Aristoteles

POLTKA
eviren
METE TUNCAY

ktphaneci

REMZ K TA BEV
Ankara Caddesi, 93 stanbul
BYK FKR KTAPLARI DZS, 22
Birinci Basm Nisan 1975

REMZ K TA BEV Y aynlar

Dizgi, bask, cilt, kapak ve kitap dzeni:

Ykselen M atbaaclk Lim ited irketi, Caalolu - stanbul
 NDEKLER

Politikaya G i r i ...................................... 6
Kitap I. ........................................... 7
Kitap II................................................. 31
Kitap III.......................................................... 69
Kitap IV........................................................ 109
Kitap V. ................................................. 141
Kitap VI. . ............................................179
Kitap VII. . . . . . . . . .195
Kitap VIII................................ 233
i

Politikaya Giri
(Nikom akhosa Ahlk in Sonu)

Bizden ncekiler, yasa-yapma srecini incele

meden braktklar iin, belki bunu bizim ara
trmamz iyi olur. Gerekten, felsefenin nsan
kendine konu alan blmn tamamlamak y
nnden, btn politeia ya da anayasa sorunu
nu ele almalyz. Bizden ncekiler bunun hak
knda birtakm iyi ya da olduka iyi eyler sy
lemi olduklarna gre, ilkin bunlar gzden
geirip deerlendirelim. Sonra, benim Anaya
salar Toplamama bakarak, ne gibi etkilerin
devletleri ve ayr ayr anayasalar iler durum
da tuttuunu, ayrca baz devletlerin iyi yne
tilmelerinin, bazlarnnsa byle olmamalarnn
nedenlerini grmemiz gerekir. Bu konular in
celendikten sonra, En iyi anayasa tr han
gisidir. her birinin dzeni ve yaps nedir, her
biri hangi yasa ve ahlk kurallarna dayanr?
gibi sorular daha kapsayc bir gzle grebi
leceiz, sanyorum. Onun iin, tartmamza
balayalm.
 KTAP I

K endi gzlemlerimiz, bize, h er devletin iyi b ir am ala kurulm u

b ir topluluk olduunu syler. yi" diyorum , nk b t n insanlar
eylem lerinde iyi saydklar eyi elde etm eye alrlar, gerekten.
yleyse, bt n to p lu lu k lar u ya da b u iyi eyi am aladklarna
gre, topluluklarn en st n ve hepsini kapsayan da, en yksek
iyiyi am a edinecektir. Bu, bizim Devlet dediimiz to p lu lu k tu r ve
o topluluk tr n e de siyasal diyoruz. Devlet adam yle devlet, kral
la uyruklar, aile reisiyle ev halk, efendiyle kleleri arasndaki
ilikilerin hep ayn olduunu sanm ak yanltr. A ralarnda yalnz
ca byklk deil, nitelik fark da vardr. B yklk ayra deildir;
b ir adam la birka kii arasnda efendi-kle ilikisi, daha ou ara
snda aile ilikisi, bundan daha ou arasnda da bir krallk ya da
siyasal topluluk ilikisi olduunu syleyemeyiz sanki byk b ir
aileyle kk b ir ehir arasnda hi b ir ayrlk yokm u gibi. Oysa,
krallkla siyasal b ir topluluk ya da b ir y u rttalar topluluu ara
snda bile b ir nitelik fark vardr; b ir kim senin tekilerin stnde
ynetm e gc varsa, b u krallk tr da, ilgili bilim in ilkelerine gre,
y u rttalar srayla hem ynetir hem ynetilirse bu siyasal topluluk
olur, dem ek doru deildir. Sorunu, h e r zam anki ilkemizle, yani
zm lem e yntem i (analitik m etot) uyarnca incelersek, b u apak
ortaya kacaktr. teki bilim dallarnda bileik eyleri artk b-
lnemeyecekleri k ad ar kk paralara ayryorduk; devleti ve dev
letin kurucu elerini de ayn biim de inceleyelim; b u n larn b ir
birinden nasl ayrldklarn ve sz konusu p aralar hakknda ge
erli ilkeler karp karam ayacam z o zam an daha iyi greceiz.

Aristotelesin Platona saldrdn bilmezsek, bu birinci blmden

pek bir ey anlayamayz; yukarda deinilen yanllar, Platon Devlet
kfim V^bntVs) 'n yipmh 'evnir: YSb c v.
Aristoteles, imdi de devletin gelimesini bir biyolog olarak ele
alyor.

Sanyorum ki, teki konularda olduu gibi b u n d a da eylerin ba

ndan doal geliimine bakarsak, sorunu en iyi biim de grm
olacaz, ilkin, teki ei olm adan etkinlikten yoksun kalacak eyler
7
 POLTKA

ift ift birletirilm elidir. rnein, rem e iin erkekle diinin b ir

lii zorunludur, nk teki olm adan b iri etkisiz kalr. Bu, d
nlerek yaplm b ir seme deildir; doann hayvanlara da bitki-
lere de verdii, kendi benzerlerini oaltm a isteinden ileri gelmek
le d ir^ Ynetenle ynetilenin birlem esi de, tp k bunun k ad ar ge
reklidir; bunlarn b ir araya gelm elerinden am a, o rtak gvenlik
lerinin korunm asdr. nk gereken eyleri zekisiyle nceden g
rebilen bir kimse, doaca ynetici ve efendidir, oysa beden gcy
le b u n lar yapabilen b ir kimse doaca kledir, ynetilenlerden bi
ridir. Bundan t r , efendiyle kleyi b irletiren o rtak b ir kar,
vardr.

Erkein kadndan stn bir zeks olduu kendiliinden belli sayl

maktadr, fakat bu byledir diye kle ile kadn zdeletir ilemezler.
Doa, kadnla kle arasnda b ir ayrm gzetm itir. Kadn, ayr
ayr ilere b ak ar ve cm ertlikle b aka baka aralar salar h er
ie yarayan Delphoi ba gibi deildir; b ir ara, birok ileri gr
m esi iin deil de, yalnz b ir tek ii grm esi iin yaplm olunca,
en iyi iler. K adnla klenin ayr ayr ilevlerinde de d urum by
ledir. Baz Yunanl-olmayan (barbar) to pluluklar bunu anlayam az
lar, kadnla kleyi birbirinden ayrm azlar. nk topluluklarnda
doaca ynetecek ya da buyruk verecek b ir blm yoktur; onlarn
toplum u erkek ve kadn klelerden olum aktadr, ite bundan dola
ydr ki, ozanlar b arb arla kleyi zde sayarak, H ellenlerin b a r
barlar ynetm esi uygundur dem ilerdir.

Bylelikle, Aristoteles rklarn ve kiilerin doadan stnlklerine

ve aalklarna inanmaktadr.
lk aile, erkeklerin bu ikisiyle, yani k adnlar ve klelerle b ir
letirilm esinden m eydana gelm iti; ozan Hesiodos, "ilk in b ir ev ve
bir kadn edin ve b ir kz, sabana kom ak iin derken hakldr.
(kz, yoksul adam n klesidir). Doa yasas uyarnca kurulan ve
gnbegn srp giden bu birlik, ailedir; yelerine K harondas: Ek
mek o rtak lar, G iritli Epim enides de: A hrdalar dem itir. Bun
dan sonrak i aam a, kydr: G nlk gereksinm elerin tesinde b ir
amacn karlanm as iin birok evler b irleince ky meydana ge
lir. Bu ilk birlik, genel olarak, oullarn ve to ru n larn evlerinin
eklenmesiyle, doal b ir sre sonucunda oluur. Byle b ir kyn
yelerine, kim ileri "b ir s tten em zirilenler (honogalaktes) derler.
Bu yoldan kurulm u olunca, ynetim i de ister istemez krallk olm
yordu; gnmzdeki baz ulu slar gibi, ehir-devletleri de balang
ta krallkla ynetilm ekteydi. H er evi en yal yesi, deta b ir k ral
8
 KTAP I BLM 2

gibi ynetiyordu; b t n evler topluluu da, a ra la rndaki kan ili

kilerinden t r ayn biim de ynetiliyordu. H om eros b u ataerkil
ynetim i, H er adam n ocuklar ve k adnlar stnde yasa kov
m ak yetkisi v ard r diye anlatr. H om eros bu szyle kylerdeki
topluluklara deil, dank ailelere deinm ektedir, nk eski za
m anlarda dank yerlem eler gerekti, in san lar balangta kendi
leri krallarn ynetim i altnda, yaadklar iin hl biroklar y
le ya tan rlarn da b ir k rallar olduunu sylerlerdi. nsanlar, tan
rlar insan biim inde tasarlad k lar gibi, onlarn yaaylarnn da
kendi yaaylarna benzediini sanrlar.
Son b irlik, eitli kylerden oluan ehir ya da devlettir (polis).
Bununla, hem en h er bakm dan sre tam am lanm tr; kendi ken
dine yeterlie eriilm i ve bylelikle, yaam n kendisini salam ak
iin balam ken, im di iyi yaam salayabilecek b ir durum a gel
m itir B undan dolay, iinden" kt daha eski topluluklar nasl
doalsa, ehir-devleti de ylece yetkinlikle doal b ir topluluk bi
im idir. Bu birlik, tekilerin am acdr ve tu n u n doasnn kendisi
b ir am atr; nk, biz h erh angi b ir eyin yetkinlem e srecinin
tam am lanm rnne o eyin doas deriz insan, ev, aile, her
ey o olmay (kendi doasna erimeyi) am alar. B undan baka,
am a ve son (sonul neden) ancak en iyi olandr; kendi kendine ye-
terlik ise, hem am a hem yetkinliktir.

Gryoruz ki, Aristoteles iin, herhangi bir eyin doa"s, onun

ilk deil son durumudur. Bu sona ynelen byme srecine de Do
a denmektedir.
B undan, devletin doada varolan eyler snfna girdii ve in
sann doadan siyasal b ir hayvan olduu sonucu kar. Dpedz
bahtszlndan deil de doas gerei, ehri, d ev leti olm ayan bir
kim se ya fazla iyidir ya fazla kt, ya insanln altn d ad r ya s
tnde insanln altnda olm aya b ir rnek, H om erosun sayg
szlk eder, soyuna, dzene, ocana diye knad sava dkn
kiidir; byle b ir kim se doas gerei savaa dkn olur, tek ba
na kalm b ir dam a ta gibi hi b ir ibirliine girmez. F akat n
m zdeki, yalnzca b ir ibirlii yapp yapm am a sorunu deildir;
nk besbelli ki, insan arn n ya da topluluk iinde (sr halin
de) yaayan baka herhangi b ir hayvann olm ad anlam da b ir
siyasal hayvandr. ou kez dediimiz gibi, doa hi b ir eyi bou
n a yapmaz; insan siyasal b ir hayvan yapm ak am acyle de, b t n
hayvanlar arasn d a yalnz ona dili, anlam l konum a yetisini ver
m itir. K onum ak ses k arm ak tan olduka ayr b ir eydir; ses
karm a yetisi teki hayvanlarda da vardr, bununla duyduklar
ac ya da hazz anlatrlar; nk gerekten baz hayvanlarn doal
9

*
 POLTKA
gleri, onlarn hem haz ve ac duym alarna, hem de b u duygu
larn birbirlerine ak tarm alarn a elverilidir. Oysa dil, y ararl ve
zararl olan, doru ve yanl bildirm eye yarar. nk insanla te
ki hayvanlar arasndaki gerek ayrlk, yalnz insanlarn iyi ile k t
y, doru ile yanl, hakl ile haksz sezebilm eleridir. te b ir
aile ya da ehri m eydana getiren ey de, b u konularda o rtak b ir
gr paylam aktr.

Aristoteles, besbelli, bize olgusal bir tarih anlatmyor, mantksal bir

yap kuruyor. Bu aada daha da ok aa kacaktr.
stelik, ehir ya da devletin, aileden de, aram zdaki herhangi
bir b ireyden de ncelii vardr. nk b tn, paradan nce gel-
m elidir. El ya da aya tm bedenden ayrn, artk el ya da ayak
olmaz (ancak, nasl ta tan yontulm u b ir el ya da ayaktan sz ede-
biliyorsak, ylece ad k alr geriye). Byle b ir eylem sonucunda, onu
o yapan g ve ilevi yitirm i olaca iin, o rtad an kalkacaktr. Do-
laysyle, b u n lar hakknda ayn szckleri kullanabiliriz, am a ay
n eylerin szn ediyoruz, diyemeyiz. yleyse, devletin h em do-
_al hem jde bireyden nce olduu apaktr^ nk, b ir birey nasl
bir paras ayrld zam an tm yle kendine yeterli olmazsa, o da
tpk teki p aralar gibi b t n le ayn iliki iindedir. Devlet de
diimiz birlie katlm a yetenei bulunm ayan herhangi b ir varlk,
rnein sessiz b ir hayvan ya da [eit arlkta olm ak zere tam
kart] yetkinlikle kendi kendine yeten ve devlete hi b ir gerek
sinmesi olm ayan b ir varlk (rnein, b ir tanr) bunlar, devletin
birer paras deildir. yleyse, t m insanla r arasn d a onlar bu_
orta k la srkleyen doal b ir igd v ard r ve b ir devleti k uran
ilk adam , ok byk y ararlar salad iin vlmeye deer, in san
nasl tam gelime duru m u n a ulat zam an hayvanlarn en iyisiy
se, yasa ve kurallardan ayrlnca da en kts olur. Baedilmei en
g ktlk, silhl olandr; insan hern ek ad ar silhlarn elinde
tu tark en anlay ve erdem e yatkn olabilirse de, bu n lara k art
am alarla silhlarn kullanm as ok kolaydr. Bu yzden, erdem
siz insan varlklarn en vahisi. gn_adalet bilm eyenidir, cinsel tu t
kunluklar ve oburluu bakm ndan da en ktsdr. Oysa, adalet
devletin orta direidir; nk siyasal topluluun tem eli hak'tr ve
hak neyin adaletli olduuna k a ra r verm enin ayracdr.

Aristoteles bundan sonra, Kitap l in geri kalannda oikonom iay

inceleyecektir. Eski Yunancada oikos ev, oikonom ia da ev y
netim i" anlamna gelir; fakat Aristoteles yalnzca aile ekonomisini
deil, daha geni anlamda ekonomiyi de dnmektedir, evin olduu
gibi devletin ynetimini de.
10
 KTAP I BLM 3

ehri m eydana getiren p aralarn neler olduunu aklam tm ,

aile bunlardan b iri olduu iin, aile ekonom isinden balam ak gere
kir. Bu konu, tam b ir ailenin paralarna, yani zgr kiilerle k
lelere karlk olacak biim de alt blm lere ayrlabilir; zmleme
yntem im iz b ir eyi en kk paralarn a ayrnca hepsini incele
m emizi ngrm ektedir. B ir ailenin en kk paralarn a bln
m esi, ift ortaya k artr efendi ile kle, koca ile kar, baba
ile ocuklar. yleyse, b u ilikiden herb irin in ne olduunu ve
nasl olm as gerektiini kendim ize sormalyz. B unlarn ilkini an
latm ak iin "despotluk sz kullanlr; teki ikisine daha kesin
ad lar olm ad iin "kocalk ve bab alk diyebiliriz. Bu n
kabul edelim; fak at drdnc b ir enin daha olduunu gryo
ruz b u o k ad ar nem lidir ki, bazlar onun (ev ynetiminin)
tm n kapladn ne srerler. P ara ileri denilen eyden sz
ediyorum .

Evlilik (kocalk) ve babalk ilikilerinin stnde pek az durulacak

tr (aada, Blm 12de): Aristoteles bu kitapta daha ok br
iki ilikiyi inceler; bunlar, gerek aile gerekse ehir stne kurduu
ekonomi kuram iin zorunludur. Ayn zamanda birbirleriyle de
bantlar vardr; nk yurttalar iin yksek bir yaam dze
yinin salanmas, bunlarn her ikisine birden dayanr. Kimilerinin
gerekten zgr olabilmesi iin, tekilerin kle olmalar gerekir.
Uygar bir halkn kendi kltr kaltmn srdrebilmesi iin, teki
rklar smrmesi ve onlar tm insan haklarndan yoksun brak
mas gerekir. Aristoteles bundan baka bir kar yol gremiyordu.
Bu yolla hangi tem el hizm etlerin yapldn anlam ak iin n
ce efendi ile kleyi tartalm . ou kez yaplan varsaym lardan
balam ak yerine, b u konuyu kavram ann daha iyi b ir yolunu bu
labiliriz, sanyorum . rnein, baz kim selere gre, efendilik etm ek
belli b ir eit bilgiyi gerek tirir ve b u bilgi, b ir evi ynetm ek ya
d a b ir devlet adam yahut b ir kral olm ak iin gerekenin ayndr
bata da deindiim yanl gr! B akalar ise, efendinin k
leyi ynetm esinin doaya aykr dtn, b u ayrm n yalnzca
uylam dan ileri geldiini, nk (efendi ile kle arasnda) doadan
b ir ayrlk bulunm adn ve b u ynetim t r n n zora dayandn
ve onun iin de haksz b ir ey olduunu sylerler.

Mal (mlkiyet konusu) ve ara olarak kle.

11
 POLTKA

4
Mlk ailenin, m lk edinm e de aile ekonom isinin b ir paras
dr; nk belli b ir dzeyde servet olm adan ne yaam n kendisi
ne de iyi yaam olabilir. te yandan herhangi belirli b ir sanat
asndan uygun aralarn varolm as o ii yapm ak iin zorunludur.
Aralar cansz olabilecekleri gibi canl da olabilir; b ir gemi kap
tan cansz bir dm en kullanr, am a gzcs canl b ir adam dr;
nk b ir san atta alan ii, o sanat asndan, iin aralarndan
biridir. Bunun gibi, m lkiyet konusu olan herhangi b ir ey, b ir
kimsenin yaam asn olanakl^ klan b ir ara saylabilir; o kim se
nin m lkiyeti (malvarl) ise, kleleri de iinde olm ak zere, b u ,
gibi aralarn b ir toplam dr; kle ise, b ak a herhangi b ir uak
gibi canl b ir yaratk olduu iin, birok a ralar deerinde b ir
aratr. nk, her aracm z, D aidalos'un yapt heykeller ya da
ozann "kendiliklerinden tan rlarn toplantsna girerler dedii
H ephaistos'un tekerlekli sehpalar gibi, biz syleyince ya da gerek
tiini kendisi grerek ilerini yerine getirebilseydi diyelim, do
kuma tezghnn mekii kendiliinden gidip gelse, lirin m zrab
kendiliinden alsayd, o zam an ne yapm clarn iiye gereksin
mesi olurdu, ne de efendilerin kleye.
Olaan anlam yle a ralar, retim aralard r; oysa m lkiyet ken:
di bana yararldr. Demek istiyorum ki, rnein b ir m ekik kendi
kullanm ndan baka b ir ey retir, am a b ir yatak ya da b ir el
bise byle deildir. stelik, retim ve eylem ayr nitelikte olduk
lar ve her ikisi de ara kullanlm asn gerektirdikleri iin, ara
lar arasndaki ayrlk da ayn nitelikte olm aldr; aralar retim e
uygundur, m lkiyet eyleme. Yaam ise retim deil7eycmdir; onun
iindir ki, m lkiyet konusu olarak kle, eyleme yarayan eyler
den biridir. Bazen, m lkiyet konusu olan b ir eye p ara denir;
nk para yalnzca b ir eyin paras deildir, btnyle ona
baldr, m lkiyet konusu olan b ir ey de byledir. Dolaysyle,
bir kle yalnzca efendisinin^ klesi deildir, fakat btnyle efen-
disinin mlkiyeti altn d ad r d a ; oysa efendi, klesinin efendisidir,
fakat ona bal deildir. Bu gzlemler, klenin doasn ve ilev
lerini ortaya koymu olmal: Doadan kendi kendisinin olm ayan,
bir bakasna bal olan b ir k imse, doadan kledir; b ir kim se
bir mlkiyet konusu olursa, yani ayr b ir varl olan ve p a a m a
am alarna yararl b ulunan b ir ara olursa, (o zaman) b ir baka
snn mal olur.

5
Fakat, acaba doadan b u tanm a uyan b ir kim se v ar m dr, b ir
kimsenin b ir bakasna kle olm as iyi ve hakl b ir ey m idir.
12
 KTAP I BLM 5

h er t rl klelii doaya aykr saym al myz? im di incele

memiz gereken so ru lar bunlar.
Bu sorulara karlk verm ekte, ne kuram sal ta rtm alar ne de
deneysel gzlemler b ir glk karyor. B irinin buyruk vermesi,
b ir bakasnn ise sz dinlem esi olgu suna ilkece kar konamaz;
b u hem zorunlu hem de faydaldr. G erekten, baz eyer daha
doduklar anda byle ayrlm lardr: B azlar ynetecekler, baz
lar da ynetileceklerdir. Bu yneten-ynetilen ilikisinin birok
eitleri vardr* ve bu ilikilere h er yerde rastlan r. Srekli ya da
kesintili elerden oluan ve sonuta o rtak b ir birlii olan h er
eyde, yneten-ynetilen ilikisi ortaya kar. Bu b t n doalar
gereince, zellikle canl y aratk lard a grlr**; canl y aratk ilk
nce zihin ile bedenden oluur, bu n lard an birincisi yneten, kin
cisi ynetilendir. Doal bym eye bal herhangi b ir olguda bizim
hep doann kendi biim lerine bakm am z ve gzlemlerimizi yozla
m (bozuk) biim lere dayandrm am am z gerekir. Onun iin, bu
balam da da zihince ve bedence iyi d u rum dadr, zihninin bedenini
ynettii apak grlen b ir insan dnm eliyiz. K art durum a,
yani bedenin zihni ynetm esine ise, b u kendi iinde k t ve doa
ya aykr b ir ey olduu iin, k t in san lard a ya da kt koullar
iinde bulunan insanlarda rastlan r. B ununla birlikte, dediim gi
bi, ynetm e ya da buyurm a gcnn kullanlm asn, b ir efendinin
m utlak olan ve m utlak-olm ayan ya da anayasal ynetim inin h er
ikisini birden, ilkin canl y aratk lard a grrz. Zihnin beden s
tndeki ynetim i (efendinin klesini ynetii gibi) m u tlaktr; zek
ise tu tk u lar (devlet adam nn y u rttalarn ya da k raln uyruklar
n ynetm esi gibi) anayasal olarak ve kralca ynetir. B tn bun
larda, beden iin zihin tarafndan, doalarm zn duygusal blm
iin de akla sahip olan blm , yani zek tarafn d an ynetilm e
nin hem doal hem de uygun olduu ak tr. B unun tersinin ol
m as, h a tta ikisinin eitlii ise hepsi iin zararldr, in san la teki
hayvanlar arasnda da byle olur; nk evcil hayvanlar, doadan,
vah hayvanlara oranla daha iyidir; on lar iin de insanlar ta ra
fndan yneltilm ek daha faydaldr; nk bylesi hi olmazsa, g
venliklerini salar. Yine, erkekle dii arasnda, nceki doadan s
tn, beriki aa ve u y ru k tu r . Bu genel o larak tm insanlk iin
de geerlidir. B undan tr, diyebiliriz ki, iki insan topluluu ara-

* Ynetmenin (egemenliin) nitelii, daha ok uyruklarn niteliine dayanmaktadr;

insan ynetme, hayvanlar ynetmeden daha yksektir; nk daha iyi olanlarn yap
t i ya da daha iyi olanlardan kan i, daha stn bir itir; yneten-ynetilen ili
kisini de, bu ilikiye giren insanlar yaratr.
** Bylesi cansz yerlerde de varolabilir; rnein, mzikteki bauyum. Fakat bu nokta
konu dnda kalyor.

13
 POLTKA

snda, zihinle beden ya da insanla hayvan arasndaki kadar geni

b ir ayrlk olan her yerde, jle ri bedenlerinin kullanm ndan ibaret
kalan ve kendilerinden daha iyi birey beklenemeyecek olanlar, ben
ce, doadan kledir. Sz edilen b enzerlerinde olduu gibi, onlar
in de bylelikle ynetilm ek ve uyruk olm ak daha iyidir.
yleyse, doadan kle b ir bakasna ba olabilen, dolay-
syle de bal olan ve akl yrtm e yetisinden anlayacak kad ar pay
alan, am a ona sahip olacak k ad ar pay a lmayan b ir kim sedir. te
ki hayvanlar, sahiplerine akllarn ileterek deil, sz dinleyerek
hizm et ederler. Klelerin kullanlm as da, evcil hayvanlarnkinden
hi ayrlmaz; biz h er ikisinden de bedensel gereksinm elerim izin
giderilm esinde yararlanrz. Bu durum da, doa zgr kiilerle k
lelerin bedenlerini ayr ayr yapm ay am alam tr: Kleler, zo
runlu kol ileri iin yeterince gl, zgr kiiler ise bu eit i
lere yarayam ayacak biimde, dim dik, am a b ir devlet yurttann
yaam iin, savala bar arasnda blnen b ir yaam iin pek
uygun olarak yaratlm tr. F akat doann am ac byle olabilirse
de, tersi sk sk grlm ektedir. zgr kiilere yakr b ir bedeni
olan, am a zihni olm ayan yahut zihni uygun olm akla birlikte be
deni uym ayan insanlar vardr. uras kesindir ki, bedensel gr
nm leri tan r heykellerinin insanst byklklerindeki ayn s
tnl gsteren insanlar olsayd, insanln geri kalannn onlarn
kleleri olm as gerekeceini herkes kabul ederdi. Bedensel st n
lk" bakm ndan bu fark gzetme doru olursa, zihin stnl
ynnden byle b ir ayrm haydi haydi geerli olur. F akat zihnin
niteliini grm ek bedenin niteliini grm ekten ok daha zordur.
yleyse, apak, doadan bazlar zgr bazlarysa kledir ve bun
lar iin, klelik etm ek hem doru hem de uygundur.

Aristoteles, kleliin doallm gerekten kantlayamadnn pek

l farknda olmal. Benzetme yoluyle getirdii kantlarn zayfln
dan baka, doann insanlarla hayvanlar arasndaki ayrm belirgin
ve gzle grnr kld halde, zgr kiilerle kleler arasnda by
le yapmadn teslim etmek zorunda kalmtr. Aristotelesin sa
vunduu gr, her toplumda aa kesecek ve su ekecek birileri
olmak zorundadr, demeye geliyor; bu gibi iler, doadan kol i
leri iin en uygun yaratlm kimselerce yaplmaldr meerki,
bir Daidalos ya da bir Hephaistos elverili bir otomat [ makine ] sa
lasn.
Bundan sonraki blmde, Aristoteles, Kuvvet, H aktr gr
ne alacak kadar yaklamaktadr: Sava tutsaklarnn kle edilme
lerine her trl kar k, duygusallktan baka bir ey deil, diye
elinin tersiyle itiyor.

14
 KTAP I BLM 6

te yandan, kar gr tu tan larn b ir noktaya k ad ar hakl ol

duklarn grm ek g deildir. Klelik ve kle" szleri iki
ayr anlam a gelir. Ben doal kleliin szn ediyordum , fakat
b ir de yasalardan ya da uylam lardan ileri gelen klelik vardr.
Bu, savata ele geirilen b t n ganim etlerin, yasal olarak, onlar
kazanann m al saylm asn ngren b ir uylam a dayanr. Birok
hukukular gerekte, iddeti snrlam as gereken yasaya aykr ol
duunu ne srerek, bu hakka kar karlar. Onlara gre, b ir kim
senin b ir bakasnn iddet ve st n kuvveti karsnda alt olduu
iin onun m al haline gelmesi savunulamaz. Daha bakalar bunda
b ir saknca grmezler; hukuk uzm anlar arasnda h er iki gr
tu tan lar vardr. Bu gr ayrl ve dnce dalgalanm alar, "s
t n sznn anlam ndan kaynak alm aktadr. Hi kukusuz, buy
ru k verm e durum una erien ve bu nedenle de kuvveti en iyi bi-
imde kullanabilen, b ir bakm a erdem ya da yetenektir; zaFer lcaza-
nan da, b ir eit erdem de st n olduu iin zafer kazanm tr.
nn iindir ki, kuvvetin kendisine zg b ir erdem den yoksun
bulunm ad anlalyor; asl atm a, hakkn ne demek olduu
konusunda kar bazlar, hak bu balam da insan duygulardr
diyorlar, tekileriyse hakkn daha kuvvetli olann egemenlii an
lam na geldiini sylyorlar. B urada b ir uzlatrm a olana yok
tu r; grlerden birine dayanan kantlarn, k art yan iin hi b ir
geerlii ya da inandrclk gc olmaz ve bizi, "erdem de st n
olan ynetecek ve efendi [egemen] olacaktr" ilkemizi yadsm aya
gtrr.
Bazlar (tutsaklktan) kle olm ann, salt yasal olduu iin, iin
de b ir hakllk esi tadn ne srerler; fak at bunu h er zam an
sylemezler, nk b ir kez sava grnn adaletsiz olm as pekl
m m kndr. Sonra, kle olmay hak etmeyen b ir kim se iin kle
deyim inin kullanlm as yerinde olmaz; yoksa, kleler ve kle o
cuklar arasnda, tu tsak dp satlan en soylu kiilere bile ra st
layabilirdik. Bu nedenle, byle insanlara kle demez, bu deyimi
yalnz b arb arlar iin kullanrlar. Fakat byle yapm akla, gerekte
uylam la kle olan deil, bizim balang noktam z olan doadan
kleyi tanm lam aktadrlar; bizim yukarda sylediimizin z uy
du ki, baz kim seler h er yerde kledir, baz kim seler ise hi b ir
yerde kle deildir.
Ayn ey soylu domu olanlar iin de dorudur: Soylular,
kendilerini yalnzca kendi halklar arasnda deil, h er yerde yk
sek doumlu saydklar halde, Yunanl-olmayanlarn soyluluunu
yalnzca b arb ar lkelerinde geerli sayarlar. Bununla, zgr
ln ve soyluluun iki derecesi olduunu kabul etm ektedir-
15
 POLTKA

ler: B iri m utlak, teki greli*. Fakat bu grelilik esini iin iine
sokm akla, kleyle zgr kii, soylu olanla olm ayan arasndaki ay
rm iyilik (erdem) ve ktlk stne dayatm oluyorlar. nk
insann insandan, hayvann hayvandan doduu gibi, iyinin de iyi
den doduuna inanyorlar. Fakat, doa'nn am ac ou kez bu
olsa bile, bunu gerekletirem em ektedir. yleyse, gr ayrlna
hak verdiren b ir tem el bulunduu aktr: B ir yandan, bazlarnn
doadan kle, tekilerinse zgr olduunu syleyemeyiz; te yan
dan baz durum larda b irinin kle, tekinin efendi olm asnn hem
uygun hem de adaletli olduu durum larda bu ayrm gerekten
yaplr ve nasl ynetm e ve ynetilm enin h er durum da doal ni
teliklere dayanm as gerekirse, efendi olm ak da yledir. nk, eer
efendilik etm e ii k t yaplrsa, h er iki yann da karm a aykr-
dr; nk para ile btnn, ru h la bedenin karlar zdetir;
kle ise b ir anlam da efendisinin b ir parasdr, onun bedeninin
canl, am a ayr b ir paras gibidir. Yine bu nedenle, efendiyle kle
doadan bu ilikiye uygun klnm olunca aralarn d a karlkl b ir
sevgi duygusunun bulunm as faydaldr. F akat klelik durum u zor
kullanlm asndan ve tarttm z, tu tsak larla ilgili uylam dan ileri
gelince, taraflar doadan bu ilikiye uygun klnm olmazlar.

B tn bunlardan aka^ anlalm aktadr ki, efendinin klesi-

m ynetmesiyle siyasaf ynetim arasnda b ir ayrihk vardr. Baz
la rn n sand gibi, b t n ynetim biim leri b ir deildir. zgr
kiilerin ynetilmesi, doadan, klelerin ynetilm esinden ayrdr;
b ir ev h alknn ynetim i monarkhia'dr, nk h er evin b ir tek
yneticisi vardr; J r devletin ynetim i ise, zgr ve eit insanlar
stnde b ir ynetim dir. B ir kimseye ne bildiinden t r deil,
dpedz ne olduundan t r efendi denir; kleler ve zgr kiiler
de byledir. Bu, efendilik bilgisi ya da klelik bilgisi diye b ir ey
olm az, dem ek deildir. cret karlnda (kle) ocuklara evdeki
devlerini reten Sirakuzal adam n yapt eitim, ikinci t r bil
giye b ir rnek olabilir; byle b ir renim , pekl alk ve teki
ev hizm etlerini de kapsayacak biim de geniletilebilir. nk baz
lar aalk, bazlarysa daha saygdeer, birok eitli iler var
dr; atasznn dedii gibi, "kle kleden, efendi efendiden s
t n d r, yani her iki topluluun iinde tm yeler birbirine eit
deildir. Klelik bilgisinden efendilik bilgisine dnecek olursak, bu
nun klelerin nasl kullanlacan bilm ekten olutuunu syleye-

* Theodektesin bir oyununda, Helenaya yle dedirtilir: Her iki yandan da Tanr
soyundan gelen bana kle demeyi kim doru bulabilir?.

16
 KTAP I BLM 8

biliriz; nk b ir kim se kle edinm ekle deil, onlar kullanm akla

efendi olur. F akat kle kullanm a bilgisi, byk b ir nemi ya da
saygdeerlii olan b ir bilgi t r deildir, nk bu, kleleri na
sl yaplacan zaten bilm eleri gereken devlerine yneltmeyi bil
m ekten ibarettir. Dolaysyle, durum lar elverili olan efendiler, bu
grevi stlenecek b ir bakc tu tarak kendilerini devlet ilerine ya
da felsefeye verirler. Kle edinm e bilgisi ise bunlarn h er ikisinden
de ayrdr; bunun gerek ve zgr yolu, yam aclk ve avclkt.

Kle sahibi olmak, teki mlkiyet trlerini edinmenin yan sra

incelenmelidir. Fakat Aristoteles iin, geimin temeli alma deil,
m lkiyettir. Ne var ki, ev halknn gerek imdi gerekse gelecekte
yeterince yiyecei olmasn salamak, ev ynetiminin bir parasdr;
onun iin, sk sk yeni kaynaklar eklemek gerekir bylelikle pa
ra kazanma sanat ortaya kar. Aristoteles, kazan iin almann
ev ynetiminin bir paras olup olmadna emin deildir, fakat
bunu kesinlikle ayr bir ey saymaktadr. Aristoteles'e gre, belli
bir noktada mlkiyet sahibi olmann yurttaln zorunlu bir ko
ulu olduunu hatrlarsak, bunun siyasal nemi aka anlalr.

im di de, kle, m lkiyetin b ir paras olduuna gre, yine her

zam anki zmleme yntemim izi izleyerek, genellikle m lkiyet edin
meyi ve para kazanm ay inceleyelim. Sorulacak ilk soru u olabi
lir: P ara kazanm ak ev ynetimiyle ayn ey m idir, onun b ir p a r
as m dr, ya da ona yardm c b ir ey m idir? Eer yardm c b ir
eyse, bu, m ekik yapm ann dokum acla ya da tun dkmenin,
heykelcilie yardm c b ir ey olmasyle b ir m idir? nk bu ikisi
ayn biim de yardm c olm azlar; biri aralar salar, tekiyse m al
zemeyi yani, b ir r n n kendisinden yapld eyi: Dokumac
iin yn, heykelci iin tun gibi. Ev ynetim inin para-kazanm ayla
ayn ey olm ad besbellidir: B irinin devi (malzeme) salamak,
tekininse kullanm aktr; nk evde olan, evi ynetm eden baka
hangi etkenlik kullanacaktr? F akat p ara kazanm ak, ev ynetm e
nin b ir paras m dr, yoksa bsb t n ayr b ir etkenlik eidi m i
dir? Para kazanann ii, evresine bakp, hangi kaynaklardan
para ve m lkiyet edinilebileceini grmekse, bu, tartlacak bir
sorundur.
M lkiyet ve servet ok geni kapsam l deyim lerdir; onun iin,
iftilikten hem r n edinmeyi hem de bu rnleri saklam ay an
larsak, iftiliin m lkiyet-ynetim inin b ir paras m, yoksa ayr
trden bir ey m i olduunu b ir ilk soru diye ne srebiliriz. Fakat,
2 17
 POLTKA

yiyecek elde etm enin ayr ayr birok biim leri vardr; b u ise, gerek
hayvanlar gerek insanlar iin farkl birok yaam biim leri dem ek
tir: Yiyeceksiz yaam olm ad gibi, beslenm e ayrlklar da farkl
yaam trleri m eydana getirm itir. nk, baz hayvanlarn sr
halinde, tekilerin dank yaam alarna, kim ilerinin etyiyici, kim i
lerinin otyiyici olm alarna, daha bakalarm nsa ne b u lu rlarsa ye
m elerine yol aan, hep beslenm e-alkanlklarndaki ayrlklardr.
Bu nedenledir ki, doa onlarn besinlerini bulm alarn kolaylatr
m ak iin herbirine ayr ayr yaay biim leri verm itir. Yine, hay
vanlarn hepsinin ayn yiyecei sevmeyip doalarna gre baka ba
ka beenileri olm asndan tr, etyiyici hayvanlarn olsun, otyiyici
hayvanlarn olsun ayr trlerin in yaay biim leri de kendi arala
rnda birbirinden ayrdr. B unun gibi, insanlarn arasnda da b ir
ok yaay eitleri vardr: nce gebeler (obanlar) gelir, bu n lar
en az alrlar, nk evcil hayvanlardan en az em ek ve en ok
rahatlkla yiyecek elde edilebilir, fak at hayvanlarn taze otlaklara
gtrlm eleri gerekince, bu insanlarn da, deta gezici b ir iftlik
iletir gibi, onlarla birlikte gitm eleri gerekir. Sonra avclar, daha
dorusu yakalayabildikleriyle geinenlerin hepsi gelir: B unlarn ba
zlar dpedz yam alayclardr, tekileri b ir gln, b ir batakln,
bir nehrin ya da denizin balkl b ir blm nn yaknnda yaam a
lar gereken balklardr; daha bakalar, kulardan ve vah hay
vanlardan geinirler. nc ve en byk snf to p rak tan ve top
rak ta yetitirilen rnlerden geinir.
yleyse, geim salam ann belli bal yollar, yani ticaret ya
da deitokua bam l olmayp da kendi kendilerini srdren tr-
ler, bunlardr: Gebelik, tarm clk, yam alayclk, balklk, av-
clk. B iroklar b u nlarn bazlarn b irinin salayam adklarn te
kinden katp tam am layarak birletirm ekle yeterince m u tlu b ir ya
am srerler; rnein, gebeliin yamalayclkla, tarm n avc
lkla birletirilm esi vb. Bu insanlar, dpedz gereksinm elerinin on
lar zorlad gibi yaarlar. Bu kendi kendine bakm aya yetecek bi
imde yaam a olanan, doa besbelli ki, doduklar anda olsun
tam gelikinlik alarnda olsun tm yaratklarna verm itir. Baz
hayvanlar, rem elerinin en banda, yavrularna b u n lar kendi ken
dilerine salayabilecekleri aa gelinceye kad ar yetecek besin ve
rirler; rnein yavrularn k u rtu k lar ya da y u m u rtalar olarak ya
pan hayvanlar. Y avrularn canl olarak douran hayvanlarnsa, ken
dilerinde uzunca b ir sre yeterli besin bu lu n u r yani, bizim st
dediimiz besin. Doa, tam bydkten sonra da onlara besinle
rini salar; nk b ir kez bitkilerin hayvanlar iin, ikinci olarak
da tm teki hayvanlarn insanlar iin varolduuna inanmamz
gerekir evcil hayvanlar, insann onlardan salayabilecei besinin
yan sra, kullanabilecei gibi kullanm as iin, vah hayvanlarn da
18
 KTAP I BLM 9

hepsi deilse bile ou, yiyecek olarak ie y arar ve baka bakm

lard an kullanlr; kendilerinden giyecekler ve aralar yaplabilir.
Doann am asz b ir ey yaratm adna, bou bouna b ir ey yap
m adna inanm akta haklysak! doa tm eyleri zel olarak in san
iin yapm olm aldr. Buna gre, avcln da b ir parasn mey
dana getirdii sava sanatnn m lkiyet edinm e yollarndan biri
olm as doanm tasarsnn b ir parasdr; Bu sanatn, gerek v h f
hayvanlara, gerekse doadan yneltilm ek iin yaratlm olduklar
halde boyun emeyen insanlara kar kullanlm as gerekir; nk
doadan hakl olan sava t r budur.

Bylelikle, Aristoteles aa halklardan kle yamalamann doal

bir ey olduunu kantlamak iin yaam srdrme (geim salama)
gerekesine bavuruyor.
yleyse, m lkiyet edinm enin b ir t r olan geim salama, do
aya uygundur ve ynetim ekonom isinin Bir parasdr; Buna g-
re, kaynaklar yaam ak iin faydal ya da zorunlu olm alarndan
t r biriktirilebilecek kaynaklar- ya bandan~Tazr Bulunmal
ya da Bu edinm e sanat onlar salam aldr. Ele aldmz rg t
ev de olsa, devlet de olsa, bu dorudur. Ben, gerek anlam da zen-
ginliin, ite byle m lkiyet kavram larndan olutuuna inanyo-
rum . nk iyi b ir yaam iin yeterli mal Bamszl yaratacak
Bu eit m lkiyetin tu tar, Solonun dnd gibi, snrsz de
ildir. Solon iirlerinden birinde: nsanlarn zenginliine snr kon
m am tr der. F akat b ir snr vardr; zenginlik b ir a ratr ve nasl
her sanatn aralarnn kullanm larnn snrlar varsa, onun da y-
ledir: Gerek byklk gerekse sayca kullanllnn snrlar var
dr. Servet b ir ailenin ya da b ir devletin ynetim inde kullanlacak,
b ir aralar toplam dr. Onun iindir ki, b ir evin ya da b ir ehrin
banda bulunanlarn doal devi olan belli b ir eit m lkiyet edim
me olduu aktr; bunun niin byle olduu da aktr.

Servet, kendisi bir ama olarak deil, ancak geim salamak iin
edinilmelidir. Aristoteles, yine para-kazanma (hrem atistike) szn
kullanmaya balyor, fakat bunun en ok doru bulmad s
nrsz. zenginlikler ardnda koulmasn anlattm belirtiyor; ama
bu sz tutarl alarak hep ayn anlamnda kullanmyor. Bu kav
ram, bir evin ya da devletin ynetimine deil, ticaret etkenliine
ilikindir.
9
Fakat, genellikle ve gayet hakl olarak p ara kazanm a diye adlan
drlan b ir baka m lkiyet-edinme t r daha vardr; servetin ya
19
 POLTKA

da servet edinm enin snr olm adnn dnlm esi de, bundan
trdr. Bu, biraz nce incelediimiz edinme biim ine yakndan
benzedii iin, biroklar ikisinin b ir ve ayn ey olduunu sanr
lar. B irbirlerinden besbelli ok ayr olm am akla birlikte, ayn de
illerdir; biri doaldr, teki deildir. Bu teki t r insana doal
olarak gelmez; insann onu deneyle edinm esi gerekir. Tartm am
za yle balayalm : H er eya ya da m lkiyet konusu iki ie ya-
rar; bu kullanm larn ikisi de o eyin kendi kullanm lardr, am a
benzer kullanm lar deildir; nk b u n larn biri sz konusu e
yann yerli yerinde kullanldr, teki deildir. rnein, b ir ayak;
kab ya ayaa giymeye y arar ya da b ir baka eyle deitirmeye.
H er ikisi de, ayakkabnn kullanm lardr; nk o ayakkaby, b ir
ayakkab isteyen birine verip karlnda p ara ya da yiyecek alan
b ir kim se bile, ayakkaby ayakkab olarak kullanm aktadr, am a
gerekten yerli yerinde kullanm am aktadr, nk ayakkab asl de-
itoku amacyle yaplmaz. Ayn ey, m lkiyet konusu olan teki
eyalar iin de dorudur; deitoku sreci bunlardan herhangi
birine uygulanabilir ve bunun kayna ou kez doadadr, nk.,
baz yerlerde b ir ey bol bol bu lu n u r da baka yerlerde yeterince
olmaz. Dolaysyle, yalnzca taraflarn gereksinm elerini karlaya
cak kadar deitoku yaplm as zorunludur (Belli ki, alm a ve sat
m a sreci ayrdr ve m allar elde etm enin doal b ir yolu deil
dir). Eya deitokuu, topluluun ilk biim i olan ailede yoktu;
ancak daha byk biim lerle birlikte ortaya kt. B ir ailenin tm
yeleri o evdeki her eyi paylarlard (O evdeki h er eye o rtak
laa sahiptiler). F akat ayr ailelerin yeleri, teki evlerin eyalarn
dan birounu da paylayorlard. Ayr ayr m allar iin duyulan
karlkl gereksinm e, bu deitokularm esas temeliydi; yabanc
halklardan birou hl tram pay bu temele gre yaparlar. n
k tram pa b ir snf m aln faydal grlen b ir bakasyla deitoku
edilm esidir; buday karlnda arap alp verirler vb. Fakat s
zn ettiim iz sreci bundan daha ileri gtrm ezler; b ir tram pa
olarak kalr.
Bu eit deitoku, doaya aykr_ deildir ve b ir p ara kazan-
m a biim i de deildir; bataki am acnn doann kendi kendine
yeterlik dengesini yeniden kurm a am acnn dna kmaz. Yine
de, para-kazanm a ondan dom utur. Bu kolayca anlalabilir; n
k gereksinm elerin baka yerlerden getirilm esi ve artk m allarn
baka yerlere gnderilm esi ulusal snrlarn tesine yaylmaya ba
laynca, uylamsal b ir deiim aracnn (parann) bulunm as ve k u l;
lam lm as zorunlu oldu. Doal olarak gereksinm e duyduumuz her
ey kolay tanm az; bu yzden, deiim amacyle insanlar dem ir,
jg im ve benzerleri gibi, kendisi yaam srm e bakm ndan fay
dal olan ve kolaylkla kullanlabilen b ir b aka m addeyi b irb irerin-
20
 KTAP I BLM 9

den alp verm ekte anlatlar. B alangta b u nlarn tu tar, byklk

ve arlklaryle saptanyordu; fakat giderek bu m aden paralar
dam galand. Bylelikle h er keresinde tartm a ve lme gerein-
den kur tul undu, nk vurulan damga, deerinin tu tarn gsteri
yordu. Para b ir kez bulununca gelime hzl oldu ve m allarn zorun
lu deitokuu olarak balayan bu sre: ticaret, yani p ara kazanm a
nn teki eidi haline geldi. nceleri, bu her halde pek basit b ir
iti, fakat sonradan, insanlar daha ok deney edinip de ticar al
verilerden en byk krlarn nerede ve nasl salanabileceini
renmeye balaynca daha karm aklat. Para kazanm ann balca
basl parayla ilgili olduunun ve bununla uraanlarn, hangi kay
naklardan bol p ara salanabileceini grebilecek kim seler olm as
gerektiinin dnlm esi, bu nedenledir; nk, herhangi b ir eit
servet elde etm enin yolu budur, derler. Gerekten, p ara kazanm a
nn ve ticaretin am ac byle b ir yn m eydana getirm ekjplduu
iin, servet ou kez bir p ara ynndan ibaret saylr.

Fakat, bazlar [kt para sz konusu olmad iin, elbette kesil

mi sikke anlamna ] baslm paray hi de gerek servet saymaz
lar; parann deeri iine ucuz madenler kartrlarak, tai'
edilerek kolaylkla drlebilir.
te yandan, bazen, parann da uylam a dayanan teki kulla
nm larn yan sra, doadan kk alm ad iin yapay b ir iretilik
olduu dnlm ektedir; nk b ir p ara sistem ini kullananlar, onu
deitirm eye k a ra r verirlerse, basl paralarn deeri kalm az ve
artk yaam n gereksinm elerini salam aya yaram az. zam an, bol
p aras olan b ir adam n yeterince yiyecek bulam ad birok du
ru m lar grlecektir; Bolluu bile sizin alktan lmenizi salaya- -
m ayan servet, ne de gln b ir zenginliktir ama! Bu, Midas hak
knda anlatlan ykye benzer: H ani dualarnn uygunsuz agz
llnden tr, nne konan h er ey altna dnyorm u. Onun
iin, biz serveti ve p ara kazanm ay ayr ayr tanm lam aya al
yoruz; byle yapm akta da haklyz, nk b u n lar ayr eylerdir:
B ir yanda, doaya uygun olarak, ev ynetim ine giren ve retken
olan gerek servet vardr; te yanda da, doada yeri bulunm ayan,
ticarete giren ve tam anlamyle m al retici olm ayan p ara kazanm a
(sanat). Basl parann hem alverite izlenen ama, hem de al
veriin arac olduu bu p ara kazanm a trnde, elde edilecek zen
ginliklerin snr yoktur.

Aristoteles bunu aralarla amalarn kartrlmas, ya da daha n

ce syledii gibi, kullanlan aralarla yaplan i arasnda bir kar
klk diye grr.
21
 POLTKA

Saltm a (hekimlik) sanat, s n rs a b ir salk ortaya koymay

erek edinir, teki b t n san atlar da kendi am alarn herhangi b ir .
snr koym adan, olabilecek en yksek lde elde etmeyi isterler;
oysa, am aca ulatran aralar sonsuz deildir, am acn kendisi her
rnekte snr saptar. F akat bu p ara kazanm a trnde, am a hi b ir
snr koymaz, nk servet ve p ara elde etm enin kendileri am a
tr. le yandan, ev ynetim i p ara kazanm ak olm ad iin, onun
b ir snr vardr; nk p ara kazanm ak onun ii deildir, yalnzca
bir am aca yarayan b ir aratr. yleyse, anlalan h er eit servetin
bir snr olm as gerektii halde, uygulam ada bun u n tam kartn
gryoruz: Basl p ara olarak servet toplayanlar, ynlarn snr
sz arttryor, birbirlerine bu k ad ar ok benzedikleri iin bu t r
tekinden ayrm lam yorlar. nk, h er ikisi de m lkiyet edinm ek
le ve m lkiyet sahibi olm akla ilgili bulunm alarndan t r b irb ir
lerine benzerler; fak at yntem leri ayrdr; birinde am a salt a rttr
m aktr, tekindeyse baka b ir eydir. Bu yzden, baz kim seler a rt
trm ay ev ynetim inin am ac san rlar ve p ara istiflerinin snrsz
olarak ykseltilm esi ya da oaltlm as gerektiine inanm aktan b ir
an bile geri durm azlar. Baz kim selerin kafalarna bunu koyma
larnn nedeni, iyi yaam a deil, yalnzca yaam a istekli olm alar
dr; yaam istei snrsz olduu iin, ona y ararl olan da snrsz
olarak isterler. Daha bakalar da, iyi yaam am alam akla b irlik
te, bedenin hazlarna y ararl olann ardndan koarlar. Bylelikle,
bu da m lkiyet sahibi olm aya bal grnd iin, tm etken
likleri para kazanm a stnde odaklar ve p ara kazanm ann ikinci
t r de bundan ileri gelir. nk, zevk alm ann arlktan olu
tuu durum larda, insanlar zevkli arl yaratan eyi ararlar. Eer
bunu p ara kazanm akla salayamazlarsa, b t n yetilerini bu uur
da kullanarak, onu baka yollardan elde etmeye alrlar. B tn
yetilerim izi byle kullanm ak ise doaya aykrdr: rnein, cesaret
kendimize gvenlik verm ek iindir, p ara kazanm ak iin deil; as
ker nderliin ya da hekimliin am alar, zafer ve salktr. Fa
kat bu kim seler b t n nitelikleri p ara kazanm a niteliklerine evi
rirler, sanki bunlar am am da, baka h er eyin b u am aca hizm et
etm esi gerekirm i gibi.
Bylelikle, p ara kazanm ay zorunsuz biimiyle de, zorunlu bi
imiyle de incelemi olduk: Zorunsuz biim i nedir ve biz niin
gerekte bunu kullanrz; ev ynetimiyle ve b ir bakm a doaya uy
gun olarak geimi salam akla ilgili olm asndan t r ve snrl ve
snrsz trleri bulunduu iin tekinden ayrlan zorunlu biimi
nedir, bunlar hep grdk.

Blm 8in balarnda, para kazanmann ev ynetimiyle ayn ey

jolmadn,
nk bir eyi kullanann o eyi retenden ayrmlan-
22
 KTAP I BLM 10

mas gerektiini renmitik. Sonra, zorunlu gereksinmeleri sala

makla ilgisi olduu ve genel ticar etkenlie dnmedii srece,
ev ynetmesinin bir paras saylabileceini rendik. Fakat imdi
Blm 10'un banda, para kazanmann doru trne bile kukuy
la baklmaktadr: Doa iini yaparsa, mlkiyet edinmeye gerek kal
maz. Fakat bu tutum, uzun boylu srdrlmemekte ve bir uzla
maya varlmaktadr.

10

Balangta ortaya atlan sorunun, ev ekonomisiyle ya da siyasal

ekonom iyle uraan birinci devi, p ara kazanm ak ve sahip olunan
eylere (mlkiyete) yenilerini katm ak m dr? sorusunun karl
da bylelikle veriliyor. Deildir: Bunlar, onun kullanlm as iin,
daha bandan elinde olm aldr. Ev ynetim i p ara kazanm ak zo
ru n d a olm am aldr, nasl ki siyaset bilim inin de insanlar yapm as
gerekmez onlar, doann verdii malzem edir, siyaset bilim i on:
lar alr ve kullanr. Bunun gibi, doann to p rak tan ya da deniz
den yahut baka yoldan yiyecek salayaca beklenebilir. Ekono
m icinin (ev yneticisinin) bu m addeleri datm a devini yerine geti
rebilm esi, ancak bunun b ir sonucudur. Dokumaclk da, ayn zam an
da iyi iplii ktsnden ayrm a ve ayr ayr am alar iin en elve
rili trleri bilm e sanat olm akla birlikte, yn retm e sanat de
il, onu kullanm a sanatdr. Yoksa, p ara kazanmay ynetim in b ir
paras sayarsak, hekim lik sanatnn da niin onun b ir paras ol
m ad pekl sorulabilir. Deil mi ki, b ir ailenin yelerinin canl
kalm alar ve gnlk gereksinm elerini karlam alar kadar, salkl
olm alar da gerekir. Buna verilecek cevap udur: Sal gzetmek,
b ir noktaya k ad ar ev ya da devlet yneticisinin iidir, am a onun
tesinde hekim in iidir. Onun gibi, p ara ve m lkiyet konusunda
da, b u n lar b ir lye kad ar yneticiyi ilgilendirir, am a onun te
sinde yardm c sanata girerler. F akat en iyisi, az nce sylediim
gibi, servetin iin banda doaca salanm olm asdr. nk, dn
yaya getirilen h er canlya besin salam ak doann grevidir, h er
rnekte kendisinden yavru kartlann besleyici b ir art vardr.
Bu nedenle, tahl yetitirm eye ve hayvancla dayanan h er trl
para kazanm a biim inin tm insanlar iin doaya uygun olduu
sorunu na varyoruz.
yleyse, p a ra kazanma, dediimiz gibi iki eittir: Biri zorunlu
ye kabul edilecek niteliktedir, bunun ynetim e ilikin olduunu sy
leyebiliriz; teki, ticar olan, deitokua dayanr ve buna hakly
olarak knam ayla baklabilir, nk doadan deil, insanlarn bir-
birleriyle alverilerinden km aktadr. Faizcilikten de pek ok nef
re t edilir ve bu nefret tam am yle hakldr; nk faiz, narann ad -
23
 POLTKA

na varolduu eyin b ir r n deil, paran n kendisinden kan b ir

kazantr P a r a p ir deitoku arac olm as iin d nlm tr, faiz
ise p a rann kendisindeki b ir art gsterir. Faizden, b ir tahl r n
y da hayvan yavrusuym u gibi kazan diye sz ediyoruz; nk,
h er canl benzerini dourur, faiz de paradan doan paradr. Dola
ysyla, btn servet edinm e yollar arasnda doaya en aykr olan
budur.

Uygulamada insan eitli yollardan geimini salayabilmektedir;

Aristoteles bunlarn doal bal altnda toplananlarn onaylar,
tekileriyse byle deildir. Aristoteles, uygulamayla kuramdan ok
daha az ilgilenmekte ve siyasal eilimli okuyucularnn bu konu
lardaki elkitaplarna bavurmalarn sylemektedir. Fakat, filozof
da uygulamaya yatkn bir insan olabilir, hatta para da kazanabilir.
imdi, ticaret yoluyle para kazanmann bile bir lkenin zenginlii
ne faydal bir ek olabilecei ve doann kendisinin birok durum
larda, deitoku iin kullanlabilecek, baka yerlere gnderilmeye
elverili bir artk salad da teslim edilmektedir (Karlatrnz:
Kitap VI, Blm 8, balang).

11

P ara kazanm a kavram n yeterince tarttm za gre, im di de

onun uygulam asndan sz etmemiz gerekir. Bu gibi konularda ku
ram sal kurgular babo olur, uygulam a ise koullara ve gerek
sinm elere sk skya balanm tr. Para kazanm ann doal t r n n
baz krl dallarn ve bunlardan h er b irinin ne eit b ir uygulama
blgesi istediini sralayacaz: (l) Hayvan yetitiricilii, hangi t r
lerin krl olduu ve atlarn, srlarn, koyunlarm ve teki hay
vanlarn demek istiyorum , nereden ve nasl satn alnaca stne
deney ve bilgi; ayrca bunlardan hangisinin tekilere oranla en krl
olduu ve hangi trlerin hangi yerlerde yetitii nk bazlar
burada daha iyi olur, bazlar orada bilinm elidir; (2) B ir toprak
srm e bilgisi, tahl ekilecek ve meyve bitkileri dikilecek tarlalar;
(3) Arclk ve insana faydal kular (kmes hayvanlarn) ve balk
lar yetitirm e bilgisi. Bunlar, geim salam ann en uygun (doru)
yolunun ana daldr. teki yolun, deitoku yntem inin ana
dal (1) ticarettir; bu da u alt blm lere ayrlr: (a) deniz ticareti,
(b) karadan tam a, (c) m allar sata sunm a. B tn bunlarda, yk
sek kra m, yoksa gvenlie mi (iin salam lna m) bakld
na gre byk ayrlklar vardr. Sonra, (2) faizle dn p ara
verm ek ve (3) vasfl ya da vasfsz ii olarak cretle almak
gelir. Doaya uygun olan ve olm ayan bu iki ana p ara kazanma
24
 KTAP I BLM 11

kategorisinin arasnda b ir ncsne yer verebiliriz, nk b u n

da hem doadan hem de deitokutan eler bulunm aktadr: Top
ran iinden karlan ya da to p rak ta yetien, ekim i yaplmayan
am a faydal olan, orm anlardan kereste elde etm ek ya da h er eidin
den m adencilik gibi uralar sylemek istiyorum . Bu kincisi (ma
dencilik) alt blm lere ayrlabilir, nk to p rak tan bu yolla ka
rlan birok r n ler vardr.
Geim salam a yollarndan ancak pek genel olarak sz ettim ,
am a im diki amacmz iin bu kadar yeterlidir. nk, o ura
lara girecekler iin ayrntl olarak anlatlm alar yararl olurdu,,
am a im di bu n lara fazla zam an harcam ann yeri deil*. stelik,
eitli kim seler bu konularda k itap lar yazm lardr. Paroslu K hares
ile Lem noslu A pollodorosun gerek tahl gerekse meyve tarm s
tne elkitaplar vardr, bakalarnn da teki konularda. B unlarla
ilgilenenler o yazarlarn yaptlarn inceleyebilirler. Fakat malzeme
danktr ve bu p ara kazanm a iinde baarl olan insanlarn iz
ledikleri tm yntem lerin derlenip toplanm as tlenmeye deer.
Byle b ir toplam a, filozof Thales gibi servet edinmeye byk nem
verenler iin pek faydal olurdu. Thales, b ir filozof olarak u stal
na yaktrlan, am a gerekte herkesin yapabilecei parasal b ir
oyundan yararlanm tr. Hikye yledir: nsanlar, Thalese felsefe
nin kendisini yoksul b ir adam olarak brakt iin faydasz oldu
unu sylyorlarm . F akat o, yldzlar hakkndaki bilgisine daya
n arak o yl iyi b ir zeytin r n alnacan kestirm i ve daha k
tan kk b ir serm aye toplayp onunla Miletos ve K hios'taki tm
ya preslerine kaparo vererek hepsini kiralam ak iin ncelik hakk
salam. Baka rakibi olm ad iin de, bu ona pek ucuza gelmi.
Sonra, zeytin toplam a zam annda ya preslerine birden byk b ir
talep olunca, Thales bu n lar cannn istedii fiyata kiralam . By-
lece b ir sr p ara kazanm ve filozoflarn isterlerse kolay zengin
olacaklarn, fakat yaam daki am alarnn bu *olm adn ortaya
koymu. Thalesin kurnazln nasl kantladn gsteren hikye
si byledir; am a dediimiz gibi, bu ilke genel olarak uygulanabilir:
T icarette para yapm ann yolu, elimizden gelirse, kendimize b ir tekel
edinm ektir. Bu nedenle, devletlerin de baz durum larda, paraya ih
tiyalar olunca ayn yntem i kullandklarn grrz. K endilerine
b ir sat-tekeli alrlar. Sicilyada da kendisine em anet edilen [ban
ka gibi yatrlan] belli b ir m ik tar parayla dkm hanelerden kan
b t n dem iri satn alan b ir adam varm ; sonra eitli iletm eler
den alclar kp gelince tek satc o olm u ve fiyat ok fazla yk-

* Yalnz unu ekleyeceim: Talihe en az dayanan iler en ok ustalk gerektirir; ii

lerin bedenlerini en ok ypratanlar en kt ilerdir; en ok vcutla yaplmak iste
yenler en klece olanlar, iyilii en az gerekseyenleri de en aalklardr.

25
 POLTKA

seltm eden elli talentini yz talen t haline getirm i. H km dar

Dionysios bunu iitince, adam arp byle ileri lkenin karla
rn a aykr saydn, onun iin S irakuza'dan hem en gitmesi gerek
tiini sylemi, am a parasn da yannda gtrm esine izin vermi.
Thales rneiyle bu, ilkece ayn eydir; h er ikisi de kendilerine b ir
tekel yaratm ay becerm iler. Mallar, sunu ve istem (arz ve talep)
st n e bt n bu bilgiler devlet adam lar iin de faydaldr; nk,
birok ehirler b ir aileye oranla daha ok paraya ve bu kaynaklara
gereksinm e duyarlar. Onun iindir ki, bazen b ir devletin ilerini
ynetenlerin yalnz bununla uratklarn grrz.

Ksa bir Blm 12, Blm 3n banda sylenenlere bir eyler ek

lemektedir.
i
12

Ev ynetim inin, grm olduum uz gibi, paras vardr; bu n lar

ynetm e tr n e karlktr: Biri, efendininki gibi despotik, bu
nu zaten inceledik; ondan sonraki, babann ynetimi; ncs
de, evlilik ilikisinden kan b ir ynetme. K adn ve ocuklar s
tndeki ynetim, hepsi zgr kiiler olm akla birlikte, baka ba
km lardan ayr ayr uygulanr; b ir adam n kars stndeki yne
tim i b ir devlet adam nn ynetim idir, siyasal b ir ynetim dir; o
cuklar stndeki ynetim i ise b ir kraln ynetim idir, kralca b ir ;
ynetim dir. nk erkek, ynetmeye diiden daha yeteneklidir, me-
erki koullar bsbtn doaya aykr olsun; yallar ve tam olgun j
olanlar da, (ynetim iin) genlerden ve toylardan daha yetenek
lidir. H km etin gerekten siyasal nitelik tad devletlerin o
unda ynetenlerle ynetilenlerin rol deitirdikleri dorudur; bu
nun amac, eitlik olm as ve ayrm gzetilm emesidir; fakat birinin
ynetm ek, tekinin de ynetilm ekte olduu srece, d saygnlk
ta, hitap biim lerinde, kullanlan eref payelerinde bu ayrlklar be
lirtm ek iin gl b ir eilim vardr. (Bir kim se devlet grevlisi
olunca saygya hak kazanr tpk Amasis'in am ar leeninden
yapt tanr heykeli gibi). Erkekle kadn arasndaki stnlk-aa-
lk ilikisiyse sreklidir. ocuklar stndeki ynetim , kralca b ir
egemenlie dayanr, nk baba hem sevgiden hem de yatan t r
yneticidir ve bu krallk egemenliinin ilk rnei olm utur. Onun
iin, H om eros'un Zeusa tan rlarn ve insanlarn babas deyii hak
ldr, nk Zeus onlarn hepsinin kralyd. K raln uyruklarna k ar
doal b ir stnl olmas, am a onlarla b ir soydan gelmesi ge
rek ir ve ite, yalnn genle, babann oulla ilikisi de tam by-
ledir.

26

1
 KTAP I BLM 13
Bylelikle, sz konusu kiilerin arasndaki iliki, ahlk olarak
Aristoteles iin ekonomiden daha nemlidir. Besbelli, herkesin ken
dilerine den eitli ileri yerine getirecek uygunlukta olmas ge
rekir ve bu uygunluk, ok genel bir "erdem" szyle anlatlr. Bu
yetenei kapsamaktadr, fakat Aristoteles manev erdemi, eit l
de, bir grev iin uygun olmann bir paras saymaktadr ve
bunun kullanlmas, akl yrtm e yetisini de gerektirir. Erdem i
leve bal olduu ve klenin efendisine hizmet etm ekten baka bir
ilevi bulunmad iin, bir klenin erdeminin efendisine bal ol
duu sylenir. Yunanca arete, erdemden baka, iyilik, stnlk,
yetkinlik, yetenek vb. anlamlarna da gelmektedir.

13

yleyse, ev ynetim inde insanlarn m add m lkiyetten daha byk

bir nem tadklar ve onlarn kendi niteliklerinin, servetlerini olu
tu ra n m allarn niteliklerinden, zgr insanlarn da klelerden da
ha ok ar bastklar aktr. Kleler hakknda sorulacak ilk soru,
ara ve uak olarak deerlerin stne, klelere ait olan, bu n lar
dan daha yksek b ir baka nitelik ya da erdem var m dr? Kle
lerde benlik-saygs, cesaret, adalet ve bu t rl erdem ler olabilir
mi, yoksa vcutlarnn hizm et etm e niteliinden baka hi b ir ey
leri bulunm az m?
Bu soruya iki yoldan da (yani, hem olum lu hem olumsuz)
karlk verilebilir, fakat h er ikisinin de b ir gl vardr. K
lelerde b u erdem lerin olduunu sylersek, o zam an zgr kiiler
den nasl ayrlacaklar? Olmadn sylersek, bu da k ural d ka
lr; nk kleler de insandr ve onlarn da akl yetileri vardr.
Ayn soru, kabaca, kadn ve ocuk iin de sorulabilir: B unlarn
da erdem leri yok m udur? B ir kadnn benlik-saygs bulunm as,
cesur ve adaletli olm as gerekmez m i? B ir ocuk bazen yaram az,
bazen uslu deil m idir?
B tn bu sorular, daha geni b ir sorunun ynetenle yneti
lenin ilikilerinin ve zellikle, b irinin erdem inin tekinin erdem iyle
ayn olup olm adn aratrm zn paralar saylabilir. nk
diyelim ki, ayndr ve h er ikisinden de ayn yksek stnlk bek
lenir, o zam an niin b iri hep tm yle yneten, teki de tm yle
boyun een olsun? (B urada azlk okluk ayrm derece fark
yetmez; ynetm ekle boyun emek arasndaki ayrlk, b ir nitelik
farkdr; nicelik fark geerli deildir). Ama te yandan, birinin
erdem leri olmas, tekinin olm am as da ne k ad ar artc b ir du
rum! nk, ynetenin z-denetimi ve adaleti olmazsa, nasl iyi
ynetecek? Ya ynetilen erdem den yoksun olursa, nasl iyi yne
tilecek? nk (ahlka) gevekse ve sz dinlemezse, devlerini:
 POLTKA
*
yapm ayacaktr. Dolaysyle, gerek ynetenin gerekse ynetilenin er
dem den pay alm alar gerektii aktr, fakat doadan ynetilm ek
iin yaratlm b ulunanlar arasnda da olduu gibi, bunlardan her-
birinin erdem inde ayrlklar vardr.
Erdem i anm ak, bizi doruca ru h u incelemeye gtrr; nk
erdem lerini birbirinden ayr saydmz doal egemen ile doal uy
ru k burada bulunacaklardr. Ruhta, ynetenle ynetici arasndaki
ayrlk, akll olan blm le akll olm ayan blm arasndadr. Onun
iindir ki, baka balam larda da doal ayrlklar olaca besbel
lidir. Genel olarak yneten ve ynetilenlerin durum lar da byle-
dir; ayrlklar doal olacaktr, fakat ayn olm alar gerekmez. n
k zgr kiinin kle, erkein dii, adam n oul stndeki yne
tim i (egemenlii) hep doaldr, am a bu n lar ayn zam anda baka
d r da; nk, herbirinde ruhun blm leri bulunm akla birlikte, da
lm lar ayr ayrdr. rnein, ruh u n dnm e yetisi klede hi yok
tu r, kadnda vard r am ilemez, ocukta daha gelim em itir. Onun
iin, ahlk erdem leri bakm ndan da ayn koullarn geerli oldu
unu kabul etm em iz gerekir; yani, hepsi onlardan pay alr, am a
paylar ayn lde deildir, ancak herbirinin kendi iinin gerek
tirdii kadardr. yleyse, ynetende ahlk erdem i tam olarak bu
lunm aldr; nk onun devi bayapc olm aktr ve akl bayap-
cdr. teki yelerin de, herbiri iin uygun olan tu tard a erdem
leri olm aldr. Demek ki, sz edilen snflarn hepsinde ahlk er
dem lerinin bulunm as, besbelli gerekiyor. Ahlk erdem lerinde be
lirli b ir eitlenm e olduu da aktr: B ir erkekle b ir kadnda ben-
lik-saygs ya da adalet yahut cesaret, S okratesin sand gibi ayn
deildir; biri yneticinin cesaretidir, teki hizm et edenin cesareti
teki erdem ler de byledir.
Soruna ayrntl olarak bakarsak, b u daha aka anlalacak
tr. nk, genellemelerle konuanlar ve erdem iin, ruh u n iyi
durum da olm asdr ya da doru d av ran tr vb. diyenler, ken
dilerini aldatrlar. Gorgias gibi ayr ayr erdem leri sayanlar, yle
genel tanm lar arayanlardan daha iyidir. rnein, ozan Sophokles
"susm a"y "kadnn anndandr diye ayryor, am a erkek iin by
le deildir. Bu, ileve gre erdem i saptam a yntem i, bizim de her
zam an izlememiz gereken b ir yoldur. ocuu alalm : ocuk daha
olgunlam am tr ve ilevi bym ektir; bu nedenle, onun erde
m inden m utlak olarak kendisininm i gibi sz edemeyiz; ocuun
erdem i, ancak bym esinin gelimesine ve eitici h er kim se ona
gre sz konusu olabilir. Kleyle efendi de byledir; b ir klenin
ilevinin, aalk devleri yerine getirm ek olduunu grm tk;
dolaysyle, ondan beklenen erdem pek byk olm ayacak, gevek
yaam asndan ya da dpedz beceriksizliinden t r iini savsak
lam am asn gvencelemesi yetecektir.
28
 KTAP I BLM 13
Kle-ii iin b u dediimiz doruysa, o zam an zgr iilere
de, onlar, ou kez alm alarn bozan dzensiz yaam adan al
koyacak erdem in gerekip gerekmedii doal olarak sorulur. Bu so
ru n u n cevab "E v ettir, fakat aradaki paralellik tam deildir; iki
sinin de yapt i ayn olabilir, fak at yaam a biim leri ayrdr;
kle efendisinin yaam na katlr, ii ise ivereninden uzakta yaar
ve kendisi klelikten ne kad ar pay alyorsa, yapt i iin gere
ken erdem den de ayn lde pay alr; nk aalk ilerde a
lan b ir ii, snrl b ir anlam da, b ir klelik durum undadr. Sonra
u fark da vard r ki, kle doadan kle iken, ayn ey b ir ayak
kabc ya da b ir baka zanaat iin sylenemez. Bu nedenle, efen
dinin kle iin uygun olan erdem in nedeni (kayna) olm as ge
rektii aktr. (Efendi olarak klelerine ilerini iyi yapm alarm
retebileceini deil, manev erdem i demek istiyorum , elbette).
Doaysyle, klede hi akl olm adn ve efendinin buyruk ver
m ekten baka b ir ey yapm as gerekm ediini ne srenler yanl
m aktadr; klelere yol gsterm ek ve t vermek, ocuklara yol
gsterm ek ve t verm ekten bile daha yerinde olur.

Bu kitapta, ev halklar, geni lde mlkiyet ve kleler asndan

incelenmitir; aile ilikilerine pek deinilmemitir ve konu burada
yine ertelenmektedir. Evlilik ilikilerinden ancak Kitap VII, Blm
16da biraz sz edilecek.
yleyse, b u sorunlar stnde b u k ad ar durm ak yeter. Koca
il kadn, baba ile ocuklar ve bunlarn herbirine zg erdem ve
birbirleriyle ilikileri, bu balam da neyin doru olup olmad,
iyiye nasl eriilecei ve ktden nasl kanlaca b t n bu
gibi sorular, anayasa biim lerini incelerken ele alm ak gerekecek
tir. nk bt n bu n lar aileye ilikin konulardr ve h er aile dev
letin b ir parasdr; parann erdem ini ise, b tnn erdem ine gre
incelemelidir. Bu dem ektir ki, ocuklarn ve kadnlarn da b t n
devletin anayasas gz nnde tu tu larak eitilmesi g ere k ir, en
azndan, ocuklarnn ve kadnlarnn iyiliinin devletin iyiliine b ir
etkisi olaca sylenebilirse. Gerekten de byle b ir etki v ard r'
nk kadnlar ergin zgr bireylerin yarsn m eydana getirirler,
ocuklar da gelecein y u rttalar olacaklar ve siyasal yaam a kap
lacaklardr,
Bu sorunlar incelemeyi sona erdirdiim ize ve geri kalann da
b ir baka yerde tartm aya k a ra r verdiimize gre, ev halklar
konusunu tam am lanm sayacak ve yeni b ir balang yapacaz, tik
ele alacamz konu, en iyi anayasa biim i stnde grlerini ak
layanlar olsun.

29
 KTAP II

Kitap I'in son cmlesi, Kitap I l nin ana konusunu haber vermi
tir: Platon Ve bakalarnca dnlen deal Devletlerin incelenmesi.
Bu kitapta, ayrca, Aristoteles'in iyi sayd baz gerek devletlerin
de sz edilmektedir. Siyasal kurucularn karlatrmal olarak in
celenmesi stne ilk deneme budur.

im di de, devlet dediimiz b irlik ya da ortak lk biim ini ta rt

m aya ve dilediimizi seecek durum da bulunduum uzu varsaya
rak byle b ir ortakln en iyi t r n n hangisi olduunu ara
trm aya girieceiz. F akat bunun iin, baz anayasalara, rnein,
iyi ynetilm eleriyle n salm ehirlerde kullanlan ya da yazar-
larca tasarlanm olan ve iyi grnen anayasalara bakm am z ge
rekir. Amacmz, b ir lde, b u n lard a neyin iyi ve faydal olduu
nu ve neyin byle olm adn grm ek; fakat ayn zam anda urasn
da aklam ak isteriz ki, biz eer hep bunlarda bulduklarm zdan
ayr b ir ey aryorsak, bunu salt bilgilik taslam ak ya da akll
grnm ek iin yapmyoruz; b u yntem i, yalnzca, varolan devlet
anayasalarndan yazlm olanlarn da gerekte bulunanlarn da
hi biri tm yle doyurucu olm ad iin setik.

Bylelikle, Aristoteles, Platonun Devlet 'indeki en zayf noktalara

saldrmakla ie balayaca iin zr dilemektedir; zellikle, ege
men snfn tm yelerinin, yani yurttalarn kadnlarda ve m l
kiyette ortaklna ve Platonun dayanma ve birlie ar ilgi gs
termesine atacaktr. (Blm 2'de kendi Ahlk kitabna yapt gn
derme, 1132 ve 1133edir). [Aada paylama" szn ortaklaa
sahip olma" anlamna kullanyorum. - ev.].
B ir ortaklk biim ini tarttm za gre, doal b ir k nok
tas "paylalan eyler ve onlar paylaan o rta k la rdr. B ir devlet
te, tm y u rttalar ya h er eyi paylarlar ya hi b ir eyi payla
m azlar, yahut baz eyleri paylarlar baz eyleri paylam azlar. Hi
b ir eyi paylam am alar besbelli olanakszdr; tek b ir devletin tm
yeleri, en azndan, o devletin arazisini paylarlar. yleyse, soru
ikili oluyor: B ir devletin gerekten iyi-ynetilmesi iin, tm y u rt
talarnn paylalabilecek h er eyi paylam alar m daha iyi, yok
sa bunlardan bazlarn paylap bazlarn paylam am alar m? Y urt
talar, P latonun Devletinde olduu gibi, elbette ocuklarda, ka-
31
 p o l i t i k a

dnlarda ve m lkiyette birbirleriyle ortaklaabilirler. nk o ya

p tta Sokrates ocuklara, kadnlara ve m lkiyete ortaklaa sahip
olm aldr, der. Onun iin, soruyoruz: imdi yaptm z gibi yap
mam z m daha iyidir, yoksa Devlette salk verilen uygulamay m
benimsemeliyiz ?

K adnlarn ortaklaa tutulm as yolundaki neri birok glkler do

u ru n bu glklerin balcalar, u dr: (a) S okrates'in btn
sylediklerinden, niin bu grenein toplum sal dzenin b ir paras
haline getirilm esi gerektii aka ortaya km am aktadr; (b) O di-
yalogta devletin uruna varolduu sylenen am aca varacak b ir ara
diye baklnca da, b u nerinin ileyebilme olana yoktur; (c) Bu
nun nasl gerekletirilebilecei hi b ir yerde belirtilm em itir. Sok-
ra te sin koyduu, Devletin olabildiince b irlik olm as, en iyisidir
kuralndan sz ediyorum . Bu besbelli, doru deildir. Gitgide da
ha ok birlik olan b ir devlet, devlet olm aktan kacaktr. B ir dev
lette saylarn (eitlerin) okluu doaldr; okluktan birlie doru
gittike devletlii azalr ve gitgide aileleir, aileden de bireye d
ner. Byle diyorum , nk aile apak, devletten daha ok b irlik
tir; birey de aileden. Dolaysyle, byle b ir birlik salam a olana
olsa bile, ondan kanm aldr; bu yol devleti ykar. nk, devlet
yalnzca insanlardan olumaz, ayr ayr t rd e insanlardan mey
dana gelir; hepsi birb irin in ayn olan insanlarla b ir devlet yapa
mazsnz.
Bu balam da, b ir devletle b ir balam ann (ittifakn) arasn
daki fark dnn; b ir balam ann am ac, asker yardm sala
m ak tr ve faydas, herhangi b ir biim de t rlerinin ayrm lanm ol
m asna deil, bu yardm n tu tarn a dayanr; arlk ne kad ar byk
olursa, eki de o kad ar o k tu r**. Oysa, tek b ir devletin olumas
iin yeler arasnda nitelik ayrlklar bulunm as zorunludur. Daha
nce, Ahlk adl yaptm da da sylediim gibi, b ir ehri ayakta
tutan, ayr ayr p ar a la n arasndaki yetkin dengedir. Ayr p aralar
arasndaki b u denge, zgr ve eit y u rttalar arasnda bile zorun
ludur; nk hepsi birden ayn anda ynetim i ellerinde tutam azlar,
srayla her defasnda b ir yllna ya da kararlatrlm b ir sre
iin yneticilik etm eleri gerekir. Bu, gerekten de herkesin yne
tim bana gemesini salar ayakkabclarla m arangozlarn hep
ayn ile uraacaklarna birbirleriyle yerlerini deitirecek olma-

* Ayn fark, bir polisle (insanlarn Arkadiada olduu gibi, kyler halinde dalm
olmayp bir federasyon iinde toplandklar durumlarda bile) bir ethnos arasnda da
gzlemlenebilir.

32
 KTAP II BLM 3
la n gibi. Bu benzetmeye gre, siyasal ortakln banda bulunan
larn, bylesi olabilirse, yer deitirm eyip hep ayn adam lar olarak
kalm alar daha iyi olurdu. Fakat, h erkesin doadan eit olduu
durum larda buna olanak yoktur; nk o zam an herkesin bu
ister iyi yapsn ister kt ynetm e grevinden pay alm as ke-
sin bir hak olur; bu ikili b ir ilkenin gerek b ir yansm asdr:
(1) eitler srayla tekilere boyun eerler, ve (2) grevin dnda
hepsi (birb irlerine) eittir. Bazlar ynetilirken tekiler ynetirler"
ve bu sralam ayla, sanki her keresinde farkl insanlar haline ge-
liyorlarm gibi olur. Y netenler arasnda da buna benzeyen b ir
farkllam a vardr, nk bazen b ir ilevi bazen b ir bakasn kul
lanrlar. B tn bu benzememe gereinden aka anlalm aktadr
ki, devlet bazlarnn sand anlam da doal b ir b irlik deildir ve
toplum lar iin en yararl olduu sylenen ey, gerekte onlarn
km elerine yol aar; oysa b ir ey iin gerekten iyi olan, onun
korunm asna y arar (yaam asn salar). .Bir, devlette ar birliin
kt b ir ey olduunu u da gsterm ektedir: Aile, bireyden daha
p k k e n d i kendine yeter, devlet de aileden; insanlarn ku rd u k lar
topluluun kendi kendine yeterli olduu ana eriilince, o zam an
b ir ehir ya da devlet m eydana gelm itir. Daha ok kendi kendine"
yeterlik, daha az kendi kendine yeterlie yelenmek (tercih edil
mek) gerektii iin, daha az (lde) birlik de daha ouna ye
lenmek gerekir.

Sonra, uras da var ki, siyasal topluluk iinde birlik ilkesine ne

k adar byk yer verirsek verelim, ortaklaa m lkiyetten yana ge
tirilen k an tlar bu ilkeyi desteklemez. Sokrates, b ir ehirde h er
kesin devlette tam b ir birlik olduunu kantladn sylem ekte
dir. F akat bu byle deildir; herkes sz iki anlam da kullanl
yor: Ayr ayr herkes" ve birlikte herkes. lk anlam da kulla
nlm as, S okratesin istediini daha iyi salayabilir; nk h er b ir
adam her zam an ayn olana olum , ayn kadna karm " diye
cek, sahip olduu m lkiyetten ve kendi alanna giren baka ey
lerden ayn yolda sz edecektir. F akat kadnlar ve ocuklar or
taklaa tu tan insanlar, hi de byle konum ayacaklardr. Hepsi b ir
den byle yapabilirler, am a ayr ayr herbiri deil; sahip olunan
eyler iin de ayn olacaktr. Bu nedenle, herkes szcnn
kullanlm as yanltcdr; "h erk es de, h er ikisi, tek(say), ift
(say) gibi daha baka birok szlerle birlikte, iki-anlam llndan
tr, akl yrtm ede son derece tartm a gtrecek sonulara
yol aar. Dolaysyle, herkesin ayn eyi syledii b ir durum hay
ranla deer olabilir, am a szcn b ir anlam nda bu olanaksz
33
 POLTKA
b ir durum dur, teki anlam ndaysa dayanm a duygusuna yararl
deildir.
O rtaklaa m lkiyetin b ir sakncas daha vardr: Sahiplerin sa-
ys "oaldka m lkiyete sayg azalr, in sanlar, kendilerin in olan
eylere ortaklaa sahip olunan eylerden daha ok zen gsterir-
ler; kam u m lkiyetini ancak kiisel olarak etkilendikleri (ondan
b ir eyler bekledikleri) lde kollarlar. teki nedenler b ir yana,
ona b ir bakasnn bakm akta olduunu dnm ek, savsaklam ala
rn a yol aar. Bu durum , ev hizm etlerinde grlen b ir eye olduk
a benzem ektedir: Daha ok sayda hizmeti, ou kez daha az
sayda hizm etiden daha az i yapar. Bunu, ailelere ortaklaa sahip
olm a nerisine uygulayarak diyebiliriz ki, h erb ir yu rttan bin tane
olu vardr, am a bu n lar b ir adam n oullar deildir, herhangi biri
eit lde herhangi b ir adam n oludur. Sonu olarak, hi kimse
onlarn herhangi biriyle pek o kad ar ilgilenmeyecektir.
stelik, b ir adam benim szn b ir y u rtta bakm ndan bu
yolda kulland zaman, ancak byk b ir saynn kk b ir kesim i
o larak konum aktadr. Benim olum ya da "X 'in olu, ivi gi
diyor yahut iyi gitm iyor derken, bin babadan (ya da y u rtta
larn says her ne ise ondan) herbirine deinmi olm aktadr, h atta
bu durum da bile b ir lde kukuludur, nk herhangi b ir be
lirli yurttan gerekte b ir olun, yaam b ir ocuun babas olup
olm ad belli deildir. Benim" szn bizim olaan kullanm z,
iki bin ya da on bin kiinin hepsinin de ayn ey iin byle kullan
m asndan daha iyi deil m idir? Olaan kullanm da b ir kim senin
olum dedii ayn kiiye, b ir bakas "kardeim , b ir ncs
am cam n olu der, ya da b ir baka kan ban yahut evlilikten
gelen (sihri) b ir ba, dorudan ya da dolayl b ir ilikiyi anlatan
b ir sz kullanr (Daha da baka biri, onunla ayn dernek ya da
kabileden olduunu syler). B ir kim senin, yle paylalan b ir olu
olm asndansa, gerekten am casnn olu olan b ir am ca olu bu
lunm as ok daha iyidir. Sonra, insanlarn kendi kardelerinin,
oullarnn, babalarnn ya da analarnn kim ler olduu hakkn
da tahm inler yapm alarnn da nne geilemez. Ana-babalarla o
cuklar arasndaki benzem eden tr, karlkl olarak birbirlerini
tanm alar, ister istemez kant saylacaktr. Gezip grdkleri yer
ler stne yazlar yazanlarn anlattklarna baklrsa, gerekten de
byle olm aktadr. Dediklerine gre, Y ukar Libya'nn baz halklar
arasnda kadnlar ortaklaaym , fakat benzemeleri nedeniyle, ki
m in ocuklarnn kim den olduu h er zam an bilinebilirm i. H atta,
atla r ve srlar gibi baka hayvanlarn diilerinde de, bazlarnn
babalarna benzeyen yavrular dourm a bakm ndan ilgin b ir do
al yetenekleri vardr P harsalosun D rst K sra dedikleri hay
vann olduu gibi.
34
 KTAP II BLM 4
Aristoteles, Platonun ortak mlkiyet tasarsnn onun sand gibi
dayanmaya yararl olmayacan ne srerek eletiriye balam
t. Oradan, kadnlar ve ocuklarda ortakla geti; nk bu da
sahip olma duygusunu sulandrarak dayanma duygusunu azalt
maktadr. O srada, teki kar kma nedenlerini de sralyor.

Byle b ir toplum dzeni kurm aya kalkacaklarn kolay kolay n

ne geemeyecekleri daha baka b irtakm kt sonular da unlar
dr: Saldr, bilerek bilm eyerek (kastl kastsz) adam ldrm e, kav-
ga-dv ve kara alma. B tn bunlar, babaya ya da anaya kar
ilenirse, yalnz yasaya aykr olm akla kalm ayan, kutsalla da ay
kr den sulardr; akrabalk ilikisi ne k ad ar yakn olursa,
byle b ir edim in kutsalla aykrl da o k ad ar artar. F akat in
sanlarn b u sular, aralarn d a herhangi b ir iliki olduunu bilm e
dikleri zaman, bilm eleri durum una oranla daha sk ilem leri ola
sl vardr. Byle sular ilenince de, ilikinin varln bilenler,
hi deilse, din greneklerinin gerektirdii kefareti deyebilirler;
bilm eyenler ise bunu yapam azlar. Sonra, P latonun oullarn or
taklaa olm asn kabul ederken, yalnz birbirlerini sevenler arasn
da cinsel ilikilerde bulunulm asn yasaklayp, cinsel ilikilerin er
kek kardeler ya da babayla oul arasnda olduu gibi byle
b ir tutkunun kesinlikle yasaklanm as gereken yerlerde en uy
gunsuz belirim lerine gz yum m as da eit lde kar klacak
b ir tutum dur. Salt ok gl b ir haz veriyor diye, baka hi b ir
sakncas olm ad halde, cinsel ilikiyi niin yasaklam ak da, bu
nunla erkek kardeler ya da baba-oul arasndaki ilikiyi ayrm a
m ak? Yine, Devlet'te kadnlar ve ocuklar, ortakl koruyucu ya
da egemen snf iin rgtlenm ektedir. Oysa, bunun tarm c snfa
uygulanm as ok daha yararl olurdu. nk kadnlarla ocukla
rn ortaklaa tutulduu yerde dostluk balar daha zayflar ve y
netilenler arasnda gl b ir dostluun bulunm am as, devrim
karm aya (ayaklanmaya) ynelmeyerek buyruklara boyun emeleri
iin faydaldr.

