7

MACARSTANDA OSMANLI FETH VE

OSMANLI ASKER SERHADD *

MOHA NCES MACARSTAN VE OSMANLI FETH

15. asrn ikinci yarsnda Macaristan 1400lerde olduundan ok
daha gl ve yekdil bir Osmanl mparatorluuyla kar karya
kalmt. Sultan II. Mehmed devrinde (hk. 1451-1481) Osmanl
Devleti geliiminde yeni bir safhaya girmi, Sultan I. Sleyman
(hk. 15201566) zamannda ise bir patrimonyal dnya imparator-
luuna dnmt. Trk mutlakiyetiliinin hayranlarnn
Niccol Machiavelliden Perry Andersona dek iddia ettikleri gibi
snrsz g sahibi olmamasna ramen yine de Avrupann en
kuvvetli ve merkezi imparatorluklarndan birisiydi. 1453 senesinde
Bizans fethedii Osmanllarn Avrupa ilerine doru yaylnda
bir dnm noktas oldu ve bunu mteakiben Macaristan ve Os-
manl mparatorluu arasndaki g terazisi Osmanllardan yana
ar bast. 1453ten sonra, Konstantinopolis Osmanllarn Avrupa
ve Anadoluya dzenledikleri seferlerin ikmal ve iae ss haline
geldi. Bir kez Konstantinopolise malik olunca, Osmanllar 1464 ve
1484 yllarn arasnda Karadeniz arazisiyle Tuna deltasnn dene-
timini ele geirdiler. Sultan II. Bayezid devrinde (hk. 14811512),
Osmanl filosu belirgin bir ekilde gelierek Orta Avrupaya d-
zenlenecek bir sefer iin elzem olan lojistik artlarn oluturulma-
sna yardmc oldu. Osmanllar Macaristan Krallnn snrda
olan devletleri tedricen ykt: 1459da Srbistan, 1463te ise Bosna.

* Makalenin orijinal knyesi: Ottoman Conquest and the Ottoman Military Frontier in
Hungary, Bla Kirly ve Lszl Veszprmy haz., A Millennium of Hungarian Military
History [War and Society in East Central Europe vol. XXXVII.; Atlantic Studies on
Society in Change No. 114.], (Boulder Co., 2002): 85-110.

c179C
 c GBOR GOSTON C

Eflaka daha 1421 senesinde boyun edirilmiti ve 1480lerin orta-

laryla beraber Bodan (Moldova) da Devlet-i Aliyenin tabisi ve
mahmisi (vassal) olmutu. Neticede, 1500lerin balaryla birlikte
Macaristan d mdafaa kalkann yani evvelce kendine tabi olan
devletleri kaybetmiti.
1481 ylnda Osmanl mparatorluunun arazisi (868.000 km2)
Macaristannkinden (tahminen 300.000 km2) neredeyse kat
daha geniti. Sultan I. Selimin (hk. 15121520) ran, Suriye, M-
sr ve Arabistandaki ftuhat sonrasnda Osmanl mparatorluu
Macaristann be kat bykle eriti (1.500.000 km2). Mevcut
tahrir defterleri temelinde Osmanl mparatorluunun 1520lerde
12-13.000.000 nfusu olduu tahmin edilirken, yeni almalar
Macaristann 1490larda 3.100.000-3.500.000 nfusu olabileceine
iaret etmektedirler. Venedik raporlarna gre 15. asrda sultanlarn
yllk gelirleri (tmar gelirleri hari) 2.500.0003.00.000 altn dukayd.
Bilinen en eski Osmanl hazine icmali Hazine-i Amirenin 5.000.000
altn duka geliri olduunu ve tmarlarn ise 3.600.000 altn duka
getirdiini gstermektedir. Buna mukabil, Kral Sigismundun
muntazam senelik geliri 300.000 altn forint civarndayd. Kraln
hazinesi olaanst gelirlerle dahi birlikte yllk yarm milyon altn
forintin zerine asla kamad. Macaristan Krallnn muntazam
geliri Kral Mtys Corvinus zamannda da senelik yarm milyon
altn forinti gememiti. 1494-1495 tarihli kraliyet hesaplarna gre
hazine tarafndan senede sadece 310.000 altn forint toplanmt.
Hlasa, 16. yzyl balarnda g ilikisi iyice Macaristann aley-
hine dnd- tam da Avrupaya doru yaylmak maksadyla sefer
amak fikri bir kez daha Osmanl siyasetinin merkezine oturduu
bir vakitte.1

MOHATAN MACARSTANIN DNE

Sultan I. Sleyman babasnn Dou Anadoluda Safevilere kar
giritii savalarn ekonomik, askeri ve dini-siyasi nedenlerle srd-

1 Gbor goston, A hdolt Maarorszg (Budapete, 1992), 9-12; Halil nalck ve Donald
Quataert, haz., An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 13001914
(Cambridge, 1994), 78; Pl Engel, Gyula Krist ve Andrs Kubinyi, Magyarorszg
trtnete 13011526 (Budapete, 1998), 148152, 238240.

c180C
 c OSMANLIDA SAVA VE SERHAD C

rlemez bir hale geldiini fark etmiti. mparatorluun dou vila-

yetleri sava yznden 1511den itibaren tkenmeye yz tutmutu.
Savan olumsuz iktisadi tesirleri Sultan Selimin rana uygulad
ticaret ambargosuyla daha da kuvvetlenmiti; zira bu nlem Sa-
feviler kadar Osmanllara da zarar vermekteydi. Dou seferleri
srasnda ordu-y hmayun stratejik manada ar gerilim noktasna
varm, harekat apnn en ucunda sendelemekteydi. Osmanllar
ayrca olduka hassas bir dini-siyasi durumun iine dmlerdi.
Safevi komularna kar giriilen sava iilerin kafirlerden daha
kt olduklar iddiasyla meru gsterilebilirken Snni Memlklere
kar alan seferde bu iddia ie yaramamt. stanbul mfts-
nn verdii fetva Osmanl tebaasn dost Snni Mslmanlara
kar giriilen seferlerin meruiyetine ikna etmemiti. Selimname
neriyatnn Osmanl toplumunda genel memnuniyetsizliin h-
km srd bu yllarda ortaya kmas pek de artc deildir.
Bu yeni edebi tr seferleri hakl gstermek kaygs gtmekte olan
propagandac bir trd. Dier yandan, artan sayda askeri ve si-
yasi rical Sultandan dou seferlerini sonlandrp batda alacak
seferlere younlamasn talep etti. 1518 senesinde, Sultann en son
giritii ran seferi ordudan gelen direni yznden suya dt.
1519 Martnda, Venedik elisi askerlerin doudaki seferlerden
bktklarn ve daha zayf bir dman olarak deerlendirdikleri
Macarlarla savamay dilediklerini yazmaktayd.2
Ne var ki, siyasi yn deiimi ancak Sultan I. Sleyman tahta k-
tktan sonra gerekleti. Yukarda zikredilen nedenler gen Sultan
babasnn politikalarndan ayrlmaya, Rumelici lobinin basksna
kar daha duyarl olmaya ve Avrupaya kar gdlen Osmanl
yaylmac siyasetini canlandrmaya zorlad. 1521 senesi olaylar,
Macar kralna ynelik Sleymann teklifi konulu hipotezin3

