Professional Documents
Culture Documents
RUNASIMI
1
VICIMINISTERIO DE DESCOLONIZACIN
VICEMINISTERIO DE DESCOLONIZACIN
QHICHWA RUNASIMI
JUK IQI
L2
NIVEL BaSICO
La Paz Bolivia
Marzo 2015
MINISTERIO DE CULTURAS
VICEMINISTERIO DE DESCOLONIZACIN
INTRODUCCIN
CURSO DE IDIOMA QUECHUA COMO L2 (SEGUNDA LENGUA)
NIVEL BSICO
1
RURI
2
IV. IMATATAQ KAY TAWA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:
1. TAPURISPA RIQSINACHIK.
2. YAWAR MASINCHIKTA WATURISPA.
3. RIPUSQANMANTA RIMARISUNCHIK.
4. CHAKATA CHIMPANACHIK.
5. WASIPI KUCHUNCHANACHIK.
6. WATURAKUNACHIK
7. KARU LLAQTAMAN LLAWARMASINCHIKTA KACHARISPA.
3
QHICHWA UMANCHAYMANTA
1
juk 1
4
reas de
Saberes y
Conocimientos
5
IMPERIO INKA
1
TIRRITORIO DEL IMPERIO INKA
TAWANTINSUYU
CHINCHASUYU
ANTISUYU
KUNTISUYU
QULLASUYU
El Imperio incaico abarc los actuales territorios
correspondientes al extremo suroccidental
de Colombia en la frontera, pasando por Ecuador ,
principalmente por Per, el oeste de Bolivia, la mitad
norte de Chile y el norte, noroeste y oeste de Argentina.
El imperio estuvo subdividido en cuatro suyos:
el Chinchaysuyu al norte, el Qullasuyu al sur,
el Antisuyu al este y Kuntisuyo al oeste. La capital del
imperio fue la ciudad de Kuzku, en el actual Per.
1
WIAY PACHA
POR SIEMPRE EN EL TIEMPO Y EL ESPACIO
JANAQ PACHA
KAY PACHA
UQHU PACHA
ALLIN PACHA
WALLIKLLA
ALLILLAN
1
ORGANIZACIN SOCIAL
KURAKA
JILANKU
PACHAQA
1
RUNASIMI QHICHWA
1
FONEMAS VOCALICOS
ALTA I U
MEDIA
BAJA A
7
FONOLOGIA QUECHUA
La fonologa es el nivel de anlisis lingstico que se
ocupa de los sonidos de una lengua. Su unidad de
anlisis es el fonema.
Los fonemas son unidades mnimas del habla que no
tiene significacin por si solas.
8
EL ALFABETO QUECHUA
Por Decreto Supremo No. 20227, 9 de mayo de 1984 el
gobierno boliviano oficializa el alfabeto nico para los
idiomas quechua y aimara. El alfabeto quechua consta de
28 letras de las cuales 25 son consonantes y 3 vocales
A CH CH CHH I
J K K KH L
LL M N P
P PH Q Q QH
R S T T TH
U W Y
9
NAPAYKURIKUNACHIK
kay siqita qhawaspa yachaqasunchik
WILLAKUK WILLAKUK
10
KAWSAYNINCHIK
2
iskay
11
TAPURIKUSPA
Kay siqikunata qawaspa yachaqasunchik
TAPUK KUTICHIK
12
UKHU SUTIKUNATA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik
TAPUQ KUTICHIK
Imaynalla Mariya. Allillan Juan, allinllanchu
Mariya mana allinchu kachkanki?
kachkani. Juan, imaykitaq nanasunki.
Mariya, umay nanawan . Ay! Juan jampikunkI.
Iyaw Mariya, qayakama. Qayakama kachun.
SIMIKUNA
Kunka ... awi Wiksa..
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
13
RUNA MASINCHIKTA JAPIQANACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUQ KUTICHIK
Allin punchay tata. Allin punchay mama
Tiyarikuy, imapitaq
yanapaykiman.
