Psikolojiye Gİriş 2

Psikolojiye Giri Ders 2
Sayfa 1 www.acikders.org.tr
Psikolojiye Giri
Ders 2
Bu Senin Beynin!
Profesr Paul Bloom: Bugnk Psikolojiye Giri dersimize, beyin ile ilgili bir
tartma ile balayacaz. Dersi Nobel dll bir biyolog olan Francis Crick'in
"artc Hipotez" olarak tanmlad bir fikirden bahsederek balatmak istiyorum.
artc Hipotezi bakn Crickin kendisi nasl zetliyor:
Sevinleriniz ve hznleriniz, hatralarnz ve hevesleriniz, benlik ve zgrlk
duygunuz, bir grup sinir hcresi ve onlarla ilikili molekllerin birleiminden
baka bir ey deildir. Harikalar Diyarndaki Alice'in de dedii gibi "sen bir
sinir hcresi srsnden baka bir ey deilsin."
Buna artc demek doru olacaktr. Bu garip ve doal olmayan bir grtr ve
insanlarn buna annda inanmasn beklemiyorum. Bu ders bittiinde inanp
inanmayacanz bilemem ama eer birounuz u anda inanyor olsaydnz olduka
arrdm. ou insan inanmaz. Hatta ou insann bu konuda farkl bir gr
vardr. ou insan dalisttir. Dalizm ok farkl bir retidir. Bunu her dinde ve
tarih boyunca birok felsefi sistemde grebilirsiniz. Mesela Platon bu konuda
olduka aktr.
Ancak Dalizmin en bilinen ve en konukan savunucusu Rene Descartes'tir ve kendisi
aka u soruyu sormutur, "nsanlar sadece fiziksel makineler, fiziksel varlklar
mdr?" Ve "Hayr" yantn vermitir. Hayvanlarn birer makine olduunu kabul
etmitir. Hatta onlara "hayvan makineleri" demitir ve hayvanlarn, yani insan d
hayvanlarn sadece birer robot olduklarn sylemitir. Fakat insanlar farkldr.
nsanlarda bir ikilik (dalite) vardr. Tpk hayvanlar gibi, bizim de maddeden
oluan bedenlerimiz vardr, fakat onlarn aksine, biz sadece fiziksel varlklar
deiliz. Bizler, fiziksel bedenlere sahip, fiziksel bedenler iinde yaayan ve
fiziksel bedenlerle balant kuran maddesiz ruhlarz. te buna da dalizm deniyor
nk iddia ettii, en azndan insanlar iin, iki farkl eyin olduudur; bir yanda
maddeden oluan bedenimiz, dier yanda maddesiz zihinlerimiz.
Descartes dalizm iin iki kant ne srmtr. lk kant, insann davranna
ilikin bir gzlemi ieriyordu. Descartes az ok sofistike bir dnemde yayordu ve
onun dneminde robotlar da vard. Bunlar elektrikli robotlar deillerdi tabi ki.
Bunlar, hidroliklerle alan robotlard. Descartes zaman zaman Fransz Kraliyet
Bahelerinde dolamaya kard. Fransz Kraliyet Baheleri de 17. Yzyln
Disneyland'i gibiydi. Burada, suyun akna gre alan heykeller vard. Belirli bir
kaldrm tann zerine bastnzda, bir kl ustas elinde klcyla nnze
atlard. Baka bir yere bastnzda, o srada banyo yapan bir gzeller gzeli
allarn arkasna saklanverirdi. Descartes da dedi ki: "Bu makineler belirli
davranlara belirli tepkiler verebiliyorlar, demek ki makineler de belirli eyleri
yapabilir; hatta bizim bedenlerimiz de byle alyor olmaldr. Birisinin dizine
vurduunuzda, baca ileri frlayacaktr. Belki biz de byleyizdir." Ama Descartes
bunun olamayacan syledi nk insanlar makinelerin hibir zaman yapamayaca
eyleri yapabiliyorlard. nsanlar sadece refleksif davranlarla snrl
deillerdi. Aksine, insanlar dzenli, yaratc, kendiliinden ortaya kan
davranlar sergileyebilmekteydiler. Mesela, dili kullanabilirler ve bazen dil
kullanm da refleksif olabilir. Birisi "Naslsn?" dediinde ben de " yiyim. Sen
naslsn?" diyorum. Fakat bazen de bu kadar refleksif olmayan baka istediim eyi
syleyebilirim, "Naslsnz?" "Bomba gibiyim." stersem seebilirim. Descartes,
makinelerin bu tarz bir seim yapamayacan ne srmekteydi. Bu yzden, bizler
sadece birer makine deiliz.
Descartesn ikinci argmann herhalde herkes bilir. Kulland yntem phe
yntemiydi. e kendisine u soruyu sorarak balad: "Herhangi bir eyden emin
olabilir miyim? sonra da dedi ki "Bir tanrnn olduuna inanyorum, ama drst
olmak gerekirse, bir tanrnn varlndan emin deilim. Zengin bir lkede
yaadma inanyorum ama belki beni kandrmlardr." Descartes hatta unu bile
sylemitir "Arkadalarmn ve bir ailemin olduuna inanyorum ama ne malum?. Belki
bir iblis beni kandrm ve beni gerek olmayan deneyimler yaadma inandrmtr."
Bu dncenin modern versiyonunu Matrix filminde grebilirsiniz.
