You are on page 1of 51

QHICHWA

RUNASIMI

1
VICIMINISTERIO DE DESCOLONIZACIN
VICEMINISTERIO DE DESCOLONIZACIN

QHICHWA RUNASIMI

JUK IQI

CURSO DE IDIOMA QUECHUA

L2

NIVEL BaSICO

La administracin publica y entidades privadas de servicios


pblicos, en la contratacin de su personal debera ponderar
el conocimiento de los idiomas oficiales de acuerdo al
principio de territorialidad (articulo 21, Ley 269 (2012).
QILLQIRI JALLCHAQ : Gladyz del Carmen Miranda Balczar

KACHACHAQ : Rolando V. Flores Miranda

KAMACHIQKUN : VICEMINISTRO DE DESCOLONIZACIN


FELIX CARDENAS
Viceministro de Descolonizacin

UMANCHAQKUNA : Ministerio de Culturas

SAYAQIYNIN : DEPSITO LEGAL

La Paz Bolivia
Marzo 2015
MINISTERIO DE CULTURAS
VICEMINISTERIO DE DESCOLONIZACIN

INTRODUCCIN
CURSO DE IDIOMA QUECHUA COMO L2 (SEGUNDA LENGUA)
NIVEL BSICO

La Constitucin Poltica del Estado Plurinacional, demanda la construccin de una


sociedad descolonizada, a partir de la recuperacin de los valores ancestrales, que
la historia colonial y republicano ha negado de su realidad histrica. Sin embargo
a partir del nuevo Estado Plurinacional, la Constitucin Poltica del Estado
Plurinacional, reconocen en su integridad a partir de su cultura a los pueblo
indgena, originarios.

En este marco de la realidad histrica de nuestro pas, el Ministeriode Culturas, a


travs de su Viceministerio de Descolonizacin propone el proceso
descolonizacin y cimienta los principios de legitimidad, legalidad, imparcialidad,
publicidad y compromiso social, con transparencia y igualdad, con competencia de
eficiencia y eficacia, con calidad y calidez, con honestidad, y responsabilidad, para
contribuir , el nuevo Estado Plurinacional.

En este proceso de cambio, el Estado Plurinacional, crea el Viceministerio de


descolonizacin, en uno de sus funciones el de incorpora la capacitacin y
fortalecimiento de nuestras lenguas nacionales para que a travs de diferentes
servicios de capacitacin, formacin e investigacin principalmente, consoliden una
gestin pblica eficiente, eficaz transparente al servicio de la sociedad boliviana.

La ley General de Derechos y Polticas Lingsticas (N 269/2012), artculo 22 y


Disposicin Transitoria, Tercera; y la Resolucin Ministerial N 599/2011 del
Ministerio de Educacin. El Programa de Capacitacin en Idiomas Oficiales de la
EGPP, y el Viceministerio de Descolonizacin tiene la funcin de desarrollar cursos
de capacitacin en los idiomas con presencia en los departamentos y las regiones
de nuestro pas con el fin de incentivar la comunicacin intra-intercultural y
plurilinge entre los servidores pblicos y los ciudadanos beneficiarios de los
servidores pblicos.
Nota.- el presente texto se desarrollo casi en su totalidad en el idioma qhichwa,
para que de esta manera el participante se familiarice de manera general con el
idioma. Para su aclaracin, el facilitador juega un papel de traductor e
interpretacin de sus contenidos.

1
RURI

I. IMATATAQ KAY JUK WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:


1. WIAY PACHA
2. QHICHWA RUNASIMI
3. SANAMPAKUNA
4. QHICHWA QILLQAY
5. NAPAYKUNA

II. IMATATAQ KAY ISKAY WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:


1. TAPURIKUSPA
2. RUNA MASINCHIK JAPIQANACHIK.
3. YUPAYKUNATA RIQSINACHIK.
4. QULLQITA MAARIKUNACHIK.
5. QHIPAKUSQANMANTA SUTINCHANACHIK.
6. QHAWARISPA RIMARINACHIK.
7. QUQAWITA WAKICHINACHIK.

III. IMATATAQ KAY KIMSA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK.


1. PUUY-MIKHUY-PARAN
2. LLIMPIKUNA
3. JATUN-TAKSA-JUCHUY
4. CHIQAN-WISTU-MURUQU
5. THANTA- MUSUQ
6. LLASA-CHHALLA, PHISLLA
7. ASKHA- PISI - PUQTU -JICHI
8. CHAKI MIKI JUQU
9. MIKHUYKUNA

2
IV. IMATATAQ KAY TAWA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:
1. TAPURISPA RIQSINACHIK.
2. YAWAR MASINCHIKTA WATURISPA.
3. RIPUSQANMANTA RIMARISUNCHIK.
4. CHAKATA CHIMPANACHIK.
5. WASIPI KUCHUNCHANACHIK.
6. WATURAKUNACHIK
7. KARU LLAQTAMAN LLAWARMASINCHIKTA KACHARISPA.