2 Pl Fodor, A Bcsbe vezet t, Kt trgyals Sztambulban (Budapete, 1996) iinde,

6596.
3 Gza Perjsnin teorisine gre Osmanllar, Viyanaya yrmek iin serbest gei izni
karlnda Macaristana sonradan Erdel Beyliine tandklar statnn aynsn ihsan
etmek istemilerdi. Bkz., Gza Perjs, The Fall of the Medieval Kingdom of Hungary:
Mohcs, 1526, Buda, 1541 (bundan sonra Perjs, Fall) (Boulder, CO, 1989); ve

c181C
 c GBOR GOSTON C

kabul veya reddi meselesinden bamsz olarak, Osmanl siyasi

liderliinin Macaristan zerine sefere kmay daha 1520 sonunda
kararlatrdn dndrmektedir. Sultan tahta 30 Eyll 1520de
kt. Sleyman gelecek baharda Macaristan seferine koyulabilmek
iin takip eden ilk haftalar veya aylarda orduyu seferber etti. 1521
seferi, 29 Austosta Belgradn (Nndorfehrvr) alnmasyla bitti.
ehrin dyle birlikte Macar serhat savunma sisteminin kilidi
Sultann eline gemi oldu. Zimony (Zemun, 1521), Orsova (Or-
ova, 1522) ve Szrnyyi (Turnu Severin, 1524) almakla Osmanl-
lar Tuna havalisinin denetimini Belgrada dek ellerine geirdiler.
Macarlar ise gney savunma ebekelerinin en mhim kalelerini
kaybetmi oldular. 1526 Ocaknda, Osmanl arazilerinden kaan
askerler, Sultann Macaristan igale hazrlanmakta olduu ha-
berlerini getirmekteydiler.
Moha Muharebesinin olduu vakitte topraa bal svari kuv-
vetleri olan tmarl sipahilerin mevcudu 70.00080.000 dolaylarna
ulam olabilir. Muntazam piyade kuvvetleri olan Yenierilerin
says ise acemi olanlarla beraber 11.000 civarndayd. Ulufeli Ka-
pukulu Sipahileri 5000, topular oca ise 700 kiiydi. Ok ve yayla
mcehhez piyade gc olan azablar hakiki manasyla ulufeli bir
kuvvetten ziyade bir nevi militia portalis (kyl milis askeri) gibi
dnlebilirler. Tam saylar bilinmemekle birlikte 1521 tarihli
Macar Seferinde 10.000 tanesi kullanlmt. Seferler esnasnda nc
kuvvet olarak ordunun ilerisinde etrafa yaylan aknclarn -bana
buyruk hafif svariler- mevcudu da ciddi rakamlara ulamaktayd;
1521 Seferine 20.000, 1526 Seferine ise birka bin tanesi katlmt.
Sonu olarak, seferber edilebilen Osmanl kuvvetlerinin toplam
16. asrn balarnda 100.000in zerinde olmalyd. Ancak Moha
Seferine katlan muvazzaf hakiki kuvvet 60.000i am olamazd.

Pl Fodor, Ottoman Policy towards Hungary, 15201541, AOH 45:2-3 (1991):

271-345, tpkbasm: ay., In quest of the Golden Apple: Imperial Ideology, Politics, and
Military Administration in the Ottoman Empire (stanbul: Isis, 2000), 105-169.

c182C
 c OSMANLIDA SAVA VE SERHAD C

Moha muharebe alannda karlarnda sadece aa yukar 26.000

kiilik bir Macar ordusu vard.4
Macar komuta heyetini muharebe iin talihsiz bir mevki se-
mekle sulayan ve ounlukla kabul gren kanlarn aksine, Macar
liderler arpma iin en uygun yeri semiler ve taktiklerini de
ona gre almlard. Kalabalk Osmanl glerini gsleye-
bilmenin tek mmkn yolu muharebe alann evreleyen tara-
al araziden ksm ksm inmek zorunda kalacak olan dman
birliklerine srayla hcum etmekti. Sanlann aksine bu taktiin
baar salayamamas Osmanl topuluunun stnlnden
ve hissedilir etkinliinden deildi. Grg tanklar Osmanl top
gllerinin Macar kuvvetlerinin ardna dtne dikkat ekip
muharebenin ilk safhasnda Macarlara pek az zarar verdiklerini
belirtmektedirler. Osmanl zaferinde asl belirleyici olan Macar sa
kanadnn elde ettii ilk baarlarn ardndan ihtiyatszca giritii
yama hareketleriyle tfekli Yenierilerin rdkleri almaz ate
gc duvaryd. Muharebenin ilk safhasnda Macar svarilerinin
sa kanad kalktklar delme hcumuyla Osmanl sol kanadnda
mevzilenmi Rumeli tmarl sipahilerinin direncini krd. Fakat
Macar askerleri firar eden Osmanl tmarllarn kovalayacaklar
yerde yama ve talana koyuldu. Bu srada Osmanl Yenierileri
taraal arazinin alaklarna ulaarak Macarlara ar zayiat ver-
dirdiler. Bylece Macar bakumandan Pl Tomorinin Osmanl
ordusunu yenme plan suya dt.5
Macar askeri kuvvetleri bylesine feci bir hezimete Moollarla
yaptklar 1241 tarihli Muhi Muharebesinden beri uramamlar-
d. Macar ordusu imha edilmi, birok baron ve neredeyse tm
piskoposlar ldrlm ve firari Macaristan ve Bohemya Kral II.
Lajos Jagell gemi senelerin ihmalkarln hayatyla demiti.
Daha da nemlisi, Macaristan, Hunyadilerin idaresinde Osmanl
yaylmasn engelleme, Jagelllarn emrindeyse lkenin gney

4 Gyula Kldy-Nagy, The First Centuries of the Ottoman Military Organization,

AOH 31 (1977): 160170.
5 Perjs, Fall, 83-170.

c183C
 c GBOR GOSTON C

snrlarn mdafaa etme amalarna ynelik srdrd yz elli

senelik mcadelesini kaybetmiti.
Sleyman, 1526 senesinde Budine yrd halde lkeyi igal
etmedii gibi imparatorluuna ilhak da etmedi. Macaristann
kolayca denetim altnda tutulmasn salayan baz etkenler vard.
Macaristanda iki tane seilmi kral olmas (Habsburglu I. Ferdinand
[1526-1564] ki sonradan Kutsal Roma Germen mparatoru oldu-
ve Kral Jnos Szapolyai [15261540]); Jnosun Osmanl yanls
siyaseti; ve son olarak Macaristann gney kesimindeki Szermsg
(Sirmium, Szerm Kontluu, Sirem) blgesinde Sleymann b-
rakt Osmanl askeri kuvvetleri. Ne var ki, Szapolyainn 1540da
lmesiyle ve sabk rakibi kral- dier I. Ferdinandn saldrsyla
durum kkten deiti. stanbulun zaviyesinden bakldnda,
Habsburg yaylmacl Habsburglar ve Osmanllar arasnda Orta
Avrupada kurulu g ilikisini temelden deitirme tehdidini
iermekteydi. Sleyman harekete geme ihtiyac hissetti ve 1541de
Buday (Budin) igal etti. Bu ehir, Macaristann orta kesimin-
de yaratlan yeni bir Osmanl beylerbeyliinin merkezi olacakt.
Sleyman, Macaristann dou taraflarn bir Osmanl sanca
haline koyup Jnos Szapolyainn bebe olunun -gelecein Jnos
Zsigmondu (1540-1570)- vasilerine braklmaktayd. Byle yap-
makla Sultan, Dou Anadoludaki fetihleri esnasnda da izledii
siyaseti takip etmi oldu; evvelki hakimler yeni Osmanl idarecileri
olarak geici bir sre iin topraklarnn banda brakld. Lakin
bu durum fazla srmedi. Askeri adan bakldnda, Belgraddan
Budin yoluyla Viyanaya uzanan ana Osmanl fetih gzergah-
nn dnda kalan Dou Macaristandaki Erdelin (Transilvanya)
igali gerekmemekteydi. Erdel ksa sre sonra yar-bamsz bir
siyasaya, Erdly (Erdel, Transilvanya) Prenslii olarak bilinen bir
Osmanl tabi devletine dnt. Temevar civarlar nce 1541de
Sultan tarafndan Osmanl ve Szapolyai yanls bir aristokrata, Pter
Petrovicse, verilmiti. Ne var ki, stratejik nemine binaen Osmanl
kuvvetlerince 1552 senesinde igal edildi ve Temevar Beylerbeylii
adyla Macaristandaki ikinci Osmanl vilayeti haline geldi.

