N KAYNAKLARINA GRE

BATI TRKLER

EDOUARD CHAVANNES

Selenge
 EDTRN NSZ

Fransz Trkolog Edouard Chavannesn (Edvard avan okunur) elinizdeki bu eseri, Liu
Mau-tsain tarafmzdan yaynlanm olan in Kaynaklarna Gre Dou Trkleri adl
eserinden sonra, yurt dnda Gk-Trk tarihi zerine yaplm en orijinal almalardandr.
Trkiye iinde ise Prof. Dr. Ahmet Taaln almas phesiz sahasnn en iyilerindendir.

Elinizdeki eserin evirisini gzden geirirken, bizi en ok zorlayan konu, hi phesiz

eviriyazm meselesi olmutur. Bugne kadar gerek Trkiyede ve gerekse dnyada Trko-
loglar eski Trklerle ilgili ahs isimleri, toponim ve etnonimlerin eviriyaz-mnda ittifaken
kabul edilmi bir yol izlemedikleri iin, herkes kendine gre doru olan yazmtr; ama
konuya yabanc olan okuyucularn, ayet bu eserlerden birkan okumularsa, mutlaka ka-
falar karmtr. nk ayn hakann ad Trke, Franszca, ngilizce, Almanca ve Rusa
metinlerde birbirinden farkl ekillerde yazlmaktadr. Ayn ey, corafi isimler ve etnik ad-
lar iin de geerlidir. Birka rnek vermek gerekirse, Fransz Che-koei, ngiliz She-kui, Rus
eguy, Alman Sche-kuei, Trkler ise bazen She-kui, bazen eguy, bazen i-koei eklinde
yazmaktadrlar ve belki de deiik dillerdeki eviriyazm en kolay tehis edilebilecek
isimlerden biri budur. Deiik dillerdeki metinlerde hi tannmayacak derecede farkl
yazmlar olan isimler de vardr ve bunlarn bir ou o dillerdeki eski ve yeni okunulardan
kaynaklanmaktadr. Hiuen-tsung=Hsan-tsung, yahut Yu-tou-kiun=tken; Tou-yu-hoen
=Tu-y-hun; Se-ma Tsien= Sih-ma Chien= Sse-mo Chien; Se Che-hou= Sih She-hou=Si
 4/491
Cabgu; Che-che=Shih-shih, Tung-o=Tong-ngo gibi. Bir de ince iaretlerin eviri
yazmnda () iaretinin deiik yerlerde kullanlmas gibi yanltc yazlar var: She-tu =
Sche-tu gibi. Eer Trk okuyucu yukarda saylan dillerin tamamn biliyor ve Trk tarihine
de ina ise, elbette bu sylediklerimiz onun iin geerli deildir.

Fakat bu kitabn evirisini sunarken, zerinde zellikle durulmas gereken husus,

gnmzde artk Franszca eviriyazmn Trkolojide hemen hemen - en azndan lkem-
izde,- hi kullanlmaz olduudur. Ksacas ngilizce eviriyazm Franszcay itmitir. Bu dur-
umu gz nnde bulundurarak ve bilhassa son yllarda Trkiyede birka Fransz filolojisin-
in dnda orta dereceli okullarda ve hatta yksek retim kurumlarnda Franszcay yabanc
dil olarak okuyan kimsenin kalmad gereinden hareketle, Chavannesn kulland
transkripsiyonu mecburen arlkl olarak ngilizce ve Almanca eviriyazmlardan (Liu-Mau
Tsai, Eberhard, Taal, TTK) faydalanmak suretiyle Trk okuyucusunun anlyabilecei ve
kafasnda istifhamlar olumasn nleyecek ekilde vermeye altk. Bir noktada buna
mecburduk. br trl, sz gelimi ngilizce eviriyazm esas alan eserleri okuyanlar, bu
kitapta geen ahs ve yer adlarn okurken, acaba baka bir kiiden veya yerden mi
bahsediliyor? sorusunu sorabilirlerdi.

Yazarn dipnotlarda lzumsuz yere ve skc bir ekilde, bkz. filan sayfa, filan no.lu dipnot
ve filan satrlar (rnein: bkz. s. 34, n. 6, 17-29. satrlar) gibi pek de gerekli olmayanlar
tamamyla attk. nk zaten o sayfalar, dipnot ve satr numaralar Trke-siyle uyumaya-
cakt. Ama gerekli olanlar mutlaka koruduk ve Trke sayfalarla uyarladk. Ayrca yazarn
Trk hakanlarnn tahta k srasn belirtmek iin, her getii yerde parantez iinde rakam
kullanmas da fazla gerekli bir ey olmad iin, sadece ilk getii yerde muhafaza edilmi,
sonrakilerde kaldrlmtr.

Kitabn sonuna dizinden nce konulan Dzeltme ve lave-lere gelince, bu dzeltmeleri

neden dorudan metne girdirmediini anlyamadk. Belki de kitabn basld dnemdeki
teknik imkanlardan dolay -muhtemelen kitabn ana ksmnn basks bittikten sonra - bu
yola bavurmay gerekli grmtr. Ancak biz, okuyucuyu bir o sayfaya, bir bu sayfaya
bakma zahmetinden kurtarmak, yahut eline bir kalem alp dzeltmeleri yerine yerle-
tirmekle urama meakketinden uzak tutmak iin, bunlarn bazlarn dorudan metne
[rnein s. 161de .. ok yal olan Su Hai-eng.. ifadesi yazar tarafndan Askerleri bitkin
vaziyette olan Su Hai-eng.. eklinde dzeltildii iin biz bunu dorudan metin zerinde
dzeltmeyi uygun grdk] ve dizine yansttk, bazlarn ise ayr dipnotlara koyduk. [ ] iinde
konulan aklamalarn sorumluluu tamamen bize aittir ve kesinlikle yazarn veya evir-
meni balamaz.

***
 5/491
Olmaz olmaz demeyin!

Mecbur kalmadka yaynlanm bir kitab tekrar yaynlamak veya bir kitab yahut
yaynevini tenkit etmek gibi bir detimiz yoktur; ama bu kitabn daha nce baka bir kii
tarafndan yaplan evirisi ve bir yaynevi tarafndan yaynlanan basksn grnce, ister
istemez aadaki satrlar yazma zorunluluu hissettik. nk lkemizde zellikle aka-
demik kitap yaynclnda ciddiyet ve sorumluluk ou kez bir yana atlm, i btnyle
ticarete ve okuyucuyu aldatmaya dnmtr.

Bu kitap daha nce E. Bykeli Metin Sirman tarafndan Franszcadan evrilmi, Tre
Yayn Grubu tarafndan da yaynlanmtr. Kitab elimize alp yle bir kartrnca,
bamzdan aa kaynar sular dkld. Bir kere sayn Metin Sirman, kitab evirmeden
nce keke Orta Asya Trk tarihi ve zellikle GkTrk tarihiyle ilgili birka kitap okusayd,
sanrm o fahi hatalara dmezdi. Bir de, vaktiyle haberimiz olsayd, kendisine, merhum
Nejat Muallimolunun Trke Bilen Aranyor adl eserinden bir adet hediye ederdik.
Dier yandan bir dili bilmek, hatta akc ekilde konumak, o dilin literatrne vakf
olunmasn gerektirmez. nc olarak evirmen, evirdii kitabn konusu hakknda hi ol-
mazsa yazar kadar bilgi sahibi olmak zorundadr. br trl gaf stne gaf, hata stne
hata yapmas mukarrerdir. Fakat sadece evirmen mi suludur? Onun evirdii kitab yayn-
layan ve musahhihle editr arasndaki fark kavrayamayan yaynevlerinin hi mi suu yok?

imdi size bu enfes (!) eviriden ve okuyucuya saygszln dnyada bir daha ei emsali
grlmeyecek yaynclk ciddiyetinden baz rnekler vereceiz. Tesadfen seilmi 95.
sayfann yarsnn evirisini ve tarafmzdan yaplan tercmesini karlkl olarak veriyoruz:

Ki-pi-ko-leng, I-tou-tchen Onu zayflatt iin dier boy-mo-ho (Baga) Kaan rt-
besine larn byk bir ksm Hie-liye getirildi ve Tan-han danda bakaldrdlar ve
Inana tbi ynetim kurdu. Sie-yen-to I-che-poya, Ye-tie Kaan unvan verildi ve Yen-
mu dan ynetti. Daha sonra Tou-kie Che-ko-ei Kaan tekrar kuvvetlendi; bu iki kabile
(?!!!) Kaan unvanndan vazgeti. Gelerek ona tbi oldu. Hoei-Holar (Uygurlar), Po-ye
Koular (Bayrkur-lar), a-tieler, Tong-lolar (Tong-ralar), Pou-koular; Pe-siler, Yu-tu-
kiun dalarnda oturan doudaki che-pi Kaana balandlar. Kin-chan (Altayda) bulunan
I-che-pou, Batda Che-hou (Yabgu) Kaana balyd. Tcheng-Koan ikinci ylnda (628)
Che-hou (Yabgu) Kaan ld. Krallnda krklklar kt. Bunun zerine, torunu I-che-
po (ki o zamanki ad I-nand) komutanlk yapt 70 bin adrla gelerek Hie-li Kaana
baland.

Daha sonra Trklerin gc azald. I-nan tutumunu deitirerek Hie-lieye hcum etti.
 6/491
olarak onu babu atadlar. (I-nan) bu unvan almaya tereddt etti. Bir yl sonra (628)
Hie-liye kar planlar yapmakta olan Tai-tsong, You-kilerin generali Kiao chen wang
kestirme yollardan I-nana gndererek bir ks ve bir arma vererek, bir imparatorluk buyr-
uu ile, ona Tchen-tchou Pia-kia (bilge) Kaan unvann verdi ...

u da ayn sayfann dipnotlarndan:

1- Che cho (Yabgu) unvan her ne kadar btn Bat Trklerinin babular iin kullan-
labilirse de, burada sadece Tong-che-hou Kaana uygulanabilir. nk 628 ylnda hkm
sren o idi. Dier taraftan Tong-che-hun Kaann 628 ylnda ldn sylemek doru
olmaz. Hiuen-stong onu 630 yl banda bizzat grmtr ... Tong-che-hounun 630
ylnda Hiuen-tsongun ziyaretinden ksa bir sre sonra..

Bizim evirimiz:

Ki-pi Ko-leng, -wu-en mo-ho (baga) Kaan seviyesine kotarlarak otan Tan-han
dana kurdu; Sie-yen-to -i-poya ise Ye-tie Kaan unvan verildi. O da otan Yen-mo
dana kurdu.

Tu-ke hakan e-kui tekrar glenince, bu ikisi kaan unvann hie sayarak, gelip ona
itaat arzettiler. tken dalarnda yaayan Hui-ho (Uygur), Pa-ye-ku (Bayrku), A-tie,
Tong-lo (Tongra), Pu-ku, Pe-si kabileleri, doudaki i-pi Kaana balandlar; Kin-an
(Altay)da yaayan -i-po ise batdaki e-hu (yabgu) Ka-ana baland. kinci eng-ku-an
ylnda (628) e-hu (yabgu) Kaan ld; hakanlnda kargaa kt. Bunun zerine -i-
ponun -nan adndaki torunu kendine bal yetmi bin adrla Hie-li Kaan [Kat l-han]n
emrine girdi.

Daha sonralar Tu-keler zayfladlar. -nan, fikrini deitirerek, Hie-liye saldrd. Hie-li
Kaan zayf dnce dier boylarn byk bir ksm bakaldrd; -nana tbi olanlar ise onu
balarna kaan setiler. Fakat -nan bu unvan kullanmaya cesaret edemedi. Bir sonraki yl
(628), Hie-liye kar baz planlar hazrlayan Tai-tsung, yu-kilerin generali Kiao i-wang
kestirme yollardan bir imparatorluk ferman, bir davul ve bir tu gtrerek, -nana en-u
pi-kia (bilge) Kaan unvan vermesi iin gnderdi.

Yukarda siyah puntolarla verilen yerlerin tamam transkripsiyon hatasdr. Hiuen-tsang

(mehur seyyah) olmas gereken kii, ayn dipnotun bir yerinde Hiuen-stong, bir yerinde
Hiuen-tsong (imparator) olarak yazlm. Che-hou, bir yerde Che cho (e o okunur) bir
 7/491
yerde Tong-che-hun, bir yerde Tong-che-hou olarak yazlm. Mirkhondun ayn sayfa
iinde yazllarna bakn: Mirkhond, Mirkhand, Mirhund. Okuyucunun hangisinin doru
olduunu bulmas iin mneccim olmas gerekir. -nan olarak yazlmas gereken isim I-nan,
bir yerde de Inan eklinde. You-ki kelimesi byk yazlmak suretiyle bir kabile veya boy is-
miymi gibi gsterilmi, halbuki bu, inde bir askeri birliin addr. Dada ynetim kur-
mak; da ynetmek gibi Trkede hi karlamadmz deyilerle de bylece
karlam olduk. Dier eviri hatalarn ise kar stundan takip ederek kendiniz de bulabi-
lirsiniz. Ayrca Trklerde hibir zaman ayna anda iki babu olmamtr. Her halde yaync
burada yazlanlarn dorusunu bilmeyenler, dorusunu bilenlerden sorsunlar demek
istemi.

sterseniz birka rnek daha verelim. Hemen bir sonraki sayfada Hoei-holar Hai-
hoiler, Kin-chan King-chan eklinde yazlm. Sayfa 167deki dipnottan: Nakhshah ve
Nasaf bugnk Ka-rachidir. (Yani Naheb ve Nesef gnmzdeki Kar ehridir demek
istemi sayn evirmen) . Veya Kao sien-tche nehri l kurban verdi. (Dorusu: Kao
Sien-i, nehre adet kurban sundu); Tcho-ye rkndan ifadesi u-ye kabilesinden ol-
malyd. Hele u cmleye baknz (s. 155): Prensin aile ad Wendir. Bu ehir Yue-tchenin
kuzeyinde Ki-lien dalarndadr. Tchao-ou ehrinde oturmaktaydlar. Trkler tarafndan
malup edildiklerinde Tsong-ling dalarna dayanarak zaman zaman gneye ekildiler.
3
(Bizim evirimiz: Prens ailesinin ad Wendir. Bu aile vaktiyle Ki-lien dalarnn kuzey-
4 5
indeki ao-wu ehrinde yaayan Ye-ilerdendir. Ye-iler Tu-keler tarafndan malup
edildikten sonra arkalarn Tsung-ling dalarna vererek yava yava gneye ekildiler). u
cmleye bakn: Onlar askerlerine gveniyor ve saylarn okluuna dayanyorlard. Her
ne kadar karOnlar ancalar kadar ok sayda toplanmlarsa da bize mania grevi
grdler..(s. 232). Bir baka inci: Bu arada (Kou) Yuen-tchen, Sou-lede (Kakar) nehrin
Palissadee Kalesinde bulunuyordu. Harekete cesaret edemedi (s. 189). (Bizim evirimiz:
O srada Yan-en Kagarda, etraf kazklarla takviye edilmi nehir kalesindeydi, yerinden
ayrlmaya cesaret edemedi.) Grld gibi burada etraf kazklarla takviye edilmi an-
lamndaki kelime bir kale ismine evrilivermi. Bir inci (!) daha: Sizin ayet gerekten dou
ynnde bir istilaya girimeye niyetiniz yoksa Hanlara (ine) btn Tou-kou hoen
kabilelerini, eski Tsing-nai (Kou kou nor) topraklarn ve bylece Sekin kabilelerini geri
verin, bizde size onlar Tou-polar (Tibetlileri) veririz ... Onlarn duygularndan ve
ballklarndan sz konusu etmek Tou-polardan (Tibetlilerden) bahsettiimiz u gnde
sz konusu etmek doru olmaz. (s. 202) Bizim evirimiz: Eer gerekten dou
ynnden bir igalde bulunma niyetiniz yoksa, Tu (-ku-) hun kabilelerini ve ayn ekilde
Tsing-hai (Kuku-nor) blgesini Hana (ine) iade edin; buna karlk biz de Se-kin kabilel-
6
erini [On Oklar] Tibetlilere veririz. ... Tibetlilerin sz konusu olduu ayn gnde onlarn
 8/491
duygu ve sadakatlerini tartmak sz konusu bile olamaz. Bir inci daha: Bat Trklerinin
bamszlklar veya ayr yaamlar stemiye dayandna gre, yani Trklerin mstakil
bir devlet olarak kurulduklar kahramanlk devirlerine gre, biz de olaylarn ak-
lamalarn bu k noktasna gre yapmalyz. Bylelikle Bat Trklerinin oynadklar
rol tarihilerin anlatmna uygun bir ekilde daha iyi vurgulayabiliriz. (s.244-245). Biz-
im evirimiz: Bat Trklerinin bamszlklar deilse bile, dikkat eken mevcudiyetleri
stemiye yani Trklerin otonom bir millet haline geldikleri kahramanlk dnemlerine kadar
ktna gre, olaylarn seyrini takip ederek kendimiz de bu k noktasna ulaabiliriz.
Tarihilerin eserlerinde kaydedilmedi diye, Bat Trk hakanlar tarihte daha az nemli rol
oynam deillerdir. Bir baka inci: Akschounwar Bizansl tarihi Theophane tarafndan
Epthalanos olarak isimlendirilmektedir Ve bu tarihi Epthalanoslarn isimlerini bu
kraldan aldklarn sylemektedir. (s. 246); Hazar denizinin gney dousunda bulunan
Gurgan, bu ulusa komu olan Pers mparatorluunun kalesidir. Daha gneyde Merw-er-
roudun 23 li dousunda ve belki 55 li de bulunan Talekan ehri, Heftalit mparatorluu
arasnda hudut tekil ediyordu (s. 247). Bu cmlelerin dorusu: Bizansl Theophanea gre
Eftalitler bu ad krallar Eftalanosdan almlardr; Hazar Denizinin gneydou zaviyes-
indeki Gurgan, rann snrda olan bu halka ait kalelerden biriydi. Hayli gneyde, douda
Merv er-ruda 23 fersah, batda Belhe 55 fersah mesafedeki Talekan ehri, Pers ve Eftalitler
arasnda snrd. (Pes dorusu! Okuyucuya saygszlk ancak bu kadar olur!)

u cmlede ise yeryznde hi yaamam halkla karlaacaksnz: Procope (de bello

Persico cilt I, sayfa 20) 531 ylna doru Justinyenlere (Hemorites) ve onlara birlemi
olan Ethioprensle-re bir heyet gnderdiler ve Romallara satmak zere Hindistandan ipek
satn almalarn nerdi. Bylece Homiretislerin byk kazanlar olurken Romallarda da
dmanlarna para dememe avantajna sahip olacaklard.(s. 258)

Ama biz okuyucuyu hi yaamam bu halkla tanma bahtiyarlndan mahrum et-

mek istedik. nk cmlenin dorusu yle:

Procope (de bello Persico, I, 20): Justinien, 531lerde o sralar birleik olan Himyerilerle
Etyopyallara bir eli gndererek, Et-yopyallarn Hindistana gidip ipek satn almalarn ve
Bizansa satmalarn teklif etti. Bylece hem onlar byk krlar salayacaklar, hem de Biz-
ans etek dolusu altnlarn dman Perslere kaptrmam olacakt.

Bunlar, aradan cmbzla ekilen deil, tesadfen alan sayfalarda rastlanlan hatalardan
sadece birka rnektir. Elbette hayatta eline hi tarih kitab almam bir insandan daha
fazlasn beklemek hakszlk olurdu.

Kitapta geen btn barbar kelimeleri Trkler olarak evrilmi. Halbuki in kaynak-
larnda barbar kelimesi hem Trkler, hem Sodiyanlar, hem Tibetliler ve hem de inli
 9/491
olmayan dier tm kabileler iin kullanlrd. evirmen grd tm barbar kelimelerini
Trkler diye evirme hakkn acaba nereden almtr? stelik metnin orijinalinde de hibir
ekilde barbar kelimesiyle Trklerin kastedildiini gsteren bir ima yok. Bir de metinde
Yaxartes (Sir-derya) ile Oxus (Amu-derya) birbirine kartrlm.

Daha fazla uzatmak istemiyoruz. Yukarda bir sayfann sadece yarsndaki trankripsiyon
hatalarn, eviri yanllarn ve ifade bozuklarn, ayrca birka sayfada rastladmz incileri
sunduk. Yayncnn okuyucuya saygszl bu kadarla snrl deil. Kitabn kapana Yayna
Hazrlayanlar: S. Kemal Ermetin & Antropolog Gnnur Ycekal yazlm. Kitabn antropo-
lojiyle bir ilgisi yok. Dolaysyla okuyucuya gven vermek iin konulmu bir isimdir bu. Kit-
abn i sayfasnda ise kitab inceleyerek, uyarlar ile katkda bulunan kiilerin isimleri ver-
ilmi: Atatrk ni. Gzel Sanatlar Fakltesi Dekan Prof. Dr. Hamza Gndodu; Yrd. Do.
Dr. Tahsin Parlak; in/Uygur dili ve tarihi uzman Dr. Nimetul-lah Raidi; Trk dili ve
Tarihi aratrmacs/yazar Dr. Selahi Diker; Uni. Of New Hemshire (E) retim yesi Prof.
Dr. Musa Yldz. simlerinin nnde byk unvanlar bulunan bu kiilerin kitab okuduk-
larn veya grdklerini zannetmiyorum. nk hibirisi bu kadar hataya yol koymazd.
Eer gerekten grmler-se, bu, akademi camias iin ayrca bir ayptr. Uyar ve katklary-
la bu hale gelebilen bir eser, acaba hamiyetli uyar ve katklar olmasayd ne halde olurdu
varn siz tasavvur edin!

Eer biz bu kitaptaki tm hatalar tek tek saymaya kalksaydk, en azndan 200 sayfalk
bir blm ayrmamz gerekirdi.

Yetmili yllarda gayet seviyeli ve ciddi tenkit dergileri kar; hata yapanlar burnundan
tutularak tehir edilirdi. imdi ise tpk Trkiye gibi, yaynclk da obansz ky durumuna
dt. Trkiyede her trden insana ak iki meslek vardr. Biri gazetecilik, dieri yaynclk.
Dadaki oban bile -be kuruu varsa yaynevi aar, stelik akademik kitap bile yaynlay-
abilir. Sz daha fazla uzatmak istemiyoruz, ama bu kitapta transkripsiyon hatalar, eviri
yanllar ve bozuk cmlelerin bulunmad bir sayfa getiren her kiiye, Selenge yaynlarn
set halinde hediye edeceimizi duyuruyoruz.

D. Ahsen Batur
 YAZARIN NSZ

Elinizdeki eser drt blmden olumaktadr. Birinci blm tarihi metinlere bir giri
mesabesindedir ve ayrca Bat Trk prenslerinin soy aac ve iktidar tarihleriyle, Trklerin
yaadklar lkelerin siyasi haritasn karmaya yardmc olacak iki gzergahn incelenmes-
ini iermektedir.

kinci blmde Sui-u, Kiu Tang-u ve Tang-uda Bat Trk-leriyle ilgili olarak an-
latlan bilgiler verilmitir. nc blm, resmi tarihlerin deiik blmlerinde ve inli
hac Hsan-tsangn Bat Trkleri hakknda verdikleri bilgilerin analizini iermektedir. Son
derece ksa veya ok az nemli olan baz bilgiler ikinci blmn dipnotlarna alnmtr.
Drdnc blm ise Bat Trkleri tarihine ksa bir bak iermektedir.
 BRNC BLM

SOY AACI ve KRONOLOJ

 12/491
I. Soy aac ve Kronoloji

Kl-tegin Trk yaztnda Beni Adem zerinde atalarm Bu-min Kaan ve

stemi Kaan ykselirler ifadesini okuyoruz. (Thomsen, Orhon Yaztlar, s. 97).
inli tarihilerden Tu-man da denilen Bumin ve dier ad e-ti-mi (Che-tie-mi)
olan steminin iki karde ve ulu yabgu sfatl bir Tu-wu (Tou-ou)nun oullar
olduklarn reniyoruz. (Tang-u, CCXV, b, s. 2 v) Bumin, Dou veya Kuzey
Trk kaanlarnn, stemi ise Bat Trk kaanlarnn ecdaddr.
Bu ayrm, inli yazarlarda bazen daha az net gzkyor. Nitekim Tu-keler,
kesin olarak, Kuzey Trkleri ve Bat Trkleri eklinde, ancak steminin olu Ta-tu
(Ta-teou) Kaan zamannda ikiye ayrldlar. Kuzey Trkleri kaan a-po-lio [l-
Klg-ad/ Baga Ibara/Erbeg-han] ve yeeni Ta-lo-pien [Tremen] arasnda pat-
lak veren dnce ayrlklar bu paralanmaya sebep oldu. Ta-lo-pien, Ta-tunun
yanna snd ve bu andan itibaren Bat Trkleri bamsz bir siyas varlk haline
geldiler. Fakat ince metinlerde, hangi transkripsiyonda olursa olsun, Ta-lo-
pienin Bat Trkleri kaan olarak grlmedii apak ortadadr.

Bat Trklerinin tarihine biraz daha netlik kazandrmak iin, teginlerinin1 soy
aacn yeniden izmek gerekiyor.

1 10 Nisan 1899 tarihli bir mektupta, sayn doktor J. Marquart bana Bat Trklerinin bir soy aac
listesini iletmek istedi. Liste, neredeyse tamamen benim izdiim ile aynyd. Bu soy aacnda zikredi-
len her bir kiinin ismini numara srasyla takip ettirdim. Tarihi bir metnin iinde aralarndan birinin
ismi her zikredildiinde, soy aac listesinden en ksa zamanda bulmaya yarayacak sra numaras da
beraberinde olacak. Btn bu zel isimlerin ince karakterleri bu almann sonunda yer alan
fihristte verilmitir.

I. stemi [1]
II. stemi [1]nin olu: Ayn zamanda Ta-tu veya Pu-kia Kaan [2] da denilen
Tien Kedir.
 13/491

III .Ta-tu [2]nun olu: Mo-ho-tu hu k-li si-pi Kaan [3]2 [Klg Sibir-han]
ve tereddtsz olarak Yang-su tegin3 ile ayn kii olan Tu-lu [4]dur.

2 Kiu Tang-u: Bu kii, e-kui Kaann babasnn aabeyidir.

3 e-kui Kaan [7] Tu-lu [4]nun olu ve Ta-tu [2]nun torunudur. Ayn zamanda Ho-sa-na [10]nn
babasnn kk erkek kardeidir. Ho-sa-nann babas Ni-li [5] Kaandr. Yani Ni-li Kaan byk
kardei (aabeyi) olduuna gre, bundan Tu-lu [4] ve Yang-su teginin ayn kii olduu sonucu
kmaktadr.

IV. Tu-lu [4]nun olu: Ni-li Kaan [5].

- Po-i [Bas] Tegin [6].
- e-kui Kaan [7].
- Tung e-hu (yabgu) Kaan [8].

- Mo-ho ad [9]4.

4 Mo-ho ad, Tung e-hu Kaann hizmetindeydi. ad sfat, kaanlarn kk erkek kardelerine ya
da oullarna verilirdi. Oysa Mo-ho adn olu Pu-li ad, stemi Kaann drdnc kuaktan torunu
olduuna gre, Mo-ho adn Tung e-hu Kaan ile ayn kuaktan olduu sonucu karlabilir.
Dolaysyla onun kk kardeinden bakas olamaz.

V. Ni-li [5] Kaann olu: u-lo Kaan veya Ho-sa-na [10] da denilen Ta-man.
- Ke Kaan veya Tu-wu kuo-pa ke Kaan [11] da denilen Ke Ta-tu ad
[Kl Tardu ad].

- Tung e-hu [8]nun olu: Ta-tu ad [12]5 ve -pi-po-lo Si e-hu Kaan

[13] da denilen Tie-li tegin. [rbis Bolun-cab-gu-han]

5 Hiuen [Hsan]-tsanga gre.

- Mo-ho-ad [9]n olu: Tun-a-le-wu-pa hi-li-pi tu-lu Kaan [14] da
denilen Ni-u; - a-po-lo tie-li-i Kaan [15] da denilen Tong-o (Tong ngo)
ad [Ibara Tlis-ad].

- Kia-na ad [16]6.

6 Tang-uya gre, Kia-na ad, Ni-u [14]dan bakas deildir, ama Kiu Tang-u birini dierinden
ayryor.
 14/491
- -pu-li ad e-kui tegin Kie-ye [17] ile zdeletirilebile-cek Pu-li [Bri]
ad.
- -pi tu-lu Kaan [18] da denilen Y-ku adn da ayn kuaktan olduu
sylenebilir.
VI. Tie-li-i Kaan [15]n olu: Mo-ho-tu i-pi Kaan [19] da denilen -k-li-i
i-pi Kaan. [l Klg-ad rbis-han]
- Kia-na ad [16]n olu: -pi a-po-lo e-hu Kaan [20] da denilen Pi-ho-
tu e-hu. [rbis Ibara Cabgu-han]
- -pu-li ad e-kui tegin Kie-ye [17]nin olu: a-po-lio Kaan [21] da
denilen A-i-na Ho-lu [21].
- -pi Tu-lu Kaan [18]n olu: en-u e-hu [22] da denilen Nie-pi Ta-tu
ad, A-i-na Mi-e [28] ve A-i-na Pu-en [24] de ayn kuaktandr. Her ikisi
de stemi Kaan [1]n beinci kuak torunudur.
VII. -pi Kaan [19]n olu; -pi e-kui Kaan [25]; Ho-lu [21]nun olu; Mo-
ho-tu e-hu [26] da denilen Tie-yn.

- A-i-na Mi-e [23]nin olu: Yan-king [27].

- A-i-na Pu-en [24]in olu: Pu-li-ad [28] da denilen Hu-e-lo.
VIII. Yan-king [27]in olu: A-i-na Tui-tse ve A-i-na Hien [29].
Hu-e-lo [28]nun olu. A-i-na Huai-tao [30].
IX. Huai-tao [30]nun olu; A-i-na Hin [31].
imdi de ilk kaanlarn egemenliklerinin kronolojik zetine bir gz atalm:
Ta-tu Kaan [2] 603de Tu-y-hunlara kat. 587 ylnda (Kuzey Trklerinden)
Ta-lo-pienin u-lo-hu tarafndan hapsedilmesinden sonra, Bat Trkleri yetkiyi
Ni-li [5] Kaana verdiler. O da 611 ylnda ine snmaya gidecek olan olu u-lo
Kaan [10] halef ilan etti. 611de Bat Trkleri e-kui Kaan [7] tahta kardlar.
Halefi Tung e-hu Kaan [8] 630 ylnda7 ldne gre, e-kui Kaann [7]
hkmdarl ksa srm olsa gerektir.

7 Hiuen-tsanga [Bundan sonra Hsan-tsang] gre. Fakat, Tang-uda, Tung e-hunun 628de
ldnden bahsedilir. Bkz. Bu almann nc Blmnde evrilen metinler.
 15/491
lkenin Si-pi Kaan [3] ve Si e-hu Kaan [13] arasnda blnmesinden sonra
Si e-hu Kaan [rbis Bolun-cabgu-han], tek kaan olmak ve Si-pi Kaan [Klg
Sibir-han] halletmekte gecikmez; fakat halknn nefreti yznden kamak zorunda
kalr ve halefi Tu-lu Kaan gelir [14]. Tu-lu Kaan 634 ylnda lr ve yerine Tie-li-
i Kaan [15] geer.
638de Tie-li-inin devleti paralanr, kendisi yarsn alrken dier yars Tu-lu
Kaan [18] tarafndan ynetilir. 639da Tie-li-i lr ve yerine -k-li-i i-pi [19]
Kaan geer. O da bir yldan daha az bir sre sonra lr ve e-hu [20] Kaan gelir.
Tu-lu Kaan [18] 641 ylnda e-hu Kaan ldrtr ve tek bana hkmeder.
Fakat 642de in imparatoru -pi e-kui [25] Kaana unvan verir; Tu-lu Kaan
Toharistana kaar ve 653de orada lr.
Bu srada 651de, Ho-lu [21], e-kui [25] Kaan ve Tu-lu [18] Kaann toprak-
larn fetheder. Ho-lu, 657de inlilere yenilir ve ancak 658de esir edilir.
Bu tarihten itibaren, Bat Trkleri birleik ve gl bir imparatorluk kur-
amazlar. inin boyunduruu altna girerler. Daha sonra Kuzey Trklerinin
saldrsna urarlar. Artk nemli bir politik rol oynayacak durumlar kalmaz ve ni-
hayet VIII. Yzyln ortalarna doru Karluklar tarafndan ellerindekiler tamamen
alnr ve gleri son bulur.

II. Gzerghlar:*
 16/491
* Kitapta drt haritadan bahsedilmekle birlikte daha sonra bunlarn birletirilerek tek bir harita
haline getirildii anlalmtr. (Editr)

Burada tercmesini ve aklamasn verdiimiz iki gzergh, Tang-unun

corafyayla ilgili blm ierisine serpitirilmi metin paralar araclyla yen-
iden oluturulmutur. Birincisi, Tanr Dalarnn gneyinden geen, Bedel Geidi
ile bu sradalar aarak Tokmaka, oradan u nehrinin gneyinde, Talas nehri
zerinden Evliya-Atada son bulan gneydeki yolu tasvir eder. kinci gzergh,
Urumi, Manas, Kur-kara-ussudan geerek, ren-abirgan dalarn aan, li
vadisinin azndan sonra Tokmaka ynelen kuzeydeki yoldur. Bu iki yol, gezgin-
lerin ve ordularn takip ettikleri, Bat Trkleri ile in arasndaki sava ve bar
ilikilerine tanklk eden, allagelmi yollardr. Bu yollar zerinde, aratrmalar-
mz snrlayan ve ynlendiren belirli sayda hanlar yerletirebilir ve nemli tarih
rol oynayan baz yerleri bulabiliriz.
Tarih metinlerle varl teyit edilen nc bir yol vardr ki, Karaardan bala-
yarak, Yulduz vadisini takiben Kaydu-gle, oradan Narat Geidini aarak li
vadisine ve Kunje zerine kan yoldur. Fakat Tang-u bize bu yolun tasvirini
vermiyor.
Bu almada kullandmz eitli Avrupa haritalarn romen rakamlaryla be-
lirtiyoruz. Bu haritalar unlardr;
Harita I: Karte von Dr. A. Regels Reisen in Central-Asien 1876-79
(Petermanns Mittheilungen, Jahrgang 1879, Tafel 20);
Harita II: Dr. Albert Regels Reise nach Turfan, Mai bis Nov. 1879
(Petermanns Mittheilungen, Jahrgang 1881, Tafel 18);
Harita III: Asya Rusyasnn gney snrlar (Rus) haritas, 40 verstli harita da
denir. zellikle XII, XIII, XX ve XXInci sayfalar;
Harita IV: Karte der Nordwestlichen Mongolei nach den Auf-nahmen und
ortsbestimmungen von Potanin und Rafoilow (Pe-termanns Mittheilungen, Jahr-
gang 1881, Tafel 8);
Harita V: Gr. Grjimailo, Roborovsky, Koslov ve Klements malzemelerine gre
Turfan blgesi (eyaleti) (Rus) haritas (Nachrich-ten ber die.. im, Jahre 1898 aus-
gerstete Expedition nach Turfan, Heft I, 1899 iinde);
 17/491
Harita VI: Dr. Max Friderichsenin Tien-an Morfolojisi adl eserinin ekindeki
Tanr Dalar sistemi haritas (Sender-Abdruck aus der Zeitschrift der Gesellschaft
fr Erdhunde zu Berlin, Band XXXIV, 18898).

8 Bana bu haritalar gsteren ve kullanma sunan, Corafya Dergisi sekreteri Mr. L. Raveneauya
burada teekkrlerimi sunuyorum.

Yorumumuzda (almamzda) sk sk kullandmz in corafya eserlerindeki

gzerghlar unlardr:
1. Si y ui tao ki, (Yazar kesinlikle Sing-po diye adlandrlan ve kitabn 1823e
doru yaymlayan S Sungdur.
2. Si y tu i, 1762de bir uzmanlar komisyonu tarafndan oluturulan bu son
eserin belirlemeleri yalnzca ihtiyatla kabul edilmelidir.

A. Karaar, Kua, Aksu, Tokmakdan geerek Turfandan

Evliya-Ataya giden gzergh:
 18/491
1. Ksm: Turfandan Karaara:

Tang-u, (XL, s. 8 v): (Si =Yar-hoto) ilesinden yola kp gneybatya doru

ynelince Nan-ping ve Nan-ang ehirlerine varlr. Oradan 120 li (1 li = 450 m.)
uzaktaki Tien-ana gelinir. Gneybatya doru ynelerek bir boaza girilir ve Lei-
i talk l geilir. Lei-i l bugn Su-ba ta denilen yerdir.9 220 li sonra, n-
an (gm da) talk lne gelinir. 40 li uzakta, Yen-ki lkesi snrndaki L
Kuang hanna gelinir. Daha sonra Pan-i (blgesi) geilir. 100 li daha uzakta,
ang-san-mi askeri karakolu bulunur. (anghay basksnda mi yerine eng veriliy-
or). 145 li boyunca yine gneybatya doru ynelerek, Sin-eng han geilir.
Mteakiben Tan nehri (Kaydu-gl) geilerek Yen-ki (Karaar)n garnizonu (karar-
gh) olan ehre gelinir.

9 Si y tung wen i, IV, s. 27 v.

Hsan-tsang, 629 ylnn sonuna ya da 630 yl bana kadar seyahatlerinde bu
gzergh izlemitir. Burada U-pan (muhtemelen gzerghtaki Nan-ping ile
ayndr) ve Tu-tsinden sz etmektedir. (Julien evirisi., I/45). Rahip, A-ki-ni
olarak adlandrd Yen-ki Krallnn topraklarna gelir. Yolun (I/46) gney-
indeki Efendi A-fu kaynann yaknndan geer, daha sonra Bat Krallnn
btn gm paralarnn karld (I/47), her taraf gm madeni ile kapl,
epeyce geni ve yksek n-an (gm da) aar. Rahip, bir sre sonra
yaknnda kral payitahtnn bulunduu bir nehir kysna gelir; byk bir olaslkla
nehri atktan sonra ertesi gn ehre varacak.
Gzerghn bu blmnn modern tasviri, bibliyografya notunda nu-
maralandrlm haritalarndan bakarak corafi isimleri yazdm Si y ui tao ki
(II. s. 22 v) tarafndan yaplyor: Turfan, Kuang-an engin 20 li dousundaki
Yar-hoto kasabas, Tang hanedan dneminde Si ilesi olan eski Kiao-ho ehridir.
(Harita V); eng-kuan (627-649) zamannda, An-si (Ngan si) askeri valisinin
ynetim merkezi burada idi. Yar-hotonun 100 li gneybatsnda Bukun (Harita IV)
kasabas, 70 li daha gneybatsnda Toksun kasabasnn (Harita III ve IV) ar-
dndan nce gneye sonra batya doru giderek, dalara girilir ve Su-ba
dandaki boaz (Harita III) bulunur. 60 li gney douda Aga-bulak kasabas
vardr (Harita III). Buradan gneye devamla, sonra batya doru yn deitirerek,
150 li boyunca Byk Kmi dalarnda (Harita III) varlr. Kmi gm an-
lamna gelen Trke bir kelimedir. te bu yzden Tanglar bu dalara n-an
(=Gm dalar) derler; Kuo Hiao-ko 3000 piyade ve svarinin banda n-an
yolundan bu ekilde geti. Bu noktadan itibaren, batya doru 120 li mesafede,
 19/491
Kara-kzl kasabas (Harita III), 180 li batda Uak-tal kasabas bulunur. (Harita
III). Buradan itibaren batya doru ynelince, Tabelguya gelmek iin 120 li vardr.
Fakat, Tang hanedan zamannda, gneybat ynnde Uak-taldan Yan-k
enge gitmek iin yalnzca 100 li vard.
Bir nceki pararafta ad geen Yan-k eng, Yen-ki Krall-nn bakentinin
eski ad idi. Yen-kiyi Karaar ile zdeletiri-yoruz. Fakat, imdiki Karaar ehri
Kaydu-glun sol yakasnda olduu halde, Tang ve Hsan-tsang Tarihinin, Yen-
kinin bakentini bu nehrin batsna yerletirmesi dikkate deer bir konudur.
Dolaysyla Si y ui tao ki (II, s. 22 v ) bu ehri Bagra Gln bat yakasnda ara-
makta hakldr.

2. Ksm: Karaardan Kuaya:

Tang-u, (XLIII, b, s. 15 r) : Yen-ki (Karaar)dan kp, batya doru

ynelerek, 50 li sonunda Demirkap Geidine,10 20 li uzakta Y-u askeri karakol
ehrine, 200 li uzakta Y-lin askeri karakoluna, 50 li daha uzakta, Lung-un askeri
karakoluna, 60 li uzakta Tung-i-pi askeri karakoluna, 70 li uzakta, Si-i-pi askeri
karakoluna, 60 li uzakta, i-an askeri karakoluna, 120 li uzakta, An-si (Kua) ask-
eri valiliinin merkezine gelinir.

10 Demirkap Geidi, 1137de bir ta zerine kaznan ve Si-an-fu epig-rafiya mzesinde muhafaza edi-
len iki in haritasnda gsterilmitir.

Gzerghn bu blm iin Hsan-tsang hibir yer ad vermiyor.

An-si askeri valiliinin merkezi birok defa yer deitirmitir. nceleri
gnmzdeki Turfann 20 li batsndaki Si ilesinde bulunuyordu; 657de, Kao-
angn eski topraklarna, imdiki Tur-fann 40 verst dousundaki bugnk Kara-
hooya tand. Valilik, 658de Kuada yerleti ve Tibetliler tarafndan toprak-
larnn igal edildii 787 ylna kadar ksa sreli alkantlarla varln srdrd.
630 ylndaki Kiu-tse (Kua) hakkndaki bilgiler Hsan-tsangda bulunur (I, s.
49 vd. ve II, s. 3 vd.); Rahip Wu-kung, onu 788de ziyaret etmiti. (JA, Eyll-Ekim
1895, s. 363-364.)
Tang-uya gre (CCXXI, 4 s. 8 r ) Kua Krallnn henz bamsz olduu
zamanlarda, yani 648den nce, kraln bakenti, ayn zamanda Akda olarak ad-
landrlan A-kie-tien dann kuzeyine uzanan -lo-lu ehri idi.
 20/491
3. Ksm: Kuadan Evliya-Ataya:

Tang-u, (XLIII, b, s.14 r): An-si (Kua)nn batsna i-ke geidinden klr.
Pe-ma-ho (Beyaz at nehri) geilir. Si-y ui tao kiye gre (II, s.14 v), bu geidin
yeri Kuann 60 li batsnda, Hoca-tulas kynn yaknlarnda yer alr.
180 li daha uzakta, batya doru kumlu K-pi-lo ovasna girilir. Si y ui tao
ki, II. s. 14 v : Buras kumlu Hosol ldr.
Ac kuyulardan geilir (Ku-in=Ac kuyu) ve 120 li sonra, K-pi-lo ehrine
gelinir. Buras gnmzdeki Sayram ehridir. Si y ui tao ki, II, s.14 v ; Si y tu
i, XVI, s.1 r.
60 li daha uzakta, A-si-yen ehrine gelinir. Buras gnmzdeki Bay ehridir;
Si y ui tao ki, II. s.14 v, Si y tu i, XVI, p. 2 v.
60 li daha uzakta, ayn zamanda Wei-jung ehri ya da Ku-mo ilesi olarak da
adlandrlan Po-huan ehrine gelinir. ehir, Se-huan nehrinin gneyindedir.
Tang-uda (CCXXI, a, s. 9 r): Kuaya 600 liden daha uzak bir mesafede, kk
bir kum ln atktan sonra, dier ad Ki-mo olan Kk Po-lu-kia Krall bu-
lunur. Bu, Han slalesi dnemindeki Ku-mo Kralldr denilmektedir. Bu metin
net olarak, Hsan-tsangda (I, s. 53; II. s.10 vd.) mevzu edilen Po-huan ehrini, Po-
lu-kia Krallyla zdeletirmektedir. Bu lke Wu-kungun anlatsnda da u
szlerle zikrediliyor: Daha sonra, Po-huan lkesi de denilen Wei-jung ehrine
ulat; doru ismi Pu-han lkesidir[Fergana]. (JA., Eyl.-Ek. 1895, s. 363). Watters
(China review, Cilt XIX, s.115) Po-hu-an ehrini Kara-yulgun (Harita I) kasabas
ile zdeletiriyor. Burasn Yeke-ark (Harita I) olarak adlandran ve daha douda
bulunan bir kasaba ile zdeletiren Si y tu i (XVI, p. 5 r ) bana daha doru
geldi. Po-huan ehrinin gneyinde bulunan Se-huan nehrine gelince; Si y ui tao
ki (II, s.7 r ) ve Si y tu i (XXVII, s.8 v ) burasn mutabakat halinde Tarm
olarak tanmlyor. Dolaysyla, mektuptaki bu ehir nehrin komusudur ifadesini
olduu gibi kabul etmek gerekir.
Sonra, kuzeybatya doru giderek, Se-hun (Tarm) nehrinin biraz kuzeyinde
olan Po-huan nehrinin orta akm geilir. Po-huan nehri Muzart-sudan (Harita I)
bakas deildir.
Oradan 20 li uzaa, Siao-e beldesine gelinir. 20 li daha uzakta, Y-tienin
(Hotan) Hu-lu nehri vardr.
 21/491
60 li daha uzakta, ayn zamanda Y-u ya da Wen-su ilesi diye de anlan Ta-e
ehrine gelinir. Buras, Han dneminin Wen-su Krall, gnmzdeki Aksu
ehridir. (Si y tu i, XVI, s. 4. v )
Gzerghn btn bu blm iin, Turfandan Aksuya kadar, Carey ve
Dalgleishin gezi notlarna mracaat edebiliriz. (Proce-edings of the Roy. Geo-
graphical Society, 1887, s. 749-750 ve Supplemantary papers, cilt III, 1893, s.
54-57).
30 li kuzeybatda, Su-lu-funga varlr. 40 li daha uzakta Po-ta-ling (olarak ad-
landrlan sra dalar) alr. Burada belirtilen li uzunluu gerekte olmas gerek-
enden ok daha dktr. Aksudan kan bir yolcu, Turfandan geer, kk
Uy-tal nehrinin kntsn trmanr ve Bedel Geidinden dalar aar. Pievtsoffun
bir barametrik gzlemine gre, (Trud tibetskoy expeditsii, 1895, cilt I, s.405) den-
iz seviyesinin 4224 metre zerindedir. Richthofen (China, cilt I, Tafel 9)un ok
doru bir biimde belirttii gibi, Hs-an-tsang, Muzart Geidinden deil, Bedel
Geidinden gemi olmaldr. (Bkz. Grenard, JA, Oca.-ub., 1900, s. 35, n.)
50 li daha uzakta, Wu-sunlarn bakenti i-an ehrinden bakas olmayan
Tun-to enge varlr. - Tsien Han-uda Wu-sunlarn bakenti i-ku eng olarak
gsterilir. Si y tung wen i, IV, s. 26 r ve vda i-an yani plak da,
Aksunun 600 li kuzeyindeki Kuybakay aulu ile ile zdeletirmektedir.
30 li daha uzakta, en-u nehri geilir. - Bu, Sir-deryann yukar akm gibi
dnlebilecek Ayak-ta (Harita I-II) nehri olabilir; imdi, en-u (gerek inci)
nehrinin isminin Sir-derya ya da Jaxartesi (Seyhun) belirttii phesizdir.
Kuzeybatda, Fa-i-ling (olarak adlandrlan da) ayoruz. -Buras Citm-bel
Geidi olmaldr (Harita III). - Buradan itibaren, yolcunun Tokmaka ynelirken
Issk Gln kuzeyinde kalarak m yoksa tam tersine nce Karakul (gnmzde
Prjewalsky) ehrine, daha sonra kuzeyden gln evresini dolamak iin gln
dou ucuna m yneldii sorusuna yant aranyor.
u sebeplerden dolay bu ikinci gr (Richthofeninki olmayan, in, vol. I.
Tafel 9) kabul ediyorum:
1. 40 verstlik Rus haritasnda (Harita III) grebildiimiz zere normal yol, gl
turunu kuzeyden yapyor; gln gneyinde yalnzca zorlu geitler ve az kalabalk
var; son yllarda Avrupal gezginlerin takip ettikleri gzerghlarn basit olarak
gzden geirilmesi ile bu belirleme dorulanmtr. Hemen hemen tamam gln
kuzeyinden geiyor.(Bkz. Harita VI)
 22/491
2. Hsan-tsang, Si y ki (I, 3 v, ev. Julien, I, s. 12) de zellikle yle diyor:
Tsing-inin (Issk Gl) yaklak 500 li kuzey batsna gidilerek, nehir
kenarndaki Su-eye (Suy-ab=Tokmak) varld. (Kuzey bat istikametinde yaklak
250 km. yryerek Su-ye ui ene varld).
50 li daha uzakta, S-hai (Kar Gl) geilir. Bunlar, phesiz Citm-bel
Geidiinden sonra Harita IIIde gsterilen ok saydaki kk da glleridir.
30 li daha uzakta, Sui-pu snr karakolunun yanndaki Sui-pu nehrine varlr.
50 li daha uzakta, Jo-hai (scak gl)e varlr. - Buras Issk Gldr.
40 li daha uzakta, Tung enge varlr. 110 li daha uzakta, Ho-lie ehrine
varlr. 30 li daha uzakta, e-e ehrine varlr. Dalk boazdan klr ve Sui-e
(Suy-ab=u nehri) vadisi azna varlr.
80 linin sonunda, General Pei-lonun ehrine gelinir. - Pei-lo (Boyla?) ismi
Trk adbiliminde ska grlr. Bir Uygur liderinin ad K-li pei-lo dur. (Tang-
u, CCXVII, a, s. 2 r ); Kara Trgilerin 758-759 arasnda hkmran olan bir
kaannn ad A-to-pei-lodur. (Tang-u, CCXV, b, s. 9 r )
40 li daha batda, Su-e (Suy-ab) ehrine gelinir. Bu ehir, ya imdiki Tok-
makn yerinde ya da ok yaknnda olsa gerektir.
ehrin kuzeyi, Sui-e (u nehri) nehridir. Nehrin 40 li kuzeyi Kie-tan dadr;
on boy kaan (yani Bat Trkleri kaan) adlandrlma gelenei burada balad. -
Hirth (Nachworte, s. 73), yle tercme ediyor: Hier ist der Ort, we der Kakhan
der zehn Stmme zum Fhrer erhoben zu werden pflegt. Fakat bana yle geliyor
ki, buradaki cun-cen ifadesi daha ziyade kaana bal beyleri belirtir. Bkz. Tang-
u, CCXXI, a s. 10 r: Su-e (Suy-ab= Tokmak)nin batsnda, hepsinde Tu-
kelere bal beylerin bulunduu onlarca ehir vardr.
Sui-eden kp, batya doru ynelerek, 40 linin sonunda Mi Krallnn
ehrine gelinir. - Bu ehri, Semerkantn yz li kadar gneyinde bulunan dokuz
ao-wu beyliinden biri olan Mi Krall ile kartrmamak gerekir.
30 li daha uzakta, Sin-enge varlr. 60 li daha uzakta, Tun-kien ehrine
gelinir. 50 li daha uzakta, A-e-pu-lai ehrine varlr. 70 li daha uzakta, K-lan
ehrine gelinir. 10 li daha uzakta, ui-kien ehrine varlr. 50 li daha uzakta, Ta-lo-
se (Talas) ehrine gelinir. - W.W. Barthold (Die Alttrkischen Inschriften und die
Ara-bischen Quellen, p.17. note 7) A-e-pu-lai ehrini Arap gzerghlarnn A-
paras ile zdeletirmektedir. Buras, imdiki Apara nehri zerindeki ald-
vardr. K-lan, Araplarn Kulandr ve Tartnn yaknlarnda bulunsa gerektir.
 23/491
Talas ehri, Talas nehri zerinde bulunan bugnk Evliya-Ata kasabasna tekabl
eder.
(Gzergh burada tamamlanyor. Takip eden satrlarda, Tang-shu, Po-
huandan (=Yeke-ark, Bayn batsnda) Su-leye (Kagar) olan gzergh tasvir
ediyor. Po-huan ehrinin isminden sonra yerletirilmi kelimeler, metne sonradan
ilave edilmi hatal bir para gibi gzkyor. - Yazar daha sonra Po-huandan
(Yeke-ark) Y-tiene, oradan da Su-leye (Kagar) olan gzergh tasvir ediyor. -
Daha sonra Kagar ve Hotan evresinde baz yaklak mesafe saptamalarnda bu-
lunmaktadr. - Son olarak Turfandan Evliya-Ataya uzanan umumi gzergh
iinde zikrettiimiz Yen-kiden (Karaar) An-si (Kua)ye olan gzergh
belirtilmektedir.)

B. Pao-hui, Urumi, Kur-kara-ussu ve li vadisi zerinden

Turfandan Tokmaka ulaan gzergh:

1. Ksm: Turfandan Pao-hui hiene:

 24/491

Tang-u, (XL., s. 8 vo): (Kiao-ho = Yar-hoto, Turfan yaknnda) ilesinden

karak, kuzeye ynelinir ise 80 li boyunca, Lung-chun (Ejderha kayna) han bu-
lunur. Daha kuzeyde, dalk bir boaza girilir ve 130 linin sonunda, Liu-ku
(Stler vadisi)dan geilir ve Kin-a ling (Altnkum da olarak adlandrlan da)
alr. 160 linin sonunda, e-hui in snr karakolundan geilir ve Pei-ting askeri
valiliine gelinir.
Bu yol, phesiz, eli Wang Yen-tenin, 982 ylnda, Kao-ang Krallnn
nceki topraklarndan (Yar-hoto) sonraki topraklarna (Guenin gneybatsnda)
giderken takip ettii yolun aynsdr. (Bkz. Julien, Melanges de Geographie Asi-
atique, s. 80-102). Bu yol, Guen-tau tepelerinin kuzeyine, Guenin 90 li
gneybatsnda ve Pei-ting askeri valiliinin merkezi olan eski ehrin 20 li gney-
inde bulunan imdiki Pao-hui (ya da Tsi-mu-sa) ilesinin yaknna varr. (Bkz. Si
y ui tao ki, III. s. 26 ro.)
Burada, Dabanan (Harita II) geidi ile Turfandan Urumiye giden yolun sz
konusu olmad, fakat Turfandan kan, Gu-enin yaknnda sona eren daha
doudaki bir yoldan sz edildii grlmektedir. Si y tu inin, Klaprothun ve
Avrupal tm Sinoloji uzmanlarnn sylediklerine dayanarak, zannettiimiz gibi
Tang dneminin Pei-tingini Urumi ile deil, Guen yaknlarndaki kasaba ile
zdeletirmek, Si y ui tao kinin yazarnn ok yerinde bir grdr. Si-y ui
tao kiye (III., s. 25 ro ) gre, eski Pei-tingin bulunduu yer, Hu-pao-tse yerleim
yerinden baka bir yer deildir. Nitekim, imdiki Pao-hui ilesinin kuzeyine yirmi
li kadar uzakta, Tang dnemine ait bir dikili ta bulunmutur. Bu ta, ok zarar
grm olmasna ramen, bir zamanlar burada Kin-man ilesinin bulunduunu
kesin olarak ispatlamaktadr; ya da, Kiu Tang-u (XL. s. 29 vo) da okuduumuz
gibi: Kin-man, sonraki Han hanedanna bal, Kua Krallnn daha sonraki
kraliyet saray idi. Bu eski barbar lkesinde be ehir vard. Halk arasnda bilinen
ismi: Be ehirin topra idi. On drdnc eng-kuan (640) yl, Kao-ang (Kara-
hoo) Kralln yola getirdikten sonra, burada Ting ilesi kurulmutur. Birka
satr daha yukarda, ayn almada, ikinci ang-an (702) ylnda Ting ilesinde
Pei-ting askeri valiliinin kurulduunu okuyoruz. Bylece bu metin, Si y ui tao
kinin kaydn dorulamaktadr. nk, Pei-tingin, Kin-mandan baka bir yer
olmadn ispatlamaktadr veya yerinde bulunan bir yazttan biliyoruz ki, Kin-
man, Guenin 90 li gneybatsnda bulunan Pao-hui hienin (veya Tsi-mu-sa) 20 li
kuzeyindeydi. Ayrca, bu metin bize Moollar dnemindeki Pei-ting hkmetinin
verdii Bibalk (be ehirler) isminin Tang zamannda zaten bilinen olduka eski
 25/491
bir isim olduunu gsteriyor. O halde Bibalk, Urumi deildir. zde olduu Pei-
ting gibi, Guenin biraz batsnda bulunuyordu.
Burada bizi megul eden konuyla ilgili olarak, Si y ui tao kinin ehirde
kefettii, u ok nemli uyary eklemek gerekir:
Henz Bat Trklerinin elindeyken Ko-han-fu-tu (Kagan stupa) olarak ad-
landrlan ehre Tanglar Pei-ting derlerdi.11

11 VIII. Yzyl ortalarna doru bu blge Uygurlarn eline geti. 791de ise Karluklar Uygurlara ait
olan stupa vadisini zaptettiler. Bu vadinin bulunduu yerin Trkler dnemindeki eski Kagan stupa ile
ayn yer olduu grlmektedir.) Bkz. Kiu Tang-u, CXCVI, b, s. 7 v; Bushell, The early history of
Tibet, JA, R. As. Soc., N. S., XII, s. 505 ve 533, n. 60).

2. Ksm: Pao-hui hienden Urumiye:

Tang-u (XL., s. 9 ro): Ting ilesinin Si-yen beldesinden hareketle 60 li boy-

unca batya doru yrndnde, a-po ehri askeri karakolu bulunur. - Si y ui
tao ki (III., s. 25 ro) bu ehri, A-i-na Ho-lu [21]nun ikamet ettii Mo-ho ile
zdeletiriyor. Bogdo tepelerinin kuzeyinde, imdiki uang-fen-ho-pao kasa-
basnn batsnda ve Fu-kang ilesinin 190 li dousunda bulunsa gerektir.
Sonra, Feng-lo askeri karakolu var. 80 li daha uzakta, Ye-le ehri askeri
karakolu bulunur. 80 li daha uzakta, K-lu ehri askeri karakolu var. 100 li daha
uzakta, Lan-tai ilesi var. - Si y ui tao ki (III, s. 36 ro). Lan-tai, Ti-hoa u
(=Urumi)nun biraz do-usundayd.

3. Ksm: Urumiden Tokmaka:

o
Tang-u, XL, s. 9 r : 150 li daha uzakta (yani Lan-tai=Urum-iden sonra), ang-
pao askeri karakolu vardr. 70 li sonra, bu mesafe boyunca Li-i-to-kien nehri geilir. Wu-
o
tsai askeri karakolu bulunur. Si y ui tao ki, (III, s. 36 v ) farazi olarak Li-i-to-kien
nehrini Acar-nora (Bkz. Harita II) dklen Manas nehriyle zdeletiriyor. 70 li sonra,
ayn istikamette Pe-yang (byk bir olaslkla Ulan-ussu nehri) geilir. (Ap. Si y ui tao ki,
 26/491
o
III. s. 36 v ), Tsing-en kn ehrini buluyoruz. 70 li sonra, ayn istikamette e-e nehri
geilerek, e nehri askeri karakoluna varlr. 70 li sonra, ayn istikamette Hei (Kara Su)
o
nehri geilerek Hei nehri askeri karakoluna varlr. - Si y ui tao kiye gre, (III. s. 40 v )
Hei nehri Kara-ussu olmaldr. O halde, Hei nehri askeri karakolu Kur-kara-ussuya
tekabl etmelidir.
70 li daha uzakta, Tung-lin (Dou orman) askeri karakolu vard. 70 li daha
uzakta Si-lin (Bat orman) askeri karakolu bulunur. Sonra, sar otlarla kapl bir
bozkr, byk bir l ve kk bir talk ova alr. Si y ui tao kiye gre, (III. s.
40 vo) Kara-ussunun en batdaki kolu zerinde bulunan Kurtu-kara-ussu askeri
karakolunun kuzey batsna, To-to-ko askeri karakolu ile geilir. Orada yol, bir
adam boyu yksekliinde saplar olan sk sazlarn iinden geer. Daha kuzeybatda,
zerinde glkle y-rnebilen kum tepeleri bulunur. Gzerghta tasvir edilmi
olan blge, buradaki blgedir.

e-tsi nehri geilir. - Buras, Ebi-nora (Si y ui tao ki, III., s. 40 vo ) dklen
Tsingnehridir. K-lingda alr. Tsing nehrini getikten hemen sonra, yol
gneye doru dner ve ren-a-birgan dalarn Teng-nu-l-tai da geidi ile aar.
(Si y ui tao ki, III., s. 40 vo ). (Bu geidi hibir Avrupa haritas zerinde bulama-
dm; Zitert Geidi ile zde olsa gerektir. Bkz. Harita II ve Perter-mannsda Regel
M.1879, s. 410) - Sonra Kung-ye ehrine varlr. Se-huan vadisi (byk bir
olaslkla Ka nehri) ve e-e-mi ehri geilir. Ti-ti nehri de denilen -li nehri
geilir. Sui-e (topraklarnn) snrna gelinir. 1000 li boyunca yine batya doru
yrnerek Sui-e (Suy-b=Tokmak) ehrine varlr.
 KNC BLM

BATI TRKLER
 28/491
I. Sui-u, LXXXIV, s. 7 r - s. 8 r

Bat Trklerinin (soyu), Mu-han [Mukan] Kaan1n olu Ta-lo-pienden

(gelir); a-po-lio ile bozumalar sebebiyle ikiye blndler (Tu-ke [Trk]
Hakanl). (Bat Trkleri) giderek daha gl ve mreffeh oldular: Douda, Tu-
kin2 tepesinde durdular; Batda Kin-an (Altn da, Altay) atlar. - Kua, Tie-le
(T-ls)ler,3 -wu (Hami) ve bat prensliklerindeki deiik barbarlarnn (Hu)
hepsi onlara boyun ediler.
1 Bu cmle, Kuzey Trklerinden olan Ta-lo-pienin Bat Trklerinin ilk kaan olduunu sylemek
istiyor. a-po-lio Kaann yeeni Ta-lo-pien bu sonuncuyla tartt. Trklerin bat kolunu yneten Ta-
tu Kaann yanna snmaya geldiinde Bat Trkleri Kuzey Trklerinden ayrld anlamna geliyor sa-
dece. yle grlyor ki, kesin kopma 581 ylnda inlilerin entrikalaryla saland. (Bkz. Julien, Docu-
ments, s. 37, bu metinde, Tien-ke= Ta-tu Kaan; e-tu=a-po-lio Kaandr)
2 Thomsen (Orhon Yaztlar, s. 152) ve Hirth (Nachworte..., s. 34, not) Tu-kin tepesini U-te-kien te-
pesi ile zdeletiriyorlar. Trk yaztlarnn tkeni, Tamir ve Orhonun doduu Hangai tepelerinin
bir blm gibi gzkyor.
3 Bkz. Thomsen, Orhon Yaztlar, s. 146, n. 21.

Ta-lo-pien4 u-lo-hu tarafndan hapsettirilince, halk yetkiyi Yang-su teginin

[4]5 olu Ni-li Kaana [5] verdi; onun lmnden sonra olu Ta-man [10] iktidara
geldi; ismi Ni-ke u-lo Kaandr; annesi Hiang Hatun, aslen bir inliydi; Ta-
man dourdu; sonra, Ni-li lnce Hiang Hatun onun kk erkek kardei Po-i-
teginle [6] evlendi; Kai-huang dneminin (581-600) sonunda, Po-i, Hiang Ha-
tunla birlikte saraya balln bildirmeye geldi. Ta-tunun [2]6 baz fitne
hareketleri yznden onlar bakentte alkoydular ve daimi olarak Heng-lu-se
(binasna) yerletirdiler.
4 587 ylnda (Julien, age., s. 58; bu metinde, Ta-lo-pien, A-pa olarak adlandrlyor.)
5 Yang-su teginin Ta-tu Kaann olu olmas gerekiyordu.
 29/491
6 600 ylnda, Ta-tu Kaan, iktidar ele geirmek iin Bat Trkleri kaan Tu-lan Kaann lmnden
yararland.

u-lo Kaann [10] sabit ikametgh yoksa da, genellikle Usunlarn (Wu-sun)
eski topraklarnda (li vadisi ve civar) oturuyordu. Ayrca, iki kk kaan ata-
yarak onlar arasnda, kendilerine verilen topraklarn idaresini bltrd; biri Hu
krallklarna hkmetmek iin e (Takent) Krallnn kuzeyinde oturuyordu;
dieri ise Kuann kuzeyinde yayordu; buras, Ying-po olarak adlandrlyordu.

Devlet ilerini denetlemek ve mzakere etmekle grevlendirilen Se-fa7 ve Yen-

hung-ta adl memurluklar vard. Dierlerine (subaylar) gelince, Dou Hakan-
lndakilerle8 aynydlar. Her beinci ayn sekizinci gnnde, ruhlara kurban
sunmak iin bir araya geliyorlar, her yl atalarnn kald maaraya kurban sun-
mak amacyla kdemli bir memur gnderiyorlard.
7 Se-fa, Se-li-fa unvannn hatal bir ksaltmas gibi gzkyor; bu unvan konusunda bkz. Hirth, Nach-
worte, s. 110.
8 Bat Trklerinde veya Kuzey Trklerinde de ayn demektir.

Ta-ye (605-606) dneminin balangcnda, u-lo Kaan lkeyi keyfi bir ekilde
ynetiyordu; krallnda bakaldrm ok sayda kii vard; kendisine byk bir
hezimet tattran Tie-le (Tls)lere kar sk sk savayordu. Bu srada Tun-
huangda9 bulunan ve Bat lkelerini kendisine eken huang-men-e lang Pei
K,10 hakanln maruz kald kargaalar hakknda bilgi edinip, u-lonun
zlemle annesini dndn renince, bu konuda saraya bir rapor sundu. m-
parator Yang, kaan teselli etmek ve yreklendirmek iin ona bir mektup
gtrmesi konusunda se-ao-ye-o Tsui Kn-suyu grevlendirdi. u-lo byk
kstahlk gsterdi, ferman almak iin ayaa kalkmay reddetti. (Tsui) Kn-su,
u-loya yle dedi: Trkler, balangta tek devlettiler. kiye blndler ve
birbirlerine dman iki devlet oldular. Onlarca yl boyunca her sene birbirleriyle
savatlar, fakat hibiri dierini yok edemedi; buradan net olarak gryoruz ki Ki-
min11 [Cangar] ve u-lo Krallklar, konumlar sebebiyle rakip krallklard. imdi,
Ki-min [Cangar] saylar bir milyona yakn olan ordusunun bana geerek,
(imparatorluun topraklarna) girdi ve Gn Oluna bal olduunu ilan etti. Bu
kadar byk uyum gsterdi ise sebebi nedir? Ey kaan! Sadece ve kesinlikle sizden
nefret etmesi ve yalnz bana sizi egemenlii altna alamamasdr. Ey kaan! Bu
yzden bu kadar alald ve Hanlarn askerlerini dn almak niyetiyle ve iki byk
kralln birlemi kuvvetleriyle sizi yok etmek arzusuyla Gn Oluna hizmet et-
ti. Memurlar ve halk kitleleri beraberce kabul etmemizi istediler; Gn Olu buna
 30/491
hi kar gelmedi, ordularn yola kacaklar gn nceden belirlenmiti. Ey kaan!
Bu srada, aslen bir inli olan anneniz Hiang Hatun, lkesine geri geldi ve konuk
evinde ikamet ettii bakentte Gn Olu tarafndan verilen buyruu
rendiinde, yok olmanzdan korktu. Ey kaan, acnacak bir biimde yaknp
alayarak sabahtan akama sarayda kald; bu yzden Gn Olu ona merhamet
etti ve hatr iin (sava) planlarn durdurdu; Hiang Hatun emekleyerek,
hatalarndan dolay af diledi. Ey kaan, sizi uyarmak, boyun edirmek ve Ki-mine
yaptmz ltuf ve gsterdiimiz saygnn aynsn gstermemiz iin gelmenizi
buyurmak zere bir eli yollamamz istedi. Gn Olu bu istei kabul etti ve bu
sebeple beni buraya eli olarak gnderdi. Ey kaan! Eer bal olduunuzu kabul
ederseniz ve fermann karsnda eilirseniz, krallnz ebediyen bar iinde olur
ve anneniz yalln uzatabilir. Aksi takdirde, Hiang Hatun Gn Olunu
kandrm gibi muamele grecek, ldrlmesi zorunlu olacaktr ve ban barbar-
larn kalesine yollayacaz. Byk Sui hanedannn askerlerini sefere kartacaz
ve birok kuzey kavmine yardm edeceiz; soldan (doudan) gelen yardmla,
sadan (batdan) gelen destekle size saldracaz. Ey kaan! lmnz ve
ykmnz bir gnden daha az sren bir i olacaktr. Nasl m? nk iki kere
secdeye varma detini yerine getirmekten saknaym derken, bu nedenle sevgili bir
annenin hayatn ykacak msnz? nk bal olduunuzu sylemek iin tek bir
cmle telaffuz etmekten ekineceksiniz, bu sebeple Hiung-nula-rn krallnn kay-
bna sebep olacak msnz? Bu konumay dinledikten sonra, u-lo korkuya
kapld ve ayaa kalkt; gzya dkerek iki defa secdeye vard ve dizlerinin stnde
imparatorluk fermann ald.
9 Kan-su eyaletindeki An-si ikincil vilayetinin batsnda.
10 Pei-kde, bkz. Giles, Biographical Dictionnary, no 1628, ve Hirth,
Uber die chinesischen Quellen, (Wiener Zertschrift f.d.k.d.m., vol, x, s. 228-229) Pei-knn
bat lkeleri konusunda oluturduu yapt bazen Si y ki (rnek olarak Si y ui tao kide, III, s. 23
o
v ) olarak anld; Hsan-tsangn Si y kisinde hi olmayan metin paralarn inli yazarlarda
sklkla okuyoruz; bu metin paralarnn gnmzde kayp olan Pei-kden alnm olmas
muhtemeldir. - Pei-knn yaam yksnde (Sui-u, LXVII) Tun-huangdan Bat Deni-zine kadar
uzanan gzergaha ilikin ilgin bir metin buluyoruz; bu metin Richthofen tarafndan incelen-
mitir (China, I/530, n.1); Richthofen, haksz yere Pu-lei (Pu lui) Gln Lop-nor ile zdeletiriy-
or. Halbuki o, Barkul Gldr.
11 Bat Trklerinin kaan.

(Tsui) Kn-su, ilaveten u-loya yle dedi: Ki-min [Can-gar] ine boyun
edi; bundan nceki imparator ona iyi davrand; ona hatr saylr dller verdi.
Bu, ordularnn gl olmasn ve krallnn refaha kavumasn salad. imdi, ey
 31/491
kaan! Siz, onun arkasndan boyun eiyorsunuz ve imparatorluun ltfu iin
onunla ekiiyorsunuz; Gn Oluna sk skya balanmanz ve samimiyetinizi
tam olarak gstermeniz gerekiyor. Ancak, yolun uzunluu yznden, saraya sayg
sunmaya gelmeniz hi mmkn olmad; bal biri olarak grevlerinizi gz nne
aldnz gstermek iin vgye deer bir hareket yapmanz gerekiyor. u-lo, Ne
yapmalym? dedi. (Tsui) Kn-su yle cevaplad: Tu-k-hun (teginlerin) ailesi
Ki-minin kk erkek kardei, Mo-ho-tu adn annesinden gelir. imdi, Gn
Olu ayrca Ki-mine -eng prensesini verdi; Ki-min [Cangar] Gn Olunun
itibarndan ekinerek, (Tu-k-hunlarla) ilikileri kopard; Tu-k-hunlar, bundan
dolay kendi paylarna Hanlara (in) kar tiksinti duydular ve bu nedenle ver-
gileri hi denmedi. Ey Kaan! Eer onlar yok etmek istiyorsanz, Gn Olu
buna kesinlikle raz olacaktr. Hanlar onlara ierden saldrarak ve siz, ey kaan,
onlarla dardan savaarak, ezilmelerini salarsnz. Bundan sonra, saraydan
bizzat randevu aln; yol stnde hibir engel bulmayacaksnz; bylece yal
annenizi grebileceksiniz. Az ey mi bu? u-lo, son derece mutlu oldu; derhal
balln bildirmesi ve tartuk sunmas iin saraya bir eli yollad.
mparator batya bir denetleme gezisi yapmaya hazrlanrken, altnc ylda
(610), u-loya kendisine Ta-eng-pa vadisinde koulmu hayvanlar ve sava ara-
balaryla katlmas emrini gtrmek zere i-y-i Wei Tsieyi yollad; (Kaann-)
kralln adamlar buna raz olmadlar; u-lo, baka sebepler ileri srerek (impar-
atorun gnderdii) eliden zr diledi. mparator buna ok kzd ve ne yapacan
bilemedi. Tam bu srada, (Bat Trklerinin) e-kui12 adl eflerinden biri bir evli-
lik akdi yapmak isteinde bulunmak iin saraya eli yollad. Bu sebeple Pei K, u
muhtevada bir dileke hazrlad: u-lo saraya gelmedi; nk gcne ve
byklne gveniyordu. Kulunuz, onu kurnazlkla zayflatmay neriyor. Eer
krall blnrse, onun sahibi olmak kolay olacaktr. e-kui, Tu-lunun olu ve Ta-
tu-nun torunudur. Nesilden nesile, (ailesinin yeleri) kaan sfatn aldlar ve
Bat13 blgesine hakim olup ynettiler. imdi rendim ki, yetkisini kaybetmi,
u-loya boyun emi ve ona balanm. Bu yzden yardmmz almak iin bir eli
yollam. Elisine byk bir saygnlkla muamele edilmesini ve kendisine de byk
kaan unvan verilmesini arzuluyorum; o zaman Tu-kelerin kuvveti blnm
olacak ve iki ksm da bize itaat edecektir. mparator, Szleriniz doru dedi.
Gece gndz durmakszn en ksa zamanda hana gitmesi ve eliyi incelik ve
ustalkla talimatlandrmas iin Pei-ky grevlendirdi. mparator, bu eliyi Jen-
fung sarayna getirtti; u-loyu boyun emez bulmasnn sebeplerini ona anlatt.
Ona dedi ki: e-kuinin iyi niyetleri var; onu byk kaan olarak adlandrmay
 32/491
dnyorum; u-loyu ldrmesi iin askerlerini sefere karmaya davet
edeceim. Sonra da (talep ettii evlilik) gerekleecektir. mparator, e-kuiye
teslim etmek iin sap tao14 tr bambudan beyaz tyl bir ok ald. Bununla eliye
u mesaj verdi: Bu i ok hzyla arabuk halledilmeli. Dn yolunda eli u-
lonun topraklarn geti; ok, u-lonun ok houna gitti ve onu vermek istemedi.
Fakat, eli onu bir ekilde kandrd ve kaabildi.
12 Kuku-nor Glnn yaknndan oturan Siyen-pi halk.
13 Bu metin nemlidir; steminin olu Ta-tu Kaann Bat Trklerinin hakan olduunu ispatlyor.
14 Bu ifade, boumlar arasnda drt parmak mesafe bulunan bir bambu trne iaret etmektedir; bkz.
Bretschneider, Botanicon sinicum, 2. Blm, no. 170 ve 456.

Olup biteni renen e-kui ok mutlu oldu; askerleri toplad ve hazrlksz olan
u-loya saldrd; u-lo byk bir bozguna urad; elerini ve ocuklarn terk
ederek evresindeki birka bin atl ile douya doru kat. Yol stnde, kendisine
elik eden birliklerden biri esir edildi. Kao-ang (Yar-hoto)nun dousuna sakland
ve e-lo-man15 dana bekindi. Kao-ang (Yar-hoto) kral K Pe-ya, saray dur-
umdan haberdar etti. mparator Pei-ky yanna Hiang Hatun ve evresindeki en
nemli insanlar da alarak ivedilikle Tsin-ang16 ehrindeki Y-men kuana git-
mek zere grevlendirdi. (Pei) K, Hiang Hatunu, u-lonun bulunduu yere
kendisine sarayn grmeye scak bakaca ynndeki tavr aklamak ve bunu
ona srar ederek iyice anlatmak zere yollad. O zaman saraya boyun edi; bu
srada srekli olarak honutsuzluunu muhafaza etti.
15 Bu dan ismi, 640 ylnda dikilen Kiang Hing-pen yaztlarndaki isimle ayn. (Bkz. Kin e tsui pien,
blm XLV ve Si y ui tao ki, III. s. 27 ro) Vaka bu yaztlar -wudaki e-lo-man dandan bahsedi-
yor. Buradan gryoruz ki, bu da -wu yani, Hami yaknlarnda idi. Tang-shunun (XL, s. 8 v o)
corafi blmnde ayn zamanda -wuda (Hami) Tien-an (Tanr Dalar) olarak da adlandrdmz
e-lo-man (Kiu Tang-u, XL, s. 28 vo) dann olduunu okuyoruz. O halde bu da Haminin kuzey-
inde Tien-an sradalarnn bat ucundadr. e-lo-man ve e-lo-man eviriyazmnda Trke Kilo-
man kelimesini buluyoruz ve phesiz bu kelime Hanlarn zamannda saray olan Ki-lienden daha
eski eviriyazmn altnda bulunan kelime ile ayndr. (Bkz. Si y tu i, XXI, s. 1 ro ve Richthofen, Ch-
ina, I/482). [s. 305deki dzeltme: Trkede Kiloman kelimesi yoktur. Bu, de Guignesi referans
olarak almak zorunda kalan Rich-tofenin (China, I/482, n. 1) beni yanltmasndan kaynaklanm bir
hatadr. e-lo-man dalar Hamiye yakn Aktadan bakas deildir. (bkz. Kiu Tang-u, XL, s. 28 v).
u halde Kan-su yaknlarndaki Ki-lien dalar (bkz. 133, n. 2 ve Ta Tsing i tung i, blm. CCV, s. 1)
ile onlar birbirine kartrmamak gerekir. - Kurakichi Shiratori (ber den Wu-sun Stamm in Central-
 33/491
asien, dans Keleti Szemle, 1902, s. 109-110) de baz corafyaclarn Ki-lo-man kelimesi konusundaki
yanlglarna iaret etmitir ... ]
16 Hsan-tsangn Biyografisi (Julien evirisi, s. 17) Y-men-kuan Koa-unun 50 li kuzeyine yer-
letirmektedir. Han hanedan dneminde Y-men daha batdaki bir geidin ad idi. (Bkz. Dix inscripti-
ons chinoises de lAsie centrale, s. 259, n. 2).

Yedinci yl (611), u-lo kn Lin-o17 sarayna sayg sunmak zere geldi. m-

rarator ona yemek verdi; u-lo aln yere gelecek ekilde secde etti ve unlar sy-
leyerek af diledi: Tebaanz batda trl kavimlere hkmediyordu ve sayg sunup
secdeye varmak iin gelemedi. imdi gecikmeyle ziyaret etmeye geliyorum; hatam
ve maruz kaldm ceza ok byktr. Tebaanz korkuyu kalbinde hissetti ve sy-
leyeceklerinin tamamn dile getiremedi. mparator dedi ki: Eskiden, aalama
ve istilalar yalnzca Bat Trkleri ve benim aramdayd; bar iinde kalamyorduk.
imdi drt deniz (in iindeki lkeler) temizlendi, tamam tek bir aile gibi oldu. Ben
istiyorum ki, hepsi yaasn ve bakml olsun ve istiyorum ki, hepsi doalarn ve
ruhlarn gelitirsinler. Bir mukayese yapmak iin, gkyznde aydnln indiren
tek bir gne var ve sknet iinde olmayan tek bir varlk yok. Ya bir yerine iki ya
da gne olsayd? Binlerce eit varlk nasl sknet iinde olacakt? imdi
rendim ki, u-lo ii bandan at iin benimle bir grme yapmaya gele-
memi. Bugn u-loyu gryor, kalbimi ferah tutarak onu yrekten seviyor, ku-
caklyor ve neeleniyorum. Kendi adna u-lo da kalbini ferah tutmal ve kafas
kark olmamal.

17 Bkz. Sui-u, III. s. 7 vo : Yedinci ta-ye yl (611), on ikinci ay, ki wei gn, Bat Trkleri Kaan u-
lo To-li, saraya balln sunmaya geldi; imparator bundan ok mutlu oldu ve onu fevkalde saygl
bir ekilde kabul etti.

Takip eden yl (612), senenin ilk toplantsnda, u-lo imparatora unu sy-
leyerek uzun mr diledi; Gn altnda, yeryznde, ayn ve gnein aydnlatt
her yerde, yalnzca yce insan kaan var ki, bin yl boyunca, on bin yl boyunca hep
bugnk gibi olsun. Bir buyruk ile ona kendisine balanm on binden fazla gen
insan muhafaza etme izni verdi ve kk erkek kardei Ta-tu-kuann18 Hui-ning
komutanlnda birliklerini muhafaza etmesini emretti.
18 Kiu Tang-uda bu kiinin ismi Ke ta add [Kl Tardu ad] (CXCIV, b); Tang-uda ise Ta-tu
ke ad olarak geiyor (LXXXVI, s. 2 v). Kukusuz, burada Sui-unun metni yanl ve Ta-tu kuan ye-
rine Ta-tu ke eklinde okumak gerekir.

u-lo, Kao-liye19 kar dzenlenen sefer srasnda imparatora refakat etti; ona
Ho-sa-na Kaan [10] ismi ve pek ok hediyeler verildi. Onuncu yl (614), birinci ay,
 34/491
Prenses Sin-i onu e olarak ald; ona ieklerle sslenmi bin ipek tunik, bin para
dz ipek verdi. mparator ona eski lkesini vermek istedi, faka Leao-tungdaki ask-
eri sefer yznden buna hi zaman olmad. Her seferinde (u-lo) imparatora elik
etti.
19 612de mparator Kao-li (Kore) Krallna doru bir sefer dzenledi ve bir yldan daha uzun sren
bir savatan sonra ekilmek zorunda kald. Bu baarszlk Sui hanedannn dn hzlandrmaya
olduka katkda bulundu.

Kiang-tu20 karklklar esnasnda, u-lo (Y-wen) Hua-ki21yi Ho (huang)n

kuzeyine doru izledi. (Y-wen) Hua-ki bozguna urama noktasnda iken, (u-lo)
kap bakente geri geldi. Kuzey Trkleri tarafndan lme mahkum edildi.
20 mparator Yang, 616da Lo-yangdan gnmzde Kiang-su blgesindeki Yang-u ehrinin bir
blm olan Kiang-suya gitti. Bu, imparatorlukta iddetli bir isyann balad srada oldu.
21 Y-wen Hua ki, 618de imparator Yang yakalayp ldrerek kendini imparator ilan etti ve
ordusuyla Huang-honun kuzeyine gitti; 619da Tu Kien-te tarafndan ldrld.

II- (Kiu Tang-u, CXCIV, b)

 35/491

Bat Trkleri aslen Kuzey Trkleri22 ile ayn atadandrlar. Bir zamanlar Mu-
hann23 a-po-lio Kaan ile bir tartmas oldu; bu yzden ayrldlar ve iki ayr
ulus meydana getirdiler. Bat Trkle-rinin lkesi, Wu-sunlarn24 eski topraklary-
d; douda, T-k-elerin25 Krallna; batda Lei-u26 (Aral Gl) denizine;
gneyde, Su-leye (Kagar); kuzeyde Han-haia27 kadar uzanyordu. ang-ann28
yedi bin li kuzeyindeydi; Yen-ki (Karaar)29 Krall-ndan kp kuzey batya
doru ynelerek, yedi gnlk yryn sonunda gneydeki otalarna; yeniden
kuzey istikametinde sekiz gn yryerek kuzey otalarna varlrd.
22 Aslnda, Kuzey Trklerinin atas Bumin Kaan ve Bat Trklerinin atas stemi Kaan, Byk Yabgu
Tu-wunun iki oludurlar. (Tang-u, CCXV, b, s. 2 v)
23 Ta-lo-pien, Mu-hann olu ... demek gerekir.
24 li vadisi ve evresi.
25 Kuzey Trkleri.
26 Lei-u Denizi ui-kingde iki defa zikrediliyor, blm II, s. 2 ro ve 3 ro. Fakat bu kadar kark bir
hidrografyann ortasndan kesin durumu ortaya karmak imkansz gzkyor; Hai kuo tu i, (Blm
III, Hanlarn zamannda bat lkeleri haritas) Lei-u Denizini Aral De-nizinden ayrmad Hazar
Denizi ile zdeletirmektedir.
27 Moolistan lnn kuzeybat ksm.
28 Hsiang-fu (Si-ngan fu), Tang hanedannn bakenti.
29 Kuzeybatya doru ynelmek iin Karaardan klrsa, Yulduz vadisine girilir. Bu vadiden kmak
iin, Narat Geidini (Harita III) amak gerekir; daha sonra Kunje nehri vadisine gelinir. Si y tu i
(XII, s. 8 vo) Tu-kelerin gneydeki otalarn Kunje kylarna yerletirirken btnyle hakl
gzkyor. Narat Geidini aarak Kunje vadisinden Yulduz vadisine geme olana, bu yolu ieren
Kulcadan Urumiye uzanan gzergh tasvir eden Si y ui tao ki (III, s. 25 ro) tarafndan kantlan-
mtr. Kuzey otana gelince, durumu saptamak daha zor; bununla birlikte, birisi imdiki Kulca civar-
larnda, dieri Ebi-nor Gl bitiiinde olmak zere iki ayr otan bulunduu kesin.

Tie-le (Tls)ler, Kiu-tse (Kua) ve bat blgelerinin birok barbar (Hu)

krallklar onlara itaat arzettiler. Boylar arasnda kark olarak Tu-lu ve Nu-i-pi
(Nou-che-pi) kabileleriyle Ko-lo-lu (Karluk) u-ye, u-mi ve -wu (Hami)
boylar bulunur. Genellikle gelenekleri Tu-kelerinkiyle ayn, fakat konuma
biimleri biraz farkldr. Subay olarak her zaman kaann oullar ya da kk
kardeleri arasndan veya akrabalarndan e-hu (yabgu)lar ve te-le (tegin)leri
vardr; ayrca i-kin, k-li-o, yen-hung-ta, hie-li-fa, tu-tun (tudun), se-kin vb.
adnda, grevlerini tevarsen alan grevlileri vardr.
 36/491

Ta-ye30 dnemi boyunca, Sui hanedan imparatoru Yangn hkmdarl

altnda u-lo Kaan, kk kardei Ke-ta ad [Kl Tardu ad] ve Ta-nai Te-
ginle31 saraya gitti. Sonra, Kao-liye dzenlenen sefer srasnda mparator Yanga
elik etti. Ona Ho-sa-na Kaan ad verildi. Kiang-tu karklklar anszn balad-
nda, Y-wen Hua-kiyle birlikte nehrin kuzeyine gitti ve Hua-ki (?) yenilince
ang-ana geri geldi. Kao-tsu, onun erefine oturduu yerden indi ve onu kanla-
yarak yanna oturttu; ona Kuei-i (Adalete dndren)32 blgesel kral unvann
verdi. (u-lo), Kao-tsuya byk bir inci sundu. O da u szlerle kendisine
teekkr ederek hediyeyi kabul etmedi: nci ve iyi niyet ok deerli eyler; benim
iin, deerli olan ey samimi bir kalptir; incinin ne kymeti vardr ki.
30 Daha kesin olarak, 611 ylnda.
31 [s. 305den ek: Ta-nai teginin Tang-unun CX. Blmnde yer alan biyografisinde ad e Ta-nai
olarak gemektedir.]
32 Tung kien kang muya gre bu olay 618 ylnn 11. ve 12. aylar arasnda cereyan etmitir.

(u-lo) ve i-pi33 eitli sebeplerden dolay birbirlerine kar dmanlk besliy-

orlard. u-lo bakentte bulunduu srada, i-pi onun ldrlmesi talebiyle eli
gnderdi. Kao-tsu buna raz olmad. Kurmaylar Kao-tsuyu u szlerle eletirdiler:
Eer imdi onu teslim etmezseniz, bu bir kiiyi korumak, btn krall kaybet-
mek olacaktr. Daha sonra bu sizin iin kesinlikle bir sknt sebebi olacaktr. Tai-
tsung34 yle cevap verdi: Bu adam son are olarak bizim yanmza destek
istemeye geldi; onu ldrmek adalete smaz. Kao-tsuya youn uyarlar yapld;
bu yzden duygular yava yava deimeye balad. Uzun bir srenin sonunda,
aresiz, Ho-sa-nay sarayn i salonuna getirtti ve onunla birlikte kendini ikiye
verdi; sonra onu eng-u-enge yollad. O da onu Kuzey Trklerinin elilerine
teslim etti ve onu ldrdler (619)35 Tai-tsung iktidara gelince, usulne uygun
olarak kabrinin deitirilmesini emretti.
33 Kuzey Trkleri Kaan.
34 O sralar mstakbel imparator Tai-tsungun yalnzca Tsin Kral sfat vard; Tang-unun bu olay-
larla ilgili rivayetinde bu isimle zikredilmektedir.
35 Tung kien kang muya gre, bu cinayet 619 ylnn sekizinci ya da dokuzuncu aynda ilenmitir.

Ke-ta ad36 [Kl Tardu ad] nceleri Hui-ningde37 ikamet ediyordu;

binden fazla svarisi olan bir ordusu vard; Sui hanedan yklnca kendini Ke-ta
[Kl Tardu] Kaan ilan etti. Wuti (618den 626ya) dneminin balangcnda, ine
 37/491
boyun ediini bildirmek iin bir eli yollad; ona Tu-wu kuo-pa ke Kaan unvan
verdiler ve himmet ettiler. Daha sonra Li Kui (619)38 tarafndan yok edildi.
36 Bu kii Suilerin tarihinde Ta-tu kuan adyla geen kiiyle ayn olmaldr.
37 Kan-su eyaletine bal Lan-u vilayetinin Tsing-yan ilesi.
38 617 de kendine Leang kral unvan alan Li Kui, 619 ylnda Tu-ku-hunlarn saldrsna urad ve
ldrld; fakat, daha nce Ke-ta Kaan yenmiti.

Ta-nai tegin39, Ho-sa-na Kaanla beraber Sui hanedannn Ta-ye40 dnemi

srasnda Orta Kralla snmaya geldi, sonra Leao-tung seferinde mparator
Yanga elik etti. Yapt hizmetlere karlk ona kin-tse kuang-lu ta-fu unvan ver-
ildi. Daha sonra kabilelerini Lou-fan41 (topraklarna) datt. Kao-tsu savaa
balaynca Ta-nai, ordularnn banda arpmalara katld.42 Sui generali Sang
Hien-ho, Yin-ma Chanda anszn adalet or-dusuna43 saldrd; ordunun byk
bir blm kap oraya buraya dald bir srada, Ta-nai birka yz svarinin
banda (Sang) Hien-hoyu arkadan kuatmak iin bir k buldu ve hazrlksz
olduu bir anda baskn dzenleyerek onu byk bir bozguna uratt44. Harekat
bitince ona kuang-lu ta-fu unvan verildi; sonra, bakente dzenin salanmas iin
canla bala hizmet vermeye devam etti. Hediye olarak be bin para (ipek) sunuldu
ve i (Che) soyad verildi.
39 Ta-nain yaam yks Tang-uda anlatlmaktadr, (blm CX) fakat Ho-sa-na Kaanla yakn-
lnn ne olduunu anlalmyor.
40 611 ylnda.
41 Hin ikinci valilii, an-si eyaleti.
42 Tung kien kang muya gre, A-i-na Ta-nai 13. ta-ye (617) ylnn yedinci ayndan itibaren yeniden
Tanglara balanyor. Ayn esere gre, Ta-nai ismi Ta-no olarak telaffuz edilmeliydi.
43 Yani Tang ordusu.
44 Tang ordusu Sang Hien-honun ordusu karsnda tutunamyordu, fakat Ta-nain esiz giriimi, za-
ferin ynn deitirdiinde oktan dalmaya balamt.

Wu-ti dneminin (618-626) banda, Tai-tsung45, Sie Kle-ri46 ortadan

kaldrdnda [Ta-nai] ona elik etti. Wang i-ungun itaat altna aln, Tou
Kien-te ve Liu Hei-tann47 ortadan kaldrl srasnda da imparatorun yannday-
d. Btn bu seferler srasnda dikkate deer bir cesaret sergiledi. Ona saraydan
kz ile on bin para alacal ipek verildi. nc eng-ku-an ylnda (629), sa
muhafzlar byk generali ve Feng (Fong) blgesi mfetti komutanl rtbeler-
ine terfi ettirildi; Tou dk unvan ve yz hanelik bir tmar ald. On ikinci ylda
 38/491
(638) ld. lmnden sonra ise krall ayakta tutan byk general nian
verildi.
45 O srada Tai-tsung yalnzca Tsin Kral sfatna sahipti.
46 617de, Sie K Tsin Kral unvann almt; 618 ylnda Li i-mine (gelecekteki Tai-tsung) yenik
dt.
47 619 ylnda haksz yere eng Kral unvann benimseyen Wang i-ung, 621 ylnn yaznda Li i-
mine boyun emesine istinaden imparator unvann benimsedi; mttefiki Tou kien-te o srada hapset-
tirildi ve ldrld; generali Liu Hei-ta ise takip eden yln nc aynda bozguna uratld.

Ho-sa-na daha nce Suilere sayg sunmak iin gelmi ve mparator Yang
tarafndan alkonulmu olduundan, halk tahta onun amcasn oturttu. Bu, e-kui
Kaand.
e-kui Kaan, Ta-tu Kaann kk oluydu; iktidara geldikten sonra, toprak-
larn genileten ilk kiiydi. Douda, Kin-ana (Altay) kadar gitti; batda, denize
kadar gitti; Y-menin (kuan) batsnda, eitli krallklarn tamam onun egemen-
lii altna girdi. Bu yzden Kuzey Trklerinin rakibi oldu. Otan Kiu-tsenin
(Kua) kuzeyine, San-mi dana kurdu. Sonra ld. Yerine kk kardei Tung e-
hu (yabgu) Kaan48 geti.

48 Tung kien kang munun (XXXVIII, s. 7 vo) bir notuna gre Tung, kaann ahs ismidir; e-hu ke-
limeleri Trk unvan yabgunun e anlamlsdr. Tung e-hu Kaan ou kez sadece e-hu Kaan olarak
adlandrlm; Persiayla ilgili kk tantma yazsnda (nc Blme bkz.), bu kaann 619 ylndan
daha nce tahta ktn belirten metinde de bu isimle zikredilmitir.

Tung e-hu (yabgu) Kaan, yiit ve becerikli biriydi; muharebede ve hcumda

esizdi; bu sayede, kuzeyde Tie-le (Tls)leri kendine balad. Batda Po-ssuya
(Po-se/Persia) kar mcadele etti; gneyde, Ki-pinin (Gandahar) komusu oldu;
btn bu lkeler ona itaatlerini gsterdiler. Yzbinlerce okusu vard; bat lkeler-
inde hakimiyeti vard ve onlara sahip oldu. Wu-sunlarn (li vadisi) eski toprann
sahibiydi. Ayrca, otan e (Takent) Krallnn kuzeyine, Chien-chana49
tad. Bat lkelerinin eitli krallklarnn balarnda yneticilerin hepsine si-li-fa
unvan verdi ve ayrca onlar gzetim altnda tutup ynetmek, ykmllkleri ve
vergileri kontrol etmek iin bir tu-tun (tudun) gnderdi. Batnn (barbar) Junglar
hi bu kadar gl olmamlard.
49 smi bin kaynak demek olan bu yerleim yeri Hsan-tsang tarafndan ziyaret edilmitir. (Vie, s.
58); Evliya-Ata yaknnda ayn ismi tayan nehrin zerindeki Talas ehrinin 150 li dousunda bulunu-
yordu.
 39/491

nc wu-ti ylnda (620), Tiao-i50 lkesinden gelen byk yumurtalardan

sunmak iin in sarayna bir eli gnderdi. Bu srada kuzey Trkleri huzursuzluk
karyorlard. Kao-tsu birok kez onu cesaretlendirme ltfunda bulundu ve kuzey
barbarlarna kar bir plan dzenlemek iin kuvvetlerini onunkilerle birletirmeye
tevik etti. Tung e-hu (yabgu) buna raz oldu. Beinci yl (622), kn, byk bir
ordu sefere koyulmak zereydi. Hie-li Kaan51 [Kat l-han] bunu rendi ve ok
korktu; birbirlerine kar savamamalar iin tekrar Tung e-hu (yabgu) ile
dostane ilikiler kurmaya alt.
50 Kiu Tang-uda (blm I) okuduumuza gre, ikinci wu-ti (619) ylnda, 7. ve 8. aylar arasnda,
Bat Trklerinin e-hu (yabgu) Kaan ve Kao-ang kral saraya sayglarn sunmak ve tartuk takdim
etmek iin eliler gnderdiler - nc yl (620), nc ay, kui yu gn, Bat Trklerinin yabgusu
e-hu Kaan ve Kao-ang kral K Pe-ya, saraya sayg sunmalar ve vergi gtrmeleri iin eliler gn-
derdiler. Trkler tartuk olarak Tiao-iden gelen byk kulardan sundular. - Hirth, Tiao-iyi Babil
ile zdeletirmektedir. (China, s.144)
51 Kuzey Trkleri kaan.

Daha sonra Tung e-hu (yabgu) evlenmek iin bir prenses istemek amacyla in
sarayna eli gnderdi. Kao-tsu etrafn saran bakanlara dedi ki: Bat Trkleri
bizden ok uzaklatlar; tehlike zamannda kuvvetlerini bizimkilerle
birletirmediler; imdi desti izdiva talep ediyorlar. Ne karar almak lazm? Feng
Te-i52 u cevab verdi: imdilik yapmamz gereken ey, her eyden nce uzak-
lam olanlarla birlemek ve yakn olanlarla savamak; olaylar iyi lp bimek-
tir. Kuzey barbarlarn sindirmek iin evlilie raz olmamz gerekiyor; birka yl
ierisinde, Orta Krallk parlak bir hale geldiinde, yava yava ne yapmak
gerektiini dnebiliriz. Bylece Kao-tsu evlilie izin verdi. Kao-ping kral Tao-
liye Bat Trklerinin lkesine gidip birlemesini emretti. Tung e-hu (yabgu)
bundan ok mutlu oldu. Fakat bu arada Hie-li Kaan, birka yl ard ardna Tung
e-hunun topraklarna zarar vermi ve Bat barbarlarna giden yol tkanmt. Bu
yzden evlilik fiilen gereklemedi.
52 Te-i denilen Feng Lan iin bkz., Kiu Tang-u, blm LXIII ve Tang-u, blm C.

Birinci eng-kuan yl (627), Tung e-hu, in sarayna ivi eklinde on bin

mcevherle incelikle sslenmi altn bir kemer ve bebin at sunmak zere en-u
Tung se-kini Kao-ping53 kral Tao-li ile beraber gitmesi iin grevlendirdi.
53 Daha nce Kao-ping kral Tao-linin Tung e-hu Kaann nezdinde in imparatorunun elisi
olduunu grmtk. Bu durum onun Bat Trkleri yannda yer almasn aklamaktadr.
 40/491

Bu srada, Tung e-hu54 (yabgu), gcne ve servetine gvenerek halka kt

davranyordu; boylarndaki insanlarnn hepsi ondan nefret ediyorlard. Ko-lo-lu
(Karluk)lar byk bir mevcutla ona kar ayaklandlar. Onun Orta Krallkla shr
yolla akraba olmasndan memnun olmayan Hie-li Kaan, ona zarar vermek iin
birok kez ordu yollad; ayrca Tung e-hu (yabgu)ya unlar demesi iin insanlar
gnderdi: Eer Tanglarn evine prensesle grmeye giderseniz, zorunlu olarak
benim topraklarmdan gemeniz gerekiyor. Tung e-hu (yabgu) bundan huzursuz
oldu. Evlilik gereklemeden nce, Mo-ho-tu hu k-li si-pi Kaan adyla tahta
geen amcas tarafndan ldrld.
54 Tang-unun (CCXVII, b, s. 3 r) Sie-yen-tolar hakkndaki ksa yazsnda e-hunun ikinci eng-
kuan ylnda (628) ldn belirtilmektedir; fakat bu kant, 630 ylnn bana doru e-hu Kaan
bizzat ziyaret eden Hsan-tsangn verdii bilgilerle rtmemekte-dir. (Vie, Julien evirisi, s. 55) Buna
gre e-hu Kaan ancak 630 ylnda lm olabilir.

Tai-tsung, Tung e-hunun lm haberini alnca byk znt duyarak, ld

yere sunu olarak takdim edilmek ve yaklmak zere yeim tandan maml eyalar
ve adamlar gnderdi; ama lke karklk iinde olduundan eliler yolculuklarn
tamamlayamadan durdular.

Mo-ho-tu hu k-li si-pi55 Kaan, nceden Trklerin belli bir kesiminin bam-
sz reisiydi ve kk bir kaand. imdiyse kendini byk kaan ilan etmiti; fakat
halk ona boyun emedi. Nu-i-pi kabileleri ortak bir kararla Ni-u Mo-ho (baga)
ad tahta kotardlar, ama Ni-u buna raz olmad. Bu srada Tung e-hu
(yabgu)nun olu Tie-li Tegin, Mo-ho-tu tehdidinden gelen tehlikeleri nlemek iin
Kang-kye (Sodiyana) kamt; Ni-u oraya onu bulmaya ve iktidar teslim et-
meye gitti. Ad, -pi po-lo Si e-hu (yabgu) Kaand [rbis Bolun-cabgu Han]. Her
ikisi de aralarndaki husumete son vermemekle birlikte saraydan gelin almak
amacyla ine eliler gnderdiler. Tai-tsung onlara yle cevap verdi: Krallk-
larnz karklk ve dzensizlik iinde; kim tegin kim tebaa, bu hl belli deil.
arpmalar ve mcadeleler bitirilmedi; evlilikten nasl bahsedebiliyorsunuz?
Ksacas, evlenme tekliflerini kabul etmedi.
55 Kun kelimesi phesiz bir bask hatasdr ve nceki paragraftaki gibi pi olarak okunmaldr.

Her ikisine de kabilelerine sahip kmalar ve birbirleriyle savamaya son

vermeleri tavsiyesinde bulundu. Fakat daha nce Bat Trklerine balanan ve te-
baa haline gelin Tie-le (Tles) kabileleri ve Bat blgesindeki eitli prensliklerin
tamam onlara kar ayaklandlar. Bu durum, hakanln harabeye dnmesine se-
bep oldu.
 41/491
Si e-hu [rbis Bolun-cabgu Han], eski hkmdarn olu olarak, halkn sevdii
bir kiiydi; Bat blgesinin kaan olan Tu-lu Kaana Mo-ho-tu Kaann
boylarnn yiit beyleri kalabalk bir ekilde boyun emeye geldiler. Mo-ho-tuya
saldrmak iin tekrar savaa girdi ve onu byk bir bozguna uratt. Mo-ho-tu,
Kin-an (Altay)da sakland; daha sonra Tu-lu Kaan tarafndan ldrtld. Bunun
zerine halk Si e-hu (Yabgu)ya ulu kaan unvann verdi.
Si e-hu (yabgu) Kaan iktidara gelince byk bir askeri sefer dzenledi ve
kuzeyde Tie-le (Tls)leri egemenlii altna ald; fakat Sie-yen-to (Sir-Tardu)lar
ayaklandlar ve ona saldrdlar; kaan, umulann aksine onlar malup etti. Si e-
hu (yabgu) acmasz ve sert mizalyd. ftiralara kanard. Komuta etme ve ynet-
me sanatna vakf deildi.
(rnein) Si e-hu (yabgu)ya pek ok hizmet veren ve bu yzden kk kaan
unvan alan bir -li Kaan vard. Yabgu, asl astar olmayan bir su yznden onu
ve ailesini ldrtt. Kimse kendini gvende hissetmiyordu. Si e-hu (yabgu) Ni-
udan srekli pheleniyor ve gizlice ona kar tedbirler almaya alyordu; o
srada Ni-u ban alp Yen-kiye (Karaar) gitti. Daha sonra Mu-pi Tarkan ile
Trklerin ve Nu-i-pilerin nde gelen beyleri beraber bir komplo dzenleyerek ona
saldrdlar; Si e-hu (yabgu) evik svarilerinin eliinde Kang-kye (Sodiyana)
snd ve orada ld. Devletin ileri gelenleri Ni-uyu bulmak iin Yen-kiye
(Karaar) gittiler ve onu iktidara getirdiler. Ni-u, Tulu Kaan olarak da bilinir.
Tu-lu Kaan Ni-unun bir dier ad da Ta-tu Kaand.. Babas Mo-ho ad nce
Tung e-hu (yabgu)nun hizmetindeydi. Ta-tu, Wu-ti (618-626) dneminde inin
bakentine gitti. O sralarda Tai-tsung barbarlara kar iyi davranmaya aly-
ordu. Ona dostluk ve nezaket gsterdi. Aralarnda birbirlerini aabey-kar-de gibi
grecekleri konusunda bir anlama yaptlar. Ni-u kaan olunca imparatora bir
eli gndererek ona tbi olmak istediini bildirdi. mparator bir eli yollayarak ona
onursal bir isim, davul ve arma gnderdi. Yedinci eng-kuan ylnda (633), (impar-
ator) ikinci dereceden bir hung-lu olan Liu an-ini, krallnda ona Tun a-leu-wu
hi-li-pi Tu-lu Kaan unvan beratn vermek iin yollad. Ni-u, bir sonraki yl (634)
ld. Aabeyi Tung-o ad iktidara geldi ve a-po-lo Tie-li-i Kaan [Ibara Tlis-
ad Han] unvann ald.
a-po-lo Tie-li-i Kaan, dokuzuncu eng-kuan (635) ylnda dest-i izdiva tale-
binde bulunmak ve be yz at sunmak iin in sarayna bir nme gnderdi. Saray,
ona bolca destek ve teselli vermekle yetindi, ama evlilie raz olmad.
 42/491
Daha sonra Tie-li-inin hakanl on kabileye blnd; her boyun banda bir
bey vard. Bunlara on adlar deniliyordu. Her ad hediye olarak bir ok almt. Bu
yzden onlara on oklar denildi. Bundan baka on oklar, her kolda be ok olmak
zere sa ve sol kollara ayrld. Sol kol be Tu-lu boyundan oluuyordu ve her
birinin banda bir o (ur) vard. Bir ur bir oku komuta ediyordu. Sa kol ise be
Nu-i-pi boyundan oluuyordu. Bunlarn banda da byk se-kinler bulunuyor ve
her se-kin bir oku komuta ediyordu. Umum adlar on-oklard; daha sonra ok
boy anlamnda kullanld ve her bir okun banda bulunan byk beylere byk
kumandanlarn adlar verildi. Be Tu-lu boyu Sui-enin (Suy-b, Tokmakn
gneyinde) dousunda ikamet ediyordu; Be Nu-i-pi boyu ise Sui-enin batsnda
yayordu. Bu andan itibaren asl isimleri on aile adnn kabilelere verilmesi ile
olutu.
Kendi halk ve daha nce tebaas iken ayrlanlar Tie-li-iyi saymamaya
baladlar. Kaan kendi Tung tu tun (tudun)unun56 ani bir saldrsna urad;
kurmay heyeti kat ve dald; Tie-li-i, evresindeki yz kadar bahadrn banda
(saldrganlara kar) birok kez savat; Tung tu tun (tudun) stnlk salaya-
mad ve ekildi; Tie-li-i kat; aabeyi Pu-li ad [Bri ad] ile beraber Yen-kide
(Karaarda) bekindiler.
56 Tung kelimesi, Tung e-hu Kaan unvanndakiyle ayndr.

Bu srada A-si-ki ke se-kin57 Tung tu-tun (tudun) ve dierleriyle birlikte Y-

ku ad58 Byk Kaan ve Tie-li-iyi Kk Kaan olarak nasbetmeye davet
olundular. Tung tu-tun (tudun) ldrld; Y-ku adn ordusu ise kendi se-kin-
leri tarafndan bozguna uratld. Tie-li-i dnp eski topraklarna kavutu. Nu-i-
piler, u-miler ve dierlerinin tamam Tie-li-iye itaat ettiler.
57 A-si-ki kenin bu unvan, daha ileride Nu-i-pi boylarnn be se-kininden birincisi gibi belirtilmi
olan A-si-kie ke se-kin ile zde olmas gerekiyor.
58 Bu almann nc blmnn bir metninde de ayn Y-ku ad gemektedir. Onu Hie-li
Kaann olu olan Kuzey Trklerinin Y-ku ad ile kartrmamak gerekir.

On ikinci yl, bat boylar Y-ku ada -pi [rbis] Tu-lu unvann verdiler. -pi
Tu-lu Kaan iktidara geldiinde, Tie-li-iyle byk savalar yapt; her iki ordudan
da ok lenler oldu; her biri iten ellerini ektiler ve balarn alp gittiler. O srada
(-pi Tulu Kaan) Tie-li-i ile topraklar ikiye bltler; li59 nehrinin
batsndaki topraklar Tu-luya kald; doudaki topraklar ise Tie-li-inin hakkna
dt. Sonra Tu-lu Kaan otan Tsu-ho60 tepesinin batsna kurdu ve onu kuzey
 43/491

ordas olarak adlandrd. Bu srada Ke-ye-i61, Pa-si-mi (Basmal)62, Po-ma63,

Kie-ku64 (Krgz), Ho-sin65 ve u-mu-kun [mgn]66 beyleri ona tbi oldular
59 Bu vadiyi sulayan li nehri. Eer metnin devam dikkatle okunursa, burada kesinlikle bir hata
olduu grlecektir. Tu-lu, li nehrinin dousundaki (bat ksmndaki deil) topraklara ve Tie-li-i de
bu su akntsnn batsndaki topraklara sahipti (dousundakilere deil). Aslnda: 1) linin
dousundaki topraklar Bat Trklerinin toprakla rnn kuzeydou ksmn temsil ediyor ve bu nehrin
batsndaki topraklar bu lkenin gneybat ksmn oluturuyor veya Tu-lunun ikametgh kuzey or-
das olarak adlandrlyordu; oysa Tie-li-inin halefi e-hu Kaann ikametgh gney otayd; 2) Tu-
luya bal halklar, bat Trklerinin kuzeyinde veya dousunda yerlemi olan Basmallar, Po-malar,
Krgzlar ve u-mu-kunlardr; 3) Tie-li-inin halefi e-hu Kaann devletinin bat snrn li nehri
tekil ediyordu; 4) Bunlar Nu-i-pi boylardr, yani Tie-li-i ve halefi e-hu Ka-ann tebaasn
oluturan Bat Trklerinin bat boylardr. - Si y tu i, metnin bu hatasn kabul etme yanlgsna
dt iin, Tsu-ho dan (blm XXII, s. 10 ro) bo yere Kulcann gneyindeki Bug-ra-ula da
olarak gstermeye alyor.
60 Bu dan yeri tespit edilememitir; bkz. nceki notun sonu.
61 kelimeyi bir halk ad olarak dnyorum, fakat bu, ancak iyice aratrdktan sonra kabul
edeceimiz bir addr, nk onu hibir yerde bulamadm.
62 Pa-si-miler Thomsen tarafndan (Orhon Yaztlar, s. 178, n. 88) Bilge Kaan kitabesinde sz konusu
olduu gibi, Basml (veya Bas-mal)larla zdeletirilmilerdir. 720 ylnda Pa-si-milerin Pei-ting
ehrinde bulunduunu biliyoruz (Guen yaknnda; Bkz. Gzergah II, g. Blm). Fakat metnimizi yaz-
makta olduumuz tarihe yani yaklak bir yzyl geriye gittiimizde, Pa-si-milerin biraz daha farkl bir
yurtlarnn olmas muhtemel; nk Pei-ting blgesi o srada u-yelerin elindeydi (ileriye baknz)
[s. 305deki ek ve dzeltme: Tse i tung kienin 720 ylnn on birinci ayna ait bir nottan Pa-si-mi
beylerinin A-i-na soy adna sahip bulunduklarn ve Trk halkndan olduklarn reniyoruz. Pei-ting
(Bibalk) ehrinde yayorlard. Si y tung wen i (I, s. 14 r) Pa-si-mileri Narn-ho-poga yer-
letirmektedir. Hibir haritada bulamadm bu yer ugu-akn dousundaki Hopog nehrinin
sahilleri zerinde bulunsa gerektir. Muhtemelen Pa-si-miler VIII. Yzyl balarnda Bibalk blgesini
igal etmek iin oradan gelmilerdir.]
63 Tang-u, ayn ekilde telaffuz edilen bir ibare vermektedir. Po-malara ayn zamanda Pi-chi veya
O-lo-i de derler. Topraklar Trk-lerin kuzeyinde ve (in) bakentine 14000 li uzaktadr. Akarsular
ve meralar takip eder, ayrca dalk blgelerde yaamaktan holanrlar. Otuz bin sekin askerleri
vardr. Topraklar her zaman karla kapldr; oradaki aalar her zaman yeildir (am aalar); tarlalar
srmek iin atlar kullanrlar; oradaki atlarn (ma) hepsi beneklidir (po). Bu lkenin (Po-ma) ad
buradan gelir. Kuzeyde denize kadar uzanrlar. At yetitirdikleri halde, onlara binmezler; temel
gdalar mayalanm ksrak stdr [kmz]. Kie-ku (Krgz)lara kar savamay seviyorlar. Bu insan-
larn grnm Kie-ku (Krgz)larnkine ok benzer, fakat birbirlerinin dillerini anlamazlar. Hepsi
salarn kesiyorlar; karaaa fidannn kabuundan yaplm kalpaklar var. Odun paralarn bir kuyu
bariyeri gibi olacak ekilde dzenliyorlar ve onlar karaaa fidannn kabuklaryla kaplyorlar; evlerini
 44/491
yapmak iin kullandklar ey budur. (Gruplarn) her birinin kendi beyi var ve birbirlerine boyun
emezler. (Tang-u, CCXVII, s. 7 v)
64 Kie-ku, inlilerin Krgzlar iin kullandklar adlardan biridir; bkz. Tang-u, blm, CCXVII, b., s.
7 v; W. Radloff, Die Alttrkischen Inschriften der Mongolei, s. 425-426; Thomsen, Orkon Yaztlar, s.
140; Hirth, Nachworte, s. 40.
65 Bu hakla ilgili herhangi bir kayt bulamadm. Bunu Sodiyanann dokuz ao-wu devletinden biri
olan beyliiyle kesinlikle kartrmamak gerekir. (Tang-u, CCXXI, b. s. 1 r)
66 Metin burada dzeltme veriyor. u-ui-kun; fakat ui karakterini mu olarak dzeltmek gerektii
aktr. u-mu-kunlar be Tu-lu kabilesinden biriydi (ileriye baknz).

Tie-li-i, on nc ylda (639), tu-tun (tudun)larnn ve se-li-falarnn Y-ku

adla birlikte kendisine kar zorluk kartmak iin kurduklar komplolara maruz
kald. Tie-li-i, aresiz bir ekilde bilhare son nefesini verecei Pa-han-na (Fer-
gana)ya kat. Nu-i-pi boylarnn beyleri, Kia-nann olu ve Tie-li-inin kk
kardei olan Po-pu tegini aramaya gittiler ve onu iktidara getirdiler. Ad, -pi a-
po-lo e-hu [rbis Ibara Cabgu] Kaandr.

-pi a-po-lo e-hu Kaan iktidara geldiinde, otan Sui-ho67 nehrinin kuzey-
ine kurdu ve ona gney ordas adn verdi; li nehri, dou snrn tekil ediyordu. O
srada Kiu-tse (Kua), an-an (Lop-norun gneyinde), Ts-mo (Hotann
dousunda) Tu-ho-lo (Toharistan) Yen-ki (Karaar), e (Takent), i (Ke), Ho
(Zarafann gneyinde)68, Mu (Sirderyann batsnda), Kang (Semerkand) bey-
liklerinin tamam onun atad yneticileri kabul ettiler. -pi apolo, daha sonra
in sarayna sayg sunmak ve tartuk gtrmek zere bir eli gnderdi; Tai-tsung
onu avutmak ve cesaretlendirmek iin mhryle onaylanm bir ferman ya-yn-
lad; on beinci eng-kuan (641) yl, ordunun sol kanat generali ang Ta-iye bu
yazy kaana vermeye gitmesini ve ona bir davul ve sancak sunmasn emretti.
67 Tang-uda byle. Si y tu inin bunu Issk-kulun kuzeydousuna yerletirmesi, bana gre ok za-
yf bir kanta dayanmaktadr. Dolaysyla bu su akntsnn yerini tam olarak tespit edemiyoruz.
68 Daha kesin bir saptama iin, bkz. Marquart, Chronologie, s. 59.

Bu sarada, Tu-lu Kaan ve e-hu (yabgu Kaan) defalarca birbirlerine

saldrdlar. Tu-lu, imparatorluk sarayna bir eli gnderdi; Tai-tsung, ona samimi-
yet ve mutabakat kurallarn anlatt.
O sralar Tu-lunun pek ok askeri vard ve gittike gleniyordu. Bat lkelerin-
in eitli beyleri tekrar ona itaat arzetmeye geldiler. Tu-lu, ksa bir sre sonra e
(Takent) tudununu e-hu (yabgu)ya saldrmakla grevlendirdi. Tudun, onu
tutuklayarak Tu-luya gnderdi; daha sanra (e-hu Kaan) ldrld.
 45/491
Tu-lu Kaan tahta getiinde, baz Nu-i-pi boylar ona kalpten itaat et-
memilerdi. Bunlarn tamam ona kar ayaklandlar. Tu-lu, askerlerinin tekrar
bana geti, Tu-ho-loya (Toharistan) saldrd ve onu ezdi. Gcne gvenerek bat
lkelerini cannn istedii gibi ynetti ve (Hami) ilesini yakp ykmak iin asker-
lerini gnderdi; An-si askeri valisi Kuo Ko69 iki bin hafif svarinin bana geerek
ona saldrmak amacyla U-ku snrna gitti ve onu yendi. Tu-lu, ayrca Tien-an70
ehrini kuatmak iin u-ye, u-mi ve dier gebe boylarn gnderdi; Kuo Ko
onlara tekrar saldrd ve geri att. (Kuo) Ko zaferinden istifade ederek ilerledi ve
u-ye se-kininin ikamet etmekte olduu ehri ald; sava kaaklarn izledi ve
Ngo-suo71 dana vard, binden fazla ba kesti; u-mileri itaat altna alarak geri
dnd.
69 Dier metinlerde greceimiz gibi bu kiinin asl ad Kuo Hiao-ko idi. Hiao kelimesi burada un-
utulmu. Kuo Hiao-konun yaam yks Kiu Tang-uda bulunuyor, blm LXXXIII ve Tang-u,
blm CXIda anlatlmaktadr.
70 Turfann gney batsnda, Bukun ve Toksunun arasnda (Bkz. Gzergah I, s. 26)
71 Ngo-suo dann, Uruminin batsna 300 liden daha uzakta, Katun tepeleri emberinde bulunmas
gerekiyordu. Si y tu ide (blm XXI, s. 4 vo) bu konuda yle deniliyor: Tang dneminde, u-ye
boyu Kin-man ilesinde yayor ve Pei-ting askeri valilii snrlar iinde bulunuyordu; bugn buras
Uruminin dousunda ve Bogdo ulann kuzeyindeki blgedir. u-mi boyu u-yelerin batsnda,
Manas Glnn (veya Manas nehrinin) solunda ve sanda ikamet ediyordu. Katun Bogdo ula tepeler-
inin kuzeyinde olmas gerekiyordu. Tu-lu (Kaan) Tien-an ehrini kuatmaya gelmek iin u-yeler-
in ve u-milerin askerleriyle gelmesi srasnda sz edilen yer, Uruminin dousundaki Bogdu
uladr. Fakat, (Kuo) Hiao-ko onu izledi, korkusuzca savat. Kuo Hiao-ko, nce u-yelerin ehrini
ele geirdi ve daha sonra Ngo-suo dana ulat. u halde Ngo-suo da kesinlikle u-yelerin
batsndayd ki, imdiki Katun Bogdo ulaya tekabl eder; veya u-miler bu dan kuzeyinde oturuyor-
lard; askerler topraklarna kadar gelmilerdi ve bu sebeple boyun ediler. Si y tu-ideki bu pasaj
nemlidir, nk belirgin bir biimde u-mi ve u-ye boylarnn yerlerini belirlemektedir; u-miler
Manas nehri sahillerinde yani Uruminin batsnda, u-yeler ise Uruminin dousunda daha son-
ralar Pei-ting asker valiliinin merkezi olan Guen yaknlarndaki Kin-man ilesi mevkii zerinde
bulunuyorlard; Tang-u (XLIII, b. bkz. 6 ro) Kin-man ilesi konusunda Beinci yung-hui ylnda
(654), u-yelerin arazileri zerine Kin-man ilesi kuruldu diye yazmaktadr. M. Schlegel (la stile fu-
neraire da teghin Giogh s. 32) bu boyu Talas nehri ile Lop-nor yaknna yerletirmektedir ki, birbiriyle
pek de komu olmayan iki blgedirler. Burada iki byk hata var: Birincisinde u-yeler deil, Talas
nehrinin yaknnda ikamet eden Bat Trklerinin baz kaanlar yayorlard; ikincisinde, u-yeler-
den inen a-tolarn evresinde yaadklar Pu-lei Gl, Lop-nor deil Barkul Gldr. u-yeler,
Barkul Glnn batsnda, a-tolar ise dousunda oturuyorlard.
 46/491
Tu-lu, daha nce ibret olsun diye Ni-u-o (ur)nun kellesini uurmutu.
nk bu kii ona tahsis edilen ganimeti zimmetine geirme cretini gstermiti;
fakat bilhare hazrlkszken Ni-u-o (ur)nun mensup olduu boyun beyi Hu-lu-
ku-nun saldrsna urad; halkndan ok sayda insan kat; krall ok kart.
On beinci eng-kuan yl (641), buyruu altnda olanlardan birka, U-li-o
(ur) ve dierleri Tu-luyu devirmeyi tasarladlar; birinin kaan olarak atanmasn
istemek iin kendi balarna imparatorluk sarayna eliler yolladlar. Tai-tsung,
Mo-ho-tu i-pi Kaann olu -pi e-kui Kaana72 iktidar vermek iin mhrlen-
mi bir yaz tayan bir eli gnderdi.
72 Tang-uya gre, -pi e-kui Kaan, -k-li-i i-pi Kaann, o da Tie-li-inin oludur. Bu yzden
burada Mo-ho-tu i-pi Kaan olarak adlandrlan kii, Tang-unun -k-li-i i-pi Kaan ile ayn
kiidir. .

-pi e-kui Kaan iktidara gelince, Pe-uide73 Tu-luya saldrmas iin gebe
Nu-i-pi kabilelerin savalarn yollad. Tu-lu, halkn kendisine bal olmadn
bildiinden batda, Tu-ho-lo (Toharistan) Krallna teslim oldu. Orta Kralln el-
ileri daha nce Tu-lu tarafndan engelleniyordu; e-kui onlara mmkn olan her
trl ilgiyi gsterip, tm ihtiyalarn karlayarak muhafzlarn korumas altna
ang-ana geri gnderdi. lkesinin rnlerini hara olarak vermeleri iin eliler
yollamaya balad ve evlenmesi iin kendisine bir prenses verilmesini istedi. Tai-
tsung buna raz oldu; buyrukla ona, dn hediyesi olarak ine verilmek zere,
Kua, Hotan, Kagar, u-Kiu-po (Yarkendin gneyinde) ve Tsung-ling (ncekinin
gneyinde)74 be vilayetini ayrmasn emretti. Tai-tsung daha sonra ld. Ho-lu
ayakland ve e-kuinin gebe kabileleri onun tarafnda yer aldlar.
73 Hsan-tsanga gre Pe-ui ehri Talasn 200 li gneybatsndayd; ileriye baknz, nc blm.
74 Bu metin, o dnemde Bat Trklerinin btn Bat Trkistanda hakim olduklarn ispatlyor.

A-i-na Ho-lu,75 -pu-li ad e-kui teginin76 oluydu. Vaktiyle A-i-na Pu-en

lyle birlikte ine itaat arzetmek iin geldiinde, Tu-lu kaan, Pu-enin halefi
olabilmesi iin Ho-luya yabgu unvan verdi; Si77 ilesinin 1500 li kuzeyinde Ta-lo-
se78 vadisinde ikamet ediyordu.

75 Bu kii, Tang-unun XLinci blmnde (s. 8 vo), Bat Trklerinin efi Ni-fu a-po-lo e-hu A-i-na
Ho-lu olarak gemektedir.
76 Bu kii, Tie-li-inin kardei Pu-li-adla ayn kii gibi gzkyor.
77 Bu ile, dorudan Turfanla snrdat.
 47/491
78 lk yaklam olarak, bu Ta-lo-se vadisini, ok da uzakta olmayan ve Talasn nemli yerlerinden
saylan Evliya-Atann yer ald Talas nehri vadisiyle zdeletirebilirdik ki, o takdirde Bat Trk
boylarnn en belals olan be Ni-u-pi boyunu ynetmek iin Ho-lunun yerleecei yer buras olacak-
t. Mesele bu kadar basite indirgenemez. 1) Transkripsiyon, Talas ehrinin ismini belirtmek iin
kullanmaya alk olduumuz transkripsiyon deil; onun yerine geen baka bir eydir; 2) Talas nehri
ve ehri, Si (Turfan) ilesinin kuzeyinde deil, batsndayd; 3) Son olarak u-yeler, u-miler ve
Kar-luklar Turfann kuzeyine yerlemi olan boylard ve onlar ynetmek iin yerleilmesi gereken yer,
Talas nehri sahili deil, Si (Turfan) ilesinin kuzeyiydi. Ayn zamanda, Tang dneminde bat lkeleri
haritasnda (Si y tu i, III. s. 8 vo ve 9 ro) Ta-lo-se nehrini Kara rt ile zdeletirilmesi bana doru
gibi geliyor; fakat yleyse, metinde bir hata olduunu kabul etmek ve be Tu-lu boyunu be Nu-i-pi
boyuyla yer deitirmek gerekir. [s. 306daki ek ve dzeltme: To-lo-se vadisinin Kara rt vadisiyle
zdeletirilmesi, Wang ung-sinin biyografisindeki bir pasaj sayesinde kesinlemitir. (Tang-u
CXXXIII, s. 5 r) Burada Pa-si-mi (Basmal), Ko-lo-lu (Kar-luk) ve Hui-ho (Uygur)larla ittifak salayan
bu generalin To-lo-se vadisine saldrd, arkasndan 744 ylnda Wu-su-mi-i Kaana saldrp
ldrmek iin Kun nehrini gemek istediini okuyoruz. Eer To-lo-se ehri Kara rt vadisine yer-
letirilirse, o zaman bu askeri sefer btnyle anlamsz bir ey olacaktr.]

u-mi, u-ye,79 Ku-su, Ko-lo-lu (Karluk)80 ve be Nu-i-pi boyuna mensup

insanlar ynetiyordu. Daha sonra, Tu-lu, Tu-ho-lo (Toharistan) Krallnn
batsna tanmt; e-kui Kaan, Ho-luyu tedirgin etmek ve izlemek iin askerler
gnderdi; Ho-lunun sabit bir ikametgah yoktu; yirmi ikinci eng-kuan (648) yl,
gebe kitlelerin bana geerek, imparatora81 boyun emeye geldi, ona ikametgah
olarak Ting82 ilesinin verilmesi konusunda ferman yaynland; daha sonra ona
sol atl muhafzlar generali, Yao-i komutan [tu-tu] unvan verildi. Kao-tsung
tahta ktnda (650), onu sol atl muhafzlar byk generali ile daha nce olduu
gibi Yao-i komutan [tu-tu] unvan ile taltif ve terfi ettirdi.
79 u-miler Uruminin batsnda ve u-yelerin dousundaydlar.
80 Tang-uya gre, blm CCXVII, b. s. 6 ro, Ko-lo-lu (Karluk)lar, Pei-tingin kuzeybatsnda
(Guenin yannda) ve Kin-an (Al-tay)nn batsnda oturuyorlard. Ayn zamanda Urungu ve Ulungur
nehri sahilinde ve Kzl-ba Gl yaknnda kurulmu olsalard, bu pek de anlalmazd; Tang
dneminin bat lkeleri haritas (Si y tu i, III., s. 8 vo ve 9 ro) Karluklar aslnda Urungu nehri ile
Kara r-t arasnda yerletiriyor; bu harita Tang-uya gre (CCXVIII, b., s. 6ro) kylarnda Karluk-
larn yaad Pu-ku-en nehrini Kara rtla zdeletirmektedir. Bkz. Si y tu i, XXV, s. 7 vo.
 48/491
81 Bu olay Kiu Tang-unun 3. blmnde (s. 8 ro) u szlerle hatrlatlmaktadr: 22. eng-kuan
ylnda (648), ikinci ayn kui-u gnnde, Bat barbar, a-po-lo e-hu, halknn banda boyun
emeye geldi; Se-kini Ku-li-pei-lo sznn eri, sava general ve ayn zamanda byk se-kin olarak
atand. Takip eden sayfada greceimiz gibi a-po-lo, Hu-lunun ald lkapdr; e-hu (yabgu), Bat
Trklerinin tm kaanlarnn unvandr. 5. Kiu Tang-unun ayn blmnde, 648 ylnda, Bat Trk-
lerinin Si e-hu Kaann saraya sayg sunmak iin bir eli gnderdiini okuyoruz; bu bir hatadr ve Si
e-hu Kaan yerine -pi e-kui Kaan demek gerekir.
82 Ting blgesi, daha sonra Pei-ting Genel Valiliinin merkezi olan yerdir; Guen yaknlarnda bu-
lunuyordu. [s. 306daki ek ve dzeltme: Tse i tung kien (648in 4. ay) yle diyor: Kendisine
Ting eyaletindeki Mo-ho ehrini ikametgah edinmesi konusunda bir imparatorluk ferman karld.
Bu Mo-ho ehri Ting veya Bibalk vilayetinin 60 li batsnda olmal.]

kinci yung-hui yl (651), olu Tie-yn ile birlikte, halknn bana geti ve
batya kat. Tu-lu Kaann topraklarn ele geirdi ve bat lkelerinin eitli
beylerinin tamamn yanna ekti. Otan uang-ho83 ve Chien-chan84a kur-
du. Kendisine a-po-lo Kaan unvann verdi; on Tu-lu ve Nu-i-pi boylarn
ynetti. Be Tu-lu boyu iin be ur vard; birincisinin ad u-mu-kun l o85 idi;
ikincisinin ad Hu-lu k ke o (Kuli-ur)86 idi; Hu-lu ona evlenmesi iin
kzlarndan birini vermiti; ncsnn ad e-o-ti87 idi; drdncsn ad Tu-
ki-i ho-lo-i o88 idi; beincisinin ad u-ni-i u-pan o89 idi. Be Nu-i-pi
boyu iin be se-kin [erkin] vard; birincisinin ad A-si-kie ke se-kin idi; en gl
olan oydu. kincisinin ad Ko-u ke se-kin idi; ncsnn ad Pa-sai-kan tun-
a-po se-kin; drdncsnn ad A-si-kie ni-u se-kin idi; beincisinin ad Ko-u
u-pan se-kin idi90. Her birinin emrinde yz binlerce askeri vard ve hepsi Ho-
lunun emrindeydiler. Bat lkelerindeki eitli krallklar arasnda da ona bal
olanlar vard.

83 Si y tu i (XXII, s. 6 vo ve blm XXV, s. 4 vo) uang-hoyu Ebi-nora dklen kk Borotala

nehri vadisine yerletiriyor.
84 skender tepelerinin kuzey yamacnn eteklerinde, Talas (Avliya-Ata) ehrinin 150 li dousunda.
Kr., 3. blm, Hsan-tsangn metni.
85 Tang dnemi bat lkeleri haritas (Si y tu i, III, s. 8 vo ve 9 ro) u-mu-kunlar Karluklarn
dousunda uguak blgesine yerletirmektedir.
86 Tang-u, Hu-lu-k yerine Hu-lu-wu yazmaktadr ki, bunun doru olmas gerekiyor. nk baka
her yerde, hatta Kiu Tang-u, LXXXIII, s. 3. roda bile onu buluyoruz. - nceki notlarda belirtilmi
haritaya gre Hu-lu-wular Acar-norun yaknnda bulunacakt.
87 Sz edilen haritaya gre, e-o-tiler Ebi-norun yaknndaydlar.
 49/491
88 Buras, ilk defa Tu-ki-ilerin veya Trgilerin adndan sz edildiine rastladmz yerdir. Sz
edilen haritaya gre, Borotala kylarnda ve bir baka zaman da Issk-kul dousundaki topraklarda
oturacaklard.
89 u-ni-iler Yulduz vadisinde oturuyorlard.
90 Be Nu-i-pi boyu, daha batda olduklarndan inlilerce ok yanl tannmlardr. Dolaysyla on-
larn yerini tam olarak belirleyemiyoruz.

Daha sonra Ho-lu, Tie-yne Mo-ho-tu (bagatur) yabgu unvann verdi. Bat (Si-
fan) barbarlarnn eitli kavimlerini birok kez istila etti ve bunaltt; ayrca Ting91
ilesini yamalamak iin ilerledi. nc yl (652), onu cezalandrmalar iin sol
muhafzlar byk generali Leang Kien-fang ve sa muhafz alaylar byk generali
Ki-pi Ho-liye Yen-jan92 eyalet valisine bal elli bin Hui-ho (Uygur) atlsnn
bana gemeleri konusunda imparatorluk ferman gnderildi93; toplam olarak
be bin kelle kestiler ve altmtan fazla byk efi tutsak ettiler.
91 Guen civarnda.
92 Yen-jan genel valisinin idari merkezi Shan-sinin kuzeyinde Ta-tung ve o-ping valilikleri
arasndayd. Hirth (Nachwort, s. 113), Yen-jann Ta-tung-funun 100 li kuzey batsnda bulunan eski
en-y-tai kasabasnn yeri zerinde bulunduunu ortaya koymutur. Dier taraftan, Y ti yao lan
(Tung kien kang muda sz geen corafi yapt, Han Wu tinin 3. eng-ho yl), Yen-jan, imdiki o-
ping valiliinin kuzeydousundaki eski San-ti ilesinin topraklar zerine oturtuyor. Dolaysyla bu
iki bilgi birbiriyle rtmektedir -Yen-jan tam olarak, bir dan ismiydi; M.. 90 ylnda, General Li
Kuang-linin Hiung-nular tarafndan yenildiinde dmana kaptrd yer burasyd. (Tsien Han u,
XCIV, a, s. 12 ro; bu metinden ayrca Yen-jan dann Su-sie-wu olarak adlandrlan topraklarda bulun-
duunu anlyoruz). Yine ayn Yen-jan danda, M.S. 89 ylnda, General Tou Hien, kahramanlklarn
anmak iin bir stela diktirdi; metni tarihi Pan Ku tarafndan yazlan bu kitabe, Hu Han-uda
muhafaza edilmitir. ( LIII, s. 7 r).
93 Ki-pi Ho-linin yaam yksnde (Kiu Tang-u, CIX, Tang-u, CX), bu kiinin Tie-le (Tls)
meneli olduunu okuyoruz. Dolaysyla Ki-pi, mensup olduu boyun adyd; nk Ki-piler daha
sonra Uygur adyla mehur olan Tls halkn oluturan boylar arasnda anlyorlar (Tang-u, CCXVII,
a, s. 1 ro). Dolaysyla Ki-pi Ho-linin 50.000 atl Uygurun banda olduunu metnimizde grmek hi
de artc deil. Bu atllar, phesiz onun banda bulunduu kabileda-larnn atllaryd. Boy adnn
ynetici ailenin ad oluu, sk rastlanan bir durumdur; Tu-ki-i (Trgi) meneli kabile reisi Ko-u
Hann ad da yine Ko-u boyuna mensup olmasndan kaynaklanmaktadr. Barbarlar genelde boy
adn bylece bir aile ismi haline gelen oymak ismi yaparlar. (Kiu Tang-u, CIV, s. 4 v).
Drdnc y (653) Tu-lu Kaan ld. Olu en-u she-hu, be Nu-i-pi boyuyla
birlikte Ho-luya saldrmak istedi; yerleim yerini yok etti ve binden fazla kelle94
kesti.
 50/491
94 Bu konuda Tse-juyan kui ansiklopedisinde (blm 964, s. 8 r) yle denilmekte: Altnc yung-
hui (655) yl, imparator, Hie-pi ta-tu ada kaan unvann vermek iin bir mabeyinci gnderdi ve u
not ilave edilmektedir: Hie-pi ta-tu ad, Tu-lu Kaann oluydu. nceleri en-u e-hu unvan vard; o
ve babas, imparatorluun talimatlarna hi uymazlard. Bilhare, Ho-lu ayaklandktan ve Tu-lu ldk-
ten sonra, (Hie-pi ta-tu ad) itaatini arzetmek iin eliler gnderdi; birok kez Ho-luyu askerleriyle
lmle cezalandrmak iin izin talep etti. Bu yzden kendisine kaan unvann tevcih etmek amacyla
bu eli gnderildi. Mabeyinci, Sui-e (Tokmak) ehrinin batsna kadar gitti; Ho-lunun askerleri onu
engelleyince daha ileri gidemedi; ayrca, en-u kendisine bal olan ve Ho-lu tarafndan ilhak edilen
yerleim yerlerini henz korumas altna alamamt; taraftarlar az ve zayft. Ona unvan veremeden
geri dnd.

kinci hien-king (65 7)95 ylnda, imparator, sa askeri smrgeler generali Su

Ting-fang96 Yen-jan genel valisi Jen Ya-siang, genel vali yardmcs Siao Se-
yeyi, sol atl muhafzlar byk generali ve Han-hai kumandan Hui-ho Po-
jueni97 ve dierlerini onu tedip edip saldrmalar iin ordularnn balarna
gemekle grevlendirdi; ayrca sa muhafzlar byk generali A-i-na Mi-e ve sol
askeri smrgeler byk generali A-i-na Pu-eni, ortal yattrmak ve ileri
yoluna koymak iin bykeli sfatyla gnderdi. (Su) Ting fang, Ye-tie98 nehrinin
batsna kadar ilerledi; Ho-lu, yirmi binden fazla Hu-lu-k ke o99 atlsnn ve
dierlerinin banda, dzenli bir ekilde bekliyorlard. (Su) Ting-fang, kinci Gen-
eral Jen Ya-siangn ve dierlerinin bana geerek ona sava ilan etti; ekyalar
kalabal byk bir bozguna urad.
95 Bu ksa notta, 656 ylnda vuk bulan olaylardan bahsedilmiyor. Kiu Tang-uya gre (blm IV, s.
4 v), birinci hien-king (656) ylnn sekizinci aynda, Sol muhafz alaylar kumandan General eng
i-tse, Y-mu-kuda Ho-lunun buyruu altndakilere kar mcadele etti; Ko-lo-lu (Karluk)larn hie
(li) fa Huo-tsesi, u-yelerin se-kini Y-iyi ve dierlerini byk bir bozguna uratt; binden fazla
kafa kesti, saysz develer, atlar, inekler ve koyunlar ald. Ayn yln dokuzuncu aynda, eng i-tsie,
Ho-lunun olu Tie-yne sava ilan etti; binlerce kelle kesti ve Heng-tu ehrine kadar ilerledi (Tang-
uda Tan-tu eklinde). Bu srada eng i-tsenin szde baarlarnn istekte kaldna inanmak
gerekir. nk ayn yln (656) on ikinci aynda rtbesi skld. eng i-tsenin yaam yks, Kiu
Tang-unun LXVIII. blmnde anlatlmaktadr.
96 Su Ting-fangn yaam yks, Kiu Tang-u, LXXXIII ve Tang-u, CXIde bulunuyor.
97 Yani Uygur Po-juen. Hui-ho (Uygur), onun aile ismi gibi oldu.
 51/491
98 Tse-i tung kienin (657 ylnn 12. ay) bir notundan Ye-tie nehrinin -linin dousunda olduunu
anlyoruz.
99 Yani, Hu-lu-wularn kl uru. Bu kl ur ayrca Ho-lunun olu Tie-ynden bakas deilmi gibi
gzkyor. nk Kiu Tang-uda (IV., s. 5 v) nc hien-king (658) ylnda Su Ting-fang, a-po-
lo Kaan Ho-luya ve Bat Trklerinin kul uru Tie-yne saldrd ve yendi ifadesini buluyoruz.

Aralarnda byk ef Tu-ta tarkann da bulunduu iki yzden fazla adamn

kellesi uuruldu. Ho-lu ve ke o (kul ur)nun hafif svarileri katlar ve sak-
landlar; li100 nehrini getiler; ok sayda asker ve at boularak ld.
100 Birka satr ileride Ho-luyu u nehri yaknnda tekrar bulduumuz gibi, li nehrini kuzeyden
gneye doru getii aktr; dolaysyla in ordularnn ona saldrmak iin kuzey yolundan (bkz. G-
zergh II) gemeleri gerekmiti ve yle gzkyor ki, buras ilk yenilgisini ald Borotala blgesidir.

(Siao) Se-ye, Ho-lunun adrlarn kurmu olduu Chien-chana101 vard.

Mi-e birliklerini ilerletti ve li nehrine vard; u-ye ve u-mi beyleri ve
dierleri, halklarnn banda (gelerek) itaat arzettiler. Mi-e tekrar ilerledi ve
uang-hoda durdu; Ho-lu, daha nce Pu-i tarkan [Pu-shih Ta-kuan (Toygun)],
dalan askerleri toplamas ve birletirmesi iin grevlendirmiti. Pu-i, bulunduu
yeri aa istihkamlarla glendirdikten sonra ba kaldrd ve sava ilan etti; Mi-e
ve Pu-en ona saldrarak saflarn bozdular; sonra, Su Ting-fangla birlikte Sui-e
(u) nehri yaknnda Ho-luya saldrdlar ve onu byk bir bozguna urattlar. Ho-
lu ve Tie-yn u-nu adn yanna snmak istediler; e (Takent) Krallnn Su-
tu102 ehri yaknna geldiler, adamlar ve atlar akm ve ok yorulmulard. ehir
hakimi -ni tarkan103 arap ve yiyecek almalarna izin vererek, onlar karlad.
Ho-lu, onun szlerine inanarak ehre girdi; ama hemen yakalanarak tutukland.
Siao Se-ye, e (Takent) Krallna geldiinde, u-nu ad Ho-luyu104 ona teslim
etti.
101 Siao Se-yenin, Ho-lunun geri ekilmesini engellemek iin ordusuyla gney yolunu (bkz. Gzergh
I) tutmas gerekmiti; Chien-chan, Evliya-Atann dousuna 150 li mesafedeydi.
102 Buras phesiz, gnmzde Ura-tbe denilen Sutruana ehrinin isminin ksaltlm eviri
yazmdr. Bkz. Bbr, Vakn, tercme Po- vet de Courfeille, tome I, s. 16 Uratipann ad balangta
Usrua- na veya Usru olarak yazlyordu. [s. 306daki ek ve dzeltme: Su- tu ehri Sutruana deildir.
Sayfa 93deki I. nolu dipnotu daha do- ru buluyorum. Marquartn bir tebliine nazaran Su-tu, bni
Hur- dadbehin oturkes dedii ve a (Takent)in 5 fersah uzana yer- letirdii ehirdir. Bkz. Barbi-
er de Meynard evirisi, Bibliotheca ge- ographorum arabicorum, t. VI, s. 20]
103 -ni kelimesi Trke ni kk karde kelimesinin eviriyazm olabilir. Bkz. Hirth, Nachwort, s.
80, n.1.
 52/491
104 658de Ho-lunun yakalanmasndan sonra, en-u e-hu ile ura- mak gerekti. Tang-u da (III.,
s. 3 ro) okuduumuza gre, drdn- c hien-king (659) ylnn nc aynn jen-wu gn, Kun-ling
genel valisi, A-i-na Mi-e, uang-hoda (Borotala?) Bat Trklerin- den en-u e-huya kar savat
ve onu yendi. Ayrca, bu me- tin bize, ayn yln on birinci aynda, Ho-luya bal (A)-si-kie ke se-
kin Tu-mann snr getiini gsteriyor; Su Ting-fang ona kar gnderildi ve onu 660 ylnn
balarnda hapsettirdi. Daha nce grdmz gibi, A-si-kie ke se-kin, Nu-i-pi gebe boylarnda-
ki be se-kinden birincisiydi.

Ho-lu, (Siao) Se-yeye yle dedi : Ben bir sava esiriyim. Esasen nceki impar-
ator bana iyi davranmt, bense ona kar ayaklandm; eer bugn yenildi isem, bu
Gn bana fkelenmi olmasndandr. Bir zamanlar, Han detlerine gre byk
infazlarn ehrin pazarnda yapldn duydum; bakente gittiimde ve beni
ldrecekleri zaman, aonun105 kabrine gitmek ve nceki imparatora hatalarm
itiraf etmek istiyorum. Bu benim iten arzumdur. Kao-tsung bunu renince ona
acd. Sonra esir Ho-lu bakente vard. Onun aonun kabrine ve imparatorluk
cenaze tapnana armaan olarak sunulmasn emretti. zel bir afla onun
ldrlmemesi konusunda buyruk kard.
105 ao kabri, 649da len imparator Tai-tsungun kabridir. Bu kabir Kiu-tsung da zerinde, Li-
tsan ilesinde, Si-an (Hsi-an) ilinde, an-si blgesinde bulunuyordu. ok nemli bir arkeolojik ant
olmalyd; orada, malup yabanc teginleri simgeleyen on drt ta heykel grlyordu. [Kin i tsui
pien, blm, CXIII, s. 35 ro ve vo], ayrca, drt buuk ayak yksekliinde, be buuk ayak geniliinde
ve bir ayak kalnlnda alt deme tann zerine alt sava at ilenmiti.

Halk blnd ve Kun-ling ve Meng-i askeri valilikleri [tu-hu-fu] kuruldu. Ona

bal btn lkeler eitli illere blnd; batda, en u nokta Po-ssu (Persia) idi;
btn (bu blgeler) An-si106 askeri valiliine balydlar. Drdnc yl (659), Ho-
lu ld. Hie-li107nin kabrinin yanna gmlmesi konusunda buyruk karld.
Baarlarn anmak iin mezar tana kitabe yazld.
106 Merkezi Kiu-tsede (Kua) idi.
107 Kuzey Trklerinin kaan Hie-li, 630da inliler tarafndan hapsettirilmi ve 634 ylnda lmt.

A-i-na Mi-e, stemi Kaann beinci kuaktan torunudur; stemi, bir zaman-
lar an-yye108 elik ederken on byk efi ynetmiti. Yzbin askeri vard; bat
lkelerinin eitli barbar (hu) krallklarn yola getirdi. Kaan oldu ve krallna
On Oklar ad verildi. Nesilden nesile torunlar bu halk ynetti, A-i-na, barbarlar
arasnda Mo-ho-tu (bagatur) yabgu109 adyla tannyordu.
 53/491
108 an-y, Hiung-nularn byk eflerinin eski unvandr; burada phesiz steminin byk kardei
Tu-man (Bumin) Kaan kastedilmektedir. Bu metin nemlidir. nk Kuzey (Dou) ve Bat Trklerin-
in blnmesinin Bumin ve stemi kaanlarn zamanndan beri var olduunu ispatlyor. Burada aka
stemi Kaann Bat Trklerinin asl birinci efi gibi grldn gryoruz.
109 Anlalan, yabgu unvan Bat Trklerinde kaan sfatnn tamamlayc ksmn oluturmaktadr ki,
pek ok isimde yabgu kelimesinin bulunmas da bu ekilde izah edilebilir.
Altnc eng-kuan (632) ylnda, imparator bir ferman kararak, hung-lunun
ikinci dereceden ulu kiisi Liu an-ini (A-i-na Mi-eye) Hi-li-pi tu-lu Kaan un-
van vermesi ve hediye olarak bir davul, flama ve on bin para iekli ipek sunmas
iin barbarlara gitmekle grevlendirdi. Kendisinden daha yal olan yeeni Pu-en,
kendini kaan olarak ilan etmek istiyordu. Bu yzden Mi-eyi, erkek kardeini ve
yeenlerini yani yirmiye yakn kiiyi ldrmeyi tasarlad.
Mi-e ile Pu-enin aras ald iin, on nc eng-kuan (639) ylnda kend-
isine verilen u-ye ve u-mi gebe kabilelerinin bana geerek saraya sayg
sunmaya geldi. Ona sarayn sa muhafzlar byk generali unvan verildi. Pu-en,
bunun zerine Tu-lu yabgu unvanyla kendini han ilan etti; gebe kabileler
arasnda pek ok kii ona itat etmiyordu. Bu yzden onu srdler; o da kat. Pu-
en, ailesininin nne derek saraya sayg sunmaya geldi. Ona sol askeri
smrgeler byk generali unvan verildi. Daha sonra, Mi-e, Kao-liye kar d-
zenlenen sefer srasnda Tai-tsunga elik etti ve orada hizmetlerde bulundu;
Ping-siang110 ilesi kontu adyla soylulatrld.
110 Ping-siang, Kan-su blgesinde, imdiki Kung-ang iline bal Tung-wei ilesinin gney
batsndayd.

kinci hien-king (657) ylnda, (Mi-e) sa muhafzlar byk generalliine terfi

ettirildi; sonra Ho-luyu cezalandrd ve boyun edirdi. Bunun zerine Mi-eye
Hing-si wang kaan (bir zamanlar kaybedilmi olanlar artrp oaltan Kaan) un-
van verildi, ayn zamanda sa muhafzlar byk generali ve Kun-ling umumi ask-
eri valisi unvanlar da verildi. Payna deni ald ve Ho-luya bal olan be Tu-
lu111 boyunu kendisine balad. Pu-ene gelince, ona Ki-wang-tse kaan (daha
nce yarda braklm olanlar tamamlayan kaan) unvanyla birlikte sa
muhafzlar byk generali ve Meng-i askeri valisi unvanlar da verildi; ayrca pa-
yn ald ve be Nu-i-pi boyunu kendisine balad.
111 Yukarda sz edilen be Tu-lu boyuyla be Tu-lu boyu zdetir.
 54/491
mparator, bu vesileyle u satrlar ihtiva eden bir ferman yaynlad: Bat bar-
barlar (si Fan) karkla dtnden beri otuz yldan fazla geti; son yllarda
Ho-lu kaba gcyle yzlerce aileyi dehete drd; onlar ok ar ekilde
yamalayp, perian etti. Bana gre, yce kudretim drt denizi ynetiyor; himme-
tim onlara inayet ve maieti hakkaniyetle bltrd; smrlen zavalllar uzun
zamandr kt muamele ve aclara maruz kalrken, sapk ve sinsi bir tutsan
istilalarna ve gasp hareketlerine msaade edemezdim. Bu yzden, sa askeri
mstemlekeler generali Su Ting-fang ve dierlerini cesur svarilerin banda
kuzey ve eyaletini cezalandrmak ve izlemek zere gnderdim. Siz, ey ulu
kiiler,112 sizi sarayn itibarn yaymak ve devam ettirmek iin gnderdim. Gney
blgesi yreklendirildi ve desteklendi. Bylece uursuz eflerin prestijimden kork-
masnn ve barbarlarn faziletimi candan sevmesini saladm. Asilerle savatm ve
boyun eenlere kar iyi davrandm. Batl hasmlarn hepsi tamamen yola
getirilmiti. Ho-lu ve olu tutsak edildikten sonra, onlara bal eitli gebe
kabilelerinin byk efleri olmas gerekiyordu. Siz ey ulu kiiler, saraya snmak
iin ok iyi bir zamanda geldiniz, uzun zaman boyunca hassa birliklerinde hizmet
ettiniz; imparatorun adalet ve ltuflarna fazlasyla nail oldunuz. Kanunlar ve kur-
allar ok iyi biliyorsunuz. Bu yzden, ey ulu kiiler, her birinizi bir blmn
kaan olarak grevlendiriyorum. Bu srada, eer eitli boylar Ho-luyu izlediyse,
bu onlarn doal arzular deildi; ancak, ey ulu kiiler, siz geldiinize gre onlar bo-
yun eeceklerdir. Size gelince, huzurlu bir ekilde lkelerinize dneceksiniz. Lu
eng-king ve meslektalar ile birlikte, gebeler arasnda yksek ve dk rtbeli
grevliler tayin etmek; rtbeler, byk ve kk dller vermek, valiler ve alt
kademedeki-lerin grev dalmn dzenlemek zorundasnz.
112 Burada A-i-na Mi-e ve A-i-na Pu-en kastedilmektedir.

Lung-o (661-663) dnemi boyunca, (imparator) tekrar Mi-eye ve Pu-ene

adamlarnn bana geip Kua seferi srasnda Y-hai taonun genel valisi General
Su Hai-enge refakat etmelerini emretti. Pu-en, Mi-eye bal kabileleri kendine
balamay her zaman arzu ediyordu. Bu yzden (Su) Hai-engi gizlice u szlerle
uyard: Mi-e ayaklanma planlar yapmakla megul; size onu kurnazca bir yolla
ldrmeyi teklif ediyorum. O sralar, (Su) Hai-engin askerlerinin says sadece
birka bin civarndayd. Asl ordusu kendisinden uzakta, Mi-enin topraklarnday-
d. Bunun zerine subaylarn toplayarak, Mi-e ba kaldrmak istiyor; bir tek
kiiyi bile canl brakmayacaz. imdi nce davranmamz gerekiyor ve bylece
 55/491
avantaj kazanabileceiz. Sonra yalandan, byk ynetici generale milyonlarca
para ipek getirmesi ve bunlar kaanlara ve dier beylere hediye olarak datmas-
n emreden bir imparatorluk ferman olduunu ileri srd. Bu yzden Mi-e, kur-
ala uygun olarak mevkebinin banda hediyeleri istemeye geldi. (Su) Hai-eng, on-
larn hepsini yakalatarak boyunlarn vurdurdu. Bilhare Batl barbarlar (si Fan),
hep bir azdan Mi-enin isyan etmediini, Pu-enin iftirasna kurban gittiini,
(Su) Hai-engin ciddi bir tahkikat bile yapmay dnmeden Mi-e ve mevkebini
yanllkla ldrttn sylediler.
mparatorie Tsu-tien ynetimi ele aldnda (684), on boylar [on oklar] uzun
yllardan beri basz idiler. Birok gebe kabile oraya buraya dalm ve kay-
bolmutu. O, ui-kung (685-688) dneminin balarnda, Mi-enin (tsu-pao-tao-
wei-i-fu-ung-lang-tsiang113) unvanna sahip olu Yan-kinge tsu-y-kien-wei-
tsiang kn114 unvan verdikten baka, ayrca Hing-si-wang kaann115 yerini alp
be Tu-lu boyunu muhafaza etmek suretiyle Kun-ling askeri valisi olarak terfi et-
tirdi. Pu-enin olu Hu-e-loya ise yu-y-kien-wei-tsiang-kn unvanyla birlikte
be Nu-i-pi boyu ve Meng-i askeri valilii verildi. Daha sonra Yan-king, sol
muhafazlar byk generali unvanyla terfi ettirildi. Birinci yu-i yl (692), ayak-
lanma planlad gerekesiyle Lai tsun-en kastl olarak suland ve ldrld.
Olu Hien ise Yai uya116 srld. nc ang-an yl (703), geri getirilerek, de-
desi Hing-si-wang kaann117 varisi olsun ve on boylar sakinletirmek, ynetmek,
kendisine balamak ve teselli etmek zere grevlendirilen bykelinin yerini dol-
dursun diye sa atl muhafzlar byk generali unvan verildi. Aslen Hiene bal
olan barbarlar, Mo-o (Mu-ur/Kapagan Kaan)118 ve Wu-i-le119 tarafndan
yava yava kendi saflarna ekilmilerdi. Bu yzden kendi devletine dnmeye
cesaret edemedi. Kai-yan (713-741) dnemi boyunca, sa kin-wu byk generali
rtbesine tekrar terfi etti ve ang-anda ld.
113 Pao-tao bir yay klfdr veya leopar derisinden yaplm kl kndr.
114 Y-kien, yeim tandan bir ss eyas anlamna geliyor.
115 A-i-na Mi-e.
116 Kung-u valiliinin 40 li gneydousunda Kuang-tung vilayetine bal Hai-nan adasnda.
117 A-i-na Mi-e.
118 Bat Trklerinin Kaan. Mo-onun Kapagan Kaanla (Elteres Ka-anla deil) zdeletirilmesi
Radloff tarafndan yaplmt. (Die Alttrkischen, Zweite Folge, s. IX). Kapagan Kaan, 692den 716ya
 56/491
kadar iktidarda kald; halefi, 716dan 734e kadar lkeyi ynetecek olan yeeni Mo-ki-lien (Bilge
Kaan)dr. -735de dikilen Bilge Kaan kitabesinde, onun kaan olmadan nce Bat Trklerine kar
kazand zaferlerden hi sz edilmeden, dorudan Sodiyanada Basmallara ve Trgilere kar
dzenledii seferleri zikrediliyor. Bkz. Marquart, Die Chronologie, s. 53. -A-i-na Hienin sadece ismen
bir hkmdar olmas ve lene kadar in saraynda kalmas, zaten evirdiimiz metinden anlalyor;
bu yzden Bilge Kaan yaztnn Bat Trklerinden bahsetmiyor olmas hi de artc deil.
119 Trgilerin efi; ileriye baknz.

A-i-na Pu-en barbarlarn yannda bulunduu srada, ona sol askeri mstem-
lekeler byk generali unvan verildi. Mi-e ile beraber Ho-luyu120 cezalandrd
ve alt etti; hafif svari birlikleri byk generali unvan verilerek saygnl artrld,
sa muhafzlar byk generali, Meng-i askeri valisi, Ki-wang tse kaan (nceden
kesilmi olana devam eden kaan), be Nu-i-pi boylarnn muhafz grevleriyle
grevlendirildi. Olu Hu-e-lonun barbar tebaalar arasndaki unvan Pu-li add.
ui-kung dneminin banda (685-688), ona yu-y-kien-wei-tsiang-kn ve tsi-
ang kien unvan verildi ve ayn zamanda Ki-wang-tse kaana121 haleflik yapmas
ve be Nu-i-pi boyunu muhafaza edebilmesi iin Meng-i asker valisi unvan ver-
ildi. Birinci tien-u ylnda (690), sol muhafz birlikleri byk generali olarak ad-
landrld ve daha nce kendisine Meng-i naibi grevinin verilmi olmasna il-
aveten, soylular snfna ait unvan kie-ung-e-u kaan (kada-katini hkmdara
hizmet etmek iin tketen kaan) olarak deitirildi. Daha sonra ld.
120 657den 658e.
121 A-i-na Pu-en.

en-lung dnemi boyunca (705-716) olu Huai-taoya122 sa askeri smrgeler

byk generali, tai-ye ulu kiisine dnm kuang-lu ulu kiisi, ayn zamanda
Meng-i asker valisi ve on boy kaan unvanlar verildi.
122 A-i-na Huai-tao bylece Hu-e-lonun olu ve A-i-na Pu-enin kk oludur. Bu durumda onu
Hirthin (Nachworte, s. 71, n.2) ileri srd gibi, A-i-na o-lun [A-i-na e-r] olu ve Bat Trk-
lerinin u-lo Kaannn kk olu A-i-na Tao-en ile zdeletirmek pek makul gzkmyor.

ui-kung dneminden itibaren (685-688), on aile boylar Trk Mo-o (Mu-

ur/Kapagan Kaan)123 tarafndan istila edilerek, yamalandlar, ldrldler
veya datldlar ve neredeyse tamamen ortadan kaldrldlar; sonra, Hu-e-lonun
ardndan, altm yetmi bin civarndaki insanlarla g ettiler ve btnyle impara-
torluk topraklarna yerletiler.
 57/491
123 Kuzey Trklerinin Kaan.

Bylece Bat Trkleri A-i-na ailesi son buldu.

***

Tu-ki-i (Trgi) Wu-i-le Bat Trklerinin124 ok zel bir boyunun efiydi.

nceleri Hu-e-loya balyd ve unvan Mo-ho (Baga) tarkand. Sonralar Hu-e-
lo cezalandrmaya balad, sert ve acmasz olduu iin, btn halk ondan
ekiniyordu. Halbuki Wu-i-le bu srada gebelere yumak ve efkatli davrany-
ordu. Bu yzden uzak ve yakndaki btn barbarlar gelip onu snarak, itaatlerini
arzettiler. Wu-i-le, her biri yedi bin askeri komuta eden yirmi komutan atad.
nceden Sui-e (u vadisi)nin kuzeybat snrnda oturuyordu; sonra, saldrlarn
ve Sui-edeki srekli zaferlerin ardndan, kamp yerini deitirerek otan
kuzeydouya kurdu. Tu-kelerin komusuydu; ayrca gneybatda Hularla
komuydu ve gneydouda Si (Turfan) ve Ting (Guen) ehirlerine kadar gelmiti.
124 Tu-ki-i (Trgi)ler aslen be Tu-lu boyundan biriydiler.

Halknn azalm ve zayflam olduunu gren Hu-e-lo, m-paratorie Tsu-

tienin iktidara geiinden sonra saraya gelmiti ve bir daha barbarlara dnmeye
cesaret edememiti. Btn topraklar Wu-i-le tarafndan ilhak edildi. kinci king-
lung yl (708), imparatorluk fermanyla ona Si-ho [Hsi-ho] blgesel kral unvan
verildi ve y-i-ta-fu Kie Yan-tsiuya ona gidip bir brve ile iktidar vermesi em-
redildi. Bu eli gelmeden nce Wu-i-le ld. Byk olu So-ko ynetimi devrald.
Bylece yaynlanan bir fermanla So-ko Kin-ho blgesel kral olarak atand. Ayrca
ona saraydan drt kz verildi.
Balangta, So-ko babasndan birliklerin kumandasn devrald srada, Wu-
i-leye bal bir gebe airet beyi olan klur ung-tsie bu durumdan hi mem-
nun olmamt. Sava bakan Tsung u-konun125 ynetimi elinde tuttuunu ve
otoritesini salamlatrdn grerek, u-koyu kazanmak ve So-konun baku-
mandan olmasn engellemesini rica etmek amacyla bir eliyle gizlice 700 ons
altn gnderdi. Bunun zerine (Tsung) u-ko, onun topraklarna dnerek bu ii
ung-tsieyle birlikte gizlice ayarlamas iin y-i-ung-eng Fung Kia-pini
gnderdi. Ayrca bir de ona kendi grlerini ifade ettii bir mektup yollad. Fakat
 58/491
(bu mektup) yolda So-konun etrafta dolaan askerlerince ele geirildi. Bu kiinin
hemen ba uuruldu. Sonra (Fung) Kia-pin ordusunu harekete geirerek Ho-jao
ehirlerini ve dierlerini fethetti. Saraya bir rapor sunmas ve (Tsung) u-konun
kellesini gstermesi iin bir eli gnderdi
125 Tsung u-konun yaam yks Kiu Tang-uda mevcuttur, blm XCII. Bu metinde klur
ung-tsienin A-i-na ailesine mensup olduunu gryoruz

nc king-lung yl (709) So-konun kk kardei e-nu, kendisine verilen

airetin sayca biraz az olmas sebebiyle fkelenerek, aabeyine kar isyan bayra
at ve Tu-kelere gitti. So-koyu cezalandrmalar iin kendi lkesinde onlara
klavuzluk etme teklifinde bulundu. O srada Mo-o (Kapagan Kaan) e-nuyu
alkoydu; yirmi bin askeri sefere kard ve evresindekiler-le beraber So-koya
saldrmaya geldi; onu zaptetti ve geri geldi126; Mo-o (Kapagan Kaan), dier
taraftan e-nuya yle dedi: Siz daha kendi kardelerinizle iyi geinemiyorsunuz,
bana nasl sadk olabilirsiniz? Bu yzden onu da So-ko ile birlikte ldrtt. Mo-o
(Kapagan Kaan)nun askerleri geri dndkten sonra, gebe kabilelerden So-
koya bal Su-lu adl bir bey, halkn geri kalann toplayp bir araya getirdi ve
kendini kaan ilan etti.
126 Kapagan Kaann Trgilere kar dzenledii bu seferin, Kl Te-gin erefine dikilen kitabede
onun 26. yanda iken yapld kaydedilmektedir. (Thomsen, Orhon Yaztlar, s. 110, Bang ve Marqu-
artn tashihine istinaden 36. yl yerine 26. yl olarak okumak gerekir.)

Su-lu, Trgilerin ok zel bir kabilesinin reisiydi. Bar ve huzuru salamay iyi
becerdii iin on boylar yava yava ona itaat etmeye geldiler. ki yz bin nfuslu
bir halka sahip oldu. Bylece bat lkeleri topraklarnda glendi. Sonra saraya bir
eli gnderdi. nc kai-yan yl (715), Su-luya bir kararname ile y-lin-kn sol
byk generali ve Kin-fang kazas byk ynetici elisi unvanlar verilerek, tegin-
lie terfi edildi. Ona mhrl bir mektup gtrmesi ve bir yarlkla ung-un Kaan
(sadk ve itaatkr kaan) olarak adlandrmas iin i-y-i Kie ung-un gnder-
ildi. Bu andan itibaren, her yl, sayg ve hediyeler sunmalar iin eliler gnderdi. O
srada imparator, i Huai-taonun127 kzna Kin-ho128 prensesi unvan verip gelin
olarak ona gnderdi. Bu srada, Tu Sien, An-si askeri valisiydi. Prenses, ticari
memurlardan biriyle takas yapmas ve satmas iin bin at An-siye129 yollad; eli,
(Tu) Siene prensesin talimatlarn aklad; (Tu) Sien kzd ve yle dedi:
mparatorluun bir yneticisi olan bana, A-i-na ailesinden bir kzn talimatlar
 59/491
vermesi nasl kabul edilebilir? Eliyi dvdrtt ve alkoyarak gitmesine izin ver-
medi. Atlarnn karl (yollar) katetmesi gerekiyordu ve hemen hemen hepsi souk-
tan ld.
127 i Huai-tao, in saraynn i aile ismini verdii A-i-na Huai-tao-dan bakas deildir.
128 Kin-ho yerine, Tang-uda olduu gibi Kiao-ho olarak okumak gerekir. 748de, Wang eng-kien
adl inli bir general Sui-e (Tokmak) ehrini fethetti ve bir zamanlar Prenses Kiao-honun ikamet et-
tii yere Ta-yn si adnda bir tapnak ina edildi.
129 Kua. - Burada sz edilen dnemde An-si artk Turfan deil Ku-adr. An-si asker valiliinin
Kao-anga tanmas, Kiu Tang-unun XL. Blmnn (s. 2 vo) sz zerine 657 yl olarak saptan-
mtr; fakat bu tarih ayn eserin IV. Blmne gre (s. 2 vo) 651 yl olacaktr.

fkeden kplere binen Su-lu, drt garnizonu130 yerle bir etmek iin eitli yn-
lere askerler kard. Tu Sienin hkmet ilerini ekip evirmek iin saraya dn-
m, onun yerine An-si asker valisi olarak ao -eng atanmt. ao, uzun sre
surlarn arkasnda sakland. Bu yzden drt garnizonun tm iaesi, ayrca insanlar
ve evcil hayvanlarn tamam Su-lu tarafndan ganimet olarak alnd ve bylece An-
si (Kua) tahrip edilmekten g bela kurtuldu.
130 Drt garnizon: Kiu-tse (Kua), Tien-a (Hotan), Su-le (Kagar) ve Yen-ki (Karaar) asker valilik-
leriydi. (Kiu Tang-u, XL, s. 30 vo).