Carnitita manaq jamuni. Imataq sutiyki?
Tomas Quispi sutiyqa . kayqa.
Allin pachi mama. Ni imamanta.
Tinkunakama mama. Tinkunakaman tata.
SIMIKUNA
Allin. Kayqa................... Jamuy
Sukhayay.. Punchay Chisiyay..
KASKAQKUNA
Flexin de tiempo Verbo : TAKIY SUFIJO
presente.
ni uqa takini ri en posicin final de
nki qan takInki palabras de nombres tiene
n pay takin la funcin de pregunta
nckik uqanchik takinchik Ej: mamaykiri?
risufijo de cordialidad,
afectivo, por favor.
14
YUPAYKUNA YACHAQANA
Kay siqita qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUQ KUTICHIK
Mariya, maskha watayuq uqa chunka watayuk kani.
kanki?
Payqa suqta chunka watayuq.
Tataykiri maskha
watayuqtaq? Ari/ mana
SIMIKUNA
Jatuntata. Qhari... Ususi
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
15
QULLQITA MAARIKUNACHIK
Kay siqita qhawaspa yachaqasunchik.
MAAKUK MAAQ
Tata, imaynalla Imatataq mama?
maarikusqayki., Ya Mama, maschkhata
Qullqita maarikunachik. munannki?
Pisillata munani phichqa
chunkallata, Jukllapi Walliq. Ajina kachun. Kayqa.
jaywapusqayki. Tinkunakama mama.
Pachi tata tinkunakana.
SIMIKUNA
SUYAQ SUYAQ
SIMIKUNA
Karqa. Qhipa...... karu
KASKAQKUN
SUFIJO NOMBRE FUNCION
pti Causativo En algunos casos tiene la
funcin de marcar
condicin, consecuencia y
adverbio de tiempo.
rqa Pasado Pasado experimentado o
testimonial.
sqa Pasado Pasado no experimentado.
17
UNQUYKUNAMANTA RIMARINACHIK
Kay siqita qhaqwaspa yachaqasunchik.
WATURIK KUTICHIK
SIMIKUNA
Jamuy.. Wisay Unquy.
......
Chayqa.. Upyana Jampi..
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
rayku Causativo Por ej: Qanrayku waqani
Imarayku Por qu?
interrogativo
wan Conjuncionador con y
comitativa
18
IMAYNACHUS KASQANTA QHAWARINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.
WATURIK KUTICHIK
SIMIKUNA
Tanta.. Khuchuy. Kachkan..
. ......
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
Sqa Marcador de participio Seala una accin
Wan Instrumental realizada.
Concionador con y
comitativa
19
QUQAWITA WAKICHANACHIK
Kay siqita qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUQ KUTICHIK
Mariya, chuqu kanqa nin. Ari, juan, qan imata
apamunki.
uqa, apamusaq challwata Mariya, mutitawan
juan. qipimuwaqchu?
SIMIKUNA
Chuqa. Kanka . Challwa.
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCION
3
kimsa 21
RIMACHIYKUNA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUQ KUTICHIK
Ari / mana.
SIMIKUNA
Puuy. Wayna Ruway.
. .
Phukllay Warmi.. Qillqay.
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIO
QULLASUYU
TAPUQ KUTICHIK
Mariya, uqa qillu Qan puka kamisayuq
kamisayuqk kachkanki.
kachkani?
uqanchik anqas
Pay qumir kamisayuk. kamisayuk kachkanchik.
SIMIKUNA
Puka Anqa. Willapi.
......
Yuraq.. Qillu. Qumir.
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
23
CHHIKANKUNATA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawarispa yachaqasunchik.
JAYWAQ MAARIK
SIMIKUNA
24
KASQANMANJINA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.
WATUQ KUTICHIK
25
MUSUQ, MAWKA,THANTHA KUNATA
RIQSISUNCHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUQ KUTICHIK
26
LLASA CHHALLA, PHISLLA KUNATA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUQ KUTICHIK
SIMIKUNA
rqa Pasado
experimentado.
spa gerundio
27
ACHKHA PISILLA , UCHHIKHA
CHAYKUNAMANTA RIQSISUNCHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUQ KUTICHIK
SIMIKUNA
Achkha.. Pisi............ Uchchikha
Sara Izau Sipas..