c184C
 c OSMANLIDA SAVA VE SERHAD C

MACAR SERHADDNDE OSMANLI ASKER VE TARA DARES

Osmanllar, Balkanlar ve Anadoluda uyguladklar sistemin
aynsn Macaristanda da uygulam grnyorlar. yle ki, serhat
boylarndaki en nemli kalelere ok miktarda asker gnderildi ve
tmar usul sayesinde topraa bal svari kuvvetlerinin geimi
fethedilmi arazilerin toprak gelirlerinden yaplan tahsisatlarla
saland. Merkezi eyaletlerde olduu gibi, topraklar sancakbeyleri
idaresindeki sancaklara ve beylerbeyi idaresindeki beylerbeyliklere
blnd. Gelgelelim, serhat ahvali, Osmanllar fatih olmalarna
ramen ciddi lde dnler vermeye zorlad.
Macar ilmi neriyat eskiden Macaristanda Osmanl idaresi
ve yarg sisteminin farazi zayfl takntsna sahipti. Osmanl
kadlarnn Macaristandan geri arlmas; Macar soylularnn
idari meclisleri ve bunlarn Macar pazar kentlerindeki yetkilile-
rinin devam eden faaliyeti; ve Habsburg Macarlarnn Osmanl
elinde kalm arazilerine vergi sal: tm bunlar ayrntlaryla
allmtr ve kendine zg olaylar olarak anlatlmlardr. Bu
olaylar, ancak Macar feodalizminin gelimi doas ve Osmanl
sisteminin zayflyla aklanabilecek dnya tarihinde seyrek
grlen hadiseler olarak sunulmutur.
Evvelki almalar Osmanllarn Macaristanda gereksiz b-
yklkte kuvvetler konulandrdklarn ve Osmanl askerlerinin
Habsburglarn elindeki Macar kalelerinin muhafzlarndan katbekat
fazla olduklarn ileri sregelmilerdir. Fakat eldeki yeni kaynaklar
bu grle elimekte ve Osmanl idarisinin zel bir ama ve sebep
bulunmad srece hibir serhatte kalabalk kuvvet bulundur-
madklarna iaret etmektedirler; Osmanllar aslnda ordularnn
bykl ve terkibini sz konusu dman gcn bykl ve
terkibine gre ayarlamaktaydlar. 16. asrda Macar boylarnda tu-
tulan Macar ve Osmanl askerlerinin saylarnn bir karlatrmas
greceli bir g dengesinin varln gsterir. Bu durum Osmanl
liderliinin kuvvet ymaya en fazla ihtiya duymas gerektii
hayati bir dnemde, yani igal sonrasndaki ilk on yllarda, dahi
insan gcn ve mali kaynaklarn ihtiyatla kullanmaya alt
izlenimi uyandrmaktadr.

c185C
 c GBOR GOSTON C

Tablo 7.1. 16. asrda Macar ve Osmanl kale muhafzlarnn says 6

kuzeyindeki Macar ve

kuvvetlerinin tahmini
vilayetindeki ulufeli
Budin vilayetindeki
Habsburg garnizon

Budin ve Temevar
kale efrad (+ tmar
Hrvat askerleriyle

geliri balananlar)
ulufeli kale efrad

Osmanl garnizon
Drava Nehrinin

vilayetlerindeki
(+ tmar geliri
balananlar)
kuvvetleri

Temevar
birlikte

says
Tarih

1543 15.000 15.000

1554 15.000
1556 10.832 13.982 10.402 yklk 4000 14.400
1572 13.862 19.861
1574/75 11.023 (+3300) yklk. 4000 18.300
1576 17.190 22.513 10.834 (+3300) yklk. 4000 18.100
1575/76 10.834 (+3300) yklk. 4000 18.100
1577 16.862 22.513
1578 10.895 (+3300) yklk. 4000 18.200
1580/81 10.816 (+3300) yklk. 4000 18.100
1582 16.403 21.148
1588 16.222
2692
1590/91 10.004 (+3300) 17.300
(+1300)
2637
1591/92 18.100
(+1300)
1593 15.446 22.693 17.200

6 Tablo ksmen deiik verilerle ilk olarak Gbor goston, The Ottoman-Habsburg
Frontier in Hungary (15411699): A Comparison, Gler Eren vd. haz., The Great
Ottoman Turkish Civilization vol. I. Politics (Ankara, 2000) iinde, 291 [bu derle-
mede 8. makale]; Tablo 7.1 u makaleye dayanr: Gbor goston, The Costs of the
Ottoman Fortress-System in Hungary in the Sixteenth and Seventeenth Centuries,
Gza Dvid ve Pl Fodor haz., Ottomans, Hungarians and Habsburgs in Central Europe.
The Military Confines in the Era of Ottoman Conquest (Leiden ve Boston: Brill, 2000),
195228 [bu derlemede 9. makale]; Klra Hegyi, The Ottoman Military Force in
Hungary, Gza Dvid ve Pl Fodor haz., Hungarian-Ottoman Military and Diplomatic
Relations in the Age of Suleyman the Magnificent

c186C
 c OSMANLIDA SAVA VE SERHAD C

Hlasa, 16. yzyln ikinci yarsnda snrn te tarafnda bu-

lunan Macar ve Hrvat kalelerinde 17.000 ila 22.000 arasnda bir
kuvvet barndrlrken Budin ve Temevar vilayetlerindeki kale-
lerde bulunan Osmanl mstahfzlarnn tahmini mevcudu 18.000
civarndayd. Buna mukabil, Osmanl tarafna yaklak 7000 tmarl
sipahi ve Habsburg tarafna Macar aristokratlarnn banderiasnda
hizmet gren 4000 Macar askeri ilave edilecek olursa grece bir-
birine denk rakamlara ulalabilir. Osmanl askeri serhatlarnn
kapsaml bir tarihi hala yazlmay beklese de eldeki veriler Macar
serhaddinin sahip olduu nemi bytmememiz gerektii konu-
sunda bizi uyarmaktadrlar: Osmanl askeri kuvvetlerinin Maca-
ristandakine benzer bir younlukla kmelenii imparatorluun
dou ularnda bilinmiyor deildi. Dahas, mevcut veriler yeni
alnm blgelerde tutulan Osmanl kuvvetlerinin mhimce bir
ksmnn komu garnizonlardan nakledildiini dndrtmektedir.
Bir baka gz ard edilen husus, fethi takip eden dnemde saylar
artc yksekliklere varan kale neferatnn Osmanl idaresinin
tesisinden birka yl sonra, iktidarn pekimesiyle birlikte, azald
gereidir. Macaristandaki en mhim drt kaleye (Budin, Pete,
Estergon ve stolni Belgrad) ilk bata (1543) konulan asker says
on yl sonrasnda yar yarya dmt. Grece bar ierisinde,
askeri durgunlukla geen 1610lu yllarda, stte zikredilen 4 kalenin
takm 3191 askerden ibaretti. Bu say ilk bata bu kalelere konulan
askerlerin mevcudunun -10.504 asker- ancak czi bir ksmna,
yzde otuzuna, tekabl etmektedir.
17. asrn banda, Macaristandaki Osmanl kaleleri drt beyler-
beyliine aitti. Osmanllar Egeri (Eri) 1596 senesinde igal ederek
etrafnda yeni bir vilayet kurdular. Eri garnizonuna ilaveten He-
ves, Szarvask, Sirok, Cserpvr, Solnok (Szolnok), Szentmikls,

