hicaz demiryolu

ina edilirken -I
AM - MAAN HATTI

AulerPaa
eviren: Eref Bengi zbilen

TRKiYE$

BANKASI

Kltr Yaynlar

ll
 AULER PAA
HCAZ DEMRYOLU NA EDiLRKEN-I
AM-MAAN HATII

ZGN ADI
DE HEDSCHASBAHN
Gotha: Justus Perthes, 1906

ALMANCA ASLINDAN EVREN

EREF BENGZBLEN

TRKYE BANKASI KLTR YAYlNLARI, 20II

Serrifika No: 29619

EDTR
DERYANDER

GRSEL YNETMEN
BROL BAYRAM

REDAKSYON
AL SUAT RGPL

SON OKUMA
PlNARGVEN

DZ N
NECATi BALBAY

GRAFK TASARlM UYGULAMA

TRK YE BANKASI KLTR YAYlNLARI

I. BASlM: HAZRAN 2017, STANBUL

ISBN 978-605-295-125-5

BASKI
SENA OFSET AMBALAJ MAT. SAN. VE TC. LTD. T
MALTEPE MAH. LTROS YOLU SK. NO:/4 MATBAACILAR STES 2 DK: 4NB7
ZEYTNBURNU/ STANBUL (0212) 613 38 46
Sertifika No: 12064

Bu kitabn tm yayn haklar sakldr.

Tantm amacyla, kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar
dnda gerek metin, gerek grsel malzeme yaynevinden izin alnmadan
hibir yolla oaltlamaz, yaymlanamaz ve datlamaz.

TRK YE BANKASI KLTR YAYINLARI

STKLAL CADDESi, MEELK SOKAK NO: /4 BEYOGLU 34433 STANBUL
Tel. (0212) 252 39 91
Faks (0212) 252 39 95
www.iskultur.com.tr
 An

hicaz demiryolu
ina edilirken -
A.'\1 -l\ !;\AN 1 J;\lTI

Auler Paa

evirmen
Eref Bengi zbilen

TRKIYE $ BANKASI

Kltr Yaynlar
 indekiler

nsz
Giri ... ............... ..... .............. ..... ... .............................................................................Xl

I Memleket ve Sakinleri.... . .. ........ ..... ... .. .. .......... . 1

II Memleketin Tarihine Ksa Bir Bak. .. . . .. . ... ............. 19
III Demiryolu naatnn Tarihesi ............... .. ....... ...... ............ ....... .. . ... . ....... .... . ... . . . . 35
IV am ile Mdevvere Arasnda Tamamlanm
Demiryolunun Tasviri.... ... . . .. ..... . . .. .... ... ......................... ...... ..... ..... .. ........ 48
V Hayfa- Der'a Tali Yolunun Tasviri . . .. .. . .
.. .... ......... . ......... ....... ................................. 60
VI Demiryolu letmesinin daresi ve Donann ............... . . . . ....... ...... . ... 69
VII TekerIekli Malzeme.... ....... ..... . ... . .. ............ ................... .... ......... .. . . . ......... . .. 75
VIII Olaanst Engeller ve Bu Engellerin Almas ... .... ... . .. ... ............. 80
1. Su temini..... ..... .. . .. . . . .. .. . .. .. .. .. . .... ....... .. 80
2. Yakacak temini . .. ...... .. .......... .... . . . . ..... .... .. .. . .. ............... 84
3. Seyyal kumlarn almas.. . . ... 85
4. i meselesi ve zm.... . .... ..... ..... ............................................... 8 7
I X naatn Y rtlmesi . . . .
... . .. . ....... . ..... ....... .. ... . . . ... ....... . ....... .... ... . . ............. .... .. .. ......... 88
X Demiryolu naatnn Hz ve Maliyeti .. . . .
. . ...... . .. .. . .. .. ....... . . . . ..... ...... ..... 95
XI Hicaz Demiryolunun Kapasitesi . .. . . .... . ... . .... . . .... .... . .
..... .......... .. . ...... ..... . 97
XII Maan-Akabe ve Arnman-Es-Salt Tali Yol Projeleri . 1 00
XIII Demiryolunun Mekke'ye Kadar Gtrlmesi . . 1 04
....................... ...... .....

XIV Hicaz Demiryolunun nemi ve Verimlilii .. .. .

. .... .... ................. . .. ...... 111
XV Sonsz .. .. . . . ... ..... ..... .... ... . . ........ ... .. . .. . ..................... 1 23

EKLER

Ek 1 Keif Birlii Bakan Hac Muhtar Bey'in

Mdevvere-Mekke Demiryolu Hattna Dair Raporu ..... 1 35
Ek 2Keif Birlii Bakan Hac Muhtar Bey'in
Cidde- Mekke Tali Demiryolu Hattna Dair Raporu. . ..... 146

Kaynaka. . . . .... . .. .. . .... ..... . . .. .... . .. .... . ... . ..... ........ 149
Dizin .... ............................ ..... ........... ....... .... .. . . ..... .. ..... . ... ... ..... .... ............................................................................ ........ 151
 nsz

1 904 ylnn Austos aynda zat- ahanenin bir iradesi

ile imdiki Evkaf Nazr Turhan Paa'nn bakanlnda
Hicaz demiryolunun ilk ksmn tekil eden am-Maan
hatt ile tali hat olan Hayfa-Der'a'y tetkik edip son istas
yon olan Maan' dan, al trenini yapacak olan impara
torluk heyetine askeri teknik aza olarak tayin olundum.
slamiyetn kutsal ehirleri olan am, Medine ve
Mekke'yi yaklak 1 .800 kilometre uzunluunda, byk
ksm lden geen bir demiryoluyla birletirmesi karar
latrlm olan bu muazzam demiryolu inaat hakknda
alm olduum notlar nceleri yaymlamay dnm
yordum. Fakat Almanya'da uzunca bir tatil yaparak
geirdiim son yaz eitli evrelerde, zellikle de eski
meslektaiarm arasnda, bu demiryolu inaatna o kadar
byk bir ilgi olduunu grdm ki nihayet notlarm
yaymlamaya karar verdim.
Hicaz demiryoluna gsterilen ilgi eitli sebeplerden
dolay hakldr. Her eyden nce var oluunu siyasi,
stratejik veya iktisadi sebeplere deil, kutsal ehirler
Medine ve Mekke'nin slam dini mensupianna Kuran
tarafndan farz olan ziyaretini kolaylatrmak iin ortaya
kp halifenin kararnda ifadesini bulan bir dini ihtiyaca
borludur. Bu dini gayeye uygun den bir ekilde demir-

VII
 yolu inaatnn masraflar balca btn slam dnyas
nn gnll balaryla karianm ve inaatn kendisi
Osmanl hkmetinin idaresi altnda yrtlmtr -ki
bu imdiye kadar hi grlmemi bir yenilikti. nk
Osmanl mparatorluu'ndaki dier btn demiryolla
r, yabanc irketler tarafndan ina edilmitir ve onlar
tarafndan iletilmektedir. Bu yzden bu demiryollar
vastasyla temin edilen ve ksmen hatr saylr mebla
daki karlar Osmanl Devleti iin kayp tekil etmektedir.
Osmanl hkmetinin Hicaz demiryolunun inas esna
snda kendi ayaklar stnde durma gayreti, kendi men
faat bakmndan sadece sevinle karlanabilir.
Hicaz demiryolunun askeri bakmdan ilgi uyandrma
s, esas itibariyle Trk askerleri tarafndan ina edilmi
olmasndandr. Bu deerli yardm sayesinde demiryolu
nun imdiye kadar tamamlanan ksm nispeten abuk
ve ucuz ina edilmekle kalmam, neredeyse hi kimse
nin yaamad kurak ller blgesinde tm demiryolu
teebbsnn gereklemesi ancak bu ekilde mmkn
olmutur.
Tuttuum kaytlarn tamamlanmas iin gereken
bilgiler bana padiahn ikinci mabeyincisi ve demiryo
lu teebbsnn en gayretli tevikisi olan zzet Paa
ile benim ok deer verdiim vatandam, demiryolu
inaatnn yorulmak bilmeyen dirayetli teknik yneticisi
bamhendis Meissnerl tarafndan seve seve temin edil
milerdir. Her iki beyefendiye de burada en derin teek
krlerimi sunarm.
Aadaki yayola Hicaz demiryolunun, fakat zel
likle de yiit Osmanl askerlerinin yaptklar olaanst

1 Heinrich August Meissner, 7 Mart 1906'da paa unvan almtr.

vii i
almalarn bilinmesine ve hak ettii ekilde deerle!l
dirilmesine katkda bulunmaya muvaffak olduysam
kendimi mesut addederim. Benim demiryolunun inas
ve evresindeki tarihi olduu gibi corafi ve etnografik
bakmdan ilgin yreleri grmen salamak ltfunda
bulunan zat- ahanelerine olan teekkr borcumu daha
iyi bir ekilde ifa edemeyeceime inanyorum.

stanbul, 1 Haziran 1906

Auler Paa

IX
 Giri

Avrupa dnyas Hicaz demiryolu hakknda, ilk defa IL

Abdlhamid'in tahta knn yldnm ansna 1 Eyll
1904'te Suriye'nin gney ksmnda sapa kalan Maan'da
bu tr merasimterin allm neminden ok daha teye
geen ve btn slam dnyasnda byk yank uyandran
bir al treninin yaplmasn emrettii zaman bir eyler
duymutur. O zamana kadar kamuoyu sadece, byk
hkmdaro am'dan slamiyetn kutsal yerlerine ziyare
ti, nispeten fakir ve zayf haclar iin de mmkn klmak
zere bir demiryolu hattnn denmesini planladn ve
bu mbarek i iin gereken inaat masraflarnn mrnin
lerio balaryla karlanacan biliyordu. Balangta
hi kimse tam olarak bunun yaplacana inanmyordu;
para temini iin hi allmam olan bu usul, pheci
Avrupaltiara gre baary imkansz klyordu.
Ayrca para temini konusunda benzer bir proje
Abdlkerim Nadir Paa'nn Tuna boyundaki eski Harbiye
nazr merhum Ferik Necip Paa tarafndan Badat
demiryolu iin dntp tasarlandysa da inandrc
olmayan bir ba sallayla karlanp bundan vazgeil
miti.
Hicaz demiryolu iin de benzer bir son kehanetinde
bulunuluyordu, ama bu bounayd. 1 . 8 00 kilometre

Xl
 uzunluundaki hattn byk bir ksm bugn tamam
lanm vaziyette olup inaat hzla ilerlernektedir. Bu, Trk
milletinin padiah bir kere iradesini tebli edip kararndan
vazgemediinde neleri yapmaya kadir olduunun ispat
dr. Ayn zamanda dini unsurlarn slam dnyasnda her
zaman ne kadar gl bir etkisinin olduunun da ispatdr.
Demiryolu inaatna katkda bulunmak hayrl bir i sayl
maktadr ve bu sz ark'ta silrini kaybetmemitir.
Demiryolu genelde, padiahn kutsal yerlerin muha
fziarna gnderdii hediyeleri tayan ve binlerce
mrninden kimilerinin hi geri dnmedii uzun ve tehli
keli bir yolculuk iin katldklar kervanlarn getii eski
hac yolunu takip etmektedir. Bu yolculuk bundan byle
be gnde tamamlanabilir hale gelecek ve bir kez olsun
peygamberin yaam olduu yerde dua etmek arzusunu
yreklerinde tayan Rumeli, Anadolu ve Suriye'deki
saysz Mslmann hasreti giderilmi olacaktr.
Bu, eski nesle bir mucize gibi grnmektedir.
Abdlhamid, btn slam halklar nezdindeki itibar
n bu derece ykseltecek neredeyse baka bir teebbs
dnemezdi. Demiryolu bir kere Mekke kaplarna
ulanca, phesiz am ve Halep zerinden Anadolu
demiryolu a ve Badat hatt ile de balant salana
cak ve bylece demiryolu kesintisiz olarak stanbul'dan
Mekke-i Mkerreme'ye kadar uzanacaktr.
Il. Abdlhamid'in btn slam dnyasn ya kendi
idaresi altnda veya en azndan kendi nfuz dairesinde
daha sk ve gl ekilde bir araya getirmek yolun
da byk srarla srdrd bir tutumu var. Bu gay
ret, kadim Arabia Felix2 olan Yemen diyarnda hala

2 Eskiada Yemen' e Arabia Felix, yani Mesut Arabistan deniyordu (.n. ) .

x
 Hicaz demiryolunun inas

zorlu mcadeleler vermek zorunda olsa da Osmanl

hakimiyetinin tannmasnn byk ilerlemeler kaydettii
Arabistan'a da son zamanlarda yaylmtr. Padiahn,
hudutlarda Hristiyan Avrupa'nn tahakkm sahas
karsnda meydana gelmi kayplar slam dnyas
iinde telafi etmek iin, tabiri caizse, ieride fetihler
yapmaya ynelik siyasetine, kutsal yerlere giden demir
yolunun almas muazzam bir destek salayacaktr.
mparatorluun gney vilayetlerinin ok uzak mesafe
lerde bulunmalar imdiye kadar orada sz sahibi olma
nn karsndaki en byk engeldi. Yan sra kuzeyde
byk bir tehlike ortaya kt zaman, oralarn gcn
den savunma iin faydalanmay da imkansz klmt.
Osmanl mparatorluu'nun Tuna boylarnda ve Balkan
Yarmadas'ndaki btn eski harplerinde daima kuvve
tinin sadece yarsn er meydanna srebildii unutulma-

Xlll
 maldr. Asya'daki daha uzak vilayetler savunma iin tek
kii bile vermemekle kalmyor, aksine bir ayaklanmaya
kurban gitmernek iin oralarda ayrca daha byk bir
igal kuvveti bulundurma gerei duyuyorlard. Basra
Krfezi'ne ve l Deniz'in (Kzldeniz) orta kesimine
uzanan demiryolu hatlar tamamlanr tamamlanmaz bu
durum deiecektir. imparatorluk bylece bir anlamda
genleecek ve taze kuvvet kazanacaktr.
Padiahn Maan'a gnderdii zel heyetin mensup
larndan biri bu yazy kaleme alan, bize bu kayda deer
seyahati renkli ve etkileyici bir ekilde tasvir eden, ayn
zamanda demiryolunu tam bir ekilde anlatan ve onun
kendine has yapl tarihesini ksaca sunan General
Auler'dir.
Osmanl ordusunun hizmetine girmeden nce Alman
askeri mhendisler kolordusuna mensup olan yazar, bize
sadece konuya vakf bir kalemden teknik rapor sunmuyor,
almasna bunu ok aan bir deer kazandrmasn da
biliyor.
Rapor corafi, etnografik, arkeolajik ve tarihi bakm
dan ayn derecede ilgin olan ve aratrmaclara baz
zengin defineler sunmas ihtimal dahilinde olan Dou
rdn topraklar, Hicaz ve Orta Arabistan'n imdiye
kadar az bilinen veya hi bilinmeyen yreleri bakmn
dan bir ilk tantm tekil ediyor. Hele geen yln sonunda
Akabe Krfezi hzasndaki Mdevvere'ye kadar bitirilen
ve o tarihten beri de Mdevvere-Tebfk hattnda sratle
ilerleyen demiryolu hatt btnyle tamamlanr tamam
lanmaz en eski Sami kltr ve tarihine dair pek ok
yeni malumat edinilecektir.
Fakat bu arada modern Osmanl hayatna dair edi
nilen bak da daha az heyecan verici deildir. Hicaz

XIV
 Abdlhanid adl lokomotif

demiryolunun yapm tarihi Osmanl rknn dikkat ekici

doalama istidadn ve bylece Avrupa'da hak ettii
deer verilmeyen hayatta kalma kabiliyetini aka gs
teriyor. Daha ark'ta altm dnemde zor grevlere
nasl yetersiz vastalarla baland, fakat btn beklenti
lerin aksine iyi niyet, uyum kabiliyeri ve her engeli kolay
ca aan naif bir sebatla sonunda bu grevlerin halledildi
i beni ok kere artmtr. itinal hazrlklar yapmaya
alm olan Avrupallara yaplmas imkansz grnen
eylere pervasz bir cesaretle ve Allah'n inayerine s
narak balanm ve grndnden ok daha kolaylkla
stesinden gelinmitir. Bizim iin bundan alnacak baz
dersler vardr. Fakat burada, hibir ara gere, yiyecek,
barnak, hatta su ve yakacak dahi bulunmayan ve binler-

xv
ce kiinin, aratrmacnn ve kltr nclerinin yokluk
larla dolu bir hayat geirmek zorunda olduklar lde,
inaat yapmak allmam zorlukta bir itir.
General Auler'in raporu ile okuyucu, ayn zamanda
T rk milletinin nevi ahsna mnhasr tabiatma dair
yeni ve kendisini bile artan bir gr kazanp Osmanl
Devleti'nin bandan geen btn frtnalara ramen
ayakta kalabilmesini ve kayda deer bir gelecein onun
iin kesin olduunu anlayabilir.

Knigsberg - Prusya, Mays 1906

Baron von der Goltz
Piyade orgenerali
 I
Memleket ve Sakinleri

Hicaz demiryolunun getii blge, 31-34 derece kuzey

enlemleri ile 35-40 derece dou boylamlar arasnda yer
almaktadr. Kuzeyde -Osmanl mparatorluu'nun Suriye
vilayetine ait olan- Dou rdn ile gneyde Arap vilayeti
olan Hicaz' iine alr. Bu ikisi takriben Akabe-Tebuk hat
tnda bulumaktadr.
Dou rdn kuzeyde am ovas, batda eria Nehri'nin
kaynaklarndan Akabe Krfezi'ne kadar uzanan derin u
kurla, douda ise Suriye l'yle snrldr. Hicaz'n snr
larn batda l Deniz ve Akabe Krfezi, gneyde Arap
vilayeti Yemen, douda Arabistan l tekil eder.
Suriye'nin Akdeniz'e paralel uzanan ve birbirlerin
den derin eria Vadisi'yle ayrlan iki da silsilesi Dou
rdn' uzunlamasna kat eder. Daha ileride Dou r
dn sradalar, l Deniz sahiline paralel uzandktan
sonra dik bir ekilde inen Hicaz dalarna karr.
Dou rdn'n ve Hicaz'n da silsilderi douda yay
la karakterini alr ve gittike dzleerek Suriye ve Arabis
tan llerinin geni alan iinde kaybolur. Bu yayladan
kuzeyde iki dalk blge zellikle kendini belli eder. Bun
lar eria Nehri'ni besleyen balca kaynaklarn bulundu
u Cebel eyh ve am'n gneydousundaki Havran'dr
 (Cebel-i Druz). lki kuzeydoudan gneybatya yaklak
25 kilometre kadar uzanr ve 2.760 metrelik bir yksek
lie ular. kincisinin uzunluu ise kuzey-gney istikame
tinde 70 kilometre kadar olup en yksek tepeleri 1 .800
metreyi geer.
Havran dalar gneyde tedricen Suriye l'ne ka
rrken Cebel eyh da silsilesi eria Nehri'nin dou k
ys boyunca gney istikametinde uzanr. eria Nehri ile
l Deniz'e alan derin vadilerle-geri en yksek yer
leri Dou eria yayiasndan pek fazla yksek olmayan
Clan, Aclun, Belka, Moab ve Edom dalk yrelerine
blnr.
Bu vadilerden en nemlisi Clan ve Aclun mntkala
rn birbirinden ayran ve Hayfa-Der'a tali hattnn eria
Vadisi ile yayla arasndaki neredeyse 800 metreyi bulan ir
tifa farkn amak iin iinden getii Yarmuk Vadisi'dir. 1
Dou rdn dalarnn tedricen kart Hicaz da
silsilesi l Deniz sahili boyunca uzanr ve en nemli
ykseltiye Sina Yarmadas'nn gney ucunun karsnda
Cebel ar'da (2.759 metre) ular. Buradan itibaren g
ney istikametinde nce Cebel Radva'ya ( 1 .800 metre) ve
sonra Cebel Subh'a kadar srekli alalr. Mekke ve Medi
ne ehirleri da silsilesinin taraa eklindeki yamalarnda
vaha gibi olan vadilerde kurulmutur.
Hicaz da silsilesi de Dou rdn'deki gibi birok va
diyle kesilmektedir ki aralarnda bilhassa Vadi el Hamd
ne kar. Hicaz'n asl corafi hududunu tekil eder ve
l Deniz ile Basra Krfezi arasnda su ayrmn olu
turan Hayber harrasndan (volkan blgesi) kaynaklanr.
Basra Krfezi'ne dklen nemli Vadi er Rumma'nn kay
na da buradadr.

1 Yarmuk: (Ar. ) eri'at'l-Menadire.

2
Hayfa-Der'a aras ina edilen tnel

3
 Dou rdn'n su kaynaklar kttr. Bat snrn Tabe
riye Gl'nden geen ve l Deniz' e dklen eria Nehri
tekil eder. Bu nehrin zellii, yatann deniz seviyesinin
epeyce altnda olmasdr (eria Nehri stndeki demiryo
lu kprsnde bu irtifa eksi 250 metredir). Dou rdn
yaylasndan gelen kollar, geri eria Nehri'ne su salar
ama bu genellikle yamur mevsiminde olur. Scak yaz ay
larnda bu kollar, hatta Yarmuk bile kurur ve sadece eria
Nehri'nde su bulunur.
1904 ylnn en scak mevsiminde, Austos aynn so
nunda Cisr'l-Medimi'deki demiryolu kprsn in
celediim srada eria Nehri bile tal yatanda tembel
tembel akyordu ve derinlii 25-50 santimetre olan suyu,
yatanda grlen talarn stn bile rtemiyordu. Dou
rdn'de gneye doru gittike suyun miktar azalr; bu
ktlk, Hicaz vilayetinde en st seviyeye ular. Burada hi
nehir ve gl yoktur, sadece birka derin vadide ksa sren
yamur mevsiminde su bulunur; uzun yaz mevsiminin ta
mam kurak geer.
Yamur mevsimi ksadr, yalar genellikle kasm
ayndan mart ayna kadar olur, o zaman da o kadar ok
su tanr ki vadiler cokun da derelerine dnr. Ya
mur mevsimini yedi sekiz scak ve kurak yaz ay takip
eder; ilkbahar ve sonbahar gibi gei dnemleri yoktur.
Yazn bulutsuz gney gnn kzgn gne nlar, etki
sinden bir ey kaybetmeden aasz ve glgesiz le dolar.
Hicaz'n en gney ksmnda glgede 35 Reomr'2 bulan
bu kzgn gnein altnda btn bitkiler kavrulup kurur.

2 Reomr lei veya Reomr rermometresi (0Re, 0Re, 0R) suyun donma
ve kaynama noktalarn O ve 80 derece kabul eden bir scaklk lm
aracdr. Bu termometre adn Rene Antoine Ferchault de Reaumur'den
alr. 1 Reomr, 1,25 C'dir. 35 Reomr, yaklak 44 C'dir (.n.).

4
 Isnn etkisini belirleyen denizden esen rzgarlar pek
etkili olmad iin, gndz ve gece arasndaki scaklk
fark byktr. Bu yzden geceler serindir ve zaman za
man kavurucu gndz vaktiyle byk tezat tekil eder.
Maan'daki al treni gnnde ( 1 Eyll 1 904) le
yin gnein altnda scaklk +36 Reomr3 idi. Gece s
+20 Reomr'e4 dmt. Sahra usul yatakl vagonlara
dntrlen kompartmanlarda veya adrlarda stiraha
te ekilen hi kimse bylesine bir fark ummam ve gerek
li tedbirleri almamt. Bunun sonucunda zellikle karn
blgesi olmak zere, tmekten kaynaklanan pek ok
hastalk grld.
Bir heyet mensubunun, Maan'n clz palmiyelerinin
altnda gezmenin bile bedelsiz kalmayaca yolundaki
hnzrca yorumuna sebebiyet veren bu fiziki rahatszlk,
le mahsus esiz gzellikteki gecelerden birinin tad
n karmak suretiyle ziyadesiyle telafi edilir. Batmakta
olan gnein klar yava yava azalr. Gecenin glgeleri
usulca iner. Derin bir sessizlik etrafa hakim olur. Ay, ka
ranlk glgelerden kmaya balar ve parlak gmi
ltdaki yldz deryas ile birlikte gkyzn aydnlatr.
Bu n younluu ve hafif ak maviye daldrlm gibi
duru olan havann berrakl, seyredenler iin gk kubbe
yi bizim diyarlarda olduundan ok daha yakma getirir.
Ge yakn olma hissi ve ln sszl nedeniyle bura
larda yaayan insanlarda, tabiatst ve tanrsal durumla
ra kar olaanst bir duyarlln olumasn kavramak
mmkndr ve o topraklarn neden dinin beii oldu
u anlalabilir.

3 36 Reomr, 45 C'dir (.n.).

4 20o Reomr, 25 C'dir (.n.).

5
 Hicaz'n ve Dou rdn'n jeolojik yaps nispeten
basittir. l Deniz kylarndaki da silsitesinin ana mal
zemesini l Deniz'e kadar granit ve gnays oluturur. Bu
ok eski kayalarn stn Nubya kumta olarak bilinen,
ok sert bir kzl kahverengi kumta rter. Bunlarn ze
rinde de bolca akmakta ve marn5 ihtiva eden en alt te
beir katmanlarnda olumu tebeir kireci vardr.
Bu kaya tabakalarnn birok yeri, eitli bazalt ve lav
larn etkisiyle delik deik olmutur ve en son aratrma
larn sonucuna gre, am'dan Mekke'ye kadar kesintisiz
bir volkanik saha uzanmaktadr. Bu tr volkanik blgeler
den (hami) bazlar unlardr: Led lav platosu ile birlikte
Havran dalar, CLin yresi, Cebel Uveyrid, El Hecr ve
Hayber harralar, Necd blgesindeki ammar dalar ve
nihayet Medine ile Mekke arasndaki harrilar.
am'dan Maan'a giderken am ovasn geride brakr
brakmaz, yolun iki tarafnda birden pek ok pskrt
me krateri grlr. Demiryolunun ilk etabnda -yaklak
Der'a'ya kadar- lavn sauyup paralanmasyla ortaya
kan malzeme, ok bereketli bir gevek kzl kahverengi
humus oluturmutur. Bu topraklara balca tahl ve msr
ekilir. Blgede yetitirilen yar effaf budayn kalitesi ok
mstesnadr. Bunun byk bir ksm ihra edilir. Btn
Havran Ovas'nda, ta dalk Aclun yresine kadar bulu
nabilen bu mkemmel toprak vardr.
Der'a'nn gneyinde kzl kahverengi burnusun yerini
giderek gn yzne kan ve kireta ile akmaktandan
damarlar olan tebeir kireci alr. Toprak verimsizleir ve
nihayet ziraat iin tamamen ie yaramaz hale gelir.

5 marn: ok ince taneli kil minerallerinden ve kalsitin deiik oranlardaki

karmndan oluan tortul kaya, pekmez topra (.n.).

6
 Arnman'dan itibaren toprak, ta l veya Araplarn
"hammad" dedikleri kireta bozkn karakterini tar.
Yeknesakl, nadiren clz bir bitki rts olan bir vadi
tarafndan bozulur. Yzey tamamen akmaktalaryla
denrnitir. Rzgar bunlar kaplayan tebeir kirecini za
manla sprm, geriye akmaktalar kalmtr ve yakc
gne nlarnn srekli etkisiyle parlak metalik bir gr
nm olumutur.
Arazi, kireta bozkn karakterini hemen hemen
Mdevvere'ye kadar muhafaza eder. Burada demiryolu
Kuzey Arabistan'n kum l (Neffd) blgesine girer. Y
rede Alman aratrmac seyyah Euting'in byk bir kada
kapl alana benzettii ve gney istikametinde Teyma'nn
bulunduu enierne kadar uzanan, erozyona uram
kumtandan olumu yksek kumuHar vardr. Fakat ya
rmadann ortasndaki bu kum l ancak byk bir dik
katle ve zorluklarla geilebilirken, demiryolunun getii
Neffd'un bat snrnda kum nemli bir engel tekil etmez.
Zira l Deniz kylan boyunca uzanan volkanik da sil
silesi burada tren yoluna ok yaklar. Bu dalk blgede
geni alana yaylan yanarda pskrtleri kumtalarn
lavla kaplam ve anmadan korumutur. Bylece kumu!
tekil edecek malzeme yoktur ve dolaysyla Nefud'un
Mdevvere ile Teyma arasnda kalan yresi;de demiryo
lunun karsna ok az kum yata kar.
Batda volkanik da silsilesi Medine'ye ve hatta daha
ileriye kadar demiryolu boyunca uzand ve doudan da
volkanik ammar dalarnn uzantlar ile Hayher harras
demiryolu gzergahna gitgide yaklatklar iin, Teyma
ile Medine arasndaki arazi genellikle kireta bozkn
karakterini muhafaza eder. Byke kum yataklar son
derece nadirdir. Demiryolu, sadece Medine ile Mekke

7
arasnda deniz sahiline yaklaan bat gzergahn takip
ettii zaman geni kumluk alanlardan gemek zorunda
kalr.
Hareketli kumuUar sadece tek tk grlr ve bu da
ancak ksa mesafelerde olur, mesela Tebuk'un gneyinde
ve Medine-Mekke arasnda.
Suriye'nin tahl arnbar olan ve eitli hububatn yan
sra ttn, pamuk, susam, baklagiller, bezelye, nohut ve
buran yetitirildii bereketli Havran blgesi ayr tutu
lursa, demiryolunun getii yerlerde bitki dokusu olduka
clzdr.
Doru drst orman yoktur; sadece Aclun dalarnn
yamalarnda bodur meeler ve allklar vardr.
Gneye has bitkiler, zellikle de palmiyeler ve nar
aalar Dou rdn'de meskfn yerlerin yaknlarnda ve
vahaya benzer vadilerde bulunur. Tam bir l arazisi olan
Maan-Medine arasnda kalan blgede byle vahalar en
derdir. En nemlileri Teyma ile Hayber'dir. Medine'den
itibaren bitki rts yine iyileir ve zellikle Mekke civa
rnda tropik yamurlar bitki rtsnn olumasna yar
dmc olur.
am'dan Mekke'ye kadar olan demiryolunun her iki
tarafnda hemen tamamen Araplar yaar. Srf Havran
dalarnn yamalarnda ve Havran Ovas'nda 20.000
kadar Drzi yaamaktadr. eria Nehri'nin dou kysm
daki yamalarda az sayda Rum Ortodoks Hristiyan ce
maati vardr. Demiryolu inaat baladndan beri, Serka
stasyonu evresine Rusya'dan g etmi erkesler iskan
edilmitir.
Trkler neredeyse sadece memurlarn ve Suriye'deki
birliklerde grev yapan subaylarn arasnda mevcuttur.
Blge halknn kulland dil yalnzca Arapadr.

8
 Drziler gayet marur, gl kuvvetli bir da kavmi
dir. Dinleri Budizm meneilidir. Tarm ve hayvanclkla
urarlar, yan sra cengaverlii de severler ve savata ce
saretleriyle gz doldururlar. Padiahn heyetini Maan'a
gtren merasim treniyle Havran'dan getiim zaman,
heybetli endamlarna hayran olma frsatn yakaladm.
Demiryolunun inas iin teekkrlerini sunmaya istas
yonlara gelmiler ve karakteristik beyaz sarklarn takp
ssl silahlarn kuanarak sava kyafetleriyle arz endam
etmilerdi. Tren gelirken ve giderken sevinten silahlaryla
salvo atlar yapniard ve silahlarn tamamen havaya
evirmi olmalarna ramen heyet mensuplarn az kor
kutmamlard.
Drziler gibi erkesler ve Rumlar da ziraade ve hay
vanclkla geinmektedir.
Yerleik Araplar ehirlerde veya kylerde ticaret veya
ziraade urarlar; gebeler ise srleri ve adrlary
la lde dolarlar. Ziraat yapan Araplara fellah, gebe
olanlara ise bedevi denir.
Bedeviler genellikle Mslmandr, fellahlarn ise b
yk ksm Mslman; geriye kalanlar Hristiyandr.
Trenin getii blgede fellah kylerine yalnzca toprak
ziraate elverili ise rastlanr. am'dan Medine'ye kadar
olan tren hattndaki son fellah ky Maan'dr.
Demiryolunun dousunda Necd blgesine girildike
saylar artan Teyma ve Hayher gibi byke vahalarda
bulunan birka yerleim yeri saylmazsa, Maan ile Medi
ne arasnda meskGn mahal yoktur.
Haritada6 iaretlenen yer adlar ya ldeki bir kuyuya,
bir hana ya da Osmanl idaresi altndaki hac kervanlar-

6 Burada bahsedilen harita sayfa lO'da yer almaktadr. Hicaz demiryolu

hattn gsteren dier bir harita iin ise bkz. s. 34 (e.n.).