Aristoteles, dostluun devleti bir arada tutan bir ba olduunu

kabul etmektedir; fakat Platonun len 'inde anlatld gibi, m ut
lak birlie erimek isteyen trden dostluun deil.
Demek ki, h er ey hesaba katlnca, bu gibi yasalar yrrle
koym ann sonulan, iyi yasam ann am alam as gereken ve ayrca
Devlet'te S okratesin de ocuklar ve kadnlar iin bu dzeni ge
tirm ekle ortaya kacan sand sonulara, ister istemez, tam
35
 POLTKA
k art olacaktr. Biz, ehirlerde dostluk duygularnn olm asn, on
lar iin gerekten b ir nim et sayyoruz; dostluk, i kavgalar n
leyecek b ir gvencedir. Sokrates de devlette birlie byk deer
veriyor ve bunun, dostluk duygusunun rnlerinden b iri olduu
nu aka sylyor. Platonun b ir baka diyalogunda, sevgi stne
olanda, A ristophanesin sevenler dostluklarnn scaklyle b irb ir
lerine kaynam ak ve iki yerine b ir olm ak isterler, dediini okuyo
ruz. Byle olunca, h er ikisi birden deilse, ya b iri ya da teki
yokolacaktr. K adnlarn ve ocuklarn ortaklaa olduu b ir dev
lette ise, sevgi (dostluk) duygular ister istemez pek lk olacaktr:
Baba olum diyem ecektir, oul b ab a diyemeyecektir. Nasl ki,
azck b ir tatl arab ok m ik tard a suya katnca tad anlalm azsa,
onun gibi bu sevgi szlerinin ierdii dayanm a duygular da su-
landrla sulandrla hie iner; bu eit b ir ehirde babalarn oul
larn ya da oullarn babalarn yahut kardelerin birbirlerini d
nm eleri iin hi b ir neden yoktur. nsanlara b irbirlerini sev
diren ve dndre n , baka her eyden g l y k i igd vardr:
Bu benim dir dem ek ve ben, bunu seviyorum " demek. Paton
un Devletine gre kurulm u b ir ehirde ise, bunlardan ne b iri ne
de teki sylenebilir.
B ir nokta daha ifti ya da zanaat snflarndan koruyu
cular snfna ve k art ynde yaplm as ngrlen ocuk ak tar
m as: Bu gibi ak tarm alarn nasl olaca son derece karanlktr.
Doan ocuklar verenler ve gtrenler, b u nlarn hangi ocuklar
olduunu ve kim lere verildiini bileceklerdir. Bu gibi aktarm alar,
yukarda szn ettiim iz tehlikeleri oaltacaktr saldr, adam
ldrm e, uygunsuz tutku; nk iki aa snftan birine ak tarlan
lar, koruyucu snfnn yeleri iin artk karde, oul, baba, ana
szlerini kullanm ayacaklar; koruyucular snfna ykseltilenler de
y u rttalarn geri kalanna byle dem eyeceklerdir oysa, byle sz
ler, kendi akrabalarna kar bu gibi sular ilem em eleri iin hi
deilse onlar uyarrd.
K adnlarn ve ocuklarn ortakl stne tartm am z, bunun
la sona eriyor.

im di de, mlkiyet sahiplii ve m lkiyetin rnleri stnde hak

iddia edilmesi, nce ok genel olarak ve Platonun Devlet 'inden daha
geni bir balamda tartlmaktadr. Aristoteles, krlarn adaletli
datlmas kouluyle, retim aralarnn zel mlkiyet altnda ol
masn savunur.
5
M lkiyet sorunu, yukarda incelediimiz konuyla ilikilidir. B ir dev
let olabilecei en iyi biim de kurulacaksa, m lkiyeti en iyisi nasl
36
 KTAP II BLM 5
dzenlem ek gerekir? M lkiyet ortaklaa olm al m, olm am al m?
Bu sorunun karl, ocuklar ve kadnlar konusunda pekl ayr
olabilir. Verilebilecek b ir karlk yledir: Evrensel uygulam ada
olduu gibi aileler ayr ayr tu tu lsa da, m lkiyetin hem sahiplik"
hem de yararlanm a (intifa) bakm ndan ortaklaa olm as daha iyi
dir. Y ahut sahiplikle yararlanm a birbirinden ayrlabilir; o zam an"
ya topraa ayr ayr kiiler sahip olur, am a r n herkesin kul
lanm as iin b ir araya getirirler (nitekim baz h alklar byle yap
m aktadr) ya da to p rak ortaklaa o lur ve birlikte ilenir, am a r n
bireysel isteklere gre datlr. Bu, belli birtak m Yunanl-olmayan
halklar arasnda bulunduu sylenen b ir o rtak m lkiyet biim idir.
B ir de, daha nce dokunulan alm ak vardr yani, hem topraa
hem rnlerine ortaklaa sahip olunm as. Topran ilenmesine
gelince toprak, yu rtta olm ayan kim selerce ilenirse, herhangi
b ir o rtak m lkiyet dzeni daha kolay yrr; nk topra (yurt
talarn) kendileri, kendi yararlar iin ilerlerse, ortaklaa sahip
lik konusunda daha ok honutsuzluk olur. nk, yaplan ile
salanan y arar eitse ne l; am a deilse, fazla alm adan iyi b ir
gelir salayanlarla daha ok altklar halde fazladan b ir y arar
lar olm ayanlar arasnda ister istemez honutsuzluk kacaktr. Or
taklaa yaam ve ortaklaa sahiplik, zaten en iyi zam anlarda bile
salanm as g eylerdir, b ir de stne stlk byle duru m lar ol
m as iki kat gletirir. Bu eit skntlar, birtakm insanlarn
yolculuk etm ek amacyle b ir araya gelmelerinde de grlm ektedir.
Byle (yol arkadal gibi) o rtaklklarn hi yoktan ve nemsiz
sorunlardan kan kavgalar sonucunda daldna sk sk tank
olm adk m? Evde de, en ok kzdmz hizm etiler, srekli ileri
yapm alar iin tuttuklarm zdr.
ite, m lkiyete ortaklaa sahip olm ann iinde tad glk
lerden bazlar bunlar. Ahlka, salam yasalara dayandrlrsa im
diki zel m lkiyet dzeni, ondan ok daha iyidir. O zaman, gerek
ortaklaa gerek zel h er iki dzenin de iyi yanlarn kendisince
birletirir. nk, m lkiyet b ir noktaya kadar ortaklaa tutulm a
ldr, am a genel ilke zel sahiplik olm aldr: M lkiyete bakm a so
rum luluu birok bireylere datlrsa, bu karlkl sulam alara yol
amaz; tersine, herkes kendisininkiyle uraaca iin retim h er
yandan artacak tr. Atasz, A rkadalar arasnda her ey o rta k tr
der, fakat onlarn ortaklaa kullanlm alarn salayan, bireylerin
kiisel nitelikleridir. Siyasal bakm dan da, byle b ir dzenleme hi
de olanaksz deildir; taslak halinde de olsa, baz lkelerde, hem
de iyi ynetilenlerde vardr ya uygulanm aktadr ya da uygu
lanm ak zeredir. Ksaca, yledir: H erkesin_k e n d i_ rn lk ^
o b unlarn bir blm n kendi yakn evresine (ev halkna) aar,
b ir blm n de b ask alan y le ortaklaa kullanr. rnein, S p arta'
37
 POLTKA

da insanlar birbirlerinin klelerini, sanki kendilerininm i gibi kul

lanrlar, atlarn ve kpeklerini de yle; b ir yere giderken ackr
larsa, yollarndaki tarlalard an istediklerini alp yerler. te aka
grlyor ki, m lkiyetin zel ellerde kalm as daha iyidir; fakat
biz onun ortaklaa kullanlm asn b ir hak haline getirmeliyiz. Y urt
talara bu yatknln kazandrlm as, yasa koyucunun zel bir de
vidir. stelik, sahip olm a duygusunun verdii byk b ir haz var
dr; h er insan kendi kendisini sever em inim ki, doa bunun
byle olm asn istem itir. Bencillii hakl olarak ktlerler, am a
bencillik yalnzca kendi kendini sevmek deil, kendi kendisine a
r dkn olm aktadr. Onun gibi, m lkiyet edinm e konusunda ar
agzllk de ktlenir, am a hi kukusuz, herkes b ir para mal
olsun ister. S onra u da var ki, arkadalara, tandklara vermek,
yardm etm ek, yabanclarn skntlarn hafifletm ek ok byk b ir
zevktir ve ite bunu da, ancak kendi m al-m lk olan b iri yapa
bilir.
zel m lkiyeti kaldrm akla devlette en ar birlii salam aya
alanlar, bu yararlarn hepsini yok etm ektedir. Dahas, iki erde
m in uygulanm asn da aka b ir yana atyorlar cinsel tu tk u
da kendi kendini tu tm a (nk, zdenetim yoluyle b ir bakasnn
karsndan uzak durm ak erdem li b ir eydir) ve zel (yani, kendi
m alndan) cm ertlik. zel m lkiyetin kaldrlm as, hi kim senin
geni gnll olarak grlem emesi, eli ak b ir davranta bulu
nam am as demeye gelecektir; nk el akl, ancak p ara kul
lanm akla gerekleir.

Birliin arl denetimin arl demektir; devlet harcamalarm

z ve cinsel ilikilerimizi denetlerse, hu alanlarn herhangi birinde
ahlk erdemi gsterme olana yoktur. Bundan hemen sonraki par
ada Aristoteles, kamusal ve zel mlkiyet ayrmyle bireysel zel
ve ortak mlkiyet ayrmn birbirine kartryor. Sonra, yine ar
birlie ynelttii eletirileri tekrarlyor.
Platon'un bu balk altndaki nerileri ilk b akta pekl e
kici ve nsan grlebilir; bunlarn y u rttalar topluluunun b t n
yeleri arasnda olaanst b ir sevgi scakl yaratacaklar san-
labilir; zellikle toplum da egemen ktlklerin tm yle o rtak m l
kiyetin olm am asndan ileri geldiini dnenler, bunlar doru b u
labilir. Egemen ktlkler derken, inenen szlemeler dolaysy-
le yaplan karlkl sulam alar, yalanc tanklklar ve zengin m al
sahiplerine yaltaklanm alar sylemek istiyorum . F akat bu eyler
ortaklaa m lkiyetin olm am asndan ileri gelmez, insan kiiliin
deki kusurlardan kaynak alr. Gerekten, m lkiyetin kullanm ve
sahipliini paylaanlar arasnda, ayr ayr sahipler arasnda oldu-
38
 KTAP II BLM 5
undan daha ok atm a ktn gryoruz; oysa o rtak m lkiyet
yznden kavga edenlerin says, zel sahiplerin kalabalna oran
la ok kktr.
Sonra, dorusu, m lkiyet ortaklam asnn bizi kurtaraca k
tlkler sayld gibi, bunun bizi yoksun brakaca y ararlar da
saylmal. Byle b ir dkm , nerilen biim de gerekten yaanama-
yacam gsterecektir. Sokratesin dt yanlgnn nedeni, b ir
lik hakknda yanl b ir nclden hareket etm esidir; besbelli, ailede
olduu gibi, devlette de b ir m ik tar b irlik olm as gerekir, fakat bu
m utlak b ir toptan birlik deildir. yle b ir no k ta gelir ki, birliin
artm asnn sonucunda devlet, devlet olm aktan bsbtn kmazsa,
kesinlikle ok daha kt b ir ey olur tpk m zikte uyum un
b ir tek sese ya da ritm in tek b ir vurua indirgenm esi gibi. Yu
k ard a sylediimiz gibi, b ir ehir okluk olmal, o rtak birlii iin
eitim e dayanm aldr. ehri iyi klacana inand b ir eitim d
zeni getirm ek isteyen P latonun bu gibi yntem lerle iyi sonular
elde edebileceini sanm as pek tu haftr. Bu, ters yoldan gitm ektir;
m lkiyet stne k u rallar koymak, kiiliin ve zeknn eitilmesi
nin ya da topluluun yasalarnn ve greneklerinin o am ac gerek
letirm e yolunda kullanlm asnn yerini alamaz*.
U nutulm am as gereken b ir no k ta daha vardr; bu ortaklk d
zeni (komnizm) kefedilm eden geen upuzun dnem; hi kuku
suz, bu dzen gerekten iyi b ir ey olsayd, daha nce kefedilirdi.
Olabilecek hem en b t n rgtlenm e biim leri imdiye kad ar bu
lunm utur; ne var ki, bunlarn hepsi toplanm am tr, aralarndan
birou da hi denenm edii iin ancak kuram sal olarak bilinm ek
tedir. Platoncu b ir ehrin gerekten kuruluunu grebilseydik, b ir
lik konusundaki szlerimiz daha ok aydnlanrd: Byle b ir ehir,
ya S p a rta da olduu gibi o rtak sofralarda yemek yiyen topluluk
lara ya da A tinada olduu gibi dernek ve kabilelere blnerek,
paralar birbirinden ayrlm adka kurulam azd. Tek anlam l ye
nilik, P latonun koruyucularnn tarm la uram am alar olurdu ve
im di Lakedaim oniallar, tam da bunu salam aya alyorlar.

N fusun ekonomi ve anayasa bakmlarndan ne durumda olacam

Platon aka tanmlamam tr; Aristoteles, bu dzenlemenin, anla-
labildii kadaryle, birliksizlie yneldiini sylyor.
F akat nfus ounluu ne olacak? Devlet yeliine hangi l
de katlacaklar? M etinde elle tutulacak herhangi b ir ey sy
lenmedii iin, buna cevap verm ek pek g. Besbelli, nfusun he-

* rnein, Spartada ve Giritte, yasa koyucu, ortak yemekler grenei araclyle

mallar stnde belli bir ortaklama salamtr; yoksa tersinden deil.

39
 POLTKA
m en tm n onlar m eydana getirecek, am a ifti snfnn m lki
yet konusunda olsun, kadnlar ve ocuklar konusunda olsun sa
hipliinin ortaklaa m zel mi olaca belirtilm em itir. Diyelim
ki, onlar da bu eylere ortaklaa sahip olacak olsunlar, o zam an
onlar K oruyucular'dan ayracak olan nedir? K oruyucularn yne
tim ine boyun em ekten ne kazanacaklar ya da bunu kabul etm e
leri iin ne karlar olacak? (Belki, G iritlilerin aa snflara be
den eitim i ve silh tam a haklarnn dnda b t n ayrcalklar
tanm a yntem ine bavurulacaktr). te yandan, bu n lar arasnda
ortaklk (komnizm) olm adn, baka h er yerdeki gibi zel m l
kiyet dzeni bulunduunu varsayarsak, devlete nasl katlacaklar?
Zorunlu sonu, b ir devletin iinde iki devletin yer alm as, bun
larn da b ir lde birbirlerine k art olmas. nk, b ir yana b ir
igal ordusu gibi K oruyucular koyuyor, te yana da iftileri, za
naatlar ve geri kalan yurttalar. Bu ancak, onun szn ettii
atm alara, davalam alara ve b t n teki ktlklere yol aabilir.
Yine de Sokrates, iyi eitim sayesinde ynetim , ticaret ve benzeri
iler hakknda b ir sr kural konulm asna gerek kalm ayacaktr,
diyor; oysa eitimi K oruyuculara veriyor. Sonra iftilere r n
lerinin sahibi olm a hakkn tanyor, fakat kira dem elerini istiyor;
am a bu durum da, byk b ir olaslkla heiloteslerden, penestesler-
den (serfler), klelerden ve bildiimiz teki aa snflardan daha
kavgac ve honutsuz olacaklardr.
Zaten, b u gibi dzenlem elerin gereklilii konusunda ve onlar
la yakndan ilikili olan, anayasann tr, verilecek eitim in ve
konulacak yasalarn nitelii gibi sorunlar stnde herhangi b ir
kesin k arara varlm am tr. B unlar anlam ak kolay deildir; oysa
K oruyucularn ortaklnn (komnizminin) srdrlp srdrle-
meyeceini bun lar etkileyecektir. K arlarn paylalm asn, am a
m lkiyetin zel olm asn dnyorsa, erkekler tarlalard a alr
ken eve kim bakacak? Ya ifti snfnda hem kadnlar, hem de
m lkiyet ortaklaa olacaksa? H ayvanlarla yaplan b ir benzetmeye
dayanarak erkekle diinin ayn ileri grm eleri gerektiini ne sr
mek botur: E rkekler ev ii yapmaz. Yneticileri S okratesin d
nd gibi atam ak da tehlikelidir; o zam an hep ayn adam lar
olacaklar. Bu kesin b ir honutsuzluk kaynadr, nk biroklar
liyakatlarnn hakkn alam adklarna inanacaklardr hele o d
v ve atlgan denen snftakiler. S okratesin ilkelerinin h er
zam an ayn insanlarn egemen olm alarn kanlm az klaca bes
bellidir; nk, szn ettii, ru h tak i o tanrsal ya da altn e
nin km as deimez, h er zam an ayn insanlarda bulunur. Kendi
dediine gre, bu yorulm a hem en doum da olm aktadr: Kimile
rinde altnla, kim ilerinde gmle, zanaat ya da ifti olacaklarda
da tun ve dem irle. Sonra, koruyuculara m utlu olm a hakk tan-
40
 KTAP II BLM 6
m adiini sylerken, yasa koyucunun devi b t n ehri m utlu et
m ektir diyerek, bunu dorulam aya alyor. Oysa, byk oun
luk, h a tta herkes ya da hi deilse baz blm ler m utlu olm adk
a b t n m utlu olam az. B ir ift saynn ift oluu b ir ehrin m u t
luluundan pek baka b ir eydir; iki tek say toplannca b ir ift
say eder, am a iki m utsuz kesim toplannca m utlu b ir ehir ol
maz. K oruyucular m utlu deillerse, ya kim dir? H er halde, zanaat
lar ve aalk ilerde kullanlan halk topluluu deil.
te, P latonun Devletinde S okratesin anlatt trden bir
devletin iinde tad zorluklardan bazlar bu n lar (daha da ni
celeri var).

Aristoteles, Platonun Y asalar m ok zet olarak ele alyor; onunla

Devlet arasndaki birok nemli farklar grmezlikten geliyor ve
Y asalar 'da Sokratesin olmadm unutuyor. te yandan, Platonun
ikinci en iyi" devletinin ekonomik adan olamazln apak g
ryor.

Platon'un Devletten daha sonra yazlm olan Yasalarmm durum u

da, aa yukar ona benzem ektedir; bundan tr, orada izilen
anayasaya da bakm ak doru olur. Sokrates'in Devlette yalnzca
birka konuda kesin sonulara vardn grm tk kadn ve
ocuklarda m lkiyete ortaklaa sahip olunm as, devletin snflar
halinde genel rgtlenm esi (nfus iki blm e ayrlyordu: B ir ift
iler snf, b ir de savalar snf; ayrca savalardan, k a ra rla n
veren ve ehri yneten nc b ir grup karyordu). Fakat, Sok
ra te sin saptam adan brakt birok eyler vardr: iftilerle za
naatlarn ynetim de hi b ir p ay lan olm ayacak m, yoksa belli
b ir paylar m olacak? B unlar silh tayacaklar m, tam ayacak
lar m; lkelerini savunm akta tekilere katlacaklar m? K adnla
rn savam alar ve K oruyucularla ayn renim i grm eleri gerek
tiine inandn sylem itir; am a geri kalannda, anlatm n zel
likle koruyucularn eitimi stne konu d b ir sr ayrntlarla
doldurm utur. Yasalara gelince bunun byk blm nn gerek
ten "yasalar olduunu, anayasa stnde ise pek az durduunu
gryoruz. ehirlerim iz iin Devlet'ten daha ok kabul edilebilecek
b ir toplum t r kurm aya alyor, am a yava yava, giderek yine
eski anayasaya dnyor. nk, kadnlar ve m lkiyeti paylam a
dnda, iki toplum u hem en hem en rnee gre kuruyor ayn
eit eitim, aalk ilerden ayn zgrlk, o rtak yem ekler iin
ayn dzenlemeler, yalnzca Yasalarda kadnlar da o rtak sofralara
otu racak lar ve silh tayanlarn says bin deil, be bin olacak.
41
 POLTKA
B tn Sokrates diyaloglarn belli b ir abartm aclk ve oyun-
severlik, b ir yenilik aray ve aratrc b ir kafa niteliklendirir;
fak at bunlarn her zam an doru olm as pek beklenemez. rnein,
u im di sylenen be bin y u rtta herhangi b ir retim ii yap
m ayan bu k ad ar ok adam n (daha da byk sayda olacak ka
dnlar ve uaklar da cabas) beslenmesi, baklm as iin Babylonia'
nn (Babil) topraklar ya da usuz bucaksz b ir baka lke gerekir.
K urgularm zda dilediimiz koullar koyabiliriz, am a bu n lar hi
deilse olanak snrlar iinde kalm aldr. Ayrca b ir yasam acm n
yasalar yaparken hem lkeyi hem de nfusu gz nnde tutm as
gerektii syleniyor; oysa hi kukusuz, kom u lkeleri de hesaba
katm aldr. Devlet evresinden yaltlm olarak yaam ayacak, n o r
m al b ir polis in varln srdrecekse, bu besbellidir; nk o
zam an, yalnzca ite kullanm ak iin deil, snrlarnn tesindeki-
lere kar kendini savunm ak iin de ne kad ar silh olm as gere
kiyorsa, o kadar silh salayacaktr. Ulus olarak da birey olarak
da kom ularla b ir alp verecein olm asnn istenm edii teki du
rum da bile, gizli dm anlara kar bu ehire saldrsalar da sal-
drm asalar da korkutucu grnm e gerei eit lde byktr.
Sonra, her b ir adam n sahip olaca mal-mlk tu tar var: Pla-
to n un nerilerinin biraz daha belirlenm ek isteyip istem ediini gr
m ek iin, bu soruna bakmalyz. B ir kim senin erdemli yaam asna
yetecek kadar m al-m lk olmal, diyor. B una kar iki kant var
dr: Erdem li yaam a szn, iyi b ir yaam srm ekle ayn an
lam a gelirmi gibi kullanyor, oysa beriki ok daha geni b ir de
yim; ayrca, b ir insann erdem li yaayp da yoksul olm as, pekl
olanakldr. Bence, daha iyi b ir tanm "erdem li ve eliak olurdu.
Bize her ikisi de gerekir; ayr ayr alndkta, b iri ok rah at b ir
yaam a gtrr, teki ok skntl b ir yaama. Servetin kullanl
m asna dorudan doruya ilikin olan nitelikler yalnz bunlardr;
b ir kim senin servetini nezaketle ya da cesaretle kullandn sy
leyemez, erdem li olarak kullanyoruz deriz yani lm llkla ve
el aklyla. Onun iin, servetin kullanlm asnda, bu n lar balca
doru tutum lardr.
stelik, yu rttalarn saysn kaytlam ak iin herhangi b ir ey
yapm ayacaksak, bildiimiz ehirlerde yle grnyor diye, yalnz
ca ocuksuz evliliklerden tr, doum-oran ne kad ar yksek olur
sa olsun, nfusun deimeyecei inancyle doum lar babo b
rakacaksak, m lkiyeti eitletirm enin hi b ir anlam yoktur. Pla
to n 'u n devletinde dengenin ok daha byk b ir zenle korunm as
gerekir. im diki durum da, saylar ne kad ar ok olursa olsun, m l
kiyetin bt n ocuklar arasnda bliitrlm esiyle, hi kim se ger
ekten yoksulluk iinde kalm am aktadr. nerilen dzenlemede ise,
m lkiyet bltrlm ez oluyor ve ailede az kii de bulunsa, ok
42
 KTAP II BLM 6
kii de bulunsa, (saptanan) kaltnn dnda hi kimseye b ir ey
dm yor. H atta sahip olunacak servetin tu tarn d an ok, belli b ir
saynn stnde doum olm am asn salayarak, yaplacak ocuk
lar snrlarsak daha iyi ederiz. Bu sayy saptam akta, baz be
beklerin lmesi ve baz iftlerin ocuunun olm am as gibi rastlan
tsal etkenler de gz nne alnm aldr. ou devletlerde olduu
zere, doum larn saysn snrlam adan brakm ak, y u rttalar ara
snda ister istemez yoksulluk yaratr, yoksulluk ise honutsuzlua
ve sua yol aar. En eski yasa koyuculardan b iri olan K orinthos
lu Pheidon, balangta hepsi baka baka byklklerde kalt al
m olsalar bile, evlerin says ile y u rttalarn says m n eit tu tu l
m as gerektiine inanyordu. Yasalarda ise bunun tersinedir*.
Sonra, b ir kim senin tan r ve tanm az btn m lkiyeti
nin (malvarlnn) batakinin be katm a kad ar oalm asna izin
verirken, niin toprakl (tanmaz) m lkiyetin o noktaya kad ar a r
tabilecei belli b ir snr koymuyor? B undan baka, b ir evi ikiye
ayrm asn da dnn; ben bunun uygulam ada yararl olacan
dan phe ederim . Platon h er adam a iki ayr ev (yeri) verilme
sinden yanayd; fak at iki evde yaam ak b ir tuhaftr.

Aristoteles, Platonun Yasa-devletinin anayasal kusurlarn tartr

ken, en bata, belirli bir anayasa trn anlatmak iin politeia,
anayasa sznn kullanlmasna deiniyor bunun anayasal bir
anayasa demek gibi olduunu ne sryor. [Platonun Devletmm
Yunanca asl ad da politeia'dzr; politeiayz karlamak iin dilimiz
de anayasa sz var. Onunla kartrlmamas iin, Bat dillerinde
ki evirilerde Y asalarm dzenini polity sz ile karlamak det
olmutur. Biz ise, buna siyasal ynetim diyeceiz. - ev.] I.O. dr
dnc yzylda siyasal ynetim in (politeia mn) herhangi bir ar
la yer brakmad iin iyi bir ey olduu genellikle, kabul edili
yordu. Bundan baka szn ettiimiz kavramla ilgili her ey tar
tmalyd; nitekim, Aristoteles de Kitap IV te kendi orta-yolcu, or
ta snf siyasal ynetimini anlatr. Burada siyasal ynetim kavram
na kar kmamakta, yalnzca Y asalar 'da tasarland biimiyle,
bunun Platonun yapmak istedii ey ideal DevletVen sonra ikinci
en iyi dzen olmadn ne srmektedir.
B tn anayasal dzenin ne dem okrasi ne de oligari olmas
istenm ektedir am alanan, ikisi arasnda, bazen "siyasal yne

* Bu sorunlarn en iyi nasl dzenlenecei stne kendi grmz daha sonra sy

leyeceiz. Burada, Yasalarn bir eksiine daha deinelim: Yneticilerin ynetilenler
den ne ayrl olaca belirtilmiyor. Yalnz, atk ile zg ayr ynlerden yaplr, y
netenle ynetilenlerin ilikisi de yle olmal, diyor.

43
 POLTKA
tim dedikleri, o rta b ir dzendir; bunun yeleri (yurttalar), b
t n silh tayanlardr. Eer o da, byle ehirlerim izde baka h er
hangi b ir t re oranla bu gibi anayasalar daha ok grld iin
anayasasn byle biim lendiriyorsa, dediini belki kabul edebili
riz. Ama bunun ideal anayasaya en ok yaklaan, ondan hemen
sonra gelen ikinci en iyi anayasa olduunu sylemek istiyorsa, ka
bul edemeyiz. nk, bu durum da, Lakedaim onia anayasas ya da
daha aristo k rat nitelikte b ir baka anayasa yelenebilir. Gerekten,
bazlar en iyi anayasann b t n t rlerin b ir karm as olduunu
syler ve bu nedenle Lakedaim oniannkini verler. B unlarn ba
zlar, Lakedaim onia ynetim i oligari, m onari ve dem okrasiden
oluur, derler: Krall m onaridir, yallar kurulu (gerousia ) oli
garidir, am a yine de halktan seilen ephor larm yetkesiyle dem ok
ra tik olarak ynetilm ektedir. B akalar ise, ephor 'larm erki b ir ti-
ran lk tr, dem okratik e S partah y u rttalarn o rtak laa yemek
lerinde ve ortaklaa gnlk yaam larndadr diyerek ayr b ir k ar
latrm a yaparlar. Fakat, P la to n u n Yasalarnda en iyi anayasann
dem okrasi ile tiran lk tan birletirilm esi gerektii belirtilm ektedir;
oysa besbelli, bu ikisini ya hi anayasa saym am ak gerekir, ya da
anayasalarn en ktleri. Onun iindir ki, herhangi b ir karm a ana
yasaya ok sayda ayr ayr elerin katlm asn istem ek daha do
rudur.
Bu k altnda inceleyince, Yasalar anayasasnn hi b ir mo-
narik yan bulunm adn, oligariye eilimli b ir oligari-dem okrasi
bileim i olduunu anlarz. Devlet grevlilerinin atanm a yntem i bu
nu gsterir. Seilmi adaylar arasndan kur'ayla atanm a yaplm a
sn demek istem iyorum , nk bu oligaride de dem okraside de
o rta k tr (yahut; bunun hem oligarik hem dem okratik b ir yan
vardr). Fakat, Meclis yesi olma, devlet grevlilerinin seim inde
oy verm e ve b ir y u rttaa den baka devleri yapm a ykm ll
nn yalnz ve yalnz zengin y u rttalara verilm esi ite bu oli-
gariktir. Devlet grevlilerinin ounluunun zenginlerden gelmesi
ni ve en yksek m akam larn en yksek gelirlilerce doldurulm asn
salam a abas da yle. K urul yeleri iin nerdii seilme yn
tem i de oligarik. H erkesin seime katld dorudur, am a nce
en yksek m lkiyet koullarn tayan snftan adaylar seiliyor,
sonra b ir alttak i snftan eit sayda aday; daha sonra nc s
nftan, am a nc ya da drdnc snftan semek iin genel b ir
zorunluluk yok; drdnc snftan semeye yalnz ilk iki snf mec
bur. B tn bunlardan sonra, K urul'a her snftan eit sayda ye
atanacak diyor. Ama sonu, en yksek m lkiyet snfndan seen
lerin daha ok sayda ve daha ok yukar-snftan gelmeleri ola
caktr, nk oy verm eleri zorunlu tutulm ayan aa snflar oy
larn kullanm ayacaklar. Bu dnceler, bu anayasa trnn, k ar
44
 KtTAP II BLM 7
m a t r n m onariyle dem okrasiden oluturulm am as gerektiini
gsterir; daha sonra, bu t rd en b ir anayasa stne kendi gr
m z incelerken syleyeceklerimiz de bu sonucu pekitirecektir.
Zaten, seenler asndan da, seilmi adaylar arasndan seim yap
m a fikri tehlikelidir. nk, belli b ir sayda kiiler bu savnn
byk olm as da gerekmez birbirlerine salam ca destek olm aya
k a ra r verdiler mi, seim ler h er zam an onlarn isteine gre gider.
P latonun Yasalarm m anayasas stne syleyeceklerim bu kadar.

Eitliki Phaleas stne, burada rendiklerimizden baka hi bir

ey bilinmemektedir.

Platonunkinden baka ideal Devletl e r de vardr; bunlarn ya

zarlar, bazen m eslekten politikaclar ya da filozoflardr, bazen de
ildir. B tn bunlar, insanlarn gerekten altnda yaadklar, bu
gn varolan anayasalara, P latonun h er iki nerisinden de daha
ok yaklaan anayasa tasarlar izerler; nk ondan baka hi
kimse, ocuklarn ve kadnlarn ortaklaa olm as ya da kadnlarn
o rtak sofralarda yemek yemesi gibi yenilikler getirm eyi dnm e
m itir b ile. B unlar, tem el sorunlard an balam ay yelem ilerdir;
b azlar iin, en nem li ey servetin olabilecei en iyi "biimde da-
lm asdr; nkT, derler, atm alar daim a bu tem el gereklilikler
yznden kar. B tn yurttalarn m lkiyetinin eitletirilm esini
ilk neren Khalkedonlu (Kadkyl) Phaleas'm d n d buydu.
Phaleas, bunu en b ata (yeni b ir devlet kurulduu zaman) yapm a
nn g olm adna inanyordu; kurulm u ve ileyen devletlerde
salanm as daha g olm akla birlikte, yine de b t n m lkiyetler
(m alvarlklan) abucak ayn dzeye getirilebilirdi yalnzca, zen
ginlerin eyiz vermeleri, am a alm am alar, yoksullarnsa vermeme-
leri, am a alm alar yeterdi. Platon Yasalar' yazarken, belirli b ir
noktaya kadar, m lkiyet-denetim inden zgr olunm ak gerektiini,
am a daha nce sylendii gibi, yurttalard an hi birine, ayrlan
' en k k m lkiyetin be katndan daha fazlasna sahip olm a hak
knn tan nm am asn dnm tr. Bu izgide yasalar yapanlar, o
u kez gzlerinden kaan b ir noktay hi unutm am allar: Mlki
yetin tu tarn saptarlarken ocuk saysn da saptam alar gerekir;
nk ocuklarn says m lkiyet payna gre ok fazla olursa,
yasay ylece srdrm e olana bulunm ayacaktr. Yok, ille de sr
drrseniz, zengin olan biroklar yoksullaacaktr; bu ise hi is
tenmeyecek b ir sonutur, nk bu gibi insanlarn devrim e y
nelm elerini zor nlersiniz.
45
 POLTKA
M lkiyet eitliinin devlet dediimiz ortaklk stnde hayli
etkisi olduunu bazlar, gryoruz ki, ok eskiden kavram lar
dr: Solonun yasalarnda bu bellidir; snrsz to p rak edinmeyi ya
saklayan baz ehirler vardr; sonra, baz yasalar, m lklerin satl
m asn engellem ektedir, rnein Lokroida bir m lk sata kar
tlm asn zorunlu klan b ir bahtszlk olduu kantlanm adka sa
tlam az. Eski top rak paylarnn olduklar gibi korunm asn gerek
tiren yasalar da bulunm aktadr. Byle b ir yasann kaldrlm as,
Leukas anayasasn fazla dem okrat! atrm tr; nk ondan son
ra, devlet grevlerine yalnzca uygun nitelik tayanlar atam a ola
na kalm am tr. B ir devlette m lkiyet eitlii olabilir, am a yle
yksek b ir dzey sap tan r k i, ar lks iinde yaanr, yah u t yle
aa b ir dzey sap tan r ki, ister istemez sknt ekilir. Onun iin,
"Bir yasam acm n m lkiyet paylarm "eitletirm esinin yeterli olm a
d, arlklar arasnda ortalam a b ir tu ta r saptam ay am alam as
gerektii apaktr. F akat herkes iin lml b ir tu ta r saptansa bile,
bu da am ac karlam aya yetmez; nk m lkiyetten ok in sanla
r n isteklerini (istihalarn) eitletirm ek gerekir, buysa ancak yasa
lara uygun yeterli b ir eitim le salanabilir. Ama belki, Phaleas
kendisinin de tam bunu dem ek istediini sylerdi; nk devlet
lerde m lkiyet eitlii gibi eitim eitliinin de olm as gerektiine
inanyordu. Fakat, bu eitim in kesin niteliini sylemek gerekir;
yalnz b ir ve ayn olm al dem ek faydaszdr. B ir ve ayn eitim ,
kendilerine servet ya da n yahut h er ikisini birden salam ak
isteyen insanlar ortaya karacak eitten b ir eitim olabilir, pekl.
blnm eler servet eitsizlii k ad ar ayrcalk eitsizliinden de
kaynak alr, ancak bu iki yanda k art nedenlerle olur: Halk, ser
vet eitsizliini grnce kzar, erefler eit paylatrlm olursa
da yukar snflar nk H om erosun dedii gibi, iyi ile kt
eit sayg grr m hi.

Servet eitsizlii, hrszl sona erdirmeyecektir.

Servet eitliinin, hi kim senin souk ya da alk yznden
giyecek ya da yiyecek alm ak zorunda kalm am asn salam akla,
bu gibi sular nlem ek iin yeterli b ir are olacana inanlr. Fa
k at insanlarn m lkiyete kar iledikleri sularn tek nedeni, ya
am n zorunlu gereksinm elerini karlam ak deildir. Ayrca, te
den beri kskandklar eyleri de elde etm ek isterler; tu tk u lar salt
gereklilikleri aarsa, doyum un yolunu su ilem ekte ararlar. Bu
da tek d rt deildir; insanlar ac getirm eyen hazlarm tadn
karm ak da isterler. Bylece, ele alnm as gereken ayr t r in-
san ve ayr saltm a yolu vardr: B irinci t re (yaam ak iin
alanlara) lml b ir ustalk bilgisi ve i bulm a olana; ikinci tre
46
 KTAP II BLM 7
zdenetim (bunlar, tu tk u larn dizginlemeyi renmeli). ncye
gelince,_ kendilerinin dnda b ir eyi kskanm adan haz duym ann
yolunu aryorla rsa , yalnzca felsefe, sanyorum karlk olabilecek^
tir; otelci iki t r n tersine, b u n lar nc b ir kim senin yardm
n gereksemezler. Byk sulara gelince, insanlar b u n lar am a
larnn arl yznden ilerler, yoksa zorunlu gereksinm elerini
salam ak iin deil. Souktan korunm ak iin tiran olan b ir kim
seyi kim duym u ki? Ayn nedenle, yani suun byklnden tu-
r L b ir tiran ldrm ek b ir hrsz ldrm ekten daha ereflidir.
Dolaysyle, Phaleas'n anayasasnn zelliklerinin yalnzca kk
sulara kar b ir korum a getirecei sonucuna varabiliriz.

D tehlikeleri karlamak iin gerekecek fazla servetin nereden ge

lecei.
B undan baka, Phaleas, kom u ve teki yabanc ehirlerle ili
kileri de gz nnde tutm as gerektii halde, byle yapm ayarak,
daha ok ehrinin i dzeninin iyi ilemesiyle ilgilenm itir. B ir ana
yasa m eydana getirirken sava gc salanm asna nem verm ek
zorunludur, oysa Phaleas bu konuda hi b ir ey sylemiyor. B ir
ulusun serveti, gcnn b ir parasdr; nk yalnzca i gerek
sinm eler iin deil, d tehlikeleri de karlam aya yetecek kad ar
kaynaklar bulunm aldr. Bu nedenle m lkiyetinin toplam kendi
sinden daha gl kom ularn kskanacaklar ve sahiplerinin b ir
istilya pskrtem eyecekleri k ad ar byk olm am aldr; te yan
dan eit ya da benzer gte b ir dm ana kar savamay destek-
leyemeyecekleri k ad ar kk de olm am aldr. Phaleas elbette hi
b ir snr koym am tr; fazla servetin ok faydal olduu da o rta
dadr. F akat b ir snr bulunm aldr ve bunu saptam ann belki en
iyi yolu, toplam servet daha gl b ir devletin okluunun eki
ciliine kaplarak bu ehirde kar savaa girmeyi krl grebile
cei kadar byk olm am al, ancak servet okluunun ekiciliin
den baka b ir nedenle kacak b ir savata gerekebilecei gibi ol
mal, dem ek olurdu. rnein, A utophradates A tarneusu kuatm aya
geldii zaman, bu ehrin egemeni Euboulos ona ehri tm yle al
m asnn ne k ad ar sreceini sorm u ve bu srede bir savan ken
disine kaa m alolacam hesaplam asn nerm i. " nk demi,
"bundan ok daha az b ir para karlnda A tarneusu brakm aya
hazrm . Euboulosun bu szleri zerine, A utophradates yeniden d
nm ve (nceki kararn d an cayarak) kuatm ay kaldrm .

Autophradates, Pers mparatorluunun Lydia ve Phrygia satrapy-

d; I.. 362 ylnda Anadoludaki Yunan kolonilerinin birleik or
dularna yenilmitir. Atarneus, Mysiada, Lesbos (Midilli) adasnn
47
 POLTKA

karsndaki Anadolu topraklarnda bulunan bir ehirdi. Bu ehri,

egemeni Euboulos .. 346da eski klesi Hermiasa brakm; Aris
toteles de Platonun Akademiasndaki rencilik yllarndan tan
d Hermiasn konuu olarak bir sre Atarneus ta yaamtr.
Dolaysyle, i boum alara kar b ir gvence olarak, servet
eitlii, hi kukusuz b ir deer tarsa da, bunun nem ini abart-
mamalyz, nk gerekten pek etkili deildir. B ir kere, yukar
snflar arasnda honutsuzluk bagsterecek, (soylular) kendilerinin
eitlikten daha iyi b ir eylere lyk olduklarn dneceklerdir (Yu
kar snf ayaklanm alarnn, kom plolarnn birok rnekleri grl
m tr). kincisi, insan doasnn b ir k u su ru da, hi b ir zam an
gznn doym am asdr. nce, yalnz iki obolosluk b ir denekle ye
tinirler, am a b ir kere buna altlar m, daha ounu isterler ve
isteklerinin sonu gelmez. nk, isteklerin b ir snr yoktur; in
sanlarn ou yaam larn doym ak bilmeyen isteklerini doyurm aya
alm akla geirirler. Onun iin, durulm u (istijkrarl) b ir toplum _
salam ak bakm ndan, m lkiyeti eitletirm eye oranla daha iyi b ir
yol, doadan stn b ir snfa giren kim selerin paylarna denden
daha ounu istem em elerini gvencelemek, aa olanlarn ise by
le yapabilm elerine m eydan verm em ektir bu da onlar ezmeden
zayf durum da tutm akla olur.
Phaleas'n servet eitlii stne sylediklerinin kendi iinde
yanllar da vardr. nk, yalnz to p rak sahipliini eitletiriyor,
servetin kleler, sr srleri, basl p ara ve genel olarak tanr
m lkiyet denilen eylerden de oluabileceini unutuyor. B tn bu
m lkiyet biim lerinde eitliin gerekletirilm esi ya da en azndan
lml b ir snrn konm as am alanm aldr. Y ahut (byle yaplm a
yacaksa) her eyi kendi akna brakm aldr. Phaleasn yasam a
nerilerinden anlaldna gre, y u rtta says az b ir ehir dzen
liyor b t n iiler (zanaatlar) kam u klesi olacaklar, yurtta
topluluuna girmeyecekler. Oysa devletin kleleri olacaksa, bunlar
bt n iilerden deil, yalnzca kam u hizm etlerinde altrlanlar
dan olum al. E pidam nos'ta byle olm aktadr, b ir zam anlar Dio-
phantos da A tinada byle yapm ak istem iti. Phaleasn Devleti
stne ne srdm z bu grler, okuyucunun o dzende neyin
iyi neyin kt olduunu yarglam asn salayacaktr.

lk ehir-plancs.

E uryphonun olu H ippodam os, M iletosluydu. Edimsel olarak bir

anayasa dzeni kurm aya alanlar b ir yana braklrsa, En iyi Dev
48
 KTAP II BLM 8
let stne ilk konuan odur. ehirleri sem tlere ayrm ay o bul
m u ve Peiraieus'un (Pire) sokak plann yapm tr. Baka insanlar
dan farkl olm a tutkusu, onun eitli bakm lardan garip b ir ya
am srm esine yol am tr. Biroklar, H ippbdam osun uzun sa
lar ve pahal taklaryle, fak at ayn zam anda ucuz, am a scak tu
tan, yaz-k giyilen elbiseleriyle tuhaflklarn fazla ileri gtrd
n dnm lerdir. B undan baka, doa bilim i uzm an saylm ak
tan holanrd. Hippodam os, on bin nfuslu b ir ehir ta sarlam -
tll.iialk t e blyordu: Usta iiler (zanaatlar), tarm clar, silh
tayp lkeyi savunacak kiiler. T oprak da blm e ayrlacakt:
Biri kutsal, biri kam usal, biri zel; tan rlara tapm ann giderleri
kutsal topraklarn rnyle karlanacak, savunucular ortak, ta
rm clar zel to praklardan beslenecekti. Yasalarn da herbiri bir
dava trne karlk olm ak zere yalnz eidi bulunduu g rir
ndeydi kiiye zarar verme, m lkiyete zarar verme, adam l
d rm e. Ayrca, tek ve som ut b ir yargtay kurulm asn istiyordu;
kt k arara balanm grnen b t n davalar bu st mahkemeye
gnderilecekti. Y argtayn yeleri, sekin yallar olacakt. Mah
kem elerde, yalnzca lehte ya da aleyhte oy talar kullanarak h
km verilmem eli, h er yenin b ir tableti olmalyd: (Vard yarg)
dorudan doruya m ahkm iyet k arar ise cezann ya da detm e
nin tu tarn bunun stne yazmal, b eraat ise bo brakm alyd,
ne biri ne teki ise o zam an bu kansn tab lette belirtm eliydi.
H ippodam os im diki dzenin, yarglar ya u ya da bu ynde
k arar vermeye zorlam akla, vicdan kanlarna gre oy kullanm a
konusunda itikleri and inemelerine yol aabilecei iin kt
b ir dzen olduunu dnyordu. B undan sonraki nerilerinin bi
rincisi, lkeleri iin yararl b ulular yapanlara eref ve dller ve
rilm esi, kincisi de savata lenlerin ocuklarna devlet kesesinden
baklm asyd (Bu sonraki dediini b sb t n yeni b ir ey sanm
olm al, oysa A tinada ve baka yerlerde bugn bile uygulanm akta
dr). Sonra, b t n hkm et grevlileri halka seilmeli, semenler
az nce anlan her blm den olumalyd. Seilen grevlilerin
devi, kam u ilerine baklm asn, yabanclarn ve yetim lerin -
_karlannm kollanm asn kapsayacakt.

Aadaki eletirilerde, Aristotelesin silh sahibi olmay tam -yurt

talk ve tam seilme ehliyeti iin zorunlu say zellikle dikkate
deer.
H ippodam osun anayasasnn balca zellikleri ve stnde du
rulm ay en ok hak edenleri, ite bunlar. Benim ilk eletirim , y u rt
talarn e blnm esi konusunda olacak. nk, iiler, tarm
clar ve silh tayanlarn hepsi tam y u rttalk haklarm payla
4 49
 POLTKA
yorlar; oysa iftilerin silh yoktur, iilerin topra da yoktur,
silh da yoktur; bu, onlar silh sahibi olanlarn deta ua ha-
line getirir. Bu durum da, devlet grevlerini ve erefleri eit olarak
paylam alar olanakszdr. nk generallerin (kom utanlarn), y u rt
talar korum akla grevli olanlarn ve denebilir ki, en yksek g
revlerde bulunacak herkesin, silh sahibi olanlar arasndan k
m as m utlak b ir zorunluluktur. te yandan, hepsinin tam y u rt
talk haklar olmazsa, anayasadan honutluk duym alar nasl bek
lenir? Fakat, dediim gibi, silh sahibi olanlarn br kesim lerin
ikisinden de daha st n gte olm alar gerekir, am a saylar ok
olm adka bu kolay deildir. Saylar ok olursa da, geri kalan
lara tam yurttalk haklar tannm asnn, onlarn da devlet grev
lerine seilebilm elerinin ne gerei olur? Sonra, iftiler yalnz ken
dilerini ve ailelerini besleyeceklerse, devlete ne faydalar vardr?
iler elbette zorunludur; h er devlet onlara gereksinm e duyar;
zaten, teki lkelerde olduu gibi, zanaatlarndan elde ettikleri ka
zanlarla kendi kendilerine geinebilirler. Ama iftiler eer
silh sahibi olanlar besleyeceklerse, ancak o zam an devlette b ir
paylar olm as akla yakn gelir. F akat Flippodam osu n devletinde
byle deildir; iledikleri to p rak kendilerinin oluyor ve onu kendi
y ararlarna iliyorlar. Sava snf besleyecei varsaylan o rtak
ya da kam usal top rak lara gelince ya onlar kim ileyecek? Bu
ii savalar kendileri yapacaklarsa, onlarla tarm clar arasnda
H ippodam osun olm asn istedii gibi b ir fark kalm ayacaktr. Sa
valarn tarlalarn ileyecek kim seler, kendi y ararlarn a alan
iftilerden farkl olacaksa, topluluun drdnc b ir kesim i ola
cak dem ektir hi b ir eyde pay bulunm ayan, b t n n tm y
le dnda b ir kesim yahut zel ve kam usal top rak lar ayn kim
seler ekip bieceklerse, b u nlarn h er birinin iki evi birden b ir
kendisininkini, b ir de b ir savam nkini beslem esine yetecek ka
d ar r n olm ayacaktr. Hem o zam an topra blm enin anlam
ne? Niin genel olarak to p rak lard an doruca, hem kendi geim
lerini karp hem de savalarn gereksinm elerini karlam asn
lar? B uras ok karktr.
H ippodam os'un m ahkem elerde verilen k ararlara ilikin neri
leri de, bunlardan daha iyi deildir. Gerekli k ararn basit b ir evet'
ya da hayr olduu yerde bile, eitli yarglar ayrm lar yapsn,
nitelendirm elerde bulunsunlar istiyor. Fakat, bu yargc hakem e
evirm ektir. Besbelli, hakem liklerde yle yaplr; birka hakem
varsa, k ararlarn aralarn d a tartrlar. F akat b ir m ahkem ede bu
olanak yoktur, istenilir b ir ey de deildir; ou yasam aclar, yar
glarn birbirlerine danm alarn nlemeye alm lardr. Sonra,
her yargcn (tazm inat olarak) detilecek tu ta n belirtm esini ner
mesi de m utlaka karklklara yol aacaktr; nk, b ir yargcn
50
 KTAP II BLM 8
kans belki detm enin yerinde olacadr, am a davacnn istedi
inden daha az b ir tu ta r uygun grebilir. Tutalm ki, davac yir
mi m na istiyor ve b ir yarg on m na olsun diyor, (ya da te r
sine), b ir bakas be, daha b ir bakas d rt diyor (besbelli, bu
t r ayrlm alar olacaktr): Bazlar, istenenin tam am n verecek, ba
zlar hi b ir ey vermeyecek. O zaman, oylar nasl saylacaktr?
Zaten, b ir yargtan yalnzca lehte ya da aleyhte b ir yarg verm e
sini istem ekle, onu itii and inemeye zorlayan olm am aktadr;
yeter ki dava yaln bir biim de ortaya konsun ve o da kararn
drste versin. nk davacnn istedii dentiyi reddeden bir
yarg, onun hi b ir ey hak etm ediini sylem em ektedir ki; de
dii, yalnzca hakknn yirm i m na olm addr, itii and i
neyen, yalnzca, davacnn bunu hak etm ediine inand halde, yir
mi m na isteini kabul eden olur.

Yukardaki aklamalardan anlalabilecei zere, Aristotelesin sa

vunduu, eski Yunan yarglama sreci yle ilemektedir: Kalaba
lk bir yarglar (dikastes) kurulu vardr, bunlar bir eit jriye
benzer; davac iddialarn syledikten ve davalnn savunmas din
lendikten sonra, yarglar iki kere oy verirler nce iddiann ge
erli olup olmad saptanr, geerli olduu kabul edilirse, sonra
da istenilen ceza ya da dentinin verilip verilemeyecei. H ukuk
davas - ceza davas ayrm olmayan bu ok basit usulde, yarglar
taraflarn istekleriyle baldr, onlarn dnda karar alamazlar.
Aristoteles, bundan sonra Hippodamos un yeni bululara dl ve
rilmesi nerisine kar kyor. Aristotelesin dnd teknolojik
bulgular deildir; ama bunlarn olabileceini bilseydi bile, her hal
de yine kukuyla bakard 19 ve 20nci yzyllar yeni bulularn
btn politeia'y nasl hzla deitirdiini gstermitir; onun iin,
byle eyler, herhangi bir yerlemi rejim asndan her zaman
kuku uyandrc niteliktedir. Bu gibi bir konuyu ortaya atmak, po
litikann en nemli ve g sorularndan birini demek demektir.
Anayasaclk ve gelenee ballk, keyfi ynetime ve Uranla kar
bir gvence olduu srece bunlara sayg gsterilmesi gerekir; Yu
nanllarn siyasal belleinin de bu tutucu tavrn ok genellemesi
ne yardm dokunmutur. Aristoteles gemite birtakm dzeltme
ler yapldn ve herhangi bir zamanda yeni dzeltmeler gereke
bileceini kabul etmektedir; fakat ar dikkat gsterilmesini ve
ekingen davramlmasm salk verir.
Devlet iin yararl b ir ey b ulanlara dl verilmesi hakknda-
ki nerisine gelince: Byle b ir yasa gze ve kulaa ho geliyor,
am a ok sakncaldr. Bu, perde arkasnda dalaverelere yol aa
cak, baz durum larda da anayasal yaay alt st edecektir. Byle
51
 POLTKA
olunca, onu b ir baka ve daha geni sorudan ayramayz: ehirler
n, daha iyi b ir yol bulununca, geleneksel ve atajardan kalm a
y asa ve greneklerini deitirm eleri iyi b ir ey m idir, kt "bir
ey m idir? Bu sorunun cevab, b t n byle deiikliklerin kt
olaca ise, H ippodam osun nerileri kolay kolay onaylanamaz, in
san lar, bu gibi_ neriler kam u y ararn ad r diye, pekl toplum u
ve yasalarn ykacak nerilerde bulunabilirler.
Bu soruna dokunm uken, hele deiimden yana b ir tutum da
savunulabileceine gre, biraz daha ayrntlarna gitmemiz gere
kebilir. Baka blm lere bakarsak deiimin faydal olduunu ke
sinlikle syleyebiliriz tp ta belli birtak m eski yntem lerden ca-
ylmas, beden eitim inde ve genel olarak b t n sanat ve m eslek
lerin ustalk ve yntem lerindeki gelimeler. Siyaseti de bunlardan
biri saydmza gre, orada da baz dzelm eler bulacam z um a
biliriz. Gerekten, olgulara b ak ar ve eski yasa ve greneklerin ne
denli uygarlktan uzak, ne kaba-saba olduunu gzlemlersek, baz
gelimeler olm utur. Y unanllar eskiden silhl gezer, gelinlerini
birbirlerinden satn alrlard; b ir zam anlar, hi kukusuz allm
olduu halde, bugn bizi yalnzca glm seten, teki uygulam alar
dan kalm izler hl var; rnein, Kymede adam ldrm e su
una ilikin b ir yasaya gre, davac kendi akrabalarndan yeter
sayda tank gsterebilirse, sann sululuu kabul edilir. Elbette,
genel olarak, am alanan yalnzca geleneksel olan deil, iyi olan
dr. Topraktan-doan ya da byk b ir fetten ku rtu lan ilk atala
rm zn dncelerine bal kalm ak sersem lik olurdu; h er halde
onlarn bugnk olaan, pek zeki olm ayan insanlaryle b ir d
zeyde olduklarn varsayabiliriz; zek yoksunluunun topraktan-do-
anlarn zelliklerinden biri olduu da sylenir. Biz daha ileri gi
dip diyebiliriz ki, yazl hale gelmi grenek ve yasalarn bile, en
iyisi deimez saylm am alardr. teki bilim lerle benzetm e yapar
sak, devletin bt n rgtlerini son ayrntsna k ad ar yazya dk
m enin olanakszlm sylemek zorunda kalrz, besbelli. Yalnz
genel ilke yazlm aldr, seilecek belirli adm zel durum a bal
dr. B tn bu dncelerden anlalyor ki, deiiklik yaplm as
n gerektiren durum lar ve deim eleri gereken yasalar vardr. Fa
kat soruna b ir baka adan baknca, en byk b ir dikkat gs
terilm esi gerektiini sylemeliyiz. Belirli b ir rnekte, kk b ir
dzeltm enin yararn yasada kolayca deiiklikler yapm aya al
m ann tehlikesiyle ta rtm am z gerekebilir; byle b ir rnekte, yasa
koyucularn ve yneticilerin birka yanln hogrm em iz daha
doru olur. B ir yurttan, yasada deiiklik yaplm asndan sala
yaca fayda, yetkeye kar gelmeye ahmasm dan~dclc~zarara
demez. Sonra, sanat ve mesleklerle benzetm e yanm ak da van-
ltr; b ir meslek yntem ini deitirm ekle b ir yasay deitirm ek
52
 KTAP II BLM 9
arasnda fark vardr. Gelitirilm i b ir yntem i benim sem ek h er ba
km dan faydaldr; oysa yasann kendisine boyun eilmesini sa
lam ak iin grenein gcnden baka b ir gc yoktur, bunun et
kinlem esi ise uzun b ir zam an ister. Dolaysyle, yerlem i yasa
lardan yeni yasalara kolayca geilmesi, yasann gcn zayflat-
m as d em ektir. Sonra, yasalarda deiiklik yaplm asna izin veri-
lecekseTTepsinin mi, yoksa yalnzca bazlarnn m deitirebile
ceine ve bunun h er eit anayasaya uygulanp uygulanmayaca
na da k arar verm ek gerekecektir. Ve deiiklikleri kim nerebile
cektir? H erkes mi, yoksa yalnzca belli kim seler mi? Bu, ok ey
farkeder. Baka frsatlard a yeniden ele alm ak zere im dilik bu
tartm aya son verelim.

Aristoteles, kuramclarn (yani Platon, Phaleas ve Hippodamosun)

nerilerini incelemeyi tamamladktan sonra, imdi de o sra uygu
lanan yahut - daha eskiden uygulanm bulunan anayasalara dn
yor: Lakedaimonia, Girit ve Kartaca anayasalarn, sonunda syle
dii gibi, bunlar hakl bir hayranlk uyandrdklar iin semitir.
Sparta yntemlerinde birok kusurlar buluyor, fakat drdnc ki
tapta, Lakedaimonia anayasasnn ayr ayr ilkeleri arasndaki den
genin, kendi "siyasal ynetim modelini andrdn belirtiyor.
Aristotelesin burada anayasalar deerlendirmek iin kullan
d llerle ilgili olarak iki noktaya iaret edilmelidir, nk
bunlar, onun genel yaklamn nitelendirir: Birincisi, en iyi ya da
ideal anayasa, belirli bir yer ve zamana en iyi uyacak trden pekl
farkl olabilir; kincisi, bir yurtta, yurttala lyk niteliklerini
gelitirecekse, aalk saylan ilerde almamaldr. Fakat uras
da teslim edilir ki, yurttalar kendilerinin pis ilerini yapmayacak
larsa, o zaman onlarn bu ilerini yapacak bir ast snf olmaldr
ve bu snf devletin bana bir bel kayna kesilecektir. Aristoteles
in bu konuda syleyecek daha ok sz olmamas artcdr: Bas
kc yasalar dnda bir are dnemez.

Lakedaim oniallarn ve G iritlilerin anayasas hakknda ve genel ola

rak tekiler hakknda da sorulm as gereken iki soru vardr: Bi
rincisi, m utlak en iyi ltyle deerlendirilince, bu anayasann
dzenlemeleri iyi m idir, kt m? kincisi, iinde, istediimiz anaya
sann ilkelerine ve zne uym ayan herhangi b ir ey var m? yi y
rtlen b ir ehirde, b ir ilk zorunluluun y u rttalarn b tn aalk
ilerle uram aktan kurtarlm as olduu kabul edilm itir, fakat bu
koulun nasl yerine getirileceini sylemek kolay deildir.
53
 POLTKA

rnein, Thessalia'da penestes ler (serfler) sk sk Thessalialla-

ra kar ayaklanm lard, tpk heilotes 'lerin S partallara saldrdk
lar gibi her zaman, efendilerinin bana gelebilecek b ir felketi
kollarlar. Fakat G iritliler arasnda imdiye kad ar byle b ir ey olm a
m tr. Belki u nedenle: (G iritte) kom u ehirler birbirleriyle sa
vata olsalar bile, ayaklananlarla hi b ir zam an birlem ezler; byle
yapm ak ilerine gelmez, nk kendilerinin de aralarn d a yaayan
b ir ast snf (kleleri) vardr. te yandan, S p artanm kom ular,
Argoslular, M esseniallar, A rkadiallar hep ona dm andr. Bunun
gibi, Thessaliallara kar, bandan ayaklanm alar km tr; nk
kom ularyle, Akhaa'llarla, P errhaibia'llarla ve M agnesia'llarla s
rekli olarak sava durum undaydlar. Baka hi b ir bel kayna
olm asa bile, zorJa boyunduruk altn a alnm b ir kitleyle en iyi
biim de birlikte yaam ak iin her zam an uyank olm ak gerekir;
ok babo braklrlarsa, benliklerini b u lu r ve efendileriyle eit
hak istemeye balarlar; yok eer, kendilerine kt davram lrsa,
knayc ve ayaklam c olurlar. Onun iin, heilotes leriyle kendilerini
byle b ir iliki iinde bulanlarn, sorunlarna henz b ir zm
getirem em i olduklar apaktr.
Sonra, S parta kadnlarna tannan baboluk, hem anayasa
nn am alarna erim esine hem de ehrin m utluluu iin zararl
dr. nk, tpk koca ve kardan herbirinin ailenin paralar ol
m as gibi, b ir ehri de sayca aa yukar eit iki paraya ayrlm
sayabiliriz biri erkekler, b iri kadnlar. Bu nedenle, kadnlarn
durum unun iyi dzenlenmedii b t n anayasalarda, ehrin b ir ya
n s iin uygun yasam a yaplm am dem ektir. S p artada olan da,
ite budur. nk, orada b tn ehrin salam karak terli olm a
sn isteyen yasa koyucu, besbelli erkeklerle ilgili olarak birtakm
abalar gsterm itir, fak at kadnlar konusunda baarsz kalm ve
savsaklayc olm utur. nk S p artada snrsz yaar, h er t rl
baboluu srer ve h er lks tad arlar. Byle b ir yaayn ka
nlm az b ir sonucu, zellikle erkeklerin, kadnlarn buyruu al
tna girdii topluluklarda, zengin olm aya byk nem verilm esi
dir; erkek hom osekselliinin (ecinselliinin) aktan aa onay
land K eltler ve teki h alklar dnda, b t n asker ve sava
topluluklar hep bu durum dadr. Gerekten, (m itolojide sava tan
rs) Ares ile A phroditeyi birletiren efsanenin deta akla yakn
bir tem eli vardr: B tn askerler, ister erkee ister kadna ynel
mi olsun, cinsellie gl b ir dknlk duyarlar. te stnlk
gnlerinde birok eyleri kadnlarn ynettii S p artanm durum u.
K adnlarn egemen olmasyle, egemen olanlara kadnlarn egemen
olm as arasnda ne fark var? Sonu ayndr. C retlilik gnlk ya
ayta faydal b ir nitelik deildir, yalnz savata o da belki
ie yarar. F akat bu konuda bile S partal kadnlarn etkisi zararl
54
 KTAP II BLM 9
olm utur. Bu dediim, Lakonia Thebaililerin istilsna urad za
m an ortaya kt: K adnlar, baka devletlerin kadnlar gibi fay
dal olacaklarna, dm andan fazla karkla sebep oldular. En
eski zam anlardan beri kadnlarn denetimsiz kalm as Lakonia top-
lum unun b ir zelliiydi, buna am am ak gerekir; S partal erkekler
Argoslulara kar ya da yine A rkadia'llara ve M esseniallara k ar
savarlarken, askerlik hizm eti nedeniyle, zorunlu olarak top
rak larn d an uzak kaldklar uzun sreler vard. R ahat b ir yaam a
dnnce, birok erdem lere yol aan askerlik yaam onlarda sz
dinlem e alkanl yaratm olduu iin, yasa koyucu Lykourgosa
hem en boyun ediler. Ama kadnlar byle yapm ad. Lykourgosun
kadnlar da dzenlem elerinin altna sokm ak istedii, fakat di
renileriyle karlanca bundan cayd sylenir. yleyse, olanla
rn nedenleri ite bunlardr; onun iin, ta rtm ak ta olduum uz ku
surun nedenleri de, belli ki yine bunlar. Fakat, im diki aratr
m am zn am ac neyin doru neyin yanl olduunu ortaya koy
m aktr, yoksa vg ya da yergi datm ak deil. Daha nce sy
lendii gibi, S p artada kadnlarn konum u yanltr; bu durum ,
anayasann ilkelerini inemekte ve bugnk p ara dknlne
b ir hayli katkda bulunm aktadr.
B undan sonra, S parta'daki m lkiyet eitsizlii eletirilebilir. -
nk baz S partallarn pek ok mal-m lk olduu halde, te
kilerin gerekten pek az eyi vardr; to p rak kk b ir saynn
sahiplii altna girm itir. Bu da, kadnlarn konum u gibi, anaya
sann yaplm asndaki yanllklardan ileri gelmektedir. nk yasa
koyucular, gayet yerinde olarak, o zam anki m lklerin alnp sa
tlm asn onaylam ad halde, topran balam a (hibe) ya da va
siyet etm e yoluyle b ir bakasna aktarlabilm esinin yolunu ak
brakm tr ve bu da elbette ayn sonuca varr. stelik, b t n top
ran bete ikisi gibi b ir blm ne kadnlar sahiptir; bunun eit
li nedenleri vardr, kz kaltlar (vrisler) oktur ve eyizler b
yktr. Oysa, eyizler yasayla diizenlense daha iyi olurdu: Ya bs
bt n kaldrlm al ya da ok kk tutulm alyd, hi deilse orta
byklkte olmalyd. Kz kaltlara gelince, anayasann im diki
biim ine gre, bu n lar herhangi b ir kimseyle evlendirilebilir. Bir
adam , b konuyu vasiyetinde belirtm eden lrse, onun m alvarl
na ynetici olarak atanan kii, kzlar dilediine verir.
E rkek m lk sahiplerinin saysndaki b u d yznden, lke
1.500 svari ve 50.000 ar (zrhl) piyade karm aya yeterli olduu
halde, tam yurttalarn says binin altna dm tr. Gemi bu
dzenlem elerin ktln gsterm ektedir; S p arta tek b ir sava
n [Leuktra, I.. 371] etkisini bile kaldram ad, erkek azlndan
kt. Sylendiine gre, ilk k rallarnn zam annda, S p artallar
yurttalklarn bakalaryle paylarlarm (yani, yabanclar da
55
 POLTKA
yurttala alrlarm ); bundan dolay, uzun sren savalara k ar
n, o zam an adam ktl ekmemiler. Yine denir ki, b ir ara S parta
yurttalarnn (Spartiatai) says on bini buluyorm u. Bu szler
ister doru olsun, ister yanl, b ir devlette erkek y u rttalarn sa
ysn korum ak, m lkiyet tu tarlarn dzlem ekten (eitletirm ek
ten) ok daha iyidir. Fakat, ayn zam anda, S p artada ocuk yap
may tevik eden b ir yasa da v ard r ve bu yasa, m lkiyet sahip
liinde uygun b ir dengeyi korum ak iin uygulanacak byle h er
hangi b ir yntem i etkisiz brakr. nk, S p arta yurttalarn n ola
bildii kalabalk olm alarn isteyen yasa koyucu, y u rttalar ok
ocuk yapm aya tevik etm ektedir. rnein, oul babas plan
lar askerlik hizm etinden ve d rt oul babas olanlar da h er t r
l hizm etten bak tu tan bir yasa vardr. Fakat ok erkek ocuk
doar, toprak da ona gre datlrsa biroklarnn ister istemez
yoksullaacaklar apak o rtad ad r.
L akedaim onia'anaya sasnn b ir baka kusuru da, ephorluk g
revinde gze arpm aktadr. Ephorluk, birok nem li ileri bam
sz olarak denetler. Ephor luun be yesi de b t n halk arasn
dan seiliyor ve bunun sonucunda, oucas hi de varlkl olm a
yan, yoksulluklar dolaysyle rvet alm aya yatkn adam lar bu
grevi ellerine geiriyorlar*. Srf ephor larn erkinin ar ve dik
tatrce olm as yznden, S p arta k rallar bile kendilerine yaltak
lanm ak zorunda kalm lardr. Bu durum anayasay daha da boz
m aktadr; aristokrasi saylan ynetim biim i gitgide dem okrasiye
benzem itir. Kendi iinde ephorluk kt b ir ey deildir; ana
yasann btnln salar; halk da, kendisine b ir erk grevinden
pay verdii iin onu sever. Dolaysyle, ister yasa koyucu Lykour-
gosun buluu olsun, ister iyi bahtllk sonucu, koullara pek g
zel uymaktadr**. Ephorlarn b t n y u rttalard an seilmesi zorun
lu olm aya zorunludur, am a im diki seme yntem i bana ocuka
grnyor. Ephor larm yarg yetkileri de v ard r ve nem li dava
lara bakarlar; fakat bu grevi herhangi b ir kim se elde edebile
ceine gre, diledikleri gibi hkm vermeye deil, ancak yazl
kural ve buyruklara gre k arar alm aya yetkili klnsaydlar daha

* Bunun gemite birok rnekleri grlmtr; gnmzde de Andros olaynda bir

takm ephorlar yle ok rvet yemilerdir ki, ehirleri bsbtn batmadysa, bu
onlarn sayesinde olmamtr (yani, devleti ykmak iin onlar ellerinden geleni yap
mlardr).
** Sorun udur ki, bir anayasann srekli olabilmesi iin topluluun btn kesimle
rince kabul edilmesi ve devamnn istenmesi gerekir. Spartada krallar, anayasa iin
bu duyguya sahiptirler, nk anayasa, kendilerine sayg gsterilmesini salar ve fay
dal olur; en iyi kimseler bu duyguya sahiptirler, nk yallar kuruluna (gerousia)
ye olma hakk, en iyi olmalarnn dl olarak onlara tannmtr; halk da bu
duyguya sahiptir, nk ephorlar, onlarn aralarndan seilir.

56
 KTAP II BLM 9
iyi olurdu. Ephorlarm yaam a biim i de anayasann am alarna
uym am aktadr. ok rah at b ir yaam sryorlar; oysa geri kalan;
halk son derece sert b ir disipline uym k zorunda gerekten bu
disiplin kurallar o kad ar sert ki, ayak uyduram adklar iin giz
lice yasay ineyerek duyum sal alklarn doyurm aya alyorlar.

Bundan sonraki parada, balca devlet grevlilerinden ve kurul

larndan kendileri ve davranlar hakknda hesap sorulmas yn
temine dokunuluyor. Aristotelesin siyasal tutkular olanlardan onay
lamayarak (honutsuzlukla) sz edii ilgintir.
Y allar kurulunun, gerousiam n kulland yetke konusunda
da, kar klacak no k talar vardr. Sanlabilir ki, bu kurulun ye
leri b t n erkeke erdem lerde iyi yetitirilm i kim selerden olu
tuu iin, devlet asndan yararldr. F akat yelik lnceye kad ar
srm ektedir, oysa kata da vcut kad ar yalanr, onun iin nemli
konular k arara balam a yetkilerinin devam etm esi kukuya ok
aktr. B ir de, yasa koyucunun bile bunlarn iyi kim seler olduk
larna gvenmedii b ir biimde yetitirildiklerini grnce, durum un
tehlikeli olduunu syleyebiliriz. Bu kurul yelerinin, kam u ileri
nin yrtlm esinde rvet ve kayrcla gz yum duklarn herkes
biliyor. Bu nedenle, eylemlerinin, im di olduu gibi, h er t rl de
netlem eden uzak tutulm am as ' daha iyi olurdu. Ephorlar ku ru
lunun bt n devletteki yetke sahiplerini denetleyecei dnlebi
lir; fakat bu ep/zor'luun eline ok fazla yetki verm ektir ve bizim
b ir yetke sahibinin eylem lerinin hesabn verm ek ten sorum lu ol-
m as derken, anladm z hi de bu deildir. Gerousia seim lerine
gelince, bu seim lerde aday gsterm e yntem i sersem cedir; ye
olm a erefine lyk grlen b ir adam n, yelik erefini kendisi^ d i
lenm ek durum unda braklm as yanltr. B ir devlet grevi iin
uygun olan kimse, istese de istem ese d e,jo grev ona kabul etti-
rilm elidir. F akat S p artada yasa koyucu, anayasa yapm aktaki b
tn yaklam asndan tipik b ir biimde, y u rttalarn tu tk u lu ol
m alarn salam akla ie balam akta ve sonra, onlarn tu tk u larm
gerousia ya. ye setirm enin b ir arac olarak kullanm aktadr; n
k tu tk u lu olm ayan b ir kimse, kendisinin seilmesini istem ek iin
ortaya kmaz. Oysa, gerek u d u r ki, insanlarn tu tkular, yk
selmek ve para yapm ak emelleri, nceden hesapl adaletsizliklerin
en etkin nedenleri arasndadr.

En eski zamanlardan I.. 219 ylma kadar, Spartada daima bir

likte hkiim sren kaltsal iki kral vard. Erkeklerin yemeklerini
evde deil de, ortak bir sofrada yemeleri ordu yaaynn bir zel
liidir; bu Spartada her zaman zorunlu klnmtr.
57
m
 POLTKA

S p arta krallna gelince, ehirlerin k rallar olursa m daha

iyidir, olm azsa m? imdi onu sylemiyoruz, am a bugnk Spar-
ta nm krallar gibi olacaksa, hi olm am as daha iyidir diyeceiz.
Bizce, her rnekte kral kendi kiisel yaam gz nnde tu tu la
rak seilmeli. Oysa, S partal yasa koyucunun kendisinin bile bi
rinci snf nitelikte iyi insanlar kabileceine inanm ad bellidir.
Aka, krallarn o lye erieceine gvenm em ektedir. Bu du
rum , S partallarn niin krallarn nem li grevlere yollarken yan
larna kiisel dm anlarn k attklarn ve niin iki kral arasndaki
anlam azl salkl b ir belirti saydklarn aklar. Lakedaimonia-
llarn phiditia dedikleri o rtak sofra sistem ini ilk karann yap
t dzenlem eler de sakncaldr. O rtak yemekler, G iritteki gibi,
devlet hesabna hazrlanm alyd. S p artada ise herkesten p ara top
lanm aktadr; bazlar ok yoksul olduklar ve bu ar gideri k ar
lam aya gleri yetmedii iin, alnan sonu yasam acnn istedi
inin kartdr. nk o rtak yemein dem okratik b ir kurum ol
m as dnlm tr, fakat S p artada uygulanan k urallarla bu de
m okratikten baka h er ey olm aktadr. Gc yetm eyenlerin o rtak
sofraya katlm alar kolay deildir, te yandan yurttal belirle
m enin geleneksel yolu da b u d u r yemek parasn veremeyen, d
arda braklr.
Bazlar, deniz kom utanlar (am iraller) hakkndaki yasaya da
kar km lardr. Bu eletiriler pek hakldr, nk sz konusu
dzenleme birok cidd atm ann kayna olm utur. nk, si
lhl kuvvetlerin deimez kom utanlar olan krallarn stnden
aarak, hem en neredeyse ayr b ir krallk gibi b ir deniz kom utan
l kurulm utu. S p arta dzeninin, kurucusunun ilkelerini gerek
letirm ekten uzak kald bir baka nokta da, P laton'un Yasalar
nda eletirilir: Toplum larnm b t n kuruluu, erdem den yalnz
b ir blm n, askerlikte ustal salam aya ynelm itir; nk,
erkin elde edilm esinde bunun deerli olduu dnlm ektedir. Bu
nedenle, S partallar sava boyunca gelimiler, fak at [zaferden son
ra] b ir stnle eritikleri anda gerilemeye balam lardr; nk
b arta olm ann ne demeye geldiini anlam yor ve sava eitim in
den baka b ir eitim t r bilm iyorlard. Bir baka ve eit l
de nemli yanllar da udur: in san larn erim eye altklar her
eye ktlkten ok, erdem le varlabileceine hakl olarak inan
m akla birlikte; erim eye altklar eylerin, yanl olarak, erdem
den daha stn olduunu sanyorlar. Kam u mliyesi de, Sparta-
llarm kt ynettikleri b ir baka eydir. Byk savalara giri
m ek zorunda kalrlar, fak at hzinede hi b ir zam an p ara yoktur.
Vergi dem ekte de pek savsaklaycdrlar; topran byk oun
luu S partal yu rttalarn kendi m lkiyeti altnda olduu iin, b ir
birlerin in hzineye yaptklar k atk lar ok sk aratrm azlar. By-
58
 KTAP II BLM 10
likle, Lykourgosun tasarlad m utlu koullarn tam kart b in
durum m eydana gelm itir: Sonu olarak yle b ir ehir yaratlm
tr ki, paras yoktur, am a kendilerine p ara yapm aya can atan in
sanlarla doludur.
te, Lakedaim onia anayasasnn balca kusurlar bunlar; bu
konu hakknda b u kadar yetsin.

Mlkiyet dzeni, kaltm, kz kaltlar, erk ve kadnlarn etkisi

Aristoteles, btn bu bakmlardan Spartada ksur bulmutur; fa
kat kendi gr asndan Giritin durumu daha kt olmakla bir
likte, Girit'i incelerken bunlara dokunmazKafasnda, yasann ok
tan, erkek m lkiyet sahibinin elini kuvvetlendirdii Atina ile kar
tl vardr. Girit'te birok ehirler bulunmakla birlikte, ortak bir
anayasa kalplar olduu anlalyor.

10

G iritte grlen anayasa t r , Lakedaim onianm kine ok benzer;

baz noktalarda, hi kukusuz, ondan daha kt deildir, fakat
genel olarak daha eksiktir. G irit anayasasnn Lakedaim oniallarca
geni lde rnek alnd sylenir, bu doru grlyor (Genel
likle, daha sonraki anayasa biim leri eskilerden daha tam geliti
rilm i olur). Denildiine gre, Lykourgos, kral K harillosun vasili
ini b rak tk tan sonra y u rt dna gitm i ve o keresinde zam annn
ounu G iriti gezmekle geirmi. G iriti sem esinin nedeni, iki
halkn yakn olm asdr, nk Lyktos'lular, Lakoniadan gitm e ko
lonicilerdir; oraya gittikleri zam an yerlilerin altnda yaad ana
yasay benim sem iler ve hl korum aktadrlar. Bugn bile ehir
leri evreleyen krsal alanlarda yaayanlar, bu yasalar ilk koyann
M inos'un kendisi olduuna inanarak, onlar hi deitirm eden uy
gularlar. G irit adas, hem ok iyi b ir yere konulm u hem de Hellen
dnyasna egemen olm ak iin doadan elverili b ir durum da g
rnm ektedir. Denizimizin karsnda boylu boyunca uzanr, epe
evre kylarnda oucas Y unanllar yaar. B ir ucu Peloponnesos
ta n uzak olm ad gibi, Asyaya bakan ucunda da hem en Triopion
ve Rodos vardr. Bu, M inos'un b ir deniz im paratorluu kurm a
sn olanakl klm tr; adalarn bazlarn egemenlii altna alm,
bazlarna gm enler (koloniciler) gnderm itir; sonunda Sicilya
ya bile saldrm tr lm orada, Kamikos yaknlarnda olm u
tur.
G irit anayasasnn Lakonia'nnkine benzeyen baz yanlar y
le: G iritin serfleri (perioikoi denilen toprak kleleri) Lakedaim onia
nn heilot eslerine karlktr. H er ikisinde de o rtak sofrada yem ek.
59
 POLTKA

dzeni vardr eskiden S partallar buna im diki gibi phiditia

demezlerdi, G iritlilerle ayn ad kullanrlard: Andria. Bu, o rtak
yemein Girit kkenli olduunu gsterir. Siyasal rgtlenm e de
yledir; G iritlilerin kosmos" denilen devlet grevlileri, erkleri ba
km ndan S parta ephorlavyle ayndr; fakat ephorlarn be tane
olm asna karlk, kosmoi on tanedir. G iritte K urul diye b ir top
luluu oluturan yallarn, ileri ve saylar h er iki lkede ayn
dr. K rallk eskiden G iritte de vard, fakat sonradan kaldrdlar;
bugn savata nderlii kosmoi yapyor. B tn halk, y u rttalar
m eclisine yedir; fakat bu meclisin, yallar ve kosmoi tarafndan
alnan kararlar onaylam ann dnda b ir yetkisi yoktur. O rtak ye
mek, G iritliler arasnda Lakoniadakinden ok daha iyi dzenlen
m itir. S p artada herkes adam bana belirtilen belli b ir paray
der; bunu vermeyen, daha nce sylediimiz gibi, y urttalk hak
larn yitirir. G irit'te ise bu yem ekler daha ortaka b ir tem ele o tu r
tulm utur: B tn devlet gelirlerinden, yani kam u topraklarndan
elde edilen, hayvan ya da tahl, tarm sal rnlerle serflerin de
dikleri vergilerden, b ir blm tan rlar ve kam u hizm etleri iin b ir
yana ayrlr, b ir baka blm de o rtak yem ekler iin. Bylelikle,
erkek, kadn ve ocuk, herkes kam u kesesinden beslenir. Giritli
yasa koyucu yem ekte azla yetinmeyi yararl saym ve o rtak sof
ralard a ekonom i salam ak iin birok yollar dnm tr; erkek
leri ve kadnlar birbirlerinden uzak tu tarak ve erkekler arasnda
cinsel ilikileri getirerek, doum orann azaltm ak iin de yle yap
m tr [birok yollar dnm tr]: Bunu akllca b ir ey olup
olm adn b ir baka yerde tartacaz. Fakat, sonu olarak o r
tak sofra dzenlem elerinin G iritliler arasnda Lakoniallardan daha
iyi dzenlendii aktr.
te yandan, G iritteki kosmoi, ephorlardan daha zararl b ir
biim de iler; ephorluun balca kusuru, bileim inde ayrm (s
nf ayrm) gzetilmemesi bunlarda da vardr; fakat ephor'luun
balca iyi yan, anayasann durulm asna (istikrarna) katks ol
mas, bunlarda yoktur. nk S p artada, ephor'lar herkesin ara
sndan seildii iin, halkn en gl grevde b ir pay vardr, bu
nedenle de anayasay olduu gibi korum a eilim indedir. Fakat Gi
r itte kosm oiyu herkesten deil, yalnz belli ailelerden seerler*.
H alkn kosmos'luk grevinde b ir pay olm am asndan honutsuzluk
gsterm em esine bakarak, bunu salam b ir anayasann varlna ka-

* Yallar Kurulu yeleri de, kosmosluk makamnda bulunmu kimselerin arasndan

seilir. Bu kurul hakknda da, Sparta yallar stne yaptmz eletiriler yaplabilir:
D bir denetim altnda bulunmamalar ve grev srelerinin mr boyu olmas, ku
rumun faydasn aan ayrcalklardr; kararlarn doruca kurallara gre deil de,
kendi diledikleri gibi alabilmeleriyse tehlikelidir.

60
 KTAP II BLM 10
n t saym am aldr. nk /cosmosluktan, ep/orluktan olduu gibi
b ir kazan salanm az ve G irit b ir ada olduu iin, yabanc altn-
laryle yiyicilie kaplm a tehlikesinden daha uzaktr.

Gz doyurucu olmayan grevlilerin ilerine son vermenin anayasal

bir yolu bulunmad anlalyor meerki kendiliklerinden ay
rlsnlar.
Bu kurum un kusurlarn dzeltm ek iin ba '-vurulan yntem
ler, yabanc, keyf ve anayasaya aykr niteliktedir. Kosm oimn ya
kendi aralarnd a bazlarnn katlm asyle ya da bsbtn darda
ki kim selerce dzenlenen b ir fesat (komplo) sonucunda ibandan
uzaklatrlm alar sk sk olm aktadr. Gerekte, kosm oinun grev
bandayken istifa etm eleri olana vardr; fakat grev sresi gibi
b ir konunun yasayla dzenlenmesi ve bireylerin kiisel k ararlar
na braklm am as daha doru olur; yazl kural dalgalanm a ei
lim i gstermez. F akat en kts, hi kosmoi olm am asdr ki, bu
da ysann sonularndan (adaletten) kam ak isteyen gl kiile
rin sk sk saladklar b ir durum dur. B tn bunlar, G iritte belli
birtakm anayasal dzenlem eler olm akla birlikte, gerekten anaya
sa adna lyk b ir anayasa bulunm adn olduka aklkla gs
teriyor; olan b ir dynasteia dr (hanedan ynetimi), yani iddete
dayanan b ir dzen. Gl kiiler, arkadalarndan ve halktan e
teler kurm ay alkanlk edinm ilerdir, kendi aralarndaki kavga
larda bunlar kullanr ve bylelikle, h er t rl hkm etin etkisiz
braklm asna yol aarlar. Bunun hi kukusuz, devletin yok edil
m esinden ve bizim siyasal birlik" dediimiz eyin paralanm asn
dan aa kalr yeri yoktur. Devlete saldrm ak isteyenler, ayn za
m anda erki elinde tu tan lar oldu mu, bu gerekten tehlikeli b ir
durum dur. Neyse ki, yukarda belirttiim iz gibi, corafyas G iriti
koruyor; uzakl, S p artada yabanclarn snr d edilmesi ka
dar etkinlikle yabanclar darda tutuyor. Lakedaim onia heilotes
lerinin sk sk ayaklanm alarna karlk, Giritli serflerin uslu uslu
yerinde oturm alar da yine bu nedenledir. G iritliler denizar h er
hangi b ir sm rge kurm azlar. Anayasal durum larnn zayfl, by-
lece gizli kalyor. F akat son zam anlarda olduu gibi, b ir d sava
adaya eriince bu zayflk ortaya km aktadr. G irit anayasas s
tne de bu kadar.

Burada incelenen Yunan-dndan tek devletin, Kartacann anaya

sas stne pek az ayrnt verilmekte, onlar da karanlk kalmak
tadr. Aristoteles bu anayasay Spartannkiyle karlatrr ve onun
iin krallar, yallar, generaller gibi Yunan deyimleri kullana
rak anlatabileceini dnr. Romallar, en yksek Kartaca yne-
61
 POLTKA

ticilerini, (sufetes diye Lal inceletirerek) yerli adlaryle anmlardr.

Aristoteles, (W. E. Heitlandn dedii gibi) Kartaca siyasetinde te
mel gcn, baka her eyden nce para olduunu pek iyi bilmek
tedir; bu, onun gznde aristokratik ilkenin gerektirdii stnlk
ve yetenek llerinden cidd bir sapma meydana getirir. Kartaca
ynetimi biiminin lehinde sylenebilecek olan, genellikle kabul
edilebilir saylmas ve ilemeye devam etmesidir.

11

K artacallar da siyasal ilerini ynetm ek bakm ndan ok baarl

saylm lardr ou devletlerden daha baarl. Baz noktalarda
Lakedaim oniallara yakndan benzerler; zaten bu anayasa, Gi
rit, Lakedaim onia ve K artaca anayasalar, birbirlerine b irtakm
benzerlikler ve geri kalanlarndan birok ayrlklar gsterir. K ar
taca kuram larnn birou iyidir; halkn kendisine ayrlan konum
dan honut olmas, cidd b ir i atm a olm am as ya da hem en hi
olm am as ve b ir dik tat r n balarna efendi kesilmemesi, b ir ana
yasann iyi kurulm u olduunun b ir belirtisidir. .
D erneklerinin o rtak sofralar S p artann phiditias gibidir; yz
d rt kiilik k u rallar ephorlua karlktr, am a ondan daha iyi
dir; yeleri ephorlar gibi hi b ir ayrm gzetmeden herkesin ara
sndan deil, en iyi kim selerden (yukar snftan) seilir. K rallar
ve yallar, S parta k rallarna ve gerousiasna karlktr; ne ok
geni ve ok dar b ir tem ele gre seilirler; k rallar yalnz b ir tek
aileden gelmez, am a rasgele h er aileden de gelmez. Seim, yatan
ok deere dayanr. Bu nem lidir; aa dzeyden kiilerin nem
li arl olan ilere bakacak yerlere atanm alar, Lakedaim onia
devletinde olduunu grdm z zere, b ir sr zarara vol aa
bilir. K artaca devleti, gerekten, yetkin b ir kalptan ayrld nok
ta lar dolaysyle biim sel adan eletirilebilir; fakat o bakm dan
(K artaca'ya kar) sylenebilecek evlerin ou, b u rad a andmz
devletlerin her ne de yneltilebilir. B ir aristokrasi kalbna ya
da benim "siyasal ynetim dediim kalba oranla, baz zellikler
oligariye saptklar, baz zellikler de dem okrasiye saptklar iin
kar klacak nitelik tarlar. Bu kinciye (dem okratik sapmaya)
b ir rnek u olgudur: K artacada k rallarla yallar belli b irtakm
soranlarn halka sunulm as iin anlatklar zam an byle yaplr,
fakat anlam adklar zam an da yine byle yaplr! stelik, kral
larla yallarn stnde anlatklar b ir sorun halka sunulunca, yal
nzca yksek k u rallarn so ran hakkm daki k ararlarn dinlem ekte
kalm azlar. Bamsz yarg verm ek haklar da vardr; kendilerine
sunulan nerilere kar km ak ve k art konum alar yapm ak ola
na herkese aktr. Bu hak, teki iki anayasada yoktur. Sonra,
62
 KTAP II BLM 11
oligarik zellikler gelir: Birok nem li k o n u lan denetim leri al
tnda tu tan Beler K urulu, yalnz kendi aralarndaki boluklar
kendileri doldurm aya {co-optation a) deil, en yksek anayasal o r
gan olan Yzleri atam aya da yetkilidir. Ayrca, geri kalanlardan
daha uzun b ir grev sreleri vardr; daha kurul yesi olm adan
yetkelerini kullanm aya balarlar ve yelikleri sona erdikten son
ra da byle yapm aya devam ederler. te yandan, cret alm am ala
rn, k u rayla seilm em elerini ve daha byle b ir iki zellii aris
to k ratik nitelikte saymam amz gerekir; rnein, b tn davalar bu
k u rullar k arara balam aktadr, S p artada olduu gibi, bazlarn
b ir grup kii, tekilerini b ir baka grup kii deil.
K artaca anayasasnn, aristo k ratik olm aktan oligarik olm aya
doru en gze b atan kay, K artacallarm genel zihniyetine pek
uygun den b ir noktadr: Yneticilerinin yalnzca en iyi deil,
fak at ayn zam anda en zengin kim selerden seilmesi gerektiine
inanrlar. Bol bulam a yaam ayan b ir adam n iyi b ir ynetici ola
mayacan ve yle olabilm ek iin yeterince bo zam an bulam aya
can ileri srerler. Zenginlie gre semenin oligarik, liyakate
gre sem enin aristo k ratik olduu kabul edilirse, o zam an bu
nc b ir ilke saylm aldr K artacallara anayasal olarak zor
lanan b ir l. nk seim yaparken, zellikle en yksek grev
lileri, krallar ve generalleri seerlerken ikisini birden, yani hem
liyakati, hem serveti gz nnde tu tarlar. F akat aristokrasiden
yaplan bu sapm a, K artacal yasa koyucunun b ir yanlndan ba
ka b ir ey diye grlemez. nk, en iyi kim selerin en bandan
bo zam anlar olm asn ve yalnz grevdeyken deil, zel y u rtta
olduklar zam an da gerek davranlarnda gerekse uralarnda
uygunluk llerinden herhangi b ir biim de ayrlm am alarn sa
lam ak son derece nem lidir Devlet grevlerinin yerine getirilm esi
am acyle bo zam an bulm ak iin h er ne kadar servete bakm am z
gerekirse de, K artacada krallk ve generallik iin yapld gibi,
en yksek grevlerin kendilerinin p ara ile satlm as pek kt b ir
eydir. Bu uygulam ann yasal olduu ve grenekletii b ir yerde,
servet liyakatten daha ar b asar ve b t n ulus p ara dkn olur.
En yksek yetkeyi ellerinde tu tan lar, en ok neye deer verirlerse,
o ey kanlm az b ir biim de geri kalanlarn da am ac haline ge
lir bunlarn grleri, yalnzca batakileri izlem ektedir. Liya
katin en ok deer verilen ey olm ad b ir yerde, salam bir aris
to k ratik anayasa olanakszdr. M akam elde etm ek iin byk p ara
harcayan kim selerin b ir karlk bekleyecekleri hi de akla aykr
deil. Yoksul, am a d r st b ir adam bile kazan elde etm ek iste
yeceine gre, pek o kad ar d r st olm ayan, stelik elini cebine
atm bulunan b ir kim senin de kazan elde etm ek istemeyecei
um ulm az. Onun iindir ki, b ir greve o grevin islerini en ivi
63
 POLTKA

verine getirebilecek olanlarn atanm alar gerekir. Yasa koyucu b

tn d r st insanlar servet sahibi etm ek dncesinden caym ol
sa bile, hi deilse grev bandakilere bo zam an salam aldr.
K artacallarn pek beenm elerine karn, ou insanlara sakm -
cal grnecek b ir b aka zellik de gr ev okluudur, ayn adam n
birden ok m akam elinde tu tm as.. Elbette, b ir ii b ir kii ya
parsa en iyisi olur. Yasa koyucunun bunu salam as ve ayn b ir
adam n hem profesyonel b ir miiziki hem de ayakkabc olm as
n istem em esi gerekir. H km et ilerinde de yledir: ehir buna
elverili olacak kadar kk deilse, grevleri ayr ayr kimsele
rin paylam alar, daha dem okratik olaca gibi devlet adam lna
da daha ok yakr. nk, nce de sylemi olduum uz zere,
bu yoldan iler daha geni b ir tabana yaylr ve bireysel h er dev
daha etken ve daha uygun olarak yerine getirilir. Bunun doru
luu iin ordu ve donanm ay rnek gsterebiliriz; nk h er iki
sinde de kom ut verm ek ve kom uta altna alm ak b t n herkesi
kapsam aktadr.