(Budapete, 1994) iinde, 131148; Klra Hegyi, Trk berendezkeds Magyarorszgon

(Budapete, 1995), 86, 98100. Macarlara dair verilerin ou u makaleye daya-
nr: Gza Plffy, A magyarorszgi s dlvidki vgvrrendszer 1576. s 1582. vi
jegyzkei, HK 108:1 (1995): 141-158; ay., Trkenabwehr, Grenzsoldatentum und
die Militarisierung der Gesellschaft in Ungarn in der Frhen Neuzeit, Historisches
Jahrbuch 123 (2003), 131.

c187C
 c GBOR GOSTON C

ve Csongrd kaleleri neferat da bu vilayete dahildi. 1600 ylnda

Kanije (Kanizsa) vilayeti tesis edildi. Bu vilayet, Segedin (Sze-
ged), Berzence, Babcsa, Sigetvar, Barcs, Peuy (Pcs), Kapovar
(Kaposvr), Baranyandasd, Szszvr kaleleri efradyla sekteki
(Eszk) mehur kpry koruyan garnizondan mteekkildi. 1613
tarihli bir mevacib defterine dayanarak, Klra Hegyi, imparatorlu-
un kalelerinde bulunan 38.196 askerin 28.024nn (%73) Maca-
ristan ve Bosnann mdafaasnda grevli olduklarn saptamtr.
Ona gre bu durum Macar serhaddinin nemini gstermekteydi.7
Ne var ki, dou serhaddinde grevli askerlere ilikin rakamla-
rn bu defterde ok dk olmas tabloyu ciddi ekilde arptm
olmaldr. Daha da nemlisi, bu kaynak sadece ulufe verilen as-
kerleri iermekte ve toprak geliri tahsis edilmi tmarl sipahilerin
byk blmn darda brakmaktadr. Bu ikinci kesimin dahil
edilmesi Osmanllarn altna girdikleri askeri taahhtlere dair olan
resmi belirgin bir biimde deitirir. Ne yazk ki ayn devirden
mukayese edilebilir verilere sahip deiliz; lakin 1631 tarihli bir
kaynaa dayal olarak imparatorluktaki tmarl sipahilerin toplam
says 106.600 olarak tahmin edilmektedir. Bunlarn sadece 8050
tanesi (%7,5) Budin ve Temevar vilayetlerinde konulanmlard.
Bosna Beylerbeyliindeki 5082 tmarl sipahiyi eklediimizde dahi
kan sonu seferber edilebilir tara svari kuvvetlerinin ancak
%12sinin Bosna ve Macaristanda bulunduunu gsterir.8 Dolay-
syla, ulufeli birliklerin dzgn olmayan dalm, kaynaklarn da
yanl ynlendirmesiyle, 1613 senesi baznda dikkatleri Macar ve
Bosna serhat kalelerine younlatrmtr. Fakat tmarl sipahilerin
imparatorluk sathndaki dalmna ilikin oranlar bu durumu
dengelenmektedir.

7 Hegyi, age., 81100.

8 Rhoads Murphey, Ottoman Warfare, 15001700 (New Brunswick, 1999), 40.
Macaristanda tmarl barndran baka bir beylerbeylik kaydedilmemitir. Ayrca
bkz., Gbor goston ve Terz Oborni, A tizenhetedik szzad trtnete (Budapete,
2000), 107112.

c188C
 c OSMANLIDA SAVA VE SERHAD C

16621663 senesinde, Varad, Budin ve Uyvar vilayetlerindeki

kalelerde 18.043 asker ulufe sahibiydi. Bu rakam neredeyse asrn
ilk yarsnda Macaristandaki tm Osmanl kalelerinde bulunan
ulufeli mstahfz mevcudu kadardr.9 Bu rakamn Temevar, Eri
ve Kanije vilayetlerindeki kalelerde hizmet gren ulufeli neferat
iermediini hesaba katarak ki 1610larda 10.877 kiiydiler- 1660la-
rn banda Macaristanda tutulan ulufeli birliklerin saysnda ciddi
bir art olduundan bahsedilebilir. Yine de, Osmanllarn yeni
fethedilmi blgelerdeki kale takmlarn i blgelerdeki kalelerden
asker kaydrarak oluturma usuln unutmamalyz. Bu usul ne-
deniyle Macaristanda bulunan vilayetlerin tmnde ulufeli asker
mevcudunda grlen hakiki art yukardaki verilerin ima ettii
kadar yksek deildi. Tmarl sipahilere gelince, evvelki rnt
devam etmi ve imparatorluun geneline kyasla Macaristandaki
saylar dk kalmtr. 1653 senesinde tmarl sipahilerin tm
imparatorluktaki says 201.000 iken kaynaklar Macaristanda sa-
dece Budin ve Temevar vilayetlerinde belirgin saylarda tmarl
sipahi bulunduunu belirtirler. Saylar 14.000 olan tmarl sipahiler
imparatorluun muhtemel tara svari gcnn ancak %6,9unu
oluturmaktayd.10
nceki incelemeler Osmanllarn Macaristanda haddinden
fazla idari birim (sancak ve beylerbeylii) kurmak suretiyle en
gl hasmlar olan Habsburglara kar daha ok sayda asker
ve kumandana sahip olmaya altklarn varsaymlardr. Yan
bandaki Balkanlarn 1580e dek tek bir beylerbeyinin idaresinde
olduu tarihiler tarafndan bu gr desteklemek maksady-
la ska gndeme getirilmitir. Gelgelelim, Macar vilayetleri ve
sancaklarnn artan says blgenin jeostratejik durumuyla ancak
ksmen aklanabilir. Bu durum daha genel ve tm imparator-
lukta gzlemlenen bir olayd; yani, Macaristann fethine paralel
olarak Osmanllar, imparatorluun dier blgelerindeki vilayet

9 BOA, MAD 106, vrk. 2r-22v; BOA, DBM UYH 17082; BOA, DBM BDH 16728,
16729.
10 lhan ahin, Tmar Sistemi Hakknda Bir Risale, EFTD 32 (1979): 909910.

c189C
 c GBOR GOSTON C

ve sancaklarn saysn da belirgin surette artrma yoluna gittiler.

Sleymann saltanatnn banda imparatorluk alt beylerbeyliine
ayrlmken ld vakit bu rakam en az yirmi drde ykselmiti.
Fakat Macaristanda sadece iki tane beylerbeylik Budin ve Teme-
var beylerbeylikleri- tesis edilirken dierleri Anadolunun dou-
sunda, Ortadouda ve Kuzey Afrikada ftuhat takiben kuruldu.
lk balarda, Budin vilayetinin artalan pek yoktu. Nihayetinde,
tamam Drava Nehrinin gneyinde olup Budine uzak mesafede
bulunan Semendire, Alacahisar, Vulitrin (Vulitrin), zvornik ve
Pojega (Poega), Budin paasna tabi klnd. Osmanl idaresinde
Macaristan arazisinin bymesiyle birlikte daha fazla sayda sancak
Budin vilayetine katld. Drava Nehrinin kuzeyindeki ilk sancak
olan Moha Sanca 1542 senesinde kuruldu. Henz 1545te Budin
vilayetinde on sancak varken 1555te Budin paasnn emrindeki
askeri kuvvet on be sancaktan toplanmaktayd. 1568 senesinde
aadaki yirmi sancak Budin vilayetine aitti: Budin, Semendi-
re, zvornik, Vulitrin, Pojega, Peuy, stolni Belgrad, Estergon,
Segedin, Sirem, Hatvan, Simontorna, Kopan (Koppny), Filek
(Flek), Seksar (Szekszrd), Sigetvar, Seen (Szcsny), Novigrad
(Ngrd), Solnok ve Sekuy (Szekcs). Bunlardan sadece drt
tanesi Drava Nehrinin gneyinde bulunmaktayd. Macaristanda
yeni beylerbeylikler yaratmak iin Budine ait sancaklarn bir ksm
geri alnnca Budin vilayetinin arazisi yeniden klm oldu.
Bylece, Solnok, Hatvan, Segedin ve Filek sancaklar 1596 ylnda
kurulan Eri Beylerbeyliine balanrken, Sigetvar, Pojega ve
Peuy 1600da vcuda getirilen Kanije vilayetine verildi.11 Ben-
zer bir rnt imparatorluun dou ucuna da hakimdi. Budinle
aa yukar ayn zamanda tesis edilen Erzurum Beylerbeylii
aslen yedi sancaktan vcuda getirilmiti. Fakat sancak says ilk
beylerbeyi hayattayken dokuza kt. Erzurum vilayeti 1550de on
yedi sancak, 1556da yirmi alt sancak ve 1585te otuz bir sancaktan

