T.

C
ERZNCAN NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRKE ETM BLM

TRK DLNDEK YEN KELMELERN ETMOLOJS VE ANLAM

YTM

Yksek Lisans Tezi

brahim Emre YILMAZ

Danman
Faruk GRBZ

Erzincan 2010
 TEZ KABUL TUTANAI

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu alma, Trke Eitimi Anabilim Dalnda jrimiz tarafndan Yksek

Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Danman/Jri: Yrd. Do. Dr. Faruk GRBZ

Jri: Yrd. Do. Dr. Turgut BAYDAR

Jri: Yrd. Do. Dr. Arzu Sema ERTANE BAYDAR

Yukardaki imzalar, ad geen retim yelerine aittir. / / ..

Adem BAIBYK
Enstit Mdr

I
 ZET

Trk diline yeni giren kelimelerin etimolojisi ve anlam yitimi ile ilgili bu
alma konu ile ilgili kaynaklar taranarak hazrlanmtr. Be blmden oluan bu
almann birinci blmnde, aratrmann nemine ve amacna yer verilmitir.
almann ikinci blmnde, tasfiye ve sadeleme hareketlerinin tarihine yer
verilmi, tasfiye ve sadelemenin tarihi, dnemleriyle birlikte ele alnmtr.
almann nc blmnde, tasfiye ve sadeleme ile ilgili, aydnlarn
grleri aktarlmtr.
almann drdnc blmde, Trk diline yeni giren kelimeler, bu
kelimelerin etimolojisi ve ortaya kan anlam yitimleri zerinde durulmu, buna
ilikin bulgular ve yorumlar paylalm, zerinde durulan konu rneklerle
aklanmtr.
almann beinci blmnde ise, elde edilen sonulara yer verilmi ve
neriler sunulmutur.

II
 ABSTRACT

This study, which is about the etymology of the new words that that came
into Turkish and loss of meaning, has been done by scanning the resources about the
subject. In the first part of the study, consisting of five parts, the importance of the
research and its goal have been stressed.

In the second part of the study, the history of refinement and purification
movements has been discussed and the history of refinement and purification has
been studied through its periods.

In the third part of the study, the opinions of the intellectuals concerned with
refinement and purification have been cited.

In the forth part of the study, the new words that that came into Turkish, the
etymology of these words and loss of meaning which has occurred have been
emphasized, and the findings and comments related to this subject have been shared,
the emphasized subject has been explained through examples.

In the fifth part of the study, the results that have been obtained through the
study have been adressed and some suggestions have been put forward.

III
 N SZ

nsanlarn, medeniyetlerin birbirleriyle olan eitli ilikileri sadece kltrleri

deil, bunun yannda dilleri de etkilemitir. Birbirleriyle tanan, kaynaan iki dilin
birbirinden etkilenmesi kanlmazdr. Byk imparatorluklara imza atan asrlk Trk
dili de bunun tabii bir sonucu olarak baka dillerden etkilenmi, baka dilleri de
etkilemitir.
Dilimiz yabanc dillerden kelimeler ald gibi, baka dillere de kelime
vermitir. Dillerin birbirleri ile olan iletiimi, etkileimi, kelime alverii tabii bir
olgudur. Dnya zerinde saf bir dile rastlamak, baz Afrika kabileleri hari, mmkn
deildir.
Dilimize giren yabanc kelimeler, zamanla milli ses kimliimize brnerek
bizden bir para olmulardr.
Dillerin birbiriyle olan mnasebetleri, kelime alverii, tasfiye ve sadeleme
almalar tarih boyunca eitli tartmalara sebep olduundan, tasfiye ve
sadelemenin tarihi sreci incelenmi, konu ile ilgili nde gelen aydnlarn
dncelerine yer verilmi ve dilimizdeki yeni kelimeler etimolojik olarak
anlamlaryla birlikte incelenmitir. Elde edilen sonulardan hareketle zm yollar
sunulmutur.
Bu almam sresince yardmlarn benden esirgemeyen deerli danman
hocam Yrd. Do. Dr. Faruk GRBZe, maddi ve manevi olarak her zaman
yanmda olan eime ve aileme teekkrlerimi sunarm.

brahim Emre YILMAZ

Erzincan, 2010

IV
NDEKLER
TEZ KABUL FORMUI
ZET...II
ABSTRACT...III
NSZ...IV
NDEKLER...V
KISALTMALAR..VIII

1. BLM1

1.1. GR.....................................................................................................................................1

1.1.1. Aratrmann nemi............................................................................................1

1.1.2. Aratrmann Amac2

2. BLM3

2.1. TASFYE VE SADELEME HAREKETLERNN

TARH..3

3. BLM ..............................18

3.1. TASFYE VE SADELEME LE LGL GRLER.............18

3.1.1. Yakup Kadri Karaosmanolu...18

3.1.2. Peyami Safa...19
3.1.3. Mehmet Akif Ersoy20

V
 3.1.4. Faruk Kadri Timurta..21
3.1.5. Ziya Gklp...23
3.1.6. Faruk Grbz...24
3.1.7. Tark Bura...27
3.1.8. Cemil Meri...31
3.1.9. Muallim Naci 34
3.1.10. Beir Fuad..34
3.1.11. Mehmet Kaplan...35
3.1.12. Yavuz Blent Bkiler36
3.1.13. Nihad Smi Banarl39
3.1.14. Necmettin Haceminolu..43
3.1.15. Fatih Bacolu46

4. BLM ...51

4.1. TRK DLNDEK YEN KELMELER51

4.1.1. terbiye eitim51

4.1.2. eser yapt54
4.1.3. hayat - yaam ......57
4.1.4. medeniyet uygarlk63
4.1.5. kalem yazacak..65
4.1.6. can tin..68
4.1.7. art koul71
4.1.8. sr giz73
4.1.9. zevk beeni ...74
4.1.10. aama.......................77
4.1.11. tabiat doa.....................78
4.1.12. mesel rnein.81

VI
 4.1.13. ehir kent...82
4.1.14. sebep neden..86
4.1.15. millet ulus..90
4.1.16. hkim egemen..93
4.1.17. kuku phe..94
4.1.18. bamszlk zgrlk ...97

5. BLM ...99

5.1. SONU VE NERLER ..99

5.1.1. Sonular..99
5.1.2. neriler.....100

5.2. KAYNAKA101

VII
 KISALTMALAR

a. : Arapa
c. : cemi
C. : cilt
Do. : doent
Dr. : doktor
f. : Farsa
fel. : felsefe
i. : isim
mec : mecaz
s. : sayfa
S. : say
sp. : spor
Prof. : profesr
Tdk: Trk Dil Kurumu
Yrd. : Yardmc
zf. : zarf

VIII
 1. BLM

1.1. GR

1.1.1. Aratrmann nemi

Dil, bir anda dnemeyeceimiz kadar ok ynl, deiik alardan

baknca baka baka nitelikleri beliren, kimi srlarn bugn de zemediimiz
byl bir varlktr. O gerek insan, gerek toplum, gerekse insan ve toplumdan
ayr dnlemeyecek olan bilim, sanat, teknik gibi btn alanlarla ilgili
bulunan, ayn zamanda onlar oluturan bir kurumdur.1

Dil, kltrn vazgeilmez elerinden birisidir. nsanlar arasndaki balarn en

glsdr. Duygu ve dncelerin aktarmnda canl bir varlktr. Dil, tarihi sre
ierisinde, eitli kltrler ile yorulmu bir hazinedir. Milli birlik ve beraberliimizi
salayan, gemile bugnmz arasnda bir kprdr. Dilin her kelimesinde
insanmzn byk emei vardr.
Dil, bir toplumun nefesi gibidir. Diline sahip kmayan kimseler, nefessiz
kalmaya mahkmdur.
Bu almada, nemi saymakla bitmeyecek olan dilimizin maruz kald tasfiye
ve sadeleme hareketleri ile bunun sonucunda dilimize sokulan yeni kelimeler
zerinde durulmutur.

1
Doan Aksan, Her Ynyle Dil, Ankara 2007, s. 11.

1
 1.1.2. Aratrmann Amac

Bu aratrma, tasfiye ve sadeleme hareketleri sonucunda dilimize giren yeni

kelimelerin dilimiz zerindeki olumsuz etkilerini incelemeye ynelik bir almadr.

almamzn balca amalarn u ekilde sralayabiliriz:

1. Tasfiye ve sadeleme hareketlerinin tarihi sre ierisindeki geliimini aktarmak,

2. Tasfiye ve sadeleme ile ilgili yaplan almalara deinmek,

3. Aydnlarmzn tasfiye ve sadeleme hakkndaki dncelerini aktarmak,

4. Dilimizdeki yeni kelimelerin etimolojisini ve bu kelimelerin neden olduu anlam

yitimlerini tespit etmek,

5. Kelime tretirken yaplan yanllklar ortaya koymak,

6. Yeni kelimeler ile dilimizden neleri yitirdiimizi tespit etmek.

2
 2. BLM

2.1. TASFYE VE SADELEME HAREKETLERNN TARH

nsanlar arasnda iletiimi salayan en nemli unsurlardan birisi de dildir. Dil,

ifadenin ara ve sembollerinden bir tanesi ve belki de en nemlisidir. Millet olma
bilincinin temelinde dil yatar. Dil insanlar aras mnasebetlerde duygu ve dnceleri
aktarmada vazgeilmez bir aratr. Medeniyetler ve kltrler tarih boyunca srekli
geliim halinde olduklarndan dil de onlarla birlikte gelimi ve farkl corafyalara
yaylmtr. Dil, insanlar vastasyla gittii yerlerde kendinden izler brakmtr.
nsanlarn birbirleriyle olan ilikileri ierisinde dil de kendine ait olan yeri bulmutur.
Karlkl ilikilerle birlikte dilin de etkileim sreci hzlanm, kelime ve kelime
grubu alverii vazgeilmez bir unsur olmutur. Bu durum dilde etkili bir mozaik
yap oluturmutur.

Bir milletin, medeniyet yarnda kullanaca ilk vasta lisandr. ada

medeniyetlerle eit, zengin bir lisan olmayan hibir millet, o medeniyet
dnyasnda sz sahibi olamaz. Medeniyetleri anlamak, lisanla; ilimleri,
fikirleri, sanatlar ve her eyi anlamak, ancak zengin bir lisanla mmkndr.
Bunun iindir ki btn medeni ahlanlar tarihn her anda ve corafyann
her yerinde ancak lisanlar zengin milletler tarafndan yaplm ve
yaplmaktadr. Lisanlar zengin olmayan milletler herhangi bir medeniyette sz
sahibi olmak isteyince, bakalarndan dn lisan almlar ve bazen, asrlar
boyunca, bakalarnn lisann kullanarak ykselmi, hatta bakalarndan
alnm bu lisanlarla, teki milletlere hkim medeniyetler kurmulardr. Bu
hakikat bu derece meydanda iken ve dnya milletleri, gerek dil zenginlii,
gerek dillerde ses gzellii bakmndan tam bir yara girerek, bu yollarda
byk admlar atarlarken, Trk milletinin, lisann zenginletirme yerine

3
 fakirletirme yoluna sapmas, kast veya cehaletten baka hibir sebeple zh
olunamaz: Trkiyede dilciler, bu fciann mesuldrler.2

Diller aras kelime alverii kanlmaz bir durumdur. Ayrca dilin, tarihi seyri
ierisinde yaad doal bir olaydr. Yeryznde tam anlamyla sade bir dil bulmak
imknszdr. Her dilde yabanc kelimeler mutlaka vardr. Diller aras bu etkileim, o
dilin gramer yapsna dokunmad mddete kt sonular meydana getirmez.
Bunun tam aksine dilin gelimesine, zenginlemesine byk bir katk salar.

Yeryznde konuulan byk dil ailelerine mensup dillerden birisi olan

Trk dili deiik mekn ve zamanlarda farkl etkilerin altnda kalarak tm bu
sreleri yaamtr. Dilimize dardan gelerek bizim sesimize ve ahengimize
brnen kelimeler de bu etkileimin bir sonucudur. Her dil gibi Trke de
eitli tarih, sosyal ve kltrel artlara bal olarak varl boyunca hem
kendisi Arapa, Farsa, Rumca, Macarca, Bulgarca, Srpa gibi dillere
kelimeler vermi hem de ince, Souta, Hinte, Arapa, Farsa, Rumca,
talyanca ve Franszca gibi dillerden kelimeler almtr.3

Anlatmn en temel en nemli malzemelerinden birisi, hi kukusuz

kelimelerdir. Duygularmzn, dncelerimizin, sevinlerimizin, aclarmzn,
heyecanlarmzn, nefretlerimizin aktarmnda kelimeler birer kprdr. nsan ne
kadar fazla kelime biliyorsa, o kadar etkili bir ifade gcne sahip demektir.
Dilin tarihi sreci ierisinde dier dillerden etkilenmesi, kelime alverii
ierisinde olmas, zellikle Arapa ve Farsa bata olmak zere dilimize baka
dillerden giren kelimeler, tarihin belirli zamanlarnda tartma konusu olmu,
dilimize yabanc dillerden giren kelimeler konusunda eitli dnceler ne
srlmtr. Diller arasnda eitli sebeplerle meydana gelen kelime alverii
yabanc boyunduruu saylamaz. Her meden dile baka dillerden kelime girmitir.4

2
Nihad Smi Banarl, Trkenin Srlar, stanbul 2002, s. 297298.
3
Zeynep Korkmaz, Dil nklbnn Sadeleme ve Trkeleme Akmlar Arasndaki Yeri, Trk
Dili zerine Aratrmalar, C. 1,TDK, Ankara 1995, s. 837.
4
Faruk Kadri Timurta, Diller ve Trkemiz, haz. Mustafa zkan, stanbul 1996, s. 136.

4
 Dildeki bu tartmalar, ne srlen dnceleri, dilimize baka dillerden giren
kelimeler hususunda yaplan almalar tarihi sreciyle ele almak gerekmektedir.
slamiyet Anadoluda byk bir hzla yaylmtr. Anadoludaki Trklerin
slamiyetle tanmalar, Arapa ve Farsa kelimelerin dilimize girmesinde etkisi
byk olmutur. slamiyetle birlikte Arapann etkisi daha da ok grlmeye
balanmtr. Zamanla Arapa ve Farsann etkileri o kadar belirgin bir duruma
gelmitir ki sadece bu dillerden kelimeler deil, bu dillerin kaideleri de dilimize
girmeye balamtr. Dildeki bu aama Tanzimat dnemine kadar devam etmitir.
Tanzimat dneminde ortaya kan gelimelerle birlikte dil sorunu da daha
belirgin olarak gndemdeki yerini almtr. XIX. yzyla gelinceye kadar birka air,
yazar ve dnr dnda pek fazla kimsenin dikkatini ekmeyen dil ve alfabe
konusu, Tanzimatla birlikte en fazla tartlan konu haline gelmitir. Trk dili ynn
Batya evirmitir. Roman, tiyatro gibi trlerin Trk edebiyatna girmesi, gazetenin
Trklerin hayatnda yer almas ve bunun sonucunda yazarlarn geni halk ynlarna
seslenen bir dil aray ierisine girmesi Tanzimat dnemindeki bu gelimelere zemin
hazrlamtr. Etkileim bat dilleri ile devam etmitir. Avrupada yetien aydnlar,
alan yeni eitim kurumlar, Trkenin daha deiken bir srece girmesinde etkili
olmutur. Bundan dolay halkn anlayabilecei sade bir Trkenin kullanlmasnn
gereine inanlmtr.
Dilde sadeleme hareketlerinin Tanzimattan nce de ileri atld grleri
vardr. Prof. Dr. Rza Filizok, Milli Edebiyat Dnemini Hazrlayan Tarihi ve Kltrel
Olgulara Genel Bir Bak adl yazsnda bu konu hakknda unlar ifade etmitir:

Dilde sadeleme temaylleri Tanzimattan nce balamt. III. Selimin

mverrihi Edip Efendiye vekayii ak bir dille yazmasn tavsiye etmesi
devlet idarecilerinin bu ihtiyac ne kadar erken duyduunu gstermektedir.
Halk dilinden, Anadolu azlarndan yararlanma bu devirde Mtercim Asmn
lgat almalaryla balamtr. Gney Anadolu Trkleri arasnda yetien
Asm, lgatinde olduka sade bir dil kullanm, Arapa ve Farsa kelimelere
karlk ararken, halk dilinden yararlanmtr. II. Mahmud da yaplan

5
 yeniliklerin anlalmas, kamuoyu desteinin salanabilmesi iin sade bir dille
yazlmasna taraftard.5

Buradan dilde ki sadeleme hareketlerinin daha o zamandan ilgi konusu olduu

ak bir ekilde grlmektedir. Belki de Tanzimattan nce ileri srlen bu alma
daha sonraki sadeleme hareketlerine zemin hazrlamtr.

inasi (18241871) Tanzimat dnemi edebiyatlarndan biri olup, Trk

gazeteciliinin ncs olarak da bilinir. 1860 ylnda Agh Efendi ile birlikte
Tercman- Ahval adl gazeteyi karmlardr. Daha sonra Tasfir-i Efkr adl
ilk zel gazeteyi kararak halk bilinlendirme ve dilde sadelemenin ilk
nemli admlarn atmtr. Gazetesinin izleyecei dil politikasnn halkn
anlayabilecei bir dil olacana iaret etmitir.6

Tanzimatla halka ulamaya alan aydn kesim, k yolu olarak halkn

konutuu Trkeyi grmtr.

19. yzyln son birka yl iinde Servet-i Fnun olarak bilinen yeni bir
edebiyat akm ortaya kmtr. Trkenin sadeletirilmesi ve Tanzimat
dneminde balayan dildeki bu deiim sreci, Servet-i Fnun dneminde yeni
bir boyut kazanmtr. Biimde ve ierikte savunduklar baz yenilikleri
nedeniyle bu dneme Edebiyat- Cedide ya da Yeni Edebiyat Dnemi de
denmitir. Servet-i Fnun etrafnda toplanan yazarlar kolay anlalrlk ve
halkn benimsedii kelimelerden kam, asl nemi anlalmas zor, ahenkli ve
zarif biime vermi, yeni kelime ve tamlamalarla ahenkli, ar bir dil
kullanmna ynelmilerdir. Cenap ehabettin, Halit Ziya Uaklgil, Mehmet
Rauf dnemim en nemli sanatlardr.7

5
http://www.ege-edebiyat.org/docs/529.pdf. (10.12.2009).
6
Mehmet irin Gzel, Halit Ziya UAKLIGLin Bir lnn DefteriRomanndan Trkenin
Sadeleme Seyri, (Danman: Yrd. Do. Dr. Mustafa Toker), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Yksek Lisans Tezi, 2008.
7
Ramazan Kazan, Osmanl Dnemi Farsa ve Arapann Etkisi, Trk Dnyas Kltr ve
Sanat Dergisi, S. 25, Ekim 2007 s. 14.

6
 Servet-i Fnun akm etrafnda toplanan aydnlarn, dile farkl bir adan
bakmalar, dikkatleri zerlerine ekmelerine neden olmutur.

Bu dnemde dilde sadeleme konusu epey tartld. Tevfik Fikret,

Cenap ehabettin, Halid Ziya gibi servet-i Fnuncular terkipli dili savunurken
buna karlk Ahmet Mithat, Necip Asm, Rza Tevfik, emseddin Sami gibi
yazarlar da sadelemeyi benimsediler. (Kazan, s. 15).

Halkn anlayamayaca ar bir dil kullanmak, elbette herkesin tepkisine

neden olacaktr. Zaten o dnemdeki tartmalarn asl kaynaklarndan biri de, dilin
ar olmas ve halk tarafndan anlalamamas zerinedir. Servet-i Fnun aydnlar da
ar dilden yana olunca tartmalarn boyutu artmtr.

Tanzimat dneminde inasi ile balayan sadeleme hareketleri bu

dnemde bir tarafa braklmtr. Herkesin anlayabilecei bir dille sanat
yaplamayaca grn savunmu, Arapa ve Farsa istiare ve terkiplere
ska yer vermilerdir.
Servet-i Fnun sanatlar, bata Ahmet Mithat olmak zere pek ok kii
tarafndan eletirilmitir. Servet-i Fnuncular savunan tek kii emseddin
Samidir. Ama o da dil konusunda yaplan eletirilere katlmaktadr.8

Anlalmas g hatta mmkn olmayan bir sanat eserinin halka hibir faydas
olmamaktadr. Sadece sanat meydana getirenler arasnda, elence gibi bir ey
olacaktr. Halkn beenisini almadktan sonra dnyann en iyi eserini meydana
getirmenin kime ne faydas olur. Fakat Servet-i Fnun aydnlar bunu bir meziyet
bilmiler.

8
Hakan Cucunel, Trk Dil Devriminin Ulus Devlet Olma Srecine Katks, (Danman:
Prof.Dr. Sedat Sever), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, 2004.

7
 Trk dilinde sadeleme almalar 1908 ylna kadar daha ok bireysel
abalar ile gerekletirilmitir. Bu alanda ilk rgtsel faaliyetleri 1908 ylnda
kurucular arasnda Ahmet Mithatn da bulunduu Trk Dernei ortaya
koymutur. ( Gzel, s. 7).

Dilde sadeleme hareketini savunanlar, topluluk olarak seslerini daha iyi

duyurabileceklerine inandklar iin dernek ad altnda toplanmay tercih etmi
olabilirler. Genelde aklamalardan da anlald gibi, sadeleme konusundaki
bireysel almalar, sreci ierisinde clz kalmtr.

1911 ylnda Gen Kalemler tarafndan kurulan dilde sadelemeye nem

veren Yeni Lisan hareketi balatlr. Sadeleme hareketleri Gen Kalemler ile
daha da sistemli bir hale gelmitir. Trkenin sadelemesi konusunda en kalc
atlm Yeni Lisanclar yapmtr. Milli Edebiyat kavram ilk defa Yeni
Lisanclar tarafndan ortaya atlmtr. Milli bir edebiyat milli bir dille
yaratlabilir. grn savunmulardr.
Dil devrimine ynelik yeni bir program oluturmaya ve onu eyleme
geirmeye ynelik ilk giriim Selanikte Gen Kalemler dergisi erevesinde
1911 ylnda bir araya gelen bir grup gen yazar (mer Seyfettin, Ali Cnip
Yntem, Ziya Gkalp, Mehmet Emin Yurdakul)tarafndan yapld. Bu
dnrlerin amac yeni bir dil yaratmakt. Fakat amalar her ne kadar yeni dil
yaratmak olsa da, asl olan, Trkeyi kendi z benliine kavuturmaktr.
Trklere gre, Trk halknn bildii ve tand her kelime millidir. O halde,
Trkenin sadeletirilmesi, yalnz bu esaslara dayanmal, ar dilci tasfiyecilerin
ar iddialarna doru gitmemelidir.prensibi kabul edilmitir.9

Milli bir edebiyat ifadesi, ilk olarak bu dnemde karmza kmaktadr.

Anlay olarak Fecr-i Atiye yakn olduklar dikkatleri ekmektedir.

9
Ziya Gklp, Trkln Esaslar, aktaran: Hasan Hseyin Aygl, Trk Modernleme
Srecinde Dil Olgusunun Sosyolojik Analizi, (Danman: Prof. Dr. Hseyin Bal), Sleyman Demirel
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, 2008.

8
 Yeni lisan hareketinin bildirisi olarak oluturulan ilk makale mer
Seyfettin tarafndan kaleme alnmtr. Trkeden yabanc kaidelerin
karlmas ve yaz dili ile konuma dili arasndaki ayrmn ortadan kaldrlmas
gibi sadeleme hareketinin z bu makalede yer almtr. Yeni Lisanclar
Trkeye yalnzca Trkenin kurallar hkim olmal anlayna sahiptiler.
htiya duyulduunda Trkenin ses yapsna ve gramerine uyulmas kaydyla
yabanc dillerden kelime alnabileceini, bunun gayet doal olduunu fakat
kelime alrken o dilin kurallaryla deil kendi milli yapmza brnm ekliyle
alnmas gerektiini belirtmilerdir.10

Dilimize aldmz yabanc kelimeleri kendi dilinin kaideleriyle birlikte

dilimize yerletirirsek, o zaman dilimizi yabanc kelimelerin boyunduruu altna
sokmu oluruz. Fakat kaidesini kaybederek tamamen bizim kimliimize brnen
kelimenin dil ierisinde herhangi bir tehdidi sz konusu olmaz.

Kltrler aras etkileimler sonucu dilimize giren ve kendi milli ses

yapmza brnen kelimeleri artk Trkelemi kabul eden Yeni Lisanclar
tasfiyecilerin dil hususunda yaptklarn mantkl ve mkul bulmamlar. Onlara
gre halkn konutuu dil en doru olandr. Trkenin ahengine uymayan
kelimeyi asl Trke olsa bile Trke saymamlar. Gen kalemler dilde
ulusallamay ve dilde birlii savunmulardr. Gen Kalemler ayn zamanda
Milli Edebiyat akmnn da ncln yapmlardr. mer Seyfettin yabanc
dillerden szck alnmasna kar kmakla beraber dilde yer alan, dile yerleen
mevcut kelimelerin atlmasna bizzat kendisi de kar kmtr. Trkeye giren
artk Trkedir sznn sahibi Ziya Gklp dilden atlmas gerekenin
szckler deil Arapa ve Farsa gramer kurallarnn olduunu ileri
srmtr. (Odaba, s. 5).

