlar eklinde
ortaya kmlardr.Bu durumun en nemli edeni o tarihteki bilgi ve teknolojik
birikimin sz konusu almalar iin yeterli dzeye ulam olmasdr.

Biyosensr teknolojisinde kullanlan biyolojik materyaller artan komplekslik niteliklerine

gre sralandklarnda ; iyonoforlar , antikorlar , enzimler , lipozomlar , biyomembran
paralar (rn. : resptr ) , hcre organelleri ( rn.: mitokondri) doku veya tm hcreler ve
organlar ( rn.: grme ve koklama ) eklinde snflandrlabilirler.

Organ ( rnein ; koku alma organ )

Doku

Tm Hcre

Hcre Organeli (rnein ; mitokondri )

Biyomembran (rnei ; reseptr )

Lipozom

Enzim

Antikor

yonofor

*Biyosensr teknolojisinde kullanlan biyoaktif materyal hiyerarisinde enzimlerin

yeri

1960 l yllarda biyoloji ve biyokimya bilimlerindeki tarihsel gelime paralelinde tm

bu yaplar iinde fonksiyonlar nispete daha ayrntl bir biimde tanmlanan en nemli
grubu enzimler oluturmaktayd. Bunun yan sra elektrokimya alanndaki gelimeler ,
zellikle amperometrik ve potensiyometrik esasl sensrlerin pratik uygulamalarda
rahatlkla kullanlabilecei zemini oluturmutu. eitli maddelerin ok saydaki duyarl
ve pratik analizlerine duyulan gereksinimin de artmasyla ilk enzim elektrodlaryla ilgili
bilimsel almalar balam oldu. 1960 lardan bu yana iletim ve lm
teknolojilerindeki gelimeler elektrokimyasal esaslarn yansra kalorimetrik , optik ve
akustik temelli sistemlerde de ok nemli gelimelere yol amtr. Temel bilimlerdeki
ilerlemeler enzimler yansra dier biyolojik materyallerin fonksiyonlarnn da ok daha
ayrntl ir ekilde ortaya karlmasna imka vermitir. Bu ilerlemelerin doal bir
sonucu olarak farkl biyolojik materyallerin ve iletim sistemlerinin kombinasyonuyla
ok eitli biyosensrler gelitirilmi ve gelitirilmeye devam edilmektedir. Bugnk

12
sonuca bakldnda hangi temel iletim sistemi szkonusu olursa olsun ki
elektrokimyasal esasl olanlarn tartlmaz bir arl sz konusudur , prtik ve ticari
uygulamalarda enzim elektrodlarnn byk bir stnl gze arpmaktadr. Bu
sonutaki en byk etmen canl sistemlerle ilgili hemen hemen her trl maddenin
dorudan veya dolayl olarak analizinde kullanlabilecek binlerce enzimin varldr.
Bilinen enzimlerin yan sra bilinmeyenlerin potansiyel varl , piyasada yzlerce ticari
enzim preparatnn bulunabilirlii ve bu sayn her geen gn ykselmesi enzim
sensrlerinin tartlmaz stnlnn devam edeceinin bir gstergesidir. Son yllarda
organik faz enzimolojisi konusundaki bulgular , enzimler ile organik fazda olduka
farkl analizlerin yaplabilirliini ortaya koymutur. Sz konusu bulgular hem
tasarlanabilecek enzim sensrlerinin saysnda arta hemde uygulama alanlarnn
yagnlamasna katk salayacak niteliktedir. ( Telefoncu 1999 )

2.2.3.1 Enzim Sensrlerin Genel alma lkesi

En genel anlamda bakldnda dier biyosensrlerde olduu gibi enzim sensrleri de
biyoaktif tabaka , iletici ve lm sisteminden oluur. Dier biyosensrlerden tek fark
biyoaktif tabakada biyomolekl olrak enzimlerin yer almasdr. Buna karlk dier
biyosensrlerde olduu gibi biyoaktif tabakann i ve d yzeylerinde membranlar ,
iletici ile lm dzenei arasnda sinyal ykselticiler , mikroilemciler veya lm
dzeneiyle balantl kaydedici veya bilgisayar sistemleri gereksinimlerine gre
eklenen unsurlardr. ( Telefoncu 1999 )

ekil . Bir Enzim Sensrn Genel ematik Gsterimi

13
* Bir enzim sensrnn genel ematik gsterimi
A : Analizlenecek madde
B : mmobilize enzim
C : letici element
D : lm sistemi

2.3.2 Biyolojik Silahlar ve Biyosensrler

BAKTERLERN bir ksm grnmeyen dostlarmzdr; bazlar sindirim sistemimize yardm
ederken, bazlar vcudumuzdaki zehirleri yok ederler. Kimi bakteriler ise bizleri hasta eder.
Vcudumuzun iinde veya dnda yaayan bu ilgin mahlukuklar hayatmzn ayrlmaz
paralardr her hlkrda.