Su-lu, Tu Sienin danman olduunu renince, azar azar, (askerlerini) geri

ekti; sonra birden lkesinin rnlerini hediye olarak saraya gtrmesi iin bir eli
gnderdi. On sekizinci yl (730), Su-lunun elisi bakente geldi. Hsan-tsung
bizzat Tan-fung kkne gitti ve orada bir ziyafet dzenledi. (Bu srada) Tu-keler
nceden saraya bir eli gndermilerdi; ayn gn o da geldi ve ziyafette yer ald. O
ve Su-lunun elisi trende birbirlerinin nne gemek iin tarttlar. Tu-kelerin
elisi Trgilerin krall kk. Aslen Tu-kelerin bir tebasdr; birinci sray
alamaz dedi. Su-lu elisi ise Bugn, bu ziyafet benim iin dzenlendi; benim
ikinci srada olmam uygun olmaz cevabn verdi. O srada ung-u yeleri ve yz
grevli bir grme yaptlar. Daha sonra bat ve dou olmak zere iki ayr yerde
dzenlenmi adrlarda kaldlar. Tu-kelerin elisi doudakine, Trgilerin elisi
ise batdakine yerleti. Ziyafet bittiinde, kendilerine byk hediyeler verilerek geri
gnderildiler.
Su-lu, doutan saf ve lml birisiydi. Her seferden sonra ele geen ganimeti
beyleri, savalar ve kabile mensuplar arasnda paylatrrd. Halk onu severdi ve
 60/491
hizmetinde bulunmaktan mutluydu. Gneyde Tu-polarla (Tibetlilerle)
muhaverede bulunmak ve Tu-kelerle mttefik olmak iin eliler gnderdi. Tu-
keler ve Tu-polar kendi kzlarn Su-luya gelin olarak verdiler; bylece
kralln131 hatun [prenses] kzlarna sahip oldu. Sonra her bir oluna yabgu un-
van verdi; harcamalar yava yava artt. nceden bir birikimi olmadndan, son
yllarda yamalanan mallar elinde tutarak datmad. Ayrca, geirdii fel
yznden bir eli tutmaz oldu. Mo-ho (Baga) tarkan ve Tu-mo-tu, en gl iki kabi-
lenin beyleri idiler. Bylece yz aile Sar boylar [Sar Trgiler] ile Kara boylar
[Kara Trgiler] olarak ikiye blnp, birbirlerine dman oldular.
131 Bu hatun unlard: 1. A-i-na Huai-taonun kz ve Kiao-ho prensesi; 2. Kuzey Trklerinden
Bilge Kaann bir kz (Bkz. Bilge Kaan kitabesi: Trgilerin kaanna kzm byk bir onurla ver-
dim.; Thomsen, Orhon Yaztlar s. 131 ve s. 185, n. 114; 3. Tibet kralnn bir kz.

Yirmi altnc yl (738), yazn, askerlerini silahlandran Mo-ho (Baga) tarkan, Su-
luya bir gece baskn dzenleyerek onu ldrd. Tu-mo-tu, nceleri Mo-ho (Baga)
tarkann mttefiki idi; fakat birden ona kar cephe ald. Halkn kalan ksmn to-
plamas iin Su-lunun olu Tu-ho-siene kaan unvan verdi. O ve Mo-ho (Baga)
tarkan savatlar. Mo-ho (Baga) tarkan, An-si asker valisi Kai Kia-yne bir eli
gndererek ikayette bulundu. (Kai) Kia-yn (Tu-mo-tu)yu cezalandrmak iin
askerlerinin bana geti ve Tu-mo-tunun ordusunu byk bir bozguna uratt.132
Bizzat savaa katlarak, Tu-ho-sieni tutsak ald ve ayn zamanda Kin-ho prenses-
ini de ele geirip, geri dnd. i Huai-taonun olu Hini (bu halk) ynetmesi iin
grevlendirmek istiyordu. Mo-ho (Baga) tarkan, Eer Su-luyu cezalandrlp ma-
lup edilmise, bu ite onun orta bendim. i Hin kaan olarak atanacaksa, hk-
metiniz bana ne dl verecek? diyerek buna raz olmad. Bu yzden e Hin tahta
geirilmedi ve bu halk ynetmesi iin Mo-ho (Baga) tarkan grevlendirildi.
132 Kai Kia-ynn Tu-ho-siene kar kazand zaferin tarihi Tung kien kang mu tarafndan 739
ylnn sekizinci ay olarak gsterilmitir.

Yirmi yedinci yln (739) ikinci aynda, (Kai) Kia-yn, generallerinin ve subay-
larnn banda tutsaklar teslim etmek iin saraya gitti. Hsan-tsung onlara bir
ziyafet vermek iin bizzat Hua-o kkne geldi; sonra Tu-ho-sienin imparatorluk
ant tapnana hizmetkr olarak verilmesini emretti.
Hemen ardndan sar ve siyah boylar birbirleriyle savamaya baladlar.
taatlerini arzetmek iin133 iin eliler gnderdiler.
 61/491
133 Tang-unun daha detayl anlatm iin ileriye bkz.

III- (Tang-u, CCXV. b, s. 2 vo ve devam134)

134 Kiu Tang-unun yazsna ilave etmi olduumuz notlar burada tekrarlamayacaz; okuyucudan
oraya bavurmas rica olunur.

Bat Trklerinin atas Na-tu-lunun kk olu Tu-wudur. Unvan ta-e-hu

(Byk Yabgu) idi; byk olunun ad Tu-man (Bumin) i-li Kaandr; ikinci
olunun ad e-ti-mi (stemi)dir. e-ti-mi de denirdi. steminin olunun ad Ta-
tu Kaandr. Pu-kia Kaan da denirdi. Dou Trklerini Usunlarn eski toprakla-
rndan ayran ve o topraklar sahiplenen135 ilk kiiydi. Dou tarafnda Tu-keler,
batda Lei-u denizi (Aral Gl), gneyde Su-le (Kagar), kuzeyde Han-hai yer aly-
ordu. Ku uuuyla bakentin 7 bin li kuzeyindeydiler. Yen-kiden karak, kuzey-
batya doru yedi gnlk yoldan sonra onlarn gney ordalarna, kuzeye doru sek-
iz gnlk yryten sonra ise kuzey ordalarna ulalr. eitli Tu-lu, Nu-i-pi,
Ko-lo-lu (Karluk), u-ye, u-mi, -wu (Hami) boylaryla karm bir biimde
 62/491
yayorlard. Yaama biimleri Tu-kelerinkiyle byk lde aynyd; dilleri
biraz farklyd. Bir zamanlar, Dou Trklerinin hakan Mu-han, lr-ken136 olu
Ta-lo-pienin yerine taht kk kardei To-po Ka-ana brakt. To-po Kaan da
lmeden137 nce, olu An-lonun deil, Ta-lo-pienin tahta karlmasn emretti.
Fakat halk [beyler], Ta-lo-pienin annesinin aa tabakadan olmas sebebiyle onu
baa geirmek istemediler ve sonuta An-loyu tahta kardlar. Daha sonra An-
lonun Mu-hann aabeyinin olu e-tu lehine tahttan feragat etmesi sebebiyle,
(e-tu) a-po-lio Kaan, Ta-lo-pien de A-po Kaan unvann ald ve kendi halkn
ynetmeye balad. a-po-lio, srpriz bir eklide ona saldrd ve annesini ldrd.
A-po, bat taraflarna, Ta-tunun yanna kat. Bu srada Ta-tu bat blgesinin
kaanyd; A-poya yz bin asker verdi ve onu Dou Trkleriyle138 savamaya
gnderdi; fakat sonuta A-po, a-po-lio139 tarafndan hapsedildi.
135 Burada ilk defa ok net bir biimde gryoruz ki, Bat Trkleri dorudan Ta-tu Kaana ve babas
stemi Kaana balydlar.
136 Mu-han Kaann lm tarihi katr? Tung kien kang mu, Tu-mann 553 ylnn ikinci aynda
ldn kaydetmektedir. Tahta geecek tek varisi olu Ko-lo idi. Ko-lodan sonra yirmi yl hkme-
den (Julien, age., s. 29) ve eceliyle 572de len kardei Mu-han (veya Se-kin) geldi. Varisi To-po 573de
zikrediliyor. (Julien, age., s. 20). Mu-han Kaann lm srasnda in elisi Wang King Tu-kelerde
bulunuyordu; o srada kaanlarnn birdenbire ld belli oldu (ou-u, XXXIII, s. 3 vo). . Bu
cmle Stanislas Julien tarafndan yanl anlalm ve u ekilde evrilmi (age., s. 18): Tu-kelerin
tegini o-kie han birdenbire ld.... Burada Mu-han Ka-ann kastedildii anlalmaktadr..
137 581de. To-po Kaan on yl iktidarda kaldna (Julien, age., s. 30) gre, selefi Mu-hann 572de
lm olmas gerekir (bkz. nceki not) ve halefi a-po-lio (veya e-tu)nun 581ylnda baa getii kay-
dedilmektedir (Julien, age., s. 24). Bu kaytlardan, bir kaann lm ylnn bazen hkmdarlnn
son yl gibi sayld ve bazen de halefinin ilk yl olarak gsterildii anlalyor.
138 Buradan anladmz kadaryla A-po (veya Ta-lo-pien), gerekten Bat Trkleri kaanlarndan biri
deildi. Aksine bu kii, gebe kabilelerin babuu Ta-tu idi.
139 587de; Kiu Tang-u, Ta-lo-pienin (veya A-ponun) esir edilmesini a-po-lionun halefi ve A-
ponun kk kardei (Julienin dikkatsizlikle yazd gibi olu deil, age., s. 57) u-lo-huya
atfetmektedir. Fakat gerek a-po-lio ve gerekse u-lo-hu 587de ldkleri iin bu detayn hibir nemi
yoktur.

Daha sonralar, Ki-min Kaan zamannda, Ta-tu Kaan ve o, yllarca birbirler-

ine kin beslediler. Suiler her zaman Ki-mini destekliyorlard. Bu sebeple Ta-tu
yenildi ve Tu-ku-hun140 [Tu-y-hun]lara kat.
 63/491
140 Sui-u ve Kiu Tang-unun evirdiimiz notlarnda Ta-tu Ka-andan belli belirsizce sz
edildii halde, grdmz zere Tang-unun yazlarnda Ta-tu Kaana nemli bir yer veriliyor. Bu-
rada sahip olduumuz bilgiler, Kuzey Trkleri hakkndaki bir takm yazlarn iine serpitirilmi baz
metinler ile tamamlanabilir: 582de (2. Kai-huang yl, Sui-u, XXXIX. s. 5 vo), a-po-lio (=e-tu), A-
po (=Ta-lo-pien) ile birlikte inlilere sava at ve yenildi. A-ponun yiitlii ve cesareti yznden a-
po-lio ondan nefret ediyordu. Bu yzden seferden ilk dnen o oldu ve A-ponun hazrlksz kabilesine
saldrarak, tamamen datt; annesini ldrd. A-po geri dnnce nereye snacan bilemeden
batya, Ta-tu Kaann yanna kat. Ta-tunun kiisel ismi Tien-kedir. a-po-lionun amcas-dr.
(incede bu ifade tam olarak amcay belirtmiyor; burada Ta-tunun, a-po-lionun babasnn yeeni
olduu belirtiliyor). Uzun sreden beri bat blgesinin kaanyd. Ta-tu ok fkelendi ve A-poyu
ordunun bana geirerek douya doru yola kard. Gebe halktan (yani A-poya bal kabilelerden)
gelen atllarn says yakla k yz bin civarndayd. Bylece (A-po) ve a-po-lio birbirlerine saldrdlar.
Bu arada, A-poya kar her zaman dost olan bir Tan-han Kaan vard. a-po-le onun yandalarn da
teslim ald ve onu tahtndan indirdi. Bunun zerine Tan-han da Ta-tuya snd. (Sui-u, LXXXIV, s.
3 ro; bkz. Julien, Documents, s. 46-47). Bu andan itibaren Bat Trkleri ile Kuzey Trkleri birbirler-
inden koptular. Bu ayrlk uzun vadede in entrikalar yznden gereklemiti. 581 ylndan itibaren,
To-po Kaann lmnden sonra, Sui hanedannn ilk imparatoru, kendisini eitli Tu-ke hanlar
arasnda nifak tohumlar ekmeye davet eden ang-sun engin tavsiyelerini dinlemiti. Tien-kenin
(=Ta-tu Kaan), diyordu ang-sun eng, asker says e-tununkinden (=a-po-lio) daha fazla olduu
halde, mevkisi ve etkinlii ondan daha dk. Orada burada dost olduklarn sylyorlar, ama kalpleri
birbirine nefretle arpyor. Eer ihtiraslar tahrik edilirse, birbirleriyle savamaktan geri kalmazlar
(Sui-u, LI, s. 2 vo ; bkz. Julien, age., s. 35). Sonu olarak, imparator, Yan Hui adnda birini -wu
(Hami) topraklarndan geerek Ti-en-kenin (=Ta-tu Kaan) huzuruna varp sayg nian olarak kurt
bal bir tu hediye etmesi ve en byk sayglarn sunmas iin grevlendirdi. Sonra, Tien-kenin
(=Ta-tu Kaan) elileri saraya geldiinde onlara a-po-lionun (= a-po-le) elilerine gre ncelik
tand. Bylece dmanlar arasna geimsizlik sokulmu oldu (Julien, age., s. 36-37). Bu manevralar
etkisini gstermekte gecikmedi. e-tu (=a-po-lio) 582de in topraklarn istila etmek istedii zaman,
Tien-ke (Ta-tu Kaan) ordusuyla ona katlmay reddetti. (Julien, age., s. 41). Daha sonra, inliler A-
poya (=Ta-lo-pien) e-tu (=a-po-lio) ile bozumasn ve Sui hanedannn mttefiki Ta-tuya (=Ti-en-
ke) katlmasn tavsiye ettiler (Julien, age., s. 42). 582de e-tu-nun (=a-po-lio) inliler tarafndan
bozguna uratlmasna ramen A-po (=Ta-lo-pien) hl ekiniyordu. Sonra birdenbire bu kaann
kendisine dmanlk ilan etmesi zerine Ta-tunun yanna kat. Ta-tu, bu dnemden itibaren bat
blgelerinde olduka glym gibi gzkyor. En azndan, imparator Wenin 581 ve 582de kard
bir ferman muhtevasndan byle bir sonu karyoruz: Vaktiyle Ta-tu Chiu-chan (iline), Y-tien
(Hotan) krall, Po-ssuya (Persia) ve Yih-taya (Eftalit) saldrdnda, hepsi ayn anda ona kar ayak-
landlar. (Pei-i, XCIX, s. 4 ro). Eer bu krallklar Ta-tuya kar ayaklandlarsa, bu daha nce ona
boyun emi olduklar anlamna gelir.
 64/491
o
Ayrca Pei-iden (XI, s. 7 r ) drdnc kai-huang ylnn (584) ikinci aynda, imparatorun Lung
(an-sinin batsnda) ehrinde bulunduu bir srada, A-i-na Tien-kenin ona itaatini sunmaya
geldiini reniyoruz.

Her iki olay da, a-po-lionun ve u-lo-hunun lmnden sonra 587de meydana gelmi; Kuzey
Trklerinin birbirine dman iki kaan olmutur. Bunlar, u-lo-hunun olu Jan-kan (veya Tu-li
Kaan) ve a-po-lionun olu Yung-y-l (veya Tu-lan Kaan)dr. Ayn dnemde, Bat Trkleri de
fazla birlik iinde gzkmyorlard. Her ne kadar Ta-tu hayatta ise de, Sui-u ve Kiu Tang-unun
notlarnda, Ta-lo-pienin 587 ylnda mahkum ediliinden sonra Bat Trklerinin tahta Ni-li Kaan
geirdiini gryoruz. 592 ylnda, ayn kii karmza Bat blgesi Trklerinin Ni-li Kaan (Sui-u,
o
LXXIV, s. 4 v ) olarak kyor. yle grnyor ki Ni-li Kaan 603te ld. Halefi, 611de in sarayna
snmaya gelen olu u-lo (Ho-sa-na) Kaandr.
o
imdi tekrar Ta-tuya dnelim ve onun bu zor dnemde oynad r l anlatmaya alalm:

592den sonra ve 597den nceki bir tarihte Tu-lan (=Yung-y-l) ve Ta-tu Kaan (=Tien-ke)
birbirlerine dman olduklar iin, aralarnda pek ok sava kt. mparator tarafndan aralar bulun-
duktan sonra her biri kendi ordusunu alarak ekildi. (Sui-u, LXXXIV, s. 5 r; Julien, age., s. 64)

Yung-y-l Ta-tu ile ittifak kurarken 599da Jan-kan (=Tu-li Kaan) da inle mttefik olmu, bu
yzden bir in ordusu bu ikisine saldrmak iin harekete gemiti. Tien-ke (Ta-tu) hesabna hareket
eden Yung-y-l Jan-kana saldrarak ar ekilde malup etti. Jan-kan in sarayna snmak zorunda
kald. Bir sre sonra, 599un on ikinci aynda, Yung-y-l (=Tu-lan) kendi kabilesinden birileri tara-
fndan ldrld (Julien, age., s. 58). Bunun zerine Ta-tu iktidar ele alarak kendine Pu-kia Kaan
adn verdi. (Sui-u, LXXXIV, s. 5 v) Grnd kadaryla Ta-tu bu tarihten itibaren sadece Bat
Trklerinin sradan bir kaan deildir, aksine tm Trklerin ulu hakan olma iddiasnda
bulunmaktadr.

inliler, bu esnada onlarn Ki-jan ve Ki-min Kaan unvan alan hasmlar Jan-kan desteklemeye
devam ediyorlard. inliler 600 ylnda Ta-kin da eteklerinde Ta-tuyla kar karya gelen bir ordu
sevkettiler. Barbarlar arpmadan katlar veya byk bir krm yaand (Sui-u, LXXXIV, s. 5 v;
Julien, age., s. 75). inliler, 600 ylnda dzenledikleri baka bir asker sefer srasnda su kaynaklarn
zehirledikleri iin Ta-tu pek ok asker ve evcil hayvan kaybetti. Trkler korkuya kapldlar ve Gn
kanl yamurlar gnderdiine inanarak kamaya baladlar. (Sui-u, LI, s. 4 v; Julien, age., s. 77).
601de Ta-tu inli general Han Hunga kar ang-an (Si-an fu) yaknlarnda ezici bir zafer kazand.
(Sui-u, LII, s. 2 v; Julien, age., s. 79) [s. 306daki dzeltme: Burada geen ang-an Si-an fu
deildir. Aksine Heng-an ehrinin bir baka yazl eklidir. Bu yzdendir ki, Sui-u II, s. 7 rde LII, s.
 65/491
vnin eksine Heng-an eklinde yazlmtr. ehir nce Heng-an daha sonra ise ang-an eklinde g-
rnyor. Heng-an Li ao-lonun szlnde gememektedir.] 603de aralarnda Tie-le, Se-kie, Fu-li-
k, Hun, Sie-sa, A-pa, Pu-ku vs. gibi kabilelerinin de bulunduu ondan fazla kabile ayn anda Ta-tuya
kar isyan ederek inin hakimiyetine gemek istedi. Ta-tunun tm tebaas saa sola dalmt. Bu
yzden batya, Tu-ku-hunlarn yanna kat (Sui-u, LI, s. 4 v; Julien, age., s. 82). - Burada ad geen
kabilelerin tamam Uygurlarn kollardr. Zaten Tang-uda Tie-le, Se-kie, Hun ve Pu-kularn daha
sonra Uygur adn alan Tls halkn tekil eden boylardan bazlar olduu belirtilmektedir ...

Ta-tunun 603de Tu-ku-hunlarn yanna kamasndan sonra, bir daha ondan bahsedildiini
grmyoruz. Bildiimiz tek ey, u-lo Kaan 611den beri daha geri gelmemek zere ine gittikten
sonra Bat Trklerinin bana Ta-tunun torunu e-kui Kaann getiidir. Wei-u (CII, s. 9 v), Pei-i
(XCVII, s. 11v) ve Sui-u (LXXXIII, s. 4 r)da Kang (Sodiyana) Krallndan bahsedilirken kralnn
hanmnn adnn e-fu-pi (veya Tai-e-pi), bunun da Ta-tu Kaann kz olduundan bahsedildiini
hatrlayalm. Fakat burada geen Ta-tuyu Ta-tu ile kartrmamak gerekir. nk o, berikinden p-
hesiz daha nce yaamt.

Daha nce, A-po hapsettirildiinde, halk iktidara Yang-su te-ginin olu Ni-li
Kaan getirdi. Ta-tunun kandan sonra Ni-li de malup edildi ve ld. 141
141 Ta-tunun ka 603de olduuna ve Ni-linin halefi u-lo Ka-andan Tie-lelerle ilgili bir kaytta
(Sui-u, LXXXIV, s. 8 vo) 605 ylnda bahsedildiine gre, Ni-li Kaann lm 603 ve 604 yllar
arasnda, muhtemelen 603de olmu olmal. Ni-linin Pu-kia Ka-ann (veya Ta-tu) Tu-ku-hunlara
kat srada ldn belirten Sui-unun blm LXXXIV; s. 5 voin incelenmesinden de ayn sonuca
varlmaktadr. Ancak Sui-unun Ni-li Kaann 600 ylnda tamamlanan kai-huang dneminin biti-
minden nce lm olduu eklindeki yanl mahedesi reddedilmelidir. [s. 306deki ek ve
dzeltme: Ta-tu ve Ta-tu ayn ve tek kii olmal. Sayfa 100deki bu konuyla ilgili tartmaya bkz.]
Bu, Ni-li Kaand. Ta-tunun kandan sonra, Ni-li de yenildi ve ld.
Olu Ta-man yani Ni-ke u-lo Kaan iktidara geldi. Hkmeti doyumsuz ve
titizdi; pek ok kii bu durumdan memnun deildi. Ta-ye (605-616) dnemi
boyunca, Kao-liye dzenlenen sefer srasnda mparator Yanga refakat etti; (im-
parator) ona Ho-sa-na Kaan unvann verdi ve ailesinden bir kzla evlendirdi.
Birliklerini Hui-ning kumandanlnda tutmas iin kk erkek kardei Ke ta-tu
ad alkoydu; bylece kardei Ke Kaan unvan ald.
Ho-sa-na, Kiang-tu ayaklanmalar srasnda Y-wen Hua-kinin arkasndan Li-
yanga142 gitti; kat ve ang-ana geri geldi. Kao-tsu mevkiinden indi ve onu
yanna oturtarak, Kui-i wang (adalete dn yapan kral) unvann verdi. (Ho-sa-
 66/491
na) imparatora byk bir inci sundu; ama imparator, Ey kral, benim nem ver-
diim ey, sizin itenliinizdir; oysa bu benim hibir iime yaramaz diyerek hedi-
yeyi reddetti.
142 Ho-nan eyaletindeki Wei-hui iline bal Siun ilesinin kuzeybatsnda.

Ke Kaann bin at vard. Birinci wu-ti ylnda (618) imparatora itaat arz-
etti; ona Tu-wu-kuo-pa ke Kaan unvan verildi. Li Kui ile ittifak anlamas yap-
mt; Bat Junglarna gnderilen Sui elisi Tsao Kungun Kan-uda operasyon
ss vard. Onu yanna ekti; birden Kunga katld ve onunla birlikte Li Kuiye
saldrd. Ordusu galip gelemeyince Ta-tu-pa vadisine kat.143 Tu-ku-hunlarla
mttefik oldu fakat (Li) Kui tarafndan yok edildi.
143 [s. 306daki ek ve dzeltme: Ta-tu pa vadisi Leang-unun 200 li batsndayd. Tang-u (XL, s.
7 v): Leang-unun 200 li batsnda aslnda e-ui askeri karakolu olan ve 728de garnizona evrilen
Ta-tu garnizonu vardr ki, adn Ta-tu-pa vadisinden almtr. Ta-tsing i tung i (CCVI, s. 5 r) buras-
n imdiki Kan-su eyaletindeki Yung-ang kazasnn gneybatsna yerletirmektedir.]

Ho-sa-na daha nce Suilere balln bildirmek iin gittiinde lkesindeki in-
sanlarn tamam onu sevmiyordu. Alkonulup geri gnderilmeyince, Ta-tunun
kk olunu tahta karma karar aldlar. O da e-kui Kaan adn alarak otan
Kuann kuzeyindeki San-mi dana kurdu. Y-men (kuan)n batsndaki beylik-
lerin byk ksm ona itaat etti. Bylece Dou Trklerinin rakibi oldu.
e-kuinin lmden sonra yerine kk kardei Tung e-hu (yabgu) geti; bu
kii, Tung e-hu (yabgu) Kaandr. Tung e-hu Kaan, cesur ve yetenekliydi. Bir
savaa girdiinde ksa srede zafer kazanrd; bylece Tie-le (Tls)leri kendine
balad; Po-ssu (Persia) ve Ki-pine (Kapia)144 boyun edirdi. Yzbinlerce okusu
vard. Otan e (Takent) Krallnn kuzeyine, Chien-chana [Min-bulak]
tad. Bylece bat yrelerindeki baz beylikleri itaat altna ald. Btn beylerine
hie-li-fa unvan verdi. Sonra bir tudunu vergi gelirlerini kontrol etmesi iin hku-
meti denetlemekle grevlendirdi.
144 Ki-pin, Tang dneminin Kapiasdr ki, Han ve Weiler dnemindeki ad Kamirdir. Sylvain
Levinin Ki-pinin Kapia olduu eklindeki tespiti bana daha doru gzkyor. Delilleri unlar: 1- Li-
yen adnda Kual bir din adam tarafndan yazlan ince-Sanskrit-e szlkte, ince eviriyazm Ki-
pi-o-ye olan Kapia kelimesinin karl olarak Ki-pin kelimesi gsterilmektedir; 2- Hsan-tsangda
(Si y ki, Julien evirisi, I/42) ve yaklak ondan bir yzyl sonra yazlan Wu-kungda (zel basm, s.
13) bu blge hkmdarlarnn yaz aylarn (Hsan-tsanga gre) Kia-pi-e (Kapia) ve (Wu-kunga
gre) Ki-pinde, daha serin aylar ise Gandaharda geirdiklerini gsteren iki benzer kanta rastlyoruz
 67/491
ki, her iki metin arasndaki yaknlk Ki-pinin Kia-pi-e, onun da Kapia olduunu ortaya koymaktadr.
(Bkz. JA, Ocak-ubat, 1896, s. 161-162); 3- Son olarak, u an evirmekte olduumuz sayfalarda da
gryoruz ki Tung e-hunun gcnn gneyde Ki-pine kadar ulat; veya ayn hkmdarn 630da
Hsan-tsang kendisini ziyaret ettiinde Kia-pi-e (Kapia) Krall snrlarna, yani kendi hkm-
darlnn gney snrna kadar refakat etmesi iin ona bir rehber verdii anlalmaktadr. (Vie, Julien
evirisi, s. 59) Burada bir kez daha Ki-pinin Kia-pi-enin dier bir ad olduu grlyor. Konuyla ilgili
olarak ayrca bkz. Sylvain Levi, JA, Nov-Dec. 1897, s. 529, n. 2. M. Schlegelin (Toung pao, Seri II, cilt
I, s. 330) olduka vazh olan bu hususu, Kipin harfleri altnda kesinlikle bu anlama gelmeyen ve yal-
nzca Bhtlingkin szlndeki gramatik szckler listesinde yer alan Sanskrite Kripanin kelimesini
aramas ise bir samalktr.

Takip eden yl, e-kui e-kui bu dnemde lm olduuna gre burada bir hata olmal. e-kui
145
saraya eliler gnderdi; Ho-sa-na ile aralarnda teden
yerine i-pi okumak gerekir.
beri bir husumet olduundan, onu ldrmek istedi. mparator buna raz olmad.
Bakanlar ona yle dediler: Bir adam kurtaralm diye bir krall kaybedeceiz.
Bu durum, ileride size ciddi skntlar yaratacaktr. Tsin146 kral u cevab verdi:
Hayr, bu adam bize snmaya geldi. Onu ldrmek adalete smaz.
145 e-kui bu dnemde lm olduuna gre burada bir hata olmal. e-kui yerine i-pi okumak
gerekir.
146 Mstakbel Tai-tsung.

mparator byle dedi ve izin vermedi; fakat sarayda verilen bir ziyafet srasnda
itii arabn etkisiyle Ho-sa-nay ung-u-eng kkne gnderdi ve orada kend-
isini katledecek olan elilere teslim edildi. Bu olaydan kimseye bahsedilmedi.

e-kui147, yllarca kendi adna, uzun yllar boyunca ard ardna gelen kabileler-
ine byk Tiao-i (Babil) den gelen byk yumurtalar, aslan derileri vb. eyleri
saraya hediye olarak gnderdi. mparator da onu srekli tevik etti. Glerini
onunkilerle birletirmek ve Dou Trklerine saldrmak iin onunla bir anlama
yapt. Tung e-hu Kaan, kendisi iin bir tarih belirlenmesini istedi. Hie-li ok
korktu ve onunla karlkl saldrmazlk konusunda bir anlama yapt.
147 e-kui yerine Tung e-hu diye okuyunuz.

Tung e-hu (yabgu) Kaan saraydan bir gelin istedi. mparator, Bat Trkleri
bizden uzaktalar. Acil olsun olmasn, hibir ite onlara gvenilmez. Bu evlilii ka-
bul edelim mi? diyerek bakanlarnn grne mracaat etti. Feng Te-i yle dedi:
Eer u an neyin daha avantajl olduu gz nnde tutulacaksa, en iyisi uzaktaki
ile anlamak, yakndakine saldrmaktr. Kuzey barbarlarn korkutmak iin
 68/491
evliliin onaylanmasn neriyorum. Biraz daha glenmeyi bekleyelim,
beklediimiz zaman gelecektir. Bylece imparator evlilie raz oldu. Kao-ping
hkmdar Tao-liye Bat Trklerinin krallna gitmesini emretti. Tung e-hu
(yabgu) Kaan bundan honut oldu. Bir anlamann temelini atmak amacyla en-
u Tung se-kini ivi eklinde on bin mcevherle ssl altn bir kemer ve be bin at
sunmas iin Tao-liyle birlikte saraya gnderdi.
Bu srada, Dou Trkleri her yl snr ihlal ediyorlard. Bat yolu engellenmi ve
tkanmt. Ayrca, Hie-li, (Tung e-hu Ka-ana) bir eli gndererek yle dedi:
Eer Tang prensesini almaya gidecekseniz, benim yolumdan gemeniz gerekecek
ve ben buna izin vermeyeceim. Tung e-hu (yabgu) Kaann buna can skld.
Evlilii gerekletiremeden nce u olaylar meydana geldi: Gcne gvenerek,
buyruu altndakilere iyi davranmyordu ve halk ondan nefret ediyordu. Olduka
fazla sayda insan ona kar ayakland ve onu devirdi. Amcas Mo-ho-tu (Bagatur)
onu ldrd. mparator onun lkesine mezarnda yaklmak zere yeim tandan
eyalar, ipekler gndermek, kurbanlar sunmak istedi; fakat anszn karklklar
kt ve hediyeler de yerine ulatrlamad.
Tahta kan Mo-ho-tu (Bagatur) K-li si-pi Kaan adn ald. Saraya hediyeler
sunmalar iin eliler gnderdi. Si-pi Kaan daha nceleri Tu-kilerde belli bir
yerin hakimiydi ve kk bir kaand. Kendisini Byk Kaan ilan edince, lke
halk ona boyun emedi. Nu-i-pi kabileleri kendi balarna Ni-u mo-ho (ba-ga)
ad kaan ilan ettiler. Ni-u zr diledi ve kabul etmedi. Tung e-hu (yabgu)
Kaann olu Tie-li tegin, Mo-ho-tu (Baga-tur)un saray darbesinden kurtulmak
iin Kang-kye (Sodiya-na) kamt. Ni-u, onu bulmak iin Kang-kye gitti ve
iktidar teslim etti. Ad -pi po-lo Si e-hu Kaan [rbis Bolun Cabgu-han]d. Ni-
u, Si-pi Kaanla birlikte lkeyi ynetmeye devam etti, fakat aralarndaki ekime
bitmedii iin ikisi ayn anda saraya eliler gnderip hediyeler sundular.
Tai-tsung, usuz yere ldrlen Ho-sa-na iin pimanlk duyarak ona
lmnden sonra ang-u-kuo (kralln byk destekisi) unvann verdi ve onu
trenlerle defnettirdi.
Drdnc eng-kuan yl (630), Si-pi Kaan saraydan bir gelin istedi. (mparat-
or) buna raz olmad ve yaynlad bir buyrukla yle dedi: Tu-kiler karklk
iindeler. Kimin tegin, kimin tebaa olduu hl belli deil. Alelacele evlilik mi olur?
Herkes kendi boyunu ynetsin ve birbirine saldrmasn. Bu andan itibaren, Bat
 69/491
lkelerinin eitli krallklarnn hepsi (Si-pi Kaan)a kar ayaklandlar. Krall
le evrildi ve harap edildi. Halk tamamen Si e-hu Kaana boyun edi. Si-
pinin ida-resindekiler bile yava yava onu terk ettiler. Hepsi silahlanp Si-piye
saldrdlar. Kap Kin-an (Altay)a bekindi. Ni-u tarafndan ldrld. Si e-
huya Byk Kaan unvan verildi.
Si e-hu iktidara gelince kuzeyde Tie-le (Tls)lerle ve Sie-yen-tolarla savat;
fakat (Si) yen-tolar tarafndan malup edildi. Doutan sert ve inat birisiydi. Te-
baasna zulmediyordu. Kk Kaan -tse devlete en byk hizmetleri sunmutu.
Si e-hu iftiralara inanarak onu btn ailesiyle beraber ldrtt. Tm halk
zntye garkoldu. Ayrca (Si e-hu) Ni-udan korkuyor ve gizlice onu ldrmek
iin planlar yapyordu; Ni-u, Yen-kiye (Kara-ar) kat. Ksa bir sre sonra Mu-pi
Tarkan ve Nu-i-pi boylarnn nde gelen beyleri Si e-huyu ele geirmeyi tasar-
ladlar; (Si) e-hu hafif svari (birliiyle) beraber Kang-kye (Sodiyana) kat ve
zntsnden ld.148
148 Si e-hu, Belh ehrini kuatt srada ld (Bkz. nc blm, Hsan-tsang metni.)

Halk Yen-kiye (Karaar) Ni-uyu aramaya gittiler ve onu iktidara getirdiler.

Ni-u, Tu-lu Kaan adn ald. (Tu-lu) Kaann babas Mo-ho (baga) ad daha nce
Tung e-hunun emrindeydi ve Wu-ti (618-626) dneminde saraya gelmiti. Tai-
tsung, onunla bir kardelik anlamas yapt. (Mo-ho adn) lmnden sonra Ni-
u geldi. Ona bazen Kia-na ad149 da denirdi.
149 Ni-u, Tie-li-i Kaann aabeyi idi. Kiu Tang-uya gre, Kia-na ad, Tie-li-i Kaann kk
kardeiydi. Bu durumda Ni-u ve Kia-na ad iki ayr kiidir.

ktidara geldiinde, kaan unvann almaya cesaret edemediini sylemek iin

saraya bir eli gnderdi. mparator bir fermanla ikinci dereceden bir hung-lu
yetkilisi olan Liu an-ine bir komutanlk madalyas alarak ona Tun-a-le-wu-pa hi-
li-pi tu-lu Kaan150 unvan vermesini; bir tambur, bir flama ve on-binlerce ipek
para takdim etmesini emretti. (633).151 Ni-u da teekkr etmek iin bir eli
gnderdi.152
150 Bu kaann ismine, li hecesinden nce hi hecesini ilave etmek gerekir.
151 Kiu Tang-uda verilen tarih byle. (Daha yukarya baknz) Tse-ju yan kuiye gre (blm 964,
s. 2 ro) Liu an-inin elilii altnc eng-kuan ylnn (632) sekizinci aynda olmutur.
 70/491
152 Bkz. Tse-ju yan kui, blm 970, s. 7 vo: Yedinci eng-kuan yl (633), ikinci aynda, Bat
Trklerinin Hi-li-pi tu-lu Kaan sayg sunmak ve tartuk takdim etmek amacyla bir eli gnderdi.

Baka bir gn, Tai-ang-huang153 bu eliye Leang-i binasnda verdii bir

ziyafet srasnda ang-sun Wu-kiye yle dedi: imdi Man ve (barbarlar) boyun
emek niyetindeler. Eskiden byle bir ey oldu mu?. (ang-sun) Wu-ki, Tai-ang-
huanga binlerce, onbinlerce yl mr diledi. Tai-ang-huang memnun oldu ve im-
paratora arap takdim etti. mparator aln yere gelecek ekilde eilerek teekkr
etti ve sra kendisine geldiinde Tai-ang-huanga uzun mr dileyerek, kadeh
kaldrd.
153 Tai-ang-huang unvan, mparator Tai-tsungun 4 Eyll 626da kendi lehine tahttan feragat eden
babas mparator Kao-tsuya verdii unvandr. Tai-ang-huang, 25 Haziran 635de ld. (Bkz. Ga-ubil,
Abrege de lhistoire, vol. XV s. 435 ve 445.)

Tu-lu Kaan lnce kk kardei Tung-o ad tahta kt. Ad a-po-lo tie-li-i

kaan oldu. Bir yl ierisinde defa (saraya) lkesinin rnlerini sunmak ve
evlenme isteinde bulunmak iin eliler gnderdi. mparator ona gzel eyler
syledi, fakat dest-i izdiva talebini kabul etmedi.
Kaan, kaanln on boya ayrd. Her boyun banda kendisine ok verilmi bir
bey vard. (Bu on kiinin) ad on adlar idi. Ayn zamanda on oklar olarak da
adlandrlyorlard. Sa ve sol (ksmlara) ayrlmlard. Solda, balarna be byk
o (ur) atanm olan be Tu-lu boyu vard. Sui-e (Tokmak)nin dousunda
ikamet ediyorlard. Sada da balarna be byk sekin atanm be Nu-i-pi boyu
vard. Sui-e (Tokmak)nin batsnda ikamet ediyorlard. Daha sonralar her boya
bir ok ad verildi ve bu kabile ad on aile ad ile ayn oldu.
Ne var ki halk Tie-li-iyi sevmiyor ve desteklemiyordu. Mensup olduu boya
bal Tung tudun, askerleriyle birlikte aniden saldrd. Fakat iini bitiremedi. Tie-
li-i kendisine bal savalarn bana geerek onunla savat. Tie-li-i ve kardei
Pu-li ad Yen-kiye (Karaar) katlar. A-si-ki ke se-kin154 ve Tung tudun, Y-ku
ada Byk Kaan unvann vermek ve Tie-li-iyi Kk Kaan olarak gre-
vlendirmek iin grmek amacyla lke ileri gelenlerini ardlar. Tam bu srada,
Tung tudun ldrld. teki taraftan Y-ku ad da Se-kini malup etti ve bylece
Tie-li-i eski topraklarna kavuabildi.
154 Be Nu-i-pi boyundan birincisinin se-kini.
 71/491
Sonra Bat boylar aniden Y-ku ada -pi Tu-lu Kaan unvann verdiler. Ni-u
ad, Tie-li-iye kar sava at. l ve yarallar hesaplanamaz saylara ulat. Bu
srada, boylarn taksimi konusunda le nehrinin snr kabul edilmesi zerinde an-
lamaya vardlar. Nehrin batsndakiler Tu-luya balandlar. Dousundakiler ise
Tie-li-inin ynetiminde kald. Bu andan itibaren Bat Trkleri iki devlete bln-
m oldu.
Tu-lu Kaan, otan Tsu-ho dann batsna kurarak Kuzey Ordas adn verdi.
Po-malar,155 Kie-kular ve dier btn prenslikler ona balanarak tebas oldular.
Tu-lu, Tie-li-iye saldrmak iin ona bal boylarn tudun ve se-li-falaryla gizlice
anlat. Tie-li-i kendisini bu g durumdan kurtarmak iin Pa-han-naya
(Fergana) kat ve orada ld.156
155 Bkz. s. 29, n. 4 - Benekli atlar anlamna gelen bu Po-ma ismi hakknda, an-si tung inin (Tu u
tsi eng, an uan tien ksm, LXXIXde belirtilmi) u metin parasn anmsamak nemlidir: Ho-
lan da, Ning-hia garnizonunun 60 li batsndadr ... Bu dada ok sayda yeil ve beyaz otlar var. On-
lar uzaktan grdmzde, benekli atlara benzerler. Kuzey insanlar Ho-lana benekli atlar diyorlar.
Bu isim buradan geliyor. Sienpiler kabile adlarn genellikle dalardan ve vadilerden alrlar. Ho-lan
boyuna mensup olanlar da adlarn bu dadan almaktadrlar. [s. 307deki ek ve dzeltme: Ho-lan
da ad benekli atlar (po-ma) anlamna geldii iin Po-mala-rn bu da yaknnda yaadklar anlam
kmaktadr. Halkn daha kuzeyde yayor olmas muhtemeldir.]
156 Tung kien kang mu, Tie-li-inin lmn on nc eng-kuan (639) ylnn sonu olarak
gstermektedir.

Halk onun yerine iktidara olunu getirdi. Ad -k li-i i-pi Kaan oldu ve bir
yl sonra ld. Nu-i-pi beyleri, Kia-na adn157 olu Pi-ho-tu e-hu (yabgu)yu
aramaya gittiler ve bularak taht kardlar. 641 ylnn yedinci aynda onun -pi a-
po-lo e-hu Kaan unvan onayland. (Bkz. Tse-ju yan kui, blm. 964, s. 6 r). Tai-
tsung, sol ordu komutan General ang Ta-iye yeni kaana bir kumandanlk
armas sunmasn, ayrca bir buyrukla bir davul ve flama verilmesini emretti.
Kaan, otan Sui-ho nehrinin kuzeyine kurarak ona Gney Ordas adn verdi.
Otan dousu le nehrine bitiikti. Kiu-tse (Kua), an-an (Lop-norun
gneyinde), Tsie-mo (Hotann dousunda), Tu-ho-lo (Toharis-tan), Yen-ki
(Karaar), e (Takend), i (Ke), Ho (Zarafann gneyinde), Mu (Oxusun
batsnda), Kang (Semerkand) vb. prensliklerin tamam ona boyun ediler.
157 Tang-uya gre, Kia na adn Ni-u ile ayn kii olduunu yukarda grmtk, fakat Kiu Tang-
uya gre aabeyidir.
 72/491
Bu srada Tu-lunun ordusu olduka glenmiti. Birok kez a-po-lo e-hu
(yabgu) ile savat. ki kaann elileri ayn anda (saraya) geldiler. mparator, on-
lara samimiyet ve iyi ilikilerle ilgili aklamalar yaparak aralarndaki husumete
son vermelerini emretti. Tu-lu, itaat etmek istemedi. e (Takent) prensliinin tu-
dununu e-hu (yabgu) Kaana saldrmaya gnderdi. O da onu ldrd ve toprak-
larn kendi topraklarna katt.
Fakat Nu-i-piler ona boyun ememilerdi; ayaklandlar ve onu terk ettiler. Tu-
lu, tekrar Tu-ho-lo (Toharistan)ya saldrarak zaptetti. Nihayet (Hami) blgesini
tahrip etti. ki bin hafif svariyle onu karlamaya kan An-si genel valisi Kuo
Hiao-ko, hcuma geerek onu hezimete uratt. Tu-lu, Tien-an (ehrini) kuat-
mak iin u-ye ve u-mi boylarndan sava topladysa da, fethedemedi. (Kuo)
Hiao-ko sava kaaklarnn peine derek, u-ye boyu se-kininin ehrini ele
geirip Ngo-suo dana kadar geldi. Burada binden fazla kelle kesti; u-mi boyunu
itaat altna alp geri dnd.158
158 Kiu Tang-unun kaydndan, Kuo Hiao-konun dzenledii seferin 641de yapld sonucu ky-
or. Tung kien kang munun kayd ise seferin 642 sonbaharnda gerekletii eklinde.

Tu-lu Kaan, marur ve saldrgand. (inli) eli Yan Hiao-yuyu ve re-

fakatndakileri alkoyarak gitmelerine izin vermedi. Onlara u mantksz szleri
syledi: Duyduuma gre Tang (hanedanndan) Gn Olu savata pek zorlu
imi. Sodiya-nay cezalandrmaya gideceim. Sen ve hemplarn, Gn Oluna
denk olup olmadm grecekler. Sonra beraberinde elileri de gtrerek, Kang-
kye (Sodiyana) saldrd. Mi Krall-ndan (Samarkandn gneyine 100 li
mesafede) geerken, ani bir saldryla orasn zaptetti. Yneticileri (dmanla
ibirlii yapmakla) sulayarak, halk esir etti. Ald esir ve ganimetlerden beyler-
ine hibir ey vermedi. Generali Ni-u o (ur) buna ok fkelendi ve hakkna
den ganimeti zorla ald. Tu-lu, ibret olsun diye onun ban vurdurdu. Ni-u o
(ur)un hizmetinde bulunan beylerden Hu-lu-wu159 birden askerleriyle Tu-lu Ka-
ana saldrarak pek ok kiiyi ldrd. Hakanlk ciddi bir kargaa geirdi. (Tu-lu),
can gvenlii iin Tu-ho-loya (Toharis-tan) doru yola koyuldu. nde gelen
beyleri onu hakanla geri ardlarsa da, onlar dinlemedi. Mevkebinin bana
geerek yola koyularak e160 nehrini geti. e (Takent) Krallna vardnda, be-
raberindekiler kap gitmi veya neredeyse tamam onu terk etmiti. Kendisini Ko-
ho-tun (Katun) ehrinde emniyete aldktan sonra si ve kaaklar toplamak zere
 73/491
tedbirsiz bir ekilde harekete geti. A-si-ki ke se-kin ona kar cephe alarak
saldrd. Tu-lu yenildi ve srpriz bir ekilde Pe-ui barbar (hu) ehrini zaptedip
oraya yerleti.
159 Hu-lu-wu, be Tu-lu boyundan ikincisinin addr.
160 Muhtemelen Sui-enin ksaltmasdr. Eer bu varsaym doruysa, burada u nehri sz konusu
edilmektedir.

Nu-i-piler, Tu-lunun kaan olmasn istemiyorlard. mparatorluk sarayna,

bir atama yaplmasn istemek iin eli gnderdiler. mparator, mhrl bir fer-
manla tung-e-o-jen Wen Wu-ini hakanln nde gelen beyleriyle anlaarak,
Tu-ke kaanlarnn oullar ya da kk oullar arasndan akl banda birini
semesi ve (bu ferman) ona vermesi iin gnderdi. Bylece iktidara -k-li-i i-pi
Kaann olu getirildi. Ad -pi e-kui Kaan oldu.
-pi e-kui Kaan iktidara geldiinde, (inli) elileri daha bakml baka bir
yere yerletirdi. Sonra hepsini ang-ana gnderdi. Nu-i-pi beylerini askerlerinin
bana geerek Pe-ui barbar (hu) ehrine saldrmalar iin grevlendirdi. Tu-lu
toplad savalarla birlikte ehirden kt. Trampetleri ve borular aldrarak
gs gse arpt. Nu-i-pilerin saflar bozuldu; birou ldrld ya da tutsak
edildi. Tu-lu, bu zaferden eski gebe halkn kendi safna ekmek iin yararlan-
mak istedi. Fakat hepsi ayn azdan Her bin savadan biri hayatta kald, daha
senin peinden gelmeyiz cevabn verdi. Artk halknn kendisine dman
olduunu anlayan Tu-lu, Tu-ho-loya (Toharistan) kat.
-pi e-kui [25] ine tartuk olarak lkesinin rnlerini gnderdi ve ayrca
evlenme talebinde bulundu. mparator ona, Kiu-tse (Kua), Y-tien (Hotan), Su-le
(Kagar), u-k-po (Yar-kendin gneyinde) ve Tsung-ling (Sarkl) prensliklerini
dn hediyesi olarak ayrmasn emretti. Fakat evlilik gerekleemedi. nk tam
bu srada A-i-na Ho-lu [21] ayakland ve kaann btn kabilelerini fethetti.
Ho-lu, e-ti-minin (stemi Kaan) beinci kuaktan torunu ve pu-li ad e-kui
tegin Kie-yenin oluydu. Vaktiyle A-i-na Pu-en ine gelip krallnn imparat-
ora bal olduunu bildirince, Tu-lu Kaan, Pu-enin yerine gemesi iin Ho-luya
yabgu unvann vermiti. (Ho-lu) Si (Turfan) ilesine 1500 li mesafedeki Ta-lo-
se161 vadisinde ikamet ediyordu. u-yeler, u-miler, Ku-su-lar, Ko-lo-lu
(Karluk)lar ve be Nu-i-pi boyu ona balyd.162 Tu-lu, Tu-ho-loya (Toharistan)
kanca, -pi-e (kui) ordusuyla Ho-luyu hrpalayp kovalad. Ho-lunun artk
 74/491
sabit bir ikametgh yoktu. Boylarndan ok sayda insan dald ve yok oldu.
gebe halk kald; bunlar, Ho-lunun masum olduunu syleyerek kaana yal-
varmaya gelen e-o-tiler163, u-mu-kunlar ve Po-pilerdi.164 Olduka fkeli
olan kaan, bu kabileyi yok etmek istedi. Bunun zerine bu kabileler adrlarn
skerek Ho-luyla birlikte in topraklarna geip ballklarn bildirdiler. mparat-
or, onlara kar hogrl ve iyi davrand. (mparator) Kiu-tse (Kua)165 halkn
tedip etme karar alnca, (Ho-lu ve adamlar) ordunun nc birliklerini oluturarak
rehberlik etmek istediler. mparator bir ferman yaynlayarak ona Kun-kiu kaza-
snn genel komutan unvann verdi. Sonra onuruna Kia-u salonunda bir ziyafet
tertipledi. Ona ok byk hediyeler sunarak kendi elbisesini karp verdi. Ayrca
sol muhafz svarileri generalliine ve Yao-i komutanlna terfi ettirdi. Boyunu
Ting ilesinin Mo-ho166 ehrine yerletirdi.167
161 Kara rt.
162 [s. 307deki ek ve dzeltme: Burada geen Nu-i-pi kelimesi tarihinin bir hatas olsa gerek-
tir. nk verilen dier isimlerin sralamas Bat Trklerine bal kabileler arasnda daha doudakiler-
in sz konusu edildii anlaldna gre onun yerine Tu-lu kelimesi konulmaldr.]
163 e-o-tilerin be Tu-lu boyunda biri olan e-o-tilerle zde olmas mmkndr.
164 Bu boyun ismini baka yerde bulamadm.
165 648de.
166 imdiki Fu-kang ilesinin 190 li dousunda.
167 Muhtemelen burada bir yanllk ya da bask hatas var. Belki de Mo-ho ehrinin Ting ilesine..
olmalyd. nk ehir ileye bal olmaz. (Editr)
(Ho-lu), gizlice dank obalara haber gndererek onlar yanna ekip halkn
oaltt. mparator aniden ldnde (649), Si ve Ting (Turfan ve Guen) ileler-
ini fethetmeyi tasarlad. Tse-e Lo Hong-i, Kao-tsungun (imparatorluun) yapt
iyilikleri ivedi bir ekilde (Ho-luya) anlatmas iin eli olarak tung-e-o-jen Kiao
Pao-mingi gnderdiini renince, bundan istifade ederek, Ho-luya olu Tie-
yn imparatorluk muhafz birliine girmesi iin gndermesini emretti. Tie-yn,
hakl olarak, bylesi zor bir dnemde ine saldrmak istedii iin piman oldu.
Verilen yeni greve gitmeden nce, sa cenah muhafz svarilerinin bana ung-
lang-tsiang olarak atand. Sonra imparator onu tekrar lkesine gnderdi. Bylece
Tie-yn, Ho-luyu askerlerini toplayarak batya gidip Tu-lu Kaann eski toprak-
larn fethetmesi iin tevik etti. (Ho-lu) ordughn Chien-chana kurdu. a-po-
lo Kaan unvann ald. Artk on Tu-lu ve Nu-i-pi boyunun komutanyd.
 75/491
Tu-lularn u-mu-kun lu o, Hu-lu-wu ke o, e-o-ti tun o, Tu-ki-i ho-
lo-i o, u-ni-i u-pan o olmak zere be osu (ur) vard. Nu-i-pilerin ise A-
si-ki ke se-kin, Ko-u ke se-kin, Pa-sai-kan tun a-po se-kin, A-si-ki ni-u se-
kin, Ko-u u-pan se-kin olmak zere be se-kini vard. Yani Hu-lu-wu k, Ho-
lunun damadyd. A-si-ki ke se-kin en mreffeh ve en gl oland. Yzbinlerce
askeri vard.
(Ho-lu), Tie-yne Mo-ho-tu e-hu (yabgu) unvann verdi. Sonra (Guen
yaknnda) Ting ilesini talan etti ve birok ileyi harap etti. Binlerce insan
ldrp ya da tutsak edip ekip gitti. Bir imparatorluk kararnamesi ile sol cenah
askeri muhafzlar byk generali Leang Kien-fang ve sa cenah atl muhafzlar
byk generali Ki-pi Ho-li, Kung-ye168 sanca genel komutan olarak gre-
vlendirildi. Sa atl muhafzlar generali Kao Te-i ve sa cenah askeri svarileri
generali Sa-ku-wu-jen, onlarn yardmcs olarak atand. Valiliklerden toplanan
yirmi bin asker, elli bin Hui-ho (Uygur) svarisiyle birlikte (Ho-luya) saldrmaya
gittiler.
168 Kung-ye ehrinin yerleim yeri zerinde.

Lo Hong-i yle bir plan nerdi: yi niyetle, Orta Krallkda sknet saland.
Barbarlar duruma gre ynlendirilecek. Kullanacamz metod deiebilir veya
artlara uydurulabilir. Ho-lu, evresi duvarla evrili bir ehirde kendini savunmak-
tadr. Vaka u anda souk kar ymaktadr ve o, Tang ordusunun gelemeyeceini
dnmektedir. Onu tek darbe ile alt etmek iin bu durumdan istifade etmek
gerekir. lkbahara kadar ertelenirse durumda deiiklikler oluacaktr. Bu sre zar-
fnda, glerini birletiren deiik (barbar) krallklarnn bana gemese bile, en
azndan ayak izlerini yok ederek uzaklamay ve kamay becerecektir. Zaten, ask-
erlerimiz Ho-luyu [askerlerini] ldrmeye baladklarnda u-miler, u-mu-
kunlar ve dierleri, sra ile (ine ballklarn sunarak) kendilerini korumak
isteyeceklerdir. Fakat eer hareketsiz kalrsak ve ilerlemezsek, bu insanlar Ho-lu
ile yeni bir ibirlii yapacaklardr. imdi, ktan ve rzgardan ekinerek, gl ask-
erlerimizin derilerini, souun atlaklarnn verecei acdan saknarak, snr
karakollarndaki erzaklar kullanarak, ekiyalara kendilerini toparlayacaklar
zaman tanyarak ve lmlerini geciktirerek hareketsiz kalamayz. Ben u-yeleri,
u-mileri ve dierlerini affederek, sadece Ho-lu ve adamlarnn yok edilmesini
teklif ediyorum. Bir belay ortadan kaldrmak iin gvdesine saldrmak gerekir ve
 76/491

nce dallaryla ve yapraklaryla ilgilenilmeme-lidir. i-pilerin169 u-yelerin,

u-milerin, Ki-pilerin ve dierlerinin askerlerini yola karalm, onlara bir aylk
erzak verelim ve hzl bir ekilde dman zerine srelim. Ordunun nemli bir ks-
m Lo170 nehri kylarnda mevzilenecek ve bu onlara eksiksiz bir yardm olacaktr.
Bylece, Junglar ve Tiler (barbarlar) akallar ve kurtlarla arpmaya tevik edile-
cek. Ayrca, Junglar, kendilerine kanat vazifesi grecek Tang askerlerine destek
vereceklerdir. Hu atllar nden ilerleyip, Tang askerleri arkadan yrdnde,
Ho-lu aresiz kalacaktr. Gn Olu bu gr kabul etti ve (Lo) Hong-iye, bu
plann baarlmas konusunda (Leang) Kien-fanga ve meslektalarna yardm et-
mesini emretti.
169 Tespit edilememi bir boy.
170 Si y tu i (XXVI, s. 8 ro), bu rma Yulduz nehrinin kk bir kolu olarak grmekte, Kaydu Gl
adndaki Bagra Glne dkldn belirtmektedir. Bu, bana gre tamamyla mesnetsiz bir
grtr.

u-ye kabilesinden u-ye171 Ku-u, haydutlarla birlemek zere askerlerini

getirerek Lao dana yerleti; (Leang) Kien-fang ve adamlar ona saldrdlar; (bar-
barlarn) ou dald; (Leang Ki-en-fang) onlar be yz li kadar izledi. Ku-unun
ba kesildi ve kesik dokuz bin ba sunuldu. eflerinden172 altmn hapsettirdi.
Bu (Lo) Hong-inin planna hi de uymuyordu.
171 u-ye ismi, u-ye boyu teginlerinin soy addr.
172 Bkz. Kiu Tang-u, blm IV, s. 2 vo. : nc yung-hui yl (652), Kung-ye sancann genel
yneticileri Leang Kien-fang ve Ki-pi Ho-li, Lao danda u-ye u-ye Ku-uyu byk bir bozguna
urattlar. Dokuz bin kelle kestiler, alt bin efi tutsak ettiler, on binden fazla canl esir aldlar ve altm
binden fazla sr, at ve dier evcil hayvanlar ele geirdiler. - Ki-pi Ho-linin yaam yksnde
(Tang-u, CX, s. 4 ro) yle yazar: Yung-hui dnemi (650-655) boyunca, Bat Trklerinin (efi) A-i-
na Ho-lu, be u-ye, u-mi, Ku-su, Ko-lo-lu (Karluk) ve Pei-i boylar ile birlikte ayakland. Yen
(Ting olarak okuyunuz) ilesini tahrip etti, Kin-ling (Altay) blgesini istila etti, Pu-lei (Barkul Gl)
blgesini fethetti. Bir imparatorluk kararnamesi ile (Ki-pi) Ho-liye sol askeri muhafzlar ba generali
Leang Kien-fang beraberinde gtrerek, Tsin, eng, Ki, Yung ilelerinin, Yen-jan askeri valilii ve
Uygurlarn seksen bin askerinin banda onu cezalandrmaya gitmesi iin Kung-ye sancann byk
genel yneticisi unvan verildi. u-yelerin lideri u-ye Ku-u, o srada yiitler komutan lkab tay-
an ve (barbarlar) ekerek sakinletirmekten sorumlu eli unvanlarna sahip olan Tan Tao-huiyi
ldrtt. Sonra Lao dana yerleti ve burada savunmada kald. (Ki-pi) Ho-li ve silah arkadalar
birliklerini blp, otlara tutuna tutuna deiik kollardan (daa) trmandlar ve evkle saldrdlar.
 77/491
Barbarlar tamamen daldlar. (u-ye) Ku-u gece karanlndan faydalanarak kat. evik svariler
aralksz olarak 500 li arkasndan kovalad. Ku-u dvrek ld. Altm ef ele geirildi, on binden
fazla adam tutsak edildi veya ba vuruldu. Altm bin sr, at ve dier evcil hayvan ele geirildi. (Ki-
pi Ho-li), aralarnda u-milerin e-kien se-kini olan Ho-e-honun da bulunduu esirleriyle beraber
geri geldi. [s. 307deki ek ve dzeltme: Ting (Guen yaknnda) ilesi ve Barkul Gl arasnda
gsterilen Kin-ling, bu iki nokta arasnda olmalyd ki, bu durumda Kin-an veya Altayla
kartrlmamaldr.]

Drdnc yung-hui (653) yl, Yao-i askeri valilii ortadan kaldrld. Daha
sonra, u-ye topraklarnda Kin-man ilesi kuruldu. Ayrca, Tsung-an kazasnn
genel askeri iler ba yneticilii ilerini uhdesine almas ve dier generallerin
banda sefere kmas iin, sol askeri koloniler byk generali eng i-tsie
gnderildi.

O sene (653) Tu-lu Kaan ld; olu en-u e-hu (yabgu)173 imparatordan
Ho-luyu cezalandrmasn istedi ve bunun iin btn gcn kulland. Fakat Ho-
lu direndi ve onun ilerlemesini engelledi.
173 Drdnc yung-hui ylnda (653), Tung kien kang muda yle deniliyor: -pi Tu-lu (Kaan)
ldnde, ad en-u e-hu olan olu Hie-pi ta-tu adn, a-po-lo (= Ho-lu) ile arasnda bir
anlamazlk kt. en-u ona saldrd ve yendi; fakat daha sonra (topraklar) a-po-lo tarafndan istila
edildi.

Takip eden yl,174 (eng) i-tsie, Ko-lo-lu (Karluk) ve u-yelere saldrd, bin
kelle kesti ve saysz at ele geirdi. kinci general u e-tu, u-mu-kunlarn Yen
isimli ehrine saldrarak ele geirdi. Otuz bin kulak kesti. nc birlikler generali Su
Ting-fang, Ying-so vadisinde bulunan Hu-luya bal u-ni-i obalarna saldrd.
ok sayda adamn ban kesti ya da esir ald ve ok sayda at ele geirdi. Barbar-
lar, o kadar ok miktarda silah ve zrh terk etmilerdi ki, topran st bunlarla ka-
planmt. Bu srada, ikinci genel ynetici (vali), Wang Wen-tu, sava ilan etmek
istemedi. Ta-tu175 ehrine boyun edirdi, yamalad ve ehir sakinlerini kltan
geirdi. (eng) i-tsie bunu cezalandramad.
174 Takip eden yl 654 yldr. Fakat bu pararafta anlatlan olaylar gerekte 656 ylyla ilgilidir.
175 Dier btn metinlerde Heng tu. - 656 ylndaki bu yry iin bkz. s. 35, n. 2 - Su Ting-fangn
biyografisi (Kiu Tang-u, LXXXI-II; Tang-u, CXI) bu hikayeyi tamamlamada kullanlabilir: 656da,
Su Ting-fang, eng i-tsienin emrindeki st dzey subaylardan biriydi ve onunla beraber Ying-so
(Yulduz vadisi) vadisine geldi. Burada, eng i-tsie ve Su Hai-eng adl komutanlarndan biri, Tu-
kelerle att. Su-ni-i gebelerinden yirmi bin svari Tu-kelere yardma geldi. Bunlar, 10 li
 78/491
uzaktaki Su Ting-fang askerlerini tepenin arkasnda olduklar iin gremediler. Su Ting-fang sava
alanndan ykselen tozu grd iin alacak bir cesaretle 500 svarisini hcuma geirdi ve dman
tamamyla bozdu. -kinci general, Wang Wen-tu, Su Ting-fangn baarsn karalamaya alt; son
derece entrikac olan bu kii, daha sonra bir imparatorluk buyruu aldn ve eng i-tsienin kendi
komutas altna verildiini ileri srd. Askeri harekt aklna gre, yani ok kt bir biimde ynetmek
iin, bu durumdan istifade etti. in ordusu Heng-tu ehri nne vardnda, ehir teslim oldu. Wang
Wen-tu, Su Ting-fangn uyarlarna ramen, halk kltan geirdi ve ehri yama etti. Kt kazanlm
bu ganimetten pay kabul etmeyen tek kii Su Ting-fangd.
Hien-king dneminin (656-660) banda, (Su) Ting-fang, (barbarlar) ceza-
landrmas, Yen-jan askeri valisi Jen Ya-siang, ikinci vali Siao Se-ye, sol svari
alaylar byk generali, Han-hai komutan, Hui-ho (Uygur) Po-juen ve dierlerin-
in bana gemesi iin -li kazas byk genel askeri valisi rtbesine terfi ettirildi.
karlan bir imparatorluk fermanyla, sa kanat askeri smrgeler byk generali
A-i-na Mi-eye ve sol kanat askeri smrgeler byk generali A-i-na Pu-ene,
Liu-a sancan sakinletirmek ve ynetmekle grevli bykeli unvann al-
malarn ve Kin-an kazasndan ayr ayr kmalar emredildi. Se-kin Nu-tu-lu ve
adamlar, on binden fazla adrla ballklarn sunmak iin huzurlarna geldiler.
(Su) Ting-fang, sekin atllaryla beraber Ye-ti-e176 rmann batsna geldi. u-
mu-kunlara saldrd ve onlar ezdi. Ho-lu, on boylarn askerleri arasndan alnm
yz bin atl ile ona kar harekete geti. (Su) Ting-fang, onbin adamla ona direndi.
Barbarlar, onun askerlerinin daha az olduunu grnce, Tang ordusunu kuat-
tlar. (Su) Ting-fang piyadelerine dz bir alan zerinde toplanarak mzraklarn
da doru evirip bitiik nizam almalarn emretti. Kendisi ise svari birlikleriyle
kuzeye ekildi. Ho-lu, ncelikle dz alandaki orduya saldrd. defa saldrdysa
da dmann saflarn bozamad. (Su) Ting-fang bu durumdan istifade ederek
atllarn sald. Barbarlar bozguna uradlar. Onlarca li boyunca sava kaaklarnn
arkasndan gidildi. Otuz bin adam ele geirildi ya da ldrld. Tu-ta tarkann da
aralarnda bulunduu byk eflerden iki yz kii ldrld.
176 Bkz. s. 36, n. 4.

Ertesi gn, (Su Ting-fang) kuzeye doru yrd. Be Nu-i-pi (boyunun) hepsi
boyun ediler. Ho-lunun bozgununu renen, be Tu-lu (boyu) btn hzlaryla
gney kazasna gittiler ve Pu-enin emrine girdiler.
(Su) Ting-fang, (Siao) Se-yeye ve Po-juene barbarlar takip edebilmek iin Ye-
lo-si177 vadisine gelmelerini, Jen Ya-sianga ise teslim olan askerlerin banda
 79/491
arkadan yrmesini emretti. Anszn ok bol kar yad. Ordu, (askerler) havann
dzelmesinin beklenmesini istedi. Fakat (Su) Ting-fang, imdi, sis ortal ka-
rartyor ve rzgar dondurucu. Barbarlar bizim sefere kamayacamz sanacaklar.
Dolaysyla savunmada deillerken onlar artabiliriz. Eer geikirsek, uzaklaa-
caklar. En ksa sre ierisinde zaferi tamamlamalyz. En iyi plan budur dedi.
177 Ye-lo-si vadisi, Ta-lo-se veya Talas vadisinden baka bir yer deilmi gibi gzkyor. nk birka
satr daha ilerde, Siao Se-yenin, Evliya-Atann 150 li dousunda, Talas nehri zerindeki Chien
Chana tekabl ettiini gryoruz.

Bylece, gece ve gndz yryerek ilerledi. Getii her yerde, insan ve evcil
hayvanlar toplad. uang-hoya gelerek Mi-e ve Pu-en ile birleti. Ordu iyi be-
slenmiti. Cesareti yerindeydi. Ho-lunun adrlarna 200 li mesafeye gelince sava
dzeni iinde yrd ve Kin-ya178 dana ulat. Ho-lunun adamlarnn ou
avlanmakla meguld. (Su) Ting-fang askerlerini hcuma geirdi ve ordugh
tahrip etti. Onbinlerce sava tutsak edildi. Tamburlar, flamalar, silahlar alnd.
Ho-lu kamay baard ve li nehrini geti,
178 Bu da uang-honun yaknnda olmal ve muhtemelen sonuncu yer de Borotala blgesinde
bulunuyordu.

(Siao) Se-ye, Chien-chanda durdu.

Mi-e [23] -liye geldi. eitli u-ye ve u-mi gebe kabilelerinin hepsi ona
boyun ediler; uang-hoda durdu. Ho-lu nceden Pu-e tarkan (burada) arp-
mak iin kazklarla istihkam kurmakla grevlendirmiti. Mi-e, ona saldrd ve
bozguna uratt.
(Su) Ting-fang, Ho-lunun arkasndan gitti. Sui-eye (u nehri) kadar geldi ve
onun btn halkn ele geirdi. Ho-lu ve Tie-yn, u-nu adn yanna snmak is-
tedi. e (Takent) krallnn Su-tu ehrine geldiler, atlar yryecek halde deildi
ve adamlar at. Yanlarna deerli eyalar alarak, at satn almak iin ehre gird-
iler. ehrin yneticisi -ni Tarkan onlar karlamaya gitti, ehre girdiklerinde on-
lar tutuklayarak e (Takent) Krallnn (bakentine) gnderdi. Bu srada, Mi-
enin olu Yan-uang, (Siao) Se-yenin askerleriyle yetip geldi ve onlar bir ken-
ara ayrd. Daha sonra gebe kabilelere mensup askerlerin tamamn salverdiler.
Yollar aarak, atlarn hazr bulundurulduu kervansaraylar kurdular. Kokumaya
yz tutmu olan btn cesetleri topladlar. nsanlarn skntlar ile ilgilendiler. Ho-
 80/491
lunun halktan ald btn mal mlk geri verdiler. Bat lkelerini huzura
kavuturdular.179
179 Su Ting-fang (Kiu Tang-u, LXXXIII) biyografisi bu olaylar yle anlatyor: Takip eden yl (657)
Su Ting-fang, byk genel askeri vali rtbesine terfi ettirildi ve tekrar Ho-luya kar savat. Jen Ya-si-
ang ve Hui-ho (Uygur) Po-juen onun yardmclarydlar. Kin-ann (Altay) kuzeyinden geerek, u-
mu-kun (Karluklarn batsnda, uguak yaknnda) boyunun stne yrd ve onu tamamen yendi.
Bu boyun se-kini Lai-tu-lu on binden fazla adr olan halkyla birlikte boyun emeye geldi. (Su) Ting-
fang onu iyi karlad ve atllarndan binini (yani Lai-tu-lunun atllarn) Tu-ki-i boyunun toprak-
larna kadar ilerlemeleri iin gnderdi. Ho-lu, Hu-lu-wu ke o (kl ur), e-o-ti tun-o, u-ni-i
u-pan o, u-mu-kun k-l o ve be Nu-i-pi boyu atllarndan olumu yz-bin kiilik ordunun
bana geerek imparatorluk ordusunun karsna dikildi. (Su) Ting-fang, on binden fazla Hui-honun
(Uygurun) ve Hann (inlinin) banda ona sava ilan etti. Ho-lu, (Su) Ting-fangn az saydaki asker-
ini ciddiye almayarak drt bir taraftan evirdi. (Su) Ting-fang, piyade askerlerine, dz bir alanda top-
lanmalarn ve mzraklarn da doru evirerek saf tutmalarn emretti. Kendisi, inli atllarn
banda dzlk alann kuzeyine ekildi. Barbarlar nce piyadelere saldrdlar, fakat, sefer saldrma-
larna ramen yarp geemediler. (Su) Ting-fang, onlara yklenmek iin bu durumdan yararland. Bar-
barlar hemen ve tamamen bozguna uradlar. Onlar kaarlarken 30 li boyunca takip edildiler. On-bin-
lerce adam ve at ldrld. Ertesi gn, (Su Ting-fang), dzen iindeki askerleriyle yeniden ilerledi. O
srada Hu-lu-wular ve aralarnda be Ni-u-pi boyunun da bulunduu dierleri, btn halklaryla be-
raber ballklarn sunmaya geldiler. Ho-lu tek bana, u-mu-kun k-l onun birka yz atlsyla
birlikte batya doru kat. Be Tu-lu boyuna mensup dier savalara gelince, Ho-lu-nun yenilmi
olduunu renerek, her biri kendi isteiyle gney eyaletine (A-i-na) Pu-ene boyun emeye geldiler.
O srada, bat barbarlarnn hepsi boyun ediler. Yalnzca Ho-lu, (olu) Tie-yn ve kendi gebe ka-
bilesinden kalanlar ile kat. (Su) Ting-fang onu takip etti. -li nehri kylarnda ona kar yeniden bir
byk saldr dzenledi ve neredeyse btn adamlarn ldrd veya esir ald. Ho-lu, (olu) Tie-yn ve
on kadar atl ile geceden istifade ederek katlar. (Su) Ting-fang, ikinci general Siao Se-yeyi onu
izlemesi ve yakalamas iin grevlendirdi. e (Takent) Krallna geldiinde (Siao se-ye), onu ele
geirdi.
Ho-lu, (Siao) Se-yeye yle dedi: Ben yolun sonuna gelmi bir esirim. nceki
imparator bana iyi davranmt ve ben ona kar ayaklandm. imdi, gkyz
fkesinin cezasn zerime indirdi. (Kendimi savunmak iin) ne syleyebilirim?
Yani (inli) Hanlarn geleneinde, ldrlecek olan kiiyi bakentin meydannda
infaz etme gelenei olduunun sylendiini duydum. nceki imparatordan af dile-
mek iin, lmeye, aonun mezarna gitmeyi arzulardm. mparator u cevab
verdi: nceki imparator Ho-luya komuta etmesi iin iki bin adr vermiti. imdi
bu sulu adam yakaland. aonun mezarna armaan olarak sunulmasna
msaade var m?. Hiu King-tsung180 yle dedi: Eskiden, bir ordu galip
 81/491
geldiinde, dnleri, atalarn tapnanda tanrlarn onuruna yere arap, st ve
ya dkerek181 kutlanrd. Soylu kiilere gelince, onlar Gn Oluna kesilmi
kulaklar sunarlard. Fakat bu sunumun lnn gmld yerin zerinde
yapldn hi duymadm. Oysa Majesteleri, ata tapnan olduu kadar, imparat-
orluk kabirlerini de onurlandryor. Dolaysyla (istediinizi) yapabilirsiniz phes-
iz. Bunun zerine Ho-luyu aonun mezarna adadlar, fakat zel bir izinle
ldrmediler.
180 Giles, Biographical Dictionary, no 769.
181 Buradaki tren Tsu-uanda zikredilir. (Huan dknn 2. yl): Dk, her sefere knda, bunu ata
tapnanda duyuruyordu; seferden dndnde, dnn tanrlarn onuruna yere arap, st ve ya
serperek (yin-i) kutluyordu.

Kudreti tamamen ortadan kaldrlan Ho-lunun topraklar baka kabilelerin yer-

letirilmesi iin blge ve vilayetlere blnd. u-mu-kun kabilesi Fu-ting; Tr-
gilere mensup So-ko ve Mo-ho kabileleri Hie-an; Hu-lu-wu ke kabilesi Yen-pi;
e-o-ti tun kabilesi uang-ho ve u-ni-i u-pan kabilesi Ying-so182 hkumet-
lerini kurdular. Bundan baka bu blgeleri ynetmek iin Kun-ling ve Meng-i
askeri valilikleri kuruldu. Bu ikisine bal baz prenslikler de yeniden
yaplandrld. Bat snr Persiaya dayanm ve tm bu topraklar An-si183 askeri
valiliine balanmt.
182 Burada be Tu-lu boylarnn sraland ve Ni-u-pilerin szkonusu olmadklar belirtilir.
183 An-si askeri valilii bylece 658de Turfandan Kuaya tand. -Tang-unun corafya ile ilgili
blm (XLIII, B. s. 6-9) bize Bat Trklerinin gcnn inliler tarafndan yok ediliinin arkasndan
oluturulan askeri valiliklerin, hkmetlerin ve ilelerin dkmn karma imkan vermektedir. dari
blgelerin ou kesin bir biimde tespit edilememi olmakla birlikte, bu dkm, Bat Trklerinin
hakimiyet kurduklar corafi alann tespit edilmesine bir anlamda imkan vermektedir ve bu sebeple
burada tekrar oluturulmasnn gerekli olduuna inanyoruz. Kiu Tang-u (XL, s. 31) farkl izahatlarda
bulunduu iin, onlar, nlerine K harfi getirerek parantez iinde belirtiyoruz. 657de Ho-lunun boz-
gunundan sonra, siyasi adan Bat Trklerinden ayrlm topraklar, biri Pei-ting (Bibalk, Guen
yaknlarnda), dieri An-si (Kua) askeri valiliine bal olmak zere iki gruba datlmtr:
A. Pei-ting askeri valiliine balanan topraklar:
1 - Fu-yen hkumeti - u-mu-kun boyunun topraklar zerinde;
2 - Wu-lu ilesi hkumeti - Trgi boylarndan So-ko ve Mo-ho topraklarnda;
3 - uang-ho hkumeti - Trgilere mensup A-li-e boyunun topraklarnda. Ancak, burada bir yan-
llk var gibi gzkyor. Bu notu dayandrdmz metin daha kesindir ve uang-ho hkmetinin e-
o-ti boyunun topraklar zerinde kurulduuna, buna karlk A-li-e boyunun topraklarnda Hie-an
 82/491
hkmetinin yer aldna iaret etmektedir; [s. 307deki ek ve dzeltme: Tang-unun metninde
herhangi bir eksiklik yok, aksine hata benim dikkatsizliimden kaynaklanyor; Tang-u (XLIII, b, s. 6
r) hkumetleri aadaki ekilde sralyor: I- Fu-yen hkumeti (u-mu-kun kabilesinin); 2- Wu-lu
hkumeti (Trgi So-ko ve Mo-ho kabilelerinin); 3-Hie-an hkumeti (Trgi A-li-e kabilesinin); 4-
uang-ho hku-meti (e-o-ti kabilesinin); 5- Ying-so hkumeti, vs.]
4 - Ying-so ile hkumeti - u-ni-i u-pan boyunun topralarnda;
5 - Yen-pi ile hkumeti - Hu-lu-wu ke boyunun topraklarnda. Be Tu-lu boyunun tamamndan
oluan ve burada bahsedilen hkmetler (Hie-an hkmetinin de dahil edilmesi ile alt tane olmalar
gerekirdi) 657 ylnda kuruldular. Ko-lo-lu (Karluk) boyuna tekabl eden sonraki ise, 658de
kurulmutur;
7 - n-an hkumeti - Karluk Mu-lo boyunun topraklarnda;
8 - Ta-mo ile hkumeti - Karluk e-si boyunun topraklarnda;
9 - Hsan-i hkumeti - Karluk Ta-e boyunun topraklarnda;
10 - Kin-fu ile hkumeti - Ta-mo Hkmetinin topraklarnn bir ksm zerinde;
11 - Lan-tai ilesi hkmeti (Lan-tai, Bat Hanlar zamanndaki bir teginliin ismiydi. Sin kiang
o
i liOya gre, blm I. s. 9 v , Ka-raar ve Kua arasnda imdiki Bukur ehrine tekabl etmektedir.
Fakat muhtemelen Tanglarn Lan-taiy daha ziyade Tanr Dala-rnn kuzeyindeydi);
12 - Kin-man ilesi hkmeti, 654de Barkul Glnn batsnda, Guenden pek de uzakta omayan
u-ye topraklar zerinde ile eklinde oluturuldu; 662de hkmet oldu;
13 - Yen-mien ilesi hkmeti; nceden sadece bir ile idi. 702de hkmet oldu.
Aadaki hkmetler iin kesin kurulu tarihini tam olarak bilmiyoruz:
14 - Yen-lu ilesi hkmeti;
15 - Ko-hi ilesi hkmeti;
16 - Ku-u ilesi hkmeti (bu isim Trgi Ko-u boyunun ismini artryor);
17 - Si-yen ilesi hkmeti;
18 - Tung-yen ilesi hkmeti;
19 - e-le ilesi hkmeti;
20 - Kia-e ilesi hkmeti;
21 - Feng-lo ilesi hkmeti (Fu-kang hien ve Urumi arasnda;)
22 - a-to ilesi hkmeti (Barkul Gl dousunda);
23 - Ta-lan ilesi hkmeti.
B. An-si (Kua) askeri valiliine balanan topraklar:
ncelikle drt garnizonun bu askeri valilie bal olduunu belirtelim. Bunlar: Kua, Hotan, Kagar
ve Karaardr. Fakat btn Dou Trkistan ifade eden bu drt yerin aslnda Ho-lunun hezimetinden
(657) epeyce nce, Bat Trkleriyle bir balants kalmamt. Eer imparatorluk ordularnn Bat Trk-
lerine kar 657den 658e kadar kazandklar byk zaferlerden sonra in etkisi altna giren blgeler ile
 83/491
yetinirsek, bunlarn 661de bat yresinin on alt hkmetini oluturduunu grrz. Bunlar
aadakilerdir:
1 - Tu-ho-lo (Toharistan) yabgusunun Wu-huan (War-wliz= Kunduz) ehrinde kurulan Ye-i
hkmeti (ndo-Saka adyla tannr). Bu hkmet, aada sralanan yirmi be ileden oluuyordu:
a. Po-pu ehrinde kurulu Lan-i ilesi (Sih-ma Chiene gre (CXXIII) Lan-i, Ta-hiann bakenti idi
ve daha sonra Ta Ye-ile-rin bakenti oldu);
b. Fu-i ehrinde kurulan Ta-hia ilesi;
c. K-lu-kien ehrinde kurulan Han-lu ilesi;
. Wu-lo-an ehrinde kurulan Fu-ti ilesi;
d. Tu ehrinde kurulan a-l ilesi;
e. Kie ehrinde kurulan Wei-ui (Oxus) ilesi;
f. Hu-po ehrinde kurulan Pan-y ilesi;
g. Wu-lo-hun ehrinde kurulan Niu-mi ilesi;
h. Mo-yen ehrinde kurulan Kia-pei ilesi;
. A-na-la ehrinde kurulan Su-to ilesi;
j. Lan ehrinde kurulan Po-lo ilesi;
k. Si-ki-mi-si-ti (Skimicht) ehrinde kurulan uang-tsn (iki kaynak) ilesi;
l. Huan-mu (Khulm?) ehrinde kurulan Ki-wei ilesi; m. Si-mi-yen (Simincan) ehrinde kurulan
i-san ilesi; n. Ki-e-yen ehrinde kurulan Fu-lu ilesi; o. Ni-e ehrinde kurulan Ting-ling ilesi;
p. Si-mien ehrinde kurulan Po-i (Wei-udaki Bactres=Belh isminin transkripsiyonudur) ilesi; r.
A-la ehrinde kurulan Tao-hui ilesi;
s. Kie-ke-i ehrinde, Kie-ke tarkan boyunun topraklarnda kurulan Ta-tan ilesi; t. Po-sa
ehrinde kurulan Fu-lu ilesi;
u. Ki-e-e ehrinde kurulan en-tu ilesi. (M.. 128de, Ta Ye-ilerde ang Kien elilii
ilikilerinde en-tu kelimesiyle Hindistann ifade edildii bilinmektedir.);
. Tu-ke (Trk) e-ta-ke ehrinde kurulan Si-jung ilesi;
v. Ki-e-ti ehrinde kurulan Mie-hie ilesi;
y. Fa boyunun ehrinde kurulan Tie-ang ilesi;
z. Pa-to-an (Badahan) ehrinde kurulan Yan-tang ilesi.
2 - Heftalitlerin Huo-lu (Gur?) ehrinde kurulan Ta-han hkmeti. Bu hkmet aada sralanan
onbe ileden oluuyordu:
a. Nu-na ehrinde kurulan Fu-mo ilesi;
b. Hu-lu ehrinde kurulan Yen-tsai (Alanlarn eski ad) ilesi;
c. Po-to-leng-sa-ta-kien ehrinde kurulan -nai ilesi;
d. ao-k kabilesinin topraklarnda kurulan Li ilesi;
e. Wu-mo-yen ehrinde kurulan Y-ling ilesi;
 84/491
f. e-e-to ehrinde kurulan An-wu ilesi;
g. u-e ehrinde kurulan Ki-ling ilesi;
h. Kia-a-fen-i ehrinde kurulan Kie-i ilesi;
i.Kie-lao-i ehrinde kurulan Po-i ilesi;
j. Wu-na-si ehrinde kurulan Wu-tan ilesi;
k. Su-li ehrinde kurulan No-so ilesi;
l. un-wen ehrinde kurulan Mi-mi ilesi;
m. a ehrinde kurulan Hi-tun ilesi;
n. Sung-i-ku kabilesinin topranda kurulan Su-li ilesi;
o. i-yao boyu topraklarnda kurulan Ho-na ilesi;
3 - Ho-ta-lo-i (Arrohac) (Bkz. nc blm Si-y hk. not) Kral-lnn Fu-pao-i-tien ehrinde
kurulan Tiao-i hkmeti. Bu hkmet aadaki sralanan dokuz ileden oluuyordu:
a.Hu-wen ehrinde kurulan Si-leu (ince stler) ilesi;
b.Tsan-hu-i-tien ehrinde kurulan Y-tsn ilesi;
c.K-i boyunun topraklarnda kurulan Li-ki ilesi;
d.Yen-tse ilesi; (P. Couvreur, ince-Franszca szlnde Yen-tse, gneybatda, zerinden
gnein batt, Y-tsann bulunduu bir dan addr demektedir.) Y-tsann nceki ilelerden bi-
rinin ad olduunu grmtk. Bu Yen-tse ilesi, O-hu boyunun topraklarnda kurulmutu.
e.Wu-li-nan ehrinde kurulan K-tsio ilesi;
f. -lan [Ylan] boyu topraklarnda kurulan ilesi;
g. Ho-sa-ta ehrinde kurulan Si-hai ilesi;
h. Huo-hen boyu topraklarnda kurulan en-si ilesi;
. Fu-lang boyu topraklarnda kurulan Kan-to ilesi;
4 - Kie-su Krallnn u-man ehrinde kurulan Tien-ma hkmeti. Bu hkmet aada sralanan
iki ileden oluuyordu:
a. Hu-lan ehrinde kurulan Lo-na ilesi;
b. Ta-li-po-ho ehrinde kurulan u-li ilesi;
5 - Ku-tu-e-wu-a (K. Ku-tu-e Krallnn bakenti Wu-a) ehrinde kurulan Kao-fu (Kabul)
Hkmeti. [s. 307deki ek ve dzeltme: Kao-fu ad, her ne kadar aslnda Kabulu gsterirse de,
Tang dneminde inliler tarafndan Kabul deil, Huttal iin kullanlmtr. Bkz. s. 276] Bu hkmet
aada sralanan iki ileden oluuyordu:
a. Ko-lo-kien ehrinde kurulan Wu-ling ilesi;
b. Wu-si ehrinde kurulan Hiu-mi ilesi;
6 - Ki-pin (Kapia) Krallnn O-ho ehrinde kurulan Siu-sien hkmeti. Bu hkmet aada
sralanan on ileden oluuyordu.
a. Lo-man ehrinde kurulan Pi-o ilesi;
 85/491
b. Tsien-na ehrinde kurulan Yin-mi ilesi;
c. Ho-lan ehrinde kurulan Po-lu ilesi;
. -hen ehrinde kurulan Lung-i ilesi;
d. Sai-pen-ni-lo-si ehrinde kurulan Wu-i (Wa-yi) ilesi;
e. Lan-kien (Lamgan?) ehrinde kurulan Lo-lo ilesi;
f. Pan-i ehrinde kurulan Tan-to ilesi;
. Pu-peng ehrinde kurulan Wu-li ilesi;
h. Hu-huan ehrinde kurulan Mo ilesi;
. Pu-lu-kien ehrinde kurulan Hsan-tu (kapal geit) ilesi;
7 - Fan-yen (Bamyan) Krallnn Lo-lan ehrinde kurulan Si-fung hkmeti (Kiu-Tang-uya gre,
bu hkmet i-yan-yen Krall-nn bakenti Fu-li ehrinde kindi). Bu hkmet aada sralanan
drt ileden oluuyordu:
a. Kien-na ehrinde kurulan Hie-ku ilesi; (Bu ilenin ad, L Pu-weinin sylediine gre Ling-
lann iinde on iki ses delii yapmaya yarayan bambuyu (Hint kam) bulduu Hie nehrini anmsaty-
or. Bkz. Sih-ma Chien, Tercme, cilt. III, s. 643 n.1. Sonraki ilenin ad dorudan Ling-lan
anmsatmaktadr);
b. Se-lin ehrinde kurulan Ling-lan ilesi;
c. Fo-i-fu ehrinde kurulan Si-wan ilesi;
. Wei-la-sa-tan ehrinde kurulan Kien-tun ilesi;
8 - e-han-na Krallnn Yen ehrinde kurulan Ye-pan ilesi hkmeti. (e-han-na = aganiyan
ile kartrmamak lazm). Bu hkmet K-lan (Kurn) ehrinde kurulan uang-mi ilesinden olu-
uyordu.
9 - Hu-e-kien (Hucikan= Czcan) (K. Hu-to-kien) Krallnn O-mi ehrinde kurulan Ki-a ilesi
hkmeti. Bu hkmet aada sralanan on ileden oluuyordu.
a. Man-an ehrinde kurulan Pei-li ilesi;
b. Jui-mi ehrinde kurulan Ta-tsin ilesi;
10 - Ta-mo Krallnn Ta-mo ehrinde kurulan Ku-mo (K. Ho-me) ilesi hkmeti. Bu hkmet
Nu-kie ehrinde kurulan Su-i ilesinden oluuyordu.
11 - Wu-la-ho Krallnn Mo-ho ehrinde kurulan Lu-ao ilesi hkmeti.
12 - To-le-kien [647] (Talekan, Belh ile Merv er-Rud arasnda) Kral-lnn (K. Hu-mi-to
Krallnn) Ti-pao-na ehrinde kurulan Kun-h ilesi hkmeti. [s. 307deki ek ve dzeltme:
Burada sz edilen Talekan Kunduzun dousunda bulunan ehir olmaldr.]
13 - Kiu-mi Krallnn u-i (K. Tsu i) ehrinde kurulan e-pa ilesi hkmeti.
14 - Hu-mi-to (Bugnk Wahana tekabl eder) Krallnn Mo-kui (K. Mo-ting) ehrinde kurulan
Niao-fei ilesi hkmeti. Bu hkmet So-le-so-ho ehrinde kurulan Po-ho (Sung Yn tarafndan zik-
redilen ve Marquart tarafndan tanmlanan Eranshahr, s. 223-224) ilesinden oluuyordu.
15 - Kiu-y to-kien Krallnn Pu-e ehrinde kurulan Wang-ting ilesi hkmeti.
 86/491
16 - Pers Krallnn Tsi-ling (K. Ling) ehrinde kurulan Po-ssu (Persia) hkmeti.
Bat yakasndaki on alt hkmetin listesini yakndan inceleyince, bunun ok daha yaygn bir listen-
in bir ksm olduu grlr. Aslnda bu liste sadece Toharistan ve gneyindeki memleketleri gster-
mekte; Hien-king dneminde (656-660) in mparatorluuna katlan Fergana ve Sodiyana blgeler-
inden hi bahsetmemektedir. Bu almann drdnc blmnde bu konuya tekrar dneceiz. [s.
307deki ek ve dzeltme: Elinizdeki eserin 270-279. sayfalarnda bu notla ilgili baz bilgileri tashih
veya ikmal ettim. - Bu konuda hibir faydal bilgi bulamadm u esere de mracaat ettim: E. Blochet
tarafndan 1895de evrilen ran ehirleriyle ilgili atro-iha-i Airan (Recueil de Travaux rel. la Phil.
et lArch. Egypt. Et assyr., vol. XVII) ve Jivanji Jamshedji Modi (Bombay, Education So-cietys steam
press) tarafndan tercme edilen ran ehirleriyle ilgili Shatroih-i Airn.]
A-i-na Mi-e, Hing-si-wang Kaan (bir zamanlar kabedilmi olan artrp
oaltan) olarak adlandrld ve ayn zamanda hafif svariler byk generali ve
Kun-ling askeri valisi unvanlar ile be Tu-lu boyunun komutan unvanlarn ald.
A-i-na Pu-ene Ki-wang-tse Kaan (daha nceleri kesilmi olan devam et-
tiren) adndan baka be Nu-i-pi boyunun komutanl ile birlikte, hafif svariler-
in byk genarali, Meng-i askeri valisi unvanlar verildi. Her biri yzbin para
ipek ald. Unvanlar, imparatorluk beraat hamili, yce kuang-lu unvanl Lu eng-
king tarafndan tevdi edildi.

Ho-lu ldnde,184 bir imparatorluk ferman ile Hie-linin mezarnn yanna

gmlmesi emredildi. Bir ta kitabe zerine hayatna dair bir zet kaznd.
184 659da.

A-i-na Mi-e de e-ti-mi (stemi) Kaann beinci kuak soyundan geliyordu.

Mo-ho-tu e-hu (Bagatur Yabgu) unvan ailesinden mirast. eng-kuan dneminde
(627-649) (imparator), komutanlk nian tayan bir eli gndererek Mi-eye Hi-
li-pi tu-lu Kaan unvan ve bir tambur ve bir piyade flamas verdi.
Ondan daha yal olan zkuzeni (aabeyi) Pu-en, iktidar ele geirmek iin Mi-
eyi ldrmeyi tasarlad. ktidar sallanan Mi-e, yanna u-ye, u-mi ve
kendine bal dier boylar olarak saraya gidip ballklarn sundu. Ona sa kap
nbeti muhafzlarnn byk generali unvan verildi. Bunun zerine Pu-en
kendisine Tu-lu e-hu (Yabgu) unvann ald, fakat halkn byk kesimi onu
tanmad ve itaat etmeyi reddetti. O da kabilesini alarak imparatora balln sun-
maya geldi. Kendisine sol askeri koloniler byk generali unvan verildi.
Mi-e, Kao-liye kar dzenlenen sefer srasnda imparatora refakat etti. Orada
gsterdii stn yararllklara karlk olarak
 87/491

Ping-jang185 kaymakam yaplp kontluk verildi. Arkasndan sa cenah askeri

muhafzlarnn byk generalliine terfi ettirildi. Daha sonra Ho-lu yenilince ona
ve Pu-ene kaan unvan verildi. Ayrca ynetimi altna verilen yerlerdeki tsi-i
(vali) ve daha alt kademedeki btn memurlar atama yetkisi verildi.
185 Ping-jang, Koredeki Hpyeng-yang ehrinin ad olabilir. Bununla beraber, Kiu Tang-unun orto-
grafisi ve zerinde durduu tanmlama bana daha ok kabul edilebilir gibi geliyor.

Yine ayn yl (659), Mi-e, uang-hoda, en-u e-hu (yab-gu)ya saldrarak

hezimete uratt. ki Ke-o (Kul ur) ldrd. Mi-e ve Pu-en iyi ynetme kapa-
sitesinden yoksundular. Maiyetlerinin byk hsm onlara ihanet etti. Bunlar, Su-
le (Ka-gar), u-Kiu-po (Yarkent gneyinde) ve Ho-pan-to (Sirikul)da-ki
beyliin banda bulunan ve isyan edip Yu-tien (Hotan) beyliine saldran ve ma-
lup eden Tu-mann ynetimine girmeyi dnyorlard. Bir imparatorluk ferman
ile sol cenah atl muhafzlarnn byk generali Su Ting-fanga onu cezalandrmas
emredildi. Tu-mann askerleri Ma-tu vadisinde savunma dzeni aldlar. Beinci
ylda (660) (Su) Ting-fang ehrin (Tu-mana bal) nne geldi, saldrd ve itaat
altna ald186.

186 Su Ting-fang biyografisinde (Kiu Tang-u, LXXXIII, s. 3, vo) yle deniliyor: O srada Se-kie ke
se-kin Tu-man, eitli barbar (Hu) halklar zerinde hakimiyet kurmaya balamt. Ynetimi altnda-
kileri ve ayrca Su-le (Kagar), u-k-pan (Yarkentin gneyinde) (Tang-uda daha yaygn ekliyle u-
Kiu-po) ve Tsung-ling (Tang-uda imdiki Sarkle tekabl eden Ho-pan-to) beyliklerini yeniden
isyana zorlad. Bir imparatorluk ferman ile (Su) Ting-fanga askerlerin bana gemesi ve uhdesinde
sukuneti ve bar salamakla grevli bykeli unvan olduu halde, gidip, onlar cezalandrmas em-
redildi. Su Ting fang, e-e rmana (Kur-kara-us-sunun 70 li dousunda) gelince barbarlarn Ma-tu
vadisinde savunma dzeni aldklarn rendi. Bunun zerine on bin seme piyade ve bin atl
sava seerek, byk bir gizlilik iinde anszn dman bastrmak iin yirmi drt saat boyunca yz
li yol kate-dip, ertesi sabah ehrin 10 li batsna ulat. Hayli korkuya kaplan Tu-man, askerlerinin
bana geip, muharebeyi ehir dnda kabul etmek amacyla surlardan dar kt. Btnyle boz-
guna uratlan dman savalar Mo-pao ehrine sndlar. mparatorluk ordusuehrin kapsna
dayand. Gecenin kmesiyle birlikte ordunun dier ksm da gelerek ehri drt bir yandan kuatt.
Kuatma kuleleri yapmak iin aalar keserek surlarn ayana yerletirdiler. Kaamayacan anlayan
Tu-man, kaplar atrd ve elleri arkasna bal olarak teslim olmaya geldi. (Su Ting-fang) onu esir
 88/491
alarak dou bakentine (Lo-yang) gtrd. Kao-tsung bizzat Kien-yang salonuna geldi. (Su) Ting-fang,
kollarndan tuttuu Tu-man tegini ona takdim etti. Bylece Tsung-lingin bat yresinde bar salan-
m oldu. [s. 307de ek ve dzeltme: Burada sz konusu edilen ee nehri Kur-kara-ussunun
dousundaki nehir deil, Amu-der-yadr. Amu-derya iin kullanlan e-e nehrinin ad muhtemelen
Arap corafyaclarn a (Takent) nehrine verdikleri isimden kaynaklanmaktadr. (Bkz. Geographie
dAboulfeda, Reinaud ev., II/78). Bizi burada e-e nehrini Yaksart (Amu-derya) ile zdeletirmeye
iten ey, se-kin unvanna sahip olan Trk kaana Tu-mann bat Nu-i-pi kabilelerinden birinin reisi
olmu olmasdr. nk buna gre o, Kur-kara-ussuda deil Amu-derya blgesinde bulunmak
zorundayd. Tu-mann tad Se-kie ke se-kin unvan Si-kie ke se-kin eklinde de yazlmaktadr
ve be Nu-i-pi kabilesinden birincisinin efi A-si-kie ke se-kinle ayn eydir.]
Lung-onun ikinci ylnda (662) Mi-e ve Pu-en, askerleri ile birlikte, Kiu-tse
(Kua) Kralln cezalandrmaya giden Y-hai blgesi Genel Valisi (Su) Hai-
enge refakat ettiler. Pu-en, Mi-eden nefret ediyor, onun boylarn kendisine
balamak istiyordu. Sonunda ona isyana hazrland eklinde bir iftira att. (Su)
Hai-eng, bir soruturma yapacak kabiliyetten yoksundu. Hemen ordusundaki
subaylar toplad. Yaplan mzakereden sonra, isyan patlak vermeden (Mi-eyi)
ldrme karar alnd. Yannda bulunan hediyelerin babulara ve kaanlara
datlmasn emreden bir imparatorluk ferman aldn iddia etti. Mi-e ve kur-
maylar gelince, onlar tutuklayarak hepsinin kellesini kesti. Mi-eye bal
kabilelerden u-ni-iler ve Pa-sai-kanlar187 ayaklanarak firar ettiler, fakat (Su)
Hai-eng onlar takip ederek itaat altna ald.
187 u-ni-iler be Tu-lu kabilesine, Pa-sai-kanlar da be Nu-i-pi kabilesine mensuptular.

Pu-en, kien-fung dneminde (666-667) ld. Hien-hengin ikinci ylnda (671)

(imaparator), Bat Tu-kelerinden A-i-na Tu-i adl bir boy beyine halk arasnda
huzuru koruyabilmesi iin sol atl muhafzlar byk generali ve ayn zamanda Fu-
yen188 komutanl unvanlarn verdi.
188 Fu-yen (veya Fu-ting) hkmetinin u-mu-kun kabilesinin topraklarnda kurulmu olduunu
daha yukarda grmtk.

-fung dneminde (676-678), haksz yere kendisine on kabile kaan unvan

alan Tu-i, Tu-polarla (Tibetliler) ittifak yaparak An- siyi189 yakp ykt. mparat-
orluk, sivil memurlar bakanlndan i-lang Pei Hing-kiene onu cezalandrmas
emretti. (Pei) Hi-ng-kien, bir atmaya girmeden onu bir hile ile yakalayabilecei-
ni belirtti. Bir imparatorluk ferman ile (Pei) Hing-kiene Po-ssu (Persia) kralnn
oluna refakat etmek iin bir belge verildi ve gya Ta-ilerde (Araplar) sukuneti
 89/491

salamak amacyla sadece bu iki barbar190 (liderinin) blgesinden geiliyormu

gibi gstermesi emredildi. Tu-i, herhangi bir hileyi aklndan bile geirmeyerek,
oullar ve kardeleriyle birlikte Pei Hing-kieni ziyarete geldi ve orackta hemen
tutukland. Hien-kien, dier kabile beylerini de davet ederek tutuklad. Li i-fu adl
bir beyin egemenliine son verip (btn esirlerle birlikte) (ine) geri dnd. Bu
olay, tiao-lunun birinci ylnda oldu. (679)191 Bu andan itibaren bat kabileleri iy-
iden iyiye zayfladlar. Daha sonra (bu iki boya mensup) insanlar gnden gne
birbirlerinden uzaklap, daldlar.

189 Tibet hakkndaki ksa tantm yazsnda (Tang-u, blm CCXVI, a s. 3 vo) nc ang-yan
ylnda (676) Tu-po (Tibet) birliklerinin, Bat Trkleriyle birleerek An-siye (Kua) saldrdklar
kaydedilmektedir.
190 Mteakip notta tercme edilen metinde, en azndan, A-i-na Tu-i ve Li i-funun anlam ortaya
kyor.
191 Pei Hing-kien biyografisinde (Tang-u, Blm CVIII, s. 3, n.1) bu olaylar hakknda baz detaylar
verilmektedir: -fungun ikinci ylnda (677), on boy kaan A-i-na Tu-i ve Li i-fu, barbar kabileler-
ini kendilerine ekerek isyan ettiler. An-si (Kuallar) ve Tu-po (Tibetliler)lar da onlarla ittifak kurdu-
lar. mparatorluk saray onlar cezalandrmak istedi. (Pei) Hing-kien konuyla ilgili grmeler
srasnda yle dedi: Tu-po (Tibetliler)larn isyan, ar fke ile patlak vermitir. (Li) King-hsan
bozguna uratld. (Liu) en-li kellesini kaybetti. Bat memleketlerinde ortaya kacak yeni olaylarda
bunlarn sakin olmas beklenebilir mi? imdi Pers kral ld. Olu Ni-nie-e bakentte esir. Onu yen-
iden tahta karmak iin eli gnderiyormu gibi yapalm. Bu iki barbarn (yani A-i-na Tu-i ve Li i-
fu) (topraklarndan) geeceimize gre, bu srada bu ii halledecek bir frsat yakalarsak, fazla bir zah-
mete katlanmadan ok anl bir sonu olabiliriz. mparator bir ferman karp (Pei) Hing-kiene
gnderdi. Ona verilen bir belgede bar salamak ve Ta-ile-ri (Tazi=Araplar) ynetmekten sorumlu
zel eli atand belirtilerek, Pers kralna yol gstermek iin gittii belirtildi. (Pei Hing-kien ve adam-
lar) Mo-ho-yen ln (Y-men kuann kuzeyinde, Haminin gneyinde; bkz. Vie, ev. Julien, s. 17.
Julien bu kelimeyi yanllkla Mo-kia-yen olarak yazmaktadr.) geerken, kum frtnas nedeniyle
gndz ortalk kapkaranlk oldu ve rehberler yollarn kaybettiler. Generaller ve askerler a ve perian
oldular. (Pei) Hing-kien kamp kurarak kurban treni dzenledi. Arkasndan yaknlarda bir su kayna
olduunu bildirdi. Bylece ordu biraz sa-kinleti. Bir anda bulutlar dald ve rzgar dindi. Birka yz
admlk mesafede bol su ve yeillik bir yer bulundu. Oraya gelenlerin hibiri burasnn neresi olduunu
bilemediler. Ordunun byk bir kesimi (Pei Hing-kiene) hayran kalarak onu General l-i [r-i] (M.
. 102de Ta-yan fetheden Li Kuang-li)ye benzetti. Si ilesine (Yar-hoto, Turfan yaknlarnda)
geldiklerinde barbarlar onlar ehir dnda karlamaya geldiler. (Pei) Hing-kien, bin kadar sekin
adamna onlar takip etmelerini emretti. Herkesin gz nnde ar scaklar nedeniyle ok ileri
gidemeyeceklerini, sonbahar beklemek zere burada kamp kuracaklarn bildirdi. Casuslar vastasyla
meseleyi renen (A-i-na) Tu-i, (Pei Hing-kieni pskrtmek iin) hibir hazrlk yapmad. (Pei)
Hing-kien hi acele etmeden drt garnizon (Kua, Hotan, Kagar, Karaar) kumandann bir av
 90/491
partisine aryormu gibi kandrarak huzuruna getirtti. Onlara, yle bir av partisi dnyorum ki,
hi unutulmayacak olaylar yaanacak. Kim benimle gelmek ister? dedi. On bin kadar gen sava
onunla gelmek istedi. Daha sonra birliklerini askeri yry nizamna sokarak gnlerce cebri yry
yaptrd. (A-i-na) Tu-inin ordughna on li kadar mesafeye geldii zaman, nden (Tu-iyi) tanyan-
lardan bazlarn gndererek hal ahvalini sordurdu. Bunlar aniden saldracak insanlar gibi deil,
dostne niyetlerle gelen kiiler gibi davrandlar. Arkasndan, gizlice Tu-iye adamlar gndererek
yanna artt. Tu-i, daha nce i-fu ile sonbahar geldiinde elinin geiini engelleme konusunda
anlamt. Fakat gelenin bir ordu olduunu renince, panie kaplarak ne yapacan bilemedi.
Beyz gen savayla birlikte (Pei Hing-kieni) ziyaret etmek zere kampa geldi ve orackta tutuk-
land. Ayn gn (Pei Hing-kien) direktifleri almaya gelmeleri iin eitli boylarn reislerine emir an-
lamna gelen oklar gnderdi. Bylece hepsini yakalayarak Sui-e (Tokmak) ehrine gtrd. Sekin
svarilerden bir ksmn ayrarak, onlar i-fuya anszn saldrmalar iin gerekli silah ve gerele
donatt. Yolda i-funun bir ajann yakalad ve onu liderine haber vermesi, Tu-inin nasl olup da esir
dtn anlatmas iin geri gnderdi. i-fu bunun zerine teslim oldu. Sonra esirlerle beraber
bakente dndler. Generaller ve subaylar, bu anl seferin ansna ve (Pei Hing-kien) onuruna Sui-e
(Tokmak) ehrinde ta zerine bir kitabe kazdlar. Kiu Tang-uya gre, (Blm V, s. 6, vo) Pei Hing-
kien esir ald A-i-na Tu-i ve Li i-fu ile birlikte 679 ylnn dokuzuncu aynda geri dnd. Pei Hing-
kien biyografisi (Tang-u, Blm CVIII) daha sonra bu generalin A-i-te Wen-fu, Feng-i, Ni-u-fu ve
A-i-na Fu-nien adl Bat Trk babularna kar sefere ktn anlatr. Bu metinde vazh bir ekilde
A-i-te Wen-fu ve Feng-inin iki ayr ahs olduu belirtilmektedir. Dolaysyla, Feng-inin ahs ad
olduunu reddeden Hirthin grne katlmyorum. (Nachworte, s. 54, n.1) Byk lider Feng-i, A-i-
te Wen-fudan bir yl nce esir edilmiti. [s. 308deki ek ve dzeltme: Tse-i tung kien (CCII, s. 9
r, 679 ylnn 10. ay) A-i-tenin zti ad Wen-fu olan kiinin soy ad, Feng-inin ise bir kabile reisinin
zati ad olduunu belirtmektedir. Demek ki Feng-i olduka iyi bilinen bir kiidir.]
Pei Hing-kien biyografisi hemen ardndan Bat Trklerine geri dnmekte: Yung-unun birinci
ylnda (682) on Tu-ke boyu (lideri) Kiu-po ayakland. (Pei Hing-kien) yeniden Kin-ya (Kiu Tang-
udaki gibi Blm LXXXIV) blgesi genel valiliine getirildi, fakat yola kmadan nce ld.
ldnde 64 yandayd. Dier olaylar hakknda Wang Fang-i biyografisinde daha ilgin ayrntlar
o
bulunuyor. (Tang-u, CXI, s. 2 v ): Pei Hing-kien, i-fuyu cezalandrd zaman (677de) imparatora
(Wang Fang-inin) kendisinden sonraki ikinci adam olmasn ve ona An-siyi ynetmekten sorumlu ask-
eri vali unvan verilmesini teklif eder. Bylece nceki askeri vali Tu Huai-pao, Ting ilesi valilii grev-
ine geirilir. (Wang) Fang-i, Sui-ede (Tokmak) surlar ina eder. Her cephede dervze vard.
klar gizlemek amacyla kvrmlar ve dnemeleri byk beceri ile yaplm ve i elli gnde bitir-
o
ilmiti. (Bunlar Tang-uya gre 679 ylnda olur (XLIII, B, s. 8 r ) Bat yakasnn Barbarlar (Hu) onu
ok incelerler ama durumunu ortaya karamazlar. Btn deerli mallar hediye olarak sunarlar. Az bir
zaman sonra (Wang) Fang-i, Ting ilesi valiliine geirilir ve (Tu) Huai-pao, An-si (Kua) hkmetine
kar Kin-an asker valisi unvann deitirir. Bylece barbarlarn (fan-jung) dostluu kaybedilir. Yung-
uan dneminin banda, (682) On Boy (lideri), A-i-na Kp ur ayaklanarak Kung-ye ehrine
saldrd. (Wang) Fang-i bir ordu ile hareket ederek onu -li nehri yaknlarnda yendi ve bin kelle kesti.
Fakat bir anda Yen-mien kabilesine mensup yz bin asker peyda oldu. (Wang) Fang-i o srada Jo-hai
 91/491
(Issk Gl) yaknlarnda kamp kurmutu. Muharebeyi kabul etmek zere ilerledii srada koluna bir ok
isabet etti. Kemerinden ksa ban kard ve oku kesip att. Etrafndakiler (onun yaralandnn)
farkna varmadlar. Emri altndaki birok barbar, (Wang) Fang-iyi yakalamay ve dmanla ibirlii
yapmay dnyordu. (Wang ) Fang-i hepsini adrnda bir toplantya arp, onlara byk ihsanlarda
bulundu. Onlar birbiri ard sra istihkmlarn dna karp ibirlii yapmakla sulad. Bu srada ok
gl bir rzgar esiyordu ve borazan ve davul sesleri arasnda onlarn lklar duyulmuyordu. Bylece
70 kii ldrd. Daha sonra svarilerini baka bir yoldan Yen-mienlere anszn saldrmas iin
gnderdi. Bu hareket karsnda panie kaplan Yen-mienler bozuldular. Wu-hu, askerlerini toplayp
kat. Aralarnda Tu-ki-i (Trgi) liderinin de bulunduu yz adam esir aldlar. Bat barbarlar
bylece dehete kaplp itaat ettiler.

Bylece (imparator), tam olarak (babalarnn) komutanlklarnda halefi ve

Kaan unvanna sahip olabilmeleri iin Mi-enin olu Yan-kingi, tso-y-kien
muhafzlarnn generali rtbesine ve Pu-enin olu Pu-li ad Hu-e-loyu ise yu-
y-kien muhafzlarnn generali rtbesine terfi ettirdi. Yan-king, ayrca kralln
bar salayan byk generali olarak atand ve sol atlgan muhafzlar byk gen-
erali grevlerini yklendi. mparatorie Wu, haksz yere iktidar ele alnca, bu iki
kii, eitli barbar liderlerinin bana geerek Jui-tsunga Wu192 soyadnn
verilmesini nerdiler. Hu-e-loya yeni Ki-ung-i-u Kaan (Hkmdarna hizmet
iin sadakatini tketen kaan) unvan verildi. ang-u dneminde (692-693)
Yan-king, veliaht prensi ziyaret etmekle suland. Lai Tsn-en tarafndan iftira
atld ve vcudu bin paraya blnd. Olu Hien ise en ilesine srgn edildi.
192 690da - diye yazar Tung kien tsi lan, - aralarnda drt ana boya mensup barbarlarn da bulun-
duu altm binden fazla kii, impara-torieye bir dileke ile bavurarak, onun soyad Wu olduundan,
hanedan soyadnn (ve arkasndan imparator Jui-tsungunkinin) artk Li yerine Wu olmasn istediler.
Bu vesileyle, teebbs balatan Hu-e-loyu dllendirmek iin ona Hkmdarna hizmet iin sa-
dakatini tketene kadar harcayan Kaan unvan verildi.
Ertesi yl, Bat Tu-keleri A-i-na Tui-tseyi kaan ilan ettiler ve arkasndan
Tu-po (Tibetliler)larla ittifak kurarak Wu-wei blgesini yakp yktlar. Byk
genel vali Wang Hiao-kie onlarla Ling-tsan ve Ta-ling boazlarnda savaarak
malup etti.193 Ayrca Sui-e (Tokmak) hakimi Han Si-ung, Ni-u se-kin,194 Tu-
ke-i e-han ve Hu-luyu malup ederek Tibetlilerden Ni-u-mo-si195 ehrini
zaptetti.
193 (s. 308deki ek ve dzeltme: 694 ylnn ikinci aynda Wang Hiaokie Tibetlileri malup etti.
Bkz. Tse-i tung kien.)
 92/491
194 (s. 308deki ek ve dzeltme: Burada sz edilen Ni-u sekin, drdnc Nu-i-pi kabilesinin A-
si-kie ni-u se-kin unvan tayan reisi olmal.)
195 692de, Tibet hakkndaki bir ksa aklama notunda, (Tang-u, XVI, a, s. 4 v) yle denilmektedir:
Tibetli hkmdar Pu-lan-tsan (Bo-lun-can), Tu-kelerin szde kaan A-i-na Tui-tse ile birleerek
gneyden istilaya giriti. Ling-tsanda Wang Hiao-Kieye kar savat, fakat yenildi ve geri ekildi.
Sui-eyi (Tokmak) ynetmekle grevli komiser Han Se-ung, Ni-u-mo-si kentini yerle bir etti.
Ayn ksa notta, Tibetlilerin 696da, ine on boyun topraklarn, yani Bat Tu-kelerini pay-
lamay nerdikleri belirtilmektedir. in be Tu-lu boyunu, Tibetliler de be Nu-i-pi boyunu ala-
cakt. Fakat bu teklif kabul edilmedi. Bkz. Bu almann nc blmndeki Kuo Yan-en
biyografisi.

eng-linin ikinci ylnda (699), Hu-e-lo sol muhafzlar byk generali ve ayn
zamanda Bat bar ordularnn byk genel komutan olarak atand. Ayrca kendi
lkesindeki insanlarn huzurunu salamakla grevlendirildi. 196
196 (s. 308deki ek ve dzeltme: Ayn olay Tse-i tung kiende u ekilde anlatlmaktadr: (On-
birinci ayn kendisiyle balad) birinci kiu-e ylnn on ikinci aynda, efendisine sadakatini ispat iin
tm gayretini sarfadan kaan Hu-e-lo batda huzuru salayan ordunun byk ynetici generali
atanarak Sui-e (Tokmak) garnizonunu ald.)

Bu srada, Wu-i-le197 [Baga-tarhan, Mo-ho Takan] askeri ynden olduka

glenmiti. Bu yzden Hu-e-lo, (lkesine) geri dnmeye cesaret edemedi.
Komutas altndaki altm veya yetmi bin adamyla in topraklarna geti ve
ang-anda ld. Yerine geen olu Huai-tao sa askeri muhafzlar generali
rtbesine terfi ettirildi.
197 Tu-ki-i (Trgi) lideri. Daha ileride grlecek.

ang-an dneminde (701-704) Hing-si Wang Kaann198 halefi olan A-i-na

Hien, sa cenah atl muhafzlar byk generali olarak, huzuru salamak, halk
ynetmek ve on boyu teselli ederek kendine balamakla sorumlu byk eli ve Pei-
ting (Bi-balk)in genel valisi olarak grevlendirildi.
198 Yani A-i-na Mi-e

Drdnc yl (704) Huai-tao, on boy kaan ve ayn zamanda Meng-i askeri

valisi olarak atand.
Az bir zaman sonra Hien, Tsi-sinin tsi-tu-i rtbesine ykseltildi. On kabilenin
reisi Tu-tan isyan edince Hien ona saldrd ve kellesini keserek saraya gnderdi.
Sui-enin (Tokmak) batsnda otuz bin adr toplayarak onlar imparatorlua
 93/491
balad. Bunun zerine imparatorluk mhryle mhrlenmi bir nme ile tebrik
edildi. Ko-lo-lu (Karluk), Hu-lu199 ve u-ni-i kabileleri ine itaat arzettikten
sonra Mo-o (Kapagan Kaan) tarafndan istila ve talan edildiler. Hien, Ting-yan
blgesi byk genel valisi atand ve Pei-ting askeri valisi Tang Kia-hui ve
dierleriyle birlikte (Mo-oya) nden ve arkadan saldrmakla grevlendirildi.
199 Kesinlikle Hu-lu-wu olarak okumak lazm. Hu-lu-wular ve u-ni-iler be Tu-lu boyundan ikisidir.

Bu srada Tu-ki-iler (Trgi) snrda hkm sren honutsuzluktan yararlan-

maya kalknca, Hien takviye kuvvetler istemek iin bizzat saraya geldi. Fakat
Hsan-tsung onun taleplerini kabul etmedi. Sol askeri muhafzlar ung-lang-tsi-
ang Wang Huiye; bir komutanlk belgesi almasn, (bu blgelerde) huzuru
salamasn ve K-pi-e200lerin uru ve Tu-ki-i (Trgi)lerin komutan olan
Su-luya krall kayran dk unvan beratn vermesini emretti. Bununla beraber
Tu-ki-iler zaten Po-huan ve Ta-e201 ehirlerinde yerleiktiler ve drt garn-
izonu202 ele geirmeye hazrlanyorlard. Bu durum karsnda (Tang) Kia-hui,
An-si ikinci byk askeri valisi olarak atand. Ko-lo-lu (Karluk)203 kabilesi
savalarn harekete geirerek Hienle birlikte Trgilere saldrd. Bu olaylar 717
ylnda vuk buluyordu.
200 Daha ilerde bu kiinin hikayesini greceksiniz.
201 Po-huan=Yeke-ark, Ta-e=Aksu. Bkz. Gzergh I.
202 Kua, Kagar, Hotan, Karaar
203 Karluk boyu, birincisinin ad Mu-lo ve hatta Mu-la, ikincisinin ad e-si ve hatta Po-fu,
ncsnn ad Ta-i-lidir.

mparator, plan yapmalarnda yardmc olmas amacyla Wang Huinin gre-

vlendirilmesi iin ferman vermek niyetindeydi. Fakat Ying ve Ting adl iki dan-
man yle dediler: Trgiler, Ko-lo-lu (Karluk)lara kar ayaklandlar ve onlara
saldrdlar. Orada barbarlar birbirlerini yiyorlar. mparatorluun kesinlikle ortada
gzkmemesi gerekir. nk daha byk olan yaralanacak, daha kk olan da
yok olacak. Her ikisi de bizim iin avantajldr. Zaten Wang Hui oraya dzeni
salamaya gitti. Oraya askerleri sokmaya gerek yok. Bylece bu projeden
vazgeildi. (A-i-na) Hien, sonuta So-konun ktlklerini ve gcn
frenleyememe-si yznden kendi kabuuna ekildi ve ang-anda ld. 204
 94/491
204 (s. 308deki ek ve dzeltme: Burada So-ko ad tarihinin bir hatas olarak girmitir. Su-lu ol-
mas gerekir, nk So-ko 711de lmt.)

Trgi Tu-ho-sien yenilmi olduundan205 Huai-taonun olu Hin on boy

Kaan, kai-fu-i-tung-san-se, Meng-i askeri valisi olarak atand ve Leang
Krallnn fu-jeni olan kars Liye ise bir fermanla Kiao-ho prensesi unvan ver-
ildi. Onlara refakat etmesi iin birlikler gnderildi. Sui-e (Tokmak)nin batsnda,
K-lan206 ehrine geldiklerinde, Hin, Trgi Mo-ho (Baga) Tarkan tarafndan
ldrld. Kiao-ho prensesi ve olu ung-hiao kaarak (ine) geri dndler.
(ung-hiaoya) tso-ling-kn-wei-yan-wei-tsiang-kn unvan verildi. Bylece Bat
Tu-keleri tarihi kapanm oldu.
205 739da. Daha ileriye baknz.
206 Talasn 60 li dousunda. Bkz. Gzergh-II.

Trgi Wu-i-le, Bat Tu-kelerinden ayrlan bir boydand. Ho-lu ezilip or-
tadan kaldrldktan sonra her iki boyun207 kaanlarnn hepsi nceleri gelip im-
paratorun hizmetine girmilerdi. Artk barbarlarn kaan olacak veliahtlar
kalmamt. Wu-i-le, Hu-e-loya balyd ve Mo-ho (Baga) tarkan unvanna
sahipti. Hu-e-lo olduka zalimdi. Halk onu sevmiyordu. Ayrca Wu-i-le em-
rindekilere huzur vermesini biliyordu. Prestiji vard ve gven veriyordu. Btn
barbarlar ona boyun emi ve balanmlard. Her biri yedi bin askere komuta
eden yirmi komutanlk kurdu. Sui-enin (Tokmak) kuzeybatsnda oturuyordu.
Faslalarla (tedricen) Sui-e (topraklarn) fethettikten sonra kararghn oraya
nakletti. Sui-e (Tokmak) vadisine byk ordugh, Kung-ye ehrine ve li
nehrindekine de kk ordugh ad verildi. Topraklar douda, Kuzey Tu-
keleri ile snrdat. Batda, eitli Hu boylar, douda Si (Turfan) ve Ting (Guen
yaknlarnda) ileleri ile dorudan snrdat. Hu-e-lo-nun btn topraklarn il-
hak etmiti.
207 Tu-lu ve Nu-i-pi boylar.

eng-linin ikinci ylnda (699) olu e-nuyu saraya sayg sunmaya gnderdi.
mparatorie Wu onu saygyla karlayarak olduka cesaretlendirdi. en-lung
dneminde (705-706) ona Hu-ai-te blgesi kral unvan verildi. (Bu blgesel kral
unvan Trgi kaan Wu-i-leye 706 ylnda verildi). Ayn yl Wu-i-le ld.
 95/491
Wu-lu ilesinin komutan olan olu So-ko, sol askeri muhafzlar byk generali
olarak atand. So-ko, babasnn yerine geerek kendisine bir asalet unvan ald. Bu
srada yzbin sekin askeri vard. Bir imparatorluk buyruu ile on boylarn
kaan A-i-na Huai-taoya bir komutanlk alameti almas ve bunu ona vermesi
emredildi. Ona ayrca saraydan drt kz hediye edildi.
King-lung dneminde (707-709), So-ko saraya kranlarn sunmak iin bir eli
gnderdi. ung-tsung, onun erefine bizzat i salona kadar geldi. O, Wan-ki-y-lin
(blnden) iki muha-fz208 ile ieri alnd ve huzura kabul edildi. mparator
onu konfor iinde arladktan sonra geri gnderdi.
208 Tang saray protokolne gre salonun alt tarafndaki askeri muhafzlara ang denirdi. Bkz. Kang-
hi szl.

Btn bunlar olurken, So-ko generallerinden ke-o (Kl-ur) ung-tsie ile

bozutu. Acmasz bir savaa tututular. So-ko, ung-tsienin sularn aklayarak
bakentte tutuklanmasn istedi. ung-tsie, badanman Tsung u-ko ve
bazlarn bin altn vererek safna ekmeyi baard. Saraya teslim olmamak ve So-
kodan almak maksadyla ona kar dzenlenecek bir saldrda Tu-polara
(Tibetliler) rehberlik etmek istediini bildirdi. (Tsung) u-ko bu srada hkmeti
idare ediyordu. Y-i-ung-eng Feng Kia-pini bir komutanlk berat alarak, gidip
bu ii dzene sokmakla grevlendirdi. (Feng) Kia-pin, ung-tsie ile muhabereye
balad. Fakat So-ko mektubu ele geirdi ve hemen (Feng) Kia-pini ldrtt.
Kk kardei e-nuyu askerlerin banda snr boylarnda baskn yapmaya
gnderdi. An-si genel valisi Niu i-tsiang Ho-jao ehri yaknlarnda onunla
savatysa da, yenildi ve ldrld209. (So-ko), ibret olsun diye (Tsung) u-
konun kellesini kesmek isteini bildirdi. Byk askeri vali Kuo Yan-en saraya
bir rapor gndererek, So-konun tutumunun doru olduunu ve talebinin yerine
getirilmesini belirtti. Yaynlanan bir imparatorluk fermanyla talep yerine getir-
ildi210 ve bylece bat topraklar huzura kavutu.
209 708de.
210 Kiu Tang-unun (VII, s. 670) kaydna gre King-lungun nc ylnn(709), yedinci aynn ping-
en gn, So-ko saraya balln bildirmek iin bir eli gnderdi. Ayrca, jen-wu gnnde yani yirmi
alt gn sonra, imparator, bir eli gndererek atl muhafzlar ba generali ve ayn zamanda Kin-ho kral
ve Wei-wei-king unvanlar olan Tu-ki-i (Trgi) u-unga Kui-hua Kaan (Deiime Uyan Kaan)
unvan verdi. u-ung (yani yerlemi dzene sadakati gzeten) ile So-ko muhtemelen ayn kiidir. [s.
308deki ek ve dzeltme: u-ung ile So-konun zdeletirilmesi, So-konun kk kardei e-
 96/491
nunun kraln kk kardei u-ung olarak arldn belirten Tse-i tung kienin (CCXIV,
sonunda) bir metniyle kantlanmtr.]

Daha sonra (So-ko) boylarnn ynetimini e-nu ile paylat. Halknn az

olduundan ikayet eden e-nu ayaklanarak, Mo-o (Kapagan Kaan)a snp,
ona aabeyine saldrmas teklifinde bulundu ve bunun iin ona rehberlik edeceini
bildirdi. Mo-o, e-nuyu alkoydu ve yirmi bin kiilik bir orduyla So-koya sald-
rarak esir etti. Mo-o, dnnde e-nuya Sen ve kardein birbirinize destek ol-
may bilemediniz, tam bir sadakatle bana nasl hizmet edeceksiniz? dedi ve ikisini
de ldrtt.

***

Tu-ki-i (Trgi)lerden ayrlan K-pi-e boyunun o (ur)su olan Su-lu,

halknn geri kalan ksmn toplayarak kendini kaan ilan etti.211 Su-lu, halkna iyi
davranyordu. Zamanla boylar ve kabileler onun evresinde toplanmaya balad.
Bylece halknn nfusu 300 bine ulat; bat yresinde yeniden bir g haline
geldi. Beinci kai-yan ylnda (717), ilk defa saraya itaatini arzetmeye geldi. Ona
sa askeri muhafzlar byk generali ve Trgilerin komutan unvanlar verildi.
Hediyeleri ise geri evrilerek kabul edilmedi. Askeri muhafzlar ung-lang-tsiang
(komutan) Wang Huiye bir komutanlk alameti alarak gidip, Su-luya tso-y-lin
byk generali unvan, krall kayran dk unvan ve iinde iekli ipekten bir ksa
pelerin, metal ilemeli bir kemer, balk eklinde bir para kesesi bulunan yedi eyay
vermek ve onu Kin-fang sanca byk yneticisi olarak atamak zere
grevlendirildi.
211 (s. 308deki ek ve dzeltme: Tse-i tung kien, Su-lunun hakimiyeti ele geiri tarihi olarak 716
ylnn sekizinci ayn gstermektedir.)
Bununla birlikte (Su-lu) ikiyzl ve hilekr idi. Tanglara gnlden bal
deildi.212 Gn Olu, onu sadk klmak amacyla Ona ung-un Kaan (sadk ve
itaatkr Kaan) lkabn verdi. Aradan bir veya iki yl getikten sonra elileri
saraya eliler gndererek hediyeler sundu. mparator, A-i-na Huai-taonun kzna,
Kiao-ho prensesi unvan vererek Su-luya e olarak gnderdi. Trgiler o yl An-
siye (Kua) satlk at getirmilerdi. Trgi elisi, Tu Siene prensesin baz istekler-
ini iletti. Adam buna ok kzd ve A-i-nalarn kz nasl bana talimat vermeye
cret eder? dedi. Elisini denekle dvd ve (Su-lu213ya) cevap vermedi. fkeye
 97/491
kaplan Su-lu, gizlice Tu-polarla (Tibetliler) ittifak kurdu ve hemen ordusunu to-
playp Si (Turfan) garnizonunu yamalad. Arkasndan An-si (Ku-a) ehrini
kuatt.214 Bu srada (Tu) Sien hkmet edecei (saraya) girmi bulunuyordu.
Onun yerine askeri vali olarak atanan ao -eng surlara kt (savunma dzeni
ald) ve uzun bir sre sonunda bir huruc yaptysa da malup oldu. Evcil hayvanlar
toplayan, insanlar esir eden Su-lu, tahl stoklarn (yanndakilere) datt215. Daha
sonra (Tu) Sienin devlet maviri olduunu renince geri ekildi.
212 (s. 308deki ek ve dzeltme: Tse-i tung kiene gre Su-lu 718 ylnn beinci aynda sol y-lin-
lerinin ba generali ve Kin-fang sanca byk mfetti komiserinin grevlerini yerine getiren devlete
bal dk unvanlar ald. 719 ylnn onuncu aynda ung-un kaan (sadk ve itaatkr kaan) unvan
verildi. 742 ylnn on ikinci aynda ise A-i-na Huai-taonun kzyla evlendi.)
213 Tu Sien biyografisi (Tang-u, XXVI, s. 4 r ) bu olaylarla ilgili hibir bilgi vermiyor. Bununla
birlikte, Tu-sienin Tu-kelerle ilikilerine dair baz bilgiler var: Drdnc kai-yan yl (716), (Tu
Si-en) mfetti komiser olarak, Tsi-si (blgesindeki) askeri kolonileri teftie geldi. O srada An-si ikinci
valisi Kuo Kien-kuan ve Bat Tu-kelerinin kaan A-i-na Hien ile garnizonunu korumakla grevli
eli Liu Hia-king birbirinden davac idi. mparator, (Tu) Siene konuyu soruturma emri verdi. Tr-
gilerin otana gelen Tu Sien konuyla ilgili tanklar arad. Barbarlar Tu Siene altn hediye ettiler, ama
o hediyeleri reddetti. Bunun zerine yanndaki kiiler ona, Siz uzak bir blgeye gnderildiniz. Barbar-
larla iyi geinmemiz gerekir dediler. Sien, bu szler zerine altnlar kabul etti, fakat onlar gizlice
adrnn altna gmd. Barbarlarn topraklarndan knca, bir mektup gndererek altnlar onlara
verdiini ve geri alacan bildirdi. Tu-keler buna ok fkelendiler ve onu ele geirmek iin l
getilerse de ulaamadlar.
(Tu Sien) dnnce ki-i-ung rtbesine terfi ettirildi, fakat annesinin lm yznden grevi brak-
t. O srada, An-si askeri valisi ang Hiao-sung, Tai-yan valisi olarak atand. nsanlar, An-siye eli
olarak Tu Sien gnderilmeliydi, barbarlar onun drstl karsnda eilir ve daha imdiden bundan
yaknyorlar diyorlard. Bunun zerine Tu Sienin zerindeki matem elbisesi karld ve hu-ang-men i-
lang ve ayn zamanda An-si ikinci byk askeri valisi olarak atand. (Tung kien kang muya gre bu
atama on ikinci kai-yan ylnn (724) nc aynda yapld.) Ertesi yl Y-tien (Ho-tan) hakimi Wei-
i-tiao eitli Tu-ke teginleriyle ayaklanmak iin bir anlama yapt. Bunu bir ekilde renen Tu Sien
askerlerini gndererek onun kafasn kestirdi. Akrabalar ve taraftarlar da tamamen yok edildi. Baka
bir tegin atand ve bylece Yu-tien (Ho-tan) sknete kavutu.
214 (s. 308deki ek ve dzeltme: Tse-i tung kien, Kua kuatmasn u szlerle anlatmaktadr: 727
ylndaki aralk ayda, Tibet btsanposu ve Trgi Su-lu An-si (Kua) ehrini kuattlar. An-si ikinci ask-
eri valisi ao -eng onlara saldrarak malup etti.)
215 Bu olay 727de gemektedir. Bkz. Kiu Tang-u (VIII, s. 11 r): On beinci kai-yan yl (727) (bu
yln dokuzuncu ayndan sonra gelen) artk ay, Keng-tse gn, Tu-ki-i (Trgi) Su-lu ve Tibetli
btsanpo, An-si (Kua)yi ele geirdiler; fakat ikinci byk askeri vali ao Kui-eng onlara saldrarak
geri pskrtt.
 98/491
Daha sonra, yabgu i-i A-pu-seyi sayglarn sunmak zere saraya
gnderdi216. Hsan-tsung, onu kabul ederek onuruna bir ziyafet tertipledi. A-pu-
se saraya geldiinde Dou Tu-kelerin-den bir elinin de orada bulunduunu
grde. Tu-ke elisi Tr-gi elisiyle ncelik konusunda tartt ve Trgiler kk
kaanlktr ve esasen Tu-kelerin tebaasdr. Bu yzden birinci srada duramaz
dedi. Su-lunun elisi ise, Ziyafet benim onuruma verilmitir. kinci sray almay-
acam karln verdi. Bu durumda bir adr batda, bir adr da douda
kuruldu. Su-lunun elisi batdakinde yerini ald. Bylece len icra edilebildi.
216 730da.

nceleri Su-lu adamlarn sever ve iyi davranrd. Karakteri zenli ve hogrl

idi. Her muharebeden sonra elde edilen ganimeti beylerine datrd. Bu nedenle
baka boylar da ona balanmt. Ondan honuttular ve btn gleri ile kendiler-
ini ona adamlard. Daha sonra Tu-polar (Tibetliler) ve Tu-kelerle temasa
geti. Her iki hakan da bir kzlarn ona e olarak verdiler. Bylece kralln
kzlar ayn srada katun (prenses) oldular. Oullarndan birou e-hu (yabgu)
unvan ald. Masraflar her geen gn artt. Halbuki hazinesinde yeterli paras
yoktu; yalanmt; endieli, zavall ve desteksizdi. Bu nedenle ganimetleri elinde
tutmay ve datmamay tercih etti. Beyleri kendisini terketme-ye baladlar. Ar-
kasndan geirdii bir fel hastal yznden organlarndan biri tutmaz ve ilemez
hale geldi. Bu srada iki byk boyun reisleri olan Mo-ho (baga) tarkan ve Tu-mo-
i olduka glyd. Soylarnn So-kodan geldiini syleyen adamlar sar boylar
olarak, Su-lunun boylar de kara boylar olarak adlandrlyordu. (Bu iki taraf)
birbirlerine kar kinliydi. Daha sonra, Mo-ho (baga) tarkan ve Tu-mo-i, bir gece
anszn Su-luya saldrarak onu ldrdler. Bir sre sonra Tu-mo-i, (baga)
tarkana kar cephe alarak Su-lunun olu Tu-ho-sien ku oyu kaan ilan edip
Sui-e (Tokmak) ehrine yerletirdi. Kara boylarn kaan ve Ta-lo-se (Talas)
hakimi l-wei [r-wei] tegini aramaya gitti ve onunla birlikte (baga) tarkana
saldrd.217 mparator, Tsi-si hakimi tsie-tu-i Kai Kia-yn, Tu-ki-i
(Trgi)ler, Pa-han-na (Ferga-na) ve Bat yrelerinin218 eitli boylar arasnda
uzlama ve bar salamak zere gnderdi. Mo-ho (Baga) tarkan ve (Kai) Kia-yn
beraberlerinde e (Takent) hakimi Mo-ho-tu tu-tun (Bagatur Tu-dun) ve i (Ke)
hakimi Se-kin-tiyi de getirip hep birlikte Su-lu-nun oluna saldrdlar ve onu Sui-
 99/491
e (Tokmak) vadisinde bozguna urattlar. Tu-ho-sien sancaklarn atp kat. O ve
kardei e-hu (yabgu) Tun-a-po esir edildi.
217 s. 309daki ek ve dzeltme: 736 ylnn birinci aynda Pei-ting askeri valisi Kai Kia-yn, Tu-ki-
i (Trgi)lere saldrd ve onlara ar bir yenilgi tattrd. - 738de Mo-ho tarkan geceleyin Su-luya
saldrarak ldrd. (Tse-i tung kien). Daha nce Tu-mo-i olarak verilen kii ile baka bir sayfada Tu-
mo-i ke se-kin olarak verilen kii Tse-i tung kiende Tu-mo-tu olarak verilmektedir. Bu esere gre
A-i-na Hin K-lan ehri yaknlarnda Mo-ho (Baga) tarkan tarafndan 742 ylnn drdnc ayndan
sonra malup edilip ldrlnce, altnc ayda Tu-mo-tu (saraya) itaatn arzetmeye geldi ve
kabilenin yab-gusu olarak atand.)
218 Bu olaylar 735739 yllarnda yaanm olmal. Nitekim Kiu Tang- uda (VIII, s. 15 ro) yle
deniliyor: Yirmi nc kai-yan ylnn (735) onuncu aynda, Tu-ki-iler (Trgi) Pei-tingi (Guen
ya- knlarnda) ve Kuaya bal Po-huan ehrini talan ettiler. Biz Po- huan ehrini Yeke-ark olarak
belirledik. An-si Po-huan eng tabi- rine gelince, bu da Kiu-tse Po-huan engle ayn anlamdadr ki,
Kiu Tang-uda blm V, s. 2 vode gemektedir. 24. kai-yan ylnn (736) birinci aynda Pei-ting
askeri valisi Kai Kia-yn ordunun ba- na geerek Trgilere saldrp hezimete uratt. Yine Kiu Tan-
g- u blm IX, s. 2.vde yle deniliyor: Kai-yann yirmi yedinci yl (739) yedinci aynda; Pei-ting
(Bibalk) askeri valisi Kai Kia- yn anszn hafif suvarilerle Sui-e (Tokmak) ehri yaknlarnda Tr-
gilere saldrd ve Su-luyu ldrd..... Ayn yl, Kai Kia-yn, Trgi halkn byk bir bozguna uratt.
Hanlar Tu-ho-sieni esir edip bakente gnderdi. Mteakip sayfada, yirmi sekizinci kai-y- an
ylnn (740) on ikinci aynn i-mao gn, Tu-ki-ilerin lideri Mo-ho (baga) tarkan halknn bana
geerek imparatorlua tbi ol- du denilmektedir.

Su-le (Kagar) garnizonu kraliyet komiseri Fu-meng Ling-a yanna sekin ask-
erleri alp, Pa-han-na (Fergana) hakimi ile de anlaarak anszn Ta-lo-se (Talas)
ehrine geldi. Burada Kara Tr-gi kaannn ve kardei Po-sinin kellesini vurdu.
Arkasndan -kien ehrine girerek Kiao-ho prensesiyle219 Su-lunun ve l [r]-
weinin katunlarn alp geri dnd. Ayrca Bat krallklarnda oraya buraya
dalm, perian hale dm binlerce insann kaderini belirleyerek, hepsini Pa-
han-na (Fergana) hakimine balad. Dier btn prenslikler ballklarn
bildirdiler.
219 (s. 309daki ek ve dzeltme: mparatorun 722 ylnda Su-lu kaana e olarak verdii Kiao-ho
prensesi, A-i-na Huai-taonun kzyd.)

Fu-yen220 (hkmetinin) bandaki klura221 bal baz kabileler, u-mu-

kunlarn ve dier boylarn topraklarnda yayorlard. Bunlar zr dilemek iin
saraya u mealde bir nme gnderdiler: Bizler snrlarn dndaki krallklarda
yaanan kargaalar arasnda doduk. Krallarmz ldnden birbirimize dtk
 100/491
ve birbirimizi kryoruz. Gn Olu ne iyi etti de (Kai) Kia-yn bir ordunun
bana geirip, iddetin kkn tamamen kazmak ve tehdit altndakileri kurtar-
mak iin gnderdi. mparatorun huzurunda secde etmek arzusundayz.
Kabilelerimizi An-si (Kua) (askeri valiliine) balamak istiyoruz ve her zaman
hariteki tebaalarnz olmak istiyoruz. stekleri kabul edildi.
220 Fu-yen veya Fu-ting, inlilerin u-mu-kun topranda kurulan hkmete vermi olduklar
isimdi.
221 (s. 309daki ek ve dzeltme: Fu-yen kluru, Mo-ho (Baga) tarkandr. u-mu-kunlarn boy-
un eii Tse-i tung kiende u ekilde anlatlmaktadr: 739un dokuzuncu aynda daha nce Tu-ki-i
(Trgi)lere bal olan u-mu-kun, u-ni-i ve Kung-ye kabileleri imparatorlua itaat ettiler.)

Ertesi yl (740) klur sa cesur muhafzlar byk generali rtbesine getirildi

ve bir fermanla e (Takent) hakimi un-i wang (Adalete uyan kral) ilan edildi. i
(Ke) kral ise zel terfi ile onurlandrld. Byle himmet buyuruldu ve deerleri
takdir edilmi oldu.
Tu-ho-sien ku-o (ur)yu esir etmi olan Kai Kia-yn, onu Byk mparat-
orluk tapnana sundu.222 Gn Olu, Tu-ho-si-eni affederek, sol kin-wu
muhafzlar kadrosuz byk generali ve siu-i (adaleti tatbik eden kral) olarak atad.
Tun-a-po da sa cenah askeri muhafzlar kadrosuz generali atand. A-i-na Huai-
taonun olu Hine gelince, o da on boy kaan olarak atand ve Trgile-re bal
olanlar ynetmekle grevlendirildi. Mo-ho (Baga) tarkan buna ok fkelenerek,
Eer Su-lu yenilmise bunun erefi bana aittir. imdi iktidar Hine veriliyor. Bu ne
demektir? dedi ve baz kabileleri toplayarak isyana tevik etti. Bir imparatorluk
ferman ile Kai Kia-yne onu huzura arp derdini dinlemesi emredildi. (Baga,
tarkan) nihayet karlar, ocuklar, sancaktarlar ve kurmaylar ile balln sun-
maya geldi. Ona kendi halkn ynetme yetkisi verildi.
222 (s. 309daki ek ve dzeltme: Tu-ho-sien 739 ylnn sekizinci aynda Ho-lo dalarnda esir
edildi. (Tse-i tung kien).

Birka yl sonra (imparator) Hine yeniden kaan unvan verdi ve ona refakat
etmek zere askerler gnderdi. K-lan ehrine gelindiinde Hin, Mo-ho-tu (Bagat-
ur) tarafndan ldrld. Mo-ho-tu kendini kaan ilan ettiyse de, An-si tsi-tu-isi
Fu-meng Ling-a onu ldrtt ve sancaktar ba Tu-mo-i ke hie-kine boy-
un223 e-hu (yabgu)su unvan verdi.
 101/491
223 boyun yabgusu anlamna gelen San-sing e-hu unvan, Karluk boyu liderinin tad un-
vand. Bkz. Tang-u, CCXVII, b, s. 6 v.

Tien-paonun birinci ylnda (742) Tu-ki-i (Trgi) kabileleri bir defa daha
Kara Trgilerin (bir yesi) olan -li-ti-mi-i ku-tu-lu (Kutluk) pi-kia (Bilge) [l ed-
mi Kutluk Bilge] adl birini kaan olarak balarna getirdiler. Birok teebbsten
sonra inle iliki kurup, eliler gnderdi ve tartuk sundu.
On ikinci ylda (753) Kara Trgiler, Teng-li-i-lo-mi-i (Teng-ride Bolmu)yi
kaan setiler. Ona bir imparatorluk ferman ve bir berat verildi.
i-ti dneminden (756-757) sonra Trgiler zayfladlar. Sar boylar ve kara
boylar [Sar ve Kara Trgiler] ayr ayr kaanlar seerek srekli birbirleriyle
savatlar. in o srada baka problemlerle megul olduu iin onlar arasnda
dzeni salamaya vakti olmad.
Kien-yan dneminde (758-759) Kara Trgilerin kaan A-to pei-lo (Boyla)
bir eli daha gndererek saraya sayglarn sundu.
Ta-li dneminden sonra (766-779) Ko-lo-lu (Karluk)lar glendiler. adrlarn
Sui-e vadisine (u vadisi) tadlar. Eski gcn kaybetmi bulunan iki boy224
(grubu) [Kara ve Sar Trgi-ler] Ko-(lo)-lulara tbi oldular. Hu-e-lonun dier
boylar ise Hui-ho (Uygur225)larn hkimiyeti altna girdiler.
224 Tu-lular ve Nu-i-piler.
225 Karluklar hakkndaki ksa aklama notunda, bu halkn tedrici olarak nasl yayld ve glendii
yle anlatlyor. (Tang-u, CCXVII, b, s. 6 v): Ko-lo-lu (Karluk)lar esas olarak Trklerin eitli
kabilelerinin bir blmne mensupturlar. Onlar Pei-tingin (Guen yaknlarnda) kuzey batsnda ve
Kin-ann (Altay) batsnda yayorlard. Pu-ku-en nehrinin (Kara rt) iki sahiline salmlard.
(Topraklar) To-ta tepeleri iinde kalyordu. K-pi [Ki-pi] kabilesiyle komuydular. boydan oluuy-
orlard: Birincisinin ad Mu-lo veya Mu-la, ikincisinin Po-fu veya i-si, ncsnnki ise Ta-i-li idi.
Yung-hui dneminin banda (650-655) Kao Kan-i (inli General) K-pilerin kaann yenmi
olduundan, bu boyun de imparatorlua boyun emilerdi. [s. 309daki ek ve dzeltme: K-
pi Kaan A-i-na ailesine mensuptu ve Kuzey Trklerinin Tu-li kabilesinin bir ksmn oluturuyordu.
Altaylarn kuzeyinde hkmediyordu. Unvan -u k-pi kaand. inli general Kao Kan tarafndan
650 ylnn onuncu aynda esir edildi. Tang-u, CCXV, a, s. 8 v]. Hien-kingin ikinci ylnda (657) Mu-
lo boyu nan, i-si boyu Ta-mo, Ta-i-li boyu ise Hsan-i hkmeti haline getirildi. Liderleri de
hkmdar olarak adlandrld. Daha sonra i-si kabilesi blnd ve Kin-fu ilesi kuruldu. Bu boy,
Bat Tu-keleri ile Dou Tu-keleri arasnda bulunduklarndan onlarn zayf ve kuvvetli anlarn g-
zlemliyebiliyorlar ve bu yzden itaat ve itaatsizlikleri istikrarl bir seyir takip etmiyordu. Fakat zamanla
 102/491
yava yava gneye doru kaydlar. (Liderlerine) boy e-hu (yab-gu)su unvan verildi. Askerleri
glyd ve muharebe etmekten zevk alrlard. Yen ilesinin batsndaki dier Tu-ke (Trk) boylar
onlardan ok korkuyorlard. Kai-yan dneminin banda (713741) iki defa saraya sayg sunmaya
geldiler. Tien-pao dneminde (742-755) Hui-ho (Uygur)larla ve Pa-si-mi (Basmal)lerle ittifak kur-
arak, (Kuzey Tu-kelerinin) Wu-su-mi-i Kaanna [Ozm-han] saldrp ldrdler. Mteakiben
Hui-ho (Uygur)larla mttefi-ken Pa-si-mi (Basmal)lere saldrdlar ve kaanlar A-i-na iyi Pei-
tinge (Guen yaknlarnda) kamak zorunda braktlar. (A-i-na i) bakente (ine) snd. Ko-lo-lu
(Karluk)lar ve dokuz boy (Uygurlarn), Hui-holara mensup Huai-jen Kaan e-hu (yabgu) tayin et-
tiler. Daha sonra U-te-kien (tken) danda yaayan Karluklar, Uygurlara boyun ediler. Kin-anda
ve Pei-tingde (Guen yaknlarnda) yaayanlar balarna bir e-hu (yabgu) setiler ve her yl saraya
sayg sunmaya geldiler. Belli bir sre sonra, e-hu (yabgu) Tun-pi-kia, Tu-kelerle iliki kurarak
ayakland. A-pu-se adl bir bey (imparator tarafndan) terfi ettirilerek Kin-an (Altay) blge hakimi
olarak atand. Tien-pao dneminde (742-755) toplam be defa gelip, saraya sayg sundular. i-ti dne-
minden sonra (756-757) Ko-lo-lu (Karluk)lar yava yava glendiler ve Uygurlarla hakimiyet
kavgasna tututular. On boy [on ok] kaanlarnn (Yani Bat Trklerinin) eski topraklarna tanarak,
Sui-e (Tokmak) ve Ta-lo-se (Evliya-Ata) vs. gibi eitli ehirleri ele geirdiler. Ancak, Uygurlar onlar
engelledikleri iin umumi toplantlar srasnda saraya gidemiyorlard.
Karluklar, bir noktada Bat Tu-kelerinin halefiydiler ve Balasagun (Tokmak)da kurulan Bura
Han hanedannn domasn da byk bir ihtimalle onlar zemin hazrlamlardr. Bkz. Grenard, Satuk
Bura Hann Hayat yks (JA, Ocak-ubat, 1900). Ancak Satuk Bura Han Uygur olarak kabul et-
mek doru deildir. Karluklarn birka kez Uygur Konfederasyonu iinde yer aldklar da gz nnde
bulundurulmaldr. On bir boy olarak adlandrlanlarn dokuzu, dokuz Uygur kabilesi, dier ikisi ise Pa-
si-miler (Basmallar) ve Ko-lo-lu (Karluk)lardan oluuyordu. (Tang-u, CCXVII, a. s. 2 v ) Bu durum-
da Kutadgu Biligin Uygurca yazlm olmasnda alacak bir ey yoktur. nk Karluklar, Trklerin
soyundan geliyorlarsa da, siyasi olarak Uygurlara bal idiler.
(Bu halk) ortadan kalkt zaman, Yen-ki (Karaar) ehrine yerleen Te-pang-
li adl biri e-hu (yabgu) unvan ald. Dier boylar Kin-so dalarna ekildiler ve
orada iki yzbinlik bir nfusa ulatlar.
 NC BLM

BATI TRK HALKLARI

ve
TOPRAKLARI
 104/491
I
KUZEY HALKLARI

Uygurlarla ilgili notlardan zetler

Kiu Tang-u, CXCV, s. 1 r

Hui-ho (Uygur)larn atalar Hiung-nu (Hun)lardan iniyordu. Sonraki Wei

hanedan1 dneminde Uygurlara Tie-le (Tls) kabileleri deniliyordu. Boylar
kkt; gururlu ve zorluydular. Yksek arabalarna gvenirlerdi.2 Tu-kelerin
tebaas idiler. Daha sonralar onlara Te-le [Tie-le]3 denmeye baland. Hakanlar
ve sabit yaadklar topraklar yoktu; su ve mera arayarak yer deitirirlerdi. Tabi-
aten zalim ve ktydler. Ata binmede ve ok at-

1 Sonraki Wei hanedan, inin kuzeyinde 386dan VI. Yzyl ortalarna kadar hkmeden To-pa ailes-
inden gelenlerdir.
2 inlilerin onlara Kao-k demelerinin sebebi, arabalarnn yksek tekerlekli olmasyd. Tlslere
Yan Wei dneminde Kao-k deniliyordu. (Tang-u, CCXVII, a, s. 1 r).
3 Tang-u (CCXVII, a, s. 3): Onlara i-le de denir. Bu ad bilhere bozularak Tie-le eklini almtr.
Kabileleri u adlar tayordu: Y-an-ho (Uygur), Sie-yen-to (Sir-Tardu), Ki-pi-y, Tu-po, Ku-li-kan
(Kurkan), To-lan-ko (Telangut), Pu-ku, Pa-ye-ku (Bayrku), Tong-lo (Tongra), Hun, Se-kie, Hu-sie,
Hi-kie, A-tie, Pe-si. Tamam on be kabiledir. Yan-ho (Uygurlar)a Wu-hu veya Wu-ho da denilir. Sui
hanedan dneminde Wei-ho deniliyordu.
Uygurlarn birinci srada yer ald bu sralamay inceleyelim: a) Sie-yen-to (Sir-Tardu)lar, daha
sonra ksmen tercme edilecek bir notta ele alnacaklardr; b) Ki-pi-yler (Tang-u, CCXVII, b, s. 6),
Ki-pi Ho-li adnda getii gibi onlara bazen Ki-pi de deniliyordu. Yenkinin (Karaar) kuzeybatsnda,
 105/491
Ying-so (Yulduz) vadisinde yayorlard. Altnc eng-kuan ylnda (632), reisleri Ki-pi Ho-li itaat arzet-
mek iin ine geldi. Onu (yani kabilesini) Kan-u ve Leang-u arasna yerletirdiler. Ki-pi Ho-li ve
o
savalar, 632de inin Bat Tu-ke hakan A-i-na Ho-luya kar verdii mcadelede nemli r l oy-
nadlar; 653de onlara Ho-lan hkumeti snrlar iinde toprak verildi. Bu isim, phesiz Ning-hia
yaknlarndaki Ho-lan dandan gelmektedir; c) Tu-polar (Tang-u, CCLVII, b, s. 6 v), Kien-kun (Kr-
gz)larn dousunda, Hui-ho (Uygur)larn kuzeyinde kk bir gln kenarnda yayorlard; d) Ku-li-
kan (Ku-ri-kan)lar (Tang-u, CCXVII, b. s. 7 r), Han-hain kuzeyinde yayorlard. Topraklarnn
kuzeyinde bir gl vardr. Bu halklar arasnda bakente en uzak olanlar bunlardr. Kl Tegin [Kl-tigin]
ve Bilge Kaan kitabelerinde adlar gemektedir; e) To-lan-kolar (Tang-u, CCXVII, b, s. 6 r): To-
lanlar da denilir. Sie-yen-to (Sir-Tardu)larn dousunda, Tong-lo nehrinin sahillerinde yaarlar; f)
Pu-kular (Tang-u, CCXVII, b. s. 5 v): To-lan-kolarn dousunda yaarlar; g) Pa-ye-kular (Tang-u,
CCXVII, b. s. 5 r): Kl Tekin ve Bilge Kaan kitabelerinde Bayrku adyla geerler (Thomsen, age., s.
109). Pu-kularn sanda, bir ln kuzeyinde bin li boyunca uzanan topraklarda yaarlard; h) Hun: Bu
kabilelerin en gneyde yaayan bu halkt. Bu kelime, Theophylacte Simocattada (VII, 7) geen

anamsatmaktadr. Bir Uygur ( ) kabilesiydiler ve larla birlikte

Uarhonit (Varhonit) halkn oluturuyorlard. Varhonitlerinse VI. Yzyl ortalarna doru Bizans mpar-
atorluu topraklarna sndklar bilinmektedir. Onlara yanllkla Avar denmitir, ama Pseudavarlar
(sahte Avarlar)dan bakas deillerdir. T. Simokatta da (VII, s) zellikle buna dikkat ekmektedir; i) Se-
kie; j) Hu-sie; k) Hi-kie, Tang-uda (CCXVII, b, s. 7 r) tek bir madde halinde zikredilmektedir: Hu-
sieler, To-lan-kolarn kuzeyinde, Hi-kieler, Tong-lo (Tongra) nehrinin kuzeyinde, Se-kieler Yen-to
(Tardu)larn eski topraklarnda yayorlard; l) A-tieler (Tang-u, CCXVII, b, s. 6 r): Bunlara Ho-tie
ve Hie-tieler de denilirdi. Tang-uda nerede yaadklar konusunda herhangi bir bilgi yok. Sadece im-
paratorun 647 ylnda onlarn topraklarn Ki-tien ilesine dntrd belirtilmektedir. Halbuki Li
ao-lonun Corafya Szl bu ileyi Ning-hia vilayetinde, Kan-su eyaleti snrlar iinde gstermek-
tedir. Tang-uda geen A-tie, Ho-tie ve Hie-tie e-viriyazmlar Kl Tegin kitabesindeki Ediz ke-
limesiyle balantl bir eviriyazm gibi gzkmesine ramen, bu kabilenin ad Ma Tuan-linin Wen kien
tung-kao (CCCXLIV, s. 10 v) ve Yan kien lei han (CCXLI, s. 1 v) ansiklopedisinde A-po; Sui-uda
(LI, s. 4 v ve blm. LLXXXVI, s. 3 v; Julien, age., s. 52 ve 82) A-pa eklinde gemektedir. Eer bu
yazm doruysa, A-po veya A-palar Kk-Trk kitabele-rindeki Aparlar ve Bizans yazarlarndaki Avar-
larla zdeletirilebilir. [s. 309daki ek ve dzeltme: Daha ileriki sayfalarda bizi Avarlar Ju-an-
juanlarla zdeletirmeye iten sebepleri izah ettik. Dolaysyla hipotetik olarak Thomsenin Avarlarla
Tlslerin bir kolu olan A-po kabilesi arasnda bir benzerlik kurulmas yolundaki teklifini redde-
diyoruz.]
mada mkemmeldiler. Yrtclkta tm halklardan ilerdeydiler. Geimlerini
avclk ve sava (ganimeti) ile salarlard.
Tu-keler, imparatorluklarn kurup, dou ve batda hakim duruma geldikten
sonra, kuzeyin vahi blgelerini kontrol altnda tutmak iin her zaman Hui-holar
kullanmlardr. Suilerin kai-huang dnemi sonunda4 Tsin kral Kuang kuzeyde
 106/491

Trklere kar bir harekata giriti. Pu-kia Kaan5 byk bir hezimete uratt.
Bunun zerine Te-le (Tls)ler oraya buraya daldlar.

4 Daha dorusu 20. yln drdnc ay= 600. Bkz. Julien, Documents, s. 75.
5 Pu-kia Kaan=Ta-tu.
Birinci ta-ye ylnda (605) u-lo kaan (Bat Trklerinin kaan) baz Te-le
(Tls) kabilelerine saldrarak mal varlklarnn nemli bir ksmna el koydu. Dier
yandan u-lo, Sie-yen-to (Sir-Tardu)lardan nefret ediyordu. Ortal
kartrmalarndan endie ettii iin eflerinden birka yzn toplayarak ldrd.
Bunun zerine Te-le (Tls)ler isyan ettiler.6

6 Sui-unun kaydna gre u-lo Kaan Tie-le (Tls)ler tarafndan malup edildi ve bu zaferin ar-
dndan Tlsler ok glendiler; I-wu (Hami), Kao-ang (Turfan) ve Yen-ki onlarn hakimiyetine
girdi. u-lo Kaann Tie-le (Tls)ler tarafndan malup edilmesi Sui-unun Bat Tu-keleriyle ilgili
notlarnda da zikredilmektedir. u-lo Kaan gcnn krlmasndan sonra 611de ine snmaya
mecbur kalm, Uygurlar da uzunca bir mutlu dnem yaamlardr.

Balangta Te-le (Tls)ler arasnda Pu-ku, Tong-lo, Hui-ho, Pa-ye-ku

(Bayrku) ve reisleri se-kin unvan tayan Fu-lo-pu kabileleri vard; daha sonra
hepsine Hui-ho ad verildi.
Hui-holar, Pa-ye-ku (Bayrku)larn kuzeyindeki topraklarda, So-ling (Selenga)
nehri sahillerinde ve ang-andan 6900 li mesafede yayorlar; su ve mera duru-
muna gre yer deitiriyorlard. Elli bin seme askerleri vard. Nfuslar 100 bin
kiiydi.
lk nceleri Te-kien se-kin tarafndan ynetiliyorlard; onun lmnden sonra
kabile yeleri olu Pu-say akll bularak ibana getirdiler. eng-kuan dnemin-
in balarnda (627-649), Pu-sa ve Sie-yen-to (Sir-Tardu)lar, Tu-kelerin kuzey
snrlarn igal ettiler. Tu-ke hakan Hie-li7 (Kat l-han], olu Y-ku ad yzbin
kiilik bir svari ordusuyla onlarn zerine gnderdi. Pu-sa, be bin svariyle onu
karlayarak Ma-lie da civarnda hezimete uratt ve kaanlar Tanr Dalarna
kadar kovalad. Orada tekrar saldrd ve byk bir bozgun vererek, pek ounu esir
ald. Bu olaydan sonra Hui-holar byk bir prestij kazandlar. Btn halklaryla
Sie-yen-to (Sir-Tardu)lara katlp Pu-saya Huo se-li-fa unvan verdiler.8 Ayrca
(in) sarayna itaat arzetmek ve tartuk sunmak iin eliler gnderdiler. Pu-sa,
 107/491
mert ve cesurdu. Mkemmel planlar yapyordu. Ne zaman dmanla kar karya
gelse ve ne zaman ordusunu sava meydanna srse, mutlaka ordusunun en
banda giderdi. Az insanla kalabalk bir kitleye hakim oluyordu. Srekli sava,
kl ve ok atma talimleri yapar, ava kard. Annesi Wu-lo-hun hatun, danmanlk
yapyor, davalara bakyor, kanunlar ihlal edenleri iddetli ekilde tedip ediyor,
adaleti hakkyla datyordu. Kabileye bir dzen gelmiti. Hui-holar Pu-sa dne-
minde asde bir hayat yaadlar.

7 Hie-li, Kuzey Trklerinin kaandr; 630de inliler tarafndan esir edilmi olmaldr.
8 Tang-u (CCXVII, a, s. 1 r) buraya u cmleyi ilave ediyor: O, otan Tu-lo (Tola) nehri sahiller-
ine kurdu.

eng-kuan devrinde (627-649), Hie-li kaan ve dier Tu-keler hapsedilip it-

aat altna alndktan sonra kuzey barbarlar arasnda Pu-sa ve Sie-yen-to (Sir-Tar-
du)lardan baka kudretli kimse kalmad. Tai-tsung, Kuzey Tu-kelerinin reisi
Mo-ho-tu (Bagatur)a kaan unvan vererek Hui-ho, Pu-ku, Tong-lo, Se-kie, A-tie
ve dier kabileleri ynetmesi iin gnderdi. Tu-mi-tu9 adl Hui-ho (Uygur) beyi,
dier kabilelerin yardmyla Sie-yen-to (Sir-Tardu)larn kaann To-mide ar
bir yenilgiye uratt ve o tarihten sonra Sie-yen-to kabile ve boylarn kendisine
balayarak, topraklarn ele geirdi.

9 Tang-u (CCXVII, a, s. 1 v): Pu-sann lmnden sonra, kabile beylerinden Hu-lu se-li-fa Tu-
mi-tu, dier kabilelerin yardmyla Sie-yen-tolara saldrd.

Yirminci eng-kuan ylnda (646) Hui-holar gneyde Ho-lan dan10 aarak

Huang-hoya yaklatlar. in sarayna tartuk gtrmesi iin eliler gnderdiler.
Sie-yen-to (Sir-Tardu)larla yaplan savata elde ettikleri saygnlk sebebiyle
(gelen elilere) salonda bir ziyafet tertiplendi.

10 Burada geen Ho-lan dan Ning-hia civarndaki dala kartrmamak gerekir. nk burada
sz edilen Ho-lan da, an-si eyaletinin en kuzeyindeki ikinci dereceden Cho kasabasnda, Ma-ideki
dadr.

Ling-wunun11 geliinden mutlu olan Tai-tsung, Hui-ho topraklarnn gney-

inde posta istasyonlar12 kurulmasn ve imparatorluun hakimiyet alanlarnn
kuzey blgesine de yaylmasn talep eden halkn ballk artlarn kabul etti. Tai-
tsung, burada alt vilayet ve yedi ile kurdu; her vilayetin banda bir askeri vali,
 108/491
ilelerde ise vali vard. Btn vilayet ve ilelere ang-iler, semalar ve dier
memurlar tayin edildi. Han-hai, Hui-ho (Uygur) vilayeti oldu. Kabilenin bandaki
se-li-fa Tu-mi-tuya Han-hain ynetiminden baka mkemmellii seven byk
general unvan verildi. Halbuki Tu-mi-tu daha nce kendini kaan ilan etmi ve
vaktiyle Tu-kelerde bulunan memuri hiyarariye benzer bir dzen kurmutu. To-
lan kabilesi13 Yen-jan; Pu-ku, Kin-hui; Pa-ye-ku (Bayrku) Yu-ling; Tong-lo
(Tongra) Kui-lin; Se-kie Lu-an vilayetlerini uluturdular. Hun kabilesi Kao-lan;
Hu-sa kabilesi Kao-k, A-tie kabilesi Ki-tien; Ki-pi kabilesi14 Y-ki; Tie-kie ka-
bilesi Ki-lu; A-pu-se kabilesi15 Kui-lin16; Pe-si kabilesi en-yen ilelerini
oluturdular. Ayrca Hui-ho (Uygur)larn kuzeybatsnda bulunan Kie-ku (Krgz)
kabileleri Kien-kun, yine (Uygurlarn) kuzeyindeki Ku-li-kan (Kurikan)lar Han-
ke, gneydousundaki K-lo-pular u-lung ilelerini oluturdular. Eski an-y
tain yerine (bakenti) ziyarete gelenlere ve tartuk getirenleri ynlendirmek
amacyla tm blgeyi kontrol altnda tutan Yen-jan ilesi kuruldu.

11 an-si eyaletine bal Fen-u ehrinin Ki-h ilesinde.

12 Tung kien kang muya gre imparator, 21. eng-kuan ylnda Uygur reislerinin talebi zerine Uy-
gurlarn gneyinden Tu-kelerin kuzeyine doru uzanan bir yol yaptrd. (O sralar Kuzey Tu-keleri
ine tbi idiler). 68 posta istasyonu bulunan bu yola Gn Olunu Ziyaret Yolu ad verilmiti.
Gn olunun in imparatoru olduu malum.
13 Tang-u, daha doru olan To-lan-ko (Telangut) kaydn dmektedir.
14 Tang-uda Tie-kie yerine daha doru olan Hie-kie yazl.
15 Tang-uda, A-pu-se yerine Se-kie.
16 Tang-uda Kui-lin yerine e-lin.
22. eng-kuan ylnda (648), Tu-mi-tu yeeni Wu-ho tarafndan ldrld.
Wu-ho daha nce de teyzesini batan karmt. imdi ise K-l mo-ho (baga)
tarkan K-lo-pu ile iktidar K-piye vermek amacyla Tu-mi-tuyu ldrmeyi
planlamt. Wu-ho ve K-lo-pu, K-pinin damad idiler. Wu-hu bir gece vakti on-
on be svarinin bana geerek, Tu-mi-tunun otan basp onu ldrd. Yen-jan
ikinci askeri valisi Yan Li-en, Wu-hoya birilerini gndererek ayartmak iin
yle dedi: Kumandan olarak atanmanz ve Tu-mi-tunun yerini almanz iin im-
paratora bir rapor yazacam. Wu-ho bunun zerine birka hafif svariyle Yan
Li-enin konana gitti; diz kt ve kranlarn ifade etmek iin yeri pt. Yan
Li-en onu tutuklatarak kellesini vurdurdu, arkasndan da imparatora bilgi verdi.
 109/491
Tai-tsung, Hui-ho (Uygur) kabilelerinin kendisini terketmesinden korkuyordu, bu
yzden onuncu ayda sava bakanl bakan Tsui Tun-liyi onlar sakinletirmek
amacyla gnderdi ve ayrca Tun-liyi Kin-an blgesi ikinci generali olarak atad.
Tu-mi-tuya ise lmnden sonra sol muhafzlar byk generali unvan verdi.
Hediye ve giysilerin sunulduu nemli trenler dzenledi. Tu-mi-tunun daha
nce sol muhafz garnizonu byk generali ve yu-tso-lan-tsiang unvanlarna
sahip bulunan olu Po-juen, bu defa Byk se-li-fa ve Hui-ho (Uygur) askeri
iler komutan unvanlar verilerek Han-hai komutanlna getirildi.
Daha sonra K-lo-pu saraya sayg sunmaya geldi, fakat Tai-tsung onu tutukla-
yarak geri gndermedi.
mparator Kao-tsung, Bat Tu-kelerinin kaan A-i-na Ho-luya be ur yani
be Tu-lu kabilesi ve be se-kini (be Nu-i-pi kabilesi) ynetme hakk verdi. Ho-lu,
otan Siye (Turfan) at srtnda on be gnlk mesafedeki To-lo-se nehrinin sahil-
ine kurdu. Hui-ho (Uygur)lar bat tarafnda Tu-kelere tbi olmak istemediler.
2. yung-hui ylnda (651) Ho-lu, Pei-tingi (Guen yaknlarnda) tahrip etti. m-
paratorun emriyle General Leang Kien-fang ve Ki-pi Ho-li, yirmi bin kiilik bir
ordunun banda ve elli bin Hui-ho (Uygur) savasn da yanlarna alarak, Ho-
luya ar bir darbe indirip Pei-tingi istirdat ettiler.
Birinci hien-king ylnda (656) Ho-lu tekrar snr ihlal etti. eng i-tsie, Su
Ting-fang, Jen Yasiang ve Siao Se-ye, bir imparatorluk fermanyla, askerlerin ve
Hui-ho (Uygur) birliklerinin banda Ying danda Ho-luya ar bir darbe indird-
iler. Arkasndan Kin-ya danda onunla tekrar savaarak kontrol altnda tuttuu
tm blgeyi ele geirdiler ve onu bat ynnde Ye-lo vadisine kadar takip ettiler.
Ho-lu, bat tarafndaki e (Takent) Krallna kat. Su Ting-fanga refakat et-
mekte olan Po-juen, Ho-lunun peine taklarak enin kuzeybatsndaki Su-tu
ehrine geldi.17 ehir hakimi -ni tarkan, Ho-luyu tutuklad ve Lo-yanga
gnderdi. Topraklar Meng-i ve Kun-ling vilayetleri haline getirildi. Balarna ise
vali olarak A-i-na Mi-e ve A-i-na Pu-en getirildi. Bei solda Nu-i-pi, bei sada
Tu-lu kabileleri olmak zere on kabileyi ynettiler. Ho-luya bal btn boylar ise
vilayet ve ilelere dattlar. Blgenin en u noktas Po-ssu (Persia) snr idi.
 110/491
17 Eer bu kayt doruysa, daha nce Su-tu adyla Sutruana ehrinin kastedildii eklindeki tanm-
lamay geersiz klmaktadr. nk Sutruana veya Ura-tbe Takentin kuzebatsnda deil,
gneydousundadr.

