Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Yl: 2009/1, Say: 9

Journal of Sleyman Demirel University Institue of Social Sciences Year:2009/1, Number: 9

TRK HUKUK TARHNDE DEVLET TEORSNN MEZHEP

DOKTRN EREVESNDE TEMELLENDRM
-Tarssnin Tuhfett-Trk Adl Eseri erevesinde Bir Analiz-

Muharrem KILI

ZET
Siyaset ve devlet kavram, felsefi, dini, hukuki vd. alanlarda geni bir
akademik ilgiye teorik dzeyde konu edilmi, pratik dzlemde de tarih boyunca
entelektellerin ilgisini ekmitir. Bu adan baknca dnce tarihimizde devlet ve
siyaset kavramlar, toplumsal rf-adet, devralnan gelenek, din ve hukukun her
birinin ngrm olduu oulcu normatif erevelerde hem teorik ve hem de pratik
dzlemde tanmlanm ve tartlmtr. Bu doktrinasyon, erken klasik dnemden
itibaren Ahkm- Sultniyye ad ile tanmlanan zengin bir literatrel birikim ile
siyasetnme geleneini retmitir. Olduka zengin tercme ve telif rnlerle
karmza kan bu gelenek, tarihsel olarak bir yandan kadim Hint ve ran, dier
yandan kadim Yunan siyasi tecrbe ve birikimine yaslanmaktadr. almamzn
rneklemini, Bahr Memlkler dneminin aml Hanef hukuk bilgini ve bakads
olan Necmeddin Eb shak Tarssnin (. 758/1357) Tuhfett-Trk f m yecibu en
yumele fil-mlk adl eseri oluturmaktadr. Edebi tr itibariyle salt olarak
siyasetnme geleneine hasredemeyeceimiz bu metin, daha ok siyasi pratikten
hareketle devlet kuramna dair bir ereve sunmaktadr.
Anahtar Kavramlar: Tarss, Tuhfett-Trk, siyasetnme, Memlk, Trk
Hukuk Tarihi, Devlet

THE ARGUMENTATION OF STATE THEORY IN LEGAL

DOCTRINE IN THE HISTORY OF TURKISH LAW -an analysis in
accordance with Tarsss Tuhfe at-Turk-

ABSTRACT

The concept of state and politics attracted the academic concern of

philosophers, legal scholars and intellectuals in the history of Islamic civilization.
This academic involvement has produced quite a rich intellectual outputs such as
Ahkam al-sultaniyya and siyasatnama literature or tradition. Tarss as a Mamluk
Hanafite chief justice (qdilqudt) of Damascus was one of the authors of this

Do. Dr., Sakarya niversitesi; mkilic@sakarya.edu.tr.

[115]
 Muharrem KILI

literature. His concern on the state theory was aimed at the argumentation of his
legal doctrine over Shafiite legal doctrine which was a ruling legal school in
Mamluks time. Tarss debated the problematics in a controversial discourse which
was prevalent among legal schools and particularly between Hanafite and Shafiite
legal schools at that time. His main argument was that Hanafite school of law is
more convenient than Shafiite legal school in the state government.
Key words: Tarss, Tuhfat al-Turk, siyasatnama (political writing), Mamluk,
Turkish legal history, state.

Giri
Devlet kavram1, insanlk tarihi boyunca toplumsal yaamn gerekli
kld sosyal dzeni kuran siyasi akln rgtlenmi bir kurumu olarak karmza
kmtr. Siyasi bir rgtlenme olarak tezahr eden bu yap/devlet,
toplumsalln gerekli kld hukuk dzenini kurma ve koruma ilevine sahiptir.
Devlet, toplumsal yaam dzenini kuracak olan hukukun balayc bir norm
alan olarak inas ve meruiyetini salayacak kurumsal zemini oluturur. Bu
kavramn hukukun btnlkl bir biimde normatif, sosyolojik ve aksiyolojik
boyutta varlnn ya da kendisini var etmesinin/tezahrnn temel koulu
olarak ortaya ktn ifade edebiliriz.
Farkl kuramsal perspektiflere ve eilimlere bal olarak bir ok
tanmlamas yaplabilecek olan devlet kavram, felsefeden, dine, hukuka ve
dier dnsel ilgi alanlarna kadar eitlenen bir yelpazede tartlmtr. Sz
konusu kavramn bylesi geni bir akademik ve entelektel ilgiye mazhar
olmas, siyasi iradenin somut messes bir tezahr olan devletin ok boyutlu bir
anlam alan ile kurulabilecek teorik ilgisi ile izah edilebilir.
Kavramn soyut tartma zemini dnda bizim bu almaya esas
alacamz ereve, snrlandrlm bir boyutta somut tarihsel bir kesite
dayanacaktr. Tartmay gerekletireceimiz bu tarihsel kesit, slmiyetin
kabul sonrasnda Trk hukuk tarihinde ortaya kan devlet tecrbelerinden
birisi olan Memlkler dnemi oluturacaktr. Yaklak olarak iki buuk asrlk
bir dnemde hkmranlk sren Memlk hanedanl (1250-1517) Trk hukuk
tarihi asndan olduka nemli bir siyasi tecrbeye iaret etmektedir. Zira bu
tecrbe ve medeniyet birikimi, Trk siyasi dnce tarihi ve devlet gelenei
asndan referans alanlarndan birisini oluturmaktadr. Bu dnem, hem siyasi
rgtlenme biimi ve hem de devlet kavramnn din ve hukuk doktrini
erevesinde ortaya koyduu tarihi tecrbe asndan olduka zgn bir alma
alandr. almamz, olduka geni bir tarihsel kesite yaylan bu zgn siyasi

1
Devlet kavram ve kkenine ilikin kuramlar konusunda ayrntl bilgi iin bkz., Bagil,
Ali Fuat, Devlet Nedir, HFM, XII, stanbul 1946. Akn F. lhan, Kamu Hukuku,
stanbul, 1993, s. 108-109. Kubal, Hseyin Nail, Trk Esas Tekilat Hukuku Dersleri,
stanbul 1960, s. 123. Davutolu, Ahmet, Devlet, DA, IX, 234-239.