11 Gyula Kldy-Nagy, A budai szandzsk 1559 vi sszersa (Budapete, 1977), 910; G.

Dvid, Budin, TDVA c. 6, 347; Metin Kunt, Sancaktan Eyalete (stanbul, 1978),
134135.

c190C
 c OSMANLIDA SAVA VE SERHAD C

mteekkildi. Bu rakam 1568te Budin paasnn emrinde bulunan

sancaklardan on bir fazladr. ldr, Kars ve Batum (15791580)
beylerbeyliklerinin kuruluunu takiben Erzurum Beylerbeyliinin
baz sancaklar yeni beylerbeyliklere ilhak edildi. Dolaysyla, 1609
senesinde Erzurum beylerbeylii sadece on iki sancaktan gelen
askeri kuvvete hkmedebilmekteydi.12 Dier serhat vilayetleri-
nin arazilerinde bir sr sancak vard: 15681574 itibariyle en
az yirmi alt sancaa blnen Diyarbekir Beylerbeylii; yirmi bir
ila yirmi dokuz sanca bulunan Badad Beylerbeylii; on alt
sancayla dierlerine gre belirgin bir biimde daha kk olan
Basra vilayeti; yirmi drt sancayla en douda bulunan ehrizor
vilayetine deinilebilir.13 Sonu olarak, garnizon kuvvetlerinin
ve sancaklarn says asndan Macaristanda bulunan vilayetler
kendine zg olarak resmedilemezler. Daha ziyade, denilebilir ki
Macaristanda yeni beylerbeylikleri ve sancaklarn tekil ve yeniden
tanzimi imparatorluun dier serhat mntkalarnda hkm sren
gzlemlenebilir rnty izlemitir.
Sancaklarn corafi dalm genellikle o zamann stratejik ve
corafi artlarn yanstmaktayd. Osmanllar, Macaristanda, bir-
ok kalenin bulunduu Tunann batsnda kalan arazide dokuz
sancak; kuzeydeki serhat blgesinde alt sancak; ve Tuna ile Tisa
nehirleri arasndaki daha byk olmasna ramen daha iyi koru-
nan blgede ise sadece iki tane kalc sancak kurdular. stihkamlar
asndan fakir olan Byk Macar Ovalarnda (Magyar Alfld)
sadece iki tane sancak kurulurken, Tisa tesinde kalan arazide ve
Teme ile Maro nehirleri civarnda be sancak vcuda getirildi.14
Budinin merkeze katlmasn takip eden on yl iinde yaratlan
Osmanl kale ebekesi ehri mdafaa edip vilayetin merkezini
koruduu gibi arazisi genileme temaylndeki fetih blgesini de
korumaktayd. Estergon, Viegrad (Visegrd) ve stolni Belgrad
hep 1543-1544de ele geirildi. Ayrca, evrede dikilen Osmanl

12 Dndar Aydn, Erzurum Beylerbeyilii ve Tekilat (Ankara, 1998).

13 Kunt, age., 142148, 167169.
14 Hegyi, Trk berendezkeds,118130.

c191C
 c GBOR GOSTON C

palankalarnn oluturduu a, ehrin ve Tuna su yolunun em-

niyetini salamaya yardm etti. Cierdelen (Prkny), Estergon
karsndaki Szent Tams Tepesine ina edilen Tepedelen Kalesi ve
Estergonun savunmasn tahkim eden Canbek/Jambok (Zsmbk)
bu an nemli paralaryd.
Csepel Adasnn gney ucunda bulunan Hamzabey Saray
(rd) ve Korkmaz (Adony), Budini gneyden gvenceye alyordu.
Vilayetin merkezini koruyan Osmanl mdafaa emberi Va ve No-
vigrad kaleleri hattn takip ederek Hatvana ulamakta ve buradan
gneydouya dnerek Canfeda (Jszberny) zerinden Solnoka
(fethi 1552) varmaktayd. Buras stratejik nemi haiz Tisa-Zagyva
halicini kontrol etmekteydi. 1552de drlen Temevar ve Lipova
(Lippa) ile 1566da fethedilen Gyula Osmanl elindeki arazinin dou
snrlarn ve nehirlerini (Teme, Maro ve Fehr-Krs[Kr])
emniyete almakta ve Osmanlya tabi Erdel Beyliinin denetimini
belirgin bir biimde kolaylatrmaktayd. Beey (Becse) ve Bekerek
(Becskerek) (fethi, 1551) nehirlerin (Tisa and Bga) ve Osmanl
Macaristannn i blgelerine uzanan yollarn denetimine yardm
ediyordu. Yzyln bitimindeki uzun sava esnasnda (15931606),
Osmanllar Viyanay bir kez daha almaya kalktlar; Veszprm,
Palota, Tata, Gyr (Yank), Szentmrton (Pannonhalma), Ppa,
ve Tihanyi ele geirmek suretiyle hedeflerini gerekletirmeye
aslnda olduka yaklamlard. Ne var ki, savan ikinci safha-
snda Habsburg ve Macar ordularnn kar taarruzu dolaysyla
Osmanllar Palota hari igal ettikleri tm mevzileri kaybettiler.
Yine de Osmanllar Eger (1596) ve Kanizsay (1600) alarak, Maca-
ristandaki mlklerini daha da geniletmi oldular. Bakaca ciddi
snr deiiklikleri ancak takip eden yzyln ortalarnda meydana
geldi. Vradn fethiyle (1660) Sebes-Krs (ebe-Kr) nehrinin
ve haliyle Transilvanyann kontrol el deitirdi. rsekjvrn
(Uyvar) fethiyle (1664) ise Viyana evresindeki Macar mdafaa
emberine bir kama saplanm oldu. 1684 tarihli baarsz Budin

c192C
 c OSMANLIDA SAVA VE SERHAD C

muhasarasnn ispatlad gibi Osmanl Uyvar, Budin vilayetinin

merkezinin mdafaasn belirgin olarak glendirmiti.15
Macaristandaki vilayetlerin mali durumu Osmanl
mparatorluunun merkez blgelerinde olduundan daha farkl
bir seyir izledi. stanbul, serhat vilayetlerini askeri harcamalarn
kendi kaynaklaryla karlayabilecekleri bir noktaya getirme aba-
sndayd, fakat buralarn beylerbeyleri bu amaca her zaman ulaa-
mamaktaydlar. Budin vilayeti Osmanl hakimiyetinin balarnda
ak verirken 1570lerde ksa bir sreliine de olsa kendi kendine
yeterli bir duruma geldi. 1571 ve 1581 arasnda vilayetin gelirleri
(on yllk ortalamas 21.000.000 akeydi) asker mevaciblerinin (on
yllk ortalamas 22.500.000 ake) yzde doksann karlamaktayd.
Buna mukabil, 1559 senesinde bu oran sadece %28 idi.16 Gelirler-
deki ykseli iki etkenle aklanabilir: (1) 1566 Seferinden sonraki
byk arazi art; ve (2) 1560larn sonuyla birlikte Macaristanda
Osmanl vergi tahsilinin istikrara kavuup mikyasn geniletmesi.
Osmanl idaresinin bu baars Habsburg hakimiyetinde kalan
Kraliyet Macaristan ile karlatrldnda gerekten de kayda
deerdir. Zira burada gelirler savunma masraflarnn te birini
veya yarsn zar zor karlamaktayd. Bu nedenle, Habsburglar
Kutsal Roma mparatorluu ve Avusturya Mevrus Topraklarndan
gelen mali yardma her daim bamlydlar. Gelgelelim, 16. asrn
bitiminden balayarak Osmanllarn Budin vilayeti de mali ak
vermeye balad ve tekrar komu vilayet Temevardan havale ya-
plmasna muhta hale geldi. 17. asr boyunca ise Balkan sancaklar
Budine mali destek salad. te yandan, bu gelime imparator-
lukta istisnai bir durum tekil etmemekteydi. Dou serhaddindeki
durum da benzer ekilde seyretti. Basrann fethinden on be yl
sonra, oradaki Osmanl vilayeti hala kendi kendine yeterliydi ve
Hazine-i Amireye ciddi meblalar irsal etmekteydi. Ne var ki, bu

