Professional Documents
Culture Documents
Introduzione
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 609
2 Si tratta delle cosiddette Ethica vetus (libri II e III), Ethica nova (libro I) ed Eth
Borghesiana (libro VII e frammenti dell'VIII). Esistevano poi anche altre traduzioni p
ziali, su cui cfr. O. Lottin, Saint Albert le Grand et l'Ethique Nicomaque, in Aus der G
steswelt des Mittelalters, Studien und Texte Martin Grabmann zur Vollendung des 60. L
bensjahres von Freunden und Schulern gewidmet, Beitraege, Suppl. III, I Halbband, M
ster i. W. 1935, pp. 611-626.
3 Notes sur la vertu de justice et deux devoirs connexes, in Psycologie et morale a
XII et XIII sicle, t. III/2, Abbaye du Mont Csar-J. Duculot, Louvaun-Gembloux 1949
298.
4 Oltre ai luoghi che esamineremo in seguito, li troviamo, per esempio, anche nella
Summa aurea di Guglielmo di Auxerre (1. III, tr. XXVIII, c.I, ed. J. Ribaillier, Paris-Grot-
taferrata 1986, p. 549) e nella Summa de bono di Filippo il Cancelliere (ed. N. Wicki, Ber-
na 1985, pp. 552 e 554).
5 L'interpretazione allegorico-morale secondo cui i quattro fiumi del Paradiso terre-
stre simboleggiano le quattro virt cardinali la leggiamo nella Glossa ordinaria a Gen. 2,
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
610 A. Tarabochia Caavero
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 611
9 Iustitia tamen medium locum tenet, quae ordinat ad finem; unde dici potest et
humana et divina quia ordinai ad finem (Summa de bono, ed. cit., p. 756, 63-65).
10 Una esauriente rassegna in proposito quella proposta da R. Pizzorni, Il diritto
naturale dalle origini a s. Tommaso d'Aquino, Pontificia Universit Lateranense, Citt
Nuova, Roma 1978. Le osservazioni che Aristotele fa nel V libro dell'Etica Nicomachea
sono importanti anche per la riflessione sul diritto naturale: considerare le pagine di Al-
berto Magno e di Tommaso sulla distinzione aristotelica dello ius politicum in iustum na-
turale e in iustum legale senz'altro interessante, ma non rientra nei limiti di questa ri-
cerca. Osserviamo comunque che questi teologi - mi sembra oppportuno definirli cos,
piuttosto che filosofi, visto che avevano ottenuto il grado di magisti theologiae e come
tali insegnavano e scrivevano summae e commenti - si limitano ad accostare i due ambi-
ti. Non cos, vedremo, Tommaso d'Aquino, che nella Summa theologiae inizia la sua am-
plissima trattazione della giustizia come virt cardinale con una quaestio De iure (II-IIae,
q. 57) e procede poi affrontando anche problemi giuridici.
11 Consequenter transeundum est ad quaerendum de iustitia: Sed quia in diffinitio-
ne iustitiae cadunt ius et lex, oportet primm quaerere de illis. Quaeremus ergo tria, sci-
licet de iure et lege et iustitia (De bono, tr. V, q. I, ed. col., p. 259, 5-7, d'ora in poi si
ometter l'edizione).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
612 A. T arabochia Caavero
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 613
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
614 A. Tarabochia Caavero
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 615
23 Questa giustizia non ha, come le virt speciali, un atto proprio, ma un atto che
consiste nel disporre le potenze dell'anima a rapportarsi rettamente nei confronti dei be-
ni supremi, medi, inferiori (a.3).
24 Habitudo la traduzione latina di due termini greci, ei ed (r/ia t. Nel primo caso
significa qualit, nel secondo rapporto, o, meglio, sta ad indicare la reciproca dispo-
sizione di due o pi parti o quantit. Alberto Magno prende qui habitudo nel secondo si-
gnificato, originariamente usato in matematica, e pi precisamente in geometria e suc-
cessivamente applicato anche in altri campi (medicina, musica ecc.). Tra i latini usato
da Cassiodoro, Isidoro e soprattutto da Boezio, nella sua Institutio arithmeticae (II, 1,31
e 40). Non si pu che sottolineare come sia corretto ed appropriato l'uso che, in un simile
contesto, Alberto Magno fa di questo termine, per quello che mi risulta originale nelle
opere di morale coeve. Ringrazio il prof. G. Stabile per i suggerimenti e le indicazioni for-
nitemi a questo proposito.