Po-juen sol muhafzlar byk generali rtbesine terfi ettirildi ve Han-hai ku-
mandan oldu.
kinci yung-hui ylnda (655) Hui-ho (Uygur)lar Kao-lide arpmak zere Siao
Se-yenin arkasndan birlikler gnderdiler.
Lung-o dneminde (661-663) Po-juen ld. Kzkardei Kralie Pi-su-tu, Hui-
ho (Uygur), Tong-lo ve Pu-kularn bana geerek snr ihlal etti. Kao-tsung, eng
Jen-taia Pu-ku ve dier kabilelerle savaarak itaat altna almasn emretti. Malup
olan Pi-su-tu geri ekildi. Bu olaydan sonra Tie-le (Tls) kabilesinin toprak-
larnda Tien-an kazas kuruldu.
Yung-lung dneminde (680) Tu-ki-i, si-eng dneminde (684-704) Fu-ti-fu,
kai-yan dneminde (713-741) eng-tsung ve Fu-ti-nan bir biri ardnca kabilenin
bana getiler ve barbar blgelerini ynetmek iin kumandan unvan aldlar.
Deiik kabilelerin ynetimi sa ve sol adlar tarafndan deruhte edildi.
Hui-ho (Uygur)lar, kai-yan dneminde (713-741) yava yava glendiler.
Leang-u kumandan Wang Kn-uoyu ldrerek dier lke heyetlerinin ang-
ana gitmek iin kullandklar An-si yolunu kestiler. Hsan-tsung, Kuo i-yn ve
dierlerine onlar cezalandrarak tenkil etmelerini emretti. Hui-holar, Si-engin
kuzeyinde tken tepelerine sndlar. Si-eng, Han hanedan dneminde Kao-
k18 pekenti denilen yerdi ve Tsi-i geidine yz li mesafedeydi. O sralar (Uy-
gurlar)n banda u on bir kumandan vard: Dokuz ilkel kabile vard; birincisinin
ismi, kaan ailesinin ad Yo-lo-ko idi; ikincisinin ad Hu-tu-ko, n-csnki Tu-
lo-wu, drdncsnki Me-ko-si-ki, bancisininki A-wu-tsu, altncsnnki Ko-sa,
yedincisininki Hu-wen-su, sekinci-sininki Yo-wu-ko ve dokuzuncusununki Ki-ye-
wu idi. Her kabilenin bir beyi vard. (Bundan baka Uygurlar) Pa-si-mileri (Bas-
mallar) yendiklerinde bir kabileyi daha bnyelerine katm, Ko-lo-lu (Karluk)lar
yendiklerinde bir baka kabileyi dahi bnyelerine alm ve her birinin bana bir
bey atamlard. Tm bu kabilelerin ortak ad onbirler idi. Yola ktklarnda veya
konakladklarnda, savatklarnda yahut savaa gittiklerinde, ncleri daima bu
iki kabileden gnderirlerdi.
 111/491
18 Kao-k, Se-ma Tsienin eserinin VI. Blmnde gemektedir. (Franszca evirisi, II/158 n. 7)
Tien-pao dnemi (742-755) balarnda, liderleri e-hu (yab-gu) Hie-li tu-fa
sayglarn sunmak iin saraya eliler gnderdi; ona adaleti kabul eden kral un-
van verildi. nc yl (744) Pa-si-milere (Basmallara) saldrarak malup etti ve
yine saraydan Ku-tu-lu (Kutluk) pi-kia (bilge) ke (kl) kaan unvan ald; ...

Sie-yen-tolarla ilgili notlardan zetler

Tang-u, CCXV11, b, s. 3 r

Sie-yen-to (Sir-Tardu)lar,19 nceleri Sie [Si] halkyla kaynam haldeydiler;

daha sonralar Yen-to kabilesini malup ederek itaat altna aldlar ve bylece
adlar Sie-yen-to (Sir-Tardu)lar oldu. Soy adlar -li-tie idi. Dier Tie-le (Tls)
kabileleri arasnda en cesur ve mreffeh olanlar bunlard. Grenekleri byk
lde Tu-ke gelenekleriyle aynyd.

19 Sie-yen-tolarn Sir-Tardularla zdeletirilme teklifi Hirth tarafndan ileri srlmtr

(Nachworte, s. 129).

Bat Tu-ke kaan u-lo Tie-le (Tls) reislerini ldrnce, onlara bal olan
insanlar isyan ederek, birbirlerine koulup ekip gittiler. Ki-pi Ko-leng, -wu-en
mo-ho (baga) Kaan seviyesine kotarlarak otan Tan-han dana kurdu; Sie-
yen-to -i-poya ise Ye-tie Kaan unvan verildi. O da otan Yen-mo dana
kurdu.
Tu-ke hakan e-kui tekrar glenince, bu ikisi kaan unvann hie sayarak,
gelip ona itaat arzettiler. tken dalarnda yaayan Hui-ho (Uygur), Pa-ye-ku
(Bayrku), A-tie, Tong-lo (Tongra), Pu-ku, Pe-si kabileleri doudaki i-pi Kaana
balandlar; Kin-an (Altay)da yaayan -i-po ise batdaki e-hu (yab-gu) Kaana
baland. kinci eng-kuan ylnda (628) e-hu (yab-gu) Kaan20 ld; hakan-
lnda kargaa kt. Bunun zerine -i-ponun -nan adndaki torunu kendine
bal yetmi bin adrla Hie-li Kaann emrine girdi.
 112/491
20 e-hu (yabgu) unvan, her ne kadar tm Bat Tu-ke kaanlarnn ortak unvan ise de, burada an-
cak 628 ylnda hkm sren Tung e-hu Kaan gsteriyor olabilir. Dier yandan, Hsan-tsang
kendisiyle 630 yl balarnda bizzat karlatna gre, Tung e-hu Kaan 628 ylnda lm olamaz.
Tung e-hu Kaann haleflerinden Si-pi Kaan da 630 ylnda zikredildii iin Tung e-hunun
Hsan-tsangn geip gitmesinden bir sre sonra ldn var saymak gerekir.

Daha sonralar Tu-keler zayfladlar. -nan fikrini deitirerek Hie-liye [Kat

l-han] saldrd. Hie-li Kaan zayf dnce dier boylarn byk bir ksm
bakaldrd; -nana tbi olanlar ise onu balarna kaan setiler. Fakat -nan bu
unvan kullanmaya cesaret edemedi. Bir sonraki yl (628),21 Hie-liye kar baz
planlar hazrlayan Tai-tsung, yu-kilerin generali Kiao i-wang kestirme yollardan
-nana bir imparatorluk ferman, bir davul ve bir tu gtrerek, en-u pi-kia
(bilge) Kaan unvan vermesi iin gnderdi. -nan, verilen unvan aldktan sonra,
kranlarn sunmak ve lkesinin rnlerinden takdim etmek iin bir eli gn-
derdi. Daha sonra otan bakentin kuzeydousuna den sa hatta alt bin li
mesafedeki tken dalarna kurdu. Dousunda Mo-holar, batsnda e-hu
(yabgu22) Tu-keleri, gneyde kumlu l, kuzeyde K-lun [Kerulen] nehri bu-
lunuyordu. Topraklar geni, halk itaatkrd. eitli Uygur kabileleri ve dierleri
arasnda ona bal olmayan yoktu. Kk kardei Tung tegin, sayglarn sunmak
iin saraya gitti. mparator ona ok deerli bir haner ve kymetli bir kam vererek
yle dedi: Eer halknzdan ar su ileyenler23 olursa, onlar benim kammla
kamla! nan, bunu nemli bir tevecch iareti olarak telakki etti. Hie-li kaan
yenildikten24 sonra tm barikatlar kaldrlarak, siperler,25 boaltld. -nan, ka-
bilesinin bana geerek yava yava batya doru kayd. Ordasn Tu-lo (Tola)
nehrinin gneyindeki Tu-wei-kien dana kurdu. Artk bakente topu topu bin li
mesafedey-di.26 Dousunda i-weiler, batsnda Kin-an (Altay) da, gneyinde
Tu-ke (Trkler), kuzeyinde Han-hai bulunuyordu. Bu, eski Hiung-nularn
toprayd..

21 Bu tarih Tung kien kang muda gemektedir.

22 Bat Tu-kelerinin japonca_dipnot_1.png ekilde yaz ekilde yazl dikkat ekicidir. Bkz.Kiu

Tang-u, XL, s. 29 vo; japonca_dipnot_2.png e-hu (yabgu) kabileleri ifa desi 640da Bat Tu-
 113/491
kelerini gstermek iin kullanlyordu. Keza, Tang-u (CCXXI, a, s. 1 ro) Tang-hianglardan
bahsederken onlarn douda Sung vilayeti, batda ise e-hu (yabgu) ile snrda olduklarn kaydetmek-
tedir. Bu rnekler yabgu veya yabgu kabileleri yahut yabgu Tu-keleri ifadelerinin Bat Tu-
keleri iin kullanld grlmektedir ve esasen yabgu unvan sadece Tung e-hu veya Si e-hu gibi
birka hakann deil, tm prensler tarafndan kullanlyordu.
23 Yani isyan edenler olursa..
24 630da.
25 Barikat veya in snrn savunan askerlerin bulunduklar siperler.
26 Halbuki daha nce de grdmz gibi -nan tken danda bulunduu srada bakenti 6000 li
mesafedeydi. Bana gre bu metin Y-tu-kn dann Tolaya ok yakn mesafede bulunan tkenle
zdele-tirilemeyeceini gstermektedir. Tung kien kang-mu (2. eng-kuan ylnn sonunda) U-te-
kien, Ki-tu-kn ve Y-tu-kn ayn yer olarak gstermektedir.

a-tolarla ilgili notlardan zetler

Tang-u, CCXV111, s. 1 r

a-tolar, Bat Trklerinden inen bir kabiledir ve u-yelerin bir koludur.

Dou ve Bat Tu-ke (Trk) kabileleri birbirlerinden ayrldklar zaman, (batl
kabileler) Wu-sunlarn eski topraklarn igal ederek orada u-ye ve u-milerle
kaynatlar.
Yedinci eng-kuan ylnda (633), Tai-tsung (Hi) li-pi tu-lu Kaana bir davul ve
bir tu vermek suretiyle unvann onayla-d.27 Halbuki akrabalarndan Pu-en,
mitlerinin ykldn grnce, kardei Mi-eye ait olanlara el koymay dnerek
iktidar gaspetti. Korkuya kaplan Mi-e, u-yelerin ve dier boylarn bana
geerek saraya ikayet etmeye gitti.28 Zaten mitsiz bir durumda olan Pu-en de
halkyla birlikte itaat arzetti. Tu-lu, onun geride braktklarn e-kui tegin Ki-
ynn olu Ho-lu vastasyla ynettiriyordu. Bat Tu-ke (Trk)leri yava yava
glendiler. Fakat bilhare taht kavgalar yznden birbirlerine saldrdlar. Byk
hakanlardan -pi tu-lu Kaan, otan Tsu-ho dann batsna kurdu. Buna Kuzey
 114/491
Ordas denildi. u-yeler ve dier kabileler ona itaat ettiler. u-yeler Kin-so
dann gneyinde ve Pu-leiin (Barkul Gl)29 dousunda yayorlard. Orada a-
to denilen byk bir tal l vard. Bu yzden onlara a-to Trkleri ad verildi.

27 Hi-li-pi tu-lu kaan, imparatorun A-i-na Mi-eye verdii unvand.

28 639 ylnda.
29 Her ne kadar burada u-yelerin yaadklar yer Barkul Glnn dousu olarak gsteriliyorsa
da, gln batsndaki blgede yayor olmalar gerekir. nk inliler 654de u-yelerin toprak-
larnda Kin-man ve a-to adnda iki ile kurmulard (ileriye bkz.) ve gerekte Kin-man Guen yakn-
larnda yani Barkul Glnn batsnday-d. Tang dneminde hazrlanan bat blgesi haritasnda (Si y
tu i, blm. III, s. 8 v ve 9 r) u-ye ve a-tolarn yeri gln batsnda gsterilmektedir. Belki de u-
yeler Guen yaknlarnda, onlardan kopan a-tolarsa ayn gln dousunda yayorlard.

(Hami) ehrini yakp ykan Tu-lu, her iki kabilenin savalarn Tien-an
ehrini kuatmak iin gtrd. An-si askeri valisi Kuo Hiao-ko, ona saldrarak
pskrtt (642)30 ve u-ye prensinin ehrini zaptetti. Daha sonra -pi Kaan
malup edildi ve Tu-ho-loya (Toharistan) kat.

30 Tung kien kang muya gre bu olay 642 yl sonbaharnda olmutur.

Ho-lu, gelerek itaatini bildirdi (648). Bir fermanla ona Yao-i valisi unvan ver-
ildi. Bunun zerine ynetim merkezini Ting blgesindeki Mo-ho ehrine tad.
u-ye, u-ye Ke se-kin A-ke de imparatorluun bir paras olmak iin
mracaatta bulundu.
Yung-hui dnemi (650-655) balarnda, Ho-lu isyan etti. Bunun zerine u-ye
Ku-u da (barbarlar) kendi safna ekmek ve sakinletirmekle grevli (inli) kom-
iseri31 ldrerek (Ho-luyla) birleti. Savalaryla Lao dana32 ekilerek isti-
hkam kurdu. Fakat i-pi kabilesinin33 prensi a-to Na-su, onun peinden gitmeyi
reddetti. Kao-tsung da ona Ho-lunun ynettii boylar verdi.

31 Tang-uda (III, s. 1 v) komiserin ismi Tan Tao-hui olarak geiyor. u-ye Ku-u tarafndan 651
ylnn onikinci aynda ldrld.
32 Lao da, Uygurlarn yerleim birimini, diyelim Kara-balgasun, mteakiben takip edilen aadaki
gzergahta sz edilen Orhon nehrinin sa sahili zerindeki yerdir: Bu kampn dousunda tek bir
vadi vardr; batda ise bu blge U-te-kien (tken) dana dayanr; gneyde U-kuan (Orhon) nehrine
yaslanr. Kuzey ynnde 6 veya 700 li mesafede Sien-o (Selenga) nehri vardr. Nehrin gney akm
 115/491
zerinde Fu-kui ehri yer alr. Daha sonra, tam kuzeyde biraz douya doru, karl dalar, am ve kayn
ormanlar ve birok kaynaklar ve gller alr. 1500 li gittikten sonra Ku-li-kan (Kurikan)larn toprak-
larna gelinir. Bu topraklardan sonra bat istikametinde on gn yol alnca Tu-po kabilesine gelinir
(Hirth, Nachworte, s. 40); kuzeye doru bir alt veya yedi gn daha yrynce Kien-kun (Krgz) kabi-
lesine gelinir ki, Lao da ve Kien (Kem, Yukar Yenisey) nehri oradadr. Elimizdeki bu bilgi, Lao
dann Tangnu tepelerinde veya Sayan dalarnda bulunup bulunmadn tespit iin olduka yetersiz
bir bilgidir. (Tangnu ve Sayan dalar konusunda yaplan tartmalar iin bkz. Hirth, Nachworte, s.
41-42 ve Radloff, Die Inschrift des Ton-jukuk, p. XIII-XIV).
33 Bu kabilenin adyla daha nce karlamtk.
Bir sonraki yl (652), Kung-ye blgesi genel valisi Leang Ki-en-fang ve Ki-pi
Ho-li, (u-ye) Ku-uyu tepeleyerek dokuz bin adamn esir aldlar. Yine bir yl
sonra (653de) Yao-i hkumeti ortadan kaldrlarak u-ye topraklar zerinde
valiler tarafndan ynetilen Kin-man ve a-to ileleri kuruldu.

Lung-o dnemi (661-663) balarnda, u-ye reisi a-to Kin-an,34 askeri

muhafzlar generali Si Jen-kuinin Tie-le (T-ls)lere kar dzenledii sefere
katld. Ona Mo-li35 ordusunun tenkil ve taarruz komiseri unvan verildi. kinci
ang-an ylnda Kin-man vilayeti valisi atand ve ayrca ang-ye blgesi onur un-
van verildi. lmnden sonra olu Fu-kuo yerini ald.36

34 [s. 310daki ek ve dzeltme: a-to Kin-an 712 ylnda henz hayattayd; Nitekim Tse-i tung
kiende Birinci sien-tien ylnn (712) ikinci aynn sin-yu gn, a-to Kin-an tartuk gtrmesi iin
bir eli gnderdi. a-tolar u-yelerin bir koluydu. Soy adlar u-ye idi cmlesini okuyoruz. Tse-i
tung kiennin bir notu, Pa-ye veya Pa-ye-ku kabilesinin adn a-tolarn prens ailesinin cedd-i lisinin
ad olarak gren Kiu wu tai i (blm. XXV, s. 1 r) ve Wu tai inin (blm. IV s. 4 r) yanlgsn ortaya
koymaktadr.]
35 Mo-li askeri kamp Kua-unun kuzeybatsna 1000 li mesafedeydi. (Tang-u, XL, s. 8 r.) Tse-fu
tung kien (742 yl, blm. CCXV, s. 1 v) Mo-li askeri kampnn Kua-unun 1000 li kuzeybatsndaki
eski Ye-i Krallnn yerinde bulunduunu ve be bin asker barndrdn belirtmektedir.
36 [s. 309-310daki ek ve dzeltme: M. P. Pelliot, a-to Fu-kuonun ha-nmyla ilgili bir metni
bana gnderme lutfunda bulundu. Lu Sin-y-ann Pan Tsu-in nszyle 1890da yaynlanan 1 ku
tang ti pasnda (blm. XVI, s. 5), Kin-man ilesi genel valisi ve Ho-lan hassa ordusu byk komiseri
saygdeer a-tonun hanm ve Kin-eng blgesi prensesi bayan A-i-nann erefine dikilen Tang
dnemine ait bir mezar kitabesinde bir notun bulunduu belirtilmektedir. Sonu u ekilde biten
 116/491
kitabenin ba ksm elimizde mevcut deildir: Hatun, A-i-na soy adna sahipti. Daha nce kesintiye
urayan devam ettiren kaan Pu-enin torun kz, efendisine hizmet etmek iin sadakatini son had-
dine kadar kullanan kaan, cesur svariler byk generali Hu-e-lonun torunu, On Oklarn kaan ve
yenilmez sa muhafzlar byk generali Huai-taonun byk kzyd. - Notun geri kalan ksmndan, bu
prensesin einin zati ad kitabede verilmiyor ise de, bizim bu almamzda sz edilen a-to Fu-
kuodan bakas olamayaca anlalyor. A-i-na Hatun 719 ylnda 25 yanda ld. On yedi yanda
ve tabii olarak 711 ylnda evlenmiti. Ancak analiz ettiimiz bilgiye gre evlilik tarihi 712 yl yani a-
to Fu-kuonun Pei-tinge yerlemek ve ine itaat arzetmek iin geldii yld. A-i-na Huai-taonun
kzl olan bu prenses, 722de Trgi han Su-luyla evlenen Kiao-ho prensesinin kz kardeiydi. Olu
Muahhar Tang hanedannn birinci imparatoru olan Li Ko-yung, beinci kuaktan a-to Fu-kuo ve
Kin-eng prensesinin torunudur. (Wu tai i, blm. IV). M.P. Pelliot, ayn eserde (blm. XVI, s. 7) 723
ylnda len bir Trk prensesinin erefine hakkedilen mezar kitabesi zerinde Dou Trkleri tarihiyle
ilgili olarak henz burada bullanamayacamz ok dikkat ekici bir not bulmutur.
Sien-tien dnemi (712) balarnda, (Fu-kuo) Tu-podan (Tibetlilerden) gelecek
tehlikeyi bertaraf etmek amacyla ynetim merkezini Pei-tinge (Guen yakn-
larnda) tad. Tebaasy-la birlikte saraya itaatlerini arzetmeye geldi. kinci kai-
yan ylnda (714) yeniden Kin-man valiliine getirildi. Annesi u-ni-iye37 de an
Krall fu-jen onur unvan verildi. Fu-kuo zaman iinde Yung-u blgesi kral mer-
tebesine kadar ykseldi. lmnden sonra olu Ku-tu-e yerine geti; vs.

37 u-ni-i, Bat Trklerindeki Tu-lu kabilerinden beincisinin addr. Fu-kuonun anasnn bu ad

tamas da muhtemelen o kabileden olduunu gstermek iin verilmitir.
 117/491
II
BATI LKELER

Giri

almamzn bu blmnde uyguladmz metod udur: Yalnzca Bat Trk-

lerinden bahsedilen ksmlar ortaya karmak imkanszdr. nk bu ksmlar, an-
cak genel anlat iinde verildiinde anlalabilmektedir. Dolaysyla biz, Tang-
unun Bat lkeleriyle ilgili ksmn aldk ve Bat Trkleriyle bir ekilde alkas bu-
lunan tm lkelere ilikin notlar btnyle evirdik. Bu eviri, Kiu Tang-u (blm.
CXLVIII), Sui-u (blm. XLVIII) ve Pei-i (blm. XCVII)de bulabildiimiz tm bil-
gileri erhederek zerine yamadmz bir ablon oluturdu.
Burada ilk bakta olduka nemli gibi grnyor olmasna ramen, Wei-
unun (blm. CII) Bat lkeleriyle ilgili blmn neden kullanmadmz izah et-
mek zorundayz. Wei-u, eseri 551de tekrar dzene koymakla grevlendirilen ve
beinci tien-pao ylnn (554) 3. aynda imparatora takdim eden, yine ayn yln
sonunda yirmi blm daha ilave ederek blmlerin toplam saysn 130 karan
Wei u isimli birisi tarafndan yazlmtr. Fakat elimizdeki Wei-u yalnzca 114
blmdr ve yazarn telif ettii ekli deildir. Eserin Sung dneminde yeniden
gzden geirilerek eksik olan otuzdan fazla blmn Fan Tsu-ynn de
(1041-1098) bulunduu bir edebiyatlar komisyonu tarafndan tekrar derlendiini
biliyoruz. (Bkz. Se ku tsan u tsung mu, blm. XLV ve Wei-unun fihristinden
sonra Fan Tsu-y ile meslektalarnn nsz). Bat lkeleriyle ilgili ksm, Sung
dnemi yazarlarnca ilave edilmi bir blmdr. Bu blmde sadece Pei-inin
XCVII. blmn alm, Kao-ang (Turfan)a ait notlar ve An Krallyla ilgili tm
ksmlar karlmtr. (Bkz. Wei-u, blm. CII, Kien-lung basm tenkit notlar). Bu
blm Wei unun kitabnda yoktu; Pei-inin bat lkeleriyle ilgili blm olduu
 118/491
gibi kopya edilmi; ancak, An Krall ve komu beyliklerle ilgili ksm aln-
mamtr.) Wei-unun CII. blmnn orijinal bir deeri olmad gibi, bir takm
eksiklikler de gze arpmaktadr. Eer Kang (Sodiyana) Krallyla ilgili notu ele
alrsak, lke kralnn Trk hakan Ta-tunun kzyla evlendiini gryoruz. Daha
ileride ise Kang kralnn ilk defa tai-yan dneminde (435439) saraya bir eli
gnderdii, arkasndan imparatorlukla tm ilikilerini kestiini okuyoruz ki, buna
gre Ta-tu Kaan 435-439 yllar arasnda elilik heyetinin gnderilmesinden bir
sre nce yaam olmaldr ve tabi ki tam bir samalktr. nk dier tm in
kaynaklar Tu-kelerin VI. Yzyln ortalarna doru glenmeye baladklarn
ortaya koymaktadr. Fakat Kang Krall-nn ta-ye dneminde (605-616) saraya
ilk defa eli gnderdiini belirten Pei-inin ilk metnine mracaat ettiimizde bu
glk ortadan kalkmaktadr. Wei-uda ta-yen kelimesi kaldrlarak yerine Sui
hanedan dnemine ait ismi Wei hanedan yllarna ait bir isimle deitirmek istey-
en beceriksiz bir editr tarafndan ta-ye konulmutur. (Nitekim bu hata Wei-
unun Kien-lung basksnda belirlenmitir. Blm. CIII sonu). Metinle ilgili olarak
yaptmz tenkit, Kang Krallnn inle ilk defa ta-ye dneminde (605-616)
iliki kurduu, bunun da Ta-tu Kaann kzyla izdiva yapan prensin hkmdarlk
tarihlerine uygun dt sonucuna gtrmektedir ki, dolaysyla bu, bendenizin
(s. 84deki notta) Ta-tu Kaann Bat Trklerinde ve mnhasran 603e kadar
Kuzey Trklerinde hkm sren Ta-tu Kaan ve Tien-ke olduu eklindeki
grme de galiba ters dmektedir.
Eer Pei Tsi-unun yabanc lkelerle ilgili hibir blm ihtiva etmedii ve ou-
unun ise Tu-kelerle ilgili notu hari, batdaki dier krallklarn Trklerle olan
ilikileri konusunda herhangi bir bilgi sunmad gz nnde bulundurulursa, eski
ve yeni iki Tang tarihinin dnda, sadece Sui-u ve Pei-inin bat lkelerinin Tu-
kelerle ilikilerine deindiini grrz.
Sui-u, Tang hanedan dneminde 629de eseri kaleme almakla grevlendirilen
ve 636da yazm tamamlayan Wei eng (bkz. Kiu Tang-u, LXXI, biyografi) ve
dierleri tarafndan yazlmtr.
Pei-inin yazar Li Yen-udur (bkz. Biyografi, Kiu Tang-u, LXXIII, s. 6 v ve
Tang-u, CII, s. 9 r) ve bizzat mellifin nsznde dedii gibi, 386-618 yllar
arasndaki kuzey hanedanlar tarihini ele almaktadr (Pei-i, C, s. 13 v) Li Yen-
unun babas bu eserle ve gney hanedanlar tarihiyle ilgili malzemeleri topla-
mt, fakat o 628de balad ii bitiremeden lnce, on alt yllk bir almadan
 119/491
sonra da olsa olu eserin yazmn tamamlam ve muhtemelen Pei-i 644lerde
saraya sunulmutur.
Kiu Tang-unun balca yazar, 887-946 yllar arasnda yaayan Liu Hiudur
(bkz. Kiu wu tai-ideki biyografi, blm. LXXXIX, ve Wu tai-i, blm. LV). Yazarn es-
erini ne zaman nerettii tam olarak bilinmiyorsa da, muhtemelen lmnden ksa
bir sre ncedir.
Tang-uya gelince, en tannm yazarlar Wu-yang Siu ve Sung Ki olan bir ko-
misyon tarafndan kaleme alnmtr. Bu yazarlar 1044de imparatorun emriyle es-
eri yazmaya balam ve 1060da tamamlamlardr.

Kao-ang (Turfan)

Tang-u, CCXX1, a, s. 4 r vd

Kao-ang, bakente ku bak drt bin li mesafededir. Doudan batya uzun-

luu sekiz yz li, kuzeyden gneye uzunluu ise be yz lidir. Toplam yirmi bir
ehri vardr. Kraln bakenti Kia-hodadr38 ki, Han dnemindeki sabk K-i39
lkesinin bakentide burasyd. Tien-ti ehri40 Wu-ki hiao-wei41 hkumetinin
payitahtyd. Kralln iki bin seme askeri vardr. Topraklar mnbit-tir. Ylda iki
defa buday ve hububat rn alnr. Pe-tie42 denilen bir bitki yetiir. iei to-
planarak kuma yapmak iin dokunur. Halkn salarn balarnn arkasndan
sarkacak ekilde rg yapmas grenek haline gelmitir.

38 Kiao-ho, bugnk Yar-hotonun yerinde, Turfann 20 li batsndayd. Demek ki, Tang dneminde
Kao-ang Krallnn bakenti Tur-fanda deil, buradayd.
39 Han dneminde Kiu-i veya Ku-i Krallnn iki payitaht vard. Sabk payitaht, burada da be-
lirtildii gibi, daha sonra Kao-angn bakenti olan ehirdir ki, Yar-hotonun yerinde, Turfann
batsnda bulunuyordu. K-inin sonraki payitayt ise Tang hanedan dnemindeki Kin-man sanca
idi ve Guenin batsnda Tsi-mu-sa yaknla-rndayd. Kao-ang Uygur Krallnn varln
srdrd X. Yzylda da eski ve yeni payitaht arasnda bu ayrm vard. in elisi Wang Yen-ti, Kao-
 120/491
ang Krallnn evvelki bakentinden sonraki bakentine gitmitir. O dnemde sabk payitaht Tur-
fann dousunda Kara-hoonun yerindeydi. Sonraki payitaht da muhtemelen K-i Krall
zamanndaki yerindeydi. K-i veya Ku-i Krall M. 60 ylnda inli general eng Ki tarafndan
yklm, enkaz zerinde u sekiz prenslik kurulmutur: K-i, D K-i, Dou Tsi-mi, Bat Tsi-mi,
Pi-lu, D Pi-lu, D Pu-lei (Barkul), Pu-lei. Bunlardan son alts, kuzeyin dalk prenslikleri
olarak adlandrlyordu. Burada sz edilen dalar Tanr Dalar veya kutsal dalardr. Bkz. Tsien
Han-unun bat lkeleriyle ilgili blm zerine S Sung yorumu, i. ksm, s. 7 v.
40 [s. 310daki ek ve dzeltme: Tien-ti ehri, gnmzdeki Luk-undur. Tu Yuyu kaynak alan
Tse-i tung-kien (blm. L, s. 10 v) yle demektedir: Tanglar Kao-ang malup ettiklerinde (640)
Tien-ti ehrini Liu-ung sancana evirdiler. Dier yandan Tung kien kang mu (blm. XXIX, s. 2 v)
Huo-u (Karahoo)dan bahsederken yle demektedir: Bu ehrin 70 li dousunda Tang dneminin
Liu -ung sanca olan Liu en ehri yer alr; ehrin (Huo-u) 100 li batsnda ise Tang dneminin
Kiao-ho sanca olan Tu-lu-fan (Turfan) ehri kindir.]
41 Wu-ki hiao-wei misyonu, M.. 48 ylnda, bazlarna gre, Bat lkelerini pasifize etmek eklinde
belirlenmiti ve sabit bir merkezi yoktu. Dier yandan, kia, i, ping, ting, wu, ki, keng, sin, jen, kui
denilen on evrimsel harf serisinde sekiz tanesi ikier ikier drt mevsimi oluturmaktadr, ama wu ve
ki harfleri gebelere aittir ve drt mevsimden her birindeki 18 gnn bana gelmektedir. Wu-ki
hiao-vveideki wu ve ki harfleri, srekli hareket halindeki grevliye iaret etmektedir. Bilim adam-
larna gre wu ve ki harfleri evrimin ortasnda yer almaktadr ve keza wu-ki hiao-wei de otuz alt
barbar kralln ortasndayd. Bu durumda bu memurun Turfan yaknlarnda ikamet ediyor ol-
masndan onun barbar krallklar ortasnda bulunamayaca hkmnn doru olduuna da iaret et-
mek gerekiyor. Beri yandan wu ve kinin topra sembolize ettii yahut wu-ki hiao-weiin topra iley-
en tarm kolonilerini ynetme grevi bulunduu da sylenmektedir. Ve en nihayet S Sungdaki ak-
lama, belki hayal gcmz biraz zorlamaktadr ama, daha tutarl grnmektedir: Wu-ki hiao-weiin
grevi Hiung-nular geri atp Bat lkelerinde skuneti salamakt. Ancak Bat lkeleri batda yer ald
iin (bu harfler) metalle ilgilidir; kuzeyde yaayan Hiung-nular ise suyla balantldr. Wu ve ki harfler-
iyle sembolize edilen toprak, metal retir ve suyu ynlendirir. u halde wu-ki hiao-weiin wu ve ki har-
fleri ile gsterilen iki ilevi vard: Hiung-nular yenmek ve Bat yrelerini skuna kavuturmak. Tsien
Han-unun Bat lkeleriyle ilgili blmnn S Sung yorumu iin bkz. birinci ksm. s. 8 v.
42 Sanrm burada pamuktan sz ediliyor. Hu Han-u, Yn-nanda yerleen ve muhtemelen atalar
Laoslu olan Ai-laolarla ilgili bir notta (CXVI, s. 8 r) bu insanlarn dokumay bildikleri pe-tie adl bir
elyaftan bahsetmektedir. Milattan nceki birinci ve sonraki ikinci yzyla ait olan bu bilgi, en eski
kayttr. Nan-ide (LXXIX, s. 7 r) Kao-ang (Turfan)da yetien bir bitki hakknda yle
 121/491
denilmektedir: Meyvesi koza gibidir; kozann iinde ince ipi andran lifler vardr. Bunlara pe-tie tse
denilir. lke insanlar bunlar toplayarak bez dokurlar. Bu bez, olduka yumuak ve beyazdr.

lkenin kral K Pe-ya,43 Suiler dneminde Y-wen ailesinden Prenses Hoa-

jung lkapl imparator akrabas bir kzla evlendi. Wu-ti dnemi balarnda (K)
Pe-ya ld.44 Olu (K) Wen-tai tahta kt ve babasnn ldn bildirmek iin
eliler gnderdi. Kao-tsu basal dileklerinin iletilmesi iin bir heyet gnde-
rilmesini emretti. Be yl sonra (K) Wen-tai, saraya alt pus yksekliinde, bir
kadem uzunluunda, bir at koumundan tutup ekebilen, kuyruunda yanan bir
mumu tayabilen kpekler gnderdi.45 Bunlarn Fu-lin (Suriye)den geldii
syleniyordu. Bylece ilk defa ine Fu-lin (Suriye) kpekleri gelmi oldu.

43 in kkenli olan K ailesi, Kin-engden (Kan-sudaki Lan-u) geldii iin Miladi 507 ylnda Kao-
ang (Turfan) tahtna kmt. lk kral K Kia idi. Sonra tahta olu K Kien, ondan sonra da K Pe-
ya geti. Alnt yaptm Pei-i (XCVII, s. 1), u bilgileri ilave ediyor: K Kienin lmnden sonra
olu (K) Pe-ya tahta kt. Bykannesi Trk hakannn kzyd. Babas lnce Trkler (K Pe-yay)
kendi greneklerini uygulamaya davet ettiler. (K) Pe-ya uzun sre bu istee kar direndi, fakat Trk-
lerin ar srarlar karsnda sonunda itaat etti. Olduka mulak olan bu pasaj, bana gre u anlam-
dadr: Bilindii gibi Trk detlerine gre, baba ldnde olu onun hanm ile [vey annesiyle] evlen-
mek zorundayd. in detlerine gre, ikinci kuaktan oullar bykanneleriyle evlenebilirlerdi. Trk
detlerine uymas iin K Pe-yaya yaplan basknn sebebi budur. Pe-ya, nefret etmesine ramen Trk
hakann kz olan bykannesini hanmlar arasna katmak zorundayd. Bu aile ba, Kao-ang
Kralln Trklere balayan tek ba deildi. 629 yl sonlarnda K Pe-yann olu ve varisi Kral K
Wen-tai ziyaret eden Hsan-tsang, e-hu Kaann byk olu Ta-tu adn Kao-ang kralnn kzyla
evlendiini nakletmektedir. (Daha ileride Hsan-tsangn Hatrala-ryla ilgili bilgi zetine bkz.) Pei-i
(XCVII, s. 5 r) K Pe-yann hkmdarl konusunda u bilgileri vermektedir: mparator Yang
(605-616) tahta ktnda, deiik barbar halklar kendisine ekti. Drdnc ta-ye ylnda (60) (K
Pe-ya) haracn gtrmesi ve hediyeler sunmas iin bir eli gnderdi. mparator eliyi fevkalde say-
gyla karlad. Bir sonraki yl (609) (K) Pe-ya, yani Kao-li (Kore)ye kar dzenledii sefer srasnda
imparatora elik etmek amacyla saraya sayglarn sunmaya geldi. Dnte imparatorluk ailesinden
Prenses Hua-jung hanmla evlendirilmek suretiyle dllendirildi. Sekizinci yln (612) knda tekrar
barbarlar arasna dnd. lkesinde bir ferman yaynlayarak yle dedi: Daha nceleri lkemiz vahi
bir blgenin snrlarnda bulunduu iin salarmz srtmza uzanyordu ve elbiselerimizi soldan
dmeliyorduk. imdiyse byk Sui hanedan hkm srmektedir. Dnya bar ve birlik iindedir.
 122/491
Ben, yetim kaldmdan beri, uyum havas iinde yoruldum. Dolaysyla tm byk deiikliklere
uymam gerekir. Halk ve onlar ynetenlerin hepsi salarn zerek in usul tepeden tutturmak,
elbiselerinin soldan kapanan yakalarn kesmek zorundadrlar. mparator bunu haber alnca, ona
vgler yadrarak u ferman yaynlad: Ku-ang-lu byk subay, Pien Krall dk ve Kao-ang
kral K Pe-ya, in aslldr; Bat blgesinde tevarsen hkm srmektedir. Vaktiyle iinde bulunduu
olduka ar artlar sebebiyle, bizden kopmu ve Hularn giysilerini giymiti. Sui hanedanmz cihana
bar getirdikten sonra, K Pe-ya tm engelleri gsleyerek kumlu l ap, haracn sunmak zere
saraya geldi. Elbisesinin sol yakasn kesti ve kyafetinin alt ksmn uzatt. Barbar greneklerini
brakarak in greneklerini benimsedi. Kendisine giysiler ve boneler dnda baka giysiler hazrlayp
dikmesi iin kalplar verilmesi uygundur. K Pe-ya, daha nce Kao-ang Krallna devlet ynlarn
yollayan Tie-le (Tls)lere balyd. lkesi topraklarndan gelip geen tacirlerden vergiler alarak
bunlar Tie-le (Tls)lere gnderiyordu. Her ne kadar ine kompliman yapmak iin byle bir ferman
kardysa da, Tie-lelerden ekindii iin tavrn deitirmeye cesaret edemedi. O yldan itibaren
lkesinin rnlerinden in sarayna hara gtrmek zere emir ald.
44 Kiu Tang-uya gre (CXCVIII, s. 3 r) K Pe-ya ikinci Wu-ti ylnda (619) ld.
45 Kpeklerin says, biri erkek, dieri dii olmak zere iki tane idi. 624 ylnda in sarayna hediye
edildi. (Kiu Tang-u, ayn yer)

Tai-tsung tahta ktnda (627), (K) Wen-tai siyah tilki derisinden yaplm
bir krk hediye etti. mparator da buna karlk Wen-tain ei Y-wen hanma
altn bir iek tak verdi. Y-wen hanm ise imparatora yeim tepsili kk bir
masa sundu. (K Wen-tai), dier krallklardaki kprdanmalar annda saraya
bildiriyordu.

4. eng-kuan ylnda (630), saraya sayglarn sunmaya gelen (K Wen-tai),46

byk bir merasimle karland ve hatr saylr hediyeler verildi. Y-wen hanm,
imparatorluk aile ktne yazlmak istedi. Kendisine Li soyad veren ve unvann
Prenses ang-lo olarak deitiren bir ferman ald.

46 Kiu Tang-uya gre (III, s. 1 v) K Wen-tai, drdnc eng-kuan ylnn on ikinci aynn kia-in
gn (7 Aralk 630) saraya gelmitir.

Bir sre sonra (K Wen-tai) Bat Trkleriyle iliki kurdu. Bat lkelerinden
(in) sarayna sayg sunmak ve tartuk takdim etmek iin gelenler onun [Bat Trk-
lerinin] topraklarndan geiyorlar; onlar da hepsininin yolunu keserek yamalyor-
lard. -wu (Hami) Trklere tbi idi, (fakat) o sralarda imparatorluu met-b
 123/491

olarak tand. Bunun zerine (K) Wen-tai ve e-hu birleerek ona saldrdlar.47
mparator bir buyruk yaynlayarak cephe deitirmesinden dolay K Wen-tai
azarlad ve (Kao-ang) ordusu byk kumandan A-i-na Ky48 meseleyi
aratrmakla grevlendirdi. K Wen-tai onu geri gndermedi ve ang-i K
Yungu zr beyan etmek zere saraya gnderdi. Vaktiyle, ta-ye devri (605-616)
sonlarnda nemli miktarda inli (Kuzey) Trklerine kam, bilhare Hie-li ma-
lup edilince (630) bunlar Kao-anga (Turfan) snmlard. Bunlarn nezaret
altnda ine iade edilmelerini emreden bir imparatorluk ferman yaynlanm, fa-
kat (K) Wen-tai inlileri alkoymutu. stne stlk Bat Trklerinden -pi
adla birlikte Yen-ki (Karaar) ehrini basarak, ahaliyi esir alm, Yen-ki
hakimi de saraya ikayette bulunmutu. mparator su ve orman bakanlndan
lang-ung Li Tao-yy tahkikat iin gnderdi. (K Wen-tai) tekrar eli gndere-
rek zr diledi. mparator bu eliyi huzuruna ararak u szlerle azarlad: Yllar
var ki, efendin saraya saygsn sunmad, hara da vermedi. Tebaalk vazifesini yer-
ine getirmiyor. Haksz yere in idari sistemine benzer memurlar atama hakk
olduu iddiasnda bulundu. Bu yl banda, tm lkelerin krallar geldiler, ama si-
zinki ortalarda yok. Bir sre nce onun nezdine (K Wen-taia) u ac szleri
sylemesi iin birini gnderdim: Yrtc ku gkte uar; ulluk allar arasnda
gizlenir; kedi evde dolar; fare deliinde saklanr; her biri kendi yerinde, neden
memnun olmasn ki?49 Senin efendin Bat lkelerinden hara getirenlerin hepsini
durdurup tutuklad. Bir de Sie-yen-to (Sir-Tardu)larn reisine Sen de bir kaan
olduuna gre Tang hanedanndan Gn Oluna eitsin. Onun elilerini kabul
klp selama durup da ne yapacaksn? diye akl verdi. Gelecek yl ordularm
harekete geecek; onun krallnn tm insanlarn esir alacam. imdi dn ve
efendine gerekli tedbirleri almasn syle!

47 K Wen-tai ve e-hunun Hamiye dzenledikleri saldrnn tam tarihini bilmiyoruz. Metinden

olayn yalnzca K Wen-tain 630 Aralnda in sarayn ziyaret etmesinden sonra vuk bulduu
anlalyor. Bu arada Tung e-hu Kaan 630 tarihinde ldne gre, burada sz edilen e-hu o
olamaz. e-hu (yabgu) unvannn Bat Trklerinin tm kaanlarnn ortak unvan olduu biliniyor. De-
mek ki bu ifade, Hamiye dzenlenen saldr srasnda Bat Trklerinin banda bulunan bir kaan
gstermektedir. Konuya daha fazla aklk getirebilecek durumda deiliz.
48 Bu adamn soy ad, Trk asll olduu izlenimi vermektedir. Ordu bakomutannn Trk olmas se-
bebiyle Trklerin Turfan saraynda hayli etkili olduklar anlalyor.
 124/491
49 Bu szler, Kao-ang hakiminin bulunduu yerden memnun olduunu ve in sarayna gidip say-
glarn sunmak istemediini gstermektedir.
Bu arada Sie-yen-to (Sir-Tardu) kaan (in) ordusuna rehberlik yapma
teklifinde bulundu. Bunun zerine nfus ileri bakanl bakan Tang Kien kesin
bir taahht almak iin Yen-tolara gitti. Ayrca imparator da (K) Wen-taia
mhrl bir mektup gndererek, itaat etmenin salayaca faydalar, itaatsizliin
yol aaca felaketleri belirtip, saraya saygsn sunmak zere gelmesi gerektiini
kaydetti. (K) Wen-tai, gitmemek iin hastaln mazeret gsterdi.
Bunun zerine Hu Kn-tsi, Kiao-ho blgesi byk genel valisi olarak atand; sol
tun-wei efi General Sie Wan-kn ve Sa-ku Wu-jen onun yardmclarydlar. Ki-pi
Ho-li, Tsung-an blgesi ikinci byk genel valisi, asker muhafzlar generali Niu
Tsin-ta ordu bakumandan olarak atandlar. Bunlar, binlerce Tu-ke ve Ki-pi
savasnn bana geerek (K Wen-tai) ile savamaya gittiler. Saray grevlileri
kendi aralarnda toplant yaparak, ordunun on bin li uzunluunda bir mesafe kat-
ettikten sonra umulan baary gsteremeyecekleri, lkenin Tanr tarafndan
izilmi snrlarla zaten tecrit edilmi olduu, zaptedilse bile elde tutmann
mmkn olmayaca kanaatine vardlar, fakat imparator onlar dinlemedi.
K Wen-tai evresindekilere yle dedi: Vaktiyle saraya say-gularm sun-
maya gittiimde,50 Tsin51 ve Lung52 kuzeyindeki ehir ve kasabalarn
sszlatn, Sui zamanndaki halleriyle kyaslanamayacan grdm. Eer imdi
zerimize byk bir orduyla gelecek olursa, iaeleri yetmeyecektir. Eer otuz bind-
en daha az bir orduyla saldrrlarsa, ona da bizim gcmz yeter. l getikten
sonra askerleri yorgunluktan bitecek ve kuvvetsiz kalacaklardr. Telaa kaplmadan
yorgun dmelerini bekleyelim ve dinlenmi ordumuzla bitkin denleri toplay-
alm. On drdnc yl (640), imparatorluk ordusunun ln kna ulatn
renen (K Wen-tai), korkuya kapld, ne yapacan bilemedi ve hastalanp ld.
Yerine olu (K) i-eng geti. Hu Kn-tsi, aniden Tien-ti ehrine saldrd, Ki-pi
Ho-li de nc birliklerle sava meydannda bir katliam gerekletirdi. O gece ehre
bir gkta dt, ertesi gn de ehir alnd ve yedi binden fazla insan esir edildi.

50 630da.
51 Tsin vilayeti Tang hanedan dneminde imdiki Kan-su blgesinin ikinci Tsin eyaleti olan Tsin-
an kazasnn dousundayd.
52 Lung vilayeti bugn an-si eyaletine bal Feng-siang vilayetinde ayn ad tayan bir iledir.
 125/491
eng-lang-tsiang Sin Leao-l, gece vakti ehri kuatma altna almak iin cesur
savalaryla geldi. (K) i-eng, (Hu) Kn-tsiye u mektubu gnderdi: Gn
oluna kar su ileyen kii, lm olan kraldr. Hatalar ok bykt ve cezalar
st ste yld. Bylece kendi kaderini karartt. (K) i-eng ise henz ksa bir
sre nce tahta geti. Onu affedesiniz. (Hu) Kn-tsi u cevab gnderdi:
Hatalarndan nadim olan kii, elleri arkasna balanm halde garnizonun
kapsna gelmek zorundadr. (K) i-eng ona cevap vermedi. Kn-tsi hendekleri
doldurtarak sava makinelerini (mancnklar) ileri srd.53 Yamur gibi ta
yamaya balad. ehirde tam bir korku vard. (K) i-eng bakuman-dani K
e-iye yerinde durarak mevzisini korumasn emretti. Kendisi ise wan-tsao K
Te-tsnle birlikte dman karargahna giderek, tavrn deitirme ve Gn
Oluna hizmet etme (frsatnn verilmesini) talep etti. Kn-tsi onu diz kmeye
zorlad. Kao-ang kralnn aklamalar tam bir samalk halini almadan nce, Sie
Wan-kn birden ayaa kalkp nce ehri almak gerek, bu tflla tartmann ne l-
zumu var? aret verin ileri atlalm! dedi. (K) i-eng ter iinde yere kapanarak
Nasl emrederseniz yle olsun! dedi ve itaat arzetti.

53 Hu Kn -tsinin yannda bulunan General Kiang Hing-pen erefine Barkul Gl yaknlarnda 640
ylnda dikilen bir kitabede bu sava makinalarndan sz edilmektedir. Ayrca bkz. Kiu Tang-unun
LXIX. Blmndeki Hu Kn-tsi biyografisi.

(Heu) Kn-tsi, blge, be ile, yirmi iki ehirden ibaret olan, sekiz bin hane,
otuz bin ahali ve drt bin atn bulunduu lkeyi nihai olarak zaptetmek zere
ordusunu ikiye ayrd.
Bu olaylardan nce krallk iinde u ekilde dedikodular yayld: Kao-ang
askerleri buz ve kar gibidir; Tang hanedan askerleriyle gne ve ay gibidir. Gne
ve ay knca kar ve buz eriyiverir. (K) Wen-tai bu sylentileri karanlar arat-
m, ama bulamamt.
Zafer haberi saraya ulanca Gn Olu ok memnun oldu. Grevlilere ziyafet
verip, hediyeler datt ve liyakat nianlarn kayda aldrd. Daha nce Kao-ang
kralnn emrinde olanlar affetti; belli yerlerine ile ve ehirler kurdurduu bu bl-
geyi at ve ona Si-ang ilesi adn verdi.
zel Terfili unvanna sahip olan Wei eng, u szlerle imparatora uyarda bu-
lundu: Saraya sayglarn sunmaya ilk gelen Kao-ang kral oldu. Bilhare batl
 126/491
tacirlerin yolunu kesip vergi ve tartuklara el koyduu iin imparatorluun cezasna
maruz kald. (K) Wen-tai ldne gre, kabahati de kendisiyle gitti. Onun in-
sanlarna mfik davrannz ve olunu tahta karnz. Suluyu cezalandrmak, ama
halka himmet gstermek, ite akln yolu budur. imdi bu blgeden yararlanmak
iin orada bin kiilik bir garnizon bulundurmalsnz. Bu garnizondaki askerler yl-
lar zarfnda sadece bir kez deitirileceklerdir; eyalar ve iaeleri iin masraflar
olacak, ailelerinden uzak kalacaklardr. On yldan daha az bir srede Lung-yu (bl-
gesi) hemen hemen (yenilip) bitirilecek ve siz Majesteleri imparatorluun
masraflarn karlamak iin Kao-angdan ne bir habbenin binde biri kadar
buday, ne de birka metre ipekli kuma alabileceksiniz. Buna faydasz eylerle
uraacam diye faydal eylere zarar vermek denir. Fakat bu nasihat dikkate
alnmad.

Si-ang54 ilesinin ad Si olarak deitirildi. Ayrca bir de Ansi Askeri Valilii

kuruldu. Her yl oraya bin asker gnderildi ve sulular cezalarn ekmek iin bu
garnizona yolland.

54 Kiu Tang-uya gre (III, s. 5 ro) An-si Askeri Valilii, Si eyaletinde (Turfann batsnda) 14. eng-
kuan yl (640) dokuzuncu aynn i-mao gn kuruldu. kinci yung-hui yl (651) on birinci aynn ting-
u gn An-si Askeri Valilii biraz kaydrlarak Kao-angn eski bakentine, Turfann dousuna na-
kledildi. (Kiu Tang-u, IV. zb 2 vo) 658 ylnda ise Kuaya tand.

Huan-men-i-lang u Sui-leang ise imparatora u szlerle uyarda bulundu:

Eskiden Hia topluluu55 ilk srada, ve Tiler son srada yer alrlard. Fayda
salayacak ilere ncelik verilir, uzak ve kurak blgeler iin mcadele edilmezdi.
imdi Kao-ang bitip tkenmitir. inin hameti drt bir yandaki barbarlar
titretmektedir. mparatorluk kuvvetlerinin seferleri baladktan itibaren Ho-si56
blgesi yalnzca angarya iler iin kullanlmaktadr. Pirinleri uuruldu57 ve kuru
otlar arabalara tand. On aileden dokuzu mahvolmu durumda. Normal duruma
dnlebilmesi iin en azndan be yl gerekli. imdi bu garnizonu ayakta tutmak
iin her yl kuvvetler gnderilmekte, eyalar iki bin li uzaktan getirilmektedir.
Gidenler kendi yiyeceklerini kendileri bulmak zorunda kalyorlar. Bunlar, eller-
indeki tm budaylarn satmakta ve dokuma tezgahlarndaki58 her eyi elden
karmaktadrlar. Yolda lenler de iin cabas. Sululara gelince, onlar zaten
kanunlar bozmakla ie baladklarndan grevlerini ihmal edecek ve yaplacak
 127/491
ilerde bir faydalar olmayacaktr. Ayrca gnderilenler arasnda asker kaaklar da
vardr. Hakimler onlar yakalayarak tevkif etmektedirler. Sulular, bir stunla onu
sarmalayan bitkinin birbirine bal olmas gibi,59 masumlar da iledikleri sulara
bulatrmaktadrlar. Bu yzden ang-ye ve Chiu-chanda sava bulutlar havada
uuurken ve alarm sinyal alevleri ykselirken, Kao-angdan bir sava arabas
veya size hizmet edecek bir tek askeri nasl salayacaksnz? Bunlar Lung-yu ve
Ho-siden gndermek gerekecek. Ama Kao-ang baka birinin el ve ayaklar duru-
mundayken, Ho-si bizim karnmz ve kalbimiz gibidir. Faydasz bir eyi
baaracam diye ini bitirmenin ne gerei var? Majesteleri daha nce Hie-li60 ve
Tu-ku-hunlar61 malup etmiti. Her iki durumda da bu halklarn bana prensler
atadlar. Bylece sulular lmle cezalandrp, itaat edenleri tahta kardnz. Ve
yine bylece yzlerce barbar kabile sizin savletinizden korkmay, himmetinizi
sevmeyi rendi. imdi de Kao-angda kral olmaya layk birini seip tahta
geirmek gerekir. Yksek rtbelilerin tamamn lkelerine dnmeye tevik etmeliy-
iz. Bylece Kao-ang bizim iin daima dmana bir engel ve destek olacak, Orta
Krallk da artk rahatsz edilmeyecektir. Bu talep imparatora sunuldu, ama kabul
edilmedi.

55 ifadesi daha fazla kullanlan in muadilidir ve eskiden evredeki barbar

kabilelere karn inli kabilelere mensup poplas- yonun tamamn ifade etmek iin kullanlrd.
56 Bu tabir, esasen Huang-honun batsndaki Kan-sunun bir ksmn tanmlamaktadr.
57 Pirin nakliyat uan ku hzyla yaplyordu.
58 Bir ailenin zenginlii buday ve kumala llrd. Birincisi erkein, ikincisi kadnn el emeinin
rndr. An-si garnizonuna gnderilenler, tanma masraflarn karlamak iin sahip olduklar her
eyi satmak zorunda kalmlardr.
59 Asker kaaklar, kendilerini sndranlara zarar veriyorlard.
60 630da esir alnan Kuzey Trkleri kaan.
61 Kuku-nor Gl kenarnda yaayan Tunguz halk.
K Wen-tai vaktiyle hatr saylr kiileri araya koyarak Bat Trklerinden Y-
ku ad kazanm ve tehlike halinde birbirlerine bal olacaklar konusunda bir an-
lama yapmlard. (Y-ku ad), e-hu (yabgu)yu62 Ko-han-fu-tu (Kaan-stupa)
ehrine63 yerlemeye gnderdi. Fakat (Hu) Kn-tsi birden ortaya knca, korkuya
 128/491
kaplp, savamay gze alamad ve hemen itaat etti; topraklar da Ting ilesine
dntrld.

62 Bu yabgu, sadece Y-ku adn akrabalarndan biridir ve Bat Trklerinin hakan- kebiri olarak ka-
bul edilemez.
63 Grdmz gibi Kao-ang malup olduktan sonra Kaan-stupa orada Ting ilesini kuran in-
lilerin eline dm. Daha nce Tingin Bibalk olduunu ve Guenin batsna ok yakn bir mesafede
bulunduunu belirtmitik.

Yen-ki (Karaar) kral, Kao-ang tarafndan gaspedilen be ehrin kendisine

iade edilmesini istedi ve ehirleri korumak iin asker gnderme talebinde bulundu.

(Hu) Kn-tsi, zaferlerini ydetmek amacyla bir ta kitabe64 diktirdi ve mutlu

bir ekilde geri dnd. Kral (K) i-eng ve kurmaylarn esir almt, onlar Kuan-
te salonunda (huzura) sundu. Dn len ve ziyafetlerle kutland. gn boy-
unca arap datld. Kao-angn nde gelen kiileri Orta Kralla getirildi. (K)
i-eng sol muhafz alaylar generali ve Kin-eng blgesi dk olarak atand.
Kardei i-an ise sol muhafz alaylar eng-lang-tsiang ve Tien-an blgesel dk
ilan edildi. K ailesi ortadan kalkt srada dokuz hkmdarlk boyunca 134 yl
hkm srmt.65

64 Henz bulunamayan bu kitabe, 640da Barkul Gl yaknlarnda General Kiang Hing-pen erefine
dikilen kitabe ile kartrlmamaldr.
65 Sz edilen 134 yl, 507-640 yllar arasdr. Dokuz hkmdarlk diye evirdiim ve esasen dokuz
kuak demek olan jl \tt~., ifadesi, daha karmaktr. nk K ailesi kral says sadece betir: K
Kia, K Kien, K Pe-ya, K Wen-tai ve K i-eng. Muhtemelen buradaki dokuz hkmdarlk
ifadesi in imparatorlarnn hkmdarlk sresine tekabl etmektedir; ancak, Sui hanedanndan
ncekilerin iktidar sresi hesab daha da zorlatrmaktadr.
Burada Julienin Hsan-tsangn hayatyla ilgili yapt evirideki bir yanlndan bahsetmekte fayda
var. eviriye gre (s. 285) Hsan-tsang 644de Hotandayken Kao-angl bir genci geri dnn krala
bildiren bir mektup gtrmekle grevlendirir. Aradan yedi sekiz ay getikten sonra Kao-ang kral
Hsan-tsanga iyi temennilerini bildi ren bir mektup gnderir. 640da artk Kao-ang kral hayatta
olmadna gre, 644de Hsan-tsanga mektup gndermesi imkansz. Halbuki ince metin dikkatle
incelendiinde Kao-ang kralndan sz edilmedii, Kao-angl gencin gtrd mektubun in
imparatoruna hitap ettii, Tsangn 629 ylnda lkeyi ani olarak terkettii iin zr diledii grlmek-
tedir. Yine ayn mektupta seyahatinin baarl getiini belirterek, imparatora yaknda dneceini
 129/491
bildirmektedir. Hsan-tsang, mektubuna cevap olarak ho karlanacan, imparatorluun bat snr-
larndaki inli grevlilere dnn kolaylatrmak iin gerekli emirleri verdiini bildiren bir mektup
almtr.
i-an, Lin-ti dneminde (664-665) sol cesur muhafzlar byk generali un-
vanyla Si ilesine vali tayin edildi. lmnden sonra ise Leang blgesi genel valisi
unvan verildi. Okuma yazmay seven ao adnda bir olu vard. Bir sahaf
geldiinde annesi kasasndaki paraya bakarak zntl bir ekilde Niye bunlar
tutup da olumun nadir bilgiler edinmesini engelleyeyim ki? dedi. Sonra tm
paray kitap satn almak iin kard. ao, yava yava si-an-king unvanna nail
oldu. Edebiyat ok iyi biliyordu. Kk kardei ung-y ise askerlik kabiliyetine
malikti. Yung-hui dneminde (650-655) sa askeri muhafzlar y-fusunun eng-
lang-tsiang oldu ve Kiao-ho blgesi kral asalet unvan ald. bin ailelik bir t-
mar vard. en-kn ba generali derece-sindeyken ld. mparatorie Wu,
lmnden znt duyarak erefine kaliteli ipekten l elbiseleri ve birok hediye
verdi. Yetkileri ve tmar kendisiyle birlikte sona erdi.

***

Yen-ki (Karaar)

Tang-u, CCXX1, a, s. 7 v

Yen-ki (Karaar) Krall, bakentin bat tarafnda, ku uuu yedi bin li uzak-
tadr. Doudan batya uzunluu 600 li, kuzeyden gneye ise 400 lidir. Dousunda
Kao-ang (Turfan), batsnda Kiu-tse (Kua), gneyinde Wei-li, kuzeyinde Wu-sun
topraklar bulunur. Tarlalar bir kanal ebekesi vastasyla sulanr. Toprak dar ve
zm yetitirmeye elverilidir. Balk ve tuz ticaretinden nemli geliri vardr. lke
sakinleri salarn kesmeyi ve yn elbise giymeyi gelenek haline getirmilerdir.
lkede drt bin hane ve iki bin seme asker vardr. lke, hep Bat Trklerine tbi
olmutur.
 130/491
Halk, elenmeyi ve vakit geirici olaylarla uramay sever. Yln ikinci aynn
nc dolunay gn kurban kesmek iin krlara kar; drdnc ayn on beinci
dolunay gn ormanlarda dolar; yedinci ayn yedinci gn projenitr ataya66
kurban keserler. Onuncu ayn on beinci dolunaynda kral ilk defa ehirden karak
seyahata koyulur ve yl sonunda durur.

66 Projenitr ata: Efsanelerde bir halkn ilk douunda ona atalk veya analk eden hayvan. rnein
bu Trklerde bozkurt, Franszlarda horoz, ngilizlerde leopar, Ruslarda aydr vs.. (editr)

Tai-tsung zamannda, altnc eng-kuan ylnda (632), Kral Lung Tu-ki-i, ilk
defa saraya sayglarn sunmak iin bir eli gnderdi. Sui hanedannn son gnler-
inde vuk bulan kargaalardan beri l yolu kapanm olduundan saraya sayg
sunmaya ve hara demeye gelen Bat lkeleri elileri Kao-ang (Turfan) yolunu
kullanyorlard. Tu-ki-i, yolcularn iini kolaylatrmak iin byk l yolunu a-
mak istedi, imparator da raz oldu. Ama Kao-ang kral bu ie kzd ve Karaar
snr boyunca byk eylemlere giriti.

Bat Tu-kelerinin banda bulunan Mo-ho (Baga) adn67 Tu-lu ve Nu-i-pi

kabileleriyle problemleri vard. Bu yzden (Ka-raara) snd. Bunun zerine Tu-
lu ve Nu-i-piler oraya saldrdlar. (Karaar kral) durumu izah etmesi ve saraya as-
il atlar gtrmesi iin imparatora bir eli gnderdi. Tie-li-i Kaan iktidara geldi;
uzun sredir Karaar kral ile dostne mnasebetleri vard. Bu yzden ona destek
verdi ve mttefiki oldu.

67 Bat Trkleriyle ilgili notlarda Mo-ho-adn olu Ni-unun 630-634 yllar arasndaki bir tarihte
Karaara snd belirtilmiti. Burada kastedilen phesiz ki odur, fakat ya tarihi onu babasyla
kartrm, ya da Ni-u da babas gibi Mo-ho (Baga) ad unvan almtr.

On ikinci yl (638) Kao-angda birleen u-ye ve u-mi-ler saldrya geerek

Karaar Krallnn be ehrini zaptettiler; bin be yz adam esir alp evleri atee
verdiler. Kao-ang (Tur-fan)a kar bir harekete girien Hu Kn-tsi, Karaar
kralna eliler gnderip bilgi edinmek iin iliki kurdu. Buna sevinen Tu-ki-i,
ordusunu Tang askerlerine yardm etmesi iin gnderdi. Kao-ang (Turfan) ma-
lup edilince (640), o [Hu Kn-tsi] daha nce (Kao-angn) esir ald kiileri ve
fethedilen ehirleri (Karaar kralna) iade etti. O da kranlarn iletmek zere sa-
raya bir eli gnderdi.
 131/491
Bat Tu-kelerinden K-li ur adl bir memur, Tu-ki-inin kzn kardeine
gelin olarak almak iin geldi.68 Bylece Bat Tu-keleri ve Karaar kral, karlkl
yardmlama konusunda anlamaya vardlar. (Karaar kral) bir daha saraya ne
sayglarn sundu, ne de hara gnderdi. An-si askeri valisi Kuo Hiao-ko, onu ceza-
landrmak istedi. Bunun zerine kraln kardei Hie-pi, Su-po-un ve e-hu
(yabgu)69 itaatlerini arzetmek iin geldiler. mparator da (644)de Kuo Hia-koya
Si blgesi genel valisi unvanyla birliklerin bana geip n-an yoluyla hareket et-
mesini, Su-po-un ve kardelerine de ona rehberlik etmelerini emretti. Yen-ki
(Karaar) bakentinin bulunduu yerin evresi otuz li idi. Drt bir yana byk
dalar ve gl70 ile evriliydi. Bu yzden ehir sakinleri bir srprizle karlaacak-
larn ummuyorlard. Kuo Hiao-ko, cebri bir yryle nehri geip gece vakti sur-
larn altna geldi. Ordunun uultusu arasnda saldr iin ortaln aarmasn
bekledi. Davullar ve borazanlar byk grlt karyor; Tang birlikleri btn
gleriyle saldryorlard. ehir sakinleri panie kapldlar ve yenildiler. Binden
fazla kelle kesildi. Tu-ki-i esir edildi ve devlet ilerini ynetmesi iin yerine Su-
po-un getirildi. mparator vaktiyle yanndakilere yle demiti: Kuo Hiao-ko
Yenki (Kara-ar) iin sekizinci ayn on birinci gn hareket etti. kinci on gnden
sonra oraya ulat ve bu krall yirmi ikinci gnde tarumar etti. Habercileri
yaknda burada olurlar. Gerekten de birden bir apar zaferi mjdelemek iin
geldi.

68 Kiu Tang-u (CXCVIII, s. 7 v) bu olayn Kao-ang Krallnn ykld ayn yl yani 640da vuk
bulduunu kaydetmektedir.
69 u ekilde de evrilebilir: Aralarnda kraln kk kardei Hie-pi Su-po-un e-hu (yabgu)nun da
bulunduu kii.. Kiu Tang-uda (CXCVIII, s. 7 v) Yen-ki kralnn aralarndaki Hie-pi e-hu-
nun da bulunduu kardei Si eyaletine geldiler Kuo Hiao-ko kendisine rehberlik etmesi iin Hie-
pinin kk kardei Su-po-unu seti.
70 Bagra-kul veya Bostang.
Tu-ki-i ve tutuklu hanm Lo-yanga gtrld. mparator bir ferman
kararak onlarn hatalarn balad.
K-li ur, Kua Hiao-ko dn yolunu tuttuktan ancak gn sonra askerleriyle
Karaarn imdadna yetiti. Su-po-unu tahttan indirerek, krall ynetmesi iin
bir tudunu baa geirdi. (Bu tudun) olup biteni anlatmas iin saraya bir adam
gnderdi. mparator ona Yen-kiyi ben zaptettim, siz orada nasl krallk yapa-
 132/491
bilirsiniz? dedi. Tudun korktu ve lkeyi ynetmeye cesaret edemedi. Yen-ki halk
tekrar tahta Su-po-unu getirdi. Bu arada ondan daha yal olan kuzeni Sie-po A-
na-i kendini kral ilan ederek Hia-tsien lkabn ald. Su-po-unu hapsedip Kiu-
tse (Ku-a) kralna teslim etti. O da onu ldrd. (648)de A-i-na o-l Kiu-tse
(Kua)ya savamaya gelince, A-na-i kat71 ve imparatorluk ordularna kafa tut-
mak iin lkesinin dou ksmnda asker toplad. (A-i-na) o-l onu malup etti ve
sularn bir bir yzne saydktan sonra ibret iin ban vurdu. Arkasndan Tu-ki-
inin kk kardei Po-kia-liyi tahta kard ve blge Yen-ki (Karaar) Hkumeti
haline getirildi.

71 A-na-inin Su-po-unu Kua kralna teslim etmek zere bizzat oraya geldiini dnmek gerekir.
mparatorluk ordularnn gelii orada onun iin srpriz olmutur.

Po-kia-linin lmnden sonra halk eski krallar Tu-ki-inin tekrar ibana

getirilmesini istedi. Kao-tsung bunu kabul etti ve Tu-ki-iye sol muhafzlar byk
generali unvan vererek krallna gnderdi. Tu-ki-inin lmnden sonra ise
Lung-lai-tu tahta kt. ang-an dneminde (701-704) mparatorue Wu, bu lke-
nin kk, halknn az olduunu, dolaysyla buradan geip giden temsilcilerin
masraflarn karlayamayacan gz nnde bulundurarak, Drt Garnizon kom-
iserine temsilcilere refakat edenlerin at srtnda gitmelerini ve rtbesizlerin et
yememelerini emretti. Yedinci kai-yan ylnda (719) Lung-lai-tu ld iin tahta
Yen-tu-fu-yen geti. On kabilenin (on oklarn) hakan bunun zerine Sui-eye
(Tokmaka) yerlemek istedi. An-si tsi-tu-isi Tang Kia-hui, Yen-kinin (Karaar)
Drt Garnizona72 dahil edilmesini talep etti.

72 Bu cmleden, vaktiyle Drt Garnizonun Kua, Kagar, Hotan ve Tokmak olduu, ancak 719dan
itibaren Bat Tu-keleri tarafndan igal edilen Tokmakn yerini Karaarn ald anlalmaktadr. Bu
Drt Garnizon konusu olduka karmaktr ve bu meseleyi aydnla kavuturmak iin ana grler
unlardr: 648de inin hizmetinde bulunan general A-i-na o-l, Bat Tu-keleri tarafndan
desteklenen Kua kraln malup etti. Dolaysyla muhtemelen bundan bir sre nce mparator Tai-
tsung Bat Tu-keleri kaan e-kui ile onun Kua, Hotan, Kagar vs.yi brakp gitmesini temin mak-
sadyla beyhude mzakereler srdrmtr. 658de inliler An-si askeri valilik karargahn Turfandan
Kuaya naklettiler ve grnd kadaryla Drt Garnizon ifadesi de bylece ortaya kmtr. Daha
ileride Kuayla ilgili notlarda da grlecei gibi bu tanmlama Kua, Hotan, Tokmak ve Kagardan
oluan Drt ehir iin kullanlyordu. Kiu Tang-u (V, s. 2 v) Tibetlilerin 670de Dou Trkistana
bastrp geldiklerini ve inlilerin Drt Garnizonu terketmek zorunda kaldklarn kaydetmektedir.
 133/491
Tung kien tsi lana gre ise (670 ylnda) Drt Garnizon o tarihten itibaren Kua, Hotan, Karaar ve
Kagardan ibaretti, fakat bu bilginin doruluunu tahkik edecek durumda deiliz. 677de in askeri
valisi Wang Fang-i Tokmak ehrine surlar yaptrd. Bu bilgi, Tokmakn tekrar inin hakimiyetine
getiini gstermektedir. 692 ylnn onuncu aynda (Kiu Tang-u, VI, s. 3 v) inli general Wang
Hiao-ki, Tibetlilere kar byk bir zafer kazanr ve bunun zerine in hkumeti o sralar Kua, Hotan,
Kagar ve Tok-makan ibaret olan Drt Garnizonu yeniden kurar. Bu notu yazarken istinat ettiimiz
ayn metne gre, Tokmak ehri 719 ylna doru Bat Trkleri tarafndan igal edilmi ve onun yerine
Karaar Drt Garnizon listesine alnmtr. 760dan itibaren ise Tibetliler Huang-ho-nun batsndaki
topraklarn tamamn igal ettiler. Bu arada iki inli subay, biri Guen yaknlarndaki Pei-tingde,
dieri Kuada olmak zere iki noktada direnmeyi baard ve bunlara ki Garnizon ad verildi. 780de
bu iki subay imparatora barbarlara kar direnmeye devam ettikleri haberini ulatrmay baardlar.
Saray da onlara askeri vali unvan verdi, fakat blgedeki bu gstermelik in hakimiyeti ksa srede
sona erdi ve 787de Tibetliler tekrar tm blgeyi ele geirdiler. (Bkz. Kiu Tang-u, XL, s. 30 r).
Yen-ki, Kiu-tse (Kua), Su-le (Kagar) ve Y-tienin (Hotan) topraklar zer-
inden geen tacirlerden vergi almalar ve halkn gmrk gelirlerinden yararlan-
mas konusunda bir imparatorluk ferman yaynland. Kuzey yolunu takip eden ta-
cirlere ise Lan-tai73 (Uruminin dousunda) vergi koymak zorundayd. Tien-
pao dnemi (742-755) sonuna kadar Karaar srekli olarak saraya bal kald ve
memnuniyetini izhar etti.

73 Tang dneminde Uruminin dousundaki Lan-tai ilesini Bu-kurda Kua ile Kurla arasnda ol-
mas gereken Han dnemi Lan-tai Krall ile kartrmamak gerekir. (Bkz. Si y ui tao ki, II, s. 17
r).

***

Kiu-tse (Kua)

Tang-u, CCXX1, a, s. 8 r vd.

 134/491
Kiu-tse, ayn zamanda K-tse eklinde de yazlmaktadr. Bakentin batsna
yedi bin liden daha uzak mesafedeydi. Kara-ardan hareketle yz li kadar gney-
bat istikametinde yrnrse, kk bir dadan alarak iki byk nehir geilir;
sonra bir yedi yz li kadar daha yrynce Kuaya gelinir. Blge doudan batya
bin, kuzeyden gneye alt yz lidir. Kenevir, buday, sulak ve kurak pirin ile
zm yetitirmeye elverilidir. Altn da karlr. Halk ark sylemeyi ve elen-
meyi sever. Yazy yatay olarak yazarlar. Buddisttirler. ocuk doduunda ban
tahtayla ieri doru bastrrlar. Salarn kafatasnn tepesine kadar keserler. Sa-
dece prens salarn kesmez. Aile ad Pedir.74 A-ki-tien dann kuzey
yamacndaki -lo-lu ehrinde ikamet eder; (bu daa ak da da denilir)75. Orada
daimi yanan bir ate vardr. Kral ban rengarenk bir ipek kumala rter. Ayrca
yine rengarenk bir ipek tunii ve kymetli talarla ssl bir kemeri vardr. Her yln
banda yedi gn boyunca koyun, at ve deve yarlar yaplr. Galip ve maluplara
bakarak yeni yln hayrl olup olmayacana hkmederler. Tsung-ling dann
dousundaki lkelerde genel olarak ikiye kar bir dknlk vardr. Kua ve
Hotanda vergi alnan genelevler kurulmutur.

74 Pei-iye gre (XCVII, s. 6 r) Kua krallar M. S. 384da Kuay zap-teden sonraki Leang
hanedann kuran L Kuang tarafndan tahta karlan Pe en adnda birinin soyundan gelmektedirler.
Ta-ye devrinde (605-616) kraln ad Pe Su-ni-i idi.
75 A-ki-tien, Trke Ak-tag kelimesinin yazl biimi gibi grnyor. Si y ui tao ki (II, s. 13 r)
bunun Kzl nehrinin iki dou kolunun kt Eek-ba da ile ayn da olduunu kaydetmektedir. Bu
dalardan karlan amonyak ve amonyak ticaretiyle ilgili olarak bkz. Richthofen, China, I/560, n. 1.
Biz bu eserin drdnc blmnde tarihi Menandrein szn ettii Ektagn Kuann kuzeyindeki
Ak-tag olduunu gstermeye altk. [s. 310daki ek ve dzeltme: Ku-rakichi Shiratorinin
makalesiyle (ber den Wu-sun Stamm in Cent-ralasien, Keleti szemlede, 1902, s. 103-140) tantktan
sonra, bu Japon bilim adamannn da A-ki-tienin Ak-ta olduu konusunda benimle ayn sonuca
ulatn grdm. te onun yazdklar (s. 11): Im trkischen heisst weiss Ak, und A-kie mag die
chinesische Umschreibung dieses trkischen Wortes sein. Trkisch heisst Berg tag oder tau, die
letzte Sylbe tien des A-kie-tien kann wohl identisch mit diesem trkischen Wort tag oder tau und
A-kie-tien die Umschreibung des Ak-tag, oder Ak-tau, sein. - Benim bu eserde yaptm tespit de (21.
9. 1901) bu makale yaynlanmadan nce ayn var saym ortaya koymutu.]

Kao-tsu iktidar (bir nceki hanedandan) devraldnda (618), Kua kral Su-fa
Pu-ke saraya sayg sunmak zere bir eli gnderdi. Tam bu srada kral ld.
 135/491

Tahta olu Su-fa Tie geti. Lkab e-kien mo-ho (baga) se-li-fa idi.76 Drdnc
eng-kuan yl (630), saraya atlar gnderdi; Tai-tsung da kendi mhryle mhrl
bir name gndererek, taltif etti ve asalet unvan verdi. Su-fa Tie, daha sonra Bat
Tu-kelerine itaat etti. Kuo Hiao-ko Karaara saldrnca (644), Kua kral
Karaara fiilen yardm etmesi ve muavenet gstermesi iin ordusunu gnderdi. O
gnden itibaren de saraya sayg sunmay ve hara demeyi kesti.

76 Bu tamamyla Trke bir unvandr. e-kien ifadesine u-mi kabilesi reisinin adnda da
rastlyoruz. Mo-ho ise baga kelimesinin normal e-viriyazmdr. Se-li-faya gelince, o da Trklerde
memuri unvanlardan biridir.

Su-fa Tie lnce tahta kardei Ho-li Pu-e-pi geti. Yirmi birinci yl (647),
saraya sayg sunmak ve hara gtrmek zere iki defa eli gnderdi. Bu esnada im-
parator onun isyan srasnda Ka-raara yardm ettii iin kzgnd ve bu yzden
cezalandrlp cezalandrlmayaca meselesini tartmaya at. Ayn gece kamer
lker yldzn karartt ve u szlerin yer ald bir imparatorluk ferman yayn-
land: Ay, in (ktlk) kuralnn zdr; ceza verilmesini ngrr. Bu yldz
kmesine gelince Hu (barbar)larla ilgilidir. (Yaayacaklar gnlerin) says, onlarn
sonunu gsterir. Bu srada A-i-na o-l Kun-kiu blgesine orduyu ynlendiren
byk ynetici general olarak tayin edildi. Ki-pi Ho-li de ona yardmc verildi. A-
i-na o-l, An-si askeri valisi Kuo Hiao-ko, tarm bakanl st dzey yetkilisi
Yang Hung-li ve sol askeri muhafzlar generali Li Hai-ann bana geerek
Kuayla savamak iin on Tie-le (Tls) kabilesinden yz bin sava seti.
Sonra onlar be ble ayrarak ie kuzeyi igal etmekle balad. Ka-raar hakimi
A-na-iyi ele geirdi; Kiu-tse (Kua) kral adamakll korktu. Beyleri ehri terk-
ederek oraya buraya kat. A-i-na o-l, lde payitahta li mesafede durdu.
nce Hami valisi Han Weii bin svari ile nc olarak gnderdi. Sa atl muhafzlar
generali Tsao Ki-u ise belli bir mesafeden onu takip etti. To-hoya77 geldiklerinde
Han Wei, Kua kralyla karlat. Kraln bakumandannn elli bin kiilik ordusu
vard. Sava balad. Han Wei yenilmi numaras yapt. Hann ordusunun az
sayda olduunu gren kral ilerleme iareti verdi. Han Wei geri ekildi, ama Tsao
Ki-unun kuvvetleriyle birleince tekrar sava alanna girerek dmana byk bir
yenilgi tattrd ve kaaklar seksen li mesafeye kadar kovalad.

77 Kiu Tang-u (CXCVIII, s. 7 r) To-ho ehri diye yazmaktadr.

 136/491
Kral, payitahtnn nne ekilmiti. A-i-na o-l ehri muhasaray dny-
ordu ki, kral sebatsz svarilerini de yanna alarak bat tarafndan kat. Bylece e-
hir ele geirildi ve (Kuo) Hiao-ko onu muhafaza etmesi iin brakld. a eyalet val-
isi Su Hai-eng ve hing-kn-ang-i Sie Wan-pei, alt yz li boyunca dman adm
adm takip etti. Kral, aresiz bir ekilde Po-huan (Yeke-ark) ehrine kapand. A-i-
na o-l, bir aylk bir kuatmadan sonra kral ve Kie-lie-tieni ele geirdi. Kraln
danman Na-li gece karanlndan faydalanarak kamt. Tu-kelere varp on
binden fazla sava toplayarak geri geldi. Kuo Hiao-ko ve olu sava meydannda
ldrld, imparatorluk ordusu bozuldu. Tsang-pu-lang-ung Tsui -ki askerler-
ini ehir iinden sava meydanna srd; Tsao Ki-u ve Han Wei de ona takviye
geldiler. bin kelle kesildi. Malup olan Na-li, tekrar oraya buraya dalan
savalar toplayarak savaa devam etti. mparatorluk birliklerine ani bir saldr
gerekletirdi, fakat Ki-u tarafndan malup edildi ve sekiz bin kelle kesildi. Na-li
kamay baardy-sa da yakalanarak garnizona getirildi.
Be ehri yerle bir eden A-i-na o-l, arkasnda pek ok erkek ve kadn cesedi
brakt.78 Yedi yzden fazla kasabaya temsilciler gndererek teslim olmalarn is-
tedi. Bat lkeleri korkuya kapldlar. Bat Trkleri ve An-si krallklar79 orduya
iae gnderdiler.

78 Kiu Tang-uda (III, s. 8 v) A-i-na o-ln elli ehir ele geirdii kaydedilmektedir. Bu zaferler
yirmi ikinci eng-kuan ylnn (648) on ikinci ayn takip eden ayda kazanlmtr.
79 Bu ifade, An-si askeri valilii ynetimindeki Dou Trkistan ehirlerini gstermektedir.
A-i-na o-l, lkeyi ynetmesi iin kraln kk kardei e-hu (yabgu)yu tahta
geirdi. Sonra zaferlerini ydetmek iin bir kitabe dikerek, saraya bilgi vermek
amacyla bir apar gnderdi. Buna ok sevinen imparator, neeli bir tarzda
yanndaki kurmaylarna yle dedi: Her zaman sylediim gibi, zevkin birok e-
idi var: ocuklar toprak evler yapp, bambular zerinde atlk oynamaktan zevk
alrlar. Kadnlar altn, deerli talar, giysi ve ipekle sevinirler. Tacirler, bir yerde
retilen mal onca yol katede-rek retilmeyen baka bir yere tamaktan zevk alr-
lar. st dzey memurlar ve subaylar daha yksek mevkilere getirilmekten zevk
alrlar. stn gc olmayan bir orduyla savamak, generaller ve kumandanlara
zevk verir. Drt denizin skun ve birlik iinde olmas, imparator ve krallara zevk
verir ki, ben de u anda sevinliyim. Sonra herkesi ikiye davet etti.
 137/491
Kuo Hiao-ko Yen-kiye (Karaar) saldrdnda (644), Kiu-tsede gelecei ok-
uyan becerikli bir Buddist i geirerek ona yle demi: Bat lkelerini ele
geirmek Tang hanedannn sonu olacak; yakn bir gelecekte bizim krallmz da
yklacak.
A-i-na o-l, tutuklad Ho-li Pu-e-pi, Na-li ve Kie-lie-tieni bakente
gtrerek imparatorluk atalar tapna (tai miao)ya sundu. Tutuklular Tse-wei
salonunda huzuruna alan imparator, kurmaylar huzurunda onlara sitemler
yadrd. Hepsi balarn eerek yere kapanmt. mparator bir ferman yaynla-
yarak sularn balad ve Heng-lu-sede80 yaamaya mahkum etti. Pu-e-piye
sol askeri muhafzlar ung-lang-tsiang unvan verildi ve Hotan, Tokmak,
Kagarn ynetiminden sorumlu An-si askeri valilii (ki bunlara Drt Garnizon
deniliyordu) ilk defa onun bakentine tand.81

80 Devlet tren saray.

81 Esasen An-si askeri valiliinin Kuaya nakli yalnzca 658 ylnda gereklemitir.
Kao-tsung, Ho-li Pu-e-piyi tekrar Kua kral atad. O da Na-li ve Kie-lie-tienle
birlikte lkesine dnd. Bir sre sonra kral sayglarn sunmak iin saraya geldi.
Na-li, onun kars A-i-na82 ile zina yapyordu. Kral buna mani olamyor, yaknlar
ise Na-liyi ldrmesini tavsiye ediyorlard. O gnden itibaren (kral ve Na-li) git
gide birbirlerinden kukulanmaya ve nefret etmeye baladlar. in sarayna gn-
derilen (eliler) olup biteni anlattlar. mparator her ikisini de bakente artt ve
Na-liyi hapsedip, kral refakatilerle birlikte lkesine geri gnderdi. Kie-lie-tien
ona itaatten ba tartarak, Ho-luya adamlar gnderip itaat arzettiini bildirdi. Bu
durum karsnda kral yoluna devam etmeye cesaret edemedi ve kahrndan ld.

82 Bu isim, Kua kralnn hanmnn Tu-ke hanedan ailesinden olduunu gstermektedir.

mparator, sol garnizon muhafzlar byk generali Yang uya askerleriyle
birlikte hareket etmesini emretti. Yang, Kie-lie-tieni hapsederek taraftarlarn
datt.83 (Krallk) o tarihten itibaren Kiu-tse (Kua) Hkumetine dntrld.
Kral Pu-e-pinin yerine tahta olu Su-ki getirildi. Ayrca sa cesur muhafzlar b-
yk genarali unvan tevdi edildi ve genel vali olarak atand.

83 Kie-lie-tien 658de Kuann dousundaki Ni-e-engde malup oldu. (Tse-i tung kien, CC, s. 6
v).
 138/491
O yl (658) An-si askeri valilii bu kralla nakledildi. Eski An-si (Turfan) ise Si
blgesine dntrlerek, daha nce sol cesur muhafzlar byk generali unvan
tayan ve ayn zamanda An-si askeri valisi olan K i-an genel vali olarak atand.
Bat lkelerine huzur geldi. mparator bu krallklar dolaarak oralarda gelenekleri
ve retilen eyleri aratrmalar iin deiik ynlere adamlar yollad. Yaynlanan
bir fermanla H King-tsung ariv grevlileriyle birlikte bat lkelerinin harital bir
kitabn hazrlamakla grevlendirildi.84

84 Bu eser gnmze kadar ulamamtr. H King-tsung nc hien-heng ylnn (672) sekizinci

aynda ld.

ang-yan dneminde (674-675), Su-ki saraya bir gm po-lo85 ve asil atlar

sundu. nc tien-u ylnda (692) Kral Yen-yu saraya sayglarn sunmaya geldi.

85 Bu po-lonun nasl bir ey olduunu tespit edemedim. Nan-ao Kral-lnda bir eref nianesi
olan altn polo ile zdeletirilebilecei kanaatindeyim. 766da Ta-li-fuda dikilen kitabeyle ilgili not-
larn sonunda bu polodan bahseden Kin e tsui pien (CLX, s. 17 r) baz yazarlara istinaden bunun ka-
plan derisi olduunu belirtmektedir. Ancak ayn kaynak bu gr reddederek, (bize gre daha makul)
bir baka aklama getirmektedir ki, buna gre polo Bat lkelerindeki ahalinin dokumada kullanlan
lifler elde ettikleri bir tr aatr. (Polo aac Magadhayla ilgili notta zikredilmektedir, Tang-u,
CCXXI, s. 11 v) Daha ileride bir yerde, Sodiyanayla ilgili notlardan birinde, burada geen po-loya
benzer bir altn po-lodan sz edilmekte olduunu gryoruz. [s. 310daki ek ve dzeltme: Altn
po-lo Tang-uda da (CCXVI, a, s. 2 v) gemektedir: nc hien-king ylnda (658) Tibetliler in
sarayna bir altn po-lo sundular. Bus-hell, bunun altn bir basket olduu belirtmektedir ki, bana pek
de makul grnmedi.]

Vaktiyle, i-fun dneminde (676-678) Tu-po (Tibetliler) Yen-ki (Karaar) ve

(ehrin) bat kesimine saldrmlar; (in), Drt Garnizonu btnyle kaybet-
miti.86 Birinci ang-u ylnda (692) Wu-wei blgesi genel valisi Wang Hiao-kie,
Tu-po (Tibet-liler)i malup ederek Drt Garnizon topraklarn istirdat etti. Ansi
askeri valilii Kiu-tseye (Kua) yerletirildi ve otuz bin kiilik bir garnizon tesis
edildi. Fakat aradaki kumlu l yznden tecrit edildii iin ahali garnizonun iae
ihtiyalarn karlamada ok byk skntlar ekti. Garnizonun burada brakl-
masndan vazgeilmesiyle ilgili olarak sunulan tezkere ise mparatorie Wu
tarafndan reddedildi.

86 Bu olay gerekte 670 ylnda vuk bulmutur.

 139/491
yi ynetimleri ve baarlarndan dolay hem inde, hem de barbarlar nezdinde
yeniden atanan genel valiler unlardr: Tien Yang-ming, Kuo Yan-en, ang
Hiao-sung ve Tu Sien.87 Yedinci kai-yan ylnda (719) Kral Pe Mo-pi ld. Tahta
olu Tu-tsa geti ve Hiao-tsie (evlat sevgisini gzeten) lkabn ald. On sekizinci yl
(780) kk kardei Hiao-iyi (evlat sevgisi ve adalet sahibi) saraya sayglarn sun-
mak iin gnderdi.

87 Daha ileride Kuo Yan-enin biyografisinin tam evirisini verdik.

Kuadan kp alt yz liden biraz fazla gidilirse, kk bir kumlu l
geildikten sonra, Po-lu-kiaya (Yeke-ark) varlr. Kk bir krallktr. Ki-mo da
denilir. Han dneminin Ku-mo Kral-ldr. Topraklar doudan batya alt yz,
kuzeyden gneye yz lidir. Grenekleri ve kullandklar yaz Kuadakinin
aynsdr, ama dilleri biraz farkldr. lkede kaliteli yn kumalar retilir. Batya
doru yz li daha gidilince, talk bir l geilerek kuzey Tsung-ling vadilerinin
yer ald Ling dalarna ulalr. Orada nehirler douya doru akar; hatta ilkbahar
ve yaz aylarnda bile dalardaki boazlar karla kapldr. Kuzeybatya doru be yz
li gidildiinde Sui-e (Suyab = u nehri) ehrine varlr. Komu krallklara mensup
barbar (Hu) tacirler orada kark olarak yaarlar. Sui-enin (Tokmak) batsnda
dzinelerce ehir vardr. Bunlarn her birinin banda Tu-ke (Trk)lere bal re-
isler bulunur. Sui-e nehri sahilindeki ehirden (Tokmak) Kie-uang-na (Ke)
Krallna kadar, halk yn kumatan elbiseler giyer, alnlarna kuma bir erit
balarlar. Tokmak ehrinin batsna doru drt yz li gidilince Chien-chana
(Min Bulak)88 varlr. Uzunluu iki yz liden fazladr. Gneyinde karl dalar
vardr (skender dalar). Dier taraf birbirine ulanp giden vadilerle kapldr.
Orada pek ok kaynak ve bulak vardr. Min Bulak denmesinin sebebi de budur.
Tu-ke hakan her yl buraya yaylaya gelir. Kk an ve halkacklarla ssl, in-
sanlara alk geyik srleri vardr. Batya doru yz li daha gidilince Ta-lo-se
(Talas) ehrine varlr. Orada da komu krallklardan gelen barbar (hu) tacirler
kark olarak yaarlar. yz ailenin yaad kk bir ehir vardr.89 Bunlar,
esasen Tu-ke (Trk)ler tarafndan karlan, buraya toplanan veya kendi istekler-
iyle snan in asll insanlardr. Hl orada ince konumaktadrlar. Gneybatya
doru iki yz li daha gidilince, Pe-iu eng (sficab) ehrine varlr.

88 Arap corafyaclar (Sprenger, Post- und Reiseruten des Orients, s. 22; Barbier de Meynard, Le
livre des routes et des provinces par Ibn-Khor-dadbeh, s. 165) sficab ile Talas arasnda bin kaynakl
 140/491
bir blgeden bahsetmektedirler; fakat bu, burada sz edilen yer deildir, nk burada ad geen Min
Bulak, Talas ile Tokmak arasndadr.
89 Tang-unun metni aynen yle: Orada yz kk ehir vardr; ama bu bilgili Hsan-tsangn
(Julien evirisi, I/14) Si y kisinden alnd iin manay ona gre dzelttim.
Burada toprak rutubetli, verimli ve mnbittir. Gney ynnde elli li mesafede
bin li geniliinde Nu-e-kien (Nuckes) ehri vardr. Toprak verimlidir ve ekip
bimeye msaittir. zm hayli boldur. ki yz li daha uzakta e (Takent) Krall
bulunur.

***

Su-le (Kagar)

Tang-u, CCXX1, a, s. 9 v

Su-le (Kagar)n dier bir ad K-adr. evresi be bin lidir. Bakente dokuz
bin liden daha uzak mesafededir. lkenin byk bir ksm kumlu l, pek az ksm
ekilebilir topraklarla kapldr. Halk aldatmay sever. ocuk doduunda, onlar da
(ebeveyni) dz bir ekil almas iin ocuun ban skarlar. Halk vcuduna dvme
yaptrr; gzbebekleri yeilimtraktr. Krallar Pei lkabn tar. Kral, kendine A-
mo-i adn almtr.90 Kia-e ehrinde yaar. Tu-keler ok gzel kzlarndan
birini ona gelin olarak ver-milerdir.91 ki bin seme askeri vardr. Halk, gk tan-
rya kurban sunmay gelenek haline getirmitir.92

90 Sui-uya gre (LXXXIII, s. 5 v) kraln lkab A-mi-kdr. Yine ayn kaynaa gre onlarn (sa-
dece kral m, yoksa tm Kagar halk m?) elleri ve ayaklar altar parmaklyd ve alt parmaksz bir
ocuk doarsa onu tahta karmazlard.
91 Kiu Tang-uya gre (CXCVIII, s. 7 v) bu evlilik eng-kuan zamannda (627-649) gereklemitir.
92 Bu tapnma ekli Mazdeizmi anmsatmaktadr.
 141/491
Dokuzuncu eng-kuan ylnda (635) (Kagar kral) asil atlar sunmak iin eli
gnderdi. Drt yl sonra (639) (bu lke) u-k-po ve Kan-tangla93 ayn srada
kendi rnlerini sundu. Bunun zerine Tai-tsung, Fang Hsan-ling ve dierlerine
yle dedi: Gemite imparatorluu birletiren ve drt bir yandaki barbarlar
malup edenler sadece Tsin (hanedanndan) (i-) Huang (ti) ve Han
(hanedanndan) mparator Wu idi. Ben, elime kadem uzunluunda bir kl
alarak drt denizde skuneti saladm ve uzaktaki barbarlar birer birer itaat arz-
etmeye geldiler. Benim o krallardan hibir eksiim yok. Ne var ki onlar
iktidarlarnn sonlarna doru elde ettiklerini muhafaza edemediler. Siz, ey asil ki-
iler, sizler de bana karlkl destek vermeli ve beni felakete ve uuruma gtrecek
cafcafl szlerden kanmalsnz.

93 Daha ileride grlecei gibi, hakknda tam bilgi edinilemeyen bu krallk, Gney denizlerinde bu-
lunmaktayd. Bat lkeleri krallklaryla herhangi bir ilikisi yoktur.

-fung dneminde (676-678) Tu-po (Tibetliler) Kagar kralln tarumar

ettiler.
Altnc kai-yan ylnda (728) imparator, ilk defa olarak ta-li-eng Kiao Mung-
sungu hung-lu-ao-king sfatyla prens An-tinge Su-le (Kagar) kral unvan
baheden bir yarlk gtrmekle grevlendirdi.
On ikinci tien-pao ylnda (753), Kagar yksek hakimi Pei Kuo-leang saraya
sayg sunmaya geldi; ona e-ung-tu-wei unvanndan baka mor bir hilat ve altn
balk eklinde bir nian verildi.94

94 Buraya Kagaryada belli bir rol oynad anlalan Kung-yelerle ilgili baz metinler ilave
edeceim. Tang dnemindeki bir gzergah Kung-ye ehrinin ren-abirgan tepelerinin gney etekler-
inde yer aldn tespit etmemize imkan tanmaktadr.
662de A-i-na Mi-e Su Hai-eng tarafndan ldrldkten sonra u-ni-i ve Pa-sai-kanlar isyan
ettiler. Su Hai-eng ve Ki-wang-tse Kaan (A-i-na Pu-en), onlar takip ederek, cezalandrdlar ve
boy-sundurdular. Ordu geri dnd ve Su-le (Kagar) gneyine vasl olduunda, Kung-ye kabilesi Tang
ordusuyla savamas iin Tu-poyu (Tibetlileri) yine tahrik etti. Askeri bitkin vaziyette olan Su Hai-eng
sava gze alamad; Tibetlilere ordunun iaesini vererek bir bar anlamas imzalayp geri ekildi. O
tarihten itibaren Hing-si-wanga (A-i-na Mi-eye) hakszlk edildiini dnen baz kabileler, infirak
sevdasna kapldlar. Sonra Ki-wang-tse (A-i-na Pu-en) ld (666 veya 667). Artk on kabilenin (on
oklarn) bir reisleri yoktu. A-i-na Tu-i ve Li i-fu, geri kalan halk toplayarak Tu-poya (Tibetlilere) it-
aat ettiler. (Tse i tung kien, CCI, s. 1 v).
 142/491
665de, nc ay takip eden fasla dneminde Kagar ve Kung-ye, Tibetlileri Y-tiene (Hotan)
saldrmaya tevik ettiler. Hotan in birliklerinden yardm ald. (Tang-u, III, s. 4 v)
Drdnc hien-heng ylnn (673) on ikinci aynda Kung-ye kralyla Su-le (Kagar) kral, itaat arz-
etmek iin ine geldiler. Bu olaydan bahseden Tse-i tung kien (CCII, s. 2 v) u aklamay
yapmaktadr: Hing-si-wang (A-i-na Mi-e) zamannda baz Bat Tu-ke kabileleri (inden)
kopmular; Kung-yeler ve A-si-ki (be Nu-i-pi kabilesinin birincisinin reisi) isyan etmilerdi. Su Ting-
fang batya doru sefere ktnda (657) A-si-kiyi esir alarak geri dnd. Gneyde Tu-po (Tibetliler)
ile iliki kuran Kung-yeler ise kuzeydeki Yen-mi-en kabilesini yardma ardlar. Sonra kuvvetlerini
birletirerek Ka-gara saldrp zaptettiler. mparator onlar cezalandrmas iin hung-lu king Siao Se-
yeyi bir orduyla gnderdi. Siao Se-ye henz oraya gelmeden korkuya kaplan Kung-yeler, Kagarla
birlikte saraya itaatlerini sunmaya geldiler. mparator onlar affederek tekrar lkelerine yollad.
Burada sz edilen Yen-mienler, Tse-i tung kiene gre, To-i Gl yaknda yaayan bir Tie-le
(Tls) kabilesidir. Bu bilgi, bize, Yen-mi-enlerin Pei-i (XCIX, s. 9 v) ve Sui-uda (LXXXIV, s. 8 v)
zikredilen Yen-mieler olduu hkmne varmamza imkan tanmaktadr. Bu iki tarih kitab Tls
kabilelerini u ekilde sralamaktadr:

ja- ja-
Bana gre ponca_dipnot_5.png
kelimesini Pei-ide eklinde yazlan ponca_dipnot_7.png
eklinde okumak ve u

ekilde evirmek gerekir: To-i Glnn dou ve batsnda deiik Su-lu-kie kabileleri, Yen-mie ka-
bilesi ve sekiz binden fazla nfusu bulunan Tsu-lung-hu halk yayordu. Bir nceki paragrafta evir-
isini verdiimiz metin, Yen-mien veya Yen-mielerin Kung-yelerin kuzeyinde bulunduklarn gster-
mektedir. Dier yandan, topraklar 658 ylnda in ynetimine balandna gre bu halk be Tu-lu ka-
bilesinin komusu olmalyd. Ayrca birok kabile onun komusu olduuna gre To-i Gl de nemli
gllerdendi. Bu mlahazalar bana To-i Gln Balka Glyle zdeletirme ve Yen-mienleri gln
dousuna yerletirme imkan tanmaktadr. Bu konuda Hirthle (Nachworth, s. 38) ayn fikirde
deilim. [s. 311deki ek ve dzeltme: Kurakichi Shiratori (age., s. 131-133) Tang dnemindeki Yen-
mienleri Sui dneminin Ye-pan [Ye-ban] lar ile zdeletirmektedir, ama bu konuda ileri srd
deliller bana inandrc gelmedi.]
76. sayfada daha nce verilen bir metinde, 682de Yen-mien kabilesinin Issk Gl yaknlarnda
saldrya getiini ve Kung-ye ehrini ele geirmek isteyen inli general Wang Fang-inin A-i-na K-
pu-urun saldrsna uradn grmtk.
739da ise inli general Kai Kia-yn, Takent ve Ke hakimlerinden baka Kagar hakimiyle
birleerek Fergana kralnn da desteiyle Trgileri malup etti. Ayn yln dokuzuncu aynda, wu-wu
gn, umukunlar, uniiler, Kung-yeler ve vaktiyle Tu-ki-i (Trgi)le-re bal olan dier kabile re-
isleri halklarnn banda imparatorlua itaat arzetmeye geldiler (Tse-i tung kien, CCXIV, s. 12 v).

u-k-po (Kargalk)
 143/491

u-k-poya95 u-ku-pan da denilir ki, Han dneminin Tse-ho96 Kralldr.

Bu krallk, Si-ye, Pu-li, -nai ve To-jo97 denilen drt halkn topraklarn da snr-
larna dahil etmitir. Y-tienin tastamam bin li batsnda ve Tsung-lingin 300 li
kuzeyindedir. Batda Ho-pan-to (Ta-kurgan) ile snrdatr. Kuzeye doru dokuz
yz li mesafede Su-le (Kagar) ile bitiir. Gneye doru yz li mesafede ise
kadnlar krall bulunur.98 ki bin seme askeri vardr. Kral Buddaya taparlar.
Yazlar Po-lo-menlerin (Brah-man=Hindular) kulland yaz ile ayndr.

95 u-k-po, Hsan-tsangn o-k-kias (Julien tarafndan o-ku-kia eklinde yazlmaktadr) ve

Sung Ynn u-k-posu ile zdetir. Vivien de Saint-Martin, u-k-kiann Yarkendin eski ismi ol-
duunu belirtmektedir. Dier yandan, Kagardan gelen Hsan-tsang, o-k-kiadan nce ita yani
Yarkend nehrini gemitir. Dolaysyla o-k-kia veya u-k-ponun bu nehrin gneyinde bulun-
duunu ve zellikle bugnk Yarkend ehrinin gneyinde yer aldn var saymak gerekir. Hsan-
tsang, o-k-kiay Kagara 500, Hotana 800 li mesafeye yerletirmektedir. Tang-u (XLIII, b, s. 14
v) Hotandan Kagara uzanan gzergah bize u ekilde tarif etmektedir: Y-tienden (Hotandan)
sonra batya doru gidildiinde, 50 li kadar ileride Wei geidine varlr; daha batda Pu-hai-dan gei-
lir; kuzeybatya doruya gidilmek suretiyle -kuan nehri geilir ve 620 li sonra Tsi-nan eyaleti de deni-
len e-e-man ehrine ulalr. Kuzeydouya doru ilerleyerek Ac kuyular ve Sar Kanal zerinden 320
gidildikten sonra eskiden Ki-fan han olan u-an-Kye (iki kanal) varlr. Yine kuzeydou ynnde
ilerleyerek, Pan ehri geildikten 60 li sonra Yen-tu ehrine vasl olunur. 80 li daha kuzeyde Su-le
(Kagar) Garnizonuna varlr. u-k-po veya o-k-kia adnn bu gzergahta gemeyii dikkat ek-
mektedir. Sz konusu uzaklklar hesaba alnmadnda e-e-man ehrinin Hs-an-tsangn o-k-
kiasna tekabl ettii grlecektir. [s. 311deki ek ve dzeltme: Sung Ynden yaptm alnt evir-
isinde beni u-k-po ile o-k-kiay zdeletirmeye ve onu Kargalka yerletirme iten sebepleri izah
etmitim. Elinizdeki bu almada ise sk sk u-k-ponun dier inli yazarlarn belirttikleri gibi Kk-
yar veya Kke-yarla ayn olduunu sk sk belirttim, ama u-k-poyu Kargalka yerletiren M. A.
Steinin gr bana neticede daha makul grnyor.]
96 Tsien Han-unun (XCVI, a) Si-ye kralna Tse-ho kral denilir demek suretiyle Tse-hoyu
yanllkla Si-ye ile kartrmaktadr.
97 Si-ye, Pu-li ve -nai krallklar, Tsien Han-uda (XCVI, a) zikredilmektedir.
98 [s. 311deki ek ve dzeltme: Kadnlar krall muhtemelen Rjata-ranginideki Strrjyadr.
(M. A. Steinin bildirisi].

Kan-tang lkesi denizlerin kuzeyindedir. Orada Kun-lunlar99 oturur.

 144/491
99 Bu cmle, daha yukarda zikredilen Kan-tang tanmnn almdr. Bat lkelerinin tasviriyle
kesinlikle ilgisi yoktur.

Ho-pan-to (Ta-Kurgan)

Ho-pan-toya100 Han-to ve hatta Ko-kuan-tan, hatta ve hatta Ko-lo-to da

denilir. Sz Su-leden (Kagar) almken, gneybatya doru yrnrse, Kien-mo
Boazna101 ve Pu-jen dalarna girilir ve tastamam alt yz li sonra bu krallk
gelir. (Ho-pan-to), Kuaya 4500 li uzaklktadr ve Yarkendin gneyinde u-k-
ponun tam batsndadr. Gney tarafndan Hsan-tu (Asma geit) dalarna
varlr; lke, kuzeyde Kagarla hemhuduttur. Batsnda Hu-mi (Wahan), kuzey-
batsnda Pan-han (Fergana?) Krall bulunur. Ynetim merkezi Tsung-lingin
ortasndadr. Payitaht Tu-to (ita) nehrine102 nazrdr. Bin seme askeri vardr.

100 Ho-pan-to (Hsan-tsangn Ki-pan-tosu) Vivien de Saint-Martin tarafndan Yarkendin byk

kollarndan birinin zerinde bulunan ve Krgzlarca Ta-kurgan denilen Karu ehriyle zdeletiril-
mektedir. Ta-kurgan blgesi Tacikede Sarikol veya Sir-i-kol yahut daha ok Sir-i-kuh olarak ad-
landrlmaktadr. Bunu Sir-i-kul veya Viktorya G-lyle kartrmamak gerekir. Amu-deryann do-
duu bu gl, Wood tarafndan tasvir edilmitir. (Journey to the sources of the Oxus, s. 232 vd.) [s.
311deki ek ve dzeltme: M.A. Stein, bana Karunun bulunduu yer hakknda hibir ey iit-
mediini bildirdi; Yule (Woodun Oxusun kaynaklaryla ilgili kitabna yazd girite, s. LV) bu keli-
menin corafi deeri zerinde phesi bulunduunu ve onun inli cizvit kartograflarn Kandjut veya
Hunza blgesini gstermek istedikleri Keutun yanl bir uyarlamas olarak grdn belirtmi-
ti.//Sarikol bu yerin kullanlan tek addr.]
101 [s. 311deki ek ve dzeltme: Kien-mo Boaz muhtemelen Gez Ge-ididir. (M. A. Steinin
bildirisi)]
102 Tu-to yerine Hsan-tsangdaki gibi Si-to okumak gerekir.
Kraliyet ailesi Kagar aslldr ve nesilden nesile iktidar elinde bulundurur.
Gneybatda Tu-tung (baars veren) dalar bulunur. Krall evreleyen
Tsung-linge halk arasnda Ki-i (tehlikeli) dalar da denilir. Bu lkenin insanlar
gl ve zorludur; d grnmleri ve dilleri Y-tien (Hotan) halknnkiyle ayndr.
Kanunlarna gre birini ldren veya ekiyalk yapan kii lmle cezalandrlr.
Dier sular tazmin ettirilir. Vergiler kumala denir. Kral, altn bir divan zerinde
 145/491

oturur.103 Ge Weiler dneminde, tai-yen zamannda (435-439) (Ho-pan-to) ilk

defa Orta m-paratorlukla iliki kurmutur. Dokuzuncu eng-kuan ylnda (635)
sayg sunmak iin saraya bir eli gndermitir. Kai-yan dneminde (713-741) in
bu krall malup ve pasifize etmi, orada Tsung-ling104 askeri garnizonunu kur-
mutur ki, An-si105 cephesi boyunca askeri ynden en iyi korunan nokta da budur.

103 Tang-unun ifadesi anlalmad iin Pien i tieninkini tercih ettim.

104 Tang-unun XLIII, b blmnde (s. 15 v) Kagarn 600 li gneybatsnda eski Ki-pan-to
krall Tsung-ling askeri garnizonunun yer ald belirtilmektedir.
105 An-si askeri valilii bugnk Kagaryann tamamn iine alyordu.

***

Y-tien (Hotan)

Tang-u, CCXX1, a, s. 10 r

Y-tiene (Hotan) K-sa-tan-na (Kustana) veya Hoan-na yahut K-tan da

denilir. Kuzey barbarlar (Tiler) ona Y-tun, dier Hu halklar Ho-tan derler.
Bakente 9700 li, Kua ilesine ise 4000 li-den daha uzak mesafededir. Han
dneminin be krallnn yani Jung-lu, Y-mi, K-le ve Pi-ann106 eski toprak-
larnn tamamn snrlarna ilhak etmitir. Kraln oturduu ehrin ad Si-an
(=bat dalarndaki ehir)dir. Kralln drt bin seme askeri vardr. inden yeim
ta karlan bir nehir geer. Halk geceleyin ay nn iyi vurduu yerleri gz-
etleyerek oralardan yeim ta karr. Kral tablolarla bezeli bir evde oturur. Halk
becerikli, fakat mbalaacdr. Gk tanrya tapnr,107 Buddann retilerini ben-
imserler. Davranlar son derece saygldr ve birbirleriyle karlatklarnda diz
kmeyi ihmal etmezler. Bir para aala dilerini fralarlar [misvak kullanrlar].
Yeim tandan mhr yaparlar. zel bir mektup aldklarnda108 amadan nce
onu balarnn stne kaldrrlar. Han hanedanndan mparator Wu dneminden
 146/491
gnmze kadar, bu lkenin krallar Orta mparatorluk tarafndan kendilerine
tevdi edilen gven mektuplarn birbirlerine aktarrlar. Hotan halk ark sylemeyi
ve raksetmeyi sever. rme ve dokumaclkta maharetlidirler. lkenin batsnda
kirpi iriliinde byk farelerin yaad kumlu bir l vardr.109 Altn renginded-
irler. Onlar gidip gelirken sradan fareler onlara refakat eder. Eskiden Hotanda
dut aac ve ipek bcei yoktu. Komu bir krallktan istediler, fakat onlar reddet-
tiler ve krallarnn kendilerinden bir kzla evlenmesi artn ileri srdler. Gelin
bakmaya geldiklerinde ise Bizde ipek yok, ipek elbise dikebilmemiz iin ipek
bcei temin etmemiz lazm dediler. Bylece uyarlan gen kz ipek bceklerini
apkasnn astarnn iine koydu; gmrk memurlar zerini aramaya cesaret ed-
emediler. te o gnden sonra Hotan halknn ipek bcei oldu. Prenses, bir kitabe
diktirerek, ipek bceklerini ldrmemeyi ve kozalar ancak ipek bcekleri uup git-
tikten sonra kaynar suya atmay kural haline getirdi.

106 Toplam be krallk olmas iin bu drt isme Y-tienin adn da ilave etmek gerekir.
107 Mazdeisttirler.
108 ince metindeki ifadenin anlam olduka karmak. Bence hal ahval sormak iin iin gnderilen
mektup demektir yani resmi mektubun aksine zel bir mektup aldklarnda demektir. Cmlenin an-
lam udur: in halknn yalnzca imparatordan gelen mektuba gsterdii saygy Hotan halk zel
mektuplara kar gstermektedir.
109 [s. 311deki ek ve dzeltme: Hotan civarnda yaayan fareler konusunda bkz. Hsan-tsang,
Memoires, II/233-234].

Kraln soy ad Wei-i, zti ad ise Wu-midir. Esasen Tu-kelere balyd, fakat
altnc eng-kuan (632) ylnda in sarayna hediyeler sunmak zere bir eli
gnderdi. yl sonra ise (635),110 imparatorluk muhafz alayna giren olunu
yollad.

110 Kiu Tang-uda on nc eng-kuan (639) yl.

A-i-na o-l, Kuay fethettiinde (640), Hotan kral Fu-tu Sin ok korktu ve
oluyla yz deve gnderdi. ang-i Si Wan-pei, A-i-na o-le yle dedi: im-
di Kuay dize getirdik. Tm Bat lkeleri korku iinde. Sizden hafif svariler ala-
rak onlarla Hotan kralnn bana boyunduruk geirip bakente sunmay
dnyorum. A-i-na o-l onun isteini kabul etti. Hotana gelen Si Wan-pei,
Tanglarn tabiat st gleri bulunduunu ve prestji sahibi olduklarn anlatarak
Gn Olunun huzuruna gitmeye tevik etti. Fu-tu Sin, heyetin peinden gitti. Bu
 147/491
srada Kao-tsung tahta kt (649); Fu-tu Sine sa muhafzlar byk generali, olu
e-hu (yabgu) Tiene ise sa cesur muhafzlar generali unvan verdi. Ayrca bir el-
bise, bir kemer, alt bin para ipek ve bir prens ikametgah verdi. Uzun aylar
boyunca tuttuktan sonra onu tekrar lkesine gnderdi. Fu-tu Sin, oullarnn ve
kardelerinin imparatorluk muhafz alayna alnmalar talebinde bulundu.
ang-yan devri (674-675), (Hotan kral Fu-tu Hiung), saylar yetmii bulan
oullar, kardeleri ve yksek rtbeli kiileri yanna alarak bizzat saraya balln
sunmaya geldi. mparator, Tu-poyu (Tibetlileri) malup etmi olduu iin onun
topraklarn Pi-a111 hkumetine dntrerek, lkeyi on vilayete tak-simledi ve
Fu-tu Hiungu hkumetin bana getirdi. Fu-tu Hi-ungun lmesi zerine mparat-
orie Wu tahta olu Kingi geirdi. Kai-yan dneminde (713-741) King, atlar, bir
deve ve na112 cinsinden bir hayvan hediye etti. King lnce in saray Wei-i Fu-
i-an adl birini tahta kararak yeni bir atamada bulundu.113 O ldkten sonra
ise Fu-tu Ta yerine geti ve ayn zamanda onun hanm e-eye de bir beratla
prenses unvan verildi. Fu-tu Tann lmnden sonra Wei-i Kui tahta geti;
hanm Ma da prenses ilan edildi.114 Kui ldkten sonra tahta eng geti.115 i-ti
dnemi (756-757) balarnda, askerleriyle zor gnlerinde116 inin yardmna
kotu. Arkasndan imparatorluk muhafz alayna girip kalmak istedi. nc kien-
yan yl (760) sarayn sol kapsn gzetleyen muhafzlarn reisi unvan alan
kardei e-hu (yabgu) Yao tai-pu kadro d yksek grevlisi olarak atand ve
kralln geici olarak ynetebilmek iin ayn zamanda drt garnizona komutan ve
komiser yardmcs olarak grevlendirildi. eng iin zel bir biyagrafi mevcut-
tur.117 Y-tienin (Hotan) dousuna yz li mesafede Kien-to-li nehri,118 yedi
yz li mesafede ise Tsing-ts Krall vardr. Nehrin dousunda kral Ta-te-li
ehrinde - ki Kiu-mi de denilir, - yaayan Han-mi119 Krall yeralmaktadr. Ta-te-
li, eski Ning-mi ehridir. Bunlarn hepsi de kk krallklardr. 120

111 Vairamana kelimesinin ksaltlm eviriyazm. Bir rivayete gre tanr Vairamana Hotana gelip
yerlemitir. (Bkz. Hsan-tsang, Si y ki, Julien ev. II/224).
112 Kang-hinin szl bu hayvan hakknda akla hayale smayan tarifler yapmaktadr. Tse-ju
yan kui, bu elilik olaynn beinci kai-yan ylnda gerekletiini kaydetmektedir.
 148/491
113 Kiu Tang-u, on altnc kai-yan ylnda (728) Wei-Tse-fu-iye Hotan kral unvan verildiini
belirtmektedir.
114 [s. 311deki ek ve dzeltme: Burada Hotan krallarnn tamam verilmemiti. Tse-i tung kien,
(725 yl sonu) yle der: Y-tien (Ho-tan) kral Wei i Tiao gizlice Trklerle ve dier Hu halklaryla
anlaarak isyan etmeyi reddetti. An-si ikinci askeri valisi Tu Sien, ordusuyla gelerek onu esir etti ve ar-
kasndan ortadan kaldrd. Sonra yerine bakasn kral tayin etti. - Ayrca Wu-kungdan (789 yl ci-
var) Hotan kralnn adnn Wei-i Yao olduunu reniyoruz ki, e-hu Yao ile ayn kiidir.]
115 Wei-i eng biyografisinde (Tang-u, blm. CX) tien-pao dneminde (742-755) bu Hotan
kralnn imparatora ok deerli armaanlar sunduunu, buna karlk onun da saraydan bir prensesi
ona e olarak verdii kaydedilmektedir. Kral, lkesine dndkten sonra, An-si tsi-tu-isi Kao Sien-
iye Sa-pi-po-siene saldrp malup etmesi konusunda yardm etti. Bu aklama ancak 747 ylnda Kao
Sien-inin Kk Pu-lye (daha ileride Pu-l notuna bkz.) kar dzenledii seferle balantl olabilir
ve muhtemelen Sa-pi-po-sien Kk Pu-lnun kralnn adyd. [s. 311deki ek ve dzeltme: Sa-pi-
po-sien kesinlikle Kk Pu-l kral deildir, nk 747de kral olan kiinin ad Su-i-li-i idi.]
116 Wei-i eng, 756da krall kardei Yaoya brakt ve 5000 svariyle An Lu-ana kar savaan
imparatora yardma geldi ve lnceye kadar inde kald.
117 Kiu Tang-u, CXLIV, s. 6 v ve Tang-u, CX, s. 7 r.
118 Keria nehri. [s. 311deki ek ve dzeltme: Kien-to-li nehri ra nehri olabilir. (M. A. Steinin
bildirisi)]
119 Han-mi yerine Han dneminde Y-mi veya Kiu-mi denilen lkeyle ayn olduu iin Y-mi oku-
mak gerekir. Bu krallk Keria blgesiyle zdeletirilmelidir. Bu zdeletirmeyi teyit eden Si y ui tao
ki (blm. II, s. 7 r) bugnk Keria ehrinin nehrinin batsnda yar aldn belirtmektedir. Halbuki
Tang-u Y-mi Krallnn payitahtn nehrin sa cenahna yerletirmektedir. Fakat ehir yer de-
itirebilei cihetle bu o kadar da nemli saylmaz. [s. 311deki ek ve dzeltme: M. A. Stein Han-mi
lkesinin Keria ile zdeletirile-meyecei kanaatindedir.]
120 Hotanla ilgili bilgi, imparatora sunulan yeim talar temin etmek amacyla buraya gnderilen
ve bunlar zimmetine geiren, fakat suu ortaya karlp srgnde lme mahkum edilen u Ju-y
adl birinin hikayesiyle bitmektedir.

U-a (Udyana)
 149/491
Tang-u, CCXX1, a, s. 12 r

U-a Krallna U-fu-na121 ve hatta U-ang da denir. Hindistann tam gney-

indedir.122 5000 li geniliindedir. Dou tarafndan Pu-lye (Gilgit vadisine)123
alt yz li mesafededir. Bat tarafndan Ki-pine (Kapia) drt yz li uzaklktadr.
Burada dalar ve vadiler birbirine ulanp gider. lkede altn, demir, zm ve boya-
clkta kullanlan y-kin (curcuma) bulunur. Pirin ylda bir defa retilir. lke
halk zayf ve sahtekrdr. Byclkte olduka ileridirler. Krallkla lm cezas
yoktur. ldrlmeyi hakedenler dalarn tesine srgn edilirler. Birinin suu
sabit deilse, bir iki iirilerek idrarnn temiz olup olmayna gre az veya ok bir
ceza verilir. lkede be ehir vardr. Kral u, Mung-ye-li veya Mung-kie-li denilen
bir ehirde oturur.124 Kuzeydouda eski U-ang (Udyana) topraklarn tekil eden
Ta-li-lo vadisi125 bulunur.

121 U-fu-na yerine U-ang-na okumak gerekir. -tsing ve Hsan-tsang deiik ekillerde
yazmaktadrlar.
122 Bu cmle anlalmyor. nk Udyana Hindistann kuzeyindedir.
123 Burada sz edilen Pu-l, Kk Pu-ldr. Bu maddeyle ilgili nota baknz.
124 [s. 311deki ek ve dzeltme: Mung-kie-li ehri Swt vadisinde bugnk ad Manglaor olan
Mangalapuradr. A. Fouchernin eski Gandara corafyasyla ilgili notlara ilave edilen haritasna bkz.]
125 Bu vadinin Mung-kie-li ehrinin kuzeydousunda bulunuyor olmas, onu Yukar Swt vadisiyle
zdeletirme imkan tanmaktadr. Hsan-tsang (Si y ki, Julien ev., I/133) yle der: 250-260 li
gittikten sonra Mung-kie-li (Mungali) ehrinin kuzeybatsnda byk bir dan boazlarna girdi ve Su-
po-fa-su-tu (ubhavas-tu=Swt) nehrine dklen O-po-lo-lo (Apalala) ejdarhas kaynana vard. [s.
311deki ek ve dzeltme: Bu not yanltr. Ta-li-lo vadisi (Fa-hienin To-li dedii yer) Cunningham
tarafndan (Ancient geography ojIndia, s. 82) Dardistanda ndusun sa sahilindeki D-rel kazasyla
zdeletirilmitir.]

On altnc eng-kuan yl (642), lke kral Ta-mo-in-to-ho-se, kfur esans sun-

mak iin bir eli gnderdi. Kendisine imparatorluk mhryle mhrlenmi bir
mektup gnderilerek cmerte dllendirildi.

U-ang (Udyiana)n dou snrlar126 Araplar (Ta-i) ile snrdat. Kai-yan

dneminde (713-741) Araplar defalarca davalar iin U-ang kazanmaya
 150/491
altlar, fakat gerek bu lkenin kral ve gerekse Ku-tu (Huttal) ve Kiu-wei
(Yassin) onlarn tebaas olmay reddettiler. Hsan-tsung elilerine bir buyrukla on-
lara kral unvan vermelerini emretti.127

126 Snrm metni dzelterek bat snrlar boyunca hemhuduttular eklinde okumak gerekir.
127 Olayn tam tarihini Tse-i tung kien (CCXII, s. 4 r) vermektedir: Sekizinci kai-yan yl (720)
yaznda, drdnc ayn ping-wu gn, imparator, U-ang (Udyana), Ku-tu (Huttal) ve Kiu-wei (Yas-
sin) krallarna nameler gndererek tebaalna aldn bildirdi. Bu kralln de Ta-inin (Ara-
plar) batsnda bulunuyorlard (? Bir nceki nota bkz.) Araplarsa onlar davalarna kazanmak ve
Tanga (ine) kar isyan bayra amaya tevik etmek istiyorlard. krallk da bu istei reddetmi,
imparatorluk tarafndan dllendirilmilerdi.
Daha ileride Ku-tu (Huttal) hakknda bilgi verilecektir. Kiu-wei Krall konusunda ise Tang-u
(CCXXI, b, s. 7 v, Per-siayla ilgili notun sonunda) u bilgileri vermektedir: Kiu-weie ang-mi de
denir. Payitaht A-i-y-i-to ehrindedir. Pu-l nehrinin kuzeyinde sarp karl dalar arasnda bulunur.
lke souktur. Be eit tahl, zm ve nar yetitirilir. Halk k maaralarda geirir. Kk Pu-lnun
Orta Kralla casusluk yapmas iin ahali tarafndan srekli yardm edilmitir. Aada Kk Pu-l
hakknda konulan not, burasn Gilgitle zdeletirmemin sebeplerini izah edecektir. ang-mi veya Kiu-
wei Pu-l nehrinin kuzeyinde bulunduu iin Yassin blgesi olmaldr. Bu bilgiler Wu-kungun gzer-
gahnn baz noktalarn akla kavuturmamza yardmc olmaktadr: 751de inden ayrlan Wu-
kung, 747de Kao Sien-inin (ileride Pu-lyle ilgili nota bkz.) takip ettii in ordusunun gzergah
zerinden Hu-mi yani Wahan gemi, daha sonra Kiu-weie (Tang-udaki Kiu-weile ayn) veya
Yassine ulam, arkasndan Ho-lan ve Lan-so adl bilinmeyen iki yerden geerek kesinlikle Kk Pu-
l veya Gilgitin bakenti olan Ye-to veya Ye-ho Krallna varm; Gilgitden de Udyana yani Swt
vadisine gemitir.

Ki-pin (Kapia)

Tang-u, CCXX1, a, s. 12 r ve v

Ki-pin (Kapia128) Sui dnemindeki Tsao [Chao] Krall-dr.129 Tsung-

lingin gneyinde yer alr. Bakente on iki bin li uzaklktadr. Gney istikametinde
e-wei (ravasti)den bin li mesafededir. Kral, Siu-sien ehrinde oturur ve
daima Ta Y-i kurallarna baldr. lke scak ve rutubetlidir. nsanlar fil srtnda
yolculuk ederler; Buddaya inanrlar.
 151/491
128 Ki-pinin Kapia ile zdeletirilmesi konusunda bkz. s. 52, n. 1. -Ki-pin, Bat Trkleri kaan
Tung e-hu tarafndan itaat altna alnmtr. Her iki Tang tarihinde de Kapia konusunda bilgi
bulunduu, ama Gandahara hi deinilmedii dikkat ekmektedir. Demek ki Gandahar siyasi adan
Kapia ile birlemiti. Hsan-tsang (Me-moires, I/104) Gandahar kraliyet ailesi sona erdii iin
lkenin Ka-piann hakimiyetine girdiini belirtmekte, ondan bir yl sonra da Wu-kung (ayr basm, s.
13) Kapiann dou bakentinin Ganda-harda bulunduunu kaydetmektedir. Tanglardan nceki
dnemi anlatan Pei-i (XCVII) ise Kapia ve Gandahar iin ayr ayr bilgiler vermektedir.
129 Kiu Tang-unun basksnda yer almayan bu cmle kesinlikle yanltr. Sui dnemindeki Tsao
[Chao] Krall Tsung-lingin kuze-yindeydi. Halbuki Tang dneminin Ki-pini yani Kapia, ayn da-
larn gneyindeydi. Bu hatann sebebi udur: Sui-uda Han dnemindeki Ki-pin Krall ile Chao
Krallnn ayn olduu yazlmaktadr. Bu iddia Pei-ide de vardr. Fakat bu sonuncusunda Chao
Krallyla ilgili notun yannda Ki-pin Krallna ait baka bir not yer almaktadr. u halde Tsung-
lingin kuzeyindeki Chao Krall Han dneminin Ki-pini ile zde olsa dahi, Sui ve Tang dne-
mindeki Ki-pin yani Kapia ile ortak bir taraf yoktur. Bir baka deyile, Ki-pin ifadesi Han dnemi ile
Tang dneminde ayn eyi ifade etmemektedir ve dolaysyla Tang-unun Han dnemi Ki-pini iin
doru olabilecek, ama kesinlikle Tang dnemindeki Kipin iin yanl olan bir aynl Ki-pin ve Chao
Krall iin kaydetmesi hatadr. Sui dnemindeki Chao Krall Tsung-lingin (burada Hinduku)
kuzeyinde bulunduu iin Chao-k-ay Zabulis-tan (Gazne) olarak gsteren Marquartn grne
(Eranshahr, s. 285) katlmyorum.
kinci Wu-ti ylnda (619), lkenin kral bir eli gndererek mcevherlerle ssl
bir kemer, bir altn kilit, kesme kristal, yllanm arap ve hnnap eklinde cam
eyalar gnderdi. eng-ku-an (627-649) devrinde ise Kapia asil atlar yollad. Tai-
tsung bu mnasebetle danmanlarna yle dedi: ktidara ilk geldiim gnlerde
Gn Olunun drt bir yandaki barbarlar korkutmak ve itaat altna almak iin
askeri prestejini zirveye kartmas gerektii sylenmiti. Sadece Wei eng bana
bar yollarna tevessl etmem ve Orta indeki Hialar yattarmam yolunda
telkinde bulunarak yle demiti: Orta blgedeki Hialar yattrlnca, uzak
yrelerdeki insanlar bize tabi olacaklardr. Halbuki imdi imparatorluk byk bir
skunet iindedir ve drt bir yandaki barbarlarn reisleri bize hediyeler sunmak-
tadrlar. Bu, Wei engin gayretlerinin bir sonucudur. mparator gzpek130
Ho-u-lo-pa131 ve dierlerini bu kralla nemli hediyeler gtrmek ve ayrca
Tien-uyu (Hindistan) cesaretlendirmekle grevlendirdi. u-lo-pa gelince Ki-pin
kral ban yere koyup douya dnerek iki defa selam verdi. Sonra elilere Tien-
uya (Hindistan) kadar refakat ve rehberlik etmeleri iin insanlar gnderdi.
130 in sarayna verilen fahri unvan.
 152/491
131 (s. 311-312deki ek ve dzeltme: Ho-u-lo-pa, isminden de anlalaca gibi, in saraynda
bulunan ve imparator tarafndan Hindistana dnte bir vazifeyle grevlendirilen bir yabanc olmal.
Gzpek unvan hep yabanc elilere verilirdi. Nitekim ayn eyi 726da gelen Arap elisi Sleymana
ve 732de szde ran kralnn temsilcisi olan ve Nesturi din adam Ki-lieye refakat eden Pan-na-miye
verilen unvanda da gryoruz.]

On altnc yl (642)132 (Ki-pin) bir Ju-to faresi sundu. Farenin burnu uzun,
kuyruu krmzyd. Ylanlar yutabiliyor; bir ylan soktuu zaman yaray kokluyor,
sonra zerine idrarn yaparak onu iyiletiriyordu. lke halknn anlattna gre
kraln byk atasnn ad Hing-ye idi ve bugnk kral Ho-hi-iye kadar iktidar on
iki nesil boyunca elden ele gemitir.133

132 Daha yukarda ayn 642 ylnda bir Udyana elisinin in sarayna geldiini grmtk. Byk bir
ihtimalle Udyana ve Kapia elileri ayn gnlerde saraya gelmilerdir ki, bu da sz konusu iki kralln
ileride, 745 ylnda yaptklar gibi bu tarihte siyas olarak bir-lemediklerini gstermektedir.
133 Kiu Tang-unun (CXCVIII, s. 10 r) metni bu mahedenin 642 ylnda gnderilen elilik
heyetiyle ilgili olmadn gstermektedir ki, nc hien-king ylnda (658) inliler yaptklar
yoklama sonucunda Kral Ho-hi-inin slalenin on ikinci kral olduunu anlamlardr.

nc hien-king yl (658) blge Siu-sien hkumetine dntrld. en-lung

dnemi (705-706) balarnda lke kralna Siu-sienin onbir vilayet134 askeri iler
sorumlusu ve Siu-sien genel valisi unvanlar verildi. Yedinci kai-yan ylnda
(719) (Ki-pin) astronomiyle ilgili bir metin, sihir ve esrarengiz ila far-mlleri tak-
dim etmek iin bir eli gnderdi. mparator krala bir fermanla Ko-lo-ta-e te-kin
(Arrohac prensi) unvan verdi.135 Daha sonra136 yal bulunan Wu-san te-kin
a,137 olu Fu-lin

134 Burada sz edilen onbir vilayet, Siu-sien Hkumeti ve ona bal on vilayetten oluuyordu.
135 Ko-lo-ta-i adnda, Arrohac (Zabulistan) gsteren Ho-ta-lo-inin yanl bir eviriyazmn bu-
luyoruz. leride Zabulistanla ilgili ksmda grlecei gibi, bu lke 711 ylndan sonra Kapiay kendi-
sine balamtr. Dolaysyla in imparatorunun Ki-pin kralna Ar-rohac prensi unvann 719 ylnda
verdiini belirtmek doru olmaz. Bu durum, ileride Zabulistanla ilgili ksmda kendisinden alnt
yaptm Tse-ju yan kui metni tarafndan dzeltilmektedir.
136 Kiu Tang-uya gre (CXCVIII, s. r ) 739da.
 153/491
137 Bu kiinin 719da (veya en fazla 720de) Ki-pin kral atanan Arro-hac prensi olduu muhakkak.
Ad Wu-sand ve ismine bitien te-gin prens kelimesi Kapia krallarn gsteren ah anlamndayd.
Marquartn (Eranshahr, s. 291) da iaret ettii gibi Wu-san te-kin a Wu-kunga gre, (s. 21)
muhtemelen Gandahar manastrn kuran Trk hkmdarnn olu Te-kin a ile ayn kiiydi.

ki-ponun yerine gemesini talep etti. mparator bu talebi kabul etti. Drdnc
tien-pao ylnda (745) bir fermanla onun olu Pu-fu-una Ki-pin (Kapia) krallar
ve U-ang (Udyana) krall unvanlarn tevars etme hakk verdi.138 Kien-yan
dnemi (758-759) balarnda Kapia elileri saraya ballklarn bildirmek ve har-
a sunmak zere geldiler.

138 Metin, Kapia ve Udyanann tek bir ynetim altnda birletirildiini ispat etmektedir.

***

Kang (Sodiyana)

Tang-u, CCXX1, b, s. 1 vd.

Kang139 lkesine Sa-mo-kien (Semerkant) da denilir. Yan Weiler zamannda

Si-wan-kin deniliyordu. Gney tarafndan iye (Ke) yz elli li mesafededir.
Kuzeybat tarafnda yz liden daha uzak bir mesafede Bat Chao (tikan), gney-
douda yz li mesafede Mi (Maymarg), kuzeyde elli li mesafede Merkezi Chao
(Kabuzan) bulunur. Gneyinde Na-mi (Zarafan) nehri akar. Otuz byk ehri ve
yz ky vardr.

139 Burada evirisini verdiimiz Tang-u notunda Kang net bir ekilde Semerkantla zdeletir-
ilmitir. Halbuki Si-wan-kin (Semer-kant) ve Kanga tamamyla farkl iki paragraf ayran Pei-i
(XCVII)de ayn durum sz konusu deildir. Pei-i (ayn yer) ve Sui-u (LXXXIII) Kang lkesinden u
ekilde bahsetmektedir: Kralnn ad e-fu-pe (Sui-uya gre Tai-e-pe) dir. Zengin ve cmert bir in-
sandr; halknn kalbini fethetmitir. Hanm Tu-ke hakan Ta-tunun kzdr. Payitaht Sa-pao nehri
sahilindeki A-lu-ti ehrindedir. Bu metinden bu mlahazalar kartlabilir: 1- Pei-i ve Sui-u Kang
 154/491
kralnn ilk defa ta-ye dneminde (605-616) inle temasa getiini, bilahare tm ilikilerini ko-
pardn kaydetmektedir. Muhtemelen e-fu-pe o sralar lkeyi yneten bir prensin adyd. O dnem-
de kzn bu prense veren Ta-tu Kaan da muhtemelen Ta-tu Kaandan bakas deildir. Gerek A-lu-ti
ehrini ve gerekse Sa-pao nehrini herhangi bir eyle zdeletiremedim. Syleyebileceim tek ey,
nehrin adnn, Tang hanedan dneminde Hu barbarlarnn gk tanrya kurban sunma merasimlerini
ynetmek iin yaplan Sa-pao barkn anmsattdr. (Bkz. JA, ang-an metni, Janv.-Fev., 1897, s. 58;
Kang-hi szl). Burada Wei Tsienin Bat Barbarlaryla lgili Hatrasndan alnm olduka ilgin
bir metni ekleyeceim. Bu Wei Tsie hakknda hibir bilgi bu-lumadm. Aada tercmesi verilen pasaj
(bkz. Pien i tien, XLVII, Kang-kyle ilgili bilgiler, s. 4 r) Tu Yunun Tung Tieninde yer almaktadr.
(Tu Yu bu ansiklopediyi 32 yandayken, Ta-linin ilk ylnda (766) yazmaya balam, on yedinci eng-
yan (801) ylnda 67 yandayken tamamlamtr): Wei Tsienin Bat Barbarlaryla ilgili hatrasnda
yle deniliyor: Kang Krall ahalisi ticarete yatkndr. Bir ocuk be yana geldiinde, kitaplar ok-
utulmaya balanr. Kitaplar anlamaya baladnda ticaret renmesi iin gnderilir. Ahalinin byk
ounluu iin para kazanmak harika bir eydir. Halk musikiden holanr. Altnc ayn birinci gnn
yl ba olarak kabul ederler. (Muhtemelen burada Frawardin aynn birinci gnn yl ba kabul eden
Pers takvimine atfta bulunulmaktadr). O gn gelince, kral ve btn ahali yeni elbiseler giyerek, sa ve
sakallarn keserler. Bakentin dousunda yer alan bir ormann giriinde yedi gn boyunca at zerinde
ok atarlar. Son gn, hedef olarak bir kat zerine altn bir sikke koyup at yaparlar. Hedefi vuran bir
gnlne kral olur. Gk tanrya tapar ve ona ar sayg gsterirler. Sylediklerine baklrsa ilahi bir
ocuk yedinci ay lm ve vcudu (daha dorusu kemikleri) kaybolmutur. Tanrya tapnmakla grevli
insanlar, bu yedinci ay geldiinde pleli ekle soktuklar siyah elbiselerini giyerler. Ayaklar plaktr ve
gslerine vurarak, melametler okuyarak yrrler; kan ve gz ya yanaklarn ykar. Kadnl erkekli
-be yz kiilik bir kalabalk, kutsal ocuun cesedini aramak iin etrafa dalr. Bu seremoni yedinci
gn sona erer. Bakentin dnda ayr bir yerde yaayan ve cenaze merasimi ile uramakla grevli olan
200 aile vardr. Bunlar, kurduklar ayr bir mekanda kpek yetitirirler. Birisi ldnde cesedini ge-
tirerek burada kpeklere yedirirler. Arkasndan tm kemikleri toplayarak cenaze merasimiyle birlikte
gmerler. Kemikleri herhangi bir tabut iine koymazlar. [s. 312deki ek ve dzeltme: Wei Tsie, VII.
Yzyl balarnda Sodiyanada cesetleri kpeklere yedirme geleneinin bulunduundan sz etmek-
tedir ki, Hero-dotun kaydettii zere (I, 140) bu gelenek eski randa da vard: Cesedi nce bir ku
veya kpek tarafndan paralanmayan bir Acemin bedenini topran kabul etmeyecei iddia
edilmektedir.
 155/491

Prens ailesinin ad Wendir. Bu aile vaktiyle Ki-lien140 dalarnn kuzeyinde

ao-wu141 ehrinde yaayan Ye-ilerdendir. Ye-iler Tu-keler142 tarafndan
malup edildikten sonra arkalarn Tsung-ling dalarna vererek yava yava
gneye ekildiler ve bylece bu blgeyi ele geirdiler.

140 Ki-lien dalar inliler tarafndan olduka farkl iki ekilde tanmlanmaktadr. ada yazar-
larn byk ounluu Ki-lieni Ha minin kuzeyindeki Tanr Dalarnn bir ksm olarak grmektedir-
ler ki, Han dneminde yaynlanan Hai kuo tu inin III. Blmndeki bat lkeleri haritasnda iaret
edilen yerdir. Bence bu zdeletirmenin (ki ben de onu kabul etmekle yanlmtm), Hun dilinde ki-li-
en gk anlamna geldii iin Ki-lien ann ancak Tien-an olabileceini syleyen Yen i-ku (Tsien
Han-u, blm. LV, s. 4 r) er-hindeki cmleden baka dayana yoktur. Fakat eski corafya kitaplar
Ki-lieni tamamen baka bir yere yerletirme imkan tanmaktadr. Yorumcu Se-ma eng (Se-ma
Tsien, blm. CX, s. 9 v), eserlerden birinde Ki-lienin ang-ye (Kan-u) ve u-an (Suu) eyaletler-
inde bulunduunu belirten bir nottan sz etmektedir. Bu durumda Ki-lien, Su-u ve Kan-unun
gneyindeki Nan-an olmaldr. Bu durum, Ta Ye-ilerin esasen Tun-huang (a-u yaknlarnda) ve
Ki-lien arasnda yaadklarn belirten Se-ma Tsienin (CXXIII, s. 2 v) kaydyla da teyit edilmektedir.
Yorumcu ang u-tsi, Ye-ilerin Tun-huangn dousu ve Ki-lien dalarnn batsnda yaadklarn
belirterek, bu dalarn Kan-unun gneybatsnda yer aldn kaydetmektedir.
141 ao-wu, Han dneminde bir ehrin addr ki, Li ao-lonun tarih-corafya szl onu Kan-
sunun eyaleti Kan-unun kuzeybatsna yerletirmektedir. [s. 312deki ek ve dzeltme: ao-wu
soy adn daha sonralar Sodiyanaya yerleen prenslerin ikametgah olan ayn isimli ehirden itikak
etme gr henz arkiyatlar tarafndan genel kabul grm deildir. Kurakichi Shiratori (age., s.
122-123) bu adla ilgili teklif edilen belli bal var saymlar sraladktan sonra, buna bir yenisini ilave
etmektedir (ao-wu=Siyavu, ap. Tomaschek, - ub, ap. Radloff ve Marquart - Jabgu, ap. Hirth, ho
(=ah), ap. Shiratori.)]
142 Burada Tu-ke (Trk) kelimesini dar anlamyla almamak gerekir. Aksine bu kelime, (Tu-ke
terimini Hiung-nu yerine kullanan Sui-unun (LXXXIII, s. 4 r) paralel metninin de gsterdii zere)
sonuta Trklerin atalar olarak telakki edilebilecek olan Hunlar gstermektedir. M. . 140 yllar
civarnda Hunlar Ta Ye-ileri malup etmilerdi.

Bir aacn dallar gibi serpilen prenslikler An (Buhara), Chao (Kabuzan), e

(Takent), Mi (Maymarg), Ho (Kuanya), Hu-siun (Harezm), Mu-ti143 ve i
(Ke)dir. Bunlara halk arasnda Dokuz Aile derler.144 Hepsi ao-wu ailesinden
inmedir. Toprak verimli ve tahl retimine uygundur. Bu lkede harikulade gzel
 156/491
atlar yetitirilir. lkenin byk bir ordusu vardr. Bu deiik prensliklerde yaay-
anlar arab severler. Yollarda ark syleyip raksetmeye baylrlar. Kral, altn ve
deerli talarla ssl yuvarlak bir apka giyer. Kadnlar salarn kuyruk yaparlar.
zerine altn iekler diktikleri siyah bir balk takarlar. ocuk dourduklarnda
yemesi iin kand ekeri verirler ve bydnde tatl dilli olsun ve kymetli ey-
alarn sanki eline yapm gibi muhafaza etsin diye avucuna tutkal srerler.
Yazlar yataydr. Ticaretle urar ve kazanmay severler. Yirmi yana gelen
erkekler komu krallklara, hayatlarn kazanabilecekleri her yere giderler. On
ikinci ay yln balangc kabul ederler. Gk tanrya kurban sunarlar.145 Son de-
rece marifetli makinalar yaparlar. On ikinci ayda tambur alar ve souk dans
yaparlar. Elence olsun diye birbirlerine su serperler.

143 Bu Mu-ti lkesi Fa-ti Krallnn bariz bir zdeidir. Hsan-tsang (Memoires, I/21) bu lkeyi
Buharann 400 li batsna yerletirir. Halbuki onun hayatn yazan ahs, (Vie, s. 61) bu mesafeyi 100
li olarak tahmin etmektedir. incede bu ehre Bat An denir. Marqu-art (Die Chronologie, s. 62) onu
Wardn veya Wardna ehriyle zdeletirmektedir.
144 Soy ad ao-wu olan bu dokuz prenslik, adlar verilen sekiz tanesi ve bunlarn bakenti duru-
mundaki Semerkantdan mteekkildir.
145 Bu ritel Mazdeizme aittir; bkz. JA, Janv. Fev. 1897, s. 661. Bu kayttan Semerkantda Buddizm
ve Mazdeizmin ayn sralarda yaygn olduu anlalmaktadr.

Sui dneminde krallar K-mu-i, Bat Trk kaannn kzyla evlendi ve o

gnden itibaren de Tu-kelerin tebaas ol-du.146 Onuncu Wu-ti ylnda (627) ilk
defa hediyeler sunmak zere bir eli gnderdiler.147 Beinci eng-kuan ylnda
(631) imparatorun tebaas olmak istediler. Tai-tsung yle dedi: Yalnzca ba un-
vanlar kazanmak pahasna halkn nefretini kazanmak istemiyorum. Eer Kang
lkesi bizim tebaamz ise, zor anlarnda ona yardm edeceiz ve dertlerine ortak
olacaz. Ordularmz on bin li mesafeye gidecekler. Buna nasl gnlm raz
olabilir? Bylece bu teklifi reddetti.

146 Kiu Tang-u (CXCVIII, s. 10 r) yle diyor: mparator Yang dneminde (605-616) bu lkenin
kral K-u-i (K-mu-i yerine) Bat Tu-kelerinin kaan e-hunun kzyla evlendi ve bylece Bat
Tu-kelerine boyun edi. Burada geen e-hu Kaan Tung e-hu Kaandan bakas deildir.
147 Kiu Tang-uya gre elilik heyeti gnderen kral K-u-idir.
 157/491

Kang halk aslanlar hediye etmek zere bir elilik heyeti daha gnderdi.148
Aradaki uzak mesafenin hediyeye daha bir deer kattn dnen imparator,
ariv mdr Y e-nana bu vesileyle edebi bir kompozisyon yazmasn emretti. O
tarihten itibe-ren her yl hara getirdiler; imparatorun emriyle parka dikilecek olan
altn ve gm eftali aalar sundular.149

148 Tse-juyan kuiye gre 635de (keza Pien i tien, XLVII).

149 Tse-ju yan kuiye gre 637de (keza Pien i tien, XLVII). Ayn eser Kang lkesinin 639, 642,
643, 644 ve 647 yllarnda da eliler gnderdiini kaydetmektedir.

Yung-hui devrinde (650-655) Kao-ti (=Kao-tsung) blgeyi Kang-k Hkumet-

ine dntrd ve lkenin kralna Fu-hu-man unvan verdi.150

150 Muhtemelen burada eski ekli Wahuman (bkz. Nldeke, Geschich-te, s. 291, n. 2, Bahman adl
kiiyle ilgili madde) olan Pers ismi Bahmandan bahsedilmektedir.

Wan-sui-tung-tien devrinde (696) kral byk Tu-so-po-ti efi atand.151 O

ldkten sonra olu Ni-nie-i-i yerine geti. O da lnce lke halk Tu-huna kral
unvan verdi.152

151 Tu-so-po-tiyi Kiu Tang-u Tu-po-po-ti eklinde yazmaktadr.

152 Tu-hun, Gurekin (Bkz. Tabari, Zotenberg ev., IV/173) selefi olan Sod kral Tarkhon olsa
gerektir.

Kai-yan dnemi (713-741) balarnda Kangllar rme kumalar, saf kristal

kadehler, agat ieler, devekuu yumurtalar, Ye-no cceleri153 ve Hu-san
kadnlar154 sundular.

153 Ye-no (lke?)

154 Kiu-mi lkesiyle ilgili bilgilerde geen ince ifadeden anlald kadaryla bu kadnlar
muhtemelen danszd.

lke kral Wu-le-kia (Gurek),155 Ta-i (Tazi:Araplar) ile lmne savamasna

ramen galip gelemeyince yardm istedi, ama Gn Olu kabul etmedi. Uzun sre
sonra olu Tu-hoya Chao, dier olu Mo-oya156 ise Mi (Maymarg) kral unvan
bahedil-mesi talebinde bulundu. Bir fermanla bu istei yerine getirildi.157 Wu-le-
 158/491
kiann (Gurek) lmnden sonra imparator onun olu Tu-hoya deiimi gzeten
kral unvan ve kars Katuna da Kn-fu-jen158 unvan vermesi iin bir eli
gnderdi.

155 Kiu Tang-u Wu-le eklinde yazmaktadr ama Marquartn da (Die Chronologie, s. 36) tespit et-
tii gibi Semerkant kral Gureki anmsatt iin Wu-le-kia eklindeki yazm daha dorudur.
156 Trke bir isim olmal; Radloffun Kapagan Kaanla zdeletirdii Bat Trkleri kaannn ad
da byledir.
157 (s. 312deki ek ve dzeltme: Kang kralnn iki olundun biri Chao, dieri ise Mi kral atand.
(Tse-fu yan kui, blm. 999, s. 18 r)]
158 Tse-ju yan kui (keza Pien i tien, blm. XLVII) Kang lkesinin 717, 724, 726, 727, 740, 744, 750,
751, 755 ve 772 yllarnda eli gnderdiklerini kaydetmektedir. 724 ylndaki eli Wu-le (Gurek), 750
ylndaki eli ise daha sonra onun yerine Semerkant tahtna kan olu Tu-ho tarafndan gnder-
ilmitir; bu vesileyle gnderilen eli Mo-ye-men adnda yksek rtbeli bir kiiydi.

An Krallna Pu-ho (Buhara)159 krall da denilir ki, Yan Weiler zamannda

Niu-mi lkesi deniliyordu. Kuzeydouya doru gidilince Dou An (Kargan)a
varlr; gneybatya doru gidi-lince Peye160 vasl olunur. Bu iki ehir yz li
mesafede bulunuyordu. Batda An Krall Wu-ho (Wak-ab=Sir-derya) nehri sahi-
lindedir. Payitaht, Kang-kye bal kk bir bey olan Ki kralnn eski topra A-
lan-midir.161 lkede etraf surla evrili krk byk ehir ve binden fazla ms-
tahkem yerleim birimi vardr. Bu lkede u-kie birlikleri tekil etmek iin cesur ve
gl kuvvetli erkekleri toplarlar. u-kie, incede sava kelimesinin
muadilidir. Wu-ti dneminde (618-626) bu lke saraya balln sunmak iin bir
bykeli gnderdi. Tai-tsung u szlerle bykeliyi cesaretlendirdi: Bat Tu-
keleri itaat altna alnd, artk ticaret kervanlar yola koyulabilirler. Hu halklar
(Sodiyan-lar) bu habere ok sevindiler. lkenin kral Ho-ling-kia, asil atlar da
gnderdi. Bizzat kendisinin anlattna gre ona kadar ayn aileden 22 prens gelip
gemitir.

159 Buhara, Kl Tegin kitabesinde Bukarak eklinde gemektedir. (Bkz. Thomsen, Jnsc., s. 165, n.
64). Pei-i (XCVII, s. 12 r) bu beylik hakknda unlar yazmaktadr: An Krall, Han dnemindeki
Ansi kralldr. Kraln soy ad ao-wudur ve Kang kralyla ayn kabiledendir. Lkab ise o-lidir.
(Sui-u, LXXXIII, s. 4 v o-li-teng eklinde yazmaktadr) Kang kralnn kzyla evlenmitir. Payitaht
 159/491
Na-mi (Zarafan) nehrinin gneyindedir. o-li veya o-li-teng muhtemelen An Krallnn in
sarayna eli gnderdii 609da hkm sryordu.
160 Pe, An (Buhara)nn batsna yz li mesafede binlerce aileden mteekkil bir prenslikti. Bkz. Pei-
i, XCVII, s. 12 r.
161 ehrin ad, Pei-iye gre (XCVII, s. 12 v) Mu prensliinin kral olan A-lan-minin adn hatrlat-
maktadr. Marquartn (age., s. 64) Amul (gnmzde Sir-deryann sol sahilinde, Buharann gne-
yendeki arcuy) ile zdeletirdii Mu prenslii artk Tang-uda zikredilmemektedir ki, muhtemelen
o tarihten itibaren Buhara ve Amul (arcuy)un ana ehirlerini tekil ettii An prensliine balanmt.
(s. 312deki ek ve dzeltme: A-lan-mi, Buharann merkezi eski Ary-mitan (imdiki Ramit-
an)dr. (Marquartn bildirisi)].

Dou Ana Kk Krallk162 veya Ho-han (Hargan)163 da denilir. Na-mi

(Zarafan) nehrinin kuzeyindedir. Dou tarafndan Hoya iki yz li uzaklktadr;
gneybat tarafndan ise Byk An (Buhara)ya varmak iin drt yz li yol katet-
mek gerekir. Payitaht Se-kin164 de denilen Ho-han (Kargan) ehridir. lkede
yirmi byk ehir ve yz mstahkem yerleim birimi vardr.

162 Sui-u (LXXXIII, s. 4 r) Kanga bal prenslikler arasnda An Kral-ln ve Kk An

Kralln zikretmektedir. Sonuncu Dou An idi.
163 Marquart (age., s. 61-62), merkezi bugnk Kerminenin karsnda bulunan Hargan blgesi ve
dier tarafta yani kuzeydeki Zaraf-anla bu ehri zdeletirmektedir
164 Metinde geen ince ifade hi bir szlkte bulunmuyor. Bu yzden nazari olarak fonetik kural-
larnn gerektirdii sesi verdim.

Hien-king dneminde (656-660) A-lan,165 An-si vilayetine dntrld ve

lke kral ao-wu a, oraya vali atand. Se-kin,166 Mu-lu vilayetine dntrld
ve lke kral ao-wu Pisi, vali olarak atand.

165 A-lan veya A-lan-mi Byk Ann (Buhara) payitahtdr.

166 Se-kin, Dou Ann payitahtdr.
On drdnc kai-yan gn (726) An/Buhara kral Tu-sa-po-ti,167 kardei A-
si-lan (Arslan) ta-fu tan-fa-liyi, saraya saygu sunmaya, atlar ve leoparlar takdim
etmeye gnderdi. Sekiz yl sonra168 ayn lke iki Acem katr, bir Fu-lin (Suriye)
mal mzeyyen hal, y-kin169 kokular, kand ekeri170 vs. hediye etti. Kraln
 160/491
hatunu iki byk o-pi, bir mzeyyen hal hediye etti. Bunlar kendilerine tunikler,
kemerler, deri giysiler, silahlar ve ayrca hatun iin paltolar, elbiseler, taklar ve
parfmler verilmesini istiyorlard.

167 Tu-sa-po-ti, Marquart (Eranshahr, s. 309) bu ismin ilk iki esi olan Tu-sada, Taberinin M. S.
738/9 zikrettii Buhara kral Tua-da adn bulmutur. 719da bu kral Tu-sa-po-ti in sarayna mek-
tup gndererek bir talepte bulunmutu. Biz ayn yl Semerkant kral Gurek ve Kiu-mi (Karategin) kral
tarafndan imparatora gnde rilen mektuplarn evirisini verirken bu mektubun evirisini de su-
nacaz. Daha aada Tse-fu yan kuinin notlarna bkz.
168 [s. 312deki ek ve dzeltme: sonra kelimesi tarihinin yapt bir hatadr ve sekiz yl nce
olmas gerekir.
169 Bretschneider (Klasik eserlerde geen bitkiler, n 408) y kin hiang iin kesin bir anlam vermiy-
or. Ona gre bu, dier ad curcuma olan y kin bitkisinden tamamyla farkl bir bitkidir.
170 Kand ekerinin evirisi Couvreur tarafndan (ince-Franszca szlk, s. 537) verilmitir, ama
bu anlam ekinceyle kabul ediyorum.

Dou Chaonun drt ismi daha vardr: uay-tu-a-na, Su-tui-a-na

(Satruana)171, Ki-pu-ta-na172 ve Su-tu-e-ni. lke Po-ssu dalarnn kuzeyinded-
ir ve Han dnemindeki l-i ehrinin top-raklardr.173 Kuzeydou istikametinde
iki yz li mesafede Ku-an-ti (Hocent) bulunmaktadr. Kuzeye doru gidilince e
(Ta-kent)e varlr; batya doru gidilince Kang, kuzeydouya doru gidilince
Ning-yan (Kokand)a vasl olunur. Tum bu ehirler drt yz liden daha fazla
mesafedeydi. Gney istikametinde Tu-ho-loya (Toharistan) kadar be yz li
mesafe vardr. Bu lkede iinde byk bir maarann bulunduu Ye-a ehri
vardr.174 Maarannn girii engellerle bekitilmiti. Bu maaraya ylda iki defa
kurban sunulur. nsanlar yzlerini maaraya dnerek ayakta dikilirler. Daha sonra
oradan bir duman kar ki, ona ilk dokunan kii lr.175 Wu-ti dneminde
(618-626) (Dou Chao bir bykeli gnderdi. Ayn sralarda Kang (Semerkant)
da saraya ballk bildirmek iin bir eli gnderdi. Bu eli yle dedi: Ben, lkem-
de cesur bir insan olarak tannrm. Tsin kralnn176 olaanst asker nitelikleri
olduunu duydum. Onun sanca altna girmek istiyorum. Kao-tsu buna ok
sevindi.

171 Satruana, Sutruna ve Osruna, Babr tarafndan (Pavet de Courte-ille ev., I/16) Uratipa
(bugnk Ura-tbe) ile zdeletirilmektedir.
 161/491
172 Tarihimiz burada yanlmaktadr: Ki-pu-ta-na veya Kabuzan Si y kide gsterildii gibi, (Julien
ev, I/17, 20) Sutruanadan farklyd.
173 l-i [r-i] General Li Kuang-li tarafndan M. . 102de kuatlmtr.
174 (s. 312deki ek ve dzeltme: Ayn tarih Yu yang tsa tsuda (blm. IV s. 5 r) bulunmaktadr:
Su-tu-e-ni krallnda Ye-a ehri vardr; vaktiyle bu ehirde bir ye-a (yaka) vard; onun kald
maara bugn dahi mevcuttur; bu maara yaknnda yaayan insanlar be yz aileden fazladr. Oyuun
giriinde asma kilitle kilitli bir bekleme yeri vardr; her yl burada iki defa kurban sunulur. nsanlar
maara giriine yaklanca oradan bir duman kar ve ona ilk dokunan lr; lenin cesedi maara gir-
iinde braklr. Maarnn derinlii bilinmiyor.
175 Arap yazarlar, in tarihininin hikayesinin asln izah etmek iin bir olay nakletmektedirler. Her-
belotun Dou Ktphanesinde u satrlara rastlyoruz: Botom, Mvernnehir dalar ortasnda sk-
p kalm ok kk bir ehirdir... ; en ilgin olan ise gndzleri dumana, geceleri atee benzer buhar-
larn kt bir deliin bulunmasdr. Bu buhar donduunda nadr yani amonyak tuzu oluur. Bunu
ok dikkatle ve hassasiyetle toplamak gerekir. Nitekim bunlar toplayanlar kaln ve salam giysiler giy-
erler ve acele etmezlerse hayatlarn kaybedebilirler. Bu duman ancak kapal bir yerde tutulduu za-
man ldrc olur. Bkz. Geographie dAboulfeda, Re-inaud ev., II, 2, s. 213-214.
176 Tsin kral daha sonraki mparator Tai-tsung.
Bat Chao (tikan), Sui dnemindeki Chao lkesidir. Gney ynnde i (Ke)
ve Po-lana komudur. lkenin hayitaht e-ti-leang ehridir.177 Kuzeydouda,
Ye-y-ti ehrinde, To-si178 tanrlarna kurban sunma yeri vardr. lke halk on-
lara tapar. Altndan maml bir aletin sol tarafnda onun Han dneminde Gn
Olu tarafndan verilen hediye olduu yazldr. Wu-ti devrinde (618626) (Bat
Chao) balln sunmak iin saraya (eli) gndermitir. Birinci tien-pao ylnda
(742), Ko-lo-pu-lo kral lkesinin rnlerini sunmak iin eliler gnderdi; yayn-
lanan bir imparatorluk fermanyla kendisine erdemi koruyan kral unvan verildi.
Bunun zerine Gn Oluna dedesi ve mteveffa babasndan kendisine gelinceye
kadar tm hanedann Yce Kaana hizmet ettiini, asileri cezalandrma ko-
nusunda Gn Oluna yardm kampanyasna katlma emrini almak suretiyle
Tangn adamlaryla birlemeyi arzuladn belirtti.

177 e-ti-leang yerine e-ti-heni teklif ediyor ve bu ehri tikanla z-deletiriyorum. (Geog.
DAboufeda, II, 2, s. 219).
178 Sui-u (blm. LXXXIII, s. 6 v; kr. Pei-i, blm. XCVII, s. 13 r) Chao Krall hakknda u bilgiyi
vermektedir: Chao Krall-nn payitaht Na-mi (Zarafan) nehrinin gneyine birka li mesafededir.
 162/491
Daha nceleri Kang-k topraklarnn bir ksmn oluturuyordu. Bu lkenin kral olmad iin, Kang
kral olu Wu-kieni buraya kral tayin etti. Payitaht sahilden birka li uzaklktadr. Binlerce sekin ask-
eri vardr. Bu krallkta To-si tanrlar vardr. [s. 312deki ek ve dzeltme: To-si tanrlar hakkndaki
metin olduka mulak. Burada bir tanr yerine tanrlar ifadesini kullanmam, cmleyi bu tanrlar
arasnda bir altn adam vardrdan baka bir ekilde eviremememden dolaydr. Takip eden cmle ko-
nusunda bana yalnzca Sui-unun metni makul grnyor. Pei-inin metni ise anlalamad iin
atlmaldr.] Bat Denizinden hareketle douya doru giderken yol zerinde bulunan eitli krallk-
larn tamam bu tanrlara taparlar. Bu tanrlar arasnda bir tanesi altndandr. Altn po-losu on be ka-
dem geniliindedir. Heykelin ykseklii bu lye gre ayarlanmtr. Her gn bu tanrlara be deve,
on at ve yz koyun kurban edilir. Bin kii bu kurbanlarn etini yer, ama yine de bitiremezler. Altn po-
lu iin bkz. s. 119, n. 2. Hirth (Fremde Einjlsse in der chinesischen Kunst, s. 33) To-si tanrlar ko-
nusunda, Vamberyye dayandrarak Pal-lasn enteresan bir gzlemini nakleder: Es geschieht zur
Besch-wichtigung des bsen Geistes, dass man, wie Pallas berichtet, an jedem Gezelt auf der stlichen
Seite aussen eine Art Gtzen ein-gesteckt findet, den sie Ts oder in der Mehrzahl Tstr nennen.
(Pallasn anlattna gre, her adrn dou tarafnn dnda tekil Ts veya oul olduunda Tstr
denilen putlar bulunurdu ve bunlar kt ruhlarn teslim edilmesini salarlard. Bu yaklam, mantkl
grnmekle birlikte kesinlik ifade etmemektedir ve benim grme gre To-si tanrlar meselesi
halledilmi saylmaz. Sui-u ve Pei-inin verdikleri bilgi u ekilde devam etmektedir: Gneydou
ynnde Chao Krall Kang Krallndan 100 li uzaktadr. Bat ynnde ise Ho (Kuanya) Krallna
115 li uzaklktadr. Kao u, dou ynnde 6600 li mesafededir. Ta-ye devrinde (605-616) vergi ve
lkenin rnlerini sunmak iin eliler gndermitir. Bu bilgiyi okuyunca, Pei-ideki Kang
Krallnn Si-wan-kin (Semerkant)dan farkl bir ey olduu gz nnde tutulmaldr. Bu da Chao
Krallnn nasl olup da ayn zamanda hem Zarafann gneyinde ve hem de Kang Krallnn 100 li
batsnda bulunduunu aklamaktadr. Bu durumda Tang -uda belirtildii gibi Kangn Semerkant
olmas imkanszdr.

On birinci ylda (752) Dou Chao (Satruana) kral o A-hu, An (Buhara)

kralyla birlikte kara ridal179 Ta-ilere (Araplar) saldrmak istedi. Hsan-tsung
onlar yattrd ve izin vermedi.

179 Reinaud (Geog. DAboulfeda, II, 2, s. 186) Abbasi hanedan taraftarlar hanedann rengini tem-
silen siyah rida giydikleri iin bu ad veriliyordu demektedir.
 163/491
Merkezi Chao, Bat Chaonun (tikan) dousunda ve Kang (Semerkant)n
kuzeyindedir.180 Kraln payitaht Kia-ti-en ehrin-dedir. lke halk iri gvdelidir;
sava ve vurumaya yeteneklidir.

180 Hsan-tsangn Si y kisindeki bir notta (Julien evirisi, I/19, n. 3) Ki-pu-ta-nann Chao
Krall olduu belirtilmektedir. Buras Merkezi Chao olmal. Zaten tpk Merkezi Chao gibi Se-
merkantn kuzeyinde yer almas gereken Ki-pu-ta-na da Ebul-Fedann Kabu-zancekesine tekabul
etmektedir.

e (Takent)e o-e (ac) veya (a) da denir. Han hanedan dnemindeki Ta-
yann kuzey knrn oluturuyordu. Bakente dokuz bin li uzaklktadr. Kuzey-
dousunda Trkler, kuzeybatsnda Po-la (lkesi) vardr. Gney istikametinde 200
li mesafede K-an-ti (Hocent), be yz li gneybatda Kang (Semerkant) bulu-
nur. lkenin evresi 1000 liden fazladr. Sada (yani bat tarafnda) Su-e nehri
yer alr.181 Kraln soy ad edir;182 payitaht o-e (ac) ehridir. Buras eskiden
Kang-kye bal kk Y-ni kralnn bakentiydi. Gneybatsnda Yo-a (Sir-
derya) nehri vardr. Bu nehir Orta Kralln topraklarna girdiinde en-u veya e
nehri adn alr. Gneydou tarafnda trkuaz kartlan byk dalar yer almak-
tadr.183 lke halk son derece iyi savadr. Pek ok safkan atlar vardr. Ta-ye
dnemi balarnda (605-616) Suiler zamannda, Bat Tu-keleri onlarn kraln
ldrerek lkeyi tegin Fu-e vastasyla ynettiler.184 Wu-ti (618-626) ve eng-
kuan (627-649) yllarnda, lke halk birok defa rnlerini (saraya) sundular.
nc hien-king (658) ylnda Kan-kie ehri Ta-y-an185 hkumet merkezi
haline getirildi ve lke kralna Kan tu-tun e-o-ti y-k ao-mu186 ynetici un-
van verildi. Kai-yan dnemi (713-741) balarnda, bu lkenin nemli iler
baaran prensi Mo-ho-tu tu-tuna (Bagatur tudun) e (Takent) kral unvan ver-
ildi. Yirmi sekizinci yl (740) adaleti gzeten kral nian verildi.187 Bir sonraki yl
(741) Kral -nai tudun k-li, imparatora yle dedi: u anda Tu-keler yce
kaana (Gn Oluna) tbidirler. Dier krallklar iin tehlike tekil edenler sa-
dece Ta-i (Tazi=Araplar)dr. Onlarn cezalandrlmasn istiyorum. Gn olu
onun isteine cevap vermedi. Tien-pao dnemi (742755) balarnda kraln olu
Na-k k-pi-iye deiiklii benimseyen kral unvan verildi ve demir bir nian
hediye edildi. Bir sre sonra (750) An-si (Kua) valisi Kao Sien-i, e kraln sadk
bir tebaa olarak grevlerini ihmal etmekle sulayarak cezalandrmak istedi.
 164/491

Kral,188 Kao Sien-iye itaat etti, o da onu kai-yan kapsna kadar muhafzlar
nezaretinde gnderdi. Orada imparatorun huzuruna karlmak zere tutukland
ve imparatorluk saraynda infaz edildi. Bu olaydan sonra tm Bat lkeleri ine
kar di g-crtmaya balad. Kraln olu yardm istemek zere Ta-i (Tazi)le-re
kat; Talas ehrine saldrd ve Kao Sien-inin ordusunu malup etti.189 O gnden
itibaren Araplarn hizmetine girdi, fakat pao-ing dneminde (762) bu lke saraya
balln sunmak ve tartuk gtrmek zere eliler gnderdi.