9
n korumak iin yaplm mstahkem mevkilerden7 birine
aittir.
ln sszln sadece bazen rkek bir gazel srs ve
ykseklerde szlen bir kartal veya o kuyulardan birinin
yaknnda grkemli adrlarn kurmu ve srleri vahada
otlayan bir bedevi kabilesi bozar.
Medine'den itibaren sabit yerleim yerlerinin says tek
rar artar ve Mekke evresinde en yksek sayya ular.
Hicaz demiryolunun getii blgenin tamamnda ge
be bedevilere rastlarz. En rnhim kabile Aneze bedevile
ridir. Adar, develer, koyunlar ve keilerden oluan byk

7 Bu mstahkem mevkiler, askerlerinin hac kervanlarn bedevi ekyalara

kar korumakla ve zellikle de l nntkasndaki kuyular ve vahalar
emniyete almakla mkellef olduklar kk hisadardan oluurlar. Bu
gn hal:a Hicaz demiryolunun hemen her istasyonunda bulunan bu hi
sarlarn biimi kenar uzunluklar 20-30 metre olan kp veya dikdrtgen
eklindedir. evre duvarlarnn kalnl ila ,5 metredir. Hisadar ok
youn bir ate gc salayan iki ila kattan oluur. Mdatilerin en alt
sras, normal olarak zemin katta tfekler iin alm ve darya gre
saldrganlarn ulaamayaca kadar yksekteki dikey mazgallardan ate
eder. kinci sra, birinci katta bulunan yine byle mazgallardan; nc
sra, hisarn damn tekil eden platformdaki benzer omuz sperinden
at yapar. evre duvarlardan yan ate almas, bazen birinci katn se
viyesindeki bu duvarlarn ortasnda yer alan ve balkon eklinde dar
taan drt adet "maikuli" ile salanr. Her hisarn tek bir cmle kaps
olup bu kap arkadan srglenmeye hazr vaziyettedir. Evvelce bedeviler
yaklatklar vakit mrettebat hisara girip cmle kapsn srgler ve s
tn tfekleriyle bedevilere etkili bir ate aard. Bedeviler ateli silahlarla
ya hi ya da pek yetersiz tehiz edildikleri iin, hisara yaplan saldrlarn
asla baar ans olmuyordu. Blockhaus [gzetleme binas) ile kilomet
relerce mesafedeki yegane kuyunun bedevilerce kullanlmasnn nne
geildii ve susuzluk da onlar ksa zamanda geri ekilmeye mecbur b
rakt iin, uzun sren bir muhasara ve a brakarak teslim alma sz
konusu olmuyordu. Hatta bu hisariardan birinde (Katrane'de) tane
dk kalibreli yivsiz eski top bile grdm. Genellikle iyi vaziyette kal
m olan bu hisarlar, bugn sadece oralardan geen kervanlar ve haclar
iin ahr ve barnak vazifesi grmektedir.

ll
srleri ile am-Mekke arasnda kalan tm blgede dola
rlar. Kn adrlarn Suriye ve Arabistan llerinin otlak
larnda kurarlar. Yazn srleri iin yem ve su aramak ze
re ln kenarna ekili alanlarn yaknna gerek am'a
ve am'n daha kuzeyine gelirler.
Hicaz demiryolunun ilk ksmnn Maan' daki al
tam da en scak mevsime denk geldii iin, buras ile am
arasnda birok bedevi kabilesine tesadf ettik. Kendi
usullerince padiahn heyetine sayglarn gstermek iin
her taraftan istasyonlara komulard. Mutat olarak treni
daha birka kilometre mesafede atlarnn stnde kar
lyorlar, sonra geri dnp uzun bambu mzraklarn l
drm gibi havada sallayp bol giysilerini rzgarcia uu
turarak "buharl at"la yarmaya balyorlard. evik ve
kvrak Arap atlarnn engelleri amakta gsterdikleri be
ceri hayranlk uyandrcyd. Arazi derin ukurlar, kaya
bloklar ve talarla dolu olmasna ramen bu lgnca ko
uda hibir bedevinin attan dtn grmedim. Zayf,
dayankl, gne yan tenli bu insanlar adaryla tek v
cut olmu gibi grnyorlard. istasyonlara gelindiinde
heyet iin, at stnde Arap sava dans olan Fantasia'y
yapyorlar -ki bu unututmas mmkn olmayan grsel
bir manzarayd- ve istasyondan ayrl esnasnda trene,
karlarken olduu gibi birka kilometre boyunca refakat
ediyorlard.
l ocuklarnn Maan'daki tren yerinde gnn e
refine yaplan havai fiek gsterisi karsndaki hallerini
seyretmek de ilginti. Gne batt zaman tren alann
bir tablo gibi evreleyen kara adrlarndan kmlar ve
kendilerine yabanc olan havai fiek gsterisinin olaca
yerin etrafna merakla dizilmilerdi. ilk fiek slk alarak
ge ykselirken, l ocuklar eytarm ete kemie br-

12
 Maan stasyonu

nerek cehennem oyununa baladn dnm olmallar

-nk bir anda geri dnp kaareasma korunakl adr
Iarna ekilmilerdi. Havai fiek gsterisinin zararsz oldu
unu aniayp tren yerine geri dnmeleri uzun srmt.
Fakat sonra etkisi ln sszl ve yldz dolu berrak gk
yz ile daha da artan muhteem "alayanlar" ve "altn
yamuru" gsterisine hayran kalp defalarca heyecanla

13
 "Allah yansur sultanena" (Allah sultanmz muzaffer kl
sn) diye barmlard.
Bedeviterin tek geim kaynan srleri tekil eder.
Koyun ve keilerini kesim hayvan olarak satarlar ve bl
genin rnlerini kyya tamak veya yolculuk etmek iin
kervanlara deve temin ederler. Hicaz demiryolunun inas
planland zaman demiryolu imdiye kadar nakil arac
olarak kullanlan deveye gl bir rakip olaca iin, be
devilerin demiryolu inaatna kar dmanca tavr ala
caklar ve tahrip edeceklerine dair ekince birok defa dile
getirilmiti. Bu korku yersizdi. Bedevi, hesabn iyi yapar.
Bu kk dezavantaja mukabil lde et ihtiyacn karla
mak iin bedevi kabilelerine muhta olan binlerce demir
yolu iisine kasaplk hayvan satmann salayaca avan
tajlarn farkndaydlar. Bylece gerekten de ln en i
ksmlarndaki hatlarda bile demiryolu inaat ve iletme
sinin imdiye kadar en ufak bir kastl tahribi vuku bulma
mtr. Hatta hi odun olmad iin am-Medine hattnn
zellikle deerli olan tahta telgraf direklerine ve benzer
ekilde deerli bir malzeme olan telgraf tellerine bile do
kunulmamtr. Yan sra demiryolunun dini vasfnn da
bedevileri malzemeleri almaktan alkoyduu sylenebilir.
Mslman fellahlarn olduu gibi, Hristiyan fellahla
rn da demiryolu inaatn sevinle karladklarn ilave
etmeme pek gerek yok. Bundan byle tahllarn daha iyi
deerlendirebilecekleri iin, bu durumdan en byk yara
r onlar salamaktadr. Sevinlerini nasl canl bir ekilde
ifade ettiklerini hi unutmayacam. Erkekler tek bir az
dan durmakszn "Allah yansur sultaneni" diye bararak
ellerini ritmik ekilde rpp elik ederken, kadnlar kulaa
gvercinlerin gl guruldamalar gibi gelen en tiz perde
den karakteristik grtlak sesleri karyorlard.

14
 Fellah kadnlarn olduu gibi, bedevi kadnlarnn da
ou kez yzlerinde, zellikle de enelerinde dvmeleri
vardr. Birou da ss olarak burun kanatlarnn birinde
hzna denilen altn suyuna batrlm iri bal bir ivi tar.
Pellahlarn ve bedevilerin karakteristik bal kefiye
dir. Kefiye, deve klndan rlm bir kordonla (agel) baa
sarlan ve geni kvrmlarla omuzlara ve enseye dklen
beyaz veya renkli bir ipekli kumatr. O yrelere giden her
yabanc iin gne nlarna kar bu yerel korunma vaz
geilmezdir.
Blge iin kefiyenin nemini Maan'daki al treni
esnasnda acsn bizzat ekerek grdm. Geri heyetin b
tn mensuplan gibi, daha Beyrut'tayken bir burnus (ak
renkli, ayaklara kadar inen ve baa geirilecek bir kukule
tas olan ynden veya ipekli bol bir st giysisi) ve gz alc
bir kefiye almtm, ama o gn iin tren elbisesi giyilmesi
talimat verilmi olduundan al treninde kullanama
dm. ok saydaki merasim konumasn dinlemek iin bu
tren elbiseleriyle Maan stasyonu'ndaki tren adrnn
nnde saat boyunca l gneinin yakc nlarna
maruz kalarak dikilmitik. Trenin sonlarna doru, ben
de balamakta olan gne arpmasnn yanlmaya mahal
brakmayan arazlar grnd ve adra ekilmek zorunda
kaldm. Kendime gelmek iin uzun bir sreye ihtiyacm
oldu. Gnee kar hibir koruma salamayan fes giymeye
alk olmamam, gne arpmas belirtilerinin ortaya k
masn muhtemelen hzlandrmt.
Hicaz demiryolunun getii blgenin nfusu ancak yak
lak olarak tayin edilebilir. Osmanl mparatorluu'nda
olduu gibi o yrelerde de yerleik Mslman halkn sa
ymna, hibir nfus saym memurunun girmesine zaten
msaade olunmayan haremin mahremiyeti engel tekil

15
eder. lde gebe hayat yaayan bedevilerin saysn tes
pit etmek ise ok daha zordur. Burada sadece tahminde
bulunulabilir veya tabiatyla istatistik hakknda ne bir fi
kirleri ne de ilgileri olan bedeviterin zaman zaman verdik
leri bilgilere itimat etmek zorunda kalnr.
Yaad vilayette nfusun nasl tespit edildii sorusuna
karlk, yksek mevkideki bir Osmanl memuru bana er
kekleri saydrd ve hemen hemen erkekler kadar da ka
dnlar olduu iin bulunan sayy ikiyle arpt cevabn
vermiti. Ben de salnameden (Osmanl mparatorluu'na
bal vilayetlerin her yl yaynlanan bir nevi resmi elkitab)
esas olarak sz konusu blgenin sadece erkek sakinlerinin
saysn renebildiim iin, tm nfusun tespiti bakmn
dan ayn metodu uygulamaya mecbur kaldm. Bu artlar
altnda aadaki saylar ortaya kmtr.
Suriye vilayetinin nfusu 700.000 kii kadardr. Bun
lardan 1 80.000'i bakent am'da ve hemen hemen bir o
kadar da Dou rdn'de yaamaktadr. Geri kalanlar vi
layetin, am'n kuzeyinde kalan ksmna dalmtr. Dou
rdn'deki 1 80.000 kiiden 20.000 kadar Havran'da
yaayan Drzilerdir.
Hicaz vilayetinin nfusu 3 00.000 kadardr. Bunlarn
45.000'i bakent Mekke'de ve 25.000 ila 30.000'i ise
Medine'de yaamaktadr.
Bu nfusa bir de her iki vilayetin bedevilerini eklemek
gerekir ki bunlarn en kuvvetli ve kudretli olan, birok
kolu ile Aneze kabilesidir.
Rivoyre, Les Vrais Arabes et leur pays8 adl kitabnda
bu kabilenin nfusunu 1 00.000'i eli silah tutan erkekler
olmak zere, 600-700 bin kii olarak ngrmektedir.

8 Denis de Rivoyre, Les Vrais Arabes et leur pays. Bagdad et /es villes
ignorees de l'Euphrate, Librairie Plon, Paris, 1 884 (. n.).

16
 Son olarak vilayetlerin idaresi hakknda da birka ey
syleyelim.
Suriye vilayetinin banda am'daki vali Nazm Paa9
bulunmaktadr. Kendisi ayn zamanda Hicaz Demiryolu
inaatnn oradaki mahalli komisyonunun reisidir.
Hicaz vilayetinin idaresi Mekke'deki Mir Ahmed
Ratib Paa'nn uhdesindedir.
Suriye vilayeti, am'daki Mir (Mareal) Hakk
Paa'nn10 emrinde bulunan V. Ordu (kolordu) blgesin
dedir. Hicaz vilayetincieki askeri kuvvet Vali Ahmed Ratib
Paa'nn emrindeki 1 6. Piyade Tmeni'dir (Hicaz Tme
ni). Yani burada en byk askeri ve sivil makam tek elde
birletirilmitir.
V. Ordu ile Hicaz Tmeni ktalarnn am-Medine ara
snda kalan demiryolu nntkasnda konulanmalar y
ledir:

V. Ordu'dan
am garnizonunda: 4'er taburlu 2 piyade alay (bunlardan
1 tabur Havran'da Sveyde'de olup 2 tabur da Hicaz demiryo
lunun inasnda yardmc ii olarak almaktadr).11
2 avc taburu, bunun bl Maan'da bulunmaktadr.
5'er blkl 2 svar alay, bunlarn 2 bl demiryolu-

1. . ..
sthkam bougu

}
nun korunmas ile grevlendirilmitir.
2 demiryolu taburu
Hicaz demiryolunun ina ve
. . .. .
letmesn de gorev1 .
telgraf bl

9 1906 yl ubat aynn sonunda yerine Vali kr Paa gemitir.

10 1906 yl ubat aynn sonunda yerine (o zamana kadar Arnavutluk'ta
kodra valisi olan) Nuri Paa gemitir.
ll Ayrca Halep garnizonundan V. Ordu'ya mensup 1 piyade taburu bu ii
grmektedir (kr. III. blm).

17
 Hicaz Tmeni'nden
Mekke garnizonu : 4 tabur piyade, 2 da topu/topu
bataryas, 3 blk akl topu
Taif garnizonu : 1 tabur piyade
Cidde garnizonu : 2 tabur piyade
Medine garnizonu : 3 tabur piyade
Yenbu garnizonu : tabur piyade
Akabe garnizonu : tabur piyade

Demiryolu inasn daha da hzlandrmak iin Hicaz

Demiryolu inaatnda almakta olan ad geen birlikle
re ilaveten, VI. Kolordu blgesinden (Badat) iki piyade
taburunu daha yardmc ii olarak getirme niyeti mev
cuttur.

!8
 ll
Memleketin Tarihine Ksa Bir Bak

Hemen hemen hibir lke Hicaz demiryolunun ulama

at lke kadar zengin bir tarihe sahip deildir.
Maan ykseltisinde durup gneybatya bakld za
man, uzaklarda ufukta Sina Da'nn yamalarnn yu
muak hatlar grlr. Musa'nn srail halkn Msr esa
retinden kurtard vakit vahy-i ilahi yoluyla ona emanet
edilen ve bugn hala insanln ahlak bilgisinin temelini
tekil eden on emri tebli ettii yer burasyd. Sonra Musa
onlar lde 40 yl sren zorlu bir snav srecinden ge
irmek suretiyle sava yaparak vaat edilen lkenin fethi
iin hazrlad.
Halkn Kenan lkesine gtrmek Musa'ya ksmet ol
mad. Fakat srailoullarn Dou rdn'e gtrd. Ora
ya ne kadar nfuz ettii tarih asndan tespit edilmemi
tir. ncil'de bahsedilen, lmeden nce Musa'nn buradan
vaat edilen lkeyi seyrettii sylenen Nebo Da bir ipucu
verir. Nebo Da'nn gneyindeki Hr Da'nda bedevile
rin bugn bile ok ziyaret ettikleri ve kutsal bir yer olarak
sayg gsterdikleri Musa'nn kardei Harun'un mezarnn
bulunduuna inanlr.
O tarihte Dou rdn'de, Bat rdn'n sakinleri
olan Kenanilerle akraba olan Sami kavimleri Edomiler,

19
 Moabiler, Arnnonller ve Aramiler yayordu. Edomiler
Vadi el Araba yresinde, Moabiler gneydouda ve
Amnaniler l Deniz'in kuzeydousunda yerleikti.
Aramilerin yurdu am civarndayd.
Musa'nn halefi olan Yeu, eria Nehri'ni geip Bat
rdn'e girerek fetbedilen blgeyi srail'in on iki kabilesi
arasnda taksim etti. Dou rdn'e Ruben ve Gad kabi
leleri ile Manasse kabilesinin yars ve sonra da Dan ka
bilesi yerleti; fakat burada lkenin eski sava sakinleri
ile yllarca sren zorlu muharebeler yapmak zorunda kal
dlar. Geri Manasse kabilesi Basan Kral Og'u, Edrey'de
(Der'a) yenip bylece Havran blgesine nihai ekilde sa
hip olmaya muvaffak oldu, ama Gad ve Ruben kabileleri
zaman zaman sava komular Arnmanller ve Maabilere
yenik dtler.
Ancak Yahudi kral Davud (M 1 025-993), btn s
rail kabilelerini birletirip devlete o gne dek ulalmam
bir g ve byklk kazandrarak Edomileri, Maabileri
ve Arnnonileri yenmeyi, kendilerine hara verir hale ge
tirmeyi baard.
Sonradan Yahudi devleti daldnda, bu kavimler ba
mszlklarn tekrar kazanmaya altlar ve srailliler ile
yeniden savaa tututular. Bu mcadele yllarca srd. Bu
dnemde yksek bir yerde konurulanan heybetli Moabi ka
lesi Kir Moab (Kerak) zellikle ne kt; sraillilerin st ste
yaptklar saldrlara baaryla direndi. Bu kalenin dnda
Dou rdn'n o eski sava kavmine ait daha birok iz
gnmze kadar ulamtr. Bunlar zellikle, Ammanilerin
bakenti Rabbath Arnnon (Amman) ile Moabi lkesinin
iki bakenti Rabbath Moab (Rabba) ve Diban'dr.
Artk kmekte olan Yahudi devleti, kabileleri bir
bayrak altnda toplayp her ynden tehdit eden tehlike-

20
lerin karsna birlik halinde kamad. Birok kralla ve
prenslie blnm olan devlet, bu yzden kurtuluu ol
mayan bir ekilde doudan gelen Babil ve Ninova ordula
rnn eline dtii.
Birka yzyl sonra Pers kral Kiros [Byk Keyhsrev]
M 538'de Babil'i alarak btn Suriye'ye boyun edirdi.
Sonraki dnemde Dou rdn, Byk skender'in Pers
kral Darius'u kesin bir yenilgiye uratarak Pers devletinin
Suriye ve Mezopotamya'daki varlna son verdii ssos
Sava'na (M 333) kadar Perslerin elinde kald.
Suriye, Makedonya hakimiyeti altna girdi ve bun
dan byle Byk skender'in imparatorluunun bats ile
dousu arasndaki stratejik irtibat kprsn tekil etti.
Bunun sonucu, ok sayda Makeden'un bu irtibat yolun
da iskan, eski Suriye, daha dorusu Arami yer adlarnn
byk bir ksmnn Yunan adlaryla deitirilmesi, mese
la Baalbek'in Heliopolis, Arnman'n Philadelphia olmas;
idareye, edebiyata ve sanata Hellen ruhunun nfuz etmesi
ve kltrl halk snflarnn kendi aralarnda iletiim iin
Yunan dilini benimseleri oldu. Sikkelere de Yunanca iba
reler eklendi. Sadece Suriye'nin tanrlar kltnn yerini
Hellen klt almad.
skender'in lmnden (M 333) sonra da Suriye Se
levkoslarn hakimiyeti sresince (M 64'e kadar) Helle
nizmin etkisi altnda kald. Hatta Dou rdn'n Hellen
ehirleri olan am, Cera (Gerasa), Philadelphia vs. Hellen
menfaatlerini kollamak iin Dekapolis1 2 ad altnda bir
birlik tekil ettiler.
Bu arada Dou rdn'de nfus artlar olduka dei
miti. M 300 yl civarnda Edernilerin yaad Vadi el
Araba lkesine bir Arap kavmi olan Nabatiler girmiler

12 Dekapolis: On ehir (.n.)

21
 ve zamanla Moab ve Arnman lkelerini fethedip bunun
kuzeyindeki blgeyi de ele geirmilerdi. Glerinin doru
una ulatklar zaman Arap yarmadasnn btn kuzey
yarsna hakimdiler ve blgelerinin snr, gneyde takri
ben Msr ehri Berenike'nin karsndaki Levke-Kome'ye
ve Medayn-i Salih stasyonu'nun kuzeyindeki Teyma'ya
dayanmt; kuzeyde hakimiyet alanlar kendilerine ba
ml olan am'n kuzeyine kadar uzanyordu. Orada bu
lunan Nabatice kitabelere baklrsa Medayin-i Salih de
ellerindeydi.
Nabat krallarnn bakenti-Maan'n 30 kilometre ka
dar kuzeybatsndaki- kaya ehir Petra idi. Buras eskiden
beri Hindistan ve Arabistan'n Akdeniz ile ticaret ulam
nn ana ardiyesini tekil ediyordu.
Nabatiler fetbedilen lkeyi hem Selevkoslara, zellikle
de Byk Antiochus'a, hem de batda hemhudut olduu
vassal Yahudi devletine kar yllarca sren savalada ko
rumak zorundaydlar.
Ancak Pompeius'un kumandas altndaki Romallar
M 63'te Yahudiye'yi ele geirdikten sonra Nabatileri
yenneye ve zengin bakentleri Petra'y fethetmeye mu
vaffak oldular. O zamandan beri Nabat kral, dman
komusu Yahudiye kral gibi Roma mparatorluu'nun
vassal oldu. imparatorluk hudutlarnn gney ve dou
da Suriye'den am'a kadar korunmasn stlendi ve hatta
Gney Arabistan'a yaptklar seferlerinde Romahiara as
ker verdi.
Roma imparatoru Trajan dneminde Nabatilerin kral
l Roma vilayeti Arabia Petraea yaplr (MS 1 05). Krali
yetn sadece i kesimi Nabatilerin elinde kalr.
Suriye'deki dou hududunun korunmasn Roma ar
tk kendisi devralmt. Hudut savunmasnn merkezi ola-

22
 rak, sadece stratejik konumunun uygunluundan dolay
deil, bilakis Basra Krfezi ile Akdeniz arasndaki ticare
tin ardiye yeri olarak zellikle uygun grnen Busra (Bas
ra) belirlendi. ehir tahkim edildi ve bir Roma lejyonuna
daimi bar zaman garnizonu olarak tahsis edildi. Dou
rdn'n nemli noktalarnda daha baka hisadar tesis
edilerek bunlara asker yerletirildi; bu askerleri temin et
mek Busra'daki lejyonun vazifesiydi. Dou rdn'n en
nemli ksm olan Havran, zellikle Ezrak, Namara ve
Cebel Ses'te ta lnn i ksmlarndaki hisada em
niyete alnd. Bunlar hem balca ulam yollarn kesmek
te hem de oradaki kuyular korumaktayd. Hisariarn te
mel biimi drt keydi. D duvarlarn kenar uzunluklar
hisarn korumakla ykml olduu mevkinin nemine
gre 50-250 metre idi. Duvar kalnlklar 2 metrenin alt
na dmyordu. Kelere ve yaniara koruma kuleleri ina
edilmiti.
Busra, am'a ve Petra'ya ordu yollar ile balyd. Su
yollar yaplm ve bylece blgenin haydutlarn basknla
rndan korunmas salanarak ekonominin serbeste geli
mesinin temeli atlmt.
Roma ncesi dnemde Dou rdn, zellikle de
Havran'n mnbit yreleri her yl komu Arap l kabile
lerinin saldrlarna urar ve halk ancak Havran'n talk
kaya barnaklarnda kendilerini gvende hissedip oradan
hareketle sadece kendi ihtiyalarn karlamaya yetecek
kadar ziraat yaparken, imdi artan gvenlik sayesinde
iftiler Havran'daki barnaklarndan karak yamalara
ve avaya yerlemilerdi. Volkanik patlamalar sonucunda
talarla kapl bir araziye dnen Havran'n tm bereketli
blgesi, bu talarn toplanp uzun sralar halinde st ste
ylmasyla mkemmel tarlalara dntrlr.

23
 Her tarafta hummal bir inaat faaliyeti balar. Gelien
ehirler ve kyler ksa zamanda btn lkeyi kaplar. Hel
len sanat gitgide daha fazla mevzi kazanr. Odun yoklu
u nedeniyle tula ve kiremit yerine hemen hemen sadece
mcr talar yap malzemesi olarak kullanlmak zorunda
kalndndan, Hellen mimari slubunun Arap slubu ile
karmndan kendine mahsus formlar ortaya kar. Bu
yzden dnemin Havran'daki antsal yaplar, zellikle de
ta ynlar dikkat eker. Saraylar, tapnaklar ve tiyatro
lar bazen Petra'da olduu gibi st ste, kat kat kayalara
oyulmu etkileyici stun sralaryla gze arpar. zellikle
karakteristik olan, ta kemerierin ve kubbelerin geliimi
dir. Kk evler bile tamamen bazaltla ina edilmitir ve
dz atlarn ta kemerierin tad ta kiriler tekil eder.
Yamurdan korunnay imento kaplamalar salamakta
dr. ehir surlarn genellikle ta evlerin sar arka cephe
leri oluturur ve bunlara yan alan savunmalar iin birok
kule oturtulmutur.
am-Der'a hattnda demiryolunun her iki yanndaki
arazilerde, bu medeniyetin yuvarlak kara hykler (Tel)
eklinde gze arpan ok sayda izine rastlanr.
Bu artlar altnda Dou rdn'de ticaret de ok ge
limek durumunda kalmtr. Bunun bir ispat da Basra
Krfezi ile Akdeniz arasndaki ticaret ulamn salaya
cak olan Busra ile Basra Krfezi arasndaki byk Roma
yoludur. Busra, Petra'nn bu konumunu tamamen elinden
aldktan sonra bu ticaretin merkezini tekil etmitir.
Yemen' den gelip MS 1 . yzyln sonlarnda blgeye g
eden bir Gney Arap kavmi olan Gassaniler Havran'n
parlak dnemine hatr saylr bir katkda bulunmutur.
Gassanilerin anayurtlarndan zengin bir kltr getirmele
rine bal olarak, kimi aratrmaclar, Roma dneminde

24
 Cize stasyonu'ndan bir grn

Havran'daki esas faaliyetlerin ancak bu kavmin geliin

den itibaren baladn kabul ederler. Her halkirda ina
faaliyetlerinin izleri MS 7. yzyla kadar takip edilebilir.
Gassaniler Roma'nn himayesinde kendi imparatorluk
larn kurduktan ksa bir sre sonra Hristiyanl kabul
ettiler.
1904 ylnn Ocak aynda n cephesi padiah tarafn
dan Kayser Wilhelm' e, Berlin' e gnderilen ve Kayser Wil
helm Mzesi'ne konulan Cize stasyonu'nun kuzeyindeki
Matta'da bulunan Gassani Saray'nn harabeleri bu d
nemden kalmadr.
Roma hakimiyetinin ilk dnemlerinde Dou rdn'e
burada tasvir edilen iktisadi canlannay getirecek, dnya
tarihi bakmndan nemli bir olay gereklemi, sa do
mutur. Geri sa'nn hayatnn getii ve etkin olduu asl
yer eria Nehri'nin bat kysndaki Filistin'di; ama Dou
rdn'n snrlar da dnyevi ilerine tanklk etmiti. e
ria Nehri'nde Yahya tarafndan vaftiz edilmiti ve sk sk

25
ve isteyerek Taberiye Gl'nn kylarnda bulunuyordu.
Havacilerinin bir ksm bu gln kysnda yaayan balk
larn arasndan kmtr.
sa'nn ilahi misyonunun nnn Dou rdn'e ulat
, Da Vaaz iin halkn Yahudi ilinden ve eria Nehri'nin
tesinden gelip toplann anlatan Yeni Abit'ten anlal
maktadr. sa'nn kendisi Taberiye Gl'nn dou ky
snda sadece zaman zaman bulunmu olsa da havacileri
Hristiyan inancn Dou rdn'e yaydlar. Bunun ne bo
yutta olduu tarihi adan tespit edilememektedir. Fakat
bugn haLi demiryolunun iki yanndaki fellah kylerinde
yaayan Hristiyan Araplar ile eria Nehri'nin dou ky
snda bulunan Rum Ortodoks cemaatlerin ecerelerini ilk
Hristiyanlara dayandrdklar varsaylabilir.
lahi misyonu her trl politik maksattan arnm ol
duu iin, sa'nn doumu ilk zamanlar Dou rdn'de
siyasi bir etki gstermedi. lke zerindeki siyasi etkiler,
zellikle Hal Seferleri srasnda olmak zere ancak son
ralar grld.
Dou rdn birka yzyl boyunca Roma mparatorlu
u'nun enerjik idaresi altnda en parlak dnemini yaa
d. mparatorluun Bat ve Dou Roma veya Bizans im
paratorluklarna blnmesinden (MS 359) sonra bile
Gassanilerin antsal binalar, Bizans imparatorlarnn
dou snrndaki askeri korumay ihmal etmelerine ra
men, lkenin MS 7. yzyla kadar nispeten byk bir g
ven iinde olduunu ortaya koyuyor. Ama gl devlet
yaplarna dayanarak her taraftan gelen saldrlara kar
lkelerinin gvenliini salamakla asl uraanlar Gassani
prensleri olacaktr.
Muhtemelen Cassanilere lmcl darbeyi vuran ve
ok gelimi medeniyetlerini byk lde yok eden kii,

26
 ancak MS 614 ylnda tm Suriye vilayetini ele geiren ve
memleketi soygunlar ve yama yoluyla bir harabe yn
na eviren Pers Kral Keyhsrev olmutur. Dou rdn
on yl kadar bir sreyle Yeni Perslerin veya Sasanilerin
elinde kald. Sonra Dou Roma imparatoru Heraklius
birka baarl seferin (MS 622-628 ) ardndan Suriye'yi
tekrar fethetmeye muvaffak oldu.
Dou rdn'n kaderini daha derinlemesine takip et
meden nce, bizi ilgilendiren gney blgesi olan Hicaz'n
tarihine ksaca bakmak gerekir. Arap kabilelerinin eit
li zamanlarda gneyden gelip ksmen bar bir ekilde
ksmen de fetih yoluyla Dou rdn'e girdiklerini ev
velce grmtk. Bunun sebeplerini herhalde balca,
Arabistan'n suyu az, llk i ksmnn ve liman bak
mndan fakir kayalk kylarnn ok sayda insan besle
yemeyecek olmasnda aramak gerekir. Ancak bu mahzur,
lkeyi istilalardan da korumutur. Blge, Pers ve Msrl
fatihlerin itahn bereketli Suriye memleketi kadar ka
bartmamtr ve bu yzden onlarn ordularndan pek az
zarar grmtr. Geri Byk skender Araplara kar
sefer hazrlna girimiti, ama lm bunu yapmasna
mini olmutu.
Roma imparatoru Augustus, Nabatilerin kralyla mt
tefikan Msr Prokuratoru 1 3 Aelius Gallius'un kumanda
snda byk bir askeri kuvveti Gney Arabistan'n ile
rine gndermiti. Fakat bu ordu Arabia Felix'in aranan
hazinelerini ve zenginliklerini bulamad. Issz ve ar scak
i kesimlerde hastalklar ve meakkatler askerlerin byk
ksmnn lmne sebep oldu ve Aelius Gallius alt ay
sonra hayal krkl iinde Msr'a geri dnd. Bu olay,
bir Avrupa devletinin Arabistan'n ilerine doru giritii
13 Prokurator = Romallarda eyafet valisi (.n.)

27
ilk ve son byke askeri seferdi. Bundan sonra Roma
llar Arabistan'n imparatorluklarnn serhaddi yaptklar
Petra'ya kadar olan kuzeybat ksmyla yetindiler.
imdiye kadar ele alnan dnemde Arabistan tarihi
balca Arap kabilelerinin kendi aralarndaki dahili m
cadelelerle doludur. Arap airlerinin sklkla terennm et
tikleri bu savalara sahne olan balca yer, Orta Arabistan
yaylas Necd'dir.
Arabistan ve zellikle Hicaz, dnya tarihine ancak MS
571 'de Muhammed'in douu ile girer. Muhammed'in
hayat ve yapp ettikleri hemen btnyle Mekke ile Me
dine arasndaki bu blgede geer.
Daha delikanllnda amcas Ebu Talib'in bir ticaret
kervanyla, bugn Mekke'ye giden haclarn kulland
ve bir sre sonra yerini Hicaz demiryolunun alaca
yolu takip ederek Suriye'ye gittii anlatlr. Bu yol, Gney
Arabistan'n zengin sahillerinden gelip Mekke ve Medine
zerinden ana ardiye yeri Petra'ya ulaan ve l Deniz'de
gemi yolculuunun zorluundan dolay ta sa'dan nceki
yzyllardan beri bu lkeler arasnda ticari ulam iin ter
cih edilen o byk ticaret yoluydu.
Muhammed bu seyahatte Busra'y da ziyaret etmi.
Orada Hristiyan kei Balira ona ilahi mukadderat hak
knda kehanette bulunmu.
Mekke'ye geri dndkten sonra olgunlam olan bu
adama, Araplarn eski putperest dinlerinin yozlaml
sonralar ilahi misyonu iin ilk drty verdi. Kavminin
inanszlna ve ataletine kar btn hayat boyunca s
recek olan zorlu bir mcadeleye giriti.
Balca hasmlar Mekke ehrinin sakinleriydi. MS
622'de onlarn takibinden Medine'deki taraftarlarnn ya
nna gitti. Mslmanlarn takvimi o gidile (hicret) balar.