Elbette, Kartaca da en zengin insanlar btn makamlar ellerinde

tuttuklar srece, buna olanak yoktur. yleyse, Kartacallar var
lklarn nasl srdrebiliyorlar? Bunun cevab udur: Genel ya
ama dzeyi yksek tutulursa onlarn yaptklar gibi yaplabilir.
F akat anayasalar oligari olduu halde, dpedz zengin olm a
lar sayesinde bunun (kt) sonularndan kurtuluyorlar. Zaman
zam an halkn b ir kesim ini dardaki ehirlere (kolonilerine) gn
deriyorlar. Bu yolla, sknt km asn nlyor, toplum larm istik
rarl ve srekli klyorlar. Fakat bu b ir siyasetin sonucu deil,
b ir b ah t iidir; oysa, b tn honutsuzluklarn nn alm ak, yasa-
m acnn gtt siyaset olm aldr. im diki haliyle, (K artaca'da)
cidd b ir ayaklanm a patlak verse ve uyruk halk kitlesi bakaldrsa,
yasalarda bar geri getirecek b ir yol yok.
te, hepsini de hakl b ir saygdeerlik iddias olan, Lakedai-
monia, G irit ve K artaca anayasalar stne benim syleyeceklerim
bu kadar.

Yasa koyucular, zellikle de Atinal Solon stne rasgele baz gz

lemler ve Solonun yaptnn ok farkl iki deerlendirilii.

12

Siyasal anayasalar stne grlerini belirtenler iki snfa ayr

lrlar. Birinci snf, yani kam u yaam nda yer alm am , btn
64
 KTAP II BLM 12
m rlerini zel y u rtta olarak geirmi kim seler hakknda, b u ra
daki am acm za ilikin olduu lde baz eyler sylemi bulu
nuyoruz. ikinci snftakiler ise, kendileri siyasette deney kazandk
tan sonra, ya kendi ehirlerinde ya da yabanc ehirlerde yasa ko
yucu olm ulardr. B unlarn bazlar yalnzca yasa tasarlar hazr
lam lardr, am a Lykourgos ve Solon gibi daha bakalar anayasalar
yapm, hem yasalar koymu hem de toplum sal yapy kurm u
lardr. Lykourgos ve S parta anayasasndan yukarda sz ettim ; So-
lon'un anayasasnn deeri hakknda ise gr ayrlklar vardr.
Onun iyi b ir yasa koyucu olduunu savunanlar, u nedenleri ne
sryorlar: (1) m utlak ve su katlm am oligariyi paralam as;
(2) halkn kleletiril meine son vermesi; (3) anayasay iyice ka
rarak geleneksel Atina dem okrasisini kurm as. B unlara gre, So
lon'un m eydana getirdii (karma) harm anda oligarik b ir e var
dr Areios Pagos Kurulu, aristo k ratik b ir e v ard r grevlile
rin seimi, dem okratik b ir e v ard r yarg dzeni. Aslnda yle
anlalyor ki, Solon bunlarn ikisini, kurulla grevlilerin seimini
A tinada hazr bulm u, yalnzca kaldrm aktan geri durm utu. An
cak, yeleri b t n y u rttalar arasndan seilen yarg dzenini ge
tirm ekle, Atinada dem okrasiyi kurm utur. K art gr tu tan
lar, ite tam bu noktada Solonu hatal grrler; kur'ayla atanan
j rili m ahkem elere b t n sorunlar stnde yetki vermekle, yap
tnn teki yarsn da batrdn sylerler. Bu m ahkem eler g
kazannca hem en tpk b ir tiran a yaltaklanyorm ucasm a, halk
honut edecek h er eyi yapm aya baladlar ve bylece bugnk du-
rum uyle dem okrasiyi meydana getirdiler. Ephialtes ve Perikles,
Areios Pagos K urulunun yetkilerini azaltt, Perikles ayrca m ahkem e
yelerine cret denm esi kuraln koydu; bu yolla, birb iri ardn
dan, her halk nderi anayasay gitgide daha dem okratlatrd. Fa
kat bana yle geliyor ki, b tn bu n lar S o lo n u n isteklerine uygun
olm aktan ok, ortaya kan koullarn sonucudur. rnein, Pers
savalarnda A tinann deniz gc b t n Atina demos una dayan
yordu; bu, kendilerini pek beenm elerine yol at, aralarndan en
aalk olanlar nder setiler, daha iyi kim seler k art kalmt.
Yoksa, Solon'un kendisi halka en az b ir erk pay verm itir g
revlileri semek ve onlardan hesap sorm ak hakk bu da olmasa,
halkn klelerden ya da dm anlardan fark olmazd. Solonun ana
yasas devlet grevlilerinin ileri gelenler ve varlkl kim seler ara
sndan seilmesini ngryordu, yani yalnz en alt m lkiyet snf
darda braklm t*.
teki yasa koyucular, Zephyriadaki Lokroi'llar iin yasalar

* Thetai denilen yoksullar. yukar-snf Pentakosiomedimni (Byk toprak sahip

leri), Zeugitai (iftiler) ve Hippeis (Atllar) idi; grevliler bunlardan seiliyordu.

5 65
 POLTKA

yapm olan Zaleukos ve gerek kendi y u rttalar, gerekse talya ve

Sicilya'daki Khalkidi kel ilerin kurduu teki ehirler iin yasalar ya
pan K atanal K harondas'tr*. Sonra, Thebaililer iin yasalar ya
pan K orinthoslu Philolaos vard. Philolaos, Bakkhiades ailesinden-
di. Olim piyat am piyonlarndan Diokles'in olm utu. Diokles,
annesi Alkyonenin kendisine kar cinsel b ir tu tk u beslem esinden
tiksinerek K orinthos'tan Thebaiye kam t. Philolaos da onun
yanm a gelmi, iki dost m rlerinin sonuna k ad ar b u rad a yaa
m lard. H l oralara yolu denlere b irbirini gren iki m ezar
gezdirilir; fakat bunlardan b iri K orinthos topraklarndan grle
bilir; teki grlmez. A ktarldna gre, m ezar yerlerini kendileri
semiler: Diokles, annesinin yasak tutk u su n u n anlarm tayan
K orinthos topraklar kendi yatt yerden grlm esin diye, Phi
lolaos ise kendisininkinden grlsn diye. te, bundan dolay The-
bai'de yerlem iler. Philolaos, onlarn yasa koyucular olmu. Ha
zrlad tasarlar arasnda en ok kayda deerleri ocuk sahibi
olm aya ilikindir. Thebai'liler bu yasalara, Evlt edinm e yasalar
derler. B unlar to p rak paralarnn saysn sabit tu tm ak am acna
ynelen, Philolaos'a zg b ir dzenleme m eydana getirm ektedir.
K harondasa gelince, onun yasalar hakknda, yalanc tankla
ilikin olanlarn dnda, sylenecek zel b ir ey yoktur; yalan ye
re ant imeyi cezalandrlacak b ir su sayan ilk oydu. Y asalar
nn zenli ayrntlar, ada yasam aclardan bile daha pekindir.
Phaleosun zellii m lkiyeti eitletirm esidir; P laton'un tasarlar
arasnda, m lkiyetin, kadnlarn ve ocuklarn ortakl, erkekler
gibi kadnlarn da o rtak sofralarda yemek yemeleri, ayrca ikili
toplantlara ayklarn bakanlk etm esini ngren sarholua kar
yasas, sonra askerlerin eitim inde b ir eli yararl b ir eli yararsz
brakm am ak iin h er iki elleriyle silh kullanm ay renm elerini
istem esi dikkati ekiyor. D rakonun da yasalar vard; fakat b u n
lar varolan b ir anayasaya yaplm eklemelerdi. Cezalarnn sert
liinden baka zellikle anlm aya deecek b ir yanlar yoktu. Pittakos
da anayasa yapcs deil, yasa yapcsyd; ona zg b ir yasa, sar
holar kabahat ilerse, ayklardan daha ar b ir p ara cezas de
m elerini ngrr. Pittakos, bunun sarholuk halini "hafifletici b ir
sebep saym aktan ok daha uygun olduunu dnm tr. T rak
yadaki K halkidike yarm adasnn halkna da R hegium 'lu Andromas
yasa koyuculuk etm iti: Onun yasalar adam ldrm e sularna ve

* Bazlar, Onomakritosun yasa yapclkta ilk uzmanlaan kii olduunu, onun

Lokroida doup Giritte bakc (bilici-khin) olarak yetitiini ve orada bu sanat
yaptn, Giritli Thalesin Onomakritosun arkada olduunu, Lykourgosla Zaleukos
un Thalesten ders aldklarn, Kharondasn Zaleukosu dinlediini sylerler. Fakat
btn bunlar, tarih srasna uygun deildir.

66
 KTAP II BLM 12
kz kaltlara ilikindir, fak at b u n lar hakknda syleyecek b ir ey
dnem iyorum .
G erekte varolan ya da tasarlan an anayasalar stne yapt
mz aratrm a iin bu kadar yetsin.

Son blmde, Aristotelesin uygulamaclar anlatrken 7nci Blm

de kuramc olarak tantt Phaleastan ve onun eitlikiliinden
arm yaparak, kuramc olduu, (Sirakuza daki sonusuz giriim
leri dnda) uygulamayla uramad halde yine Platon dan da sz
etmesi ilgin bir atlama. - ev.

67
 KTAP III

nc Kitap, Aristoteles'in siyaset stne en iyi incelemelerinin

birounu ve kalc nitelikte birok grlerini kapsamaktadr. Bu
kitabn byk blm, Yunan siyasal dnnn teden beri s
tnde durduu demokratik, oligarik, monarik anayasalara ayrl
mtr. Kitap zor bir parayla balar; ilk blm srekli bir anla
tmdan ok, ders vermek iin hazrlanm notlara benzemektedir.
Bir devletin anayasasn tartmaya girieceini doru drst sy
lemeden, polis (devlet), polites (yurtta) ve politeia stne gz
lemlerini sralar. Bu gzlemler arasndaki bant ak deildir, ama
yle demek istiyor olabilir: Politeiayz tartmaya gemeden nce
polis'z tanmlamak gerekir; bunun tanm stnde anlama yoktur,
fakat bir ehir yurttalarndan olutuuna gre ("ehir deyince,
hemehri szn kullanmalydk; ya da yurtta' kullanacaksak
yu rt dememiz daha uygun derdi. Fakat polisz "yurt" (kkenin
de bir Asya adr) diye dnmek g oluyor; "hemehri de bu
gnk Trkede "yurttatan te anlamlar kazand. - ev.J, yurt
ta tanmlayarak ie balayabiliriz. Bu tanmda da bir o kadar
tartmal nokta vardr, fakat anayasay incelemeye bir giri yap
mak iin bunu denememiz gerekiyor, nk anayasa devletle yurt
talar yneten bir eit ilikiler dzeninden baka bir ey deildir.
Bylelikle, Aristoteles, yurttan tanmn tartyor. Yurtta
ehirden nceye almak bize tuhaf grnebilir, fakat unutmamalyz
ki, bir kere, yalnzca yurtta bir ehrin yesidir demek, kendili
inden bir ehrin yeliini ne meydana getirir? sorusunu ortaya
koymaktadr bu da imdi tartlacak olan sorudur; kincisi,
Aristotelesin buradaki bak, ou yerlerde olduu gibi, biyoloji
almalarnn etkisi altndadr; yurtta bir "tr olarak dnmek
ve tantc zelliklerini aramak eilimindedir.
Geri kalannda, kitabn malzemesi byk bir eitlilik gster
mektedir; sanki Aristoteles daha nceki bir yaptnn paralarndan
yararlanarak bunlar toplam gibidir.

imdi, Anayasay eitli t r ve biim leriyle incelerken, devlete bak

m akla ie balam am z ve onun b ir tanm n yapm amz gerekiyor.
Bu konuda genel b ir anlam a yoktur; rnein, ileyii bakm ndan,
bazlar (kamusal) eylemi yapan devlettir derler, bazlarysa eylemi
devlet deil, oligari ya da d ik tat r ya da her neyse o yapar der
ler. Besbelli ki, devlet adam nn ve yasam acm n etkenlikleri dev-
69
 POLTKA
leti yakndan ilgilendirm ektedir. Anayasa, b ir devlet iinde yaa
yanlar rgtlem enin b ir yoludur. Paralardan oluan herhangi b ir
bt n gibi, devlet de paralara ayrlarak zm lenm elidir; biz n
ce yu rtta incelemeliyiz, nk devlet, yurttalarn n toplam dr.
yleyse yurtta kim dir? Ve b ir kimseye yu rtta demeyi doru k
lan nedir? diye sorm am z gerekiyor. B urada da genel b ir anlam a
yoktur, b ir yu rtta neyin m eydana getirdii stnde anlalm a
m aktadr; ou kere, b ir dem okraside y u rtta olan (bir kimse) b ir
oligaride yurtta deildir*. nerilen b ir tanm yle: "M ahkeme
ye gidebilen, dava aabilen ya da dava edilebilenler. F akat bu ok
genitir; b ir ticaret szlemesine (taraf olarak) giren herkes iin
m ahkemeye gitm e yolu ak tr ya da yar yarya aktr, nk b ir
lkede o tu ran b ir yabanc, kendisi adna h arek et edecek birini ata
m ak zorunda tutulabilir, bylelikle devlete katlm as eksik olur**.
Bence, yurtta b t n tekilerden etkinlikle ayran Y arg ya
ve Y etkeye katlm as, yani yasal, siyasal ve ynetsel grevler al
m asdr^ Baz grevler sreleri bakm ndan ayrlr, bazlarn ayn
kim se her ne olursa olsun iki kere yapam az, bakalarna aradan
belli b ir sre gemedike st ste iki kere gelinmez. B ir yarg
lar kurulu ya da b ir ehir meclisi yelii gibi daha bakalarnda
ise hi byle b ir snrlam a yoktur. Bu gibi kim selerin gerekten
ynetm edikleri" ve dolaysyle yetkeye katlm adklar ileri srle
bilir. F akat erkleri v ard r ve yetkeye katldklarn yadsm ak g
ln olur. Zaten bu b ir ey farketm ez; b t n sorun, jri yargc
(dikastes) ile yasam a k urulu yesi (ekklesiastes) iin h er ikisini de
kapsayan o rtak b ir ad bulunm am asdr. Tanm lam ak amacyle, be
lirlenm em i yetke dememizi neriyorum . Y urttalar, ite buna ka-
tlanlar diye tanm lyoruz. Byle b ir tanm , gerekte yu rtta ad
verilenlerin hem en tm ne uyar gibi grnyor.
te yandan, devletin altblm leri baka baka trlerden mey
dana gelebilen ve birisinin birincil, tekinin ikincil vb. olabildii,
bt n bunlarda onlar ne iseler o klan, ortaklaa hi b ir ey ya
da hem en hi b ir ey bulunm ayan eylerden b iri olduunu u n u t
mamalyz. B undan t r , eitli anayasa biim lerinin b irb irlerin
den trce ayrldklarn, bazlarnn m antka tekilerden nce gel-

* Sanyorum ki, yalnzca bu ad elde edenleri, yurtta yaplanlar bir yana brakabili
riz. Yalnz bir yerde oturmak da yurttal getirmez; yabanclar ve kleler yurtta
deillerdir, ama lkede srekli olarak yaayabilirler.
** Yeterli yata olmayan olan ocuklaryle grevlerden emekliye ayrlm yal kim
selere bir anlamda yurtta denebilir, ama ancak bu sfatn bana ya kk (daha
erginlememi) ya da kocam (ya gemi) yahut kolayca anlalan bu gibi bir
baka sz ekleyerek. Oysa, biz byle bir nitelenmesi olmayan mutlak yurtta ar
yoruz. Srgne gnderilen ya da haklarndan yoksun edilen kiilerle ilgili sorular,
gerekte herhangi bir glk karmaz.

70
 KTAP III BLM 2
diklerini gryoruz, nk bozulm u ya da yoldan km olan-
1ar, yanlsz olanlardan sonra olm ak gerekir*. Onun iindir ki,
y u rttan anlam da h er rnekte sz konusu olan anayasaya gre
deiecektir. Bu nedenle, bizim y u rtta tanm m z, en iyi, b ir 'de
m okrasiye uyar; teki anayasalara da uyabilir, am a zorunlu olarak
uym as gerekmez. rnein, baz anayasalarda demosa karlk b ir
K urul, yelii belirli b ir Meclis yoktur, yalnz zam an zam an bir
toplant olur. Sonra, adaleti (btn) y u rttalar srayla datm aya
bilir, bu grev b ir kesime verilm itir. rnein, S p artada szleme
lerden kan davalara ephor lar b akar, aralarndan biri ya da te
ki; adam ldrm e davalarna, yallar; teki davalara da hi ku
kusuz baka kurullar. Bunun gibi, K artacada da b t n davalar
resm kurullar yarglar. Fakat, bizim y u rtta tanm m z brakm a
mz gerekmez; onu dem okrasi-olm ayan anayasalara da uyacak bi
im de dzeltebiliriz. Yargcn ya da yenin belirlenm em i yetke
si yerine, yalnzca resm en belirlenm i deyiveririz. nk, yasal
ya da siyasal k ararlar alm a devi, b u n larn hepsine ya da baz
larna, tm yle ya da ksm en verilm itir. B tn bu szlerden y u rt
tan kim olduu anlalm tr: B ir kimse, grm e (yasama) va da
yarglam a yetkesine katlm aya hak kazanr kazanmaz, onu bu dev
letin yurtta sayarz; m erkezi-kendinde b ir varlk srdrebilecek
(kendi kendine yetebilecek) k ad ar ok sayda bu gibi kim seler olun
ca da, bunlara aa yukar b ir devlet diyebiliriz.

Gndelik am alar iin, yu rtta ou kere, hem babas hem anas

y u rtta olan b ir kim se diye tanm lanm aktadr; bakalar daha ileri
giderek, iki, , h a tta daha ok kuakta y urttalk aram ak isterler.
Y urttalardan domu olm a tanm , ksa ve kolay b ir belirlem e
yntem i getirm ekle birlikte, bazlar ya da d rt kuak geriye
gidilmesine kar kar, b ir byk dedenin yurttalnn nasl be
lirlenebileceini sorarlar**. B unlara verilecek karlk b asittir: Bi
zim tanm m za gre, ynetim e katlm larsa, onlar da y u rttatlar.
Ancak, yurttatan-gelm e ayrac, elbette kolonicilere ya da ilk ku
ruculara uygulanamaz. F akat sanyorum ki, b u rad a daha nemli
b ir sorun vardr, anayasada b ir deiiklik (bir devrim) yapldk
tan sonra, yurttaln belirlenm esi: rnein, A tinada tiranlarn

* Yoldan km olmakla ne demek istediimi daha sonra aklayacam.

** Leontinoilu Gorgias yar aka yar cidd yle demi: Har nasl har-yapclarmn
yapt eyse, Larissaios, yani Larissa yurtta da ylece halk-yapclarnn yapt
eydir Larissada bayneticilere byle denirdi, Larissaios ise ayn zamanda bir
eit testiydi.

71
 POLTKA

kovulm asndan sonra, K leisthenesin birok yabanclar ve kleleri

kabilelere sokarak y u rtta yapm asnda olduu gibi. B urada soru
lacak soru: "Bu kim seler, yu rtta m dr?" deil, hakl olarak m
haksz olarak m yu rtta yapldklardr*.

Bu soru, yukarda dokunduum uz daha geni sorudan ayrlamaz

rnein, oligariden ya da tiran lk tan dem okrasiye b ir deiim
olduu zaman, devlet-eyleminin nitelii ve geerliliinin sregelii.
Byle b ir deiiklikten sonra bal bulunduklar szlemenin ge
reklerini artk yerine getirm ek zorunda olm adklarn iddia eden
ler vardr; bunlar, nk derler, szlemeyi devlet deil, tiran yap
m tr. Oligari ve tiranlk gibi zora dayanan ve o rtak yarara ald
r etmeyen ynetim trlerinden birinde stlenilm i daha baka
ykm llkler varsa, benzer b ir biim de bunlar da yadsrlar. Bun
dan u sonu kyor ki, zora dayanan, b u trden b ir dem okrasi
varsa, onun eylem lerinin de, oligarinin ya da tiranlm eylem
leri gibi, devletin deil, dem okrasinin eylemleri olduunu syle
memiz gerekir. Bu bana, daha baka b ir sorunun b ir paras gibi
grnyor b ir devletin hl ayn devlet mi, yoksa b ir baka
devlet mi olduunu nasl bileceiz? Bu soruyu, lke ve nfusu
ayra olarak kullanm akla cevaplandrm aya alabiliriz; fakat bu
karlk bizi ok uzaa gtrm ez, nk lkeyi de, nfusu da iki
ye ayrm ak, b ir blm e halkn b ir kesim ini, teki blm e de geri
kalann koyarak, bunlara iki ayr devlet demek pekl olanakl
dr. Ama belki bu ok cidd b ir sorun deildir: Bizim polis sz
n hem devlet hem de devletin lkesi anlam nda kullanm am zdan
ileri gelm ektedir. B ir baka etken de byklktr: Ayn yerde ya
ayan b ir nfus olunca, ehir ya da devletin b irliini belirleyen s
n r nedir? S urlar olamaz, nk b tn Peloponnesos'un evresi
ne tek b ir sur ekilebilirdi. Babylonia belki benzer b ir rnektir;
b ir ehirden ok b ir ulusu kapsayan herhangi b ir bakas da ola
bilir**.

* Bazlar daha ileri gidip, bir kimse hakkyle yle olmadka, gerekten (doru ola
rak) yurtta olabilir mi? diye de sorarlar, nk haksz ile yanl ayn anlama ge
lir. Fakat birtakm kimseler yetkelerini haksz ya da adaletsiz bir biimde kullannca,
onlarn adaletsizce de olsa ynetimlerini srdrdklerini syleriz; yurtta da o
tr yetkeye katlmasyle tanmlanm olduuna gc, bu ad kullanmann uygunluu
nu yadsyamayz.
** Denildiine gre, [.. 555te Kyros (Keyhsrev) tarafndan] Babil almal iki gn
olduu halde, ehrin bir blmnn hl bundan haberi yokmu. Bu byklk, soru
na ve nfusun says ve rk eitlilii, ileride (Kitap V IIde) yeniden dneceimiz
nemli sorunlardr.

72
 KTAP III BLM 3
Fakat, ayn nfusun ayn lkede yaamaya devam ettiini var
saysak bile, ana sorun olan devletin sreklilii konusu hl o rta
dadr. B ir bakm a, rk sreklilii olduka devletin kimlii ayn ka
lr, diyebiliriz; nk, iinden geen su durm adan deitii halde,
b ir nehri nasl ayn adla anyorsak, onun gibi b ir kuak halkn l
mesine ve b ir bakasnn dom asna karn, devletten de ayn dev
let diye sz etmemiz gerekir. Ama b ir bakm a da, belirtilen ne
denlerden t r nfustan ayn nfus diye sz etm ekle birlikte,
devletin farkl olduunu sylememiz gerektii ne srlebilir. n
k devlet, yurttalarn b ir anayasa iinde birlem eleri demek ol-
duuna gre, y u rttalarn anayasas deitii ve ayr b ir trden
olduu zaman, devlet de deimi olur. Bunu b ir koroya oranla
yabiliriz nasl ki b ir koro da, b ir keresinde b ir trajedide oy
nar, b ir baka keresinde b ir komedide ve hep ayn kiilerden olu
tuu halde farkl trden olur. Ayn ilke teki biletirm elere de
uygulanabilir; ayn ses birim leriyle Dor m akam nda da mzik
yaplabilir, Phryg m akam nda da. Eer bu doruysa, o zam an s
rekliliin ya da srekli kim liin ayrac rk tan ok, anayasa olarak
grnr. Bu, nfusu ister ayn olsun ister farkl olsun, b ir polis
in adm deitirm eyi ya da deitirmem eyi tm yle ak brakm ak
ta d r (yle de olur, byle de).

Anayasann biimini srekliliin ayrac yapan bu karar, yeni bir

hkm et biiminin eskisinin szlemelerden gelen her trl y
kmllyle bal olmad iddiasna temel olabilecektir. Fakat,
Aristoteles bu sonuca, sramak istemez, nk unu ekler:
Fakat, acaba bir anayasa deitii zaman, borlar yerine ge
tirm e ykm devam eder mi, etmez mi? Bu baka b ir sorundur.

Aristoteles, anayasaya ilikin olarak yurtta ve devleti tartm,

ama gerekten tartmay bitirmemitir. Yurtta tanmlamakta kar
lat glk, btn anayasa trlerine de uygulanabilecek nite
liktedir. Ayn glk imdi bir baka biim altnda yeniden ortaya
kyor; iyi yurttan ne olduunu ararken, burada da cevabn ge
ni lde, yurtta olunan politeiaya dayandm gryor.
Burada kendimize, politeiayt " anayasa diye evirmenin yeter
sizliini ve Yunanda "iyilik" ya da "erdem in (arete) kiilikten ok,
ileve ilikin olarak dnldn ("neyim i olduu kadar, "ne
yapabilirim 'i de kapsadn) hatrlamamz doru olabilir. imdi
iyi insan, iyi yurtta ve iyi ynetici ya da grevli stne gelecek
szler, bu noktalar aklda tutulursa daha byk bir aklkla an
lalacaktr.

73
 POLTKA

imdi tarttm z konularla yakndan ilgili b ir baka soru da, iyi

b ir adam n iyiliiyle, cidd ve devine bal b ir yu rttan iyiliini
ayn iyilik saymam zn gerekip gerekmedii. Bu balam da, nce b ir
yurttan iyiliinin ne olduu stne b ir anlay oluturm alyz.
B ir gemicinin tayfalardan (m rettebattan) biri olduu gibi, b ir
yurtta da topluluktan biridir; tayfalardan h er b irinin kendi ilevi
ve ona uygun b ir ad kreki, dmenci, gzc vb. olm asna
ve dolaysyle o belirli ite b ir iyilii (ustal) bulunm asna k ar
n, bt n tayfalarda olm as gereken b ir iyilik tr, hepsinin pay
aldklar b ir ilev de v ard r yolculuun gvenli gemesi; nk
tayfalardan her b irinin hedefi, bunu salam aktr. Benzer b ir bi
imde, birbirlerinden ne kad ar ayr olursa olsunlar, b t n y u rt
talarn hedefi de topluluun, yani yu rtta olarak elerini olu
turduklar anayasann gvenliidir. Onun iindir ki, y u rttan iyi
lii anayasaya ilikin b ir iyilik olm ak gerekir; ve birden ok ana
yasa t r olduu iin de, iyi yu rttan yalnzca b ir tek yetkin iyi
lii olamaz. te yandan, biz iyi b ir adam n b ir tek yetkin iyilik
asndan iyi olduunu syleriz. yleyse, iyi b ir adam iyi klan
iyilie sahip olm adan da iyi ve cidd b ir yu rtta olunabilecei bes
bellidir.
imdi, soruna b ir baka adan yaklan ve en iyi anayasann
iyiliini dnn, b ir devletin tm yle, iyi ve devlerine bal adam
lardan oluabileceini varsayn; o zam an herkesin kendisine d
en (uygun) ii yapm as ve iyi yapm as gerekir ve bunu iyi yap
m as da o iteki iyiliine (ustalna) bal olur. F akat b t n y u rt
talarn birbirlerinin ayn olm alarna olanak bulunm adndan, o
zam an bile birbirin in ayn b ir iyi insan ve yu rtta iyilii olamaz.
nk iyi yurttan iyilii herkesin eriebilecei b ir ey olm aldr;
devletin kendisi ancak byle gerekten iyi olabilir. Fakat herkes
iin iyi insann iyiliine sahip olm ak olanakszdr, meerki, b t n
yurttalarnn iyi adam lar olm alar iyi b ir ehir iin zorunlu b ir
koul saylsn.
Bir ehir de birbirine benzemeyen paralardan oluur. B ir can
l yaratn (hayvann) beden ve ru h tan , ru h u n akl ve tutkudan,
b ir iftin koca ve kardan, b ir iyerinin efendi ve klelerden mey
dana gelmesi gibi, b ir ehir de b t n b u n lardan ve hepsi ayr ayr,
daha birok eylerden oluur. Dolaysyle, b t n y u rttalarn iyi
lii bir olamaz tpk b ir dans topluluunda baoyuncuyla onu
izleyenlerin iyiliinin (ustalnn) b ir olam ad gibi.

Bu noktada, insan u soruyu ortaya atmak isteyebilir: yleyse,

yurttata bulunmas gereken nitelikler arasnda manev erdeme yer
74
 KTAP III BLM 4
yok mudur? Gerekten de, bundan sonra, byle bir sorunun kar
l gibi bir eyler gelir. Hi kukusuz, bir yneticinin manev er
demi olmas gerekmektedir; birok pek yetkin anayasalarda da yurt
talar srayla yneticilik ederler. Dolaysyle, en azndan bir yne
tici aday (gizil bir ynetici) olduu lde, bir yurttatan manev
erdemi olmas beklenecektir. Fakat bu, normal olarak iyi bir adam
la iyi bir yurttan erdemlerinin zde olmas demek deildir.

imdi, b t n bunlarn genel olarak kesinlikle doru olm alar

na karn, acaba belirli b ir durum da ayn iyiliin hem iyi y u rttaa
hem de iyi adam a ait olm asna (iki iyiliin birlem esine) olanak
yok m udur? Bu soruya, byle b ir durum v ard r diye karlk ver
memiz gerekir, nk iyi b ir yneticinin hem de bilge olacana
kesin gzyle bakarz; devlet ileriyle uraan b ir kim se iin bil-
gelki zorunludur*. Fakat h er ne kad ar iyi yneticinin ve iyi adam n
iyilii b ird ir diyebilirsek de, ynetilen y u rtta olduu iin, m ut
lak olarak y u rttala adam n iyiliinin b ir olduunu syleyemeyiz,
ancak belirli b ir y u rttata byle (iki iyiliin birlem i) olabilece
ini syleyebiliriz. nk besbelli, yneticinin iyiliiyle y u rttan
iyilii ayn deildir. P heraili Iasonun, iyi yapabildii tek i ege
m enlik olduu iin, egemen olm aktan knca karnnn acktn
sylem esinin nedeni de, hi kukusuz buydu.
Ama, buyruk vermeyi bilm ek kadar sz dinlem esini (itaat et
meyi) bilm ek de elbette iyi b ir eydir ve sanrm , yu rttan iyilii
ite tam bu d u r diyebiliriz ynetmeyi ve ynetilmeyi iyi bilm ek.
Eer yneticinin iyiliinin ynetm ede iyi olm ak, yu rttan iyilii
nin ise hem ynetm ede hem sz dinlemede iyi olm ak olduunu
sylersek, bu iki erdem ayn dzeyde olamaz.

Bundan sonra, undan anlalyor ki diye biten anlalmaz, iki

satr geliyor. Aristotelesin u dedii yerde anlatt efendi-uak
tr ynetmedir; byle bir ilikide srayla ynetmek ve ynetil
m ek gibi bir ey hi olmaz.
Despota ynetm e diye b ir ey vardr. Byle koullarda yap
lan iler zorunludur, am a uakadr; efendinin bu gibi b ir igc
n nasl kullanacandan fazlasn bilm esi gerekmez. Bunun te
sinde, uaklarn iini yapabilm ek ve gerekten de yapm ak, dpe-

* Bazlar bunun bir eitim sorunu olduunu ve bandan itibaren yneticiler iin
ayr bir eitim olmas gerektiini sylerler. rnein, (1) kral ocuklarna binicilik ve
sava sanalnn retilmesi ve (2) Euipidesin egemen snfn eitimine ilikin ola
rak syledii sanlan bir sz: Eitimde fantezi istemez, yalnzca ulusa ne gere
kiyorsa o.

75
 POLTKA

dz uaklktr. Bu. vasfl ya da vasfsz h er t rl kol emei de

dahil, eitli i$ t rleri iin de d o ru d u r: zanaatlar (ii snf!
ancak ar dem okrasilerde devlet grevlerine katlm a hakkn el
de etm ilerdir. yleyse, b ir efendiye bal olanlarn ii, kendileri
isterlerse yapm alarnn dnda iyi adam n ya da devlet adam
nn yahut iyi yu rttan renmesi gereken b ir i deildir. Yoksa,
efendiyle uak arasndaki ayrm varolm aktan kar.

Ve elbette byle bir ey dnlemez. imdiden konumuzla daha

yakndan ilgili bir ynetme trne dnyoruz.
Fakat, doutan zgr ve eit adam lar arasnda uygulanan b ir
baka ynetim (egemenlik) t r vardr. Buna, anayasal" ya da
siyasal ynetim diyoruz. B ir yneticinin ilkin ynetilerek ren
mesi gereken budur, tpk silhl kuvvetlerin herhangi b ir dalnda
b ir kim senin nce kk b ir subay olarak kom uta etmeyi ren
mesi gibi. Bu salam b ir ilkedir; nce sz dinlemeyi renm eden
iyi b ir kom utan olunamaz. yi ynetm ekle iyi sz dinlem enin ayn
ey olduundan deil, yalnzca (undan ki) iyi yu rttan hem y
netm e hem ynetilm e bilgi ve yetenei olm as gerekir. B ir y u rt
tan iyiliiyle bizim demek istediimiz b u d u r zgrlerin zgr-
ler tarafndan ynetilmesi.
imdi iyi adama dnecek olursak, ayn ift ynll gr
rz; iyi adam ynetilm ekte de ynetm ekte de iyidir. Ve bu, b ir
uyrukta iyi davran ve adalet, ynetim alanndakiyle ayn olm asa
bile, yine dorudur. nk besbellidir ki, zgr olan, am a b ir y
netim altnda bulunan iyi adam n iyilii, rnein adaleti, h er za
m an b ir ve ayn olm ayacaktr; ynetm ekte mi, yoksa ynetilm ekte
mi olduuna gre deiik biim ler alacaktr, tpk iyi davran ve
cesaret llerinin erkeklerle kadnlar arasnda farkl olduu gibi.
Yalnzca b ir kadn k ad ar cesur olan b ir erkek korkak saylr, b ir
kadn da grgl b ir adam dan daha sessiz olm azsa geveze saylr.
Erkeklerle kadnlarn evde birbirlerinden farkl devleri vardr:
Erkeinki kazanm aktr, kadnm ki tu tm ak . Fakat b ir ynetici iin
tek zel nitelik ya da iyilik, zekdr; btn tekiler, bana yle ge
liyor ki, hem yneticilerde hem uyruklarda bulunacak nitelikler
dir. Uyruk olm ak iin gerekli nitelik, zek deil doru bilgidir;
yneticiyi flt alan birine benzetirsek, uyruk flt yapan biri gi
bidir.
yi adam n iyilii ile iyi yu rttan iyilii arasndaki ayrlklar
ve bu ayrlklarn nitelik ve kapsam , bylelikle anlalm oluyor.

Aristoteles, imdi de yurttalk konusuna dnyor. Yazar, baz dev

letlerde banausoi nin, yani iilerin tam yurttalk haklar olduu-
76
 KTAP III BLM 5
nu bilmektedir; fakat orca, bu snf, ilerinin doas gerei, bir
yurtta iin gerekli nitelik ve yeteneklere sahip olamaz. yleyse,
yeni bir tanm m yapmal? Aristoteles bunun gerekli olduunu san
myor. Ona gre, yurttalar belirli bir snftr; srekli olarak tica
retle uraanlar ya da kol gcyle alanlar bu snfa asla gire
mezler.

Geriye yurttan tamrmyle ilgili b ir sorun kalm aktadr. B ir y u rt

ta, gerekten, "devlet ynetim ine katlm a yetenei ve olana bu
lunan b ir kimse7" m idir, yoksa iileri de y u rtta sayacak myz?,/
Eer sayarsak, ynetim den pay alam adklar halde, onlara da y u rt
ta adn verirsek, o zam an y u rttan iyilii h er yu rttan iyilii
olm aktan kacaktr, nk ii buna sahip deildir ve o da y u rt
tatr. te yandan, y u rtta deilse nereye girecek? Yerlemi b ir
yabanc (metoikos) ya da gelip geen b ir gezgin deildir; onu
toplum un hangi katm a koymamz gerekiyor? Belki byle b ir akl
yrtm e, bizi ilk bakta sanlabilecei kadar sam a sonulara g-
trm em ektedir. rnein, kleler de yukarda anlan k atlard an h er
hangi birine girmezler, azatllar da yle. Devletin varolm as i in .
bulunm as gereken b t n insanlara y u rtta demeliyiz dive b ir d
nceyi b ir an bile aklm zdan geirmiyoruz. ocuklar da ergin
adam lar kadar gereklidir, fakat yukarda sylediimiz zere, on
lara ancak koullu b ir anlam da yu rtta denebilir. Eski zam anlarda
belli birtakm lkelerde, ii snf klelerle ya da yabanclarla eit
saylrd, ou yerlerde durum lar genellikle hl byledir. Fakat
en iyi devlet, iiyi y u rtta yapmaz. i, y u rtta olacak olsa bile,
o zam an da yu rttan iyilii dediimiz ey herkese ya da yalnz
zgr kim selere yaktrlam az, ancak gerekte h er t rl aalk
ilerden kurtulm u bulunanlara zg olur*.
Biraz daha inceleme, bunlarn durum larn gsterecek ve ger
ek konum un aklanm asna yetecektir: Ayr ayr anayasalar ol
duu gibi, ayr ayr y u rtta t rleri de olm aldr zellikle, yne
tim ya da egemenlik altnda yaayan yurttan. Bylece, iinin
ya da cretle altrlan b ir kim senin y u rtta olm as b ir anaya
sada gerekli, b ir bakasnda ise olanaksz saylacaktr. rnein,
aristo k ratik denilen b ir anayasada ya da ilerlem enin liyakat ve ye
tenee dayand herhangi b ir bakasnda, byle b ir eye olanak
yoktur; nk b ir iinin ya da cretle tutulm u b ir kim senin ya
am n srerken, b t n gerekli liyakat ve yetenekleri edinm ek t-

* Bu iler, bir kimsenin kendi klelerince ya da kamu hizmetindeki iilerce yap

labilir.

77

mttu
 POLTKA

myle olanakszdr. Oligarilerde devlet grevlerine atanm ak iin

aranan yksek m lkiyet koullar nedeniyle, b ir iinin y u rtta ol
m as olana bulunm az; am a zanaatlar iin bulunabilir, nk
bunlarn birou zengin olm aktadr.

Yksek yrtc s n f dediimiz katta bile olsa, srekli olarak

cretli bir i grmenin, yurttala ve devlet grevlerine atanmaya
engel olduu gr yalnzca Aristoteles'e zg deildir. Fakat sa
ylar korunmaldr.
Thebai'de b ir kim senin ticaretten ayrldktan sonra, b ir dev
let grevine atanabilm esi iin aradan on yl gemesi gerektiini
syleyen b ir kural vard. Birok anayasalarda, kural, yabanclar
dan bile belli b ir sayy yurttala kabul etm ektir; baz dem ok
rasilerde yabanc b ir babayla yurtta b ir anann olu y u rtta olur,
biroklarnda bu, evlilik d ocuklar iin de geerlidir. Bu gibi
greneklerin nedeni, oucas nfus azldr. Fakat, sahici y u rt
talarn ktl yznden bu gibi kim selerin kabul edilmesiyle dev
let gerekli sayy doldurunca, yava yava yeni yurttala alm a
lar azaltr; nce kle babann ya da kle anann oullarn al
m am aya balar, sonra (yurtta babann deil) y u rtta anann oul
larn; en sonunda da y urttalk hakkn yalnz h er iki yandan da
y u rtta olanlara tanr.
B tn bunlardan iki no k ta aka ortaya kyor: Birincisi, b ir
ok y u rtta t rleri vardr, fakat kincisi, tam anlamyle yurtta,
ynetim ayrcalklarnda pay olan b ir kim sedir. H om erosun (top
lum da) yeri olm ayan b ir yabanc gibi szn hatrlarz. nk,
toplum daki yeri ona bu ayrcalklardan b ir pay verdirm eyen b ir
kim senin yabancdan kalr yeri yoktur*.
imdi, iyi b ir adam ve iyi b ir y u rtta yapan iyiliin ayn
m, farkl m olduu sorusuna karlk, b ir devlette bunlarn iki
sinin ayn, b ir bakasnda ise farkl olacan gsterdik; ayn ol
duklar yerde de, buna h er y u rtta sahip olmaz, yalnzca devlet
adam , yani devlet ilerinin yrtlm esini ya yalnz bana ya
da bakalaryle birlikte denetim i altnda tu tan , yahut denetim i al
tnda tutm aya yetenekli olan b ir kim se sahip olur.

Aristoteles imdi yurttal brakyor ve Kitap I l l n banda sz

verdii gibi anayasalara dnyor. Polites iin tek bir tanm aray
nda gerekten baarl olamam ve yurttalarn, yurttaln iin
de anlatmn bulduu toplumlarn farklarna gre farkllatkla-

* Bazen ne gibi bir uygulama yapld kamuya aklanmyor, bylelikle de halkn

bir kesimi kendi haklar ve toplumdaki yeri konusunda bilisiz tutuluyor.

78
 KTAP III BLM 6
rm teslim etmek zorunda kalmtr. im di politeia hakknda ben
zer bir soru sormaktadr, fakat bunu cevaplandrmaya gerek yok
tur, nk anayasalarn okluu zaten kabul edilmitir. Fakat nem
li olan, bunlarn aralarndaki farkn ne olduunu bilmek ve by
lelikle bunlar snflamaktr. Ana ayra politeumaVr, yani yurt
talar topluluunun tm. Genel olarak, tutulan gr budur; r
nein, bir oligaride aznlk btn yurttalar topluluudur. kin
ci bir ayra cui bono 'dur, yani hkm et kimin yararna ilemek
tedir? Baa yaplan gndermenin yeri Kitap I, Blm 3 oluyor.

Bu sorunlar zme baladktan sonra, b ir sonrakine gemeli ve

tek b ir anayasa m, yoksa birden ok anayasa m kabul edecei
mizi sormalyz; eer b irden oksa, o zam an da, b u nlarn neler
olduunu, saylarn ve aralarndaki ayrlklar sorm am z gerekir.
Anayasadan biz eitli yetkelerin ve zellikle b t n tekilerin
stnde olan egemen yetkenin rgtleniini anlyoruz. Y urtta top
luluu her yerde egemendir; anayasa da politeuma'nn toplam dr.
rnein, dem okratik anayasalarda en stn olan halk ya da demos
tu r, oligarilerde ise aznlktr, ite b ir anayasay tekinden bu
ayrm aktadr y u rtta topluluunun bileimi; ayn ayra teki
lere de uygulanabilir.
Balangta, devletin hangi am ata varolduunu, ehrin insan
larn ve o rtak b ir toplum un yeleri olarak yaam larn denetim
altnda tu tan egemenlik ya da yetke t rlerinin doasm ve say
sn belirtm eliyiz. Bu yaptn banda, b ir evin ynetilm esiyle des
pota egemenlik arasnda b ir ayrm yaptm z zaman, insann do
adan siyasal b ir hayvan olduunu da sylemitik. nsanlarn b ir
birlerinin yardm n aram aya gerek duym adklar zam an bile, top-
lum da yaam ak iin doal b ir istekleri vardr. Yine de, ortak ya
r a r onlar b ir araya getiren b ir etkendir, nk hepsinin yarar
her birinin iyi yaam na katkda bulunur, iy i yaam ise, gerekten
devletin gerek topluca gerekse bireysel olarak ba am acdr: fa
kat insanlar bu eit birlikleri, yaam n kendisi iin k urm akta ve
srdrm ektedirler. Belki, skntlarla ar derecede dolu olm adk
a, salt yaam da bile bir deer esi bulunduunu syleyebiliriz.
Hi kukusuz, ou insanlar sa kalm a tu tk u lar nedeniyle birok
aclar ekmeye razdr; yaam n kendisinde belli b ir m utluluk ve
canl olm ann iyi b ir ey olduu duygusunu bulurlar.
Fakat; yetkeye dnecek olursak, bunun belirli eitlerini ay-
rm lam ak g deildir ben, genel konum alarm da b u tanm la
r sk sk yaparm . nce, efendinin kle stndeki yetkesi; bu yet
ke, birincil olarak efendinin yararna ve ancak ikincil olarak k-
79
 POLTKA

lenin yararna iler; asln ararsanz, doas klelik olann doadan

efendisi olan kim seninkinin dnda (kendine zg) b ir y arar yok
tur. F akat bu ilikiyi srdrm ek efendinin yararnadr, onun iin
de klenin sa ve alabilir durum da olm as gerekir. Sonra, b ir
adam n kars, ocuklar ve ev halk stndeki yetkesi vardr; bu
ynetim biimine, "ev ynetim i diyoruz. Bu, ya o yetkeye uyruk
olanlarn faydas iin kullanlr ya da h er iki yann o rtak faydas
iin. B ir hekim in ya da bir atletin yetitiricisinin (antrenrnn)
alm alar gibi, baka ustalk gerektiren etkenliklere benzetm e yo-
luyle grdm z gibi, byle b ir ynetim (yetke kullan) doru
olarak ve kendi iinde uyruklarn faydasnadr, ancak dolayl (va
da rastlantya bal) olarak kendi yararlarm adr*.
nc olarak siyasal yetke gelir: Devlet, y u rttalar arasnda
eitlik ve benzerlik tem eline dayandrlm olunca, b u yurttalar
kendilerinin srayla yetkeyi kullanm ak, devleti ynetm ek (hk
m et etmek) haklar olduunu iddia ederler**. yleyse, o rtak iyili
i am alayan bu anayasalarn, m utlak adalete uygun olm akla doru
olduklar aktr; yalnz yneticilerin iyiliini am alayanlarsa yanl
tr. Onlarn hepsi doru ltten (rnekten) sapmalardr. Bunlar,
efendinin yararnn en stn nemi tad, efendinin kle st n
deki ynetim ine benzerler. F akat devlet, zgr adam larn b ir b ir
liidir.

Bu ayrm yaptktan sonra, im di de ka t rl anayasa bulundu

unu ve bunlarn neler olduunu inceleyelim. "D oru dediimiz,
herkesin iyiliini salamay am alayanlarla balyoruz, nk b ir
kere bunlar tanm lannca, bunlardan sapan t rleri grm ek kolay
olacaktr. Y ukarda grdmz gibi, gerekte anayasa ile politeuma
ayn eydir; devletlerde y u rttalar topluluu egemen erk olur. Ege-

Elbette, bir yetitiricinin kendisinin de, arasra, yetitirdii takma katlmasna bir
engel yoktur, nasl ki geminin dmenini tutan adam da her zaman gemi mrette
batndan biridir. Yetitirici olsun, dmenci olsun, yn verdiklerinin iyiliini salar
lar, fakat kendileri de onlardan biri olunca, rastlantsal olarak ayn iyilii kendileri
iin de elde ederler.
** Bu ilke ok eskidir, ama eskiden doal ve uygun bir biimde uygulanyordu; her
kes kamu hizmetinde sras gelince yer almay kendine dev biliyor ve grev sresi
boyunca, ayn eyi ileride kendisi iin yapacak olan ya da gemite yapm bulunan
bakalarnn yararlarm gzetiyordu. Fakat bugnlerde kamu hizmet ve grevlerin
den salanabilecek kazan ok daha byktr, bu yzden adamlar sralamayla ye
tinmek yerine, hep ibanda kalmak istiyorlar. Hasta olsalard da, salmalar ken
dilerine bir devlet grevi bulmalarna bal olsayd, makam-avclklarnda bundan
pek daha gayretli olamazlard.

80
 KTAP III BLM 8
m enlik ya b ir adam n, ya b ir azln ya da b ir okluun elinde bu
lunacaktr. Bir K ii, Azlk ya da okluk, o rtak y arar salam a am a
cn gderek devleti ynettikleri zaman, bu anayasalar doru ol
m ak gerekir; fakat yalnz b ir kesim in bu kesim ister B ir Kii,
ister Azlk ya da Kitle olsun karn gzetirlerse, sz konusu
anayasa b ir sapm adr. nk ya katlanlarm y u rtta olm adklarn
sylememiz ya da bunlarn o rtak iyilii paylam alar gerekm ekte
dir. Doru anayasalara genellikle verilen adlar unlardr:
(1) Ojrtak iyilii am alayan b ir kiinin ynetim i - Krallk.
(2) . B ir kiiden ounu n, am a bir azln ynetim i - Aristokrasi*.
(3) .B tn topluluun iyilii iin yurttalarn hepsinin uygula
d ynetim - Siyasal Ynetim**.
B unlara karlk olan sapm alar da unlar: K rallk tan t iran
lk, aristokrasiden oligari, siyasal ynetim ya da okluun ana
yasal egemenliinden dem okrasi. nk tiranlk tek yneticinin
kar iin tek'in ynetim idir, oligari varlkl adam larn kar iin,
.demokrasi yoksullarn kar iin, nden hi biri b t n toplu-
Juun yararn am alam az.

Aristotelesin incelemeleri, siyasal erkin dalmnn politeiamn ni

teliini belirleyen tek ey olmadn gsterecektir; servet dalm
da eit lde etkilidir.

B ununla birlikte, eitli anayasalarn doas stnde biraz daha

ayrntl olarak durm am z gereklidir. Burada, am alar kesinlikle
uygulam aya dnk olan kim selerin geitirebilecekleri baz sorular
vardr; am a biz her konuya felsefe asndan baktm z iin, bun
lar savsaklayanlayz. H er birinin gerek doasn ortaya koyma
lyz.
Tiranlk, daha nce sylenilmi olduu gibi, devlet dediimiz
siyasal birlik stnde despota yrtlen m onari b iim idir: ege
m en erk m lkiyet sahiplerinin ellerinde bulununca oligari olur;.
birikm i b ir serveti bulunm ayanlarn, varlkszlarn ellerinde olun-.

* Ya cn iyi adamlar ynettii ya da devlet ve btn yeleri iin en iyi olan ama
lad iin, bu adla anlr.
** Bu sz, anayasayla ayndr (politeia). Fakat bu deyimi kullanmak akla yakn olur,
nk bir kiinin ya da bir azln olaanst yetenekli olabilmesine karlk, geni
bir saynn btn stnlk biimlerinde yksek bir lte (dzeye) erimesi gtr.
Byle bir anayasal anayasadu yurtta ordusunun egemen topluluk olmasnn ve
yalnz silh sjftanlarn ye saylmasnn nedeni de budur.
6 81
 POLTKA

ca da dem okrasi. Bu soru gruplarnn ilki, oligarinin ve demok-

rasinin tanm larna ilikindir: Tutalm ki, ounluk varlkldr ve
devlette egemen erki elinde bulundurm aktadr, o zam an b ir de
m okrasim iz var diyeceiz, nk halk kitlesi egemendir. Bunun
gibi m lkiyeti bulunm ayanlar bulunanlardan daha az sayda olur
sa, am a daha gl olur ve hkm etin denetim ini elinde tutarsa,
o zam an bu b ir oligaridir, nk azlk erk bandadr. Onun iin,
bizim anayasalar tanm laym zda yanl b ir yan v ar. gibi gr
nyor. H er iki ayrac da iin iine katsak, birinde serveti say
azlyle, tekinde servetin yokluunu byk saylarla birletirsek
(yani, oligariyi zengin azln, dem okrasiyi yoksul okluun y--
netim i diye tanm lasak) bile, o zam an da yalnzca yeni b ir glk
ortaya karm oluyoruz. nk gerekte, sraladm z alt ana
yasadan baka anayasa t r yoksa, im di sylenen ikisine bi
rinde zenginlerin daha ok sayda, tekinde zengin-olmayanlarm
daha az sayda olduu ve h er birinde de bu snflarn ynetim e ege
m en bulunduu anayasalara ne ad vereceiz? Bu dnce, gerek
ayracn m lkiyet olm as gerektiini, erk banda bulunanlarn oli
garilerde azlk ya da dem okrasilerde okluk olm alarnn b ir ra st
lant olduunu gsteriyor gibidir. H er yerde zenginler azlk, yok
sullar okluk olduu iin yle olm aktadr, yalnzca. Dolaysyle,
ayrln tem eli yanl gsterilm itir; oligariyle dem okrasiyi b ir
birinden ayran, servetin varl ya da yokluudur. Esas nokta, si
yasal erke sahip olm ann ekonom ik erke ya da servete sahip ol
m aktan ileri geldii yerde, kiilerin says ok da olsa az da olsa,
bunun oligari; m lkiyetsiz snf erke sahip olunca da bunun de
m okrasi olm asdr. Fakat, dediimiz gibi, gerekte berikiler az,
tekiler oktur. Zenginler azlktr, am a herkes zgrl paylar;
ve ite, politeiadan pay alm akta hak iddia etm elerinin dayanak
lar bunlardr: Birinde m lkiyet, tekinde zgrler katnda bulun
mak.

Bir baka ayra Adalet ya da H aktr. Besbelli ki, ahlk llerin

deki ayrlklar, toplamlar snflandrmak ve birbirleriyle karla
trmak iin yetkin bir yol olabilir. Ne yazk ki, Aristoteles yeni
ayrac byle kullanmyor. Bunu da sk skya eski snflamasna
balyor ve adaleti datc adalet olarak d a ra ltyo rY a n i, herkese
dil paynn verilmesi. Devletin kendisine gelen deerle orantl ola
rak yararlanma hakk tanmas gerektiini kabul ediyor, ama de
erin parayla llmesini ngren oligari ilkesine kar kyor.
Buradan, devletin ahlk temelini ve onu teki ortaklk biimlerin
den ayrann ne olduunu daha genel olarak ele almaya geiyor
(N ikom akhosa Ahlk'a yapt gnderme, 1131 a 15edir).

82
 KTAP III BLM 9
9

nce, oligari ve dem okrasinin tanm layc belirtileri nelerdir ve

zellikle, Adaleti oligari nasl grr, dem okrasi nasl grr, bu
sorular incelemeliyiz. nk herkes u ya da bu eit b ir adaleti
am alyor; am a belli b ir noktann tesine gem iyorlar ve ondan
sz ederken, m utlak adaletin tm n gz nnde bulundurm uyor
lar. rnein, adalet eitlik diye grlyor ve yledir de, am a h er
kes iin deil, yalnzca eit olanlar arasnda. Eitsizlik de adalet
dive grlyor ve o da yledir, am a yine herkes iin deil, yal
nzca eit olm ayanlar arasnda. Neyin adalet olduuna k arar ve-,
rirken, bu kim in iin"i gzmzn nnde tutm azsak, kt yan
llklar yaparz. u nedenle ki, kendimiz hakknda k ararlar ve- *;
riyoruz ve insanlar kendi karlar sz konusu olunca, genellikle -
kt yarglardr. Bylelikle, adalet belli kim seler iin ve yine be
lirli eylere ilikin olarak, dil olan demeye gelirken (bu ayrm
Ahlk adl yaptm da belirtilm itir), bu insanlar sz konusu eyin
eitlii stnde anlam akla birlikte, kim ler iin olduu konusun
da anlam azla dyorlar; bunun ba nedeni de, sylediimiz
gibi, kendi durum larnda yargya varm aya kalkm alar ve onun iin
kt yarglk etm eleri oluyor. Sonra u neden de var: H er iki
ta ra f da, yalnzca belli b ir lde hakl olduklar, snrl b ir anlam
da adalete dayandklar iin, kendilerinin m utlak adaletten sz
ettiklerini sanyorlar. B undan tr, b ir bakm dan, rnein m l
kiyet bakm ndan birbirlerine eit olm ayan insanlarn her bakm
dan eit olm adklarn varsaym ak yanltr; tpk insanlarn b ir ba
km dan, rnein zgr olm alar bakm ndan eit olduklar iin her
bakm dan eit olduklarn varsaym ann yanl olduu gibi. Byle
dnenler iin zn gzden karm aktadrlar: nsanlar en ba
nda b ir araya gelir de, m lkiyet sahipliine dayanan b ir birlik
ku rarlarsa, o zam an o birlikten, devletten m lkiyet sahiplikleriyle
orantl olarak pay alrlar.
Oligari yanllarnn devlete ve adalete ilikin grlerinin te
meli bdur; bu grn lehine olarak, hi kukusuz, yz mn*
lk b ir toplam a b ir m na koymu olann, geriye kalan doksan do
kuz m na'y bulanla eit pay alm asnn adaletli - olm ad syle
nebilir ve bu ilke, balangtaki yz m na'hk serm aye iin de,
daha sonra salanan k rlar iin de eit lde geerlidir. Fakat
devlet b ir yatrm dan fazla b ir eydir; amac, yalnzca yaamay
olanakl klm ak deil, yaanm aya deer bir yaam kurm aktr.
Yoksa, klelerden ya da hayvanlardan da b ir devlet kurulabilirdi;
oysa buna olanak yoktur, nk kleler ve hayvanlar zgr var
lklar deildir ve m utluluktan pay alam azlar.
Devlet, b ir karlkl korum a szlem esinden ya da mal ve
83
 POLTKA

hizm etleri deitoku etm ek iin yaplan b ir anlam adan da fazla

b ir eydir; nk yle olsayd, E trskler, K artacallar ve birb irle
rine szlemeden kaynak olan ykm llklerle bal bulunan b
t n tekiler tek b ir devletin yu rttalar saylm ak gerekirdi. Elbet
te, bunlarn arasnda ticaret anlam alar, saldrm azlk szleme
leri ve balam alarn tanm layan yazl belgeler vardr. Fakat bu,
tek b ir devlet ve tek b ir y u rttalk tan ok farkldr: nk b ir
kere, her birinin ayr hkm eti b ulunm aktadr ve eit lde uy
ruk olduklar resm b ir m akam (ortak b ir st) yoktur. kincisi,
bunlarn hi biri tekinin yurttalarn n niteliine, h atta kendi dev
letinin yeleriyle alverilerinin dnda, davranlarnn d r st
olup olm adna karm az. Oysa, b tn yasal davranla ilgilenen
lerin, yu rttalarn iyiliini ya da ktln gz nnde bulun
durm alar gereklidir. Dolavsyle, yalnzca szde deil, sahiden dev
let adn tam aya lyk olacak b ir devletin erdem le ilgilenmesi
gerektii besbelli anlalm aktadr. Yoksa devlet ortakl dpedz
b ir balam a (ittifak) olur; olaan anlam daki balam alardan yal
nzca yeri ve kapsam yle ayrlr; bu gibi koullar altnda Yasa
basit b ir szlemeden ya da sofist Lykophron'un deyiiyle, k ar
lkl b ir haklar gvencelem esi'nden ib aret kalr, y u rttalar iyi
ve dil yapacak gc olmaz, oysa olm aldr.
Bunun b ir devletin z nitelii olduu, b irtakm rnekler daha
gsterirsek anlalacaktr. Tutun ki, K orinthos ile M egarann sur
larn birletirerek lkeleri birbirlerine eklediniz, b u onlar tek
b ir devlet haline getirmez; h atta, evlilik dnlebilecek en yakn
balardan biri olduu halde, ikisi arasnda evlenme haklar tam
sanz bile, yine olmaz. Onun gibi, birbirlerinden b ir para uzakta
yaayan, am a tem aslarn kaybetmeyecek kadar yaknda olan on
bin kii var diyelim: Marangoz, ifti, derici ve gerekli btn za
naatlar hep aralarnda; stelik, birbirlerivle i ilikilerinde e
rilii yasaklayan yasa ve dzenlemeleri de kabul ediyorlar; b t n
bunlara karn, aralarndaki birlik, alveri ve savunm ann tesine
gemedike, bu yine de b ir devlet deildir. Peki am a niye? diye
bilirsiniz. Neden, hi kukusuz, bunun gevek rgl b ir topluluk
olm as deildir. nk, birbirlerine daha yakn yaasalard da, ara
larnda yalnzca anlattm gibi ilikiler olsayd, onun dnda her
biri kendi evini b ir devlet gibi ynetseydi ve yalnz, saldrlara
kar balam ayla birbirlerini karlkl olarak destekleselerdi, o
zam an bile bu b ir devlet olmazd, hi deilse kesin anlam nda b ir
devlet olmazd; nk ister birbirlerine yakn yaasnlar ister uzak,
birliklerinin doas ayndr.
yleyse, aktr ki, devlet yalnzca, ayn yerde yaayan ve ye
lerini ktlkten alkoyan, m al ve hizm etlerin deitokuunu sa
layan b ir topluluk diye tanm lanam az. Besbelli, b ir devlet olacaksa
84
 KTAP III BLM 10
b t n bunlar varolm aldr, fakat bunlarn topunun varl bile b ir
devleti kendiliinden m eydana getirmez. Devlet, herkesin, aileleri
ve akrabalklar iinde iyi yaam alarn, yani tam ve doyurucu b ir
yaam srm elerini olanakl klabilm ek iindir. Bu aile gruplar
ayr b ir yerde yaam azlar ve aralarn d a evlenemezlerse (birbirle
rinden kz alp veremezlerse), b u am aca eriilemez. te gerekten,
eitli ehirlerde evlilikle akraba olm u kim selerden m eydana ge
len birlikler, kardelikler, tan rlara kurban kesmek iin aile to p
lantlar ve teki toplum sal iliki trleri grmemiz hep bundandr.
B tn bu etkenlikler b ir dostluk anlatm dr; nk bize toplum
iinde yaamay yeleten, bakalarn sevmemiz oluyor ve bunla
rn hepsi, devletin am ac olan iyi yaam n salanm asna katkda
bulunuyorlar*; ve iyi yaam demek, bizce, m utlu ve soylu yaa
m aktr. yleyse, urasn teslim etmeliyiz ki, devlet dediimiz si
yasal birlik, yalnzca b ir arad a yaam ak iin deil, soylu eylem
lerde bulunabilm ek iindir. Bu nedenle, soylu eylemlerde bulunan
lar, siyasal birliin niteliine hizm et etm ektedirler ve buna en ok
hizm et edenler, zgr dom uluk ve aile bakm ndan onlara eit,
h a tta stn olsalar bile, soylu eylemlerde bulunm ak ve dolaysyle
polise ilikin olan z iyilik bakm ndan onlardan aa olanlardan
daha byk b ir pay hak ederler. Bunun gibi, servete daha stn,
am a iyiliki daha aa olanlardan da daha byk b ir pay hak
ederler.
B tn bunlar, eitli anayasa trlerine ilikin olarak adalet
ten sz edenlerin, bu terim i snrl ve greli b ir anlam da kullan
dklarn her zam ankinden daha byk b ir aklkla ortaya koy
m utur.

Varlan bu sonula, st rtl olarak 6nc B lm n bandaki

tartmaya balanan gelecek blm arasnda pek ak bir iliki yok
tur.

10

Bir baka soru da udur: Devletin egemen erki kim in elinde ol

m al? H alkn m? Varlkl snflarn m? yilerin mi? iyilerin en
stn olan b ir tek kiinin mi? Tiran olan b ir tek kiinin mi?
B unlarn hepsine kar sylenebilecek eyler vardr. Tutun ki, en
stn yetke halktadr, dedik; fak at halk say okluuna dayana
rak zenginlerin m aln m lkn kendi arasnda paylarsa, bu ada

* Ama tam ve doyurucu bir yaam olduka, soy (kln) ve kylerin birliinden de
bir polis meydana getirilebilirdi.

85
 POLTKA

letsizlik deil m idir? Bu ilem, egemen erkin geerli b ir kararyle

yaplm tr, am a ona adaletsizliin doruundan baka ne ad ve
rebiliriz? Soira, ounluk h er eye el atarak aznln m aln m l
kn paylarsa, bu besbelli devletin yklm asna varr. Fakat, sa
hibini ykan b ir ey iyilik olamaz ve adalet devleti ykmaz. Do-
laysyle, bu srecin yasal olsa da dil olamayaca aktr. Yok
dil ise, o zam an tiran n yapt eylem lerin de dil olm as gere
kir; tpk, kitlelerin kendi iradelerini zenginlere zorlam alar gibi,
tirann stn erki de, zor kullanabilm esini olanakl klar. nc
olarak, azln ve varlkllarn egemen olm as dilse ve eer onlar
da okluu soyar ve m allarn yam alarlarsa, bu adaletli mi olur?
Adaletli olursa, o zam an nceki durum (yani, azln okluu soy
mas) da adaletli olm ak gerekir. D rdnc seenek, iyilerin ege
men olm as ve en st n yetkeyi ellerinde tutm as da sakncasz
deildir; nk byle olursa, geri kalan herkes anayasaya gre dev
let grevlerinden uzak tutulaca iin ynetim ereflerinden yok
sun kalacaktr*. Beinci seenek, en iyi b ir adam n egemen olmas,
bundan daha iyi deildir; yneticilerin saysn ne kad ar azaltr
sak, ynetim ereflerinden yoksun kalanlar o kad ar artrm olu
ruz. Sonra u da ileri srlebilir ki, insan zihninin olabilecek b
tn dzensizlik ve etkilerine ak (maruz) bulunan b ir tek kiiye
egemen yetkeyi verm ek kt b ir eydir, egemen yetke yalnz ya
sann kendisine ayrlm aldr. Fakat, bu da tarttm z sorunlar
bakm ndan hi b ir ey farketm ez; yasann kendisi oligariye ya
da dem okrasiye eilimli olabilir, dolaysyle tpks tpksna ayn
sonular ortaya kar.

Bu ksa eletiriler, devlet grevlerine atanabilecek ve egemen erki

paylaacak kiilerin saysnn uygunsuz bir biimde snrl tutul
mamas ya da yukarda Blm 6nn diliyle sylersek, politeum a'
nn ok kiiiik olmamas gerektiim dndrmektedir.

11

Egemenlikle ilgili teki noktalar b ir baka yerde ele alacaz; im

dilik bu sorunun en savunulabilir, h a tta belki en doru karl,
en iyilerin azlk olduu yerde, b ir azlktansa ounluk egemen
olm aldr demek gibi grnyor. nk, tek tek alnnca aralarn
dan hi biri iyi adam olm ayan okluun hep birlikte alnd za
m an bireysel olarak deil, topluca azlktan daha iyi olmas

Devlet grevlerini eref (time) verici sayyoruz; eer hep ayn kimseler bu grev
lerde bulunursa, tekilerin erefli bir yeri olamaz.

86
 KTAP III BLM 11
m m kndr; nasl ki, herkesin katkda bulunduu b ir len, tek
b ir adam n kesesinden verilen lene oranla daha iyi olur. Her
birinin iyilik ve zekdan b ir pay olan birok kii b ir araya geti
rilince, bunlarn hepsi birden, birok eli ve aya ve birok kafas
olan ok paral tek b ir adam gibi olur. Kiilik ve alglam a gleri
bakm ndan da yledir. K am uoyunun (kalabaln) mzik ve iir
hakknda daha iyi b ir yarg olm as da bu nedenledir; bazlar
baz paralar, bazlar tekileri yarglarlar (deerlendirirler), fakat
o rtak hkm leri b t n stnde b ir karard r. Zaten, iyi adam n
kitleden herhangi b ir bireye st n olm asn salayan da, eskiden
ayr ayr olanlarn tek b ir yerde toplanm asdr. Gzel adam lar
irkinlerden, resim ler gerek nesnelerden farkldr, nk bunlar
nceden oraya buraya dalm olanlar tek b ir yerde birletirir,
oysa elerden herhangi b iri ayr ayr alnnca b ir adam n gz,
b ir bakasnn b ir baka yeri, resim dekinden daha gzel olabilir.
F akat okluun iyi azla bu stnlnn h er h alk ta ve h er b
yk ounlukta bulunaca hi de kesin deildir; h atta bunun ara
larnda asla olamayaca bazlar vardr, bu ilkeyi hayvanlara uy
gulam ann ne sonu vereceini b ir dnn baz adam larn ise
vah hayvanlardan kalr yeri yoktur. F akat belirli b ir rnekte,
bu kalabaln ortaklaa bilgelii kuram n pekl kabul edebilir
ve uygulayabiliriz.

Bundan, zorunlu olarak btn egemenliin yeler arasnda eitlik

zere paylatrlmas gerektii sonucu kmaz. Fakat bir erk b
ltrme tasars yapmaya kalknca da, ok gemeden glklere
ve kargaalklara urarz.
Bu dnceler, egemenlik kim de olm al? sorusunu ve ona bal
olan b ir baka soruyu da cevaplandrabilm em izi olanakl klyor
bu zgr adam lar ounluunun egemenlii hangi i alanlarnda
ve kim lerin stnde kullanlm aldr? Bu adam larn zgr olm ak
la birlikte, varlklar ve toplum iinde nemli b ir yerleri olm ad
iin, herhangi b ir eyde stnlk ya da iyilik iddialar bulunm ad
n unutm am am z gerekir. B unlarn en yksek ynetim grevlerin
den pay alm alarna izin verm ek ok tehlikelidir; aa nitelikte
olm alar yznden yanllar yapacaklar, yarg gcnden yoksun
bulunm alar, onlar yanlglara srkleyecektir. te yandan, onlara
hi b ir dev vermemenin, toplum da b ir yer tanm am ann da teh
likesi vardr; nk b ir ehirde m al m lk ve ynetim grevi
olm ayan birok kii olursa, b u n lar ister istemez devletin iinde
dm an b ir e m eydana getirirler. Fakat onlar en yksek g
revlerin dnda tutsak bile, genel grm elere (yasamaya) ve yar
glama srecine katlm alarnn yolu yine ak olacaktr.
87
 POLTKA

Solon ve daha baka yasa koyucular, devletin iinde byle

b ir dm an e yaratlm am as iin, halka ynetim grevlilerini
seme ve grev srelerinin sonunda onlardan hesap sorm a hak
kn tanm , am a kendilerinin bu gibi grevlere gemelerine izin
verm em itir. Bu, bizim hep birlikte hareket eden b t n y u rttalar
topluluunun gerekli anlay olduu, am a her birinin tek tek ka
ra r verecek nitelikte bulunm ad yolundaki ilkemize uygundur.
Halk bylelikle, daha iyi trden yurttalarla ibirlii ederek kendi
ehirlerine faydal olabilir, b ir bakm a, kaba besinlerin arklanm
besinlerle kartrlnca, b tn yemein hem daha besleyici olm a
s hem de daha oalmas gibi.
Fakat, anayasal erklerin bu gibi b ir datm , karm za b ir
takm sorunlar karr. B ir kere, bu grevlilerin halka kendi dav
ranlar konusunda hesap verm ek zorunluluu; tbb b ir iin doru
yaplp yaplm adna k a ra r verebilecek olan kii, byle ilerle
uraan ayn trden b ir kiidir, hastay saltm aktan anlayan biri,
b ir baka deyile, hekim in kendisi. Bu, teki uzm anlk alanlar iin
de dorudur. B ir doktorun, yaptklarnn hesabn d oktorlar ara
snda vermesi gerektii gibi, teki m eslektekiler de kendi meslek
talar arasnda verm elidir. Hekim derken, yalnzca sradan hekimi
(pratisyeni) ve daha bilim sel nitelik tayan uzm an deil, bu sa
natn eitim ini grm am atr de anlyorum hem en b tn
m esleklerde byleleri vardr. Biz, bu eitim grm am atrlerin
yarglarna tam meslek adam (profesyonel) olanlarnkilerle eit
nem veriyoruz. kincisi, seme sorununda da, ayn ey geerli
olabilir. Doru seme yapm ak, hangi i sz konusuysa, ancak o
i stne bilgisi olanlarn harcdr: Toprak lm nde kadastrocu,
denizcilikte kaptan, vb. Evet, baz ilerde ve baz ustalk alanla
rnda olduka bilgili olan am atrler bulursunuz, am a bu n lar yine
de uzm anlardan daha bilgili deillerdir. yleyse, bu kantlara ba
klrsa, halk kitlesine grevlileri seme ya da onlardan hesap sorm a
yetkisi verilm em elidir.
Ancak belki de, bu n lar ne srlebilecek yegne k an tlar ya
da hakl k antlar deildir. B ir kere, az nce kullandmz, kitle
nin o rtak zeks kant v ard r halk belli b ir ltn altna d
medike, bu kant geerliini korur. H er biri tek tek, uzm anlar
dan daha kt b ir yarg olacaktr; fakat hep birlikte alnca
onlardan daha iyi olacaklar ya da en azndan, daha kt olm a
yacaklardr. kinci olarak, yapcsnn en iyi ya da tek yarg ol
mad birtakm iler vardr; yapm ustal olm ayanlar bile, bu
gibi ilerde ortaya konulan sonu stne grlerini belirtebilirler.
Hemen akla gelen b ir rnek, ev yapm; yapc, elbette b ir ev s
tne yarg verebilir; fakat ondan daha iyi b ir yarg, ister ev sa
hibi olsun ister kirac, evi kullanan olacaktr. Onun gibi, dm eni
88
 KTAP III BLM 11
tu tan dmenci de, dm enin iyiliini onu yapan m arangozlardan
daha iyi yarglar; yem eklerin gzelliine de, onlar piiren (a)
deil, yiyen k arar verir. Sanrm ki, bu iki kant, soruyu zmeye
yeter.

Bylelikle, "yalnz uzmanlar" kant rtlyor ve halkn ortak

laa eletiri yetenei tutuluyor. Oysa bu, Platonun retilerine ta-
mamyle karttr, fakat bir itiraz daha ele alnp Atinadaki uygu
lamaya dayanarak yadsndktan sonra, ortaklaa yarg retisi ye
niden savunuluyor.
Fakat, buna ilikin b ir baka kar-koyma vardr. Aa kim
selerin byk sorunlarda daha iyi insanlardan ok denetim leri ol
mas, yanl (hakszlk) saylm aktadr. Hi kukusuz, grevlileri se
m ek ve yaptklarn gzden geirmek ok nemli sorunlardr. Fa
kat, b u ileri halk kitlesi (topluca) yerine getirebilir ve zaten de
diimiz gibi, baz anayasalarda bu yetki onlara verilm itir: Y urt
talar meclisinin byle konularda tam denetim i vardr. Meclisin
ve ondan daha kk b ir organ olan k u ru lu n yelerinden biro
unun dk m lkiyet dzeyinde ve hem en herhangi b ir yata ol
mas, hi b ir ey farketm em ekte, yalnz hazine grevlileri, gene
raller ve teki ok yksek m akam lar iin yksek m lkiyet koulu
aranm aktadr.
Bu kar-koyma, biraz nce kullandmz kantlarn benzerle
riyle cevaplandrlp, bizim savunduum uz grn hakll belirti
lebilir. Egemenlii elinde tutan, birey olarak j ri yesi, kurul yesi
ya da meclis yesi deil, mahkeme, kurul ve halktr; o bireyler bun
lardan her birinin yalnzca b ir parasdr. Dolaysyle, halk (mec
lisi), kurul ve m ahkem e hep okluktan alnp m eydana getirildii
iin, y u rtta kitlesinin nemli sorunlarda denetim i olm as gayet
dorudur. A ranan m lkiyet kouluna gelince, bunlarn hepsinin b ir
den sahip olduklar m lkiyetin toplam , en yksek grevlerde bu
lunanlarn topluca ya da bireysel olarak m lkiyetinden oktur.

Yasa ve mlkiyet konusunun zetle toparlan.

Bu konular, bylelikle zlm saylabilir; fakat biz, ba ta
raftaki sorum uza dnmeliyiz. Egemenlik stne yaptmz gzlem
lerden kan en ak sonu, doru olarak erevelenmi yasalarn
ayrm tlaryle yol gsterem eyecekleri eitli sorunlarda da hkm et
grevlilerinin tek er teker ya da b ir kurul halinde harekete ge
mek iin egemenlik yetkileri bulunduudur; nk h er b ir zel
noktay kapsayan genel dzenlem eler (yasalar) yapm ak hi b ir za
m an kolay deildir. Doru olarak erevelenmi yasalar dedik,
89
 POLTKA

am a bunlarn neler olduunu henz bilmiyoruz; onun iin de, so

ru tam olarak cevaplandrlm adan kalyor. F akat u kadarn syle
yebiliriz ki, anayasalar baka baka olduu gibi, yasalarn da onlara
benzer b ir biim de iyi ya da kt, adaletli ya da adaletsiz olmas
gerekir; fakat uras da aktr ki, anayasann t r nce gelir ve
3'asalarm kalbn saptar; bu byle olduuna gre, "doru ana
yasa trlerine uygun olarak erevelenen yasalar adaletli olacak
tr, sapm alardan birine uygun olarak erevelenenlerse adaletsiz.

Bundan sonra gelen szler, yeni bir balang gibi grnmektedir

(bize biraz da Ahlk'm aln hatrlatr), ama ok gemeden, B
lm 9a ve datc adalet konusuna balanrlar. Her devlet m ut
lak olarak deil, belirli koullarda ve ilgili olduu kimseler bak
mndan neyin drst ve dil olduu hakknda bir dncenin
anlatm olmak gerekir. Yunanca isos sz, hem drst hem de
"eit demektir, bu durum nceki gibi bir m iktar glk yaratr;
N ikom akhosa Ahlk'm besinci kitabna yine bir gnderme yaplr
(V, 3).
im di bu balamda adalet, siyasal erk, ayrcalk ve toplum
iindeki yerlerin (statlerin) drst datlmas anlamna gelmek
tedir. Bu tanmlama abas, A, B den daha iyiyse, yani A, B ye s
tnse, o zaman Amn B den daha byk bir paya hakk vardr gibi
bir varsaymdan hareket etmektedir. Dolaysyle, sorun, ne eit
stnlklerin grev ve ayrcalk asndan bir iddiaya hak kazan
dracana gelir. Aristoteles, ondan bekleyeceimiz zere, iyi do
umu ve mlkiyet sahibi olmay listesine ekler; ayrca adalet ve
cesaret gibi manev nitelikleri de alr; eitim ve yksek bir kltr
dzeyi de, amac iyi yaam salamak olan bir devletin ilemesin
de yer alacak bir kimse iin bir liyakat belirtisi olacaktr. nsanlar
bu bakmlardan eit deildir; bu gerei grmezlikten gelen ve
m utlak eitlik terimleriyle dnen bir devlet, yanl "sapma tr
lerinden biri olmak gerekir (Sapma, daha nce byle tanmlan-
mamt; yanl anayasa trleri topluluun bir kesiminin karla
rnn btn tekilere ncelik almasyle oluyorlard; doru bir ana
yasay ayran herkesin iyilii ayracna ise yine bal kalnmak
tadr). Yukar snflar eitim ve yetenek bakmndan her zaman
daha stn olacaklardr, fakat say stnl de hesaba katla
bilir.

12

H er eit bilgi ve etkenlikte am alanan erek, iyiliktir. Bu, zellik

le onlarn en yksei, devletin ve y u rttalarn etkenlikleri iin
90
 KTAP III BLM 12
dorudur. Devlette am alanan iyilik adalettir, buysa b t n top
luluun iyilii iin olandr. imdi, b ir toplulukta adaletin herke
sin iyilii dem ek olduu besbellidir. Ahlk stne yaptm da ak
ladm adalet kuram yle bunun arasnda b ir tutarszlk yoktur,
nk her ikisi de ayn ilkelere dayanr adalet kiilere ilikin
d ir ve eitlik eitler iin eit olm ak gerekir. imdi bulm ak istedi
imiz ise, eitlik ya da eitsizliin t r d r (hangi trden olaca
dr); bu "eit kavram , ne gibi sorunlarda siyasal kuram a ilikin
olm aktadr?
Belki, bunun h er soruna ilikin olduu ne srlebilir ve her
hangi b ir trd en stnl devlet grevlerinin eitsiz bundan
baka bt n bakm lardan adam larn eit ve benzer olduklar var
saylm akla birlikte datm n hakl kld sylenebilir; nk
kiiler arasnda herhangi b ir genel fark, farkl adalet ve farkl hak
dem ektir. F akat besbelli ki, bu kabul edilirse, boy-bosta, ten rengin
de stnln ya da baka herhangi b ir iyi eyin siyasal haklarn
datlm asnda b ir ayrcalk salam asna izin verm ek zorunda kal
rz. B uradaki yanllk apak deil mi? teki bilgi ve yetenek t r
leriyle b ir karlatrm a yapm ak, yle olduunu hem en gsterir.
nk, diyelim, fltler eit ustalk ta iseler, en iyi alglar en
iyi doum lulara vermeyiz, nk bu onlarn daha iyi alm alarn
salamaz. En iyi algy kullanm a hakk, o algy en iyi alanndr.
Bu im di yeterince aydnlanm am sa bile, biz ilerledike ay
dnlanacaktr. Eer b ir kim se fl t alm akta son derece stnse,
am a doum ve gzellike ok aaysa A (soylu-doumun ve gzel
liin flt alm aktan daha byk b ir iyilik [erdem ] olduu ve bu
algcnn geri kalanlara stnlne oranla da daha byk ol
duu varsaylsa bile) o zam an bile, bence en iyi alg en iyi a
lana verilm elidir. nk stnlk, ancak aln (eylemin) niteli
ine b ir katkda bulunacaksa, konuya ilikin olur, oysa servetin
ve iyi doum un hi byle b ir etkisi yoktur. stelik, o akl yrtm e
yoluna gre, h er iyi ey b ir bakasyle (ortak b ir birim leym i gibi)
llebilir olmal. nk, siyasal adalette uzun boylulua b ir ar
lk verilecekse, o zam an uzun boyluluk servetle ve zgr doumla
srekli b ir yar iinde olacaktr. Eer X boyca, Ynin erdem ce
olduundan daha st n d r dersek, o zam an h er eyi h er eyle
llebilir sayyor olmalyz; nk eer p'den byk b ir m ik tar
varsa, p 'ye eit b ir bakas da olm aldr. F akat byle lmeler bu
rad a olanakszdr ve apaktr ki, insanlarn devletle ilgili sorun
larda, grevlerin dalm n tartrk en her nlerine kan eitsiz
lik t r n rnein, atletizm yarlarnda ne denli nem li olsa
da, ayana abukluk gibi zellikleri hasaba katm am alar, yalnz
ilikin olan, yani b ir b tn olarak devletin yapsna katkda bulu- -
nan eitsizliklere bakm alar gayet hakldr. Toplum da nem li olan
91
 POLTKA

ve dolaysyle dnlebilecek nitelikler soylu dom utuk, zgr

dom uluk ve m lkiyettir; nk yelerin zgr olm alar ve vergi
verm eleri gerekir klelerden b ir ehir yapam ayacanz gibi, ip-
iz sapszlardan (yoksullardan) da yapamazsnz. Fakat bunlarn
yannda, baka eyler de gerekir: Adalet ve askerce yiitlik erdem
lerini sylemek istiyorum . B unlar olm adan b ir ehrin yaam nn
ve ilerinin devam edebilmesi olanakszdr; zgr nfus ve servet
olm adan b ir ehir hi olamaz, adalet ve yiitlik olm adan da iyi
ynetilemez.

13

insanlar, devletin dokusunu tartrken, bu noktalarn bazlarn

ya da hepsini hakl olarak gz nne alm lardr, fakat ben ura
sn tekrarlanmalym ki, iyi yaam salam ak bakm ndan eitim,
erdem ve yetenek en yksek neme hak kazanr. Belirli b ir nok
tada eit olanlarn h er eyde eit olm alar ya da b ir tek ynde
eitsiz olanlarn hepsinde eitsiz olm alar gerekm edii iin; bun
dan, byle m utlak b ir eitliin tm ne birden ar bast ana
yasalar bozuk biim ler ya da sapm alar diye snflandrlm allar,
sonucu kar. B tn insanlarn iddialarnda b ir eit adalet (hak
llk) olduu, fakat hepsinin m utlak b ir haklar olduunu iddia ede
meyecekleri yukarda belirtilm iti.
Zenginler, to p rak ta daha byk b ir paylar bulunduunu, to p
ran ise o rtak (yani, devlet iinde o rtak e) olduunu, stelik
szlerinde durm a bakm ndan kendilerine daha ok gvenilebilece
ini ileri srerler. zgr doum lularla iyi doum lularn iddialar
birbirleriyle yakndan ilikilidir, h er ikisi de doum a dayanr; (bu
na gre) daha soylu olarak doanlar soylu olm ayanlardan daha
tam y u rttatrlar, iyi doum a h er toplulukta sayg gsterilir, iyi
(soylu) insanlarn ocuklarnn da iyi olm alar olasdr, nk iyi
doumlu olm ak iyi b ir soydan gelmek dem ektir. B undan sonra ve
eit lde hakl olarak, stnlk ya da erdem in hak iddialarn
anacaz; adaletten, h er zam an b ir topluluk iin iyi b ir nitelik
ve kendisinin yan sra teki erdem leri de getiren b ir erdem diye
sz ederiz. Sonra say gcn de bu listeye eklememiz gerekir;
saylar gz nnde tu tarsak , daha gl, daha zengin ve daha
iyi olm ak bakm ndan ounluun aznlktan daha geerli b ir id
dias vardr.

yleyse btn bu ynetimden pay alma iddialar nasl uzlatr

lacak? Bunlarn hi birinde ksm ya da greli bir geerlikten fazla
bir hak grnmyor.

92
 KTAP III BLM 13
imdi, b u snflardan nn de tek b ir ehirde bulunduunu
varsayalm yani, iyiler (erdemliler), zenginler, iyi doum lular (soy
lular) ve onlarn yannda teki y u rttalar hangi snfn devlet
grevlerine geecei ve ynetim i ele alaca konusunda b ir an
lam azlk olacak m dr, olm ayacak m dr? Pek doaldr ki, daha
nce incelediimiz anayasa trnde herhangi b ir sorun k
maz; bunlar birbirlerinden ayran tam budur; egemenlii oligar
ide zenginler kullanr, aristokraside iyiler vb. F akat atan hak
iddialarnn hepsi b ir arad a bulunduu zam an nasl b ir k arar al
nacan kendi kendimize sorm ak zorundayz. rnein, diyelim ki,
erdem ve yetenei olanlarn says ok az; o zam an erk nasl da
tlacak (paylalacak)? Azlklarn, yaplacak i ynnden mi g
receiz bunlardan ehri ynetmeye yetecek k ad ar adam olup
olm adn m sormalyz? Yoksa, saylar u kad ar olm adka bun
lardan b ir ehir oluturanlayz dememiz mi gerekiyor? Bu, srek
li b ir so rudur ve b t n siyasal erk iddialarnda ortaya kar. By
lelikle, hak iddialarn servete dayandranlarn hi de hakl b ir id
dialar olm ad anlalm aktadr, hak iddialarn douma dayand
ranlarn da; nk eer b ir kim se geri kalanlardan ok daha zen
ginse, bu ilkeye kesinlikle uyulm as halinde, onun hepsinin st n
de tek egemen olmas, onun gibi iyi doum da stn olann da
hak iddialar zgr domulua dayananlarn hepsinin stnde
egemen olm as gerekecektir. Anayasann aristokrasi olduu, iyili
e dayand b ir yerde ayn ey pekl olabilirdi; nk eer b ir
kim se yurtta topluluu iindeki iyi adam larn hepsinden daha
iyiyse, b u ilke uyarnca onlarn stnde yetkesi olm aldr. Yine,
tu tu n ki, azlktan daha gl olduu iin ounluun egemen ol
m as gerekiyor ve tu tu n ki, b ir tek kii ya da birden ok, am a
yine de oktan daha az, geri kalanlardan daha gldr; o zam an
ounluun deil, bunlarn egemen olm alar gerekir.
B tn bu dnceler, bu ayralardan hi birinin doru ola
mayacan gsteriyor gibidir; h er biri birtak m insanlarn ken
dilerinin egemen olm alar, geri kalanlarn ise onlara uyrukluk et
m eleri gerektii iddiasna varm aktadr. nk besbelli ki, iddia
lar ister servete dayansn, ister zenginlie, onlarn iddialarna k ar
ounluun hakl olaca b ir yan da bulunacaktr. Baz durum
larda, okluun, tek tek deil de hep b irlik te ele alnnca, azlk
tan daha iyi ve daha zengin olm as olana vardr. Bu koullarn
bulunduu durum larda, sk sk sorulan b ir soruyu, gerekten, en
hakl yasalar yapm ak isteyen b ir yasa koyucu, ounluun iyi
lii iin mi, yoksa daha iyi insanlar iin mi yasa koymal? soru
sunu cevaplandrm ak hi de zor deildir.

nk bu durumda ounluk ve daha iyiler ayn insanlardr. Fa-

93
 POLTKA

kat, Aristoteles hemen unu ekler ki, doru ilke btn topluluun
iyiliidir.
"E n hakldan "d r st ve eit olarak hak ly anlyoruz; b u ise
b t n devletin iyiliine ve y u rttalarn o rtak yararna olan dem ek
tir. B ir yurtta, genel olarak hem ynetm ek ve hem de ynetilm ek
ten pay alr; bu, h er anayasa t r n d e zde olm ayacaktr, fakat
en iyi anayasada, byle b ir yurtta iyilie uygun decek b ir ya
am am alayarak hem ynetebilen hem ynetilebilen ve bunu se
en b ir kim sedir.

