KMR RAPORU

KLM DEKL, EKONOM VE

SALIK AISINDAN TRKYENN
KMR POLTKALARI

MIT AHIN (EDITR)

AHMET ATIL AICI
SEVIL ACAR
PINAR GEDIKKAYA BAL
ALI OSMAN KARABABA
LEVENT KURNAZ

Kasm 2015
Bu raporda yer alan grler yazarlara aittir.

Editr:

Dr. mit ahin Sabanc niversitesi stanbul Politikalar Merkezi

Yazarlar:

Do. Dr. Sevil Acar stanbul Kemerburgaz niversitesi

Do. Dr. Ahmet Atl Ac stanbul Teknik niversitesi

Yrd. Do. Dr. Pnar Gedikkaya Bal Beykent niversitesi

Prof. Dr. Ali Osman Karababa Ege niversitesi

Prof. Dr. Levent Kurnaz Boazii niversitesi

Dr. mit ahin Sabanc niversitesi stanbul Politikalar Merkezi

stanbul Politikalar Merkezi Hakknda

stanbul Politikalar Merkezi, kresel uzantlar olan bamsz bir politika aratrma merkezidir. Misyonu,
sosyal bilimler alannda yaplan akademik aratrmalara ve bunlarn politika oluturma srelerinde
uygulanmasna katkda bulunmaktr. PM, i ve d politika alanlarnda karar vericilere, kanaat nderlerine,
akademisyenlere ve toplumun geneline yeniliki ve nesnel analizler sunmay amalamaktadr. PM,
Trkiye-AB-ABD ilikileri, eitim, iklim deiiklii, Trkiyedeki siyasal ve sosyal eilimler ve bu eilimlerin
sivil toplum ve yerel ynetiime etkisi konularn da kapsayan -fakat bunlarla snrl kalmayan- geni bir
alanda uzmanla sahiptir.
YAZ ARL AR

Sevil Acar (Do. Dr.): stanbul Kemerburgaz niversitesi Ekonomi Blmnde retim yesi olarak
almaktadr. Ana alma konular evre ve doal kaynak iktisad olup zellikle doal sermaye muhasebesi,
srdrlebilir kalknma gstergeleri ve bolluk paradoksu zerinde uzmanlamaktadr. Lisans eitimini
Boazii niversitesi ktisat Blmnde (2000-2005), yksek lisans eitimini stanbul Teknik niversi-
tesi ktisat programnda (2005-2007) ve doktorasn Marmara niversitesi (ngilizce) ktisat blmnde
(2007-2011) tamamlamtr. 2005-2010 yllar arasnda stanbul Teknik niversitesinde aratrma grevlisi
olarak almtr. Doktora almalarnn bir blmn sve Enstits bursu alarak Ume niversitesi,
Centre for Environmental and Resource Economicste srdrmtr. sve iin srdrlebilir tasarruflarn
hesaplanmas ve lkeler aras karbon emisyonlarnn yaknsamas konulu projelerde grev almtr. Halen
Global Subsidies Initiative (GSI-IISD) ile ortaklaa Trkiyede fosil yakt tevikleri ve yenilenebilir enerjinin
gelecei zerine almaktadr. sevil.acar@kemerburgaz.edu.tr

Ahmet Atl Ac (Do. Dr.): 1991 ylnda T letme Mhendislii, 1999 ylnda Boazii niversitesi
ktisat yksek lisans programlarndan mezun olduktan sonra doktora almalarn Cenevre niversitesinde
2007 ylnda tamamlamtr. Ac, 2005-2006 yllar arasnda Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma
Kurumunda (UNCTAD) aratrmac olarak almtr. Balca ilgi alanlar, uluslararas iktisat ve ekonomik
byme-ekolojik srdrlebilirlik, yeil ekonomik dnm olan Acnn bu konulardaki bilimsel maka-
leleri saygn dergi ve yaynevlerince baslmtr. 2009 ylndan bu yana T letme Mhendislii Blm
ktisat alma Grubunda retim yesi olarak grevine devam etmektedir. asici@itu.edu.tr

Pnar Gedikkaya Bal (Yrd. Do. Dr.): 1991 ylnda Bilkent niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi
letme Blmnden mezun olmutur. Yksek lisansn Bilkent niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde
Uluslararas likiler dalnda 1993 ylnda tamamlamtr. Birka sene Yap Kredi Bankas D likiler Bl-
mnde, bankann Almanya, Hollanda, Belika ve Japonya ile olan ilikilerinden sorumlu Blge Yneticisi
olarak almtr. Marmara niversitesinde 2007 ylnda savunduu Avrupa Birliine yelik erevesinde
Trkiyenin klim Deiiklii Politikas balkl doktora tezi ile doktor unvann almtr. 2008 ylndan beri
Beykent niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Uluslararas likiler Blmnde grev yapmakta ve
2014 ylndan beri Blm Bakanl grevini yrtmektedir. Balca alma alanlar Avrupa Birlii, Avrupa
btnlemesi, Avrupa Birliinin iklim deiiklii, enerji ve evre politikalar, kresel iklim deiiklii rejimi,
dk karbon ekonomisi ve uluslararas politik ekonomidir. pinarbal@beykent.edu.tr

Ali Osman Karababa (Prof. Dr.): 1973 ylnda Ege niversitesi Tp Faklltesinden mezun oldu. 1973-1979
yllar arasnda Salk Bakanlnda Salk Oca Hekimlii yapt. 1979 ylnda Ege niversitesi Tp Fakl-
tesinde Toplum Sal Enstitsnde 1982 ylnda Halk Sal uzman, 2001 ylnda profesr oldu. 2009
ylndan bu yana Ege niversitesi Tp Fakltesi Halk Sal Anabilim Dal Bakan olarak grev yapmaktadr.
1998-2002 yllar arasnda Halk Sal Uzmanlar Dernei ynetim kurulu yelii ve genel sekreterlii yapt.
2011 ylndan bu yana evre iin Hekimler Dernei bakanln yrtmektedir. Ege evre ve Kltr Plat-
formu ve Dernei yesidir ve 2013-2014 yllarnda Platform e szcs olarak grev almtr. Uluslararas
ve ulusal ok sayda yayn ve kitap blm bulunmaktadr. Temel alma alanlar evre sal, olaand
durumlar, i sal ve i gvenliidir. ali.osman.karababa@ege.edu.tr

3
 K M R R A P O R U

Levent Kurnaz (Prof. Dr.): Elektrik/Elektronik Mhendisi, 1990da Elektrik/Elektronik Yksek Mhen-
disi ve Fizik, 1991de University of Pittsburghdan Fizik Yksek Lisans ve 1994de Fizik Doktoras diplomasn
ald. 1995-1997 yllar arasnda Tulane University Kimya Blmnde doktora sonras aratrmalar yapt.
1997 ylnda Boazii niversitesinde Yardmc Doent olarak greve balad. 2005 ylndan beri Boazii
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, Fizik Blmnde Profesr olarak grev yapmaktadr. ok sayda ulusla-
raras yayn ve bir kitab vardr. Boazii niversitesi klim Deiiklii ve Politikalar Uygulama ve Aratrma
Merkezi Mdrln yrtmektedir. 2013-2014te Sabanc niversitesi stanbul Politikalar Merkezinde
Mercator-IPC aratrmacs olarak iklim deiiklii alannda almtr. levent.kurnaz@boun.edu.tr

mit ahin (Dr.): Cerrahpaa Tp Fakltesinden 1991 ylnda mezun oldu, Kuds Hebrew niversitesinde
halk sal yksek lisans, stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesinde halk sal doktoras yapt.
Uzmanlk alanndaki almalar evre sal zerinde younlat. 2004den bu yana iklim deiiklii alanna
arlk verdi. 1990larn bandan itibaren yeil hareket ve nkleer kart mcadele iinde aktivist olarak
yer ald. 2002-2006 yllar arasnda evre in Hekimler Derneinin bakanln yapt. 2013ten bu yana
Sabanc nivesitesi stanbul Politikalar Merkezinde kdemli uzman olarak grev almakta ve iklim deiiklii
almalarnn koordinatrln yapmaktadr. Ekoloji dergisinin yayn ynetmenliini yrtmektedir.
Ak Radyoda mer Madra ile birlikte Ak Yeil adl bir radyo programn hazrlayp sunmaktadr. Yeil
Gazetede ekoloji editrl ve yazarlk yapmaktadr. Ulusal ve uluslararas yaynlar ve kitap blmleri
bulunmaktadr. umitsahin@sabanciuniv.edu

4
NDEKLER

YNETC ZET 7

GR 11

BLM 1
TRKIYENIN ENERJI VE KLIM POLITIKALARINDA KMRN YERI 13
mi t ahi n

1.1. KLIM DEIIKLII, KARBON BTESI VE KMR 13

1.2. TRKIYEDE ENERJI POLITIKALARI VE KMR 17
1.3. TRKIYENN SERA GAZI EMISYONLARI 23
1.4. TRKIYEDE KMRE ARTAN YNELI 25
1.5. SONU 28

BLM 2
TRKIYEDE KMR MADENCILIININ EKONOMIDEKI YERI 31
Ahmet At l A c

2.1. TRKIYEDE KMR MADENCILII 31

2.2. EKONOMIK YAPIDAKI DNM 33
2.3. SONU 39

BLM 3
TRKIYEDE KMR YATIRIMLARI VE MEVCUT TEVIKLER 41
Sevi l Acar

3.1. TRKIYEDE KMR YATIRIMLARI VE KMR YAKITLI SANTRALLAR 41

3.2. TRKIYEDE KMR TEVIKLERI 42
3.3. DIER G20 LKELERINDE FOSIL YAKIT TEVIKLERI 46
3.4. KMR TEVIKLERININ IKTISADI VE EVRESEL ETKILERI 47
3.5. SONU 48
BLM 4
TRKIYENIN AB YELII BALAMINDA KMR KULLANIMINA
YNELIK ULUSLARARASI VE BLGESEL ENGELLER 50
P nar Gedi kkaya B al

4.1. ABNIN DK KARBONLU GELECEK PLANI 50

4.2. ABDE KMR ZERINDEKI ENGELLER 52
4.3. ULUSLARARASI ALANDA KMR ZERINE OLASI ENGELLER 54
4.4. TRKIYENIN DK KARBON EKONOMISINE GEIINDE
KMRE UYGULANAN BLGESEL VE ULUSLARARASI ENGELLER 56
4.5. SONU 57

BLM 5
KMRLE ALIAN TERMIK SANTRALLAR VE SALIK ETKILERI 60
Ali Osman Karab ab a

5.1. KMRN EVREYE ETKILERI 61

5.2. HAVA KIRLILII VE SALIK 66
5.3. KMRL TERMIK SANTRALLARIN SALIK ETKILERI 69
5.4. SONU 74

BLM 6
TEMIZ KMR MMKN M? KARBON TUTMA VE DEPOLAMA (CCS) TEKNOLOJILERI 77
Levent Kurn az

6.1. ENERJI VE ISI RETIM YNTEMLERI 78

6.2. KARBON TUTMA YNTEMLERI 79
6.3. TUTULAN KARBONUN TAINMA YOLLARI 80
6.4. TUTULAN KARBONUN DEPOLANMA EITLERI 80
6.5. KARBON TUTMA VE DEPOLAMANIN BEDELI 83
6.6. KARBON TUTMA VE DEPOLAMANIN HUKUKI YN 84
6.7. SONU 85
YNETC ZET
Bu raporda, kmrn bir enerji ve sera gaz kayna
olarak Trkiyedeki mevcut durumu, salk zerine
etkileri, elektrik retiminde kmrn paynn
artrlmas yneliminin iklim ve ekonomi poli-
tikalaryla ilikisi ve temiz kmr tartmas ele
alnmaktadr.
Trkiyenin Enerji ve klim Politikalarnda
Kmrn Yeri
Dnya birincil enerji arzndaki pay %29 olan
kmr, kresel elektrik enerjisi retiminin %40n
salamaktadr. Kmr, fosil yaktlardan kaynak-
lanan kresel CO2 emisyonlarnn %44nden,
elektrik ve s retiminden kaynaklanan CO2 emis-
yonlarnn ise %72sinden sorumludur. Kmr en
fazla sera gaz salmna neden olan enerji kayna
olarak iklim deiikliinin birincil nedenidir.
Kresel snmay 2Cnin altnda tutabilmek iin
atmosfere salnabilecek sera gaznn, yani kresel
karbon btemizin te ikisini (2.900 GtCO2nin
1.900n) tketmi durumdayz. Mevcut fosil
yakt rezervlerinin neden olaca emisyon miktar
ise kalan kresel btenin drt katdr. Dolaysyla
iklim deiikliinin geri dnlmez noktaya gelme-
sini engellemek iin fosil yaktlarn drtte nn,
kmr rezervlerinin ise daha byk blmnn yer
altnda kalmas gerekmektedir.
Trkiyede kmr, petrol ve doalgazn 2013te
birincil enerji arzndaki pay %88dir. Elektrik ener-
jisinin yaklak %70den fazlas fosil yaktlardan
karlanmaktadr. Toplam 71 GW olan kurulu gcn
%20,5u kmr santrallarndan olumaktadr.
Kmrl termik santrallarnn kurulu gc 2004e
gre %77 artmtr.
Sera gaz emisyonlarn 2013te 1990a gre %110,4
artran Trkiye, dnya sralamasnda ilk 20 lke
arasnda yer alyor. Toplam emisyonlarda kmrn
pay yaklak %33tr ve kmr kaynakl emisyonlar
%130 artmtr. Trkiyenin enerji ihtiyacnn
2023e kadar yaklak olarak iki katna kaca
ngrsnde bulunan hkmet, artan enerji tale-
bini yeni kmr santrallar ina ederek karlamak
istemektedir. Trkiye dnyada yeni kmr santral-
lar yapmnda in, Hindistan ve Rusyann hemen
ardndan drdnc srada yer alyor. letmedeki
24 adet kmrl termik santraln ve ina halindeki
3 yeni santraln yan sra kurulu gc 66,5 GWye
ulaan 70den fazla yeni kmrl termik santraln
yapm planlanm durumdadr. Planlanan yeni
kmr santrallarnn mevcutlara ek olarak ylda
yaklak 400 milyon ton sera gaz emisyonuna
neden olaca hesaplanabilir. Planlanan termik
santrallarn gereklemesi durumunda yaklak
Trkiyenin toplam emisyonu kadar bir srama sz
konusudur.
Trkiyenin enerji stratejisi mevcut tm yerli linyit
ve takmr potansiyelinin elektrik retimi iin
kullanlmasn ve arz gvenliini salamak iin
yksek kalori deerine sahip ithal kmre dayal
termik santrallarn kullanmn hedeflemektedir.
Bu yaklam Trkiyenin iklim deiikliiyle kresel
mcadeleye yapmas gereken katky yok saymakta
ve sera gaz azaltmn ieren bir iklim politikasn
imkansz hale getirmektedir.
Trkiyede Kmr Madenciliinin
Ekonomideki Yeri
Kmr madenciliinin Trkiye ekonomisinin
toplam retimi iindeki pay %1in altndadr ve
byme oranlarna katks ok azdr. Sektrdeki
istihdam da olduka dktr ve 1998den 2015e
kadar toplam istihdam iindeki pay %1,3ten
%0,7ye gerilemitir. Dolaysyla sektre verilen
teviklerin son yllarda artmasnn nedeni
ekonomik byme hzn ykseltmek ya da isizlii
7
 K M R R A P O R U

azaltmaktan ok, Trkiyenin ekonomik byme Kmr ayn zamanda yatrmlar evre mevzua-
patikasnn yksek karbonlu niteliidir. tndan muaf tutularak da desteklenmektedir. evre
Etki Deerlendirmelerinin (ED) uygulanmasn-
Trkiyede 2002-2009 dneminde yllk byme daki eksiklikler ve muafiyetler tevik olarak nitele-
hzna en fazla katky yapm sektrler gayrimenkul nebilecek rneklerdir. Trkiyedeki llebilen tm
hizmetleri, yurtii tama, makine ve ekipman kmr tevikleri dikkate alndnda, kWh bana
kiralama, tekstil, perakende ticaret, toptan ticaret tevik miktar yaklak 0,01 dolar (yoksul ailelere
ve inaat sektrleridir. Bu sektrlerin ounun kmr yardm dahil edilirse 0,02 dolar) olarak
inaatla ilgili olduu grlebilir. Bu da demir-elik hesaplanmaktadr. 2013 ylnda kmr sektrne
ve imento gibi enerji-youn sektrlere talep yara- toplam 730 milyon dolar dolaynda tevik aktarl-
tarak enerji ithalatnn artmasna sebep olmutur. mtr.
2004 ylndan itibaren enerji ithalatnn d ticaret
a iindeki pay %40,3ten %63,7ye ykselmitir. 2009 ylnda bir araya gelen G20 liderleri orta
vadede etkin olmayan tm fosil yakt teviklerini
Kamu destekli yatrmlar ve tevik programlaryla aamal olarak bitireceklerini vaat etmilerdir.
katma-deeri dk, dk teknolojili, enerji ve Baz projeksiyonlara gre sadece kmre verilen
kirlilik-youn retim 2008 krizi sonrasnda daha tevikler kaldrlrsa, tahmin edilen baz patikaya
da artmtr. Bu durumun yaratt sosyal mali- kyasla 2030 itibariyle Trkiyede %5,4 emisyon
yetler arasnda i kazalarndaki art da saylabilir. azal gerekleebilecektir.
Trkiyede evresel dzenlemelerin skl giderek
dm, 2012 ylnda Trkiyenin uluslararas sra- Kmr Kullanmna Ynelik Uluslararas
lamadaki yeri 140 lke arasnda 85., dzenlemelerin Engeller
yaptrm sralamasnda da 79. sraya inmitir. Avrupa Birlii (AB) dk karbonlu ekonomiye
gei konusunda nc rol stlenmitir. AB, toplam
Trkiyede Kmr Yatrmlar ve Mevcut
enerji tketiminde yenilenebilir enerji payn
Tevikler
%27ye karmay, enerji verimliliini en azndan
Resmi projeksiyonlara gre 2030da kmr yaktl %27 artrmay ve sera gaz emisyonlarn 1990a
retim kat artarak 200 TWh seviyesine ulaa- gre en az %40 azaltmay ieren yeni 2030 hedef-
caktr. Kstl rezervler dikkate alndnda, Trkiye leri zerinde anlamtr. AB, 2050 ylna kadar
takmrnn ounu ithal etmeye devam etmek emisyonlarn 1990daki seviyelerin %80 altna
zorunda kalacak ve bu nedenle ithal enerji kaynak- inecek ekilde azaltacan duyurmutur.
larna bamlln ortadan kaldrmas mmkn
AB, enerji kaynakl CO2 emisyonlarn 2050ye
olmayacaktr.
kadar ortadan kaldrmay hedeflemektedir.
Trkiyede kmre verilen desteklerin en nemlisi, Kmrden elde edilen enerjinin 2050 itibaryla
hazineden transfer demeleri yoluyla takmr %16dan %8e gerilemesi beklenmektedir. Mevcut
ithalatn tevik etmek iin kullanlmaktadr. Kmr evre direktiflerinin bazlar, kmr yakmak dk
yatrmlar 2012de yrrle giren Yeni Yatrm karbonlu bir gelecek hedefine uymadndan ABnin
Tevik Sistemi erevesinde de tevik edilmektedir. kmr sektr zerinde imdiden bir negatif bask
Ayrca fosil yakt sektrne AR-GE masraflar iin yaratmakta, kmr madenleri ve kmrl termik
destek, yeni kmr santrallarna ayrlan bteler, santrallar kapatlmaktadr.
yatrm garantileri, fiyat ve elektrik alm garantisi
gibi tevikler de mevcuttur.

8
OECD Genel Sekreteri Angel Gurria da, yeni kmr nedeniyle yrede yaayan insanlarn solunum fonk-
yaktl enerji santrallarnn u anda dnyann siyonlarnda azalma belirlenmitir.
gelecei iin en nemli tehdit olduunu syleyerek
bu santrallara ynelik planlarn yeniden gzden D ortam hava kirliliine bal olarak kresel
geirilmesi iin dnya hkmetlerine arda dzeyde, 2012 ylnda 3,7 milyon lm grl-
bulunmutur. Dnyann en byk kmr tketicisi mtr. lm nedenleri iinde iskemik kalp hasta-
olan in bile hem rekor seviyeye varan hava kirli- lklar ve inme %40ar oranla n srada yer almtr.
lii, hem de iklim hedefleri nedeniyle daha fazla Avrupada hava kirliliine bal kaybedilen alma
yenilenebilir kaynak ve yeni teknolojiler kullanarak gn says 4.100.000 ve salk etkilerinin maliyeti
2015te daha az kmr tketmeye balamtr. 42,8 milyar olarak bulunmutur. Trkiyede halen
alan termik santrallarn salk maliyeti en az
Trkiye de gerekli politika deiikliklerini yapma- 2876 erken lm, 637.643 yitirilen ign ve 3,6
mas ve mevcut politikalaryla devam etmesi milyar avro olarak hesaplanmtr.
halinde artan maliyetler ve ticari snrlamalarla
kar karya gelebilir. Temiz Kmr Mmkn m? Karbon Tutma
ve Depolama (CCS) Teknolojileri
Kmrl Termik Santrallar ve Salk Etkileri
Kmrle alan tesislerin ve termik santrallarn
Kmrl termik santrallar evreyi en ok kirleten, rettikleri CO2 gaznn bacadan kmadan yakala-
hava kirliliine en ok neden olan endstriler narak depolanmasna Karbon Tutma ve Depolama
arasnda yer alr. Kmrl termik santrallardan (CCS) teknolojisi denmektedir. Elde edilen CO2
evreye verilen zararl atklar yle sralanabilir: sktrlarak jeolojik yaplara, okyanuslara, mineral
Havada asl partikl maddeler, kkrtdioksit, azot karbonatlar ierisine konulabilir ya da daha sonra
oksitler, karbondioksit, karbonmonoksit, uucu endstriyel ilemlerde kullanlmak zere tana-
organik bileikler (VOC), dioksinler, hidroklorik bilir.
asit, kl, radyoaktif maddeler, ar metaller.
Karbonu serbeste atmosfere salmak yerine tutup
Hava kirliliinin insan sal zerindeki etkileri depolamak enerji gerektirmektedir. Ayrca bu
arasnda solunum sistemi enfeksiyonlarna tutma sistemlerinin ya eski santrallara eklenmesi
yatknlk, alerjik solunum sistemi hastalklarnda ya da yeni santrallarn bu yntemlerle ina edilmesi
ve Kronik Obstrktif Akcier Hastalnda alev- gerektiinden karbon tutmak, karbonu serbeste
lenme, gzde iritasyon, solunum sistemi kanserleri, atmosfere salmaktan daha pahal bir teknolojidir.
solunum ve dolam sistemi hastalklarnn grlme Tutulan karbonun saklanaca yere tanmas boru
sklnda ve bu hastalklara bal lm oranlarnda hatlaryla veya kara-deniz yoluyla yaplr. Karbon
art saylabilir. Uluslararas Kanser Aratrma tutma sonucu elde edilen karbondioksitin su buhar
Ajans (IARC) d ortam hava kirliliini insanlarda da ierdii iin rtc olmas altyap maliyetle-
kansere yol aan nedenler (Grup 1) arasna dahil rini birka kat artrmaktadr. Kara ve deniz yoluyla
etmitir. tama yntemleri ise endstriyel lekte test
edilmemitir.
Hava kirliliinin younlat dnemlerde lmler
ve hastaneye bavurular ile havadaki kirleticilerin Bu alanda teknik olarak en az bilgi ve beceriye
konsantrasyonu arasnda iliki bulunduu ara- sahip olduumuz balk depolama konusudur. Tm
trmalarla kantlanmtr. Yaplan aratrmalarda dnya lkelerinin yaklak 50 milyar ton olan yllk
termik santrallarn oluturduu hava kirlilii sera gaz salmlarnn sadece 5 milyon tonu, yani

9
 K M R R A P O R U

toplamn on binde biri u ana kadar altrlmas

becerilebilen karbon tutma ve depolama projele-
rinde saklanabilmektedir. Karbon tutma ve depo-
lamann bedeline bir rnek olarak hesapladmz
Afin-Elbistan termik santralnn bir nitesinde
bu yntemi uygulamann maliyeti ton bana
yaklak 80 dolardr. Dnya devletleri karbon
tutma ve depolamay gelecein zm olarak
lanse etseler de kendi sorumluluklarnn neler
olaca ve maliyetler konusunda kafa yormu ve
politika gelitirmi deillerdir. Bu politika eksiklii,
retilen teknolojilerle birlikte ksa vadede serbest
piyasa karsnda bir zaafa dnerek uzun vadede
tehlike yaratabilecek yntemlerin kullanlmasna
yol aabilir.

Sonu
Yeni yaplan bir kmrl termik santraln ekonomik
mr yaklak 40-50 yldr. Trkiye kmr enerji
politikalarnn merkezinde tutar, kamu tevikleriyle
desteklemeye devam eder ve planlanan yeni kmr
santrallar yaplrsa, Trkiyenin enerji politikalar
2050lere, hatta daha sonrasna kadar yksek emis-
yonlu fosil yaktlardan k olmayacak bir ekilde,
daha da baml hale gelecektir. Bu durum yenile-
nebilir enerji teknolojilerinin rekabet edebilmesini
de zorlatracak ve yenilenebilir enerji yatrmlarn
tehlikeye sokacaktr.

Bu nedenle iklim deiikliiyle mcadele, srdr-

lebilir bir enerji politikas ve salk ve dier sosyal
maliyetlerin azalmas iin kmre ynelik tevikler
kaldrlmal, kmrn elektrik retimindeki payn
artran politikalardan vazgeilmelidir. Trkiyenin
iklim ve enerji politikalar karbon younluunun
azaltlmas, yenilenebilir enerjilerinin nnn
almas ve enerjinin verimli kullanm temelinde
yeniden ekillendirilmelidir.

10
GR
Nfus ve ekonomi asndan dnyann en byk
yirmi lkesinden biri olan Trkiye, iklim ve enerji
politikalar arasndaki gerilimin giderek artt bir
dnm noktasnda bulunuyor. 15-16 Kasm 2015te
Antalyada yaplacak olan G20 Liderler Zirvesinin
dnem bakanln yrten Trkiye, bu erevede kadar kullanarak bu bamll azaltmay hedefle-
iklim politikalar ve fosil yakt sbvansiyonlar
konusundaki olumlu admlara da nclk etme
sorumluluunu tayor.
Pariste bu yl Aralk aynda yaplacak olan 21.
Birlemi Milletler klim Deiiklii Taraflar
Konferans (COP 21) ncesinde, lkeler sera gaz
azaltm hedeflerini Sekreteryaya sundular. klim
deiikliiyle mcadeleye ynelik kendi Ulusal
Katk Niyet Beyann (INDC) 30 Eyll gn sunan
Trkiye de, emisyon azaltm hedefi belirleyerek
Paris anlamasna katlacak lkelerden biri oldu.
Ancak Trkiyenin olduka yetersiz ve tartmal bir
azaltm hedefi sunduu sylenebilir. Bu yetersiz-
liin nedeni, mevcut ekonomik byme ve kalknma
anlay, yksek enerji talebi art projeksiyonlar
ve bunlardan da nemlisi enerji politikalarnda
fosil yaktlara, zellikle de kmre verilen arlktr.
Kmre dayal hzl enerji retim art senaryolar, ikliiyle mcadeleyi imkansz hale getirmektedir.
Trkiyeyi sera gaz azaltm hedefleri asndan
adm atamaz hale getirmektedir.
Toplam enerji retiminin %88ini, elektrik reti-
minin ise yaklak %70ini fosil yaktlardan salayan
Trkiye, ulusal enerji stratejileri ve eylem plan-
larnda, bata yerli kmr olmak zere kmrn
kullanmn ve enerji retimindeki payn artrmay
hedeflemektedir. Hem iklim deiikliine neden
olan karbondioksit, hem de evre ve insan saln
olumsuz etkileyen gaz ve partikl madde emisyon-
lar asndan en kirletici enerji kayna olan kmr,
ucuz olarak deerlendirildii ve Trkiyenin hzl
ekonomik kalknma hedefleriyle uyumlu bulun-
duu iin resmi politikalarn merkezine oturtul-
mutur. Bu yaklamda yerli kmr kaynaklarnn,
Trkiyenin deerlendirilmeye ak en nemli fosil
yakt kayna olarak grlmesinin pay byktr.
Bir baka deyile enerji kaynaklarnda da baml
olan Trkiye, yerli kmr potansiyelini sonuna
mektedir.
Ancak kmre dayal bir enerji politikas sadece
yerli deil, ithal kmrn kullanmn ve payn
artrma hedefini de beraberinde getirmektedir.
Yerli ve/veya ithal kmre dayal ok sayda yeni
kmrl termik santral planlanm, bazlarnn
yapmna balanmtr. Bu da daha fazla kmr
kullanmnn enerjide da bamll azaltt
tezini zayflatmaktadr. Ayrca yerli kmrlerin
tamamnn deerlendirilmesi hedefi de hem
iklim deiiklii, hem evre ve halk sal, hem
de i gvenlii ve srdrlebilir enerji politikas
asndan ciddi sorunlar yaratmaktadr.
Daha fazla kmr kullanm, yksek karbondioksit
emisyonu nedeniyle Trkiyenin sera gaz emisyon-
larnda hzl bir arta neden olmakta, iklim dei-
evre ve insan sal zerindeki olumsuz etkileri
nedeniyle kmrn toplumsal maliyeti yksektir
ve ucuz bir kaynak olarak deerlendirilmesi tek
boyutlu ve ksa vadeli bir yaklamn sonucudur.
Kmr rezervlerini hzl bir ekilde kullanma karar
i gvenlii asndan da ciddi sorunlar dourmakta,
2014te 301 kiinin ld Soma madeni i kazas
gibi felaketlere yol amaktadr.
Trkiyenin daha fazla kmr kullanmn istihdam
art ve ekonomik byme iin zorunlu grmesi
bilimsel adan tartmal ve byk lde siyasi
bir karar gibi grnmektedir. Trkiyenin kmre
uygulad tevik, kmr madenciliini destekle-
mesi ve sadece yerli deil, daha fazla ithal kmre
11
 K M R R A P O R U

dayal bir enerji gelecei belirlemesi, Trkiye
ekonomisinin ve enerji altyapsnn nmzdeki 50
ylda fosil yakt bamls bir patikada kilitlenmesini
kanlmaz klyor.
Btn bu tartmalarn bilimsel bir ekilde, kresel
gelimeler nda yaplmas gerekmektedir. Siyasi
tercihlerle ekillenen iklim ve enerji politikalarnn,
gncel veriler ve ada yaklamlarla eletirilmesi,
daha salkl ve srdrlebilir politikalarn olutu-
rulmas iin zorunludur.
***
Bu raporda, kmrn bir enerji ve sera gaz kayna
olarak Trkiyedeki mevcut durumu ve gelecekte
kmrn paynn artrlmas yneliminin iklim ve
ekonomi politikalaryla ilikisi ele alnmaktadr.
ve dier lkelerdeki karbonsuzlama eilimlerinin
gelecekte bu politikalarn nne karaca engeller
bu blmn balca konusunu oluturmaktadr.
Beinci blmde kmrn evre ve salk etkile-
riyle, kmrl termik santrallardan kaynaklanan
halk sal sorunlar ele alnmaktadr.
Raporun altnc ve son blm ise son yllarda
iklim politikalar alannda sklkla dile getirilen
temiz kmr syleminin teknik olarak mmkn
olup olmad zerinedir. Bu blmde kmrden
kaynaklanan emisyonlar azaltmas ngrlen
karbon tutma ve depolama teknolojilerinin uygu-
lanmasna ynelik teknik, ekonomik ve hukuki
zorluklar ele alnmaktadr.

Raporun birinci blmnde kmrn iklim dei-

ikliine neden olan sera gazlarnn salmndan
birinci derecede sorumlu olduu, karbon btesi
ve kresel emisyonlardaki eilimler nda ortaya
konmakta, Trkiyede enerji altyapsnn mevcut
durumu ve kmrn pay ile gelecekte kmrn
paynn artrlmasna ynelik planlar ele alnmak-
tadr.

kinci blmde kmrn Trkiye ekonomisindeki

yeri ve arl ile kmre arlk veren bir enerji
politikasnn temelini oluturan ekonominin
yapsal dnm ve gncel eilimleri tartlmak-
tadr.

Raporun nc blm, Trkiyedeki kmr

yatrmlarn, kmre verilen devlet desteini ve
tevikleri ele almakta, bu durumun Trkiyenin
iklim politikalar asndan yaratt sorunlar ortaya
konmaktadr.