28
 Sonra, Medine'deki mrideriyle Mekkeliler arasnda
Muhammed'in anlama salamasnn ardndan, Medi
ne'den Araplarn kadim kutsal yeri olan Mekke'deki
Kabe'ye hac seferine kmasna kadar yllarca srecek
olan savalar olur. Muhammed'in Arap kabileleri ara
sndaki taraftarlar yldan yla artar. Nihayet Mekkeliler
de onun gcne boyun eip retisini kabul eder. Sonra
Mekke'nin gneydousunda yaayan Arap kabilelerine
de boyun edirince, Arabistan'da nihai olarak zafer ka
zanr.
Bizansllara kar planlanan bir seferi cra etmesine
632 ylnda Medine'de lmesi mani tekil etti.
Muhammed'in halefierinin Bizansllara kar giri
tikleri seferlerden, en ok Arabistan'n kuzeybat ksm
ve Dou rdn zarar grd. Medine nceleri halifelerin
ikametgah olarak kald ve Suriye slamiyetn ilk saldr
hedefi olduu iin, Arap ordularnn balca harekat hat
larndan biri eski Medine-am kervan yolu istikametiydi.
Bu ana harekat hattnn yaknlarnda Araplar ile Bizansl
lar arasnda byk arpmalar yapld.
lk halifeler Ebu Bekir ve mer zamannda kendisini za
ten Persler ve Bizansllarla yaplan muharebelerde gster
mi olan cesur ve tedbirli kumandan Halid, l Deniz'den
gelerek MS 635 ylnn balarnda eria Nehri kysndaki
Beysan (Bisan) mevkiinde mparator Heraklius'un karde
i Theadar'un emrindeki askerlere saldrd. Bizansllarn
bende nn kesip eria Vadisi'ni batakla dntrm
olmalarna ramen, Araplar onlar eria Nehri'nin br
kysndaki Pella'da tamamen malup etmeye muvaffak
oldular. Pella ve Tiberiye ehirleri Araplarn eline geti ve
Halid, am istikametinde yryne devam ederek eh
ri kuatt. Be aylk bir kuatmadan sonra Heraklius bu

29
 zaman zarfnda onlar kurtarmaya gelecek bir ordu tekil
etmeyi baaramadan ehir Araplara teslim oldu.
Heraklius ancak MS 636 ylnn ilkbaharnda Halid'in
kumandas altndaki Arap askerlerine kar 80.000 kii
lik bir Yunan ordusu gnderebildi. ihtiyatl Halid bu s
tn g karsnda geri ekildi, hatta am' bile brakt ve
bu ehrin gneyinde ancak Samarya ve Celile'de bulunan
yardmclarnn emrindeki destek birlikleri geldikten son
ra muharebeye girmeyi kabul etti. ilk arpma MS 636
ylnn Temmuz aynda am ile Taberiye Gl'nn arasn
daki Cabiye'de meydana geldi. Bunu ayn yrede yaplan,
muhtemelen tam bir ay srm, ama teferruat hakknda
kesin bilgilerin olmad bir dizi arpma takip etti.
Ancak MS 20 Austos 636'da Yarmuk ile Taberiye
Gl arasndaki boazlarn ok olduu arazide yaplan
muharebede kesin bir netice alnabildi. Bizans ordusu bu
rada tamamen yenildi, piyadeler Yarmuk'un dar boaz
larnda can verdi ve svarler drt bir yana datld. am
ikinci defa olmak zere kuatlarak alnd. Fenike'nin ky
ehirleri de ayn yl iinde mer'in kumandasna geti.
Fetbedilen blgede ileri bizzat dzenlemek iin MS 637
ylnda mer Suriye'ye gitti. Yarmuk'ta nihai sonu al
nan muharebeden nce, ilk arpmalarn balad Ca
biye'deki bir Gassani prensinin saraynda, fethedilmi
lkeye kanunlarn dikte etti. Yeni hkmdar, bu ehrin
fethiyle tm Suriye'nin Araplarn eline gemesinden son
ra, ertesi yl Kuds'e girdi. mer, ran ve Msr' da kendi
hkmranl altna ald.
Bylece birlii salanan byk Arap imparatorluun
da mer'in halefieri MS 661 ylna kadar hkm srd.
Sonra MS 750 ylna kadar hkmranl sren Emevi
Hanedanl dnemi balad. Yaptklar ilk ilerden biri

30
bakentin am'a tanmas oldu. Medine'de bir vali bra
kld.
Artk yeni ve eski bakentler arasnda hareketli bir tra
fik vard, ama bu her zaman bar olmad. Medine'de
ortaya kan ayrlk hareketler Hicaz'da birok ayaklan
maya ve isyana sebep oldu. Bunlar am tarafndan silah
zoruyla bastrld.
Emevi hanedann Abbasi hanedam takip etti. Onla
rn hkmranl zamannda (MS 750-1258) bakent
am'dan Badat'a tand. Bu yzden Badat-Medine ve
Badat-am balantlar imdiye kadar am-Medine ba
lantsnn haiz olduu siyasi ve stratejik nemi kazand.
am-Medine balants ise genellikle artk sadece ticaret
iin kullanlan ve hac kervanlarnn gidip geldikleri bir
seyir hatt oldu.
Bir yandan bakent Badat'n imparatorluun merke
zinden ok uzak olan konumu, dier yandan da Abba
si tahtnda zayf hkmdarlarn bulunmas yabanc fa
tihlerin Suriye topraklarna saldrmalarnn n artlarn
oluturmu olabilir. nce Msr'n Memluk sultanlar l
keyi ellerine geirdi. Sonra Seluklular Suriye'ye saldrd
ve sultanlar Arslan [Alparslan] (MS 1 063-1072) lkenin
hkmdan oldu. Arazisini Ege Denizi blgesinden ndus
Nehri'ne ve Basra Krfezi'nden Seyhun Nehri'ne kadar
geniletti.
Fakat halefierine onun hkmdarl zamannda kur
duu byk imparatorluu zirvede tutmak nasip olmad.
Hal Seferleri (MS 1096-1291 ) esnasnda Hallar
Filistin'i ele geirip Dou rdn blgesine de girerler.
am' bouna kuatrlar; harap olmu ehirleri Busra ve
Salhad'n Suriye ovalarndan geri ekilmi slam sava
ianna mkemmel destek noktalar salad Havran'a

31
 Hallar girmeyi baaramazlar. Anlald kadaryla do
udaki yaylma alanlar eria'nn dou yamalarnn te
sine geememitir. Snr blgelerinin bykl hakknda
Kuds Kral I. Balduin'in Moab lkesinde ina ettirdii
Mons Regalis ile Taberiye Gl'n evreleyen Taberiye
Prenslii bir fikir verir.
Akka Muharebesi'nde (MS 129 1 ) Msr sultanlar son
Hallara kar kesin bir zafer kazannca Suriye ikinci defa
olmak zere Memlfk sultanlarnn eline geti.
Ayn sralarda Osman Bey, Anadolu'daki fetihle
riyle yeni bir devleti, yani gten dm yal Bizans
mparatorluu'na lmcl darbeyi indirecek ve stanbul'u
ele geirecek olan Osmanl mparatorluu'nu kurdu.
Halefierinden I. Selim (MS 1 5 1 1-1521 ) Suriye ve
Filistin'i Memlfk hakimiyetinden kurtararak bu lkeleri
imparatorluuyla birletirdi. Onun saltanat zamannda
am ile Medine arasndaki hac yolunun kalelerle emniyet
altna alnmas iine giriildi.
Son yzyllarda birok atmadan sonra eski kabile ha
nedanlarnn tekrar bamsz hale geldikleri Arabistan'da
da Osmanl hakimiyeti yava yava geniledi.
Timurlenk Asyal ordularyla (MS 1400) Suriye bl
gesine girip am' zapt edince, Dou rdn bir kez daha
boyunduruk altna alnm bir memleketin btn acla
rna katlanmak zorunda kald. Eski bir medeniyerin son
kalntlar ve yerleik halkn byk ksm muhtemelen o
zaman yok edildi.
1 861 ylnda Lbnan'daki Drzi-Maruni atmalarn
dan sonra Drzilerin Havran'a g balayp bu blgenin
yerleik halknn ok byk bir ekseriyetini tekil edinceye
kadar, yzyllar boyunca eria Nehri'nin tesindeki top
raklarda balca Arap asll az sayda yerleik nfus vard.

32
Drziler ksmen Roma dneminden kalma eski ta yap
lara yerlemilerdir, ama buna ramen bu binalarn byk
bir ksm hala bo durmaktadr ve daha binlerce kii iin
barnak olabilir. Ayn husus Havran'n daha birok al
kan eli besieyebilecek durumdaki bereketli topraklar iin
de geerlidir.
Serka'daki erkes kolonisinin zaten gsterdii zere
Hicaz derniryolunun, Dou rdn'n henz iskan edil
memi geni ksmlarna yerleimi tevik edecei ve ilen
meden duran arazilerin, zellikle de mnbit Havran bl
gesinde akllca bir ekilde ilenmesinin sadece zamana
bal olduu kesinlikle varsaylabilir. O zaman Havran
blgesindeki eski yerleim yerleri ve iftliklerdeki ta bina
lar yeniden hayat bulacak ve Dou rdn halk iin daha
mesut ve mreffeh bir gelecein afa skecektir.

33

'
\,o

'-c a \
A KD E NZ dat l
Rezazzel\,
Surye o"/u" Gl\.)

. OSMANLI
\
I M PA R ATO R L U G U
..
.EI-Caf
Nefud l

sureyde

(
SUDAN

Hicaz demiryolu gzergh

34
 III
Demiryolu naatnn Tarihesi

Mslmanlarn balca dini vecibelerinden biri, ayet yol

culuun masraflarn karlayacak kadar dnya malna sa
hipse, mrnde en az bir kere Mekke'ye hacca gitmektir.
Her yl drt bir yandan yzbinlerce Mslman hac
nn kutsal mekanlarda dua etmek iin Mekke'de bir araya
gelmelerine armamak gerekir.
Arap haclar kydan ve Arabistan'n ilerinden Mek
ke'ye giden saysz kervan yolundan birini seer. Birok
ranl da doudan karayoluyla Arap l'n geerek kut
sal ehre gelir. Fakat ranllarn byk ksm Cidde'ye ka
dar l Deniz'den geen denizyolunu tercih eder ve sonra
Mekke'ye kadar daha takriben 75 kilometre mesafeyi ker
vanlarla kat eder.
Afrikal haclarn bir ksm da ayn ekilde karayoluyla
Sina Yarmadas zerinden, bir dier ksm da denizyoluy
la Cidde zerinden kutsal ehre gelir.
Cidde zerinden yaplan yolculuk en rahat olan ve
bu yzden de en ok tercih edilenidir. Bu bakmdan her
yl Msr, Kuzey Afrika ve Hindistan'dan olduu gibi
Rumeli'den, Anadolu'dan ve Gney Rusya'dan da 30 ila
60 bin Mslman bu kervan yolundan geer.

35
 Sadece Suriyeli haclar -saylar 5-6 bin kadardr
am'dan Medine ve Mekke'ye giden hac yolunu seerler.
Bu amala slamiyetn iki byk bayram olan Ramazan
Bayram ile Kurban Bayram arasndaki zamanda am'da
hazrlanan byk kervan, halifenin her yl Mekke erifini
ve bedevi eyhlerini mesut ettii deerli hediyeleri tad
iin zel bir nem kazanr. zel develerle stanbul'dan
am'a gnderilen bu deerli yk, sonralar btn hac ka
filesinin merkezini tekil eder.
Kervann idaresini Hacc- erif'in muhafz (Kutsal ha
clarn koruyucusu) ve askeri bakmdan korunmasn bir
piyade taburu ile bir sahra topu bataryas stlenir. Bu as
kerler hac kervanna Mekke'ye kadar olan btn yolcu
luk boyunca nde ve kanat ksmlarnda refakat ederler.
Kervann nihayetinde, kervandan ayr dm olanlarla
ve hastalada ilgilenmek ve kaybeditmi eyalar haclarn
peinden gtrmek zere Aneze kabilesinden 50-100 atl
belli bir mesafede gelirler. Bu insan ynna, yol stnde
doru dzgn yiyecek bulunmayan krk gnlk bir hac
yolculuu ( 1.800 kilometre) iin gereken eyalar ve yi
yecekleri tayan binlerce deve ve katr eklenince, kafileyi
toparlamak ve yola karmak iin yaplan detayl hazr
lklar hakknda ancak sadece fikir edinilebilir. Dolaysyla
sadece am'daki hazrlklar iin haftalar gerekmektedir.
Hac yolculuunun kendisi katlanlar iin yokluklar
ve tehlikelerle doludur. En byk zorluk lden geerken
kervana su tedarik etmekte grlr. Maan'a kadar hala
kaynak sular bulunurken, yolculuun Medine'ye doru
olan devamnda hemen hi su yoktur. Sadece birka kuyu
ve sarn -birbirlerinden 100 kilometreye kadar varan
uzaklklarda- bulunur. Oradan geen bedevi kervanlarna
sulama yeri olmas iin buralarda yl boyunca su birikti-

36
 rilir. Bunun sonucu olarak hac yolculuu esnasnda, zel
likle de samiarn kuruduu scak yaz mevsiminde birok
hayvan susuzluktan telef olur. Yan sra kuyularda ve sar
nlarda artakalp haclar tarafndan iilen az miktardaki
su da kirlendii iin sk sk tifoya ve kaleraya sebep olur.
Yol boyunca mesken olmad iin kervanlarn gda
maddesi temin etmeleri de zordur. Geri kasaplk hayvan
lar evredeki bedevilerden satn alnabilir, ama dier b
tn yiyecekler uzun yolculuk boyunca am'dan tanmak
zorundadr. Nihayet kervanlar fidye paras almaya alan
haydut bedevilerin saldrlarna da maruz kalrlar.
Hac yolculuunun masraflar hacnn sosyal konumu
na ve seyahatte talep ettii konfora gre farkldr. Kendi
sine binek ve yk devesi temin ederek am'dan Mekke'ye
giden bir hac, hac yokuluunu 50 lirann altnda yapa
maz. Sadece yolculua yaya katlan ve mesela yk hay
vanlarnn bakm gibi hizmetleri gren az saydaki fakir
hacnn daha az masraf olur veya yolculua bedelsiz ka
tlr.
Mekke'ye hacca gidilmesiyle ilgili anlatlan zorluklar
gz nne alndnda, baz Mslmanlarn ya para yok
luundan -nk aylarca sren yokluk esnasnda sadece
kendisine deil, bilakis ailesinden geride kalanlara da bak
mak zorundadr- ya da byle bir yolculuun meakkat
lerine ve yoklukianna kar vcut direncinin yetersizlii
nedeniyle hacca gitmekten vazgemelerini anlamak mm
kndr.
Bu yzden bu zorluklar ortadan kaldrmak ve her
Mslmana inancnn kutsal mekanlarnda dua etme
imkan sunmak iin areler dnlmtr. Bunun en iyi
aresi, am'dan Mekke'ye bir demiryolu hattnn inas
idi.

37
 Abdlhamid ilk defa olmak zere byle bir demiryo
lu balantsnn avantajlarn grm ve inaatn kar
laaca zorluklara aldr etmeksizin eldeki mevcut b
tn imkanlada demiryolu teebbsnn crasna karar
vermiti. am'da doup bym olmakla genliinden
beri haclarn ektii meakkatleri ve yokluklar gzyle
grm olan ikinci mabeyincisi zzet Paa'nn ahsnda,
padiah byk zekas ve enerjisi ile onun iradesini yerine
getirmeye uygun kiiyi bulmutu.
1 Mays 1900'de ( 1 9 Nisan 1 3 16) demiryolu inaat
nn balamas iin irade-i seniye verildi ve hemen hazr
lklara giriildi. Demiryolu inaat iin gereken para dini
gayeye uygun olarak tm Mslman dnyasnn gnl
l balaryla topland. Bundan baka mesela belli baz
damga vergileri ile bayram vesilesiyle kesilen kolarn
postlarndan edilen gelirler de Hicaz demiryolunun kasa
sna girdi. Gelecekteki gelir kaynaklar olarak unlar da
belirlenmitir: letmelerinden elde ettikleri gelirin Hicaz
demiryoluna aktanld hat boyunca yer alan Es-Salt'taki
fosfat yataklar ve Hayfa-Der'a hattndaki Harnma'da bu
lunan kkrt kaynaklar.
1 Eyll 1 905'e kadar toplanan tm para 46,7 milyon
frank bulmutu -ylda takriben 7,5 milyon. Btn harca
malar yapldktan sonra bu tarihte elde daha 8,25 milyon
frank bulunuyordu.
Para teminiyle ezamanl olarak u hazrlklar yaplmt:
1 . naat yrtecek kurumlarn ve idareci personelin
organzasyonu,
2. Arazi almlar iin mzakerelerin balatlmas,
3. Genel bir inaat plannn hazrlanmas iin tm de
miryolu hattnn kefi,
4. Aletlerin ve demiryolu malzemesinin temini.

38
 Birinci hazrlk aamas ile ilgili: Demiryolu inaatnn
st ynetimi iin u komisyonlar tekil edilmiti:
a) Hicaz demiryolunun inaat iin merkezi stanbul'da
olan genel komisyon. Banda sadrazam bulunmaktadr.
yeleri: Nfuzlu ve yorulmak bilmeden alan zzet Paa,
ayrca kamu ileri nazr ve tersane fabrikalarnn direk
tr; buna ilaveten alma nezaretinin baz memurlar
komisyonun emrine teknik danman olarak verilmitir.
Komisyon para temini ile ilgilenmekte ve parann nasl
harcanacana karar vermektedir. Arazi almlarnda dip
lomatik mzakereleri yrtmekte, mhendisleri ve me
murlar ie almakta ve tedarikiler ile anlamalar yap
maktadr.
Osmanl mparatorluu'nda sivil teknisyenler iin bir
mhendishane ancak 22 yldan beri mevcut olduun
dan ve buradan mezun olanlar, devlet demiryollar ina
etmediinden pratik almalar iin imdiye kadar pek
frsat bulamamlard. Buna bal olarak lkede en ba
ta tecrbeli demiryolu teknisyeni sknts ekilmesi nede
niyle genel komisyon nceleri yurtdndan, zellikle de
Almanya'dan mhendisler ard ve onlar kontradada
balad. Fakat inaat esnasnda yava yava mhendisha
neden mezun olup kendilerinden beklenenleri her bakm
dan karlayan lkenin becerikli demiryolu mhendisleri
kadrosu olutu. Halihazrda teknik birliklerin subay m
hendislerini saymazsak, demiryolu inaatnda 1 O yabanc
ve 25 Trk mhendis almaktadr.
b) Hicaz demiryolunun inaat iin merkezi am'da
bulunan mahalli komisyon. Bakan olarak am valisin
den ve yeler olarak ayrca Hicaz demiryolunun genel
mdr Kazm Paa, V. Kolordu komutan olan paa ve
am erafndan bir kiiden mteekkildir. Demiryolu ina-

39
 atnn teknik ilerinin direktr olan bamhendis Meiss
ner Paa ve daha birka Trk demiryolu mhendisi teknik
danmanlk yapmaktadr.
Komisyon genel mdr tasar ve tekliflerini karar ve
rilmesi iin stanbul'daki genel komisyona sunar. Maa ve
cretierin denmesini de salar.
Demiryolu inaatnn bana imdiye kadar sadece
organizasyon kabiliyetiyle deil, bilakis tedbirlilii ve
enerjisi ile de adndan sz ettiren Mir Kazm Paa ge
tirildi. Demiryolu inaatnda alan askerlerin dnda,
tm teknik personel, mteebbisler ve sivil alanlar da
onun emrine verilmiti. Askeri ve sivil teknik elemanlar
arasndaki srtmeye her iki tarafn da tm gleriyle
mterek hedef yolunda almalarn salayacak ekilde
mani olabilmesi, Kazm Paa'nn zel bir liyakati olarak
grlmelidir.
naatn teknik ynetimi Alman bamhendis Meiss
ner Paa'ya tevdi edilmiti. Paa, Rumeli'deki demiryolu
inaatlarnda uzun yllar almas srasnda zengin tecr
beler edinmi ve bu tecrbelerini demir gibi bir enerji ile
birletiedii iin yapt seimin ok isabetli olduu grl
mtr.
styaplar, ekserisi Avusturyal ve talyan mteebbis
lere havale edilmiti; bunlarn yaplmas yabanc iilerin
temini zor olduu iin esas itibariyle yerliler tarafndan
yrtlmtr.
Demiryolu l arazisine girdike, ii meselesi de ayn
derecede zorlamtr. Bu sebeple ve daha ucuza gelecei
iin demiryolu inaatnda byk lde Osmanl askerleri
kullanlmtr.

40
 naatta alanlar unlard:

1 .9.1 900'den beri

1 no'lu Demiryolu Taburu 1 .200 kii ( 1 .4.1 90 1 ' e kadar sadece
n almalar)

1 .5.1 900'den beri

( 1 900 yl ilkbaharndan
2 no'lu Demiryolu Taburu 1 .200 kii
1 .9. 1 905'e kadar Hayfa
demiryolu nda)

V. Ordu istihkam Bl 200 kii 1 .5.1 900'den beri

V. Ordu Telgraf
50 kii 1 .9. 1 90 1 'den beri
Bl'nden bir mfreze

33. Piyade Alay 'nn 2.

1 . 000 kii 1 .9. 1 901 'den beri
Taburu

39. Piyade Alay'nn 3.

1 .000 kii 1 .9. 1 901 'den beri
taburu

39. Piyade Alay 'nn 4.

1 .000 kii 1 .9 . 1 901 'den beri
taburu

Toplam 5.650 kii

Askerlerin istihdam piyade taburlarnn toprak ileri

ni yapmas, demiryolu taburlarnn raylarn altna mcr
dkmesi, raylar demesi ve menfezler gibi kk duvar
clk ileri yapmas eklindeydi. Keif ve lm birlikleri
iin de onlardan eleman alnyordu (kr. IX. Blm).
stihkam Bl'nn askerleri, esas itibariyle demiryo
lu atlyelerinde makine ustas, tesviyeci, demirci ve dlger
olarak alyorlard. Telgraf mfrezesinin askerleri, Hicaz
ve Hayfa istikameti iin demiryolu telgraf hattn d
yorlar ve sonra da istasyonlarda telgraflk yapyorlard.

41
 Muazzam stasyonu 'nun inaatnda alan Osmanl askerleri

kinci hazrlk aamas ile ilgili: stanbul'daki genel ko

misyonun arazi alm iin yrtt en nemli grmeler,
am-Mzeyrib hattnn alm iin Beyrut-am-Mzeyrib
Fransz demiryolu irketiyle ve yeni balanan Hayfa-am
demiryolu hattnn imtiyazn alm olan bir ngiliz irke
tiyle yaplan grmelerdi.
Hicaz demiryolunun inaat 120 kilometre kadar
azalacandan ve inaat am yerine dorudan doru
ya Mzeyrib'den balayabilecei iin komisyon am
Mzeyrib hattnn alrnma byk deer vermek zorun
dayd. Fakat Fransz irketi ile yaplan grmeler baarl
olmad ve olduka yksek grlen 7 milyon frank talebi
kabul grmedi. ngiliz irketi ile yaplan grmeler daha
tatminkar oldu. Bunun nedeni, herhalde irketin de
me zorluu iinde bulunmas ve tm hattn Hayfa'dan
Beysan'a kadar bir altyap ile 8 kilometre uzunluundaki
ray rneklerinden ibaret olmasyd. Komisyon, imtiyaz n
giliz irketinden 925.000 mark karlnda ald.

42
 Bu hatlarn alnmas haricinde araziler iin pazarlk
yapmaya gerek yoktu. Padiah mutlak hkmdar olarak
lkesinin topraklar zerinde snrsz bir tasarruf hakkna
sahipti ve resmi binalar iin gereken araziler sahiplerine
sorulmakszn kamu yararna alnabiliyordu. Hicaz de
miryolunun inas dini bir gayeye hizmet ettiinden, her
Mslman bu iin baanya ulamas iin mlkn seve
seve veriyordu.
nc hazrlk aamas ile ilgili: Hicaz demiryolunun
genel ina plann oluturabilmek iin tm demiryolu hat
tnn kefi gerekiyordu. Bu ie demiryolu inaatnn ba
lamas iin irade-i seniye verilir verilmez Trk mhendis
Hac1 4 Muhtar Bey tarafndan giriildi.
Muhtar Bey bu amala am' dan Mekke'ye giden bir
hac kervanna katlarak yolculuk esnasnda gzlem ve l
mlerde bulundu. Keif sonucunu bir rapor (bkz. Ek)1 5
ve ekli harita ile uzunluk profillerinde sundu. Taslan
hazrlad Mdevvere'ye kadar olan demiryolu hattnn
(572 km) tadili, ancak 1 905 ylnn sonunda buraya ka
darki demiryolu ksmnn tam lmne izin verecek bi
imde biririlmesinden sonra yapld. Hayfa-Mzeyrib tali
hatt gzergahnn izimi de inaat yapldktan sonraki
tam lnierin sonucudur.
Drdnc hazrlk aamas ile ilgili: Yerli fabrikala
rn olmayndan dolay Hicaz demiryolu tm demiryo
lu malzemesini (raylar ve tekerlekli malzeme), tersane
atlyelerinde yaplm birka vagonun haricinde, yurtd-
14 Mekke'ye hacca gitmi her Mslman hac payesini alr.
15 am-Mdevvere arasndaki demiryolu hattnn kefine dair rapor bu
hattn inas srasnda hazrlanm, sonular IV. ve V. blmlerde veril
mi gzlemler ve lmlerle gncelliini kaybetmi olduundan, ek te sa
dece Mdevvere ile Mekke, daha dorusu Cidde arasndaki demiryolu
gzergahnn kefine dair ra por yer almaktadr.

43
ndan getirmek zorundayd. Raylarn teslimat iin Al
manya, Belika ve Amerika fabrikalarndan, tekerlekli
malzemenin teslimat iin sadece Almanya ve Belika
fabrikalarndan faydalanld. Uzaklardan getirildii iin
malzeme tabiatyla ok pahallayordu. Fakat bu menfi
durum, kire ve imento haricinde ta kprlerin ina
s ve raylarn altna mcr denmesi iin gerekli malze
menin ok kaliteli ekilde, mahallinde bulunmas ve ta
ocaklarndan cretsiz alnabilmesiyle ksmen dengeleni
yordu.
Hicaz demiryolunda asl almalar daha birka yl
nce Es-Salt-Maan zerinden am'dan Medine'ye bir dev
let telgraf hatt ekildikten sonra demiryolu telgrafnn te
sisi ile balad. Ksa bir sre sonra 1 Mays 1900'de Hicaz
demiryolunun asl inaatna baland ve am-Mzeyrib
hatt iin yaplan pazarlklar henz srncemede oldu
u iin, ie evvela Mzeyrib-Der'a hatt ile baland. Fa
kat almalar ok yava ilerliyordu; bu yzden 1 901 yl
Ocak aynda bamhendis Meissner ile ilk etapta yllk
bir kontrat yapld.
Meissner Paa nce uygun personel teminine ve gerekli
alet edevat, zellikle lm aletlerini hazr hale getirme
ye giriti. Bundan sonra 1901 ylnn Mays aynda, ge
en zaman zarfnda genel komisyonun Fransz irketi ile
yapt grmeler baarsz olduu ve genel komisyon
am-Mzeyrib Fransz hattna paralel bir am-Der'a hat
tnn inasna karar verdii iin, mevcut askerler ve sivil
elemanlada Mzeyrib-Der'a ve am-Der'a hatlarnn ya
pmna balad. Sonra grmelere -geri bouna- yeni
den balannca, am-Der'a hattnda demiryolu inaatna
bir kez daha tam bir yl ara verildi. Bu sebeple hat ancak
1 Eyll 1 903'te iletmeye ald.

44
 Fakat Mzeyrib-Der'a hattnda ve Maan'a devamn
da durmak bilmeksizin alld ve u ksmlar aadaki
tarihlerde ald:

Mzeyrib-Der'a hatt (1 2,80 km) 1 .9.1 901 'de

Der'a-Serka hatt (79,75 km) 1 .9.1 902'de

Serka-Katrane hatt (1 23,45 km) 1 .9.1 903'te

Katrane-Maan hatt (1 32,80 km) 1 .9.1 904'te

Padiah hazretlerinin tahta knn yldnm olan

bu gnde tm am-Maan hattnn trenle al Nazr
Turhan Paa'nn bakanlndaki zel bir saltanat heyeti
tarafndan yapld.
Mekke'ye bu seneki hac mnasebetiyle yeni ina edilen
Maan-Mdevvere hattnn ( 1 3,2 km) al planland. 16
Ykl miktarda demiryolu malzemesinin Fransz ir
ketine ait am-Beyrut hattnda naklinin ok pahalya gel
dii grld iin, Hicaz demiryolunun mmkn olan
en ksa zamanda denize kendi knn olmasnn istenne
sini anlamak mmkndr. ngiliz irketi ile yaplan gr
meler istenilen sonucu ulatktan sonra, Hayfa-Der'a tali
hattnn inasna birinci istasyondan itibaren hemen ba
land. eria Vadisi zerinden Hayfa'dan doruca am'a
gidi eklindeki orijinal ngiliz projesi tadil edildi. Buna
gre demiryolu eria Nehri'ni Beysan ehrinde geecek,
sonra Taberiye Gl'ne Samal'ta balanp ok derin olan
romantik Yarmuk Vadisi'nden geerek Mzeyrib'e trma
nacakt. Eyll 904'te ancak Haya-eria hatt alabildi.
eria-Mzeyrib hattnn al Eyll 905'te yapld ve

16 Bu yaz boyunca Mdevvere-Zat'l-Hac hattnn inas da bitti ve bu yln

sonunda Tebuk stasyonu'na kadar ray denmi olmas bekleniyor.

45
 Hayfa stasyonu

46
bylece Akdeniz ile Osmanl mparatorluu arasnda ilk
demiryolunun balants saland.
Hayfa doal konumu ile iyi bir liman olmann btn
zelliklerine sahiptir. Ama denizin batdan gelen aknula
rnn kum tamas nedeniyle ok slamtr ve bu yzden
gemiler liman dnda demirlernek zorunda kalmaktadr.
Denizin iine doru ina edilmi 350 metre uzunluunda
ki bir liman seddi, bu kt durumu henz dzeltememi
tir. Kullanlabilir bir limana sahip olmak iin en azndan
SOO metre uzunluundaki bir dalgakran ile 600 metre ka
dar bir rhtmn tesisine ihtiya olacaktr.

47
 N
am ile Mdevvere Arasnda Tamamlanm
Demiryolunun Tasviri

Genel bir oryantasyon iin ksa zellikleri ile birlikte de

miryolu istasyonlarnn listesini veriyorum:

Tablo

istasyonlarn
mesafesi
Bir nceki
am'a
istasyona
uzaklk
Sra uzaklk Kesin
(km)
no istasyonlarn Tanm (km) rakm
am - Barada kysndaki
(Kadem-i erif istasyonu). Suriye
vilayetinin bakenti. V. Kolordu
Komutanl'nn merkezi. Nfusu
yaklak 1 80.000 kii, garnizon
mevcudu 1 2.000. Halkn ekseriyeti
ni 1 50.000 kadar Mslman (Trkler
ve Araplar) tekil eder. Geriye ka o - 696,2
lanlar eitli Hristiyan mezheplerine
mensuptur (Rum Ortodoks, Rum
Unionist, Ermeni, Ermeni Unionist,
Sryani Unionist, Sryani Ortodoks,
Marunl, Latin, Protestan ve Geldanl
Unionist), ayrca Yahudiler ve Drzi
ler. Kuyu suyu bol bol vardr.

48
 Kisve -
Nehr el A'vac'n
2 (Hermon'dan gelir) kysnda nemli
20,8 20,8 738,7
ir tellah ky, nfusu 1 .200 kadar.
Istasyonda kuyu suyu mevcut.
Der Al i - Drzi ky, nfusu 500
3 kadar. Ziraate ok msait olan
30,5 9,7 697,0
arazinin bir ksmn bir kaynak su-
lamaktad r.
Mesmiye -
2 km eninde ve 3 km
uzunluunda ren alan olan eski
bir Roma ehri, haydut etelerinin
4 barna olan Leca'nn anahtar ko- 49,7 1 9,2 61 9,5
numunda. imdi 700 kadar nfusu
olan bir Arap ky, yars Msl-
man, yars Rum Ortodoks.

5 Cibab -
Mslman Arap tellah
62,6 1 2,9 643,2
ky, nfusu 300 kadar.
Habab -
Leca'da Hristiyan Arap
6 tellah ky. Nfusu 600. Kaynak ve 69,1 6,5 625,2
sarn iar var.
Mahace -
Mslman Arap tellah
7 ky, eski bir Roma ehri. Nfusu 77,8 8,7 602,7
1 .200. Kuyular var.
akra -
Mslman Arap tellah
8 ky, eski bir Roma ehri. Nfusu 84,6 6,8 600,5
800. Kuyular var.
Ezra' (eski Zoroa) -
Leca snrn-
da. Ksa sre nce 1 .500 kii olan
byk ekseriyeti H ristiyan Arap
nfus. imdi buras neredeyse ta-
9 mamen terk edilmi vaziyette. Halk, 9 1 ,2 6,6 588,7
himayesi altna girdikleri Drzilerin
yannda. Su az. Birok harabe ve
zellikle tane iyi korunmu eski
dnem Hristiyanlara ait kilise var.

10 Hirbet l Gazali -
Mslman Arap
1 06,1 1 4,9 576,2
tellah ky. Nfusu 1 .500.

49
 Der'a - Eski Edrei. Kaymakamlk
merkezi. 4.000-5.000 Mslman
nfusu olan kk bir ehir. Hayfa
demiryolunun kava . Hellenistik
11 Dnem'e (Nekropolis) ve Nebatller
1 23,0 1 6,9 529,0
dnemine ait kitabelerin bulunduu
harabeler. Halife mer zamanndan
kalma Kufi kitabaleri olan byk
eski cami Sultan Selahaddin tarafn
dan yenilenmi. Kuyular var.

12 Nassib - Fellah ky, nfusu 700 ka

1 35,7 1 2,7 574,6
dar. Sadece sarnlar var.
Matrak - Byk Roma yolu Susra
Amman zerinde bir Arap kalesinin
ve bir Roma eastrumunun harabeleri.
13 tmls. Takriben 4.000 metre
1 61 ,7 26,0 71 1 ,4
kplk kk sarnlar. Ziraale m
sait arazi, ama stnde yaayan yok.
Sadece Beni Sahr kabilesinden be
deviler burada adrlarn kuruyorlar.
Hirbet's-Semra - Byk Roma
yolu Busra-Amman zerinde bir
14 Roma ara hisarnn harabesi. Zi
1 85,2 23,5 559,6
raata msait arazi. 2.000 adrda
20.000 nfusu olan bedevi kabilesi
Beni Sahr'n asl yurdu.
Zerka (Kal'et'z-Zerka) - Suyu bu
lunan Serka Vadisi'nde byk Roma
yolu Busra-Amman zerinde bir
15 Roma ara hisarnn harabesi. Arap
202,7 1 7,5 61 8,0
kalesi, erkes Dastan (Kafkas
ya) muhacirleri. Ziraale ok msait
arazi. Halk ksmen erkes, ksmen
Beni Sahr bedevileri.
Amman Nehr Amman kysndaki
-

eski Rabbath Ammon veya Philadelp

hia, Dou rdn'deki en byk ve en
16 gzel ehir harabesidir. zellikle eski 222,4 1 9,7 737,8
Yunan tiyatrosu, hamamlar ve Akro
polis kayda deer. imdi akseriyelle
arkesierin oturduu 700-800 ev var.

so
 Kasr (Es-Sahl) - Bir Yunan mabe-
dinin (muhtemelen bir mozolenin)
17 harabesi. Su ve insan yok. Sadece 234,0 1 1 ,6 942,0
kn mnferit bedevi kabileleri bura-
da adrlarn kuruyorlar.
Luben - Iki tepe zerine kurulmu
eski bir ehrin harabeleri ve bu iki
tepeyi birletiren srtn zerinde b-
yk sarnlar. Harabelerde ksmen
18 Beni Sahr kabilesinden yerleik d- 248,8 14,8 773,6
zene geirilmi bedeviler (700 a-
dr) yayor. Bu kabilenin eyhi olan
Reymih bin Fays da normal olarak
burada yayor. Sarnlar var.
Cize (Kal'at Ziza) - Ksmen Roma
ksmen erken Arap dneminden kal-
ma byk bir ren alan. 70.000 met-
rekplk byk bir Roma sarnc,
iyi durumda bir Arap kalesi ve eski
19 259,7 1 0,9 722,1
malzeme ile yaplm bir Mslman
Arap atosu zellikle kayda deer-
dir. Beni Sahr kabilesinden yerleik
dzene geirilmi bedeviler (420
adr) yaamaktadr. Sarnlar var.
Deb'a - Hac kervannn ba Os-
man Paa tarafndan 1 767 ylnda
yenilenmi eski bir kale. Kalenin
20 278,7 1 9,0 751 ,7
etrafnda adrlarda yaayan Belka
bedevileri ve fellahlar topra ile-
mektedir.
Han s Zabib - Arap dneminden
(Sarazen) kalma byk bir kervan-
saray harabesi. Temelde bulunan
ke kulelerine baklrsa savunmaya
msaitmi; yaknnda Roma veya Bi-
21 zans dneminden kalma daha kk 295,2 1 6,5 782,6
bir kervansaray ile bir Bizans kilise-
sinin harabesi var. evrede birok
eski sarn bulunuyor. Su yok. Beni
Sahr bedevilerinin bazlar burada
zaman zaman adrlarda yayorlar.
22 Kavak - Su yok. 309,3 14,1 759,1

51
 Katrane (Kalet'I-Katrane) Hac -

yolunda iinde yivsiz top bulunan

bir Osmanl kalesi. Yannda iyi bir su
23 ak konumu olan 36.000 metrekp 326,2 1 6,9 783,3
lk byk bir ski sarn var. Ziraale
msait deil. lbni Hedaya kabilesi n-
den bedeviler var.
24 Kavak - Su yok. 348,4 22,2 840,0
25 Kavak Su yok.
- 367,1 1 8,7 893,0
EI-Hassa - 1 760 ylnda Padiah
[ll.] Mustafa tarafndan ina edilmi,
ksmen krr) iki katl byk bir Os
man l kalesi. lnde bir kaynak bulunur.
Kalenin dou tarafnda bir su karma
26 makinesi (Noria) vastasyla avludaki 377,8 1 0,7 822,0
bir kuyudan beslenen antik bir sarn
var. istasyonda da iyi suyu olan bir
kuyu vardr. Ziraale msait arazi. Bu-
rada artk Midyan lkesinden Huveytat
bedevilerinin blgesi balyor.
CrOf'd-Dervi - Dervi mezarlar
var. 36 metrekare byklnde,
evre duvarlarnn kalnl 1 ,70 metre
olan bir Roma hisar. Hisarn gney
27 397,4 1 9,6 958,1
dousundaki konik dan tepesinde
byk bir gzetierne kulesi bulunuyor.
Kuyu var. Huveytat bedevileri unuyor.
1 60 kadar bedevi buraya yerlemi.
Aneze Modern bir Osmanl kale-
-

si, yaknnda harap bir sarn var.