Doum, servet, erdem bu deerlerden hi biri erke sahip ol

mak iin m utlak bir hak iermemekle birlikte, hi kukusuz, er
dem, yani manev ve fikr yetenek erkin kullanlmas iin her za
man gerekli olan bir niteliktir. Bu nitelik ounlukta bulunursa,
imdi sylendii gibi, hi bir glk domaz, fakat ok olaanst
yetenekleri olan bir adam ortaya karsa [zuhur ederse ] o normal
anayasann dnda saylmak gerekir. Ya srlecektir (ostrakism os,
Yunan devletlerinde ortak bir uygulamadr, fakat iyi bir adamn
harcanmas demektir) ya da esiz deerinin ly olan stn du
ruma geecektir. Yunanllar iin, pek kalburst bir kimse hak
knda, insanlar arasnda bir tanr" demenin hi bir yadrganacak
yan olmazd.
F akat son derece stn b ir (ya da birka kii am a kendileri
b ir ehrin btnn oluturacak k ad ar ok sayda deil) b t n
geri kalanlarn iyilii ve yetenei onunkiyle (ya da onlarnkiyle)
karlatrlam ayacak k ad ar stn b ir kim se varsa; bylelerini biz
devletin b ir paras sayamayz, onu atn kabul ederiz. Erdem
ve siyasal yeteneke o k ad ar st n d rler ki, onlar geri kalanlarla
yalnzca eit olm aya lyk grm ek adaletsizlik olur. Byle birinin
insanlar arasnda b ir tan r saylmas akla yakndr. Amacn ta r
tm akta olduum uz yasam a k ararlar, aktr ki, b u gibi durum
lara ilikin deildir; nk yasalar doum ve yeteneke eit olan
lar balar; bu olaanst kiileri ynetebilecek yasa yoktur. On
la r kendileri yasadr ve onlar balam ak iin yasa yapm aya kalk
acak b ir kim senin ab alan boa gider. Byk adam lar, Antisthe-
nes'in m asalnda kendilerivle eitlik iddia eden tavanlara aslan
larn sylediini syleyebilirler, pekl "penelerinizi ve dile
rinizi grelim bakalm . te, onlar denetim altna sokm ann bu
olanakszldr ki, dem okratik olarak rgtlenm i ehirlerde ostra-
kismos uygulam asna ba vurulm asn gerektirm itir. Bunlar, eit
lik ilkesine yle byk b ir deer verirler ki, bu erki ister servet
ten gelsin, ister halka ok tutulm asndan ya da siyasal etki ka
zanm ann baka yollarndan, erkini ar saydklar herhangi bir
94
 KTAP III BLM 13
kim seyi belli b ir sre iin ehirden uzaklatrr, srgne yollarlar*.
Tehlikeli b ir rakibini ortad an kaldran b ir tiran dpedz bu ilkeye
gre hareket etm ektedir ve Periandrosun Thrasyboulosa verdii
d tepelerini bi' knayanlar bsbtn hakl saylmazlar**.
Bu yntem, yalnzca tiran lara yaram am aktadr, bunu kullananlar
yalnzca tiran lar deildir; oligariler ve dem okrasiler de tpk by
le yaparlar. nk ostrakismos da, tepelerini kesmek ve ileri ge
lenleri ehirden srm ekle ayn sonucu verir. Olas rakipleri g
sz klm a yntem i i siyasete zg de deildir; byk ve gl
devletlerin teki ehir ve uluslara kar her zam an yaptklar bu-
dur***. Gerekten, b t n bu rakip erk sorunu yalnzca yneticile
rinin bu gibi yntem lere kendi kiisel karlar iin ba vurduk
lar bozulm u olanlar deil, h er t rl hkm eti yakndan ilgilen
dirir.

Bylelikle, Aristoteles olaanst kiileri bir yarardan ok bir so

run gibi grmektedir. Normalden her ayrl honutsuzlukla kar
lyor ve bu onu, birtakm gln benzetmelere gtryor.
Ayn ey (sivrileni hogrmeme), teki sanat ve bilim lerde de
vardr. rnein, b ir ressam b ir aya ne denli grkem li olursa
olsun oransz byklkte yaparak, onun canl b ir yarat betim
lem esinin bakkln (simetrisini) bozm asna izin vermez. Bir
gemi yapmcs, dm eni ya da geminin herhangi b ir baka para
sn orantsz yapmaz. B ir koroba, sesi b t n tekilerden daha
gzel ve daha gl b ir arkcya korosunda yer vermez. Bu "he
sapa, zor kullanarak rakiplerini ortad an kaldran yneticilerin uy-
ruklaryle aralarnn iyi olm am as iin hi b ir neden yoktur; ye
te r ki b ir yandan bu hareketi yaparken, b ir yandan da ynetim
leri uyruklar iin faydal olsun. yleyse, ar zenginlik ya da
halka tutulm ak gibi besbelli oransz durum larda, ostrakism o s u n
gerisindeki kuram siyasal adaletten bsb t n yoksun deildir (hak
l olduu yanlar vardr). Elbette, yasa koyucu toplum u daha ba-

* Mitolojiden bir rnek: Argo (gemisi) teki yolculardan bu kadar byk bir kim
seyi tamaya yanamad iin, Argonautlar Heraklesi gemiye almayp geride b
rakmlar.
** Thrasyboulosun ulana Periandros hi bir ey sylememi, yalnz bir tarladan ge
erken en uzun baaklar keserek btn budaylar bir dzeye getirmi. Ulak, bunun
anlamn kavrayamam; fakat Thrasyboulosa aktarnca, o sivrilen adamlar yok et
mesi gerektiini anlam.
*** rnekler: (1) Atmallar, yeterince gl olur olmaz, konfederasyon anlamasn
ineyerek Lesbos, Khios ve Samosu boyunduruklar altna aldlar; (2) Pers kral da,
birok kereler, gemiteki egemenlikleriyle gururlanan Medleri, Babyloniallar ve
bakalarn ezdi.

95
 POLTKA

ndan hi b ir zam an byle keskin b ir areye gerek duymayacak

biim de kurabilseydi, en iyisi o olurdu. Bu olmaynca, gerektiin
de byle b ir yntem le ileri yoluna koym ak zorundayz*.
Anayasann sapm al biim lerinde, baka h er ey gibi ostra-
kismos da yneticilerin kiisel faydas iin kullanlr ve bu, onun
ancak snrl anlam nda dil klar. Ar etki (nfus), yahut servet
ya da halka tutulm ak gibi durum larda ostrakismosa ba vurm a
nn hakl olduunu teslim edebiliriz, fakat kiilik ve yetenek ba
km ndan stn b ir insan olunca ne yapacaz? Hi kim se byle
b ir adam ehirden kovmal ya da srm eli diyemez; te yandan
onu ynetimimiz altna da sokamayz, nk bu da Zeustan ege
menliini insanlarla paylam asn istem ek gibi olur. Bu nedenle,
tek kar yol doay akna brakm aktr; o egemen olacaktr, biz
de sevine sevine ona boyun eeceiz. te, bu gibi insanlar ehir
lerinde kraldr, srekli olarak kral.

Yukarda Blm 7de alt anayasa biimi ayrmlanmt: ii do

ru ya da normal, normalden sapma. O zamandan beri, dev
lette adalet ve egemenlik stne yaplan tartmalar, anayasal te
mel olarak azln ya da okluun egemenlii gz nnde tutulmak
zere yrtlmtr. Bu balamda monari hi amlmamtr bu
pek doaldr, nk hi deilse monari mutlak bir egemenlik t
r olduu srece, egemenlik ya da siyasal erkin dil dalm gibi
sorularn onunla bir iliii bulunmaz. Fakat bir kere, btn mo
nariler mutlak deildir, eitli monarik erk dereceleri vardr;
kincisi, mutlak monari, doru tiirdense, bir tiranlk deilse onun
da yeri olmak gerekir.
Aristoteles, monarinin doru biimlerini anlatmak iin kral
lk szn, yanl biimlerini anlatmak iin de tiranlk" szn
kullanyor. Tirann kiilii nasl olursa olsun, tiranlk yanltr (k
tdr), bir kere bataki neden dolaysyle, ynetimi kendi faydas
na yapt iin; kincisi, tiran ynetimini zorla ele geirir, yasalara
dayanmaz; ncsi, ynetimini kendisini istemeyen uyruklar s
tnde srdrr. Krallklar dorudur, nk btn topluluun ya
rarn amalarlar, uyruklar isteklidir ve erkleri gerek elde edili
inde gerek kullanlnda yasaldr. Mutlak erk bile yasal olarak
edinilebilir, ya kaltlkla ya seimle.

* Gerekte, byle olmam, ostrakismosla iler yoluna konmamtr; nk bunu,

ulusal yaam korumak yerine, parti atmalarnda bir silh olarak kullanmlardr.

96
 KTAP III BLM 14
14

imdi sylediklerim izden sonra, b ir an iin yana dnm ek ve kral

l incelemek iyi b ir ey olabilir; nk onu doru ya da d r st
hkm et biim lerinden biri savyoruz. H erhangi b ir lke ya da e
hirde yaam n iyi dzenlenmesi iin, b ir baka ynetim trnden-
se kralln daha yararl olup olm adn, ya da bazlar iin ya
rarl, am a bazlar iin yararsz m dr, bunu aratrm am z gereki
yor. Fakat nce una k arar vermeliyiz: Yalnz b ir tek eit mi
krallk vardr, yoksa birok eit mi? Kralln birok eitleri
olduunu ve ynetim biim inin hepsinde ayn olm adn grm ek
kolaydr.
Anayasal kralln en ak rnei, Lakedaim onia anayasasnda
grlenidir. (S parta krallarnn) erkleri snrldr, fakat b ir kral
ordunun banda sefere kt zam an, savaa ilikin b tn soru
larda en stn yetkeyi tar; dinsel ilere bakm a yetkisi de iki
krala verilm itir. Byle b ir krallk srekli ve bamsz b ir ordu
kom utanlna benzer; sefer srasnda olm adka, hi kimsevi l
drtm eye hakk yoktur*. yleyse krallk trlerinden biri budr
m r boyu ordu kom utanl; babadan da kalabilir, seimle de
gelinebilir. Bunun yan sra belli birtak m Yunanl-olmayan kral
lklarda grlen, b ir baka tek egemenlik t r vardr. Bunlarn
erki tiranlarnkine eit ve eksiksizdir, am a yasaya dayanr ve ba
badan oula geer. Byle olm akla birlikte, egemenlikleri efendi
nin kle stndeki egemenlii gibidir; b arb arlar doal kiilikleri
gerei, Y unanllardan (ve Asyallar, AvrupalIlardan) daha kle ru h
lu olduklar iin, bu despota ynetim e gk dem eden boyun eer
ler. Onun iin, h er ne kadar byle ynetim lere bu nedenlerle ti
ranlk denebilirse de, yasal olm alar ve kaltlkla baa gelmeleri
kendilerine b ir durulup oturm uluk (istikrar) salar. T iranlktan
urada da ayrm lanrlar ki, egemenin m uhafzlar kral m uhafzlar
dr, tiran m uhafzlar deildir kral m uhafzlar silh tayan y u rt
talardan kurulur, tiran m uhafzlarysa parayla tu tulan (kiralk)
yabanc askerler olur. Sonra, kral yasa uyarnca kendisini isteyen
uyruklar ynetir, tiran sa istemeyen uyruklar; dolaysyle birini
kendi yurttalar korur, teki onlara kar korunm ak zorundadr.
ite bunlar m onarinin iki t r d r; eskiden Y unanllar ara
snda bulunan b ir ncs daha vardr. Bu t r egemenlie aisym-
* Bunu, Homerosun eski zamanlarda bir komutann sava alannda ne gibi yetki
leri olduunu anlatmasyle karlatrn. Agamemnon, meclis toplantlarnda kendi
sine satalmasna katlanmak zorunda kalmtr; fakat bir sefer balar balamaz, lm
-kalma karar vermeye hakk olur. Szlerinden bu anlalyor: Dvten kaytaran
birini buldum mu... lei, kurtlara kulara (kpeklere ve akbabalara) yem olur, nk
ldrme yetkisi benim elimdedir [lyada, II, 391-393],
7 97
 POLTKA

neteia [Rom adaki anlamyle diktatrlk] denir; bu b ir eit seil

m i tiranlkt. Bu egemenlik tr, im di deindiimiz b arb ar kral
lklarndan yalnzca babadan oula gemeyiiyle ayrlr; ikisi de
eit lde yasaldr. K rallk grevi bazen m r boyu srer, bazen
belirtilen b ir sre boyunca ya da belli birtak m iler yaplncaya
k ad ar devam ederdi; rnein, Mytilene (Midilli) halk, Antimenides
ve ozan Alkeus'un nderliinde geri gelmeye kalkan srgnlere
kar P ittakosu semiti. P ittakos'un seildiini Alkeusun arkla
rnn birinden biliyoruz: Soysuz P ittakosu, topluca yaltaklana
rak, beceriksiz ve bahtsz ehirlerine tiran diye a tad la r. Bu e
it egem enler iin, ynetim leri b ir efendininki ya da b ir despo
tunki olduu lde, tiran d lar diyebiliriz; istekli uyru k lar ta ra
fndan seildikleri lde de, kraldlar.
K ahram anlk alarnda bulunan drdnc b ir krallk t r
vard. Bu, hem babadan oula kalrd ve yasald, hem de uyrukla
rn isteine dayanrd. Bu krallar, bar ve sava sanatlarnda bul
gular yaparak ya da halk birletirerek yahut onlara to p rak da
tarak, halkn iyilik-balayclar (velinimetleri) olarak balam
lard. Bylelikle uyruklar tarafndan kabul edilen k rallar oldular;
b ir sonraki kuakta, kaltlar babadan-kalm a m onarklar haline
geldi. B unlar savata nderlik eder ve rahiplere ayrlm am kur
ban ilerine bakarlard. Ayrca, davalar da grrlerdi; bunlarn
bazlarn yeminli, bazlarn yeminsiz olarak grrlerdi, yemin
krallk sopasn ya da say havaya kaldrm akla ediliyordu. Eski
zam anlarda b u krallarn devletin b t n i ve d ileri stn
de denetim i vard; fakat sonradan baz durum larda birtakm dev
lerini kendileri brak tlar, baka durum larda da birtak m devle
rini halk ellerinden ald. H er yerde, hl bu ad (arkhon) tayan
krallarn stnde kalan tek grev, tan rlara kurbanlar sunm ak
tr; fakat gerekte, ancak ordularn ve sefer kuvvetlerinin nder
liini srdrdkleri yerlerde, kral adn kullanm am z yerinde olur.
yleyse, anayasal kralln d rt eidi ite bunlardr: (1) kah
ram anlk alarndaki m onari; bu, halk tarafndan kabul ediliyor
ve aklkla tanm lanm belli birtakm dev ve ayrcalklara daya
nyordu; kral yargt, ordu kom utanyd ve dinsel bakand;
(2) b arb arlarn m onarisi; bu, yasal olarak ve babadan oula gee
rek elde edilir ve elde tutulur, fakat despota kullanlr; (3) aisym-
neteia ya da seimli diktatrlk; ve (4) Lakedaim onia t r krallk;
bu, babadan oula geen, m r boyu generallikten baka b ir ey
deildir. Bu d rt t r birbirlerinden ayran zellikler bunlardr.
F akat b ir beincisi de v ard r ki, bu yollardan hi biriyle snrlan
m am tr; onda kral tek bana her eye egemendir: Ayr ayr her
ulus ya da devlet, tpk b ir ailenin ynetildii gibi ynettii
kendi ilerini denetlem ekte nasl bamszsa, bu kral da ylece ba
98
 KTAP III BLM 15
mszdr. nk b ir ailenin ynetilm esi, deta evde b ir krallk
erkidir; ite benim M utlak K rallk dediim ey, b ir devletin ya
da b ir ulusun yahut uluslarn b t n ynetim idir.

Monarinin ilk drt trnden hepsi de baz bakmlardan snrly

d; beincisi snrszdr. Dolaysyle, gerekte yalnzca iki ana snf
vardr. Karlatrma yapmak iin, drt snrl monariden Lake
daimoniam nki alnyor, nk en ok snrl olan odr. Fakat tam
bu nedenle, Lakedaimonia krall tipik bir monari deildir; kral
lk erkinin snrlandrlmas, erkin bir lde dalmn gerektirir,
bu baka herhangi bir hkm et sisteminde de olmaktadr. Dola-
ysyle, bu balamda yalnz m utlak monariyi tartmak zorunlu
luu vardr. Fakat bu da hemen ortaya bir sorun karr: Oligar
ide ya da demokraside erkin dalmn tartrken, (Blm 11'in
sonunda) yasalarn olabilecek her yerde egemen olmalar gerek
tii sonucuna varmtk. Oysa imdi burada, kendi yasalarm ken
disi yapan ve byk stnl, ona bu hakk veriyor gibi gr
nen bir monark dnyoruz. Bu gibi bir durumda ne yaplmas
gerektii sorusu, kitabn sonundan nce verilmiyor (bkz.. Blm 17
ve 18); imdi anlatlanlar ise, kiisel yetkeyle yasal yetkenin yan
yana varolabilecei herhangi bir devlet tr iin geerlidir.

15

yleyse, gerekte incelenmesi gereken yalnzca iki krallk t r ol

duunu syleyebiliriz m utlak krallk ve Lakedaim onia krall.
tekiler, oucas, bu iki ucun arasnda b ir yerlerde bulunurlar;
birincisinden daha az erkleri vardr, kincisinden daha ok. De
m ek ki, iki soru sormam z gerekiyor: Birincisi, devletler iin, is
te r doumla ister seimle atanm olsun, srekli b ir bakom utan
bulunm as iyi b ir ey m idir, deil m idir ve kincisi, b ir adam n
bt n konularda tam erkli olm as iyi b ir ey m idir, deil m idir?
Andmz trden b ir generallie ilikin olan ilk soru, anayasadan
ok yasalara baldr, nk herhangi b ir anayasa dzeninde by
le b ir grev varolabilir. Bu nedenle, onu b ir yana brakyorum ve
tekinin stnde duruyorum , nk kincisi b ir anayasa t r ola
rak krallkla ilgilidir. Onun iin, bu t r inceleyelim ve orada
karlatm z sorunlar zmeye alalm.
Eski ve tem el b ir soruyu sorarak ie balamalyz: En yi Adam
tarafndan ynetilm ek mi daha iyidir, En yi Y asalar tarafndan
ynetilm ek mi? M onarik hkm etin iyi olduuna inananlara g
re, yasalar yalntzca genei ilkeleri koyarlar ve bu nedenle, kacak
gnlk konularda ne yaplm as gerektiini gsterem ezler; ite, onun
iin, diyorlar, ustalk (beceri) gerektiren herhangi b ir ii hep ki-
99
 POLTKA

ta b n ya da harfi harfine yasann klavuzluuyle yapm aya kalk

m ak sam adr. M srda bile b ir hekim in, hasta d rt gnde iyi
lemezse, elindeki kitabn buyruklarndan ayrlm asna izin verilir
(daha nce byle yaparsa, stne sorum luluk alm olur). Ayn
nedenle, harfi harfine b ir yasa uyarnca ya da kitaba gre egemen
lik etm ek, en iyi yntem deildir, besbelli.
te yandan, yneticilere klavuzluk edecek b ir genel ilke ol
m adan da olmaz; kiisel duygular olm ad iin bu, onlara, do
asndan duygulu olana oranla daha iyi yol gstericilik yapar. Bir
insann m utlaka duygular vardr, yasann ise y o k tu r. Buna kar
denebilir ki, bireysel rneklerde (ayrntlarda) b ir in san yasadan
daha salam k arar verir. yleyse, b ir yasa koyucu yani, egemenin
kendisi olm as gerektii aktr; am a, durum u karlayam adklar
nn dndaki bt n rneklerde balayc olacak yasalar da bulunm a
ldr. F akat bu gibi (karlanm ayan) rneklerde ne olacaktr? Ya
sa ya hi ilemeyecekse ya da kt olarak ileyecekse, (sorunu
zmek zere) harekete gemek yetkisi b ir tek en iyi adam da m
olm aldr, yoksa b tn yu rttalard a m?
Bugn birlikte hareket eden insanlar tarafndan yarglara va
rlm akta, tler verilm ekte, k ararlar alnm aktadr; b tn bunlar
ayr ayr sorunlara ve bireysel durum lara ilikindir. imdi, herhan
gi b ir birey, bakalaryla karlatrld zaman, onlardan aa
olabilir. F akat devlet birok adam lardan oluur ve bu ona, tpk
giderleri topluluka karlanan b ir lenin tek b ir kim senin hazr
layaca b ir lenden daha st n olm as gibi b ir stnlk salar.
Onun iindir ki, okluk birok durum larda, her kim olursa olsun
tek b ir adam dan daha iyi b ir yargtr. Sonra, okluk daha g
bozulur yahut "k strlr. Nasl byk b ir m ik tard a su daha g
kirlenirse, daha ok sayda insan da b ir azlktan daha g bo
zulur. Bir adam n, kt b ir anndaysa ya da b ir ey hakknda
ok kuvvetli duygular varsa, yargs ister istemez arpk olacak
tr. F akat teki trl (bir kitlenin sz konusu olm as halinde), hep
sinin birden ayn anda duvgularna kaplm alarn ve yarglarn
arptm alarn ayarlam ak hayli zordur.
Bunu kabul edersek, ilk i, okluun da zgr domu olm a
larn, ikinci olarak yasann hkm lerinden, ancak yasann kendi
siyle kapatlam ayacak durum larda ayrlm alarn gvencelemeliyiz.
Bu kincisinin, b ir kalabalk olduu zam an, salanm as hi de ko
lay olm ayabilir; am a eer iyiler, yani iyi insanlar ve iyi y u rttalar
ounluktaysa, o zam an "hangisi daha g bozulm a (yoldan k
ma) eilim indedir tek b ir egemen mi, yoksa hepsi de iyi olan
sayca geni topluluk m u ? sorusunun cevab, ancak "geni top
luluk olabilir. Ve eer, okluun hiziplere ayrlaca, oysa b ir
lek 'in byle olamayaca ileri srlrse, bunun karl onlarn
100
 KTAP III BLM 15
d a "tek adam dan aa kalm ayan iyi ve cidd insanlar olduklar
dr. yleyse, hepsi iyi olan bu ounluun egemenliine, en iyile
rin egemenlii, gerek aristo k rasi ve tek in egemenliine de kral
lk (ve dolaysyle, kendi t r n n iyisi) diyebilirsek, o zam an dev
letler iin b ir ynetim biimi olarak, aristo k rasi kralla yedir*.

im di, konudan bir ayrma geliyor. Aristoteles ilk anayasal geli

melerin nasd olmu olabilecei stne kurgularda bulunmaktadr.
Bir sonraki kitapta, farkl bir kurgu verecektir (IV, 13). Fakat,
Platon da ve Aristoteleste grdmz gemi baklandaki bu ge
nelleme ve kurgular, tarihiliklerinin deil, felsefe yapmalarnn bir
paras saymak gerekir.
Niin ilkin m onarik ynetim in baladn, belki b uradan
karabiliriz: Yeterli sayda stn b ir yetenek ve erdem i olan insan
bulm ak, hele o gnlerde ehir nfuslar kk olduu iin d^ha
d a gt. yi adam larn b ir zellii fayda salam aktr ve ite, yap-
tk lar iyiHkrer Bilindii iindir- ki, iyi adam lar kral diye atadlar.
S o n ra, daha ok sayda eit lde iyi adam bulununca, insanlar
artk tek adam n egemenliine katlanm adlar, o rtak b ir ey a ra-
dlar ve anayasay kurdular. F akat iyi adam lar iyi olarak kalm a
d; herkesin o rtak m lkiyeti altnda olandan kendilerine b ir kr
karm aya baladlar. I.te, oligarilerin kkenini her halde buna
balayabiliriz, nk ofigarkn zellii paraya dknldr. Bum
dan sonraki deime, tiran lk lara dn oldu ve tiranlklardan da
dem okrasiye. unun iin ki, her ne p ahas^naolur s a olsun zen
ginleme mcadelesi zenginlerin saysn azaltr, dolaysyle kitle
lerin erkini artrr, onla r da ayaklanr ve dem okrasileri kurarlar.
im di ehirlerin byklnde genel B ir artm a olduu iin, "de
m okratik b ir anayasas olm aktan kanm ak zordur, diyebiliriz.

Krallkla ilikili baz sorunlar.

Devletler iin krallarca ynetilm enin en iyi olduuna inanan
lar, daha baka birtak m sorular da dnm ek zorundadr, rne
in kraln oullarna ilikin sorular. Onun soyundan gelenler de
kral olm al m? B unlardan bazlarnn ne eit kiiler olduunu
gzm zn nne getirince, kralln babadan oula gemesinin
zararl bir ey olduunu sylemek durum unda kalrz. K rala bu
kuraldan ayrlm ak yetkisini tanyarak ilkeyi biraz deitirebilirsi
niz. F akat kralln ne olursa olsun kendi ocuklarma brakm aya-

* [Egemenlii zorla ellerinde tutmak iin] silhl kuvvetlerin olup olmamas nemli
deildir; asl olan trde (homojen) bir iyi ounluk bulunmasdr.

101
 POLTKA

cana inanm ak zordur; bu, insan doasndan ok fazla ey b e k

lemek olur. Sonra u silhl kuvvet sorusu vardr; isteyen mo-
narkn, ynetim ine kar direnm eye kalkanlara kendi iradesini zor
layabilecei b ir m uhafz gn olacak m dr? Olmayacaksa, yetke
sini nasl etkin klacaktr? Yetkesi, ancak yasaya uygun hareket
etm esine elverili bulunsa ve yasaya aykr olarak kendi keyfine
gre hi b ir ey yapm ayacak olsa bile, yine de yasalara uyulm a
sn salam ak iin yeterli gc olm aldr. Yetkileri anayasayla s
nrlanan trden b ir krala ilikin olduu lde, bu soruyu ce
vaplam ak belki zor deildir. Silhl kuvveti olm aldr ve bu kuv
vet b ir kiiyi ya da birka kiiyi altedecek kadar gl olmal,
am a bt n halk altedecek kad ar gl olm am aldr. Eskiden, bir
kim se tiran ya da aesymnetes atand srada kendisine m uhafz
verilirken bu ilke uygulanyordu; bunun gibi, Dionysios da m uha
fz istedii zaman, birisi Sirakuzallara ancak bu am a iin gereken
sayda m uhafz verm elerini tlem iti.

Aristoteles, Blm 15in banda ortaya koyduu sorudan uzakla

mtr. Monariyle yasann ilikileri stne btn bu tartmalar,
m utlak deil, anayasal monarinin evresinde gemitir oysa
kendisi bu konuyu bir yana brakacam sylemiti. imdi yeniden
mutlak monariye dnyor, blmn banda sylediklerinin baz
larn tekrarlyor, sonra yine yasann yetkesiyle bireyin yetkesini
tartyor. Aristoteles'in bu konular anlatmak iin ayr ayr iki
notu varm gibi grnmektedir.

16

imdi, her hareketini kendi keyfine gre yapan teki kral t r n ,

ele alp incelemeliyiz. nk, "anayasal'' denilen m onari tr, yu
karda da belirtildii zere ayr b ir anayasa biimi deildir; srek
li generallikler b ir dem okraside, b ir oligaride ya da herhangi b ir
baka anayasada olabilir; b tn i ynetim in bana b ir adam n
getirilm esi de grlm edik ey deildir, E pidam nos'ta ve daha k
k lde O pus'ta da byle yaplm tr. F akat biz im di m utlak
krallktan sz ederken, kraln kendi irade ve keyfine gre h e r
ey stnde egemen olduu b ir dzeni dnyoruz.
Devlet birbirlerine eit kim selerden olutuu zam an, b ir ada
m n btn y u rttalar stnde yetkesinin bulunm asn doaya ay
kr sayanlarn ayn doal haklar ve (toplum iinde) yerleri ol
m as gerekir; nasl, birbirlerinden ayr ve onun iin de eitsiz kim
selerin, birbirleriyle ayn ve onun iin de eit yiyecek ya da giye
cekleri olm as sala aykrysa, bu erefler ve g re ^ e r bakm n
102
 KTAP III BLM 16
d an da dorudur; ve tersi de dorudur (eitsizlere eit pay veril
m esi gibi, eitlere eitsiz pay verilmesi de). Bu yzden, adalet hi
kim senin ynetilm ekten daha ok ynetmemesini, herkesin (ynet
me ve ynetilmede) sralam asm gerektirir. Bylelikle yine yasa
ya gelmi oluyoruz, nk bu sralam anm dzenlenmesi yasadr.
Onun iin, yasann egemen olmas, yu rttalard an herhangi birinin
egemen olm asna yedir. Bu dn izgisini izleyerek, unu da
eklemeliyiz ki, baz kim selerin egemen olm alar gerektii gsteri-
lebilse bile, bu kim seler yasann koruyucular ya da hizm etlileri
durum una getirilm elidir. (Bu gr savunanlar) yksek devlet g
revleri elbette bulunacaktr, derler, am a onlar yalnz b ir adam n
elinde tutm as doru deildir, en azndan herkesin eit olduu yer
lerde.
Sonra, yasann b ir k arar verm e olanandan yoksun grn
d konular vardr" yolunda h er zam anki kar ka cevap ola
rak, bu gibi rneklerde b ir insan da zm bulamaz, deniyor.
Yasann insanlar nce eitmesi, sonra da byle k ararlatrlm a
m konular dil yarg verme yeteneklerinin yapabilecei en iyi
biimde ele alp zme balam akla yetkilendirm esi, ite bu gibi
durum lar karlam ak iindir. stelik, bu, denedikten sonra yeni
b ir nerinin o sra y rrlkte olan dzenlem elerden daha iyi ol
duu gsterilirse, dzeltm elerin yaplabilm esine de izin verir. Bu
nedenle, Y asann egemen olm asn isteyen, baka hi b ir eyin
deil, yalnz T anr'nn ve Zek'nm egemen olm asn istiyor demek
tir; b ir insann egemenliini isteyense, b ir vah hayvan iin ii
ne sokm aktadr; nk insanlarn tu tk u lar b ir vah hayvan gi
b id ir ve gl duygular yneticileri ve insanlarn en iyilerini bile
yoldan karr. Yasada, tu tk u lar olm avan zeky bulursunuz.
Yasann egemenliine kar kullanlan b ir baka kant da, tp
ya da pteki sanatlardan benzetm e yoluyle, saltm a sanatnn b ir
kitaba gre yaplm asnn kt olduunu, bunu uygulamay bilen
leri arm ann ok daha iyi olacan ileri srm ektedir. Fakat bu
benzetm e yanltr. D oktor arkadalk h atr iin, aklyla vard
yargya aykr herhngi b ir ey yapmaz; hastasn saltr ve c
retini alr; fakat devlet grevlerindeki kim seler, holanm alarna
ve holanm am alarna gre oucas h er eyi yaparlar. Elbette, d
m anlarnzn sizi haklam ak iin doktorlara rvet verdiinden ku
kulanyorsanz, o zam an besbelli k itaptan salm a y yelersiniz.
Sonra, doktorlar hastalannca kendilerine baksnlar diye baka
doktorlar arrlar, (atletizmde) yetitiriciler kendileri alrken
baka yetitiricilere uyarlar b ir kim senin kendi karlar ve ken
di duygular sz konusu olunca, doru _yarg verm esi olanakszdr
d a onun iin, ~

103
 POLTKA

Bu cmleyle bundan sonra gelen cmle arasndaki ba anlamak

iin, Aristotelesin hep orta-yolu arama ve btn erdemleri iki ar
u arasnda bir ortalama diye grme merakn hatrlamalyz. Ya
sa, nceden taraf tutmaz, arln u ya da bu yana koymaz ve
bylesi dorudur. Bundan sonra, bantsz birtakm gzlemler s
ralanyor.
yleyse, hakl olan nedir? araynn, ortalam ay aram ak oldu
u aktr; nk yasa ortalamadr.
Ahlk yasalar (grenekler) yaplm (pozitif) yasadan hem da
ha balaycdr, hem daha temel niteliktedir, dolaysyle egemen ola
rak, b ir adam , yazl yasalardan (belki) daha az yanlabilir, am a
ahlk yasalarna oranla yanlmaya daha ok aktr.
Elbette, b ir adam tek bana egemense, kolaylkla bakam aya
ca birok eyler olacaktr; onun iin altnda atanm baka g
revliler bulunm as da gerekecektir; bunlarn egemenlii balad
zam an yerlerinde olm alaryle sonradan atanm alar hi farketm ez.
Ayrca (u da var ki), daha nce sylendii gibi, eer iyi b ir ada
m n daha iyi olduu iin egemenlik etmeye hakk olursa, iki iyi
adam b ir adam dan daha iyidir. Nitekim, H om eros'ta: k i kii b ir
lem eli denir, Agamemnon da: Bunun gibi on danm anm ol
sayd keke! diye hayflanr.
Bugn, yasann b ir k arara balayamad sorunlar hakknda
k arar vermeye yetkili olan, rnein yarglar gibi, devlet grevli
leri bulunm aktadr. Fakat genellikle, yasann kapsad konularda,
onun hkm lerinin kesin olm as gerektii kabul edilir. Ama ya
saya sokulabilecek eyler vardr, sokulam ayacak eyler vardr; za
ten glk karan ve "Hangisini yelemeli, en iyi adam n egemen
liini mi, en iyi yasann egemenliini m i? diye o eski soruya yol
aan da bu olgudur. Yasalara sokulam ayacak konular arasnda,
genellikle (meclislerde) grlerek k arara balanan b t n so
ru n lar yer alr. Yasa egemenliini savunanlar bunu yadsm azlar;'
bu gibi kararlarn b ir insana braklm asnn gerekm ediini syle
mezler; dedikleri yalnzca, bunun b ir tek kii deil birok kii ol
m asdr. Egemen b ir kiiden, yasaca eitilmise, iyi k ararlar ver
mesi um ulabilir; fakat byle b ir kim senin yalnz b ir ift gz ve
kula, b ir ift aya ve eli vardr; onun birok ift organlar olan
birok kim selerden daha iyi varglara varm as ve daha iyi hareket
etm esi beklenemez. Kendi zam anm zda grdmz gibi, monar-
ik yneticiler bunu bildikleri iin, kendilerine gz ve kulak, el
ve ayak olsunlar diye b ir sr adam edinirler; bu adam lar onlarn
ynetim ine dost olduklar iin, (ynetimlerini) bunlarla paylar
lar. Ama bu adam lar dost deillerse, kraln iradesine gre hare
ket etm eyeceklerdir, oysa m onarinin temeli budur. te yandan.
104
 KTAP III BLM 17
hem krala hem de onun ynetim ine dost iseler, bu kere m onari
o rtad an kalkar; nk dost, eit ve benzer olm ak gerekir. Onun
iin, eer kral bu adam larn ynetim i paylam alar gerektiini d
nyorsa, bununla eit ve benzer kiilerin egemen olm alar gerek
tiini aklyor dem ektir; ve ite kralla kar kanlarn iddias
budur.

Bylelikle, aleyhindeki itirazlardan bazlarnn belirtilmi olduu

m utlak kralla dnyoruz.

17

F akat bu itirazlar baz rneklerde geerli olm akla birlikte, belki

bakalarnda geerli deildir. nk, hi kukusuz, eylerin doal
dzeninde (1) b ir efendi tarafndan ynetilmeyi gerektiren, (2) bir
kral tarafndan ynetilmeyi gerektiren ve (3) y u rttalarn anayasal
ynetim inin hem dil, hem de uygun olduu d urum lar vardr*. Fa
kat imdiye k ad ar sylenmi bulunanlardan aka anlalm aktadr
ki, eit ve benzer olanlar arasnda tek b ir adam n ister yasalar
la ynetsin, ister yasalar olm adan, kendisi yasa olarak btn
tekiler stnde yetke sahibi olm as ne dil ne de uygundur; hem
ister iyi adam lar stnde egemen olan iyi b ir adam olsun, ister
iyi olm ayanlar stnde iyi olmayan, h a tta belirli birtakm koul
la r dnda, iyilike en stn olsa bile durum deimez.
imdi bu (istisna) koullarn neler olduunu belirtm eliyim , za
ten bunlar (Blm 13n sonunda) b ir lde saylmlard. Fakat
nce, bu balam da krallk , aristo k rasi ve y u rttalk ya da
b ir siyasal ynetime zg szleriyle ne dem ek istendiini tanm la
m am gerekiyor.
B ir halk, st n iyilikteki b ir krallk ailesini devletin nder
leri diye doal olarak kabul edecek trden b ir halksa, o halka
k ra llk Ynetimi uygundur. B ir halk, siyasal grevler iin gerekli
yete n ek v eer em eT sabip bu lu n m ak la kendileri nder olan zgr
Tomselerce ynetilebilirse, o halka A ristokratik Ynetim uygundur.
Y urtta-ynetim i iin ise, halkn biraz sava yetenei olmal ve
m al bakm dan varlkl olanlara, b ir liyakat temeline gre, devlet
grevlerini datan b ir yasa uyarnca, srayla ynetebilm eli ve y-
netilebilm elidir.
Bunun iindir ki, eer iyilii geri kalan herkesinkini geecek
kadar, erdem ve yeteneke ileri b t n b ir aile ya da tek b ir birey

* Tirann ynetimi, doann dzeninde yoktur; sapmalar dediimiz anayasa tr

leri de yoktur, nk bunlar doaya aykrdr.

105
 POLTKA

bulunabilirse, o zam an yukarda deindiim koullar var dem ektir:

Bu ailenin krallk ailesi ve egemen olm as ya da bu ileri gelen
adam n kral yaplm as hakl ve dil olur. nk, daha nce sy
lendii zere, bu durum , (devletlerini) ister aristokratik, ister oli-
garik, ister dem okratik yapyor olsunlar, anayasalar k urm akta
hepsinin arad adaletin gereklerini karlam aktadr. nk hepsi
de iddialarn stnle dayatrlar, ancak h er rnekte sz konusu
edilen stnlk ayn deildir, yukarda [Blm 8'de] belirtildii
gibi, baka bakadr. B ir kim senin her eyde birden stnl ok
ileriyse, byle b ir adam n ldrlm esi, srlm esi, ostrakismosa
uratlm as ya da srasnda ynetilm esi yanl olur. nk, para
doal olarak btnden byk olamayaca halde, anlattm gibi
o ok stn kiinin durum u ite tam byledir. B unun iin de,
byle b ir adam a, srayla deil, m utlak ve tam olarak boyun e
m ekten ve onu egemen kabul etm ekten baka yaplacak hi b ir ey
yoktur.
yleyse, krallk, kralln eitli biim leri, devletler iin iyi b ir
ey olup olm ad ve hangi devletler iin, nasl (iyi b ir ey) ol
duu bt n bu sorulara cevabmz bu n lar olsun.

Aristotelesin gerekte mutlak krallk stne pek az ey syledii

dikkati ekmektedir; mutlak kraln ne eit bir adam olduunu da
belirtmemitir, hangi koullar altnda mutlakln iyi bir ey ol
duunu da. Bunun, Byk skenderi dnmesi yznden olup
olmadn kesinlikle bilemeyiz; fakat en azndan unu syleyebi
liriz ki, monari iin gerekli bir nitelik olarak byk fetihleri hi
anmamaktadr. imdi, Kitap IH toparlayan ve Kitap V H deki tar
tmalar haber veren bir kuyruk paras geliyor.

18

Fakat, doru anayasa bulunduunu ve bunlardan en iyisinin,

zorunlu olarak, en iyi adam lar tarafndan ynetileni olduunu sy
lediimize gre, (en iyi yalnz b ir adam olabilir ya da btn
b ir aile olabilir, yahut en ok istenilir yaam a ulam ak amacy-
le, bazlar ynetmeye tekileri ynetilmeye yetenekli b ir halk ola
bilir), ayrca daha nceki blm lerde [Blm 4te] en iyi devlette
iyi adam n iyiliiyle iyi yurttankinin zde olm ak zorunda bu
lunduu da gsterildiine gre, bunlardan iyi b ir adam ve ister
m onarik olarak ynetilsin, ister aristo k ratik olarak iyi b ir devleti
m eydana getirm ek iin ayn yntem in ve ayn aralarn gerekli
olduu sonucu apak kar. Bylelikle, iyi b ir adam m eydana ge
tiren ayn eitim ve ayn grenekler (ahlk), ayn zam anda b ir
106
 KTAP III BOLUM 18
kim seyi b ir yu rttan ve b ir kraln devlerini yapabilecek durum a
d a getirecektir. Bu sorunlar sonulandrldna gre, imdi en iyi
anayasadan sz etmeye, onun ne gibi b ir doas olduunu ve nasl
gerekletirileceini anlatm aya alalm.

Burada verilen sz, Kitap V II ve V lIIde tutulmaktadr. Bunun iin,

bir zamanlar yaynclar o iki kitab buraya alr, hatta numarala
rn deitirirlerdi. Kitap IV, V ve V lda, daha ok, anayasalarn
m utlak olarak en iyisi stnde deil, gerekte grlen en ie yara
r stnde durulmaktadr. Buna, Kitap III, Blm 7de olduu gibi,
siyasal ynetim" ad veriliyor. Bu kitap arasnda genel bir
tutarllk vardr ve Kitap IV'r ikinci blmnde, Aristoteles bir
eit iindekiler listesi bile verir. Fakat ayrntlarda birok dei
iklikler olur.

107
 KTAP IV

Drdnc kitap, Aristotelesin genellemelerinden biriyle balar

(Karlatrnz: III, 1); bu genellemenin konuya ilikin olduu, r
nekler verildike anlalacaktr. Politike sanatna uyguland za
man, bu gr, siyasetin ne kadar geni bir alan kapsadn or
taya koymaktadr. Siyaset kuramclar, uygulamayla pek ilgilenme
m ek ve yerel koullar gz nnde tutmamak eiliminde olurlar;
ve belirli durumlarn tesinde, genel olarak (her yerde) ileyebile
cek bir anayasa yaplabilmelidir. te, Aristoteles, "siyasal yne
tim adn verdii (III, 9) "aristokratik demokrasiyi byle bir
model sayyor.

Konusu, para olmayp b t n olan ve kendisi tm yle b ir snf

nesneye ilikin bulunan sanat ve bilim lerde, o nesneler snfna
giren her eyi aratrm ak, tek b ir sanat ya da bilim in devidir.
rnein, beden eitim i byle b ir sanatsa, inceledii nesne de v
cutsa, onun devi ne gibi eylerin hangi t r vcutlara yaradm
ve dolaysyle, en iyi eitim t r n n hangisi olduunu belirlem ek
tir; nk en iyi olan, zorunlu olarak, doutan en iyi gelen ve
sonradan en iyi biim de geliene ilikindir. E n byk sayya en
uygun olacak tek eitim biim inin ne olduunu aram ak da jim
nastiin iidir. Ayrca, b ir kim senin atletizm yarm alar iin ge
reken durum a (form ya da kondisyona) erim ek yahut beceriyi
edinm ek istei yoksa, daha az b ir ey istiyorsa [burada m etin ke
sin deildir], o yetenek lsn verebilm ek de, retm en ya da
yetitiricinin iidir. Ayn kapsayc ilkenin hekim likte, gemi yap
m nda, kum alkta ve b tn teki meslek beceri biim lerinde ge
erli olduunu gryoruz. Bu, besbelli, devi en iyi anayasay, en
iyi anayasa nedir ve herhangi b ir d engel km asayd da tam
dilediimiz gibi kurulabilseydi nasl b ir ey olurdu? sorularn ta r
tm ak olan siyaset bilim i iin de dorudur. F akat bu, siyaset bi
lim inin yalnzca ilk devidir. B ir baka devi, hangi anayasann
hangi halka uygun olduunu aratrm ak tr. nk, en iyiye erim ek
belki olanakszdr; bundan tr, iyi yasa koyucu ve gerek siya
seti, hem m utlak olarak en iyi'y i, hem de "koullara gre en iyi
yi bilecektir. B ir ncs de, belli b ir anda varolandan balaya
rak olur; verilen b ir anayasay, gerek zgn durum uyle gerekse b ir
kez baladktan sonra, nasl en uzun m rl olabilecei asndan
tartabilm eyi sylemek istiyorum ; dndm , biraz nce an-
109
 POLTKA

lanlarn her ikisinden de daha uzak b ir ehir yani, ne gereksin

m elerinin bol bol karland en iyi anayasas olan, ne de koul
lara gre olabileceklerin en iyisi. Bilinmesi gereken b ir drdnc
soru da vardr: ehirlerin hepsine ya da hem en hepsine uygun
olacak anayasa hangisidir? Bu, uygulamayla ilgili b ir sorundur ve
politeia konusunda grlerini belirtenlerin ounluu, baka ba
km lardan ne denli baarl olsalar, uygulam a konusunda baarsz
la uruyorlar. nk, yalnzca en iyiyi deil, olabilecei de, ko
layca ve her yerde bulunabilecei de incelememiz gerekir.
F akat bugn, doal olarak, dikkatlerini en yksek yetkinlik
araynda odaklatran baz yazarlar vardr; bazlar da m utlak
olarak en iyi yerine genel b ir t r n szn eder, am a varolan
anayasalara hi bakm adan, yalnzca Lakedaim oniannkini ya da b ir
bakasn onaylam akla yetinirler. Oysa, gerekli olan halkn kabul
edecei, sonra da sahip olduklar eylerden hareketle iletebile-
ceklerine inanaca b ir hkm et sistem i getirm ektir. nk, var
olan b ir anayasay (dzelterek) ayaklarnn stne dikmek, yep
yeni b ir anayasa y aratm aktan daha kolay deildir; nasl ki re
nilm i b ir dersi akldan karp atm ak, onu ilk bata renm ekten
daha zor olur. Bu nedenle, b ir siyaset uzm an, yukarda belirtilen
lerden baka, im di sylediimiz gibi, varolan devletlere vardm
da edebilm elidir. F akat ka eit anayasa olduunu bilm eden bu
n u yapamaz. Bugn baz kim selerin yalnzca iki eit anayasa ol
duunu sylemeleri det olm utur: B ir tek dem okrasi, b ir tek de
oligari. Fakat bu gr doru deildir, anayasalar arasnda b ir
ok ayrlklar olduunu ve bunlar b ir araya getirm enin birok
yollar bulunduunu gzden karm aktadr.
Siyasal uzm anmzn bunlar ayrt edebilm esini salayan ayn
anlay gc, onun hangi yasalarn en iyi olduunu ve eitli ana
yasalara hangilerinin en iyi uyduunu kavram asn da olanakl k
lar. nk, yasalar anayasalara gre yapm ak gerekir (nitekim y
le yaplr), yoksa anayasalar yasalara gre deil. kisini yle-
ayrm layabiliriz: Anayasa, devletlerin erk grevlerinin (m akam la
rnn) dalm, egemenliin ve h er topluluun gerekletirm eyi
am alad hedefin belirlenm esi iin benim sedikleri dzenleni bi-
im idir. Yasalar ise, yneticilerin uyarnca hareket edecekleri ~ve~
inenm esini nleyecekleri kurallar gsterm eleri bakm ndan, ana-
yasa tanm larndan ayrlrlar. Yasa yapm ak iin, anayasalarn say
sn ve birbirlerinden farklarn bilm ek gerektii, bundan apak
anlalm aktadr; ayn yasalarn b tn oligariler ve b t n dem ok
rasiler iin iyi olmas olanakszdr, nk gerek oligarinin ve ge
rek dem okrasinin h er birinin birden ok biim i vardr.

deal olarak en iyi devlete en iyi bir ya da birden ok adam ege-

110
 KTAP IV BLM 2
men olacaktr yani, bu devlet ya bir krallk ya da bir aristokra
sidir. Siyasal ynetim ideal dzeyde en iyi olan deildir, fakat
genel kullanm iin (harclem olarak) en iyi olandr. "Siyasal y-
n etim 'in kolaylkla kabul edilme olasl da yksektir, nk yurt
ta saysn hayli geni tutar; fakat yurttalk, erdemli, yeterince
zeks ve mal mlk olan kimselerle snrlanarak, aristokratik
ilke de gzetilir.

Anayasalar stne ilk aratrm am zda, onlar yle zmlemitik:

Doru anayasalar taneydi krallk, aristokrasi ve siyasal y
netim ; bunlardan sapm alar da taneydi: K rallktan tiranlk, aris
tokrasiden oligari ve siyasal ynetim den dem okrasi. A ristokrasi
ve krallk* yukarda tartlm , aralarndaki ayrm belirtilm iti;
kralln hangi noktada benimseneceini de belirlem itik. Onun
iindir ki, im di geriye, hepsine o rtak b ir adla anlan siyasal y
netim i tartm ak kalyor [siyasal ynetim diye evirdiimiz po-
liteia nn genel olarak "anayasa anlam na geldiini sylem itik],
sonra da teki n, oligari, dem okrasi ve tiranl. Bu sap
m adan hangisinin en kt ve hangisinin ikinci en kt olduuna
gelince, bu besbellidir; nk birinci ve en yetkin olanndan ya
plan sapm ann en kt olm as gerekir. Krallk, eer lyk olm a
d b ir ad tam yorsa, k rallk grevini yapann byk stnl
sayesinde varolm aktadr. Dolaysvle, tiranlk en kts ve siyasal
ynetim den en uzak olandr; oligari (en ktlk srasnda) ikinci
gelir, nk aristokrasi bu anayasa trnden ok farkldr; de-
m okrasiyse, sapm alarn en az kar klm as gerekenidir. ncelle
rim den (seleflerimden) biri [Platon, Devlet Adam, 303a'da], bu
konularn stne grlerini aklam tr, fakat onun gr be
nim kinden farkldr. Onca, hepsinin iyi olduklar, oligari ve geri
kalanlarn da pekl iler durum da bulunduu zam an aralarnda
en kts dem okrasidir, fakat hepsi kt olduklar zam an, en iyi
leri dem okrasidir. Benim grm ce ise, bu anayasalar tm yle
kt ve yanltr; onun iindir ki, b ir oligarinin b ir bakasndan
daha iyi olduunu sylemek uygunsuz olur, ancak daha az kt
denebilir.

imdi zetlenen program, nce buradan Blm 13n sonuna kadar

* En iyi anayasay aratrmak, bu iki szcn anlamlarn aratrmakla zdetir;

nk her iki anayasa biimi de ayn amaca ynelmilerdir, yani varlkla bezenmi
(kendisine varlkllk bahedilmi) erdeme dayanan bir yaama.

111
 POLTKA

srecek kesimi haber vermektedir, orada yine bir kesinti gelecek

tir. Burada saylan drdnc ve beinci konular, srayla Kitap VI
ve V in iinde ncelenmektedir.
F akat bu sorunu b ir yana brakalm ve unlar tartm aya gi
rielim : (1) anayasalar arasndaki fark lar oligari ve dem okra
sinin birden ok biimi olduunu veri sayyoruz, (2) en iyiden son
ra, en evrensel, en genel olarak kabul edilebilir anayasa hangisidir
ve gerekte (varolan anayasalardan) yaps iyi kurulm u ve en iyi
adam lar toplam ak ilkesine dayanan, fakat ayn zam anda devlet
lerin ou iin uygun olan hangisidir hangi anayasa bu tanm
karlar? (3) teki anayasalar arasnda hangileri kim lere uygundur;
nk, her halde bazlar iin dem okrasi gerekecektir, bakalar iin
oligari, (4) bu anayasalar ku ran b ir kimse, gerek dem okrasinin
gerekse oligarinin eitli biim lerinden h er biri iin nasl al
m aya girim elidir ve sonuncusu da (5) b t n bu konular elimiz
den geldiince iyi ve derli toplu olarak inceledikten sonra, anayasa
larn yklm asna yol aan ve onlar iler durum da tu tan neden
lerin hem genel nedenlerin, hem de belirli rneklere ilikin olan
larn neler olduu ve bunlar nelerin hazrlad sorusunu da
cevaplandrm aya almalyz.

Bu blmde ve bundan sonraki blmn ilk parasnda, daha nce

sylenenlerin birok tekrarlamalar yer almaktadr, ama ayrlklar
da gze arpar; rnein, burada anayasalar yerine ikiye, ya da
sapmalaryle birlikte alt yerine drde blnyor.

Anayasalarn okluunun nedeni, devletlerin paralarnn (eleri

nin) okluudur. B ir kere, b tn devletlerin b irtakm ailelerden
olutuunu gzlemliyoruz; sonra h alk tan bazlarnn h er zam an
zengin, bazlarnn yoksul, bazlarnn da o rta halli olm alar ge
rektiini; ayrca, zenginlerin silhlar vardr, yoksullarn yoktur.
Avam halkn ura snfna ayrldn da gzlemliyoruz: Ta
rm , ticaret ve kol gcyle alma. Servetlerine ve m lkiyetlerinin
geniliine gre, yukar snflar arasnda da fark lar vardr. r
nein, b ir adam n ka at olduunu sorarz*. Servetten baka ay-

* At beslemek, her zaman pahal bir eydir. Eski zamanlarda svarileri olan ehir
ler zengin oligarilerdi ve snr komusu olduklar devletlere kar savalarnda at
kullanrlard. Bunu Khalkis ve Eretriada, Asya tarafnda da Maiandros stndeki
Magnesiada (Menderes nehri boyundaki Manisada) ve teki at yetitiren blgelerde
gryoruz.

112
 KTAP IV BLM 4
rc zellikler de v ard r doum, erdem ve devletin belli bal
paralarn zm lerken aristokrasi blm nde deindiimiz b
tn teki eler. Bazen topluluun b t n bu kesim lerinin y u rt
talkta pay olur, bazen ounluun, bazen ondan daha aznn.
Bylelikle, paralar biimce birbirlerinden ayrld gibi, biimce
birbirlerinden ayrlan birok anayasalar olm as gerektii aktr.
Anayasa, yetke grevlerinin dzenlenm esidir; her yerde bu dalm,
ya (ynetime) katlanlarn erk ve etki gcne gre b ir eitsizlik
temeli stnden yaplr ya da b ir eitlik temeli stnden, yani var
lkszlarla varlkllarn eit saylm asna gre. B undan tr, p ar
alar arasndaki ayrlklar gz nnde tutularak, stn erkleri d
zenlemenin ka tane yolu varsa, o kadar anayasa biimi olm aldr.
F akat bunlarn hepsi iki grupta toplanabilir. Nasl, rzgrlar ba
zen kuzey ve gney rzgrlar diye snflanp geri kalanlar bun
lardan sapm alar savlyorsa, onun gibi anayasalar da iki t rl d r
dem okratik ve oligarik. nk aristokrasi b ir eit oligaridir,
bizim siyasal ynetim dediimiz de b ir eit dem okrasi; tpk bat
rzgrnn kuzeyle, dou rzgrnn gneyle birlikte sayld gibi.
Baz kim seler ayn ikilii m zikte de gryorlar; Dor ve Phryg diye
iki m akam ortaya koyup b tn bestelere bu adlardan ya birini ya
tekini veriyorlar. Onun iin, insanlar anayasalara da byle bak
maya alm lardr. Fakat, oligari ve dem okrasi deyimlerini sap
m alara ayran kendi snflamam z hem daha iyi hem daha do
rudur. yi kurulm u devletler ikidir (hatta belki yalnz birdir) ve
b t n tekiler ya m utlak olarak en iyiden ya da uyum lu ve dengeli
b ir karm dan sapm alardr. Bu sapm alara, ok sk ve baskc ise
ler oligarik, ok gevek ve babo iseler dem okratik adn veri-
yoruz.

Oligariyi demokrasiden ayrmlayan tek ayra say deildir. Bunu,

Kitap III, Blm Se karlatrnz.

Demokrasi ve oligariyi ok yaln ve m utlak terim lerle tanm lam ak,

bugn allagelmi b ir yanllktr: H alk kitlesinin egemen oldu
u yerde dem okrasi vardr, diyorlar (sanki ounluk, oligarilerde
ve her yerde egemen deilmi gibi), azln egemen olduu yerde
de oligari. T utun ki, (bir ehirde) b tn nfus 1.300 kii; bunla
rn 1.000'i zengin, geri kalanlar da zgr olduklar ve baka ba
km lardan kendilerine benzedikleri halde, 300 yoksula ynetim den
hi b ir pay verm iyorlar; hi kim se bu 1.300 kiinin b ir dem okra
side yaadn syleyemez. Ya da yine, tu tu n ki yoksullar azlktr,
8 113
 POLTKA

am a kendilerinden daha kalabalk olan varlkllara boyun edir

m iler; bt n haklardan tekilere, yani zenginlere de b ir pay veril
medike, byle b ir anayasaya hi kim se oligarik diyemez. yley
se, zgr kim seler egemen olunca anayasa dem okrasidir, zengin
kim seler egemen olunca oTIgaridTr"cIemerniz daha doru olur, am a
gerekte birinciler okluk, kinciler azlktr; okluk zgrdr, az
lk zengin. Devlet grevlerinin, denildiine gre E thiopiada yapl
d gibi, boy ya da sevimli grn uyarnca datldn varsa
yarsak, bu da b ir oligari olurdu, nk ok uzun boylu ya da
ok sevimli adam larn says azdr. Yine de o ayralar (yani, z
grlk ile zenginlik) bu anayasalar (dem okrasi ile oligariyi) b ir
birlerinden ayrm aya yetmez. H er ikisi de birtakm paralardan,
halk gruplarndan (snflardan) m eydana gelirler; zgrlerin kala
balk olm adklar, fakat zgr olm ayan ounluk stnde egemen
lik k urduklar b ir anayasaya yine de oligari diyemeyiz; zengin
lerin say okluuna dayanarak egemen olduklar b ir anayasa da
dem okrasi deildir. Bu rnekleri b sb t n hayal sanm am al; bi
rincisi Apolloniada ve T herada varolm utu; nk bunlarn h er
birinde zgr halk geri kalanlardan ok daha kkt ve devlet
grevleri yalnzca atalar ilk kurulua katlm bulunan soylu ki
ilere ayrlm t. kincivse b ir zam anlar K olophonda varolm utu
b u rad a Lydia savandan nce ounluk byk servet edinm i
ti. zgr olan ve varlkl olm ayanlar, ounluu o luturarak y
netim i ellerine alnca anayasann biim i dem okrasidir; egemenlik
b ir azlk m eydana getiren zengin ve iyi doum lularn ellerinde olun
ca da oligari.

Hayvanlarn ve (trlerin deimezliiyle birleen) paralarnn e

itlilii ile devletlerin eitlilii arasnda bir karlatrma.
Anayasalarn birok olduklar ve niin birok olduklar, byle
likle gsterilm i bulunuyor. imdi o noktadan balayalm [Blm
3, balang] ve yukarda belirtilenden daha bile ok olduklarn
gsterelim , neler olduklarn ve onlar nelerin varettiini syleye
lim. H er devletin tek b ir varlk olmad, hepsinin birok para
lardan m eydana geldii kabul edilm itir. imdi, bizim setiimiz
konu, anayasann biim leri deil de, hayvan yaam nn biim leri
olsayd, nce u soruya cevap vermemiz gerekirdi: H er hayvann
yaam ak iin neleri olm as zorunludur? Bu zorunlu eler ara
snda, duyum organlarn, besin alm a ve zmleme organlarn, ya
ni az ve mideyi, ayrca hayvann hareket etm esini olanakl k
lan vcut paralarn savardk. ncelememiz gereken eylerini hepsi
bunlar olsayd ve aralarnda farkl az, mide, duyum organ ve
hareket gibi ayrlklar bulunsayd, o zam an bunlarn eitli yol-
114
r
KTAP IV BLM 4
lard a birlem eleri zorunlu olarak ayr ayr birtakm hayvan t rle
rini meydana getirecektir. nk, ayn b ir trden hayvanlarn fark
l az ya da kulak biim leri olm asna biyolojik olarak olanak
yoktur. Hepsini hesaba katnca, bunlarn olabilecek b tn birle
m eleri, canl y aratk biim lerini ortaya koyacak ve hayvan yaa
m nn ayr ayr biim lerinin says, zorunlu elerin yan yana bile
im lerinin saysna eit olacaktr. Bunu yukarda andmz ana
yasalara uygulayabiliriz; nk sk sk sylendii zere, devletle
rin de birok paralar vardr. Bunlar, (1) yiyecek retim iyle u
raan halk kitlesi, yani topra srenler (iftiler), (2) banausoi
denilen snf, yani b ir ehrin ileyebilmesi iin zorunlu uralar
izleyenler*, (3) tccarlar, yani zam anlarn, to p tan ve perakende
alverile geiren kesim, (4) kiralk ii kesimi, (5) ehri savata
savunacak snftr. H alkn eer saldrganlarn m erham etine kalm a
s istenm iyorsa, bu sonuncusu da tekiler k ad ar zorunludur (on
suz olmaz). nk doadan uyruk ya da klece b ir kurum a dev
le t adn vermek, olanaksz eylerden biridir; devlet kendi ken
dini ynelten ve bamsz b ir varlktr, klede olm ayan ise ite
tam bu niteliktir.

Bu son cmle, Platonun Devletine. (II, 369) yneltilen bir eletiri

dir; orada toplumsal rgtlenmenin en yaln biimi kuramca an
latlrken, askerler topluma katlmamtr. Aristoteles imdi bu nok
tay gelitiriyor.
Onun iin, bu konunun Devlette ele alnn, ben inandrc
olm aktan ok, kurnazca buluyorum . nk, Sokrates b ir ehrin
d rt zorunlu eden olutuunu, bunlarn dokumac, ifti, derici
ve yapmc olduklarn syler; sonra bunlar yeterli bulmaz, m a
den iilerini, onlarsz olunm ayacak hayvan srlerine bakacak
kim seleri (obanlar), daha sonra da tccar ve dkkncy ekler.
Bu ilk ehrin tam am dr ve besbelli, b t n byle rgtlerin daha
yksek bir am a iin deil, yalnz varolm ak iin kurulduu ve
ayrca, deri iilerini gerekseyiinin iftileri gerekseyiiyle eit ol
duu varsaym na dayanm aktadr. (Platon) savata savunuculuk ya
pacak kiilere (askerlere), ehir toprak yaylm iin kom ularyle
atp sava patlaym caya kad ar hi b ir yer vermez. Sonra, elbette,
ilk drdn (ya da kurucu e says her ne olacaksa onun) arasna,
adalet ilerinde k arar ve yarg verecek biri de girm elidir. Eer
ruh, canl b ir yaratn vcudundan bile nde gelen b ir paras
saylm ak gerekiyorsa, o zam an ehirlerde de ru h a karlk olan

* Bunlar da, ayrca, mutlak olarak zorunlu ileri yapanlar ve daha yksek bir konfor
ya da kltr dzeyine hizmet edenler diye ikiye ayrlr.

115
 POLTKA

(tekabl eden) paralar salt zorunluluklar karlayan ve (madd)

ilere yarayan elerden daha nem li saymalyz; bununla, sava
lk niteliklerini ve adalet datm aya ilikin h er eyi, onlarn hep
sinin stnde de som utlam siyasal bilgelik demek olan gr
belirtm e yetisini sylemek istiyorum . Bu niteliklerin ayr ayr e
itli insanlarda ya da ayn kim selerde bulunm as, gelitirm eye a
ltm kant bakm ndan nem li deil; nk ayn adam larn hem
silh tadklarn hem de topra srdklerini grm ek gayet ola
andr. yleyse, bunlarn h er ikisi de devletin paralar olacak
larsa, askerlik esinin bandan beri devletin paralarndan b iri
olduu aktr.
M allar-mlkleriyle hizm et edenler yedinci b ir snftr; bunla
ra, varlkllar diyoruz. Sekizinci b ir snf, devletin altrd ya
da ynetim grevlerine ilikin olarak hizm et gren kim selerden
oluur. Ynetsel grevlileri olm ayan b ir devlet olamaz; srekli ola
rak ya da sralaarak grev yapm aya ve bu t r hizm etlerde bu
lunm aya yetenekli kim seler olm aldr. Geriye, biraz nce szn
ettiim iz kiiler kalyor; gr belirtenler ve adaletle ilgili konu
larda atm a olunca k arar verenler. imdi eer b t n bu n lar e
hirlerde bulunacak, ahlk ve adalet zere hareket edecek iseler, eh
rin ilerinde yer alacak kim seler arasnda erdeme sahip olanlarn
daha ok olm alar gerekir. B tn teki yetenekler pekl hep b ir
likte ayn kiilerde varolabilir; ayn adam lar asker, ifti, zanaat
olabilir; yarglar ve siyasal gr belirtenler ayn olabilir. B tn
bu insanlar erdem den de pay aldklarn iddia eder ve kendilerinin
ou devlet grevlerini yapabileceklerini sanrlar. Ama ayn kim
seler hem zengin, hem yoksul olam azlar ve ite b ir devlette, ba
snf blnm esinin varlkllar m lksiizler diye olm asnn nedeni
budur. stelik, b ir snfn oucas sayca kk, tekininse byk
olm as olgusundan tr, bu ikisi k art snflar olarak grnm ek
tedir.

Bir iki sayfa nce syleneni tekrarlayan aadaki ilk cmleden

ve daha sonraki tekrar ve tutarszlklardan, Aristotelesin brakt
malzemenin dalm (diizensizlemi) olduu anlalyor.
Anayasalarn birok olduklar ve niin birok olduklar yukar
da sylenm iti; im di de gerek oligarinin gerek dem okrasinin b ir
den ok biim leri olduunu gsterelim. F akat bu da sylenilmi
olanlardan aka anlalm aktadr. B ir yanda avam halk, demos
vardr, te yanda yksek kim seler, ileri gelenler (eraf) dedikleri
miz. B unlarn her birinde eitli t rler ya da snflar bulunur. r
nein, halkn arasnda birtakm tarm la urar, b ir bakas el
sanatlaryle, b ir ncs de pazaryerinde bulunur, alveri ya
116
 KTAP IV BLM 4
par. Daha baka b irtakm denize alr ve orada eitli u ralar
tu ta r savarlar yahut ticaret yaparlar yahut yolcu tarlar yahut
balk avlarlar*. B unlara ii snfn ve bo zam an bulam ayacak ka
d ar mal-m lk az olanlar, sonra her iki yandan da zgr y u rt
ta doum lu olm ayanlar ve bunlara benzeyen daha baka kimseleri
de ekleyebiliriz. Y ukar snfn ya da ileri gelenlerin, ayrc zel
likleri servet, doum, erdem , eitim ve benzerleridir.

Demokrasilerin lmldan arya snflandrlmas Aristotelesin ka

rar ile yasa arasnda [ya da biimsel anlamyle kanun ile hukukun
ilkeleri arasnda, diyebiliriz ] gzettii ayrm Atinada yoktu. Bura
da, yazar bir olguyu belirtmekten ok, onu onaylamadm gs
teriyor.
D em okrasinin birinci ve bu ad en ok hak eden eidi, eitlik
ilkesine dayanandr. Bylelerinde, yasa, yoksullarn zenginlere h er
hangi b ir stnl olm am asn ngrr, snflardan biri tekine
ar basm ayacak (tek bana egemen olmayacak), ikisi de tam
ayn arlkta olacaktr. nk eer genellikle denildii gibi, z
grlk zellikle dem okraside bulunm ak gerekiyorsa ve eitlik de
yleyse, bu koul, herkes b t n politeiadan eit lde pay alnca
en iyi biim de gerekleir. F akat halk daha kalabalk snf olduu
ve ounluun k arar getii iin, grnteki eitsizlik bunun bir
dem okrasi olm asn engellemez.
Dem okrasiler, lml b ir m lkiyet koulu aranp aranm adna
ve anayasann kendisinin ne lde yasaya bal olduuna gre de
snflandrlabilirler. Bylelikle b ir sralam a elde ederiz: (1) grev
lere getirilebilm ek m lkiyetin llmesine balanm tr, bu l
dk tutulm utu r, am a srekli olarak gzetilir; gerekli mlkiyet
tu ta r olan seilebilir, fakat bunun altna inerse seilebilme hak
kn da yitirir; (2) doum bakm ndan b ir engeli km adka, b
tn yu rttalarn seilme haklar vardr, am a yasalar h er eyden
stndr; (3) herkesin seilme hakk vardr, yalnz y u rtta olma
koulu aranr, am a yine yasalar h er eyden stndr; (4) b ir n
ceki gibi, am a egemen olan yasa deil, halktr. Bu, kararlard a
anlatm n bulan halkn iradesi yasann hkm ne ar bast za
m an olur. Bu durum u, halkn tu ttu u siyasal nderler, yani dem a
goglar yaratr.
Devletler, yasa uyarnca dem okrasiyle ynetildikleri zam an de

* Birok yerlerde nfusun geni kesimleri denizle ilgili ilerde alr; Tarentum ve
Byzantiumda balklar oktur, Aigina ve Khiosta ticaret gemicileri; Atinada bir
oklar sava gemilerinde (trieres denilen kadrgalarda) tayfalk eder, Tenedosta da;
yolcu tayan teknelerde.

117
 POLTKA

m agoglar yoktur, en iyi yurttalar salam ca batadr; oysa yasala

r n egemen olm ad yerde dem agoglar bagsterir. H alk monark-
lar, birok kiilerden oluan tek b ir ynetici gibi olur. Home-
ros'un kt b ir ey diye szn ederken, ne gibi b ir oklu-egemen-
lii anlatm ak istediini bilm iyorum ; ortaklaa m, bireysel mi?
Fakat o ne olursa olsun, im di tarttm z m onarik demos, ya-
salarn denetim i altnda bulunm ad iin m utlak erke erimeyi
am alar ve bir despt~g5i olur, ancak kendisine yaltaklananlar
ykseltir ve ereflendirir. Dolaysyle. m onariler arasnda tiranl-
n yeri ne ise, byle b ir dem okrasinin de dem okrasiler arasndaki
yeri tam odur; genel nitelii tpk onun gibidir. H er ikisi de, daha
iyi snftan y u rttalar stnde efendilik ederler ve birinin k arar
lar tekinin buyruklardr; tirann dalkavuuna karlk, halkn
demagogu vardr; bunlarn ikisi de kendi alanlarnda etkili olur
lar, dalkavuklar tiran larn stnde, dem agoglar bu t rd en halk
topluluklar stnde. Demagoglarn byle yapabilm eleri, h er soru
nu halk meclisine getirm eleriyle olm akta, meclisin k ararlar ya
zl yasalarn stne kabilm ektedir. Bu durum onlarn kiisel
erkini byk lde artrr, nk halk h er eye egemenken, o
unluk arkalarndan geldii iin onlar da halkn grlerine (kamu
oyuna) egemendir. stelik, halk, yetkenin kendilerinde olduu ge
rekesiyle, grevlilerin yetkesine kar knca, dem agoglar devlet
grevlerini kaldrm ak iin bunu frsat bilirler. Byle b ir demok
rasinin hi de b ir anayasa olm adn sylerseniz, bence yerden
ge hakl olursunuz. Y asalarn egemen olm ad yerde, anayasa
yoktur. Yasa her eye egemen olm al ve devlet grevlileri bireysel
rneklerde hkm vermeli (yasay uygulamal), ite o zam an bir
anayasann varlndan sz edebiliriz. Dolaysyle, eer dem okrasi
tannan anayasalardan biriyse, h er eyin halkn kararyle ynetil
dii byle b ir dzenin gerek b ir dem okrasi olm ad apaktr;
nk hi b ir kararn evrensel geerlii olamaz. D em okrasinin s
nflandrlm asndan bu kad ar sz etm ek yeter.

im di de, devrimler ve kar devrimler stne bir notla birlikte, oli

gariler iin de paralel bir liste veriliyor.

Oligarinin d rt t r vardr: (1) devlet grevlerine atanabilm ek bir

m lkiyet kouluyle snrlandrlm tr; pek varlkl olm ayanlar y
netim de yer alm azlar, am a m lkiyet sahibi olanlara katlm a yolu
aktr; (2) ok yksek b ir m lkiyet koulu aranr; bu snr yle
yksektir ki, btn grevler dolmaz, bo kalan yerleri grevliler
118
 KTAP IV BLM 6
toplanp kendi aralarnda verdikleri k ararlara gre (co-optation la)'
doldururlar*; (3) kaltsal, olun babann grevine gemesi; (4) yine
kaltsal, am a egemen erkin yasada deil, grevlilerin elinde ol
mas. Bu ar oligari t r n n oligariler arasndaki yeri, tiranln
m onariler arasndaki yerine ve biraz nce szn ettiimiz o a
r dem okrasiye benzem ektedir. Bu t r oligariye bazen b ir "erk
g rubu da denir (dynasteia = gl ailelerin egemenlii).
Oligari ve dem okrasi trlerini sralaymz, bylelikle tam am
lanyor; fakat eylerin uygulam ada ou kez farkl kt unu
tulm am al. Bir anayasann kendi yasasna gre dem okratik olm a
d, fakat ileyiinde greneklerden ve yetitirilm e biim inden
t r dem okratik olduu birok rnekler vardr; bunun gibi, ya
sas uyarnca dem okrasiye eilimli olan, am a grenek ve yetiti
rilm e nedeniyle daha ok oligariler gibi ileyen bakalar da. Bu
durum , ou kez b ir anayasa deiiklii getiren b ir devrim den son
ra grlr. Y u rttalar eski alkanlklarn hem en deitirmezler,
balangta kar taraf stnde kazandklar zaferin bunlar her
neyse lml kazanlaryle yetinirler. Sonu olarak, devrim den n
ceki yasalar geerliliini s rd r r, ancak erk anayasada deiiklik
yapanlarn elinde olur.

imdi, ayn konu stne bir baka adan notlar geliyor; bunlar
yer yer Blm 13 haber vermektedir. Yasalara gre, bir anaya
sann ileyiine tam olarak katlma yeterlilii olanlarn, yine de
yasal ya da ynetsel grevleri stlenmeye (paraca) gleri yetme
yebilir. Grev sahiplerine, baka yerlerden salanan devlet gelirle
rinden denek verilmesi, ar demokrasinin bir belirtisiydi.

Buraya kadar sylenenler, dem okrasi ve oligarinin eitli biim

lerini gsterm itir. nk, b t n halk oluturan nfus kesimle
rini dnecek olursak, ya b t n kesim lerin anayasada b ir pay
vard r ya da bazlarnn vardr, bazlarnn yoktur. O rta halli bir
m lkiyet sahibi olm ak iftiler snf ar basan kesim olduu za
m an, anayasann ileyii yasalara gre olur; nk ancak altk
lar srece yaayacak kad ar kazan salarlar, fakat kendileri g
rev alm ak iin zam an ayram azlar, byle yasay yol gsterici ilke
olarak kabul eder ve kendileri yalnzca halk meclisinin zorunlu
toplantlarna giderler. Fakat nfusun geri kalannn da, yasaya

* Byle co-optationla atananlar, (gerekli nitelikleri tayan) herkesin iinden alnr

sa bu uygulama aristokratik, yalnzca dar bir gruptan alnrsa oligarik saylr.

119
 POLTKA

gre onlar yeterli klacak kad ar m lkiyet edinir edinmez, katl

ma hakk doar. Dolaysyle, b tn m lkiyet sahiplerinin yneti
me katldklarm ve bunun b ir dem okrasi olduunu sylemek do
ru olur. nk, herkesin katlmad yerde, bu genel olarak b ir
oligari belirtisidir. Fakat devlet gelirleriyle desteklenm edike, ka
m u devleri iin zam an ayrabilm e olana yoktur. te yleyse,
bu dem okrasinin b ir biim idir; ona byle denm esinin nedenlerini
de gsterdik.
Demokrasinin, bundan sonraki ayrm a gre, b ir baka biimi
doum a dayanr; nk mlkiyete ek olarak zgr doum da ola
an b ir ayratr. B urada, devlet grevleri doum una kim senin b ir
ey diyemeyecei herkese aktr, yani zam an ayrabilecek herkese.
Byle b ir dem okraside yasalar egem endir, nk devletin (yurt
talara denek diye datlacak) geliri yoktur. Yine, katlm a zgr
olan herkese aktr, fakat belirtilm i bulunan nedenden t r ger
ekte herkes ynetim e katlm az; onun iin b u rad a da yasa, ister
istemez egemendir. D em okrasinin drdnc ve ar biimi, zaman
sras bakm ndan da en son geliir. Bunun nedeni, ehirlerin b
ym esinde yatm aktadr. ehirler ilk bata olduklarndan, yalnz ok
daha genilemekle kalm azlar, gelirleri de ok daha artm olur.
Bu, bt n yurttalarn devlet ynetim ine katlm alarn olanakl k
lar; kendilerinin mal m lk olm ayanlar, devletin yasal ve ynet
sel ilerinde yer alabilirler, nk bunun iin onlara b ir denek
verilir. Bu, en ok avam halk etkiler, nk onlarn herhangi b ir
engelleri yoktur; oysa zenginler m allarna m lklerine bakm ak zo
rundadr, bu yzden birok kereler genel mecliste ya da m ahkem ede
bulunam azlar. Bylelikle, dem okrasinin bu drdnc trnde ege
m en olan yasalar deil, miilkiyetsiz snf ounluudur.
D em okrasinin d rt t r stnde b u kad ar durm am z yeter;
oligarilerde de buna benzer b ir sralanm a gzlemlenebilir. B irin
cisi, m lkiyet sahiplerinin byk sayda olm alar, fakat m lkiyet
leri toplam nn ok olm am as ve hi kim senin pek fazla mal m lk
bulunm am as durum udur. Ynetime katlm ak h er m lkiyet sahi
bine aktr ve bylelikle y urtta topluluuna ye olanlarn say
snn byklnden tr, zorunlu olarak yasalar stndr, in
sanlar deil. nk, bu tek kiinin egemenliinden en uzak olan
d r ve yu rttalarn ne aldr etmeyip hi alm ayacaklar kadar
ok mal m lk vard r ne de devletin desteklem esine m uhta ola
cak kadar az. te bu nedenle, devleti kendilerinin deil, yasalarn
ynetm esinin en iyi olacan dnm ek zorundadrlar. Bundan
sonra, m lkiyet sahiplerinin b ir ncekinden daha az sayda ve m l
kiyetlerinin daha byk olmas durum unda, oligarinin ikinci t
rn buluruz. Daha ok erkleri olduu iin, konum larn da daha
krl hale getirm ek isterler. Onun iin, kendilerinin dndan yurt-
120

A
 KTAP IV BLM 7
talar topluluuna girii, ancak kendi setikleriyle snrlarlar; fa
k at henz yasa olm adan ynetmeye yetecek kadar, gl olm adk
lar iin, bu yntem i yasam a kararlaryle yasallatrrlar. Bu snr
layc sre younlatrlrsa, saylar azalr ve servetleri oalr
sa, oligarinin nc aam asna eriilm i olur. Bunda erk grev
lerini ellerinde tu tarlar, am a oullarn babalar lnce onlarn ye
rini alm alarn ngren b ir yasa uyarnca byle yaparlar. Servet
ve etkice geri kalan herkesin stne ktklar zaman, son aa
maya eriilir; bu trl erk grubu egemenlii (dynasteia) tek kiinin
egemenliine yakndr; devlete yasa deil, bu ailelerin yeleri ege
m endir. Bu, oligarinin drdnc ve ar t r d r, tpatp dem ok
rasinin ar biimine benzer.

Kesin anlamyle aristokrasi Kitap l i f t e incelenmiti, zaten bu b

lmde de oraya gnderme yaplyor. Fakat aristokratik bir anayasa
nn z, en iyi adamlardan olumas olduu iin, bu sz ou kez
gevek bir anlamda, en iyi adamlar semeye resm olarak ya da
olmadan nem veren herhangi bir anayasa hakknda da kullanl
maktadr hatta bu anayasa, servet ardnda komakla oligarik
ya da avam halka ilgisinden tr demokratik nitelikte olsa bile.
Bu gibi anayasalarda bir ama karm vardr; ama bunlar (o da
oucas aristokratik diye nitelenen) siyasal ynetim" gibi bi
imce de karma anayasalar deildir. Blm 8e baknz.

Demokrasi ve oligariden baka iki anayasa daha vardr, bunlardan

biri aristokrasi genellikle drtlk listede saylr (monari, oli
gari, dem okrasi, aristokrasi). teki, bu listeye gre b ir beincidir;
buna hepsi iin o rtak olan b ir ad verilm ektedir, nk politeia,
siyasal ynetim diyoruz*. Bu y aptta daha nce incelediimiz aris
tokrasi, pek yerinde olarak "en iyilerin egemenlii dem ektir; fa
k at dorusu, bu ad yalnz erdem ce m utlak olarak en iyi olanlar
dan oluana verm ek gerekir, yoksa kolayca rasgele b ir lte oranla
iyi olanlardan oluana deil. nk, ancak m utlak erdem lt
alnrsa [ya da yetkin devlette], iyi adam ve iyi yu rtta bir ve
ayn olabilir; teki rneklerde iyi adam lar ancak kendi toplum
biim lerine oranla iyidir. Byle olm akla birlikte, aristokrasi ad,
hem oligariden hem de bizim siyasal ynetim dediimiz trden

* Bu, uygulamada ender bulunmas yznden, Platon gibi anayasalar sralamaya a

lanlarn (anayasalarn tipolojisini yapanlarn) gznden kamtr; listelerine yal
nzca drt tr almlardr.

121
 POLTKA

ayr b ir eyi belirtm ek iin kullanlr, yani bu sz, grevlilerin

servete deil, liyakate gre seildikleri b ir anayasay anlatr. Bu
anayasa teki ikisinden ayrlr ve aristo k ratik diye anlr. nk
kendilerini dorudan doruya erdem in gelitirilm esine adam am
anayasalarda bile, iyi adam lar olarak tannan liyakate sivrilmi
y u rttalar vardr. Dolaysyle, K artacada olduu gibi anayasann
am ac (servet, erdem ve halkn yarar) bulunan yerlere de aristok
rasi ad verilebilir, iki am a (erdem ve halkn yarar) ve ikisinin,
yani dem okrasiyle erdem in b ir karm nn olduu S p artaya da.
yleyse, hakl olarak bu ad tayan ve en iyileri olan aristokrasi
den baka, siyasal ynetim dediimiz ey, azln egemenliine ei
lim gsterdii zam an ortaya kan bu ikinci ve nc (aristokrasi)
trleri de vardr.

Siyasal ynetim iin Kitap II, Blm 6nn son ayrmna baknz.

Daha, siyasal ynetim dediimiz eyi (ve ayrca da tiranl) ta rt

mamz gerekiyor. Onu b urada ele almamzn nedeni, b ir sapm a
biimi olm am asdr, nasl ki yukarda andmz aristokrasiler de
sapm a deildi. Kesin gerei sylemek gerekirse, bunlarn hepsi
en yetkin anayasadan saparak ayrlm lardr, onun iin sapm alar
arasnda saylrlar; bu ikinci aristokrasiler ise daha nce szn
ettiim iz anlam da sapm alardr. Tiranln anlm asn ise en sona
brakm ak doru olur, nk tekilere oranla bu gerekte b ir ana
yasa deildir, oysa biz b tn aratrm am z anayasa stne yap
yoruz. Sradaki bu yerinin nedenini bylelikle akladktan sonra,
im di de siyasal ynetim i tartm aya geiyorum; oligari ve dem ok
rasi tanm landna gre, siyasal ynetim in anlam ve ilevi de or
taya km aktadr, nk b ir kelimeyle sylemek gerekirse, siyasal
ynetim oligariyle dem okrasinin b ir karm dr.

Aristoteles, burada bir kmaz iinde grnmektedir. Siyasal y

netim" adn, bunlar iyilikle bir arada olduklar srece, yani ger
ekten aristokratik olduklar srece iinde birok oligarik e
ler, eitim ve iyi doum bulunan bir karm iin kullanmak isti
yor, ama bir yandan da byle anayasalara aristokrasi denmesini
onaylamyor, nk (Blm 13) eskiden bunlara demokrasi den
miti. Ayn zamanda, en iyilerin egemenliiyle bir arada bulunan
iyi niteliklerin bazlarnn bu anayasalarda da olduunu belirtmeye
<alyor.

122
 KTAP IV BLM 8
Byle karm lardan daha ok dem okrasiye yaklaanlara genel
olarak siyasal ynetim ler" denir, oligariye yaklaanlara ise, "aris
tokrasiler" nk, eitim ve iyi doum daha ok varlkllarda
bulunur. stelik, yle grnyor ki, varlkllarda ktlk yapm a
ya eilimli kiilerin urunda su iledikleri eyler de vardr, onun
iin bunlara yukar-smf, iyi eitim grm ler (aydnlar), "ileri ge
lenler" denir. A ristokrasinin en yksek yerleri yurttalarn en iyi
lerine datm ay am alad gibi, oligarilerin de btnyle eitil
m i snflardan olutuu sylenir. Fakat, bence b ir ey kesinlikle
olanakszdr: E n iyilerin deil, en ktlerin denetledii b ir dev
letin iyi ve yasaya uygun olarak ynetilm esi ve onun gibi, iyi ya
salar olm ayan b ir devlete de en iyilerin egemen olmas. Y asalarn
iyi olduu, am a onlara uyulm ad yerde iyi ve yasal b ir ynetim
olamaz. Bylelikle, yi Dzenin iki esi v ard r konulm u olan
yasalara uyulm as ve uyulan yasalarn iyi olm as (kt yasalara da
pekl uyulabilir). Ya koullara gre bulunabilecek en iyi yasalara
ya da m utlak olarak en iyi olan yasalara uym ak gerekir.
Devlet grevlerinin ve ayrcalklarn, onlar alacak kim selerin
stnlk ve erdem ine gre olm as, aristokrasiye zg b ir nitelik
tir. A ristokrasinin yol gsterici ilkesi erdem dir; oligarininkinin
servet, dem okrasininkinin zgrlk olm as gibi*. ou ehirlerde
siyasal ynetim in anayasal biimi, gerekte olduundan daha aris
to k ratik hale getirilir. B ir oligari ve dem okrasi karm asnn amac,
yalnzca hem zenginlerin hem yoksullarn karlarn, hem serveti
hem bireysel zgrl kollam aktr. Fakat oligarik nitelik kolay
ca aristo k ratik nitelik yerine geer, nk hem en her yerde var
lkl olanlarla iyi eitim grm yukar-sm f eboydadr (birdir). Fa
kat b ir anayasada eit hak lar iddia etm ek iin nedene dayanl-
dndan "Ben zgr b ir adam m , "Ben m al m lk sahibi b ir
adam m ve "Benim kiiliim ve yeteneim v ar** aka belli
d ir ki, siyasal ynetim deyimi ikili karm (zengin ve yoksul)
iin, aristokrasi deyimi ise l karm (zengin, zgr ve "erdem "li
adam lar) iin kullanlm ak gerekir. Ancak bu yalnzca ikinci d
zeyden b ir aristokrasidir, gerek ve birinci deil.
Bylelikle, m onari, dem okrasi ve oligarinin dnda baka
anayasalar da bulunduunu ve bunlarn neler olduunu gsterdim .
B ir aristokrasinin tekinden ve siyasal ynetim in aristokrasiden
nasl ayrld da ortadadr; am bu ikisi birbirine ok yakndr.
* ounluk-iklesi ayrc bir nitelik deildir; her nde de vardr. Oligarilerde de,
aristokrasilerde de, demokrasilerde de anayasaya katlanlarn ounluunca ne ka
rarlatrlrsa balayc olur.
*'s Drdnc bir dayanak, yani soylu domu olmak, gerekte bu nedenin son
ikisinden, mlkiyet ve erdemden kmaktadr. nk soylu doum, bir kimsenin ata
larna kadar giden servet art erdemdir.

123
 POLTKA

Oligariyle demokrasiyi kartrarak bir siyasal ynetim kurarken

ya (1) her birinden birer tane ilgili zellik alr ve bunlar badar
sa her ikisini birden benimseriz, ya (2) her ikisinden de olduklar
gibi almaz, bir uzlatrma yaparz, yahut (3) her birinden yarmar
alrz-

imdi de, yukarda sylediklerimizin nda, siyasal ynetim dedi

imiz eyin dem okrasi ve oligariyle nasl b ir iliki iinde olduu
nu ve bunu varedebilm ek iin neler yaplm as gerektiini ta rt
malyz. Demokrasi ve oligarinin k arak teristik zellikleri ayn an
da ortaya kacaktr; nk nce bunlarn arasndaki farklar kav
ram am z, sonra da deta her birinden b ir para alarak onlar
yoldan birine gre birletirm em iz gerekm ektedir. Birincisi, ikisin
den karakteristik b irer yasam a paras alm aktr. rnein, oligar
ilerde m ahkem elerdeki yarglk grevlerine gelmeyen zenginler
iin b ir para cezas koyarlar, daha az zenginlere ise greve geli
yorlar diye b ir denek vermezler; dem okrasilerde zenginlere gre-
ve-gelmeme nedeniyle p ara cezas koymazlar, daha az zenginlere
ise hizm etlerine karlk b ir denek verirler. B unlarn b ir birleim i,
her ikisiyle de badar ve aralarnda b ir o rta durum olurdu; do-
laysyle de, bizim siyasal ynetimi ikisinin b ir karm olarak
dnm em ize uygun derdi. Bu, iki rejim i birletirm enin b ir yo
ludur. kinci b ir yol, iki kurallar dizisi arasnda ortalam a b ir ey
alm aktr. rnein, dem okrasilerde ulusal meclis yelii iin m l
kiyet koulu yoktur (ya da ok kktr), oligarilerde ise aranan
m lkiyet dzeyi yksektir. Burada, iki durum birbiriyle bada
maz, fakat aralarnda b ir o rta dzey saptanabilir. nc yntem,
iki dzenleyi dizisinden, b ir blm oligarik sistem den, tekini
dem okratik sistem den alm aktr. rnein, grevlerin doldurulm as:
Bunu kur'ayla yapm ak dem okratik saylr, semeyle yapm ak oligar
ik; b ir m lkiyet koulu aranm as oligariktir; aranm am as de
m okratik. yleyse, h er birinden bir para aln, grevlilerin oligar
ik b ir semeyle belirlenm esi ve dem okratik olarak m lkiyet ko
ulu aranm am as; sonu, hem siyasal ynetime benzer, hem de
aristo k ratik olur.
Yntem stnde bu kadar yetmeli; karm n niteliine ge
lince, sonu olarak ortaya kan anayasaya, dem okrasi de oligari
de denilebilirse, birlem e iyidir. Onun szn eden b ir kimsede
b u ikili izlenimi yaratan, hi kukusuz karm n yetkin oluudur.
O rtalam a b ir durum ayn izlenimi y aratr; arlklarn (kutupla
rn) her ikisi de onda kendilerini gsterm ektedir. Lakedaimonia-
llarn anayasas bu ikili izlenimi verir. Biroklar, b irtakm de
124
 KTAP IV BLM 10
m okratik zellikleri olduu iin onda b ir dem okrasi grmeye kal
karlar: Zenginlerin ocuklarnn da, uyarnca, yoksullarn ocukla-
ryle ayn biimle yetitirildii ve yoksullarn ocuklarna da veri
lebilecek b ir renim grd eitim sistem i; genliin bundan
sonraki aam asnda ve ergin olduktan sonra da ylece, zenginle
yoksul arasnda d grn bakm ndan hi b ir ayrlk yoktur;
o rtak sofralarda beslenm e bakm ndan ayn dzenlem eler yaplm
tr ve zenginler herhangi b ir yoksulun kendisine alabilecei elbi
seleri giyerler. stelik, u da v ard r ki, yallar kurulunun yele
rini halk seer ve ephorlua halktan adam lar seilebilir bu iki
si, devletin en nem li organlardr. Daha bakalarysa, oligarik
zellikleri olduu iin ona b ir oligari derler: Devlet grevlileri
seimle ibana getirildikleri iin k u raya hi bavurulm az; azln
lm cezasna ya da srgne hkm etm e yetkisi ve daha byle
birok yetkileri vardr. Oligari ile dem okrasinin gerekten ivi-ya-
plm b ir birleim i, hem her ikisine benzemelidir, hem de hi bi
rine. B undan baka, kendi kendisine dayanm aldr (yani, kendi ola-
naklaryle kendisine bakabilm elidir), yoksa d glere deil. Onun
devam n isteyenlerin says dta, itekilerden daha ok olursa
byle yapm yor dem ektir (kt b ir anayasada da bu gibi b ir du
rum pekl ortaya kabilir), ancak topluluun hi b ir kesimi ba
ka b ir anayasa olm asn istemedii zam an [devlet kendi kendisine
dayanm aktadr]. Bylelikle, siyasal ynetim in ve onun gibi, aris
tokrasiler denilen t rlerin nasl kurulm alar gerektiine deinmi
olduk.