Ancak bir de katil bakteriler var ki, zalim insanlarn ellerine getiklerinde biyolojik silah
olarak kullanlabilirler. Biyolojik silahlar; insanlar, hayvanlar veya tarmsal rnleri
ldrc veya ar derecede hasta edici olan mikroorganizmalar ile, bunlardan retilen zehirli
maddelerdir. Hatta sadece hastalk ve lme yol aan mikroplarn kendileri deil; bunlarn
tayclar damesel bceklerbu snfa dahildir.

Biyolojik silahlar kitle imha silahlar iindeki en problemli ve tehlikeli silahlardr. Nkleer
veya kimyasal silahlardan ok daha fazla insan hedef alrlar. Dier silahlara gre
maliyetlerinin dk olmas, rutin gvenlik sistemleriyle tesbit edilemiyor olmalar gibi
deiik nedenlerle insanlk iin ciddi tehdit unsurudurlar. Kimyasal silahlarn aksine hemen
tesir etmezler. Yaklak 24-48 saatlik bir kerahet devresinden sonra tesirleri ciddi olarak
grnr ve o zamana kadar da eer mikrop kullanld ise oalarak etrafa yaylmaya devam
ederler. Biyolojik silahlar kimyasal olanlara gre ok daha fazla ldrcdr. Mesel 10 gr.
arbon sporu, 1 ton sinir gaz Sarinin ldrebilecei kadar insan ldrebilir.

Biyolojik silah tehlikesine kar yaplmas gerekenler ise yle zetlenebilir:

Biyosensrler ile tehlikenin tesbiti ve tanmlanmas.

Mikrobiyal zehirlere kar antidotlarn hazrlanmas.

Antibiyotik ve a gelitirilmesi.

Bakteriler, virsler ve toksinler biyolojik silah olarak kullanlabilirler ve hepsinin birbirinden

farkl zellikleri vardr. Son yllarda biyoteknolojik metodlarn hzla ilerlemesi bu bilgi ve
teknolojilerin kt amalara let edilme tehlikesini de beraberinde getirdi. Genetik
mhendislii almalarndaki ilerlemeye paralel olarak biyolojik silahlarn etkisini artrc ve
tesbit edilmelerini zorlatrc gelimeler ise, bu silahlara kar yaplan savunmay daha da
gletirecektir.

Genetik olarak dizayn edilmi organizmalar, biyo-silah retiminde kullanlabilir durumdalar

ne yazk ki. rnein:

Mikroskobik toksin veya biyoreglator fabrikasna dntrlm mikroorganizmalar,

Antibiyotik, a gibi rutin kullanlan ilalara baklk kazandrlm organizmalar.

14
 mmunolojik profilleri deitirilerek bilinen tesbit metodlar ile tesbit edilemeyen
organizmalar.

Antikor bazl sensr sistemlerinin tesbitinden kaabilecek organizmalar.

Bilimi kt ve vahi amalarna alet etmeye alanlar biyolojik silahlarn etkisini artrp
tesbitini zorlatrmaya alrken, bizlere de, biyolojik silahlarn zararl tesirlerini gidermeye
almak ve onlarn retiminde kullanlan maddelerin tesbitini kolaylatracak metodlar
bulmak dyor. Biyolojik silahlara kar erken tesbit, uyar ve tedavi metodlarnn
gelitirilmesi insanlk iin bir zorunluluk haline gelmi bulunuyor.

Tehlikeli biyolojik maddelerin varlnn tesbitinde en nemli unsur biyosensrlerdir.

Biyosensrler (biyo-alclar, biyolojik dedektrler) biyolojik materyallerin alclar ile tesbit
edilip llebilir sinyallere dntrld aletlerdir. Alclar tarafndan tesbit edilen
tanmann sinyale dntrlmesinde kullanlan metodlara gre, bu biyosensrleri kabaca (1)
optik sensrler ve (2) elektrokimyasal sensrler olarak iki gruba ayrabiliriz.

u anda ticar olarak piyasada olan kimyasal ve biyolojik analiz letleri gzden geirildiinde,
kimyasal dedektrlerin biyolojik olanlardan daha fazla gelimi olduklar grlecektir.
Kimyasal dedektrler neredeyse saniyeler ve dakikalar iinde kimyasal maddeler hakknda
bilgi verirlerken, biyolojik dedektrler iin bu sre genellikle daha uzundur; nk daha
kompleks ve yava alan mekanizmalar vardr. Problemlerden biri de, byk ve ar
olmalardr. Bu sorunlarn zlmesi gerekmektedir; nk artk, kimyasal silahlarn
tesbitinde olduu gibi, biyo-silahlarn tesbiti iin de kk boyuttaki robotlar ya da uaklar
kullanlmak istenmektedir.