V. IMATATQ KAY PHICHQA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK


1. RAYMIKUNAMANTA
2. JAWILLA QILLQATA QILLQANAHIK.
3. WILLAY QILLQATA WILLANACHIK.
4. YUYAY QILLQATA QILLQANACHIK.
5. LLIMPHIKUNATA RIQSINACHIK.
6. PACHAKUNATA RIQSINACHIK.

3
QHICHWA UMANCHAYMANTA

IMATATAQ KAY JUK WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:


1. WIAY PACHA
2. QHICHWA RUNUSIMI
3. SANAMPAKUNA
4. QHICHWA QILLQAY
5. NAPAYKUNA

1
juk 1
4
reas de
Saberes y
Conocimientos

5
IMPERIO INKA

Es probado que el qhichwa


fue hablado desde tiempos
muy remotos pero un
conjunto de ayllus afines que
llegaron a conformar varios
pequeos seoros a ambas
orillas del rio Awanqay
(Abankay), esos seoros
frecuentemente invadidos y
expoliados por el belicoso
pueblo Chanka, fueron
incorporados sin resistencia
al imperio bajo el gobierno
de Qhapaq Yupanki Inka, alli,
junto al rio Awanqay fue
donde los inkas se KUSKU
Encontraron con el qhichwa adoptando luego,
oficializndolo bajo el nombre de runasimi (lengua Humana).
A la llegada de los espaoles circulaba todava en Cuzco la
tradicin de este origen. Pedro de Cieza de Len, uno de
los cronistas ms veraces, oy de labios de los nobles
Cusqueos en 1550, que la lengua general que se us por
todas las provincias, fue la que usaban y hablaban estos
qhichwas, los cuales fueron tenidos por sus comarcas por
muy valientes.
/
1
Tukuy rikhuq tukuy qhawaq
TAWANTINSUYUMANTA

Pacha kutik Inka (1438- CE-1463-CE)


Qhapaq Yupanki Inka (1463-CE-1471 CE)
Tupaq Yupanki Inka (1471- CE- 1493 VE)
Wayna Qhapaq Inka 1493.CE- 1525 CE)
Waskar Inka (1525-CE-1532 CE)
Atawallpa Inka (1532-CE- 1533 CE)

1
TIRRITORIO DEL IMPERIO INKA

TAWANTINSUYU
CHINCHASUYU
ANTISUYU
KUNTISUYU
QULLASUYU
El Imperio incaico abarc los actuales territorios
correspondientes al extremo suroccidental
de Colombia en la frontera, pasando por Ecuador ,
principalmente por Per, el oeste de Bolivia, la mitad
norte de Chile y el norte, noroeste y oeste de Argentina.
El imperio estuvo subdividido en cuatro suyos:
el Chinchaysuyu al norte, el Qullasuyu al sur,
el Antisuyu al este y Kuntisuyo al oeste. La capital del
imperio fue la ciudad de Kuzku, en el actual Per.
1
WIAY PACHA
POR SIEMPRE EN EL TIEMPO Y EL ESPACIO

JANAQ PACHA
KAY PACHA
UQHU PACHA

AMA SUWA MAJASAYA


AMA QHILLA SAPHI CHAWPI
AMA LLULLA URINSAYA

ALLIN PACHA
WALLIKLLA
ALLILLAN

1
ORGANIZACIN SOCIAL

KURAKA

JILANKU

PACHAQA

ORIGINARIO AGREGADO VENTEREALES

1
RUNASIMI QHICHWA

ORIGEN DEL IDIOMAS


De modo general los versados en cuestiones inkaicas
sobreentienden que el runasimi qhichwa llego con
los fundadores del Imperio Inka al Cuzcu, es as
como los ms de ellos no aluden siquiera a este
punto porque consideran que no hay necesidad de
hacerlo. Entre los que por alguna razn se refieren al
l , Guardia Mayorga anota en su diccionario que los
primeros monarcas del Tawantinsuyu descendieron
probablemente de algunos de los ayllus que en una
antigedad remota poblaron los valles del Abancay y
Andahuayllas, al occidente del Cuzco. Afirma que
tales ayllus hablaban el qhichwa, idioma que sus
ilustres descendientes habran difundido en el
Imperio. La hiptesis de guardia Mayorga es
admisible, a nuestro juicio , en cuanto revela que
aquella lengua fue hablada en Abancay y Andahuayllas
antes de la aparicin de los Inkas. En cambio la
ascendencia qhischwa de Manku Qhapaq
inaceptable, sabido como es que los soberanos
hablaron, aparte del runasimi, un idioma extrao que
solo ellos saban y que debi ser el que
originalmente perteneci a los fundadores . De lo
contrario, no habra existido ese lenguaje exclusivo
de la familia imperial.