Kuzeybatsnda kenar uzunluu 1 00
metre olan kare eklindeki . temelli
Roma kalesi Da'caniyye var. lstasyo-
28 422,7 25,3 1 051 ,2
nun yaknnda (3 km mesafede) kra-
teri iyice belli olan snm bir volkan
"El Ha'la" bulunuyor. Ziraale msait
arazi, ama su yok. Sakinleri adrlar-
da yaayan Huveytat bedevileri.
29 Kavak Su yok.
- 440,5 1 7,8 1 080,0

52
 Maan lde bir vaha, birbirinden
-

1 km kadar mesafedeki iki ky-

den, Maan e-amlye ve Maan
ei-Hicazlye'den mteekkil. Daha
byke olan ikinci kyde 500 ka-
dar, birincisinde 1 30 kadar erkek
sakin var. Kaymakamlk merkezi.
Kerpiten kk kulbeler ve dara- 458,8 1 8,3 1 074,2
30
ck sokaklar var. Bol kaynak suyu,
iyi nebatat, palmiyeler, incir ve nar
aalar bulunuyor. Sakinleri fellah-
lar, haclarla ticaret yaparak geini-
yorlar. Maan e-amIye'de bir Roma
kalesi var. Suyu iyi ve bol, hatta
Maan-Hicaziye'den 2 km uzaklaki
istasyonda da durum byle.
31 Kavak Su yok.
- 475,0 1 6,2 1 000,0
32 Kavak Su yok.
- 487,0 1 2,0 996, 1
Akabet'I-Hicaziye Hac kervan-
-

larnn ayn ad tayan konaklama

yerinden 2,5 km uzaklkta. 1 2.000
33 51 4,2 27,2 1 1 50,5
metrekp kapasiteli bir sarn var.
Eski bir kale. Huveytat bedevileri
burada adrlarn kuruyorlar.
Batn'I-GOI - ("Canavarn Karn").
Sarp bir da yamacnda dik bir ini.
Dikkat ekecek kadar gzel renk
34 efekileri olan vahi ve yaln bir 51 9,7 5,5 1 1 25,0
kumta dana hakim muhteem bir
manzara. Su yok, drt yldan beri de
yamur yamam.
Kavak Demiryolu trenlerinin su ihti-
-

35 yac su vagonlar ile deldururan duvarla 530,0 1 0,3 994,0

rlm bir rezervuardan temin ediliyor.
36 Kavak Su yok.
- 545,0 1 5,0 851 ,5
37 Kavak Su yok.
- 554,0 9,0 806,3
!VJdevvere (Kal'et'I-Mdevvere) -
Istasyon kaleden 3,5 km mesafede.
Su kuyudan alnyor. Batdaki dalar-
38 572,0 1 8,0 732,4
da yaayan bedeviler, Huveytat bede-
viieri uruyorlar. Beni Atiyye bedevileri
de burada adrlarn kuruyorlar.

53
 Mdevvere ile Medayn-i Salih arasnda bulunan ve
Hicaz demiryolunun imdiden kefi iyice yaplm balca
istasyonlar unlardr:
Zat'I-Hac: Palmiye korusu olan eski bir kale. Toprak
kumlu. Su samiarda bulunuyor. Beni Atiyye bedevi ka
bilesinin balca oturduu yer (200 adr).
Teblk: Kk bir palmiye korusu ( 1 .000 kadar hurma
aac) olan eski bir hisar. Meyveleri her yl Beni Atiyye
bedevileri tarafndan toplanp Maan'a getirilir. Vahada
akarsu ve iyi toprak bulunur. Hisarn yannda bulunan ve
bir zamanlar harap olup terk edilmi ky, demiryolu in
aatnn balamasndan beri yeniden canlanm. imdiden
evlere 25 bedevi ailesi yerlemi.
Ahdar: orak bir yer. Arazi ziraate msait deil. Su
yok. Fakat yakndaki Vadi Aldar'da kaz yaplp su bu
lunaca mit ediliyor. Beni Atiyye bedevilerinin bir ksm
-70 kiiden fazla deil- burada adrlarn kurma alkan
lndalar.
El Muazzam: Eski bir hisar. Arazi ziraate msait deil.
Olduka iyi durumdaki 12.000 metrekplk eski bir sar
nta su var. Ebu ama kabilesinden 100 bedevi burada
adrlarda yayor.
Daru'l-Hamra: Eski bir hisar. Kuyular ve sarnlar var.
Ebu ama kabilesinden 150 bedevi burada adrlarda ya
yor.
Medayn-i Salih: (Salih peygamberin ehirleri) veya
Hecr, Ptolemaios'un eski Egra's, efsaneye gre eski bir
Yahudi kral mekan. Petra gibi bir kaya ehir, kayalara
oyulmu Nabatice ve Himyerice kirabeleri olan antlar
pek ok. Kaynak suyu var. El Fakir ve Beda kabilelerin
den bedeviler 300 adrda yayorlar.

54
 Hicaz demiryolu, hat eni 1,05 metre olan dar bir de
miryolu olarak ina edilmitir. Esas itibariyle gnll ba
larla temin edilen kstl paralar nazar itibare almak,
buna mecbur brakt. Teknik adan da dar hatl bir de
miryolunu ina etmek normal hatl bir demiryolu yap
maktan olduka kolaydr. Ayrca Hayfa-Der'a tali hattn
dan nce Hicaz demiryolunun denizle tek balants olan
Beyrut-am demiryolunun dar hatl oluunun da nemi
vard. Nihayet ina edilecek demiryolunda daha youn bir
trafie doru gelime olmas beklenmiyordu.
Beyrut-am dar hatl demiryolunun eni 1 ,05 metre ol
duu iin, burada da ayn hat eni seildi.
Uzunluk profili Tablo 2'de grlen demiryolu hattP
genelde gney istikametinde am' dan Medine'ye giden
eski kervan ve hac yolunu takip etmektedir. am ile Serka
arasnda yolun dousunda kalp buradan Mdevvere'ye
kadar bunu muhafaza ederek sadece byk ykseklik
farklarnn stesinden gelmek veya msait olmayan arazi
artlarnn etrafndan dolanmak gerektiinde, ksa mesa
feler iin douya veya batya doru sapmaktadr.
Hac yolunun dz hattndan ilk nemli sapma,
Serka'dan Arnman'n gneyindeki platoya trmann
-340 metrelik bir ykseklik fark- stesinden gelinmesi
Arnman'da gerekli oldu. Oluturulan 3 kilometre uzun
luundaki dnemelerde, 100 metre apndaki virajlada
hattn 20:1000'lik eimli en byk trmanlar bulun
maktadr. Burada birka mhim inaat yapmak gerekmi
tir. Bunlar zellikle ilenmi tatan mamul 12 metre enin
de 10 gz olan 20 metre yksekliindeki bir viyadk ile
140 metre uzunluundaki bir tneldir. Bu, tm ana hat
zerindeki yegane tneldir.

17 Tablo 2 iin baknz s. 60-62.

55
Arnnan ve Kasr istasyonlar arasmda ykseklii 20 metre her birinin eni
12 metre olan 1 O gziii demiryolu kprs

Maan ile Batn'l-Gul arasnda demiryolunun benzer

bir inii vardr. Fakat ykseklik fark sadece 1 50 metredir
ve bu yzden 1 8: 1 000'lik bir eimle ve ap 100 metre
olan virajlada alabilmitir. Bunun iin gereken yaplar 8
kilometreye yaylm vaziyettedir.
Bu iki noktann haricinde demiryolunun alak yama
lar olan pek az vadiyi amas gerekmekteydi; bu yzden
de dz, hatta her yerde en fazla 1 8 : 1 000'lik bir eim ye
terli oldu. Virajlarda eim daha da azd.
Batn'l-Gul'da demiryolu banketinin kaymasna se
bep olacandan korkulan byk kil yataklar olduu
iin, hac yolunun dz hattndan sapmak gerekmitir;
Mdevvere'de 2 metre derinliindeki bir seyyal kum ta
bakasnn etrafndan dolamak icap etmitir.

56
 Demiryolunun styaps, !ava, bazalt ve akmakta
mcrndan oluan ok salam bir yataktan mteekkildir.
Bu temel zerine raylarn balanabilmesi iin hemen he
men Serka stasyonu'na kadar tahta, oradan itibaren de
demir traversler koyulmutur.
Yatak iin lazm olan ta malzeme demiryolu hattnn
byk ksmnda sada ve solda arazide yeterince ve iste
nen llerde mevcut olduu iin nadiren krlmas gerek
mitir.
Tahta traversler scak iklimde dayankl olmamtr.
Tahta youn gne nlarnn etkisiyle kolayca bzlr ve
atlaklar oluur. Dolaysyla raylar traverslere balayan
iviler gever ve raylar artk dikey konumda tutamazlar.
Bu yzden hat eninin deimesi kanlmazdr ve hareket
halindeki vagonlarda salianma grlr. Bu deneyimi edin
dikten sonra artk prensip olarak demir traversler kulla
nlacaktr.
metre rayn arl 2 ,s kilogramdr. metre demir
yolu hattnn (raylar, traversler ve aksam) arl 03 ki
logramdr.
Hattn altyapsnda birok yap vardr. Tnellerin en
nemlilerinden ve Arnman'daki byk viyadkten evvel
ce bahsedildi. am'dan Mdevvere'ye kadar olan hat bo
yunca bu viyadkn de dahil olduu 462 kpr, 2 7 su
kemeri ve 799 menfez, toplam olarak 1 .532 yap bulunur.
Sadece 5 metre uzunluundaki bir kpr demir kons
trksiyondur, dier btn yaplar kagirdir. Menfezler ya
kubbelidir ya da stleri raylada ve betonla rtlmtr.
Dk kaliteli ii unsuru ihtimalini ve ok byk ku
raklk ile snn har zerindeki menfi etkilerini gz nne
alarak, bu yaplarn btn duvar kalnlklar fazla tutul-

57
 Yarmuk Nehri zerindeki ta kpr ve Krauss lokomotifi

mutur. Duvar ileri iin mkemmel bir malzeme olan ki

re ve kumta neredeyse tm hat boyunca mevcuttur.
Devasa kprler, genilikleri 3-12 metre olan bir veya
birok kemerden meydana gelmitir. Mentezlerin az
yamur mevsiminde beklenen su miktarna gre 0,40-2
metredir. Bu yamur sularnn, sair zamanlarda kuru olan
vadilerde nasl artc bir ekilde ok olabileceini demir
yolu inaatnn ynetimi 1 904-1 905 knda grmtr.
Geri o zaman Dou rdn'n kurak yaylasna, zellikle
de Arnman'n tesine insanlarn benzerini hatriamad
kadar ok yamur yamt. Kasr stasyonu'nun gneyin
de gzle grlr bir nehir yata olmayan bir vadiyi de-

58
miryolu beklenen yalar gz nne alarak aada ak
lklar verilen bir bende amt:
3 metrelik 4 kemerli 1 kpr; 3 metrelik 6 kemerli 1
kpr; 3 metrelik 2 kemerli 1 kpr; 3 metrelik 3 kemerli
1 kpr.
Bu aklklar yetersizdi, bu yzden sular yeterli ak
imkan bulamad ve toplam 20 metre bende birlikte kp
rleri ykt. Maalesef bendin yklmasndan ksa bir sre
sonra bir tren bardaktan boanrcasna yamur altnda
saatte 20 kilometre sratle bu gedie doru geliyordu.
Makinist tehlikeyi ancak gedie 50 metre kala fark etti.
ok geti! Lokomotif ile su ve kmr vagonu ukura d
t, 5 adet st ak veya kapal vagon stlerine devrildi;
sadece 5 adet olan yolcu vagonu bendin stnde kald. Bu
felaket sonucu hi kimsenin lmemesi, hatta ciddi ekilde
yaralanmamas bir mucizeydi. Maddi hasar da azd. Kra
uss lokomotifi neredeyse hi zarar grmemiti.
Bu sz konusu bendin yklmasnn dnda 1 904-1905
kndaki korkun yalar, ana hat zerinde baka bir za
rara yol amant ve bylece hattn ilk snavn baaryla
verdii sylenebilirdi.

59
 V
Hayfa - Der'a Tali Yolunun Tasviri

Aada, ana hatta olduu gibi tali hatta da istasyonlarn

dkm yaplmtr.

Tablo 2
istasyonlarn
mesafesi

Bir nceki
Sra Hayfa'ya istasyona Kesin
no istasyonlarn Tanm uzaklk uzaklk rakm
Hayfa - Kermil Da'nn etein-
de eski Sycaminum, 1 2.000 kadar
nfusu olan bir ticaret ehri, Akka
Mutasarrfl'na bal bir kaymakam-
lk merkezi. Balca ihracat buday,
msr, susam, zeytinya ve arap-
tr. arap zellikle Kermil Da'nn
1 yamalarndaki Alman Tapnak - o -
+1 ,45
varyeleri ve Yahudi kolonisler tara-
tndan retilmektedir. Nfusun yars
Mslman, geri kalanlar Ortodoks
Rum, Yahudi, Latin, Maruni ve Uni-
onist Rumlardr. Avrupallar arasnda
en kalabalk (600 kadar) grup Alman-
lardr. Az fakat iyi kuyular vardr.

2 Tell'-amam Fellah ky,

-
21,7 21 ,7 t39,0
nfusu 1 00 kadar. Kuyuda iyi su var.

60
 AfUie - Fellah ky, nfusu 1 .500 ka
dar. 1 5 km kadar gneyinde eski Me
3 giddo [imdi El Lecn] var. Burada son 36,3 1 4,6 +62,4
zamanlarda Alman hkmetinin na
yak olmasyla byk apl kazlar yapl
mtr. Kuyularda iyi su vardr.
4 aHa - Fellah ky, nfusu 800 ka 51 ,0 14,7 -78,19
dar. Su Vadi Cald'dan temin ediliyor.
Beysan (Bisan) - Kenanllerin eski
ehri Beth-sean, iski! gmenlerin
yerlemesinden sonra Skythopolis
dendi. Bir mdrlk merkezi, nfus
3.000 (Araplar). Padiahn hass.
ehrin en eski ksm kale gibi bir
konumu olan Teli ei-Hosn'dur. Bu
tepenin etrafnda Hallenislik-Roma
ehrinin harabeleri, Roma tiyatro
su, stunlu yol, hipodrom, kprler
5 vs. bulunmaktadr. Tell'i evreleyen 59,0 8,0 -121 ,72
tepelerde eski surlar vardr. Teli'in
kuzeyindeki tepede byk bir Nek
ropolis yer almaktadr. Beysan'n
piskoposluk makam olduu Bizans
Dnemi'nden de kalma kitabaler ve
ant mezarlar vardr. Ar sulama,
baheleri ksmen batakla evir
mi ve stmaya sebep olmutur.
Beysan'n hemen arkasnda demir
yolu Yezreel Ovas'ndan kp eria
Vadisi'ne sapmaktadr.
Cisr'IMecami (Birleme Kpr
s)- istasyon eria kprsnn he
6 men nndedir, nfusu 200 kadardr 76,3 1 7,3 -246,47
(Araplar). Su eria Nehri'nden aln
maktadr. Mnbit bir arazidir.
Samah - istasyon Taberiye
Gl'nn gney ucundadr, ayn za
manda glde Tiberiye ve Tapka ile
7 irtibat salamak zere tesis edilecek 86,9 1 0,6 -1 86,88
vapur iletmesinin iskelesidir. Sakin
leri Cezayirli gmenlerdir, yaklak
500 kiidir. Su glden alnmaktadr.

61
 Hamma - iletilmesi Hicaz demiryolu-
na devredilmi kkrt kaynaklar Roma
dneminde ok mehurdu. 1 ,5 saat me-
safede deniz seviyesinin yaklak 300
metre zerinde MOkes ky, Roma d-
8 nemindeki Gadara, iki Roma amfitiyatro- 95,3 8,4 -146,06
su ve sair harabeler vardr. Harnma'da
da bir Roma amftiyatrosu ve bir Roma
hamamnn harabeleri vardr. Burada
bedeviler (30 adr) yaamaktadr. Su
Yarmuk'tan alnmaktadr.
Vadi Halid* - Sadece bir istasyon bina-
9 s vardr, ev yoktur. Kaynak suyu mev- 1 07,4 21,1 -56,62
cuttur. Zaman zaman bedeviler urar.
ecere- Ayn ad tayan 500 nfuslu
Fellah kynden 4 km kadar uzakta-
10 dr. Yaknda birok baka kk ky 1 1 9,5 1 2, 1 +26,89
ve iftlik vardr. Su 300 metre kadar
uzaktaki Yarmuk'tan alnmaktadr.
Mukarin - " vadinin birlemesi"
11 demektir. Ky yoktur, sadece evre- 1 24,6 5,1 +71 ,14
deki kyler Harta, Er-Rafid, Sahem el
Kefarat, Ekseyr vs' nin istasyon udur.
Zeyz(n 200 kadar nfusu olan fellah
-

12 ky. Ziraale msait arazi, Yarmuk'un bir 1 35,8 1 1 ,2 t260,1 9

kolu yreyi sulamaktadr. alayan vardr.
Mzeyrib Ewelce hac kervanla-
-

rnn toplanma yeriydi. Takriben 800

kii nfusu olan bu yer iki ksmdan
mteekkildir. Ada ky olan Km
el Mzeyrib bal bol bir gln or-
13 tasndaki eski daha nemli ehrin 1 49,1 1 3,3 t461 ,60
yerinde bulunmaktadr. Kuzeyinde
bir Osmanl kalesini n, Ka'l'et'l-
Cedid'in harabesinin bulunduu yeni
ky Dekakin vardr. Dousunda 1 .
Selim'in ina ettirdii eski bir kale,
Kal'et'I-Atika yer almaktadr.
14 Der'a - Ana hat ile karlatrnz. 1 60,9 1 1 ,8 t529,0

Muhtemelen adn MS 636 ylnda bu vadinin kuzeyindeki Yakusa'da

Bizansilan kesin bir malubiyete uratm olan Arap kumandan
Halid'den almtr.

62
 Ana hat gibi tali hat da hat eni 1 ,05 metre olan dar
hatl bir demiryoludur.
Hattn toplam uzunluu 161 kilometredir. Bunun 60
kilometresi Yezreel Ovas'nda, 30 kilometresi Taberiye
Gl'ne kadar eria Vadisi'nde, 60 kilometresi Yarmuk
Vadisi'ndeki rampada ve geri kalan da Havran yaylasn
dadr.
Demiryolu Hayfa'dan (O km) nce Affle'ye (36 km)
62 metreye trmanr. Oradan eria kprsne (Cisr'l
Mecami stasyonu, 76 km) - 246 metreye iner. Bura
dan sonra demiryolu tekrar Taberiye Gl kysndaki
Samah'a kadar (87 km) 1 8 7 metreye trmanr ve sonra
-

dik ve ok engebeli Yarmuk Vadisi'ne girer, birok kpr

ve tnel vastasyla demiryolu inaatnn karsna kan
engelleri aar. Mzeyrib stasyonu yaknnda ( 1 49 km)
462 metre ile Havran Ovas'nn st ksmna ular ve ni
hayet lml bir trmanla demiryolunun son noktas olan
529 metredeki Der'a'ya ( 1 61 km) varr (kr. Tablo 2).
Tabiatyla hattn, stelik byk bir trmanla birlikte,
dar ve engebeli Yarmuk Vadisi'nden geirilmesi demiryo
lunun altyapsn ok zor ve maliyetli hale getirmitir.
Hayfa'dan eria'ya kadar pek az styapya ihtiya du
yulmutur, zira bu hattn byk ksm engel bulunmayan
Yezreel Ovas'ndan geer. Fakat eria'dan itibaren demir
yolu Yarmuk Vadisi'ne girdike saylar artan birok st
yap vardr. Burada birbirinin pei sra kprler, tneller,
su kemerleri bulunur.
eria Nehri'nden, sadeliine ramen mkemmel bir in
tiba brakan kemerli masif bir ta kpryle geilir. Gei
iin her birinin eni 12 metre olan be kemer gerekmitir.
Yarmuk Vadisi'ndeki trmanta 20: 1 000 olan azami
eimi en az 125 metrelik viraj ile gemek iin (istisnai ola-

63
Yarmuk Vadisi zerinde demiryolu kprs inaat
 Der'a stasyonu'nun al

rak 100 metreye inmek gerekmitir) Zeyzfn stasyonu 'nda

iki dnemele Yarmuk'un yan vadilerine girmek ve birok
yerde Yarmuk'un stnden gemek lazm gelmitir. Bu ge
iler 50 metre uzunluundaki iki kpr, orta aklnn
eni 50 metre olan 4 viyadk ve 30 metre uzunluundaki
2 kemerden -bu styaplarn hepsi demir konstrksiyon
dur- ve enleri 12 metre olan 6 ila 1 O kemere sahip birok
kagir viyadkten olumaktadr.
zellikle bu son bahsedilen viyadkler iin pahal te
meller gerekmi ve temel ukurlarnn suyunun pompayla
boaltlmas lokomobillerle mmkn olmutur.
Yarmuk Vadisi'nde kpr inaatnda ana hattan daha
ziyade demir kullanlmasnn sebebi ekseri kprlerin
vadi tabanndan ok yukarda ina edilmelerinin gerekli

66
 ecere stasyonu 'ndan soraki ilk demiryolu kprs, 1 9 1 8

olmas ve bu konstrksiyonlar iin demirin en uygun ve

ayn zamanda en ucuz malzeme olmasdr.
eria'dan Mzeyrib'e kadar toplam 83, Hayfa demir
yolunun tamamnda ise 141 kpr vardr.
Yarmuk Vadisi'nde ayrca 8 tnel ina etmek gerek
mitir. Bunlarn toplam uzunluu yaklak 1 .1 00 metredir.
Yarmuk Vadisi'nin su akna zellikle dikkat etme
mecburiyeri vard. Bu yzden Hayfa'dan eria Vadisi'ne
kadar sadece 56 menfez varken, buradan Mzeyrib'e ka
dar 246 su kemeri ve menfez ina edilmitir.
Yarmuk Vadisi'nde ok sayda menfez ina edilmesine
de yine 1 904-1905 kndaki selde edinilen tecrbeler se
bep olmutur. 4 metre yksekliindeki sel suyu Yarmuk
Vadisi'nden aaya doru akm, btn geici kprleri

67
ykm ve hatta bir petrol motoru ile pompay srkle
yip gtrm, ina edilmekte olan sair yaplarda da byk
hasara yol amt. Bu yzden de en azndan drt haftalk
bir kayp olumutu.
Tali hattn styaps ana hattnkine benzemektedir.
Ama burada sadece demir traversler kullanlmtr.
styaplarn ve raylarn altnn denmesi iin her yer
de krma ta, mcr ve kum olarak mkemmel malzeme
mevcuttu. Dier btn malzemelerin, zellikle de demir
kprlerin yurtdndan getirilmesi gerekmitir.
Sava malzemelerini indirmek iin ne ana hattn ne de
tali hattn istasyonlarnda rampa vardr. Tahliye ii acil
durum rampalar vastasyla yaplmaktadr.

58
 VI
Demiryolu letmesinin
daresi ve Donanm

Demiryolunun donann deyince istasyonlardaki btn

tesisleri, ayrca demiryolunun ve tekerlekli malzemenin
bakm ve muhafazas iin gereken eyleri anlyoruz.
stanbul'daki genel komisyon, demiryolunun idaresin
de grev alabilecek becerikli ve tecrbeli memurlar bul
mak iin inaatn ynetilmesinde olduundan daha fazla
yabanc elemana bavurmak zorundayd; nk Hicaz
demiryolu Trklerin ina edip ynettii ilk demiryoludur
ve bu yzden byle eleman skntlar yaanmaktadr.
Ayn nedenle iletmede, atlye ve tren sanayii tesisle
rinde olduu gibi seyrsefer ve demiryolu bakm ilerinde
de yksek idari grevlere hemen hemen tamamyla evvel
ce Osmanl mparatorluu'nda yabanc irketlerin iletti
i demiryollarnda benzer grevleri stlenmi yabanclar,
Almanlar, Franszlar ve Avusturyallar getirildi. En kabi
liyedi elemanlar ie almak iin hibir aba ve masraftan
kanlmamas, tm Hicaz demiryolu teebbsnn nasl
bir idrak ve ciddiyede ynetildiini ispat etmektedir.
letmenin alt kademesini tekil eden istasyon efleri,
makinistler, biletiler, ateiler ve hat iileri byk lde
yerlilerdir. Makine aksamnn bakmnda gereken itinay

69
gstermeye altrmak zor olduu iin balangta bunla
rn bu grevler iin eitilmeleri zorluk yaratt. Fakat tam
da Hicaz demiryolunda bu itina ok gereklidir. nk
yayialardaki srekli hava akm makine aksamn abu
cak kum ve tozla kaplar, baka yerlerde olduundan daha
sk temizlik yaplmasn gerekli klar. Yeriiierin tekerlekli
malzemenin bakrnma ynelik anlaylar son zamanlarda
olduka iyilemitir.
Hicaz demiryolunun btn malzemesinin, raylarn,
traverslerin, tekerlekli malzemenin, vesairenin oraya gel
dii ve oradan gidecekleri yere gnderildii gz nne al
narak iletme direktrnn makam olarak nce Hayfa
seilmiti. Hayfa-Der'a hatt aldktan sonra imdi ieri
den yaplacak ihracat buradaki limana ynlendirilecektir.
Sonra Hicaz hattnda demiryolu inaatnn bitmesini m
teakip iletme direktrnn makam, vilayetin resmi ma
kamlar orada olduu ve Hayfa ile arasndaki iletiim zor
olduu iin muhtemelen Suriye'nin bakenti am'a tana
caktr. letme direktrl am'da olduu zaman Beyrut
am-Halep demiryolu idaresi ve aml ticaret irketleriyle
iletiim de daha kolay salanacaktr.
letmenin direktr yardmcs, her iki demiryolunun
da dm noktas olan Der'a'dadr.
Atlyelerin ve tren sanayi tesislerinin direktrnn
makam, tamir iin byk atlyeler ile lokomotif ve va
gon park orada olduu iin am' dadr.
Seyrsefer direktr ile hattn yneticisine srekli ka
lacak yer olarak Der'a gsterilmitir.
Hicaz demiryolunun balca istasyonlar am, Der'a,
Amman, Katrane ve Maan, tali hattn istasyonlar ise
Hayfa, Beysan ve Sam1h'tr. Burada genellikle byke
bir istasyon binas, lokomotif sundurmas, lokomotifler

70
 Hayfa stasyonu 'nda bulunan ant

iin dner platform, su deposu, su vericisi, kmr depola

r ve transit asl raylardan baka lokomotifleri ve vagonla
r park etmek iin gereken manevra raylar vardr.
Tamir atlyeleri am, Der'a, Maan ve Hayfa'dadr,
dierleri yaplmaktadr. Der'a stasyonu'nda iletme me
murlar iin byke bir ikametgah da tesis edilmitir. Di
er istasyonlarda ve kavaklarda genelde alt demiryolu
iisi ve ayn zamanda istasyon efi olan nezareti iin sa
dece bir tane demiryolu evi vardr.
30-70 kilometre aralada su istasyonlar bulunur. An
cak Amman' dan itibaren su olmamas nedeniyle bu ara
lar uzar. Bu kt duruma nasl are bulunmaya alld
VIII. Blm' de anlatlmaktadr.

71
 Lokomotifler iin dner platform

Su tanklarnn doldurulmas kuyulardan veya sarn

lardan yaplr. Bunun iin ya buharla alan bir pompa
kullanlr ya da yksekte ve aa olmayan bir arazide bu
lunan demiryolu gzergahnda neredeyse daimi olarak
mevcut hava akmndan dolay ileyii nadiren kesilen,
rzgarla alan bir pompa dzenenden faydalanlr.
istasyonlardaki kendine has tesislerden birini konak
lama yerleri tekil eder. Bu yrelerde misafirhanenin ne
demek olduu bilinmedii iin bunlarn gayesi yolculara
geeeleme imkann salamaktr.
Btn istasyon binalar masif bir ekilde krma tatan
yaplmtr ve ekseriyetle tek katldr. ieri ve dlar ok
sade bir grnmdedir. at kiremitlerle rtldr.

72
 stasyonlarda gece grevi iin gerekli tesisler de vardr.
Birok yerde tamirat yapan ekipler faal olduu srece
demiryolu iin normal bir denetim grevine gerek yoktur.
Denetim grevi medeni lkelerde olduu kadar nemli
deildir. Demiryolu geitleri, demiryolu bekisi kulbele
ri, bariyerler vs. buralarda fuzulidir. Ara trafii olmad
iin, demiryolundan gemek isteyen az saydaki bedevi
kervan resmi geitiere aldr etmden canlarnn istedii
yerden geerler.
Demiryolu iin muayyen bir denetimi, mnfert istas
yonlara yerletirilmi svar mfrezeleri zaman zaman hat
boyunda devriye gezerek yerine getirirler.
lde, zellikle de Maan'dan Medine'ye ve Akabe'ye
kadar olan telgraf hattnn korunmas, develere bindiril
mi iki piyade blnn uhdesine verilmitir. Zaman
zaman hat boyunca devriye gezerler ve bu esnada telgraf
hattn gzden geirirler. Blklere tahsis edilmi telgraf
mfrezesinden birka asker, gereken tamirat mahallinde
yaparlar.
Maan ile Medine arasndaki mesafenin 700 kilometre
olduu ve bu btn telgraf hattnda sadece denetimi ko
laylatran az sayda ara istasyon olduu dnlrse, bu
iki bln grevinin byk ehemmiyeti anlalr. nsan
sz lde tabiatyla haftalarca srecek devriye gezileri iin
her seferinde yiyecekleri, adrlar ve gerektiinde suyu da
tayacak bir kervann hazrlanmas kanlmaz bir mec
buriyettir.
Demiryolu ina edildii ve inaatn u noktasnda ok
sayda insann beslenmesi gerektii srece yolcular her
yerde yiyecek bir eyler bulabilirler. Fakat demiryolunun
inaat bitip iiler de geri ekilince ldeki istasyonlarda

73
yolcularn yiyecek bulmas genellikle sz konusu olma
dndan, demiryolu idaresi -en basitinden- restoran va
gonlarn trenlere katmaktan kanamayacaktr.

74
 VII
Tekerlekli Malzeme

Ocak 906'da Hicaz demiryolu Hayfa-Der'a tali hatt

da dahil olmak zere u tekerlekli malzerneye sahipti.

A. Lokomotifler
4 adet su ve kmr lokomotifi, "Krauss Fabrikas"
Mnih imalat, 3,5 metrekp su alma kapasitesi,
30 ton arlk kaldran 3 adet mafsall dingil.
9 adet lokomotif, "Krauss Fabrikas" Mnih imalat, 2
metrekp su alan su ve kmr vagonu ile birlikte,
46 ton arlk kaldran ve 40 ton srtnme pay
olan 4/5 mafsall dingiller ve 28 ton (ykl halde)
su ve kmr vagonu arl.
4 adet lokomotif, "Hohenzollern Fabrikas" Dsseldorf
imalat, "Krauss" fabrikasnn su ve kmr
lokomotiflerine benzer yapda.
3 adet lokomotif, eski tip, sadece istasyonlarda manevra
yapma ilerinde kullanlabilir.
Toplam 30 lokomotif.

75
B. Yk Vagonlar18
320 adet st ak yk vagonu, iki adet iki dingilli
dner asili (kapasitesi 1 5 ton)
38 adet st kapal yk vagonu
8 adet bagaj vagonu
Toplam 366 yk vagonu

C. Yolcu Vagonlar
21 adet III. snf vagon
2 adet II. snf vagon
1 adet I. snf vagon
1 adet mescit vagonu
Toplam 25 yolcu vagonu

Lokomotifierin ve yolcu vagonlarnn tamam Alman

fabrikalarnda, yk vagonlar Belika fabrikalarnda ya
plmtr. Sadece mescit vagonu ile I. snf yolcu vagonu
stanbul'daki Bahriye tersanesi fabrikasnda retilmitir.
Ayrca Alman ve Belika fabrikalarna u sipariler ve
rilmitir:

13 adet lokomotif, 6's yolcu tama iin

135 adet yk vagonu, bunlardan 15'i yksek
duvarl ve 15'inin st kapal
6 adet hayvan nakliye vagonu
15 adet sarn vagonu, su nakli iin
Toplam 156 vagon

2 adet I. snf yolcu vagonu

4 adet IL snf yolcu vagonu
Toplam 6 yolcu vagonu
18 Bir miktar st ak yk vagouna su nakli iin geici olarak ikier adet
8 metrekplk tank konulmutur.