181 Burada bir hata olmal. nk burada Su-e (Suyab=u) deil, Takentin batsndan geen
Amu-derya bulunmaktadr.
182 Bu kelime ta anlamndadr. Bu ayn zamanda e Krallnn da addr ki, Takent de ta
ehri anlamndadr.
183 Bkz. Hirth, Nachworte, s. 81, n. 1.
184 Hirth (age., s. 107) J kelimesini Trke beg unvan olarak kabul ederek, cmleyi lkenin tegin
ve beg (bey) unvanl memurlar tarafndan ynetildii eklinde tercme etmektedir. Btnyle kabul
edilebilir bir yorum, ama ben Pei-i (XCVIII, s. 12 r) ve Sui-uda (LXXXIII, s. 4 v) u notlar bul-
duum iin bu gre katlmyo rum: Sui-uda yle deniliyor: Vaktiyle e (Takent) Krallnn Tu-
kelerle bir ihtilaf oldu: e-kui kaan, ordusuyla hareket ederek krall yerle bir etti ve tegin Tien-
eye naip olarak krall ynetmesini emretti... Beinci ta-ye ylnda (609) Tien-e in sarayna
balln bildirmek ve vergi sunmak iin bir eli gnderdi. Burada Tien-enin bir ahs ismi olduu
ak. Dier yandan Tang-uda geen Fu-e basit bir varyanttr. Bu metinde baka bir glk daha var.
Bat Tu-keleriyle ilgili notlara binaen e-kui Kaan, Ho-sa-na Kaan 611 ylnda ine gittikten sonra
tahta ktna gre, nasl olur da Tien-e onun tarafndan Takent Kralln ynetmekle grevlendiri-
lir ve nasl olur da 609da ine eli gnderebilir? Eer Ta-tunun kk olu e-kui Kaann Ho-sa-
na in sarayna snmadan nce dahi Bat Tu-kelerinin hakan olma hakkna sahip olduu gz
nnde bulundurulursa, o zaman bu tezat ortadan kalkar ki, bu durumda 609dan nce de e-kui
Kaann Bat Trklerinin bir ksmnn mer hakan olarak telakki edilmi olmas kuvvetle
muhtemeldir.
185 Bu durum, inlilerin Hu-lu Kaan yenmelerinden ve Bat Trk Hakanlnn tamamn ilhak
etmelerinden sonra Bat lkelerinin tekilatlanmasnda uygulansa gerektir. Tse-i tung kiene gre bu
organizasyon 659da Kagarya ve Sir-deryann kuzeyindeki lkeler, 660da ise Sir-deryann gneyinde
lkeler iin uygulanmtr. 659 ylna ait metin yle: Drdnc hien-king ylnn dokuzuncu aynda,
yaynlanan bir imparatorluk fermanyla e (Takent), Mi (Maymarg), i (Ke), Byk An (Buhara),
 165/491
Kk An (Hargan), Chao (Kabuzan), Pa-han-na (Fergana), -ta (Eftalitler), Su-le (Ka-gar), u-k-
pan (Yarkendin gneyinde) vs.. krallklarnda 127 vilayet, ile ve kazalar kuruldu.
186 Bu prensin unvannda tu-tun yani tudun unvann ve be Tu-lu kabilesinden birinin ad olan
e-o-ti ismini buluyoruz.
187 Takent kral Bagatur tudunun 739 ylnda Trk hakan Su-lunun olu Tu-ho-siene kar in-
lilere verdii destek konusunda bkz. s. 123. Tse-i tung kiene (CCXIV, s. 12 r) gre Tu-ho-sien Sui-e
(Tokmak) ehrinde Kai Kia-ynn saldrsna uram, savamak iin surlardan dar km, fakat
yenilerek kamsa da Ho-lo dalarnda yakalanmtr. inliler, bu olaylar mteakiben Takent kra-
lnn kendilerine yapt yardm dllendirmek iin 740 yllnda ona adaleti gzeten kral nian
verdiler.
188 KaoSien-ininbiyografisinden,tien-paodnemindeimparatorluk fermanyla Takent kral olan
kiinin K-pi-e olduu anlalyor. Dolaysyla ine gnderilen u elilik hayetlerinin de bu kral tara-
fndan gnderildii kabul edilmelidir: kinci tien-pao ylnn (743) 12. aynda Takentin prens-kral
Kang (Semerkant) Krallnn ynlarndan olan damad Kang-jen tieni lkesinin rnlerini sunmak
zere eli olarak gnderdi; drdnc tien-pao ylnn (745) yedinci aynda Takentin prens-kral, say-
glarn ve vergi sunmak zere saraya eliler gnderdi; beinci tien-pao ylnn (746) nc aynda
Takent kral sayglarn ve ayn zamanda on- be at sunmak zere eliler gnderdi; Takentin ikinci
kral -nai tudun K (bu sayfada sz edilen kiiyle ayn ahs), lkesinin rnlerini sunmak zere
eliler gnderdi; altnc tien-pao ylnn (747) beinci aynda, Takent kral atlar sunmak zere eliler
gn- derdi; sekizinci tien-pao ylnda (749) Takent kralnn olu Yan- an, sayglarn sunmak iin
saraya geldi. (Tse-fu yan kui; keza Pi- en i tien, LIX, s. 6 ro, Ta-yan zerine notlar)
189 Bu olay 750 veya 751 ylnda olmutu. (Bkz. Kao Sien-i biyografisi (Tang-u, CXXXV, s. 4 v ve
Kiu Tang-u, CIV, s. 2 r ). - Tse-i tung kien (CCXVI, s. 7 v ve 8 r , 751 ylnn drdnc aynda ve
sekizinci aydan nce) yle diyor: Kao Sien-i e (Takent) kraln hapsettirince, e kralnn olu Hu
halklarna kat ve Kao Sien-inin iki yzl, a gzl ve zalim olduunu syleyerek serzenite bulundu:
Hu halklar ona ok kzdlar; arkasndan birlikte Drt Garnizona saldrmak iin Ta-i (Tazi)leri gizlice
ardlar. Bunu renen Kao Sien-i, otuz bin barbar ve inlinin bana geerek Ta-ilere saldrd; 700
li kadar uzaa gitti: Ta-lo-se (Talas) ehrine gelince Ta-i (Araplar) ile karlat. (Her iki ordu be gn
boyunca savat. Ko-lo-lu (Karluk) kabileleri isyan ettiler ve Araplarn safna getiler. Tang ordusu n
ve arka cepheden hcuma urad. Kao Sien-i byk bir bozgun yedi; ordusunun tamam ya ld ya da
kayboldu. Yannda sadece bir ka bin kii kald. Yeu wei-wei tsiang-kn Li Se, Kao Sien-iye kamasn
tledi. Yol meakkatli ve dard. (Li Se-yenin biyografisine gre bu yol in ordusundan arta kalan-
larn snmaya altklar Pe-i dalarna gidiyordu); Pa-han-na (Fergana) askerlerinin ou nde bu-
lunuyordu; insanlar ve hayvanlar yn halinde yolu kapatyordu (Tse-i tung kiene gre bu srada
 166/491
Fergana Araplara kar verilen savata Kao Sien-inin yannda yer almt); Li Se-ye (ve adamlar)
hzla ileri frlayp byk sopalarla vurarak kalabal datmaya altlar. nsanlar ve atlar sopalarn
tesiriyle yere dyorlard. Kao Sien-i bylece gemeyi baard.

Sui-e (Suy=Tokmak), Kuann gneybatsna bin li mesafedeki Pu-ta190

dalarnn eteklerindedir. Gneyde Orta Krallkla hemhuduttur; kuzeyde Tr-
gilerin gney snrna bitiiktir. Gneybatya doru gidilince, iki bin liden sonra
Tsung-ling dalarna varlr. Gneye doru akan nehirler denize ulamak iin Orta
Kralln iinden geip giderler; kuzeye doru akanlar ise denize dklmek iin
Hularn topraklarndan geerler.191 Kuzeye doru gn gidildikten sonra bir
glden geilir. lkbahar ve yaz aylarnda srekli kar yaar.192 Pu-ta dalarndan it-
ibaren kuzeye doru bin liden daha uzun bir mesafe gidilince Si-e vadisine ge-
linir. Dousunda Jo-hai (Issk Gl) vardr. Soua ramen toprak donmaz. Bat
tarafnda Sui-e (Tokmak) ehri bulunur. Yedinci tien-pao ylnda193 (748) Pei-
ting (Guen yaknnda) valisi Wang eng-kien, Kuaya saldrarak Sui-e blgesini
yakp ykt.194 Bu vadi bin li uzunluundadr; burada deiik kabilelere mensup
binlerce Tu-ke askeri bulunur. Tarlada alanlarn tamam zrhldr; bunlar kle
yapmak iin birbirlerini karrlar. Bat tarafndaki blge Ta-lo-se (Talas) ehrine
bitiiktir. Takent, kendisinde bir garnizon bulundurabilmek iin srekli asker
verir. O noktadan itibaren bat denizine vasl olunur. nc aydan dokuzuncu aya
kadar, genellikle yamur yamaz. Ahali tarlalarn kar sularyla sular.

190 Pu-ta dalar, Tanr Dalarnn Bedel Geidinin yer ald ksm olarak tandmz Po-ta
dalaryla ayn yer olmal.
191 Trklerle inliler arasnda snr olan Bedel Geidi, bir ksm inin kuzeyine, dierleri Trk to-
praklarnn gney kesimine akan nehir- lerin ayrm noktasndayd. Denize dklmek iin ifadesi
burada sadece mecazi anlamda verilmitir ve ancak herhangi bir gl kaste- dilmi olabilir.
192 Bu yzdendir ki Tu Yu (keza Pien i tien, LIX, s. 9 r , Ta-yan zerine notlar) bu gle kar gl
adn vermektedir.
193 [s. 312deki ek ve dzeltme: Drdnc tien-pao ylnn (745) ye-
dinci aynda, An (Buhara) kral K-ti-po (Kuteybe) saygsn iz- har
etmek ve tartuk sunmak iin eli gnderdi; ona adalete dn- dren
kral unvan verildi. (kui i wang) (Tse-fu yan kui, blm. 965, s. 2
r*)].
 167/491
194 Bkz. s. 45, n. 1 ve Tu Yunun Tung tienin (Pien i tien, LIX, s. 7 r , Ta-yan zerine notlar) zet
bilgileri.

Takentin gneydousunda bin liden daha fazla bir mesafede Pu-han toprak-
lar balar.195 Drt taraf dalarla evrilidir; topra mnbittir ve bol miktarda at
ve koyun yetitirilir. Bat ynne doru bin mil gidilince Tu-li-e-naya varlr.196
Pu-han, dou tarafnda e-e nehriyle hemhuduttur.197 Bu nehir Tsung-ling
dalarnn kuzey platolarndan doar. Bulank renklidir ve kuzeybatya doru akar.
Su ve bitki bulunmayan byk bir le girilir. Takip edilmesi gereken yol, uzaktaki
yksek dalara bakarak ve yol zerinde terkedilmi cesetleri izleyerek bulunur.
Oradan itibaren be yz li mesafede Kang (Semerkant) topraklar balar.

195 Eer Fergana zel bir notta Ning-yan Krall adyla ele alnmam olsayd, Pu-han Ferganayla
zdeletirilebilirdi; dahas, Pei-i (XCVII, s. 12 v ) Ferganann Takentin gneydousuna be yz,
Su-tui-a-nann (Sutruana=Ura-tbe) dousuna be yz li mesafede olduunu kaydetmektedir.
Burada ise aksine, Pu-hanla bu iki ehir arasndaki mesafe bin li olarak gsterilmektedir. Bu glkle-
re ramen, Pu-han adnn Fergana kelimesinin evirimi yazm olarak kabul edilmesi kanaatindeyim ve
bu yzden ehri Ferganann merkezine deilse bile, en azndan bu topraklarn en dou kesimine
yerletiriyorum.
196 Tu-li-e-na, Satruana (Ura-tbe) adnn yanl bir ksaltmas olmal. Hsan-tsang onu Su-tu-e-
na olarak yazmaktadr.
197 [s.313deki ek ve dzeltme: e-e nehri a (Takent) nehri yani Sir-derya olmal.]
Mi lkesine Mi-mo veya Mi-mo-kia (Maymarg) da denilir.198 Kuzeye doru yz
li mesafede Kang (Semerkant) bulunur. Kraln payitaht Po-si-to ehridir. Kral,
Yung-hui dneminde (650655) Araplar tarafndan malup edilmitir. nc
hien-king ylnda (658) lke Nan-mi eyaletine dahil edilmi ve banda bulunan
Prens ao-wu Kai-uoya vali unvan verilmi; lke, bu tarihten itibaren saraya
sayg sunmay ve hara demeyi hi aksat-mamtr. Kai-yan dneminde
(713-741) deerli yzkler, rakkaslar, hasrlar, aslanlar ve Hu-san kadnlar
sundu. Sekizinci yl (730), st dzey bir memur olan Mo-ye-men199 saraya ballk
bildirmeye geldi. Tien-pao dnemi (742-755) balarnda, lkenin prensine
meruiyeti gzeten kral, hatununa ise kin-fu-jen unvan verildi.
 168/491
198 Abel Remusat, Miyi Maymarg ile zdeletirmektedir. Vivien de St. Martin ise, (Memoires, II/
280) Si y kinin (I/19, n. 2) bir metninde, Maymarg Semerkantn gneybatsnda yer almasna ra-
men Minin ayn ehrin kuzeybatsna dtn gsteren bir delil bulduuna inand iin bu gr
reddetmektedir. Fakat bizzat bizim evirdiimiz metinde Mi topraklarnn esasen Semerkantn yz li
gneyinde bulunduu grlyor; dolaysyla bu prensliin Araplarn Maymarg ile zdeletirilmesi
gerekir.
199 Ayn ad tayan bir kiinin 750 ylnda Semerkant sefiri olarak zikredilmesi olduka
enteresandr.

Ho lkesine K-uang-ni-kia (Kuanya)200 ve bir de Kui-u-ang-ni de denilir.

Kang-kye bal kk kral Fu-monun ehrinin eski topraklardr. ehrin
solunda (dousunda) iinde resimler bulunan birka katl bir bina vardr. Binann
kuzey tarafnda eski in imparatorlarnn, dou tarafnda Trk prens ve hakanla-
ryla Po-lo-menlerin (Brahmanlar), bat tarafnda Po-ssu (Per-sia), Fu-lin (Suriye)
vs. krallarnn resimleri vardr.201 lkenin prensi sabahleyin bu binaya tazimde
bulunmaya gider, sonra istirahata ekilir. On beinci eng-kuan ylnda (641) (bu
krallk) saraya balln bildirmek iin eliler gnderdi. Yung-hui dneminde
(650-655) kral, imparatora birini gndererek Tanglarn bat lkelerine bir taharri
ordusu gndereceini rendiini ve bu ordunun iaesini nakletmek istediini
bildirdi. Daha sonra bu lke topraklar Kui-uang eyaletine dntrlerek,
bandaki Prens ao veya Po-ta-tiye vali unvan verildi. O da kranlarn sunmak
iin saraya Po-ti-iyi gnderdi.

200 Semerkant ile Buharann tam ortasnda. Marquartn bu ehirle ilgili tespitlerine bkz. (Die
Chronologie, s. 59-60).
201 Tu Yunun Tung tieni de benzeri bir mahede nakletmektedir. Tung tien ayrca lkenin bin
sekin askeri bulunduunu ve kraln altn kolarla mzeyyen bir taht zerinde oturduunu
belirtmektedir. Bkz. Pien i tien, LXVIII.

Hu-siun lkesine Ho-li-si-mi (Harezm) ve hatta Kuo-li de denilir. Wu-hu

(Oxus) nehrinin kuzeyindedir. Gneydouya doru alt yz li gidilince u-tiye202
varlr. Gneybatda Po-ssu (Per-sia) ile, kuzeybatda Tu-ke Ho-sa (Hazar Trk-
leri) ile snrdatr. Buras, Kang-kye bal kk kraln yaad Ao-kien eh-
rinin eski topraklardr. lke kralnn payitaht Ki-to-k-o ehridir. Bu halk, tm
Hu halklar arasnda arabaya koulan kzleri olan tek halktr. Tacirler dier
 169/491
krallklara bu arabalarla giderler. kinci tien-pao ylnda (751) lkenin prensi ao-
e-fen, saraya balln bildirmek ve kara tuz hediye etmek iin bir eli gnderdi.
Pao-ing dneminde (762) saraya ballk bildirmek iin tekrar eliler geldi.

202 u-tiyi bir yer ad olarak gryorum, ama zdeletiremiyorum. [s. 313deki ek ve
dzeltme: u-ti, Mu-ti ve Fa-ti isminin deiik bir yazl eklidir.]

i lkesine ayn zamanda K-a (Ke)203 ve Kie-uang-na da denir. Tu-mo204

nehrinin gneyindedir. Kang-kye bal Su-hie205 prensliinin eski toprak-
lardr. Bat istikametinde 150 li mesafede Na-so-po (Naheb veya Nesef)206 bu-
lunur. Kuzey istikametinde iki yz li mesafede Mi (Maymarg) ile snrdatr; gney
ynnde drt yz li mesafede ise Tu-ho-lo (Toharistan) bulunur. Orada
Demirkap207 da bulunur. Sada ve solda derin yarlar vardr. Buradaki kayalar
demir rengindedir ve iki krall208 birbirinden ayran bir geit durumundadr. Bu
geit demirlerle takviye edilmi kaplarla bekitilmitir. Kede her seremonide bin
koyunun kurban edildii bir tapnak vardr. Her savaa gidite, yola kmadan nce
tapnma yini dzenlenir. Kralln surlarla evrili be yz ehri vardr. Suiler
dneminde ve ta-ye devrinde (605-616), lkenin prensi Ti-o, ilk defa Orta
Krallkla temasa gemitir. Kralln ok gl olduu biliniyordu.209 Kie-e (Ke)
ehrini o kurmutur. Topraklarnn sadece bir taraf binlerce li uzunluktayd. On
altnc eng-kuan ylnda (642) lkenin prensi a-e-pi lkesinin rnlerinden
sundu. Hien-king dneminde (656-660) lke K-a ilesine dntrld ve
Prens ao-wu e-a-hoya vali unvan verildi. On beinci kai-yan yl (727) Prens
Hu-pi-to, saraya rakkaseler ve benekli leoparlar gnderdi. Daha sonra pek ok kral
ld ve yerlerine yenileri tahta kt, ama tartuk gndermeye devam ettiler. Tien-
pao dneminde (742-755) bir imparatoruk fermanyla i (Ke) ad Lai-wei
Krall210 eklinde deitirildi.

203 Ke veya Ka, gnmzde Semerkantn dousundaki ehri-sebzdir.

204 Kar nehri.
205 Su-hie, Sod kelimesinin eviriyazm gibi grnyor. Bu varsaym ve Tang-unun eski Su-
hieyi Ke ehriyle zdeletirmesi Marqu-artn (age., s. 57) Kein bir zamanlar Sodiyanann
bakenti olarak grldnu gstermek iin kulland Arapa metinlerce teyit edilmektedir.
206 Naheb veya Nesef, bugnk Kar.
 170/491
207 Keden drt gnlk yolda, gneyde yer alan mehur Demirkap (Derbend) hakknda bkz.
Hsan-tsang (age., s. 61; Si y ki, I/23; Vivien de St. Martin, II/284); Kl-tegin ve Bilge Kaan kit-
abeleri (Thomsen, age., s. 137, n. 6); Tomaschek, Sogdiana, s. 27 vd.
208 Sodiyana ve Toharistan.
209 Hirth (Nachworte, s. 86) yle evirmektedir: Kendini kudretli ve Ke ehrinin kurucusu
olarak nitelendirmektedir. Burada Kang Krallyla ilgili cmleyle Pei-i (XCVII, s. 11 v)deki cmle
ayn gibi grnyor: Gl bir krallk olarak hret yapmt. Benzeri bir ifade Pei-ide Ju-janlar iin
kullanlmtr.
210 21. Kai-yan ylnn (739) drdnc aynda, Fergana kral Arslan tarkan, Ke kral Se-kin-ti ve
Trgilerin babuu Suo Se-kin, bunlarn tamam saraya eliler gnderdiler (Tse-ju yan kui, blm.
971, s. 12 v). 28. kai yan ylnn (740) nc aynda, Su-luyu yendiinden dolay dllendirmek
amacyla o-kielerin kral Se-kin-ti sra d terfi ettirilmi unvan verildi (Tse-ju yan kui, blm.
964, s. 20 r). Burada sz edilen Se-kin-tinin Ke kralndan baka birisi olmad aktr. O halde
neden ondan o-kielerin kral eklinde sz edilmektedir? Bir sebep grnmyor. Sadece 137. sayfada
o-kie kelimesi savalar anlamnda kullanlmtr. [s. 312deki ek ve dzeltme: Buharadaki o-
kie hassa birlii yani savalar denilen bir seme birlik olduunu grmtk. Dier yandan Hsan-
tsang (Memoires, I/19) Semerkantta gzpek o-kie askerlerinin bulunduunu kaydetmektedir. Ve
nihayet Ke kralna o-kielerin kral dendiini gryoruz. o-kie, Marquartn bana aklama lutfunda
bulunduu gibi, Farsa servus, famulus anlamna gelen ker kelimesinin eviriyazmdr ve Sodiy-
anada mnferiden sava hassa askeri anlamnda kullanlyordu. o-kiele-rin kral Farsa Naheb
ispeh-bedi unvanna tekabl etmektedir; Se-kin-ti, Tabernin el-skend dedii kiidir. (Marquart,
Dei Chro-nologie, s. 63)]. Ayrca Se-kin-tinin Su-luyu yendii de sylenemez; nk o ve Takent
kral Su-lunun olu Tu-ho-sieni itaat altna almak iin inlilere yardm etmilerdi. 29. kai-yan
ylnn (741) nc aynda, Ke kral Se-kin-ti, devlet erkanndan Pu-ti-mi-e adl birini saraya
balln bildirmek, ylban tebrik etmek ve lkesinin mahsullerinden sunmak zere gnderdi.
(Tse-ju yan kui, Pien i tiende, blm. LXVIII).

Na-so-poya (Naheb veya Nesef) Kk i de denilir, nk sonuta iye (Ke)

baldr. Gemite Tu-ho-loya (Toharistan) ait topraklar zerindeydi. Dou
tarafnda Tsun-ling dalar snr tekil eder; bat ynnde Po-la-ssu (Persia) ile
snrdatr. Gneyde ise karl dalar211 yer alr.

211 Buradan itibaren notun son ksmlar, byk ksm Hsan-tsang-da bulunan gzergahlardan
olumaktadr. Bu gzergahlarn byk bir ksm, Tu-kelerin hakimiyet alan iinde bulunan toprak-
lar konu alan konumuzun dndadr. Sadece u ksm alabiliriz: (Sie-y=Zabulistan)n kuzeyinde be
 171/491
yz li mesafede, uzunluu doudan batya iki bin, gneyden kuzeye bin li olan Fu-li-e-sa-tang-na
(Vardastana) blgesi bulunur. Bandaki prens Trklerdendir. Payitaht Hu-pi-na (Hupiyan)
ehrindedir. Kuzeydousunda yaz aylarnda dahi genellikle donmu vaziyette bulunan byk karl
dalar (Hinduku) bulunur. Bu dalar amak iin buzlar krmak gerekir. Bu dalarn eteinde toprak-
lar bin li geniliindeki An-ta-lo-fo (Andarab) lkesi yer almaktadr. Kuzeybatya doru gidilirse bir
dalar zinciri geilir ve tam drt yz li sonra Kuo-si-toya (Host) vasl olunur. yz li kuzeybatda
Huo (Kunduz) halk yaar. Bunlarn topraklar iki bin li bykl-ndedir. Bu halk (Andarap, Host
ve Kunduz sakinleri) eski Tu-ho-lo (Toharistan) topraklarnda yaarlar ve Tu-kelerin te-baasdrlar.
Balarndaki prensler de Trklerdendir. Bunlar Der-bendin gneyindeki eitli barbarlar (jung) yne-
tirler. Bu halklar gebedir ve sabit bir ikametgahlar yoktur. Host ehri Trklerin Araplara kar
oluturduklar savunma hatlarndan biridir. Host veya Hast, diyor Ebul-Feda (Reinaud ev., II, 2, s.
192) An-daraba ile Toharistan arasndadr. Belhe tbidir. Trklerin hkmdar orada Kuteybe bin
Mslime kar direnmitir.

Ning-yan (Fergana)

Ning-yan lkesi esasen Pa-han-na (Fergana) idi ve Po-han da denilirdi. Yan

Wei zamannda ad Po-lo-na idi. Bakente sekiz binli mesafededir. Kral, en-u
(Amu-derya) nehrinin kuzeyindeki Si-kian (Ahsiket)212 ehrinde yaar. lkenin
alt ehri ve yz kasabas vardr. nsanlar genelde uzun mrldr. Kraliyet ailesi,
Weilerden (220-264) ve Tsinlerden (265-419) bu yana kesintisiz i bandadr.
Her yln ilk gnnde kral ve mevkebi iki gruba ayrlr. Her biri birbiriyle dven
iki zrhl kiiden birini tutar. Halk bunlarn dvne ta ve tularlarla itirak eder.
Bunlardan biri ldnde, o yln iyi veya kt geecei konusunda kehanette bu-
lunmak iin arpma dururdu.

212 Si-kian, Ahsiketin ksaltlm eviriyazm olmal. drisi (Jaubert, ev., II/210) yle der: Fer-
gana geni bir blgenin addr. Birok kasabalardan baka, en by Ahsiket olan yedi ehri vardr.
Ahsiket, a (Sir-derya) sahilinde, bir vadidedir. Daa bir buuk mil uzaktadr. Nehrin kuzeyinde yer
alr ve kalabalk bir mahallesi vardr...

eng-kuan dneminde (627-649) Kral Ki-pi, Bat Tu-kele-rinden Kan mo-

ho-tu (bagatur) tarafndan ldrld. A-i-na u-ni ehri ele geirdi. u-ninin
lmnden sonra olu O-po-i iktidar ele ald. Ki-pinin aabeyi A-leao-tsan, kral
 172/491
oldu ve Hu-meni kendine payitaht yapt. Halbuki O-po-inin bakenti Ko-saiyd.
Hien-king dnemi (656-660) balarnda, O-po-i, balln sunmak ve tartuk
gtrmek zere saraya bir eli gnderdi. Kao-tsung onu taltif etti. nc yl (658)
Ko-sai ehri Hiu-siun hkumetinin ynetim merkezi oldu ve A-leao-tsana vali
unvan verildi. O gnden itibaren her yl lke saraya balln bildirip, tartuk
gnderdi.213

213 Bu ksmda 715 ylnda vuk bulan ve Tse-i tung kien (CCXI, s. 7 v) de zikredilen u olay-
lardan hi bahsetmemektedir: Daha nce kien-a-y-i ang Hiao-sung, Kuo uya (imdiki Kan-su
eyaletinde Si-ning yaknnda) bir grevle gnderilmiti. Dnnde, ln batsnda yer alan lkelerde
yaplmas gereken iyi ve kt ilerin neler olduu konusunda bir rapor sundu ve durumu incelemek
zere oraya gnderilmesini talep etti. mparator onu tam salahiyetle hareket etme yetkisi verdi. Pa-
han-na (Fergana), Wu-sunlarn eski lkesidir ve uzun yllardr ine balyd. Tu-po (Tibetliler) ve Ta-
i (Araplar) oraya A-leao-ta adnda birini kral olarak atama ve Ferganaya saldrma konusunda an-
latlar. Fergana kralnn ordusu yenildii iin kral yardm istemek iin An-siye (Kua) kat. ang
Hiao-sung, askeri vali L Hiu-yinge yle der: Eer ona yardm vermezsek, artk bat lkelerini kon-
trol altnda tutma vastamz kalmaz. Bylece komu barbar kabilelerden toplanm on binden fazla
askerin bana geerek Kiu-tsenin (Kua) batsnda binlerce mil ilerledi ve pek ok ehri itaat altna
ald. Ayn ay cebri bir yryle birleik ehirlerin jl 4j> yannda A-leao-taya saldrd. (Bu terim,
ileride sz edilecek olan birleik ehir veya komuya iaret etmektedir). ang Hiao-sung bizzat zrh
giyip ordusunun bana geerek se saatinden (sabah 9-11 aras) yu saatine (leden sonra 5-7 aras)
kadar saldrd. Bu ehir halkn kltan geirdi, binden fazla insan esir etti veya kellesini kesti. A-
leao-ta birka svariyle birlikte da geitlerine kat. ang Hiao-sung dier krallklardaki ordulara bir
ar gnderdi; bat lkeleri onun ihtiamndan titremeye balad. Aralarnda Ta-i (Araplar), Kang-k
(Semerkant), Ta-yan (Takent) ve Ki-pinin (Ka-pia) bulunduu krallklarn tamam itaat arzetmek
iin eliler gnderdiler.

Hsan-tsung ynetimi zamannda, 27. kai-yan gn (739) Arslan tarkan, Tu-

ho-sieni214 yenmesi iin ine yardm etti. Buna karlk ona deiiklii kabul
eden kral unvan verildi.215

214 Trgi kumandan.

215 Tse-ju yan kui (blm. 971, s. 12 v, s. 15 r ve s. 18 r) Arslan tarkann 739, 745 ve 751 ylnda
gnderdii elilerden bahsetmektedir. Bu prensin unvan 745 ylnda u ekilde idi: Ning-yan Kral-
 173/491
lndan deiimi kabul eden kral, sra d terfi ettirilen, gzpek svarilerin umumi reisi, Pa-han-na
kral Arslan tarkan.

nc tien-pao yl (744) kralln ad Ning-yan olarak deitirildi; imparat-

or, lkenin kralna anas tarafndan ecdadnn ad olan Tu soyadn verdi. Ayrca
imparatorluk ailesinden bir kza prenses Ho-i yani birlik ve adalet prensesi ad
verilerek krala gnderildi. On nc yl (754) Kral ung-tsie, olu Sie-yy
ballk bildirmek zere saraya gnderdi. Olu, in greneklerini renmek iin
muhafz alaynda grev istedi. stei yerine getirildi ve sol askeri muhafzlar gener-
ali unvan verildi. Canla bala Tanglara hizmet etti.

Byk ve Kk Pu-l216 (Baltistan ve Gilgit)

216 Nisbeten Baltistan ve Gilgit blgelerine tekabul eden Byk ve Kk Pu-lnun Bat Trk
Hakanlnn bir ksmn tekil etmedikleri anlalmaktadr. Buna ramen, 747de Kao Sien-inin
dzenledii askeri seferin inin Bat lkeleri zerinde yeniden hakimiyet tesisi iin bir vesile olmas
sebebiyle, bu iki lkeyle ilgili bilgileri buraya koydum.

Tang-u, CCXX1, b, s. 4 r

Byk Pu-lye (Baltistan) Pu-lu da denir. Tu-ponun (Tibetliler) tam

batsndadr ve Kk Pu-lyle hemhuduttur. Bat tarafndan Kuzey Hindis-
tandaki U-ang (Udyana) topraklaryla snrdatr. Y-kin bitkileri yetitirir. Tu-
ponun (Tibetlilerin) te-baasdr. Wan-sui-tung-tien dneminden (696) kai-yan
dnemine (713-741) kadar balln bildirmek zere in sarayna defa eli gn-
dermi; bu yzden bir fermanla lkenin prensi Su-fu-o-li-e-li-niye kral unvan
verilmi; onun lm zerine de yine bir fermanla tahta kma hakk Su-lin-to-i-
eye (Surandra ditya?) tevdi edilmi, o da lkesinin mahsullerinden tartuk g-
trmek zere iki defa st dzey memurlar gndermitir.

Kk Pu-l,217 bakente dokuz bin li uzaklktadr. Dou istikametinde bin

li gidip biraz gneye dnnce, Tu-po tsan-pu (Tibetin btsanposu)nun kampna
 174/491

varlr. Dou tarafndan sekiz yz li218 sonra U-anga (Udyana) komudur;

yz li gneydousu ise Byk Pu-l (Baltistan)dr. Yine gney tarafnda be li me-
safede Ku-e-mi (Kamir), kuzey tarafnda be yz li mesafede Hu-mi (Wahan)
lkesinin So-le219 ehri vardr. Kral, So-i nehri yaknlarndaki Sie-to ehrinde
yaar. Batdaki dalar arasnda Kia-pu-lo adnda byk bir ehir vardr. Kai-yan
dnemi (713-741) balarnda, Kral Mo-kin-mang saraya balln bildirmek iin
geldi. Hsan-tsung, ona olu gibi davrand ve lkesini Sui-yan askeri blgesine
dntrd. Tu-poya (Tibetlilere) ok yakn olan bu krallk, onlardan ok
ktlk grd. Tibetliler ona (krala) yle diyorlard: Bizim sizin krallnzla bir
alp veremediimiz yok, biz sadece Drt Garnizona saldrmak iin sizin toprak-
larnz kul-lanyoruz.220 Bir sre sonra Tibetliler onlarn dokuz ehrini ele
geirdiler; Mo-kin-mang yardm istedi. Guen yaknlarndaki Pei-ting imparat-
orluk komiseri ang Hiao-sung,221 Su-le (Kagar) vali yardmcs ang Se-liyi
drt bin seme askerle ve cebri bir yryle Mo-kin-manga yardma gitmekle
grevlendirdi. Mo-kin mang, kendi ordusunu bu kuvvetlerle birletirerek Tibet-
lilere ar bir darbe indirdi; binlerce kiiyi ldrerek dokuz ehri istirdat et-
tiler.222 Bir imparatorluk fermanyla ona Kk Pu-l kral unvan verildi. O da
bakumandan a-o-na-se-mo-mo-engi kranlarn arzetmek zere saraya
gnderdi.223

217 Kk Pu-l, Gilgit blgesine tekabl etse gerektir. En azndan buradaki duruma gre elde et-
tiimiz veriler bizi bu sonuca gtrmektedir. Daima snrda olduu Baltistann kuzeybatsnda idi
(bkz. bir nceki Byk Pu-l ile ilgili not). Gneyinde Wahan, kuzeyinde Kamir yer alyordu ve en ni-
hayet Udyanann dousunda yer alm olmalyd. Dolaysyla bu lkeyi Udyanann batsna yerletiren
metinde bir hata olduunu var saymak gerekir.
218 Bat tarafndan diye okumak gerekir. Bir nceki nota bkz.
ja-
219 Daha yukarda inlilerin Hu-mi-to (Wahan) Krallnn ponca_dipnot_8.pngehrinde bir ile
kurduklarn grmtk. Bu ehrin burada sz konusu edilen ehir olduu muhakkak.
220 Kua, Kagar, Hotan, Karaar (veya Tokmak).
221 Tse-i tung kien (CCXII, s. 7 v) bu olaylarn 722 ylnda vuk bulduunu kaydetmektedir. Pei-
ting imparatorluk komiseri ang Sung, Tibetlilerin Kk Pu-lye saldrdn renince yle der:
 175/491
Po-l Tanglarn (yani inin) bat kapsdr; eer Po-l kaybedi-lirse, Bat lkeleri tamamyla Tibet-
lilerin olur.
222 Tung kien kang mu, bu olaylar kai-yann onuncu ylnda gstermektedir.
223 Burada, bu ksmda hi zikredilmeyen bir olay hatrlatalm. Tse-i tung kiene gre (CCXIV, s.
8 v) Tibetliler 737 ylnda inden yardm istemek zorunda kalan Pu-lye saldrdlar. mparator
beyhude yere Tibetlilere dmanl sona erdirmelerini emretti. Sonra Le-ang-udan hareket eden in
ordusu Tsing-hain (Kuku-nor) batsnda Tibetlilere ar bir hezimet yaatt.

Mo-kin-mang lnce tahta olu Nan-ni geti. Onun lm zerine ise iktidar
kardei Ma-lai-hiye kald. O da ldkten sonra Su-e-li-i tahta kt ve kendisine
bir gelin gnderen Tibetlilerle gizlice anlat. Bylece yirmiden fazla kuzey krall
Tibetlilerin tebaas oldu. Artk onlardan saraya vergi ve hediyeler gelmiyordu. An-
si (Kua) askeri valilii Kk Pu-lye kar sefer tertiple-diyse de altedemedi.
Altnc tien-pao ylnda (747) askeri vali yardmcs Kao Sien-i saldrya gemesi
konusunda bir imparatorluk buyruu ald. Sien-i, General Si Yan-kinge on bin
suvariyle hzl bir ekilde nden giderek Su-e-li-iyi grp ona Byk Pu-lye
varmak iin lkeniz topraklarndan gemek istiyoruz demesini tembihledi. e-
hirde bulunan komutanlardan be alts kalpten Tibetlilere balyd. Kao Sien-i, Si
Yan-kinge takip edilecek yol konusunda yle dedi: phesiz ki bu kumandan-
lar bizim askerlerimiz gelince dalara kaacaklardr. Bu yzden bir imparatorluk
ferman yaynlayarak halk kendimize ekmek ve gven vermek iin ipek ve kuma
hediye edin. Komutanlarla temas kurarak beni bekleyin. Si Yan-king emredilen-
leri aynen yerine getirdi. Su-e-li-i karsn alarak kat ve izi bulunamad. Kao Si-
en-i gelince Tibet taraftar olanlar infaz etti. So-i nehri zerindeki kpry ykt.
Ayn akam kp gelen Tibetliler, taraftarlarna yardm edemediler. Sien-i, eer
kral geri dnerse lkesine bar getirecei sz verdi. Bylece Fu-lin (Suriye), Ta-i
(Araplar) ve deiik Hu halklarna ait yetmi iki krallk korkuya kaplarak itaat arz-
ettiler. Kao Sien-i, Kk Pu-l kraln ve eini esir alarak tekrar bakente
dnd.224 Bir imparatorluk fermanyla krallnn ad Kui-jen olarak deitirildi
ve orada Kui-jen askeri blgesi oluturularak garnizon kurulmas amacyla bin kii
askere alnd. mparator, Su-e-li-inin hayatn balayarak sa cesur muhafzlar
generali unvann verdi. Ayrca mor bir elbise, bir altn kemer hediye edip,
muhafzlar arasna gnderdi.
 176/491
224 inde hizmet veren Kore asll General Kao Sien-inin biyografisi (Kiu Tang-u, CIV, s. 1 r
vd) bu olaylar hakknda bize enteresan bilgiler vermektedir: Kai-yan dnemi (713-741) sonunda Kao
Sien-i Kua askeri vali yardmcs atanarak Drt Garnizonun (Ka-raar, Kua, Kagar ve Hotan)
ordusu ve svari birliklerini ynetmekle grevlendirildi. Kk Pu-l Krallnn kral, kendisine bir
gelin veren Tibetlilerin safna gemi, kuzeybatdaki yirmiden fazla krallk da yine onlarn emrine
girmiti. Artk ine hara ve hediye gndermiyorlard. Bunun zerine tsie-tu-i Tien Jen-wan, Kai
Kia-yn ve keza Fu-meng Ling-a, bu krallklara birok saldrlar dzenlemi, fakat bir sonu ala-
mamlard. Hsan-tsung, (Kao) Si-en-iye zel olarak (a) tsie-tu-i (garnizonlar kumandan) sfatyla
on bin svari ve piyade ile cepheye gitmesini emretti. O dnemde piyadelerin kendilerine zel atlar
vard. Kao Sien-i, Kuadan hareket ederek on be gnlk bir yryten sonra Po-huan (Yeke-ark)
ehrine vard. On gn sonra da Yo-i-teye (b) ulat. Yine on gnlk bir yol daha giderek Kagara
vard. Yirmi gn sonra ise Tsung-ling (Ta-kurgan) askeri karakolundayd. Tekrar yola karak yirmi
gn sonra Po-mi (Pamir) vadisine vasl oldu. Son yirmi gnlk bir yryn ardndan esasen Be e-
ni (ignan) krall olan To-le-man ehrine ulat. Kao Sien-i burada ordusunu gruba ayrarak,
Kagar askeri karakol komiseri ao ung-pine (c) yanna bin svari alp Tibetlilerin Lien-yn
kalesine gitmesini ve Pei-ku (kuzey boaz) zerinden girmesini emretti. Po-huan (Yeke-ark) askeri
karakol komiseri Kia un-kuana e-fu-tang (Kzl Budda salonu) yoluyla girmesini bildirdi. Kao
Sien-i ve imparatorluk komiseri Pien Ling-eng ise Wahan Krall zerinden ehre girdiler. Tibet
kalesi Lien-ynde yedinci ayn on nc gn sabah 7-9 arasnda bulumay kararlatrdlar. Kalede
bin asker vard. Ayrca kalenin on be li gneyinde, dalar sekiz dokuz bin askeri alabilecek kurganlar
haline dntrlmt. Kalenin altnda hayli byk ve geilmesi imkansz Po-le nehri (d) akyordu.
Kao Sien-i, nehre adet kurban sundu (e). Komutanlarna en iyi askerleri ve atlar semelerini em-
retti. Her asker yanna gnlk kuru erzak ald. Sabahleyin nehir kenarnda toplandlar. Nehri ge-
mek ok zor olaca iin subay ve askerler bunun aklszca bir giriim olduu kanaatindeydiler. Fakat
nehrin te yakasna geildiinde ne askerin bayra, ne de atlarn eyerleri slanmt. Tm ordu kar
sahile geip saf tutunca Kao Sien-i, neeli bir tarzda (Pien) Ling-enge yle dedi: Nehri geerken
yle bir an geldi ki, eer o srada dman saldrm olsayd, kesinlikle malup olurduk. imdi nehri
getiimize ve saflarmz dzelttiimize gre, gkyz dmanlarmz bize teslim etmi demektir!
Sonra hemen daa kt en saatinden se saatine (f) kadar sren sava balatt. Barbarlar byk bir
bozgun yediler ve gece bastrnca kap gittiler. Si-en-i onlar takip ederek be bin kiiyi ldrp, bin
esir ald. Kalanlar o tarafa bu tarafa daldlar. Binden fazla ata el koydu. Bol miktarda ganimet ve
sava malzemesi ele geirdi. Hsan-tsung, neler olup biteceini bildirmesi iin kahin Han Li-pingi de
Kao Sien-i ile birlikte gndermiti (g). Fakat o korkarak daha ileri gitmedi; Pien Ling-eng de korktu.
Kao Sien-i, bunun zerine Ling-eng ve dierlerini bin bitkin, hasta ve nagiran adamla birlikte
 177/491
ehri (yani Lien-yn kalesini) korumak iin brakp yoluna devam etti. gn sonra Tan-k dalarna
vard. Burada olduka sarp, krk liden daha derin uurumlar vard (h). Kao Sien-i yle dnd:
Eer A-nu-ye barbarlar bizi hemen karlamaya gelirlerse, bu, onlarn iyi niyetli olduklarn gs-
terir. Askerlerinin tepeden aa inmeye ekineceinden korktuu iin, yirmi kadar svariyi A-nu-ye
barbarlar gibi giydirerek nden gnderdi ve onlara dan tepesinde orduyu karlamalarn emretti.
Askerler Tan-k dana varnca gerekten aa inmeyi reddederek Kumandanmz bizi nereye gn-
dermek niyetinde? dediler. Homurdanmalar kesilince daha nce gnderilen yirmi kii onlar karla-
yarak yle dediler (i): A-nu-ye barbarlar iyi niyetliler ve sizi karlamaya can atyorlar. So-i nehri
zerindeki kpr tamamyla yklmtr. (j) Kao Sien-i sevinirmi gibi yapt ve verdii emir zerine
tm askerler inie getiler. So-i nehri eskiden Cansz nehir (jo ui) olarak bilinirdi (k). Brakn otu bir
yana, bir hardal tanesini, hatta bir ty veya kl tayabilecek durumda deildi. [s. 313deki ek ve
dzeltme: Bu mahede Megasthenes ve Ktesiasn kaydn dorulamaktadr. Bkz. Fragments oj the
Indika ojKtesias, par J. W. Mc Crindle (Ind. Anti-quary, nov. 1881, s. 313: Pliny, Hist. nat., XXXI, 2:
Ktesias, Hindistanda hibir eyin zerinde yzmedii, aksine her eyin dibe batt Side adnda bir su
havuzu olduunu kaydetmektedir. - Trans-lation of the Indica of Arrian par J.W. Mc Crindle (ibid.,
March 1876, p. 88): Megasthenes, for instance, tell us this wonderful story about an Indian river: -
that the name of it is the Silas; that it flows from a fountain called after the river through the domin-
ions of the Silaeans, who again are called after the river and the founta-in that the water of the river
manifests this singular property, - that there is nothing which can swim or float in it, but everything
sinks down to the bottom, so that there is nothing in the world so thing and unsubstantial as this wa-
ter. Bkz. ayrca Indian Antiquary, May 1877, s. 121 ve 130]. Dadan indikten gn sonra A-nu-ye
barbarlar (hu) onlar karlamaya geldiler. Ertesi gn A-nu-ye ehrine vasl oldular. Kao Sien-i, ayn
gn generalleri Si Yan-king ve Ho-lu Yu-juna nden giderek kprleri ve yollar yapmalarn emretti.
Bir gn sonra da ordusunu hareket ettirdi. Dier yandan Si Yan-kinge bin svariyle nden giderek
Kk Pu-l kralna ehrinizde gzmz yok, (l), kprlerinizi de tahrip edecek deiliz. stediimiz
sadece Byk Pu-lye gitmek iin sizin topraklarnzdan geip gitmektir demesini tembihledi. e-
hirde gnlleri Ti-betden yana arpan be alt kadar devlet erkan vard. Kao Sien-i, daha nce Yan-
kinge taknlacak tavr hakkndaki dncelerini yle aklamt: Ordu ehre vardnda phesiz ki
kumandanlar ve halk dalara kaacaklardr. Bir imparatorluk fermanyla onlara eitli hediyeler ve
ipekli kumalar datlacan bildirerek yannza ekin. Komutanlar geri dnnce hepsini tutuklayp,
beni bekleyin. Si Yan-king ehre gelince Sien-inin talimatlarn aynen yerine getirdi ve komutan-
lar balad. Kral ve hanm bir maaraya saklandlar, ama onlar bulmak bir trl mmkn olmad.
Kao Si-en-i gelince Tibet yanls be-alt bin kiinin kellesini ald. Si Y-an-kinge hemen gidip Pu-
lnn payitahtna 60 li mesafedeki Hinthurmas aacndan yaplma kpry tahrip etmesini emretti.
 178/491
Akama doru, kpr henz tahrip edilmiti ki, Tibetli svari ve piyadeler olduka kalabalk bir halde
geldiler, ama artk karya gemek iin ok geti. Hinthurmas aacndan yaplm olan kpr bir ok
atm uzunluundayd (m) ve yeniden yapm iin bir yl gerekliydi. Pu-l daha nce Tibetliler
tarafndan gei iin kulanl-m ve kpr de onlar tarafndan yaplmt. Daha sonra Kao Sien-i
hibir iddete ba vurmadan Pu-l kral ve eini saklandklar yerden kp itaat arzetmeye davet etti.
Kralla bar getirdi. Altnc tien-pao (747) ylnn sekizinci aynda Kao Sien-i, Pu-l kral ve eini
esir olarak yanna alp, e-fu-tang (Kzl Budda salonu yolu) zerinden geri dn yolunu tuttu. Dok-
uzuncu ay tekrar Po-le vadisindeki Lien-yn kalesine geldi ve Pien Ling-eng ve adamlaryla bulutu
(n). Ayn ayn sonunda tekrar Po-mi (Pamir) vadisine geldi ve Liu Tana zaferini mjdeleyen bir mek-
tup kaleme almasn emrederek, ong-i-pan-kuan Wang Ting-fang zaferini duyurmak iin
gnderdi... yl sonra, 750de, Kao Sien-iyi Pu-lnun komu Kie-e ve enin (Takent) ilerine
burnunu sokmu vaziyette buluyoruz. (Bkz. Tse-ju yan kuinin notlar)
a) Tang-uya gre altnc tien-pao yl (747).
b) Yeke-ark ile Kagar ortasnda yer alan bu mevki, gnmzde Kagar nehri zerindeki Maralba
kasabasna tekabl etse gerektir.
c) Tang-u: ao ung-tse.
d) ince metinde birbirine ok yakn karakterle gsterilen bu Po-le vadisinin Wahandaki So-le-so-
ho ile bir ba olabilir. Po-le ve So-le nehri gnmzdeki Penc veya Wahan-derya olmal; Lien-yn de
imdiki Sarhada tekabl etmektedir.
e) Bir koyun, bir kz ve bir domuz.
f) en saati sabah 7-9 aras, se saati ise 9-11 arasdr.
g) Yani kehanet yoluyla savaa uygun olan ve olmayan gnleri tespit etmek iin.
h) Burada Penc veya Wahan-derya vadisini (ki Amu-derya sistemine baldr) Yorkun veya Mastuca
(ndus sistemine baldr) balayan Barogil Geidi vastasyla Hinduku dalarnn geilmesi sz ko-
nusu edilmektedir. Yorkun vadisinden Darkot Geidiyle Yassine geilir. Barogil yoluyla ilgili detayl bir
anlatm G. Gapusun Pamir ve itral adl makalesinde yer almaktadr. (Bull. de la Societe geog., 4. ay,
1890, s. 499-533).
i) Bu svarilerin kendilerini yalandan A-nu-ye barbarlar gibi gsterdikleri anlalyor.
j) Askerleri teskin etmek iin uurulmu bir yalan haber. nk gerekte bu kpr Tibet takviye
kuvvetlerinin gelebilecei kpryd ve daha ileride de grlecei gibi Kao Sien-i kpry ele geirir
geirmez yktrmtr. Fakat bu konumalarn yapld srada kpr henz yklmamt.
k) Jo ui, u Kingin Y kung blmnde zikredilmitir (Bkz. Leg-ge, Chinese Classics, III/132-133;
Se-ma Tsien, I/130, n. 4). Bu nehrin ad burada yanksn bulan efsanelerde yer almtr. Eski l
nehrin Kk Pu-ldeki So-i ile zdeletirilmesinin hibir hakl mesnedi yoktur. Y Vergisi arksnn
bestelendii srada inliler henz bu blgeleri tanmyorlard.
 179/491
l) Metinde ehrinizi alacaz diye gemektedir, fakat Tang-unun metni ve akl selim burada
olumsuzluk ekinin unutulduunu ve konulmas gerektiini sylemektedir.
m) Kprnn genilii ok atma talimlerinin yapld yolun genilii kadard. Tang-uda k-
prnn uzunluu bir ok atm kadard denilmektedir.
n) Tang-u burada Pu-lyle ilgili notta daha nce grdmz nemli bir cmleyi ilave etmekte ve
in ordusunun kazand zaferin Batdaki yanklarn belirtmektedir: Bylece Fu-lin (Suriye), Ta-i
(Araplar) ve deiik Hu halklarna ait yetmi iki krallk korkuya kaplarak itaat arzettiler... Daha sonra
evirisini vereceimiz Kamir hakkndaki bilgilerde de Kao Sien-inin zaferinin yanklar
grlmektedir.

***

Tu-ho-lo (Toharistan)

Tang-u, CCXX1, bs, s. 4 v- 5 r

Tu-ho-loya225 bazen Tu-ho-lo226 da denmitir. Yan-Wei hanedan227 dne-

mindekine Tu-ho-lo228 denilirdi. Tsung-ling dalarnn batsnda ve Wu-hu (Ox-
us) nehrinin gneyindedir.229
ja-
225 Bu yazm ekli, ponca_dipnot_9.png
Tang-daki bilgilere ok muhtasar bir ekilde u malumat il-
ave eden Sui-uya (LXXXIII, s. 6 r) aittir: Toharistann bakenti Tsung-ling dalarnn be li
batsndadr. Her kenar iki li geniliindeki bir kare grnmndedir. Halk Buddisttir. Kardeler,
srayla yattklar tek bir hanma sahiptirler. Erkeklerden herhangi biri kadnn odasna girdiinde
dierlerini uyarmak amacyla elbiselerini dar asar. Doan ocuk ise en byk kardein kabul edilir.
ja-
226 ponca_dipnot_10.png
227 Weiler, M. . 386dan VI. Yzyl ortalarna kadar inin kuzeyinde hkm sren Tunguz asll
bir hanedandr. Hanedann soy ad To-pa idi, fakat 496da Yan olarak deitirdiler.
228 Wei-u, CII, s. 8 r. Wei-unun bu notunda Toharistanda evresi 60 li uzunluunda Po-ti is-
minde bir ehir bulunduu, ayn ehrin gneyinde batya doru akan ve Han-lu denilen byk bir
 180/491
nehrin yer ald kaydedilmektedir. Marquart, (age., s. 215-216) Po-tiyi Bact-ria (Belh) ile
zdeletirmektedir.
229 Toharistan bakenti Amu-deryann gneyindeydi, ama Hsan-tsangn Ta tang si y ki (1/23)
adl eserinde belirtildii gibi krallk topraklar nehrin gneyinde Derbende kadar uzanyordu. Ayn es-
er bize, 630da buradan geen ve 643 veya 644de geri dnen Hsan-tsang zamannda Toharistann
Trklerin hakimiyetini tanyan yirmi yedi prenslie blndn bildirmektedir. Hsan-tsangn 630
ylnda Tung e-hu Kaann byk olu Tardu-han ziyaret ettii imdiki Kunduz yaknndaki Huo
ehri de Toharistann merkezindeydi. Marquartn da belirttii gibi (age., s. 60, n. 4) Huo ehri Tang-
uda A-huan (Awar) adyla geen ehirle ayn yerdir. Araplar ona War-waliz diyorlard. Bkz.
Aboulfeda, II, 2, s. 207: Walwalic, eskiden Hayatile (Eftalitler) krall olan Toharis-tann
bakentidir.

Buras, eski Ta-hia230 Krallnn topraklardr. Ahali burarada ta (Eftalitler)

ile kark olarak yaar. lkenin yz bin seme askeri vardr. Halk yerleiktir. Kz
ocuklar az, erkek ocuklar fazladr. Kuzeyde, gneyindeki bir maarada kutsal
bir atn bulunduu Po-li da yer alr. nsanlar ylklarn komu meralarda otlatr-
lar; kan terleyen taylar ldrrler.

230 ang Kienin M. . 128 ylndaki yolculuu srasnda Ta-hia Krall Amu-deryann gneyinde
yer alyordu.

Hkmdar, e-hu (yabgu) unvan tar. Wu-ti (618-626) ve eng-kuan

(627-649) yllarnda, lke halk iki defa gelerek in sarayna hediyeler sun-
mutur.231 Birinci yung-hui ylnda (650) yedi kadem yksekliinde, siyah renkli,
ayaklar deve ayan anmsatan, kanatlarn aarak yryen, bir gnde yz li
yol giden ve demir yutabilen byk kular hediye ettiler. Halk arasnda bunlara
ku-develer deniliyordu.232

231 Tse-ju yan kui (Pien-i-tien, LXVII) dokuzuncu eng-kuan ylnn (635) beinci aynda bir To-
haristan elisinin geldiini belirtmektedir. Ayn esere gre, 19. eng-kuan ylnn (645) birinci aynda
a-po-lo adl Toharistan yabgusu Y-tien (Hotan), Tung-o ve Kang (Semerkant) krallklaryla ayn
srada in sarayna tartuk gtren eliler gndermitir. Buradaki Tung-o, Tung-o ad veya Tie-li-i
Kaana iaret etmi olamaz, nk sonuncusu 630da lmt. Muhtemelen o srada Tung-o ad Bat
Trklerinin bir kaan tarafndan kullanlyordu.
232 Devekuu.
 181/491

Hien-king zamannda233 (656-660) ehirleri A-huan (War-waliz) Ye-i

Hkumetine dntrld. Kk ehirler yirmidrt blgeye ayrld ve kral A-i-
naya genel vali unvan verildi.234 Bu kii iki yl sonra balln bildirmek zere
saraya olunu gnderdi ve bilhare kadem boyunda ma-nao-teng235 aac
hediye etti.

233 Burada inlilerin Ho-luyu malup ettikten sonra vaktiyle Bat Trklerinin hakimiyetinde bu-
lunan Bat yrelerinin tanzim edilmesi sz konusu edilmektedir; ama Ho-lunun malubiyetiyle inin
yeni fethedilen topraklarda kendi ynetimini kurmas arasnda epey bir zaman gemitir ve esasen To-
haristan ancak 661de ile ve sancaklara taksim edilmitir. Tang-uda (XLIII, b, s. 8 v) bu konuda
yle denilmektedir: Birinci lung-o ylnda (661), Lung eyaletindeki Nan-yu (an-sinin ikinci vilayeti
Lungun 120 li gneybatsnda) valisi Wang Ming-yan, Tu-ho-lo (Toharistan) blgesinde eyaletler ve
valilikler kurmakla grevlendirildi. Ho-tann batsndan Persiann dousuna kadar, on alt kralln
bakenti hkumet merkezine dntrld; bu krallklara bal topraklar da eyalet ve vilayet haline
getirildi... ...
234 Bu hkmdar, phesiz Tse-ju yan kuide (blm. 966, s. 16 r) nc yung-hui ylnda A-i-na
Wu-e-po adyla zikredilen kraldr.
235 u ekilde de evrilebilir: Agatlar ve bir teng aac.
Birinci en-lung ylnda (705) Kral Na-tu-ni-li, kardei Pu-loyu balln sun-
mak iin saraya gnderdi, dnte muhafzlar refakatinde gnderildi.236 Birinci
kai-yan (713-741)237 ve tien-pao (742-755) yllarnda, bu lkeden atlar, katrlar,
200 eit yabanc ila, kan-to-po-lo,238 deerli kzl talar ve cam eyalar gnder-
ildi. Bunun zerine imparator kralln bandaki Prens Ku-tu-lu (Kutluk) tun ta-tu
(tardu)ya Tu-ho-lo yabgusu ve -ta (Eftalitler)in kral unvan erdi.239

236 Daha ileride (Tse-ju yan kui zetleri, 718 yl) Pu-lonun talebiyle ilgili bir metin verilecektir.
Toharistan yabgusunun siyasi gc hakknda tam bilgiler verdii iin bu metin bilhassa nemlidir.
237 Tse-ju yan kui (blm. 997, s. 3 v ve 4 r) yle diyor: Yedinci kai-yan ylnn (719) altnc
aynda Ta-i (Arap) krall, Tu-ho-lo (Toharistan) krall ve Gney Hindistan krall saraya
ballklarn bildirmek ve hara sunmak iin eliler gnderdiler. Bu mnasebetle Tu-ho-lo
(Toharistan) e-han-na (aganiyan) kral Ti-e, astronomide otoriter olan Ta-mu-e adl bir kiinin
huzura arl-masn rica etti. Belirttiine gre bu adam son derece bilgiliydi ve cevap veremeyecei
hibir soru yoktu. Kral, imparatora sayglarn sunarak Mu-eyi arp, bizzat kendisinin ve
 182/491
maiyetinin ne yaptklarn, neler dndklerini sormasn, tm dini doktrinlerle ilgili bilgi istemesini
rica etti. Bylece imparator bu kiinin gerekten sylenildii gibi olup olmadn anlayacakt. Kral,
imparatorun onunla bir grme yapmasn ve dini inanlarnn gereini yerine getirebilecei bir kilise
kurmasn talep etti. Onun byk olu Ki-lie-tiendi. - Bilindii gibi Mu-e Karabalgasundaki dilli
kitabedeki ince metinde gemektedir. Ben Tse-fu yan kuinin verdii bu bilgiyi Journal Asiatiquede
(1897, ocak-ubat) tartarak, Mu-enin sylendii gibi bir Nesturi rahip olamayacan gsterdim.
ok byk bir ihtimalle Mu-e, Deveria (Musulmans et Manic-heen chinois; JA, Nov., Dec., 1897) ve
o
Marquartn (Hist. Glossen.. ; Wiener Zeitschr, f.b d. K. Des Morgenl, v l. XII) Maniheizm olarak
grdkleri Mo-ni dinine mensuptu.
Tse-fu yan kui, 18. kai-yan ylnn (730) be veya altnc aynda da Nan-i veya Nan-to adl To-
haristanl bir din adamnn in sarayna ilalar sunmak zere geldiini kaydetmektedir. Ayrca 26. kai-
yan ylnda (738) Toharistan Krall ilk defa st dzey devlet memuru -nan-cu tarkan Lo-ti-eni
hediyeler sunmak zere saraya gndermitir. Dier Toharistan elilerinin 720, 724, 726, 735, 744, 745,
749, 753 ve 759 yllarnda saraya geldikleri, en son tarihte gelen elinin adnn Wu-li-to olduu belirtil-
mektedir. (Pien i tien, LXVII, Toharistan md, s. 3 v-4 r).

238 Pien i tien, kan-to-so-lo (belki de Gandhasara=esans, sandal aac, yasemin veya baka bir par-
fm) eklinde yazmakta ve bu elilik heyetinin 724 ylnda geldiini belirtmektedir).
239 Tse-ju yan kui, (blm. 964, s. 16 v) yle yazmaktadr: 17. kai-y-an ylnn (729) birinci
aynda, bir name ile Toharistan prensi Ku-tu-lu (Kutluk) hie ta-tu (tardu)ya Toharistan yabgusu ve
Eftalitlerin kral unvan verildi. Bundan iki yl nce, 727de Toharistan yabgusu ine bir eli gnder-
erek srarla Araplara kar yardm istemiti. Bu talep metni daha ileride verilecektir. (Bkz. Tse-ju yan
kuiden alntlar, yl 727).

Daha sonra komu Kie-ede240 yaayan barbar (Hu) halklardan birisi Tu-po-
lar (Tibetlileri) Toharistana saldrmaya kkrtt. Bunun zerine Yabgu e-li
mang-kia-lo An-si (Kua) askerlerinin kendisine yardma gelmelerini rica etti. m-
parator da dman malup etmesi iin birlikler gndertti.

240 Kie-e lkesiyle ilgili olarak bir sonraki sayfada Kieyle ilgili nota ve Tse-fu yan kuiden
alntlarda (749 yl) Toharistan yabgusunun imparatora gnderdii mektup metnine bkz.

Kien-yan dnemi (758-759) balarnda Toharistan ve dier dokuz Bat

krall, sileri cezalandrmas iin Gn Oluna ordular gnderdiler. mparator
bir buyrukla bu birliklerin o-fang241 ordusuna balanmasn emretti.

241 Asi An Lu-ann baarlar Hsan-tsungu 756 ylnn altnc aynda acilen ang-an terkedip Si-
uana kamak zorunda brakm t. Bunun zerine Hsan-tsungun imparator olan olu Su-tsung
 183/491
idareyi ele ald ve 757 ylnn birinci aynda Bibalk, Fergana ve Araplarn gnderdikleri birliklerin
yolda olduunu rendi; ikinci ay bu birlikler imparatorluk ordusuna katld ve Su-tsung onlarn
yardmyla ayn yln dokuzuncu aynda bakenti istirdat etmeye muvaffak oldu (Tse-i tung kien).
Bizim metnimize gre gnderilen bu birlikler arasnda Toharistan askerleri de vard.
-ta (Eftalit) Krall (halk) Han hanedan dnemindeki Ta Ye-i halkndadr.
Wu-sunlar tarafndan yerlerinden itilen Ye-iler batda Ta-yan topraklarn
geerek Ta-hialara saldrp itaat altna aldlar. Lan-i bakentleri oldu. Ta-hialar
Toharistan halkdr. Ye-ta, kraln soy ad idi. Onun sulbnden gelenler bu soyadn
krallk ad olarak kullandlar. Bu kelime yanllkla -ta ekline dnt. -tien de
denilir. Halkn grenekleri Trklerinki gibidir. Tien-pao dneminde (742-755)
Eftalitler saraya ballklarn sunmak ve hara gtrmek zere bir eli gnder-
diler.242

242 Tang hanedan tarihiyle ilgili resmi tarih kitaplarnda Eftalitlere ilikin metinler, daha sonra
ounlukla Stanislas Julienin eski evirilerini tekrar eden Spech tarafndan yaynlanm ve tenkit edil-
mitir. (Etudes sur lAsie Centrale, JA, Oct.-Dec. 1883, s. 317-350). Bu metinlere Sung Ynn
seyahatiyle (516-522 yllar) ilgili bilgilerin bir ksmn oluturan Eftalitler hakkndaki bilgiler de ilave
edilebilir. (Beal evirisi, Travels oj Buddhist Pilgrim, s. 184-186.) Eftalit-Trk mnasebetleriyle ilgili
malzeme azdr. Pei-i (XCVII, s. 11 r) Eftalit gcnn 558den daha sonra Trkler tarafndan krl-
dn kaydetmektedir. Sui-u ise (LXXXIII, s. 6 v) ne yazk ki herhangi bir tarih belirtmeden u bil-
giyi vermektedir: Vaktiyle bu krallkta kargaa knca Tu-keler Tung ad Tse-kiyi krallkta yne-
timi cebren ele almas iin gnderdiler.

K-lan (Kurn243)n dier bir ad K-lo-nu ve hatta K-lang-nadr. To-

haristann komusudur. evresi bin lidir. Gneyde byk kar dalar (Hin-
duku), kuzeyde ise K-lu nehri bulunur. Burada talar yontarak kin-tsing (lapis-
lazuli?) elde ederler. 20. eng-kuan ylnda (646) lkenin kral Hu-ti-po,
imparatora mektup sunan bir eli gnderdi. Mektubun ierii Buddann szlerine
benziyordu.

243 Kurn, bugn de Kke ayn yukar akmnda bir blgenin addr. Wood, burada lapis-lazuli
madenlerini ziyaret etmitir. (J. Wood, A journay to the source oj the river Oxus, ed. De 1872, s. 169).
Bu metinde biraz sonra geecek olan kin-tsing kelimesi de muhtemelen lapis-lazuliyi gstermektedir.

Kie lkesi244 Tsung-ling dalar ortasnda yer alr. Bat ve gney tarafndan
e-mi245 lkesi topraklaryla snrdatr. Kuzeybatsnda Eftalitler vardr.
 184/491
Bakente dokuz bin li uzaklktadr. klim daima scaktr. Pirin, buday, dar ve
eftali yetitirilir. Ayrca at ve koyun beslenir. Birisi ldnde cesedini daa ter-
kedip gitme detleri vardr. kinci Wu-ti ylnda (619) deerli kemerler, kesme
kristalden maml kadehler sunmak iin bir eli gnderdiler.

244 Bu Kie kelimesinin Tse-i tung kiende (yl 749, onbirinci ay) geen Kie-e, Tse-fu yan kuideki
Kie-uai ve en son olarak Tang-udaki Kie-e adyla zikredilen lkenin ksaltmas olabilecei g-
rndeyim.
245 e-mi, Sung Ynn eserinde zikredilmektedir. Beal (Records oj Buddhist countries, s. 189)
burasn hipotetik olarak Kamirle zdeletirmektedir ki, pek makbul bir gr deildir. e-mi, Po-
enin gneyinde (Sung Ynn metni burada yanllkla Po-ssu (Persia) kelimesini zikretmektedir ki,
birok yanl anlamalara sebep olmutur) ve Wu-ang (Udyana)nn kuzeyindeydi. Po-e ise Po-honun
(Wahan) gneybatsnda yer alyordu. (Bkz. Pei-i, XCVII, s. 11 r). u halde e-mi itrala tekabl
ediyor olmaldr.

Y-ti-yen,246 gneyde bin li uzaklkta Tien-u (Hindistan) ile snrdatr.

Kuzeybatya doru bin li gidilince e-miye (itral) varlr. Be bin li kuzeydouda
Kua-u bulunur. Bu lke Sin-tu (Sind=ndus) nehrinin kuzeyindedir. Kanunlar in-
san ldrmeyi yasaklar. Ar sulular srgne gnderilir; hafif sulularn cezalar
ise tehir edilir. lkede vergi yoktur. Halk salarn keser ve zerdz kuma tunik gi-
yer.. Fakirler, beyaz kumatan yaplan elbiseler giyer ve bizzat kendileri ykarlar.
klim lmandr. Sulu ve kuru tarm yoluyla bol miktarda pirin ve ayn zamanda
e-mi247 retilir.

246 Bu lkeyi kesin bir ekilde zdeletirme imkan salayacak yeterli bilgi bulamadm. Belki de
ou kez Udyana ile kartrlan Oddi-yanadr.

247

***

Sie-yn ve Fan-yen (Zabulistan ve Bamyan)

 185/491
Tang-u, CCXX1, b, s. 5, r

Si-y topraklar Toharistann gneybatsndadr. Asl ad Chao-k-a

(Zabulistan)248 veya Chao-kdr. Hien-king dneminde (656-660) Ho-ta-lo-i
deniliyordu.249 mparatorie Wu, bu kelimesi imdiki ismiyle deitirmitir.
Dousunda Ki-pin (Kapia), kuzeydousunda Fan-yen (Bamyan) vardr ve her ikisi
de drt yz li uzaklktadr. Gneyinde Po-lo-men (Brahman-lar=Hintliler),
batsnda Po-ssu (Persia), kuzeyde Hu-e-kien (Czcan) bulunur. Kral, Ho-si-na
(Gazne) ehrinde yaar. lke yedi bin li geniliktedir. Kraln bir de A-so-ni adnda
payitaht vardr. Orada bol miktarda y-kin ve k250 bitkisi yetiir. Tarlalar
memba sularyla sulanr. Bu blgede Trkler, Ki-pinliler ve Toharistanllar yan
yana yaarlar. Ki-pin (Kapia) kral, Araplara kar direnmeleri iin eli silahl
genler toplamaktadr. Zabulis-tan, king-yn devri (710-711) balarnda balln
bildirmek ve tartuk sunmak zere saraya bir eli gnderdi. Sonra Ki-pini itaat
altna ald.251 Sekizinci kai-yan ylnda (720) Gn Olu, Hota-lo-i (Arrohac)
hie-li-fas i-k-le bir nameyle kral unvan verdi. Tien-pao dneminde
(742-755) bu krallk saraya defalarca ballk bildirerek, hediyeler sundu.

248 Chao-k-ann Araplarn Arrohac (Yunanllarn Arahozyas) ile bakenti Ho-si-nannsa

Afganlarn Gazne ehriyle zdeletirilmesi, en eski tarih corafya meselelerindendir ve iinden kl-
mas on zor konulardandr. Bkz. Vivien de St. Martin, Memoires de Hiuen-tsang, II/415; Cunning-
ham, The ancient, s. 39; Marquart, age., s.39-40, 250 vd.
249 Bu kelimeyi Ta-lo-ho-i=Arrohac yerine Tarohac olarak okumak gerekir. Daha nce on alt Bat
lkesi hkumetleri listesinde ve Kipin (Kapia) ile ilgili bilgilerde Ho-ta-lo-i adn grmtk.
250 Y-kin, Curcuma longadr, k veya k mai ise Dianthus super-busdur. Bkz. Bretschneider,
Botanicon Sinicum, 125 ve 408 (Journ. of the China Branch of the R. A. S., N. S., tome XXV).
251 Zabulistan krallarnn unvan Zambildi. Marquart (age., s. 250 vd.) Arap kaynaklarnda bu kral-
larla ilgili olarak zikredilen bilgileri bir araya toplayarak erhetmitir. - Tse-ju yan kuide (blm. 964,
s. 15 r) u bilgileri okuyoruz: Sekizinci kai-yan ylnn (720) dokuzuncu aynda imparator bir
fermanla Ko-ta-lo-i (Arrohac) hie-li-fas i-k-le Sie-y (Zabulistan) kral ve Ko-ta-lo-i (Arrohac)
teginine de Ki-pin (Kapia) krall hkmdar unvan verdi. Bu metin, bize, in saraynn Kapia
kralna Arrohac tegini unvan verdiini belirten Tang-udaki yanl tashih etme imkan salamak-
tadr. Halbuki tam aksine Arrahoc tegini Kapia kral unvan almtr. mparatorluk bu tanma ile
 186/491
Zabulistann son fetihlerini tanm oluyordu. Netice itibariyle bu metinden Zabulistan kralnn Kap-
iay fethettikten sonra devletin bana kardelerinden birini veya tegin unvanl bir olunu getirdii
anlalyor. Zabulistan hkmdarnn sahip olduu hie-li-fa unvanna gelince, bunun Bat Trklerinin
kendi hakimiyetlerini tanyan tm gmetelere verdii bir Trk unvan olduunu hatrlamak yeterlidir.
Bu arada 724 ylnda in imparatoruna iletilen talepte Sie-y (Zabulistan) kralndan tegin diye sz
edildiini belirtmek gerekir (daha ileriye bkz.) 720 ylnda (saray) tarafndan tannan Sie-y
(Zabulistan) kral i-k-l 738de veya biraz daha nce yerini olu Ju-mo-fu-taya (ileriye bkz.)
brakan Zabulistan kral i-y ile ayn kiidir.

Fan-yenin (Bamyan) bir dier ad Wang-yendir. Fan-yen-na da denilir. Se-pi-

mo-yn dalarnn yan tarafndadr. Kuzeydousunda Hu-e-kien (Czcan),
gneydousunda Ki-pin (Kapi-a) ve gneybatsnda Ho-ta-lo-i (Arrohac) vardr.
Tu-ho-lo (Toharistan) ile de snrdatr. klimi souktur; halk maaralarda yaar.
Kraln payitayt Lo-lan ehridir. Krallkta drt veya be byk ehir bulunmak-
tadr. Kuzeye doru bir nehir252 akar ve Wu-huya (Amu-derya) dklr. Bu lke
eng-kuan dnemi (627-649) balarnda balln sunmak iin saraya bir eli
gnderdi. nc hien-king ylnda (658) Lo-lan ehri Sie-fung Hkumetinin
merkezi haline getirildi; Fo-i ehri de Si-wan253 ilesine dntrld. Kral
Peye, hakimiyet blgesi iindeki be ilenin askeri ilerinden sorumlu olan Sie-
fung ilesi askeri valisi unvan verildi.254

252 Kunduz nehrinin yukar akm.

253 Bkz. s. 104-105.
254 16 Bat lkesi hkumetleri listesindeki Sie-fung Hkumeti, yalnzca drt ileyi ynetiyordu ve
phesiz be rakam bu drt ileye hkumet merkezi Lo-lann ilave edilmesiyle ortaya kmtr.

O tarihten itibaren bu lke saraya balln bildirmeyi ve hara sunmay hi

aksatmad.

e-han-naya e-han-na255 da denilir. Gneye doru Fo-ti-ye-den itibaren

karl dalara girilir ve drt lilik bir yolculuktan sonra Fan-yen (Bamyan) gelir.
Dousunda Amu-derya yer alr. Bu lkede bol miktarda kzl leopar bulunur. Kai-
yan (713-741) ve tien-pao (742-755) yllarnda, bir veya iki defa saraya balln
bildirmi ve hediyeler sunmutur.
 187/491
255 e-han-na veya o-han-na burada Bamyandan hemen sonra zikredilmektedir. 16 Bat lkesi
hkumetleri listesinde bu lke Bam-yandan sonra ve Czcandan nce zikredilmitir. O halde Bamyan
ve Czcan ayn blgedeydi ve Amu-deryann kuzeyinde Araplarn aganiyan dedikleri lkeyle
zdeletirilemez.

***

ignan, Karategin ve Wahan

Tang-u, CCXX1, b, s. 5 v

e-ninin dier bir ad e-ki-ni (ignan256) veya e-nidir.

256 inlilerin e-ni veya e-ki-ni dedikleri lkenin ignan olduu genel kabul grmtr. Ayrca
deiik gzergahlarda sz edilen e-ninin, muhtemelen Neza-ta geidi zerinden geerek Takur-
gandan Wahana giden yol zerinde bulunduu iin ignann batsnda yer almas gerekir. Kao Sien-
inin 747 ylndaki seferiyle ilgili hikayede, generalin Tsung-ling (Takurgan) garnizonundan hareket
ettikten sonra yirmi gnlk bir yryle Po-mi (Pamir) vadisine girdiini, yine bir yirmi gnlk
yryten sonra be eni krallndan biri olan Te-le-man vadisine ulatn, oradan ordusunun bir
ksmyla Hu-miye (Wahan) dndn gryoruz. 751de inden hareket eden hac Wu-kung (JA,
Sept.-Oct. 1895, s. 341-384) Su-le (Kagar) Krallndan geerek Soan dalarn atktan sonra Yang-
y dalarna, oradan Po-mi vadisine ve be e-ni (ki e-ni de deniliyordu) Krallna varmtr (Trip.
Jap., XXV, cahier 15, s. 67 v). Wu-kung, 730 ylndan biraz nce geri dnerken, bu krallktan ve Ku-tu
(Huttal) ehrinden geerek Kiu-mi-e (Karategin), arkasndan Ni-e-i, daha sonra da e-ni zerinden
Kagara gelir. Bu iki gzergah e-niden iki yol getiini, bunlardan birinin Karategin zerinden
kuzeybatya, dierinin ise gneyde Wahana gittii anlalmaktadr. Dharmaandrann biyografisinde
(eng yan sin ting i kiao mu lu, blm. XIV; Trip. Jap., XXXVIII, cahier 6, s. 80 r), 741 ylnda lkel-
erine dnmek isteyen bu Hintli din adamnn nce Kagara urad, sonra yoluna devamla e-ni
Krallndaki Fa-lo danda yer alan Ki-lien garnizonunun bulunduu ehre vardn okuyoruz. Fakat
yolcumuz bir isyan sebebiyle lkeyi kargaa iinde bulur ve geldii yoldan geri dnerek Kagara gelir.
 188/491
Arkasndan son nefesini verecei Hotana gider. e-ki-ni ve Po-mi-lo krallklar hakknda Hsan-
tsangn Hayat ile Hatralarda da ayrca bilgi vardr.

Gneydou ynnde bakente tastamam dokuz bin li uzaklktadr. Dou

ynne doru be yz li uzaklkta Tsung-ling (Ta-kurgan) askeri garnizonuyla
snrdatr; yz li gneyde ise Hu-mi (Wahan) ile hemhuduttur. Kuzeybat
ynnde be yz li gidilince Kiu-miye (Karategine)257 varlr. Balangta payi-
taht Ku-han ehriydi, fakat bilahare ahali boazlara dalm vaziyette yaamaya
balad. Reisleri otonom hkumetlere sahip be byk boaz bulunmaktadr ve
bunlara be e-niler denilmektedir. Topraklar iki bin li geniliindedir. retilen
hububat cinsi be eidi bile bulmaz. Halk vurukandr. Tacirlerin yolunu kesip
soyarlar. Po-mi (Pamir) vadisindeki drt boazda yaayanlar imparatorluk
emirlerini kle almazlar. Maaralarda yaamay gelenek haline getirmiler-
dir.Yirminci eng-kuan ylnda (646) bu lkenin elileri Se-mo ve -pan krallk-
larnn elileriy-le ayn anda saraya ballklarn bildirmeye geldiler. On ikinci
kai-yan ylnda (724) imparator, Kral Pu-e-po-tseye kin-wu muhafzlar byk
generali unvan verdi. Onuncu tien-pao ylnda (747) Kral Tie-e-kia-yen, imparat-
orluk kuvvetlerinin Pu-lye dzenledii saldrya itirak etti ve sava srasnda
ld.258 Olu, askeri vali ve sol asker muhafzlar generali rtbesine terfi ettirildi;
barbarlarn bana ef yaplarak dllendirildi.

257 Daha ileriye bkz.

258 inin 747de Kk Pu-lye kar dzenledii sefer hakknda Kao Sien-i biyografisinde verilen
bilgilere bkz.

Se-mo topraklar kuzeyde eye (Takent) snrdatr. Bitki rts ve halkn

gelenekleri Kang (Sodiyana)daki geleneklerle ayndr.
-pan topraklar da Kanga snrdatr. Burada mkemmel atlar yetitirilir.

Kiu-minin259 hkumet merkezi dalar arasndadr. lke, To-haristann

kuzeydousundadr ve gneyde kara nehir (Hei ho) bulunur. Hkmdarlar Yen-
to Trklerindendir (Tardu Trkleri?). On altnc eng-kuan yl (642) balln
sunmak iin saraya bir eli gnderdi; kai-yan dneminde ise (713-741) Hu-san
danszleri gnderdi. Na-lo-yen (Nryana?) kral Araplarn koyduu ar vergiler-
den ikayetiydi.260 Gn Olu bir eli gndererek iyi szlerle onu teselli etti.
 189/491

Tien-pao dneminde (742-755) Kral -si-lan se-kin261 (hediye olarak) atlar da

gnderdi.

259 Hsan-tsangn Kiu-mi-to dedii Kiu-mi, uzun sre klasik eski corafyaclarn Vallis
Comedorumu zannedilmitir, fakat bu Vallis Co-medorum neredeydi? N. Severtzow, burasn Kar-
ategindeki Surhab vadisiyle zdeletirmektedir. Bu gr ylesine gl sebeplere dayandrlmtr
ki, umumi bir kabul grm gibidir. (Bkz. N. Severt-sow, Les anciens itineraires a travers le Pamir,
Bulletin de la societe de geographie, 3eme trimestre de 1890, s. 420-431; bu makalede yer alan dier
var saymlar genellikle kolay rtlecek eylerdir.)
260 Bu talep 719 ylnda ine iletilmitir. Metin daha ileride verilecektir. (Les Extraits du Tchhe jou
yuen koei, la date de 719).
261 Se-kin bir Trk unvandr. Bkz. Tang-u, CCXV, a, s. 3 r: Dier kabilelerde askeri kumandana
ad, kaann oul ve kardelerine ise tegin denilirdi. En belli bal memurlar yabgu, kl-ur, a-po, se-li-
fa, tudun, se-kin, yen-hung-ta, hie-li-fa ve tarkandr.

Hu-miye262 Ta-mo-si-tie-ti263 ve hatta Ho-kan264 da denilir. Yan Weiler

dneminde Po-ho denilen lke budur. O da To-haristann eski topraklarndan bir
ksmn tekil eder. Gneydou ynnde bakentten dorudan dokuz bin liden
daha uzak mesafededir. Doudan batya uzunluu bin alt yz lidir. Kuzeyden
gneye dardr ve be liden fazla deildir. Hkmdar Han-kia-en265 ehrinde
oturur. Kuzeyinde Amu-derya nehri bulunur.266 Toprak souk sebebiyle donmu
haldedir. Arazinin yksek yerleri kvrmldr. Her taraf kum ve tatr. Kays ve
buday yetitirilir. lke aa ve meyve yetitirmeye msaittir. Mkemmel atlar
yetitirilir. Halkn gzbebekleri yeilimtraktr. Hi-en-king dneminde (656-660)
lke Niao-fei hkumetine dntrld ve kral a-po-lo hie-li-fa267 vali olarak
atand. Blge, Drt Garnizonu (Dou Trkistan) Toharistana balayan yol zerin-
dedir. Daha nce Tibetlilere balyd. Sekizinci kai-yan yl (720) imparator bir
fermanla kral Lo-l-i-to ku-tu-lu (kutluk) to-pi-le mo-ho (baga) ta-mo-sa-l [r]e
kral unvan verdi. On altnc yl (728) Mi (Maymarg) hkmdar Mi-hu-hanla ayn
srada lkesinin rnlerini imparatora sundu. Bir sonraki yl (729) byk reis Wu-
ho tarkan balln sunmak iin tekrar saraya geldi. Kral lnce yeeni Hu-en-
tana tahta kma (hakk) verildi. Yirmi dokuzuncu yl (741), balln sunmak
iin saraya bizzat geldi. Sarayn salonunda erefine bir len dzenlendi ve sol kin-
wu muhafzlar generali atanarak, mor bir elbise ve bir altn kemer hediye edildi.
 190/491
Tien-pao dnemi (742-755) balarnda kraln olu Hie-ki-fu, Tibetlilerle ilikisini
kesmek istedi. Kendisine demir bir tura verildi.268 Sekizinci yl (749) en-tan
saygsn sunmak zere saraya gelerek hassa muhafzlar arasna alnma talebinde
bulundu. stei kabul edildi ve sa askeri muhafzlar generali unvan verildi; bir
sre sonra da lkesine gnderildi. Bu lkenin kral bir baka zaman balln
bildirmek ve tartuk sunmak zere st dzey bir memurunu gnderdi. Birinci kien-
yan yl (758) Kral Ho-o-i-k-pi-e balln bildirmek zere saraya geldi; kend-
isine Li soyad verildi.

262 Eski Hu-minin Wahanla zdeletirilmesi son olarak Marquartn (age., s. 223-225)
aratrmalaryla teyit edilmitir.
263 Marquart bu isimle randaki Dar-i Mastit=Mastit (Mastuc) Kap-snn kastedildii grn-
dedir. nk yukar itralda Mastuca giden yol Wahan zerinden geiyordu.
264 Hsan-tsangn Si y kisinde (XII, s. 62 r, Japon Tripitaka basks) en-kan olarak
kaydedilmektedir.
265 Po-ho kelimesi Sung Yn seyahatinde ve Pei-ide bulunmaktadr. 661de inliler tarafndan
Niao-fei Hkumetinde kurulan iledir ki, Wahan Krallndan bakas deildir. Po-hoyu gsteren
iaretler muhtemelen Wahann eviriyazmdr.
266 Amu-deryann yukar akmyla burada Penc veya Wahan-derya kastedilmektedir.
267 Tamamyla Trke bir kelime. Bat Trklerinde itaat arzeden kral-lklardaki hkmdarlara hie-
li-fa unvan verildii bilinmektedir.
268 Daha ileriye Les Extraits du Tsche fou yuen koei, la date de 742ye bkz.

***

Ku-e-mi (Kamir)269

269 Grnd kadaryla Kamir tarihinin hibir dneminde Trk Ha-kanlnn bir paras
olmamtr. Bununla birlikte Kapia ve Gan-dahar kaplarna dayanan Trklerin bu krallk zerinde az
ok etkili olduklar bir vakadr. inli Buddist Wu-kungun anlattklar da bunun delilidir. 759-762 yl-
lar arasnda Kamirde yaayan bu seyyah, orada grd antlar arasnda Trk hakannn olu tara-
 191/491
fndan kurulan Ye-li te-le (veya Yel tegin) manastr ile Katun yani Trk hakannn hanmnn man-
astr bulunduunu kaydetmektedir. Dier yandan Raja-tarangini, Trk ankunas (Tuhara-anku-na)
tarafndan kurulan ankuna viharadan bahsetmektedir. Bkz. Litineraire dou-kong (751-790), par
Sylvain Levi et Ed. Chavannes, JA, Sept. Oct., 1895, s. 341-384; - Stein, Notes on Ou-kongs account oj
Kamir, s. 3 ve s. 20-21 (Sitzungsberichte der Kais. Akad. Der Wissenschaften in Wien, phil.-hist. Cl.,
CXXXV Bd., 7 Abh.).

Tang-u, CCXX1, b, s. 6 r

Ku-e-miye Kia-e-mi-lo (Kamir) da denilir. Kuzey ynnde Pu-lye (Gilgit)

be yz li mesafededir. evresi drt bin lidir. Drt bir taraf dalarla evrili olduu
iin dier krallklar ona saldramazlar. Hkmdarn payitaht, bat ynnden
byk Mi-na-si-to (Vitasta)270 nehrinin sahilinde yer alan Po-lo-wu-lo-pu-lo
(Pravarapura)271 ehridir. lke, tarma elverilidir; ok kar yaar ve hi rzgar es-
mez. Ate incileri,272 y-kin273 retir ve ejderha cinsi atlar yetitirir. Halk genel-
likle yn elbiseler giyer. Yaygn inana gre bu lke ilk nceleri bir ejderha
batakl idi. Ejderha baka yere gidince bataklk kurudu ve insanlar da buraya
gelip yerleti.

270 Po-lo-wu-lo-pu-lonun Srinagarn eski ad Pravarapurayla zde-letirilme teklifi Stein

tarafndan yaplmtr. (Notes on Ou-kongs account oj Kamir, s. 26-29).
271 Stein, age., s. 30-31.
272 Burada kaya kristalleri yontarak yaplan mercekler sz konusu edilmektedir. Bunlara, gne
klarn bir noktada toplayarak ate yakmakta kullanld iin ate incileri deniliyordu. Bkz. de
Melmy, Le Lapidaire chinois, s. 60-61.
273 Botanikte curcuma denilen bitki. Bkz. Bretschneider, Plants menti-oned in classical works, no.
408.
Kai-yan dnemi (713-741) balarnda Kamir balln bildirmek zere
saraya eliler gnderdi. Sekizinci yl karlan bir fermanla kral en-to-lo-pi-linin
(andrapida) krall onayland. Kral, zaman zaman Hularn lkelerinden ve kutsal
ormanlardan274 getirilen ilalar hediye etti. andrapida lnce kardei Mu-to-pi
(Muktapida) tahta kt.275 Muktapida saraya balln bildirmek ve kendisine
 192/491

kadar gelip geen tm Kamir hkmdarlarnn gk kaann276 tebaas olduk-

larn ve ayrca imparatorluk ordusuyla birlikte savamak iin birlikler gndermeyi
kabul ettiini sylemek iin Wu-li-toyu eli olarak gnderdi. Benim krallmda, -
diyordu o,- eit asker var. Bir grup fil kullanr, ikinci bir grup svaridir, nc
grup ise piyadedir. Bizzat bendeniz ve Orta Hindistan kral Tibetlilerin be byk
yolunu tkadk ve gelip gidilerini engelledik. Savatk ve ksa srede galip geldik.
Gk kaann askerlerinin Pu-lye gelileri gibi frsatlar ktnda, onlarn says
iki yz bin de olsa, yardmlarna komak iin iae konvoylar gnderdim.277 Ayrca
benim krallmda Mo-ho-po-to-mo (Mahabadma naa278) ejderha batakl var-
dr. Burada gk kaan erefine bir tapnak kurmak istiyorum. Muktapida, kend-
isine krallk beraatinin verilmesini istiyordu. Hung-lu (devlet protokol dairesi)
mirleri imparatora ulatrmak iin bu talep mektubunu tercme ettiler.
mparatorluk fermany-la Wu-li-tonun huzura kabul edilmesi ve sarayn eref
salonunda bir kokteyl verilmesi, (eliye) bolca hediye sunulmas emredildi. Bylece
Muktapidaya kral unvan verildi ve o gnden itibaren Kamirden dzenli ekilde
vergi gnderildi.

274 Metinde bir kelime dm.

275 Muktapida 733 ylnda in sarayndan krallk onay ald. Daha ileriye bkz. Les Extraits du Tsche
fou yuen koei, cette date.
276 in imparatoru.
277 Burada Kao Sien-inin 747de Kk Pu-lye dzenledii sefere bir atf yapld anlalyor.
Ancak, kraln tannma talebinde bulunmu olmas, Muktapidann 733de kral nian ald gz nnde
tutulursa, bu gr reddetmemiz gerekiyor. Belki de Kamir kral burada 722de andrapidann
hkm srd yllarda Kk Pu-lye yaplan in taharri seferinden sz etmektedir.
278 Kamirin en byk gl Volr. Bkz. Stein, age., s. 114-116.
Kamire tbi be halka krallk denir. Bunlar, topraklar iki bin li geniliinde
olan ve evresi surlarla evrili bir payitaht bulunan Ta-a-i-lo (Takaila)279;
bin liden daha fazla topra bulunan, surlarla evrili bir payitaht olan yedi yz li
gneydoudaki Seng-ho-pu-lo (Sinhapura)280; gneydouya doru dalar arasn-
da be yz li gidildiinde varlan, topraklar iki bin li geniliinde, bakenti surlarla
evrili, topra budaygiller ve dier tarm renleri yetitirmeye elverili U-la-e
(Uraa)281 ve gneydouda bir engel tekil eden dalar arasnda bin li gidildikten
 193/491
sonra varlan Ku-e-mi (Kamir)dir. Gneybatya doru tehlikeli blgelerde yedi
yz li yol gidildikten sonra, topraklar iki bin li geniliindeki Pan-nu-tsoya
(Punaa)282 varlr. Ondan sonra Ho-lo-e-pu-lo (Racapura)283 gelir. Drt mil
geniliindedir ve bakenti surlarla evrilidir. Buras dalar ve tepelerle kapldr;
insanlar gururlu ve cesurdur. Bu be halktan hibirinin reisi yoktur.

279 Cunningham, Takaila ehrini Kalaka-sarayn bir mil kuzeydousundaki ah-deriye yer-
letirmektedir. Bu konuyla ilgili detayl tartmay The ancient geography oj India, I/104-121dede
bulabilirsiniz.
280 Cunningham (age., s. 124) tarafndan Jhelam yaknndaki Khe-tasla zdeletirilmitir. [s.
313deki ek ve dzeltme: Sinhapu-rann Ketsla zdeletirilmesi M. A. Steinin arkeolojik
aratrmalaryla kesinlik kazanmtr.]
281 Bu krallk geni lde bugnk Hazara blgesinde Vitasta ile n-dus arasnda yer alyordu.
(Bkz. Stein, age., s. 130)
282 Buras, i Tohi vadisinde, imdiki Puncha tekabl eden Raja-taran-giniye bal Parnotsadr.
(Stein, age., s. 129)
283 Racapura veya Racapuri bugnk Rajauriye tekabl etmektedir. Pir-Pantsal Geidi, Kamirden
biri Punchda dieri daha gneydeki Rajauride bulunan iki Tohi vadisine almaktadr. Bkz. Stein,
Notes on the ancient topography oj the Pir-Pantsal route.

***

Huttal ve dierleri

Tang-u, CCXX1, b, s. 6 r

Ku-tuya Ko-tu-lo (Hottal)284 da denir. Eni ve boyu biner lidir. Padiah payi-
taht Se-u-kien285 ehridir. Asil atlar ve kzl leoparlar oktur. Drt byk tuz
da bulunur ve buralardan kara tuz karlr. On yedinci kai-yan yl (729), kral
 194/491

Se-kin,286 olu Ku-tu-eyi287 balln bildirmek zere saraya gnderdi. Yirmi

birinci yl (733) kral Hie-li-fa bir kadn orkestra grubu, ayrca balln bildirmek
ve vergisini sunmak iin To-po-le tarkan adl st dzey bir memurunu gnderdi.
On birinci tien-pao yl (752) imparator bir fermanla kral Lo-kin-tsieye yabgu
unvan verdi.288

284 Hutl veya Huttal, Surhab (Wahab) ile Penc (Hahab) arasndayd; Surhabla Wagird blges-
inden ayrlyor ve ta bir kprden (Pul-isengin) geilerek bir blgesinden dierine gidiliyordu. Bkz.
bn Rusta, Marquart yayn (Eranshahr, s. 233-234).

285 kelimenin karln bulamadm. Ebul Feda (Reynaud ev., II, 2, s. 229)
ad tamamyla baka olan ehirlerden sz etmektedir: Huttaln payitaht Helaverd veya Lavekenddir.
Her ikisi de ayn anda Wahn payitahtyd.
286 yi bilinen bir Trk unvan. Daha ileride Trke hie-li-fa, tarkan ve yabgu unvanlar da gelecek.

287 kelimesindeki iaretler grnd kadaryla Huttal Kral-ln gsteren

iaretleri deildir. Bu durumda kelimesi Huttal ad anlamnda bir unvan

olmaldr.
288 Daha ileride les Extraits du Tche jou yuen koei, la date 752ye bkz. O sralarda Huttal
yneten hkmdarla ilgili olarak bkz. Marqu-art, Eranshahr, s. 302-303.

Su-pi289 halk aslen Bat Kiang kabilesindendir. Tibetliler tarafndan ilhak

edildikten sonra San-po adn almtr. Dier kabileler arasnda en by budur.
lkenin dousunda To-mi,290 batsnda Hu-mang-hia291 yer almaktadr. Otuz
bin hanedir. Tien-kuan zamannda (742-755) Kral Mo-ling-tsan, btn kral-lyla
birlikte imparatorlua balanmak istediyse de Tibetliler tarafndan ldrld.
Olu Si-no, lkesinin ileri gelenleriyle birlikte Lung-yuya292 snd. Tsie-tu-i
Ko-u Han, onu muhafzlarn eliinde imparatorluk sarayna gnderdi ve orada
Hsan-tsung tarafndan byk saygyla karland.

289 Su-pi lkesi (eski kadnlar krall) hakknda detayl bilgi iin Bkz. S. W. Bushell, The early his-
tory oj Tibet makalesi (Joun. Of the Roy As. Soc., N. S. XII, 1880, s. 531, n. 42). Su-pi Krall Si-
uann batsndayd ve bugnk Murus ussuya tekabl eden Yak nehriyle Douya, Hu-mang-hia
geidiyle Batya alan 1400 li geniliinde topraa sahipti.
 195/491
290 To-mi veya Tang-mi, Su-pi Krallnn dousundayd. Bkz. S.W. Bushell, age., s. 541, n. 10.
291 Su-pi devletinin bat snr zerindeki geidin ad. Bkz. S. W. Bushell, age., s. 541, n. 12.
292 Yani Kan-suda.
To-mi halk da Bat Kiang kabilesindendir. lke Tibetlilerin hakimiyetine
girmi ve Nan-mo adn almtr. Li-niu293 nehrine bitiiktir. Topraklarnda bol
miktarda altn vardr. Altnc eng-ku-an yl (632) saraya balln bildirmek ve
tartuk sunmak zere bir eli gnderdi. Eli baz hediyelerle birlikte geri gnderildi.

293 Bu isim Yak nehrine iaret etmektedir. imdiki Murus-ussudur. Bkz. Bashell, age., s. 541, n. 12.
-wu (Hami),294 Han dneminde -ho295 hakiminin hkumet merkeziydi.
Oraya ticaret iin gelen Hu (barbar)lar kark olarak yayorlard. lkenin bin
seme askeri vardr ve Tie-le (Tls)le-re baldr. Erkekleri gururlu ve cesurdur.
Topraklar mnbittir. Sui hanedannn (589-618) son bulmasndan itibaren ine
ba-lanm296 ve oraya -wu kumandanl kurulmutur. mparatorlukta
karklklar knda tekrar Trklerin tebaas oldu. Drdnc eng-kuan yl (630)
ehir hakimi saraya balln bildirmeye geldi. Hie-li [Kat-il han]297 malup
edilince, lke yedi ehriyle birlikte itaat altna alnd. Topraklar Bat ilesine
dntrld.

294 Hamiyle ilgili bu bilgi, gereksiz bir ekilde Tibet site krallklar ve ranla ilgili notlar arasna
sokulmutur ki, baka bir yerde olmas gerekirdi.
295 Hu Han-u (CXVIII, s. r), on altnc yung-ping yl (M. . 73) mparator Mingin -wu-lu bl-
gesini zaptederek, askeri tarm kolonileri kurmak iin burada -ho kumandanl tesis ettiini kaydet-
mektedir. -honun hububat tevik eden anlamna geliyor olmas, koloniyi kuran imparatorun
amacn gstermektedir.

296 608 ylnda Sui hanedan imparatoru Yang, nehrinin batsm-daki blgelerde bir
gezinti yapmt; imparatorluk komiseri Pei Knn diplomatik mahareti sayesinde gezi baaryla
tamamland. mparator Yen-i dana geldiinde, Kao-ang (Turfan) kral K Pe-ya ve Hami tudun
ad ona ballklarn bildirmeye geldiler. (Pei-i, XXXVIII, s. 4 v).
297 Hie-li Kaan 630da inliler tarafndan malup edilmitir.
 196/491

***

Persia (Iran)

Tang-u, CCXX1, b, s. 6 v vd.

Po-ssu (Persia) Ta-ho (Dicle) nehrinin batsndadr ve bakente on alt bin

liden daha uzaktr. Dousunda Toharistan ve So-diyana; kuzeyinde Ko-sa Tu-
keleri (Hazar Trkleri) vardr. Gneybats tamamen deniz sahilidir; kuzeybatya
doru, drt bin liden daha uzakta Fu-lin (Suriye) yer almaktadr. lkede yzbin-
lerce insan yaar. Pers krallarnn atas, Ta Ye-ilerin bir kolundan inen Kral Po-
se-ni (Prasenacit)dir. Hkm srd iin ad nce soy ad haline geldi, ar-
kasndan da kralln ad oldu. Persiann iki bakenti, ondan fazla byk ehri
vardr. Bu lkede sa taraf sol taraftan daha stndr. Halk Ge, Yere, gnee,
aya, su ve atee kurban sunar. Kurban sunduklar gn akam yal bitkilerin298
usaresini vcutlarna srer; sakallarn, alnlarn, burun ve kulaklarn yalarlar.
Bat yrelerinin Hu (Barbar) halklar onlarn gk tanrsna299 kurban sunmak iin
uyguladklar tm ritelleri benimsemilerdir. Selam verirken ayak ayak stne
koymay ihmal etmez, genelde plak ayakla yrrlerdi. Erkekler salarn keserler;
elbiseleri tek paradr.300 Balklar yeil ve beyaz renklidir; eteklerinin kenar-
larn alacal ipek eritle evrelerler. Kadnlar salarn rerek arkaya atarlar.
Savata fillere binerler; her filin arkasnda yz sava vardr. Malup ettikleri d-
man ldrrler. Sulular yarglamak iin yazl kanunlar yoktur; kararlar
mahkemede verilir. syan kmas halinde, harekete katlmakla sulanan kiilerin
dilleri zerine kzgn bir demir basarlar, yara beyazsa adamn masum, siyahsa
sulu olduuna hkmederler. Ceza olarak sulularn ayaklar veya burunlar kesilir,
salar tra edilir, demir kafes iine hapsedilirdi. Hafif sular iin ceza olarak sakal
kesilir veya sulunun boynuna buka vurularak mevsimler yahut aylarca o ekilde
gezdirilirdi. Ekyaln cezas mebbet hapisti. Hrszlar para ezasna
 197/491
arptrlrd. len kii daa terkedilir, bir aydan daha uzun bir sre matem elbisesi
giyilirdi.

298 Burada geen Sou bitkisi Perilla osimoides veya Perilla arguta olabilir. Bkz. Bretschneider, age.,
II, n. 64.
299 Gk tanrs yerine Kiu Tang-u gn ate tanrsna taparlar ifadesini kullanmaktadr.
Bilindii bu riteller Mazdeizme aittir.
300 Elbiseleri yekpareydi ve n taraf apraz gemeli deildi.
Burada iklim daima scaktr; arazi dz ve engebesizdir. Ahali ekip bimekle ve
tarmla urar. Bu lkede koyunlar para-layabilen akbabalar vardr. ok iyi cins
kpekler, katrlar ve iri eekler bulunur. Persiada ykseklii kademi gemeyen
mercanlar karlr.
Sui hanedan (581-618) sonunda, Bat Trklerinin e-hu (yabgu) kaan bu
krall cezalandrarak yerle bir etti.301 Kral Ku-sa-hoyu (Hosru/Hsrev)
ldrd. Yerine olu e-li (iroya) geti. e-hu, Persleri ynetmek ve gzetim
altnda tutmak iin valiler gnderdi. e-li (iroya) lnce Persler Trklerin
tebaal-n daha fazla tanmak istemediler. Hosrunun [Hsrevin] kzn tahta
kararak kralie ilan ettiler.302 Trkler onu da ldrdler. iroyann olu Tan-
kie o sralar snmak iin gittii Suriyedeydi. lke insanlar gidip onu bularak
tahta kardlar. Bu -ta-i (Ardeir) idi.303 O ldkten sonra yerine -se-se
(Yezdigerd) ge-ti.304 On ikinci eng-kuan ylnda (638) balln bildirmek ve
tartuk sunmak iin saraya Mo-se-pan eli olarak gnderdi. Mose-pan bir de canl
bir ju-to305 hediye etti. Bu, fareye benzer, ak yeil renkli, dokuz parmak uzun-
luunda bir hayvand. Fareleri deliklerinden karp yakalamay becerirdi. ktid-
arn bir trl muhkem hale getiremeyen Yezdigerd, devlet erkan tarafndan
alaa edilince Toharistana katysa da, daha yar yoldayken Araplarn saldrsna
urayarak ldrld.306

301 Trklerle ilgili bilgi verilen ksmda da, Tung e-hunun Persiay itaat altna ald
belirtilmektedir. Sui-uda (LXXXIII, s. 7 v) yle deniliyor: Tu-keler bu kralla (Persiaya) kadar
gelemediler, ama hkmranlklarn kabul ettirdiler.
 198/491
302 Burada sz edilen kii Husrev II. Pervizdir, ama onun Trkler tarafndan ldrld
sylenemez. nk 29 ubat 628de olu i-roya veya II. Kavadn suikastna kurban gitmitir. (Bkz.
Nldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, s. 382).
303 Burada sz edilen kii ya Boran, ya da Azermidohtdur ki, her ikisi de Hsrev II. Pervizin
oluydu. Fakat iroyadan hemen sonra tahta olu Ardeir getiine gre burada bir hata olmal.
304 Sz edilen kii, 632de tahta kan ve Araplara kar savarken 641de hayatn kaybeden III.
Yezdigerddir. (Patkanyan, Histoire de la dynastie des Sassanides, s. 228). Yezdigerd, Nihavend
meydan sava srasnda 651 veya 652de lmtr. (Nldeke, age., s. 434). Tang-uda geen -se-se
yerine Kiu Tang-unun daha doru olan -se-husunu tercih etmek gerekir.
305 [s. 313deki ek ve dzeltme: Bu, Ki-pinle ilgili bilgilerde geen ve ju-to faresi denilen
hayvann kesinlikle aynsdr.]
306 Ebul Fedann eserinde (Reinaud evirisi, II, 2, s. 186) Perslerin son hkmdar Yezdigerd
Merv e-ahicanda (Mervde) ldrlmtr denilmektedir. - Nldeke (Age., s. 434) Yezdigerdin 751
veya 752de ldrldn kaydetmektedir. Fakat Tse-ju yan kuide (blm. 995, s. 13 r ve v) olayn
yung-huinin beinci ylnda (654) vuk bulduu belirtilmektedir. Burada geen 3L iaretini zH ile
deitirip u ekilde evirmek gerekir: 654de Ta-i (Araplar) Po-ssuya (Persiaya) ve Mi (Maymarg)
Krallna saldrarak, her ikisini de malup ettiler. Pers kral -se-hu (Yezdigerd) Arap askerleri
tarafndan ldrld.

Olu Pi-lu-se (Pirz) kendini emniyete almak iin Toharistana snd. ine
eliler gndererek iinde bulunduu zor durumu anlatt. Mesafenin askeri bir sefer
dzenlemek iin uzun olduunu hesaba katan Kao-tsung, talebi redderek, eliyi
geri gnderdi. Bu mzekereler srasnda Araplar saldrlar durdurarak geri ekil-
milerdi. Toharistan prensi, Piruzu tekrar tahta karmak iin bir ordu gnderdi.
Lung-u dnemi (661-663) balarnda, (Piruz) tekrar lkesinin Araplarn istilasna
maruz kaldndan yaknd. Bu esnada Gn Olu Bat lkelerini taksim edip,
eyalet ve vilayetler eklinde dzenlemek iin bir komiser gndererek307 Tsi-ling
ehrini Po-ssu (Persia) Hkumet merkezi yapt ve Pi-lu-seye (Piruza) genel vali
unvan verdi. Bir sre sonra Piruz Araplarn saldrsna urad ve bir daha da iktid-
ar olamad. Hien-heng zamannda (670-673) yine de saraya balln bildirmek
iin geldi ve kendisine sa askeri muhafzlar generali unvan verildi. 308

307 Burada 661de Wang Ming-yana verilen greve atfta bulunulmaktadr.

 199/491
308 677de Piruz artk in sarayndayd ve istei zerine ang-anda bir Mazdeki tapna kurul-
mutu. Bkz. Le nestorianisme et linscrip-tion de Kara-balgassoun, JA, Janv.-Fev., 1897, s. 66.
Muhtemelen Pi-ruz, burada sz edilen olu Ni-nie-iyi geride brakarak inde lmtr.
Piruzun ld srada olu Ni-nie-i in saraynda rehin olarak tutuluyordu.
Birinci tiao-lu ylnda (679), karlan bir imparatorluk fermanyla Pei Hing-kien,
askerlerle birlikte ona refakat ederek tekrar devletin bana geirmesi iin gnder-
ildi. Pei Hing-kien, An-si ayeletindeki Tokmak ehrine geldiinde yolun uzun-
luunu dnerek geri dnd. Bylece Ni-nie-i yirmi yl boyu Toharistanda mis-
afir kald. evresindeki adamlar giderek dalarak, ortadan kayboldular. King-lung
dnemi (707-709) balarnda Ni-nie-i tekrar saraya balln bildirmek zere
geldi. Kendisine sol cesur muhafzlar generali unvan verildi ve orada hastalktan
ld.
Pers kralna lkesinin sadece bat ksm kalmt. Kai-yan (713-741) ve tien-
pao (742-755) dneminde Persia on eli gnderdi.309 (Saraya) bir akik divan, kzl
ynden maml ilemeler ve rakkaseler hediye etti.

309 Bu elilerden birisi 722de gelmitir. Tse-ju yan kuide (blm. 999, s. 17 v) yle deniliyor:
Onuncu kai-yan ylnn (722) nc aynn keng-s gn, Persia kral Pu-an-huo, hediyeler sun-
mak ve kendisine resmi bir in unvan verilmesi talebinde bulunmak zere bir eli gnderdi. stei
yerine getirildi. 732 ylnda ise ad Si-an fu kitabesinde geen Nesturi din adam Ki-lienin de yer
ald baka bir elilik heyeti geldi. (JA, Janv.-Fev. 1897, s. 57) Yine biri 730, dieri 737 ylnda olmak
zere Pers kralnn Ki-hu-po adnda bir olu in sarayna eli olarak gelmitir. (Pien i tiende Tse-fu
y-an kui, blm. LVI, Tiao-iyle ilgili bilgiler ksm, s. 6 r).

Kien-yan dnemi (758-759) balarnda, Persler Araplarn peine taklarak

Kuang (Kanton) eyaletine srpriz bir saldr dzenlediler. Tahl ambarlarn,
maazalar ve evleri yakarak deniz yoluyla geri dndler.310 Ta-li dneminde
(766-779) tekrar (saraya) hediyeler sundular.

310 Arap ve Acem korsanlarn Kantona dzenledii bu saldr Kiu Tang-uda (X, s. 7 r) 758 yl
olaylar arasnda gsterilmektedir.

Bir de To-pa-sa-tan da denilen To-pa-se-tan (Taberistan) vardr. taraf

dalarla evrilidir. Kuzey taraf deniz (Hazar) sahilidir. Kraln payitaht So-li (Sr)
ehridir. Kral irsen Per-siann dou genel valisidir (ispehbed).311 Persia ortadan
 200/491

kaldrlnca, Araplara boyun emeyi reddetti.312 Beyinci tien-pao ylnda (746),

Kral Hu-lu-han saraya balln bildirmek zere bir eli gnderdi. Ona kendi
rzasyla itaat eden kral asalet unvan verildi.313 Sekiz yl sonra saraya balln
bildirmek zere olunu Hui-lo yoluyla gnderdi. Kendisine sa askeri muhafzlar
sra d ung-lang-tsiang unvan verildi. Ayrca mor bir elbise, altn balk
eklinde bir rozet verilerek, hassa muhafzlar arasna alnd. Taberistan, kara
ridal Araplar (Abbasiler) tarafndan ykld.

311 Taberi, Zotenberg evirisi (III, s. 493)de yle anlatyor: Taberis-tan ispehbedleri bu olaylar
haber alnca, Amulda, eyaletin merkezinde yaayan efendilerini aramak iin geldiler. Bu, Gilanl
Ferru-han adnda biriydi. spehbedler ispehbedi denilirdi. spehbed kelimesi Farsada dk, yani ordu
ba kumandan demektir. Ona ayn zamanda Horasan ispehbedi de deniliyordu, nk geneleneklere
gre, Horasan prensi tarafndan da tannyordu.
312 Tse-ju yan kui (blm. 965, s. 2 r) Tang hanedan tarihinde zikredilmeyen bir olay u ekilde
naklediyor: nc tien-pao yl (744), onuncu aydan sonra gelen ara ayda, To-pa-sa-tan (Taberis-
tan) kral A-lu-e-to-iye deiime ayak uyduran kral unvan verildi.
313 Tse-ju yan kui (blm. 965, s. 3 v) bu olayn altnc tien-pao (747) ikinci aynda vuk bul-
duunu kaydetmektedir.

imdi de eng-kuan dneminden (627-649) sonra saraya ballklarn

bildirmek zere eliler gnderen, ama saray tarihilerinin dikkatini ekmeyen uza-
ktaki kk krallklarn prenslerinin hikayesini sunacaz.
 201/491
III
BYOGRAFLER

A-i-na o-l314

314 Her ne kadar bu kii Kuzey Trkleri prens ailesine mensup ise de, ou kez Bat Trkleriyle
ilikisi olduu iin, burada hayat hihaye-sini veriyoruz.

Tang-u, CX, s. 2 r - Kiu Tang-u, C1X, s. 1 v

A-i-na o-l [e-r] u-lo Kaann kk oluydu.315 On bir yandan itibar-

en bilgelii ve cesareti sebebiyle e ad unvan ald. Otan kuzeyde tal le kur-
du. O ve Hie-linin316 olu Y-ku ad, Tie-le (Tls), Hui-ho (Uygur), Pu-ku ve
Tong-lo kabilelerinin ynetimini paylatlar. u-lo lnce (620) ziyadesiyle
zld ve geleneklere uygun olarak inzivaya ekildi. On yl boyunca halkndan
vergi almad. Kaynak salamak amacyla vergileri ykseltmesini tavsiye edenlere
ise u cevab verdi: Kabilelerim bolluk iinde yayorlar; bu bana yeter. Onu
btn beyler seviyordu.

315 Bat Trkleri kaan u-lo, 620 ylnda lmtr.

316 Hie-li de u-lonun olu ve A-i-na o-ln aabeyiydi ki, buna gre Y-ku ad, sonuncunun
yeeniydi.

Hie-li Kaan sk sk savat. (A-i-na) o-l [e-r], ona tavsiyelerde bulun-

duysa da dinlemedi. Birinci eng-kuan ylnda (627) Tlsler, Uygurlar ve Sie-yen-
 202/491
tolar (Sir-Tardular)n tamam isyan ederek Y-ku ad Ma-lie da eteklerinde
malup ettiler. A-i-na o-l ona savata yardm ettiyse de, muzaffer olamad.
Bir sonraki yl (628) halknn geri kalann toplayarak Ko-han-fu-tu (Kagan
stupa) ehrine bekindi.317 Bu srada Hie-li Kaan tm Bat Trklerini ezmi, Tung
e-hu da lmt. Hi-li-pi tu-lu Kaan ve Ni-u taht kavgasna tututular.318 A-i-
na o-l onlara srpriz bir saldr dzenleyerek topraklarnn yarsn ele geirdi.
Yz binden daha fazla sayda bir halk ynetti ve kendisine Tu-pu Kaan unvan
ald.

317 Daha nce Kagan-stupann Guen yaknlarnda olmas gereken Pei-ting veya Bibalk ehrinin
bir dier ad olduunu grmtk.
318 Burada bir hata olmal, nk Ni-u ve Hi-li-pi ayn kiidir. Elbette yle demek gerekirdi: Hi-
li-pi tu-lu Kaan ve Si e-hu Kaan taht kavgasna tututular.

Kabile beylerine yle dedi: Gemite bana isyan eden ve hakanlm ykanlar
Yen-to (Tardu)lard. imdi bat topraklarnn hakimi benim ve ayet Yen-to (Tar-
du)lar hakimiyetim altna almazsam, kaan babam unutmu ve evlatlk vazifes-
ini yerine getirmemi olurum. Eer baaramazsam, lmden ekinmem. Beyler
ona u karl verdiler: Bat topraklarn ele geirmi bulunuyoruz, imdi oraya
ynetmek ve emniyet altna almak iin kalmalyz. Eer Yento (Tardu)larla
arpmak iin hemen uzaklara gidersek, biz daha Yen-to (Tardu)lar yenmeden,
yabgularn oullar ve torunlar hakanlmz tekrar ele geirirler. A-i-na o-l
[e-r] onlarn grne nem vermedi, kuzeydeki tal le Yen-to (Tardu)lar
cezalandrmak iin elli bin svari sev-ketti. Yz gn boyunca durmadan
arpt.319 Askerleri savan uzamasndan szlanmaya ve yava yava ortadan kay-
bolmaya balad. Bunun zerine Yen-to (Tardu)lar btn gleriyle saldrarak
ona ar bir yenilgi tattrdlar. A-i-na o-l [e-r] Turfan yaknlarndaki Kao-
anga snmak zorunda kald. Artk yannda sadece on bin sava kalmt. Bat
Trkleriyle aras iyi olmad iin, kabileleriyle birlikte itaat arzetmek zere impar-
atorluk snrlarndan ieri girdi ve altnc yl (636)320 saraya balln bildirmeye
geldi. Kendisine sol atl muhafzlar ba generali unvan verildi. Kabilelerini Lin
eyaletine iskan etti. Bir imparatorluk yar-lyla Heng-yang byk prensesiyle
evlenme erefine nail oldu. mparator damad olarak askeri komutan (fu-ma tu-
wei) unvann ve wei-tuan hassa birliklerini ynetimini zerine ald.
 203/491
319 Kiu Tang-u (CIX, s. 1 v) burada u cmleyi ilave ediyor: Bunun zerine bykelimiz Liu
an-in, Tung-o ad Tie-li-i Kaan unvanyla tahta kard. Bu olay 634 veya 635 ylnda olmu ol-
mal. Bylece inlilerin Bat Trk prens ailesine mensup Tie-li-i Ka-ana verdikleri destek, Bat
Trklerinin A-i-na o-l tarafndan ellerinden alnan topraklarn istirdat etmelerine yol aan amiller-
den biridir.
320 Kiu Tang-uya gre dokuzuncu yl (635)de.
On drdnc yl (640) Kiao-ho blgesi ordu bakomutan unvanyla Kao-ang
skunete kavuturdu. Dier tm generaller ganimet paylarn aldlar. Henz kend-
isine bu yetkiyi veren imparatorluk namesini almam bulunan A-i-na o-l, her-
hangi bir ey almaya cesaret edemedi. Ancak dier bir yarl grdkten sonra bir
eyler ald, ama payna dnler yallar, ocuklar ve eski psk eylerdi. Tai-
tsung onun tok gnlln verek, Kao-ang kralnn altn ilemeli klcn ve bin
top ipek verdikten baka, bir buyrukla kuzey kaps sol garnizon mfettii olarak
atayp, Pi krall dk unvan verdi.

A-i-na o-l, Leao-tung seferi srasnda imparatora elik et-ti;321 serseri bir
okla yaraland, fakat oku ekip kararak arpmay srdrd. Komutasndaki
askerlerin hepsi de cesur ve muzafferdi. Dnt nceki unvanlarna ilaveten
hung-lu yksek kurmay unvanyla ereflendirildi.

321 645de.
Yirmi birinci yl (647) Kuan-kiu blgesinde ordu byk ynetici generali un-
vanyla Ki-pi Ho-li, Kuo Hiao-ko, Yang Hung-li, Li Hai-anla birlikte hareket etti.
Bu be general on Tie-le (Tls) kabilesi ve yz bin Trk svariyle Kiu-tse
(Kua) zerine bir sefer tertiplediler. Bat Trk topraklarndan geen bu birlikler,
u-mi ve u-enlere322 kar savaarak, malup ettiler; Yen-ki (Karaar)n bat
tarafndan gelerek Kua topraklarna girdiler. Askerleri hi beklenmeyen bir yer-
den ortaya kverdiler. Kua korkuya kapld.323 mparatorluk ordusu tal lde
kamp kurdu. -u (Hami) valisi Han Wei, bin svariyle nden gitti. Sa atl
muhafzlar generali Tsao Ki-u da arkadan onu takip ediyordu. To-ho324 ehrine
geldiklerinde Kua kral elli bin kiilik bir orduyla onu karlayarak savaa girdi.
Han Wei kayormu gibi yapnca kral ordusuyla kaanlarn peine dt. Han
Wei, Tsao Ki-unun ordusuyla birleerek iddetle bir savaa tututu ve Ku-a
kralna ar bir yenilgi yaatt.
 204/491
322 Kiu Tang-unun basksnda (CIX, s. 2 r) u-enlerden sz edilmemektedir. Sanrm kelimeyi
u-ye olarak okumak gerekiyor. Bkz. Tse-i tung kien (CXCIV, s. 3 r)in 22. eng-kuan ylna (648)
ait kaytlar: Dokuzuncu ay, keng-en gn, Kuan-kiu blgesi ordusunun ynetici generali A-i-na
o-l [e-r], u-ye ve u-milere saldrarak, onlar malup etti. - u-yeler Guen yaknlarnda
yayorlard; u-miler ise Manas nehri sahillerine salmlard. A-i-na o-l [e-r] bu iki kabileyi
malup ettikten sonra U-rumiyi Kk Yulduz vadisine, oradan Byk Yulduza balayan yola sapt
ve kuzeybat ynnden Karaar zerine yrd. Karaar ve Kua hkmdarlarnn hazrlksz yakalan-
malarna da bu saldr sebep olmutur.
323 Burada Karaar Krallyla ilgili olarak u bilgileri ilave etmek gerekir: Tse-i tung kien,
CXCIX, s. 3 v): 648 ylnn onuncu aynda A-i-na o-l [e-r] u-ye ve u-mileri malup ettikten
sonra ordusunu Karaarn bat tarafndan sevkederek Kua Krall-nn kuzeyine geirdi. Ordusunu
be yoldan sevkedip beklenmedik bir yerden ortaya kt. Karaar hkmdar Sie-po A-na-i payi-
tahtn terkederek Kuaya snd ve bat yresinde savunmaya ekildi. A-i-na o-l [e-r] ordusunu
onu takip etmekle grevlendirdi, bylece onu yakalayp infaz ettiler. A-i-na o-l [e-r], Sie-po A-
na-inin babasnn yeeni Sien-na-unu Karaar kral tayin etti. Tang-unun Karaarla ilgili
notunda Sien-na-undan Su-po-un olarak sz edilmekte ve tm bu olaylar olduka farkl bir ekilde
anlatlmaktadr.
324 Kiu Tang-uda To-ho ad gemiyor, ama Kuayla ilgili bilgilerde bu kelimeye rastlyoruz.
A-i-na o-ln payitaht zaptetmesi zerine kral hafif svari birlikleriyle kat.
A-i-na o-l, Kuo Hiao-koyu payitahtn bana brakarak en seme svarileriyle
kraln peine dp alt yz li kadar takip etti. Kral Byk Po-huan325 ehrine
bekin-miti ve esasen bu ehir tabii savunma yapmaya elverili ekilde engellerle
evriliydi. A-i-na o-l krk gn sren bir muhasaradan sonra ehre girmeye
muvaffak oldu; kral esir alarak326 dier be byk ehri zaptetti. A-i-na o-l
[e-r], sol muhafzlar komutan Kn i-fu ile dier ehirlerin banda bulunan
kiilere itaat etmemeleri halinde balarna gelecek felaketleri, itaat etmeleri
halinde ise elde edecekleri menfaatleri anlatmas iin gnderdi. Yetmiden fazla
ehir kendiliinden teslim oldu. Onlara imparatorluun stnln ve iyi niyetini
anlatt. Kendi rzasyla itaat etmeyen kimse kalmad. Zaferleri ansna bir kitabe
dikerek geri dnd.

325 Yeke-ark.
326 Kiu Tang-uya gre (CIX, s. 2 r) kraln ad Pe-ho-li pu-e-pi idi.
 205/491
Bu frsattan yararlanarak Y-tien (Hotan) kralna saraya balln bildirmeye
gitmesi tavsiyesinde bulundu. Bu kral ordunun iaesini temin iin yz at ve
baka byk ba hayvanlar hediye etti. Bat Trkleri, Karaar ve An (Buhara) kral,
orduya iae saladlar.
Kuo Hiao-konun kampnda yata, koum takmlar ve dier eyalar altn ve
yeim kaplamayd. A-i-na o-le de benzeri ha-diyeler sunulduysa da, o bunlar
reddetti. mparator bunu renince Bu iki generalden hangisi dirayetli, hangisi
dirayetsiz, artk bunu bakalarna sormaya gerek yok dedi.
mparator 649da lnce A-i-na o-l [e-r] onun tabutunu korumak iin
bizzat mezara girerek arkasndan gitmek istediyse de, Kao-tsung buna izin vermedi
ve onu sa muhafzlar ba generali seviyesine ykseltti.
On altnc yung-hui yl (655) ld. lmnden sonra devleti destekleyen ba
komutan ve Ping eyaleti askeri kumandan unvanlar verildi. aonun mezarnn
yanna defnedildi. Mezarnn zerindeki tmls Tsun an eklindeydi.
lmnden sonraki ad Yan oldu.
Olu Tao-en, sol tun-wei ba komutan rtbesine ykseltildi. Hien-heng
dnemi (670-673) balarnda, Lo-so (Lhassa) blgesi ikinci byk yneticisi un-
van verildi ve Yen-kuiyle birlikte Tibetlilere kar savat. Tu-ku-hunlara yardma
giderken lan327 Kin-ling tarafndan malup edildi ve tm ordusunu kaybetti.
mparatorluk buyruu ile yarglandysa da, hayat baland ve sradan bir insan
olarak yaad.

327 Lan kelimesi Tibet unvan Blonun eviriyazmdr.

***

Kuo Yan-enin Biyografisi

 206/491
Kiu Tang-u, XCV11, s. 2 v vd.- Tang-u, CXX11, s. 10 r
vd.

Kuo Yan-en, Wei ilesinde Kui-hiang asllyd. Tsin-i mev-kisine ykselmi

ve Tung-tsn kumandan olmutu. stn meziyetli, gl kuvvetliydi; kafasna
gre taklr, olur olmadk eylere pek aldr etmezdi. Birok kez misafirlerine
hediyeler vermek iin zora bavurmu ve kumanda ettii insanlardan binden
fazlasn satmt. Halk ondan yaka silkiyordu. mparatorui Tso-tien (684-704)
onun hretini duymu ve huzuruna armt. Konutuktan sonra onu olduka
gl buldu.

O sralar (697) Tibetliler bir anlama yapmak istiyorlard.328 mparatorie

Tibetlilere hediye gtrme iini halletsin diye Kuo Yan-ene sa askeri
muhafzlar kai-tsaoluu verdi. Tibet genelkurmay bakan lan (blon) Kin-ling,
inin kuvvetlerini Drt Garnizondan ekmesini ve On Oklarn topraklarnn
(inle Tibet arasnda) taksim edilmesini istiyordu. mparatorluk (Kuo) Yan-
enden bu meselede elde edilebilecek avantajlar gzden geirmek iin bir frsat
yaratmasn istedi. Yan-en, dnnde saraya u raporu sundu:

328 Bu olay 697 yl sonbaharnda olmutur. (Tung kien kang mu, 14. yl se-eng). O sralar
Tibetin ne durumda olduunu hatrlayalm: Tibetliler, 663de Kuku-nor blgesine yerleen Tunguzlara
mensup Tu-ku-hunlara kar byk bir zafer kazanmlar, Tu-ku-hunlarn reisi No-ho-po in toprak-
lar zerindeki Leang-uya snmt. 670de ise Tibetliler Drt Garnizonu yolup aldlar. Sie Jen-kui
ve A-i-na Tao-en kumandasndaki bir in ordusu, Tibetlilerle savamaya gitti ve Tu-ku-hunlar
tekrar eski topraklarna yerletirmeye alt. Fakat imparatorluk kuvvetleri Ta-fei (Kuku-norun
batsndaki Buhayn Gl - Tung kien tsi lan, LIII, s. 18 r) vadisinde ar bir hezimete urad. O tariht-
en sonra Kuku-nor ve Dou Trkistann hakimi olan Tibetliler olduka glendiler ki, zaten onlarn
Bat Trklerinin ilerine burunlarn sokmaya balamalar da bundan sonradr. 679da btsanpo
lmt; yerine tahta kan halefi Ki-nu-si-nong sekiz yanda olduundan, in saray saldrya
gemek iin bu frsattan yararlanmay dndyse de, Tibet devletinin Kin-lingin maharetli ellerinde
olduunu, bu yzden bir sefer tertiplemenin ihtiyatszlk olacan gsteren Pei Hing-kienin tavsi-
yesiyi zerine fikrini deitirdi. O sralar Tibet topraklar (Tung ki-en kang mu, 1. yl yung-lung)
gneyde Hindistan, kuzeyde Trklerle snrdat; batda Drt Garnizonu igal altnda tutuyor, douda
ise snrlar Leang (Kan-suda imdiki Leang-u), Sung (imdiki Si-uan eyaletindeki Lung-an ehrine
bal Sung-pan kazas) ve Sui (imdiki Si-uan eyaletinin Ning-yan kazas) ve Mao (imdi Si-uana
 207/491
bal Mao kasabas) blgesine dayanyordu. 692de Si eya let valisi Tang Hiu-king, Kiu-tse (Kua), Y-
tien (Hotan), Su-le (Kagar) ve Sui-e (Tokmak)dan ibaret olan Drt Garnizonun istirdat edilmesi
teklifinde bulundu. Bunun zerine imparatorluk saray Wang Hiao-ki ve A-i-na ung-tsie (Bat Trk-
leri reisi) ynetiminde bir sefer dzenledi. Bu ordu Tibetlileri malup ederek Drt Garnizonu istirdat
etti. (Tung kien kang mu, 9. yl se-eng). 697 ylnda, Tibet hkumetinin her zaman banda olan
Kin-ling, inle mzakerelere balayarak, Drt Garnizon topraklarn boaltmasn ve On Kabilenin
[On Oklarn) topraklarnn bllmesini teklif etti. Buna gre Bat Trklerinin topraklarndan be
Nu-i-pi kabilesine ait olan en batdaki topraklar Tibet, Tu-lu kabilelerinin topraklar ise ine kalacak-
t. Kuo Yan-en, bu teklife karlk u teklifi sundu: in, Drt Garnizon topraklarndan vazgemeyi
reddedecek, fakat Tibetin Tu-ku-hunlardan gaspedilen Kuku-nor blgesini iade etmesi artyla be
Nu-i-pi kabilesi topraklarnn Tibete braklmasn kabul edecektir. Onun bu teklifleri kabul edile-
mezdi, ama bunlar ine zaman kazandrak ve Tibetliler arasnda paralanma topumlar ekme frsat
salayacakt.

Anladm ki, bazen avantajl olan bir ey zarar, zararl olan ey de avantajlar
salayabilir. Hkumetin stesinden gelmesi gereken ey, Tibetliler ve Mo-o
(Kapagan Kaan) dr. Halbuki imdi Tibetliler bir anlama yapmak, Mo-o da im-
paratorluk emirlerini kabul etmek istiyor. Bu, Orta Kralla byk avantaj salaya-
cak gibi grnyor; ama bu konuda yapacamz planlarda ihtiyatl davranmazsak,
kt bir sonu alnaca muhakkak. Halihazrda Kin-ling On Oklar paylamak ve
askerlerimizi Drt Garni-zondan ekarte etmek istiyor. Esasen herhangi bir
harekete girimek veya gevemek iin kritik bir zaman. Mzakerelere balamak da,
vazgemek de kolay deil. Eer u anda Tibetlilerin iyi niyetine kesinlikle hayr
dersek, korkarm ki cephede ncekinden daha ar felaketler yaanacaktr. ayet
Garnizonlarn alnamayaca ve birliklerin geri ekilemeyecei dnlyorsa, bu
durumda Tibetlilerle mzakereleri uzatmann ve onlar gevetecek tedbirler al-
mann bir yolu bulunmal. Bylece hem onlarn uzlama midi krlmam olacak,
hem de kt niyetlerini tekrar icraat safhasna koymalar nlenmi olacaktr. Zaten
Drt Garnizon ynnden bizi tehdit eden tehlike uzak, ama Kan ve Leang
ynnden gelen tehdit yakndr. Berikisini elde tutma, tekisinden vazgeme pro-
jeleri, esasen titizlikle kombine edilmesi gereken eylerdir. u anda imparat-
orluun dardaki ba arlar On Oklar ve Drt Garnizon, ierideki ba arlar ise
Kan, Leang, Kua ve Sudur.329 Kuan (-ung) ve Lung (-si) sakinleri, uzun sredir
askeri karakollarda hizmet ediyorlar. Otuz yldr devam eden bu hizmet, onlarn
kaynaklarn ve glerini tketmitir. Farzedelim ki Kan ve Leangda hi hesapta
 208/491

olmayan bir ey vuk buldu330, o zaman buralardaki insanlar nasl kitle halinde
askere alnp cepheye srlebilir? Devleti ynetenler ncelikle dahili meseleleri
halledip, sonra d problemleri halletme yoluna gitmelidirler. D problemi
halledeyim derken i meseleye zarar verecek bir harekete girimemelidir. Eer
dediim ekilde hareket edilirse, in ve Trkler skuna kavuacak, bar ve refah
korunabilecektir. Kin-linge gelince, onun dedii u: Drt Garnizon bizim kabilel-
erimize snrdatr; biz, Hann (inin) sinsice bizi igal etmesinden korktuumuz
iin bu talepte bulunuyoruz. Esasen bu, Tibetliler iin hayati bir konudur. Dier
yandan, Tsin-hai (Kuku-nor) Tu (ku-)hunlar Lan331 ve an332 ilelerine ok ya-
knlar. Yakn gemite Han (in) iin gerek tehlike bunlard. Bu noktada da hku-
metimiz iin nemli hususlardandr. Bu durumda Kin-linge verilecek cevap u ol-
mal: Devletimizin Drt Garnizonu elde tutmas cimriliindendir. Esasen biz on-
lar, barbar krallklarn glerini blmek iin onlar karsnda nemli bir pozisyon
yakalamak, onlar kuvvetlerini bir araya getiremesinler ve bize kar dou
ynnden bir igal hareketi gerekletirmesinler diye kurduk. Eer imdi onlar
barbarlara brakrsak, onlar tekrar glenir ve douda kolayca kargaa karrlar.
Eer gerekten dou ynnden bir igalde bulunma niyetiniz yoksa, Tu (-ku-)hun
kabilelerini ve ayn ekilde Tsing-hai (Kuku-nor) blgesini Hana (ine) iade edin;
buna karlk biz de Se-kin kabilelerini333 Tibetlilere veririz. Bu cevap Kin-lingin
azn kapatmaya yetecek ve bylece mzakereler tamamyla kopmam olacak.
Eer Kin-ling ekimser davranrsa, skntya decek olan kendisidir. Kald ki, bat
snrlarndaki deiik krallklar uzun yllardr dost ve mttefikimizdir. Tibetlilerin
sz konusu olduu ayn gnde onlarn duygu ve sadakatlerini tartmak sz konusu
bile olamaz. u anda onlarn tutumlarnda neyin lehimiz veya aleyhimizde oldu-
unu henz bilmiyoruz. Ayrca onlarn gerek duygularn da henz renebilmi
deiliz. Eer uzaktan bir ayrm yaparsak, bu farkl krallklarn dncelerini
zedelemi oluruz. Bu, bize hkmranlk salayacak uzun vadeli bir hesap olamaz.
(mparato-rie) Tso-tien bu tavsiyelere kulak ast.

329 Bu yerler, gnmzde Kan-suda ayn adla bulunmaktadr. Bu ynden inlileri tehdit eden teh-
like Kuzey Trkleri kaan Kapa-gandan geliyordu. nk ikinci en-lung ylnn (706) on ikinci
aynda Kapagan Kaan Ming-a an (Kua-unun on li gneyinde) aklarnda a-a ung-i (aa-sen-
gn, Kl Tegin kitabesinde u-a tsiang-kn veya General aa; bkz. Thomsen, age., s. 109) kuman-
dasndaki in ordusuna ar bir yenilgi tattrd iin bu tehlike bir vehim deildi.
 209/491
330 Yani diyelim ki Trkler buralar zaptederse.
331 Bugnk Kan-suda Lan-u vilayeti.
332 Kan-su eyaletine bal Si-ning ehri snrlar iindeki Nien-po kazas.
333 Her biri bir se-kin tarafndan ynetilen be Nu-i-pi kabilesi.
Kuo Yan-en ayrca imparatorieye unlar syledi: Kanaatim odur ki, Tibet
halk, uzun zamandan beri uygulanan angaryalardan ve askerlik hizmetinden bkp
usanmtr. Hepsi acil bar istemektedir. Bakumandan lan (blon) Kin-ling Drt
Garnizon topraklarn ayrarak orada askerlerinin banda hakim-i mutlak olmak
isterdi. Dolaysyla (ine kar) dostne bir davran sergilemek istemez. Eer
elilerimiz her yl bar teklifiyle gider, karlkl evlilik teklifinde bulunurlar ve
Kin-ling de bu teklifleri srekli elinin tersiyle iterse, o zaman bu barbarlar Kin-
linge kar her geen gn daha da artan bir kin besleyecek ve gn getike
imparatorluumuzun sunduu nimetlerden yararlanmay daha ok mit edecek-
lerdir. Byle bir durumda eer Kin-ling nemli miktarda kuvvet toplamaya
kalkrsa, ok zorlanacaktr. Dmanlarmz arasna yava yava nifak tohumlar
ekmenin, hkmdarlar ve tebaalarnn arzularnn hilafna ortaya kacak engellere
kar tepki gstermelerini salamann yolu budur. mparatorie Tso-tien onun bu
szlerini tm kalbiyle tasdikledi.
O gnden itibaren yllarca Tibetliler arasna nifak tohumlar sald. Prensler ve
tebaalar sonuta birbirlerinden phelenmeye ve ztlamaya baladlar. Lan
(blon) Kin-ling de bu yzden ldrld. Kardei Tsan-po ve hatta aabeyinin olu
Mang-pu-i gelerek ballklarn bildirdiler (699); mparatorie Tso-tien ayrca
Ku Yan-eni Ho-yan ordusu byk komiseri Fu-mung Ling-kingle birlikte
svarilerin banda onlar karlamakla g-revlendirdi.334 Bir sonraki yl (700)
Tibetli General K Mang-pu-i ordusunu harekete geirerek baz faaliyetlere
balad. Leang eyalet genel valisi Tang Hiu-king, birlikleriyle onu karlayp ma-
lup etti.335 Kuo Yan-en bu mnasebetle yapt planlarn uygulanna bizzat
itirak etti ve ald tedbirlerden dolay u-ko-lang-ung unvan ald.

334 Btsanpo Ki-nu-si-nongun 679da sekiz yandayken tahta ktn yukarda grmtk. O
byynceye kadar Kin-ling ve kardeleri hkumeti ynettiler. Btsanpo yetikin ana gelince, 699da
Kin-lingin bulunmayndan faydalanarak iktidar ele almak istedi ve onlara taraftar olan iki binden
fazla kiiyi ldrtt. Kin-ling intihar etti; kardei Tsan-po kendisine bal binden fazla adam ve kar-
 210/491
dei Kung-jenin ynettii yedi binden fazla Tu-ku-hun ailesiyle birlikte ine ballklarn bildirmeye
geldiler. (Tung kien tsi lan, 16. yl se-eng).
335 Bu zafer, 700 ylnda, Kan-su eyaletine bal Leang-u vilayeti snrlar iindeki Ping-fan kaza-
snn kuzeybatsndaki Hung-yan geidinde kazanlmtr. (Tung kien..)

Birinci ta-tsu ylnda (701) Kuo Yan-en, Leang eyalet genel valisi ve askeri
iler ve Lung-yu eyaletlerinden sorumlu byk komiseri olarak atand. Daha nce
Leang eyaletinin snrlar kuzeyden gneye drt yz liden fazla deildi. Bu blge
Trkler ve Tibetliler arasnda skp kald iin, bu iki soyguncu halk yllarca ani
basknlar dzenleyip ehir kaplarna kadar dayanmlar, halk canndan
bezdirmilerdi. Kuo Yan-en, ilk nce blgenin gneyine alan koridoruna Ho-
jung ehrini336 kurdu. Ayrca kum lnn ortasnda, kuzey snr zerinde bu
nemli geitleri kontrol altnda tutmak iin Pe-ting karakolunu337 kurdu. Eyalet
topraklarn 1500 li geniletti ve bylece barbar haydutlar ehir kaplarna kadar
varamadlar. Yan-en, Kan eyalet valisi Li Han-tunga askeri koloni kamplar
kurmasn, toprak ve sudan azami lde yararlanmasn emretti. Eskiden Leang
ayeletinde on teneke tohum alabildiince anormal fiyatlarla satlrken, Li Han-
tungun organizasyonu sayesinde uzunca bir zamandr ylesine bol mahsul alnd
ki, bir top ipekle yzlerce teneke tohum alnabilir oldu ve ayrca onlarca yl
ordunun tahl ihtiyac karland. Yan-en fazilet sahibiydi ve iyi bir yneticiydi.
Leang eyaletinde bulunduu be yl zarfnda, barbarlar ve inliler ondan ekinip,
sayg duydular; emirleri yerine getirilmi, savunduu eyler gzetilmiti. Krlar
sr ve koyunlarla dolmutu; yolda babo dolaan hayvanlara kimse dnp
bakmazd.

336 Bugnk Kan-su eyaletinde Leang-u vilayetine bal Ku-leang kazas. (Tung kien... )
337 Kan-su eyaletinde, Leang-u vilayetine bal en-fan kazasnn kuzeyinde.
en-lung dneminde (705-706) Yan-en sol cesur muhafzlar generali ve ayn
zamanda An-si (Kua) byk mfetti askeri valisi derecesine kotarld. Bu srada
Bat Trklerinin Wu-i-le isimli reisine bal kabileler glenmi ve refah seviyeleri
ykselmiti. mparatorlukla dostne ilikiler kurmak amacyla in snrna
gelmilerdi. Kuo Yan-en, Wu-i-lenin kampna gelerek, asker konularda
grmelerde bulundu. O gnler ok kar yayordu. Yan-en, adrn nnde
dikilmi Wu-i-leyle tartmaya devam ediyordu. Bir ara kar younlat ve buz gibi
bir ayaz kt. Yan-en yerinden ayrlmyordu, ama yal Wu-i-le souun
 211/491
iddetine dayanamad ve grme bittiinde ruhunu teslim etti. Yan-enin
kasten babasnn lmne sebep olduunu dnen olu So-ko, adamlarn sil-
ahlandrp ona saldrmaya karar verdi. Komiser yardmcs ve y-i-ung-eng Kie
Wan bu plan renerek Yan-eni gece kamaya tevik ettiler. Yan-en u cevab
verdi: Ben, bakalarna kar samimi ve licenap davrandm. Neden benden phe
etsinler ve neden ben onlardan korkaym ki?! Kald ki barbarlarn arasnda ve
lkelerinin tam ortasnda-ym, nereye kaabilirim ki? Sonra sakin bir ekilde
adrnda uyudu. Ertesi gn bizzat barbar efin otana vard ve olduka mahzun
bir ekilde babasnn lm iin basal diledi. Matem elbisesi giyerek, cenaze
iin gerekli hediyeleri verdi. So-ko onun drstlnden ziyadesiyle etkilendi ve
kendisiyle tekrar iyi ilikiler kurdu. Daha sonra elli at ve lkesinin rnlerinden
sunmak zere bir eli gnderdi. Bir imparatorluk fermanyla (Kuo Yan-en Kin-
an blgesi ordusunun byk ynetici generali tayin edildi.

Daha nceleri So-konun A-i-na K o (kl ur) ung-tsi-e338 ile aras iyi
deildi. Defalarca birbirlerine saldrp yamala-mlard. Kl urun askerleri
sayca az ve zayft, yava yava mcadeleden ekildiler. Kuo Yan-en saraya bir
rapor sunarak Kl ura hassa muhafzlar arasna girmesi ve halkn yaamakta ol-
duklar yerlerden Kua ve a ilelerine gtrmesi iin bask yaplmasn istedi. m-
paratorluk bu teklifi olumlu buldu. Kl ur yola koyuldu ve Po-sien ehrine
varnca, sa yenilmez muhafzlar generali ve levazm komiseri unvanlar tayan
eu -tiyle karlat. -ti ona yle dedi: Ey Prens, eer hkumetimiz size yksek
rtbeli bir kii ve nemli bir ahs olarak muamele ediyorsa, bunun sebebi
boylarnz ynetiyor olmanz ve emrinizde pek ok savann bulunmasdr. Eer
saraya imdi tek banza giderseniz, sradan bir yal barbar olacaksnz
[muamelesi greceksiniz] Hangi saray grevlisi sizi grdne sevinecek? Yalnzca
resmi unvan ve mali destek almakta glk ekmeyeceksiniz, ama korkarm ki hay-
atnz dahi bu kimselerin elinde tehlikeye decektir. u anda danmanlklar,
hkumette tm ipleri ellerinde tutan Tsung u-ko ve Ki u-nann elindedir.
Neden yola kmadan nce yannzda misafir edip deerli hediyelerle gnllerini
almak suretiyle bu iki st dzey yetkili kazanmyorsunuz? Ayrca onlardan An-
siden asker gndermelerini ve keza Tibetlilerin So-koya saldrmalarn temin
etmelerini isteyebilirsiniz. On Oklar kendisine ekmesi iin A-i-na Hienin kaan
olarak atanmasn, asker toplamas, ordunun ihtiyac olan atlar temin etmesi iin
Kuo Kien-kuann Ferganaya gnderilmesini isteyebilirsiniz. Bylece hem
 212/491
dmannzdan intikamnz alr, hem de boylarn bir arada tutmay baarabi-
lirsiniz. Yaplacak bu ilerle bir bakasndan emirler almak iin saraya gitmek nasl
ayn kefeye konulabilir?

338 So-ko ile A-i-na ung-tsie arasndaki ihtilaf konusunda bkz. s. 4344. A-i-na ung-tsie, phes-
iz 692de inli general Wang Hiao-ki ile birlikte Tibetlilerin ve szde Bat Trk kaan A-i-na Tui-
tsenin zerine yryen reisin addr.

Kl ur bu szlere hak verdi. Birliklerini harekete geirerek, Hotana bal Kan

ehrine339 saldrp zaptetti. Altn, deerli eyalar ve ganimetler toplayarak, dolayl
yoldan Tsung u-ko ve Ki u-naya hediyeler sunmak iin temsilciler gnderdi.
ja-
339 Tang-uda (XLIII, b, s. 15 r) Hotann 300 li dousunda ponca_dipnot_17.png
Kan ehir garn-

izonu bulunur. Ayn pasajda birka satr sonra ayn ehir eklinde gemektedir.

Onun projelerini renen Kuo Yan-en, hemen saraya u mealde bir rapor
sundu: Daha nce Tibetlilerle ekimelere On Oklar ve Drt Garnizon ko-
nusundaki ihtilaflar sebep oldu. Hkume-timiz bunlar onlara brakamazd ve
dolaysyla onlarla (Tibetlilerle) dostne ilikiler kuramad. imdi, ayet Tibetliler
bizi igal etmiyor ve bize rahatszlk vermiyorlarsa, bunun sebebi hkumeti-
mizden dostluk mesajlar almamalar deil, sadece krallklarnda-ki baz komutan-
larn ve Ni-po-lo (Nepal) ve (Po-lo-)men (Brah-man=Hintliler)340 gibi kendiler-
ine bal devletlerin birbirlerine dman hale gelmeleridir. Bu yzdendir ki tsan-
pu (btsanpo) gneydeki bir askeri seferi idare etmek iin bizzat gitmi, bir dman
saraynda lmtr. Bu krallk ciddi i karklklar geiriyor; ba hanmm oluyla
dier hanmlarn oullar taht kavgasna tututular; generaller ve danmanlar
iktidar kavgasndalar ve birbirlerine kar srekli katliamlar dzenliyorlar. Bu
arada, insanlar ve evcil hayvanlar arasnda ba gsteren hastalklar ve yorgunluk-
lar sebebiyle kaynaklar ve gleri bitip tkenmi bulunuyor. Ne beeri eyler, ne
de tabiat onlarn isteklerine cevap vermedi. Bu yzden iradeleri krld ve Han
(in) ile uyum iinde yaadlar. Ama bu, onlarn On Oklar ve Drt Garnizon ko-
nusundaki niyetlerinden vazgetikleri anlamna gelmez. Hele bir yeterli gce eri-
sinler, hemen yine olur olmadk eyler iin bizimle didimeye, bar bozmaya gir-
ieceklerdir. Kalabalk ordularn zerimize salacak, bizi yutmak veya mahvetmek
iin geleceklerdir. Eninde sonunda olacak olan budur. Hkumetimizin ana plan-
larn nazar- itibare almayan ung-tsie [Kl ur], imdi sadece Tibetlileri y-
 213/491
neteceklerin efi olma teklifinde bulunuyor. Korkarm ki Drt Garnizonu felakete
gtrecek prensip de buradan kaynaklanyor. Son olarak, Mo-onun (Kapagan
Kaann) saldrganlklarna karlk vermek zorunda olduumuz yerler ve ayn
zamanda uzun yllardr Drt Garnizon ordularnn urad zaaf yznden, me-
seleleri ung-tsie lehine dzenleyemedik, ama bu, Tu-ki-ilere (Trgilere) sem-
pati beslediimiz anlamna gelmez.341 Bizim i ve d politikada sergilediimiz
tavrlar anlamayan ung-tsie, Tibetlileri yanna ald.Tibetliler projelerini
gerekletirdiklerinde, ung-tsie onlarn eline decek. Bu arada Tibetlilerin
tekrar Hann (inin) hizmetine girecekleri var saymn ele alalm. Birka yl nce
Tibetliler bize hibir hizmet sunmuyor, ordularn hkumetimizin emrine vermiy-
orlar; ama buna ramen On Oklar ve Drt Garnizon konusundaki iddialarn
srdryorlard. Eer imdi kuvvetlerini bizimkiyle birletirip, hizmetimize
girerlerse, muhtemelen daha sonra bizden Hotan ve Kagar kendilerine vermem-
izi isteyeceklerdir ki, ahsen ben hangi sebebe binaen byle bir talebe hayr diye-
bileceimizi bilmiyorum. Dier yandan Tibet iindeki baz barbar kabileler ve keza
Po-lo-menler (Hintliler) ve dier krallklar fiilen Tibetlilere kar isyan etmi bu-
lunuyorlar. Eer Tibetliler hi beklenmedik bir ekilde bu isyanlar yattrmak iin
bizden yardm isterlerse, hangi sebebe binaen bu taleplerini geri evireceimizi
bilmiyorum. te size eski bilgelerin neden ve Ti barbarlarnn kendilerine durup
dururken yardm etmesini istememelerinin sebebi. Onlar, barbarlarn gcnden
faydalanmay istemediklerinden deil, arkasndan onlarn arlklarndan ve tat-
min olmaz taleplerinden, Orta mparatorluu skntya sokmalarndan korktuklar
iin yardm talebinde bulunmamlard. Ksacas, benim naiz kanaatime gre,
Tibetlilerin gcnden faydalanmann gerekte hibir avantajl yan yoktur. Bir
dier yandan eer A-i-na Hienin kaan olarak atanmas teklif ediliyorsa, bunun
sebebi Hienin kaan soyundan gelmesi ve iktidara gelir gelmez On Oklar yanna
ekip hkmedecei dnld iin deil midir? Fakat Hienin babas Yan-
king, amcas Pu-lo, kardei Tui-tse, keza Hu-e-lo ve Huai-tao da kaanlarn soy-
undan deiller miydi? Vaktiyle Drt Garnizonun inli valisi, yabanc beylerin
ynetimi altndaki On Oklarn huzurlu olmadklarn dnerek, bir fermanla
Yan-kinge kaan unvan verilmesini teklif etmiti, fakat (beklenenin) aksine
Yan-king On Oklar yanna ekip, ynetmeyi ve kalplerini kazanmay baara-
mad. Elbette ki bu yzden Yan-king haydutlar tarafndan malup edildi ve Drt
Garnizon nihai olarak kaybedildi. Tsung-tsie, son yllarda Hu-e-lo ve Huai-
 214/491
taonun kaan tayin edilmesi teklifinde bulundu; ama onlar da On Oklar kendiler-
ine ekip ynetemediler. Bu yzden Tokmak yllarca kuatma altnda kald ve
askerlerimiz alktan kvrandlar. Kald ki, u son yllarda Tibetliler de birer fer-
manla srayla Tui-tse ve keza Pu-lo ve Pa-puya kaan unvan verdiler; ama bunlar
da On Oklar kendilerine ekip kazanamadlar. Tm bu insanlar kendilerini zay-
flatp, ortadan yok oldular. Bunun sebebi nedir? Bunun sebebi, kaanlarn
soyundan gelen bu kiilerin tebaalarn dirayetle ynetecek vasflara sahip ol-
mamalar, iyi niyetle ve adilne hareket etmemeleriydi. Dolaysyla insanlar
kalplerini onlara amadlar. Onlar, iktidara geldiklerinde, On Oklar kendilerine
ekip desteklerini alamadlar. Yaptklar tek ey Drt Garnizonun ar bir yara al-
masna yol amak oldu. Grld kadaryla bir fermanla kaanlarn soyundan
gelen birini baa getirmek, artk On Oklar kazanmak iin bavurulacak bir metot
deildir. mdi; Hienin dirayet ve adaletinin babasnn ve aabeyininkilere denk ol-
maktan ok uzak olduunu anlam bulunuyorum. u ana kadar dirayet ve
prestijini ortaya koyamam birisi, ne yapp da insanlarn kalbini kazanacak ve
kendilerine gelmesini temin edecektir? Eer askeri gcmz devreye sokarsak ve
ayet artlar da bu lkeyi zaptetmemize imkan verirse, o zaman On Oklar kendim-
ize ekip ynetmeye muktedir olabiliriz; ama bunun iin kaanlarn soyundan
gelen birine asla ihtiyacmz yok. Bir dier yandan ung-tsie, ordunun ihtiyacnn
karlanmas ve asker toplanmas iin Kuo Kien-kuana Pa-han-na (Fergana)ya gi-
rilmesi emrinin verilmesini arzu etmektedir. Halbuki u son yllarda Kuo Kien-
kuan zaten asker ve at toplamak amacyla ung-tsieyle birlikte Ferganaya gitmeyi
kendine vazife edindi. O sralar ben Su-lede (Kagarda) idim ve konuyu
aratrrken onlarn birlikler iin bir tek asker bile bulamadklarn rendim. Pa-
han-na (Fergana) barbarlar, onlarn faaliyetlerini desteklemek yerine, gneyde
Tu-po (Tibetliler) ile birletiler ve Drt Garnizonu talan etmek iin Tui-tsiyi
balarna geirdiler. Ayrca (Kuo) Kien-ku-ann bu lkeye geldii srada, o civarda
Pa-han-na (Fergana)nn ittifak salayabilecei hibir barbar yoktu. Kuo Kien-
kuan ise hayallerinin peinde koarak sanki kimsenin yaamad bir lkede tek
bana imi gibi soydu ve yamalad. Bu yzdendir ki Fergana halk kendisini kor-
usun diye Tui-tsiyi baa getirdi. Bu lke imdi gl barbar reisi So-koya sahip.
Kuo Kien-kuan ve adamlarnn batya geldiklerini rendiklerinde, So-koyu
yardma aracak; ieride surlarnn ve istihkamlarnn arkasna bekinecek, d-
ardan ise Trkler onlar savunmak ve korumak iin gayret gstereceklerdir.
Kesinlikle greceiz ki, Kuo Kien-kuan ve adamlar artk gemite olduu gibi
 215/491
keyiflerince hoyrat davranlar sergi-leyemeyecekler; ite ve dta karlatklar
dman yznden bu tehlikeli yolda kendilerini kaybedeceklerdir. Elde edecekleri
tek sonu, barbarlarla hasmne ilikiler kurmak ve Drt Garnizonu zayflatmak
olacaktr. Konu zerinde dndkten sonra, edindiim niz kanaate gre,
sanrm ortada uygulanacak bir plan yok. Bu dileke saraya sunulduysa da, itibar
edilmedi.

340 Kiu Tang-uda (CXCVI, a, s. 4 r) yle deniliyor: Bir yl sonra (703) Tibetliler bir eli daha
gndererek evlilik akdi iin bin at ve iki bin ons altn sundular. (mparatorie) Tso-tien teklifi kabul
etti. Bu srada gney snrnda Ni-po-lo (Nepal) ve (Po-lo-) men (Brahmanlar) gibi Tibete bal
krallklarn tamam isyan etti. Btsanpo onlarla savamaya bizzat gitti ve arpmalar srasnda ld.
Baz oullar taht kavgasna tututular. Halk, Ki-nu-si-nongun o sralar yedi yandaki olu Ki-li-u-
tsana btsanpo unvan verdi. ung-tsungun birinci en-lung ylnda (705) bir Tibet heyeti (Ki-nu-si-
nongun) lmn haber vermeye geldi.
341 Veya: Bu, bizim ung-tsieye kar So-konun yannda olduumuz anlamna gelmez.
Tsung u-ko ve dierleri Kl urdan hediyeler aldktan sonra aralarnda
grerek u karara geldiler: Y-i-ung-eng grevleriyle ykml Fung Kia-pin,
bir komutanlk armasyla birlikte Kl ura gvence vermeye gidecek; imparatorluk
mhry-le mhrlenmi bir mektup gtren y-i L u-su Drt Garni-zona yer-
leerek Kuo Yan-ene danmanlk yapacak; Kan, Le-ang ve daha batdaki
blgelerde asker toplama yetkisiyle An-si askeri vali yardmcs tayin edilen Niu i-
tsiang, ayn zamanda Tibetlileri So-koya kar savamaya davet edecek.
Saraya at sunmak iin So-ko tarafndan gnderilen Suo-la, u-konun projeler-
ini renince So-koya haber vermek iin apar topar dnd. So-ko, ayn gn, An-
siden (Kuadan) be bin, Po-huan (Yeke-ark)dan be bin, Yen-kiden
(Karaardan) be bin ve Su-leden (Kagardan) kan be bin svariyi savaa
hazrlad. O srada Yan-en Kagarda, etraf kazklarla takviye edilmi nehir
kalesindeydi, yerinden ayrlmaya cesaret edemedi. Kl ur da Ki-u342 nehir
kalesindeydi ve Feng Kia-pinle grmeyi bekliyordu. So-konun aniden ortaya
kan kuvvetleri Kl uru canl yakalayp, Kia-pin ve adamlarn ldrdler. L
u-su perian halde bulduu uzak bir ehre vard. So-ko askerleri Niu i-tsiang da
Ho-jao ehrinde ldrdler ve An-siyi ele geirdiler (708). Drt Garnizona giden
yol kesilmiti.
 216/491
342 Pei-i (XCVII, s. 6 r) Kuann 300 li gneyinde dou ynnde akan Ki-u adnda byk bir ne-
hir bulunduunu kaydetmektedir. Bu tanmlama, S Sungun da doru tespit ettii gibi, (Si y ui tao
ki, II, s. 8 v) Ki-u nehrini Kuann gneyinde Tarma verilen Er-k nehriyle zdeletirme imkan
vermektedir. Metindeki kare ekli mstahkem bir kaleye iaret ediyor almal, kale nehir yaknnda
olduu iin Ki-u nehir kalesi denmitir.

(Tsung) u-ko, saraya bir dileke vererek Kuo Yan-enin yerine eu -tinin
kumandan tayin edilmesini, ortadan kaldrmay tasarlad Yan-enin geri
arlmasn, A-i-na Hienin On Oklarn kaan olarak atanmasn ve So-konun
dizginlenmesi iin Yen-kiye (Karaara) bir ordu yerletirilmesini istedi.
So-ko, Yan-ene u mealde bir mektup gnderdi: Esasen benim ine kar
bir dmanlm yok. Bizim dmanmz sadece Kl urdur. Halbuki babakan
Tsung (u-ko) Kl ur-dan altn aldktan sonra benim kabilelerimi haksz yere
krma karar ald. ung-eng Feng (Kia-pin) ve askeri vali Niu (i-tsi-ang) birbiri
ard sra geldiler. Ben ve adamlarm elimiz kolumuz bal lm beklemeli miydik?
Ayrca e Hienin gelmek istediini duyuyorum; bu, askeri karakollarda ve
eyaletlerde sadece kargaa ve skntya sebep olacaktr. Korkarm ki, artk bar do-
lu gnler geride kalmtr. Byk komiser, sizden ricam bu meseleleri
halletmenizdir.
Kuo Yan-en, So-konun meselesini arzetmek iin saraya bir rapor sundu. Bu
rapora kzan Tsung u-ko, Yan-enin sama projeleri olduunu belirten bir
dileke verdi. Bunun zerine Yan-en, olu Kuo Hungu dolayl yoldan olup biten-
leri izah etmek iin gnderdi. Sonuna eu -ti sulu bulundu ve Pe ilesine srgn
gnderildi. Arkasndan Yan-en -tinin yerine tayin edildi; So-konun sular
baland ve bir fermanla on drt bo-yun343 kaan ilan edildi. Kuo Yan-en
saraya bir rapor sunarak Bat blgesinin henz sakinlemediini ve ortaln
yattrlmas iin bir eyler yaplmas gerektiini belirtti. Sonra orada kald ve
bakente tekrar gelmeye cesaret edemedi. Bu olaylar zerine Tsung u-ko ve
hemplar lm cezasna arptrldlar. Jui-tsung tahta ktnda (710) (uo Yan-
eni) getirtti ve in-tsing-kuang-lu-ta-fu seviyesine kararak tai-pu-king ilan etti.

343 On drt boy tanm baka hibir yerde gememektedir.

kinci king-yn yl (711), ung-u ynetiminde nc dereceden bir memur
olarak, Sung Kingi i ilerinden sorumlu bakan bakanlna getirdi. Ksa sre
 217/491
sonra sava ileri bakanl bakan grevine getirildi ve Kuan-tao kazas fahri
dk unvan ald. Bu srada Kua Yan-enin yal babas (Kuo) Ngai, kendi kasa-
basnda yayordu; ona Tsi eyalet valisi unvan verilmek istendiy-se de, evvelce
olduu gibi emekli olarak kald. O yln k aylarnda Kuo Yan-en, Wei An-i,
ang Ye ve dierleriyle birlikte hkumette grev almaktan vazgetiler.
Birinci sien-tien yl (712) (Kuo Yan-en) o-fang askeri karakolu byk
ynetici generali atand. Ordularn sefer srasnda toplanabilecekleri bir yer olmas
iin ilk defa evresi surla evrili Ting-yan ehrini kurdurdu. u anda dahi ehir bu
amala kullanlmaktadr.
Yan-en, bir sonraki yl (713) ung-u ynetiminde nc dereceden memur
snfna ykseltildi. Sonra Siao i-ung, Tu Huai-eng ve dierleri, Prenses Tai-
ping tarafn tutarak gizli bir isyan hazrladlar. Hsan-tsung, asileri bastrmak
iin y-lin hassa birliklerini gnderdi. Jui-tsung, eng-tien kapsnn zerine kt
ve Kuo Yan-en askerlerinin bana geerek bizzat imparatoru korudu.344 syan
yattrlp, alnmas gereken tedbirler tartldktan sonra, Kuo Yan-en Tai
Krallnn fahri dk unvanyla dllendirildi, drt yz ailelik bir dirlikten baka,
bin para ipek hediye edildi.

344 Bkz. Tse-i tung kien, birinci kai-yan ylnn 6. ve 7. aylar (713) ve Gaubil, Abrege de
lhistoire, t. XVI, s. 5-6 - Prenses Tai-ping, 712 ylnda olu mparator Hsan-tsung lehine tahttan fer-
agat eden Jui-tsungun zbez kzkardeiydi.

Daha sonra bir imparatorluk fermanyla ayn srada y-i-ta-fu ve imparat-

orluu Trklere kar birletirmesi iin o-fang byk ynetici generali yapan
bakomutan armas sahibi olarak atand. Yola kmadan nce, Hsan-tsung Li
danda askeri talimler yaptrd. Birlikleri dzenli olmad iin Kuo Yan-en
hatal bulundu ve ibret olmas iin byk sancan dibinde infaz edilmesine hk-
molundu. Liu Yu-kiu ve ang Ye imparatorun atnn dizginini tutarak Kuo
Yan-en lkeyi savunup, yardmc olmak iin mkemmel tedbirler almtr; suu
ne olursa olsun affedilmesi gerekir dediler. Bylece suu baland ve Sin ilesine
srgn edildi.
Fakat bilhare sabk hizmetleri gz nnde tutularak Jao eyaleti se-malna
getirildi. nne son derece gvenen Yan-en, ideallerini gerekletiremedii iin
olduka zld. Yolda hastalanp ld. Onunucu kai-yan yl (722) kendisine
 218/491
imparatorluk mirasnn ikinci muhafz nian verildi ve ansna yirmi blmlk
edebi eserler yazld.

***

IV
BUDDST HACILAR

Prabhkaramitrann Biyografisinden

Si kao seng uan, III, s. 1 r

Merkezi Hindistan din adamlarndan olan Prabhkaramitra (bkz. Bunyiu

Nanjio, Catalogue, Appendix II, n. 132), kuzeyli barbarlar kendi dinine
 219/491
dndrmeye karar vermiti; bylece kimi kilise adam, kimi laik on yol arkadyla
birlikte, adm adm kuzeye doru ilerledi. Bat (Trklerinin) kaan e-hunun ask-
eri kampna geldi. Ona Buddizm ilkelerini reterek tevik etti. Henz on gn
gemeden, barbar hkmdarn kendisine itimat ettiini ve olduka itaatkr
olduunu grd. (e-hu Kaan) her gn (Prabhkaramitra ve yol arkadalarna)
yirmi kiilik gda maddesi veriyor, sabah akam hrmetli bir ekilde hediyeler
sonuyordu. (Prabhkaramitrann) dindar ve laik yol arkadalar, fevkalade bir
muamele gryorlard. Her geen gn daha ok gleryz ve daha fazla hrmet gs-
teriliyordu. Dokuzuncu Wu-ti yl (626), Kao-ping kral barbarlara eli olarak git-
mek iin inden hareket etti. O ve Prabhkaramitra bu artlar altnda grtler.
(Prabh-karamitra), bu frsattan yararlanarak douya gitmeye hazrlanyordu; ama
e-hu ve adamlar onu alkoyarak gitmesine izin vermediler. (Kao-ping) kral dur-
umu bir raporla imparatora bildirdi. mparator ise Prabhkaramitray yanna
aran bir ferman kard, bylece o, Kao-pingin refaketinde imparatorun yanna
gitti ve ayn yln (626) on ikinci aynda bakente vard.
Bat Trkleriyle ilgili bilgileri aktarrken, in sarayndan bir kzla evlenme tale-
binde bulunan Trk hkmdarnn isteini tartmak iin imparator tarafndan
Tung e-hu Kaann otana gnderilen Kao-ping kral Tao-liden sz edildiini
grmtk. -Prabhkaramitra ve yol arkadalarnn Tung e-hu Kaan nez-dinde
elde ettikleri baar, Hsan-tsangn drt yl sonra bu prensden grd hsn-
ikbali aklamaktadr.

***

Hsan-tsangn Hayat ve Hatralarndan

Burada, Bat Trkleri konusunda Hsan-tsangn hayat ve se-yahatleriyle ilgili

yazlar arasna serpitirilen vakalar bir araya toplamay tasarlyoruz. Bu yazlarn
ana ksmlar, bu hacy bizzat tanyan din adam Hui-linin kaleme ald ve Yen-
tsungun 688da notlarla birlikte istinsah ettii Hsan-tsang biyografisinden, dier
ksmlar ise Pien-kinin 648de Hsan-tsangn notlar ve rivayetleri zerine
 220/491
kaleme ald Si y kiden (Bat lkeleriyle lgili Hatralardan) olumaktadr. Bu
iki eser Stanislas Julien tarafndan evirilmitir ve ben yeri geldiinde gerekli
tashihler yaparak onun evirisini tercih ediyorum.
Hsan-tsang, nc eng-kuan ylnn (639) sekizinci aynda ang-andan
yola kt.345 Leang-u ve Kua-uyu geip, ok byk tehlikeler altnda tek bana
l atktan sonra Hamiye geldi. Hamiden sonra Kanunun Sahibi Kagan-stupa
yoluna dmek niyetindeydi.346 O sralar Guenin gneybatsndaki Bibalk
ehrine Kaan-stupa deniliyordu. Kao-ang kral K Wen-tain bir emir
mesabesindeki daveti, hacmz gzergahn deitirmek zorunda brakt. Tanr
Dalarnn kuzeyinden gemek yerine Turfana giden gney yoluna sapmak
zorunda kald. Kao-ang kral onu sa olarak yannda tutmak istiyordu; fakat
Hsan-tsangn kendisini zorla alkoymas halinde lm orucu tutaca eklindeki
itiraz zerine hrriyetini iade etme karar ald; ancak, geri dnerken yannda yl
kalaca konusunda sz ald. Fakat bu taahht yerine getirilmedi. nk Kao-ang
640da in tarafndan ortadan kaldrlm, Hsan-tsang da 644-645den nce dn-
memiti. Her ne kadar in asll ise de, K Wen-tai Bat Trkleriyle sk mnaseb-
etler iindeydi, nk Tung e-hu Kaann byk oluna kzn vermiti.
Dolaysyla Hsan-tsanga Bat Trkleri hakan- kebiri nezdinde ehemmiyet ar-
zeden tavsiye mektuplar yazm olabilir.