25 (Rectitudo) status quae debetur naturae rationali, in quantum rationalis est et
reconciliata, et hoc nihil aliud est quam status hominis rectus ad se et ad proximum et
ad deum. [...] in ea sicut in universali rectitudine completa quiescit anima mota a remis-
sione peccatorum ad perfectionem in gratia (De sacramentis, tr. VI, p. 2, q.l, ed. col., p.
86, 74-77, 84-86).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
616 A. Tarabochia Caavero
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 617
Questio addita
Credo per che Alberto Magno fosse consapevole di tutto ci, perch
appena ebbe tra le mani la versione integrale dell'Etica Nicomachea
con il commento di Michele Efesio e ne lesse il V libro, comprese l'op-
portunit, con tutta probabilit ancor prima di averne completata la
lettura31, di scrivere una quaestio addita dedicata alla giustizia specia-
le, che, suddivisa in legale, correttiva, distributiva, prende il suo posto
accanto alla prudenza, alla fortezza, alla temperanza, mentre la giusti-
zia -rectitudo di Anselmo rimane sullo sfondo32.
Alberto Magno introduce la trattazione richiamando la distinzione
che Aristotele pone all'inizio del libro tra i due significati fondamentali
di giustizia: iustum legale e iustum equale. Pi volte (a.2 e a.6) torna a
spiegare questa bipartizione, che modifica facendola precedere dalla
giustizia anselmiana, e trasformandola cos in una tripartizione: c' in-
nanzi tutto la giustizia generale, per cui un uomo ordinato come deve,
e per cui l'empio diventa pio33, c' poi un'altra giustizia generale, quel-
la che Aristotele chiama legale, che l'insieme di tutte le virt ed
quella cui si riferisce il legislatore34, e c' infine la giustizia speciale,
che consiste nella rettitudine secondo cui il giudice intende l'uguaglian-
za 35.
Come sempre, anche in questo caso Alberto Magno distingue i sancii
dai philosophi e come nel De bono aveva riferito la giustizia -rectitudo ai
sancii36, qui osserva che i philosophi non hanno parlato di questa giu-
stizia37 ed attribuisce al Philosophus la riflessione sulla giustizia spe-
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
618 A. T arabochia Caavero
38 Cfr. O. Lottin, Saint Albert le Grand..., cit., p. 621. Alberto Magno, in una pagina
del Commento al III libro delle Sentenze in cui tratta della giustizia come virt civile,
parla di una nuova traduzione dell'Etica Nicomachea. Lottin (Saint Albert le Grand..., cit.,
pp. 618-621, in particolare nota 32) osserva che non si tratta della versione del Grossate-
sta, ma di una versione parziale. Il discorso di Alberto Magno sulla giustizia non qui
molto sviluppato, e vale la pena piuttosto sottolineare una particolarit per quel che ri-
guarda la prudenza, che considerata perfezione della ragione non in quanto mostra la
mediet, ma in quanto regge le altre potenze; mentre la giustizia la perfezione della ra-
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 619
gione in quanto ci ordina nei rapporti reciproci con gli altri. (B. 28, p. 697; c
12). Della prudenza Alberto parla in questi termini anche nel primo Comm
Nicomachea, ed. col., p. 326, 19-25.
39 IV Sent. d.XIV, A, a.4, B. 29, pp. 412-413.
40 Cfr. sopra note 6 e 20.
41 ...generalis virtus est colligens alias virtutes integraliter, vel quasi
secundum quod Chrysostomus dicit, quod justitia generalis est: quia est
aliae virtutes speciales sunt sicut vites. Hoc autem ego non sic intelligo:
Chrysostomum loquentem de justitia legali, quae generalis est per dictum
non est ut totum integrale ad virtutem: sed dicitur vinea propter ambitm
suae ad opera aliarum virtutum, secundum quod ad legis praeceptum refer
dicuntur vites, quia sunt particulares quasi in ratione justitiae legalis pl
Sent. d.XIV, A, a.4, B. 29, p. 413a).