76
 Buna gre Hicaz demiryolu, tali demiryolu ile birlik
te 1 Eyll 1906'da aadaki tekerlekli malzerneye sahip
olacaktr:

30 + 1 3 = 43 lokomotif
366 + 156 = 522 yk vagonu vs

25 + 6 = 3 1 yolcu vagonu

Aadaki hesaptan bu malzemenin tamamen yeterli

olduu anlalmaktadr:
Tekerlekli malzemenin eya ve insan nakli iin ciddi
oranda kullanlmas genelde ancak hasattan sonra ve hac
yolculuu srasnda dnlebilir. Fakat btn yl boyun
ca demiryolu am'dan veya Hayfa'dan, ina edilmekte
olan hattn en u noktasna byk miktarlarda malzeme
tamak zorundadr. Bu yzden tekerlekli malzemenin he
sab yaplrken bu nakliyenin esas alnmas gerekir.
Her yl ortalama 1 50 kilometre ray denecektir. Her
kilometre iin demiryoluyla 106 ton, yani 150 kilometre
iin yaklak 16.000 ton demiryolu malzemesinin (raylar,
traversler ve aksam) tanmas gerektiinden gn bana
45 ton yani vagon malzeme nakli der. Dolaysyla
tekerlekli malzeme demiryolu inaat ilerledike ortaya
kan daha byk mesafeler iin bile tamamen yeterlidir.
Lokomotifler iin yakacak olarak kmr kullanlr ve
kmrn baka lkelerden getirilmesi gerekir. Kmr de
polar ana istasyonlarda bulunmaktadr.
Vagonlarda aydnlatma gazyayla salanr, gazya da
yurtdndan temin edilir. Sadece mescit vagonu iin mum
ngrlmtr.
Byk su ktl gz nne alnarak 25 tonluk 1 5 sar
n vagonu sipari edilmitir. Bunlar susuz yrelerde a-

77
 istasyonda bekleyen haclar

78
 lan askerlere ve sivil iilere gereken ime suyunu ta
yacaklardr. Ayrca lokomotifleri istasyonlardan bamsz
klmak iin, lokomotifiere gereken suyun bir ksmn da
tayabilirler. Ayn sebeple lokomotifierin su ve kmr va
gonlar 12 metrekp su alabilecekleri ekilde yaplmtr.
Bylece lokomotifler 90 kilometreye kadar su ihtiyalar
n kendi su depolarndan karlayabilirler.
Mescit vagonu zellikle hac trenleri iin dnlm
tr ve yolculuk esnasnda namaz klmak iindir.
Seyir hz saatte 20-30 kilometredir.
Halihazrda her hafta tren (posta treni) am'dan
Maan'a ve Mdevvere'ye doru yola kar ve ayn ekilde
bir o kadar da oradan am'a geri dner. Ayrca am ile
Der'a, Der'a ile Amman, Arnman ile Maan ve Maan ile
Mdevvere arasnda ihtiyaca gre ara trenler sefer yapar.
Bunlara ilaveten evvelce bahsolunduu gibi demiryolunu
en ok kullanan malzeme trenleri vardr.
Hac yolculuu zamannda zellikle canl bir trafik olu
ur. Bu dnemde am'dan son istasyona (imdilik Mdev
vere) be tren yola karlr ve tm tekerlekli malzeme bu
ie tahsis edilir. Demiryolundaki sair trafik en aza indiri
lir. Son istasyonda haclar trenden inerek Medine'ye veya
Mekke'ye kadar yry iin byk bir kervan tekil eder.
Kervan iin gereken binek ve yk hayvanlar, erzak vs
daha haftalarca ncesinden son istasyona gnderilmitir.

79
 VIII
Olaanst Engeller ve
Bu Engellerin Almas

1 . Su temini

Hicaz demiryolunun karlat en byk zorluk su kt

ldr.
Demiryolu istasyonlarnn bir ksmnda kuyu, bir ks
mnda sarn bulunmaktadr. Duvarla rl ve ksmen
daha Roma dneminden kalma bu depolarda yamur
mevsiminde toplanan sular yazn hayvan srleriyle do
laan bedevilere imek ve yemek piirmek iin su salar.
Olduka byk kapasiteleri vardr -mesela Katrane'deki
sarn 36.000 metrekplk, Cize'deki 70.000 metrekp
lktr- ama stleri aktr, derinlikleri az olup byk bir
satha sahiptirler. Bu yzden su gne nlarnn etkisiyle
ksa srede buharlar ve sarnlar aylarca bo kalr. Ku
yularn bulunduu birok istasyonda da srekli scaklk
tan dolay sular ksmen buharlatndan yazn su ktl
ekilir. Btn yaz boyunca yeterli su, demiryolunun im
diye dek tamamlanm ksm zerinde, sadece am, Der'a,
Amman, El-Hassa, Maan ve Mdevvere istasyonlarnda
ki kuyularda bulunur. Bu su stoku demiryolunun munta
zaman iletilmesini salamaya yetmez. Ayrca demiryolu
lde Medine'ye doru ilerledike su ktl daha da artar.

80
 imdiye kadar byk bir kapasitesi ( 8-12 metrekp
su) olan su ve kmr vagonlarna sahip lokomotifierin
alnmasyla bu sorunun stesinden gelinneye allm
tr ve son zamanlarda su nakli iin zel sarn vagonla
r da sipari edilmitir. Fakat bu ok pahal bir yntem
olduundan 50-60 kilometrede bir, kuyular amaya veya
yeterli derinlie sahip st kapal sarnlar yaplmasna ni
yetlenilmektedir. Kuyular iin Mesmiye'deki gibi kaynak
lar bulunmas gerekmektedir.
Sadece kuyu amann mmkn olmad yerlerde on
larn yerini sarnlar alabilir. Bunlara 6-7 metre derinlik
verilip stleri de rtlrse sadece suyun buharlamas en
gellenmi olmaz, yan sra havadaki zararl bakteriler de
sudan uzak tutulmu olur. Su o zaman daha ziyade ime
suyu olarak kullanlabilir. Ayrca filtre cihazlar temin edi
lerek ime suyunun kalitesi iyiletirilmeye allabilir.
Nihayet daha bol ve iyi suya ulamak iin artezyen
kuyularnn almas denenmitir. Bu kazlar uzmanlar
tarafndan yaplmtr, ama mnfert yerlerde 1 10 metre
kadar derinlie inildii halde su bulunamamtr. Bu du
rum muhtemelen demiryolunun, stnde yer ald yay
lann sularnn akt eria Nehri'nden 800- 1 .000 metre
yksekte olmasndan kaynaklanr. Zemin geirgen olduu
iin yamur sular hemen topraa karmakta ve ancak
ok derinlerdeki tabakalardan eria Vadisi'ne sevk edil
mektedir. Arazinin Medine'ye doru alalmaya balad
Medayn-i Salih'ten itibaren yeni kazlarn daha iyi netice
ler vermesi ihtimali bulunmaktadr.
Su meselesi demiryolunun u noktasnda ok daha va
him hale gelmektedir. Her gn duvar ileri iin har ha
zrlanmas, ayrca binlerce asker ve sivil iinin imesi ve
yemek piirmesi iin byk miktarlarda kullanlan suyu

81
 Mdevvere stasyonu

bu noktaya develerle tamak mmkn deildir. Mesela kaynaklanyor. Bunun stesinden gelmek iin bir dne
bugne kadar inaat faaliyeti Mdevvere (572 km) ile me oluturularak vadiye inen geici raylar deniyor, bu
Zat'l-Hac (61 1 km) arasnda srerken ve buraya en ya raylar vadiyi nehir yatann seviyesinde geerek ileride
kn verimli kuyular Maan'da (458 km) bulunurken, bu ki raylara balanmak zere, tekrar nceki istikametinden
deve ile nakliyenin hedefine ulamas iin 1 14-15 3 kilo vadiden st ksmna doru trmanyor. Bu yolla, byk
metrelik bir mesafeyi -ki bu yaklak gn alr- kat masraflar olmakszn gereken suyu en utaki ii kollarna
etmesi gerekirdi. Ve inaat alannda gnlk su ihtiyacnn kadar demiryolu ile nakletmek mmkndr. Vadinin ze
karlanmas iin ne kadar ok yk devesi lazm olurdu! minindeki raylarn yamuda birlikte srklenmeleri tehli
Bu yzden inaat alanna su getirilmesi ancak demir kesi, o yrelerde saanak ya son derece nadir grld
yolu ile gerekletirilebilir. Bunun iin her gn, her birinde nden, ok azdr.
8 metrekp su alan iki tankn bulunduu birok vagon Hayfa-Der'a tali hattnda su meselesi ana hatta oldu
Maan'dan yola kyor. Bu su naklindeki zorluk, vadiler undan daha mspettir. Hayfa, Tell'-amam, Affile,
arasnda raylar denmi olmasna ramen, ok sayda Sanah ve Mzeyrib'de verimli kuyular mevcuttur ve her iki
vadinin zerinde yaplmas dnlen kpr inaatlar taraftan eria'ya akan nehirlerin bir ksm, zellikle de Yar
nn evvelce bahsolunan sebeplerle geri kalm olmasndan muk, yazn kurusalar da eria' da her mevsimde su bulunur.

82
83
2. Yakacak temini

Hem Suriye hem Arabistan orman ve kmr yataklar ba

kmndan ok fakirdir. Bunlar, Hicaz demiryolu ile Hayfa
Der'a tali hattnn hemen yaknnda hi yoktur. Bu yzden
lokomotifler ve istasyonlar iin yakacak yurtdndan k
mr olarak ithal edilmek zorundadr. Hicaz hatt ve tali
hat iin ana kmr depolar am'da ve Hayfa'dadr. Sade
ce demiryolunun iletilmesinde kullanlan miktarn deil,
demiryolunda alan asker ve sivil iilerin ihtiyac olan
kmrn de oralardan alnmas ve kullanm yerlerine ta
nmas gerekir -yani Medine'ye kadar yaklak 1 .400 ki
lometre mesafeye! Fakat o yrelerde kn bile gndz ss
nadiren sfrn altna dtnden ve istasyon binalar vs
iin yakacak malzeme minimumda tutulabildiinden bu
mklat azalr. Genelde demiryolunda alan iiler iin
yemek ve ekmek piirmek zere yakacaa ihtiya vardr ve
burada sz konusu olan yakacak da bu ihtiyalar iindir.
Demiryolu hattnn birok mevkiinde iletmeye elve
rili kire yataklar olmasna ramen yakacak azlndan
dolay inaat alannda kire ocaklar tesisinden de imtina
etmek icap etmitir. Har hazrlamak iin gereken kire
yurtdndan hidrolik kire olarak getirilmektedir ve ya
plan bir hesap, bunun yakacak malzemesinin hemen hi
olmad bir blgede kire oca kurup iletmekten ucuza
geldiini ortaya koymutur.
Demiryolu iin aydnlatma malzemesinin de yurtdn
dan getirilmesi mecburiyeti vardr.
Ayrca Osmanl mparatorluu'nda yabanc irketler
tarafndan iletilen demiryollar iin de benzer ekilde ge
erli olan stma ve aydnlatma meselesi hala tatminkar bir
zm beklemektedir. Yakacak malzemesinin tamamnn

84
yurtdndan ithali btn demiryolu iletimini ok paha
llatrmaktadr. Fakat demiryolu Medine'ye yaklatka
meselenin halli de ayn oranda zorlamaktadr.
ayet yaknnda Hazar Denizi'nin iki tarafndaki b
yk petrol yataklar olmasayd, Rus generali Annenkov'un
Karakum l'nde ina ettii Hazar tesi demiryolu ben
zer zorluklarla boumak zorunda kalrd. Orada kaza
nlan neft kalntlar sadece lokomotifler, istasyonlarn
oturulacak yerleri ve mutfaklar ile ii kollarnn salra
frnlar iin mkemmel bir yakacak salamakla kalmayp
tm istasyon binalarnn aydnlatma malzemesi olarak da
baaryla kullanlmtr. Musul'da bulunan petrol ve neft
kaynaklarndan benzer ekilde Hicaz demiryolu iin fay
dalanmak da, imdi akla yakn gelmiyor mu? Fakat bu
nun n art, Badat demiryolunun, halihazrdaki son
istasyon olan Bulgurlu'dan Musul'daki petrol blgesine
kadar uzatlmasdr. Bu demiryolu ina edilir edilmez ve
burann am-Halep hatt ile ksa balants salanr sa
lanmaz, Musul'da yataklar olan neft rezervlerinin Hicaz
demiryolunun yakacak ve aydnlatma iinde kullanlmas
bana mmkn grnyor -bunun iin neft kaynaklarnn
makul bir ekilde iletilmesi arttr.

3. Seyyal kumlarn almas

Hicaz demiryolunun ta Mdevvere'ye kadar olan ksmn

da seyyal kumlar yoktur. Burada bulunan yegane ksa me
safeli rotann etrafn demiryolu dolanmtr. Arazi kum
lnden ziyade kireta bozkn karakterini tamaktadr
ve demiryolu iin mkemmel bir temel tekil eder. Fakat
Muhtar Bey'in yapt kefin sonucuna gre, Mdevve
re stasyonu'ndan itibaren yer yer demiryolunun muka-

85
 vernetini azaltabilecek ve raylar kumla rterek iletmeye
engel olabilecek seyyal kumlar grlmektedir.
Bu menfi durumun stesinden gelinebileceini General
Annenkov Hazar tesi demiryolunun inaatnda gster
mitir. Seyyal kurnun tehdidi altndaki nntkada demir
yolu kum bendinin stn bir kil tabakasyla rterek veya
bende yatay ekilde al demetleri koyarak yahut nihayet
bende kum bitkileri, zellikle kkleri kumu bir arada tu
tan yabani yulaf ve lgn aalar dikerek bendin dayank
lln artrd. Raylar zellikle tehlikenin en yksek oldu
u yerlerde kumla rtlmeye kar korumak iin, seyyal
kumlarn hznn kesilip ylaca padavralarla 1 9 kaplan
m tahta korkuluklar dikti.
Yaknnda ve uzanda hi aa ve al bulunmayan
Hicaz demiryolunun mnfert ksmlarnda, seyyal kum
lada -General Annenkov'un kulland vastalarla ol
masa da- benzer ekilde mcadele edilebilir. Batn'l-Gfl
stasyonu'nun (520 km) ok yaknnda byk kil yatak
lar vardr; ayrca tm yre her boydaki talarla doludur.
Kanaatnce bu ta ve kil malzeme ile seyyal kumlarn ol
duu yerlerde, kum bendinin yeterince takviye edilmesi
nin mmkn olduuna ve bu ksmn hemen pitoresk kagir
duvarla rzgarn savurduu seyyal kumlarn birikip y
laca dar bir ta bent oluturarak raylarn kurola rtl
nesi tehlikesinin tamamen ortadan kalkacana hi phe
yoktur. Zorluklarn stesinden gelmek iin sadece zaman
ve igc gerekmektedir. Hicaz demiryolu inaatnda bun
larn ikisi de eksik deildir.

19 padavra: Kknardan ve ladinden elde edilen, at rts olarak kul

lanlan ince tahta (e.n.).

86
4. i meselesi ve zm

Neredeyse hi insan yaamayan lde Hicaz demiryolu

nun inas iin ii bulmakta karlalan zorluklar XIII.
Blm'de ayrntsyla anlatlmtr. Bu menfi durum de
miryolu inaatnda Osmanl askerlerinin kullanlmasyla
byk lde hertaraf edilmi olsa da styaplar, kprler,
istasyon binalar vesairenin inas iin gereken mteahhit
leri ve sivil iileri bulmann zorluu hala mevcuttur. Yerii
lerin bu ilerde pek tecrbesi yoktur ve inaat ynetimi bu
yzden yabanc mteahhitlerden ve usta balardan vazge
emez. Bunlarsa lde kalmann getirecei zorluklardan
ve kar karya kalacaklar mkllerden ekiniyorlar.
stelik Hayfa'dan demiryolu inaatnn en ucuna kadar
nakil yolunun uzunluu, gda maddelerinin ve demiryo
lu malzemesinin her zaman vaktinde gelmemesine ve bu
yzden iin normal yrmesinin zorlamasna ve gecik
mesine sebep oluyor. l mntkasnn iine giren her bir
kilometreyle bu kt artlar daha da arlayor, geri k
smlarla balant daha da uzuyor ve bylece iletme mal
zemesi ihtiyac ve masraflar artyor.
Maan'n gneyinden denize doru daha ksa bir tali yo
lun tesisi veya inaat badanman Kapp von Gltstein'n
teklifi dorultusunda Hicaz demiryolunun inasna girii
lecek ikinci bir noktann aranmas ve am'dan Medine'ye
giden hattn Mekke ve Medine zerinden Cidde'den gelen
bir hatla karlanmas ile hem ii meselesi hem de demir
yolu inaatnn u noktasna gereken gda maddeleri ile
inaat malzemesinin tedariki meselesi en iyi ekilde zl
m olurdu.

87
 IX
naatn Yrtlmesi

Demiryolu inaatnn lde karlat zorluklar hakkn

da bir fikir edinmek iin inaatn u noktasnda yaplan
ilere de ksaca bakmak gerekir.
Demiryolu hattnn ina edilmek zere olan ksmnda
ana alma alan vardr.
En utaki saha keif sahasdr, sonra lm sahas gelir
ve en nihayet inaat sahas bulunur. Bu sahalarn her bi
rinin bykl arazi artlarna gre farkldr ve genelde
50 ile 1 50 kilometre arasndadr. Her sahada zel ekipler
alr; bunlara bulunduklar sahaya gre keif, lm ve
inaat ekipleri diyeceim.
1 Aralk 1 905'ten beri keif ekibi Tebfk ve Medayn-i
Salih istasyonlar, lm ekibi Zat'l-Hac ile Tebfk istas
yonlar ve inaat ekibi de Mdevvere ile Zat'l-Hac20 is
tasyonlar arasnda alyordu.
Keif ekibinin grevi demiryolu inaat iin dnlen
arazide pusula, adm sayac ve barometre ile demiryolu
hattnn gemesi iin gerekli incelemeleri yapp fotoraf
lar ekmektir. Bu aratrmalann sonucu bir kroki ile bir-

20 Bu yaz ( 1 906) Mdevvere-Zat'l-Hac hattnn inaat bittikten sonra

inaat ekibi artk Zat'l-Hac-Tebilk hattnda alyor. Buna gre lm
ve keif ekipleri de daha ilerilere gnderilmitir.

88
 Zlit'l-Hac - Tebuk hattnda alan iiler

likte rapor haline getirilir. Byle bir keif birka ay srer.

Keif ekibi bu ileri yapmak zere sadece gerekli teknik
personeli ve malzemeyi deil, lde insan yaamad iin
adrlar, keif sresince yetecek gda maddeleri ve yaka
ca, nakil ii iin binek ve yk hayvanlarn ve soyguncu
bedevilerden korunmak iin bir svar birliini de yannda
gtrmek zorunda olduundan drt ba marnur bir ker
van tehiz edilir. Byle bir kervanda aa yukar unlar
bulunur:
demiryolu mhendisi, kervanba olarak,
2 sivil teknisyen veya mhendis subay,
doktor, ilalarla birlikte,
o demiryolu askeri, keifte yardmc olmak zere,
20 svari, koruma olarak
Ayrca personel, malzeme ve gda maddelerini tamak
iin birok deve, at ve katr.

89
 Askerler arasnda yemek yapmasn bilen ve yolculuk
sresince keif ekibinin beslenmesiyle ilgilenen bir kii bu
lunur. Yiyecekler kavurma, pilav ve peksimetten ibaret
tir. Yolda su bulma imkan yoksa ihtiya duyulan su, kei
veya koyun postundan tulumlarla tanr. Bir deve, 30-40
litre sv alan bu tulumlardan 4-5 tanesini tar. Yanlarn
da gtrdkleri adrlarda gecelerler.
Orta alanda alan ve keif ekibini takip eden lm
ekipleri iin, benzer ekilde tertip edilen kervanlarn do
natlmas gereklidir. Genelde bu alan, almak zere
lm ekibine eit byklkte tahsis edilir. Bylece ekip
bana 30-50 kilometrelik bir alan der.
Keif krokilerini esas alan bu ekipler takeometrelerle
demiryolu gzergahnn rakmn tam olarak tespit eder
ler. lnierin neticesi ekibin her biri tarafndan bir
lm defterine kaydedilir ve inaat plannn yaplmas
iin teknik hizmetler direktrne veya ona bal olan
teknik broya teslim edilir. Bu bronun yeri demiryolu
inaatnn ilerisine kaydrlr ve u anda Maan'da bulun
maktadr.
En geride kalan alanda inaat ekibi tarafndan asl de
miryolu inaat yaplmaktadr.
Bu alanda u ayrmlar vardr: Demiryolu benderi ve
yarmalarn yaplmas iin toprak ileri, demiryolunun alt
yaps yani kprler, menfezler, styap mcr denmesi,
traversler ve raylar.
yle organize edilmitir ki btn inaat alanna ms
takil ekipler halinde datlm piyade taburlar toprak i
lerini yaparlar, mteahhitler ile sivil iiler demiryolunun
altyapsn, yani tneller ve istasyon binalarnn dahil ol
duu yaplar ina ederler ve demiryolu taburlar mcr d
kp traversleri ve raylar derler.

90
 Normal olarak styap altyapdan daha abuk ilerler.
Karlaacaklar yokluk ve zorluklardan ekindikleri iin
altyapy ina edecek mteahhitleri bulmak zordur ve he
men hi kimsenin yaamad bu tr yrelerde byk ii
sknts ekilir. Bedeviler toprak ilerine hi yanamazlar.
Bu yzden demiryolunun bir blmnde raylar oktan
denmiken altyapnn, kprlerin, menfezlerin ve saire
nin ok daha geri durumda olduu grlr.
En u noktada alan inaat ekiplerine suyun nasl ta
nd bir nceki blmde anlatlmt. Yiyecek tedariki
de benzer ekilde yaplr.
styapnn tamamlanmas iin demiryolu askerlerin
den drt blm ayn anda almaktadr. yle ki: Bir b
lm, gzergahn iaretlerrmesi iin; bir blm, mcr d
klmesi iin; bir blm, traverslerin yerletirilmesi iin;
bir blm, raylarn denmesi iin.
Raylarn denmesi manuel olarak yaplr. Kk bir
makine iin ilerlemesine uygun ekilde iinde traverslerin
ve raylarn bulunduu bir arabay ne doru iter. Raylar
traverslerin stne koyulduktan ve iki cvata ile travers
vidas skldktan sonra bu ara raylarn stnde adm
adm ilerler.
Askerler bu ite belirli bir tecrbe kazandktan sonra,
bu metotla hazrlanm yatak zerine gnde 2-3 kilometre
ray demek mmkn olmutu.
Asl inaat mahallinin gerisinde baka ekipler, d
enmi raylarda dzeltme ilemlerini yaparlar, travers
lerin altn doldururlar, benderin eimli yanlarn d
zeltirler vs.
Askerler demiryolunun sanda ve solunda inaat iler
ledike ne doru tanan adrl ordugahlarda yaarlar.
Demiryolunun getii yrelerde evlerin ok nadir olmas

91
bir yana, prensip olarak da askerler meskun mahallerde
konulandrlmazlar.
Her taburun, her bln kendi ordugah vardr. Ora
larda subaylar ve erat iin yemek mtereken byk ka
zanlarda piirilir. Lazm olan ekmek de hemen orackta
seyyar salra frnlarnda yaplr. Askerler normal olarak
kn kuma niformalaryla, yazn beyaz keten kyafet
lerle alr. Yakc gne nlarndan korunmak iin Arap
kefiyeleri takarlar.
Erat garnizondayken ald maa, Hicaz demiryolun
da alrken de almaya devam eder. Yaptklar i kadar
deme aldklar iin, kendilerine aada belirtilmi birim
ie gre prim denir:
1 metrekp toprak kazmak, 1 kuru (yaklak 7 fe
nik); metrekp kaya krmak, 3 kuru; civardaki arazi
den 1 metrekp mcr toplayp demiryolu hattnn yanna
ymak, 2 kuru; 1 metrekp mcr demiryolu bendinin
stne yaymak, kuru; metre ray demek, 0,6 kuru;
dzeltmek, 0,6 kuru.
Bir kiinin iyi alrsa bir gnde 3 metrekp toprak
kazaca veya metrekp kaya kraca varsayldnda,
her iki durumda da gnlk primi 3 kuruu -yaklak 51
fenik- bulur. Dier alma birimlerinde de genel olarak
daha fazla prim olmaz. Fakat askerler bunu yalnzca haf
tann be gnnde kazana bilirler, zira perembeleri herkes
ykanr ve cuma da kutsal gndr. Askerlerin daima sade
ce te ikisi demiryolu inaatnda alt iin bu primler
daha da der. te biri daima stirahat halindedir ve a
drl ordugahta i hizmetler grr, ayrca talim yaparlar.
Demiryolu inaatnda alan subaylar da aylklarna
gre prim alr. Maalar Harbiye Nezareti der, primler
Hicaz demiryolunun fonu tarafndan karlanr. Subay ve

92
 erata denen primler iyi sonu vermitir. Daha byk bir
evkle allp daha ok i grlyor. Ancak nispeten iyi
para kazanmalarna ramen demiryolunda istihdam edi
len Trk askerlerinin o ku umaz kervan gemez yerler
de yllarca byle bir hayata tahamml etmeleri iin ok
byk kanaatkarlk ve fedakarlk gerekir. Fakat gzleri
ni gneye hayalierindeki ulvi dini hedefe diken bu yiit
ler l ikliminin zorluklarn sineye ekerler. 1 902 ylnda
demiryolunda alan askerler arasnda ba gsteren ar
kolera salgnnn ksa zamanda l OO'den fazla askerin ha
yatna mal olmas bile onlarn alma aznini azaltamad.
Bu husus, askerlerin ou silah altnda yl mecburi hiz
metten sonra da demiryolu inaatnda alkonulduklarn
da, bilhassa takdire ayandr zira onlara ayn ekilde se
ferberlik hizmetinde bulunduklar gzyle baklmaktadr.
Bu insanlarn alt yla varacak bir sre askerlik yapmalar
nadir grlen bir ey deildir.
Her eyden ziyade, l blgesinde alacak sivil ii
yksek paralara dahi bulunamayacandan, askerlerin
youn yardm olmasayd -onlarn yaptklar hafriyat
daha 1 Eyll 1904'te 3. 800.000 metrekp bulmutu
Hicaz demiryolu inaatnn yaplamayacan iddia etmek
yerinde olurdu.
Demiryolu taburlar Osmanl ordusunun yeni bir ku
ruluu olduklar iin tekil ve eitimleri hakknda biraz
bilgi vermek ilgin olabilir. Bu, ayn zamanda Osmanl
mparatorluu'nda bir eyleri yoktan var etmenin bilindi
ini gsteren bir kanttr. Padiah, Hicaz demiryolunun in
asn emreden iradesiyle hemen ayn zamanda -1 Mays
1900- ikinci bir iradeyle ordunun kadrosunun bir demir
yolu taburu (No. 1 ) artrlnasn emretti. Tabur am'da
Beinci Ordu ktalarnn tercihen zanaatkar olan uygun

93
vasfl eratndan tekil edildi. Onlarn ayrlmasyla orduda
meydana gelen boluklar acemi erlerle tekrar dolduruldu.
Subay kadrolarna istihkam subaylar getirildi.
Birka ay sonra Hicaz demiryolunun inas iin ikinci
bir demiryolu taburunun tekiline ihtiya duyuldu. Bu da
ilkine benzer ekilde am'daki V. Ordu'nun eratyla ya
pld. Fakat tabur ilk bata demiryolu inaatnn sresine
gre tekil edildi. Bu yzden, ihtiya duyulan erieri veren
ktalardaki boluklar tekrar doldurulmad. Bu erler eski
birliklerinin kadrosunda gsterilmeye devam edildi ve se
ferberlik halinde yerlerine geri dneceklerdi. Fakat 2 no'lu
demiryolu taburunun da ileride ordu kadrosuna alnaca
pekala tahmin edilebilir.
Demiryolu taburlarna alnacak acemi erler hemen in
aatta alan biriikiere sevk edilir. Burada ayn zamanda
askeri ve teknik eitim grrler.

4
 X
Demiryolu naatnn Hz ve Maliyeti

Demiryolu inaatna daha 1 900 ylnda Mzeyrib ve

Der'a arasnda balandysa da bu yl iinde gerekli tek
nik idare salanamadndan iler ok yava yrmt.
naat planl bir ekilde ancak 1901 ylnn Ocak aynda
bamhendis Meissner ie almnca balad.
Bu tarihten itibaren 1 906 ylnn Ocak ayna kadar u
iler bitirildi:

am'dan Mdevvere'ye kadar ana hatta 572 km

Mdevvere ile Zat'l-Hac arasnda (yak.) 1 7 km
Hayfa'dan Der'a'ya kadar olan tali hatta 1 6 1 km
Toplam 750 km

Bu, be yla blnnce yl bana 150 kilometre der.

Pek az insann yaad ve su ktl ekilen bir blgede
byle bir neticeye ok iyi denilebilir. Demiryolunun ina
atnda ilk zamanlarda am-Mzeyrib Fransz demiryo
lu irketiyle yaplan grmelerden ve traverslerle rayla
rn ge tesliminden kaynaklanan birok kesintiyi de gz
nnde bulundurmak gerekir.
Mukayese iin Osmanl mparatorluu'nda ina edilen
dier demiryollarna gz atalm:

95
 zmit-Ankara 4 ylda 486 km bitirildi;
(yllk randman 121 km)
Selanik-Manastr 3 ylda 220 km bitirildi;
(yllk randman 73 km)
Selanik-Dedeaa 3 ylda 5 1 0 km bitirildi;
(yllk randman 170 km)
Alaehir-Afyonkarahisar 2,5 ylda 252 km bitirildi;
(yllk randman 100 km)

Anadolu demiryolunun inaatnda da yllk 150 kilo

metreden fazla bir randman elde edilmemitir.
Geri bu saylan demiryollarnn normal hatl demir
yollar olarak ina edildikleri, Hicaz demiryolunun ise dar
hatl bir demiryolu olduu gz nnde bulundurulmaldr.
Yarmuk Vadisi'ndeki yksek maliyetli demiryolu ya
plmadan nce 1 Eyll 1 903'e kadar Hicaz demiryolu iin
yaplan harcamalar tekerlekli malzeme, istasyon tesisleri
vs dahil olmak zere kilometre bana 1 .500 liray yani
yaklak 35.000 frank buluyordu. 1 905 ylnn sonunda
demiryolunun Yarmuk Vadisi'nden geen blmnn in
as bittikten sonra yaplan hesap kesimine gre maliyetin
kilometre bana 2.200 lira yani yaklak 50.000 franka
ykseldii ortaya kt.
Fakat sadece bu son mebla gz nnde bulundumlsa
bile demiryolu inaatnn maliyetinin olduka dk oldu
u sylenebilir. Bu dk maliyetin sebebi esas itibariyle
Trk askerlerinin kapsaml almasna balanabilir.

96
 Xl
Hicaz Demiryolunun Kapasitesi

Hicaz demiryolunun profilini ve tekerlekli malzemesi ile

istasyonlar arasndaki mesafeleri grdkten sonra, demir
yolunun kapasitesi hakknda bir karara varabiliriz. De
miryolunu en ok onlar kullandklar iin bunu yaparken
asker nakliyelerinden yola kyoruz.
Bu nakiller iin Akabe Krfezi, l Deniz ve Arap vi
layetlerine giden en ksa yolu tekil etmesi sebebiyle evvela
akla am-Maan hatt gelir.
Bu hat stnde Crff'd-Dervi-Aneze hattndaki en
uzun istasyonlarn mesafe 25,3 kilometredir. Bu aralk
ta byke rampalar olmad iin Hicaz demiryolun
da saatte 23 kilometre olarak varsaylan srat, saatte 27
kilometreye kartlabilir. Bundan dolay bu iki istasyon
arasndaki gidi geli sresi kavaklarda gerekecek srey
le birlikte yaklak 2 saat olur. am'dan yola kan veya
Maan' dan geri dnen trenler iin ayn nedenle iki saatlik
bir ara hesap edilmelidir.
Bylece 24 saat iinde am'dan 2 saat ara ile 1 0 askeri
tren yola kartlabilir ve son tren yola ktktan sonra 4
saatlik bir bekleme sresi olabilir.
kinci gn yine ayn sayda tren yola kabilir ve bu g
nn akamnda Maan'dan kalkan ilk tren am'a varabilir.

97
 Hicaz demiryolundaki yeni lokomotifler (arlklar 46
tondur) saatte 23 kilometre sratle istisnasz 68 ton yk
ekebilir. Sadece Arnman'n gneyindeki rampada srati
saatte 5 kilometreye drmek gerekir.
40 kiinin ( 4 ton) bindii bir yk vagonu kendi arl
(8 ton) ile birlikte 2 ton gelir.
Mevcudu 800 kii olan bir taburun nakli iin gereken
vagon says aada gsterildii gibidir:

Vagon bana 40 kii olmak

zere, 800 kii iin 20 vagon = 240 ton
Vagon bana 6 hayvan olmak
zere, 60 rnekkare iin O vagon = 20 ton
Cephane iin vagon = 23 ton
adrlar iin vagon = 23 ton
Arlklar iin vagon = 23 ton
Subaylar iin vagon = 2 ton
Tabur subaylarnn eyalar iin vagon = 2 ton
Tren bana bir su tankeri 3 vagon = 05 ton

Toplam 38 vagon = 558 ton

am'dan bir gnde 68'er ton eken o tren yola

kartlabildiine gre, tehizadaryla birlikte taburun
bir gnde am'dan Maan'a nakli mmkndr -trenin s
rekli alahilmesi iin yeterli suyun olmas artyla.
am-Maan arasndaki mesafe 458 kilometre olduu
iin saatte 23 kilometre sratle istasyonlarda ve kavak
lardaki duru sreleri de hesaba katldnda, bu mesa
feyi asker nakliye trenlerinden biri rahata 24 saatte ala
bilir.

98
 Demiryolu daha alnda benzer randmana ulamt:
30 Austos 1 904'te Maan'daki al trenine katla
cak olanlar 5 zel trenle (bir erzak treni dahildi) 2 saatlik
aralarla am'dan Maan'a nakledilmilerdi. Hemen her is
tasyonda bir resmi karlama yaplmasna ve bu yzden
normal bekleme sreleri olduka almasna ramen ilk
tren 24 saat sonra Maan'a ulamt. 32 saat sonra trenle
rio 5'i de hedeflerine varmt.
1 905 ylnn yaznda da Yemen'deki karklklar
bastrmak zere 28 Suriye taburu Hicaz demiryoluyla
am'dan Maan'a nakledilmiti -geri bu nakil dzensiz
aralarla yaplmt. Trenlerin bu hedefe ulamalar bir iki
gn alyordu. Geceleri daha uzun molalar verildii iin se
yir sresi artyordu. Askerler Maan'dan Akabe'ye giden
yolu ( 1 1 0-120 km) drt gnde kat ediyorlard. Yry
n ok bozuk talk bir arazide yapld gz nne al
nrsa, bu hi de kmsenmeyecek bir baardr.
Askerler Akabe'de gemiye bindirilip be gn sren bir
deniz yolculuundan sonra Hudeyde'ye geliyorlard.