1
FONEMAS VOCALICOS

ANTERIOR CENTRAL POSTERIOR

ALTA I U
MEDIA
BAJA A

7
FONOLOGIA QUECHUA
La fonologa es el nivel de anlisis lingstico que se
ocupa de los sonidos de una lengua. Su unidad de
anlisis es el fonema.
Los fonemas son unidades mnimas del habla que no
tiene significacin por si solas.

8
EL ALFABETO QUECHUA
Por Decreto Supremo No. 20227, 9 de mayo de 1984 el
gobierno boliviano oficializa el alfabeto nico para los
idiomas quechua y aimara. El alfabeto quechua consta de
28 letras de las cuales 25 son consonantes y 3 vocales

COMPOSICION DEL ALFABETO QUECHUA

A CH CH CHH I

J K K KH L

LL M N P

P PH Q Q QH

R S T T TH

U W Y

9
NAPAYKURIKUNACHIK
kay siqita qhawaspa yachaqasunchik

WILLAKUK WILLAKUK

Imaynalla, uqapta sutiyqa Imaynalla,uqapta sutiyqa,


Mariya Mamani . julia Quispe.

Chayanta llaqtapi Charasani llaqtapi


paqarirqani. paqarirqani.

EGPP. Wasipi llankani Viceministerio de


Descolonizacin Wasipi
llankani.
SIMIKUNA
Imaynalla uqapta Sutiyqa
.. . ..
Llankani. Paqarirqani.. Llaqtapi
. .
Wasipi

10
KAWSAYNINCHIK

IMATATAQ KAY ISKAY WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:


1. TAPURIKUSPA
2. UKHU SUTIKUNATA RIQSINACHIK .
3. RUNA MASINCHIK JAPIQANACHIK.
4. YUPAYKUNATA RIQSINACHIK.
5. QULLQITA MAARIKUNACHIK.
6. QHIPAKUSQANMANTA SUTINCHANACHIK.
7. QHAWARISPA RIMARINACHIK.
8. QUQAWITA WAKICHINACHIK.

2
iskay
11
TAPURIKUSPA
Kay siqikunata qawaspa yachaqasunchik

TAPUK KUTICHIK

Mariya, piqpatataq kay qillqana ? Inti, chay qillqana uqapta.

Mariya, piqpatatq kay simipirwa? Chay simipirwa uqapta.

Mariya, kay qillqana Mana chay qillqana


qampatachu? uqaptachu, chayqa paypata.
SIMIKUNA
Panqa Jampara Simipirwa..
Siqina awchina. Qillqana
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCION

qa Marcador tpico Marca el tpico en la oracin

pta Marcador de pertenencia Sufijos oracionales de mayor uso,


pata Marcador de persona poseedoras,
sufijos posesivos aadidos a los
pronombres personales .

chu Interrogativo Exige una respuesta afirmativa o


Negativo negativa.

taq Interrogativo Se maneja acompaado de la


palabra negativa mana en
concordancia con el sufijo chu

12
UKHU SUTIKUNATA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik

TAPUQ KUTICHIK
Imaynalla Mariya. Allillan Juan, allinllanchu
Mariya mana allinchu kachkanki?
kachkani. Juan, imaykitaq nanasunki.
Mariya, umay nanawan . Ay! Juan jampikunkI.
Iyaw Mariya, qayakama. Qayakama kachun.

SIMIKUNA
Kunka ... awi Wiksa..

Chaki. Qunqur... Maki..

KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN

y Posesivo Marcador de primera persona mi


Marca el objeto o cosa del que
wan Instrumental esta hablando me
hasta (limita espacial y temporal)
kama limitativo

13
RUNA MASINCHIKTA JAPIQANACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK
Allin punchay tata. Allin punchay mama
Tiyarikuy, imapitaq
yanapaykiman.
Carnitita manaq jamuni. Imataq sutiyki?
Tomas Quispi sutiyqa . kayqa.
Allin pachi mama. Ni imamanta.
Tinkunakama mama. Tinkunakaman tata.