345 Vie de Hiuen-tsang, Julien ev., s. 14; s. 286dan: Hsan-tsang kendisinin nc eng-kuan
ylnn (burada nc yl kelimesi Ju-lien tarafndan atlanmtr) drdnc aynda hareket ettiini
belirtmektedir; - ancak, sekizinci ay, onun hareket tarihini olduu gibi gsteren (ve Julien tarafndan
evirilmeyen) Si y kinin son sznde belirtilmitir. King Ponun Si y kiye koyduu nsz ve Siu
kao seng uan iindeki Hsan-tsang biyografisi (blm. IV) seyyahn eng-kuan ylnn nc aynda
hareket ettiini gstermektedir.
346 Bu cmle Julien tarafndan yanl anlalm ve evirisinde (Vie, s. 32) u ekilde gsterilmi:
Le Maitre de la Loi avait dabord lin-tention daller visiter le Stopa du Khan (des Turcs).

Hsan-tsangn Turfandan Tokmaka giderken takip ettii gzergah detayl

olarak vermitik (Bkz. A gzergah). O srada avlanmakta olan e-hu Kaanla da
Tokmak civarnda karlamt. Hacmz, grd bu unutulmaz manzaray
arpc bir dille tavsif etmektedir: Bu barbarlarn atlar saylamayacak kadar
oktu. Han, tm salarn gsteren yeil saten bir palto giymiti. Sadece alnna on
kadem uzunluunda, birka kat dolandktan sonra srtna den ipek bir erit
 221/491
balamt. evresinde brokart paltolu, salar rl iki yz kadar yaveri vard. Bir-
liklerin geri kalan deve veya ata binmi, krkler ve yumak yn elbiseler giymi,
uzun sancakl, uzun mzrakl ve dz yayl svarilerden oluuyordu. Konvoy yles-
ine uzundu ki, insan kuyruun sonunu gremiyor-du. (Julien ev., s. 55)
Hsan-tsangn uzun sre istirahat ederek Leang-udan Kua-u ve Kao-anga
getii, Turfandan Issk Gle kadar pek ok menzili mecburen biraz hzla katet-
mek zorunda kald zaman gz nnde bulundurursak, 629 ylnn sekizinci
aynda Si-an fudan hareket eden (hacnn) Tokmaka ancak 630un ilk aylarnda
varm olabilecei ikrdr.
Demek ki Tung e-hu Kaan 630da henz hayattayd ve onun 628de ld
eklindeki mahedeyi yanl kabul etmek gerekir.347 Dier yandan Tung e-
hunun haleflerinden Si-pi Kaan 630da hkmran olarak zikredildiine gre,
Tung e-hunun Hsan-tsangn geip gitmesinden ksa sre sonra 630da vefat et-
tii neticesi karmak gerekir.

347 Burada u itirazlar yaplabilir: e-hu Kaan, Bat Trk prenslerinin kulland ortak bir un-
vandr; Hsan-tsangn ziyaret ettii e-hu Ka ann baka biri deil de, Tung e-hu olduu nasl ispat
edilebilir? Bu sorunun cevabn e-hu Kaann olu Si e-hu Kaann sz konusu edildii Si y ki
metni (Julien ev., I/30) vermektedir. Si e-hu Kaann babas her halkrda Tung e-hu Kaan
olduuna gre, bu sonuncusu, Hsan-tsangn e-hu Kaan diyerek sz ettii kiidir.

Hacmz gitme izni aldktan sonra, kaan ona hizmet etmesi ve hakanln
gneydeki en u snr Kapiaya kadar yol gstermesi iin gen birini ver-
mitir.348

348 Vie, Julien ev., s. 58.

Hsan-tsang, Tokmakn 400 li batsnda ve Talasa 150 li mesafede, biri ince,
dieri Trke Bin bolak anlamna gelen Chien-Chan [Min Bulak] veya Bin-gl
topraklarna ulamt. Buras, kaann yaz aylarn geirdii en gzde yaylak idi.
Burada evcil geyik srleri vard ve onlar ldrenlere lm cezas ko-nul-
mutu.349

349 Vie, s. 58-59; Memoires, I/13-14.

Hsan-tsang, Talasn (Evliya-Atann) 200 li gneybatsndaki Pe-ui veya
Aksu ehrine varmtr ki, Arap yazarlarn sficab dedii ehirdir. Bu ehrin yeri
 222/491

tam olarak tespit edilememitir,350 ama imkentin kuzeybatsna olduka yakn

bir yerde bulunuyor olmas gerektii ikrdr. Buras, Tu-lu Kaann 642de s-
np Nu-i-pi kabilelerin saldrsna maruz kald ehirdir.

350 Richthofen, China, I/543, n. 1; Watters, dans China Review, XIX/123.

Si y kinin yazar, seyahati esnasnda geip gittii ac (Takent) ve
Satrunann (Ura-tbe) Tu-kelere bal hkmdarlar tarafndan ynetildiini
kaydetmektedir.351

351 Memoires, I/16, 18.

Hacmz, Ke (ehr-i-sebz)in gneyinde mehur Demirkap geidini gemitir.
Buras, demektedir biyograf, Trklerin snrn tekil etmektedir.352 Esasen bu
geit Sodiyana ile Toharistan birbirinden ayryor ve Trklerin henz Sodiyana
tesine uzanmadklar dnemdeki snrn tekil ediyordu; ama Hsan-tsang dne-
minde Trkler bu eski snr ap ndusa dayanmlard.

352 Vie, s. 61.

Amu-deryann kuzeyindeki Hu-lu-mo (Harun) ve u-man beyliklerine gelince,
hacmz, her iki lkede hkm sren krallarn Hi-su Tu-kelerinden veya Juli-
enin evirdii gibi Hi-su adl Trk kabilesindendir. Bu Hi-su ad, u-man ehri
661de Tien-ma Hkumetine payitahtlk eden Kie-su Krallnn adndaki Kie-su
eklini hatrlatmaktadr.
Hsan-tsang, Amu-deryay getikten sonra payitaht imdiki Kunduz olan ve
nehrin gney yakasnda yer alan Huo lkesine ulat.353 Hkmdar,
Demirkapnn ortasnda yer alan tm kk beylikleri yneten bir Trkdr.354
Hsan-tsangn 630 ylndaki ziyareti srasndaki bu hkmdarn ad Tung e-
hunun byk olu Ta-tu add. Kao-ang kralnn kz olan hanmn kaybetmi
ve ok gemeden kendisi de terk-i dnya eylemiti. Onun (yani Ta-tu adn) daha
sonra evlendii355 hatunu genti.356 nceki olunun357 entrikas sonucunda
kocasn zehirledi. Ta-tu lnce, meteveffa Kao-ang prensesinin olu henz
kk yata olduu iin, iktidar tegin unvan tayan nceki oul tarafndan gas-
pedildi; ad derecesine ykseldi ve ayrca kaynvalidesiyle evlendi. Gasp358 da
Hsan-tsanga iyi davrand ve hac 643 veya 44de geri dnerken Tung e-hu
 223/491

Kaann Toharistan yneten ve bilhare yabgu olan bu kk olunu359 tekrar

ziyaret etmeyi ihmal etmedi ve yannda bir ay kald.

353 Julien (Vie, s. 268) dikkatsiz bir ekilde payitaht nehrin (Amu-deryann) dou sahilinde yk-
selmektedir diye yazmaktadr.
354 Memoires, II/193.
355 Yani Kao-ang kralnn kz olan hanmnn lmnden sonra.
356 Julien (Vie, s. 62) yle evirmi: Daha sonra Ta-tu, Kho prensesinin gen kzkardeiyle
evlendi. Metinde % yerine eklinde geen iaretten kaynaklanan bu ters anlam, tm metni anlamsz
bir ekle sokmu.
357 Yani Ta-tu adn daha nce baka bir hanmdan olan olu; metnin devam, bu oulun o sralar
yetikin biri olduunu ve annesinin mteveffa Kao-ang prensesi olmadn gstermektedir.
358 Tabi ki Julienin belirttii gibi (Vie, s. 64) Ta-tu ad deil.
359 Julienin evirdii gibi (Vie, s. 268) yeen deil. Bu prens, grld gibi, Tung e-hu
Kaann byk olu Ta-tu adn oluydu.

Hsan-tsang, Kunduzdan ayrldktan sonra yolu zerindeki Belhe urad. Si-

y-kinin bu ehirle ilgili verdii bilgide u son zamanlarda e-hu Kaann olu
Si e-hu Kaann tapna yamalamak niyetiyle Belh aklarnda kamp kurduu;
fakat geliinden bir gece sonra ryasnda tanr Vairamanann yapt hareketten
dolay onu lanetleyerek mzran sapladn grd ve ksa sre sonra ld
kaydedilmektedir. Bu mahede, Si e-hu Kaann son nefesini verdii Sodiy-
anaya kamak zorunda kaldn belirten iki Tang tarihinin metinlerini tashih ve
tavzih etmektedir. Dier yandan Si e-hu Kaann halefi Tu-lu Kaann 630
ylnda in sarayndan kaanln onaylayan bir belge ald ve muhtemelen 632
veya 633de ldn reniyoruz.
Kapiaya vasl olan Hsan-tsang, Trk hakimiyet alannn gney snrna
ulamtr. Kapia nemli bir krallkt ve her ne kadar daha sonra olduu gibi Udy-
anay snrlarna henz ilhak etmemise de, Gandahara tbi idi.360 ndus nehri
sahilindeydi. Seyyahmz geri dnerken Kapia kralyla ndus nehri sahiline yakn
yerde bulunan Utahandada361 bulumu ve kral tm bu devletlerden geen hacya
refakat etmi; onu ndustan Lamgana gtrm, arkasndan Fa-la-na362 ve Arro-
hac (Chao-k-a)ya, oradan da Trk halkndan bir kraln ynettii Fo-li-e-sa-
tang-naya363 geirmitir.
 224/491
360 Memoires, I/104.
361 Bu ehrin mevkisi iin bkz. Cunningham, The ancient, s. 52-57.
362 Vie, s. 264.
363 Fa-la-nann yerini tam olarak tespit etmek zordur; bu konuda Marquartn tartmasna bkz.
(Eranshahr, s. 273-277).

Hsan-tsangn seyahatleri, 630da douda Turfandan gneyde ndus nehri

sahillerine kadar uzanan topraklar hakimiyet altna alan Bat Trk Hakanlnn
geniliini de gstermektedir.

Wu-kungun gzergahndan364

364 1013de yaynlanan byk Tse-ju yan kui ansiklopedisi (Bibl. na. Nou. Fonds chinois, n. 548)
son blmlerinde inin Bat lkele riyle olan ilikileri tarihi asndan byk ehemmiyet arzeden baz
resmi belgeleri ihtiva etmektedir. Bu belgelerin tamam mparator Hsan-tsungun (713-755) hkm-
ranlk yllarna aittir. Ben bunlar kronolojik dzene gre tanzim ettim. ince metinde pek ok hata
olduu iin, gerekli olduunu dndm tashihleri notlar halinde belirttim.

Wu-kungun seyahatlerinin ksaltlm hikayesi Daa bala st-rann (Japon

Tripitakas, cilt XXV, cz 15, s. 67 v - 69 r) yeni ince evirisinin giriini olutur-
maktadr. Journal Asiatiquedeki evirisi M. Sylvain Levi ve bendeniz tarafndan
yaplmtr. (Sept.- Oct. 1895, s. 341-384).
Wu-kung, 751de Kapia bykelisini gtrmekle ykml muhafzlar
arasnda bulunan bir inliydi; Gandahara gelmi, orada hastalanm ve yol
arkadalaryla birlikte ine dnenemi; ama iyileince din adam olmu ve
lkesine ancak 790da dnmtr.
Wu-kung, 759dan 764e kadar Kamir ve Gandaharda dolamtr. Bu krallk-
larda adn verdii tapnaklar arasnda bazlar Trk prensleri tarafndan kurul-
mutu ve yaklak bir yl nce Trk hakimiyetinin yayl dneminin hatrasn
yaatyordu. rnein Kamirde Trk hkmdar tarafndan kurdurulan hatun
tapna ile yine Trk hkmdarnn olu tarafndan bina ettirilen Ye-li tegin
tapna dikkat ekmekteydi. Bu Ye-li tegin ad, muhtemelen Dineverinin Yel tegin
 225/491
dedii (bkz. Nldeke, Gesc-hichte, s. 272, n. 2) kiidir ki, Behram ubin tarafndan
malup ve esir edilen Buhara blgesi prensi Barmuda ile ayn ahstr. Gan-da-
harda ise Wu-kungun grd tapnaklar arasnda Trk hkmdarnn olu
tarafndan kurulan tegin a mabedi ile yine Trk hkmdarnn hanm tarafndan
kurdurulan hatun mabedi ykselmektedir. Bu tapnaklardan ilkine adn veren
tegin a, Marqu-artn farazi olarak teklif ettii gibi (Eranshahr, s. 291), 739da Ka-
pia kral olan U-san tegin a ile muhtemelen ayn kiidir.

***

V
TSE-FU YAN KUIDEN NOTLAR

Blm. 964, s. 12 r
 226/491
Beinci kai-yan ylnn (717) beinci aynda imparatorluk fermanyla Pu-l
Krall hkmdar Su-fu-o-li-e-li-niye365 Pu-l kral unvan verildi. Fermanda
u satrlar yer alyordu:

365 Su-fu-o-li-e-li-ni, Byk Pu-l kral idi.

Yl sras ting-se olan beinci kai-yan yl, birinci gn keng-tseye tekabl
eden beinci ayn ping-in gnne rastlayan on yedinci gn, imparator buyurdu:
mdi, bilgelere benzeyenler ve erdemlilerin izlerini takip edenler,366 yalnzca
inde bulunmazlar; bir hanedan kurmak ve tevarsen bir haneyi devam ettirmek
sz konusu olduunda, deiik greneklere sahip halklar arasnda fark yoktur. Ve
siz de Pu-l Krall hkmdar, li mertebeli Su-fu-o-li-e-li-ni, nesilden nesile,
(siz ve atalarnz) kalplerinde sadakat ve hrmet besleyen efler oldunuz. Samimi-
yetinizi uzaktan izhar edip, grevlerini ifa etmeyi ve verginizi vermeyi bildiniz. Sie
i-sin, uzak (vadeli) planlarn uygulayabilmi ve sayenizde Kuo Kien-kuan367
yeterli miktarda askere sahip olabilmitir. Yu-eng kralnn ban teslim ediini
greceiz; Hiung-nularn kanadn krpmakla nasl yetinebiliriz?368 Bu yzdendir
ki sizin Pu-l krallnn hkmdar olmanz emrediyorum. in takvimini uzun
sre muhafaza edebilmeniz,369 halknza bar, lkenize gvenlik salayabilmeniz
ve bu baarnn sizden sonrakilere de sirayet etmesi iin mkemmel bir ekilde
balamal ve mkemmel bir ekilde bitirmelisiniz. Gidiniz ve bunu gz nnde bu-
lundurunuz. Bu resmi ferman almakla balayacak ve size vermekle ereflendird-
iim bu berat gzeteceksiniz. Nasl dikkatli olmazsnz ki?

366 Yani selefleri gibi bilgelie ve erdeme sahip olanlar.

367 An-si (Kua) askeri vali yardmcs olan Kuo Kien-kuann biyografisi Tang-unun CXXXIII.
blmnde yer almaktadr, orada komu Byk Pu-lye dzenlenen bir seferden kesinlikle sz
edilmemektedir.
368 Han hanedanndan mparator Wu dneminde Ta-yana kar Ge- neral Li Kuang-linin dzen-
ledii mehur seferlerle ilgili tarihi bir gnderme. O sralar in hkumeti birinci planda imdiki Kan-
su eyaletinde yer alan Su-u, Leang-u, Kan-u ve Tun-huang blgesini igal ederek Hiung-nularn sa
(bat) kanadn kesmeyi hedef almt, ama ordular ancak Ta-yan topraklarna kadar varabildi. M. .
102de Ta-yann dousundaki Yu-eng kral, bir in elisinin katledilmesinin intikamn almak
amacyla lme mahkum edildi. (Bkz. Se-ma Tsien, CXXIII).
 227/491
369 Harfi harfine birinci ayn birinci gnn uzunca karlamak yani yl in takvimince belirtilen
ekilde kabul etmek. Bilindii gibi in, takvimini hkmranln kabul ettirmenin iareti olarak
gryordu.

Blm. 999, s. 14 v

Altnc kai-yan ylnn (718) on birinci aynn ting-wei gn, A-i tegin Pu-
lo,370 imparatora u ikayette bulundu: Toha-ristan yabgusu (aabeyimin)371
emri altnda, deiik krallk, genel vali ve valilerden oluan ikiyz on iki reislik bir
meclis vardr. Sie-y (Zabulistan) kral iki yz bin svari ve askeri kumanda ediy-
or; Ki-pin (Kapia) kral iki yz bin asker ve svariyi kumanda ediyor; Ku-tu (Hut-
tal) kral, e-han-na (Kurn)372 kral, Kie-su (uman) kral, e-ni (ignan) kral,
-ta (Eftalit)373 kral, Hu-mi (Wahan) kral, Hu-e-kien (Czcan)374 kral, Fan-
yen (Bamyan) kral, Kiu-ye-to-kien (Kubadiyan veya Kuvadiyan)375 kral ve Pu-
tan (Badahan) kral, bunlarn her birinin elli bin savas var. Dedemden ve
babamdan u anki hkmdara kadar (tm) (Toharistan krallar) hep bu deiik
krallklarn hkmdarlar olmulardr.376 Barbarlar onlara olduka sayg duyar-
lar. Aabeyim Pan-tu-ni-li, ekber evlat olmann salad hakla me-r kral oldu.
Daha nce bir heyetle birlikte gelen elinin getirdii bir arma ve kendisini kral
atayan bir imparatorluk buyruu ile bu hakk elde etti. Zaten Toharistan yabgular
birok kuaktan gnmze kadar byk Tang hanedanna samimi olarak bal
kalmlar; ballklarn gstermeyi ve vergilerini sunmay hi aksatmamlardr.
Araplar ve Tibetlilerle snrda olan krallmzn dou yn esasen inin gl bir
bat kalesi gibidir. Aabeyim srekli olarak emrindeki asker ve svarileri seferber-
lik halinde tutarak, haydutlarla savamak iin tedbirler almtr; inli generallerle
bilgi al veriinde bulunmaktadr; grleri ve szleri makul bulunmu, bylece
snr blgelerindeki igal ve saldrlarn n alnmtr.

370 Metnin aa ksmlarnda Pu-lonun lkesinde sahip olduu mev-kiye iaret eden szlerinden
bunun bildiimiz tegin unvan deil, bir memuriyet olduu anlalyor. A-i kelimesi ise Toharistan
yab-gularnn mensup bulunduu Trk prens ailesi A-i-nann ksaltmas olsa gerektir.
 228/491
371 Toharistan yabgusu Pan-tu-ni-li, Tang-uda Na-tu-ni-li olarak gemektedir (blm. CCXXI, b, s.
4 v, bkz. s. 157) : Birinci en-lung ylnda Kral Na-tu-ni-li saraya balln bildirmeye gelen kardei
Pu-loyu gnderdi; o, muhafzlar eliinde geri gnderildi.
372 e-han-nay yukar Kkcedeki Kurn blgesiyle zdeletiriyoruz; nk inliler buraya K-lan
=Kurn ilesini yerletirmektedirler.
373 Kie-su Krallnn payatiht Araplarn uman dedikleri u-mand.
374 Kuteybe b. Mslim tarafndan 91 H. (709-10) ylnda ldrlen Ni-zak Tarhan Badegisde yaay-
an bir Eftalit prensiydi. (Marquart, E-ranshahr, s. 67 ve 150).
375 Ben, bu lkeyi, Yeu yang tsa tsunun (X, s. 9 r) hakknda u bilgileri verdii K-to-kien
Krallyla zdeletiriyorum: Bu lkede, Amu-deryann ortasnda, bir kum setin stnde kutsal ate
tanrsna ait bir tapnak (yani bir Mazdeen tapna) bulunur; rivayette kutsal tanrnn buraya
olaanst bir arala Pers Krallndan geldii, burada devaml mucizeler grld iin bir tapnak
yapld anlatlmaktadr. Tapnakta hibir resim yoktur. Ana salonun altnda ategede vazifesi gren
biri byk, dieri kk iki bina vardr. Damn u ksmlar batya dnktr, insanlarsa tapnmak iin
douya dnerler. Burada bronz bir at vardr, orta boylu bir at b-yklndedir. Halkn anlattna
gre gkten inen bu at, arka ayaklar topraa gmlrken, n ayaklaryla ahlanarak yzn (ate)
tanrsna dnm, ok eskilerden beri defalarca ayaklarn grmek iin topra kazmlar, ama krk elli
kadem kazmalarna ramen bir trl trnaklarna ulaamamlar. Bat lkeleri beinci ay yl ba
olarak kabul ederler. Her yln ilk gn, Sir-deryadan bir at kar. Altn rengindedir. Onun kinemeler-
ine bronz atn kinemeleri karlk verir. Sonra birden suya dner. En son olarak imansz Ta-i (Ara-
plar) kutsal tanr tapnana tahrip etmek niyetiyle girdiler, fakat birden grl grl bir ate ykseldi
ve onlar da tapna ykmaya cesaret edemediler.
376 VIII. Yzyl balarnda Toharistann gcn tam olarak gsteren bu metin olduka nemlidir.
Aabeyim, defalarca imparatorluun himmetine mazhar olup, inin lutuflar
karsnda duyduu mahcubiyetten dolay saraya saygmz sunaym ve tahtn mer-
divenleri altnda hassa birlikleri arasnda hizmet edeyim diye ben Pu-loyu
gnderdi.377 En byk arzum sadakatimi sunmak ve bir teba yahut bir hizmetkr
olarak yaayarak hayatm feda etmektir.

377 705de.
Buraya geldiimde, in greneklerini bilmediim iin, Hung-lu se,378 To-
haristan barbarlarna az ok ehemmiyet vermeden, daha dk veya daha yksek
mevkiler arasndaki fark gz nnde bulundurmadan, bana tevdi edilecek resmi
 229/491
unvan belirlemek iin bir rapor hazrlad. ahsen ben, e (Takent) ve Kua
krallklarnn ikisini de benimkinden daha kk krallklar olarak grrm. Hal-
buki, bu krallklarn banda bulunan reisler veya krallarn oullar saraya geldik-
lerinde, gze batan hibir hizmetleri bulunmamasna ramen, barbarlar nezdinde
sahip olduklar itibar sebebiyle onlara nc derecededen general unvan verildi.
Ama ben Pu-lo, bir teginim; halkm nezdinde mevkiim kraliyet ailesine mensup bir
kiininkiyle denk kabul edilir; dier krallklardaki kral ocuklarndan ok daha
stnm. Buna ramen bana drdnc dereceden ung-lang unvan verildi. u
anda Po-lo-men (Hint) K-tan Kin-kang (Gatamavayra) ve Kiu-tse (Kua)
kralnn olu Pe Hiao-un gibi barbar krallarnn oul veya kardeleri, defalarca
terfi ederek hassa muhafzlar generallii rtbesine kadar ktlar. Yalnzca ben,
byk bir barbar reisi olan Pu-lo, imparatorun lutfuyla bana i-funun ung-lang-
tsiang, sol askeri muhafzlar kumandan unvann balayan ferman aldm
birinci en-lung ylndan (705) beri, yani on drt yldan bu yana, uzun bir sre bir
hakszln azabn yaadm ve durumuma uygun bir rtbe alamadm. Bu hakszlk-
tan duyduum zdra-bn iddetini yenemiyorum.

378 Hung-lu senin yabanc misafirleri kabul etmekle grevli ynetici olduu bilinmektedir.
Hung-lu yneticilerine bu hakszlktan dolay daha fazla szlanmamas iin
onun durumuna uygun bir derece tesbit edilmesi ynnde imparatorluk buyruu
karld.

Blm. 999, s. 15 v

Yedinci kai-yan ylnn (719) ikinci aynda, An (Buhara) kral Tu-sa (Tuada)
po-ti, baz konular gndeme getirdii u dilekeyi sunmas iin bir eli gnderdi:
Tebaanz Tu-sa po-ti der ki: Tebaanz, Gn lutfuyla tm kainata hkmeden
kutsal imparatora boyun een bir milyon lilik bir zeminde, atlarnzn ayaklar
altnda ezilen otlar ve toprak misali bir kulunuzdur. Bulunduum u uzak yerde
ellerimi balyor, diz kyor ve Majestelerinizin himmet ve celaletine ge
taptm gibi tapyorum. Buhara Krallna sahip olduumuz gnden u ana kadar,
aile azalarm hi kesintisiz taht birbirlerine devretmilerdir. Ordularyla ve baka
ekillerde tm samimiyetleriyle imparatorlua hizmet etmilerdir. Son yllardan u
 230/491
ana kadar, her yl Ta-i (Arap) haydutlarn igal ve vahetlerinden bizar olduk ve
lkemizde huzurdan eser kalmad. mparatorluun gl kollaryla u zor gnlerde
bana yardm etmesini bilhassa istirham ediyor, ayrca Tu-ke-i (Trgi?)lere
yardmma komalar iin bir fermanla buyruk vermenizi rica ediyorum. Ben de
askerlerimin ve svarilerimin bana geeceim ve malum buluma yerinde Ta-
ilerin (Araplarn) kkn kazyacaz. mparatorluun istirhamma uygun bir
himmet gstermesini naizane talep ediyorum. imdi hediye olarak iki ran katr,
bir mzeyyen Fu-lin (Suriye) hals, on be kilo Y-kin parfm ve yz kin (60 kg)
tabii e-mi gnderiyorum.379 mdi; bu hediyelerin ardndan zat- lilerinden ah-
sma nc dereceden bir unvan bahetmesini rica ediyorum. Ayrca hatun eim,
imparatorie hanmefendilerine iki o-pi hals ile bir adet ssl hal gnderiyor.
Eer imparator hazretleri lutfederlerse bana eyerler, koumlar, silahlar, giysiler ve
kemerler hediye edilmesini, hatun eime de elbiseler ve allklar verilmesini talep
ederdim.

379 Bu metin, hediyelerin Tang-unun belirttii gibi 734de deil, 719 ylnda ine gnderildii
anlalmaktadr.

Ayn ay, wu-en gn, Kiu-mi (Kumed=Karategin) kral Na-lo-yen (Nryana),

imparatora u talepnameyi gnderdi:
Byk dedem, dedem, babam, amcalarm, aabeylerim ve kardelerim, uzun
zamandan beri ve hatta imdi byk imparatorluunuza samimi olarak bal
kaldlar. u anda Araplar vahet sergilemeye geldiler. Toharistan, Buhara, Takent
ve Fergana krallklarnn tamam Araplara boyun edi. Krallmda, hazinemde ve
maazalarmda bulunan her ey, tm deerli eyalarm ve mcevherlerim ve hatta
halkmn btn serveti Araplar tarafndan yamalanp gtrld. mparatorluun
himmeti sayesinde Araplarn krallmdan aldklar haralar geri verme emrini
alacaklarn naizane mit ediyorum. Ben ve tebaam, bu durumda sizin byk im-
paratorluunuzun bat kapsn uzun sre koruyabiliriz. Kulunuz, avknzla aydn-
lanmay mit ediyorum. Tebaanzn talebi budur.
Ayn ay, keng-wu gn Semerkant kral Wu-le-kia (Gurek) imparatora u ta-
lepnmeyi gnderdi:
Tebaanz Wu-le-kia (Gurek) der ki: Tebaanz, Gn lutfuy-la tm kainata
hkmeden kutsal imparatora boyun een bir milyon lilik bir zeminde, atlarnzn
 231/491
ayaklar altnda ezilen otlar ve toprak misali bir kulunuzdur. Aile azalarm ve keza
deiik Hu krallklar uzun zamandan bu yana sizin byk imparatorluunuza
itenlikle bal kalm, byk imparatorluunuza kar hibir zaman isyan et-
memi, zarar vermemiler; aksine byk imparatorluunuza faydal olabilmeye
gayret sarfetmilerdir. u anda bizler, tam otuz be yldr Ta-i (Arap) haydutlara
kar srekli savayoruz; her yl, imparatorluun lutfundan faydalanp askerler-
inden herhangi bir yardm almadan kendi kalabalk asker ve svarilerimizle sefere
ktk. Alt yl nce, Arap bakumandan -mi K-ti-po,380 (Emr Kuteybe)
kalabalk bir orduyla buraya geldi. Bize saldrd; dmanlarmza ar bir bozgun
verdirdik, ama biz de ok l ve yaral verdik. Arap piyade ve svarileri ar
kalabalk olduklar ve piyadelerimiz onlarla ba edemeyecekleri iin, surlarn ar-
kasna ekinerek bekindim. Bunun zerine Araplar ehri kuattlar. Surlarn
karsna yz mancnk yerletirdiler. taraftan byk delik atlar.
ehrimizi ve krallmz ykmak istiyorlar. Durumdan haberdar edilen imparat-
orluktan u zor gnlerde yardmma komas iin bir miktar asker gnderme lut-
funda bulunmasn naizane rica ediyorum. u Araplara gelince, onlar ancak bir
yzyl gl olabilirler ki, bu yl o yllarnn yeknnn tkendii yldr. Eer in
ordular buraya gelirlerse, ben ve tebaam, kesinlikle Araplar mahvedebiliriz. im-
di mkemmel bir at, bir ran devesi ve iki katr saygyla hediye olarak sunuyorum.
Eer zat- lileri beni hediyelerle ereflendirmek istiyorlarsa, bunlar, onlar bana
alp getirecek olan elime verilsin. Talan edilmeyeceini mit ediyorum.

380 Kuteybe b. Mslimin 712 (Hicri 93) ylnda Semerkant muhasaras ima ediliyor. Gurekin 719
ylnn ikinci aynda ine ulaan mektubu, 718 ylnda yazlm olmal. Alt yl nce eklindeki szler
de bunu gstermektedir.

Blm. 979, s. 7 v

On ikinci kai-yan ylnda (724),381 Sie-y (Zabulistan) krallnn tegini

saraya saygsn sunmak iin bykeli Lo-ho-pay gnderdi. (Lo-) ho-pa u
mealde bir dileke sundu:
 232/491
381 Ayn olaylar muhtasaran nakleden Tei-i tung kien (CCXII, s. 11 r) Sie-y kralnn gnderdii
dilekenin imparatora on ikinci kai-yan ylnn (724) onuncu aynn ting-yu gn sunulduunu
kaydetmektedir.

Sie-y (Zabulistan) Krall, Ku-e-mi (Kamir) Krallna 1500 li mesafededir.

Bu (Ku-) e-mi (Kamir) Krall, Tibetlilerin prensesi Kin-engin yaad yerden
yedi gnlk yoldadr. Geen yl, beinci ayda, prenses, Ku-e-mi Krallna gizlice
u mesaj getiren iki inli temsilci gnderdi: Eer siz ine (Hana) gerekten
sadk iseniz, yannza snmak zere kamak istiyorum. Beni kabul etmeye hazr
msnz, deil misiniz? Bu szleri duyan Ku-e-mi (Kamir) kral olduka sevindi
ve u cevab verdi: Yeter ki prenses terif buyursun, bam zerinde yeri var!
Ayrca Kamir kral, bana, bu lkenin sizin tebaanz382 olan kralna eliler gnder-
erek u mesaj iletti: Gn Olunun kz snmak zere benim krallma ka-
mak istiyor; Tu-po (Tibet) asker ve svarilerinin onu takip etmelerinden ok
korkuyorum. Benim ordum onlarla ba gelebilecek durumda deil. Bu yzden
Tibetlilerin malup olup, dalacaklar ve prensesin geip gelebilecei midiyle
benden ordu gndermemi talip ediyordu. Ben, bu lkenin kral olan tebaanz, ok
sevindim ve Kamir kralna rzam iletmeleri iin temsilciler gnderdim. Tebaanz,
u anda saraya balln bildirmek ve yapmas gereken eyler konusunda yz be
yz talimatlar almak iin gelmi bulunuyor.

382 Kin-eng prensesi, Yung kral eu-linin kzyd. Bu inli asil kz beinci king-lung ylnn (707)
drdnc aynda Tibet btsanposu-na hanm olarak verilmi, fakat btsanpo onu 709 ylnn on birinci
ayndan sonra ine geri gndermi, 710 yl balarnda imparator onu tekrar Tibete dnmeye zor-
lamt. Prenses 740 ylnda ld. 722de Tibetliler inden yardm talebinde bulunan Kk Pu-l
kral Mo-kin-mang kuatmlar; Kagaryada bulunan imparatorluk birlikleri yardma gelmi ve
Tibetlilere ar bir darbe indirmilerdi. Byle bir durumda Tibet sarayndaki inli bir prensesin ok zor
bir durumda bulunduu, Kamir kral andrapi-dadan snma talebinde bulunduu, fakat talebine
istedii cevab alamad anlalyor.

mparator (onun) yapm olduklarn ziyadesiyle takdir etti. Hediye olarak (eli-
ye) yz top ipek vererek lkesine yollad.

999, s. 17 v
 233/491

Toharistan yabgusu,383 on beinci kai-yan yl (727) imparatora u szleri

iletmesi iin bir eli gnderdi: Bendeniz, evlat sev- gisinden mahrum olutan
dolay ahsen kendini sulu hisset- mektedir. Sevgili babam ilikileri sebebiyle Ta-
i (Araplar) tara- fndan hapsedilmiti.....384. Gk kaandan385 Eer Ta-i
(Arap- lar) sizi sktrr ve zarar verirlerse, size kuvvet gndereceim diyen yazl
bir buyruk almtm. u anda Araplar bana ar ver- giler yklediler; bask ve se-
falet had safhada. Eer Kaan cenap- lar beni kurtarmazlarsa, bu kulunuz kendi
bana kurtulamaz ve krallm kesinlikle yklp gidecek, sszlaacaktr. (Bu dur-
umda) istense bile Kaan cenaplarnn bat kapsn artk koruyamyaca-m. Had-
dim olmayarak Kaan cenaplarnn bana himmet buyurup, kurtulua eriebilmem
iin u kuluna bir miktar kuvvet gndereceini umuyorum. Ayrca Kaan cena-
plarnn Trgi kaanna Uzak batnn ilerini size havale ediyorum. Araplar de-
fetmek iin hemen ordularnz gndermelisiniz diye emir verdiini iittim. Eer
bu gerekten doruysa, Kaan cenaplarnn benimle ilgili bir karar alma lutfunda
bulunacaklarn umuyorum. Araplar ar vergi ykledikleri iin size sunacak
deerli bir hediye bulamadm, umarm Kaan cenaplar beni anlayla karlarlar.
Yapabileceim bir hizmet ve bat yrelerinden ihtiyacnz olan bir ey varsa, bildir-
menizi istirham ediyorum. Bunlar tek tek kaydedecek ve hibir ihmalde
bulunmayacam.

383 [s. 313-314deki ek ve dzeltme: Araplar tarafndan hapsedilen Toharistan yabgusu muhtemelen
H. 90 (M. 708/9) ylnda Kuteybe b. Mslimle savaan kendine bal Nizak tarhan adl bir prens
tarafndan yeri doldurulan yabguyla zdeletirilebilir. Muhtemeldir ki Nizak malup edilip
ldrldkten sonra Araplar Toharistan yabgusundan kurtulmulardr.]
384 Buradaki be kelimeyi anlyamadm.
385 in imparatorundan.

Blm. 964, s. 16 r

On altnc kai-yan ylnn (728) birinci aynda, Y-tien a-mo-isi,386 kraliyet

yetkisi sahibi, askeri muhafzlar sa cenah bakomutan, kadrolularla birlikte
kadro d memur ve devletin byk destei unvanlar olan Wei-i Fo-iye Hotan
kral unvan verildi. Berat u ekilde kaleme alnmt:
 234/491
386 Daha ileride unvannn Kagar kral tarafndan da kullanldn greceiz.
Adalet yolunda yrrken kiiliinizi muhafaza ettiniz. Sadakat, iarnz oldu.
Kung-tungdan387 etkilendiniz ve sava meziyetiniz sizi nl kld. in
greneklerini hayranlkla taklit ediyorsunuz ve tam bir samimiyet iindesiniz.
hretiniz kum lne resmedildi ve annz saraya kadar geldi. dllendirilip, tal-
tif edilmeniz uygundur. imdi ta-li bakan ve ikinci dereceden devlet erkan sfat-
larna sahip Kiao Mung-sungu bir beratla sizi Y-tien (Hotan) kral atamak zere
gnderiyorum. Artk siz de talimatlarmza saygyla uyun ve li bir faziletle hareket
edin. lkenizin karlarn koruyacak ekilde dzensiz ve vurdumduymaz olmayn.
Gidin ve kadrine yetin!

387 Kan-su eyaletindeki Ping-leang vilayetinde bulunan bir dan ad. Rivayete gre efsanev impar-
ator Huang-ti, Kuang-eng-tsenin yce retilerini bu dada almtr. (uang tse, Legge evirisi, S.
B. E., vol. XXXIX, s. 297-300). evirisini verdiimiz metindeki Kung-tungun etkisi ibaresi bana
gre bu gelenee atfta bulunmaktadr. Yani Hotan kral yce bilgelie erimitir. nk Tang
hanedan imparatorlarnn taoist doktrine ne kadar ar deer verdikleri bilinmektedir.

Ayrca, Su(-le) a-mo-isi unvanna sahip bulunan Pei An-iye388 de Su-le

(Kagar) kral unvan verildi. Berat metni u ekildeydi:

388 Tang-uda (Pei) An-ting.

Yl sras wu-en olan on altnc kai-yan yl (728), birinci gn wu-s olan
birinci aynda sin-hai gn olan on drdnc gn yle buyurdu: On bin pren-
sliin reisleri ynetimle ilgili raporlarn sunduklarnda,389 inlilerle barbarlar
arasnda ayrm yaplmaz. Beinci derece asiller yurtluklarndan uzaa giderlerse,
bu, engelleri ve siperleri daha muhkem klmak iindir.390 Halbuki kraliyet otor-
itesine sahip, sol askeri muhafzlar generali, kadro d atanm ve Su-le (Kagar)
a-mo-isi unvanlarna sahip siz Pei An-i, Pu-haidan391 doan bir zekanz var.
Kusursuzluunuzu Soan dalarndan392 alyorsunuz. hretini yceltmek iin
adalet datyor, faziletini mkemmel hale getirmek iin himmet yolunda yryor-
sunuz. Gne ve ay her yeri aydnlattka, imparatorluk topra olmayan bir tek yer
kalmasn. Bu arada korku salan adam sinyalleri her zaman oluyor ve hl barbar-
lardan sz ediliyor; ama siz bu snr korumay bildiniz; emir ve talimatlarmza
bal kaldnz. Tedbirleri dzene koyma prensibini akla kavuturmak ve
 235/491
(krallklar) kurma geleneini gelitirmek iin, ta-li bakan ve hung-luda ikinci
dereceden memur unvanlarna sahip Kiao Mung-sungu bir beratla sizi Su-le
(Kagar) kral ilan etmesi iin gnderiyorum. Kendinize yeu-kengi (lirik iir) mo-
del aln393 ve cari kurallar gz ard etmeyin. Barbar halknza huzur getirin ve
sonsuza dek inin bir kalkan olun; gidin ve kadrine yetin.

389 Bkz. Mencius, I, b, IV, 5: Senyrler Gn Oluna ballklarn sunmaya geldiklerinde buna
ykmllklerle ilgili raporlar sunmak deniliyordu. Ykmllklerle ilgili raporlar sunmak demek,
senyrlerin ykmllklerini neye gre yerine getirdiklerine dair rapor vermeleri anlamndayd.
390 Vasal prensler, ini barbar saldrlarna kar korumak zorunda olan engeller ve siperler gibidir.
391 Pu-hai, Pu-ang hai veya Lob-nor olmal.
392 Bana gre bu cmle Hotan kralnn nfuzunu batda Soan dalarndan douda Lop-nora kadar
yayd anlamndadr.
393 On blml Siao-yann ikinci ksmnn drdncs olan i-kingin kaybolan bir lirik parasnn
baldr. i-kingin n szne gre bu lirik iir her eyin nasl aslna rcu ettiini anlatmaktadr.
(Legge, C. C, vol. IV, proleg., s. 64)

Blm. 964, s. 18 r

Yirmi birinci kai-yan ylnn (733) drdnc aynda, Ku-e-mi (Kamir) kral
Mu-to-pinin (Muktapidann) krall bir beratla tastik edildi. Berat metni yle:
Yl sras kui-yu olan yirmi birinci kai-yan ylnda (733), birinci gn ting-yu
olan drdnc aynn sin-u gn olan beinci gnnde imparator yle buyurdu:
Ku-e-mi (Kamir) kral olan siz ey Mu-to-pi (Muktapida)! phesiz siz ve akrabal-
arnz nesillerden beri kesintisiz bir ekilde itaatkr davrandnz. Ballk ve iten-
liinizi uzaktan sergilediniz. Trelerin gerei olarak vergilerinizi deyip, ykm-
llklerinizi yerine getirdiniz; size tevdi edilen barbar kabileleri ynetme grevini
stlendiniz. Biri lnce karde aabeyin yerine geti.394 lkenizin dalarn ve su
yollarn koruyorsunuz; halknzn byk bir ksmn kucaklyor ve ynetiyorsunuz.
Krallnzda iyi bir dzen var; geleneklerinize sadelik ve huzurun erefini katyor-
sunuz. Tm bu gayretleriniz takdir edilmez mi? u anda sizi Ku-e-mi (Kamir)
kral ilan ediyorum. Bu atamayla ilgili berat aln, gidin ve kadrine yetin.
 236/491
394 andrapida sekiz yl sekiz ay hkm srdkten sonra kardei Ta-rapida yerine geti. Drt yl
tahtta kald ve yerine kardei Muktapi-da geti. Raja-tarangininin bu kayd andrapidann 720 ve
Muk-tapidann 733de krallnn onaylandn belirten inli tarihilerin kaytlaryla tamamen
tetabuk etmektedir.

Blm. 964, s. 19

Yirmi altnc kai-yan ylnn (738) ikinci aynda yaynlanan bir fermanla Kang
kral Wu-le (Gurek) ld iin olu Tu-ho halefi ilan edildi. Sie-y (Zabulistan)
kral e-y ld iin olu Ju-mo-fu-ta halefi ilan edildi. Tsao [Chao]
(Kabuzan?) kral Mo-sien ld iin kardei Su-tu-pu-lo halefi ilan edildi. i
(Ke) kral Yen-tun ld iin olu Hu-po halefi ilan edildi. Tm bunlar deiik
yllarda ldler. imdi (Gurekin lm) sonrasnda (imparatora) bilgi verildi. 395

395 Semerkant kral Gurekin lm haberini imparatora gtrmekle grevli bykelinin daha
nceki yllarda deiik prensin lm haberini gtrmekle grevli kii olduunu gz nnde
bulundurmak gerekir.

Blm. 964, s. 20 r

Yirmi sekizinci kai-yan ylnn (740) nc aynda, Su-lu Kaana kar

dzenlenen seferde gsterdii yararllklar dllendirmek amacyla o-kie396
kral Se-kin-tiye zel olarak terfi ettirilen unvan verildi. Berat metni yle
idi...397

396 Bunun garip bir tanmlama olduunu daha nce belirtmitik.

397 inli yazarn bir hatas yznden burada metni verilen berat metni Ke kral Se-kin-tiye deil,
Kuzey Trklerinin kaan Bilge Kut-luka aittir. Bu belge yeni almalarmz srasnda ele getii iin
burada evirisini vermiyoruz.
 237/491
Blm. 964, s. 20 v

Yirmi sekizinci kai-yan ylnn (740) ikinci aynda, Tsi-si (eyaleti) tsi-tu-isi
Kai Kia-yn, Tu-ho-sien Kaan esir ederek (saraya) takdim etmeye gtrd. m-
parator (Tu-ho-siene) zel bir zdegn rtbesi verdi. Berat metni yledir:
Makamndan uzaklatrlanlarla nsiyet kurmak erdemdir, silah ise dman-
lar korkutmak iindir. Boyun eenleri serbest brakmak eskiden beri uygulay-
ageldiimiz bir gelenektir. Tu-ki-i (Trgi) Tu-ho-sien kaan Ku uo (ur) ve
kardei Pin-a-po yab-gu398 isyan ederek snr zorladlar. Askerlerine gveniyor-
lard ve kalabalk (halklarndan) destek alyorlard. nmze engel kartacak
kadar karnca srs gibi kalabalk olmalarna ve arada bir snr savalarnda bize
sknt vermelerine ramen, imparatorluk ordular gittikleri her yerde onlarn
kamplarn ve snaklarn tarumar ettiler. lme mahkum olan bedenlerini
baladk. Emirlerimize boyun ediler ve ballklarn bildirdiler. Onlara sular
balama licenapln gsterip, himmet kuralyla dllendirmek gerekir. Hem
aabeyin, hem de kardein ayan- dikkat bir ekilde taltif edilmesi iin birine mao
otlaryla kapl bir toprak ve ayrca ikisine de Ku-en takmnda399 bir derece
verilecektir. Kl-ur sol kin-hu muhafzlarnn kadro d bakumandan olacak ve
ayrca adlete uyan kral eref unvann alacak; Hie-a-po ise sa askeri
muhafzlar kadro d bakumandan olacaktr.

398 Daha aada ayn ahs Hie-a-po olarak geiyor. Tang-uda geen Tun-a-po, doru ekli gibi
grnyor.
399 Hu Han-u yorumu (Pan Ku biyografisi) yle der: Ku-en Mor Sarayn d yldz (takm)dr.
Saray muhafzlarnn rtbeleri bu yldzlarla belirlenir. mparatorluk fermann cmlesi Tu-ho-sien
Kaan ve kardeinin hassa birliklerine alnacan gstermektedir.

Blm. 964, s. 21 r

Yirmi dokuzuncu kai-yan ylnn (741) ikinci aynda, Kk Pu-l kral ld

iin aabeyi Ma-hao-lai bir beratla halefi ilan edilmitir. Berat metni yledir:
 238/491
Malumdur ki, imparatorluun inayeti bir btndr; uzakta-kine de yakndaki
gibi uzanr. Sadakat, saray tarafndan fevkalde dllendirilen bir olgudur. Ey Ma-
hao-lai! (Atalarnz) nesilden nesile tevars yoluyla prens oldular. Aile (azalarnz)
birbiri ardna sadakati ve iyi niyeti korudular. lkeleri gzden uzak bir blgede ise
de, kalpleri her zaman hanedanmz iin arpmtr. Sonra siz hkmdar oldunuz
ve ncekilerin yolundan ayrlmadnz. Tebaanz ynetme becerisini sergileyerek,
imparatorlua srekli hizmet etme iradesini gsterdiniz. Bu yzden bir beratla sizi
Pu-l kral ilan ediyorum. Bu berat kurallara uygun olarak saygyla aln. Hibir za-
man fazilet ve adlet yolundan sapmayn. lkenizi sizden sonrakilere brakmak
iin koruyun. Dikkate almamanz ne mmkn?

Blm. 997, s. 3 v

Birinci tien-pao ylnn (742) dokuzuncu aynda, Hu-mi (Wa-han) kralnn olu
Hie-ki-li fu (beg?) Tibetlilerle ilikilerini kesip, balln bildirmeye gelmek is-
tediini belirten bir dileke sunmak iin eli gnderdiinden, u mealde bir berat
hazrland:
Siz, Hie (-ki)-li fu, Hu-mi (Wahan) kralnn olu! Genelde (imparatorluun)
muhafazas ve kalkan olma grevi tevdi edilir, ama buna yalnzca itimat kazanm
olanlar layk grlr. Himmet ve adalet, uzakta olanlara dahi indekilere uygu-
land gibi uygulanabilir. Atalarnz tabii olarak imparatorlua balydlar. Bizimle
bykeliler vastasyla srekli temas halindeydiler. Mektuplarnn tercmeleri
birbiri ardna gelirdi. Babanz sras geldiinde tahta knca, zorlu bir komusu
tarafndan engellendi. irret bir gcn400 emirlerine boyun emek zorunda kald,
fakat sonuta sabk niyetlerinden dnmeye mecbur oldu. imdi ise samimi duygu-
larn sunabilmek ve gizlice inin lehine dnmek iin gelmi. Eer iinde uzun
zamandr bu tr niyetler tamam olsayd, sabk fikirlerini bu ekilde nasl
muhafaza edebilirdi? Bylesi bir sadakat ve itenlii ancak daha gl bir ekilde
takdir ederiz. mdi, ey l-i mansap kii, sadakatenizi ve evlat sevginizi belgilemek,
temiz inancnz ve adaletinizi daim klmak iin size kzl renkli bir name ve demir
bir arma veriyorum.401 Bu zafer mirasnz sizden sonrakilere ebediyen intikal et-
tirecek, gne ve ayn avkna benzer bir parltnz, (Tai-)an ve (Huang-) ho402
 239/491
gibi uzun mrl olacaksnz. Byle bir ey nasl takdir edilmez, nasl dikkatli ol-
mazsnz ki?

400 Tibetlilerin.
401 Bu deyim bir senyre ikta balayan resmi eyalar ifade etmektedir. Bkz. Tsien Han-u, blm. I,
b, s. 10 r. Ayrca (Kao-tsu), zafer kazanan tebaalarna mhr datr ve yemin ettirirdi. (Bkz. Sema
Tsien, Franszca evirisi, III/121, n. 1). Kzl renkli nameler ve demir armalar, onlar koymak iin de
metal dolap ve ta kasalar vard. Tm bunlar atalar tapnanda saklanrd. - Hu Han-u, (VII, s. 7 r)
bir siden bahsederek onun kendisini byk imparator ilan ettiini, yeim mhrleri, tayin levhalar
ve annallary la, demir beratlar bulunduunu kaydetmektedir. Ayn kaynakta (blm. L, s. 4 v) nesilden
nesile geen senyr konaklarndan bahsederken yle deniliyor: Kzl renkli nameler ve demir armalar
hep birinden dierine intikal ederdi. - Muhtemelen bu armalar zerinde yaz bulunan bir plakayd,
ama Tang dneminde bu ekilde olduu hayli pheli.
402 Se-ma Tsien, Franszca evirisi, III/121, n. 1.

Blm. 965, s. 2 r

Drdnc tien-pao ylnn (745) dokuzuncu aynda, Ki-pin (Kapia) kralnn

olu Pu-una babasnn halefi olmas emredildi. Berat u ekildedir:
Yl sras i-yu olan drdnc tien-pao ylnda (745), birinci gn i-maoya tek-
abl eden dokuzuncu aynn, ping-tse gnne rastlayan yirmi ikinci gn imparat-
or u ferman yaynlad: Malumdur ki, gzden uzakta olan lkeler saygl ve it-
aatkr olduklarnda, dl olarak verilen hediyeler de hatr saylr eyler olmak
zorundadr. Pek ok nesil boyunca sadk kalnp, elden gelen tm abalar sarfed-
ilince, inayet iaretleri de gelir. Kipin (Kapia) kralnn olu siz Pu-un! Uzun
zamandan beri atalarnzdan temiz bir inan ve adaleti tevars ettiniz. Samimiyet
ve itenliinizi gstermek iin elinizden geleni yapmanz bir saadettir. Orada te-
baanz huzurlu klyorsunuz. Her iki barbar halk403 huzur ve skun iinde.
Eskilerin yolundan gidiyor ve on bin li uzaktan saraya ballnz bildirmeye
geliyorsunuz. Drstlnz bozulmadan muhafaza ediyorsunuz. Sadakat ve sev-
giniz gittike daha belirginlemektedir. Arzu ve duygularnzn mkemmeliyeti
fazlasyla vgye sezvardr. Bu yzden bir beratla sizi Ki-pin (Kapia) ve U-ang
(Udyana) kral ilan ediyor, ayrca sa atl muhafzlar generali unvan tevdi ediyo-
 240/491
rum. Gidin ve kadrini bilin! Bu berata kurallara uygun olarak sayg gsterin;
sadakat ve adaleti onurla muhafaza edin; bunu inayetimizin bir simgesi olarak aln
ve uzak barbarlar iin bir rehber olun. Dikkate almamanz ne mmkn?

403 Kapia ve Udyana kastediliyor olmal.

Blm. 999, s. 19 r

Sekizinci tien-pao ylnda (749) Tu-ho-lo (Toharistan) yab-gusu e-li ang-

kia-lo, balln bildirmek ve hediyeler sunmak zere bir eli gnderdi. Dilekesi
yle idi:

lkemin yaknnda Kie-uai404 denilen bir Hou krall var. Derin dalarda
bulunmaktadr. (Kendisini koruyan) tabii engellere gvenerek kutsal dnme
engel oluyor. Tu-po (Tibetliler) ile mttefik olup, onlara yardm ediyor. Bilindii
gibi Pu-l (Gil-git) topraklar dar, nfus youn ve ok fazla ekili alan yok. Bu
yzden garnizon kuvvetleri oraya gelince iae sknts ekecekler. Dolaysyla
Kamirden tuz ve pirin almak gerekir ki, iin iinden ancak bu ekilde klabilir.
Ayrca ticaret kervanlar gi-di-geli srasnda Kie-uai topraklarn kullanyor.
lkenin kral Tibetlilerin hediyelerini kabul etti ve lkesinde Pu-lye giden yollar
tutmak iin bir Tibet kalesi yaplmasna izin verdi. Kao Si-en-i Pu-ly fethet-
tiinden beri orada fazladan bin asker var ve Pu-l kuatma altnda. Kie-uai
kral, Tibetlilerle hemfikir olup, onlarn Pu-l endielerinden yararlanarak,
ordusunun bana geti ve oraya fethetti. Kafam hep bu yaramaz adamlar bir de-
fada ortadan kaldrma fikriyle megul. Eer yolu aabilir, Byk P-l ve doudaki
lkeleri fethedebilirsem, dorudan Y-tien (Hotan), Yen-ki (Karaar), a, Leang,
Kua, Su ve daha tesine ulaacam. Tibetliler artk orada tutunmaya cesaret
edemezler. An-si (Kua) birlikleri ve svarilerinin Kk Pu-lye gelecek yln
beinci aynda varabileceklerini ve Byk Pu-lye ancak altnc ayda ulaabile-
ceklerini sanyorum. rade-i seniyyenin bu teklifime scak bakacan naizane
umuyorum. Eer bu teebbs baarl olmazsa, yediye paralanmay kabul
ediyorum. Ku-e-mi (Kamir) kralnn inlilere kar sadk ve bal olduunu,
ayrca ok askeri ve svarisi bulunduunu; lkesinin geni, halknn kalabalk,
iaenin bol olduunu gz nnde bulundurarak, imparatorluk iradesinin Kamir
 241/491
kraln cesaretlendirmek iin ona bir ferman yollayacan; giysiler, hediyeler
gndereceini; kraln imparatorun yce iradelerinden etkilenip, sadakat ve ba-
lln artracan bilhassa umuyorum. - mparator bu dilekeyi inceleyerek
muvafk buldu.

404 Tang-uda Kie-i. Tse-i tung kien de (CCXVI, s. 4 v) Kie-i olarak yazmakta, olaylar u
ekilde anlatmaktadr: Sekizinci tien-pao ylnda (749) on birinci ayn i-wei gn, Toharistan yabgusu
e-li-tan-kia-lo bir dileke sunmak iin eli gnderdi. Dileke yle idi: Kie-i kral ahsen Tibetlilere
baland. Kk Po-ly (Gilgit) sarsyor ve tedirgin ediyordu. Onun iae yollarn tkamak iin bir
ordu mevzilendirdi. Ben, sizin tebaanz, bu ahlaksz adam mahvetmek istiyorum. Geen yl beinci
ayda Kk Pu-lye gelen, altnc ayda ise Byk Po-lye (Baltistan) vasl olan An-si (Kua) ordu-
larn gndereceinizi umuyorum. mparator talebi onaylad. -Dokuzuncu tien-pao ylnn (750)
ikinci aynda, An-si tsie-tu-isi Kao Sien-i, Kie-i Kralln yenerek, kral Pu-to-moyu esir etti.
nc ayn keng-tse gn Pu-to-monun aabeyi Kie-i Su-kiay hkmdar tayin etti.

Blm. 965, s. 4 v

Dokuzuncu tien-pao ylnn (750) nc aynda, Kie-uai kral Pu-to-monun

aabeyi Su-kiaya bir beratla kral unvan verildi. Berat u ekilde yazlmt:
Malumdur ki, baarl iler yapanlar erefli fiillerinden dolay dllendirmek
bir kuraldr. Bu tr iyi ileri layk olduu vehile deerlendirmeyi ihmal etmemek,
bir himmet ve lutuf prensibidir. Sen, Kie-uai kral Pu-to-monun aabeyi Su-kia!
(Sen ve atalarn) nesilden nesile ballk ve samimiyet sergilediniz. Gzden uzak
bir lkede yayor olmana ramen, uzun sredir akll bir ekilde hareket ettin;
cesaretin ve adaletin ok nceden tescil edildi. Son zamanlarda, Pu-to-mo size
kar hamiyetli davranmad ve imparatorlua sadk olmad iin, byk hak-
szlklarn kurban oldun ve uzun sre bastrlp, ihmal edildin. Ama imdi bu engel
ortadan kaldrld; kt kiiler hapsedildi. Hemen imparatorlua sadakat ve
balln gsterdin. Barbar halkna kar himmet ve hamiyetini sergiledin.
Grevini yerine getirirken gsterdiin gayretten her zaman sz edilecektir. Artk
erefbah dller alman gerekir; bu yzden bir beratla seni Kie-uai kral ilan
ediyorum. mparatorluun lutfundan dolay minnettar ol ve bir tebaann yapmas
 242/491
gerektii gibi yoluna devam et. Soyundan gelenler on bin nesil boyunca bu himmet
ve hamiyetin kadrini bilsinler. Byle bir ey takdir edilmez, dikkatli olunmaz m?

Blm. 865, s. 5 r

On birinci tien-pao ylnn (752) ilk aynn jen-in gn, bir beratla Ku-tu (Hut-
tal) kral Lo-tsan-tsieye yabgu unvan verildi. Berat metni u ekildedir:
Yl sras jen-in olan on birinci tien-pao ylnn (752) birinci gn ki-mao
gnne tekabl eden birinci aynn jen-en gnne denk gelen yirmi drdnc
gn, imparator u ferman buyurdu: Malumdur ki, iyi iler tevik edilip seviyeye
gre dller verilirken, dahildekilerle haritekiler arasnda ayrm yaplmaz. Bar-
bar lkelere barmz amak ve uzakta kalanlar sevgiyle kucaklamak, elbette eski
gelenek ve trelerimizde vardr. Siz, Ku-tu kral Lo-tsan-tsie, bandan beri emir
ve talimatlarmza uydunuz; iradeniz sadakat ve erdemle ereflendi. Snrda bizim
mda-fiimiz oldunuz; bu uurdaki gayretleriniz kaytlara geirildi. Vaktiyle irret
haydutlar karklklar karp sizi takibata mecbur brakrken dahi sadakat ve
ballnz hi eksilmedi ve bunlar balangtan u ana kadar gittike muhkem
hale geldi. Bunlardan sz alp, zerinde dnlnce, takdir ve taltifler de
fazlasyla hatr sylr olacaktr. Binaenaleyh size cesur svariler bakomutanl
unvan tevdi ediyor ve ayrca bir beratla sizi yabgu olarak atyorum. Bu resmi un-
vanlar saygyla kabul edin; bu himmeti sizden sonrakilere intikal ettirmek iin size
balanan topra muhafazada dikkatli olun. Bu lutuflara mazhar olmak takdire
-yan deil midir?
 DRDNC BLM

BATI TRKLER TARH ZERNE

BR DENEME
 244/491
Giri

Rus bilim adamlarnn Orhon sahillerinde gerekletirdikleri takdire ayan

arkeolojik keifler ve iki mehur dilbilimci Radloff ve Thomsenin eski Trk diliyle
yazl kitabeleri zmeleri, bir halkn yeniden diriliinin iareti olmutur. Koo-
Saydam dikitleri, onlarn esrarengiz alfabelerinin srrn aa karmtr. Bu di-
kitler, imdi Amu-deryann kuzeyindeki Demirkapdan Manur-yaya kadar
yamac ordalarn savaa srkleyen Trk hakanlarnn silik ve muhteem dest-
ann anlatmakta; sava atlarnn nal izleri henz Moolistan bozkrlarnda kay-
bolmadan kendi izleri kaybolan kaanlarn heybetli figrlerini glgeden
karmaktadr.
Orhon Trkleri u anda dnya Trklerinin ancak yarsn temsil etmektedirler.
Onlar, Bat Trklerinin aksine Kuzey veya Dou Trkleridir.1 Bat Trkleri,
kendileri hakknda henz bize bir ey anlatm deiller. Esasen Issk Gln kuzey
sahilini evreleyen dalarn imalindeki Viernoye civarnda ele geirilen birka
Trk ve Trk-in sikkeleri daha imdiden M. Ed. Drouin tarafndan Bat Trkler-
ine atfedilmi;2 dier yandan Binba Deane tarafndan Swt vadisinde gn na
karlan ve Senart, Stein ve Rapson tarafndan yaynlanan kitabeler Trke
yazlm ve M. G. Huthun3 hararetli zme almalarnn konusu olmutur. Fakat
bugne kadar, baz enteresan bilgiler ieriyor olmakla birlikte, bu abidelerde
gemiin rekonstrksiyonu iin tarihe gerekli kesin malumat bulunamamtr.

1 Kuzey Tu-keleri ifadesi Kiu Tang-u, Dou Tu-keleri tanmlamas ise Tang-uya aittir.
2 E. Drouin, Sur quelques monnaies turco-chinoises des VI, VII et VlIIe siecles. (Rev. Numismatique,
IX, 1891, s. 454-473). Bu bildirinin konusu olan sikkeler, Ermitaj Mzesinde bulunmaktadr.
Aralarnda Bat Trklerine ait olduu sanlanlar, Arami-Kuan alfabesindeki harflerin benzerlerini
ieren iaretler tamaktadr. Drouin (age., s.467), hakl olarak bu yaznn, en azndan St. Julienin
 245/491
evirisinde geen Hsan-tsang pasajnda (Memoires, I/13) Tokmak ehrinden Su-li (= Sod veya
Sodiyana adnn Pehlevice ekli Slik) denilen blgedeki Kie-uang-naya (Ke) kadar uzanan eritte
kullanlan otuz iki harfli alfabe yazsyla uyumadna dikkat ekmektedir. Marquart (Historische
Glossen zu den alttrkischen Inschriften, s. 160) da Hs-an-tsangn grd alfabenin 22 basit iaret,
1 bala ve muhtemelen ksmen noktalama iareti olarak kullanlan bilinmeyen iaret ieren Sod
alfabesi hakknda bildiklerimizle uzlatrlmasnn mmkn olmadn kaydetmektedir. Fakat esasen
zorluk yalnzca Julienin evirisinden kaynaklanmaktadr. nk ince metin (Japon Tripitaka

basks) u ekildedir: ; bu durumda Julienin evir-

isini tashih ederek yle demek gerekir: Grafik iaretlerinin radikal ekilleri ok fazla deildir ve
esasen yirmi harften birazck fazladr. Hsan-tsangn mahedesi bylece tmyle yerine oturtu-
lacandan Sod alfabesine uygulanabilir. Hs-an-tsang Su-li lkesinde kullanlan yaznn dikey
okunduunu belirttiine gre, yine de maluk bir nokta kalmaktadr.
3 Georgh Huth, Neun Mahaban Inschriften, Entzifferung; Ubersetzing, Erkrung (Verffentlichun-
gen aus dem Kn. Museum fr Vlker-kunde; Supplementheft; Berlin, 1901).

Bat Trkleri, her ne kadar bize milli tarihin ana hatlaryla ilgili bir ey
brakmamlarsa da, en azndan dolayl yoldan onlar hakknda bilgi sahibiyiz: Biz-
ansl tarihiler onlarn Konstantino-polis imparatorlaryla kurduklar diplomatik
ilikilerden bahsetmi, Araplar ve Ermeniler Pers Ssn mparatorluunun sonu
ve slamn ilk zaferleriyle ilgili eserlerinde onlardan sz etmi ve en nihayet in-
liler yllklarnda onlara geni yer ayrmlardr.
Bu kaynaktan en zengin olan ince kaynaklar, u ana kadar yeterince bilin-
miyordu. Yalnzca Visdelounun Supplement d la Bibliotheque orientale de
dHerbelot ve de Guignesin LHistoire des Huns veya P Hyacinthe [Yakinef Biur-
in]in Rusa eserlerine mracaat etmek zorundaydk. Ayrca bu eserleri yeniden
tashih etmek, tamamen evirmek ve yol atklar coraf problemleri mmkn
mertebe zmek de gerekiyordu. te, elinizdeki eserin ilk blmnn konusu
da bu olmutur.
imdi Bat Trklerinin oynadklar tarih rol birka sayfada anlatma dnces-
indeyim, ama hi bilmediim Arap ve Ermeni literatr bilgisi gerektiren byle bir
konuyu derinlemesine inceleme iddiasnda olmadm da belirtmek isterim.
 246/491
I. Trklerin Kuzeyli [Doulu] ve Batl Olarak Ayrlmasnn
Sebebi

Eer in vakanvislerine inanlacak olursa, Trklerin 582 yl civarnda kuzeyli

ve batl olarak ayrl meselesi izahat gerektiren bir iddiadr. ayet nihai
blnn yalnzca 582 yl civarnda gerekletii doru ise, bu durumda Trk
halknn henz oluum safhasnda gizli bir ikilik vard.
Halkn bamszla kavuturup, elde ettii zaferlerle onun byk geleceini
hazrlayan ilk Trk prensi, 552de len Tuman adnda biriydi. Kardei stemi ise
Bat Trklerinin yabgularnn atasyd. Bu yabgularn onun soyundan geldiklerini
grmek iin soy aalarn karmak yeterlidir. Ayrca, Kiu Tang-unun ana metni
bize steminin Trklerin ulu hakannn yani Tu-mann Bat seferlerine
katldn, her biri bir kabileyi yneten on byk beyi kumanda ettiini ve onun
soyundan gelenlerin nesilden nesile bu on kabile veya boyu bagatur yabgu un-
vanyla idare ettiklerini gstermektedir. Demek ki Trkler, daha Tu-man ve stemi
dneminden itibaren aabey ve karde kolu olmak zere fiilen iki kol oluturuyor-
lard. Unvanlarnda yabgu kelimesi bulunan prensler, otomatikman dahilde ulu
hakana bal idiler ve on kabileyi ynetiyorlard. Nitekim Bat Trklerini bazen
On Ok Trkleri, bazen Yabgu Trkleri adyla tanyoruz. u halde Tu-man ve
stemi, Trk halknn iki blmnn hakan ve sahip olduu nn kayna idiler
ki, Ko-o-Saydam kitabelerinin banda Bumin ve stemi ad altnda birlikte anl-
malarnn sebebi de budur.4

4 Thomsen, Inscriptions, s. 97: Beni adem zerinde atalarm Bumin kaan ve stemi kaan ykse-
lirler. e-ti-mi ile steminin zdeletirilmesi Marquarta aittir (Historische Glossen, s. 185). Bataki
i harfinin dmesi ince eviriyazmlarda bir kuraldr: e-ti-mi = stemi; keza e-ti-han = tikan ve
hatta Sai-kia-en =Ikem gibi.
 247/491
Ancak, her ne kadar Bat ve Kuzey Trkleri henz VI. Yzyl ortalarndan itibar-
en ayrlmlarsa da, siyas ynden blnmelerinin yalnzca 582de fiilen tamam-
land bir vakadr. Bu kopmay tevik eden sebepleri ortaya karmak kolay. Bir
kere stemi, iktidar, 603 ylnda dahi tarih sahnesinde gzktne gre uzun
sre iktidarda kalan olu Ta-tuya devrederken, 552de len Tu-man, birbiri ar-
dndan iktidara gelen Ko-lo (552), Mu-han (553572) ve To-po adnda halef
oul brakmt. To-ponun lmnden sonra durum olduka karmakt, nk
son kaann da oullar eit ekilde tahtta hak sahibiydiler. Bunlardan Ko-lo-
nun olu e-tu veya a-po-lio taht mcadelesinden zaferle km; Mu-hann olu
Ta-lo-pien veya nam- diger A-po, hakknn gaspedildiine inand iin yeni pren-
sle didimekte gecikmemi, onun saldrsna uraynca Bat Trklerinin hakan Ta-
tuya snmt. inliler bu deiiklikleri dikkatle takip ediyorlar, bl-ynet kur-
aln uygulamak iin azami gayret sarfediyorlard. Olaylar tahrik etmek iin en uy-
gun ann geldii kanaatindeydiler; nk ajanlar, Ta-tunun Kuzey Trklerinin
gen hakan a-po-liodan gerekte daha gl olduunu, onun kendisini szeren
olarak tanmas konusundaki basklarna kar diini skp durduunu, dolaysyla
bu ekimenin meyvelerini toplamak iin onun isyan duygularn tahrik etmenin
yeterli olduunu haber veriyorlard. in hkumeti, nce Ta-tuya kanca att. Ona
kurdu totem olarak gren tm Trk halk zerinde li otoritenin sembol
durumundaki kurt bal bir tu gnderdi.5 Ayrca gnderdii elilere ona a-po-
liodan daha fazla deer verildiini gstermeleri tenbihlendi. Bu destekten g alan
Ta-tu isyan etti ve arkasndan imparatorun 584de Kan-suya dzenledii bir yol-
culuk esnasnda gelip itaat arzetti.6 Daha sonra Ta-tu ar ekilde glenip tm
Trk kabileleri zerinde hakimiyet iddiasnda bulununca, bu defa inliler ona
kar kmas iin Kuzey Trklerinden baka bir kaan desteklediler. Bylece d-
man kardeler arasnda bizzat kendilerinin icat ettikleri geimsizlikleri sonuna
kadar zinde tutmak iin daimi bir denge politikas uyguladlar. ncelikle bu
ayrln Trklerin meng bir imparatorluk kurmasn engelleyen ana sebep
olduunu kabul etmek gerekir. Eer bu blnme olmam olsayd, birka asr son-
raki Mool hakimiyeti onlarn gcnn hangi noktaya ulaan gsterirdi.

5 Rivayete gre Trk kaanlarnn kt A-i-na ailesi, Hiung-nular-dan bir gencin iliki kurduu bir
dii kurttan tremitir (Julien, Do-cuments, s. 2-3 ve 25-26). Trkler sancak ve tularnn tepesine
altn bir kurt ba konduruyorlard. Hassa birliklerine ince kurt anlamna gelen fu-li (Trke bri)
deniliyordu. Bylece dii kurttan treyi inanc muhafaza ediliyordu. (Pei-i, XCIX, s. 2 r) Kao-kler
 248/491
de [Uygurlar] ayn ekilde bir kurtla bir Hun prensesinin birlemesinden trediklerini sylerlerdi (Pei-
i, XCIX, s. 10, r ve v).
6 Sui-unun I. blmnde da ayn olay anlatlmakta, fakat ayrca bu olaydan gn nce Trklere
mensup Su-ni kabilesinden on binden fazla erkek ve kadnn imparatora ballk bildirmek iin geldik-
leri kaydedilmektedir.

II. Trk imparatorluunun Kuruluu.

Juan-juan ve Eftalitlere Kar Kazanlan Zaferler

Bat Trklerinin bamszlklar deilse bile dikkat eken mevcudiyetleri

stemiye yani Trklerin otonom bir millet haline geldikleri kahramanlk
dnemlerine kadar ktna gre, olaylarn seyrini takip ederek kendimiz de bu
k noktasna ulaabiliriz. Tarihilerin eserlerinde kaydedilmedi diye, Bat Trk
hakanlar tarihte daha az nemli rol oynam deillerdir.
Trkler, VI. Yzyln birinci yarmnda Ju-janlara balydlar. Bu Ju-janlar veya
Kuzey Wei imparatoru i-tsunun (424-451) srekli hareket halindeki dzensiz
bceklere benzeterek Juan-juan adn verdii bu halk, 400 yl civarnda byk bir
 249/491
devlet kurmu, kaanlar e-lun Uygurlarn atalar Kao-kleri malup ederek,
hakimiyet alann douda Karaardan batda Kuzey Koreye kadar geniletmiti.
Kendisi Tun-huang (a-u yaknnda) ve ang-yenin (Kan-sudaki Kan-u) kuzey-
inde ikamet ediyordu. VI. Yzyln birinci yarmnda, 519da tahta kan A-na-kui
komutasndaki Juan-juanlar, Kuzey Asyada hl hakim g idiler. Krallar A-na-
kuinin amcas Po-lo-menin kzkardeiyle evlenmi bulunan Eftalitlerle mtte-
fiktiler.7

7 Pei-i, XCVIII, s. 7 r.
546 ylndan biraz nce, bilhare anl bir gelecee ynelen Uygurlarn mensup
olduu Tlsler,8 Juan-juanlara saldrmay planlamlard. Kk boylar Juan-
juanlara tbi olan ve onlara demir dkp veren Trkler, boyunduruktan kurtulmak
iin bunu bir frsat bildiler. Reisleri Tu-man, Tleslerin zerine yryerek onlar
malup etti. Elde ettii zaferle gururlanan Tu-man, 546da hizmetlerinin mka-
faat olarak bir Juan-juan prensesiyle evlenmek istediyse de, A-na-kuiden u
hakaretmiz cevab ald: Sen bizim demirci klemizsin, byle konumaya nasl
cret edebilirsin?9

8 Pek ok boyu douda Toladan batda Dou Roma snrlarna kadar salan Tls veya Tlesler ko-
nusunda bkz. Hirth, Nachworte zer Inschrift des Tonjukuk, s. 37-43. Hirthin tahlil ettii Sui-u
metni (LXXXIV) Pei-ide (XCIX, s. 8 v-9 r).
9 ou-u, L, s. 1 v.
Juan-juanlar tarafndan fkelendirilen Tu-man, Kuzey ini aralarnda pay-
lam bulunan kk Tonguz hanedanlarndan birinin liderinden hatr saylr bir
yaknlk grd ve 551de Bat Wei hanedanndan bir prensesle evlendi. Hemen ar-
kasndan kendisine yaplan hakaretin intikamn almak iin harekete geti ve
552de Juan-juanlara kar kazand zafer kendisini son derece memnun etti.
nk Kral A-na-kui zntsnden intihar etmi, olu Anlo-en ise Kuzey Tsiler-
den yardm istemeye gitmiti.10 555de Ju-an-juanlarn son kalntlar ang-ana
sndklarnda, Trkler yle prestij sahibi olmulard ki, basit bir ricalar zerine
Bat Wei imparatoru mltecileri onlara gndermi ve saylar bini bulan bu ml-
teciler bakentin giri kaps nnde infaz edilmilerdi.11
 250/491
10 Pei-i, XCIX, s. 1 v: St. Julienin evirisi yanl olduu iin (Docu-ments, s. 6) reddediyoruz: A-
na-kui, z olu An-lo-eni ldrp, Thsi Krallna kat.
11 Pei-i, XCVIII, s. 9 v.
Juan-juanlarn ortadan kaldrlmas ile Trkler batda Eftalitler-le komu oldu-
lar ve ok gemeden onlarla arpmaya baladlar.

in kaynaklarnda ilk balarda Hua adyla geen Eftalitler,12 Weilerin an-

sinin kuzeyindeki Sang-kanda oturduklar dnemde, yani 386-494 yllar
arasnda, Juan-juanlara boyun een kk bir halkt.13 V. Yzyl ortalarna doru
Amu-derya havzasnda olduka glenen Eftalitler, o tarihten itibaren Pers mpa-
ratorluunun en zorlu dmanlar arasna girdiler. 484de Efta-lit hkmdar
Akunwr,14 sava meydannda ldrlen Ssn hkmdar Piruzu malup etti.
Bizansl Theophanea gre Efta-litler bu ad krallar Eftalanosdan almlardr.15
Leang tarihi Ye-tai-i-li-to adndaki Hua kralnn 516 ylnda ine bir bykeli
gnderdiini kaydederken, Tang-uda u satrlar okuyoruz: Ye-ta, kraln soy ad
idi. Daha sonra onun soyundan gelenler bu ismi krallk ad olarak kullandlar. Bu
bilgi birbiriyle r-tmekte, Eftalit adlandrmasnn neden yalnzca V. Yzyl
sonlarna doru, soy ad Heftal veya Hetailit olmas gereken muzaffer Akunwrn
hkmranln mteakiben ortaya ktn izah etmektedir.

12 Eftalitler konusunda Bkz. Memoire sur les Huns Ephthalites dans leurs rapports avec les rois
Perses Sassanides (Ext. du Museon, 1895). -Uzun sredir yapt aratrmalarla mtehasss olduu
bir konu zerinde bana bibliyografik bilgilerin tamamn salayan M. Dro-uine burada teekkr
ediyorum.
13 Leang-u, LIV, s. 13 v: Weiler, an-sideki Ta-tung funun dousunda Sang-kan nehrinin yukar
akmlarndaki Taida bir asrdr yaayan bir Tunguz hanedanyd. Bu hanedana mensup prensler, To-
pa soy adn kullanyorlard. 494de bakentlerini Lo-yanga (Ho-nan fu) tayp da in kltrnn
etkisi altna girdikten sonra 496de soy adlarn ilkel anlamna gelen yan kelimesiyle deitirdiler.
nk onlara gre kuzey dilinde To-pa yer yz prensi demekti ve toprak da ilkel unsurdu. (Wei-
u, I, s. 1 r ve VII, b, s. 8 v).
14 Nldeke, Geschichte der Perser, s. 123, n. 4.
15
japonca_dipnot_20.png
 251/491
Eftalit mparatorluunun snrlar 500 yl civarnda nerelere dayanyordu?
Hazar Denizinin gneydou zaviyesindeki Gurgan, rann snrda olan bu halka
ait kalelerden biriydi.16 Hayli gneyde, douda Merv-er-Ruda 23 fersah, batda
Belhe 55 fersah mesafedeki Talekan ehri, Pers ve Eftalitler arasnda snrd.17
Mirkhonda gre Eftalitler Toharistan, Kabulistan ve aganiyan ellerinde bulun-
duruyorlard.18 Bu son husus, Sodiyanlarn Trklerin hakimiyetine girmeden
nce Eftalitleri metb tandklarn belirten Menandre tarafndan teyit edilmitir.
Taberi, Eftalitlerin hakimiyeti altnda bulunan belli bal bir ok blge arasnda
Belh, Toharistan ve Garistan zikretmektedir.19 Dineveri, Zabulistan (Gazne
blgesini) Hsrevin Eftalitlerden zaptettii lkeler arasnda gstermektedir.20
Eftalitlerin bakenti, Herat yaknlarndaki Ba-dagis [Badgis] blgesinin can damar
Bamyin ehriydi. Bu bilgiyi Ebul Feda,21 Yakut22 ve Badagisi Pa-ti-yen eklinde
yazan in kaynaklarnda buluyoruz. in kaynaklar ayrca bize Badagis veya Pa-ti-
yenin drus-saltana23 diye adlandrldn ve Belhe kk payitaht24
denildiini kaydetmektedir ki, Badagisin bakent, Belhin ise Heftalitlerin ikinci
bakenti olduu sonucu karlabilir. in kaynaklar Eftalit mparatorluunun
dou ve gneydeki snrlar hakknda da faydal bilgiler vermektedir: 502-556 yl-
larn kapsayan Leang tarihine gre, Hua yani Eftalitler, sadece rana deil, Ki-pin,
Ku-mo (Yeke-ark), Y-tien (Hotan) ve (u-) k-pana (Kkyar) da ordu sevket-
milerdir.25 Bu konuda Sung Ynn 519daki gezi notlarna dayanan Pei-i, Bat
lkeleri arasnda Kang-k (Sodiyana), Hotan, a-le (Kagar), An-si (Buhara) ve
dier otuzdan fazla kralln Eftalitlere tbi olduunu kaydetmekte-dir.26 Ayn
eserde Eftalitlerin tebaas olan u lkelerin de isimleri verilmektedir: u-k (Kk-
yar), Ko-pan-to (Ta-kurgan), Po-ho (Wahan), Po-i (Zebak)27, e-mi (itral) ve
Kan-to (Gandahar). Kan-to Krall konusunda Pei-i ve Sung Yndeki notlar,
burasnn asl adnn e-po28 veya e-po-lo olduunu, ancak Eftalitler tarafndan
fethedildikten sonra adnn deitiini, kraln yerini bir tegin aldn ve bu yeni
hanedann Sung Ynn ziyareti srasnda iki nesildir iktidarda bulunduunu29
belirtmektedir. Sung Yn Gandahar 520de ziyaret ettiine gre, Eftalitlerin bur-
asn fethi muhtemelen beinci yzyln ikinci yarsnda gereklemi olmal.
 252/491
16 Procope, ed. de Bonn, s. 16de bu yerin ad rop-f- olarak gemektedir. Procopeun metnini
dikkatsiz bir ekilde okuyan Cunningham (Nu-mismatic Chronicle, 1894, s. 246 ve 270) yanllkla
Gurgan Eftalit-lerin bakenti olarak grmektedir. Gorgo (Gurgan), Piruz zamannda Perslere aitti;
bkz. Priscus, Bonn basks, s. 221.
17 Tabari, Nldeke, Geschichte der Perser, s. 116. Belhin dousunda ayn adla yer alan ehirle
kartrlmamas gereken Talekann yeri hakkndaki bilgiyi bn Hurdadbehde buluyoruz. (Barbierd de
Meynard ev., 1865, s. 169). Mirkhond, (Hist. des Sassanides, Sacy evirisi, s. 344) ve dier Arap yaz-
arlar iki imparatorluun snrlarnn Tirmizde bulutuunu kaydetmektedirler, ama bu sonuncu ehir
ad, Nlde-kenin (age., s. 116, n. 1) mkemmelen ispat ettii gibi, yanltr.
18 Mirkhond, Hist. des Sassanides, Sacy evirisi, s. 364-365: Nuirvan, Bizans ve dier lkelerle
bar anlamas yaptktan sonra ordularn Toharistan, Kabulistan ve Saganiyan zerine sevkederek,
Hayatile (Haytallar) lkesini zaptetti.
19 Tabari, Farsa metin, Zotenberg evirisi, II/131: Hayatile (Haytal-lar) kralnn Belh, Toharistan,
Garcistan ve tm imparatorluk snrlar iinde tebaasna ar zulmettii grlmektedir.
20 Nldeke, age., s. 159, n. 1.
21 Geographie, II, 2, s. 194: Badagis... Merkezi Bamyindir. Bamyinin Hayatilenin bakenti olduu
sylenir.
22 Barbier de Meynard, Dictionnaire geographique, historique et litteraire de la Perse, s. 75: Bade-
gis. Merv er-Rud ve Herata bal nemli bir kanton... Burasnn Haytallarn bakenti olduu sylenir.
23 Pei-i, XCVII, s. 10 v: Hkmdar payitahtlar, hkmdarn ikamet ettii ehirdir. - Pa-ti-yen ve
Badagisin zdeletirilmesi ilk defa Specht tarafndan teklif edilmitir. (Etudes sur lAsie Centrale,
JA, Oct., Dec. 1883, s. 340, n. 4) Si-an fu Nesturi kitabesinde payitahttan gelen -se adnda bir din
adamndan bahsedilmektedir. Genellikle bu ehrin Hindistandaki Rajagrahapura olduu farzedilir.
(Kraliyet bakenti olarak Kuagarapura gsterilmesine ramen Rajagrahapurann yeni payitaht
olduunu kaydeden -tsingin Le Religieux eminents, trad. Franaise, s. 65, n. 8e bkz.) Ancak, -senin
mensup olduu ehir pekala Badagis de olabilir.
24 Hsan-tsang, Julien ev., Vie, s. 64, Memoires, I/29.
25 Leang-u, LIV, s. 13 v: Buradaki metinde geen ve gneyde bir deniz krallna iaret eden Pan-
pan kelimesi mantkl gzkmyor ve muhtemelen yanltr ki, herhalde dorusu Ho-pan-to (Ta-
kur-gan)dr.
26 Pei-i, XCVII, s. 11 r.
 253/491

27 Sung Ynn kaydnn (Lo yang kia lan ki, V, s. 6 r) burada yerine
(Persia) iaretini kullandn belirtmeliyim. Bu hatal metin, evirmenlere ancak sknt yaratmtr.
(Bkz. Beal, Travels of Buddhist Pilgrims, s. 186, n. 2).
28 [s. 314deki ek ve dzeltme: e-po Krallnn ad in elisi Kang Tai tarafndan III. Yzylda
zikredilmitir: Tm yrede Kia-wei (Kapilavastu), o-wei (rvasti), e-po vs. gibi on alt byk
krallk vardr.. Bazlar Tien-u (Hindistan)dan iki veya bin li uzaktadr; bunlar, dnyann
merkezinde bulunduklar iddiasyla vnrler. (Leang-u, blm. LIV, s. 8 r)].
29 Pei-iye gre (XCVII, s. 11 v) Gandahar balangta e-po adn tayordu ve Eftalitler tarafndan
ykldktan sonra ad deiti. Aslnda kral bir e-le (tegin) idi ve lkeyi iki kuaktr o ynetiyordu. Bu
son cmle iki kraln tevarsen tahta ktklar eklinde kabul edilmelidir. Tegin unvannn incede
daima te-kin deil te-le eklinde yazld, daha nceleri e-le ortografisinin de kullanld bilin-
mektedir (Tse-i tung kien, CLXIV, s. 7 r). Te-le kelimesi bazen Tls halknn adn gstermek iin
de kullanlmaktadr (Tang-u, CCXVII, a, s. 1 r). Ama burada byle bir anlam aramaya kalkmak
beyhudedir. nk Sung Ynn metni (Lo yang kia lan ki, V, s. 9 v ve 10 r) bize teginin yorumu
konusunda garanti salamaktadr: Gandaharn ad balan-gcta e-po-lo Krall idi. Buras o sralar
kral olarak bir e-kin (tegin) atayan Eftalitler tarafndan ykld. Onun tahta getii gnden bugne

kadar iki nesil geti. Bu iki kelime e-kin (yazl ) Be-alin (Travels of
Buddhist Pilgrims, s. 197) Lae-lih adn kefetmesine yol am ve bu hayali kii Cunningham ve dier
ikinci el eser yazarlarnda nemli bir kiilie dnenerek Hindistan Eftalitlerinin kral halini almtr.
Bu kelimelerde Trke tegin unvannn basit bir evi-riyazmn bulma baars Marquarta aittir
(Eranshahr, s. 211-212). Gandahar prenslerinin esasen tegin unvan kullandklar, thakkana (tegin)
denilen iki kiiden birinin getii Rjatarangini (VI, 230, 31, 36; Stein, s. 255, dn) vastasyla Sylvain
Levinin de gsterdii gibi, teyit edilmi bir husustur. Vaktiyle Gandahara atfedilen e-po adnn
kkeni nedir? Hsan-tsangn (Memoires, I/122-123) dorudan Sanskrite metinlerdeki Vitantarayla
zdeletirilen Prens Sudna efsanesini Gandahara odaklad bilinmektedir. Halbuki Sanskrite J-
takaml (Speyer ev., Sacred books of the Buddhists, I/71) Prens Vitantarann ibilerin kralnn
olu olduunu kaydederken, Prens Sudna sutras (Trip. Jap., VI, 5, s. 90 v) bu prensin e-po kralnn
olu olduunu belirtmektedir. Bence bu mukayese e-po lkesini i-biyle zdeletirmek iin
yeterlidir.

Trklerin V. Yzyl ortalarnda tarih sahnesine klar, durumu btnyle

deitirdi. Trkler, Juan-juanlar malup etmek suretiyle Eftalitlerin en belli bal
dayanaklarndan birini ortadan kaldrm oldular. Hsrev Anuirvan dedesi
 254/491
Piruzun malubiyetin intikamn almak iin bu frsattan yararlanmak istedi. Kaa-
nn kzyla evlenerek Eftalitlere kar onunla mttefik oldu.30 Kaan Sincibu, diye
anlatr Taberi,31 btn Trklerin en zorlusu ve en glsyd. Ordusu ok
kalabalkt. Eftalitleri malup eden ve krallarn ldren de odur.

30 Nldeke, Geschichte, s. 167, n.

31 Age., s. 159.
Bu olay ne zaman olmutur? Bunu Menandrein iki metniyle takribi olarak tes-
pit edebiliriz. Birincisine gre kaan Silzibul,32 562de Eftalitlerle giritii sava
bitirdikten sonra Avarlara saldracan aklar; ikincisine gre ise kaan Diza-
bulun33 elileri 568de Eftalitlerin ortadan kaldrldn duyururlar. u halde
Eftalitlerin ortadan kaldrl 563 ila 567 yllar arasnda olmu olmaldr.

32 Menandre (Fragm. Hist. graec, tome IV, s. 205):

33 Menandre (ayn yerde):
Taberinin Eftalitleri hezimete uratan kiiye verdii Sincibu ad, Silzibul ve
Dizabulun ayn kii olduunu gstermektedir ve Silzibul ekli tercih edilmelidir. 34

34 Nldeke, Geschichte, 158, n. 2. Von Gutschmid (Bemerkungen zu Tabaris Sassanidengeschichte,

ZDMG, 1880, XXXIV, s. 721-748) ayn dergide yazan de Guignesin defalarca tekrarlad bir eyi, Diz-
abulla inlilerin Ti-tou-pu-li eklinde yazdklar kaann ayn kii olduunu hatrlatarak Dizabul
eklinde yazmn doru olduunu teyit etmektedir. De Guignes, Trklerin 563 ylnda Kuzey Tsi
hanedanna kar dzenledikleri saldrlar konusunda, esasen iki defa Trklerin Han unvan alan Ti-
tou-pu-li adl reisinden bahsetmekte, Dizabul sz konusu olduu zaman da Bu prens yalnzca Mo-
han han veya Ti-tou-pu-li han olabilir diye ilave etmektedir. imdi in metinlerini gzden geirelim:
ou-u, XXXIII, s. 1 vde Tu-ke Mu-han Kaann kk kardei olan ve Ti-tou Kaan unvan tay-
an A-i-na Ku-tou adnda birinden bahsedilmektedir. Bu kaan douda yayordu; - dier yandan
ou-u, XIX, s. 7 rde ou generali Yang ungun Tsilere saldrd srada, Tu-kelerin Mu-han
kaan, Ye-tou kaan ve Pu-sui kaanla birlikte yz bin svariyle gelerek Yang unga katld denil-
mektedir, ama bu metin yanltr, nk blm. XXXIIIda olduu gibi Ye-tou yerine Ti-tou, Pu-sui yer-
ine de Pu-li olarak okumak gerekir. Bu iki tashih, Tsilere kar 563de dzenlenen sefer srasnda
Trk kaan Mu-han, Ti-tou ve Pu-li yz bin svariyle Yang unga katldlar diyen Se-ma Kuangn
Tse- i tung kien metninde (CLXIX, s. 4 v) verilmektedir. Eseri yorumlayan kii Ti-tou Kaann
 255/491
douyu, Pu-li Kaannsa Baty ynettii, buna karlk Mu-hann Tu-kinde yaadn belirtmektedir.
ki deiik kiiyi ayn kii gibi gsteren ve Ti-tou Kaanla Pu-li Kaandan hi yaamam olmaktan
baka hatas bulunmayan mehur Ti-tou-pu-liyi treten de Guignesin hatasnn nereden kaynak-
land anlalyor. - Abel Remusat (Recherches sur les langues tartares, I/320, n. 2) da Bat lkeler-
indeki Tha-ponun hakan (ho-kan) veya genel valisi Tan-no-pu-li adl kiinin Dizabul olduunu iddia
ettii zaman fazla mutlu olmamt. Tan-no ad, Ju-tan eklinde yazlmas gereken ismi Tan-nou
olarak kaydeden Ma Tuan-linin (CCCXLIII, s. 4 v) yanl metninden kaynaklanyordu. Remusat
ayrca, Pu-li Kaan unvannn bizzat Ju-tana deil, oluna verildiine dikkat etmemiti. Halbuki Sui-
unun (LXXXIV, s. 1 v) metni yle: To-pa, devletinin dou blgesini ynettii iin e-tuya l-fu
[r-fu] Kaan unvan verdi ve ayrca onun kk kardeinin olu Ju-tan Kaana Pu-li Kaan unvan
vererek batya yerletirdi. Dolaysyla Tan-no-pu-li de Ti-tou-pu-li gibi hayali bir kiidir. Bunlar,
zamanlarnn ok byk bilim adamlar olan de Guignes ve Remusat asla ktlemek niyetiyle
yazmadm, ama bilim alannda uzun sredir kalabalk yapan bu absrd zdeletirmelere bir son ver-
mek de gerekirdi.

inlilerin kaydna gre Eftalitleri malup eden35 ve 553-572 yllar arasnda

hkm sren bu kaan Mu-hanla zdeletirmek de mmknd; ama Mu-han
Kuzey Trklerinin kaanyd ve ayrca Bat Trkleri o sralar Kuzeylilerin hakimi-
yetini tandklar iin de tm Trklerin hakan- kebiriydi. Silzibulun kim olduunu
net bir ekilde belirlemek iin elimizde zaten aracmz var; nk bu kii Menandre
tarafndan Dilzibul adyla defa zikredilmitir ve ayrca 576da Trklere eli
olarak gelen Valentin zamannda Turksantn36 babas Dilzibul lmt. u halde
onun 572de lm olan Mu-hanla zdeletirilmesi mmkn deil. Dahas,
Turksant inlilerin Ta-tu dedii Tar-dunun37 kan kardeiydi. Binaenaleyh
Tardunun babas olan Dilzibul, Ta-tunun babas stemiden bakas deildir.
Daha da uzaa giderek Dilzibul veya Silzibul adnn esasen stemiye uyduunu
gstermek de mmkn. Menandrein Silzibul, Tabe-rinin Sincibu olarak yazd
isimde, 627de mparator Herakli-usla ittifak akteden, Theophane tarafndan
Ziebel,38 Ermeni tarihisi Kalankatl Moses tarafndan Cebu39 ve Grc
kaynakla-rnca Cibgu40 olarak adlandrlan Hazar Trkleri hakannn adnn
muadili olan Zibul veya Cibu ksmn buluyoruz. Bu ismin Trke yabgu unvan
olduu ak; Ziebel 627de, Zibul ise 562676 yllar arasnda hkm sren iki
yabgudur. Bilindii gibi stemi de 562-676 yllar arasnda Bat Trklerinin
kaanyd. Pek tabiidir ki Bat Trklerinde kaanlarn tevarsen kullandklar
 256/491

yabgu unvan Bizansllar ve Araplarca bu ekilde tannnyor-du.41 O halde bu,

Menandrein Silzibulu, Taberinin Sincibusu olsa gerektir, ama burada bir var
saym formle edecek durumda deiliz. steminin nc kuaktan torunu Tung
e-hu yab-gu adndaki Tung gibi Sil veya Sinin bir ahs ad olduunu var sayyor-
uz; dolaysyla Silzibul Sin cabgudur ve Tung cabgudan daha tuhaf bir isim
deildir.42

35 Sui-u, LXXXIV, s. 1 r.
36 Menandre, age., s. 247. C. Mllerin Latince evirisinde Dilzibul ad bu parada yanllkla
atlanmtr.
37 Tardu ve Ta-tunun kimliklerinin tanmlanmasna daha ileride bykeli Valentin konusunda
dneceiz.
38 Theophane, Chronographie, Bonn bask., I/486.
39 Patkanian, Histoire de la dynastie des Sassanides, JA, Fev.-Mars 1866, s. 206; Brosset, Histoire
de la Georgie, Additions et eclairsissements du tome I, s. 490. [Kalankatl Mosesin bu eseri Selenge
Yaynlar arasnda Alban Tarihi adyla kmtr - Editr].
40 Brosset, Histoire de la Georgie, I/226, 228.
41 Daha nceki sayfalara bkz; E. H. Parker (Chine Review, XXIV, s. 168) Dizabul adnn ulu yabgu
anlamndaki ta e-hu unvannn evirisi olduu ynnde gr bildirmitir. Zabulun yabgunun
muadili olduu konusunda kendisiyle hemfikirim, ama burada ince ta kelimesinin hibir ie yara-
mad kanaatindeyim; nk Bizansllarn bir Trk hakann tanmlama konusunda inlilerden ke-
lime dn alm olmalar akla muhaldir.
42 Silzibulu stemiyle zdeletiren ilk kii Marquartdr (Eranshahr, s. 216). Ona gre Silzibul
kelimesi Sir-cabgu yani Sir halknn cabgusu unvanndan ibarettir. Sirlerin Tardularla kaynaarak
Sir-Tarduun (inlilerin Sie-yen-tosu) halkn tekil ettikleri bilinmektedir. ahsen ben bu gre
katlmyorum, nk Sir-Tardular Trklere deil, T-ls grubuna mensuptular. Dolaysyla Bat Trk-
lerinin yabgusu ste-minin Sir halknn yabgusu unvan tam olmas pek kabul edilebilecek bir ey
deil.

Arap tarihilerin kavline gre Eftalit mparatorluunun kknn kaznmasnda

Persler barol oynamlardr. Belhin zaptndan sonra Hsrev Anuirvann Mver-
nnehire bir ordu gnderdii ve ordusuyla Ferganada kamp kurduu43 sylenir
ve hatta ehrin bnisi44 olarak onun ad geer. O sralar Anuirvann nfuzu
Kamir ve Serendibe kadar uzanmt.45
 257/491
43 Taber, Nldeke, Geschichte der Perser, s. 167.
44 bni Khordadbeh, age., s. 166: Fergana Anuirvan tarafndan kurulmutur.
45 Nldeke, age., s. 168, n. 1de Serendibi Seylanla zdeletirmektedir.
Dineveri,46 Saalibi47 ve Mirkhond,48 Hsrevin Toharistan, Zabulistan ve
aaniyan alrken, Sincibunun da a (Takent), Fergana, Semerkand, Buhara,
Ke ve Nesefi49 ald eklinde biraz farkl bir gzlem sunmaktadrlar. Bu tari-
hiler, Pers hkmdarnn ok gemeden kaana yediini kusturduunu ilave et-
mektedirler ki, bunun pek inandrc bir taraf yok.

46 Nldeke, age., s. 159, n. 1.

47 Al-Thalibi, Histoire des rois des Perses, Zotenberg ev., s. 615: Anu-irvan, daha sonra Belh
zerine yrd, Mvernnehire bir ordu gnderdi ve Ferganada bir miktar asker yerletirdi.
Haytallar, Trkler, inliler ve Hintiler onun hakimiyetini tandlar; nfuzu Kamir ve Serendibe kadar
uzanmt.
48 Mirkhond, Histoire des Sassanides, Sacy ev., s. 364-365: Nuirvan, Bizansllar ve dierleriyle
bar saladktan sonra ordularn Toharis-tan, Kabulistan ve Saganiyan zerine evirerek Haytallarn
lkesini zaptetti. Fakat kendisi bu fetih hareketiyle megulken, kendisine bal blgelerden ordu to-
playan Hakan, bakentinden karak a, Fergana, Semerkand, Buhara, Ke ve Nesefi ele geirdi.
Nuirvan bunu haber alr almaz dman pskrtmesi iin olu Hrmz kalabalk bir orduyla
gnderdi. Hrmz, Hakan karlamak iin ilerledi, fakat o yaknlanca hakan zaptettii topraklarn
tamamn ter-kederek kat ve Trkistann en ucra blgelerine ekildi.
49 Maalesef kaynan zikretmeyen Saint-Martine gre (Lebeauda, His-toire du Bas-Empire, X, s.
63, n. 3) Trkler Eftalitleri Nesef (Nah-eb)de malup etmilerdir.

Gerekte Eftalitlerin 563-567 yllar arasnda ortadan kaldrlmasndan sonra

Amu-derya Trklerle Persler arasnda snr kabul edilmeliydi ki, nehrin kuzey-
indeki Dervaze-i Ahenn (Demirkap) Geidi iki imparatorluun snrnda bulunuy-
ordu.50 Trkler, Ssnlerin yava yava zayflam olmasndan istifade ederek,
ok gemeden bu snr aacak, gneyde Kapiaya kadar uzanacak ve Ef-talitlerin
eski topraklarnn tamamn ilhak edeceklerdir.

50 Hsan-tsangn seyahati srasnda, yani 630da her ne kadar Trk m-paratorluunun snr ndus
nehrine kadar uzanyorsa da, gerek anlamda Demirkap, Trklerin kuzey snrnn u noktas olarak
kabul ediliyordu. Bkz. Vie, s. 61: te buras Tu-ke engelini oluturur.
 258/491
III. Avarlar ve Kermichionlar

Amu-deryaya ulatklar andan itibaren Bat Trklerinin tarihini incelemeden

nce, onlarn batya srdkleri bir halkn, Avarlarn adnn ortaya kard prob-
leme hi olmazsa yaplabildii kadaryla k tutmak gerekmektedir.
Theophylacten (VII, 7) iaret ettii gibi, aslnda bu Avarlar yalnzca Pseudavar
(Sahte Avar)lard. Acaba gerek Avarlar kimdi? Gerek Avarlarla ilgili en eski met-
in, onlarn 461-465 yllar arasnda Sabirleri ittiklerini, yerlerinden edilen bu
Sabir-lerin de Bizansa komu dier halklarla savatklarn kaydeden Priscusun
metnidir.51 Theophylacte Simocattaya gre (VII, 7) skit halklar arasnda ilk
srada yer alan gerek Avarlar, Trkler tarafndan malup edildikten sonra bakiyel-
erinin bir ksm Taugast ehri sakinlerine, dierleri ise Mukrilere snmlardr.
Taugast veya daha doru ifadesiyle Taugats, Trklerin inlilere verdikleri isim-
dir.52 Mukrilere gelince, muhtemelen bunlar, inlilerin nceleri Mu-ki, daha son-
ralar Mo-ho dedikleri bir Tunguz kabilesidir.53

51 Priscus, s. 158.
52 Klaproth, Memoires relatifs d lAsie, III/261-264, Theophylacten bu metnini inceleyerek
Taugastn kesinlikle in olduunu ispat etmitir. 1221-1224 yllar arasnda dolaan ang-unun Si
yu kisin-de Kulca yaknndaki Almalk sakinlerinin inlilere Tao-hua-i dedikleri kaydedilmektedir.
Koo-Saydam kitabelerinde inlilerden Tabga adyla bahsedilir. (Thomsen, age., s. 139) Fakat bu
adlandrmann kkeni henz fazda aydnlatlm deildir. Bkz. ayrca Hirth, Nachworte, s. 35, n. 1.
53 Pei-i (XCIV, s. 7 r): Mu-ki Krall Kao-k-linin kuzeyindedir; ona Mo-ho da denilir.
Bu ksa girizgahtan maksadmz, Avarlar, esasen V. Yzyl ortalarna doru
byk fetihler gerekletiren, ama Asyann en mekuk barbar halklar olarak ka-
bul edilen ve en nihayet Trkler tarafndan malup edildikten sonra ksmen
 259/491
552-555 yllar arasnda Tunguz asll Bat Wei hanedannca ynetilen inlilere
snan Juan-juanlarla zdeletirmektir.54

54 Gerek Avarlarn Juan-juanlarla zdeletirilmesi daha nce St. Martin (Lebeau, Hist. du Bas-
Empire, X, s. 361) ve Marquart (Erans-hahr, s. 53-54) tarafndan desteklenmitir. Ben de ayn
grteyim, ama Trklerin Avarlara ancak Abdel yani Eftalitleri tamamyla itaat altna aldktan sonra
saldrdklarn kaydeden Theophylacten (VII, 7) metniyle, Eftalitler ancak 563-567 yllar arasnda
tepelenirken, Juan-juanlarn 552de malup edildikleri ve 555de bir millet olarak tarihten silindikleri
vakas arasnda bocaladm belirtmeliyim. Bu engeli amak iin, Theophylacten Abdel adyla Eftal-
itler arasnda kurduu balantnn doru olmad hkmne varmaktan baka are yok. Trk
hakannn 598de mparator Mauricee yazd mektuptan bahsederken ileride bu konuya tekrar
dneceiz.

Ancak, burada sz konusu edilen Avarlarn yan sra, haksz yere onlarn adn
kullanmakla birlikte, Macaristana yerletikten sonra Charlemagnen hakimiyetini
tanmak zorunda kalacaklar tarihe kadar fetihlerinin yanklaryla Galyay nlatan
mehur Avarlar olmalar hasebiyle bu ad erefli bir noktaya tayan bakalar da
vardr. te, 558de Avrupada zuhur eden bu Avarlar (The-ophylacte, VII, 7), yani
u bizim sahte Avarlar, dmanlar Trklerin nnden kayor ve Alanlarn
araclyla Bizansllardan yardm istiyorlard. Bunlar Kafkaslara geldiklerinde,
burada yaayan sekene onlar amansz Avarlar zannettikleri iin, uzlamak maksa-
dyla zengin hediyeler sundular. Berikiler de kendilerine bu denli yarar salayan
korkunun srdrlmesinde bir saknca grmediler. Bylece Avarlar ad onlara
miras kald. Aslnda bunlar, adlarn ok eski iki Uygur prensinden alan Uar ve
Kun adl iki Uygur kabile-siydi. Theophylacte zamannda sahte Avarlar iinde kim-
in Uar, kimin Kunlardan olduu ayrt edilebiliyordu.55 Onlarn ortak ad Uar ve
Kun, yahut Trk hakannn szlerini nakleden Menandrein metninde grdmz
gibi Varhonitdi.56 Theophylacte, ayrca bize, Varhonitlerle ayn etnik gruba men-
sup olan ve VI. Yzyl sonlarna doru onlarn yanna snmaya gelen Tarniak,
Kotzager ve Zabender kabilelerini de zikretmektedir.57

55 Theophylacte, s. 284.
56 Fragm. Hist. graec., IV, s. 246.
57 Theophylacte, s. 286.
 260/491
Bizans literatrnde esrarengiz izine rastladmz Kermichion veya Hermi-
chion ad bence sahte-Avarlar veya Varhonitler iin kullanlm. Gerekten de
Theophanen Chronographiesinde 6055 (563) ylnn Temmuz aynda Okyanus
yaknlarndaki Avar (?) halknn arasnda yaayan Hermichionlarn kral Askelin
elilerinin Bizansa geldiini okuyoruz.58 Dier yandan Menandre, Justi-nienin
36. ylnda yani tam olarak 562-563de Avarlarn Konstan-tinopolise gerekten bir
eli gnderdiklerini nakletmektedir.59

58 Theophane, Chronographie, s. 239. De Boor, burada Varhonit kelimesinin yerine Avar kelimesin-
in konulmas gerektiini belirtmektedir ki, bence tamamyla hakldr. nk okyanusa yaknlktan
bahsedilmesi dolaysyla Avar kelimesi tercih edilebilir. Nitekim Priscus Panitesde de (Fragm. Hist.
graec., IV, s. 104) Avarlarn okyanus kysnda yaayan halklar yznden muhaceret etmek zorunda
kaldklarn okuyoruz. Kral Askele gelince, byk ihtimalle Scultar ile ayn kiidir ki, VI. Yzylda
yaayan Afrikal air Corippus u msralar-da bu ahsa imada bulunmutur:
En Scultor nostra servire paratus in aula Legatos nobis et
plurima munera mittit
Bu zdeletirme Marquarta aittir (Historische Glossen, s. 197; E-ranshahr, s. 50, n. 5);
Nldeke ise (Geschichte der Perser, s. 58, n. 2) Scultoru Silzibulla zdeletirmektedir.
59 Menandre, Fragm. hist. graec., IV, s. 205.
Avrupal bilim adamlar u ana kadar Hermichionlarn Trklerden baka bir
halk olmadklar konusunda hemfikirdirler ve bu kanaat, 568de Trklerin Justine
gnderdikleri elinin Tana-isin dousunda gemite Massagetler denilen ve Pers
dilinde Kermichion tesmiye edilen Trkler yaarlar eklindeki szn nakleden
Bizansl Theophanen metnine istinat etmektedir.60 Halbuki bu metin ilk bakta
grnd kadar kesin deildir. Bir kere metin, Massagetlerle Trkleri tek ve ayn
halk olarak gstermemektedir. Metnin demek istedii, sadece Massagetlerin ve
Trklerin ayn blgede birbirinin devam olarak yaadklardr. Acaba bunun aksi
varit olamaz m? Yani Kermichionlar Trklerin yaadklar ayn topraklarda
yaadklar iin Trk olarak grlm olamaz m? Eer bu gr kabul grseydi, o
takdirde Ker-michionlar Trklerden nce yaayan Juan-juanlar olabilirlerdi. Hal-
buki Marquart kesin bir biimde Kermichion kelimesinin Farsa solucan an-
lamna gelen kerm ve Avestata geen Hyaonas etnik adndan geldiini izah et-
mitir.61 Hyaonaslarn genellikle Kionitlerle zdeletirildii ve Ammien Marcel-
line gre Miladi IV. Yzyl ortalarna doru ran snrn zorladklar bilinmekte-
 261/491

dir.62 Kermichionlar solucanlara benzetilen Hyaonas (=Juan)lar idi ve dolaysyla

bu adlandrma bcekler veya solucanlar gibi fkr fkr kaynamalar sebebiyle
Juan-juanlara mnhasran uymaktadr. Bir dier yandan, Juan-juanlarn gerek
Avarlar olmas gerektiini grmtk; Varhonitler Avrupaya geldikten sonra Avar
adn aldklar gibi, onlar da Perslerin Juan-juanlar yani gerek Avarlar kas-
tederek verdikleri Kermichion adn almlardr. Bu durumda Kermichionlarn
kral Askelin sahte-Avarlarn veya Varhonitlerin kral olduunu ispat edecek hibir
kant yoktur. Aksine Askelin elileri 563de, Trk elisi 568de Bizansa geldiine
gre, o bir Trk kaan deildi.

60 Theophane, Fragm. hist. graec, IV, s. 270.

61 Marquart, Historische Glossen, s. 196-197; Eranshahr, s. 50. Marqu-art, bu tutarl aklamaya
ramen, Bizans metinlerinde geen Ker-michion kelimesinin Trklere iaret ettiini var saymaktadr.
62 James Darmesteter, le Zend-Avesta, Annales du Musee Guimet, tome XXIV, p. LXXXIII.

IV. Bat Trklerine Gelen Bizans Elileri

 262/491
Trkler, Mvernnehirde Eftalitlerin yerini aldktan sonra Persiann
komusu oldular. Halbuki Hazar Denizinin kuzeyinde Bizans mparatorluu ile
iliki kurabilirlerdi, fakat ticari konuda kan bir anlamazlk siyasi tavrlarn
etkiledi.
in ipei ticareti, Asyann en nemli megalelerinden biriydi ve iki yolla
yaplyordu. Bu yollardan en eski olan Sodiyanaya gideni, dieri en belli bals
Barygaza (gnmzde Cambay Krfe-zinde Narbada nehrinin mansabndaki
Broach) olan Hint limanlarna ulaan yoldu. pein alcs Bizansllar ve Persler,
simsarlarsa Merkezi Asya gebeleri ve Hint Okyanusu denizcileriydi.
Bizansllar, araclar devreden karmak iin bir teebbste bulunmulard.
Justinien zamannda ipek bcei yumurtalar Bizansa getirilmiti. 568 ylnda ise
mparator II. Justin, ipek bcei yetitirmeyi ve bundan yararlanmay bildiklerini
aknlk iindeki Trk elilerine gsteriyordu.63

63 Procope (de bello Gotthico, IV, 17): Hindistandan Bizansa gelen ve Justinienin ipei satn almak
iin artk Pers araclar istemediini gren din adamlar, imparatora kendisini honut edecek bir ey
getirme vaadinde bulundular. Bunlar, pek ok Hintlinin yaad Serin-da denilen lkede uzun sre
kalmlar ve Bizans topraklarnda ipek retimini mmkn klacak vastalar tam olarak renmilerdi.
Bu din adamlar, imparatorun istei zerine Hindistana dnerek Bizansa ipek bcei yumurtalar ge-
tirdiler ve bylece Bizans mpara-torluunda ipek kuma retimi balad. - Bizansl Theophanea gre
(fragm. hist. graec., IV, s. 270) Justinien zamannda Konstantino-polise ipek bceinin ne ie
yaradn gsteren bir ranlyd. O, ipek kozalarn bastonunun iine koyarak Seres lkesinden hareket
ederek Konstantinopolise gelmiti. Daha sonralar mparator Justin, bceklerin nasl yetitirileceini
ve ipein nasl hazrlandn bildiini gsterince Trkler arp kalmlard, nk Seres pazar ve li-
manlarn onlar ellerinde tutuyorlard.

Yine de bu sanayi dalnn Bizansda asla gelimedii kanaatindeyim. nk

Justinien ipek temin etmek maksadyla Pers mparatorluu topraklarndan
gemeden dorudan Hint limanlaryla temas kurmann yollarn aram; bu amala
531lerde Arabistann gneybatsnda, Yemen sahilinde yaayan Himyeri tacirlerle
gizlice temasa gemiti.64 Zaten tacir gemileri de Hindistanda ipek aramak iin
yolculua kmaya mde vaziyette beklemekteydi.

64 Procope (de bello Persico, I, 20): Justinien, 531lerde o sralar birleik olan Himyerilerle Etyopy-
allara bir eli gndererek, Etyopyalla-rn Hindistana gidip ipek satn almalarn ve Bizansa
 263/491
satmalarn teklif etti. Bylece hem onlar byk krlar salayacaklar, hem de Bizans etek dolusu altn-
larn dman Perslere kaptrmam olacakt.

Persler de Hindistandaki deniz ticaretini btnyle tekellerine almak niyet-

indeydiler. Bu yzden hem Himyerilerin Bizans karlarna hizmet etmelerini en-
gellemeye alyor, hem de karadan nakliyatla uraan halklarn cesaretini
krmaya gayret ediyorlard.

n Asyann belli bal ipek stokular Sodiyanlard.65 Sodiyanlar, Eftalit

hakimiyetinden Trk hakimiyetine getikten sonra yeni efendilerinin itibarndan
yararlanmak niyetiyle, Pers mpa-ratorluunda ipek ticareti yapma izni almak
zere Persler nez-dinde yapacaklar giriime destek olmalarn istediler. Maniah
adl birinin ynetimindeki bir Sod heyeti, Trk kaan Dizabulun (steminin)
onayn aldktan sonra, 568den daha nceki bir tarihte Hsrev Anuirvanla
grmeye gitti. Anuirvann Katulf adnda Eftalit asll bir danman vard. Bu
adam, karsna hakaret eden kraldan intikam almak amacyla lkesini Trklere
teslim ettikten sonra Perslere snmt. Muhtemelen ipek ticaretinin hangi artlar
altnda yapldn biliyordu. Sonradan herhangi bir ekilde sulanmamak ve Trk-
lerden gelecek herhangi bir ipekten yararlanmamaya kararl olduunu gstermek
iin, Hsrevi getirilen hediye ipekleri satn almaya fakat bilahare halkn gz
nnde yakmaya ikna etti. stei aynen yerine getirildi ve eliler olduka fkeli bir
vaziyette geri dndler. Dizabul (stemi) olay hazmedemeyerek yeni temsilciler
gnderdi, fakat hepsi zehirlendiler ve ancak birka tanesi kamay baarabildi.
Trklerin kp gelmesini nlemek iin ayrca ran havasnn ldrc olduu
eklinde dedikodular da yayyorlard. Bu sylenti, olduka kurnaz olan ve adam-
larnn haince yok edildiklerini anlayan kaan etkilemedi. Ama fkeden kplere
binmiti ve o gnden sonra Trklerle Persler arasna kara kediler giriverdi.

65 Bunun devam iin Menandree bkz. (Fragm. hist. graec., IV, s. 225 vd.)
Maniah, kaann bu davranndan faydalanarak Perslerin reddettii k
yolunu Bizansllarda aramay teklif etti ve grevin kendisine verilmesini istedi.
Kaann bu istei kabul etmesinden sonra yola koyuldu ve uzun bir yolculuktan
sonra Kafkaslar66 geerek Justinin imparatorluunun drdnc ylnn banda,
yani 567 ylnn son aylarnda, Bizansa vard. mparatora efendisinden selamlar,
ok deerli ipek kumalar ve skit alfabesiyle yazlm bir mektup sundu. mparat-
or Justin bu mektubu tercman araclyla okuttu. Maniah, Trklerin drt
 264/491
ynetime blndn, ancak tamam zerinde sadece Dizabulun sz sahibi
olduunu, onun Eftalitleri btnyle hakimiyet altna alp haraca baladn ve en
nihayet onun boyunduruundan kurtulmak iin Avrupaya kaan Avarlarn (yani
sahte Avarlarn) saysnn yirmi bin civarnda olmas gerektiini belirtti. Maniah,
ayrca grmenin sonunda, Trklerin Bizansllara sadk kalacaklar konusunda
kasem ve yemin etti.

66 Maniah, Kafkasyay kuzeyden gneye geti. Perslerin mstahkem Gorgo Geidinin kapad
gneyden deil, ancak Hazar Denizinin kuzeyinden gemi olabilirdi.

mparator Justin, hkmdarlnn drdnc ylnn son aylar olan 568 ylnn
Austos ay balarnda bakanln Kilikyal Zemarquen yapt bir elilik heyet-
ini yanna katarak Maniah geri gnderdi. Zemarque, uzun bir yolculuktan sonra
Sodiyanaya vard; orada birka Trk kendilerini tanttktan sonra ona demir sat-
may teklif etiler. Menandren grne gre kendilerinde demir madeni
olduunu bu ekilde anlamasn istiyorlard. Bu tanklk, Pei-inin Trklerin Juan-
juanlarn hakimiyeti altnda yaadklar srada demiri ilemek iin kullanldklar
eklindeki kaydyla rtyor. Daha sonra Trk bycler Romal eliyi alevlerden
geirerek arndrdlar. Ayn gelenek XIII. Yzyl Moollarnda da grlr. 67

67 Bkz. Jean du Plan de Carpin, Avezac yay., s.621 : unde nuper conti-git quod Michael, qui fuit un-
us de magnis ducibus Rusciae, cum ivisset ad reddendum se Bati, fecerunt cum prius inter duos ignes
transire. W. W. Rockhill, The Journey of friar William of Rubruck, s. 240, n.2.

Elilik heyeti, daha sonra Dizabulun (stemi) Menandrea gre anlam Altn
tepe68 olan Ektagdaki ikametgahna gitti. Bizansl tarihinin bu iddias hayli can
skcdr nk Ektag, daha dorusu Ak-tag, Ahsiket69 deil Ak da anlamna gelir.
Menand-re, Valentinin 576daki elilik raporuna dayanarak Tardu (Ta-tu)
Kaann altn anlamna gelen Ektel danda bulunduunu bir kez daha belirt-
mektedir.70 Klaprotha gre71 bu isim, esasen altn anlamna gelen Altay (Altun)
kelimesinin bozulmu eklidir. Fakat bylesi bir bozulmay kabullenmek hayli
zordur ve Ektag varyant tag = da kelimesini ierdii iin phesiz daha tercihe
ayandr. Gnmzde genel kabul gren gr, Menandrein kaydnn dikkate aln-
masnn gerekmedii, Ektag veya Ak Dan Altay yani altn dalar zinciri iinde
zel bir da olduudur. (Koo-Saydam yaztlarndaki Altun-yu). Fakat bana gre
bu da fazla muteber bir bak as deil. Menandre tarafndan Ektag kelimesine
 265/491
yklenen anlam yanl ise, o anlam hi dikkate almamak gerekir ki, bu durumda
Ektag veya beyaz dan baka yerlerden ziyade Altaylarda yer aldna dair en
kk neden kalmamaktadr. Dahas, stemi ve Tardu kaanlarn otalarnn
Altaylarda bulunmas fazlasyla ihtimal ddr. nk Bat Trkleri en kudreti ol-
duklar dnemde douda Altaylara kadar yaylabilmilerse, bu ancak Kara rt ve
Altaylar arasnda yaayan Karluklar ile daha nce Altaylarda yaayan Sir-Tar-
dular hakimiyet altna almakla mmkn olabilirdi, ama Bat Trkleri baka yerde
yayorlard. in metinlerinde u-lo Kaann (605e doru) sabit bir ikametgah
olmad, fakat ou kez Wu-sunlarn topraklarnda, yani li nehri havzasnda
kald kaydedilmektedir. Onun emrinde birok kk kaan vard ve bunlarn biri
Takentin kuzeyinde, bir dieri Kuann kuzeyindeki Yulduz (Ying-so) vadisi
tarafnda oturuyordu. Kiu Tang-u, Karaardan kuzeybat istikametine ynelerek
(yani Kuann kuzeyine kadar Yulduz vadisi boyunca karak) yedi gnlk yoldan
sonra Bat Trklerinin gney otana varldn belirtmektedir; Ayrca Ta-tu
(Tardu)nun torunu e-kui Kaan (611e doru) otan Kuann kuzeyindeki San-
mi danda kurmutu. Dier taraftan Kua Krallyla ilgili notlardan, kralln
srtn kuzeydeki A-kie veya A-kie-tien dana verdiini, bununsa pi-an yani akda
olduunu biliyoruz.72 Dolaysyla A-kie aslnda Trke ak kelimesinin orto-
grafisinden baka bir ey deildir ve zaten A-kie-tiende Ak-tag = ak da terimini
grmemiz gerekir. Yulduz vadisinden kuzeybat ynnde yukar klarak ulalabi-
len ve Kuann kuzeyinde bulunan bu akda, kuzey yamacna u-lo Kaann
kendisine bal iki kk kaandan birini yerletirdii, Bat Trklerinin gney or-
dasnn bulunduu yer deil miydi; ayrca e-kui Kaann yaad San-mi dana
komu olan ve nihayet Bizansl elilerin stemi Ka-an, bilhare olu Tarduyu zi-
yaret ettikleri da Ekta deil miydi? Bu bak ekli benimsenirse, Kuann kuzey-
indeki dalarn tesinde yer alan Tekis nehri vadisinin Bat Trklerinin73 ilk ka-
anlarnn ikametgah olduu sonucu kar.

68 Menandre (Fragm. Hist. Graec., IV, s.227)

69 Saint-Martin, Lebeauda, age., cilt IX, s. 400, n. 1.
70 Menandre (Fragm. Hist. Graec., IV, s.227)
71 Tableaux historique de lAsie, s. 117.
72 Si y ui tao ki, (II, s.13 r): Eek-ba da (olak ba) akda diye adlandrlan dadr; Sui-u
ona A-kie ismini verir; Tang-uda ise A-kie-tien eklinde geer. - Bu dan M.S. VIII. Yzyldan it-
ibaren akda adn tadn, Haminin batsnda, Karaarn kuzeyinde ve akda eteklerinde
 266/491
oturan baz Tls boylarndan bahseden Sui-unun (LXXXIV, s. 8 r) ve Tang-unun (CCXXI, a, s. 8
r) ak da denilen A-kie-tien da ifadesi de teyit etmektedir.
73 Bugn hl Tekisin kuzey yakasnda bulunan bir daa Altan-tav (Altn Da) adnn verilmesi
olduka calib-i dikkattir. (Elisee Reclus, Nouv. Geographie universelle, cilt VII, s.175deki haritaya
baknz)

Zemarque Dizabulun (stemi) yanna gelince onu otanda gerektiinde bir atla
ekilebilen iki tekerlekli altn bir tahtta oturur buldu. Ota, batan sona en gzel
renklerle sanatkrane ekilde alacalanm ipek kumalarla sslenmiti. Elilere
zmden yaplmam, kmz veya Moollarda74 det olan mayalanm ksrak st
olduu belli yumuak bir arap ikram ettiler. Tarihi, dier gnlerde Bizansllarn
kabul edildii dier iki blm de tasvir etmektedir. Birinde heykeller, kaann
zerinde uzand altn bir divan, srahiler, ibrikler ve altn flar; ikincisinde al-
tnla kapl ahap direkler, drt tavus kuu zerinde oturan altn ssl bir yatak
hayranlkla seyrediliyordu. Giriteki arabalar gm yemek takmlar ve gmten
yaplm hayvan resimleriyle doluydu. Bu resimlerin Bizansta75 bulunan ben-
zerlerinden aa kalr bir yan yoktu. Gerek barbar olarak grmeye altmz bu
Trkler aslnda zannettiimiz kadar kaba deillerdi. Sadece kymetli maden zer-
ine yanstlan sanatlar, deerleri bozulup paraya dntrlnceye kadar geerli
olan eyalar yaratmtr. Bu sanatn neredeyse tamamen kaybolmu olmasnn se-
bebi de budur. Bununla birlikte, ok kuvvetle muhtemeldir ki, bu sanatn izleri
Sibiryann gneyinde gn na karlp gnmzde Ermitage Mzesinde76
saklanan birka altn kabartma ssleme iinde bulunabilir.

74 Rubruk, byklerin kullanmna sunmak iin Moollarda retilen Kara koumis (caracosmos)dan
bahsederken, onu ra veya tatl araba benzetir.
75 Menandre, Fragm. hist. graec., cilt IV, s. 228 b. - Theophylacte Simo-catta (III, &) Perslerin ver-
dii altnla Trklerin yapt yatak, sandalye, kupa, koltuk, krs, at sslemesi ve silahlardan bahseder.
76 Bu antlar hakknda bkz. Gney Rusyann eski eserleri, N. Konda-kof, J. Tolstoy ve S. Reinachn
Franszca yay. ; Paris 1891; ekil 341-360 ; ayrca bkz. S. Reicnach, Eski ve modern sanatta drt naln
temsili, 4. madde, Arkeoloji Dergisi, cilt XXXVIII, 1901, s. 27-45.

Dizabul (stemi), Krgz77 bir cariye verdii Zemarque Pers mparatorluuna

kar balatt sefer srasnda refakatine ald. Talas nehri yaknnda ayn ismi
tayan ve gerek inli78 gerekse Arap yazarlarca79 iyi bilinen ehirde mola
 267/491
verdiler. Orada Pers saraynn bir elisi kendini kaana tantt, kaan da onu
ziyafete davet etti; ama onu Bizans elisinin arkasnda oturmak ve yurttalarnn
adaletsizlii hakknda kinayelerde bulunarak bunaltmak suretiyle tahkir etme fr-
satn karmad. Pers elisi bu saldrlara yksek sesle cevap verme cesaretini
gsterebildi.

77 Menandre, Fragm. Hist. Graec., IV, s.228 b.

78 Vie s. 59; Memoires, cilt I, s.14
79 Talas, komu Yengi, Sayram ve Apara ehirleri hakknda Araplardan gelen bilgiler 4 Denizde (El
yazmalarnn dipnot ve blmleri, 1828, cilt XIII, s. 224, n.1) ok zl bir notta toplanmtr.

Zemarque Emba, Yayk ve Volgay geerek yapt dn yolculuunda izle-

meyeceiz. Bu gzergah daha nce yeterince incelenmitir80 ve zerindeki karan-
lk noktalar bizim inceleme alanmz iinde deildir. Sadece Volgann batsndaki
Uygur reislerinin Dizabul (stemi) adna hkmettiklerinden bahseden pasaja iaret
etmekle yetineceiz.81 Ayrca Bilge Kaan kitabesinde ve ince transkiripsiyon-
larda geen tarkan unvan kullanan Tagma adl bir Trk temsilcinin Zemarquea
refakat ettiini de belirtmi olalm.82

80 Bkz. Klaproth, Tableaux historique, s. 117; Lebeau, Histoire du Bas-Empire, X/64 vd.
81 Menandre, Fragm. hist. Graec., IV, s. 229 b.
82 Menandre, age., s. 229 a: Tarkan unvann deiik biimlerde sunan birka rnek: Bulgarlarda,
Boyla Tarkan (Constantin Porphyogene-te, De caerim., II, 47 ; Marquart, Die Chronologie, s. 42, n. 1)
- Bilge Kaan yaztlar : Taman Tarkan (Thomsen, Orhun Yaztlar, s. 131 ve 185, n. 113). Elinizdeki
eserde Mu-pi Tarkan, Pu-i Tarkan, Baga Tarkan. - Wu-kungun gezisi balantsnda, Ki-pin (Kapia)
kralnn 750de in sarayna gelen elisinin ismi Sa-po tarkandr (JA., Eyl-Ekim 1895, s. 345) ...

Trklerle Bizansllar arasndaki diplomatik ilikiler o noktada kalmad. Ze-

marquedan sonra Anankaste adl bir Trk Konstan-tinopolise, arkasndan Euty-
hios, bilhare 576da yeni bir heyete bakanlk edecek olan Valentin, bir biri ardna
kaan ziyaret eden Herodion ve Sicilyal Paul gibi Bizansllar Trklere geldi-ler.83
Trkler Bizansllar Perslerle savaa itmek istiyorlard, onlarn dzenledikleri
entrikalar Bizansllarla Ssnleri84 kaptran ve 571den 590a kadar sren
savan belli bal sebebi oldu. Bizansllar, mttefikleri Himyerilere hcum etmel-
eri, Bizansa85 gelen Trklerin gzergah zerindeki Alanlar Trk elileri zehir-
 268/491
lemeleri iin parayla satn almalar yznden Perslere zaten di gcrdatp duruyor-
lard. Hsrev de Ermenileri infiraka tevik eden, onlar yllk be yz altn rana
vermemek iin kkrtan Justine kinliydi.86

83 Menandre, age., s. 245 a.

84 Menandre, age., s. 236 b ve 237 a.
85 Theophylacte Simocatta, III, 9. Jean dEpiphanieye gre (Fragm. hist. Graec., IV, s. 274 a),
Persler, Alanlar araclyla Zemarque ve beraberindeki Bizansllarla Trkleri ldrtmek istediler.
86 Jean dEpiphanie (Fragm. hist. Graec., IV, s. 274 a.
Bizansllarla Trkleri birbirine yaklamaya iten menfaatler ne kadar ok olursa
olsun, bu, aralarndaki uyumun srekli olmas iin yeterli deildi. Bunun kantn
Menandrein eli Valentin hakknda bize brakt yazlarda buluyoruz. Tiberius
Sezarn ikinci naiplik ylnda, yani 576da,87 Bizanstan yola kan bu kii, daha
nceki elilikler srasnda Bizansa gelip orada kalm alt yz Trk beraberinde
gtryordu; onun grevi Tiberiusun imparatorluk yetkilerini zerine aldn
kaana bildirmekdi. Ze-marque ayrca Dizabulla yaplan anlamay yenilemek ve
Trkleri Perslere saldrmaya tevik etmek niyetindeydi.88 Valentin, muhtemelen
Aral Glnn kuzeyindeki bir blgede Utigur kral Anagai89 sayesinde hkmeden
Akkagas adnda bir kadnn ynettii bir skit halknn arasndan geip giderek,
Turksantn90 huzuruna vard. Turksant, Trk mparatorluunu yneten sekiz
prensten biriydi ve bunlarn en eskisinin ad Trke aslan szcn anmsatan
Arsila91 idi. Turksant, Valentini olduka ask bir ehreyle karlad ve evirdikleri
daleverelerden dolay Bizansllar ac bir dille eletirdi. Onlar kleleri
Varhonitlerle (sahte-Avar-lar veya Avrupa Avarlar) anlama yapmakla sulayarak,
Trkler tarafndan yenilgiye uratlan Alanlar ve Utigurlar ezdikleri gibi Varhon-
itleri de ezecekleri tehdidinde bulundu. Arkasndan bizzat eliyi hedef alarak, len
babas Dilzibulun yasn tutmak iin Trk geleneklerine uygun olarak yzn yrt-
mamasndan dolay tenkit etti. 572de bu barbar dete uymay reddeden inli eli
Wang King kadar cesaret sergileyemeyen Valentin ve beraberindekiler, derhal
yanaklarn izdiler ve arkasndan Dilzibulun cenaze trenini izlediler. Turksant,
tren srasnda babasnn ruhuna salnda bindii atlar ve ayrca merhumu
tamakla grevlendirdii drt esiri kurban etti. Valentin daha sonra Turksantn
Ektel danda oturan z kardei Tardunun yanna gitti. Bu da daha nce sz
 269/491
edilen Zemarquen Dizabulu ziyaret ettii da ile ayndr. Grne gre bu da,
Yulduz vadisinden kuzeybatya karken Kuann kuzeyinde kalan Akdadr. Bu
arada meydana gelen olaylar sebebiyle Trklerle Bizansllarn aras iyice almt.
Bohan adl birinin kumandasndaki Trk ordusu ilkada Pan-ticapee denilen
Bosporusu kuatan Utigur kumandan Anagain ordusuna yardma gelmiti.
Bosporus, Kimmer Boaznn giriinde, Krmn dou ucunda bugnk Ker
ehrine komu bir yerleim yeriydi. Bu artlar altnda, Valentinin kaann
sarayndaki ikameti ok can skc geti. Ancak bir gzel zlgt ektikten sonra dn-
mesine izin verdiler.

87 Tiberiusun naipliinin ikinci yl Aralk 575de balar.

88 Menandre, (age., s. 245 b) : Zemarquen ziyaret ettii kaann Diza-bul olduunu yukarda
grmtk. Dolaysyla bu metin Dizabul ile Dilzibulun ayn kii olduunu gstermektedir.
89 Bu isim, Trkler tarafndan malup edildikten sonra 552de intihar eden Juan-juan hkmdar A-
na-kuinin adyla benzerlik gstermektedir. Hirth bu grtedir. (Nachworte, s. 110, n. 1)
90 Marquarta gre (Historische Glossen, s. 188) Turksant ad Trgi ad yani Trgilerin ad
szcnden gelmektedir. Ancak Menandrein anlattklar Turksantn en bat noktasnda yaayan
Trk hakan olduu sonucu kmaktadr. Halbuki Trgiler en douda yaayan be Tu-lu boyundan
biriydi ve en azndan o sralarda li havzasnda olmalar gerekirdi. Dolaysyla Turksantn Trgi
kaan olduu grne katlamam.

91 Bu ahs in belgelerinde hi gemez. Menandrein kulland kelimesi

sekiz Trk kaan arasnda en yals ve kdemlisi olan Arsilay gsteriyor olmaldr. Yoksa Marquartn
dediinin aksine (age., s. 186) Arsilann Trklerin ulu hakan olduu anlamna gelmez.
Tardu adnn Menandreda zikredilmesi olduka nemlidir. Esasen bu ad, tm
bu yzergezer tarihi konuda Bizans belgeleriyle ince metinler arasnda belli bir
uyum salamak iin kullanabileceimiz tek sabit dayanak noktasdr. De Guignes,
Yunanllarn Tardusunun inlilerin Ta-tusu92 ile ayn kii olduunu kabul et-
miti. Bilgilerimizin artmas bu zdeletirmeyi kesinletirmektedir. Esasen dilb-
ilim de bunu teyit etmektedir: Ta-tudaki ta daha nceleri tat eklinde telaffuz
edilirdi. Halbuki sondaki t Hirthin93 tespit ettii gibi yabanc isimlerin
yazlndaki rye tekabl etmektedir ki, buna gre tpk Ta-monun Darma, ta-
kann tarkan oluu gibi Ta-tu Tardu halini almtr. u halde Tar-du Ta-tudan
bakas deilse, bundan onun babas Dilzibulun da e-ti-mi (stemi) olduu so-
nucu kmaktadr. Eli Valentinin verdii bilgi, stemi Kaann 575 yl sonunda
 270/491
veya 576 balarnda ld tespitini yapmamza imkan salamaktadr ki, bu tarih
582den itibaren steminin olu Ta-tudan bahseden in metinleriyle de
btnyle rtmektedir.94

92 De Guignes, Reflexions generales sur les liaisons et le commerce des Ro-mains avec les Tartares
et les Chinois (Memoires... de lacad. Des Insc. Vt B. L., tome XXXII, 1768), s. 365: inlilerin Ta-tu
dedikleri Tar-du... - Bkz. Saint-Martin (Lebeau, Hist. du Bas-Empire, X?180, n. 3): ok
muhtemeldir ki Yunanllarn Tardusu inlilerin Ta-tusu ile ayndr. - Klaproth, Tableaux his-
toriques, 1826, s.118. - Hirth, Nachworte, s. 131. - 655de Bat Trklerinden baka birine, Hie-li Tardu
ada da Tardu ad verilmitir. Hirthe gre, age., bu isimde Tardularn ad unvan mevcuttur. - Kang
Krallyla ilgili notta ad geen Ta-tu Kaan, Tu-kelerle ilgili notlarda geen Ta-tu kaanla ayn
kiidir.
93 Hirtsch, Chinese equivalents of the letter R in foreign names (Journ.of the China branch of the
R.A.S., N.S., cilt XXI, s. 214-223).
94 Ta-tu ile ilgili tm metinlerin topland s. 79a baknz.

V. Ssnlere Kar Trkler ve Bizansllar

 271/491
imdi olaylarn seyrine bir gz atalm.
Hsrev Anuirvan 579da lnce yerine olu IV. Hrmz geti ve 579dan 590a
kadar hkm srd. Ona Trk olu95 lkabn takmlard. nk annesi,
kaann Trklerle birlikte Eftalitlere saldrma anlamas yapt srada Hsreve
verdii kzyd. Hrmz, aradaki akrabala ramen Trklerle hi iyi geinmedi.
Tabe-rinin anlattna gre hkmdarlnn on birinci ylnda96 (588589) Trk-
lerin melikul azam aba 300.000 askeriyle Hrmzn zerine yrd ve Bada-
gis ve Herata97 kadar geldi. Bu arada Bizans imparatoru Suriye l ynnde
ilerlerken, Hazar hakan Hazar Denizi gneyindeki Derbendde her yeri atee ve
kana bouyordu. Persler en ok sktrldklar tarafa kotular, yani var gleriyle
abay pskrtmeye altlar. General Behram bin onu karlad, malup etti
ve bir okla ldrd. Arkasndan abann olu Bermudaya Baykend ehrinde
saldrd ve esir ederek bol miktarda ganimetle birlikte Hrmze gnderdi.98
Behram kaleye girip hazineyi atrdnda, diye anlatr Saalibi, saysz miktarda
gm, kymetli eya, muhteem silahlar ve mobilyalar buldu. Bunlarn arasnda
Afrasybn ve Arcsfn hazineleri, Siyavuun tac, kemeri ve kpeleri vard.
Behram, bir liste kardktan sonra tm bu zenginlikleri binlerce deveye ykleterek
gvenilir bir muhafz birliinin nezaretinde Hrmz99 sarayna gnderdi. Met-
in bariz ekilde abartl olmakla birlikte nemlidir, nk Buhara yaknndaki
Baykendin herhangi bir ehir deil, abann en kymetli varlklarn koruduu
kale olduunu kantlamaktadr. Dolaysyla Ta-ber ne sylerse sylesin, aba ve
Dineverinin Yer-tegin veya Yeltegin100 dedii olu Bermuda, Trklerin ulu
hakan deillerdi ve muhtemelen Trklerin tebaas olan kk Sod hanedan-
larndan birinin hkmdarlarydlar. Abel Remusatnn da101 belirttii gibi, bu,
Sod prenslerinin ao-wu eklindeki soy ad, Arapa aba ve Farsa awa olarak
yazlan isimdir.

95 Trk-zade. - Patkanian (JA., ub.-Mart, s. 189), Ermeni tarihi Se-beosun u szn nakletmek-
tedir: Hrmzn annesi Kaien, The tallarn (Trk) kralnn kzyd. Keza bkz. Nldeke, Gesischte
des Perser, s. 264, n. 5.
96 Nldeke, age., s. 269, n. 2.
97 Tabari, Nldekede, age., s. 269; Thalibi, Zotenberg terc., s. 642 : ... aba-ah isimli hakan, zapt
etmek ve oradan ranehri ondan almak iin Belh zerine yz bin atlyla yrd.
 272/491
98 Thaalibi, Zotenberg terc. s .653. - Baykend Mvernnehirde Bu-haraya bir menzil mesafede
bir yerleim yeridir (Geographie dAboulfeda, Reinaud terc., cilt II, 2, s. 217. - Firdevsi, Bermudann
snd ve Trk hkmdarlarnn hazinelerini saklad kaleyi A-wza diye adlandrmaktadr. Bkz.
Marquart, Eranshahr, s. 82-83.
99 Zotenberg terc. s. 655.
100 Nldeke, Geschichte der Perser, s.272.
101 Nouveaux Melanges asiatiques, I/227, n. 2; Nldeke, Geschichte der Perser, s. 261, n.1. - ao-
wu aile ismi konusunda bkz., s. 182, n.1. - Mazkoutlarn kralna kar kazand parlak bir zaferden
sonra onu ldrd ve topraklarnda ok byk ganimetler elde etti diyen Ermeni tarihi Sebeosun
szn ettii zafer, Behramn abaya kar kazand zaferdir (Patkanian, JA. ub-Mart 1866, s. 187).
Marquart (Eranshahr, s. 64) olduka baarl bir ekilde Trklere iaret etmek iin kulland Mazkut
adnn Massagetlerin eski ismi olduunu belirtir. Aslnda Bizansl Theophanen (bkz. age., s.232) kay-
dna gre Trklere daha nce Massaget deniliyordu. - Dier yandan Marquartn abay u-lo-hu ile
zdeletirme grn ( Eranshahr, s. 65; Historische Glossen, s. 18189) pek de yerinde bulmuyor-
um. Bu kyaslamann tek sebebi, u-lo-hunun 588de Batya kar dzenledii seferde ald bir ok
yaras sebebiyle lm (Sui-u, LI, s. 3 v) olmasdr. Ama u-lo-hu Kuzey Trkleri koluna mensuptu
ve Baykendde oturuyor olamazd.

Behram bin, kazand zafere ramen ok gemeden itibardan dt. Arap ve

Ermeni tarihilere gre102 bazlar Hrmz onun ganimetin bir ksmn kend-
isine ayrp, kalann gnderdiine inandrmlard. Theophylactea gre ise103
Beh-ram Trklere kar muhteem bir zafer kazandktan sonra Kafkaslarda Alban-
ya topraklarnda [Gence ve Karaba evresi] Araks nehrinin kollarndan biri
yaknnda Bizansllar tarafndan hezimete uratld. Bu ikinci varyant Hrmzn
generaline alayc bir tavrla neden reke ve kadn elbiseleri gnderdiini daha iyi
anlatmaktadr. Bu hakarete tahamml edemeyen Beh-ram isyan bayra at. Cte-
siphoneda kan kargaa zerine Hrmz tahttan indirilerek gzlerine mil ekildi
ve yerine bilhare kazand zaferler sebebiyle muzaffer anlamna gelen Per-viz
[Eberviz/Abraviz] lkab verilen olu Hsrev 590da ah ilan edildi. Bununla
birlikte hkmdarlnn balangcnda kendisine azamet kazandran herhangi bir
olay yoktur. Babasn lme terk eden Hsrev, kendisini Medainde [Ctesiphone]
ah ilan eden Behramn nnden kamak zorunda kald. Byk badire ve tehlikel-
er atlattktan sonra lkesinin bat snrnda Frat zerinde yer alan Bizans ehri
Circesiuma [Roha]104 varnca mparator Mauricee yalvarrcasna destek isteyen
 273/491

bir mektup yazd. Maurice, istenen takviyeyi 591de105 Ermeni Narsesin komutas
altnda gnderdi. Perviz ve Narses, Beleres106 nehri yaknlarnda Behrama kar
savatlar ve Behram yenildi. Onun ordusunda bir miktar Trk vard, nk isyan
ettikten sonra eski dman Bermudann107 olu kaanla yani Buhara blgesinde
hkm sren teginle ittifak kurmutu. [Esir alnan] Trklerin birou alnlarnda
ha iareti tayordu. Hsrev, dier esirleri fillerinin ayaklar altnda ezdirmesine
ramen, onlar Mauricee Hristiyan inancnn savunucular olarak gndermiti.
mparator barbarlara neden bu iareti tadklarn sorunca, iaretleri annelerinin
yaptklarn sylediler. Bat skitleri arasnda ldrc bir salgn hastalk yayld
zaman baz Hristiyanlar bu iareti ocuklarn alnlarna izmeye onlar ikna et-
milerdi ve barbarlar bu fikri ters bulmadklar iin kurtulmulard.108 Bu metin,
Hristiyanln, muhtemelen Nesturi Hristiyanln, 591 tarihinden otuz yl kadar
nce Sodiyana Trkleri arasnda mevcut olduunu gstermektedir. nk o tari-
hte Hristiyan olan insanlar tadklar ha iaretini ocuklarna da yapmlard.
Trkler arasnda Hris-tiyan cemaatlerinin bulunduu, Si-an-fu notlarna gre
635de ine dinini yaymak iin geldii anlalan Nesturi din adam A-lo-penin
seyahatinden de anlalmaktadr.

102 Thalibi, Zotenberg terc. s. 657; Sebeos, Patkanianda, JA., ub-Mart 1866, s. 188.
103 Theophylacte Simocatta, III, 7-8 ve Theophane, Chronographie, De Boor yay., s. 263; Nldeke,
Geschichte der Perser, s. 272, n. 3.
104 Theophylacte Simocatta, IV, 10.
105 Nldekenin verdii bu tarih (Etudes historiques sur la Perse ancien-ne, s. 188) Theophanen
verdii 6081 tarihine tekabl etmektedir. - Burada Theophanen ok tartlan kronolojisi konusunda
nasl bir tavr taknacamz belirtmemiz gerekiyor. Theophanenn dnyann balang tarihini M. 1
thoth = 29 Austos 5493e sabitleyen Msrl rahip Pamodoreun takvimini esas aldn biliyoruz.
Dolaysyla tarihlerin Hristiyanlk devri tarihlerine evrilmesi iin, olay 29 Austos ile 31 Aralk
arasnda olmusa dnya tarihinden 5493, 1 Ocak ile 28 Austos arasnda olumusa 5492 karmak
gerekir. Fakat Theophanen baz blmlerinde dnya tarihiyle gsterilenler arasnda birbiriyle bir
senelik bir uyumazlk olduu bilinmektedir ve dolaysyla bu blmlerde dnyann tarihini bir yl
arttrmak gerekmektedir veya bu tarihlerden 5492 yahut 5491 ( 5492?5493 deil) karmak ayn
hesaba gelir. E.W. Brooksa gre (The chronology of Theophanes, 607-775; Byz. Zeitschrift, VIII,
1899, s. 82-97), The-ophanen hatas 607 ylndan itibaren balamakta ve 607den 685e kadar uzan-
maktadr. Bu gzlem, esasen dnya tarihi ile belirtilen tarihler arasndaki uyumu yeniden kurmay
 274/491
salamakta, fakat sorunu kknden halletmemektedir. - rnein Hsrevin lm The-ophane
tarafndan 6118 yl olarak gsterilir, halbuki bu lmn 628 yl ubat aynda vuk bulduunu kesin
olarak biliyoruz. Chro-nique Paschale (Bonne yay, s. 727-7314) Herakliusun Persiadan Konstantino-
polis yetkililerine yollad bir mektubun metnini verir; 15 Mays 628de ana kilisede halka okunan bu
mektup Hs-revin ayn yln 28 ubatnda ldn duyuruyordu (bkz. E. Ger-land, Byz. Zeitschrift,
III, s. 337; Nldeke, Geschichte der Perser, s. 382, n. 1e kesin lm tarihini 29 ubat 628 olarak
gstermitir). u halde burada dnyann 6118. yl 29 Austos 627 yerine 28 austos 628 saylmaldr
ve evrimi yapmak iin 5491/5490 karmak gerekir. Yine Theophane (Bonn yay. S.471) Herakliusun
Ermenistana hareketini dnya tarihi 15 Mart 6114e tarihler; Chronique Pascha-le (Bonn yay, s. 713)
bu olay 25 mart 624e yerletirir; Herakliusun kendi zamannda yazlan Chronique Paschale, evvelce
yaratlm tm kronoloji sistemlerinden bamszdr ve burada Theophanea nisbetle daha gvenilir bir
nirengi noktasdr; halbuki Theophane tarafndan belirtilen Mart 6114 tarihinden ayet 5491/5490
says karlrsa Mart 624 tarihi bulunamaz. nc bir rnek, nceki iki rnei teyit edecektir: Yer-
muk nehri yaknnda yaplan muharebe Theophanea gre (Bonn yay, s.518) 23 Temmuz 6126 sal
gn cereyan etmitir; Nldeke ise (Zur Geschichte der Araber im 1 Jh. D. H. Aus syrischen Quellen,
ZDMG, XXIX, s. 79-82) bu muharebe bir Suriyeli anonim tarihisine gre Selevkus devrinin 20 Abh
947 = 20 Austos 636 tarihinde sona eren bir dizi arpma iinde yer almas gerektiini kaydeder.
Burada da dnya tarihinin evrimi 5491/5490 kartlarak yaplmaldr. Bu rnek Nldekenin gr-
n tmyle desteklemektedir (ZDMG, s. 80, n. 1) ve tm bu devir, Theophanen tarihleri, iki yllk
bir hata ile lekelenmitir. ahsen ben, srf bu yzden mparator Mauricein yollad ordularn
Behrama kar zaferle sonulandrdklar muharebeyi 591 yazna oturtan (Theophanea gre 6081)
Nldekenin peinde gidiyorum.
106 Theophylacte Simocatta, V. 10. Bu metin Beleres nehrinin Ganza-cadan uzak olmadn kant-
lamaktadr. Burada sz edilen Ganzaca ehri Dicle yaknlarndayd ve dolaysyla Azerbaycandaki
Ganzaca [Gandzak] ile kartrlmamaldr. (Nldeke, Geschichte des Perser, s. 100, n.1) Nldekeye
gre (Etudes historiques, s.188), Acem ve Bizans ordular Behram Zap suyu civarnda malup
etmitir.
107 Thaalibi, Zotenberg terc, s.658: Behram Bermudann olu hakan ile bar yapt, lkesini ona
geri verdi ve onunla bir dostluk anlamas imzalad.
108 Theophylacte Simocatte, V, 10 : bkz. Theophane, Chronographie, De Boor yay., s. 266-267.
Bahrm yenilince Trk kaana snd. Kaan onu hayli iyi karlad; fakat ha-
tunu yoldan karacak zengin hediyeler getiren Hsrevin araclar tarafndan
 275/491
katledildi. Bu kaan, byk ihtimalle Bermudann olu ve halefidir. Bununla
birlikte Sebeosa gre Behram Belhde lmtr109.

109 Vahramn tm hazinesi galiplerin eline geti. Kendisi bile ancak byk zahmetlerle Bahl-a-
hastana (Belh) snd ve ksa sre sonra Hsrevin entrikalar neticesinde orada ldrld. (Patkani-
an, JA., ub.-Mart 1866, s. 193-194).

Kronoloji ak imdi bizi 598de Trklerin ulu hakannn mparator Mauricee

yazd mektuptan bahsetmeye sevketmek-tedir. Bu mektubun gnmze kadar
ulamasn salayan The-ophylacte Simocattann metni110 olduka nemlidir,
ama ok titiz aratrmalarn bile henz aydnlatamad baz karanlk noktalar ier-
mektedir. Bizim konumuzu ilgilendiren blmlerin tam tercmesini vermekle
balayacak, ortaya kan sorunlar aydnlatmaya daha sonra gayret edeceim.

110 Theophylacte, kitap VII, 7-9.

Kafkaslara doru uzanan blgelerde yaayan skitlerden ve kuzeye ynndeki
halklardan bahsettiime gre, - der Theophy-lacte, - ayn dnemde bu byk mil-
letlerin bana gelenlerden de sz etmeliyim. Bu yln (598) balangcnda douda
Trklerin mehur bir kaan mparator Mauricee eliler ve ok parlak ifadeler-
inden bahsettii bir de mektup gnderdi. Mektubun adresi yle yazlmt: Yedi
halkn ulu hakan ve dnyann yedi ikliminin sahibinden Roma [Bizans] impar-
atoruna. Gerekten bu kaan savata Abdellerin (yani Eftalitler denilen halkn)
prensini yenmi ve halkn itaat altna almt. Zaferiyle gururlanarak ve Stembi
kaanla silah arkada olarak Avar halkn kle haline getirdi. Avarlarn Avrupaya
ve Pannonyaya yerletiklerini ve oraya mparator Mauriceden nce geldiklerini
dnerek, o dnemin olaylar arasnda kaybolup gittiimi zannetmeyin. Aslnda
sahte bir isimle ster rma [Tuna] kylarna yerleen barbarlar Avar giysisine
brndler. Bunlarn aslnn ne olduunu birazdan aklayacaz. Avarlar yenilmi
olduklarndan (bu konuya da tekrar dneceiz) aralarndan bazlar Taugast111
igal edenlerin yanna snmaya geldiler. Taugast, Trk denilen halktan bin be
yz mil uzakta mehur bir ehirdir. Hintlilerle snrdatr. Taugast blgesinde otur-
an barbarlar ok cesur ve ok kalabalktr; nfus cihetinden dnyann hibir mil-
letiyle karlatrlamaz. Avarlarn dierleri bozgunlarndan sonra daha sefil bir ka-
derin eline derek Mukri denilen halkn arasna karmaya geldiler. Bu halk Ta-
ugasta ok yakndr. Tehlikeler karsnda kat ruhlu olmalar kadar, gnlk vcut
 276/491
ekzersizleri sayesinde savalarda olduka zorludurlar. Kaan o sralar yeni bir gir-
ja-
iimle tm Ogor ( ponca_dipnot_30.png
Uygur) lar itaat altna ald. Bunlar, kalabalk n-
fusu ve savataki g-zpeklii ile en zorlu halklardandr. Douda Trklerin Kara
dedikleri Til nehrinin mansabnda yaarlar. Bu halkn en eski reisleri Uar ve Hunni
idi. Uar ve Hunni isimlerini tayan birka halk, isimlerini bu iki kiilerden
almtr.

111 De Boor yay. s. 257: - Bu metnin birinci ksm, biraz aada The-ophylacteda grlecei zere
takip eden pasajdaki gibi kurulmu. (De Boor ed., s. 260) kar, altn da denilen daa drt yz mil
mesafededir. Dolaysyla Taugast ehriyle ilgili benzer cmlenin evirisi konusunda herhangi bir
phe olamaz. Bu cmle, u ana kadar konuyla ilgilenen herkes tarafndan mnferiden yorumland.

Koloniletirmek anlamndaki fiilinden dolay Taugast ehri Trklerin bir

smrgesi gibi gsterildi.

Taugast mehur bir Trk ehridir; Hintlilerle snrdatr diye yazan Nicephore Kalliste (Hist. Ec-
cl., XVIII, 30) tarafndan daha nce ilendii iin eskiden beri sregelen bir hatadr bu. Aadaki
yazarlar da bariz bir ekilde ayn hataya dmlerdir: Klaproth, Table-aux historiques de lAsie, s.
266): Bu, Trklerin Hindistana 1500 stad uzaklktaki zengin bir smrgesiydi. Byzantine de Bonn,
1834, s. 283: est autem Taugast Turcarum nobilis colonia, stadiis mille quingentis ab India distans.;
Yule, (Cathay and the way thither, I/XLIX): .. esasen Trk halknn bir kolonisidir ... Onlarn bakenti
Hindistana 1500 mil mesafedeydi. Esasen Trklere 1500 mil mesafede ve Hindistanla hemhudut bir
ehir olan Taugast Hindistandan 1500 mil uzaklktaki bir Trk kolonisi gsteren bu hatann gster-
ilmesi gerekirdi. Taugast bir in ehri olmalyd, ama bugne kadar onu ang-anla zdeletirmek ve
bu isimden Tang hanedann (Tang kia) tretmek iin yaplan denemeler, bana fazla inandrc
gelmemektedir.

Theophylacte, burada Uar ve Hunnilerin Avrupaya varlarnda neden gereksiz

yere Avarlar ismini aldklarn anlatarak, arkasndan kaann yaad nemli olay-
lar u szlerle hikaye etmektedir:
Ogorlara (Uygurlar) kar muhteem bir zafer kazandktan sonra Kolkh (halk)
reisini de kltan geirdi. Savata bu halktan lp gidenlerin says en az yz
bindir. yle ki, drt gnlk yol boyunca cesetler salmt. Zaferin kaana
glmsedii srada Trkler arasnda bir i sava balad. Kaann akrabalarndan

Turum adl bir Trk darbe yaparak byk bir ordu toplad.
 277/491
Kaan, gsbm savata stnlk kazanmas zerine, Sparz-gun, Kunaksola ve
Tuldih ( japonca_dipnot_32.png )

adl dier kaana adamlar gnderdi. Bylece tm birlikler toplandktan ve geni

vadiler iinde yer alan kar blgesinde savaa tututuktan

sonra, dmanlarn kahramanca arpmasnn ardndan gsp malup oldu ve ona
bal ordular geri dnp katlar. Byk bir katliamdan sonra kaan tekrar toprak-
larna sahip oldu. Kaan, eliler vastasyla mparator Mauricei bu baarlardan
haberdar etti.

Ikar, altn da112 diye adlandrlan daa drt yz mil mesafededir. Bu da,
gnein doduu yndedir. Yerlilerin ona altn da demelerinin sebebi ise hem
burada bol meyve bulunmas, hem de byk ve kkba hayvanlarn yetiiyor ol-
masdr. Altn dan en gl kaana braklmas Trkler arasnda bir tredir. Trk
milleti ok nemli iki hususta vnr ki, gerekten de bu blgede en eski alardan
beri kk bir salgn hastalk bile grlmemi ve ok nediren deprem olmutur.

Halbuki Unnugurlarn bir zamanlar bir ehir kurduklar Beket de-

premlerle yok olup gitmitir. Sodiyana ise depremler ve salgn hastalklardan
muz-dariptir.

112 Buradaki altn da Altaylar olarak dnmemek gerekir. Aksine bu da, Zemarquen stemiyi
grd, Valentinin Tarduyu ziyaret ettii dala ayn yerdir. Dolaysyla eer tahminlerimiz doruyla
Tekis nehri vadisinde bulunuyordu.

Trkler atee ok ar sayg duyarlar; ayrca hava ve suyu kutsal kabul ederler;
topra da kutsal sayarlar, ama (bunlara) tapmazlar. Sadece gn ve yerin yar-
atcsn tanr olarak adlandrrlar; ona at, koyun ve kz kurban ederler.
Kendilerine gelecei okuyan rahipleri [amanlar] vardr.

Bu esnada Uar ve Hunnilerden inen Tarhiahlar ve Kotzager-ler,113 Trklerden

uzaa katlar ve Avrupaya gelerek Avarlarn kaanna bal olanlara katldlar.
Zabenderlerin de Uar ve Hun-ni halkndan olduu sylenir. Avarlara katlan
destek gcnn on bin kii olduu tahmin ediliyor.

113 Marquart (Die Chronologie, s. 91) Kotzagerlerle Kutrigurlar zdeletirmektedir.

 278/491
Trklerin kaan i savaa son verdikten sonra, ilerini huzurlu bir ekilde
ynetti. Ve bylece soukkanllkla hareket ederek, zayf bir devleti ayakta tutabil-
mek iin Taugastlarla bir anlama yapt.114

114 Theophylacten metninin devamnda Klaproth (Memoires relatifs.., III, s. 261-264), Yule
(Cathay, I/XLIX-L) ve Marquart (Eranshahr, s. 316) tarafndan aa yukar tamamyla tahlil
edilmitir.

Burada akla gelen ilk soru 598de mparator Mauricee mektubu hangi kaann
yazddr. Bu kaann mektubunda kendisini dnyann yedi ikliminin sahibi di-
ye tanttn biliyoruz. Yedi iklim tabiri, pek ok Arap yazarnn eserinde
rastlanan ve dnyann meskun alanlarnn tamamn gsteren mehur bir tabirdir.
u halde yedi iklimin hakimi alelade bir hkmdar deil, Trklerin hakan- kebiri
olmalyd. Eer Ta-tunun hayat hikayesini zetlediimiz sayfalardaki nota bakar-
sak, o sralar Trk Hakanl-n paralayan i alkantlar arasnda Ta-tunun
598de kuzey kadar bat Trkleri zerinde de en meru hakimiyet iddiasnda bu-
lunabilecek kii olduu ve 599de Bilge Kaan unvan alarak bunu fiilen ortaya koy-
duu grlecektir. Ta-tunun 576da bykeli Valentinin huzuruna geldii Tardu
Kaan olduu hatrlanrsa, Bizans hkumetiyle oktan iliki kurmu olan bu
kaann muhatabn yakn gemiteki baarlarndan haberdar etme arzusu
anlalr.
Her ne kadar Theophylactenn metni, mektupta sz edilen tm zaferleri tek
ve ayn kaana malediyorsa da, ya mektubun Bizans diline yanl tercme edilmesi
ya da baka bir sebebe binaen, Ta-tu (Tardu)ya izafe edilen ilk zaferlerin onun
seleflerine hamledilmesi gerektii aktr. Eer gerek Avarlar Juan-juanlar-la
zdeletirmekte haklysak, bu durumda onlar krp geiren kaan Tu-man ol-
maldr, ama Tu-mann seferlerine kardei e-timi veya stemiye de
gtrdn, bu yzden Theophylacten Stembi Kaanla bariz bir ekilde e-ti-
miyi kastettiin grm-tk.115 stemi zaten Tardunun babas olduuna gre,
eer bizim dndmz gibi bu mektubun yazar Tardu ise, babasnn Trk
Hakanlnn kuruluundaki payn zellikle hatrlatm olmak istemesi ok
doaldr.

115 Marquart (Historische Glossen, s. 185) bu zdeletirmeyi ilk teklif eden kiidir.
 279/491
Trkler Avarlara saldrmadan nce Theophylacten Eftalitler-le zdeletirdii
Abdelleri ezmilerdi. Fakat Avarlar Juan-juan-larsa, onlar 552de Tu-man
tarafndan yenilerek 555de kesinlikle yok edildiler. Eftalitler de Trklerin
ldrc darbelerinden nasiplerini 563 ve 567 yllar arasnda aldlar. O halde
Theophy-lactein Eftalitlerin Avarlardan nce malup edildikleri varsaym nasl
aklanabilir? Trklerin Avarlardan nce malup ettikleri halkn Eftalitler olduu
kaann mektubundan anlalyor. Halbuki Suriyeli bir yazarn Abdelleri Eftalitler-
den ayrt ettii grlmektedir.116 569 ylndan nceki bir derlemede bu metinden
bahsedildiine gre, metin o tarihten daha nce, Eftalitlerin henz gl bir devlet
olduklar gnlerde yazlm olmaldr ve dolaysyla yazarn Abdel ve Eftalitlerden
iki ayr halkm gibi bahsetmekle yanlm olmas ok zayf bir ihtimaldir. Bu dur-
umda Theophylacte tarafndan ileri srlen zdeletirme reddedilmelidir. yi
ama, eer Abdeller Eftalitler deilse, kimdir? Muhtemelen inli yazarlarn Tie-le,
Trk kitabelerinin Tls dedii halktr. Bilindii gibi Trkler glerini ilk nce
Tlsleri malup ederek ispatlam, arkasndan da elde ettikleri zaferin cokusuyla
o gne kadar efendileri durumundaki Juan-juanlara sava amay gze
almlardr. Eer Abdeller yerine Tie-leler, Avarlar yerine de Juan-juanlar konu-
lursa, Theophylacten ne demek istedii doru olarak anlalacaktr.

116 Bu metin bazen sylendiinin aksine Zakhariya le Rhetora ait deildir, aksine XII. kitaba
Zakhariyann kroniinin Aramice evirisini III-VI. czlerinde muhafaza eden Suriyeli Yakubi bir an-
onim yazar tarafndan 569da kaleme alnm bir derlemeden girmitir. Bu bilgiyi borlu olduum M.
Rubens Duval, bizi ilgilendiren bu parann tercmesini verme inceliinde bulunmutur:
Ermenistann Yunancay andran bir dil konuan Gurzan blgesinin Pers hkmdarna bal kk
bir Hristiyan kral var. - Ermenistann ayn blgesinde onunla ayn dili konuan, ayn dine mensup
vaftizli Aran veya Ara halk yaar; bunlarn da Pers hkmdarna bal kk bir krallar var. - Sisgan,
kendi dili olan bir lke, halk inanl, ama paganlar da var. - Bazgun, kendi dili olan, Bab el-Ebvaba ve
Hazar De-nizine snrda, Hunlara ait bir lke. - El-Ebvabn i tarafnda Bur-gar (Bulgar)lar var;
bunlarn dili kendilerine zgdr; halk pagan ve barbardr. Ayrca be ehirleri var. - Dalarda oturan
Dadu halknn kaleleri var. - Ungur (Uygur)lar, adrda yaayan bir halktr. - Ugar, Sabar, Burgar, Kur-
targar, Abar, Kasar, Dirmar, Sarurgur, Ba-yarsik (Barsilk, bkz. Eranshahr, s. 258), Kulas (Holas), Ab-
dal, Efta-lit; bu on halk adrlarda yaarlar. Srlerinin etleriyle, balkla, vahi hayvanlarla ve
yamayla idame-i hayat eylerler. - Saylan son isimler on deil, on iki adettir, phesiz onlardan
nce saylan Uygurlar bu rakama ilave etmekte fayda vardr. Landdaki Aramice metne bkz., Anecd.
Syr., III, s. 337).
 280/491

Uygurlara ( ) gelince, onlar Tls grubuna mensup bir halkt. Zaman

iinde glenmiler ve adlar Tls adn bastrmtr. Her ne kadar onlarn Trkler
tarafndan ne zaman malup edildiklerini tam olarak bilmiyorsak da, en azndan
onlarn hakimiyetlerini tanmak zorunda kaldklar aktr. Hangi nehir sahilinde
yaadklar Theophylacte tarafndan tam olarak belirtilmemi olmakla birlikte,

zikrettii Til ( ) kelimesi, nehir anlamna gelen etil veya itil den bakas
deildir. Marquart da dahil olmak zere,117 bu su yolunun Sui hanedan dne-
minde yani VI. Yzyl sonlarnda veya VII. Yzyl balarnda Uygurlarn yaadklar
Tola nehri olduunu var sayabiliriz.118

117 Die Chronologie, s. 95.

118 Sui-u, LXXXIV, s. 8 r: Tu-lo (Tola) nehrinin kuzeyinde reisleri sekin unvan tayan Pu-ku,
Tong-lo, Wei-hu (Uygur), Pa-ye-ku (Bayrku)lar yaarlar.
Theophylacten metninde hl pekok mphem nokta vardr. Kolkhlar kimdir?
Kaana destek veren Sparzgun, Kunakso-la ve Tuldih ve kaann dman Turum
kimdir? kar denilen yer neresiydi, Uygurlar tarafndan kurulan Beket ehri ve ad
Trkler nezdinde inlilere iaret Taugast ehri neredeydi? Bilimsel bir ekilde
cevap veremeyeceimiz ve zayf varsaymlarn byk destekleriyle halletmeyi ter-
cih etmediimiz onca soru...
597-598de, yani mparator Mauricein kaann mektubunu ald sralarda,
ran ah Hsrev Perviz, generali Smbat Bagratu-niyi Eftalit ve Kuanlara
saldrmaya gndermi, onlar da kendilerine 300 bin kiilik bir destek gnderen
kuzey lkelerinin hkmdar ulu hakandan yardm istemilerdi. Bu birlikler
Amu-deryay geerek Smbatn ordusunu malup ettiler, ama hemen akabinde
kaanlarnn emriyle Amu-deryay geerek tekrar lkelerine dndler. Bunun
zerine Smbat tekrar saldrya geip, Ku-anlarn bakenti Belhe kadar sokuldu,
tm lkeyi, Herat ve Ba-dagisi, btn Toharistan ve Talekan yakp ykt. Ayrca
pek ok kaleyi ele geirip yerle bir etti ve pek ok ganimetle muzaffer bir ekilde
dnd. Merv ve Merv er-rud blgesine gelerek kampn orada kurdu.119

119 Smbatn seferinden bahseden Suriyeli tarihi Sebeosdur. Bkz. Pat-kanian, JA., ub-Mart 1866,
s. 195-196, ve zellikle Marquart, E-ranshahr, s. 65-66.
 281/491
Ksacas Smbatn seferi yalnzca bir yama hareketiydi ve bir fetihten ziyade
rann dou snrn belirlemeyi amalamt. 598den itibaren tm Toharistan,
Belh, Badagis, Herat ve hatta Ta-lekan rana aitti. Bu blgeler daha nce Trk
hakimiyetini tanyan Kuan prensleri (ki bazlar muhtemelen Eftalitlerden inmey-
di,) ynetiliyordu. rann bat snrn Merv ve Merv er-rud oluturuyordu.
imdi mparator Herakliusun rana kar dzenledii mehur seferler
srasnda Trklerin itirak ettikleri olaylar gzden gei-relim.120 Heraklius,
610da Mauricein katili zorba Phocas devirmi ve Bizans tahtna kmt.
Hkmdarlnn ilk yllar fazla dikkat ekici deildi. Hsrev Perviz, velinimeti
Mauricein intikamn alma bahanesiyle Bizans mparatorluuna adavet sergile-
mek iin Phocasn cinayetlerini frsat bildi. Bizansn Anadoludaki baz ehirlerini
tahrip etmi ve 614de generallerinden biri Kuds ele geirerek gerek ha
aacn alp gtrmt.

120 Bu seferler hakknda E. Gerlandn mkemmel makalesine bkz., Die Persichen Feldzge des
Kaisers Heraklios (Byzantinische Zeitschrift, III, 1894, s. 330-373).