Drdnc blmde Trkiyenin kmrn payn

artrmaya ynelik politikalar uluslararas geli-
meler nda deerlendirilmektedir. Avrupa Birli-
inin dk karbonlu ekonomiye gei politikalar

12
B LM 1

TRKIYENIN ENERJI VE KLIM P OLITIKAL ARINDA

KMRN YERI

mit ahi n

1.1. klim Deiiklii, Karbon Btesi ve Kmr yaamn ileyiiyle dorudan balantldr. nsan
etkinlikleri atmosferdeki sera gaz konsantrasyon-
klim deiiklii nedeniyle son yz ylda yery-
larnn artmasna, bu art da yeryznn insanlk
znn ortalama scakl 0,85C artmtr (IPCC,
tarihi boyunca grlmemi bir hz ve seviyede
2013 ). Bu art son 40 ylda giderek hzlanarak, 2014
yl aletsel scaklk lmnn yapld 1880den snmasna neden olmaktadr. Balca sera gazlar
bu yana en scak yl olmu ve en scak 15 yln 14 olan karbondioksit, metan ve diazotmonoksitin
yirmi birinci yzylda yaanmtr (NOAA, 2014). atmosferik konsantrasyonlar son 800 bin yln
klim deiiklii nedeniyle yeryznn scaklnda en yksek seviyesine ulamtr. Sanayi ncesi
grlen bu belirgin art ya dzensizliklerine, dnemde (1750 ncesi) yaklak 280 ppm civarnda
buzullarn erimesine, deniz seviyelerinin yksel- sabit olan atmosferik karbondioksit konsantrasyo-
mesine, seller, kasrgalar, kuraklk ve scak dalgalar nunun 2014te 400 ppmin zerine kmas ve ylda
gibi ar hava ve iklim olaylarnn sklnda ve yaklak 2-2,5 ppm artmas (Scripps, 2015), iklim
iddetinde arta neden olmakta, bu olumsuz geli- deiikliinin en tehlikeli noktaya gelmesinden
meler de su ve gda krizleri, iklim gleri, biyolojik kanmak iin kresel snmann en fazla 2 derecede
eitliliin azalmas ve dier ekolojik-toplumsal snrlanmas hedefi iin gereken maksimum 450
sorunlara yol amaktadr. klim deiikliinden en ppmlik dzeyin mevcut emisyonlar devam ettii
fazla etkilenen blgeler arasnda bulunan Akdeniz takdirde ksa srede alabileceini gstermektedir.
havzasnda yer alan Trkiye de, balca su ktl,
Hkmetleraras klim Deiiklii Paneline
kuraklk, bunlara bal tarmsal retimde azalma,
(IPCC) gre 1970 ile 2010 arasndaki emisyon art-
deniz seviyelerinin ykselmesi ve scak dalgalar
nn yzde 78inden fosil yaktlarn yaklmas ve
eklinde olmak zere, iklim deiikliinden
endstriyel sreler sonucunda atmosfere salnan
olumsuz ekilde etkilenecek lkeler arasnda en st
karbondioksit sorumludur. Kmr, fosil yaktlar
sralarda yer almaktadr (en, 2013).
iinde en fazla karbondioksit emisyonuna neden
klim deiiklii sanayi devriminin ardndan olan yakttr. 2012 itibariyle dnya birincil enerji
ortaya kmtr ve insan etkinliklerine baldr. arzndaki pay %29 olan kmr, 9168 TWh ile
Sz konusu insan etkinlikleri byk lde enerji kresel elektrik retiminin %40n salamaktadr.
retimi ve endstriyel sreler iin fosil yaktlarn, Kmr, fosil yaktlardan kaynaklanan kresel CO2
yani kmr, petrol ve doalgazn yaklmas ile emisyonlarnn %44nden, btn dnyada elektrik
toprak kullanmnda ormanszlama ve tarm alan- ve s retiminden kaynaklanan CO2 emisyonla-
larnn almas gibi nedenlere bal deiiklikler rnn ise %72sinden sorumludur. (IEA, 2014a; IEA,
olup, bunlar da ekonomik sistem ve toplumsal 2014b)

13
 K M R R A P O R U

ekil 1.1 Elektrik retim teknolojilerinin enerji kaynaklarna gre retilen her 1 kWh elektrik
bana yaam dngs boyunca sera gaz emisyonlar (Kaynak: IPCC, 2012)

Yenilenebilir Olmayan
Yenilenebilir Kaynaklardan Salanan Kaynaklardan Salanan
Elektrik retim Teknolojileri Elektrik retim Teknolojileri
2.000

1.750
Maksimum
Yaam Dngs Boyunca Sera Gaz Emisyonlar (g CO2e/kWh)

75. persentil
1.500
Medyan
1.250 25. persentil
Minimum
1.000 CCS iin
Tahminler
750

500

250

0
Biyoenerji

Fotovoltaikler

Konsantre Gne Enerjisi

Jeotermal Enerji

Hidroelektrik

Dalga Enerjisi

Rzgar Enerjisi

Nkleer Enerji

Doalgaz

Petrol

Kmr
-250

-500

-750

-1.000

-1.250
*Kanlan emisyonlar, atmosferden sera gaz temizlenmesi yok.
-1.500

Kmrden elektrik elde edilmesi yenilenebilir santrallarnda ise sera gaz salm dzeyleri yaam
enerji kaynaklaryla kyaslandnda ok yksek, dngs boyunca her bir kWh elektrik bana 5
dier fosil yaktlara gre de daha yksek sera gaz ile 50 gram arasnda deiir (rzgr iin 10-20
emisyonuna neden olur. Kmr yaklmas sonu- gram, fotovoltaik gne panelleri iin 35-50 gram)
cunda, ortalama bir termik santralda, retilen her (IPCC, 2012). Yani en verimli kmr santralnn
bir kWh elektrik bana yaam dngs boyunca
neden olduu sera gaz emisyonlar, tm yaam
yaklak 1.000 gram CO2e sera gaz atmosfere
dngsnde bir doalgaz santralnn yaklak 2 kat,
salnr. Bu miktar yksek emisyonlu sistemlerde
1.500 gram amakta, en verimli termik santral- rzgr santralnn ise yaklak 75 kat daha fazladr.
larda ise 750 gram seviyelerine debilmektedir. IPCCnin 2011 yl Yenilenebilir Enerji ve klim
Doalgazdan elektrik retilmesinde bu miktar Deiikliinin Azaltlmas zel Raporundan alnan
ortalama olarak yaklak 500 gram olup, en verimli ekil 1.1de yenilenebilir ve fosil kaynakl elektrik
santrallarda 350 gram kadardr. Yenilenebilir enerji retiminin emisyonlar karlatrlmaktadr.

14
 ekil 1.2 Karbon btesi (Kaynak IPCC, 2014)
2 derece hedefiyle uyumlu karbon btemizin %65i imdiden kullanld

Kalan Miktar
1.000
GtC02
Toplam Karbon Btesi
2.900 Kullanlan Miktar
GtC02 1870-2011:
1.900
GtC02

Dnya lkeleri 2010da yaplan Cancun klim
Konferansnda (COP 16) iklim deiikliini
geri dn olmayan noktaya getirecek tehlikeli
kresel snmann 2C olduu ve bu dzeyin, hatta
mmkn olursa pek ok bilim insannn gvenli
snr olarak kabul ettii 1,5Cnin almamas
gerektii konusunda anlamlardr. IPCC, kresel
snmay 2Cde tutmak iin gerekli karbon bte-
sini de hesaplamtr. Karbon btesi, ortalama
scaklklardaki artn 2Cnin altnda tutulabilmesi
iin insanlar tarafndan atmosfere salnabilecek
karbondioksit miktarn, yani maksimum toplam
(tarihsel birikimli) kresel sera gaz emisyonunu
ifade eder. IPCC, kresel snmay 2Cnin altnda
tutabilmek iin bu dzeyin sanayi devriminden
(1750den) itibaren yaklak 2.900 GtCO2 oldu-
unu bildirmitir. ekil 1.2de gsterildii gibi, bu
btenin 1.900 GtCO2si, yani yzde 65i 2011 ylna
kadar tketilmitir (IPCC, 2014).
2012de yllk kresel toplam emisyon dzeyi 54
GtCO2edir (UNEP, 2014), Dolaysyla karbon emis-

ekil 1.3 Mevcut fosil yakt rezervlerinin CO2 ierii ile 2 derece hedefi iin kalan karbon
btesinin karlatrlmas (Kaynak: Davidson vd, 2013)
Fosil Yakt Rezervler
3.863 GtCO2

Petrol Doalgaz Kmr

982 GtCO2 690 GtCO2 2.191 GtCO2

2 C btesi
1.050 GtCO2

15
 K M R R A P O R U
yonlar bugnk dzeyinde devam ederse, kalan
yaklak 1.000 GtCO2enin 2030larda salnm
olaca hesaplanabilir. Dnyada mevcut fosil yakt
rezervlerinin neden olaca emisyon miktar ise
4.000 GtCO2eye yakndr. Demek ki, mevcut
rezervlerin en az drtte nn yer altnda kalmas
gerekmektedir. Mevcut rezervlerdeki CO2 ieriinin
en byk ksmn kmr oluturmaktadr. Mevcut
kmr rezervleri bu toplamn yarsndan fazlasn
(2000 GtCO2eden fazla) oluturur (Davidson vd,
2013). Dolaysyla kmrn dier fosil yaktlara
gre daha da byk ksmnn kartlmadan yeral-
tnda braklmas gerekmektedir. Bu da dnya
ekonomisinin karbonsuzlatrlmas iin ncelikle
ve en hzl bir ekilde kmrn elektrik retiminde
kullanlmasndan vazgeilmesi gerektiini ortaya
koymaktadr (ekil 1.3).
Ayn karbon btesi hesabndan yola kan
Birlemi Milletler evre Programnn (UNEP)
Emisyon A Raporuna gre (2014), 2 derece
hedefine ulamak iin kresel emisyonlarn 2055-
ekil 1.4 2 derece hedefi iin sera gaz emisyonlarnn 2050ye kadar drlmesi gereken dzey.
(Kaynak: UNEP, 2014)
55
50
45
40
Emisyonlar (Gt CO2e/yl)
37
35
30
25
20
15 Tarihsel
Tahmini emisyon dzeyleri
10
Medyan
5
0
1990
16
2070 arasnda ntralize edilmesi, yani atmosfere
salnan karbondioksidin tamamnn yutaklar tara-
fndan tutulabilecei seviyeye kadar drlmesi,
2080-2100 arasnda da net olarak sfra indirilmesi
gereklidir. Bu da 2012de 54 GtCO2e olan yllk
kresel toplam sera gaz emisyonunun 2050de 22
GtCO2eye drlmesi ve bu dn hzlanarak
devam etmesi anlamna gelmektedir (ekil 1.4).
Trkiye 2013 ylnda 459 MtCO2e ile kresel sera
gaz emisyonlarnn %0,94n retmitir (WRI,
2015). Tarihsel olarak birikmi kresel emisyonla-
rnn %0,4nden sorumlu olan Trkiyede (WRI,
2005) kii bana den emisyonlar ise 6,04 tondur
(TK, 2015). Trkiyenin toplam yllk emisyonlar
1990-2013 arasnda %110,4 orannda, kii bana
den emisyonlar ise %53 orannda artmtr.
30 Eyll 2015te yaymlanan Trkiyenin resmi
Ulusal Katk Niyet Beyanna (INDC) gre, mevcut
politikalarla 2030da toplam emisyonu 1.175
MtCO2eye kacak, yani 2013e gre iki katn ok
zerinde (%155) art gsterecektir (UNFCCC,
54
49 48
47
44
42
40
30
25
22
18
2010 2012 2025 2030 2050
2015). INDCde belirtilen referans senaryoya gre ekil 1.5 Trkiyede 2015 Haziran ay sonu
%21 azaltm hedefi (2030da emisyonlar 929 itibariyle kaynaklara gre elektrik enerjisi
MtCO2ede tutmak) baarlsa dahi, art miktar retiminin dalm (Kaynak: ETKB, 2015)
yine iki katndan fazla olmaktadr. Trkiyenin Jeotermal
enerji retiminde kmre arlk verme stratejisi, %1,18 Dier
azaltm hedefinin dk ve yetersiz olmasnn ve 2 %1,35
Rzgar
derece hedefine ynelik olarak Trkiyenin sorum- %4,33 Kmr
luluunu yerine getirme kararllna sahip olama- %27,57
masnn balca nedeni olarak kabul edilebilir.

1.2. Trkiyede Enerji Politikalar ve Kmr

Dnyada olduu gibi Trkiyede de toplam sera Hidrolik Fuel-Oil
%28,34 %1,21
gaz emisyonlarnn byk ksm (2012de %70i)
enerji sektrnden kaynaklanmaktadr. Enerji
retiminde fosil yaktlara ileri derecede baml
olan Trkiyenin bugn bir yol ayrmnda olduu
sylenebilir. Ya fosil yaktlara olan bamlln
artrarak yksek karbonlu enerji altyapsna skp Doalgaz + LNG
kalacak, ya da ynelim deiliklii yaparak yenile- %36,02
nebilir kaynaklara dayal srdrlebilir bir enerji
geleceini seecektir. ekil 1.6 Trkiyede 2015 Haziran ay sonu
itibariyle kaynaklara gre elektrik enerjisi
Trkiyede enerji retimi fosil yaktlara ve ithal
retiminde kurulu gcn dalm (Kaynak:
kaynaklara bamldr. Kmr, petrol ve doalgazn
ETKB, 2015)
2013te birincil enerji arzndaki pay %88dir.
Birincil enerji arznda ithal kaynak oran %80 Jeotermal
olmakla birlikte bu oran petrolde %93e, doalgazda Rzgar
%0,6
Gne
ise %99a kmaktadr. Toplam kmr arznn ise %5,6 %0,15
%58i ithaldir. thal kmrn tamam ta kmr
olup, Trkiyede retilen kmrn sadece %6s ta Kmr
%20,5
kmr, %90 dk kaliteli bir kmr olan linyit
ve geri kalan ise linyitten daha dk kaliteli bir
tr olan asfaltittir. Trkiyede kullanlan kmrn
%51ini ithal ta kmr olutururken, yerli linyitin
oran %38dir.
Hidrolik
%35,0
Trkiyede elektik retimindeki fosil yakt pay da
fazladr. 2014te Trkiyenin toplam elektrik ener-
jisi retimi 250,4 TWhdir. Elektrik retimindeki
art oran 2004-2013 arasnda %70, 1990-2013 Doalgaz
arasnda %315tir. Haziran 2015 rakamlaryla %30,1
elektrik enerjisinin yaklak %70den fazlas fosil Dier
yaktlardan (%36sn doalgazdan, %27,5unu %8,0

17
 K M R R A P O R U

kmr ve linyitten), %24 hidro elektrikten kar-
lanmaktadr (ETKB, 2015). Ancak 2013-2014 dne-
minde yaanan kuraklk nedeniyle hidroelektrik
santrallardan elde edilen enerji miktar dt
iin 2014te fosil yaktlarn elektrik retimindeki
pay %80e yaklamtr (ekil 1.5).
Elektrik enerjisi kurulu gc ise 2015 yl Haziran
ay sonu itibariyle 71 GW amtr (ETKB, 2015).
Kurulu gcn %50den fazlas %20,5u kmr
olmak zere fosil yaktl santrallardan olumaktadr
(ekil 1.6).
Kmrl termik santrallarnn kurulu gc 2004e
gre %77 artarak 14.659 MWa ykselmitir. Bu
kmrl termik santrallarn 8.244 MW linyit,
6.334 MW ise ithal kmr veya asfaltit yakmak-
tadr (ETKB, 2015).
Trkiye ekonomisinin enerji ve karbon younluu
da Avrupa lkeleriyle kyaslandnda olduka
yksektir ve ekonomik bymeyle karbon emisyon-
lar arasnda da byk lde korelasyon mevcuttur
(ekil 1.7).

ekil 1.7 Trkiyede sera gaz emisyonlarndaki deiimle ekonomik byme (GSYH art hz)
arasndaki korelasyon (Kaynak: TK verileri)
0,12

0,10

0,08

0,06

0,04

0,00

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
-0,02

-0,04

-0,06

-0,08

Sera Gaz Emisyonlarndaki Deiim (MtCo2e) GSYH Deiim

18
 Trkiyenin Enerji ve Kmr Grnm*

Trkiyenin birincil enerji tketimi 2014te 125,3 milyon TEP olup, dnya sralamasnda %1lik payla
19. srada yer almaktadr. (Toplam enerji tketiminde in %23lk payla 1., ABD %17,8lik payla 2., Rus-
ya ise %5,3lk payla 3. sradadr.) Trkiyenin elektrik retimi de 2014te 250,4 TWh ile dnya toplam
retiminin %1,1ine denk gelmekte ve yine 19. srada yer almaktadr. (Toplam elektrik retiminde in
%24lk payla 1., ABD %18,3lk payla 2., Hindistan ise %5,1lik payla 3. srada yer almaktadr.)

Trkiyenin 2014te elektrik retimi 250,4 TWh, elektrik tketimi ise 255,5 TWhdir. Bir nceki yla
gre retimde %4,3, tketimde %3,7 art gereklemitir.

2014te toplam elektrik retiminde termik (fosil yakt; arlkl olarak doalgaz, linyit ve kmr) kay-
naklarn pay %79,6ya kmtr. Trkiyede elektrik enerjisi retiminin birincil enerji kaynaklarna
gre dalmnda, kmrn pay 2014te %29,56ya kmtr. (ekil 1.8 ve Tablo 1.1)

ekil 1.8 Trkiyede yllara gre elektrik enerjisi retiminin kaynak dalm
(Kaynak: ETKB, 2015)

300.000

250.000

200.000
GWh

150.000

100.000

50.000

0
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Termik Hidrolik Rzgar+Jeotermal

* Alnt ve grafikler ETKBnin son Dnya ve lkemiz Enerji ve Tabii Kaynaklar Grnm Raporundan (1 Temmuz 2015 itibariyle)
alnmtr.

19
 K M R R A P O R U

Tablo 1.1 Trkiyede elektrik enerjisi retiminin birincil enerji kaynaklarna gre
dalm (GWh) (Kaynak: ETKB, 2015)

2012 2014 2015 Haziran Sonu

Toplam Toplam Toplam

Elektrik Elektrik
Elektrik retim retim retim
Birincil Enerji Kayna retimi retimi
retimi (Gwh) indeki indeki indeki
(Gwh) (Gwh)
Pay Pay Pay
Takmr+ thal Kmr+
33.324 %13,90 37.601 %15,01 19.812 %15,86
Asfaltit
KMR

Linyit 34.689 %14,50 36.409 %14,55 14.626 %11,71

TOPLAM 68.013 %28,40 74.040 %29,56 34.437 %27,57

FUEL-OL 981 %0,40 3.062 %1,22 1.518 %1,21

SIVI YAKITLAR

MOTORN 657 %0,30 360 %0,14 880 %0,70

LPG 89 %0,04 48 %0,04

Nafta 72 %0,03 37 %0,03

TOPLAM 1.639 %0,70 3.583 %1,43 2.483 %1,99

DOALGAZ + LNG 104.499 %43,60 120.437 %48,09 45.005 %36,02

YENLEBLR + ATIK 721 %0,30 1.343 %0,54 710 %0,57

TERMK TOPLAM 174.872 %73,00 199.404 %79,62 82.635 %66,15

HDROLK TOPLAM 57.865 %24,20 40.396 %16,13 35.410 %28,34

RZGAR TOPLAMI 5.861 %2,40 8.385 %3,35 5.407 %4,33

JEOTERMAL TOPLAMI 899 %0,40 2.250 %0,90 1.477 %1,18

GENEL TOPLAM 239.497 %100 250.435 %100 124.929 %100

Elektrik retiminde zel sektrn pay 2004te %58,4 iken, 2015 yl Haziran ay sonu itibaryla yak-
lak %79a kmtr.

2004 ylnda 36.824 MW olan elektrik enerjisi kurulu gc 2014 ylnda 69.520 MWye, 2015 yl Ha-
ziran ay sonu itibaryla ise yaklak iki kat artarak 71.604 MWye ykselmitir (Tablo 1.2 ve ekil 1.9).
Mevcut kurulu gcn %35i hidrolik, %30,1i doalgaz, %20,5i kmr, %5,6s rzgr ve %8i ise dier
kaynaklardan olumaktadr. 2004-2014 aras son 11 yllk dnemde ise ortalama yllk %6,3lk bir
kapasite art gereklemitir.

20
 Tablo 1.2 Trkiyede elektrik enerjisi kurulu gcnn geliimi (Kaynak ETKB, 2015)

Termik Art
Yl Hidrolik Rzgr Jeotermal Gne Toplam
Kmr Doalgaz Dier (%)

2004 8.296 11.349 4.500 12.645 18,9 15 36.824 3,5

2005 9.117 12.275 4.487 12.906 20,1 15 38,820 5,4
2006 10.197 12.641 4.520 13.063 59 23 40.502 4,3
2007 10.097 12.853 4.322 13.395 146,3 23 40.836 0,8
2008 10.095 13.428 4.072 13.829 363,65 29,8 41.817 2,4
2009 10.501 14.555 4.284 14.553 791,6 77,2 44.761 7,0
2010 11.891 16.112 4.276 15.831 1.320 94,2 49.524 10,6
2011 12.491 16.003 5.438 17.137 1.729 114,2 52.911 6,8
2012 12.530 17.162 5.337 19.620 2.261 162,2 57.072 7,9
2013 12.428 20.253 5.967 22.289 2.760 310,8 64.007 12,2
2014 14.636 21.474 5.692 23.643 3.630 404,9 40,2 69.520 8,6
2015 14.659 21.569 5.756 25.057 4.024 431,2 107,6 71.604 3,0
HAZRAN SONU

ORAN %20,5 %30,1 %8,0 %35,0 %5,6 %0,6% %0,15 %100 -

ekil 1.9 Trkiyede elektrik enerjisi kurulu gcnn deiimi (Kaynak: ETKB, 2015)

80.000

Kmr Doalgaz Dier Hidrolik Rzgar Jeotermal Gne

70.000

60.000

50.000
MW

40.000

30.000

20.000

10.000

0
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Haziran sonu

21
 K M R R A P O R U

Termik Santral Kurulu Gc Dalm incelendiinde termik santrallardan (kmr, doalgaz, vd)
temin edilen kurulu gcn 2004 ylnda 24.145 MW olduu 2015 yl Haziran ay sonunda ise 41.984
MWa ykseldii grlmektedir (Tablo 1.3).

Tablo 1.3 Trkiyede termik santral kurulu gcnn dalm

(Kaynak: ETKB, 2015)
2015
2004 2009 2012 2014
Haziran Sonu
Linyit 6.451 8.110 8.148 8.238 8.244
Takmr 335 335 335 335 350
thal Kmr+Asfaltit 1.510 2.056 4.048 6.198 490
Fuel-Oil 2.308 1.541 1.196 509 1,2
TEK YAKITLI

Motorin 214 27 27 11 1,2

LPG 10 0 0 0 0
Nafta 37 21 5 5 5
Doalgaz 11.349 14.555 17.162 21.474 21.569
LNG 2 2 2
Yenilebilir + Atk + Atk Is +
28 82 159 288 315
Prolitik Ya
TOPLAM 22.241 26.726 31.080 37.060 37.311
Kat + Sv 454 552 676 668 658
YAKITLI
OK

Sv + D. Gaz 1.450 2.062 3.273 4.074 4.015

Toplam 1.903 2.614 3.949 4.742 4.673
TERMK TOPLAM 24.145 29.339 35.029 41.802 41.984

Yerli ve ithal kaynak baznda elektrik enerjisi kurulu gc incelediinde 2004 ylnda yerli kaynak
bazl kurulu g miktar 19.493 MW (%52,9) ve ithal kaynak bazl santrallarn kurulu gc ise 17.331
MW (%47,1) olarak gereklemitir. 2015 yl Haziran ay sonu itibaryla ele alndnda ise yerli kay-
nak bazl kurulu g miktarnn 38.529 MW (%53,8) iken ithal kaynaklardan yakt salayan santral-
larn kurulu gc ise 33.075 MW (%46,2)dir. 2004-2015 Haziran sonu arasndaki srete hem yerli
kaynaklardan hem yabanc kaynaklardan salanan kurulu g miktar artarken bu miktarlarn toplam
kurulu gce olan oran deerlerinde dikkate deer bir deiim sz konusu olmamtr (ekil 1.9).

22
 ekil 1.10 Trkiyede elektrik enerjisi kurulu gcnn yerli ve ithal kaynak dalm
(Kaynak: ETKB, 2015)
100
47,1 47,3 46,3 46 45,7 46,5 47,9 47,9 46,2 46,7 47,4 46,2
90

80

70

60
(%)

50 52,9 52,7 53,7 54 54,3 53,5 52,1 52,1 53,8 53,3 52,6 53,8

40

30

20

10

0
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Haziran
sonu
Yerli Kaynaklar thal Kaynaklar

1.3. Trkiyenin Sera Gaz Emisyonlar
Trkiye toplam sera gaz emisyonlar asndan
dnyann en fazla emisyon yapan ilk 20 lkesi
arasnda yer alr. 77 milyon 700 bin nfusuyla dnya
nfusunun %1,05ini oluturan ve en kalabalk 18.
lke olan Trkiyenin ekonomisi de 2013 rakamla-
rna gre 821 milyar USD ile dnya sralamasnda
18. srada yer alr. Dolaysyla toplam kresel sera
gaz emisyonlarnn %1e yaknn reterek dnya
lkeleri arasnda 19. srada yer alan Trkiyenin
(WRI, 2015) kresel snmadaki pay lkenin nfu-
suyla ve ekonomik byklyle orantldr.
1992de imzaya alan ve 1994te yrrle giren
Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve
Szlemesine (UNFCCC) 2004te taraf olan
Trkiye, Szlemenin gerei olan yllk sera gaz
envanterlerini 2006 ylndan itibaren yaymlamaya
balamtr. Her yl iki yl ncesinin emisyon dzey-
leri yaymlanmaktadr. Son envanter Mays 2015te
yaymlanan 1990-2013 envanteridir. Bu envanter
raporlarna gre Trkiyenin emisyonlar her yl
dzenli olarak artmaktadr. Ancak son raporda
hesaplama ynteminde yaplan deiiklik nede-
niyle 1990dan itibaren btn yllara ait rakamlarda
deiiklik olmutur. Raporun son hali ve deiiklik-
lerin nedeni netlemedii iin bu blmde 2014te
yaymlanan 1990-2012 sera gaz envanterindeki
rakamlar kullanlmtr.
Trkiye statistik Kurumu tarafndan 2014te
yaymlanan Sera Gaz Envanteri 1990-2012ye

23
 K M R R A P O R U
gre Trkiyenin 1990 yl emisyonu (arazi kulla-
nmndan kaynaklanan ve ortadan kaldrlan
emisyonlar hesaba katlmadan) 188,4 milyon ton,
2012de ise 439,9 milyon tondur (TK, 2014).
Trkiyenin emisyonlarnda 1990dan 2012ye
grlen %133,4lk art Ek-1/OECD lkeleri
arasnda en yksek dzeydedir. Bu art oran ilk
envanterde de 2004 rakamlarna (ve o zamanki
hesaplama yntemine) gre %74,4 idi ve o yldan
itibaren Trkiyenin Ek-1/OECD lkeleri arasna
en byk art hzna sahip olma zellii dei-
memitir. Hesaplama yntemindeki deiiklik
nedeniyle 2015te yaymlanan son envanterde
ise 1990-2013 aras art oran %110,4e inmitir
(TK, 2015).
Trkiyenin emisyonlarnda enerji retiminin pay
da, dier lkelerde olduu gibi en yksek dzey-
dedir. Enerjiden kaynaklanan toplam emisyon
ekil 1.11 1990 ve 2012de Trkiyede sera gaz emisyonlarnda fosil yaktlarn payndaki
D. Gaz
7,5
Emisyon Kaynaklar
Kmr
Petrol
Dierleri
0 40
2012
24
1990da 132,9 milyon tondan 2012de 308,6 milyon
tona kmtr. Enerjiden kaynaklanan emisyon-
lardaki art hz %132,2 ile toplam emisyonlardaki
art hzyla hemen hemen ayndr. 2012de ener-
jinin toplam emisyonlardaki pay %70,2dir. Bunu
%14,4 ile endstriyel sreler, %8,2 ile atklar ve
%7,3 ile tarmsal aktiviteler izlemektedir.
Szlemeye gre emisyon envanterlerinde 6 sera
gaznn emisyon rakamlar verilmektedir: Karbon-
dioksit (CO2), metan (CH4), Diazotmonoksit (N2O),
Hidroflorokarbonlar (HFCs), Perflorokarbonlar
(PFCs) ve Kkrthekzaflorr (SF6). En nemli
sera gaz olan CO2nin dzeyi 1990da 141,6 milyon
tondan, 2012de 357,5 milyon tona kmtr. Dier
sera gazlarndan metann dzeyi 1990da 34,1
milyon tondan 2012de 61,6 milyon tona, diazot-
monoksitin dzeyi 12,2 milyon tondan 14,8 milyon
tona kmtr. Dier sera gaznn emisyon
deiim. (Kaynak Algedik, 2015).
Fosil Yakt ve Dier Kaynaklardan Emisyonlar
90,0
144,2
62,6
95,3
70,0
110,4
48,4
80 120 160
1990 Miilyon Ton CO2e
miktarlar ok dktr. CO2 emisyonu 1990dan halinde olmas planlanmaktadr. Yenilenebilir
2012ye kadar %152,5 artmtr. Metandaki art enerji kaynaklarndan elektrik retiminde de art
%81, diazotmonoksitteki art %21dir. Bu da hedeflenmekte ve bu alanda arln rzgr sant-
toplam sera gaz artnn arlkl olarak CO2den rallarna verilmesi amalanmaktadr.
kaynaklandn gstermektedir.
Ancak Trkiyenin enerji talep tahminleri genellikle
1.4. Trkiyede Kmre Artan Yneli gerekleenden daha yksek olmakta, bu yksek
Trkiyede enerji kaynakl emisyonlardaki art tahminler de yeni yaplacak olan ok saydaki
byk lde kmr kullanmndaki artla ilgilidir. enerji santrallarnn gerekesi olarak gsteril-
2001e kadar kmr tketiminde karbondioksit mektedir. rnek olarak Kalknma Planlarna da
emisyonlarndaki arta paralel bir ykselme yansyan ngrler verilebilir. Onuncu Kalknma
olmamtr. 1990da karbondioksit emisyonlarnda Plan (2013) elektrik enerjisi talebinin 2018de
kmrn pay %44tr ve 2001de en dk sevi- 341 bin GWhye kacan, yani 2012ye gre %41
yeye inerek %33,7ye dmtr. Bu tarihten sonra artacan, bunun iin de elektrik kurulu gcnn
art balam ve 2009da kmrn emisyonlardaki %36,7 artmas gerektiini ngrmektedir. Oysa
pay %43,2ye kmtr. 1990da 62,6 milyon ton Dokuzuncu Kalknma Plannda (2006) 2013 iin
olan kmr kaynakl emisyonlar 2001de 70,5 ngrlen elektrik enerjisi talebi 295 bin 500 GWh
milyon tona, 2012de ise 144,2 milyon tona karak olduu halde, 2013te bu rakam 245 bin GWh olarak
%130 art gstermitir. 2012de toplam emisyon- gereklemi, yani tahmin edilenin %17 altnda
larda kmrn pay yaklak %33dr (ekil 1.11). kalmtr. Ayrca TEAn rakamlarna gre Trki-
1990-2012 arasnda termik santrallarda yaklan yenin mevcut enerji retim tesisleri 2014 iin 320
kmrden kaynaklanan emisyonlar ise %219 bin GWh enerji talebini karlayabilecek kapasite-
artmtr. Oysa ayn dnemde toplam emisyon art dedir. Bu rakamn 10. Kalknma Plannda 2018 iin
%133,4 idi (Algedik, 2015). ngrlen enerji talep tahminine ok yakn olduu
grlebilir. Dolaysyla yeni kmr santral kararla-
Stratejik planlarda Trkiyenin enerji ihtiyacnn rnn sadece ileriye dnk enerji talep tahminlerine
2023e kadar yaklak olarak iki katna kaca gre verildiini sylemek zordur.
ngrlmektedir. En son yaynlanan tahminlerde
2030a kadar her yl enerji ihtiyacnn bir nceki Kmr, Trkiyenin kalknma plan ncelikleri
yla gre %5,25 artaca ngrsnde bulunulmak- arasnda nemli yere sahiptir. 10. Kalknma
tadr. Bylece toplam enerji retiminin 2013te Plannda enerji arz gvenlii amacyla yerli
213 TWhden, 2023te 440 TWhye ve 2030da kmr sahalarnn elektrik retimi iin zel sektre
619 TWhye ykselmesi gerekecektir (WWF, ald, Afin-Elbistan linyit yataklarndaki elektrik
2014). Trkiye bu artan enerji talebini yksek retimini artrmak iin Birleik Arap Emirlikleri ile
miktarlarda yeni kmr, hidroelektrik ve rzgr anlama imzaland, Trkiyenin enerji arzndaki
santrallar ina ederek karlamak istemektedir. d bamlln azaltmak iin yerli kaynaklarn
Bu politikayla, doalgaz ithalatna bamll azal- zel sektr eliyle elektrik enerjisi retimindeki
tarak cari a drme amacna ynelik olarak kullanmnn mmkn olan en yksek oranda
enerji retiminde hem yerli hem de ithal kmrn deerlendirilmesi gerektii ve kk rezervli kmr
paynn artrlmas hedeflenmektedir. Ayn ekilde yataklarnn da blgesel enerji retim tesislerinde
2020 ile 2022 yllar arasnda iki nkleer santraln deerlendirilmesinin salanaca belirtilmektedir
iletmeye alm olmas ve ncsnn de ina (Kalknma Bakanl, 2013).

25
 K M R R A P O R U

Onuncu Kalknma Plan (2014-2018)

Yerli Kaynaklara Dayal Enerji retim Program Eylem Plannda Kmr
2012 yl sonunda birincil enerji retiminde yzde 27 olan yerli kaynak paynn, 2018 sonunda yzde
35e ykseltilmesi, 2013 ylnda 32 milyar kWh olarak gerekleen yerli kmr kaynakl elektrik ener-
jisi retiminin 2018 ylnda 57 milyar kWhe karlmas hedeflenmektedir.

Afin Elbistan, Konya Karapnar ve Trakya Ergene gibi byk linyit havzalar termik santral kurulmak
zere talep garantisi-haslat paylam eklinde veya belirli bir sre alm garantisinin saland Yap
let veya Yap-let-Devret modeliyle EA tarafndan ihaleye karlacaktr.

Daha dk kapasiteli linyit havzalarnn rdovans bedeli talep edilmeksizin ihtiyalar olan elektrii
retmek zere OSBlere devredilmesi modeli aratrlacaktr.

zel sektre alacak linyit sahalar ile rdovans usulyle yeni ihale edilecek sahalara yaplacak retim
yaplar dhil dier btn elektrik retim santrallarnn yatrm srecinin daha hzl yrmesini sala-
yacak bir koordinasyon birimi oluturulacaktr.

Trkiye uzun vadeli arz gvenlii iin yerli kmrn yan sra ithal ta kmrne de ihtiya duymak-
tadr. Fiyat avantajlar ve sreklilik gibi kavramlar nedeniyle uygun lkelerde yurt d kmr ruhsat
alma, arama, kmr ve enerji kayna olarak kullanlabilecek dier madenlerin aranmas, retimi ve
ithalat gibi faaliyetleri organize edecek bir irket kurulacaktr.

TBTAK MAM Enerji Enstits, niversiteler, Teknoparklar tarafndan yrtlen her seviyedeki
kmrn kalitesini ykseltecek ve kmrden daha yksek verim elde edecek AR-GE almalar yr-
tlecek, pilot tesisler kurulacak ve nihai uygulamalar yaplacaktr.

Yerli kmr ve termik enerji yatrmlarnn hzla geliebilmesi iin tevik sisteminin, gelimeler izlene-
rek en ge birer yllk dnemlerde gncellenmesi ve etkinliinin artrlmas salanacaktr.