Matrix filmindeki fikir tamamen Descartes'in kt bir eytanla ilgili endieleri
zerine kuruludur. Belki u anda deneyimlediiniz ey gerek deildir. Belki de
baka, kt niyetli bir yaratn iidir. Ayn ekilde, Descartes bir bedeni
olduundan phe edebilirdi. Hatta baz delilerin bazen fazladan uzuvlar olduuna
ya da boylarnn ve ekillerinin gerekte olduundan daha farkl olduuna
inandklarn grmt ve dedi ki: "Benim deli olmadm ne malum? Deliler de
kendilerinin deli olduunu dnmezler. Yani benim deli olmadm dnmem, gerekte
deli olmadm anlamna gelmez; u anda rya grmediimi nasl bilebilirim?" dedi
Descartes. En nihayetinde, Descartes phe edemeyecei tek bir eyin "dnebilmesi"
olduu sonucuna vard. Aksi, kendi kendini yanllayan bir dnce olurdu. Bylelikle
Descartes, phe yntemini kullanarak bir bedene sahip olmann bir zihne sahip
olmaktan, kesinlik bakmndan farkl bir ey olduunu sylemi oldu. Bu argman da
dalizmi, yani bedenlerin ve zihinlerin ayr olduu dncesini desteklemek iin
kulland. Ve u sonuca vard: "Btn z ya da doas dnmek olan bir yap
olduumu ve bunun varl iin bir yer ya da maddeye ihtiya olmadn biliyorum.
Yani, benim olduum ruh, bedenimden tamamen ayrdr."
Bunun zaten herkesin tahmin ettii bir ey olduunu sylemitim ve imdi bunu
birka ekilde gstereceim. Bir kere, dalizm dilimize yerlemitir. Bize ait olan
ya da bize yakn olan eylerden kolum, kalbim, ocuum, arabam diye bahsederiz.
Hatta biraz daha ileri gidip bedenim, beynim de deriz. Beynimizden, sanki ondan bir
ekilde ayrymz gibi bahsederiz. Dalizmimiz, bireysel kimliimiz hakkndaki
sezgilerimizde de ortaya kar. Bu u anlama geliyor: saduyumuz bize bir insann
vcudunun ne kadar deiirse deisin onun hl ayn kii olabileceini sylyor.
Bunun en iyi rnekleri kurgusal olanlar. Yani, bir ergenin gece yatp sabah ok
daha yal birisi olan Jennifer Garner olarak uyand bir filmi anlamakta zorluk
ekmiyoruz. imdi kimse kp "Bu bir belgesel. Bunlara tamamen inanyorum"
demiyor; ama ayn zamanda kimse sinemadan kp "Kavramsal adan kafam kart" da
demiyor. Bunun yerine hikyeyi izliyoruz. Hatta bir adamn lp baka bir ocuk
olarak yeniden doduu bir hikyeyi de izleyebiliyoruz.
Snfta farkl grler olabilir. Mesela reenkarnasyonun varlna dair farkl
dnceleriniz olabilir ama yine de bunu hayal edebiliriz. Bir kiinin lp de baka
bir bedende yeniden ortaya kmasn hayal edebiliriz. Sanmayn ki bu bir Hollywood
icaddr. Geen yzyln en iyi ksa yklerinden biri Franz Kafka tarafndan
yazlmtr ve yle balar: "Gregor Samsa garip ryalar grrken uyand bir
sabah, kendisini yatanda dev bir bcee dnm buldu." Kafka, bizim bir
hamambcei olarak uyandmz hayal etmemizi istiyor ve biz de bunu
yapabiliyoruz. Bu modern bir dnce de deildir. sa'nn douunun yzlerce yl
ncesinde, Homeros, bir cad tarafndan birer domuza dntrlen Odesius'un
arkadalarnn kaderini anlatmt. Aslnda, onlar birer domuza dntrmemiti.
Onlar domuz bedenlerinin iine tkmt. Sesleri, kafalar domuzlarnki gibiydi,
ama zihinleri deimemiti. Bu yzden alap duruyorlard. te burada da bizden
baka bir yaratn bedeninin iine girdiimizi hayal etmemiz isteniyor ve bunu
yapabiliyorsunuz, nk kendinizin u anda iinde olduunuz bedenden ayrlabilir
olduunu dnyorsunuz.
Bu baz filmlere de konu olmutur. Mesela Steve Martin ve Lily Tomlin'in All of
Me filmi. iddetle tavsiye ediyorum. Birok insan byle eylerin gerekten
olduunu dnyor. oklu kiilik bozukluu bir zamanlar ayn kiinin iinde bulunan
birok kiiliin kontrol kavgas olarak grlyordu. oklu kiilik bozukluunu
dnemin sonuna doru tartacaz ve imdi bunun aslnda ok daha kark bir durum
olduu anlald. Ama dikkatinizi ekmek istediim ey bunun gerekten nasl olduu
deil, bunu bizim nasl grdmz. Saduyumuz bize bir bedenin iinde birden fazla
insann olabileceini sylyor. Bu, eitli inan sistemlerinin kiilerin
davranlarnn, zellikle de kt ya da mantksz davranlarn, bedeni baka bir
eyin esir ald dncesiyle destekledii eytan karma gibi farkl balamlarda
da ortaya kmaktadr.
Son olarak, dnyadaki insanlarn ounluu bedenlerinin yok olmasndan sonra da
yaayabileceklerine inanmaktadrlar. imdi, kltrler arasnda bedenin kaderine
dair farkllklar da vardr. Baz kltrler bedenin-pardon- ruhun kaderine bal
olduuna inanr. Bazlar ise bedeni cennete ya da cehenneme gnderirler.
Bazlarna gre ayr bir bedene girersiniz. Bazlar ise ekilsiz bir ruha sahip
olduunuza inanr. Ancak bunlarn ortak dncesi, olduunuz kiinin tadnz
bedenden ayrlabilir olduudur. Ve bedeniniz yok olsa da siz yaayabilirsiniz.
Bu dnceler zellikle Birleik Devletlerde yaygndr. Birka yl nce ikago'da
yaplan bir ankette, insanlara dinleri ve ldkten sonra kendilerine ne olaca
sorulmutur. rneklemdeki insanlarn ou Hristiyand ve Hristiyanlarn yaklak
%96's "ldmde cennete gideceim" dedi. rneklemdekilerin bir ksm ise
Yahudi'ydi. Yahudilik lmden sonra yaam konusunda ak bir ey sylemeyen bir
dindir. Yine de, Yahudi olduklarn belirten kiilerin ou cennete gideceini
sylemitir. rneklemin bir dine bal olmayan bir ksm dahi ayn soru kendilerine
yneltildiinde yine "cennete gideceim" demitir.