SIMIKUNA
Allin. Kayqa................... Jamuy
Sukhayay.. Punchay Chisiyay..
KASKAQKUNA
Flexin de tiempo Verbo : TAKIY SUFIJO
presente.
ni uqa takini ri en posicin final de
nki qan takInki palabras de nombres tiene
n pay takin la funcin de pregunta
nckik uqanchik takinchik Ej: mamaykiri?
risufijo de cordialidad,
afectivo, por favor.

14
YUPAYKUNA YACHAQANA
Kay siqita qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK
Mariya, maskha watayuq uqa chunka watayuk kani.
kanki?
Payqa suqta chunka watayuq.
Tataykiri maskha
watayuqtaq? Ari/ mana

aayuqchu kanki? Kimsa aayuq kani

Maskha aayuq kanki

SIMIKUNA
Jatuntata. Qhari... Ususi

Tura Wawa Allchhi..

KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN

yuk posesivo Tiene (Establece pertenencia)

15
QULLQITA MAARIKUNACHIK
Kay siqita qhawaspa yachaqasunchik.

MAAKUK MAAQ
Tata, imaynalla Imatataq mama?
maarikusqayki., Ya Mama, maschkhata
Qullqita maarikunachik. munannki?
Pisillata munani phichqa
chunkallata, Jukllapi Walliq. Ajina kachun. Kayqa.
jaywapusqayki. Tinkunakama mama.
Pachi tata tinkunakana.

SIMIKUNA

Waranqa ... Pachaq Chunka


.
Phichqa. Kimsa.. Juk
.
KASKAQKUNA

SUFIJO NOMBRE FUNCION

na Reciproco Marcador de reciprocidad nos


lla limitativo Denota limitacin nomas, solo
eso
16
QHIPAKUSQAMANTA SUTINCHASUNCHIK
Kay siqita qhawaspa yachaqasunchik.

SUYAQ SUYAQ

Mariya, imaptintaq qhipakunki? Inti, Awtu mana karqachu.


Puurpasqani Inti.
Mariya, imaptintaq qhipakunki?
Karumanta jamuni Inti.
Mariya, imaptintaq qhipakunki

SIMIKUNA
Karqa. Qhipa...... karu

Puuy Chakipi ... mana..

KASKAQKUN
SUFIJO NOMBRE FUNCION
pti Causativo En algunos casos tiene la
funcin de marcar
condicin, consecuencia y
adverbio de tiempo.
rqa Pasado Pasado experimentado o
testimonial.
sqa Pasado Pasado no experimentado.

17
UNQUYKUNAMANTA RIMARINACHIK
Kay siqita qhaqwaspa yachaqasunchik.

Kay siqita qhaqwaspa yachaqasunchik.

WATURIK KUTICHIK

Imarayku Mariya, mana Yachachik, unquykuni


jamunkichu? wiysay nanawan.
Jampikunkichu? Ari, jampikuni.
Ima jampiwan jampikunki? Kuka qui yakuwan
jampikuni.
Upyananchu? Ari, chaytaqa upyana
yachachik.

SIMIKUNA
Jamuy.. Wisay Unquy.
......
Chayqa.. Upyana Jampi..

KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
rayku Causativo Por ej: Qanrayku waqani
Imarayku Por qu?
interrogativo
wan Conjuncionador con y
comitativa
18
IMAYNACHUS KASQANTA QHAWARINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.

WATURIK KUTICHIK

Mariya, tantaqa Ari, Juan tantaqa khuchusqa


khuchusqachu kachkan. kachkan.
Mariya qillqana pakisqachu Ari, Juan qillqana pakisqa
kachan. kachkan.
Mariya, manazana Ari, juan manazanaqa
qallusqachu kachkan. qalusqa kachkan.
Mariya, qaytu pitisqachu Ari, juan qaytu pitisqa
kachkan. kachkan.
Mariya. Arroz jichasqachu Ari, juan arrusqa jichasqa
kachkan. kachkan.

SIMIKUNA
Tanta.. Khuchuy. Kachkan..
. ......

Qalluy. Pitiy.. Jichay.

KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
Sqa Marcador de participio Seala una accin
Wan Instrumental realizada.
Concionador con y
comitativa

19
QUQAWITA WAKICHANACHIK
Kay siqita qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK
Mariya, chuqu kanqa nin. Ari, juan, qan imata
apamunki.
uqa, apamusaq challwata Mariya, mutitawan
juan. qipimuwaqchu?

Ari, Juan mutitawan uqa miski yukuta


qipimusaq. aysamusaq.