10
Arda ODABAI, Dilde Devrimcilik, Teori Dergisi, Ekim 2003, s. 5.

9
 Dille ilgili almalar devam etmekte, eitli akmlar ortaya kmaktadr. Bu
kadar nemli bir mevzuda kimse sessiz kalmak istememektedir. Fecr-i Ati adn
verdikleri grup da dil konusunda eitli dnceler ne sren topluluklardan biridir.

Kendine Fecr-i Ati ad veren grup 1901de Servet-i Fnun etrafnda

toplanmtr. Bu topluluun nde gelen yazarlarndan olan Yakup Kadri ve
Fuad Kprl zamanla sadeleme akmna doru kaym ve kendilerini Milli
Edebiyat akm ierisinde bulmulardr. Balangta Yeni Lisanclarn dil
hakkndaki tutumlarna karydlar. (Odaba, s. 5).

Bundan sonraki zaman dilimi ierisinde birok yazar sadeleme hareketi

ierisindeki yerini almlardr.

1929 ylnda balatlan Dil Encmeni almalar 1932 ylnda

Atatrkn kurduu Trk Dili Tetkik Cemiyetinin kurulmas ile sonuland.
Bu cemiyetin iki temel amac olacakt. Birincisi Trk dilinin yabanc dillerin
boyunduruundan kurtarlarak zne dnmesini salayarak konuma dili ile
yaz dili arasndaki ayrm ortadan kaldrmak ve sadece eitimli kesimin deil
vatandalarn tamamnn kendi konutuu dil ile yazabilmesini ve
okuyabilmesini temin etmek. Bunun iin Arapa ve Farsadan zamanla
dilimize yerlemi yabanc dil bilgisi kurallar ve yaplarn kullanmdan
kaldrlarak yerine doru Trkelerinin konmas salanacakt. Halk
ivelerinden taramalar yaplarak terim haznesi meydana getirilecekti. kinci
amac ise olan l dillerin mukayeselerinin yaplp ortaya karlmasyd.11

1930larda balayan Dil nklb ile Atatrkn nclnde Trkeye devlet

eli uzanm, sadeleme ve Trkecilik bir devlet politikas haline gelmitir.

Mustafa Kemal Atatrkn talimat ile 12 Temmuz 1932 ylnda Trk

dili Tetkik Cemiyeti kuruldu. 1934 ylnda bu cemiyet Trk Dili Aratrma

11
http://turkoloji.cu.edu.tr/ANSIKLOPEDI/dil_inkilabi.php (20.12.2009).

10
 Kurumu, 1936da da Trk Dil Kurumu adn ald. Bu cemiyetin grevlerinden
biri de dildeki szckleri aratrmak ve yabanc szcklerin yerine Trkelerini
bulmakt. ztrke bir dil meydana getirmek iin byle bir kurumun varlna
ihtiya duyulmutu. Trkenin, vatandalarn ounluunun anlayamad
Arapa ve Farsa kkenli szck ve dil bilgisi kurallarndan arndrlp,
Trkiye Cumhuriyetinin ortak milli dili olarak yaz ve konuma dili haline
getirilmesini amalayan Dil Devrimi yapld. (Cumhur Bakan Atatrk
nclnde 1932 ylnda balatlm, 19321938 yllar arasndaki en kkl
deiim dneminden sonra deien hz ve gelimelere bal olarak 1970lere
kadar srmtr. Eski Trk Dil Kurumunun kapatld 1982 yl, Dil
Devriminin biti tarihi olarak kabul edilir. )26 Eyll 1932 ylnda birok
yazarn ve dnrn katlmyla Birinci Trk Dil Kurultay topland.12

Bu kurultayda Trk dili ile ilgili pek ok nemli kararlar alnmtr. Atatrk,
Trk dilinin geliimine katk salayabilmek iin elinden geleni yapmtr. Bunu
yaparken yazar ve airlerin, aydnlarn, dilbilimcilerin duygu ve dncelerine
deinmekten uzak kalmamtr. Bu kadar nemli bir mevzu zerinde fikir birliine
varmak elbette ok gtr. Dolaysyla Kurultay da eitli dil tartmalarna ev
sahiplii yapmtr.

Dil Bayram olarak kabul edilen bu ilk kurultayda yaplan tartmalardan

u sonuca varld:
Halkmz, aydnlarn dilini anlayamamaktadr. Trkemiz tarihsel geliimi
ierisinde Arapa ve Farsa szcklerin basknna urayarak z benliini
yitirmitir. Ayrca, Dou uygarl alanndan km, Bat uygarlna gemi
bulunuyoruz. Bu bakmdan dilimizi, ierisine girdiimiz bu uygarln getirdii
yeni kavramlar karlayabilecek bir dzeye ulatrmal, gelitirmeliyiz. Bunun
iinde dilimizin kendi olanaklarndan yararlanmalyz. zellikle, halkn
konuma dilinden, eski yaptlardan, tarama ve derlemeler yapmalyz.

12
Muhittin Bilgin, Anlamdan Anlatma Trkemiz, Ankara 2002, s. 22.

11
 Trkenin szck tretme yollarn aratrmal, bunlarla yeni szckler
tretmeliyiz.(Bilgin, s. 22).

Batllama, dilde sadelemeyi ve Osmanlca, Farsa gibi dilimize baka

dillerden yerleen kelimeler karsnda yeni kelimeler tretmeyi tetikleyen
unsurlardan birisi olmutur.

Her ilde valilerin bakanlnda szck tarama faaliyetleri balatld. Bir

sene iinde 35.000 yeni szck haznesi olutu. Bilim adamlar da bu srada 150
eski eseri aratrm ve o gne dein Trkede hi kullanlmayan szckleri
toplamt. 1934 ylnda tespit edilen 90.000 szck Tarama szlnde
toplanarak yaynland. Arapa kkenli Kalem szc yerine yerel ivelerde
kullanlan farkl neriler gelmiti (yau, yazga, izgi, kavr, kam,
yuvu). Akl kelimesi iin 26, hediye szc iin 77 farkl neri gelmiti.
Sonunda hediye szc yerine Farsa kkenli armaan szc seildi.
(Bilgin, s. 22).

O dnemde dilimize giren Arapa ve Farsa kelimeler mmkn olduunca

atlm ve atlan kelimelerin yerine ztrke karlklar bulunmaya allmtr.
Fakat bu meselede ok ileri gidilmiti. Bu nedenle Trkenin dnya tarihindeki ilk
dillerden biri olduunu ve dillerin birounun Trkeden trediini ne sren Gne
Dil Teorisi Atatrk tarafndan desteklendi.

1936 ylna kadar yaplan btn almalarda dilde tasfiyecilik anlay

hkim olmutur. Uydurma szcklerle dilde karkla neden olunmutur.
Tasfiyeci, uydurmac anlay, rk bir dnceyle, dilde yer alan yabanc
kkenli btn kelimeleri atmay amalyordu. Fakat bu grn dili kmaza
sokmaktan baka bir ie yaramayaca kesindi.
Mustafa Kemal Atatrk bunun farkna varp Gne-Dil Teorisinden
vazgemesine ramen bu almalar Atatrkten sonrada Trk Dil Kurumu
tarafndan devam ettirilmitir. (Gzel, s. 9).

12
 Halk anlamyor diyerekten dilden atlan yabanc kelimelerin yerlerine getirilen
yeni kelimeler yine halk tarafndan anlalamamtr. Anlalmadktan sonra Trke
asll bir kelimeyi getirsen yine ayn durum sz konusu olacaktr. Dolaysyla en
doru olan, halkn benimsedii, Trkenin ses yapsna brnerek millileen
kelimeleri getirmektir.

1960tan sonra Trk dili yeniden devlet desteine kavumutur. 1960ta

Trk Dil Kurumu, Babakanla bavurarak, dilimizi her gn biraz daha bask
altna almakta olan yabanc szcklerin salgnndan kurtulmak iin hkmete
gerekli tedbirin alnmas, dilimize sokulmak istenen yabanc szcklerin
Trke karlklarnn kullanlmasn istenmitir. Trk Dil Kurumunun bu istei
uygun bulunmu, bir genelge ile btn bakanlklara Trkeye zen
gstermeleri, Trke karlklar bulunan yabanc szcklerin kullanlmamas
bildirilmitir.
22 Nisan 1987 tarihinde Trkenin zlemesini salamak amacyla
kurulan Dil Derneinin bu konuda yapt almalar da yeterli olmamtr.
(Bilgin, s. 22).

Dilimizden atlan, kltrmzn temel yap talarndan bir para olan her
kelime ile duygularmzdan, dnce ufkumuzdan biri veya birka
kaybedilmektedir. Dil milletlerin tarihi kprleridir. Her kelime, dnmz ile
bugnmz arasnda bir kprdr. Dilden kardmz her kelime, bu kprnn bir
ayan yok etmek demektir.
Doru eklerle, doru kklerle Trkenin gramerine uygun olmas art ile yeni
kelimeler elbette tretilebilir. Fakat tarihte yaplan tretme almalar bilinsiz bir
ekilde yapld iin, ortaya kan kelimeler salam temeller zerine
kurulmadndan, bu kelimelerin yok oluu da kanlmaz olmutur.
Diller arasndaki kelime alveriinin kanlmaz oluunda sadece bir tek
etkiden sz etmek mmkn deildir. Evrensel ilikilerin dil zerinde mutlaka bir
etkisi olmutur. Yzde yz saf dil ancak ilkel toplumlarda olabilir. Birka yz

13
kelimelik Orta Afrika ve Avustralyadaki kabile dilleri hari, ar bir dile rastlanmaz.
Bu bahsi geen yerlerin gelimilik dzenin ne kadar aa seviyelerde olduu herkes
tarafndan bilinmektedir. Zengin ve gelimi bir dil olmazsa derin dnme ve bilim
yeterince yaplamaz.
Trke tarihi sre ierisinde farkl dillerden etkilendii gibi kimi zamanda
dier dilleri etkileyebilmitir. Bu karlkl etkileim dilin tarihi geliiminin doal bir
sonucudur. Ama ne olursa olsun duyarl baz aydnlarmz sayesinde ksmen de olsa
tasfiye ad verilen bir kltr katliamnn nne geilmitir. Dilin bir anda deil, tarih
ierisinde yorularak ortaya kt herkes tarafndan, zellikle dilden Trke
deildir diyerek kelime atanlar tarafndan ok iyi bilinmelidir. Bu millet ald
kelimelere kendi milli sesini eklemitir. Bugn artk ou Arapa ve Farsa kkenli
kelimeler Trk mhrn tamaktadr. yle zamanlar gelmi ki kelimeleri dilimizden
atmakla yetinilmemi bu kelimelerin yerlerine mana snrlar izilmi, ifade
gcnden yoksun kelimeler uydurulmutur. Millet kelimesinin tad manay,
tad ifade gcn ulus kelimesinde bulmak mmkn deildir.

Bir szcn, srf ztrke olduu varsaylarak, ieriinden pek bir ey

anlalmadan kullanm, dncede anlama nem veren bir yaklam
doyuramaz. Gerektiinde vrit ve juste kavramlar arasndaki ayrm
belirtmek iin doru szc yetmediinde, Arapa hakikt szcn
pekl kullanyoruz. Mantk szcne illa baka bir ztrke szck aramann
bir anlam olmad grn hepimiz paylayoruz.13

Derin bir dnce dnyasnn temelinde, etkili bir ifade gcnn oluumunda,
anlatlanlar anlayabilmenin altnda zengin bir dil yatar. Byk medeniyetleri
incelediinizde hepsinin zengin dil kltrne sahip olduunu grlr. Bir insann ya
da toplumun dili ne kadar zengin ise dnyay tanmas, alglamas, olaylara bak da
o oranda zengindir.

13
Ragp Ege, Jacques Derridann, Hegelin Aufhebung (Ortadan Kaldrma) Kavramn
Soruturmas zerine, Uluda niversitesi Felsefe Dergisi, S. 4, Bahar 2005, s.116.

14
 Akl kelimesi Trkeye Arapa dan gemitir. Ama bu kelimenin yer
ald yirmi kadar deyimi Trkler vcuda getirmilerdir. Trkiyede onlar
bilmeyen bir Trk tasavvur edilemez. imdi akl kelimesi Arapadr diye onu
dilden karmak, Trkedir diye l us kelimesini diriltmee alarak,
yirmiden fazla canl deyimi yok etmek akl kr mdr? Ve byle bir davran
ilme ve mill kltr anlayna uyar m? Trkede, konuma ve yaz dilinde
akl kelimesinin kullanld kim bilir ka bin, ka yz bin cmle vardr? Us
kelimesini kabul edersek onlarn hepsini us a evirmemiz gerekecek. Trk
milleti bundan zarar m edecek, kr m edecek?14

Siyasi, ekonomik, kltrel ilikilerin oluturduu iki lke arasnda dilde

herhangi bir etkileimin olmadn veya olamamas gerektiini sylemek baz
gereklere at gzl ile bakmaktr.

Zamanla Trkelemi ve dilimize yerlemi yabanc kelimelerin tasfiye

edilerek yerlerine bazen Trke dil kurallarna bile uymayan zorlama
kelimelerle deitirilmeye allmas dilin kltrel ve tarihsel kaynaklardan
kopmas tehlikesini dourdu.15

Tasfiyeciliin fakir, clz bir dil meydana getirmekten baka hibir etkisi
yoktur. Ziya Gkalp sadeleme meselesini Trkln Esaslar adl eserinde ok
gzel ifade etmitir:

Dil rklnn sonunu anlamamz iin u hatra ok yeterlidir: Bir gn

zamann Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel, Prof. Dr. Sdk Sami Onarla
karlar. Ycel, Onara dare Hukukunun Esaslar adl kitabnn dilini
beenmediini syler. Onar, meseleyi anlatmaya alsa da buna muvaffak
olmaz. Ycelin cevab ok manidardr: Ne yapalm efendim, Osmanlca
kelimeleri yine de kullanmamalydn. Varsn kitap eksik kalsn. Mesela ben

14
Mehmet Kaplan, Trk Milletinin Kltrel Deerleri, 1987, s. 10.
15
http://turkoloji.cu.edu.tr/ANSIKLOPEDI/dil_inkilabi.php (20.12.2009).

15
 Mantk kitabmn son basksnda, sylemek istediklerimin yarsn yazamadm;
ama eser z Trke oldu ya, sen ona bak! Dil anaristleri yznden bugn
Atatrkn Genlie Hitabesini de, stikll Marn da anlamaktan acizdirler.
Brakn 6070 sene evvelini eer dil tasfiyesi byle srerse on sene nce
yazlan bir metni anlamakta glk ekeriz. Yunusun Trkesi, konutuumuz
Trke milletin maldr. Milletin dil gibi hazinesini yamalatmaya ihanettir.
Trke hibir zmrenin de ideolojik ve keyfi insafna braklamaz. Dil milletin
sesli bayra, konuan topradr. Trk iseniz Trkeye sahip kn ve ne olur
Trkeyi sala bindirip sele vermeyin. Necip Fazl; Trkemizin dt bu
kt durumu ne gzel ifade etmitir;
Ruhsal, parasal, soyut, boyut, yaam, eilim
Ya bunlar Trke deil yahut ben Trk deilim!
Oysa halis Trk benim bunlar igalcilerim16

Deerli yazarlarmzdan Necip Fazl KISAKREK gerekten birka msra ile

zerinde durduumuz konu hakknda bizleri geni dncelere srkleyebilmitir.

Yahya Kemalin 1954 ylnda verdii beyandan alnan baz maddeler unlardr:
1. iirde, yaayan Trkeye girmemi hibir Arap, Acem ve Frenk kelimesini
kullanmamak;
2. Yaayan Trkeye girmi Arap, Acem ve Frenk kelimelerini, onlara
Trklerin verdii ses ve mn iinde Trke addetmek;
3. Nahivde Trk milletinin cmleye verdii mmriye iddetle sdk kalmak.
Grlyor ki, her akl banda insan gibi Yahya Kemal de Yaayan Trkeye
ve Trkenin, Trk milleti tarafndan yaratlm kendi asl mmrisine
baldr. yilii, gzellii ve baary bunda buluyor. Kendisi de iirdeki byk
zaferini bu anlayla elde etmitir. u halde Trkede halk dilinde yaayan
bunca kelimenin mutlaka ldrlmesi fikrini mdafaa etmek neden? Biz, neden
yaayan ve yaamas lzm gelen her mill kymeti ldrmek hatasndayz?
(Banarl, s. 322).

16
Bayram Akcan, Eyvah!TRKe sallanyor, Ufuk tesi Dergisi, S. 79, ubat 2010, s. 1.

16
 Nihad Sami Banarlnn Biz neden yaayan ve yaamas lzm gelen her milli
kymeti ldrmek hatasndayz? sorusu zerinde gerekten biraz kafa yormalyz.
Biraz da olsa beynimizi zorlasak, bekli de bu kelime katliamnn ne kadar anlamsz,
ne kadar bo bir alma olduu hemen anlalr.

Atatrkn, balangta, ztrkenin imknlarn tecrbe ettii ve bir

Trk by olarak, bunun ne dereceye kadar mmkn olabileceini
aratrd muhakkaktr. () Mesel 26 Eyll 1934te kutlanan dil bayram
dolayisiyle Reisicumhur Gaz Mustafa Kemal Hazretlerinin Anadolu Ajans
vstasiyle yaymlanan bir tebrk ve teekkr yazs, byle ztrke ifdeyle
yazlmtr:
Ankara, 27 (A.A.) Riyseticumhur Ummi Ktipliinden gnderilmitir:
Dil bayramndan tr, Trk Dili Aratrma Kurumu Genel zeinden, ulusal
kurumlarndan birok kutun bitikler aldm. Gsterilen gzel duygulardan
kvan duydum. Ben de kamuyu kutlarm.
Atatrke gre zletirmede arlk dilde byk bir kmaz dourur. Bu
nedenle dilde tabi yola gitmek lzmdr. Atatrk bu sylediini bizzat tatbik
etmi, 1936dan sonraki nutuk ve yazlarnda yine tabi Trkeyi kullanmtr.
Nitekim Atatrkn, yukardaki tebrik ve teekkr denemesinden sene
sonra, 1937 yl Dil Bayramnda, yine Dil Kurumuna yollad ikinci bir
teekkr yazs, bu gne kadar ak hakkatin daha kesin delilidir:
Dil Bayram mnsebetiyle, Trk Dil Kurumunun hakkmdaki duygularn
bildiren telgraflarnzdan ok mtehassis oldum. Teekkr eder, deerli
almanzda muvaffakyetinizin temdisini dilerim. (Banarl, s. 326327).

17
 3. BLM

3.1. TASFYE VE SADELEME LE LGL GRLER

3.1.1. Yakup Kadri Karaosmanolu

Selma Erda, eserinde Yakup Kadri Karaosmanolunun dil hakkndaki

dncelerini yle aktarmtr:

Fecr-i Atinin nde gelen tenkitilerinden biri olan Yakup Kadri, Yeni
Lisan hareketinin de karsnda yer alr. Aslnda Yakup Kadri, -daha sonralar
itiraf ettii gibi- o zamanlar dil hakknda muayyen bir fikre sahip deildir.
Zaten Ziya Gkalpi tandktan sonra bu konudaki kanaatleri de deiir.
Yakup Kadrinin btn bu saldrlara ramen Yeni Lisan evresi, onu
Trkeyi en gzel kullanan yazarlar arasnda gstermektedir. Yakup Kadri,
Atatrk devrinde yaplan dilde sadeleme hareketlerinde dil kurultaynda yer
alr. Dildeki deimelerin mutlaka ilmi bir temele dayandrlmasn isteyen
Yakup Kadri Nurullah Ata devresinde yaplan ilerde de Macar Trkiyats
Meysaru ile muhalefette kalr.17

Dilde yaplan almalarn ilmi bir temele dayandrlarak yaplmas ok

nemli bir husustur. Bu ekilde yaplmayan her alma dilin ifade gcn, anlam
zenginliini fakirletirir.

Yaad devir itibariyle romannda yabanc kelimeler ve ar bir dil

kullanan yazar, daha sonra dilde sadelemeyi savunarak romanndaki yabanc
kelimelerin ounu Trkeleriyle deitirmitir. (Erda, s. 138).

17
Selma Erda, Yakup Kadri Karaosmanolunun Yaban Adl Romannn Metin
dilbilimsel zmlemesi, Kafkas niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Danman: Yrd. Do. Dr.
Mustafa enel), Yksek Lisans Tezi, 2008.

18
 Karaosmanolu bu kadaryla yetinmemi, ilerleyen zamanlarda da dile bak
asnda eitli deiiklikler yapmtr.

Eski kelimelerin yerine ya yenilerini ya da daha anlalr olanlarn

koymu. Hallihamur - har neir, emare - belirti, levs - pislik, istihale -
deime, hassa - duygu vb. ama yazarn metni sadeletirirken slup
kaygsndan syrlamad grlyor. yle de syleyebiliriz buna: motomot
bir deime deil Yakup Kadrinin yapt. Sz gelimi, bugn de
anlalabilecek hakikat kelimesini gerek olarak deitiriyor da intikal etmek,
tecerrt gibi birok kelimeye dokunmayabiliyor. Bunu, cmle yapsn
bozmamak dncesine balayabildiimiz gibi, eski kelimenin tad anlamn
nansn verememek kaygsna da balayabiliriz. (Erda, s. 124).

3.1.2. Peyami Safa

Lisan iin fikir feda edilemez. Diyor Peyami Safa. Onun sadeleme
konusundaki dncelerini inceleyecek olursak u sonular kyor karmza:

Peyami Safann zellikle Gen Kalemler ile sistemleen sadeleme

hareketine cephe aldn gryoruz. Peyami Safa lisn sadeletirmek iin
basit fikirlerin snrl lgati iinde bocalamay gericilik olarak kendi ifadesiyle
syleyelim-teredd olarak nitelendirir ve bu yzden Gen Kalemlerin nemli
isimlerinden mer Seyfettini tenkit eder. Safaya gre mer Seyfettinin
eserlerinde mulak bir ruh tahliline rastlayamadmz gibi, sadelik fikri onda
basitlie dnmtr.
Peyami Safann kelime alveriindeki temel prensibi, bu alveriin bir
realite olduu ve buna kar koymann mmkn olmad eklindedir. Safa,
yabanc dillerden kelime almann kanlmaz olduunu sylemekle birlikte
kide-tamlamalar, terkipler gibi- alnmasna kar kar. Btn mstakil
milletler (btn!) birbirlerinden kelime alabilirler; fakat hibir mstakil millet
(hibir!) ihtiyac yoksa kide alamaz. Bu yzden Safaya gre zerinde

19
 durulmas gereken esas nokta kide alveriidir. nk bu, kltr
emperyalizminin en sinsi ve en tehlikeli eklidir ki dili temelinden sarsar.18

Safann dilde sadeleme hareketi karsndaki tavr yukardaki aklamalardan

net bir ekilde anlalmaktadr. Dilden kelime atmak, duygu ve dncelerimizi ifade
etmede ksr kalmak demektir. Sahip olduumuz kelime daarcmz orannda etkili
bir ifade gcne sahibizdir.

3.1.3. Mehmet Akif Ersoy

Mehmet Akif Ersoy, tad vatan, millet sevgisi kadar, Trk diline de byk
nem vermitir. Dilde tasfiye ve sadeleme hareketlerine kar duyarsz kalmam, bu
konudaki tavrn ak bir ekilde ortaya koymutur.

Mehmet Akif dilin kltrel zenginliini bozan, dili tarihi seyri ierisinde
byk bir kmaza sokan tasfiye meselesine her zaman kar kmtr. Bu
konuda ileri gidilmesinin dile zarar vereceine inanan Akif, dilin
sadeletirilmesinin zamana yaylarak yaplmasn ama mutlaka yaplmasn
ister.
Mehmet Akif Ersoy, baka dillerden etkileimler sonucu dilimize geen
kelimeleri grameriyle aynen almamza da kar kar.
Birok yazar gibi Akif de dile gereken nemi vermi ve zellikle o
gnlerde gndemde olan dilin sadelemesi meselesi hakknda dncesini
ortaya koymutur. M. Akife gre halkn bildii, anlad ve konutuu
kelimeleri srf yabanc kkenlidir diye dilden skp atmak yanltr.19

Halkn bildii, konutuu, anlad kelime ne kadar yanl olursa olsun, bu

kelimelere kendi sesimizi vermi, onlar kendi snrlarmza dahil etmilerdir.

18
http://sbe.dpu.edu.tr/13/245254.pdf. (20.09.2009).
19
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/170/170/abdullah%20sengul.pdf (14.06.2010).

20
 3.1.4. Faruk Kadri Timurta

Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta Muallimler Birlii Bakanl yapt

dnemde, son bir kez Dil Kongresinin yaplmas gerektii fikrini ne
srmtr. Trkenin iinde bulunduu batakln olumsuz etkilerini ayrntl
bir ekilde ele alm dilde yaplan uydurma mdahalelere her zaman kar
kmtr. Timurta dildeki sadeleme hareketlerini normal karlamaktadr.
Fakat bunun dilin kendi tabi geliimi ierisinde meydana gelmesi gerektiini
sylemitir.20

Dil, bir milletin yaam tarz, kltr, gemii ve geleceidir. Dilini kaybeden
bir millet, btn bu deerlerini kaybetmi demektir. Kelime katliam, dilin tabii
seyrinin de bozulmasna neden olmutur. nk tasfiyeyi, sadelemeyi dil, kendi
kendine zaman ierisinde yapmaktadr. Bilinsizce yaplan tasfiye, hele de
uydurmaclk, deerlerimizle aramzdaki kltr kprsn oluturan dile byk zarar
vermitir.