Yani dalizm yerleiktir. Ancak bilimin bu konudaki ortak gr dalizmin yanl
olduudur. Bedeninizden ayr olan ya da ayrlabilen bir "sen" yoktur. zellikle de,
beyinden ayr bir "sen" yoktur. Ya da bilisel bilimcilerin, psikologlarn ve
sinirbilimcilerin dedii gibi "zihin beynin yaptdr". Yapt hesaplamalar
bilgisayarn ileyiini nasl yanstyorsa zihin de beynin ileyiini yanstr.
imdi, neden byle sama bir eye inanasnz? Neden dalizmi bunun iin reddesiniz?
Birka neden var. Dalizmin her zaman sorunlar vard. Bir kere hi bilimsel
deildir. Biz merakl insanlar olarak, ocuklarn nasl dil rendiini, neyi
ekici bulup neyi bulmadmz ve zihinsel hastalklarn temelini bilmek isteriz.
Dalizm sadece "bu fiziksel bir ey deil, hepsi ruhun (ether) bir paras" der ve
aklama yapmaz. Dahas, Descartes gibi dalistler fiziksel vcudun lmsz ruha
nasl balandn aklamakta zorlanrlar. Bu balant nasl oluturulur? Sonuta,
Descartes byle bir balantnn olduunu biliyordu. Bedeniniz emirlerinize uyar.
Ayak parmanz bir yere arparsanz ac hissedersiniz. Alkol alrsanz bu, akl
yrtme becerinizi etkiler, ancak o bu dnyadaki fiziksel bir eyin lmsz bir
zihne nasl baland konusunda pek bir ey syleyemezdi.
Descartes yaarken, fiziksel nesnelerin baz eyleri yapamayacan anlayacak kadar
mantkl bir insand. rnein, sadece fiziksel bir nesnenin satran
oynayamayacan byle bir eyin fiziksel dnyann kapasitesini aacan, bu
yzden de aklamay lmsz bir ruha balamak gerektiine inanyordu. Ancak u
anda, bilim adamlarnn elinde "varln kant" denilen eyden var. Fiziksel
nesnelerin karmak ve ilgin eyler yapabileceini biliyoruz. Mesela, makinelerin
satran oynayabileceini biliyoruz. Makinelerin matematiksel ve mantksal akl
yrtme, nesne tanma, eitli hesaplar yapma konusunda snrl kapasiteleri vardr
ve bizim de byle birer makine olmamz en azndan ihtimal dhilindedir. Artk
"bakn. Fiziksel eyler unu asla yapamaz" diyemezsiniz nk fiziksel eylerin
birok ey yapabileceini biliyoruz ve bu da insanlarn fiziksel eyler, zellikle
de birer beyin, olma ihtimalini ortaya koyuyor.
Son olarak, zihinsel yaamda beynin etkin olduuna dair gl kantlarmz var.
Dalist bir gre sahip olan ve yaptklarmzn, setiklerimizin, dndklerimizin
ve istediklerimizin fiziksel dnya ile ilgisinin olmadn syleyen bir kii,
beynin zihinsel yaammza derin ve karmak yollarla tepki verdii gereini
duyunca herhalde utanr. imdi, bunu zaten uzun zamandr biliyoruz. Filozoflar ve
psikologlar kafanza bir eyler yemenizin zihinsel fakltelerinizi
deitirebileceini biliyorlard. Frengi gibi
bir hastalk aklnz karmanza neden olabilir, kafein ve alkol gibi kimyasallar
dncelerinizi etkileyebilir. Yeni olan ey ise artk bu etkileri eitli yollarla
dorudan grebiliyoruz.
Zihinsel ilevlerinde ciddi ve ar bir sorun olan birinin beyninde bunu
grebiliriz. CAT taramas, PET ve fMRI gibi grntleme teknikleri kullanan
almalar zihinsel yaamn farkl durumlarnda beynin farkl alanlarnn aktive
olduunu gstermilerdir. Mesela, kelimeleri duyduunuzda, okuduunuzda ya da
kelimeleri rettiinizde beynin farkl alanlar aktive olur. Hatta sizi bir fMRI
aletinin iine koysalar ve gerek zamanl olarak gzleseler, etkinleme
(aktivasyon) rntlerine bakp mzik ile mi ilgili yoksa cinsellikle mi ilgili
dndnz bir yere kadar syleyebilirler. Bir yere kadar da, ahlaki bir kmaz
ile ilgili mi yoksa baka bir ey mi dndnz de syleyebiliriz. Eer
kendimizin fiziksel beynimizin bir ilevi olduunu dnrsek bu hi de artc
deildir, ancak bir dalistseniz bunu aklamak olduka zordur.
Yani, bilin, duygular, seimler ve ahlak da dhil btn zihinsel yaamn beyin
aktivitesinin rn olduuna dair bilimsel bir gr birlii vardr. Kafatasn ap
beyine baktnzda ne bileyim byle iinden cam borular geen, pasparlak
kl, rengrenk bir ey greceinizi umuyor olabilirsiniz. Ama gerekte, beyin
gerekten iren grnr. Bayat bir et parasna benzer. Kafann iinden
kardnzda gri olur. Buna da gri madde derler ama sadece kafann dnda olduu
iin. Kafann iindeyken parlak krmzdr nk iinde kan dolamaktadr. Tad
bile gzel deildir. Burada hi beyin yiyen oldu mu? Krem sosla enfes oluyor ama
krem sosla da her ey enfes olur zaten.
Soru u "Byle bir ey bizi nasl ortaya karyor?" Descartes' da biraz ho
grmek lazm. Descartes'n syleyebilecei ve durumu daha ak anlatabilecek bir
ey daha vard, o da "zgr iradeden, aktan ve bilinten bu ey mi sorumlu? Bu bir
samalk. Sinirbilimin amac ise beynin nasl altn, bilinci nasl ortaya
kardn aklayarak, bunu daha az sama hale getirmektir. imdilik bu konuya
biraz girmek istiyorum fakat nmzdeki derslerde zihinsel yaamn farkl
ynlerinden bahsederken bunlar tartmaya devam edeceiz. imdilik sadece byk
resmi ortaya koymak istiyorum. ncelikle kk, en kk ve ilgin beyin
paralarndan balayarak gittike daha byk yaplara geeceiz. Beynin kk
paralarnn, dncenin temel yaptalar olan sinir hcrelerinin dier zihinsel
yaplarla ve beynin dier alt paralaryla nasl birletiinden bahsedip btne
ulaacaz.