Kaynak: Kalknma Bakanl, Yerli Kaynaklara Dayal Enerji retim Program Eylem Plan (2014-2018), Kasm 2014

Yine Onuncu Kalknma Plan hazrlk srecinde
yaymlanan Yerli Kaynaklara Dayal Enerji retim
Program Eylem Plannda (2014-2018) yerli
kmrden elektrik retiminin 2013te 43 TWhden,
2018de 57 TWhye karlmas hedeflenmektedir.
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn (ETKB)
2013 Enerji Denge statistiklerine gre kmrden
enerji retiminde ithalata bamllk %58dir ve
yerli kaynaklardan retimin byk blm de
linyite dayaldr. Trkiyenin linyit rezervlerinin
dk kalori deeri gz nne alndnda Be Yllk
Planda belirtilen %33lk yerli kaynak art linyit
kullanmnda arta ve bu da daha yksek sera gaz
emisyonuna neden olacaktr.
Trkiye dnyada kmr yatrmlarn en ok artran
lkeler arasnda in, Hindistan ve Rusyann hemen
ardndan drdnc srada yer almaktadr (Yang ve
Cui, 2012).
Trkiyede halen (otoprodktrler hari ve 50
MW st) 25 adet kmrl termik santral elektrik
retiminde kullanlmaktadr ve 3 yeni termik

26
santral yapm halindedir. letmede olan kmrl
termik santrallar anakkale (an, Karabiga),
Bursa (Orhaneli), Kocaeli (Gebze), Manisa (Soma),
zmir (Aliaa), Ktahya (Tunbilek, Seyitmer),
Zonguldak (atalaz), Ankara (Nallhan), Eski-
ehir (Mihalk), Mula (Yataan, Yeniky,
Gkova), Yalova (Takpr), Bolu (Gynk), Sivas
(Kangal), Adana (Yumurtalk-Sugz), Kahra-
manmara (Afin-Elbistan), Hatay (skenderun)
ve rnak (Silopi) illerinde bulunmaktadr. Yapm
halindeki kmrl termik santrallar ise, Adana
(Tufanbeyli), anakkale (Karabiga) ve Ktahya
(Tunbilek) illerindedir.
Halen, bazlar lisans alm, ya da lisans/n lisans
deerlendirme srecinde, bir ksm ise ED
srecinde olan, bazlar da henz lisanslanmam
olmakla birlikte resmi olarak duyurulmu bulunan
70den fazla yeni kmrl termik santraln yapm
planlanm durumdadr. Yeni kmrl termik
santrallarn planland yerler arasnda Krklareli
(Demirky), Tekirda (Marmara Erelisi), anak-
kale (an, Biga, Lapseki, Gelibolu, Ezine), Balkesir
(Bandrma), Manisa (Soma), zmir (Aliaa, Knk),
Mula (Milas), Bursa (Keles, Demirta OSB),
Eskiehir (Alpu), Ktahya (Tunbilek, Domani),
Afyon (Dinar), Konya (Karapnar, Ilgn), Dzce
(Akakoca), Bartn (Amasra, Mugada), Zonguldak
(atalaz, Ereli, Karabk), Amasya (Merzifon),
ankr (Orta), Sivas (Kangal), Kahramanmara
(Afin-Elbistan), Mersin (Silifke), Adana (Ceyhan,
Yumurtalk), Hatay (Erzin, skenderun), Adyaman
(Glba), Elaz (Kovanclar), Bingl (Ki-Adakl) emisyonuna neden olaca hesaplanabilir. Plan-
ve rnak (Silopi) saylabilir. Bu yerlerin nemli bir
ksmnda termik santral planlarnn yaratt evre
ihtilaflarn, yerel evre hareketleri ve yre halklar
tarafndan srdrlen protesto hareketlerini,
srmekte olan ED iptal davalarn ve Sinopun
Gerze ilesinde olduu gibi yerel hareket tarafndan
yapm engellenen termik santrallar olduunu da
not etmek gerekir.
Yapm planlanan yeni kmrl termik santrallar
arasnda Trkiyede henz bulunmayan ok byk
(yksek kurulu gce sahip) santrallar da bulunmak-
tadr. Bunlar arasnda toplam 6.500 MW kurulu
gce sahip olacak Afin-Elbistan C-D-E niteleri,
5.250 MW kurulu gce sahip olacak Konya-Kara-
pnar termik santral, 3.500 MW kurulu gce sahip
olacak Afyon Dinar termik santral saylabilir. Oysa
bugn mevcut en byk kmrl termik santrallar
(Afin-Elbistan A ve B, Sugz, atalaz, Kara-
biga gibi) 1.000-1.500 MW civarnda kurulu gce
sahiptir ve dier termik santrallarn bykl
400-600 MW civarndadr.
Planlanan yeni kmrl termik santral yatrmla-
rnn toplam yaklak 66,5 GW yeni kurulu gce
denk gelmektedir. Halen bunun drtte birinden
az (15 GWa yakn) kurulu gte kmrl termik
santral olduu ve Trkiyenin btn kaynaklardan
mevcut toplam kurulu gcnn 71,6 GW olduu gz
nne alnrsa, neredeyse mevcut toplam kurulu
g kadar yeni kmr yatrm yapmann hem iklim
deiiklii, hem evre ve halk sal, hem de lke
ekonomisi asndan nemli bir sorun oluturduu
grlebilir. Bu yeni kmrl termik santrallarn
olas yllk sera gaz emisyonlar da yksek olacaktr.
IPCCnin (2012) kmrden 1 kWh elektrik retimi
iin ortalama 1.000 gram karbondioksit salnd
verisi kullanldnda, %70 kapasite faktrne
gre 66,5 GWlk yeni santrallarn tamamnn
yaplmas halinde, bunlarn mevcut santrallara ek
olarak ylda yaklak 400 milyon ton (Trkiyenin
2013teki toplam emisyonuna yakn) sera gaz
lanan santrallarn tm yaplmasa bile 2030da
yaklak 600 Twhye ykselmesi ngrlen elektrik
retiminin te birinin kmrden karlanmas
bu rakamn yarsnn yalnzca kmr yaklmas
nedeniyle salnaca anlamna gelir. Yaplacak
olan termik santrallarn bir ksmnda sl deeri
dk yerli linyitlerin kullanlaca ve birim enerji
bana emisyonlarnn 1.000 gramdan daha yksek
27
 K M R R A P O R U
Trkiyenin Enerji Stratejik Planlarnda
Kmr
Yerli kmrden retilen elektrik enerjisi
miktarnn dnem sonunda yllk 60 milyar
kWh dzeyine karlmas salanacaktr.
Var olan yerli kmr kaynaklarnn elektrik
enerjisi retim yatrmlarna dntrlmesi
ve yeni kaynaklarn aratrlmas salanacak-
tr.
Yerli ta kmr retiminin arttrlmas sa-
lanacaktr. Kamunun ruhsat sahibi olduu
tm kmr sahalarnn uygun modellerle
(byk lekli rezerve sahip linyit sahalar-
nn hkmetleraras anlama/kamu zel or-
takl vb.) yatrma almas salanacaktr.
Yeni kmr sahalarnn aratrlmas ve mev-
cut sahalarn yatrma hazr hale getirilmesi
iin MTAnn ilgili birimlerinin teknik ele-
man saysnn arttrlmas ve mevcut altyap
durumlarnn iyiletirilmesi salanacaktr.
Yerli takmr iin Linyit Arama Projesi
benzeri bir Takmr Arama Projesi iin
gerekli almalarn yaplmas ve arama faa-
liyetlerine balanmas salanacaktr.
Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl 2015-2019 Strate-
jik Plan
olaca dnlrse, bu hesabn muhafazakr
olduu da aklda tutulmaldr. Bir baka hesapla,
ETKBnin 2015-2019 Stratejik Plannda ngrlen
dnem sonuna kadar yerli kmre dayal termik
santrallardan 60 milyar kWhlk elektrik retimi
hedefi gerekleirse, sadece bunlarn neden olaca
emisyon dzeyinin 2018de 60-90 milyon ton
olaca sylenebilir. Btn bu planlarn gerek-
lemesinin, Trkiyenin mevcut toplam sera gaz
emisyonlarnn ok yksek dzeylere sramasna
neden olaca aktr.
28
Trkiyenin enerji stratejisi mevcut tm yerli linyit
ve takmr potansiyelinin elektrik retimi iin
kullanlmasn ve arz gvenliini salamak iin
yksek kalori deerine sahip ithal kmre dayal
termik santrallarn kullanmn hedeflemektedir.
Bu yaklam Trkiyenin iklim deiikliiyle kresel
mcadeleye yapmas gereken katky yok saymakta
ve sera gaz azaltmn ieren bir iklim politikasn
imkansz hale getirmektedir.
2012 ylnn Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl
tarafndan kmr yl olarak ilan edilmesinden
de anlalabilecei gibi nmzdeki yllarda Trki-
yenin enerji piyasasnda en hzl byyen sektrn
kmr olmas beklenebilir. Halen yerli kmr ve
linyit projeleri en ucuz kaynak olarak savunul-
maktadr. Hkmetin bu ynelime uygun olarak
kmr sektrne verdii en nemli mali destek ise
kmr tevikleridir. Uluslararas Srdrlebilir
Kalknma Enstitsnn (IISD) hesaplarna gre
2013te Trkiyenin kmr sektrne verdii
sbvansiyon yaklak 730 milyon dolardr. Bir
baka deyile retilen her 1 kWh elektrik bana
verilen destek 0,01 dolardr ve hane halkna ynelik
kmr yardmlar da dahil edildiinde bu miktar
0,02 dolara kmaktadr (Bkz. Blm 3). Kmre
ynelik bu destekler ithal kmr iin de yeni bir kap
amaktadr. thal kmre dayal termik santrallarn
toplam kurulu gc bylece 2012de 3,9 GWdan
2014te 6,1 GWa kmtr ve toplam kurulu gc
8,1 GW olan yerli kmre dayal termik santrallara
yaklamtr (Algedik, 2015).
1.5. Sonu
Antalyada yaplacak olan G20 zirvesinde kmrle
ilgili olarak ncelikli tartma, 2009 ylnda alnan
orta vadede etkin olmayan tm fosil yakt tevik-
lerini aamal olarak sonlandrma vaadinin uygu-
lamaya konmasdr (Bkz. Blm 3). G20 dnem
bakan Trkiye, iklim finansman konusunun
toplant gndemine alnmasn salamtr ve fosil
yakt tevikleri konusunun bir uygulama kararna
dnmesine liderlik etmesi beklentisi yaratmak- iklim deiikliine kar mcadele etmek ve ulus-
tadr. Ancak Trkiyenin kalknma hedeflerinde bu lararas mzakerelerde anlaml bir yer edinmek
teviklerin gelitirilmesi yer almaktadr. mmkn deildir. Karbonsuzlamay hedefleyen
dnya ekonomisi iinde yksek karbonlu kalknma
Yeni yaplan bir termik santraln ekonomik yolunu tercih etmek yerine, ekonominin karbon
mrnn 40-50 yl olduu gz nne alndnda, younluunu azaltmak, yenilenebilir enerjiye ve
Trkiyenin yeni kmr sahalar ama, yeni yerli enerji verimliliine dayal srdrlebilir bir enerji
ve ithal kmre dayal termik santrallar yapma geleceine gemek daha aklc bir seenek olarak
planlarnn, dnlen yatrmlarn bykl grnmektedir.
de gz nne alndnda, enerji altyapsn 2050
ve tesine ynelik olarak fosil yaktlara, zellikle Kaynaklar
de kmre baml hale getirecei grlmektedir. Algedik, , Kmr Finanse Etmek (Trkiyenin Yksek Karbon
Kresel snmay 2 derecede snrlama hedefi, Aritmetii), 2015
2030de kresel emisyonlarn 42, 2050de de 22
Davidson ve ark., New Unabated Coal is not Compatible with
milyar tona geriletilmesini zorunlu klmaktadr
Keeping Global Warming Below 2C: Statement by Leading Cli-
(Bkz. ekil 1.4; UNEP, 2014). Trkiyenin INDC mate and Energy Scientists, 2013
raporunda belirledii azaltm rakam (929
milyon ton), 2030da 2 derece hedefi iin gereken ETKB, Dnya ve lkemiz Enerji ve Tabii Kaynaklar Grnm,
Say 9, 2015
maksimum miktarn %2sinden, 2050de ise (bu
rakam daha fazla artrmasa bile) %4nden fazlasn IEA, CO2 Emissions From Fuel Combustion: Highlights, Inter-
tek bana salmay hedefledii anlamna gelir (Bu national Energy Agency, 2014
oran halen yaklak %1dir). stelik planlanan yeni
IEA, Key World Energy Statistics, International Energy Agency,
kmr yatrmlar gerekletii takdirde, 2050 2014
ve sonrasna ynelik olarak kmre baml hale
gelmi bir enerji sisteminde bu rakamlarn almas IPCC, 5. Deerlendirme Raporu WGI: klim Deiikliinin Fi-
ziksel Bilim Temeli, 2013
da beklenebilir. Dolaysyla Trkiyenin kmr
planlar nedeniyle hem kresel 2 derece hedefinin IPCC, Key Findings of the IPCC AR5 Synthesis Report (offici-
gereklerini yerine getirememesi, hem de kii ba al slide show), 2014 - http://www.slideshare.net/IPCCGeneva/
emisyon dzeyi 2030dan itibaren 10 tonun zerine fifth-assessment-report-synthesis-report
km, dnya apnda en yksek dzeyde sera gaz IPCC, Renewable Energy Sources and Climate Change Mitiga-
salan lkelerden biri haline gelmi olmas olasdr. tion Special Report of the Intergovernmental Panel on Climate
Change, Cambridge Universty Press, 2012
Uluslararas iklim mzakerelerinde uzun yllar
Kalknma Bakanl, Onuncu Kalknma Plan (2014-2018), 2013
boyunca zel durumu olan bir Ek 1 lkesi olma
niteliiyle herhangi bir azaltm hedefi belirlemeyen Kalknma Bakanl, Yerli Kaynaklara Dayal Enerji retim
Trkiye, 2015 Paris Taraflar Konferansnda Program Eylem Plannda (2014-2018), 2013
belirlenecek yeni iklim rejimine, sera gaz emisyon
NOAA, Global Summary Information - December 2014 http://
azaltm yapmay (arttan azaltm da olsa) taahht www.ncdc.noaa.gov/sotc/summary-info/global/201412 Eriim:
ederek taraf olmay planlamaktadr. Ancak 01.10.2015
mevcut enerji stratejisindeki fosil yakt, zellikle
Scripps Institution of Oceanography, What Does This Num-
de kmr arl, yeni dnemde Trkiyenin ber Mean?, 2015 https://scripps.ucsd.edu/programs/keelin-
mzakerelerdeki konumunu da zorlatracaktr. gcurve/2015/05/12/what-does-this-number-mean/ Eriim:
Kmrden vazgemeyen bir enerji politikasyla 01.10.2015

29
 K M R R A P O R U

en .L., A Holistic View of Climate Change and Its Impacts in

Turkey, Istanbul Policy Center, December, 2013

TK, National Greenhouse Gas Inventory Report (1990-2012),

2014

TK, 2013 Sera Gaz Emisyon Envateri, 2015. http://www.tuik.

gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18744

UNEP, Executive Summary, Emissions Gap Report: A UNEP

Synthesis, 2014

UNFCCC, Republic of Turkey: Intended Nationally Determi-

ned Contribution, 2015. http://www4.unfccc.int/submissions/
INDC/Published%20Documents/Turkey/1/The_INDC_of_
TURKEY_v.15.19.30.pdf

World Resources Institute CAIT Climate Data Explorer, 2015.

http://cait.wri.org/historical

World Resources Institute, Navigating the Numbers: Greenhou-

se Gas Data and International Climate Policy, 2005. http://pdf.
wri.org/navigating_numbers_chapter6.pdf

WWF Trkiye, Trkiyenin Yenilenebilir Gc: Trkiye iin

Alternatif Elektrik Enerjisi Arz Senaryolar, WWF-Bloomberg
New Energy Finance, 2014

Yang A, Cui Y, Global Coal Risk Assessment: Data Analysis and

Market Research, World Resoruces Institute, 2012

30
B LM 2

TRKIYEDE KMR MADENCILIININ EKONOMIDEKI YERI

Ahmet At l A c

2.1. Trkiyede Kmr Madencilii Madencilik ve Taocakl sektrnn istihdama

Kmr madencilii Trkiye statistik Kurumunun
(TK) aklad sektrel hesaplar iinde Maden-
cilik ve Taocakl (MAT) snf iinde deerlen-
dirilmektedir. Linyit ve takmrne zel hesaplara
gre kmr madenciliinin Trkiye ekonomisinin
toplam retimi iindeki pay %1in altndadr ve bu
oran dmektedir.
yapt katk da olduka dktr. ekil 2.1de
gsterildii gibi Trkiye ekonomisi 1998-2013
dneminde yllk ortalama %3,9 orannda byrken
(sar izgi), MAT sektr sadece 2004-2008 yllar
arasnda genel ortalamann zerinde bir byme
kaydedebilmitir, ancak toplam retim iindeki
pay olduka dk olduundan byme oranlarna
katks yok denecek kadar azdr.

ekil 2.1- Madencilik ve Taocakl sektrnn Trkiye ekonomisinin 1998-2013

arasndaki bymesindeki pay (Kaynak: TK)

10.0 1.2

8.0
1.0
6.0

4.0 0.8

2.0
0.6
0.0
1997 2000 2003 2006 2009 2012

-2.0 0.4

-4.0
0.2
-6.0

-8.0 0.0

Sektrel Byme Hz (%) Tm Sektrler Ortalama Byme retim Pay (%)

(Sol Eksen) (%) (Sa Eksen) (Sa Eksen)

31
 K M R R A P O R U
ekil 2.2- Madencilik ve Taocakl sektrnn istihdam saylarnn 1998-2013
arasndaki deiimi (Kaynak: TK)
Bin kii
250
200
150
100
50
1988 1993
ekil 2.2de grld gibi, iinde kmr madenci-
liinin de olduu Madencilik ve Taocakl sekt-
rnn istihdama yapt katk yine olduka dktr.
MAT sektrndeki istihdamn 1998 ylnda 229 bin
kiiden 2015 ubat aynda 117 bine geriledii grl-
mektedir. Sektrn toplam istihdam iindeki pay
ayn dnemde %1,3ten %0,7ye dmtr.
Bu verilere gre, sektrn toplam retim ve
istihdamdan ald payn olduka kk ve giderek
dyor olmasna ramen sektre son yllarda
verilen (dolayl ve dolaysz) teviklerin artmasnn
nedeni ekonomik byme hzn ykseltme ya
da isizlii azaltmaktan ok, Trkiyenin 2000li
yllarda iine girmi olduu ekonomik byme
patikasnn niteliidir. Enerji-youn sektrler eliyle
byme patikasn seen Trkiyede enerji tketimi,
dolaysyla enerji kaynaklar ithalat artm, bu da
ekonomik bymenin srdrlebilirliini olumsuz
etkileyen cari a artrmtr. Buna cevap olarak
politika yapclar yerli enerji kaynaklarn daha
fazla kullanmaya karar vermilerdir. Yerli linyit
madenciliine ve yerli linyit kullanacak termik
santrallara verilen tevikler raporun 3. blmnde
ele alnmtr.
32
1998 200 2008 2013
lk bakta, daha hzl byme-ithalat-cari ak ksr
dngsne are olarak yerli kaynaklara ynelme
karar mantkl gibi grnse de, bir adm geri ekilip
ekonominin iine girdii patikann niteliklerine
bakldnda seilen yolun amazlarla dolu olduu
grlebilecektir.
Trkiyede 2002-2009 dneminde ekonomik by-
meyi srtlam (yllk byme hzna en fazla katky
yapm) sektrler gayrimenkul hizmetleri; yurtii
tama (karayolu, boru hatt vb), makine ve ekipman
kiralama, tekstil ve tekstil rnleri, perakende
ticaret, toptan ticaret ve inaat olarak bulunmutur
(Ac, 2015). Bu sektrlerin birbiriyle bamllk-
larna bakldnda ounun inaatla ilgili olduu
grlebilir. Trkiyede son 10 yl ierisinde artan
inaat faaliyetleri, bir yandan makine ve ekipman
kiralama ve retilen ev ve iyerlerini pazarlama ile-
rini tetiklemiken, geride demir-elik ve imento
gibi enerji-youn sektrlere talep yaratarak enerji
ithalatnn artmasna sebep olmutur.
ekil 2.3de Trkiyede cari an iindeki enerji
ithalatnn pay gsterilmitir.
 ekil 2.3: Trkiyede cari an iindeki enerji ithalatnn pay (Kaynak: Hazine
Mstearl D Ticaret statistikleri)

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Enerji thalatnn Toplam thayattaki Pay (%) Enerji thalatnn D Ticaret Andaki Pay (%)

2004 ylndan itibaren enerji ithalatnn toplam
ithalat iindeki pay %14,2den 2014te %22,2ye
km, cari an en nemli bileeni olan d ticaret
a iindeki pay da %40,3ten %63,7ye yksel-
mitir. Bir dier ifadeyle 2014 yl sonu itibariyle 84,6
milyar dolar olarak gerekleen d ticaret anda
enerji ithali 53,8 milyar ile ilk sray almtr.
2.2. Ekonomik Yapdaki Dnm
Bir lkedeki ekonomik yap statik deildir. Birok
farkl etkene bal olan dinamik bir sre sonucunda
srekli olarak evrilir. Bunlarn bir ksm zerinde
politika yapclarn belirleme gc olduka
snrldr. Bunlara rnek olarak, lke ihracatnn
gerekletii uluslararas pazarlardaki gelimeler
verilebilir. Trkiyede ihracatn yardan fazlasnn
gerekletirildii AB pazarnn 2008 kriziyle
beraber daralm olmas, ya da 2000li yllarn
balarnda tm dnyada yaanan ekonomik geni-
leme Trkiyenin kresel iblmnde ald rol,
ihracat ve ithalat hacmini, dolaysyla ekonomik
yapsn etkilemitir. ABnin 2020 itibariyle sera-
gaz emisyonlarn %20 azaltma taahht gibi ulus-
lararas anlamalar da Trkiye ekonomisinin iine
girdii byme patikasnda nemli bir faktrdr.
Byle olmakla beraber, ekonomik yap d koullara
tmyle bal deildir. lke iindeki politika yapc-
lar da belirli bir oranda etkiye sahiptir. Gnmzn
kreselleen dnyasnda bu alan (policy space)
Dnya Ticaret rgt-IMF-Dnya Bankas gibi

33
 K M R R A P O R U
uluslarst rgtler tarafndan giderek daraltlm
olsa da, aklc politikalarla ekonomik yapy daha
srdrlebilir bir noktaya ekmeyi baaran lkeler
bulunmaktadr. Politika yapclarn ekonomik
yapy belirli bir yne evriltme amacyla kullanabi-
lecekleri, sanayi politikas, tevikler, vergilendirme,
dzenlemeler (yasalar, ynetmelikler vb) gibi ok
eitli aralar bulunur.
Dolaysyla, Trkiye gibi da ak bir lkede
ekonomik yap hem d hem de i faktrlerden
etkilenerek ekillenir.
2.2.1. Trkiyedeki Ekonomik Yapy Belirleyen
nemli ve D Gelimeler
Gnmzde Trkiye ekonomisini belirleyen
etmenler iin 1980 ylna kadar geri gitmek yeterli
olacaktr. 1923 ylndaki kuruluundan bugne
nemli gelimeler olmu olsa da (Boratav, 2010),
esas dnm 1980 ylnda ekonominin kresel
piyasalara almyla yaanmtr. Ayrntl bir
deerlendirme iin ni (2010)a baklabilir.
Bu dnm belirlemi i ve d faktrler ksaca meler Trkiye ekonomisinin 1980 sonras dnemde
yle zetlenebilir:
1980 - D ticaretin serbestletirilmesi ( Faktr)
1989 - Finansal akmlarn serbestletirilmesi (
Faktr)
1994 Nisan - Ekonomik kriz ( Faktr)
1995 - AB ile Gmrk Birlii ( Faktr)
1997-1998 - Asya Krizi, Rusya Krizi (D Faktr)
1999 - IMF ile ekonomik istikrar amal Stand-By
anlamas ( Faktr)
1999-2000 ABDde finansal piyasalarn dereg-
lasyonu (D Faktr)
11 Eyll 2001 - El Kaide saldrlar (D Faktr)
2001-2006 - ABD Merkez Bankas tarafndan
FEDin genilemeci para politikas (D Faktr)
34
19 ubat 2001 - Cumhuriyet tarihin en byk
ekonomik ve sosyal krizi ( Faktr)
2001 - Kemal Dervi tarafndan balatlan Gl
Ekonomiye Gei Program ( Faktr)
2002 - AKPnin tek bana iktidara gelmesi (
Faktr)
2005 - AB ile tam yelik mzakerelerinin bala-
mas ( ve d faktr)
2003-2015 - Afrika, Arap ve Krfez lkeleri gibi
yeni pazarlara alm ( ve d faktr)
2008 - Kresel Kriz (D Faktr)
2008-2009 - Trkiyede ekonomik durgunluk ve
kriz ( Faktr)
2009-2011 - Ekonomik Kurtarma Paketleri (
Faktr)
2012 - Girdi Tedarik Stratejisi (GITES), Vizyon
2023 ve snrsz dereglasyon ( Faktr)
Yukarda ana hatlaryla listelenmi i ve d geli-
yaad dnm belirlemitir. Trkiye ekonomisi
d ticareti serbestletirdii 1980 ylnda kresel
piyasalara eklemlenmeye balam, 1989 ylnda
sermaye akmlar nndeki engellerin kaldrlmas
sreci hzlandrmtr. 1980e kadar da kapal bir
ekonomi olarak, sanayi politikasn belirleyen ana
gd ithalat ikame etmekti. hracat dolaysyla
dviz gelirleri olduka snrl olduu iin ithalat
ikame edecek ara mal ve yatrm mal ithalat nce-
likli paya sahipti. 1980deki da alma karar ile
birlikte ihracata dayal sanayileme dnemi balad.
Ne var ki, 1980 ylnda alnan dnm karar titiz-
likle zerinde allm, hazrl yaplm bir karar
deildi. 1970lerin sonunda giderek artan ekonomik
krize (enerji gibi en temel ithalat yapamayacak
duruma sokan dviz sknts) verilmi zorlama
bir cevapt. O gne kadar uygulanan ithal ikameci
sanayi politikas lke ihracatn besleyecek ara mal
ve yatrm mallar sektrlerini kurmay baarama-
mt. Dolaysyla bu alm kararnn ekonomik dnemde hzlanmtr. Bunun banda, tarmn
yapya etkisi ok byk oldu. Da kapal dnemde retim ve istihdam iindeki paynn hzla drl-
her ihtiyacn kendi retme zorunluluu ile biim- mesi gelmektedir. Hkmet bir taraftan geleneksel
lenen sanayi yaps bu tarihten sonra d pazarlarda ihra pazarlarnn dna kmaya alrken, 11
rekabet edebilecek rnler zerinde younlamaya Eyll saldrlarndan sonra ynn Bat lkele-
balamtr. O dnemlerde ekonomik bymeyi ve rinden Trkiyeye eviren Arap ve Krfez serma-
ihracat srtlam olan tekstil bu tr sektrlere bir yesinin de yardmyla Trkiyeye rekor dzeyde
rnektir. Grece hzl bir ekilde yeni artlara uyum yabanc yatrm girmeye balamtr. Bu sre 2005
salayan sanayi ihracat hzla artm, ancak ara mal ylnda AB ile tam yelik mzakerelerinin bala-
ve yatrm mallarndaki da bamllk krlama- masyla Batdan gelen yatrmlarla glenmitir.
dndan ekonomik byme zerindeki srdr- Arap ve Krfez lkeleriyle ilikilerin glenmesi,
lebilirlik tartmas hep canl kalmtr. 1993 yl Trkiyenin yeni ihracat pazarlarna kavumasn
sonunda gerekleen rekor cari ak lkeyi ertesi salamtr. Ancak sz konusu lkelerde yaanan
yl krize srkleyen en temel etken olmutur. lke emlak speklasyonundan Trkiyenin payna
iinde artan siyasal gerilimle birlikte ekonomik demir-elik, imento ve katma-deeri dk olan
istikrarszlk giderek artm, buna bir de 1997 Asya retimlerin dt grlmektedir.
ve 1998 Rusya krizleri eklenmitir. Ekonomik
istikrar salama adna ibandaki hkmet IMF Ekonomik bymeyi salad iin herhangi bir
ile bir stand-by anlamas imzalam, salanan nisbi mdahalede bulunulmayan bu eilim srerken,
iyileme gereken reformlarn zamannda yaplama- 2000li yllarn balarnda imeye balayan emlak
mas nedeniyle srdrlememitir. Bu dnemde balonu ABDde patlam ve tm dnya ile birlikte
dier lkeler gibi Trkiyeyi de etkileyen nemli d Trkiye de krize girmitir. 2009 ylnda dnyann
gelimeler yaanmtr. en ok klen ekonomilerinden biri olan Trkiye,
o gne kadar gelitirmi olduu ticaret balantlar
ABD hkmeti, 1999 ve 2000 yllarnda kendi ve gl mali yapsyla krizden hemen kmay
ekonomik skntlarndan kurtulmak iin finansal baarm, ancak bunun sosyal ve evresel mali-
piyasalar serbestletirme karar almtr. 2008 yeti byk olmutur. Keynezyen kamu destekli
ylnda patlayacak olan emlak balonu bu tarihten yatrmlar ve tevik programlaryla duran arklar
itibaren imeye balamtr. 11 Eyll saldrlar tekrar ilemeye balam, katma-deeri dk,
sonrasnda ortaya kan durgunlua cevaben FED dk teknolojili, enerji ve kirlilik-youn retim
2008 krizine kadar genilemeci para politikasn 2008 krizi sonrasnda daha da artm ve ekonomik
srdrm, bunun sonucunda tm dnyada para bymeyi srtlamaya devam etmitir. Byle bir
bolluu yaanmtr. Bunun dnya ticaretine ve bu ekonomik yapnn gerektirdii enerji yatrmlar
ticaretten pay almaya alan Trkiye gibi lkelere bu dnemde artarak devam etmi, bu da zellikle
giren para miktarna nemli katk yapt kolay- Karadeniz blgesinde kk HESler temelinde
lkla grlebilir. Trkiye bu dneme hi de iyi bir evresel ihtilaflara sebep olmutur.
balang yapamam, ubat 2001de Cumhuriyet
tarihinin en derin krizi yaanmtr. Bu krizin
ardndan yeni IMF reetesi Gl Ekonomiye Gei
Program ad altnda uygulanmaya balamken
2002 sonunda iktidara Adalet ve Kalknma Partisi
(AKP) gelmitir. AKP bu program olduka benim-
semi, zellikle ekonomik yapnn dnm bu

35
 K M R R A P O R U

Ekonomik Yapdaki Dnm: Somadan Grnm

Bir zamanlar rettii ttnn kalitesi ile anlan Soma, 13 Mays 2014te 301 iinin lmyle sonulanan
maden kazasyla gndeme oturdu. Ayn blgede yer alan Yrcada termik santral inaat iin kesilen
6.000 zeytin aacna kar kyllerin mcadelesi de Trkiye ekonomisinin yaad yapsal dnm en
belirgin haliyle ortaya koymaktadr.

1990larn sonlarnda yaanan ekonomik istikrarszl ortadan kaldrmak amacyla IMF ile imzalanan
stand-by anlamasnda verilen szlerden biri de tarm sektrnn reforme edilmesi idi. IMF gzeti-
minde 2002de aklanan Gl Ekonomiye Gei Programnda ttn ve alkol retimi yapan TEKEL
gibi KTlerin zelletirilmesi, tarmda destekleme fiyat sisteminin yrrlkten kaldrlmas artlar
bulunmaktayd. 2002de 4733 sayl yasann getirdii nemli deiikliklerden biri de reticiyi alcnn
merhametine terkeden szlemeli tarmn yaygnlatrlmas olmutur (Karaka, 2014).

Destekleme almlarnn bitmesi, girdi maliyetlerinin hzla artmas gibi etkenlerin sonucunda lkedeki
ttn reticisi says 2002de 406 binden 2011de 51 bine, ttn retim miktar da ayn dnemde 160 bin
tondan 45 bin tona gerilemitir. Tarmda, zellikle ttn retimindeki bu hzl d iftileri hayatlarn
baka sektrlerde kazanmaya itmitir. Somada hayatn kaybeden madencilerin ounun ya kendilerinin
ifti olduu ya da bir nesil ncesinde tarmla uraan iftilerin ocuklar olduu bilinmektedir.

Bu durumun yaratt sosyal maliyetler arasnda
2008 krizi ncesinde tersanelerde yaanan i
kazalarndan kaynaklanan lmler de saylabilir.
Kresel krizle ticaret daralnca gemi siparilerinin
kesilmesi ve birok tersanenin iflas etmesi nede-
niyle tersanelerden gelen lml i kazas haberleri
kesilmi olsa da, ekonomik byme modelinin
temelini oluturan inaat ve kmr madencilii
sektrlerinde lml i kazalar artarak devam
etmitir.
ekil 2.4de sektrel bazda ii lmleri says yllar lerin alnmam olmasn gzard eden devlet
itibariyle verilmitir. Ekonominin enerji-youn
inaat sektr eliyle canland dnemlerde (2010
ve 2011) inaat ve madencilik ve taocakl
sektrlerindeki lmlerin artm olduunu gr-
yoruz. Ekonominin duraklamaya balad 2012
ylnda ii lmleri de buna bal olarak dm, 1 i lmlerine ait Sosyal Gvenlik Kurumunun derledii istatistiklere
Soma, Ermenek gibi kazalarn yaand yl olan
2014e ait resmi istatistikler ilgili kurumlarca yayn-
lanmadndan burada yer verilememitir.1
Giderek da baml hale gelen ekonomik yap bir
yandan byrken, bir yandan da cari a giderek
srdrlemez bir noktaya tamtr. Bu da hk-
meti zellikle enerjide da bamll azaltacak
nlemler almaya itmitir. Yerli linyit retimi ve yerli
linyit yaktl termik santrallara verilen tevikleri bu
gelimeler nda deerlendirmek mmkndr.
Bunlarn yannda, iveren sorumluundaki nlem-
kurumlar tarafndan yaplan rtk tevikleri de not
etmek yerinde olur.
yakn bir zamana kadar alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl web si-
tesinden ulalabilmekteydi. Artan ii lmleri ile beraber bakanlk bu
verileri SGK torba yasa ile veri paylamn durdurduu iin verilere
eriim salanamyor. Bu yzden istatistik yaynlanamyor ibaresiyle
durdurmutur. Hkmetin i gvenliine bak asn bundan daha
net ifade eden bir tutum olamazd.

