ISSN: 2146-8168 Say: 10, Yl: 2014, Sayfa: 25-35 http://bilader.gop.edu.

tr

Dergiye Geli Tarihi: 09.07.2014 Ba Editr: Bilge Hilal adrc

Yayna Kabul Tarihi: 19.12.2014 Alan Editr: Glistan Erdal

G Trafolarnda Arza Tespitine Ynelik Gelimi Tan Testleri

Nihat PAMUK1 (nihatpamuk@gmail.com)

TEA 5. letim Tesis ve letme Grup Mdrl

Test Grup Bamhendislii, 54100, Sakarya

zet Enerji, dnyadaki ekonomik ve sosyal kalknmann en temel verilerinden

birisidir. Elektrik enerjisine olan talebin gn getike artmas elektrik enerjisinin
tketiciye kesintisiz, yksek verimde ve ekonomik biimde ulatrlmasyla
salanmaktadr. Bu nedenle, elektrik retim, iletim ve datm irketleri Anahtar Kelimeler
sorumluluk alanlarnda yer alan binlerce g trafosunun durumlarn nceden G faktr, ksmi
bilmeleri ve gerekli tedbirleri arza olmadan nce tespit etmeleri byk nem arz dearj, polimerizasyon
etmektedir. Bu almada, g trafolarnn arza tespitine ynelik gelimi tan
testleri detayl olarak incelenmitir. G trafosundaki arza tespit almalarnda
nemli rol oynayan faktrler aklanmtr.

Gaziosmanpaa Journal of Scientific Research 10 (2014) 25-35

Advanced Diagnostic Tests towards Fault Diagnosis in Power

Transformers
Abstract Energy is one of the most basic data of economic and social
development in the world. The demand for electrical energy increasing day by
day is achieved to consumers of electric energy by continually, high efficiency
Keywords
and economically. Therefore, electricity generation, transmission and
Power factor, partial
distribution companies located in the area of responsibility to know the status of
discharge,
thousands power transformers faults before and to identify necessary measures
polymerization
are paramount significance. In this study, advanced diagnostic tests of power
transformers for fault diagnosis have been investigated in detail. Some of the
most important factors are explained in the power transformer fault diagnosis
tests.
Received: 09.07.2014 Accepted: 19.12.2014

1
Nihat Pamuk
 26
Gaziosmanpaa Bilimsel Aratrma Dergisi 10 (2014) 25-35

1. Giri
Elektrik sistemlerinin temel grevi enerjiyi en ekonomik ekilde, kabul edilebilir bir
gvenilirlik ve kalite seviyesinde son tketiciye kadar iletilmesini salamaktr. Sistemin
gvenilirlii de sistemi oluturan elemanlarn gvenilirliine baldr (Teia, 2004).
Sistemdeki en temel ve en nemli tehizat g trafolardr. Arzalarn nlenmesinde g
trafolarn iyi iletme artlarnda altrlmas ok nemlidir. Enerji sistemlerinde gvenli
sistem alt yaps iin varlklarn oluturulmas ne kadar nemli ise oluan varlklarn etkin
ve verimli bir ekilde ynetilmesi de olduka nemlidir. Bu varlklarn iersinde en
kymetli yeri igal eden g trafolarnn; hem fonksiyonlar hem de ekonomik deerleri
dier varlklarla karlatrldnda en byk bedeli oluturmaktadr. zellikle g
trafolarnda ok byk arzalarla karlamamann ve bu arzalarn meydana getirdii ok
ciddi finansal ve teknik problemlerden korunmann yolu, uygun teknik cihazlarla donanm
ekip ve tehizatlarla nceden arzalar saptama ve gidermeyi ilke edinmi bir alma
ortamnn olumasn salamaktr. Enerji sistemlerinde problemleri nlemek ve trafolarn
gvenli bir ekilde almasn salamak iin dzenli olarak testlerinin yaplmas ve
koruyucu bakm standartlarna uyulmas gerekmektedir.