Psikolojinin keiflerinden biri de, beynin temel biriminin sinir hcresi olmasdr.
Sinir hcresinin u resimde grebileceiniz gibi, 3 ana paras vardr. Aslnda
sinir hcreleri birbirlerinden olduka farkl grnrler ama buradaki tipik bir
sinir hcresidir. uradaki kk kollar dendritler. Dendritler dier sinir
hcrelerinden gelen sinyalleri alrlar. Bu sinyaller uyarc olup sinir hcresinin
atelenme olasln arttrabilir ya da ketleyici olup atelenme olasln
azaltabilir. Hcre gvdesi bunlar toplar ve bunu aritmetik olarak grebiliriz.
Artlar uyarc sinyallerdir, eksiler ise ketleyici. Ve eer belirli bir sayya
ulatnda, mesela 60'a ulatnda, u sadaki eye, yani aksona
doru atelenir. Akson, dendritlerden ok daha uzundur, hatta baz aksonlar onlarca
santim uzunluundadr. Mesela omuriliinizden ayak baparmanza giden bir sinir
hcresi vardr. Iklarn gitmesi de ilgin oldu. Descartes'i hzne boacak mekanik
bir benzetme de... Sa ol, Koleen. Aksonun etrafnda ise yaltm yapan miyelin
klf vardr. Sinirin daha hzl atelenmesini salar. Sinirler hakknda birka
bilgi verelim. ncelikle, bir srlerdir. Yaklak 1 trilyon sinir hcresi vardr
ve her biri de dier on binlerce sinire baldr. Yani bu olduka karmak bir
ileme aygtdr (computing device). eit sinir vardr. Duyusal sinirler,
dnyadan bilgi alrlar. Mesela siz bana bakarken retinanzdaki sinirler beyninize
sinyal gnderiyorlar. Hareket sinirleri, eer elinizi kaldrmaya karar verirseniz
kaslarnza ne yapmalar gerektiini sylerler. Bir de bu ikisini birletiren ara
sinirler vardr. Temelde, dnme iini bunlar yaparlar. Duyu ve hareket arasndaki
balanty kurarlar.
nceleri ben de dhilim buna sinir hcrelerinin kaybedildiinde yenilenmediine
inanlrd, ben de derste byle anlatrdm. Aslnda bu doru deil. Beyinde sinir
hcrelerinin yenilenebilecei yerler de vardr. Sinirlerle ilgili baka bir
ilginlik de birer tabanca gibi olmalardr. Atelenir ya da atelenmez. Ya hep ya
hitir. Eer bir tabancann tetiini ok hzl ve sert bir ekilde ekerseniz,
yumuak bir ekilde ektiiniz zamankinden daha hzl atelenmez. Gerekten ilgin.
Neden? Duyum bu kadar dereceliyken sinirler nasl ya hep ya hi eklinde
alabilirler? Yannzdaki kii elinize bastrsa ne kadar gl bastrdn
anlardnz. Yani ya bastrm ya da bastrmam gibi deildir. Bastrmann,
scakln, parlakln derecesini anlayabilirsiniz. Cevab da, sinirler ya hep ya
hi ilkesi ile alsa da, iddeti kodlamann da yollar vardr. Bunun bir yolu
atelenen sinirlerin saysdr: ne kadar oksa o kadar iddetlidir. iddeti
arttrmann dier bir yolu da atelemenin skldr. Sadece bu ikisini
kullanacam. lki atelenen sinirlerin says, ikincisi ise atelenme skldr.
Yani "dan, dan, dan, dan, dan, dan [hzl]" "dan, dan, dan [daha sesli]" a gre
daha iddetlidir.
imdi, sinir hcreleri birbirlerine baldr ve birbirleriyle iletiim
halindedirler. Eskiden bunlarn bir bilgisayardaki gibi, kablolarn birbirlerine
baland gibi baland dnlrd. Ancak byle olmad anlald. Sinirler
birbirleriyle kimyasallar yoluyla ilgin bir yolla iliki kurarlar. ki sinir
arasnda, bir sinirin dendriti ve dier sinirin aksonu arasnda kk bir boluk
vardr. Bu boluk bir milimetrenin on binde biri geniliinde olabilir. Bir sinir
hcresi atelendiinde akson bu sinaps ad verilen bu kk bolua kimyasallar
yollar. Bu kimyasallara nrotransmitter denir ve bunlar dendritleri etkilerler.
Yani sinirler, birbirleriyle kimyasallar yoluyla iletiim kurarlar. Bu kimyasallar
dier siniri uyandrabilir (uyandrc) ya da ketleyebilir (ketleyici).
Nrotransmitterler ilgintir nk ilalarn ou, hem tbbi olarak hem de elence
iin kullanlanlar bunlar ile oynanarak elde edilir. Bu nrotransmitterlerle
oynamann iki yolu vardr ve bunlarn sonucunda ortaya kan iki eit ila vardr.
Agonistler, nrotransmitterleri arttrarak ya da geri alnmlarn engelleyerek,
bunlarn etkisini arttrrlar. Baz durumlarda ise bunlar taklit ederler ve ayn
etkiyi ortaya karrlar. Antagonistler ise, nrotransmitterlerin etkisini
yavalatrlar. Bazen
nrotransmitterlerin miktarn azaltarak, bazen de retimini zorlatrarak
yaparlar. Baz durumlarda ise bir sinirin dendritini tkayarak nrotransmitterlerin
balanmasn engellerler. Ve bu akllca yntemlerle zihninizi etkilerler.