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
620 A. Tarabochia Caavero
Commento all'Etica
42 Justitia specialis (ut dicit Philosophus) proprie sumpta non est hominis ad se
psum, sed potius justitia metaphorice dicta: sed poenitentia est hominis ad seipsum: e
non est justitia. [...] justitia proprie non est hominis ad se, nisi, sicut dicit Philosophus,
hominis ad se in quantum diversa sunt in uno homine, sicut superiores vires et infer
res, et quodammodo justum est inferiores famulari, et superiores imperare: et haec ju
tia non vocatur mathematica a Philosopho (ibid., d.XIV, A, a.6, B. 29, pp. 417b-418a).
43 Humana (justitia) dicitur tripliciter, scilicet genus, et generalis, et specialis. G
nus autem est idem virtuti in genere: sed dicitur justitia, in quantum concordat ordi
tioni legis, propter quod et Philosophus legalem earn vocat. Virtus autem in quant
perficit animam sive potentiam ad actum. Generalis autem est habitudo quaedam, qu
dicit rectum statum virium, ut dictum est, ex gratia resultantem: et de ista intelligi
quando dicitur, quod justificatio justitiae est effectus. Sed specialis est, quae in comm
tationibus reddit unicuique quod suum est (ibid., d.XVII, a. 10, B.29, p. 673a).
44 Virtus est bona qualitas mentis, qua recte vivitur, qua nemo male utitur, qua
deus in nobis sine nobis operatur. La formulazione di Pietro Lombardo, II Sent. d.
VII, n.l, che si ispirato a De libero arbitrio, II, 19, 50.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 621
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
622 A. Tarabochia Caavero
47 Dicendum, quod de hoc diverse sunt opiniones. Antiqui enim dixerunt, quod sit
eadem iustitia legalis, quae est omnis virtus quodammodo, moderni autem subtilius dixe-
runt, quibus consentiendum est, quod non sit eadem, sed haec ponit rectitudinem in acti-
bus hominis, qui sunt secundum quamlibet virtutem, secundum quod ordinantur ad aite-
rum [...] Illa autem ponit rectitudinem in statu hominis, secundum quam inferiores poten-
tiae subiciuntur rationi et ratio deo. Hic est enim primus effectus gratiae, in quo ponit;
est enim dietus status sic ordinatus terminus ad quem, et peccata, quae remittuntur,
sunt terminus, a quo est iustificatio. Unde haec iustitia magis est habitudo quaedam
quam habitus, quia non ordinai ad actum; unde non proprie potest dici virtus. Et ideo,
quia rectitudo est communis in utraque, utraque dicitur iustitia, sed quia non est idem
ad quod mensuratur utraque rectitudo, ideo differunt. Rectitudo enim illius iustitiae
mensuratur ad primum exemplar, [...] haec autem rgult secundum proportiones dictas
(ibid., p. 320, 1-26). Nel sed contra Alberto Magno riporta l'argomento della diversa origi-
ne di queste due giustizie nell'uomo: quella legale deriva, come ogni virt morale secondo
Aristotele, dalla ripetizione dell'atto che le proprio, quella dei sancii infusa dalla gra-
zia nella giustificazione (ibid., p. 319, 88-90).
48 Cfr. sopra nota 27.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 623
Tommaso d'Aquino
49 Nella Parafrasi (B. VII, 337-338) Alberto Magno spiega l'affermazione di Michele
Efesio che justitia generalis perficitur ex omnium virtutum congregatone nel senso
che la giustizia generale di cui parla Aristotele, cio la giustizia legale, virt perfetta,
un tutto di cui le virt sono parti potenziali: una novit che Tommaso d'Aquino appli-
cher anche alla giustizia -rectitudo; cfr. nota 52.
50 Si veda per esempio q.I, a.III, solutio II, ed. parmensis, t.VII, p. 355, e q.III, a.IV,
solutio /, p. 375.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
624 A. Tarabochia Caavero
51 ...justitia quaedam est generalis, quaedam autem specialis. Specialis quidem est
secundum quod habet materiam determinatam in communicationibus quae ad alterum
sunt secundum rationem debiti: et sic ponitur hie una de quatuor cardinalibus virtuti-
bus. Alio modo dicitur generalis; et hoc dupliciter. Uno modo secundum quod est quae-
dam habitudo recta ipsius animae, prout homo debito modo ordinatur et in seipso et ad
alia: et sie dicitur justifican impius. Alio modo, prout est idem quod omnis virtus, ratio-
ne differens, prout actum virtutis quis ordinat ad bonum commune, secundum imprium
legis; quod contingit in actibus omnium virtutum, ut Philosophus dicit 5 Ethic. (III Sent.
d.XXXIII, q.I, a.I, ad tertium, ed. cit., pp. 350b-351a).