Dnyann hibir yerinde nne gelenin dil zerinde tasarruf

edemediini, kelimelerin deitirilmediini ifade eden ilim adammz bu
dncesini u szlerle aklamaktadr:
Her kelimenin arkasnda bir htra, bir trih, bir kltr vardr. Millet ve
mill kelimeleri, istikll kelimesi atlrsa Byk Millet Meclisi, Mill Mcdele,
Kuv-y Milliye, Mill rade, Mill Hkimiyet, stikll Harbi, Ya istikll ya
lm sz ve mefhumlarna glge dmez mi? Halka mal olmu, Milllemi
her kelimenin etrafnda bir deyim, millete unutulmayan bir htra yok
mudur?21

20
http://www.tumgazeteler.com/?a=5019872 (16.06.2010).
21
http://www.tumgazeteler.com/?a=5019872 (16.06.2010).

21
 Nasl ki tarihi bir eser, renginde, mimarisinde, iiliinde, oymalarnda,
talarnda, kullanlan malzemesinde tarihten izler tayorsa; kelimeler de sesiyle,
ekiyle, kkyle, anlamyla tarihten izler tayor, gemie k tutuyor demektir.

Uydurmacl byk bir ykm ile badatrd gibi dildeki bu giriimi

gramer kaidesi tanmayan ar tasfiyeci bir anlay olarak grmektedir.
Timurta Trk dilinin gelimesi ve zenginlemesi iin mdfaa eden bir ilim
adamdr. Trkenin kurtarlmas iin gsterdii gayretin yan sra bu konuda
eitli ilmi eserlerde vermitir. lim adam Timurta uydurmaclk konusunda
da dncelerini u ekilde aktarmtr:
Uydurma kelimeler gramer ekli veya mn bakmndan yanl
kelimelerdir. Dilin yapsna uygun, mnca doru kelimeler uydurma deildir.
Bunlar tretilmi kelimelerdir. Bylece durum, basn, blm, nitelik, aklama
tretilmi yeni ve doru kelimelerdir. Zorunlu, birey, koul, doal, yaam ise
yanl ve uydurmadr.22

Bu dncesiyle Timurtan uydurma ile tretme arasndaki fark oluturan

izgisini aka grebiliyoruz.

Dil iin; Dil meselesi bir mill mdfaa meselesidir. Dilimizi korumak,
vatan korumakla birdir. nk dil de vatan kadar, trih kadar, gelenek ve tre
kadar azizdir. Dil de bayrak gibi, aile gibi mukaddesattandr. Belki de hepsinin
ifdesi, onda olduu iin hepsinden ndedir. Dil olmaynca millet olmaz,
milliyet olmaz. Milli kltrn ba unsuru dildir. Dil, sevgisi vatan sevgisi, ana
sevgisi gibidir; snrszdr, her trl fedakrl gerektirecek kadar engindir.23

Bu szleriyle, Fruk Kadri Timurta dil konusu hakkndaki hassasiyetini ak

bir ekilde ifade etmitir.

22
http://www.tumgazeteler.com/?a=5019872 (16.06.2010).
23
http://www.turkansiklopedi.com /kultur/234-biyografiler/21411-faruk-kadri-timurtas.html
(17.06.2010).

22
 3.1.5. Ziya Gklp

Prof. Dr. Fahri Unan, Ziya Gklpin Yeni Lisn ve Trkenin Bugnk
Durumu bal altnda ele ald yazsnda Ziya Gklpin dncelerini u ekilde
zetliyor:

Trkenin, her konuda btn mefhmlar ve fikirleri ifde edebilecek

vasflara ship, meden ve ileri bir kltr ve ilim dili hline gelebilmesi iin,
Osmanl dilinin btnyle bir tarafa braklmasn ve yeni yaz dilinin asl
malzemesinin halk edebiytnn rnlerinden seilmesini; yeni yaz dilinin
stanbul halknn, bilhassa stanbul hanmlarnn konutuklar gibi yazlmasn;
halk dilinde karl bulunan Arapa ve Farsa kelimelerin btnyle
atlmasn, ancak tam karlklar bulunmayan, kk de olsa bir nans tayan
Arapa ve Farsa kelimelerin mutlak muhfazasn; Arapadan ve Farsadan
Trkeye geen, fakat halk tarafndan farkl (galat) telaffuz olunan kelimelerin
orijinal ekillerinin deil, halkn telaffuz ettii ekillerinin yaz dilinde
kullanlmasn; yerlerini yeni kelimeler ald iin, terim nitelikli kelimeler
hri Trke meneli de olsa unutulmu eski Trke kelimelerin diriltilmesine
allmamasn; terimlere ihtiya duyulduunda, baka dillere mrcaat
olunmak yerine, bunlarn mutlaka Trkenin kendi gramer kaidelerine gre
cat edilmesini; yeni dilde ncelikle Arapann ve Farsann btn gramer
kaidelerinin ayklanmasn; halkn bilip kulland btn kelimelerin
menelerine baklmadan dilde muhfaza edilmesini ve bunlarn katiyyetle
Trke saylmasn; yeni dile esas alnan stanbul Trkesinin ses, ekil ve
kelime hussiyetlerinin bozulmamas iin, Trkenin dier lehelerinden
kesinlikle kelime ve gramer kaidesi alnmamasn, ancak stanbul Trkesinin
menfaatine netceler elde edebilmek iin bu lehelerin cidd bir srette
tedkkini gerekli gryordu. Ona gre, kelimeler, dellet ettikleri mnlarn

23
 trifleri deil, iretleri olduklar iin, tretildikleri kklere taklp
kalnmamaldr; nk bunlarn mnlar itikaklarn bilmekle anlalmaz.24

3.1.6. Faruk Grbz

Hi phesiz, aklselim ve hissiselim herkes kabul eder ki, tekmllerini

en az bin yllk bir zaman iinde tamamlayabilmi dillerde safiyet aranmaz.
Yine her aklselim ve hissiselim herkes kabul eder ki, geni corafyalara
yaylm ve oralarda cihan devletleri kurmu, tarihleri binlerce yl gerilere
uzanan milletlerin, komu kltr ve medeniyetlerden alm olduklar kelimeleri
tasfiye etmek, o milleti ve dilini tarihinden koparmak gibi bir maksada hizmet
edecektir. Byle bir istikametten bakldnda, tasfiyeci bir anlayn, bir dili ve
kltr asla kemale erdiremeyecei gayet kolaylkla grlebilir.25

Asrlk gemii olan, dnyaya hkmeden, imparatorluk vasf tayan, fethettii

topraklarla birlikte geni corafyalara yaylan ve farkl kltrlerle tanma ans olan
bir milletin ar bir dile sahip olmas, baka dillerden etkilenmemesi ve kelime
alverii ierisinde bulunmamas mmkn deildir. Bunun doal bir sonucu olarak
da kelime alverii yaplm ve dilimiz zengin bir potansiyele sahip olmutur.

Komu komunun klne muhtasa, mutlaka diline de muhta olmu ve

olacaktr da. Bu gayet tabi bir vakadr. Yabanc kelimelerden ar bir dile,
ancak d dnyaya, komu kltr ve medeniyetlere kapal, kendi darack
muhitlerine hapsolmu, dier milletlerle siyas, iktisad, itima ve kltr
mnasebetleri kuramam kabilelerde, ulus, oymak ve airetlerde tesadf
edebilir. Hatta bu dillerde bile tam safiyet bulmak yine de mmkn olmaz.
Dolaysyla, imparatorluklar kurmu, geni corafyalara yaylm, her
corafyada farl medeniyet ve milletlerle tanm, onlarla siyas, iktisad,
itima e kltr alkalar kurmu milletlerin kltr ve ananeleri, musikileri,
24
http://yunus.hacettepe.edu.tr/~unan/popular5.html (22.11.2009).
25
Faruk Grbz, Trk Dilini Korumada ve Gelitirmede Mutabakat Noktalar, Trkoloji
Aratrmalar Dergisi, S. 2, Bahar 2008, s. 410.

24
 edebiyatlar asla saf olamaz ve bu da bir millet iin utan duyulacak bir hl
deil, aksine gurur duyulacak bir meziyettir. Bu yzden ngilizler, Bahtiyardr
o ngilizce ki onda her dilden kelime vardr. derler. (Grbz, s. 410).

Bir insan topluluunun dilinin saf olmas iin, o dili konuan topluluun
kendisi dnda bir toplulukla hibir iliki kurmam olmas gerekmektedir. Diller,
baka dillerle olan ilikileri arttka zenginleir. Bu bakmdan Trke eitlilik
gsterir. Aslnda Trke baka dillerden kelime ald gibi, dier dillere de kelime
vermitir. Fakat sadece alnan kelimeler zerinde sklkla durulmutur.

Ne var ki, ngilizce de tpk Arapa gibi baka dillerden ald kelimeleri
husus bir syleyile, yani bu kelimelere ngilizcenin sesini vererek
millletirir. Bu dilde hl yzde yetmi be nispetinde Ltince ve Franszca
kelime vardr. Fakat bu kelimelerle yle bir ses deiiklii yaplm ve
kelimeler ylesine ngilizce olmutur ki, bunlar, bir milletin kelimelere mill
bir msik veriindeki sihirli corafya tesirini ve kavm dehay gsterir.
(Grbz, s. 411).

Unutulmamaldr ki diller arasnda tek tarafl bir iliki kesinlikle olmaz. Eer
bir dil, kar taraftaki dili etkilemise, o dilden de mutlaka etkilenmitir.

Dolaysyla dnyann farkl corafyalarnda on alt byk cihan devleti

kurmu olan Trkenin sz varlnn da ngilizce gibi birok yabanc meneli
kelimelerden mteekkil olmas gyet tabidir.
Ayn ekilde, tasfiyecilerin uydurduklar kelimeleri saymazsak, bugnk
mevcut Trkemiz de, bin yl akn bir zaman dilimi iinde, Adriyatik
kylarndan balayan, Krmdan Viyanaya, Cezayirden Yemene; Hinte ve
ine kadar uzanan corafyalarda kurduumuz vatanlarn topranda tekevvn
etmitir diyebiliriz. Trke de; ngilizce ve Arapa gibi, yabanc kelimeleri
kendi ses potas iinde eritmi, onlarda mevcut yabanc kokusunu ve tadn
tamamen silip sprmtr. (Grbz, s. 411).

25
 Dile giren yabanc bir kelime gramer kaideleriyle birlikte alnmamsa,
insanmz kendi ses kimliimizi kelimeye yklemise, ortada korkulacak bir durum
kesinlikle yoktur.

Btn yabanc kelimeleri Trk dili lgatinden atmay gaye edinen gr,
aklselim ve hissiselim kimselerce asla kabul edilemez. nk bu tam bir
oven, yani rk temayldr. Bu harekt ad ancak dilde soykrm olarak
adlandrlabilir. Byle bir harektn baarya ulaaca dnlrse,
yeryzndeki her dil ilk doduu gndeki sz varl ile kalr. Mesel, her
Trkn gyet kolaylkla anlayabilecei Ayn zamanda ifadesindeki yabanc
asll kelimeleri tasfiye edelim. Bu ifadeden ayn ve zaman kelimelerini
Arapa asll olduklar iin karalm. Grlecektir ki yalnzca Trkede -da
eki kalacaktr. (Grbz, s. 413).

Dilden kelime atmak sadece ilkel toplumlarda karlalabilecek bir harekettir.

Kelimeler, seslerin geliigzel bir araya getirilmesiyle oluturulan deersiz unsurlar
deildir. Asrlardr kullanlan kelimeleri, bu bizim deildir diye atmak, Daha nce
falan ehir bizim deildi. Verelim birisine gitsin. demeye benzer.

Halkn tabi refleksleri ile yaplm kelimelere uydurma demekten

ziyade, tretme demek doru olur. nk Trk dili tarihinde uydurma,
mevcut yerlemi yabanc kelimelerin yerine yenilerini koymak eklinde
anlalmaktadr. Tretme ise bir ihtiya karsnda kendiliinden olan bir bulu
olarak kabul edilebilir. ( Grbz, s. 414).

Kelime tretmek, kklere dilde yer alan yapm eklerini kullanarak yeni
kelimeler yapmak demektir. Eklemeli bir dil olan Trke bu bakmdan kelime
tretmeye msait bir dildir. Ancak bunun uydurarak deil, doru ve yerli yerinde
yaplmas gerekir.

26
1. Trk dilinin mimarisini korumak. Arapa, Farsa, ngilizce, Franszca gibi
yabanc dillerin tamlamalar olutururken, cmleler kurarken, kelimeleri teklik
ve okluk hallerine sokarlarken ve yapm eklerini ve ekim eklerini kelimelere
eklerlerken takip ettikleri sray biz Trkemize asla tatbik etmemeliyiz. ()
2. Trk dilinin msksini korumak. Son zamanlarda yabanc dillerden alnan
kelimeleri onlarca nasl telaffuz ediliyorsa yle telaffuz etme modas az da olsa
ba gstermitir. Bu modaya kar durmalyz.
3. Tabi eleme ve Tabi kabullere dokunmamak. Bu ok nemli bir birleme
noktamz olmaldr. Saf bir rkn halen yeryznde bulunmamas ne kadar
imknsz ise, saf bir kelime daarc, ar bir sz varl bulmak da o kadar
imknszdr.
4. Tarihimizle derin irtibatlar, gemiimiz ile gl kprler kuran kelimeler
asla tasfiye edilmemeli. Byle bir tavr, maziye dmanlk, gemiten utanma,
kabuunu beenmeme gibi eitli ruh hllerinin neticesi olarak yorumlanabilir.
Eer bu kelimeler tabi lmleriyle lrlerse buna kelimelerin kaderi, tabi
lm denir. Aksi takdirde katledilmesi
5. Hulasa dil bir ortak mal olarak dnlmeli. Hibir yazar, air ve bilim
adam kendi icat ettii kelimelerle konumamal ve yazmamaldr. Bir air ve
yazar, b ir bilim adam, kelime haznemizde mevcut kelimeler arasndan
meramn anlatmaya muktedir kelimelerden istediini seme hakkna sahiptir.
Byle yapmakla o, kendi dil ve slubunu kurar. Dildeki kiiliini belirler.
Ancak uydurma ve tasfiye, keyfi olarak kelime ithali hakkna, herkese malum
Trke kelimeler varken yabancsn kullanma hakkna sahip
deildir.(Grbz, s. 433 435).

3.1.7. Tark Bura

Trkenin Gen Kalemler ile birlikte doru yola girdiini, bu yolda

halkn edebiyat ve dnce hayatyla btnlemeye baladn dnen Tark
Bura, Tek Parti dneminde balayan dil rklnn son derece tahrip edici
neticeler dourduu kanaatindedir. Bunun iin kendi neslinden birok yazar da

27
 peinden srkleyen ve ksrlatran ztrke macerasndan uzak durmu,
zellikle kltr kelimeleri dedii, bugn gemie balayan kelimelerden
yazarlk hayat boyunca vazgememitir.26

Tark Bura da tasfiyenin yanl bir dil hareketi olduunu savunanlardandr.

Dolaysyla durumu dil rkl olarak nitelendirmektedir. Bugn gemie balayan
kelimelerden vazgemek, tarihi acmaszca silip atmak demektir.

Tark Bura ar bir dil meydana getirmek iddiasn dil rkl ve

tasfiyecilik olarak grr. Birka yz kelimelik Orta Afrika ve Avustralyadaki
kabile dilleri hari, ar dil olmadn syleyen Bura, Mustafa Kemalin son
dnemlerdeki dil anlayyla, ztrkecilerin yaptklar arasnda en kk bir
ilgi bulunmadn belirtir. Bura, Mustafa Kemalin dilde girilen kmazn
farkna vardn Falih Rflkya syledii u szlerle hatrlatr: ocuk,
kmaza girilmitir. Trkeyi bu kmazda brakamayz, tabi yola gireceiz.
(Dnmez, s. 7).

Daha ncede belirtildii gibi, dil deiimini, geliimini tarihi seyri ierisinde
kendi kendine yapacaktr. Ona uydurma bir yaklamla mdahale etmek doal
yapsn elbette bozacaktr. nk dil rastgele bir araya gelmi kelimeler topluluu
deildir.

Tark Bura u cmleleriyle dil konusundaki dncelerini anlalr bir

ekilde ifade ediyor: yle bir cmle yazarsnz ki, iinde bir tek Trke
kelime bulunmaz, ama Trkedir, gene yle bir cmle yazarsnz ki, btn
kelimeleri Trkedir, ama kendisi Trke olmaz.
Trk dnce ve sanat hayatn, kitaplarn atee vermekten, yani Timur
ve Hlg barbarlndan, Vandallndan (eski kltr ve sanat eserlerini yakp
ykma dnce ve davran) baka bir ey olmuyor. Bu dncesini yle bir

26
A. Osman Dnmez, Tark Burann Trke Sevdas, Sznt Dergisi, Yl 27, S. 319,
Austos 2005, s. 7.

28
 rnekle anlatmak ister Bura: Deitirin ak kelimesini veya unutturun-
Yunus Emreden, Karacaolandan bugne kadar yazlm birok byk
msray, yazarlaryla birlikte ldrdnz demektir. Romanlar, hikyeler, ilim
eserleri ve piyesler de caba.( Dnmez, s. 8).

Dilden bir kelimeyi atmakla sadece kelimenin kendisi deil, onunla birlikte
nice ataszleri, deyimler, tamlamalar, bilmeceler, maniler, iirler, vecizeler de bir
rpda yok edilmi olmaktadr.

Tark Bura, 4 Nisan 1969 tarihli Tercman Gazetesindeki yazsna

ztrkecileri kastederek Kiralk Katiller baln koyar ve yazsn yle
bitirir: Szn ksas bu arclar, bu ztrkeciler baka hibir ey deil, kiralk
ktillerdir: kitaplarmz kundaklamak iin tutulmu veya kandrlm- kiralk
ktiller. Ne kadar usta ve stn sanatmz varsa arkadan baklamak,
kitaplarn atelemek iin tutulmu veya kandrlm- ktiller.() Yuf olsun
bu oyunu -oynayanlara ve oynatanlara deil- uykulu gzlerle seyreden
sanatlara ve devlet sorumlularna. Onlar bu yuftan yakalarn
kurtaramayacaklardr. imdi ve yarn. Tarih de yapacaktr yakalarna
onlarn. (Dnmez, s. 8).

ztrkeciler, dille ilgili yaptklar iin, milli bir i olduunu

zannetmektedirler. Dilimizden kelime atmann geerli bir sebebi olmas
gerekmektedir.

Dilde arclk dncesindekilerin kltr kelimelerine saldrmasna

ramen, gelien teknolojinin bir neticesi olarak dile giren yabanc kelimelere
gecikmi olarak karlk bulmaya kalkmasn bir samimiyetsizlik olarak
grr. Karlk bulmaya altklar kelimeler otobs kelimesinde olduu gibi
kylere kadar ulamtr, yle veya byle binlerce yazya girmitir. Bu tr
teknolojinin getirdii kelimelere hemen karlk bulunmas gerektiini belirten
Tark Bura, bu hususta Fransa Dil Akademisinin bir faaliyetine dikkatleri

29
 eker: Amerika ilk atom denemesini yapt zaman, haberi alan Fransz Dil
Akademisi, vaktin gece olmasna ramen topland ve bu hdisenin getirecei
ve getirdii terimlerin Franszca karlklarn bulmak, bu ii de onlar halka
intikal etmeden yapmak karar ald. ( Dnmez, s. 9).

Dilimize tamamen yerletikten, eitli ilevler kazandktan ve milli ses

yapmza brndkten sonra kelimeyi dilden atmaktansa, dile girdii anda ona
karlk tretmek, uydurmaclktan kanmak daha mantkldr.

Tark Bura yabanc kelimelerin alkanlk hline gelmeden Trke

karlklarnn bulunmasn ister. Dilin korunmas ve kendi gcyle gelimesi
iin bu nemlidir. Tark Bura, btn, hep, hepsi, her kelimelerinin hepsinin
tmle karlanmaya alldnn altn izerek dildeki nanslarn yok
edilmeye alldn belirtir. Nanslarn ve deyim ayrntlarnn
kaybolmasyla kafann yozlaacan, lleeceini syler. Dille ilgili
yazlarnda, bir televizyon programnda kendisine yneltilen, Hakikatin yerine
gerei koysak ne kaybederiz? sorusunu sk sk hatrlatan Bura, bu soruya
verdii Hakikati kaybederiz! cevabn tekrarlamaktan zevk duyar gibidir.
Baka bir yazsnda, hakikat ile gerek kelimeleri arasndaki nansn altn
yle izer: Bir dil rkl psikozu iinde, geree srt eviren bir eitim,
byk bir ihtimalle, hakikat ile balant kurmas ok zor insanlar yetitirmeye
mahkm decektir; yani insan tecektir.(Dnmez, s. 9).

Dilde milli olmann ilk ls, herkes tarafndan kullanlyor olmas, dilin
kaidelerini tayor olmas demektir. Trkeletirmek ad altnda yaplan
uydurmaclk, gemile olan balarmz koparmaktan baka hibir ie
yaramamaktadr. Srekli eskilerini bir kenara atarak yerine yeni kelimeler getirerek
deil, dilimize yerlemi tm kelimelere sahip karak, orap deitirir gibi kelime
deitirmeden, dildeki gemi ile bugn arasndaki anlalabilirlik daha st seviyeye
karlr.

30
 Tark Bura, dilde oynanan oyunlar yznden, dnn hikyecilerinin,
irlerinin ve ilim adamlarnn bize ivi yazsnn yazarlar gibi
yabanclatn, onlar anlamak iin sadeletirme faaliyetlerinin baladn,
hlbuki Franszlarn dnn byk yazarlarnn eserlerini bugn hi
sadeletirmeye gitmeden anladklarn belirtir. Bu tr oyunlarla nesillerin
birbirine yabanclatklarna ve bunun neticesinde kltr kopukluu meydana
geldiine iaret eder. Ayrca Bura, -be ylda bir szlk deitirmeyi, lisan
sahibi olmamakla edeer bulur ve bu ekildeki bir hareketi, ihanet olarak
grr. () Bura, byk sanat adamlarnn dili nasl zenginletirdiini
Montaigneden yapt iktibasla anlatr: Dnce ve sanat adamlar szleri ve
yazlaryla dile deer kazandrrlar. Bu ii, dile yenilik getirmekten ok, onu
bkmek, imknlarn oaltmak, gcn artrmak yoluyla yaparlar. Yeni
szckler getirmezler. Onlar zenginletirirler, anlamlarn ve kullanmlarn
salamlatrr, derinletirir; onlara allmam bir eni verirler; ama bunu da
drt bir yan dnerek, ustalkla yaparlar. Bura, Montaignein yeni yazarlarn
yaptna k tutan cmlelerine de yer verir yazsnn ilerleyen blmlerinde:
Zamanmzn yazarlarna baknca, bu iin herkesin harc olamad anlalyor.
() Yenilik oldu mu baylyorlar; ie yarayp yaramad umurlarnda deil:
yeni bir kelime kullanabilmek hevesiyle eskisini atyorlar. ounda da attklar
kelime yenisinden daha kuvvetli, daha diri oluyor. (Dnmez, s. 4).

3.1.8. Cemil Meri

Cemil Meri yaam boyunca dile byk nem vermitir. Ona gre dil
bir milletin hafzasdr. Eer bir tolum dilini kaybederse hafzasn kaybeder,
bugn dne balayan kprler dinamitlenir. O, dmanlarmzn tek
fethedemedii kalenin dil olduunu syler.27

27
http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20EDEBIYATI/oguzhan_karaburgu_cemil_me
ric_dusunceler.pdf (16.09.2009).

31
 Hemen her yazar, dilimizdeki kelimelerin bizi gemie balayan kprler
olduunu sylemektedir. Bu dnceye katlmamak mmkn deildir. Dil bir milleti
ayakta tutan en deerli unsurlardandr. Nesillerimize birbirine yabanc klmamak iin
bu mirasmza yeteri ilgiyi gstermeli, her zaman sahip kmalyz.

Cemil Meri dil inklbna iddetle kar kar: Dilde inklp olmaz.
htiyar tarih, dnyann hibir lkesinde byle bir lgnla ahit
olmamtr.der. () bizdeki dile mdahalelere fkesini byle dile getiren
Cemil Meri, ayn ekilde uydurma dil faaliyetine de tepki gsterir. Uydurma
dil faaliyetini, bu bir sakamettir. Bir imha hareketidir. Szleriyle ifade eder ve
uydurma dile kar olduunu, hayat boyunca bununla mcadele ettiini,
etmekte olduunu ve edeceinin altn izer. Cemil Merie gre uydurma dil,
tarihten kaanlarn, uursuzluun, hafzasn kaybeden bir neslin, lkesizlerin
dilidir. ()28

Dilde istikrar sahip olunan kelime daarcna yenilerini ekleyerek salanr.

Mevcut kelime haznemizden kelime atarak bunu salamak boa krek sallamaktr.
Batl devletler kendi tarihi sreleri ierisinde byle bir dil katliamna maruz
kalmadklarndan, asrlar nce yazlsa bile kendi yazarlarn ok iyi
anlayabilmektedirler.