99
 XII
Maan - Akabe ve Amman - Es-Salt
Tali Yol Projeleri

Maan-Akabe arasndaki bir tali yolun getirecei byk

stratejik ve ekonomik avantajlar grmek iin haritaya
bakmak yeterlidir. Byle bir demiryoluyla Osmanl m
paratorluu, l Deniz ile dorudan balanuya kavua
cak ve imdi imparatorluun l Deniz' e kys olan Arap
vilayetleriyle tm ulamnn getii Svey Kanal'ndan
bamsz hale gelecekti. Bu yolun kullanlmasnn Osman
l hkmetine neye mal olduu Svey Kanal'ndan gei
creti olarak ton bana 1 0 frank denmesinden anlala
bilir.
Maan-Akabe demiryolu balantsnn stratejik avan
taj esas itibariyle, Arap vilayetlerinde huzursuzluk ya
and takdirde Trk birliklerinin Svey Kanal yoluyla
olduundan ok daha ksa srede olay yerine sevk edile
bilecek olmasdr. nceki blmde grld zere, 1 905
ylnn yaznda Yemen vilayetincieki ayaklanmay bastr
mak iin gnderilen Suriye birliklerinin bir ksm am'dan
Hudeyde'ye 1 O-l l gnde nakledilirken, Trk askerlerinin
Svey Kanal vastasyla nakli haftalar almt.
Bilindii zere Maan-Akabe ube hattnn inas Os
manl mparatorluu ile Msr arasndaki snr anlamazl-

100
ndan dolay gereklememitir. Bu husus imparatorluu
Maan'n gneyinde denize baka bir k aramaya mec
bur brakmtr. Byle bir ka sadece yukarda bahsedi
len sebeplerden dolay deil, Hicaz demiryolu iin gereken
inaat malzemelerini ve inaatta alan askerler iin gere
ken erzak demiryolu inaatnn u noktasna daha hzl
iletmek iin de ihtiya vardr. Bu nakliye iin Hayfa'dan
geen yol ok uzundur. Bu yzden nakliye iinde imdiden
aksamalar olmaktadr. Ayrca bu durum ok fazla iletme
malzemesine gerek duyurmakta ve muazzam masraflara
sebep olmaktadr.
Maan stasyonu'nun gneyinde ve bu istasyondan ok
uzak olmayan bir mesafede l Deniz ile Hicaz demir
yolu arasnda bir demiryolu balants kurmak mmkn
olursa, inaat malzemeleri ile erzak getirilmesi hem olduk
a hzlanacak ve ucuza gelecek hem de tm demiryolu in
aat daha hzl ve aksamadan yryecekti. Byle bir ba
lant mesela arazinin demiryolunun gemesine zellikle
msait olduu Akabe ile Mdevvere arasnda mmkn
dr. Tebfk-Daba veya Tebfk-Muveyla arasndaki arazi
de bir demiryolu ube hatt iin ok uygundu. Yeriiierin
verdii malumata gre develi svarler Tebuk'tan Daha'ya
olan yolu 2,5 gnde alr.
Bahsolunan bu ube hatt projelerinden her biri Maan
Akabe projesinden daha az teknik zorlua sebep olacakt.
Maan, Akabe'den (ku uuu) 1 10 kilometre kadar
mesafededir ve iki yer arasndaki irtifa fark 1 .074 metre
dir. Maan'dan itibaren demiryolu gzergah 30 kilometre
kadar bir mesafede 1 .600 metre irtifaya trmanmak zo
runda kalr ve ancak Vadi el Araba'y takiben dik ram
palada tedricen l Deniz'in ky seviyesine iner. Vadinin
yukar ksm, zellikle de 1 O kilometrelik bir mesafede

101
600-800 metre ini kaydeden blm, 20-30 kilometre
uzunluunda ve 20 kn'den 1 .000 metreye doru inen
suni bir yapy gerektirir. Btn olarak bakldnda Ma
an-Akabe hattnn uzunluu 1 50-1 60 kilometreyi bulur.
Bu, Hayfa-Der'a ube hattnn uzunluuna hemen hemen
eittir ve inaatnn maliyeti muhtemelen ayn olacaktr.
Maan-Akabe ube hattnn inasndan vazgeilmi olsa
da ileride Maan'dan Akabe'ye yaplmas muhtemel asker
sevkyatlar iin bu hat stndeki yollarn durumunu iyice
revizyondan geirmek ve Maan'dan Akabe'ye bir askeri
yolun inasn dnmek de gerekecektir. Byle bir yolun
120 kilometrelik bir uzunlukta, 10 metrelik bir yarap
olan asgari bir dnemete, 1 'e 20'lik bir eimi amasna
gerek olmayacaktr.
Bu yol yapldktan sonra gzergah stnde barakatarn
olduu iki menzil tesis edilerek her ikisinde de gerekli su
yun temin edilmesi artyla, birlikler Maan'dan Akabe'ye
zorlanmadan yaya olarak gnde gidebilirler.
imdilik muhabere birlikleri tarafndan Maan-Akabe
arasna, bir ara istasyonu haiz olan ve asker telgraflar
tarafndan iletilen bir telgraf hatt ekilmitir.
Amman-Es-Salt ube hatt projesinin (38 km) gaye
si, bu iki yer arasnda bulunan ve evvelce bahsolunduu
zere elde edilecek kar Hicaz demiryoluna tahsis edilmi
fosfat yataklarn iletmeye amaktr. Bu ube hatt ayr
ca Hicaz demiryolunun Yafa-Kuds arasndaki ngiliz
demiryoluna balantnn, yani deniz ile bir irtibatn daha
olmasnn balangcn tekil edecektir.
Fosfat yataklar ok nemlidir ve %55-85 fosfat ihtiva
ederler. Bu yataklar birka kilometrekarelik bir alana ya
ylmtr ve derinlikleri 20 metredir.

1 02
 Kuds-stanbul aras ilk Yafa treni, 1 892

Es-Salt'taki fosfat yataklarnn iletilmesinin ve Av

rupa pazarlarna naklinin sebep olaca maliyederin son
zamanlarda yaplan hesaplanmas iletmenin verimlilii
ne dair pheler uyandrm ve bu yzden bu tali hat iin
yaplan n almalar imdilik durdurulmutur.

103
 XIII
Demiryolunun Mekke'ye Kadar Gtrtmesi

Hicaz demiryolu inaatnn devam nasl olacaktr? Hicaz

demiryolunun Mekke'ye kadar olan ksmnn ne kadar
zamanda tamamlanmas hesaplanmtr? Bu sorular de
miryolu inaatnn karlat zorluklar ahsen grm
herkesin aklna gelmektedir.
Bunlar cevaplayabilmek iin Muhtar Bey'in keif ra
poruna bakmak gerekir. Mdevvere ile Mekke arasndaki
l nntkasnda demiryolu inaatn kolaylatran veya
zorlatran btn hususlar bu raporda demiryolu teknii
asndan akla kavuturulmutur. Rapor ayn zaman
da, ilmi adan henz ok fazla aratrlmam bir arazi
hakknda genel bir grnm sunmaktadr. Bu yzden
raporu Trke orijinaline mmkn olduunca sadk ka
larak Ek I ksmna ilave ettim. Rapor deerlendirilirken
Muhtar Bey'in sadece hac kervanlarnn getii araziyi
aratrabiimi olduu gz nne alnmaldr. Bu nedenle
evre arazinin kefi yznden hac yolundan bir sapma sz
konusu deildi.
Muhtar Bey kefinin sonucunu yle sunmaktadr:

Mdevvere ile Mekke arasnda demiryolu inaat teknik

bakmdan byk zorluklarla karlamayacaktr. Gzergah ne mali-

1 04
yeti yksek tnellerin ne de byke kprleri n veya sair teferruatl
yaplarn inasna ihtiya duyurmaktadr. Bu sebepten ayet baka
zel durumlar maliyeti ykseltmezse demiryolu kilometre bana
2.400 lira yani 55.000 franklk bir maliyetle ina edilebilir.
Fakat demiryolu inaatnn maliyeti aadaki sebeplerden
dolay artabilir:
1 . Demiryolu sadece ok az su bulunan deil, suyun bulundu
u yerlerin de birbirlerinden ok uzak olduu bir evreden gemek
tedir. Bu sebepten demiryolunun ina ve iletmesi iin su temini ok
byk zorluklara neden olacak ve maliyeti ok ykseltecektir.
Maan-Medine arasnda ina edilecek her ksm iin gerekli
olan su daha bir yl ncesinden hazr edilmelidir, yani kuyu alarak
su temin edilebilen yerlerde bu kuyularn a lmas sz konusu
ksmda inaat balamadan daha bir yl nce yaplmaldr ve kuyu
alamayan yerlerde yamur suyunun toplanaca ve buharlama
dan korunaca kapal sarnlar ina edilmelidir.
ayet demiryolu inaat iin gereken su zamannda temin edi
lemezse almalar su yokluu nedeniyle sk sk kesilir ve o yl iin
olan inaat programnn gereklemesi mmkn olmaz.
2 . Mdevvere-Medine arasnda demiryolu gzergahnn
geecei tm evrede meskOn yerler yoktur. Bu yrede gebe
olan bedeviler almaya alk deillerdir ve buna pek scak bak
mayacaklard r. Bu yzden dardan ii getirmek gerekecektir.
Fakat bu iilerin kylerinin yaknnda altrlan iilerden ok
daha yksek bir cret talep edecekleri aikardr. MeskOn olmayan
yreye erzak getirmek de zor ve masrafl olacaktr.
3. i naat l blgesinde ilerledike kilometre maliyeti de o
kadar yksek olacaktr. nk demiryolu malzemesinin tanmak
zorunda olduu mesafeler uzadka demiryolunun iletmesi iin
gereken lokomotif, vagon ve kmr miktar da ayn oranda artacak
tr. i letme personeli de ayn ekilde artrlmak zorunda kalacaktr.
4. alan personeli ve malzeme vesaireyi meskOn olmayan
yerlerde korumak iin daha ok askere ihtiya olacaktr ve bununla
da maliyet artacaktr.

1 05
 Demiryolunda yaplan ilerin ou, ayn zamanda ko
ruma iini yapan Trk askerleri tarafndan yrtld
iin 2. ve 4. maddelerde bahsolunan zorluklarn stesin
den byk lde gelinecektir. Fakat 1 . ve 3. maddeler
yrrlkte kalacak ve Hicaz demiryolu Medine'ye doru
ilerledike o lde inaat maliyetleri artacaktr.
Bu zorluklar daha aza indirgemek iin Hicaz demir
yoluna ikinci bir noktadan, nce Cidde-Mekke demiryolu
hattnn ina edilmesi, ardndan am'dan gelen ana hatta
doru Medine zerinden yaklaarak ayn zamanda giriil
mesi bu yzden akla yakndr.
Muhtar Bey raporunun sonunda Cidde-Mekke demir
yolunun inasnn getirecei byk mali ve ahlaki avantaj
ara k tutmakta ve bu hattm inasna hararetle taraftar
olmaktadr.
Kendisi bu hususta Alman imparatorluunun ark'ta
demiryolu inas sahasnda bir otorite olan ve 1 905 yl
nn sonbaharnda Hicaz demiryolunu inceledikten son
ra stanbul'daki genel komisyona sunduu raporunda
aadaki ilgin grleri ileri srp nerilerde bulunan
badanman Kapp von Gltstein tarafndan desteklen
mektedir:

Hicaz demiryolu giriimini istenen hedefe ulatrmak iin iki

yol vardr:
1 . am'dan itibaren yaplmaya balanan ve 1 Ocak 1 906'da
590 kilomeiresi tamamlanm demiryolu hattnn inasnn Medine
(1 .400 km) ve Mekke'ye (1 .800 km) doru srdrlmesi.
2. Cidde-Mekke demiryolu hattnn ina edilmesi ve bura
dan kuzeyden Medine istikametinde yaklamakta olan demiryolu
inaatna doru allarak demiryolu inaatna ikinci bir noktadan
giriilmesi.

106
 1 . yol ile ilgili: imdiye kadar ylda 1 50 kilometre demiryolu
nun inas gerekletirildiinden ayn artlar kabul edildii takdirde
demiryolunun;

Medayin-i Salih'e kadar (360 km) takriben 2 yl iinde 31 Aralk

Medine'ye kadar (800 km)
Mekke'ye kadar (1 .200 km)
1 907'de,
takriben 5 yl iinde 31 Aralk
1 91 0'da,
takriben 8 yl iinde 31 Aralk 1 91 3'te
tamamlanaca hesaplanabilir.

2. yol ile ilgili: ayet 1 906 yl iinde 1 Eyll 1 907'de bitmesi

beklenebilecek Cidde-Mekke hattnn (75 km) inasna karar veri
lirse 1 908, 1 909, 1 91 O yllarnda Mekke ile Medine arasndaki 400
kilometreyi ina etmek ve 1 9 1 O ylnn sonunda am'dan gelen ana
hatla irtibat salamak kolay olur.
Bylece Hicaz demiryolu yl daha nce bitmi ve Cidde
Mekke hatt ile denize baka bir deerli balant salanm olacaktr.
Muhtar Bey'in keif raporuna gre Cidde-Mekke demiryolu
hatt n n inasnda hemen hibir zorlukla karla lmayacaktr.
Karlalacak rampalar 1 0:1 OOO'i gemeyecek ve dnemelerin
ap 300 metrenin altna dmeyecektir. Kapp von Gltstein, 1 .000
Trk askerinin yardmc ii olarak tahsisi artyla Cidde-Mekke
demiryolunun ina maliyetini tekerlekli malzemeler ve istasyon
inaatlar dahil olmak zere 3.750.000 frank olarak hesaplamtr.
Fakat Hicaz demiryolunun 7,5 milyon frank tutan yllk geliri
her yl (kilometre bana takriben 50.000 frank) 1 50 kilometre daha
ina edilen am-Mekke ana hattnn inaatnn devam iin tahsis
edildiinden genel komisyon ya yeni gelir kaynaklar bulmak ya da
kendisine devlet tarafndan garanti edilen damga vergisi vesaire
gibi kesin gelir kaynaklarna dayanarak Cidde-Mekke demiryolu
hatt ve onun Medine'ye doru uzatlmas iin zel bir bor alma
ldr.

1 07
 Ancak byle bir borcu zellikle faydal goruyorsa,
Kapp von Gltstein'a hak verilebilir. O ayn zamanda aa
daki hesap ile Cidde-Mekke demiryolunun verimliliini
iaret etmektedir:

Mekke ve evresinde yaklak 1 00.000 kii yaamaktadr. Bu

blgeye tahl ve sair gda maddelerinin tedariki tamamen Cidde
stnden yaplmaktadr. Kii bana ylda sadece 300 kilogram
hesaplanr ve ton ile kilometre bana 0,05 frank nakliye creti
kabul edilirse, bu nakliye iinden kilometre bana elde edilecek
gelir, 1 .500 frank olur.
Her yl Cidde zerinden Mekke'ye giden haclarn says
asgari 30.000 kii olarak kabul edilirse, gidi iin kilometre bana
0,1 0 frank ve dn iin de ayn miktar hesaplanarak elde edilecek
gelir, 0,20 x 30.000 = 6.000 frank olur. Toplam 7.500 franktan yl ve
kilometre bana iletme masraf karlrsa, 3.000 frank olur.
Yl ve kilometre bana kalan ise 4.500 frank, 75 kilometre iin
yllk gelir de yaklak 300.000 frank olur.
Bu miktar 3. 750.000 franklk bir harcamaya karlk %8'1ik net
geliri temsil eder.

Haclarn imdiye kadar Cidde'den Mekke'ye yolcu

luk iin en azndan 6-7 mecidiye2 ve dn iin de ayn
miktar, yani toplam 50-60 frank dedikleri dnlrse,
trenle gidi dn creti olarak 2 x 75 x 0,10 = 15 frankn
ok dk tutulduu kabul edilmelidir.
cret ok rahata iki veya misline karlabilir veya
haclara Hicaz demiryoluna katk olarak gidi dn
iin 1 lira detilebilir. Bu takdirde Cidde-Mekke demir
yolu hattnn yllk geliri 300.000 frank = 13.000 liradan
43.000 liraya kar ve haclar buna ramen tasarruf ettik
leri gibi yolculuu da daha rahat yapabilirler.

21 1 mecidiye = 20 kuru.

108
 am 'da Medine'ye gide ilk tre

Demiryolunun hafif olan yk gz nnde bulundu

mluunda 12 yk vagonu olan bir tren ile 480 hac iki sa
atte (saatte 40 km ile) Cidde'den Mekke'ye tanabilir. Bu
hatta tekerlekli malzeme olarak 3 kuplajl makas olan 30
tonluk 4 lokomotif, 1 5 tonluk 50 yk vagonu ve 1 5 yolcu
vagonu (bunlarn hepsi 3.750.000 frank olan toplam ma
liyet iinde yer almaktadr) kullanlrsa (yk vagonlarn
III. snf yolcular iin kullanarak) bir gnde byle tren
yola karlp her biri drder sefer yapabilir. Bylece gn
de 5.760 hacnn Cidde'den Mekke'ye nakli mmkndr.
Saylar yukarda 30.000 olarak kabul edilen haclar by
lece bu yolu trenle bir hafta iinde katedebilir.
Nihayet Kapp von Gltstein Cidde-Mekke demiryolu
inaatnn gereklilii iin aadaki sebepleri de ne sr
mektedir:

109
 1 . Mekke'ye hac iin Cidde zerinden geen yolu seen -ki
bunlar haclarn byk ounluunu tekil ederler- ve Hicaz demir
yolunun inas iin gnll olarak demeler yapm olan Mslman
dnyas Medine'nin kuzeyinde yaplan demiryolu inaatnn hi far
knda deildir. Buna mukabil Cidde'den Mekke'ye olan bir demiryo
lu cmert ba sahiplerine parann yararl kullanmn iyice gzler
nne serecek ve onlar muhtemelen yeni balarda bulunmak
iin tevik edecektir.
2. Cidde-Mekke demiryolu ile Hicaz demiryolunun yeni bir
k noktas salanacaktr. Demiryolu malzemesini Hayfa'dan
1 .500 kilometre (Medine) ve 1 .900 kilometre (Mekke) mesafeye
tayacak nakliye trenleri muazzam masraflara sebep olacaktr
(demiryolu ile nakliye Medine'de 1 06 ton x 0,05 frank x 1 .500 =

7.950 frank ve Mekke'de 1 06 x 0,05 frank x 1 .900 = 1 0.070 franka

mal olacaktr -ki bu neredeyse mmkn deildir).
Bu sebeple en iyisi 1 Ocak 1 906'da am-Mekke ana hattnda
yaplmas gereken daha 1 .200 kilometrelik demiryolunu i kiye tak
sim etmek ve gney yarsn Mekke'den daha dorusu Cidde'den
itibaren ina etmek veya en azndan bu noktadan itibaren Mekke
Medine arasndaki 400 kilometre uzunluundaki hatt buradan
balayarak gerekletirmektir.
3. Hicaz demiryolunun bitmesi iin gerekli alma sresini
yl ksalmann i siyaset ve maneviyat asndan paha biilmez
avantajlar olacaktr. Cidde-Mekke demiryolunun am-Mekke ana
hattnn ilerletilmesi ve abuk bilirilmesinin tad byk nem gz
nne alndnda, d siyasetle ilgili ekinceler gz ard edilmelidir.

Kapp von Gltstein'n mlahazalar bu kadardr. B

yk avantajlar gze arpan nerilerinin kabul edildiine
dair imdiye kadar resmi hibir ey aklanmamtr. Sade
ce am-Medine ana hattnda btn gle allmaktadr.

1 10
 XIV
Hicaz Demiryolunun
nemi ve Verimlilii

Hicaz demiryolu ncelikle dini gayesini yerine getirmek

zere evvelce am' dan Mekke'ye gitmek iin haftalar
ca yolda olan binlerce hacya, sadece birka gn iinde
hedeflerine ulama imkann verecektir. Haclarn lde
kervanla yaplan uzun yolculukta maruz kald ve biro
unun lmne sebep olan yokluklar, hastalklar ve tehli
keler trenle nakliye sayesinde tamamen ortadan kalkacak
veya en aza indirgenecektir. Nihayet yolculuk haclar iin
olduka ucuza gelecektir.
imdiye kadar Svey Kanal yoluyla Cidde ze
rinden Mekke'ye giden gzergah tercih eden Osmanl
mparatorluu'nun Rumeli blgesinden, Anadolu'dan,
Krm'dan ve Gney Rusya'dan gelen haclarn byk bir
ksmnn imdi Hayfa zerinden Hicaz demiryoluna ula
maya alacaklar kesinlikle beklenmelidir.
Bylece yolculuun kolaylatrlmasndan dolay Ms
lmanlarn kalplerini dolduracak kran hissinin Ms
lman dnyasn birbirine daha da yaknlatrarak bir
yaptrc tekil edecei ve bylece slamiyetn nemli l
de tevik ve g kazanaca aikardr.

lll
 Demiryolu, halifenin ikametgahn da slamiyetn dini
merkezine daha yakn klacandan bu iki yer arasndaki
mnasebetler yeni bir g kazanacaktr.
Hicaz demiryolu l Deniz kysndaki Arap vilayet
leri ile stanbul'daki hkmet merkezi arasndaki mesafe
yi daha da ksaltp idare edilmelerini kolaylatraca iin
devlete siyasi bakmdan avantajlar salayacaktr. Hk
metin gl koluna daha yakn olmak hissi bile Arap ka
bilelerini daha itaatli davranmaya mecbur edip S.1bali'nin
otoritesini glendirecektir. O blgelerde neredeyse her yl
grlen ayaklanmalarn, silah zoruyla abucak bastni
malan imkan etkili bir engel tekil edecektir.
Bu noktada ayn zamanda Hicaz demiryolunun askeri
nemi yatmaktadr. Daha imdiden am-Maan demiryo
lunu kullanarak askerlerin ne kadar ksa zamanda Akabe
ve Hudeyde'ye nakledilebildiklerini evvelce demiryolunun
alma kapasitesinden bahsederken grmtk. Sonra
dan Hicaz iin gerekebilecek asker nakli de ayn ekilde
hzlanacaktr.
Belki ok uzak olmayan bir gelecekte Badat demiryolu
ile balant saland zaman demiryolunun nemi siyasi
ve askeri bakmdan ok daha artacaktr. Badat demiryolu,
Anadolu Demiryolu irketi tarafndan imdiden Toroslar'n
eteklerindeki Bulgurlu'ya kadar tamamlanmtr. Dier ta
raftan am'dan Rayak zerinden Hama'ya giden demiryo
lunun sahibi olan Franszlarn Lbnan Demiryolu irketi,
hatt Halep'e kadar uzatmak zeredir.22 Bylece stanbul
ile Mekke ve de l Deniz salili arasnda dorudan bir de
miryolu balants salamak iin, sadece Bulgurlu ile Halep
arasndaki mesafeyi kapatmak gerekecektir.

22 Bu (Hama-Halep) hattn al bu yln ekim aynda yaplacaktr.

1 12
 Birliklerin nakliyesini geciktirici etmen, sadece stan
bul'dan gelen normal hat aralkl demiryolunun, dar hat
aralklya dnt Rayak stasyonu'nda atlarn, ara
balarn ve sava malzemesinin bir hattan dierine akta
rlmasnn gerekmesidir. Farkl hat aralklar ve balantl
olarak farkl tekerlekli malzemeler, farkl seyir sratlerine
sebep olacaktr. Yine de iki demiryolu arasnda balant
salandktan sonra stanbul'dan Mekke'ye yolculuk aa
daki srelerde gerekleecektir:

istanbul-Bulgurlu 948 km, saatte 60 km = 1 5,8 saat

Bulgurlu-Halep 5 1 0 km, saatte 50 km* = 1 0,5 saat
Halep-Rayak 332 km, saatte 60 km = 5,5 saat
Rayak-am 60 km, saatte 23 km = 3,0 saat
am-Mekke 1 800 km, saatte 23 km = 78,5 saat
Toplam 1 1 3,0 saat 4,5 gn
=

* Toroslar'daki rampalardan dolay.

letme asndan istasyonlarda 7 saat mola hesaba al

nrsa, yolculuun sresi toplam 120 saat = 5 gn olur. As
ker naklinde Rayak'ta gerekli olan hattan hata aktarma
yznden ve baka gecikmeler de gz nnde bulundu
mlduunda toplam 6 gn kadar srer.
Demiryolunun Dou rdn'e ve Hicaz'a getirecei
ekonomik avantajlar zel nem tamaktadr. Bilhassa
zengin Havran ve Aclun yrelerinin zirai rnlerinden
imdiye kadar olandan ok daha byk bir kar elde ede
cek ve topran deeri olduka artacaktr.
Zirai rnlerin deerinin artmas ise halen kullanl
madan geni alanlara yaylm mnbit arazilerde ziraat
yaplmasn tevik edecek ve daha imdiden Suriye'nin
tahl arnbar denilen Havran, sonradan belki tm Osman-

1 13
l Devleti'nin tahl arnbar olma nemini kazanacaktr.
Havran'n yllk retiminin deeri imdiden 85.000.000
frank bulmaktadr ve bu meblan 62.000.000 frank ka
dar tahldan elde edilmektedir.
Havran'n gneyinde Vadi el Araba'ya kadar da, zel
likle eria Nehri'nin dier kollarnn sulad vadilerde zi
raat yaplacak daha ok arazi vardr. Orada hurma, zeytin
ve nar aalarnn yan sra ekerkam ve incir ile kah
ve aalar yetimektedir. Buralarda yaayan az saydaki
fellah ve yerleik bedevi sadece ihtiyalarn karlayacak
kadar yeri ilemektedir. Bu insanlar her trl rasyonel zira
at bilgisinden tamamen mahrumdurlar ve zirai aletleri son
derece ilkeldir. Hicaz demiryolu burada da aydnlarc ola
cak ve sayesinde zirai rnlerin daha iyi deerlendirilmesi
nin mmkn olmas, arazinin daha byk apta ilenmesi
ni tevik edecektir. Fakat bunun n art yamur sularnn
toplanp topran ilenmesinde yarar salamas iin ok
sayda sarncn ina edilerek su durumunun slahnn yan
sra, blgede ziraat yapacak insanlarn skan edilmesidir.
Mesela Rusya'dan ve Balkan Devletleri'nden g eden
ok sayda Mslman muhacire o yrelerde yerleecek yer
ler verilebilir. Evvelce bahsolunduu zere bunun balan
gc Serka'ya erkeslerin yerlemesi ile oktan yaplmtr.
Ama topra ilemenin ve rnlerini uygun bir ekilde
satmann avantajlarn grdkten sonra bedevilerin za
manla ln kysna yerleeceklerini ve temelli kalacak
yerler kuracaklarn da varsaymak gerekir.
Demiryolunun srekli ihtiya duyaca askeri koruma,
yerleik dzene gemi bu bedevilere lde gebelik ya
pan soydalarna kar gereken gvenlii salayacaktr.
Her halkarda demiryolu, ortaa artlarna saplanp
kalm l sakinleri iin bir bakma kltr taycl rol-

1 14
n stlenecek ve Osmanl hkmetinin bedevileri dzen
li artlara altrmak iin imdiye kadarki abalarn ok
etkili bir ekilde destekleyecektir. Hedefi itibarl eyhlerin
ve bedevilerin oullarna ilmi bir eitim vermek zere, ta
mamen II. Abdlhamid'in inisiyatifiyle kurulmu zel bir
okul olan stanbul'daki Airet Mektebi bu abalardandr.
Okul, memleketlerine geri dndkten sonra, soydalarm
daha medeni yaamalar iin tevik edici olmalar bak
mndan, ln gen evlatlarn ayn zamanda dzen, iyi
hal ve davran konularnda eitecektir. Byle abalarn
zamanla sonu verdiini, Baron von Oppenheim'n Vom
Mittelmeer zum Persischen Golf [Akdeniz'den Basra
Krfezi'ne] adl eserinin IL cildinde detayl ekilde anlatt
Msrl bedevilerin iskan ispat etmitir.
Ne Dou rdn'de ne de Hicaz'da imdiye kadar kay
da deer bir sanayi vardr. Fakat bunun iin ilk admlar
atlmtr. Havran dalarnn Kaf ve Erseri'deki volkanik
srtlarnn eteklerinde bulunan Vadi Sirhan'da orada
ki kyllerin en ilkel ekillerde sadece ksmen ilettikleri
tuzlalar vardr. Buradan elde edilen tuz develerle am'a
tanr ve kalitesinden dolay orada bilhassa deer verilir.
Havran ve Aclfn blgesinde imdiye kadar neredeyse hi
iletilmemi olan kkrt ve petrol yataklar, ayrca byk
l imdiye kadar tespit bile edilmemi demir madeni ve
sair maden yataklar bulunur.
Aclfn blgesinde (Yedfr'da) ok kaliteli deirmenta
elde edilen byk ta ocaklar bulunmaktadr.
Demiryolunun, bu yeralt zenginliklerinin snai ola
rak elde edilmesine katkda bulunaca beklenmelidir.
Belki o zaman bir zamanlar madenieri ve deerli talary
la mehur olan ve bugn hala bol gm, bakr, kkrt,
tuz ve zellikle firuze bulunan Midyan lkesinin Roma

115
dneminden kalma eski harap vaziyeneki madenieri ye
niden hayat bulacaktr. Hicaz demiryolu sayesinde Dou
rdn'n ok saydaki eski kltr mekan ilmi aratrma
ya alacak ve daha kolay ulalr olacaktr. Mehur eski
kltr merkezleri olan Busra, Cera ( Gerasa), Amman,
Matta, Petra ve saireye demiryoluyla kolayca ulalabilir.
Petra kaya ehrinin harabelerini ziyaret etmek iin mesela
eskiden Kuds'ten 1 6 gn yolculuk yapmak gerekiyordu.
Bugn trenle Maan'a gidilir ve sonra Petra'ya kadar olan
25-30 kilometrelik mesafe bir gnde kat edilir.
O topraklarn Arap, Hellenistik ve Roma kltr a
larndan daha ne kadar ok hazinenin gn yzne kar
laca hakknda bize, Dr. Thiersch ile Dr. Hlscher'in De
utsche Orient Gesellschaft'n23 grevlendirmesi ile 1 903
ylnda Filistin ve Dou rdn'e yaptklar keif gezisin
den sonra yaynladklar ksa bir rapor bilgi verir.
Dou rdn'n "Provincia Arabia" adyla Romalla
rn dou u eyalerini tekil etmi ksm iin bize en tefer
ruatl bilgiyi Brnnow ile Domaszewski'nin 1 904 ylnda
yaymianm ahane eseri verir. 24 Suriye'yi ve Arabistan'
birok kere gezmi olan Strasbourglu mehur arkiyat
Julius Euting'in katkda bulunmu olmas esere zel bir
deer baheder. Eser Nabat krallarnn ikametgah, ka
yalk Petra ehrinin yan sra eski Roma yollarn ve hi
sarlar tanmak bakmndan deerli katklarda bulunur.
Dou rdn'n aksine Maan ile Mekke arasnda ka
lan demiryolu blgesi hakknda hem corafi hem de arke-

23 Deutsche Orient Gesellschaft: Alman arkiyat Cemiyeti (.n.).

24 Rudolf-Ernst Brnnow ve Alfred von Domaszewski, Die Provincia Ara
bia: auf Grund zweier in den ]ahren 1 897 und 1 898 untemommenen
Reisen und der Berichte frherer Reisender beschrieben, Strassburg: K.J.
Trbner, 1 904.

116
olojik bakmdan imdiye kadar sadece ksmi bilgiler mev
cuttur. Kuzey ve Orta Arabistan'n kefi iin yola kan az
saydaki Avrupal normal olarak Dou rdn'den geerek
Vadi Sirhan zerinden Necid blgesine giden yolu takip
etmitir. Eski devirlerde Gney Arabistan'n hazineleriyle
ykl kervanlarn Suriye ve Akdeniz'e gittii dz Maan
Mekke yolundan fanatik yeriiierin sebep olduu meak
katler ve tehlikeler yznden ekseriyetle kanlmtr. Bu
yolun kefi ancak her yl am' dan Mekke'ye giden hac
kervanlarna katlmakla mmkn olmutur. ngiliz Do
ughty25 1 875 ylnda Halil adyla Medayin-i Salih'e (Ya
hudi peygamber Salih'in ehri) kadar gitmeyi ve Petra'ya
benzer harabe ehrin en eski Sami dneminden kalma
kaya antlarn aratrnay bu ekilde baarmt. Doughty,
Medayin-i Salih'te hac kervanndan ayrlm ve himaye
si altnda gneyde "Hicaz'n parmakl" saylan palmiye
vahas El-Ula'ya ulat bir bedevi kabilesine katlmt.
Bu kabileyle Teyma'ya da gitmi ve orada bulunan eski
Ararnice kitabeli ta (ki bu imdiye kadar bulunanlarn en
deerlisiydi) hakknda yazd rapor, Alsasl Karl Huber'in
iki yl sonra Busra ve Vadi Sirhan zerinden Necid'e ve
oradan Teyma'ya yapt bir keif gezisine neden olmutur.
Huber'in herhalde okumay tam olarak baaramad ora
da bulunan eski Ararnice kitabenin tasviri, Sami epigrafisi
nin stad Julius Euting'in 1 883 ylnda Huber ile birlikte
Teyma'ya bir gezi daha yapmasna vesile oldu.

25 Hogarth'n The Penetration of Arabia (1 904) adl eserine gre,

Doughty'den baka sadece bir Avrupal, Bolognal maceraperesr Ludo
vico di Varthema, am-Mekke hac yolunun kcfini yapmtr. Varthema,
1503 ylnda bir Memluklu klna brnerek am'dan Mekke'ye giden
bir hac kervanna katlm ve daha sonra geilen blgenin bir tasvirini
yaymlamt.

117
 El- Ula stas)'onu'ndan iki farkl grn

11 8 11 9
 Bu seyahatin trajik sonu biliniyor. Her iki aratrmac
da geri Teymi'ya kadar geldiler ve eski kitabelerin, zel
likle de mehur Teyma tann kopyalarn kardlar. Bu
ta satn almay ve onu Necid'in bakenti Hail'e gtr
meyi de baardlar. Fakat onu Hail' den kyya gtrme
teebbs esnasnda Huber, Rabig'de rehberleri tarafn
dan katledildi.26 Evvelce El-Ula'da Huber'den ayrlm
olan Euting, Yeheyna bedevilerinin bir basknndan sonra
l Deniz salilindeki El-Vech'e kamaya muvaffak oldu.
En eski Sami tarihinin Teyma ta gibi benzer tanklar
Maan-Mekke arasndaki demiryolu blgesinde veya ona
komu olan Necid'de muhtemelen hala ok sayda bulun
maktadr. nk en yeni tarih aratrmalarna gre bu
lke Samiliin beiiydi. Samiler Arabistan'n bozkrlar
ve llerle kapl orta blgesi olan Necid'den, daha iyi ve
daha byk yerlere ihtiya duyduklar iin Habeistan'a
ve Msr'a g etmiler ve sonra oradan Kenanllerin lke
sine (Filistin) girmilerdi.
Demiryolu, Sarnilerin eski yurtlarnn yolunu anakla
dnyann en eski halklarndan birinin tarihine yeni bir
k tutacaktr.
Ayrca, bizim sadece barometre ve pusula ile yap
tmz lmlere dayanan yzeysel bir bilgimizin ol
duu, ama bir ksm ancak hala Terra incognita27 sa
ylabilecek bir blge hakknda corafi ve topografik
bakmdan bir miktar aklk getirecektir. Arazi kutsal
ehirlere yaklatka bilgiler ayn oranda azdr. El-Ula
Medine arasnda kalan blge hakknda Varthema'dan2 8

26 Teymil ta imdi Louvre Mzesi'nde bulunmaktadr.

27 Terra incognita (Lat.) Bilinmeyen, kefedilmemi topraklar (.n.).
=

28 Luzdovico di Varthema (yak. 1470-151 7). Mekke'ye giren ilk gayrims

lim Avrupal namyla mehur olan talyan seyyah.