[116]
 Trk Hukuk Tarihinde Devlet Teorisinin Mezhep Doktrini erevesinde Temellendirimi -Tarssnin
Tuhfett-Trk Adl Eseri erevesinde Bir Analiz-

tecrbenin oluum ve olu srecinin doktrine yansyan snrl bir boyutunu bir
metin zerinden ortaya koymaya alacaz.
almamzn rneklemini, Bahr Memlkler (1250-1382) dneminin
aml Hanef hukuk bilgini ve bakads olan Necmeddin Eb shak Tarssnin
(. 758/1357)2 Tuhfett-Trk f m yecibu en yumele fil-mlk3 adl eseri
oluturmaktadr. Edebi tr itibariyle salt olarak siyasetnme geleneine
hasredemeyeceimiz bu metin, daha ok siyasi pratikten hareketle devlet
kuramna dair bir ereve sunmaktadr. Bu meyanda hukuki bir perspektif ile
devlet teorisine dair baz meseleleri mezhep doktrini erevesinde
tartmaktadr.

Trk Hukuk Tarihinde Devlet Geleneinin Referans erevesi

Trk hukuk tarihinde devlet geleneinin referans erevesinin, ncelikle
hukuk tarihimize dair yaplan snflama asndan ele alnmas gerekmektedir.
Bu snflamaya gre, Trk hukuk tarihi, balangtan slmiyetin kabulne
kadar olan dnem ve slmiyetin kabulnden sonraki dnem olarak ikiye
ayrlmaktadr. slmiyetin kabulnden sonra hukuki alanda ortaya kan uzun
tarihi tecrbenin ardndan yaanan dnm ve krlmay ifade eden Tanzimat
ve Cumhuriyet dnemleri gelmektedir.
Trklerin slmiyeti kabulnden nceki dnemde hukukun rf ve
adete, devlet bakannn (hakan) emir, ferman ve buyruklarna veya kolektif bir

2
Tarssnin hayat hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Safed, Aynl-Asr ve Avnn-
Nasr, Beyrut 1998, I, 100-103. Kure, el-Cevhirl-mudiyye, (thk. Abdlfettah
Muhammed el-Hulv), Cize: el-Hecr, 1993, I, 213-214. bn Hacer, ed-Drerl-kmine,
Beyrut, 1931, I, 43-44. bn Tariberdi, en-Ncmuz-Zhira, Kahire 1929, X, 326. bn
Kutluboa, Tc't-tercim, (thk. brhim Salih) Dmak, 1992, 10. Nuaym, ed-Dris f
trhil-medris, (thk. Cafer el-Haseni), Kahire 1988, I, 623. Temm, et-Tabakts-
Seniyye, (nr. Abdlfetth Muhammed el-Hulv), Riyad: Drr-Rif, 1983, I, 213-214.
Ktib elebi, Kefz-znn, stanbul 1941-1942, I, 183; Leknev, el-Fevidl-Behiyye,
Kahire 1324, s. 27-28. Badd, Hediyyetl-Arifn, I, 16. Brockelmann, GAL, II, 94-95;
Suppl., II, 87. Kehhle, Muceml-Mellifn, Dmak 1957, I, 62. ubuku, Asri,
Tarass, Hayat, ahsiyeti ve Eserleri, (Doktora tezi), Ankara 1977.
3
Youn bir akademik ilgi gren bu eserin tenkitli metni, Asri ubuku tarafndan
Tarass, Hayat, ahsiyeti ve Eserleri, bal ile 1977 ylnda doktora tez konusu
yaplmtr. Rdvan Seyyid 1992/1413de eserin Berlin Devlet ktphanesi 5614 numaral
tarihsiz nshasn esas alarak yaynlamtr (Tuhfe, 18, 50, Drt-Tala Beyrut). Daha
sonra eser, 1995 ylnda Eb Abdullah Muhammed Hasan smail tarafndan da tahkik
edilerek yaynlanmtr. Ayrca eser, Kitb Tuhfat al-Turk (Euvre de combat hanafite a
Damas au XIVe siecle) adyla Mohamed Menasri tarafndan Bibliotek Nationale 2445 ve
2446 numaral yazma nshalar esas alnarak tahkik edilmi ve Franszcaya evirisi
yaplmtr. Mellif bu almasnda dnemin tarihi ve siyasi balam erevesinde
Tarssnin bu eserini etd etmitir (Damas: Institut Franais de Damas, 1997).

[117]
 Muharrem KILI

aklla kurultaylarda alnan kararlara dayandn grmekteyiz.4 Trk hukuk

tarihinde slmiyeti kabulden sonraki dnemde ise, referans erevesinde kkl
bir dnmle slm hukuku belirleyici bir konum edinmitir. Her ne kadar
bylesi bir hukuki dnmn yaand ne srlse de bu dnm tmyle bir
kopu ve krlmay ifade etmemektedir. yle ki, Trk devletleri kendi zgn
tarihsel artlar ve karakteristikleri dorultusunda bir hukuk ve devlet yaps
veya gelenei retmilerdir. Bu yzden slmiyet sonras dnemde Trklerin
devlet geleneinin referans erevesindeki dnmn bir krlma sreci deil,
dinamik bir biimde bir eklemlenme sreci olarak deerlendirilmesi uygundur.
Bu dinamik sre, Karahanllar (9401040) ile balayan, Gazneliler (9631187),
Byk Seluklular (1040-1157), Anadolu Seluklular (1075-1308), Eyybler
(1172-1462) ve Memlkler (1250-1517) gibi devlet tecrbeleri ile devam eden
bir siyasi deneyime iaret etmektedir.
Osmanl ncesi bu tarihi siyasi tecrbenin ve devlet geleneinin
olumasnda temel referans erevesini, slm hukuk dncesinin devlet yaps
ve ileyiine dair ngrm olduu teorik ereve ve uygulama tecrbesi
oluturmutur. Buna bal olarak Osmanl tecrbesi de bu zengin tarihi birikime
eklemlenen bir rneklem olarak karmza kmaktadr. Ancak bunun yan sra,
pratik anlamda hem Osmanl ncesi siyasi gelenein ve hem de Osmanl siyaset
geleneinin Orta Asya Trk ve Mool devlet anlay ve uygulamalar ile zgn
bir siyasi tecrbe ve devlet yaps ortaya koyduunu ifade edebiliriz.5 Olduka
uzun bir tarihi srete bu zengin entelektel mirasa sahip olan Osmanl siyasi
tecrbesinin oluturduu bu zgn sentezin farkl alardan yaplacak arkaplan
analizi nem arz etmektedir.
Yukarda da iaret edildii zere, olduka geni bir akademik ilgiye
mazhar olan devlet kavram, literatrel dzeyde de eitlenen bir referans
erevesine sahiptir. Bunlardan birisi, siyaseti daha ok reel-politikten ya da
siyasal pratikten hareketle teolojik ve hukuki bir temellendirme ile doktrine eden
gelenektir. Bu doktrinasyon, erken klasik dnemden itibaren Ahkm- Sultniyye
ad ile tanmlanan zengin bir literatrel birikim ile karmza kmaktadr.6
Bunun yan sra siyaseti, siyasal pratiin ahlaki ve hukuki dzlemde
inasn ngren bir sylem tarz ile kurgulayan bir baka perspektiften daha sz
edebiliriz. Kamu ynetimini slah etme kaygs gden bu perspektif, kamu