Dilimizdeki tasfiye hareketi Cemil Meriin fkesine hedef olan

konulardan bir dieridir. Dil, ona gre kendi seyrini takip eder. Tasfiyeyi
devlet deil, zaman yapar. Bu yzden yeni mefhumlara yeni karlklar elbette
bulunacaktr. Ama dilin z mal olmu kelimeleri, kkleri Arapa ve Farsadr
diye kovmamalyz. Birincisi in, ikincisi tahriptir. Cedlerimiz bulduklar yeni
kelimeleri devlet zoruyla kabul ettirmemilerdir. Her bulu sadece bir teklif

28
http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20EDEBIYATI/oguzhan_karaburgu_cemil_me
ric_dusunceler.pdf (16.09.2009).

32
 olmutur. Zira Osmanlnn tilcik retmee memur ulem-y rsmu
yoktur.29

Dili seyrine brakrsak kendi eklini kendisi mutlaka alacaktr. Uydurmaclk

ile yaplan dil, bitkinin zerinden gerek ieklerini koparp, yerine yapma iek
yaptrmaya benzer.

Yabanc kaynakl kelimelerin dilimize girmi veya girecek olanlar ve

bunlarn kullanmlar ile ilgili tespiti de u ekildedir: Bat dillerinden alnacak
yeni mefhumlara gelince, bunlar ya beerdirler, o zaman yeni olamazlar ve
mutlaka dilimizde karlklar vardr; ya Bat tarihine bal mefhumlardr:
sosyalizm, anarizm, demokrasi gibi ya bir icadn yani bir fethin beratdrlar,
onlar olduu gibi almz veya Trkeletirmiiz, kim ne diyebilir?
Cemil Meriin dil konusunda yaplmas gerekenlerle ilgili bir de teklifi
vardr: Yaplmas gereken: lafzlar salam mefhumlara balamak, dilin
mazbut bir kamsunu vcuda getirmektir. Baka bir deyile olan korumak,
yeni ihtiyalar karlamak iin yeni stlahlar yaratmaktr. 30

Cemil Meri u cmle ile dile verdii nemi ksa bir ekilde zetlemitir:

Muzlim hayatmn biricik erefi, biricik zevki, biricik mns Trkenin

medafaasdr.31

29
http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20EDEBIYATI/oguzhan_karaburgu_cemil_me
ric_dusunceler.pdf (16.09.2009).
30
http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20EDEBIYATI/oguzhan_karaburgu_cemil_me
ric_dusunceler.pdf (16.09.2009).
31
Cemil Meri, Jurnal-2, stanbul 2009, s. 200.

33
 3.1.9. Muallim Naci

Muallim Naci, Trk diline byk nem veren ve Trk dili hakkndaki
dnceleri ile ufkumuzu aan deerli aydnlarmzdandr. Trk dilinin
hayatmzdaki yeri hususunda nemli fikirlere sahiptir. Trkeye olan baknn
altnda milli bir dil yatar.

Baty yakalayabilmek ve ilmini dilimize aktarabilmek iin pek ok yeni

kelimeye ihtiyacmz olduunu belirten Muallim Naci, bununda tretme ve
alnt yoluyla yaplacan ifade eder. Bu konuda dilin doasnn rehber olarak
kabul edilmesini ister. Aksi takdirde dil zgrlne zarar verilmi olacan
belirtir. Avrupallarn Latin ve Yunan dillerinden birok szck alm
olduklarn hatrlatan Muallim Naci, onlarn alm olduklar kelimeleri kendi
ivelerine uydurup, kendilerine mal ettiklerine dikkat eker.32

Muallim Naci, kltrel etkileimler sonucunda diller arasndaki kelime

alveriinin olabileceine dikkat eker. Arapa ve Farsadan dilimize geerek
bizim mill ses kimliimize brnen kelimelerin kullanlmasn belirtirken bu
kelimeleri dilden atmak isteyenlere de tepki gsterir.

3.1.10. Beir Fuad

Beir Fuad bir milletin dier dillerden ald kelimeleri asllaryla kabul
ve muhafaza etmesine kardr.
.
Beir Fuada gre lisnmzn sadelemesine almak, milletimize
yaplacak en byk hizmettir.33

32
http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1026063960_%c5%9feydaarzu1274.pdf
(04.03.2010).
33
imen zam, ntikada Gre Muallim Naci ve Beir Fuadn Dilimize Baklar, Frat
niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt:12, S. 1, Elaz 2002, s. 99.

34
 Dil zerine alacak insanlarn bu konuda uzman olmalar arttr. Dilde
tasarruf herkes tarafndan yaplamaz. Lisnmz var ise onda tasarruf etmeye
hakkmz da vardr. Fakat bu tasarruf, erbabna tevd edilmek lazm gelir, yoksa
her eli kalem tutan lisnda tasarrufa kalkacak olur ise ne syleyeceimizi, ne
yazacamz arr kalrz. (zam, s. 100).

3.1.11. Mehmet Kaplan

Kaplan hoca, konuma ve yaz dilindeki kelimeleri, kkenlerine bakarak

Trke ve yabanc diye ayrmann, bu ekilde ztrkecilik yapmann, dili
arlatrmaya almann yanll ve tehlikeleri zerinde srarla durur. Eer
byle yaplrsa Fuzul, Bak, eyh Galip, Namk Kemal, Fikret, Mehmet Akif,
Yahya Kemal, hatt Yakup Kadri, Reat Nuri, Halide Edip, Peyami Safa, A.
Hamdi Tanpnar gibi ir ve yazarlar bile anlalmaz hle gelecektir. Bir
milletin ktphanesi ancak byle yklabilir. Hlbuki her millet dilini ve
kltrn yzyllar boyunca yourur. Bu esnada o, akan bir nehir gibi, iinden
getii her topraktan baz unsurlar alr. Her meden milletin konuma ve yaz
dili, karlat medeniyetlerden alnma kelime ve deyimlerle doludur. Bu
bakmdan her milletin dili, o milletin tarihinin det zetidir. Dnyada saf
hibir ilim ve kltr dili yoktur. zletirmecilik, bu bakmdan tarihin akna
ve kltre aykrdr. Btn gelimi milletler, diline giren, ilerine yarayan
kelimelere kendi mallar gibi sarlrlar.34

Dilimizde yer alan yabanc asll kelimelerin hangi dilden geldii ayn zamanda
tarih ierisinde bizim hangi kltrlerle iletiim halinde olduumuzun da bir
gstergesidir. Batl devletlerde bizdeki gibi bir tasfiye hareketine rastlamak mmkn
deildir. Onlar dillerinde fakl milletlerin izlerini tamalarnn gurunu duyarlar.
Onlara gre uydurma dil nesillerin birbirleri ile olan balarn zayflatr.

34
Rza Bac, Prof.Dr. Mehmet Kaplann Kltr ve Dil Anlay, Yamur Dergisi, S. 17,
Ekim-Kasm-Aralk 2002, s. 2.

35
 Mesel nl ngiliz ir ve tenkitisi Thomas Stearns Eliot, ngilizcenin
en byk iir dili olduunu syler ve bunu ngilizcenin kark, iinde eitli
dillerden gelme unsurlarn bulunmas ile aklar. Onlarda bizdekine benzer ne
bir zletirme hastal, ne de bir tasfiye hareketi vardr. Onlar byle bir eyi
akllarndan bile geirmezler. nk tasfiye, arlatrma demek, herkesin
bilmedii yeni (uydurma) kelimeler koymak demektir. Yeni kelimeler z (?)
olsalar bile, halka uzun mddet yabanc kalrlar. Allmn zerine
allmam bir kelimeyi koymann, dnce akmn ve dnceyi aksatmas
bakmndan byk zarar vardr. Trkiyedeki tasfiye hareketi, eski kltr
eserlerinden faydalanmaya engel olduu gibi, yaayan dili de binlerce
kelimeden mahrum etmitir. Dnce trafiini dzenleyen kelimelerin hoyrata
deitirilmesi, Trkiyedeki nesillerin kafasn kartrm, kltr akna sekte
vurmu, kavram kargaas dourmu, kltrmzn temel kayna olan bizi
biz yapan binlerce eseri okunmaz ve anlalmaz hle getirmitir. Bu bir
ilerleme deil, gerilemedir. (Bac, s. 2).

3.1.12. Yavuz Blent Bkiler

Yavuz Blent Bkiler, Trkeleen, Trkedir adl yazsnda Trk dili

konusunda u hususlar aktaryor:

Limon, Yunanca bir kelime. Atalm m onu dilimizden? Hayr

atmayalm. nk biz limon kelimesini 500 yldan beri konua konua oktan
Trkeletirdik. Baz halk trklerimizde, onu ilimon olarak taa bile ektik.
Merhum Ahmet stnn ikide bir okuduu:
limon ektim taa, ilimonda yr Amman.
Amann askerlik geldi baa
diye balayan mehur trksn bilenlerimiz oktur. Trkede (L) harfiyle
balayan kelime de olmad iin, halkmz lzm kelimesini ilzm ekline

36
 sokmutur. Lzm Arapa bir kelime. Peki, atalm m lzm kelimesini
dilimizden?35

Limon kelimesini dilimizden atmak mmkn deildir tabi ki. Artk bizim z
malmz olmutur bu kelime. Hangi millette, hangi kltrden dilimize girerse girsin,
bizimle birlikte millilemitir. Mutfamza, ay ocamza, pazarmza,
marketimize, ksaca her yere girmitir limon. Limonla ayn kaderi paylaan
kelimelerimizden biri de lazm kelimesidir.

ztrkeciler diyorlar ki:

Atalm!
Niin atalm?
nk lzm Arapa bir kelime. Onu atalm yerine gerek
kelimesini koyalm.
yi ama lzm da bizim bin yldan beri kullandmz,
Trkeletirdiimiz bir kelime. Lzm da kullanalm, Trke olan gerek
kelimesini de. Yunanca limon kelimesine gsterdiiniz yaknl, ilgiyi,
sevgiyi lzm kelimesinden neden esirgiyorsunuz?
ztrkeciler bu soruya mantk bir cevap veremiyorlar.
Trkemizde (R) ve (L) harfiyle balayan kelime yoktur, dedim. Sadece
(R) ve (L) harfleri mi Trkede kelime bana gelmez? Ah keke yle olsayd.
Trkede C-F--H-J-L-M-N-P-R--V-Z harfleriyle balayan kelime de
yoktur.
imdi bana diyeceksiniz ki:
Nasl olur? Bizim lgatlerimizde C-F--H-J-L-M-N-P-R--V-Z harfiyle
balayan, belki on bin kelime var. stelik biz onlar gnlk hayatmzda da
kullanyoruz!
Ama o kelimeler Trke deil ki! Dilimize, baka dillerden, nce misafir
olarak geldiler, sonra yerleip kaldlar ve zamanla tamamen bizim oldular. Yani
Trkeletiler. (Bkiler, s. 248).

35
Yavuz Blent Bkiler, Szn Dorusu2, stanbul 2006, s. 248-249.

37
 Dilde yabanclama, dilin kendi kaidelerini brakp, baka dillerin kaidelerinin
dilimize gemesi; dilde karl bulunan veya kullanlmakta olan kelimelerin yerine
yabanclarnn kullanlmaya balanmas; ihtiya sonucu dilimize giren yabanc
kelimelerin de yabanc syleyi ve yazl ekli ile kullanlmaya balanmasdr. Fakat
hibir yabanc asll kelime dilimizde bu ekilde yer edinmemitir.

Mesel Trkede c harfi ile balayan kelime says ok azdr. 56

civarndadr. Onlar da bugn katiyen kullanlmayan kelimeler:

Cgay: Yoksul.
Clay: Atlarn gslerinde kan bir hastalk.
Cigi: Salam.
Cincu. nce.
Cuda. nce keeden yaplan yamurluk.

gibi. Trkede (C) harfiyle balayan kelimeler daha ziyade baz sesleri
taklitten ibaret. Cv, czrt, cz, civciv, cyak ciyak, cvl cvl, cayr cayr
gibi. Ama bu 5-10kelime dnda cahil cadde cami cni csus
cehennem celse ceset cevap ceviz cezve Arapadr. Cad cam
cambaz can cnn camekn cendere cier cihan Farsadr.
Cmbz Yunanca, ceren ceyln Moolcadr.
imdi, dilimizi ztrke yapalm gerekesiyle yola karak bu kelimeleri
dilimizden nasl atabiliriz?
Yeni alfabemiz, bildiiniz gibi 29 harften ibret. C-F--H-J-L-M-N-P-R-
S--V-Z harfleriyle balayan kelimeleri dilimizden karp atarsak geriye kalan
kelimelerle nasl edebiyat yapabiliriz? Nasl dnebiliriz? Nasl
konuabiliriz? (Bkiler, s. 249).

38
 3.1.13. Nihad Smi Banarl

Dil bir milletin sahip olduu en deerli servettir. nk diller asrlar sonra
kvamna gelirler. nsanlar birbirine balayan dilden byk baka bir kuvvet yoktur.
Dolaysyla tasfiye ve sadeleme almalar Trk diline nem vermi her
aydnmzn ilgisini ekmitir. Bu konuda dncelerini ne sren yazarlarmzdan
birisidir Nihad Sami Banarl.

Dilleri ykmak mesel bizde yalnz Trkelemi szleri deil, bizzat

Trke szleri de deitirip, kelime diye zevksiz henksiz ve mzisiz birtakm
sevilmez, anlalmaz szckler icdetmek Bylelikle, birbirleriyle
anlamalar yhut belirli sloganlardan baka bir ey anlamalar imknsz hle
gelen tze kalabalklar, birer sr hline getirmeye almak ve sonra, bir
denekle, istenilen yola gtrmek( Banarl, s. 5).

Trkenin kurallarna uygun kelime tretmek yerine, uydurmac bir tavr

sergilemek elbette zevksiz, ahenksiz bir dil meydana getirmitir. Daha nce hi
karlalmam bir kelimenin, kknden hareketle anlam tahmin edilebilir. Fakat bu
kelime uydurma bir kkten meydana geliyorsa tahminlerimizin bile nne geilmi
olur.

Biz, Trkemizi, ada medeniyetlerin her hareketini ifadeye muktedir,

zengin ve milli bir dil hline getirecektik. Hedef buydu, ada medeniyetlerle
atba yryecek bir kltr lisan. nk dil inklbna kadar, Trkede
Arapa terimler sistemi hkimdi.
Kprck kemii yerine azm- terkova diyorlard. Kala kemii yerine
azm- harkafa diyorlard. te bunlar deiecekti. Fakat yerlerine daha
irkinlerini koymak iin deil, halk Trkesinde zaten yaamakta olan bilek
kemii gibi, gs kemii gibi halk dehasnn eseri olan szleri ve benzerlerini
koymak iin( Banarl, s. 5).

39
 Yabanc bir kelimenin yerine Trke karlk bulaym derken halk tarafndan
tretilen kelimeler bir tarafa atlm, yerine tamamen Trke ile alakas olmayan kk
ve eklerden olumu kelimeler getirilmitir. Hi phesiz ztrkeciler tarafndan
bununda gerekesi aklanamaz.
Diller, bir trih boyunca, yalnz kelime says bakmndan deil, ses
gzellii bakmndan da ilenmilerdir. Bunun iindir ki kelimeler, asrlarn ve
asrlar iinde mill atalarn iledikleri birer sz mcevheridir. Onlar d
boncuklarla deitirmek La Fontainein horozu gibi, mcevherin kymetini
bilmemektendir.
Trke, birok baka diller gibi, yalnz bir vatanda deil, milletimizin
trih boyunca, nice mstakil ve muhteem devletler kurduu, eitli vatanlarda
ilenmitir. Trkiye Trkesinin de gzelliinde en byk corafi tesir 900
yla varan bir zamandan beri, Anadolu ve Balkanlar Trkiyesinin tesiridir.
Fakat Trke, tpk Trk milleti gibi, tarihin son dokuz asrnda, dnyann
ktas zerinde lisn bir imparatorluk kurmu ve bir imparatorluk dili hlinde
ilenmitir. Bu bakmdan dilimiz, hkm srd topraklarn neresinde gzel
bir ses bulmusa, onu kendi bnyesine almakta byk kbiliyet gstermitir.
(Banarl, s. 910).

Dilin bu etkileimi onda zengin bir kltr birikimi meydana getirmitir. Her
corafyann hatras sakldr kelimeler ierisinde. Halkmz bu kelimeleri byk bir
ustalkla ilemi, her birine estetik kazandrmtr. Bununla kalmam, eitli
anlamlar yklemitir. Bu kelimeleri dilde bir virs gibi grmek milletimizin emeine
saygszlktr.

Kelimeleri hor grmek, hkir grmek, hele u veya bu politik veya

ideolojik sebeple dilden atlabilir grmek, anlarn olu ve yontulu tarihini
bilmemekten veya umursamamaktan doan byk gaflettir. nk milletlerin
olduu gibi, kelimelerin de tarihi vardr. Bir milletin atalar, asrlarca o
kelimelerle duymu, onlarla dnm; birbirlerini ve evlatlarn o kelimelerle
sevmi, bu kelimeleri tammiyle mill bir sanatla ileyip gzelletirmi ve

40
 kendi mskisiyle seslendirmiseevltlar, artk o kelimelere dman
kesilemezler!..( Banarl, s. 15).

Banarlnn Trke imparatorluk dilidir szne katlmamak mmkn

deil. Kendisi bunu u szyle ifade ediyor: Her dil imparatorluk dili olamaz.
nk her millet imparatorluk kuramaz. (Banarl, s. 16).

Dnyada ka tane millet var ki dilini imparatorluk dili olma erefine ykseltsin.
Gl bir milletin dili de gldr. Nasl ki bir imparatorluk veya bir devlet toprak
kaybettike klr, dil de kelimelerini kaybettike basitleir, ifade gcn zayflar.

Ayrca Banarl z dil konusundaki tavrn u szleriyle belirtmektedir:

Esasen yeryznde hibir kltr ve medeniyet dili, hibir zaman zdil olmak
taassubuna ve basitliine iltift etmemitir. (Banarl, s. 22).

Burada Banarl dillerin mutlaka birbirlerinden etkilendiini, kelime

alveriinin kanlmaz bir durum olduunu, ar bir dile gelimi toplumlarda
rastlanamayacana ak bir ekilde vurgu yapmtr.

Bizim dil konusunda yapabileceimiz en byk i, kelime fethinden,

hatta kelime ithlinden korkmamaktr. u artla ki onlara ngilizlerin,
Franszlarn bilhassa byk Trk halknn yapt gibi derhl mill damgamz
vurabilelim! Onlar Trkenin sesiyle ve kendi estetiimizle milliletirelim.
nk Ortak Medeniyetler iinde milletlerin en byk zaferi ite bunu
yapmak, bunu yapabilmektir. (Banarl, s. 79).

Fethettiimiz topraklara nasl ki elimizden geldii kadar sahip kyorsak, ayn

hassasiyeti fethettiimiz kelimeler iinde gstermeliyiz. nk dilimize kattmz
her kelimenin zerinde bizim bayramz dalgalanmaktadr. Trkler bu kelimeleri
kendi zevkine gre ileyerek Trke yapmtr. Banarl bununla ilgili u cmlelere
yer vermitir:

41
 Bizim dil hengmemizde ilenen su, Trkeyi yalnz Trkiye
topraklarnda dokuz asr ilenmi bir dil olmaktan kopararak fakir
brakmamzdr.
Ne diye zlyorsunuz? Bir tek szck atyor, yerine yenisini
oturtuyoruz; bunda dilin ne ziyan var? Sz ilk bakta tehlikeli deildir, hatta
saf Trke sevgimizi destekler.
Ne var ki Trke, bir mecazlar ve cinaslar lisndr. Onda her kelimenin
birok mns olmu, her kelime birok baka szle birleerek, zengin bir mn
lemi, bir kelime ailesi kurmutur. Trkeden, Trke veya Trkelemi bir
kelime atmak ok kere bir kabile halkn toptan ldrmek kadar kabark sayda
bir harcaytr. (Banarl, s. 136).

Kendi gzel dilini, zletireceiz, diye ykmaya alanlarn eline brakarak her
bakmdan ziyan eden tek lke Trkiyedir.

Bir vatan corafyasnda asrlarca ilendikten sonra gzelliinin

hikasna varm bir dile byle bir kast karsnda kaytsz kalanlarn bolluu
da yine Trkiyededir. Bir zmrenin, millet dilini ykmak iin harekete geip,
resmi ve hussi nice tekilat bu cinayetin emrine vermesi gibi grlmemi bir
dallet de yine yurdumuzda grlyor!..
Hemen syleyelim ki, trih, byle bir sapkl bir daha ve hibir yerde
grmeyecektir. nk dilini ykan bir millet nasl bir itimi anemiye tutulur;
nasl birbirine dman insanlar ve ktleler hline gelerek blk blk blnr?
Bunun misli Trkiyede ok ak grlmtr.
Bakalar, byle bir illetten, artk, koleradan, tundan daha iddetle
korkacaklardr.
Bunun ilk rnei, Yunanistanda grlmtr. Yunanistanda da ba
gsteren bir uydurma Yunanca hastal, mektep kitaplarna kadar girmi fakat
bu kitaplar bugnk mill Yunan Hkmeti tarafndan byk ehirlerin

42
 meydanlarna toplanarak yaklmtr. Bunun belki en byk sebebi,
Yunanistann nnde bir Trkiye misli bulunmasdr. (Banarl, s. 284-285).
Trke, bir kelimenin birden fazla anlamda kullanlmasnda byk bir ustalk
gstermitir. Dilimizde yer alan kelimeler anlam bakmndan ok geni snrlara
sahiptir. Trk milleti kelimeleri byk bir estetikle ileme zelliini sadece kendi
kelimelerinde deil, yabanc kelimelerde de gstermi, dilimize sonradan girmelerine
ramen yine byk bir ustalkla bu kelimelerin de anlam snrlarn geniletmi ve
milliletirmilerdir.

Trkede yer alan Trkelemi bir kelime atmak, ilk anda bir tek
kelime atmak gibi grnse de hakkatte, bir kelimenin varlndan 10, 15, 20 ve
daha ok mny yok etmek gibi korkun bir cesrettir. Bir kelimenin
varlnda en az 15 mn ve deyim kaybetsek, bu, 1000 kelimede 15.000 mn
ve deyim eder ki, bu rakam, Trkeye yaplmak istenen fenln ancak bir
parasdr. (Banarl, s. 318).

3.1.14. Necmettin Haceminolu

Trk dili ve edebiyat profesrlerinden Necmettin Haceminolu, Trk dilinin

mdavimlerindendir. Deerlerimi onun iin vazgeilmez unsurlardan biri olmutur.
Onun en byk sevdas Trkiye ve Trk dnyasdr. Trkiyenin cehaletten,
fakirlikten kurtularak ada medeniyet seviyesine ykselmesi, Haceminolunu
yaatan en byk g ve idealdir.
Necmettin Haceminolu, milletimizin varln, ilim adamna yakan bir
ciddiyetle ele alm, bunu kltr deerlerimizin yaamasnda bulmutur. Trkeyi,
mill kltrmzn ah damar olarak bilmektedir. Trkenin Karanlk Gnleri
isimli gzel bir esere imza atmtr. Ama Trkemizin gzelliklerini ineyen,
dilimizi ksrlatran, kabalatran kiilere kar sert bir tavr ortaya koymutur.
Bir gn Trk Kltr Dergisinde yazd bir makalede unlar zetlemitir:

43
 Genlii, babasnn bayram tebriini anlayamayacak bir seviyeye
drmek, ztrkecilik deil, barbarlktr!
ztrkecilerden biri Necmettin Haceminoluna cevap verdi. Dedi ki:
Yani genlerimiz, babalarnn u ekilde yazlan tabriklerini mi
anlamaldrlar? eref-i hulliyle mbhi olduumuz iyd-i said-i adhnn
mteyemmim olmas dua-y vacibl-edasn brigh- ahdiyyete il ve d-
em-i ferzendanelerini bs ile rsime-i tabriki il ederim. (Bkiler, s. 180).

Tasfiyeci anlaya kar kan aydnlarmzdan hibiri byle bir Trkenin

kullanlmasn savunmamtr. Yeter ki Trke olsun ama anlalmasa da olur
dncesinden hareketle dile sahip kmaya almak zaten izah edilmesi g bir o
kadar da anlamszdr. Byle bir Trke kullanlmasna Necmettin Haceminolu da
taraftar deildir.

Onun iin, kendisine sataan bay ztrkeciye cevap yazd. Dedi ki:
1. Trk dilinin hangi devresinde, babadan ola byle bir bayram tebriki
yazlmtr?
2. Biz, zamanmzn genliinden bahsettiimize gre, bugn bu ekilde
tebrik yazan bir baba var mdr?
3. Tarafnzdan uydurulmu byle bir sahte rnein dilini beendiimizi
ve genlere retilmesini tavsiye ettiimizi gsterecek delilleriniz nelerdir?
4. Genlerin okullarda, mill kltr yadigrlarmz okuyup anlayabilecek
seviyede yetitirilmesini istemek, tarih Osmanlcay gnmzn yaz dili
hline getirelim demek midir? (Bkiler, s. 181).