1 20
 Medine stasyonu'nda ilk trenin karlan

beri baka hibir Avrupal bize bilgi vermemitir. Ayn

husus Medine-Mekke arasnda kalan blgenin bir ks
m iin de geerlidir. Muhtar Bey'in demiryolu hattnn
gzergahna dair raporu sayesinde bir yzyl sren ara
dan sonra Medine'nin kuzeyindeki blge hakknda tek
rar ilk bilgileri alyoruz.
Nihayet demiryolu inaatnn, geri sadece Trklerin
menfaatine olan son avantaj olarak, Hicaz demiryolu
inasnn Trk demiryolu teknisyenleri ve demiryolu bir
likleri iin imdiye kadar sahip olmadklar mkemmel
bir pratik okul olduunu zikretmek mmkndr. Birlik
ler demiryolu inasnda pratik yapmak ve sava faali
yetleri iin hazrlanmak bakmndan devaml frsat bu
luyorlar.

121
 Hicaz demiryolu ile tali hattnn verimliliine gelince;
lkenin mahsullerini denize tayacak olan Hayfa hatt,
1 905 ylnn sonunda alm olsa da henz muntazaman
iletilmedii iin imdiden kesin bir karara varlamamak
tadr. Tekerlekli malzemenin byk bir ksm da imdi
lik traversler, raylar ve benzeri malzemenin Hayfa'dan
demiryolu inaatnn u noktasnda ihtiya duyulduklar
yere nakliyesi iin kullanlmaktadr.
Herr von Kapp demiryolunun verimlilii hakknda
unlar sylyor:

Yarmuk ve eria'nn yaban l vadilerinde hi katkda bulun

mayan Hayfa hattnn tm, develerin rekabet etmesine imkan
salayan denizin yaknlndan dolay Yazreel Ovas'nda sadece
pek az katk salayaca ve tm geliri MzeyribBeyrut hatt ile
paylaaca Havran'dan gelecei iin, Hayfa-Der'a-am ve ilaveten
Der'a-Amman hattnn (toplam 385 km) yllk geliri kilometre bana
3.000 frank pek geemez. Bu gelir ancak iletme masraflarn kar
lamaya yeter. Arnman'n gneyindeki upuzun tm hat ise kayda
deer bir gelir getirmeyecektir. Mekke'ye giden haclar bedava nak
ledilir ve her yl Maan zerinden Petra'ya giden az saydaki turist
dikkate alnmaz.
Arnman'n gneyindeki demiryolunu salt askeri demiryolu
olarak ele alma ve haftada bir tren olmas kaydyla iletmesini
demiryolu taburlarna brakma niyeti vardr.
Bu kstl iletme artlar altnda yllk harcamalar kilometre
bana 1 .500 frank ile karlanmak durumundadr ki bu sz konusu
1 .600 kilometre iin yllk masrafn 2,5 milyon frank olmas demek
tir. Fakat Hicaz demiryolunun inas iin karlm vergilerin en
azndan bir ksm inaatn bitmesinden sonra da yrrlkte tutu
labilecei iin iletmenin hayatta kalp kalamayacandan phe
duymamak gerekir.

122
 xv
Sonsz

Hicaz demiryolunun yce hamisi Il. Abdlhamid'in, ilk

ksmi hat olan am-Maan tamamlandktan sonra byk
eserin gzle grnr baarsndan dolay sevincini da
vurmak ve son istasyon olan Maan'da yaplan muhteem
bir trenle bu teebbsn baarsn Mslman dnyas
nn gzleri nne serrnek istemesini anlamak mmkn
dr.
Al gn olarak tahta knn yldnm olan 1
Eyll 1904 tespit edildi.
Hattn ilk ksmnn aln Maan'da padiahn adna
yapacak resmi heyet austos aynn ortasnda stanbul'da
zmir kruvazrne bindi. Heyetin bakan imdiki Evkaf
Nazr Turhan Paa idi ve heyet mensuplar yksek rt
beli memurlar ve subaylardan mteekkildi. Ayrca ok
sayda misafirin de zellikle arzu etmelerinden dolay t
rene katlmalarna padiah tarafndan msaade edilmi
ti. stanbul'da gerniye binen katlrnclarn says herhalde
toplam yzn zerindeydi ve bunlar tm seyahat boyunca
padiahn rnisafirleriydi. Bu say geminin yanat her is
kelede, nce Midilli, zmir ve Beyrut'ta, devarnnda am'a
kadar olan demiryolu istasyonlarnda artt, yle ki niha
yet Maan'da birka bin tren rnisafiri toplanm olabilir.

123
 Yolculuk bir zafer yryne benziyordu. Daha gemi
demir ald andan itibaren trenin Mslman dnya
s iin byk ve nemli bir olaya dair olduu anlald.
Boazii ve Marmara Denizi'nin sahilleri, gemi handosu
nun ald Hamidiye Mar'nn namelerini dinleyen ve
heyet mensuplar ile gemi mrettebatnn "Padiahmz
ok yaa" avazlarna heyecanla katlan insanlarla doluy
du. Geminin nnden getii karakollar tfekle selam
verip sayg duruunda bulunuyorlard. anakkale Bo
az ve Akdeniz kylarndaki ehirler ve kyler gibi Ege
Denizi'nin adalarnda yaayanlar da enlik sslemeleri
yapmlard. Geminin yanat her yerde resmi dairelerin
en yksek temsilcileri ile eref ktalar, heyeti selamlamak
iin kyda bulunuyordu. Akdeniz sahillerinde gece geti
imiz Mslman kyler bile gemiyi etrafnda ky genle
rinin oyunlar oynadklar enlik ateleriyle selamlyorlar
d. Gklere ykselen alevlerin tekil ettii ate krmzs
ve oynayan ocuklarn karanlk siluetleri kendine has bir
grnm arz ediyordu. Iklar neredeyse kprtsz mavi
denizin yzeyinde saysz yakamoz oluturan gmi par
laklkta bir ayn olduu yldzl gkyz, bunun zerinde
ihtiamla ykselen bir kubbe gibiydi.
Deniz yolculuunun sona erdii Beyrut'ta gneyin can
llyla Arap unsuru ilk defa ortaya kt. Binlerce insan
heyetin karaya kaca rhtmlar doldurmutu. Karaya
ktklar srada eref ktasnn selam marnn namele
rine binlerce kiinin "Allah yansur sultanena" 29 haykr
lar ve balkoniara dikilen Arap kadnlarnn tiz zlgtlar
karyordu. Halkn bu yksek sesle canl sevin gsterisi,
Lbnan dalarnn eteindeki tablo gibi ehir, tropik bitki

29 "Allah padiahmz muzaffer klsn!" (.n.).

1 24
rts, zellikle barikulade palmiyeler dnyas, ufkunda
gnein kzl parltl bir kre gibi batmakta olduu koyu
mavi gkyz seyredenlerin hislerini cezbediyordu. Ken
dimi baka, yabanc bir dnyaya getirilmi gibi hissettim.
Resmi makamlarn karlama trenleri ve halkn co
kulu gsterileri Beyrut'ta bindiimiz Lbnan demiryolla
rnn btn istasyonlarnda tekrarland. Btn bu trenie
rin doruk noktasn Hicaz demiryolunun yararlarn ven
bir nutuk ve demiryolunun byk hamisi padiah iin
okunan dualar tekil ediyordu.
Heyet Rayak'ta gsterili kyafetleri ve ahane adary
la selamlama iin gelmi bedevilerin mntkasna ulanca,
gsteriler yeni bir heyecan kazand; fakat zirveye am'da
ulat.
Sevinli bir heyecan iindeki halk Ber:inike stasyonu'nu
doldurmutu, garnizonun askerleri sokaklara iki keeli di
zilmilerdi ve padiah temsil eden heyet valinin temin et
tii tren arabalarnda geerken Hamidiye Mar'nn na
meleri eliinde selam duruyorlard. Fakat arabalar ancak
adm adm ileriiyorlar ve sk sk durmak zorunda kalyor
lard. Yz binden fazla erkek, kadn ve ocuk set ekilmi
dalgal bir deniz gibi yolun iki tarafn doldurmulard ve
zaman zaman askerlerin tekil ettii emberi ayorlard.
Askerlerin rengarenk niformalarnn am halknn ark
usul giysileriyle karm nasl da renkli bir manzara te
kil ediyordu! Art arda kadnlarn sevin barmalarnn
elik ettii erkeklerin "Allah yansur sultanena" sesleri du
yuluyordu. Her tarafta zafer taklar, bayraklarla ve ss
hevenkleriyle sslenmi konaklar vard ve nihayet tren
ziyafetinin verildii valinin byk bahesindeki bayram
yeri rengarenk aydnlatlmt. Bu gndz gibi aydnlat
mada en byk hizmetin saysz mealeye, lambaya ve

125
havai fiekiere mi yoksa mehtabn ltsna ve gmi
parlaklktaki yldzl gkyzne mi dtn kimse bil
miyordu.
am halknn tarifi mmkn olmayan cokusu herhal
de evvelemirde bu ehir iin byk yarar salayacak olan
Hicaz demiryolunun inasndan duyulan sevincin ifade
siydi. Fakat padiahn heyeti iin yaplan bu gsteriler
ayn zamanda halkn, lkenin efendisine duyulan sadaka
tn ve ballnn da gstergesiydi.
am'da bulunduum sre zarfnda bana zel bir se
vin baleden bir gzlernde bulunma frsat elde ettim.
Alman imparatorluk iftinin oray ziyaretinin hatras
halkn kalbinde bugne dek canl kalmt. imparatorluk
iftinin seyahati esnasnda ihtiramda bulunmu olan Vali
Nazm Paa'nn evinde o imparatorluk gezisine dair hr
met ve kran ile saklanm bir oda dolusu an buldum.
Baka konaklarda da kayzerin ve imparatorienin resim
lerini grdm. Bir Arap bana yle sordu: Alman kayze
rinin tekrar geleceine inanyor musunuz? Bir bakas da
unu sordu: Alman kayzeri bizi bir daha ne zaman ziyaret
edecek?
Suriye'deki btn yolculuum boyunca bana gste
rilen misafirperverliin candan tezahrlerinin ksmen
hala imparatorluk iftinin kranla hatrlanmasndan
kaynakland hissine kapldm. am'da bu misafirper
verlik, hayatnn son yllarn burada geirmi olan Ce
zayirli mehur Arap prensi Abdlkadir'in olu Emir Ali
Paa'nn eski konanda kaldm zaman muhteem bir
ekilde gsterildi.
Emir Ali Paa bana gerekten bir prens muamele
si yapt. Beni istasyondan askeri bir ktann elik ettii,
ateli Arap atlar tarafndan ekilen zarif arabasyla ald.

126
Emir Ali Paa'nn konann bulunduu sokaa mealeler
tayan Cezayir kyafetli Araplar iki keeli dizilmilerdi.
Bunlar liderlerinin peinden am'a gelmi, Abdlkadir'in
Cezayirli eski silah arkadalarnn oullaryd. Konan
avlusunda beni namelerine uyarak Araplarn kvrak ha
reketlerle kl raksn yapt bir Arap mzik topluluu
karlad. Sonra ev sahibi bana babasnn en son yaad,
prensiere layk bir ekilde tefri edilmi daireyi tahsis ede
rek beni zellikle onurlandrd. Duvarlarda Abdlkadir'in
Franszlada yapt savalar tasvir eden tablolar aslyd;
Fransa'nn bar yapldktan sonra kahramana sunduu
prlantalar ve yakutlada murassa bir kl da orada deerli
bir mahfaza iinde duruyordu.
am'da kaldm srece Emir Ali Paa ile hatrinas
oullarnn bana gsterdikleri sair saysz ho muamele
den bahsetmiyorum. Veda ettiim zaman Emir Ali Paa
bana hatra olarak deerli hediyeler vermekten geri kal
mad. Fakat asl, yaverimin misafir kaldmz evden ayrl
dktan sonra Emir Ali Paa'nn veda esnasnda onu kenara
ekip evinde kalmaktan memnun olup olmadn srarla
sorduunu anlatmas beni ok hislendirdi. ayet ben bir
eyin eksikliini hissetmisem paa huzur bulamazm.
Araplarn misafirperverlii konusuna bu kitabn er
evesini aan bir ekilde yer verdiysem, bu benim ayn
zamanda gnlmde yatan kran borcunu demek iste
memden dolaydr.
Hicaz demiryolunun balang istasyonu, am'da Ka
dem denilen semtin gneyindedir ve istasyon da bu ekil
de (Kadem-i erif) olarak adlandnlmtr. ehrin br
ucunda bulunan Lbnan demiryolunun son istasyonu
Beranike ile aras yarm saat kadardr. Her iki stasyanun
balants muhakkak ki zaman iinde yaplacaktr.

127
 Kadem stasyonu geni yeil bir alann ortasnda bu
lunmaktadr ve burada ina edilecek demiryolu tesisle
ri, vagon parklar vesaire iin her halkarda yeterli yer
vardr.
30 Austos sabah gn doarken Maan'a ilk yolculuu
yapacak olan bayrak ve ss hevenkleriyle sslenmi me
rasim trenine bindiimizde gelirken olduu gibi ayn co
kulu kalabalk etrafmz sard. Tm am halk ayaktay
d. Her taraftan hayr dualar ve 'yi yolculuklar' nidalar
ykseliyordu.
Trenimizin ynetimi emin ellerdeydi. Mir IG.zm
Paa ve Meissner Paa bunu ahsen stlenmilerdi. M
ir tam bir asker grnmndeydi. ki zeki, enerjik gzle
evreye dnk sempatik, zinde yzn kar gibi beyaz bir
sakal evreliyordu. Hareketleri bir gencinki gibi canlyd.
Kuvvetli bir irade gcn byk bir iyi kalpiilikle ba
datrmt. Bu yzden askerleri onun iin atee atlmaya
hazrd.
Yalnzca tevazusunun byk ilminin fevkinde oldu
unu syleyerek, Meissner Paa'nn karakterini daha iyi
belirtemeyeceime inanyorum. ok iyi Trke biliyor ve
bu, onun iine ok yaryor. mrnn byk bir ksmn
Osmanl mparatorluu'nda geirdii iin resmi Osman
l makamlaryla ve halkla mkemmel ekilde anlayor.
Bir yabanc olarak i kesimlerde Arap kabilelerinde ho
nutsuzluk yaratp dmanca hissiyata sebep olmamas
iin yakn bir zamanda kendisine paa payesi verildi ve
bylece zahiren de padiahn yksek bir memuru olarak
onayland. Bu durum, demiryolunun Arabistan'n ilerin
de ilerletilmesi faaliyetini phesiz ok kolaylatracaktr.
am'dan Maan'a gidi esnasnda Mir Kazm Paa ve
Meissner Paa'nn ltfettikleri izahata ilaveten, ahsi gz-

128
 lemlerimle de demiryolu inaat hakknda ak bir fikir
edindim.
Maan yolculuu problemsiz bir biimde geti ve sade
ce her istasyonda resmi makamlarn ve halkn teekkr
konumalarn dinlemek veya Roma ve Arap dneminden
kalma ilgin yaplar, mesela eski kaleleri ve samiar gr
mek iin kesintiye urad.
Bulutsuz bir gkyz bizi selamlarcasna kzgn gne
nlarn l blgesine bol bol indiriyordu. Fakat Dou
rdn'n yksek platosunda demiryolunun su tedariki
iin mnfert istasyonlara kurulmu yel deirmenlerini de
srekli altran hafif bir rzgar estii iin yolculuk esna
snda scaklk daha az hissediliyordu.
Tren treni saatte 20 ila 30 kilometrelik bir seyir hzy
la ertesi gn (31 Austos) ayn ad tayan kye yarm saat
mesafedeki geici olarak tesis edilmi Maan stasyonu'na
ulat.
Trk askerlerinin bayraklada sslenmi gsterili be
yaz adrlar ile etraflarnda geni bir daire tekil eden be
devilerin kara adrlar ve atlar, develeri daha ok uzak
lardan grlyordu. Tren meydannn ortasna byk
bir zafer tak kurulmutu.
Tren vard zaman istasyonda Hamidiye Mar a
lnd ve kare eklinde diziimi Trk askerleri tfekleriyle
selam durdular. Mteakiben Mir Kazm Paa peinde
padiahn heyeti olduu halde askerlerin nnden geti.
Gneten iyice yanm simalar yllarca sren gebe ha
yatnn ve l gneinin etkisinin izlerini tayan snn gibi
askerleri grmek, her askerin kalbini sevinle dolduuyor
du. Kat ve talk l arazisi, ikiimin badireleri ve o kurak
yrelerin yokluklaryla kansz olsa da uzun ve yorucu bir
mcadele geirmek zorunda kalmlard, ama bu savatan

129
 muzaffer kmlard. Ve Mir Kazm Paa askerlerini
ln gerek aslanlar olarak tanmladnda, bunda belli bir
gereklik pay vard: nk onlar saysz zorlua galebe
alarak ln gerek efendileri olmulard.
Barikulade bir gn douu ile padiahn tahta k
nn sene-i devriyesi olan ertesi sabah, demiryolu alnn
resmi treni balad. Heyetin mensuplar ve sair misafirler,
Suriye ve Hicaz vilayetlerinin grevlileri, bedevi eyhleri,
subaylar, mhendisler ve memurlar Turhan Paa vastasy
la demiryolunun ilk blmn seyrsefere aan padiahn
mesajn almak iin resmi geit veya bayramlk elbisele
riyle tren adrnn nnde toplanmlard. Tren esna
snda askerler resmi geit dzeninde meydann evresinde
yer almlard.
Al konumasndan sonra eitli heyetlerin, bu me
yanda Medine'den gelenlerin de nutuklar irat edildi.
Btn konumaclar demiryolunun islam alemine ve
lkeye salayaca yararlar beyan ettiler ve konumalar
padiah iin bir kran duas ile son buldu. Maan ky
nn eski istihkamlarndan atlan enlik toplar tren ko
numalarnn etkisini artrd.
Trenin resmi ksm saat kadar srd. Bu zaman
zarfnda gne yakc nlarn bulutsuz bir gkyznden
bamza yadrd.
Nutuklar son bulduktan sonra trene katlanlar, de
miryolu birliklerindeki rediflerin padiahn hazrlatt
hatra madalyalarn ve terhis tezkerelerini almak iin saf
tuttuklar zafer taknn altnda toplandlar. Zafer taknn
yannda birlik kumandanlar tabur flamalar ile duruyor
lard, hemen yanlarnda da bir masann stnde madalya
lar ve tezkereler vard.

130
 Mir Kazm Paa madalyalada tezkereleri askerlere
evvela ahsen datt, ardndan bu erefi Turhan Paa'ya ve
sonra da bana verdi. Datm ilemi Hamidiye Mar'nn
nameleri eliinde srd.
Tren Mslmanlarn dini adeti mucibince 24 koun
kurban edilmesiyle zel bir kutsiyet kazand.
Madalyalarn datlmas u ekilde oldu: Askerler
nce bayran altna gelip azlarna ve alnlarna gtre
rek onu pyor ve sonra Mir Kazm Paa'nn karsn
da hazrola geiyorlard. Paa da askerlere madalyalarn
takyor ve terhis tezkerelerini veriyordu.
Be alt yl hizmet grm ve bunun yln en zor
artlar altnda demiryolu inaatnda alarak geirmi bu
askerlerin yurtlarna geri dnn sevincini aka gste
recekleri zannedilir. Ama ben tek bir sevin nidas duyma
dm. Askerler, sancaklarna ve sevdikleri grevlerine veda
etmenin ar ykn tayanlarn taknaca ciddi yz ifa
desiyle bayran altna geliyorlard.
Akkal bir asker, Mir Kazm Paa'nn ona uzatt
terhis tezkeresini geri evirdi. Kutsal Mekke hedefine
ulaana kadar demiryolunda almak istiyordu. M
ir duygulandn saklayamad, askere sarld ve onu iki
yanandan pt. Baz askerlerin gzyalar grld. Bu
sahnenin benim stmde brakt tesiri tarif edemem.
Amirlerle astlar arasnda bylesine ataerkil bir mnase
betin olduu bir orduda, hafife alnamayacak byk bir
manevi g olur.
Nihayet rediflere iki aylk maalar ve yurda dn
yolculuunun masraflar dendi ve her askere padiahn
narnma zel bir para hediyesi verildi. Akam olduu za
man tren meydan bu i iin stanbul' dan getirilmi mal
zemeyle yaplan bir ehrayinle aydnlatld.

131
 Daha sonra tren byk bir beceriyle ssl bir yemek
salonuna dntrlm bir vagonda verilen bir gala zi
yafetiyle son buldu.
Ertesi sabah heyet ve sair tren misafirleri tekrar ayn
yoldan am'a geri dndler: Oradan da harikulade ren
ehri Baalbek'e ksa sreliine uradktan sonra Beyrut
zerinden vapurla Hayfa'ya gidildi. Heyet buradan, an
cak eria Vadisi'ne kadar gelmi tali demiryolunu grme
ye gitti. Bu demiryolu hakknda da Hicaz demiryolunda
olduu gibi mspet bir intiba edindim.
stanbul'a geri dndmde Majesteleri Osmanl pa
diahna her iki demiryolu hakknda da her bakmdan
mspet bir karar sunabilmek bana zel bir zevk verdi ve
daha sonra bu hkmn demiryolu inas alannda sz sa
hibi olanlar tarafndan teyit edildiini grmek bahriyarl
na da nail oldum.
Il. Abdlhamid'in byk eserinin imdiye kadar oldu
u gibi ayn baaryla srdrlmesi ve birka yl iinde
stanbul-am-Mekke demiryolu balantsnn gerek ol
mas arzusu ile burada son veriyorum.

132
Ekler
 Ek 1
Keif Birlii Bakan Hac Muhtar Bey'in
Mdevvere - Mekke Demiryolu
Hattna Dair Raporu

572. kilometreden (Mdevvere) 665. kilometreye kadar

arazi olduka dzdr ve demiryolu inasna msaittir; sa
dece 580. ve 610. kilometreler arasnda zemin talktr,
ama bu talar (kumtalar) o kadar yumuak bir malze
medendir ki ilenmeleri zorluk karmayacaktr. 610. ile
665. kilometreler arasndaki mesafenin demiryolu inas
iin zellikle msait bir arazi olduu sylenebilir.
Mdevvere'de 2,5 metre derinlikte kaynak suyu olan
bir kuyu olduu grlmtr ve Mdevvere ile Zit'l
Hac arasnda 598. kilometrede 2 metre derinlikte sarn
suyu vardr. Bu su imeye pek msait deildir, ama inaat
ilerinde ie yarayacaktr. Ayrca 576. ve 610. kilometre
lerde sondajla su elde edilmesi ok muhtemeldir.
665. kilometreden 755. kilometreye (Zahru'l-Ghul)
kadar demiryolu hac yolu boyunca gtrlebilir ve uygun
arazi bulur. Fakat 735. kilometreden 745. kilometreye
kadar byk engelleri ve geni vadileri amak gerekir. Bu
yzden burada inaat maliyetini artracak kapsaml top
rak ileri ve teknik iler yapmak gerekecektir. Geri 748 .
kilometreye kadar demiryolu inaatn ortalama maliyet-

135
lerle yapmak mmkn olacaktr, ama 748. kilometreden
itibaren hac yolu, taban 1 O ila 80 metre arasnda deien
ve iki yanndaki yamalarn dik kaya duvarlar olduu 5
kilometre uzunluunda boaz eklindeki bir vadiye gir
mektedir.
Bu vadi demiryolu gzergah olarak uygun deildir;
nk ya vadi ukurunu takip etmek ya da gzergah dik
yamalardan birinden geirmek gerekecektir. Birincisi ya
plrsa demiryolu dorudan doruya suyun yatandan
geecek ve bu yzden iddetli yalarda demiryolu dol
gusu iin tehlike ortaya kacaktr. Ayrca vadinin girii
ok sarp ve zorludur; bu yzden 20:1 000'lik bir rampa
yeterli olmayabilir. kincisi yaplrsa yamalar yataklama
iin kt bir temel tekil eden krlgan ta tabakalarndan
meydana geldiklerinden demiryolu inaat ok zor ve ma
liyetli olur. Ayrca ksa ve dzensiz aralklarla birbirini ta
kip eden ve asl vadiye kavuan ok saydaki yan vadiyi
de amak gerekir.
Bu yzden 745. ile 752. kilometreler arasnda ya hac
yolunun getii vadinin dousundan ya da batsndan de
miryolu iin baka bir gzergah aramaya mecbur kalnr
ki bu da ok byk masraflara sebep olacaktr.
752 ile 767. kilometreler arasnda arazi kumlu ama
olduka geni bir boaz tekil eder. Gzergahn burada
kaln bir kum tabakasyla kapl vadi tabann takip etmesi
gerekmez; daha ziyade demiryolunu boazn yanlarnda
ki yamalardan geirerek kumdan kanlr. 757. kilomet
rede (Ahdar) ve 767. kilometrede demiryolunun boazn
stnden gemesi gerekmektedir. Bu yzden burada daha
byk apl teknik almalar yapmak lazm olacaktr.
Elde edilen bilgilere gre 665. ve 767. kilometreler
arasnda hac yolunun dousunda, demiryolunu ger-

136
 Ahdar stasyonu

rnek iin daha az engel tekil eden baka bir yol vardr.
Bu yol Tebuk'un ( 694. kilometre) 5 kilometre dousun
dan ve Aldar'n (757. kilometre) 8 kilometre dousun
daki bir vadiden geiyormu. u anda sadece Tebuk'ta ve
Aldar'da kuyular olduu iin ilk bakta bu ikinci hat iin
su temini zor gzkyor. Fakat Tebuk'tan daha aada
ve onunla ayn dzlkte olduu ve ayrca bir su damar
Aldar'dan mezkur dou hattna doru uzanyor gzk
t iin bu dou gzergahnda da sondajla su elde edile
bilecei varsaylabilir.
Birini semeden nce sz konusu iki yolun avantajlar
ve dezavantajlar bakmndan zellikle keiflerinin yapl
mas zaruridir.
767. kilometreden 870. kilometreye kadar hac yolu,
demiryolu inas iin uygun bir araziden geiyor. Bu 1 00
kilometre uzunluundaki yolda kk ukurlar ve bo
azlar amak gerekecektir ve bu yzden birka kprnn

137
ve menfezin ina edilmesi lazmdr. Fakat genelde bu yol
stndeki almalar kolay olacaktr. Her tarafta ta, kum
ve muvazene arl gibi yap malzemesi bulunmaktadr;
yalnz su temini zorluk karacaktr. 780., 800. ve 845.
kilometrelerde sondajla su bulmak mit edilebilir. Ayrca
Muazzam ve Daru'l-Hamra'daki sarnlar faydal olacak
lardr.
870. kilometreden 905. kilometreye kadar demiryolu
gzergah ekseriyetle talk yerlerden geecei iin arazi
nin tesviyesi zor ve masrafl olacaktr. Suyun yokluu zor
luklar iki misline katlayacaktr. Buna ramen teknik a
lmalar burada ok zor olmayacaktr; inaat malzemesi
temini de zorluk karmayacaktr. 897. kilometre ile 905.
kilometreler arasnda 8: OOO'lik bir rampann inas ge
rekmektedir.
905. kilometreden itibaren gzergah Medayn-i Salih
ovasna ulamak iin hac yolunun batsndan geecektir.
Arazi Mabrakat n-Naka civarnda ok arzal ve yarkl
olduu ve hac yolunun bu ksmnda demiryolu inaat ok
masrafl olaca iin batya doru kaymak gereklidir. Bat
gzergahnn inas kolaydr; sadece demiryolunun ovaya
girdii 9 5 . kilometrede baz zorluklarn stesinden gel
mek gerekmektedir.
95. kilometreden 945. kilometreye hatta 960. kilo
metreye kadar gzergah Medayn-i Salih ovasndan geer.
naat burada kolay olacaktr. Sadece muvazene arlkla
rnn uzun mesafelere nakli biraz masrafl olacaktr.
960. kilometreden 976. kilometreye kadar demiryolu
gzergah dar ve ok dik yamalarla evrili bir boazdan
geen hac yolunu takip eder; fakat bu boaz Aldar'daki
nin aksine, meyil demiryolu inas iin uygun olduundan
daha elverilidir ve yamur mevsiminde bile boazdan

138
 byk miktarlarda su akmaz. Bu yzden birka kk
kpr ve menfez yeterli olacaktr; byk apl teknik ya
plara gerek olmayacaktr. Baazda her nevi yap malze
mesi mevcuttur; ayrca 965. kilometrede sondaj yaparak
su bulmak ok muhtemeldir.
975. kilometreden 982. kilometreye kadar arazi dz
gn bir sath tekil etmektedir; sadece demiryolunu bura
dan 1 8: 1 OOO'lik bir meyille geirmek lazmdr.
982. kilometreden 995. kilometreye kadar gzergah
olduka kumlu bir zeminden geer; ama kurnun zellii
demiryolu inasn ok zorlatrmayacak ekildedir. Bir
ka kuyunun mevcudiyeti bu hatta da su bulunabileceini
akla getirmektedir.
995. kilometreden 1 .048. kilometreye (Zmred Kal'a)
kadar gzergah olduka uygun bir araziden geer; sadece
1 .006. ve 1.016. kilometrelerde yataklar olduka geni
ve yamalar hafife eimli iki vadiyi amak gerekir. Bu
rada tesviye iin byk apta dolgu yapmak icap eder. Bu
iki vadinin haricinde kpr ve menfez inasn gerektiren
daha kk dereler vardr.
1 .048. kilometreden 1 . 1 1 5 . kilometreye kadar gzer
gah ksmen boazlardan geer, ksmen de kk bir vadi
boyunca uzanr. Geri burada demiryolu inas ok ko
lay olmayacaktr, fakat hatr saylr teknik almalar ya
plmakszn halledilebilir. Az sayda yark ve kk dere
yata olduu iin birok kk kpr ve menfezin ya
plmas sz konusudur. Gerekli yap malzemesi evreden
kolayca temin edilebilir.
1 . 1 1 5. kilometreden 1 . 144. kilometreye kadar gzer
gah, kum tabakasyla kapl bir vadi yamac boyunca gi
der; zellikle 1 . 1 1 8. ve 1 .123. kilometrelerde gzergahn
dik yamala vadinin taban arasnda orta yerden gemesi

139
gerekir ve bu yzden demiryolu dolgusu vadi tarafnda bir
kagir duvar inaatyla korunmaldr.
995. kilometreden 1 .1 44. kilometreye kadar su hali
hazrda devaml ekilde yerde bulunmaktadr, 1 .048 .
kilometrede (Zmred Kal'a), 1 . 075. kilometrede (Bi'ru'l
Cedid) ve 1 . 144. kilometrede (Hediyye) . Hediyye'deki su
tuzludur. Bu kuyunun, demiryolunun ok byk bir
ksm iin su temin etmesi gerektiinden mevcutlar de
miryolunun ihtiyacna yetmez. Bu yzden daha ok kuyu
kazarak su elde etmeye allmaldr.
1 . 144. kilometreden (Hediyye) 1 . 320. kilometreye
(Medine) kadar olan yolu, su yokluundan ve snn ok
yksek olmasndan dolay hem giderken hem de gelirken
geceleri kat ettim. Bu yzden araziyi sadece adrlarmz
kurduumuz yerlerde lp kaydedebildim. Yine de de
miryolu inas iin ilgili eitli yerleri kaydedebildim:
Hediyye'den 1 . 1 66. kilometreye kadar demiryolu ha
fife inili kl bir araziden geecektir. Bu yolda toprak
kumla kark balktr, yani demiryolu inasna msaittir.
1 . 1 66. kilometreden 1 . 1 94. kilometreye (lstabl Ante
ra) kadar gzergah kum ve muvazene dolgusunun kolay
ca getirilebilecei engel bulunmayan dmdz bir vadiden
geer. Ayn ekilde inas gereken yaplarn talar evrede
ki dalardan temin edilebilir.
1 . 1 94. kilometreden 1 .245. kilometreye (Biyar Nazif)
kadar gzergah birok vadiyi ve kk dere yatan a
mak durumundadr; bu yzden byk inaat yapmak ge
rekecektir.
Hediyye ile Biyar Nazif arasndaki kuyular ksmen ku
rumutu. Bu kuyulardaki su da tuzlu olduu iin ancak
ok acil durumlarda iilebilir. Bu iki nokta arasnda daha

140
baka su tuzlu da olsa sondaj yaparak bulunabilir. Arazi
yaps bunu muhtemel klmaktadr.
1 .245. kilometreden (Biyar Nazif) 1 .290. kilometreye
(Bi'r Ebf Cabir) kadar gzergah hafif bir eimi ve demir
yolu inas iin uygun bir vadiyi takip eder. Bu vadi 1 .3 1 1 .
kilometreye kadar uzanr. Bu yzden hac yolu gibi demir
yolu da hem eiminden ve sair arazi zelliklerinden hem
de demiryolu inas iin yap malzemelerinin temini bak
mndan ok msait olan vadiyi takip edecektir.
Demiryolu Hediyye'den 1 .3 16. kilometreye kadar ted
ricen 396 metreden 766 metreye trmanr. Tekdze rampa
sadece az saydaki darboaz tarafndan kesintiye urar.
1 . 3 1 6. kilometreden 1 .3 1 9. kilometreye (Bi'r Osman)
kadar birka teknik yap gereklidir; ama yap malzemesi
nin temini burada da kolaydr.
1 . 3 1 9 . kilometreden itibaren demiryolu doruca Me
dine kapsna ynelmez, nk oradaki ok talk arazi
den dolay Medine'den Mekke'ye giden iki yolun batda
olan padiah yoluyla (Tarik-i Sultani) balantsn sala
mak zordur. Bu yzden 1 .3 19. kilometreden itibaren pa
diah yoluna daha az zorlukla ulamak iin Medine'nin
etrafnda byk bir kavis izmek gerekir. Demiryolu bu
yolu takip ederse 1 .320. ve 1.327. kilometrede byk bir
vadinin almas iin birka byk yap ina etmek gere
kecektir.
ayet nce zel bir keif yaptktan sonra karar verile
bilecek olan dou yolu seilirse, bu dou yoluna sap da
Bi'r Osman'dan itibaren olmaldr.
Hac kervan ile padiah yolundan gittiim iin aa
daki bilgiler de bu yola dayanmaktadr.
1 . 3 19. kilometre ile 1.327. kilometre arasndaki arazi
geri dz ve engebesizdir. Fakat buray yamur mevsimin-

141
 de sulara kar korumak iin yksek demiryolu dolgular
gereklidir.
1.327. kilometreden 1.341. kilometreye kadar ara
zi gzergah iin ok msaittir. Biyar Ali' de birok kuyu
vardr. 1 .326. kilometredeki dada bir ta oca alabilir.
Ayn zamanda bu gzergahn yaknnda kum ve muvaze
ne arlklar bulunabilir.
1 .341 . kilometreden 1 .375. kilometreye kadar gzer
gah birbirine benzeyen birka vadiden ve boazdan geer.
Gerekli kpr ve menfezlerin haricinde, demiryolu bura
da da byk zorluklar olmakszn ina edilebilir ve malze
me kolayca salanabilir.
1 .375. kilometreden 1 .407. kilometreye kadar gzer
gah balangta dar olan ama tedricen genileyen bir va
diyi takip eder. Vadinin eimi demiryolu gzergah iin
msaittir ve yamur mevsiminde sular bu vadiden akar.
Vadinin taban kaba akldan mteekkildir ve duvarla
rn yksek, sarp dalar oluturur. Bu yzden demiryolu
burada vadinin dndan geemez, vadinin en derin hatt
ile yamacn ereinin arasndaki orta yerden gemek zo
rundadr. Burada demiryolu inaat iin zorluk kmaya
caktr, sadece baz yerlerde demiryolu dolgusunu iddetli
yalardan sonra vadiden sel gibi akan sularn tahribin
den korumak iin demiryolu dolgusu vadi tarafnda bir
kagir inaat yaplmaldr.
evre dalarn d tabakalarnda ta malzemesi olma
masna ramen iieri demiryolu inaatnda kullanlabi
lecek kiretandandr. Kum ve muvazene arlklar bol
miktarda mevcuttur.
Vadilerde ok miktarda kuyu vardr. Gerektii takdir
de yeni kuyular alarak su yokluu giderilebilir.