4
Ayrntl bilgi iin bkz., Aydn, M. Akif, Trk Hukuk Tarihi, stanbul 2005, s. 11 vd.
5
Fletcher, Joseph, Turco-Mongolian Monarchic Tradition in the Ottoman Empire,
Harvard Ukranian Studies, III-IV (1979-80), s. 236-251. nalck, Halil, Kutadgu
Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, Reit Rahmeti Arat in, Ankara
1966, s. 259-271. nalck, Halil, Osmanllarda Saltanat Veraseti Usl ve Trk
Hakimiyet Telkkisiyle lgisi, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, XIV/1 (1959), s.
69-95.
6
Bu alann klasik rnekleri iin bkz., Mverd, el-Ahkms-sultniyye, Beyrut: Drl-
Fikr, tsz. Ferr, Eb Yal, el-Ahkms-sultniyye, (nr. M. Hamid Faki), Beyrut 1983,

[118]
 Trk Hukuk Tarihinde Devlet Teorisinin Mezhep Doktrini erevesinde Temellendirimi -Tarssnin
Tuhfett-Trk Adl Eseri erevesinde Bir Analiz-

dzeninin bozulmas ve siyasi yozlama biiminde tezahr eden negatif siyasi

durumlar iin zm nerileri eklinde formle edilen ve kendilerine zg bir
dil ve kurgu biimine sahip olan siyasetnme geleneini retmitir. Olduka
zengin tercme ve telif rnlerle karmza kan bu gelenek, tarihsel olarak bir
yandan kadim Hint ve ran, dier yandan kadim Yunan siyasi tecrbe ve
birikimine yaslanmaktadr.
Siyaseti ve devlet kavramn filozofik bir ilgi ile ileyen bir baka
kuramsal gelenek daha sz konusudur. Bu gelenek, kadim felsefenin sistemik-
filozofik ilgilerinin bir parasn oluturan siyaseti kuramsallatran bir birikime
iaret etmektedir. Bu erevede Mslman filozoflarn siyaset teorileri, antik
Yunan felsefesinin iki filozofu olan Eflatun ve Aristonun yorumlar olarak
ortaya kmtr. Bu gelenein nc isimleri, Frb (. 339/950), bn Sin (.
428/1037), bn Bcce (. 533/1139) ve bn Rd (. 595/1198)7 gibi isimler
olmutur.
Tuhfett-Trk: Devlet Kuramnn Mezheb Temellendirimi
Genel anlamda devletin din ve hukuk siyasetine dair bir ereve
ngren Tuhfett-Trk, bu noktada Hanef hukuk doktrini erevesinde bir
temellendirmeye gitmitir. Metin, devlet ynetimine ve ileyiine dair bir takm
meseleleri pratik bir dil ve sylem tarz ile ortaya koymutur. Bu sylem tarz ile
devlet bakanna nerilerde bulunan eser, Tarssnin ifadesi ile nesihl-mlk
trnde bir almadr.8 Nitekim mellif, eserinin mukaddimesinde bu almay
kaleme alma gerekesini, iinde bulunduu dnemde devlet ynetiminin salkl
bir ekilde devamlln mmkn klacak maslahatlarn belirlenmesi olduunu
ifade etmektedir. Kitab telif etme gayesinin kendince belirlemi olduu bu
maslahatlarn devlet bakanna (sultan) iletilmesi hedefine matuf olduunu
vurgulamaktadr.9
Her ne kadar bu ama, siyasetnme geleneine uygun bir metin
anlayna dayansa ve mellif eserin edebi tr noktasnda bylesi bir saptamada
bulunsa da, eserin niri Rdvan es-Seyyidin de iaret ettii zere, bu alma
ekil itibariyle nesihl-mlk trnde bir kitap olmakla birlikte, ierik
asndan edebi trn bir karm niteliindedir. Bu edebi trler, ahkmus-

7
Bu isimlerden filozof bn Rdn siyaset kuram, topyac siyaset teorisinin ncs olan
Eflatunun Devlet (Republic) adl eserine yazm olduu erhte yer almaktadr. Bkz.,
Kl, Muharrem, Aristo rihi bn Rdn Hukuk ve Siyaset Felsefesi, Hukuk
Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi, sy. 16, 2007, s. 109-122.
8
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 59.
9
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 59.

[119]
 Muharrem KILI

sultniye, ihtilf-u fukah (fkh bilginleri arasndaki hukuki gr ayrlklar)10

ve Memlkler dneminde bilinen slhus-siyse ved-dn olarak
sralanmaktadr.11 Byle bir literatrel senteze ve slup zenginliine sahip olan
eser, klasik siyasetnme trnn tipik rneklerinden farkllk arz etmektedir.12
slmiyet sonras Trk hukuk tarihinde mezheplerin siyasi otorite ile
ilikileri ve bu erevede cereyan eden mezhep mcadelelerinin doktrine ve
ilgili literatrlere yansmasn grmekteyiz. Bu bakasn yanstr biimde
eser, ele ald konularda farkl fkh gr ve nakillere arlk vermektedir. Sz
konusu slup tarz ile mellif, on iki blm/fasl bal altnda konular ele
almtr. lk olarak, Trklerin hkmranln ele alan Tarss, bununla balantl
olarak ikinci blmde, Trklerin devlet ynetiminde grev almalarnn
Haneflere gre cevazn mezheb farkllk zerinden konu edinmitir.13 Bu konu
ile bantl olarak vezret, saltanat niybeti ve yarg (kaz) gibi devlet
kademelerinde grevlere atanacak kiilerde aranacak vasflar ile bu grevlerin
her birinin keyfiyeti ilenmektedir. Kamu grevlerine ve bu grevde bulunacak
olanlarn hukuki ve cezai durumlarna ilikin de baz konular ele almtr.14
Bunlarn dnda vakflarn durumlar, kprlerin, kalelerin, mescitlerin,
limanlarn durumlar ve hac yolunun slah edilmesi gibi devletin imar ve kamu
hizmetleri konusunda neriler sunmaktadr.15 Yine devlet hazinesinin
(beytlml) sahip olduu mallarn eitlerine gre sarf edilmesi, sarf yerlerinin
aklanmas ve msadere yoluyla alnacak mallarn alma usul, alnan mallarn
sarfnn izah ile msadereyi hak eden kimseleri konu edinmitir.16 Ayrca
devlete isyan edenler (baler) ve sultana kar ayaklananlarla ilgili hkmleri,17
sava hukukunu ve ganimetlerin taksimini de konu edinir.18
Bu balamda devletin din ve hukuk siyasetine dair temel tercihlerine
ilikin ne srlen pratik neriler, hukuki bir erevede anayasa ve idare
hukukunun meselelerini konu edinen ahkmus-sultniye ve ihtilf-u fukah