15 Hegyi, The Ottoman Network of Fortresses in Hungary, Ottomans, Hungarians,

and Habsburgs iinde, 163193; G. goston, The Ottoman-Habsburg Frontier in
Hungary (15411699): A Comparison.
16 MAD 1561 ve MAD 498.

c193C
 c GBOR GOSTON C

durum ok srmedi. Daha 1566 gibi erken bir tarihte baz kalelerin
takmlarnn mevaciblerini ge aldklarna deinilmektedir. Ba-
dad vilayeti ise 1566 itibariyle zaten mali ak veriyor ve komu
Halep vilayetinden yaplan havalelerle desteklenme mecburiyeti
douyordu.17
Ele geirilmi topraklarda devr-i sabkn ynetici ricaliyle
Osmanl yetkililerinin sergiledikleri ortak idare manasna gelen
kondominyumun varl serhat mntkasnn bir baka tipik husu-
siyetiydi. Osmanl kondominyumu zemine ve zamana gre belirgin
farkllamalar gstermekle beraber idari, yarg ve vergi tahsili gibi
alanlar muhteva edebilmekteydi. Osmanllar ilk balarda Macar
soylularnn Osmanl elindeki topraklarda vergi salma ve yarg
umuruna ilikin faaliyetlerine rza gstermeseler bile kurulu askeri
denge ve hepsinden nemlisi, Kraliyet Macaristannn gl garni-
zon kuvvetleri bu iki hususiyetin hkm srmesini zorunlu kld.
Bylece ikili vergi ve yarg gndelik hayatn uygulamalarndan
oldu.18 te yandan unutulmamaldr ki benzer kondominyumlar Os-
manllarn tam anlamyla alp merkezi topraklarna katamadklar
blgelerde de bir mddet iin grlmler ve buralarda sabk rical
konumlarn ve silahl glerini korumulard. Buna dair rnekler
Balkanlar, Dou Anadoluyu ve Arap vilayetlerini iermektedirler.
kili vergilendirme Dou Anadolunun Trkmen ve Krt beylerinin
vergi toplad yurtluk-ocaklk sancaklarda da var olmutu. Ayn
blgede baka bir tr mevrus sancak olan hkmetde yerel airet
reisleri kanun ve dzeni srdrmekle sorumlu olup vergi topla-
maktaydlar. Osmanl ncesindeki mlkiyet hakk trleri ve vergiler
de yeni devirde korunmutu. Yerel rf ve adetler birok alanda
hala geerliydi ve Osmanl vergi usul dahi gemiten sregelen
vergi sistemleriyle uyumlu hale getirilmekteydi. Misalen, Dou
Anadoluda Osmanllar farkl mddetler iin Akkoyunlu, Dulka-
dir ve Memlk hanedanlarnn vergi sistemlerini srdrmlerdi.

17 BOA, MD 5. No. 823, 1964, 1965, 1966, 1968.

18 Ferenc Szakly, Magyar adztats a trk hdoltsgban (Budapete, 1981); Szakly,
Magyar intzmnyek a trk hdoltsgban (Budapete, 1997).

c194C
 c OSMANLIDA SAVA VE SERHAD C

Hlasa, Osmanllarn sabk yerel hakimlerce uygulanan belli vergi

oranlar ve vergi trlerini tatbik etmekte gsterdikleri esnekliin
tek rnei Macaristanda grlen Osmanl vergi usul deildir.
ounlukla esneklii sayesinde Macaristanda 16. ve 17. asrlar-
da tesis edilen Osmanl idaresi, ana devi olan kazanlm topraklar
elde tutma ve ileriki fetihlere askeri destek salama grevlerini
baaryla yerine getirdi. Osmanllarn pragmatizmi, hakimiyeti
srdrmenin gerektirdii kadar esneklie hemen her alanda izin
verdi. Osmanllar, yerel kurumlarn yardmyla ve yerel rflere gre
de hakimiyetlerini srdrmenin mmkn olduunu kantladlar:
Osmanllar bu kurum ve rfleri yerli yerinde braktlar ve fethedil-
mi topraklar kendi kanlarna gre ekillendirmek istemediler. Bu
siyasi, askeri ve ekonomik kstlamalarn bir neticesi olarak zuhur
eden esnek idari usul en ok imparatorluun serhat mntkalarnda
gze arpmaktayd. Osmanl idaresi ular her yerde i toprak-
lardan daha farkl bir muameleye tabi tutuyordu. Macaristanda
kondominyumun Osmanl hakimiyeti boyunca srdrlmesi, sabk
Macar ricali ve kurumlarnn varlklarn Habsburg egemenliinde
kalan Kraliyet Macaristannda devam ettirmelerinden dolayyd.
Macar ricali, Macar serhat muhafaza sistemi sayesinde ve Habs-
burg diplomasi ve silahlarn kullanarak mevzilendikleri Kraliyet
Macaristanndan Osmanl Macaristanndaki karlarna baaryla
sahip kabildiler.

BTE AII VE FETH SYASET19

Macaristanda tutulan Osmanl askerlerinin ulufeleri hazineye
ar bir yk getirmekteydi. 1542de stanbuldan eve dnen Habs-
burg elisi o ana dek duyulmam bir takm haberler getirmiti.
Buna gre, Budinin savunma ileri tm paray yuttuu iin Sul-
tan Sleymann hazinesi botu ve kaleler efrad iki seneden beri
mevacib alamamaktaydlar. Hakikatten de, merkez 15521553de

19 Ayrntlar iin bkz., goston, The Costs of the Ottoman Fortress-System in Hungary
in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, 210228 ve goston-Obroni, A tizenhetik
szzad trtnete, 112117.