Son yllarda optik sensrler biraz daha gelitirildi ve biyokimyaclar iin ok nemli aralar
haline geldi. Sensrlerde kullanlan biyolojik materyalleri tanma elementlerini genel olarak

yle sralayabiliriz: enzimler, mikroorganizmalar, bitkisel ve hayvansal dokular, antikorlar,

reseptrler, nkleik asitler. Tesbit edilmesi gereken materyale ilgisi olan, balanabilecek olan
alc element (veya elementler) biyosensr yzeyine kimyasal metodlar ile sabitlenir, yani
immobilize edilir. Daha sonra ortam ierisinde istenen molekl veya mikroorganizma olan
zelti ilave edildiinde, alc ile bu biyolojik materyal birbirlerine balanrlar. Bu balanma
ise kullanlan sensr cinsine gre elektrik veya optik metodlarla sinyale dntrlerek
alglanr. Eer ortamda istenen biyokimyasal yok ise, sinyal gnderilmez.

Biyosensrlerin alma mekanizmas biyolojik elementler arasndaki ilgiye dayanr. Mesel,

hcre iindeki pek ok hayat faaliyette yer alan proteinler arasnda anahtar-kilit ilikisine
benzer ilikiler vardr. Hcre iindeki faaliyetler hep birbirine balanan veya balanamayan
proteinlerin oluturduklar biyokimyasal sinyaller ile devam eder. Mesel, protein ailesinin
yelerinden olan antikorlarn vazifesi organizmaya giren yabanc moleklleri tesbit edip
bunlara balanmaktr. Antikorlar vcudun savunma sisteminin en nemli elemanlardrlar.

Aslnda her birimiz mkemmel biyosensrler sahibi olarak yaratlmz. Mesel be duyumuz
grme, iitme, dokunma, koklama, ve tat almamz yine alclar tarafndan hissedilen verilerin
kimyasal ve elektriksel sinyallere dntrlp, beynin deerlendirilmesine sunulmasdr.
Modern teknoloji biyosensrler ile bir ya da birka molekl tanmaya, alglamaya alrken,
sizlerin u anda bir yandan gzleriniz dergiye bakp her an sinyalleri beyne gnderiyor; dier
yandan kulanz radyodan gelen hafif mziin sinyallerini gndermekle megul; derginin
sayfalarn hisseden parmaklarnz sinirlere uyarlar veriyorlar; burnunuz bardaktaki meyve
ayn koklamak ve yine uyarlar beyne gndermekle megul; teki yanda

15
antikorlarnzyabanc madde avnda ve bulduklar anda gereken bilgileri beyne gnderip
savunma mekanizmasn harekete geirmeye alyorlar.

Biyosensr almalarnda yaanan zorluklar ve eksiklikler bize kck hcrelerden byk

organizmalara kadar canllarn muhteem biyosensrler olarak yaratldklarn ve
insanolunun teknoloji adna yapt hereyin bu muhteem mekanizmalar taklide
almaktan baka birey olmadn gsteriyor.

Sadece biyo-silahlarn tesbitinde deil, ayn zamanda biyolojik mekanizmalarn, proteinler

aras ilikilerin anlalmasnda ve insan genom projesinin devam olan proteomik
almalarnda da biyosensrlerin byk nemi vardr. nsan genom projesi ve patojenik
bakteri ve mikroorganizmalarn genetik kodlarnn ila gelitirme abalari iin belirlenmesi,
baz kt niyetli insanlarn ila yerine zehir yapmasna da yardm etmektedir. Almanya,
Fransa, Japonya, ngiltere, ABD, Rusya ve Irakn bu silahlar retmek iin alma yaptklar
sylenmektedir. Birinci ve kinci Dnya Savalarnda biyo-silahlar kullanlmtr. Hatta ok
daha nceleri 1763te ngilizler Kzlderililere iek hastalarnn kullandklar battaniyeleri
vermi ve bu hastala kar bakl olmayan yerlilerin hasta olup lmelerine sebep
olmulardr.

Grnen o ki, ykma, yok etme ve zarar verme asndan insana kimse yetiemiyor. Bu tr
insanlarn neden olabilecei biyolojik sava/terr tehlikesine kar uyank olunmas ve
gereken erken uyar, tesbit ve savunma sistemlerinin gelitirilmesine lkemizde de allmas
gerekmektedir. ( Bozkurt 2006 )

2.3.3 Diyabet Hastal Tehisinde Biyosensr Kullanm

Diyabet hastal , insan vcudunun kandaki glikoz seviyesini ayarlayamamasndan dolay
ortaya kmaktadr.