Allin pacha Juan tinkunakama. Tinkunakama Mariya

SIMIKUNA
Chuqa. Kanka . Challwa.

Miski Muti. Yaku.

KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCION

man condicional Podra hacer alguna


accin
ta Complemento directo Sufijo que remarca al
objeto.
20
LLANKASPA RIQSINACHIK

IMATATAQ KAY KI MSA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK


1. RIMACHIYKUNA RIKSINACHIK
2. LLIMPIKUNATA RIKSINACHIK
3. JATUN-TAKSA-JUCHUY
4. CHIQAN-WISTU-MURUQU
5. THANTA-MUSUQ-MAWKA
6. LLASA-CHHALLA, PHISLLA
7. ASKHA - PISI - UCHHIKHA
8. CHAKI MIKI JUQU
9. MIKHUYKUNA

3
kimsa 21
RIMACHIYKUNA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK

Mariya, warmiwawa Juan, warmiwawaqa


imataq ruwackkan. puuchkan.
Mariya, wayna imatatq
ruwachkan. Juan, waynaqa llankachhan.
Mariya, qhari wawa
llankskanchu Ari, Juan qhari wawa
phukllachka . Mana , qhari
Mariya ,Imatataq qam wawa phukllachkanchu,
ruwachkanki? chukuchkan.
Qam qillqachkankichu? uqaqa qillqachkani.

Ari / mana.
SIMIKUNA
Puuy. Wayna Ruway.
. .
Phukllay Warmi.. Qillqay.

KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIO

chka Progresivo(as Marcador de presente progresivo,


pecto verbal) verbo estar + ando, endo +
presente, pasado.
22
LLINPIKUNATA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik

QULLASUYU

TAPUQ KUTICHIK
Mariya, uqa qillu Qan puka kamisayuq
kamisayuqk kachkanki.
kachkani?
uqanchik anqas
Pay qumir kamisayuk. kamisayuk kachkanchik.

Mana willapi kamisayqa. Qillu kamisaykuqa.

Mana kulli kamisayqa Mana kamisaykuqa yuraq.

SIMIKUNA
Puka Anqa. Willapi.
......
Yuraq.. Qillu. Qumir.

KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN

nchik yku Sufijo posesivo Nuestr@s I, Nuestr@s Ex


n Objeto posedo Su,sus,suyos.
Yki Tu,tus,tuyo.
Mi,mis,mos.

23
CHHIKANKUNATA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawarispa yachaqasunchik.

JAYWAQ MAARIK

Mariya, jatun panqata Juan, juchuy panqata


jaywaway. maariway.
Mariya, taksa panqata Juan, jatun panqata apamuy.
maariway. Juan,taksa panqata
Mariya, juchuy panqata maarisqayki. Allinpacha
kutichipuway. Mariya tinkunakama
Tinkuna kama Juan.

SIMIKUNA

Jatun Taksa.. Juchuy..


Tuqu Kutichiy. Maay
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
wa Marcadores me objeto de
yki De objeto. primera persona
te objeto de
segunda persona.
pu Sufijo benefactivo Regresivo

24
KASQANMANJINA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.

WATUQ KUTICHIK

Mariya , kay kaspi chiqan? Ari, juan, chay kaspi chiqan


Mariya, chay sachaskuna Ari, Juan chay sachakuna
wistu? wistu.
Mariya, chay anu kaspita Qan rakhu kaspita apamuy.
quway.
Mariya, chiqan siqinata Qan palta rumita uqharimuy.
uqhariy.
Mariya, muruqu rumita Qan linku kaspita uqharimuy.
apamuy.
SIMIKUNA

Wankar Pinkillu. Suqsu


anu Rumi Palta..
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCION
y Imperativo Marca el modo imperativo en
segunda persona (t).
qa Copulativo Marca el verbo auxiliar de
mu movimiento es
Manda hacer una actividad
(anda a)

25
MUSUQ, MAWKA,THANTHA KUNATA
RIQSISUNCHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK

Mariya, Kay thanta jatun Ari, Juan chay thantha jatun


awtuqa tataypata. awtuqa tataykipata.
Mariya kay musuq awtuqa Ari, Juan chay musuq awtuqa
wawaypata . wawaykipata.
Mariya, kay mawka awtuqa Ari, Juan chay mawka awtuqa
mamaypata. mamakipata.
Mariya, musuq puma Juan chay musuq Puma Katari
Katari awtuqa piqpatataq? awtuqa chuqiyapu
markaqpata.
SIMIKUNA