10
htilf kavram konusunda ayrntl bilgi iin bkz., Kl, Muharrem, Hukuk Gr
Ayrlklar (htilf) ve Hilfa Riayet (Mrtl-Hilf) lkesi Konusunda tibnin
Yaklam, Marife Dergisi, sy. 2, 2005. zen, kr, htilf md., DA, XXI.
11
Bkz., Tarss, Tuhfett-Trk, nirin nsz, s. 21-22. Winter, Michael, Inter-madhhab
competition in Mamluk Damascus: al-Tarsss counsel for the Turkish sultans,
Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 25 (2001), s. 195.
12
Eserin yazl ama ve serveni asndan Mverdnin el-Ahkms-sultniyyesi ile
benzetiine dair tespit iin bkz., Bozgz Faruk; Sarbyk Mustafa, Trk Devlet
Anlaynn Oluum Srecindeki Mezhepsel Polemikler, Kamu Hukuku Arivi, Eyll
2006, s. 89.
13
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 63-71.
14
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 76 vd.
15
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 107-108.
16
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 109-111.
17
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 117-131.
18
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 133-142.

[120]
 Trk Hukuk Tarihinde Devlet Teorisinin Mezhep Doktrini erevesinde Temellendirimi -Tarssnin
Tuhfett-Trk Adl Eseri erevesinde Bir Analiz-

literatrnn dili ile tartlmaktadr. Bu noktada Tarssnin eserinin temel

tezini oluturan ve alma konumuz olan ana meselelerden ilkini, Trklerin
devlet ynetimi noktasndaki ehliyetinin ortaya konulmas ya da devlet
ynetiminde grev almalarnn meruiyeti oluturmaktadr. Bu ynyle, bir
anlamda Mslman olduktan sonra Trklerin dnya tarihinde siyasi otoritesinin
meruiyet zeminini kurmaya alan bir metin olarak Trk hukuk ve siyaset
tarihi asndan nemini ifade edebiliriz.
Bu erevede, devlet yaps ierisinde siyasi, idari ve yargsal erkin
kullanmnda Trklerin aktif bir siyasi zne olarak varlnn doktriner dzlemde
temellendirimi amalanmaktadr. Nitekim Tarss, birinci blmde Trklerin
hkmranln izah sadedinde halifenin Kureyten olmas19 ve mctehit
olmasnn art olmadn ifade etmektedir. Bu blmde Tarss, sz konusu
mesele ile ilgili fi mezhebinin grlerini aktarp tartmaktadr.
Hanef hukuk doktrininde devlet bakannn nesep olarak Kureyten
olma art aranmad gibi, onun mctehid ve adil olmas da art
koulmamtr.20 Doktrindeki bu anlaya paralel bir biimde Osmanl hukuk
tarihinde halifenin soyca Kureyli olma artnn Hulef-yi Ridn dnemine
zg olduu anlay egemen olmutur. Nitekim, Kanun Sultan Sleyman
dneminde Sadrazam Ltf Paa (. 970/1563)21 Halsl-mme f ma'rifetil-
eimme22 adl eserinde halife olabilmek iin Kurey soyundan gelme artnn
bulunmadn ne srmtr.23 Bu dorultudaki yaklamn sultan II.
Abdlhamid zamannda (1876-1909) Osmanl hilfetini savunan Ahmet Cevdet
Paa (. 1312/1895) tarafndan da doktrine edilerek savunulduu grlmektedir.
Ona gre halifenin Kureyten olmas ynnde bir iradenin ashb tarafndan
benimsenmesi, bu kabilenin Araplar arasndaki etki ve itibarndan
kaynaklanmaktadr. Hilfeti, Mslmanlar arasnda siyasi birlii temini
salayacak olan bir kurum olarak deerlendiren Cevdet paaya gre Osmanl
sultanlarnn hilfetleri merudur.24 Ona gre Hz. Peygambere halifelik, din ve

19
Halifenin Kurey soyundan gelmesini ngren hadisler iin bkz., Buhr, Ahkm, 2;
Menkb, 2; Mslim, mre, 4, 8-9; Msned, II, 93; III, 129, 183; IV, 185, 421. Sz
konusu hadislerin deerlendirilmesi konusunda bkz. Hatibolu, M. Sait, Hilfetin
Kureyilii; slmda lk Siyasi Kavmiyetilik, Ankara 2005.
20
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 63.
21
Biyografisi iin bkz., Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn Yahud Tezkire-i Mehir-i
Osmaniye, stanbul 1308, IV, 91. emseddin, Smi, Kmusul-Alam, stanbul 1314, V,
3993. Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1342, III, 132.
22
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Ktphanesi, nr. 17723, vr. 22.
23
zcan, Azmi, Hilfet, DA, XVII, 546-553.
24
Cevdet Paa, Ahmet, Ksas- Enbiy, stanbul 1969, s. 413, 416. Cevdet Paa, Ahmet,
Tezkir, (yay. Cavid Baysun), Ankara 1953, I, 149.