G trafolar elektrik sisteminin en nemli elektromekanik elemandr ve fiziki olarak ok

byk hacme sahiptir. G trafolar, nve-sarg-tank dnda buing ve soutma sistemi
paralar olan tehizatlardr (lkkahraman, 2008). Yirmi birinci yzyln son eyreinde g
trafolar, gelien nano teknolojisi sayesinde retilen amorf salar, soutma ve izleme
yntemleriyle donatlmtr. Fiber optik sarg ss sensrleri, programlanabilir mantk
kontrol (PLC) niteli soutma sistemi yaps, koruma elemanlar alarm bilgilerinin
alnmas, yaltm yanda znm gaz artnn ve dier alarmlarn e zamanl uzaktan
izlenebilme zellikleri sayesinde teknolojik bir rn halini almtr (Bartley, 2003). G
trafosu yardmc donanmlarnn fabrika ortamnda birletirilerek test ve deneylerinin
yaplmas gerekmektedir. Test sonularna gre trafoyu servise alma ilemi
gereklemektedir. G trafosu testleri, mteri tarafndan verilen talimatlar ve uluslar aras
standartlarda belirtilen koullara uygunluunun dorulanmas amac ile yaplr.
Gnmzde trafo arzas tespitinde kullanlan temel ve standart elektriksel testlerin
kapsaml paketi, ilgili kullanm sreleri asndan farkllk gsterir. G trafosu arzasnda
kullanlan testler aada verilmitir (Odolu, 2005):

evirme oran ve balant grubu kontrol,

Sarg direnlerinin llmesi,
Ksa devre kayplar ve geriliminin llmesi,
Botaki kayp ve botaki akmn llmesi,
Yaltm testleri,
Darbe testleri,
Uygulanan gerilim testi,
ndklenen gerilim testi,
Scaklk art (Isnma) testi,
Grlt (Ses) seviyesi lm,
Sfr empedans lm,
Akm ve gerilim harmonikleri lm,
Yaltkanlk direnci lm,
Yada znm gaz analizidir.
 27
Gaziosmanpaa Bilimsel Aratrma Dergisi 10 (2014) 25-35

Arza tespitine ynelik lmler olan ve bu almann konusu olan gelimi tan testleri ise
aadaki testleri iermektedir.

Polimerizasyon indeksinin belirlenmesi,

Ksmi dearj lm,
G ve kayp faktr lm,
Frekansa bal g faktr lm

2. Polimerizasyon ndeksinin Belirlenmesi

50 Hz civarndaki frekans aralnda iki tip polimerizasyon indeksi bulunmaktadr. Bu

indeksler; ara yzey polimerizasyonu (0.0003Hz) ve molekler polimerizasyondur
(10kHz). Selloz ve ya gibi benzemeyen maddeler birletirildiinde, ara yzey
polimerizasyon sreci gerekleir. Ara yzey polimerizasyonu, farkl elektriksel
geirgenlie veya iletkenlie sahip homojen olmayan dielektrik malzemeler iin tipik bir
zelliktir. Ara yzeylerde iyonlar gibi uzay yk tayclar birikerek dipol benzeri bir
davran ile bulutlar olutururlar (Erge, 2011).

Ara yzey polimerizasyonu, uzay yk tayclarnn yaylma hz ile yaltm geometrisinin

bir ilevi olarak kat ettikleri mesafeler arasnda gerekleen rezonanstr (Ya, bariyerler ve
ara paralar arasndaki orandr). Selloz ile ya arasndaki ara yzey polimerizasyonu daha
dk frekanslarda meydana gelir. Kuru ve souk yaltm sistemleri iin 1 mHz, nemli ve
scak yaltm sistemleri iin 10 Hzdir (zkan, 2007). Selloz ve ya yaltm sistemlerinde
her bir molekler yap polimerizasyon indeksini meydana getirir. Bu molekler kayplar 10
kHzye kadar ykselebilirler. Bu kayplar 60 Hzde veya civarnda g faktr deerlerinin
salkl yaltm sistemlerinin frekans ile orantl olarak hafif artmasna ve azalmasna
neden olurlar (Erge, 2011).