Musuq Mawka. Thantha


Katari.. Jatun. Chay
KASKAQKUKNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
pta Pronombres de marca la persona poseedora, cuando
posesivos pronombre termina en vocal.

pata de marca la persona poseedora, cuando


el pronombre termina en consonante.
y Primera persona mi (de mi mam)

26
LLASA CHHALLA, PHISLLA KUNATA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK

Mariya, pitaq kay chhalla Juan, uqa chay chhalla


qipita apamurqa? qipita apamurqani.
Mariya, piqpatataq kay
llasa wayaqa? Juan, chay llasa wayaqa
Mariya, piqpatataq jaqay uqaypata.
llasa jampara? Juan, jaqay llasa jamparaqa
Julia aanchikpata.

SIMIKUNA

Lasa. Chhalla... Phislla


Jarun Qipi. Wayaqa.
KASKAQKUNA

SUFIJO NOMBRE FUNCIN

rqa Pasado
experimentado.
spa gerundio

27
ACHKHA PISILLA , UCHHIKHA
CHAYKUNAMANTA RIQSISUNCHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK

Mariya, kay achkha tantaqa Ari, Juan, chay achkha


qampaqchu? tantaqa uqapaq.
Mariya kay achkha saraqa Ari, chay achkha saraqa
pipaqtaq? uqapaq.
Mariya, kay pisi izauqa Ari, Juan chay pisi izauqa
Tumasa sipaspaqchu?. tumasa sipaspaq.

Mariya uqapaqchu chay Ari, Juan chay uchhikha


uchhikha saraqa. saraqa qampaq.
Mana chay uchhikha saraqa
qampaqchu, paypaq.

SIMIKUNA
Achkha.. Pisi............ Uchchikha
Sara Izau Sipas..
KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCION
paq Benefactivo destinatario para indica el
Benefactivo destinatario destino de la persona
beneficiada.

28
JUQU,MIKI, CHAKI KUNATA RIQSISUNCHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.

KAMACHIK UYARIK
Mariya, jamuy, juqu Iyaw, Juana mayqinkuna
pachakunata juqu pachakuna?
chakichisunchik. Juana, kay juqu,miki,
Maria chhillasunchik chaki pachakunata
chaki, miki, juqu chhakichisunchu?
kaqkunata. Juana, kay chaki
Ari Mariya, chay juqu,miki pachakunata mayma
pachakunata churapusqayki.
chakichisunchik. Walik aay.
Mariya, chay chaki Ni imamanta.
pachakuna qipiman.
Pachi .aay
SIMIKUNA

Juqu. Miki. Chaki


Pacha.. Qipi Jamuy
KASKAQKUNA
FLEXION DE TIEMPO VERBO ASIY QHIPA PACHA ( TIEMPO PASADO)
saq uqa asisaq Para conjugar los verbos en este
nki Qam asinki tiempo se debe elidir el infinitivo
nqa Pay asinqa verbal, - Y en singular
sun uqanchik
asisun
29
MIKHUYKUNTA QURIKUNACHIk,
LLAMIRINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa rimarinachik

TAPUQ KUTICHIK
Mariya, jamuy challwa Pachi, Juan, sumaq mikhuyta
kankata kurisqayki. waykusqanki.
Marya, miski yakutawan Pachi, aay chaywan sumaq
qurisqayki. juntasqa ripusaq.
Marya jipan Wallik Juan, uqa tanta
punchaykunapaq aycha apamusaq, yakutawan
kankata mikhusunchik. upyanapa, chanta
Allin pacha, Mariya llaqwatawan.
suyasqayki Tinkunakama.
Tinkunakama.

SIMIKUNA
Mikhuy.. Jipan.. Quriy
Kanka quriy Kanka..
KASKAQKUNA
SUFIJO FUNCIN
sqa Indica relaciones interpersonales persona
Objeto en tiempo futuro
yki qusqayki ( te doy, te dar, te invitare
30
UQANCHIQPURA PARLARINACHIK

IMATATQ KAY TAWA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:


1. TAPURISPA RIQSINACHIK.
2. YAWAR MASINCHIKTA WATURISPA.
3. RIPUSQANMANTA RIMARISUNCHIK.
4. CHAKATA CHIMPANACHIK.
5. WASIPI KUCHUNCHANACHIK.
6. WATURAKUNACHIK.
1
7. KARU LLAQTAMAN LLAWARMASINCHIKTA
KACHARISPA.

4
tawa 31
TAPURSIPA RIQSINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.