36
 ekil 2.4 Sektrel bazda ii lmleri (Kaynak: ILO, 2015)

1800

1600

1400

1200 Dier

1000 Kamu Ynetimi,

Sosyal ve Dier Hizmetler
800 Ticaret, Ulatrma

600 Madencilik ve Taocakl

naat
400
malat Sanayi
200

0
2009 2010 2011 2012

2.2.2. Ekonomik Yapdaki Dnmn evresel Dnya Ekonomik Forumu (World Economic
Etkileri Forum-WEF) belirli aralklarla lkelerdeki evresel
standartlarn ne ynde gelitiini iki veriyle
Vizyon 2023te yer alan hedeflerine en ksa yoldan
lmektedir. lk veri evresel dzenlemelerin sk-
ulamak isteyen hkmetin, elindeki tevik, sanayi
l, ikincisi ise bunlarn ne derece uygulandn,
politikas ve dzenleme aralarn ne pahasna
yani yaptrm dzeyini gstermektedir. ekil 2.5te
olursa olsun ekonomik byme hedefine ynelt-
grld gibi, Trkiyede evresel dzenlemelerin
mesi Soma, Ermenek ve Torunlar naatta yaanan
skl 2006-2012 dneminde giderek dm,
kitlesel i kazalarnn birincil sebebi olarak gr-
2012 ylnda Trkiyenin uluslararas sralamadaki
lebilir. gvenlii ve evre standartlarn gzard
yeri 140 lke arasnda 85. sraya inmitir. Giderek
ederek, ekonomik bymeyi salamaya alan
esnekleen dzenlemelerin yeterince uygulan-
hkmet bu kazalar sonras artan kamuoyu bask-
mad da bir gerektir. Dzenlemelerin yaptrm
snn da etkisiyle madenlerdeki alma koullarn
sralamasnda Trkiye yine 140 lke arasnda 79.
dzenleyen ILO 176 nolu szlemeyi imzalamtr.
srada yer almaktadr.
Ancak, sektrden gelen basklar nedeniyle maden-
lerin alma koullarn dzenleyen ynetmeliin
uygulanmaya balama tarihi Austos 2015te
alnan bir kararla 2020 ylna ertelenmitir. Bu
tavr, evre ve emek standartlarnn ekonomik
byme nnde bir engel olarak grldnn
kantlarndan biridir.

37
 K M R R A P O R U

Vizyon 2023
ktidardaki Adalet ve Kalknma Partisi 2012 ylnda Vizyon 2023 isimli uzun dnemli bir gelime strate-
jisi duyurmutur. Stratejinin temel amac Trkiye ekonomisini 2012 itibariyle 17. byk ekonomi iken,
2023 ylnda en byk ilk 10 ekonomi arasna ykselecek ekilde bytmektir. Bununla balantl olarak
2023te ihracatn 500 milyar dolara, kii bana den gelirin 25 bin dolara karlmas hedeflenmitir.
Ekonomik byme sonucu artan d ak sorununa are olarak, Girdi Tedarik Stratejisi (GITES) ve Yeni
Tevik Yasas gibi, bir dizi belge hazrlanm ve uygulamaya konulmutur. Ekonomik bymenin da
bamlln azaltmak amacyla demir-elik ve demir-d metaller, otomotiv, makine, kimyasal rnler,
tekstil ve deri, tarm gibi sektrler kilit sektrler olarak seilmitir. Yeni Tevik Yasasnda hangi blgede
retileceinden bamsz olarak zellikle yerli kmr madencilii ve yerli kmrle elektrik retimi
stratejik yatrmlar kategorisinde deerlendirilip en yksek tevie hak kazanmtr (Acar vd. 2015). Ne
var ki, cari a daraltan ekonomik byme oranlarndaki de ramen 2014 sonu itibariyle cari an
GSYHye oran % 5,7 olarak gereklemi ve beklentilerin gerisinde kalmtr.

ekil 2.5 - Trkiyede evresel dzenlemelerin 2006 ile 2012 arasndaki deiimi
(Kaynak: WEF Executive Opinion Surveys, 2006-2013)
4
3.9
3.8
3.7
3.6
Endeks

3.5
3.4
3.3
3.2
3.1
3
2.9
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

SIKILIK YAPTIRIM

WEF lkelerin dnya piyasalarnda ne tr rn-
lerle rekabet ettiini de lmektedir ve en yksek
deer olan 7ye yaklaldka lkenin rekabet
gcn katma-deerli, AR-GE pay yksek ve baka
lkelerce taklit edilemeyecek rnler (tablet bilgi-
sayar gibi) zerinden salad gsterilmektedir.
En dk deer olan 1e yaklaldka ise lkenin
dnya piyasalarnda emek ve doal kaynak (gemi
skm, madencilik vs.) zerinden rekabet ettii
grlmektedir.

38
 ekil 2.6 Rekabetiliin yaps (Kaynak: WEF Global Competitiveness Index,
2005-2013)
7= emek ve doa smrs
7
1= benzersiz rnler
1
2004 2005 2006 2007
Trkiye
ekil 2.6da rekabetiliin yaps, in gibi hzl
byyen bir gelimekte olan lke ile talya gibi
gelimi ancak son dnemde ekonomik kriz
ierisindeki bir lke, Trkiye ile karlatrlarak
gsterilmektedir. Buna gre Trkiye 2005 ylnda
120 lke iinde 76. srada iken 2013 ylnda 144 lke
arasnda 95. sraya gerilemitir. in ise 2013te 45.
sraya ykselmitir.
Yukardaki ekil ekonomik krizden kn tek
yolunun emek ve evre standartlarndan feragat
ederek, rekabet gcn doa ve emek smrsne
dayanarak kazanmak olmadn in rneinde
grld gibi hzl ekonomik bymesi sren bir
lke, ya da talya gibi bir gelimi lke rneinde
gstermektedir.
2.3. Sonu
Trkiye ekonomisinin bu srdrlemez byme
patikas bir kaza eseri deil uygulanan ok eitli
politikalarn bir sonucudur. Ekonominin enerji
ve kirlilik youn sektrlerde katma deeri dk
2008 2009 2010 2011 2013 2014 2014
in talya
rnlere younlam olmas bu rnlerin zel
sektr tarafndan daha cazip bulunmas sebebiy-
ledir. Destekler, tevikler ve stratejik planlar farkl
bir biimde oluturulabilmi olsayd ekonomik yap
da baka bir grnm kazanabilirdi.
Kresel iklim deiikliinin etkilerine kar en
krlgan corafyalardan birinde, enerjide olduka
da baml bir lkenin Vizyon 2023te zetlenen
hedeflere hayat kalitesini artrarak ulaabilmesi
mmkn grnmemektedir. Kalknma planlarnn
bu iki nemli ksta gre tekrar gzden geirilmesi,
dk enerji ve kirlilik-youn sektrlerde katma
deeri yksek rnleri n plana kartacak yatrm
ve inovasyon ikliminin iyiletirilmesi gerekmektedir.
Kaynaklar
Ac, A. A., 2015. On the Sustainability of the Economic Growth
Path of Turkey: 1995-2009. Forthcoming in Renewable and Sus-
tainable Energy Reviews. doi: 10.1016/j.rser.2015.07.192.
Boratav, K. 2010. Trkiye ktisat Tarihi 1908 2007. mge Kita-
bevi, Ankara.
39
 K M R R A P O R U

ILO, Laborstand Database, 2015

Karakas, D., 2014. Market-oriented transformation of tobacco

sector in Turkey. Turkish Thoracic Journal, 15:2, 7191.

ni, Z., 2010. Crises and Transformations in Turkish Political

Economy, Turkish Policy Quarterly, 9:3, 45-61.

WEF, 2006-2013. Executive Opinion Survey (various issues),

Switzerland.

WEF, 2006-2013. Global Competitiveness Index (various issu-

es), Switzerland.

40
B LM 3

TRKIYEDE KMR YATIRIML ARI VE MEVCUT TEVIKLER

S evil A car

3.1. Trkiyede Kmr Yatrmlar ve Kmr Strateji Belgesinde belirtildii zere 2023 ylna
Yaktl Santrallar kadar tm kmr rezervlerine ilikin yatrmlarn
tamamlanmas ve bilinen linyit ve takmr
3.1.1. Kmr Madenciliinde Yeni Yatrmlar
kaynaklarnn tamamnn elektrik retimi amacyla
Trkiye, uzun yllardr mevcut kmr rezervlerini deerlendirilmesi ngrlmektedir.
iletmek ve yeni rezervler bulmak iin zel aba
gstermektedir. Getiimiz dnemde lkenin 3.1.2. Kmr Yaktl Santrallara Yeni Yatrmlar
kmr kaynaklar 6 milyar ton kadar artmtr (IEA TEA Elektrik retim statistiklerine gre 2013
Temiz Kmr Merkezi, 2014). Bu artta en ok yl itibariyle, Trkiyenin toplam elektrik retim
Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrl (MTA) kurulu gcnn 12,5 GW, yani %20si kmr
ile Trkiye Kmr letmeleri Kurumunun (TK) yaktl elektrik retiminden; toplam retimin ise
devlet tarafndan finanse edilen arama seferberlii 64 terawatt-saati (TWh), yani %27si (%14lk
rol oynamtr. Enerjide da bamlln azaltl- ksm takmr+ithal kmr+asfaltit ve %13lk
mas amacyla ve ithal kmr, petrol ve doalgaz ksm linyit olmak zere) kmrden olumaktadr.
fiyatlarnn yksek seyretmesi nedeniyle 2005 Toplam kmr yaktl retim gcnn te ikisini
ylnda TK koordinatrlnde Linyit Rezerv- (8,2 GW) linyit olutururken, linyitin sl deeri
lerimizin Gelitirilmesi ve Yeni Sahalarda Linyit takmrnden daha dk olduundan toplam
Aranmas Projesi balatlmtr. Devlet destekli retimin yarsndan azn (30,2 TWh) salamak-
kmr arama program, 2005ten itibaren 5,8 tadr. Takmr santrallarnn ounluu ithal
milyar tonluk yeni kmr rezervini aa karm kmr kullanmakta, linyit santrallarnn yakt ihti-
ve bylece kmr rezervlerini %50nin zerinde yac ise yerli kaynaklardan karlanmaktadr (Acar,
bir oranda arttrmtr (OCI, 2014). Yeni kmr Kitson ve Bridle, 2015).
rezervleri Afin-Elbistan, Trakya, Manisa-Soma,
Konya-Karapnar, Afyon-Dinar, Eskiehir Alpu, Resmi projeksiyonlara gre 2030 ylna kadar
Krklareli-Vize havzalarnda bulunmaktadr. Hali- toplam elektrik retiminin 240 TWh seviyesinden
hazrda bilinen kmr rezervleri ise 13,9 milyar ton 600 TWhin zerine kmas beklenmektedir.
civarndadr; bu rezervlerin byk ksmn (13,4 Kmrn toplam retimdeki pay ise yaklak
milyar ton) dk kaliteli linyit oluturmaktadr. %27den %32 civarna ykselecektir. Toplam
Bilinen rezervlerin geri kalan ksm daha ok retimdeki art dnldnde, grnte kstl
Zonguldak havzasnda bulunan grece yksek olan bu art yzdesi, kmr yaktl retimin kat
kaliteli takmr rezervleridir. te yandan Trki- artarak neredeyse 200 TWh seviyesine ulamas
yenin kmr ithalat 1990l yllarn ortasndan anlamna gelmektedir. Bu retim art, linyit ve
itibaren ivmelenerek artmtr. 2009 ylnda yaym- kmr yaktl santrallarn kurulu gcnn kat
lanan Elektrik Enerjisi Piyasas ve Arz Gvenlii artarak neredeyse 35 GWa ulamasyla karla-

41
 K M R R A P O R U
nacaktr. Bu g artnn yaklak %35i takm-
rnde, kalan %65i ise linyitte gerekleecektir.
Kstl rezervleri dikkate alndnda, Trkiye
takmrnn ounu ithal etmeye devam etmek
zorunda kalacak ve bu nedenle ithal enerji kaynak-
larna bamlln ortadan kaldrmas mmkn
olmayacaktr. Yerli kmr retiminin daha ok
linyit arlkl olmas ve birok santraln tak-
mryle almas, yerli kmr retiminin enerji
gvenlii hedefleriyle uyumadn gstermek-
tedir. thal kmr bamllnn artmas sadece
cari a arttrmayacak, ayn zamanda lkenin
enerji gvenlii abalarn da kmaza sokacaktr
(Acar vd, 2015).
te yandan WWF ve Bloomberg New Energy
Finance (BNEF, 2014)in ortaklaa hazrlad
raporda, TEA tarafndan hesaplanan resmi
elektrik talep art projeksiyonlarnn gereki
olmad, 2030 ylnda talebin bugnk seviye-
sinden sadece %93 daha fazla olaca bulgulanmak-
tadr. Bu koullar altnda elektrik kurulu g art-
nn da daha snrl olaca tahmin edilmektedir.
3.1.3. G20 lkelerinde Kmr Yatrmlar1
G20 lkeleri arasnda kmr madencilii ve kmr
yaktl santral yatrmlarna ncelik veren tek
lke Trkiye deildir. Kmr yataklar asndan
olduka zengin olan Avustralyada getiimiz
dnemde Liberal Parti hkmeti, yeni kmr
altyap yatrmlarn onaylam, evreye olumsuz
etkilerine ramen kmr retiminin daha da geni-
lemesine ynelik niyetini aa vurmutur. yle ki
Avustralya hkmetinin evre ile ilgili sorunlar gz
ard etmesine ilikin endieler sebebiyle baz ticari
bankalar kmr retiminin gelimesine verdikleri
fonlar geri ekmeye balamlardr. Mays 2014te
Deutsche Bank, daha sonra HSBC ve Royal Bank
of Scotland, kmre verdikleri fonlar geri ekmi-
1 Bu blm hakknda daha ayrntl bilgi iin Oil Change International
(OCI, 2014) tarafndan yaymlanan The Fossil Fuel Bailout: G20 sub-
sidies for oil, gas and coal exploration balkl rapora baknz.
42
lerdir. Buna ramen hkmet yakn zamanda,
Galilee havzasnda bulunan ve hayata getii
takdirde Avustralyann en byk kmr madeni
olacak olan 16 milyar dolar deerindeki kmrn
karlmasna yeil k yakmtr (ODI-OCI, 2014).
Benzer ekilde Kanadada Teck Resources, Hillsbo-
rough Resources ve HD Mining gibi irketler zengin
kmr yataklarn iletmekte, kmr havzalarn
geniletmek iin arama yapmaya devam etmek-
tedir. Dnyann nde gelen birincil enerji kayna
tketicisi olarak in, in Kalknma Bankas
araclyla byk lekli kmr projelerini destek-
lemektedir. Yenilenebilir enerjinin gelimesi iin
kuvvetli politikalara sahip olan Almanyada bile
devletin de desteiyle son yllarda kmr retimi ve
tketimi artmtr. sveli Vattenfall enerji irketi,
dou Almanyada linyit kmr yataklarna sahiptir
ve yeni yataklar amak iin genileme planlar
yapmaktadr. Kmrde benzer genileme abalar
Endonezya ve Japonyada da grlebilir (ODI-OCI,
2014).
3.2. Trkiyede Kmr Tevikleri2
Genel kabul grm tanmyla, fosil yakt tevikleri,
fosil yaktlardan elde edilen enerjinin maliyetini
drmek, enerji/fosil yakt reticilerinin eline
geen fiyat ykseltmek, enerji/fosil yakt tke-
ticilerinin karlat fiyatlar drmek gibi
amalarla devlet tarafndan reticilere ya da tke-
ticilere salanan kolaylklardr. Bu tevikler direk
transferler, apraz sbvansiyonlar, fiyat kontrolleri,
satn alm garantileri, vergi muafiyetleri ve benzeri
formlar alabilirler.
Artan enerji talebini karlamak ve enerji gven-
liini salamak amacyla Trkiye elektrik arzn,
kmr yaktl elektrik retimine yaplan geni
2 Bu blmde International Institute for Sustainable Development -
Global Subsidies Initiative tarafndan yaymlanan Trkiyede Kmr
ve Yenilenebilir Enerji Tevikleri balkl rapordaki (Acar, Kitson ve
Bridle, 2015) bulgular zetlenmektedir. Teviklerle ilgili daha ayrntl
bilgi iin ad geen almaya baknz.
apl yatrmlarla arttrmay ngrmektedir. 2015
Mart aynda Global Subsidies Initiative tarafndan
yaymlanan Trkiyede Kmr ve Yenilenebilir
Enerji Tevikleri raporu (Acar, Kitson ve Bridle,
2015), tevikler yoluyla kmr retim ve yat-
rmlarnn desteklenmesinin dourduu maliyeti
analiz ederek, evre ve salk da dahil olmak zere
kmrn dsal maliyetlerini hesaplamakta, bu
maliyetleri, gne ve rzgar enerjisinin maliyetle-
riyle karlatrmaktadr. Aada bu raporun ortaya
koyduu kmr teviklerinin eitleri ve miktarlar
zetlenmektedir:
Kmre verilen desteklerin en nemlisi, Hazi-
neden transfer demeleri yoluyla takmr sek-
trne verilen mali yardmlardr. Bu transferler
ounlukla takmr ithalatn sbvanse etmek
iin kullanlmaktadr; nk yerli kaynaklar top-
lam talebin ok azn karlayabilmektedir. Tablo
1, 2009dan 2013e kadar bu transferlerin mikta-
rn gstermektedir. Bu transferler yllk olarak
260 milyon dolar ila 300 milyon dolar aralnda
deimektedir.
Kmr yatrmlar 2012de yrrle giren Yeni
Yatrm Tevik Sistemi erevesinde de sbvanse
edilmektedir. Bu sistem drt plandan olumak-
tadr: (1) Genel Yatrm Tevik Plan; (2) Blgesel
Yatrm Tevik Plan; (3) Byk lekli Yatrm
Tevik Plan; (4) Stratejik Yatrm Tevik Plan.
Kmr arama, kmr retimi ve kmr yaktl
elektrik santrallarna yaplacak yatrmlar, Bl-
gesel Yatrm Tevik Plan altnda sbvanse edil-
mekte ve ncelikli yatrmlar olarak tanmlana-
rak yksek tevik oranlarna tabi tutulmaktadr.
Bu program Trkiyedeki blge ve ehirleri geli-
milik dzeylerine gre kategorilere ayrmakta
ve ehirlerin potansiyeline gre ilgili sanayi kol-
larn desteklemeyi amalamaktadr. Genel ola-
rak program; koullar ve oranlar blgeye bal
olmak zere, gmrk vergisi muafiyeti, KDV mu-
afiyeti, vergi indirimi, sosyal sigorta prim destei
(iveren pay), arazi tahsisi ve faiz destei bii-
minde tevikler sunmaktadr (Blgeler; 6. Blge
en yksek teviki alacak ekilde 1den 6ya kadar
derecelendirilmitir). Kmr yatrmlar 5. Blge
teviklerinden faydalanmaktadr (yalnzca 6. Bl-
gede yaplan yatrmlar 6. Blge teviklerinden
yararlanr).3
Aratrma ve Gelitirme (AR-GE) destei: Hk-
met fosil yakt sektrn AR-GE masraflar ko-
nusunda desteklemektedir. eitli fosil yaktlar
arasnda kmr en fazla pay almaktadr. Ulus-
lararas Enerji Ajans (IEA), 2009 ylnda kmr
AR-GEsi iin hkmet tarafndan 2,6 milyon TL
harcandn bildirmektedir.
Maden arama iin verilen devlet destei: Enerji
ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn 2010-2014 Stra-
tejik Plan, bakanln 2010-2014 yllar arasnda
kmr, petrol ve gaz arama almalar iin ayr-
d bteyi belgelemektedir (ETKB, 2010, s. 41).
Rakamlar tabloda yanstlmtr. Bu bteler plan
dneminde 35 milyon ile 51 milyon TL (yaklak
23-34 milyon dolar) arasnda deimektedir.
yiletirme destei: zelletirme srecinin bir
paras olarak, devlet takmr madenleri ve
kmr santrallarnn iyiletirilmesi iin fon sa-
lamaktadr.
Kmr yaktl elektrik santrallarna yaplan kamu
harcamas: Yeni kmr santrallarna ayrlmas
planlanan bte, 2013 yl iin 28 milyon TL (yak-
lak 15 milyon dolar), 2014 yl iinse yaklak 31
3 1. Blge: Ankara, Antalya, Bursa, Eskiehir, stanbul, zmir, Kocaeli,
Mula 2. Blge: Adana, Aydn, Bolu, anakkale, Denizli, Edirne, Is-
parta, Kayseri, Krklareli, Konya, Sakarya, Tekirda, Yalova 3. Blge:
Balkesir, Bilecik, Burdur, Gaziantep, Karabk, Karaman, Manisa,
Mersin, Samsun, Trabzon, Uak, Zonguldak 4. Blge: Afyonkarahisar,
Amasya, Artvin, Bartn, orum, Dzce, Elaz, Erzincan, Hatay, Kas-
tamonu, Krkkale, Krehir, Ktahya, Malatya, Nevehir, Rize, Sivas
5. Blge: Adyaman, Aksaray, Bayburt, ankr, Erzurum, Giresun,
Gmhane, Kahramanmara, Kilis, Nide, Ordu, Osmaniye, Sinop,
Tokat, Tunceli, Yozgat 6. Blge: Ar, Ardahan, Batman, Bingl, Bitlis,
Diyarbakr, Hakkari, Idr, Kars, Mardin, Mu, Siirt, anlurfa, rnak,
Van
43
 K M R R A P O R U
milyon TL (yaklak 14 milyon dolar) olarak he-
saplanmtr. Bu rakamlar, 2013 yl sonuna kadar
tamamlanacak olan 3.500 MW gcndeki yerli
kmr yaktl yeni termik santrallar da kapsa-
maktadr (ETKB, 2010).
Bunlarn dnda miktar llemeyen baka
tevikler de vardr. Aada bu teviklerden bazlar
listelenmitir:
15-20 yllk iletim mr olan kmr santralla-
rna (rnein ayrhan ve skenderun termik
santrallar) Hazine tarafndan salanan yatrm
garantileri.
Linyit yaktl retim yatrmlarnn da dahil oldu-
u projelere belli dnemler iin fiyat ve elektrik
alm garantisi: Trkiyenin uzun vadeli elektrik
alm anlamas erevesi ve ihale sistemi, yeni
elektrik retim yatrmlarna gelir salanmas-
n garanti altna almaktadr. Byk enerji pro-
jelerinin finansman bulmas bu yolla mmkn
olmaktadr. Uzun vadeli elektrik alm modeli ve
ihale sistemi, kmr santrallar gibi teslim sre-
leri uzun olan elektrik retim projelerine imtiyaz
salamak iin gelitirilmitir (OCI, 2014). Yap--
let-Devret ile Yap-Sahip Ol-let modellerine
dayanan elektrik santrallar, elektriin kamuya
satlmas iin uzun vadeli elektrik alm anlama-
larna girmektedir.
Tevikler ayn zamanda aleni veya fiili olarak
verilen evre mevzuatndan muafiyet haklaryla
desteklenmektedir. evre mevzuatnn yetersiz-
lii veya mevcut mevzuat ve standartlara uymama
rnekleri de bilinmektedir. evre Etki Deerlen-
dirmelerinin (ED) uygulanmasndaki eksiklik-
ler tevik olarak nitelenebilecek rneklerdir. CEE
Bankwatch Network (2013), planlanan kmr ya-
ktl santrallarn evre etki deerlendirmelerinin
tamamlanmam olduunu ortaya karmtr.
evre ve ehircilik Bakanl istatistiklerine gre,
1999 ve 30 Ocak 2015 tarihleri arasnda 40tan
fazla kmr yaktl elektrik santral ve bal tesis-
44
lerin ED raporlar onaylanm, ED raporu red-
dedilen hibir kmr projesi olmamtr. Bunun
yannda, sl gc 300 MWt (termik megawatt)n
altndaki kmr santrallar evre etki deerlen-
dirmesinden muaftr. Eer deerlendirmeye tabi
tutulmayan bir santraln gc, g ilavesi ya da
genileme yoluyla deerlendirmeye tabi olacak
seviyeye gelirse, ED raporu hazrlanmas zorun-
lu deildir. ED mevzuat, Avrupa Birlii (AB) ile
uyum gerekesiyle Kasm 2014te deitirilmitir.
Ancak, bu deiikliklerin AB hedefleriyle uyum-
lu olmad ortaya kmtr. rnein deiiklik-
lerden bir tanesi, santrallar kapatldktan sonra
skm aamasnda iletmelerin EDden muaf
olmasn ngrmektedir.
Yoksul ailelere kmr yardm: Trkiyede tketi-
cilere salanan kmr teviklerinin tek trdr.
Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl Sosyal Yar-
dmlar Genel Mdrl tarafndan yrtlen
bu program 2003 ylndan beri uygulanmaktadr.
Balangcndan itibaren 2 milyonun zerinde
hane bu tevikten yararlanmtr. TK tarafndan
temin edilerek yoksul ailelere gnderilen kmr
miktar hane bana en az 500 kgdr. Yoksul ai-
lelere kmr datlmas iin Hazineden, Trki-
ye Takmr Kurumu (TTK), Trkiye Tak-
mr letmeleri (TK) ve Elektrik retim A..
(EA)ye yaplan transferler T.C. Saytay Ba-
kanl tarafndan raporlanmaktadr.
Trkiyedeki llebilen tm kmr tevikleri
dikkate alndnda, Acar vd. (2015), 2013 veri-
lerine dayanarak, kilowatt-saat bana tevik
miktarn yaklak 0,01 dolar olarak hesapla-
maktadr. Tketicilere kmr yardm olarak
verilen tevikleri de dahil ettiimizde bu rakam
kilowatt-saat bana 0,02 dolara ykselmektedir.
Tablo 1de de grlecei gibi, 2013 ylnda kmr
sektrne toplam 730 milyon dolar dolaynda
tevik aktarlmtr. Dikkat ekmek istediimiz
bir dier nokta da bu tahminlerin, gerekleen
toplam teviklerin altnda olduudur; nk bu
 Tablo 1: Trkiyede kmr sektrne salanan tevikler

Kmr
2009 2010 2011 2012 2013 Birim Kaynak
Tevikleri
Linyit Madenciliine N.A.
Tevik Ekonomi
Salanan Yatrm 1 (Bilin- 3 9 7
belgesi says Bakanl
Tevikleri* miyor)
Takmr
Madenciliine Tevik Ekonomi
N.A. N.A. N.A. 1 2
Salanan Yatrm belgesi says Bakanl
Tevikleri *
Uluslararas
Kmr AR-GEsi iin
1,68 N.A. N.A. N.A. N.A. milyon USD Enerji Ajans
Kamu Harcamalar
(IEA)
Enerji ve Tabii
retici Maden Arama Kaynaklar
Tevikleri N.A. 23,11 22,89 23,41 24,36 milyon USD
Tevikleri** Bakanl
(Madencilik (ETKB)
ve Elektrik zelletirme Oil Change
retimi) Srecinde yiletirme- 23,00 19,00 N.A. N.A. N.A. milyon USD International
Takmr (OCI)
Takmr Uluslararas
Endstrisine Yardm Enerji Ajans,
264,42 302,98 286,68 258,18 298,47 milyon USD
(Hazineden Dorudan Hazine
Transferler) Mstearl
zelletirme
Oil Change
Srecinde yiletirme- N.A. 2,00 2,00 2,00 2,00 milyon USD
International
Elektrik Santrallar
Enerji ve Tabii
Yeni Kmr Santral
N.A. 13,86 13,73 14,05 14,62 milyon USD Kaynaklar
Harcamalar ***
Bakanl
1. Kmr santrallarna salanan yatrm, fiyat ve alm garantileri
2. Yeni Yatrm Tevik Plan kapsamnda; gmrk vergisi ve KDV
muafiyetleri, sosyal gvenlik prim destei, arazi tahsisi ve piyasann Hazine
llemeyen
altnda faiz oranlar salama yoluyla gerekleen tevikler Mstearl ve
Tevikler
3. evre mevzuatndan muafiyet- mevcut kmr santrallarna dierleri
salanan geici muafiyetler ve gevek evre etki deerlendirme
(ED) uygulamalar dahil
Tketici Yoksul Ailelere milyon Hazine
356,4 295,6 390,4 413,2 392,3
Tevikleri Kmr Yardm USD Mstearl
Kaynak: Acar, S., Kitson, L. ve Bridle, R. (2015). Trkiyede Kmr ve Yenilenebilir Enerji Tevikleri. International Institute for Sustainab-
le Development (IISD) - Global Subsidies Initiative (GSI) Raporu, sayfa 12.
Notlar:
* Kmr arama, kmr retimi ve kmr yaktl elektrik santrallarna yaplan yatrmlar; gmrk vergi muafiyeti, KDV muafiyeti, vergi
indirimi, sosyal gvenlik prim destei (iveren pay), arazi tahsisi ve faiz destei eklinde tevikler sunan Blgesel Yatrm Teviki Plan
kapsamnda sbvanse edilmektedir.
** Bu rakamlar, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn (ETKB) 2010-2014 Stratejik Plan kapsamnda, sz konusu bakanln 2010 ve
2014 yllar arasnda kmr, petrol ve gaz arama almalarna ayrd tahmini bteyi kapsamaktadr.
*** Bu rakamlar, 2010-2014 aras dnem iin kmr santrallarna yaplmas planlanan bte harcamalarn yanstmaktadr. Stratejik
Planda Hedef 1.2de de belirtildii zere, 2013 sonuna kadar 3,500 MW gcnde yeni yerli kmr termik santrallar tamamlanacaktr
(ETKB, 2010). Bu btelerdeki tevik miktar bilinmemektedir.