3. Ksmi Dearj lm

Yaltkan malzemelerin zelliklerinin kalitesi ve tasarm hakknda en iyi bilgi veren

lmelerden birisi de, ksmi dearj lmdr. Bir yaltm dzeninin hazrlan srasnda,
yaltkan malzemelerde, bazen kk kusurlu yerler veya homojen olmayan noktalar
meydana gelir. Ksmi dearj sz; iki iletken arasndaki yaltkann belirli bir blgesi ile
snrlanm ortamda, elektriksel alan tarafndan meydana getirilen zayf enerjili dearjlar,
anlamndadr. Srekli ve sratli olarak ykselen ve den darbeler, giderek zaman iinde
gaz oluumuna, erken yalanmaya ve hatta yaltkann delinmesine neden olabilirler.

letme gvencesi ve mr ynnden trafonun ksm dearjsz olmas gereklidir. Bir

trafonun iindeki herhangi bir arza kaynanda oluan ksmi dearjlarn lm, g
trafosunun lm noktasnn karmak yapsndan tr mmkn deildir. Ancak sarg
sonlarna yansyan byklkleri llebilir. Yaltkann kabul edilebilir bir ksmi dearj
noktasndaki elektriksel dearj bykl, bu blgedeki yaltkann bozulmas iin tam ve
direkt bir l deildir. Saysal deerin yannda, darbenin iddeti, formu ve blgesel dearj
younluu, yaltkann yapl ve dzenlenii nemli rol oynamaktadr. ekil 1de ksmi
dearj grnts gsterilmitir. ekil 2de bir yaltkann ksmi dearj oluumunu gsteren
basit emas verilmitir.
 28
Gaziosmanpaa Bilimsel Aratrma Dergisi 10 (2014) 25-35

ekil 1. Ksmi dearj grnts

ekil 2. Ksmi dearj emas

ekil 2deki emada;

U = Uygulanan gerilimi,
Z = Besleme devresinin empedansn,
C1 = Dearj yerinin kapasitesini,
C2 = Dearj yeri ile seri bal yaltkann kapasitesini,
C3 = Yaltkann dier ksmlarnn kapasitesini,
R1 = Dearj direncini,
BA = Dearj araln gstermektedir.

Trafo iindeki arzal yer iin, C3>C1>C2 olur. Gerilimin belirli bir seviyeye ykseltilmesi
ile C1 kapasitesinde bir atlama meydana gelir ve C1 kondansatr R1 i direnci zerinden
dearj olur. R1 direnci dearj akm i1(t)yi snrlar. Bu dearj trafo arzasnn bulunduu
yerde akm akna sebep olur. Bu durum q1 yk deiimine neden olur.

G trafosunda yaanan ksmi dearjlarn balca nedenleri (Pustu, 2013);

Tasarm hatalar veya retim prosesi srasndaki hatalar,

Trafo donanmlarnn yalanmas,
 29
Gaziosmanpaa Bilimsel Aratrma Dergisi 10 (2014) 25-35

Elektriksel stres,
Termik stres,
Mekanik strestir.

G trafosunda yaanan ksmi dearjlarn balca etkileri ise (Pustu, 2013);

Yaltm malzemesinin tahribat,

Aalanma ve zincir reaksiyonu,
Isnma,
zolasyon bozulmas ve ksa devredir.

4. G ve Kayp Faktr lm
G faktr lm, Tan olarak ta adlandrlr. G faktr lmnde trafo sarglar ve
tank doal bir kapasite gibi deerlendirilir. Kapasite, yaltkan malzemenin zelliklerine ve
elektrotlarn yapsna ok baldr. Malzemenin zelliklerinde ve elektrot dzeninde bir
deime olursa, llecek kapasite deerinde de bir deime olur (Odolu, 2004). ekil
3de basit bir kapasitenin edeer devresi ve vektr diyagram gsterilmitir.

ekil 3. Kapasite edeer devresi ve vektr diyagram

ekil 3de grld gibi yaltkandan toplam I akm akacaktr. Bu akmn kapasitif Ic
ve omik IR iki bileeni mevcuttur. Kapasite deerinin yannda, toplam akm I ile
kapasitif akm Ic arasndaki a ve omik akm IR arasndaki a , yaltkann durumu
hakknda bilgi veren temel faktrlerdir. Burada; g faktr: Cos = IR / IT, kayp faktr:
Tan = IR / IC dir. G faktr, elektrik sisteminin verimliliini tanmlamada kullanlr.
Sadece yaltm sistemleri iin kullanlmayp, farkl boyutlardaki yaltm sistemlerinin bal
kayplarn karlatrmaya ynelik bir indekstir.