TAPUQ KUTICHIK

Sipas uyariway Imataq iway


awpaq watakunapi awpaq watakunapiqa Tarija llaqtapi
maypitaq llankarqanki? llankarqani.
Kuna watari maypita Kunan wataqa La Paz, llaqtapi llankachkani.
llankachkanki?
Kay llaqtallapipuni llankasaq.
Watamanri maypitaq Tinkukunakama.
llankanki?
Allin pacha sipas
tinkunakama.
SIMIKUNA

Kawsay TakiyYachay
.
Tusuy Niway Uyariy

KASKAQKUNA
SUFIJO DE TEIMPO VERBO LLANKAY
rqa-ni uqa llankarqani En tiempo pasado testimonial
rqa.nki Qan llankarqanki en la tercera persona tiene
rqa-n Pay llankarqa marcador cero
rqa-nchik uqanchik llankarqanchik Raz verbal mas el sufijo-rqa
y respectivo marcador de
persona

32
LLAWAR MASINCHIKTA TAPURISPA
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.OJO

TAPUK KUTICHIK
Ipay jukta tapurisqayki. Imataq iway, waway?
Maypita turayki llankan. Turayqa karu llaqtapi llankan
aa Juwanari? Juwana aayqa karu llaqtapi
llankan.
Waturikuq riyta Allin kanman, uqapis
munachkani. rinaykitapuni munachkayman.
Tinkunakama kachun waway.
Tinkuna kama ipay
SIMIKUNA
AtipaS. Rantiy Upyay
.
Ipay Wawa... Jamuy.

KASKAQKUNA

MARCADOR DE OBJETO
sqa+-yki te: sufijo sqa+-yki
marcador de yo a
ti, objeto de wa
wa segunda persona. te: sufijo marcador de yo a
me objeto de ti, objeto de segunda
primera persona persona.
sqa+-yki me objeto de primera
persona

33
RIPUSQANMANTA RIMARINACHIK
Kay siqikunata qhawaspa rimarinachik.

TAPUQ KUTICHIK
aayki ima punchaytaq aayqa qayna ripurqa.
ripurqa.
Mariya, aaqa ima punchay Mariya aaqa qanimpa
ripurqa. punchay ripurqa
Luisa, aaqa maykaqtaq Luisa aaqa qaya ripunqa .
ripunqa.
Iyaw, qayakama aay. Minchhakama aay

SIMIKUNA

Jamuy. Waykuy Rantiy


. ..
Ripuy... Jayway Iyaw

RUWANCHIK WICHARIY

Flexin de t. futuro Ruwachik t.f. Qhipa pacha

1ra.p.singular saq uqa wicharisaq.


2da.p.singular Wichari-y nki Qam wicharinki.
3ra.p. singular nqa Pay wicharinqa.

34
CHAKA CHIMPANACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik

KAMACHIK UYARIK
uqa awpaqta chimpasaq. Walliq
Qan chaymanta chimpanki. Kunitan
Pay qhipanta chimpanqa. Iyaw.
Pitaq awpaqta chimpanqa? Turay awpaqta chimpanqa.
Pitaq chaymanta chimpanqa? Qantaq chaymanta chimpanki.
Pitaq chaymanta chimpanqa? uqa qhipanta chimpasaq.

SIMIKUNA
Mikhuy Saykuy Ripuy..
.
Lluqsiy. Kunan Chimpay.

FLEXION DE T. FUTURO PLURAL RIPUY

1P.pl.Inc. -sun/- sunchik uqanchik Ripusunchik


2p.pl. -sqayku Ripusqayku
3p.pl. -nkichik uqayku Ripunkichik
4p.pl. -nqanku Qamkuna ripunqanku
paykuna

35
WASIPI KUCHUNCHANACHIK
Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.

KAMACHIK RUWAQ
Raphikunataqa kayman Iyaw, chayman churasaq.
churanachik.
Qillqakunataqa chayman Iyaw, chayman churasaq.
churanki.
Tiyanataqa jawaman Iyaw jawaman churasaq.
churanki. Iyaw wasi ukhuman churasaq.
Panqakunata wasi Iyaw, pataman churasaq.
ukhuman.
Simipirwakunata pataman
churanki
SIMIKUNA

awpa Walliq. Kunitan

Chaymanta Qhipanta. Pitaq.

SUFIJO NOMBRE FUNCIN

man Direccional a, al Chayman a(h)/ ukhuman(adentro)


ta Acusativo la, el, Complemento direct, donde recae el
Un, una verbo.
qa Enfatizador Enfatiza el objeto del que se habla
kuna Pluralizador Qillqakuna (lpices)

36
WATURIKUNACHIK

Kay siqikunata qhawaspa yachaqasunchik.