Gerekten de Trk dilinin hibir dneminde byle bir anlatma rastlamak

mmkn deildir. Bu nedenle uydurma bir metin olduu kendisi tarafndan da
belirtilmitir. Cevabn devamnda Haceminolu unlar sylemitir:

imdi de hangi hareketin barbarlk olduunu, hibir yanl anlalmaya

meydan vermeyecek bir aklkta tekrar edelim:

44
 1. Trkede yaayan, karl bulunmayan, bugn tarladaki kylnn,
fabrikadaki iinin, okuldaki ocuun ve sokaktaki her trl vatandan
anlad, kulland ve yabanc asll olduunu dahi bilmedii, akl, uur, zek,
vicdan, kalp, beden, ruh, can, namus, eref, haysiyet, din, iman, kitap, kalem,
defter, dnya, ahiret, cennet, cehennem, vatan, millet, devlet, ikyet, zafer
gibi yzlerce kelimeyi, masa banda, hem de ehliyetsiz kimselerin yalan-yanl
uydurduklar szcklerle deitirmeye kalkmak barbarlktr.

2. Trk milletinin arksna, trksne, fkrasna kadar girmi eref gibi

haysiyet gibi kelimeleri atp onlarn yerine, konuma dilinde kibir yahut
izzetinefis mnalarnda kullanlan ve Trkeye Franszcadan gemi olan
onuru almak budalalktr. Bu yetmiyormu gibi onurun Trke olduunu
iddia etmek ise barbarlktr.

3. Sadece yabanc asll kelimeleri deil alnyazs, dnce, sessizlik,

korkun, yalvarmak, yaknmak, btn gibi Trke kelimeleri dahi uydurma
szcklerle deitirmek hem budalalk, hem de barbarlktr.

4. Trk milletinin iliine ilemi, ruhuna sinmi hayat, mr, cesaret,

vicdan, ahlk gibi yzlerce kelimeyi dilden atmaya kalkmak, nce ahmaklk,
sonra barbarlktr.

5. Her biri bir baka dilden gelmi olan, kent, kamu, acun, tamu, umak,
snr, temel, ama, rnek, zor gibi kelimeleri Trke diye gstermek ve bu
harekete de ztrkecilik adn vermek, katmerli bir cehalettir.

6. Bir yandan Atatrkn yolundan gidildiini iddia ederek onun

glgesine snmak, dier yandan da Atann lmnden nce benimsedii
Gne-Dil Teorisi zerinde hi durmamak ve bu teorinin ortaya atl sebebini
anlamamazlktan gelmek ise, tipik bir sahtekrlktr. (Bkiler, s.181182).

45
 3.1.15. Fatih Bacolu

Diller de medeniyetler gibi kendi varln korumak zorundadrlar.

Medeniyetler gelitike onunla birlikte dilde geliir, zenginleir. Gelimi bir dil
gelimi bir medeniyetin en byk gstergesidir.

Bir medeniyetin kurucularnn yeni yeni nesne, hareket ve mefhumlar

karlamak iin, yeni yeni kelimelere ihtiyac vardr. Bir dil bu ihtiyacn
karlamak iin ya yabanc bir dilden kelime alr, ya kelime gruplar tekil eder
veya yeni gvdeler meydana getirir. (Yeni kelimeler yapar.) Bizde, yani
dilimizde medeniyetin ortaya kard bu yeni nesne, hareket ve mefhumlar
karlamak iin en son yol, kklerden gvdeler meydana getirerek, yeni
kelimeler yapma yolu seilmitir.36

Kelime tretmede en doru yol uydurma kk ve eklerle veya yabanc dillerin

kaideleriyle deil; kendi kaidelerimizle, kendi ek ve kklerimizle yeni kelimeler
ortaya koyabilmektir. Tabi tretmeye gerekten ihtiyacmz varsa.

Yeni kelimeler kelime kk ve gvdelerine yapm ekleri eklenerek tekil

edilirler. Ama bu rastgele olan bir i deildir. Her kk ve gvdeye geliigzel
ekleri getirmek suretiyle yaplan i, kelime yapma deil, kelime uydurmadr.
Byle kelimeler dilde tutunamazlar, yabanclklarn hemen hemen daima
muhafaza ederler. Baz kimseler, kendilerini zorlayarak o kelimeleri kullansalar
bile, geni, halk kitleleri bu kelimeleri benimsemezler. unu unutmamak
gerekir ki kelime yapma ve kelime uydurmak birbirinden ok ayr eylerdir.
Dilde yeni kelimeler yaplr, fakat yeni kelimeler uydurulamaz. (Bacolu, s.
9).

36
Fatih Bacolu, Kelimeler zerine, Sznt Aylk lim Kltr Dergisi, Yl 3, S. 32, Eyll
1981, s. 9.

46
 Bacolu yeni kelimeler tretirken, uydurma olmamas iin u hususlara
dikkat etmemiz gerektiini belirtir:

Canl Kk

Yeni kelimeler, kelime kk ve gvdelerine yapm ekleri eklenerek tekil

edildiine gre, bu kk ve gvdelerde aranlacak vasf bunlarn canl olmasdr.
Yani o kk ve gvdelerin o anda, o sahada kullanlmasdr. Yeni kelime
yapmada kullanlan kelime kk ve gvdeleri o anda, o sahada kullanlmyorsa,
o kkler ldr, onlardan yeni kelimeler yaplamaz. (Bacolu, s. 9).

Kelime tretirken kullandmz kk ve eklerin hala canl olmas, dilde

yayor olmas yeni kelimenin daha da anlalr olmasn salayacaktr. Aksi takdirde
meydana getirilen kelime ne kadar Trke olursa olsun yine anlalmas g
olacaktr. Kullanlan kk, gvde ve ekler halk tarafndan bilinen kelimeler olmaldr.

Kelime kk kullanlmyor, manas halk tarafndan bilinmiyorsa yeni

kelime ile kk arasndaki mantk mnasebet bilinemeyecek ve byle
kelimeler terim gibi ezberlenmesi gereken uydurma kelimeler olmaktan teye
gidemeyecektir. (Bacolu, s. 9).

1ek Ek

Yeni kelimeler tekil edilirken dikkat edilecek en mhim hususlardan

biri de kk ve gvdelerden yeni kelimeler yapmada kullanlan yapm eklerinin
ilek olmasdr. Ekin ilek olmas demek dilde o ekle yaplm birok kelimenin
bulunmas, dilin o eki ok kullanmas demektir. Bu ekler dilin holand ve
benimsedii eklerdir. Yaplan kelimeler bu eklerle tekil edilirse, dilde
kolaylkla tutunur, halk tarafndan benimsenir, dilin bnyesine girer.
(Bacolu, s. 10).

47
 Kimi ekler ilevselliini kaybetmitir. Bu eklerle tretilen kelimelerin kalc
olmas, halk tarafndan benimsenmesi zordur.

Demek ki eklerde rabet grme bakmndan bir fark vardr. Mesel:

isimden isim yapma eki olan -c, -ci, -cu, -c, -, -i, -u, - eki Trkenin
eskiden beri ilek bir ekidir. Araba-c, eski-ci, yol-cu, uyku-cu, gz-c, kitap-,
a-c, bek-i, simit-i, ok-u, st-... gibi. Yine isimden isim yapma eki olan -
ka, -ge ise eskiden beri ilek olmayan bir ektir. Baka, zge gibi iki kelimede
bulunur. (Bacolu, s. 10).

Ayca yapm ekleri haricindeki eklerle, Trkede olmayan yapm ekleriyle

veya yapm eklerinin isimden isim, isimden fiil, fiilden fiil, fiilden isim yapma ekleri
olduuna dikkat etmeden, geliigzel her isim kk ve gvdesine eklemek suretiyle
yaplan kelimeler de uydurma olmaktan teye gidemezler ve tutunamazlar.

Kelime Musikisi

Yeni kelime tekil edilirken dikkat edilecek dier bir husus da, kk ve
ekleri birletirirken dilin ses kaidelerine, birleme artlarna, eklerin ok
ekilliliine uygun olarak hareket etmek ve ahenk itibaryla dilin temayllerine
uyarak, onun holanmad bir takm ses ve ekillerin meydana gelmesinin
nne gemektir.
Dil ilmine gre kelime yapmnda yukardaki hususlara hassasiyetle
uymak gerekir. Yukarda anlatlan esaslara uymadan yaplan kelimeler yanl
ve uydurma kelimeler olmaktan teye gidemezler, dilde anariye sebep
olurlar. (Bacolu, s. 10).

Bacolu bahsettii hususlar dorultusunda rnek olarak birka kelimeye yer

vermitir:

48
 olanak

Yaplan yeni kelimelerden biri olan ve imkn yerine kullanlmak istenen

bu kelime yanltr. nk dilimizde ilek bir -anak, -enek eki yoktur. Bu ek,
Trkede saanak, grenek gibi birka kelimede grlr. Dilde ilek olmayan
eklerle yeni kelimeler yaplamayacana gre bu kelime yanltr. (Bacolu,
s. 10).
-anak, -enek eki dilimizde ilek olmamakla birlikte, imkn kelimesi yerine
olanak kelimesi getirerek, en basitinden; imkn yok, imkn vermek gibi kelime
gruplarmz da yok etmi olmaktayz.

anlak

Mefhum bakmndan yanl ve sylenii irkin kelimelerden biri de zek

yerine kullanlmak istenen "anlak"tr. nk zek sadece anlamak manas ifade
etmez. Anlamak zeknn bir ynn tekil eder ve idrak ile alkaldr. Anlamak
zeknn hususiyetlerinden ancak biridir, "zek", "idrak", "fehm", "zeyreklik" bu
kelimelerin hepsini anlamak fiilinden yaplan kelimelerle karlamaa almak
Trkeyi bilmeyenlerin iidir. Dilde nans ve mefhumlara dikkat etmek icap
eder.
Trk milleti zeksn "anlak" yapmayacak kadar zekidir. (Bacolu, s. 11).

Anlak kelimesinin zek kelimesi karsnda ne kadar estetikten yoksun olduu

hemen dikkatleri ekmektedir.

bamszlk

Ba- kknden -m ekiyle yaplan, istikll ve mstakil yerine kullanlan

bu kelime de yanltr. nk Trkede isimden isim yapma eki olarak bir -m
eki yoktur. Trkede ancak fiilden isim yapma eki olarak -m eki vardr;
almaktan alm, satmak'tan satm gibi.

49
 Milletimiz istikllini kaybetmedike "bamszla iltifat
etmeyecektir.(Bacolu, s. 11).

Milli marmzn ad olan bu kelimenin yerine yanl bir ekle yaplan

bamszlk kelimesini getirmek yaplan yanllklardan biridir.

doa, doal

Bu kelimeler tabiat ve tabi kelimeleri yerine kullanlmak isteniyor. kisi

de hem ekil bakmndan hem mefhum bakmndan yanltr. "Doa" kelimesi
domak fiilinden -a ekiyle yaplm bir kelimedir. Hlbuki Trkede fiilden
isim yapma eki olan -a ilek bir ek deildir. Kalplam olarak birka kelimede
grlr. Dil ilmine gre ilek olmayan eklerle yeni kelimeler yaplamaz. Tabiat
kelimesi ayrca "huy, miza" manasna da gelir ki bu manalar doa kelimesiyle
karlamak mmkn deildir. (Bacolu, s. 11).

Dilimizde bu ekilde oluturulmu yzlerce uydurma kelime vardr.

Bu kelimelerin dikkat ekici en mhim hususiyeti de medeniyetin ortaya

kard yeni nesne, hareket ve mefhumlarn karl deil, dilimizde mevcut,
halkn bildii, kulland, Trkelemi kelimelerin karl olmasdr. Bylece
bilerek veya bilmeyerek nesiller bin yllk bir mazinin, bin yllk bir kltrn
yabancs haline getirilmektedir. Dikkatli olmalyz. (Bacolu, s. 11).

50
 4. BLM

4.1. TRK DLNDEK YEN KELMELER

Dilimize yabanc dillerden girdii dncesiyle ne srlen kavramlar ve

mefhumlar karlnda tretilen yeni kelimeleri, tretme esnasnda yaplan
yanllklar, yanl ek ve kk kullanmlarn, bunun sonucunda karlalan anlam
yitimlerini u ekilde ele almak mmkndr:

4.1.1. terbiye eitim

Terbiye kelimesinin manas Ferit Develliolunun Osmanlca-Trke

Ansiklopedik Lgatinde yle gemektedir:

terbiye (a.i rbvden) : 1. besleyip bytme, beslenip bytlme. 2.

*eitim37 3. grg. 4. altrma. ()
Terbiye-i bedeniye : 5. hafif cezalandrma. 6. baz yemeklere konulan
yumurta, limon, sirke sala gibi eyler. 7. altrma [hayvan-]. 8. araba
hayvanlarnn dizginleri. 9. tavsiye; kayrma, koruma.38

Trk Dil Kurumu internet sitesinde yer alan Byk Trke Szlk blmnde
terbiye kelimesini mana olarak u ekilde aklanyor:

terbiye Ar. Terbiye

(I)a. 1. Eitim: Hepsi de karlkl bir iyilik ve bir terbiyeden istifade
etmekteydiler.-A..Hisar. 2. Grg: Davudi sesi, etareti, terbiyesi kendisini
hem kadnlara hem erkeklere sevdirmiti. A.H.Mftolu. 3. Baz yemeklerin
suyunu trl yollarla koyulatrma. 4. Eti, piirmeden nce eitli baharatlar,

37
(*) ireti bu szlkte XX. Yzyln yeni kelimelerini gsteriyor.
38
Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 2000, s. 1083.

51
 ya, sala vb. eyler iinde bir sre bekletme. 5. Hayvanlar altrma: Sessiz
sinema filminde bir yabani atn terbiye sahnesi gsteriliyordu. F.R.Atay.

Gncel Trke Szlk

terbiye
(II) a. hlk. Araba hayvanlarnn dizginleri.
Gncel Trke Szlk 39

Grld gibi Ferit Develliolu terbiye kelimesini aklarken XX.

yzylda verilen anlamn eitim olarak aklyor. Fakat eitim kelimesinin
yukarda bahsedilen dier manalar tamad ve terbiye kelimesini eitim
kelimesiyle karladmzda bu kelimenin anlamnda daralma meydana geldii ok
ak ortada. Trk dilinin tarihi geliimi srecinde ortaya kan dilde tasfiye hareketi
byle bir problemin ortaya kmasna neden olmutur.
Trk Dil Kurumu internet sitesinde yer alan Byk Trke Szlk blmnde
eitim kelimesi ise u ekilde aklanyor:

Eitim
a. 1. ocuklarn ve genlerin toplum yaaynda yerlerini almalar iin
gerekli bilgi, beceri ve anlaylar elde etmelerine, kiiliklerini gelitirmelerine
okul iinde veya dnda, dorudan veya dolayl yardm etme, terbiye: Sadece
kolejinizde deil eitim ilerinin tmnde gvenilir bir danman olabilirim.
N.Hikmet.40

Tanmdan hareketle tasfiyecilere u soruyu sormamak mmkn deil.

Mademki biz terbiye kelimesi karsnda eitim kelimesini ortaya attk, neden eitim
kelimesini aklarken yemee konulan birtakm baharatlar, dizgin gibi anlamlar
eitim kelimesinin tanm ierisinde vermiyoruz? nk eitim kelimesi terbiye
kelimesinin tad manalar tamamyla karlamyor.

39
http://tdkterim.gov.tr (05.04.2010).
40
http://tdkterim.gov.tr (05.04.2010).

52
 Eitim kelimesi igid- (igidmek) fiilinden geldii sylenmektedir. gid-
(igidmek) fiili Kutadgu Biligin Tengri Azze ve Celle gdisin Ayur ( Tanr Azze ve
Celle vgsn Syler) blmnde bu kelime u ekilde gemektedir.

Bayat at birle szg baladm

Trtgen igidgen kergen idim41

Terbiye kelimesi karsnda tretilen eitim kelimesini ek ve kk bakmndan

inceleyelim.

e- (emek) : Fiil kk
-i : Yardmc ses (i sesi fiilden fiil yapan bir ek olarak deil yardmc ses
olarak kabul edilir. nk dilimizde byle bir fiilden fiil yapan ek bulunmaz.)

-t: Trkede eskiden beri grlen ve ilek olarak kullanlan bir fiilden fiil
yapma ekidir.42

Trk dili gramerinde it olarak fiilden fiil yapm eki yer almadndan bu
sesleri birleik bir ek olarak kabul edilmez.
-i : eiti- olarak kullanlan bir fiil dilimizde yer almadndan yine burada da i
sesi yardmc ses olarak ele alnr.

-m : -m eki nesne ismi yapan fiilden isim yapma eklerinin ok ilek

olanlarndan biridir. Balca fonksiyonu fille ilgili bir hal, durum, i ifade etmek
olup o ile ilgili, o iten doan varlk, eya, let, yer v.s. gibi eitli isimler de
yapar: al--m, sat--m, ge-i-m, giy-i-m, kua-m, tak--m, uur-u-m, ver-i-m, i-
i-m, dn--m, bi-i-m, bo-u-m, do-u-m, l--m, at--m, doy-u-m misallerinde
olduu gibi. (Ergin, s.187188).

41
http://www.edebiyatforum.com/lise-2-edebiyat-konu-anlatimi/kutadgu-bilig-ornek-
metin.html (06.04.2010).
42
Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, stanbul 2000, s. 211.

53
 Terbiye kelimesini Trk dilinden atp yerine eitim kelimesini koymak
istemektedirler. Fakat terbiye hala deyimlerimizde yaamaktadr.

Deyimler

terbiye almak
terbiyesini vermek
terbiye etmek
terbiyesini bozmak43

Eitim kelimesi terbiye kelimesini tam olarak karlayabilseydi bu deyim

eitimini bozmak olarak da anlaml olabilirdi. Hatta frnda terbiyeli tavuk yerine
frnda eitimli tavuk da kulamza gayet ho gelirdi. Btn eitimli insanlar ayn
zamanda terbiyeli, terbiyesiz insan da eitimsiz insan olurdu. Fakl ekillerde ifade
edecek olursak, eitimli insann terbiyesizi olmaz, eitimsiz olann da terbiyelisi
olmazd. Fakat durumun byle olmad rneklerden ak bir ekilde grlmektedir.

4.1.2. eser yapt

Yapmak fiilinden tretilen yapt ismi eser manasnda kullanlmaktadr.

Yapt kelimesini u ekilde inceleyebiliriz.

yap- : Fiil kkdr.

- : Fiilden-isim Yapm ekidir.

Bugn bu ekle yaplm grnen ve yapan, olan veya yaplan eitli

nesneleri karlayan bir ok isim vardr : yaz-, sk-, yap-, ayr- (< ayr-), at-
, bat-, yat-, a-, tart-, say-, yak-, diz-i, iz-i, ek-i () gibi. (Ergin, s.
192).

43
http://sozluk.bilgiportal.com/nedir/terbiye (14.08.2010).

54
 -t : simden-isim yapm ekidir.

lek olmayan bir ektir. Denklik ifade eder. Ya--t, yeni yaplan e-i-t
misallerinde bu ek vardr. (Ergin, s. 177).

Bu kelimede t eki eitlik, denklik anlam katmamtr.

Yap- (yapmak) bir eyi ortaya koymak, yap ise yaplm ey anlamndadr.
Sonuna eklenen -t eki ile yap ile yapt arasnda anlam fark oluturulmak
istenmitir. Bu iki kelimenin anlam TDK szlnde u ekilde verilmitir:

yap
a. 1. Barnmak veya baka amalarla kullanlmak iin yaplm her trl
mimarlk eseri, bina. 2. Yaplmakta olan konut, yol, kpr vb. inaat,
konstrksiyon. 3. Yapma, oluturma, ortaya konulma, meydana getirme:
Krkkale yaps bir tabanca. 4. Canl bir varln ruh veya beden zelliklerinin
tm, bnye, strktr: Yaps salam, gzel bir erkekti. Y.Z.Orta. 5.
Btnn bir araya getiriliinde uyulan dizge, strktr: Dil yaps. Cmle yaps.
6. fel. eleriyle somut bamll olan btn. 7. top. b. Paralar ve eleri
arasnda yasaya uygunluk, duraan balar ve karlkl ilikiler bulunan dizge
veya btn, strktr.
yapt
a. 1. Bir emek sonucunda ortaya konulan rn, eser: Yaptnn
salamlna gvenen her sanat gibi akasn da iyi karlamt.- H.Taner. 2.
Yayn, kitap: Dergilerde bol bol, yapt bir yana brakp yazar kiiliklerine
sataan yazlara rastlarz.-A.Aaolu.44

Kelimelerin szlkteki tanmlarndan da anlald gibi yap kelimesi daha

ok antiye ile ilgili unsurlar karlamaktadr. yapt kelimesi eser kelimesi
karl olarak oluturulmutur. Fakat bu kelimeyi tam olarak karlamamaktadr.
eser kelimesinin anlam u ekilde verilmektedir:

44
http://tdkterim.gov.tr (10.04.2010).

55
 Eser (a.i.c. : sr) : 1. nian, iz, almet. 2. telif. 3. baslm kitap. 4.
hads-i erf. 5 trih, vakayi kitab. 6. bir kimsenin meydana getirdii ey. 7.
tesir. (Develliolu, s.232).

Bu kelimenin tad nian, iz, alamet anlamn yapt kelimesinde bulamyoruz.

Eer yapt bu kelimeyi karlayabilseydi Yaplan temizlikten sonra kirden eser
kalmad. cmlesini Yaplan temizlikten sonra kirden yapt kalmad. eklinde
sylememizin hibir mahsuru olmazd.
Ayrca Arapa asll sr kelimesinden gelen eser kelimesi syleni itibariyle
Trkenin ses yapsna brnm, milli bir kimlik kazanmtr.
Bahsettiimiz konuda Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta unlar sylemitir:

Yapmak kelimesinden tretilen yapt eser mnsnda kullanlyor.

Birok mnlar ifade eden (mesel Eski Anadolu Trkesinde rtmek,
kapamak gibi), birleik fiillerde yer alan ve yanl olarak etmek yardmc
fiilinin yerine de kullanlan yapmak kelimesinde eser meydana getirmek
mns yoktur. Birleik fiiller dnda yapmakn gerek mnlarndan en
yaygn olan ina etmek, bina etmek tir. Nitekim yap byle bir mn
tamaktadr.
Dilimizde -t eki geit kelimesi gibi umumiyetle yer bildiren isimler
meydana getirmektedir. Metinlerde ve halk azlarnda bulunmayan, son
zamanlarda tekil olunan yapt kelimesi de olsa olsa yap yaplan yer
mnsna gelebilir. Yapt bu suretle eser karl deil, Franszcadan gelen
antiye yerine kullanlabilir.45

Eser kelimesi eser kalmamak olarak deyimlerimiz arasnda yaamaktadr.

45
Faruk Kadri Timurta, Yaayan Trkemiz, stanbul 1981, s. 104.

56
 4.1.3. hayat - yaam

yaam kelimesi Arapa kkenli hayat kelimesi karlnda tretilmitir.

Her iki kelimenin szlk karln incelediimizde u anlamlarn gryoruz:

hayt (a.i) 1. dirilik, canllk. ( Develliolu, s. 346.)

hayat Ar.
(I) a. 1. Canl, sa olma durumu. 2. Yaam() 3. Hayat biimi, iinde
yaanlan artlarn btn, yaant: Ky hayat. Gece hayat. 4. Meslek: () 5.
Geim artlarnn btn: () 6. Canll gsteren hareket, kaynama: Bu
kyde hi hayat yok. 7. din b. Yazg: Hayat onlar bir trl birletirmedi. 8.
Yaamay salayan artlarn btn: Ayda hayat yok. 9. Bir kimsenin tarihsel
biyografisi, hayat yks, hayat hikyesi: Atatrkn hayat.46

yaam
a. Doumla lm arasnda yaanan sre, mr, hayat: ()47

yaam kelimesinin hayat kelimesini tam olarak karlamad yukardaki

aklamalardan kolayca anlalabilmektedir. Szlkte yaam kelimesinin anlam
doumla lm arasnda yaanan sre, hayat olarak veriliyor. yaam kelimesi
burada hayat kelimesine karlkm gibi grnse de derine indiimizde yle bir
anlam fark kyor. Askerlik hayat, okul hayat, evlilik hayat vb deniliyor. Fakat
bunlarn hibiri doumla lm arasnda sreklilik gstermiyor. Sadece insan
mrnn belli bir ksmn ieriyor. Hatta canll gsteren hareket, kaynama
anlamnda Bu kyde hi hayat yok cmlesinde doum ile lm arasnda geen
sre ile bir ilgisinin olmadn gryoruz.
Yaam kelimesi yaa- (yaamak) fiiline Trkede ilek olarak kullanlan m
fiilden - isim yapm ekinin getirilmesiyle tretilmitir.

46
http://tdkterim.gov.tr (18.04.2010).
47
http://tdkterim.gov.tr (18.04.2010).

57
 -m eki nesne ismi yapan fiilden isim yapma eklerinin ok ilek
olanlarndan biridir. Balca fonksiyonu fiille ilgili bir hal, durum, i ifade
etmek olup o ile ilgili, o iten doan varlk, eya, let, yer v.s. gibi eitli
isimler de yapar: al--m, sat--m, ge-i-m, giy-i-m, kua-m, tak--m, uur-u-m,
ver-i-m, i-i-m, dn--m, bi-i-m, bo-u-m, do-u-m, l--m, at--m, doy-u-m,
misallerinde olduu gibi. Fiil kkndeki sedasz konsonantn sedallat yud-
u-m (yut-tan), ad--m (at-tan), tad--m (tat- tan) misalleri de bunlardandr.
(Ergin, s. 187188).

Tretili itibariyle doru olup, anlam itibariyle eksiklik grlmektedir.