Kayp faktr (as) yaltm malzemesinin kalnlna ve yzeyine, yaltkann zelliine,

malzeme cinsine baldr. Yaltkann kullanm ile birlikte yalanacak ve kayplar da
ykselecektir. Nem veya kimyasal etkilerle kayplar artarken, olabilecek fiziksel
bozulmalar da kayplar etkileyecektir. ounlukla yaltkann kayplarn douran koullar
ve nedenler yaltkann dayanmnn azalmas sonucunu da doururlar. Bu nedenle, belli bir
frekansta yaltkan maddesi hakknda, kayp as lm, belirli bir fikir veren esas
ldr. letme srasnda da yaplacak lmeler, yaltmn genel durumunu gsteren
nemli gstergelerden biri olup, kat yaltmn yalanmas veya yan bozulmas durumu,
pheli ve arzal trafolardaki tespit iin arzann yeri ve olas nedenleri hakknda bilgi
 30
Gaziosmanpaa Bilimsel Aratrma Dergisi 10 (2014) 25-35

verir. Kapasite, tan aktif kayp ve Cos Schering kpr yntemi ile llr. ekil 4de
Schering kpr yntemi gsterilmitir.

ekil 4. Schering kpr yntemi devresi

Schering kpr yntemi denge prensibine gre alr. Denge prensibi deerleri denklem 1
ve denklem 2 ile hesaplanr.

Tan .C4 .R4 (1)

R
C x Cn .( 4 ) (2)
R3

G trafosunda kapasiteyi oluturan iletkenler sarglar ve tank elemanlarndan, yaltkan ise

yaltm ya, yaltm bandajlar ve dier sellozik yaplardan oluur. ekil 5de iki sargl
g trafosunun kapasitelerini gsteren basitletirilmi bir yap verilmitir.

ekil 5. ki sargl g trafosuna ait kapasitelerin basit gsterimi

CH: Yksek gerilim sarglar ile tank arasndaki kapasite deeri,

CL: Alak gerilim sarglar ile tank arasndaki kapasite deeri,
CHL: Sarglar aras kapasite deeri,
CH+CHL: Yksek gerilim sarglar ile tank-sarglar arasndaki toplam kapasite deeri,
CL+CHL: Alak gerilim sarglar ile tank-sarglar arasndaki toplam kapasite deeri,
CL+CH: Yksek gerilim alak gerilim sarglar ile tank arasndaki toplam kapasite
deeridir.
 31
Gaziosmanpaa Bilimsel Aratrma Dergisi 10 (2014) 25-35

G faktr testi 10 kVnin altndaki gerilim seviyelerinde tehizatn gerilim seviyesi

cinsinden, daha yksek gerilim seviyesindeki tehizatlarda ise test gerilimi olarak 10 kV
uygulanarak yaplr. lmeler srasnda, ortamn nem ve scakl ile trafonun scaklnn
da kaydedilmesi gereklidir. Kayp faktr scakla bal olarak ok deiir. Bu nedenle
daha sonra karlatrma yaplabilmesi iin referans scakla (20 oC) bir arpan kullanarak
dntrlmesi gerekir (ANSI/IEEE std C57.12.90, 2006). Dntrlmede kullanlan
dzeltme bants denklem 3de verilmitir.

Ft
F20 ( ) (3)
K

Denklem 3de F20, 20 oCdeki kayp faktrn, Ft, t lme scaklndaki kayp faktrn,
K ise dzeltme faktrn belirtmektedir. Ar nemli, yal ve ok souk ortamlarda
sonular ok olumsuz etkileneceinden, lm yapmaktan kanlmaldr.

Kayp faktrnden elde edilen arza tespit bilgileri (Ylmaz, 1983) ve (Allan, 2005);

Bushingler iin;
Yalanma,
Nem,
Yetersiz balanm elektrotlar veya kapasitif tabakalar,
zolasyondaki atlaklar ve ksmi dearjlardr.