Bundan sonra gelen, teki monari trleriyle ilikili olarak Uran

ln incelendii ksa blmde, Aristoteles, bizi nceki tartmala
ra gnderir (Kitap III, Blm 14). Teknik anlamyle bir tirann
egemenlii olan eyin mutlaka yasasz olmas gerekmez ve kral
lkla arasnda ak birtakm benzerlikler vardr. Onun iin Uran
lktan da sz edilmesi yanl deildir.

10

Tiranlk stne de b ir eyler sylemeyi stlendik sylenecek ok

ey olduundan deil, aratrm am zda o da yerini alsn diye; n
k anayasalar listesinde ona bile b ir eit b ir yer verdik. Bu ya
ptn daha nceki b ir blm nde krall tanm ladk ve bu deyi
m in en olaan anlamyle devletler iin iyi b ir ey m idir, deil mi
d ir onu ta rttk ve kim lerin nasl ve hangi kaynaktan kral
olarak atanm alar gerektiini de. Krall incelerken, ayrca, tiran-
ln iki biim ini tanm ladk, nk hem b ir tirann kulland erk
125
 POLTKA

t r krallarn kullandyle nerede var zdetir, hem de h er iki

egemenlik biim i yasaya uygun olabilir*. Fakat tiranlm bu iki
t r birbirinden farkldr; birinde, kralla daha yakn olannda,
yrtlen egemenlik hem yasaya uygundur, hem de uyruklarn is
teine dayanr, tekiyse daha tiran cadr, tiran larn keyfine gre
despotlukla yrtlen b ir egem enliktir. Tiranlm nc b ir t
r vardr; bu, en ars ve m utlak kralln tam karldr. He
sap verm ek zorunda olmayan, hepsi kendisine eit ya da kendi
sinden stn uyruklar stnde egemenliini srdren ve ynetimi,
onlarn karlarn deil, kendi karlarn gzeten b ir (tek bana)
egemene ancak tiran denebilir, egemenlii de bu nc trden
b ir tiran h k tr. zgr b ir adam byle b ir hkm ete isteyerek boyun
emez. te, tiranlm t rleri ve dayanaklar bunlardr.

On birinci blmde Aristoteles siyasal ynetime dnyor ve onu

eitli gerekelerle savunuyor. Burada kulland kantlama, kendisi
nin en iyi bilinen felsefe ilkelerinden birine, erdemin iki arlk ara
snda bir ortalama olduu grne dayanmaktadr. Bu ahlk il
ke, imdi gelitirilen bir anayasal orta yol retisine ok inan
drc olarak deilse bile, kolaylkla uyar; fakat mutlak krallkla
badatrlmas zordur. Orta trden anayasalar son derece ender
dir nk Yunanda siyasal ekimeler ok iddetliydi; Aristoteles
Yunan tarihinde bir tek rnek bildiini sylemektedir, kastettii
her halde Solon unkidir.

11

Devletlerin ve insanlarn ounluu iin en iyi anayasa ve en iyi

yaam nedir? (Bu sorulara karlk ararken) erdem ltleri sra
dan insanlarm kini amayan, byk b ir doal yetenek ya da geni
b ir zel servet gerektirecek b ir eitim aram ayan, lksel dzeyde
yetkin b ir anayasa ardnda komayan, fakat b ir kere m m kn ol
duu kadar ok sayda kim senin katlabilecei b ir yaam yolu,
sonra da ehirlerin ounun ulaabilecekleri b ir anayasa isteyen
insanlar dnyoruz. Biraz nce tarttm z aristokrasiler bu
koullar karlamaz; aristo k ratik b ir anayasa, siyasal ynetim de
diimiz eye iyice yaklam adka ou ehirlerin eriebilecei b ir
dzen deildir (Her ikisinin de aristo k ratik ilkelere balanm alar,

* rnein, belli birtakm Yunanl-olmayanlar (barbarlar) arasnda mu*lak (despotik)

erki olan baz (tek bana) egemenler bu makama seimle gelmilerdir; ok eskiden
Yunanllar arasnda da aisymneieia, seimli tiranlar denilen bu trl (tek bana) ege
menler vard [Kitap III, Blm 14].

126
 KTAP IV BLM 11
b ir tek ad kullanm am za izin veriyor). B tn bu n oktalar hakkn
da varlacak yarg, tek b ir temel ilkeler dizisine dayanm aktadr.
Ahlk yaptm zda E rdem 'in b ir O rtalam a ve m utlu yaam n zgr
ve engelsiz ve erdem e uygun b ir yaam olduunu sylediimiz za
m an, bunda hakl idiysek, en ivi yaam da o rta yol olm al ku
tu p lar arasnda, h er iki utakilerin de erim elerine ak b ir o rta
lama. Ayn ilke, ehirlerin ve devletlerin iyilik ya da ktlklerine
de uygulanabilir olm ak gerekir. nk b ir ehrin anayasas, ger
ekte yaam a biim idir.
B tn devletlerde topluluun kesim i vardr ok zengin
ler, ok yoksullar ve o rta halliler (aradakiler). Ilm llk ve orta
b ir durum un en iyi ey olduu stnde anlaldna gre, mal-mlk
sahipliinde de hepsinden iyisinin ortalam a b ir derece olaca ak
tr. Bu durum akla en uygunudur; akla uygun olm ak ise, ar l
de zengin, gzel, kuvvetli ve iyi-doumlu (soylu) olanlarla bun
larn kartlar, ar lde yoksul, zayf ve ezik olanlara tam da
g gelen eydir. lk gruptakiler byk apl iddet sular iler
ler, ikincidekilerse kk eylerde serserilik ve ktlk yaparlar.
B ir snfn gnahlar taknlktan ileri gelm ektedir, tekinin dzen
bazlktan. Buna b ir de, o rta kesim in yeleri arasnda devlet g
revlerine gemek iin can atm ann en aa dzeyde oluu gibi,
ekingenliin de en az olduu gereini ekleyin; bunlarn her ikisi
devletler iin zararldr. ki arln daha baka sakncalar da
vardr. Baar, kuvvet, zenginlik ve benzerlerini oluturan h er ey
de ar b ir bollua sahip olanlar devlet grevlerine atanm ak is
tem edikleri gibi byle ilerden de anlam azlar; bu, onlarda ocuk
luklarndan beri yerlem itir; okuldayken bile, stn olduklarnn
ylesine bilincindedirler ki, kendilerine syleneni yapm ay asla
renm em ilerdir. te yandan bu nitelikleri ok eksik olanlar da,
fazlasyle boynu bkktrler. Buyruk veremezler, ancak b ir rejim e
klece boyun emeyi bilirler; tekilerse hi b ir rejim e boyun e
mezler ve ancak b ir efendi-kle ilikisi iinde buyruk verirler. Bu
nun sonucu, zgr insanlardan deil, klelerden ve efendilerden
oluan b ir devlet olu r berikiler kskanlktan kvranr, tekiler
onlar aalayp durur. Oysa, b ir devlette paylalan b ir ortaklk
anlayndan ya da dostluktan bunun kad ar uzak decek b ir ey
yoktur. Paylam ak dostluun b ir iaretidir, insan holanm ad kim
selerle b ir yolculuu bile paylam az (yol arkadal bile yapm ak
istemez). Devlet, alabildiince, benzer ve eit insanlardan olumay
am alar bu koul ise, balca o rta snfta bulunur. Dolay siy
le, en iyi ynetim in de, bileim inin doal b ir bileim olduunu
sylediimiz bu t r ehirlerde bulunaca kesindir. O rta snf ay
n zam anda en istik rarl edir, deiiklii en az isteyenidir. Yok
sullar gibi bakalarnn m aln m lkn kskanm az, bakalar da
127
 POLTKA

yoksullarn zenginlerinkini kskand gibi onlarn m aln m l

kn kskanm az. Bu nedenle, o rta snfn yeleri daha tehlikesiz
yaam lar srerler; ne kendileri bakalarna kar dzenler ku rar,
ne de bakalar onlara kar. Phokylidesin dilei hakldr: "Or
tada olanlarn birok yararlar vardr; ben toplum un ite orasnda
olm ak isterim .
yleyse, u iki ey apaktr ki, o rta snf araclyle ileyen
siyasal ortaklk en iyisidir ve o rta snfn geni olduu, m m kn
se teki iki snfn toplam ndan, hi deilse bunlarn (her) birin
den daha gl bulunduu ehirlerin iyi ynetilm e olasl ok
yksektir. nk arln iki yandan birine katm as, dengesini de
itirir ve kardakilerin ar gitm elerine engel olur. Bu nedenle,
devlet yaam nda yer alanlarn lml, am a yeterli bir tu ta rd a mal
m lk olmas sevindirici b ir durum dur; nk halkn b ir blm nn
pek ok m al m lk bulunm as, tekilerinse hi b ir eyi olm amas
halinde, sonu ya ar dem okrasi ya katksz oligari ya da bu iki
sinin arlklarndan kan b ir tiranlktr. Tiranlk ou kez, ta
kn b ir dem okrasiden ya da b ir oligariden doar, am a o rta snf
anayasalarndan ya da onlara pek yaklaanlardan dom as ok da
ha enderdir. Daha sonra, anayasalardaki deiiklikleri incelerken
bunun nedeninin stnde duracaz.
O rta trden anayasann stnln, (hizipler aras) i at
m alardan yalnzca onun uzak kal da belli eder. O rta enin ge
ni olduu yerlerde, y u rttalar arasnda en az hizip ve kar-hizipler
kar. Ayn nedenle, byk devletler blnm e tehlikesine daha az
aktr; o rtalar kuvvetlidir de ondan. Kk devletlerde btn
yurtta topluluunu, hi b ir o rta (snf) brakm adan, hepsi ya zen
gin ya yoksul olm ak zere ikiye blm ek kolaydr. D em okrasiler
de, o rta snflar sayesinde, bu bakm dan oligarilere oranla daha
gvenli ve daha sreklidirler; o rta snf, dem okrasilerde h er za
m an oligarilerdekinden daha kalabalk ve siyasete daha nem
lidir. nk, b ir o rta snfn destei olm adan m lksz snf salt
saysal arlna dayanarak baa geince iler kt gider ve ok
gemeden hsrana urarlar.
Sylediimizin doruluuna b ir kant, en iyi yasa koyucularn
o rta snf yurttalard an km olm asdr rnein, o rta durum u
iirlerinden anlalan Solon, S parta'd a kral olm ayan Lykourgos,
K harondas ve geri kalanlarn da ou. Olgular, ayrca, niin ou
devletlerin ya dem okratik ya oligarik olduunu da gsteriyor, n
k ou rneklerde o rta snf kk olduu iin iki ar utan, m l
kiyet sahipleriyle halktan hangisi bata bulunsa o rta kesime aldr
etmez ve devleti kendi diledii gibi ynetir, sonu da, ya dem okrasi
ya oligari olur. Sonra u da var: H alkla zengin snf arasnda
srekli atm a ve i sava km as yznden, ikisinden hangisi
128
 KTAP IV BLM 12

egemenlii ele geirm eyi b aarrsa b a arsn, asla dil ve herkes

iin kabul edilebilir nitelikte b ir anayasa (dzeni) kurm az. Siyasal
stnl b ir zafer dl sayarak, durum a (kazanann^ kim oldu
una) g re, ya dem okratik ya da oligarik b ir rejim kurar. Byk
ehirler de, teki Yunan devletleri stnlk saladklar zam an,
kendi vatanlarnda hangi anayasa varsa ona gre bunlarda da de
m okrasiler ya da oligariler kurdurm ular, yalnz kendi karlar
na bakm ve bu ehirlerin karlarm hi um ursam am lardr. te
bu nedenlerden tr, gerekten " o rta b ir anayasa herhangi b ir
yerde ender olarak grlm ya da hi grlm em itir. Art arda
gelen uzun b ir devlet adam lar dizisi iinde yalnz b ir tek kii,
y urttalarnn rzasyle bu t rd en b ir toplum dzeni kurm ay ba
arm tr. Bugn de hangi ehre gitseniz, hi kim senin adaletli b ir
uzlam ay bile istem ediini grrsnz; hepsinin am ac baa ge
m ektir, bunu baaram aynca da yeniklii kabul ederler.
Hangi anayasann ounluk iin en iyi olduu ve onu en iyi
saym ann nedenleri, yukarda sylenenlerden anlalacaktr. Btn
geri kalanlara, varolduunu sylediimiz eitli oligari ve dem ok
rasi trlerine gelince, onlar u daha iyidir, bu daha k t d r diye
b ir stnlk srasna sokm ak zor olmaz; nk im di en iyiye
k a ra r verdikten sonra, ona yaknlk daha iyi olmay, orta-siyasal
ynetim den uzaklk ls ise daha kt olmay gsterir; elbette,
meerki, ayr b ir lt benim sensin, nk daha ye olan, daha
ok iimize gelen uruna pekl gzden karlabilir.

12

imdi, hangi anayasann hangi devletler, hangi t r b ir toplum ,

* hangi t r b ir halk iin yararl olduu sorusu stndeki tartm a
da sylenenleri izlemek ok uygundur. nce, evrensel olarak hep
sine uygulanabilecek b ir ilkeyi kavramayyz: N fusun anayasann
devam etm esini isteyen blm nn, istemeyen blm nden daha
byk olm as zorunludur. H er devlet, ya nitel ya da nicel olarak
llebilir; zgrlk, zenginlik, eitim ve iyi-doum gibi nitelik
lerle, yahut nicelikle, yani say okluuyle dem ek istiyorum . B ir
devleti oluturan p aralara bakn; nitelik birinde, nicelik tekinde
bulunabilir. Soylu olm ayanlar soylulardan, yoksullar da zenginler
den sayca daha byk olabilir; fak at nicel stnlk nitel aal
bastrm aya yetmez. B unlar birbirleriyle karlatrm ak (tartm ak)
gerekir. Y oksullarn saysnn, herhangi b ir nitel a b astrm a
ya yetecek k adar geni olduu b ir yerde dem okrasi doaldr; de
m okrasinin ne t rd en olaca da, h er rnekte saysal stnl
.olan halkn ne t rd en olacana dayanacaktr. rnein, topra i
leyenler ounluktaysa, dem okrasinin en st biim i m eydana ge-
9 129
 POLTKA

lecektir; aa ileri yapan ve cret alanlar ar basarsa, o zaman

en alttaki biimi; arad a da ortadaki. te yandan, zengin ve nem li
kiilerin nicel aalklarn b astran daha byk b ir nitel st n
lkleri varsa, oligari m eydana gelir; yine onun t r de, oligar
iyi oluturanlarn nitel stnlk derecesine bal olacaktr. Fa
kat her zaman, b ir yasa koyucunun nfusun o rta kesim ini salam
ca anayasaya balam a abasnda olm as gerekir. Oligarik nitelikte
yasalar yapyorsa, hep o rta snf gz nnde tutm al; dem okratik
ise, yine bu yasalar o rta snf iin ekici klmal. O rta snfn
says iki arnn toplam ndan, h a tta yalnz b irinden daha oksa,
anayasann srekli Tma olasl yksektir. Zenginlerle yoksulla-
rn onlara (orta drm dakilere) kar birlem eleri tehlikesi yoktur;
nk hi biri tekine hizm et etm ek istem eyecektir, b ir uzlama
aryorlarsa da, zaten ellerinde olan o rta snf siyasal ynetim inden
daha iyisini bulam ayacaklardr. B irbirlerine gvenmemeleri, yne
tim de sralam alarm olanaksz klacaktr. F akat h er durum da ta
rafla r aracya gvenirler, ortadaki ise aracdr. B ir anayasa ne
k adar iyi karlm olursa, o kad ar uzun m rl olur. Zenginlere
gereinden byk b ir arlk tanm akla kalmayp, stelik halk da
aldatm ak, biroklarnn, h atta aristo k ratik b ir anayasa yapm ak is
teyenlerin bile dtkleri b ir yanltr. Uzun vadede, yanl (yan
llan) b ir iyilikten gerek b ir ktlk kar; nk, zenginlerin erke
sarllar, toplum a, halktaki erk tutkusundan daha ok yararl olur.

Bir devlette, ounluu, anayasann devamnn kendi karlar iin

yararl olduuna inandrmak gerektii, yukarda iki kere sylenmi
tir. im di bu amala kullanlan daha dolayl birtakm yollar anl
maktadr. Oligari, be ekilde, halka kar klmas daha az ge
rekli bir ey gibi gsterilebilir, hatta bunlar onun durumunu bile
pekitirebilir. Demokrasilerin oligarklardan kurtulmalar ise da
ha az. kolaydr ve bu soru, ikisini lml bir siyasal ynetim iinde
kartrmakla ilgili olan daha genel bir soruyla birleir. Fakat bu
rada Aristotelesin politeia szn, genel olarak anayasa anlamna
m kulland, yoksa bununla kendi orta snf siyasal ynetimini
m i anlatmak istedii hi de ak deildir.

13

B ir anayasaya daha ekici b ir grn verm ek iin kullanlabilecek

eitli yollar vardr. B ir oligari, halka be izgiden yaklar Mec
lis, devlet grevleri (iktidar m akam lar), m ahkem eler, silh tam a
ve beden eitim i k u ru m lan . Bylelikle, ilkin, meclis yelii herke
se ak olabilir, yalnzca zenginlere devam szlktan t r p ara ce
zalar konabilir (ya da onlara, bakalarna konulandan ok daha
130
 KTAP IV BLM 13

byk para cezalan konabilir). Sonra, devlet grevleri: Belli b ir

m lkiyet koulunun stnde olanlarn, kendilerine nerilen b ir
grevi m asrafl diye reddetm elerine izin verilmez, fakat yoksul
lara izin verilir. ncs, m ahkem eler: Zenginler greve gelmez
lerse p ara cezasna arptrlr, fak at yoksullar bak tu tu lu r (ya
h u t K harondasn yasalarnda olduu gibi, bu n lara kk p ara ce
zalar verilir, berikilere ise byk). Bazen, gerek Meclis gerekse
J ri yelikleri, adlarn kte kaydettirm ek isteyen herkese al
m tr; am a bylece kaydolduktan sonra meclise ya da m ahkem e
ye devam etm ezlerse ar p ara cezalarna arptrlrlar. Ama, pa
ra cezas tehdidinin halk kendilerini kaydettirm ekten caydrm as
dr; kaydolm aynca da ne mahkemeye devam edebilirler ne mec
lise. Silh tam a ve jim nastik yapm a konularnda da, buna ben
zer dzenlemelere bavurulur. Y oksullar silh sahibi olm ak zorun
da deildir; zenginlerin ise silh olm azsa kendilerinden p ara ce
zas alnr. Gymnasion lara (jim nastikhanelere ya da spor alanla
rna) devam etm ezlerse zenginlere ceza kesilir, yoksullara kesilmez.
Ceza verm e olasl zenginleri devama zorlar; yoksullar ise ceza
korkusu olm ad iin kaytarrlar.
Bunlar, dzenlem elerin yaplm asnda yararlanlan oligarik
aralardr; dem okrasilerde b u n lar k art anlam da yaplr. Demok
rasiler, meclise ve mahkemeye devam eden yoksullara p ara der
ve devam etmeyen zenginlere p ara cezas koymazlar. te, oligar
iyle dem okrasinin dil b ir karm as yaplm ak isteniyorsa, h er iki
yandan da eler alm ak, hem p ara dem enin hem de ceza koy
m ann olm as bunun iin gereklidir. Bylelikle, herkesin b ir pay
olur; yoksa iin sonucunda ortaya kan anayasa ya b ir partinin
ya da tekinin elinde kalr, ilke olarak, y urttalk silh tam aya
(paraca) gc yetenlere ayrlm aldr. Bu, b ir m lkiyet koulu ara
m ak demeye gelir; oysa byle b ir kural m utlak olarak ve kesin
likle (bir kere saptand m, b ir daha deimemek zere) konula
maz. Saptanacak tu tar, y urttalk haklar iin yeterli saylacakla
rn, yeterli saylm ayacaklardan daha ok sayda olm asn gven-
celemek iin m utlak olarak zorunlu bulunan dzeyden daha aa
olm am ak gerekir. nk yoksullar genel olarak, yksek devlet g
revlerine atanm a bakm ndan yeterli saylmam aya razdrlar; yeter
ki, kendilerine kt davranlm asn ve haklar olan eyden yoksun
braklm asnlar. Fakat bunu salam ak hi de kolay deildir; si
yasal erki ellerinde tu tan lar h er zam an insanca hareket etm ezler.
Sava srasnda, kendi olanaklar bulunm ayan kim seler, karnlar
doyurulm adka askerlik etm ek istemezler, am a karavana verilin
ce dvmeye hazr olurlar. Baz devletlerde y u rttalar topluluu,
im di silh tayanlar gibi, eskiden hoplitai (ar piyade) olarak as
kerlik yapm olanlar da kapsar; M aliste durum byleydi, ancak
131
 POLTKA

devlet grevlerine atanacaklar, im di silh tam akta olanlar ara

snda seilirdi. Y unanllarda (krallktan sonra) en eski anayasa,
gerekte savalardan, en b ata da svarilerden oluuyordu*, son
ra ehirler byyp piyade glenince, bunlarn da katlm asyle
y u rttalarn says ok daha artt. Bu nedenle, bizim im di "siya
sal ynetim dediimiz rejim lere, eskiden dem okrasi derlerdi. Fa
k at o eski zam anlarn siyasal ynetim leri, bize byk b ir doal
lkla oligari ya da krallk olarak grnr; nk nfuslarnn
kklnden tr, b u nlarn o rta snflar geni deildi; say
lar ok ya da iyi-rgtlenmi olm aynca da, bakalarnn egemen
liine daha kolay rza gsteriyorlard.
Bylelikle, anayasalarn niin eitli t rleri olduunu, niin
genel olarak saylanlardan daha bakalar da bulunduunu (de
m okrasinin yalnz b ir t r y oktur ve geri kalanlar da onun gibi),
ayrca aralarndaki ayrlklarn ve b u nlarn nedenlerinin neler ol
duunu ve yine, genel olarak anayasalarn hangisinin en iyi oldu
unu ve tekilerden hangilerinin ne t rl halklara uyduunu sy
lemi bulunuyoruz.

Yakardaki zet, Blm 2de verilen "iindekiler listesinde yer alan

ilk maddeyi ancak ksmen karlamaktadr. Bu kitabn geri ka
lan, balca ayr ayr anayasalarda ynetimle ilgili srelerin in
celenmesine ayrlmtr. Bu konuya pek doal olarak geilmektedir,
nk bunun uygulamaya ynelik bir deeri vardr ve Kitap IV
kuramla olduu kadar uygulamayla da urama gereini belirte
rek balamtr. Ynetim in biimi ne olursa olsun, gerei kar
lamas gerekir: (1) ne yaplacann tartlmas ve kararlatrl
mas, (2) kararlatrlan siyaseti yrtecek her dereceden devlet
grevlileri ve (3) bir yarg sistemi. Bu blmde deinilen soru
turm a (euthuna) hakknda aada Blm 16ya baknz

la
im diki konum uzu, ynetim in nasl ilediini ele alm ak iin, yine
anayasalardan sz etmemiz gerekiyor hem hepsine birden uya
cak genel b ir adan hem de h er b ir rnekte uygun b ir k nok
tasndan hareket ederek ayr ayr. B tn anayasalarda e var
d r ve cidd b ir yasa koyucunun, b u nlarn h er biri iin en iyi d
zenlemeyi aram as gerekir. Bu elerin birincisi, topluca grp

* nk sava birlikleri olarak ilk nce onlar rgtlendiler ve bu durum, sva

rilere ar basan bir kuvvet salad. Eskilerin deney ve rgtleri yoktu, oysa bun-
larsz piyadenin faydas olmaz; onun iin kuvvet svarideydi.

132
 KTAP IV BLM 14

dnm edir ["m everet"], yani ulus apnda nem tayan h er e

yin tartlm as; kincisi, yrtm edir, yani b t n grev ve yetke
ler karm aas, b u nlarn saylar ve nitelikleri, yetkilerinin snr
lar ve seilme yntem leri; ncs, yarg dzenidir.
G rp dnm e ya da gdlecek siyaseti kararlatrm a e
sinin yetkileri, sava ve bar; balam alar yapm a ve bozma; ya
sama; lm, srgn ve (mallarna) el koym a cezalar; grevlilerin
seilmesi ve grev sreleri boyunca davranlarn soruturm a ko
nularn kapsar. B tn bunlar k arara balam a hakk, (1) ya b
t n y u rttalara verilm elidir, (2) ya hepsi bazlarna (rnein, bir
ya da birden ok resm organa), (3) ya bazlar belli kimselere,
tekileri bakalarna, (4) ya da bazlar b t n y urttalara, teki
leri bazlarna, (5) ya da bazlar b tn yurttalara, tekileri baz
larna. B tn y u rttalara b t n konularda egemen erk verilmesi,
dem okratik niteliktedir; demos un amac, her yerde ite bu tam
eitliktir.
"Hepsine hepsi ilkesinin uygulanabilecei eitli yollar var
dr: Birincisi, hepsi bu ileri yaparlar, am a (srayla) kesim kesim
yaparlar*, ancak yasam a ve anayasa konular iin ve grevlilerin
bildirilerini dinlem ek iin b ir araya gelirler. kinci b ir yntem de,
hepsinin (herkesin) ortaklaa sorum luluunu gerektirir, fakat y u rt
talar ncak grevlileri semek, yasalar yapm ak, sava ve bara
k a ra r verm ek ve soruturm alar srdrm ek iin b ir araya gelir
ler; geri kalan iler, h er biri iin zel olarak ya k u rayla ya se
imle atanan zel grevlilerin uygun bulduu biim de grlr.
nc b ir yntem, b t n yu rttalarn grev ve soruturm a ko
nularnda, sava ve balam alar grm ek ve dnm ek iin top
lanm alardr, am a geri kalan ilerde,1*olabildiince o am aca gre
seilmi olan grevliler her eye bakarlar; bu gibi grevliler iin,
uzm anlk bilgisi zorunlu b ir nkouldur. D rdnc yntemde, h er
ey hakknda grp dnm ek iin herkes b ir araya gelir; ve
grevliler hi b ir kesin k a ra r vermezler, ancak geici k ararlar ve
rirler. ada b ir ar dem okrasi bu yolda alr ve bu yntem
b ir erk grubunca ynetilen b ir oligariye ve gerekte tiranlk olan
b ir m onariye karlktr.
Bu yntem lerin drd de ilkece dem okratiktir; ancak bazla
rnn bt n sorunlar karara balad yerde ise, ilke oligariktir.
Bu ilke de tpk br gibi eitli biim lerde uygulanabilir: B irin
cisi, topluca grp dnm elere katlm ak iin yeterli saylacak

* Miletosta Teleklesin anayasasnda olduu gibi. Daha bakalarnda da, yle bir
dzenleme vardr: Ancak belli bir anda grev banda bulunanlar kendi aralarnda
grp dnrler, fakat kabilelerden ve en kk blmlerden btn yurttalar bu
sre tamamlanncaya kadar srayla grev bana gelirler.

133
 POLTKA

kiilerin ok yksek olm ayan b ir m lkiyet kouluna gre seil

m eleri ve bu nedenle de hayli ok sayda olm alar, (bu y urttala
rn) yasaya boyun em eleri ve onun yasakladn yapm aya kalk
m am alar, aranlan m lkiyet dzeyine erim enin katlm a hakkn
kendiliinden vermesi o zaman, bu gibi bir anayasa, b ir oli
gari olm akla birlikte, lmll nedeniyle siyasal adn hak eder.
Ondan sonra, btn bunlar topluca grp dnm elere katl
maz da, ancak nceden seilen b ir azlk katlrsa, bunlar nceki
dzende olduu gibi, devleti yasaya uygun olarak ynetseler bile,
ona oligarik dem ek gerekir. Sonra yine, grp dnm e yet
kesini oluturanlar yeni yeleri kendileri seerlerse ve ayrca, oul,
babann yerine geerse ve bunlarn yasalarn stnde yetkileri
olursa, bu dzenleme znde ve tam anlamyle oligariktir. Niha
yet, herkesin sava, bar ve so ru tu rm alar gibi belli birtak m ko
nular stnde egemenlii olur ve geri kalan seimle atanm g
revlilere braklrsa anayasa b ir aristokrasidir. Yine, baz iler se
ilmi kim selerin, tekileriyse kur'ayla atanm larn denetim i al
tnda bulunabilir ve bu kinciler ya herkesin arasndan ya da
nceden seilen b ir azln iinden kur'ayla ayrlabilir, yahut sei
lenler ve kur'ayla atan an lar birlikte i grebilirler. Bu zelliklerden
bazlar aristokrasiye, bazlar da siyasal ynetim in kendisine z
gdr.
Bylelikle, anayasalar asndan topluca grp dnm e e
sini zmlemi olduk. Ve her anayasann yrtlm esi, zmleme
mizde ayr b ir noktaya karlk gelir. Fakat tam anlamyle b ir de
m okraside (halkn yasalardan bile st n olduu b ir dem okraside
dem ek istiyorum ) oligarilerin yarg esi iin kullandklar bir
sreci, grp dnm e esi iin kabul etm enin yararl olduu
grlecektir. Sylemeye altm ey, oligarilerin yarg olarak
istedikleri kim selerin gerekten mahkemeye gelmelerini salam ak
iin devamszl p ara cezasyle cezalandrlm alar*. Bunu y urtta
-meclisi iin kabul etm ek, dediim gibi, yararl olacaktr; nk
bylelikle, avam halk gibi yukar snfn da devam gvencelen'e-
cek ve ikisi birlikte daha iyi grp dneceklerdir. Grp
dnm e esi yeliinin seme ya da k u ra y la belirlenm esi ve
kur'ayla belirlenecekse, o zam an nfusun b tn kesim lerinden eit
sayda ye alnm as da iyi olacaktr; eer halk tabakas polisin
geri kalanlarndan sayca ok stnse, devam etm eleri iin hepsi
ne deil, yalnzca yukar-snf yelerinin saysna eit b ir sayya
denek verm ek doru olur. tekilere ya p ara vermemeli ya da
bsb tn darda braklm al.
te yandan, oligarilerde ise, ya halktan fazla olarak birka

* Demokratik ynetimler yoksullarn devamn salamak iin onlara denek verirler.

134
 KTAP IV BLM 15

ye alm ann ya da sk sk yapld gibi, b ir kurul atayp (bunlara

bazen n-danm anlar [probouloi], yasa-bekileri gibi adlar verilir),
yalnz, nce bunlarn elinden geen ilerle uram ann uygun ol
duu grlecektir. Bu yolla, demos anayasann ilkelerini bir yana
brakacak gte olm adan topluca grp dnm elere katlacak
tr; stelik, kurulun tleriyle zde ya da en azndan onlarla
tu tarl k ararlar verecektir. Bir baka seenek, b tn organa (mec
lise) yalnz gr belirtm e yetkileri tanyarak, bu organ kendi ye
leri arasnda grp dndkten sonra sorunlar k arara balam a
yetkilerini kurulun grevlilerine ayrm aktr. Bunu yapabilm ek iin,
siyasal ynetim lerde yaplann tam kartnn yaplmas, bir konu
da ret karar verdii zam an halkn egemen klnm as (kararnn
kesin olmas), b ir baka k arar verdiinde ise egemen saylmam as
zorunludur; nk bu kere, onaylanm as iin konu yeniden kurula
gnderilm elidir. Oysa, gerekten siyasal ynetim olan anayasalarda
tam tersine hareket ederler; kk organn m utlak b ir veto yet
kisi vardr, am a bu organ, baka herhangi b ir anlam da kesin b ir
k a ra r alm aya yetkili deildir; h er t rl sorun byk organa gn
derilir. te, yleyse, anayasadaki egemen e olan grp d
nerek k arara balam a esi stne sylenmesi gerekenler bunlar-
dr.

Btn yrtm e grevleri, egemenlik gerektiren yetke grevleri de

ildir: Fakat kesin sonuca varmayan birtakm szlerden sonra, ta
nm aray, yalnzca akademik bir ilgi konusu diye bir yana b
raklr.

15

B undan sonra, yrtm e esinin de ileyiinde, grevlilerinde ve

bunlarn grevlerinde (m akam larnda) byk b ir eitlilik bulun
m aktadr; saylar ve yetkileri, grev sreleri stne sorular ortaya
km aktadr (bazlarnda alt ay, bazlarnda daha bile az; ou
kere bir yl, am a daha uzun dnem ler de olur). Grev sresi m r
boyu ya da ok uzun b ir dnem olm al m? H er ikisi de deilse, o
zam an, bir kimse yalnz b ir dnem mi grev yapm al, yoksa ikinci
b ir dnem de atanabilm eli mi? sorusu ortaya kar. Sonra yrtm e
yetkelerinin kurulm as ii v ard r bunlar kim lerden oluacak,
bunlar kim ve nasl atayacak? B tn bu konularda ne gibi ayr
ayr yollarn bulunduunu belirleyebilm eli ve sonra da hangi e
it grev ve grevlilerin hangi anayasa trleri iin en uygun ol
duunu anlam aya alarak bunlar uygulayabilmeliyiz.
B ir baka ve cevaplandrlm as kolay olm ayan soru da, "yetke
135
 grevinin nasl tanm lanacadr; hangi eit grevliler (egemen
likle^ ynetiyor saylabilir? Siyasal dediimiz birlik, yani devlet
birok kim selerin eitli ilerin bana gemelerini gerektirir; bun
lar o k adar oktur ki, hepsine birden (egemenlikle) ynetici diye
meyiz, ne kur'ayla atan an lara ne de seilenlere. lk nce, rahipleri
dnyorum ; bunlarn grevi siyasal grevlerden bsbtn ayr
dr. Sonra rtkanlar ve koro yetitiricileri gelir; y u rt dna gn
derilen delegeler de semeyle atanm aktadr. B ana geilecek iler
den bazlar kendi ilerinde siyasal niteliktedir, am a bakalar daha
ok ekonom iktir. Siyasal olanlardan bazlar b t n y u rttalar et
kisi altna alabilir (rnein, y u rttalar askerliklerini yaparken, ge
nerallik grevinde bulunanlar) ya da yalnzca b ir kesim i etkisi al
tna alabilir (rnein, kadnlarn yahut ocuklarn denetleyicileri).
Sk rastlanan b ir ekonom ik grevli, besin-denetisidir (o da birok
rneklerde seimle ibana gelir). Sonra, kaynaklar elverili olunca
klelere yaptrlan aalk iler vardr. Kabaca sylemek gerekir
se, yetke grevleri, belli konularda grmeye ve k a ra r almaya
ve buyruklar vermeye yetkilendirilm i grevlerdir, diyebiliriz
zellikle bu sonuncusu; nk buyruk vermek, ynetim in ve yet
kenin zdr. B tn bu n lar uygulam ada pek b ir ey farketm ez;
deyim ler stne atm alar herhangi b ir k arara balanm am tr.
F akat bu, daha ileri felsef ierikleri olan b ir sorudur.
imdi, daha ok uygulam aya ilikin sorulara dnerek, temel
grevlerin yani, devlet diye b ir ey olacaksa onun varl iin
tem el nitelik tayan grevlerin neler ve ka tane olduklarn
soralm ; sonra, hangi grevlerin de tem el olm am akla birlikte, iyi
b ir anayasaya faydal olduklarn soralm . Bu gibi sorular h er ana
yasaya, zellikle de kk devletlere ilikin olarak tartm ak ge
reklidir. nk, byk devletlerde ayr ayr devleri ayr ayr g
revlilere, b ir adam a b ir tane olarak verm ek hem olanakl hem
zorunludur*, oysa kk devletlerde birok grevin birka elde
toplanm as gerekir**. F akat bazen kk ehirlerin de byklerle
ayn grevleri ve yasalar olm ak gerekir; am a (o zaman) kk- _
lerde ayn kim selerin sk sk hizm ete koulm alar gerekecek, te
kilerde ise bu gereklilik ancak uzun aralarla ortaya kacaktr.
B undan tr, gerekte, b ir tek organa ayr ayr birok sorum lu
luklarn verilmem esi iin hi b ir neden yoktur; uygulam ada bunlar
ayr tutulabilir; insan gc azln karlam ak iin de, kurullar

* Olanakldr, nk nfuslar oktur; grevler biroklarna ak tutulur ve bir
adam ayn grevi iki kere almaz ya da uzun bir aradan sonra alr; zorunludur, n
k bir i biroklarnn deil de bir tek grevliye verilince o ie daha iyi baklr.
** Nfusun azl yznden. Biroklarnn grev banda olmalar kolay deildir;
nk onlardan sonra yerlerine kim geecektir?
 KlTAP IV BLM 15

birden ok am aca hizm et ettirm ek zorunlu olur. B ir kancaya k

zartm a et de aslr, lm ba da. Onun iindir ki, biz eer herhangi
b ir ehir iin ka tane grevin zorunlu ve ka tanenin de zorunlu
-deil, am a yine orada olm as faydal olduunu syleyebilirsek
btn bunlar bilince, hangi grevlerin tek b ir grev halinde b ir
letirilm eye elverili bulunduunu anlam ak daha kolay olacaktr.
Gzden karlm am as gereken b ir baka noktay da b urada an
m ak uygun der: Hangi iler ayr ayr yerlerde farkl yetkeler
k u rarak ele alnm al, hangileri ise gc her yerde geerli tek b ir
yetkeye braklm al? K alabalk ehir-m erkezlerinde dzeni korum ak
gibi sorunlar dnyorum . H er yerde ayr b ir pazaryeri denet
isi m i olmal, yoksa hepsi iin b ir tek mi? ler, iin trne mi,
grev banda bulunan kiilere mi gre datlm al? Dzen sa
lam a devi b ir tek adam a m verilmeli, kadnlar ve ocuklar iin
ayr ayr kim selere mi? A nayasalara ilikin grevleri dnd
mz zam an da, buna benzeyen sorular ortaya kar. Anayasa, g
revde b ir nitelik ayrl y aratr m? Dolavsyle, dem okraside, oli
garide, aristokraside ve m onaride, elbette bunlar oluturan ki
iler farkl aristokrasilerde iyi eitilmiler, oligarilerde zengin
ler, dem okrasilerde zgr doum lular olm akla birlikte, ayn g
revliler yasaca eit yeterlilikte m idir? Yoksa grevler arasndaki
fark lar asndan bazlar gerekten farkl m dr ve baz yerlerde
ayn grevler en iyi olur da, baz yerlerde ayr grevler mi? n
k burada gl, urada ise kk b ir grevin durum a en iyi uy
m as olanakldr.
B ununla birlikte, yalnzca belirli yerlere zg olan ve her yer
de bulunm ayan grevler de vardr> rnein, "kurul-ncesi dan-
m an lardan (probouloi) yukarda sz etm itik. Bu, dem okratik b ir
kurum deildir, am a kurulun kendisi (Boule) yledir; nk devi,
nceden sorunlar elden geirm ek ve b ir dzene koym ak olan bu
eit b ir organ, demos un iini yapabilm esi iin gereklidir.
Bu kurul yalnz birka kiiden oluursa, b t n devlet yaps
oligariktir. B ir nceden dzene koyma topluluuysa ister istemez
az sayda yeden oluacaktr, onun iin de bu h er zam an oligarik
b ir zelliktir. Hem danm anlar topluluunun hem kurulun oldu
u yerlerde, danm anlarn kurulun olaan yelerinden daha b
yk yetkisi vardr; nk kurul yelii dem okratik b ir grevdir,
n-kurul yelii (proboulos luk) ise oligarik.
K urulun erki kar ynden de zayflatlabilir; halkn h er eye
el att o dem okrasilerde olduu gibi. Halk Meclisinin yelerine
devam larn salam ak iin iyi b ir p ara dendii zam an, byle ol
m aya yatkndr, nk bu durum onlara dzenli olarak toplant
lara gelmek ve h er eyi kendileri k arara balam ak olanan verir.
ocuklarn denetleyicisi, kadnlarn denetleyicisi ve bu n lara benze-
137
 POLTKA

yen grevliler dem okratik deil, aristo k ratik tir; nk aa-smftan

kadnlarn can isteyince sokaa km alarna kim engel olabilir ki?
Oligarik de deildir, nk oligarik yneticilerin k arlar zengin
ve tkrldm olur.

Bu blmn geri kalannda, Aristoteles ok parlak ve ak grn

myor. Yazar yine her zamanki yntemini uygulamaktadr; ancak
burada, mekanik zmlemeyi ve emalatrmay, herhangi bir fay
das olmayacak kadar ileri gtrmektedir.
Bu sorunlar stnde im dilik bu kad ar durm ak yeter; bundan
sonra, balangcndan tutarak , grevlerin kurulm asn anlatm aya
almalym. Grevlerin kurulabilecei ayr ayr yollar, ana gru
ba blnm ektedir; bunlarn birlem e ve deimeleri, zorunlu ola
rak, (olabilecek) b tn yollar kapsayacaktr. Birincisi, atam alar
kim in yaptn sorarz; kincisi, kim lerin arasndan yapldn;
ncs de, nasl yapldn. Bu sorularn h er b iri iin (birer ift
ten) ift cevap seenei vardr: Atam alar ya b tn y u rttalar
yapar ya da bazlar; atam alar ya b t n y u rttalar arasndan ya
plr ya da ayrlm b ir snftan (yeterlik koulu m lkiyet tu tar
olabilir, yahut iyi doum, liyakat, h a tta bsbtn baka b ir ey
olabilir)* ve yntem de ya k u radr ya seme. Yine, bu iftlerin
her biri yle birletirilebilir: Baz grevlere bazlar atam a yapar
lar, tekilere hepsi; baz grevlere herkes arasndan atam a yaplr,
tekilere bazlar arasndan; bazlar k u rayla atanr, tekileri se
meyle. B unlarn h er biri iin d rt ayr seenek vardr: Hepsine
herkesten semeyle, hepsine herkesten k u rayla (ya b ir anda hep
sinden birden ya da kesim kesim b t n y u rttalara sra gelin
ceye kadar kabile [phyle], m ahalle [ demos ] yahut kardelik der
neklerine [phatria] vb. gre yahut h er b ir durum da herkesten)
ya da ikisi arasnda b ir yle b ir byle olabilir. Atayanlar herkes
deil de, bazlar iseler, atam alar ya herkes arasndan semeyle,
ya herkes arasndan k u rayla olabilir, yahut b ir snftan semeyle
ya da b ir snftan kur'ayla, yahut b ir kesimi yle b ir kesimi byle
olabilir yani b ir kesim i k u rayla, b ir kesim i semeyle demek
istiyorum . Bu hesapa, iki birleik biim in stne on iki yntem
olm aktadr. Bunlardan, iki hepsine herkesten yntem i dem okra
tik tir ya k u rayla ya semeyle ya da h er ikisiyle birden (yani,
baz grevlere k u rayla, baz grevlere semeyle atam a yapm ak)
hepsine herkesten. F akat atayanlarn herkes deil bazlar olm a
s, bunu ayn b ir zam anda ve ya herkes arasnda ya b ir snftan,

* rnein, Megarada yalnzca, halka kar dvm olan srgnden dnm kim
seler yeterli saylrd.

138
 KTAP IV BLM 16

ya kur'ayla ya semeyle yahut h er ikisiyle birden (yani, bazlarn

kur'ayla, bazlarn semeyle) yapm alar ite bu siyasal nitelik
tedir, siyasal ynetim e zgdr. Bazlarn herkesin arasndan ya
kur'ayla, ya semeyle yahut h er ikisiyle birden atam ak da siyasal
niteliktedir, am a aristo k rata siyasaldr; baz grevlere herkesin
arasndan, tekilereyse yalnz b ir snftan atam a yapm ak daha ok
oligariktir. B ir snfn b ir snftan atam a yapm as iyiden iyiye oli-
gariktir: Gerek b ir snfn b ir snftan kur'ayla atam a yapm as
(gerekte byle b ir ey olm am asnn nem i yoktur), gerek b ir s
nfn b ir snftan h er iki yntem le atam a yapm as. Yalnzca baz
larnn herkesin arasndan seme yapm as, sonra herkesin byle
likle seilmi olanlar arasndan semesi ise aristo k ratik tir.
ite, ayr ayr anayasalara ilikin olarak, grevleri kurm a yol
larnn saylar, doalar ve dalm byledir. Hangi yolun hangi
eit insanlar iin en iyi olduu ve nasl iletilebilecei, ancak hangi
grevlerin bulunaca ve bunlarn yetke alanlarnn ne olaca ka
rarm a bal olarak kararlatrlabilecektir. Yetki alan ile, gelir
denetim i ve gvenlik denetim i gibi eyleri sylemek istiyorum ; bir
strategos 'un, yani generalin yetkesine giren bu ikinci konu, m er
kez ticaret ileri ve szlem elerinden ok farkldr.

Bundan sonra, yarg dzeni zetle inceleniyor. Sekiz trl ana da

va trnden her biri iin ayr bir mahkeme olaca varsaylmak
tadr. Bunlardan ilk anlan, euthynadzr, yani ibandan ayrlan
bir grevlinin temize kma [ibra] karar elde edebilmesi iin
yaplan bir soruturma ya da inceleme ki, mutlaka o grevli hak
knda bir dava almasna varmaz. Vasiyetler ve genel olarak ml
kiyete ilikin davalarn gerekte ok sk grldn bildiimiz
halde hi anlmamas gariptir. Fakat zaten btn bu blm, b
lk prk bir dizi para ve yerine getirilmeyen niyetlerden ibaret
kalmaktadr.

16

im di eden geriye, tartlacak yalnzca yarg organ kalyor.

Bunun eitli biim leri de, teki ikisiyle ayn ilkelere gre zm
lenebilir. M ahkemeleri birbirlerinden ayran tem el vardr: Bun
lar (1) m ahkem e yelerini oluturan kim seler, (2) yetki alanlarna
giren konularn t r n e ve (3) atanm a biim lerine gre snflaya
biliriz. Birincisi bakm ndan unu sorarz: yeler herkes arasndan
m, yoksa b ir snftan m seilm ektedir?; kincisi bakm ndan: Ka
t rl m ahkem e vardr?; ncs bakm ndan da: A tam alar kur'ay
la m dr, semeyle mi? B unlarn kincisinden, m ahkem e t rlerin
139
 POLTKA

den balyorum . Sekiz eit m ahkem e vardr: (1) soruturm alar,

(2) kam u yararna kar ilenen sular, (3) anayasaya kar ilenen
sular, (4) grevlilerle bakalar arasnda, p ara cezas koyma ko
nusundan kan atm alar, (5) belli b ir byklkteki szlemeler
den doan zel ykm llklerle ilgili davalar, (6) adam ldrm e
ler*, (7) yabanclar**, (8) bir d rah m adan bee ya da biraz daha
ouna kadar tu tarlara ilikin kk alverilerden kan dava
lar; nk bunlar da geni b ir m ahkem e olm asa bile, yargsal b ir
k arar verilm esini gerektirir. Bu davalar hakknda, ya da cinayet
davalar hakknda, yahut yabanclara ilikin davalar hakknda ba
ka b ir ey sylemeyeceim; siyasal toplulua ilikin olanlarn s
tnde duracam ; nk eer bunlara doru d r st baklm azsa,
cidd ayrlklarn, h a tta anayasalarda devrim ci deiikliklerin ba-
gsterm esi olasl vardr.
Snflandrlan b t n bu davalarda, herkes ister istemez ya
kur'ayla ya semeyle, yahut b ir kesimi yle b ir kesimi byle, ya da
baka biim de atanm olarak, zde davalarn belirli trlerine,
kim i k u ra y la kimi semeyle bakm ak zere, yarglk edecektir.
Bylece drt t r olm aktadr; m ahkem e jriliklerine atam alarn ge
nel b ir tem el stnden deil, yalnzca b ir kesim den yapld d rt
t r daha vardr. nk yine, b tn konularda yarglk edenler
yalnz b ir kesim den seilebilir (ya da b ir blm semeyle, b ir b
lm kur'ayla olabilir) yahut baz konulara bakan m ahkem eler hem
seilmi yelerden hem kur'ayla atanm yelerden oluabilir. y
leyse, t rler ite bunlardr. F akat yarg organna atam alarda da,
yntem lerin b ir birlem esi olabilir; b ir m ahkem enin b ir blm
herkesin arasndan, b ir blm ise b ir kesim ya da snftan ata
nabilir; ya da ayn b ir m ahkem enin yelerinin bazlarnn herkes
arasndan, tekilerin bazlarnn arasndan ve ya semeyle ya kur'ay
la ya da ikisiyle atanm asnda olduu gibi h er ikisi birden. imdi,
m ahkem eleri kurm ann olabilecek yollarn belirtm i bulunuyoruz;
b u n lar arasnda birincisi (hepsi herkesten) dem okratiktir, kincisi
(bazlar herkesten) oligariktir, ncs (bir blm herkesten,
b ir blm bazlarndan) aristo k ratik ve siyasaldr.

* Bu yarglamalar (ister ayn, ister ayr yarglar nnde olsun) drt eittir: (1) bile
bile [kasten] ldrme, (2) bilmeden [kastsz olarak] ldrme, (3) suun kabul edil
mesi, fakat hakl olarak ilendiinin ne srlmesi, (4) cinayetten tr srlen,
ama imdi geri gelen kimselere kar dava almas. Bunun nl bir rnei, Atina
da Phreattoidaki mahkemedir; fakat bu gibi mahkemeler her zaman enderdir ve
bunlara ancak byk ehirlerde rastlanr.
** Bunlar da iki trldr: Biri yabanclarla yabanclar arasndaki atmalar iin,
teki yurttalarla yabanclar arasndaki atmalar iin.

140
 KTAP V

Beinci kitap, Kitap IV n ikinci blmnde tartlaca vaadedi-

len konulardan birini kapsamaktadr: Anayasalarn korunmas ve
dalmas ve bunlara yol aan nedenler. Dalmaya kadar varma
yan kk deiikliklere de ksaca deinilmektedir; fakat Aris
totelesin daha ok stnde durduu, iddet yoluyle gerekletiri
len ve yeni bir anayasayla sonulanan devrimlerdir. Yunanda en
iyi bilinen ve en ok korkulan deiiklik tr buydu; her trl
deiiklikten kanmak ve durulma (istikrar) salamak tutkusu
bundan ileri geliyordu: Honutsuzluk, durulganla srekli bir teh
dit tekil eder eitsizlik de, bir eit adaletsizlik olduu iin,
her zaman bir honutsuzluk nedenidir. dil ve eitle eitliin
iki trnn tartld Kitap III, Blm 12'ye bir gnderme ya
plmaktadr. Demokraside oligaridekinden daha fazla eitlik oldu
u iin, o berikinden genellikle daha durulgandr. Bu kitapta bol
bol geen Yunanca stasis szc, tam tamna devrim deildir;
daha ok, gerilim, bir iddet patlamasnn kanlmaz olaca ka
dar byynce ortaya kan bir durumdur. Eit sizlikt en genel
likle stnliik"n anlald grlecektir.

Bylelikle, incelemeye sz verdiimiz hem en b t n sorunlar ele

alm bulunuyoruz; yalnz daha, anayasalardaki deiikliklerin ne
denlerinin neler olduunu, bunlarn niteliini ve saysn, h er ana
yasay etkileyen ykc etkenleri ve anayasalarn genellikle hangi
trlerden hangi trlere dntn tartm am z gerekiyor. Onun
gibi, hangi etkenlerin gerek genel olarak gerekse ayr ayr h er
trden anayasalarn korunm asna yaradn ve yine, anayasa t r
lerinden h er b irinin en iyi hangi yollarla korunabileceini incele
meliyiz.
H er devletin tem el dayanana am alanan adalet ve eitlik
trne deinerek sze balam am z gerekir. Daha nce sylen
dii gibi, bt n yelerince adaleti ve orantl eitlii gerekletirdii
yanl olm akla birlikte sanlan birok anayasalar vardr. De
m okrasi, herhangi b ir bakm dan eit olan insanlarn, m utlak ola
rak eit olduklar fikrine dayanr. H erkes ayn derecede zgrdr,
derler, yleyse herkes m utlak olarak eittir. Oligari de, b ir ba
km dan eitsiz olanlarn, m utlak olarak eitsiz olduklar varsay
m na dayanr; servete eitsiz olduklar iin kendilerini m utlak
olarak eitsiz sayarlar. Yine, dem okratlar, herkes eit olduu iin
141
 POLTKA

h er eyde eit katlm a olm as gerektiini iddia ederler; oligarklar

ise, eitsiz olduklar iin kendilerinin daha byk b ir paylar ol
m as gerektiini iddia ederler, nk daha ok, eitsiz b ir du
rum dur. imdi bt n bu n lard a b ir eit adalet vardr, fakat bu
nu m utlak adalet diye dnm ek yanltr. te bundan dolay bir
devletin yeleri, her rnekte temel ilkeye gre o devlete katlm a
larm artk dzenlememeye balaynca, kendilerini devrim km a
sna elverili b ir durum da bulurlar. Liyakate herkesten ileri olan
larn ayaklanm aya en ok haklar vardr, fakat en az onlar ayak
lanr; m utlak eitsiz sz doru olarak yalnz bu gibi kim seler
iin kullanlabilir. Sonra, doutan st n bulunduklar iin ken
dilerinin (bakalaryla) yalnzca eit saylmayacak k ad ar iyi olduk
larn iddia edenler vardr; nk atalarndan hem stnlk hem
de servete kaltlk (tevars) edenler, soylu-domu saylrlar. Ge
nel olarak sylendikte, devrim lerin kkenleri, ktklar kaynaklar
bunlardr.
B undan tr, yer alabilecek deiiklikler iki t rl olur: Biri,
b ir anayasann tm yle b ir bakasna dnm esini gerektirir, te-
kiyse varolan b ir anayasada yalnzca b irtakm deiiklikler yapl
m asn. lkine rnekler, dem okrasiden oligariye, oligariden de
m okrasiye, bunlardan siyasal ynetim e ve aristokrasiye ve tersine
geilerdir. teki durum da, deiiklik arayanlar, oligari olsun mo
nari olsun varolan anayasann srp gitmesini, fakat kendi elle
rinde ilemesini isterler. Y ahut bu b ir derece sorunu olabilir: b ir
oligarinin daha geni ya da daha d ar b ir tabana dayandrlm as
istenebilir, b ir dem okrasinin daha ok ya da daha az dem okratik
bir durum alm as ve teki anayasalarda da buna benzer b ir biim
de ya b ir geveme yahut b ir sertlem e olmas. Anayasann yalnzca
bir blm n etkileyen deiiklikler de v ard r belirli b ir g
revin konulm as ya da kaldrlm as gibi; rnein, sylendiine gre,
Lysandros Lakedaim onia kralln, k ral Pausanias da ephorhu
kaldrm ak istem itir. E pidam nos'ta da anayasann b ir paras de
itirilm iti: Kabile nderlerinin (phylarkhoslarm ) yerine b ir kurul
getirdiler bu oligarik b ir deiiklik oldu; fak at orada kural h
l, yeni b ir grevli seilirken, ibandaki grevlilerin y u rttalar
meclisi toplantsnda hazr bulunm asdr. Tek arkhori u oluu da,
bu anayasann yine oligarik b ir zelliiydi.
Dediim gibi, devletlerdeki i savalarn tem eline genellikle
eitsizlik vardr; nk insanlar hakl ve eit olana erim e urun
daki m cadelelerinde blnrler*. ki eit eitlik vardr: Biri sa
ysal denklie dayanr, tekiyse deerce denklie. Byklk ya

* Eitsizler iin durumlaryle orantl bir karln bulunmad devletlerden sz

ediyorum. Eitler stnde srekli bir krallk her zaman eitsizlik demektir.

142
 KTAP V BLM 2
da nicelik bakm ndan eit ve ayn olan anlatm ak iin "saysal
eit diyorum , deerce eit olan iin de orantl eit. rnein,
saysal olarak le iki arasndaki fark, ikiyle b ir arasndaki fark
la ayndr; onun iin, bu farklarn tu tarlar saysal olarak eittir.
F akat drdn ikiyle ilikisi; ikinin birle ilikisine orantl olarak
eittir; iki drdn ne kadarysa, b ir de ikinin tam o kadar, yani
yarsdr. F akat insanlar, m utlak adaletin deere gre orantl ada
let olduu stnde anlam akla birlikte, nce de sylendii gibi,
deer stnde anlam azla dyorlar. B ir grup, insanlar herhan
gi b ir bakm dan eit iseler, onlarn h er bakm dan eit olduklar
na inanyor; bakalar da, b ir bakm dan eit deil, st n iseler,
h er konuda kendilerine ayrcalk tannm as gerektiini iddia edi
yorlar. te bu nedenledir ki, kabaca sylendikte, iki t rl anayasa
vardr: "H alknki ve azlnki dem okrasi ve oligari. Soylu
doum un ve erdem in bulunduu insanlarn says ok kktr,
fakat teki eitsizlik belirtileri daha geni b ir sayda grlr; onun
iin, hi b ir yerde yz tane iyi doum lu ve (erdemce) yksek
ltte adam bulamazsnz, am a birok yerlerde bu sayda zengin
bulabilirsiniz.
Eitliin yalnz b ir t rd en ya da tekinden olm as kuraln
koymak, uygulam ada olanlardan grld gibi, kt b ir eydir;
byle b ir tem el stne kurulan hi b ir anayasa uzun m rl ol
maz. Bunun nedeni udur ki, b ir ilk ve tem el yanltan ie bala
m ak, sonunda felkete dmem eyi olanaksz klm aktadr. Onun
iin, hem saysal eitlikten hem orantl eitlikten yararlanm alyz.
Yine' de, dem okrasi oligariden daha istik rarl ve devrim ce daha
az aktr. Oligarilerde kabilecek iki ayrlk vardr: B iri oligark-
larla halk arasnda, teki de oligarklarn kendi aralarnda. te yan
dan, dem okrasilerde kacak b ir devrim oligariye ynelebilir; de
m okrasinin iinde b ir i stasis diye b ir ey hem en hi olmaz. Ay
rca (u da var ki), o rta snflarn oluturduu b ir anayasa, "azl-
m kinden ok halknkine yakndr ve b t n b u gibi anayasa
larn en gvenilir olandr.

Devrimin daha nceki nedenleri: Blm 2-4.

Devrim lerin ve anayasay etkileyen deiikliklerin nereden kt

n incelerken, tem el nedenlerden balam am z gerekir. B unlar
g ru p tu r ve ona gre smflamalyz: Birincisi devrim e yol aan ko
ullar, kincisi am alanan hedefler, tincs de y u rttalar arasn
da siyasal karklklarn ve iddetli atm alarn b t n eitli k
kenleri.
143
 POLTKA 4

Deiime yol aan koullarn balca ve genel nedeni, yukarda

sylediimiz gibi eitsizliktir. Eitlie eilim gsterenler, daha yu
kar olanlardan aa bulunduklar halde, kendilerinin onlarla eit
olduklarna inanrlarsa b ir devrim b alatrlar. Eitsizlii ve st n
l am alayanlar da, eitsiz olduklar halde kendilerine daha ok
deil, eit ya da daha az pay verildiine inanrlarsa, yle yapar
lar*. Daha kkler eit olm ak, eitler ise daha byk olm ak iin
ayaklanrlar. te, devrim iin nyatknlk yaratan nedenler bun
lardr. D rtlere gelince, bunlarn kr, saygnlk ve k artlar
olduunu gryoruz; nk insanlar, dostlar iin olsun kendileri
iin olsun, p ara kaybetm ekten ve erefsizlie dm ekten k u rtu l
m ak amacyle devletlerini ou kez devrim e srklerler. nc
olarak, insanlarn anlatlan yolda h arek et ve anlan am alar u
ru n d a m cadele etm elerini gerektiren dzensizliklerin kken ve
nedenleri bunlar belki yedi tanedir, am a saylar yediden de
ok olabilir. B unlarn ikisi, yukarda belirtildii gibidir k r ve
saygnlk am a b ir baka yoldan. Biraz nce sylendii zere,
bunlar elde etm ek iin insanlar birbirleriyle dvtklerinden de
il, bakalarnn kim i hakl kim i haksz olarak daha byk
bir pay aldklarn grdklerinden b irbirlerine derler. Bu grup
taki teki be neden de zalimlik, korku, ar g, bakalarn aa
gren tutum lar, oransz bym edir. Bunlara, biraz ayr b ir a
dan, kulis yapm ay ve entrikay, dpedz aldrmazl, farkedilm ez
deiiklikleri ve benzemezlii de ekleyebiliriz.

Zalimliin ve k r salam a d rt s n n ne gibi b ir etkisi oldu

unu ve neden olarak nasl ilediini gsterm ek gerekmez bile.
E rk bandakiler zalim ve baskc olunca ve kendilerine k r sa
lam aya baknca, gerek birbirlerine gerekse yetkilerinin kayna olan
anayasaya kar harekete geerler; ar kr, bireylerin zararna
olduu gibi, ulusun zararna da elde edilebilir. Saygnln nemi
de apak o rtad ad r ve bunun nasl b ir honutsuzluk kayna ola
bilecei de bakalarna eref dlleri verildiini ve kendilerinin
alaldn grenler hem en devrim yanls olurlar; eref ve eref
sizlik de hak edilenin tersine datlnca, durum besbelli adalete
aykrdr; fakat hak edenlere uygun olunca adaletlidir. B undan
sonra, ar g gelir: Bu, b ir ya da b irden ok kim senin elinde,
devlete ya da y u rtta topluluunun gcne oranla ok byk bir
erk topland durum larda grlr. M onari ya da b ir erk grubu-

* Bu amalar bazen hakl grlebilir, bazen grlmez.

144
 KTAP V BLM 3

n u n egemenlii (aile oligarisi), genellikle, bu koullardan doar*.

K orku ise, iki biim de iler: B ir su ilemi kim seler, cezadan kork
tu k lar iin hkm eti devirmeye bakarlar; bakalarnn kendileri
ne ktlk edeceinden ko rk an lar da, bylelikle bunun nne ge
meyi um arlar tpk, kendileri hakknda alan davalardan t
r halka kar fesat ku ran R odostaki yukar-snfm yapt gibi.
B akalarn aalayan tu tu m lar da, devrim e ve i savaa yol
aar. Oligarilerde, anayasada hi b ir pay olm ayanlar en kalabalk
snf olunca, b u n lar kendilerini oligarklardan daha byk grrler
ve onlara yukardan bakarlar. Bu tutum , zenginlerin dzensizlik
ve etkinsizlii horgrdiiklerini belli ettikleri dem okrasilerde de g
rlr**.
Topluluun geri kalan karsnda oransz bym enin b ir dev
rim ci deiiklie nasl neden olabilecei, vcutlarm zla b ir benzet
m e yaparak gsterilebilir. Vcut birok paralardan oluur ve b
tn dengesinin korunabilm esi iin, her t rl bym e orantl ol
m aldr; yoksa vcut b ir ie yaram az rnein, b ir kar uzunlu
unda b ir vcuttan karlk ayaklar ksayd ya da vcudun bir
parasndaki kem ik yahut doku b ir baka hayvam nki gibi olsayd;
nk, bym enin nitelii de tu ta r (nicelii) kad ar nem lidir. y
lece, b ir devlet de, h er b iri farkedilm eden bymeye balayabile
cek birok paralardan oluur. rnein, dem okrasilerde ve siyasal
ynetim lerde varlkl olm ayan y u rttalarn says artm ak eilimi
gsterir. Bazen oransz b ir art, dpedz b ir olaylar zincirinden
ileri gelir. ^rnein, T arentum 'da nem li y u rttalard an birou
lapygiallar tarafn d an yenilmi ve ldrlm lerdi; sonra Pers sa
valarnn hem en ertesinde, siyasal ynetim in yerini b ir dem okrasi
ald. Argosta da, S partal Kleom enesin yedinci gn snf deni
len (yksek tabakadan) insanlar kesmesi sonucunda yoksul hal
kn says artt; b u yzden ehrin dnda evrede yaayanlarn
(perioikoi) bazlarn ilerine alm ak zorunda kaldlar. A tinada sa
va kayplar yukar-snfm saysn azaltm ve S p artayla sava
s r p gittike adlarnn yazl olduu k tk de durm adan kl
m t. Byle b ir durum daha ender olm akla birlikte dem okrasi
lerde de ortaya kabilir, am a deiiklik tam ters ynde olur. n-

* Baz yerlerde, rnein Argosta ve Atinada ostrakismosa ba vurulmas ar erk

toplanmasna son vermek iindir. Fakat ileriyi grp bu gibi sivrilmi gl insanla
rn ykselmesini nlemek, ileri elden kardktan sonra are aramaktan ok daha
iyidir.
** Thebaide Oinophyta savandan sonra iler o kadar kt ynetilmiti ki, demok
rasi devrildi: kendi kargaa ve anarisi yznden yklan Megaradaki de yle oldu;
Oelonun tiranlndan nce Sirakuzadaki de ve kendisini sona erdiren ayaklanma
dan nce Rodostaki halk hkmeti de.

10 145

m
 POLTKA

k zenginlerin says artnca ya da servetleri byynce, erkleri

de daha byr ve bunun sonunda, oligari ya da erk-gruplar
(dynasteia ynetimi) kurulur.

Bylelikle, yeni neden tamamlanmaktadr. Bunlara, Aristoteles yu

karda, en azndan drt neden daha eklenebileceini sylemiti; ama
bunlar ayr bir biimde iledii iin ayn paralelde deildir,
iddete bavurmayan devrimlere yol aar.
Anayasada deiiklikler, iddete bavurm adan da yer alabilir.
Kulis ve entrika yaplmas, uyuukluk ve farkedilem eyecek kadar
yava deiim byle b ir eyin olabilecei yol bunlardr. He-
ra ia da seim yapm a yerine k u r a ekmeyi getirdiler; nk en
baarl adaylarn en ok kap kap gezerek propaganda yapanlar
olduu anlald. Anayasaya kar olanlarn bazen kilit grevlere
geebilme olanan bulm alar da, uyank durulm am asm dandr.
O reusta byle b ir ey oldu: H erakleodoros diye biri ibana
(arkhon lua) geti ve oligari yerine b ir siyasal ynetim ya da
dem okrasi kurdu. Sonra, ok yava deiim vardr; b ir lkenin
yasalarnda ve greneklerinde, kk kk deiikliklerin gzden
kamasyle, farkedilm eden b ir hayli deiikliin yer ald sk sk
grlr. rnein, A m brakiada y urttalk iin kk b ir mlkiyet
koulu aranyordu; bu yava yava azaltld ve yle dk b ir d
zeye geldi ki, bsbtn kaldrlsa da olurdu.

Drdnc olarak, kk ve daha ok dla ilgili bir grup neden

vardr.
Sonra rk ya da ulus fark vardr; iki topluluk b irlik te yaa
may reninceye dein, bu fark b ir ayrlk kayna olarak kalr.
eitli insanlarn birlikte yaam ay renm eleri, uzun b ir sre
olabilir; nk b ir devlet h er t rl halkn b ir araya toplanmasy-
le yaplamayaca gibi, istenen herhangi b ir anda da yaplamaz.
N fusta yabanc b ir e bulunduu zam an ister b u n lar kurulu
ta elbirlii etmi, daha sonra b ir araya gelmi olsunlar i a
tm alar son derece olaandr. rnein, Akhaiallar S ybarisin ku
ruluunda Troizenlilerle birlem ilerdi, sonra daha kalabalkla
nca Troizenlileri kovdular (Sybarislilerin gnahnn kkeni
buydu). Thourioide de Sybarisliler teki kurucularla kavga ettiler;
haksz yere, bu lkenin kendilerinin olduunu ne srdler ve
kendileri srgn edildiler. Bizansta (Byzantion) b irtakm yeni ko
loniciler ynetim e kar b ir fesat hazrlam aya baladlar, fakat bu
hazrlk ortaya karld ve b ir dvmeden sonra, onlar da m em
leketten atldlar. Antissa halk K hiostan srlenleri aralarn a al-
146
 KTAP V BLM 4

d ik tan sonra, bunlarla dvtler ve kovdular. Zagkle halk baz

Sam os'lular lkelerine kabul etti, fakat sonunda, kendileri yurtla
rndan ayrlm ak zorunda kaldlar. K aradenizdeki Apolloniann hal
k ehre yeni gm enler getirdi, am a onlarla kavga ettiler. Sirakuza
da tiranlk dnem inden sonra, tiran n yabanc cretli askerlerini
yurttala aldlar, sonra aralar ald ve gerginlik dvle sonu
land. Amphipolislilerin ou, lkelerine kendilerinin getirdikleri
K halkisliler tarafndan srldler*.
Bazen i atm alarn corafyayla ilgili nedenleri vardr; lke
nin konum u devletin birlii iin elverili olm ayabilir. rnein, Kla-
zom enaide ktada yaayanlarla adada yaayanlar anlaam adlar;
K olophon'lularla N otionlular da yle. A tina'da ehirde yaayan
larla Peiraieusta o tu ran lar arasnda gerilim vardr; berikiler da
ha ok dem okratik eilimlidir. Savata, nehir ve teki suyolu ge
ilerinin ok kk olsalar bile, birliklerin nasl dalm alarna yol
atn biliyoruz. Siyasette de tpk yle grnyor: H er ayrlk
b ir blnm eye varm aktadr. Elbette, bu corafya ayrlklar (b
lnm e nedenlerinin) en nem lileri deildir. Bana kalrsa, nce iyi
adam larla ktler arasndaki ayrlk gelir, sonra zenginle yoksul
arasndaki ayrlk ve t rl derecelerde geri kalanlar.

Deiimin baz baka nedenleri ya da vesileleri; devrime yol a

mas olas baz olay ve durumlar.

Devrim ler byk sorunlarla ilikili olm akla birlikte, kk neden

lerden patlak verebilir. in iine ok byk fark lar k arr ve erk
m erkezlerinde ortaya kt zaman, en kk anlam azlklar bile
nem kazanr. Eskiden Sirakuza'da byle olm utur. Anayasa, her
ikisi de egemen snfn yesi olan, iki gen adam n arasnda b ir
ak hikyesi yznden kan anlam azln sonucu olarak dei
tirilm iti. Bu genlerden b iri y u rt dndayken, teki onun olan
-sevgilisini ayartm . O da alm ak amacyle tekinin karsn ge
lip kendisiyle b irlik te yaam as iin kandrm . Bunun zerine,
y u rtta topluluunun b t n yeleri ya birinden ya tekinden yana
olm ak zorunda kalm ve iki kesim e blnm ler. Onun iin bu
eit eylere kar daha bandan, uyank davranm ak ve nderle-

* Oligarilerde okluk, dil davranlmad gerekesiyle ayaklanr; daha nce de

diim gibi, eit olduklar halde kendilerine eit pay verilmemektedir. Demokrasiler
de, ayaklananlar ileri gelenlerdir; nk eitten daha ok (stn) olduklar halde,
kendilerine yalnzca eit pay verilmektedir [Yanl yere konulmu bir not].

147
 % POLTKA

rin, ibanda bulunanlarn kendi aralarndaki b t n anlam azlk

lar hem en zmek gerekir. Balangta yanl b ir adm atm ak,
lm cl olur, fakat atasznn dedii gibi, b ir ie iyi balam ak
yar yarya yapm aktr; onun iin balangta yaplan kk b ir
yanl daha sonraki aam alarda yaplacak iki k at byk b ir yan
la edeerdir.
leri gelen y u rttalar arasnda kan atm alar, genellikle b
tn ehri etkiler. Nitekim, Pers savalarndan sonra H estiaiada,
iki erkek karde, babalarndan kalan m iras paylarken kavgaya
tutuunca byle olm utur. B unlardan b iri yoksulm u; teki k ar
de m aln m lkn tu tarn aklam aynca ve babasnn bulm u ol
duu hzineyi de saklaynca, dem okratlar yoksul kardei destek
lemi. ok m al m lk olanysa zengin snf tutm u.
Delphoide b ir evlilik sorunu yznden ak rab alar arasnda
kan b ir kavga, ardndan gelen siyasal atm alara yol am tr.
D am at aday, gelini alm aya geldiinde b ir uursuzluk belirtisi gr
d iin, onu alm adan gitmi. Gelinin ailesi bunu kendilerine
hakaret saym lar ve gen adam tan rlara k urban keserken, m allar
arasna birtakm tapm ak eyalar sokuturm ular, sonra da kutsal
eyleri ald diye ldrlm esini salam lar.
M ytilenede de, ehrin bana gelen ve Pakhesin ehirlerini
zaptettii A tinallarla savaa da yol aan birok bellarn kkeni,
kaltlktan kan b ir atm ayd: Tim ophanes adl b ir zengin l
m ve ardnda evlenme anda iki kz brakm . D eksandros diye
b ir adam bu kzlar iki oluna alm ak istem i, fakat istei redde
dilmi ve elleri bo dnm. Onun zerine, kendisi Atina ilerine
bakan yerel igder olduu iin, Atinay harekete gemeye kk rt
m. Phokis'te (M nasonun babas) M naseas'la (O nom arkhosun ba
bas) E uthykrates arasnda b ir kaltlk kavgas km ve bu olay,
K utsal Sava'taki Phokis'lilerin balangc olm utur. E pidam nos'ta
da evlenme ilerinden p atlak veren anlam azlklar b ir anayasa de
iikliine yol am tr. Y urttalardan b iri kzn b ir delikanlyla
nianlam ; dam at adaynn babas ise, b ir ynetici-yarglk gre
vine getirilince, bu y u rttaa b ir p ara cezas kesmi; o da kendisine
kar adalete aykr b ir ilem yapld inancyle, anayasadan pay
alm ayanlar ayaklandrm .
H erhangi b ir ynde dem okrasiye, oligariye ya da siyasal
ynetim e dnen deiiklie yol aabilecek b ir baka nedenler
dizisi, b ir hkm et ya da hkm etin b ir blm daha ok g
kazannca, yahut halk tarafndan daha ok tutulm aya balaynca
grlr. rnein, Atinada Areios Pagos Meclisi, Pers savalar sra
snda byk b ir saygnla ulam t: Anayasann etkinliini onun
artrdna inanlyordu. Sonra, yine A tinada dem okrasi iki ne
denle ok kuvvetlenm iti: Birincisi, donanm ada ok sayda halkn
148
 KTAP V BLM 4

hizm et etm i ve Salam is zaferini salam olmas; kincisi de, by

lelikle eriilen A tinann stnlnn (hegemonyasnn) deniz-gc-
ne dayanm as. A rgos'ta aristo k ratlar M antineia'da S partallara k ar
kazanlan zafer nedeniyle byk b ir saygnlk elde ettiler ve bun
dan yararlanarak dem okrasiyi ortad an kaldrm aya altlar. te
yandan, Sirakuzada A tm allara kar savata kazanlan zafer hal
kn b ir baarsyd, onlar da anayasay siyasal ynetim den dem ok
rasiye evirdiler. K halkiste halk, tiran Phoksosu devirm ek iin yu-
kar-snflarla b irleti ve sonra erki hem en kendi eline geirdi;
A m brakiada halk, tiran Periandrosu ibandan kovm ak iin is
tilclarla birleti ve anayasay kendi eline ald.
Aklda tutulm as gereken nem li nokta udur ki, erkin kulla
nlm asndan sorum lu olanlar, ister bireyler ya da hkm et organ
lar, ister kabileler ya da byk-kk her ne ise o olsun, dev
rim e yol aan huzursuzluu onlar yaratr. Bunu geri kalanlarn,
elde ettikleri erki kskandklar iin b ir devrim balatm alar du
rum unda olduu gibi, dolayl olarak yapabilirler, am a kendileri
artk bakalarna eit saylm akla yetinmeyecek k ad ar stn olduk
lar zam an dorudan doruya da yapabilirler.
N fusun zengin snfla halk gibi k art kesim leri denk olup
da, b ir o rta snf bulunm aynca yahut ok kk olunca, anaya
sal deiiklikler yine grlebilir. nk, nfusun b ir kesim i h er
hangisiyse ok st n olduu zaman, teki kendisinden besbelli
daha kuvvetli olanlara kar kmay pek gze alamaz. Bu neden
ledir ki, iyilikte stn olanlar, hem en hi b ir zam an b ir devrim i
balatm azlar; oklua kar onlar azlktr.
te, genel olarak, b t n anayasa trlerinde devrim in neden
leri ve balaylar bu anlattklarm gibidir. Ynteme gelince, id
det ve hilenin h er ikisi de kullanlr; bazen bata iddete bavurul
maz, am a sonradan ve zorunlu olarak iin iine iddet girer. Hilenin
kullanlm as da iki eit olur. Birinde, devrim ciler kandrm alarnda
baarya ularlar ve egem enlikleri nce kolaylkla kabul edilir, fa
k at sonradan, durum larn koruyabilm ek iin zor kullanrlar*. te
kinde, iin bandan inandrm a yntem i kullanlr ve bu yntem
yle s rd r l r ki, egem enlikleri halka isteye isteye kabul edilir.
Y ukarda sylenenler, genel olarak herhangi b ir devletteki h er
hangi b ir anayasa deiikliine uygulanabilir; fakat biz her b ir
anayasa t r n ayr ayr ele alarak h er birinde devrim lerin nasl
olduunu da grmeliyiz.

* Bunun bir rnei, Atinallar, Spartaya kar yaplacak sava iin Pers kralnn
kendilerine para vereceini syleyerek kandran Drt Yzlerin ynetiminde gr
lebilir. Syledikleri doru deildi, fakat onlar oligarilerini devam ettirmeye al
tlar [.. 411].

149
 POLTKA

Birbirlerinden farkl anayasalar nasl devrilir?

D em okrasilerde devrim in en gl nedeni) halk nderlerinin (de

magoglarn) ilkeden yoksun kiilikleridir. Bazen b irer b irer m lki
yet sahiplerine kar m ahkem elerde kt niyetli sulam alar yapar
ve onlarn glerini birletirm elerine yol aarlar; ortaklaa korku,
can dm anlarna bile ibirlii ettirir. Bazen de ynlar arasnda
onlara kar kkrtclk yaparlar. Bu dediimin birok rnekleri
vardr. Kosta halk nderleri bozulunca, yukar-snftan yurttalarn
onlara kar birlemesiyle dem okrasi devrildi. R odos'ta da dem ok
ra t siyaset adam lar denizcilere (devlet kesesinden) p ara vermeye
baladklar ve gemi kom utanlarna (trierarkhoslara) yaptklar h ar
cam alar gerisin geriye dememeye kalktklar zam an yle oldu.
B unlar da, bitip tkenm ez davalardan usanarak aralarn d a b ir b ir
lik kurm ak zorunda kaldlar ve dem okrasiye son verdiler. H erakleia
da da, koloninin kurulm asndan hem en sonra kendi nderleri y
znden dem okrat p arti alaa edilm itir; bu nderler yukar-snf
y u rttalara yaptklar hakszlklarla, onlarn b irb iri ardndan ehri
terketm elerine sebep olm ulard; sonunda, srgnler kuvvet top
ladlar, geri geldiler ve dem okrasiyi yktlar. M egaradaki dem ok
rasi de buna benzer b ir biim de devrilm iti: B urada halk siyaset
ileri halka datacak p ara bulabilm ek iin yukar-snf y u rttalar
dan birounu srerek m allarna el koydular; bu, bylelikle sr
lenlerin says iyice artan a dek devam etti, o zam an geri dnp
geldiler, halka kar yaptklar sava kazandlar ve b ir oligari
kurdular. Demokrasi dnem inde Kymede de ayn ey olm u, Thrasy-
m akhos bu ynetim i devirm iti; daha bka rneklerde de dei
ikliklerin hep ayn biim de m eydana geldiini grebilirsiniz.
Bazen, kalabaln sevgisini kazanm ak iin ileri gelen (yukar
-snf) y u rttalara hakszlk eder ve onlarn birlem esine yol aar
lar; kullandklar bask yntem leri zorla b ir varlk vergisi alm ak
ya da kam u hizm etleri iin gelirlerine b ir vergi koym aktr; b ir
baka yntem de, p aralarn kam u kesesine ak tarm ak amacyle
zenginlere iftira ederek onlara kar dava am aktr.
Eski zam anlarda, halk nderi ile askerlik nderi ayn kii olun
ca dem okrasiden tiranla doru b ir deime m eydana gelirdi; ger
ekten, eski tiranlarn ou demagog olarak balam lard. Gn
m zde bunun byle olm am asnn nedeni, eskiden halk nderlerinin
u sta konum aclardan deil, birliklere kom utanlk etm i kim seler
den kmasyd; nk o zam an u sta konum aclar yoktu. Bugn
sylevcilik sanatnn yaylmas sonucunda, yetenekli konum aclar
L aik nderleri oluyorlar; fakat savam a konusundaki bilisizlikleri
150
 KTAP V BLM 6

yznden, b u n lar nemsiz b ir iki ayrk dnda kom utanlklara ata

nam yor. Gemite tiranla bugnknden daha sk rastlanm asnn
b ir nedeni de, o zam anlar belirli birtakm insanlara byk yetkili
grevler teslim edilmesiydi; rnein M iletosta tiranlk, bakanlk
(prytanis lik) m akam ndan km t, nk bakann birok ve b
yk erkleri vard. B ir baka neden, o gnlerde ehirlerin daha
' kk olm as ve halkn krlk alanlara yaylm olarak yaama-
syd; bu nedenle, nderleri sava olm ak isterlerse tiranl ele
geirmeyi am alarlard. Hepsi byle yapabilirdi, nk halkn g
venini salam lard; bu gven ise zenginlere kar dm anlklarna
dayanyordu. rnein, Atinada Peisistratos oval zengin toprak sa
hiplerine kar bir ayaklanm aya nderlik ederek tiran oldu. Me-
g arada Theagenes, zenginlerin nehir boyundaki otlaklarda gezinen
sr srlerini b u larak onlar kesm iti; Dionysios da, D aphnaios'u
ve zenginleri ar b ir dille sulad iin tiranlk grevine lyk g
rlm t Dionysios b ir halk adam yd ve zenginlere dmanl
ona halkn gvenini kazandrm t. Deiim, baka b ir ynde de
olabilir: Yani, eski ya da atadan kalm a dem okrasinin ada ya
da ar dem okrasiye dnm esi yolunda. nk grevliler, m l
kiyete dayanm ayan b ir seimle ve halkn semen olmasyle seil
dii zaman, seimi kazanm ak isteyenler, demosu ileriye ite ite,
halkn yasalar stnde bile egemen olduu b ir noktaya kad ar ge
tirirler. Bunu nlem enin ya da azaltm ann b ir aresi grevlilerim
seim inde bt n h^lk deil, kabileleri semen yapm aktr.

6
\
Genel olarak sylendikte, dem okrasiden uzaklaan deiikliklerim
nedenleri bunlardr. imdi oligarilerdeki deiikliklere bakacak
olursak, iki t r n en ok gze battn grrz: B unlarn biri oli
gariye kar klm asndan ileri gelir, tekiyse oligarinin iindeki
ayrlklardan. B unun iin, oligarklar halk ezerlerse, h er zam an
devrim km as olasl vardr; bu gibi koullarda h er kim olsa
halk nderi roln yeterli b ir biim de oynayabilir. Hele kendisi
de oligariden geliyorsa, o zam an zel b ir etkinlik kazanr son
radan N aksosta tiran olan Lygdamis gibi. D ardan gelen k art
ln b ir oligarinin devrilm esine yol aabilecei eitli yollar var
dr. Bazen tehlike zenginlerden, ynetim e katlm am olan zengin
lerden gelir. nk bazen erk banda bulunanlarn says ok az
olabilir. M assaliada, s tro s ta, H erakleiada ve daha baka ehir
lerde byle olduu bilinm ektedir. Ynetime alnm am olanlar,
nce byk oullara, sonra da kklere b irer pay verilinceve ka
dar, kkrtclk yaptlar. nk baz yerlerde baba ile oulun,
baz yerlerde de byk ve kk kardelerin ayn anda grev ba-
151
 POLTKA

tir; rnein K nidostaki ve K hiostaki oligariler. Bazen birtakm

koullarn birlem esi, gerek siyasal ynetim dediimiz dzenlerde,
gerekse kurul yeliinin, m ahkem e yeliinin ve teki grevlerin
yalnzca belli b ir m lkiyet koulunu karlayanlar iin ak oldu
u oligarilerde deiikliklere yol aar. nk bu mlkiyet ko
ulu, ou kez, ilk saptandnda o zam anki am acna pek uygun
dur, yani bu koula gre, oligaride azlk, siyasal ynetim de ise
btn orta-snf anayasaya katlr. F akat b ir bar dnem i ya da
b ir baka iyi-bahtllk nedeniyle bolluk [cmlenin geri kalanndan,
A ristotelesin "enflasyon" demek istedii anlalyor] bagsterir ve
ayn m lkiyet tu tarlar eskisinin birok katna kar ve bylelikle
herkes her yere seilmek iin yeterli o lur ya abucak ya da
deerlerin yava yava deitii b ir dnem boyunca.
te, oligarilerdeki deiiklik ve devrim lerin nedenleri bun
lardr. u genel gzlemi de ekleyebiliriz: Oligarilerin olsun, dem ok
rasilerin olsun, yerlerini bazen kartlar deil, kendileriyle yine
ayn snftan anayasalar alr. rnein, yasalarna bal b ir dem ok
rasi ya da b ir oligari, yasalar stnde yetkili b ir dem okrasi ya
da oligariye dnebilir ya da deime ters ynde olabilir.

Bundan sonra aristokrasilerdeki devrimler tartdmaktadr, ama bi

raz farkl bir biimde nk aristokrasi saylara deil, nitelie
fa re t e!ye) dayanr. Fakat besbelli ki, bu da bir oligari trdr, n
k stn nitelikler her zaman azdktr. Fakat Aristotelesin en ok
holand siyasal ynetim" de stn nitelikte olmaya dayand
ve dolaysyle bir eit aristokrasi olduu halde, ayn zamanda oli
gariden daha demokratiktir. Bylelikle, aristokrasi ve siyasal y
netim burada birlikte, ele alnmaktadr bu da bir lde kark
lk yaratyor. Bu blmde anlatlan Thourioi'daki deiiklikler ka
ranlktr.

A ristokrasilerde devrim lerin b ir nedeni, ancak birka kiinin dev

let grevlerine seilme yeterlii olm asdr. Y ukarda iaret ettii
miz gibi, bu, oligariler iin de eit lde dorudur; nk aris
tokrasi b ir eit oligaridir: H er ikisinde de egemenlik b ir azlkla
snrldr, ancak snrlam ann ilkesi avn deildir. Fakat saylar ba
km ndan, aristokrasi hi kukusuz, azln egemenliidir. Tam y u rt
talk haklarnn byle tekelletirilm esine u durum larda kar
klaca kesindir: (1) halkn b ir kesimi kendilerinin yneticilere
eit olduklarna inandklar zam an rnein, S p artada Partheniai
denilen (eit doumlu, am a evlilik-d) kiiler hkm eti devirme-
154
 KTAP V BLM 7

ye kalkm lar, fakat dzenleri ortaya karlm ve Sicilyaya ko

lonici olarak srlm lerdi, orada da T arentum u kurm ulard;
sonra (2) hi b ir ynden aa olm ayan byk adam lar, Lysandrosa
S parta krallarnn yapt zere kendilerinden daha yksek yer
lerde bulunanlarca aalandklar zaman; yine (3) Agesilaus zam a
nnda Spartiatai ye kar b ir dzen hazrlayan K inadon gibi, ce
su r ve kuvvetli b ir adam eref ve grevden yoksun braklnca;
ve (4) yelerin (yani, y urttalk hakk olanlarn) sahip olduklar
mal-mlk tu tarlar arasnda byk b ir ayrlk olduu zam an bu
durum , ou kere sava zam annda ortaya kar; Tyrtaiosun Euno-
m ia adl iirinden anlalabilecei gibi, Messemia savann sonu
cunda S p artada byle olmu, bazlar sava yznden ok buna
larak topran yeniden datlm asn istem ilerdi; ve (5) zaten g
l olan b ir adam daha da glenme eilimi gsterdii zam an ni
tekim , Pers savanda Lakedaim onia kuvvetlerine kom uta eden
Pausanias'n ve K artacal H annonun byle olduklar sylenir.
Fakat siyasal ynetim de de, aristokraside de kn balca
nedeni, anayasann kendi ilkelerinden saplm asdr. Onun iin, si
yasal ynetim de bu neden oligari ile dem okrasinin doru b ir ka
rm nn salanam am as, aristokraside de bunlarn erdem le, am a
zellikle de dem okrasi-oligari iftinin kendi iinde iyi b ir kar
m nn yaplam am asdr. nk siyasal ynetim denilenler gibi, aris
tokrasi denilen ynetim lerin de ou, bu ikisinin b ir karm n
yapm ay am alarlar ve (siyasal ynetim lerle aristokrasilerin) ara
larndaki farklar bu noktadadr, yani karm n nasl yapldnda.
Bazlarnn daha ok, bazlarnn daha az srekli olmas, iyi bir
karm elde etm ekte baar kazanp kazanam am aktan ileri gelir.
Daha ok oligariye eilim gsterenlere aristokrasi, daha ok de
m okrasiye eilim gsterenlere ise siyasal ynetim denir; ve bu
durum , siyasal ynetim leri aristokrasilere oranla daha baarl k
lar. Bu, bykln (okluun) b ir g esi olm asndandr; ok
sayda kiinin eit paylar olduu b ir yerde, daha ok doyum var
dr; fakat kendilerinde zenginliin stnlkleri olan ve stelik ana
yasaca ayrcalkl b ir konum da bulunanlar, erklerini ktye kullan
m ak ve servetlerini artrm ak ynsemesinde olurlar.
Genel bir kural olarak, eer b ir anayasa b ir ynde gelime
eilimini gsterirse, o anayasa dzeni iinde erklerini oaltm ak
isteyenler ayn ynde deiiklikler yaplm asn salamaya bakacak
lardr: Yani, siyasal ynetim in dem okrasiye, aristokrasinin oligar
iye dnmesini. Fakat bunun kart da olabilir: Y oksullar bask
altnda ezilir ve devleti o yne ekerlerse, aristokrasinin demok
rasiye doru kaymas; siyasal ynetim in de, onu srekli klan ni
telikleri, yani hak etmeye gre eitlii ve bireysel m lkiyet z
grln yitirirse, oligariye dnm esi olana vardr. Thourioide
155
 POLTKA

byle olm utu. B ir yandan, grevlere atan m ak ta aran an m lkiyet

koulu ok yksek olduu iin, bu indirilm i ve grevlerin says
oaltlm t. te yandansa, yukar-snflar yasaya aykr olarak b
tn topraklar ellerine geirm ilerdi anayasann oligarikleme-
si, onlarn byle yapabilm elerine elvermiti. Sonra, sava srasnda
silh eitim i grm bulunan halk, klalardaki askerlerden daha
ok kuvvetlendi. Bylelikle, iin sonunda kendi paylarna den
den fazla m lkiyet edinenler bunlar geri verm ek zorunda kaldlar.
B tn aristo k ratik anayasalarn b ir azln denetim inde olm a
snn b ir sonucu da, ileri gelen y u rttalarn daha byk k r sa
lam lardr rnein, byk topraklarn b ir azln elinde toplana-
durduu S p artada. H er ikisinde de (gerek siyasal ynetimde, ge
rek aristokraside) ileri gelen y u rttalar diledikleri gibi hareket et
m ekte ve diledikleri gibi evlenmekte daha ok zgrdrler. Lokroi
ehrinin ykm bundan olm utu: Tiran Dionysios'la b ir evlilik ili
kisi kurulm utu oysa byle b ir ey, b ir dem okraside, h a tta e
lerinin doru kartrld b ir aristokraside hi olmaz.
A ristokrasilerde deim eler genellikle farkedilm eden meydana
gelir, nk zlme yava yava oluan b ir sretir. Yukarda, bu
nun b t n anayasalar iin geerli b ir genel ilke olduunu syle
m itik, nk en kk b ir ey bile deiikliklere yol aabilir. r
nein, y u rttalar anayasalarnn kk b ir noktasn savsaklarlar
sa, gelecek keresinde baka ve daha nemli b ir noktasn huzur
suzluk duym adan deitirecekler, en sonunda b tn yapy dei
tirm i olacaklardr. Yine Thourioi buna rnektir. O rada nemli bir
siyasal grev olan generallik (strategosluk), yasaya gre, ayn b ir
adam a ancak be yllk b ir aradan sonra verilebilirdi. Savata ye
tenekli olan ve sradan askerlerce pek tu tulan b irtakm genler,
zam ann siyasetilerini hie sayarak onlar kolayca b ir yana ata
bilecekleri inancndaydlar. nce, ayn adam larn srekli olarak ge
nerallik grevinde kalabilm esini salam ak iin bu yasay kaldr
m akla ie baladlar. H alkn kendilerini isteye isteye seeceini bi
liyorlard. Bu soruna bakm akla grevli, K urul yesi denilen kim
seler, nce kar km ak ynelimindeydiler-, am a giderek onlar da
tekilere katldlar bu yasay deitirm ekle, anayasann geri ka
lannn dokunulm adan kalabileceini sanyorlard. Daha sonra, ba
ka deiiklikler de nerilince, bunlar durdurm aya kalktlar, am a
artk hi b ir eye glerinin yetmediini grdler. Bylelikle, ana
yasann btn yaps deiti ve egemenlik, devrim srecini balat
m olan erk grubunun (dynasteia) eline geti.
Anayasalar ieriden olduu gibi dardan da deitirilebilir;
rnein, kart trden ve uzak olm ayan b ir kom u anayasa varsa
ya da byle b ir anayasa uzaktaysa, onun ok gl olm as duru-
m unda. AtinalIlarn ve S partallarn tarih i bunun rnekleriyle dolu-
156
 KTAP V BLM 8

d u r; A tinallar h er yerde oligarileri, S p artallar da halk hkm et

lerini ykm lardr.
Anayasal deiiklik ve devrim lerin kaynaklar stne bu ka
d a r yeter.