Mesela, Curare diye bilinen bir ila vardr ve bu ila da antagonisttir. ok
belirgin bir zellii olan bir antagonisttir. Motor sinirlerin kas liflerini
etkilemelerini engeller. Bu da fel olmanza neden olur nk hareket sinirleriniz
almaz. Kolunuza kalkmasn sylediinizde ie yaramaz. Hareket sinirleri ilemez
olurlar ve bu sinirler yoluyla nefes aldnz iin de, lrsnz.
Bir de alkol var. Alkol ketleyicidir. Bu bazlarnn kafasn kartrabilir. nk
"alkol ketleyici deil ki. Aksine ok itiimde kopup daha elenceli bir insan
oluyorum. Saldrganlayorum, cinsel olarak istekli ve daha gzel oluyorum. Alkoln
nesi ketleyici ki?" diye dnyor olabilirsiniz. Hayr, alkol beyninizin ketleyici
blgelerini ketler. Yani alkol beynin frontal lobunda size "Ukuruna hkim ol. Bana
da vurma. Kt szler syleme" diyen ksmlarn kapatr. Yeterince alkol
aldnzda, beyninizin uyarc blgelerini de kapatr. O zaman da baylp, yere
kapaklanrsnz.
Amfetaminler uyarlma dzeyini arttrrlar. zellikle de genel uyarlm halinden
sorumlu olan norepinefrinin miktarn arttrrlar. Speed ve kokain gibi uyuturucu
maddeler de amfetaminler arasndadr. Prozac, serotonini etkiler. Klinik psikoloji
ve depresyondan bahsederken nrotransmitterlerdeki bozukluklarn depresyon gibi
rahatszlklarda ne kadar rol oynadn reneceiz. Depresyondaki sorun,
serotonin ad verilen nrotransmitterin olduka az olmasdr. Prozac serotonini
daha kalc hale getirerek depresyonu hafifletebilir. Parkinson hastal hareket
(motor) kontrolnn yok olmasna neden olarak, hareket etmeyi gletirir.
Parkinson'a yol aan etkenlerden biri dopamin olarak bilinen nrotransmitterin ok
az olmasdr. L-DOPA ad verilen bir ila dopamin miktarn arttrr ve Parkinson
hastal belirtilerini geici olarak hafifletebilir.
Yani birbirlerine balanm sinir hcreleriniz var ve bunlar atelenme yoluyla
birbirleriyle iletiim kuruyorlar. Peki, btn bunlar nasl alyor da konumak ve
dnmek gibi ilgin eyler yapabilen yaratklar ortaya kyor? Eskiden beynin bir
bilgisayarnki gibi balantlardan olutuuna inanlrd, ancak artk bunun doru
olamayacan biliyoruz. Bu doru olamaz nk beyin bir bilgisayara kar iki
ynden stndr. En bata beyin hasara olduka dayankldr. Eer bir dizst
bilgisayarnz varsa ve sizi onu ap orasn burasn karmanza ikna etsem
bilgisayarnz bozulacaktr ama beyin buna dayankldr. eitli beyin hasarlarna
maruz kalabilirsiniz ama zihinsel ilevlerinizin bazlar korunacaktr. lgintir,
beyinde baz ksmlar hasar grdnde beynin dier blmlerinin onun yerine
gemesine izin veren bir hasar korumas vardr.
kincisi, beyin ar hzldr. Bilgisayarnz teller ve elektrikle alr ama
beyniniz dokular kullanr ve dokular fazlasyla yavatr. Buradaki sorun, byle
yava bir madde ile nasl hzl bir bilgisayar oluturulabileceidir. Ki zaten
oluturamazsnz. Eer beyniniz bilgisayar gibi balantlanm olsayd, bir yz
tanmanz saatlerinizi
alrd ama biz byle eyleri ar hzl bir ekilde yapabiliyoruz. Peki, beyin
nasl balantlanmtr? Ve cevap da, beyninizin, ticari bilgisayarlarn aksine,
paralel ileme yoluyla, kitlesel olarak paralel dalm ileme ile almasdr.
Bu konuda psikoloji blmleri dnda, mhendislik blmlerinde, bilgisayar bilimi
blmlerinde bilgisayarlarn beyinlerin yapabildii eyleri nasl yapabileceine
dair birok aratrma yrtlmektedir. Bunu yapmann bir yolu da, doadan alnan
bir ipucunu alp akl yrtmenin baz ynlerini gerekletirebilen kitlesel dalm
alar kurmaktr. Yani ok basit bir hesapsal a vardr. Bu ilgintir nk bunlar
sinir hcrelerine benzemektedir ve bunlara da sinir alar ad verilmektedir. Bunu
alan insanlar akll makineler ina etmeye almak iin bunlar beyin gibi
modellerler ve sinirsel a modellemesi zerine altklarn sylerler. Son 20
ylda bu; sinir hcrelerine benzeyen paralar kullanarak beynin yapt eyleri
yapabilen makineler yapmaya alan, byk ve hareketli bir alma alan haline
gelmitir. Burada aklmzda tutmamz gereken bunun henz yeni bir alan olduu ve
kimsenin nasl yaplacan bilmediidir. u anda insan yzn iki yandaki bir
ocuk kadar tanyabilen, ya da kurulan cmleleri iki yandaki bir ocuk kadar
anlayabilen bir makine yok. Hatta insanlarn ilgin bir ekilde yapabildii
herhangi bir eyi yapabilen bir makine yok. Bunun nedeni, ksmen, insan beyninin
herhangi bir basit sinirsel adan daha karmak bir yapsnn olmasdr. Bu, grsel
korteksin ematik bir diyagram bundan sorumlu deilsiniz buradan anlamanz
gereken ey bunun fazlaca basitletirilmi olduudur. Yani beyin karmak bir
sistemdir.
imdi, beynin temel yaptalar olan sinir hcrelerinden biraz bahsetmi olduk.