[121]
 Muharrem KILI

dnya ilerini grmek iin genel bir bakanlktr. Srf tam bir adaletle Allahn
kullarna hizmet ve tpk bir ibadettir.25
Tarss, imamlar Kureytendir hadisinden hareketle finin devlet
bakannn, soyu itibariyle Kureyten olmasnn gerekliliini ne srdn
ifade eder. Bir siyaset ve ahlak teorisyeni olan fi hukuk bilgini Mverd (.
450/1058) anayasa, idare ve mali hukuka dair eseri el-Ahkms-sultniyyede
devlet bakanl iin yedi art belirlemitir. Bu artlardan birisi de halifenin
nesep olarak Kureyten olmasdr.26 Tarssnin naklettiine gre fi fkh
bilgini Nevev, (. 676/1277) Ravzatt-tlibn27 adl eserinde devlet bakannn
adil ve mctehid olma gibi vasflarnn yan sra Kureyli olmasn da art
komutur.28
Devlet bakanlnn (hilfet/immet) Kureylii konusunda kelm ve
fkh boyutta farkl ekol evrelerinde (a, Hricilik, Mutezile) eletirel bir
tutumun varl sz konusudur. Ancak Snn evrede hilfetin Kureylii
meselesine getirilen bu iki boyutun dnda dikkat ekici sosyolojik yorumlardan
birisi bn Haldna (. 808/1406) aittir. Ona gre sz konusu hadis, o dnemde
slm toplumunu etrafnda toplayabilecek siyasi etki ve saygnla sahip bulunan
Kurey kabilesinin sahip olduu asabiyetle aklanmaldr. bn Haldna gre
Hz. Peygamber dneminde bu zellie sahip olan kabile Kurey olmakla
birlikte, daha sonra bu kabile nfuz alann yitirmitir. Bu yzden her dnemde
benzer zellie sahip herhangi bir kabileden halifenin kmas sz konusu
olabilir.29
Tarss, devlet bakanl (immet) meselesinde, fi hukuk
doktrininin kendi eserlerinden nakille onlarn grlerini ortaya koymutur.
Buna gre doktrinde fi hukuk bilginlerinin tmnn, devlet bakannn
mctehid ve Kureyli olmas artn ileri srdklerini ifade etmitir. Bu artn, ne
Trklerde ne de Arap olmayan baka unsurlarda bulunmadn ifade eden
mellif, bu noktada fi hukuk bilginlerinin elikisini ylece tespit

25
Cevdet Paa, Ksas- Enbiy, I, 478.
26
Mverdnin sralam olduu artlar unlardr: 1. Adalet 2. ctihadda bulunabilecek
dzeyde ilim, 3. Gz, kulak ve dil gibi duyu organlarnn salam olmas, 4. Organlarnda
rahat ve seri hareketine mani olacak bir eksikliin bulunmamas, 5. Kamu menfaatinin
temini ve toplumun ynetimi noktasnda idrak ve anlay sahibi olmas, 6. Cesaret sahibi
olmas, 7. Konuya ilikin nassa binaen devlet bakannn (halife) soyca Kureyten
olmasdr. Bkz., Mverd, el-Ahkms-sultniyye, s. 6. Ayrca bkz., Ferr, el-Ahkms-
sultniyye, s. 20. Mverdnin halifenin Kureyli olmas ynndeki artnn ilgili dnemin
tarihsel koullar ile izah konusunda bkz., Bozgz; Sarbyk, Trk Devlet Anlaynn
Oluum Srecindeki Mezhepsel Polemikler, s. 91.
27
Nevev, Eb Zekeriyya Muhyiddin, Ravzatt-tlibn, (thk. Adil Ahmed Abdlmevcud,
Ali Muhammed Muavvaz), Beyrut: Drl-Ktbil-lmiyye, 1992.
28
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 64-65.
29
bn Haldn, el-Mukaddime, (nr. Ali Abdlvhid Vf), Kahire tsz., II, 583-587.

[122]
 Trk Hukuk Tarihinde Devlet Teorisinin Mezhep Doktrini erevesinde Temellendirimi -Tarssnin
Tuhfett-Trk Adl Eseri erevesinde Bir Analiz-

etmektedir. Onlara gre, Trklerin devlet ynetimi (saltanat) doru olmad

gibi, onlardan kadlk vazifesi almak da doru olmayacaktr. nk saltanat
kabul edilmeyen bir kimseden vazife kabul etmek de doru olmaz. te bu
dncede apak bir yanllk, halkn devlet bakanna itimadn sarsacak,
ordunun desteine mani olacak ve bunlara benzer saylmayacak kadar sakncalar
bulunmaktadr. Buna bal olarak Tarss, Hanef mezhebinin Trklerin
ynetimi asndan daha uygun ve onlar iin fi mezhebinden uygulamaya
daha elverili olduunu ne srmtr. Mellif ngrd bu mezhebi tercihi
temellendirilebilecei bakaca meseleler daha formle etmitir.30 Devlet
ynetimi asndan Hanef mezhebinin tercihe ayan olma gerekelerini ortaya
koyan bu meselelerden bazlar unlardr:
1. Toprak vergisine tabi (harc) arazisi bulunan bir kimsenin bu
topra ileyerek haracn vermekten aciz olmas durumunda, Eb Hanfeye
gre toprak sahibi ister raz olsun ister olmasn, devlet bakannn o araziyi
bakasna kiraya verip gelirinden vergi (harc) alma yetkisi sz konusudur.
Ancak Tarssnin naklettiine gre31 fi devlet bakannn byle bir
yetkisinin sz konusu olmadn ifade etmitir.32
2. Bir yer fethedildiinde devlet bakan, o yerin arazilerini eski
sahiplerine brakp, kii bana cizye vergisi koyarak savaa katlan askerler
arasnda taksim etmeyebilir. Eb Hanifeye gre bu yetki, askerlerin buna rza
gsterip gstermemesine bal deildir.33 te yandan fi ise devlet bakannn
bu yetkiyi kullanabilmesi bu konuda askerin rzasna baldr. Zira fi doktrine
gre asl olan gr devlet bakannn fethedilen topraklar askerlere
datmasdr.34 Tarss bu konunun siyasi bir mesele olduunu ve uygulamann
da Hanef mezhebine gre olduunu vurgulamaktadr.35
3. Devlet bakannn tzir cezasn gerektiren bir su fiilini ileyen
kiiyi cezalandrrken lmesi durumunda, Eb Hanifeye gre devlet bakannn
diyet verme ykmll sz konusu deildir. Ancak, fiye gre devlet

30
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 65.
31
Konuya ilikin doktriner grler iin bkz., Ferr, el-Ahkms-sultniyye, s. 162 vd.
Mverd, el-Ahkms-sultniyye, s. 152.
32
Nirin de ifade ettii zere, Tarssnin fiye atfen ne srm olduu grn nispeti
kukuludur. Tarss, Tuhfett-Trk, s. 65.
33
Hanef hukuk doktrininin konuya ilikin gr iin bkz., Meydn, el-Lbb f erhil-
Kitb, Beyrut 2003, III, 187-188. Serahs, emsleimme, el-Mebst, Beyrut: Drl-
marife, 1993, X, 15, 37. Merinn, Burhanuddin, el-Hidye erhu Bidyetil-mbted,
stanbul 1986, II, 141.
34
Bu konuda fi ekoln gr iin bkz., Mverd, el-Ahkms-sultniyye, s. 137.
35
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 66.