Heraklius, savamaya ancak 622de karar verdi. Bylece Hs-revin 628de

lmyle son bulacak uzun seferler dizisi balad. Trklerin nc ve son savada
(626-628) ortaya ktklarn gryoruz.

nce Theophanen anlatsn zetleyelim121: Hsrev, 627de ordularn ah-

inin kumandas altnda Herakliusa saldrmak iin gnderdi. ahrbaraz kuman-
dasndaki bir dier ordu Avar, Bulgar, Slav ve Gepidlerin yardmyla kuatmak
amacyla Cons-tantinopolis nlerine geldi. Heraklius hemen kuvvetlerini gruba
ayrd. Birini Konstantinopolisi savunmak, ikincisini a-hinin zerine yrmekle
grevlendirdi. ncsnn bana ise bizzat kendisi geerek sava dman
arazisine tamak amacyla istila hareketine giriti. Heraklius, nce Karadenizin
dou ucundaki Lazistana gitti. Hazar denilen dou Trkleriyle ittifak anlamas
yapmak iin orada bir sre kald. Hazarlar, Hazar Kaps geidini zorladlar. tibar
ynnden kaandan sonra ikinci adam durumundaki reisleri Ziebel komutasnda
Azarbaycan eyaletini fethettiler. Heraklius, kendi payna Lazistan terkede-rek
Tiflise kadar ilerledi. Perslerin igali altndaki bu ehrin duvarlarnn dibinde bar-
bar reis ve imparator arasnda grmeler yapld. Ziebel, Herakliusu farkedince
ona doru yrd, kucaklad ve tazim kld. Bu esnada tm Trk ordusu emperyal
majesteden gz kamam gibi yerde secdeye varyordu. Zi-ebel, olunu
 282/491
Herakliusa takdim etti ve ona krk bin kiilik bir ordu brakarak lkesine
ekildi122.

121 Theophane, Chronographie, ed. De Boor, s. 315-316.

122 Konstantinopolis patrii Nicephorea gre (ed. Bonn, s. 78) Trk kaan imparatoru grnce o ve
tm maiyeti attan inerek yere kapandlar. mparator ondan yanna at srtnda gelmesini istedi ve kend-
isine olum dedi. Trk kaan onu kucaklaynca bandaki tacn karp onun bana koydu; kz Ev-
dokyann suretini gsterdi ve dmanlarna kar yardm ederse kzn verecei vaadinde bulundu. -
Ermeni tarihiler imparatorun kz Evdokyay Kuzey han olan hakana verme vaadinde bulunduunu
de belirtmektedirler. (bkz. Patkanian, JA, ub.-Mart, 1866, s. 213).

Trk birliklerince desteklenen imparatorluk ordusu Eyll 627de123 Pers to-

praklarnda ilerlemeye balad. Fakat Trkler yaklaan k bahane ederek birer
ikier firar ettiler ve sonunda tamam geri gitti. Ne var ki bu kopmalar Herakli-
usun fetih yryne devam etmesini engellemedi. 628 yl balarnda Ctesip-
hona gnlk mesafesindeki Dastagerdde124 bulunduu srada rann
bakentinde gerekletirilen bir darbe sonucunda Hs-rev tutuklanp lme
mahkum edildi ve Herakliusla alelacele anlamak isteyen iroya lkapl byk
olu Kavad tahta geirildi (25 Ocak 628).

123 Gerland, age.. , s. 365.

124 Bu yerleim yeri hakknda, bkz. Nldeke, Geschischte der Perser, s.295, n. 1.
Ermeni tarihi Kalankatl Moses, bu olayda125 Trklerin rol hakknda bize
daha detayl bilgiler vermektedir. Hsrevin 36. ylnda (626), Heraklius, oh
kaps126 zerinden 1000 adam gnderen Khazir kral Cebuha-handan127 yardm
istemek zere And-re isimli bir eli gnderdi. Bunlar (bu 1000 kii) Albanya
[Gence-Karaba civar], Grcistan, Lazika veya Egeriyi geerek imparatora katl-
mak zere Konstantinopolise gittiler. - Hsrevin 37. ylnda (627) Cebuha, Agov-
aniya128 ve Atrpatakan129 yerle bireden kardeinin olu at130 gnderdi. -
Hsrevin 38. ylnda (628) Cebuha-Han ve olunun komutasnda (Khazirler)
Agova-niyaya girerek, oh ve Barday ele geirdiler. Bardadan kaan ahali, benim
doduum byk Kagankaytuk kasabasnn bulunduu Utide, dan eteine kadar
takip edildi, diye anlatr Mo-ses.131 Daha sonra Grclerin lkesine birbirini
takip eden cokun seller gibi aktlar; byk ve hayranlk verici, elence ve ticaret
 283/491
ehri Tiflisi sardlar ve kuattlar. Bunu haber alan byk imparator hemen impar-
atorluun btn kuvvetlerini toplayarak daha nce hediye ve ihsanlara boduu
mttefikine doru alelacele yola kt. Onun gelii her iki taraf iin de byk bir
sevin kayna oldu. - Romallar [Bizansllar] ve Hazarlar tarafndan kuatma
altna alnan Tiflis halk mcadeleden vazgemedi. Byk bir kaban zerine Hun
kralnn kocaman bir kelle resmini izdiler ve onu getirip dmann karsna, sur-
larn zerine yerletirdiler. lklar atarak (dman) askerlerine seslendiler: te
sizin mo-narist kralnz, gelin ve ona sayglarnz sunun; bu Cebuha-Handr!
Sonra, bir mzrak kaparak onlarn grecei ekilde zerine portresi izilmi kabaa
saplyorlard. Dier hkmdar da onlarn alaylarndan, soytarlklarndan ve
kfrlerinden daha az pay almad, nk onu da olanc ilan etmilerdi. - Her iki
hkmdar da ehri almay baaramadlar ve yedikleri kfrlerden ok kzm
olarak ekildiler. Buna karlk Hazarlar intikam almakta gecikmediler. Kavad
iroya henz tahta kmt ki, (25 ubat 628) aniden kuzey rzgr yeniden esti
ve dou denizini kabartt. Grcistan lkesindeki Tiflis yzn dndren ilk ehir
oldu. Bu ehri aldktan ve sakinlerini kltan geirdikten sonra Cebuha-Han
lkesinde geri ekildi, fakat ekilirken olu ata birlikler brakt; o da bu birlik-
lerle Agovaniyay vahice ykt. Yine Kalankatl Mosesden rendiimize gre
Kuzey han altn ve gm dkmclerine, demir ileyenlere, byk Kr
rmandan balk avlayanlara vergiler salyordu.132 Kavadn olu Arteir za-
mannda (630larda) Khazir hkmdar byk bir istilaya hazrlanarak, General
orpan-Tarkan kumandasnda 3000 kiilik bir nc birlik gnderdi. Bu srada
General ahvaraga (arbaraz) veya Khurian kral ilan edildi ve Arteir tahttan indi-
rildi. O, Tackatsi yani Trk svarileri taburunun kumandan Honahn tarafndan
kumanda edilen 10 000 kiilik Khazirlere kar gnderdi. Persler Ge-gam Gl
yaknlarnda malup edildiler. Hunlara gelince, onlar da Ermenistan, Grcistan ve
Agovaniya zerinden geip gittiler.

125 Kalankatl Mosesin burada verilen veya tahlil edilen metinleri Bros-setden alnmtr. Histoire
de la Georgie, Additions et eclaircisse-ments au tome I, St. Petersburg, 1851, s. 490-493.
126 Patkanian, JA, ayn tarih, s. 207, daha doru bir ekilde Cebu-ha-kan olarak yazmaktadr.
127 oh veya or, Bab el-Ebvab giriinde, Derbend yaknnda mstahkem bir yer.
128 Kafkaslarn dou kesimindeki Albanya.
 284/491
129 Araplarn Azerbaycan, Rumlarn Atropatene dedikleri yer. J. Dar-mesteter (Revue Critique,
1880, n. 16) bu ismi atein indii lke eklinde aklyor. Nldeke (ZDMG, 1880, XXXIV, s. 692-697)
ise ayn ismi skenderin ld sralarda bu blgede satrap olan Atro-patesin adndan tretmektedir.
130 Patkanian, age., s. 207: Otuz yedinci yln balarnda, 626-627, kuzey han vadettii birlikleri
ah unvan tayan yeeninin kumandas altnda gnderdi. Hazarlar Agvanyay ve Atrpatakann bir
ksmn yerle bir ettiler. - ah veya at unvan Trke ad unvann gstermektedir.. XIII. Yzyl Er-
meni tarihisi Gantzakl Kirakos ise ayn kelimeyi ara eklinde yazar: Agovaniya katolikosu Ter
Veroy, Pers hkmdar Hsrev zamannda ara, arar, amkor, eki, irvan, a-mahi ve aburan adl
yedi ehri bina eden Cabuhtagon olu Hazar ara tarafndan esir edilen bir ok Agovan, Ermeni ve
Grcy satn ald. (Brosset, age., s. 413).
131 Gnlk yazarnn Kagankatutlu Moise [Kalankatl Moses] olarak adlandrma deti buradan
gelmektedir.
132 Tiflisden geen Kura [Kr] rma.
Kalankatl Mosesin metinlerinde sk sk ad geen Cebu-ka-an, phesiz m-
parator Heraklius tarafndan Tiflis blgesinde Cala kalesini almakla grevlendiri-
len Cibga veya Cibgu ile ayn kiidir.133 Muhtemelen Sebeosun szn ettii inli
Cepetuh da ayn kiidir.134

133 Brosset, age., s. 226 : (imparator) Grcistan kral Bakurun olunu getirtti: ona Tiflisi verdi ve
Grcistan mthawarln kurdu. Cala kalesini zaptetmesi iin ona ayn zamanda Cibga adnda bir erist-
haw brakt. - age., s. 228 : Fakat eristhaw Cibga ok ksa sre iinde Cala kalesini ele geirdi...
134 Patkanian, age., s. 196 : Smbatn lmnden sonra Ermeni birlikler (birka tmen) Kuzey
lkelerinin hakannn korumas altna girdiler. Hakan onlara ordu komutan inli Cepetuha gitmeler-
ini ve onun emrine girmelerini syledi. Bilhare Herakliusun Hsrevle savat sralarda Derbend
Boazndan geip onun yardmna koan ordular ite bu ordulardr. Sebeosun bu metnini olduka
farkl bir ekilde anlayan Marquart, (Historische Glossen, s. 191) onu u ekilde evirmektedir:
Derauf abfallend, begaben sie sich aus der Knechtscahft des grossen Chakans, des Knigs der
Nordlnder, in den Schutz des Cepetuch von Canestan. Sie gingen von Osten nach Nordwesten, um
sich zu vereinigen mit den Truppen dieses Cepe-tuch. Und indem sie auf Befehl ihresKnigs des
Chakans die Wac-he von Cor mit der Heeresmasse passirten, zogen sie dem griech-hischen Kaiser zu
Hilfe. ki tercmeyi deerlendirecek niteliim yok; bununla birlikte grdmz olaylarla Patkani-
annki daha iyi badayor gibi geliyor: Kuzey hkmdar Hakan Kalankatl Mo-sesin kulland bir
ifadedir ve Hazar kraln gsterir. Dier yandan Moses Cebu Kaan Hazarlarn da kral gibi
 285/491
gsterirken, Theopha-ne, aksi bir gr belirterek onun itibar ynnden kaandan hemen sonra gelen
kii olduunu belirtmektedir. Eer Theophane haklysa, o takdirde Cebunun kuzey hannn yani
Hazarlarn hkmdarnn bakomutan olarak adlandrlmas daha iyi anlalmaktadr. Netice itibar-
iyle Bizans imparatoruna yardma gelen inli Cepetuh ile Herakliusa destek veren Ziebel veya Cebuyu
zdeletirmek hayli zordur. Dolaysyla Sebeosun yukarda verilen metni, Theop-hane ve Kalankatl
Moses vastasyla iyi bildiimiz olaylara bir imadan baka bir ey deildir. - inli Cepetuh ifadesine
gelince, in kelimesinin Turan halklarn ifade etmek iin sk sk kullanldn hatrlarsak, bu deyim
bizi artmamal; Firdevs Trk kaan ile in kaan ifadelerini ayn anlamda kullanr.
Ziebel, Cebu veya Cibgu ve keza Silzibul isminin bir parasn oluturan
Zibulda, daha nce belirttiimiz gibi, Trk unvan jabgu vardr. Ziebelin is-
minde o tarihlerde Bat Trklerini yneten Jagbu Kaan yani inli tarihilerin
kati bir ekilde Per-siaya kar dzenlenen mteaddit saldrlar ve Hsrevin kat-
lini hamlettikleri Tung e-hu (yabgu) Kaan grme eilimi fazla olurdu. Fakat bu
yaknlk ne kadar ekici olursa olsun, burada durabileceimi sanmyorum. Theo-
phane ve Kalankatl Moses, aslnda Ziebel veya Cebunun Hazarlarn reisi olduu
konusunda hemfikirdirler. Bu sav zaten tm metinlerde teyit edilmitir. Der-bend
Geidinden geerek Pers vilayetlerini igal eden, Albanya ve Grcistan yakp
ykan Trkler, sahillerinde yaadklar iin Kaspi Denizine kendi adlarn veren ve
til zerindeki Astakhan bakent yapan Hazarlardr. Hazarlar Bat Trklerine
bal olabilirler, ama onlarla kartrlmazlard.135 Her ne kadar her ikisi de Hs-
rev Pervizin en azndan dolayl yoldan lmne yol aan saldrlara katlmlarsa
da, Hazar hakanlar Ziebel ve Cebu Bat Trklerinin kaan Tung Yabgu ile
kartrlmamaldr.
135 Her ne kadar inliler Hazarlar tanmamlarsa da, yeri geldiinde onlar dier Trklerden kesin
olarak ayrt etmilerdir. Nitekim Tang-u (CCXXI, b, s. 64), Pers ve Fu-lin hakkndaki dip notunda
(Dou Roma) bu iki lkenin kuzeyde Trklerin Hazar boyuna komu olduunu belirtmektedir ...
Bat Trklerinin kaan Tung yabgu, Herakliusla birlikte sefere giden Ziebel
deilse bile, Bizans imparatorunun Kazarlarnn Trklerin rann dousundaki
blgelerde ilerlemelerini mnferiden kolaylatrd bir vakadr. inli hac Hsan-
tsangn Hindistana giderken 630 ylnda ziyaret ettii Yabgu Kaan dneminde
Trk Hakanl gcnn zirvesine erimiti ve snrlar ndusa kadar dayanyordu.
Fakat yeni bir istilac her eyi altst etmek iin kagelmiti. Bizans ve ran,
uzun savalar neticesinde zayf dmlerdi ve Araplarn ok dalgasna dayanabile-
cek gte deillerdi. 20 Austos 636da vuk bulan Yermuk sava sonrasnda
Bizansllar Suriyeyi kaybetmi, 636 yl sonunda veya 637 balarnda Araplar
Kadisiye zaferiyle Ctesiphonun kapsna dayanmlar ve ok gemeden Yezdigerd
 286/491
bakentini terketmek zorunda kalmt. Bir ehirden tekine kamaya alan
kaak ah, 638de bo yere eliler yollad. 651 veya 652de ise lkesinin dou
ucundaki Mervde skp kald yerde yardm istedii Trklerin ibirlii sonucun-
da ldrld ve bylece Ssn hanedan sona erdi.
Bununla birlikte inli tarihiler, Pers kral unvann Yezdi-gerdin To-
haristandaki Trk topluluklarna snp babasnn tahtnda hak iddia eden olu
Pirza vermeye devam ettiler. Tang-uya gre Pirz, mparator Kao-tsungdan
destek istedi fakat imparator onun iin parman oynatmaya gerek grmedi. To-
haristan tegini ona kar daha anlayl gzkt ve taht iddiasnda bulunan Piruzu
Araplarn soluklanma anndan faydalanarak tahtna oturttu. 658de Bat Trkler-
ine kar kazand zaferlerden sonra hkmranl altndaki lkelerin idarelerini
yeniden dzenleyen in, 661de bir Pers hkumeti kurdu ve bana Pi-ruzu geirdi.
Hkumetin payitaht Tsi-ling idi. Aslnda in, ol-du-bittileri kabullenmekten
baka bir ey yapmyordu. Tsi-lingde oturan ve kendini Pers kral ilan eden Piruza
bir tr gvenoyu vermekle yetiniyordu. Acaba bu Tsi-ling ehri neredeydi? Onu
kesinlikle ran ilerinde aramamak gerekir, zira Piruz rana asla giremedi ve ayet
Toharistan tegini Piruzu yeniden ayaa kaldrmsa, bu, onu yalnzca rana en
yakn dou illerinden birine gndererek olmutur. Benim teklifim, Tsi-lingin Se-
cistnn (bugnk Seistan)Tn136 bakenti Zereng ehri olduudur.

136 Bu sav daha nce Yule tarafnda ileri srlmtr. Cathay and the way thither, cilt I,
s.LXXXXVII, n.1.

Fakat Piruz Tsi-ling de uzun zaman kalamad, Araplar tarafndan yeniden

hcuma uradndan Toharstanda da tutunamad ve ine kamak zorunda kald.
ang-yann ilk ylnn on birinci aynda (674)137 iki bklm vaziyette daha nce
kendisini ran hkmdar olarak tanmakla hsn- ikbal gsteren imparatorun
huzuruna vard. Bu defa da hsn- ikbal ile karland. Bildiimiz kadaryla 677de
ang-anda bir tegede yani Mazde tapna kurulmas ricasnda bulundu ve is-
tediini elde etti. Ksa sre sonra da olu Ni-nie-iyi in sarayna brakarak ld.

137 Tse- i tung kienin verdii tarih.

inli komiser Pei Hing-kien, 679da ine kar Tibetliler ve Kagar prensleriyle
ibirlii yapan Bat Trkleri kaann cezalandrmakla grevlendirildi. Hing-kien,
dman kukulandrmamak iin yanna Ni-nie-iyi de ald ve gya tahtta hak
 287/491
iddia eden Ssn prensini tahta iclas iin Trk topraklarndan geip gitmek
zorunda olduunu duyurdu. Bu taktikle Tokmakda A-i-na Tu-iyi gafil avlayarak,
esir edip tekrar ine dnd. Kendi kabiledalarna kavuan Ni-nie-i ise To-
haristana giderek orada yirmi yldan fazla kald. Ancak herkes tarafndan terkedil-
diini grnce, bo bir mit arkasndan gitmekten vazgeip, 707 ylnda tekrar
ine dnmeye karar verdi ve ksa sre sonra orada hastalktan ld.
Ni-nie-inin baarszlndan sonra bile Pers kral unvann almak isteyen pek
ok prens ortaya kt. in tarihi, 722de ran ah Pu-an-huo tarafndan gnderi-
len bir eliden sz etmektedir. Dier yandan Hicri 110 ylnda (728-729) Yezdi-
gerdin soyundan Hsrev adnda biri kendisini tahtna iade edecek olan kaann
ordusunda bulunuyordu.138 Ve en son olarak Si-an-fu kitabesinde ad geen Ki-lie
isimli Nesturi rahip, 732 ylnda ran kral namndan ang-ana eli olarak
gelmitir.139 Fakat tm bu Pers krallar artk sadece Toharistann bat snrlarnda
hkmranlk srebiliyorlard.

138 Tabari, ap. Marquart, Eranshahr, s. 69.

139 JA, Ocak-ub., 1897, s. 57.
u ana kadar anlatlanlardan Toharistann Trk yneticilerinin hatr saylr
lde Araplara kafa tuttuklar ve ihtiaml gnlerinde can dman kesildikleri
Ssn hanedan mensuplarnn son mdafileri olduklar grlmektedir. Onlarn
mahalli nfuzlar ne olursa olsun, tek balarna kaldklar iin er ge Araplar
tarafndan yenileceklerdi. Bat Trk Hakanl, ayet VII. Yzyln ilk yarsnda Sir-
deryadan ndusa kadar hakimiyeti altndaki tm halklar bir demet gibi elinde
tutacak balar korumu olsayd, muhtemelen halifelik byle bir direnci krmakta
ok zorlanacakt. Fakat o imparatorluk artk yoktu; esasen in 657den 659a kadar
On Oklar yneten kaanlar yenmi ve esir etmi; batda Trk hakimiyetinin
salad btnlk artk ebediyen yok olmutu. Araplar kp geldiklerinde
karlarnda bu tecavze kar koymaktan ciz, blnm prenslikler bulmulard.
inin Bat Trklerinin kaderinde oynad rol incelerken bunu daha iyi greceiz.
 288/491
VI. Bat Trkleri ile in Arasndaki ilikiler

(VI. Yzyl ortasndan VII. Yzyl ortalarna kadar)

Trkler ve inliler, ezeli rakiplerdi; biri zayflarken br gleniyor, beriki

ykselirken teki fakirleiyordu. Trklerin ini klarla imparatorluklarn ayakta
tuttuklar dneme yle bir nazar ederek de bunu kolayca tespit etmek mmkn.
Trklerin en parlak birinci dnemi, Bat ve Kuzey Trkleri olarak blnmeler-
inden nce 546-581 yllar arasnda kalan dnemdir ki, inin kuzey ve gney
olarak blnd dnemin sonuna tekabl etmektedir. inde de Kien-kanga
(Nan-king) kadar Leang (502-556), daha sonra en (557-588) hanedan imparat-
orlar refah iinde yzerlerken, Tunguz prens ailelerinin kalntlar Kuzey in iin
birbirlerini yiyorlar; 534deki blnmeden ve arkasndan Wei hanedannn suku-
tundan sonra oular (557581) ang-anda (an-sideki Si-an-fu) Bat Weilerin
yerini alrken, Tsi [Chi]ler (550-577) Yede (Ho-nandaki ang-ti fu) Dou
Weilerin mirasna konuyorlard. lk Trk hakanlar, anganda hkm sren
prenslere yaptklar yardmn faturasn fazlasyla detmek iin kuzeyli hanedan-
larn didimelerinden faydalanmay bilmilerdi. 551de Tu-man (Bumin kaan)
Bat Weiler-den bir prensesle evleniyor ve bu evlilik ona Juan-juanlarn tanmay
reddettikleri bir iktidar salyordu. Daha sonraki yldan balayarak, Trkler
tarafndan malup edilen Juan-juan han A-na-kui hayatn noktalyordu. 556da
Tu-mann olu ve halefi Mu-han, Kuku-nor sahillerinde bulunan Tonguz devleti
Tu-y-hunlara kar balatlan bir seferde Bat Weilerle ibirlii ediyor-du.140
562-67 yllar arasnda Tu-mann kardei ve Mu-hann amcas olan on bat ka-
bilesinin kaan e-ti-mi (stemi) kazand zaferlerin yanksyla baty nlatyor;
arkasndan Hsrev Anu-irvanla birleerek Eftalit mparatorluunu ykyor,
568de ise Bizansa bir Trk elilik heyeti gnderiyordu. Yine 568 ylnda Bat
Weilerin yerini alan ou hanedanndan mparator Wu, Mu-hann z kz olan
 289/491

Prenses A-i-nayla141 evlenmekten byk eref duyuyor ve her yl tartuk olarak

kaynpederine yz bin top ipek gndermeyi taahht ediyordu. oular, Trklerin
destekleri sayesinde rakipleri Tsileri 577de saf d etmeyi baardlar, ama tm bu
olaylarda ifte rol stlenen Trkler, menkup hanedandan bir prensi arlayarak
onu Tsi hanedan imparatoru ilan ettiler.

140 Tung kien kang mu: 556 ylnn dokuzuncu aynda Trk kaan Mu-han, Tu-y-hunlara kar
bir akn dzenlemek iin Leang-u yolunu kulland. Wei hanedanndan Y-wen Tai, Leang-u valisi i
Ningden svarilerinin bana geerek kendisine refakat etmesini istedi. Tu-y-hunlar gneydaki
dalara katlar. Mu-hann onlar takip etmeye hazrland bir srada i Ning yle dedi: u-tun ve
Ho-en ehirleri Tu-y-hunlarn can damardr. Eer (Tu-y-hun-larn) can damarlar kesilirse geri
kalanlar kendiliklerinden dalrlar. Mu-han bu tavsiyeye kulak verdi ve o bir yoldan, i Ning baka
bir yoldan bu iki ehri tahrip etmeye gittiler ve arkasndan Ku-ku-nor sahillerinde operasyona gir-
itiler. - u-tun ve Ho-en ehirleri bugnk Si-ningin batsndayd (Ta Tsing i tung i, CCC-CXII, a,
s. 8 r). u-tun ehri phesiz eski Chan-junglarn ou hanedan hkmdar Mu dneminde Kuo
yde zikrolunan nderi u-tunun hatrasn yaatmaktadr. (Bkz. Se-ma Tsien, Franszca ev., I/258,
n. 5)
141 mparatorie A-i-nann biyografisi ou-unun IX. blmnde bulunmaktadr.
Bunun zerine ou hanedan hkmdar kaann gnlnde iyi duygular
olumas iin her trl diplomatik yola bavurdu ve hatta 580de Tsien kin kung-
u adl kzyla evlenmesine izin vererek, bunun mukabilinde Tsi tahtnda hak iddia
eden kiinin kendisine teslim edilmesini salad.
581-611 yllar arasndaki ikinci dnem, inde yaklak asrdr krlan impar-
atorluk btnln yeniden tesis etmeyi baaran Sui hanedannn en parlak dev-
ridir. Bu hanedann kurucusu, tahta getii ilk gnden itibaren Trkler arasna
nifak tohumlar ekilmesi gerektii ynndeki tavsiyeleri kulak arkas etmedi.
Kuzey Trkleri arasndaki anlamazlklar krkleyerek, Bat Trklerinin kaan
Ta-tuyu onlara kar kkrtt ve onlar birbirini paralamaya muntazr Kuzey ve
Bat Trkleri olarak ikiye blen ayrl tevik etti, hatta hedefine ulamasna ra-
mak kald. nk Ta-tu, kuzeylileri birbirine silah ekmeye iten ihtilaflar
destekler bir tavrla, kendi hesabna Trk birliini yeniden kurmak istedi. Fakat
Ta-tu, yani Bizansl tarihilerin Tardusu, 575de bykeli Valentini olduka abus
bir ehreyle karlam olmasna ve 598de mparator Mauricee marurane bir
mektup yazmasna ramen, Tls kabilelerinin isyanna kar koyamad ve 603de
 290/491
ebediyen tarihten silindii Kuku-nor blgesine snmak zorunda kald. Miras iin
bir bouma balad. Topraklarnn en bat kesiminde torunu e-kui Kaan
609dan nce Takente vali atayabildiine gre belli bir otoriteye kavuurken, u-
lo Kaan adnda bir dieri li vadisini igal etmi gibi grnyordu. Fakat u-lo,
uygulad iddet sebebiyle Tlsleri ve Sir-Tardular yabanclatrmt. Bu
esnada inli komiser Pei K, onun rakibi e-kui Kaan el altndan destekliyordu
ve 611 ylna gelindiinde artk Suilerin sarayna snmaktan baka aresi
kalmam, e-kui ise Bat Trklerinin yegane efendisi olarak kalmt.
mparator Yangn (605-616) Koreye kar bir dizi ihtiaml ve tahripkr se-
ferlere giritii 611 yl, ayn zamanda Trkler iin Suilerin son yllarnn nemli
bir ksmn ve Tang hanedannn birinci imparatorunun hakimiyet devrini
(611-626) kapsayan yeni bir dnemin (611-630) balangcyd.
nce Kuzey Trklerini ele alalm. Onlar, Leao-tungda in ordularn yavalatan
baarszlklar rendiklerinde, cesaretlenmi ve ksa sre sonra snr tanmayan
cretkrlklar artmt. mparator Yang, 615de kuzey snrlarn tefti etmek
amacyla ahsen bir gezi tertipleme tedbirsizliinde bulunmutu. Trkler Yen-
mende (an-sideki o-ping fu) ona bir srpriz hazrlayarak ehri sekiz ve dok-
uzuncu ay boyunca kuatma altna aldlar. Geri imparator kap kurtulmay
baard ama, yle ok korkmutu ki, bir sonraki yl, en bilge danmanlarnn tavsi-
yelerini hie sayarak batdaki bakenti Lo-yang terketti ve gnmzde Kiang-su
eyaletindeki Yang-u fuya tekabl eden Kiang-tuya tand. Gneydeki bu ka
bir aczin ifadesiydi ve her yerde isyan bayraklarnn almasna sebep oldu. mpar-
ator Yang generallerinden Y-wen Hoa-ki tarafndan ldrldkten sonra, btn
ete reisleri hakim g olmak istediler ve o gnden sonra ancak en gllerin hakl
olabildikleri bir kr d balad. Bu kargaa gnlerinde, on alt hanedan dne-
minde Miladi 400 yllarnda Bat Leanglarn kk hanedanna prensler yetitiren
Li ailesinden inme L Yan adl bir Tang prensi ve olu Li i-min, Sui
hanedanndan gen bir temsilciyi tahta karmay, arkasndan Li Yan lehine
tahttan feragat etmesini (12 Haziran 618) salamay baardlar. ang-an kendine
bakent edinen Li Yan, Tang hanedannn kurucusu olarak bilinir. lmnden
sonraki ad Kao-tsudur.
Kao-tsunun muzaffer olabilmek iin daha ok almas gerekiyordu. Bu bahtl
asker her ne kadar ang-ana yerleebildiyse de, dier maceraperestler inin teki
blgelerinde ellerinde silahla iddialarn srdrmeye devam ediyorlard. Kao-tsu,
 291/491
uzun yllar boyu bunlarla mcadele etmek zorunda kald ve en sonuncular Liu
Hei-tay ancak 623de malup edebildi. Yine de dmanlarnn hakkndan gelmek
iin Kuzey Trklerinin desteini almak zorunda kald, fakat onlar lehine verdii
baz szler bilhare onu alaka davranlarda bulunmaya zorlad. Bilindii gibi
Bat Trklerinin kaan u-lo Suilere snm, daha sonra Li Y-ann saflarna
katlm ve hatta Li Yan 618 ylnda ona adalate dnen kral unvan vermi, ama
u-lo Kuzey Trklerinin kaan i-piyle olan eski bir ihtilaf yznden onun
ldrlmesini istediinde misafirini teslim etmekten baka bir ey yapamamt.
Hie-li, 620de Kuzey Trklerinin kaan olduktan sonra Tanglarn ok glene-
ceklerinden korkarak, srekli saldrmaya balamt. ylesine dehet samt ki,
nihayet Kao-tsu 624 ylnn yedinci ayndan sonraki artk ayda bakenti ang-an
atee verip daha gneye tanmay bile dnd. Fakat Li i-min babasn bu
fikrinden vazgeirdi ve bir sonraki ay kaan ordusuyla ang-an nlerine
geldiinde bizzat karlamaya karak, kararl tutumuyla onu geri dnmek zorunda
brakt.142

142 Tse-i tung-kiende verilen tarihlere bkz.

Li i-min asker yetenei sayesinde tahtn gerek dayana gibi grnyordu,
fakat ayn zamanda imparatoru glgeleyen bir hrete kavumutu ve kendi
desteiyle ayakta duran taht ele geirmesi uzun srmedi. Kendisini zehirlemeye
alan veliaht aabeyini 2 Temmuz 626da143 ldrd ve imparator 4 Eyllde
onun lehine tahttan feragat etmek zorunda kald. Li i-min, artk mparator Tai-
tsung idi.

143 Daha nceki bir dipnotta Gaubilin verdii 4 Austas 626 tarihini gstermitim.
Ynetimi ele ald srada durum ok kritikti. 23 Eyllden sonra Hie-li Kaan
muhteem bir ordunun banda Wei rma kylarnda boy gsterdiinde, yeni im-
parator surlarn arkasna saklanaca yerde ordularn sava dzenine soktu. Trk-
ler bu kadar cesaretten aknla derek ve zaten fazlasyla ileri gitmi olmaktan
ekinerek grmeyi kabul ettiler; bar anlamas Wei rma zerindeki Pien k-
prsnn yannda imzaland; Han hanedanndan imparator Wu tarafndan
yaptrlan bu kpr ang-ann kuzey surlarnda alan Pien kapsnn karsnday-
d. Bu kk detay, Tai-tsungun savunmasn stlendii in bakentinin nasl bir
tehlike iinde olduunu gstermektedir.
 292/491
Kuzey Trklerinin inin varln tehdit ettii gnlerde, Bat Trkleri de bir bol-
luk dnemi yayorlard. 611 ylnda Bat Trklerinin bana geen e-kui Kaan,
iktidarn olduka geniletti. Altaylardaki Sir-Tardular onlara balandlar.
Kaann ota Kuann kuzeyindeki San-mi danda yani byk bir ihtimalle Tekis
vadisindeydi. Bizans elilerinin dedesi Tardu ve byk dedesi stemiyi ziyaret et-
tii yer olan Ektag esasen bu blgeye yerletirme gerektiini belirtmitik. Tung
e-hu yani e-kuinin kardei Tung Yabgu 618den daha nce bir tarihte onun yer-
ine geti. Wu-sunlarn eski topraklarn yani Kunje, Tekis ve li vadilerini elinde tu-
tuyordu, ama o daha ziyade Evliya-atadan 150 li uzaktaki Min Bulak (Chien-
chan)da yaamak houna gidiyordu. Kuzeyde Tlsleri yenmi, batda seleflerin-
in fetihlerini tamamlam; VI. Yzyln sonundan itibaren Hsrev Anuirvan za-
mannda steminin ulat Amu-deryann tesine ulamt. Malup edilen her
krallkta krala hie-li-fa unvan vererek, yanna verginin toplanmasna ve iinden
haracn alnmasna nezaret etmekle grevli bir tudun144 brakmt. Tung e-hu
Kaann gcnn ne olduunu hibir ey inli hac Hsan-tsangn yazlarndan
daha iyi anlatamaz. Kaana 630 yl balarnda Tokmak yaknlarnda rastlayan bu
gezgin, onun maiyetinin barbar atafatn ok doru bir ekilde anlatr. Ayn gezgin
Bat kaannn olaanst itibarnn ne olduunu Turfana varndan itibaren ok
yakndan grecekti. Kao-ang (Turfan) kral esasnda kaann mttefiki ve nere-
deyse klesiydi. Kaan, Hsan-tsanga byk komusu iin tavsiye mektuplar ver-
mi ve netice hac onun himayesi sayesinde Turfandan ndus sahillerine kadar
hibir problemle karlamadan ulaabilmitir. Amu-deryann gneyindeki Kun-
duzda kaann byk olu ve Turfan kralnn damad Tardu ad da ziyaret et-
miti. Tardu ad, btn Toharistana ynetiyordu. Hsan-tsang orada kaan
lme gtren canice entrikalara ve olunun tahta kna ahit olmutu. Yeni
tegine kzmam ve onun tavsiyesi zerine Belh ehrini ziyaret etmiti. Belh, Bat
Trklerinin bat tarafndaki u snr deildi; Garcistana bal Ta-lekan da Trk-
lere aitti ve ancak Mervden sonra Pers mparatorluu snrlar balyordu. 145

144 Tudun unvan Trk kitabelerinde gemektedir. Bkz. Radloff, Die alttrkischen, s. 197: tudun
Yamtar; s. 257: Kl tudun. Trklerle ilgili ince metinlerde bu unvan ou kez tu-tun eklinde
gemektedir. Bat Trkleri Karaar kralna tudun unvan vermilerdir. Takentin baz hakimleri tu-
dundu. 609da Hamiyi bir tudun ynetiyordu. i-weiler VI. Yzyln ikinci yarsnda kendilerini
tudun-la yneten Trklere itaat etmilerdi. (Pei-i, XCIV, s. 9 v). - Theop-hanea gre 711 ylnda Ker-
son ehrinde Hazar hakann bir tudun temsil ediyordu. Theophanen metninde geen tudunun
 293/491
bugne kadar zannedildii gibi (Saint-Martin, ap. Lebeau, Hist. du Bas-Em-pire, XII/75, n. 4 ve 5)
zel bir isim olmad aktr. Charlemagnea boyun een ve 796da Aix-la-Chapellede vaftiz olan Avar
han Tu-dun adnda da bu unvan grmek gerektii aktr.
145 Memoires, Julien terc., I/35.
Bir gerileme devrinin balangc olarak nitelendirebileceimiz 630 yl, Trkler
iin kuzeyde olduu kadar batda da uursuz bir tarihti. Kuzey Trklerinin k
ani ve kll idi; sebebi de mparator Tai-tsungun politikasna damgasn vuran
enerjik ynetimdi.
627de Altayl Sir-Tardular Hie-li kaana kar isyan ettiler. Hie-li, Tu-li
Kaan onlar tedib etmekle grevlendirdi, ama grevini baaryla tamamlayamay-
an Tu-li itibardan dt. Bu olaylar renen imparator, Tu-li Kaana ve Sir-Tar-
dulara yaklamaya balad. Onun bu yaklamlar her iki tarafca da olumlu
karland ve sonuta Tu-li Kaan 626da kendisine bal tm gebe kabilelerle
birlikte in topraklarna geip snma istedi. Buna karlk Tai-tsungun desteine
gvenen Sir-Tardular, saldrlarn daha iddetli bir ekilde yenilemeye baladlar.
Bylece sras gelince in birlikleri de saldrlara itirak ettiler ve 630 ylnn birinci
aynda byk bir zafer kazandlar. Aldklar esirler arasnda Sui hanedanndan m-
parator Yangn dul kars ve torunu da vard. Trkler bu kiileri Tanglara146
kar srdrdkleri davalarna destek olmalar iin misafir ediyorlard. Bir sonraki
ay, imparatorluk kuvvetleri Hie-li Kaan kendisini yakalayacak ve hakanl ha-
rabeye dndreceklerdi. Trkler iin elli yl srecek klelik devri balyordu. Koo-
Saydam yaztlarnda bu devir .. Tabga halkna beylik evlad kul oldu, hatunluk
kz ocuunu cariye kld. Trk beyler Trke isimlerini brakp Tabga beylerin-
in Tabgaca adn kabul edip, Tabgaa baland. Elli yl gcn ve emeini ona
verdi147 szleriyle anlatlr.

146 Kiu Tang-u, III, s.1 r.

147 Thomsen, Orhun Yaztlar, s. 90.
inliler, Bat Trklerine kar balangta o kadar saldrgan deillerdi. Aksine
Kuzeylilerden korktuklarnda mttefik kazanmak iin Batllar ho tutmulard.
Nitekim Kao-tsu kendi slalesinden bir prensesi Tung e-huya vaat etmi, ama ne
pahasna olursa olsun bu ittifaka nlemek isteyen Kuzeyliler, sz konusu evlilii
engellemilerdi. Hatta eer baz kaytlar doruysa, Hie-li Kaann kurmaylar
 294/491
Guen yaknlarndaki Bibalka kadar ilerlemi, Tung e-hunun topraklarnn
byk bir ksmn ele geirmiler ve ayn sralarda Kara rt civarndaki Karluklar
isyan etmilerdi. Tung e-hu bu srada ldrld. in kaynaklar onun lm tari-
hini 628 olarak gstermektedir, ama Hsan-tsangn tankl bu lm Hie-linin
[Kat l-hann] felaketine ahit olan 630 ylna tarihlemektedir.
Bat Trkleri homojen bir millet oluturamazlard. nk esasen On Boylar [On
Oklar] iki gruba blnmt: Be Nu-i-pi boylar Issk-gln batsnda, be Tu-lu
boylar ise ayn gln dousunda yayorlard. ince metinlerin dikkatli bir ekilde
incelenmesi, bu boylarn 630da Tung e-hunun lmnden sonra ayrld ve
balarnda daima iki ayr lider bulunduunu gsterecektir. On Oklarn kaderin cil-
vesiyle tek bir kaann idaresi altnda olduu ksa dnemler hari tutulursa, Nu-i-
pi-lerin banda srasyla u kaanlarn bulunduklar sylenebilir: Belh kuatmas
srasnda len Si e-hu, 639larda Ferganada len Tie-li-i, e-hu, e-kui, en-u
e-hu; Tu-lular ise mnferiden u kaanlar ynetmitir: Mo-ho-tu, Tu-lu, Ho-
lu.148

148 Tung e-hunun katledilmesinden sonra Mo-ho-tu iktidar gaspet-tiyse de Nu-i-piler tarafndan
tutulmad ve malup olunca Altayla-ra snd. O sralar dou kabilelerine hkmediyordu. Nu-i-pi ka-
bileleri tarafndan intihab olunan ve malubiyetten sonra Sodiya-naya kaan Si e-hu ise ayn
sralarda bat kabileleri zerinde sz sahibiydi. 634de len Ni-u, On Oklar birliine hkmetmi gibi
grnyor ve en azndan ilk balarda olu ve halefi Tie-li-i de yle idi, ama 638de Tu-lu Kaan dou
kabilelerinin reisi olmutur. Tie-li-inin lm zerine, bat kabileleri yani Nu-i-piler 639de e-hu
Kaann ahsiyetinde yeni bir kaan setiler. Tse-fu yan kuide (blm. 964, s. 6 r) onbeinci eng-
kuan ylnn (641) yedinci aynda ang Ta-i adnda st dzey bir inli memurun Bat Trkleri
arasnda Nu-i-pilerin lideri Mo-ho-tu e-huya -pi-a-po-lo e-hu Kaan unvan verip, hakanlnn
onaylandn bildirmek zere gitmekle grevlendirildiini okuyoruz. (Pi-ho-tu e-hu, daha nceki bir
metinde [Nu-i] pe [mo] ho-tu e-hu eklindeki geen ibareden km olsa gerek. Tu-lu Kaan, e-hu
Kaan malup edip topraklarn ilhak etmeyi baarmtr, ama metinler bize Nu-i-pi kabilelerin iten
gelerek ona itaat etmediklerini belirtmektedir. Ho-lu balangta Tu-lu kabilelerini ynetiyordu, fakat
bilhare e-kuinin halkn yani Nu-i-pi kabilelerini zaptetmi ve On Oklar ynetme iddiasnda bu-
lunmutur. Fakat ayn sralarda en-u e-hu be Nu-i-pi kabilesi adna ona kafa tutuyordu.
inliler, 630da Kuzeylilere kar zafer kazandktan sonra kendilerine hibir
yararlar kalmayan Batllarla dostluk kurma teebbslerini braktlar. Daha nce
kendilerine bal olan blgeleri yava yava ele geirmek isteyen Nu-i-pi ve Tu-lu
 295/491
boylar arasndaki bitmez tkenmez kavgalardan yararlandlar. 640da Kao-ang
(Turfan) aldlar ve batnn tm yollarn kontrol eden bu stratejik noktayla gerek-
ten ilgilenmeye karar verdiler. Arkasndan Kao-ang zerinde hak iddia eden Yen-
ki (Karaar) hakimine saldrp, esir ettiler. 646da Sir-Tardulara kar ayaklanan
Uygurlar desteklediler; onlarn lkelerinde kendi idari sistemlerini kurdular ve
oraya ulamak iin atm sekiz menzilli bir yol atlar. Daha sonra Uygurlar Bat
Trklerine kar onlarn deerli bir mttefiki olacaklard. Yine ayn yl, Bat Trk-
lerinin kaan e-kui bir inli prensesle evlenmek istedi. Tai-tsung buna karlk
[eyiz olarak] Kua, Hotan, Kagar, Kkyar ve Ta-kurgan gibi Bat Trkistann
belli bal ehirlerini talep etti.149 Fakat istediini elde edemeyince, hemen bu e-
hirleri fetih karar ald. Kua 648de inlilerin eline geti ve lkenin hkmdar
hapsedildi. Ona arka kan yeni Karaar hkmdar da lme mahkum edildi. Tai-
tsung 649da ldnde, sadece Kuzey Trklerini yarm yzyllna kul haline ge-
tirmekle kalmam, ayn zamanda baz kervan yollarn ellerinden yolup almak
suretiyle Bat Trklerini de mnferiden zayflatmt. Siyas arenada yeni boy
gstermeye balayan Tibet, o sralar inin pimi ana souk su katacak durumda
deildi ve esasen daha ziyade onunla mttefik olmak istiyordu. Nitekim kral
Srong-tsan Gam-po 641de imparatorluk ailesinden Wen-eng prensesiyle evlen-
miti. 643-645 yllarnda ise in elileri Li -piao ve Wang-Hsan-tse, Tibet ve
Nepal zerinden Magadha kral Hara iladityann yanna gidebiliyorlard; fakat
646da ikinci defa Magadhaya gelen Wang Hsan-tse, gsp A-lo-na-unun ada-
vetiyle yolu kesilince Tibet ve Nepalden ald yardmlarla Hint birliklerine kar
byk bir zafer kazanmt. 648de ang-ana dndnde ald esirler arasnda
A-lo-na-un da vard.

149 Tung kien kang mu, bu olayn yirminci eng-kuan ylnn altnc aynda olduunu
kaydetmektedir.

Tai-tsung tarafndan balatlan devs hamle, halefi Kao-tsung (650-683)

tarafndan tamamland. Ho-lu adl bir kaan, Tai-tsungun lmnden sonra Tu-
lu boylarnn bana geerek isyan etmiti. in ynetimi onu bertaraf etmek
amacyla Nu-i-pi boylar zerine srd, fakat sonuta On Ok boy birliinin tama-
m onun liderlii altnda topland ve Ho-lu hi olmad kadar glendi. Bu durum-
da onunla aktan aa bir savaa girmek gerekiyordu. Bylece Bat Trk Hakan-
lnn yklmasna yol aan bir dizi asker sefer balatld. inliler, 652de
Uygurlarla birleerek Guen yaknlarnda yaayan u-yeleri ezdiler ve Manas
 296/491
nehri sahillerinde oturan u-mi boyu reisini hapsettiler. 656da ise Karluk ve u-
ye reislerine kar savarlarken, ikinci dereceden bir general, u-mu-kunlarn
yaad Tarbagataya kadar sokulup Yen isimli ehirlerini zaptediyordu. nc
bir ordu da Tanr Dalarnn gneyine geerek Yulduz vadisinde u-ni-i kabilel-
erine saldryordu. inliler, nihayet 657de ve yine Uygurlarn desteiyle bizzat Ho-
luya kar saldrya getiler. Onu li nehrinin kuzeyinde malup ederek, nehri
geip batya, Talasn tesine kadar kamak zorunda braktlar. Ho-lu, Takent
hakimi unu ada snabileceini mit ediyordu, fakat bizzat onun tarafndan tu-
tuklanarak 658de inlilere gnderildi. Yine imparatorluk ordusundan bir kol ayn
sralarda Ebi-nor yaknlarndaki ang-hoda Ho-lunun yzbalarndan birini
hezimete uratrken, bir dieri Kuada Ho-luya arka kan bir reisi malup etti.
Hl sava srdren en-u e-hu ise 659da hezimete uratld. in, bylece Bat
Trklerinin yaadklar tm topraklarn nominal hakimi oldu ve buralar snr-
larna katt.

VII. Bat Trklerinin Topraklarnda Kurulan in idari

Tekilat
 297/491
658-659 zaferlerinden sonra inin Bat Trk Hakanlnda kurduu idari
tekilat, bu topraklarn siyas corafyasn ksmen yeniden yaplandrma imkan
salad iin, gerek bir bilimsel neme sahiptir.
Douda Barkul Glnden Tien-an veya Tanr Dalarnn kuzeyine, batda
skender dalarna kadar uzandn belirtmek suretiyle Trklerin z topraklarnn
snrlarn ok kesin bir ekilde tanmlam oluruz. Be Tu-lu boyu douda, be Nu-
i-pi boyu da batda bulunuyordu. Trklere bal olan bat lkelerine gelince, bun-
lar iki gruba ayrlr: H King-tsungun150 raporuna gre 659da in ynetimine
geen birinci gruptakiler Mvernnehirdeydi, Wang Ming-yann verdii bil-
gilere istinaden 661de organize edilen ikinci grup lkeler ise Demirkap Geidinin
gneyinde yer alyor ve Amu-derya vadisinden ndusa kadar uzanyordu.

150 658 ylnda H King-tsungun, bu krallklarn tamamn tefti eden zel komiserlerin raporlarna
istinaden ariv memurlaryla birlikte bat lkelerinin harital bir kitabnn hazrlanmas ve tashih
edilmesiyle grevlendirildiini, bylece meydana getirilen eserin 60 blm ierdiini ve 658de tahta
sunulduunu (Tang-u, LVIII, s. 14 r) daha nce grmtk. Dier yandan Tse- i tung kien (CC, s.
9 r) on-drdnc hien-king ylnn (659) dokuzuncu aynda e (Takent), Mi (Maymarg), i (Ke), Ta
An (Buhara), Siao An (Hargan), Tsao (-tikan), Pa-han-na (Fergana), -ta (Eftalitler), Su-le (Kagar)
ve u-k-pann (Kkyar) idari cihetten tekilatlandrlmas ynnde bir imparatorluk ferman yayn-
landn kaydetmektedir. Burada zikredilen son iki isim, Kagar ve Yarkendin Mvernnehirle ayna
anda resmen imparatorlua ilhak edildiini gstermektedir. Ayrca Dou Trkistann nemli bir ks-
mnn 648den itibaren in etkisi altna girdiini de kaydetmek gerekir. (Kua ve Hotanla ilgili notlara
bkz.) Her ne kadar Dou Trkistan ou kez Trklerin hakimiyetini tanmak zorunda kalmsa da,
kendi mahalli prenslerine sahip olmutur ve dolaysyla Bat Trk Hakanlnn bir paras olarak
grlemez.

Bat Trklerinin z topraklar 657 ylnn on ikinci ayndan itibaren iki askeri
valilie151 dntrld. Mung-inin ynetimindeki askeri valilik Sui-e (u)
vadisinin batsndayd ve Nu-i-pi kabilelerini temil ediyordu; Kun-lingdeki ise
ayn vadinin dousundayd ve Tu-lu kabilelerini temi ediyordu. Ayrca her ikisi
de Guenin 90 li gneybatsnda, bugnk Tsi-mu-sann bulunduu blgeye
yakn yerdeki Pei-ting (Bibalk) askeri valiliine balyd. Dier bat lkelerinin
tamam 658 ylnn beinci aynda merkezi (Turfann batsndaki) Kiao-ho
engden Kuaya nakledilen An-si askeri valiliine tbi idi. 152
 298/491
151 Daha nce, 649 ylnn ikinci ayndan itibaren, A-i-na Ho-lunun topraklar Yao-i vaskeri va-
liliine dntrlmt. (Tse-i tung kien, CXCIX, s. 5 r) 653de oktan lavedilen bu askeri va-
liliin merkezi bugnk Fu-kang kazasnn 190 li dousunda, Ting eyaletine bal Mo-ho ehrindeydi
(Tung kien tsi lan, LI, s. 38 v) Yao-i, Mu tien tse uanda anlatlan bir efsaneye gre Si wang
munun sahilinde Gn Olunu kabul ettii mehur gln adyd.
152 Tse-i tung kien, CC, s. 6 v.
Tang-unun XLII b blmnde hem be Tu-lu kabilesinin ve onlara bal
boylarn topraklarnda, hem de Amu-deryann gney blgelerinde kurulan hku-
metlerin (tu tu fu) ve ilelerin tam listesi mevcuttur.153 Bununla birlikte, izah g
bir unutkanlk sebebiyle Tang-unun ayn blm, hem Nu-i-pi boylarn, hem
de Mvernnehiri btnyle grmezden gelmektedir. Bu boluk Mvernnehir
iin ksmen doldurulabilir, fakat be Nu-i-pi boyuyla ilgili hibir bilgi bulamadk.

153 Her iki listeyi de 67. sayfadaki dipnotta vermitim. Ancak, baz corafi zdeletirmelerimin
hakl sebeplerini gstermek ve bazlar M. Marquartn Eranshahrnda geen ekliyle, bazlar ise bu
bilim adamnn bana yazma lutfunda bulunduu mektuplarnda belirtilmekle birlikte, bu eserin basm
srasnda gzme arpan kimi yeni zdeletirme teklifinde bulunmak amacyla biraz daha detaya
gireceim. Okuyucunun maalesef s. 96-98deki dipnota girmi bulunan baz hatalar eserin sonuna
koyduumuz dzeltmeler ksmndaki bilgilere gre tashih etmesi rica olunur. [Bu dzeltmeler
dorudan kitabn ilgili yerlerine konulmutur. - Editr.]

Bilgilerimiz bu durumdayken Bat Trk Hakanlnn deiik blgelerini

gzden geireceiz.

I. Be Tu-lu Kabilesi ve Ona Bal Boylar:

a) Be Tu-lu kabilesinin yaad topraklar tam olarak daha sonralar Cungarya

denilen blgeye tekabl etmektedir. Bu be kabile unlardr:

1. u-mu-kunlar (Fu-yen hkumeti) Targabatay blgesini igal ediyorlard.154

Belli bal ehirleri Yen ehriydi.155 u-mu-kun beyleri, u-mu-kun l o (ur)
veya u-mu-kun k-l-o (ur) unvanna sahiptiler.

154 Si y tung wen i (blm. I, s. 17 r) Emin veya Emil ehrinin Tang dneminde u-mu-kunlarn
oturduu blgede bulunduunu belirtmektedir. 1122de Kara-Kitanlar tarafndan kurulan Emil ehri,
 299/491
Tarbagatayda uguakn gneyinde Emil nehrinin sahilleri zerindeydi. (Bretschneider, Mediaeval
Researches, II/42-44). Si y tu i (X, s. 5 v) u-mu-kunlar ayrca Tarbagataya yerletirir, ama ora-
da Karluklarla kaynatklarn belirtir. leride Karluklarn Altaylar-dan Tarbagataya kadar uzandklar
grlecektir.
155 Tse-i tung kien, CC, s. v: 656da inli general u i-tu, Trgile-re ve zaptettii Yen ehrindeki
u-mu-kunlara saldrd. Yorumcu u cmleyi ilave ediyor: Sin Tang-uya gre Yen ehri u-mu-
kunlarn oturduu ehirdi.

2. Hu-lu-wular (Yen-pi hkumeti) Kur-kara-ussu ve Ayar-nor blgesini igal

ediyorlard.156 Beyleri Hu-lu-wu ke o (kl ur) unvanna sahipti.

156 Si y tu i (X,s. 5 v) Hu-lu-wular Cungarcada acze karn anlamna gelen ve haritamzda

Ayar-nor olarak gsterilen Ebin-gesun Glnn gneyine yerletirmektedir (Si y tung wen i, V, s.
8 r) Si y tu iye gre (ayn yer) Hu-lu-wular Sui-lai yani Manas kazas blgesini igal etmilerdi. O
sralar birazck batya, Kur-kara-us-suya doru kaym olmallar; nk Manas blgesi u-milerin to-
pra olarak gzkmektedir.

3. e-o-tiler (uang-ho hkumeti) Borotala ve Ebi-nor blgesini igal ediyor-

lard.157 Beyleri e-o-ti tun o (ur) unvanna sahipti.

157 Si y tu i (X, s. 5 v) e-o-tileri Borotalann sa ve sol cenahna yerletirmektedir. Bu nehir,

serp yemyeil bir vadide akt iin bu ismi almtr. Cungarcada boro yeil, tala da vadi
demektir. (Si y tung wen i, V, s. r) Borotala, Bulgatay veya Ebi-nor glne dklr. Nehrin 70 li
boyuncaki akm Nan-ho (gney nehri) ve Pei-ho (kuzey nehri) adyla iki kola ayrlr (Bkz. Julien,
Melan-ges, I/72). inlilerin bu blgedeki hkumete uang-ho (iki nehir) adn vermeleri de bunu
aklamaktadr.

4. Tu-ki-i (Trgi)ler, iki gruptan oluuyordu. Bir tarafa li vadisinde158

yaayan So-ko mo-ho159 kabilesi (Wu-lu hkumeti), dier tarafta daha batda yani
li nehrinin batsnda160 kalan Yedisuda yaayan A-li-e (Hie-an hkumeti) ka-
bilesi. Trgi kabilesi beyi Tu-ki-i (Trgi) ho-lo-i o (ur) unvan tayordu.

158 Daha nce benim yaptm gibi So-ko ve Mo-ho kabileleri de denilebilir. So-ko kabilesi ad,
ksaca Wu-lu eyaletinin ynetimini elinde tutan So-ko Kaann adnda bulunan kelimeyle ayndr.
159 Si y tu i, V, s. 5 v ve Si y tung wen i, I, s. 22 r. Sonuncu esere gre (blm. I, s. 30 r) li
nehrinin bats ile Issk Gln dousunda bulunan Kuna-ar (=eski ehir) ehri, Trgi kaan Wu-i-
lenin payitahtyd.
 300/491
160 Si y tu i, X, s. 5 v.
5. u-ni-iler (Ying-so hkumeti) Yulduz vadisini161 igal ediyordu. Beylerinin
unvan u-ni-i u-pan o (ur) idi.

161 Si y tu i, X, s. 5 v; Si y tung wen i, I, s. 24 v ve 25 r. Ying-so (Yulduz) vadisinde yaayan-

lar yalnzca u-ni-iler deildi. Uygur Ki-pi veya Ki-pi-y kabileleri de orada yayorlard. Bkz. Tang-
u, CCXVII, b, s. 6 r - Yulduz, (yldz) Trke bir kelimedir; esasen bu blge, diyor Si y tung wen i
(I, s. 25 r) batan sona kaynaklarla bezelidir. Bereketli oluundan dolay bu ismi alan Yulduz vadisi
Moollar dneminde sk sk geer. 1389da Timur ordularnn deiik birliklerine burada toplanma
emri vermitir. in sarayna giden ah-ruh elileri 1420de buradan gemitir. Bkz. Yule, Cathay, s.
CC ve s. 575, n. 2; Bretschneider, Mediaeval researches, II?229, 230, 234. Prjewalsky, Kulcadan Lob-
nora giderken Kiik Yulduzdan gemitir. (Petermeanns Mittheilungen, Ergnzungshejt, n. 53);
Kiik Yul-duz, Kaydu-gle dklen Baga Yulduz-gl ile sulanr. Kaydu-gl ise Byk (Baga) Yulduzu
dolatktan sonra Bagra Gle dklr.
Bu hkumetlerden drd yani n-an, Ta-mo, Han-i ve Kin-fu, Karluk
kabilelerinin topraklarndayd. Karluklar batda Tarba-gatayla douda Altaylar
arasnda yayor, Kara rt ve Urungu sahillerini igal ediyorlard. 162

162 Tang-u, Karluklardan bahsederken, onlar Pei-tingin (Guen yaknnda) kuzeybatsna Kin-
an (Altay)n batsna yerletirir ve onlarn Pu-ku-en nehrinin iki yakasna saldklarn kaydeder.
Tang dnemindeki bat lkeleri haritasna gre (Si Y tu i, III, s. 8 v) Pu-ku-en nehri Kara rt idi.
Mu-lo kabilesi Zaysan ve Urungu glleri arasnda, i-si kabilesi Urungu Glnn batsnda ve Ta-i-li
kabilesi de Tarbagatayda yayordu.
Lan-tai hkumetinin hangi kabilenin topraklar zerinde kurulduunu
bilmiyoruz, bildiimiz tek ey Uruminin hemen bitiiinde ve dousunda yer
alddr.163

163 Tang dnemindeki Urumiye tekabl eden Lan-tai ile Karaarla Kua arasnda Bukur ehrine
tekabl eden Han dnemi Lan-taiy-n birbirine kartrmamak gerekir. (Si y tung wen i, II, s. 16
r; Si y tu i, I, s. 9 v). Burada sz edilen Lan-tai, Ye-l u-tsai ve ang-unun gzergahlarnda
belirtilen Urumidir. (Bkz. Bretsch-neider, Mediaeval researches, I/16 ve 66)
u-ye kabilesi Kin-man hkumetini oluturuyordu. Yerinde ( in situ) bulunan
bir Tang dnemi kitabesi, ayn slale dnemindeki Kin-mann Guenin
batsndaki bugnk Tsi-mu-sann ayn yerde bulunduunu kesinkes gstermek-
tedir.164 Dier yandan Kin-mana be ehir de dendii ve burasnn Pei-ting
 301/491
askeri valilik karargah olduu iin, onun Bilge Kaan kitabesinde geen mehur
Bibalkdan baka bir ehir olmad malum.165 u halde Bibalk, uzun zamandr
sylendii gibi Urumide deil, Tsi-mu-sada olmaldr.

164 ok zarar grm bu tu ta dikit zerindeki metin Si y ui tao ki, III, s. 25 vde bulunmak-
tadr. Bibalk inlilerin Pao-hui hien dedikleri Tsi-mu-sa ile zdeletirmenin baars bu kitabenin
yazar S Sunga aittir. Aryca bkz. Si y ui tao ki, V, s. 18 r: Bibalk Pei-ting askeri valiliinin eski
idari merkezidir. Pei-ting bugnk Tsi-mu-sadr. Biz daha nce de Kiu Tang-unun ayn hususu
teyit eden metnini vermitik.
165 Thomsen, Inscriptions, s. 124.
Yen-mien hkumeti ayn ad tayan kabilenin topraklar zerindeydi. Yen-
mien kabilesi Balka Gl ile Ala-tav Cungar-nn kuzeyindeki Ala-kul Gl
arasnda yayor olsalar gerektir.
Adlarn verdiimiz hkumetlerin dnda kalan on hkumet-ten yalnzca ikisin-
in yeri kesin olarak bilinmektedir. Birisi, Gu-en ve Urumi arasndaki yol ortasna
yakn bir yerde bulunan Fung-lo, dieri ayn ad tayan kabilenin topraklarnda
olmu olmas gereken a-todur. a-tolar ise Barkul Glnn dousunda yayor-
lard. Bunlar, Tang hanedannn d srasnda kan kargaalak dneminde bir
miktar nem kazandlar ve Muahhar Tang (923-936), Muahhar Tsin (936-947) ve
Muahhar Han (947-951) adnda hanedan kurdular.

II. Be Nu-i-pi Boyu

Sui-e (Tokmak) ve (Evliya-Ata yaknndaki) Talas ehirlerinin Bat Trkleri

tarihinde oynadklar roln nemine binaen, bunlarn yalnzca Nu-i-pi boylarnn
topraklarndaki iki ana merkez olmas gerektiini belirtebiliriz, ama elimizde daha
fazla bilgi bulunmad iin artka bir ey diyemiyoruz.

III. Mvernnehir

Blgeyle ilgili bilgilerimiz blk prktr. inlilerin Mve-rnnehirde kur-

duklar idari tekilat hakknda toplayabildiimiz bilgiler aadakilerden ibarettir:
1. e (Takent): Ta-yan hkumetinin merkezi olan Kan-hie ehri.
 302/491
2. Kang (Semerkand), Kang-k hkumeti halini ald.
3. Mi (Maymarg), Nan-mi ilesi haline geldi. Grne gre Kang-k hkumet-
ine balyd, nk 731de Semerkand kral Gurekin oullarndan birine Mi (May-
marg) kral unvan verilmesini istediini gryoruz.

4. i (Ke/bugnk ehr-i sebz), K-a ilesine dnt.

5. Ho (Kuanya), Kui-uang ilesi halini ald.

6. Pa-han-na (Fergana), Hiu-siun blgesinin merkezi halini alan Ko-sai
(Kasan) ehri.
7. An (Buhara), An-si ilesi haline gelen A-lan (Amul?) beldesi. Ho-han
(Hargan) da denilen Se-kin beldesi, Mu-lu ilesine dntrld.

IV. Amu-deryadan indusa

Amu-deryadan ndusa kadar uzanan blge iinde yer alan tm blgelerin ve

buralarda kurulan idari birimlerin detaylarn Tang-unun XLIII b, blmnde
liste halinde buluyoruz. Bu blgeyi incelemeden nce baz n bilgiler sunmakta
yarar vardr.166

166 Abel Remusat, Remarques sur lextension de lempire chinois du cte de lOccident (Meni. De
lAcad. Des Inscr. T. VIII, 1827) adl bildirisiyle bilim dnyasnn dikkatini bu metin zerine eken ilk
kiidir.

Birinci lung-o (661) ylnda, diye okuyoruz Kiu Tang-uda,167 bat lkeleri ve
Tu-ho-lo (Toharistan) bir engele arptlar (yani in hkumetinden kaplarn
amasn ve kendilerini imparatorlua dahil etmesini istediler). Bunun zerine Y-
tienin (Hotan) batsnda ve Po-ssunun (Persia) dousunda bulunan on alt
kralln tamamnda hkumetler kuruldu. Bu on alt hkumette yirmi drt ile, yz
on kaza ve yz otuz asker karakol tesis edildi. Ayrca Tu-ho-loda (Toharistan)
bunun ansna bir kitabe dikildi.

167 Blm. XL, s. 30 r.

Metinden, inlilerin kurduklar on alt hkumetin daha nceki on alt kralla
[prenslie] tekabl ettii anlalyor. Bu hku-metlerin listesi, bize, Trklerin VII.
 303/491
Yzylda Amu-deryadan n-dusa kadar uzanan belli bal prensliklerinin siyasi
taksimi konusunda son derece net bir fikir verecektir.
Dier yandan bu prenslikler arasnda, tm bu blgenin idar merkezi olmas ve
inlilerin Amu-derya ile ndus arasndaki lkeler zerinde tesis ettii hakimiyetin
hatrasna dikilen kitabenin yer almas hasebiyle Toharistann bariz bir yer igal
ettii grlyor.
inlilerin kurduklar hkumet ve ileler listesinde olduka farkl bilimsel deeri
olan iki ksm ayrt etmek gerekir. inlilerin yeni hkumet ve ilelere verdikleri
isimler, tarihten ve efsanevi hatralardan alnm adlardr. Tang dnemi mnev-
verlerinin eski literatrde hatras korunan lkeleri Batya yerletirdiklerini gster-
mesi cihetinden bu isimler ilgintir; ancak, herhangi bir tenkit yaplmadan bu
tanmlamalara abartl bir deer atfetmekten kanmak gerekir. rnein Han
dneminin en-tu veya Tiao-isini, Tang dnemi babakanlnn belirledii
lkelerin isimleri arasnda grmeye almak tehlikelidir. Fakat bu fantazi ono-
mastikann yan sra, hkumet veya vilayet merkezi olmas iin seilen yz kadar
ehrin mahalli adlarn ihtiva eden olduka nemli bir liste de buluruz. Yine de tm
ince eviriyazmlarn zn tekil eden kelimeyi bulmamz zor; ama ilediimiz
coraf belgenin mutlak kesinliini garanti eden Arap melliflerin m-ahedeler-
iyle tamamen rten baz tanmlamalar teklif edilebilir. te size ulaabildiimiz
baz neticeler:
1. Ye-i hkumeti. M. I. Yzylda Amu-derya nehrini aan Ta Ye-i adn
hatrlatmaktadr. Ye-i hkumeti, Toharistan iine alyordu ve Hsan-tsangn
Hindistana gidip gelirken Tung e-hu Kaann nce olunu, sonra torununu zi-
yaret ettii Kunduz ehri idari merkeziydi. Bu ehir, Hsan-tsangn biyografisini
anlatan eserde Huo adyla gemektedir. Tang-udaki ad A-hu-an, Kiu Tang-
udaki ad ise O-huandr. Bu iki eviriyazmda Arap-Pers kaynaklarndaki War-
waliz kelimesinin bir tr trevi olan Awar ad grlmektedir. 168

168 Marquart, Eranshahr, s. 85; Yule, Notes on Hwen-thsangs account of the principalities of
Tokharistan, JA, R. A. S., 1873, s. 99-100.
Bu hkumete bal yirmi be eyalet arasnda unlar tanmlanabilmektedir:
k) Lan ehri, Kunduz nehrinin sa sahilinde ve Kunduzun gneyindeki
Baglandr.169
 304/491
169 Bkz. Atlas de Stielerde Indien und Inner-Asien, Nordl. Blatt haritas. Baglan konusunda
Yulenin ad geen eserinin 100-101. sayfalarna bkz. - stahri (Marquart, Eranshahr, s. 229) To-
haristann belli bal ehirlerini u ekilde vermektedir (ince listedeki de bulunanlar italik olarak
yazdk): Hulm, Simincan, Baglan, Skalkend, Warwa-lis, Arhan, Rwen, Talekan, Skimit, Rb,
Saray- Asm, Host- En-derab, Enderab, Madr ve Kh. Bkz. la Geographie dEdrisi, Jaubert evirisi,
I/474.

l) Si-ki-mi-si-ti ehri, Araplarn Skimit dedikleri ehir. Modern atlaslarda170

skemi adyla gemektedir ve Baglann dou-sundadr.

170 La carte Iran und Turan de lAtlas de Stieler.

m) Hun-mo ehri ancak Hulm olabilir.
n) Si-mi-yan, gnmzde Hulm nehrinin sa cenahndaki Haybakdr ve Ara-
plarn Simincan dedikleri ehirdir.
o) Pa-to-an ehri, muhtemelen bugnk Feyzabadn daha dousunda yer alan
Badahan ehridir.171

171 Yule, age., s. 109-110.

2. Ta-han hkumeti, Eftalitlerin topraklarna tekabl ediyordu. Bu yzden onu
Herat ve Badagis blgesine yerletireceiz. Ancak, ona bal on be ehirden hi
biri bu var saym dorulayacak veya teyit edecek lde u ana kadar
zdeletirilemedi.
3. Tiao-i hkumeti, Yunanllarn Arahozya ve Araplarn Za-bulistan dedii (ki
bakenti Gazne idi) Arrohac Krallna tekabl ediyordu. Ona bal ilelerden ilki,
Marquartn Hsan-tsangdaki Hu-pi-na ile zdeletirdii172 Hu-wen
ehrindeydi. Vivien de Saint-Martin173 ve Yule,174 Hu-pi-nay bugnk ari-kar
yaknndaki Hupiyana yerletirmekte, Cunningham175 ve Marquart176 ise,
muhtemelen hakl olarak, onu Kabul ile zdeletirmektedirler.

172 Eranshahr, s. 288.

173 Memoires, II, s. 414-416.
174 Age., s. 104.
175 The ancient geography of India, s. 33/34.
176 Eranshahr, s. 287-289.
 305/491
4. Tien-ma hkumeti, Kie-su Krallnn u-man ehrindey-di. Hsan-tsangn
banda kral Hi-su Tu-ke yani Hi-su kabilesi veya halkndan bir Trkn bulun-
duu u-man Krallndan bahsederken177 szn ettii lke budur. Bu Hi-su
ismi Tang-udaki Kie-su Krallnn adna dnmtr.178 u-mana gelince,
Araplarn umndr ki Amu-deryann kuzeyinde Kafirna-gn nehrinin yukar
akmndayd.179 Bu hkumette bulunan iki eyaletin merkezi olan Hu-lun ehri,
umann hemen gneyinde Araplarn Harun veya Ahrun dedikleri ehirdir. 180

177 Memoires, I/26.

178 Marquartn bir tebliine gre.
179 Aboulfeda, Reinaud evirisi, II, 2, s. 229. Tomaschek, Sogdiana, s.42-44.
180 Tabari, Zotenberg evirisi, IV/153: Toharistana bal Ahrun ve o-mn lkesinin prensi
aganiyan prensiyle bir ittifak anlamas yapmt. - Ayrca bkz. Tomaschek, Sogdiana, s. 42 ve
Marquart, Eranshahr, s. 299.
5. Kao-fu hkumeti, Ku-tu-e Krallnn bakenti Wu-a ehrinde kurulmutu.
Ku-tu-e, Tang-uda Ku-tu eklinde yazlan Huttaldr.181 e ise muhtemelen bu
lke prensinin unvandr.

181 Tang-u, CCXXI, b, s. 6 r.

Wu-a, Hsan-tsangn Hu-as,182 Araplarn bazen Huttaln bir ehri, bazen
de siyas adan oraya bal bir blge olarak gsterdikleri Vahdr.183 Bir ehir
olarak Vah, Kurgan-tbeye bir gnlk mesafede, Wahab veya Surhab zerindeki
Lvekendle ayn yer olmaldr.184

182 Memoires, I/26-27.

183 Aboulfeda, Reinaud ev., II, 2, s. 228-229: Ansabda u satrlar buluyoruz: Vah, Belh
civarnda, Huttelanda yer alan temiz haval bir ehirdir. (Trk) hkmdarlar orada ikamet etmiler-
dir. Her trl nimet mebzuldr. bni Havkalda ise yle yazar: Huttal ve Vah, iki ayr blgedir, fakat
birlik halinde tek hkumet olutururlar. Huttal vadilerinde akan sellerden altn toplanr. Yine ayn yaz-
ar yle der: Huttaln merkezi Helverd ve Lvekenddir. Her ikisi ayn zamanda Vahn merkezi
durumundadr.
184 Marquart, Eranshahr, s. 299.
6. Siu-sien hkumeti, Ki-pin (Kapia) Krallnda kurulmutu. Bu hkumeti
meydana getiren on ile arasnda San-pen-ni-lo-se beldesi Hsan-tsangn
 306/491
Kapiann bakentinin 40 li uzana yerletirdii Si-pi-to-fa-la-se beldesiyle ayn
olmal.185 Lan-kien ehrine gelince, Hsan-tsangn tanklna binaen aslnda
Kapi-aya bal olan Lamgan ehrinden bakas deildir.186 Ve nihayet Pan-i
ehri phesiz Panjer yani ayn ad tayan nehir zerindeki modern Panir
ehridir.187 Son ileye atfedilen Tan-to ad grnd kadaryla Prens Vivantara
efsanesinin getii Tan-to dandan alnmt. Ancak A. Fouchernin Cabaz-Gar-
hinin kuzeydousundaki Mekha-Sandha tepesiyle zdeletirdii bu da, Kap-
iada deil, Udyanadayd. Burada inlilerin muhayyilesindeki yerini alan yeni bir
numenklaturadaki bu yer isimlerin dalmn ynlendiren bir fantazya rnei ile
kar karyayz.188

185 Memoires, I/46 ve II/299-300.

186 Memoires, I/95: Son zamanlarda Lan-po (Lampa) Kia-pi-e Krall-nn hakimiyetine gemeye
balad.
187 Marquartn bir bildirisine gre.
188 Tan-to dayla ilgili olarak bkz. A. Foucher, Notes sur la geograp-hie ancienne du Gandhara,
Bulletin de lEcole franaise dExtreme-Orient, t. 1, s. 353, n. 1, - et Sylvain Levi, Les missions de Wang
Hi-uen-tse dans llnde, dan JA, Mars-Avril 1900, s. 324-326.
7. Sie-fung hkumeti, Hundukuun kuzey yamacnda, Kunduz nehrinin do-
duu yere yakn bir yerde, Bamyanda kurulmutur. Ling-lan ve Hie-ku ilelerinin
ad, Tang dnemi bilgilerinin bu bat blgesine, gelenee gre Ling-lann in-
lilerin Pisagor tablosundaki oranlar bulmalarna yarayan on iki kam aramaya
gittii Hie vadisine yerletiklerini gstermektedir.189

189 Bkz. Des rapports de la musique grecque avec la musique chinoise, dans le tome III de la tra-
duction franaise de Se-ma Tsien, s. 642644.

8. Ye-pan hkumeti, adnda ilk bakta Amu-deryann kuzeyinde yer ald

iin Toharistana bal olan aganiyan bulabileceimiz e-han-na Krallna tek-
abl etmektedir. Fakat bu hku-met burada Bamyandan sonra yer ald ve Tang-
uda da e-han-na ad Bamyandan sonra zikredildii iin, kanaatimizce bu lke-
nin Bamyandan ok uzakta aranmamas gerekir. Dier yandan K-lan ilesinin
ad, Tang-unun Kke nehrinin yukar akmla-rndaki Kurn blgesi olarak gs-
terdii yere tekabl etmektedir ki, bu yzden bu ileyi ve dolaysyla sekizinci
hkumeti oraya yerletirmeyi teklif ediyoruz.
 307/491

9. Ki-a ilesi hkumeti, Belh ile Merv er-rud arasnda,190 Araplarn Czcan
dedii Hu-e-kien Krallnda kuruldu. Jui-mi ilesi, Czcann dousunda, bni
Hurdadbehin Cumasan dedii yerdir.191

190 Marquart, Eranshahr, s. 80 ve 227.

191 Age., s. 227.
10. Onuncu hkumetin snrlar iinde yer ald Ta-mo Krall, Amu-derya
zerindeki Tirmiz olmal.192

192 Marquartn bildirisine gre.

11. On birinci hkumete tekabl eden Wu-la-ho Krall, Sui-uda193 geen
Wu-na-ho Krallyla ayndr. u halde Amu-der-yann batsnda ve Muya (Amul,
bugnk arcuy) 200 li gneydouda olmalyd.194

193 Sui-u, LXXXIII, s. 7 ro.

194 Marquart, Eranshahr, s. 310-311.
12. On ikinci hkumetin kurulduu To-le-kien (Talekan), Yukar Toharistanda,
Kunduzun dousunda ve ad hl modern haritalarda geen Talekan ehri ol-
mal.195

195 Bu durumda s. 71de Belhin batsnda yer alan daha doudaki Tale-kan ehriyle bu ehri
zdeletirme grnden vazgeiyoruz.

ja-
e-pa hkumeti bizi Ptolemenin ponca_dipnot_36.png Arap corafyac bni
Rustann Kumed196 dedii Kiu-mi Krallna gtrr ki, bugnk Karategindir.

196 Tomaschek, Sogdiana, s. 47; Marquart, Eranshahr, s. 233.

Niao-fei hkumeti, Hu-mi-toya tekabl eder ki, Wa-handr ve muhtemelen
ayn Wahan ad Po-ho (=Wa-ha) ilesinde rastladmz isimdir. Bu ilenin
merkezi olan So-le-so-ho, Kk Pu-lyle ilgili ksmda zikredilen Hu-mi (Wahan)
lkesinin So-le ehriyle kesinkes ayn yerdir. So-le ismine gelince, muhtemelen
sahilleri zerinde gnmzde Sarhada tekabl eden beldenin bulunmas gereken
Penc nehridir.
 308/491
On beinci hkumete tekabl eden Kiu-ye-to-kien Krall, Amu-deryann
kuzeyindeki Kafirnagn nehrinin aa akm-larndaki Kavaciyandr ... 197

197 Marquartn bir bildirisine gre.

Bir Pers hkumeti olan on altnc ve sonuncu hkumetin payitaht, Ssn
tahtnda hak iddia eden Piruzun snmak zorunda kald Tsi-ling ehriydi. Bu e-
hir, Secistnn adn yaknnda bulunduu Zare (imdiki Hamun) glnden alan
bakenti Zereng olsa gerektir.198

198 Bu zdeletirme Yulenin (Cathay, s. LXXXVII) ve Tomaschekin (Sogdiana, s. 77) teklifidir.

VIII. VII. Yzyl Ortasndan VIII. Yzyl Ortasna Bat Trkler-

inin z Topraklar

in, Bat Trklerine ait olan usuz bucaksz topraklarn hakimi olduu ilan
edildiinde, ksa zaman zarfnda gayr- kabili kyas bir prestij elde etmi, hibir
 309/491
devirde bu kadar byk olduu izlenimi vermemiti. Wang Hsan-tse, 661de
Hindistana dzenledii nc yolculuundan, artk bir in hkumetine tbi olan

Kapia zerinden dnebiliyordu.199 Tibet en iyi dzenlemelerle canlanyor ve

664 ylndan ok az nce Wen-tcheng prensesi hac Hsan-aonun gezilerini
tevik ediyordu200. 665 ylnn onuncu aynda, imparatorun maiyetinde Udy-
anann ve douda Koreden batda rana kadar olan lkelerin elilerinin to-
pland grlyordu201.

199 Sylvain Levi, Les missions, ayr basm, s. 8-9 ve 19.

200 -tsing, Les religieux eminents, trad. Franais, s. 13-14 ve 20.
201 Tse-i tung kien, CCI, s. 6 r.
Bununla birlikte bu mutluluk gerekten ok zahiri idi. nk in yeni fetihlerde
fiili otoritesini srdrmemiti. lk hedefi kendilerini ine vakfeden A-i-na
ailesinden Mi-e ve Pu-en vastasyla be Nu-i-pi ve be Tu-lu kabilesini ynet-
mekti. Fakat bu iki prens birbirine rakipti. 662de Kua prensliini tecziye ile
grevlendirilen inli generale refakat ettikleri srasda Pu-en Mi-eye iftira atm
ve karargahta idam edilmesini salamt. Bu adaletsiz infaz, Mi-eye bal Tu-lu
boylar arasnda infiale sebep oldu. ren-abirgan dalarnn gney yamalarnda
yaayan Kung-yeler silaha sarldlar ve kuzeydeki Yen-mienlerle birlikte gneyde
Tibetlilerle ittifak salayarak Kuaya sefer dzenlemekle grevli in birliklerini te-
hdit ettiler. mparatorluk glerinin komutan yollarna devam etmelerine izin
vermeleri iin ellerindeki tm erzak Tibetlilere brakmak zorunda kald.
in, bu ilk baarszlktan ve 666 veya 667de A-i-na Pu-enin lmnden
sonra artk Bat Trklerine szn geiremiyordu ve stelik Tibetliler srekli kend-
isine kafa tutuyorlard. Tibetliler, 663de Kuku-nor sahillerinde Tu-y-hunlarn
Tunguz devletini tamamyla yktktan sonra daha da tehlikeli olmaya
balamlard. Devrik kral Leang-uya snm ve 670de imparator onu tekrar
tahtna iade etmeye almt, ama in ordular Ta-fei202 vadisinde ok ar bir
yenilgiye uram, akabinde Tibetliler drt garnizonu yani Kagaryay yolup
almlard. Bylece Bat Trklerinin eski topraklarna komu olarak, imparat-
orluun siyasi oyunlarna kar dirayetle kar koydular.

202 Ta tsing i tung i (CCCCXII, a, s. 67 r, 7 r ve Tung kien tsi lan (LII, s. 18 r) Ta-fei nehrini,
suyunun nemli ksmn Kuku-norun bat nehrinden alan Buhayn Glle zdeletirmektedir. (Buhayn
 310/491
Gl iin bkz. Sven Hedin, Die geographisch-wissenschaftlichen Er-gebnisse meiner Reisen in Zent-
ralasien, 1894-1897, s. 331-332).

670de inliler, Trk reis A-i-na Tu-iyi Fu-yen203 yani u-mu-kunlarn to-
praklar zerinde kurulu hkumetin yneticisi olarak atamak suretiyle onunla iyi
geinmenin yollarn aramaya alyorlard. Fakat A-i-na Tu-i, ksa zamanda
kendini Tibetlilere kaptrd. 677de imparatorluk komiseri Pei Hing-kien, Ss-n
tahtnda hak iddiasnda bulunan kiiye yardm etme bahanesiyle onun toprak-
larndan geip giderken birden Tokmak yaknlarnda onu tutuklayarak hapsetti.
Bylece Wang Fang-i Tok-makda kaleler kurdu. 682 ylndan itibaren ise A-i-na
K-pu ur adl birisi On Oklarn bana geerek isyan etti. Wang Fang-i onu li
yaknlarnda malup ettikten baka, Issk Gl sahillerinde de onun mttefiki olan
Yen-mienleri hezimete uratt.

203 670 yln bize Tse-fu yan kui (blm. 964, s. 67 r) bildirmektedir: Birinci hien-heng ylnn
(670) drdnc aynda be Tu-lu kabilesi ve Yen-mienleri zapt-u rapt altnda tutmas iin Bat Trkleri
reisi A-i-na Tu-i sol cesur muhafzlar byk generali ve ayrca Fu-yen kumandan olarak atand.

inliler, 685-686 yllarnda da daha nce A-i-na Mi-e ve A-i-na Pu-enin

deruhte ettikleri kumandanlk vazifelerini bunlarn oullar Yan-king ve Hu-e-
loya vermek istediler.204 Fakat Kuzey Trklerinin saldrlarndan bunalan Hu-e-
lo, 690da205 ang-ana snmak zorunda kald. Yan-king zaten oradayd. Bu
iki reis Bat Trklerine kar yrtlen seferlere katldlar, ama asla onlar fiilen
ynetemediler.

204 mparatorie Wu, Yan-kinge 685 ylnn on birinci aynda, Ho-e-loya ise 686 ylnn dok-
uzuncu aynda berat verdi. (Tse-i tung kien).
205 Birinci tien-u ylnn onuncu aynda. (Tse-i tung kien).
692de Drt Garnizonu istirdat eden inliler, 694de de Tibetlilerin adam A-
i-na Tui-tseyi yendiler.206 Tibetliler, aras kesilmeyen bu ekimelere son ver-
mek iin 696da bir anlama teklif ettiler. Buna gre in Kagaryay boaltp, be
Nu-i-pi kabilesini yani Issk Gl ile u ve Talas nehirleri vadilerini Tibetlilere
brakacak, buna karlk kendisi de be Tu-lu kabilesini yani li vadisi ile Tanr
Dalarnn kuzey kesimini alacakt. Fakat Kuo Yan-enin tavsiyesi zerine bu
teklif reddedildi.
 311/491
206 Daha nce bu olay 692 ylna atfetmitik, nk Tang hanedan tarihindeki Tibetle ilgili bir
notta bu olay 692de Drt Garnizonun fethinden hemen sonrasna yerletirilmektedir; ama Tse-i
tung ki-en, A-i-na Tui-tseye kar kazanlan zaferin 694 ylnn ikinci aynda gerekletirildiini be-
lirtmektedir. Daha nce A-i-na Tui-tsenin A-i-na Yan-kingin olu ve A-ina Hienin aabeyi
olduu belirtilmiti.

mparatorluk hkumeti, kendine yaplan almlar kabul konusunda menfi bir

tavr takndktan sonra, artk iradesini kabul ettiremedi. Nitekim 700 ylnda gen-
erallerini ve Hu-e-loyu Tok-mak fethedip, Nu-i-pi boylarnn reislerini ihanet
yoluyla ldrmek iin bo yere gnderdi.207 nk elde edilen baar kalc
sonular dourmad. A-i-na Huai-tao ve A-i-na Hien 701-704 yllar arasnda
babalar Hu-e-lo ve Yan-kingin yerine getiler, fakat onlar ta tpk babalar gibi
gstermelik yetkilere sahiptiler ve vakitlerinin ounu in saraynda geiriyorlard.

207 Tse-i tung kien: 700 ylnn birinci ay: Hu-e-lo, Sui-eyi (Tokmak) korumakla grevli bat
bar ordusu byk ynetici generali olarak atand; - 6. ay: A-si-ki Po-lu (yani be Nu-i-pi boyundan
birincisi olan A-si-ki veya A-si-kie kabilesinin reisi Po-lu) isyan etti. Tso kin-wu tsian-kn Tien Yang-
ming ve tien-ung i-y-i Feng Se-ye onu tedip iin gnderildi; ordu Tokmaka geldi. Po-lu ehrin yan
tarafndan huru yaparak kamay baard. Feng Se-ye svarilerle peine takldysa da yenildi. Tien
Yang-ming, Hu-e-lonun en iyi adamlarn yanna alarak ehre saldrd, ama on gnden daha uzun bir
sre ehri alamad. Dokuzuncu ay Po-lu isyandan vazgeti. Feng Se-ye onu yanna getirtip infaz etti.
Artk Po-lunun adamlar onun esiriydi.

VII. Yzyln son yllarnda Bat Trklerinde fiili iktidar, be Tu-lu kabilesinin
en gls olarak gzken Trgi boyunun reisi Wu-i-ledeydi. Wu-i-lenin biri
Tokmakda Nu-i-pilerin topraklarnda, dieri Tu-lularn topraklar zerinde,
linin kuzeyindeki Kung-yede olmak zere iki ikametgh vard. Bununla birlikte
douda byk deiiklikler olmutu; Kuzey Trkleri kendilerini politik olarak yok
eden uzun klelik devrinden sonunda kmlard. Kutluk isminde bir reis (Koo-
Saydam yaztlarnda-ki lteri) 682-691 arasnda Orhon sahillerinin Trk devletini
yeniden kurdu; 691de onun yerine geen kardei Mo-o (Kapagan Kaan) olduka
glendi. Blndkleri iin zayflam olan Bat Trklerini bayra altnda topla-
makta zorlanmad ve 699 ylnda On Oklarn ynetimini kendi oluna devretti.208
Dolaysyla Trgiler ona balydlar.209 Efendi sfatyla onlarn ilerine kar-
 312/491

yordu. 706da babas Wu-i-lenin210 yerine geen Trgi kaan So-koyu 711
ylnda ldrtmt.211

208 Kuzey Trklerinin Bat Trklerindeki On Oklar resmen kendi saflarna almalar 699 ylnda
gereklemitir. Tse-i tung kien (CCVI, s. 11 v): O yl Tu-ke Mo-o (Kapagan Kaan) kardei Tu-
si fu (beg?)i sol kanat ad (Hirth, Nachworte, s. 47) ve Ku-tu-lu (Kut-luk)un olu Me-ky sa
kanat ad olarak atad. Her birinin emrinde yirmi binden fazla sava vard. Olu Fu-ky kk-
kaan olarak isimlendirdi. Mevkisi bu iki addan daha yukardayd. u-mu-kunlar ve dierlerini yani
On Oklar ynetti. Krk binden fazla savas vard. Ona Batda dzeni salayan kaan da deniliyor-
du. Mo-onun olu olan ve kk kaan unvanna sahip bulunan Fu-k, 716da babasnn
lmnden sonra kaan ilan edilen ve Kl-tegin tarafndan ldrlen Mo-onun olu kk
kaanla ayn kiidir. (Tse-i tung kien, CCXI, s. 9 v).
209 Koo-Saydam kitabelerinde bu durum u ekilde aklanmaktadr: Trgi hakan Trklerim-
den, kavmimden idi. Bilmedii iin, bize kar yanld iin hakan ld. Buyruu, beyleri yine ld.
On Ok kavmi zahmet ekti.. (Thomsen, Orhun Yaztlar, s. 103-104.)
210 Koo-Saydam kitabeleri metninde verilen tarih budur. Bkz. Marqu-art, Die Chronologie, s. 17 ve
53. Tse-i tung kien ise bu olay 714 yl sonuna koymaktadr, ama Tu-kelerle ilgili not daha kesin
olarak king-yn dnemi (710-711) tarihini vermektedir. (Tang-u, CCXV, a, s. 11 v)
211 Wu-i-lenin lm tarihi 706 ylna balanmaldr. nk Tse-fu y-an kuinin u iki metni bu
tarihi teyit etmektedir: 1 (blm. 964, s. 10 r) kinci en-lung ylnn (706) onuncu aynda Trgi Wu-i-
leye blgesel Huai-ti kral unvan verildi; 2 (ayn yerde) Ayn yln on ikinci aynda wu-s gn
imparator Wu-lu ilesi yneticisi Trgi So-konun sol cesur svariler byk generali ve ayn zamanda
wei-wei-king ve Huai-ti blgesel kral unvanlaryla babas Wu-i-lenin yerine gemesini emretti;
ayrca sa tun-weileri byk generali ve On Ok kaan A-i-na Huai-tao bir beratla bu unvanlar ona
tevdi etmeye gitmekle grevlendirildi.

Bu idam ve takip eden karkllar inlilere mdahale frsatn verdi. Onlarn

maas olan A-i-na Hien 714212 ylnn nc aynda isyankar reis Tu-tana kar
Tokmakta bir zafer kazand; bu olayn ardndan Karluklar ve On Oklar, zellikle
Tu-lu grubuna mensup Hu-lu-wu ve Su-ni-i imparatorlua ballk yemini et-
tiler213. 715de inliler ve A-i-na Hien, Mo-onun (Kapagan Kaan) saldrlarna
kar onlar fiilen desteklemek iin devreye girdiler.214
 313/491
212 Tse-i tung kien, 714 yl: Bat Trklerine mensup On Oklarn reislerinden Tu-tan isyan etti.
nc ay, i-hai gn, Tsi-si tsie-tu-isi A-i-na Hien, Sui-enin (Tokmak) muhkem mevkilerini ele
geirdi; Tu-tan yakalayp infaz etti ve onun kabilelerine ait yirmi binden fazla adr itaat altna ald.
213 Burada adlar verilen kabilelerin itaat altna aln 714 ve 715 ylnn deiik zamanlarnda ger-
eklemitir (Tse-i tung kien, 715 yl, 2. ay, erh). Ayn kabileler Tang-uda (CCXV, a, s. 11 v) bir
btn halinde verilmektedir: On oklar, yani be sol Tu-lu kabilesinin (urlar) ve be sa Nu-i-pi
kabilelerinin se-kinleri, itaatlerini sunmak istediler. Ko-lo-lu (Karluk)lar, Hu- (lu-)wular ve u-ni-iler,
-ve ayrca (Karluk) kabilesinin bir ksmn tekil eden zel terfi ettirilmi Ta-mo valisi u-si, - Mu-
lolarn begi, n-an valisi Ki ve Hsan-i valisi Ta-i-li Hu-pi, kendine bal insanlarn banda gelerek
imparatora balandlar. Ta-mo, n-an ve Hsan-i isimlerinde Karluk kabilesinin topraklarnda
kurulan hkumet ismi bulunmaktadr; bu hkumetlerin bandaki hakimlerin isimlerinde ise bizzat
Karluk kabilesinin isimleri gemektedir: i-si (burada u-si eklinde), Mu-lo ve Ta-i-li.
214 Tse-i tung kien, bu olaylar 715 ylnn beinci ayna balamaktadr.
Mo-onun (Kapagan Kaan) lmnden sonra 716da sahneye kan ve Tr-
gilerin kaan olan Su-lu215 adl biri, bamszln ilan etti. Su-lu, inlileri ok
gemeden inlileri endielendirdi. 717 ylndan itibaren Arap ve Tibet birliklerini
kendisine ekerek Kagaryada Yeke-ark ve Aksu ehirlerini kuatma altna
almt. A-i-na Hien, Karluk boyunun yardmyla ona kar savaa giriti.
719da in artk Tokmak hakimiyeti altnda bulunan ehirlerden sayamyordu.
Su-lunun direncini kramaynca bir takm naz- nimetler sunarak onu kazanmaya
alt. 718 ve 719 yllarnda baz unvanlar verdikten baka, 722 ylnda da bir nok-
tada iktidarn merulatrmak maksadyla A-i-na Huai-tao-nun kzn ona e
olarak verdi. Ne var ki, Su-lu hibir ekilde imparatorluun adam olmad ve hatta
aksine sk sk onu endielendirdi. 738de ise Koo-Saydam kitabelerine gre Su-
lunun Kara Trgiler denilen siyah kabilelerine muhalif bulunan sar kabilelerin
[Sar Trgilerin] bir beyi tarafndan ldrld. Baga tarkan denilen bu bey, u-
mu-kunlarn kl-uru unvanna sahipti. (Ta-berinin kaydettii Kursul216 adnda
da bu unvan grlmektedir.)

215 Tse-i tung kiende (blm. CCXI) Su-luyla ilgili bilgiler yle: Dier ad So-ko olan Trgi u-
ungun lmnden sonra 715 ylnda, halkndan arta kalanlar u-ungun generallerinden Su-lu
adnda birine balandlar. Su-lu yava yava glendi. Emrinde iki yz bin adam vard. ine eliler
gnderdi ve imparator 715 ylnda Su-luya sol y-linlerin byk generali ve Kin-fang sanca tanzim
edici komiseri unvanlarn verdi. 716da Mo-onun lmnden sonra altnc ayda ortaya kan Su-lu
 314/491
kendini kaan ilan etti. 717de ise, her ne kadar Su-lu tartuklarn muntazaman gnderiyor ise de, snr-
lar yamalamay da ihmal etmiyordu. Beinci ayda, On Oklarn kaan A-i-na Hien, ona saldrmak
iin Karluk savalarn devreye sokmak istedi, ama imparator izin vermedi. Yedinci ay, An-si (Kua)
ikinci askeri valisi Tang Kia-hui, Trgilerin Drt Garni zonu (Kagaryay) zaptetmek iin Ta-i
(Arap) ve Tu-polar (Tibetliler) getirdiini, Yeke-ark ve Aksu ehirlerini muhasara ettiklerini, kend-
isininse onlara saldrmak iin Ko-lo-lu (Karluk) boyunu A-i-na Hienin kumandasnda gnder-
diini rapor etti. 718 ylnn beinci aynn sin-hai gn, Trgilerin reisi Su-lu, sol y-linle-rin byk
generali ve imparatora tekabl eden dk unvanlar alyor ve Kin-fang sanca tanzim edici komiseri
grevini stleniyordu. 719 ylnn onuncu aynn jen-tse gn, Trgi Su-lu sadk ve itaatkr kaan
nian ile taltif edildi. 722 ylnn on ikinci aynn keng-tse gn, On Oklarn kaan Huai-taonun kz
A-i-naya Ki-ao-ho prensesi unvan verilerek, Trgi kaan Su-luya gelin olarak gnderildi. 726da
Kuaya sata sunulan atlarn bana gelen bir kaza yznden Su-lu Drt Garnizon (Kagarya) blges-
ini talan etti. 730da Trgi ve Kuzey Trkleri elileri, in saraynda [mevki ncelii konusunda]
birbirleriyle attlar. 736 ylnn birinci aynda Pei-ting genel valisi Kai Kia-yn, Trgilere saldrarak
ar bir yenilgi tattrd. 738de Mo-ho takan (Baga tarkan) adl bir bey gece Su-lu Kaana saldrarak
ldrd.
Von Gutschmid (ZDMG, 1880, XXXIV, s. 736), 716da Horasan hakimi Yezidin saldrsna urayan
Curcan ve Dihistan prensi Sulun Su-lu Kaan olduu kanaatindedir, ama Sul bir zel isim deil, Curcan
hakimlerinin kulland ortak bir unvandr ve bu prenslerin Yezidle hrlaan Sul adl birinden sonra bu
unvan aldklar eklindeki iddia mesnetsiz bir grtr. Dier yandan in tarihilerinin aktardklar
tm bilgiler Su-lunun Bat Trklerinin Talasla Tokmak arasndaki eski topraklarn igal ettii
ynnde; yoksa o, Hazar Denizi sahillerindeki Curcan hakimi Sul deildi. Bu zdeletirmenin redded-
ilmesi gerektii kanaatindeyim.
216 Bu zdeletirme Marquarta aittir. (Historische Glossen, s. 181-182 ve Die Chronologie, s. 38,
n. 1). W. Barthol da (Die alttrkischen Inschriften, s. 27) ayn grtedir. Taberye gre, 119 (M. 737)
ylnda (u nehri sahilin zerindeki) Nevaketde ikamet eden kaan, Araplara kar bir sefer dzen-
leyerek Toharistana kadar geldi. Trkler orada bir yenilgi aldlar ve ksa sre sonra kaan bir gece
Trgi beyi Kursul tarafndan ldrld. Dier yandan Tse-i tung kien (CCXIV, s. 10 v) 738 ylnda
Mo-ho ta-kan (Baga tarkan)n gece Su-lu Kaana saldrarak onu ldrdn kaydetmektedir. Bu
mahede, Mo-ho ta-kan (Baga tarkan)n kaana saldrmak iin Tu-mo-i adl baka bir beyle ittifak
ettiini kaydeden Tang-unun rivayetinden daha gereki grnyor. nk Tu-mo-i bu olaya hi
karmad ve yalnzca i bittikten sonra maktul kaann olunu tahta kard. Bunun zerine Mo-ho ta-
kan (Baga tarkan) inli komiser Kai Kia-ynden yardm istedi ve muhtemelen onun bu istei 738
ylnda in sarayna ulat iin inli tarihiler, her ne kadar olay Tabernin belirttii gibi, 737de
vuk bulmusa da, Su-lunun lm tarihi olarak bu yl kaydettiler. Bu kronolojik mesele bu ekilde
 315/491
aldna gre, imdi Baga tarkan ile Kursulun nasl ayn kii olabildii konusuna geelim. Marquart,
(age.) Kursulun aslnda Trke kl ur unvan olduunu net bir ekilde ortaya koymutur. Halbuki
Tang-unun metninde inli komiser Kai Kia-ynn hem Su-lunun olu Tu-ho-sien kaana saldr-
mak iin Baga tarkan, Takent ve Ke kralyla birletiini gryoruz, hem de bir sonraki yl (740) k-l
o (kl ur)dan baka Takent ve Ke kralna hediyeler ve fahri unvanlar verildiini okuyoruz. Bu iki
metnin birbiriyle saltrlmasndan Baga tarkanla kl urun ayn kii olduu sonucu kmaktadr.
Bylece Araplarn Kursul (kl ur)u ile inlilerin Baga tarkannn zdeletirilebileceine yaplabile-
cek son itiraz de rtlm olmaktadr.
Bu tespitten sonra Baga tarkann u-mu-kun kabilesinin kl uru olduunu ispat iin bir adm
daha atabiliriz. Bu konuda u metinlere istinat etmekteyiz: 739 ylnn sekizinci aynda Tu-ho-sien
kaan hapsedildikten sonra, dokuzuncu aydan itibaren u-mu-kunlarn Fu-yen (hkumetinden) kl
urun kabilesi, Pa-sai-kan kabilesi, u-ni-i kabilesi, A-si-ki kabilesi, Kung-ye kabilesi ve Ko-hi ka-
bilesi, gsterdii himmetten dolay imparatora teekkrlerini sunmak ve imparatorluun bnyesine ka-
bul edilme talebinde bulunmak iin temsilciler gnderdiler. (Tse-fu yan kui, blm. 977, s. 20 v) Dier
yandan 740 ylnn nc aynda Trgi kabilelerinden u-mu-kunlarn Fu-yen (hkumetinin) kl
uru sa cesur muhafzlar terfi d byk generali unvan ald. (Tse-fuyan kui, blm. 975, s. 18 v)
Halbuki sa cesur muhafzlar byk generali unvan, Baga tarkanla zdeletirdiimiz kl ura mn-
feriden verilmitir ki, bu durumda Baga tarkan u-mu-kunlarn kl uru idi.

Sar boylarla Kara boylar arasndaki didilemeleri sonuna kadar takip etmek
mmkn deil.217 Mevcut belgeler, inin bazen fiilen itirak ettii bu karanlk
arpmalar gn na karmak iin yeterli deildir. rnein 748de inli gener-
al Wang eng-ki-en Tokmak zaptetmi ve orada Byk Bulut Tapnan ina et-
mitir.218 Sadece bir ipucunun iaretini verebiliriz: Karluk, Uygur ve Basmallar bir
koalisyon olutararak 744de Kuzey Trk Ha-kanln yktktan sonra, douda
iktidar ele geiren Uygurlar Orhon nehrinin sol sahilinde Karabalgasun ehrini
kurdular; Karluklar kendilerini batnn hakimi olarak tanttlar; yava yava On
Oklarn topraklarn istila ederek 766larda eski Trk yabgu-larnn ikametgahlar
olan Tokmak ve Talas igal ettiler.

217 Tse- i tung kiende bulabildiimiz olaylarn kronolojik sras yle: 740 ylnn nc aynda,
Kai Kia-yn, A-i-na Huai-taonun olu Hine On Ok kaan unvan verilmesi teklifinde bulunur ve
imparator da bunu uygun bulur. Drdnc ayn sin-wei gnnde Hin, Ki-ao-ho prensesi unvan alan
Li adnda imparatorluk ailesine mensup bir kzla evlenir. O sralar Baga tarkan ve Wu-su-wan-lo-an
adl birisi barbar kabileleri ine kar isyana sevketmeyi planlyorlard, bu olay zerine kt niyetler-
inden vazgeerler ve Baga tarkan on ikinci ayda itaat arzetmek iin gelir. Halknn reisi olarak tann-
mak suretiyle dllendirilir. - 742: mparator, On Oklarn kaan A-i-na Hini Trgilerin bana
 316/491
tekrar geirmek iin askerler gnderir, fakat K-lan (Talasn 60 li dousundaki Kulan) ehrine
vardklarnda A-i-na Hin Baga tarkan tarafndan ldrlr. Bu olay zerine Trgi reisi Tu-mo-tu
(Tu-mo-i ile ayn kii) itaat arzetmek iin gelir ve altnc ay kendisine kabilenin yabgusu unvan
tevdi edilir. - 749 ylnn beinci aynda Ho-si tsie-tu-isi Fu-meng Ling-a Trgi Baga Tarkana
saldrarak kellesini keser ve onun yerine kara kabilelerin [Kara Trgilerin] reisi olarak -li-ti-mi-i ku-
tu-lu pi-kia (Eletmi Kutluk Bilge)nin atanmas teklifinde bulunur; altnc ayn kia-en gn, bir nme
ile bu ahsa On Oklarn kaan unva-m tevdi edilir. - 749 ylnn yedinci aynda Trgi 1-poya

On Ok kaan unvan verilir (Bu ahs Tse-fu yan kui, blm. 965, s. 5 rde 753 ylnda

adyla zikredilen zatla ayn kii gibi grnyor.) - 751 ylnn drdnc aynda, An-si
tsie-tu-isi Kao Sien-i Trgi kaan, Tibet beyi, Takent kral ve Kie-e kralndan ibaret olan esirler-
ini saraya takdim etmek iin gelir. - 753, Tang-u, Kara Trgilerin kaanlarna Teng-li-i-lo-mi-i
(Tenride bolm) unvan verdiklerini belirtmektedir. Ve en son olarak Tse-fu yan kui, On Oklardan
Kara Trgilerin kaan A-to pei lo (boyla)nn 759 ylnn sekizinci aynda sunduu hediyelerden sz
etmektedir. [s. 314deki ek ve dzeltme: Her ne kadar tarihen iyi bilinirse de Buddist kaynaklarda
zikredilen bir olayn buraya alnmas gerekiyor. Bir sutrada birinci tien-pao ylnda (742) aralarnda
Ta-e (Aksu) ve Kang (Semerkant) krallklarnn da bulunduu be kralln An-si (Kua) ehrini
kuattklar belirtilmektedir. 742 ylnn ikinci aynda An-si genel valisinden yardm isteyen bir mek-
tup geldi. mparator ok endieliydi, nk An-si bakente on iki bin li uzakta bulunduundan, gn-
derilecek kuvvetlerin oraya varmas iin sekiz ay gerekiyordu ki, ok gecikeceklerdi. -hing adl din
adam bu durum karsnda efendisine sarayda bulunan bir kei vastasyla tanr Va-iramanaya yal-
varmasn salk verdi. stei yerine getirildi ve birden ilah sava peyda oldu. mparatora bunlarn,
An-si ehrini kurtaracan bildiren Vairamanann ikinci olu tarafndan kumanda edildii sylendi.
ki ay sonra An-si genel valisinin gnderdii bir apar, imparatorun tanr Vairamanaya yalvard
srada, tabiatst bir birliin ehrin kuzeydousunda peyda olduunu ve barbarlarn korkuya kapldk-
larn, silaha sarlmak istediklerini fakat yaldzl fareler yaylarnn ve ok atma makinalarnn kirilerini
kemirdikleri iin onlar kullanamadklarn ve arkalarna bakmadan kap gittiklerini anlatt. - Ayn hi-
kayeyi Pu-kung biyografisinde (Amoghavajra) da da buluyoruz. Orada da bir din adam tanr Vai-
ramanaya dua etmekle grevlendirilir, fakat bu defa kuatma altnda olan ehir Si-leang fu (Leang-
u)dur. Bkz. Sung kao seng uan (Trip. Jap.b, XXXV, fasc. 4, s. 72). Tuhaftr ama dmann silah ki-
rilerini kemiren fareler hikayesi Hsan-tsang tarafndan da Ho-tanla ilgili olarak rivayet edilir.
(Memoires, II/233-234) ve Vivien de St. Martinin belirttii gibi tamamen ayns bir hikaye Herodotta
 317/491
anlatlr. Steinin Dandn uylikde ortaya kard tabletlerden biri fare bal bir tanra figr ier-
mektedir. (Arch. Exploration in Chi-nese Turkestan, s. 36).
Bu notun sonuna ilave edebileceimiz bir baka husus ise, Tang-unun Tibetle ilgili olarak verdii
bilgide Bat Trklerinden Karluk-larla yaplan bir sava srasnda ak elbiseli Trkler adyla bahsedildi-
idir. (Bkz. Buschell, Journ. of the R. As. Soc., N. S., vol. XII, s. 533, n. 58)].
218 Bu olaydan Tu Huann seyahat notlarnda sz edilmektedir ki, Tu Yunun Tung tien adl ansik-
lopedisinde fragmanlar halinde muhafaza edilmitir. (Tung tien, blm. 193, s. 19 v)

IX. Mvernnehir ve Amu-derya ile indus arasndaki

lkeler

(VII. Yzyl ortalarndan VIII. Yzyl ortalarna kadar)

Bat Trklerinin 659 ylnda in tarafndan fethinden ve bir yzyl sonra
Karluklarca topraklarna el konulmasna kadar geen sre iindeki tarih seyirde,
daha nce Sir-deryadan ndusa kadar Trklerin hakimiyetinde bulunan tm bey-
liklerden sz etmemitik. Bunlarla ilgili bilgileri belli bir blmde vermeyi uygun
grdk. Esasen 659dan itibaren bu lkeler Bat Trk Hakan-lnn bir paras
 318/491
olarak grlemez. Gerek Tibetlilerin kontrolnde ve gerekse inin desteiyle li
vadisinde veya Tokmak-Ta-las blgesinde hkm sren hibir kaan nfuzunu Sir-
deryadan tesinde fiilen hissettirecek kadar gl olamad. Artk Bat Trklerinin
sultas krlmt ve bir daha da eski haline gelecek gibi deildi. u halde bu
aratrmamzda VII. Yzyl ortalarndan balayarak esasen artk birbiriye ilgisi kal-
mayan bu blgeleri incelemeyi gerekli gryoruz.
Gerei sylemek gerekirse in, 657-659 tarihleri arasnda fethettii tm
blgede ncelikle hkmranln kabul ettirme iddiasnda bulundu, ama 665e
kadar bu iddia gereklememi grnyor. nk Tibetlilerin adaveti ini tm
glerini onlara tevcih etme mecburiyetinde brakt. 665 ylndan 715e kadar in,
Sir-derya-ndus arasndaki lkelere nadiren mdahelede bulunabildi. -tsingin
rivayetlerine gre219 yaklak 670 ylndan itibaren Araplar Kapia yolunu
tkamt ve haclar, vaktiyle Hs-an-tsang zamannda olduu gibi artk Hindis-
tana Toharistan zerinden gidemiyorlard. in sarayna hara getirmeye gelen
elilik heyetleri bir yana braklrsa, - ki bunlar zellikle belli bir krala atfed-
ilmedikleri zaman hibir resmi zellii olmayan ticaret kervanlarndan baka bir
ey deillerdi,- tm bu dnemde iaret edebileceimiz olaylar, 696da Tu-sa-po-
tinin Kang (Semerkant) kral atanmas, 705de Ki-pin (Kapia) kralnn, kralln
tekil eden on bir ilenin askeri levazm sorumlusu tayin edilmesi ve yine ayn yl
Toharistan kral Na-tu-ni-linin kardei Pu-lonun saraya geliinden ibarettir.

219 1-tsing, Les religieux eminents, trad. Franaise, s. 25.

Yaklak yarm yzyl boyunca inin batda neden fazla aktif bir politika
yrtemediinin sebeplerini tespit etmek zor deildir. 657-661 yllar arasnda Ali
ile Muaviye arasnda devam eden i sava, Arap fetihlerinin hzn kesmiti; halife-
lik ordular Orta Asyadaki saldrgan ilerleyiini ancak 705de mehur general Ku-
teybe b. Mslimin dzenledii seferlerle tekrar balatacakt. 661den 705e kadar
Sodiyana ve Amu-deryann gneyinde bulunan prenslikler nisbeten huzur
iindeydiler ve inden yardm istemiyorlard. Dier yandan, mparatorie Wunun
hkm srd 684-705 yllar arasnda in dahi bu hrsl ve zalim kadnn kanl
entrikalar yznden d politikayla fazla ilgilenecek durumda deildi. Ayrca
670-692 yllar arasnda Tibetlilerin Ka-garyay igal altnda tuttuklarn ve
bylece Pamir zerinden batya giden tm yollar inlilere kapadn hatrlatmak
gerekir.
 319/491
705den 715e kadar devam eden Kuteybe fetihleri dnemi Orta Asya prenslerini
dardan destek aramak zorunda brakm, fakat ilk nce inin kapsn almak
yerine, Kuzey Trklerinden yardm istemilerdir.
Mo-o (Kapagan Kaan) 699da On Ok kabilelerini imparatorluunun emsi-
yesi altnda toplamay baardktan sonra, n-dusa kadar deilse bile, en azndan
Sir-deryadan Amu-deryaya kadar uzanan topraklar zerinde nfuzunu yaymak
iin baz teebbslerde bulundu. Mo-onun (Kapagan Kaan) yeeni Kl-tegin
iin dikilen kitabeye gre henz on alt yandaki bu kumandan, kaan amcasnn
hakanlk ve devleti iin Alt ublara ve Sodak (Sodiyanal)lara kar bir sefer
dzenlemitir.220 Kl-teginin bu sefer srasndaki ya tam olarak tespit
edilememitir, ama ister yirmi alt, isterse biraz daha fazla yata olsun, Kl-tegin
Sodak halkn organize etmek iin ncu (Sir-derya) nehrini geerek Demirkapya
kadar (Kein gneyinde) uzanan bir sefer dzenlemitir.221 Kl-teginin on alt ve
yirmi altnc ya 701 ve 711 yllarna tekabl etmektedir ki, bu durumda Kl-tegin
701 ve 711 ylnda veya biraz daha sonra iki defa Sodiyanaya girmitir.

220 Veya Marquarta gre (Historische Glossen, s. 5), Alt ublarn So-daklar yani soy adlar
ao-wu olan prenslerin Sodiyanadaki alt devleti. Kl-tegin kitabesindeki bu metin Thomsenin
evirisinden alnmtr, ama Bangn dikkatli tashihine istinaden biz yirmi alt ya yerine on alt
yandayken diye yazdk.
221 Thomsen, Inscriptions, s. 110.
imdi Arap kaytlarna bir gz atalm: Hicri 88de (ykl. M. 707) Arap general
Kuteybe Buharann bakenti Numekesi itaat altna almt ve oradan Merve dn-
erken Trklerin saldrsna urad. Mezbhane bir arpmadan sonra Kuteybenin
ordusu galip geldi, sylendiine gre Allahn yardmyla malup ettikleri dman,
in hakannn iki yz bin savayla kendilerine saldrmaya gelen yeeni Kur-
gengabun (?)dur.222 in kaynaklarnda bu tarihte Bat lkelerine dzenlenen bir
seferden kesinlikle sz edilmez223 ve dolaysyla bu metinde sz edilen in
hakan Trklerin ulu hakanndan bakas deildir ki, bu durumda onun yeeni de
Mo-onun (Kapagan Kaan) yeeni olan Kl-tegindi. Ancak 707 tarihi kit-
abelerde verilen tarihlerle rtmemektedir. Muhtemeldir ki kitabe, kahramannn
anna naks getiren bir olay grmezlikten gelmitir. Fakat baka bir durumda
olaylar arasndaki balant daha kolay salanabilmektedir: 712 ilkbaharnda
 320/491
Kuteybe in tarafndan Tarkhon (Tu-hun)un yerine tahta geirilen Kral Gureki
(in metinlerinde Wu-le-kia) Semerkantta kuatma altna ald. Gurek, Takent
kral, Fergana prensi ve ayn zamanda kaandan yardm istedi.224 Sonuncusu
olunun kumandasnda sekin bir birlik gnderdi, fakat bu ordu malup edildi ve
Semerkant kaytsz artsz teslim olmak zorunda kal-d.225 Burada sz edilen
kaann olunun Kl-tegin olma ihtimali kuvvetlidir,226 nk 712 yl kit-
abedeki tarih sralamasnn ikincisiyle yeterince rtmektedir.

222 Tabari, farsa metin, Zotenberg evirisi, IV/162-163. Ayrca bkz. Barthold, Die alttrkischen, s.
7-8. Bartholda gre bu metinde geen Trk kumandan, bir Trgidi.
223 706 ylnn on ikinci aynda inli general a-a ung-i, a-u (Kan-su) yaknlarndaki Ming-a
da eteklerinde Kuzey Trkleri tarafndan ar bir yenilgiye uratlmt. Dolaysyla 707 ylnda in
kuvvetlerinin Amu-deryann tesine gnderilebilmi olmas kesinlikle imkan dahilinde deildir.
nk onlar Trkleri malup etmemi, aksine onlar tarafndan hezimete uratlmtr.
224 Marquart, Die Chranologie, s. 8.
225 Tabari, age., IV/181-182.
226 Marquartn gr byle. Bkz. age., s. 8; ama Barthold ayn dncede deil. Bkz. age, s. 10-11.
Bu kyaslama ne ifade ederse etsin, zikrettiimiz iki mahede vazh bir ekilde
bir yandan VIII. Yzyl balarnda Sodiyanaya mdahele eden Trklerin Kuzey
Trkleri olduunu, dier yandan onlarn Araplarn ilerlemesine kar kacak
durumda olmadklarn gstermektedir. Otan Orhon sahillerine kuran bir ha-
kann slam ordularnn saldrsn pskrtmeye yetecek kadar bir gc Sir-
deryann te tarafnda tutacak durumu yoktur.
in, Mo-onun (Kapagan Kaan) yapamad ii 715de Kar-luklar ve On Ok-
lar itaat altna aldktan sonra kendine vazife sayd. mparator Hsan-tsungun
713de tahta gemesi, Batda bir dizi nemli olaylar eklinde tezahr eden ve kai-
yan (713-741) ve tien-pao (742-755) dnem adlarnn anna hi de az katkda bu-
lunmayan in politikasndaki bu ikiye katlann kkenini oluutruyor gibi
gzkmektedir.
inin Bat Trklerinin eski hakimiyet kalntlarn mdafaa edecei tek dman
yalnzca Araplar deildi. 663de Tu-y-hunla-ra ait Kuku-nor blgesini zaptet-
tiinden beri inin karsna dikilen Tibet, Kagaryaya gzn dikmi ve 670-692
yllar arasnda burasn fiilen igal etmiti. inliler, bu blgeyi istirdat ettikten
 321/491
sonra, Gilgit ve Yassin zerinden Kagarya yolunu Tibetlilere aan Pamirlerde n-
fuzunu kabul ettirmek iin abalamaya baladlar. Bat Trklerinin sahipsiz brak-
t Orta Asya prensliklerine gzn diken Araplar batda, Tibetlileri gneyde
frenlemek isteyen inin 715-750 yllar arasndaki diplomatik ve askeri faaliyeti
Pa-mir zerinden yrtlyordu.
inin birok Asya devletiyle ilikide bulunduu 715-750 yllar olduka zel bir
nem arzetmektedir ve tarafmzdan gayet iyi bilinmektedir. Vakanvislerin
sradan mahedelerinden baka, bu dnemle ilgili olarak, 1013de yaynlanan
Tse-fu yan kui ansiklopedisinde bir yn kanelerya belgesi, yabanc prenslerin
talepleri veya uluslararas mzakerelerde rol oynayan belli bal kiilerin hususi
hayatlar hakknda bize bilgi sunan imparatorluk atama yarlklar buluyoruz. Bu
belgelerde onlarn konumalarn iitir gibi oluyor, kiiliklerini yanstan kal-
plam hissiyat ifadelerini tahmin edebiliyoruz. Araplar, Tibetlileri ve inlileri
kazanmak veya fethetmeye alan deiik halklar arasnda cereyan eden
entrikalar, ittifaklar ve atmalarn ksa izahatlarn u veya bu kesin detayda
grr gibi oluyoruz.
Kuteybenin 715de Sleymana kar balatt isyan ve arkasndan lm, in-
lileri Araplara kar stn getiren ilk baarlarn zeminini hazrlam gibi grny-
ordu. inli tarihileri referans alrsak, yine ayn yl Araplar ve Tibetliler Fergana
kral olarak A-leao-ta adnda birini atamlard. Meru hkmdar Kuaya sn-
maya gelmi ve inli komiserden destek istemiti. inli komiser derhal bir ordu to-
playarak cebri yryle batya hareket etmiti. A-leao-ta on birinci ayda yenildi ve
dalara kat. Bu baarlarn ardndan aralarnda Araplarn, Takentin, Se-
merkantn ve Kapiann bulunduu sekiz krallk ballklarn bildirmek iin eli-
lik heyetleri gnderdiler. te kesinlikle bu olaydan sonra imparator Bagatur tu-
duna Takent kral unvan verdi.
Araplar, Tibetlilerin kendilerine Sir-deryada verdikleri destein karln
Kagaryada dediler. Bu yzdendir ki Kuada-ki inli genel vali, 717 ylnn
yedinci aynda gnderdii bir raporda Trgilerin Drt Garnizona (Kagaryaya)
saldrmak iin Araplar ve Tibetlilerden yardm aldklarn, Yeke-ark ve Aksunun
oktandr kuatma altna alndn ve kendisinin de onlara kar savamak iin
Bat Trkleri kaanlarnn soyundan gelen birinin kumandasnda Karluk ka-
bilesini gnderdiini belirtiyordu. Yine 717 ylnda imparator kendi safna ekebil-
mek ve Tibetlilere gei yolunu kapatmak amacyla Byk Pu-l (Baltistan)
hkmdarnn kralln resmen tanyordu.
 322/491
718 tarihinde Tokaristan kral veya yabgusunun on drt yl akn bir sredir
in saraynda gezinen ve mevkisine uygun bir davran grmediinden yaknan
kk kardei A-i (-na) tegin Pu-lonun bir dilekesini gryoruz. Tegin, iddiasn
hakl gstermek iin de her biri iki yz bin svari ve askere kumanda eden Zabu-
listan ve Kapia krallarnn, ayrca her biri ellier bin kiiyi kumanda eden Huttal,
Kurn, uman, ignan, Eftalit, Wahan, Cz-can, Bamyan, Kavaciyan ve Badahan
krallarnn efendisi kardeinin sahip olduu gc gzler nne seriyordu. Bu ak-
lama bize Toharistann Demirkapdan ndusa, Mervin dousundan Wa-hana ve
Pamirlerde ignana kadar uzanan tm prenslikler zerindeki hakimiyetini gster-
mektedir. Gerek Ssn hanedannn son temsilcilerine snma hakk vermek ve
gerekse evresindeki prenslikleri tek bir sancak altnda toplamann yollarn ara-
mak suretiyle bu lkenin Arap istilasna kar direniin nderi olarak oynad
nemli rol daha iyi anlyoruz.
719 ylnn ilkbahar aylarnda An (Buhara) hkmdar Tu-sa (Tuada) po-ti,
Kiu-mi (Kumed = Karategin) hkmdar Na-lo-yen (Nryana), Kang
(Semerkant) hkmdar Wu-le-kia (Gu-rek), ayn anda ine mracaatta bulun-
arak Araplara kar kendilerine yardm etmesini istediler. Biz, onlarn dilekes-
ini bu kitapta verdik. rnein Tuada imparatordan Trgilere yardmna gelmel-
erini emretmesini istiyor, kendisi de kuvvetlerini onla-rnkiyle birletireceini ve
zaferin kesin olacan belirtiyor; N-ryana Araplarn kendisini sonuna kadar
soyduundan ikayet ederek inden adaleti salamasn diliyor, karlnda
imparatorluun bat kapsnda sadakatle nbet tutacan vaat ediyor; Gurek ise
lkesinin otuz be yldan beri harp halinde olduunu beyan edererek, 712 ylnda
Semerkanta kar Emr Kuteybe (mi K-ti-po) tarafndan yaplan kuatmay
hatrlattktan sonra, bat lkelerinde rabette olan ve Arap egemenliinin sresini
yz yl ile snrlayan bir kehanete atfta bulunup onlarn vadelerinin sonunda
geldiini ve baarlarnn son bulmas gerektiini ve artk fazla gecikmeden onlara
saldrmak icap ettiini dndn beyan ediyordu. - Toharistan bu seferlere
katld m? Muhtemelen katld, nk 719 ylnn altnc aynda aganiyan kral ve
Toharistan yabgusu Ti-e (Te)den ananga bir eli geliyordu ve yannda da Mo-
ni dinini yani muhtemelen Maniheizmi ilk defa ine sokan Ta-mu-i adnda biri
vard.
Her ne kadar imparator hemen Araplara kar bir ordu gn-dermemise de, en
azndan onlarla savaanlara cesaret verdi. 720 ylnn drdnc aynda Wu-ang
(Udyana), Ku-tu (Hattal) ve Kiu-wei (Yassin) krallarna Araplara kafa tutmu
 323/491
olmalarnn mkafat olarak krallk berat gnderdi. Yine ayn yl ve phesiz ayn
sebeple Hu-mi (Wahan) kralna kral unvann veriyordu.
mparator, 720 ylnn dokuzuncu aynda da Zabulistan kralna Arrahoc hie-li-
fas, Kapia kralna Arrohac tekini unvanlarn veriyordu. Arrohacla Zabulistan
ayn yerdir ve lkenin hie-li-fas Bat Trklerinden kalma Trke unvan tayan
gerek kral idi. nk Zabulistan kral Kapiay ele geirmi ve elbette kardeler-
inden birini veya tegin unvan tayan bir olunu oray ynetmekle gre-
vlendirmiti ve dolaysyla Kapia kral Arrohac veya Zabulistan tegini unvanna
sahipti. Arap yazarlardan 710-720 yllar arasnda Zabulistan kral veya Zambilin
Araplarn lkesine girmesini engellediini biliyoruz.227

227 Marquart, Eranshahr, s. 290.

mparator ayrca 720 ylnda Kamir kral andrapidaya bir beratla kral unvan
verdi. Zabulistan ve Kamire ayn anda kartma yaplmas bir tesadf deildi.
nk her iki lke de ayn dava etrafnda birlemiti. Bylece in onlar sadece
Araplara kar deil, Tibete kar da yanna alm oluyordu. Bunun kantn 724
ylnda Zabulistan kralndan Gn Olunun sarayna gelen ve hayli acayip bir
olay ieren dilekede gryoruz. Bilindii gibi inliler 722 ylnda Tibet tarafndan
tehdit edilen Kk Pu-l (Gilgit) kralna yardm gndermiler ve onun zafer
kazanmasn salamlard. Halbuki Tibet btsanposu on be yl nce in imparat-
orluk ailesinden Kin-eng prensesiyle evlenmi; imparatorlukla Tibet arasndaki
sava bu prensesi ok zor duruma drm ve o srada Kamire snmay dn-
mt. Kamir kral ise prensesin talebini kabul ederek Tibetlileri pskrtebilmek
iin Zabulistan kralndan yardm istemi, bunun zerine Za-bulistan prens kral
ine bir mesaj gndererek talimat beklemi, fakat imparator her iki kraln tavr-
larn takdir etmekle birlikte bu konuda herhangi bir ey yapmam, Kin-eng
prensesi de 741de ld Tibetde kalmt.228

228 Bushell, The early history of Tibet, Journ. of the R. A. S., N. S., t. XII, s. 472-473.
727 ylnda Toharistan kral uzun bir felaket lndan ibaret bir mektup
gnderdi. Babas Araplar tarafndan esir alnm, halk mstevlilerin soyup soana
evirmesi yznden byk skntya dm, dolaysyla tm lkede Gn Oluna
hediye edebilecei deerli bir eya kalmamt. Yabgu ayrca Trgi kaannn en
ksa zamanda kendisine yardma gelmesi iin emir verilmesini srarla rica
 324/491
ediyordu, ama in bu yakarlara 729da tegine Toharis-tan yabgusu ve Eftalit kral
unvanlarn vermekle yetindi.
O sralar indeki bat lkeleri elilerinin says artyordu. Bakente 726 ylnda
Buhara kral ve ayn zamanda Tu-sa (Tuada) po-tinin kardei Arslan ta-fu tan-
fa-li, arkasndan Arap elisi S-leyman,229; 727de Ke kral Hu-pi-tonun elisi;
728de Wahan ve Maymarg elileri; 729da Wahan ve Huttal elileri; 730da May-
marg elisi gelmiti. 731de ise Semerkant kral Gurek, oullarndan Tu-honun
Tsao [Chao) (Kabuzan), Me-uonun Mi (Maymarg)230 kral olarak atanmasn
istiyor; 732de de szde Persia kralnn bir temsilcisinin refakatinde Nesturi rahip
Ki-lie bakente terif buyuruyordu.

229 Tang-u, b, s. 8. r.
230 731 tarihi Tse-fu yan kui, blm. 999, s. 18 rde verilmitir.
719da Buhara kral Tuada, 727de Toharistan yagbusu tarafndan sunulan
dilekelerden bu prenslerin imparatordan ordulardan birisini gndermesini, hi
olmazsa Trgi kaannn yardmna gelmesinin salanmasn istiyorlar; fakat Tr-
gi han Su-lu kendisine fazla baml olmad iin imparator bu isteklere cevap
veremiyordu. Ne var ki Su-lu 738de u-mu-kunlarn kl uru tarafndan
katledildiinde katil lehine mdahelede bulunmu, 739da generallerinden biri,
Tokmak yaknlarnda Su-lunun olu Tu-ho-sienin yakalanmas iin Ke ve
Takent krallaryla ibirlii yapm, ayn sralarda baka birlikler Talasda Kara
Trgilerin kaann aniden bastrmak iin Fergana kralyla birlemiti. in, bu
askeri seferlerden sonra Mvernnehirde nufuzunu yayabilmek iin Bat Trkler-
inin asli topraklarnda hakimiyeti yeniden ele geirdi. Nitekim 739den 742 ylna
kadar Takent kralna adalete uyum salayan kral (740), arkasndan yine ayn
ahsa deiimi kabul eden kral (742), Bat Tsao (tikan) kralna fazileti seven
kral (742) unvanlar veriyordu. Dier yandan Ke, itibara tevecch eden krallk
(Lai-wei kuo), Fergana ise huzurlu uzak lke (Ning-yan) in isimlerini alyordu.
744 ylnn on ikinci aynda da inli Ho-i prensesi Fergana kral Arslan tarkana e
olarak verildi. in nfuzu Hazar Denizinin gneyine kadar yaylmt ve Taberi-
stan kral 744 ylnda deiime sayg duyan kral, 747de ise doru yola dnen
kral unvan ald.
in, Tanr Dalarnn kuzeyinden Mvernnehire inen ve batda Hazar Denizi
kylarna kadar yaylan topraklarda egemenliini ilan ederken, daha gneyde
 325/491
Kagaryadan Pamire, oradan ya Gilgit ya da itral vadisi zerinden ndus havza-
sna ulaan yol boyunca da etkinliini gsteriyordu. 728de Hotan ve Kagar kral-
larna unvan verilmi; 720de imparatordan bir berat alan andrapidann kardei
Muktapida, 733de Kamir kral olarak atanmt. 738de ise Hsan-tsung, Ju-mo-
fu-tay mteveffa Za-bulistan kral babasnn yerine meru varis olarak atyor,
745de Pu-fu-unu Kapia ve Udyana kral tayin ediyordu. (O sralar bu iki lke
siyas ynden birlemiti.)
in, Kamir, Udyana, Kapia ve Zabulistanla olan ilikileri muhafaza etmek
iin Wahan ve Gilgit vadisi zerinden giden yolu ak tutmak zorundayd. Halbuki
Kagaryaya nfuz etmek iin kullanlan tabii gzergah olmas hasebiyle bu yol
srekli Tibet tehdidi altndayd. Dolaysyla imparatorluk ynetiminin sk sk bu
blgede gvde gsterisinde bulunmasnda alacak bir ey yok. Daha nce impar-
atorun 720de Wahan kralna berat verdiini ve 722de Tibetliler tarafndan tehdit
edilen Kk Pu-lye (Gilgit) yardmda bulunduunu grmtk. in, 737de
Kk Pu-l kralna ani bir kurtarma harekatnda bulunmak iin Kuku-nor yakn-
larnda Tibetlilere hcum etmi, 741de mteveffa kraln kardei Ma-hao-laiy231
lkenin kral olarak atam, 742de ise Wahan kraln Tibetle ilikisini keserek
kendi egemenliini kabul etmesinden dolay kutlamt.

231 Ma-hao-lain dier bir ad da Ma-lai-hi idi.

Tibetliler yine de ilerlemelerini srdryorlard. Kk Pu-l (Gilgit) kral Ma-
hao-lai lnce yerine geen kiiyi kandrmay baarm ve Tibetli bir prensesle
evlendirerek tmyle kendi saflarna ekmilerdi. Bu diplomatik baardan sonra
Kk Pu-lnn kuzeybatsndaki yirmiden fazla krallk Tibete baland. inin
hakimiyeti altndaki boylar da artk saraya sayg sunmaya gelmiyorlard. Kaybedi-
len blgenin yeniden kazanlmas iin ok gayret sarfetmek gerekiyordu. 747
ylnda byle bir apa sarfedil-di de. O yl inin hizmetinde bulunan Kore asll
general Kao Si-en-i, Pamir dalar arasnda, Barogil ve Darkot geitlerinin te-
sinden Gilgit vadisine kadar Gilgit kraln mteekkir olmak zorunda brakan ve
in ordularna eref baheden mehur seferini gerekletirdi.
Ne var ki elde edilen baar tm direnleri krmaya kfi gelmedi. 749da To-
haristan yabgusu e-li-mang-kia-lo, Tibetlilerle ittifak saladktan sodra Kk
Pu-l ile Kamir arasndaki yolun kontroln eline geiren kk dal prense,
Kie-e kralna kar imparatorluk birliklerinden yardm istedi. e-li-mang-kia-lo-
 326/491
nun cesur bir politikayla hazrlad plana gre, kuvvetleri Pamir ve Kagarya zer-
inden in mparatorluu ile birleecek ve Tibet aknlarna kar geilmez bir duvar
meydana getirecekti. 750 ylnn ikinci aynda general Kao Sien-i bu arya cevap
verdi ve bir kez daha zafer kazanarak Kie-e kral Pu-to-moyu esir edip, tahta
onun kardei Su-kiay geirdi. - Bu olaylardan ksa zaman sonra Senerkantdan
Mo-ye-men, daha sonra Kapiadan Sa-po tarkan in sarayna eli olarak geldiler.
Sa-po tarkan 751de lkesine dnerken yannda bilhare Buddist din adam olacak
olan hac Wu-kungu da gtrd.
Pamirin barnlmas g blgelerinde ordusunu stn bir baaryla yneten
Kao Sien-i, tm kahramanlna ramen kt niyetli ve agzlyd. ledii
hatalar kendisinin mahvna yol aacakt. 750 ylnn on ikinci aynda Takentin
ilerine mdahele-de bulundu. Takent kral itaat ettiini bildirmesine ramen, ve-
rilen szn hilafna tutuklanarak idam edildi. Tm serveti Kao Sien-inin eline
geti ve utan verici bir yamalamaya maruz kald. Fakat olu kamay baararak,
komu halklar inlilerin kt niyetleri ve agzllklerine kar ayaklandrd, ar-
kasndan da Araplardan yardm istedi. Abbasilerin Horasandaki zel temsilcisi
Eb Mslim, Gn Olunun hakimiyeti yerine halifenin nfuzunu yerletirebile-
cei byle gzel bir frsat karmad ve hemen Ziyad bin Salih komutasnda bir
orduyu yola kard.232 Fer-gana ordularn da kendi saflarna katan Kao Sien-i,
dman karlamaya kt; fakat Karluk boylarnn isyanyla hem nden, hem
arkadan sarlnca Atlaha ekildi ve H. 133 ylnn Zlhicce aynda (751 Tem-
muzunda) Taraz (Talas) nehri yaknlarnda ordusu kamilen krld. Geri ekilii
yle bir karkln iinde cereyan etti ki, kendisi ve kurmaylar frari srleri
arasndan yol aabilmek iin ellerindeki sopalar kullanmak zorunda kald-lar233.
Galip Araplarn Semerkanta gtrdkleri inli esirler o zamana kadar inlilerin
tekelinde bulunan kat sanayini orada kurdular ve bylece slam dnyasna tan-
an bu sanayi orada byk bir gelime yaamakta gecikmedi.234

232 J. Karabacek, Das arabische Papier (Mittheil, aus der Sammlung der Papyrus Erzherzog Raine,
vol. II et III, s. 87-178), s. 113.
233 Takent kral, Kao Sien-i tarafndan 750de tutuklanm, Araplara kar sava ise 751 Tem-
muzunda gereklemitir.
234 Karabaceke gre (age., s. 112) Saalibi olay u ekilde nakletmektedir: Semerkantn zellikleri
arasnda Papirus rulolar ve parmeni ortadan kaldran kad saymak gerekir. nk onlardan daha
 327/491
gzel, daha ho ve daha kullanllyd. Kat, sadece orada ve inde bulunurdu. El-Mesalik vel-
Memalik adl eserin yazar, kadn inden Semerkanta inli esirler vastasyla geldiini nakletmek-
tedir ki, gerekten de aralarnda tesadfen kat ustalarnn bulunduu bu esirleri getiren Ziyad b. Sa-
lihdir. Bu olaydan sonra kat sanayi geliti ve retimi Semerkant halk bunu nemli bir ticari meta
haline getirinceye kadar srd. Sonuta tm dnyada insanolunun kulland bir meta haline geldi.
Hirthin kaydettiine gre (Nachworte, s. 3) muhtemelen inli esirler arasnda yabanc lkeler
hakknda yazd ve mlesef gnmze kadar yetip gelmeyen King hing ki adl eserin mellifi Tu Huan
da vard. Bu kitabn baz pasajlarn muhafaza eden Tu Yunun Tung tien adl eserinde u cmleyi ok-
uyoruz: Ailem Tu Huan, batya dzenlenen sefer srasnda inli komiser Kao Sien-inin peine taklp
gitti. Onuncu tien-pao yl (751) bat denizine ulat; pao-ying dnemi balarnda (762) Kuang-u (Kan-
ton) zerinden ine dn iin bir tacir gemisine bindi. O, King hing kinin yazardr.
Kao Sien-inin Talas rma kylarnda urad felaket, inin Bat lkeler-
indeki kudretinin sona ermesinin iaretiydi. Fakat Asyann dier lkelerinde ayn
devrede cereyan eden olaylar gz nnde bulundurulmadan bir savan tek bana
byle kkl bir sonucu nasl dourduu anlalamaz.
Prensleri Tayland kkenli olan Nan-ao Krallnn bakenti, Yn-nanda Ta-li-
fu yaknlarndayd. Eskiden Alt ao olarak adlandrlan alt ayr prenslii bir sanc-
ak altnda toplayan Kral Pi-lo-konun enerjisi sayesinde bu krallk, 738 ylna
doru kuvvetli bir devlet olmutu. 748de yerine geen olu Ko-lo-fongun Yn-
nann dou kesiminden Tonkine giden bir yol amak isteyen Si-uanl inli
memurlarla arasnn bozulmas uzun srmedi. Gerginlik ykselince 751de inli
general Sien-y ung-tung Ta-li-fu zerine yrd. Bakentinin tehdit altnda
olduunu gren Ko-lo-fong, imparatorluk glerine kafa tutarak, onlara Si-l gl
[imdiki Sier Gl] yaknlarnda ar bir darbe indirdi ve atm binden fazla d-
man askeri ldrd. 29 Mays 751de vuk bulan bu sava, Asyann teki ucunda,
Talas yaknlarnda Araplarla inliler arasnda kacak olan savatan en az iki ay
nce olmutu. Kazand zafere sevinemeyen ve misillemelerden korkan Ko-lo-
fong, Tibet kral veya btsanposundan korunma istedi. Tibet kral mnferiden kend-
isini gl klacak olan bu alm hararetle karlad ve Nan-ao kralna dou im-
paratoru (tung-li) unvan vererek, karde btsanpo olarak adlandrd. in ordusu-
nun 754de Ko-lo-fonga boyun edirme istei yeni bir malubiyeti beraberinde ge-
tirdi ve Ta-li-funun kuzey kesimi iki yz bin askere mezar oldu. 235

235 Tm bu detaylar iin bkz. Une inscription du royaume de Nan-tchao (JA, Nov.- Dec.1900).
 328/491
Bir sonraki yl (755), askeri yeteneinden ziyade dalkavukluk-laryla impar-
atorun gvenini kazanan, ancak sonradan onu devirmeye kalkan yabanc asll
paral asker An Lu-ann isyan patlak verdi. Baarmasna ramak kald. Hsan-
tsung, 13 Temmuz 756da isyanclarn ang-an yolunu aan Tung Geidine236
hakim olduklarn grnce alelacele bakentini terk ederek Si-uan blgesine
snd.

236 Tung Geidi, Hua da ile Huang-ho arasnda, Si-an-funun dousunda yer almaktadr.
Bu olaydan sonra iktidar ele alan olu mparator Su-tsungun enerjisi neredey-
se mitsiz bir durumu kurtard. Hku-met kuvvetleri 757de ang-an geri aldlar.
ehre saldr srasnda ibirliinde bulunan askerler arasnda An-si (Kagarya as-
keri valilii), Pei-ting (Kuzey Tien-an askeri valilii), Fergana ve Arap birlikleri
de vard.237 inin Batda henz yeni oynad anl roln son kalnts da ite
buydu.

237 Tse-i tung kien, blm. CCXIX, s. 5 v.

IX. Sonu
 329/491
Grdmz gibi Bat Trklerinin tarihi neredeyse birbirine eit iki ksma
ayrlr. VI. Yzyln ortalarndan VII. Yzyl ortalarna kadar bamsz, VII. Yzyl
ortalarndan VIII. Yzyl ortalarna kadar ise in, Tibet, Araplar ve dier Trk
halklaryla rekabet halindeydiler. Her ne kadar Trklerin ikinci dnemde hakan-
ln kurucular stemi ve Tardu tarafndan itaat altna alnan tm kabileleri bir
bayrak altnda toplayan bir hakan- kebirleri olmamsa da, ilk devrede tek vcut
olma ve birlik iinde bulunma konusunda da ou kez zayflk yaanmtr. Bat
Trkleri, gerei sylemek gerekirse, hibir zaman kuvvetli bir merkezi devlet
oluturmadlar: Kendi topraklarnda, Tanr Dalar ve skender tepelerinin kuzey-
inde her biri bir ekilde bamsz birok mnferit gruba blnmlerdi ve bir
krallktan ziyade federasyon durumundaydlar. Hakan- kebirin otoritesinin zay-
flad veya birka beyin hakann iktidarn tartma konusu yaptklar durumlarda,
boylar arasndaki rekabet hemen su yzne kyordu. Bu yzdendir ki, onlarn
tarihi kaytlar Cungaryadaki be Tu-lu boyu ile Tokmak ve Talas civarnda yaay-
an be Nu-i-pi boyu arasndaki i ekimelerin hikayeleriyle doludur. Sodiyana
ve To-haristan prenslikleri Trklerin hakimiyeti altndayken bile yar bamsz
haldeydiler. inlilerin 657-659 yllar arasndaki in zaferleri hakanlarn gcn
bitirdikten sonra, bir kez daha daldlar ve ortak bir balar kalmad. Eer Trk-
lerde taht tevars hukukunun sarslmaz kurallarla tespit edilmemi olduunu,
oulun babasnn tahtn mutlaka tevars etmediini ve kaann lm zerine
kardelerin taht kavgasna baladklarn da gz nnde bulundurursak, onlarn
siyasi tekilatlanmalarndaki i hatalarn neler olduu anllacaktr. Balarnda
yetenekli bir nder bulunduunda herkesin nnde eildii yenilmez bir g tekil
ediyorlar, ama hzlarnn kesildii andan itibaren, bar zamannda hakanln
gcn ve azametini korumaktan ciz kalyorlard.
Bat Trklerinin politik yaamda srdrlebilir bir ey yaratmadaki yetersiz-
liini sanat ve edebiyatta da buluyoruz. in ve ran sanatta yksek bir seviyeye
ularken, bu iki ocan arasnda oturan Trkler onlarn klaryla aydnlanmay
bilemediler. Birka kitabenin bir gn onlarn yazlarndaki ve dillerindeki gerek
dehay nmze karmas mmkn olsa bile, onlardan bu isme layk hibir edebi
antn kalmad muhakkak. Bizansl tarihilerin metinleri ve Sibiryann gney-
inde bulunan altn sslemeler kymetli madenleri ilemeyi bildiklerini teyit etse de,
bu sanatn maddenin deerinin madeni ilemenin hakettii deerden daha fazla
nemli olduu bir barbar sanat olarak kaldn belirtmek gerekir.
 330/491
Bununla birlikte Asyann umumi tarihi ele alndnda, Bat Trklerinin rol
gzard edilemeyecek kadar nemlidir. Bu sava halk, fetihleriyle hatr saylr bir
rol oynamtr. Douda Altaylardan batda Volgaya [tile], kuzeyde
Tarbagataydan gneyde ndusa kadar dalm boylar yaklak bir asr boyunca
iktidar altnda toplayarak, vaktiyle kargaa ve yamadan baka bir ey olmayan bir
blgede belli lde bir dzen ve bar tesis etmi; ortasnda bulunduu in, Biz-
ans, Pers ve Hindistan gibi drt devs uygarlk arasnda onun sayesinde ticari
ilikiler kurulabilmi; bylece Trkler, kendileri bir rn retmeksizin uluslar
aras deiimleri kolaylatran yararl araclar olabilmilerdir.238 Kara yoluyla
ipek tamacl onlarn tekelindeydi; bu ticarete bir k noktas bulmak iin Biz-
ansla grmelere girimiler ve kendilerinden herhangi bir ey almay reddettii
iin Perslerle savamaktan ekinmemilerdir. Dier taraftan Japon-yadaki eski
Horiuji tapnann hazinesinde baka zenginliklerin yan sra zerine drt ayakl
ve kanatl bir hayvann hakkedildii bir gm ibrik ve her biri bir aslanla
dvmek iin geri dnm drt svariyi gsteren bir eit bayrak bulunmaktadr.
Her iki sanat eserinin de Pers Ssn sanatndan esinlendii grlmektedir.239;
Bunlar, en uzak lkelerin birbirleriyle iliki kurmalarn salayan ticari hareketin
kantlardr.

238 Sonu blmnde yazarn tipik Fransz ve hal fanatizmi ile Trk halklarna bu kadar hak-
szlkta bulunmas, dorusunu sylemek gerekirse, akademisyen kimliine yakmayan bir tavr ve ayn
zamanda Trk uygarlk tarihini derinlemesine incelememi olmann getirdii bir cehalet olarak srt-
maktadr. Halbuki Trklerin pantolonun, kannn, tekerlein, tuzun, oku 800 m. uzaa frlatan yay-
larn, kendilerine zg bir taht tevars sisteminin, zenginin ve hepsinden nemlisi yzlerce yl boy-
unca savalar lmden kurtaran zrhn vs.. mucidi olduklarn bilmemi olmas mmkn de ildir.
Fakat yobazlk ve fanatizm, yalnzca entellektel insanlarn hastaldr (editr).
239 Atfta bulunduumuz ibrik, 1900de alan Paris sergisinde yer almtr. (Histoire de lart du
Japan, Ouvrage publie par la Commission Imperiale lExposition universelle de Paris, 1900, p. 61)
Bayraa gelince, onun bir temsili, mhendis Itonun Horiuji tapnann inaat hakkndaki kitabnda
grlebilir (Tokyo mparatorluk Akademisi bildirisi, 1. fasikl, 1.say), Atlasda s. 18, ekil 54. Avrupal
arkiyatlar tarafndan ok az bilinen bu kitabn iletiimini Sylvain Le-vinin nezaketine borluyum. 9
Mart 1902de Guimet Mzesinde verilen bir konferansta Desyahes bu bayran bir rprodksiyonunu
ja-
gstermitir; stteki iki atn brnde ince [l kelimesi, alttaki iki atn brnde ise ponca_dipnot_39.pn
kelimesi
 331/491
fark edilmektedir ki, bu da kuman dorudan randan gelmemi olduunu gstermektedir ve muhte-
melen bir Pers rneinden yararlanlarak inde retilmitir. M. Desyahes bu konferansta Foukoutchi
olarak adlandrd benzer bir kumatan bahseder. Sanat tarihi asndan gerek bir deere sahip
belgeleri sk skya tam ve doru bir ekilde yaynlanmas ok arzu edilirdi. - Dieulafoy (Yaztlar
Akademisi seanslar zerine raporlar, 1901, s. 3), Japonyada muhafaza edilen ve 650 ile 720
arasndaki devreye ait olan sanat eserleri arasnda baz eyalarn Persiadan veya Hindistandan ithal
edildii izlenimi verdiini kaydetmitir.

Trk topraklar zerinden sadece ticari mallar nakledilmiyordu. Aksine fikirler

de kervan yolunu takip ediyordu. Hsan-tsang, 630da Buddizmin kutsal diyarnda
in itikadn tekrar canladrp arndracak retiler aramak iin Trk dnyasn ku-
zeyden gneye katetmi ve e-hu Kaann destei sayesinde hibir skntya maruz
kalmadan ndusa ulaabilmitir. Drt yl nce, henz 626da yine ayn e-hu
Kaan, Hintli din adam Prabhkaramitra ve yoldalarn arlam, bilhare
bunlar o srada Trklerin yannda bulunan imparatorluk elilik heyetinin ardndan
ine gelmilerdi. 621de ilk tegede ang-anda ina edilmi ve 631de mecus
Ho-lu Orta mparatorlukta semavi tanrnn dinini, yani Zerdtizmi yaymt.240
Nihayet 635de Nestur kei A-lo-pen, Bat Trklerinin lkesini batdan douya
katederek Suriyeden Wei rmann kylarna Hristiyanlk dinini Nastur-lerin
kendisine rettikleri ekilde getirmiti.241 Tm bu tarihlerin akmas tesadf
deildir ve aksine Bat Trk Hakanlnn varlnn Asyann bir ucundan tekine
gidi gelileri zellikle kolaylatrdnn kantdr; onun sayesindedir ki byk
din, Mazdeizm, Hristiyanlk ve Budizmden ilk ikisi inde tutunabil-mi,
ncs hayat bulabilmitir.

240 JA., Ocak-ub. 1897, s. 61-62.

241 Inscription chretienne de Si-ngan-fou.
Ayn devre doru Muhammed, 632de ld, kendisinden nce gelenlerle sava-
makta gecikmeyecek yeni bir din kuruyordu. Baka bir adan, Bat Trkleri
slamn yayl hzn kolaylatrdlar. Yaamlarnn balangcnda Eftalitlere kar
zafer kazanmak iin 563-567 yllar arasnda Perslerle ittifak kurmulard; fakat
Pers krallar kendilerine Amu-derya snrn veren bu beraberlikten iin banda
baz faydalar elde etmilerse de, bir enayi pazarl yapm olduklarn fark etmekte
gecikmediler. nk Trkler onlara komu olduktan sonra en zorlu dmanlar
olacaklard. Bizansn Ctesiphona [Medain] kar mevcut eski dmanln
 332/491
krklediler ve bylece Amu-deryadan ndusa kadar sralanan tm prensliklere
sahip olmak iin yarattklar kalc savatan faydalanm oldular. Halbuki Per-
siann zayflamas Mslmanln hzl yaylmasnn ana sebebi oldu; Araplarn za-
ferleri, aslnda Trklerin ve Bizansllarn dzenli saldrlarnn yal Ssn mut-
lakiyeti zerinde yaratt sarsnt sayesinde hazrlanm ve mmkn klnmtr.
Bat Trkleri, glerinin zirvesinde bulunduklar srada Arabistandan gelen
istilaclara geilmez bir engel koyabilirlerdi. Fakat Ssnlerin arkasndan onlar da
uzun yaamadlar. Bu hanedann fiilen hkm sren son temsilcisi Yezdigerd, 651
veya 652de lm, inlilerse 657-659 arasnda On Oklarn gcn nih ekilde
yok eden kesin zaferler kazanmlard. Bu olay da yine Araplara yarad. in, bou
bouna Trk Hakanln kendisinin ynettiini iddia edip, orada ynetimini
dzenleyedursun, byle byk bir ii iyi sona eritirecek kadar gl deildi.
Sonunda Bat Trklerinin gerek miraslar, en azndan Sir-deryaya kadar, tpk
kendilerinden nceki Pers krallar gibi, Araplard.
Bununla birlikte Mvernnehir ve Toharistan hazmetmek iin Araplara yak-
lak bir yzyllk sre daha gerekiyordu. Bu yzyl sresince bat lkelerinin Ara-
plara kar inden yardm isteme ihtiyacnn dourduu diplomatik ilikiler, tc-
car ve haclarn zel inisiyatifleri sayesinde bir sre ncesine kadar ifa edilen ii
devam ettirmiti. Yine de fikir hareketleri tarihi iinde bu dnemin bir ncekinden
daha az nemi haiz olduu sylenemez. Ss-n tahtnda hak iddia eden ve Araplar
tarafndan kovulan Piruz, 677de ang-ana gelmi, orada bir Pers tapna, - tabi
ki bir te-gede - ina etme iznini am; 719da Maniheizm olduu izlenimini veren
bir dinin rahibi astronom Ta-mu-i Toharistan yabgusu-nun temsilcisi olarak ine
gelmitir. 732de bir szde Pers kral, ad Si-an fu kitabesinde geen Nesturi kei
Ki-lienin refakatin-deydi. Nihayet, 751den sonra Buddist Wu-kungun Kamire
ve Gandahara yapt gezinin hikyesi eskiden Trk prensler tarafndan bu
lkelerde yaplan dini kurumlamay hatrlatyordu.
Bat Trk Hakanlnn kaderi, Hristiyanlk, Zerdtizm ve Maniheizmin ine
kadar nasl ulatklarn, Mslmanln kendi kaplarna kadar nasl geldiini ve
Buddizmin kendini nasl yenilediini aklyorsa, bunun sebebi, dinlerin evriminin
burada, fikir alannda, politik evrimin sadece ters yz edilmi ekli olmasdr.
Aslnda Bat Trklerinin tarihi Trk halklarnn tarihi iindeki en nemli balk-
lardan sadece biri deildir. De Guignes, bunu sezmiti ve yazlacak daha ok eyi
kalmt. Bu tarih, ayn zamanda dnya tarihi iindeki bir balktr. Bu balkta,
 333/491
hem Bizansn Roma egemenliini douda srdrmek iin sarf ettii ar gayretler,
hem de ran ve Turan arasndaki eski zamanlardan kalma mcadelenin
dmnn zlmesi, Arap fetihlerinin yaratt beklenmedik olaylar ve in dip-
lomasisinin ustalk dolu giriimlerinin yansmasn bulmaktadr. Ve yine bu tarih,
byk milletlerin ou kez birbirinden ayr imi gibi grlen zel tarihlerinin
birka yllna birleip ayrld temel ta gibidir. Bu tarih, bize, srekliliin kain-
atn bir kanunu olduunu hatrlatmaktadr ki, tm paralarn birbirine ulanp git-
tii sonsuz zincirde bilmediimiz bir halka yoktur.
 BENC BLM

BATI TRKLER KONUSUNDA

LAVE NOTLAR
 335/491
Saint Petersbourg Bilimler Akademisince 1903 ylnda yaymlanan Bat Tu-
keler (Trkler) Hakknda Belgeler balkl bir kitapta, 1013 ylna doru bir ay-
dnlar komisyonu tarafndan yazlan byk Tse-fu yan kui1 ansiklopedisinden
baz paralar alntlama frsatm olmutu. Sanrm bu ansiklopedideki Bat Trk-
leri tarihini ilgilendirebilecek tm paralar tercme ederek bu almay tamam-
lamam yararl olacak.2 te bu blmn konusunu bu dnce oluturmaktadr.

1 Uzak Dou Ekolnn uyarlad transkripsiyona gre Ts fu yuan kuei. Bu sistemi ben mteakip
yaynlarmda kullanacam. Fakat bu- rada Tu-keler zerine yazdm kitapta kullandm
transkripsi- yonu kullanacam.
2 Bu blmde elinizdeki kitabn ana ksmna yaplan dipnot atflar gereksiz olduu iin dikkate
alnmamtr.

618 Yl

Blm 977, s. 16 ro : Birinci Wu-ti ylnn (618) yedinci aynda, Ke Kaan, im-
paratorlua balanmak iin Tang (hanedan) imparatoru Kao-tsuya bir eli
gnderdi. Ke Kaan, Bat Tu-kelerin (lideri) Ho-sa-na Kaann kk kardei
idi. nceleri Ke ta-tu o (Kl tardu ad) olarak anlrd. Hui-ning komutasnda
3000den fazla atl okusu bulunan kabilelerini ynetirdi. Sui hanedan ykldktan
sonra kendine Ke (kl) kaan adn ald. Li Kui ile ibirlii yaparak ie balad.
Sui hanedannn Bat Junglarna gnderdii eli Tsao-Kung, operasyonlar iin
Kan-uyu kendine s setikten sonra onu yanna ekti. Btn adamlar ile (Tsao)
Kunga baland ve (Li) Kuiyi kovmak iin kendi glerini onunkilerle birletirdi.
Fakat (Li) Kuiye yenildi ve Ta-tu-pa vadisine snmak zorunda kald. Tu-y-hun-
larla kanl bakl oldu. Bu srada imraparatorlua balln bildirmek, tar-tuk
sunmak ve itaat arzetmek zere eli gnderdi.

Blm 974, s. 10 ro: Birinci wu-ti ylnn (618) on ikinci aynda Bat Trklerinin
lideri Ho-sa-na Kaan, itaat arzetmeye gitmek iin Y-wen Hua-kiyi terk etti. m-
parator erefine hrmeten onu yolda karlad, kendi zel divanna oturttu; arap
ve yiyecek ikram etti.
 336/491
619 yl

Blm 970, s. 3 vo: kinci wu-ti ylnn (619) drdnc aynda Ho-sa-na Kaan
byk bir inci sundu.

Ayn yerde: Yedinci ayda, Bat Trklerinin lideri e-hu (yabgu) Kaan3 ve Kao-
ang hkimi4 ballklarn bildirmek ve tartuk sunmak zere eliler gnderdiler.

3 Tung e-hu Kaann in saray ile ilk ilikiye gei tarihi 619dur. Sui hanedannn son yllarnda
Bat Trklerinde hakanlk yapm olmaldr.
4 Kitabn ana blmnde le roi kelimesi kral olarak evrilmesine ramen, bu blmde adlar saylan
lkelerin ounun kk prenslikler olduu gz nnde bulundurularak, ayn unvan hkim (prens)
olarak evrilmi; Hindistan ve ran hkmdarlar sz konusu olduu yerlerde ise padiah kelimesi
tercih edilmitir. Esasen bunlara kral, lkelerine krallk demek doru deildir. nk her biri birer site
devletti. (editr).

620 yl

Blm 970, s. 4 ro: nc wu-ti yl (619) Bat barbarlarnn (si Fan) vergi
(hara) vermesi ve ballklarn bildirmesi.

621 yl

Blm 970, s. 4 ro: Drdnc wu-ti yl (620). Bat Trklerinin lideri e-hu
(yabgu) Kaann vergi (hara) vermesi ve balln bildirmesi.

622 yl
 337/491

Blm 977, s. 19 vo: Beinci wu-ti yl (622). Bat Trklerinin lideri e-hu
(yabgu) Kaan dest-i izdiva talebi ile eli gnderdi.5

5 mparator, bu bavuruyu ancak 625 ylnda dikkate ald. Ayn tarihin daha ilerisine bkz.
Blm 970, s. 4 ro: Beinci wu-ti ylnn (622) drdnc ay. Bat Trklerinin
lideri e-hu (yabgu) Kaan tarafndan bir aslan postu hediye edildi.

624 yl

Blm 970 s. 5 ro: Yedinci wu-ti ylnn (624) nc ay. Bat Trklerinin
lideri Mo-ho-tu Kaann tartuk sunarak ballk bildirmesi.

625 yl

Blm 977, s. 20 ro: Sekizinci wu-ti ylnn (625) drdnc ay. Bat Trklerin-
in elisi iin byk bir len dzenlendi.
(mrapator, e-hu (yabgu) Kaann bir prenses ile evlenmesine karar vermek
amacyla bir istiare toplants dzenledi. mparator, mzakerelerden sonra Kao-
ping kral Tao-liyi Bat Trkleri kaannn otana gnderme karar ald. Tao-li,
yannda Hintli din adam Prabhkaramitrayla birlikte 625te gidip ve 627de geri
dnm olmal.)

626 yl

Blm 970, s. 5 vo: Dokuzuncu wu-ti yl (626). Bat Trklerinden (ay belirtil-
memi) nc ve altnc aylarda e-hu (yab-gu) Kaann ballk bildirip, tartuk
sunmas.
 338/491
627 yl

Blm 974, s. 10 vo: (mparator) Tai-tsungun birinci eng-ku-an yl (627).

Bat Trklerinin kaan Tung e-hu amcas tarafndan ldrld.6 mparator
bunu duyunca ok zld. Onun ld yerde ansna sayg olarak yaklmak zere
ipek ve yeim talar ile eli gnderdi. Fakat hakanlk karga iinde olduundan
elilik heyeti gidecei yere varamadan geri dnd.

6 Burada Tung e-hu Kaann gerek lm tarihi hakkndaki tereddtleri artracak nitelikte yeni bir
bilgiye rastlyoruz. spatlamaya altm gibi, inanyorum ki bu tarih 630 yl olmaldr.

631 yl

Blm 970, s. 7 ro: Beinci eng-kuan yl (631) Kiu-tse (Ku-a) hkimi Su-fa
tie tarafndan atlar hediye edildi.

632 yl

Blm 970, s. 2 vo: Altnc eng-kuan yl (632). Y-tien (Ho-tan) hkimi Wei-
i Wu-mi tarafndan bir zmrt kemer hediye edildi.

Blm 964, s. 2 r7: Altnc eng-kuan ylnn (632) sekizinci ay. Hung-lunun
ikinci dereceden st dzey memuru Yiu an-in, Bat Trklerinin lideri Mo-ho oya
(Baga ada) Hi-li-pi tu-lu Kaan unvan vermek zere gnderildi ve kendisine bir
davul, bir sancak ve deiik renklerde on bin para ipek sunuldu.8

7 Blm 974 s. 11 rode de ayn.

8 Burada, Karaarla ilgili bilgiler ksmnda olduu gibi, Mo-ho ad ve Tu-lu Kaann ayn kii gibi
gsterildiine dikkat etmek gerekir. Halbuki kitabmzn ana blmnde Mo-ho adn Tu-lu Kaann
babas olduu kaydedilmiti.
 339/491
Ayn yl, ung-lang-tsiang Sang Hiao-yen, Yen-ki (Karaar) hkimi Tu-ki-iye
Tie-li-i Kaan unvan vermek iin bir beratla gnderildi.9

9 Burada Tse-fu yan kui yazarlarna Karaar hkimi ile Bat Trk hakan Tie-li-i Kaan birbirine
kartrp kartrmadklar sorulabilir.

633 yl

Blm 970, s. 7 vo: Yedinci eng-kuan yl (633). Bat Trklerinin hkmdar

Hi-li-pi tu-lu Kaan balln bildirerek tartuk sundu.

635 yl

Blm 970, s. 7 vo: Dokuzuncu eng-kuan yl (635). Bat Trklerinin reisi

Tung-o ad10 balln bildirerek tartuk sundu.

10 Tung-o ad, Hi-li-pi tu-lu Kaann kardeiydi. Onun lmnden sonra a-po-lo ti-li-i kaan un-
vanyla yerine geti. Tse-fu yan kuinin 633de Hi-li-pi tu-lu Kaann, 635de ise Tung-o adn eli-
sinden bahseden kayd, bu iki tarih arasna birincisinin lm, ikincisinin tahta k olayn yer-
letirmemize imkan salamaktadr.

638 yl

Blm 964, s. 4 ro: On ikinci eng-kuan ylnn (638) dokuzuncu aynda u

mealde bir imparatorluk ferman yaynland: Yerin ve gn nimetleri drt
mevsime eit olarak bltrlr. Egemen hkmdarn bilge ynetimi 10.000
(eit) insana ayrm gzetilmeden uygulanr. Bylelikle halk kitleleri, korunur ve
beslenir. Hialarn topraklar kucaklanarak korunur. (Bu egemen hkmdarn)
emir ve fermanlar en cra kedeki insanlara kadar ular. Verdii unvan ve yk-
sek grevler yabanc treleri sz konusu olduunda da grmezden gelinmez. Sie-
 340/491
yen-to (Sir-Tardu) (lideri) en-u pi-kia (bilge) Kaan tam anlamyla mert bir
kiidir; bilgelii btn parlaklyla gerektir. ok uzun zamandan beri, deiik
olaylar grd, iyi gnlerde bizim takvimimizi ald. Samimi fedakrl ve yksek
faziletleri snrlarmzn tesinde de duyuldu (kendini gsterdi). mparatorluk
otana gnderdii tar-tuk ve armaanlar hi kesilmedi. Ayrca, slalesini
mkemmelen eitti ve halk arasndaki uyumu maharetle korudu. Hepsi otan
iradesine baland, sevdi ve kendilerine den koruma sorumluluunu dedi.
Oullar a-tan-mi e-hu (yabgu) Pa-u ve Ta-tu (tardu) Mo-ho-tu (Bagatur) o
(ad) Hie-li-pi, her ikisi de yiitliin btn enerjisine ve iyi olan her eyin peinde
olma niteliklerine sahiptir. Biri zveri duygularn tketircesine imparatorluk
sarayna gnlden balyd, dieri ok uzaklardan gelerek imparatorun meclisler-
ine katlr ve tac nnde secde ederdi. Eer onlarn mutlak sadakatini dnrsek,
onlar neden bu kadar vdmz anlar. dl ve ltuflarmza mazhar olmalar
iin mkemmel unvanlar vermemiz de bundandr.
Pa-u Si e-hu (Yabgu) ko-han (kaan) olsun diye ona ayrca drt kurtbal
sancak ve drt davul verdim. Hie-li-pi kaan ta (tu) mo-ho-tu (bagatur) e-hu
(yabgu)ya ise iki kurt bal sancak ve iki davul verdim. Ayrca tso-lin kn byk
generali Leang Fang-iye bu onay fermann yerine getirmesi iin bir kumandanlk
rtbesi almasn emrediyorum.

639 yl

Blm 973, s. 11 ro: Tai-tsungun hkmdarl zamannda on nc eng-

kuan ylnda (639), Sie-yen-to (Sir-Tardu)larn (lideri) imparatora u szleri
ileten bir eli gnderdi: Kao-ang (Turfan) kral, En Ulunun11 hizmetindeymi
gibi grnmesine ramen, vefaszl yznden aslnda byle deil. Y-k adla
birlikte Gn Olunun kurduu krallklara saldrmalar iin ordularn
sevkedilmesine izin verdi. Ben kleniz, imparatorluun iyiliklerini grm biri
olarak, onu cezalandrmak iin bizzat banda bulunacam silahl adamlarmla
dzenli ordulara nclk etmek isterim.

11 9Yani imparator
 341/491
mparator onun samimiyetini ve doruluunu vd. Cens bakanl bakan
Tang Kien ve Y-ling kn byk generali e-i-se-liyi ona nakl ipekler ve saf
ipekler sunmak zere grevlendirdi.

640 yl

Blm 985 s. 10 ro ve devam: Hu Kn-tsi tarafndan Kao-ang (Yar-hoto, Tur-

fan yaknlarnda) Krallnn bakentine yaplan saldrlar anlatr. Oradan u
blm alnmtr: nceleri byk ordunun hareketi esnasnda, imparator orduya
yardm etmek zere, dalarn dousunda yaayan ve kuatma aletleri yapmay bi-
len insanlar arm ve onlar orduya katmt. (Hu) Kn-tsi hendekleri doldur-
mak iin aalar kesti, arabalara bindirilmi ko srlerini surlar zerinde onlarca
kadem uzunluundaki tabyalar amak iin srd. Arabalara yklenmi mancnk-
larla atlan talar ehri un ufak etti. Kuatlanlardan bazlar atlan talardan ko-
runmak iin kee snaklar yaptlar. Surlarn zerindeki mazgallarda savaanlar
da daha fazla dayanamad ve ehir dt.12

12 640ta General Kiang Hing-pen erefine dikilen kitabede de bu sava makinasndan bahsediliyor.
Benim Dix inscriptions chinoises de lAsie centrale adl mn 30-31. sayfalarna bkz.

641 yl

Blm 964, s. 6 ro : On beinci eng-kuan ylnn (641) yedinci aynda, tso-ling-

kn generali ang Ta-iye heyet bakan olarak, Bat Trklerinin Nu-i-pi
boylarnn (lideri) (Mo-) ho-tu e-hu (Bagatur yabgu)ya -pi a-po-lo e-hu
(Yabgu) unvannn onaylamas, bir davul ve bir sancak vermesi emredildi.