Sonra da sinirlerin birbirleriyle nasl iletiim kurduundan bahsettik. Sonra da
sinirlerin birbirlerine nasl balandn konutuk. imdi de beynin eitli
blmlerinden bahsedelim. imdi, yapabilmeniz iin beyninize ihtiya duymadnz
eyler de var. Bunlar bulmak iin kullanlan yntem biraz garip. Bu almalar
Fransa'da kafas kesilen insanlar zerinde bolca yaplmtr. nsanlarn kafalar
kesildikten sonra psikologlar hemen koup kiinin bedenindeki refleksleri falan
test ederlermi. Biraz rpertici ama yapabilmek iin beyninize ihtiya duymadnz
eylerin olduunu biliyoruz.
Yenidoann meme emmesi iin, acdan kamak adna elinizi ekmeniz iin beyninize
ihtiyacnz yoktur. Kafanz olmasa bile eliniz kendini geri ekecektir. Penisiniz
beyninin olmadan da sertleebilir. Kusma da beyin olmadan gerekleebilir. imdi
bir gnllye ihtiyacm var. ok basit. Az nce bahsettiklerimle harika ilgisi
olmayacak. Ayaa kalkabiliriz misin? Tamam. Gmleim yeni o yzden biraz geri
ekileyim. Yok. Bu yle elini uzatabilirsen... Bu bizim ders kitab. imdi.
Harika. Fark etmeniz gereken Teekkr ederim Kitap buna arpnca bu el yukar
kalkt. Bu otomatik, igdsel bir tepkidir ve beyin gerektirmez. Yani, her ey
iin beyninize ihtiyacnz yoktur.
Peki, beyniniz ne yapar? Beyniniz baz alt seviye isel yaplar da ierir. Bunlara
altkortikal yaplar denir nk bunlar korteksin aasnda. Korteksin altndadr.
Mesela burada beynin bir diyagram var. Bu diyagram anlamak iin bunun benim
beynim olduunu ve bu tarafa baktm dnmek gerekir. Kafam uradan ikiye
blnnce beynimi grebilirsiniz. Yani buras n taraf. uras da arka. Baz nemli
paralar burada gsteriliyor. Mesela medulla kalp atndan ve solunumdan
sorumludur. Beynin ok derinlerindedir ve hasar grrse muhtemelen lrsnz.
Beyincik ise vcut dengesinden ve kas koordinasyonundan sorumludur. Bu yaplarn
karmakln anlatabilmek iin, beyincikte 30 milyar sinir hcresinin olduunu
belirtelim. Hipotalamus ise beslenme, alk, susuzluk ve ksmen de uykudan
sorumludur. Bunlar da ayn yaplarn yakndan grn.
imdi, btn bu beyin paralar gereklidir ve ou da ilgin psikolojik srelerde
rol alrlar. Ancak asl olay kortekste gerekleir. Korteks beynin d tabakasdr
ve katlanmtr. Peki, beynin neden byle krk grndn hi dndnz m? nk
katlanmtr. Birinin korteksini alp dzletirirseniz yarm metrekare kadar olur.
Korteks btn haval eylerin olduu yerdir. Balklarda bundan yoktur. Balklar
alnmasn ama bu yzden pek bir zihinsel yaamlar yoktur. Srngenler ve kularda
bundan biraz vardr. Primatlarda fazla, insanlarda olduka fazla bulunur. Beyin
hacminin %80'ini korteks oluturur. Ve korteks de eitli paralara ya da loblara
blnmtr. urada yine profilden ne bakyoruz. uradaki frontal lob. nde olan.
Oksipital lob ve temporal lob.
imdi geeceimiz konu ise-- bu beynin yars. Hatta beynin sol yars. Dier
yars da, kk farklar dnda bunun neredeyse aynsdr. Burada garip olan,
bunlarn topografik haritalarnn olmasdr. Vcudunuzun bir haritasn ierirler.
Hatta bir kpein beynini ap farkl yerlerine ok veren fizyologlarn yapt
klasik bir deneyi resmeden bir karikatr var. Bilinciniz tamamen akken beyin
ameliyat olabilirsiniz nk beynin duyu organlar yoktur. Ve beyninin bir yerine
ok verdiklerinde kpein bacan kaldrdn grmler.
McGill niversitesinde, Doktor Penfield da ayn eyi insanlarda denemitir. Bir
beyin ameliyat yapyorlarm. Elinde de elektrikli bir ey varm. Bu nasl aklna
gelmi bilmiyorum. oku vermeye balam ve "paat". Adamn bedeni oynamaya balam.
Dahas, baka yerler ok verdiinde baz insanlar eitli renkler grdklerini
sylemiler. Dier yerlere ok verdiinde ise bazlar sesler duyduklarn, dier
yerlerde ise bir dokunma hissettiklerini sylemiler. Bu aratrma ve dier
aratrmalar sonucunda, beyinde vcudun bir haritasnn olduu bulunmu. Beynin
motor ksmnda, motor kortekste yani sol st tarafta bir harita olduunu ve duyusal
kortekste, sa tarafta da ayn ekilde. Ve bunu beyni ap eitli ksmlarna ok
vererek, vcudun eitli yerlerini buradaki diyagramda gsterilen yerlere tepki
verdiini grebilirsiniz.
imdi bu haritalarda fark etmek gereken iki ey var. Bunlar topografiktir, yani
eer vcudun iki paras birbirine yakn ise beyinde de birbirlerine yakn
olacaklardr. Yani diliniz enenize kalanzdan daha yakndr; ayn ekilde motor
ve somatosensr korteks de yledir. Ayrca, vcut parasnn gerek boyutunun
beyindeki temsiliyle
Sayfa
10
www.acikders.org.tr
uyumadn grebilirsiniz. Beyindeki boyutu belirleyen ey, bu ksm zerinde ne
kadar motor ve duyusal kontrole sahip olduunuzdur. Yani, duyusal organlar ok yer
kaplar, mesela, dilinizin temsil edildii ksm bu yzden byktr. Yznz de
byk yer kaplar ama omzunuz burada yoktur bile. Omzunuz dilinizden byk olsa
bile, oralarda pek bir ey olmaz. Hatta somatosensr kortekste kaplad alana gre
vcudunuzun bir diyagramn izersek yle bir ey olur. Bu sizin duyusal
bedeniniz.