45
 K M R R A P O R U
rakamlara, tahminlerde nemli fark yaratabilecek
yatrm garantileri, blgesel yatrm tevikleri ya da
miktar llemeyen dier tevikler dahil deildir.
Bu tevik tahminini nceki almalarla kyaslamak
gerekirse daha nce bulunan miktarlarn stnde
olduunu sylemek mmkndr. Nitekim IEA
(2009), takmr sektrne salanan tevikleri
398 milyon dolar olarak hesaplamtr. Yine burada
sunulan rakam, birok teviki tespit eden ancak
snrl sayda llebilir tevik verisi rapor eden
OECDnin (2013) tahmininin de zerindedir.
OCInin (2014), 2013 yl iin hesaplad rakam ise
560 milyon dolardr. te yandan mevcut almann
tahminleri, dsallklar da hesaba katan ancak
toplam tevik bileenlerini tanmlamayan IMFnin
(2013) bulgularyla dorudan karlatrlamaz.
3.3. Dier G20 lkelerinde Fosil Yakt Tevikleri
2009 ylnda bir araya gelen G20 liderleri orta
vadede etkin olmayan tm fosil yakt teviklerini
(FFS) aamal olarak bitireceklerini vaat etmi-
lerdir. Avrupa Birlii de 2020 stratejisine bu
tevikleri bitirme hedefini dahil etmitir. 2012de
Birlemi Milletler arsyla toplanan Rio+20
Konferans ve sonrasndaki tartmalarda fosil
yakt tevikleri konusu daha sk gndeme gelmeye
balamtr. yle ki FFSi aamal olarak azaltma ve
tamamen kaldrma nerisi Rio Diyaloglar iinde en
ok oyu alan konulardan biri olmutur.
te yandan, Uluslararas Enerji Ajansnn 2011
verilerine gre hkmetler fosil yaktlara, yenile-
nebilir enerjiye verdikleri teviklerin 12 kat kadar
tevik vermektedirler. G20 lkelerinde enerji
tevik politikalar eitlilik gstermekle birlikte
birok lke kmr ve kmrden enerji retimini
desteklemeye devam etmektedir. G20 lkelerinin
hkmetleri her yl 88 milyar dolarlk kayna
sadece fosil yakt arama faaliyetlerine aktarmakta-
drlar (ODI-OCI, 2014). rnein Almanya, her ne
kadar 2025e kadar yenilenebilir enerji kaynakla-
rnn payn %40-45lere karmay hedeflese de,
46
2012de kmr retimine 3 milyar avro aktarm bir
lke olarak Avrupadaki en byk kmr destekisi
olmaya devam etmektedir (G20, 2014).
Benzer bir ekilde Avustralya ve Kanada hk-
metleri, dorudan fosil yakt retim destekleri
yannda fosil yakt arama faaliyetlerini arttrmak
iin eitli tevik mekanizmalar kullanmaktadr.
Toplamda bu tevikler Avustralyada yllk 2,9-3,5
milyar dolar dolayndadr. Kmr irketlerini de
kapsayan Avustralya madencilik sektr, her yl tek
bana bu fondan 2 milyar dolarlk pay almaktadr.
Kanada federal hkmeti fosil yaktlara minimum
928 milyon dolar dzeyinde tevik salamaktadr
(ODI-OCI, 2014). Kanada G20 lkeleri iinde
fosil yakt arama faaliyetlerine en byk kamu
finansmann sunan lkeler arasnda olup, Export
Development Canada adl kredi ajans eliyle ve
Dnya Bankas, Avrupa mar ve Kalknma Bankas
ve Asya Kalknma Bankas gibi kurululardaki
hisseleri araclyla denizar projelere de nemli
miktarlarda fon salamaktadr (ODI-OCI, 2014).
Kayda deer miktarda fosil yakt rezervine sahip
Hindistanda hkmet 2013 ylnda kmr arama,
karma ve aratrma-gelitirme faaliyetlerine
yaklak 70 milyon dolar harcamtr. %90 kamu
sahipliinde olan Coal India Limited irketi, 2012
ve 2017 yllar arasnda deniz ar lkelerde kmr
projelerine 9,8 milyar dolar civarnda yatrm
yapmay planlamaktadr. Bu miktarn 1,5 milyar
dolar 2013-2014te sadece Mozambikte kulla-
nlmak zere ayrlmtr (ODI-OCI, 2014).
Yakn zamanda petrol retimi azalan Endonezyada
kmr madencilii ok hzl bir ekilde artmaya
balam, net kmr ihracat 2000den bu yana
alt katna kmtr (BP, 2014). Endonezya hk-
meti, fosil yakt sektrlerine arama almalarn
dorudan destekleyen vergi kolaylklar ve muafi-
yetleri salamaktadr.
ngiltere, Amerika Birleik Devletleri (ABD),
Japonya, Kore ve Gney Afrika da fosil yakt
sektrlerine ve zellikle de kmre devlet desteini
srdren G20 lkeleri arasndadr. Japonya hk-
meti denizar petrol, doalgaz ve kmr arama
faaliyetlerine yllk 724 milyon dolar ayrmak-
tadr. Kore ise, yurt iinde azalmakta olan kmr
rezervlerine karlk denizar lkelerde kmr
madencilii, arama, kmr yaktl santral proje ve
faaliyetlerini fonlamaya devam etmektedir. ABDde
de benzer ekilde kmr endstrisi klmeye
devam ettii halde kmr karan balca drt
byk irket arama ve gelitirme maliyetleriyle
ilgili teviklerden (26 milyon dolar deerinde) 2013
ylnda en fazla yararlanan irketler olmulardr
(ODI-OCI, 2014).
3.4. Kmr Teviklerinin ktisadi ve evresel
Etkileri
Kmr ve dier fosil yakt teviklerinin ulusal ve
kresel dzeyde olas sosyo-ekonomik ve evresel
etkilerini inceleyen almalar son dnemde ivme
kazanmtr. Bu almalarn ou teviklerin
azaltlmas, tamamen kaldrlmas ya da yeniden
dzenlenmesinin etkilerini irdelemek amacyla
farkl senaryolar mercek altna almaktadr. Ellisin
(2010) tevik azaltm senaryolarna ilikin incele-
dii alt farkl almada, tevik reformunun kresel
lekte nemli miktarda gelir artna ve CO2 emis-
yonu dne neden olaca bulgulanmaktadr.4
Ulusal dzeydeki analizlere gelince, UNDPnin
(2012) Vietnamdaki fosil yakt tevikleri ile ilgili
almasnda, teviklerin kaldrlmasnn reel
gayrisafi yurtii haslay (GSYH) %1 orannda
arttraca ve seragaz emisyonlarnda kayda deer
bir azal salayaca gsterilmitir.
Trkiyedeki kmr teviklerinin makroiktisadi
ve evresel etkilerini blgesel bir genel denge
4 Ellis (2010)da sz edilen alt almann bulgular iin bkz: https://
www.iisd.org/gsi/sites/default/files/effects_ffs.pdf
modeli erevesinde inceleyen bir aratrmaya gre
(Acar ve Yeldan, 2015) kmre verilen retim ve
yatrm sbvansiyonlar kaldrlrsa, 2030 ylna
gelindiinde CO2 emisyonlar hem yksek hem de
dk gelirli blgelerde nemli oranda decektir.
Bu senaryoya gre 2030da lke dzeyinde baz
politikaya kyasla %5,4 emisyon azal gerekle-
ebilecektir. Kmr sektrnn lkenin sektrel
kompozisyonu iinde ok kk bir yer tuttuu
dnlrse, sadece kmre verilen destekleri
kaldrmann bile tek bana evre kirlilii ve iklim
deiiklii ile mcadele asndan kayda deer
kazanlar salayaca ortadadr. Mevcut kmr
tevikleri, hem yenilenebilir enerji teknolojilerinin
rekabet edebilmesini zorlatrmakta ve yenilene-
bilir enerji yatrmlarn tehlikeye sokmakta, hem
de enerji sistemini fosil yakt temelli enerji reti-
mine baml klmaktadr (lock-in) (Bridle and
Kitson, 2014).
Ayrca kresel snmaya ilikin 2C scaklk art
hedefini tutturmay amalayan bir iklim politikas,
dnya genelinde hkmetlerin kmr, petrol ve
doalgaz gibi fosil yaktlardan tamamen uzaklama-
larn gerektirmektedir. Eer bu sektrlere verilen
tevikler kaldrlrsa kirli projelerin biroundan
vazgeilmesi, yatrmlarn baka sektrlere kaymas
beklenmektedir. CTInin (2013) yapt analizlere
gre byle bir potansiyel sektrel dnm ve
teviklerden vazgei, fosil yakt endstrisine 2035
yl itibariyle 28 trilyon dolarlk brt kazan kayb
getirecek, byk hacimlerde fosil yakt yatrm
atl duruma decektir (stranded assets). Baka bir
deyile henz iktisadi mrlerinin sonuna gelme-
seler bile mevcut kmr ve dier fosil yaktlar,
dk karbonlu ekonomiye gei yapan bir dnyada
ekonomik kazan getirmeyecekleri iin atl hale
geleceklerdir. Son hesaplamalara gre gnmzde
byk lekli enerji irketlerinin kmr, petrol ve
doalgaz rezervlerinin %80i iklim deiiklii tehli-
kesi nedeniyle yaklamaz karbon (unburnable
carbon) statsndedir (CTI, 2013).
47
 K M R R A P O R U
3.5. Sonu
Fosil yakt teviklerinin genellikle olumsuz
ekonomik sonular dourduu bilinmektedir.
Bu tevikler ou zaman maliyetlidir; baka
alanlara devlet btesinden daha az pay ayrl-
masna, savurgan tketimin artmasna ve piyasa
aksaklklarna sebep olurlar. Bu dezavantajlarna
ramen, hkmetler krlgan toplumsal gruplar
korumak, ekonomik gelimeyi arttrmak ve enerji
gvenliini salamak amacyla bu tevikleri kullan-
maktadrlar. Ancak, tevikler ou zaman istenilen
hedefleri karlayamamaktadr. stelik fosil yakt
sbvansiyonlar, evreye duyarl bir enerji politika
arac deildir; srdrlebilir byme/kalknma
hedefleriyle eliir; dk karbon teknolojilerinin
geliimine ve iklim deiiklii ile mcadeleye engel
tekil eder ve kamu maliyesini zayflatr.
2013 ylnda kmre salanan llebilir tevikler,
Trkiyenin nominal GSYHsnn yaklak %0,1ini
oluturmaktadr. Bu rakam nemli gibi grnmese
bile bu teviklerin, yeni tevik ve garantiler de
eklenerek devam etmesi, lkeyi kmre baml
bir teknik, kurumsal ve hukuki yapya mahkum
etmekte ve yenilenebilir enerjilerin gelimesinin
nn tkamaktadr. Bu nedenle fosil yaktlara
salanan teviklerden vazgeilmelidir. G20 yesi
bir lke olarak Trkiye, savurgan tketimi arttran
ve verimli olmayan fosil yakt teviklerini orta
vadede kaldracan taahht etmitir. G20nin 10.
Devlet Bakanlar Zirvesi 2015 ylnda Trkiyede
yaplaca iin bu taahht zellikle nem kaza-
nacaktr. Trkiyenin 2015 ylndaki G20 Dnem
Bakanl, bu taahhdn altnn izilmesi ve
taahhdn gerekleebilmesi iin gerekli admlarn
atlmas yolunda bir frsat sunmaktadr.
Kmr teviklerinin kaldrlmas, kmre dayal
sektrlerdeki istihdamn dmesi gibi olumsuz
etkilere yol aabilir; bu nedenle olas istihdam
kayplarnn telafi edilmesi ve olumsuz etkilerin
hafifletilmesine ynelik stratejiler gelitirilmelidir.
48
Kmrn, sosyal ve evresel etkilerinin de hesaba
katld gerek maliyeti, enerji sektrndeki karar
alma srelerinde dikkate alnmaldr. Yenilenebilir
enerjinin gelecekte Trkiyenin elektrik retimin-
deki kaynak dalmnda ok daha byk bir rol
oynama potansiyeli bulunmaktadr. Son olarak,
yerli kmr retiminin enerji gvenlii salayaca
varsaym yeniden gzden geirilmelidir (Acar vd,
2015).
Kaynaklar
Acar, S., Kitson, L. ve Bridle, R. (2015). Trkiyede Kmr ve Yeni-
lenebilir Enerji Tevikleri. International Institute for Sustainable
Development (IISD) - Global Subsidies Initiative (GSI) Report.
Eriim: http://www.iisd.org/gsi/subsidies-coal-and-renewab-
le-energy-turkey
Acar, S. ve Yeldan, E. (2015). Environmental Impacts of Coal Sub-
sidies in Turkey: A Regional General Equilibrium Analysis. 18. An-
nual Conference of the Global Trade Analysis Project (GTAP).
Bloomberg New Energy Finance (BNEF). (2014). Turkeys chan-
ging power markets (White Paper). Bloomberg New Energy Fi-
nance. Eriim: http://about.bnef.com/white-papers/turkeys-c-
hanging-power-markets/
BP. (2014). BP Statistical Review of World Energy. London: Bri-
tish Petroleum. Eriim: http://www.bp.com/en/global/corpo-
rate/aboutbp/energy-economics/statistical-review-of-world-e-
nergy.html
Bridle, R. and Kitson, L. (2014). The Impact of Fossil-Fuel Sub-
sidies on Renewable Electricity Generation. International Ins-
titute for Sustainable Development (IISD) - Global Subsidies
Initiative (GSI) Report. Eriim: https://www.iisd.org/gsi/sites/
default/files/ffs_rens_impacts.pdf
CTI. (2013). Unburnable Carbon 2013: Wasted capital and stran-
ded asset. London: Carbon Tracker Initiative. Eriim: http://
www.carbontracker.org/wp-content/uploads/2014/09/Unbur-
nable-Carbon-2-Web-Version.pdf
Ellis, J. (2010). The effects of fossil-fuel subsidy reform: a review of
modeling and empirical studies. International Institute for Sus-
tainable Development (IISD) - Global Subsidies Initiative (GSI).
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (ETKB). (2010). Kurumsal
Stratejik Plan 20102014.
G20. (2009). Leaders Statement of G20 Pittsburgh Summit, Sep-
tember 24-25, Pittsburgh. Eriim: https://www.g20.org/offici-
al_resources/leadersE28099_statement_pittsburgh_summit
G20. (2014). G20 Growth Strategies 2014 Country Strategy Re-
ports. Eriim: https://g20.org/resources/current-presidency/
g20-growth-strategy-2014/

International Energy Agency (IEA). (2009). Energy policies of

IEA countries, 2009 Turkey review. Paris: International Energy
Agency. Eriim: http://www.iea.org/publications/freepublica-
tions/publication/energy-policies-of-iea-countries---turkey-
2009-review.html

IEA Temiz Kmr Merkezi. (2014, Temmuz 18). Prospects for

coal in Turkey. London. Eriim: https://www.brighttalk.com/
webcast/7129/112753

Oil Change International (OCI). (2014). Turkeys coal subsidies

and public finance. Oil Change International. Eriim: http://
priceofoil.org/content/uploads/2014/07/Turkey-Coal-Subsi-
dies-Full-07.28.14.pdf

Overseas Development Institute & Oil Change International

(ODI-OCI). (2014). The fossil fuel bailout: G20 subsidies for oil,-
gas and coal exploration. Eriim: http://priceofoil.org/content/
uploads/2014/11/G20-Fossil-Fuel-Bailout-Full.pdf

49
 K M R R A P O R U
B LM 4
TRKIYENIN AB YELII B AL AMINDA KMR KULL ANIMINA YNELIK
ULUSL ARARASI VE B LGESEL ENGELLER
Pnar Ged i k k aya B a l
Fosil yakt tketimi dnyada son yirmi yldr
hzlanan sanayileme ile paralel olarak artm ve
iklim deiiklii, hava, su ve toprak kirlilii gibi
nmzdeki yllarda dnyann srdrlebilirli-
ini tehdit edecek ciddi evre sorunlarna neden
olmutur. Yaplmas gereken aslnda olduka ak
ve nettir. Bu sorunlarn temel sebebi fosil yaktlarn
kullanmyla atmosfere salnan karbondioksit ve
dier sera gazlarndaki arttr. Dolaysyla, mevcut
evre sorunlarna getirilecek zm, dnya ekono-
misini karbonsuzlatrmaktan (decarbonization)
gemektedir. Karbon youn fosil yakt olarak petrol
her geen gn daha da az bulunur hale gelmektedir
ve nmzdeki yllarda aamal olarak tkenecektir.
Bununla birlikte, en yksek karbon emisyonuna
sahip olan kmr gelecekte halen mevcut olacaktr.
Srdrlebilir bir dnya iin, kmr kullanm da
aamal olarak sonlandrlmal ve yerini yenilene-
bilir enerji kaynaklarna brakmaldr.
Gnmzde dnyann kimi blgelerindeki ou
lke enerji retimi iin kmre baml olsa da,
dnyann baka blgelerinde dk karbonlu
ekonomiye gei amal olarak enerji devrimleri
imdiden gereklemeye balamtr. Avrupa Birlii
(AB) bu konuda bir ncdr. Sadece ABde deil,
ayn zamanda Amerika Birleik Devletlerinde ve
baz ykselen ekonomilerde, hkmetler kmr
kullanmn kstlayacak ve her ne kadar farkl
hzlarda olsa da ekonomilerini karbonsuzlatracak
nlemleri almaktadr. Kresel bir zm iin
ou zaman etkisiz olan ulusal abalarn yannda,
50
blgesel ve uluslararas inisiyatifler de gelime
aamasndadr.
Bu blm, karbonsuzlatrma amacyla yakn
gemite gerekletirilen gelimelere deinerek
kmr kullanmn kstlamak ynnde ulusal,
blgesel ve uluslararas abalarn sarf edilmekte
olduunu vurgulamay hedeflemektedir. Bu abalar,
kmr politikalarnda serbeste hareket eden
lkeler iin kolaylkla engel ya da kstlama haline
gelebilir. Bu almada, ekonomilerini karbonsuz-
latrmak zere adm atmayan lkelerin kmr
yakmalarndan dolay dnya piyasalarnda ticaret
engelleriyle, kstlamalaryla ve ayn zamanda da
ilave retim masraflar ve cezalarla kar karya
kalabileceklerine dikkat ekilmektedir.
Bu balamda, ilk blmde ABnin kmr kulla-
nmna ynelik olarak dk karbon hedefleri,
politikalar ve yasal yaplar mercek altna alna-
caktr. Sonrasnda, bu konudaki tm uluslararas
gelimelerin snrl saydaki sayfalar arasnda
verilmesi mmkn olmayacandan, uluslararas
arenadan baz rnekler sunulacaktr. Son olarak,
bu gelimelerin Trkiye zerindeki etkilerinden
bahsedilecektir.
4.1. ABnin Dk Karbonlu Gelecek Plan
lk kurulduu gnden bu yana, enerji AB iin son
derece nemli bir konu olmutur. Avrupa Kmr
ve elik Topluluu (1951), o yllarda kmrn
nemini ortaya koymas ve Avrupadaki enerji ibir-
lii alannda bir dnm noktas niteliinde olmas
sebebi ile nemli bir admdr. Zamanla teknolojik
gelimeler sayesinde, nkleer, doalgaz ve yenile-
bilir gibi yeni enerji kaynaklar da ibirlii ierisine
alnmtr.
Dnya, 1960l yllardan itibaren enerjinin zellikle
de fosil yaktlarn kullanmnn evre zerindeki
etkilerine tank olmaya balamtr. Kmr ve
petrol gibi fosil yaktlarn kullanm, iklim deiikli-
ine yol aacak ekilde sera gazlarnn atmosferdeki
konsantrasyonlarn artrmaktadr. Bu tehdit,
ABde ciddiye alnm ve 1990lardan itibaren iklim
deiiklii ile mcadele etmek ve etkilerine uyum
salamak amal ibirlii n plana karlmtr. 2020) emisyonlarn 1990 seviyelerinin %20 altna
klim deiikliinin yan sra, hava kirlilii ve artan
atklarn da azaltlmas amalanmtr. Bu sre, Commission, 2015b).
1997 ylnda Kyoto Protokolnn imzalanmasyla
resmiyete dklmtr. AB, Protokol kapsamnda
2008 ve 2012 yllar arasndaki ilk taahht dne-
minde sera gaz emisyonlarn 1990daki seviyelerin
%8 altna indirmeyi hedeflemitir. AB, bu hedefe
ulamak ve ye devletlere bu ynde yardmc
olabilmek amacyla eitli tzk ve direktifler hazr-
lamtr. Bununla yetinmeyen AB, ilerleyen yllarda
2020, 2030 ve hatta 2050 ylna kadar gerekletir-
meyi planlad hedefleri ortaya koymutur.
4.1.1. 2020 Paketi
Tm AB yeleri tarafndan 2007de kabul edilen
ve 2009da balayc mevzuat halini alan iklim ve
enerji paketi, ABye iddial 2020 iklim ve enerji
hedeflerine ulamasnda yardmc olma amacn
tamaktadr. 20x20x20 olarak adlandrlan bu
paketin 2020 iin adet hedefi bulunmaktadr:
ABnin toplam sera gaz emisyonlarnn 1990
seviyesinin %20 altna indirilmesi, yenilenebilir
kaynaklardan elde edilen enerjinin AB enerji tke-
timi ierisindeki paynn %20ye ykseltilmesi ve
ABnin enerji verimliliinde %20 orannda bir art
salanmas. Bu paket, ABnin gelecekte enerjiyi
verimli kullanan dk bir karbon ekonomisi haline
gelme taahhdnn sinyallerini vermektedir. AB
bu hedeflerle birlikte iklim deiikliiyle mcadele
etmeye, enerji gvenliini artrmaya ve kresel
piyasalardaki rekabetiliini glendirmeye al-
maktadr. AB yenilenebilir enerjiye vurgu yaparak
yeil bymeyi yaratacak yeni i alanlar ortaya
karmay da amalamaktadr. Bu paket dhilinde,
karbon tutma ve depolama teknolojilerinin evre
asndan gvenli kullanmna ynelik bir hukuki
ereve de sunulmaktadr. Enerji verimlilii, 2011
ylnda Enerji Verimlilii Plan ve Enerji Verim-
lilii Direktifi yoluyla balca bir hedef olarak
eklenmitir (European Commission, 2015a). AB,
Kyoto Protokolnn ikinci dnemi iin (2013-
indirme taahhdnde de bulunmutur (European
4.1.2. 2030 erevesi
AB yeleri, Ekim 2014 tarihinde, toplam enerji
tketiminde yenilenebilir enerji payn %27ye
karmay, enerji verimliliini en azndan %27 artr-
may ve sera gaz emisyonlarn 1990a gre en az
%40 azaltmay ieren yeni 2030 hedefleri zerinde
anlamtr. Bu yeni ereve ile AB dk karbonlu
ekonomiye doru ilerlemeyi srdrme amacn-
dadr. AB, bu dk karbon ekonomisi kapsamnda
tm tketiciler iin ucuz enerjiyle birlikte rekabeti
ve gvenli bir enerji sistemi oluturmay, enerji
ithalatlarn azaltarak enerji gvenliini artrmay
ve yeni i imknlaryla birlikte byme iin yeni
frsatlar yaratmay amalamaktadr (European
Commission, 2015c).
4.1.3. 2050 Yol Haritas
AB, dk karbonlu bir gelecee olan balln
gstermek zere 2050 ylna kadar emisyonlarn
1990daki seviyelerin %80 altna inecek ekilde
azaltacan aklamtr. AB, bu yol haritasnda
Avrupann emisyonlarndan sorumlu balca
sektrler iin ileriye dnk planlar yapmaktadr.
Sz konusu sektrler, enerji retimi, sanayi, ulam,
binalar ve inaat ile tarmdr. Yol haritas, bu
51
 K M R R A P O R U
sektrlerin dk karbonlu bir gelecee geii nasl
en maliyet etkin ekilde gerekletireceini tarif
eden bir belge olarak grlebilir. Dk karbon
ekonomisinde yenilenebilir enerji kaynaklarna
daha fazla ihtiya olacaktr ve kmr ve petrol
gibi fosil yakta dayal enerji trlerinin kullanm
asgariye indirilmelidir. Yeni teknolojiler, bu dk
karbonlu gelecei yaratmak adna hayatn tm alan-
larnda gerekli olacaktr (European Commission,
2015d). Bu durum, inovasyonu tevik edecek, yeni
i frsatlar yaratacak ve Avrupann dnya piyasala-
rndaki rekabet avantajn bir kez daha artracaktr.
AB, bu hedeflere ulamak iin sera gaz emisyonla-
rn azaltmak ve hava kirliliiyle su kirlilii ve atklar
gibi dier evre sorunlaryla mcadele etmek zere
eitli tzkler ve direktifler zerinde almalarn
srdrmektedir. ABde emisyonlarla birlikte her bir
rnn evre zerine etkisi dikkatle gz nnde
bulundurulmaktadr.
Emisyonlarn azaltlmas iin en byk potansiyel
enerji sektrne aittir. AB, enerji sektrnden
salnan CO2 emisyonlarn 2050ye kadar ortadan
kaldrmay hedeflemektedir. Yol haritasna gre,
enerji sektrnn karbon emisyonlar 2030a kadar
%54-68 ve 2050ye kadar %93-99 azaltlacaktr.
Ulam ve snmada da fosil yaktlarn yerini elekt-
riin almas planlanmaktadr. Elektrik retiminde
rzgr, gne, su ve biyoktle gibi yenilenebilir
kaynaklar ve nkleer enerji santrallar gibi dk
karbon emisyonlarna sahip dier kaynaklarla
karbon tutma ve depolama teknolojisiyle dona-
tlm fosil yaktl enerji santrallar kullanlacaktr.
Enerji sektr dnda, enerji youn endstrilerin
de 2050ye kadar emisyonlarn %80den fazla
azaltarak katk salamas planlanmaktadr. AB, bu
hedeflere eriebilmek iin Emisyon Ticaret Plan
dahilinde enerji sektrne uygulanan emisyon
tavan deerlerini drmeye almaktadr (Euro-
pean Commission, 2015e).
52
4.2. ABde Kmr zerindeki Engeller
AB, emisyonlarn kstlamak iin hedefler koydu-
undan, enerji retiminde bir teknoloji devrimine
ihtiya duymaktadr. Bu balamda, dk karbon
enerji teknolojileri AB iin olduka fazla nem
kazanmtr. AB, dk karbon ekonomisinin lideri
olmay ve bylelikle de dnya piyasalarnda kendisi
iin yeni bir rekabet avantaj yaratmay arzu etmek-
tedir. Buna gre, AB gvenli, ucuz ve srdrlebilir
enerjiye sahip olmay istemektedir. Yenilenebilir
enerji bu taleplerin tmn karlayabilmektedir.
AB, yenilenebilir enerji kaynaklar ile birlikte
emisyon azaltm hedeflerine ulaabilecek, enerji
ithalatlarn azaltabilecek ve bu da Avrupay enerji
tedarikinde daha bamsz ve gvenli klabilecektir.
Yenilenebilir enerji trleri ve dk karbon tekno-
lojileri sektrnde, AB dnya piyasalarnda liderlik
elde edebilecek, yeni i frsatlar yaratabilecek ve
isizlii azaltabilecek, Avrupallar birletirerek
yeni hedefler koyabilecek ve Avrupadaki btn-
leme srecini gelitirip glendirebilecektir. Bu
yeni teknolojiler, Avrupay nmzdeki yllarda
yeniden canlandrabilecektir. Yenilenebilir ener-
jinin maliyeti Avrupada zaten bir d yaamtr
ve bir yeil sektr ortaya kmtr. Dk karbon
kayglar, dier sektrlere yaylmaya balamtr.
Gnmzde Avrupada dk karbon devrimi
gereklemektedir. Enerji verimlilii abalaryla
birlikte, inaattan otomotive kadar neredeyse
tm sektrler ayn hedefler, ilkeler ve kstlamalar
dorultusunda almaktadr. rnein, AB bu on
yllk dnem sonuna kadar tm yeni binalar sfr
karbon hale getirmeyi amalamaktadr. Otomobil
sektrnde, hibrid ve elektrikli aralar piyasaya
sunulmutur. Daha da az enerji kullanmn yaygn-
latrmak zere rnlerde enerji snflandrmalar
sunulmaktadr. rnlerin ekolojik tasarmlar, daha
az enerji kullanmna neden olmaktadr. Emisyon
Ticaret Sistemi, karbon piyasas ve evreye ynelik
direktiflerin hepsi ayn amaca, yani dk karbonlu
bir gelecei ina etmeye yneliktir.
Dnyadaki kmr tketimi blgelere gre fark-
llk gstermektedir. nmzdeki yllarda in,
Hindistan ve Gney Afrika gibi baz ykselen
ekonomilerde ve ayrca Avustralya, Kanada ve
Amerika Birleik Devletleri gibi baz gelimi
lkelerde kmrn karlmas ve kullanmnn
artmas beklenmektedir. Hindistann da kmr
tketimini 2035e kadar ikiye katlamas ngrl-
mektedir (Hope, 2014). Ancak ABde, dk karbon
ekonomisine geie ynelik hedefler, kmr kulla-
nmnn azalmasn gerektirmektedir.
Avrupa Komisyonuna gre, ABnin enerji retimi
ierisinde kmrden elde edilen enerjinin 2050
itibaryla %50 orannda azalarak %16dan %8e
gerilemesi beklenmektedir. 2010 ylnda ABde
elektriin %24 kmrden retilmitir, 2030da
bu payn %12ye, 2050de ise %7ye gerilemesi
ngrlmektedir (Hope, 2014). Kmr yakmak
dk karbonlu bir gelecek hedefi ile uyumlu
olmadndan mevcut evre direktiflerinin bazlar
imdiden ABnin kmr sektr zerinde olumsuz
bir bask yaratmaktadr. Bu dorultuda baz kmr
madenleri ve kmr yakan enerji santrallar
kapatlmaya balanmtr. evre konularnda
yrrle giren direktifler ve tzkler kmrn
aleyhinedir. Dahas, dk karbonlu bir gelecek iin
hazrlanmakta olan yeni mevzuatn nmzdeki
yllarda daha fazla sayda kmrle alan enerji
santraln kapanmaya zorlamas beklenmektedir.
4.2.1. ABde Endstriyel Kirleticiler Hakkndaki
Yasal Dzenlemeler
AB, atmosfer, su, toprak ve atklardan kaynaklanan
emisyonlar en aza indirmek amacyla son yirmi
yldr endstriyel faaliyetlerini kontrol altna
almaya almaktadr. Buradaki en byk ama, st
seviyede evre ve salk korumas salamak, hedef-
lere ulamak ve AByi dk karbon ekonomisine
dntrmektir.
1. Entegre Kirlilik nleme ve Kontrol Direktifi
(Integrated Pollution Prevention and Control
Directive - IPPC)
Bu direktif, kirlilik kontrol zerine hazrlanan
ilk direktiflerden biridir. Yllar getike gelitiril-
mitir. IPPC Direktifinin amac, enerji, mineraller,
metaller, kimyasallar, tarm ve atk ynetimi gibi
sektrlerde endstriyel ve zirai tesislerden gelen
kirleticileri nlemek ve/veya azaltmaktr. Bu
direktif, sz konusu sektrlerde faaliyete gemek
iin gereken izinlerin alnabilmesi amacyla
karlanacak asgari gereksinimleri ortaya koymak-
tadr (Directive2008/1/EC/15.01.2008).
2. Endstriyel Emisyonlar Direktifi (Industrial
Emissions Directive - IED)
AB Parlamentosu ve Konseyi, endstriyel emis-
yonlar hakkndaki IPPC Direktifi ve ilgili dier alt
direktifi tek bir mevzuat altnda toplayan bu direktifi
24 Kasm 2010 tarihinde yrrle koymutur. Sz
konusu direktif, enerji endstrileri, metal retimi
ve ilemesi, mineral endstrisi, kimya endstrisi ve
atk ynetimi gibi yksek kirlilik potansiyeli olan
endstriyel faaliyetleri kapsamaktadr. Direktif,
50 MWn zerindeki byk apl yanma tesisleri,
organik solventler kullanan atk yakma tesis ve faali-
yetleri ile titanyum dioksit reten tesisler iin zel
hkmler iermektedir. Bu direktif kapsamnda,
tesislerin faaliyete gemek iin izin alabilmeleri
amacyla kirlilie kar nleyici nlemler almas,
En yi Mevcut Teknolojileri (EMT) uygulamalar,
belirgin dzeyde kirlilie sebep olmamalar, daha
az kirlilik yaratacak ekilde atklar azaltmalar,
enerji verimliliini artrmalar, kazalar nlemeleri
ve faaliyetleri sona erdiinde tesis alanlarn iyile-
tirmeleri gerekmektedir (Industrial Emissions,
EUR-Lex, 2013; Directive2010/75/EU/24.11.2010).
IED, 7 Ocak 2014ten bu yana IPPC, Atk Yakma
Direktifi (WID), Solvent Emisyonlar Direktifi
(SED) ve titanyum dioksit konusundaki direktifi
endstriyel emisyonlar hakkndaki tek bir direktif
53
 K M R R A P O R U
olarak deitirmitir. Bu ekilde akmalar ortadan
kaldrlm ve prosedrler basitletirilmitir. Sz Engeller
konusu direktifin, 1 Ocak 2016 itibaryla Byk
apl Yanma Tesisleri Direktifinin de yerini almas
planlanmaktadr. IPPC 50.000 tesisi kapsamna
almtr. IED ile daha da fazla tesis kapsanacaktr.
Bu direktif sayesinde, halkn karar alma srecine
dahil olarak uygulamalara izin vermeye, gr
bildirmesine ve salmlarn takibiyle ilgili sonulara
erimeye hakk olacaktr (Industrial Emissions,
EUR-Lex, 2013; Directive2010/75/EU/24.11.2010).
3. Enerji Birlii
Yeni Avrupa Komisyonu Bakan Jean Claude
Juncker, enerji birliinin grevi sresince
ncelikleri arasnda olduunu aklamtr. Juncker lebilir kalknma hedeflerini belirlemeyi ve destek-
Avrupa Parlamentosunda yapt bir konumada
(Juncker, 2014: 6), gelecee dnk bir iklim
deiiklii politikasn ieren direnli bir enerji
politikasnn nemini vurgulamtr. Juncker, bu
konumasnda Avrupada yenilenebilir enerjiyi
kuvvetle desteklemektedir:
...Ktamzda yenilenebilir enerjilerin payn
kuvvetlendirmeye ihtiyacmz var. Bu yalnzca
sorumluluk sahibi bir iklim deiiklii politikas
meselesi deildir. Bu ayn zamanda, orta vadede
enerji gvenliine sahip olmay istiyorsak bir en-
dstriyel politika zorunluluudur. Yeil byme-
nin potansiyeline kuvvetle inanyorum. Bundan
dolay, Avrupann Enerji Birliinin yenilenebilir
enerji alannda dnyann bir numaras olmasn
istiyorum. (Juncker, 2014: 6)
Junckerin bu konuda syledikleri aslnda AB iin
yeni deildir. Sz konusu hedeflerin birka yl nce
belirlenmesinden bu yana, politikalar, direktifler
ve tzkler, yani sylediklerini mmkn klacak
etkenler ABde zaten mevcuttur.
54
4.3. Uluslararas Alanda Kmr zerine Olas
Son yllarda kresel dzeyde kmrn evre
zerindeki olumsuz etkilerini ve kmr kullanmn
kstlayacak eitli abalar sarf edilmektedir.
4.3.1 Birlemi Milletler Bnyesindeki abalar
Tehlikeli boyutlardaki iklim deiikliinden
kanmak amacyla, dk karbonlu ve srdr-
lebilir bir ekonomiye doru paradigma deiiklii
gereklidir. Bu gerek, Birlemi Milletler tarafndan
kabul edilmitir. Birlemi Milletler, 2015 sonras
kalknma gndemi ve ayn zamanda Rio +20
sreciyle paralel dorultuda tm dnyada srdr-
lemeyi amalamaktadr. Gnmzde Birlemi
Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi
(United Nations Framework Convention on Climate
Change - UNFCCC) liderliinde, tm dnya lke-
leri iklim deiikliiyle mcadele ve dk karbon
ekonomisine gei amacyla sera gaz emisyonlarn
kstlamak zere kresel bir anlamaya son eklini
vermeye almaktadr.
2014 ylnda yaymlanan son IPCC Sentez Rapo-
runa1 gre, karbon emisyonlar sonuta sfra
dmek zorundadr. Sz konusu rapor, zellikle
kmr, petrol ve doalgazdan salnan karbon emis-
yonlarnn azalmas gerekirken mevcut durumda
artmakta olduunu vurgulamtr. Bu son rapora
gre, Birlemi Milletler Genel Sekreteri Ban Ki
Moon, kmr ve fosil yakta dayal yatrmlarn
azaltlmas ve yenilenebilir enerjiye gei iin
yatrmclara ve yneticilere ak arda bulun-
mutur (Carrington, 2014).
4.3.2. OECD Tarafndan Sarf Edilen abalar
Dk karbon ekonomisinin yalnzca gelecee
ynelik hedefler koyarak gerekletirilmesi
1 IPCC raporu iin baknz: https://www.ipcc.ch/report/ar5/ eriim
29.06.2015.
mmkn deildir. Politika ve dzenleyici ereve-
lerin ayn dzleme oturtulmas gerekmektedir. Yeni
OECD Raporu (OECD vd, 2015) iklim hedefleri ve
mevcut politika ve dzenleyici ereveler arasnda
bu tr bir uyarlama yaplmas arsnda bulun-
maktadr. OECDnin zengin ve sanayilemi lkeler
kulb olarak alglanmasndan dolay, bu ar
dk karbon ekonomisine doru atlan nemli bir
adm olarak grlebilir.
OECD Raporuna gre (OECD vd, 2015), kmr
yaktl enerji retimi 2050 ylna kadar atmosfere
500 milyar ton karbondioksit salmna neden
olabilecektir. Bu miktar, kresel snmay iklim
deiikliinin tehlikeli etkilerinin ortaya kmasn
engellemek asndan eik deer olan 2 derecede
tutmak iin dnyann elinde kalan karbon bte-
sinin yarsna eittir.
Bu rapora iaret eden OECD Genel Sekreteri Angel
Gurria, yeni kmr yaktl enerji santrallarnn
u anda dnyann gelecei iin en nemli tehdidi
oluturmalarndan dolay sz konusu santrallara
ynelik planlarn yeniden gzden geirilmesi iin
dnya hkmetlerine arda bulunmutur. Gurria,
bu kmr yaktl enerji santrallarnn gelecekte de
salm yapmaya devam edeceklerini ve sonu olarak
da ounun terkedilmi varlklar haline gelerek
ekonomik mrlerinin sona ermesinden on yllar
nce devre d braklacaklar uyarsnda bulun- rnler Listesi2 zerine uygulanan ihracat ve ithalat
mutur (Harvey, 2015).
4.3.3. Dnya Ticaret rgt (DT) Tarafndan
Sarf Edilen abalar
DTnn ticareti serbestletirme hedefleri olma-
sna karn, lkelerin evreyi koruma amacyla
ticareti kstlama haklar bulunmaktadr. Gnmz
itibaryla DTnn enerji alanndaki ticaretle
ilgili belirli kurallar bulunmamaktadr. Bununla
birlikte, Doha Kararlar (Doha Mandate) evresel
rn ve hizmetlerdeki ticareti serbestletirmeyi
hedeflemektedir. Bu rn ve hizmetlerin byk
bir ksmn oluturan gne panelleri, gne
enerjili su stclar ve ayrca evre danmanl
gibi hizmetler temiz enerji ve enerji verimliliiyle
dorudan ilikilidir (WTO News, 2015). DT Genel
Direktr Roberto Azevedo, evresel rnlerde
ticaretin serbestletirilmesini olduka nemli bir
dnm noktas olarak alglamaktadr:
Burada ticaretin nndeki engellerin ortak e-
kilde ortadan kaldrlmas ya da azaltlmas,
DT yelerine temiz enerji teknolojileriyle ilgili
eitli ithal rnlere ve bunlar destekleyen hiz-
metlerin bazlarna daha fazla eriim salaya-
caktr. Bu alma, inovasyonun tevik edilmesi
ve temiz enerji endstrilerinin gelitirilmesinin
kolaylatrlmas gibi konularda bunlarn mevcut
olmad lkelere de dahil olmak zere yardm
salayacak ve bu da yeni yeil i frsatlarnn do-
masn mmkn klacaktr. (WTO News, 2015)
Bir grup DT yesi, evresel rn ve hizmetler iin
alnan ihracat ve ithalat vergilerini ortadan kaldr-
may amalayan bir sre balatmtr. Bu lkeler,
kresel dzeyde evresel rn ticaretinin nere-
deyse %85inden sorumludur. Bu tr bir anlama
fosil yakta dayal enerji ile yenilenebilir enerjiler
arasndaki maliyet farkn azaltma potansiyeline
sahiptir (Burns, 2009). Bu dorultuda Ocak 2014te
Davosta ABnin de katlmyla on lke ortak
bir bildiri ile 2015 sonuna kadar APEC evresel
vergilerini azaltma taahhdnde bulunmulardr
(Joint Statement, 2014). Haziran 2015te, Trkiye
dahil on yedi DT yesi, 650nin zerinde vergi tr
ve 2000den fazla rn ieren bir liste zerindeki
vergilerde kesintiye gidilmesini tartmak zere
Cenevrede tekrar bir araya gelmilerdir (BioRes,
2015a). rn listesinin tamamlanarak grme-
lerin Aralk 2015te Nairobide dzenlenecek olan
2 Yirmi bir lkeden oluan APE grubu, 2012 ylnda 54 trde uygulanan
vergileri 2015 sonuna kadar %5 ya da daha aasna ekmek zere
taahhtte bulunmutur.
55
 K M R R A P O R U