[123]
 Muharrem KILI

bakan bu durumda diyet ykmls olur.36 Tarss bu durumun olduka sk

vuku bulan bir hadise olduunu ifade ederek, Hanef mezhebinin grnn esas
alnmamas durumunda devlet ynetimine taalluk eden ilerin yrmeyeceini
vurgulamtr.37
4. Eb Hanifeye gre, bir kimsenin kullanlmayan bir topra devlet
bakannn izniyle ilemesi (ihy) durumunda o arazinin mlkiyeti ileyen
kiinin olur. Ancak o kiinin arazinin mlkiyetini kazanabilmesi iin devlet
bakannn izni art koulmutur. Dier yandan fiye gre, araziyi ileyen
(ihy) kii devlet bakannn izni olmakszn toprak mlkiyetine sahip olur.38
5. Otlakta beslenen zekata tabi olan hayvanlarn sahibi, zerinden bir
yl gemesi durumunda bunlarn zekatn kendisi vermi olsa, Eb Hanfeye
gre devlet bakan, bu maln zekatn ikinci defa alarak fakirlere databilir.
fiye gre ise, devlet bakannn byle bir yetkisi sz konusu deildir.39
Tarss bu grn, devlet bakanna kar gelmek anlamna geldiini ne
srmektedir. Zira emvl-i zhirenin (zekat hayvanlar ile topraktan elde edilen
mallar) zekatnn alnp hak sahiplerine datlmas grevi mal sahibinin deil,
bizzat devlet bakannn yetki ve sorumluluk alanndadr.40
6. Bir Mslmann cenazesinde, cenazenin yaknlaryla birlikte devlet
bakannn da bulunmas durumunda, Eb Hanifeye gre cenaze namazn,
lnn yaknlar deil, devlet bakan kldrmaldr. te yandan fiye gre ise
cenaze namazn kldrma hakk lnn yaknlarna aittir.41 Tarss bu hakkn
onlara tannmasnn devlet bakanna kar bir saygszlk olacan ifade
etmektedir.42
7. Cizye (bavergisi)43, Hanef mezhebinin doktriner grne gre44
tahsil edildiinde, fi mezhebine gre alnandan daha yksek bir meblaa

36
Bu konuda finin gr iin bkz., fi, Muhammed b. dris, el-mm, Kahire 1968,
VI, 52.
37
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 66. Serahs, el-Mebst, IX, 64.
38
Konuya ilikin doktriner grler iin bkz., Eb Yusuf, Yakup b. brahim, Kitbl-
Harc, Kahire 1977, s. 179-181. fi, el-mm, VII, 230. Tarss, Tuhfett-Trk, s. 66-
67.
39
fi, el-mm, IV, 139.
40
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 67.
41
Merinn, el-Hidye, I, 91.
42
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 68.
43
Gayrimslimler ile yaplan zimmet szlemesi, onlar asndan bavergisi olarak cizye
ykmln dourmaktadr. Bu mali ykmllk, zimm statsnde olan vatandalarn
can, mal, din ve inan hrriyetlerini gvence altna almann bir karl olarak
dnlmtr. Ayrntl bilgi iin bkz., Mverd, el-Ahkms-sultniyye, s. 142 vd.
Erkal, Mehmet, Cizye md., DA, VIII, 42-45. Ayrca Osmanllarda cizye uygulamas
konusunda ayrntl bilgi iin bkz., nalck, Halil, Osmanllarda Cizye, DA, VIII, 45-48.
44
Serahs, el-Mebst, X, 78. Merinn, el-Hidye, II, 159-164.

[124]
 Trk Hukuk Tarihinde Devlet Teorisinin Mezhep Doktrini erevesinde Temellendirimi -Tarssnin
Tuhfett-Trk Adl Eseri erevesinde Bir Analiz-

ular. Zira Hanef mezhebine gre, zenginlere senelik 48 dirhem, orta halli
olanlara 24 dirhem, alabilen fakirlere de 12 dirhem cizye takdir olunur ve
hemen tahsil edilir. fi mezhebine gre ise her ahsa bir dinar cizye takdir
olunur ve her dinar on dirheme tekabl eder.45 Tarss, bunun da Hanef
mezhebi ile fi mezhebi arasnda byk bir fark meydana getirdiini ifade
etmektedir.46
8. Eb Hanfeye gre devlet bakan kamu menfaatinin sz konusu
olmas durumunda, fakirlere toplanm olan zekatn ayn olarak deil de nakd
bedelini veya karln verme yetkisine sahiptir.47 te yandan fiye gre,
devlet bakannn byle bir yetkisi sz konusu deildir.48
9. Devlet bakan ordunun mali adan takviye edilmesine ihtiya
duyarsa, zenginlerin mallarndan yeter miktar devlet zoru ile alabilir.49
Bir kitaba smayacak kadar ok meselenin bulunduunu ifade eden
Tarss, zikredilen bu meseleler zerinde biraz dnldnde devlet bakan
ve ynetimi asndan Hanef mezhebinin dier mezheplerden daha uygun
olduunun anlalacan ne srmektedir. Bu meyanda Tarss, fi
mezhebinin tercih edilmesi noktasnda halkn ve Trklerin zihinlerinde yanl
bir yerleik kanaatin varlndan sz etmektedir. fi mezhebini tercihe yol
aan bu yanl kan, fi mezhebinin zevil-erhmn (mirasta belirli pay
olmayan kan hsmlar)50 mirasln kabul etmemelerinin devlet hazinesi
(beytlml) asndan daha elverili olmasdr. Mellif, fi mezhebine gre de
o zamanda devlet hazinesinin (beytlml) kimseye miras olamayacan,
Hanef mezhebinde olduu zere51 onun yerine zevil-erhmn miras
olabileceini ne srer. Bu konuda ada ve meslekta fi bakads
(kdlkudt) Takiyyddin es-Sbkden (. 756/1355) yle bir nakil de bulunur:
zevil-erhmn miras kabul edilmesi ve beytlmle takdimi meselesinde,
sizin mezhebinizle bizimki arasnda bir fark yoktur. Zira bu zamanda beytlml
dzeni bozulmutur. Sbkden nakletmi olduu bu ifadenin akabinde Tarss,
fi mezhebini, Hanef mezhebine tercihi gerektirecek bir sebebin ya da bir
meziyetin kalmadn ne srmtr.52

45
fi, el-mm, VI, 179.
46
Mverd, el-Ahkms-sultniyye, s. 144. Tarss, Tuhfett-Trk, s. 68.
47
Serahs, el-Mebst, III, 15.
48
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 68-69.
49
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 69. Merinn, el-Hidye, II, 135.
50
Zevil-erhm, slm miras hukukunda ashbl-feriz, ve asabe gruplarna girmeyen kzn
ocuklar, amca, day ve teyze gibi yaknlardr. Ayrntl bilgi iin bkz., Berki, Ali
Himmet, slm Hukukunda Feriz ve ntikal, Ankara 1986, s. 75-97.
51
Serahs, el-Mebst, XXX, 2.
52
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 69-70.