Trafolar iin;
Yalanma,
Ktta nem,
Yan iletkenliidir.

G faktrnden elde edilen arza tespit bilgileri (ubuku, 1991);

Bushingler iin;
Tabakalar arasnda ksmi delinmeler,
atlaklardaki ya tabakalar,

Trafolar iin;
Sarglar aras uzaklk llerinin deiimi,
Sarglar ile tank arasndaki aktif parann yer deitirmesi,
Sarglar ile ekirdek arasndaki sarg veya ekirdein yer deitirmesi,
ekirdek ile tank arasndaki ekirdein hareketidir.

5. Frekansa Bal G Faktr lm

Yaltm sisteminin btnln belirlemek iin ebeke frekansnda tek bir g faktr
lm kullanlmaktadr. Bu test srasnda llen deerlerden elde edilen hesaplanm
bileke, test altndaki numunenin ortalama durumunu gsteren bir indekstir. ekil 6da
frekansa bal g faktr lm grafii gsterilmitir.
 32
Gaziosmanpaa Bilimsel Aratrma Dergisi 10 (2014) 25-35

ekil 6. Frekansa bal g faktr lm

Kirlenmi veya bozulmu bir yaltm sistemi, yksek bir g faktr sonucunu ortaya
koyacaktr. Bir numunenin g faktr, nceki g faktr ile veya benzer ekilde test
edilen cihazdan elde edilmi beklenen bir deer ile karlatrldnda, numunenin
durumunu ve kayplarnn artm olduunu belirlemek mmkndr. Ancak nem, yalanma,
birikinti, ya iletkenlii veya bunlarn kombinasyonuna iaret eden bu kayplar ayrt etmek
ve karakterize etmek imknszdr. Bu artm kayplar d evre koullarnn etkisini de
yanstyor olabilir. Ancak, sz konusu etkilerin rol oynayp oynamadn belirlemenin
yntemleri mevcuttur. Buna karlk bir frekans bandnda g faktr lmn salayan
teknikler kayplarn ayrt edilmesini kolaylatrr.

Sz konusu gelimi teknikler yaltm sistemi tehlikede olduu durumda test cihazn
alarma geirmektedir. te yandan bu tr bir gzlem ebeke frekansndaki tek bir g
faktr lm ile henz anlalamamaktadr. G faktr veya kayp faktrnn grafik
anlatm, frekans ilevi olarak temelde daha ok dielektrik frekans yant testleri olarak
bilinen yntemler grubuna ait olan, frekans blgesi spektroskopi testi olarak bilinen test
ile gerekletirilir. ekil 7de frekans blgesi spektroskopi test grnts gsterilmitir.

Frekans blgesi spektroskopi testi ile 10 MHz - 0.1 mHz gibi geni bir frekans aralndaki
yaltm sistemlerinin zellikleri llr ve modellenir. Bu durum genel yaltm sistemi
dahilindeki polimerizasyon indeksi kayplarnn, iletken kayplarnn ve yalanan yan
rnlerin etkilerinin birbirinden ayrt edilmesini salamaktadr (uhadarolu, 2013).

Nem, iletkenlik ve yaltm geometrisi dzeylerini belirlemek zere analiz algoritmalar

uygulanr. Mineral ya ve sellozdan oluan bir yaltm sisteminde hem polimerizasyon
hem de iletkenlik olaylar gerekleir. Bu iki olay ezamanl olarak meydana gelir ve
etkilerini ayrt etmek iin sper pozisyon teoremi uygulanr. Nem, scaklk ve yalanan yan
rnler polimerizasyon ve iletkenlik blgelerini etkiler. Sz konusu trafo malzemelerini
(polimerizasyon kayplar ve iletken kayplar) rastgele seilmi bir frekansta ayrmak
mmkn deildir (Moser, 1983).
 33
Gaziosmanpaa Bilimsel Aratrma Dergisi 10 (2014) 25-35