642 yl
 342/491

Blm 978, s. 22 r0 ve devam: On altnc eng-kuan ylnn (642) dokuzuncu

aynda, Yen-to (Tardu)larn (reisi) en-u pi-kia (bilge) Kaan, amcas a-po-lo
ni-u se-kini bir evlenme akdi talebi ve hediye olarak bir akik ayna, 38.000 zer-
deva postu ve 3.000 at ile gnderdi. mparator, (imparatorluk evinden) bir kzla
evlenmesine rza gsterdi. Kaan tren hazrlklar yapmak zere huzuruna davet
etti. mparator, uzak adamlar kendine balama kararndayd. Yen-tolarn kaan
ile bir grme yapmak zere Ling-uya13 varacan bir fermanla duyurdu.
Kaan ok mutlu oldu ve tebaasna yle dedi: Aslen Tie-le (Tls)lerin kk bir
reisiydim. Byk imparatorluun kutlu kiisi beni kaan yapmakla ereflendirdi.
imdi de benim bir prensesle evlenmeme izin veriyor ve bizzat Ling-uya gelerek
beni onurlandryor. Mutlu olmak iin bundan daha baka ne olabilir ki! Sonra
nian hediyesi olarak imparatora sunulmak zere at ve koyun vergisi salnmasn
istedi. Fakat bazlar kaana Biz Sie-yen-to (Sir-Tardu)larn kaan ve byk
Tang hanedanndan gnein olu, birer imparatorluun hkmdarlardr. Neden
siz (imparatora) sayg sunmaya gi-decekmisiniz? ayet ola ki sizi esir alrsa, zl-
menin bir faydas olmaz! Kaan cevap verdi: Byk Tang hanedanndan gnein
olunun ok uzaklara ulaan kutsal faziletlerini duydum. Gnein ve Ayn par-
lad her yerde insanlar ona itaat etmeye geliyor. Ben ona btn kalbimle gven-
iyorum ve kendimi ona adyorum. Onun kutsal yzn bir kere grebilirsem,
gzm ak gitmeyecek. Zaten ln kuzeyinde kalan blgede bir egemen gcn
olmas gerekir. mparatorluun (benim yerime) baka birini aramak gibi bir plan
da yok. Kararm verdim. Bouna tartmay uzatmayn. O andan sonra konuan-
lar (muhalefet edenler) ldrld. mparator atlar ve koyunlar almak iin ayr
yoldan gizli grevli ajanlar gnderdi. Bu arada Yen-to (Tardu)larn kaannn
elinde toplanm mal yoktu. Hemen tebaasnn koyun ve atlarnn msadere
edilmesine karar verdi. Kum lnde otlak bulunmadndan, on bin li uzaa gidi
geli srasnda hayvanlar lyor veya kayordu. Dolaysyla belirtilen tarihte vara-
madlar. mparator Ling-uya gitmeye karar verdi ve yoldan gnderdii gizli
ajanlarn ard. Daha sonra nian hediyeleri geldiinde neredeyse ancak
yarsnn getirilebildii ve onlarn da ok kt durumda olduu anlald. mpar-
atorun huzurunda bir toplant yapld ve barbarlara trelere ve adalete uygun dav-
ranlamayacana karar verildi. Nian hediyeleri tamam olmad halde evlenme
muvafakati verilirse, onlarn Orta mparatorluu kmseyecekleri kanaati olutu.
(Onlarn gznde inin) nemini artrmak iin kanunlar tam olarak uygu-
lamalarn emretmek gerektii belirtildi. Daha sonra elileri geri gnderdiler. Bu
 343/491
srada baz bakanlar imparatoru yle tahrik ettiler: Madem ki Yen-to
(Tardu)larn kaanna bir izdiva sz verdiniz, snrlarmzn byle gvenli kal-
mas iin size sunulan nian hediyelerini sukunetle kabul ediniz, barbarlara sz
sylemekten kannz. nemli olan bu ii arabuk halletmektir. mparator yle
cevap verdi: Grleriniz her bakmdan yanl. Siz eski zaman biliyorsunuz; ama
imdiki modern zaman bilmiyorsunuz. Eskiden Han hanedanl srasnda Hiung-
nular gl, Orta mparatorluk zayft. Bu nedenle an-yye kz verilirdi. imdi ise
Orta mparatorluk gl, kuzeyli barbarlar zayftr. Birka bin in askeri, onlarn
onbinlercesini yenecek kapasitededir. Eer Yen-to (Tardu)larn kaan ivedilikle
alnn yere dayayp huzurumda secde ediyorsa, bize tepeden bakamyorsa, bu biz-
im onu ksa sre nce lider ilan etmemizden kaynaklanyor. (Hakimiyeti altndaki)
dier boylar aslen onun soyundan deiller. Bu yzden srtn byk imparatorluu-
muza dayayarak tebaasn itaat altna almak istiyor. Tung-lolar, Pu-kular14 ve
benzerleri de dahil olmak zere saylar ondan fazla olan bu baka kabilelerin on
binlerce savas var. Eer bunlar glerini birletirirlerse, Yen-to (Tar-du)lar
tahakkm altna alabilirler. Eer buna cesaret edemiyor-larsa, bunun sebebi Yen-
tolarn kaannn tarafmdan atanm olmas ve Orta mparatorluktan ekinmel-
eridir. Eer ben imdi kzlarmdan birini (Yen-tolarn kaanna) verirsem ve onu
byk imparatorluun damad yaparsam, adamlarn artrm ve etrafndaki-leri
ona tamamen balam olurum. imdi ona yabanc olan boylar onun nnde diz
kecek, kalarn indirecekler, yeni batan ona balanacaklar ve tbi olacaklar.
Saylar artnca barbarlar kurallar ve adaleti dinlerler mi? Canlarn skacak en
ufak bir eyi bahane ederek gneye ineceklerdir. Beyler, sizin neriniz kendinizi
paralatmak iin yrtc bir hayvan beslemeye benzer. Eer ben imdi bu kz (Yen-
tolarn kaanna) vermez ve elilerine ok kibar davra-nrsam, dier boylara men-
sup olanlar benim onu reddettiimi duyunca Yen-tolara saldrmak iin birbiri ile
yaracaklar. Binaenaleyh bu evlilik ii iptal edilmitir.

13 Ling ilesi, bugn Kan-su eyaleti Ning-hia vilayetine bal ikinci valiliin addr.
14 Pu-kular ve Tung-lolar, Uygur kabileleriydi ve o sralar Sie-yen-tolara balydlar.
Blm 974, s. 12 r0: On altnc eng-kuan ylnda (642) onuncu ayn keng-tse
gn, (imparator) Leang-i salonunda yabanc halklarn elilerine byk bir ziyafet
verdi. mparator, a-po-lo se-kine15 yle dedi :Yen-to (Tardu)lar eskiden
sradan bir boy idi. Siz, ey se-kin! Sizi yalnzca on yl kadar nce onlarn bana ben
koydum. Bilmem ki baka nasl anlatsam! Hie-li btn gcn toplayp da benim
 344/491

snrlarm istila ettii zaman, boyunu16 yok etmek iin askerlerimi ve svarilerimi
gndermekten baka ne yapabilirdim ki! Eer bana kar dmanl yeniden
balatrsanz, sizi alt etmek bana on koyun ve be ata mal olur.17 imdi gryorum
ki, hatanzdan dolay kendinizi affettirmek iin eli gndermisiniz. Gemi
hatalarnz iin sizi affediyorum. Dostluk duygularnz eskiden olduu gibi olacak.
len sona erdiinde, herkese deiik miktarlarda ipekler verildi.

15 Sie-yen-tolarn kaannn amcas.

16 630da, imparator kuzey Trklerinin lideri Hie-li Kaan yenmi ve esir almt.
17 Yani: Sizi ok az masrafla ve asgari bir gayretle dahi yenebilirim.

643 yl

Blm 970, s. 10 r0: On yedinci eng-kuan ylnn (643) birinci aynn ilk gn,
aralarnda Kang (Semerkant) Krall ve Sie-yen-to (Sir-Tardu)larn da bulun-
duu deiik krallklarn byk elilikleri... On birinci ayda, aralarnda Sie-yen-to
(Sir-Tar-du)larn, Po-lo-menlerin (Hindularn), Tung-onun18 ve bat barbarlar
(si-Fan) u-pan-o19 elilerinin de bulunduu dier bykelilikler...

18 Burada ad geen Tung-oyu, 639 ylnda len Tung-o ad veya Tie-

19 u-pan o, Yulduz vadisinde yaayan u-ni-i boyunun liderinin unvan idi.

644 yl

Blm 985, s. 14 ro: On sekizinci eng-kuan ylnn (644) onuncu aynda, An-si
genel valisi Kuo Hiao-ko ordusuyla harekete geerek Yen-ki (Karaar) Kralln
ykt. Karaar hkimi Lung Tu-ki-iyi20 esir alarak seyahatta olan imparatora
gnderdi.21

20 Daha nce Tu-ki-inin 632de inden kralln onaylattn grmtk.

 345/491
21 Bir haiye notunda imparatorun o srada imdiki Lin-yunun batsndaki Kiu-eng saraynda bu-
lunduu belirtilmektedir.

645 yl

Blm 970, s. 10 r0: On dokuzuncu eng-kuan ylnn (645) birinci aynda,

aralarnda Tu-ho-lo e-hu (Toharistan yabgusu), a-po-lo e-hu22, Y-tien
(Hotan) (hkimi) Tung-o, Kang (Se-markant) (kral)nn da bulunduu eitli
prensler armaanlarn sundular.

22 a-po-lo e-hu, daha sonra Ho-lu Kaan olarak anlacak olan Bat Trklerinin liderini ifade etse
gerektir. Ben, yanllkla, a-po-lo e-huyu Toharistan yabgusu gibi gstermiim. Bunlar, iki ayr
kiidir.

Blm 946, s. 6 vo: On dokuzuncu eng-kuan ylnn (644) dokuzuncu aynda,

Sie-yen-to (Sir-Tardu)larn (lideri) en-u pi-kia (bilge) Kaan ldnde, im-
parator onun ordugahnn solunda, byk acsn gstermek iin kurbanlar sundu.
Daha ncele-ri23 bu Yen-tolarn (lideri), ikinci en byk olu -mangn, Tu-li-i
Kaan olarak atanarak dou blgesinde oturmasn ve btn dier boylar ynet-
mesini, en byk olu Pa-onun24 Si e-hu (Yabgu) Kaan olarak atanp bat to-
praklarnda oturmasn ve btn Yen-to (tardu) boylarn ynetmesini talep et-
miti. Adetler gereince bir imparatorluk ferman yaynlanarak her ikisinin de un-
vanlar tasdik edildi.

23 638de.
24 Burada geen Pa-o, 638 ylnda sz edilen Pa-u ile ayn kiidir.

646 yl

Blm 976, s. 23 vo: Yirminci eng-kuan ylnn altnc aynda, Bat Trklerinin
(lideri) -pi e-kui Kaan bir eli gnderek balln izhar edip, tartuk sundu.
 346/491

Ayrca bir evlilik akdi25 talebinde bulundu. mparator, mhrl bir mektupla iyi
niyet dileklerini bildirerek, hayli cesaretlendirdi.

25 Tu-keler hakkndaki ksa notta bu elilik heyetinin geli tarihi belirtilmemi. Bu evirdiimiz
metinde ise 646 olarak grlyor.

Blm 977, s. 17 vo: Yirminci eng-kuan ylnn (646) sekizinci aynda, imparat-
or Ling-uya vard ve Fu-yang tunda konaklad. On boy (Tie-le (Tls)ler, Hui-
ho (Uygur)lar, Pa-ye-ku (Bayrku)lar, Tung-lolar, Pu-kular, Tu-lan-ko
(Telengt)ler, Se-kieler, A-tieler, Ki-tanlar, Hiler, Kieler26, Hunlar ve Ho-
salar), eliler gndererek ballklarn ve tartuklarn sundular. mparatora sun-
duklar bir dilekede yle deniliyordu: Yen-to (Tar-du)larn kaan kendini im-
paratorlua adamamt. ok acmasz ve adaletsizdi. Kleniz olan bizlere hkm-
dar olamazd. Onun lmnden ve yenilmesinden beri boylar kular gibi dald
ve kimse nerelere gittiklerini bilmedi. Biz kullarnz ise, ki her birimizin ayr to-
praklar var, kaak Yen-tolarn ardndan gidemeyiz. Gnein oluna yalvaryoruz.
Ltfen bize merhamet edin. Ltfen bize (kullarnza) bakmalar iin inli memur-
lar gnderin. mparator, Yen-to (Tardu27)lara kar kazand zafer yznden
(bu halklarn) in hkmdarlndan ayrlacaklarn sanyordu. Onlarn gnderdii
elileri grnce ok sevindi. Huang-men i-lang u Sui-leang (elileri)
kaymakamlk konana gtrmekle grevlendirdi. Onlar onore etmek iin arap
kupalar ve kzartlm etler yld. (Bu elenceler) ta gece yarsna kadar devam
etti.

26 Kieler, muhtemelen Hi-kielerdir. Buradaki liste, Tie-le, Hi ve Ki-tanlarn katld Uygur

boylarndan olumaktadr.
27 Uygur reisi Tu-mi-tunun, Tardu reisine kar 646 ylnn 6. aynda elde ettii zaferine at. Bu za-
fer, Uygurlarn dou blgelerinde Tardu-lar karsnda mutlak stnlk salamalarna zemin
hazrlamtr.

Blm 973, s. 11 ro : Yirmi birinci eng-kuan yl (647), sol cesur muhafzlar

byk generali A-i-na o-l, Kun-kiu sanca byk yneticisi olarak atand.
Emirleri altnda be general bulunan An-si (Bibalk) askeri valisi Kuo Hiao-ko ve
si-nung king Yang Hung-liyi birletirmekle grevlendirildi. Ayrca Kiu-tseye
(Kua) saldrmak zere on Tie-le (Tls) boyundan yz binden fazla atl sefer-
ber edildi.
 347/491
648 yl

Blm 973 s. 11 ro: Yirmi ikinci eng-kuan ylnn (648) drdnc aynda, Bat
Trklerinin (lideri) Ho-lu, in imparatorluk ordusunun Kiu-tse (Kua)llarn
sularnn hesabn sorduunu duyunca, in ordusuna hizmet iin nc birlik
olarak kendisinin grevlendirilmesini nerdi. Ayrca onlarca svari ile alelacele
imparatorun huzuruna vard. Bir imparatorluk ferman ile Kun-kiu sancandaki
aktif ordunun bana getirildi. Kia-u salonunda ona ve ayn zamanda ilk dere-
cedeki sivil ve asker subaylarn da katld bir byk ziyafet verildi. Ho-lu olduka
mutluydu. mparator, Ho-luya ince ipek ve nakl ipekler armaan etti. Ayrca
ona vermek iin kendi stndeki giysisini kard.

Blm 973, s. 11 ro: Beinci ay, yu wei uai funun ang-isi Wang Hsan-tse,
Ti-na-fu Krallna saldrarak ar bir yenilgiye uratt. nceleri, (Wang) Hsan-
tse, eli olarak Tien-uya (Hindistan) gitmiti. Oraya vardnda Merkezi Hint
Krallnn hkmdarnn ldn ve lkesinin byk kargaa iinde olduunu
grd. Na-fu-ti kral A-na-un tac ele geirerek (Wang) Hsan-tseyi geri atmak
iin barbar birliklerini (Hu) gnderdi. Hsan-tse gece karanlndan faydalanarak
kat ve Tu-po (Ti-betliler)larn bat snrna vard. Bir mektupla komu krallklar-
dan asker istedi. Tu-polar (Tibetliler) 1200 sekin asker gnderdiler. Ni-po-lo
(Nepal) Krall da 7.000den fazla svari gnderdi. (Wang) Hsan-tse, bu birlik-
lerle A-na-una saldrarak ar bir yenilgiye uratt. Tu-polar (Tibetliler) hemen
ganimetlerini28 sunmak iin eliler gnderdiler.

28 Silvain Levi tarafndan ayrntl bir biimde tartlm olan bir konuya, (Hindistanda Wang
Hsan-tsenin misyonu, Journal Asiati-que, Mart-Nisan 1900, S. 305-310) bu metin nedeniyle burada
tekrar dnmeyeceim. Ben burada, bir yerde Ti-na-fu bir yerde de Na-fu-ti olarak zikredilen bir
kralln hkmdar olan Magadhann tacnn gasp konusunu ele almakla yetineceim. Esir edilen
hkmdarn stats zerinde u not vardr. po-lo-men-di-na-fu-ti-guo-van-a-lu-na-sun (Bkz. Kin
o
i tsui pien, blm CXIII, s. 35 v ) Anlam: Hindu Ti-na-fu-ti krallnn hkmdar A-lo-na un. Bu da
bu hkmdarln ad gerekte Ti-na-fu-ti iken, Tse-fu yuen kuinin kh Ti-na-fu, kh Na-fu-ti olarak
yazdn gsterir. A-lo-na-un yerine A-no-un ifadesine gelince, btn dier metinlerde bunun aksi
yazlmaktadr.

Blm 973, s. 11 vo: Altnc ay, Sie-yen-to (Sir-Tardu) halkndan kalan 20.000
adam Han-hai, Kin-hui ve Yu-lingdeki29 komutanl istila ettiler. Yen30
 348/491
bayardmcs Li-en, zapt-u rapt altna almas iin dokuz Tie-le (Tls) boyunun
bana gnderildi. (Yorum: Bat yakasndan kaan Sie-yen-to (Tar-du)larn ou,
ittifaken mteveffa en-u pi-kia (Bilge) Ka-ann olu31 Tu-mo-iyi -to-wu-i
Kaan adyla balarna reis setiler. (Bu kaan) tken tepelerinin kuzeyinde yaa-
mak istedi. Tie-le (Tls)ler uzun zamandan beri Sie-yen-to (Tar-du)lar hakimi-
yet altnda tutuyorlard. Tu-mo-i baa geince dokuz boyun tm reisleri olduka
endielendiler. (Dier yandan) imparatorluk da (Sie-yen-tolarn) ln kuzeyinde
bir endie kayna olmasndan ekiniyordu. Bu durumda mparator, Ying
Krallnn dk Li Tsiye32 gidip (Sie-yen-tolara) saldrmasn ve ceza-
landrmasn emreder.

29 Li-ao-lo szlnde Kalka Moollar topraklarnda gsterilen Wan-hai komutanl, Hui-ho (Uy-
gur)larda 647 ylnn birinci aynda kurulmutu. Ayn devirde, Kin-hui hkmeti veya komutanl Pu-
ku topralarnda, Yu-ling hkmeti veya komutanl ise Pa-ye-ku (Ba-yrku) topraklarnda
kurulmutu.
30 Elbette ki Yen yerine Yen-jan diye okumak gerekir. Yen-jan askeri valilii Uygurlarda yeni kurulan
7 ile ve 6 hkmeti denetim altnda tutmak iin 647 ylnn 4 nc aynda kurulmutu. (Bkz. Tse-i
o
tung kien, CXCVIII, s. 9 v )

31 Tse-i tung kien, lan-tsi, (=olu) yerine (Blm CXCIII, s. 6 vo) hi-ung-tsi (=...nin aabeyinin
olu) diye yazmaktadr.
32 Bu kii, Tse-i tung kiende Li i-tsi adyla gemektedir.
(Li Tsi) Tie-le (Tls)lerin dokuz boyundan 20.000 svariyle yola karak Tanr
Dalarna vard. Dzenli bir ordunun yaklatn gren Tu-mo-i korkuya kapld
ve balln bildirmek33 iin mparatorun zel elisi Siao Se-yeye gitti.

33 Bu olaylar 646 ylnn 6. aynda olmutur. (Tse-i tung kien). Yorumcu ise ayn olaylar ise bize
iki yl arkadan bildiriyor.

Ayn blm, s. 12 ro:Yedinci ay, Bat Trklerinin devlet danman (t verici)

K-li o (ur), Kiu-tseye (Kua) kar sefer dzenleyen imparatorluk birliklerine
katlmak zere emrindeki adamlarn bana gemek istedi.

Hui-ho (Uygur) lideri Pu-sa34, o yl saraya tartuk sunmas iin bir eli
gnderdi. Sie-yen-tolar alt etmek suretiyle gsterdii parlak baars nedeniyle,
otan bir salonunda (gnderdii eli iin) byk bir len dzenlendi. Vaktiyle
 349/491

Trklerin kaan Hie-li35 esir edildikten sonra, kuzeyli barbarlar iinde Sie-yen-to
(Sir-Tardu)lar ve Hui-ho (Uygar)lardan baka refah iinde yaayan kimse
kalmamt. mparator, Bat Tu-kelerinin36 lideri Mo-ho-tuya kaanlk yetki ve
rtbesini vererek, Hui-ho (Uygur), Pu-ku, Tung-lo, Se-kie, A-tie vs. boylar ynet-
meye gnderdi. O srada, Hui-ho (Uygur)larn lideri Tu-mi-tu, dier boylardaki sa-
valarn da yardmyla Sie-yen-to (Sir-Tardu)larn (lideri) To-mi Kaan ezdi.

34 Burada Pu-sa ad bir hatadr. nk 646 ylnda bu Uygur lideri lm ve yerine Tu-mi-tu
gemiti. 646 ylnda Sie-yen-toyu yenen de Tu-mi-tudur.
35 630da
36 Bkz. s. 445de bu kii Kuzey Trklerinin bir koluna mensup gibi gsterilmitir ki, muhtemelen
daha dorudur.

649 yl

Blm 970, s. 17 ro: Yirmi nc eng-kuan ylnn (649) ikinci aynda, Bat
Tu-ke hkmdar Si e-hu Kaan37 ve An (Buhara) Krall hkmdar, kendi
lkelerinin rnlerini sundular.

37 Ayn ifade Kiu Tang-uda da bulunmaktadr. Bunun bir isim kar-lkl olduu dnlm-
emelidir. Her halkrda bu Si e-hu Kaan Tung e-hu Kaann ayn ad tayan ve 632 veya 633te
lm olmas gereken olu ile kartrmamak gerekir.

Blm 974, s. 13 ro: Yirmi nc eng-kuan ylnn (649) altnc aynda, m-

parator Kao-tsung tahta kt. Yedinci ay, Y-tien (Hotan) kral Fu-tu Sin saraya
balln arzetmeye geldi. (Devam elinizdeki eserin 166 ve 167. sayfalarnda
olduu gibidir.) Tai-tsung, ao mezarlnda trenle topraa verildii zaman, bir
tan zerine Fu-tu Sinin resmi kaznd ve ta Hsan38 kapsnn giriine konuldu.

38 Bu kap muhtemelen kmbettedir.

Blm 977, s. 18 vo: Yirmi nc eng-kuan ylnda (649), Pa-si-milerin

(Basmllarn)39 (lideri) Tu-mao ta-kuan40 Fei-lo-a ve akrabalar boylaryla
birlikte imparatorlua41 tbi oldular.
 350/491
39 Pa-si-milerin yaadklar yer konusunda bkz. s. 53-54.
40 Ta-kuan, genel olarak Trk nvan tarkann eviriyazm olan ta-kanla ayn olsa gerektir.
41 Tse-i tung kiene gre 649 ylnn birinci aynda, Pa-si-milerin tu-tunu (Tudun) Fei-lo-a,
balln bildirir ve topraklar Sin-li ilesine dntrlr.

650 yl

Blm 964, s. 7 vo: Birinci Yung-hui ylnda (650) Kiu-tsenin (Kua) eski
hkimi, tso-wu-weilerin42 ung-lang-tsiang Ho-li pu-e-pi sa cesur muhafzlar
byk generali olarak atand. Mteakiben, eskiden olduu gibi Kiu-tse (Kua)
hkimi olmas ve halkndan geri kalanlar ynetmesi iin memleketine geri gnde-
rildi. Vaktiyle Tai-tsung, Kiu-tse (Kua)43 Kralln ykt zaman An-si askeri va-
lilik merkezini bu kralln bakentine nakletmi ve Kuo Hiao-koya ayn zamanda
Drt Garnizon denilen Y-tien (Hotan), Su-le (Kagar) ve Sui-eyi (Tokmak) de
ynetme yetkisiyle birlikte askeri vali unvan verilmiti. mparator Kao-tsung tahta
knca, snrlarn geniletmek ve halkn yormak istemedi. Memurlarna bu
isteinin Kiu-tse (Kua) de dahil olmak zere Drt Garnizonun terk edilmesini de
kapsadn bildirdi. Bu nedenle Ho-li pu-e-pi yeniden kendi lkesinin hakimi
oldu44.

42 Bu unvan, Ho-li Pu-e-pi 649 ylnn birinci aynda ang-ana esir olarak getirilip imparator
o
tarafndan baladnda verilen unvandr. (Bkz. Tse-i tung kien, CXCIX, s. 4 v ).
43 648de.
44 Elinizdeki eserin 157-158. sayfasndaki dipnot kesinlikle doru deil. An-si askeri valilii imparat-
or Tai-tsung tarafndan 648 veya 649 ylnda Kuada ilk defa kurulmutu. Fakat imparator Kao-tsung
onu Turfana nakletti. Kua yeniden askeri valilie dntrlmesi ancak 658 ylnn 5. aynda
olmutur. Dolaysyla s. 157-158deki bilginin doruluu kesin deildir.

651 yl
 351/491

Blm 973 s. 12 vo: mparator Kao-tsungun hkmdarl zamannda, ikinci

yung-hui ylnda (651), Men-i genel valisi Ai-na Ho-lu ayakland. Batda Tu-lu
Kaann topraklarn istila ederek, Ting (Bibalk)45 ilesini yakp ykmak iin
ilerledi.

45 Tse-i tung kien: 651 yl sonbaharnda, yedinci ayda, Bat Trklerinin (lideri) a-po-lo Kaan
Ting-uyu (Bibalk=Tsi-mu-sa) tahrip etti. Ayrca Kin-ling ehrine ve Pu-lei (Barkul) ilesine
saldrarak zaptetti. Tse-i tung kien, Kin-lingi Tang-unun bir gzergah aklamasnda Turfanla
Bibalk ortasna yerletirdii Kin-a ling ile zdeletirmektedir. Bu zdeletirme pek mantkl
grnmyor, nk Kin-a ling ehir deil, dadr. Her ne ise, kesin olan Kin-ling ehrinin Bibalk ve
Barkula yakn olmak zorunda olduudur.

(651den 657ye kadar Ho-luya kar dzenlenen seferlerin hikayesini, elin-

izdeki eserin ana ksmndan takip ediniz. Burada, 657 ylnda Su Ting-fang ve
Uygurlarn Kin-an (Altay) yolunu takip ettikleri, halbuki A-i-na Mi-e ve A-i-na
Pu-enin Si (Yar-hoto, Turfan yaknlarnda) ilesi zerinden geip gittikleri an-
lalyor. Su Ting-fan Kin-ann kuzeyine geldiinde sekin Lai-tu-lunun itaatini
kabul etti, sonra Ye-tie nehrinin batsnda Hu-luyla bir anlama yapt. Be Tu-lu
kabilesi A-i-na Pu-ene balanmak iin gney yoluna saparken, be Nu-i-pi
kabilesi Hu-luya baland. uang-hoda (Borotala vadisi) A-i-na Mi-e ve A-i-na
Pu-en ile birleen Su Ting-fang, mttehit ordularn banda Kin-ya da yakn-
larndaki askeri kampnda Ho-luya srpriz bir saldr gerekletirerek, kamilen
malup etti. Bunun zerine Ho-l, olu Tie-yn ve damad Yen o (ur) kaarak e
(Takent) ehrine sndlar.)

652 yl

Blm 966, s. 16 ro: Tu-ho-lo (Toharistan) Krall. nc yung-hui ylnda

(652) bu blgede Ye-i hkmeti kuruldu. To-haristan yabgusu e-hu (yabgu) A-
i-na Wu-e-po46 genel vali tayin edildi.

46 Bu isim, Toharistan yabgusunu Batdan ziyade Dou Trklerinin A-i-na hanedan ailesine baly-
or gibi grnyor. A-i-na ad Arap fetihlerinden sonra da kullanlagelmitir. 834te Trk generali Ai-
nsn Halife El-Mutasm Billah tarafndan Msr valisi olarak atand bilinmektedir.. Trklerde ok
 352/491
rastlanmasna ramen, A-i-na ve Ains ad sadece Trklere ait bir ad deildi. Daha sonra Trk gene-
rali Ainsn neden byle adlandrldn aklamak iin popler bir etimoloji mi dnlmt?
Kitab-ul Uyna gre El-Mutasm
bir gn lm tehlikesiyle kar karya kaldnda Trk muhafzlarndan biri imdadna yetiir ve Farsa
olarak barr: Y mevlye, mer ins? yani Ey efendim, beni tandn m? Bu andan itibaren, El-
Mutasm bu kurtarcsn Ains olarak arr. (Bkz. J. Karaba-cek, Mittheilungen ausder
sammlung der Papyrus Erzherzog Rainer, Erster Jahrgang, 1887, s. 97, n. 2) Bu aklamann tam bir
fantazi olduu ak. Ains, inlilerin A-i-na olarak yazdklar isimle ayndr.

656 yl

Blm 973, s. 13 ro: Birinci hien-king ylnda (656), Bat Trklerinin (lideri)
Ho-lu snrlarmza saldrd. Bir imparatorluk ferman ile eng i-tsie, Su Ting-
fang ve dierlerine, birliklerin ve ayrca Hui-ho (Uygur)larn bana gemeleri em-
redildi. nce n-anda ve arkasndan ikinci defa Ya anda47 Ho-luyu ar bir
yenilgiye urattlar.

47 Kin-ya da konusunda daha nce bilgi verilmiti. Tse-i tung kiene gre (CC, s. 5 v) Su Ting-
fang, A-i-na Mi-e ve A-i-na Pu-enle mterek uang-hoda (Borotala vadisi) operasyon yaptktan
sonra Ho-lunun 200 li daha ilerideki askeri kampna (bir notta Kin-ya danda) saldrd. Demek ki
Kin-ya da Borotalann birka yz kilometre ilerisinde (muhtemelen batda veya gneybatda) idi.

658 yl

Blm 964, s. 8 vo: nc hien-king ylnn (658) birinci aynda, Kiu-tse

(Kua) hkiminin varisi olan olu Pe Su-ki, Kiu-tse (Kua) hakimi olarak tayin
edildi. Ona sa cesur muhafzlar byk generali unvan verildi. Ayrca atama be-
ratn vermek zere bir eli gnderildi.
Beinci ay sol cesur muhafzlarnn byk generali, An-si askeri valisi ve Tien-
an kazas dk unvanlar bulunan K i-an, eski Kao-ang48 blgesini ynet-
mek iin Si ilesi hkimi olarak atand.
 353/491
48 K i-an, 640ta inliler tarafndan yenilen ve esir edilen eski Kao- ang (Turfan) hkimi K
i-engin kardeiydi. Tse-fu-yan- kuinin naklettii olay, K i-ann yer deitirdii anlamna gel-
mez. Fakat 658 ylnn beinci aynda, 650 ylndan beri Turfanda bulunan An-si askeri valilik merkezi
nihai olarak Kuaya tanm; artk An-si askeri valilii olmayan Turfan ise Si ilesi adn almtr. Dz
mantkla K i-an An-si askeri valisi unvann kaybetmi ve Si ilesi genel valisi olmutur.

On ikinci ayda, Pu-hai hkmdar ve sol cesur muhafzlarnn byk generali

unvan bulunan Hui-ho (Uygur) Po-juen, sol muhafzlar byk generali olarak
atand. To-lan-ko (Telangut) Sai-fu (bey) sa muhafzlar byk generali olarak tay-
in edildi.

662 yl

Blm 964, s. 9 ro: kinci lung-o (662) Po-ssu (Persia) hkimi Pi-lu-se (Piruz)
Po-ssu (Persia) kral olarak atand.

670 yl

Blm 964, s. 9 ro: Birinci hien-heng ylnn (670), drdnc aynda, Bat
Trklerinin lideri A-i-na Tu-i sa cesur muhafzlar byk generali ve ayrca Tu-lu
ve Yen-mien kabilelerini zapt-u rapt altnda tutmas iin Fu-yen genel valisi atand.

675 yl

Blm 964, s. 9 ro: kinci ang-yan ylnn (675), birinci aynda, Y-tien
(Hotan) krall Pi-a hkmetine dntrld ve topraklar on ileye49
taksimlendi. Y-tien (Hotan) kral Wei-i Fu-tu Hiung, Tu-polara (Tibetliler)
saldrarak kazand saygnlk nedeniyle Pi-a genel valisi olarak atand.

49 Tang-unun belirttii gibi (XLIII, b, s. 8 ro) bu on ilenin ad maalesef kaybolmutur.

 354/491

Blm 970, s. 16 vo: kinci ang-yan ylnn (675) birinci aynda, sa cesur
muhafzlar byk generali unvanna sahip Kiu-tse (Kua) hkimi Pe Su-ki50
gm bir po-lo51 sundu. Karlnda kendisine ipek armaan edildi. Pa-han-na
(Fergana) hakimi, yeilimtrak po-li52 (cam) ve panzehir ta53 hediye etti. On
ikinci ayda, ting-hai gn, Kiu-tse (Kua) hkimi Pe Su-ki asil atlar takdim etti.

50 Daha yukarda Pu-se-kinin 659de Kua hkimi ilan edildiini grmtk.

51 Fu-nanla ilgili metinlerde be altn po-lo ibaresine rastlayan P. Pelliot, farazi olarak po-lonun
muayyen miktarda altna denk den bir parayla ayn olduu (BEFEO, t. III, 1903, s. 259, n. 2) kanaat-
indedir, ama elinizdeki eserin daha nceki sayfalarna gz gezdirilecek olursa, bu anlamn po-lo ke-
limesinin getii tm cmlelere uygun dmedii grlecektir.
52 Cam (bardak). Bu kelime Sanskritedeki sfatikadan gelmektedir.
53 Si-huang. Bkz. DE MELY, Les lapidaires chinois, s. 132-133 ve 238.

686 yl

Blm 964, s. 9 vo: mparatorie Tsu-tienin ikinci ui-kung ylnn (686),

dokuzuncu aynda, sa y-kien muhafzlar generali nvanna sahip A-i-na Hu-
e-loya, babasnn yerine kesintiye uram olan devam ettiren kaan54 nvan
verildi.

54 A-i-na Pu-ene verilen unvan.

691 yl

Blm 964, s. 9 vo: kinci tien-u ylnn (691) on ikinci aynda, Y-tien
(Hotan) hkimi Wei (-i) Fu-tu Hiung ldnden, yerine olu King, Y-tien
(Hotan)55 hkimi olarak atand.

55 Tse-i tung kien e gre (CCV, s.1 ro) bu Hotan hkiminin ad Hiadr.
 355/491
692 yl

Blm 970, s. 17 vo: nc tien-u ylnn (692) nc aynda56, Dou Hint

Krall hkmdar Mo-lo-pa-mo57, Bat Hint Krall hkmdar i-lo-i-to
(iladitya)58, Gney Hint Krall hkmdar e-lu-ki pa-lo (alukya vallabha)59,
Kuzey Hint Krall hkmdar Na-na60, Merkezi Hint Krall hkmdar Ti-mo-
si-na61 ve Kiu-tse (Kua) Krall hkmdar Yen-yao-pa62 ballklarn
bildirmeye ve hediyeler sunmaya geldiler.

56 ang-u dnemi 4. ayda baladndan, yln 692 ylna tekabl eden ilk 3 ay, tien-unun nc
ylna aitmi gibi kabul edilmi olabilir. Bununla birlikte, buradaki tarih ifadesi hibir asli glk arz
o
etmemesine ramen, Kiu Tang-unun (CXCVIII s. 9 v ) ikinci tien-u ylnda (691) sz konusu olacak
eliliklerden bahsettiini gz nnde bulundurmak gerekir.

57 Kiu Tang-u (CXCVIII, s. 9. vo)da Mo-lo-i-mo.

58 Bu hkmdarn ad Sanskritede Hsan-tsangdan tandmz Ma-gadha kral Hara iladityaya
tam benzer bir ekilde yazlm olabilir; ama burada sz konusu edilen iladityann kim olduunu bil-
miyoruz.
59 Kiu Tang-u (agy.,) e-lu-ki pa-lo-po eklinde yazmaktadr. Sylva-in Levinin bana belirttii gibi,
bu isim burada sz edilen hkmdar, prensleri kitabelerde genel olarak vallabha (pa-lo-po) unvan-
n alan hanedana balamaktadr. alukyalar Dekkhanda hkm sryorlard ve payitahtlar Mysore
yaknlarndaki Vatapi (imdiki Ba-dami)de idi.
60 Kiu Tang-uda Lu-ki-na-na.
61 Kiu Tang-uda Ti-po-si-na.
62 Bu hkmdarn ad Tang-uda Yen-tien-tiedir (CCXXI, a, s. 9 ro). Fakat muhtemelen Yen-yu-ti
olarak okumak gerekir ki, Tse-fu yan kuinin verdii Yen-yao-pa ekline yakndr.

696 yl

Blm 964, s. 10 ro: Birinci wan-sui-tung-tien ylnn dokuzuncu aynda,

Kang Krall hkmdar, byk ef, sol y-kien muhafzlar byk generali Tu-
po-po-tiye Kang (Semerkant) kral unvan verildi.
 356/491
698 yl

Blm 970, s. 18 ro: Birinci eng-li yl (698), ... drdnc aynda, Su-le
(Kagar) hkimi Pei -kien ve sonuncu ay, Mo-o (Kapagan Kaan), her ikisi de
eliler gndererek ballklarn bildirip tartuk sundular.

Blm 964, s. 10 vo: Birinci eng-li ylnn (698) yedinci aynda, Ni-ts-e-e63
Kang (Semerkant) hkimi olarak atand.

63 Tang-uda olduu gibi kesinlikle Ni-ni-e-e olarak okumak gerekir.

699 yl

Blm 970, s. 18 ro: kinci eng-li ylnn (699) sekizinci aynda, Tu-ki-e
(Trgi) Wu-i-le, olu e-nuyu saraya gidip ballk bildirmekle grevlendirdi.

700 yl

Blm 964, s. 10 vo: nc eng-li ylnn (700), on ikinci aynda64, se-li-

king ve ayn zamanda (Meng-)i ilelerinin genel valisi unvanna sahip, hkm-
darna hizmet etmek iin sadakatini tketen kaan, A-i-na Hu-e-lo, sol
muhafzlar byk generali olarak atandktan baka Sui-eyi (Tokmak) ynetmek
iin bat bar ordular byk yneticisi tayin edildi.

64 Burada sz konusu olan in yl 11. ayda balar ve 14 aydan oluur. Mteakip yl ise 1. ayda balar.
Ayrca dnem ad 5. ayda deiir. Bylece 12. aydan 14. aya kadar olan bu yl nc eng-li yl, 5. ay-
dan 12. aya kadar olan devre ise birinci kiu-e yldr.

Blm 986, s. 15 vo: Birinci kiu-e ylnn (700) dokuzuncu aynda, sol kin-wu
(muhafzlar) generali Tien Yang-ming ve tso tai tien-ung i-y-i Feng Se-ye;
Tu-po (Tibetli) A-si-ki Po-lu-nun65 boynunu vurup kellesini imparatorluk
sarayna gnderdi. Daha nce, Po-lu ayakland zaman (Tien) Yang-ming, onu ce-
zalandrmak iin askerlerin bana geme emri almt. Ordusu Sui-e (Tokmak)
 357/491
ehrine vardnda, Po-lu gece askerleriyle ehir yaknlarnda gizlenerek, imparat-
orluk birliklerinin develerini ve atlarn kard. Hafif svarilerin bandaki (Feng)
Se-ye onu takip ederek saldrdysa da yenildi. Ancak beklenmedik bir ekilde
(Tien) Yang-ming ve A-i-na Hu-e-lo ung-tsie66 ile nemli miktarda kuvvetlerle
kp geldiler. ehre bekinen Po-lu savunmaya geti. (Tien) Yang-mingin ehri al-
mas on gnden fazla srd.67. Po-lu hile yoluna saparak teslim olmak istedi, fakat
(Feng) Se-ye yakalayp boynunu vurdu ve ona bal boy mensuplarn da esir ald.

65 Burada A-si-ki Po-lu bir Tibetliymi gibi gsterilmektedir.

66 Hu-e-lo ve ung-tsie gerekte iki farkl kiidir. Belgelerin indeksinde A-i-na ung-tsie ile ilgili
blme baknz.
67 Muhtemelen metinde unutulan olumsuzluk ekini koymak gerekir.

704 yl

Blm 964, s. 11 ro: Drdnc ang-an ylnn (704) birinci aynda, On Ok

kaan A-i-na Huai-tao bir yarlkla sa askeri muhafzlar byk generali olarak
atand.

706 yl

Blm 964, s. 11 ro: (mparator) ung-tsungun ikinci en-lung ylnn (706)

ikinci aynda, Tu-ki-e (Trgi)lerin (lideri) Wu-i-leye Huai-ti blgesi kral un-
van verildi.
(Agy): on ikinci ayn, wu-s gnnde, babas Wu-i-lenin yerini alan So-ko,
Wen-lo ilesinin komutan, sol cesur svariler byk generali ve ayn zamada
Huai-ti blgesi kral ve wei-wei-king olarak atand.
Ayrca, yu-tun weilerin byk generali ve On Oklarn kaan A-i-na Huai-
taoya, ona rtbe unvanlarn tevdi etme grevi verildi.
 358/491
709 yl

Blm 964, s. 11 ro: nc king-lung ylnn (709) yedinci aynda, sol cesur
muhafzlar generali ve ayn zamanda Kin-ho68 hkimi ve wei-wei-king unvan
olan Tu-ki-i u-unga dnme ayak uyduran kaan unvann yazl bir mek-
tupla vermek zere delegasyon sfat tayan bir eli gnderildi.

68 u-ung ile So-ko ayn kiidir.

710 yl

Blm 970, s. 19 vo: mparator Jui-tsung zamannda, birinci king-yn ylnn

(710) dokuzuncu aynda, Gney Hint Krall ve Tu-polar (Tibetliler), onuncu
ayda Ki-pin (Kapia) ve Sie-y (Zabulistan) krallklar birer eli ile lkelerinin
rnlerini ve tar-tuklarn gnderdiler. Deiime sayg duyan kaan Tu-ki-i
(Trgi) u-ung69 balln bildirmek iin bir eli grevlendirdi.

69 u-ung, Turgi lideri So-konun ince lkabdr.

712 yl

Blm 971, s. 1 ro: Birinci sien-tien ylnn (712) dokuzuncu aynda, Tu-ke-
ki-i (Trgi) u-ung, ikinci ay Tu-ke (Trk) a-to Kin-an70, on birinci ay on
Tu-ke boyu (lideri), on ikinci ay Tu-po (Tibetliler) ve Sin-lo (Sin-ra, Kore
Krall) eliler gndererek sayglarn sundular.

70 a-to Kin-an, 661 ve 663 arasnda hl aktif bir rol oynadna gre, uzun sre yaam olmal.

714 yl
 359/491

Blm 974, s. 14 ro: kinci kai-yan71 ylnn (714) drdnc aynn ki-hai
gn, sa muhafzlar byk generali, kadrosuz yksek memurluktan kadrolu yk-
sek memurlua geen, Meng-i askeri valisi, On Boy kaan A-i-na Huai-tao, bir
de zel olarak terfi ettirilmi kii unvan ald. Kendisine denmesi gereken nakit
maalar ve iae aylklar, makam ile mtenasip olarak dendi.

71 Tse-fu yan kui, burada yl belirtmeyi unutmu.

(Agy), s. 4 vo: Yedinci ayn ping-en gn, Trk u-ni-i72 (boyunun) lideri
Tsan-yu ve Tu-ki-i (Trgi) Ho-le-ko-lo ballklarn bildirmeye geldiler. Subay-
lara onlar iin byk len dzenlenmesi ve her birine ellier para ipek verilmesi
emredildi.

72 u-ni-iler, be Tu-lu boyunun beincisidirler.

Blm 977, s. 19 vo: kinci kai-yan ylnn (714) dokuzuncu aynda73 Ko-lo-lu
(Karluk) (lideri) K-pi-e74 e-po-lo se-kin ve dierleri, toplam on iki kii, Leang-
u (valisi) arabuluculuu ile ballklarn sundular. mparator, vekaleten hung-lu
yksek memuru olan eng Kia-aya, Leang-uya gidip onlara talimatlarn ve
teviklerini iletmesini emretti. Ayn ayda, Hu-lu-wu ke75 ve st kademe memur-
lardan Hu-lu 1031 adamla ballklarn sunmaya geldiler. Onuncu ayda, yirmi bin
Hu-lu-k76 adr imparatorlua balanmak iin Pei-ting (askeri valisi) huzuruna
gittiler.

73 Jen-tse gn (Bkz. Tse-i tung kien, CCXI. s. 4 vo)

74 K-pi-e, Trk prenslerinde ok sk rastlanan bir (asalet) unvandr. Daha nceki sayfalarda K-
pi-e adn bir Turgi boyu ad gibi kabul etmem yanltr. Bu nedenle Turgilerden ayrlan kk bir
kol olan K-pi-elerin uru Su-lu ifadesi yerine Trgilerden ayrlan kk bir kolun K-pi-e uru
Su-lu demek gerekir.
75 Hu-lu-wu-ke, be Tu-lu boyundan ikincisinin lideridir.
76 Hu-lu-wu olarak okuyunuz.
Blm 974, s. 14 vo: Onuncu ayda, Hu-lu-wular, yirmi bin adr adna, tabi-
yetlerini sunmak iin Pei-tinge (Ku-eng yaknlarndaki Tsi-mu-sa) geldiler. Bir
imparatorluk ferman ile Kuo Kien-kuana onlar kabul ederek nazik davranmas77
 360/491
emredildi. Onlara gm ve altn kemerler, meneke renkli elbiseler vb. gibi iki yz
para eya ve yirmi bin para ipein verilmesi iin zel grevliler gnderildi.

77 Tse-i tung kien, CCXI, s. 5 ro.

On ikinci ay, Jen-s gn, a-to, Kin-an ve efrad saraya78 ballklarn
bildirmeye geldiler. Saraydaki salonlardan birinde onlara byk bir ziyafet verildi.

78 Ayn olay Tse-i tung kien de anlatyor. Ancak, 712 ylnda a-tolar yneten a-to Kin-ann
halefi ve olu a-to Fu-kuo ile zdeletirmek zor.

715 yl

Blm 974, s. 15 ro: nc kai-yan ylnn (715), birinci aynn Wu-en gn,
Ko-lo-lu (Karluk) Trklerinin Pei ta-kan (tarkan) (adl) bir ast lideri balln
sunmaya geldi. Ona ve ayn zamanda Ko ilesinin ang-isine ok cesur unvan
verildi. Ayrca bir mor para kesesi ve balk eklinde bir altn sembol verilerek
lkesine geri gnderildi.

Blm 977, s. 19 vo: nc kai-yan ylnn (715) ikinci aynda, On Ok Trk-

lerinin liderleri Tu-kelerden koparak ard ardna imparatorlua tbi oldular. Bu
liderler, sol kanat Tu (-lu)larn (be Tu-lu boyu) o (ur)lar, sa kanattaki be
Nu-i-pi (boyunun) se-kinleri, Kao-li kral Mo-li-i kao-wen-kien79 ve Hie-tie
hkmdar Se-tadr. nce gelenler sonra gelenlerden daha oktur ve iki binden
fazla adr olarak gelmilerdir. Drdnc ayda, Ko-lo-lu (Karluk) boyunun
tamam imparatorlua tbi oldu. mparator onlar u ifadelerin yer ald bir
mektupla teselli etti: Ey Ko-lo-lu (Karluk) boyunun lideri San-lan se-kin ve
dierleri, (yamur ve rzgarlara) meydan okuyarak ve (dalar ve sular) aarak
ok uzaklardan geldiniz. Hayrl bir yolculuk yaptnz ve hepiniz kendinizi iyi
hissediyorsunuz. Hep birlikte, uzun yllar boyunca kkrtmalar ve ynlendirmeler
yaadnz. Fakat birden isyanclara srtnz dndnz ve yerlemi dzene bal-
lnz sunuyorsunuz. Gizli yollar kullanarak imparatorlua ballnz sunmaya
geldiniz. tenliinizi ve doruluunuzu dnnce, sizi kutluyor ve bundan byk
mutluluk duyuyorum. Bu boylar geldiinde, onlar rahatlkla yerletirmeleri iin
emir verdim ve siz, beyler, generaller, subaylar ve erler, geldiiniz gnden beri
 361/491
dinlenme olana bulamadnz deil mi? Eer bir iiniz veya arzunuz varsa, bana
bildirmek iin bir dileke hazrlaynz.

79 Kore kral Kao-li, On Ok (kaan)nn damad olduunu belirten Tse-i tung kien tarafndan Mo-
li-i Wen-kien olarak kaydediliyor. Bu akrabalk ilikisi, onun neden Bat Tu-kelere balandn ve
onlarla birlikte Kuzey Tu-kelerden ayrln aklamaktadr.

Blm 974, s.15 vo: nc ay, ki-u gnnde, Tu-ke (Trk) i-fu-ki80 ve
dierleri, ballklarn bildirmeye geldiler. mparator (onurlarna verilen) byk
lene bizzat katld ve onlara, (unvanlar ile orantl olarak) kabartmal ve nakl
ipekler, altn ve gm eyalar, yek pare ipekler vb. hediyeler vererek yle dedi:
Ey Hu-lu-wularn ulu beyi, ling-kn muhafzlarnn generali, kadrosuz memur,
i-fu-ki, iki aulun boylar ile ballklarnz sunmak iin 10.000 li mesafeden
geldiniz. Durumlardaki deiikliklerden istifade ederek, bizimle mutabakata varma
frsatn buldunuz. syanclara srtnz dnerek (itaat) yolunu izlediniz. Olab-
ildiince doru ve itensiniz. Zaferinizi ve deerinizi ykselttiniz. Sizler saraya
ballnz sunmak iin snrdan ok uzak yerlerden geldiniz. Yerleik dzene
ballnz ve fedakarlnz dnerek, sizleri yrekten kutluyorum. Madem ki
siz ve efradnz topraklarnza geri dnmek istiyorsunuz, bu lende bulunduunuz
srece, azami lde mutlu olmu olarak gitmeniz lazm.

80 Bu i-fu-ki, be Tu-lu boyundan ikincisi olan Hu-lu-wu boyunun beyi idi.

Blm 974, s. 16 vo: Onuncu ayn ki-wei gnnde, ballklarn sunan kuzeyli
dokuz barbar boyun81 (beylerine) unvanlar verildi. Dokuz boyun (beyleri)
arasnda; Se-kie beyi Mo-san, sol atlgan muhafzlar enerali; Hu-sie boyu beyi -li-
u-kung, sa cenah ling-kn muhafzlar generali; Ki (-pi) beyi Sie-mo-i, sa atl-
gan muhafzlar generali; Fu-li-y82 beyi Mo-ho-tu mi, sa cesur muhafzlar gen-
erali; nceleri Tse-teng ilesinin valisi olan Nu-lai83lar (boyunun) yksek saygn
Nu-lai Hiao, sol ling-kn generali ve ayn zamanda nceden olduu gibi vali ve
kadrosuz yksek memur olarak atandlar. Her birine mor elbiseler, altn kemerler,
balk eklinde sembol para keseleri, yedi eya, ayrca her birine 300 para nakl
ve tek para ipekler armaan edilerek lkelerine geri gnderildiler.

81 Yani Uygur veya Tls boylar.

82 Belki de, Fu-li-yleri, Sui-uda geen Fu-li-klerle kyaslamak gerekir.
 362/491
83 Nu-lai boyu, daha sonralar 760 tarihinde sz edilecek olan Trk boyu Nu-la ile ayn gibi
grnyor.

716 yl

Blm 971, s. 1 r84: Drdnc kai-yan ylnn (716) yedinci aynda, Ta-i
(Arap) Krallndan Hei-mi mu-ni Su-li-man (Emir-l mminin Sleyman85) bir
eli gnderek, zerdz bir elbise, yeim ta kakmal86 bir a-i87 iesi hediye etti.

84 Ayn mahede, Blm 974, s. 17 ro.

85 Sleyman, 22 Eyll veya 1/ 2 Ekim 717de ld (Bkz. WEL, Gesc-hichte der Chalifen, Cilt I, s.
569). ki yl sekiz ay halifelik yapt (Ta-
bari, ev. Zotenberg, cilt IV. s. 235). Bu durumda 716daki halifenin o olduu aktr ve in kaynaklar
burada mkemmel bir doru tespitte bulunmaktadr. Sleyman adnn Tang-uda gemediini, do-
laysyla BRESCHNEDERin On the knowledge possessed by the anci-ent Chinese of the Arabs and
Arabian colonies balkl makalesinde (Londra, 1871) adnn atlandn burada kaydetmek gerekir.
Tse-fu yan kui bize, Tang-unun Araplar hakknda verdii bilgileri ayrca baka bir durumla tamam-
lama imkan vermektedir. Abbasilerin ilk halifeleri, Tang-uya gre, A-pu-lo-pa (Ebu-l Abbas,
750-753), daha sonra kk kardei A-pu-kung-fudur (Eb Cafer 754-775). Bretschneiderin ayn es-
eri s. 9 no. 9da belirttii gibi kung yerine phesiz a olarak okumak gerekir. Eb Caferin halefi olu
Mi-tidir (Muhammed El-Mehdi, 775-785) Onun yerine de Tang-uya gre kk kardei Ho-lu-en
(Harun er-Reid, 786-809) gelir. Fakat Harun er-Reid, El-Mehdinin kk kardei deil, oludur.
Tse-fu yan-kui (Blm 966, s. 16 ro) El-Mehdiden sonra olu Mu-siyi (Eb Muhammed Msa el-
Hadi, 785-786) yerletirerek gerek sray belirtmektedir. O da yerini kk kardei (Ho)-luene
o
(Harun er-Reid)e brakr. Kiu-tang-u, blm CXCVIII, s. 13 r de Msadan sz etmektedir.

86 Blm 974, s. 17 rode bir kere daha u cmleyi buluyoruz: Bu eliye kadrosuz ung-lang-tsiang
unvan verilerek lkesine geri gnderildi.

87 Bu kelimenin ne anlama geldini bilmiyorum. Blm 974 s. 17 rode de a-ti ifadesi var.

717 yl
 363/491

Blm 964, s. 13 ro: Beinci kai-yan ylnn (717) beinci aynda, byk Pu-l
(Baltistan) kral Su-fu-o-li-e-li-niye beratla Pu-l kral unvan verildi..
(Bu metnin eviri iin, bkz. s. 199-200)

Blm 971, s. 2 vo: Beinci kai-yan ylnn (717) altnc aynda, Tu-ki-i (Tr-
gi)lerin (lideri) bir eli gndererek atlar ve develer hediye etti. mparator ona bir
mektup gndererek yle dedi: Siz vergi (hara) olarak ok uzaklardan yerleik
dzene ballnz ve iyi niyetinizi getirdiniz. Atlar ve develer sunmaya geldiniz.
Bence, bilinmezlik ve sessizlik benim ruhum, skunet ve dinginlik erdemimdir. Bu
boylar vergi ykmllne sokarsanz, masraf ve yorgunluk olacak. Ben zaten
yksek memurlarma, elinizdekileri almalarn yasaklayan emirler verdim. yi
niyetinizden gerekten mtehassis oldum. Byk efkatimin ne denli olduunu
hissetmelisiniz Ayn ay Si-a-sie-pan88 Krall hkmdar An-a eli gndererek,
balln bildirip, tartuk sundu. Y-tien (Hotan) Krall eli gndererek top oy-
namak89 (Cirit) iin iki at, rzgar gibi hzl90 vahi bir deve ve bir leopar sundu.

88 Bu hi bilmediim bir krallk. Bkz. Tang u, CCXXI, b, s. 7 vo: Birinci tung-ang ylnda (668)
Mo-to-ti hkmdar vard; beinci kai-yan ylnda (717) Si-a-sa-pon hkmdar An-a vard. Her
ikisi de eli gndererek sayglarn sunup hara vermilerdi.
89 Yani polo oyunu iin atlar.
90 Bu vahi develer ok ilginti. Prjewalskyden beri Avrupal seyyahlar da Lob-nor blgesinde bu
vahi develerin artc eviklii ile kar-latklarndan sz ederler.

718 yl

Blm 971, s. 3 ro: Altnc kai-yan ylnn (718) drdnc aynda, Mi (May-
marg) hkimi bir eli gndererek, u-pi91 dans hals ve pirin metal92 sundu.
Ayn yl, Kang (Semerkant) Krall bir eli gndererek tartuk sunup, bir rme i
elbisesi (sava elbisesi), kristal bir bardak, bir akik ie, devekuu yumurtalar ve
Ye-no93 insanlar takdim etti.

91 Bunu daha nce grmtk. Bu Buhara hkiminin kars, 719da in sarayna iki adet byk u-pi
hals sunar.
 364/491
92 ok uzun zaman boyunca inliler komu lkelerden ve Persiadan gelen pirin madeninin
karmn bilmiyorlard. Bkz. DE MELY, Les lapidaires chinois, s. 47 ve 173.
93 Daha nce Kang hkmdarnn Ye-no cceleri gnderdiini kesin olarak grmtk. HRTH
(Die Lander des slam nach chinesischen Quellen, s. 42, n. 4) ao Ju-kuada Badatdan gelen beyaz
ye-no bezinin zikredildiini tespit etmitir. Ye-no karakterlerinin hangi yabanc eviriyazm olduu
konusunda henz bir ey bilmiyoruz. Ancak, ye karakterinin eskiden va veya ba sesinin eviriyazm
yapldnn hatrlanmas gerekir. Bu durum Tang devrinde de geerlidir.

Blm 964, s. 13 vo: Altnc kai-yan ylnn (718) beinci aynda94 u mealde
bir ferman yaynland: Hkmdar iyi ve sevgi dolu olduu zaman, ona tbi olmay-
an kimse yoktur. Tegin ve liderleri onurlandrmak iin baz kurallar hazrlanmtr.
Sa askeri muhafzlar byk generali unvan olan, kadrosuz yksek memur, Tu-
ki-i (Trgi) komutan ve k-pi-e ur unvanlar olan Su-lu, merkez boylarnn
onurlu bir adamdr. O sa bilge (bey)lerinin95 kahraman devam ettiricisidir.
Ailesinin soyu-sopu kuzey aileleri iinde ok artt. Onun topraklar karanlk souk-
larla96 kar karyadr. Bizim etkimize kapldndan beri hediyeler sunmak iin
girdi ve adalete snarak tbi olmaya geldi. Barbarlar dzene sokmak sorumlu-
luundan kurtuldu ve gerekten snr hattnda gvenlii salad. Bu gayretleri ve
fiilleri ile nem-senmeyi ve hesaba katlmay hak etti. Yerleik dzene ball ve
erdemleri vgye deer.

94 Bu tarih, Tse-i tung kien tarafndan da teyit edilmitir (CCXII, s.1 vo) ki, burada ayrca gnn
sin-hai gn olduu da belirtilmektedir. Kiu Tang-u tarafndan verilen 715 tarihi doru deildir.
95 Sa bilge beyleri (Yuo-kiun-wang), Hanlar devrinde, Hiung-nu blgesinin bat kesiminin liderler-
iydi. Tu-ke (Trk)ler ile Hiung-nular (Hunlar) arasnda sk bir iliki kuran bu metin, ilgi ekici ol-
maktan teye gidemiyor.
96 Yani kuzeyin karanlk ve souk blgelerinde oturan halklarn basknlarna kar bir bariyer gibi
engel oldu.

Ayr bir hasr97 (minderi) olanlarn saygnlna ykselsin diye ve ayrca veri-
len unvan belgesi98 levhasnn hrmeti ile sevinmesi iin tso y-lin kn byk
generali, kadrosuz subay ve ayrca bin ailenin gelirleri ile imparatora sadk dk
(un-kuo-kung) unvanlar verildi. Ayrca nceki unvanlarn da koruyacaktr. Ayn
zamanda, ona nakl bir ipek elbise, metal ssl bir kemer, balk eklinde99 sem-
boll bir para kesesi, yedi eyay100 veriyorum ve yarca Kin-fang sancann
 365/491
byk mfetti komiseri unvann veriyorum. Subaylar trelerin gerektirdii
hazrlklar yapsn ve kendisine unvan belgelerini versinler.

97 Farkl bir hasr (minder): En byk generallere verilen onursal bir ayrcalkt (Bkz. Pei wen yn
fu).
98 Yetki tableti (raf) soyluluk nvan olarak verilirdi. Bylelikle Su-lu bir taraftan ayr hasr
(minder) hakk olan bir byk general olurken, dier taraftan yetki raf sahibi olan bir dk oluyordu.
99 Belgelerde, bu deyim ile her karlatmda onu balk eklinde para kesesi olarak tercme ettim.
Gerekte bu para kesesi, baz devlet grevlilerini ayrmak iin verilen, balk eklindeki iareti korumak
iindir. 618de Kao-tsu hkmdarlnn birinci ylndan itibaren, hanedan deiimini gstermek iin
Tanglar balk eklindeki gm sembol, kskt adl bitki eklindeki gm sembol ile deitirdiler.
690da mparatorie Wu, kaplumbaa eklinin baln yerini alacan buyurdu. Fakat 705te ung-
tsung tahta kt zaman balk
eklindeki eski sembol yeniden getirdi. (Bkz. Kiu Tang-u, XLV, s.10 r). Bu sembol Tang
hanedanndan sonra Kin ve Sunglar devrinde de grlr. Dr. Bushell (Actes du XIie intern. des
Orientalistes, Extreme-Orient, s .18) zerinde Salikan (MS. 1134) yaztndaki karakterlere benzeyen
karakterler ieren bir nmunesini yaynlad.
100 King-yn (710-711) dnemi sresince, beinci derece ve zerindeki askeri grevlilerin yedi eya
nakl kemerleri takaca ferman verilmiti. Bu yedi eya, kl, haner, bilei ta, ki-pi (?), en-hui-
o o
ke (?), ok klf (sadak), akmak kesesi idi. (Kiu Tang-u, XLV, S. 9 v ; bkz. Tang-u, XXIV, s. 7 v ).

Blm 999, s. 14 vo ve devam: Altnc kai-yan ylnn (718) onbirinci aynda,

Toharistan yabgusu Pan-tu-ni-li (veya Na-tu-ni-li)nin kk kardei A-i (-na)
tegin Pu-lonun dilekesi in imparatoruna ulatrld.
(Toharistann Arap fetihleri zamanndaki politik rolnn iyi anlalmas iin
ok nemli olan bu metnin evirisi s. 245-248de verilmitir.)

719 yl

Blm 971, s. 3 ro: Yedinci kai-yan ylnn (719) birinci aynda, Tu-ki-i (Tr-
gi)lerin .... fu (bey)i k-pi-e o (ur)u Sulu ve Po-ssu (Persia) Krall, ballk-
larn bildirmek ve tartuk sunmak iin eliler gnderdiler. Ayrca Fu-lin101
 366/491
hkmdar iki aslan ve iki antilop sunmak zere bir Tu-ho-lo (Toharistan) beyini
gnderdi.

101 Elinizdeki eserin ba ksmnda Fu-lin isminin sk sk rastland yerlerde bu lkeyi Suriye olarak
belirledim, nk HRTH (China and the Roman Orient) tarafndan birok argmanla desteklenen
teoriyi benimsedim. HRTH, Fu-lin (daha eskiden but-lim) teriminde Betlehem kelimesini grmekte
ve Fu-lin hkmdar Po-to-liyi patrik yani Nesturi patriar olarak kabul etmektedir. Sorunun yeni
bir zm de beni Fu-lini Bizans olarak niteleyen eski tanmlamay kabule gtrd. Ksacas, bu hi-
o
potez hakknda bana ciddi gelen sebepleri mmkn olduu kadar ksaca aklayacam: 1 HRTH
(age., s. 287) bir yandan hem Fu-linin polinin fonetik muadili olabileceini belirtiyor, bir yandan da
Constantinoplolisin Yunanca polinin -i halini gstermediini pheyle karlyor. Bu ikinci hususa
gelince; bu konuda Mesudinin Et-tenbih vel-lrf adl eserinden belirleyici olan bir blm aktarmak
yeterlidir. (ev.Carra de vaux, s. 192): stanbuldan sz ederken yle der: Rumlar, bizim bu kitab
yazdmz dnemde (H. 344 civar) ona Pulin diyorlar veya byklnden dolay imparatorluun
bakenti olduunu ifade etmek istediklerinde stan-polin diyorlar, ama Konstantiniyye demiyorlar;
ona sadece Araplar Konstantiniyye derler. YULE (Cathay and the way thither, s. 402, n. 3) de ph-
esiz S. de Sacynin Kitab ut-Tenbihe yazd Notices et Extraitsnin VIII. Cildinde yapt tahlil
vastasyla tand bu pasaja imada bulunmaktayd. Fakat hibir referans gstermediinden hak ettii
btn neme ramen argmanna itibar edilmedi. te yandan, Han hanedan dneminde fu fonetii
ile yazlan ince kelimelerin sonunda t bulundurduu da bir gerektir. Bu zelliin Sui ve Tang
hanedanlar dneminde yerletiini belirtmek gerekir di, ama bana hi kesin gzkmyor. 2o HRTH
(s. 286), Fu-lin teriminin ilk Nasturi misyonerinin ine gelmesinden nceki bir tarihte, diyelim
635de, ortaya kmadna inanyordu. nk bu isme ilk defa (629-636 yllar arasnda yazlan) Sui
hanedan tarihinde rastlanmaktadr. Fakat Sui tarihi, 607 ylnn sonunda Pei Knn derledii Si y
tu inin giriinde Fu-linin zik-redildii bir blm naklederek, bizi daha yukarlara gtryor (Blm
o
LXVII, s. 5 v ). Nitekim bu giri blmnde, orada Tun-hu-angdan bat memleketlerine gitmek iin
kullanlan yolun en ku-zeydekinin takip ettii gzergahn, -wu (Hami)- Pu-lei Gl (Bar-kul gl)-
Te-le boylar (Tls)-Tu-ke (Trkler) kaannn otandan geerek, daha sonra kuzeye doru akan
o
nehir aldktan sonra Fu-line ulat belirtilmektedir. 3 inliler 607 ylndan itibaren Fu-lin
Krallnn mevcudiyetini kimden renmilerdir? Yalnzca sylentilerden. nk Kiu Tang-u bize
gsteriyor ki, Sui hanedan imparatoru Yang (605-616) bu memleketle iliki kurmaya bouna teebbs
etmiti. (HRTH, age., metin K, 33) inliler bu bilgiyi Bat Trklerinden alm olmallar. Sui dnemi
inlileri, Hami ve Barkul glnden Tu-ke kaannn otana gtren kuzey yolunu biliyorlard. Bu
yol ya Borotala vadisini ya da li vadisini takip ediyordu. Trkler, Sui hanedan dneminde baz Bizans
 367/491
eliliklerini kabul etmilerdi ki, bunlarn en mehurlar 568de Zemarque ve 576da Valentindir. Trk
kaannn otana gnderilen bir in elisi, bu Bizans elileriyle karlam veya onlardan
bahsedildiini duymu; bylelikle Constantinopolis ad Polin eklinde ine ulamtr. Nitekim Me-
o
sudinin de belirttii gibi Yunanllar Constanti-nopolise bu ad kendileri vermiti. 4 Tang tarihi 643
ylnda Fu lin hkmdar Po-to-li tarafndan ine gnderilen bir eliden sz eder. Ben, bu ad, Bizansl
yazarlarn stanbul Sezar olarak belirttii Basileus adnn hatal transkripsiyonu olarak grmeyi
neriyorum. Transkripsiyonun geerli olmas iin hi karakterini duo ile deitirmek yeterli olacaktr.
o o
5 Tang tarihinde (Blm CCXXI, b, s. 8 r ) Araplarn, tedricen glendikten sonra byk generalleri
Mo-iyi yerlemek zere Fu-line gnderdikleri belirtilir. Mo-i transkripsiyonda Muaviyenin karl
olarak kabul edilmi olabilir. Aslnda Hicri 49, 50 ve 52de stanbula yerlemeye gnderilen kii Halife
Muaviye deildir, (bkz. WEL, Geschichte der Chalifen, Cilt I/233, n.1) olu Yeziddir. Fakat Yezid,
Yezid bin Muaviye olarak belirtilmi olabilir ve inliler bu ismin sadece sonunu alm olabilirler. (Bkz.
Maoudi, Livre de lavertissement et de la revision, ev. Carra de Vaux, s. 193 slamiyetle birlikte
emir, melik ve halifenin olu bu noktadan hareketle stanbula hcm etti. Bunlarn ilki Eb Sufyann
o
olu Muaviyenin olu Yeziddir...) 6 Nihayet 1081de Fu-lin hkumdar Mie-li-i ling kai-sann in
o
sarayna gnderdii eli kald. Bu olaydan bahseden Sung tarihinde (blm. 490, s. 9 v ) yle deniliyor:
Fu-lin Krall, Mie-li-ann kuzey batsndadr. Mie-li-a dedii, 1094te urad saldr sonucunda
len Seluklu Sultan Melikahtr. (Bkz. Samuel dAni, Patrologie grecque de Mig-ne, cilt 19.) Hirth,
Melikahn kastediildiini tahmin etmi, ama bakentini Badat sanmakla yanlmtr (s. 298).
nk Melikah sfahanda oturuyordu. Mie-li-i-ling kai-saya gelince, Hirth, onun Melikaha bal
olarak Melik-i Rum Kayser yani Anadolu meliki unvanyla eski Kk Asya eyaletini yneten bir kii
olduu kanaatinde. Bense baka bir zdeletirme teklif edeceim. Bana gre Mie-li-i ling kai-sa, Sezar
Nicephore Melissenedir. 1080 ylnn banda, Niceede (zmitte), diye okuyoruz De MURALTn
LEssai de Chronographie Byzantinede (Cilt I, s. 42) Alexis Comnenein kz kardei Eudacen kocas
Nicephore Melissene Trk birliklerini izleyerek, Asyann imparatoru olacaklarn ilan eder ve ehirleri
Trklere teslim eder. 1081de Comneneler bakaldrdnda ve Alexis Comnene stanbulda tahta k-
tnda, enitesi Melissene, Sezar unvann korur ve gerekte onun kadar da gldr. Alexias dAnne
Comnene Porphyrogenete (Yaym Reifferscheid)de birok defa geiyor ve grlyor ki ok nemli bir
rol oynam. Adlandrlmasnda kullanlan formlarda biri de Kiril alfebesi ile Melibbivos Nikiforos o
Kaisardir. Bu kant sayesinde ben ince transkripsiyona Mie-li-i ling kai-saya daha yaknm. Ben si
karakterini yi ile deitirerek, Mie-li-se ling kai-sa olarak okumay neriyorum. Transkripsiyonlarda
kullanlan ling kelimesine gelince, bu kelime doast, ilahi anlamnda kullanlm olmal ve aa
yukar Ni-cephore isminin karl olarak fiil aracl olmadan isme balanan sfat eklinde
 368/491
kullanlm olabilir. Grld gibi, Fu-lin sorunu kolay zlebilecek bir sorun deildir. Fakat her
halkrda po-to-li (po-si-li olarak okuyun= basileus) ve Mie-li-i ling kai-sa (Mie-li-se ling kai-sa okuy-
un= Nicephore Melissene Cezar) terimlerini ieri almaya mecbur kalmamdan dolay, konu yabanc
isimler olunca, ince kitaplarda grlen birok hatal uyar rnei tarafndan metindeki deiikliklerin
teyit edildiine inanyorum. Bunlar, Nesturi patrikliinin Betlehem hkmdarnn acayip unvan
olduunu ne sren Hirthin Fu-lin bakentine yaplan saldry Antioch tahtna yaplm gibi aklayan
teorisinden daha kolay kabul edilebilir. Halbuki bu ehir Nesturilerin hakimiyeti altnda deildi. Hirth
ile aramzdaki btn gr ayrlklarna ramen, onun byk alimliine kimsenin benden fazlasn
yapamayaca kadar sayg duyuyorum.

Blm 999, s. 15 vo ve devam: yedinci kai-yan yl (719), ikinci ayda, An

(Buhara) Beylii Beyi Tu-sa (Tu-ad) Po-tinin mparatora ulatrlan dilekesi.
Ayn ayda, Kiu-mi (Kumed) hkimi Na-lo-yenin (Nryana?) dilekesi.
Ayn ayda, Kang (Semenkant) hkimi Wu-le-kiann (Gurek) dilekesi.
(Orta Asya prensleri tarafndan Araplara kar verilen mcadelenin desteklen-
mesinin tarihteki gerek nemini gsteren bu metnin evirisi, s. 203-205de
verilmitir.)

Blm 974, s. 19 vo: Yedinci kai-yan yl, drdnc ayn ki-mao gnnde, Ho-
pi-e hkimi Na-sai102 bir adet be renkli papaan ve bir adet aslan hediye etmesi
iin Tu-ho-lo (Toharistan) devlet erkanndan Mo-po-loyu gnderdi. mparator
(bu elinin) ok uzaktan geldiini dikkate alarak onun iin byk bir ziyafet ter-
tipledi ve kendisini kutladktan sonra 500 top ipek verdi.

102 Ayn ey Tang-uda da anlatlmaktadr (CCXXI, b, s. 7 vo). Na-sai, kesinlikle Nizek veya Nizak
isminin eviriyazmdr. 719da zikre- dilen Na-saiyi Hicri 91de Kuteybe bin Mslim tarafndan yeni-
len ve ldrlen, Badagiste ikamet eden Eftalit hkimi nl Nizak tar- kan ile zdeletirebiliriz.

Blm 971, s. 3 vo: 4. ayda, Tu-ho-lo (Toharistan) ....e-hu (yabgu)su ve Kiu-

mi (Kumed) Krall, ballklarn bildirmek ve tartuk sunmak iin birlikte eli
gnderdiler. Ki-mao gn, Ho-pi-e hkimi Na-sai, Tu-ho-lo (Toharistan) devlet
erkanndan Lo-mo-so-loyu be renkli bir papagan ve bir aslan sunmas iin
gnderdi. mparator ok uzaktaki bir barbar lkesinden tartuk getirdiini gz
nne alarak (bu eli iin) byk bir ziyafet tertipledi; onu tevik ederek beyz
top deiik ipek verdi.
 369/491

(Agy) s. 3 vo: Beinci ayda, Kiu-mi (Kumed) hkimi Hu-s-an103 kadnlar ve

memleketinin rnlerinden sunmas iin eli gnderdi.

103 Bunlar rakkase kadnlard. Hu-san teriminin henz tatmin edici bir aklamas yaplamad.
(Agy) s. 3 vo : Altnc ay, Ta-i (Arap) hkmdar, Tu-ho-lo (Toharistan)
hkimi, Kang (Semerkant) hkimi ve Gney Hint padiah, eliler gndererek say-
g sunup tartuk takdim ettiler. Tu-ho-lo (Toharistan) ile ilgili olarak, e-han-na
(Caganyan) hkimi Ti-e (Te), kendisini astronomiye adayan Ta-mu-e adl bir
adam takdim etmek iin imparatora bir dileke gnderdi. Bu adam ok derin bir
bilgindi. Ona baz sorular sorulduunda bilmedii ey olmad grlyordu. (Ti-e
hkimi) mtevaz bir tarzda imparatordan Mu-eyi huzuruna ararak onore et-
mesini ve tebaasnn ileri ve dncelerini bizzat sormasn ve dini konularda sor-
gulamasn istiyordu. Bylelikle (mparator) bu adamn gl bir bilgin olduunu
ve kendisine yneltilen sorular bilecek kapasitede bulunduunu anlamakta ge-
cikmeyecektir. (Hkimin) dilei (imparatorun) bu adam hizmetine almas ve onun
din104 vecibelerini yerine getirmesi iin bir kilise kurmas idi.

104 Bu metinde zikredilen olaylara sinologlar tarafndan uzun zamandan beri iaret ediliyordu.
Fakat dokuzuncu yzyln ilk yarsnda Kara-balgasunda dikilen dilli kitabenin kefinden sonra bu
konu tekrar nem kazand. (Bkz. Le Nestorianisme et linscription de Kara-balgassoun adl
makalem. JA., Janv., Fev., 1897, s. 43/85) Bu kitabede Uygurlarda ortaya kan ve ayrca Uygurlar Mo-
ni yani Maniheizm dinine sahip olduundan Mu-e mritlerinin bir ounca yaylan gerek din den
bahsedilmektedir. (Bkz. MARQU-ART, WZKM, Cilt XII, s.172-180 ve P. PELLOT, BEFEO, Cilt III,
s. 318-327 ve s. 467-468). Mu-e veya Ta-mu-enin bir Mani papaz olduunu kabul etmek uygun olur.
Ti-enin Taberinin 705 ve 737de Caganyan hkimi tek gz Te adyla zikrettii kiiyle zdeletir-
ilmesi Marquarta aittir.

Agy., s. 4 ro: Yedinci ayda, Pu-l hkimi Su-fu-o-li, saraya sayglarn sunmak
ve imparatorun kendisine tevdi ettii105 rtbe beratna teekkr etmek iin eli
gnderdi. Po-ssu (Persia) hkmdar da saygsn izhar etmek ve tartuk sunmak
iin bir eli gnderdi.

105 Bu nian 717de verilmiti.

Blm 964, s. 14 ro: Yedinci kai-yan ylnn (719), yedinci aynda, Kiu-tse
(Kua) hkimi Pe Mo-pi ld. Yerine byk olu Hiao-tsie tahta kt.
 370/491

(Agy.) s. 15 vo: kinci ayda, Kin-fang sanca mfetti-komise-ri Tu-ki-i (Tr-

gi)lerin (lideri) Su-lu, sadk ve bal kaan (ung un ko-han) ilan edildi.

720 yl

Blm 974, s. 20 vo: Sekizinci kai-yan yl (720), ikinci ay, i-mao gn, Hu-mi
(Wahan) hkimi Lo-e-i-k ku-tu-lu (Kutluk) to-pi-li, mo-ho-tu (Bagatur) ta-mo-
sa-l106 Wahan kral atand. Kendisine mor bir elbise, bir altn kemer, yedi eya ve
elli top eitli ipek verildi.

106 Bkz. 210; orada bu isim Lo-l-i-to ku-tu-lu (kutluk) to-pi-le mo-ho (baga) ta-mo-sa-l eklinde
yazlmtr.

Blm 964, s. 14 vo: Sekizinci kai-yan ylnn (720) nc aynda, Hu-mi

(Wahan) hkimi Lo-to-i-ki ku-tu-lu (kutluk) to-pi-le mo-ho-tu (Bagatur) ta-mo-
sa-le Wahan kral unvan verildi. Kendisine bir mor elbise, bir altn kemer, yedi
eya ve deiik renklerde elli top ipek verildi.107

107 Ayn olay anlatan bu ve nceki metin iin bkz. s. 210.

(Ayn blmde) drdnc ayda, U-ang (Udyana), Ku-tu (Huttal) ve Kiu-wei
(itral)108 hkimine, krallklarn tastikleyen beratlar vermek zere eliler gnder-
ildi. Her birine berat metinleri verildi ve hepsine deiik renklerde 200 top ipek
gnderildi. An-sinin (Kua) batsnda bulunan bu krallk, kendilerine zarar ver-
meye alan Ta-iler (Araplar) ile snrdat. Fakat hepsi de grevini bihakkn yer-
ine getirdi. Gizli makineleri ile onlarn kazanmasna frsat vermediler ve imparat-
orluk sarayna iten ballklarn gsterdiler. mparator onlar ok takdir etti.

108 Tang-uda geen Bu lke Gilgit nehrinin veya Pu-l rmann ku-zeyindedir eklindeki
ifadeye dayanarak Kiu-wei veya ang-miyi Yassinle zdeletirdim. Fakat M.A. STENin belirttii
gibi, her ne kadar Kk Pu-l Gilgit kazasn iine alyorsa da, o sralar payi taht Gilgit deil,
Yassindi. Bu konu, Kao Sien-inin 747de dzenledii sefer srasnda syledii szlerle de kesinlik
kazanmaktadr. Bu konumada Kk Pu-lnn payitahtna 60 li mesafedeki So-i nehri zerinde bu-
lunduu belirtilen rotin (hint hurmas) kprs, Yassinin gneyinde Gilgiti Gupise balayan kpry-
d. M. A. STE-N muhtemelen bu satrlarn gn na kmadan nce yazd bir makalede konuyu
 371/491
detayl bir ekilde ele alm olacaktr. Ben kendi adma, Kk Pu-lnn payitaht ile Yassinin
zdeletirilmesi hususunda beni tamamyla ikna eden bu ynlendirme konusunda fazla srarc olmay-
acam. Eger Yassin Kk Pu-lnn payitaht ise, Kiu-wei veya ang-mi neresidir? Hsan-tsang
vastasyla onun iki yksek dan birbirinden ayrd Ta-mo-si-tie-tinin (Wahan) gneyinde bulun-
duunu biliyoruz. Onu Yassinde aramann gerei olmadna gre, ancak Mastucda olabilir. Mastuc,
Gilgit nehrinin ana kollarndan Gizarn kuzeyindedir ki, Kk Pu-l nehrinin kuzeyinde bulun-
duunu syleyebiliriz. Bu durumda Wu-kungun 751deki gzergah yle aklanabilir: Wu-kung, Hu-
miyi (Wa-han) getikten sonra Barogil Geidini aarak Mastuca ular. Daha sonra Laspur rmann
zerinden gneye ynelerek andur Gei-dini geer, Gizar nehrini aarak Yassine varr. Oradan da
Udyanaya gider. te yandan, Sung Ynn 519daki gzergahndaki itrala tekabl eden e-mi, belki
de Hsan-tsangn ang-misidir. (BEFEO, Cilt III, 1903, s. 406, n. 3) nk itral ile Mastucun ayn
prensliin bir paras olmas son derece tabiidir. Marquart da daha nce Eranshahrda (s. 243-244) bu
tezi desteklemiti.

Ayn blmde: Onuncu ayda, Pu-l hkimi Su-lin-to-i-eye

(Surendraditya?109)ye krallnn onaylandn bildiren bir berat gnderildi.

109 Su-fu-o-li-e-li-ninin henz 719da iktidarda olduu grlyor. Halefi krallk beratn 720de
ald ve muhtemelen ayn yl da tahta kt.

Ayn blmde: Sekizinci ayda, Ku-e-mi (Kamir) hkimi en-to-lo-pi-liye

(andrapida) krallk unvann tastikleyen beratn sunmak zere bir eli
gnderildi.

Blm 973, s. 13 vo: Sekizinci kai-yan ylnda (720), Gney Hindistan

padiah e-li na-lo-seng-kia (ri Narasimha110), Tibetliler, Araplar ve dierlerini
cezalandrmak iin svarilerini ve sava fillerinin kullanlmasn teklif etti. Ayrca
ordusuna bir ad verilmesini istedi. mparator onu kutlad ve ordusuna fazilet or-
dusu adn verdi.

110 Bu metin ve onu takip edenler, u ilavelerle Kiu Tang-uda (CXCVIII, s. 9 vo) da bulunmaktadr:
Dokuzuncu ay, Gney Hindistan padiah e-li Na-lo-seng-kia Pao-to-pa (ri Narasimha Po-tavar-
man) imparatorluk (yani in) onuruna bir tapnak ina ederek, ona ad vermesi iin imparatora bir
dileke ile bavurur. Ferman ile bu tapnaa (Kui-hua) fazilete dndren ad verilir ve ferman kend-
isine tevdi edilir. (yani mparator Narasimhaya, inin onuruna Hindistanda Narasimha tarafndan
yaplan tapnan stne aslmak zere zerinde kui-hua se yazl bir kitabe gnderir). Kan
 372/491
(Madrasn gneydousundaki Konjeveram) kral Narasim-hay Mahavamsa ve Hindistan kitabeleri
vastasyla tanyoruz. Son anlatlanlar zerine younlayan Sylvain Levi (Missions de Wang Hi-uen-
tse, JA, Mai-Juin 1900) bu hkimin hkmdarlk tarihini 700 ylna gtrme teklifinde bulundu. An-
lald kadaryla onun ulat bu sonu 720 ylnda ri Narasimha Potavarmandan uzun uzun
bahseden ince metinlerle de teyit edilmektedir.

Blm 974, s. 21 ro: Sekizinci kai-yan ylnn (720) sekizinci aynda, ting-u
gn, Gney Hindistan padiahnn sayg sunmak ve vergi takdim etmek iin uzak
yoldan bir eli gndermesi hasebiyle, bu elinin dn srasnda arlanmas
konusunda elden gelen titizliin gsterilmesi, her trl ihtiyacnn en iyi ekilde
karlanmas un-u-men-hiaya bir ferman gnderildi. Eliye bir iekli ipek el-
bise, bir altn kemer, balk eklinde iaretli bir para kesesi ve yedi eya verilerek
geri gnderildi.

Blm 964, s. 15 ro: Dokuzuncu ayda, Sie-y (Zabulistan) Krallndan kral i-

k-le kral, Ko-ta-lo-i (Arrohac) teginine Ko-ta-lo-i (Arrohac) hie-li-fas ve Ki-
pin (Kapia) hkimi unvann bir beratla takdim etmesi iin eli gnderildi.
Ayn blmde: Onbirinci ayda, Gney Hindistan padiah e-li, na-lo-seng-kia
Pao-to-pa-moya (ri Narasimha Potavarmanya) Gney Hindistan padiah un-
vann bir beratla takdim etmesi iin eli gnderildi.

721 yl

Blm 971, s. 4 vo: Dokuzuncu kai-yan ylnn (721) altnc aynda, Kiu-tse
(Kua) hkimi Pe Hiao-tsie111 (bir eli) gndererek atlar ve kpekler sundu.

111 Pe Hiao-tsie 719da tahta kmt.

722 yl

Blm 999, s. 17 vo: Onuncu kai-yan ylnn (722) nc aynda, keng-s

gn, Po-ssu (Persia) padiah Pu-an-huo bir eli gndererek, kendisine bir inli
 373/491
yksek memur unvan verilmesine ilikin dilekesini sundu ve bu istei yerine
getirildi.

724 yl

Blm 971, s. 5 vo: On ikinci kai-yan ylnn (724), drdnc aynda, Kang
(Semerkant) hkimi Wu-le (Gurek) bir eli gndererek, bir cce, iki at ve iki kpek
sundu.

Blm 979, s. 7 vo-8 ro: On ikinci kai-yan ylnda (724), Sie-y (Zabulistan)
hkimi tegin tarafndan Kin-eng prensesinin Ku-e-mi (Kamir) hkiminden
snma talebiyle ilgili dilekesi imparatora sunuldu.
(Bu metnin tercmesi iin bkz. s. 264)

725 yl

Blm 975, s. 5 ro: On nc kai-yan ylnn (725) birinci aynda, ping-wu

gn, Ta-i (Arap) Krall, generalleri Su-liyi112 yannda 11 kii ile lkenin rn-
lerini sunmas iin gnderdi. Heyettekilerin her birine gerek yiit unvan verildi.
Onlara krmz elbiseler, gm kemerler armaan edilerek lkelerine geri
gnderildiler.

112 Su-li-mann ksaltmas iin mteakip metne baknz.

Blm 971, s. 6 vo: On nc kai-yan ylnn (725) nc aynda, Ta-i
(Araplar), Su-li-man (Sleyman)la birlikte 13 kiiden oluan bir heyet gndererek,
lkelerinin rnlerini sundular.

Blm 975, s. 5 vo: Yedinci ayn Wu-en gnnde, Po-ssu (Per-sia) devlet
erkanndan Mu-a-no sayg sunmak iin saraya geldi. Ona e-ung unvan
verilerek hassa muhafzlar arasna alnd.
 374/491
726 yl

Blm 975, s. 6 ro: On drdnc kai-yan ylnn (726) birinci aynda, i-hai
gn, Tu-ki-i (Trgi) kaan, devlet erkanndan A-ku-iyi gndererek atlar
sundu. Ona ung-lang-tsiang unvan verilerek lkesine uurland.

Blm 971, s. 7 ro: Beinci ayda, An (Buhara) hkimi Po-po-ti113, kk

kardei A-si-lan ta-kan114 (Arslan Tarkan) Fu-tan-fa-liyi sayglarn sunmak, at ve
leoparlar hediye etmek zere saraya gnderdi.

113 Tang-u, Tu-sa (Tuad) Po-ti olarak en dorusunu veriyor.

114 Kan karakteri Tang-uda yanllkla unutulmua benziyor.
Blm 975, s. 6 vo: On birinci ayn ki-mao gnnde, Tu-ho-lo (Toharistan)
ballk bildirmek zere e-kieni saraya gnderdi. Ona ung-lang-tsiang unvan
verilerek, mor bir elbise ve balk eklinde altn iaretli bir para kesesi hediye edildi.

727 yl

Blm 999, s. 17 vo-18 ro: On beinci kai yan yl (727) Tu-ho-lo (Toharistan)
e-hu (yabgu)sunun Araplara kar yardm dileyen dilekesinin in imparatoruna
sunuluu.

(Bu metnin tercmesi iin bkz. s. 265115).

115 Bu metni evirirken ilk be kelimeyi unutmuum (bkz. s. 265, n. 2). lk drt karakter: (bu haber-
in) umparatorun kulana kadar ulamasnda anlatlar) eklindedir.

Blm 971, s. 7 vo: On beinci kai-yan ylnn (727) yedinci aynda, i (Ke)
hkimi A-hu pi-to116 bir eli gndererek, Hu-s-an kadnlar ve leoparlar sundu.

116 752de Dou Chao (Satruana) hkimi o a-hunun adnda da a-hu karakteri grlmektedir.

728 yl
 375/491

Blm 964, s. 16 ro-16 vo: On altnc kai-an ylnn (728) birinci aynda, Y-
tien (Hotan) hkimi Wei-i Fu-eye ve Su-le (Kagar) hkimi Pei An-iye
mevkilerinin onaylandn bildiren beratlar verildi.
(Bu iki metnin evirisi iin bkz. 207-209).

Blm 975, s. 8 ro: Onaltnc kai-yan ylnn (728), nc aynn wu-en

gnnde, Kin-man hkmdar a-to Fu-kuonun annesi u-ni-e, an Krall fu-
jen soyluluk unvan ald. Sin-hai gnnde, aralarnda saygn Ti-pi-tonun da bu-
lunduu sekiz Tai (Arap) elisi saraya sayg sunmaya geldiler. Her birine lang-tsi-
ang unvan verilerek lkelerine uurland.
Drdnc ay, ki-se gn, Hu-mi hkimi, Mi Krall devlet erkanndan Mi-hu-
han gndererek, sayglarn sunup, lkesinin rnlerinden takdim etti. (Bu eliye)
General unvan verildi. Ona bir mor elbise, bir altn kemer verilerek barbarlarn
lkesine geri dnmesi iin uurland.

Ayn blmde, s. 8 vo: Dokuzuncu ay, jen-in gn Tu-ke (Trk) Ko-lo-lu

(Karluk) beyi -nan-ju (inanu)117 pei ve beraberindekiler sayglarn sunmaya
geldiler. Onlarn hepsine ung-lang-tsiang unvan verildi. Ayrca mor elbiseler,
gm ilemeli kemerler hediye edilerek lkelerine uurlandlar.

117 Gney Sibiryadaki bir kitabede kadn ad nanu Bilgeye rastlanmtr. (Bkz. RADLOFF, Die
alttrkisehen, 1895, s. 329).

Onuncu ay, ting-u gnnde, Pu-l devlet erkanndan Tu-mao-tan-mo-e say-

glarn sunmaya geldi. Ona i-ung unvan verilerek bir mor elbise, altn bir ke-
mer hediye edilip lkesine uurland.

Ayn blmde, s. 9 ro: Onbirinci ay, -yu gn, ayn zamanda An-si (Kua)
ikinci byk askeri valisi ve Drt Garnizon kumandanlnn ikinci byk komiseri
olan sa y-lin-kn byk generali Sie i-sin ld. lmnden sonra kendisine
Leang-u hkmdar nvan verildi. Cenaze iin 500 para ipek hediye edildi. Mas-
raflar devlet tarafndan karlanarak bir tabut hazrland ve cenazenin kendi mem-
leketine gtrlmesine izin verildi.

729 yl
 376/491

Blm 964, s. 16 vo: On yedinci kai-yan ylnn (729) birinci aynda, bir be-
ratla Tu-ho-lo (Toharistan) hkimi Ku-tu-lu (Kutluk) Hie-ta-tuya Tu-ho-lo (To-
haristan) yabgusu ve -ta (Eftalit118) kral unvanlar verildi.

118 Taberi, 710de Eftalit hkimi unvan alan ve Toharistan yabgusuna bal olan Nizakn yabguyu
ele geirdiini, fakat onu da bizzat Ku-teybenin ldrdn nakletmektedir. Burada grdmz
ince metin, Nizakn lmnden sonra Toharistan yabgusunun kendi unvanna Eftalit hkimi un-
vann da eklediini gsteriyor gibi. Burada Eftalitlerle ilgili olarak, bu halktan birinin in saraynda
o
tercmanlk yaptna dair ilgin bir metne iaret edeceim. Tse-fu yan kuide (blm. 1000, s. 15 v ) u
satrlar mevcut: Kao-ang (Turfan) Prenslii: eng-kuan (627-649) dneminde Tai-tsung, i-ung tu-
wei unvanl ve i-ung-u dairesinde tercmanlk yapan Jan-hoyu Eftalitlerin lkesinin dou kesimine
gnderdi. Bunun zerine Yen-ki (Karaar) hkimi Tu-ki-i, sayglarn bildirmek ve tartuk sunmak
zere bir eli gnderdi. Tu-ki-i, yolcularn rahat etmesi iin byk lde bir yol almasn teklif ediy-
ordu; Tai-tsung teklifi kabul etti.. (metnin devami iin bkz. s. 111).

Blm 975, s. 9 ro: On yedinci kai-yan ylnn (729) birinci aynn keng-s
gn, Ku-tu (Huttal) se-kini, Ku-tu esi olan olunu saraya sayglarn sunmas ve
iki at armaan etmesi iin gnderdi. Ona lang-tsiang unvan ve otuz top ipek
verilerek lkesine uurland. Mi (Maymarg) hkimi (bir eli) gndererek, Hu-
san kadn, bir leopar ve bir aslan119 sundu. (Bu eli) 100 para ipek verildikten
sonra lkesine geri gnderildi.

119 Zi yerine i-zi aslan olarak okumak gerekir.

Blm 975, s. 9 vo: nc ay, jen-in gnnde, Hu-mi (Wa-han) devlet
erkanndan Wu-hu ta-kan (tarkan120) sayglarn sunmaya geldi. Tu-ho-lo
(Toharistan) e-husu (yabgu) ve Ku-tu (Huttal) Prenslii, birer eli gndererek
sayglarn sundular.

120 Belgelerin indeksinde, s.350, yanllkla Wu-hu tarkan Wahan hkimi olarak gstermiim.
Altnc ay, kui-u gnnde, Tu-ki-i (Trgi) devlet erkanndan e-e a-pu-se
sayglarn sunmaya geldi. Ona lang-tsiang unvanndan baka mor bir elbise, bir
altn kemer ve balk eklinde iaretli bir para kesesi verildi.
 377/491

Blm 971, s. 8 ro: Altnc ayda, Tripitaka (stad), Kuzey Hindistan

Krallndan Tripitaka (stad), ramana ve din adam Mito, aralarnda e-
hann121 da bulunduu deiik eitlerde ilalar sundu.

121 Kiu Tang-uda da ayn. (CXCVIII, s.9 vo).

Yedinci ayda, Tu-ho-lo (Toharistan), din adam Nan-toyu gndererek, S-na-
kia, ti-e-ling vb. deiik eitlerde ilalar sundu.

Blm 975, s. 9 vo: Dokuzuncu ayn -wei gnnde, Ta-i (Arap) Krall bir eli
gndererek sayglarn sunup lkenin rnlerinden armaan etti. Ona 100 para
ipek verildikten sonra lkesine geri gnderildi.

730 yl

Blm 971, s. 8 ro: On sekizinci kai-yan ylnn (730) birinci aynda, Po-ssu
(Persia) padiahnn olu Ki-hu-po, saraya sayglarn sunmaya gelerek, parfm,
ila, gergedan122 vb. be eit hediye takdim etti.

122 Burada canl bir gergedan deil, gergedan boynuzunun kastedildii kanaatindeyim.
Blm 975, s. 10 vo: On sekizinci kai-yan ylnn (730) drdnc aynn wu-s
gnnde, Mi (Maymarg) Prenslii, e (Takent) Prenslii .... elilikleri.
Ayn yerde, s. 11 r: Onuncu ay, kia-in gnnde, Hu-mi (Vak-han) hkimi Lo
en-tan123 saraya sayglarn sunmaya geldi ve lkesinin rnlerini sundu. Ona
elbiseler, ipekler, gm ssle-meli kemerler armaan edilerek hassa muhafzlar
arasna alnd.

123 Buradaki luo kelimesi, fa olarak dzeltilmi olmal. ok daha sonralar 732de Fa adl Hu-mi
hkiminin ldn gryoruz. Dolaysyla bu iki kelime ayn adn iki farkl transkripsiyonu olmal.
Byle olmasna ramen, 732de Fann halefinin bir Hu-en-tan olduu Tang uda da zikredilmek-
tedir. Nitekim 733 ylnn dokuzuncu aynda, Tse-fu yan kuide Hu-mi Prenslii en-tannn el-
isinden bahsedilmektedir ki, byk bir ihtimalle Wahan prenslerinin unvandr. SYLVAN LEV
(Melanges de Harlez, s. 182-183 ve Notes sur les ndoscythes) Kanika kralyla ilgili hikayelerde
 378/491
bunun iki deiik ekilde (cin-tan) kullanlan bir unvan olduuna dikkat ekmiti. Ayrca Dou Tsin
tarihinde 357 ylnda Hindistandan an-tann bir elisinden sz edilmektedir. Bizim burada verdii-
miz metinler ise bu unvann VIII. Yzyla kadar Wahanda kullanld gstermektedir, ama ince
transkripsiyonu glgeleyen yabanc kelime esrarengizliini korumaktadr (Bkz. PELLOT, BEFEO, Cilt
III, 1903, s. 252, n. 4).

Onbirinci ay, kia-tse gnnde, Po-ssu (Persia) devlet erkanndan Mu-o-no say-
glarn ve lkesinin rnlerini sunmaya geldi. Ona i-ung unvan verilerek hassa
muhafzlar arasna alnd.

731 yl

Blm 964, s. 16 vo: On dokuzuncu kai-yan ylnn (731) drdnc aynda,

(Kuzey) Trkleri kaannn kk kardei Ke te-le (Kl tegin) ld. Kk Pu-l
(Yassin) hkimi Nan-niye124 bir beratla kral unvan ve u ierikte bir mektup ver-
ildi: Siz, nesilden nesile, vahi lkelerin vassal derebeyleri arasnda kahraman-
lnzla n saldnz. mparatorluun koruyucu kalkansnz. 10.000 li uzaklkta
oturmanza ramen, sarslmaz bir inanla kurulu dzene mutlak ballk gs-
terdiniz. Ayrca gizlice hareket ederek, imparatorluk ordularna balandnz ve siz,
acmasz ekiyalar ayrmaya125 da muktedirsiniz. Soan Tepeleri126 tehlike ol-
maktan kt. Tsing-hai (Kuku-nor) artk dalgal de-il127. Eer benim doa st
prestijim ok uzaklarda geerli ise, bu, sizin iten sadakatiniz sayesindedir. Er-
demli davranlarnz gz nne getirince, sizi ok takdir ediyorum. imdi size
lkenizin kral unvann veriyor ve ayn zamanda size bir elbise ve kemer sunuyor-
um. Ey kral! Bunlar kabul ediniz!

124 Bu hkimin ad daha nce gemi, fakat hibir tarih belirtilmemiti. Nan-ni isminin, bir yanllk
sonucunda, babas ve selefi Mo-kin-mangn adyla yer deitirmi olmas mmkndr. ok daha son-
ralar 733 ylnda Mo-kin-mangn kendisine verilen berata teekkr etmek iin in sarayna gnder-
dii bir eliden bahsedildiini gryoruz.
125 Cian kelimesinin tam anlam kesmektir. Kk Pu-l, Kafiris-tann dal Tibetlilerinden ve
itraldan ayrlarak ine sadakatle balanr. Artk Kamire giden ana yol ine aktr.
 379/491
126 Metin Cong-ku anlamn veriyor. Fakat ku (nehir) yerine, on (da) veya ling olarak okunmas
mmkndr. Soan tepeleri deyimi, kuzeyde Tanr Dalarna bitiik ksmlar ile birlikte btn
Pamirleri ifade etmektedir. (Kr. Belgeler, s.120de Bedel Geidine iine alan Ling dalar, kuzey
Tsung lingin ve s. 144te gney Hin-dukularn payandas gibi kabul edilmektedir.)
127 Yani Kuku-nor blgesi skunete kavutu.
Blm 964, s. 17 ro: On dokuzuncu kai-yan ylnn (731) drdnc ayda,
Kang (Semerkant) hkimi Wu-le (Gurek), bir eliyle imparatora gnderdii
dilekede, olu Tu-honun Chao (Kabuzan) hkimi ve dier olu Menin128 ise Mi
(Maymarg) hkimi olarak atanmasn talep etti. mparator her iki talebi de mu-
vafk buldu ve Wu-leye u cevab mektubu gnderdi: ok uzaklarda, cra bir
memlekette yaamanza ramen, uzun zamandan beri iten bir sadakat gsteriyor-
sunuz. Kendi prensliinizde derin bir takdir kazanyorsunuz. Sizin istekleriniz biz-
im saygn tercihlerimizi etkiledi. Sizin doruluk ve adaletinizin ailenize ve pren-
sliinizde yaayanlara da sirayet ettiini gryorum. Sizin kurulu dzene
ballnz ve ana-baba sevginiz oulunuzda toplanm (gerekten bu isme layk).
Sizin mkemmel sadakatinizi dndm zaman, onu yrekten takdir ediyorum.
stediklerinize gelince, her ikisi de (sizin isteiniz dorultusunda) uygun
grlmtr. Bylelikle benim yeteneklerimin ne olduunu da renesiniz.

128 Blm 999, s. 18 vode Tang-uda da geen Me-uodan sz edilmektedir. o (veya ua) karak-
terinin genellikle Trk unvan u-run eviriyazm olduu bilinmektedir.

Blm 971, s. 9 ro: On dokuzuncu kai-yan ylnn (731) onuncu aynda, Orta
Hindistan padiah -a-fu-mo, bakan, yksek erdemli din adam Pu-ta-sini gn-
dererek saraya sayglarn sundu ve lkesinin rnlerini takdim etti. 129

129 Kiu Tang-u, (CXCVIII, s. 9 vo): On dokuzuncu yln onuncu aynda, Orta Hindistan padiah -
a-fu-mo, tartuk sunmak ve sayglarn izhar etmek iin din ulularndan birini eli olarak gnderdi.
Pauthier (Examen methodique des faits qui concernent le Thian-tchu ou lInde, s.66, n.1) -a-fu-
monun Kanyakubca hkimi Yao-varman olduu grndedir. Bu zdeletirme fazla makul grn-
myor. (Kr. Sylvain Levi, tineraire dOu-kong, JA. Eyll-Ekim 1895, s. 357, not) Fakat Pauthiernin,
elinin gerek adnn din ulusu Pu-ta-sin olduu halde neden Seng-po-ta olarak adlandrdn
bilemiyorum.
 380/491
732 yl

Blm 975, s. 13 vo: Yirminci kai-yan ylnn (732) sekizinci aynn keng-s
gnnde, Po-ssu (Persia) padiah, devlet erkanndan Pan-na-mi ve byk er-
demli din adam Ki-lieyi130 sayglarn sunmak iin gnderdi. Devlet erkanndan
olan kiiye gerek yiit (kuo i) unvan, din adamna ise bir mor kia-a (kaa-ya)
ve 50 top ince ipek verilerek lkelerine geri gnderildiler.

130 Hristiyan kitabesi olduu sylenen Si-an fuda zikredilen Nesturi din adam Ki-lienin ine geli
tarihini kesin olarak belirtmesi bakmndan bu metnin nemli olduunu daha nce de kaydetmitim.
(JA. Ocak-ubat 1897, s. 56-58).

Blm 964, s. 17 ro: Yirminci kai-yan ylnn (732) dokuzuncu aynda, Hu-mi
(Wahan) hkimi Fa ld iin kk kardei Hu en-tana Hu-mi hkimi unvan
verildi.

733 yl

Blm 971, s. 9 vo: Yirmi birinci kai-yan ylnn (733) ikinci aynda, Ku-tu
(Huttal) hkimi Hie-li-fa131 bir eli gndererek atlar ve mzisyenler sundu.

131 Hie-li-fa, Huttal hkiminin ad deil, nvandr.

Ayn blmde, s. 9 vo: nc ayda, Ko-han-na132 hkimi -mi-e eli gnder-
erek atlar sundu.

132 Sanrm Ko-han-na yerine e-han-na okumak gerekiyor.

Ayn blmde, s. 9 vo: nc aydan sonraya eklenen artk ayda, Pu-l hkimi
Mo-kin-mang, devlet erkanndan a-o-na-se-mo-mo-engi eli olarak gnderip
saraya sayglarn sundu ve prensliini tasdik eden berattan dolay imparatora
kran duygularn iletti.

Blm 975, s. 13 vo: Yirmi birinci kai-yan ylnn (733) nc ayn sonuna
eklenen artk aynda, Ku-e-mi (Kamir) hkimi Mu-to-pi (Muktapida) byk
 381/491

erdemli din adam Wu-li-to-ni-eni133 armaanlar sunmak ve bir ortak dileke

takdim etmek zere gnderdi. Bir imparatorluk kararnamesi ile Wu-li-to-niene
sarayn bir salonunda byk bir len verilmesi emredildi. Kendisine 500 para tl
verilerek birka gn sonra lkesine geri gnderildi.

133 Tang uda Wu-li-to.

Ayn blmde, s. 14 ro: Sekizinci ayn kia-en gnnde, Kutu (Huttal) hkimi
devlet erkanndan Ju ta-kan (tarkan) sayglarn sunmak zere gnderdi. Eliye
lang-tsiang unvan verildikten sonra lkesine geri gnderildi.

Blm 964, s. 18 ro: Yirmi birinci kai-yan ylnn (733) drdnc aynn
beinci gnnde, Kamir hkimi Muktapidaya krallk onay berat verildi.
(Bu berat metninin evirisi iin bkz. s. 268)

Blm 971, s. 10 ro: Sekizinci ayda, Ku-tu (Huttal) hkimi, devlet erkanndan
Ju ta-kan (tarkan) sayglarn sunmak zere saraya gnderdi.

Blm 975, s. 13 vo: Dokuzuncu ay, ping-tse gn, Hu-mi (Wahan) Krall
en-tan sayglarn sunmaya geldi. Otan bir salonunda erefine bir ziyafet terti-
plendi. Ona sol kin-wu muhafzlar byk generali unvan ve kadrosuz memurluk
verildi. Ayrca yedi eya, bir mor elbise, bir kemer, balk eklinde iaretli bir para
kesesi vs.den baka 100 para ipek verilerek lkesine gnderildi.

Blm 971, s. 10 ro: On ikinci ayda, Ko-han-na hkimi -mi-e, devlet

erkanndan Po-yen ta-kan (tarkan) eli olarak gnderdi. Ta-i (Arap) hkmdar
devlet erkanndan Mo-se-lan takan (tarkan) ve beraberindekileri eli olarak
gndererek sayglarn sundu.

735 yl

Blm 975, s. 16 ro: Yirmi nc kai-yan ylnn (735) drdnc aynn kia-
wu gnnde, Pu-l Krall devlet erkanndan Pa-han-kia sayglarn sunmaya
geldi. Kendisine lang-tsiang unvan ve 50 top ipek verilerek lkesine geri
gnderildi.
 382/491
736 yl

Blm 975, s. 16 vo: Yirmidrdnc kai-yan ylnn (736) sekizinci aynn kia-
in gnnde, Tu-ki-i (Trgi)lerin (lideri) devlet erkanndan Hu-lu ta-kan
(tarkan) gndererek bar yaplmas teklifinde bulundu. Teklif kabul edildi ve
sarayn salonlarndan birinde byk bir len verildi. Ona sa kin-wu (muhafz)la-
r generali unvan ve kadrosuz memurluk, bir ipek elbise, yz top dz ve nakl
ipek verilerek lkesine geri gnderildi
Dokuzuncu ay, ting-u gn, Y-tien (Hotan) hkimi Wei-i Fu-tu-tann
(kars) bayan eye Y-tien (Hotan) hkiminin kars unvan verildi.

737 yl

Blm 975, s. 11 vo: Yirmi beinci kai-yan ylnn (737), birinci aynda, Yen-ki
(Karaar) devlet erkanndan Lung angan134 sayglarn sunmaya geldi. Po-ssu
(Persia) hkmdarnn olu Ki-hu-po135 sayglarn sunmak iin geldi.

134 Bu kii, soyad Lung olan Karaar prensleri slalesine dahil olmal. Belgelerde kral Lung Tu-ki-
i ve kral Lung lai-tu olarak geiyor.
135 Ki-hu-po, daha nce 730 tarihinde gemiti.

738 yl

Blm 971, s. 12 ro: Yirmi altnc kai-yan ylnn (738) birinci aynda, Tu-ho-
lo (Toharistan) Krall, devlet erkanndan I-nan-ju (nanu) ta-kan (tarkan) Lo-ti-
eni gndererek lkesinin rnlerini sundu.

Blm 975, s. 17 vo: Yirmi altnc kai-yan ylnn (738) ikinci aynn kui-u
gn, Tu-ho-lo (Toharistan), devlet erkanndan -nan-ju (nanu) ta-kan (tarkan)
Lo-ti-eni gndererek lkesinin rnlerini sundu. Ona gerek yiit unvan
 383/491
verildi. Bir krmz elbise, bir gm kemer, zerinde balk eklinde iaret bulunan
bir para kesesi ve 30 top ipek verilerek lkesine gnderildi.

Blm 980, s. 9 vo: Yirmi altnc kai-yan ylnn (738), sekizinci aynda, ung-
kuan Wei Taiye Tu-ke-ki-ilere136 eli gitmesi emredildi. (mparatorun) Tu-
ke-ki-i kaanna gnderdii mektup yle: Ey kaan! Siz ve ben, birbirimize
baba-oul bayla balyz. yi davranlar ve adaletin salad duygular sayesinde,
bizimle ayn etten ve kemikten olan insanlar arasnda ne fark vardr? Ey Kaan, siz
aalk bir adama gvendiniz137 ve (benim nezdimde) phe ve tereddtlere
neden oldunuz. Birok kez, size gnderdiim elilerim gereken btn aklamalar
size yapmadlar. O zamandan imdiye kadar baz doru yoldan ama nedenleri ol-
mas gerekirdi. Sizin eliniz geldii zaman, dilekesini inceledim ve (rendim ki)
sizin davranlarnz deimi. Bir hata (yanl) yapldnda, hibir ey onu dzelt-
meyi bilmek kadar iyi deildir. Madem ki (imdi) siz kurulu dzene ballk ve
sadakatinizi bildiriyorsunuz, sizi bundan dolay yrekten kutluyorum. Tm temen-
nim, ilikimizin daha nce olduu gibi olmasdr. Aramzdaki baba-oul ilikisi er-
evesinde, dostluumuzu eskiden olduu gibi glendireceiz. Btn teginler,
adaletli olmal ve iyi niyeti gzetmeyi bilmelidir. Kim iyi niyetli deilse, bizzat
kendisini tehlikeye atar. Eer iinizde ktle eimli tasarlarnz sakladnz
halde, dnzda szlerinizi138 allayp pul-larsanz, bana zarar veremeyeceinizi
bilin ve sonuta gerekten kendinize zarar verirsiniz. Ey Kaan, umarm ki bu
arla kamayacak kadar zekisinizdir. Geree benzeyen yapmack szleri derin
bir muhakemeden geirmeniz gerekir. Eer iyi niyetinizde ve kurulu dzene
ballkta samimi iseniz, artk hangi keder sizi bulabilir? On bin yl ve bin sonbahar
boyunca ok mutluluklar yaayacaksnz. Sonu olarak, imparatorluk temsilcisine,
size tamamen gerek olan bu dncelerimi iletmesi iin emir verdim.

136 Belgelerde Trgileri tanmlamakta kullanlan Tu-ke-i, Tu-ki-i ve bu burada grdmz

Tu-ke-ki-i deyimleri ayn olsa gerektir. Burada okuduumuz mektupta 738 ylnn sekizinci aynda
imparatorun mesaj gnderdii kaann ad gsterilmemi. Bu kaann 737de Su-lu Kaan katlet-
tikten sonra 738 ylnn 6. aynda ine desteini ilan eden u-mu-kun kluru Mo-ho ta-kan (Baga
tarkan) olmas muhtemeldir.
137 Burada bizim bilemediimiz baz olaylar ima ediliyor.
138 Burada hibir anlam olmayan ai kelimesi szler kelimesinin yerine sfat tamlamas olarak
kullanlm olmal.
 384/491

Blm 964, s. 19 vo: Yirmi altnc kai-yan ylnn (738) onuncu aynda, Tu-ho,
bir imparatorluk kararnamesi ile Kang (Semer-kant) hkimi iken len babas Wu-
lenin (Gurekin) yerine atand. Ju-mo-fu-ta, Sie-y (Zabulistan) hkimi iken len
babas e-ynn yerine atand. Su-tu-pu-lo, Chao (Kabuzan) hkimi iken len
aabeyi Mo-sienin yerine atand. Hu-po, e (Ke) hkimi iken len babas Yen-
tunun yerine atand. Btn bu lmler farkl yllarda olmutur. Ancak imparat-
ora139 yeni (Gurekin lmnden sonra) bildirilmitir.

139 Bu metin daha nce verilmiti.

Ayn ay, Ki-pin (Kapia) hkimi Wu-san te a140 yalandndan imparatora
mracaatla, kanuna uygun olarak ekber olu Fu-lin-ki-ponun kendi yerine tahta
kmasn istedi. stei kabul edildi ve Fu-lin-ki-poya Ki-pin (Kapia) hkimi un-
van verildi. mparator, (burada olduu gibi) Kang (Semerkant) ve dier btn
prensliklerin banda bulunan kiilere prenslik nvanlarn onaylayan beratlar ver-
mek ve onlar cesaretlendirmek zere mektuplar yazd.

140 Wu-san te-kin (tegin) a olarak okuyunuz. Kiu Tang-u (CXCVI-II, s. 10 ro) Kapia hkiminin
mektubunu 739 ylna tarihlemekte-dir.

739 yl

Blm 971, s. 12 vo: Yirmi yedinci kai-yan ylnn (739) drdnc aynda, Pa-
han-na (Fergana) hkimi A-si-lan ta-kan (Ars-lan Tarkan) e (Ke) hkimi Se-kin-
ti ve byk Tu-ki-i (Tr-gi) generali Suo se-kin, eliler gndererek, impar-
atorun141 niyet ve dncelerini sorup renmek istediler.

141 Bu metin daha ne verilmiti.

Blm 977, s. 20 vo: Yirmi yedinci kai-yan ylnn (739) dokuzuncu aynda,
balarnda ke l o (ur) uvan bulunan ve Fu-yen (genel valisi olan) u-mu-kun
kabilesi, Pa-sai-kan kabilesi, u-ni-e kabilesi, A-si-ki kabilesi, Kung-ye kabilesi
ve Ko-hi kabilesi.. hepsi zel temsilciler gndererek ltuflar iin mparatora
teekkrlerini sundular ve imparatorlua balanmak istediklerini bildirdiler.
Talepleri olumlu karland. Gnderdikleri dileke yleydi: Bizler uzak ve vahi
 385/491
bir memlekette doduk. Uzun zamandan beri imparatorluun ilgisinden ilkba-
harda ve yazn uzak kaldk. Beyliklerimiz kart ve savalarmz serkelik
yaptlar. Srekli birbirlerine saldrp, birbirlerini katlettiler. Himmeti uzaklar
yaylan, hamiyeti varlklarn byk ksmn kucaklayan siz Majestelerinin sayes-
inde, Tsi-si tsie-tu-isi Kai Kia-yne bizim uzak topraklarmzda dzeni yeniden
salamak iin askerlerin ve svarilerin bana bakumandan olarak gemesi, bar-
bar kabilelerimizi kurtarmak ve onlara efkatle muamele etmek iin uurumun
azndakilerin imdadna yetimesi ve yaramazlar cezalandrmas emredildi. Sizin
tanrsal yznz nnde topraa alnmz koyarak secde ediyoruz ve ayn zamanda
sonsuza kadar olunuz ve malnz gibi davranmak, sonsuza kadar sizin snrlarnz
korumak iin boylarmz An-si (Kua) (genel valisinin) adaletine teslim ediyoruz.
imdi, biz (size doru) yneldike bizi gklere142 gtrecek yola bamz koymu
oluyoruz ve bundan dolay sevinten havalara umaktaki arlmz engel-
leyemiyoruz.

142 Yani inde.

740 yl

Blm 975, s.18 ro: Yirmi yedinci kai-yan ylnn (740) birinci aynda, Ku-tu
(Huttal) Krall devlet erkanndan To-lan ta-kan (tarkan) Mi-kie-ai balln
bildirmeye geldi. Kendisine gerek yiit unvan verilerek lkesine geri gnder-
ildi143.

143 Bu olay, yedinci ayn -se gn tarihinde de mealen tekrar ediliyor.

Ayn yerde, sayfa 18 vo: kinci ayn Sin-yu gn, Fu-yen genel valisi ve u-mu-
kunlarn Ke-l-o (ur)na sa cesur muhafzlar kadrosuz byk generali ve A-
i-na Hung-taya tai-pu kadrosuz erkan unvan olmak zere iki Tu-ki-i (Trgi)
boyu reisine unvan verildi.
nc ay, -se gnnde, Ku-tu (Huttal) Krall devlet erkanndan To-po-le ta-
kan (tarkan) La-wuyu ballk bildirmek iin gnderdi. mparator memurlarna
bunun byk bir len dzenlenmesine vesile olmasn bildirdi. Ona 60 para ipek
verilerek lkesine geri gnderildi.
 386/491
Drdnc ayn Sin-wei gnnde, On Ok kaan A-i-na Hinin kars Li Hatuna
Kiao-ho prensesi nvan berat verildi. Jen-en gnnde, Y-tien (Hotan) kral
Wei-i-huinin kars Weie, Y-tien (Hotan) kralnn ei unvan berat verildi.

Blm 977, s. 21 ro: Yirmi sekizinci ylnn (740) on ikinci aynda, Tu-ki-i
(Trgi) kaan Mo144-ho ta-kan (Baga Tarkan), beraberinde kars, oullar, sanc-
aktarlar ve kurmaylarndan mteekkil 100den fazla sayda kiiyle imparatora
balln bildirmeye geldi. Daha nce (Mo-) ho ta-kan (tarkan) dier barbar halk-
lar isyana yneltmek iin Wu-su-wan-lo-an ile ittifak salamt. mparator Kai
Kia-yne onlara iyi davranarak gnllerini kazanmasn ve onlar eitmesini em-
retmi olduundan, onlar birbiri ard sra gelip imparatorlua balandlar.

144 Metinde Mo yerine yanllkla Ying eklinde geiyor.

Blm 964, s.19 vo-20 vo : Yirmi sekizinci kai-yan ylnn (740) nc
aynda, e (Takent) krallnn yabanc hkimi Mo-ho-tu tu-tunun (Bagatur Tu-
dun) edindii saygnlk sebebiyle kendisine zel terfi ettirilmi unvanndan baka
e (Takent) hkimi unvan da verildi. Ayrca bir de eref bastonu145 hediye edildi.
Ertesi gn, ayrca zerinde u hususlarn yazld bir berat ile kendini adalete
adayan kral unvan verildi: Yl sras Kung-ene tekabul eden yirmi sekizinci
kai-yan ylnn (740) ilk gn ting-hai gnne rastlayan nc ayn yirmi ikinci
gnne tekabl eden Wu-en gnnde imparator yle buyurdu: Malumdur ki,
ykselen deerler yetiince, yaplan ihsanlar iin ferman karlr. Ar bal ve yiit
adamlar arasnda saygya ve onura sezavr kiilerin bulunmas kanlmazdr. Ey
siz, e Krall hkimi, Mo-ho-tu tu (-tun) (Bagatur tudun), (babanzn) yerine
geerek Onun samimi erdemini miras aldnz. Kiiliinizle etkin bir kararllk gs-
terdiniz. ten bir sadakatle bizim dntrc etkimize tevecch kldnz. Siz
yabanc Marcheta146 koruyucu bir engel oldunuz. Son olarak, snrlarmzda
sknt yaratan Su-lunun kt taraftarlar147 kaldndan, siz komunuz148 olan
bir krall hakknz olarak kazanmay bildiniz. Onlara (yani Sulu taraftarlarna) bu
topraklar korumalar iin mkemmel planlar verdiniz ve i douda olduu gibi
darda da onunla birlik oldunuz. Snrlar temizlemeye ve ok eski ztlamalar iyi
komuluk anlay iinde ortadan kaldrmaya muvaffak oldunuz. Gerekte enerjin-
iz149 ve ballnz sayesinde nl gcnz sergileyebildiniz. ayet kim seilmeli
ve dllendirilmeli diye dnlrse, sizden baka kim seilmeli idi? Bu nedenle,
 387/491
size kendini adalete adayan kral unvan beratn veriyorum. Krallk grevlerini
yerine getirmekte ok dikkatli olmalsnz. Bize koruyucu bir kalkan olan toprak-
larnz sonsuza kadar koruyun ve halknz arasnda skuneti muhafaza edin. Bu
hususlarda dikkatli olabilirsiniz deil mi?

145 P. Couvreurun ince-Franszca szlnde (s. 950) Sui ekli mevcuttur ki, boum boum, altn
pskll baston demektir.
146 Bu kelime (ui) barbarlarn kontrol altnda tutulmasyla ilgili olarak snrdaki bir lkeyi ifade
ediyor. Kelimeyi tercme etmek iin, ona Marche de Branderbourg deyimindeki anlam verdik.
147 Su-lunun olu Tu-ho-sieni ima etmektedir.
148 Burada sz edilen kii, kesinlikle e (Ke) hkimi Se-kin-tidir.
149 Kelimesi kelimesine: Omurganz ve kalbiniz sayesinde.
Ayn ay, Su-lu Kaana kar yaplan seferde ok nemli hizmetleri grlen o-
kie (kar) hkimini dllendirmk iin zel terfi Se-kin-ti unvan eklendi. Berat
u ekildeydi150: Yirmi sekizinci kai-yan ylnda (740), yl sras keng-en,
birinci gn ting-hai gn olan nc ayn, yirmialtnc gnne tekabl eden
Jen-tse gnnde imparator yle buyurdu: Malumdur ki, karanlk151 blge ol-
masna ramen, orada bir nesilden dierine liderler kt grlecektir. Onlar
dier komular arasnda nl klmak iin verdiimiz muhteem onurlara gelince,
saygn olan adamlar semekte yanlgya dlmedi ve gerekten bu n-vanlar on-
lara dncesizce verilmedi. Siz, Tu-ke (Trk) Pi-kia (Bilge) Ku-tu-lu (kutluk)
Kaan, sizin etkiniz Kung-tungda152 bir emir gibi algland. Yetenekleriniz o-
mo153da dikkat ekti. lerinize dikkat ettiiniz zaman, karklklara dmediniz.
Mutlak kararllnz deimez biimde korudunuz. Gemi nesillerden size kadar
(aileniz) Orta mparatorlukla ilikiler kurdu. Ana-babadan kalan bu eski miras
devraldnzdan beri, sizden ncekilerin izgisinde yrme yetenei gsterdiniz.
Uzaklardan saraya say sunmak iin eliler gnderdiniz. Btn bunlar bizim adale-
timizi heyecanlandrd. Duygularnzn gerekten onaylad bu idi. vg ve dl-
lendirme olmasayd, kurulu dzene ballk ve sadakat ne ile nlendirilecekti? Bu
nedenle size kaan unvan berat veriyorum. imdi, yetki niann gtrmesi iin
sol kin-wu muhafzlar generali unvan tayan kuzenim eyi gnderiyorum. Size
bu rtbeyi trelere154 gre verecek. Gidin ve buna sayg duyun. Ey Kaan, bu gzel
resmi yazy aldnz zaman, erdeminiz ve nnz iin btn gcnzle aln.
 388/491
(Bylece) saygn bir mutluluu sonsuza kadar koruyabilecek ve onu sizden sonra-
kilere devredebileceksiniz. Buna dikkat edersiniz deil mi?

150 Tse-fu yan kuinin yazarnn dikkatsizliinden dolay ferman, Ke hkiminden hi sz etmiyor.
Ferman kuzey Trklerinin lideri Pi-kia ku-tu-lu Kaana ulatrlm. yle grlyor ki bu kaan, me-
tinde belirtildii gibi 740 ylnda in saraynn verdii unvan fermann alm. te yandan babas Me-
ki-lienin olu ve halefi olan aabeyi -jan Kaann yerine geldi (halefi oldu). Me-ki-lien (Bilge Kaan)
734 ylnn sonunda ld. O halde, -jan Kaan sekiz yl hkmdarlk yaptktan sonra ld diyen
o
Tang-udaki anlatmn gerek d olduunu dnmek gerekir. (CCXV, b, s. 2 r )
151 Yani be element teorisinde siyah renge tekabl eden Kuzey.
152 Kan-su da.
153 Kuzey l.
154 Tang u, blm CCXV, b, s. 2 ro: (-jan Kaann) kk kardei olan Pi-kia ku-tu-lu Kaan
onun yerine geti. (mparator) sa kin-wu muhafzlar generali unvan sahibi olan Li-eyi, ona Teng-li
(Tengri) Kaan unvan veren berat gtrmesi iin grevlendirdi.

Blm 964, 20 vo-21 ro: Yirmi sekizinci yln (740) ikinci aynda, Kai Kia-yn
tarafndan hapsedilen Trgi reisi Tu-ho-sienin affedilmesine ilikin mparat-
orluk ferman.
(Bu kararnamenin tercmesi elinizdeki eserin 270. sayfalarnda verilmitir.)

741 yl

Blm 964, s. 21 ro-21 vo: Yirmi dokuzuncu kai-yan ylnn (741) ikinci
aynda, Ma-hao-laiye kk Pu-l (Yassin) kral berat verildi.
Bu berat metninin evirisi, s. 271de verilmitir.

Blm 971, s. 13 ro: Yirmi dokuzuncu kai-yan ylnn (741) nc aynda, e

(Ke) hkimi Se-kin-ti, devlet erkanndan Po-ti-mi-eyi, Po-han-na (Fergana)
hkimi de erkandan A-ki-e takan (tarkan) Se-kiay sayg ve ballk bildirmek
zere eli olarak saraya gnderdiler. Bu iki eli ylba iin tebriklerini ve ayrca
lkelerinin rnlerini sundular.
 389/491

Tu-kelerin kaan155 eli olarak -nan-ju (nanu)yu gnderip, ylba iin

tebriklerini ve ayrca lkelerinin rnlerini sundu156. mparatora unlar ihtiva
eden bir dileke takdim etti. (Ben Tu-kelerin kaan), Gk Kaann157 nnde
secde ediyorum ve onu gkler kadar onurlu gryorum. Byk dedemden bana
kadar, kleleriniz, Gk Kaana kar mutlak bir sadakat gsterdik. Her asker is-
tediinde, kuvvetlerimizi imparatorluun hizmetine sunduk. te imdi yeni ylda
ve armaanlarn verildii ayda, sayglarmla Gk Kaana uzun mrler ve imparat-
orluk iin birlik diliyorum. ayet sizin iyiliinize kar gelenler varsa ve onlar isy-
anc ekiyalarsa, ben, kleniz ve mttefikiniz Po-han-na (Fergana158) hkimi,
btn kuvvetlerimizi onlara direnmek ve onlar yenmek iin kullanacam. ayet
boyun eenler olursa, ben kleniz, onlarla da hemen bar yapacam. imdi sayg
ile devlet erkanndan -nan-ju (nanu)ya sizi selamlamasn ve tebriklerimi
gtrmesini emrediyorum. Ayrca Tu (-ho)-lo (Toha-ristan) eli gndererek,
krmz puo-li (bardak) ve Puo-li (bar-dak?)159, kin-tsing (Lapis-lazuli), doal ma-
nao (akik), ve e-han da dahil eitli msekkinler (uyuturucu) sundu. Merkezi
Hint padiahnn olu Li eng-en160 gelerek sayglarn sundu.

155 Burada sz edilen Kuzey Trkleri kaan, 740 tarihinde ad geen Pi-kia ku-tu-lu (Bilge kutluk)
Kaandr.

156 Tang u, blm CCXV, b, s. 2 ro : Ertesi yl (Pi-kia ku-tu-lu Kaan) yl ba mnasebetiyle say-
g sunmak ve lkesinin rnlerini takdim etmek zere eli -nan-ju (nanu)yu gnderek yle dedi:
Gk Kaan, g kutsadm gibi kutsuyorum. te imdi yeni bir yl ve hediyelerin (ltuflarn) ver-
ildii ay. Ben Gnein Oluna on-bin yllk uzun mr diliyorum.
157 in mparatoru.
158 Bu metini, Kuzey Trkleriyle Fergana arasnda bir ilikinin varln gstermesi bakmndan
nemlidir. Burada sz edilen ekya etesi muhtemelen Araplardr.
159 Bibliotheque Nationale (Fransz Milli Ktphanesi)ndeki Tse-fu yan kui basksnda rengi ifade
eden kelime okunmuyor.

160 Kiu Tang-uda da ayn olaydan sz edilmektedir (CXCVIII, s. 9 vo). Li, Tanglarn aile addr ve
eng-en ince lkaptr. Li eng-en olarak adlandrlan Hintli de imparatorluk ltfu ile byle ad-
landrlm olmal.

Blm 999, s. 19 ro: Yirmi dokuzuncu kai-yan ylnda (741), Po-han-na (Fer-
gana) hkimi A-si-lan ta-kan (Arslan Tarkan) krallnn adnn deitirilmesi
 390/491
dileini iletmek iin imparatora bir dileke sundu. Bir imparatorluk ferman ile bu
kralln ad Ning-yan Krall olarak deitirildi.

Blm 975, s. 19 ro: Yirmi dokuzuncu kai-yan ylnn (741) on ikinci aynda,
Ping en gn, Ta-ilerin (Araplarn) st dzey grevlilerinden Ho-sa sayglarn
sunmaya geldi. Ona sol kin-wu muhafzlar generali unvan verildi. Bir mor elbise
ve bir gm sslemeli kemer armaan edilerek lkesine geri gnderildi.

742 yl

Blm 975, s.19 ro: Birinci tien-pao ylnn (742) birinci aynn ting-se gn, e
(Takent) hkimi bir eli gndererek byk olu Na-k k-pi-eye bir onur nian
verilmesini talep etti. Bir imparatorluk kararnamesi ile olu general yaplarak bir
yllk maa dendi.

Blm 971, s. 14 ro: Birinci tien-pao ylnn (742) nc aynda, Chao (Tsao)
(Kabuzan) hkimi Ko-lo-pu-lo ve e (Takent) hakimi Te-le (tegin), eli gnder-
erek, atlar ve lkelerinin rnlerini sundular.
Beinci ayda, Fu-lin hkmdar yksek erdemli din adam gndererek say-
glarn sundu.

Blm 965, s.1 vo: Birinci tien-pao ylnn (742) altnc aynda, Tu-ki-i (Tr-
gi) byk sancaktar Tu-mo-tu ke hie-kin, bir beratla Boy yabgusu unvan
ald. Kendisine ayrca tso-y-lin kn byk generali unvan verildi. Berat yle
yazlmt: Yl sras birinci tien-pao ylna rastlayan (742) ylnn, ilk gn kia-s
olan altnc ayn, yirmi ikinci gnne tekabl eden -wei gnnde, imparator u
hususlar ihtiva eden bir ferman kard: Malumdur ki, mkemmel bir hkmdar
hibir eyi ihmal etmez. Uzak memleketleri kendinden ayrmaz. Kurulu dzene
ballk duygularn dllendirmekten geri kalmaz ve bylelikle (hak edenlerin)
saygnlk ve hassasiyetlerini dllendirir. Siz Ku-tu-lu (Kutluk) pi-kia (bilge) Tu-
mo-tu ke hie-kin, siz an ve hayranlkla dolu bir mirasn sahibi olan bir adam-
snz. Yiit svariler arasnda byk bir nnz var. Drstlk ve adaletiniz n-
ldr. Boylarnz iinde nitelikleriniz takdir ediliyor. Eskiden, darda ifa ettiiniz
grevler srasnda ktle eilimli bir liderden emirler alyordunuz. Oysa imdi
 391/491
bu ktlk kayna ortadan kaldrld. Duygularnz deitirmeyi bildiniz ve
kendinizi deiime doru evirdiniz. mparatorluk sanca kaldrld zaman, biz-
im iyiliimize boyun emeyi ve efendinize yardm etmeyi bildiniz. Kalbinizin iten-
liini kutluyorum ve sizin dlnz ve unvannz artracam. Bu nedenle sizi
Boy yabgusu ilan ediyorum. Gidin ve buna sayg duyun! Resmi berat dikkatle aln.
Sadakatinizi ve kurulu dzene ballnz aydnlatmak iin btn gcnz kulla-
nn. Liderlerinize yardm edin. anl hizmetler vermek iin aln. Nasl btn
bunlara kar dikkatli olmayabilirsiniz ki?

Blm 975, s.19 vo: Altnc ayn, ping-en gnnde, Boy yabgusu Tu-mo-tu
ke hie-kine bir demir berat verildi. yle yazlmt: mparatorlua kar iyi
davranlar iinde olanlar, dlmze gerekten mazhar olacaklardr. Eskiden
beri, bilge egemenler bu kurala uymulardr. Siz, Boy e-hu (Yabgu)su, sol y-
lin ordusunun byk generali, kadrolu memurlara edeer kadrosuz memur, (Ku-)
tu-lu pi-kia (Kutluk Bilge) tu-mo-tu ke hie-kin, uzun zamandan beri yiitliin-
izle nlsnz ve ayn zamanda siz (kafanzda) ustaca planlar toplarsnz. Su-lu
zamannda onun gc sizi bazen zora soksa da, ben sizi o zaman iten sadakatiniz-
in mkemmellii ile tandm. Bu ktlkler ortadan kalknca, gayretleriniz iyiden
iyiye byk gce kayd. Gelip onlarla birlikte bize boyun emek iin gerekten
halknzn bana geebildiniz. Bylelikle imparatorluk sarayna ynelik grevlerin-
izi tam anlamyla yerine getirdiniz ve snrda anl bir hizmet verdiniz. Bu iyi niyet
ve adaletinizi yrekten kutluyorum. Bu nedenle sizi yabanc lkenizde anl klmak
iin kendi anmdan bir pye veriyorum. imdi size sizden sonrakilere brakabile-
ceiniz alev krmzs bir yaz ve bir demir amblem veriyorum. (Krallnz) Ho ve
(Tai)-an gibi sonsuza kadar ayakta kalsn ve Gne ve Ay gibi (parlak) olsun.
Bunlara kar dikkatli olmayabilir misiniz)?

Blm 971, s. 8 vo-9 ro: Birinci tien-pao ylnn (742) dokuzuncu aynda, Hu-
mi (Wahan) hkiminin olu Hie-ki-li-fuya berat verilmesi.
(Bu berat metninin evirisi s. 212-213da verilmitir. Fakat orada 997. blmde
de olduu gibi (sayfa 3 vo) yanllkla Tse-fu yan kui olarak belirtilmitir.)

743 yl
 392/491

Blm 971, s. 14 ro : kinci tien-pao ylnn (743) ikinci aynda Kie-su (uman)
hkimi A-to-si, devlet erkanndan K-pi-e ta-kan (tarkan) Lo-tun-a (ad) ve be-
raberindekilerle, toplam 20 kiiyi gndererek balln bildirerek lkesinin rn-
lerinden sundu.
Dokuzuncu ayda, An-siye (bal) Kara Boylarn kaan Ku-tu-lu pi-kia (Kutluk
Bilge) eli gndererek lkesinin rnlerini sundu.

Ayn blmde, s. 14 vo: On ikinci ayda, e (Takent) hkimi Te-le (Tegin) Kang
(Semerkant) erkanndan damad Kang Jan-tieni (yani Kang lkesinin Jan-tieni)
gndererek lkesinin rnlerini sundu.

744 yl

Blm 971, s. 14 vo: nc tien-pao ylnn (744) ikinci aydan sonra gelen
artk aynda, Pa-han-na (Fergana ) hkimi A-si-lan ta-kan (Arslan Tarkan) devlet
erkanndan birini, (Koredeki Sin-lo kralnn elisiyle) ayn zamanda gndererek,
ylba erefine tebriklerini ve lkesinin rnlerini sundu.

Blm 965, s. 2 ro ve vo : nc tien-pao ylnn (744) ikinci aydan sonra

gelen artk aynda, To-pa-sa-tan (Taberistan) hkimine deiime saygl kral un-
van verildi. Beratta unlar yazlmt: Yl sras kia-en olan nc tien-pao
ylnn (744) ilk gn i-wei gn olan ikinci aydan sonra gelen artk ayda, yirmi
ikinci gne tekabl eden ping-en gnnde, imparator u ferman yaynlad: Ege-
men olann nc deiimine ayak uyduranlar, iyilikle davranan ve candan bal
olanlar iin uygulanan kurallar uygulanr. Adalet, (ine) balanan halklar unvan-
lar ve yksek orunlar alanlar arasna koyar. Siz, To-pa-sa-tan (Taberistan) hkimi
A-lu-e-to161 gnll olarak sayg ve ball setiniz. Bilgelik ve politikay der-
inden anladnz. Siz, haralarn deyip ykmllklerini ifa etsinler diye elilerin-
izi konuk olarak bize gnderiyorsunuz. yi niyet ve adaletiniz grlyor. Tam an-
lamyla dllendirilmeye ve kutlanmaya deersiniz. Bu nedenle sizi deiime say-
gl kral ilan ediyorum. Resmi beratnz sayg ile alnz. Btn gcnzle talimat-
larmza uyunuz. Uygulamalarnz enerjik bir ekilde kurulu dzene ballkla
yapnz. Bandan sonuna kadar imparatorluk emirlerini icra etmek ve cra
 393/491
kelerde bir lider olmak iin (grevlerinizin) hi birini gzden karmayn. Nasl
bunlara kar dikkatli olmayabilirsiniz ki?

161 S. 173, n.5de sonraki cmleye ait olan Zhi kelimesini bu kiinin adna ekleyerek yanllkla onu
A-lu-e-to-i olarak adlandrdm. Ho-lu-e-to, Taberistan takviminde 89dan 109 ylna kadar (Hicri
122den 141e, Miladi 789/40dan 758/9a) paralar bulunan Tabe-ristan kral II. Huridle ayn kiidir.
Hurid hakknda bkz. MAR-QUART, Eranshahr, s.129-130 ve WEL, Geschichte der Chalifen,
cilt II, s. 39, n.1

Blm 971, s. 14 vo: nc ayda, An (Buhara) hkimi K-ti-po (Kuteybe) st

dzey bir memur gndererek sayglarn ve ayn zamanda lkesinin rnlerini
sundu.

Blm 965, 2 vo ve 3 ro: nc tien-pao ylnn (744) altnc aynda, Tu-ki-i

(Trgi)lerin (lideri) -li-ti-mi-i Ku-tu-lu pi-kia (Eletmi162 Kutluk Bilge)ye On
Boy Kaan berat verildi. Berat yle yazlmt: Yl sras kia-en olan nc
tien-pao ylnn (744) ilk gn kui-se gn olan altnc ayda, on ikinci gn olan
kia-en gnnde, imparator u hususlar ieren bir ferman yaynlad: Esirgeyen
ve koruyan hayrsever erdem, barbarlar ile in arasndaki fark nasl ayarlayacak?
(Egemenin) takdiri, gerekte arzu edilenin kurulu dzene ballk ve sadakat
olduu eklinde uygulanr. Siz Tu-ki-i (Trgi)lerin lideri -li-ti-mi-i ku-tu-lu
pi-kia (Eletmi Kutluk Bilge), ecdadnzn mirasn aldnz, politikay ve bilgelii
kavradnz, skuneti salayacak tarzda halknzn kalplerinde uyum salamay
bildiniz. Bir bariyer (grevi yapacak ekilde) treleri gzettiniz. Ta uzaklardan
samimiyetiniz ve ballnz gnderdiniz. Kararllnz ve adaletiniz parlak bir
ekilde ortaya kt. Siz, kutlanmaya tam anlamyla layksnz. Bu nedenle, sizi On
Boy Kaan ilan ediyorum. Gidin ve kadrini bilin. Bu resmi berata gayretlerinizle
cevap verin. Aln ve imparatorluk sarayna gtren bu deiime sayg duyun. Kur-
ulu dzene ballk ve iyi niyet yolunda yryn ve sonuna kadar sabk (erdemler-
inizi) koruyun. yle ki, uzak memleketinizde (size verdiim) nvanlar ve saygnlk
ile hkm srebilesiniz. Nasl btn bunlar karsnda dikkatli olmayabilirsiniz
ki?

162 -li-ti-mi-i, Orhun kitabelerinde de geen ve il (halk/devlet) kuran anlamndaki Trk san
eletmiin transkripsiyonudur. (RAD-LOFF, Die Alttrkischen, 1895, s. 208, O 4,5)

Blm 971, s. 14 vo: Yedinci ayda, Ta-i (Arap) Krall, Kang (Semerkant)
Krall, Bat Chao (tikan) Krall, Mi (Maymarg) Krall, Sie-y (Zabulistan)
 394/491
Krall, Tu-ho-lo (Toharistan) Krall, Tu-ki-i (Trgi)ler ve e (Takent)
Krall eliler gndererek atlar ve zel hediyeler sundular.

Blm 965, 3 ro: nc tien-pao ylnn (744) yedinci aynda, Chao

(tikan)163 hkimine fazileti seven kral (huai ti wang), Mi (Maymarg) hkimine
uyuma sayg duyan kral (kung un wang), Kang (Semerkant) hkimine
deiime sayg duyan kral (kin hua wang) unvanlar verildi.

163 Burada Bat Chao kastedilmektedir.

Blm 979, s. 13 vo: nc tien-pao ylnn (744) on ikinci aynda, imparat-
orluk hanesinden bir kza Ho-i Prensesi unvan verilerek Ning-yan (Fergana)
hkmdarna e olarak verilmesi kararlatrld ve u ferman yaynland: Malum-
dur ki Hu-han164 sayglarn sunmaya gelince, vassal krallar arasna alnd. Wu-
sun (kral) bar yapmaya geldiinde, adaletimiz onu bir evlilik avan-taj165 ile
karlad. Takdir etme konusunda eski ve yeni devirler arasnda fark yoktur. Siz
deiimi kabul eden kral, Ning-yan (Fergana) hkimi Lan ta-kan (Arslan
Tarkan), imparatorluk saray tarafndan balatlan deiimi model olarak almakta
kararlsnz. Snrlarmz korumaya sz verdiniz. Siz hepiniz bizim dzenimize ve
talimatlarmza uydunuz ve itimada layksnz. Siz, kesintisiz olarak borlarnzdan
ve haralarnzdan kurtuldunuz. tenliiniz o kadar gl ki, imparatorlua
balandnz. (Size vereceim) onurlar (dier komularmza verdiklerimden) farkl
olacak. Yani size ayrcalkl olarak, mkemmel anm gstermek iin harika bir e
veriyorum. O, Ho-nan vilayetine bal Kao-eng kazas mutasarrf olan drdnc
kuzenim Tsann kzdr. ffet ve tevazu, doann bir lutfu olarak kiiliinde
bulunmaktadr. Karakteri saf ve mkemmeldir. Mrebbiyelerinden iyi bir eitim
almtr. mparatorluk saraynn dr. Gerekten o (bizimle) sizin barbar
otanz arasnda birlii salayabilecek yetenektedir. Yabanclar takdirimizin
na tank olsunlar diye uzaklardaki toplumlarla iyi ilikiler kurma sorumlu-
luunu tamas gerekir. O, Ho-i Prensesi ilan edilmi ve Ning-yan (Fergana)
hkimi, deiimi kabul eden kral ile evlenmesine izin verilmitir.

164 Hiung-nu kumandan Hu-han-sie M..51de in imparatoruna sayg sunmaya gelmitir.

165 Yan-fung dneminde (M.. 110-105) mparator Wu, Wu-sunla-rn yal kralna, zntsn
tannm bir atla dile getiren bir inli prensesi e olarak verdi. (WYLE, Notes on the Western China,
Journal of the Anthropological nst., cilt XI, 1881, s. 86.)
 395/491
745 yl

Blm 971, s. 14 vo: Drdnc tien-pao ylnn (745) nc aynda, Sie-y

(Zabulistan), Tu-ho-lo (Toharistan), Po-ssu (Per-sia), K-ho-lan166 (Kurn?)
krallklar eliler gndererek, lkelerinin rnlerinden sundular. Ki-pin (Kapia)
krall bir eli gndererek ipek dans kyafetleri sundu.

166 inden klmas zor bir kelime. Belki ho kelimesi gereksiz olarak katlm ve K-lan (Kurn,
Kke zerinde) olarak okumak gerekir.

Ayn blmde, s. 15 ro: Beinci ayda, Ta-i (Araplar) ve o-mo167 krallklar,

yedinci ayda e (Takent) hkimi Te-le (tegin) ve An (Buhara) hkimi K-ti-po
(Kuteybe) eliler gderdiler ve sayglarn bildirip, tartuk sundular.

167 e-mo. Bu isim Belgelerde gemiyor. Tang-unun mteakip blmnde grlyor. (CCXXI, b,
o
s. 7 v ) Tien-pao dneminde u 8 krallk ballk bildirmeye gelmitir: K-lan-na (Kurn) o-mo, Wei-
yan, Su-ki-li-fa-u-lan, Su-li-si-tan (Suristan, kr. NLDEKE, Geschichte der Perser und Araber, s.
15, n. 3), Kien ehri, Sin ehri (yani Yeniehir); Nu-e-kie olarak da adlandrlr veya Takentin 100 li
kuzeydousundaki Kk e Krall ehri. (Kesinlikle daha nce geen Nu-e-kiendir. Araplar ona
Nuzket derler (Bib.Ge-ogr.Arab, cilt VI, s. 21 ve 158). Kiu-wei (ang-mi de denir) ki, it-ral ve Mastuc
blgesidir.

Yedinci ayda, An (Buhara) Beylii Beyi K-ti-po (Kuteybe) bir eli gndererek
sayglarn bildirip, tartuk sundu. Ayrca Kk Pu-l (Yasin), yksek erdem sahibi
din adam Tripitaka stad Kia-lo-mi-toyu gndererek sayglarn sundu.

Blm 965, s. 3 ro: Drdnc tien-pao ylnn (745) yedinci aynda, An

(Buhara) hkimi K-ti-po (Kuteybe) eli gndererek sayglarn bildirip tartuk
sundu. Bunun zerine K-ti-poya (Kuteybe) adalete geri dnen kral unvan
verildi.

Blm 971, s. 15 ro: Dokuzuncu ayda, deiimi kabul eden kral unvanl Ning-
yan hkimi, zel olarak cesur svariler byk generali olarak atand. Pa-han-na
(Fergana) hkimi A-si-lan ta-kan (Arslan Tarkan) eli gndererek, ylba
mnasebetiyle tebriklerini sundu.
 396/491

Blm 965, s. 3 ro: Drdnc tien-pao ylnn (745) dokuzuncu aynda, Pu-
una Ki-pin (Kapia) ve U-ang (Udyana) kral berat verildi.

(Bu berat metninin evirisi s. 213-214168 verilmitir.)

168 Tun Siu-i biyografisinde geen u olay 745 ylna hamletmek gerekiyor. (Kiu Tang-u,
CXXVIII ve Tang-u, CLIII: Drdnc tien-pao yl (745) Tun Siu-i, Hu-miye (Wahan) kar
dzenledii seferde, An-sinin tsie-tu-isi Ma ling ay (Belgelerdeki Fu-mong Ling-a ile ayn) takip
eder ve orada zafer kazanr. Bu Tun Siu-i, 751de Talas ehri yaknlarnda Araplar tarafndan yenilen
Kao Sien-i ordusuna balyd. Geri ekilmenin bozguna dnmesini nleyen de o idi. Li Se-ye ile
birlikte dalan askerleri toparlayarak yeni bir ordu tekil etti ve bu sayede An-siye (Kua askeri va-
lilii) geri dnebildi.

Blm 977, s. 21 r\ Drdnc ayda, Chao (tikan) hkimi Ko-lo-pu169 bir

eli gndererek u dilekeyi sundu: Ecdadmdan imdiye kadar, Gk Kaana
kar kurulu dzene ballmz ve samimiyetimizi gsterdik. Biz, (ondan) sk sk
askeri talimatlar (talepler) aldk. Diliyorum ve istiyorum ki, himmet-i linizle ku-
lunuzun krallnn topraklarn kk bir ile olarak Tang mparatorluu bnyes-
ine alnz. Gereken her yerde, imparatorluk iin (asilerle) savaacak olan ve btn
kalbi ile kurulu dzene sadakatle bal bulunan ben kulunuza hemen emir
gnderiniz.

169 Dilekesini 742 ylna ait gsteren Tang-uda Ko-lo-pu-lo.

746 yl

Blm 971, s.15 vo: Beinci tien-pao ylnn (746) nc aynda, e (Takent)
hkimi bir eli gndererek sayglarn sundu ve on be at armaan etti. To-pa-se-
tan (Taberistan) hkimi eli gndererek saygsn sundu ve krk at hediye etti. e
(Takent) Krall ikinci hkimi -nai tu-tun (tudun) K170 eli gndererek
lkesinin rnlerini sundu.

170 Daha nce ayn kii -nai tu-tun k-li olarak gemiti.
Yedinci ayda, Po-ssu (Persia), Hu-tse Krall byk ehrinin kontu Li-po-ta-
puyu gndererek bir fil ve bir gergedan armaan etti.
 397/491

Onuncu ayda, Nan (?)171 Komutanlndan Ku-tu (Huttal) (Krallk olarak da

anlr) hkimi eli gndererek onbe at armaan etti. Boy Ko-lo-lu (Karluk) reisi
Pi-kia e-hu (yabgu) tun a-po i-kien o (ur), bir eli gndererek sayglarn
sunup, tartuk takdim etti.

171 Benim verdiim tercme phelidir.

Onuncu aydan sonra gelen artk ayda, To-pa-se-tan (Taberis-tan) kral Hu-lu-
han,172 bir eli gndererek bin yllk ide (hnnap) urubu173 sundu. Ayn
tarihte Tu-ki-i (Trgi)ler, e (Takent) Krall, i (Ke) Krall, Mi (Maymarg)
ve Ki-pin (Kapi-a) krallklar tarafndan deiik hediyeler sunuldu.

172 Hl II. Hrid tahtta olmalyd. Hu-lu-han terimini nasl aklamal bilmiyorum.
173 Yani Onu yiyenlere uzun mr veren
Onbirinci ay, Wei-yan Krall eli gndererek sayglarn ve haracn sundu.

747 yl

Blm 965, s. 3 vo: Altnc tien-pao ylnn (747) ikinci aynda, To-pa-se-tan
(Tabaristan) kral Hu-lu-hana iyi niyete dnen (kui sin wang) unvan, Lo-li-i174
kral -se-Kiu-siye adalet iin huzuru seen kral (i ning wang), Ki-lan (Gilan)175
kral L-sieye adalet iin itaati seen kral (i pin wang), Nie-man176 (Tirmiz)
kral Sie-moya uyumu kabul eden kral (fung un wang), Pu-ta kral Mo-ku-o-
siye adaleti gzeten kral (ui wang), Tu-pan kral Mu-se-kiene fazilete boyun
een kral (un ti wang), A-mo (Amul)177 kral K-pan-hu-moya iyi niyete sayg
duyan kral (kung sin wang), a-lan kral Pi-lio-si weie178 kurallara uyan kral
(un li wang) unvanlar verildi.

174 Tang-u da (CCXXI, b,de) Lo-li-iden bahsetmekte, fakat (XLIII, bde/daha aaya bkz.) Lo-
a-i eklinde yazmaktadr.
175 Daha ileride verilen topografik bilgiler, grnd kadaryla Ki-lann Hazar Glnn gneyinde
ve Taberistann batsndaki Gi-lanla ayn yer olduunu gstermektedir. (Bkz. Geographie dAboul-
feda, ev. Reinaud, II, , s. 172-174).
 398/491
176 Nie-man, Tang-uda da (XLIII b) gemektedir. Fakat ayn eserin (CCXXI, b), verdii topografik
bilgilerde kantland gibi (daha ileri bkz) Tirmizi tanmlayan Ta (veya tan)-man ve Ta-mo olarak
doru gsterilmektedir.
177 Kanaatimce, mteakip notta tercmesi verilen Tang-unun metnine gre A-mo, Buhara yakn-
larndaki Amul ehrine deil, baz Araplarn Taberistann payitaht olarak kabul etmelerine ramen,
sonradan ayr bir devlet olan ayn adl bir ehre tekabl etmektedir.
178 Eer burada zikredilen deiik krallklarn kesin zdeletirilmesi-ni yapabilirsek, inle Taberi-
stan ve dier komular arasndaki ilikileri gsteren bu metin bizim iin olduka ilgin olacak. Sanrm
arkiyatlar benim burada Tang-udan yapacam iki metin evirisinden daha iyi sonular karacak-
lardr. I) blm. CCXXI, b, s. 8 v-9 r: Ta-inin (Araplarn) batsnda bamsz bir krallk olan an
(am, Suriyenin Arapa ad) bulunur. Bu lke kuzeyde Tu-kelerin (Trklerin) Ko-sa (Hazar) boy-
una kadar uzanr. Topraklar binlerce lidir (Bkz. Aboulfeda, ev. Reinaud, II, , s. 2-3; Ebul Feda be
Cundu veya Suriye eyaletini sralamaktadr) ve be genel valisi ve on bin seme askeri vardr. Pek ok
tahl yetitirilir. Douya doru akan ve iki Ya-k-lo (bu kelimenin Irak okunmas gerektii kanaat-
indeyim. Nitekim Ma Tuan-linin brakt Tu Hu-an Araplarla ilgili notlarnda da Ya-k-lo ilk Abbasi
halifesinin bakentini [Kufe] kurduu lke olarak gemektedir. u halde Ya-k-lo Irak- Arapdr).
Oraya gidip gelen tacirler o kadar oktur ki, bunlar birbirlerini uzaktan grrler. - Araplara (Tai) krk
be gnlk yolda Tu-pan lkesi yer alr; bat istikametinde on be gnlk yolda Lo-li-i vardr; gney
istikametinde, yirmi be gnlk yolda Araplar bulunur; kuzeyde bir gnlk yolda Pu-ta yer alr. - Pu-
ta, dou ynnde, Araplara iki aylk yoldadr; bat istikametinde yirmi gnlk mesafede Ki-lan (Glan)
yer alr; gneye doru Tu-pan ve kuzeye doru Ta-i (Araplar) bir aylk mesafededirler. - Ki-lan
(Glan) gneydou istikametinde, A-moya (A-mula) yirmi gnlk mesafededir. Buraya A-mei de
derler. Gneydou istikametinde on be gnlk mesafede To-pa-se (Taberistan) bulunur; gneye
doru bir aylk mesafede a-lan; kuzeye doru iki gnlk mesafede (Hazar) denizi bulunur. Hkm-
darn payitaht Ni-ho-wen-to ehridir. Bu lkede bol miktarda at ve koyun bulunur. Grenekleri basit
ve makuldr. Bu yzden Araplar srlerini buralarda muhafaza etmeye gtrrler. a-lan, kuzeye
doru Lo-li-eye, gneyde Ta-mana (Tirmiz) snrdatr. Her ikisi de yirmi gnlk mesafededir.
Batya doru yirmi be gnlk mesafede Araplar bulunur. - Ta-mana Ta-mo da denir; douya doru
To-pa-se (Taberistan), gneye doru Araplar bulunur. Her ikisi de bir aylk mesafededir. Kuzeye
doru yirmi gnlk yolda Ki-lan (G-lan), batya doru bir aylk mesafede Araplar bulunur; Tirmiz
Wu-hu (Amu-derya) nehrinin kuzeyinde, nehre bitiik vadidedir. Bu vadide yrtc hayvanlar, pek ok
arslan bulunur. Tirmiz, kuzeybatya doru Demirkap geidiyle ayrlan i (Ke) lkesine snrdatr. -
Altnc tien-pao ylnda (747) Tu-pan ve dier alt krallk, saraya eliler gndererek sayglarn sundu-
lar. Nihayet Tu-pan kral Mu-se-kien Mo-ho-yene deiime uyan kral (un hua wang) unvan, Pu-ta
 399/491
kral Mo-ho-o-seye adaleti gzetleyen kral (u i wang), A-mo (Amul) kral K-na-hu oya iyi ni-
yete sayg duyan kral (kung sin wang), a-lan kral Pi-lu-se weiye trelere uyan kral (un li wang),
Lo-li-e kral -se-Kiu-siye adalet iin skuneti tercih eden kral (i ning wang), Ta-man (Tirmiz) kral
Sie-moya uyumu kabul eden kral (fung un wang) unvanlar verildi. - Dier taraftan, Tang-u
o
(XLIII, b, s.16 v ) ayn lkeler iin her zaman ncekilerle uyumayan bilgiler de veriyor: Bat yrele-
rinde Su-lenin (Kagar) 25 bin li gneybatsnda To-pa-en (se okuyun)-tan (Taberistan) Krall
vardr. Douya doru Pu-ta Kralln ve Batya doru Nie (ta okuyun)-man (Tirmiz) Krallna varmak
iin, her iki halde de bir ay yol gidilmesi gerekir. Gneye doru Lo-a-i Krall 15 gnlk yoldadr;
kuzey tarafnda iki aylk (iki gn okuyun) mesafede deniz bulunur. Lo-a-i Kral-lna gelince, dou
tarafnda on be gnlk mesafede Tu-pan Krall, bat tarafnda a-lan Krall ve gney tarafnda Ta-
i (Arap) Krall vardr ve her ikisi de yirmi gnlk mesafededir. Kuzey tarafnda Pu-ta Krall bir
aylk mesafededir. Pu-ta Krall-na gelince, dou tarafnda iki ylk mesafede Ta-i (Arap) Krall,
bat ynnde yirmi gnlk mesafede Ki-lan (Glan) Krall bulunur; kuzey ynnden Ta-i (Arap)
Krallna bir aylk yol vardr. Ho (a okuyun) -mo (Amul) Krallna gelince; gneydousunda on be
gnlk yolda To-pa (Taberistan) Krall, kuzeybat istikametinde 20 gnlk mesafede Ki-lan (Glan)
Krall, gney ynnde bir aylk yolda a-lan Krall bulunur. Ki-lan (G-lan) Krallna gelince, bat
istikametinde Ta-i (Arap) Karllna gitmek iin iki ay, gney istikametinde Nie-man (Tirmiz) Krall-
na gitmek iin yirmi gn, kuzey istikametinde denize ulamak iin be gn yol gitmek gerekir. ...

Blm 971, 16 ro ve vo: Altnc tien-pao ylnn (747) drdnc aynda, Po-ssu
(Persia) elilii, beinci ayda, Ta-i (Arap) Krall hkmdar, Po-ssu (Persia)
hkmdar ve e (Takent) hkiminin elilikleri, altnc ayda Tu-ki-e (Trgi)
elilii [geldiler].

748 yl

Blm 971, 16 vo: Yedinci tien-pao ylnn (748) birinci aynda, Kui-jen179 (de
denilen) Pu-l Krall eli gndererek altn iekler sundu.

179 757de, Kao Sien-inin seferinden sonra Kk Pu-l (Yassin) inlilerden Kui-jen (iyilie dnen)
Krallk nvan ald.

nc ayda, Y-tien (Hotan) ve Yen-ki (Karaar) elilikleri (geldi).

 400/491

Ayn blmde, s. 17 ro: Altnc ayda, Wu-lan hkimi Su hie-li-fa, Po-po a-ye-
to180 eli gndererek atlar hediye edip, lke rnlerini sundu. Ki-pin (Kapia)
Krall ve -ta (Eftalit) Krall elilileri (geldiler).

180 Hie-le-fann bir tr unvan olduu malum. Tang-unun yukarda verdiimiz metninde Su-ki-li-
fa-wu-lan, bir krallk ad gibi kabul edilmi.

749 yl

Blm 971, s. 17 ro: Sekizinci tien-pao ylnn (749) drdnc aynda, Tu-ho-lo
(Toharistan) Krall eli gndererek atlar armaan etti.

Blm 992, s. 16 ro: Sekizinci tien-pao ylnn (749) altnc aynda, Lung-yu
(genel valisi) Ko-u Han, Ho-tung, Ho-si, Ling-wu ve Tu-ke (Trk) A-pu-
senin181 askerlerinden oluan 63 bin kiilik ordunun bana geerek Tibet ehri
i-pao enge saldrp zaptetti; ayrca en-wu ordusuna bal birliklerin bu ehir
garnizonunu elde tutmak iin ayrlmasn emretti.

181 Trk kumandan A-pu-seden ileride sz edilecektir.

Blm 965, s. 4 ro: Sekizinci tien-pao ylnn (749) yedinci aynda, On Boy
(lideri) Tu-ki-i (Trgi) -poya kaan unvan berat verildi. Berat yle
yazlmt: Soyluluk unvanlar, yetenekleri dllendirmek iindir. yilikler, uzak-
takilere himmet gstermek iindir. Yani koruyucu kalkan olarak krallklar kurul-
mas eski grenek olarak kabul edilir. Ey On Boy (lideri) Tuki-i (Trgi) -po
Kaan ku-tu-lu (Kutluk) pi-kia (Bilge) k-i! Bize ballnz bildirdiniz ve
samimiyetinizi gsterdiniz. Sizin karakteriniz, yiitliiniz ve hretinizle tannr.
Siz doruluk ve kurulu dzene ballk grevlerini gzetebilirsiniz. Ayrca siz, ayn
zamanda ok atmada ve sava aralar kullanmada da ustasnz. Sizin iyi niyet ve
adaletiniz kusursuzdur. Snr (da yaayan insanlar) size gveniyor. lave etmek
gerekir ki, sapk bir fesat yolunu izlemediniz ve uzaklarda, bizim mspet
etkilerimizi model aldnz. annz gz nnde bulundurarak, sizi kutlamam ve
dllendirmek gerektiini dnyorum. Bu boylarn (ynetilmek iin) day-
anabilecekleri yiit ve yetenekli adamlara ihtiyalar olduunu kabul ederek, (bana
yle geliyor ki) (bu tip kiileri) anmz gsteren atamalarla ve harika onurlarla
 401/491
deer bierek dllendirmek lazm. Dolaysyla On Boy (lideri) Tu-ki-i (Trgi) -
po Kaan onuruna beratla layk grldnz.

Blm 975, s. 21 vo: Sekizinci tien-pao ylnn (749) sekizinci aynn i-hai
gnnde, Hu-mi (Wahan) hkimi Lo-en-tan sayglarn sunmak zere saraya
geldi ve hassa muhafzlar arasna alnma talebinde bulundu. Ona sol asker
muhafzlar generali unvan verilerek hassa muhafzlar arasna alnd. Ping-hai
gnnde, On Boy Tu-ki-i (Trgi)si sayglarn sunmak iin saraya eli gnderdi.
Ona ung-lang-tsiang unvan verildi. Ayrca bir ipek elbise, bir altn kemer, zer-
inde balk eklinde iaret bulunan bir para kesesi ve Yedi Eya182 hediye edilerek,
lkesine gnderildi.

182 (Yedi) kelimesini (iki) kelimesi ile deitirdim.

Blm 971, s. 17 ro: Sekizinci ayda, On Boy (lideri) Tu-ki-i (Trgi)lerin
kaan bir eli gndererek sayglarn sundu. Ning-yan (Fergana) hkiminin olu
Wu-mo sayglarn sunmaya geldi. e (Takent) hkiminin olu Yan-en say-
glarn sunmak iin geldi.

Blm 971, s.17 vo: Onbirinci ayda, Tu-ki-i (Trgi)ler ylba iin tebriklerini
sunmak zere eli gnderdiler. Ning-yan (Fergana) hkimi, deiimi kabul eden
kral A-si-lan ta-kan (Arslan Tarkan) eli gnderip, birinci yl iin tebrikledi.

Blm 999 s.19 ro-19 vo: Sekizinci tien-pao yl (749), Tu-ho-lo (Toharistan)
e-husu (yabgusu) e-li-ang-kia-lo, Kie-uai183 Krallnn yklmasn isteyen
bir dileke sundu.

183 Belgelerde Kie-uai veya Kie-e Krall ile ilgili hibir zdeletirme gstermedim. M. STEN ile
aramzda geen bir konumadan sonra bence bu krallk olsa olsa Kafiristan olabilir. Sr MCHAEL
A.S. BDDULF bir makalesinde (Geographical Journal, cilt I, 1893, s. 342-343) sakinleri birka yl
ncesine kadar Kamir-Gilgite yolunu kesen dalk ilas kasabasnn nemine deinmitir. Ayn e-
kilde, Tang hanedan dneminde Kafiristan halk Tibetlilere dilenmek ve Kk Pu-l (Yassin) ile
Kamir arasndaki iletiimi kesmek iin ilasa inerlerdi. Toharistan hkiminin ikayeti olduu da tam
olarak bu idi. Bu kral zaten Badahandaki mlknden dolay komu olduu bu Kafirlerin yamaclk-
larndan bunalmt.

(Bu dileke metninin evirisi s. 273de verilmitir.)

 402/491
750 yl

Blm 971, s.17 vo: Dokuzuncu tien-pao ylnn (750) birinci aynda, Ku-tu
(Huttal) hkimi Lo-tsan-tsie,184 devlet erkanndan Hu-han ta-kan (tarkan)
gndererek sayglarn sundu ve krk adet (?) ve otuz Hu at armaan etti. Kang
(Semerkant) hkimi Tu-ho,185 devlet erkanndan Mo-ye-meni gndererek on at
ve lkesinin rnlerini sundu. An (Buhara) hkimi K-ti-po (Kuteybe) bir eli
gndererek sayglarn sundu ve yz at hediye etti.

184 Bu Lo-tsan-tsie, 752de in sarayndan yabgu unvan almtr.

185 Tu-ho, Semerkant tahtna babasnn yerine geen Gurekin oludur.
Blm 971, s. 18 ro: Drdnc ayda, Po-ssu (Persia) armaanlar.

Blm 965, s. 4 vo: Dokuzuncu tien-pao ylnn (750) nc aynda, eski kral
Pu-to-monun byk kardei Su-kiaya, Kie-u-ai Krall kral unvan berat
verildi.

(Metin evirileri s. 274de verilmitir.)

751 yl

Blm 971, s. 18 ro: Onuncu tien-pao ylnn (751) ikinci aynda, Ning-yan
(Fergana) hkimi deiimi kabul eden kral A-si-lan ta-kan (Arslan Tarkan), bir
eli gndererek, yirmi iki at ve ayrca bir leopar ve bir kutsal kpek armaan eti.
Kiu-mi (Kumed) hkimi -si K se-kin, bir eli gndererek yirmi alt Hu at sundu.

Dokuzuncu ayda, Po-siu (Persia) Su-li-si-tan (Suris-tan)186Krall, Hu-siun

(Harezm) Krall, Kang (Semerkant) Krall, An (Buhara) Krall ve Kiu-mi
(Kumed) Krall eliler gnderdiler ve sayglarn sunup, tartuk takdim ettiler.
Ning-y-an (Fergana) hkimi, deiimi kabul eden kral,187 bir eli gndererek
yirmi at sundu. Ayn ay ayrca krk at daha hediye etti.

186 Suristan, NLDEKEnin gsterdii gibi (Geschichte der Perser und Araber, s.15, n. 3) Beyt-i
Aramiyyn (Suriyelilerin yurdu) ve (Ara-milerin lkesi) ibaresinin Farsa eviriyazmdr ki, Selevkiya
 403/491
ve Ctesiphon ehirlerinin bulunduu memlekettir. Hsan-tsang, onu Su-lo-sa-tang-na eklinde yaz-
makta ve yanllkla Persiann bakentinin ad Surastana gibi gstermektedir. (Bkz. Si yu ki, ev. JU-
LEN, cilt II, s. 178).
187 Belgelerde bu unvann 739da Arslan tarkan adl prense verildii grlmektedir.

752 yl

Blm 965, s.5 ro: On birinci tien-pao ylnn (752) birinci aynda, Ku-tu (Hut-
tal) hkimi Lo-tsan-tsieye e-hu (yabgu) unvan verilmesine ilikin berat.
(Bu beratn tercmesi iin Belgelerin 216 nc sayfasna baknz.)

Blm 971, s. 18 ro: On birinci tien-pao ylnn (752) nc aynda, Ko-lo-

lu (Karluk) (boyu) sayg sunmaya geldi.

Ayn blmde, s. 18 vo: On birinci ayda, Ko-lo-lu (Karluk) (boyu) bir eli
gndererek sayglarn sundu.