Durulmann (istikrarn) nasl salanaca ve devrimci deiiklikler

den nasl kanlaca (Blm 8 ve 9). "Anayasal safsatalara ili
kin gnderme, her halde Kitap IV, Blm 13edir.

im diki konumuz, gerek genel olarak gerekse belirli durum larda

anayasalarn korunm as. Sylenecek ilk ve apak ey u ki, eer
anayasalar ykan nedenleri doru d r st kavram sak (kavradk
sanyorum ), o zam an onlar nelerin koruyacan da biliyoruz de
m ektir. nk k artlar k artlar karr, ykm a ise korum ann
kartdr.
iyi b ir karm n saland anayasalalda, o anayasann yasala
rn a aykr hi b ir ey yaplm am as iin tedbirler alm ak, zellikle
nem siz grnen inemelere kar tetikte olm ak gerekir. Yasa
d tutum kendini belli etm eden ieriye sokulur; tpk sk sk tek
rarlan an kk harcam alarn sonunda b ir adam n servetini tket
m esi gibi, yaplan harcam a farkedilmez, nk parann hepsi b ir
den harcanm am aktadr; zihni elen de zaten budur. Tpk "her biri
kkse, hepsi de k k t r diyen safsatal kant gibi oysa bu
doru olabilir de olm ayabilir de; b tn kk olm adan kk p ar
alardan m eydana gelebilir. Balangta byle b ir yanla dm ek
ten saknmalyz; onun gibi, kalabal aldatm ak iin yaplan siya
sal safsatalara da gvenmemiz gerekir (Anayasalara ilikin olarak
safsata szyle ne demek istediim i yukarda aklam tm ).
B undan sonra, birok aristokrasilerin (oligarilerin de) ana
yasalar salam olduu iin deil, ynetim grevlerinde bulunanlar,
y u rttalar topluluunun yelerine olsun, bu topluluun dnda ka
lanlara olsun iyi davrandklar iin varlklarn srdrdklerini gz
lemleyebiliriz; yani ibandakiler bunlara hakszlk yapm azlar, n
derlerinin anayasaya katlm asna izin verirler, ykselm ek isteyen
leri bastrm az, onlar alaltm az ve okluu kazanlarndan yoksun
brakm azlar; kendi aralarn d a ve tekilerden anayasaya katlanlar
arasnda, birbirlerine dem okrata davranrlar yani, eitlik ze
re, nk dem okratlarn istei b tn yurttalarn eitliidir ve eit
ler arasnda eitlik tannm as yalnz dil olm akla kalmaz, stelik
y ararld r da. Onun iin, eer yurttalarn says oksa, dem okratik
zellikleri iinde tayan b ir sistem bulunm asnda byk y arar var-
157
 POLTKA

dr rnein, eit olm alarndan t r hepsine eit paylam a ola

na salam ak iin grev sresini yalnzca alt ayla snrlam aldr;
eit olular onlar deta b ir demos gibi yapm aktadr ve bu ne
denledir ki, yukarda iaret ettiimiz zere, halk nderleri (dema
goglar) ou kez onlarn arasndan kar. Sonra, bu oligarilerin
ve aristokrasilerin erk-gruplarnn eline geme olasl da daha az
dr, nk ksa b ir grev sresi iinde hakszlklar yapm ak, uzun
b ir grev sresi iinde olduu kadar kolay deildir; uzun sre
bata kalnm as, dem okrasiler gibi oligarilerde de tiranln o rta
ya kabilecei anlam na gelmektedir; nk her ikisinde de gl
adam lar tek fa la rn a egemen olmay am alarlar: Birinde halk n
derleri, brnde erk-grubunun ileri gelenleri ya da ibanda uzun
b ir dnem kalrlarsa en yksek grevlerde bulunanlar.
Anayasalar, yalnz olas ykclar kendilerinden uzak tu tu ld u
u zam an deil, bazen salt bunlar yakn olduu iin de uzun sre
ayakta kalrlar; nk onlarn korkusundan insanlar kendi anaya
salarna drt elle sarlr. Dolay isiyle, anayasann yararlarna y
rekten bal olanlar iin, anayasaya b ir ey olacak diye korku ya
ratm ak b ir devdir bylelikle, herkes uyank olur ve anayasay
kollam ak amacyle gece nbetileri gibi tetik durur; onun iin, uzak
tehlikeler yakm a getirilm elidir. Ayrca, ileri gelenlerin aralarn d a
ki yarm alar ve tu tk u larn nlemek iin yasam a yoluyle tedbir
alnm as ve bunlara karm am olanlarn da bu atm alara gir
m ekten vaktinde alkonm alar gerekir; olan b ir ktl, ilk aa
m alarnda herkes seemez, ancak gerek b ir devlet adam farkede-
bilir.
Oligarilerde ve siyasal ynetim lerde deiikliin y urttalk
iin aranan m lkiyet koullarndan ileri gelebileceini grm tk;
elden ele dolaan (tedavldeki) p ara pek ok artt halde, bun
larn tu tar ayn kalnca deiiklikler olabilir. Bunun en iyi a
resi, paradaki artn nda vergilendirilebilir serveti yeniden de
erlendirm ek, bylelikle yeni toplam eskisine oranlam aktr. Baz
ehirlerde bu i her yl, daha byklerinde ise ya da be ylda
bir yaplr. Bulunan yeni deerin y urttalk koullarnn grlr
se, aranan llerin artrlm as ya da azaltlm as yasa gerei ol
m aldr; deer ykselmise, ykselmeyle orantl olarak bunlar da
artrlr, dm se, dmeyle orantl olarak bu n lar da azaltlr.
Oligarilerde ve siyasal ynetim lerde durum byle karlanm az ve
ayarlam a yaplmazsa, deer dnce, deiim siyasal ynetimden
oligariye, oligariden de erk-grubu egemenliine doru olm ak
eilim indedir; ykselinceyse, siyasal ynetim dem okrasiye, oligari
de siyasal ynetime ya da dem okrasiye dnecektir.

Bir anayasann durulmasn (istikrarn), bireylerin davranlar da

158
 KTAP V BLM 8

tehlikeye sokabilir ok tutkulu olanlarn ve para yapmak iste

yenlerin davranlar. Aristoteles, kamu hzinesinden cret almakla
para almak arasndaki fark her halde biliyordur (Karlatrnz:
Kitap IV, Blm 6), ama burada ikisini kartrr.
H erhangi b ir tek kiinin erkini orantsz bytm em ek, onu
uzun zam an aralklaryle yava yava ykseltm ek ve birdenbire
ok ilerlem esine olanak vermemek, dem okraside, oligaride ve her
anayasada ortak b ir uygulama kuraldr; nk bylesi onun iin
de ktdr b aar sarholuunu herkes kaldrm az. Yahut bu
olamazsa, hi deilse, b ir adam a b tn erefleri hep birden ver
m ekten, sonra da hep birden geri alm aktan kanm aldr; bu sre
yava yava ilemelidir. Hi b ir y u rttan serveti ya da aile iliki
leri nedeniyle ar b ir etkilem e gcne eriem emesini salam ak
iin de, byle gelim elerin yasalar yoluyle engellenmesine alr
lar; yahut bu yaplamazsa, bu gibi adam larn (kamu ilerinden)
el ekm eleri ve lkeden kp gitm eleri istenir. Fakat insanlar,
devrim ci deiiklikleri zel yaaylarna ilikin nedenlerden tr
balattklar iin, yaaylar topluluun karlarna uygun olm ayan
lar gzetim altnda tutacak bir yetke grevi kurulm aldr; bu oli
garinin karlar iin de. dem okrasinin karlar iin de, geri ka
lanlarn karlar iin de eit lde geerlidir. Ayn nedenlerle,
topluluun b ir kesim inin olaanst zenginlemesine kar korun
m ak gerekir. Bu tehlike, b t n atam a ve sorum luluklarn yalnz
b ir kesime braklm am as, ayr ve k art kesim lere verilmesiyle n
lenebilir (Eitim grm snf avama, serveti de yoksullara kart
olarak koyuyorum). Ya yoksullar zenginlere katm ak ya da o rta
halli olanlarn saysn oaltm ak iin aba gsterilm elidir: bu,
eitsizlikten kaynak olan dnm leri nler.
Devlet grevlerinde bulunm ann b ir kazan kayna olm am a
sn salayacak yasal ve zellikle mal dzenlem eler yaplmas, h er
eit anayasada en nemli eydir. Oligarik olarak erevelenmi
anayasalarda bunu zellikle kollam ak gerekir. nk ounluk dev
let grevlerinin dnda tutulm ay pek um ursam az, h atta kendi i
lerine bakacak zam an kald iin m em nun olur, fakat grevlile
rin kam u parasn i ettiklerini dnm ekten holanm az. O za
m an kzgnlklar iki katl olur: nk bu durum da hem grev
den hem de kazantan yoksun kalm aktadrlar. stelik, tek b ir dev
lette dem okrasiyle oligarinin birletirilm esi de, ancak bu ilkeye
uyulm asyle olanak kazanm aktadr. O zaman, hem yukar-snf hem
de demos gerekten istediklerini elde edebilirler; nk grevlerin
herkese ak olm as dem okratik, yalnz yukan-snfn onlar dol-
d u rm as aristo k ra tik tir: devlet grevi kazan salam aynca ise, ola
cak olan ite tam budur. nk hali vakti yerinde olm ayanlar,
159
 POLTKA
para getirmeyince grevlere seilmek istemez, kendi ilerine bak
may yelerler; zenginlerin ise kam u parasndan desteklenm eleri
gerekm edii iin, grev kabul edebileceklerdir. Bunun sonucunda,
yoksullar tatm in olacaklardr, nk zam anlarn kendi ilerinde
harcadklar iin durum lar dzelecektir; zenginler de tatm in ola
caklardr, nk kendilerini avam ynetm eyecektir. K am u p aras
nn i edilm esini nlem ek iin, devlet m lkiyetindeki eylerin b ir
ardla devri, bt n y u rttalarn nnde yaplmal, listeler kar
lp bunlarn kopyalar kardelik derneklerine, o rtaklklara ve kabi
lelere verilm elidir. Kazansz grevlerin bo kalm am asn salam ak
iin de, bu grevlere eref ve ayrcalklar balayarak, st n hizm et
lerde bulunanlar ynnden ekici klnm alar gerekir.
D em okrasilerde zenginlere kar dnceli davranlm aldr; ye
ni b atan m lkiyet dalm yapm ak amacyle serm ayelere vergi
konm am al, baz ehirlerde farkedilm eden yaplageldii gibi, yeni
den gelir datm na da kalklm am aldr. Kendileri isteseler bile,
zenginlerin kam u yararna olm ayan pahal hizm etleri stlenm ele
rine meale yarlar dzenlenmesini, korolar eitilm esini ve
benzeri iler yaplm asn paraca desteklem elerine izin verilme
mesi daha doru olur. te yandan, b ir oligarideyse, halleri va
kitleri yerinde olm ayanlara zel b ir nem verilmeli, paral grev
lere onlar atanm al, zenginlerden birinin onlara kar iledii b ir
hakszln cezas, zenginlerin kendi aralarnda ilediklerine verilen
den daha sert olmal, m iras brakm ada dilediini kalt seme
hakk tannm am al, ancak ak rab alar kaltlk edebilm eli ve ayn
b ir kimseye birden ok m iras kalm asna izin verilm em elidir. Bu
yoldan, servet eitsizlii daha az olacak ve birok yoksul varlk-
llarm arasna katlacaktr. D em okraside olsun, oligaride olsun,
anayasadan en az pay alanlara, yani dem okraside zenginlere, oli
garide yoksullara eitlik, h a tta ncelik tannm as, h er zam an fay
daldr. Bu, erk grevleri onlara verilmeli demek deildir; o g
revler tm yle ya da en azndan genel olarak anayasal topluluun
yeleri iin ayrlm aldr.

Erki elinde tutanlarn kiilii ve ynetilenlerle ilikileri, durulma

(istikrar) salanmasnda nemli etkenlerdir.

H km etin dizginlerini ellerinde tutacak kim seler iin ilke var

dr: K urulu anayasaya ballk, iini yapm a yetenei ve sz konusu
yaam biimine zg iyilik ve d r stl k t r (Her anayasada ah
lk ltleri b ir deildir, onun iin doruluk anlaynda fa rk la r
olm as da kanlm az b ir eydir). Fakat, b ir sorun karm za k-
160
 KTAP V BLM 9

yor: B tn bu n lar ayn b ir kim sede bulunm aynca, seim nasl

yaplacak? Bir adam n askerlik becerisi varsa, am a aalk bi
riyse ve rejim e kar da niyetleri iyi deilse, b ir bakas drst
ve ynetime bal ise, aralarnda nasl b ir seme yapm al? Bana
yle geliyor ki, iki eye bakm am z gerekir b t n insanlar ara
snda genel olan niteliklere ve daha ender olanlara. Askerlik be
cerisi iyilikten daha ender olduu iin, generallik de iyilikten daha
ok tecrbeye dayanr. teki insanlarn gzetimi ve m allarn ko-
runm asyle ilgili b ir grevde ise, durum tersinedir; bu, ortalam ann
stnde bir drstlk gerektirir, fakat b tn insanlarda bulun
m ayan b ir bilgi gerektirmez. B ir baka soru da sonlabilir: Hem
ballk hem yetenek tam am sa, erdem e ne gerek vardr? Bu ikisi,
kendi ilerinden, gereken h er eyi salam azlar m? Buna kar
denilebilir ki, insanlarda bu iki nitelik bulunm akla birlikte, yine
de ahlka yetersiz olabilirler; eer kendilerini bildikleri ve sev
dikleri halde, kendileri iin en iyi olan, en doru olan yapm akta
yetersiz kalyorlarsa, srasnda, lkeleri iin en iyi olan yapm akta
da yetersiz kalm ayacaklar m? zetle, b ir ehrin yasalarnn her
bir rnekte anayasa iin yararl saydmz b t n bu ilkeleri
btn bunlar anayasal gvencelerdir; sk sk anlan, o en nemli
ilke de bunlarn arasndadr anayasann devamn isteyenlerin
saysnn istem eyenlerden daha ok olm asn salamak.

Arlk yanllar ve doktriner kuramclar durulmay (istikrar) teh

dit ederler.
B unlarn yan sra, gzden karlm am as gereken b ir ey var
dr, oysa kuraldan sapan anayasalarda sk sk gzden karlr
o rta yol ilkesi. G rnte dem okratik olan birok eylerin yapl
mas, b ir dem okrasinin yklm asna yol aabilir; oligarilerde de
bunun ayn olabilir. Baz kim seler kendi iyilik grlerinin tek
doru gr olduu inancyle, bunu arlklara kad ar iterler. u
rasn kavrayam azlar ki, kanca gibi ya da kalkk olmakla, yetkin
biim den sapan b ir burun yine de pekl b ir b u ru n olabilir ve
gze ho grnebilir; am a bu sre arla gtrlrse, nce v
cudun bu parasnda bulunm as gereken oranty yitirir, en so
nunda da, kancaln ya da kalkkln itildii arlktan tr,
buruna benzer b ir yeri kalmaz. Bu, vcudun teki paralar iin
doru olduu gibi, anayasalar iin de dorudur. Gerek oligari
gerek dem okrasi yetkinlik ltnden sapm akla birlikte, katlan
labilecek kadar iyi olabilir; fakat bunlardan arlatrlrsa, nce
anayasa ktleir, sonra da anayasa olm aktan bile bsbtn kar.
Onun iindir ki, yasa koyucular da uygulam adaki siyasetiler de,
dem okrasiyi koruyan tedbirlerle ykan tedbirleri ayrm lam ay -
11 161-
 POLTKA

renm elidirler; oligariyle ilgili tedbirleri de, yle. nk oligari

olsun dem okrasi olsun, hem zenginler hem de halk varolm adan,
varolam az ve varolm aya devam edemezler. M lkiyetin eitletiril-
mesiyle bunlarn arasndaki ayrm ortad an kaldrlrsa, meydana
gelen anayasa, zorunlu olarak her ikisinden de farkldr; yani, a
rla gtrlen yasam ayla anayasalar yklm olur. Bu yanllar
dem okraside de oligaride de yaplm aktadr. Demokrasilerde, hal
kn yasalar stnde erki olduu zaman, bu yanl halk nderleri
yapar: Zenginlere durm adan saldra saldra b ir ehri iki ehir ha
line getirirler. Oysa, istik rar salam ak iin, bunun tam kart dav
ranm alar, hep zenginlerden yanaym gibi grnm eleri gerekirdi.
Oligarilerde de (egemen snf) yeleri, hep halkn yann tutuyor
m u gibi grnm eliler: itikleri ant, bugn gerekte bazlarnn
itii andn tam tersi olmal "H alka dm anlk yapacam ve
onlara kar elim den geleni ardm a koymayacam diyorlar; oysa,
buradaki dnce de, dil de yanltr: "H alka hi b ir ktlk et
meyeceim diye an t imeliydiler.

Eitimin durulmaya (istikrara) yardmc olabilmesi iin, salanmak

istenilen toplum trne gre yneltilmesi gerekir. Aristoteles, bu
retinin yozlatrlmasmdan yaknyor.
F akat anayasal srekliliin salanm asna yaradnn sylendi
ini iittiim iz gvencelerden (korum a tedbirlerinden) en nemlisi,
fakat bugn en aldr edilmeyeni eitim dir yani, yurttalarn
anayasaya uygun b ir yolda yaam ak iin eitilmeleri. Bireyler bir
politeia nn ilkelerine gre yani, toplum un yasalar dem okratikse
dem okratik olarak, oligarikse oligarik olarak yaam ak zere
yetitirilmeyecek, ona uygun alkanlklar edinmeyeceklerse, o po-
liteia'nn yesi olan herkesin en faydal toplum kurallar stnde
anlam alar bile ie yaram az; nk b ir birey eitimsizlik yzn
den yoldan kabilecei gibi, b t n b ir ehir de yle olabilir. imdi
bir anayasaya gre eitilmek derken, yalnzca, genlere oligarik
-kafal ya da dem okratik-kafal insanlarn yapm aktan holand
eylerin retilm esini sylemek istem iyorum ; grdkleri renim,
onlarn b ir oligaride oligark, b ir dem okraside dem okrat olarak
yaam alarn olanakl klm aldr. Ne yazk ki, gerekte, egemen s
nfn oullar rahatlk ve kolaylk iinde yetitirilirken, yoksullarn
oullar ise emeki olarak yetitirildikleri ve skntlara altrldk-
lar iin b ir devrim karm aya hem daha istekli hem daha yete
nekli olm aktadrlar. D em okrasilerde olan da, en ok dem okratik
-kafallk saylan eyler bakm ndan yararlnn tam kart. Bunun
nedeni, zgrln doru tanm lanam am asdr. nk dem okra
sinin balca iki zellii vardr "ounluun egemenlii ve z-
162
 KTAP V BLM 10

grlk. Dem okrasilerde hak eitlikle zde ve ounluun neyin

eit olduu stne k arar da kesin ve geerli saylm aktadr; z
grlk de b ir kim senin dilediini yapm as diye tanm lanr. Do-
laysyle, byle b ir dem okraside herkes keyfince, E uripidesin de
dii gibi, o an can ne istiyorsa ona gre yaar. Bu ktdr. Ana
yasaya gre yaam a zorunluluu zgrlkten yoksun braklm ak
saylmal, buna z korum ann b ir gerei diye baklm aldr.
Anayasalarda deiiklik ve bozulm ann nedenleri ve onlar
korum ann ve srdrm enin yollar, oucas benim anlattm gi
bidir.

Aslnda, bunlar ancak oligari ve demokrasiye ilikin olarak ele

alnmtr. Onuncu ve on birinci blmlerde ise monari gerek
yasal krallk, gerekse yasa d tiranlk asndan incelenecektir.
Entrika ve skandal, ktlk ve nefret burada byk bir rol oynar.

10

imdi de, geriye, m onarkhia dan, yani tek kiinin egemenliinden

sz etmek, hem yklm asnn nedenlerini hem de korunm asnn
yollarn anlatm ak kalyor. Gerek krallklarda gerekse tiranlklar-
da olduunu grdm z eyler, yukarda teki ynetim ler hak
knda sylenilmi bulunanlara yakndan uyar; nk kralln te
meli, aristokrasiyle b ird ir stn yetkinlik; tiranlk da, ar oli
gariyle dem okrasinin b ir bileim idir. Bu durum , tiranl yne
tilenler iin en zararl ynetim yapar; nk iki kt trden mey
dana gelm itir ve iinde, her ikisinin de sapm alarn ve yanllarn
tam aktadr. Kkenleri bakm ndan, m onarinin biim lerinden
h er biri tekine k art olduu iin, krallkla tiranlk dorudan
doruya kendilerine ters olandan karlar. Kralln amac, halkn
iyi insanlar desteklem esini salam aktr; kral, iyi insanlar, erdem
ce stnl ya da yiite davranlar yahut ailesinin ykseklii
nedeniyle kral yapar. Tiran ise halktan, avam arasndan kar ve
btn abalarn, halk ezmemeleri iin yukar-sm flara kar y
neltir. Bunun byle olduu, olgulardan aka anlalm aktadr; ti
ranlarn oucas halk nderleri olarak, halk yukar-snftan ho
lanm ad iin, halkn gvenini kazanarak ie baladklarn syle
m ek genellikle dorudur*.

* Bir hayli bym olan ehirlerde tiranlklarn byle ortaya ktklar besbellidir.
Fakat baka yollar da olmutur: lk Uranlklardan bazlar, atalardan kalma gelenek
leri ineyerek egemenliklerini daha ok despotlatrmay amalayan krallklardan
domutu; daha bakalar en yksek grevlere seilmilerdi (ok eski zamanlarda,

163
 POLTKA

Krallkla Uranln baz ayrlklar.

K rallk, iaret ettiim iz gibi, aristokrasiyle ayn ilkeye dayanr;
liyakat stne kuru lm u tu r ya bireysel erdem ya iyi (soylu) do
um ya stn hizm et ya da i yapm a yeteneiyle birlikte, btn
bunlarn stne. nk yalnz, ehirlere ya da uluslara nemli b ir
hizm ette bulunm u olanlar ya da byle b ir hizm ette bulunm a ye
tenei olanlar, kral nvanyle ereflendirilm ilerdir. Kodros gibi
bazlar halk sava sonucunda boyunduruk altna girm ekten kur
tarm , Kyros (Keyhsrev) gibi bazlar onlara zgrlk verm i
ya da Lakedaim onia'llarn, M olossoslularm ve M akedoniallarn
krallar gibi toprak lar kazanm ve ehirler kurm utur.
K ral b ir koruyucu olmay am alar haksz kayplara kar
mlkiyet sahiplerinin, baskya kar halkn koruyucusu. F akat bir
tiran, ou kereler sylendii gibi, kam unun ne istediine bakmaz,
meerki kendi kiisel karm a denk dsn. Tirann am ac kendi
zevkidir, kraln am ac devidir. Onun iin, itiha ve tu tk u lar bile
farkldr: T iran p ara toplar, kral eref. K raln m uhafzlar y u rt
talardan oluur, tirannkiler yabanc paral askerlerden.
T iranlkta hem dem okrasinin hem oligarinin kt yanlarnn
birletii apaktr. Tiranlk oligariden iki ey alr: (1) izlenecek
hedefin zenginlik olduu anlay servet, tiran iin besbelli zo
runludur, nk onsuz ne muhafz besleyebilir ne de lks b ir ya
am srebilir ve (2) halka kar gvensizlik; b u nedenle halka
silh vermez, aa-snflara kt davranr ve onlar bakentte
oturtm az. Bunlar, oligariyle tiran lk ta o rtak tr. Tiranlk dem okra
siden de, yukar-sm flara dm anln alm tr; onlar ak ya da
gizli yntem lerle kertir ve rakip olarak karsna kabilecek ya
da ynetim in ileyiini engelleyecek kim seler diye srgne yollar.
Onun iin, tirann devrilmesini am alayan kom plolarn bu insanlarn
arasndan kaynak alm as doaldr; bunlar ya kendileri egemen ol
maya ya da hi deilse, kle gibi boyun ememeye azm ederler. (Bu
balamda) Periandrosun Thrasyboulosa verdii, her zaman, ileri
gelen y u rttalar ortadan kaldrm as gerektii anlam na en uzun
sapl baaklar kesme dn anmsarz.

insanlar eitli devlet ve din grevlerine uzun sreler iin seilirlerdi). Tiranlk,
oligarilerin bir adam seip onu en byk erklerle donatmalaryle de meydana gel
mitir. Btn bu durumlarda frsat hazrd, tiran olmay istemek yetiyordu; nk
erk ya krallk egemenliinde ya da yksek grevdeydi Ayr kkenlerden kan ti-
ranlklara baz rnekler unlardr: (1) kurulu bir krallktan Argosta Pheidon ve
daha bakalar; (2) yksek grevlerden Phalaris ve onia tiranlar; (3) halk n
derliinden Leontinoide Panaitios, Korinthosta Kypselos, Atinada Peisistratos, Si-
rakuzada Dionysios ve daha bakalar.

164
 KTAP V BLM 10

nsanlar, bir tiran ykm ak iin, ya onun kt bir davranna u

ram olmalar, ya ondan korkmalar ya da onu kk grmeleri
ve kolay bir av saymalar nedeniyle ayaklanrlar.
M onarilerde de teki anayasalafdakilerle ayn nedenlerin dev
rim ci deiikliklere yol at yukarda sylenmi ya da en azndan
dokundurulm utur. Bir adaletsizlie uram olm a duygusu, bir
egemenden korkulm as ya da onun aa grlm esi bunlar, o
u kez, insanlarn m onarilere bakaldrm alarna yol aarlar; u
ranlan kt davran, genellikle, m allara el konm as ile iddet
gsterilm esidir. D rtler ayn olduu gibi, am alar da birdir. B
yk servet ve ayrcalk, kral olsun tiran olsun, tek egemenin zel
liidir ve bunlar, b t n insanlar kendileri iin isterler. Egemenlere
kar giriilen saldrlar ya kiiliklerine yneltilir ya grevlerine.
nsanlar kiisel olarak b ir kt davrana uram larsa, saldrlar
tirann canna kar olacaktr; nk b ir tirann zalimlii birok
biim ler alabilir ve bunlarn h er biri fke ve kzgnlk uyandrr.
fkelenenlerse, yksek greve gz dikm ekten ok, alm aya ba
karlar.
Kiisel kzgnlktan kaynak alan devrim lerin baz rnekleri
unlardr: Peisistratos oullarnn devrilmesi bunlarn Har-
m odios'un kz kardeine yaptklar ktlk, byk b ir hiddet ya
ratm t; H arm odiosta kz kardeinden tr, Aristogeitonda da
H arm odiostan tr. Am brakia tiran Periandrosa saldrlm asna
da, olan-sevgilisiyle iki ierken, ona hl kendisinden gebe kalp
kalm adn sorm as yol am t. Pausaniasn Philipposa (Filipe)
saldrm asnn nedeni de A ttalosun adam larnn ona ikence yap
m alarna Philipposun izin vermesi olm utu. Derdas ocukken ken
disini ifal ettiini syleyerek vnd iin, Kk Amyntasa
saldrm t. K brs kral Evagoras ise b ir hadm, karsn kraln
olu kandrd iin ldrm t. Egemenlere kar giriilen birok
saldrlar, b ir m onarkn uyruklaryle uygunsuz cinsel ilikilerinin
yaratt kzgnlktan km tr: rnein, K rataiosun Arkhelaos'a
saldrs byledir. K rataios zaten kraln kendisini zorlad ilikiye
teden beri ierliyordu; ona kar cephe alm as iin en kk bir
bahane yetecekti; stelik, kral iki kzndan birini kendisine vere
ceini vaadettii halde, szn tutm am , hi birini vermemiti*.
F akat aralarndaki soukluun tem elinde cinsel kkenli b ir nefret
vard. Arkhelaosa kar giriilen saldrya, benzer b ir nedenle La-
rissa'l H ellenokrates de katlm t. Kral bu delikanlnn gen v-

* Arkhelaos Sirrhas ye Arrhabaiosla savaa tutuunca, byk kzm Elymeia kral

na; kk kzm da Kleopatradan olma olu ile arasnda uyumsuzluk kmasn
nlemenin en iyi yolun bu olduunu dnerek olu Amyntasa vermiti.

165
 p o l i t i k a

nda bulunm asna izin verilmez. M assaliada oligari, siyasal y

netim gibi bir eye dnd, am a s tro s ta dem okrasiye evrilmekle
sonuland, H erakleiada ise oligarklarm says alt yze karld.
K nidosta da devrim, yukar-sm f yelerinin kendi aralarn d a a
tm alarndan ileri gelmiti; nk hkm ete katlanlarn says
azd ve dediimiz gibi, baba grevliyse oul olamyor, birok k ar
deten de ancak en by grev alabiliyordu. Bu durum da, halk
harekete geerek kendisine yukar-sm flardan b ir nder seti; ara
larnda kan ayrlk onlar zayflatt iin, halkn darbesi baa
rya ulat. E rythrai'de eski zam anlarda Basilides'lerin oligarisi
altnda, bunlarn yetkin b ir ynetim srdrm elerine karn, halk
kendisini b ir aznln ynetm esinden holanm ad iin, anayasay
deitirdi.
Devrimin teki tr, dorudan doruya oligarinin kendisinden
ve oligarinin iindeki ekemezliklerden kaynak alr. nderleri de
m agoglar gibidir; dem agojinin iki t r vardr: Biri gerekten ok
ender olanak bulm akla birlikte azln arasnda iler; teki b ir
oligarinin yeleri halka demagogluk edince olur. B unlardan ilki
nin rnekleri, Atinada Otuzlar Oligarisi iinde K hariklesle adam
larnn demagogluu ve yine tpk onun gibi, D rt Yzler Oligar
isin d e Phrynikhosla o rtaklarnn dem agogluudur. kincisine iyi
b ir rnek de L arisadr; orada Y urtta-K oruyucular denilen oli-
* garklar halk tarafn d an seildikleri iin, ynlara demagogluk et
m ilerdir. yeleri grevlere seilme yeterlii olanlarca seilmeyip,
grevlerin kendilerinin yksek b ir m lkiyet kouluna ya da b ir
siyasal birliin yesi olm aya baml bulunduu ve semenlerin
hoplit 'ler ya da demos olduu herhangi b ir oligaride byle bir
eilim vardr; rnein, Abydosta ve j ri yelerinin b t n y u rtta
lardan olumad yerlerde byle olm utur*; ayrca, oligarinin b
ykl daha da snrlanm aya kalklnca, yine byle olur; n
k darda braklanlar, haklar olan eitlii salam ak iin halk
yardm larna arm ak zorunda kalrlar.
Sonra, yelerinin lks iinde yaam alarndan t r yklan oli
gariler vardr. nk bu t rd en kiiler yenilik yapm aya dkn
lk gsterirler, ya kendileri tiran olm aya ya da b ir bakasn tiran
olarak ortaya koymaya alrlar. rnein, Sirakuzada Dionysiosu
tiran yapan H ipparinostu; Am phipolis'te de, Kleotimos adnda biri
K halkisli gmenleri ehre getirm i ve geldikleri zam an onlar
varlkllara kar kkrtm t; Aiginada K haresle grm eleri y
r ten kii, paras kalm ad iin anayasay deitirm eye kalkt.
Bazen bunlar parann tkenm esini beklem eden deiiklikleri yap-

Karadenizdeki Herakleiada [Ereli] olduu gibi, davalara ilikin bir demagoji

pekl anayasada deiiklik yaplmasna yol aabilir.

152
 KTAP V BLM 6

m aya giriirler. Bazen de gizlice kam u p aralarn i eder ve sonra,,

ya bu hrszlklarn gizlemek iin kendileri karklk kartrlar
ya da K aradenizdeki Apolloniada olduu gibi, bakalar bu h r
szla dikkati ekm ek amacyle byle yapar.
Kendi iinde tek b ir kafada p la n (iyi anlaan) b ir oligariyi
ieriden ykm ak kolay deildir; bunun iyi b ir rnei, birbirlerine
nasl davranacaklarn bildikleri iin, birka kiinin okluk st n
de yetkelerini srdrd P harsalostaki anayasadr. Fakat b ir oli
garinin iinde b ir baka oligari kurm aya kalklnca, bunun ar
dndan ykl gelir. Y urttalarn toplam zaten azsa, bu azln
da tm ne seilme yeterlii tannm ad zam an byle olur. Ana
yasann oligarik olduu, fakat pek az kim senin ynetici organa,
yani yallar kuruluna katld E lis'te d urum byleydi; nk ba
langta varolan yeler m r boyu grevde kalyorlard, saylar
da doksan olarak saptanm t; stelik S p artadaki Y allar Kuru-
lu nda (gerontes) olduu gibi, seme yntem i erkbandaki gruba
yaryordu.
Oligarilerden deim eler savata da b arta da olabilir. Sa
vata oligariler halka gvenmemeleri yznden cretli asker tu t
m ak zorundadrlar; buysa, onlarn devrilm esine yol aabilir; nk
birliklerinin kom utanln verdikleri adam , Tim ophanesin Korin-
th o sta yapt gibi ou kez tiran olur ve eer bu n lar birden ok
sa, kendileri b ir egemen klik k urarlar. Bazen, srf bu sonularn
ortaya kaca korkusuyle, (oligarklar) savunm ada halk kullan
m ak ve onlara anayasadan b ir pay verm ek zorunda kalrlar. Ba
rta ise, (oligarklarla demos ) birbirlerine gvenm em elerinden t
r, lkenin savunm asn cretli askerlerle tarafsz b ir kom utana
brakrlar; o da bazen h er iki partiyi yum ruu altna alr; nitekim ,
Aleuadainin' egemenlii srasnda L arisada Simos ve Abydosta der
neklerden birine nderlik eden phiades byle yapm tr.
Devrimler, oligarklardan birtakm n b ir bakasnca devrilmesi
sonucunda yahut davalardan ya da b ir evlenmeye ilikin tutum
lardan kan atm alar dolaysyle de olabilir. Evlenme sorunun
dan kaynak alan baz atm alara yukarda deinm itim ; bunlara
u rnek de eklenebilir: E re tria daki Atllar Oligarisi b ir evlenme
iine ilikin olarak hakszla urayan D iagorasa devrilm iti. He-
rakleia ve Thebaideki devrim ler m ahkem e kararlar dolaysyle k
m tr; H erakleiadaki m ahkem e zina sulamasyle, hakl olarak, fa
kat blnm eye yol aan b ir biim de E urytionu cezaya arptrm
t; Thebaide de m ahkem e A rkhias sulu bulm utu ve d m anlan
onlardan alm ay ylesine akllarna koym ulard ki, adam lar
pazaryerinde b ir diree balandlar.
Birok oligariler, ar despotluk etm eleri yznden yklm
lar, kendi yelerinden bunu onaylam ayan bazlar onlar devirmi-
153
 POLTKA

cudunu da kendi cinsel tu tkusunu doyurm ak iin kullanm , am a

sonradan, balangta vaadettii halde lkesine dnmesine izin ver
m em iti. H ellenokrates, onun kendisini tu tk u n b ir sevgi yznden
deil, hava b ir zalim likten t r istedii sonucunu karm t.
Ainos'ta da Python ve Herakleides, babalarna yapt ktlk ne
deniyle Kotysi yok etm ilerdi; (daha da nce) Adamasn K otyse
bakaldrm asnn nedeni, ocukluunda onun tarafndan hadm
edilmi olmasyd. fkenin, cinsel uygunsuzluklara deil, (dvlme
gibi) m add iddet hareketlerine uram olm aktan doduu b ir
ok durum lar da vardr; bunlara m aruz kalanlar, gerek b ir tirann
evresinden gerek b ir kral ailesinden, kendilerine bu gibi davra
nlar yapan kim seleri ldrm ler ya da ldrm eye kalkm
lardr. rnein, M ytilenede Penthilos'un oullar, etelere ayrlp
ellerinde sopalar halk dvmeye giriince, Megakles arkadalarnn
yardm yle onlar bastrd. Daha sonra, Penthilosun kendisi de,
karsnn koynundan ekip karttrd ve dvdrtt Smerdes
tarafndan ldrld. Sonra, Arkhelaos'a kar Dekam nikhosun a
t ve elebalk ettii saldr vard. D em aknikhosun fkesinin ne
deni, Arkhelaosun kendisini hrpalam as iin ozan E uripidese
teslim etm i olmasyd Euripides, nefesinin koktuunu syleme
sinden tr D em aknikhosa kzgnd. Bu eit nedenlerden kaynak
alan daha birok fesat dzenleri ve suikastler vardr, iin iinde
korku olduu zam an da yle; nk bu da anayasalarda olsun
b ir tek kiinin egemenliinde olsun, ayaklanm a nedenlerinden bi
ridir. rnein, A rtapanes kendisinden korktuu, aleyhine sulam a
lar yaplacandan korktuu iin K serksesi (Serhas) ldrd
Artapanes, D ariusu (Dara) K serksesin buyruuyle asm, fakat
sonradan onun sarhoken olup bitenleri hatrlam ayaca iin hi
sesini karm ayacandan korkm utu.
ncs, aalama. Sardanapallos kadnlarla birlikte oturm u
yn tararken grld iin aalanm ve kendisini bu durum da g
renlerden biri tarafndan ldrlm t*. Dionun gen Dionysios'a sal
drm as, onu kk grm esindendi; tirann ayk durduu yoktu ve
y urttalar da, Dionun ona kar duyduu aalamay paylayorlard.
Bazen bir m onarkn arkadalar bile, onu ylesine hie sayarlar ki, sal
drm aktan geri durm azlar. M onarkn onlara ball kendisini u m ur
sam am alarna yol aar ona aldr etmez olurlar ve hi bir
eyin farkna varm ayacana gvenirler. Erki kendileri iin ele ge
irmeyi am alayanlar da, bir noktaya kadar aalam a duygusuyle
hareket ederler; kendilerinin yeterince gl olduunu dnrler
ve karlaabilecekleri tehlikeleri gzleri keser; tiran lara kar -

* En azndan, anlatlan hikye byledir; bu sylenti onun hakknda doru deilse

bile, her halde bir bakas iin dorudur.

166
 KTAP V BLM 10

kan ordu kom utanlarnn yapt gibi, gleri onlara saldry hafife
aldrm aktadr. Buna b ir rnek, Astyagesin hem erkini hem ya
ay biim ini kmseyen K yrostur; Astyagesin erki kalmam,
yaam kendi iine dnklem i, psrklam t. T rakyal Seuthes'
in buyruunda generallik ettii Amadokosa saldrm as da, tpk
bunun gibiydi. Bazlar efendilerine (tek b ir nedenden tr deil)
b ir nedenler karm asyle saldrrlar; (nitekim) M ithridates, Ario-
barzanese hem onu aalk grd, hem de parasn alm ak is
tedii iin saldrm t.
Tiran aalam ann esinledii saldrlar, genellikle doadan atl
gan olan ve ayn zam anda, tiran n hizm etinde yksek asker g
revlere getirilm i bulunal kim selerce yaplr. nk, m add kuv
vetle birlem i doal cesaret, insana h er eyi gze aldrr; daha
saldrya girim eden nce, bu ifte nedenle kolayca b aar kazana
caklarna gvenirler. Fakat insan drten tu tk u oldu mu, iin iinde,
yukarda anlanlardan baka b ir nedenler dizisi vardr. Bazlarnn
elde etmeyi um duklar byk kazan ve ereflerde gz olduu iin
tiran lara saldrdklar gibi, h er tu tkulu adam n da kendisini teh
likeye atm aya hazr olduunu sylemek doru deildir. Gerekte,
ncekilerin iaret edilen nedenle harekete gemelerine karlk,
berikiler kendilerinin nl ve tannm olm alarn salayacak ba
ka herhangi b ir durum a nasl bakarlarsa, bu soruna da yle ba
karlar; b ir m onarka, m onarisini elinden alm ak istedikleri iin
deil, kendilerine n kazanm ak amacvle saldrrlar. Byle olm akla
birlikte, kafalarnda yalnzca bu dnceyle ie kalkanlarn says
pek ok deildir; ayrca, giriim baarszla urarsa, kiisel g
venliini de um ursam am as gerekir. Bunlar, uyulm as zor olm asna
karn, Dion'un ilkesini gzden karm am aldr. Dion, baaryla
ilerleyebilirse, giriim inin o kadarm tam am lam olm aktan m a
nev b ir doyum bulacam syleyerek, Dionysios'a kar yanm a
yalnzca birka adam alm t; dolaysvle bu ynde b ir iki adm
attk tan sonra ldrlse bile, soylu b ir lmle lm olacakt.
H er anayasa gibi tiranlk da, ieriden ya da dardan ykla
bilir. D ardan eer tiranla kart ve daha gl b ir devlet
varsa. Temel kartlktan t r ykm a istei m utlaka olacaktr ve
istee g de eklenince, insanlar her zam an harekete geerler.
H esiodosun b ir zanaattan iki kii hi b ir zam an anlaam az il
kesi uyarnca, dem okrasi tiranla tem elden k arttr, nk de
m okrasi, tiranln arldr. K rallkla aristokrasi de tiranla
tem elden karttr; bu nedenle, Lakedaim oniallar birok tiranlk-
lar ykm lar, Sirakuzallar da iyi b ir anayasalarnn olduu d
nem de yle yapm lardr. eriden tirann saray ile yakn ili
kisi olanlar arasnda b ir paralanm a olduu zaman. rnein, Gelon'
un tiranl ve daha yaknlarda da, Dionysiosunki. Bu rneklerin
167
 POLTKA

ilkinde, H ieron'un kardei Thrasyboulos, Gelonun olunu etkisi al

tna ald ve onu sefih b ir yaaya srkledi. Amac, (Gelondan
sonra) kendisinin baa gemesini salam akt. Bunun stne, aile
topland, yurttalar k k rtt ve tiranlk ynetim ini deil, Thrasybu-
losu devirm ek iin almaya koyuldu. Fakat onlar destekleyenler,
bu frsattan yararlanarak topundan birden kurtuldular. teki r
nekte, Dion, evlilik voluyle hsm olduu Dionysios'a kar bir
ayaklanm ann bana geti ve halkn desteini salad; Dionysiosu
devirdi, am a sonradan kendisi de ldrld.

eriden kaynak alan devrinieri anmas, Aristotelesi yeniden ki

isel dmanlklar konusuna gtryor. yi bir monaride devrim
kmas olaslnn stnde ksaca durmadan nce, oligarilerin
ve yanl trden demokrasilerin de dardan ya da ieriden ykla
bileceini, ieriden olunca nedenlerin orada da genellikle ahlk ve
psikolojik olduklarn hatrlayarak bu konular tiranlk bakmndan
zetliyor.
B ir tiranla kar giriilen saldrlarn balca iki nedeni, nef
ret ve aalam adr. T iranlardan zaten h er zam an nefret edilir; fa
kat devrilm eleri ou kez, nefret edildikleri gibi aa grlmeye de
balannca olur. Bu, erki kendileri ele geirenlerin genellikle ege
m enliklerini srdrm , fakat onu b ir ncelden edinenlerin hemen
hepsinin ellerinden karm olm alarndan da anlalabilir. Sonra
kiler yalnzca kendi keyifleri iin yaadklarndan ksa b ir sre iin
de gzden dm ve kendilerine saldrm ak isteyebilecek kim selere
birok aklar verm ilerdir. Belki nefretin yanm a fkeyi de kat
mamz doru olur, nk o da geni lde ayn tepkilere yol
am aktadr. F akat fke, ou kez nefretten daha etkindir. fkeli
insanlar daha byk b ir younlukla saldrya geerler; nk bu
tutkunun nefretin pekl olabilecei gibi akl yrtm e yetile
riyle b ir ba yoktur*. fkede ac da vardr; bu, insann akln
kullanm asn zorlatrr: (Nefretle) dm anlk ise acl deildir.
yleyse, ksacas, katksz ve ar oligarilerle ar dem okrasiler
de ilediini grdmz ayn nedenler, tiranlklarda da iler;
nk bu ar ynetim biimleri, gerekte oklu ya da datlm
(paylalm) tiranlklardr.
K rallklar, (ynetimlerin) dardan yklmaya en az yatkn ola
ndr; onun iin de uzun m rldr (dayankldr). klerin o
u, ieriden ykselen nedenlerden ileri gelir. Bu nedenler iki t r
ldr: Biri, krallk ynetim ine katlanlarn kendi aralarn d a kavga

- insanlara kt davranlmas, onlarn akllarndan ok tutkularna uymalarna yol

amaktadr; Peisistratos oullarnn ve daha biroklarnn devrilmesi bundan olmutur.

168
 KTAP V BLM 11

etm eleri; teki, krallarn yasal olarak yapm aya yetkili olduklarn
dan daha ok eyi denetlem ekte hak iddia ederek, egemenliklerini
diktatrce srdrm eye kalkm alar. Fakat bugn artk pek krallk
kalm am tr; olanlar, daha ok tiranlklar ya da tek kiilik des
potizm ler gibidir. nk, krallk, ilerin byk blm stnde
egemen olm ann yan sra, halkn isteine dayanan ynetim i de
ierir; [imdi ise] hepsi ayn dzeyde bulunan insanlarn says
ok ve bunlarn hi biri sivrilemiyor ya da egemen olm ak iin
gerekli yksek niteliklere eriem iyor. nsanlar, bu gibi sradan
kiilerin kendilerini ynetmesine kolayca raz olm azlar ve eer bun
lardan biri zor ya da hileyle (tek bana) erki ele geirirse, onunki
artk krallk deil, tiranlk olur.
Bu sraladklarm za, b ir k nedeni daha eklemeliyiz; ka
ltsal krallklara zg b ir k nedeni. Erklerini kaltlkla kaza
nanlar, sayg gsterilm esi g, deersiz kiiler olabilir; (bundan
tr) ellerindeki erkin tiran erki deil, kral erki olm asna karn,
konum larn ktye kullanabilirler. O zam an kralln sonu gelmi
dem ektir; nk uyruklar istemez olunca, kral artk kral deildir;
fakat tiran, uyruklar onu istem ese de yine tirandr.
M onariler, ite bu ve benzeri nedenlerle yklrlar.

Bundan sonra, monarilerde devrimi nlemenin yollarn inceler

ken, Aristoteles tiranlk hakknda rzaya dayand iin ondan ok
daha istikrarl olan kralla oranla daha ok syleyecek sz bulu
yor. Tiranlk zora dayanr ve geleneksel olarak, zorla srdrlr.
Bir tiran iin, konumunu srdrmenin teki yolu, kralln baz
zelliklerini uygulamaktr.

11

M onarilerin korunm asna gelince, kart nedenler hakkndaki ge

nel ilke [Blm 8in banda sylendii gibi, ykan nedenlerin k ar
tlar yaatr] b urada da geerlidir; fakat krallklar iin zel bir
ilke, erki kullanrken her zam an daha byk bir lmlla ynel
m elerinin gerekm esidir. E rkin m utlak olduu etkenlik alanlar ne
kadar az olursa, rejim in m r de o k ad ar uzun olacaktr. (O za
man) m onarklarn kendileri daha az despotluk ederler; alkanlk
lar ve kiilikleri uyruklarna daha ok benzer ve onun iin de
uyruklarnn kskanln daha az uyandrr. Molossos krallnn
uzun m rnn srr budur; Lakedaim oniallarnkine gelince, nce
egemenliin bandan itibaren iki kral arasnda bltrldiine,
sonra da Theopom posun daha baka birok lmllk tedbirinin
yan sra, ephorluk grevini kurduuna iaret edebiliriz. Krallk
169
 POLTKA

erkinin bylelikle daraltlm as, uzun dnem de onu salam latrm a

etkisini gsterm itir. B ir anlam da, Theopom pus bu erki azaltma-
nus artrm t; nitekim sylendiine gre, kars krall oullarna
babasndan kalan durum una oranla daha klm olarak b rak
m aktan utanp utanm adn sorduu zaman, ona demi ki: Hi
de deil, benim oullarm a braktm krallk ok daha dayankl.
Tiranlklarm uzun m rl olm asn salam ak iin, b irbirlerin
den ok ayr iki yntem ya da daha dorusu yntem ilkesi vardr.
nce, ou tiranlarn izledii ynetim ilkesi olduu iin, geleneksel
denebilecek olan ele alyorum. Bunu uygulam ann birok yolla
rn, K orinthoslu P eriandrosun balatt sylenir, am a Pers h
km etinde de birok paralellerini grebiliriz. Tiranl korum ak
iin nerilen, Tepeleri (sivrilenleri) kes ve bamsz grleri olan
adam lardan k u rtu l, Toplumsal, kltrel ya da benzeri am alarla
derneklerde toplanm alarna izin verme; bunlar, b ir tirann sakn
m as gereken iki eyin, bamszlkla kendine gvenmenin serpilip
geliecei yerlerdir, "in san larn birlikte bilgi edindikleri okullara
ya da baka kuram lara izin verme ve genellikle birbirlerini iyi
tanm am alarn sala, nk bu aralarnda karlkl gven y a ra tr
gibi eski tler buraya girerler. T iranlara verilen b ir baka ge
leneksel t de, ehirde yaayanlar h er zam an gzlerinin nnde
tutm alarn, halk sarayn kapsnda birok zaman harcam ak zo
runda brakm alarn syler; o zam an ne yaptklar gizlenemez ve
srekli olarak ykm llklere boyun ee ee, bamsz dnem e
meye alrlar. Perslerde ve teki yabanc m onarilerde bu eitten
ve ayn am aca ynelik baka k urallar da vardr. Onun gibi, bir
tiran uyruklarnn arasnda sylenen ve yaplan her eyden haberli
olmaya almaldr; Sirakuzada, Dedikoducu K arlar (potagogides)
dedikleri trden ya da H ieronun halk nerede b ir araya gelse, ya
da toplansa oraya gnderdii Kulak M isafirleri gibi casuslar [sa
yn m uhbir vatandalar] olmal. Bu gibilerin korkusundan, in
sanlarn daha az zgrlkle konutuklar dorudur, fakat azla
rn aarlarsa, sylediklerinin onlarn kulana gitmesi olasl daha
ok olur.
Bir baka geleneksel yol, tiranla kar kabilecek kim seler
arasnda atm ay kkrtm aktr; yalanlarla dostu dosta, snf s-
mfa, paralar birbirlerine drm ektir. Kendilerini savunm ak iin
silh alacak kadar p aralar olm asn ve kendi gndelik ilerinden
baalp da ayaklanm aya zam an bulam asnlar diye uyruklarn yok
sulluk iinde tutm as da, tiran n karnadr. U yruklarn srekli
alma ve yoksulluk iinde tutm ak iin yaptrlan ilere rnek
olarak M sr'n piram itlerini, K ypselides'lerin tan rlara sunduu sa
ysz kurbanlar, Peisistratos oullarnn yaptrdklar Olymposlu
^eus tapnan ve Sam os'lu Polykrates zam annda giriilen bayn-
170
 KTAP V BLM 11
dirlik etkenliklerini gsterebiliriz. Dionysios zam annda Sirakuza
da yapld gibi, uyruklar vergilemeyle de yoksul tu tu lu r orada
be yl iinde b t n zel m lkiyetin deeri (vergi olarak) den
miti. Tiran sava amaya da pek heveslidir; nk bu uyruklarn
oyalar ve onlar srekli olarak b ir nder gereksinm esi iinde tu
tar. D ostlar b ir kral iin b ir korum a kaynadr, am a b ir tiran
iin deil; onlarn kendisine kar tekilerden daha ok tehlikeli
olabileceklerini bildii iin, onlara gvenmemek tirann politika
snn b ir parasdr.
Ar dem okrasinin birtakm zellikleri de tirann durum unu
salam latrm a asndan y ararldr kadnlarn evde ar bas
m alar ve kleler stndeki denetim in geveklii. T iranlar bu yol
dan erkeklerin ne yapp ne ettiklerini renm ek isterler; nk
kadnlarla kleler tiran lara kar dzen kurm azlar onlar ho
tutunca, her zam an tiranlklarm ve dem okrasilerin destekisi olur
lar. Demos da tek bana egemen olmay sever. Dalkavuk konusu
da yledir; onun iin tiran olsun halk olsun dalkavua byk
deer verir. Dem okrasilerde halk nderi, ayaktakm nm dalkavuu
dur; tirann saraynda ise dalkavuun devi yaltaklanarak alal-
m aktr. Bu nedenle, tiran, insanlarn daha aalk olanlarndan
holanr, nnde yerlere kapananlar sever; bamsz ve zgr ru h
lu b ir kimse ise byle eyler yapm aya yanamaz. Deerli kiiler
dostluk ederler, dalkavukluk deil; am a o nl szn dedii gibi,
kt adam lar kt ilere yarar.
Tipik b ir tiran, cidd ve zgrle eilimli insanlardan ho
lanmaz. Kendisini tek yetke sayar; biri kalkp kendi dndkle
rini zgrce sylemeye hakk olduunu iddia ederse, tirana s
tnlnden ve m utlak efendi olm asndan b ir eyler eksiltiyorm u
gibi gelir. Dolaysyle, dnce sahibi olma zentilerinden tirann
holanm ay korkuya dayanm aktadr; bu gibi kim seler onun erki
nin gizil (potansiyel) ykclardr. Tiran, ayrca, yabanclar yanm a
alm aya ve kendi ehrinin yelerindense, onlarla birlikte yemek
yemee de m erakldr: nk yu rttalar gizil dm anlardr, te
kilerinse ona etkin bir kartlklar yoktur.
B tn bunlar, tiranln iaretleri ve onu srdrm enin yolla
rdr; am a eit lde knanacak bakalar da vardr. Tiranln
uyruklarna ilikin olarak izledii am alara gre, hepsi balk
altnda toplanabilir: Tiran, uyruklarnn (a) bamsz kafalar ol
masn, (b) birbirlerine gvenm emelerini ve (c) herhangi bir eyi
gerekletirecek gleri bulunm am asn ister. Bu noktadan bi
rincisinin anlam besbellidir; clz kafalar b ir direni tasarlayamaz-
lar. kincisi, insanlarn belli b ir dzeyde benlik gvencine eri
m eden b ir tiranl yktklar hi grlm em itir; dolaysyle tiranlar,
liyakatli insanlara, kendileri iin tehlikeli olabileceklerini dn
171
 POLTKA

dklerinden her zam an dm anlk gderler; bu gibilerin yalnzca

tiranlk egemenliine kar direnm eleri nedeniyle deil, ayn za
m anda, gerek kendi aralarnda gerekse bakalarna kar sulam a
larda bulunm am alarndan tr. nc balk altnda toplananlar
da aktr; hi kim se gcnn yetmeyecei b ir eye kalkmaz;
onun iindir ki, hi kimse yeterli gc yoksa b ir tiranl ykmaya
kalkmaz. yleyse, b ir tirann uyruklarna kar besledii niyet
leri altnda toplayabileceimiz balk b unlardr ve onun btn
hareketleri ilkeye balanabilir: U yruklarnn gveni, gc, ka
fas olm am asn ister.

"Tiranl korumann iki yolu birbirlerinden u noktada ayrlrlar:

Birincisinde tirann uyruklarnn ona mutlaka dman olduklar
varsaylr ve ama, uyruklarn kendisine kar bir fesat dzeni ku
ramayacaklar kadar gsz klnmasdr... Oysa kincisinde ama,
tirann uyruklarnn ona kar bir fesat dzeni kurmaya yatkn ol
m am alarn salamaktr (W. L. Nevman).
Tiranlklar srdrm enin geleneksel yntem i stnde bu kadar
durm am z yeter; teki yntem ise, gerekte k art ynden ilemek
tedir. Bunu, kralln bozulm asndan karyoruz. Nasl ki, b ir kral
l ykma gtren yollardan biri, egemenliini tiranlatrm aksa;
tersinden bir tiranl kralla yaklatrm ak da onu korur; fakat
b ir eyi hep saknm aldr yneticilik erkini; yalnzca isteyenleri
deil, istemeyenleri de ynetmesini salayan erki. nk bunu
elinden karrsa, b tn tiranl da elinden gider. Bu, tirann sk
skya bal kalmas gereken b ir temel ilkedir; geri kalannda, kral
gibi davranabilir, daha dorusu kurnazca kral rol oynayan biri
gibi.
O bakm dan, b ir kere genel iyilii dnecektir; halkn kz
gnln uyandracak ekilde saa sola byk ihsanlarda bulun
m ayacaktr: Tirann m etreslerine, yabanclara ve kendisine hizmet
eden zanaatkrlara bol bulam a datt arm aanlar, halkn emek
ve alm asnn rndr. Bu balam da, gelir ve giderlerinin bir
hesabn karacaktr gemite baz tiran lar byle yaparlard.
Bu, onun sanki tiran deilmi de, b ir m lkiyet yneticisiymi gibi
grnmesine yardm eder. Devletin b tn kaynaklarna egemen ol
duu iin, para ktlndan ekinmesi gerekmez. H atta, b ir egemen
y u rt dna ok gidiyorsa, byk bir servet toplam as ve yma-
sndansa, hesaplarn yaynlamas, gerekte kendisi iin daha g
venlidir. Bylelikle, onun mal ilerine bakanlarn paray kendi
ellerine geirmeye kalkm alar olasl azalr; tiran lar savamak
iin lkeden uzaklanca, y urttalarndan ok, kendi m allarnn
m lklerinin gvenliinden endie ederler; y urttalar onunla b ir
172
 KTAP V BLM 11

likte gelmekte, mal grevlilerse geride kalm aktadr. Sonra, vergi

toplad ya da hizm et istedii zaman, bunlar lkenin ekonom ik
iyilii iin, belirli bir durum daki askerlik gereksinm eleri iin is
tiyorm u gibi grnm eli ve kendisini genel olarak, kendi kiisel
kaynaklarnn deil, ulusunkilerin koruyucusu ve ileyicisi gibi
gsterm elidir.
likilerinde, her zam an zalim deil, vakur davranm al, ken
disini grmeye gelenlerde korku deil, sayg uyandran trden bir
kimse olduu izlenimini verm elidir. Bu kolay deildir; b ir tiran
norm al olarak tiksinm e ve aalam a duygular uyandrr. Onun
iin, teki erdem leri gsterm eyi beceremiyorsa, en azndan savata
u sta olmay am alam al ve kendisine asker b ir n salamaya a
lm aldr. Kendisinin olsun, adam larnn olsun, erkek ya da dii
herhangi b ir gencin rzna getii kesinlikle grlmemeli; bu kural,
tirann sarayndaki kadnlarn teki kadnlara kar davranlar
iin iin de eit lde dorudur. Diilerin cinsel arlklar, b ir
ok kereler tiranlklarm devrilmesine yol am tr. Davranlar,
kendisini yemee ve imeye veren tipik tiran larn davranlarna
benzememelidir. Biliyoruz ki, baz tiran lar gne kafay ekmekle
balar ve st ste gnlerce iki ierler; h atta srf, bakalar ken
dilerinin ne kadar m utlu ve bahtl olduunu grsn diye byle
yaparlar. Bu gibi sorunlarda lml gitm ek en iyisidir, ya da hi
deilse, herkesin gz nnde sarho olm am aldr. Kolaylkla ku
landan tutulup b ir yana atlabilen adam , ayk deil, akrkeyf
durum da olandr; uyank deil, uyuuk olandr. Bylelikle, genel
olarak, yukarda b ir tiran iin tipik diye saydmz eylerin k ar
tlarn yapm al; ehrin yapm nda (inasnda) ve bezenmesinde,
tirandan ok, ilerin gvenilip kendisine brakld biri olmal.
Dinde her zam an baka herkesten daha cidd (inanl) grnm eli
dir - ama, beyinsizin biri izlenimini verecek biim de deil. n
sanlar, dindar ve tan rlarn bilincinde (yreinde Allah korkusu
olan b ir adam) sandklar egemenlerin kendilerini ezme olaslnn
daha az olduuna inanrlar; tan rlarn onu tuttuuna inanrlarsa,
ona kar ayaklanm a olaslklar da az olur. Sonra, uyruklarndan
herhangi biri herhangi b ir alanda ileri b ir yetenek gsterirse, tiran
onu yle onurlandrm ak ki, adam b ir zgr insanlar topluluunda
daha iyi davranm azlard diye dnsn. Bu gibi onurlar egemen
kendisi datm al, verilecek cezalar ise grevlilere ve m ahkem e
lere brakm aldr. Fakat burada, b tn m onari t rleri iin eit
lde geerli olan b ir koruyucu ilke vardr herhangi b ir tek
kiiyi bytm em ek; gerekiyorsa, birden ok olsunlar, birbirlerini
denetlerler. Eer m utlaka bir tek kiiyi sivriltm ek gerekliyse, bu
kii ok gz k ara (cretkr) kiilikli biri olmamal. nk byle
b ir kimse, eldeki i ne olursa olsun, her zam an saldrya hazrdr.
173
 POLTKA

Ve onun erkini azaltm aya k arar verilmise, bu yava yava yapl

mal; btn yetkisini b ir darbede kaldrm ayn.
Tiran, dncesiz tu tu m larn b t n biim lerinden ve zellikle
u ikisinden geri durm aldr kiilere kt davranm aktan ve gen
lere sarkntlktan. zellikle, onurlarna dkn kim seler karsn
da bu kurala uyulm al; nk parasn seven kim selerin, en ok
m lkiyetlerine dokunan kt tu tu m lara canlar sklm asna kar
lk, onurlarna dkn ve saygdeer kim seler; toplum iindeki yer
lerine ve ereflerine saldrlm asna kzarlar. B undan tr, b ir tiran
bu gibi adam lara ya hi b ir ey yapm am al ya da ceza verecekse,
bile isteye alaltr gibi deil de, babaca grnmeli. Genlerle
ilikileri erke deil, sevgiye dayanm aldr; genel olarak, birinin
toplum daki yerinde b ir azal, ona balanacak daha byk e
reflerle denkletirilm eli. B ir tiran n cann alm aya kalkm alarnn
beklenebilecei kiilerden en ok kollanm as ve korkulm as gere
kenleri, onun cann alabileceklerse, kendi canlarn hi um ursa
m ayacak olanlardr. Onun iin, tiran bu gibi adam lara, kendilerinin
ya da ilgilendikleri kiilerin kt kullanldklarn dnm elerine
frsat vermemeli. nk fkeyle harekete geen kiiler kendilerini
esirgemezler. H erakleitosun b ir keresinde dedii gibi, fke (ba-
edilmesi) g b ir dm andr; (cn) caniyle satn alr.
ehirler iki kesimden, m allar m lkleri olanlarla olm ayanlar
dan olutuuna gre, m m knse bunlarn h er ikisi de, kendi g
venliklerini rejim e borlu olduklarna inandrlm ak, dolaysyle de
hi birinin tekine hakszlk etm em esi gerektiine. Fakat bu iki
sinden biri ya da teki daha gl olanysa, onun yeleri hk
m ete alnm aldr ki, byle yaplm asn gerektirecek b ir durum o r
taya karsa, tiran klelere zgrlklerini verm ek ve y u rttalarn
silhlarn toplam ak gibi tedbirlere bavurm ak zorunda kalmasn.
nk, snflardan b iri ya da teki m erkezdeki erke katlrsa, bir
ayaklanm ay bastrm aya (rahata) yeter.
Bu konularda daha ok ayrntlara girm ek gereksizdir; genel
m aksat aktr: Tiran, uyruklarnn gznde b ir tiran gibi deil
de, b ir kral ve evin b ir koruyucusu gibi; kendi kazancna bakan
biri gibi deil, bakalarnn ilerini yapm as iin kendisine gve
nilm i biri, yaam a ilikin olan h er eyde arl deil lmll
am alayan, stelik ileri gelen y u rttalarla dostluk eden, am a ayn
zam anda halkn da nderi olan b ir kim se gibi grnmeli. Byle
hareket ederse, o zam an egemenlii yalnzca daha iyi ve daha
zenilir olm akla kalmayacak, daha uzun m rl de olacaktr; ege
menliinden nefret edilmeyecek, korkulm ayacak ve bu egemenlik,
ciz b ir boynu bkkle indirilm i insanlar stnde deil, daha
iyi insanlar stnde kullanlacaktr; tirann iyilik konusundaki tu-
174
 KTAP V BLM 12

tum u da doru ya da hi deilse y a n yarya doru olacaktr

kendisi de kt deil, yar kt b ir adam.

Bununla birlikte, uygulamada tiranlklar (ve oligariler) pek ender

uzun mrl olurlar. Aristoteles, uzun sre dayananlardan baz r
nekler veriyor.

12

Yine de, oligari ve tiranlk baka herhangi b ir anayasadan daha

ksa m rldr. En uzun tiranlk, O rthagoras ile oullarnn Sik-
yoniadaki ynetimiydi: Yz yl srm t. Bu m onarklar uzun sre
bata kalm alarn, uyruklarna kar lml davranm alarna ve b ir
ok konularda kendilerinin yasalara boyun emelerine borluydu
lar. [Ayn ad tayan Atmal devlet adam deil, O rthagoras aile
sinden, Sikyonlu] Kleisthenes yetenekli b ir savayd, onun iin
hafife alnamazd. Genellikle, bu tiran lar, st ste halk kollayan
(kayran) davranlaryle, onlar kendilerine ekiyorlard. H atta,
Kleisthenes iin derler ki, b ir yarta kendisini birinci iln etmeyen
b ir hakem in bana elenk koymu; bazlar, Sikyoniadaki mey
danda bulunan, oturm u adam heykelinin bu hakem in heykeli ol
duunu sylerler. [Atinal tiran] Peisistratosun da, b ir keresinde
Areios Pagos m ahkem esinin huzuruna arld ve gitmeyi kabul et
tii anlatlr. kinci en uzun tiranlk, K orinthos'ta Kypselides'lerin,
yetmi buuk yl sren ynetimiydi; Kypselos otuz, Periandros
krk buuk, Gorgosun olu Psam m itikhos da yl hkm sr
m lerdi. B unlarn baarlarnn nedeni de ayndr. Kypselos bir
halk nderiydi ve b t n egemenlii boyunca silhl m uhafzlar
olm am t. Periandros tipik b ir tiran a daha yaknd, am a o da
iyi b ir savayd. ncs, A tinada Peisistratosla oullarnn ti-
ranldr. Bu, kesintisiz deildi; nk egemenlii srasnda Peisis-
tratos iki kere srgne gnderilm iti. Bylelikle, otuz yl iinde
on yedi yl tiranlk etti; oullar da on sekiz yl hkm srdler
hepsi otuz be yl eder. Geri kalanlardan, yalnz Sirakuzada
H ieronla Gelonun tiranlklar anlm aya deer, fakat bunlarm ki
de pek uzun deildir. Gelon yedi yl tiranlk etm i, sekizinci yl l
m tr, H ieron on yl; Thrasyboulos on birinci ayda kovulm utur.
Fakat, genellikle, tiranlklar uzun srm em ilerdir.

Sonuta, Aristoteles, anayasalarn birbirlerine dnmesinin hayal

bir biimde anlatld Platonun Devlet'ine deinir (Kitap 8 ve 9).
Platonun amac, Aristotelesinkinden bambakayd. Onun yapmaya
alt ey, en iyi aristokrasiden en ktii Uranla kadar giderek
bozulmann psikolojik bir incelemesiydi; yoksa olgusal bir tarih
175
 POLTKA

ya da bir siyasal t deildi. Aristoteles bunun hi farknda g

rnmez, hatta Platona Devlet 'te olmayan bir anayasalar dngs
kuram yaktrmaya kalkar. Aristoteles, Platonun anayasal dei
iklikleri matematikle temellendirmesini gerekten anlamsa, bu
nu iyice aklamay ok yazktr. Blmn sonlarna doru ar
zgrlkten sz edilmesi, demokrasiyle ilgili birtakm szlerin kay
bolduunu gsteriyor.
Bylelikle, bu konularda gerek m onariye gerekse anayasalara
ilikin olarak, bozulm alarnn nedenleri ve hangi yollarla koruna
bilecekleri stne b t n diyeceklerimi sylemi oldum. Ama daha,
S okrates'in doyurucu b ir biim de olm am akla birlikte, anayasalar
daki deimeleri anlatt Devlete. deinmem gerekiyor. deal d
zeydeki en iyi anayasadan balam aktadr, am a onda sezinledii de
iiklik, yalnzca bu anayasaya zg deildir; genel b ir gzlemdir.
nk, deiikliin, hi b ir eyin ayn kalm am as, belirli b ir d
nem iinde deimesi olgusundan ileri geldiini ve bu dnemle-
m enin de, "iinde tem el b ir drde orannn be saysyle ar
plnca iki uyum ortaya koyduu" lme birim lerinden kaynak al
dn sylem ektedir ki, istedii, lme birim inin diyagram da kp
nn alnd durum lardr. Bu, doanm belirli b ir anda, eitile-
meyecelc kadar inat olan, kt insanlar yaratabilecei anlam n
ierir. Kendi iinde, bu sze kar denecek b ir ey yoktur; besbelli,
eitilme yetenei olm ayan ve iyi insanlar haline getirilemeyecek
kim seler bulunabilir. F akat bu, baka herhangi b ir anayasadan ya
da herhangi b ir zam andaki herhangi b ir halktan ok, niin en iyi
anayasay etkileyen, ona zg deiiklik olsun? Sonra, h er eyi
deitirdiini syledii o dnem boyunca, baka baka zam anlarda
varolan eyler ayn zam anda m deiiyorlar? rnein, b ir ey d
nm noktasndan b ir gn nce varolm usa, o da geri kalan her
eyle birlikte deiecek mi?
ikinci eletirim de u: u Bu anayasa niin zellikle Lakedai-
m oniannkine (timokrasiye) dnecek olsun? B tn anayasalarn
benzerlerinden ok k artlarna dnm eleri daha olasdr. Ayn iti
raz, anlatt ondan sonraki deim eler Lakonia trnden oli
gariye, oligariden dem okrasiye, dem okrasiden tiranla geiler
iin de yapabiliriz. Oysa, ters ynde dnm ler de vardr; de
m okrasinin oligari haline gelmesi, tek kiinin ynetim ine dnm e
sinden daha ok olasdr. stelik, tiran lk ta duruyor, bunun da
deiip deimeyeceini, deiecekse deiiklie hangi nedenin yol-
aacan ve deimekle hangi anayasaya dneceini sylemiyor.
Sylemeyiinin sebebi, bunu bilm enin kolay olm am asdr; tiranlk
belirsiz b ir ynetim dir, nasl deiecei belli deildir. Sokratesin
kuram na gre, tiranln yeniden birinci ve en iyi ynetim olan
ideal anayasaya dnm esi gerekirdi; o zam an bu sre srekli
176
 KTAP V BLM 12
ve dngsel olurdu. Fakat tiranlk (Sikyon'da M yronunkinden
K leisthenesinkine geildii gibi) tiranla da dnebilir, (Antileon
un K halkisteki tiranlnn olduu gibi) oligariye de dnebilir,
(Sirakuzada Gelon ailesinin tiranlnn olduu gibi) dem okrasiye
de dnebilir, (Lakedaim oniada K harilaosunkinin olduu ya da
K artaca'daki gibi) aristokrasiye de dnebilir. Deiimin oligariden
tiranla doru olmas olana da vardr; Sicilyadaki eski oligar
ilerin ou yle olmu, Leontinoi'de P anaitiosun, Gelada Klean-
dro sun, Rhegium 'da Anaksilasn tiranlklarna geilm itir ve daha
birok ehirlerde de onun gibi olm utur.
(Platon'un) u anlayn da kabul ediyorum : Ona gre, oligar
iye dnme, ar lde zengin olanlarn, herhangi b ir mal
m lk bulunm ayanlarn kendileriyle eit haklara sahip olarak dev
lete katlm alarn doru b ir ey saym am alarndan deil de, yne
tim grevlerinde bulunanlarn p ara dkn olm alarndan ve para
yapm aktan holanm alarndan ileri gelirmi. Birok oligarilerde
para yapm ak m m kn deildir; bunu nlemek iin yasalar ka
rlm tr. Fakat dem okrat K artacada bol bol p ara kazanrlar, ana
yasalarn da daha deitirm em ilerdir. Oligarik devletin iki dev
let, b ir zengin devleti, b ir de yoksul devleti olduunu sylemesini
de kabul edemeyiz. Gerekte, onun szn ettii oligarinin, bu
bakm dan Lakonia ynetimiyle ya da iindeki herkesin eit lde
m lkiyete sahip bulunm ad yahut eit lde iyi insanlar olm a
d baka herhangi b ir ynetim le fark yoktur. Y oksullarn says
artarsa, herhangi b ir kim senin eskisinden daha yoksul olm as ge
rekm eden, insanlar oligariyi dem okrasiye dndrebilirler; zengin
ler, halktan daha gl olunca da, berikilerin uyuukluuna k ar
lk onlar azimli davranrlarsa, dem okrasi oligariye evrilebilir.
Bu devrim lere yol aan birok nedenler olduu halde, (Platon)
valnzca b ir tanesini anyor; o da oligarideki adam larn sanki
balangta hepsi ya da ou zengin im iler gibi lsz vaa-
ylaryle ar borlara girmesi ve yoksullam as. Fakat bu doru
deildir. Hi phesiz, ileri gelen adam lardan bazlar b tn ser
vetlerini yitirince, geni kapsam l deiiklikler yapm ak isterler, ama
daha kklerin serveti arur olunca, bu dert edilecek b ir ey
deildir. Ve byle b ir durum da devrim karsa, bu devrim in baka
herhangi b ir anayasa biim inden ok, dem okrasiye ynelmesi ge
rekmez. Devrimci bir durum un yaratlm asnda nemli olan, varn
youn harcanm as deil, eref ve ayrcalklarn iyice paylalp pay-
lalmad ve halka haksz ya da kt davranlp davranlmad-
dr. Bir kim senin cannn her istediini yapabilmesi, ona gre, z
grln arlndan olm aktadr. Ayr ayr birok oligariler ve
dem okrasiler vardr, am a Sokrates bunlarn devrim lerinden sanki
her birinin bir tek t r varm gibi sz ediyor.
12 177
1
 KTAP VI

Altnc kitapta, drdnc ve beinci kitaplarda yaplan tartma

lara sk sk deinilir. Bu kitap, demokrasilerin (Blm 1-5) ve oli
garilerin (Blm 6-7) en iyi nasl iletilebilecei sorununun stnde
durmakta, fakat tamamlanmadan kesilmektedir.

Buraya kadar, gerek grp tartm a gerekse yrtm e eleri,

grevlere atam alar, yasa sistem i ve hangi t rlerin hangi anayasa
lara uygun olduu asndan b ir anayasadaki ayrlklarn saysn
ve niteliini inceledik; ayrca, anayasalarn korunm as gibi ykl
m asn, bunlarn nedenlerini ve vesilelerini de tarttk. Fakat ger
ekte, tpk teki ynetim ler gibi dem okrasinin de ayr ayr trleri
olduu iin, o aratrm ann geri kalan ipularn ele alm ak ve
her b ir rnekte hangi belirli anayasal yapnn uygun ve faydal
olduunu gsterm ek yersiz kam ayabilir. B undan baka, anlm
bulunan btn yollarn olabilecek bileim lerini de incelemeliyiz;
nk iki yolun bileimi h er ikisinden de farkl b ir sonu verir:
Bir aristokrasi oligarikleebilir, siyasal b ir ynetim dem okratik
leebilir. Ayr ayr zelliklerin bu bileim leri imdiye kadar hi
aratrlm am tr, oysa aratrlm alar gerekir; yani yle bileim ler
vardr; grp tartm a organnn kuruluunda ya da grevlilerin
seiliinde oligarik, yasa sistem inde ise aristo k ratik b ir ilke ol
mas; ya da yarglam a ve grp tartm a grevlerinin oligarik,
seim sistem inin ise aristo k ratik b ir temele oturtulm as; ya da
anayasadaki bt n elerin hepsinin b ir trden olmad baka her
hangi b ir dzenleme. Yine, belirli b ir trdeki b ir ehir iin en
uygun dem okrasi trlerinden ve hangi eit halk iin hangi eit
oligarinin olacandan ve teki anayasa t rlerinin kime yaraya
candan daha nce sz etm itik; am a hl sylenmesi gereken
birok eyler var. Ayr ayr ehirler iin anayasalardan hangilerinin
en iyi olduunu gsterm ek yetmez; bunlarn ve daha bakalarnn
nasl iletileceini de gsterm elidir. Dem okrasiden balayarak, im
di ksaca bu ikinci soruyu inceleyelim; yapacamz inceleme, ayn
zam anda (demokrasinin) kartna, yani bazlarnn oligari adn
verdikleri anayasaya da k tutacaktr.
Bunu yapabilm ek iin, halk egemenliinin b tn zelliklerini,
dem okrasi iin tipik saylan h er eyi ele almalyz. nk bunla
rn bileim lerinden dem okrasinin biim leri meydana gelecektir;
179
 POLTKA

bunlar herhangi b ir dem okrasiden daha ok ve daha farkldr. B ir

birlerinden farkl birok dem okrasiler olm asnn iki nedeni vardr;
birincisi, daha nce dediimiz gibi, halklarn farklldr biri
tarm c olabilir, b ir bakas aa ilerle urayor, daha b ir ba
kas cretle alm akta; bunlardan ilki kincisine ya da ncs
her ikisine katlnca, h er keresinde dem okrasinin yalnzca nitelii
deil, t r de deiir. teki neden, im di ta rtm ak ta olduumuz-
dur. Dem okrasiden ayrlam ayacak olan ve bu anayasa biimi iin
tipik saylan btn bu zelliklerin hangilerinin alndna gre,
bunlarn ayr ayr bileimleriyle ayr ayr dem okrasiler meydana
gelir. Dem okrasilerin h er birini ayrm layabilm ek, gerek bu ana
yasalardan yelenenin kurulm as, gerekse eldekinin dzeltilmesi
iin faydaldr. Anayasalar kuranlar, temele herhangi b ir ayrm
gzetmeden btn birlem i zellikleri koymaya alrlar; fakat
daha nce anayasalarn kn ve korunm asn tartrk en be
lirttiim iz gibi, byle yapm alar yanltr. imdi de, dem okrasileri
kuranlarn ilkelerini, ahlk ltlerini ve am alarn tartalm .

Bu ey, ayr ayr ele alnmamaktadr; zaten alnamazd, nk

zgrlk ve eitlik her nn de birer parasdr.

D em okratik anayasann temeli zgrlktr. nsanlar, yalnzca bu

anayasada zgrlkten b ir pay alnabileceini anlatm ak iin hep
byle sylerler; her dem okrasinin am ac zgrlktr, derler. "S
rayla ynetm ek ve ynetilm ek zgrln b ir esidir. Sonra, ada
leti liyakate dayanan eitlik diye deil de, saysal eitlik olarak
gren dem okratik anlay vardr; neyin hakl olduu konusunda
bu anlay ar basnca halk egemen olur ve ounluk neye k arar
verirse kesindir, adalet de odur. nk, y u rttalar arasnda eitlik
olm aldr, derler. Sonu olarak, dem okrasilerde yoksullarn elinde
m lkiyet sahiplerinden daha ok egemen erk bulunur; nk onlar
daha kalabalktr ve (bu dzende) ounluun dedii olur. zgr
ln, btn dem okratlarn kendi anayasalarnn tanm nn bir
paras saydklar b ir yn, ite budur. B ir bakas, dilediin gibi
yaa ilkesidir. nk bu da zgr b ir insann ayrc zelliidir
tpk kartnn, yani diledii gibi yaam am ann, klenin ayrc
zellii olmas gibi. D em okrasinin ikinci tanm layc belirtisi bu
dur ve bundan, m m knse hi kimse tarafndan ynetilm em ek"
ya da hi deilse, ancak sralam ayla ynetilm ek ilkesi kar. Bu,
eitlie dayanan zgrln b ir esidir.
Bu tem el ilkelerden ve zellikle (sralaarak) ynetm e ve y-
180
 KTAP VI BLM 2
netilm e ilkesinden dem okrasinin aadaki eleri trem ektedir:
(1) Seimler: B tn yurttalarn b t n devlet grevlerine seilme
yeterliinin olmas; (2) Ynetme: H er bireyi herkesin ve h er bireyin
herkesi ynetmesi; (3) grevlere atam alarn k u r ayla yaplm as
ya bt n grevlere ya da hi deilse, deney yahut eitim gerek
tirm eyenlere; (4) hi b ir kam u grevi iin m lkiyet sahibi olma
koulunun aranm am as ya da ok dk b ir dzeyde aranm as;
(5) ayn b ir adam n ayn greve (st ste) iki kere getirilmemesi
ya da bunun ok ender olm as izin verilebilecek birka ayrk,
zellikle sava sanatna ilikin grevlerdir; (6) b t n m akam lar
ya da m m kn olduu kadar ok m akam iin ksa grev sreleri;
(7) yelerinin hepsi btn y u rttalar arasndan seilen ve b t n ya
da ou sorunlar stnde ve m utlaka, anayasaya, soruturm alara,
bireyler arasndaki szlemelere ilikin davalar gibi en nemli ve
derinliine etkili olanlar stnde k arar vermeye hakk olan j rili
m ahkem eler; (8) h er eyde egemen yetkenin Ekklesia, yani Meclis
olmas, kam u grevlilerinin kk iler dndaki hi b ir eyde
egemen erklerinin bulunm am as yahut en nemli sorunlarn K urula
braklm as*. Sonra (9) mecliste, mahkem elerde, devlet grevlerin
de herkese (ya da en azndan devlet grevlerinde, m ahkem elerde,
kurulda ve yelerin hep birlikte yemek yem elerinin zorunlu oldu
u egemen meclis ya da m akam larda alanlara) dzenli cret
denmesi. Sonra yine (10) iyi doum, servet ve k ltrn azlk
egemenliinin ayrt edici zellikleri olmas gibi, bunlarn kartlar,
aa doum, dk gelir ve baya zevk de halkn egemenlii iin
tipik saylr. (11) Grevlerin srekli olm asn dem okrasi pek tu t
maz; erken b ir devrim den sonra herhangi b ir srekli m akam kal
m olursa, erkinden yoksun brakldn ve atam alarn nceden
seilmi adaylar arasnda kur'ayla yapldn grrz.
te, dem okrasilerin genel karakteristikleri, nitelikleri bu n lar
dr. O rtaklaa rza gereince dem okratik olan adalet fikrinden,
demosun son derece dem okratik dem okrasisi kar; zenginlerle
yoksullarn ynetim i tam am yle ayn lde etkiledikleri b ir eit
lik; hi b ir bireyin egemen erkinin olmad, fakat hepsinin birden
eit ve saysal b ir ilkeye gre bu erki kullandklar b ir dem okrasi.
Bylelikle, anayasada eitlik ve zgrlk yaratabileceklerine inanr
lar.

Bundan sonra gelen blm, Aristoteles'in ne yapacana ok emin

* Yurttalar bol bol cret almadklar srece, Kurul btn organlarn en demokra
tik olandr; herkese bol bol cret verilmesi, bu organn da erkini ortadan kaldrr;
nk demos yapt hizmetlere karlk iyi para alrsa, bundan nceki tartmalar
mzda akland gibi, btn anlamazlklar kendisi zmek iin srar eder.

181
 POLTKA

olmadan bir ara yazd bir eye benzemektedir. Kitap III, Blm
10a bir gnderme vardr. Kitap III ve V te incelenen orantl eit
lik burada, gerekte kefenin mlkiyetten yana ar basmasnn den
geyi nasl deitirebileceini gstermeyen kt bir rnekle ak
lanr.

B undan sonraki sorun udur: Eitlii nasd salayacaklar? Be yz

kiinin mal m lk bin kiiye datlm al ve binin de be yzle
ayn erki mi olmal? Yoksa bu yolda b ir eitlii reddederek; da
lm eskisi gibi brakm al da, be yzden ve binden ayn sayda
kiiler olarak, seim lerin ve m ahkem elerin denetlenm esini bunlara
m vermeli? O zam an bu anayasa, adaletin dem okratik anlayna
gre en dil (anayasa) m olacaktr? Daha dorusu, adaletin oun-
luk-anlayna gre, demem gerekirdi; nk, dem okrasiden yana
olanlar, hakkn ounluun stnde anlat ey olduunu syler
ler, oligariden yana olanlar ise, servet tu tarn kullanlm as uygun
b ir ayra sayarak, hak daha byk m lkiyet toplam n tem sil eden
kesim in stnde anlat eydir, derler. Fakat bu grlerin her
ikisi de, ilerinde b ir lde eitsizlik ve adaletsizlik tam aktadr.
Adalet, azln stnde anlat eydir grn alrsak, bu b ir
tiranlktr; nk b ir adam n btn teki zenginlerden daha ok
mal m lk varsa, oligarik ilkeye gre, egemenlik yalnzca onun
hakkdr. Adaleti saysal ounluun stnde anlat ey sayar
sak, bu kere onlar adaletsiz davranacak, daha nce sylediimiz
gibi, zenginlerin ve daha az sayda olanlarn m allarna m lklerine
el koyacaklardr. H erkesin kabul edecei b ir eitlik tanm na eri
ebilmek iin, ayr ayr adalet anlaylarn incelemekle ie bala
malyz. rnein, vatandalarn ounluuna hakl grnen, geerli
ve yetkeli olm aldr. Belki yledir, am a evrensel olarak yahut her
durum da deil. Devlet, oucas olduu gibi, biri zengin b ir yoksul
iki paradan m eydana geldii zaman, h er iki blm e ya da her
birinin ounluuna iyi grnenin geerli olduunu kabul ederiz.
Fakat eer birlemezlerse, aradmz karlk, daha yksek m l
kiyet kouluna uyanlar esas alnm ak zere, ounluun stnde
anlat eydir. rnein, diyelim ki b ir grupta on, tekinde yirm i
kii var ve bir neriyi zenginlerden alt, yoksullardan be kii des
tekliyor, zenginlerden geri kalan d rt kiiyle yoksullardan geri ka
lan on be kii de ona kar kyor; bu gibi b ir durum da, her iki
yandaki zengin ve yoksullarn m lkiyetleri toplanarak, en ok m l
kiyeti olan yana baklr onun dedii kes,in ve geerlidir. Eer
toplam lar eit karsa, bunun mecliste ya da m ahkem ede oy eit
liiyle karlalm asm dan daha cidd b ir zorluk saylmas gerekmez;
182
 KTAP VI BLM 4

k u rayla ya da uygun bulunan b ir baka yntemle sorun zlr.

Eitlik ve adalet konularnda geree ulam ak ne denli g olsa
da, insanlar eriebilecekleri b ir kazantan vazgemeleri gerektiine
inandrm aya alrken, onlarn anlam alarn salam aktan daha
kolaydr. Adaleti ve eitlii arayan, her zaman, zayf olandr; gl
olan bunlara aldr etmez.

Blm 4, demokrasilerin drtl bir snflamasna deinmektedir.

Drdnc kitapta, biri Blm 4'te, teki Blm 6da byle iki s
nflama yaplmt. Burada izlenen, tam olarak onlarn ikisi de de
ildir; fakat Kitap IV, Blm 4teki (birinin alt bliimlenmesiyle)
nfusun be snfndan sz eden bir baka paraya benzerlik gs
termektedir. Aristoteles, geni lde ehirde oturanlardan deil de,
tarada (ehir dnda) oturanlardan oluan bir dem os'u pek be
enir; nk byle olursa dem ostm yeleri Meclis toplantlarna
katlarak demokratik haklarn kullanamayacaklardr. Tarmsal bir
demokrasi, yurttalk iin aranan toprak m lkiyeti koulunu ok
dk bir dzeyde tutar, bylelikle yoksullar bile yurtta olabilir
ler. Byk topraklar buna engeldir; ite onun iin de aadaki
snrlamalar salk veriliyor.