DT bakanlar konferans srasnda sonulandrl- lerde gelecekte uygulanabilecek karbon emisyon

maya allmas beklenmektedir (BioRes, 2015b). cezalar ve gelecekteki evre politikalar hakkndaki
belirsizliklerdir (Thurbar, 2014).
evresel rnler Anlamasnn (Environmental
Goods Agreement - EGA) katlmclar yirmi bir in, dnyann en byk kmr tketicisi
lkeli Asya Pasifik Ekonomik birliiyle (APE) konumundadr. Enerjisinin %70-80ini kmrden
elli drt vergi tr ve vergilerin %5in altna d- retmektedir. Dnyann kmr tketiminin nere-
rlmesi istenen rnleri ieren bir liste hazrlamay deyse yars (%48) inde gereklemektedir. in,
planladklarn beyan etmilerdir. AB, 2015in 2007 ylndan bu yana kendi kaynaklar yetmedii
sonunda tamamlanacak olan BM iklim grme- iin kmr ithal etmektedir. Bununla birlikte, 2011
leriyle birlikte bir baarya imza atmak iin byle ile karlatrldnda 2015te daha az kmr tket-
bir anlamann gerekletirilmesine en fazla destek meye balamtr. in bunu daha fazla yenilenebilir
salayan taraf konumundadr (BioRes, 2015a). Bu
kaynak ve yeni teknolojiler kullanarak gerekleti-
gelimelerle birlikte evresel rnlerde uluslara-
rebilmitir (The Center for Media and Democracy,
ras seviyede bir ticaret sistemi gelimektedir. EGA,
2015).
nmzdeki yllarda geliimini srdrecek olan
canl bir anlama olarak grlmektedir (Euro- inin kmr tketiminin salk zerinde hayati
pean Commission, 2015f ). neme sahip etkileri bulunmaktadr. Baz kentlerde
4.3.4. inin Kmr Politikas hava kirlilii rekor dzeydeki rakamlara ulaarak
kabul edilebilir seviyeleri amtr (Greenpeace web
Kresel kmr piyasasn ekillendiren balca sitesi). Artan hava ve su kirliliinin sonucu olarak,
etkenlerden biri de inin kmr enerjisini ynetme in hkumeti 2013 ylnda emisyonlar azaltmak
tarzdr. inin kmr politikalar zerinde etkisi zere bir plan hazrlamtr. Belirli pilot ehirlerde
olabilecek olan dier etkenler; iklim deiiklii ile emisyon ticareti amal karbon piyasalar olutu-
ilgili kresel anlamann son haline kavuturulmas, rulmutur. Hkmet, 2011 ylnda kmr ve baz
temiz enerjiye dair teknolojik gelime seviyesi, yeni
kirleticiler iin yeni dzenlemeler hazrlamtr.
teknolojilerin maliyet etkinlii ve tm dnyada
Bunun dnda, indeki pek ok bina hava filtreleri
ve inde evre korumasna ve srdrlebilir
kullanmaktadr ve salk giderleri de gnden gne
kalknmaya ynelik blgesel direni hareketlerinin
artmaktadr. Ksacas, yeni dzenlemeler ve poli-
artmas ve kuvvetlenmesidir.
tikalarla ve ayn zamanda salk etkileri nedeniyle,
Kmr en ucuz enerji kayna olmasna ramen inde ucuz kmr tketiminin avantaj yava
evreye olan etkilerinden dolay pahal bir yatrm yava ortadan kalkmaktadr. Ayrca indeki hava
halini almaktadr. Temiz kmr teknolojileriyle ve su kirlilii kitlesel dzeyde protestolara neden
birlikte, kmr sektrndeki yatrm ve retim olmaktadr. in hkmeti bir karbon vergisi bile
devam edebilir, ancak yine de yenilenebilir enerji dnmektedir (The Center for Media and Democ-
kaynaklarna kyasla bu teknolojilerin maliyetinin racy, 3 Temmuz 2015). in, son dnemde 2016ya
gelecekte dezavantajl konumda olmas beklen- kadar dnyann en byk karbon piyasasn hayata
mektedir. Ayrca, temiz kmr teknolojileriyle bile geireceini aklamtr (BioRes, 2014).
kmrn evre zerindeki etkileri ortadan kald-
rlamamaktadr. Kmr yaktl enerji santrallar Dk karbon ekonomisine gei srecinde olan
ve kmr madencilii iin yaplan yatrmlara en ABnin in ile olan ilikisi de dnyadaki kmr
byk engel, hem ulusal hem de uluslararas dzey- piyasasnn gelecei iin olduka nemlidir. Bu

56
ilikinin kresel enerji dnmnn fiili lokomo- Trkiye, gerekli politika deiikliklerini yapmamas
tifi olma potansiyeli mevcuttur (Simon, 2015). ve mevcut politikalaryla devam etmesi halinde
artan maliyetlerle kar karya gelebilir. Trkiye
4.4. Trkiyenin Dk Karbon Ekonomisine ve AB arasndaki yelik mzakereleri 2005 ylnda
Geiinde Kmre Uygulanan Blgesel ve balam ve evre Fasl 2009 ylnda mzakereye
Uluslararas Engeller almtr. O dnemden bu yana Trkiye pek ok AB
Bugnk dk karbon ekonomisine gei sre- direktifini Trk hukuk sistemiyle uyumlatrmtr.
cinde kmrn karlmas ve yaklmas ne evresel Bundan dolay, yukarda belirtilen evreyle ilgili
adan ne de ekonomik olarak yeni dnemin gerek- eitli AB direktifleri3 ve ayn zamanda da ABnin
liliklerine uygun dmektedir. Yeni politikalar nc taraflarla temiz teknolojiler zerine yapt
ve dzenleyici ereve anlamalaryla birlikte ift tarafl anlamalar uyarnca, Trkiyenin yeni
kmr tketimi imdiden masrafl hale gelmitir. teknolojileri edinmekte gecikmesi maliyetleri
Dnyann yeni gereklii lkeleri yenilenebilir artracak ve Trkiyenin hem Avrupa hem de dnya
enerjilere yneltmektedir. Ykselen bir ekonomi piyasalarndaki rekabet avantajn azaltacaktr.
olan Trkiye iin bu deiikliklerin blgesel ve Eski tesisler gz nnde bulundurulduunda, bu
kresel dzeylerde takip edilmesi son derece direktiflerin kurallarna ayak uydurmak iin gerekli
nemlidir. Trkiye iklim ve evre politikalaryla deiiklikleri yapmas olduka masrafl olacaktr.
ilgili dzenlemelerini AB ve dnyann geri kala- Yeni tesisler iin sz konusu direktifler uyarnca
nyla ayn ereveye oturtarak kalknmasna devam ilk yatrmlarn yaplmas da yine olduka masrafl
edebilir. Bu balamda, Trkiyenin yzn gele- olacaktr.
neksel fosil yaktlardan ziyade yenilenebilir enerji 4.5. Sonu
kaynaklarna evirmesi gerekmektedir. Trkiye,
yenilenebilir enerji kaynaklarna daha fazla yatrm Fosil yakt retiminin evre zerindeki etkilerinin
yapabilmelidir. Bu ekilde bir enerji kayna olarak azaltlmas iin alnmas gereken nlemlerden
ithal kmre olan bamlln da azaltabilir, yat- kaynaklanacak ek maliyetlerin nmzdeki
rmlarn AB direktiflerinin gereklerinden dolay yllarda tm dnyada artmas beklenmektedir.
ortaya kan ilave masraflardan koruyabilir. Enerji Buna ramen, yenilenebilir enerji yatrm ve retim
politikasndaki bu tr deiiklikler Trkiyeyi dk maliyetlerinin yeni teknolojilerin olduka hzl
karbonlu bir yola doru kanalize edeceinden son gelimesinden dolay azalmas beklenmektedir.
derece nemlidir. Bu yndeki politikalar Trki- Bat Avrupa, dk karbon ekonomisine gei
yenin emisyonlarn daha kolay ynetebilmesine srecindedir. Hedefler oluturulmu, gerekli poli-
ve bylece iklim deiikliiyle kresel mcadelede tika ve dzenleyici ereveler de bu hedefle ayn
kendisine bir yer edinmesine olanak verecektir. dzleme oturtulmutur. Bu ekilde Avrupa dnya
Bu durum, Trkiyeye kresel alanda prestij sala- zerindeki evresel etkilerini azaltacak ve dk
yacaktr. Trkiye, bu deiiklikleri uygulayarak enerji maliyetlerinden dolay dnya piyasalarnda
dk karbon ekonomisinin bir paras olabilir, karlatrmal bir avantaj elde edecektir.
bu konuda geri planda kalanlarla kyaslandnda
3 Trkiyenin AB mevzuatna uyumu zerine kapsaml bir analiz iin,
rekabet avantaj elde edebilir. Bu sayede Trkiye TEPAVn (2015) Trkiyenin Endstriyel Emisyon Direktifiyle Uyu-
nmzdeki yllarda dnyay bekleyen zorluklara mu: Bir Mevzuat Boluu Analizi ve Bunun Trk Enerji Sektrndeki
kar hazrlk yaparak srdrlebilir bir dnya iin Muhtemel Maliyetlerine baknz. Sz konusu rapor u linkten indi-
rilebilir: http://www.tepav.org.tr/upload/files/haber/1427475571-5.
gelimi lkelerle birlikte ileriye doru hareket Turkey___s_Compliance_with_the_Industrial_Emissions_Directive.
etme ansna sahip olabilir. pdf eriim 25.06.2015.

57
 K M R R A P O R U
Gelecekteki muhtemel engeller ve kstlamalarla
birlikte AB yelik mzakereleri de gz nnde
bulundurulduunda, Trkiye yenilenebilir enerji
yatrmlarndan byk fayda salayabilir. Tm
dnyada maliyet rekabetilii ve gelien politika
ortam yenilenebilir enerji sektrnn bymesini
hzlandrmaktadr. Bu gelimelere paralel olarak,
uluslararas iklim ve temiz enerji finansman
miktar da art gstermektedir. nmzdeki
yllardaki enerji sektr dk karbon modele
doru hzla ilerlemektedir. Bu deiime ayak
uydurabilen ve inisiyatif kullanabilen lkeler,
yenilenebilir enerji retiminde lider olma frsatn
yakalayabilecek, gelecein enerji sorunlarna kar
hazrlkl olacak ve dnya piyasalarnda mevcut
zel fonlara eriebileceklerdir. Trkiye, enerji
sektrndeki muhtemel blgesel ve uluslararas
engellere kar hazrlkl olabilmek iin i piyasasn
teknik, siyasi, finansal, yasal ve dzenleyici temeller
asndan destekleyici bir ortama sahip olacak
ekilde hazrlayarak dk karbon ekonomisine
gei iin kolaylatrc bir ortam yaratmaldr.
Tm bu abalarn grnr ve faydal klnmas iin
Trkiyenin uluslararas anlamalara uymas ve bu
anlamalarn gerekliliklerini yerine getirmesi son
derece nemlidir. Trkiye eski politikalar tara-
fndan ynlendirilmemeli ve kendini baarl bir
gelecekten mahrum brakacak ekilde ek masraflar,
engeller ve cezalarla kar karya kalmamaldr.
Bunun yerine, Trkiye, mevcut koullara uyum
salamal ve gelecekteki zorluklara kar hazrlkl
olmak iin ekonomisini karbonsuzlatrmaldr. Bu
hepsinin tesinde gezegenin srdrlebilirliini
salayabilmek iin tm lkelerin balca sorumlu-
luu olarak alglanmaldr.
Kaynaklar
BioRes (2015a, 24 June). Environmental Goods Agreement tra-
de talks look to hone product list. ICTSD International Cent-
re for Trade and Sustainable Development. http://www.ictsd.
org/bridges-news/biores/news/environmental-goods-agree-
ment-trade-talks-look-to-hone-product-list?utm_source=In-
ternational+Centre+for+Trade+and+Sustainable+Develop-
58
ment+%28ICTSD%29&utm_campaign=1abe52a8d2- eriim
21.06.2015.
BioRes (2015b, 13 May). Environmental Goods Agreement
talks review product list, ICTSD International Centre for
Trade and Sustainable Development. http://www.ictsd.org/
bridges-news/ biores/news/environmental-goods-agree-
ment-talks-review-product-list eriim 25.06.2015.
BioRes (2014, 27 November). China confirms 2016 natio-
nal carbon market plans, , ICTSD International Centre for
Trade and Sustainable Development. http://www.ictsd.org/
bridges-news/biores/news/china-confirms-2016-national-car-
bon-market-plans eriim 20.06.2015.
Burns, Thaddeus (2009, 25 September). Presentation at the
WTO Workshop on Environmental Goods and Services, 23-25
September, 2009, Geneva, Switzerland. https://www.wto.org/
english/tratop_e/envir_e/wksp_goods_sept09_e/wksp_goods_
sept09_e.htm eriim 27.06.2015.
Carrington, Damian (2014, 2 November). IPCC: rapid carbon
emission cuts vital to stop severe impact of climate change.
Guardian. http://www.theguardian.com/environment/2014/
nov/02/rapid-carbon-emission-cuts-severe-impact-climate-c-
hange-ipcc-report eriim 02.06.2015.
Directive2008/1/EC of the European Parliament and of the
Council, January 15, 2008 concerning Integrated Pollution
Prevention and Control (codified version), EUR-Lex, Access to
European Union Law. http://eur-lex.europa.eu/legal-content/
EN/TXT/?uri=CELEX:32008L0001 eriim 18.06.2015.
Directive 2010/75/EU of the European Parliament and of the
Council, November 24, 2010 on industrial emissions, EUR-
Lex, Access to European Union Law. http://eur-lex.europa.
eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex:32010L0075 eriim
12.06.2015.
European Commission, Climate Action (2015a, 8 May) The
2020 Climate and Energy Package. http://ec.europa.eu/clima/
policies/package/index_en.htm eriim 15.06.2015.
European Commission, Climate Action (2015b, 8 May) Kyo-
to Second Commitment Period. http://ec.europa.eu/clima/
policies/strategies/progress/kyoto_2/index_en.htm eriim
20.06.2015.
European Commission, Climate Action (2015c, 8 May) 2030
Framework for Climate and Energy Policies. http://ec.europa.
eu/clima/policies/2030/index_en.htm eriim 15.06.2015.
European Commission, Climate Action (2015d, 8 May) Roadmap
for moving to a low-carbon economy in 2050. http://ec.europa.
eu/clima/policies/roadmap/index_en.htm eriim 15.06.2015.
European Commission, Climate Action (2015e, 8 May) EU
Greenhousegas emissions and targets. http://ec.europa.eu/cli-
ma/policies/g-gas/index_en.htm eriim 15.06.2015.
European Commission (2015f, 27 January). The Green Goods
Initiative: Liberalizing trade in environmental goods and ser-
vices, News Archive. http://trade.ec.europa.eu/doclib/press/
index.cfm?id=1116 eriim 01.07.2015.
Greenpeace Web Site. Reduce air pollution. http://www.
greenpeace.org/eastasia/campaigns/air-pollution/ eriim
02.07.2015.
Thurbar, Mark (2014, 30 October). Perspectives on China and
the Global Coal Market, Second IEA-IEF-OPEC Symposium
on Gas and Coal Markets, International Energy Agency, Paris.
http://www.iea.org/media/workshops/2014/iea-ief-opecsym-
posium/12Thurber.pdf eriim 30.06.2015.
WTO News (2015, 15 April). Azevedo seeks further cooperation
with Energy Charter to support Access to energy, Speeches
DG Roberto Azevedo. https://www.wto.org/english/news_e/
spra_e/spra55_e.htm eriim 22.06.2015.

Harvey, Fiona (2015, 3 July). New coal plants most urgent

threat to the planet, warns OECD head, The Guardian. http://
www.theguardian.com/environment/2015/jul/03/new-coal-
plants-most-urgent-threat-to-the-planet-warns-oecd-head eri-
im 05.07.2015.

Hope, Mat (2014, 16 July) The Future of Coal in China, India,

Australia, the US , EU and UK, The Carbon Brief. http://www.
carbonbrief.org/blog/2014/07/the-future-of-coal-in-china-in-
dia-the-us-eu-and-uk/ eriim 21.06.2015.

Industrial Emissions, EUR-Lex (2013, 12 November). http://

eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=URISER-
V:ev0027 eriim 14.06.2015.

Joint Statement Regarding Trade In Envronmental Goo-

ds (2014, 24 January). Europa web site, Trade. http://trade.
ec.europa.eu/doclib/docs/2014/january/tradoc_152095.pdf
eriim 28.06.2015.

Juncker, Jean-Claude (2014, 15 July). A New Start for Europe:

My Agenda for Jobs, Growth, Fairness and Democratic Change:
Political Guidelines for the next European Commission, Ope-
ning Statement in the European Parliament Plenary Session.
http://www.eesc.europa.eu/resources/docs/jean-claude-junc-
ker---political-guidelines.pdf eriim 25.06.2015.

OECD, IEA, ITF, NEA (2015). Aligning Policies for a Low-car-

bon Economy, OECD Publishing, Paris.http://www.oecd-ilib-
rary.org/environment/aligning-policies-for-a-low-carbon-eco-
nomy_9789264233294-en eriim 05.07.2015 eriim 28.06.2015.

Simon, Frederic (2015, 29 June). EU slipping down Chinas

clean tech agenda, Euractive. http://www.euractiv.com/secti-
ons/global-europe/eu-slipping-down-chinas-clean-tech-agen-
da-315790 eriim 01.07.2015.

The Center for Media and Democracy (2015, 3 July). China and
Coal. http://www.sourcewatch.org/index.php/China_and_co-
al#World_Bank_plans_to_limit_financing_of_coalfired_power_
plants eriim 04.07.2015.

59
 K M R R A P O R U

B LM 5

KMRLE ALI AN TERMIK S ANTRALL AR VE S ALIK ETKILERI

Ali Os man Kara baba

lkemizin enerji retiminde bata fosil yaktlar
(kmr, petrol, doalgaz) olmak zere su (hidro-
elektrik), az miktarda rzgr, ok az miktarda
jeotermal ve gne gibi kaynaklar kullanlmaktadr.
Trkiyede var olan enerji retiminin yaklak
bete biri ise kmrle alan termik santrallardan
salanmaktadr. Bu santrallara ek olarak yaklak
80 yeni kmrle alacak termik santral yaplmas
planlanmaktadr (HEAL, 2015).
Enerji retim srelerinde bugne kadar doaya,
yaama zarar vermeyen bir teknoloji bulunama-
mtr. Ancak rzgr ve gnein yaam kaynaklar
gzetilerek kurulmas kouluyla dierlerine gre
daha az zararl olduu bilinmektedir. Tablo 1de
grld gibi rzgr ve gne enerjisi dnda tm
enerji kaynaklarnn farkl dzeylerde evreye ve
sonuta insan salna olumsuz etkileri bulun-
maktadr. Kmrle alan termik santrallar ise
evresel etkileri asndan en riskli kaynak olup,
kmrn saland alanlarn ok byk oranda
ak maden oca olmas nedeniyle, evrelerinde
yeil rtnn yok edilmesi yznden ciddi ekolojik
ykma ve grsel kirlilie neden olurlar. Bunlarn
yan sra madenin karlmas ve tanmas sra-
snda kullanlan byk aralardan kaynaklanan
hava ve grlt kirlilii ile yol tahribatndan ve i
kazalarndan da bahsetmek gereklidir.

Tablo 1. Enerji kaynaklarnn retim srelerindeki evresel etkileri

Enerji Hava Su Toprak Gda Asit Grnt klim

Radyasyon
kayna kirlilii kirlilii kirlilii kirlilii yamuru kirlilii deiiklii
Kmr X X X X X X X X

Petrol X X X X - X X X

Doalgaz X X X X - X X X

Nkleer X X X X X - X -

Hidroelektrik - X X X - - X X

Rzgar - - - - - - X -

Gne - - - - - - X -

Jeotermal - X X X - X -

60
5.1. Kmrn evreye Etkileri
Kmrle alan termik santrallar temel ilke olarak
doadan, ak veya kapal kmr ocaklarndan ka-
rlan farkl kalitelerde kmr (en dk kaliteli
linyitten, kaliteli takmrne kadar) bir yatakta
yakp elde edilen s enerjisiyle suyun stlp buhara
dntrlmesi ve bunun bir buhar trbininde
elektrik enerjisine dntrlmesi eklinde alr.
Kmrn trne gre yakma ilemi sonunda
yararlandmz sl enerji dnda farkl miktar ve
niteliklere sahip kl ve baca gaz ortaya kar. Kller
genelde suyla kartrlp akkan hale getirilerek
tanp bir depolama alannda (kl baraj) keltilip
saklanr. Bacadan gaz halindeki atklarla birlikte
kan kln nemli bir blm ise bacaya monte
edilen genelde elektrostatik filtrelerle tutulur,
dierleri ise atmosfere verilir. Baz santrallarda
sisteme eklenen deslfrizasyon nitesiyle baca
gazndaki kkrt tutulur. Ancak lkemizdeki sant-
rallarn ok aznda bu nite bulunmaktadr.
Fosil yaktlar iinde en kirli kaynak olarak bilinen
kmrn yaklmasyla enerji elde edilen termik
santrallar evreyi en ok kirleten, hava kirliliine
en ok neden olan endstri dallar sralamasnda
en n srada yer almaktadr. lkemizde, termik
santrallarn bir blmnde kullanlan yerel linyit
kmrnn ok dk kalorili olmas nedeniyle,
kullanlan kmr miktarnn ok artmas ve bu
arta paralel olarak ok youn evre kirliliine
neden olmalar kanlmaz bir gerekliktir.
Kmr yaklarak enerji elde edilen termik santral-
larn alma biimleri gz nnde bulunduruldu-
unda, evresel etkileri ekil 1de belirtilen ekilde
deerlendirilebilir. Kmrn ak veya kapal
maden ocaklarndan (lkemizde linyit kmr
iletmeleri ak maden oca biimindedir) karlp
termik santrallara tanmas, bu tesislerde yakl-
mas ve enerji elde edilmesi sreci doa asndan
kabul edilebilir bir sre deildir.

ekil 1. Kmr yaklarak enerji elde edilen termik santrallarn evresel etkileri

Maden oca
atk ve artklar
Ar metallerin
Kmr Ak-kapal Peyzaj alc ortamlara
madencilii maden ocaklar bozulmas verilmesi Hava kirlilii

Asit-maden
drenaj Ekolojik ykm Su kirlilii

Baca Kat atklarn Toprak kirlilii

emisyonlar alc ortamlara
verilmesi
Kmr yaklan Kmr Soutma suyu Gda kirlilii
termik santrallar yaklmas kullanm
Ekolojik ykm

Kl k

61
 K M R R A P O R U

ekil 2. Ekolojik ykmlarn evre ve insan sal zerindeki beklenen etkileri (WHO, 2005)

Sel
Felaketler Toprak kaymas
Kuraklk

Tarmsal retimde
azalma Beslenme
Ekolojik bozukluklar
dnglerin (alk)
k Hayvansal retimde
azalma

Bulac hastalklarda
art (vektrle bulaan)

Su kaynaklarnda Sudan kaynaklanan

azalma ve kirlenme bulac hastalklarda art

Tm ak maden oca iletmelerinde olduu gibi,
kmrn bulunduu alanlarda da ilk gerekleti-
rilen syrma ilemi, yani topran zerindeki yeil
rtnn tamamen yok edilmesi, ardndan pasa ad
verilen cevher iermeyen topran kaznmas ve
sonunda cevherin karlmasdr (Holmes, 2003).
Kmr karlan ak maden ocaklarnn byk-
l, bu almalar sonucu alan devasa ukurlar
ve ekosistemin kertilmesi sonucunda ekil 2de
grld gibi sel, toprak kaymas, kuraklk gibi
felaketler; ileri erimde gler ve evre kirlilii
(zellikle su ve toprak dolaysyla da gda) gibi insan
saln ciddi boyutta etkileyecek sorunlarla kar-
lalabilmektedir.
Doada bulunan canl ve cansz gelerin bu sreten
etkilenmeden kalabilmesi olas deildir. zellikle
de insan sal gz nnde bulundurulduunda,
yaam dediimiz srecin gerekletii alc
ortamn (hava, su ve toprak) ve bu alc ortamlarn
bilekesinde rettiimiz gdalarmzn (ekil 3), bu
koullarda, yaam destekleyecek dzeyde temiz
kalabilmesi sz konusu deildir.
Madencilik ve maden iletmeciliinden kaynak-
lanan riskler, genel erevede, iletme atklarnn
depoland atk baraj gl, atk tanmas, pasa
depolanmas, asit-kaya drenaj oluumu, atklardan
kaynaklanan tozlanma, rehabilitasyon yaplmamas
ve gaz ve sv atklara ynelik ortaya kmaktadr.
Risk olumas halinde alc ortamlar kirlenmek-
tedir. Ortaya kan evre kirleticileri ise ar
metaller, radyoaktif izotoplar ve baz kimyasallar
olmaktadr (Tablo 2).

62
 ekil 3. Termik santrallarn evre kirlilii etkileri

Hava kirlilii

Su kirlilii

Toprak kirlilii

Gda kirlilii

Tablo 2. Madencilik ve maden iletmeciliinde oluan riskler, etkilenen alanlar ve ilgili toksik
bileenler (MIT, 2013)

Risk Etkilenen alan lgili toksik bileenler

Atk baraj glnn ar yklenmesi Yeralt sular, yzey sular, toprak

Atk baraj gl duvarnn kt yapm

Yeralt sular, yzey sular, toprak
nedeniyle kmesi
Atk baraj gl duvarnn deprem Su kirleticileri:
Yeralt sular, yzey sular, toprak
nedeniyle kmesi - olgularn ounda radyonklidler,
ounlukla toryum ve uranyum
Boru sznts Yeralt sular, yzey sular, toprak
- ar metaller,
Atk havuzunun tabannda - asitler
Yeralt sular
szdrmazln salanmamas
- floridler
Atk kaya ynlarnn yamura maruz
Yeralt sular, yzey sular, toprak
kalmas

Atk kayalar ve pasadan toz k Hava, toprak Hava kirleticileri:

Madencilik giriimleri sonrasnda Toprak kullanm, uzun erimli toprak - olgularn ounda radyonklidler,
alanda rehabilitasyon yaplmamas kirlenmesi ounlukla toryum ve uranyum
- ar metaller,
Baca gaznn filtre edilmemesi Hava, toprak - HF, HCl, SO2 vb.
Atk su artmasnn olmay Yzey sular

63
 K M R R A P O R U

Kmr yaklarak enerji elde edilen termik sant- lkemizde termik santrallarn yapld yerler
rallardan evreye, alc ortamlara, verilen zararl deerlendirildiinde, yer seimi konusunda ok
atklar aadaki gibi sralanabilir (MIT, 2013; ciddi skntlar yaand grlmektedir. zellikle
EPA, 2015; Vardar ve Yumurtac, 2010; Avc, 2005; kmrle alan termik santrallarn madene yakn
ztrk ve zdoan, 2004; Curezone, 2015): yerlere kurularak tama maliyetinin azaltlmas
ynndeki giriimler, ciddi bilimsel hatalar ve
Havada asl tanecikler toplumsal direnileri beraberinde getirmek-
Kkrt dioksit tedir. Bunun en nemli rnekleri Aliaa, Gerze
ve Bursadr. Bu balamda Trkiyenin turizmi
Azot oksitler
asndan ok nemli bir yere sahip olan Mula
Karbondioksit ilinde yer alan termik santraln evre etkile-
Karbon monoksit rinden zellikle bahsetmek gerekmektedir. Yataan,
Yeniky ve Kemerky termik santrallar birbirle-
Uucu organik bileikler (VOC) rine 10-40 kilometre gibi ok yakn konumda olan,
Dioksinler bu yzden de etkilerinin birlikte (kmlatif olarak)
deerlendirilmesi gereken insan ve evre sal
Hidroklorik asit riskleri nedeniyle srekli gndemde olan 1. snf
Kl gayri shhi kurumdur (evre mevzuatna gre insan
saln ok ciddi boyutlarda etkileyen kurum
Radyoaktif maddeler
anlamna gelmektedir). Bu santraln rettikleri
Ar metaller (arsenik, krom, kadmiyum, kurun, enerji kapasitelerine gre evreye verdikleri hava
cva, bakr, vanadyum, nikel, inko, selenyum, an- kirlilii yaratan zararl kirleticiler bu alandaki
timon) standart verilerden hareketle hesaplanarak Tablo

Tablo 3. Yataan, Yeniky ve Kemerky Termik Santrallarnn kirletici etkileri

Yataan Yeniky Kemerky

Kirletici Etki TOPLAM
(630 MW) (420 MW) (630 MW)
Termal Etki (Kcal/sn) 2.394.000 1.596.000 2.394.000 6.384.000

Kkrt dioksit (ton/yl) 238.500 189.000 283.500 756.000

Azot oksitleri (ton/yl) 163.800 109.200 163.800 436.000

Karbon monoksit (ton/yl) 4.725 3.150 4.725 12.600

Kat paracklar (ton/yl) 22.050 14.700 22.050 58.800

Hidrokarbonlar (ton/yl) 1.575 1.050 1.575 4.200

Kl (ton/yl) 35.280 23.520 35.280 94.080

64
3te sunulmutur. Tabloda aktarlan verilerin deer
olarak bykl yrenin ne denli nemli bir
evresel risk altnda bulunduunu gstermektedir.
Tabloya standart veriler olmadndan radyoakti-
vite ve ar metal miktarlar konulmamtr.
Termik santrallarn evreye verdii hava kirliliine
neden olan gelerin solunan havadaki miktarnn
az veya ok oluu, younluklar, yaylma alanlarnn
genilii, etki sreleri aadaki zelliklere gre
deimektedir (MEB, 2011):
Kirletici yayan bacann ykseklii
Kullanlan yaktn nitelii ve nicelii
Blge veya yerin topografik yaps
Meteorolojik koullar (rzgr hz, yalar gibi)
Yanl yer seimi
Yanma rnlerinin filtre edilmeden atmosfere
salnmas
Geri teknoloji kullanm
Termik santrallardan evreye verilen atklardan
kaynaklanan sorunlar aadaki gibi sralanabilir
(Avc, 2005; Uslu, 1991a,b):
Doal flora ve vejetasyon zerine etki
Tarm rnleri zerine etki
nsanlar zerine etki
Yabanl yaam zerine etki
Toprak zerine etki
Yzeysel sular zerine etki
Yer alt sular zerine etki
Hava zerindeki etki
Yerleim yerleri ve ren yerleri zerindeki etki
Havadaki kirleticilerin sala yukarda belirtilen
dorudan etkileri yannda dolayl etkileri de bulun-
maktadr. Bunlar:
me ve sulama suyu kaynaklarnn kirlenmesi
Bitki rtsnn zarar grmesi
Mikro klima deiiklikleri (Ortamdaki nem oran,
scaklk, scaklk deiim hz, rzgrlar ile)
Termik santrallardan kaynaklanan kkrt dioksit
ve azot oksitleri havadaki suyla birleip asit
yamurlarna neden olurlar. Asit yamuru bitkilerin
yapraklarnda lme neden olarak ksa erimde bitki
yaam iin olumsuz etki yaratrlar. Bunun yannda
topran pHsn asit yne ekerek dengesini
bozar ve bitkilerin kronik etkilenmesine sonuta
o toprakta yetien bitkilerin lmne neden olur
(MEB, 2011; Mezzinolu, 2000; Gler, 2012).
Blgenin toprak ekosistemi bozulur. Bu da uzun
erimde bitkilerin yannda yabanl yaam, insan
yaamn olumsuz etkiler. Yredeki tarmsal retim
azalr, hatta yok olur. Bu nedenle devlet termik
santral evresindeki tarm alanlarnn sahiplerine
srekli olarak tazminat demek zorundadr. Bu
blgelerde yeil rtnn kayb nedeniyle erozyon
ve sellerde art da gndeme gelir (MEB, 2011).
Yine asit yamuru binalarmzn mrn olumsuz
ynde etkiler. Binalarn d cephelerinde olutur-
duu tahribat sk sk tamirlere, bu nedenle ekonomik
kayplara neden olur. lkemizdeki ren yerlerinin
de asit yamurlarndan nemli dzeyde olumsuz
etkilendii bilinmektedir (Mezzinolu, 2000).
Termik santral atklar blgedeki yer alt ve zellikle
yerst sularnn asitlenmesine, kimyasal adan
kirlenmesine neden olmaktadr. Bu da insan sal-
n uzun erimde olumsuz ynde etkilemektedir.
Gnmz koullarnda lkemizdeki su skntsnn
giderek artaca dnldnde bu etkinin ne
denli yaamsal nemi olduu kendiliinden anlal-
maktadr.
65
 K M R R A P O R U