142
 1 .407. kilometreden 1 .427. kilometreye kadar da ara
zide engebe yoktur. Burada da yeterli miktarda yap mal
zemesi bulunmaktadr. Bu yzden bu arada demiryolu
ina etmek kolay olacak ve sadece birka tane kk kp
r yapmak lazm gelecektir.
1 .427. kilometreden 1 .44 1 . kilometreye kadar gzer
gah, eimi az olan bir baaz takip eder. Bu gzergahta
demiryolu tesviyesi kolaydr.
1 .44 1 . kilometreden sonra hac yolu Melek Baaz
denilen bir baaza girer. Bu baazn dnda kalan ara
zi ok engebeli olduu iin demiryolu gzergah boaz
dan geirilmelidir. Bu baazn girii ok dar, dnemeli ve
sarp kayalada evrilidir; bu yzden 1 .441 . kilometreden
1 .445. kilometreye kadar olan yolda inaat ok masrafl
olacaktr.
Boaz 1 .457. kilometreye kadar devam etmektedir;
yata yamur mevsiminde bir nehre dnr. Bu yzden
demiryolu baazn yamalar boyunca byk ksm bir ta
raf duvarlada korunacak dolgular zerinden geirilmeli
dir. Bu da tabiatyla masraflar ok artracaktr.
Gerek duyulan inaat malzemesi, paralamak iin ba
rut kullanlmakszn evredeki dalardan temin edilebilir.
1 .457. kilometreden 1 .492. kilometreye kadar gzer
gah dalk araziden geer; bu sebepten dolay tesviye a
lmalar ok kapsamldr ve birka menfeze ihtiya ola
caktr.
1 .492. kilometreden 1 .512. kilometreye kadar arazi
ayn ekilde biraz inili kldr; ama engeller az olduu
iin byk toprak ileri ve teknik almalar yapma lzu
mu yoktur.
Melek Baaz'nda belirli aralklarla kuyular vardr. Ay
rca 1 .492. kilometrede (Bi'r bn Hasan) birka tatl su

143
 kuyusu ve 1498. kilometrenin yaknnda Bi'ru eyh deni
len bir kuyu daha vardr.
Medine'den 1 .505. kilometreye kadar hem inaat es
nasnda hem de demiryolunun iletilmesinde, ayet mev
cut su yetmezse yeni kuyular aarak bakaca su da temin
edileceinden su yokluu ekilmeyecektir.
1 .5 1 0. kilometreden 1 .645. kilometreye kadar olan
135 kilometrelik mesafede arazi deniz seviyesinin pek az
zerinde ve engebesiz bir dzlktr. Burada demiryolu
inaatna zorluk kmayacaktr. Fakat dalar ok uzakta
kaldklarndan ta getirmek zor olacaktr. Teknik yap ola
rak belirli aralklarla kk kprler ve menfezler, ayrca
1 .5 82. kilometrede Rabig civarnda 25 metrelik byke
bir kpr lazm olacaktr.
Bu ovada kazlan veya sondaj yaplan her yerde ksa
sre sonra su bulunur. Ama hepsi tuzlu sudur.
1 .645. kilometreden itibaren gzergah ok ince ve ha
reketli kurola (seyyal kum) kapl bir araziden geer. Bun
dan mmkn olduunca kanmak iin gzergah burada
da yamalar boyunca geirilmelidir. Fakat 1 .652. kilo
metre ile 1 .655. kilometre arasnda vadi ok dar olduu
iin demiryolunu burada seyyal kurnun stnden geir
mekten baka yapacak bir ey yoktur. Bu kumlar baz yer
lerde aa yetitii iin sabitlendiklerinden verdikleri ra
hatszlk biraz azalm olur.
1 .655. kilometreden 1 .661. kilometreye kadar arazi
ayn ekilde kumludur; ama gzergahn getii da ete
inde kum yoktur.
1 .661. kilometreden 1 . 68 1 . kilometreye kadar arazi,
demiryolu inas ve inaat malzemesi temini iin ok m
saittir.

144
 1.681. kilometre ile 1 .685. kilometre arasnda demir
yolu inasna zorluk karmayacak bir boaz vardr.
1 .685. kilometreden 1.737. kilometreye kadar arazi
demiryolu inasna ok msaittir.
1.742. kilometrede Vadi Fatima'y amak iin byk
bir kpr gerekecektir. Ayrca zemin ok kumludur, bu
yzden demiryolunun inas biraz zor olacaktr.
1 . 744. kilometreden sonra gzergah eitli boazlar
dan ve dar geitlerden geer ve 1 .767. kilometrede kutsal
Mekke ehrine ular. Bu yol stnde byk apl toprak
almalar ve pek ok byk inaat yapmak gereklidir.

6 Mays 1 3 1 8 [19 Mays 1902]

145
 Ek 2
Keif Birlii Bakan Hac Muhtar Beyin
Cidde - Mekke Tali Demiryolu
Hattna Dair Raporu

Bu hattn inasna Cidde'den balama mecburiyeri olduu

iin Cidde O kilometre olarak kabul edilmitir.
Cidde' den (O kilometre) 1 3 . kilometreye kadar gzergah
msait bir araziden geer. Zernin balk ve kurn karrnn
dan mteekkildir. Sadece birka menfez ina etmek gere
kecektir. Fakat bunun iin lazm olan malzemeyi nispeten
uzaktan getirrnek gerekir. Muvazene arlklarnn temini
daha da zor olacaktr; fakat zernin kat kurndan mteek
kil olduu iin raylar ilkin altlarnda dolgu olmakszn da
denebilir ve gerekli rnuvazene arlklar sonradan de
miryolu ile nakledilebilir. Hatta kk dere yataklarnda
bile fazla rnahzur olmakszn ayn ey yaplabilir.
1 3 . kilometre ile 16. kilometre arasnda arazi ok ince
seyyal kum ile kapldr. Fakat demiryolunu dan eten
den gtrerek kurndan byk lde kanlabilir. Sadece
15. kilornetrede 1/2 kilometre kadar kumlu bir alandan
gemek gerekir; ama kurn ok hareketli olmad iin bu
rada da ok byk zorluklarla karlalrnayacaktr. Bu 3
kilometrelik mesafe iin ta muvazene arlklar bulmak
kolaydr.

146
 1 6. kilometreden 30. kilometreye kadar demiryolu te
pelik bir araziden ve birka boazdan geer. Burada bir
ka engelin almas gerekiyorsa da en azndan eim ve ze
minin vasf demiryolunu geirmek iin msaittir. Her nevi
yap malzemesi burada kolayca bulunabildii iin biraz
ok saydaki kpr ve menfezler byk zorluklar kar
mayacaktr.
30. kilometreden itibaren demiryolu gzergah gney
ksmnda ksmen seyyal kum olan Bemre ve Hadda ovas
na girer. Fakat demiryolu, zeminin kumsuz olduu kuzey
da etei boyunca ve yaknndan geirilebilir. Bylece 46.
kilometreye kadar inaatn zorluklarla karlamamas
beklenir.
46. kilometre ile 48,5. kilometre arasnda demiryolu
doruca kurnun stnden gemek zorundadr. Fakat bu
2,5 kilometrelik mesafede kkleri kurnun hareketsiz kal
masna katkda bulunan bir miktar bodur aa vardr.
Ayn aalardan daha fazla dikilerek kum zemin daha zi
yade salamlatrla bilir.
48,5. kilometre ile 52. kilometre arasnda zemin kum
lu olmasna ramen demiryolu iin msaittir (yani kum
burada zorluk karmayacaktr).
52. kilometre ile 55. kilometre arasnda srf seyyal
kum vardr. Vadi ok genitir; bu yzden burada seyyal
kurnun evresinden dolanmak mmkn deildir. Burada
rzgar eser esmez kum hareketlenir ve kk, dzensiz
tepeler oluturur. Buna bal olarak burada demiryolunu
ina etmek ok g olacak ve koruyucu yaplarn inas
n zorunlu klacaktr; ayn ekilde sonradan aa, mesela
akasya aac, dikilerek kurnun dzenli ekilde sulanarak
denetlenmesiyle salam hale getirilmesi lazmdr. Bereket
versin ki bu zor ksm sadece 3 kilometre uzunluundadr.

147
 Gzergah 55. kilometreden 72. kilometreye kadar ke
sintisiz ekilde her iki tarafnda yksek ve ekseriyetle ok
sarp yamalarn grld bir vadiden geer. Demiryolu
nu bu vadinin dndan geirmek mmkn deildir. Fakat
vadi tabannn eimi demiryolu gzergah iin msaittir
ve her nevi yap malzemesi ok rahat bulunur. Yine de va
dicle suyun mecras hep ayn kalmad iin demiryolu da
vadinin hep ayn tarafndan geirilemeyecektir; bu yzden
burada birka kpr ina etmek lazm gelecektir.
72. kilometreden itibaren Mekke'ye kadar sadece 2 ki
lometre civarnda yol kalr. Buras Mekke stasyonu'nun
tesisi iin uygundur. Demiryolunun ehrin iine girip gir
meyeceine veya ne kadar gireceine sonradan karar ve
rilebilir.

6 Mays 1 3 1 8 [19 Mays 1 902]

148
 Kaynaka

Brnnow, Rudolf-Ernst ve Alfred von Domaszewski, Die Provincia

Arabia: auf Grund zweier in den ]ahren 1 897 und 1 898 unter
nommenen Reisen und der Berichte frherer Reisender beschrie
ben, Strass burg: K.J. Trbner, 1 904.
Goltz, Frhr. v.d., Neue Eisenbahnen in der Trkei und ihre Bedeutung.
Grimme, Hubert, Die welgeschichtliche Bedeutung Arabiens. Mo
hammed ... Mit einer Karte und 60 Abbildungen, 1 904.
Hammer-Purgstall, Joseph Freiherr von, Geschichte des osmanisehen
Reiches: Grossentheils aus bisher unbentzten Handschriften und
Archiven, Pest: C.A. Hartleben's Verlage, 1 827-1 835.
Helmolt, Hans Ferdinand, Westasien und Afrika. Leipzig: Bibliogr.
Inst., 1 9 14.
Heyfelder, Oscar, Transkaspien und seine Eisenbahn Nach Acten des
Erbauers Generallieutenant M. Annenkow, Hanover, Helwings
che Verlagsbuchhandlung, 1 8 89.
Hogarth, D. G., The Penetration of Arabia: A Record of the Develop
ment of Western Knowledge Concerning the Arabian Peninsula,
Cambridge: Cambridge University Press 1 904.
Julien, M., Sinai" et Syrie souvenirs bibliques et chretiens . , Lille:
.

Desclee, de Brouwer et cie., 1 893.

Krahmer, Sibirien und die grosse Sibirische Eisenbahn, Leipzig:
Zuckschwerdt, 1 900.
Mommsen, Tehodor, Rmische Geschichte, Berlin: Weidmannsche
Buchhandlung, 1 865-1 868.
Mller, August, Der Islam im Morgen-und Abendland, Berlin: G.
Grote'sche Verlagsbuchhandlung, 1 8 85.
Oppenheim, Max von, Vom Mittelmeer zum Persischen Gol( durch
den Hauriin, die syrische Wste und Mesopotamien, c. 1 , Berlin:
Reimer Halle, Saale Universitiits-und Landesbibliothek Sachsen
Anhalt 1 899.

149
Oppenheirn, Max von, Vom Mittelmeer zum Persischen Gol( durch

den Hauriin, die syrische Wste und Mesopotamien. c. 2, Berlin:

Dietrich Reimer (Ernst Vohsen), 1900.
Vital Cuinet, Syrie, Liban et Palestine: geographie administrative, sta
tistique, descriptive et raisonnee, Paris: E. Leroux, 1 8 96.

l50
 Dizin

V. Kolordu 7, 39, 4 1 , 48, 93-94 Arnman 7, 20-22, 50, 55, 57-58, 70-
VI. Kolordu 8 71, 79-80, 98, 1 16, 122
16. Piyade Tmeni (Hicaz Tmeni) Amman-Es-Salt hatt 102
17 Anmoniler 20
Anadolu Demiryolu irketi 1 1 2
Abdlharnid (II.) xi-xii, 38, 1 15, Anadolu demiryolu xii, 9 6
123, 132 Anadolu xii, 32, 3 5 , l l l
Abdlhamid (lokomotif) xv Aneze 52
Abdlkerim Nadir Paa xi Aneze bedevileri l l
Aclfn 6, 1 1 3 , 1 15 Aneze kabilesi 1 6, 36
Aclun dalar 2, 8 Annenkov (Rus general) 85-86
Afrika 35 Antiochus (Byk) 22
Kuzey Afrika 35 Arabia Felix xii, 27
Affle 6, 63, 83 Arabia Petraea 22
Ahdar 54 Arabistan l 1, 12
Ahdar stasyonu 54, 136-38 Arabistan xiii-xiv, 22, 27-29, 32, 35,
Ahmed Ratib Paa (Mir) 17 84, 1 16-17, 120, 128
Akabe 73, 99, 101-02, 12 Gney Arabistan 22, 27-28, 1 1 7
Akabe garnizonu 18 Orta Arabistan xiv, 28, 1 1 7
Akabe Krfezi xiv, , 97 Arami(ler) 20-21
Akabe-Tebfk hatt 1 Ararnice 1 17
Akabet'l-Hicaziye 53 Arslan [Alparslan] (Seluklu sultan)
Akdeniz 1, 22-24, 47, 1 1 7, 124 31
Akka 60 Asya xiv
Akka Muharebesi 32 Augustus (Roma imparatoru) 27
Alaehir-Afyonkarahisar demiryolu Auler Paa ix, xiv-xvi
96 Avrupa xi, xiii, xv, 27, 1 03
Alman Tapnak valyeleri 60
Almanya vii, 39, 44 Baalbek 21, 1 32
Amerika 44 Badat xii, 18, 3 1

151
Badat demiryolu xi, 85, 2 Cabiye 30
Badat-Medine balants 3 Cebel Radva 2
Badat-am balants 3 1 Cebel Ses 23
Bahira (kei) 28 Cebel Subh 2
Balduin (I.) 32 Cebel iir 2
Balkan Yarmadas xiii Cebel eyh 1 -2
Basra Krfezi xiv, 2, 23-24, 3 Cebel Uveyrid harras 6
Batn'l-Gfl 53, 56 Cebel-i Drz (Havran) 2
Batn'l-Gfl stasyonu 86 Celile 30
Beda kabilesi 54 Cerii (Gerasa) 2 1 , 1 16
bedevi(ler) 9, 1 1-12, 14-6, 9, 36- Cibiib 49
37, 50-54, 62, 73, 80, 89, o5, Cidde 35, 87, 1 08-1 1, 46
4-15, 7, 20, 25, 129-30 Cidde garnizonu 1 8
Belika 44, 76 Cidde-Mekke demiryolu hatt 1 06-
Belka 2, 5 1 10, 146
Bemre 47 Cisr'l-Meciimi 4, 61
Beni Atiyye bedevi kabilesi 53-54 Cisr'l-Meciimi stasyonu 63
Beni Sahr bedevi kabilesi 50-51 Cize (Kal' at Ziza) 5 1 , 80
Beriinike stasyonu 125, 27 Cize stasyonu 25
Berenike 22 Cliin 2, 6
Berlin 25 Crff'd-Dervi 52
Beyrut 5, 42, 23-25, 32 Crff'd-Dervi-Aneze hatt 97
Beyrut-am demiryolu 55
Beyrut-am-Halep demiryolu 70 anakkale Baaz 124
Beysan (Bisan) 29, 42, 45, 6 , 70 erkes{ler) 8-9, 33, SO, 1 1 4
Bi'r Ebf Cabir 4
Bi'r bn Hasan 143 Da'caniyye 52
Bi'r Osman 4 Daba 10
Bi'ru eyh 44 Dan kabilesi 20
Bi'ru'l-Cedid 140 Darius (Pers kral) 21
Biyiir Ali 42 Daru'l-Hamra 54, 138
Biyiir Nazif 40-4 Davud (Yahudi kral) 20
Bizans mparatorluu 26, 30, 32, Deb'a 5 1
5, 6 Dekilkin 62
ayr. bkz. Roma mparatorluu Dekapolis 21
Boazii 124 Der Ali 49
Brnnow, Rudolf-Ernst 6 Der'a 6, 20, 50, 62-63, 70-71, 79-
Bulgurlu 85, 1 12-1 3 80, 95
Busra (Basra) 23-24, 28, 3 1 , 50, Der'a stasyonu 71
1 1 6- 7 Der'a-Amman hatt 122

52
Der'a-Hayfa hatt bkz. Hayfa-Der'a
hatt
Der'a-Serka hatt 45
Detsche Orient Gesellschaft 1 1 6
Domaszewski, von Alfred 1 1 6
Drzi(ler) 8-9, 16, 32-33, 48-49
Drzi-Maruni atmalar 32
Dsseldorf 75
Gad kabilesi 20
Gadara 62
Gallius, Aelius (Msr prokuratoru)
27
Gassani(ler) 24-26, 30
Geldani 48
Goltz, Baran von Der xvi
Gltstein, Kapp von 87, 106-10

Ebu Bekir (Hz.) 29 Habab 49

Ebu ama kabilesi 54 Habeistan 120
Ebu Tali b 28 Hacc- erif 36
Edom 2 Hac Muhtar Bey (Trk mhendis)
Edomiler 19-21 43, 85, 104, 106-107, 121, 135,
Edrey (Der'a) 20, 50 146
Ege Denizi 3 1 , 124 Hal Seferleri 26, 3 1
Egra 54 H adda Ovas 1 47
Ekseyr 62 Hail 120
El Fakir kabilesi 54 Hakk Paa 1 7
El Ha'la 52 Halep xii, 1 12
El Hecr harras 6 Halid (kumandan) 29-30
El-Hassa 52, 80 Hamidiye Mar 124-25, 129, 1 3 1
El-Ula 1 1 7, 120 Harnma 38, 62
El-Vech 120 Han s Zabib 51
Emevi Hanedanl 30 Harta 62
Emir Ali Paa (Arap prensi Harun (Hz.) 1 9
Abdlkadir'in olu) 126-27 Havran (Cebel-i Drfz) 1-2, 6 , 8-9,
Er-Rafid 62 1 6- 1 7, 20, 23-25, 3 1-33, 63,
Ermeniler 48 1 13-15, 122
Es-Salt 38, 44, 103 Havran Ovas 6, 8, 63
Erseri 1 15 Haya-eria hatt 45
Euting, Julius 7, 1 1 6- 1 7, 120 Hayher 8-9
Ezra' 49 Hayher harras 2, 6-7
Ezrak 23 Hayfa 41-42, 45, 47, 60, 63, 70-71,
77, 84, 87, 95, 1 0 1 - 1 1 , 121-22,
fellah(lar) 9, 14, 26, 49, 51, 53, 62, 132
114 Hayfa demiryolu 41, 50, 67
Fenike 30 Hayfa-Der'a hatt vii, 2, 38, 45, 55,
Filistin 25, 3 1 -32, 1 16, 120 70, 75, 83-84, 102
Fransa 127 Hayfa-Mzeyrib tali hatt 43

153
Hayfa-am hatt 122 zzet Paa (ikinci mabeyincisi) viii,
Hazar Denizi 85 38-39
Hazar tesi demiryolu 85-86
Hecr 54 Ka'l'et'l-Cedid 62
Hediyye 140-41 Kadem 127
Hellen 2 1 , 24 Kadem stasyonu 128
Hellenizm 21 Kadern-i erif 127
Heraklius (Dou Roma imparatoru) Kadern-i erif stasyonu 48
27, 29-30 Kiif 1 15
Hermon 49 Kal'et'l-Atika 62
Hristiyanlar xiii, 8-9, 14, 25-26, 28, Kapp, Herr von 122
48-49 Karakurn l 85
Hindistan 22, 35 Kasr (Es-Sahl) 5 1
Hirbet l Gazali 49 Kasr stasyonu 5 6, 5 8
Hirbet's-Semrii 50 Katrane (Kalet'l-Katrane) 52, 70,
Hogarth, D. G. 1 1 7 80
Hohenzollern Fabrikas 75 Katrane-Maan hatt 45
Hr Da 19 Kayser Wilhelm 25
Hlscher (Dr.) 1 16 Kayser Wilhelm Mzesi 25
Huber, Karl (Alsasl) 1 17, 120 Kazm Paa (Mir, Hicaz demir
Hudeyde 99-100, 1 12 yolunun genel mdr) 39-40,
Huveytiit 52-53 128-31
Huveytat bedevileri 52-53 Kenan 19
Kenanller 19, 61, 120
Istabl Antera 140 Kermil Da 60
Keyhsrev (Pers kral) 21
bni Hedaya kabilesi 52 Krm l l l
ncil 1 9 Kzldeniz xiv
ndus Nehri 3 1 Kiros (Pers kral, Byk Keyhsrev)
sa (Hz.) 25-26, 28 27
skender (Byk) 21, 27 Kisve 49
srail 19-20 Km el Mzeyrib 62
srailoullar 19 Krauss Fabrikas 75
ssos Sava 21 Krauss lokomotifi 58-59
stanbul xii, 32, 36, 39-40, 42, 69, Kuds 30, 32, 1 02-103, 1 1 6
76, 103, 106, 1 12-13, 1 1 5, 123, Kufi kirabeleri 50
1 3 1 -32
zmir 123 Latin 48, 6 1
zmir (kruvazr) 123 Leca 6, 49
zmit-Ankara demiryolu 96 Levke-Kome 22

154
Luben 5 1 Mekke stasyonu 148
Lbnan 32, 124 Mekke-i Mkerreme xii
Lbnan demiryolu 125, 127 Melek Boaz 143
Lbnan Demiryolu irketi 1 12 Memluk 3 1-32
Mesmiye 49, 8 1
Maan vii, xi, xiv, 5-6, 8-9, 12, 15, Msr 19, 22, 27, 30-32, 35, 100,
17, 1 9, 22, 36, 44-45, 53-54, 1 15, 120
56, 70-71 , 73, 79-80, 82, 87, Midilli 123
90, 97-102, 105, 1 16-17, 120, Midyan 52, 1 1 5
122-23, 128-30 Moab 2, 22, 32
Maan el-Hicaziye 53 Moabiler 20
Maan e-amiye 53 Mons Regalis 32
Maan stasyonu 13, 1 5, 101, 129 Matta 25, 1 1 6
Maan-Akabe hatt 1 00-102 Muazzam 54, 1 38
Maan-Mdevvere hatt 45 Muhammed (Hz.) 28-29
Mabrakat n-Naka 138 Muhtar Bey bkz. Hac Muhtar Bey
Mafrak 50 Mukarin 62
Mahace 49 Musa (Hz.) 1 9-20
Makedonya 2 1 Mustafa (IL) 52
Manasse kabilesi 20 Muveyla 101
Marmara Denizi 124 Mdevvere (Kal'et'l-Mdevvere) xiv,
Maruni 32, 48, 60 7, 43, 48, 53-57, 79-80, 82, 85,
Medayn-i Salih 22, 54, 81, 107, 1 1 7 95, 101, 104-105, 135
Medayn-i Salih stasyonu 22, 8 8 Mdevvere-Zat'l-Hac hatt 45, 88,
Medayin-i Salih Ovas 1 3 8 95, 135
Medine vii, 2 , 6-9, 1 1 , 1 6, 28-29, Mdevvere-Tebuk hatt xiv, 88-89
31-32, 36, 44, 55, 73, 79-8 1, Mdevvere stasyonu 80, 82, 85
84-85, 87, 105-107, 109-10, Mnih 75
121, 130, 140-41, 144 Mslmanlar xii, 9, 14-15, 28, 35,
Medine garnizonu 17 37-38, 43, 48-51 , 60, 1 1 0-1 1 ,
Medine stasyonu 121 1 14, 1 23-24, 1 3 1
Medine-am kervan yolu 29 Mzeyrib 42-45, 62, 67, 83, 95
Megiddo 61 Mzeyrib-Beyrut hatt 122
Meissner Paa (bamhendis) viii, Mzeyrib-Der'a hatt 44-45
40, 44, 95, 128 Mzeyrib stasyonu 63
Mekke vii, xii, 2, 6-8, 1 1-12, 16-18,
28-29, 35-37, 43, 45, 79, 87, Na bat 22, 1 16
1 04, 106-13, 1 16-17, 120-22, Nabatice 22, 54
1 3 1 -32, 1 35, 141, 1 45-46, 148 Nabatiler 21-22, 27
Mekke garnizonu 1 8 Namara 23

155
Nass:ib 50 Roma dnemi 24, 3 3 , 62, 80
Nazm Paa (am valisi) 1 7, 126 Roma mparatorluu 22-27, 49, 5 l
Nebat:iler 50 S 3 , 61, 62, 80, 1 1 6, 129
Nebo Da 1 9 Bat Roma mparatorluu 26
Necd 6 , 9 , 28 Dou Roma mparatorluu (Bi-
Necid 1 1 7, 120 zans mparatorluu) 26-27
Necip Paa (Ferik) xi Romallar 22, 27-28, 1 1 6
Neffd 7 Ruben kabilesi 20
Nehr Arnman SO Rum Unionst 48
Nehr el N.vac 49 Rumeli xii, 3S, 40, l l l
Nubya 6 Rumlar 8-9, 26, 48-49, 60
Rusya 8, 3S, l l l, l l4
Og (Basan kral) 20 Gney Rusya 3S, l l l
Oppenheim, Baran von 1 1 5
Osman Bey 32 Sahem el Kefarat 62
Osman Paa 5 1 Salhad 3 1
Osmanl mparatorluu viii, xiii-xvi, Samal 4S, 6 1 , 63, 70, 8 3
, 9, 15-16, 32, 39-40, 42, 47, Samarya 3 0
52, 62, 69, 84, 87, 93, 9S, 100, Samiler 1 9, 1 17, 120
l l l, 1 13, 1 1 S, 12 1 32 Selahaddin (Sultan) 50
Selanik-Dedeaa demiryolu 96
l Deniz xiv, 1-2, 4, 6-7, 20, 28- Selanik-Manastr demiryolu 96
29, 34-35, 97, 100- 1 0 1 , 1 12, Seluklular 3 1
120 Selevkoslar 21-22
mer (Hz.) 29-30, 50 Selim (1.) 32, 62
Serka 33, 5S, 1 1 4
Pella 29 Serka stasyonu 8 , S7
Petra 22-24, 28, S4, l l 6-17, 122 Serka Vadisi SO
Philadelphia 2 1 , SO Serka-Katrane hatt 4S
Pompeius 22 Seyhun Nehri 3 1
Provincia Arabia 1 1 6 Sina Da 1 9
Ptolemaios S4 Sina Yarmadas 2 , 35
Skythopolis 61
Rabbath Arnnon (Amman) 20, SO Strasbourg 1 16
Rabbath Moab (Rabba) 20 Suriye xi-xii, 1, 8, 21-22, 27-32, 36,
Rabig 120, 144 48, 70, 84, 99-100, 1 1 3, 1 16-
Rayak 1 12-13, 12S 1 7, 126, 130
Rayak stasyonu 122 Suriye l 1-2, 12
Reymih bin Fays Sl Suriye vilayeti 1 6-17
Rivoyre 1 6 Sryani 48

156
Sveyde 7 Theodor 29
Svey Kanal 100, l l l Thiersch (Dr.) 6
Sycaminum 60 Tiberiye 29, 6
Timurlenk 32
iikra 49 Toroslar 1 12-13
am vii, xi-xii, , 6, 8-9, 12, 16-17, Trajan (Roma imparatoru) 22
1 9, 21-23, 29-32, 36-39, 42-45, Tuna xi, xiii
48, 55, 57, 70-71 , 77, 79-80, Turhan Paa (Evkaf nazr) vii, 45,
84, 87, 93-95, 97-oo, 106-107, 123, 1 30-31
109, -12, 1 15, 1 17, 123
am Ovas , 6 rdn 1-2, 4, 6, 8, 1 9-21, 23-27, 29,
am garnizonu 17 31-33, 50, 58, 1 1 3, 1 15-17, 129
am-Der'a hatt 22, 44 Bat rdn 19-20
am-Maan hatt vii, 45, 97-98, 12, Dou rdn xiv, 1-2, 4, 6, 8,
123 9-21, 23-27, 29, 31 -33,
ammar dalar 6-7 50, 58, 1 13, 1 5-17, 129
am-Medine hatt 14, 7, 3 1 , o
am-Mzeyrib hatt 42-44, 95 Vadi Aldar 54
am Ovas , 6 Vadi Calfd 61
atta 6 1 Vadi el Araba 20-2, 1 0 1 , 1 14
ecere 62, 67 Vadi el Hamd 2
eria 2, 32, 6 1 , 63, 67, 83, 122 Vadi er Rumma 2
Dou eria 2 Vadi Fatima 145
eria Nehri -2, 4, 8, 20, 25-26, 29, Vadi Halid 62
32, 45, 61, 63, 8, 1 1 4 Vadi Sirhan 1 15, 1 7
eria Vadisi -2, 29, 45, 6 , 63, 67, Varthema, Ludovico d i (Bolognal
8 1 , 132 maceraperest) 1 17, 120
eria-Mzeyrib hatt 45
Yahudiler 20, 22, 26, 48, 54, 60,
Taberiye Gl 4, 26, 30, 32, 45, 61, 117
63 Yahudiye 22
Taberiye Prenslii 32 Yahya (Hz.) 25
Taif garnizonu 8 Yarmuk Nehri 2, 4, 30, 58, 62, 66,
Tapka 61 83, 122
Tarik-i Sultani 141 Yarmuk Vadisi 2, 45, 63, 65-67, 96
Tebfk 8, 54, 88, 101, 137 Yedfr 1 1 5
Tebfk stasyonu 45, 88 Yeheyna bedevileri 120
Teli el-Hosn 61 Yemen xii, 1, 24, 99-OO
Tell'-amam 60, 83 Yenbu garnizonu 8
Teyma 7-9, 22, 1 17, 120 Yeni Ahit 26

57
Yeu 20
Yezreel Ovas 61, 63, 122
Yunan 21, 30, 50-51
Yunanca 21
Zahru'I-Ghul 135
Zat'I-Hac 45, 54, 82, 95, 1 35
Zat'I-Hac-Tebfk hatt 88-89
Zat'I-Hac stasyonu 88
Zerka (Kal'et'z-Zerka) 50
Zeyzfn 62
Zeyzfn stasyonu 66
Zmred Kal'a 1 39-40

158
 llk demiryollarnn inasnn
zerinden ok da zaman gemeden,
1 9. yzyln ortalarnda Osmanl
mparatorluu 'nun payitaht
stanbul'u Mekke ve Medine'ye
balayacak bir demiryolu yaplmas
zerine ilk fikirler ve tasarlar
ortaya kar.

Anadolu ve Badat demiryollarnn

inaatlar baladktan sonra,
II. A bdlhamid 1 900'de Hicaz
Demiryolu'nun yapmna ilikin
iradesini yaymlar. Var olan
demiryollarna eklenerek am-Mekke Karl Larenz Au ler (1 854-1 930) Almanya'da
dodu. Alman askeri mhendis kolordusunda
arasnda kurulacak bu yeni hat,
generallie dek uzanan kademelerde grev
imparatorluun blgedeki nfuzunu
yapt. 1 901-1908 yriiar arasnda, Hicaz
pekitirecei gibi, hac yolculuunu da Demiryolu projesinden sorumlu Alman
kolaylatracaktr. demiryolu mhendislerinden biri olarak Osmanl
imparatorluu'nda askeri danmanirk yaptr.
Demiryolunun ilk blm olan
1 908'de Almanya'ya dnd. 1 914-18 yriiar
am-Maan hattnn 1 904'te iletmeye
arasnda 5. Snr Tmeni kumandanln yrtt.
aln salamakla grevli teknik Almanya'nn Ulm ehrinde hayatn kaybetti.
heyette A lman general Au/er Paa
da vardr. Ina sreci boyunca ald
notlar meslektalarnn ilgisi ve srar
zerine 1 906'da yaymlar.

Auler Paa 'nn bu almas,

konusuna hakim bir mhendisin
teknik raporundan daha fazlasdr;
hattn getii yre/erin etnik, kltrel,
corafi ve tarihi panoramasn da
ayrntl biimde belgeler. Auler
Paa'nn 1 908'de yaymlad ve
bir noktadan sonra sadece Osmanl
mhendisleriyle iilerinin alt
hattn son blmne dair ikinci eseri
de bu dizide okuyucuyla buluacak.

KDV dahil fiyati

14 TL