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCION
paq Benefactivo destinatario para indica el
Benefactivo destinatario destino de la persona
beneficiada.
28
JUQU,MIKI, CHAKI KUNATA RIQSISUNCHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.
KAMACHIK UYARIK
Mariya, jamuy, juqu Iyaw, Juana mayqinkuna
pachakunata juqu pachakuna?
chakichisunchik. Juana, kay juqu,miki,
Maria chhillasunchik chaki pachakunata
chaki, miki, juqu chhakichisunchu?
kaqkunata. Juana, kay chaki
Ari Mariya, chay juqu,miki pachakunata mayma
pachakunata churapusqayki.
chakichisunchik. Walik aay.
Mariya, chay chaki Ni imamanta.
pachakuna qipiman.
Pachi .aay
SIMIKUNA
TAPUQ KUTICHIK
Mariya, jamuy challwa Pachi, Juan, sumaq mikhuyta
kankata kurisqayki. waykusqanki.
Marya, miski yakutawan Pachi, aay chaywan sumaq
qurisqayki. juntasqa ripusaq.
Marya jipan Wallik Juan, uqa tanta
punchaykunapaq aycha apamusaq, yakutawan
kankata mikhusunchik. upyanapa, chanta
Allin pacha, Mariya llaqwatawan.
suyasqayki Tinkunakama.
Tinkunakama.
SIMIKUNA
Mikhuy.. Jipan.. Quriy
Kanka quriy Kanka..
KASKAQKUNA
SUFIJO FUNCIN
sqa Indica relaciones interpersonales persona
Objeto en tiempo futuro
yki qusqayki ( te doy, te dar, te invitare
30
UQANCHIQPURA PARLARINACHIK
4
tawa 31
TAPURSIPA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.
TAPUQ KUTICHIK
Kawsay TakiyYachay
.
Tusuy Niway Uyariy
KASKAQKUNA
SUFIJO DE TEIMPO VERBO LLANKAY
rqa-ni uqa llankarqani En tiempo pasado testimonial
rqa.nki Qan llankarqanki en la tercera persona tiene
rqa-n Pay llankarqa marcador cero
rqa-nchik uqanchik llankarqanchik Raz verbal mas el sufijo-rqa
y respectivo marcador de
persona
32
LLAWAR MASINCHIKTA TAPURISPA
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.OJO
TAPUK KUTICHIK
Ipay jukta tapurisqayki. Imataq iway, waway?
Maypita turayki llankan. Turayqa karu llaqtapi llankan
aa Juwanari? Juwana aayqa karu llaqtapi
llankan.
Waturikuq riyta Allin kanman, uqapis
munachkani. rinaykitapuni munachkayman.
Tinkunakama kachun waway.
Tinkuna kama ipay
SIMIKUNA
AtipaS. Rantiy Upyay
.
Ipay Wawa... Jamuy.
KASKAQKUNA
MARCADOR DE OBJETO
sqa+-yki te: sufijo sqa+-yki
marcador de yo a
ti, objeto de wa
wa segunda persona. te: sufijo marcador de yo a
me objeto de ti, objeto de segunda
primera persona persona.
sqa+-yki me objeto de primera
persona
33
RIPUSQANMANTA RIMARINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa rimarinachik.
TAPUQ KUTICHIK
aayki ima punchaytaq aayqa qayna ripurqa.
ripurqa.
Mariya, aaqa ima punchay Mariya aaqa qanimpa
ripurqa. punchay ripurqa
Luisa, aaqa maykaqtaq Luisa aaqa qaya ripunqa .
ripunqa.
Iyaw, qayakama aay. Minchhakama aay
SIMIKUNA
RUWANCHIK WICHARIY
34
CHAKA CHIMPANACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik
KAMACHIK UYARIK
uqa awpaqta chimpasaq. Walliq
Qan chaymanta chimpanki. Kunitan
Pay qhipanta chimpanqa. Iyaw.