5.2. Hava Kirlilii ve Salk
Hava kirliliinin salk zerine etkileri 1950lerden
bu yana yaplan aratrmalarn ve zellikle
1980lerden sonra bu alanda yaplan epidemiyolojik
almalarn ortaya koyduu bilimsel kantlarla
yeterince anlalmtr.
Bu bilgi birikimi zerinden 17 Eyll 2013 tarihinde
Dnya Salk rgtnn bir alt bileeni olan
Uluslararas Kanser Aratrma Ajans (IARC) d
ortam hava kirliliini insanlarda kansere yol aan
nedenler (Grup 1) arasna dahil etmitir. IARC
bilimsel literatrn salad kantlara gre d
ortam hava kirliliinin akcier kanserine neden
olduunu duyurmutur. Bunun yannda IARC, d
ortam hava kirliliinin mesane kanseri iin de artan
oranda risk faktr olduunu bildirmitir. D ortam
hava kirliliinin nemli bir bileeni olan havada asl
tanecikler (PM) de insanlarda Grup 1 kanser yapc
etkenler arasnda saylmtr (IARC, 2014).

ekil 4. nsann evresel etkenlerden etkilenmesini belirleyen faktrler

Maruz kal sresi Alnan doz

Aile
Ya arttka toplumsal
zellikleri
dzeyde oluabilecek
salk sorunu olasl
ve eitlilii artar Yaam
Cinsiyet
biimi

Salk
Diyet durumu
Maruz kaln
yinelenmesi

ekil 5. Solunum sistemi savunma mekanizmas ve hava kirliliinin etkisi

Burun kllar
(10 ve daha byk
tanecikler tutulur)
Savunmann
yklmas

Mkozadaki siliyalar ve
zerindeki mukus
(10 - 2 aras
tanecikler tutulur) Hava kirlilii

66
Gndelik yaammzda yaratt salk sorunlar Hava kirliliinin younlat dnemlerde lmler
asndan yadsnamaz nemi bilimsel verilerle
bylesine net olarak ortaya konulan hava kirlili-
inin insan zerindeki etkileri ekil 4te aktarld art veya azal gsterdikleri aratrmalarla kant-
gibi ok bileenli bir etkileim srecinin sonucudur.
Ortamdaki kirleticilerin younluu ve etkileim
srecinin uzunluu en nemli faktrler olmakla
beraber dier gelerin de etkisiyle salk sorunlar
ile karlalmaktadr.
Solunum sistemimizde ekil 5te grld gibi,
dardan gelen etkenlere ynelik bir savunma
sistemi bulunmaktadr. Savunma burun kllaryla
balamaktadr. Bu aamada solunan havada bulunan
10 mikron ve daha byk tanecikler tutulur. Sonra-
snda solunum sistemi mukozasnda bulunan sili-
yalar ve zerindeki mukus tabakas grevi devralr.
Burada ise 2 mikrona kadar olan tanecikler tutularak
solunumun gerekletii alveollerle ulamalar
engellenir. Ancak srekli kirli havann bulunduu
blgelerde yaayanlarda ve sigara ienlerde siliyalar
zamanla ilevsizletiinden, savunmann bu blm
ker ve akcierler d tehlikelere byk oranda
ak hale gelir. Kii hem kirli havann bulunduu
ortamda yayor ve hem de sigara iiyorsa savunma
sisteminin k sreci daha hzl olur.
Hava kirliliinin insan sal zerindeki etkileri
aadaki gibi sralanabilir (Moeller, 2005):
Solunum sistemi enfeksiyonlarna yatknlk
Allerjik solunum sistemi hastalklarnda alevlen-
meler
Kronik obstrktif akcier hastalnda alevlen-
meler
Gzde irritasyon
Solunum sistemi kanserleri
Solunum ve dolam sistemi hastalklarnn g-
rlme sklnda artma
Solunum ve dolam sistemi hastalklarna bal
lm oranlarnda artma
ve hastaneye bavurular ile havadaki kirleticilerin
konsantrasyonu arasnda iliki bulunduu, birlikte
lanmtr (Tecer, 2013; Peel vd, 2005).
Yataanda termik santral kaynakl hava kirliliinin
younlat, toplumsal tepkilerin artt 2000
ylnda Trk Tabipleri Birliinin grevlendirdii bir
uzman ekibin yrede yapt deerlendirmelerde
solunum sistemi hastalklar nedeniyle Yataan
Devlet Hastanesinde yatarak saaltm gren hasta
oran, ayn hastalk grubu nedeniyle Mula merke-
zindeki hastanelerde yatan hastalara oranla 2 kat
fazla; bronit, astm ve amfizem grubu hastalklar iin
ise bu oran 3 kat fazla bulunmutur. (Uku vd, 2000).
Yaplan aratrmalarda termik santrallarn olu-
turduu hava kirlilii nedeniyle yrede yaayan
insanlarn solunum fonksiyonlarnda azalma belir-
lenmitir (Pala, 2012).
Hava kirliliinden en ok etkilenen risk gruplar ise
unlardr (Uku vd, 2000; Peled, 2011):
Bebekler, gelime andaki ocuklar
Gebe ve emzikli kadnlar
Yallar
Kronik solunum, dolam sistemi hastal olan-
lar
Endstriyel iletmelerde alanlar
Sigara kullananlar
Dk sosyoekonomik grup
Hava kirliliinin ksa erimde neden olduu lmlere
baz tarihsel rnekler bulunmaktadr. Bunlardan
bir blm aada verilmitir (Mezzinolu, 2000;
Wikipedia, 2015):
1930, Belika, Mesue Vadisi : 60 l
1948, Donora, Pennsylvania: 20 l, 7000 hasta
67
 K M R R A P O R U

1952, Londra: 4000 l (12.000e ulat da be- D ortam hava kirliliine bal olarak 2012 ylnda
lirtilmekte) kresel dzeyde, 3,7 milyon lm grld. Bu
lmlerin %88i, dnya nfusunun %82sini olu-
1948-1962, Londra: 3500 l
turan dk ve orta gelir dzeyine sahip lkelerde
1953, 1963 ve 1966, New York: Toplam 1000 l gerekleti. D ortam hava kirliliine bal lm-
lerin 1,67 milyonu Bat Pasifik blgesinde, 936.000i

ekil 6. Blgelere gre d ortam hava kirliliine atfedilen lm saylar (1000) (WHO, 2012)

1.800
1.669
1.600

1.400
lm saylar (1000)

1.200

1.000 936
800

600

400
236 279
200 176 203
58 94 68
14
0
Afr Amr LMI Amr HI Emr LMI Emr HI Eur LMI Eur HI Sear Wpr LMI Wpr HI

Amr: Amerika; Afr: Afrika; Emr: Dou Akdeniz; Eur: Avrupa; Sear: Gneydou Asya, Wpr: Bat Pasifik; LMI:
Dk ve orta gelir; HI: Yksek gelir

ekil 7. Blgelere gre d ortam hava kirliliine atfedilen lmler (100.000de) (WHO, 2012)

120
102
100
lmler (100.000 de)

80 75

60 51 53
42 44
40 32
29
20 25
20 10
0
Afr Amr LMI Amr HI Emr LMI Emr HI Eur LMI Eur HI Sear Wpr LMI Wpr HI World

Amr: Amerika; Afr: Afrika; Emr: Dou Akdeniz; Eur: Avrupa; Sear: Gneydou Asya, Wpr: Bat Pasifik; LMI:
Dk ve orta gelir; HI: Yksek gelir; World: Dnya

68
Dou Asya blgesinde, 236.000i ise Dou Akdeniz Tablo 4. Amerika Birleik Devletlerinde termik
blgesinde gzlendi. lenlerin ya ve cinsiyetine santrallarn salk etkileri (yllk)
gre dalmna bakldnda %53nn (1.937.000)
25 ya ve zeri erkek, %44nn (1.632.000) 25 Salk etkileri Olgu saylar
ya ve zeri kadn, %3nn (127.000) ise 5 ya alt
lm 23.600
ocuklar olduu grld. lm nedenleri iinde ise
iskemik kalp hastalklar ve inme %40ar oranla n Hastaneye yat 21.850
srada yer ald (ekil 6, 7, 8)(WHO, 2012).
Astm nedeniyle acil servis bavurusu 26.000
Astm ataklar, solunum sistemi hastalklar,
Koroner atak 38.200
iskemik kalp hastal ve zamansz lmler gibi
nemli toplum sal sorunlar olan tm bu hasta- Kronik bronit 16.200
lklarn nedeni termik santrallarn oluturduu
Astm ata 554.000
hava kirliliidir. Clean Air Task Force verilerine
gre bu sorunlarn boyutu Tablo 4de zetlenmitir gn kayb 3.186.000
(Schneider, 2004).

ekil 8. 2012 ylnda d ortam hava kirliliine 5.3. Kmrl Termik Santrallarn Salk
bal lmlerin hastalklara gre dalm Etkileri
(WHO, 2012)
Avrupa Birliinde almalar yrten bir sivil
127.000 toplum kuruluu olan The Health and Environment
%3 227.000 Alliance (HEAL) tarafndan hazrlanan rapora gre
1.505.000 %6
%40
27 Avrupa Birlii lkesindeki termik santrallarn
389.000 toplam salk etkileri ekil 9da grlmektedir.
%11 Rapora gre ylda 18.200 erken (prematr) lm
termik santrallarla ilikilendirilmitir. Bu her yl
ortalama yaam sresini doldurmadan len insan
saysn gstermektedir. Salk sorunlar nedeniyle
alamayanlar nedeniyle kaybedilen alma gn
says 4.100.000 olarak bulunmutur. Saln
parasal karln etik olarak lmek olas olma-
makla beraber, ekonomistler tarafndan yaplan
hesaplamalar sonucu elde edilen deerler ekilde
1.485.000
%40 grld gibi salk etkilerinin maliyetinin 42.8
milyar avro gibi olduka byk rakamlara ulatn
Akut alt solunum yolu hastalklar
gstermektedir (Jensen, 2013).
Akcier kanseri HEAL raporunda kullanlan yntemle Trkiye
Kronik Obstrktif Akcier Hastal (KOAH) iin yaplan deerlendirmeden karlan kmrle
nme alan termik santrallarn etkileri denmeyen
skemik kalp hastal Salk Faturas adl raporda yaynlanmtr.
Rapora gre Trkiyede halen alan termik

69
 K M R R A P O R U

ekil 9. Avrupa Birliinde kmrle alan termik santrallarn salk etkileri (Jensen, 2013)

18.200
Erken lm

Etkilenen nfusun oran

Etkinin ciddiyeti
2.100.000
Tedavi gn

4.100.000
alma gn kayb

28.600.000
Alt solunum yolu
bulgular olan olgu

Toplam salk maliyeti 15,5 - 42,8 milyar avro/yl

ekil 10. Trkiyede takmr ve linyitle alan termik santrallarn

kirletici salmlar ile balantl salk etkileri

2.876
Erken lm
Etkilenen nfusun oran

4.311
Etkinin ciddiyeti

Hastaneye kabul

637.643
Kayp ign

7.976.070
Hasta geirilen gn

Toplam salk maliyeti 2,9 - 3,6 milyar avro/yl

70
santrallarn salk maliyeti en az 2876 erken lm,
637.643 yitirilen ign ve 3,6 milyar avro olarak
hesaplanmtr (ekil 10) (Heal, 2015).
denmeyen Salk faturas adl raporda Trkiyede
solunum sistemi hastalklarnn deerlendirilme-
sinde; 5 milyon KOAH hastas bulunduu (500.000
vakaya tan konulabilmi), 2 milyon ocuun astml
olduu, yetikinlerin %5-7sinde astm grld;
2014 ylnda 25.658 kiinin akut solunum yolu
hastalklar nedeniyle, 23.642 kiinin ise solunum
sistemi kanserleri nedeniyle yaamn yitirdii
belirtilmitir (Heal, 2015).
HEAL raporuna gre kmrle alan termik sant-
rallara bal salk etkileri ise etkilenen organlar
ve dokular zerinden aadaki gibi verilmektedir
(Jensen, 2013):
Akcierler: nflamasyon, oksidatif stres, KOAHda
hzl ilerleme ve alevlenme, solunum sistemi hasta-
lklar semptomlarnda art, pulmoner reflekslerin
etkilenmesi, akcier fonksiyonlarnda azalma,
akcier kanseri riskinde art.
Kalp: Kalbin otonomik fonksiyonunda bozulma,
oksidatif stres, disritmik duyarllk art, kardiyak
ekil 11. Termik santrallardan kaynaklanan ar metallerin bitki yaamndaki yeri
Ar metaller
Topraktan
Havadan
Sudan Vanadyum
Bakr
Arsenik
Kadmiyum
Kurun Bitkinin topraktan
repolarizasyon bozukluu, miyokardiyal iskemide
art.
Beyin: Serebrovaskler iskemide art, dikkat eksik-
lii, hiperaktivite bozukluu.
Damarlar: Damar tkankl, plaklarda hzl iler-
leme ve destabilizasyon, endotel disfonksiyonu,
vazokonstriksiyon ve hipertansiyon.
Kan: Ak deiimi, koaglabilitede art, parack-
larda yer deiimi, periferik tromboz, oksijen
doygunluunda azalma.
Dier etkiler: Dk doum arl, erken doum,
deri ve mesane kanseri, diyabet.
5.3.1. Ar Metallerin nsan Sal zerindeki
Olas Etkileri
Kmrle alan termik santrallarn kullandklar
kmrn bileimine gre farkl ar metalleri alc
ortamlara verirler (Karaca, 2001; Gr ve Yaprak,
2011; Karaca vd, 2009).
ekil 11de grld gibi kmrle alan termik
santral kaynakl toprak, hava ve sudaki ar metal
kirliliinin bitkinin bunlar emdii suyla yapsna
Nikel
Krom
inko
Antimon
Cva
emdii su
71
 K M R R A P O R U
almasyla beslenme zincirine katld, yararland-
mz rnleriyle bize aktarld ve insan salnn (ATSDR, 2008):
olumsuz etkilendii anlalmaktadr.
Ar metallerin salk etkileri, maruz kal sresinin,
maruz kaln yinelenmesinin, maruz kalnan etken
madde miktarnn artna paralel olarak artmak-
tadr. Bu balk altnda termik santrallardan evreye
verilen ar metallerin salk etkilerine yer veril-
mitir. Bu etkilerin ortaya k zaman ve bulgularn
arl yukarda bahsedilen maruz kal kriterleri
yannda; santrala yakn olma, hava hareketleri ve
dier meteorolojik koullar, bireyin bnyesel yant
gibi dier deikenlere bal olarak deiebilecektir.
Arsenikin insan sal zerindeki etkileri (ATSDR,
2007):
1. Cilt reaksiyonlar (Ciltte kalnlama, cilt
renginin koyulamas)
2. Sa dklmesi
3. Trnaklarda kolay krlma
4. Kemik iliinin etkilenmesi sonucu anemi
(kanszlk)
5. Kalp ritminde bozulma
6. Gz hastalklar (konjoktiva ve kornea)
7. Ar bronit
8. Dolam bozukluu (klcal damarlarn etki-
lenmesi sonucu cilt renginde koyulama ve
ardndan gangren ve buna bal cilt yaralar ve
uzuv kayplar)
9. Karacier ilevlerinde bozulma ve buna bal
sarlk
10. Bbrek ilevlerinde bozulma
11. Kanser (Cilt, solunum yollar, akcier, karacier,
bbrek, mesane, prostat)
72
Kadmiyumun insan sal zerindeki etkileri
1. Ar yorgunluk hissi
2. Solunum gl
3. Bbrekler, karacier ve sindirim sisteminde ilev
bozukluu
4. Kemiklerde kolay krlma
5. Farkl sistem kanserleri
Cvann insan sal zerindeki etkileri
(ATSDR, 1999):
1. Sinir sisteminin dorudan etkilenmesi ve beyinde
birikim
a) Ba, el, kol ve bacaklarda titreme
b) Hafzada bozulma ve his kayb
c) Davran deiiklikleri (ar duyarllk, sinirli
davranlar ve korku)
d) itme kayb
e) Konuma bozukluu
f ) Grme alannda daralma
g) Kaslarda egdm kayb
2. Bbreklerde birikim
a) Kann szlmesinde azalma
b) Vcutta cva birikiminde art
c) Cvadan etkilenimde art
Kurunun insan sal zerindeki etkileri
(ATSDR, 2007):
1. Sinir sistemi tutulumu
2. Parmaklar, el ve ayak bileklerinde gszlk
3. Kan yapm srecinin bozulmas sonucu anemi
(kanszlk)
4. Kan basncnda ykselme (hipertansiyon)
5. Hafza kayb ve konsantrasyon problemleri
6. Yksek dzeyde etkilenmede beyin ve bbrekler
de hasar
7. Dietlerinde izgilenme (Burton izgisi)
8. Gebelerde bebein beyin geliiminde bozukluk
9. Deri ve mukozalarda solukluk, genel yorgunluk ve
bitkinlik, ba ve eklem arlar, itahszlk, mide-
barsak bozukluklar, kabzlk, anemi (kanszlk)
Antimonun insan sal zerindeki etkileri
(ATSDR, 1992):
1. Gz, boaz, nefes yollarnda tahri
2. drar yapamama
3. Kalp atlarnda dzensizlik
4. eitli deri hastalklar
5. Akcier ve mesane kanserleri
6. Gebelerde dk
7. Anne st ile bebee gei, benzer bulgularn
bebekte grlmesi
inkonun insan sal zerindeki etkileri
(ATSDR, 2005):
1. eitli deri hastalklar
2. Nefes almada zorluk
3. Solunum yollarnda tahri ve zatrre
4. Zatlcemp, kanl balgam
5. Farkl sistem kanserleri
Kromun insan sal zerindeki etkileri
(ATSDR, 2006):
1. Dermatit, cilt lserleri
2. Solunum yollarnda dem, kronik rinit, bronit,
kronik farenjit, astm, akcier kanseri
3. Bbrek harabiyeti, bbrek ilevlerinde bozulma
4. Karacier harabiyeti ve ilevlerinde bozulma
5. Farkl organ kanserleri
Nikelin insan sal zerindeki etkileri
(ATSDR, 2005):
Ciltte alerjik reaksiyonlar, solunum sisteminin
etkilenmesi ve astm
Bakrn insan sal zerindeki etkileri
(ATSDR, 2004):
Grme bozukluu ve kayb, karacier harabiyeti
Kmrle alan termik santrallar ve ar metaller
deerlendirilirken kukusuz cva konusuna zel
nem vermek gereklidir. Kmr yaklmas, insan
etkinliklerinden dolay atmosfere salnan cvann
en nemli kaynaklarndan biridir. Kmrl termik
santrallar, bu erevede Avrupadaki en nemli
kaynaktr ve Trkiyede de yle olduu tahmin
edilmektedir. Trkiye iin yaplan bir madde ak
analizinde, kmr yaktl termik santrallardan ylda
10.551 kg cvann evreye salnd hesaplanmak-
tadr. Gncel kantlar, doum ncesi ve sonrasnda
cva veya kuruna maruz kalan ocuklarn dikkat
eksiklii ve hiperaktivite bozukluu (DEHB) ile
ilikili sorunlara 3 ile 5 kat arasnda daha sk sahip
olduunu gstermektedir (HEAL, 2015).
5.3.2 Radyoaktif Maddelerin Salk zerindeki
Etkileri:
Baca emisyonunda ve yanma sonucu oluan kllerde
bulunan radyoaktif maddelerin uranyum, toryum
ve radyum olduu saptanmtr. Bu maddelerin
yllarla llebilecek uzun srelerde (radyumun
radyoaktivitesinin yarlanma mr 1600 yl)
evrelerine yaydklar radyoaktivite ile (alfa, beta,
gama nlar) insan salna zararl etkileri vardr
(Nakaoka vd, 1984; Baba, 2002).
Dnyann eitli blgelerinden alnan kmr
rneklerinde ortalama olarak uranyum konsantras-
yonu 1,00,5 ppm, toryum konsantrasyonu 3,31,6
ppm olarak verilmektedir. Yataan Termik Santral
kmr ve kl rneklerinin analizi sonucu hazrlanan
teknik raporda uranyum konsantrasyonu 12,8 ppm
toryum konsantrasyonu 14,4 ppm, klde uranyum
73
 K M R R A P O R U
konsantrasyonu 27,0 ppm toryum konsantrasyonu
24,8 ppm olarak llmtr (Ankara Nkleer
Aratrma ve Eitim Merkezi, 1993).
Kmrle alan termik santral klleri yksek
dzeyde radyoaktivite ierebilir. Bu yzden sant-
ralda alanlar ve santral evresinde yaayanlar
asndan olas salk riskleri vardr. Termik santral
kaynakl uucu kllerdeki radyoaktivite dzeyi,
yanma sonucu oluan ve kl barajnda depolanan
kllere gre daha yksektir (Pandit, 2011).
Radyasyona maruz kalnan doz, sre ve maruz
kaln sreklilii veya yinelenmesi arttka
toplumsal dzeyde oluabilecek salk sorunu
olasl ve eitlilii artar.
Radyasyona maruz kalma sonucu oluabilecek
salk etkileri (Moeller, 2005; Etzel ve Balk, 2003):
1. Genetik etkiler
2. Karsinojenik etkiler
3. Embriyo ve fetus zerine etkiler
Radyasyonun genetik etkileri (MEB, 2011):
nsann genetik yapsn belirleyen DNAda
noktasal deiiklikler, kromozom kollarnda
krklar sonucu eksilme (delesyon), oalma
(duplikasyon), yer deitirme, ters dnme (inver-
siyon) ve bu deiikliklerin sonucu olarak baz
somatik kusurlar ortaya kabilecei gibi kansere
eilimde artma da sz konusudur.
Radyasyonun kanser yapc etkileri (Moeller, 2005;
Etzel ve Balk, 2003):
Maruz kalnan radyasyon dozu ve sresine bal
olarak ncelikle hzl reyen hcrelerin bulun-
duu dokularn (gonad, tiroid, meme vb.), daha
sonra olgunlam hcrelerin bulunduu doku-
larn (sinir, kemik vb.) etkilenmesi sz konusu. Bu
etkilenim sonucu ncelikle bahsedilen dokularda
kanser geliimi beklenir.
74
Radyasyonun embriyo ve fetus zerine etkileri
(Bak, 2009):
Radyoaktiviteye maruziyetin gebeliin ilk 10
gn iinde olmas halinde embriyonun lm,
gebeliin ilk 6 haftas iinde olmas halinde
doumsal anomaliler, gebeliin 6. haftasndan
sonraki dnemde olmas halinde ise gelime
gerilii ve fonksiyon bozukluklar gibi sorunlarla
karlalabilmektedir.
5.4. Sonu
Kmrle alan termik santrallarn insan ve evre
zerinde geri dnsz ciddi etkilerinin bulunduu
aktr. Gnmzde enerji sektrndeki gelimeler
ve lkemizin yenilenebilir enerji potansiyeli gz
nnde bulundurulduunda, kmrle alan
termik santralara yatrm yaplmasndan vazgei-
lerek eldeki snrl kaynaklarn daha aklc kullanm
benimsenmelidir. Bu balamda lkemizin enerji
politikalarnda;
yenilenebilir enerji kaynaklarna yatrm ncele-
yen ve tevik eden,
enerjide da bamll nleyen,
enerji tasarrufunu tevik eden,
enerji nakil hatlarndaki kayplar dnya stan-
dartlarna uygunlatran,
ok ivedi radikal deiikliklere gidilmesi gereklidir.
Kaynaklar
Ankara Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezi-RTE-Radyasyon
lm Laboratuvar Mula-Yataan Blgesinde Radyoaktivite
lmleri Teknik Rapor, 30/3/1993.
ATSDR. Chromium Toxcity. U.S. Department of Health and Hu-
man Services, 2006.
ATSDR. Toxicological profile for antimony. U.S. Department of
Health and Human Services, 1992.
ATSDR. Toxicological profile for arsenic. U.S. Department of
Health and Human Services, 2007.
ATSDR. Toxicological profile for cadmium. U.S. Department of
Health and Human Services, 2008.
ATSDR. Toxicological profile for copper. U.S. Department of He-
alth and Human Services, 2004.
ATSDR. Toxicological profile for lead. U.S. Department of He-
alth and Human Services, 2007.
ATSDR. Toxicological profile for mercury. U.S. Department of
Health and Human Services, 1999.
ATSDR. Toxicological profile for nickel. U.S. Department of He-
alth and Human Services, 2005.
ATSDR. Toxicological profile for zinc. U.S. Department of He-
alth and Human Services, 2005.
Avc S. Trkiyede termik santraller ve evresel etkileri. stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm Corafya Der- Milli Eitim Bakanl. Hava Kirlilii. Ankara, 2011.
gisi, 2005, Say: 13, s. 1-26.
Baba, A. Assessment of radioactive contaminants in by-products
from Yatagan (Mugla, Turkey) coal-fired power plant. Environ-
mental Geology (2002) 41:916921.
Bak BC. Radyasyonun fets zerine etkileri. Trk Onkoloji
Dergisi 2009;24(4):185-190.
CureZone, Environmental impacts of coal power: Air pollution.
http://www.curezone.org/forums/am.asp?i=1772835 Eriim:
21.9.2015
EPA. Air pollutants. http://www3.epa.gov/air/airpollutants.
html. Eriim: 20.8.2015
Etzel RA, Balk SJ. Pediatric Environmental Health. American
Academy of Pediatrics, 2003.
Gler . evre Sal. Yazt Yaynclk, Ankara, 2012.
Gr F, Yaprak G. Biomonitoring of metals in the vicinity of Soma
coalfired power plant in western Anatolia, Turkey using the
epiphytic lichen, Xanthoria parietina. Journal of Environmental
Science and Health, Part A (2011) 46, 15031511.
HEAL. denmeyen Salk Faturas: Trkiyede Kmrl Ter- inhalation risk. Radioprotection, vol.46, n.6 (2011) S173S179.
mik Santrallar Bizi Nasl Hasta Ediyor? Salk ve evre Birlii
(HEAL) yayn, 2015.
Holmes K. Mining and critical Ecosystem. World Resources
Institute, Washington, 2003.
IARC. IARC: Outdoor air pollution a leading environmental ca-
use of cancer deaths http://www.iarc.fr/en/media-centre/iarc-
news/pdf/pr221_E.pdf . Eriim: 10.1.2014
Jensen GK. The Unpaid Health Bill. A report from The Health
and Environment Alliance. 2013.
Karaca A, Trkmen A, Trkmen C, Arcak S, Haktanr K, Topu-
olu B, Yldz H. ayrhan Termik Santral Emisyonlarnn Yre
Topraklarnn Baz Ar Metal ve Kkrt Kapsamlarna Etkile-
rinin Belirlenmesi. Ankara niversitesi evrebilimleri Dergisi,
2009, Cilt:1, Say: 1, s. 25-41.
Karaca, A. Afin-Elbistan Termik Santral emisyonlarnn evre
topraklarnn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zellikleri zerine
etkileri. Pamukkale niversitesi Mhendislik Bilimleri Dergisi,
2001, Cilt 7, Say: 1, S: 95-102.
MIT, Environmental risks of mining. Mission 2016: The Futu-
re of Strategic Natural Resoruces http://web.mit.edu/12.000/
www/m2016/finalwebsite/problems/mining.html (15.10.2013).
Milli Eitim Bakanl. Radyasyonun Zararl Etkileri. Radyoloji
Teknisyenlii. Ankara, 2011.
Moeller DW. Environmental Helth. Harvard University Press,
USA, 2005.
Mezzinolu A. Hava Kirlilii ve Kontrolnn Esaslar. Dokuz
Eyll Yaynlar, zmir, 2000.
Nakaoka A, Fukushima M, Takagi S. Environmental Effects of
Natural Radionucleides From Coal-Fired Power Plants. Health
Physics 47, 407-416. 1984.
ztrk N, zdoan ZS. Preliminary analysis of natural radi-
onuclides in selected Turkish power plant lignites. Journal of
Radioanalytical and Nuclear Chemistry, 2004, 259(2): 233-137.
Pala K, Trkkan A, Gerek H, Osman E, Aytekin H. Evaluati-
on of Respiratory Functions of Residents Around the Orhaneli
Thermal Power Plant in Turkey. Asia-Pacific Journal of Public
Health, 2012, 24(1) 48 57.
Pandit GG, Puranik S. Natural radionuclides from coal red
thermal power plants estimation of atmospheric release and
Peel JL, Tolbert PE, Klein M, Metzger KB, Flanders WD, Todd
K, Mulholland JA, Ryan PB, Frumkin H. Ambient Air Pollution
and Respiratory Emergency Department Visits. Epidemiology
2005;16: 164174.
Peled R. Air pollution exposure: Who is at high risk? Athmosphe-
ric Environment, Volume 45, Issue 10, March 2011, Pages 1781
1785.
75
 K M R R A P O R U

Schneider CG. Dirty Air, Dirty Power. Clean Air Task Force,
Boston, 2004.

Tecer LH. Balkesirde hava kirliliinin ocuk ve yetikinlerde

solunum hastalklarna etkilerinin belirlenmesi zerine bir alan
almas. Hava Kirlilii Aratrmalar Dergisi 2 (2013) 11-20.

Uku R, Karababa AO, Ergr A, Sarkaya , Civaner M, Demiral

Y. TTB Yataanda Hava Kirliliinin Deerlendirilmesi Raporu
2000. http://www.ttb.org.tr/kutuphane/yatagan_rpr.pdf . Eri-
im: 10.8.2015.

Uslu T. Trkiyedeki Kmre Dayal Termik Santralar, evre-

yi Olumsuz Etkileyen faktrleri ve Yaratt evre Sorunlar I.
Mhendis ve Makina Dergisi, 377:13-19, 1991. (a)

Uslu T. Trkiyedeki Kmre Dayal Termik Santralar, evreyi

Olumsuz Etkileyen faktrleri ve Yaratt evre Sorunlar II.
Mhendis ve Makina Dergisi, 378:22-28, 1991. (b)

Vardar N, Yumurtac Z. Emission estimation for lignite-fired

power plant in Turkey. Energy Policy 38 (2010) 243252.

WHO. Burden of disease from Ambient Air Pollution for 2012

http://www.who.int/phe/health_topics/outdoorair/databases/
AAP_BoD_results_March2014.pdf ?ua=1. Eriim: 20.8.2015

WHO. Ecosystems and human well-being. 2005.

Wikipedia. Air pollution episode. https://en.wikipedia.org/wiki/

Air_pollution_episode . Eriim: 10.8.2015.

76
B LM 6

TEMIZ KMR MMKN M ? KARB ON TUTMA VE DEP OL AMA (CCS)

TEKNOLOJILERI

Levent Ku r n az

Kmr tartlmaz bir biimde fosil yaktlarn en
kirlisidir. Yand zaman kan CO2 gaz iklim dei-
ikliine yol aar, SO2 gaz asit yamuru oluturur;
atklar, evredeki sular kirletir ve yeraltndaki
cvann nemli bir blm de bu yolla doaya
salnr. Her geen gn gelien yenilenebilir enerji
teknolojileri, hidroelektrik santrallar ve planlanan
nkleer enerji santrallar arasnda kmrden
retilen enerjinin paynn azalaca dnlebilir,
ancak lkemizdeki elektrik enerjisinin nemli bir
blm kmr yakt olarak kullanan termik sant-
rallardan retilmektedir ve santrallarn yenileri de
planlanma aamasndadr.

ekil 6.1 Olas bir CCS siteminin ematik izimi (Kaynak: Rubin, 2005)

Eve gaz temini

Kmr
Biyoktle
iment / elik / rafin-
Gaz eriler vb.