imdi beyninizde bu haritalar var ve bu haritalar korteksinizin bir parasdr ama
grmeniz gereken ey bu beyninizde olan bitenin nemli bir ksm olsa da korteksin
drtte birinden aznda bu haritalarn ya da temsil alanlarnn bulunduudur. Dier
ksmlar dil, akl yrtme, ahlaki dnce gibi eylerle ilgilenir. Hatta fareden
kediye, maymuna, insanlara geldike temsil alanlarnn kldn, dier alanlarn
oaldn grrsnz. O zaman beynin dier ksmlarnn ne yaptn nasl
anlarz? Bir sr yntem var. Bunlar genelde son zamanda ortaya kan CAT tarama,
PET tarama, fMRI gibi, beynin ksmlarn ilerken gsterebilen grntleme
yntemleridir. Eer beynin hangi ksmnn dilden sorumlu olduunu bilmek
isterseniz, bir kiiyi bir taraycnn iine koyup onlar dile maruz brakr ya da
onlara bir dil grevi verirsiniz. Sonra da beynin hangi ksmlarnn aktive
olduuna bakarsnz.
Beynin ne yaptn kefetmenin dier bir yolu da beyinlerine kt eyler olduunda
insanlara ne olduuna bakmaktr. Bunlar lezyonlar, tmrler, inmeler ya da
yaralanmalar sonucu olabilirler. Nropsikologlar kasklar pek sevmezler yani.
Nropsikologlar, motosikletilerin kasksz motor kullanmalarna baylrlar nk
bunlarn geirdii korkun kazalardan sonra beynin nasl altna dair gzel
bilgiler elde edebilirler. Yani mesela beyninin u blgesinde hasar olan birini
bulursanz ve o kii yzleri tanyamyorsa, beynin o blgesinin yz tanma ile
ilgili olduunu dnmek iin bir nedenimiz olur.
Bylelikle, beyin hasarlarn alarak, beynin farkl ksmlarnn neler yaptna
dair fikir edinebiliriz. Bazlar, apraksi gibi, motor kontrol etkileyen beyin
hasarlarn alrlar. Apraksi ilgintir, nk fel deildir. Apraksisi olan bir
insan hareket edebilir, basit hareketleri kolayca yapabilir ancak hareketlerini
koordine edemez. Birine el sallayamazlar, ya da bir sigara yakamazlar.
Bir de agnozi var. Agnozi de krlk deildir nk kiinin grmekle ilgili bir
sorunu yoktur. Gzlerinde hibir hasar yoktur fakat agnozide insanlar baz eyleri
tanma yetilerini kaybederler. Bazen ruhsal krlk de denir. Yani, grsel
agnozileri olabilir ve nesneleri tanyamazlar. Prospagnozide ise yz tanma
yetilerini kaybederler. Bir de duyusal neglekt hastalklar var ki bunlar olduka
nldr. Yine, bu fel deil deildir, krlk de deildir, fakat beynin baz
yerlerinin hasar grmesi sonucu vcudunuzun sol ksmnn, dnyann sol tarafnn
olmadn dnebilirsiniz. Bu vakalar ok ilgintir. Bu yzden nmzdeki
derslerde bunlar tartmaya zaman ayracam.
Dil afazisi gibi bozukluklar da vardr. Bu konudaki klasik vaka Paul Broca
tarafndan 1981 ylnda kefedilmitir. Beyninin bir ksm hasarl olan ve sadece
"tan"
Sayfa
11
www.acikders.org.tr
diyebilen bir hastas vard. Kii "tan, tan, tan, tan" diyebiliyordu ama dier her
ey gitmiti. Kiinin akc bir ekilde konuabildii fakat mantkl cmleler
kuramad ve dierlerini de anlayamad algsal afazi gibi bir dil bozukluu da
var. Tartacamz dier bozukluklar arasnda, beyindeki hasarn kiinin doruyu
yanltan ayrt edebilmesini engelleyen ve frontal loblarla ilgili olan edinilmi
psikopati de var.
Bitirelim. Sinirlerden, sinirler arasndaki balantlardan, nasl birbirlerine
balandklarnda, beynin blmlerinden ve hangi blmlerin ne yaptndan
bahsettik. Son olarak beynin iki yarsndan bahsetmek ve u soruyu sormak istiyorum
"Ka zihnimiz vardr?" imdi beyne bakarsak beyni tutup kaldrsak olduka
simetrik grnecektir. Aslnda deildir. Sa hemisfer ve sol hemisfer arasnda
farklar vardr. Burada ka kii salak? Ka kii solak? Hangileriniz biraz kark,
iki elini de kullanyor, ne bileyim, "biraz sadan, biraz soldan insanlar"?
Tamamdr. Salak olanlarnzn, yani yaklak onda dokuzunuzun, dil blgesi sol
hemisferde. Konu hakknda genelleme yaparken de salak insanlar zerinden
yapacaz. Solak olanlarnz biraz daha kark. Bazlarnzn dil alan sol
hemisferde, bazlarnzn da sa hemisferde, bazlarnznki ise Tanr bilir nerde.
Kark biraz.
Buradaki fikir, baz eylerin ift olduudur. Eer beyninizin yarsn
kaybetseydiniz, dier yarsyla ok ey yapabilirsiniz ancak baz eyler beynin bir
tarafndan dierine gre daha yaygn ve baskndr. Size "Scientific American'dan
iki hemisfer arasndaki farklar gsteren ksa bir video gstermek istiyorum fakat
bunu yapmadan nce birka giri bilgisi vereyim. imdi tipik olarak dil sol
taraftadr. Tekrar belirtelim salaklar asnda konuuyoruz. Salaksanz dil
solda, matematik ve mzik sadadr. Burada bir aprazlama vardr ve bundan sonraki
almalar zerinde dnrken bu nemli bir noktadr. Sa grsel alannzdaki her
ey beynin sol tarafna, sol grsel alannzdaki her ey de beynin sa tarafna
gider. Sa hemisferiniz vcudunuzun sol tarafn, sol hemisferiniz de beynin sa
tarafn kontrol eder. Son, olarak bu iki hemisfer korpus kallozum denilen byk
bir a yoluyla birbirine balanmtr. Buralar geiyorum nk videoda da bunlardan
bahsedilecek.
imdi, dnyann en iyi sinirbilimcilerinden ve beynin iki yars konusunda nc
uzman olan Michael Gazzaniga'nn tartmasnn harika bir zetini greceksiniz. Bu
videodaki tek sorun, insanlarn fazlasyla kendini beenmi olmas, izlerken bunu
grmezden gelin. alyor mu? Duyuyor musunuz?