ekil 7. Frekansa blgesi spektroskopi testi

 34
Gaziosmanpaa Bilimsel Aratrma Dergisi 10 (2014) 25-35

6. Sonular
Elektrik sisteminde yatrmlar yaplarak gvenli sistem alt yaps iin varlklarn
oluturulmas ne kadar nemli ise, oluan varlklarn etkin ve verimli bir ekilde
ynetilmesi de olduka nemlidir. Bu varlklarn ierisinde en kymetli yeri igal eden g
trafolarnn; hem fonksiyonlar hem de ekonomik deerleri dier varlklarla
karlatrldnda en byk bedeli oluturmaktadr. Modern yntemlerle iletmecilik ve
ynetim yaplar g sistemi iletmelerinde tm mal varlklarnn etkili ynetimi, finansal
performans asndan son derece nemlidir. Bu durumun gerekletirilebilmesi iin
izlenecek stratejiler, risk deerlendirmeleri ve kullanlan malzemelerin salamldr.

zellikle g trafolarnn kalan kullanm mrlerinin deerlendirilmesi ve arzaya dayal

bakmlarnn ok ciddi takip ve uygulamalarnn yaplmas gerekmektedir. Son yllarda g
trafolarnn salkl bir ekilde iletilebilmesi iin birok test yntemleri ve cihazlar
gelitirilmitir. G trafolarnda ok byk arzalarla karlamamann ve bu arzalarn
meydana getirdii ok ciddi finansal ve teknik problemlerden korunmann yolu, uygun
teknik cihazlarla donanm ekip ve donanmlarla nceden hatalar saptamaktr. G
trafosunda yaanan sorunun erken fark edilmesi problemin geliim srecini yavalatmakta,
istenmeyen enerji kesintilerini nlemekte ve enerji kalitesinin devam asndan ok byk
nem tamaktadr.

Kaynaklar
Allan, D., Maintaining assest performance, Doble Eng. Co., Ankara, 2005; 1(3): p. 612.

ANSI/IEEE std C57.12.90, Standart test code for liquid immersed distribution, Power
Andregulating Transformer, 2006.

Bartley, W.B., Analysis of transformer failures, International Association of Engineering

Insurers 36th Annual Conference, Stockholm, 2003, p. 15.

ubuku, Z., Ksa devre neticesinde sarg ekil bozukluuna uram transformatrler,
TEK Elektrik retim letim Messesesi Test Grup Bamhendislii, stanbul, 1991;
91(47): p. 1-3.

uhadarolu, H., Uyarolu, Y., Snmez, G., Ylmaz, H., G transformatrlerinde g

faktr testleri ve enerji kalitesine etkileri, 5. Enerji Verimlilii ve Kalitesi
Sempozyumu, Kocaeli, 2013, p. 271-273.

Erge. E.B., Srekli polimerizasyon iletmelerinde rn gei miktarnn optimizasyonu,

Yksek Lisans Tezi, ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Adana, 2011.

lkkahraman, M., G transformatr arzalarnn incelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Gazi

niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 2008.

Moser, H.P., Transformerboard, Weidmann Co., USA, 1983, p. 104-108.

Odolu, H., Transformatr deneyleri, Bileim Yaynevi, stanbul, 2005, p. 8598.

 35
Gaziosmanpaa Bilimsel Aratrma Dergisi 10 (2014) 25-35

Odolu, H., Transformatr test teknii, AREVA, stanbul, 2004, p. 447.

zkan, G., alkan, ., Srekli kartrmal polimerizasyon reaktrnn benzetimi ve

kontrol, 4th Otomasyon Sempozyumu, Samsun, 2007.

Pustu, M., G transformatrleri ve saha testleri, TMMOB Elektrik Mhendisleri Odas,

Ankara, 2013.

Trkiye Elektrik letim Anonim irketi (Teia), Elektrik iletim sistemi arz gvenilirlii ve
kalitesi ynetmelii, 10 Kasm 2004 Tarihli ve 25639 Sayl Resmi Gazete, 2004.

Ylmaz, F., Trafo arzalar ve giderilmesi, TEK Bat Anadolu ebeke letme Grup
Mdrl Hizmet i Eitim Notlar, zmir, 1983, p. 1-6.