Besinlerden alnan glikoz vcutta kanla tanr, pankreastaki ilgili hcreler glikoz seviyesiyle
uyarlr ve inslin hormonunun salglanmas salanr.nslin, hcreler zerinde glikoz alm
grevini stlenir.Eer vcut tarafndan bir eksiklik hissedilirse inslin retimi yavalatlr ve
karacierde glikojen olarak depolanm glikoz serbest braklr.Diyabet hastas olmayan
salkl bir insan vcudu glikoz seviyesini kolaylkla ayarlayabilir.Bu bata beyin olmak zere
btn organlar iin olduka nemlidir.Diyabet hastalarnda glikoz seviyesini ayarlama
mekanizmas dzgn almadndan uzun zamana yaylm organ hasarlar
(hiperglisemya),koma ve en ktmser dnceyle beyne giden glikozun azlndan meydana
gelen lmler (hipoglisemya) oluabilir.

Diyabet hastal yznden harcanan parann ve hasta saysnn okluu dnldnde, bu

hastalarn kan ekeri lmlerini evde yapabilmeleri byk bir kolaylk salamaktadr.Bu da
ancak glikoz biyosensryle baarlabilmektedir.Parmak ucundan alnan bir miktar kann
biyosensre temas ettirilmesi sonras belirli bir sre iinde lm sonucunu alabilen hasta
sonular kaydedip bir deiiklik olduunda doktoruna bavurabilmektedir.Biyosensrl
lm cihaznn en uygun fiyat, hz ve portatiflie sahip olmas da hastalar iin byk bir
nem tamaktadr.

Glikoz biyosensrlerinin farkl alma mekanizmalar olabilir.Bunlara

Elektrokimyasal,Heksokinaz,Glikoz-oksidaz mekanizmal biyosensrleri rnek verebiliriz.Bu
eitlenme,farkl firmalarn almalaryla ve teknolojinin ilerlemesiyle gereklemektedir.
( Ramsay 1998 )

16
3 SONU VE GELECEKTE BEKLENTLER

Uzun dnem iinde biyosensorik klasik fizikokimyasal l aletleri yannda sensr

teknolojisi sayesinde aada belirtilen stnlklere sahip birok yeni uygulamaya
olanak salayacaktr.

Yksek duyarlk ,
Ksa lm sresi ,
Gereksinime gre ilem ak ,
lm ve analiz giderlerinde dme ,
Otomatik lm ve ayar sistemlerinin devreye sokulmas .

Btn bunlara ramen biyosensorik alannda zlmesi gereken birok problemde

vardr :

Biyokonponentlerin mrnn ksa olmas ,

Biyosensr hazrlamann uzun srmesi ,
Molekler biyolojik prosesler hakknda yeterli bilgi birikimi olmamas ,
Biyokompatibilite sorunlar ,
mplante edilebilen sensrlerin steril tutulabilme gl .

Yukarda belirtilen sorunlarn zmlenmesi geleneksel analiz teknikleri ile yarabilen

ve rutin analizlerde kullanlabilen biyosensr aletlerin piyasaya sunulmasna olanak
salar. Baary garantilemek iin bilim adamlar ve mhendislerin biyokimya , molekler
biyoloji , kimya , fizik , malzeme bilimi , yar iletken elektronii ve teknolojisi ile
bilgisayar teknolojisi alanlarnda sk ibirlii yapmalarnda zorunluk vardr.

Biyosensrlerin , kompleks maddelerin rasyonel ve ucuz olarak tayininde kullanm

ekonomik ve toplumsal arlk kazanmalarn salamtr. Biyochip teknolojisindeki
gelimelere bal olarak biyosensrlerin nemi ve arl gittike artacaktr. zellikle
youn bakm nitelerinde , ameliyatlarda ve implantasyon amac ile kullanlacak
biyosensrlerde minyatrizasyon ok nemlidir. 21. yzyln anahtar teknolojilerinden biri
olan nanoteknoloji biyosensrlerin ufkunu ok aacak ve ekonomi ve gnlk
yaamdaki arln daha da artracaktr. Bu erevede lkemizde Ulusal Biyosensr
Aratrma Gelitirme Merkezinin en ksa zamanda kurulmasnda byk yarar vardr.
( Telefoncu 1999 )

17
KAYNAKLAR

1 . Ramsay . 1998 . Commercial Biosensors Applications to Clinical Bioprocess and

Enviromential Samples . A Wiley Intersuence Publication John Wley & Sons , Inc .
Virginia

2 . Telefoncu . 1999 . Biyosensrler . Aydn

3. Mutlu . 2002 . Bilim ve Teknik Dergisi , Yeni Ufuklara . 416 . 11 12

4 . Yldz Bozkurt . 2006

http://www.zaferdergisi com/print/?makale=260 adresli web sayfasndan alnmtr.

18