Bu canlandrmada, farkl zihinsel yetilerin beynin sa ve sol taraflarnda olmasna
dair Grayin kitabnda detayl bir ekilde tartlan belirli konular gsteriyor.
Ayrca yntemsel bir geliimi, beyninin ortadan ikiye kesilmesi sonucu iki
hemisferinin iletiim kuramad bu adam gibi olaand insanlara bakarak, ileri
normalde nasl yaptmz grebileceimizi ortaya koyuyor. Ve dnem iinde de bu
konuya geri dneceiz.
Beyin konusunda bu ekilde dersin ilerleyen ksmlarnda konuacaklarm hakknda
byle genel bir giri yapm olduk. Bylelikle ileride sinir hcrelerinden,
nrotransmitterlerden ya da korteskten bahsettiimde neden bahsettiimi anlamak
Sayfa
12
www.acikders.org.tr
iin bir altyapnz olacak. Fakat bu ilk gerek dersimizi psikologlarn bildikleri
ve bilmedikleri hakknda bir eyler syleyerek bitirmek istiyorum. Psikolojinin
byk blmndeki zellikle sinirbilim ve bilisel psikolojide fikir, beyni bir
bilgi ilemci, gelimi bir bilgisayar olarak grmektir. Bylelikle, yz tanma,
hareket kontrol ya da mantk gibi farkl problemler zerinde alabiliyoruz.
Buradaki strateji bu sorunlar nasl bir programn zebileceini bulup sonra da
"Byle bir program fiziksel beynin iine nasl yerleebilir?" sormaktr. Biz
insanlar, baka bir gezegenden gelen bir bilgisayarm gibi inceliyoruz. Ben de bu
strateji konusunda olduka hevesliyim ancak "zor sorun" denilen zihin problemi hala
durmaktadr. znel deneyimler de buna dhildir. Bu nasl bir eydir? Yani
bilgisayarm satran oynayabilir. Saylar tanyabilir. Matematik yapabilir.
Bunlar belki de benimle ayn ekilde yapyordur ama bilgisayarmn benim gibi
duygular yoktur.
Burada iki klasik resim var. Bu Star Trek'in ok eski bir blmnden. Korkuyu
resmediyor. Sanrm bir yldz gemisi gnee arpmak zere. Ve bu da olum Max, ok
mutlu. Soru u: "Byle bir eyden nasl olup da bilin ve znel deneyim ortaya
kyor?" Bu zor bir bilmece. Baz psikologlar ve filozoflar bunu zdn dnse
de bazlarmz daha pheci. Biroumuz Huxley'nin sorusunu yantlayabilmemiz iin
ok yol gitmemiz gerektiini dnyor. Huxley " Bilin durumu gibi muhteem bir ey
nasl sinir hcrelerinden ortaya kar? Bu Alaattin'in lambasn ovuturduun
iinden cin kmas gibi bir ey." diye sormutur. Byle gri, iren bir et
parasnn bu duygular ortaya karmas sihir gibi geliyor.
imdi ve dnem boyunca sunacam ikinci zayflk ise, zihinsel yaamn mekanistik
kavramsallatrlmas dediimiz eydir. Bunun ne kadar gzel, ne kadar harika ya da
ne kadar gizemli bir ey olduundan bahsetmeyeceim. Tersine, bunu aklamaya
alacam. nsanlarn temel zelliklerini, nasl seim yaptmz, ocuklarmz
neden sevdiimiz, k olduumuz zaman ne olduu gibi sorular aklamaya
alacam.
imdi, byle bir projeyi sonunda itici bulabilirsiniz. Bunlarn hmanist deerlerle
nasl birletirileceine dair kayglarnz olabilir. Hukuki ve ahlaki ortamlarda,
zgr irade ve sorumluluk bakmndan dnrz. Eer yolda arabamn nn kesersen,
bunu yapmay semisin demektir. Bu seni kt gsterir. Eer kendini riske atarak
birinin hayatn kurtarrsan, vgy hak edersin. Harika bir ey yapm olursun.
Bunu btn davranlarn nrokimyasal srelerin bir sonucu olduu dncesiyle
birletirmek zordur. Bunu insanlarn isel deerleri olduu dncesiyle
birletirmek de zordur. Son olarak, zihne dair bu mekanistik grn, insanlarn
ruhani bir deeri olduu dncesiyle birletirmek de zordur.
Bu gerilimle birlikte, seenek vardr. Bilimin zihne dair grlerini reddetmeyi
seebilirsiniz. ou insan bunu yapar. Dalizmi kabul etmeyi seip, beynin zihinsel
yaamdan sorumlu olduu dncesini reddedip, bilimsel bir psikoloji vaatlerini de
reddedebilirsiniz. Dier yandan, bilimsel bak asn kabul edip, bu hmanist
deerleri reddedebilirsiniz. Baz psikologlar ve filozoflar bunu yapar ve zgr
irade,
Sayfa
13
www.acikders.org.tr
sorumluluk, ruhani deer ve isel deerlerin birer yanlsama; modern bilimle
birlikte ortadan kalkm bilim ncesi kavramlar olduunu ne srebilirsiniz. Ya da
bunlar bir araya getirebilirsiniz. Zihne dair bilimsel bak asn, korumak
istediiniz bu hmanist deerlerle birletirebilirsiniz. Bu, ders srecinde geri
dneceimiz bir mesele. Tamamdr. aramba grrz.

Psikolojiye Gİriş 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Psikolojiye Gİriş 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Psikolojiye Giri Ders 2

You might also like