[125]
 Muharrem KILI

Bylece, hukuk doktrini erevesinde Trklerin benimsemi olduu

Hanef mezhebinin siyasi irade ve devlet yapsnn ileyii asndan en rasyonel
ve elverili mezheb eilimi oluturduunu bir takm fkh ihtilaflarla
temellendirme/delillendirme abas grlmektedir. Devlet ynetiminde Hanef
mezhebinin o dnemde siyasi alanda daha ok tercih edilen fi mezhebine
gre daha uygun ve yararl olduu fikri, mezhepler aras mcadeleleri yanstr
biimde savunulmaktadr.
Genel olarak slm tarihinde siyasi otoriteler, egemen olduklar
blgelerde mer hukuk haline gelen mezhepleri tanma ve destekleme yoluna
gitmilerdir. rnein Hanef mezhebinin Mvernnehir blgesinde hakim olan
siyasi otoritelerce desteklendii grlmektedir. Ancak birden fazla mezhebi
eilimin varlk bulduu yerlerde siyasi otoritelerin bir mezhebi dier mezheplere
kar tercihte belirleyici faktrn bizzat mezhep doktrini ile deil, daha ok ilgili
devletin mezhep siyaseti ile ilikili olduu grlmektedir. Nitekim Seluklu
vezirlerinden Kndrnin Horasanda Hanefleri, Nizmlmlkn (.
485/1092) ise Irakta fileri desteklemesi buna rnek olarak zikredilebilir.53
Trk hukuk tarihinde devlet ynetiminin mezhep siyaseti ve resmi
mezhep uygulamas asndan farkl tecrbelerin varl sz konusudur. Bu
noktada Ortadou, Msr, Hicaz, Yemen ve Kuzey Afrikada hkm sren bir
Trk devleti olan Eyybler (1172-1462) dneminde fi mezhebinden olan bir
kdlkudt grev yapmtr.54 zellikle Mool istilas sonrasnda siyasi
otoritelerin mezhep siyaseti noktasnda bir dnmn yaand ve drt Snn
mezhebin eit dzeyde meruiyetinin kabul edilerek devletin idari ve yarg
mekanizmas ierisinde varlnn kabul noktasnda Memlkler tecrbesi
dikkat ekicidir. Nitekim bu dnemde ilk kez sultan Baybars (1260-1277) drt
Snn mezhepten birer kdlkudt tayin etmitir. Baybarsn bu yargsal
reformunun amac, herhangi bir dik bal yargtan duyduu memnuniyetsizlik
deil, Snn slm birliini kurmak olmutur. Nitekim Baybars, Moollar
tarafndan 1258 ylnda Badat Abbasi halifeliinin yklmasnn ardndan
Kahire Abbasi halifeliini kurmakta da ayn politik amac gtmtr.55
Bu yargsal reform erevesinde Tarssnin Hanef bakadl yapt
Dmakta da dier kadlar grevlendirmekle sorumlu olan drt kdlkudt
grev yapmtr. Devletin siyasi rgtlenmesi ierisinde Hanef, fi ve Mlik
kazaskerlerden sonra gelen Drladl mftleri, dini konularda fetva verme
grevi ile yetkilendirilmilerdir. Bakent Kahirede olduu gibi Dmakta da bir
ubesi bulunan Drladlde haftada iki gn toplanan mezlim mahkemesinin

53
Bkz., Koca, Ferhat, Mezhep, DA, XXIX, 540.
54
een, Ramazan, Eyybler, DA, XII, 24-28.
55
Bkz., Tarss, Tuhfett-Trk, nirin girii, s. 15-17. Winter, Inter-madhhab competition
in Mamluk Damascus, s. 196.

[126]
 Trk Hukuk Tarihinde Devlet Teorisinin Mezhep Doktrini erevesinde Temellendirimi -Tarssnin
Tuhfett-Trk Adl Eseri erevesinde Bir Analiz-

banda sultan ya da vekili bulunmutur.56 Her ne kadar ilgili dnemde drt

hukuk ekolnn de oulcu bir mekanizma ile devletin yarg erkini paylatklar
grlmekle birlikte, Tarssnin eserinde hedef ald fi ekoln bir hakimiyeti
sz konusudur.57 Ekoln blgesel hakimiyeti, mezhebe mensup olanlarn saysal
stnl ile izah edilebilir.58
Ancak ayn anda farkl mezheplerden kad atama tecrbesinin tarihsel
olarak daha ncesinde Ftmler dneminde (909-1171) uyguland
grlmektedir. Buna gre smiliyye ve mmiyye mezheplerinden atanan
kadlarn yan sra Mlik ve fi kadlar da tayin edilmitir.59
Trk hukuk tarihinde Seluklu60 ve Osmanl siyasi tecrbesinde ve
devlet geleneinde, eitim-retim faaliyetlerinin yrtlmesi, dini hizmetlerin
grlmesi ve yargsal kurumlara yaplan atamalarda (kad ve naiplerin) Hanef
mezhebine mensubiyet siyasi bir tercih olarak karmza kmaktadr. Bu siyasi
tercih, zellikle Osmanllarda onaltnc yzyldan itibaren Hanef hukuk
ekolnn resmi bir mezhep olarak benimsemesi neticesini dourmutur.61
Yukarda iaret edildii zere zellikle Osmanl tecrbesinde devletin siyasi
meruiyetinin de Hanef doktrinin ngrd teorik ereve zerinde in
edildiini ifade edebiliriz. Ancak, zellikle Osmanl corafyasnn merkezi
blgelerini oluturan Anadolu ve Rumelide Hanef mezhebi egemen resm
mezhep olmasna ramen, dier mezheplere mensubiyetin sz konusu olduu
blgelerde hem kaz ve fetv alannda ve hem de eitimde bir zerkliin
tannd grlmektedir.
Doktriner farkllklar zerinden Hanef mezhebinin devlet idaresinde
Trkler asndan daha elverili olduunu temellendirmenin ardndan Tarss,