c195C
 c GBOR GOSTON C

22.000.000 akeyi Budine garnizon kuvvetlerinin mevacibi iin

irsal etmek zorunda kalmt. Vilayetin kendi gelirleri 1558-1559da
6.400.000 ake ve ertesi sene 8.800.000 ake iken masraflar srasyla
23.000.000 ve 23.500.000 akeye balidi. Altn zerinden ifade edi-
lecek olursa bu iki yl iin Budin hazinesinin verdii ak srasyla
197.000 ve 225.000 altn sikke etmekteydi.
Yukardaki veriler temelinde bu mevzu zerine yaplan evvelki
almalar Macaristann mali durumunun muhtemel semeresizlii
sebebiyle Sultan Sleymann Moha sonrasnda lkeyi igal etme
konusunda cesaretinin krlm olabileceini ileri srmlerdi.20
Bizim nazarmzda, Sultann Moha sonrasnda ald kararda
alglanan olumsuz mali nedenlerden ziyade ki ngrlmesi her
zaman zordur- Osmanl siyasetinde evvelce grlen rntler
daha etkili olmutu. Zaten, gerek veya farazi mali glkler b-
yk fatihler karsnda nadiren bir mania tekil edebilmilerdir.
Korkulan ya da tahakkuk etmi bte aklar siyasi hedeflerle
attnda ar basan mali ak pahasna bile olsa siyasi iradeydi.
Bu hakikat Sadrazam brahim Paann I. Jnos Szapolyainn eli-
sine 1528 Ocaknda syledikleriyle uyum iindedir. Sirem vilaye-
tini elde tutmann bir semere getirmemesine ramen Osmanllar,
stratejik nemine binaen, vilayeti balaklar Kral Jnosa geri
vermeyi reddetmilerdi. Bununla birlikte, Osmanl liderleri snr
blgesindeki Trk istihbarat sayesinde ele geirilmesi tasarla-
nan Macar arazilerinin sahip olduu iktisadi olanaklarn olduka
farkndaydlar. Baz aratrmaclarn dndnn aksine Os-
manllar mali zararlardan korkmuyorlard. Tam tersine, onlarn
muvacehesinde Macaristan igal etmek, Habsburglu Ferdinanda
kar tabileri olan Kral Jnosa srekli arka kmak namna sk ve
masrafl seferler dzenlemekten ve Siremdeki kalelerde 6000 asker
barndrmaktan daha hesapl olacakt. Moha takip eden yllarda
paalarn sk sk Macaristann igal edilmesini tlemelerinin
nedeni buydu. Sultann sarayndaki Macar uzmannn yani

20 Bu eski grler iin bkz., Gyula Kldy-Nagy, Szulejmn (Budapete, 1974), 178179
ve Perjs, Fall, ayn yer.

c196C
 c OSMANLIDA SAVA VE SERHAD C

Lodovico Grittinin dedii gibi, Osmanllarn sancaklar Budine

dikmeleri gerekir[di]. Yani, Osmanl Sanca Budin Kalesinde
dalgalandrlmalyd.21 nceden mlahaza ettiimiz gibi Osmanl
Macaristannn mali durumu birok kez deiti. Osmanllar benzer
sorunlarla imparatorluun dier serhat mntkalarnda da bou-
tular tpk erken modern devir Avrupasnn dier hkmdarlar
gibi. Bilindii zere, Macaristan ve Hrvatistanda bulunan Habs-
burg askeri serhaddinin idamesi geni lde Habsburg Mevrus
Topraklar ve Reichn soylularndan gelen ake desteklerine ba-
lyd. Ayn ekilde, spanya Habsburglarnn Hollanda ve Kuzey
talyadaki askeri varl spanya ve Napoli Krallndan yaplan
muntazam para havaleleriyle mmkn olmutu.22

KLM, SALGINLAR VE TOPLUM: SAVAIN TESR

Erken modern devirde Macaristanda savaan Avrupal paral
askerlerin ve sahra tabiplerinin ska dile getirdikleri bir ikayet
Karpat havzasnda hkm sren ar iklim artlaryd; yazlar scak
ve klar ok souk gemekteydi. Scaklar daha mays ayndan
balar ve temmuz ile austosta dayanlmaz derecelere varrd. Tek
sorun mevsimlerin ar iklim artlar deildi. Gn ierisinde gr-
len s farkllklar yznden yazn gnler ok scak, geceler ise ok
souk ve rutubetli geerdi. Bataklk ve gevek zeminlerde toprak
nemlilii ve buharlama ar yksekti. Biroklar zararl buharla-
ma ve topran rutubetinden ikayet etmekteydiler. O kadar ki,
kat adr iinde uyuyan askerlerin gmlekleri sabahla beraber su
iinde kalyordu. te yandan, akamlar eylln sonuyla birlikte
havalar olduka sour, ilk kar ekimde der ve kasmdan ubata
dek her yer kar altnda kalrd. zellikle 16. asr ile 17. yzyln
ortalar ve sonlarnda souk ve sert klar kaydedilmiti. Karn
inat olduu klar ve olaanst yamurlu yazlarn ardndan sk-
lkla artc derecede kt hasat ve ktlk gelirdi. Tm Avrupada

21 Bkz. Kiral Janosun elisi Hieronymus Laskinin gnl, Kt trgyals Sztanbulban,

136 ve Fodor, Ottoman Policy towards Hungary, 134.
22 Geoffrey Parker, The Army of Flanders and the Spanish Road, 15671659 (Cambridge,
1972), 139157.

c197C
 c GBOR GOSTON C

hasadn en dibe vurduu 1690lar byle bir vakitti. Den yamur

miktar artarak 18. asrn dnmnde tepe noktasna vard. Ya
miktarnn arpc ykseklikte olduu dnemlerin Uzun Macaristan
Sava (15931606), 1663-1664 tarihli Osmanl seferleri ve Yeniden
Fetih Savalar (16831699) ile akt gerei kayda deerdir.
Bu durum savan ekonomi ve toplum zerindeki menfi tesirlerini
olduka artrmt.23
lkenin ar iklim artlarnn oluumunda genel olarak
Avrupada hkm sren hava akmlarna ilave baka etkenler
de vard. Bu etkenlerin iinde dalarda ormanszlama ve toprak
kaymas kadar bataklklar ve gevek zeminli arazilerin genilemesi
saylabilir. Bunlar 16. ve 17. yzyllarda Macaristann en karakteris-
tik tabiat ekillendirici corafi dnmleriydi. Akarsular kellemi
tepelerden aaya akp nehirlere dklyor, beraberlerinde gelen
mil vadilerde birikerek nehir yataklarn tkyordu. Sava artla-
rnda tm bunlarn olmas daha da kolayd. Zira evvelki asrlarda
nehir yataklarn ak tutan temizleme faaliyetleri sava yznden
yrtlemiyordu. Sava artlar devasa bataklklar yarattklar
gibi su yollar zerinde askeri almalar yaplmasn da zorunlu
klyordu. Ovalk yerlerin mdafaas nehirlerin azlarna ve dir-
sek yaptklar yerlere kaleler ina ederek veya civarda bulunan
akarsularn, aylarn veya bataklklarn suyunu kanallar aracl-
yla kaleler etrafna kazlan hendeklere ynlendirerek salanrd.
Bu trden sular Gyr, Tokaj, Solnok, Gula, Temesvr, Szigetvr,
Kaposvr, Ecsed ve Tata gibi nehir kys ya da bataklk kalelerini
korumaktaydlar.
Savalar ekonominin normal ileyiini yok etmek ve ktla se-
bep olmak suretiyle kurbanlarnn canna kastediyorlard. Yetersiz
beslenen, zayf dm askerler ounlukla ordular tarafndan
tanmakta olan salgn hastalklara kolayca yenik derlerdi. As-
kerleri kalabalk ordugahlara tkmak iinde birok tehlikeyi barn-

23 Lajos Rcz, A Krpt-medence trtneti kolgija a kora jkor idejn, Sndor

Frisnyk haz., A Krpt-medence trtneti fldrajza (Nyregyhza, 1996) iinde, 3148.