D em okrasinin d rt trnden en iyisi, yaptm zn nceki blm le

rinde sylenmi olduu zere, srada ilk gelendir. Bu, ayn zam an
da (dem okrasi trlerinin) en eskisidir de. Halkn trlerine gre
yaplan snflamay sylyorum. Tarm sal b ir nfus en iyi demosu
m eydana getirir; onun iin halkn tarm la ya da hayvanclk ve
otlaklarla geindii her yerde gerekten b ir dem okrasi kurulabilir.
nk byk b ir servetleri olm ad iin alm aktan baalam az ve
nadiren Meclise devam ederler; te yandan, srekli olarak tarla-
laryle uratklarndan yaam alar iin zorunlu eyleri de eksik
deildir. Bu nedenle, bakalarnn m allarn m lklerini kskanm az
lar. Kamu grevi yapm ak byk b ir kazan kaps olmad srece,
ynetim ve yurttalk ilerindense, to p rak ta almak, onlara daha
byk b ir doyum salar; okluk k r etm ekle kam unun saygsn
kazanm aktan daha fazla ilgilenir. almak ve geimlerini karm ak
haklar yadsnm adka ya da m allar ellerinden alnm adka, eski
gnlerde tiranlklara ve bugn de oligarilere katlanm alar olgu
sunda bunun b ir belirtisi grlebilir. Bazlar sratle zengin olm ak
tadr, tekiler de hi deilse yoksulluk iinde deildir. stelik,
seim lerde oy vermeye ve ibandan ayrlan grevlilere hesap sor
m aya yetkili olm alar, ilerinde siyasal tu tk u duyanlar varsa, on-
183
 lar da honut eder. nk, okluun kurulda grp tartm a
yetkisinin olmad belirli dem okrasilerde (semenler, bunlarda,
M antineiadaki gibi*, b t n y u rttalar arasnda srayla seilmekte
dir), o zam an bile yeterince honutturlar.
B undan tr, en onurlu yeri verdiimiz bu tarm sal dem ok
rasi iin, btn yu rttalarn seimlerde oy kullanm alar, so ru tu r
m alarda bulunm alar ve m ahkem ede yelik yapm alar, fakat en
nemli grevlere atanacak kim selerin grev ne kad ar bykse,
aranacak m lkiyet koulu da o kadar yksek olm ak zere belli
b ir tu tard a mal m lk olanlar arasndan ayrlm as ya da mlkiyet
koulu yerine, greve getirilm e ayrac olarak yetenee baklm as,
greneksel olduu gibi y ararldr da. Bu yoldan, lkenin ynetil
mesi kesinlikle iyi olacaktr; halkn isteine uygun olarak ve iyi
lerin kskanln stlerine ekmeden en iyi kiiler yneteceklerdir.
stelik, bu ynetim biimi, kltrl ve sivrilmi insanlara da do
yum salayacaktr; kendilerinden aa olanlar tarafndan ynetil
meyecekler ve kendi ynetim leri de dil olacaktr, nk baka
larnn da onlardan hesap sorm aya hakk bulunacaktr. Bu k ar
lkl bam llk ve halkn herhangi b ir kesim inin yalnzca kendi
lerini honut etm esine izin verilmemesi iyi b ir eydir. B ir kim senin
cannn her istediini yapm akta zgr olmas, hepimizin ve her
birim izin iinde varolan ktlk esini denetim altnda tutm ak
bakm ndan hi b ir eye yaramaz. Dolaysyle, anayasalarda ilke
lerin bu en deerlisine uyulm asn salam ak son derecede nem
lidir geni halk kitlelerine zarar vermeyen ve yanltan arnm
olan, iyi adam larn ynetimi.
yleyse, bunun dem okrasilerin en iyisi olduu aktr ve ni
in byle olduu da aktr: nk halkn niteliine dayanm akta
dr. B undan sonra, b ir halkn ne gibi yollarla tarm c b ir halk
haline getirilebilecei konusunu incelerken, eskilerin ou kez be
nim sedikleri yasa ve greneklerden bazlarnn son derece faydal
olduunu gryoruz rnein, belli b ir snr aacak kadar ok
ya da belirli blgelerde ve hkm et m erkezinin olduu yerden
(Akropolisten) belirli b ir uzaklkta toprak edinm enin m utlak ola
rak yasaklanm as. Eski zam anlarda, birok ehirlerde de balang
taki toprak paralarnn bakalarna satlm am as iin yasalar kon
m utu. Oksylosun yasas dedikleri, b ir kim senin kendi m lkiyetin
deki topran belirli b ir tu tarn n tesindeki kesim ini karlk gs
tererek [ipotekle] borlanm asn yasaklayan k u rallar da buna ol
duka benzeyen b ir sonu dourm utur. Bugnn koullarnda,
toprak sorunu, Aphytaiallarn yasasyle dzgn b ir durum da tutu-

Bu dzenleme, Mantineiada dedikleri gibi, hakl olarak demokratik bir dzenleme

saylr.
 KTAP VI BLM 4
labilir; sz konusu yasa, kafam zdaki am a iin ok yararldr.
nk, Aphytaiallar saylarnn byk, topraklarnnsa kk ol
m asna karn, hepsi de topra ilerler (iftidir): nsanlar y u rt
ta ktne yazmak iin b tn btn m lklere deil, bunlarn
yle kk paralarna baklr ki, yoksullar bile aranan mlkiyet
koulunu karlarlar. Tarmc b ir nfustan sonra, en iyisi sr
besleyerek geimini salayan oban b ir halktr. obanln ifti
lie benzeyen birok noktalar vardr; h a tta savata ie yaram a
bakm ndan bu n lar stndr: Dvmeye hazr, bedence salam ve
akta yatm aya alk olurlar.
teki dem okrasi trlerini oluturan, b t n teki halklarn bu
ikisinden pek ok aa olduklarn syleyebiliriz. Yaam lar aa
dr, yaptklar ilerde iyilik nitelii yoktur; onlar yalnzca iiler,
cretle tutulan adam lar, insanln en baya rnekleridir. Hem bu
snf halk, hep ehrin iinde ve pazaryerinde (agora da) olduu
iin, Meclis'e kolayca devam edebilir. Oysa tarm c b ir nfus ehir
dna yaylm tr; iftiler toplantlarda ehirli ayaktakm kadar
boy gstermez ve bu gibi toplantlara gereksinm e duymazlar. Bir
lkenin toprak dalm na gre, tarm topraklar ehirden ok
uzakta olunca, iyi b ir dem okrasi ya da siyasal ynetim kurm ak
kolaydr; o zam an (tarmc) nfusun evleri tarad a bulunm ak zo
rundadr ve ehirli b ir ayaktakm olsa bile, ehir dnda yaa
yanlar toplantya gelmedike onlarn dem okratik meclislerin dene
tim ini ellerine geirmelerine izin verilmem elidir. D em okrasinin ilk
ve en iyi t r ve nasl oluturulm as gerektii stnde bu kadar
durm am z yeter. Sylediklerimiz, tekilerin bileimine de k tu
tacaktr; nfuslarnn aa olduklar lde, onlar da aa ola
caklardr.
H erkesin her eyi eit lde paylat en ar dem okrasi,
her devletin kaldrabilecei b ir ynetim t r deildir; yasalar ve
ahlk ltleriyle salamca b ir arada tutulm azsa uzun sre de da
yanmaz (Bunun ve teki anayasalarn kme biim leri hakknda
daha nce sylediklerime, b u rad a pek b ir ey eklemem gerekm i
yor). Bu dem okrasinin bileim i ve halkn erkinin glendirilmesi
iin, nderler kendilerine m m kn olduu kadar ok adam bala
m ak ve gerek evlilik-dnda gerekse evlilik-iinde doanlarn ve
yalnz b ir taraftan, anadan va da babadan y urtta soyundan gelen
lerin hepsini yu rtta yapm ak yolunu tutm ulardr. Bu uygulama,
ar dem okrasinin ayrc b ir zelliidir. H alk nderleri, bu yoldan
hep kendilerini tutanlar oaltrlar, am a byle yapm ak doru de
ildir; nfusa yeni yu rttalarn eklenmesi, halk, yukar ve orta-s-
nflarm saysn ancak aacak durum a gelinceye dein s rd r l
meli ve o noktadan ileriye gidilmemelidir. Yoksa, anayasa bozul
maya ve lkenin ileri gelenleri, dem okrasinin varln ekemeyecek
185
 POLTKA

kadar kzmaya balarlar*. Aa-smflardan (devlet ynetimine) k

k b ir kattrm a farkedilmez, fakat byrse ok gze batar.
K leisthenesin A tinadaki dem okrasiyi glendirm ek istedii zaman
ald tedbirler ya da Kyrene'de dem okrasiyi kuranlarn yaptklar
gibi, bu t r dem okrasiyi gelitirm ek iin faydal olarak atlabilecek
baka adm lar vardr. Kabile ve kardelik derneklerinin saysnn
artrlm asn, zel din kltlerinin ve rahipliklerin birka kam usal
ya da ulusal klte indirilm esini ve genel olarak her eyin, m m kn
olduu kadar ok toplum sal iliki olacak ve eski b irlikler kecek
biimde ayarlanm asn sylemek istiyorum . B undan baka, tiran-
ln bt n tipik zelliklerinde de dem okrasiyi niteleyen yanlar
vardr klelerin denetimsiz braklm as (bu b ir noktaya kadar
yararl olabilir), kadn ve ocuklarn denetimsiz braklm as ve her
kesin diledii gibi yaam asna izin verilmesi. B unlar bu t r ana
yasann belkem iidir; ou kim seler disiplinsiz yaamay yelerler,
ylesini yetkeye uym aktan daha tatl bulurlar.

Bir anayasann istikrarnn nasl salanabilecei, istikrarszla yol

aan eyleri gzlemlemek ve onlardan kanmakla olur. Yukarda
(Kitap V, Blm l l de) bir Uranl korumann en iyi yolunun, onu
m m kn olduu kadar Uranla az benzeyen bir duruma getirmek
ollacana deinilmiti. Burada, Blm 5 ve 6de, demokrasi ve oli
gari hakknda da ayn ey syleniyor: Bir rejim iin tipik-olmayan
ey bir g kaynadr, doktrine fazla bal kalmak ise rejimi
kertebilir. Bu iki blm, Aristotelesin katksz" bir anayasadansa
karma bir anayasay, bazen siyasal ynetim" dedii anayasa t
rn beeniini bir baka adan ortaya koyuyor. Bkz. Kitap II,
Blm 6'nn sonu, Kitap IV, Blm 9 ve Kurt von Fritzin The
Theory of the Mixed C onstitution in Antiquity [Eskiada Karma
Anayasa Kuram] adl kitab (New York, 1954, s. 81-82).

Yasa koyucuyu ve belirli b ir trden b ir anayasa kurm aya alan

herkesi bekleyen i, yalnzca, h atta balca kurm ak deil, iler du
rum da srdrm ektir (Hangi sistem olsa, b ir iki gnlne iletile
bilir). Onun iin, bir anayasann srekli gvenliini salayan ve
onun yklm asna yol aan etkenler hakknda nceki tartm alar
mza dnmemiz gerekiyor. B unlardan b ir korum a teorisi kurm a
ya alacaz; ykc olduunu grdmz zelliklere kar uyank
olm al ve en ok sayda koruyucu eleri kapsayan yazl ve ya
zsz yasalar benimsemeliyiz. B tn m m kijn olduu kad ar ok

Kyrenede bu, gerekten bir ayaklanmann nedeni olmutur.

186
 KTAP VI BLM 5

dem okratik (ya da oligarik) klacak tedbirleri deil, yalnzca de

m okrasiyi (ya da oligariyi) m m kn olduu kad ar uzun sre ya
atarak tedbirleri, iyi dem okratik (ya da oligarik) tedbirler say
mamz gerekir.
Halk nderleri, kitlelere yaranm a abalarnda m ahkem eleri ok
kullanyorlar; yasal k ararlarla varlkllarn m alna m lkne el koya
rak halkn kesesini iiriyorlar. Oysa, anayasann iyiliini gnlden
isteyenler, bu giriim lere kar direnm elidir; cezalardan ve el koy
m alardan elde edilen paralarn halkn kesesini ya da ulusal hzi
neyi kabartm aya gidecek yerde, kutsal am alarla kullanlm asn
ngren bir yasa karlm al. Byle yaplrsa, gelecekte kabahat
ileyecek kim seler daha az dikkatli olacak deildir, p ara cezalar
aynen kesilecektir; fakat halk kitleleri bunun kendilerine bir
y arar salamayacan bilirlerse yarglananlar m ahkm etmeye
daha az hevesleneceklerdir. Ayrca, halk m ahkem eleri nnde g
rlen davalarn says en aza indirilm eli ve yersiz dava am alar
snrlandrlm aldr. nk, mahkemeye srkledikleri, kendi de
m okrat yoldalar deil, varlkl ve ileri gelen adam lardr. Bu ana
yasa, herhangi b ir baka anayasann da yapm as gerektii gibi,
m m knse bt n snflardan yurttalarn desteini salam aldr.
En azndan, siyasal erki ellerinde tutanlar, (yurttalarca) dm an
diye grlmemeli.
Bu koyu dem okrasilerde nfus byktr ve halk cret alm a
dka, Meclis toplantlarna devam edilmesini salam ak gtr. Bu
i iin gereken p ara devletin olaan gelirleriyle karlanm adka
da, yukar-snflar arasnda honutsuzluk kar; nk o zam an bu
parann vergileme, el koyma ve uygunsuz b ir biim de m ahkem e
leri kullanm a yollaryle toplanm as gerekecektir oysa, bunlarn
dem okrasilerin yklm alarna neden olduklarn yukarda grm tk.
Onun iin, gerekli devlet gelirleri bulunm aynca Meclisin toplan
tlarnn says azaltlmal, m ahkem eler de, birok kiiden mey
dana gelmekle birlikte, yalnzca birka gn toplanm al. Bu du
rum da, m lkiyet sahiplerinin kendileri e mahkemeye devam etm e
leri iin hi b ir p ara verilm iyor ve yalnzca m lksz snfa cret
deniyor olsa bile, zenginler karlam ak zorunda olduklar gider
lerden pek korkm azlar. Byle olmas, davalara daha iyi baklm a
sna da yardm eder; nk m ahkem ede ksa b ir zam an geir
meye raz olan, am a ilerinin bandan ayrlarak uzun sreler h ar
cam ak istemeyen zenginler de hazr bulunurlar. te yandan, yeterli
geliriniz varsa da halk nderlerinin bugn yaptn siz yapm ayn
btn art (ihtiya fazlasn) bedava datm aya kalkmayn*.

* Halk bunu alnca, aynn yine ister. Bu eit toplumsal yardm, ataszlerindeki
dibi delik kova gibidir.

187
 POLTKA

Gerekten dem okrat b ir siyaset adam nn devi, halkn ok yok

sullam am asn salam aktr, nk ar yoksulluk dem okrasinin
yozlam asna yol aar. Onun iin, genlii (refah) srekli klacak
her t rl aba harcanm aldr. Bylesi, yoksullar kadar zenginlerin
de yararna olduuna gre, devlet gelirlerinden ne alnabilirse, tek
bir yerde toplanm al ve ihtiyac olanlara, m m knse b ir para top
rak satn alm alarna, deilse b ir i tutm alarna ya da top rak ta
alm alarna yetecek kadar datlm aldr. Herkes iin birden ya
plamazsa, datm o zam an srayla kabilelere ya da b ir baka b
lnmeye gre yaplmal. Bu arada, b t n gereksiz kam u grevle
rinden kurtarlan zenginler de, seyrek yaplan zorunlu toplantlara
(yoksullarn devam n salam ak iin) yetecek kadar p ara verecek
lerdir. K artacallar ilerini byle yrterek, dem oslarm n honut
luunu kazandlar. Zam an zam an onlardan bazlarn evredeki bl
gelerde yaam aya gnderir ve mal-mlk sahibi olm alarn salar
lar. Y ukar-sm flar akll ve efkatli olduu zaman, yoksullar grup
lara ayrr ve onlara i bulmay, yaam larnda b ir k yapm ala
rna olanak vermeyi kendilerine grev edinirler. T arentum 'da yap
lan ey de, pekl yknmeye deer; orada o rtak m lkiyet yok
tur, am a m lkiyet kendileri hi b ir eye sahip olm ayanlarla o rtak
laa kullanlm aktadr. Bu, kitleleri honut tu tar. Ayrca, btn
kam u grevlerini de ikiye blyor ve b ir yarsna atam alar seim
le, br yarsna k u rayla yapyorlar; kur'ayla atanm a halkn g
revlere katlm asna izin veriyor, oyla atanm a ise grevlerin daha
etkin b ir biim de yrtlm esini salyor. Bu yntem ayn b ir g
reve de uygulanabilir; grev ikiye blnr, bylelikle baz grev
liler kur'ayla atanr, bazlar seimle. B ir dem okrasinin rgtle
nii stnde bu kadar durm ak yeter.

Oligarinin nasl dzenlenmesi gerektii, yukarda belirtilen ilkeler

den hayli ak olarak anlalm aktadr Dem okrasilerin listesinin s
tnde, her biri kart olduu dem okrasinin yanm a gelmek zere,
b ir de oligariler listesi karrz. (Oligarilerin) ilki ve en iyisiyle
balyoruz; bu, ayn zam anda en iyi karlm olandr ve bizim
siyasal ynetim dediimiz tiire ok yakndr. Bunda farkl yeterlik
lleri konulm as zorunludur; yani ller ikili olacak, kk am a
tem el nitelikteki grevler iin daha dk, byk grevler iinse
ok daha yksek b ir m lkiyet koulu aranacaktr. Gerekli m lki
yet dzeyine erien herkesin anayasadan b ir pay alm aya hakk
vardr; bu yolla demos tan y u rttalar topluluuna, anayasadan pay
alm ayanlarn saysn gemeye yetecek kad ar ye alnr. Fakat bu
yeni yeler hep halkn iyi snflarndan ayrlm aldr. Oligarinin
188
 KTAP VI BLM 7
bir sonraki t r iin de byledir, yalnz onda oligarik dizginler
biraz daha sklm tr. Son olarak, ar dem okrasiye karlk olan
(oligari biimi) vardr. Bu, oligarilerin en skcs ve tiranla en
ok benzeyenidir: Ayn zam anda, en ktsdr ve en kts oldu
u iin de, yaam as isteniyorsa, en byk b ir uyanklkla kollan
m as gerekenidir. Fakat, nasl vcutlarm z salkl ya da gemiler,
sahiplerinin denize alm alarna elverili olacak kad ar iyi dengelen
dirilm i durum da bulunduklar zaman, yklm adan birtakm bel
lar atlatabilirlerse (oysa, hastalkl vcutlar ya da kt tayfal ve
dengesiz tekneler, en kk nedenlerle bile cidd olarak sarslr),
devletlerin anayasalar da yledir; en ktleri en ok dikkat ister.
O halde, genel olarak sylendikte, dem okrasiler iin geni bir
nfus b ir gvencedir; nk saylarn arl dem okratik adalet
ilkesini kayrr ve bu, bireysel liyakate arlk verm e ilkesine k ar
ttr. Oysa b ir oligari, ancak iyi b ir dzen kurm akla kendi g
venliini salamay um abilir.

Asker kuvvet gerei de, buradan kmaktadr; oligari ne denli

dar olursa, bu gereklilik o kadar byk olur. Fakat, demokrasinin
nitelii yukarda nfusun trne, corafya ve ekonomi koullarna
baland gibi, imdi de bu etkenlerin asker kuvvetleri belirle
mekte nemli olduklar gsterilecektir.

Nfus balca d rt kesim den oluur iftiler, aa iler yapan

lar, alverile uraanlar ve bakalarnca tutulanlar. Silhl kuv
vetler de, onun gibi, d rt kesim dir svari, zrhl piyade ya da
hoplitesler, hafif silhl piyade, deniz kuvvetleri. B undan tr, l
kesi at yetitirm eye elverili olan devletlerde, koullar oligarinin
salam ca srdrlm esini m m kn klar. nk bu gibi lkelerde
yaayanlarn gvenlii svarinin gcne dayanm aktadr, a t yeti
tirm ek ise ancak byk topraklar olanlarn yapbilecei b ir eydir.
Oligarinin bundan b ir sonraki biimi, lkesi hoplites karm aya el
verili olan yerlerde grlr; (nk) zrh (alabilmek), yoksullardan
ok varlkllarn harcdr. Fakat hafif silhl piyade olm ak ve do
nanm ada askerlik yapm ak dem okratiktir. Onun iindir ki, uygula
m ada, bunlar nfusun byk b ir orann m eydana getirdikleri za
m an, oligarklar b ir arpm a olunca kt durum da kalm aktadrlar*.
Bunu nlemek iin, silhl kuvvet kom utanlarnn yardm salan

* savalarda kitlelerin zenginlere ar basmalar, hafif piyadenin kullanlmasyle

mmkn olmaktadr; hareket serbestlikleri ve donanmlarnn hafiflii, svarilere ve
ar silhllara kar bunlara bir stnlk salyor.

189
 POLTKA

m al ve onlara, svarileri, hoplites leri ve hafif silhl birlikleri tek

b ir kuvvet iinde uygun b ir karm la birletirtm elidir. Bylelikle,
halktan gelen b ir hafif silhl adam lar topluluunu silhl kuvvet
lerin iine almak, orduyu kendi iinde bler. Fakat zaten iki ya
grubu yallarla genler arasnda b ir ayrlk olduu iin, oli-
garklarn oullar kk yatan hafif piyade alm alaryle eitil
meli, sonra teki olanlardan ayrlarak sava alannda hizmet iin
hazr hale getirilm elidir.
K itlelere ynetim den b ir pay vermeye gelince, bu trl
yaplabilir: (1) daha nce belirtildii gibi, belli b ir tu tard a mal
m lk olanlara, (2) Thebai'de olduu zere, aa uralardan uzak
ta b ir sre geirdikten sonra, (3) M assalia'daki gibi, y u rttalar top
luluunun iinden olsun dndan olsun, bunu en ok hak eden
leri seerek. Anayasann tam yeleri olanlarca elde tutulm alar ge
reken en yksek grevler ise, angarya olarak yklenmeli ve bun
lara atananlar, b tn giderleri kendi ceplerinden karlam aldr.
Byle olmas, kendilerine ynetim den pay verilmeyenleri yatt
racak ve ynetm e ayrcal iin byk m asraflara giren egemen
snfa daha iyi b ir gzle bakm alarn salayacaktr. Greve yeni
atananlarn, grkemli kurban lenleri verm eleri ve kendi kese
lerinden b ir kam u binas yaptrm aya balam alar da uygun olur.
Ama, halkn bu lenlere katld ve ehirlerinin an tlar ve gr
kem li yaplarla donandn grd zaman, bu ynetim biiminin
devam etm esini istem esidir. stelik bunlar, ileri gelenlerin cm ert
liinin antlar olarak da kalacaklardr. Oysa bugn, oligariyle ili
kili olanlar byle cm ertlikler gsterm iyorlar, tersini yapyorlar;
nk aradklar an eref deil, kazantr. Bu gibi oligarilere, "k
k dem okrasiler denm esi pek yerindedir.
te, eitli dem okrasi ve oligarilerin rgtlenm esi gerektiini
dndm z yollar bunlar.

Bu kitaptaki baka birok yerler gibi, Blm 8 de yine Kitap IV te

ilenen konulara dnyor. Orada Blm 15 ve 16da ynetim ve
yarg grevleri stne anlatlan eylere birtakm ekler getiriliyor,
ama bunlar rneklendirilmiyor.

Sylediklerimizden sonra, hkm et grevlerinin gerei gibi nasl

farkllatrlabilecei konusuna sra gelm ektedir hangi grevler
vardr, bunlar ka tanedir ve her biri hangi alanda ileyecektir?
Buna yukarlarda dokunm utuk. Zorunlu grevler olm adan, hi b ir
devlet olamaz; iyi dzeni ve iyi davran salamaya ilikin grev
190
 KTAP VI BLM 8
leri olm adan da, iyi ynetilen b ir devlet olamaz. Daha nce b elirt
tiimiz gibi, kk b ir devlette ynetim organlarnn kk, byk
b ir devletteyse byk olm as gerekecektir. Onun iin, hangilerinin
tek b ir grevde birletirilm esinin saknca yaratm ayacan ve han
gilerinin ayr tutulm as gerektiini ihm al etmeyip incelemeliyiz.
Zorunlu grevlerin bata gelenleri arasnda, pazaryerlerinin de
netlenm esi vardr; alveriin d r st yaplm asn ve iyi b ir dzenin
hkm srm esini salam ak devinin verilecei b ir yetke (agorono-
mia) olm ak gerekir. nk diyebiliriz ki, b ir devletin tem el et
kenliklerinden b iri eitli gereksinm elerine gre m al alm ak ve mal
satm aktr; bu, h er halde insanlar b ir toplum biim i iinde b ir
araya getiren amaca, yani ekonom ik bamszla erim enin en kestir
m e yoludur. B ununla yakndan ilikili olarak, ehirdeki kam usal ve
zel yaplara ait iler vardr, am a dzenli b ir planlam ann salanm a
sdr: Yollarn ve yaplarn kurulm as, bakm larnn yaplmas, ge
rekiyorsa yeni batan inas, arsa snrlarnn herhangi b ir anla
mazla yer brakm ayacak biim de saptanm as ve ehir-ynetimi
(astynomia) denilen eye ilikin teki ilere baklm as. Bunun b ir
ok dallar vardr. Kalabalk ehirlerde bu dallar ayr ayr yne
tilir surlar, liman, su ileri ve benzerleri. B unlar hep ehirle il
gilidir. ehir dnda da bu gibi ilere bakan bazlarnn Tarm clar
(agronomoi), bazlarm nsa O rm anclar (hyloroi) dedii b ir baka
grevliler takm vardr. Bylelikle, imdiye kad ar saydklarm z
grev t r ediyor: Agoronomia, astynomia ve agronomia. B undan
sonra, devletin (vergi vb.) gelirlerini toplayan, onlar saklayan ve
ynetim in eitli dallarna datan grev vardr; bu ii yapanlara
Toplayclar ya da Saym anlar gibi adlar verilir. Beinci olarak, ya
sal belgelerin, zel kiiler arasnda yaplan szlemelerin ve m ah
kem e kararlarn n kaytlarn tu tan grev gelm ektedir; yarg organ
larnda yaplan b t n sulam alarn ve devam eden durum alarn
kt de buras olm ak gerekir. Bazen bu grev de blm lere ay
rlr, bazen tek b ir m akam hepsini kapsar. Bu ilere bakanlara
K utsal Siciller Grevlisi (hieromnemon), Yazman (epistates), Ka-
yt (mnemon) ve daha bunun gibi baka adlar verilir.
Daha sonra, yine yasayla ilgili olarak, yrtm e [icra] grevli
leri vardr. B unlarn ii hem zorunlu hem de zordur. Mahkeme
kararlarn yerine getirirler, devlete denm esi gerektii resm en iln
edilen paralar to p larlar ve m ahpuslar gzetim altnda tu tarlar. Bu
ok sevimsiz b ir itir; herkes buna pek ierler. Onun iin, grev
lilere iyi para verilmedike, ya hi kimse bunu stlenm ek istemez
ya da ancak yasalara aldr etm eden diledikleri gibi hareket et
m ekte zgr braklrlarsa, stlerine alrlar. Yine de, bu grev son
derece zorunludur: Hak ve adalet konularnda yarglar vermek,
eer bu kararlarn b ir etkisi olm ayacaksa hi b ir ie yaramaz. n
191
 POLTKA

sanlar iin yarg k ararlarnn olm ad b ir toplum da yaam ak nasl

olanakszsa, bunlarn yerine getirilm edii b ir toplum da yaamak
da ylece olanakszdr. Onun iin bu ii tek b ir yetkeye b rak
m am ak, eitli m ahkem elerden eitli kim selere verm ek daha iyi
olur; denecek p ara cezalarn kam uya iln etm e iinin de birok
kiiler arasnda datlm asna allm aldr. Para cezalarnn top
lanm as da yle yaplmal: Grevliler bu ii ancak baz durum larda
yapm allar, ncellerinin zam annda hkm edilen p ara cezalarn ye
ni grevliler toplam al; kendileri grevdeyken ise, bu cezalan on
lara hkm edenden baka b ir m akam toplam al pazaryeri grev
lilerinin kestii p ara cezalarn ehrin yaplarna bakanlar, onlarn
kestiini de daha bakalar. nk paray toplayanlara kar ne
k ad ar az nefret duyulursa, cezalarn tam olarak denm e olasl
o kadar oktur. Ayn kim selerin hem cezaya hkm etm esi hem de
onu toplam as iki kat nefret uyandrr; h er eyi ayn kim seler ya
parsa, herkesin dm an olurlar.
M ahpuslarn gzetimi (gardiyanlk) ile verilen cezalarn yerine
getirilm esi (infaz - celltlk), Atinada On B irler denilen adam larn
grevinde olduu gibi, oucas birletirilm itir. Oysa b urada da,
iki ii birbirinden ayrm ak ve bunu yaptrm ann en iyi yolunu ara
m ak doru olur. nk m ahpuslarn gzetimi de, szn ettiimiz
i kadar nem lidir. Fakat iyi insanlar bundan zellikle kanmaya
alrlar; oysa, bu grevi ktlerin ellerine verm ek tehlikelidir
onlar, bakalarm gzetim altnda tutm aya yetenekli olm ak yle
dursun, kendileri gzetim altnda tutulm ay gerekserler. Bu neden
le, m ahpuslara baklm as grevi, tek ve srekli b ir yetkeye brakl
m am al, zorunlu askerlik sistem inin olduu yerlerde, belirli b ir yl
boyunca askerlik ve kla hizmeti yapan gen erkekler bu ite kul
lanlm aldr. Yine bu i, ayr ayr grevli takm larna (srayla) da
yaptrlabilir.
Y ukarda saylanlar, birinci (nemde) ve en gerekli grevler
dir; devletin savunulm asna ilikin olan ve sava zam annn ge
rekleri gz nnde tu tu larak rgtlenm i bulunan grevler ise,
bunlara eit zorunlulukta olduklar gibi, daha yksek b ir trensel
saygnlk tarlar, daha byk tecrbe ve gvenilirlik isterler. Sa
vata olsun b arta olsun, surlarn ve kale kaplarnn bakm ve
korunm asyle, yurttalarn yoklam alar ve asker rgtlenmeleriyle
grevlendirilm i adam lar olmas gerekir. Baz devletlerde bu sorun
lara ayr ayr birok m akam lar bakar, baka devletlerde (bu gibi
m akam larn says) ok daha azdr, en kk devletlerde ise b ir
tek m akam hepsini kapsar. Bu gibi grevlerde bulunanlara, ba
kom utan (strategos) ve sava-nderi (polemarkhos) gibi adlar ve
rilir. Svarinin, hafif silhl birliklerin, okularn, denizcilerin ol
duu lkelerde, bazen bunlarn ayr ayr balar v ard r deniz
192
 KTAP VI BLM 8
kom utam (nauarkhos), svari kom utam (hipparkhos), piyade kom u
tam (taksiarkhos) ve daha kk birliklere varncaya kadar, her
birinin daha kk rtbeli subaylar gemi kom utam (trierarkhos),
alay kom utan (lokhagos), ta b u r kom utan (phylarkhos) gibi. Fakat
bunlarn hepsi, savunm a devini yapan tek b ir snf olutururlar.
imdi bu konuyu brakyor ve u gzlemi yapyoruz: Devlet
grevlerinden hepsi deilse, bazlar byk tu ta rla ra varan kam u
m lkiyeti altndaki eyleri kullandklar iin, b ir baka m akam da
ha olm as zorunludur Hazine. Bu m akam gider hesaplarm ele
alacak ve gzden geirecektir, m al ilerden baka hi b ir eye
bakm ayacaktr. Bu grevleri yapanlara, deneti ve muhasebeci gibi
eitli adlar verilir. Andmz b t n bu grevlerin yan sra, bir
de yksek hkm et yetkisi vardr. lk ve son sz bunundur; yahut
demosun egemen olduu yerlerde, halk meclisini (ekkesia) top
lantya aran ve bakanlk eden budur. Meclisi toplayan yetke,
zorunlu olarak egemen yetkedir. Sorunlar nceden grp ta r
tt iin bu m akam a bazen n-kurul (probouloi) derler, am a de
m okrasilerde genellikle yalnz K urul (boule) denir.
Bylece, siyasal grevler aa yukar sralanm oluyor, fakat
daha din ileri de var. Din grevlileri, rahiplerle kutsal m lklerin
bekileridir; bunlarn devi, tapnaklarn bakm ve hasara ura
m olanlarn o n aran d r ve tan rlara tapm aya ilikin daha baka
ne iler varsa, onlar grmek. Bazen, b tn bu n lara tek b ir grevli
bakabilir, rnein kk ehirlerde. Ama bazen de, rahiplikten ayr
tutulm u birok grevliler bulunduunu grrz kurban kesi
ciler, tapm ak bekileri, kutsal gelir hzinelerinin koruyucular. Bu
na ilikin olarak, yasayla rahiplere braklm ayan b ir de kam usal
kurban trenlerinde bakanlk etm e grevi vardr; bu n lar btn
ulusun sunanda yapld iin byk b ir saym m a tayan devlet
kltnn trenleridir. Bu ilere bakan grevlilere (nder, kral, ba
kan anlam na) arkhort, basileus, prytanis denir.
yleyse, ite bu n lar b ir ynetim in srdrm esi en gerekli olan
hizm etlerdir. zetle, yeniden yle sayabiliriz: Din, savunm a, gelir
ve gider, ticaret, ehir ve lim anlar, tara (ehir-d), yarglama,
szlemelerin yazlmas (tescili), hapishaneler ve hkm lerin yerine
getirilm esi (infaz), hesaplarn gzden geirilmesi, grevlerde bulu
nanlarn denetim i, son olarak da ulusal ilerin tartlm as ve ka
ra ra balanm as. Baz grevler, yalnz, k lt r ve inceliin o rtala
may getii ve dzenli davranm aya byk zen gsterildii e
hirlere zgdr. rnein, kadnlarn denetimi, ocuklarn denetim i,
yasalara uym ann salanmas, gymnasion\a.rn ynetimi; bunlara,
atletik ve dram atik (seyirlik) yarm alar ve daha baka kam usal
gsterileri de ekleyebiliriz. Bu grevlerden bzlar, besbelli, hi de
dem okratik deildir, rnein kadnlarn ve ocuklarn denetimiyle
13 193
 POLTKA
ilgili olanlar: nk yoksullar, kleleri olm ad iin kadnlarn
ve ocuklarn uak diye kullanm ak zorundadr. Bazlarnn egemen
erki datm akta temel olarak kullandklar m akam dan, yani ya
salara uyulm asn salam a grevlileri, n-kurul ve k u ru ldan, yasa
grevlileri aristokratik, n-kurul yeleri oligarik, kurul da demok
ratik tir. Aa yukar b t n grevleri ana izgileriyle belirtm i ol
duk.

194
 KTAP VII

Yedinci ve sekizinci kitaplar birbirlerine sk skya baldrlar ve

kendilerinden nce gelen alt kitaptan biraz ayr dururlar. Bu son
iki kitap, Yunanl dnrlerin pek sevdikleri bir konu stnde
tamamlanmam bir deneme meydana getirmektedir: "Siyasal y
netimin ideal biimi nedir? Konuya en iyi yaamn tartlmasyle
balanr, nk yurttalar iin en iyi yaam trn salamak, en
iyi anayasann amac olmaldr. Bu ok ilenmi, fakat tketileme-
yecek bir konudur; Ahlk da Politika da bununla doludur, ayrca
Aristotelesin herkes iin yazd denemeler ve (Lykeionun dn
da verdii) halk konferanslar da zellikle, burada (ve Kitap
III, Blm 6'da) deindii genel konumalar bunlardan biriyse.
Aristoteles bu kitaplarnda ideal ya. da yetkin bir devletin koul
larn tanmlamaya almakla birlikte, yine de bunun imkn snr
larnn iinde olmasn istiyor (Blm 4, balang). Yntem ve yak
lam Platonun Devlet'indekinden ok uzaktr ve Y asalar dakine
ok daha benzemektedir. lk blm bir giri meydana getiriyor.
Blm l de, bir bireyin ya da bir ehrin mutluluunu anlatmak
iin kullanlan szlerin, bir baka dile aktarlmas olanakszdr;
nk buradaki akl yrtme, bulanklklar bir yana, geni lde
szel benzerliklere dayanyor. Aristoteles ... mutluluun iindeki
balca enin erdem olduunu gstermeye alt zaman, Yunan
dilinin olaan kullanm sayesinde iini yar yarya tamamlam ol
m aktadr (W. L. Newman, The Politics of Aristotle, 1892, cilt III,
s. 310).

En yi Devleti gerekten yeterli b ir biimde tartm ak istiyorsak,

nce en ok istenilir yaam n ne olduuna k arar vermemiz gere
kir; nk eer bunu bilmezsek, aradm z en iyi anayasay da
b ir t rl bulamayz. Kendi kaynaklarna dayanarak, iyi dzenlen
mi b ir toplum da yaayanlarn, balarna kt rastlan tlar gelme
dike, yaam larn en iyi geiren kim seler olduklar kabul edile
bilir. Onun iin, h er eyden nce, b tn insanlar ya da hemen
hem en herkes iin en ok istenilen yaam n ne olduu konusunda
b ir anlam aya varm al, sonra da hem kitle halinde hem de birey
olarak insanlar iin ayn t r yaam n m yoksa b ir bakasnn m
en iyi olduuna k arar vermeliyiz.
En iyi yaam konusunda, d (genel) yazlarm gibi baka
yerlerde birok eyler yazmtm; im di onlardan yararlanacam .
195
 POLTKA

M utlu b ir yaam iin hepsi de b ir arad a bulunm as gereken

e olduu gereine hi kim se kar kmaz: Bedensel varlmz,
zihin ve ahlk niteliklerim iz ve bunlarn dnda kalan h er ey. Bs
btn cesaretten ya da benlik denetim inden yahut d rstlkten veya
zekdan yoksun olan, sinek vzltsndan korkan, yeme ime tu t
kusunu doyurm ak iin hi bir eyden geri durm ayan, adi b ir kr
iin en yakn dostlarn mahveden, akl ya b ir ocuunki kad ar az
ya da b ir lgnnki gibi sapk olan b ir adam hi kim se m utlu
saymaz. F akat bu ey stnde genel bir anlam a olm akla b ir
likte, bunlarn greli nem leri, h er birinin ne lde bulunm as
gerektii ve tesine geince ar olacaklar b ir nokta bulunup bu
lunm ad hakknda gr ayrlklar oktur. nsanlar belirli b ir
lde iyilik, yetenek ve kiilik sahibi olm ann yeteceini, fakat
servet, erk, m lk, n ve benzerlerinin ardnda koulm asna konul
m u b ir snr bulunm adn sanrlar.
Bu gibi kim selere vereceimiz cevap ikili olacaktr. Birincisi,
yalnzca olgular gzlemleyerek bu konularda salam b ir sonuca
varm ak kolaydr; insanlarn erdem leri kazanm alar ve srdrm e
leri dsal eyler (mal mlk) sayesinde olmaz, tersine olur (yani,
onlar erdem salar); m utlu yaam ak ise, m utluluk, ister haz duy
m aktan ibaret saylsn, ister kiilik niteliklerinden, ister h er iki
sinden birden, gerekte kiilik ve zekca gelikin, m add eylere
(mala mlke) sahip olm ak bakm ndan ise ancak ll b ir du
rum da bulunan kim seler iin daha kolaydr, yani kendilerine ge
rekenden fazla m allar olan, am a teki nitelikleri eksik bulunan
kim seler iin olduundan daha kolaydr. kincisi, bu soruna deney
asndan olduu gibi, kuram asndan da baklabilir ve ayn genel
grn elde edilir. Dsal eylerin, h er biri b ir am aca yarayan
ara gereler gibi, b ir snr vardr; b ir kim se onlarn gereinden
ouna sahip olabilir, bu durum un onlara sahip olanlar iin bir
yarar yoktur, h atta zarar bile dokunabilir. Zihne ait eylerde ise,
hi de yle deildir; zihnin iyi niteliklerinden h er b iri gereklidir
ve onlardan ne k ad ar ok olursa, o kadar ok yararld r (Ben,
bunlar hakknda, daha genel olarak kullanlan "hayranlk uyan
drc sfatnn yan sra, y ararl da diyorum). B undan tr,
genel olarak b ir eyin herhangi b ir baka durum uyle ilikisi iinde
herhangi b ir eyin en iyi durum unun, o eylerin kendi aralarndaki
ilikilerle lldn syleyeceiz. Dolaysyle, zihin (gerek m u t
lak olarak, gerekse bize oranla) hem m ala m lke hem de bedene
stn olduu iin, zihnin en iyi durum u da, zorunlu olarak, te
kilerin her biri karsnda onlarla orantl b ir stnlk gstere
cektir. Ayrca, bu nitelikler zihinlerimiz iin istenm ek gerekir ve
bt n doru-akll insanlar bunlar istem elidir; bu yelemeyi ter
sine evirmek (yani, zihni, m add eyler iin istemek) yanl olurdu.
196
 KTAP VII BLM 2
yleyse, iin bandan u kabul edilsin: H er insan, manev ve
zihn iyilikten pay ald ve bunlara dayanan hareketleri yapt
lde m utlu olur. T anrnm kendisi bunun doruluunun b ir ka
ntdr. Tanr, dsal eylerden t r deil, kendi iinden ve kendi
doas gereince olduundan tr, kutsal ve m utludur. Ve ayn
nedenle iyi bahtllk m utluluktan baka b ir ey olm ak gerekir;
nk zihnin dndaki eylerin edinilm esi, ya olaylarn aknn
ya da bahtn b ir sonucudur, fak at hi kim se b ah tn ya da iyi ra st
lantlarn sonucu olarak d r st yahut ahlkl olmaz. Ayn ey,
devlet iin de eit lde geerlidir: En iyi olan ve en iyi hareket
eden ehir, m utlu ehirdir; iyi eylemlerde bulunm ayanlarn m utlu
olm alar olanakszdr. Oysa, erdem ve zek olm adan b ir kim senin
ya da b ir ehrin iyi eyleminden sz bile edilemez. B ir ulusun ce
sareti ya da adaleti yahut bilgelii, bunlardan pay alm olduu
iin kendisine dil, bilge, zeki denilen b ir bireyle tam ayn durum
dadr ve onunla ayn biim de kendisini gsterir.
Bu szler, konuya girm ek iin her halde yeter; hi b ir ey
sylemeden balayam azdk, bu konuyla ilgili h er eyi sylemeye
kalkm am z da olanakszdr, nk o ii b ir baka yerde yapmamz
gerekiyor. imdilik, dncelerim izi dayandracam z tem el u ol
sun: Gerek bireyler gerekse ehirler iin en iyi yaam, erdem in
gerektirdii eylemleri yapm aya yetecek kad ar m add varlkla des
teklenm i erdem i olan yaam dr. Bize kar kacaklara gelince, bu
sylediklerim ize inanm ayan kim seler varsa, im diki aratrm am z
da onlar atlam am z ve itirazlarn ileride b ir ara ele almamz ge
rekiyor.

Balangta ortaya atlan, en ok istenilmeye deer yaam tr han

gisidir? sorusu henz aynntlaryle cevaplandrlmamtr; imdi
deinilen giri szleri de daha bitmemitir ve Blm 3n sonuna
dein srecektir. Fakat ikinci soru, yani ehirler ve bireyler iin
ayn yaamn m istenilmeye deer olduu, evet diye cevaplan
drlmtr. Mutluluun erdemden ve dolaysyle de iyi yaamdan
ayrlamayaca gsterilmitir. Mutluluk, Ahlkm Birinci Kitabnn
ana konusudur ve orada, zihnin yetkin erdeme gre etkenlii
olarak tanmlanmtr (I, 13). Mutlu yaam, uramalarla dolu, et
kin bir yaam mdr, yoksa derin derin (istirak iinde) dnmekle
geen bir yaam m? Bireyler iin deilse bile, devlet iin snrsz
bir erke sahip olunacak bir yaam venler vardr.

imdi, insan bireyiyle ehir iin m utluluk b ird ir mi diyeceiz, de-

197
 POLTKA

ildir mi, geriye bunu sorm ak kalyor. Bu sorunun cevab yine

besbellidir: B ir olduunu herkes kabul eder. nk, birey olarak
iyi yaam n servete dayandn savunanlar, ayn ekilde, btn
ehir zengin olursa, onu da m utlu sayarlar; b ir tiran n yaamn
en yksek yaam diye grenler, egemenlii altna ald lkelerin
en geni olduu ehri en m utlu ehir diye dneceklerdir. Tek
bireyi erdem ine gre beenen yahut beenmeyen b ir kimse, daha
erdem li ehrin de daha m utlu ehir olduuna hkm edecektir. Fa
kat yine de, stnde durulm as gereken u iki sorun vardr: (1) eh
rin ileyiine tam olarak katlan b ir y u rttan yaam n m semeli,
yoksa siyasal merkezle balarn koparm b ir yerleik yabancnn
(:m etoikosun ) yaam n m? Ve (2) devlet ilerine tam katlm ay
herkes iin istenilm eye deer saysak da, yalnzca ounluk iin
istenilm eye deer saysak da, hangi anayasann en ok istenilmeye
deer ve devlet ilerinin hangi i dzenlem esinin en iyi olduunu
syleyeceiz? Asl nem li soru budur: lk soru bireysel b ir seim
konusuydu, buysa siyasal kuram a ve siyasal ilkelere ilikindir
onun iin, im di bunu aratracaz. teki, yalnzca rastlantsal
b ir soruydu, buysa incelememizin zdr.
A paktr ki, kim olursa olsun, herkesin m utlu olarak yaa
yabilecei ve hareket edebilecei biim de dzenlenmi bulunan b ir
anayasa, en iyi anayasadr; fakat etkin bir yu rttan yaam nn
bt n balanm alardan zgr b ir yaam a (bazlarnn filozoflua
yakan tek yaay biim i sayd, derin dncelere dalm ola
rak yaamaya) yelenip yelenmeyecei, erdem li yaam istenilm eye
en deer yaam sayanlar arasnda bile tartm a konusudur. Gerek
eski zam anlarda, gerekse ada zam anlarda, erdem e ulam ak iin
rpm an insanlar, genellikle, bu iki yaam trn, yani siyasal
yaam la felsef yaam (kendileri iin) yegne olanakl yaam lar
saym lardr. kisinden hangisinin doru olduu, ok ey farketti-
rir; nk biz eer doru kafal insanlarsak, bu iki am atan han
gisi daha iyiyse, kendim izi ona yneltmem iz gerekir; ve bu gerek
lilik, bizim iin bireyler olarak da b ir y u rttalar topluluu olarak
da eit lde geerlidir. Bazlar, teki devletlere despota egemen
olm ann en byk adaletsizlie vardna, fakat bunu devlet-adam-
lna yarar biimde yapm ann hi b ir adaletsizlik yaratm adna,
ancak egemen yneticinin rah at ve huzurunu kardna inanrlar.
Bazlarysa, bunu b ir saknca saymazlar; nk onlara gre, etkin
b ir devlet-adamlnm uralarla dolu geen yaam, insan iin
yakk alacak tek yaam dr ve erdem lerin herhangi birinden kay
nak alan erdem li etkenlikler bireysel zel y u rttalar gibi ehrin
ilerine katlanlara da aktr. B ir gr budur, fakat tek m utlu
yaam n m utlak ve despotik b ir egemenlik olduunu syleyecek
kadar ileri giden b irtakm insanlar da vardr. Gerekten de baz
198
 KTAP V II BLM 2

ehirlerde yasalarn ve anayasann aka amalad, o ehrin kom

u devletleri egemenlii altna alm asdr.

Ulusal bir yaam yolu olarak saldrganln varl bir gerektir,

ama salk verilecek bir ey deildir. D ilikilerin ille de dmanca
olmas gerekmez.
B undan tr, ou devletlerde yasalar genel olarak, saptan
m b ir ilkeye dayanm am akla birlikte, yasalarn tek b ir erei ol-
\ duunun sylenilebilecei lde hepsi de egemenlii am alarlar.
rnein, S p artada ve G iritte eitim sistem i ve yasalarn ou sa
va iin byk b ir asker kuvvet gelitirm e am acna ynelm itir;
Yunan halklar dnda da, sk itler, Persler, T rakyallar ve Keltler
gibi, kendilerini zenginletirebilecek kad ar gl olan u luslar da
asker kuvvete h er zam an ok nem verm ilerdir. Baz yerlerde,
asker cesareti tevik etm ek iin yaplm yasalar vardr; rnein,
K artaca'da erkekler katldklar seferin saysn gsteren kolbalar
(pazubentler) tak arlar. Eskiden M akedonyada da b ir adam n ilk
dm an ldrnceye kad ar boynunda b ir yular tam asn gerek
tiren b ir kural vard; belirli b ir sk it leninde de, elden ele do
latrlan tastan yalnzca dm an ldrm olanlarn imesine izin
veriliyordu. ok savakan b ir rk olan beryallarda da, sava
larnn m ezarlarna ldrdkleri dm an says k ad ar dem ir ubuk
sokarlar. Baka halklar arasnda, daha byle birok yasalar ve
grenekler vardr.
Ama hi kukusuz, bunu iyice dnecek dikkatle inceleyecek
olursak, b ir devlet adam nn grevinin, rzalar olsun olmasn, ba
kalarn nasl ynetebileceini, onlara nasl egemen olabileceini
dnm eye indirgenm esinin ne kad ar aklszca b ir ey olduunu
greceiz. Kendi iinde bile yasal olm ayan b ir ey, nasl olur da
devlet-adam lmn ya da yasa koyuculuunun b ir paras saylabi
lir? H er ne pahasna olursa olsun, yalnz adaletle deil, hakk hie
sayarak da egemenlik yapm ak, dpedz yasalla aykrdr ve salt
erki olm ak, hakk da olm ak dem ek deildir. teki mesleklerin [bi
lim ve sanatlarn] hi biri, erk stnde byle srar etmez; hastalar
ya da yolcular dediine inandrm ak ya da zorlam ak, hekim in ya
da kaptann ii deildir. Ne var ki, ou insanlar (despota) ege
menlikle devlet ynetim ini ayn ey sayyor gibidirler; bunlar birey
olarak kendileri iin dil ya da yararl bulm adklar b ir eyi ba
kalarna yapm aktan hi ekinmezler. Kendileri iin ve kendi arala
rnda dil b ir ynetim isterler, fakat bakalarna kar davran
larda neyin dil olduuna neyin olm adna aldr etmezler. Elbette,
biz doann baz canllar onlara despota davranlsn, bazlarn ise
despota dav anlm asn diye yarattna em in olabiliriz; eer y-
199
 POLTKA

leyse, bt n y aratk lar stnde deil, yalnz kendilerine despota

davranlm as iin yaratlm b ulunanlar stnde despota b ir
egemenlik yrtm eye almamz gerekir. Nasl ki, yemek iin in
sanlar avlayp kesmeyiz de, yalnzca avlanm aya elverili, eti yene
bilen vah hayvanlar (avlayp keseriz). Elbette, tek b ir ehir de,
tabi, i ynetim inin iyi yrtlm esi kouluyle kendi bana
pekl m utlu olabilir. B ir ehir iin kendi iyi yasalarn uygulaya
rak, yaltlm bir durum da varolm ak m m kndr; o zam an ana
yasasnn iletilmesi, sava ya da dm anlar yenme am acna y
netilm i olm ayacaktr, nk bunlarn varolm ad batan kabul
edilm itir. karacamz sonu apaktr: Sava iin alman her
tedbiri, en stn b ir am a olarak deil de, yalnz savunm a gerek
lerini karlayan b ir ey olarak vgye deer sayyoruz. yi bir
yasa koyucunun devi, ehri, klm ve baka b tn insan b irlik
lerini incelemek ve onlarn iyi yaam dan ve eriebilecekleri m ut
luluktan pay alm alarn nasl salayacana k arar verm ektir. Ta-
biatyle, farkl yerlerde farkl kurallar olacaktr; kom u halklar
varsa, una ya da buna kar hangi tutum un benim senm esi ve her
biriyle ilikilerde nasl b ir yntem izlemenin uygun olacann sap
tanm as, yasam a ilevinin b ir parasn m eydana getirecektir. Fa
kat bu, En iyi anayasa hangi am ac gz nnde tu tarak dzen
lenm eli? sorusunun, aratrm am zn daha sonraki b ir aam asnda
ele alnm as doru olacak.

Aristoteles, Blm 14n ikinci yarsnda bu konuya dnmek zere,

imdi giri blmlerinin genel temasm yeniden ele alyor: yi ya
am. nceki bir paraya yaplan gnderme, Kitap /, Blm T
yedir.

imdi, erdem le geirilen yaam n en ok istenilmeye deer yaam

olduu noktasnda birlem elerine karn, bunun nasl uygulanaca
konusunda birbirlerinden ayrlan kim selerin grlerini inceleme
miz gerekiyor. Bazlar, zgr b ir adam n yaam nn devlet adam
l grevleriyle badam ayacan ve bu yaamn, b t n yaam lar
arasnda en ok istenilm eye deer yaam olduunu dnerek ka
m usal sorum luluk tayan h er yaam b tn b t n reddederler. Da
ha bakalar ise, hi bir ey yapm ayan b ir kimse iyi durum da ola
mayaca ve m utlulukla iyi durum da olm ak ayn ey olduu iin,
etkin b ir kam u yaam nn en iyi yaam olduunu sylerler. Biz
bunlarn her ikisine de karlk olarak, Hem haklsnz hem de
haksz diyebiliriz. Hi kukusuz, zgr bir adam n yaam, despot
200
 KTAP V II BLM 3
b ir yneticinin yaam ndan daha iyidir; b ir kleye kle olarak
davranm akta, unun ya da bunun yaplm as iin buyruklar verm ek
te erdem li ya da soylu b ir ey yoktur. Fakat her buyruk verme
despotluk deildir; byle olduunu dnenler yanlrlar. zgr in
sanlar stnde egemen olm akla kleler stnde egemen olm ak ara
sndaki fark, nceki b ir parada yeterince belirttiim iz zgr
lkle klelik arasndaki doal fark kadar byktr. Fakat eylem
sizlii eylemden daha deerli saymay kabul edemeyiz. nk m ut
luluk, b ir eyler yapm aktr, iyi ve bilge adam larn eylemleri, ok
yetkin sonular ortaya koymay am alar.

yilik yapmak (iyi davranmak) iin snrsz erkin, yalnzca iyilik ,

yapmak (iyi davranmak) iin kullanlmas ok enderdir. Bu, an
cak ahlk stnlyle birlikte olmaldr.
F akat bu kavram lar byle tanm larsak, belki biri o halde,
m utlak egemenlik en iyisidir diye bize kar kar, nk m utlak
egemen en soylu eylemleri yapabilecek b ir konum da bulunm akta
dr; bundan tr, egemen b ir konum da olan b ir kimse, onu bir
bakasyle paylam am al, arkadalk, h atta ana-babalk yahut b ir
baka ey adna ileri srlebilecek istem lere kulak asm adan ege
menlii yalnz kendi elinde tutm aldr; nk en ok istenilm esi
gereken en iyi olandr ve hi b ir ey iyi durum da olm aktan daha
iyi olamaz. Belki bu grte doru b ir yan vardr ama, ancak
haydutluk edecek ve iddete bavuracak kim selerin bu en ok is
tenilmeye deer durum a eriebileceklerini kabul edersek. Fakat
byle b ir varsaym yanltr, nk bu son derece olanakszdr.
Y oldalar karsnda, kocann kars ya da babann ocuklar ya
h u t efendinin klesi karsndaki stnlnden daha ok st n
l olm ayan b ir kim senin eylemleri nasl her zam an iyi olabilir?
Bylece, iyilik yolundan ayrlan b ir kimse, hi b ir zam an eski
yanllarn denkletirecek k ad ar iyi davranlarda bulunam ayacak
tr. E itler iin, hakl ve dil olan, d rstlk ve eitlik gereince
paylam ak ve sralam aktr. B irbirlerine eit olanlara eitsizlik, yani
stnlk vermek, denk kiilere denk-olmavan yerler verm ek bun
la r doaya aykrdr ve doaya aykr b ir ey, hi b ir zam an hakl
olamaz. Ancak b ir kimse, erdem ce ve en iyi hareketleri yapm a ye
tenei bakm ndan stn olunca, ona hizm et etm ek ve onun ardn
dan gitmek hakl olur. Fakat iyiliin kendi iinde yeterli olm a
dn hatrlam ak gerekir; ayrca, onu eyleme evirme gc de
olm aldr.
Eer btn bu n lar doruysa ve m utluluk, iyi durum da (iyi
davranlarda) bulunm akla zde saylabilirse, o zam an etkin ya
am, hem bt n b ir topluluk olarak herhangi b ir devlet iin, hem
201
 POLTKA

de bireyler iin en iyi yaam dr. F akat bazlarnn sand gibi,

etkin yaam n her zam an bizim baka kiilerle aram zdaki ban
tlara ilikin ya da dncenin, ille de eylemin verebilecei sonu
lar stnde durduu zam an etkin olm as gerekmez. Tam tersine,
kendilerinden baka b ir am alar olm ayan ve yalnzca dnm ek
ve kurguda bulunm ak iin yaplan dnce ve kurgu bunlar
daha etkindir, nk kendileri am alaryle b irdir, am alar da iyi
yapm olm aktr ve onun iin, b u n lar eylemdir. H atta dnce
leriyle (bir yap) kuranlardan, gayet yerinde olarak, d eylemlerin
de yaratclar diye sz edilir. B unlara devletlerden karlk olan
lara (tekabl edenlere), yani tekilerden ayrlan ve bylelikle, d
dnyadan yaltlm durum da yaamay seen ehirlere gelince,
bunda onlar eylemsiz b ir yaam srm eye zorlayacak b ir ey yok
tur. Etkenlik ite olabilir: B ir ehrin paralar, birbirleriyle ili
kilere giren eitli grup ve birliklerdir. Ayn ey, herhangi b ir bi
reysel kii iin de dorudur; byle olmayayd, T anr'nn kendisi
ve b t n evren kt b ir durum a derdi, nk onlarn dta et
kenlikleri yoktur, kendi ilerinde ne varsa etkenlikleri oradadr.
Aka grlyor ki, zorunlu olarak, ayn yaam bireyler, devletler
ve bt n insanlk iin en iyi yaam olm ak gerekiyor.

Giri szleri burada bitmektedir. Bundan sonra, geriye deal Dev-

leti tartmak ve tanmlamak kalacaktr. Aristoteles, bakalarnn
betimlemelerini eletirdii Kitap I I ye deinerek sze balar. Ora
da Platonun Y asalar' Devleti kadar sert bir biimde ele alnma
mt. im di burada, (Blm 4-12'de) Aristotelesin izdii ideal,
ayrntlarnda olmamakla birlikte, yntem i bakmndan Y asalara
benzemektedir. nce malzeme ve koullar, nfus, byklk, ko
num, iklim anlatlr (Blm 4-7); sonra da bu ideal devletin top
lumsal, siyasal ve dinsel kurumlan, zellikle yurttala, toprak
sahipliine ve snf blnmesine ilikin olanlar (Blm 8-12). Da
ha sonra, ideal ehrin kendisinin yaps, plan. Btn bunlar, bir
lde d elerdir; politeia mn stnde durulmas, ancak Blm
13te balamakta ve eitimle balamaktadr; eitim, Kitap VH'nin
geri kalannda ve Kitap V H Iden elimize ne gemise orada balca
konudur. Gnmze kadar gelebilen bu blmlerin hi bir yerinde
Platonun Y asalarm da ayrntlaryla yapt gibi bir anayasal er
eve betimlemesi yoktur.

Bu sorunlara giri olarak syleyeceklerimiz bittiine ve teki ana

yasalar da daha nce tartm bulunduum uza gre, im di tar-
202
\

KTAP V II BLM 4

taacaklarmzn ilk blm u soruyla ilgili olacak: "Tam istenil

dii gibi kurulacak, onlar olm adan en iyi devlet olamayaca btn
gerekli m add donanm a sahip b ir devletin tem el konutlar (daya
naklar) nelerdir? Onun iin, h er eyin nasl olm asn istiyorsak
yle olacan konutlayalm , ancak hi b ir eyin olanak snrlarnn
dna km am as gerektiini hatrlayalm . rnein, nfusu ve l
keyi dnyorum ; bunlar tem el m alzem elerdendir. B ir dokumac
ya da gemi yapm csnn elinde sanatn uygulayabilm ek iin zo
runlu malzemesi olm aldr ve bu malzeme ne kad ar bol olursa,
ustalnn ortaya koyaca sonu da o lde daha gzel olacaktr.
Onun gibi, b ir devlet adam ya da yasa koyucunun elinde de yeterli
tu tarlard a uygun malzeme bulunm aldr.
Bir devletin m eydana gelmesi iin bulunm as zorunlu olan ilk
e, insanlardr: Onarn hem saylarn hem de ne trden olacak
larn dnm em iz gerkiyor. kincisi, lkedir; lkenin de hem
kapsam n hem niteliklerini saptamalyz. ou kim seler, b ir ehrin
m utlu olm as iin byk olm as gerektiini sanrlar. Bu doru
olabilir; fakat b ir ehrin bykln ve kkln nasl yar
glayacaklarn bilmezler. Bykle o ehirde yaayan insanlarn
saysna bakarak hkm ederler; oysa yalnzca sayya deil, asl gce
ve etkinlie bakm aldr. H er ehrin yerine getirilecek b ir ilevi
vardr ve o ilevi en iyi yapabilen ehir, en byk ehirdir nasl
ki, H ippokrates iin de, kendisinden daha iri b ir adam dan, adam
olarak deil, hekim olarak "daha byk b ir adam olduunu sy
leyebiliriz. Byle olm akla birlikte, nfusun okluunu gz nnde
tutm am z gerektiini kabul etsek bile, hi b ir ayrm gzetmeden
byle yapmamalyz; devletlerde birok klelerin, yerlemi ya da
gelip geici birok yabanclarn varolduunu teslim etmeliyiz. Bi
zim ilgilendiimiz, yalnzca, gerekten devletin b ir parasn mey
dana getiren nfus kesim leridir. B unlarn byk sayda olmas,
byk b ir devletin b ir belirtisidir; fakat b ir sr ayaktakm nn
yan sra, sava alanna ancak b ir avu yurtta-asker karabilen
b ir ehir, olacak ey deil, asla byk b ir ehir saylamaz. Byk
b ir ehirle kalabalk b ir ehir ayn ey deildir. stelik, deneyler
gsterm itir ki, fazla geni b ir nfusun iyi ve yasalara uygun ola
rak ynetilm esi olanaksz deilse bile, gtr; en azndan ben,
nfusunun saysn snrlam ayan iyi kurulm u b ir devlet bilmiyo
rum . Bu, dilden bile bellidir. nk yasann kendisi b ir eit d
zendir ve iyi yasalar altnda yaam ak iyi dzen iinde yaam aktr.
F akat (nfusta) ar geni b ir say, dzenli olamaz; byle b ir ey
ancak bt n evreni b ir arad a tu tan tanrsal gcn harcdr, ev
rende gerekten de byklk ve kalabal dzen ve gzellikle b ir
likte buluyoruz. B undan tr, en gzeli, (nfusu) geni olm akla
birlikte, biraz nce sylediimiz snrlam alara uyan b ir ehirdir.
203
 POLTKA

F akat nasl baka her ey hayvanlar, bitkiler, ara gereler vb.

iin b ir norm al byklk varsa, b ir ehrin bykl iin de
uygun b ir l olm aldr. Bu eylerin her biri doru ilevini an
cak ne ok byk ne ok kk olursa yerine getirebilir; yoksa
gerek varlk nedeni ya b t n b tn kaybolur ya da cidd olarak
sakatlanr. rnein, b ir kar Uzunluunda b ir gemi gerekten b ir
gemi deildir, yarm kilom etre (iki stadion) boyunda bir gemi de
gemi olm aktan kar. Belirli b ir boya gelince, adna gemi dene
bilecek kadar uzun (ya da ksa) olabilir, am a yine de seyrsefer
[denizde ynetilm ek] iin fazla kk (ya da fazla byk) olabilir.
B ir ehir de tpk yledir; eer ok az nfusu varsa, b ir ehrin
yapm as gerektii gibi, kendi ihtiyalarn karlayam az; eer ok
fazla nfusu varsa, b t n tem el gereksinm elerini k arlar besbelli,
am a b ir ehir olarak deil, etnik b ir yn olarak. H erhangi b ir
byle b ir bykle dayanm as zordur. nk, bu ar kalabalk
nfusun asker kom utan kim olacak? Sesi S tentor'unki gibi [Da-
vudunki gibi de diyebiliriz - ev.] gr km adka, kam usal
rtkanlklarn (miinadiliklerini) kim yapacak? Bu nedenlerle, n
fusun, ehir devleti topluluklarnn grenekleri uyarnca iyi yaam
srebilm ek iin kendisine gereken h er eyi salayabilecek geni
lie eritii andan itibaren, bir ehrin varlndan sz etmeye ba
layabiliriz. Daha ileriye de gidilebilir; nfusu ondan daha byk
olan b ir ehir, daha geni b ir ehirdir; am a nce de dediimiz
gibi, bu sre snrsz deildir. Bu byklk snrnn ne olm as
gerektii, olgularn incelenmesiyle kolavca belirlenebilir. B ir ehrin
etkenlikleri, yneticilerin ve ynetilenlerin etkenlikleridir, yneti
cinin ilevleriyse k arar ve yn verm ektir. Adalet sorunlarnda ve
devlet grevlerini, adaylarn o zam ana kad ar yapm olduklar i
lere gre datm ak amacvle k arar verebilm ek iin, yurttalarn
birbirlerini tanm alar ve ne t r insanlar olduklarn bilm eleri ge
rekir. Bu koulun yerine gelmedii durum larda, seim ler de m ah
keme k ararlar da ister istemez yanl olacaktr; bu sorunlarda
rasgele oy yerm ek doru deildir, oysa nfusun ar olduu yer
lerde yaplan, besbelli ki budur. B ir baka saknca yurtta-olma-
yanlar, yerleik yabanclar (m etoikoslar) iin y urttalk haklarn
kullanm ann kolay hale gelmesidir; nfusun kalabalkl bunlarn
farkedilm esini zorlatrr. yleyse, b ir ehrin en iyi tanm na ulatk
bile: ehrin nfusu, kendi kendine yeterliin b tn gereklerini
karlayabilecek kad ar geni olmal, am a kolaylkla denetlenem e
yecek kadar geni olm am aldr. ehrin bykl iin bizim ver
diimiz tann, ite bu olsun.

204
 KTAP V II BLM 5
5

Dikkatimizi lkeye evirdiimiz zam an da, d urum aa yukar bu

na benzem ektedir. Topran nitelii asndan, h er kim e sorulsa,
en ok kendine yeterlii olan, yani hem en h er eyin retim ine
elverili bulunan topra seerdi. lkenin byklk ve kapsam na
gelince, bun lar yurttalarn kol emei harcam alar gerekmeden,
zgr b ir insann yaamn, am a lkse varm ayan b ir yaay sr
m elerini olanakl klacak k ad ar olmaldr*. lkede bulunm as ge
reken genel arazi ekillerini sylemek g deildir; ancak sava
harektlarn ynetm ekte tecrbesi olanlarn grn almamz
gereken baz no k talar vardr; bu arazi ekilleri dm an b ir kuv
vetin istil etm esi zor, ehrin b ir sefer kuvveti karm asnn ise
kolay olaca b ir durum da bulunm aldr. B undan baka, nasl
nfusun kolaylkla denetlenebilecek kad ar olm as gerektiini sy
ledike, ayn eyi lke iin de sylyoruz; b ir bakta hepsi g
rlebilecek b ir lkenin herhangi b ir noktasna asker yardm gn
derm ek kolaydr. Sonra ehrin konum u gelir: Eer ehri tam di
lediimiz yere kurm ak elimizdeyse, hem deniz hem de kara ulam
bakm ndan elverili olm aldr. Bu, stnlk salar: Birincisi
yukarda deinilen noktadr; h er ynden h arek t iin eit lde
iyi b ir konum da bulunacaktr; ayrca, ehre getirilen yiyecek m ad
delerinin kolaylkla toplanabilecei b ir yer olacaktr; (ncs de)
keresteye ve topran retecei teki ham m addelere rah ata erie
bilecektir.

Sahiplik ve mlkiyet konularnn tartlaca vaadi, elimizdeki bi

imiyle Politikadn yerine getirilmemektedir; meerki, bu vaadin
Kitap I'e bir gnderme olduu kabul edilsin.
imdi, denize ak bir konumda olmann yararlar daha ayrn
tl olarak tartlyor bu belki bir lde, deniz limanlarn ve
donanmalar, d ticareti ve d yolculuklar durmadan yeren Pla
to n a bir cevaptr. Aristoteles bu blmde nce baz olumlu stn
lkleri sayar, sonra da sakncalarn karlanabilecei baz yollar:
nk yurttaln, donanmaya, kreki veren aa snflara da ya
ylmasn, Atina iin o da Platon gibi felketli bir siyaset diye gr
mektedir.

* Bu tanmn iyi mi kt m olduu daha sonra, genel olarak mlkiyeti ve zel

ellerdeki kaynaklarn bolluunu, mlkiyetin sahipliiyle kullanlmas arasndaki do
ru ilikilerin nasl olduunu tartmamza sra gelince, ayrntlaryle grmemiz ge
reken bir sorundur. Bu, birok noktalarda anlamazlklara varan karmak bir so
rundur; nk, insanlar arlklara gitmek eiliminde olurlar: Kimi kendini lkse
kaptrr, kimiyse cimrilie.

205
 POLTKA

yaam am alayan b ir insan topluluudur ve eer bu alt eyden

herhangi biri eksik olursa, o topluluun tm yle kendi kendine
yeterli olm as m m kn olm ayacaktr. Onun iin, b ir ehir ku ru
lurken bt n bu etkenliklere yer ayrlm as gereklidir. Yiyecek sa
lam ak iin birok tarm iisi olm aldr; ayrca, u sta zanaatlar
ve savalar ve zenginler ve rahipler ve zenginler ve neyin hakl ve
uygun olduunu ayracak yarglar.

Bundan sonraki blm, Aristotelesin toplum stne en karakte

ristik gzlemlerinden bazlarn kapsamaktadr. Ynetici snf bir
olmaldr; yelerinden her biri bu kavramn tanm gereince, ken
dilerini yasal ve siyasal kararlar almaya, silh tamaya ve bir
efendi yaam srdrmeye yetenekli klacak kadar yeterli erdeme
sahip bulunan yurtta-topluluuyle zde olmaldr. Yunancada ya
grubu kavramn karlayacak bir szck bulunsayd bu serim-
leme daha az karmak olabilirdi; fakat Aristoteles yukar-snf iki
ye blmemek iin zen gstermektedir; bu nedenle, ayn kiiler,
srasyle asker, yarg, siyaset adam ve rahip olacaklardr.
"Mutlak olarak dil ile devlete ya da bir baka lte ilikin
olarak dil ayrm iin karlatrnz: Kitap IV, Blm 7 ve Kitap
V, Blm 9un balangc.

Snflar sralam ay bylelikle bitird ik ten sonra, im di u sorunu

inceleyeceiz: H erkesin, durum un gereine gre, ifti, zanaat,
kurul yesi ve yarg olmasyle (bu olanaksz b ir ey deildir)
yu rttalarn hepsi mi b t n bu etkenliklere katlm al, yoksa her
i iin ayr kim seler mi ayrm al? Y ahut ilerin bazlar zorunlu
olarak belli birtakm kim selere braklm aldr da, tekiler herkese
alabilir mi? H er anayasa biiminde durum ayn deildir; nk
daha nce de sylediimiz gibi, herkesin her eyi paylam as da,
bazlarnn bazlarn paylam as da eit lde olanakldr. Ana
yasalarn arasndaki ayrlklar yaratan ite budur: D em okrasilerde
herkes her eyi paylar, oligarilerdeyse bunun tersi dorudur.
Fakat, im diki aratrm am z eri iyi, yani b ir ehri en ok m u t
lu edecek anayasaya ynelmi olduuna ve m utluluun da erdem
olm adan varolam ayacan yukarda sylemi bulunduum uza g
re, anayasas en iyi olan en iyi devlette, dillikleri herhangi bir
konutlanm lte oranla deil, m utlak olan dil insanlara sahip
b ir devlette, yu rttalarn b ir beden iisinin ya da tccarn yaa
m n srm em esi gerekir. yle b ir yaam soylu deildir ve erdem li
olm aya elverisizdir. Y urtta olacak kim seler b ir tarm c yaam
210
 i
KTAP V II BLM 9

da srm em eli; nk erdem ve yeteneklerini gelitirecek rah atlk

lar, yurtta etkenlikleri iin zam anlar olmal. Devletin yreinde
ve ortasnda iki ey vardr: Savunm a ve gerek gdlecek siyaset,
gerekse adalet sorunlar stne grp tartm a. B unlarn ayr
ayr kim selere m i verilmesi, yoksa hepsinin birden ayn b ir top
luluun elinde mi braklm as gerektii sorulunca, vereceimiz
cevap b ir lde biri, b ir lde teki olacaktr. Bu ilerin ken
dileri, en iyi biim de yaplm alar iin yaam n dnem ine gre b ir
birlerinden ayrldklar, birinin bilgelik, b ir bakasnn g gerek
tirdii lde, ayr ayr kim selere verilm elidir. F akat iradelerini
zorla kabul ettirebilecek kad ar gl olanlarn bakalar tarafn
dan ynetilmeye katlanm alar gvencelenemeyecei iin, o lde
de ayn kim selere verilm eleri gerekir. nk silhlara sahip olan
ve bunlar kullanabilen kiiler, anayasann devam edip etmemesine
k a ra r verebilecek durum dadrlar. yleyse u sonuca varyoruz: Ge
rek asker gerek sivil ilevleriyle bu anayasa ayn b ir snfn eline
braklm aldr, am a her ikisi b irden ayn anda (hemzaman olarak)
deil. Daha ok, doay izlemeliyiz: Genlerin gc, yallarn an
lay vardr; dolaysyle, ilerin datm nn da bu temele gre
yaplmas, hem hakl hem faydal olur nk ilerin gereine
uygundur. M lkiyet de bu snfa ait olmal; [zira] yurttalarn bol
bol (ferah fahur) geinebilecek durum da bulunm alar zorunludur
ve bunlar yu rttalard r. Aa snf esinin devlette pay yoktur,
ne de ortaya erdem koymayan herhangi b ir baka snfn. Bunun
doruluu, bataki konutlarm zdan bellidir; m utluluk, erdem le b ir
likte olm ak gerekir, b ir ehre m utlu dediimiz zam an da, yalnz
b ir parasn deil, yu rttalarn tm ne bakmalyz. M lkiyetin
bunlara ait olm as gerektii de apaktr; tarm iileri, ya kleler
ya da ehrin dolaylarnda otu ran barb arlard r.
Daha nce yaptmz listeden, geriye yalnz rahipler snf
kalyor. B unlarn konum u aktr: Tarm ya da ticaret ilerinde
alan b ir kim se rahip yaplamaz, nk tan rlara ancak y u rt
talarn tapm as doru ve uygundur. Y urttalar ve (kamusal) dev
lerini asker ve sivil diye ikiye bldm z gibi, uzun hizm et yol
larnda kendilerini harcam olan yu rttalarn da hem emekli olup
dinlenm eleri, hem tan rlara hizm et etm eleri doru ve uygundur.
yleyse, rahiplik grevlerine bu n lar atanm aldr.
Devletin tem el gerekliliklerinin ve paralarnn neler olduunu
bylelikle belirtm i olduk. Tarm iilerinin, zanaatlarn ve c
retli iilerin bulunm as zorunludur; fakat devletin paralarna
gelince, bunlar askerlik ve grp tartm a eleridir bu dev
ler ise, srekli olarak ya da zam an iinde srayla birbirlerinden
ayrlabilirler.

211
 POLTKA

Denizle balants bulunm ak ve bunun devletlerin iyi ynetim i iin

b ir yardm m, yoksa b ir engel mi olduu konusunda b ir hayli
tartlm tr. Bazlar, ehri ayr davran kurallarna gre yetimi
yabanclara am ann iyi dzen iin zararl olduunu ve lkeyi fazla
kalabalklatrdn sylerler. B unlara gre, deniz yolunun kulla
nlm as, ok sayda tccarn ehre gelip gitmesine yol aar ve by
le b ir durum , yu rttalarn iyi yaam iin tehlikelidir. Ama eer
bu kt sonulardan kam labilirse, ehrin ve lkesinin denize
ak olmas, ekonom i ve savunm a am alar asndan besbelli daha
iyidir. Baarl b ir savunucu, dm ana kar direni gsterebilm ek
iin, hem denizden hem karadan yararlanabilecek b ir konum da ol
m aldr; eer istilclara her iki yoldan birden darbe indiremezse
bile, ikisini de kullanabilecek durum daysa, birinden vurm as da
ha kolaydr. Ekonom ik alanda da yledir: in san lar kendi retm e
dikleri eyleri dardan getirm ek (ithal etmek), fazla rettik leri
ni ise darya gnderm ek (ihra etmek) zorundadr. nk bir
ehir b ir ticaret ehri olunca, bakalarnn kar iin deil, kendi
kar iin byle olm aldr. Bazlar, yanlarnda getirecekleri para
uruna, ehirlerinin kaplarn her gelene pazar olarak aarlar;
fakat bu t r kazan salamay yasa-d sayan b ir ehirde, byle
herkese ak b ir pazar olm am ak gerekir.
Yine, zam anm zda tersaneleri ve lim anlar olan birok ehir
ler ve lkeler bulunduunu gryoruz bu tesisler ehirden ok
uzak deildir, am a i ie girecek kad ar ehre yakn da deildir,
surlarn ve bu gibi baka savunm a dzenlerinin koruyabilecei uy
gun yerlere kurulm ulardr. Onun iin, eer bu karlkl iliki iyi
sonular verirse, ehrin bunlardan yararlanaca besbellidir; yok
kt sonular verirse, k u rallar koyarak ve o blgeye kim lerin gi
rebileceini, kim lerin giremeyeceini belirterek bu n lara kar ko
runm ak kolaydr. Sonra u deniz kuvvetleri sorunu var; bunlar
dan belirli b ir m iktarnn olm as apak istenilm eye deer b ir ey
dir; nk bir devletin bakalarna gcn duyurm ak ve yalnzca
kendi iinde deil, baz kom ularna yardm larda bulunm ak ba
km ndan da, karadan olduu gibi denizden de yararlanabilm esi
ok nem lidir. Gemilerin says ve deniz kuvvetlerinin bykl
ise, sz konusu devletin iinde bulunduu koullar ve srd
yaam biim inin nda belirlenm ek durum undadr. Eer ileri
gelen b ir devlet olarak byk b ir rol oynayacaksa, bu devletin
byle etkenliklerde bulunm asna elverecek kad ar geni k ara kuv
vetleri gibi deniz kuvvetlerine de ihtiyac olacaktr. ok sayda
denizcinin gemilere alnm as nfusta b ir art olm asn gerektirir,
am a ehirlerdeki ye y u rttalarn saysn da k abartm as zorunlu
206
 KTAP V II BLM 7

deildir; bunlara sanki asker im iler gibi, devlette b ir pay veril

mesi iin hi b ir neden yoktur. Gemilerde tam an askerler, piyade
kuvvetlerine bal zgr adam lardr; bunlarn tayfalar stnde yet
keleri ve onlara ncelikleri vardr. Fakat krekilerin devlete ye
olm alar gerekmez; bu i iin gizil (potansiyel) b ir insan gc
kayna, ehrin evresinde (d yrelerinde) otu ran larn ve tarm
iilerinin bol olduu yerlerdir. Bunun rneklerini gnmzde de
grebiliyoruz: H erakleiada ehirleri ancak o rta byklkte olm ak
la birlikte, birok trieres'e yetecek kad ar tayfa km aktadr. y
leyse, lke, lim anlar, ehirler, deniz ve deniz kuvvetleri stnde
bu kadar durm am z yeter; im di y u rttaa ve nfusa geiyoruz.

Yedinci blmde, Aristoteles, Hippokrates'in Havalar, Sular ve

Yerler kitabndan yararlanmaktadr bu, iklimin insanlarn sa
lk ve kiilikleri stndeki etkilerini inceleyen bir kitaptr. Aris
totelesin geerken sz arasnda and, btn dnyaya hkmedecek
bir kuvvet olarak Hellas'tn birletirilmesi konusunu daha ok ile
meyiine hayflanabiliriz. Blmn geri kalan, Platonun Devlet'
inin ikinci kitabna dokunmaktadr.

Y urttalarn saysn snrlam aktan yukarda sz ettik; im di de on

larn ne gibi doal nitelikleri olm as gerektiini aratracaz. nce
en nl Yunan devletlerine, sonra da b tn dnyann rksal b
lnm elerine b ir gz atarsak bu sorunun cevab hakknda olduka
doru b ir fikre ulaabiliriz. Souk blgelerde yaayan rk lar ve
A vrupadakiler cesaret ve tutkuyla doludurlar, fak at beceri ve beyin
-gleri biraz k ttr; bundan tr, genellikle bamsz kalabilm e
lerine karn, siyasal birlikleri ve bakalarna egemen olm a yete
nekleri yoktur. te yandan, Asyal rk larn hem beyinleri hem de
becerileri vardr, am a cesaret ve iradeleri eksiktir; b u nedenle, hep
kleletirilir ve uyruk olarak kalrlar. Corafyaca o rta b ir durum da
bulunan Hellen rk ise her ikisinden de b ir lde pay alm tr.
Dolaysyle, en iyi siyasal kuru m lara sahip olarak zgrln sr
dryor ve tek b ir anayasa altnda birlese, b t n teki lkelere
egemen olabilecek yetenekte. F akat birtakm n tekiyle karla
trdm z zam an, ayn farklarn Y unanllarn kendi aralarn d a da
olduunu gzlemliyoruz; bazlar doadan tek yanldr, bazlarnda
ise kafann ve yrein nitelikleri birlem itir [Yani, kim ileri ya
akll ya cesur, kim ileri hem akll hem cesurdur]. nsanlarn iste
diimiz gibi, b ir yasa koyucu tarafn d an kolaylkla kalplanabilecek
ve yksek b ir stnlk dzeyine getirilebilecek trden olm alar
207
 POLTKA

iin, besbelli, bunlarn h er ikisi de gereklidir. Baz kim selere ba

klrsa, devletin koruyucular tandk yzler grnce dostluk, ya
banclar yaklanca ise dm anlk duym aldr. Dostluk duygusu
yrekten, yani ruhlarm zdaki sevme gcnden doar. Bunu ura
dan anlyoruz ki, sevdiimiz kiilerin bizi ihm al etmesi, duygula
rmz, tanm adm z kim selerin davranlarndan daha ok sarsar.
Onun iindir ki, A rkhilokhos'un dostlarndan yakm an, am a kendi
yreine ynelttii u dizeleri gayet yerindedir: D ostlarn uruna
deil mi, hep kendine eziyet ettiin? Buyurm a gcnn ve zgr
lk ru hunun kayna, h er zam an ste kan ve hi boyun emeyen
bu yetidedir. F akat devletin koruyucularnn yabanclara kar sert
olm alar gerektii hakknda sylenen sz, bence ok yanltr; hi
kimseye byle davranlm as gerekmez ve sertlik, ktlk yapan
lardan bakasna kar b ir zihin ycelii belirtisi deildir. Daha
ok, yukarda sylediimiz gibi, bize hakszlk yaptklarna inan
dmz dostlar grnce, iimizde uyanan krgnlk duygusu y
ledir. Bu, anlalabilir b ir eydir de; insanlar kendilerine iyilikle
davram lm asm n haklar olduunu sandklar zaman, bundan yok
sun braklnca ve um duklar v a ra n elden karnca krgnlk du
yarlar. te onun iindir ki, K ardelerin atm as korkun o lu r
ve ar sevgi, ar nefrete d n er dem ilerdir.
Devletin yeleri, (yurttalarn) saylar ve t rleri stne sy
leyeceklerimiz bu kadar; lkenin bykl ve t r stne syle
yeceklerimiz de. B undan daha ounu sylememiz gerekmez, nk
kuram sal tartm alarda, olayn gzmzn nne getirilm i olm a
sndaki kadar ayrntlara dikkat etmemiz beklenemez.

B, verilerin gzlemlenmesi deil, kuramsal bir tartma olduu

iin; Aristoteles de konunun o blmn bir yana brakyor ve
ideal eylerin kendisini incelemeye giriiyor. Sze, imdi artk her
kesin bildii soyut genellemelerinden biriyle balyor bu arada,
bize Polism doaya uygun bir ey olduunu da hatrlatyor. Aris
toteles, bir organizmann bir parasyle (o organizma iin) onsuz
olunmaz olduu halde (o organizmann) gerekten bir paras ol
mas gerekmeyen bir eyi arasnda ayrm yapmaktadr. Ayrca, ya
zarn burada, ekonomik koullarn halkn kiilik ve yaam yolu
stndeki etkisini grmezlikten geldii de anlalyor.

Nasl, doada varolan herhangi b ir baka nesneye bakarken, on-

larsz btnn kendisi olamayaca zorunlu eylere (organik) "p ar
alar dem iyorsak, onun gibi, b ir ehrin varoluunun zorunlu ko
208
 KlTAP V II BLM 8
ullarn da o ehrin paralar olarak sralamam alyz; tek b ir belirli
trden oluan herhangi b ir baka topluluk biim ine ilikin olarak
da, yle: K atlm a dereceleri ne olursa olsun, yelerinin tm iin
topluluk topluluktur, yani tek b ir zde b tndr. Belli b ir tu ta r
da yiyecek, b ir lke alan ve benzeri eyler, bu n lar hep zorunludur,
fakat herhangi b ir insan toplum u biimine zgl k arakterini veren
eyler deildir. B ir ey ara, b ir bakas da am a olduu zaman
aralarnda undan baka b ir iliki yoktur: Biri etkenlik gsterir,
tekinin stnde etkenlik gsterilir [Yani, biri etkin, teki edilgin-
dir]. H erhangi b ir gere grubunu aln ve bu gereleri onlar kul
lananlarla birlikte, yaptklar ie ilikin olarak dnn; rnein,
b ir evle yapm clarn. Evle o evi yapanlar arasnda ibirlii dene
bilecek b ir durum ya da undan baka b ir iliki yoktur: Yapm
cnn gerelerini kullanm aktaki ustal evin yaplm as bakm ndan
b ir aratr. Onun gibi, b ir devletin de m lkiyeti olmas gerekir,
fakat bu m lkiyetin birok paralar canl y aratklar olm akla b ir
likte, m lkiyet devletin b ir paras deildir. Biz b ir ehirden ya
da devletten sz ettiim iz zaman, bundan olabilecek en iyi yaam a
ulam ay kendilerine erek ya da am a alan benzer kiilerin
b ir topluluunu anlyoruz. En iyi olan, m utluluktur; bu da, btn
iyi niteliklerin uygulanm as ve olabilecek en geni lde gerek
letirilm esi dem ektir. Yaam yle b ir eydir ki, bazlar m utluluk
tan (iyi) b ir pay alrlar, bazlar ise ok kk b ir pay alrlar ya da
hi b ir pay alm azlar. yleyse, ayr ayr t rd e ehirler ve eitli
anayasalar olm asnn b ir nedeni besbelli budur. Ayr ayr insan
gruplar m utluluklarn ayr ayr yollar ve ayr ayr aralarla ara r
lar; onun iin, yaam larnn ya da anayasalarnn ayr ayr olm a
snda alacak b ir yan yoktur.
O nlar olm adan ehrin olamayaca eylerin neler (ka tane)
olduunu da aratrm alyz (Devletin paralar dediimiz eyleri de
buraya katyoruz; nk onlarn varl da zorunludur). yleyse,
gerekli bt n eylerin ve eylem lerin b ir saymn yapalm, nk
bu aradmz cevab bize gsterecektir: (1) yiyecekler, (2) el sanat
lar ve kullandklar gereler, (3) silhlar. Silhlar buraya kat
yoruz, nk anayasaya ye olanlarn kendi aralarn d a bile silh
tam alar gerekir, hem ieride b ir kalkm a olm asna hem de d
ardan gelecek b ir saldrya kar. (4) Servet bu da, gerek sava
gerekse bt n i ihtiyalar iin gereklidir. Sonra (5) din ihtiyalar
(bu, birinci sraya konulabilirdi) ve (6) (hepsinden nemlisi) g
dlecek siyaset hakknda olsun, ayr ayr kiiler arasnda hak ly
ve haksz' saptam ak bakm ndan olsun, b ir k arar alm a yntemi.
te, zorunlu olan eyler bunlardr; diyebiliriz ki, her devletin
bunlara ihtiyac vardr. nk b ir devlet rasgele b ir araya toplan
m bir yn deildir; yine sylyoruz, kendi kendine yeterli b ir
14 209
 POLTKA

Blm 10un ilk yars, bir eit konudan ayrlma ya da daha ok,
bir yaymcnn ekledii bir para gibidir. Sonucunun gsterdii
zere, bu para, eski alar incelemenin deerine ve insan tarihi
stne dngiisel bir gre ilikin bir denemenin bir parasdr.
deal devletle hi ilgili deildir, fakat toplumdaki snflara ve ortak
sofra dzenine deindii iin, snflardan sz edilince ve ortak ye
meklerin giderlerinin karlanmas sorununun tartlmasndan n
ce, buraya konulmutur. Fakat, bu paray Aristotelesin yazmad
n dnmek iin de hi bir neden yoktur.
"talya adnn, balangta, yalnz izme biimindeki yarmada
nn en ucuna verildii, bu paradan anlalyor.

10

Snflara blnm enin, zellikle de savalarn tarm sal snftan ay

rlm asnn zorunlu olduu, yeni b ir bulu deildir; siyaset incele
yicileri bunu uzun zam andr pekl biliyorlard. M sr'da buna pek
benzeyen b ir ey varln srdrm ektedir, G iritte de. M sr iin
bu dzenle ilgili yasalar Sesostrisin koyduu sylenir, G irit iin
de M inosun. O rtaklaa yemek kurum unun da pek eski olduu
anlalyor; bu uygulam a G iritte Minos zam annda balatlm , tal
ya'da ise ok daha eskiden. Tarihilerin bize sylediklerine gre,
o lkede O ihotria kral olan talos diye biri varm , bundan
dolay, O inotria halk adlarm talyana evirmi, A vrupann (Ak
deniz) kylarndaki Skylla krfeziyle Lames krfezi arasna izi
len b ir izginin gneyinde kalan to p rak lara talya ad verilmi
bu iki krfezin aras yarm gnlk yoldur. Dediklerine gre, bu
talos O inotriallar oban b ir halk olm aktan iftilie geirmi
ve birok yeni grenek ve yasalar koymu, o rtak yem ekler de bun
larn arasndaym . Bugn bile, ardllarndan bazlar, teki gre
neklerinden birtakm yle birlikte (talosun balatt) bu uygula
may da srdrm ektedirler. talyann Tyrrhenia denizine bakan
tarafnda, eski zam anlarda da bugn de Ausones ad verilen Opikoi
halk vard; apygia ve onia denizine bakan tarafnda ise, Siritis
denilen lkede, rka O inotriallardan olan K honiallar vard. te,
o rtak yemek oradan, snf ayrm da M sr'dan km tr; S esostris
in krall M inosunkinden ok daha eskilere gider.
Sanyorum ki, teki greneklerin alar boyunca birok kere
ler bulunm u, yitirilm i ve yeniden bulunm u olduunu kesin
saymamz gerekir. B ir kere, onsuz edemeyeceimiz eyler vardr
ve bu zorunluluun kendisi, onlar bize retir. kincisi, bunlar
b ir kez konulunca, daha ok rahatlk ve daha byk bolluk sa
lam a ynnde doal b ir sre geliir. Onun iin, ayn srecin
toplum sal ve siyasal ku ru m lar kuru m lard a da yer aldna, kesin
212
 KTAP V II BLM 10
b ir olgu gzyle bakmalyz. B tn bunlarn eski olduunu Msr
tarihi gsterm ektedir; M srllarn en eski halk olduklar sylenir,
onlarn teden beri yasalar ve toplum sal ve siyasal b ir rgtleri
vard. Dolaysyle bizim de, eskiden bulunm u eylerden tam olarak
yararlanm am z, bulunm am larysa bulm aya almamz gerekir.