56
Ayrntl bilgi iin bkz., Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal,
Ankara 1970, s. 386-387. Yiit, smail, Memlkler, DA, XXIX, 94.
57
Memlkl siyasi tarihi ve devlet yaps konusunda ayrntl bilgi iin bkz., bn Tolun,
Ebl-Fazl emseddin, Mfkehetl-hilln f havdsiz-zamn, (yay. Halil el-Mansur),
Beyrut 1998. bn Tolun, 'lml-ver bi-men vulliye niben minel-Etrk bi-Dmak,
(thk. Muhammed Ahmed Dehman), Dmak: Dr'l-Fikr, 1984. Ayaz, Fatih Yahya,
Memlkler Dneminde Vezirlik (1250-1517), stanbul 2009.
58
Winter, Inter-madhhab competition in Mamluk Damascus, s. 196.
59
Yine Byk Seluklu imparatorluunun Halep atabeyi Nureddin Mahmud Zeng (. 1174)
dneminde de drt mezhepten kad tayini yapld kaydedilmektedir. Sherman, A.
Jackson, Islamic Law and State: The Constitutional Jurisprudence of Shihab al-Din al-
Qarafi, Leiden: E. J. Brill, 1996, s. 53.
60
Byk Seluklu, Anadolu Seluklu ve Anadolu beyliklerinde er siyaset ve hukuki
yaplanma konusunda ayrntl bilgi iin bkz., Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna
Medhal, s. 122, 140. Kymen, Mehmet Altan, Alp Arslan Zaman Byk Seluklu
mparatorluu Dini Siyaseti, Seluklu Aratrmalar Dergisi, IV, 127-155. Turan,
Osman, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Ankara 1988.
61
Aydn, M. Akif, Trk Hukuk Tarihi, s. 97.

[127]
 Muharrem KILI

doktrinde Kureylik artn ngrerek Trklerin saltanatn kabul etmeyen

filerin iine dtkleri paradoksa iaret etmektedir. Bu meyanda filerin
grnn tersine, Hanef mezhebince Trklerden kamu grevi kabul etmenin
meruiyetini (cevaz) konu edinen mellif yle bir soru formle etmektedir:
Trklerin ynetiminin (saltanat) meruiyetini kabul etmeyen filer,62 nasl
oluyor da onlardan Trklerden- grev almann cevazna hkmediyor? Bu
noktada somut bir neri getirerek, devlet bakannn ne velyet ve ne de yarg
(kaz) ile ilgili olarak saltanat Kureyin hakk olarak gren fi
hukukulardan hi kimseye grev vermemesi gerektiini ifade etmitir. Zira
onlara gre hilafet makamna isyan etmi g ve kudret sahibi (iddet ehli)
isyanclar (ehl-evke ve havric) olan Trklerin saltanata ya da devlet
ynetimine haklar yoktur. Tarssye gre, devlet bakan fileri grevlendirir
ve onlar da bunu kabul ederlerse, bu grev iin Hanef mezhebinin mukallitleri
olurlar. Hanef mezhebine hem hukuk doktrini (fr fkh) ve hem de hukuk
metodolojisi (usl- fkh) asndan muhalif olmalar ve hatal bulmalar
ynyle, onlarn filerin- bu trden grevler ile grevlendirilmeleri doru
deildir.63

Sonu
Siyaset ve devlet kavram, felsefi, dini, hukuki vd. alanlarda geni bir
akademik ilgiye teorik dzeyde konu edilmi, pratik dzlemde de tarih boyunca
entelektellerin ilgisini ekmitir. Bu adan baknca dnce tarihimizde devlet
ve siyaset kavramlar, toplumsal rf-adet, devralnan gelenek, din ve hukukun
her birinin ngrm olduu oulcu normatif erevelerde hem teorik ve hem
de pratik dzlemde tanmlanm ve tartlmtr.
Trk hukuk tarihinde slmiyet sonras dnemde tartmann neticesinde
oluan normatif alann erevesini belirleyici referanslar, tarihi-siyasi tecrbe
birikimi, din ve hukuk doktrini oluturmutur. Bu referans erevesinde daha
ok teorik ilgi ile retilen Ahkm-u sultniyye trnn yan sra, reel-politik
durumu slah amalayan Nashatl-mlk (siyasetnme) tarz bir edebi trn
de retildiini grmekteyiz.

62
Winter, Tarssnin filere ynelik bu iddialarnn byk bir arptma olduunu ne
srmektedir. Dnemin fi bilginlerinin de Hanefler kadar Memlk ynetimine bal
olduklarn kaydetmektedir. Bu balamda Tarssnin ada olan fi bakads ve fkh
bilgini Bedreddin bn Cemann (. 733/1333) Memlk ynetiminin meruiyetini,
Mverd ve dierlerinin formle ettii klasik teoriye bakmakszn eserlerinde
temellendirdii grlmektedir. bn Cema de facto ynetimin kabulnn gereklilii
temelinde grn ortaya koymaktadr. Bkz., Bedreddin bn Cema, Tahrr'l-ahkm f
tedbiri ehli'l-slm, (thk. Fuad Abdlmn'im Ahmed), Devha 1988. Inter-madhhab
competition in Mamluk Damascus, s. 200.
63
Tarss, Tuhfett-Trk, s. 71.

[128]
 Trk Hukuk Tarihinde Devlet Teorisinin Mezhep Doktrini erevesinde Temellendirimi -Tarssnin
Tuhfett-Trk Adl Eseri erevesinde Bir Analiz-

alma konusu yapm olduumuz eser, slmiyet sonrasnda Trk

hukuk tarihinde ortaya kan devlet tecrbelerinden birisini oluturan Memlkler
dneminin bir rndr. Hukuk tarihimizde Osmanl siyasi tecrbesi asndan
halef-selef ilikisinin varlndan sz edebileceimiz Memlkler dnemi
olduka nemli bir siyasi tecrbeye iaret etmektedir. Zira Trk devlet gelenei
asndan referans alanlarndan birisini oluturan bu dnem, hem devlet
kavramnn din ve hukuk doktrini erevesinde ortaya koyduu tarihi tecrbe
asndan ve hem de siyasi rgtlenme biimi asndan olduka zgn bir
alandr.
Memlkl siyasi tecrbesinin oluum ve olu srecinin doktrine
yansyan snrl bir boyutunu oluturan Tuhfett-Trk tipik siyasetnme
geleneine zglenemeyecek bir metin olarak, hukuki bir perspektif ile devlet
kuramna dair baz meseleleri tartmaktadr. Dnemin Hanef bakads olan
mellifin kendi mezhep doktrini erevesinde hakim mezheb eilimi fi
mezhebi- devlet ynetimi asndan tartma konusu yapt grlmektedir.
htilf-u mezhep literatrnn dil ve sylemi ile devletin hukuk siyasetine dair
bir tartma zemini oluturan Tarss, bu konudaki yaklamn siyasi otoritenin
kamu menfaati gerekesi zerinden temellendirmitir.

[129]