WATUK WATUSQA
Masiy, qayna qhichwata Ari masiy, qayna qhichwata
yachakaq jamurqankichu? yachaqaq jamurqani.
Qanimpa qhichwa Ari, qanimpa mana jamurqanichu.
yachaqaq jamurqankichu? Ari, qaya qhichwa yachaqaq
Qaya qhichwa yachaqaq jamusaqpuni.
jamunkichu?
SIMIKUNA:
YachaqaqYachaqay..yachachik..

Qaninmpa.. Kunan .qayna

KASKAQKUNA
Flexin de T.P. KUNA PACHA FLEXION DE T.F.
Qhipa pacha

nki + - chu Kunan jamunkichu - Pay jamunqachu?


puni nqa+chu
Definitivo siempre

37
KARU LLAQTAMAN YAWAR MANSICHIKTA
KACHARISPA
Kay siqikunata qhawaspa rimarinachik

WATUK WATUSQA

Mamay karu llaqtaman risaq, Iyaw waway , allin risuchun


ama llakikunkichu. sumaqta yuyakunki.

Iyaw mamay. Ama Qampis waway.


waqankichu!
Allinllanta riy waway. Pachi tinkuna kama mamay.

SIMIKUNA

Tinkunakama Allillanta ........ Ama

Yuyakunki Qunqasqay . Qayna .

KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN

pis Aditivo tambin uqapis yo tambin


kama Limitativo hasta Tinkunakama hasta que nos
encontremos.

38
RAYMIKUNAMANTA QILLQANACHIK

imagen

IMATATQ KAY PHICHQA WAKICHAYPI YACHAQASUNCHIK:

1. RAMIKUNAMANTA
2. WILLAY QILLQATA QILLQANACHIK.
3. YUYAY QILLQATA QILLQANACHIK.
4. LLINPHIKUNATA SUTICHANACHIK.
5. PACHAKUNATA RIQSINACHIK.

5
phichqa 1
39
RAYMIKUNAMANTA
Kay siqikunata qhawarispa rimarinachik.

WILLAQ UYARIK
Mariya, qaya jamunki Imaman Juan.
wasiyman.
Raymikusqaku. Imarayku Jun.
wawata sutichanapaq Allin pacha aay jamusaq.
Jawillaq jamunki Iyaw, Juan, yachani wawa
Suyasqayki . sutichanapaq jawillata.
Tinkunakama.

SIMIKUNA
Pukllana Sutichan... Raymi

Muruchina Samaray... Uywa

KASKAQKUNA
SUFIJO NOMBRE FUNCIN
paq para Benefactivo
taq contrastivo (tu res y Wawaypaq rantini
lloras ) Compro para mi hijo.
Qan asinkitaq wawankitaq.
40
WILLAY QILLQATA WILLANACHIK
Kay siqikunata qhawaspa YACHAQASUNCHIK

WILLAQ WATUK
Mariya, pimantaq willay Juan, mamay man qillqachkani.
qillqata apachichkanki.
Mariya, chanta mamayki Ari Juan mamay yachan willay
yachanchu willay qillqata qillqata awiriyta.
awiriyta
Allin chayqa , uqapta Chayqa llakiy , chanta imaynata
mamay mana yachanchu willanakunki mamaykiwan .
awiriyta awiy, qillqa kuna
Apachikullani simi niqllata . punchaykunapi kanatiyan juk
kamachi.
Ari , Mariya. Tinkunakama.

YUYAY JAPINA RIMAY TAPURIKUNAPAQ

Yuyay Conocimiento Ima Qu


Yachay Aprender Pitaq Quin
japiqay Memorizar Imayna Cmo
Umanachay Razonamiento Maypi Dnde
Tukuriy Pensar Maykaq Cundo
Tukuriykuna Prrafos Imarayku Porqu
Ruway Cumplir imapaq Para qu
Atiy Poder

41
LLIMPIKUNTA SUTINCHANACHIK

Kay siqikunata qhawaspa awirinachik

RIQSIPA LIMPIKUNATA QILLQANACHIK?

Ima sutiyuqtaq? .

Maypitaq tiyan?

Imaynataq? .

Impaqtaq allin .
43
MIKHUYLLA KACHUN IMAPIS KACHUN

TAPA DEL TEXTO

QHICHWA
RUNASIMI

AMA SUWA, AMA QHILLA, AMA LLULLA


MIKHUYLLA KACHUN IMAPIS KACHUN
AMA SUWA, AMA QHILLA , AMA LLULLA

You might also like