52 ... justificatio de sui ratione importt motum ad justitiam. Justitia autem, secun-
dum Philosophum in 5 Ethic., tribus modis dicitur. Uno enim modo est specialis virtus
aequalitatem constituens in commutationibus et distributionibus communicabilium bo-
norum, quae sunt necessaria in vita. Alio modo est nomen generale ad omnes virtutes, se-
cundum quod actus earum ad bonum commune ordinat secundum directionem legis. Ter-
tio modo importt quemdam statum rectitudinis in homine quantum ad partes ipsius,
prout scilicet aliqua pars animae suo superiori subditur, sive alii parti, sive ipsi Deo; et
hanc justitiam nominat Philosophus metaphoricam, eo quod diversae partes hominis
computantur quasi diversae personae. Haec autem rectitudo per quodlibet peccatum tol-
litur, et per gratiam reparatur: unde haec justitia generalis etiam dicitur, in quantum
omnes virtutes includit, non quidem per modum totius universalis, sicut precedens justi-
tia; sed generalis dicitur per modum totius integrlis: et ad hanc justitiam motus justifi-
catio dicitur (IV Sent. d.XVII, q.I, a.I, solutio, ed. cit., p. 772a). Caratteristica del tutto
integrale che viene meno se viene meno anche una sola delle sue parti (parte integran-
te): Tommaso considera questa giustizia un tutto integrale perch viene meno se viene
meno anche una sola virt, e questo accade se un qualsiasi peccato fa venir meno la virt
corrispondente. Alberto Magno non ha mai considerato la giustizia -habitudo un totum in-
tegrale rispetto alle altre virt proprio perch l'ha sempre considerata una condizione
previa al possesso delle virt, che non contiene (includit) in s le virt, ma le pre-
contiene.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 625
53 Nel De ventate Tommaso viene a parlare della giustizia ancora una volta
testo della giustificazione dell'empio: la tripartizione tradizionale , in ques
semplice elenco; non vi alcun cenno ad un qualsiasi criterio di divisione: cia
tre giustizie fa per s e, stranamente, Aristotele chiamato in causa solo p
zia legale e per quella metaforica: Dicitur autem justitia tripliciter. Uno m
dum quod est quaedam specialis virtus contra alias cardinales divisa, [...] Haec
tus non est omni peccato contraria. [...] Unde sic non potest justitia accipl. Al
citur justitia legalis, quae, secundum Philosphum est omnis virtus, sola ration
differens. [...] quamvis omnis virtus sit justitia legalis quodammodo, non tam
actus virtutis est actus legalis justitiae, sed ille solus qui est ad bonum comm
tus [...] et sic per consequens nec omnis actus peccati justitiae legali opponitur
a justitia legali dici potest justiifcatio, quae est remissio peccatorum. Tertio
tia nominat quemdam statum proprium, secundum quem homo se habet in de
ad Deum, ad proximum et ad se ipsum, ut scilicet in eo inferiores vires super
tur; quod appellai Philosophus in 5 Ethic. justitiam metaphorice dietam, cum
tur inter diversas vires ejusdem personae, justitia proprie dicta semper existent
versas personas. Et huic justitiae omne peccatum opponitur, cum per quod
tum aliquid de predicto ordine corrumpatur. Et ideo ab hac justitia justificat
tur sive sicut a termino, sive sicut effectus formalis a forma (q.XXVIII De
respondeo, ed. cit., t.IX, p. 428).
54 Cfr. O. Lottin, La connexion des vertus chez Saint Thomas d'Aquin et ses p
seurs, in Psycologie et morale..., cit., t. III, pp. 197-252.
55 Quidam accipiunt eas, prout significant quasdam generales condition
animi, quae inveniuntur in omnibus virtutibus. [...] iustitia [...] quaedam recti
per quam homo opera tur quod debet in quacumque materia. [...] Alii vero, et
piunt has quatuor virtutes secundum quod determinantur ad materias spec
quaeque quidem illarum ad unam materiam [...] et secundum hoc, manifestum
praedictae virtutes sunt diversi habitus, secundum diversitatem obectorum
(Summa th. I-IIae, q.61, a. 4).