Doalgaz +
CO2 tutulmas
Petrol Petrokimya
CO2 Elektrik retimi
fabrikas
CO2 tutulmas
Gelecek H2
kullanm
Mineral
karbonlamas
CO2nin jeolojik
depolamas

Endstriyel
kullanmlar

Okyanusa depolama
CO2nin jeolojik (gemi ya da boru hatt)
depolamas

77
 K M R R A P O R U

1970lerden beri konulan kurallar sayesinde alnan dndrmesi sonucu snn mekanik enerjiye dn-
nlemlerle kmrn daha temiz yaklabilmesi trlmesine dayanmaktadr. Elde edilen mekanik
genel bir piyasa standard olarak kabul edilmitir. enerji dorudan kullanlabilir ya da kolayca elektrik
Bunun sonucu olarak bu temiz kmr teknolo- enerjisine dntrlerek elektrik hatlar vasta-
jilerinin fiyatlar ucuzlam ve performanslar syla uzak mesafelere tanabilir. Termodinamiin
artmtr. Fiyat ucuzlayan ve performans artan kanunlarna gre ortaya kan snn tamamn
teknolojiler baca gazlarndaki SO2 ve NOx gibi mekanik enerjiye dntrmek mmkn deildir.
gazlarla toz paracklarnn evreye salmasn Dolaysyla fosil yaktlardan bu ekilde mekanik
engelleyerek blgelerindeki hava kirliliini nemli enerji ve elektrik enerjisi rettiimizde ortaya
lde azaltmlardr. kan snn nemli bir ksm boa gitmektedir.
Buradaki problem insanolunun beceriksizlii
Sz edilen toz ve gazlar daha ok yerel etkileri veya bilgisizliinden deil doann kanunlarndan
grlen kirleticilerdir. Yani Yataan Termik kaynaklanmaktadr.
Santralndan salan SO2 gaznn Rizedeki bir ay
bitkisine ulamas ok zordur. Ayrca bu gazlarn Gnmz teknolojisinde sz konusu verimi en
ve tozlarn tutulmasnda nispi bir baar salan- st dzeyde tutmaya alarak ana teknolojiyle
dndan ve bu artk bir endstri standard haline kmrden enerji retilebiliyor:
geldiinden gnmzde temiz kmr kavram,
bu kirleticilerden ok, atmosfere yaylan ve iklim Kombine evrim Santral (Combined Cycle Power
deiikliinin ana nedeni olan CO2 gaznn engel- Plant): Geleneksel yntemde yanmayla oluan
lenmesi anlamnda kullanlmaktadr. s suyu stmakta ve snan su hareket ederek bir
pervaneyi dndrmektedir. Ancak yakt yandktan
Kmrle alan tesislerin ve elektrik reten sonra bacadan kan gaz da aslnda fazlasyla
termik santrallarn rettikleri CO2 gaznn bacadan scaktr ve atmosfere salnacak yerde tutulup bir
kmadan yakalanarak depolanmasna Karbon baka kazandaki suyu stmak iin kullanlabilir.
Tutma ve Depolama (Carbon Capture and Storage Doal olarak ikinci kazan ilki kadar yksek scakla
CCS) teknolojisi denmektedir (ekil 6.1). ulamayacaktr, buna karn gene de retim verimi
ok daha yksektir. Bu yntem genelde doalgaz
Karbonun tutulma ve depolanma yntemlerine santrallarnda kullanlmaktadr ama yakt olarak
girmeden nce genelde fosil yaktlardan zelde petrol veya kmrden elde edilen gazn da kullanl-
de kmrden enerjinin nasl retildii zerinde d grlmektedir.
durulacaktr.
Toz Kmr Santral (Pulverized Coal Power Plant):
6.1. Enerji ve Is retim Yntemleri
Kmrden elde edilen sy mekanik enerjiye
Fosil yaktlarn en eskisi kmrdr. Kmr evirmek dendiinde aklnza western filmlerin-
yakarak mekanik enerji elde etme, yani kmr deki trenler ve kazana kmr atan makinistler
yandnda kan sy bir pistonu evirmek iin gelebilir. Ancak endstriyel uygulamalarda kazana
kullanma teknolojisi on sekizinci yzyln son bu yntemle kmr atmak ve dardan alnan
eyreinden bu yana dnyada yaygn biimde kulla- hava ile bu kmr yakmak verim kaybna yol
nlmaktadr. Bu teknolojinin temeli kmr, petrol amaktadr. Bunun yerine kmr, ezilerek toz
ya da doalgazn yaklmasyla ortaya kan snn; haline getirilmekte ve nceden stlm hava
bir kazanda tutulan suyu stmas ve bu snan kullanlarak yaklmaktadr. Bu yntem geleneksel
suyun veya oluturduu buharn bir pervaneyi yntemlere oranla verimi arttrmaktadr. Dnyada

78
retilen elektrik enerjisinin yaklak olarak yars rasyonu, gaz akmnn basnc ve yakt trnn ne
bu yntemle retilmektedir. olduu en nemli parametrelerdir.

Yukarda bahsi geen bu iki yntemden hangisi Yakma sonras tutma sistemleri karbondioksidi ana
kullanlrsa kullanlsn, kmrn iinde bulunan yaktn hava ile temas halinde yanmasndan sonra
kkrt veya cva gibi ek kirleticiler yanma sonras oluan baca gazndan ayrrlar. Baca gaznn ancak
yine havaya karacaktr. %3-15 arasndaki bir ksm CO2, geri kalan da
ounlukta azottur. Bu baca gaz monoetanolamin
Gazlatrma niteli Kombine evrim Santral (MEA) gibi bir sv zcnn ierisinden geiri-
(Integrated Gasification Combined Cycle Power lerek CO2 havann geri kalanndan ayrlr.
Plant): Bu yntemde kmr nce hidrojen ve
karbonmonoksit karmna evrilir, sonra da Yakma ncesi tutma sistemleri ana yakt bir reaktr
kalan kirleticiler temizlenir. Buradaki enerji verimi iinde su buhar ve hava ile ilemden geirerek
nispeten dktr ancak santraln ktsnn tama- hidrojen ve karbonmonoksit retirler. Elde edilen
mna yakn su buhar ve karbondioksittir. bu karbonmonoksit ikinci bir reaktr ierisinde su
buhar ile tepkimeye sokularak CO2 ve daha fazla
Enerji santrallarnda yukarda sralanm olan hidrojen elde edilir. CO2 ve hidrojen karm, CO2
deiik yntemlerle fosil yaktlar yaklarak enerji ve hidrojen olarak kolayca ikiye ayrlabilir. Burada
elde edilmektedir. Bu yntemler sonucu aa elde edilen hidrojen, karbondan arndrlm
kan karbondioksidin gaz iindeki oran ve basnc, yakttr ve oksijen ile birletirilerek g veya s elde
karbon tutma yntemlerinden hangisinin kullanl- edilebilir. Bu ilem balangta yakma sonras tutma
mas gerektii konusunda en nemli belirleyicidir. sistemlerine oranla daha zor ve pahal olsa da kan
CO2 gaz ok daha yksek basnl ve youn oldu-
6.2. Karbon Tutma Yntemleri
undan sondaki ayrtrma ok daha kolaydr. Bu
Karbon tutma, ancak byk endstriyel kaynaklara sistemin alan bir termik santrala monte edilmesi
uygulanabilir. Byk lekte CO2 kaynaklar fosil mmkn deildir, sadece bu sistemle alan termik
yaktlarn ya da biyoktlelerin yanmasn, yksek santrallar yaplmasyla kullanlabilir. Buna karn
CO2 salml endstrileri, doalgaz retimini, kullanld zaman da klasik sistemlerden ok daha
sentetik yakt endstrilerini ve fosil yakt bazl verimli yanma ve karbon tutma salanabilir.
hidrojen retim tesislerini kapsar. Elde edilen CO2
sktrlarak jeolojik yaplara (kullanlm petrol Oksiyakt yaklmas aslnda kmrn yanma
veya doalgaz kuyular veya derin tuz formasyonlar olaynn havada deil saf oksijen iinde olduunu
gibi), okyanuslara, mineral karbonatlar ierisine belirtir. Bu durumda kan baca gaznda da su
konulabilir ya da daha sonra endstriyel ilemlerde buhar ve karbondioksitten baka bir gaz yoktur.
kullanlmak zere tanabilir. Bu nedenle de karbondioksidin ayrlmas daha
kolaydr. Zor olan ilk bata kullanlan oksijeni
Karbon tutma yntemleri sadece kmre zel havadan ayrmaktr. ou modelde oksijenin safl
deildir, atmosfere CO2 veren tm yaktlar iin %95-99 seviyesindedir. Dolaysyla da geri kalan
kullanlabilir. azotun gene de karbondioksitten ayrlmas gerek-
mektedir. Bu nedenle oksiyakt sistemleri daha test
Yakma ncesi tutma, yakma sonras tutma ve oksi- aamasndadr ve kmrden ziyade doalgaz ile
yakt yaklmas karbon tutma yntemlerinin bal- alan termik santrallarda kullanlmaktadr.
calardr. Hangi tutma sisteminin kullanlacann
belirlenmesinde; gaz akmndaki CO2 konsant-

79
 K M R R A P O R U

Aklanan yntemlerden hangisi kullanlrsa kulla- miktar dnldnde kara tamaclnn sala-
nlsn karbonu serbeste atmosfere salmak yerine yaca imknlar hem kstl hem de pahaldr. Deniz
tutup depolamak enerji gerektirmektedir. Ayrca bu yolu tamacl ise zellikle tanacak olan mesafe
tutma sistemlerinin ya eski santrallara eklenmesi arttka daha ucuz bir hale gelmektedir. Deniz yolu
ya da yeni santrallarn bu yntemlerle ina edilmesi tamaclnda karbondioksidin pay fazla deildir,
gerektiinden karbon tutmay, karbonu serbeste bunun ana sebebi de talebin az olmasdr. Talep art-
atmosfere salmaya kyasla pahal bir teknoloji yla birlikte tanan miktarn da kolayca artmas
haline getirmektedir. beklenebilir nk deniz yolu ile tanan LPG
gaznn zellikleri karbondiokside ok benzemek-
6.3. Tutulan Karbonun Tanma Yollar tedir. Dolaysyla da LPG tamak iin kullanlan
Karbon tutulan fabrikalar karbonun saklana- sistemler kolayca karbondioksit tamaclna da
ca corafi yerin tam zerinde deilse, tutulan uyarlanabilir. LPG tamaclnda arada kazalar
karbonun saklanaca yere tanmas gereklidir. grlse de bu tamacln boru hatlarndan daha
Tama iki temel yolla yaplabilir: Boru hatlaryla gvenli olduu bilinmektedir. Ayrca karbondioksit
nakliye ve kara-deniz yoluyla nakliye. LPGden daha az tehlikeli olduundan gvenlik
problemleri daha da az olacaktr.
Boru hatlar gnmzde karbondioksidi tamak
iin kullanlan olgun bir teknolojidir. Karbondi- Bu durumda tama eklinin seiminde iki nemli
oksidin sktrlarak yksek basn altnda boru faktr vardr: Miktar ve mesafe. Az miktarda
hatlar ile tanmas 1970lerden bu yana baar karbondioksidi ksa mesafe tayacak olursak en
ile uygulanmaktadr. Bu metodun uygulama alan makul zm kara yolunda tankerlerle tamaktr.
ncelikle petrol ve doalgaz kartmada yardmc Tam tersine ok miktarda karbondioksidi uzun
olmak iin kullanlan karbondioksitin tanmasdr. mesafe tayacak olursak en uygun zm, eer
Bu durumda karbondioksidin azottan arndrlm mmknse deniz yolu deilse de boru hatt olma-
olmas beklenmektedir. Endstri standartlar ldr.
kullanm alan tarafndan belirlendiinden CCS
Tama konusunda unutmamamz gereken en
iin kullanlacak boru hatlarnda, zellikle de hat,
nemli nokta, olas sorunlar zeceimizden emin
insanlarn yaad blgelerden geiyorsa, dk
olsak da henz bu tama metotlarnn hibirinin
H2S younluuna, yolun daha dikkatli seilmesine,
endstriyel lekte ve gereken miktar tayabilecek
yksek basnca kar zel korumaya ve kaak
ekilde test edilmemi olduudur.
nlenmesine nem gstermek gerekmektedir.
Ayrca kuru karbondioksit elik bazl boru hatlar 6.4. Tutulan Karbonun Depolanma eitleri
iin rtc deildir. Fakat bir sre sonucu elde
edilen karbondioksit, ayn zamanda su buhar da Karbon tutulmas ve depolanmas bal altnda
ierdiinden ciddi biimde rtcdr. Bu da ele alnan teknik problem vardr: Karbonun
boru hatlarnn zel bir alamla kaplanmasn tutulmas, tanmas ve depolanmas. Bu
gerektirdiinden altyap maliyetlerini birka kat balktan teknik olarak en az bilgi ve beceriye sahip
arttrmaktadr. olduumuz balk depolama konusudur. Tutulan
karbonu depolamak iin en azndan teorik olarak
Boru hatlar dnda kara veya deniz yolu ile nakliye ana metot vardr: Jeolojik depolama, sualt depo-
de karbondioksidi tamak iin kullanlabilecek lamas ve mineral karbonlamas. Jeolojik depola-
yollardr. Kara tamaclnda demiryolu veya mada karbondioksit yeraltndaki kayalarn iine
tankerler kullanlabilir, ancak tanmas gereken depolanr. Sualt depolamasnda ise karbondioksit

80
okyanuslarn derinliklerine tanarak braklr. Petrol retimi (Enhanced Oil Recovery EOR)
Okyanuslarda su dngs ok yava olduundan denmektedir. EOR tekniinde kullanlan en nemli
braklan bu karbondioksidin atmosfere uzun gaz da karbondioksittir. Burada daha fazla karbon-
sre katlmayaca dnlr. Mineral depola- dioksidin saklanabilmesine sevinmekle birlikte,
masnda ise karbondioksit yeryznde bulunan bunun amacnn daha fazla karbondioksidi atmos-
talarn iindeki minerallerle tepkimeye sokularak fere salacak olan petroln kartlmas olduunu
minerallerin yaps deitirilir ve karbondioksidin bilmek gerekmektedir.
neredeyse sresiz bir biimde saklanmas salanr.
EOR gelecek iin ngrlen en nemli teknoloji-
Jeolojik depolama, karbondioksidin yeraltndaki lerden biridir. Yalnz u basit hesabn unutulma-
kayalarn arasnda depolanmas anlamna gelir. Bu mas gerekir: kan petrol yaktmzda atmosfere
amala kullanlmas planlanan yerlerin banda karan karbondioksidin tamamn yakalayp ayn
petrol ve gaz yataklar, derin tuzlu su yaplar ve petrol yatana geri koyamayz. Mutlaka bir ksm
kullanlamayacak kmr yataklar gelmektedir. atmosfer sisteminde kalarak dnyann snmasna
Bu depo alanlarnn ortak zellii geirgen tortul neden olur. O zaman neden petrol ait olduu yerde
kayalardan olumalardr. Yksek basn altndaki brakmak yerine kartp sonra tekrar yeraltnda
karbondioksidin bu kayalarn iine enjekte edilerek depoluyoruz?
depolanmas salanacaktr. Bu depolama alanlar
Yaklak 800 metreden daha derin petrol veya
karalarn ya da denizlerin altnda olabilir.
tuzlu su yataklarna enjekte edilen karbondioksit
Tm dnya lkelerinin yllk sera gaz salmlar o derinlikteki basn ve scaklkla sv haldedir. Sv
yaklak 50 milyar ton karbondioksit eleniidir. u karbondioksidin younluu ise suyun younlu-
ana kadar altrlmas becerilen karbon saklama undan az olduundan kaldrma kuvveti karbon-
projelerinde saklanabilen yllk karbondioksit dioksidin yukarya doru hareket etmesine neden
miktar ise sadece 5 milyon ton civarndadr. Yani bu olur. Bunu engellemek iin iki ana mekanizma
konuda senelerdir yaplan almalara ve yatrm- kullanlmaktadr. lki hepimizin aklna gelecei
lara ramen salnan karbondioksidin on binde biri gibi zerine salam bir kaya kapamaktr ve genelde
depolanabilmektedir. Bu da depolama abalarnn de byle yataklar seilmektedir. Ancak zerindeki
tutma ve tama abalaryla kyaslandnda daha bu salam ve geirgen olmayan kaya, gazn sadece
ok gerilerde olduunu gstermektedir. yukar doru gitmesini engeller. Yanlara doru
hareket etmesini ise engelleyemez. Yalnz yanlara
Ancak bunun yannda her sene yaklak 30 milyon doru szma ok daha yava olduundan bu hare-
ton karbondioksit, daha fazla petrol ve doalgaz ketin de jeokimyasal yakalama ile engellenmesi
kartmak iin petrol ve doalgaz kuyularna planlanmaktadr. Jeokimyasal yakalamadan
enjekte edilmektedir. Bildiiniz gibi petrol ve kastedilen, nce karbondioksidin su ierisinde
doalgaz yeraltnda yksek basn altnda bulun- znmesidir. inde karbondioksit znen su
maktadr. Bir petrol kuyusu ilk aldnda petroln daha arlar ve dibe doru ker (yzlerce veya
fkrmasnn nedeni budur. Ama gn geip petrol binlerce ylda). Dibe ken bu su dipteki kayalarla
yatanda kalan petrol azaldka basnc da azalr ve tepkimeye girerek kat karbonat mineralleri olu-
kendiliinden fkramayacak hale gelir. O zaman turur (milyonlarca ylda). Bu ekilde kayalarn iine
bu kuyuya bir gaz enjekte ederek basnc arttrmak enjekte edilen karbondioksidin milyonlarca ylda
ve kalan petroln de bu ekilde yzeye kmasn geri dnmeyecek ekilde atmosfer sisteminden
salamak dnlmtr. Bu ynteme Gelitirilmi kartlmas beklenir.

81
 K M R R A P O R U

Bir dier yntem ise kartlmas zor kmr yatak- bamsz olarak okyanuslar her yl yaklak 7 milyar
larnn ierisine enjekte edilen karbondioksidin ton karbondioksit emebilirler.
bu yataklarn ierisindeki metann yerini alarak
uzun sre saklanmasdr. Bu ynteme Gelitirilmi Karbondioksit okyanuslara iki yntemle enjekte
Kmr Yatandan Metan retimi (Enhanced Coal edilebilir: Pskrtme ve gller oluturma.
Bed Methane Recovery ECBM) denilmektedir. Pskrtme ynteminde karbondioksit okyanusun
Burada da her ne kadar bir ksm karbondioksit yer derinliklerine kadar inen borudan karbondioksit
suyun iine katlr. Eer bu derin bir yerde yaplacak
altnda tutulsa da, bu aslnda yer altnda kalmas
olursa oluan bek dibe doru batar, daha yukar-
gereken metan gaznn ticari olarak kullanm iin
larda yaplacak olursa da yava yava yzeye doru
gelitirilmi bir yntemdir.
ykselir. Gller oluturmak iin ise boru okyanusun
Sonu olarak, yer kabuunun altnda bizim retti- 3 kmden daha derin bir noktadaki tabanna kadar
imiz tm karbondioksidi tutacak kadar yer bulun- uzatlr ve karbondioksit o noktada enjekte edilerek
maktadr. Ancak bu depolamann alabilmesi iin okyanusun dibinde bir gl oluturmas salanr.
ok nemli teknik ve hukuki admlarn atlmas
Hazrlanan modellerde enjekte edilen karbondi-
gerekmektedir. Bu admlarn tm atld zaman
oksidin ne kadarnn okyanusta kalp atmosfere
dahi yeraltna enjekte edilen karbondioksidin hzl
karmayaca enjekte edildii derinlie baldr.
bir biimde kaarak tekrar atmosfere kmaya-
rnek olarak eer enjeksiyon derinlii olarak 800
cann bir garantisi bulunmamaktadr. Gene de metre seilecek olursa bu yzyln sonuna kadar
gnmzde karbondioksidin depolanmas iin en enjekte edilen karbondioksidin %22si tekrar
uygun yntem olarak yeraltnda depolamak grl- yzeye karak atmosfere karacaktr. Eer enjek-
mektedir. siyon derinlii olarak 3000 metre seilecek olursa
Su alt depolamas ynteminde karbondioksidin 500 yl sonra enjekte edilen karbondioksidin %71i
okyanuslarn derinliklerinde depolanmas ve hala okyanusun iinde kalacaktr.
bylelikle atmosferden yzyllarca izole edilmesi Karbondioksidin enjeksiyon derinlii arttka
hedeflenir. Karbondioksit boru hatlar veya gemiler enjekte edilen gazn tekrar atmosfere kma sresi
araclyla okyanusta saklanaca yere tanr ve de uzamaktadr. Ama ayn zamanda enjeksiyon
derinliklere enjekte edilir. Bu yntem teorik olarak derinliiyle birlikte hem enjeksiyon maliyeti
mmkn olsa da alr bir sistemde henz denen- artmakta hem de bu derinlikte bulunabilecek
memitir. yerlerin says azalmaktadr. Yeterli olmayan derin-
likte enjeksiyon yapmann yarataca problemler
Dnya yzeyinin %70i okyanuslarla kapldr ve
uzun zamana yayldklarndan bu konudaki kontrol
okyanuslarn derinlii ortalama 3800 metredir.
ve hukuk mekanizmalarnn oluturulabilmesi son
Atmosferdeki karbondioksit okyanusun ilk 100
derece nem tamaktadr.
metrelik ksmnda znm olarak bulunur.
Okyanuslarda dikey karma ok yava olduundan Karbondioksit suda zldnde karbonik asit
st katmanda znm olan karbondioksidin oluturur, bu da okyanuslarn asiditesini deitirir.
aalara doru yaylmas binlerce yl srecektir. Endstri devriminin bandan bu yana okyanuslarn
Endstri devriminin bandan bu yana salnm pH deerinin 0,1 azald bilinmektedir. oumuz
olan karbondioksidin yaklak %40 okyanuslar iin bu nemsiz grnse de deniz canllarnn pek
tarafndan emilmitir ve emilmeye de devam ou iin pH deerindeki en ufak deiiklik bile
etmektedir. Ancak bizim atmosfere saldmzdan hayati nem tamaktadr.

82
Doann atmosferdeki karbondioksidi emme
yntemlerinin banda denizin st katmanlarnda
yaayan minik kabuklu deniz canllar gelir. Bu
canllar sudan aldklar karbondioksidi kendilerine
kabuk yapmakta kullanrlar. Daha sonra bu canllar
ldnde deniz dibine ker ve deniz dibindeki
tortul kayalar olutururlar. Ancak bu canllarn
kabuk oluturabilmeleri iinde bulunduklar suyun
asiditesine sk skya baldr. Suyun asiditesindeki
ufak bir art bu canllarn kabuk oluturmalarn
zorlatracandan doann atmosferden en nemli
karbondioksit emme mekanizmalarndan birini de
sekteye uratacaktr. Okyanusun st tabakasndaki
pH deerindeki bugne kadarki deimenin okya-
nusun derinliklerine karbondioksit enjekte edilme-
siyle 0,3-0,4 aralna kmas beklenmektedir. Bu
da karbondioksidin okyanuslarda depolanmasnn
nndeki en nemli engellerden biridir.
Mineral karbonlamas karbondioksidin uzun sreli
ekilde atmosfer sisteminden uzaklatrlmasn
salayan en salkl yntemdir. Bu yntemde
toprakta ve kayalarda bulunan magnezyum oksit
veya kalsiyum oksit gibi alkali ve toprak alkali
metal oksitleri karbondioksit ile tepkimeye soku-
larak magnezyum karbonat ve kalsiyum karbonat
oluturulur. Dnya yzeyindeki silika kayalardaki
metal oksitlerin miktar tm dnyann retecei
karbondioksidi saklamaya yeterlidir.
Mineral karbonlamas sonucunda kan rn
aslnda ta olduundan karbondioksidin atmosfere
geri salnmas mmkn deildir, bu da retim ve
depolama sahalarnn uzun sre kontrol edilmesi
zorunluluunu ortadan kaldrr. retilen kayalarn
da yol yapm gibi kullanm alanlar bolca mevcuttur.
Ancak mineral karbonlamas ynteminin en byk
problemi dier tm yntemlerle kyaslandnda en
pahal yntem olmasdr. Bunun ana nedeni mineral
karbonlamada kullanlacak olan minerallerin ak
kmr madenlerine benzer yntemlerle kazanl-
mas gerekliliidir. Bu sebeple de mineral karbon-
lamas iin kullanlacak madencilik yntemlerinin
evresel etkilerinin iyi analiz edilmesi nemlidir.
6.5. Karbon Tutma ve Depolamann Bedeli
Karbon tutma ve depolamann bedeli ayr
balk altnda incelenebilir: Karbon tutma, tutulan
karbonu tama ve depolama. rnek olarak
Afin-Elbistan B Termik Santral seilmitir. Bu
santral 4 niteden olumakta ve her bir nite 360
MW enerji retmektedir.
Kmrden 360 MW elektrik enerjisi retebilmek
iin iki yolumuz bulunmaktadr: Toz Kmr Santrali
(Afin-Elbistan bu yntemle almaktadr) veya
Gazlatrma niteli Kombine evrim Santral. Toz
Kmr Santralnn ilk kurulum maliyeti yaklak
460 milyon dolardr. Eer bu santral karbon
tutacak ekilde tasarlayacak olursak maliyet 750
milyon dolara kar, yani %63 artar. Buna karlk
ayn santral Gazlatrma niteli Kombine evrim
Santral olarak tasarlanm olsa ilk retim maliyeti
yaklak 480 milyon dolar olacaktr, yani ilkinden
sadece %4 fazla. Ama Gazlatrma niteli Kombine
evrim Santrali ayn zamanda karbon tutacak
ekilde tasarlanrsa maliyet 660 milyon dolar olur.
Bu da orijinal maliyetinden %35 daha fazladr.
Yani eer tm santrallarn ilk maliyet yaplar en az
karbon salacak ekilde tasarlanacak olursa yapm
aamasnda bile kazanl kmak mmkndr.
Afin-Elbistan B Santralnn her bir nitesi saatte
yaklak 280 ton karbondioksit salmaktadr. Karbon
tutma teknolojileri ile bu salmn yaklak %86sn
tutmak mmkndr. Bunu yapabilmek iin salnan
ton bana 41 dolar masraf yapmak gerekir. Bu da
retilen elektriin fiyatnn %57 artmas anlamna
gelir. Bu santral Gazlatrma niteli Kombine
evrim Santral olarak tasarlanm olsayd karbon
tutma masraf ton bana 23 dolar olacak ve retilen
elektriin fiyat %33 daha fazla olacakt. Burada
ilk yatrm kararlar alnrken karbon salmlarna
dikkat edilmemesinin bedelinin, sonrasnda
karbon tutmaya karar verecek olursak ne kadar
83
 K M R R A P O R U
yksek olduunu grebiliyoruz. Bu nedenle, kmr
kullanmnn devamna karar verilecekse bile, gele-
cekteki karbon tutma gereklerini en kolay ekilde
yerine getirecek sistemler tercih edilmelidir.
Afin-Elbistan Santralnn rettii karbondioksidi
depolamak iin 1000 km mesafeye tayan bir boru
hatt kuracak olursak, boru hattnn maliyeti zerine
tanan her ton karbondioksit bize 8 dolara mal
olacaktr. Dnyann dier lkeleri iin daha uygun
bir zm olabilecek deniz tamacl eer 1000 gerekmektedir. Depolamann bu kadar uzun sre
kmden ksa bir mesafe tanacaksa boru hattndan
daha pahaldr, ancak 1000 kmnin zerinde gemi
tamacl daha ucuza gelmektedir. Mesela
karbondioksidi deniz yolu ile 3000 km tamak ton
bana 25 dolara mal olurken boru hattnn masraf
ton bana 40 dolar olacaktr. lkemizde doalgaz
ve petrol yataklar fazla bulunmadndan bu tama
uzakl ok daha fazla olabilir.
Karbondioksidi yeraltnda depolamann maliyeti
ton bana 0,5-8 dolar arasnda deimektedir. Bu
maliyet genelde tkenmi petrol yataklarn kullan-
mann maliyetidir. lkemizde bu yataklar fazla
sayda bulunmadndan maliyetin st limitten
hesaplanmas daha doru olabilir.
Benzer ekilde karbondioksidi kydan 500 km
teye boru hatt ile tayp denizin altna gndermek
ton bana 30 dolar maliyet getirmektedir. Ayn
ilemi tankerlerle yapmak ise ton bana 15 dolar
tutacaktr.
Dolaysyla, bugn iin, Afin-Elbistan termik
santralnn rettii karbondioksidi tutup, sktrp
borularla Karadeniz kysna tayp, sonra bir boru
hatt ile Karadenizin derinliklerine gndermek ton
bana yaklak 80 dolar bir masraf demektir.
Evde snmak iin 1 kWlk bir elektrikli stc bu problemle ilk defa karlaldnda konulacak
kullandmz ve bunun bir saat boyunca altn kurallar ve karlndaki yaptrmlar fazla dn-
dnelim. Kmrden kazanlan elektrik enerjisi
kullanld zaman eer karbondioksidi tutup depo-
lamak istersek kullandmz bu enerjinin maliyeti
84
6 sent yani yaklak 15 kuru artacaktr. Bu normal
elektrik faturamz zerine dememiz gerekecek en
dk maliyettir.
6.6. Karbon Tutma ve Depolamann Hukuki
Yn
Karbonu tutmak bugn yapmamz gereken bir ilem
olmasna ramen tutulan karbonun yzyllarca
depolanmas ve bu depolama yerinden kamamas
boyunca yaplmas zorunluluu beraberinde dier
ou alanda olmayan hukuki zorluklar getirmek-
tedir.
ncelikle bir yanda depolanan karbondioksidin
szmad devaml kontrol edilmek zorundadr.
Devaml yaplan kontrollarn uzun vadede ciddi
bir ekonomik yk olacaktr. Karbondioksidi
depolamaktan sorumlu olan irket ya da kurulu bu
kontrollarn yaplmasnn ykn de tamaldr.
Bu sorumluluk ise irketin sonu grlemeyen bir
ticari anlamaya imza koymas anlamna gelecektir.
Bu irket gelecekte kapanacak ya da iflas edecek
olursa kontrol ykmllnn nasl srdrlmesi
gerektii tartlan bir konudur. Bu konudaki en
doal ve doru zm bu sorumluluu irketlerden
alp devletlere vermektir. Bunun yerine getirilebil-
mesi iin de devletler depolamay yapan irketten
uzun sre kontrol yaplmasnn bedelini pein
olarak almak isteyeceklerdir. Bu depolama masraf
ekonomik anlamda bu uzun vadeye yaylyor olsa da,
gene de ilk depolama masrafn ciddi anlamda artt-
racaktr. Bu nedenle daha denemeleri yeni yaplan
bir teknolojik modelin alr hale gelebilmesi iin
gerekli olan hukuki dzenlemelerin de acilen yapl-
mas gereklidir. Devletlerde genelde bu kadar uzun
vadede i yapma ve yaptrma anlay olmadndan
meden atlm admlardan oluabilecei iin ileride
toplumlar nemli zarara uratma potansiyeli
tamaktadr.
Dier yandan karbondioksidin tanmas ve depo- Kmr yakma konusunda doal olan ilk tercih
lanmas srasnda beklenmedik ekilde kaaklar kmr yakmadan yeraltnda brakmaktr. Doa
olumas ve bu kaaklarn mal ve can kaybna sebep gneten ald enerjiyi kullanarak atmosferdeki
olmas mmkndr. Tanma srasnda oluabilecek karbondioksidi yeraltna sokmak iin milyon-
kaaklar iin sorumluluk atamak fazla zor olmasa larca yl harcamtr. Bizler gne enerjisinin bu
da, uzun sre depolandktan sonra oluabilecek konsantre halini bulup yakarak son 250 ylda
kaaklar sonrasnda muhatap bulmak zor ve hatta doann milyonlarca yllk emeini harcam
imknsz olabilir. Bu tr durumlar iin normalde olduk. imdi ise yapmaya altmz, aynen
kullanlan sigorta sistemleri de bu kadar uzun vade doann yapm olduu gibi ama ok daha acemice
iin garanti salayamayacandan sorumluluk gene bir biimde karbondioksidi yeraltna depolamak.
devletlere dmektedir. Bu da gerek tama gerekse nsanolunun kendini beenmilii ve bu ii
de depolama noktasnda devletin kontrol sala- doadan daha iyi yapabileceini dnmesi hepi-
yarak konuyu serbest piyasaya brakamayacan mizi insanlk tarihinin belki de en byk problemi
gstermektedir. Bugn iin dnya devletleri karbon ile kar karya brakmtr. Bu problemin zm
tutma ve depolamay gelecein zm olarak lanse olmasa da daha da ktlemesini engelleyecek en
etseler de kendi sorumluluklarnn neler olaca nemli yntem karbon tutma ve depolamadr. Bu
konusunda kafa yormu ve politika gelitirmi yntemin alabilmesi iin teknoloji gelitirilmesi
deillerdir. Bu politika eksiklii retilen teknoloji- yannda bu balamdaki hukuki konular zerinde de
lerle birlikte ksa vadede serbest piyasa karsnda acilen almalar yaplmas gereklidir.
bir zaafa dnerek uzun vadede tehlike yaratabi-
lecek yntemlerin kullanlmasna yol aabilir. Kaynaklar
Rubin, E., Meyer, L., de Coninck, H., Abanades, J. C., Akai, M.,
6.7. Sonu Benson, S., Caldeira, K., Cook, P., Davidson, O., Doctor, R., Do-
oley, J., Freund, P., Gale, J., Heidug, W., Herzog, H., Keith, D.,
Karbon tutma ve depolama teknolojileri kmr Mazzotti, M., Metz, B., Osman-Elasha, B., Palmer, A., Pipatti,
yakan endstriyel sistemlerin srdrlebilmesi R., Smekens, K., Soltanieh, M., Thambimuthu, K.K., and van der
iin tasarlanan yntemlerdir. Bu yntemlerin iler Zwaan, B. Technical Summary. In: IPCC Special Report: Car-
bon Dioxide Capture and Storage. Cambridge University Press,
hale gelebilmesi iin en nemli unsur maddi yapt- Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA (2005).
rmlardr. Bu sistemler havaya saldklar karbon-
dioksidi bir dsallk olarak grdkleri mddete Stocker, T.F., D. Qin, G.-K. Plattner, L.V. Alexander, S.K. Allen,
yeterli lekte karbon tutulmas ve depolanmasn N.L. Bindoff, F.-M. Bron, J.A. Church, U. Cubasch, S. Emori,
P. Forster, P. Friedlingstein, N. Gillett, J.M. Gregory, D.L. Hart-
beklemek hayalcilikten teye gemeyecektir. Tm mann, E. Jansen, B. Kirtman, R. Knutti, K. Krishna Kumar,
endstriyel tesisler atmosfere saldklar sera gazna P. Lemke, J. Marotzke, V. Masson-Delmotte, G.A. Meehl, I.I.
karlk olarak bir cret demek zorunda braklr Mokhov, S. Piao, V. Ramaswamy, D. Randall, M. Rhein, M. Ro-
ve bu ekilde dsallklarn iselletirmek zorunda jas, C. Sabine, D. Shindell, L.D. Talley, D.G. Vaughan and S.-P. Xie,
2013: Technical Summary. In: Climate Change 2013: The Physi-
kalrlarsa karbon tutma ve depolama teknolojileri cal Science Basis. Cambridge University Press, Cambridge, Uni-
iin bir kullanm alan doabilir. Salnan karbondi- ted Kingdom and New York, NY, USA (2013).
oksidin ton bana tutma ve depolama maliyetinin
European Environment Agency. Air pollution impacts from
altnda bir bedel belirlenmesi bu tesislerin tutma ve
carbon capture and storage (CCS). EEA Technical Report, No
depolama yerine cezaya katlanarak salmay tercih 14/2011 Luxembourg: Publications Office of the European Uni-
etmelerine yol aacaktr. on, (2011).

85
 N OTLA R

86
N OTLA R

87
 N OTLA R

88