c198C
 c OSMANLIDA SAVA VE SERHAD C

drrd. Dnemin sahra doktorlarnn betimledikleri zere Avrupal

paral askerlerin ordugahlarn teslim alan hijyen yokluu ilave
tehlikeler yaratyordu. Dokunulmayan p ve dk her yeri kaplar,
insan cesetleri ve hayvan sakatat zamannda gmlmez veyahut
gstermelik gmlrd. 16. yzyln sonunda Macaristanda sahra
tabibi olarak bulunmu olan Tobias Coberusun dediine gre
1598 senesinde Estergondaki l askerler o kadar ihtimamsz g-
mlmlerdi ki ksa srede kurtuklar ve haerat tm mezarl
teslim almt. Bir sr sahra tabibi daha sk yaam biimleri ve
intizaml ordugahlar sayesinde salgn hastalklarn Osmanllara
daha az tesir ettiini vurgulamaktaydlar. Osmanllar, Alman pa-
ral askerlerine kyasla, dk ve plerini dikkatlice gmmekte ve
llerini daha derine defnetmekteydiler.
Askerlerin bozuk salnn bir sebebi de erzak ikmalinin kesin-
tiye uramasyd. Alktan krlan askerlerin gdaya saldrmalar
artc deildi. yle ki, ok yiyip hastalanmalarndan kaygland
iin, Tobias Coberus 1598te altm gemi dolusu meyvenin nehre
dklmesini emretti. Birok doktor etin hayvanlar kesildikten he-
men sonra ve de ancak yar pimi olarak yenildiini belirtmilerdi.
Kavurucu scan altnda askerler ieceklerinin kalitesine gerei
kadar dikkat etmezlerdi. Eer arap veya bira mevcut deilse su-
suzluklarn ou kez kokumu ve shhi olmayan bataklk ve nehir
suyuyla giderirlerdi. Tunada, bilhassa Szalnkemnin (Slankamen)
tesinde durum byleydi. Coberus ayrca Macar askerlerin bataklk
suyunun sari etkilerini bertaraf etmek iin imeden nce sarmsak
yediklerini belirtmektedir.24
Morbus hungaricus (Macar hastal), 16. ve 18. yzyllar arasn-
daki dnemde Macaristann sayesinde nam sald illetin adyd.
Tp tarihi morbus hungaricusu salgn bir hastalk, bitle bulaan
tifs, olarak tanmlamtr. Bu, sava ve ktln yol at bir has-
talkt ve 1542 senesinde Brandenburglu Joachimin idaresindeki
Macar seferi esnasnda 30.000 Alman ve talyan askerin canna mal

24 Ayrntlar iin bkz., goston-Oborni, A tizenhetedik szzad trtnete, 99104.

c199C
 c GBOR GOSTON C

olmutu. O zamanla birlikte hastalk talya, spanya ve Fransada

oktandr biliniyor olsa da illete maruz kalm Alman paral asker-
leri Macaristandan dnlerinde dier Avrupa lkelerine hastal
yayarak Bohemya, Avusturya ve Almanyada tifs salgnlarna
neden oldular. yle gzkyor ki, tifs Macaristan ve Balkanlarda
yresel, endemik bir hastalk olarak bilinmekteydi. Macarlar ve
Osmanllarn bu illete kar bir eit baklk gelitirmi olmalar
olasdr. Macarlar ve Trklerin bu illetten Alman paral askerleri
kadar zarar grmemelerinin bir nedeni aldklar daha ihtimam-
l shhi nlemler ise dier bir nedeni de kazanm olduklar bu
greceli baklk olmaldr. lleti bitlerden kapan Alman paral
askerleri, baklklar olmadndan evvelce etki alan kstl ve
endemik olan hastaln bir anda epidemik boyutlara ulamasna
sebebiyet verdiler ve salgn hastala binlerce kurban verildi.25
1593-1606 arasndaki uzun Habsburg-Osmanl savanda farkl
epidemikler ve felaketler birbirini izledi. 1599 senesinde Pozsony
(Bratislava) havalisinde veba kt; 1600 senesinde ktlk ve veba
Macaristan ve Transilvanyann eitli blgelerinde nfusu telef
etti; 1601de Yukar Macaristanda veba ve sr vebas kt ve
16021603te ktlk ve veba istisnai derecede kt hasat ve sava-
tan dolay Transilvanyay mahvetti. Veba 17. asrda bilhassa kent
nfusu arasnda saysz can ald. 1621 ylnda, Debrecen kentinin
12.000 sakininden 2000 tanesi drt ay iinde vebadan can verdi.
1645 senesi Haziran aynda Lcsede 2200 kii vebadan ld. 1655
Vebas, Sopron sakinlerinin neredeyse yarsn yok etti ve ehir
yzyl sonuna kadar asla vebadan nceki 4000 kiilik nfusuna
ulaamad.
Eski almalar Macaristandaki Trk igali yznden lkenin
nfusunun belirgin bir biimde d kaydettiini ileri srerler.
Buna gre, Osmanl fethi ncesindeki tahmini drt milyonluk nfus
16. asr sonuyla birlikte 2.500.000a dmt. Gelgelelim, Osmanl

25 Tibor Gyry, Morbus hungaricus (Budapete, 1910); Hans Zinsser, Rats, Lice and
History (New York, 1960), 162-171, 202-205.

c200C
 c OSMANLIDA SAVA VE SERHAD C

tahrir defterlerine ve 1598 tarihli Macar nfus saymna dayal

yeni aratrmalar kuvvetli bir ekilde bu tablonun ciddi tashihe
muhta olduunu dndrmektedir. Gnmzde aratrmaclar
Macaristann nfusunu 15. asr sonlarnda 3.100.000 ila 3.500.000
arasnda tahmin etmektedirler ve bu rakamlardan hangisinin tercih
edildiine bal olarak 1570-90 aras iin 3.500.000 4.000.000luk
bir nfusun varln kaydetmektedirler. Bu durumda Osmanl
idaresinin ilk yzylnda nfus ya mtevaz bir art sergilemi
veyahut, en feci senaryo dahilinde hi artmamt.
17. asra dair eldeki veriler daha kukuludur. Olduka muhte-
meldir ki 1593-1606 Sava, ktlk ve salgn hastalklarla birleerek,
lkenin nfusunu hatr saylr lde drmt. Fakat, 17. asr
ortalaryla beraber bu dn stesinden gelinmi gibi durmak-
tadr. te yandan, Habsburglar ve Osmanllarn arasnda yeniden
alevlenen silahl atmalar, bilhassa 1660larn savalar, 1653-
1656, 1660-1666 ve 1676-1678 veba salgnlar ile birleerek tekrar
byk kayplara yol amt. Tm bunlara ramen, 1683-1699 Uzun
Savann arefesinde nfus drt milyon civarnda olmalyd. Ne var
ki, asrn sonuyla birlikte lke bitmek tkenmek bilmez seferlere ve
bezdirici savalara sahne olmutu. Bu uzun sava dnemi Osman-
llarn 1683 tarihli baarsz Viyana Kuatmasyla balayp 1711de
Rkczinin Habsburg kart Bamszlk Savan (1703-1711)
kaybetmesiyle bitti. Bu otuz senelik dnemde Osmanl, Habsburg
ve Kuruc ordular, bana buyruk gayr-i nizami Tatar birlikleri ve
Macar Hajduklar, taun ordular ile birleerek ordu gzergahnda
bulunan alanlarda ciddi telefata sebebiyet verdiler. Yine de 1720
civarnda lkenin nfusu tekrar drt milyondu.26
Esiz bir hadise olmaktan ok 17. asr Avrupasnda sregiden
buhranlar ve bozulmann bir rnei olup evvelce Macar bozul-

26 15. ve 17. asrlar arasndaki dnemin demografisi ve kaynaklar iin bkz. Jzsef Kovacsics
haz., Magyarorszg trtneti demogrfija, 8961995 (Budapete, 1997) iindeki
Andrs Kubinyi, Gza Dvid, Vera Zimnyi ve Terz Oborninin makaleleri; ayrca
bkz., Gza Dvid, Studies in Demographic and Administrative History of Ottoman
Hungary (stanbul, 1997).

c201C
 c GBOR GOSTON C

masnn asr diye anlan devirde, Macar toplumu ve ekonomisi

tarihilerin sandndan ok daha direnli kmt. Bir sr savan
getirdii ykma ramen Macaristan 150 yllk Osmanl hakimi-
yetini mtevaz bir nfus artyla tamamlad. Nfus art hz
dier sava maduru Avrupa lkelerinde grlenden daha yava
deildi. Macaristan nfusuna hakim olan dalgalanmalar, Orta ve
Dou Avrupa rntsn takip ettiler. Ne nfusun mtevaz art
hz ne de dnemsel azalmalar bu blgeye has ana eilimlerden
sapma gsterdi.

c202C