Pitaq awpaqta chimpanqa? Turay awpaqta chimpanqa.
Pitaq chaymanta chimpanqa? Qantaq chaymanta chimpanki.
Pitaq chaymanta chimpanqa? uqa qhipanta chimpasaq.
SIMIKUNA
Mikhuy Saykuy Ripuy..
.
Lluqsiy. Kunan Chimpay.
FLEXION DE T. FUTURO PLURAL RIPUY
35
WASIPI KUCHUNCHANACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.
KAMACHIK RUWAQ
Raphikunataqa kayman Iyaw, chayman churasaq.
churanachik.
Qillqakunataqa chayman Iyaw, chayman churasaq.
churanki.
Tiyanataqa jawaman Iyaw jawaman churasaq.
churanki. Iyaw wasi ukhuman churasaq.
Panqakunata wasi Iyaw, pataman churasaq.
ukhuman.
Simipirwakunata pataman
churanki
SIMIKUNA
36
WATURIKUNACHIK
WATUK WATUSQA
Masiy, qayna qhichwata Ari masiy, qayna qhichwata
yachakaq jamurqankichu? yachaqaq jamurqani.
Qanimpa qhichwa Ari, qanimpa mana jamurqanichu.
yachaqaq jamurqankichu? Ari, qaya qhichwa yachaqaq
Qaya qhichwa yachaqaq jamusaqpuni.
jamunkichu?
SIMIKUNA:
YachaqaqYachaqay..yachachik..
KASKAQKUNA
Flexin de T.P. KUNA PACHA FLEXION DE T.F.
Qhipa pacha
37
KARU LLAQTAMAN YAWAR MANSICHIKTA
KACHARISPA
Kay siqikunata qhawaspa rimarinachik
WATUK WATUSQA
SIMIKUNA
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
38
RAYMIKUNAMANTA QILLQANACHIK
imagen
1. RAMIKUNAMANTA
2. WILLAY QILLQATA QILLQANACHIK.
3. YUYAY QILLQATA QILLQANACHIK.
4. LLINPHIKUNATA SUTICHANACHIK.
5. PACHAKUNATA RIQSINACHIK.
5
phichqa 1
39
RAYMIKUNAMANTA
Kay siqikunata qhawarispa rimarinachik.
WILLAQ UYARIK
Mariya, qaya jamunki Imaman Juan.
wasiyman.
Raymikusqaku. Imarayku Jun.
wawata sutichanapaq Allin pacha aay jamusaq.
Jawillaq jamunki Iyaw, Juan, yachani wawa
Suyasqayki . sutichanapaq jawillata.
Tinkunakama.
SIMIKUNA
Pukllana Sutichan... Raymi
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
paq para Benefactivo
taq contrastivo (tu res y Wawaypaq rantini
lloras ) Compro para mi hijo.
Qan asinkitaq wawankitaq.
40
WILLAY QILLQATA WILLANACHIK
Kay siqikunata qhawaspa YACHAQASUNCHIK
WILLAQ WATUK
Mariya, pimantaq willay Juan, mamay man qillqachkani.
qillqata apachichkanki.
Mariya, chanta mamayki Ari Juan mamay yachan willay
yachanchu willay qillqata qillqata awiriyta.
awiriyta
Allin chayqa , uqapta Chayqa llakiy , chanta imaynata
mamay mana yachanchu willanakunki mamaykiwan .
awiriyta awiy, qillqa kuna
Apachikullani simi niqllata . punchaykunapi kanatiyan juk
kamachi.
Ari , Mariya. Tinkunakama.
41
LLIMPIKUNTA SUTINCHANACHIK
Ima sutiyuqtaq? .
Maypitaq tiyan?
Imaynataq? .
Impaqtaq allin .
43
MIKHUYLLA KACHUN IMAPIS KACHUN
QHICHWA
RUNASIMI