Yaam ve Yaant kelimeleri de hatal tretmeler sonunda ortaya

kmtr. Bunlardaki yanllk ekilden ekin ekli durumundan- deil, ekin
fonksiyon ve mnsndan, mefhumundan ileri gelmektedir. Dilimize ilek -m
eki bulunmakla beraber, bunun ifde ettii mn snrldr. Bu ekle daha ok
fiillerden hareket ismi yaplr. Bunlar bir defada yaplan i ve hareketi
gsterirler; bir iimlik ayran, bir atmlk barut gibi. Yaam kelimesi ekin bu
fonksiyonuna gre bir kere yaama demek olur. Hlbuki yaam hayat yerine
kullanlyor. Aslnda hayat mefhumu ile yaamak kelimesinin ifade ettii mn
arasnda fark vardr. Bunlar ayn eyler deildir. Hayat, yaama, yaay, mr,
canllk, dirilik birbirleriyle mnasebeti olan kelimelerdir. Fakat baka baka
mnlar tamaktadrlar. Mesel falan adam hayatta m? denir de; Yaamada
mdr? veya yaayta mdr? denemez. Burada ancak yayor mu?
kullanlr.
()
Yaam ve yaant kelimeleri telaffuz bakmndan da ho deildir.
Bunlarn hayat kelimesi yerine kullanlmas her bakmdan yanltr. (Timurta,
s. 104105.)

Hayat kelimesi dilimize girmi ve bizimle birlikte ilerlik kazanmtr.

58
 Krolu Destanndan

Bolu beylerinin katnda, can acs bir taraftan, vcut hayat gitti, bir
taraftan, bunda dertli dertli gzlerine mil atlmasna karlk alaya alaya ne
feryd figan klm Bolu Beylerinin katnda. (Kaplan, s. 7).

Maniler

Diken olup batma

Benim hayatm Fatma
Daima tatl sz syle
Sakn beni aldatma.

Denizde kum ziyade

Asker oldum piyde
Seni yle sevdim ki
Hayatmdan ziyde

Yrin ad Melhat
Onu sevmek kabahat
Her gn biriyle gezmek
O da baka bir hayat48

48
Ahmet Kabakl, Dil Saraymzdan Sklen Talar, haz. Trkay Gltekin, stanbul 1981, s.
81.

59
 Bilmeceler

Hem yaatr hem ykarm,

Benden doar k, bahar, yaz,
T ezelden beri varm,
Ben olmasam hayat olmaz
(Gne)
Nice bin enhar iinde,
Krmz sular akar,
nsann hayat,
O suyun akmasna bakar.
(Damar, kan) (Kabakl, s. 82).

Ataszleri

lim kalplerin hayatdr.

Et yersen hayatn farmaz, alg istersen akn farmaz, kitap okursan
dinin farmaz. (Kabakl, s. 82).

Deyimler

Hayat adam
Hayat arkada
Hayat kavgas
Hayat memat meselesi
Hayat pahall
Hayat cehennem azabna dnmek
Hayatm boyunca
Hayat seviyesinin ykselmesi
Hayat tecrbesi

60
 Hayatna istikamet vermek
Hayat greini tek bana kazanmak
Hayatn bir yola balamak
Hayat kayna
Hayata atlmak
Hayata balamak
Hayata geirmek
Hayata gzlerini yummak
Hayata ksmek
Hayat geirmek
Hayat kaymak
Hayatna girmek
Hayatn bahar
Hayatn (birine) borlu olmak
Hayatn kazanmak
Hayatn yaamak (bu sz grubunun yerine yaamn yaamak demek
mmkn m?)
Hayatta olmak
Hayat vermek (Kabakl, s. 82).
Hayat kelimesini katletmekle neleri katlediyoruz dnmek lazm.

NOT:

Enhar : nehirler
Memat : lm, lmden sonras
Farmak : (Fari olmak) Vazgemek, boa gitmek. (Kabakl, s. 82).
Yavuz Blent Bakiler Hayat-Yaam ile ilgili gzel bir ansn yle dile
getirmitir:

1982 ylnda, Azerbaycandan, Ankaraya bir air arkadam geldi. smi

Memmed Aslan! Onu alp Kltr Bakanlmza gtrdm. Baz daire

61
 bakanlarmzla tantrdm. Aramzda gzel bir sohbet oldu. Bir ara sz, gelip
Trkeye dayand. Azerbaycan Trkleri de bizim gibi Ouz boyundan.
Azerbaycanda da Trke konuuluyor.
Memmed Aslan, bin yldan beri konua konua Trkeletirdiimiz,
obana-yabana bile rettiimiz baz kelimelerin Arapa aslldr! diyerek
dilimizden sklp atlmasna iddetle itiraz ediyordu. Bu yanltr! diyordu.
Ve Trk mnevverlerinin maksad, Trkiyeyi hem kendi edebiyatlarndan
hem de Trk dnyasndan koparmak mdr? diye soruyordu. Diyordu ki:
Bir baba dnelim. Bu babann 6 evlad olsun. Baba ocuklarna 6 katl
bir apartman yaptrsn ve her katna bir evladn oturtsun. Gnn birinde birinci
katta oturan ocuk kendi dairesini ykmaya balasn. Kardelerinin aman
yapma! Etme! itirazlarna aldrmasn. Ve onlara size ne! desin. Ben sadece
kendi dairemi skp gtryorum. Ben kendi mlkm zerinde istediim gibi
hareket etme hakkna sahip deil miyim? Bu malzemeyle gidip baka bir yerde
kendime tek katl bir ev yapmak istiyorum.
Peki; o birinci kat sahibinin yle davranmaya hakk var m?(Bkiler, s.
141).

Kelimeleri dncesizce katledenler, katlettikleri her kelime ile dile ne kadar

zarar verdiklerinin, o kelime ile birlikte neleri de katlettiklerinin farknda deillerdir.
Hatrann devam yle geliiyor:

Memmed Aslan devamla dedi ki:

Siz Trkiye Trkleri olarak dilinizden hayat gibi gzel bir kelimeyi
atyorsunuz. Yerine kksz, ruhsuz, plak, bir yaam kelimesini
getiriyorsunuz. Siz 6 katl apartmann birinci katnda oturan ve oturduu kat
ykmaya kalkan o evlda benziyorsunuz! Buna hakknz var m? st katlarda
oturanlar niin dnmyorsunuz. st katlarda kimler var? st katlarda
Azerbaycan, zbekistan, Uygur, Bakurt, Tatar, Irak, ran ve Balkan Trkleri
var. nk biz de, zbekler de, Uygurlar da, Bakurtlar da, Tatarlar da sizin
imdi yaam dediinize, hayat diyoruz. Sizin Trk dnyasnn Dilde birlik

62
 idealini ykmaya hakknz var m? Hayat, iirlerimize, trklerimize,
arklarmza, ruhumuza, gnlk konumamza sinmi bir kelime. Hayat
kelimesini bilmeyen mi vard? Ona neden kydnz?
Memmed Aslann sorusuna hi kimse cevap veremedi. Biz ki
sevgilimize, yavrumuza ve en yakn dostumuza Hayatm! diye diye hitap
eden bir milletiz. Biz ki, hayata atlmak iin alrz. Biz ki, kendimize hayat
arkada seeriz. Biz ki, vatanmz iin hayatmz veririz. Biz ki, hep hayat-
memat meselesi olan kimseleriz. Hayat kelimesine kyamamak, ona yeniden
hayat vermek lzm. (Bkiler, s. 142).

4.1.4. medeniyet - uygarlk

Uygarlk kelimesi medeniyet kelimesi karlnda dilimize sokulmutur.

Uygarlk kelimesi etimolojik bakmdan karmak bir kelimedir. Bu hususta yle bir
dnce belirtilmitir:

Uygarlk, etimolojisi mehul bir kelimedir. Gerek eski metinlerde, gerek

Trk lehelerinin hi birinde byle bir kelime yoktur. Bu kelimeyi uyduranlarn
verdikleri izaha gre Trk boylarnn en medenisi Uygurlar olduundan
medeniyet kelimesine karlk olarak o ulusun adn almlarm. Uygur
kelimesi neden uygar oluyor? Trkenin fonetik kuralna gre dar yuvarlak
vokalin (u), kaide icab dzleirse, a deil olmas icabederdi.
medeniyet kelimesi gibi ok nemli bir kelimenin yerine
ztrkeletirelim diye etimolojisi karanlk, anlamca medeniyet ile ilgisi
olmayan bir kelimeyi ortaya atmak doru hareket olmasa gerektir. 49

Bu iki kavram ile ilgili u dncelere de rastlyoruz:

Uygarlk veya medeniyet, bir lke ya da toplumun maddi ve manevi

varlklarnn; dnce, sanat, bilim, teknoloji rnlerinin tamamn ifade eder.

49
Abdulkadir nan, Yaayan Trkemiz 2, stanbul 1981, s. 122.

63
 uygarlk, bir toplumu baka toplumlardan ayran, onun zgn yann ortaya
koyan, yaam biimlerinin, kullanlan let ve teknolojinin, alma biim ve
yntemlerinin, inanlarn, dnsel ve sanatsal faaliyetlerinin, siyasal ve sosyal
rgtlenme biimlerinin btndr.
Uygarlk anlamnda Bat Avrupa dillerinde kullanlan szck
civilisation, slam dnyasnda ise medeniyettir.
Medeniyet ve uygarlk kavramlar ounlukla ayn anlamda kullanlmakla
birlikte, uygarlk daha geni bir anlam tar. medeniyet, belirli bir insan
topluluunun belirli bir corafya zerinde ve belirli bir zaman iinde ortaya
koyduu deerlerle snrldr. Uygarlk ise, binlerce yl devam eden
gelimeler sonunda ortaya kan ve tm insanln ortak eseri olan evrensel
birikimlerdir. Uygarln ortaya kmasnda insan aklnn, bilim ve teknolojinin
katks vardr. Uygarla tarih boyunca saylamayacak kadar ok lkenin ve
ulusun katks olmutur. Bu katk hala srmektedir.50

Uygarlk kelimesinin medeniyet kelimesi karsnda uydurulduu ak bir

ekilde bellidir. nk Trk Dil Kurumu Byk Trke Szlkte medeniyet
kavramnn anlam yle gemektedir.

medeniyet Ar. Medeniyyet

a. top. b. Uygarlk: ()51

Eer aralarnda anlam fark varsa her iki kavram da ayr ayr tanmlamak icap
ederdi.
Ne gzel sylemi nl airimiz Mehmet Akif Ersoy:

Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar.

Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasl byle bir imn boar,

50
http://www.edebiyatogretmeni.gen.tr (20.05.2010).
51
http://tdkterim.gov.tr (29.05.2010).

64
 Medeniyet! dediin tek dii kalm canavar?52

Yllardr damarlarmza kadar ilemi bu dizelerdeki medeniyet kelimesini

karp nasl uygarlk kelimesini konulabilir. Bu kavram artk Arapa kimliinden
km kendi ses kimliimize brnm, bununla da kalmayp dilimize, marmza
girmitir.

4.1.5. kalem - yazacak

Kalem kelimesi karsnda yazacak kelimesini grnce armamak elde

deil. Dili bu kadar basitletirmek iler acs bir durum. Yedisinden yetmiine kadar
herkesin zmsedii bir kelimeyi bu kadar pervaszca katletmek, menei olmayan
uydurma kelimelerle ifade etmek dilimizi tek ayakstnde tutmak deil de nedir?
Kalem kelimesinin szlkteki anlamn incelediimizde yazacak kelimesinin bu
kavram kesinlikle karlamadn ak bir ekilde grmek mmkndr.
Osmanlca-Trke szlkte kalem kelimesinin anlam yle geiyor:

kalem (a.i.c. .aklm ) : 1. kalem. 2. ta yontmaya yarayan demir let,

keski. 3. tlbent ve kumalara boya ekmek zere kullanlan bir eit fra. 4.
yaz eitlerinden her biri. 5. bir aac alamak zere dier aatan kalem
eklinde kesilmi olan a. 6. yaz, yazma. 7. daire, dairelerde yaz ilerinin
grld yer, bro. 8. bir listede yazl nesnelerin her biri. (Develliolu, s.
484).

Buradan da anlalyor ki yazacak kelimesini dilimize sokmak isteyenler

anlam olarak neleri yitirdiklerinin farknda olmasa gerek. Brakn byle bir kelimeyi
dilimize yerletirmek teklifini yapmak bile sz bayramza byk hakarettir.
Etimolojik olarak incelediimizde yazacak kelimesi yaz- (yazmak) fiil
kknden tretilmitir. ecek/-acak eki dilimizde gelecek zaman eki olmakla birlikte
fiilden isim yapan eklerimizdendir.

52
http://www.istanbul.gov.tr/?pid=393 ( 02.08.2010 ).

65
 313. acak, -ecek
Al-acak (yol), grl-ecek (i), gibi isimlerle yak-acak, yi-y-ecek, i-
ecek, gel-ecek (istikbal) gibi kalc isimlerde bu ek vardr. (Ergin, s.199.)

Kelime tretme bakmndan doru grnse de anlam olarak byk kayplara

neden olduundan aydnlarmzn bu kelimeyi dilimize dahil etmek istemeleri
yanltr.
u hususu iyi anlamak gerekir: Trkiye Trkesinde az olarak yazacak
kelimesi kullanlmaktadr. Bu dilimizin zenginliinin bir gstergesidir. Bunu yok
saymak elbette yanltr. Fakat asl yanl kalem kelimesini Arapa kkenli olduu
iin tamamen dilimizden kararak yerine yazacak kelimesini kullanmay tavsiye
edenlerin ne srdkleri bu dncedir.

Kazaklar kalam, Trkmenler galam, Uygurlar kalem, Tatarlar kalem,

zbekler kalem, Bakurtlar klam diyorlar. Demek ki kalem kelimesi btn
Trk dnyasnda ortak bir kelime. Peki, biz Trkiye Trkesinden kalem
kelimesini karp atmakla, onun yerine yazacak kelimesini almakla ne
kazanacaz acaba?
Diyelim ki kalem Arapadr, stelik Kuran- Kerimin 68. Sresinin de
ismidir gerekesiyle onu Trkemizden atp yerine yazacak kelimesini aldk.
Peki, bu gzelim kalem kelimesiyle birlikte dilimize giren deyimleri ne
yapacaz?
Mesel kalem kal yerine yazacak kal m diyeceiz? Kalem
odasna, yazacak odas desek yakk alr m? kalem kuma, be kalem
il yerine yazacak kuma, be yazacak il cmlesi sizi de gldrmyor
mu?
Artk gitsin kalem ii gelsin yazacak ii. Gitsin kalem parmakl
gelsin yazacak parmakl. Gitsin kda-kaleme sarlmak, gelsin kda-
yazacaa sarlmak.

66
 Kaleminden kan damlayanlarn, kalemiyle geinenlerin, kalem sahibi
olanlarn, her konuda kalem oynatanlarn yerlerini kimlerin alacan dnn
ltfen! ( Bkiler, s. 161).

Nerelerde kullanldna bakacak olursak, kalemin dilimizdeki yeri daha iyi

anlalr:
kalem amak
kalem ekmek
kaleme almak
kaleme gelmek
kaleme kda sarlmak
kaleminden kmak
kaleminden kan damlamak
kalemi olmak
kalem aaca
kalem as
kalem beyi
kalem efendisi
kalem erbab
kalem ii
kalem kal
kalem kavgas
kalem kutusu
kalem pil
kalem sahibi
kalemtra
alakalem
dolma kalem
kara kalem
kurun kalem
tkenmez kalem

67
 boya kalemi
dudak kalemi
gz kalemi
kontrol kalemi
kopya kalemi 53

Kontrol kalemi gibi baz sz gruplarnda gryoruz ki kalem artk yazma

iinden km sadece ekil itibariyle anlam katmtr. Bunun yaz- (yazmak) kkyle
bir alakas kalmamtr.

4.1.6. can - tin

tin kelimesi can kelimesi karlnda dilimize girmi yeni bir kelimedir.
can kelimesi Farsa asll bir kelime olup bizimle birlikte milli bir kimlik
kazanmtr. Trkenin en ilek kelimeleri arasndaki yerini almtr.

cn (f.i.) : 1. cn, ruh. 2. hayat, yaay. 3. gnl. (Develliolu, s. 124.)

can Far.

a. 1. nsan ve hayvanlarda yaamay salayan ve lmle vcuttan ayrlan

madde d varlk. 2. Yaama, hayat: () 3. G, dirilik: () 4. Kii, birey ()
5. nsann kendi varl, z: () 6. Gnl: () 7. Bektailik ve Mevlevilikte
tarikat kardei: () 8. sf. ok iten, sevimli, sevilen, irin ()54

Can kelimesinin anlam Osmanlca-Trke Szlkte ve Trk Dil Kurumu

internet sitesi Byk Trke Szlkte yukardaki ekilde belirtilmitir. Yine Trk
Dil Kurumunun sitesinde tin kelimesinin anlam da u ekilde gemektedir.

tin

53
http://sozluk.bilgiportal.com/nedir/kalem (09.06.2010).
54
http://tdkterim.gov.tr (09.06.2010).

68
 a. ruh b. 1. Ruh. 2. fel. Birtakm fiziktesi kurucularnn, gerei ve
evreni aklamak iin her eyin z, temeli veya yapcs olarak benimsedikleri
madde d varlk.55

Bu aklamalardan hareketle tin kelimesinin can kelimesi karsnda

gsz kald, can kelimesinin karlad anlamlar tam olarak karlamad,
can kadar anlam zenginliine sahip olmad aka grlmektedir. stelik Farsa
asll can kelimesini ztrke yapalm derken yerine yine yabanc asll baka bir
kelime olan tin i koymann mant tartlr.

Baz zavalllar, cahiller, gafiller Sanyorlar ki tamamen Trkeleen

Arapa, Farsa asll bir kelimeyi dilimizden karp attk m, yerine ztrke
bir kelime koyduk mu, dilimizi sadeletirmi, zenginletirmi oluruz. Byle
dnenler kocaman bir kristal vazoya ceviz byklnde bir ta atanlardr.
Sedef ereveli bir boy aynasna bir yumruk vuranlardr. Yani Trkemizin
zamanla kurumasna, anlalmaz hle gelmesine gz yumanlardr, zemin
hazrlayanlardr.
Talim Terbiye Kurulu zihniyetiyle hazrlanan ztrke bir szlkte
Mesel: can kelime de yoktur. Neden ? nk can kelimesi Farsadr da
ondan. Peki, can kelimesinin yerine ne konulmutur? tin kelimesi
konmutur. Peki, bu tin kelimesi ztrke midir? Hayr. Eticedir. Etiler Trk
mdr? Hayr deildir! Etiler Trk olsa bile yedi bin sene nce konuulan bir
dilin tin kelimesini bin yldr konutuumuz, sevdiimiz, bildiimiz capcanl
can kelimesinin yerine koymann ne faydas var? Beyinsiz, vicdansz, vatansz
adamlar dil konusunda, Aman Arapa, Farsa kelimeler olmasn da nece
olursa olsun!. diyorlar. (Bkiler, s. 1516).

can kelimesi deyimlerimize, ataszlerimize hayatmzn her anna girmi,

bizimle btn olmutur.

55
http://tdkterim.gov.tr (09.06.2010).

69
Can alc nokta
Can alp can vermek
Can atmak
Can beslemek
Can boazdan gelir
Can cana, ba baa
Can ekimek
Can kmaynca huy kmaz
Can damarna basmak
Can dayanmamak
Can gelmek
Can havli
Can korkusu
Can kula ile dinlemek
Can pahasna
Can sknts
Can vermek
Can yakmak
Cana kymak
Candan yrekten
Can burnunda
Can cebinde
Can cehenneme
Can kmak
Can istemek
Can isterse
Can sa olsun
Canna minnet
Can erii
Can kuu
Cankurtaran

70
 Can dostu
Can dman
Canna can katmak
Can ekimektense lmek yedir
Can derdinde olmak
Canna susamak
Canna tak etmek
Canndan bezmek
Cann diine takmak56

Tm bu canm kelime ve kelime gruplarn dilimizden karmak mmkn m?

4.1.7. art - koul

Yaplan yanl tretmelerden bir tanesi de art kelimesi karlnda

tretilmi koul kelimesidir. Dilimizdeki ekleri incelediimizde fiilden isim yapan
ul veya l eki karmza kmaz. Bu ek fiil kklerine deil isim kklerine
getirilmektedir. Bu nedenle hem ek hem de tad anlam bakmndan koul yanl
tretilmi kelimelerden biridir. art komak kelime grubunun yerine koul komak
demek byk bir ifade bozukluu olur.
art kelimesi Arapa rt kelimesinden gelmektedir. Anlam olarak art,
vaziyet, hal olarak kullanlmaktadr.

art (a.i.c. : rt): 1.art. 2. vaziyet, hal. 3.yemin. (Develliolu, s.979).

art komak deyimindeki mana art kelimesi zerindedir, komak

yardmc fiil durumundadr; esasen deyim bir birleik fiil mahiyetindedir. Bir
birleik kelimede asl kelimeyi atlp yardmc durumunda olan kelimeden yeni
bir kelime tekil edilmez. Tekil edilen kelime, hangi kelimeden retildiyse

56
http://sozluk.bilgiportal.com/nedir/can (07.09.2010).

71
 ancak onun mnsn ifde eder, tekili ierisinde bulunan dier kelimenin
mnsn tayamaz.
Koul kelimesi, eki yanl olmakla beraber, sdece komak fiili ile
mnasebeti olan bir mn tayabilir. Hibir zaman art kelimesi ile ayn
mnya gelmez. art kelimesini herkes bildiine gre, yanl ve uydurma olan
koul kullanlmamaldr.(Timurta, s. 50).

Bkiler de bu konu hakkndaki dncelerini u ekilde dile getirmitir:

art kelimesi, btn Trk Dnyasnda bilinen, konuulan, yazlan bir

eklime. Yani bizimle birlikte, Azerbaycan Trkleri de, Trkmenler de,
zbekler de, Kazaklar da, Krgzlar da, Tatarlar da, Bakurtlar ve Uygurlar da
art kelimesini biliyor, seviyor, kullanyorlar.
ki yz milyonluk Trk Dnyas, art kelimesine artlanm durumda.
Eski Trkiye Byk Millet Meclisimizi, ok uzun yllar ssleyen Atatrke ait
bir vecizeyi hatrlayanlarmz oktur:
Hkimiyet, kaytsz artsz milletindir.
Atatrkn lmnden sonra, bu vecizedeki kelimeyi katlettiler. nce
hkimiyet kelimesini kaldrp attlar. Yerine Yunann hegemonya
kelimesinden egemenlik tazesini karp koydular. Sonra art kelimesini karp
attlar. Yerine, at arabalarna koulan beygirleri hatrlatan koul uydurmasn
bulup baladlar. (Bkiler, s. 226).

Bunlar yapmakla iyi ettiini zannedenler aslnda dile byk bir ktlk
etmitir. Tm bu yanl tavrlar dilde birlik ve btnln bozulmasna neden olan
unsurlardandr. Dilde birliimizi bozmaya alp durmaktan baka bir ey deildir.
Tm bu yanl tavrlar bizim birlik ve btnlmz kskananlarn ekmeine ya
srmektedir.
art kelimesinin yerine koul kelimesini koymak gnmze kadar gelmi
birok kelime grubuna hakszlk etmektir.

72
 art komak
art olmak
art olsun
art kipi
artname
n art
Hava artlar
Hayat artlar
Kaytsz artsz (Egemenlik kaytsz artsz milletindir.)
Sat artnamesi
Kendini artlandrma57

4.1.8. sr - giz

Yaps bakmndan uydurma kelimeler ierisindeki yerini alan bir baka

kelime de sr kelimesi karlnda tretilen gizemdir.
Sr, Arapa srr dan gelmektedir. Arapa asll olan bu kelime Osmanlca
dneminde dilimizdeki yerini alm ve gnmze kadar gelmitir. Dilimize girdikten
sonra milli ses kimliimize brnmtr. Arapada gizli tutulan kimseye
sylenmeyen ey anlamna gelmektedir.

Srr (a.i.c. : esrr) :1 gizli tutulan, kimseye sylenmeyen ey.

(Develliolu, s.950).

Sr, esrar mnsnda kullanlan gizem, giz kknden tretilmitir;

fakat dilimizde isim kkne getirilen bir -em eki mevcut olmadndan bu
tretme doru saylmaz. gizem in gizemek fiilinden -m eki ile yaplan bir
isim olduu dnlebilirse de, Trkede eski devirlerden beri gizlemek diye
bir fiil grlmedii iin bu da kabule yan olmaz. Trkede sadece gizlemek
fiili vardr, ondan da ancak gizlem suretinde bir kelime tretilebilir.

57
http://sozluk.bilgiportal.com/nedir/sart (08.09.2010).

73
 Giz kelimesi Eski Trke devresinde de yaln halde pek kullanlmam;
kendisinden gizlemek, gizlenmek, gizlemek gibi fiiller meydana getirilmitir.
Kelimenin bugn sr mns verilerek diriltilmek istenmesi ve ondan yine
sr,esrar mnsna ayrca gizem yaplmas doru deildir. Bat Trkesinde
giz yoktur; gizlemek, gizlenmek, gizleni, gizli, gizlice, gizlicecik, gizlilik gibi
kelimeler vardr. Fakat btn bu kelimelerde sr, esrar mns deil sakl,
saklamak, rtmek, belli etmemek, ketum davranmak, mahremiyet mnlar
bulunmaktadr. (Timurta, s. 37).