56 La trattazione della giustizia preceduta da quella della prudenza (qq.47-56) e se-
guita da quelle della fortezza (qq. 123-140) e della temperanza (qq. 141-170). Come si vede,
il trattato sulla giustizia di gran lunga il pi ampio e questa maggiore ampiezza in
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
626 A. Tarabochia Caavero
gran parte dovuta alle tematiche giuridiche affrontate considerando i vizi contrari all
giustizia commutativa (qq.64-78).
57 In realt parla della giustizia solo nel primo articolo, gli altri nove sono dedicati a
problemi teologici analoghi a quelli trattati nella distinctio del Commento alle Sentenz
(necessit dell'infusione della grazia, ruolo del libero arbitrio, ecc.).
58 Cum autem iustitia de sui ratione importt quandam rectitudinem ordinis, dupli
citer accipi potest. Uno modo, secundum quod importt ordinem rectum in ipso actu h
minis. Et secundum hoc iustitia ponitur virtus quaedam: sive sit particularis iustitia
quae ordinat actum hominis secundum rectitudinem in comparatione ad alium singul-
rem hominem; sive sit iustitia legalis, quae ordinat secundum rectitudinem actum hom
nis in comparatione ad bonum commune multitudinis; ut patet in 5 Ethic. Alio modo dici-
tur iustitia prout importt rectitudinem quandam ordinis in ipsa interiori disposinon
hominis: prout scilicet supremum hominis subditur Deo, et inferiores vires animae sub
duntur supremae, scilicet rationi. Et hanc etiam dispositionem vocat Philosophus in
Ethic., iustitiam metaphorice dietam (Summa th. I-IIae, q.ll3, a.l, solutio ).
59 /tod.,n-IIae,q.58,a.l.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 627
con la societ che dei singoli fra loro e per questo ha la sua
volont, la facolt appetitiva razionale, che pu considerare il r
di un soggetto con un altro (a.4). Affronta quindi (aa. 5 e 6) il
della giustizia legale in quanto virt generale e somma di tutte
ma, stranamente, non ricorda a questo proposito i classici
con la vigna e con l'Eufrate 60.
Di fronte poi ad alcune autorit (s.Paolo, s.Agostino) in cui
stizia si attribuisce il dominio di s, Tommaso ribadisce che qu
t riguarda le azioni e coloro che le compiono, cio i singoli uom
le diverse potenze dell'anima, e quindi solo per similitudine si
considerare i diversi principi di azione come agenti diversi, po
questi un ordine, giusto o ingiusto, e, di conseguenza, attribui
ma la giustizia che il Filosofo chiama secundum metaphoram diet
Di questo Tommaso cos convinto da affermare che se u
commette un atto ingiusto verso un altro uomo perch in pr
o ad un'altra passione, riguarda la giustizia solo l'azione esterna
ta, non il disordine interiore che ne la causa62.
Conclusione
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
628 A. Tarabochia Caavero
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 629
Postilla
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
630 A. Tarabochia Caavero
65 Iustitia est circa actiones in quibus cum altero communicamus (p. 256b).
66 P. 257b; p. 262b.
67 Iustificatio est motus ab iniustitia ad iustitiam, iustitia vero tribus modis accipi-
tur. Nam uno modo est specialis virtus, scilicet aequalitas quaedam in operationibus ad
proximum: altero vero modo est nomen generale virtutis, scilicet aequalitatis in obser-
vantia totius legis; tertio modo est status quidam scilicet aequalitas quaedam ordinis na-
turalis in potentiis animae imperantibus et obedientibus. Similiter autem iniustitia dici-
tur tripliciter, uno modo peccatum inaequalitatis ad proximum, altero modo quodeum-
que peccatum, tertio privatio naturalis rectitudinis, scilicet quaedam obliquitas virium
animae: medio modo accipitur hic iustificatio... (p. 196a).
L'immagine dell'anima peccatrice obliqua non certo nuova, ricorda da vicino quella
di anima curva, su cui cfr. sopra nota 15.
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Giustizia da habitudo ad habitus 631
This content downloaded from 104.236.131.78 on Thu, 16 Nov 2017 17:50:49 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms