Professional Documents
Culture Documents
EscoladeDilogodeSo
Paulo
OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo
OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo
HumbertoMariotti*
Averdadeiraviagemdadescobertanoacharnovasterras,masveroterritriocomnovos
olhos.
(MarcelProust)
Estecaptulointencionalmentedidtico,poisnodevemosperderdevistaqueelefazpartede
umlivroescritoparanoespecialistas.Contudo,convmlembrarmaisumavezafrasede
Einstein:importantetornartudotosimplesquantopossvel,pormnomaissimples.No
poderiaserdeoutromodo,alis,quandoseprocurarespostaparaaperguntatantasvezes
formulada:afinal,comopremprticaopensamentocomplexo?oqueprocurareifazerem
seguida.
Desada,esclareamosadiferenaentrecognioeconhecimento.Acogniooatode
adquiriroconhecimento.Oconhecimentooresultadodacognio:atomadadeconscincia.
Osoperadorescognitivosfacilitamacolocaoemprticadopensamentocomplexo.Fazem
comqueraciocinemosdeoutromodoe,comisso,permitemquecheguemosaresultados
diferentesdoshabituais.Suautilizaopermiteestabelecerodilogoentreospensamentos
linearesistmico,isto,facilitamareligaodesaberesoriundosdessesdoismodosdepensar.
Porisso,sotambmchamadosdeoperadoresdereligao.
Osoperadoresforamdesenvolvidosaolongodotempoporautoresoriundosdevrias
disciplinas.Aidiadeapresentloseutilizlosemconjuntocomoinstrumentoscognitivosse
deveaEdgarMorineestpresenteemvriosdeseustextos.Tratasedemeiosdeampliaode
conscincia,sobreosquaisjfaleiemumlivroanterior[i].Agoraosretomodemaneiramais
detalhada.Comisso,procuroseguir,comMorin,ajmencionadarecomendaodePascal:
Trabalharparapensarbem.[ii]
Morinnoopebinariamenteopensamentolinear(quenessahipteseseriavistocomopensar
mal)aopensamentosistmico(queseriapensarbem).Trabalharparapensarbemno,
necessariamente,oopostosimtricodepensarmal:ummovimentomentalqueultrapassao
pensamentolinearmasnooexclui.Significautilizaropensamentocomplexo,que,comoj
sabemos,nooopostodopensamentolinearmasoincluiecomplementa.
Aolongodestelivrofaleimaisdeumavezsobreaspessoasintegradoras,isto,asqueso
capazesdeutilizaropensamentocomplexo.Assinaleiqueessaspessoasnopensammelhor
nempiordoqueasnointegradoras,asquaisconstituemamaioriadapopulao:apenas
pensamdemododiferente.Separtirmosdoprincpiodequeimportanteconservaras
individualidades,adiversidadeeacomplexidadedosmundosnaturalecultural,concluiremos
queanecessidadedaexistnciadepessoasnointegradoraseintegradorasimportanteeno
devedesaparecer.
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 1/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
Vejamosalgumasdascaractersticasdotrabalharparapensarbem,isto,daprticado
pensamentocomplexosegundoMorin:
religasaberesseparadosedispersos
desfazofechamentodosconhecimentosemdisciplinasestanques
procurareunirasdisciplinasqueforamseparadas
(interdisciplinaridade,transdisciplinaridade)
incluiummtodoparalidarcomacomplexidade
buscaacircularidadeentreaanlise(adisjuno)easntese(areligao)
reconhecequeexistemultiplicidadenaunidadeeviceversa
ultrapassaoreducionismoeoholismoereconheceacircularidadeentreasparteseotodo
reconhecequeoclculo,aquantificaoeamensuraosoindispensveiscomomeiosde
conhecimento
admiteeprocuralidarcomaincerteza,aaleatoriedade,aimprevisibilidadeeascontradies
concebeeaceitaadialgica,queincluieultrapassalgicaclssica
compreendeaautonomia,aindividualidade,aidiadesujeitoeaconscinciahumana
chegassuasconclusesediagnsticostendoemcontaocontextoearelaoentreolocaleo
global
buscasempreaconscinciadesolidariedadeeresponsabilidade
temsempreemmenteanecessidadedeaprenderalidarcomoautoengano,osesquecimentos
seletivos,aautojustificaoeaautoindulgncia.[iii]
Osoperadorescognitivostmsidoapresentadosdevriosformas.Asquemostrareiaseguir
resultamdomeutrabalhodeexposio,interpretao,adaptaoecomplementaodasidias
deMorin.Nosedeveimaginlosisoladosunsdosoutros.Tambmnosedevepensarqueum
delessejamaisoumenoseficaz.Aocontrrio,todosestointerligadoseatuamdemodo
sinrgico,emboraemdeterminadascircunstnciassejaprefervelutilizarumououtro.
Oaprendizadodousodessesconceitospodesercomparadoaodamsica.Noincio,como
tocaruminstrumentolendoapartitura.Comaprtica,porm,apartiturasetornadispensvel
eapeaesuaexecuopassamafazerpartedaprprianaturezadoexecutante.
Vistosporessengulo,osoperadoressotambminstrumentosdeautoconhecimento:
capacitamnosapensar,arefletir,aconsiderarosmltiplosaspectosdeumamesmarealidade.
Permitemsobretudoabuscaeoestabelecimentodasligaesentreobjetos,fatos,dadosou
situaesqueparecemnoterconexesentresi.Possibilitamqueentendamoscomoascoisas
podeminfluenciarumassoutrasequepropriedadesouidiasnovaspodememergirdessas
interaes.Tratase,pois,deinstrumentosdearticulao,quenosajudamasairdalinearidade
habitualeenriquecemnossacapacidadedeencontrarsolues,desenharcenriosetomar
decises.Devolvemnosumavisoquehavamosperdidoaolongodepelomenostrssculos
depensamentofragmentado.
Osoperadorescognitivosdopensamentocomplexosoosseguintes:1)circularidade
2)autoproduo3)dialgica(ouoperadordialgico)4)ooperadorhologramtico5)
integraosujeitoobjeto6)ecologiadaao.Examinemoscadaumdeles.
CIRCULARIDADE
Enunciado:
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 2/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
Osefeitosretroagemsobreascausaseasrealimentam.
Apresentao
Acircularidade(ourecursividade)ooperadorfundamental.Osdemaisestomuitoligadosa
ele.Comoacabamosdever,sovariantes,modosdiferentesdeapresentaodeummesmo
fenmeno.Nestetexto,oleitorperceberquemuitosdosexemplosapresentadossereferema
maisdeumoperador.Podeseatdizerqueacircularidadeonicoconceitooperacionaldo
pensamentocomplexo,equeosoutroscincosomaneirasdiversaspelasquaiselesemanifesta.
Porm,pormotivosdidticos,necessriofalardelesemseparado.
Jvimosqueemmuitoscasosindispensvelsubstituiranoodecausalidadelinear(causa
efeito)pelaidiaderelaocircular,nolinear,entrecausaeefeito.Esseoprincipal
movimentodopensamentocomplexo.Seoutilizarmoscomfreqncia,nossanoode
processoseresultadossemodificardemodosignificativo.
Sabemosqueacircularidadeestligadaaduasidiasessenciais.Aprimeiradelasa
ciberntica,introduzidaporNorbertWiener.Asegundaateoriadossistemas,desenvolvida
porLudwigvonBertalanffy.Dopontodevistadopensamentolinearbinrio,arelaocausa
efeitoseresumeadoismomentos:princpioefim.Essemododepensarexprime,porexemplo,
umdosfundamentosdamedicinamecanicista:eliminandoseacausasuprimeseoefeito.Tal
concepofuncionamaisoumenosbememcertoscasos,emespecialnaeliminaode
sintomas.Masestlongedepodersergeneralizada,poisamaioriadasdoenasnopodeser
compreendidanemmuitomenostratadacombasenoconceitodecausalidadenica.Alm
disso,comosesabe,otratamentosintomticoimportante,masnamaioriadasvezesno
resolveoproblema.
Nohfenmenodecausanicanomundonaturalnemnocultural.Ondehouverseresvivosas
relaesserosemprecirculares.Pormaisquepareamlineares,elassonolineares:os
efeitosretroagemsobreascausaseasrealimentam.Comissosocorrigidosdesvios,oquefaz
comqueosciclossemantenhamemfuncionamentoeossistemasseconservemvivos.Omesmo
raciocnioseaplicaasistemasnovivos.VimosqueaessemecanismoWienerchamoude
feedback(retroalimentao).disciplinacriadacomesseconceitoeledenominoude
ciberntica,quepodeserdefinidacomoacinciaqueestudaossistemasdecontrole.Aquia
palavracontroledeveserentendidanosentidodemanutenodeumrumo.
Ossistemascibernticossocirculareseautoreguladores.Seufuncionamentosedpela
constanteadaptaoaoambiente,queporsuavez(nocasodeseresvivos)seadaptaaeles.A
circularidade,oufeedback,traduzacapacidadedeumsistemaparamanterseemequilbrio
diantedasvariaesdomeio.Permitecompararsempreosresultadosdeumaaocomum
modeloprestabelecido.,pois,indispensvelaocontroledeprocessos.Emcasosdedesvios
ouimprevistos,osistemaderegulaoentraemjogoefazcomqueopadrofuncionaldesejado
sejamantido.Nocasodasrelaesinterpessoais,ofeedbacktemumpapelessencial.Paraque
taisrelaessemantenhamharmoniosas,necessrioqueaspessoastroqueminformaes
entresi.Esseintercmbiodefineeestabilizaoscomportamentosecomelesoclimagrupal.Sea
condutadealgumfugiraomodeloconsensualdeconvivncia,seuscompanheirospodemdar
lhefeedbackssobaformadecrticas,aconselhamentoouatitudessemelhantes.
Ofeedbackumfatordeequilbriodinmico.Quandonegativo,elecontrrioaomodoatual
defuncionamentodeumdeterminadosistema.Quandopositivo,tendeamanteresse
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 3/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
funcionamento.Nessesentido,ofeedbacknegativoprocuracorrigireopositivovisaa
conservar.Nesteltimocaso,muitasvezesascoisastendemacontinuarcomoesto,oquepode
levarimprodutividadeefaltadeadaptabilidadedosistema.Emtermosderelaeshumanas,
naprimeirahipteseficaevidenteanecessidadedeintervenescrticas,dodebateedodilogo
paraamanutenodacircularidadeprodutiva.Paratantoindispensvelmanterapluralidade
eadiversidade.Masprecisoevitarqueacrticasejatransformadaematitudefreqente
demaisounica,poisnessescasoselapodegerarcomportamentosdefensivose,assim,
produzirefeitosopostosaospretendidos.
Exemplos
1.Ofuncionamentodocrebrofazemergirosprocessosmentais.Pormeiodalinguagemede
outrasformasdecomunicaoeleschegamsociedadesobaformadeidiaseaes,el
interagemcomosprocessosdeoutrasmentes.Dessemodoconstriseamentesocial,quepor
suavezretroagesobreasmentesindividuais.Estabeleceseumarecursividade,isto,uma
circularidadepormeiodaqualproduzidaacultura.Associedades,osindivduoseasculturas
sofenmenosqueemergemdessacircularidade.Mudanasnosindivduosmudamasociedade
emudamacultura.Ocaminhoinversotambmverdadeiro.
Seoindivduovivenumasociedadeoutrabalhanumaempresaquerespeitamasdiferenasea
diversidade,oconvviosocialgerarcomportamentosdiferenciados.Odebateeodilogosero
estimuladosetudoissoserumafontedeidiasnovasemudanaspositivas.Tratasedeuma
sociedadeouempresaautoprodutoras.Seoindivduovivenumasociedadeoutrabalhanuma
empresaautoritriae,portanto,avessassdiferenasediversidade,oconvviosocialgerar
comportamentospadronizadoseodilogoserdesestimulado.Oresultadoserumgrande
aumentodaresistncianaturalmudana,comaconseqentediminuiodacriatividadee
escassezdeidiasnovas.Tratasedeumasociedadeouempresaqueselimitamareproduzir
modelosprvios.Suaimprodutividadeascondenadesagregao,porqueelasnoconseguem
seautoorganizar.
2.TomemosoconceitodelideranadesenvolvidoporDaveUlrich,JackZengereNorm
Smallwood.[iv]Essesautoresoapresentampormeiodeumafrmula:
Lideranaeficaz=atributosxresultados
Segundoessaconcepo,osresultadosexistemporcausadosatributosdoslderes.Porsuavez,
aexistnciadosatributosgeraosresultados.Osatributosdalideranaproduzemresultadose
osresultadosexistemporcausadosatributosdaliderana.Aspolaridadesresultadose
atributosinteragemecompemumcrculovirtuoso.Estamos,pois,diantedeuma
recursividade,umacircularidadeprodutiva.
3.Outroexemplointeressante,quejhaviasidonotadoporDouglasMcGregor[v]arelao
entreosldereseosliderados.Elanolinear,nosentidodequeoldersinfluenciaeos
lideradosssoinfluenciados.circular:oslderesinfluenciamoslideradoseosliderados
influenciamoslderes.Nosetratadeumarelaoemqueumageeosoutrosrecebem
passivamenteaao,massimdeumacircularidadecomplexa,naqualintervmvariveisque
estonumlado,nooutroenoambiente.Podesedizerqueorelacionamentoentrelderese
lideradoscongruente.Olderseajustaaosliderados,queseajustamaoslderes.
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 4/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
Cabeentoapergunta:ondeocorreofenmenodaliderana?Pararespondla,costumo
recorreraumexercciobaseadonumaidiadofilsofoirlandsGeorgeBerkeley.[vi]Oexerccio
consisteemfazeraumgrupoaseguintepergunta:ondeestogostodama,nafrutaouna
bocadequemacome?ArespostadeBerkeleymuitosimples,eantecipouemtrssculosuma
dascaractersticasessenciaisdateoriadossistemas:ogostonoestnaboca,poisestaporsis
nopodeterpaladaralgumtambmnopodeestarnama,poiselaquandoisoladatambm
nopodetersaboralgum.Ogostosurgenocontatoentreabocaeama.Elesentidopor
quemcome,masproduzidonarelao.umapropriedadeoufenmenoemergente.
Noentanto,noexercciopoucosparticipantesconseguemchegarcomfacilidadeaessa
concluso.Emgeral,aspessoastmessadificuldadeporqueestomaispreocupadascomas
partesdosistema(abocaouama)enopensamnarelaoentreelas.Domesmomodoa
lideranaumfenmenoemergente,quesurgedainteraodeldereseliderados.Essauma
dasprincipaiscaractersticasdeumsistema:aproduodefenmenosnovos(osfenmenos
emergentes)pormeiodaarticulaoedainteraodeseuscomponentes.
4.Aidiadecircularidadeprodutivafoiaplicadapesquisamotivacionalnasempresaspelo
psiclogosocialRensisLikert.[vii]Seuraciocniopodeserassimdescrito:amotivaoproduz
comportamentososcomportamentosproduzemvariveisasvariveissomensuradasos
resultadosdasmensuraeslevamredefiniodascondiesdetrabalhoestaslevama
melhoriasdecomportamento,asquaislevamaumreforodamotivao.
5.Aidiadecircularidadepodeampliaranooderesultados.Vejamoscomo.Comosesabe,
muitasdasatividadeshumanaspodemserexpressaspormeiodaseqncia:
Conceitos>Tcnicas>Resultados[viii]
Numprimeiroinstante,omodolinearcomoelaapresentadanoslevaavlacomoum
processoquetemcomeo,meioefim.Ou,commaisfreqncia,levanosaconsiderarseus
termosemseparado:comoseconceitos,tcnicaseresultadosnadativessememcomum.
Defato,hosquesepreocupamscomosconceitos.Aoadotaressaorientao,nolevamem
contaastcnicasnemosresultados.Reduzirtudoaconceitoslimitarseaumavisode
mundotericaeespeculativa.Htambmquemselimiteautilizartcnicas,semsepreocupar
comosconceitosqueasproduziramesemtomarocuidadodeverificarseusresultados.So
pessoasoperacionais.Emgeral,elasnotmacapacidadereflexivaquesafamiliaridadecom
asteoriaseosconceitospodeproporcionar.Poroutrolado,odesinteressepelosresultadosfaz
comqueaexecuodastcnicasnosejamotivadora.Porisso,poucoprovvelquehajaum
grausignificativodecomprometimentoouresponsabilidadeemrelaoaeles.
Existeaindaumterceirogrupo,compostoporaquelesquesseinteressampelosresultados.
Sopessoasparaquemosfinsjustificamosmeios.Nosepodeesperarqueelastenhammuitas
idiassobrecomomelhorarosresultados,poissuaexcessivapreocupaocomosfinsfazcom
quedesconsideremosconceitoseastcnicas.Isto:perdemanoodecomeoedemeio.
Costumamimaginarquetudojvempronto,eporissonotmcomoavaliarosesforosdos
queparticipamdoprocesso.Mesmonocasodepessoasquesepreocupamcomaseqncia
inteira,ofatodeelasaveremcomoalgoquetemcomeomeioefimdificultaouimpedeque
tenhamnovasidiassobrecomomelhorla.Porisso,limitamsearepetirsempreamesma
linearidade.Noentanto,seformarmosumsistemacomosseuscomponentes,ascoisasse
modificammuito,comosevnodiagramaabaixo:
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 5/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
Conceitos<=>Tcnicas<=>Resultados
Agora,avisocircularesistmicadamesmaseqnciapermitequenotemosquecadaumdos
seustermosretroagesobreosdemaiseosrealimenta.Aidiadecircularidadeampliaa
percepodarelaoentreosconceitos,astcnicaseosresultados.Revelacomoessestrs
elementossefertilizammutuamente,oquefazcomqueosistemaseautoavalieeseauto
organizesemcessar.Mostranosquetudoestligadoatudo,equeaintervenosobrecada
umadaspartesrepercutirnasdemais,isto,notodo.Porexemplo,semelhorarmosos
conceitos,delespoderoseoriginarmelhorestcnicas.Semelhorarmosastcnicas,nos
teremosmelhoresresultados,masessamelhoriaretroagirsobreosconceitoseestimularos
queoselaboramamelhorlos.Damesmamaneira,seavaliarmososresultadosluzdos
conceitosedastcnicas,logodescobriremosqueparaaperfeiolosprecisobemmaisdoque
crticaseatitudessimplistas.
Masissonotudo.Comomostraosegundodiagrama,jnoestamosdiantedeuma
seqncialinear,massimdacircularidadeedasconexesdeumsistema.Porisso,tornase
claroquealmdeintervirnaelaboraodosconceitos,naexecuodastcnicasenaobtenoe
avaliaodosresultados,podemostambmintervirnospontosemqueessestrselementosse
articulam.Aexperinciamostraquequandoseatuanessasinterligaesosistemainteiropode
sermodificado.Parafazeressasintervenes,precisodesenvolverahabilidadedelidarcoma
totalidadesemperderdevistaaspartes,quetpicadopensamentocomplexo.oquese
conseguepormeiodosoperadorescognitivos.
AUTOPRODUO
Enunciado
Osseresvivosproduzem,elesprprios,oselementosqueosconstituemeseautoorganizam
pormeiodesseprocesso.
Apresentao
Ossistemasvivosproduzemeorganizamasiprprios.Soportantoautoprodutoreseauto
organizadores.Defato,sabesequeaolongodavidaasclulasdenossosorganismosmorreme
logososubstitudasporoutras.oqueseobservadeformaespontneaetambmna
cicatrizaodeferimentosenaconsolidaodefraturas.Porisso,dizsequesomosaomesmo
tempoprodutoreseprodutos.Esseprincpiovaleparatodososseresvivoseseusambientes.Os
grupos,asorganizaeseasinstituieshumanasnosoexceo.
Assim,podesedizerqueossistemasvivossoautnomos.Noentanto,comovimosantes,para
manteressacondioelesdependemdeelementosqueestonomeioambiente:ar,gua,
alimentos,informaoeaconvivnciacommaisseresvivosdesuaprpriaespcieedeoutras.
Emvistadisso,possveldizerqueoseresvivossoautnomosmasnoindependentes.De
modoparadoxal,soaomesmotempoautnomosedependentes.Aessacondio,Morindeuo
nomedeparadoxoautonomiadependncia.
Emoutrostermos,osseresvivossoautnomos(autoprodutores,autoorganizadores),mas
dependemdoambienteemquevivem.Arelaoentreeleseoambientededependncia
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 6/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
mtua.Nosculo6o.a.C.,Herclitodefesojsereferiaaessefenmeno.Lembremosumde
seusfragmentos:Paraosventos,mortevemaserguaparaagua,mortevemaserterra
masdaterranascegua,daguavento.[ix]OfilsofoneoplatnicoPlotino,nascidoem205
d.C.,acrescentaqueaquiloqueoscorposproduzemumareproduodesimesmos.[x]Bem
depoisdeHerclitoePlotino,aautoproduoeaautoorganizaosurgemnasidiasdevrios
pensadoresimportantescomoEspinosaeKant.
Assim,arealidadenoumacoisa:umprocessoqueseautoproduz.Combaseem
observaescomoessa,jnosculo19ClaudeBernardhaviaconcludoqueascondiesda
vidanoestonemnoorganismonemnomeioexterior,masnosdoisaomesmotempo.Omeio
produzalteraescontnuasnaestruturadossistemaseestes,porsuavez,atuamsobreomeioe
omodificamtambmdemodoincessante.Tratasedeumcaminhodeduasviasou,melhor
dizendo,deumarelaocircular.
Exemplos
1.Aconvivnciadosindivduosconstituiasociedade.Aconvivnciadasempresascompeo
mercado.Asociedadeeomercado,porsuavez,proporcionamaosindivduosesempresas
umasriedecondiesquelhespossibilitamvivereproduzir.Poroutrolado,impemlhes
restries,regras,regulamentos,quesetraduzemnalegislao,nacobranadeimpostose
assimpordiante.
Oindivduodependedasociedade,maselatambmdependedoindivduo.Asempresas
dependemdomercado,masestetambmdependedasempresas.Emconseqncia,umexcesso
dedesordem(aescassezoufaltaderegulamentos,indicadores,regrasclaras)resultarembaixa
produtividadedasorganizaeseemtambmemmqualidadedevidaparaaspessoas.Por
outrolado,umexcessodeordem,deregrasrgidaseocerceamentodasliberdadesresultaro
embaixacriatividade,poucaprodutividadee,porfim,levaroimplosodosistema.Foioque
aconteceunaUnioSoviticaeemoutrossistemasditatoriais.
2.Nacondiodesistemasautnomos,osseresvivosdeterminamoseucomportamentocom
baseemseusreferenciaisinternos,isto,combaseemsuaestruturaenomodocomo
interagemcomoambiente.Comoindivduosautnomos,precisamoscompetirparamantera
nossaautonomiacomoindivduosdependentes,necessrioquecooperemosparaconservar
essamesmaautonomia.Comoautnomosdependentes,precisamoscompetirecooperar.H
momentosemquenecessriocompetiremomentosemquenecessriocooperar.Comoas
empresassocompostasdepessoas,claroqueesseraciocnioseaplicaaombito
organizacional.Vistadessamaneira,acompetitividadepassaaserumamanifestaode
competnciaenodecompetiopredatria.
OOPERADORDIALGICO
Enunciado
Hcontradiesquenopodemserresolvidas.Issosignificaqueexistemopostosquesoao
mesmotempoantagnicosecomplementares.
Apresentao
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 7/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
Apalavradialticasignificaconversao,dilogoentreposiescontrrias.ParaHegel,toda
idiaumatese,queprovocaosurgimentodeoutraquelheopostaumaanttese.Do
embateentreasduassurgeasntese,quearesoluodacontradio.Asnteseoresultado
dasuperaodatensoentreosopostosteseeanttese.Naconcepohegeliana,as
contradiessempreencontramsoluo:nosoinsuperveisecedooutardeseconciliam
numaunidadequelhessuperior.Asoposiesvistascomoinsuperveis(osparadoxos)seriam
estadosdetransio,quecedooutardeseresolveriamemsnteses.
Apalavradialgicasignificaquehcontradiesquenoseresolvem.Nelas,atensodo
antagonismopersistente.Taiscasosfazempartedacomplexidadenaturaldomundoedeseus
fenmenos.Morinobservaquenemsemprepossvelnemnecessrioresolvertodasas
contradies.Hmuitoscasosemqueprecisoconvivercomelas.Soestadosparadoxais,
inerentesnaturezadossistemasvivos,etentarresolvlosporeliminaoalmdeintilseria
umdesperdciodeenergiamental.So,enfim,opostosaomesmotempoantagnicose
complementares..
Umexemplobvioaconcorrncia.Comomostraaprtica,osconcorrentesquemaisnos
antagonizam,quemaisnosincomodam,soaquelesquenodevemsereliminados,poissua
existnciaumafonteconstantedeestmuloeensinamentos.Afastlosproduziriaum
desequilbrioquemaiscedooumaistardediminuirianossacriatividadee,portanto,nossa
competncia.Pretendersuperarascontradiesquenopodemsersuperadasalmdeingnuo
intilepodeserprejudicial.ComodizMorin,noslugaresemomentosemquenopossvel
superarascontradies,vencerosantagonismoseultrapassarosparadoxos,lqueesta
complexidade.
Parareconheceressassituaeseaprenderalidarcomelas,necessriousaromododialgico
depensar,ooperadordialgico.claroqueelenopretendesubstituiradialtica:seuobjetivo
lidarcomcontradiesquenopodemsersuperadasdialeticamente.Emtaiscircunstncias,o
operadordialgicoprocuratrabalharcomposiesopostaseinconciliveissemtentarneglas
ouracionalizlas.Sehimpassesquenopodemserresolvidosapsumnmerorazovelde
tentativas,issonosignificaquedevamosfingirqueelesnoexistem.Compreendlose
incorporaressacompreensosnossastticas,estratgiaseprticasantesdemaisnadauma
demonstraodebomsenso.
Comosesabe,nosgrupos,organizaeseinstituieshumanosadiversidade,emespecialade
opinies,costumaproduzirumcertograudeconflituosidade.Sejamanifestaoulatente,a
diversidadenodeveserocultadaounegada.Oentrechoquedeidias,opiniese
comportamentosumadasprincipaisfontesdeinspiraoparaacriatividadeearesoluodos
problemasdeconvivncia.Essegrauaceitveledesejveldeconflituosidadenadamaisdoque
oresultadodeoposiesquenopodemserresolvidasemsnteses.Eletraduzacapacidadeque
tmosgrupos,organizaesouinstituiesdebuscarsoluesparasuasdificuldades,semque
paratantonecessitemsempredediretivasvindasdefora.
bvioquecomissonoquerodizerqueosconflitosnoprecisamserresolvidos.Aocontrrio,
justoenecessriosolucionarosquepodemsersolucionadoseissodeveserfeitosemdemora.
Masoquenojustonemnecessrio,sobopretextoderesolvertodososconflitos,reprimir
tambmaconflituosidadecriativa.Emgeral,ansiaderesolvertudocostumaproduziromedo
constante,ainsegurana,adesconfianaparanica,odesprezopelosvaloresdosoutros.Criase
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 8/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
assimumaatmosferadesimulaes,subterfgios,intenesnoreveladasque,ironicamente,
fazaumentaronmerodedesavenasnoresolvidas.
VriosdosfragmentosdeixadospelojcitadoHerclitosoexemplosdooperadordialgico.
Lembremosmaisum:Oantagonismoemtensoconvergentedadivergnciadoscontrrios,
surgeamaisbelaharmonia.[xi]ParaPlotino,aalmaaomesmotempodivisveleindivsvel:
aomesmotempounaemltipla.[xii]Assim,assoluespodemvirnoapenasdaresoluo
dosconflitos,masdatensocriativaproduzidapelascontradiesquenopodemser
solucionadas.
Porm,muitoantesdeHerclitoePlotinojexistiaumanoomuitoclaradomododialgico
depensar.Nafilosofiataosta,osmboloyin/yangexprimeadialgica.Oyinoprincpio
feminino,lunar.Oyangoprincpiomasculino,solar.Osdoisestosemprejuntosesempreem
oposio.Estosempreemtenso,massoinseparveis.Nohsntesepossvelentreeles,
poisamanutenodascaractersticasdecadaumindispensvelmanutenodaordem
naturaldascoisasedaintegridadedossistemasvivos.Asimultaneidadedoantagonismoeda
complementaridadeyin/yangtraduzoequilbrioentreacooperaoeacompetio,aharmonia
entreaautonomiaeadependncia.
Exemplos
1.Morinobservaquequalquersociedadehumanaaomesmotempocomplementar(isto,
cooperativa)eantagnica(incluirivalidades).Nossassociedadessocomunidadesde
cooperao:aspessoasseajudammutuamente,colaboram,associamse.Asempresasfazem
parcerias,jointventures,consrcios.Aomesmotempoelassocompetitivas:aspessoasmuitas
vezessorivais,asempresascompetemnomercado.
2.Oprogressoproduzordem,mastambmproduzdesordem.Nopossvelaumentaraordem
semaumentartambmapossibilidadededesordemeviceversa,umavezqueumapolaridade
contmaoutraemestadolatente.Umgrandepetroleirotransportaoresultadodemuitos
estudosepesquisasqueculminaramcomaproduodopetrleo.Transporta,portanto,o
progressoemaispossibilidadesdele,poisosderivadosdopetrleotminmerasaplicaes.
Mastransportatambmapossibilidadedeacidentespelorompimentodeseustanques,coma
poluiodeamplasreasegrandesprejuzosaomundonatural.Paranofalarnoefeitoestufa,
queocorremesmoquandoopetrleochegasemproblemassrefinariasetransformadoem
vriosprodutos,entreelescombustveisapartirdoquaissogeradasemissesdegases
poluentes.Dessaforma,aoladodoprogresso,desolues,deordem,ospetroleirostambm
transportamoretrocesso,osproblemas,adesordem.
3.Umasociedadequefossescompetitivaseautodestruiria.Umasociedadequefosses
cooperativatenderiaaacomodarse.Nohaveriadiversidade,oposies,debates.Nohaveria
conflituosidade,concorrncia,eporissomesmonohaveriarenovao.Nohaveriaproduo,
sreproduo.Noexistiriamdiferenasediversidade,srepetio,mesmice.Oresultado
seriaadesagregao.
4.Outroexemplo,tambmlembradoporMorin,arelaoentreoindivduoeasociedade,que
aomesmotempocomplementareantagnica.Nohsociedadesemindivduos.Domesmo
modo,pararealizarasuacondiohumana,emespecialpormeiodaculturaedalinguagem,o
indivduoprecisadasociedade.Noentanto,oantagonismoentreasociedadeeoindivduo
inevitvel.Paraseconstituirecontinuarexistindo,asociedadeprecisareprimircertosdesejos
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 9/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
doindivduo.Paraviveremsociedade,oindividuoprecisarespeitarasnormas,leisetabus
sociais.Contudo,aoobedeceraessasimposieselecolaboraparaamanutenodaestruturae
daordemsocial.Portanto,aoquererliberdadeparaexercertodososseusdesejos,oindivduo
antagonizaasociedade.Masaosesubmetersnormasquerestringempartedessesdesejosele
acomplementa.,portanto,aomesmotempolivreecontrolado.Aomesmotempoemque
afirmaoindivduoasociedadeonega.Ou,comodizofilsofoTheodorAdorno,asociedade
umconjuntodesujeitoseanegaodeles.[xiii]Entreasociedadeeoindivduoexistemao
mesmotempoantagonismoecomplementaridade.Eisaessnciadooperadordialgico.
5.Osneurocientistastambmjcompreenderamaimportnciadooperadordialgico.O
pesquisadorV.S.Ramachandran,daUniversidadedaCalifrnia,dizqueopotencialhumanos
visvelselevarmosemconsideraotodasaspossibilidadese,tambm,seresistirmos
tentaodeficaremcampospolarizados(presoslgicadoou/ou)oudeindagarseuma
dadafunocerebrallocalizadaouno.ParaRamachandran,hmuitasprovasdequeno
crebroexistempartesoumdulosespecializadosemvriascapacidadesmentais.Omelhor
meiodeentenderafisiologiacerebralnoapenasinvestigaraestruturaeafunodecada
mdulo,mastambmdescobrircomoelesinteragemunscomosoutrosparaproduziro
conjuntoaquedenominamosdenaturezahumana.[xiv]
Adialgicaprocuralidarcomasvariveiseasincertezasquenopodemsereliminadas.Ao
ensinarnosavivercomosparadoxos,ooperadordialgiconosmostratambmcomo
identificaraspossibilidadeseaslimitaesdaobjetividade,dalgicalinearedaquantificao.
Nossapretensodecontrolartudo,inclusiveoquenocontrolvel,umatentativade
diminuiraansiedadeeainsegurana.Noentanto,aoquerercontrolaroincontrolvel
conseguimosapenasneglotemporariamente.comomanterpressionadaumamola.Quanto
maisenergiagastamosparamantlatensa,maiscansadosficamosemaiselasetornadifcilde
pressionar.Saberdistinguirquandoempregaradialticaequandousaradialgicauma
habilidadedealtovalorestratgico.
OOPERADORHOLOGRAMTICO
Enunciado
Aspartesestonotodo,masotodotambmestnaspartes.
Apresentao
ParadefinirooperadorhologramticoMorinusaametforadoholograma,afotografiaobtida
peloprocessohologrfico.Nessetipodeimagem,cadapontocontmquaseatotalidadedo
objetoreproduzido.Isto,aspartesestocontidasnotodo,masotodotambmestcontidoem
cadaumadaspartesqueoconstituem.Opensamentocomplexo,talcomodesenvolvidopor
Morin,conceituaarelaoentreotodoeaspartespormeiodequatroprincpios:a)oda
emergnciab)odaimposioc)odacomplexidadedotodoc)odadistinomasno
separaoentreoobjeto(ouoser)deseuambiente.
Oprincpiodaemergnciadizqueotodosuperiorsomadaspartes.oquemostrao
fenmenodaspropriedadesemergentes.Umbomexemplosoasligasmetlicas,quetm
propriedadesquenoexistememcadaumdosmetaisqueasconstituem.Outrooqueocorre
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 10/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
quandoumgruposereneparadiscutirumdeterminadoassuntoouproblema.Dasinteraes
queseestabelecemcostumamsurgiridiasnovas,queantesnohaviamocorridoaos
participantes.Asabedoriadeumgrupomaiordoqueasomadassabedoriasdeseus
componentes.
Oprincpiodaimposiodizqueotodoinferiorsomadesuaspartes.Issosignificaqueas
qualidadesoupropriedadesdaspartes,quandoconsideradasemseparado,diluemseno
sistema.Tornamselatentes,virtuais.oqueocorre,porexemplo,emumcoral.Pormais
destacadasquesejamasqualidadesdavozdeumoudevriosdeseusparticipantes,elestmde
restringilasaoqueatotalidadedocoralexige.Numtimedefutebol,pormaishbilquesejaum
determinadojogadorquasesempreeleprecisajogarcomeparaoconjunto.
Ofatodedeterminadaspropriedadesouqualidadesdaspartesseremtornadasvirtuaisem
benefciodotodocaracterizaumarestrioouinibiodestesobreelas.Essefenmenoocorre
emtodarelaoorganizacional:paraqueumaempresapossaexistir,precisoqueelase
imponhaaosseusmembros,quedessamaneiraficamimpedidosdeexerceralgumasouvrias
desuasqualidadesepotencialidades.Comissoessasqualidadesepotencialidadessetornam
virtualizadas,entramemestadolatente.oquetambmocorrequandoosindivduos,emtroca
doacolhimentoeproteodasociedade,sesubmetemssuasregrasenormas.
Oprincpiodacomplexidadedossistemasreconhecequeosdoisprincpiosanterioressoao
mesmotempoantagnicosecomplementares.Porisso,eleestabelecequeotodoaomesmo
tempomaioremenorqueasomadesuaspartes,poisarelaoentre(a)e(b)circulareno
linear.
Oprincipiodadistino,masnoseparaoentreoobjeto(ouser)eoseuambientedizqueo
conhecimentodequalquerorganizaofsicaexigeoconhecimentodasinteraesdessa
organizaocomoseuambiente.Emtermosbiolgicos,oconhecimentodosseresvivosrequer
oconhecimentodesuasinteraescomseusecossistemas.Emtermosorganizacionais,o
conhecimentodasempresasexigeoconhecimentodesuasinteraescomomercado.
Apartepodeseridentificadacomoparte,masnopodeserdesligadadotodo.Oque
percebemospormeiodosnossoscincosentidossocoisasseparadas,masnarealidadeessa
separaonosignificadesligamento.Tudoestligadoatudo.Aessaconclusojhaviam
chegadovriosgrandespensadores.Montaignediziaquetodohomemtrazconsigoainteira
humanacondio.Goetheafirmava:a)oshomenstrazemdentrodesinoapenasasua
individualidademasahumanidadeinteira,comtodasassuaspossibilidadesb)ouniversale
oparticularcoincidem:oparticularouniversalquesemanifestasobdiversascondies.
Nareacientfica,aspercepeseintuiesdessesedeoutrospensadoresnosserepetiram
comoforamconfirmadas.ocasodosestudossobreacomplexidadeeateoriadocaos,que
identificaramochamadoefeitoborboleta,inferidoapartirdepesquisasmeteorolgicas:
pequenasvariaesnumadaspartesdeumsistemacomplexopodemseavolumarelevara
conseqnciasdegrandespropores.NametforadeEdwardLorenz,obaterdasasasdeuma
borboletanoBrasilpodedesencadearumtornadonoTexas.[xv]Porsuavez,oefeitoborboleta
relacionasecomoprincpiodeMach,formuladopelofsicoaustracoErnstMache
questionado,masnoinvalidado,porEinsteineoutros.Emessncia,eledizqueainrciade
umcorpodeterminadaemrelaoatodososoutroscorposdouniverso.Isto:oglobal
influenciaolocaleviceversa.[xvi]
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 11/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
Opensamentocartesianobinrionoslevaavertudosempreemseparadoeaacharnaturala
divisoeaseparao,mesmoquandohevidnciasqueapontamparaocontrrio.Verascoisas
separadasrevelaapenasalimitaodosnossosmeiosdepercepo.Masissonosignificaque
elasestejamdesligadas.Nomundonaturalexisteafastamento,masnodesligamento.Como
dizMorin,oindivduoopontodohologramaquecontmatotalidadedasociedadeeda
espcie,masmesmoassimcontinuasingularenopodeserreduzidoessatotalidade.
Exemplos
1.Adiversidadehumanavisvelcomfacilidade.Noentanto,aquiloqueossereshumanostm
emcomum(aunidadehumana)noperceptvelcomfacilidade.Essaunidadetambmno
podeserconcebidacomfacilidadepornossomodopredominantedepensarque,comoj
sabemos,fragmentador.Porisso,Morinsugerequeprecisoconceberaunidademltipla,a
unitasmultiplex.Tratasedaunidadequecomportaapluralidade.Existeunidadena
diversidadehumanaediversidadenaunidadehumana.Omesmo,claro,ocorreemtodoo
mundonatural.
Aesserespeito,humbelotextodeOrtegayGasset[xvii]quetambmumexemplode
pensamentocomplexo.Ortegacitaumantigoprovrbioalemo:aalturadasrvoresimpedea
visodobosque.Sevejoalgumasrvoresdobosque,noconsigovloemsuatotalidade.O
bosquerealoconjuntoformadopelasrvoresquenopossover.Sepercorroobosque,
tambmnoovejo:tudooquepossoversoalgumasdasrvoresqueoformam.Obosqueest
sempreumpoucomaisalmdeondeestamos,dizOrtega.Aindaassimeleexistecomo
possibilidade:umasomadeatosnossos,nsoconstrumosaoandarnele,aointeragircom
ele.
Asrvoresnonosdeixamverobosque,masporissomesmoqueeleexiste.Amissodas
rvoresquesemanifestam,quesetornampatentes,manterlatentes(ocultas)asdemais.O
quesevescondemastambmincluioquenosev,assimcomoaordemincluiadesordeme
viceversa.Obosqueestlatentenasrvoreseestasestolatentesnobosque.Apossibilidade
daexistnciadobosqueestnasrvoreseapossibilidadedeexistnciadasrvoresestno
bosque.NametforadeMorin,osfiospossibilitamaexistnciadotapeteeeste,aoserdesfeito,
possibilitaaexistnciadosfiosseparados.Omundoprofundotoclaroquantooreal,sque
exigemaisdens,dizOrtega.
Tambmpossvelentrarnobosquesemsentirsepartedele.Nessecasoelenoternadapara
memostrarnemtereinadaparamostrarlhe:euovereicomoummbitoaoqualsouestranhoe
quemeestranho.Nomximo,serumcampodecaaouumesconderijo.Assim,seme
convencerdequenadameligaaobosque,imaginareiquepossodestrulosemqueissotambm
meautodestrua.Comomostraaexperincia,esseequvocomuitasvezesfatalparaosquenele
incorrem.
Aunidadecompreensvelemtermosabstratos,masnemsemprefcildeentendernaprtica.
Jvimosqueessadificuldadesedevenossaincapacidadedeperceberinterligaes.No
entanto,aexistnciadaunidadehumanaquetornapossvelprocedimentoscomocampanhas
devacinao,transfusesdesangue,controledeepidemiascommedicamentosdeampla
aplicaoeoutrasaesdemedicinademassa,providnciaspolticaseeconmicasdeamplo
alcanceeataprpriaexistnciadomarketing.
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 12/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
2.Aquiseinclui,claro,apossibilidadedetransplantarrgos.Essecasotambmum
exemplodooperadordialgico:adiversidadefazcomque,pormeiodeseusistema
imunolgico,osorganismosindividuaisreajamaosrgostransplantados.Masaunidade
humanafazcomquesejapossvelaplicaratodososindivduosastcnicasdostransplanteseos
medicamentosqueseopemrejeio.
Sabemosqueaunidadecontmamultiplicidadeeviceversa.Aunidadedoorganismohumano
facilitaostransplantes,poiscomexceodasdiferenasgenitaistodostemososmesmos
rgos.Adiversidadedificultaostransplantes,poisfacilitaarejeio.Ostransplantesdergos
soaomesmotempopossveiseimpossveis,poispertencercondiohumanaosfacilita.
Entretanto,aspeculiaridadesdosorganismosindividuaisfacilitamarejeio,oquetambm
mostraqueoindivduopodesedestacardotodomasnemporissoperdeasuaindividualidade.
Osmedicamentosimunossupressores,quediminuemapossibilidadederejeiodosrgos
transplantados(apossibilidadededesordem),facilitamaaceitaodessesrgospelo
organismoreceptor(aordem).Aofazeressepapel,elesatuamnarelaoordemdesordem
organizao.
3.Outroexemplodooperadorhologramticoojmencionadoefeitoborboleta.Narea
financeira,sabesequefatoslocalizados(quemuitasvezesnopassamdesimplesboatos)
podemlevaragrandesoscilaesnasbolsasdomundointeiro.Hoje,comaInternetea
globalizaodosmercados,essefenmenosetornouaindamaisevidente.
4.Naculturadasorganizaes,osprincpiosbsicoselaboradospelosfundadores(aschamadas
crenasoucertezasfundamentais)sustentamemotivamcorporaestransnacionaisdemuitos
milharesdefuncionrioseumnmeromuitasvezesmaiordeacionistaseoutrosparticipantes.
Amissoeavisodefuturosoformasdereforarasligaesentreaspessoas.Ligaesgeram
confianaeosentimentodepertenceraumatotalidade.Pensardemodofragmentadorproduz
medoedesconfiana.Noprimeirocaso,oresultadosolidariedade,finalidade,sentido.No
segundocaso,geraseacompetiopredatria,ocadaumporsi,osalvesequempuder.
5.Emcadacluladonossoorganismoestcontido,empotencial,todoonossopatrimnio
gentico.Htambmocasodasclulastronco.Elastmduascaractersticasimportantes:a)
nosoespecializadaseproduzemasiprpriaspormeiodedivisob)podemserlevadasase
transformaremclulasdiferenciadas,comoasquecompemomsculocardacoeasdo
pncreasqueproduzemainsulina.Pensavasequeasclulastroncodesaparecessemnoadulto.
Noentanto,hojesesabequeelaspermanecememcertosrgoscomoamedulassea,os
msculoseocrebro.Nessestecidos,asclulastronco,ouclulasmatrizes,podemser
despertadaseinduzidasaproduziroutras,queporsuavezpodemsubstituirclulasquese
perderam,sejapordoena,desgastenormaloutraumatismos.Essapossibilidadeabrenovose
importantescaminhosparaamedicina,etambmsomaisumaevidnciadequeotodoest
nasparteseviceversa.
Portodasessasrazes,anoodequetudoestligadoatudo,emboraasaparnciaspaream
mostrarocontrrio,fundamental.Essaidiadeveserentendidaelevadaprticanono
sentidomgicooumstico,massimcomograudepragmatismonecessriosaeses
mudanaseficazes.Nosetratadepensaremtermosdeumatotalidadequalnosdevemos
submeter,massimemumsistemacomplexo,doqualfazemosparteequepodemosinfluenciar
comnossoscomportamentosindividuais.
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 13/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
INTERAOSUJEITOOBJETO
Enunciado.
Oobservadorfazpartedaquiloqueobserva.
Apresentao
Paraquenossaobservaofossesempreobjetiva,seriaprecisoqueestivssemossempre
separadosdaquiloqueobservamos.Foidissoqueopensamentofragmentadorconvenceua
muitosdens:dequeobservamosummundodoqualnofazemosparte.Estabelecemos
fronteirasenonosvemosalmdelas.
Apercepoumfenmenoqueacontecenaestruturadosorganismosvivos.Omundoexterno
omesmoparatodosns,masouniversointernodiferedeindivduoparaindivduo.Em
termosfisiolgicos,apercepoocorrepormeiodoscincosentidos.Comomecanismo,elaa
mesmaparatodososindivduosdeumamesmaespcie.Masseusresultadosinternos,
subjetivos,dependemdaspeculiaridadesdecadaum,isto,daestruturaindividual,em
especialadosistemanervoso.Essaestruturacomplexa:emsuaconstituioentramfatores
comoaeducao,acultura,ocontextohistricosocialenossasemoesnumdadoinstante.
FranciscoVarelaassinalouqueestudossobreavisodecoresrevelaramfatosimportantes.
Lembremosalguns:a)ossereshumanosvemomundoemquatrocoresb)ospombosvemo
mundoemcincocoresc)asabelhasvemomundoemultravioletad)osmorcegosnovemo
mundo:interagemespacialmentecomelepormeiodeummecanismosemelhanteaosonar.
Cabe,portanto,apergunta:afinaldecontas,dequecoromundo?razovelimaginarqueele
deveterumaoumuitascores.Mastambmrazoveldeduzirqueovemossegundoanossa
estrutura,isto,deacordocomomodocomoestamosequipadosparavlo.
Dessamaneira,omundoquepercebemosoquepodemosperceber.Japrendemos,como
operadorhologramtico,quehevidnciasdequetudoestligadoatudo.Distanciamento
fsiconoquerdizerdesligamentoreal.Oobservadornoestseparadodaquiloqueobserva,
emborapossaestarmacroscopicamentedistanciado.Portanto,nopodemosvivernomundo
comosenofizssemospartedele.Porestartodosnomesmomundosomosaomesmotempo
sujeitoseobjetos,percebedoresepercebidos.Seaconscinciasempreaconscinciade
algumacoisa,ascoisassosemprecoisasparaalgumaconscincia.
Arealidadeaquiloquepercebemosobjetivaesubjetivamente.oqueobservamoseoque
sentimosepensamosemrelaoaoqueobservamos.Aposturaobjetivareal,masapretenso
dequeseuresultadofinalsejasobjetivonoreal,poisnoexisteconhecimentoemqueno
entremaomesmotempoaobjetividadedoqueseconheceeasubjetividadedoconhecedor.A
percepoumdilogo,umatransaoentreoobservadoreoobservado,entreopercebedore
opercebido.Pormeioapenasdaobjetividadenosepodeconheceromundoreal.Pormeio
apenasdasubjetividadetambmnosepodeconheclo.Paraconhecerarealidade,preciso
estabelecerumarelaocomela,interagir,trocar,conviver.
dasrelaesqueemergemaspercepes.Noencontrodoobservadorcomoobservado,a
nfasenopodeserpostaapenasnoprimeironemsnosegundo.Emqualquerdashipteses,
desviaramosofocodaquiloquenarealidadeconta:ofenmenodaobservao,queuma
relao.Acinciaeoconhecimentonoexistemapenasnasubjetividadedasteoriasdos
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 14/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
cientistasnemnaobjetividadedomundo.Nascedarelaoentreelas.Oconhecimento,sejao
cientfico,sejaodocotidiano,umrelatodessarelao.umatentativadecontarahistria
dela,defalarsobreaspropriedadesnovasquedaemergem.
Ascinciaseasartessomodostambmvlidosdecontarahistriadessaspropriedadesecada
umaofazaseumodo.Apercepodarealidadequenoincluirasubjetividadeser
incompleta.Quandodeterminadascinciasnegamasubjetividade,comissoestonegando
tambmarealidade.Arealidadenoestsnaspartesnemsnotodo.Estnorelacionamento
entreasparteseotodo.
Numadeterminadasociedade,objetivooqueseconvencionouchamardeobjetivo,isto,a
definiodoqueobjetivoresultadeconsensos.Seaobjetividadeumaconstruocultural,
histricaeintelectual,elacontmasubjetividade,pormaisquequeiraexclula.Portanto,
podesedizerqueexisteaatitudeobjetiva,masnoaobjetividadeemsi,vistacomoum
absoluto.
Vivemosnumaculturaparaaqualosresultadossodissociadosdaspessoasqueosproduzem.
Osujeitovistocomoseparadodoobjeto.comoseoserhumanonofizessepartedomundo,
desuaprpriavidae,emconseqncia,desuasaes.Nessacultura,aquiloquechamamosde
resultadosprticossoquasequesoseconmicos,easpessoascostumamseassociartantoa
elesquemuitasperdemsuasidentidadeshumanas.Porissoumaculturaderesultados
desumanizadoraealienante.Asconseqnciasdessefenmenoemtermosderesponsabilidade
scioambientalsobvios,poislevamautojustificaodequetemospoucoounadaavercom
asconseqnciasdenossasaesouomisses.
Exemplos
1.Sedeumladooserhumanopensa,lidacomconceitosabstratos,deoutraparteeletemum
corpoqueestmuitoligadoaomundonatural.Essaposiopodeserampliada.Seamentefaz
partedocrebro,quefazpartedocorpo,quefazpartedomundo,naverdadenemmesmoa
nossadimensomentalseparadadanatureza.
2.Nossapretensodequeaperceposobjetivatemconseqnciasprticas,muitasdelas
desagradveis.Lembremosduasdelas:a)muitasvezes,tratamosaspessoascomocoisascomas
quaisnadatemosaver,eporissorecebemosdelasomesmotratamentob)ohbitodepensar
apenasparafora,demodoobjetivo,fazcomquetenhamosdificuldadesdepensaremns
mesmosetambmdequestionarnossosprpriosprocessosdepensamento.Afaltaou
deficinciadeautoobservaodificultaaautocrtica.Senonosautocriticamos,julgamonos
maiscapacitadosparacriticarsempreosoutroseestes,claro,nospagamnamesmamoeda.
3.Julgarmonosseparadosdaquiloqueobservamostrazpelomenosduasconseqncias
problemticas:a)temosmaisdificuldadedeavaliarasrepercussesdoquedizemosefazemos
b)temosmaisdificuldadederesponsabilizarnospeloquedizemosoufazemos.Aodificultara
assunoderesponsabilidades,aseparaosujeitoobjetonoslevaabuscaracausadenossos
problemasapenasemfatoresexternos,oquepodesignificarquenofundonoqueremosouno
podemosresolvlos.
4.Oobservadormodificaemodificadoporaquiloqueobserva.Vejamosalgunsexemplos
corriqueiros.
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 15/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
Adivulgaojornalsticaepublicitriadeaeseidiasestimulaoaparecimentoea
multiplicaodefatoseidiassemelhantes,comoocorreunocasodosseqestrosdemesde
jogadoresdefutebolocorridosnoBrasilhalgumtempo.
Fatosnovostrazidosluzemmeioacrisespolticas,oumesmosimplesboatos,podem
influirnaeconomiaeemoutrossetoresdasociedade.
Difundirapopularidadedeumadeumapessoa,idiaouinstituiotornaasaindamais
notrias(ouaindamaisimpopulares).dessamaneiraquesemanipulaamentecoletivaese
constroemousedestroemimagenspblicas.Entremuitosoutros,Goebbels,ministroda
propagandadeHitler,valeusedesseartifcio.
Nascampanhaseleitorais,aspesquisasdeintenodevotomuitasvezessoutilizadaspara
manipularaopiniopblicaafavoroucontraesseouaquelecandidato.Servemtambmpara
reverterimpressesfavorveisoudesfavorveis,oucomobalodeensaioparaolanamentode
produtos,serviosecandidaturaspolticas.
Atendnciadesepararemanterseparadososujeito(observador)eoobjeto(oobservado)
implicaopressupostodequeosujeitonofazpartedosistemaobservador/observado.Quanto
maisoobservador(osujeito)insistiremnoparticipar,menospensaremsiprprio.Em
conseqncia,menosconhecerasiprprioemenoresserosuaspossibilidadesdedesenvolver
suashabilidadesepotencialidades.Sequisermosperceberomundorealcomummnimode
confiabilidade,importante,antesdeexaminarumasituaooutentarresolverumproblema,
verificarnossaspretensascertezasemrelaoaoquepretendemosapreciar.Senossamente
estformatadaporumdeterminadomododepensar,elassercapazdeperceberomundoe
tentarentendlopormeiodessepadro.Aquestobsica,portanto,esta:combaseemque
modelomentalvoupensarsobreumadadasituaoouproblema?
ECOLOGIADAAO
Enunciado
Asaescomfreqnciaescapamaocontroledeseusautoreseproduzemefeitosinesperadose
svezesatopostosaosesperados.
Apresentao
Aecologiadaaoumfenmenobemconhecido.Paraaelaboraodesseconceito,Morin
partiudeidiasanterioreseasmodificoueampliou.claroqueoconceitodeecologiadaao
estligadoaodaecologiadasidias.Umavezdesencadeadas,nossasaeseidiaspassama
fazerpartedaaleatoriedade,daincertezaedaimprevisibilidadedoambientenaturalecultural.
Ospoetaseosficcionistaspercebemissocomfacilidade.OescritorMarioVargasLlosa,por
exemplo,observaqueosefeitosdaliteraturasoimprevisveisenuncagovernveisporquema
escreve.[xviii]EopoetaFernandoPessoaescreveu:
Damaisaltajaneladaminhacasa
Comumlenobrancodigoadeus
AosmeusversosquepartemparaaHumanidade.
Enoestoualegrenemtriste,
Esseodestinodosversos.
()
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 16/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
Quemsabequemosler?
Quemsabeaquemosiro?[xix]
Ofatodeumaaoouidiapoderpassarportantasmodificaesedesviosfazcomqueela
possaatmesmovoltarsecontraoseuautor.Hmuitoqueasabedoriapopularjhavia
detectadoessefato:Ofeitioviroucontraofeiticeiro.Passadoomomentoinicial,aaodeixa
depertenceraseuautor.comoseadquirissevidaprpria.Nospodeantagonizlo,
conformejfoidito,comopodetornarseincompreensvelparaele.Essefenmenodecorrede
outro,quepodeserassimdescrito:umaaopodeproduzirsinergiasassinergiasproduzem
outrassinergias,eassimonmerodevariveissetornatograndequelevaimprevisibilidade.
Essaumadasmltiplasmanifestaesdacomplexidade.Osefeitosretroagemsobreascausas
easmodificam.Almdisso,elestambmseinfluenciammutuamenteedessasmltiplas
interaessurgemnovosefeitos,queretroagemsobresuascausaseassimpordiante.
Morinpropsdoisprincpiosparaaecologiadaao,queLiseLafrireampliouparatrs:a)O
nveldeeficciatimadeumaaosesituanoinciodoseudesenvolvimentob)aaono
dependesdaintenoouintenesdeseuautor:dependetambmdascondiespeculiares
doambientenoqualelaacontecec)alongoprazo,osefeitosdasaessoimprevisveis.Tudo
issosignificaque,aointeragircomosmltiplosfatoresdoambiente,umaaoestsujeita
aleatoriedade,imprevisibilidadeeincertezaprpriasdesseambiente.Emoutraspalavras,
elaestsujeitaamltiplasvariveis.
Aecologiadaaosebaseianaobservaodequeocursodahistrianolinear.Ano
linearidadehistricaumamanifestaodacomplexidade,queincluiaordem,adesordemea
organizao.Issosignificaque,comoobservaMorin,todaaoestsujeitaaodeterminismo
mastambmestsujeitaaoacaso.ComodisseohistoriadorFernandBraudel,oshomensfazem
aHistoria,aHistriaosarrasta.
Aecologiadaaoincluiriscos,estesporsuavezderivadosdaimprevisibilidadeada
aleatoriedadeinerentesaomundonatural.HannahArendtescreveuquemuitasaesimplicam
riscosenormes[xx],eopoetaVinciusdeMoraesacrescentouqueprecisoqueestejamos
ntegros,eacontece/queosperigossomximos.[xxi]Oriscotantomaiorquandonos
lembramosdeque,comodizMorin,umaaopodeinverterseupropsitosemqueseuautor
tenhaconscinciadessefenmeno.Eissoofazcontinuaraagiratmesmocontraosseus
prpriosprojetosoudesejos.
Exemplos
1.Asleisgeraisdaecologiaseaplicamaopensamentocomplexoe,claro,ecologiadaao.
Eilas:a)todasascoisasestointerligadasb)tudovaiparaalgumlugarc)todasasescolhas
envolvemcustosd)anaturezarevida.[xxii]Comentemoscadauma.Desada,importante
notarqueemtodasestpresentedemodoimplcitoouexplcitoumprincpiofundamental:a
idiadequesoimportantesnoapenasaspartesisoladas,mastambmasrelaesentreelas.
Nomundonatural,ascoisas,osseresvivoseoambienteseacolhemmutuamenteedemodo
incessante.Portanto,crucialpensaremtermosderelaes.
Tudovaiparaalgumlugarsignificaque,porexemplo,aembalagemdeplsticousadaque
jogamosnaruaounumaestrada,pelajaneladocarropensandoqueassimnoslivraremosdela,
passaafazerpartedacomplexidadedotodo.Efazissodemaneirapoluidora:prejudica
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 17/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
equilbriosdelicados,detalformaqueumdiansmesmosounossosdescendentessofreremos
asconseqnciasdessaagresso.
Aterceiraleiestabelecequenadagratuito:tudotemumpreo,aserpagopornsmesmosou
pornossossucessores.Pois,comodizcomclarezaaquartalei,anaturezasempredotroco,
revidasagressesaqueasubmetemos(masretribuipositivamenteaoscuidadosquelhe
proporcionamos).Orevidesagressespodeacontecerdemodoviolento,tantoemrelaos
catstrofesnaturaisquantosdesavenasentrepessoas.
Sejacomofor,fundamentalnoesquecerobvio:ignorarasconseqnciasdosnossosatos
nosignificaquedeixaremosdeserresponsveisporeles.Querdizerapenasquefugimosa
essasresponsabilidades,queestamosalienadosdensmesmos,dosoutrosedomundo.
Portanto,indispensvelquetomemosconscinciadocomoedoporqudessaalienao.Esse
oprimeiropassodequalqueriniciativademudana.
2.DeacordocomMorin,asidias,teoriasemitologiassocriadosenutridospelamente
humana:osdeusessocriadospeloshomenseterminamporditarlhesasvontades.Defato,
seresmticoscriadospeloshomensadquiremvidaprpriaemtodosossetoresdaexperincia
humana.Porexemplo,RomeueJulietaeOtelo,deShakespeare,eDomQuixoteeSancho,de
Cervantes,sofigurasconhecidaseinfluentes,mesmoporquemnuncaleuseusautores.Esse
fenmenotpicodaecologiadasidias.Commuitafreqncia,asideologiaslevamaspessoas
aofanatismoeaodesvario.Viveseemorreseporcausadelaseaosabordeseusembatescom
outrasideologias.Asidiassoofieldabalanaentreaconcrdiaeadiscrdia,aguerraeapaz.
Sopossudaspelaspessoaseaspossuem,comodizMorin.
3.OutroexemplodaecologiadaaoestexpressonochamadoprincpiodePareto:20%das
aesresultamem80%dosresultadosou,aocontrrio,80%dosresultadosdecorremde20%
dasaes.Issosignificaqueamaioriadasaesqueforaminiciadascomoobjetivodeproduzir
determinadosresultadosseperdemnaaleatoriedade,naimprevisibilidadeenaincertezado
ambiente.Seassimnofosse,100%dasaesresultariamem100%deresultados.
4.Naretricademuitosdoslderesdapoca,aPrimeiraGuerraMundialseriaaguerraque
acabariacomtodasasguerras.AsaesdaPerestroika,deGorbatchev,tinhamcomoobjetivo
reformaraUnioSovitica,maslevaramsuaimploso.NoBrasil,vriosplanoseconmicos
tiveramcomoobjetivoacabarcomainflao,masfizeramcomqueelaaumentasse.
4.Muitasvezes,acorreodoscursosindesejveisdeumaaopodeserinfluenciadapelo
excessodeotimismoepelovoluntarismodeseuautor.Essasinterfernciaspodemdificultarou
mesmoimpedirqueoautordaaopercebaqueelajsetransformouesedesdobrou,eque
essasmodificaesporsuavezestosujeitasinflunciadeinmerasvariveis.Comosesabe,
muitasvezesoslderes,mesmoosmaisesclarecidos,soinfluenciadosporseusassessoresepor
outraspessoas,gruposeinstituies.Issoacabafazendocomqueelesvejamalgodiferentedo
quenarealidadeacontece.Emcasosassim,aecologiadaaoserelacionacomoutro
fenmeno,aqueMorinchamadepercepoalucinatriadoreal.
5.OconsultorJooBoscoLodi[xxiii]fazumaobservaoqueumbomexemplodainfluncia
doambientesobreasaesdaspessoas.Aofalarsobreapresidnciadeempresaseleobserva
que,medidaqueumpresidentechegapertodasoluodeumdeterminadoproblema,percebe
quecadanovaaosuacrianovosproblemas.Osproblemasestonassolues.Aolongo
desseprocessoospresidentes,comoalistodososlderes,aprendemqueasvariveisdo
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 18/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
ambientesurgemeatuamsobresuasaes:osrecursosdisponveis,otempo,asreaesdos
quetmseusinteressessatisfeitosoucontrariados,aabundnciaouescassezdeinformaes
necessrias,aslimitaesoriundasdecompromissosantesassumidoseassimpordiante.Em
suma,elesaprendemquetodaaoacontecenumdeterminadoambienteetemdeinteragir
comasvariveisdesseambiente.Esseexemplotambmdeixaclaroqueaecologiadaao,em
essncia,umfatorquelimitaospoderesdeumindivduo,pormaisamplosqueelessejam.
Tudoissovisto,podeseconcluirque:a)conheceraecologiadaaoesaberlidarcomelaajuda
atomardecisesb)umaao,pormaissimplesqueseja,nodeveserdeixadasuaprpria
sorte.Umaveziniciadaelasedefrontacominmerosdesvios,acidentes,imprevistoseoutras
variveis,asquaisprecisamsercorrigidasoupelomenosatenuadas.Paratanto,seuautordeve
aprenderareconhecereacompanharessesfatores,eestaralertaemrelaoatudooquepossa
interferirdemaneiranegativanessereconhecimentoeacompanhamento.
Notas
[i]HUMBERTOMARIOTTI.Aspaixesdoego:complexidade,polticaesolidariedade.So
Paulo:PalasAthena,2000,pg.89esegs.
[ii]EDGARMORIN.Lamthode6.thique.ParisSeuil,2004,pg.63.
[iii]Id.,ibid.,pgs.6566,commodificaes.
[iv]DAVEULRICH,JACKZENGER,NORMSMALLWOOD.Resultsbasedleadership.Boston,
Massachusetts:HarvardBusinessSchoolPress,1999,pg.3.
[v]DOUGLASMcGREGOR,Leadershipandmotivation:essaysbyDouglasMc
Gregor.Cambridge,Massachusetts:MassachusettsInstituteofTechnologyPress,1966.
[vi]VerJORGELUSBORGESEsseofciodoverso,SoPaulo:CompanhiadasLetras,2000,
pg.12.
[vii]RENSISLIKERT.Thehumanorganization.NewYork:McGrawHill,1967.
[viii]AgradeoaoprofessorHamiltonVillela,daBusinessSchoolSoPaulo,pormeter
sugeridoousodessaseqncia.
[ix]EMMANUELCARNEIROLEO,ed.,Herclito:fragmentos,origemdopensamento.Riode
Janeiro:TempoBrasileiro,1980,pg.69.
[x]PLOTINO.Enadas,III,8/30.
[xi]Id.,ibid.,pg.xx.
[xii]PLOTINO.Enadas,III,2,2.
[xiii]VerEDGARMORIN.Lamthode5.Lhumanitdelhumanit.Lidentithumaine.Paris:
Seuil,2001,pg.155.
[xiv]V.S.RAMACHANDRANeSANDRABLAKESLEE.Fantasmasnocrebro:uma
investigaodosmistriosdamentehumana.RiodeJaneiro:Record,2002,pp.34,35.
[xv]EDWARDLORENZ.ConferncianareunioanualdaSociedadeAmericanaparao
ProgressodaCincia,WashingtonDC,29/12/1979.
[xvi]VerWOLFGANGRINDLER.Essentialrelativity.NovaYork,SpringerVerlag,1977.
[xvii]JOSORTEGAYGASSET.MeditaesdoQuixote.SoPaulo:LivroIberoAmericano,
1967,pg.67esegs.
[xviii]MARIOVARGASLLOSA.Averdadedasmentiras.SoPaulo:ARX,2004,pg.359.
[xix]FERNANDOPESSOA.Oguardadorderebanhos.InObrapotica.RiodeJaneiro:Nova
Aguilar,1999,pg.227.
[xx]HANNAHARENDT.Conditiondelhommemoderne.Paris:CalmannLvy,1961.
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 19/20
26/10/2016 OsOperadoresCognitivosdoPensamentoComplexo|
[xxi]VINCIUSDEMORAES.Poesiacompletaeprosa.RiodeJaneiro:NovaAguilar,1986,
pg.320.
[xxii]ERNESTCALLENBACH,Ecologia:umguiadeBolso,SoPaulo:Peirpolis,2001
(epgrafe).
[xxiii]JOOB.LODI.Governanacorporativa.RiodeJaneiro:Campus/Elsevier,2000,
pg.162.
EstetextocorrespondeaumdoscaptulosdolivrodoautorPensamentocomplexo:suas
aplicaesliderana,aprendizagemeaodesenvolvimentosustentvel.SoPaulo:Atlas,
2007.
HumbertoMariotti,2007
*HUMBERTOMARIOTTI.Consultoremdesenvolvimentopessoaleorganizacional.Professore
CoordenadordoCentrodeDesenvolvimentodeLideranasdaBusinessSchoolSoPaulo.
CoordenadordoNcleodeEstudosdeGestodaComplexidadedaBusinessSchoolSoPaulo.
Blogthis!
BookmarkonDelicious
RecommendonFacebook
ShareonOrkut
ShareonPosterous
Tweetaboutit
Subscribetothecommentsonthispost
Printforlater
BookmarkinBrowser
Tellafriend
OrgulhosamentecriadocomWordPress.
http://escoladedialogo.com.br/escoladedialogo/index.php/biblioteca/artigos/osoperadorescognitivosdopensamentocomplexo/ 20/20