Blm 975, s. 22 ro: On birinci tien-pao ylnn (752) dokuzuncu aynn jen-s
gn, Kui-jen (Kk Pu-l=Yassin) Krall bir eli gndererek sayglarn sunup,
hara takdim etti. Ona ung-lang-tsiang unvan verildi. Ayrca bir mor elbise, bir
altn kemer, zerinde balk iareti bulunan bir para kesesi ve Yedi Eya verildi.
Daha sonra lkesine geri dnmek zere brakld.
Onikinci ay, ki-mao gnnde, siyah elbiseli (Abbasi) Ta-i (Arap)lerin (lideri)
Sie-to-ho-mi,188 bir eli gndererek sayglarn sundu. Ona sol kin-wu muhafzlar
kadrosuz byk generali nvan verildi. Daha sonra lkesine geri gnderildi. o-
mo Krall ve Ning-yan (Fergana) Krall birlikte eliler gndererek sayglarn
sundular. Onlara iekli ipek elbiseler, altn kemerler, zerinde balk iareti bulun-
an para keseleri ve Yedi Eya verildi. Daha sonra lkelerine dnmek zere
brakldlar.

188 Bu kii, o zamanki halife Ebu-l-Abbas deil, halifeye bal bir Arap lideri olmaldr. Tang
Tarihinde A-pu-luo-bo.
 404/491
753 yl

Blm 971, s. 18 vo: On ikinci tien-pao ylnn (753) birinci aynda, Su-le
(Kagar) devlet erkanndan e-yao, Kien ilesinin Se-mas Pei Kuo-leang189 ve
Kin190 ilesi erafndan A-man-l-ho k-pi-e ylba iin tebriklerini sunmaya
geldiler.

189 Belgelerde Pei Kuo-leang, Kagar ile ilgili notta zikredilmiti. Kien ilesi, muhtemelen Su-le
(Kagar) hkmetine balyd ve listesi bugn kayp olan onbe ileden biridir. (Bkz. Tang-u, Blm
XLIII, b,
o
s. 8 v )
190 Muhtemelen bu Kin ilesi de Kagara bal onbe ileden biridir.
Blm 971, s. 18 vo: nc ayda, Ki-pin (Kapia) Krall, Sie-y (Zabulistan)
Krall, Kui-jen (Kk Pu-l) Krall ve siyah elbiseli (Abbasi) Ta-i (Arap)ler,
eliler gndererek lkelerinin rnlerini sundular. Su-le (Kagar) elilii [geldi].

Blm 971, s. 18 vo: Drdnc ayda, ard ardna drt grup halinde gelen Ko-
lo-lu (Karluk) (boyu) yz otuz kiilik elilik heyeti.. Siyah elbiseli (Abbasi) Ta-e
(Arap)lerin elilii.

Blm 971, s. 19 ro: Beinci ayda, Hu-siun (Harezm) elilii.

Blm 971, s.19 ro: Yedinci ayda, Ning-yan (Fergana) hkimi, Sin ehri
hkimi, An (Buhara) hkimi, Fen-kien ehri hkimi ve Tu-ho-lo (Toharistan) e-
hu (yabgu)sunun elilikleri.

Blm 975, s. 22 ro: On ikinci tien-pao ylnn (753) yedinci aynn Sin-hai
gn, siyah elbiseli (Abbasi) Ta-i (Arap)ler, yir-mibe byk lider gndererek
sayglarn sundular. Onlarn hepsine ung-lang-tsiang unvan tevdi edildi ve mor
elbiseler, altn kemerler, zerinde balk iareti bulunan para keseleri verilerek
lkelerine gnderildiler.

Blm 965, s. 5 ro: On ikinci tien-pao ylnn (753) dokuzuncu aynda, Ku-
tu-lu (Kutluk) boyu (lideri) Pi-fang191-kia hie-li-fa, sol y-lin kn byk generali,
 405/491

kadrolu memurlara denk kadrosuz memur ilan edildi. Ayrca, Tu-ki-i (Turgi)192
Ku-tu-lu pi-kia (Kutluk Bilge) Kaan ilan edildi.

191 Bu fang karakteri gereksiz bir ek gibi geliyor.

192 Tse-i tung kiene gre, 753 ylnda, 9 ncu ayn kia-en gnnde, Tu-ki-i (Trgi)lerden Kara
Boylarn kaan Teng-li-i lo-mi-iye Tu-ki-i (Turgi) Kaan unvan verildi. yle grnyor ki bu
Teng-li-i lo-mi-i burada zikredilen Ku-tu pi-kia ile ayn kiidir. Teng-li-i lo-mi-i belki de Koo-Say-
dam kitabelerinde birok defa geen Tengride bolm sfatnn hatal bir traskripsiyonudur.

Blm 965, s.5 vo: On ikinci tien-pao ylnn (753) dokuzuncu aynda, Ko-lo-lu
e-husu Tun pi-kia (Karluklarn yabgusu tun bilge) A-pu-seyi canl olarak
yakalad. u be ferman yaynland: Siz Ko-lo-lu e-husu (Karluklarn yabgusu)
(Tsin)193 Tun-pi,194 doutan ok deerli niteliklerle donatlmsnz. ok uzak
blgelerde yiitliinizle esizsiniz. Halknz otorite ve iyilikle ynetiyorsunuz. Ted-
birlilik ve kabiliyetinizle kabilelere lider oldunuz. Grevde kalmak iin yce adalete
dayandnz. Mkemmel samimiyetinizi, balla doru dnme yolunda harcadnz.
syanc barbar A-pu-se195 dalarda ktlkleri toplamt. Artk ne yerin ona ta-
hamml kalmt ne gn. Hl bizim cezamza arptrlm deil. uraya buraya
kaan bir fare gibi hatalarn oaltt. Oysa siz dzenli ordu birliklerine yardm et-
mek iin Oku Taburlarnn bana gemeyi bildiniz. Siz bu ktlk liderini canl
olarak yakaladnz. Siz bu kt kk temelli yok ettiniz. Bu ktlk daha fazla
devam edemeyeceine ve ilahi adalet onu kesin olarak yok edeceine gre, siz ben-
im dmanm kendi dmannz gibi kabul ettiniz. Bu nedenle sizin kurulu dzene
ballnz ve cesaretiniz takdire ayandr. Muhteem deerlerinizi takdir ederek,
onu ok zel bir an ile onurlandryorum. Size kia-fu-i-tung-san-se unvan ver-
iyorum. Size daha nce e-hu (yabgu) grevlerini yrttnz gibi Kin-an Kral
(unvan) veriyorum. Maalarnz Pei-ting (Tsi-mu-sa=Dsimsa) (asker valisi)
tarafndan verilecektir. e-hu (yabgu)nun annesine ve karsna gelince, onlara,
kuo fu-jen unvan veriyorum.

193 Tsin kelimesi fazladan bir ek gibi grlyor. Belki de artk onu Tikin zel olarak terfi ettirilmi
unvannn ikinci terimi olarak kabul etmek gerekir.
194 Kia karakteri unutulmu.
195 Bu metin bize Belgelerdeki bir hatal anlam dzeltme imkan veriyor. Ben Bir sre sonra e-hu
(yabgu) Tun pi-kia, Tu-kelerle iliki kurar ve ayaklanr. A-pu-se adl bir lider (imparator tarafn-
dan) terfi ettirilir ve Kin-an blge kral olarak atanr diye yazmtm. Halbuki u ekilde olmalyd :
 406/491
Bir sre sonra, e-hu (yabgu) Tun pi-kia, Tu-kelerin ayaklanan lideri A-pu-se ile iliki kurar. (m-
parator tarafndan) terfi ettirilir ve Kin-an blgesi kral olarak adlandrlr.

Blm 965, s. 5 vo: Onuncu ayda (753), e (Takent) hkiminin olu Pang196-
k K-pi-eye deiimi ok seven kral unvan verildi.

196 Tang-uda pang yerine na.

Blm 971, s. 18 vo: On ikinci ayda, Hu-mi (Wahan) hkimi bir eli gndererek,
sayglarn sunup, tartuk takdim etti. Siyah elbiseliler (Abbasiler) eli gndererek
otuz at sundular. Ko-lo-lular (Karluk) ve e (Takent) hkimi (eliler) gndererek
lkelerinin rnlerini sundular.197

197 Burada 753 ylna gtrlmesi gereken bir olaya iaret edeceim. Tuan Siu-i biyografisinde (Kiu
Tang-u, CXXVIII; Tang-u, CLI-II) yle yazlmtr: On ikinci tien pao ylnda, An-si tsie-tu-isi
olarak Kao Sien-enin yerine geen Fung ang-tsing, Byk Pu-l (Baltistan) tarafna bir sefer
dzenler ve ilk muharebede zafer kazand Ho-sa-lao ehri nne varr. Tuan Siu-inin tavsiyesi zer-
ine, zaferden sonra oyalanmadan ve tedbiri elden brakmadan, civar dadaki ormanlk alanda bir
srek av dzenler; burada kendisine pusu kurmak iin gizlenen dman askerlerini kefeder ve etkisiz
hale getirme imkan bulur. - Byk Pu-l ehrinin ad Tse-i tung kiende Pu-sa-lao olarak yazlmtr
o
(CCLX sf. 12, r ).

754 yl

Blm 986, s. 25 r198: On nc tien-pao ylnn (754) nc aynda, Pei-

ting asker valisi eng-tsien-li, isyanc barbar A-pu-seyi canl olarak yakalad.
Kin-eng saray nnde (imparatora) sundu. Kzl sere yolunda (sokanda)
boynu vuruldu. A-pu-se Dokuz Boyun lideri idi. Kai-yan dneminin banda
(713-741) Mo-o (Kapagan Kaan) tarafndan yenilmi ve (ine) snmak (boyun
emek) istemiti. Daha sonra kai-yan dneminin sonunda, kuzey barbarlarnda
byk karklklar patlak verdi. Bu durumda (A-pu-se), kars, Bat adnn olu
ve Pu-to-i te-le (tegin), Mo-onun torunu, Pi-kia (Bilge) Ka-ann kz, -jan
Kaann ikinci kars, Teng-li Kaann kz ve A-pu-se hie-li-fa199 ile birlikte,
gebe boylarnn bana geip bize boyun ediler.
 407/491
198 Kuzey Trklerinde, Mo-onun 740da byk kardei -jan Kaann yerine geen olu olan
Teng-li Kaan, Bat ad olan amcasn katlettirdi. Fakat kendisi de Dou ad olan Pan-ke tegin ta-
rafndan 741de ldrld ve tahta Pi-kia Kaann olu geirildi. O da Ku-tu e-hu tarafndan
ldrlr. Ku-tu e-hu, yetkileri bir
baka tegine braktktan sonra ok gemeden kendisini haksz yere kaan ilan ederek Wu-su-mi-i
Kaan unvan ald. Malup hizip krntlar ise nihayet gelip ine sndlar.
199 Cmle kt kurulmu. A-pu-se hie-li-fa, phesiz A-pu-senin bizzat kendisidir.
Blm 971, s.19 ro: On nc tien-pao ylnn (754) drdnc aynda, Ning-
yan (Fergana) Krall, ayrca Hui-ho (Uygur) Dokuz Boyu, Mi (Maymarg)
Krall, Kara Tu-ki-i (Trgi) boyu kaan, siyah elbiseli (Abbasi) Ta-i
(Arap)ler, Tu-ho-lo (To-haristan), e-han-na ve Kiu-wei (itral) krallklar eliler
gndererek saraya sayglarn sundular.

Ayn blmde, s. 19 vo: Dokuzuncu ayda, deiimi kabul eden kral Ning-yan
(Fergana) hkimi, bir eli gndererek Hu atlar ve lkesinin rnlerinden sundu.
Ayn yl Kang (Semerkant) Krall bir eli gndererek sayglarn bildirip, tartuk
sundu.

Blm 975, s. 23 ro: On nc tien-pao ylnn (754) beinci aynn jen-y

gn, imparator, Ko-lo-lu (Karluk) e-hu (yab-gu)sunun A-pu-seyi esir alma
baars gsterdiini gz nnde tutarak, ona zel mhrl bir mektup gnderdi.
Mektup yleydi: taatkr kalbiniz deiime doru yneldi. Grevinizi gzeterek,
snrlara bar getirdiniz. Uzun sredir samimiyetinizi ve kurulu dzene
ballnz gsteriyorsunuz. (mparatorluu koruyucu) bariyerlik (grevinizi) sor-
umluluunuzu hi karmad-nz. Bir ktl grdnz zaman, kk bir kuu
kovalayan bir atmaca gibiydiniz. Ktlk yapanlardan nefret ettiiniz zaman,
srngen bitkileri ayklayan bir ifti gibiydiniz. Bu iyi niyetiniz ve adaletinizden
dolay, sizi gnlden kutluyorum ve bundan ok mutluyum. Benim iyiliklerimi
tamamen unutan A-pu-se, halk tarafndan terk edilmiti. Onu yakalayarak bana
g-derdiniz. Zaten bu ekya size teslim olduunda, gerek sebep onun kaynak-
larnn sonuna gelmesi idi. O an iin hayatn uzatmak istiyordu. Fakat gerekte iyi
niyetli deildi. Siz onun kt niyetlerini zenle sezinleyerek, son yalvarn fayda
etmeyeceini grdnz. Sizin bilgeliiniz ve ihtiyatllnz mukayese edilmez.
Ayrca duydum ki (A-pu-senin) bir ok oullar oralarda grlmeye balamlar.
Madem ki onlarn kk ktdr, bunlarn onun yerini almalarna frsat vermenin
 408/491
de lemi yoktur. ayet olarn toparlanmasna ve bu ayak direyen ve ipten kazktan
km adamlarn harekete gemelerine frsat verilirse, bunlar yabanc boylara ac
ektirecekler. ler artk yoluna konulamayacak ve mazeretler bir ie yaramayacak-
tr. Gelecekteki sorunlar ksa yoldan ortadan kaldrmak iin bana onlar gnder-
melisiniz. Size gelince, halen ve bu seneye kadar, aylklarnzn bakent ordularnn
(ba komutan) tarafndan denmesini emretmitim. Fakat sizin uzakta olmanz
gz nne alarak (artk) bu konuda Pei-ting (Tsi-mu-sa=Dsimsa, Guen yakn-
larnda) (asker valisini) grevlendiriyorum. Benden istediiniz mhr almanz
rica ediyorum ve ayn zamanda tercmanlar (gnderiyorum). Btn bunlar bana
sunduunuz dilekenize istinaden yaplmtr. imdi size ayrca baz ufak tefek ey-
alar da gnderiyorum. Onlar da size ulatnda alacaksnz.

Blm 973, s. 15 ro: On nc tien-pao ylnn (754) onbi-rinci aydan sonra

gelen artk ayda, Dou Chao (Satruana) hkimi o-a200 ve An (Buhara) Krall
ikinci hkimi Ye-kie ve dier Hu halklarna ait dokuz kralln yneticileri, (eliler)
gndererek samimi bir ittifakla siyah elbiselilere (Abbasiler) saldrmak iin impar-
atora bir dileke gnderirler. sluplar ok kararl ve katiydi. Halbuki imparator
bar korumakla megld. Onlar tebrik ederek tesellide bulundu. Elileri
uyardktan sonra bat yrelerinde skuneti korumalar kaydyla geri gnderdi.

200 Tang-uda ad o-a-hu eklinde ve dilekesi ise 752 ylna tarihli.

755 yl

Blm 975, s. 23 vo: On drdnc tien-pao ylnn (755) nc aynn ting-

mai gn, To-pa (Tabaristan) Krall, Hui-lodan201 kraln olunu gndererek
saraya sayglarn sundu. Ona sa askeri muhafzlarnn kadrosuz ung-lang-tsi-
ang unvan verilerek, bir mor elbise, bir altn kemer, zerinde balk iareti bulun-
an bir para kesesi ve Yedi Eya hediye edildikten baka hassa muhafzlar arasna
alnd. Kang (Semerkant) hkimi ve e (Takent) Krallnn ikinci yneticisi, iki
eli gndererek sayglarn sundular ve tartuk takdim ettiler. Her bir eliye i-ung
ve tu-wei unvan verildi. Ayrca bir mor elbise, bir altn kemer, zerinde balk
eklinde iaret bulunan bir para kesesi ve Yedi Eya verilerek lkelerine
uurlandlar.
 409/491
201 Zi-kui luo. Tse-hui-lo, bu kelime kraln olunun ad da olabilir.
Blm 971, s. 19 vo: On drdnc tien-pao ylnn (755) nc aynda, Kang
(Semerkant) Krall ikinci hkimi, Ho-siun (Harezm) hkimi, ao-fen
(vufar)202 ve Chao (Kabuzan) hkimi o A-hu, tartuk sunmak ve sayglarn
bildirmek iin eliler gnderdiler.

202 Tang-uda elilik heyetinin geli tarihi olarak 751 yl gsterilmekte ve ayrca ao-e fen
Harezm hkmdar olarak verilmektedir. ao-e fen eviriyazm Biruninin 712 ylnda hkm
srdn belirttii Askayamukun halefi vufarn ad gibi grnmektedir. (Bkz. SACHAU, Zur
Geschichte Und Chronologie von Khwarizm, I, Viyana, 1873, ayr basm, s. 31-32). Belgelerin diz-
ininde Harezmin payitaht Ki-to-k-onun Kurkanc veya Gurgenc olabilecei grn belirtmitim,
fakat Tang-u Harezmi yani payitahtn Amu-deryann sa sahiline yerletirdii iin, bu bakentin o
sralar henz nehrin bat yakasndaki Gurgence nakledilmediini, Amu-der-yann dou sahilindeki
Kthda bulunduunu var saymak gerekir.

Blm 971, s. 19 vo: Drdnc ayda, Tu-ki-i (Trgi) elilik heyeti (geldi).

Blm 975, s. 23 vo: Altnc ay, Jen-tse gn, Ning-yan (Fer-gana) hkiminin
olu Tu-sie-yye, sol asker muhafzlar kadrosuz generali unvan verildi. Ayrca bir
zerdz elbise, bir nakl kemer, zerinde balk eklinde iaret bulunan bir para
kesesi ve Yedi Eya verilerek lkesine dnmek zere uurland.

Blm 971, s. 19 vo: Yedinci ayda, siyah elbiselilerin (Abbasiler) elilik heyeti
(geldi).

Blm 971, s. 19 vo: Sekizinci ay, Kui-jen (Kk Pu-l) hkimi bir eli gnder-
erek kendisi iin takdir edilen ltuflara teekkrlerini sundu.

756 yl

Blm 971, s. 19 vo: On beinci tien-pao ylnn (756) yedinci aynda, siyah el-
biseli (Abbasi) Ta-iler (Araplar), devlet erkanndan yirmi be kii gndererek say-
glarn sundular.203
 410/491
203 Ayn olayn iki deiik tarihe baland grlyor.
Su-tsung zamannda, i-ti dneminin (756-758) balarnda, Ta-i (Arap)
Krall eliler gndererek, sayglarn sundu ve hara dedi.

758 yl

Blm 971, s. 20 ro: nc i-ti ylnn (758) birinci aynda, Hu-mi (Wahan)
hkimi devlet erkanndan Lo-yu-weni gndererek sayglarn sundu.

Blm 976, s. 1 vo: Birici kien-yan ylnn (758) drdnc aynn keng-en
gn, Ki-pin (Kapia) asll Tripitaka (stad) Pan-jo li,204 Merkezi Hindistan
brahman, Tripitaka (stad) an-pu-mo-mo, Ku-e-mi (Kamir) asll Tripitaka
(stad) o-kn-ping-mu, sayglarn sunmaya geldiler. mparatorluk ferman ile,
Pan-jo li ikinci derece st dzey tai-ang, an-pu-mo-mo ise ikinci derece hung-lu
ilan edilerek, her ikisine de kadro d memur unvan verildi.

204 Pan-jo, Prajnann normal transkripsiyonudur. Fakat li karakterinin ne anlama geldii belli
deil.

Blm 976, s. 1 vo: Beinci ay, ayn ilk gnne tekabl eden jen-en gnnde,
Tu-ho-lo (Toharistan) asll Tripitaka (stad) an-na, akirdi Ta-mo (Dharma) ve
devlet erkanndan An Yen-i bir imparatorluk fermanyla saraya arld. Trip-
itaka stad ikinci derece kuang-lusu ilan edildi, Ta-moya i-ung tu-wei ve Yen-
iye ise tso tsing tao uai unvan verildi. Ayrca her birine kadrosuz memurluk
verildi. Ayrca Kan-to-lo (Gandhara/Gandahar) hkiminin gnderdii elisi devlet
erkanndan ung-lang-tsiang Ta fu le-to ve K-pi-e ta-kan (tarkan), general rt-
besine terfi ettirilerek lkelerine geri gnderildiler.

Blm 971, s. 20 ro: Birinci kien-yan ylnn (758) beinci aynda, ayn ilk
gn olan jen-en gnnde, ilerinde To-i-hai-a-ponun bulunduu seksen kiilik
Hui-ho (Uygur) heyeti ve aralarnda Nao-wenin de yer ald alt siyah giysili
(Abbasi) Ta-i (Arap) eyhi, sayglarn sunmak zere imparatorun huzuruna
geldiler. kapya yaklanca ncelik konusunda tartmaya baladlar. Tung-i-
o-jenler onlar sa ve sol tarafa ayrarak, bir grubu dou kapsndan, dierini bat
kapsndan olmak zere ayn anda ieri aldlar.
 411/491

Blm 971, s. 20 ro: lk gn sin-u gnne tekabul eden altnc ayda, Tu-ho-
lo (Toharistan) e-hu (yabgu)sunun elisi Wu-li-to ve Kang (Semerkant)
Krallnn ang-isi Kang ung-i saraya sayglarn bildirmeye geldiler. Ayn yl,
Ki-pin (Kapia) hkimi de bir eli gndererek tartuk sunup, sayglarn bildirdi.

Blm 976, s. 2 ro: Altnc ay, kui-wei gnnde, Hu-mi (Wa-han) hkimi Ho-
o-i k-pi-e sayglarn sunmaya geldi. mparator ona vgler yadrarak aile ad
olarak Li, n ad olarak da ung-sin ismini verdi.

Blm 973, s. 16 vo: Birinci kien-yan ylnn (758) yedinci aynda, Tu-ho-lo
(Toharistan) e-hu (yabgu)su Wu-na-to, devlet erkanyla birlikte saraya sayglarn
sunmaya geldi ve imparatorlua isyan edenleri cezalandrma teklifinde bulundu.
mparatorlua isyan edenleri cezalandrmay nerirler. mparator ona o-fang ka-
rargahna gitmesini emretti.

Blm 976, s. 2 vo: On ikinci ayda, siyah elbiselilerin (Abbasiler) Pa-to hkm-
darlnn elisi Fu-sie-to lkesine dnd. Onuruna byk len verildi; (ona ve
beraberindekilere) baz deerli hediyeler verildi.

759 yl

Blm 971, s. 20 ro: kinci kien-yan ylnn (759) nc aynda, Ning-yan

(Fergana) Krallnn elisi Wu-u ve An (Buhara) Krall elisi An-mo-un-e
birlikte saraya sayg sunmaya geldiler.

Blm 976, s. 3 ro: kinci kien-yan ylnn (759) sekizinci aynn jen-s
gnnde, On Boy Tu-ki-i (Trgi)lerinin Kara Boy Kaan A-to pei-lo ve
beraberindekiler, Po-ssu (Persia) armaanlarn getirmekle grevli eli Li-mo-je-ye
ve beraberindekiler ve Ning-yan (Fergana) Krall elisi Ko ve beraberindekiler,
sayglarn sunmaya geldiler. ereflerine sarayn byk salonunda byk bir ziyafet
verildi.
On ikinci ay, wu-en gnnde, o-kie (kar?) yabanclarna salonda byk
bir ziyafet verildi ve her birine otuz top ipek hediye edildi.
 412/491

Blm 976, s. 2 vo: kinci kien-yan ylnn (759) on ikinci aynda, siyah elbise-
lilerin (Abbasiler) Pa-to Krallnn elisi Fu-sie-to lkesine dnd. erefine
byk bir ziyafet tertiplendi ve beraberindekilere rtbelerine gre hediyeler verildi.

760 yl

Blm 976, s. 3 ro: nc kien-yan ylnn (760) drdnc aynn jen-en

gn, Lung-yuya bal Tu-kelerden Nu-lo-se ve arkadalarndan oluan be
adam, Yen-ing salonunda oturuma (grmeye) kabul edildiler. Onlara rtbelerine
uygun miktarda ipekler verildi.

Ayn blmde, s. 3 vo: Altnc ay, i-mao gn, Tu-kelerin bin kiiden daha
kalabalk Nu-la205 boyu imparatorlua baland. syanclar cezalandrmak ve
bunun iin tm gayretlerini gstermek istedi. Ting-se gn Nu-lann ileri gelen
kiileri iin sarayn bir salonunda byk bir len dzenlenerek, mevkilerine gre
ipekler verildi.

205 Nu-la boyu, 715 ylnn onuncu aynda zikredilen Nu-lai boyu ile ayn
 KARMA DZN

A-fu (su kayna), 28.

A-huan (veya Wu-huan; Ebul Fe-dadaki Warwalic;bugnk Kunduz), 211, 341.
A-ki-tien (Aktag), 161.
A-kie (veya A-ki-tien: Aktag yahut Menandrenin Ektag dedii da), 300.
A-lan (veya A-lan-mi: Buharann bakenti Ramitan; muhtemelen Amul
(bugnk arcuy), 188, 339.
A-lan-mi (Amul yani Mu prenslii hkimi), 187.
A-leao-ta (Fergana kral), 359. A-leao-tsan (658deki Fergana kral), 202.
A-li-e (Trgi kabilesi), 102, 337. A-lo-na-un (Magadha krall zorbas), 333,
386.
A-lo-pen (ine Nesturilii getiren
 414/491
Suriyeli din adam), 310, 370. A-lu-e-to-i (Taberistan kral), 231, 430.
A-lu-ti (Kang krallnn payitaht), 182.
A-mei (veya A-mo/Amul), 436.
A-mo (Amul), 436, 437.
A-mo-i (Fergana ve Hotan krallarnn unvan), 168, 266, 267.
A-na-i (Karaar kral/Sie-po), 159, 163, 235.
A-na-kui (Juan-juan hkmdar), 283, 284, 303, 325.
A-na-la (Toharistan ehri), 104.
A-nu-ye (Wahann gneyinde, Yassinin kuzeyinde yer alan ehir), 207, 208,
209.
A-pa (Tls kabilesi; bkz. A-po, A-tie, Ho-tie ve Hie-tie), 41, 83, 131.
A-po (Trk unvan; Ta-lo-pienin unvan), 80, 81, 131, 220.
A-pu-se (Karluk reisi; Uygur kabilesi), 120, 121, 125, 134, 414, 438, 443, 445,
446.
A-si-ki (Nu-i-pi kabilelerinin ilki; bu kabile reisinin reisi; bkz. A-si-kie), 57, 89,
92, 94, 170, 348, 352, 395.
A-si-ki ke se-kin (Ni-u-pi kabilesi reisi), 94.
A-si-ki ni-u se-kin (Drdnc Ni-u-pi kabile reisi), 94.
A-si-ki Po-lu (Birinci Ni-u-pi kabile reisi), 348, 395.
A-si-kie ke se-kin (Nu-i-pi kabile reisi), 57, 65, 68, 109.
A-si-kie ni-u se-kin, 65, 114. A-si-lan ta-kan (Arslan tarkan), 188, 412, 422, 427,
430, 434, 439, 440.
A-si-lan (Arslan) ta-fu tan-fa-li (Fergana hkimi), 188.
A-si-yen (Dou Trkistan ehri), 31. A-so-ni (Zabulistan ehri), 216.
A-e-pu-lai (bni Khordadbehin Abara dedii ehir), 34.
A-i-na ung-tsie (bkz. A-i-na keo (kl ur) ung-tsie), 238, 243, 395.
A-i-na Fu-nien (Dou Trkleri lideri), 112.
A-i-na Hien, 25, 73, 115, 119, 243, 246, 248, 348, 349, 350, 351.
A-i-na Hin, 25, 121, 353, 423.
A-i-na Ho-lu, 25, 36, 62, 92, 96, 130, 134, 334, 389.
A-i-na Huai-tao, 25, 74, 76, 77, 117, 119, 122, 123, 142, 348, 349, 351, 353, 395,
396.
A-i-na K (Kao-ang kral K Wen-tain generali), 150.
 415/491
A-i-na K-pu ur (Bat Trkleri reisi), 347.
A-i-na Mi-e, 25, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 98, 102, 107, 115, 135, 139, 169, 347,
390, 391.
A-i-na Pu-en (Ki-wang-tse kaan), 25, 62, 67, 71, 73, 74, 93, 98, 102, 135,
169, 346, 347, 390, 391, 393.
A-i-na i (Pa-si-mi (Basmal) beyi), 125.
A-i-na o-l (Dou Trkleri hanedanna mensup prens), 6, 74, 159, 160, 162,
163, 164, 175, 232, 233, 234, 235, 236, 385.
A-i-na u-ni (Ferganadaki Bat Trklerinin reisi), 201. A-i-na Tui-tse (Hienin
aabeyi, Yan-kingin olu), 25, 114, 243, 347.
A-i-na Ta-nai (bkz. Ta-nai), 51.
A-i-na Tao-en (A-i-na o-ln olu), 74, 237.
A-i-na Tien-ke (bkz. Tien-ke ve Ta-tu), 81.
A-i-na Tu-i (On-Ok kaan), 109, 110, 112, 169, 323, 347, 392.
A-i-na Wu-e-po (653deki Toharis-tan hkimi), 212.
A-i-te Wen-fu (Dou Trkleri reisi), 112.
A-i-y-i-to (Kiu-wei (Yassin)in payitaht), 178.
A-tie (A-pa/Tls kabilesi), 12, 13, 129, 130, 132, 133, 137, 385, 388.
A-to pei-lo (Kara-Trgi kaan), 124, 450.
A-wu-tsu (Dokuz Uygur kabilelerinden biri), 136.
Abbasi-ler (Arap hanedan), 231, 365, 442, 444, 445, 446, 448, 449, 450.
Abdel (bir halk ad; onun Eftalit-lerle zdeletirilmesi gr reddedilmitir),
310, 314, 315.
Acar-nor (Gl), 36.
Acem (Pers), 189.
Ac kuyular (yer ad), 31. Afrasyb (Efsanev Trk lideri), 306. Aga-bulak (Tur-
fan ile Karaar arasnda bir yer), 29. Ahsiket (Ferganada ehir; Si-kien), 201.
Ak-tag (Kuann kuzeyinde bir da), 299, 300.
Akkagas (skit kraliesi), 303.
Aksu (Dou Trkistan ehri), 28, 31, 32, 254, 351, 359. Akunwr (Eftalit
hkmdar), 285. Ala-kul (Alatugul glnn gerek ad), 338.
Ala-tav (Cungaryada da silsilesi), 338.
Alan-lar, 294, 303, 304.
 416/491
Albanya (Karaba ve Gence civar), 307, 318, 321. Ali (Halife), 356.
Almalk (Kulca blgesinde bir ehir), 293. Altan-tav, 301.
Alt ao (Yn-nandaki Tai prenslikleri), 366.
Alt ub (Sodiyanada), 356.
Altn da, 300, 312.
Ammien Marcellin (Tarihi/yazar), 296.
Amu-derya, 7, 16, 109, 172, 192, 201, 209, 210, 211, 217, 218, 220, 221, 255, 259,
279, 285, 292, 293, 316, 329, 334, 335, 339, 340, 341, 342, 344, 345, 355, 356, 357,
370, 437, 447.
Amul (Buharann gneyinde bugnk arcuy), 187, 230, 339, 436, 437.
Aml (Toharistan ehri), 344.
An (Buhara), 193.
An Krall, 144, 187, 196.
An Lu-an (inli general), 176, 213, 366.
An-mo-un-e (Buhara krallnn elisi), 449.
An-si (Kua), 30, 77, 102, 103, 112, 120, 123, 194, 205, 213, 242, 258, 273, 274,
350, 354, 413, 423.
An-a (Bilinmeyen bir kralln hkmdar), 401.
An-ta-lo-fo (Andarab), 201.
An-ting (Kagar hkimi), 169, 267.
An-wu (ile), 105.
Anagai (Utigur kral), 304.
Andarap (Toharistann bir ehri), 201.
Andre (Herakliusun Hazarlara gnderdii eli), 318.
Ao-kien (Kang-k ehirlerinden),198.
Apar (Koo-Saydam kitabelerinde geen bir halkn ad), 131.
Arabistan, 297, 370.
Arahozya (Arrohac), 216, 342.
Araks, 307.
Aral Gl, 48, 49, 79, 303.
Arami-ler, 279, 314, 315, 441.
Aran (Er-Ran/Ermenistan), 314.
 417/491
Arap-lar (Ta-i), 34, 109, 110, 111, 167, 178, 180, 186, 190, 192, 194, 195, 197, 199,
201, 202, 205, 209, 211, 212, 213, 214, 216, 218, 220, 228, 229, 230, 231, 254, 259,
260, 262, 263, 264, 265, 266, 280, 281, 286, 291, 302, 307, 313, 318, 322, 323,
324, 341- 345, 351, 352, 355-362, 365, 367, 371, 390, 399, 400, 403- 407, 409, 410,
411, 412, 413, 415, 427, 432, 433, 434, 436, 437, 438, 442, 445, 448.
Arcsf (Trklerin efsanevi atalarn- dan), 306.
Ardeir (III. Ardeir, ran ah), 228.
Arhan (Toharistanda ehir), 341.
Arrohac (Arahozya, Zabulistanda ehir), 105, 181, 216, 217, 256, 342, 361, 410.
Arsila (Arslan? Menandrein sz ettii Trk ynetici), 304.
Arslan tarkan, 200, 202, 203, 363, 412, 422, 427, 430, 432, 434, 439, 440, 441.
Arteir (ran ah), 320.
Askel (Hermichion kral), 295, 296.
Asma geit, 172.
Ains (A-i-na anlamnda), 390, 391.
Apara (yer ad), 34, 302.
Atlah (yer ad), 365.
Atropatene (Azerbaycann eski ad), 318.
Atropates (Satrap), 318.
Atrpatakan (Azerbaycan), 318, 319.
Avesta, 296.
Avrupa, 27, 32, 35, 37, 294, 295, 296, 299, 304, 310, 312, 313, 369, 401.
Awza (Kale), 306.
Ayak-ta, 32.
Ayar-nor (Epin-gesun gl), 336.
Azerbaycan, 309, 318.
Azermidoht (Pers prensesi), 228.

B
 418/491
Bab el-Ebvab (Derbent), 314, 318.
Babr (Trk hkmdar), 189.
Bactres (Belh), 104.
Badahan (Pa-to-an/Toharistanda ehir), 104, 260, 341, 360, 440.
Badami (Vatapi, ehir), 393.
Badegis (Badgis/Heratn kuzey kantonu), 259, 286.
Baga Ibara, 23.
Baga Tarkan, 302, 351, 352, 353, 420, 423.
Baga Yulduz (Byk Yldz Vadisi), 337.
Bagatur tudun (Mo-ho-tu tu-tun/Takent hkimi), 122, 193, 359, 424.
Bagatur Yabgu (Bat Trkleri hakanlarnn kulland ortak unvan), 107, 281,
380.
Baglan (ehir), 341.
Bagra Gl, 29, 337.
Bahman (Vohu-man kelimesinden bozulmu Farsa isim), 186.
Bakur (Grcistan kral), 320.
Balasagun (Buhra hann payitaht), 126.
Balka Gl, 170, 338.
Baltistan (Byk Pu-l), 6, 203, 204, 273, 359, 400, 444.
Bamyan (Zabulistanda ehir), 6, 106, 216, 217, 218, 259, 344, 360.
Bamyin (Eftalitlerin bakenti), 286.
Barda (el-Beyza, Berdaa), 319.
Barkul (gl), 139, 334, 338.
Barogil Geidi, 209, 409.
Bat Chao (tikan), 183, 190, 191, 192, 432.
Bat Denizi (Aral Gl), 42, 190, 196, 365.
Bay (Dou Trkistan ehri), 31, 34.
Bayarsik (veya Barsilk/bir halk), 315.
Bayrku (kabile), 13, 129, 130, 131, 133, 137, 315, 385, 387.
Baykend (Mvernnehirde bir ehir), 306, 307.
Bedel Geidi, 26, 32, 195, 416.
Behram bin, 257, 306, 307.
 419/491
Beket (ehir), 312, 316.
Beleres (nehir), 309.
Belh (Horasanda ehir, Bactres, Bactria), 15, 88, 104, 106, 201, 210, 255, 256,
285, 286, 291, 292, 306, 310, 316, 330, 331, 343, 344, 345.
Bermuda (abann olu), 306, 309, 310.
Bilge Kaan, 58, 73, 77, 130, 199, 302, 313, 338, 425.
Bilge Kutluk, 269, 426.
Binba Deane (Yazar), 279.
Bibalk (Pei-ting/Be ehir), 35, 58, 64, 102, 115, 122, 155, 214, 233, 252, 331,
335, 338, 385, 390.
Bizans, 7, 15, 16, 130, 131, 280, 285, 286, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298,
299, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 309, 310, 313, 314, 317, 321, 322, 326,
368, 369, 370, 371, 403, 404, 405.
Bizansl Thophane, 15, 285, 295, 297, 307.
Blon (Tibetde unvan: Lan), 236, 238, 240, 241.
Bo-lun-can (Po-lan-tsan), 114.
Bogdo (da silsilesi), 36, 60, 61.
Boran (Pers prensesi), 228.
Borotala (Nehir/uang-ho), 64, 67, 68, 99, 336, 390, 391, 404.
Bosporus (Krmda ehir), 304.
Boyla Tarkan (Bulgar hkmdar), 302.
Brahman, 172, 198, 216, 244, 448.
Bretschneider (yazar), 45, 189, 216, 222, 227, 336, 337, 338, 400.
Broach (Hindistanda liman), 296.
Btsanpo (Tibetde unvan), 120, 204, 237, 241, 244, 264, 366.
Budda, 172, 174, 179, 206, 208, 215.
Bura Han, 126.
Buhara, 6, 184, 185, 187, 188, 192, 193, 196, 197, 200, 236, 257, 262, 263, 287,
292, 306, 309, 334, 339, 357, 360, 362, 388, 401, 405, 412, 431, 433, 436, 440,
441, 442, 446, 449.
Buhayn Gl, 237, 346.
Bukarak (Buhara), 187.
Bukun (Turfan-Karaar arasnda bir yer ad), 29, 60.
 420/491
Bukur (Kuann dousunda yer ad), 103, 160, 338.
Bulgar-lar, 302, 314, 317.
Bulgatay (Cungaryada gl), 336.
Bumin Kaan, 23, 48, 281, 325.
Burgar (Bulgar/Halk ve ehir ad), 314, 315.

C. Mller, 290.
Cala kale, 320.
Cambay Krfezi, 296.
Chao (veya Tsao/krallk), 179, 180, 183, 184, 186, 187, 189, 190, 191, 192, 216,
362, 417, 421, 428, 432, 434, 446, 447.
Chao-k (Zabulistan), 216.
Chao-k-a (Zabulistan), 180, 216, 256.
Chien-chan (Min Bulak), 53, 67, 85, 94, 99, 167, 254, 329.
Chan-jung (Dal Junlar), 325.
Charlemagne, 294, 329.
Cho (kasaba) 133.
Cibga (Cebu), 320.
Cibgu (Cebu), 320, 321.
Cibu (Cebu), 291.
Circesium (er-Roha), 308.
Citm-bel Geidi, 32, 33.
Corippus, 295.
Ctsiphon (Medain), 307, 318, 441.
Cumasan (Zamasn/yer ad), 344.
Cungarya, 335, 367.
Cunningham (tarihi/yazar), 178, 216, 224, 256, 285, 288.
 421/491
Curcan (veya Czcan), 351.
Czcan (veya Curcan), 106, 216, 217, 218, 259, 344, 360.

ang-an (ehir), 35, 49, 50, 62, 72, 73, 82, 83, 84, 92, 114, 115, 116, 131, 136, 141,
159, 182, 213, 229, 252, 284, 311, 323, 324, 327, 328, 333, 347, 366, 367, 370, 371,
389, 395.
ang-un (Si y ki adl eserin yaza- r, Taocu din adam), 293, 338.
ang-sun eng (inli memur), 81.
ang-u (692-693 dnemi), 113, 166, 393.
e-le (Tien-an kuzeyinde bir h- kumet), 103.
e-le (Tls adnn bir yazm ekli), 288.
e-ni (bkz. e-ni), 218.
e-si (veya u-si/Karluk kabilesi), 103, 116.
eng (Yer ad), 96, 97.
eng i-tsie (inli general), 66, 96, 97, 135, 391.
i-an (askeri kamp), 30.
i-ku eng (i-an/Wu-sunlarn eski bakenti), 32.
i-le (Tie-lenin eski yazl ekli), 129.
i-san (Simincanda ile), 104.
u-en (u-ye), 234.
u-i (Kumedde ehir), 106.
u-lo Kaan (Ho-sa-na/Bat Trk kaan), 24, 25, 41, 42, 49, 83, 131, 300, 326.
u-lo Kaan (Dou Trk kaan), 74, 232
u-lo-hu (Dou Trk kaan), 25, 41, 80, 82, 307.
u-lo-pa (Ho-u-lo-pann ksaltlm ekli), 180.
u-mi (Manas sahillerinde yaayan
 422/491
Trk kabilesi), 49, 57, 60, 61, 63, 67, 70, 79, 91, 93, 95, 96, 99, 107, 139, 157, 162,
234, 235, 333, 336.
u-mu-kun (Tarbagatayda yaayan Trk kabilesi), 58, 59, 64, 93, 94, 95, 97,
98, 100, 101, 102, 110, 123, 336, 347, 349, 352, 353, 362, 422, 423.
u-mu-kun l o (u-mu-kun ka- bilesi reisi), 336.
u-ui-kun (u-mu-kunun baka bir yazm ekli), 59.
u-ye (Guen civarnda yaayan Trk kabilesi), 14, 49, 58, 60, 61, 63, 66, 67,
70, 79, 91, 95, 96, 97, 99, 107, 139, 140, 141, 157, 234, 333, 338.
ac (Takentin deiik bir ad), 192, 254.
aganiyan, 106, 212, 218, 286, 342, 344, 360.
kar (?), 425, 450.
ald-var (veya aldavar), 34.
andrapida (Kamir kral), 223, 265, 268, 361, 363, 409.
ang Hiao-sung (An-si genel valisi), 120, 166, 202, 204.
ang Kien (M.. bat yresine gnderilen in elisi), 104, 211.
ang Se-li (inli memur), 204.
ang Ta-i (inli memur), 60, 90, 331, 380.
ang Ye (in devlet erkan), 249, 250.
ang-pao (askeri karakol), 36.
ang-san-mi (askeri karakul), 28.
ang-sun Wu-ki (in devlet erkan), 89.
ang-ti fu (Ho-nan valisi), 324.
ang-ye (Kan-suya bal Kan-u), 141, 154, 184, 283.
ankuna (Trk tapna)), 222.
ankuna vihara (tapnak ad), 222.
ao -eng (An-si ikinci asker valisi), 77, 120.
ao Kui-eng bkz.
ao -eng ao-wu (ehir/Sod ynetici ailesinin soy ad), 33, 59, 184, 185, 187,
188, 307, 356.
ao-wu Kai-uo (Maymarg kral), 197.
ao-wu Pi-si (Hargan kral), 188.
ao-wu e-a-ho (Ke-ehrisebz kral), 199.
arcuy, 187, 344.
 423/491
e nehri, 192.
e ad (A-i-na o-ln unvan), 232.
e-e-man (ehir), 171. 175, 414
e-han (Trk beyi), 106, 114, 415, 427.
e-han-na (aganyan), 106, 212, 218, 407.
e-lin (Tai-lin/Uygurlarn yaad ile), 134.
e-nu (Wu-i-lenin olu ve So-konun aabeyi), 75, 117, 118, 394.
e-pa (Kumedde kurulu bir hkumet), 106, 345.
e-e-to (Bat blgesinde bir ehir), 105.
e-o-ti (Trk kabilesi), 93.
en-u (Sir-deryann dier bir ad), 32, 66, 68, 97, 192, 201.
en-u pi-kia (bilge) Kaan (- nan/Sir-tardularn reisi), 13, 138.
en-u e-hu, 25, 66, 68, 97, 108, 331, 332, 333.
en-u Tung se-kin (Tung e-hu Kaann elisi), 54, 86.
en-fan (Kan-sunun kazas), 242.
en-kan (Wahan), 220.
en-si (Bat blgesinde bir ile), 105.
en-tan (Wahan kral), 221, 415, 419.
en-to-lo-pi-li (Kamir kral andrapida), 223, 409.
en-yen (Uygurlarn bir ilesi) 134.
eng Ki (Han dneminde inli general), 146.
eng-kuan (inde tarihi dnem) (627-649), 13, 29, 35, 52, 54, 56, 60, 63, 70, 87,
88, 90, 107, 130, 132, 133, 134, 137, 138, 139, 149, 153, 157, 162, 164, 168, 173, 174,
178, 180, 185, 192, 198, 199, 201, 211, 214, 217, 219, 220, 226, 228, 231, 232, 234,
252, 331, 332, 377, 378, 379, 380, 381, 383, 384, 385, 386, 388, 414.
ng-u-eng (in idari birimi), 50.
i-fu-ki (Trk beyi), 398, 399.
i-k-l (Zabulistan hkimi), 216, 217, 410.
i-ke (da geidi), 30.
i-yao (Bat blgesinde yaayan bir kabile), 105.
i-y (Zabulistan kral, i-ynin yanl yazm), 217.
ibi (bir lke ad), 288.
 424/491
iladitya (Hara iladitya, Magadha kral), 332, 393.
imkent, 254.
inli, 16, 19, 23, 26, 41, 42, 43, 59, 65, 69, 76, 80, 81, 82, 91, 92, 100, 101, 105,
123, 125, 129, 132, 139, 140, 146, 150, 153, 155, 156, 160, 170, 172, 181, 183, 193-195,
200, 204, 209, 211, 218, 220, 222, 226, 233, 239, 242, 243, 246, 259, 260, 264,
265, 267, 268, 269, 274, 280, 282, 283, 289-294, 304, 305, 315, 316, 320-324,
326, 329-333, 336, 338, 339, 340, 344, 346, 347, 349, 350, 351, 352, 354, 356, 357,
358, 359, 361, 363, 364, 365, 366, 367, 370, 385, 391, 401, 404, 411, 432, 438.
ita (Yarkend), 171.
itral, 209, 215, 220, 409, 416, 433.
o-han-na (e-han-naya bkz), 218.
o-kie (o-kie Buhara savalar; o-kie han=Ke hkimi), 79, 200.
oh (orun deiik bir yazl), 318.
or (Derbent), 318.
ou (Hanedan), 325.
ou-u (ou tarihi), 79, 284, 289, 325.
rvasti (o-wei/krallk), 287.
ri Narasimha Potavarman, 410.
u (nehir ve vadi), 92.
u i-tu (inli general), 336.
u-an (Su-u eyaleti), 184.
u-k-po (Kargalk), 171.
u-k-pan (Kargalk veya Kkyar?), 193, 334.
u-ye Ke se-kin A-ke (u-ye beyi), 140.
u-ye Ku-u (u-ye beyi), 96, 140.
uan-K (yer ad), 171.
uang-ho (iki nehir), 336.
uguak (Tarbagatayda ehir), 58, 64, 100, 336.
ung-lang (unvan), 400.
ung-un kaan (Trgi hakan Suluya verilen unvan), 76, 119.
ung-tsie (Fergana ehri/kl-ur unvan), 75, 117, 118, 203, 245, 247, 395.
 425/491
D

Dabanan geidi, 35.

Dadu (halk), 315.
Darkot Geidi, 209.
Dastagerd (Persiada ehir), 318.
de Guignes (Tarihi/yazar), 46, 280, 289, 290, 305, 371.
Dekkhan (alukyalarn bakenti), 393.
Demirkap (Dervze-i Ahenn), 30, 199, 254, 334, 437.
Derbend, 199, 201, 210, 306, 318, 320, 321.
Dervaze-i Ahenn (Demirkap), 292.
Dharma, 218, 448.
Dharmaandra, 218.
Dicle, 227, 309.
Dihistan, 351.
Dilzibul (stemi-han), 290, 303, 304, 305.
Dineveri, 257, 286, 292, 306.
Dirmar, 315.
Dizabul (Dilzibul, Silzibul, stemihan), 289, 290, 291, 298, 299, 301, 302, 303,
304.
Dou Roma (Bizans), 284, 321.
Drt garnizon, 76, 111, 159, 160, 165, 166, 204, 206, 221, 237, 238, 239, 240,
244, 245, 246, 247, 248, 347, 350, 351, 359, 389, 413.
Dsimsa, 444, 446.

Ebi-nor, 37, 49, 64, 333, 336.

 426/491
Ebin-gesun, 336.
Eb Cafer, 400.
Eb Muhammed Msa el-Hadi, 400. E
b Mslim, 365.
Ebul Feda, 225, 229, 286, 436.
Ebu-l Abbas, 400.
Ediz (Trk kabilesi), 130.
Efendi A-fu (kaynak), 28.
Eftalanos (Eftalit kral), 15, 285.
Eftalit-ler, 7, 15, 81, 193, 211, 213, 214, 215, 259, 283, 284, 285, 286, 287, 288,
289, 290, 291, 292, 293, 294, 296, 298, 306, 310, 314, 315, 316, 325, 334, 342, 360,
362, 370, 406, 414, 438.
Egeri (Egrisi, Lazika), 318.
Ektag (Aktag), 161, 299, 300, 328.
Ektel (Aktag), 299, 304.
El-Mehdi, 400.
El-Mutasm, 390, 391.
Eletmi Kutluk Bilge, 353, 431.
Elteres Kaan, 73.
Emba, 302.
Emil (Amul, A-mo), 336.
Emin, 336.
Eranshahr, 107, 180, 181, 188, 225, 256, 257, 259, 288, 291, 294, 295, 296, 306,
307, 313, 315, 316, 323, 335, 341, 342, 343, 344, 345, 361, 410, 430.
Erk, 248.
Ermeni-ler, 280, 281, 290, 303, 305, 307, 308, 318, 319, 320.
Ermenistan, 308, 314, 320.
Eek-ba da, 300.
Etyopyal, 16, 297.
Eutyhios (Bizansl rahip), 302.
Evdokya (Herakliusun kz), 317, 318.
Evliya-Ata, 5, 28, 30, 34, 53, 62, 67, 99, 126, 254, 329, 339.
 427/491
F

Fa (Toharistanda bir kabile), 415.

Fa-hien (inli hac), 178.
Fa-i-ling (da), 32.
Fa-la-na (Bat blgesinde bir da), 256.
Fa-lo (ignanda da ad), 219.
Fa-ti (Wardana), 185, 198.
Fan Tsu-y (Wei-unun yazar), 143.
Fan-yen (Bamyan), 6, 106, 216, 217, 218, 259.
Fan-yen-na (Bamyan), 217.
Fang Hsan-ling (in devlet erkan), 168.
Fei-lo-a (Pa-si-mi yani Basmal beyi), 389.
Fen-u (an-si askeri valisi), 133.
Fen-kien (ehir), 442.
Feng Kia-pin (inli memur), 117, 248.
Feng Se-ye (inli komutan), 348.
Feng-i (Dou Trk beyi), 112.
Fng-lo (hkumet; askeri karakol), 36, 103.
Fergana, 6, 31, 59, 90, 107, 122, 170, 172, 193, 195, 196, 200, 201, 202, 214, 243,
247, 263, 291, 292, 331, 334, 339, 358, 362, 363, 365, 367, 392, 422, 426, 427, 430,
432, 434, 439, 440, 442, 445, 447, 449, 450.
Ferruhan (Taberistan ispehbedi), 231.
Feyzabad (ehir), 341.
Frat, 308.
Firdevsi, 306.
Fo-li-e-sa-tang-na (Bat blgesinde bir lke), 256.
Fo-i (Toharistanda ehir), 217, 266.
Fo-i-fu (Toharistan ehri), 106.
Fo-ti-ye (Bat blgesinde ile), 218.
Fu-i (veya Fu-e) (Dou Trk beyi), 104, 192, 193
Fu-hu-man (Wahuman, Semerkant hkimi), 186.
 428/491
Fu-jen (kadnlara verilen unvan), 142, 197, 413, 444.
Fu-kang, 36, 93, 103, 335.
Fu-kang hien, 103.
Fu-kui (Selenga sahillerinde bir ehir ad), 140.
Fu-kuo (u-ye beyi), 141, 142, 397, 413.
Fu-k (Mo-onun olu; nel Kaan; Kiik Han), 349.
Fu-lang, 105.
Fu-li (ehir), 83, 106, 201, 282, 399.
Fu-li-e-sa-tang-na (Fu-linin deiik bir yazm), 201.
Fu-li-y (Nu-lai veya Nu-la boyu), 399.
Fu-lin (Suriye), 149, 181, 189, 198, 205, 209, 227, 262, 321, 403, 404, 405, 406,
422, 428.
Fu-lin-ki-po (Kapia kral), 181, 422.
Fu-lo-pu (Tls kabilesi?), 131.
Fu-lu (Dou Trkistanda ile), 104.
Fu-meng Ling-a (inli memur), 122, 124, 206, 353.
Fu-mo (Eski Sodiyanada ehir), 197, 417.

Fu-pao-i-tien (Zabulistanda ehir), 105.

Fu-sie-to (eli), 449, 450.
Fu-ting (u-mu-kun topraklarna kurulan hkumet), 101, 123.
Fu-ti (Bat blgesinde ile), 104, 136, 386.
Fu-ti-fu (Uygur beyi), 136.
Fu-ti-nan (Uygur beyi), 136.
Fu-tu Hiung (Hotan kral), 175, 392, 393.
Fu-tu Sin (Hotan kral), 175, 388.
Fu-tu Ta (Hotan kral), 175.
 429/491
Fu-yen (u-mu-kun topraklarna kurulan hkumet), 102, 110, 123, 159, 336,
347, 352, 353, 392, 422, 423.
Fung (ile), 53, 75, 106, 110, 169, 217, 247, 435.
Fung Kia-pin (inli memur), 75, 247.
Fung-lo (asker karakol), 338.

G. Gapus (Yazar), 209.

Galya, 294.
Gandahar (Peaver blgesi), 85, 179, 181, 222, 256, 257, 287, 288, 371, 448.
Ganzaca (Pers ehri), 309.
Garcistan, 286, 330.
Gazne (Ho-si-na), 180, 216, 286, 342.
Gegam Gl, 320.
Gence, 307, 318.
Gepid-ler, 317.
Gez geidi, 172, 392.
Gilan (Ki-lan), 231, 435.
Gilgit, 6, 7, 179, 204, 273, 364, 408, 409, 440.
Gizar, 409.
Gorgo (veya Gurgan: Hazar sahilin- de Pers kalesi), 285, 298.
Guen (Ku-eng: Turfann kuzeyin- de), 34, 35, 58, 61, 63, 64, 65, 74, 94, 96,
102, 103, 117, 122, 125, 135, 139, 142, 146, 155, 160, 196, 204, 233, 234, 252, 331,
333, 335, 337, 338, 446.
Guen-tau, 35.
Gurek (Wu-le-kia: Semerkand kral), 357, 440.
Gurgan (Gorgo), 15, 285.
Gurgenc (Harezmin payitaht), 447.
 430/491
Gurzan (Ermenistanda yer ad), 314.
Gm (Kmi: Gm-tav=Yinan), 28, 166, 186, 301, 320, 369, 392, 397, 398,
402, 411, 413, 416, 420, 428.
Grcistan, 318, 320, 321. Grc-ler, 291, 319.

Hopog (bkz. Narn-hopog), 58.

Hai kuo tu i (ince eser ad), 48, 184.
Hami, 6, 17, 41, 46, 49, 60, 79, 81, 91, 102, 111, 131, 140, 149, 163, 183, 226, 235,
252, 274, 300, 329, 404.
Hamun (yer ad), 345.
Han (hanedan), 14, 27, 28, 31, 43, 44, 46, 49, 55, 66, 68, 85, 103, 122, 145, 160,
163, 167, 168, 171, 173, 174, 176, 180, 184, 187, 192, 214, 226, 240, 245, 253, 264,
328, 338, 402, 404.
Han Hung (inli general), 82.
Han Li-ping (kahin), 207.
Han Se-ung (inli memur), 114.
Han Wei (inli memur), 163, 235.
Han-hai (l; inlilerin Uygur topraklarnda kurduklar idari merkez), 49, 67,
79, 98, 130, 133, 134, 135, 139, 387.
Han-lu (Bat blgesinde ile), 104.
Han-lu (Belhin gneyinden geen bir nehir) 210.
Han-mi (Dou Trkistanda prenslik, dorusu Y-mi), 176, 177.
Han-to (Ta-kurgan, bkz. No-panto), 172.
Hangai (Hang-ai dalar), 41.
Harezm (Hu-siun), 185, 198, 441, 442, 447.
Hargan (Ho-han, Gargn, Karkan), 188, 193, 334, 339.
Hara iladitya (Magadha kral), 332, 393.
Harun (Hu-lu-mo beylii), 255, 342, 400.
 431/491
Harun er-Reid, 400.
Hast (veya Host: Andarab yaknnda ehir), 201.
Hatun (veya Katun: Trke kralie anlamnda unvan), 41, 43, 46, 77, 132, 141,
189, 257, 262, 310, 330, 423.
Hayatile (Haytal yani Eftalit kelime- sinin oulu), 211, 286.
Haybak (Eski Simincanda yer ad), 341.
Haytal (Eftalit), 286, 292.
Hazar Denizi, 15, 49, 285, 296, 298, 306, 314, 351, 363.
Hazar Kaps, 317.
Hazar Trkleri, 198, 227, 291.
Hazara-lar, 224.
Heftal (Eftalit), 285.
Hei, 36, 37, 52.
Helverd (ehir), 343.
Heng-an (ang-an, ehir), 83.
Hng-lu-se (inde bir saray ad), 42, 164.
Heng-tu (Tan-tu, ehir), 66, 97.
Heng-yang (yer ad), 234.
Heraklius, 290, 308, 316, 317, 318, 320, 321, 322.
Heart (Yazar, tarihi), 286, 306, 316, 342.
Hermichion (Kermichion), 295.
Herodion (Bizans elisi), 303.
Hetailit (Eftalitin baka bir yazl ekli), 285.
Hi-kie (Tls kabilesi), 129, 130, 385.
Hi-li-pi tu-lu Kaan (Tun a-le-wu hi-li-pi tu lu Kaan/A-i-na Mi-e), 24, 56, 70,
88, 107, 139, 233, 378.
Hi-su Tu-ke (Hi-su Trkleri), 255, 342.
Hi-tun (Bat blgesinde ile), 105.
Hia (inliler), 153.
Hiang Hatun (u-lo Kaann annesi), 41, 43, 46.
Hiao-tsie (Kua kral), 166, 408, 411.
Hie (nehir az), 106.
 432/491
Hie-a-po (Tu-ho-sienin kardei; bkz. Pin a-po ve Tun a-po), 270.
Hie-ki-fu (veya Hie-ki-li-fu: Wahan kralnn olu), 221.
Hie-ki-li-fu (Hie-ki-fu), 429.
Hie-ku (Bat blgesinde ile), 106, 344.
Hie-li Kaan (Dou Trk hakan; Kat-il-han), 13, 54, 57, 132, 137, 138, 226, 232,
233, 328, 330, 331, 383.
Hie-li tu-fa (Uygur reisi; Ku-tu-lu Pi-kia ke kaan), 136.
Hie-li-fa (Trk unvan), 49, 85, 216, 217, 220, 221, 225, 329, 361, 410, 418, 438,
443, 445.
Hie-pi (Tu-ki-inin kardei), 66, 97, 158.
Hie-pi ta-tu ad (en-u e-hu), 66, 97.
Hie-an (Trgi A-li-e kabilesi topraklarnda kurulan hkumet), 101, 102, 103,
337.
Hie-tie (Tls kabilesi/A-tie), 130, 398.
Hien (A-i-na Hien), 347.
Hien-heng (670-673 dnemi), 109, 229, 236, 392.
Hien-king (656-660 dnemi), 66, 67, 68, 70, 98, 125, 135, 166, 181, 188, 193,
197, 199, 202, 211, 216, 217, 221, 334, 391.
Himyeri-ler, 16, 297, 303.
Hin (an-side ikincil valilik), 51.
Hindistan, 15, 16, 104, 177, 180, 203, 207, 212, 215, 223, 237, 251, 286, 287, 288,
297, 311, 322, 341, 345, 355, 368, 369, 376, 386, 409, 410, 411, 414, 415, 417, 448.
Hindu-lar, 172, 383, 386.
Hinduku dalar, 209, 214, 416.
Hing-si wang (A-i-na Mi-e), 70, 72, 102, 115.
Hirth F. (tarihi, yazar), 33, 41, 42, 53, 59, 65, 68, 74, 112, 137, 140, 170, 184,
191, 192, 199, 284, 293, 303, 305, 349, 365, 405, 406.
Hiu-mi (Bat blgesinde ile), 105.
Hiu-siun (Ferganada kurulan hkumet), 202, 339.
Hiung-nu bkz. Hun
Ho (Kuanya beylii), 191.
Ho-u-lo-pa (Ki-pine gnderilen eli), 180.
Ho-e-ho (u-mi kabilesi beyi), 96.
 433/491
Ho-en (Tu-y-hun ehri), 325.
Ho-han (Hargan/Dou Buhara), 188, 339.
Ho-hi-i (Ki-pin kral), 181.
Ho-jao (ehir), 75, 118, 248.
Ho-jung (ehir), 241.
Ho-kan (Wahan), 220.
Ho-lan (Ning-hiann batsndaki da), 90, 130, 133, 141, 179.
Ho-li pu-e-pi (Kua kral), 162, 164, 165, 236, 389.
Ho-li-si-mi (Hu-siun; Harezm), 198.
Ho-lie (Issk Gl civarnda bir ehir), 33.
Ho-ling-kia (Buhara kral), 188.
Ho-lo (Tokmak yaknnda bir da), 123, 194, 201.
Ho-lo-e-pu-lo (Racapura), 224.
Ho-lu Yu-jun (inli general), 208.
Ho-lu-en (Harun er-Reid), 400.
Ho-me (Ku-mo, Bat blgesinde ile), 106.
Ho-na (Bat blgesinde ile), 105.
Ho-nan (eyalet ve vilayet), 84, 285, 324, 432.
Ho-nan fu (vilayet), 285.
Ho-pan-to (Ta-kurgan), 108, 171, 172, 173, 287.
Ho-sa (Hazarlar), 198, 428.
Ho-sa-na Kaan (u-lo Kaan), 24, 48, 49, 50, 51, 52, 82, 84, 85, 86, 87, 193,
375, 376.
Ho-si (Sar Nehir batsnda bir blge ad), 154, 216, 353, 438.
Ho-si-na (Gazne), 216. Ho-o-i-k-pi-e (Wahan kral), 221.
Ho-ta-lo-i (Arrohac), 105, 181, 216, 217.
Ho-tie (A-tie; Tls kabilesi), 130.
Ho-yan (in askeri kamp), 241.
Hocent, 189, 192.
Holas (veya Kulas: Uygur kabilesi), 315.
Horasan, 231, 351, 365.
Hosol (Kzl l), 30.
 434/491
Hosru (Hsrev), 228.
Host (Horasanda ehir), 201, 341.
Hotan (Ho-tan), 6, 31, 34, 59, 62, 76, 81, 90, 92, 103, 108, 111, 115, 120, 155, 159,
160, 162, 164, 171, 173, 174, 175, 176, 206, 211, 212, 219, 236, 238, 244, 245, 266,
267, 274, 287, 332, 334, 340, 354, 363, 378, 384, 388, 389, 392, 393, 401, 412,
420, 423, 438.
Hottal (Huttal), 224.
Hpyeng-yang (Kare ehri), 108.
Hristiyan, 308, 309, 310, 314, 418.
Hsiang-fu (Si-an fu), 49.
Hsan-tsang (Han-tsang: inli hac), 6, 19, 26, 28-33, 42, 46, 53, 54, 62, 64,
85, 88, 137, 147, 148, 155, 156, 167, 171, 172, 174, 175, 177, 178, 179, 185, 192, 196,
199, 200, 201, 210, 219, 220, 252, 253, 254, 255, 256, 280, 287, 288, 292, 322,
329, 331, 341, 342, 343, 354, 369, 393, 409, 441.
Hsan-tu (Han-tu: Bat blgesinde ile), 106, 172.
Hu Kn-tsi (inli vali), 151, 152, 157, 158, 380.
Hu-en-tan (Wahan hkimi), 221, 415.
Hu-huan (Kapiada ehir), 106.
Hu-lu (Bat blgesinde ehir; Hu-lu- wunun ksa yazl; bir nehir ad), 63, 64,
104, 114, 132, 193, 390, 397.
Hu-lu k ke o (Tulu kabilelerinden birinin beyi), 64.
Hu-lu ta-kan (tarkan), 419. Hu-lu-han (Taberistan kral), 231, 435.
Hu-lu-k (Hu-lu-wu kabilesine mensup Trk generali), 64, 67.
Hu-lu-mo (Harun), 255.
Hu-lu-wu (Tulu kabilelerinin ikincisi), 64, 67, 91, 94, 100, 101, 103, 115, 336,
350, 397, 398, 399.
Hu-lu-wu ke o (Hu-lu-wu kabilesi beyi), 94.
Hu-lan (Harun), 105.
Hu-mang-hia (geit), 225.
Hu-men (Ferganada ehir), 202.
Hu-mi (Wahan), 6, 172, 179, 204, 218, 219, 220, 259, 271, 345, 361, 408, 409,
413, 414, 415, 418, 419, 429, 434, 439, 444, 448, 449.
Hu-mi-to (Wahan), 106, 204, 345.
 435/491
Hu-po (Ke hnkimi; Toharistanda ehir), 104, 230, 415.
Hu-pi (Karluk kabilesi beyi), 350.
Hu-pi-na (Hupian veya Kabul), 201, 342.
Hu-pi-to (Ke hkimi), 199, 362.
Hu-po (Toharistanda ehir), 269, 421
Hu-sa (Hu-sie: Tls kabilesi), 133.
Hu-sie (Hu-sa: Tls kabilesi), 129, 130, 399.
Hu-siun (Harezm), 184, 198, 441, 442.
Hu-san (Bir lke?), 186, 197, 220, 407, 412, 414.
Hu-a (Wah), 343.
Hu-e-kien (Czcan), 106, 216, 217, 259, 344.
Hu-e-lo (Bat Trk kaan), 25, 72, 73, 74, 113, 114, 116, 117, 124, 141, 246, 347,
348, 393, 394, 395.
Hu-ti-po (K-lan/Kurn hkimi), 214.
Hu-to-kien (Czcann deiik bir yazm), 106.
Hu-tu-ko (lk dokuz Uygur kabile- sinden biri), 136.
Hu-wen (Kabul?), 105, 136, 342.
Hu-wen-su (lkel dokuz Uygur kabilesinden), 136.
Hua (an-side da; Heftalitlerin eski ad), 48, 78, 118, 284, 285.
Hua-jung (yer ad), 148.
Huai-jen Kaan (Uygur beyi), 125.
Huai-tao (Bkz. A-i-na Huai-tao), 74, 76, 78, 115, 116, 246, 351.
Huai-ti (blge ad), 349, 395.
Huang-ti (Efsanevi imperator), 266.
Hucikan (Czcan), 106.
Hui-ho (Uygurlar), Pek ok yerde.
Hui-ho Po-juen (Uygur beyi), 67.
Hui-li (Din adam), 252.
Hui-ning (kumandanlk), 47, 50, 84, 375.
Hulm (Holm/Hun-mo: Toharistanda ehir), 341.
Hun (Hiung-nu/Hun), 184, 282, 314, 319, 402
Hun (Uygur kabilesi), 83, 129, 130, 133, 385.
 436/491
Hun-mo (Hulm), 341.
Hunni (Halk ve kabile reisi ad), 312, 313.
Huo (Kunduz), 341, 411.
Huo se-li-fa (Uygur beyi unvan), 132.
Huo-hen (Bat blgesinde bir kabilenin ad), 105.
Huo-lu (Gur?), 104.
Huo-tse (Karluk beyi), 66.
Hupiyan (yer ad), 201, 342.
Huttal, 7, 105, 178, 218, 224, 225, 259, 275, 342, 343, 360, 362, 408, 414, 418,
419, 423, 440.
H King-tsung (inli bakan), 165, 334.
Han-ke (Kurikan topraklarnda kurulan hkumet), 134.
Hsrev (ran ah), 228, 286, 288, 291, 292, 298, 303, 305, 306, 307, 308, 309,
310, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 323, 325, 329.
Hsrev Anuirvan, 288, 291, 298, 305, 325, 329.
Hyaonas (Kermichion), 296.

I-

Irak, 436.
Irak- Arap, 436.
(Hami), 60, 91, 140, 228.
pu-li ad e-kui tegin Kie-ye, 25, 93.
-eng (Yer ad), 44.
-hen (Kapiada bir ehir), 106.
-hing (din adam), 354.
-ho (in unvan; yer ad), 226.
-k-li-i i-pi Kaan (l Klg-ad rbis Han), 25, 61, 62, 92.
-kien (ehir), 122, 394.
 437/491
-kuan (Dou Trkistanda nehir), 171.
-lan (Ylan: Dou blgesinde bir Trk kabilesi), 105.
-li (veya li (nehir)), 56, 67, 98, 100, 112, 124, 353.
-li Kaan (l-kaan), 56.
-li-u-kung (Hu-sie boyunun beyi), 399.
-li-tie (Sie-yen-to kabilesinde soyad), 137.
-lo-lu (Kua prenslii bakenti), 30, 161.
-mang (Sie-yen-to beyi), 384.
-mi K-ti-po (Emir Kuteybe), 263.
-mi-e (Wu-li-to hkimi), 418, 419.
-nai (Han dneminde Dou Trkistan krall; bu krallktan adn alan bir ile),
104, 171, 194, 434.
-nai tudun K-li (Takent ikinci hkimi), 194.
-nan (Sie-yen-to beyi), 13, 137, 138, 213, 413, 420, 427.
-ni Tarkan (Su-tu-Ura-tbe ehri hkimi), 99, 135.
-pan (bir krallk), 219.
-pi po-lo Si e-hu (Si e-hu Kaan), 87.
-pi a-po-lo e-hu (e-hu (yabgu) kaan), 25, 90, 380.
-pi e-kui Kaan (Bkz. e-kui), 25.
-pi tu-lu Kaan (Bkz. Y-ku ad ve Tu-lu kaan), 25, 57, 89, 139.
-po (Trgi beyi), 353, 438, 439.
-pu-li ad e-kui tegin Kie-ye, 25.
-se (din adam), 228, 286, 287, 423.
-se-hu (Yezdigerd), 228, 229.
-se-se (Yezdigerd), 228.
-a-fu-mo (Merkezi Hindistan padiah), 417.
-i-po (veya -e-po: Sie-yen-to beyi), 13, 137.
-tien (-ta: Eftalit), 214.
-ta (Eftalit), 193, 211, 213, 214, 228, 259, 334, 414, 438.
-ta-i (Ardeir), 228.
-to-wu-i Kaan (Tu-mo-inin lkab), 387.
-tse (Kii Kaan; nel Kaan), 87.
 438/491
-tsing (inli rahip), 177, 287, 346, 355.
-wu (Hami), 6, 13, 41, 46, 49, 79, 81, 137, 149, 226, 404.
-wu-en mo-ho (Ki-pi kabilesi beyi), 13, 137.
-wu-lu (Hami), 226.
bn(i) Rusta (Arap corafyac), 225, 345.
bni Havkal (Arap corafyac), 343.
bni Hurdadbeh (Arap corafyac), 68, 344.
drisi (Arap corafyac), 201.
kar (yer ad), 312, 316.
li (-li nehri), 59, 67, 99, 117, 300, 324, 326, 329, 333, 337, 347, 348, 355.
n-an (veya Yin-an; Gm Da), 28, 29, 103, 125, 158, 337, 350, 391.
ncu (Sir-derya), 357.
ndus nehri, 7, 178, 224, 254, 256, 292, 322, 324, 329, 334, 339, 340, 355, 360,
363, 368, 369, 370.
ranehr (Eranshahr), 306.
ren-abirgan da, 27, 37, 169, 346.
sficab (sbicab), 167, 254.
skender tepeleri, 64, 334, 367.
skit-ler, 293, 298, 303, 309, 310.
spehbed (bakumandan), 231.
Issk Gl, 32, 33, 113, 170, 196, 253, 279, 331, 337, 347, 348.
stemi-han, 15, 23, 24, 25, 45, 48, 69, 79, 281, 282, 283, 290, 291, 300, 301, 305,
312, 314, 328, 329, 367.
ster (Tuna nehri), 311.

Jan-ho (in saraynda grevli terc- man), 414.

Jan-kan (Cangar; Ki-min Kaan), 82.
 439/491
Jtakaml, 288.
Jen Ya-siang (inli subay), 67, 98, 100.
Jhelam (Hindistanda yer ad), 224. Jo ui (nehir), 207, 209.
Jo-hai (Issk Gl), 33, 113, 196.
Ju ta-kan (Huttal devlet erkan), 419.
Ju-jan (Juan-juan) 199, 283.
Ju-mo-fu-ta (Zabulistan kral), 217, 269, 363, 421.
Ju-to (bir fare tr), 181, 229.
Jui-mi (Cumasan), 106, 344.
Jui-tsung (in imparatoru), 113, 249, 396.
Julien S. (tarihi, yazar), 28, 33, 35, 41, 46, 54, 79, 80, 81, 82, 83, 85, 111, 131,
155, 167, 171, 175, 178, 189, 192, 214, 252, 253, 254, 255, 280, 284, 287, 330, 336.
Jung (barbarlarn genel ad), 53, 84, 95, 201, 375.
Jung-lu (Han dneminde Dou Tr- kistanda bir krallk), 173.
Justin (Bizans imparatoru), 15, 295, 296, 297, 298, 299, 303.
Justinien (Bizans imparatoru), 16, 295, 296, 297.

Kai-huang (581-600 dnemi), 80, 81, 83.

Kai-yan (713-741 dnemi), 119, 120, 122, 175, 178, 200, 205, 206, 212, 213,
216, 230, 249, 264, 401.
Kan (Hotann dousunda bir ehir), 125, 244.
Kang (Bazen Sodiyana, bazen Semerkant anlamnda), 83, 182, 183, 186, 187,
188, 190, 191, 194, 199, 211, 287, 305, 354, 401.
Kang Tai (inli eli), 287.
Kang-hi (ince kitap), 117, 175, 182.
Kang-k (Sodiyana), 182, 190, 202.
Ki (ile), 96.
 440/491
Ki-jan (Ki-min Kaan, Cangar, Jan- kan), 82.
Ki-lan (Gilan), 435, 436, 437.
Ki-li-u-tsan (Tibet btsanposu), 244.
Ki-lien da, 46, 183, 184.
Ki-min Kaan (Cangar, Jan-kan), 82.
Ki-nu-si-nong (Tibet btsanposu), 237, 241, 244.
Ki-pi (Uygur kabilesi; Fergana kral), 65, 66, 96, 129, 337.
Ki-pi Ho-li (inin hizmetine giren Uygur beyi), 65, 66, 96, 129, 130.
Ki-pi-y (Ki-pi), 129, 337.
Ki-a (Bat blgesinde hkumet), 106.
Ki-e-e (Toharistanda ehir), 104.
Ki-e-yen (Ki-to-yen: Toharistanda ehir), 104.
Ki-tu-kn da, 139.
Ki-wei (ile), 104.
Kien-tun (ile), 106.
Kin-ling (Guen ve Barkul arasnda bir da), 237, 238, 241.
Kiu-tse (Kua), 69, 109, 156, 202, 234, 238, 385, 386, 387.
Ko-lo (Tu-mann olu, Kara-han), 79.
Ku-li-pei-lo (Uygur beyi), 63.
Kuo-si-to (Host veya Hast), 201.
K (Kao-ang kraliyet ailesi soyad), 147, 155, 194.
K i-an (An-si askeri valise), 391.
K Pe-ya (Kao-ang hkimi), 53, 147, 148, 155, 226.
K Wen-tai (Kao-ang hkimi), 147, 149, 155.
K-mu-i (Kang hkimi), 185.
K-u-i (K-mu-i: Kang hkimi), 185.
Kabul, 105.
Kabulistan, 286, 292.
Kabuzan (krallk), 189, 192, 193.
Kabuzancekes (Mvernnehirde kanton; Kabuzan), 192.
Kafir (Kafiristan halk), 416, 440.
Kafiristan, 416, 440.
 441/491
Kafkas, 298, 318.
Kagan-stupa (Bibalk), 233.
Kaen (Hrmizdin annesi), 305.
Kai Kia-yn (inli subay), 78, 121, 122, 170, 194, 206, 351, 352, 353.
Kalaka-saray (Hindistanda bir yer ad), 224.
Kalankatl Moses (Tarihi, papaz), 291, 318, 319, 321.
Kalka nehri, 387.
Kan (ile), 183.
Kan-u (Kan-suda bir blge), 130, 184, 258.
Kan-su, 42, 46, 50, 70, 84, 130, 147, 151, 153, 184, 202, 226, 237, 239, 241, 242,
258, 266, 357, 381, 425.
Kan-tang (bir krallk), 172.
Kan-to (Gandahar ve adn bu krallktan alan ile), 105, 213.
Kan (Konjeveram), 410.
Kanton, 230, 286, 365.
Kao u (yer ad), 191.
Kao Kan-i (inli general), 125.
Kao Sien-i (Kore asll general), 14, 176, 179, 194, 195, 205, 206, 207, 208, 209,
210, 218, 219, 223, 273, 353, 364, 365, 366, 409, 434, 438.
Kao-ang 8inin bakenti), 53, 76, 131, 145, 146, 147, 148, 150, 153, 155, 156,
226, 255, 414.
Kao-ang Krall, 145, 146, 147, 148, 157.
Kao-fu (Muhtemelen Kabul hku- meti), 105.
Kao-k (Tlslerin eski ad), 129, 136, 282, 293.
Kao-k-li, 293.
Kao-li (Kore), 48, 148.
Kao-ping (Tao-li kral), 54.
Kao-tsu (Tang hanedan imparatoru), 88, 109, 271, 389, 402.
Kao-tsung (Tang hanedan imparatoru), 109, 389.
Kapagan Kaan, 73, 75, 187, 239, 349.
Kapia (Ki-pin), 85, 179, 180, 181, 182, 216, 217, 222, 273, 302, 422.
Kapilavastu, 287.
 442/491
Kara boylar (Kara Trgiler), 443.
Kara rt, 63, 93, 125, 337.
Kara Trgi, 353.
Kara-balgasun, 140, 212, 407.
Kara-hoo, 146.
Kara-Kitan, 336.
Kara-ussu nehri, 108, 109, 336.
Karabalgasun bkz. Kara-balgasun Karaar (Yen-ki), 49, 76, 103, 111, 115, 130,
157, 159, 160, 204, 206, 235, 329, 338, 378, 414, 420.
Karategin (Kiu-mi), 188, 218, 220. Kargalk (Hotann batsnda ehir), 171.
Karluk-lar, 36, 63, 64, 66, 96, 100, 103, 124, 125, 126, 195, 336, 337, 350, 351,
354.
Kasar (halk), 315.
Ka (li nehrinin bir kolu), 198.
Kagar, 76, 103, 108, 111, 115, 159, 160, 169, 170, 171, 173, 193, 204, 206, 209,
219, 238, 264, 266, 334, 351, 437, 442.
Kamir, 85, 204, 210, 215, 222, 223, 224, 265, 292, 416, 440.
Kth, 447.
Katun (Hatun), 60, 61, 222.
Kavad (ran ah), 228.
Kaydu-gl, 337.
Kem (Yenisey nehri, Kien), 140.
Keria (Hotann dou kesimi), 176, 177.
Kermichion, 296.
Ke (ehr-i sebz, i), 170, 193, 198, 199, 200, 269, 280, 292, 334, 352, 424, 425,
437.
Khulm (veya Holm: Toharistanda ehir), 104.
Krgz-lar (Kie-ku), 58, 59, 130, 140, 172.
Krm, 82.
Kzl-ba Gl, 63.
Ki-fan han, 171.
Ki-hu-po (Pers krallarndan birinin olu), 230, 415, 420.
Ki-I (Tsung-ling dalarnn dier ad), 173.
 443/491
Ki-lie (Nesturi din adam), 180, 212, 230, 323, 362, 371, 418.
Ki-lie-tien (kii ad), 212.
Ki-lien (ignanda kale ehir), 14, 219.
Ki-ling (Bat blgesinde ile), 105.
Ki-lu (Uygurlara ait ile), 134.
Ki-mo (Ku-mo; Po-lu-kia), 31, 167.
Ki-pan-to krall (Kagar yaknnda), 173.
Ki-pin (Han ve Wei dneminde Kamir; Tang dneminde Kapia), 6, 52, 85,
177, 179, 180, 181, 182, 216, 217, 229, 259, 272, 287, 302, 343, 356, 396, 410, 422,
433, 434, 435, 438, 442, 448, 449.
Ki-pu-ta-na (Kabuzan), 189, 192.
Ki-e-ti (Toharistanda ehir), 104.
Ki-i-ung (in memur unvan), 120.
Ki-u (Tarm nehri), 163, 235, 248.
Ki-tien (Uygurlara ait bir ile), 130, 133.
Ki-to-k-o (Harezmin bakenti ve muhtemelen Ebul Fedann Gurgenci), 198,
447.
Ki-wang-tse Kaan (A-i-na Puen), 70, 73, 102, 169.
Ki-ye-wu (Uygur kabilesi), 136.
Kia-na ad, 25, 88.
Kia-pei (Bat blgesinde ile), 104.
Kia-pi-e (Kapia), 85, 343.
Kia-a-fen-i (Bat blgesinde ehir), 105.
Kia-e (Kagar beylii payitaht), 103, 282.
Kia-wei (Kapilavastu), 287.
Kiang Hing-pen (inli general), 46, 152, 155, 380.
Kiang-su (eyalet), 48.
Kiao-ho (imdiki Yar-hoto; Tang dneminde Kao-angn payitaht), 76, 77,
122, 142, 145, 146, 353.
Kiik Yulduz, 337.
Kie-ke (ehir), 104.
Kie-ke tarkan (boyu), 104.
Kie-ku (Krgzlar), 59.
 444/491
Kie-lao-i (Bat blgesinde ehir), 105.
Kie-lie-tien (Kua generali ve muhtemelen Toharistan yabgusunun olu Ki-lie-
tienin deiik yazm), 165.
Kie-su (umn; Hi-su), 105, 259.
Kie-su Krall, 105, 259.
Kie-e (Kie-uai; Bat blgesinde ile), 199, 208, 213, 215, 353, 364, 440.
Kie-i (Bat blgesinde lke), 105, 273.
Kie-i Krall, 273.
Kie-i Su-kia (Kie-i hkimi), 273.
Kie-uai(Bat blgesinde krallk), 7, 215, 273, 274, 275, 440.
Kie-uang-na (Ke, ehrisebzin dier ad), 198, 280.
Kien (Kem; yukar Yenisey), 147.
Kien-kun (Krgz), 130, 140.
Kien-mo Boaz, 172.
Kien-na (Bamyanda ehir), 106.
Kien-to-li (veya Kien-te-li: Hotann dousunda bir nehir), 176.
Kin (Kagara bal ile), 46, 442.
Kin i tsui pien (ince tarih kitab), 69, 386.
Kin-eng (Tibet hkmdarnn ei), 141, 142, 155, 264, 361, 362, 411.
Kin-eng (Kan-sudaki Lan-u), 147.
Kin-fang (Sancak), 76, 119, 350, 351, 403, 408.
Kin-fu (Karluk topraklarnda kurulan hkumet), 103, 125, 337.
Kin-hui (Uygur topraklarnda kurulan hkumet), 133, 387.
Kin-ling (Guen-Barkul arasnda bir da), 96, 390.
Kin-man (Tang dneminde Peitingin merkezi olan ile), 35, 60, 61, 96, 103,
139, 141, 142, 146.
Kin-so (Urumi yaknlarnda bir da), 125, 139.
Kin-a ling (da, Turfan kuzeyinde), 34, 390.
Kin-ya da, 112, 135, 390, 391.
King (Hotan kral), 79, 175, 209, 393.
King-yn (710-711 dnemi), 216, 249, 349, 396, 403.
Kionit (Chionit), 296.
 445/491
Kiu-mi (imdiki Karategin; Araplarn Kumedi), 6, 106, 176, 188, 218, 219, 220,
262, 345, 360, 406, 407, 441.
Kiu-tsung da, 69.
Kiu-wei (Yassin), 178, 179.
Kiu-y to-kien Krall (Kavaciyan Krall), 107.
Kiu-ye-to-kien (Kavaciyan), 259, 345.
Klaproth, 35, 293, 299, 302, 305, 311, 313.
Ko-ho-tun (Hatun ehri), 92.
Ko-lo-fong (Nan-ao kral), 366.
Ko-lo-kien (Bat blgesinde ehir), 105.
Ko-lo-lu (Karluk), 49, 54, 63, 66, 79, 93, 96, 97, 103, 115, 116, 124, 125, 126, 136,
195, 350, 351, 397, 398, 413, 435, 441, 442, 443, 444, 445.
Ko-lo-ta-e te-kin, 181.
Ko-u (Trk kabilesi), 65, 66, 103.
Ko-u u-pan se-kin (Nu-i-pi kabilelerinden beincisinin beyi), 65, 94.
Ko-u ke se-kin (Nu-i-pi kabilelerinden ikincisinin efi), 65, 94.
Kokand, 189.
Konstantinopolis, 280, 295, 297, 302, 308, 317, 318.
Kore, 48, 108, 148, 206, 283, 326, 346, 364, 396, 398, 430.
Koo-Saydam, 279, 293, 300, 330, 348, 349, 351, 443.
Kotzager (halk), 294, 313.
Kkce nehri, 259.
Kkyar (veya Kuke-yar: Bat Han dneminde Si-ye, Dou Han dneminde Tse-
ho, Tang dne- minde ise u-k-po krall ve toporafik sebeplere istinaden
muhtemelen Kargalk) , 171, 287, 332, 334.
Ku-in (Ac kuyular, mevkii ad), 31.
Ku-leang (Kan-su), 241.
Ku-li-kan (Kurkan), 129, 130, 134, 140.
Ku-mo (Dou blgesinde hkumet), 31, 106, 167, 287.
Ku-su (Tanr Dalarnn kuzeyinde yaayan bir kabile), 63, 93, 96.
Ku-e-mi (Kamir), 6, 204, 222, 224, 264, 268, 274, 409, 411, 418, 448.
Ku-i Krall (Kiu-e Krall: Han dneminde Turfanla Guen arasnda yer
alan bir beylik), 146.
 446/491
Ku-tu (Huttal), 6, 105, 178, 213, 218, 275, 349, 353, 361, 414, 418, 419, 423, 425,
435, 440, 441.
Ku-tu-e (Huttal; Huttal kralnn olu ve buradaki e muhtemelen ah ke-
limesinin bozuk bir eviriyazmdr), 105, 142, 225
Ku-tu-lu (Kutluk: Dou Trk haka- n), 124, 136, 213, 221, 349, 353, 408, 413,
425, 426.
Ku-tu-e-wu-a (Huttal kral), 105. Kua (Kan-suda ile), 172, 173, 243, 274.
Kua-u (ehir), 141, 215, 239, 252, 253.
Kuan-kiu (blge), 234.
Kuan-tao (sancak), 249.
Kuang-an eng (bugnk Turfann ad), 29.
Kuang-lu (in idari birimi), 51, 74, 102, 148, 249, 448.
Kuang-tung (eyelet), 72.
Kubadiyan (veya Kuvadiyan: Kiu-ye-to-kien), 259.
Kua (Kiu-tse), 5, 30, 31, 34, 35, 41, 42, 49, 52, 59, 62, 69, 71, 76, 77, 84, 85, 90,
92, 93, 101, 102, 103, 109, 110, 112, 115, 119, 120, 122, 123, 153, 156, 159, 160, 161,
162, 163, 165, 166, 167, 175, 195, 196, 202, 204, 205, 206, 213, 234, 235, 238, 242,
248, 258, 261, 273, 274, 286, 300, 301, 304, 328, 332, 333, 334, 335, 338, 346,
350, 351, 354, 359, 378, 385, 386, 387, 389, 391, 392, 393, 394, 408, 411, 413, 423,
434.
Kuagarapura (Hindistanda bir krallk payitaht), 286.
Kuds, 317.
Kufe, 436.
Kui (Hotan; bkz. Wei-i Kui), 196.
Kui-uang (Kuanyada kurulan bir ile), 198, 339.
Kui-hua Kaan (So-ko Kaana verilen unvan), 118.
Kui- i (u-loya verilen blgesel unvan), 84.
Kui-jen (Kk Pu-l kralna verilen isim), 206, 438, 441, 442, 448.
Kui-lin (Uygur Tong-lo ve A-pu-se kabileleri topraklar zerine ku- rulan ile),
133, 134.
Kui-uang (Kuanyada ile), 197.
Kui-uang-ni (Kuanya), 197.
Kuku-nor (gl), 14, 45, 154, 205, 237, 238, 239, 240, 325, 326, 346, 358, 363,
416.
 447/491
Kulan (K-lan; Kiu-lan, imdiki Tart), 34, 165, 323, 353.
Kulas (halk), 315.
Kulca (ehir ve kaza ad), 49, 58, 293, 337.
Kumed (veya el-Kumed), 6, 262, 360, 406, 407, 441.
Kun (nehir), 63.
Kun-h (Bat blgesinde hkumet), 106.
Kun-kiu (sancak), 93, 162, 385, 386.
Kun-ling (asker valilik), 68, 69, 70, 72, 101, 102, 135, 335.
Kun-lun (kabile ad), 172.
Kuna-ar (ehir), 337.
Kunaksola (Trk beyi?), 312, 316.
Kunduz, 104, 106, 201, 210, 217, 255, 329, 341, 344, 345.
Kung-ang (ehir), 70.
Kung-ye (kabile), 37, 94, 96, 112, 117, 123, 141, 169, 170, 346, 348, 352, 422.
Kunje nehri, 27, 49.
Kuo i-yn (inli general), 136.
Kuo Hiao-ko (inli general), 29, 60, 61, 91, 140, 158, 162, 163, 164, 234, 235,
236, 384, 385, 389.
Kuo Kien-kuan (An-si asker vali yardmcs), 119, 243, 247, 258, 397.
Kuo-li (Harezm), 198.
Kur-kara-ussu, 34, 37, 108, 109, 336.
Kurn (Yukar Kkede kaza), 106, 214, 259, 344, 360, 433.
Kurgan-tbe, 343.
Kurgengabun (bir isim?), 357.
Kurkan (Kulikan; Trk kabilesi), 129.
Kurkanc (Gurgen, Harezmin payitaht), 447.
Kurla (nehir), 160.
Kursul (Su-luyla zdeletirilen bir bey), 352.
Kurtargar (halk), 315. Kurtu-kara-ussu (Tanr Dalarnn kuzeyinde yer ad), 37.
Kustana (Hotan), 173.
Kuan, 184, 191, 197, 279, 316, 339.
Kuanya, 184, 191, 197, 339.
 448/491
Kutadgu Bilig, 126.
Kuteybe b. Mslim, 196, 201, 259, 263, 265, 356, 357, 359, 360, 406, 414, 431,
433, 440.
Kutrigur (Uygurlarn bir kolu), 313.
Kuybakay aulu, 32.
K-an-tI (Hocent), 192.
K-lan (Kulan), 34, 106, 122, 124, 214, 259, 344, 353, 433.
K-le (Hotan yaknlarnda eski bir beylik), 173.
K-li o (Bat Trklerinde unvan; kliur), 49, 387.
K-li pei-lo, 33.
K-ling da, 37.
K-lo-nu (Gke nmehri zerindeki Kulan), 214.
K-lu (Gke nehri), 36, 104, 214.
K-lu-kien (Toharistanda ehir), 104.
K-lun (Kerulen), 138.
Kk i (Na-so-po; Naheb; Nesef), 200.
Kl Tardu ad, 47, 375.
Kl Tegin (veya Kl-tegin), 23, 75, 130, 187, 199, 239, 349, 356, 358, 416.
Kr (Kura nehri), 319, 320.

Lai tsun-en (C?inli subay), 72.

Lai-tu-lu (u-mu-kun beyi), 100, 390.
Lai-wei Krall (Ke Krallna verilen isim), 200.
Lamgan (Lan-kien), 106, 256, 343.
Lan-u (ile), 147, 239.
Lan-kien (Lamgan, Lamghn, Lanpo), 106, 343.
Lan-so (Wu-kungda geen bir ehir), 179.
 449/491
Lan-i (Toharistanda ile; Ta Ye-ilerin eski bakenti), 104, 214.
Lan-u (Kan-suda ehir), 50.
Lao (da), 95, 96, 105, 140.
Laos (lke), 147.
Laspur (nehir), 409.
Lvekend (ehir), 343.
Lazika (blge), 318. Lazistan, 317.
Leang Fang-i (inli general), 379.
Leang Kien-fang (inli general), 65, 94, 96, 135, 141.
Leao-tung (ehir), 48, 51, 234, 327.
Lei-u (Aral Gl), 48, 49, 79.
Lei-i (Suba; Turfann gneydousunda tal l), 28.
Li ao-lo (dil bilimci, yazar), 83, 130, 184.
Li i-fu (Bat Trk beyi), 110, 112, 169.
Li Hai-an (inli general), 163, 234.
Li Han-tung (inli subay), 242.
Li -piao (Hindistana gnderilen in elisi), 332.
Li Ko-yung (Sonraki Tang hanedan birinci babakannn babas), 142.
Li Kuang-li (Han dnemi generallerinden), 65, 111, 189, 258.
Li Kui (imparatorluk iddiasnda bulunan inli), 51, 84, 375.
Li Se-ye (inli general), 195, 434.
Li i-min (Tai-tsung), 51, 52, 327, 328.
Li Tao-y (inli subay), 150.
Li Yen-u (Pei-i ve Nan-i adl eserin yazar), 145.
Li Yan (mparator Kao-tsu), 327.
Li-i-to-kien (Manas nehri?), 36.
Li-ki (Bat blgesinde ile), 105.
Li-tsan (ile), 69.
Li-yang (Ho-nan ehri), 84.
Li-yen (ince Sanskrite szlk yazar), 85.
Lien-yn (Tibet kalesi), 206, 207, 208, 209.
Lin (eyelet), 234.
 450/491
Lin-ti (664-665 dnemi), 156.
Ling (le; Bedel Geidinin bulunduu da), 381, 406.
Ling-lan (Bat blgesinde ile), 106, 344.
Ling-tsan (yer ad), 114.
Ling-wu (an-side), 133, 438.
Liu Hei-ta (inli si), 52, 327.
Liu Hia-king (inli subay), 119.
Liu Hiu (Kiu Tang-unun yazar), 145.
Liu an-in (in devlet erkan), 56, 70, 88, 233.
Liu Tan (inli subay), 208.
Liu-ung (Lukun), 146.
Liu-ku (Turfann kuzeyinde bir vadi), 34.
Liu-a (sancak), 98.
Lo-en-tan (Wahan hkimi), 439.
Lo-ho-pa (Zabulistan elisi), 264.
Lo-kin-tsie (Huttal kral), 225.
Lo-lan (Bamyan ehri), 106, 217.
Lo-li-i (lke), 435, 436.
Lo-lo (Bat blgesinde bir ile), 106, 178.
Lo-l-i-to ku-tu-lu to-pi-le mo-ho (baga) ta-mo-sa-l (Wahan kra- l), 221, 408.
Lo-man (Kapiada ehir), 105.
Lo-na (Bat blgesinde ile), 105.
Lo-so (Tibetin bakenti Lhassa), 236.
Lo-ti-en (nanu tarkan -), 420.
Lo-tsan-tsie (Huttal kral), 275, 440, 441.
Lo-yang (ehir), 48, 109, 135, 159, 327.
Lop-nor Gl, 43, 61, 90.
Lu eng-king (inli subay), 71, 102.
Lu Sin-yan (ada inli yazar), 141.
Lu-ao (Bat blgesinde hkumet), 106.
Lukun, 146.
Lung-an (Si-uan vilayeti), 237.
 451/491
Lung-un (askeri karakol; han), 30.
Lung-i (Bat blgesinde ile), 106.
Lung-lai-tu (Karaar hkimi), 159.
Lung-yu (Lung-sinin anonimi), 153, 154, 226, 241, 438, 450.
L Hiu-ying (Ansi asker valise), 202.
L Kuang (Turfan-Karaar arasnda bir han), 28, 161.
L Pu-wei (inli yazar), 106.
L u-su (inli subay), 247, 248.
Lan (Blon: Tibatde unvan), 53, 103, 236, 238, 240, 241, 338.
Lan-tai (Uruminin dousunda bir yer ve Han dneminde Kara- ar-Kua
arasnda kalan Bukur), 36, 103, 160, 338.

M. Ed. Drouin, 279. M. G. Huth, 280.

Ma Tuan-lin (Wen hien tung kao ansiklopedisinin yazar), 130, 290, 436.
Ma-hao-lai (Kk Pu-l kral), 270, 363, 364, 426.
Ma-I (an-sinin kuzeyinde yer ad), 133.
Ma-lie (da), 132, 232.
Ma-tu (vadi), 108.
Macaristan, 294.
Madr (Toharistanda ehir), 341.
Madras (yer ad), 410.
Magadha (Hindistanda krallk), 166, 332, 333, 386, 393.
Man-an (Czcan ehri), 106.
Manas, 27, 36, 61, 222, 234, 333, 336.
Manurya, 279.
Mang-pu-i (Tibetli kii), 241.
Manglaor (Swatda ehir), 177.
 452/491
Maniah (Bizansa gnderilen Sod asll Trk elisi), 298, 299.
Maniheizm, 213, 371, 407.
Mao (Si-uanda ile; bir bitki tr), 122, 153, 237, 270, 272, 406.
Maralba, 209.
Marquart, 23, 59, 68, 73, 75, 107, 180, 181, 184, 185, 186, 187, 188, 197, 199,
200, 210, 211, 213, 216, 220, 225, 256, 257, 259, 280, 282, 288, 291, 294, 295, 296,
302, 303, 304, 306, 307, 313, 314, 315, 316, 320, 323, 335, 341, 342, 343, 344, 345,
349, 352, 356, 358, 361, 407, 408, 409, 430.
Massaget-ler, 295, 307.
Mastuc (itraln yukar kesiminde nehir ve yer ad), 209, 409, 433.
Maurice, 294, 308, 309, 310, 311, 312, 313, 316, 317, 326.
Mvernnehir, 7, 190, 291, 292, 306, 334, 335, 339, 355, 362, 363, 371.
Maymarg (Semerkandn kuzeydo- usunda prenslik), 183, 184, 187, 193, 197,
199, 221, 229, 334, 339, 362, 401, 414, 415, 417, 432, 435, 445.
Mazdeizm, 370.
Mazdeki, 229.
Mazkut (Kafkaslarda halk), 307.
Me-uo (Maymarg kral), 417.
Me-ki-lien (Bilge Kaan), 425.
Me-ko-si-ki (Dokuz Uygur kabilelerinden birinin beyi), 136.
Me-k (Dou Trk hakan Kutluk olu), 349.
Medain (Ctsiphon), 308, 370.
Melikah, 405.
Mnandre, 286, 289, 290, 291, 294, 295, 297, 299, 300, 301, 302, 303, 304,
305.
Mng-i (ehir; askeri valilik), 69, 70, 72, 73, 74, 101, 102, 115, 116, 135.
Merkezi Chao, 183, 192.
Merv er-Rud, 15, 106, 285, 286, 316, 344.
Mesudi, 403, 404.
Msr, 308, 390.
Mi (Maymarg), 33, 187, 197.
Mi Krall, 33, 413.
Mi-hu-han (Mi veya Maymarg kral), 221, 413.
 453/491
Mi-mi (Bat blgesinde ile), 105.
Mi-mo (Maymarg), 197.
Mi-mo-kia (dorusu Mi-mo-ho: Maymarg kral), 197.
Mi-to (din adam), 414.
Mie-hie (Bat blgesinde ile), 104.
Mie-li-a (Melikah), 405.
Min Bulak, 167, 254, 329.
Ming (Han hanedan imparatoru), 226.
Ming-a an (a u yaknlarnda da), 239.
Mirkhond, 13, 286, 292.
Mo (Bat blgesinde ile), 106.
Mo-o (Kapagan Kaan), 73, 74, 75, 76, 115, 118, 187, 238, 245, 348, 349, 350,
356, 357, 358, 394, 444, 445.
Mo-ho (Mukri/Tonguz halk; Sir- derya gneyinde ehir; Guen- Urumi
arasnda ehir; Trgi kabilesi (Mukriler), 12, 24, 36, 55, 61, 64, 74, 78, 87, 88, 93,
101, 102, 106, 111, 116, 121, 122, 123, 132, 134, 138, 140, 157, 162, 293, 331, 335, 337,
351.
Mo-ho (Baga) tarkan, 74, 78, 116, 121, 122, 123, 134.
Mo-ho ad, 24, 56.
Mo-ho-tu (bagatur), 65, 69, 87, 124, 132, 201, 379, 408.
Mo-ho-tu hu k-li si-pi Kaan (Bat Trk kaan), 24, 54.
Mo-ho-tu i-pi Kaan (Bat Trk kaan), 25, 61.
Mo-ho-tu ad, 44.
Mo-ho-tu tu-tun, 122.
Mo-ho-yen l, 111, 437.
Mo-kui (Wahanda ehir), 106.
Mo-kin-mang (Kk Pu-l kral), 204, 205, 264, 416, 418.
Mo-li (askeri karargah), 141, 398.
Mo-ling-tsan (Su-pi kral), 225.
Mo-ni (Maniheizm), 213, 361, 407.
Mo-san (Se-kie kabilesi beyi) 399.
Mo-se-lan ta-kan, 419.
Mo-se-pan (Pers elisi), 228.
 454/491
Mo-sien (Chao kral), 269, 421.
Mo-ye-men (Semerkand kralnn elisi; Maymarg kralnn elisi), 187, 364, 440.
Mo-yen (Toharistanda ehir), 104, 105.
Mool-lar, 35, 283, 299, 301, 337, 387.
Moolistan, 49, 279.
Mu (Amul?), 187.
Mu-ur (Mour, Mo-o, Kapagan Kaan), 73, 74.
Mu-ki (Tunguz halk: Mo-ho), 293.
Mu-la (Karluk boyu; bkz. Mu-lo), 116, 125.
Mu-lo (veya Mu-la), 103, 116, 125, 337, 350.
Mu-lu (Buhara civarnda ile), 188, 339.
Mu-si (Musa), 400.
Mu-e (Toharistan hkiminin elisi), 212, 213, 407, 408.
Mu-o-no (Persia devlet erkan), 416.
Mu-ti (Fa-ti, Buhara civarnda Bat An; Marquarta gre Wardan), 185, 198.
Mu-to-pi (Kamir kral Muktapida), 223, 268, 418.
Muahhar Han, 338.
Muahhar Tang, 142, 338.
Muahhar Tsin, 338.
Muaviye, 356, 405.
Mukri (Trgi kabilesi, Mo-ho), 293, 311.
Muktapida (Mu-to-pi), 6, 223, 268, 363, 418, 419.
Mung-I (askeri vali), 334.
Murus-ussu nehri, 226.
Mysore, 393.

Na-fu-ti (veya Ti-na-fu, krallk), 386.

 455/491
Na-li (Kua kralnn damad), 163, 164, 165.
Na-lo-yen (Narayana?), 220, 262, 360, 406.
Na-mi (nehir, Zarafan), 180, 183, 187, 188, 190, 418.
Na-so-po (Naheb veya Nesef: im- diki Kar), 199, 200.
Na-tu-lu (Trklerin atas), 79.
Na-tu-ni-li (Toharistan yabgusu), 212, 259, 356, 403.
Naheb (Kar, Nesef), 14, 199, 200, 292.
Nan-ang (ehir), 28.
Nan-i (Nan-to, Toharistanl din adam), 213.
Nan-ao (Yn-nanda Thai krall), 166, 366.
Nan-mi (Maymargda ile), 197, 339.
Nan-mo (To-mi, lke), 226.
Nan-ni (Kk Pu-l kral), 205, 416.
Nan-ping (Turfanda ehir), 28.
Nan-i (ince eser ad), 147.
Nan-to (Nan-I, din adam), 213, 415.
Nan-yu (an-side ehir), 212.
Narat Geidi, 27, 49.
Nryana (Kumed kral), 220, 262, 360, 406.
Narbada (Hindistanda nehir), 296.
Narn-hopog (Eski Basmal topraklarnda yer ad), 58.
Nepal, 244, 332, 333, 386.
Nesef (Kar, Naheb), 14, 199, 200, 292.
Nesturi, 180, 212, 230, 286, 310, 362, 371, 403, 406, 418.
Nevaket (ehir), 352.
Neza-ta (geit), 218.
Ngo-suo da, 60, 61, 91.
Ni-fu a-po-lo e-hu A-i-na Ho-lu (u-lo Kaan), 62.
Ni-ho-wen-to (Nehavend), 436.
Ni-li Kaan, 24, 25, 41, 82, 83.
Ni-nie-i (Ssni taht mddeisi), 186, 229, 230, 323.
Ni-nie-i-i (Semerkant kral), 186.
 456/491
Ni-po-lo (Nepal), 244.
Ni-e (Toharistanda ehir), 104, 165.
Ni-e-i (Pamirlerde krallk), 218.
Ni-u (Bat Trk kaan), 24, 25, 55, 56, 61, 62, 87, 88, 90, 91, 114, 157, 233, 331.
Ni-u o (Bat Trk beyi), 91.
Ni-u Mo-ho (baga) ad, 55, 87.
Ni-u se-kin (Nu-e-pi kabilelerinden drdncsnn beyi), 114, 381.
Ni-u-fu (Bat Trk beyi), 112.
Ni-u-mo-si (Tibetde ehir), 114.
Niao-fei (Wahanda kurulan bir hkumet), 106, 220, 221, 345.
Nicee, 405.
Nicphore Kalliste, 311.
Nicphore Mlissene, 405.
Nie-pi Ta-tu ad (en-u e-hu), 25.
Nien-po (Kan-suda kaza), 239.
Nihavend, 228.
Ning-hia (Kan-suda ehir), 90, 130, 133, 381.
Ning-mi (Eski in Trkistannda ehir), 177.
Ning-yan (Ferganann baka bir ad), 6, 189, 200, 203, 237, 363, 427, 432,
433, 434, 439, 440, 441, 442, 445, 449, 450.
Niu i-tsiang Ho-jao (An-si asker valisi), 118, 247, 248.
Niu Tsin-ta (inli general), 151.
Niu-mi (Kuzey Wei zamannda Buharann ad), 104, 187.
Nizak Tarhan (Eftalit prensi), 259, 265.
No-ho-po (Tu-y-hun reisi), 237.
No-so (Bat blgesinde ile), 105.
Nu-e-kien (Neckes), 168, 433.
Nu-kie (Tirmiz blgesinde bir ehir), 106.
Nu-la (Nu-lai: Bir trk boyu), 399, 450.
Nu-lai bkz. Nu-la
Nu-lai Hiao (vali), 399.
Nu-lo-se (eli), 450.
 457/491
Nu-na (Eftalit blgesinde ehir), 104.
Nu-i-pi (kabile grubu), 49, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 70, 72,
73, 79, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 98, 100, 102, 109, 114, 116, 124, 134, 135, 157,
170, 238, 240, 254, 331, 332, 333, 334, 335, 339, 346, 348, 350, 367, 380, 390,
398.
Nu-tu-lu (Trk beyi), 98.
Nuckes, 168.
Numekes, 357.
Nuirvan, 286, 292.

O-

O-ho (ehir), 105.

O-hu (Uygur boyu), 105.
O-huan (bkz. A-huan), 341.
O-lo-i (Pu-malar), 58.
O-mi (ehir), 106.
O-po-i (prens), 202.
O-po-lo-lo (Apalala), 178.
Oddiyana (lke), 215.
Orhon nehri, 23, 41, 58, 75, 77, 140, 279, 348, 355, 358.
Orta mparatorluk (Orta Krallk), 54, 94, 154, 173, 174, 195, 199, 370, 382, 425.
Orta Krallk bkz. Orta mparatorluk
Osruna (Uratbe), 189.
Oxus (Amu-derya), 16, 90, 104, 106, 172, 198, 210, 214.
l-i (r-i, general), 111, 189.
tken, 9, 13, 41, 125, 136, 137, 138, 140, 387.
 458/491
P

Pan-han (Fergana?), 172.

Pan-na-mi (ran ahnn elisi), 180, 418.
Pan-pan (Ta-kurgan), 287.
Pan-i (lms bir blge), 28.
Pan-tu-ni-li (Toharistan yabgusu Na-tu-ni-li), 259, 260, 403.
Pan-y (Bat blgesinde ile), 104.
Pei An-i (veya An-ting, Kagar kral), 267, 413.
Pei Hing-kien ((inli subay), 110, 111, 112, 230, 323, 347.
Pei Kuo-leang (Kagar elisi), 169, 442.
Pei K (inli komiser), 42, 45, 226, 326, 404.
Pei-li (Bat blgesinde ile), 106.
Pei-lo (General Pei-lonun ehri), 33.
Pi-lo-ko (Nan-ao kral), 366.
Pi-a (Hotanda kurulan hkumet), 392.
Pi-an (Han dneminde Trkistan krall), 173.
Pin-a-po (veya Tun-a-po, Tu-ho-sienin kardei) 270.
Ping-fan (Kan-su vali yardmcs), 241.
Ping-jang (ehir), 108.
Ping-leang (Kan-su vali yardmcs), 266.
Ping-siang (Ping-jang), 70.
Po-fu ( Karluk kabilesinden biri; e-si), 116, 125.
Po-han (Fergana), 200.
Po-juen Uygur beyi), 67, 98, 100, 134, 135, 392.
Po-kia-li (Karaar kral), 159.
Po-le (ehir ve nehir), 206, 208, 209.
Po-li (Toharistann payitaht), 211.
Po-lo-men (Brahman), 172, 198, 216, 245, 261, 283, 383.
Po-lo-na (Fergana), 200.
Po-pi (bir kabile?), 93.
 459/491
Po-i-tegin (Bas-tegin), 41.
Po-ta-ti (Prens ao), 198.
Po-to-leng-sa-ta-kien (Bat blgesinde ehir), 104.
Po-yen ta-kan (Trk beyi), 419.
Pu-hai (Dou Trkistanda yer ad), 267.
Pu-lei (Bu Lui/Barkul), 43, 61, 146, 404.
Pu-li (Han dneminde Dou Trkistan krall), 171.
Pu-sa (Uygur beyi), 132, 388, 444.
P. Couvreur, 105, 424.
P. Hyacinthe (Yakinef Biurin), 280.
Pa-u Si e-hu (Sie-yen-to beyi), 379.
Pa-han-kia (Pu-l devlet erkan), 419.
Pa-sai-kan (Nu-i-pi kabilesi), 65, 94, 109, 169, 352, 422.
Pa-sai-kan tun-a-po se-kin (Nu-i-bi kabile beyi), 65.
Pa-si-mi (Basmal), 58, 63, 125, 126, 136, 389.
Pa-to (Abbasiler dneminde bir beylik), 449, 450.
Pa-to-an (Badahan), 104, 341.
Pa-ti-yen (Badagis?), 286.
Pa-ye-ku (Bayrku), 13, 129, 130, 131, 133, 137, 141, 315, 385, 387.
Pamir, 206, 208, 209, 218, 220, 416.
Pamodore, 308.
Pan (Dou Toharistanda ehir), 171.
Pan Ku (Tsien Han-unun yazar), 65, 270.
Pan-jo li (Tripitaka stad), 448.
Pan-nu-tso (Parnotsa veya Punnaa), 224.
Pannonya (Macaristan), 310.
Panir, 343.
Panticape (Krmda ehir), 304.
Pao-hui (muhtemelen Tsi-mu-sa), 34, 35, 36, 338.
Pao-to-pa (ri Narasimha Potavarman), 410.
Pe en (Kua kral), 161.
Pe Hiao-un (Kua kralnn olu), 261.
 460/491
Pe Mo-pi (Kua kral), 166, 408.
Pe Su-ki, 391, 393.
Pe Su-ni-i (Kua kral), 161.
Pe-ma-ho (Kua batsnda nehir), 30.
Pe-si (Uygur kabilesi), 12, 13, 129, 134, 137.
Pe-ui ( sficab ehri), 62, 92, 254.
Pe-ting (Leang-u yaknda yer ad), 242.
Pe-tie ( (Bir bitki tr), 147.
Pei Tsi-u (ine eser ad), 144.
Pei-ku (da geidi), 206.
Pei-i (ince eser ad), 81, 83, 96, 143, 144, 145, 147, 148, 161, 170, 179, 182, 187,
190, 191, 192, 196, 199, 214, 215, 220, 226, 248, 282, 283, 284, 286, 287, 293, 299,
329.
Pei-ting (Bibalk), 34, 35, 36, 58, 60, 61, 63, 64, 102, 115, 121, 122, 125, 135,
142, 160, 196, 204, 233, 335, 337, 338, 351, 367, 397, 444.
Penc, 209, 221, 224, 345.
Perviz (Hsrev-), 228, 307, 309, 316, 317, 321.
Phocas (Bizans imparatoru), 316, 317.
Pi krall, 234.
Pi-ho-tu e-hu, 25, 90, 331.
Pi-lu (Han dneminde Tanr Dalar kuzeyinde bir krallk), 146.
Pi-lu-se (Piruz), 229, 392, 437.
Pi-lu-se wei (a-lan adl lkenin kral), 437.
Pi-su-tu (Uygur prensesi), 135, 136.
Pi-o (le), 105.
Pien Krall, 148.
Pien Ling-eng (inli subay), 206, 207, 208.
Pien-ki (Si y kinin redaktr), 252.
Ping (ile), 146, 178, 236, 427.
Pir-Pantsal (Kamirde bir geit ad), 224.
Piruz, 229, 230, 285, 288, 322, 323, 345, 371, 392.
Po-i (ile), 104, 105.
 461/491
Po-ho (Wahanda ile), 105, 106, 215, 220, 221, 287, 345.
Po-huan (Yeke-ark), 31, 34, 115, 122, 163, 206, 248.
Po-la (Bat blgesinde bir lke ad), 192, 200.
Po-la-ssu (Persia), 200.
Po-lan (Bat blgesinde lke ad), 190.
Po-lo (Bat blgesinde ile), 104, 166.
Po-lo-wu-lo-pu-lo (Srinagar veya Pravarapura), 222.
Po-lu (Bat blgesinde ile), 31, 105, 348, 395.
Po-lu-kia (Yeke-ark), 31, 167.
Po-lu-kia Krall, 31.
Po-l (Gilgit), 204, 273.
Po-ma (kabile), 58, 59, 90.
Po-mi (Pamir vadisi), 206, 208, 218, 219.
Po-mi-lo (Pamir), 219.
Po-pu (Toharistanda ehir), 59, 104.
Po-pu tegin, 59.
Po-sa (Toharistanda ehir), 104.
Po-se-ni (Prasenadjit), 227.
Po-si (a), 122.
Po-si-to (Maymargn bakenti), 197.
Po-sien (Toharistanda ehir), 176, 243.
Po-ti (Toharistanda ehir), 186, 188, 210, 262, 360, 394, 405, 412.
Po-ta-ling (Bedel geidi), 32.
Po-ti-i (Kuanya kralnn elisi), 198.
Prabhkaramitra, 6, 251, 252, 369, 377.
Pravarapura, 222.
Prenses ang-lo, 149.
Priscus, 285, 293, 295.
Prjewalsky, 401.
Procope, 15, 16, 285, 297.
Pseudavar (Sahte Avarlar), 130, 293.
Ptoleme, 106, 345.
 462/491
Pu-e-po-tse (ignan kral), 219.
Pu-un (Ki-pin kralnn olu), 272, 434.
Pu-fu-un (bKz. Pu-un), 182, 363.
Pu-hai (Dou Trkistanda yer ad), 171, 392.
Pu-han (Fergana?), 31, 196.
Pu-ho (Buhara), 187.
Pu-jen (Kagar-Ta-kurgan arasnda bir da), 172.
Pu-ku (Uygur kabilesi), 13, 63, 83, 129, 130, 131, 132, 133, 135, 137, 232, 315,
337, 382, 385, 387, 388.
Pu-li-ad (Hu-e-lo), 25, 62.
Pu-lo (A-i-na Hienin amcas; Toha- ristan yabgusu Na-tu-ni-linin kardei), 6,
212, 246, 259, 261, 356, 360, 403, 421, 434.
Pu-lu (Byk Pu-lnn deiik yazm), 203.
Pu-lu-kien (Kapiada ehir), 106.
Pu-l (Gilgit), 6, 7, 114, 176, 177, 178, 179, 203, 204, 205, 206, 208, 209, 219,
222, 223, 258, 264, 271, 273, 274, 345, 359, 361, 363, 364, 400, 408, 409, 413, 416,
418, 419, 426, 433, 438, 440, 441, 442, 444, 448.
Pu-lan-tsan (Tibet beyi), 114.
Pu-peng (Kapiada ehir), 106.
Pu-sui kaan, 289.
Pu-an-huo (Szde Pers kral), 230, 323, 411.
Pu-e (Kovaciyan ehri), 99, 107, 162, 389.
Pu-i Tarkan, 67, 302.
Pu-to-mo (Kie-e kral), 273, 274, 364.
Pu-tan (Badahan), 260.
Pu-ta (Bedel geidi), 189, 192, 195, 196, 435, 436, 437.
Pu-ta-sin, 417.
Pu-ti-mi-e (Ke elisi), 200.
Punaa (Hindistanda kaza), 224.
 463/491
R

Radloff, 59, 73, 140, 184, 187, 279, 329, 413, 431.
Raja-tarangini, 222, 224, 268.
Rajagrahapura (Hindistanda ehir), 286.
Ramitan (Buharann eski payitaht), 188.
Richthofen, 32, 42, 43, 46, 161, 254.
Roha, 308.
Rb (Toharistanda ehir), 341.
Rubens Duval, 314.
Rubruk, 301.

S-

Sa-ku Wu-jen (inde hizmet veren general), 151.

Sa-mo-kien (Semerkand), 182.
Sa-pao (nehir), 182.
Sa-pi-po-sien (yanllkla Kk Pulu kral olarak biliniyor), 176.
Sa-po tarkan (Kapia elisi), 302, 364.
Saalibi (Tarihi), 306, 365.
Sabar (halk), 315.
Sabir-ler, 293.
Saganiyan (aganyan), 286, 292.
Sai-kia-en (kem), 282.
Saka-lar, 104.
San-lan se-kin (Karluk boy beyi), 398.
San-mi (Kuann gneyinde da), 52, 84, 300, 301, 328.
San-pen-ni-lo-se (Kapiada ile), 343.
 464/491
Sang Hiao-yen (inli subay), 378.
Sang Hien-ho (inli general) 51.
Sang-kan (nehir), 284, 285.
Saray- Asm (Toharistanda ehir), 341.
Sarhad (Wahanda bir yer), 209, 345.
Sar Kanal, 171.
Sar Trgiler, 78, 124, 352.
Sarkl, 92, 108.
Sr (yer ad), 230.
Sarikol, 172.
Sarurgur (halk), 315.
Ssn-ler, 7, 280, 285, 292, 303, 305, 322, 323, 324, 345, 347, 360, 369, 370,
371.
Satuk Bura Han, 126.
Sayan dalar, 140, 287.
Sayram, 31, 302.
Schlegel (yazar), 61, 85.
Scultor (Askel?), 295.
Se-ao-ye-o (in unvan), 43.
Se-fa (Trk unvan), 42.
Se-hun (Tarm), 31.
Se-kie (Uygur kabilesi), 83, 108, 109, 129, 130, 132, 133, 134, 385, 399.
Se-kin (Trk unvan), 14, 49, 57, 63, 65, 66, 68, 79, 89, 91, 94, 96, 100, 108, 109,
121, 131, 132, 188, 200, 220, 225, 240, 269, 315, 339, 350, 383, 390, 398, 414, 422,
424, 425, 441.
Se-kin Nu-tu-lu, 98.
Se-kin-tI (Ke hkimi), 122, 200, 269, 422, 424, 425, 426.
Se-ma (in memuri derecesi), 9, 133, 136, 184, 250, 258, 271, 272, 289, 325,
344, 442.
Se-ma eng (Se-ma Tsienin yorumcusu), 184.
Se-ma Tsien, 9, 136, 184, 209, 258, 271, 272, 325, 344.
Se-mo (Bat blgesinde lke), 219.
Se-pi-mo-yn (Bamyan yaknlarnda da), 217.
 465/491
Se-ta (Hie-tie hkmdar), 398.
Sebeos (Tarihi), 305, 307, 310, 316, 320, 321.
Secistn, 323, 345.
Selenga nehri, 131, 140.
Selevkiya, 441.
Semerkant, 6, 33, 182, 185, 186, 187, 188, 190, 191, 192, 194, 197, 198, 200, 202,
211, 263, 269, 354, 356, 357, 358, 359, 360, 362, 365, 383, 394, 401, 407, 411, 417,
421, 422, 430, 432, 440, 441, 445, 447, 449.
Seng-ho-pu-lo (Singapur), 224.
Serendib (Seylan), 292.
Seres (- lkesi), 297.
Serinda (lke), 297.
Seyhun, 32.
Seylan Serendib), 292.
Si (ile), 30
Si e-hu Kaan, 55, 56, 63, 64, 87, 88, 233.
Si y ki (Corafya kitab), 33, 42, 85, 167, 175, 178, 189, 192, 197, 199, 210, 220,
252, 254.
Si y ui tao ki (Corafya kitab), 28, 29, 30, 31, 35, 36, 37, 42, 46, 49, 160, 161,
177, 248, 300, 338.
Si Yan-king (inli general), 205, 208.
Si-an (ehir), 69, 82.
Si-ang (Kao-ang blgesinde ile), 152.
Si-eng (Han dneminde Kao-k), 136.
Si-fung (Bamyanda ile), 106.
Si-hai (Bat Denizi), 105.
Si-i-pI (askeri karakol), 30.
Si-jung (Bat blgesinde ile), 104.
Si-ki-mi-si-ti (Skimit), 104, 341.
Si-kian (Ahsiket), 201.
Si-kie ke se-kin (A-si-kie ke sekin), 68, 109.
Si-leu (Bat blgesinde ile), 105.
Si-lin (askeri karakol), 37.
 466/491
Si-mi-yen (Simincan), 104.
Si-mien (Toharistanda ehir), 104.
Si-ning (Kan-suda ehir), 202, 239, 325.
Si-no (Su-pI kralnn olu), 226.
Si-l Gl, 366.
Si-pi Kaan (Mo-ho-tu hu k-li sipi kaan), 26, 87, 137, 253.
Si-an (Hotann bakenti), 173.
Si-wan (Bamyanda ile), 106, 182.
Si-wan-kin (Semerkand), 182, 191.
Si-ye Han dneminde Dou Trkis- tan krall), 171.
Si-yen (Bibalk yaknnda ehir), 36, 103.
Siao An (Kk Hargan), 334.
Siao Se-ye (inli general), 67, 68,
98, 100, 101, 135, 170, 387.
Siao-e (Aksunun dousunda ehir), 31.
Sicilyal Paul, 303.
Sie Jen-kui (inli general), 237.
Sie K (Tsin kral), 51.
Sie Wan-kn (inli general), 151, 152.
Sie Wan-pei (inli subay), 163.
Sie-fung (Bamyanda kurulan bir hkumet), 217, 344.
Sie-mo-i (KI-pi kabilesi beyi), 399.
Sie-po A-na-i (Karaar prens ailesi yesi), 159, 235.
Sie-sa (Uygur kabilesi), 83.
Sie-to (Pu-lnn payitaht), 204, 442.
Sie-yen-to, 12, 13, 54, 55, 87, 129, 130, 131, 132, 133, 137, 150, 291, 379, 381,
382, 383, 384, 387, 388.
Sie-y (Zabulistan), 201, 203, 216, 217, 259, 264, 269, 396, 410, 411, 421, 432,
433, 442.
Sien-o (Selenga), 140.
Sien-tien (712 dnemi), 141, 142, 249, 396.
Sien-y ung-tung (inli general), 366.
 467/491
Sih-ma Chien (Se-ma Tsien), 9, 104, 106.
Silzibul (stemi), 289, 290, 291, 295, 321.
Simincan, 104, 341.
Sin Leao-l (inli subay), 151.
Sin-eng (Tokmak-Talas arasnda bir yer), 28, 34.
Sin-I (- Prensesi), 48.
Sin-li (ile), 389.
Sin-tu (Sindu=ndus), 215.
Sincibu (stemi), 288, 289, 290, 291, 292.
Sind, 215.
Sinhapura (Singapur), 224.
Sir, 291.
Sir-derya, 16, 32, 187, 192, 193, 197, 201, 260, 324, 355, 356, 357, 358, 359, 371.
Sir-i-kol (Viktorya Gl), 172. Sir-i-kuh, 172.
Sirikul (Sir-I-kol), 108.
Sisgan (blge), 314.
Siu-sien (Ki-pinin payitaht), 105, 179, 181, 343.
Siun (Honanda kaza), 84.
Skimicht (kami, Toharistanda ehir), 104.
Slav-lar, 317.
Smbat Bagratuni, 316.
So-i (Kk Pu-lde nehir), 204, 205, 207, 209, 409.
So-ko (Trgi beyi), 75, 76, 101, 102, 116, 117, 118, 242, 243, 245, 247, 248, 249,
337, 349, 350, 395, 396.
So-le (Hu-mide ehir), 209, 345.
So-le-so-ho (Wahanda ehir), 106, 209, 345.
So-li (Sr nehri), 230.
So-ling (Selenga), 131.
Soan dalar, 218, 267, 416.
Sodiyan (a), 16, 188, 286, 297.
Sparzgun (Trk beyi), 312, 316.
Srinagar (Kamirin payitaht), 222.
 468/491
Srong-tsan Gam-po (Tibet hkmdar), 332.
Stembi (stemi), 310, 314.
Su Hai-eng (inli general), 11, 71, 97, 163, 169.
Su Ting-fang (inli general), 67, 68, 97, 98, 99, 100, 108, 109, 135,
Su-ba, 28, 29.
Su-u, 184, 258.
Su-fa Pu-ke (Kua hkimi), 162.
Su-fa Tie (Kua hkimi), 162, 378.
Su-hie (Eski Sod beylii), 199.
Su-I (Bat blgesinde ile), 106.
Su-ki (Kua hkimi), 165, 166, 433, 438.
Su-kia (Kie-i hkimi), 274, 364, 440.
Su-lu-fung (Aksunun kuzeydousunde yer ad), 32.
Su-le (Kagar), 6, 76, 122, 160, 168, 169, 171, 204, 218, 238, 267, 334, 389, 394,
412, 442.
Su-li (Sulik0Sodiyana; Bat blgesinde ehir ve ile), 105, 280, 399, 411, 433,
441.
Su-li-si-tan Suristan), 433, 441.
Su-lu (Trgi han), 76, 77, 78, 115, 116, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 142, 170, 193,
200, 269, 350, 351, 352, 362, 402, 403, 408, 420, 424, 425, 429.
Su-lu-kie (Tls kabilesi?), 170.
Su-pi (Si-uan batsnda ehir), 6, 225.
Su-po-un (Li-po-ung olarak okumal), 158, 159, 235.
Su-e (Suinin hatal yazm: Tokmak/u nehri), 33, 192, 205, 210.
Su-e-li-i (Kk Pu-l kral), 205, 210.
Su-to (Toharistanda ile), 104.
Su-tsung (in imparatoru), 214, 367, 448.
Su-tu (Muhtemelen uturkes, ama kesinlikle Sutruana deil), 68, 99, 135, 178,
189.
Su-tu-pu-lo (Chao kral), 269, 421.
Su-tu-e-na (Sutruana), 196.
Su-tu-e-ni (Sutruana), 189.
Su-tui-s?a-na Sutruana), 189, 196.
 469/491
Su-ye ui en (bkz. Su-e), 33.
Sudna (Prens, bir jataka kahraman), 288.
Sui (hanedan), 19, 44, 48, 49, 50, 51, 52, 81, 84, 144, 147, 148, 151, 157, 170, 179,
180, 185, 190, 199, 226, 228, 237, 315, 326, 327, 330, 375, 376, 404, 424.
Sui-ho (nehir), 90.
Sui-e (Tokmak), 33, 37, 57, 66, 68, 74, 76, 89, 92, 99, 111, 112, 114, 115, 116, 117,
121, 122, 124, 126, 159, 167, 193, 195, 196, 238, 335, 339, 348, 350, 389, 394, 395.
Sui-u (Sui hanedan tarihi), 41, 42, 47, 80, 81, 82, 83, 131, 143, 144, 145, 168,
170, 179, 182, 187, 188, 190, 191, 192, 193, 210, 214, 228, 283, 284, 290, 307, 315,
344, 399.
Sui-yan (Kk Pu-l), 204.
Sul (Curcan ve Dihistan prensi), 351.
Sung (Vilayet), 138, 143, 147, 237, 354, 403, 405, 409.
Sung Ki (Tang-unun redaktrlerinden birisi), 145.
Sung Yn (Udyana ve Gandahara gnderilen inli grevli), 106, 171, 214, 215,
220, 287, 288, 409.
Sung-pan (Si-uanda sancak), 237.
Sung-i-ku (kabile), 105.
Suo Se-kin (Trgi beyi), 200, 422.
Surastana (Persiann bakenti), 441.
Surhab (nehir), 220, 224, 343.
Suristan (lke), 433, 441.
Suriye, 149, 189, 198, 205, 209, 227, 228, 262, 306, 309, 314, 316, 322, 370,
403, 436, 441.
Sutruana (Ura-tbe), 68, 135, 189, 196.
Sutruna (Ura-tbe), 189.
S Sung (Si y ui tao kinin yazar), 28, 146, 147, 248, 338.
S-hai (Kar Gl), 33.
San-ti (ile), 65.
Swt, 177, 178, 179, 280.
 470/491

a-a ung-I (inli general)), 239.

a-u (Bugnk Kan-suda bir ile) , 357.
a-lan (lke), 436, 437.
a-le (Kagar), 287.
a-l (Bat blgesinde ile), 104.
a-po-lio (e-tunun lkab), 23, 25, 41, 48, 79, 80, 81, 82, 282.
a-po-lo Kaan Ho-lunun unvan), 64, 67, 94, 390.
a-po-lo e-hu (Toharistan yabgusu; Ho-lunun unvan), 59, 63, 91, 385.
a-e-pi (Prens), 199.
a-to (Trk kabilesi), 61, 103, 139, 140, 141, 142, 338, 396, 397, 413.
a-to Fu-kuo (u-ye reisi), 141, 142, 397, 413.
a-to Kin-an ((u-ye reisi), 141, 396, 397.
a-to Na-su (i-pi kabilesi reisi), 140.
aba (abe, Trk hakan), 306, 307.
aburan (ehir), 319.
ah-deri (yer ad), 224.
ahin (ranl general), 317.
ahruh (Timurun olu), 337.
ahvaraga (ahrbaraz), 320.
amahi (ehir), 319.
amkor (ehir), 319.
an (Bugnk Si-ning), 142, 436.
an Krall, 142, 413.
an-si (inde eyelet), 51, 69, 90, 133, 151, 284, 285.
an-si tung i (ince tarih kitab), 90.
an-an (Lob-norun gneyinde prenslik), 59, 90.
an-y (yabgu), 69, 134, 382.
an-y tai (an-sinin kuzeyinde yer ad), 134.
andur geidi, 409.
 471/491
ang-mi (Yassinin baka bir ad), 178, 179, 408, 409.
ao-fen (vufr), 447.
ao-k (Bat blgesinde bir kabile), 104.
ao-e-fen (Harezm hkmdar), 198.
ara (ath), 319.
arar (ehir), 319.
arikar (yer ad), 342.
a (Takent), 68, 109, 197, 201, 292.
at (ad), 319.
vufar, 447.
awa (aba), 307.
e Krall, 424, 433.
e Ta-nai (Ta-naia bkz.), 49.
e-e ehri, 33.
e-fu-pe (veya e-fu-pi: Kang, Semerkant kral), 83, 182.
e-hu (yabgu), 13, 24, 26, 52, 53, 54, 56, 58, 60, 88, 137, 147, 149, 155, 158, 164,
175, 176, 185, 210, 228, 233, 251, 253, 254, 256, 331, 332, 369, 376, 377, 412, 429,
444.
e-hu (yabgu) Kaan, 13, 24, 53, 91, 137, 228, 376, 377.
e-hu (yabgu) Tien, 175.
e-hu (yabgu) Yao, 176.
e-hui (in askeri karakolu), 34.
e-ki-ni (ignan), 218, 219.
e-kien mo-ho (baga) se-li-fa (Kua kralnn unvan), 162.
e-kui Kaan, 24, 25, 26, 52, 63, 83, 84, 193, 300, 301, 326, 328.
e-li (Kavad iroya), 213, 228, 273, 364, 410.
e-li ang-kia-lo (veya e-li mangkia-lo), 213, 273.
e-lo-man (Haminin kuzeyindeki da), 46.
e-lun (Juan-juan han), 283.
e-mi (itral; bir bitki), 6, 215, 287, 409.
e-ni (ignan), 206, 218, 219, 259.
e-po (Gandaharn eski ad), 287, 288.
 472/491
e-po-lo (Gandahar Krall), 288.
e-e (Takent yaknlarnda nehir), 108, 109.
e-o-ti (Trk kabilesi), 64, 93, 100, 102, 193, 336.
e-o-ti tun-o (e-o-ti kabilesi kral), 100.
e-tu (Dou Trk hakan), 80, 81, 290.
e-ti-leang (e-ti-hen olarak okuyun: tikan), 190.
e-ti-mi (stemi-han), 23, 79, 93, 107, 281, 282, 305, 314, 325.
e-y (Zabulistan kral), 269, 421.
ehr-i sebz (Ke), 339.
eki (ehir), 319.
en-tu (Bat blgesinde ile), 104.
en-y-tai (bkz. an-y tai), 65.
eng-li (698-699 dnemi), 114, 117.
i Hin (bkz. A-i-na Hin), 78.
i Ning (Leang-u valisi), 325.
i-i A-pu-se (Trgi beyi), 120.
i-lo-i-to (iladitya), 393.
i-pi (Trk hakan), 13, 50, 85, 95, 137, 140, 327.
i-tsu (in imparatoru), 283.
i-wei (Tonguz halk), 329.
ignan, 218, 360.
iroya (Kavad -), 228, 318, 319.
irvan, 319.
o a-hu (Satruana kral), 191, 412, 447.
o-fang (eyalet), 249, 250, 449.
o-li (Buhara kralnn lkab), 187.
o-ping (anside vilayet), 65, 327.
o-wei (rvasti), 287.
u-ung (Kui Hua Kaan), 118, 350, 396.
u-li (Bat blgesinde ile), 105.
u-man (uman), 105, 255, 259, 342.
u-nu ad (Takent hkimi?), 68.
 473/491
u-ni-i kabilesi, 65, 94, 97, 100, 101, 103, 109, 115, 123, 142, 169, 333, 337, 350,
352, 384, 396.
u-ni-i u-pan o, 94, 100, 337.
u-e (Bat blgesinde ehir), 105.
u-ti (Krallk), 198.
u-tun (Tu-y-hunlarn bir ehri), 325.
uang-ho (Borotala), 64, 67, 68, 99,
101, 102, 108, 390, 391.
uang-tsn (Bat blgesinde ile), 104.
uay-tu-a-na (Satruana), 189.
ui-kien (ehir), 34.
ui-king (ince eser ad), 48.
uman (u-man), 259, 342, 360.
un-i wang (Takent ha?kimine verilen unvan), 123.
un-wen (Bat blgesinde ehir), 105.

Tai-ping (- prensesi), 249.

Tai-pu-king (Tai-pu erkan), 249.
Tai-ang-huang (Kao-tsunun unvan), 88, 89.
Tai-tsung (Li i-min), 13, 50, 51, 54, 55, 56, 60, 61, 62, 69, 70, 85, 87, 88, 90,
132, 133, 134, 138, 139, 149, 157, 160, 162, 168, 180, 185, 188, 190, 234, 328, 330,
332, 333, 377, 379, 388, 389, 414.
Tai-ye, 74.
Tai-yen (435-439 dnemi), 173.
Tan-han (da), 12, 13, 81, 137.
Tan-han Kaan (Dou Trk hakan), 81.
Tan-k (da), 207.
 474/491
Tan-to (Bat blgesinde ile), 106, 343.
Tang hanedan, 29, 35, 49, 51, 54, 60, 63, 64, 85, 86, 95, 105, 119, 144, 145, 146,
150, 151, 152, 158, 164, 169, 170, 175, 178, 179, 180, 182, 191, 195, 198, 203, 204,
214, 256, 266, 272, 311, 327, 328, 330, 337, 338, 340, 344, 347, 375, 381, 388, 404,
415, 434.
Tang Hiu-king (inli subay), 238, 241.
Tang Kia-hui (inli komiser), 115, 159, 350.
Tang Kien (inli subay), 150, 380.
Tang-u (ince eser ad), 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 46, 47, 48,
49, 50, 51, 53, 54, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 75, 76, 78, 79, 80, 82,
83, 84, 88, 90, 91, 96, 97, 100, 101, 102, 106, 108, 110, 112, 118, 119, 120, 122, 124,
125, 126, 129, 130, 132, 134, 137, 138, 139, 140, 143, 145, 149, 153, 156, 157, 158,
160, 161, 163, 164, 166, 168, 169, 171, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 182, 185,
186, 187, 193, 194, 199, 203, 206, 208, 209, 210, 211, 215, 216, 217, 218, 220, 222,
224, 227, 228, 230, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 244, 258, 259, 262, 267, 270,
273, 279, 281, 285, 288, 300, 321, 322, 330, 334, 335, 337, 338, 339, 340, 341,
342, 344, 349, 350, 352, 353, 354, 362, 390, 392, 393, 394, 400, 403, 404, 406,
412, 415, 417, 422, 425, 427, 433, 434, 435, 436, 438, 442, 444, 446, 447.
Tao-hua-i (inlilerin genel ad), 293.
Tao-hui (Toharistanda ile), 104.
Te-kin a, 181.
Te-kien se-kin (Uygur beyi), 132.
Te-le (Tls), 49, 129, 131, 288, 404, 428, 430, 433, 445.
Te-le-man vadisi, 218.
T-pang-li (Trk beyi), 125.
Tiao-i (Bir krallk), 53, 105, 340, 342.
Tiao-lu (679 yl dnemi), 110, 230.
Tie-le (Tls, Te-le), 41, 42, 49, 52, 55, 65, 83, 85, 129, 131, 136, 137, 141, 148,
163, 170, 226, 232, 234, 315, 381, 385, 387.
Tien Jen-wan (inli subay), 206.
Tien Yang-ming (inin An-si askeri valisi), 166, 348, 395.
Tien-u (Hindistan), 180, 215, 287, 386.
Tien-ma (uman), 105, 255, 342.
Tien-a (Hotanda kurulan in hkumeti), 76.
 475/491
Tien-an (Tanr Dalar), 28, 46, 61, 91, 136, 140, 155, 184, 334, 367, 391.
Tien-u (690-691 dnemi), 73, 166, 347, 393.
Ting (ile), 35, 36, 64, 74, 93, 94, 96, 112, 116, 117, 140, 155, 335.
Ting-u (Bibalk, Tsi-mu-sa), 390.
To-le-man (vadi), 206.
To-pa (Wei ailesinin soy ad), 129, 210, 231, 285, 290, 436, 447.
To-pa-se-tan (Taberistan), 230, 434, 435, 436, 437.
To-po kaan, 79, 81, 212, 282.
To-to-ko (askeri karakol), 37.
Tong-lo (Tongra/kabile), 13, 129, 130, 131, 132, 133, 135, 137, 232, 315.
Tong-o ad, 24.
Tou Hien (inli general), 65.
Tu Kien-te, 48.
Tu u tsi eng (ince eser ad), 90.
Tu-ho-sien (Trgi beyi), 7, 78, 116, 121, 122, 123, 193, 200, 202, 269, 270, 352,
362, 424, 426.
Tu-ki-i (Trgiler), 64, 66, 74, 94, 100, 113, 114, 115, 118, 120, 122, 124.
Tu-ku-hun (Tu-y-hun), 51, 83, 84, 236, 237, 238, 241.
Tu-ke-ki-i (Trgi), 396, 420.
Tu-ke-i (Trgi), 114.
Tu-lu-fan (Turfan), 146.
Tu-tung dalar, 173.
Tu-ta tarkan, 98.
Tu-to, 172.
Tu-wu (Tu-mann babas, ulu yabgu), 23, 79.
Tu-y-hun (kabile), 9, 25, 325, 346, 358, 376.
Tung Geidi, 366.
Tung kien kang mu (ince eser ad), 50, 51, 52, 65, 78, 79, 90, 91, 97, 120, 133,
138, 140, 146, 205, 237, 238, 325, 332.
Tung ad Tse-ki, 214.
Tung e-hu (yabgu) Kaan, 52, 84, 86, 87, 321.
Tung tu-tun, 57.
 476/491
Tung tegin, 138.
Tung Tien, 182, 196, 198, 354, 365.
Tung tudun, 89.
Ta Y-i kurallar, 179.
Ta Ye-i (skit halk), 104, 184, 214, 227, 341.
Ta-a-i-lo (Takaila), 224.
Ta-fei (Buhayn Gl), 237, 346.
Ta-han (Eftalit blgesinde kurulan hkumet), 104, 342.
Ta-hia (Han dnemine ait bir krallk), 104, 211, 214.
Ta-ho (Dicle nehri), 227.
Ta-kin (da), 82.
Ta-lan (Tanr Dalarnn kuzeyinde hkumet), 103.
Ta-li-fu (Yn-nanda), 166, 366.
Ta-li-lo (Dardistanda yer ad), 178.
Ta-li-po-ho (Bat blgesinde ehir), 105.
Ta-ling (boaz), 114.
Ta-lo-pien (A-po, Tremen, Dou Trk kaan), 23, 25, 41, 48, 79, 80, 81, 82,
282.
Ta-lo-se (Talas veya Taraz), 34, 62, 63, 98, 121, 122, 126, 167, 195, 196.
Ta-man (Bat Trk kaan, bkz. ulo Kaan), 24, 41, 83, 436, 437.
Ta-mo (Tirmiz; Karluk e-si kabile- si topraklarnda kurulan hkumet), 103,
106, 125, 178, 220, 305, 337, 344, 350, 408, 409, 435, 448.
Ta-mo-in-to-ho-se (Udyana kral), 178.
Ta-mo-si-tie-ti (Wahan), 409.
Ta-mu-i (Toharistan kralnn elisi), 361, 371.
Ta-nai tegin (bkz. A-i-na Ta-nai), 49.
Ta-e (ehir), 31, 79, 103, 115, 354, 437, 442.
Ta-eng-pa vadisi, 45.
Ta-i (Tazi; Araplar), 110, 111, 116, 178, 186, 192, 194, 195, 202, 205, 209, 212,
229, 260, 262, 265, 337, 351, 399, 407, 409, 411, 413, 415, 419, 427, 432, 433, 436,
437, 438, 442, 445, 448, 449.
Ta-i-li (Karluk kabilesi), 116, 125, 350.
Ta-tan (ile), 104.
 477/491
Ta-tu Kaan, 23, 24, 25, 41, 42, 45, 52, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 131, 144, 282, 283,
290, 299, 300, 305, 313, 314, 326.
Ta-tung (an-sinin kuzeyinde vilayet), 65, 285.
Ta-te-li (Dou Trkistan ehri), 176, 177.
Ta-tsin (Bat blgesinde ile), 106.
Ta-tu Kaan, 24, 47, 50, 56, 66, 83, 84, 144, 147, 182, 213, 255, 305, 379.
Ta-tu-pa, 84, 376.
Ta-ye (605-616 dnemi), 42, 47, 51, 84, 131, 144, 148, 161, 182, 191, 192, 193,
199.
Ta-yan (Han dneminde bir krallk; Tang dneminde Takent beylii), 111,
192, 194, 196, 202, 214, 258, 339.
Ta-yn si (Tokmakta tapnak), 76.
Tabelgu (yer ad), 29.
Taberi, 188, 230, 286, 288, 289, 290, 291, 306, 352, 408, 414.
Taberistan, 230, 231, 363, 430, 434, 435, 436, 437.
Tabga-lar, 293, 330.
Tagma-tarhan, 302.
Tai (krallk), 250, 285.
Taks?aila (Hindistanda ehir), 224.
Talas, 27, 34, 53, 61, 62, 63, 64, 98, 99, 116, 121, 122, 167, 194, 195, 196, 254,
302, 333, 339, 348, 351, 353, 355, 362, 365, 366, 367, 434.
Talekan, 15, 106, 286, 316, 330, 341, 344, 345.
Taman Tarkan, 302.
Tamir, 41.
Tan (Kaydu gle dklen bir ay), 28.
Tan Tao-hui (inli subay), 96, 140.
Tan-kie (ran ah Ardeir), 228.
Tan-nou (Ju-tan), 290.
Tan-no-pu-li (hayali bir kii), 290.
Tanais (nehir), 295.
Tang-hiang (halk), 138.
Tangnu dalar, 140.
Tanr Dalar (Tien-an), 27, 146, 367, 387.
 478/491
Tao-li (Kao-ping kral), 54, 86, 252, 377.
Tarapida (Kamir kral), 268.
Tardu Trkleri, 220.
Tarm, 31, 248.
Tarkan (trk unvan), 121, 213, 220, 225, 302.
Tarkhn (Semerkant kral), 186, 357.
Tarniak (kabile), 294.
Ta-kurgan, 6, 171, 172, 206, 287, 332.
Taugast (Tabga, inliler), 293, 311, 313, 316.
Taugats (Taugast), 293.
Tazi (Araplar), 111, 186, 194, 195, 340, 391.
Tekis vadisi, 301, 312, 328, 329.
Telangut (Telengit), 129, 133, 392.
Teng-li-i lo-mi-i (Tegride bolmu; Trgi reisi), 443.
Teng-nu-l-tai (ren-abirgan dalarnda geit ad), 37.
Ter Veroy, 319.
Te (kral), 408.
Thakkana (Sankrite teginin yazm ekli), 288.
Thophylacte Simocatta (Bizansl yazar), 293, 301, 303, 307, 308, 309, 310.
Thomsen (Bilim adam), 23, 41, 58, 59, 75, 77, 130, 131, 187, 199, 239, 279, 281,
293, 302, 330, 338, 349, 357.
Ti-o (Ke kral), 199.
Tiberius Sezar, 303.
Tibet, 14, 15, 30, 36, 77, 110, 114, 117, 120, 142, 160, 166, 169, 170, 175, 202, 203,
204, 205, 206, 208, 209, 213, 221, 223, 225, 226, 236, 237, 238, 239, 240, 243,
244, 245, 246, 247, 260, 264, 265, 271, 273, 274, 323, 332, 333, 346, 347, 348, 351,
353, 354, 355, 356, 358, 359, 361, 362, 363, 364, 386, 392, 395, 396, 409, 416, 438,
440.
Tie-ang , 104.
Tie-li tegin, 24, 55, 87.
Tie-e-kia-yen, 219.
Tie-yn, 25, 64, 65, 66, 67, 68, 94, 99, 100, 390.
Tien-ke (Ta-tu Kaan), 81.
 479/491
Tien-e (Tegin), 193.
Tiflis, 317, 319, 320.
Til (Kara; nehir), 312.
Timur, 337.
Ting-ling (kabile), 104.
Ting-yan (ile, ehir), 115, 249.
Tirmiz, 286, 344, 435, 436, 437.
To-ho (ehir), 163, 235.
To-i Gl, 170.
To-lan ta-kan, 423.
To-lan-ko (Uygur kabilesi), 129, 130, 133, 392.
To-le-kien (Talekan), 106, 344.
To-lo-se (Kara rt vadisi), 63, 135.
To-mi (Si-uann batsnda bir lke), 6, 133, 225, 226.
To-mi Kaan, 388.
To-si (tanr), 190, 191, 429.
To-ta (Karluklarn yaadklar topraklarda bir da ad), 125.
Tohi (Hindistanda nehir), 224.
Tokmak (Sui-e), 27, 28, 32, 33, 34, 36, 37, 57, 66, 76, 89, 111, 112, 114, 115, 116,
117, 122, 126, 159, 160, 164, 167, 194, 195, 196, 204, 230, 238, 246, 253, 254, 280,
323, 329, 339, 347, 348, 349, 350, 351, 354, 355, 362, 367, 389, 394, 395.
Toksun (yer ad), 29, 60.
Tola nehri, 132, 138, 197, 284, 315.
Tongra kabilesi, 12, 13, 129, 130, 133, 137.
Tonguz (halk), 284, 325.
Tonkin (blge), 366.
Tou kien-t (inli asi), 52.
Tls (kabileleri), 41, 42, 49, 52, 55, 65, 66, 83, 85, 87, 129, 131, 136, 137, 141,
148, 163, 170, 226, 232, 234, 284, 288, 291, 300, 315, 326, 329, 381, 385, 387, 399,
404.
Tsao (Chao), 84, 163, 179, 235, 269, 334, 362, 363, 375, 376, 428.
Tsao Kung (inli subay), 84.
Tsao Ki-u (inli general), 163, 235.
 480/491
Tse-e Lo Hong-i (inli memur), 94.
Tsi-mi (krallk), 146.
Tsien Han-u (ince eser), 32, 146, 147, 171, 184, 271.
Tsin (hanedan), 50, 51, 151, 168, 190, 239.
Tsing-i (Issk Gl), 33.
Tsing-hai (Kke nor), 14, 205, 240.
Tsui Tun-li (inli subay), 134.
Tsung-ling (Soan dalar), 14, 62, 92, 108, 109, 162, 167, 171, 172, 173, 179, 180,
184, 195, 206, 210, 215, 218, 219.
Tsung-an (kaza), 96, 151.
Tsan-hu-i-tien (Bat blgesinde ehir), 105.
Tsan-po (Tibetde memuri unvan), 241.
Tsan-pu (Tibetde kral unvan), 244.
Tse-ho (Han dneminde Bat Trkistanda krallk), 171.
Tse-teng (ile), 399.
Tsi-ling (Zereng?), 107, 229, 322, 323, 345.
Tsi-nan (ile), 171.
Tsi-si (kaza), 115, 119, 121, 269, 350, 422.
Tsie-tu-i Ko-u Han (Tibet hkmdar), 226.
Tsien-na (Kapiada ehir), 105.
Tsing (nehir), 37.
Tsing-en kn (Urumi ile Kur-karaussu arasnda ehir), 36.
Tsing-ts (Eski Dou Hotan krall), 176.
Tsing-yan (Kan-suda kaza), 50.
Tso-tien (Tang imparatoriesi), 237, 240, 241, 244.
Tsu-ho (?), 58, 90, 139.
Tsung u-ko (in devlet erkan), 75, 117, 243, 244, 247, 248, 249.
Ts-mo (krallk), 59.
Tu Huai-pao ((inli subay), 112.
Tu Huan (King hing ki adl kitabn yazar), 354, 365, 436.
Tu Sien (inli subay), 76, 77, 119, 120, 166, 176.
Tu Yu (ince eser), 146, 182, 196, 198, 354, 365.
 481/491
Tu-ho (Semerkand hkimi Gurekin olu), 186, 187, 210, 269, 362, 417, 421,
440.
Tu-hun (Tarkhon, Semerkant kral), 186, 357.
Tu-ki-i (Karaar hkimi), 136, 157, 158, 159, 378, 384, 414, 420.
Tu-ki-i (Trgi), 64, 123, 245, 269, 337, 396, 400, 402, 408, 412, 414, 419, 420,
422, 423, 428, 431, 432, 435, 438, 439, 443, 445, 447, 450.
Tu-kin tepeleri, 41, 289.
Tu-lan Kaan, 42, 82.
Tu-li-e-na (Satruana), 196.
Tu-lo (Bat Trk kaan), 132, 136, 138, 224, 315.
Tu-lo-wu (Dokuz Uygur kabilesinden biri), 136.
Tu-lu (kabile grubu), 24, 26, 45, 49, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 70,
72, 74, 88, 89, 91, 93, 97, 100, 103, 109, 114, 115, 116, 124, 139, 142, 170, 193, 238,
304, 331, 332, 347, 350, 378, 396, 397, 398.
Tu-man (l-han), 68, 69, 108, 109.
Tu-mo (Kar nehri), 121, 122, 352, 353.
Tu-pan (lke), 436.
Tu-po-po-ti (Semerkant hkimi), 186, 394.
Tu-po (Uygur kabilesi), 110, 121, 395, 396.
Tu-pu Kaan (A-i-na o-ln unvan), 233.
Tu-sa po-ti (Buhara hkimi), 262.
Tu-ta tarkan (Trk beyi), 67.
Tu-tan (Trk beyi), 115, 349, 350.
Tu-tsa (prens), 166.
Tu-tsin (Turfann batsnda bir ehir), 28.
Tu-wei-kien (da), 138.
Tu-wu (ulu yabgu), 48.
Tu-wu kuo-pa ke Kaan, 24, 51.
Tudun (Trk unvan), 49, 53, 57, 59, 60, 90, 159, 193, 220, 226, 329, 389, 434.
Tuada (Buhara hkimi), 6, 188, 262, 360, 362.
Tuldih (Theophylacte tarafndan zikredilen Trk hkmdar), 312, 316.
Tun-a-lewu-pa hi-li-pi tu-lu Kaan (Ni-u), 24.
Tun-a-po (yabgu), 122, 123, 270.
 482/491
Tun-huang, 42, 184, 258, 283, 404.
Tun-kien (ehir), 34.
Tun-pi-kia (Karluk beyi), 125, 443.
Tun-to eng (Eski Wu-sun payitaht), 32.
Tung eng (yer ad), 33.
Tung-lin (askeri karakol), 37.
Tung-wei (ile), 70.
Tung-yen (Tanr Dalar kuzeyinde hkumet), 103.
Tunguz (halk), 154, 210, 237, 285, 293, 294, 324, 346.
Turum (Bizans kaynaklarnda geen Trk beyi), 312, 316.
Trgi-ler, 33, 73, 75, 76, 77, 102, 103, 116, 117, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 142,
170, 195, 200, 202, 245, 266, 303, 304, 336, 337, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 359,
360, 362, 420, 426.
Trkistan, 62, 103, 160, 164, 221, 237, 292, 332, 334.

U--V

U-a (Udyana), 6, 177.

U-ang (Udyana), 177, 178, 182, 203, 204, 267, 408, 434.
U-fu-na (Udyana), 177.
U-kuan (Orhon nehri), 140.
U-li-o (Trk beyi), 61.
Uar (halk), 294, 312, 313.
Uarhonit-ler, 130.
Udyana (U-ang), 6, 177, 178, 179, 126, 129, 130, 131, 133, 134, 135, 136, 137,
138, 140, 146, 232, 282, 283, 284, 294, 302, 311, 312, 315, 316, 332, 333, 337, 354,
355, 368, 382, 385, 387, 388, 390, 391, 392, 399, 407, 445, 449.
boy (Karluklar), 125, 385, 428, 429, 435.
Turfan, 32.
 483/491
Vah (kaza), 343.
Vairamana, 175, 256, 354.
Valentin (Bat Trklerine giden Bizans elisi), 290, 299, 303, 304, 305, 312, 313,
326, 404.
Vardastana (farazi bir isim), 201.
Varhonit (Avarlar?), 130, 294, 295, 296, 304.
Vatapi (gnmzdeki Badami), 393.
Vivantara (bir jataka kahraman), 343.
Viernoye (Krgzistanda ehir), 279.
Viktorya Gl, 172.
Visdelou (bilim adam), 280.
Vitasta (Kamirde nehir), 222, 224.
Vivien de Saint-Martin (Fransz corafyac), 171, 172.
Volga (dil, til, Atil), 302, 368.
Volr (Kamirde gl), 223.

Wahan (Pamirde lke), 6, 7, 106, 172, 179, 204, 206, 209, 215, 218, 219, 220,
221, 259, 271, 287, 345, 360, 361, 362, 363, 408, 409, 414, 415, 418, 429, 434, 439,
444, 448, 449.
Wahan-derya, 209, 221.
Wahab (Surhab), 224, 343.
Wahuman (Avestadaki Vahu-man), 186.
Wak-ab (Amu-derya), 187.
Wan-hai (yer ad), 387.
Wang eng-kien (inli general), 196, 354.
Wang Fang-I (inli general), 112, 160, 170, 347.
Wang Hiao-kie (inli general), 114, 166.
 484/491
Wang Hsan-tse (inli eli), 333, 345, 386.
Wang Hui (inli subay), 115, 116, 119.
Wang King (inli eli), 304.
Wang Kn-uo (inli subay), 136.
Wang Ming-yan (inli subay), 212, 229, 334.
Wang i-ung (Taht mddeisi), 51, 52.
Wang Ting-fang (inli subay), 208.
Wang Yen-ti (inli eli), 146.
Wang-ting (Kovaciyanda kurulan hkumet), 107.
Wang-yen (Bamyan; Fan-yen-na), 217.
War-waliz (A-huan ehri),104, , 211, 341.
Wardn veya Wardana (ehir), 185.
Wagird (Ebul Fedada Wacird), 224.
Wei An-i (in devlet erkan), 249.
Wei eng (inli subay; Sui-unun yazar), 145, 152, 180.
Wei geidi, 171.
Wei u (Wei-unun yazar), 143, 144.
Wei Tai (inli eli), 420.
Wei Tsie (inli subay; imperator
Yangn elisi ve Si Fan ki adl eserin yazar), 45, 182, 183.
Wei-I (Hotan kraliyet ailesi soya- d), 120, 174, 175, 176, 266, 378, 392, 412,
420, 423.
Wei-i Fu-i (Hotan kral), 266.
Wei-i eng (Hotan kral), 176.
Wei-i Wu-mi (Hotan kral), 378.
Wei-i Yao (Hotan kral), 176.
Wei-hui (Ho-nanda kaza), 84.
Wei-jung (Yeke-ark ehri), 31.
Wei-la-sa-tan (Bamyanda ehir), 106.
Wei-li (Dou Trristanda bir krallk), 156.
Wei-ui (Toharistanda ile), 104.
Wen Wu-in (inli subay), 92.
 485/491
Wen-eng (inli subay), 332.
Wen-su (le; Han dneminde eski Wen-su krall), 31.
Wu-ang (Udyana), 215, 272, 361.
Wu-i-le (Trgi beyi), 74, 75, 116, 117, 242, 337, 348, 349, 394, 395.
Wu-ho (Uygurlar; Uygur beyi), 129, 134, 187, 221.
Wu-ho tarkan (Wahan kral), 221.
Wu-hu (Uygurlar; barbar reisi?; Amu-derya), 104, 113, 129, 134, 198, 210, 217,
414, 437.
Wu-huan (A-huan), 104.
Wu-i (Bat blgesinde ile), 106.
Wu-kung (inli hac), 6, 30, 31, 85, 176, 179, 181, 218, 222, 256, 257, 302, 364,
371, 409.
Wu-ki hiao-wei (resmi grev), 146.
Wu-kien (Semerkant hkimlerinden birinin olu), 190.
Wu-la-ho (Amu-deryann gneyindeki bir Bat krall), 106, 344.
Wu-le-kia (Gurek; Semerkant hki- mi), 186, 187, 263, 357, 360, 406.
Wu-li (Bat blgesinde ile), 105, 106, 213, 223, 418.
Wu-li-nan (Bat blgesinde ehir), 105.
Wu-li-to (Toharistan elisi; Kamir elisi), 213, 223, 418, 449.
Wu-li-to-nien (din adam), 418.
Wu-ling (Bat blgesinde ile), 105.
Wu-lo-an (Toharistan ehri), 104.
Wu-lo-hun (Toharistan ehri), 104.
Wu-lo-hun hatun (Uygur prensesi), 132.
Wu-lu (Trgi topraklarnda kurulan hkumet), 102, 117, 337, 349.
Wu-mi (Hotan kralnn ahsi ad), 174.
Wu-mo-yen (Bat blgesinde ehir), 105.
Wu-na-ho (Bat blgesinde krallk), 344.
Wu-san te-kin (Kapia kral, bkz. Te-kin-a), 422.
Wu-si (Bat blgesinde ehir), 105.
Wu-su-mi-i Kaan (Dou Trk hakan), 63, 125, 445.
Wu-su-wan-lo-an (Bat Trk beyi), 353, 423.
 486/491
Wu-sun (veya Usun), 32, 42, 46, 48, 52, 139, 161, 202, 214, 300, 329, 432.
Wu-a (Wah veya Vah), 342, 343.
Wu-tan (Bat blgesinde ile), 105.
Wu-tsai (askeri karakul), 36.
Wu-u (Fergana elisi), 449.
Wu-wei (Kan-suda kaza), 114, 166.
Wu-yang Siu (Tang-unun yazarlarndan), 145.

Ya an (Kin-ya da), 391.

Ya-k-lo (Irak- Arab), 436.
Yaovarman (Kanyakubca hkimi), 417.
Yai u (Hai-nan adasnda ile), 72.
Yak (nehir), 226.
Yamtar (tudun unvanl Trk beyi), 329.
Yang (Sui hanedan imparatoru), 43, 48, 49, 51, 52, 84, 148, 165, 185, 226, 289,
326, 327, 330, 404.
Yang u (inli general), 165.
Yang ung (inli general), 289.
Yang Hung-li (inli subay), 163, 234, 385.
Yang-su tegin (Tu-lu Kaan), 24, 41, 83.
Yang-y (Pamirlerde da), 218.
Yao (e-hu (yabgu) -), 176.
Yar-hoto (Turfan yaknnda yer ad), 28, 29, 34, 46, 111, 145, 390.
Yarkend, 62, 92, 171, 172, 193, 334.
Yassin (Kiu-wei; Kk Pu-l), 178, 179, 209, 358, 361, 408, 409, 416, 426, 438,
440, 441.
Yayk nehri, 302.
 487/491
Ye-a (Satruanadaki Yaksa ehri), 189.
Ye-ho (Wu-kungda geen bir krallk), 179.
Ye-le (Uruminin dou kesimi), 36.
Ye-li tegin (veya Yel-tegin), 257.
Ye-lo (veya Ye-lo-se vadisi), 135.
Ye-l u-tsai, 338.
Ye-ta (Eftalitler), 214, 285.
Ye-tai-i-li-to (Eftalitlere adn veren Hualarn kral), 285.
Ye-tie (nehir), 12, 13, 67, 137, 390.
Yeke-ark (Pu-huan; Dou Trkistanda yer ad), 31, 34, 115, 122, 163, 167, 206,
209, 235, 248, 287, 351, 359.
Yemen, 297.
Yen (ile), 96.
Yen-i (da), 226.
yen-hung-ta unvan, 42, 49, 220.
Yen-jan (askeri valilik), 65, 67, 96, 98, 133, 134, 387.
Yen-kI (Karaar), 5, 28, 29, 30, 34, 49, 56, 59, 76, 79, 88, 89, 90, 125, 129, 131,
150, 155, 156, 158, 159, 160, 166, 235, 248, 274, 332, 378, 384, 414, 420, 438.
Yen-lu (Tanr Dalarnn kuzeyinde bir ile), 103.
Yen-men (ehir), 327.
Yen-mie (Tls kabilesi), 170.
Yen-mien (Tls kabilesi ve bunlarn topraklarnda kurulan hkumet), 103, 113,
170, 338, 346, 347, 392.
Yen-mo da, 13, 137.
Yen-pi (Hu-lu-wu topraklarnda kurulan hkumet), 101, 103, 336.
Yen-tien-tie (Kua hkimi), 394.
Yen-tu-fu-yen (Karaar hkimi), 159.
Yen-tun (Ke kral), 269, 421.
Yen-tsai (Bat blgesinde ile), 104.
Yen-tsung (Editr), 252.
Yen-tse (Bat blgesinde ile), 105.
Yen-tu (Kagar yaknlarnda ile), 171.
 488/491
Yen-yao-pa (Yen-tien-tie), 394.
Yen-yu (kral), 166, 394.
Yengi (ehir), 302.
Yenisey, 140.
Yer-tegin, 306.
Yermuk, 309, 322.
Yezdigerd, 228, 229, 322, 323, 370.
Yezid, 351, 405.
Yin-ma Chan (yer ad), 51.
Yin-mi (Bat blgesinde ile), 105.
Ying (in devlet erkan), 116, 135, 387, 423.
Ying-po (bkz. Ying-su), 42.
Ying-so (Yulduz vadisi), 97, 102, 103, 130, 300, 337.
Yiu an-in (in devlet erkan), 378.
Yo-lo-ko (Uygur kabile beyi), 136.
Yo-a (Sir-deryann deiik bir ad), 192.
Yo-wu-ko (Uygur kabile beyi), 136.
Yorkun (nehir), 209.
Yu-eng (Ta-yann dousunda bir krallk), 258.
Yu-ling (Bat blgesinde ile), 133, 387.
Yulduz vadisi, 27, 49, 65, 95, 97, 130, 234, 300, 304, 333, 337, 384.
Yung (ile), 150.
Yung-ang (Kan-suda ehir), 84.
Yung-hui (650-655 dnemi)), 61, 64, 66, 96, 97, 125, 135, 140, 153, 156, 186, 197,
198, 211, 212, 229, 236, 389, 390.
Yung-ping (58-75 dnemi), 226.
Yung-u (?), 112, 142.
Yung-un (682 dnemi), 112.
Y e-nan (inli subay), 186.
Y-i (in unvan), 66.
Y-u (Aksu), 31.
Y-hai (sancak), 71, 109.
 489/491
Y-ki (Uygur topraklarnda kurulan hkumet), 133.
Y-kin (bitki tr), 177, 203, 216, 262.
Y-ku ad (Hie-li veya Kat l-hann olu), 25, 57, 59, 154, 155, 232.
Y-ling (Bat blgesinde ile), 105, 380.
Y-men kuan (geit), 46, 111.
Yu?-ni (Eski Sod krall), 192.
Y-u (askeri karakol), 30.
Y-tien (Hotan), 6, 31, 34, 120, 160, 169, 171, 173, 176, 211, 236, 238, 266, 267,
287, 340, 378, 384, 388, 389, 392, 393, 401, 412, 420, 423, 438.
Y-tsn (Bat blgesinde ile), 105.
Y-wen hanm (K Wen-tain hanm), 149.
Y-wen Hua-ki (General), 50, 84, 376.
Yan Hiao-yu (inli eli), 91.
Yan Li-en (inli subay), 134.
Yan Wei (Tonguz asll in hanedan), 129, 182, 187, 200, 220.
Yan-an (Takent hkiminin olu), 194.
Yan-ho (Uygurlar), 129.
Yan-king (A-i-na Mi-e), 25, 72, 113, 205, 208, 246, 347, 348.
Yan-k eng (Karaarn eski payitaht) 29.
Yan-tang (Badahan topraklarnda kurulan bir ile), 104.
Ye-i (Toharistan topraklarnda kurulan hkumet; ndo-skit halk), 14, 104,
141, 184, 211, 341, 390.
Ye-no (cce insanlar), 186, 401.
Ye-pan (Bat blgesinde kurulan hkumet ve Sui dneminde geen bir kabile),
106, 170, 344.
Ye-y-ti (tikan kuzeydousunda ehir), 190.
Yn-nan (Eyalet), 147, 366.

Z
 490/491
Zabender (halk), 294, 313.
Zabul (yabgu kelimesinin muadili), 291.
Zabulistan, 6, 180, 181, 201, 216, 217, 259, 264, 269, 286, 292, 342, 360, 361,
363, 396, 410, 411, 421, 432, 433, 442.
Zakhariya le Rhetor (Suriyeli tarih- i), 314.
Zambil (Zabulistan krallarnn unva- n), 216, 361.
Zap (nehir), 309.
Zarafan, 59, 90, 183, 187, 188, 190.
Zare (gl), 345.
Zaysan Gl, 337.
Zmarque (Silisyal, Bizans elisi), 299, 301, 302, 303, 304, 312, 404.
Zereng (inlilerin Tsi-lingiyle zdeletirilan farazi bir ehir), 323, 345.
Ziebel (Hazar hakan), 290, 291, 317, 321, 322.
Zitert Geidi, 37.
Ziyad b. Salih (Arap emri), 365.
@Created by PDF to ePub