Sr kelimesi ile oluturulmu kelime gruplarmz mevcuttur. Bu kelimeyi

dilimizden karmakla neleri kaybettiimizin farkna varmamz gerekmektedir.

Akl sr ermemek
Sr saklamak
Sr vermek
Ser verip sr vermemek
Srr zlmemek
Sr tutmak
Srra kalem basmak
Sr kp
Sr olmak (Kabakl, s. 38).

4.1.9. zevk - beeni

Zevk kelimesi de dier kelimeler gibi dilimizden karlmak istenmi, yerine

zevk kelimesindeki ahengi karlamayan beeni kelimesi konulmak istenmitir.
Beeni kelimesi baz evrelerce byk bir rabet grm uydurma kelimelerdendir.
Beeni kelimesi been- (beenmek) fiil kknden tretilmitir. i fiilden isim
yapm eki almtr. Fiilden isim yapan bu ek (-i) hakknda Muharrem ERGN unlar
sylemitir:

74
 Bugn Trkede bu ekle yaplm grnen ve yapan, olan veya yaplan
eitli nesneleri karlayan birok isim vardr: yaz-, sk-, yap-, ayr- (<ayr-),
at-, bat-, yat-, a-, tart-, say-, yak-, diz-i, iz-i, ek-i, dur-u, kork-u, do-
u, dol-u, ko-u, kok-u, pus-u, l-, l-, sr-, rt-, gibi. Fakat bu eit
isimlerin byk bir ksmnda , -i, -u, -, eki asl olmayp Eski Trkedeki g
ve fiilden isim yapma ekinin Bat Trkesinde dmesi yznden yardmc
sesin fiilden isim yapma eki hline gelmesi ile ortaya kmtr: yaz- < yaz--,
l- < l--g misallerinde olduu gibi.()
Hlsa , -i, -u, - eki yeni, daha dorusu sonradan ortaya km bir
ektir. Geri Eski Trkede de bir iki misalde bu ekle karlalr. Fakat Bat
Trkesinde grlen misaller hep yenidir ve bu misallerde ek sonradan ortaya
kmtr. Ekin Bat Trkesi iinde yaygn ve bugn bile ilek bulunmas (sor-
u, gez-i gibi yeni kelimeler bu ekle yaplmtr) da bundandr. (Ergin, s. 192).

Bu nedenle beeni ekil bakmndan doru tretilmi gibi grnse de anlam

bakmndan zevk kelimesi karsnda uygun dmemitir. nk zevk kelimesi
beenmek anlamna gelmemektedir. kisi dilimiz ierisinde farkl farkl eyleri ifade
etmektedir.
Develliolu Osmanlca-Trke lgatnda zevk kelimesini anlam bakmndan
u ekilde ele almtr.

Zevk (a.i.c. : ezvk) :1. biy. Tadm. 2. tatma, tad; hoa giden hal, haz. 3.
tas. manev haz. 4. bo vakit geirme; elence, elenti, cnb, elenme. 5.
gzeli irkinden ayrt etme kabiliyeti. 6. alay etme, elenme. (Develliolu, s.
1183).

Beeni kelimesinin yukardaki anlamlardan ounu tam olarak karlamad

ak bir ekilde ortadadr.

Zevk baka, beenmek bakadr. Zevke tad, lezzet, holuk, haz mns
beenmekte ise iyi ve gzel bulma; iyi ve gzel olarak seme, ayrma mns

75
 bulunmaktadr. Bunlar birbirinden tamamiyle ayr mefhumlardr. Mesel, bir
kimse zevk sahibi olmaz ama yine de pek ok eyi beenebilir. Zevk ve
beenme mefhumlarn birbirinin ayn zannetmek byk hatadr.(Timurta, s.
18).

Ben u ii yaparken zevk alyorum demekle o eyden alnan haz ifade

edilmek istenmi olunur. Takdir kelimesi yerine beeni kelimesini belki
kullanabiliriz ama zevk kelimesinin yerine asla beeni kelimesini kullanamayz.
Zevk kelimesi ezvk kelimesinden dilimize girmitir. Fakat dilimize girerken
Arapann izlerini zerinden atm, tamamen bizim kimliimize brnmtr. Zevk
kelimesi herkesin yakndan tand, anlam olarak bildii bir kelimedir. Bu kelimeyi
dilden karmann ne mant olabilir? stelik bu kelimenin dilimize girmesiyle
beraber birok deyim, kelime grubu olumutur. Bunlar:

Zevkini almak
Zevkine varmak
Zevkini dnmek
Zevk sahibi
Zevkini karmak
Ortak zevkler
Zevkini karmak
Zevk iin
Zevkine bakmak
Zevkten drt ke olmak
Zevkler ve renkler tartlmaz58

58
http://sozluk.bilgiportal.com/nedir/zevk (10.09.2010).

76
 4.1.10. aama

Trk Dil Kurumunun Trke Szlk uydurma olan bu kelimeye u anlam

vermitir:

a. 1. nem veya deer bakmndan gitgide ykselen bir sra

basamaklarn her biri, rtbe, mertebe, paye. 2. Varlmas istenen bir amaca
doru geilmesi gerekli dnemlerden her biri, evre, basamak, adm, merhale:
() 3.sp. Bir yarn belirli uzakl kapsayan blmlerinden her biri, etap. 59

Dil kurumunun bu kelimeye verdii anlamlar incelendiinde birbirine yakn

birka kavram birden karladn gryoruz. Bu kavramlar dilimiz ierisinde
anlam olarak birbiriyle birebir rtmedii noktalarda da karmza kyor. Yeri
geldiinde farkl anlamlarda kullanlan birka kavram ayn kelime ile karlamak
dilin zenginliini snrlamaktr.

Aama; safha iin mi, merhale iin mi derece iin mi uydurulmutur;

bunu bilmeye imkn yok. Bakalm, szlklerinde (6. bask) ne diyorlar: nem
ya da deer bakmndan gitgide ykselen bir sra basamaklarn her biri rtbe,
mertebe, paye. Ayn szlkte merhale kelimesine bakyoruz; karsnda yine
aama var. kinci bir karlk olarak da evre. Evrenin karsnda ise safha,
merhale, faz karlklar. Buyurun, iin iinden kn. Merhale, mertebe, safha
kelimelerinin ifade ettii ayr ayr kavramlar ayn kalba koyup bir kelime ile
kavram iin bir kelime uydurup kullanrsak kelime haznemiz te bir
nispetinde azalr, daha az kelime biriktirecei iin hafzamz yorulmaktan
kurtulur; szlklerimiz baslrken te bir nispetinde daha az kt harcanarak
savurganln nne geilir.60

59
http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=a%FEama&ayn=tam (10.09.2010).
60
Ahmet Bican ERCLASUN, Yaayan Trkemiz2, stanbul 1981, s. 1415.

77
 Ercilasun, aka ile kark yaplan hatay gzel bir ekilde ifade etmitir.
Kelime amak fiilinden tretilmitir. Fakat dilimizde -ama diye fiilden isim
yapm eki bulunmamaktadr. Tretme bakmndan gramerimize aykr bir durum sz
konusudur. Kelime uydurma olduu gibi tretme eklide uydurma eklerden
yaplmtr.

Dilimizde ama eki yoktur, fakat aama diye bir fiil olabilir eklinde
dnerek Derleme ve Tarama szlklerine bakyoruz. Tarama Szlnde
malubetmek , Derleme Szlnde yemek yemek mnlarnda aamak
fiili var. Uygur metinlerinde, Divan Lgati-t-Trkde ve Kutadgu Biligde de
aamak yemek yemek mnsna geliyor. Bu, A isminden kan, kan-a-mak,
ya, ya-a-mak rneklerinde olduu gibi a- eki ile yaplm bir fiildir. O halde
bu fiilden yaplacak olan a-a-ma kelimesi, ancak yemek yeme anlamna
gelebilir. Fakat dil, dil bilgisi, ek kk, mn denilen kavramlar, kurumcularn
umurunda m? Onlar istedikleri kkten, istedikleri ekle, istedikleri tretmeye,
istedikleri mny vererek yeni kelimeler uydurabilirler. (Ercilasun, s. 15).

4.1.11. tabiat - doa

Tabiat kelimesinin karl olarak doa kelimesi kullanlmak isteniyor.

Tabiat kelimesi anlam olarak u ekilde karmza kyor:

Tabat : (a.i.c. : tabi ) : 1. tabat, yaradl, huy, det, miza.

(Develiolu, s. 1011).
Tabiat kelimesi grld gibi Arapa tabi kelimesinden dilimize girmitir.
Daha sonra insanmz bu kelimeye milli bir ses yaps yklemitir ve gnmzdeki
eklini almtr. Dilimizin ses yapsna brnerek milli bir zellik tayan her kelime
bizimdir. Onu dilimizden karmak yllar sonunda byk emek verilerek meydana
getirilmi bir sanat eserine indirilen balyoz darbesi gibidir. Tabiat kelimesi de
bunlardan biridir.

78
 Doa kelimesi tretili itibari ile do- (domak) fiil kknden meydana
getirilmitir. a eki eklenerek isim olarak kullanlmaktadr. Fiilden isim yapan a eki
ilek olarak kullanlan bir ek deildir. Fakat bu ekle yaplan birka kalplam
kelime vardr. Ek ile ilgili Ergin unlar sylemektedir:

lek olmayan, ancak bir iki kelimede bulunan bu ek de klieleerek

sonradan fiilden isim yapma eki durumuna girmi grnmektedir. Umumiyetle
gerundium eki a, -e nin klielemesi ile ortaya kt anlalmaktadr. Yar-a,
sap-a, oy-a, t-e kelimelerinde bu ek vardr. Bunlardan t-e, sap-a gibi
misallerde gerundium menei daha aktr. Canl olmayan, misallerde donup
kalm bulunan bu ek grlyor ki umumiyetle yaplan nesne ve yeri ifade
etmek iin kullanlmtr. (Ergin, s.193).

Yerlerine yeni kelimeler treterek eskilerini bir kenara atmak ne kadar yanl
bir tavr ise, tretilen kelimeleri dilin canl ilek ekleriyle deil de ilek olmayan
snk eklerle tretmek de o kadar yanltr. Doa kelimesi mefhum ynnden de
yanl bir kelimedir. nk bizim inanmza gre tabiat kendi kendine meydana
gelmemi yani domamtr, yaratlmtr. Dolaysyla doa kelimesi kk
bakmndan tabiat kelimesini karlayacak anlama sahip deildir. Ayrca tabiat
kelimesinin iinde barndrd huy, miza gibi anlamlar doa kelimesinin
tamamyla karlamas mmkn deildir.

Tabiat kelimesini dilimizden atmakla bakn neleri kaybetmekteyiz:

Ataszleri
det insana tabiat olur.
Her ektiim cihanda tabiat belsdr. (Kabakl, s. 94).

79
Deyimler

Arazinin tabiat
Tabiatst
Tabiat harikas
Tabiat sahibi
Tabiat ana
Sert tabiat
Tabiat kanunlar
Tabiatn bakirlii
Tabiat bozuk
Eyann tabiat (Kabakl. 94).

Mniler

ieklerde renk olur

Yemiler hevenk olur
Tabiat insanlara
Ne gzel rnek olur

Tabiat dz olur mu?

Bee ferman olur mu?
Ben yandm kle dndm
Kle derman olur mu? (Kabakl, s. 94).

iirler

Bizim elin menekesi mor olur

Gzeli ka sitemkr olur
Her iein bir mevsimde yeri olur
Bu srlar tabiata soralm. (Ak Veysel)

80
 Son gnd, yolumuz dt ormana
Tabiat bozgundu, darmadand
Vadiler gmlm sise, dumana
Uuan kularn sesi dalgnd. (kfe Nihal Baar)

Ylma korkun uurum zannedilen boluktan

Duy tabiatta biraz sen de ilh olduunu
Ruh erer varlnn zevkine duymakla bunu.
(Yahya Kemal Beyatl) (Kabakl, s. 94).

4.1.12. mesel - rnein

rnein kelimesi dilimizde sonradan yer edinen kelimelerden bir tanesidir.

Yllardan beri kullanlan mesela kelimesine karlk olarak kmtr. Artk
ocuklarmz misal verecekleri zaman rnein diyerek sze balyorlar. Mesela
kelimesi dilimize Arapadan girmitir. Azerbaycan Trkleri bu kelimeyi meselen
olarak kullanmaktadr. u anlama gelmektedir.

Mesel (a.zf.) misal olarak, unun gibi, sz gelii. (Develliolu, s.625).

Kelime dilimize Arapadan girdii iin baka bir karlk bulunmak istenmi
ve yerine rnein kelimesi getirilmitir. Fakat rnein kelimesi de asl Ermenice olup
orinagin kelimesinden dilimize gemitir.

Arapa aslldr! diyerek mesel! kelimesini yok etmek, dilimizden

skp atmak isteyenler yzde yz Ermenice olan Orinag-imn veya orinagin
kelimesinden rnein kelimesini karmann gerekesini ve mantn izah
edemezler. (Bkiler, s. 189).

Nihat Sami BANARLI diyor ki:

81
 rnek kelimesi, eski Trke metinlerin hibirisinde hibir ekilde
yoktur. Bu kelime, Gktrk kitabelerinde yoktur! Eski Uygur metinlerinde
yoktur. Ouz Kaan Destannda yoktur. Kutadgu Bilig, Atabetl-Hakayk,
Divan- Hikmet gibi slmi Trk Edebiyatnn ilk eserlerinde de yoktur. rnek
eklimesi Divan- Lgat-it Trkte de yoktur. bn Mhenna lgatnda yoktur.
Bizzat Trk Dil Kurumu tarafndan hazrlanan Tanklaryla Tarama
Szlnde de yoktur. Tanklaryla Tarama Szl, 14. yzyldan gnmze
kadar, Trkiye Trkesiyle yazlm eserlerdeki Trke szlerin szldr.
Bugne kadar Trk Halk Edebiyatndan, Tekke Edebiyatndan ve Divan
Edebiyatndan taranan 160 eserde bir defack olsun rnek kelimesine
rastlanmamtr. Bylece bu kelime Dede Korkut kitabnda yoktur, Yunus
Emre Divannda yoktur, Karacaolan, Ktibi, Kulolu, Kul Mustafa, k
Emrah, Dertli gibi saz airlerinin iirlerinde de yoktur. nk bu kelimenin
asl Trke deildir. Ermenice orinagdr, u son asrda Trkelemitir.
(Bkiler, s. 189190).

Ermenice orinag kelimesi halkmzn aznda Trkeleerek rnein halini

almtr. Mesela kelimesi btn Trk dnyasnda meselen olarak kullanlan ortak bir
kelimedir. Dilimizden herhangi bir kelimeyi katletmek demek aacn uzayan
dallarn budamak demektir. Dilimizin salam temellerinden bir tula ekmek
demektir.

4.1.13. ehir - kent

Cumhuriyetimizin nde gelen yazarlarndan biri de Tark

Buradr. Hikye, roman ve tiyatroda kendine salam bir yer edinirken, btn
bu alanlarn temel ta olan Trke zerinde de dnemine gre ok nemli
fikirler ileri srmtr. Tark Bura, Tek Parti dneminde balayan dil
rklnn son derece tahrip edici neticeler dourduu kanaatindedir. Bunun
iin kendi neslinden birok yazar da peinden srkleyen ve ksrlatran

82
 ztrke macerasndan uzak durmu, zellikle kltr kelimeleri dedii,
bugn gemie balayan kelimelerden yazarlk hayat boyunca
vazgememitir.
Tark Bura, hep yaayan, canl, gzel bir Trke ile yazd. Uydurma dile
hi tenezzl etmedi. Onun ztrke Masal isimli ok nemli yazsndan baz
blmler sunmak istiyorum sizlere. Tark Bura diyor ki:
Biz de biliyoruz ehir yerine kent dersek kyamet kopmaz, hatta ky
evinden bir sva paras bile dklmez. Ama ehir kelimesini bir kere gmdk
m Tanpnarn bir byk eseri, yani Trk kltrnn o esiz Be ehiri
Varto ykntlarnn altnda kaybolup gitmie dner. Siz imdi Hayal ehir
den tutun da ehirkhyasndan Eskiehire kadar neler yitireceimizi dnn.
Viranehir bile kalmaz elimizde. stelik kyl kentli sznden o kent
kelimesi Trke de deildir. (Bkiler, s. 193).

Develiolu yle tanmlyor:

ehr (f.i.) : ehir, byk belde, il(Develliolu, s. 986).

Grld gibi ehr kelimesi Farsa bir isimdir. Dilimize girerek ehir
eklini almtr. Evet, ehir kelimesi kken itibari ile Trke deildir. Ancak
yzyllar boyunca bizim dilimize yerlemi bir kelimedir. Bugn yalsndan
gencine, Trkiyenin en dousundan batsna kadar kime sorarsanz sorun ehir
kelimesinin ne anlama geldiini bilir. Fakat ayn eyleri kent kelimesi iin
sylememiz mmkn deildir. ehir kelimesi syleni itibari ile dilimize girdikten
sonra bir estetik kazanmtr. Kent kelimesi dilbilgisi bakmndan Trkeye uygun
olmamakla beraber zerinde bir estetik tamamaktadr.

Tark Bura kelimeler zerinden toplumu paralama gayretlerine de

dikkatleri eker. Baz odaklarn baz kelimeler zerinden nasl blclk
yaptklarn Bura yle anlatr: ehir mi diyeceksiniz, kent mi? ehir dediniz
mi, gericisiniz, Osmanlcay tutuyorsunuz, Trkenin ve Trkln

83
 dmansnz. Kent deyince de ilerici olursunuz, devrimci olursunuz,
Trkeden ve Trkiyeden yana olursunuz. Bu szlerin insan ileden
kardn syler Bura; nk ortada kt ve sarsak bir eitimin av hline
getirdii milyonlarca gen ve Trkiyenin yarnlar vardr. ehir kelimesini
atp onun yerine kenti koyarak Trkeyi yabanc dillerin basksndan kurtarp
ar bir dil yapacaklarnn syleyenleri zibidi olarak niteleyen Bura, kent
kelimesinin arclarn iddia ettii gibi, Trke olmadn belirterek asl
ehirin Trke olduunu syler. (Dnmez, s. 12).

ehir kelimesinin terine kent kelimesini koymak istemektedirler. Hlbuki

ehir, yzlerce deyim, atasz, trk, mni ve bilmece de yaamaktadr. te
onlardan bazlar:

Krolu Destanndan

Her ne kadar Demirciolunun yiitliini methetti ise, Demirciolu Hey

atl beni yle tra etme, elbet akam olur, sen bu ehirden karsn, o zaman bir
sen, bir ben bilirim.61

Bu ran biri ile gizlice birka konutuu kaaklara gizli haber yolad.
Ne haber yollad? ehrin drt etrafna, genleri elinize aln, kordalar kllar
takn, bu ikindi bu kblda bir kratl hangi kapdan kar, hemen tutun, bana
haber verin. (Kaplan, s.19).

Mni

Antebin baklavas
Gmten oklavas
Gaziantep ehrimiz
Fedakrlar yuvas (Kabakl, s. 93).

61
Mehmet Kaplan, Krolu Destan, Ankara, 1973, s.19.

84
iirler

it vzm ben de varaym

Uup gitme bunda konadur blbl
Senin hb nefesin kalbim evinde
Vcudum ehrini donatur blbl
(Kulolu) (Kabakl, s. 93).
Bilmece

ehirde mermer ta
Bulamazsan ba ka
(para) (Kabakl, s. 93).

Ataszleri

Bir ehire iki hkim hkmedemez

ehirde tavuk olup ggklamaktan, kyde horoz olup tmek yedir.
ehirliyi ad ykar, kyly inat.
Acrsan ehirli srna ac; tok gider, a gelir.
ehri grene klavuz ne lzm? (Kabakl, s. 93).

Deyimler

Gnl ehri virn oldu.

ehir ua
ehire bir hasta geldi; derdi brek, rek
ehir ocuu
ehir havas (Kabakl, s. 93).

85
 4.1.14. sebep - neden

neden kelimesi hayatmzn her alannda sklkla kullanlan kelimelerden

biridir. Sebep kelimesine karlk olarak karlmtr. Sebep kelimesi dilimize
Arapadan girmitir. Esbb kelimesinden gelmektedir. Arapa olmasna ramen
tamamen Trkelemi ve bizim olmutur.

u neden kelimesinden nefret ediyorum. O gzelim sebep yerine, olur-

olmaz yerlerde neden kelimesi kullananlarn Trke bilgilerinden, Trke
konumak ve yazmak zevklerinden phem var. Yeni yetmelerin, dalar
devirecek derecedeki bilgisizliklerini de kat'iyyen ho grmyorum; yan
ban alm, belirli bir seviyeye ulam yazarizer takmmzn
zevksizliklerine de, Trkemizi bir kahveci ra basitliiyle kullanmalarna
da tahamml edemiyorum.62

Dili basitletirmek, tarihimize kar yaplan byk bir hakarettir. Dil bir sene
ierisinde meydana getirilen kitap gibi deildir. Yllarn emei vardr dilde.

Dil elbette canl bir varlk. Bir dile, elbette zamanla birtakm yeni
kelimeler girer. Ve bir dilde, birtakm kelimeler, zamanla elbette kullanlmaz
olur. Ama kim bana, canlln bin yldan beri koruyan birtakm kelimelerin
inatla ve srarla dilden atlmasn, yerlerine ruhsuz ve kksz ucubelerin
konulmasn izah edebilir?
Neden kelimesi, Trke'de soru zamiri olarak kullanlyordu: Neden
sebepsiz yere glyorsun? Borcunu neden demiyorsun?, Neden susuyorsun?,
Neden gelmiyorsun? gibi...

imdi neden kelimesi, bir isim olan sebep yerine de kullanlyor. Artk:
Neden nedensiz yere glyorsun? Diyecek kadar Trkemizi rahatlkla

62
http://www.turkcebilgi.com/kose_yazisi_18767_yavuz-bulent-bakiler-koksuz-katil-bir-
kelime-neden.html (14.07.2010).

86
 irkinletirebiliyoruz ve bu neden kelimesi yznden, aadaki kelimeleri ve
deyimleri katlediyoruz! 63

Bkiler, radyo ve televizyon yaynlarndan ald yanl, yavan, arpk

rneklerden bazlarn u ekilde ele almaktadr:

1- Sel nedeniyle iftilerimizin kayb byk oldu! Yanl bir ifade. Sel
yznden iftilerimizin kayb byk oldu demek lazm.

2- nedeniyle iki dac yaamn yitirdi Yanl bir ifade. Biz,

dt veya koptuu iin iki dac vefat etti deriz.

3- Cumhuriyetimizin 80. yldnm nedeniyle... denilmez.

64
Cumhuriyetimizin 80. yldnm dolaysiyle... denilir.

nedeniyle kelimesi burada sanki olumsuz bir durum var gibi kullanlmtr.

4- Babakann stanbul'a gelmesi nedeniyle olur mu? Babakann

stanbul'a gelmesi vesilesiyle veya... stanbul'a geldii iin... denilmelidir.

5- Emekliler bu nedenle fkeli olduklarn sylediler cmlesi yanltr.

Emekliler bu bakmdan fkeli olduklarn sylediler demek lazmdr.

6- Siyasi konumalar gerginlie neden oldu denilmez. Siyasi konumalar

gerginlie yol at demeliyiz.

7- Farkl davranlar kskanla neden oluyor ifadesi gzel deildir.

Farkl davranlar kskanlklar douruyor daha doru deil mi?

8- O nedenle ekmek sahibi oldular cmlesi kat'iyyen k deil.

sayesinde ekmek sahibi oldular denilse kyamet mi kopar?..

9- blm nedeniyle... deil, blmnden tr...

63
http://www.turkcebilgi.com/kose_yazisi_18767_yavuz-bulent-bakiler-koksuz-katil-bir-
kelime-neden.html (14.07.2010).
64
http://www.turkcebilgi.com/kose_yazisi_18767_yavuz-bulent-bakiler-koksuz-katil-bir-
kelime-neden.html (14.07.2010).

87
 10- Bu yangnn nedeni nedir? iren bir cmledir. Dorusu: Bu yangnn
sebebi nedir? veya Yangnn amili nedir?.. veya Bu yangn neden kt?
eklindedir.

11- Bizim: Sebeplenmek diye gzel bir kelimemiz vardr ki geinmek,

faydalanmak, istifade etmek, yaamak manalarna gelir. Biz, Sizin sayenizde
sebepleniyoruz! deriz de; azmz sizin yznzden nedenleniyoruz! diye
arptmayz. 65

Sebep kelimesinde yzlerce deyim, atasz, mni, trk, bilmece

yaamaktadr. te onlardan baz rnekler:

Krolu Destanndan

te herkesin bir sebebi olmaldr. rat ne ile olunur? Zehiri panzehir ne

eder? El eder, dil eder. Maksat zehiri panzehir etmek lazm, o el lazm, o zehiri
panzehir ede de, ie bir ey olmaya, o dil lazm ki, acy tatl ede. (Kaplan, s.
54).

()

Muhakkak ki senin eer bir mridin olmazsa, sen bir ilme mensup
olamazsn; bir duygu duymazsn, muhakkak ki bir sebep olacak. te, her ey
onun iindir, varlk yokluk da onun iindir. nsanlar kazandracak, kul kula
sebep, sebepsiz hibir ey yaratlmamtr. Grdmz semadan ne altn, ne
gm yaar, ne de yamtr. nsanlar birbirine ekli, birbirine sebep.
Yetimek, keramet lzmdr. (Kaplan, s. 55).

65
http://www.turkcebilgi.com/kose_yazisi_18767_yavuz-bulent-bakiler-koksuz-katil-bir-
kelime-neden.html (14.07.2010).

88
 Mniler

Zlfn ediren yr
Gerdana dediren yr
Mevtime sensin sebep
Ecelsiz ldren yr.

Bahelerde sedef yr
lyorum medet yr
Ben bu dertten lrsem
Ecelime sebep yr.66

Geceler yrim oldu

Alamak krm oldu
Ala gzlerim ala
Sebebim zlim oldu (Kabakl, s. 90).

Gzel senin hsnn sebep

Onu gren eyler taleb
Cennetten mi ktn aceb
Tavus gibi nakn var.67

Bilmece

Kahve gelir Yemenden

Blbl gelir imenden
Kavgamzn sebebi
Ya sendendir, ya benden!
(ki karde) (Kabakl, s. 90).

66
www.derskaynak.com (15.06.2010).
67
www.turkular.com (14.09.2010).

89
 Ataszleri

Kul kula sebep, cmleye Allah sebep

Kul kulun rzkna sebep olur.
Sebepsiz dmen kazanan ya ahmaktr, ya geveze.
Bir ziyn bin bhtna sebep olur.
El benden, sebep Allahtan.
Sebepsiz lm olmaz.
Sebepsiz ku bile umaz. (Kabakl, s. 90).

Deyimler

Sebep olan sebepsiz kalsn

Sebep gstermek
Sebep olmak( Kabakl, s. 90).

4.1.15. millet - ulus

En ok karlatmz kelimelerden biri de ulus kelimesidir. Millet

kelimesine karlk olmak zere kullanlmaktadr. Ulus kelimesi dilimize
Moolcadan gemitir. Trklerin yazl abidelerinde byle bir kelimeye sadece
ulu olarak rastlanmamaktadr. Millet kelimesi yerine budun kelimesi
kullanlmaktadr. Anadolu Trkesinin kullanld baz metinlerde ulus kelimesi
karmza ksa da millet kelimesinin karl olarak deil, halk olarak
kullanlmaktadr.
Asl Arapa olan millet kelimesi bizim milli kimliimize brnm, milli,
milliyet, milliyetilik gibi mefhum ve terimleri karlayarak dilimizdeki yerini esasl
bir ekilde almtr. Dilimize yerlemi bu kelimeyi karmaya almak gereksiz
olduu kadar yanl bir harekettir.

90
 Yavuz Blent Bkiler millet ulus kavramlar hakkndaki dncelerine
geni bir ekilde yer vermitir:
Ulus kelimesi bize Mool dilinden gemitir. Bizim ilk yazl
metinlerimiz olan Yenisey ve Orhun Abidelerinde ulus diye bir kelime
yoktur. Ulu vardr. Ulu kelimesi de sadece Kltigin Abidesinin kuzey
cephesinde bir defa gemektedir. Millet karlnda deil, halk karlnda
bir kelime olarak kullanlmtr. Orhun Abidesinde, 900den fazla kelime
vardr. Bu kelimeler zincirinde, en ok budun kelimesi gemektedir.
Gktrklerde budun, millet demektir. Kltigin Abidesinde 87, Bilge
Kaan Abidesinde 107, Tonyukuk Abidesinde ise 29 defa budun kelimesi
gemektedir. Yani 900 ksr kelimelik abidede, 223 kere budun (millet)
kelimesi kullanlmtr. Ulu kelimesiyse, halk yerine kullanlmtr.
Kltgn Abidesindeki: Bu kara ulu ifadesini, mehur Trklerimizden
Prof.Dr.Muharrem Ergin: Buhara halk eklinde Trkiye Trkesine
aktarmtr ki dorudur. nk biz: stanbul milleti, Ankara milleti, demeyiz.
stanbul halk, Ankara halk deriz. Bizim Millet oyunlarmz yoktur. Halk
oyunlarmz vardr. Bu trkler, bu oyunlar bizim mill varlklarmzdr.
(Bkiler, s.265266).

Bir de mill kelimesi yerine ulusal kelimesi getiriliyor ki bu daha da vahim bir
durum. Ulus kelimesi Moolca ki Trke asll bir kelime deildir. sal eki de Ltin
asll bir ektir. (Bkiler, s 17.) Moolca bir kelimeye Ltin asll bir ek getirerek
Trke bir kelime meydana getirmek mmkn deildir.
Her kelimenin kendine gre bir gemii bir tarihi vardr. Bir kelime bazen
birok ey ifade eder. O kelimenin de ierisinde yer ald yzlerce deyim, vecize,
atasz, mani, trk, bilmece vs vardr. Bazen bir kelime bir duyguyu, bir
dnceyi ayakta tutan stunlardan bir tanesidir. O kelime karlarak duygu ve
dnceler anlamsz kelimeler yn haline getirilir.

Millet kelimesinin getii ataszleri:

91
 Evi delikli baca, milleti yalanc hac ile hoca ykar.
Hkimiyet milletindir.
Asker oca millet kuca. (Kabakl, s. 86).

Millet kelimesi ile oluturulan deyim ve tamlamalar:

Mesele, sadece millet kelimesini dilimizden atmakla halledilmiyor ki!

imdi millet kelimesiyle yaptmz u deyimlere, tamlamalara bakn:

ofr milleti, kadn milleti, erkek milleti, Millet Meclisi, millet vekili,
millet mal, milletin az torba deil ki bzesin, milletin gz nnde, mil
eitim, mill ekonomi, mill gelir, mill irade, mill mar, mill takm, mill
mcadele, mill ruh, mill btnlk, milliyeti, milliyetsiz, mill ordu,
milletleraras, mill devlet, mill siyaset ve daha niceleri!.. ve daha niceleri!
(Bkiler, 18).

Millet kelimesi sadece deyimlerimiz ve ataszlerimizde deil bilmece ve

iirlerimizde de yer edinmitir:

Bilmece

Bir kuum var hicret

Yetmi iki millet
Hem dnya, hem hiret,
Lzm olur kibet
( Kefen) (Kabakl, s. 87).

92
 iir

Bir kez gnl yktn ise

Bu kldn namaz deil
Yetmi iki millet dahi
Elin yzn yumaz deil.68
(Yunus Emre)

4.1.16. hkim - egemen

Dilimize, ekine, kkne baklmakszn birtakm kelimeler yerletirilmeye

allmtr. Dilimizdeki yabanc kelimelere byk bir iddetle kar klm, bunun
sonucunda dilimizde ilerlik kazanan nice kelime katledilmitir. Bunlardan biri de
hkim kelimesidir. Karlnda egemen kelimesi tretilmitir. Egemen,
hakim,hkm sren anlamlarnda kullanlmaktadr.

egemen: Ynetimini hibir kstlama veya denetime bal olmakszn

srdren, baml olmayan, hkmran, hkim: Egemen devlet. 2. mec. Szn
geiren, stnlk kazanan 69

Bir de hkimiyet anlamna gelen egemenlik kelimesi kullanlmaktadr. Bu

kelime, hem kk, hem de ekleri bakmndan yanl tretilmi bir kelimedir. Faruk
Kadri Timurta durumu u ekilde aklamaktadr:

Bir kere Trkemizde yapan, eden, olan mns ifade eden bir -man, -
men eki mevcut deildir. Byle bir ek Almanca, ngilizce gibi Bat dillerinde
grlmektedir. Farsadaki -mend eki de bu mnyadr. (Bu Farsa ek
dilimizde baz kelimelerde -man ekline girmitir. Mesela Yunus Emrede

68
http://www.gridergi.com/ekitap2009/Yunus%20Emre%20-%20Siir.pdf (06.09.2010).
69
http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=egemen&ayn=tam (16.09.2010).

93
 Grlen danman kelimesi dnimendden bozmadr ve bilgin mnsna
gelmektedir)
Dilimizde iman, kocaman gibi pek az saydaki kelimelerde grlen -
man ekinin etimolojik zh yaplamamaktadr. Esasen bu kelimelere eski
metinlerde tesdf edilmiyor. (Timurta, s. 29).

-man eki ile ilgili aklamalar gayet ak bir ekilde verilmitir. Kelimeden
man ekini kardmzda geriye kalan ege- kknn ne anlama geldii belli deildir.
Trk dilinde byle bir kelimeye rastlanmamaktadr. Dilimizde yer almayan bir
kelimeye yine dilimizde yer almayan bir ek getirerek ne kadar Trke bir kelime
tretilecei ak bir ekilde tartlr.

4.1.17. kuku - phe

Dilimizde katledilmeye allm kelimelerden birisi de phe kelimesidir.

Karlnda kuku kelimesi dilimize yerletirilmeye allmtr. ki kelime
arasnda anlam bakmndan ince bir fark bulunmaktadr. Bu ayrntya baklmakszn
kukunun phe yerine kullanlmas dilde yaplan yanllklardandr.

()Hlbuki kuku korku, endie ve tedirginlie dayal phe demektir.

Ondan treyen kukulanmak fiili de; korkup rkmek, ikillenmek, tedirgin
olmak, endieye kaplmak mnlarna gelmektedir. Yni aklc filozof
Descartesin (hakikate ulamak iin) aratrma metodu olarak setii ilmi phe
ve septique filozoflarn felsef phesi ile kukunun hibir ilgisi olamaz.70

ki kavram arasndaki fark u rneklerde ak bir ekilde grlmektedir:

Kukulu adam : Vehimli, tedirgin, endieli adam dr.

pheli adam : Bir ktlk yapaca sanlan, kendisine gvenilmeyen,
kim olduu bilinmeyen bir kimse dir. (Koyiit, s.140).

70
Nuri Koyiit, Yaayan Trkemiz 2, stanbul 1981, s. 140.

94
 Bir de kuku kelimesinin kukusuz ekli vardr. Kelime katillerinden birisidir.
Bununla ilgili u rnekler verilmitir:

Mesel; filmde hanm kz soruyor:

Beni seviyor musun? Delikanl:
Elbette seviyorum demiyor, Kukusuz seviyorum diyor.

dare meclisi bakan soruyor:

Yarnki toplantya katlacak msn?
ye: Mutlaka katlacam demiyor,
Kukusuz katlacam diyor.

Gen doktor, hocasna:

Muhakkak siz bizden daha deneyimlisiniz diyor.

Gazeteci yal sanatkra soruyor:

Tekrar sahneye kmak ister misiniz?
Yal adam: Tabii isterim demiyor,
Kukusuz isterim diyor.

Ak oturum idarecisi laf toparlarken:

Herhalde hepimiz ayn kanaatteyiz demiyor Kukusuz hep bir
kandayz diyor.
Hasl, galiba, hakikaten, phe yok ki, ona ne phe, tahminimce,
phesi.vs. gibi daha nice kelime ve tbir bir tarafa atlm, hepsinin yerine
kukusuz oturtulmutur. (Koyiit, s.141).

95
 Ayrca bir yazda bu iki kavramla ilgili unlar sylenmitir:

Trke, terim ve deyim zenginlii olan ve eitli milletlerin lisanyla da

beslenmi bir imparatorluk dili. Fakat maalesef gittike ksrlatrlmakta,
daraltlmakta.
Mesela Araplardan kalbi, Farislerden dil ve can' alm, bir de ona kendi
yreimizi eklemiiz. Her birini farkl mana veya kelimelerle kullanm, tek bir
kelimeyle iktif etmemiiz. Bugn bahsedeceimiz iki kelimeyse elli yl
ncesine kadar farkl anlamlara gelirken, nasl olmu, niye olmusa TDKnin
da gayretleriyle eanlaml kullanlmaya balanm. ki kelime, yani kuku ve
phe.71

Trkede baz kelimeler e anlaml gibi grnse de, aralarndaki baz ince
farklar karmamak gerekir. yle durumlarla kar karya geliriz ki ayn anlamda
dediimiz kelimeler bir bakarsnz ok farkl anlamlarda kullanlr.

kuku ve phe kelimelerinin etimolojisini u ekilde inceleyebiliriz:

Kuku Trke bir kelime. Kamus- Trk'de: Ku gibi korkup rkme,

irtia (titreme), tevahhu (korkma, rkme) olarak tanmlanm. Yani kelimenin
kk ku. Ancak ald ek, isimden isim yapan deil, fiilden isim yapan -gi eki.
Burada elbette bir problem bulunmakta. Fakat kelime dilimizde bu ekilde
kullanlagelmi.
phe ise Arapa bir kelime. ibh yani benzemek kelimesinden geliyor.
Arapa kamusta yazld zere: ebbehe kartrmaya sebep olmak; ebehe
benzemek; etebehe kark geldi demektir. Tebih kelimesi de ayn kkten
gelmektedir. Buna gre;
Kukuda bir korku, saknma, ekinme, ho olmayan bir eye urama
endiesi vardr. Vesveseli bir hldir. Olmayan bir eyin olma ihtimali

71
http://mihmanhane.blogspot.com/2009/10/suphelerinizden-kusku-etmeyin.html
(02.09.2010).

96
 mevzubahistir. phe ise var olan eylerle ilgilidir. Yani iki veya daha fazla ey
arasnda hangisi olduunu kestirememek. Ki yukardaki "benzemek" kkyle
ilikilendirirsek, iki benzer hl arasnda kararsz kalma durumu da diyebiliriz.
Bir eyin olup olmad hakkndaki tereddt de yine phedir. Gnmzde ayn
manaya gelen bu iki kelime, grld zere farkl iki hali ifade etmektedir.
Her ne kadar halk dilinde birletirilmi olsalar da mesela psikiyatride
yukardaki ayrm sz konusu imi. Bu konuda rendiklerimizi de ekleyelim:
phe emin olamama durumudur ve obsesyonun tipik zelliidir. Obsesif
kompulsif bozukluk gibi. Kukuysa daha ok zarara urama endiesi ierir ve
psikozlarda grlr.
Demek ki biz halk dilinde her ne kadar ayn manada kullansak da iin
erbabnca hi de yle deil.72

4.1.18. bamszlk zgrlk

Trk diline gnl vermi deerli aydnlarmzdan Ahmet Bican

ERCLASUN, bamszlk karsndaki zgrlk karsnda unlar ifade etmektedir:

zgrlk ve bamszlk kelimeleri uydurmadr; dil kaidelerine aykr

olarak yaplmlardr. z ve gr kelimelerini yan yana getirirseniz bundan
asla hr mns kmaz. z oul, gerek oul, vey olmayan oul
demektir. z Trk, asl Trk, gerek Trk anlamna gelir. z dil, asl
dil, ana dil demektir. O halde z gr de asl gr, gerek gr demek
olmaldr. Asl gr, gerek gr gibi mnsz tamlamalar size bir ey ifade
ediyor mu? Ne demek asl gr, gerek gr? Bunlar nasl mnszsa, zgr
de ylece mnszdr. Ayrca grn hr olmak ile ilgisi nedir? Gr, bol,
mebzul demektir. Bol mnsnn hrriyetle ne alkas var? Fakat
samalkta akl, mantk ve ilim aramann da mns yok. Zrva tevil
gtrmez sznn mnsn, bilmem ki cahillikte srar edenler bilebilir mi?

72
http://mihmanhane.blogspot.com/2009/10/suphelerinizden-kusku-etmeyin.html
(02.09.2010).

97
 Ba kelimesinden bam kelimesi tretilemez. nk Trkede isimden
isim yapan -m eki yoktur. simlere eklenen -m, Franszca monun karldr.
Kalem-i-m2, bana ait olan kalem; masa-m, bana ait masa mnlarna gelir. O
halde ba--m da bana ait olan ba demektir. Btn bu aklamalar, cahiller iin
bir ey ifade etmez. Onlar, mevcut olmayan bir ek ile yeni kelime yapmakta ve
kullanmakta srar ve inat ederler. Oksijen olmadan su meydana getirirler; kansz
insan yapmaa alrlar; 2 + 3 = 5 ileminde 3 kullanmadan 5i bulurlar. Evet,
mevcut olmayan bir ekle yeni kelime tretmenin bu rneklerden hi fark yoktur.
Ama cehaleti hakim klmakta direnenler iin ilim ve manta bal olmakla almamak
arasnda da hi fark yoktur.73

Dilimizin, milletimiz iin ne kadar nemli olduu ve milli duygular

zerindeki etkisi tartlamaz. Dil, millet olmann en deerli yap talarndan birisidir.
Bamszlmzn bize armaandr. Dilimizi her zaman en doru ekilde kullanmak
ve onu kt emellerden korumak, milli btnlk salamak asndan elzem bir
grevdir. Trkenin kaidelerini tayan her kelimenin, vatan topra kadar deerli
olduu bilinmeli, canla, bala sahip klmaldr.
Dil ile ilgili yaplan almalarda, bu konu hakknda bilgi sahibi olan kiilerin
ok duyarl davranmas, Trkenin kaidelerine ok iyi hkim olmas gerekmektedir.
Trkeletirme adna byk bir dil felaketine sebep olunmamaldr.

73
Ahmet Bican Ercilasun, Dilde Birlik, Ankara 1993, s. 111 112.

98
 5. BLM

5.1. SONU VE NERLER

5.1.1. Sonular

Bu aratrmada, dilde yaplan tasfiye ve sadeleme hareketleri ve bununla ilgili

grlere yer verilmi, tasfiye ve sadelemenin sonucunda dilimize yerleerek Trk
dilinin kaidelerine brnm, dilimizde ilerlik kazanm yabanc asll ama bizimle
birlikte millilemi, z malmz olmu kelimelerin katledilmesi, dilimizde yer alan
Arapa ve Farsa asll kelimeler karlnda tretilmeye allm veya dilimizdeki
yeni kelimeler tespit edilerek deerlendirilmitir.

Yaplan alma ile u sonulara ulalmtr:

1. Dilde tasfiye ve sadeleme hareketleri Tanzimatla birlikte balamtr. Tarihi

sre ierisinde, Tanzimattan nce de bu konuyla ilgili almalarn olduu
gr ileri srlmtr.
2. Tasfiye ve sadeleme hareketleri dilde eitli edebi akmlarn ortaya
kmasna neden olmutur.
3. Batllama, dilde sadelemeyi ve Osmanlca, Farsa gibi dilimize baka
dillerden yerleen kelimeler karsnda yeni kelimeler tretmeyi tetikleyen
unsurlardan birisi olmutur.
4. Trk diline emek vermi nde gelen aydnlarmz tasfiye ve sadeleme
konusunda duyarsz kalmam, konu ile ilgili tepkilerini dile getirmilerdir.
5. Dilimizde ilerlik kazanm, millilemi yabanc asll kelimeleri skp,
yerlerine yeni kelimeler konmak istenmitir.
6. Dilimizde yer alan Arapa ve Farsa asll kelimeler karsnda uydurma ek
ve kklerle yeni kelimeler tretilmitir.

99
 7. Trke kelime treteyim derken yabanc asll ek ve kklerden
yararlanlmtr.
8. Yanl tretilen yeni kelimeler dilde anlam yitimlerine neden olmutur.
9. Yeni kelimeler tretilirken ilek olmayan eklerden yararlanlmtr.
10. Dilden karlan kelimeler, beraberinde nice atasz, deyim, bilmece, mani,
trk gibi kltrel deerlerimizi de gtrmektedir.

5.1.2. neriler

1. Trk diline yerleerek dilimizin kaidelerine brnm yabanc asll kelimeler

dilimizden atlmamaldr.
2. Kendi dilinin kaidelerini tayan yabanc kelimelere halkn bulduu
karlklar ncelikli olmak zere uygun karlklar bulunmaldr.
3. Kelime tretilirken Trke ek ve kklerden yararlanlmaldr.
4. Dilimizde yer alan kelimelerin tad anlamlar ok iyi bilinmelidir.
5. Trk diline gnl vermi aydnlarmz, yazar ve airlerimiz, milli ses
kimliimize girmi ve Trkenin kaidelerini tayan her kelimeyi canl
tutmaldr.
6. Dil bilinci henz kk yalarda ocuklarmza alanmaldr.
7. Genlerimiz, Trk dilinin milli kltrmz asndan nemi hususunda
bilgilendirilmelidir.

100
 5.2. KAYNAKA

AKCAN, Bayram; Eyvah!TRKe sallanyor, Ufuk tesi Dergisi, S .79,

ubat 2010, s.1.

AKSAN, Doan; Her Ynyle Dil, Ankara 2007.

AYGL, Hasan Hseyin; Trk Modernleme Srecinde Dil Olgusunun

Sosyolojik Analizi, Yksek Lisans Tezi, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, 2008.

BACI, Rza; Prof. Dr. Mehmet Kaplann Kltr ve Dil Anlay, Yamur
Dergisi, S. 17, Ekim-Kasm-Aralk 2002, s. 2.

BACIOLU, Fatih; Kelimeler zerine, Sznt Aylk lim Kltr Dergisi, Yl

3, S. 32, Eyll 1981, s. 9.

BKLER, Yavuz Blent; Szn Dorusu-2, stanbul 2006.

BANARLI, Nihad Smi; Trkenin Srlar, stanbul 2002.

BLGN, Muhittin; Anlamdan Anlatma Trkemiz, Ankara 2002.

CUCUNEL, Hakan; Trk Dil Devriminin Ulus Devlet Olma Srecine Katks,
Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2004.

DEVELLOLU, Ferit; Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 2000.

DNMEZ, A. Osman; Tark Burann Trke Sevdas, Sznt Dergisi, Yl 27,

S. 319, Austos 2005, s. 7.

101
EGE, Ragp; Jacques Derridann, Hegelin Aufhebung (Ortadan Kaldrma)
Kavramn Soruturmas zerine, Uluda niversitesi Felsefe Dergisi, S. 4,
Bahar 2005, s.116.

ERDAI, Selma; Yakup Kadri Karaosmanolunun Yaban Adl Romannn

Metin dilbilimsel zmlemesi, Yksek Lisans Tezi, Kafkas niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, 2008.

ERCLASUN, Ahmet Bican; Yaayan Trkemiz, stanbul 1981.

ERCLASUN, Ahmet Bican; Dilde Birlik, Ankara 1993.

ERGN, Muharrem; Trk Dil Bilgisi, stanbul 2000.

GZEL, Mehmet irin; Halit Ziya UAKLIGLin Bir lnn

DefteriRomanndan Trkenin Sadeleme Seyri, Yksek Lisans Tezi, Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2008.

GRBZ, Faruk; Trk Dilini Korumada ve Gelitirmede Mutabakat

Noktalar, Trkoloji Aratrmalar Dergisi, S. 2, Bahar 2008, s. 410.

NAN, Abdulkadir; Yaayan Trkemiz 2, stanbul 1981.

KABAKLI, Ahmet; Dil Saraymzdan Sklen Talar, haz. Trkay Gltekin,

stanbul 1981.

KAPLAN, Mehmet; Trk Milletinin Kltrel Deerleri, Ankara 1987.

KAZAN, Ramazan; Osmanl Dnemi Farsa ve Arapann Etkisi, Trk

Dnyas Kltr ve Sanat Dergisi, S. 25, Ekim 2007 s. 14.

102
KOYT, Nuri; Yaayan Trkemiz 2, stanbul 1981.

KORKMAZ, Zeynep; Dil nklbnn Sadeleme ve Trkeleme Akmlar

Arasndaki Yeri, Trk Dili zerine Aratrmalar, C. 1, Ankara 1995.

MER, Cemil; Jurnal2, stanbul 2009.

ODABAI, Arda; Dilde Devrimcilik, Teori Dergisi, Ekim 2003, s. 5.

ZAM, imen; ntikada Gre Muallim Naci ve Beir Fuadn Dilimize

Baklar, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, cilt:12, S. 1, Elaz 2002,
s. 99.

TMURTA, Faruk Kadri; Diller ve Trkemiz, haz. Mustafa zkan, stanbul

1996.

http://www.ege-edebiyat.org/docs/529.pdf.
http://turkoloji.cu.edu.tr/ANSIKLOPEDI/dil_inkilabi.php
http://sbe.dpu.edu.tr/13/245254.pdf.
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/170/170/abdullah%20sengul.pdf
http://www.tumgazeteler.com/?a=5019872
http://www.turkansiklopedi.com /kultur/234-biyografiler/21411-faruk-kadri-
timurtas.html
http://yunus.hacettepe.edu.tr/~unan/popular5.html
http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20EDEBIYATI/oguzhan_karaburgu_
cemil_meric_dusunceler.pdf
http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1026063960_%c5%9feydaarzu1274.p
http://tdkterim.gov.tr
http://www.edebiyatforum.com/lise-2-edebiyat-konu-anlatimi/kutadgu-bilig-
ornek-metin.html
http://sozluk.bilgiportal.com/nedir/terbiye

103
http://www.edebiyatogretmeni.gen.tr
http://www.istanbul.gov.tr/?pid=393
http://sozluk.bilgiportal.com/nedir/kalem
http://sozluk.bilgiportal.com/nedir/can
http://sozluk.bilgiportal.com/nedir/sart
http://sozluk.bilgiportal.com/nedir/zevk
http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=a%FEama&ayn=tam
http://www.turkcebilgi.com/kose_yazisi_18767_yavuz-bulent-bakiler-koksuz-
katil-bir-kelime-neden.html
www.derskaynak.com
www.turkular.com
http://www.gridergi.com/ekitap2009/Yunus%20Emre%20-%20Siir.pdf
http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=egemen&ayn=tam
http://mihmanhane.blogspot.com/2009/10/suphelerinizden-kusku-etmeyin.html

104