Toprak sahiplii ve ortak sofra merkezlerinin giderlerinin karlan

mas. Aristotelesin Syssitiam n deerini ve tarmda kle kullanl
masn tartaca vaadedilmi olduu halde, bildiimiz kadaryle
bu sz yerine getirilmemektedir. Fakat ortak yemekler iin, ayrca
bkz. Kitap II, Blm 10.
Topran silh tayan ve anayasaya tam katlm a hakk olan
lara ait bulunm as ve topra ileyenlerin niin to p rak sahiplerin
den farkl kim seler olm as gerektiini, ayrca istenilen lkenin
doasn ve snrlarnn geniliini yukarda belirtm itik. imdi,
nce, topran ilenme amacvle datlm asndan, onu ileyecek
olanlardan, bunlarn kim ler ve ne trden kim seler olacandan sz
etmeliyiz. Biz b t n topran o rtak m lkiyet altnda olm asn sa
vunanlara katlm yoruz, fakat rnlerin paylalm as iin arkada
a b ir dzenleme yaplm as ve yurttalard an hi birinin geimden
yoksun braklm am as gerektiine inanyoruz. O rtaklaa yemeklere
gelince, iyi dzenlenmi b ir toplum da bunun ok faydal b ir kurum
olduu genellikle kabul edilm ektedir; bizim de niin bu grte
olduum uzu daha ileride syleyeceiz. Yalnz, ortaklaa yemek ku
rum u nerede varsa, hali vakti yerinde olm ayanlarn hem saptanm
olan pay dem eleri hem de ayn zam anda kendi evlerini geindire-
durm alar g olm akla birlikte, buna b tn y u rttalar katlm aldr.
B tn topluluka karlanm ak gereken b ir ey de, tan rlara kam u
sal tapnm a giderleridir. Onun iin, topran biri kam u m lki
yetinde, tekiyse bireylerin olacak iki blm e ayrlm as zorunludur.
B unlarn her biri de yine ikiye blnm elidir. Kamu toprann
b ir blm tan rlara hizm etin giderleri, b ir blm ise ortaklaa
yem ekler iin ayrlacaktr. zel m lkiyet altndaki topraklarn da
b ir blm snr boyunda, b ir blm ise ehre yakn olm aldr;
bylelikle, her yu rtta bunlarn h er birinden b irer toprak para
sna sahip bulunacaktr. Bu, valnzca adalet ve eitlie uygun ol
m akla kalmaz, ayn zam anda kom u devletlerle b ir sava karsa,
(yurttalar arasnda) daha byk b ir birlik dom asna da yarar*.
Bu ikili dzenleme olmaynca, bazlar snr boylarndaki atm a

* Platonun Yasalarnda (Kitap V, steph. 745) nerdii bu fikri, Aristoteles yu

karda Kitap II, Blm 6nn ilk kesiminin sonunda, bir kimsenin iki ayr evi olur
mu? diye eletirmiken, burada benimsiyor [evirenin notu].

213
 POLTKA

lar gereinden ok azm sar, bazlarysa gereinden ok nem serler;

bazlar bu kavgalar pek kolay sayarken, bazlar da yle ciddiye
alrlar ki, bunlardan kanabilm ek iin onurlarn bile feda ederler.
Onun iin, baz lkelerde bir kom uya kar savalmas sz ko
nusu olunca, snra yakn o turanlarn drste b ir gr b elirt
m elerini karlar engelleyecei iin, b u tartm alara katlm alar
yasaklanm tr. B undan tr, yukarda gsterilen nedenlerle, l
kenin dediimiz gibi blnm esi ok nem lidir. Topra srecek
olanlara gelince, bunlar m m knse kleler olm al (ehri diledii
miz gibi kurduum uzu unutm ayalm ). Hepsi b ir rk tan olmamal,
yrekli kiiler de olm amal; bu, onlarn iyi iilik yapm alarn ve
ayaklanm a eilimine kaplm am alarn salar. Kleler yerine, ehrin
dolaylarnda yerlem i yabanclar da to p rak ta altrlabilir; o za
man, bu yabanclar im di deindiimiz klelerle ayn t rd en adam
lar olm aldr. Bunlar, bireysel m lkiyet sahiplerinin topraklarnda
zel olarak m, yoksa o rtak to praklarda kam usal olarak m a
ltklarna gre ikiye ayrlrlar. Klelerin tarm da nasl kullanl
m as gerektiini ve b t n klelerin, ileride b ir gn dl olarak
zgrlklerine kavuabilecekleri um udunu tam alarnn niin iyi
b ir ey olduunu daha sonra anlatm ak niyetindeyim.

im di gelen blm, Aristotelesin sonradan yapt eklemelerle not

larn nasl genilettiine iyi bir rnektir. Bunun sonucu olarak,
bir ehrin nerede kurulacana karar verirken baklacak drt nokta
iyi hava, iyi su, ynetim kolayl ve savunma olanaklar eit
ve sistemli olmayan bir biimde ele alnyor. Bir kez daha, Aris
totelesin Hippokrates in Havalar, Sular ve Yerler"inden yararlan
dn gryoruz.

11

Bir ehrin hem denize hem ierilere kolayca eriebilecek ve koul

larn elverdii lde de, lkenin her yanndan eit lde kolay
lkla gelinebilecek b ir konum da olm as gerektiini daha nce sy
lemitik. ehrin kurulaca yer, b ir yam a olm aldr. Bu, bulm ay
umacamz b ir eydir, fakat u d rt noktay da gz nnde tu t
malyz. Birincisi ve en nemlisi, ehrin konum unun sala el
verili olm asdr. Douya bakan ve gndousundan rzgr alan bir
yama, salkldr, ylesi de havann gzel gemesini salam akla
birlikte, kuzey rzgrndan korunm u (dulda) b ir yam atan daha
iyidir. Sonra ehrin yeri, b t n toplum sal (sivil) ve askeri etken
liklere elverili bulunm aldr. Savunm a am alar iin, bu konum,
ehri savunanlarn kolaylkla b ir k (huru) hareketi yapabile-
214
 KTAP V II BLM 11
ekleri, am a saldranlarn zor yaklaabilecekleri ve zor kuatabile
cekleri gibi olm aldr. Su ve zellikle kaynak suyu bol olm al ve
m m knse, sava srasnda hem en denetim altna alnabilm elidir;
bu m m kn deilse, yam ur sularn byk ve ok sayda tekne
ler iinde toplam ann b ir yolu bulunm aldr ki, sava savunucular
uzaa gitm ekten alkoyunca yeteri kadar sular olsun.
H alkn sal dnlm ek gerektii iin, bu i b ir lde
ehrin en iyi yerde kurulm asna ve doru yana bakm asna, b ir l
de de temiz su salanm asna bal olduundan, buna da byk
b ir zen gsterilm elidir. K urulu yerini ve su durum unu zellikle
sylyorum, nk hava ve su, en sk ve srekli olarak kulland
mz eyler olduklar iin bedence salmz en ok etkilerler.
Dolaysyle, b t n halkn iyiliini gerekten isteyen b ir devlette,
insanlarn iecekleri su baka am alarla kullanlacak sudan ayrl
m aldr, elbette meerki, sularnn hepsi ayn olan ve hepsi de ii-
lebilen birok kaynaklar bulunsun.
Savunm a konum lar konusunda, b ir hkm et t r iin en iyi
olann b ir bakas iin o kad ar iyi olm adn h atrlam ak gerekir.
Yksek b ir m erkez kale (akropolis) oligariye ve m onariye uy
gundur, dz b ir ova da dem okrasiye; bunlarn hi biri b ir aristo k
rasiye uymaz, o b ir dizi ayr ayr pekitirilm i yer (tahkim at) ol
m asn yeler. zel evlerin bulunaca alanlar saptam akta, Hippo-
dam osun ada yntemi, dzenlilik stnlne sahiptir; ayn
zam anda daha ekici b ir grn v ard r ve b ir tek sakncasnn
dnda, her bakm dan daha yararldr. Savunm a kolayl asn
dan, evlerin eski yntemle dzensiz olarak kurulm as daha iyiydi;
nk yabanc paral askerlerin kp gitm eleri ve saldrclarn
ehre girm eleri zor oluyordu. Onun iin her iki yntem i de kul
lanm ak gerekir ve bu pekl m m kndr: Y aplar sra sra deil
de, zm ktkleri dikerken yaptklar gibi, (drd kelere, biri
ortaya) beerlik km eler halinde yerletirin ve b tn ehri geo
m etrik b ir dzenle kurm ayn da, yalnzca belirli blm lerinde yle
yapn. Bu, hem gvenlik hem de gzellik gereksinm elerini k ar
layacaktr.
S urlara gelince, bazlarnn dedii gibi, yiit olduklarn ileri
sren ehirlerin su rlara ihtiyalar olm adn sylemek tam am yle
eskim itir; byle vnen ehirlerin gerekte balarna neler geldi
ine b ir bakm anz yeter. Hi kukusuz, salam duvarlarn arkasn
da gvenlik aram ann pek erefli b ir yan y oktur en azndan,
eit sayda yahut biraz stn b ir dm ana kar. F akat saldran
larn saysal stnlnn, gerek ortalam a adam gerekse sekin
b ir azlk iin savunanlarn cesaretine (kar koyam ayacaklar ka
dar) fazla geldii durum lar olabilir ve olm aktadr da. yleyse, eh
rim izi kurtaracak, zulm ve basknn aalyclklarndan kama-
215
 POLTKA

caksak, surlarn salayabilecei en geni lde korum ann ayn

zam anda en iyi asker tedbir olduunu teslim etmeliyiz. Bunun
doruluu, kuatlm b ir ehre saldrm akta kullanlan ada at
aralarnn (m ancnklarn) gelitirilmesiyle bsbtn ortaya k
m aktadr. ehirleri bile bile sursuz yapm ak, kolay saldrlabilecek
bir yer semek ve evredeki (koruyucu) ykseklikleri dzlemek
gibidir. Bu, evde o tu ran lar korkakla alm asn diye, zel b ir m l
k duvarlarla evirmemeye benzer. Gzden karlm am as gereken
bir baka ey de udur: ehirlerine sur yaptranlar, o ehri ister
lerse pekitirilm i, isterlerse pekitirilm em i b ir ehir sayabilecek
durum dadrlar. Surlar olm ayanlan ise, byle b ir seenei yoktur.
Bu doruysa, o zam an yalnz sur yapm ak deil, bu surlar hem
ehrin grn hem de bugnlerde pek oalm bulunan savunma
gereklerine uyacak biim de bakm l tutm ak b ir dev olur. Saldran
taraf h er zam an kendisine stnlk salayacak yntem ler arad
gibi, savunanlar da bilimsel aratrm alarn yardm yle, durm adan
yeni savunm a yollar bulm aya alm aldr. Dman, b ir saldry
karlam ak iin gerekten iyi hazrlanm olanlara saldrm aya kalk
maz bile.

Yerleme dzeninin daha ileri ayrntan. zgr doumlu baylara

ayrlm olan agora (herhangi bir ak hava toplant yeri) Kseno-
phon'da da geer (Kyrop., 1, 2, 3); orada agora mn balca amac
nn bu baylar ticaret gibi aalatrc bir uygulamann tadn
almaktan alkoymak olduu sylenmektedir. Pazaryerleri, sokaklar
ve tara ileriyle grevli kiilerin yerine getirecekleri devler iin
bkz. Kitap VI, Blm 8.

12

Y urttalardan ounun birtakm yemek yeme m erkezlerine datla

can ve ayrca surlarda da uygun aralklarla, h er birinde nbet
iler bulunacak kaleler olmas gerektiini grm tk. Dolaysyle,
yemek yeme m erkezlerinden bazlarnn, bu nbet kaleleriyle ayn
yerlerde kurulm as akla yakn geliyor. Geri kalanlar iin ise, tan
rlarn hizm etine ayrlm k urum lar ve hkm et m akam larnn ba
lca yemek yeme m erkezleri ayn b ir yerde o rta b ir konum da ol
m aldr, meerki kutsal yasa ya da Delphoi Apollonunun b ir bil
dirisi o kutsal yerin b ir baka yerde kurulm asn buyursun. yi
yerlemeye ilikin grlerim ize uygun b ir cephesi olan, ayn za
m anda ehrin komu blm lerine oranla kolay savunulan b ir yap,
bizim kendisinden beklediimiz am aca pek elverilidir. Bunun he
men alt, Thessaliada zgr Pazar denilen trden b ir alan (agora)
216
 KTAP V II BLM 12
alm as iin iyi b ir yer olur. B urada hi b ir ey alnp satlmaz
ve yetkililer tarafndan arlm adka aa-sm flardan ya da ta
rallardan hi kim se bu alana giremez. Eer yallarn gymnasiori
la n da buraya kurulursa, alann nemi artar; nk jim nastik
yapanlar yalara gre ayrlm aldr genler b ir yerde, yallar bir
baka yerde; hkm et grevlileri yallarla birlikte olmal, am a
ayn zam anda genlere de karm aldr, nk yukar-sm flara kar
gerek b ir sayg duygusu esinlem enin en iyi yolu, yetkenin dikkatli
gzn genlerin stnden ayrm am asdr. Alm-satm ilerinin ya
pld asl pazar, bsbtn ayr ve hem lim andan gnderilecek
m allar hem de ehir dndan gelecek insanlar iin elverili bir
yerde olm aldr.
Devletteki yetkeler, dnya ve din ileri diye blndne gre,
rahiplerin de yemek yeme yerleri kutsal yaplara yakn olm aldr.
K k ynetim grevlerine gelince rnein, szlemelerle, dava
larla, m ahkemeye arm a (celp) ileriyle ve genel olarak bu gibi
eylerin dzenlenmesiyle (ayrca, pazaryerlerinin gzetim altnda
tutulm as ve asiynomiavla) ilgili grevler bunlarn hepsi bir
pazarn ve genel b ir toplant yerinin yaknna yerletirilm elidir.
Bu, elbette, zorunlu ihtiya m addelerinin alverii iin ayrlm
bulunan satclar pazarnn alan olacaktr; andmz yukar alan
ise, bo zam anlarn deerlendirilm esine ayrlm tr. Tara blge
lerinde de, buna benzer b ir dzenleme yaplm aldr; nk o ra
larda da grevlilerin, orm an bakclarnn ya da tarla bakclarnn
yahut adlarna h er ne deniyorsa ite onlarn, yemek yeme yerleri
ve korum a ilerini yerine getirm elerine olanak verecek nbet ka
leleri olm ak gerekir; bunun gibi, tanrlarn ve kahram anlarn su
naklar da bt n lkeye yaylm olacaktr.
Fakat im di b tn bu eyleri ayrm tlaryle saymak gerekten
gerekli deildir. Nelerin gerektiini dnm ek kolaydr; bunlar
salam aksa baka b ir eydir. Szlerimiz isteklerim izin aynasdr,
fakat varlacak sonu talihin elindedir. Onun iin, imdi artk bu
sorunlardan sz etmeyeceiz ve politeiaya dneceiz.

Aristoteles, dedii gibi, kendisi iin konunun besbelli en nemli olan

blmn politeia'y ve bir baka dile aktaramayan bu szn
btn ieriklerini ele alr. Bu noktada bir politeiamn esas itibariyle
bir halk topluluu olduunu hatrlamamz gerekiyor. Saylar ister
ok ister az olsun, iyi" insanlardan oluan salam bir topluluk
vardr; bu insanlar, uyarnca yaadklar anayasadan kan ve onun
ngrd ahlk ve manev, zihinsel ve sanata ilikin btn l
tleri kabul etmekle birleirler. yleyse, bu ltlerin btn yurt
talarca renilmesi gerekecektir; bir kimse polis 'inin nom oi'sim
(yasalarn) bilmeli ve onlar ocukluundan renmeye balamal
217
 POLTKA

dr. Bu nedenle, herhangi bir anayasann en nemli yan, Platonun

dnd gibi, onun yesi olacak kimselerin eitimidir. Bu gr,
Platon iin de Aristoteles iin de btn zamanlarda doruydu, zel
likle ideal devleti ararken dorudur, nk o zaman ideal eitimi
de aramamz gerekir. Bylelikle, Aristotelesin P olitikasm m bizim
elimizde bulunan haliyle, buradan Kitap VIH 'in sonuna kadar olan
kesimi, tmyle eitimi, eitimin amalarn (Blm 14n orta
larna kadar) ve yntemlerini incelemektedir.
Fakat nce m utluluk konusuna dnlr, nk eitimin amac,
iyi ve m utlu yaamdr; Aristoteles'e gre, Platon bu noktay bile
bile savsaklamtr (bkz. Yukarda Kitap II, Blm 5in sonu). Aris
totelesin kendisinin mutluluu tartt nceki yerlere gndermesi,
N ikom akhos'a Ahlkm birinci kitabna, zellikle Blm 9 ve 10
adr.

13

imdi de, anayasann kendisini tartm al ve m utlu ve iyi ynetilen

b ir ehrin ne eit insanlardan olum as gerektiini kendi kendi
mize sormalyz. B tn insanlarn iyilii iki eye dayanr; bunlardan
biri hedefin, yani eylem lerin ynelecei am acn doru seilmesidir,
tekiyse o am aca gtrecek eylemlerin bulunm asdr. Bu ikisi, b ir
birlerine uyabilecekleri gibi, kolaylkla atabilirler de. Bazen, r
nein am a iyi seilm itir, fakat insanlar eylemde ona erimeyi
baaram azlar. Bazen de am aca yarayan h er eyi baaryla yaparlar,
ne var ki am acn kendisi kt seilm itir. Y ahut h er ikisinde de
baarszla u rar ve yanlrlar: Tpk zam an zam an hekim likte ol
duu gibi hani bazen doktorlar, ne beden iin hangi durum un
salkl olduunu doru olarak kavrarlar, ne de kendi koyduklar
am ac gerekletirecek yollar b u lu rlar ya. Nerede meslek beceri
ve bilgi iin iine girerse, hem am a hem de o am aca gtren ara
lar tam b ir denetim altna alnm aldr.
O halde, b t n insanlarn m utluluk ve iyi yaam istedikleri,
fakat ancak bazlarnn bunu elde edebilecek b ir durum da olduk
lar, tekilerinse olm adklar besbellidir. Bu, b ah ttan ya da doal
yatknlklarndan t r olabilir; her ikisinin de b ir pay vardr;
iyi yaam her zam an birtakm m add m allarn varln gerektirir;
fakat doal yatknlk iyi olunca, bahtn b u n lardan az b ir m iktar,
kt olunca ise ok b ir m ik tar salam as gerekecektir. Gerekten,
yetkin olanaklarla balayan bazlar, m utluluun ardndan kom ak
ta daha bandan baarszla dm lerdir. Fakat bizim amacmz
en iyi anayasay bulm ak olduuna ve bu, uyarnca b ir ehrin en
iyi dzenlenecei anayasa demeye geldiine, m utluluk olanaklarnn
en byk olduu ehre de, en iyi dzenlenmi dediimize gre;
218
 KTAP V II BLM 13
m utluluk anlaym z srekli olarak aklm zda tutm am z gerektii
aktr. Bunu Ahlkta tanm lam tk, o tanm b u rad a kullanabili
riz: M utluluk etkenliktir, b t n glerimizin ve iyiliimizin tam
olarak kullanlm asdr koullu olarak deil, m utlak olarak. Bu
balam da "koullu szyle, o koullarda zorunlu olan eylemleri,
"m u tlak l a da ahlkl ya da soylu olanlar sylemek istiyorum .
rnein, adalete ilikin eylemler, verilen zararlarn dil olarak de-
tilm esi ve dil cezalarn ektirilm esi adalet erdem inden kavnak
alm aktadr; fakat bunlar zorunlu ya da koulludur ve ilerinde
her ne iyilik varsa, zorunlulukla oradadr*. Fakat, ereflere ve yk
sek yaam ltlerine ynelen eylemler, m utlak olarak soylu ey
lem lerdir. nk teki eylemler ktln kaldrlm asndan ib aret
tir, berikilerse yle deildir; bunlar, tersine, som ut iyimin yaratl
m as ve ortaya konm asdr.
yi b ir adam , salk bozukluuna, yoksullua ve teki bahtsz
lklara, soylulua yarar b ir biim de katlanacaktr, am a m utluluk
bunlarn kartlarn gerektirir**. Onun iindir ki, insanlar m utlu
luun nedenlerinin zihinlerim izin iinde deil, dtaki eylerde ol
duunu sanrlar. Oysa bu, parlak b ir lir alm n algcnn u sta
lndan ok, algnn niteliine yaktrm aya benzer.
Sylenilenlerden, baz eylerin bandan beri bulunm as, baz
eylerinse b ir yasa koyucu tarafndan salanm as gerektii aka
anlalm tr. ehrim iz iin B ah tm balam a gcne sahip olduu
h er eyde iyi bahtllk dileriz, yani ondan bekleyebileceimiz her
eyde. Bir ehri iyi yapm ak B ah tm elinde deildir; bu b ir bilimsel
planlam a ve bilinli politika sorunudur.
te yandan, b ir ehrin iyi olmas, o anayasay paylaan y u rt
talarn iyi olm alarna dayanr ve bizim iin b tn y urttalar, ana
yasay paylar. yleyse, soru b ir adam n nasl iyi olacadr? El
b ette (yalnz teker teker yurttalarn deil) hepsinin birden iyi ol
m alar olana v ard r ve bu daha iyidir, nk hepsi h er birini
zaten kapsar. F akat gerekte insanlar nedenden t r iyi ve
erdem li olurlar. B unlar doa, alkanlk ya da eitim ve akldr.
nce doa: B ir adam dom aldr, baka b ir ey olarak deil de,
b ir adam olarak domaldr; kendisinde b ir adam vcudu ve zihni
olm aldr. Belli birtakm niteliklerle dom akta hi b ir y arar bu
lunm ayabilir, nk alkanlk ve eitim bu n lard a deiikliklere

* Devlet iin de birey iin de bu gibi eylemlerin zorunsuz olacaklar bir durum
grmeyi yelerdim.
** Bu tanm da, ahlkla ilgili yazlarmzda verilmitir iyi bir adam, gznde
mutlak olarak iyi eylerin, kendi kiisel erdeminden tr iyi olduu trden bir
adamdr; besbelli ki, byle bir kimsenin karlaaca olaylara kar tutumu da
mutlak olarak iyi ve soylu olmaldr.

219
yol aar, ikili b ir olana iinde tayan baz nitelikler de vardr;
daha sonra edinilen alkanlklar bunlar iyi yahut kt yapar. Ya
ratk larn ounluu yalnzca doaya gre yaar; bazlar b ir lde
alkanlklara gre de yaar, insan, stelik akla gre de yaar,
akl yetisi yalnz onda vardr, iyi b ir insan m eydana gelmesi iin
bunlarn nn de uyum lu olarak ilemesi gereklidir. Akl, by-
lesinin daha doru b ir yol olduuna inandklar zaman, alkanla
ve doaya aykr birok eyler yapm alarna sebep olur. Daha n
ceki b ir blm de, doann insanlar b ir yasa koyucunun elinde ko
layca biim alabilecek hale getirm ek iin neler yapabileceini anlat
m tk. B undan sonras, b ir renim sorunudur. n san lar baz eyleri
eitilmekle, baz eyleri dinlemekle renirler.

Srekli kiisel egemenlik ilkesi kabul edilmi, bunun iin gerekli

koullar meydana geliyor olsayd, byle bir durumda yurttalarn
eitimi, yurttalarn devlet grevlerine srayla gemelerini ngren
bir anayasa altnda gerekenden ok baka olurdu. Aristoteles, deal
Devleti incelerken bu nceki devlet trn bsbtn reddetmez,
nasl ki Kitap l i f t e de reddetmemi . m utlak monarik egemenlii
aratrmt; yalnzca uygulanamayacak bir ey diye bir yana bra
kr. Bylelikle, burada sorun, bir kimsenin yurttalk iin nasl ei
tilecei, sras geldiinde grevini yapmaya ahlka ve fikirce nasl
hazrlanaca, sras olmad zaman da nasl adam gibi hareket
etmeyi renecei sorunudur. Bu, doyumsuz braklmas tehlikeli
olan eitlik isteini doyuracak, ayn zamanda liyakat ve yetenein
de hakkm verecektir. Yukarda Blm 9da olduu gibi, yurttalar
snf ya ela egemen snf iinde yalnzca bir ya-grubu ayrm i
leyecektir.

14

Bir devleti m eydana getiren h er kiiler topluluu ynetenlerle y

netilenlerden olutuuna gre, ynetenlerle ynetilenlerin ayr ayr
kiiler mi, yoksa m r boyu ayn kiiler mi olm as gerektiini
sormalyz; nk ne t rl b ir eitim gerektii, bu soruya verilecek
cevaba bal olacaktr. Eer b ir grup kii geri kalan herkesten,
tanrlar ve kahram anlar insanlardan st n saydmz kad ar ok
stn olsayd, byk b ir m adde ve beden yetkinlii ve eit lde
byk b ir zihin ve ru h stnlyle balasalard, o k ad ar ki yne
ticilerin stnl sz gtrm ez ve ynettikleri kim seler iin de
apak bulunsayd, o zam an ayn kiilerin her zam an ynetm esi ve
tekilerin de her zaman ynetilm esi sanrm daha iyi olurdu. Fa
kat bu kolay gerekleebilecek b ir koul olmadna, k rallar da
 KTAP VII BLM 14
yazar Skylaks'n H indistanda olduklarn syledii gibi, uyruklarn
dan yle ok st n olm adklarna gre, bundan u sonu kar ki,
birok nedenlerden tr, b irbirlerine benzer olan herkes ynetme
ve ynetilm e iliini srayla eitlik zere paylam aldr. nk eit
lik, ayrm gzetmeden herkes iin ayn ey dem ek deildir, benzer
olanlar iin ayn ey dem ektir; adaletin gerei b u d u r ve yerleik
b ir anayasa adalete aykr olursa uzun sre tutunam az. Yoksa,
bt n lkede ynetilenler arasnda geni b ir devrim ci e olur ve
gl b ir egemen snf iin bile, b u gibi b ir bileim e dayanm ak
olana bulunm az.
Sonra, yneticilerin ynetilenlerden stn olm alar gerektii
de yadsnam az. Onun iin, bu ayrm n nasl yaplacan ve bunlara
hkm ette nasl pay verileceini dnm ek, yasa koyucunun ii ol
m aktadr. Doann kendisinin bize b ir ayrm saladna daha nce
dokunm utuk: Doum bakm ndan b t n yeleri b ir olan snf, do
a yallar ve genler diye ikiye blm ekte, birinciler ynetmeye, kin
cilerse ynetilmeye daha uygun olm aktadr. Hi kimse, bu yal
la gre buyurm a yntem ine gerekten kar kmaz ya da ken
disinin byle b ir ayrm a uym ak iin fazla iyi olduunu dnmez;
nasl olsa, b ir kez gerekli yaa eriince, beklem ekle kazandn
elde edeceini bilir. yleyse, b ir anlam da, Ayn kim seler hem
ynetecek hem ynetilecekler dememiz gerekm ektedir, b ir anlam
da ise bunlar ayr ayr kim seler olm aldr dememiz. Eitim leri
de b ir anlam da ayn, b ir baka anlam da farkl olacaktr; nk
ou kez denildii gibi, iyi b ir ynetici olacak kim senin nce ken
disi ynetilm elidir* Fakat biz, yurtta, ynetici ve en iyi adam
iin ayn niteliklerin zorunlu olduuna ve ayn adam n, nce y
netilen sonra da yneten olmas gerektiine inandm za gre, in
sanlarn iyi insanlar haline gelmesini salamak, onlarn hangi yol
larla byle yaplabileceini ve en iyi yaam n erek ya da am acnn
ne olduunu dnm ek, b ir anayasa plancsnn esasl b ir devi
oluverm ektedir.

Onun iindir ki, yurttalarn eitimi bir egemen snf, daha do

rusu, yeleri gerektiinde lkeyi ynetmeye yetenekli bir snf ye
titirmeyi amalar. Aristoteles eitim srecini anlatmasna, bu

* Ynetim, daha nce sylendii gibi, yneticinin iyilii iin mi, yoksa ynetilenlerin
iyilii iin mi yapldna gre iki trldr; bunlarn ilki despotik ynetimdir, te-
kiyse zgr insanlarn ynetilmesidir. Ayn eylemler her iki ynetim trnde de bu-
yurulabilir, fakat amalar ayrdr. Dolaysyle, genel olarak klece saylan birok
etkenlii, zgr insanlar bile yani, aralarndaki genler erefle yapabilirler. n
k bir etkenliin soylu olup olmad, iin kendisine bakarak deil, amalarnn
ve kimin yararna giriildiinin nda belirlenmek gerekir.

221
 POLTKA

kuramn dayand psikolojiyi aklayarak balyor. Eitimde ruhun

yalnzca akl blm am ac gsterecektir, ama teki blmler de
aralar salamaya yardm edebilirler. Burada, bo zaman diye
evirdiimiz szcn dinlenme ya da elenme anlamna gelmedi
ini, uramaya deer ve kendi iinde (fayda-gayesiz, hasb ola
rak) deerli bir ey stnde almay anlattn da unutmama
lyz.
Ruh, iki blm e ayrlr; birinin iinde akl vardr, tekinde
yoktur, am a o da akln szn dinlemeye yeteneklidir. yi b ir adam a
iyi denm esinin nedeni olan erdem ler bunlara girer, sanyoruz. Bi
zim ruhu byle ayrmz kabul edenler iin, ama kavram nn
blm lerden hangisine girdii? sorusunu cevaplandrm ak hi de
g deildir. nk aa olan, h er zam an, stn olan iin bir
aratr; bunun byle olduu, insan becerisiyle planlanm ak gereken
ilerde, doa alam ndakinden daha az ak deildir ve bu rnekte
de stn olan akln bulunduu blm dr. Biz hep uygulamal
(pratik) aklla kuram sal (teorik) akl ayrrz; ruh u n akll bl
m n buna gre ayrmalyz. Ayn eyi etkenliklere de yapacaz;
hepsi eit olacak ve doaca daha iyi olanlardan, yani akll
iki blm den kaynak alan etkenlikler, eit etkenlik arasnda
h a tta yalnzca iki eitten b ir seme yapabilecek durum da bu
lunan herkes iin ye saylm ak gerekecektir. nk h er insan iin,
eriebilecei en iyi eyin seilmesi gerekir.
Yine, bt n yaam alm akla bo zamana, savala b ara b
lnebilir; yaplan eylerden de bazlar ahlk deeri olan eylemler
snfna girerler, tekilerinse zorunlu olm alarna karlk byle bir
deerleri yoktur. B unlarn seilmesinde, ruhun blm lerinde oldu
u gibi etkenliklerde de ayn ilkeve, daha kn daha byk
iin olm asna uyulm aldr; yani biz sava bar iin seeriz; a
lmay bo zam an bulm ak iin, aalk ve faydal eylemleri soylu
eylemler iin, ite ondan tr, devlet adam nn yasalar yaparken,
gerek ruhun blm leri, gerekse onlardan kaynak alan etkenlikler
bakm ndan bt n bu eyleri gz nnde tutm as, daha iyi eyleri
ve izlenen am alar daha da ok dnm esi gereklidir. Ayn biim
de, insanlarn yaam larna ve ne yapm ay setiklerine de bakm a
ldr. nk b ir kim se alabitmeli ve savaabilmeli, am a daha
nem lisi zorunlu ve faydal eyleri, zellikle de kendi i deeri olan
eyleri yapm ak iin bar iinde yaayabilmeli, inceliklerle bezenmi
bo zam an olan b ir yaam srebilm elidir. te, ister ocuklarn
eitim inde olsun ister daha ileri b ir yata onu gerekseyenlerin-
kinde, eitim in am alam as gereken hedefler bunlardr.

Bu amalar her zaman benimsenmemitir; Sparta eitimi, savaa

222
 KTAP V II BLM 14
bartan daha ok nem verdii iin byk lde hataldr. Sparta
nn askerlie dknl daha nce de eletirilmiti (yukarda Ki
tap I l de ve Platonun Y asalar nda). Eletiri, burada sistemi plan
layan adam daha ok srarla vurgulanarak yenileniyor. Yalnz, bu
adamn Lykourgos olduu sylenmiyor, bir baka ad da verilmiyor.
Sparta nn asker stnl Aristotelesten nce sona ermiti.

Byle olm akla birlikte, Y unanllarn ynetim leri en iyi diye

n kazanm olanlar ve onlarn eitli anayasalarn yapan yasa
koyucularn, gerekte toplum lar olabilecek en iyi am ala kurm a
dklar, yasa ve eitim lerini b t n erdem leri y aratm a ereine y
neltm edikleri anlalyor; bunun yerine, baya b ir dn iz
leyerek, daha krl ve faydal grnen niteliklerin ardna dm
lerdir. Benzer b ir biimde, son zam anlardaki baz yazarlar da ayn
kany savunm ulardr: Bunlar, Lakedaim oniahlarm rejim ini onay
ladklarn belirtiyor ve her eyi savaa ve daha ok ulusal g
elde etmeye gre dzene koyduu iin, onlarn yasa koyucularnn
am alad hedefi vyorlar. Bu, akl yrtm eyle kolayca rt-
lebilecek ve zaten gnmzde olaylarla da rtlm b ir grtr.
ou insanlar bunda baar kazanm ak, onlara bol bol dnya
m allar saladndan bakalarn egemen olmay istedikleri iin,
yazar Thibron besbelli Lakonial yasa koyucuya hayrandr, S parta
anayasas hakknda yaz yazan bakalar da, tehlikeleri karlam aya
hazrlanacak biim de eitilm eleri sayesinde biroklarn egemen t
olduklarn belirtm ektedirler. F akat bugn artk S p arta hegemon
yas kalmaynca, m utlu ve varlkl b ir ulus olm adklar ve yasa
koyucularnn yanlm olduu anlalm tr. Kendi anayasalarnn
erevesi iinde kalm aya gsterdikleri b tn zene karn, yasa
ve greneklerini kullanm aktan onlar alkoyacak hi kim se de ol
m ad halde, kendilerine zg iyi yaam yolunu yitirm eleri olgu
sunda gln b ir yan vardr.
Bu yazarlar, b ir yasa koyucunun, aktan aa, efendi du ru
m una geilmesini onaylam as gerektiini sanm akla da yanlm lar
dr; nk zgr insanlar stnde egemen olm ak despota egemen
likten daha soylu ve erdem e daha uvgundur. B ir devletin kendisini,
kom ularna egemen olm ak amacyle glendirecek biim de eitmi
olm as bu, b ir devlete m utlu demek ya da o devletin yasa ko
yucularn vmek iin hakl bir neden deildir. Byle b ir iddiann
tehlikeli sonular olabilir; bunun kabul edilmesi, gc yeten her
yu rttan kendi ehrinde egemen olm ak iin elinden gelen h er eyi
yapm asn gerektirir Lakedaim oniallar, Pausanias ite tam
byle b ir tutku su olm akla sulam lard, hem de kendi krallar
olduu halde. Dolaysyle, bu kuram ya da ilkelerden hi birinin
b ir devlet adam iin yarar yoktur: Ne iyi ne de dorudurlar.
223
 POLTKA
Devletler iin en iyi olan ayn yol gsterici ilkeler, bireyler iin
de en iyidir; b ir yasa koyucunun insanlarn zihinlerine yerletir
m esi gereken ilkeler, bunlardr. Askerlik eitim ine gelince, bunu
dzenli olarak yapm ann amac, kendilerine byle davranlm am as
gereken insanlar boyunduruk altna alm ak deildir. am ac var
dr: (1) kendimizi bakalarnn boyunduruu altna girm ekten k u r
tarm ak, (2) ehrim iz iin b ir nderlik konum u salam ak ama
bu konum u hepsinin stnde hegemonya kurm ak iin deil, ba
kalarnn da yararna olarak kullanm ak, (3) kendilerine kle diye
davranlm as gereken kim seler stnde b ir efendinin ynetimini
yrtm ek. Yasa koyucu, daha ok, gerek askerlik hazrlklarnda
gerekse genel yasam asnda bar ve klt rl b ir yaam salamay
am a edinm elidir. Olgular da bunu desteklem ektedir; nk asker
devletler, genel olarak, savatklar srece ayakta kalrlar, am a bir
kez b ir im paratorluk kurunca kmeye balarlar. H er zam an bar
iinde kalrlarsa, kullanlm ayan elik gibi keskinliklerini yitirirler;
su onlar bo zam anlarn doru olarak kullanm a konusunda eit
meyen yasa koyucularnm dr.

Erdemler, salayabilecekleri herhangi bir yarardan tr deil, ken

di ilerinde istenilmeye deer eylerdir. Eitim de, Spartadaki gibi
yalnzca cesareti deil, btn erdemleri gelitirmeyi amalamaldr.
Blmn ortalarndaki metin bozukluklar yznden Aristotelesin
szleri ok ak grnmyor. Eitimin esinin sayld Blm
13n sonuna da bir gnderme yaplmaktadr doumla gelen,
eitimle edinilen, akl yrtmeyle renilen.

15

nsanlarn ister bireyler olarak ister b ir devlet olarak hareket et

sinler, am alarnn ayn olduu apak bulunduuna, en iyi adam la
en iyi anayasann da ayn ayrc zellikleri tam as gerektiine
gre, devlette bo zam ann ilenmesine yol aacak erdem lerin bu
lunm as gerektii kendiliinden ortaya km aktadr; nk, ou
kez denildii gibi, savan am ac bar, alm ann am ac bo za
m an salam aktr. Bo zam ann kullanlm as iin yararl erdem
lerden bazlar b ir bo zam an dnem inde gelitirilebilir, bazlarysa
bir alm a dnem inde; nk bo zam anl b ir etkenliin olanak
kazanabilm esi iin, ondan nce birok eylerin salanm as gerekir.
Bu nedenle, b ir ehir kendi kendini sm rlam al, cesur ve dayankl
olmaldr*. Bize alm ak iin cesaret ve dayankllk, ilenecek bo

* Bunlar olmadan, kleler gibidir, nk tehlikeye yiite kar koyamayanlar isti

lcya kle olurlar ve atasznn dedii gibi, klelerin bo zaman yoktur.

224
 KTAP VII BLM 15
zam an iin zihin yetenei, h er zam an, am a zellikle de b arta ve
bo zam anlarda kendini tu tm a ve d r stl k gereklidir. nk sa
va, insanlar zaten sz dinlemeye ve d r st olm aya zorlar, am a
varln, barn ve bo zam ann tadna varm ak, iddete ve kendi
lerini kapp koyverm elerine daha yatkndr. Onun iin, belirgin b ir
biim de baarl olan ve varlklln hazlarm a erim i bulunan
kim selerin, ozanlarn deyiiyle kutsanm lar adalarT'nda yaar
gibi yaayan insanlarn zellikle ok salam ahlkl olm alar ve
kendi kendilerini ok snrlam alar gerekm ektedir. nk zellikle
bunlarn felsefeye, llle, haktanrla ihtiyalar v ard r ve
yararlandklar olanaklarn bolluuyle birlikte bu ihtiya da a rt
m aktadr. yleyse, devletin de iyi ve m utlu b ir devlet olacaksa,
bu erdem lere yeterince sahip bulunm as gerektii aktr. nk,
iyi davranam am ak b ir aalk iaretiyse, b ir bo zam an dnem inde
zellikle yledir alrken ya da askerlik hizmetindeyken iyi
grnm ek, am a bo zam anda ve b arta kleden kalr yeri olm a
mak.
Bunun iindir ki, erdem eitim inde Lakedaim onia rnei izlen-
memeli. Onlarla teki uluslar arasndaki ayrlk, en byk iyilerin
neler olduu konusundaki herhangi b ir anlam azlktan deil, Spar-
ta h larn gznde bunlarn hepsini salayacak b ir erdem olm asndan
ileri gelm ektedir. S partallar iyi eylere ve onlardan faydalanm aya,
erdem lerin gerekletirilm esinden daha ok deer verirler, fakat
bizim savunduum uz grten erdem in kendisi iin uygulanm as
gerektii sonucu km aktadr im di de bunun nasl ve hangi yol
larla olacan incelemeliyiz.
Y ukarda eyi ayrm lam tk: Doa, eitim ve akl. Hangi
doal koullarn iinde dom ann istenilir olduunu belirlem ekle
bunlardan ilkini grdk bile; bundan sonra, eitim in akl yrtm e
yoluyla m, yoksa alkanlklar edinm ekle ilerlem esi gerektiini
sormalyz. Hi kukusuz, bu n lar yetkin b ir uyum iinde ilemeli
dir; nk en iyi ilke hakknda zihinsel b ir yanl yapm ak da,
kendi alkanlklar ve yetime biim i yznden yoldan km ak da
eit lde olanakldr.
B ir ey, iin bandan bellidir: Baka h er eyde olduu gibi
burada da, varolu herhangi b ir balangtan kar ve am ac da
baka b ir eyin am ac olan b ir balangtan kaynak alr. Bizlerde,
insan olarak, bymemizin eilim gsterdii am alar akl ve zihin
dir. Dolaysyle, varoluum uz gibi, alkanlklarm zn dzenlenmesi
de bu am alara yneltilm elidir. Sonra, nasl ru h ve beden ikiyse,
onun gibi ruhun da iki blm olduu dikkatim izi eker: Akl y
r ten ve akl yrtm eyen blm ler bunlarn h er birinin doal
b ir nitelii vardr, ncekinin zihinsel, tekininse itihaya ilikin.
Tpk beden ru h tan daha nce varolduu gibi, akl yrtm eyen b
15 225
 POLTKA

lm n de ylece akla sahip olandan b ir ncelii vardr. B unu u

olgu kantlar: ocuklarda doum dan itibaren itiha gibi, tu tk u ve
iradenin de bulunm asna karlk, akl yrtm e ve zek bydke
ortaya kar. Onun iindir ki, vcudun bakm zihnin bakm ndan
nce gelmelidir, sonra da itihal enin eitim i am a h er zaman
zek iin; tpk vcudun eitim inin ru h u n adna oluu gibi.

inde domann istenilecei yaam, iklim, rk vb. genel koullar

bu kitapta daha nce belirtilmiti. im di en bandan ocuk yeti
tirme konusunu ele alnca, Aristoteles doumun kendisi, evlilik,
ana-babahk ve reme stne tler veriyor. Eski Yunanda bir
ocuk dounca, bytlecei m i yoksa lsn diye bir yere m i at
laca babann kararna balyd. Bu uygulama, .. drdnc yz
ylda eletirilmeye balanm olmal; nk blmn bu ayrmnda
baz metin glkleri olmakla birlikte, salt nfus ok artmasn diye
salkl bebeklerin lme braklmasna kar kan bir gr ol
duu aka anlalyor.

16
Genlerin olabilecek en iyi beden gelimelerini salam ann yolunu
ararken, yasa koyucunun devi ie en bandan balam ak olduuna
gre, yasa koyucu ilkin ana-babalarm evlenmesini dnm ek duru
m undadr: Ne eit insanlar birbirleriyle evlenmeli ve evlilik ili
kisi ne zam an olm al? Bu sorunlar dzenlerken, hem iftlerin ken
dilerine, hem de her b ir rnekte uygun yalara ayn zam anda ge
lebilm eleri iin yaam zam anlarna bakm as gerekm ektedir. Babann
ocuk yapm a yeteneinin bulunduu dnemle, anann ocua kal
m a dnem i denk diim elidir. B irinin ocuunun olabilecei, teki-
ninse olamayaca b ir durum , karlkl sulam alara ve ayrlm alara
yol aar. B undan sonra, a rt ard a ocuklarn dnyaya gelmesinin
zam anlanm as bakm ndan, babayla ocuklar arasnda ok byk b ir
ya aral olm am aldr; ocuklarn yal ana-babalar iin yapabi
lecekleri ok az ey vardr, babalarnn da onlara pek az yardm
dokunur. Y alar ok yakn da olm am aldr, nk b u ilikilerin
bozulm asna yol aar; hem en neredeyse ocukalaryle ayn yata
olan babalar, onlardan gerei gibi sayg grm ezler ve ya yaknl
ev ilerinin ynetilm esinde atm alara yol aar. Ayrca, balang
noktam za dnerek unu da belirtm eliyiz ki, ocuklarn bedence
gelim elerinin devletin kurucusunun isteklerine gre olm as sa
lanm aldr
B ir noktaya yeterince zen gsterirsek, b t n bu am alar ger
ekletirilebilir ya da hem en hem en gerekletirilebilir kocayla
226
 KTAP V II BLM 16
kadnn birbirlerine gre hangi yata olacaklar noktasna. Genel
olarak sylendikte, ocuk yapm a yann st snr erkeklerde yet
mi, kadnlarda elli olduuna gre, birlem elerinin balangc da,
yaam n bu iki aam asna uygun yata eriebilecekleri gibi olm a
ldr. ok gen yataki b ir iftin birlem esi, ocuk yapm a asndan
iyi deildir. H ayvanlarda ok erken birlem elerin rnleri genel
likle kusurludur, bu gibi yavrular oucas dii ve ufak tefek olur;
ayn sonu, insanlar iin de ister istemez geerli olacaktr*. ok
erken evliliklerin b ir baka sakncas da, pek gen yataki kadn
larn daha ok glk ekm eleri ve daha ok lmeleridir**. B abalar
onlar evlendirdii zam an kzlarn ok gen olm am alar, evlilikte
sadakat gsterm eleri iin daha uygundur; pek erken b ir yata
cinsel ilikide bulunan kadnlarn hafifm erep olm alar daha ok
olasdr. E rkekler asndan da tohum daha gelime halindeyken
ilikide bulunurlarsa, bunun gelecekteki bymeye engel olaca
dnlr; nk onun iin de belirli b ir zam an snr vardr,
ondan sonra yerine yenisi gelmez olur. yleyse u sonuca varyoruz
ki, evlenme iin uygun ya, aa yukar, kzlar iin on sekiz, er
kekler iin otuz yedi dolaylarndadr. O zaman, aralarndaki cinsel
iliki, her ikisinin de bedence tam olgunluk alarnda olacak ve .
her biri, kendisi iin ocuk yapm a dnem inin sonuna, uygun za
m anlarda eriecektir. Gebe kalm a beklenen srada olursa, a rt arda
doum lar da, ilki ana-babann tam olgunluk anda balayacak ve
babann yetm i yam a yaklamasvle, gerilem elerine doru sona
erecektir.
Evlenmenin yaam n hangi zam annda yer alm as gerektiinden
sz ettik, am a yln cinsel iliki iin en uygun dnem lerinin daha
stnde durm adk. Bununla birlikte, genel uygulam adaki gibi k
mevsim inin seilmesi dorudur. Ayrca, ocuk yapm ay dnenler,
hekim lerin ve bilginlerin tlerine de bavurm aldr; hekim ler,
bedenin yaam nn elverili dnem leri, bilginler ise hava koullar
stne istenilen bilgileri verebilirler, nitekim gney rzgrlarndan
ok kuzey rzgrlarnn estii b ir sray tlyorlar. Ana-babann
ne t rl b ir beden durum unda bulunm asnn en yararl olaca
sorunu stne ayrntl bilgi edinm ek isteyenler, bunu ocuk ye
titirm eye dair elkitaplarm da aram al; bizim buradaki amacmz
iin aadaki zet yeterlidir. A tletik b ir yapda olm ak, b ir y u rtta

* Nitekim, bunun byle olduu yolunda birtakm kantlar da vardr: ok erken

evlenmelerin kural olduu lkelerde, ocuklar kk ve kusurlu olarak domak
tadr.
** Bazlarna gre, Troezen halkna bildirilen tanr-sznn (yeni topra srme)
kkeni de bu sorundadr; anlam tahl retimiyle ilgili deildir, gen kzlarn sk
sk evlendirilmesinin birok lmlere yol at olgusuna deinmektedir.

227
 POLTKA

iin ya da ocuk yapm ak bakm ndan salk iin en iyi du ru m d a

bulunm ann gereklerine uygun deildir. Pek nanem olla olm ak ve
sk alam ayacak durum da bulunm ak da, eit lde istenilm eyen
bir eydir. kisinin arasnda b ir durum da olm ak gerekir; ar b ir
em ek harcam aya deil, am a sk alm aya alm, vcuta ilek
lii bir atlet gibi tek b ir yne deil, zgr-doumlularm eitli
etkenliklerine ynelmi olm aldr. Bu kurallar, hem erkekler hem
kadnlar iin geerlidir. Ayrca, kadnlarn gebelikleri srasnda be
densel durum larna iyi bakm alar da nem lidir. Tembel olm am alar
ve az beslenm em eleri gerekir. B ir yasa koyucunun, zellikle ocuk
doumuyle ilgili tan rlara tapnm ak iin gebe kadnlar tapm aa
gitm eli diye b ir kural kartarak, bunlarn h er gn yry yap
m alarn salam as kolaydr. Fakat bedenlerinin tersine, kafalarn
pek altrm am aldr. Zihin yorgunluundan kanm ak doru olur;
yle anlalyor ki, bitkilerin glerini to p rak tan alm alar gibi, daha
domam bebekler de iyiliklerini kendilerini tayan analarndan
alyorlar.
B ir bebein lm e m i braklaca, yoksa bytlp yetitiri
lecei mi konusunda k arar vermeye gelince, sakat ocuklarn ya-
atlm am as yasal olm aldr. Fakat, grenekler salt nfusun azal
tlm as amacyle bebeklerin lmeye braklm asn yasaklad iin,
ocuk yapm ann b ir snr olm aldr. Fakat bu dzenlemelere aykr
bir iftlem e yaplr da, kadn ocua kalrsa, o zam an cenin daha
can ve duyum edinm eden nce drlm esi salanm aldr; burada
doru ile yanln ayrm , can ve duyum un olup olm am asna ba
ldr. Y ukarda, erkek ve kadnn hangi yalarda birlikte olmaya
balayacaklarna k arar verdiimiz gibi, bunun uygun olarak ne
kadar b ir zam an srebileceine de k arar vermeliyiz. ok yallarn
ocuklar, tpk ok genlerin ocuklar gibi zihin ve bedence yet
kinlikten uzak olur, yallarnkiler stelik zayftr. Onun iin, zihin
gelimesinin en yksek noktasna bakmalyz; bu nokta ou rnek
lerde, yedier yllk yedi dnem den sz eden baz ozanlarn b elirt
tikleri yatr, yani b ir erkein yaam nda ellinci yl dolaylardr.
Dolaysyle, bu snr d rt be yl geen b ir adam artk ocuk yap
m am as ve aka babalk iddiasnda bulunm am al. Fakat salklar
iin ya da b ir baka byle geerli nedenden tr, gizlemeleri
gerekm eksizin cinsel iliki srdrlebilir. B ir erkein herhangi b ir
cinsiyetten kim selerle evlilik-d. ilikilerde bulunm as iyi deildir;
onun iin, b ir kim senin koca olduu ya da kars tarafn d an ken
disine byle denildii srece, m m knse hi yaplm am al yahut
itiraf edilm em elidir. B ir adam n ocuk yapm a dnem inde bu gibi
b ir harekette bulunduu ortaya karsa, kt davranna uygun,
b ir aalam ayla cezalandrlm aldr.

228
 KTAP V II BLM 17
Newman (cilt III, s. 478), Aristoteles bu blmde, daha nce Pla
to n u n sylemedii pek az ey syler demektedir. Gerekten, bu
rada, balca bir gnderme yaplan, Yasalar'zn yedinci kitabndan
yararlanlmtr. Be yana kadarki eitimde biimsel bir retim
gerekmez; bele yedi ya arasnda gze seslenen yntemler kulla
nlabilir. Esas dnemler, bundan sonraki iki dnemdir: Yediyle on
drt ve on drtle yirmi bir yalar aras. Genel olarak genlerden,
zellikle de yeni yetmelerden sz eden aradaki bir sapma, izlenen
dnce srasn kesiyor.

17

Doumdan sonraki dnem, ocua verilen besinin, bedenin geli

m esi stnde en ok etkili olduu zam an sresi saylmak gerekir.
Hem teki hayvanlarn, hem de ocuklarn sava olarak yeti
tirm eyi am a edinen uluslarn incelenm esinden anlalm aktadr ki,
bebeklere bol bol st verilm esi bedenleri iin ok yararldr, fakat
besinlerine arap katlm as onlar bozabilir. B undan sonra, o ada
yapabilecekleri b t n beden hereketlerini yapm alar da iyidir. Baz
halklar, bebeklerin henz yum uak olan bacaklarnn arplm asn
nlemek iin, onlar dz tutacak m ekanik aralar hl kullan
yorlar. ocuklar daha bebekliklerinden soua altrm aldr: bu
alkanlk ileride salkl olm alarna ve sava etkenliklerine ok
faydaldr. Bunun iin, Yunan! -olmayan baz h alklar arasnda yeni
-domu bebekleri souk nehir-suyuna daldrm a ("eliklem e) g
renei vardr; daha bakalar, rnein K eltler de, onlar ok az
giydirirler. ocuklar bu gibi eylere altrm ann olanakl olduu
lde, altrm aya ok erken balam aldr, fakat bu sre yava
olm aldr; gen bedenin lkl, soua dayanm a eitim i iin pek
uygundur. ocuklarn bu ve benzeri yollarla yetitirilm esi, bebeklik
ten balatlm ak gerekir.
B undan sondaki aama, be yam a kad ar srer. Bu dnem
boyunca, ocuklara herhangi b ir ey retm eye kalkm ak ya da
gelim elerini engelleyecek iler yaptrtm ak doru deildir. Ama
B ir yandan da hareketsiz brakm am al, vcutlarn altrm aldr.
Bu olana ocuklar birok yollarla, am a en ou da oyunla bu
lurlar. Baka h er ey gibi, oyunlar da zgr kiilere yaraacak
trden, ne yorucu ne de dzenden yoksun olm aldr. ocuk denet
ileri denilen grevliler, bu yataki ocuklara ne gibi yk ve
m asallar anlatlacan kararlatrm aya da zen gsterm eliler; n
k im di dinleyecekleri her ey ilerideki okul dnem leri iin b ir
hazrlk saylmak gerekir. Bu nedenle, oyunlar, geni lde, daha
sonra cidd olarak yapacaklar eylerin b ir yknm esinden ya da
prova edilm esinden olum aldr. Yasalarda nerildii gibi, kk
229
 POLTKA
ocuklarn alam alarn ve cierlerini geniletm elerini yasaklam aya
kalkm ak yanltr; alamak, aslnda bedenin bym esi iin faydal
b ir akcier idm andr. Oyun, hareket ve dinlenmeye ayrlan zam an
dzenlem ekten baka, ocuklarn banda olanlar, onlarn klelerin
yannda ok az vakit geirm elerini de zellikle gzetmeliler. Bu
yataki ve yedi yam a kad ar olan ocuklar ister istemez evde ya
ayacaklardr ve daha bu yata bile, gzle ya da k u laktan soy
lulua aykr eyleri kapm aya eilimleri vardr.

Aristoteles, burada bir eit parantez aarak, Pltona pek benzeyen

bir biimde, kklerden yakksz sz ve grntleri rak tutm ak
gerektiini sylyor. lk izlenimler ok nemlidir; oyuncu Theodoros
rneinin ana fikri de bdur.
Genel olarak, yasa koyucunun baka b t n ktlkler gibi,
her t rl hayasz sz de devletten kovmas gerekir: H afiflik ede
rek sylenen ayp b ir sz, o ayp iin yaplm as sonucunu verecektir.
Bunun iin hayaszlklar zellikle ocuklardan uzak tutulm al, on
larn bu t rl bir eyi iitm elerine ya da grm elerine izin verilme
m elidir. H erhangi b ir gencin yasaklanm eylerden birini yapt
ya da syledii grlrse ve bu gen soylu doumluysa, am a ya
ortak sofraya oturm asna elverecek kad ar byk deilse krbala
cezalandrlm aldr, daha byk b ir gense zgr-doum lularm ay
rcalklarndan yoksun braklm aldr, nk b ir kle gibi davran
m tr. H er t rl hayasz konum aya izin vermediimiz gibi, ayn
eitten resim lere bakm ay ve kitaplar kartrm ay da yasaklanma
lyz. Onun iin, yasann kendilerine ayp eyler yapm a ayrcaln
tand tanrlarn sunaklarndan baka hi b ir yerde, yakksz
eylemleri gsteren heykel ya da rseim , herhangi b ir eyin bulun
m am asn salam ak, yneticilerin devi olm aldr. Yasa, ayrca,
belli b ir yaa gelmi olan adam larn, karlar, ocuklar ve kendi
adlarna bu ta n rlar nnde eilmelerine, onlara sayglarn sun
m alarna da izin verm ektedir. Fakat genlerin lenlerde uzanp
iki imeye hak kazanacaklar yaa dein komedi tem sillerini sey- ;
retm em eleri ve talam al iambos'lar (zel b ir lyle yazlm iir) 1
dinlem em eleri kural konulm ak gerekir o aa geldiklerinde, |
eitim leri onlara bu gibi seyirlerin zararndan koruyacak kad ar |
baklk kazandrm olacaktr. u sylediklerimiz, konuya yal- j
mzca dokunm alardr; daha sonra, bunu ayrntl olarak ele alma- |
mz ve (genler byle oyunlara) gitm eliler mi, gitm em eliler mi? Gi- *
deceklerse hangi koullar altnda gitm eliler? sorularn b ir k arara j
balam am z gerekm ektedir. Burada, ancak im dilik bize yetecek |
kadarn belirttik. yle sanyorum ki, tragedya oyuncusu Theodoros, f
seyircilerin her zam an kulaklarna gelen ilk sese kapldklarn j
 KTAP VII BLM 17
syleyerek, kendisinden nce sahneye hi kim senin h a tta aa
deerde b ir oyuncunun bile km asna raz olm am akla, bu ba
lam da ok hakl b ir gzlem yapm tr. nsanlarn birbirleriyle ili
kilerinde, grdkleri ve iittikleri eylerde de, b u t rl b ir tu tum un
geerli olduunu sanrm . lk bakta sevmek eilimini tarz. Onun
iindir ki, aalk eyleri, zellikle ilerinde iren ktlkler olan
eyler genlerden uzak tutmalyz.

Aristoteles, yine ya-dnemlerinin art arda gelmesine dnyor ve

bir sonraki kitabn konusunu haber veriyor.
Beinci doum gnleri geince, ocuklar renm eleri istenen ey
leri yalnzca gzlemle renm eliler. Ondan sonraki eitim iki aa
m aya blnebilir yedinci yalarndan ergenlie ve ergenlikten
yirm i b ir yalarnn tam am lanm asna kadar. Dolaysyle, yaam
yedier yllk dnem lere blenler b sb t n yanlm am aktadr; ger
ekten, biz de doann yapt blm elere uymalyz. nk h er t r
l eitim ve renim doann brakt boluklarn doldurulm asn
am alar. Ondan t r de, bizim u sorular aratrm am z gerekiyor:
O lanlarn eitim i iin b ir sistem koymal myz? Sonra, bu ii ka
m usal b ir yetkeye mi vermeli, yoksa im di ehirlerde genellikle
yapld gibi zel ellere mi brakm alyz? nc olarak, eitim
sistem inin nasl olacan tartm alyz.

231
--
 KTAP VIII

Kitap V lI'nin sonunda sorulan sorudan ilkini cevaplandrmak

bile gerekmez. En ok tartma ve anlamazla yol atn kabul
etmemiz gereken kincinin de abucak stesinden gelinir. Yurtta
larn ocuklarnn yetitirilmesi ve eitilmesi, kamuyu ilgilendiren
bir sorundur, nk bunlar gelecein yurttalar, gelecein egemen
snfdr. Bir zanaatnn nasl yetitirilmesi gerekirse, yurtta ol
mann da ylece renilmesi gerekir. Fakat yurtta adayna ne
retmeli ve nasl retmeli bu, geni lde devletin trne ve
ne eit bir yaam istendiine, zellikle Yunanllarn (oucas, bo
zaman etkenlikleri diye evrilen bir szckle) schole dedii zihin,
sanat ve dn yaamna bal olacaktr. Bundan tr, sekizinci
kitabn byk bir blm mzik ve arkyla ilgilidir. Fakat kitabn
ne kadarnn kaybolduunu bilmiyoruz; kesin olan bir ey varsa,
o da on nc yzyldaki eviricisi Moerbekeli William'n da fark-
ettii gibi P olitikaran bu haliyle eksik grnddr.

B ir yasa koyucunun birinci devinin genlerin eitim ini dzenlemek

olduuna hi kim se kar kmaz. Bu yaplmaynca, her keresinde
anayasann niteliinin zarar greceine phe yoktur. Eitim, her
b ir rnekte y u rttalarn kapsam iinde yaadklar belirli anaya
sayla ilikilendirilm elidir; nk b ir anayasann karakteri, onu zgl
olarak kendisi klan eydir. Bata, anayasay kendi k arak teri yap
m tr, sonra da o srdrm ektedir; b ir dem okrasiyi dem okratik
karakteri, b ir oligariyi ise oligarik k arak teri korur. Ve b tn
durum larda en iyi karakter, en iyi anayasay ortaya koyar. eitli
beceri ve sanatlarn hepsi iin b ir hazrlk eitim i ve eitli ilere
b ir alm a sreci olm aldr; onun gibi, erdem etkenlikleri iin de
b ir eitim yaplm as gerektii besbellidir. Fakat, b tn ehrin yalnz
b ir tek am ac olduuna gre, bundan, eitim in herkes iin b ir ve
ayn, eitim in gzetilm esinin de im diki gibi zel b ir i deil, bir
kam u sorunu olm as gerektii sonucu kar; oysa bugn, ayr ayr
her adam kendi ocuklarn yetitiriyor ve onlara ne renm eleri
gerektiini dnyorsa, retiyor. B tn toplulua ilikin h er t r
l konuda b u n lar yapm ann renilm esi de, tm topluluun so
runu saylm ak gerekir. Y urttalardan herhangi birinin, yalnzca
kendi kendisinin olduunu dnm esi doru deildir; b tn gs
terilen zen ise, pek doal olarak btne de zen gsterilm esi
dem ektir. Bu bakm dan Lakedaim oniallar vgmz hak ederler;
233
 POLTKA

S p artada genlere olabilecek en byk nem verilm ekte ve bu i

b t n ulus apnda yaplm aktadr.

yleyse, eitim hakknda yasalar konulm as ve eitim in kendisinin

ulusal b ir sorun saylmas gerektii aktr. Fakat, bu eitim in ne
gibi b ir eitim olaca ve nasl yrtlecei sorusunu unutm am a
lyz. nk, bugnlerde eitim in uygulanm as stne k art g
rler var. Genlerin, erdem e ilikin olarak olsun, en iyi yaam a
ilikin olarak olsun neler renm eleri gerektii konusunda genel
b ir anlam aya varlam yor; onlara verilecek eitim in, ru h karak
terinden daha ok zekya m yneltilecei de aydnlanm deil.
Gzmzn nnde olan eyler, bu sorunu daha da karm akla-
trm ak tad r ve eitim in yaam da faydal eylere mi, erdem iin
yararl olan eylere mi, yoksa temel-olmayanlara m yneltilmesi
gerektii de belli deildir (B tn bu cevaplar verilm itir). Gerekte,
neyin erdem e gtrd stnde de b ir anlam a yoktur, in sanlarn
hepsi, ayn erdem i en yksek savmyor, bunun iin, pek doal
olarak, o erdem e uygun eitim hakknda da gr ayrlna d
yorlar.
Sonra, faydal eylere gelince besbelli ki, genlerin ren
mesi gereken birtakm tem el konular vardr, fakat b t n faydal
eyleri renmeleri gerekmez, nk biz zgr b ir adam a yakacak
ve yakm ayacak eyler arasnda b ir ayrm gzetiyoruz. Y urttalar,
yalnzca, yapan aalatrm ayan faydal uralara katlm aldr.
zgr insanlarn ruhunu ya da zeksn, erdem in istek ve etken
likleri iin kullansz klan h er eyi aalatrc etkenlikler ve
baya iler arasnda saymamz gerekir. Onun iindir ki, vcudun
durum u stnde bozucu b ir etkisi olan b t n uralara ve para
karl yaplan btn ilere aalatrc diyoruz. nk bunlar,
zihni doldurur ve di eylerin stne ykselm e olana brakm az.
zgr kiilere yaraan konularn incelenm esinin bile, alnca byle
olm aktan kaca b ir snr vardr. B unlar stnde ok fazla dur
mak, btn ayrntlarna hkim olm aya alm ak da, szn etti
imiz ayn ruh aalam asna yol aabilir. Bu balam da en nemli
b ir ayra, eyleme ya da incelemeye hangi am ala giriildiidir.
zgr b ir adam n b ir eyi kendisi ya da arkadalar iin ya da
o eyin i deerinden t r yapm as uygundur, fakat ayn eylemi
bakalarnn hesabna yapan b ir kimse, bazen p ara karl ya da
klece b ir ey yapyor saylabilir.

Soylu bir bayr, yani bir yurttan eitiminin ba amac, onun zek
ve sanat yetilerini sonuna kadar kullanabilmesini, bir erdem" ya
234
 KTAP V III BLM 3
da bo zaman yaam srmesini olanakl klmaktr. im di gelen
blm, Aristoteles'in schole szyle ne demek istediini anlamak
iin en iyi kaynaklardan biridir. Aada, daha sonra bir ara tar
tmay ilerletmek iin verdii sz yerine getirmise, syledikleri
kaybolmu olmal. Blmn sonu karktr. Aritmetii katmay
artc grnyor.

Eitim de bugn dzenli olarak renilen konular, yukarda iaret

ettiimiz gibi, hem erdem e hem faydaya hizm et etm ektedir. o
cuklara genel olarak balca d rt ey retiliyor: (1) okum a ve
yazma, (2) beden eitimi, (3) mzik ve (4) h er zam an olm am akla
birlikte, resim izme. Okumak, yazm ak ve izmek, gndelik ya
am da birok yollardan faydaldr; jim n astik de, insanlar gl
ve gzpek yapm ay am alad iin. F akat mzik, gerek b ir so
rundur. Bugn ou kim seler, mzikle verdii haz iin ilgileniyorlar;
am a bazlar da, doann kendisi, sk sk sylendii zere, insan
larn yalnzca iyi alm alarn deil, ayn zam anda incelikli b ir
bo zam an yaam srmeye uygun olm alarn da am alad iin,
mzik eitim de temel b ir nitelik tar diyorlar. Ve bu kincisi, b ir
kez daha tekrarlayalm , b t n sorunun zdr. H er ikisinin de
gerekli olduu doru; am a eer alm am ak almaya yese ve
alm ann erei oysa, uygun bo zam an etkenliklerinin neler ol
duunu kendi kendimize sormalyz.

almadmz zaman hakl olarak yapabileceimiz birok eyler

vardr, fakat nmzdeki sorun bunlardan hangilerinin "schole"
diye ayrlabilecei. Belli ki, mzik bunlardan biridir.
Hi kukusuz, oyun deil; nk o zaman, oyun yaaymzn
erei, yaam daki am acmz olur, oysa byle b ir ey dnlemez.
Oyunun yararlar vardr, am a bu y ararlar alm a alanyle ilgilidir;
nk ok alann dinlenm esi gerekir, alm ann gerginlik ve
zorlanm aktan ayrlmaz oluuna karlk, oyunsa dinlenm enin bir
yoludur. Onun iin, saltc olm alar nedeniyle oyunlarn gerekli
liini kabul etmeliyiz, am a onlar uygun zam an ve uygun kullanm-
laryle snrlam alyz; bu yolda vcudu altrm ak, hem zihni din
lendirir, hem de salt houmuza gittii iin, canlandrc olur. Fakat
burada szn ettiim iz bo zam an etkenlii olum lu b ir eydir,
kendi iinde, alm a ve i yaam nn olamayaca b ir anlam da,
ho b ir m utlu varolutur. nk alan b ir kimse, o zam ana dein
elde etm edii b ir am a iin alm aktadr; m utluluk ise b ir am a-
235
 tr m utluluun, zahm etle deil, zevkle b ir arad a geldiini herkes
kabul eder. Evet, insanlar bu zevkin ne olduunda anlaam yorlar;
her adam , kendi kiiliine ve yatknlklarna gre, en yce dzey
deki en yksek zevk t r n seerek en soylu karak terin ne oldu
una k a ra r veriyor. Bundan, bo zam an deerlendirm eye hazr
lanm ann b ir hayli renim ve eitim' grmeyi gerektirdii anla
lm aktadr. K endilerinin dndaki nedenlerle renilen zorunlu
meslek bilgilerinden farkl olarak, eitim srelerinin ve incelenen
konularn kendi i deerleri olm aldr. Ondan tr, gemite in
sanlar mzii eitim program nn b ir paras yapm lardr: Zo
runlu olduu iin deil, nk mzik o kategoride yer alm az; okum a
yazm a bilgisinin b ir ie ya da ynetime, incelemeye ve birok y u rt
talk etkenliklerine faydal oluu ya da b ir izim bilgisinin sanat
larn yaptlarm daha iyi deerlendirm ek bakm ndan ie yaray
yahut jim nastiin salk ve g kazandr gibi faydal olduu iin
de deil; nk mziin bunlarn hi birini salam adm gr
yoruz. Geriye b ir tek am a kalyor bo zam an iin b ir ura
olm as; aktr ki, onu zgr insanlara yakan b ir ura sayarak,
mzii eitime sokm alarnn nedeni budur. B undan dolay, Home-
ros, lene yalnz onu arm aktan sz ediyor ve hem en ardndan,
ezgileri herkesi byleyen tanrsal ozan aranlar anyor. Bir
baka yerde de, Odysseusa, en iyi dinlenm e yle olur, dedirtiyor:
nsanlar b ir araya gelir, sofada sra sra o tu ru rlar, hem yiyip
ierek hem arkcy dinleyerek.
yleyse, anlalyor ki, faydal ya da zorunlu olduu iin deil,
yksek ve zgr kiilere yakr nitelikte tad iin oullarm za
vermemiz gereken b ir eitim biimi vardr. Bu eitim in b ir mi,
birok m u olduunu, hangi konular kapsadn ve nasl reti
leceklerini ileride b ir ara tartm alyz. F akat im diden de o ynde
biraz yol aldk; en azndan mzik, bu konularn arasnda olacak.
K oyduklar konulardan, eskilerin ne dndn gryoruz.
Mzik rnei bunu akla kavuturuyor, am a b ir o deil;
genlerin renm eleri gereken baka konular da v ar diyelim,
okum a yazma; yalnzca faydal olduu iin deil, ou kez daha
ileri konular renm ek bakm ndan ara olaca iin. Bunun gibi,
izim ve resim bilgisi de, salt zel alverilerde yanl yapm aktan
kanalm , yahut eya alp satarken aldanm ayalm diye faydal de
ildir, daha ok, zellikle bize herhangi b ir m add nesnedeki gzel
lii gzlemlemeyi rettii iin yararldr. Fakat, durm adan: "Bu
neye y arar? diye sorm ak stn zihniyette ve zgr doumlu olan
insanlara yakmaz.
Alkanlk-edindirme yoluvle eitim in, akl-yrtmeyle yaplan
retim den nce gelmesi gerektii besbelli olduundan (nasl ki,
ru h ta n nce bedenin eitimi gelir), ocuklarm z jim nastie ve g-
 KTAP V III BLM 4
re alm aya gndermemiz gerektii de aktr; bunlarn ilki, v
cudun kendisini dzenler, tekiyse hareketlerini.

Beden eitiminde doru ve yanl olan.

Zam anm zda genlerin yetim esine zen gsterm ekle en ok n

kazanan ehirler, ya ocuun vcudunun hem grnn hem de
gelimesini bozm a pahasna, onu b ir atlet haline getirmeyi am a
lyorlar ya da bu yanltan saknm ay bilm i olan S partallar gibi,
bylesinin cesarete yararl olaca izlenimiyle, onlara sert davrana
rak yrtclatryorlar. Fakat, birok kereler iaret edildii zere,
eitim, yalnz b ir nitelik yaratm aya ve onu tekilerden daha ok
gelitirm eye yneltilm em elidir. Zaten, am alar cesaretse, onu bile
salam ay baaram yorlar. nk, gerek hayvanlar gerekse daha
az uygar halklar arasnda, cesaretin en yrtclarn b ir zellii ol-
m dn gryoruz, (hayvanlarda) cesaret daha ok, yum uak, kedi
benzeri trlerde bulunm aktadr; kabileler arasnda da insanlar
paralam aktan ve yem ekten holanan biroklar v ard r rnein
Pontos A khaia'llar, H eniokhoilar ve kim i daha iyi kimi daha k t
olm ak zere baz k ta kabileleri; bu n lar basknc olabilirler, am a
cesaretten nasip alm am lardr. Ve Lakedaim oniallarn kendilerin
den de biliyoruz ki, hi durm adan talim yaptklar srece, ba
kalarna stndrler, fakat im dilerde savata olsun, sporda olsun
tekilerden geri kaldlar. nk, eski stnlkleri genleri zel bir
biim de altrm alarndan ileri gelmiyordu; yalnzca, onlar al
yordu, rakipleri almyordu. B undan tr, ba am a herhangi
b ir hayvan niteliine deil, k arak ter soyluluuna erim ek olmal.
Biz, kurdun ya da herhangi b ir baka hayvann, salt bylesi "do
ru d u r diye tehlikeli b ir mcadeleye tutuaca dnlemez; oysa
bu, yiit b ir adam n yapaca b ir eydir. Temel eitim lerine aldr
etm eden, genlerini ar asker talim lere srenler, plak gerek
u ki, onlar y u rtta yaam nn yalnz b ir blm iin, h a tta gs
terdiim iz gibi, bunda bile bakalarndan daha az yararl klarak,
bayalatryor, eitim den yoksun brakyorlar. Spartallar, eski
den nasl olduklarna gre deil, bugnk durum larna bakarak
yarglamalyz. imdi eitim alannda rakipleri var, o zam an yoktu.
Jim nastiin eitim de b ir yeri olduu kesindir ve bu yerin ne
olm as gerektii konusunda da genel b ir anlam a vardr: Ergen
lie kadar alm alar hafif ve kolay olmal, vcudun bymesini
engeleyecek hi b ir ey yaplm am aldr, ne sert b ir perhiz ne srekli
b ir zorlam a; nk bunlar, Olimpiyat Oyunlarnda ayn kiilerin
237
 POLTKA

genlerde de byklerde de baar kazanm alarnn pek ender oluu

gsteriyor ki kt b ir etki yaratabilir: ocukken ar jim nastik
yapm alar, glerini yitirm elerine yol ayor. Fakat ergin olduktan
sonra yllarn baka eyler renm ekle geirince, gelecek dnem
sk beden altrlm alarna ve zorunlu b ir besin rejim ine pekl
ayrlabilir. Zihnin ve bedenin ar lde altrlm as hi b ir
zam an birletirilm em eli; bunlarn h er b iri tekine k art b ir ynde
iler, beden alm as zihnin, zihin alm as bedenin gelimesini
engeller.

Bedenin gereksinmelerinin dz ve yaln olmasna karlk, zihnin

gereksinmeleri hi de yle deildir; bundan tr, Aristoteles yine
mzie dnyor. nc blmde, m zik renmenin okuma yaz
ma renme gibi temel bir nitelikte olmad gsterilmiti, ama
bu zgr kiilere yaraan bir eitim konusuydu. Fakat ocuklukta
mziin ilk bilgilerini edinmek bakadr, bydkten sonra da m
zik zevkini gelitirmek, anlamak, almak bakadr. Mzik, elen
ceden fazla bir eydir; byle olmakla birlikte, byk nimetlerinden
biri de haz vermesidir. Fakat bu haz, yemek yeme hazznn tersine,
bir lde nceden eitim gerektirmektedir. Yunanl iin, bir ada
mn m zikteki ya da giyimdeki yahut herhangi bir eydeki beeni
sinin k arak terzmn bir paras oluu dikkate deer.

Y ukarda, mzik stne baz sorular tarttk , fakat im di bu so

ru n u yeniden ele alm ak ve daha ileri gtrm ek iyi olacak, nk
syleyeceklerimin ileride mziin tartlm as iin b ir ipucu olu
turabileceini sanyorum . B ir kere, mziin etkisinin ne olduunu
da, hangi am ala onu rendiimizi de tanm lam ak kolay deildir.
Mzik, uyku ekm ek ya da iki imek gibi, elenmemiz ve canlan
mamz iin m idir? Pek sanm am , nk bu eyler, E uripides'in de
dii gibi skntlarm z unutm am za yardm etm ekle ve ho olm akla
birlikte*, kendi ilerinde ok nemli deillerdir. Acaba, tpk jim
nastiin belli b ir trde b ir vcut m eydana getirm esi gibi, mzii
de daha ok k arak ter stnde etki yapabilen ve bylelikle, doru
b ir eletirici deerlendirm e alkanlna sahip insanlar mevdana
getirm eye yetenekli b ir iyilik uyarcs saymamz gerekmez mi?
nc olarak da, mziin hi kukusuz akllca ve zevke gelikin
b ir biim de vakit geirmeye katks vardr.

* Baz kimselerin n, uykuyu, ikiyi ve mzii ayn dzeye koymalarna ve

hepsini ayn biimde kullanmalarna yol aan, budur. Dans da bazen bunlara eklenir

238
 KTAP V III BLM 5

yleyse, belli ki genleri elenceyi gz nnde tu tarak eitme

yeceiz. renmek cidd b ir itir; ocuklar renirken oyun oyna
m yorlar. B ir ura olarak mzik araclyle zeklarnn ilenmesi
iin henz ok genler; (gelimesi) tam am lanm am bedende yetkin
yaay olamaz. Yine de, belki biri kp, ocuklukta cidd alm a
nn amac, tam ve ergin adam olunca elenm eleridir, diyebilir.
F akat eer bu byleyse, kendilerinin mzik renm elerine ne gerek
var? Niin Pers ve Med krallarnn yaptklar gibi yapm asnlar:
B akalarna m zik aldrr ya da syletir, onlar da dinler ve zevk
alrlar. nk, hi kukusuz, mzik yapm akta ve seslendirm ekte
ustalklarn yetkinletirm i olanlar, mzik renmeye ancak an
layarak dinlem elerine elverecek kad ar zam an ayrm olanlardan
daha iyi alar ya da sylerler. Eer buna kar kp, kendimizin
de mzik yapm ak iin sk almamz gerekir dersek, o zam an iyi
yemek piirm eyi de renmemiz gerekir diyecek miyiz? Elbette
hayr.
Mziin k arak teri gelitirm e gc olup olm adn aratrrken,
yine ayn soru karm za kyor. Niin mzii kendimiz renelim
d, Lakedaim oniallarm yaptn yapm ayalm bakalarn dinle
yerek salam b ir yarg gc ve iyi b ir beeni edinmeyelim? Onlar
mzii renmeden, iyi mzii ktsnden doru olarak ayrm a
yeteneine eritiklerini iddia ediyorlar. Ayn kant, mziin soylu
baylar iin ho ve zevke gelikin b ir vakit geirme arac olarak
kullanlm as gerekip gerekmediini sorm am za da uygulanabilir.
B akalarnn em einin rnlerinden dpedz yararlanm ak varken,
niin kendileri almay renm ek zorunda olsunlar? Bu balam da,
tan rlar nasl tasarladm z dnebiliriz; ozanlar, Zeusu kendisi
alg alyor ya da ark sylyor diye anlatm azlar. Gerekten,
profesyonel m zikileri aa-sm ftan sayarz; am a b ir adam da
kendi zevki iin ya da b ir toplantda ok iki iince alg alabilir
ve ark syleyebilir.
Belki, bu soru daha sonraya braklm al; im di aratracam z
balca konu, mzii eitime katm al m, katm am ah m? Ve mzi
in ne yapabilecei. Mzik, b ir eitim m idir, b ir elence m idir,
vakit geirecek b ir ey m idir? H er ne birden yneldiini ve
hepsinden pay aldn sylemek doru olur. Elence dinlenmek
iindir, dinlenm ek ise m utlaka zevkli olm aldr, nk sk al
m akla uradmz yorgunluklardan b ir eit saltm adr. Kafaca
gelikin b ir yaamn vakit geirme yollarna gelince, bunlarda,
herkesin kabul ettii zere, b ir soyluluk esi olduu gibi b ir haz
esi de bulunm as gerekir, nk o yaam a ilikin olan m utluluk
bunlardan oluur. Mziin, ister salt alg ile yaplsn, ister yan

i 239

L-
 POLTKA

sra ark da sylensin*, en ho ve en zevkle eylerden- biri oldu

unu hepimiz kabul ederiz; yle ki, ocuklara retilm esi gerektii
yalnzca bu olgudan kartlabilir. nk zevkli ve zararsz olan
eyler, yalnzca izlenen am aca deil, yolda dinlenmeye de hakl
olarak girer. F akat insanlarn ereklerine varm alar ve onu elle
rinde tutm alar ender olduu, oysa sk sk dinlendikleri ve o andaki
hazzm dan baka b ir ey dnm eksizin kendilerini elendirdikleri
iin, m zikten alm an zevkin, hi phesiz, ok faydas vardr.
te yandan, insanlarn elenceyi kendi iinde b ir am a haline
getirdikleri de bilinm ektedir. Besbelli, b ir kim senin kendi setii
am acn zevkli b ir yan bulunur, fakat bu ok zel t rd en b ir zevk
tir ve insanlar zevk arark en t rleri birbirlerine kartrrlar. Ger
ekten, aralarnda b ir benzerlik vardr; ama, ona eriildikten sonra
olacak b ir eylerin uruna deil, h er zam an yalnz kendisi iin
istenir; benzer b ir biim de bu dinlendirici-zevkler de gelecek iin
deil, o andaki yararlar uruna aranm aktadr; bunlarn verdii haz
gem iten kaynak alr zahm et ve acnn sona erm i olm asndan.
nsanlarn niin byle zevkler araclyle m utlulua erimeye a
ltklarnn, akla yakn b ir aklam as bu gibi grnyor. F akat,
insanlarn mzikle uram alarnn nedeni, hi kukusuz, b ir bu
deildir; ba neden, anlalan, dinlendirici olm asdr.

Mzikle niin uraldnn ilemsel nedeni bu olabilir, ama ba

lca deeri bu deildir.
Yine de, unu sormalyz: oucas durum byle olm akla b ir
likte, acaba mziin gerek doas dinlenm e gereksinm esini doyur
m aktan daha yksek b ir deer tam yor m u? Mziin verdii,
kendine zg b ir zevk elbette vardr; b t n alar ve h er trden
insanlar bunu beenir ve bundan holanrlar. Fakat biz herkesin
onda bulduu genel hazz yalnzca paylam aktan fazlasn yapm a
lyz; mziin k arak ter ve zihin stnde herhangi b ir etkisi olup
olm adn aratrm am z gerekiyor. Mzik yoluyle bizde yle - yle
bir yatknlk m eydana geldiini syleyebilseydik, bu soruyu cevap
landrabilirdik. Ve elbette, mziin gerekten de byle b ir etkisi
olduu birok rneklerden bellidir hele Olympos'un besteledii
m elodilerden. B unlarn kiilii etkiledii, insanlar lgn gibi heye
canlandrd hem bir zihin hem de b ir ahlk durum u olarak
takn b ir heyecan yaratt pek iyi bilinm ektedir. Yine, seyirlik
icralar da dinlerken, b t n insanlar, kullanlan m elodi ve ritm-

* Ozan Mousaios, ark sylemek, insann en byk sevincidir diyor. Bundan t

r, insanlarn kendilerini mutlu hissetmelerine yarad iin, elentilerde ve vakit
geirmek amacyle dzenlenen toplantlarda ark sylenmesi pek uygun olmaktadr.

240
 KTAP V III BLM 5
lerin de tesinde, icraya uygun bir biimde etkilenirler. Mzik, haz
verici eyler snfna girdii ve orada erdem , doru zevk almak,
doru eyleri beenip beenmemek olduu iin, aktr ki, doru
yargdan ve iyi ahlk ve soylu eylemler karsnda zevk alm aktan
baka (mzik yoluyle) renilecek daha nemli b ir ders ya da edi
nilecek bir alkanlk yoktur.
Ritm ve melodilerde geree fke ve yum uakln, ayrca
cesaret ve lmlln ve bunlarn kartlarnn, giderek b t n ahlk
niteliklerinin gerekliklerine yakn b ir benzerlik vardr; dinle
nilen mziin bizde sahiden duygusal b ir deiiklik yaratm as, bu
nun b ir belirtisidir. Geree benzeyen eylerde haz (ya da ac)
duym a alkanl olmak, gerek karsnda da ayn yatknl ol
maya ok yakndr. unu demek istiyorum ki, b ir adam grn
nn houna gitm esinden baka b ir neden olmakszn,, b ir kim senin
heykeline bakm aktan haz duyuyorsa, o anda benzerini seyrettii
eklin aslna bakm aktan da zorunlu olarak haz duyacaktr. Evet,
duyum larla alglanan, dokunulan ya da tadlan nesnelerin manev
niteliklere herhangi bir benzerlik gsterm edikleri dorudur*, fakat
m zikte ahlk nitelikler vardr, iittiimiz m elodiler bunlar temsil
eder. Byle olduu besbellidir; nk b ir kere, m akam lar ya da
uyum lar arasndaki doal ayrlk v ard r bunlar, dinleyenlerinde
farkl tepkiler yaratrlar, hepsi ayn ynde etkilenmez. rnein,
insanlar Myksolydia denilen m akam dinleyince, kederlenm e ya da
dokunakl olm a eilimine girerler, daha yum uak uyum lar ise
onlar gevetir. Bu ikisinin ortasnda, dengeli b ir duyguyu, sanyo
rum , yalnz Dor m akam yaratr; oysa Phrvg m akam insanlar
ok heyecanlandrr. Eitim in mzikle ilgili yan stne yaplan
birtakm pek yetkin alm alar, bu sonular ortaya koym utur;
aratrm aclar uygulam ada denem eler yapm ve vardklar sonu
lar onlara dayandrm lardr. Ayn ey, eitli ritm t rleri iin
de dorudur; bazlarnn durultucu b ir etkisi vardr, bazlarnnsa
denge bozucu, bu kincilerden bazlar baya hareketlere yol aar,
bazlar soylu hareketlere.
B tn bunlardan, mziin gerekten belli zihin halleri yaratm a
gc olduu anlalyor; bu doruysa, o zam an belli ki, eitime
uygulanmal, genler mzik eitimi grmeli ve mzikle eitilmelidir.

* Belki, gzle grnen nesnelerin manev niteliklere bir benzerlikleri vardr; gr

nlerin byle bir etkisi olabilir, ama ok kk bir lde; hem bu gibi alglamalar
karsnda herkes ayn tepkiyi paylamaz. stelik grdmz ekil ve renkler kesin
bir anlamda karakter anlatmlar deildir, daha ok belirtilerdir ve gl bir duy
gunun etkisi altnda kalnd zaman, bu belirtiler vcutlarmzda gzle grnr.
Byle olmakla birlikte, baktm.zn ne olduu da ok ey farkettirir; genler Pauson
un resimlerini deil, Polygnotosun ve gerekten ahlkl olan teki ressam ve hey
kelcilerin yaptlarn seyretmeli.
16 241
 POLTKA

Mzik retm ek, zellikle genler iin uygundur; nk genlik

lerinden tr, kendilerine zevkli gelmeyen herhangi b ir eye is
teyerek katlanm azlar; mzikse doas gerei zevk verici eylerden
biridir. Ayrca, bizimle mziin uyum ve ritm leri arasnda belli
bir yaknlk vardr; bundan dolay, birok uzm anlar ruhun bir
uyum olduunu, bazlar da ru h ta uyum bulunduunu sylerler.

Bir kere daha konudan ayrdmr; bu konu Blm 7de yeniden ele
alnacaktr. im di tartlan sorun udur: Soylu bir bayn eiti
minde, bir eit el emei olan, bir m zik algsn almann yer
almasna ne lde izin verilebilir? Bunun ardndan, Yunanllarn
balca flemeli-algs olan aulos (flt) stne baz grler geliyor.

imdi, daha nce ortaya attm z b ir soruya dnmeliyiz ken

dileri ark sylemeyi ve kendi elleriyle alg almay renmeleri
gerekir mi? Besbelli ki, mzie edimsel olarak katlm ak, yarat
lacak kiinin nitelii bakm ndan ok ey farkeder; kendileri hi
bir zam an ark sylememi ya da alg alm am kim selerin, icra
edilen mzik hakknda iyi yarglk etm eleri olanakszdr, en azn
dan ok zordur*. B tn bu sylediklerimizden, mzik eitiminin
icray da kapsam as gerektii aka anlalyor; ayr ayr yatakiler
iin neyin uygun, neyin uygunsuz olduuna k arar verm ek ya da
sylemeyi yahut almay renm enin baya ve alaltc bir ey
olduunu iddia edenlere cevap bulm ak zor deildir. B ir kere, yu
karda grm olduum uz gibi, iyi bir eletirici olabilm ek iin
edimsel olarak sylemeyi ya da almay bilmek gerektiine gre,
kkken kendileri bol bol alg alm al ve ark sylemeliler,
sonra byynce b rak rlar o zaman, ocukluklarnda renmi
olduklar eyler sayesinde, m zikten doru d r st zevk almay ve
iyi yarg vermeyi bilirler. Bazlarnn ileri srd, mzik icras
soylu b ir kim se iin alaltc b ir eydir itirazna gelince, devletin
en yksek grevlerini yapabilsinler diye eitilm ekte olan olan
ocuklarnn ne lde mzie katlm alar, hangi melodi ve ritm leri
alp sylemeleri ve hangi alglar renm eleri gerektiini d
nrsek, bunu kolaylkla cevap verebiliriz; nk saydmz nok

* Ayn zamanda, bir alg renmek ocuklara gerekli bir ura da salayacaktr.
Arkhytasn ngra ocuklar oyalamak iin pek yararl bir bulutu; onlarn hep
uslu durmalar beklenemez, bu oyuncakla oynamaksa, ocuklar evde bir eyler krp
dkmekten alkoyar. Ama elbette, bu yalnz ok kkler iin uygundur; daha
byk ocuklarn ngra eitimdir.

242
 KTAP V III BLM 6

talar ok ey farkeder. Bu noktalar belirlem ek, itiraza verilecek

karl ortaya koyacaktr ve m utlaka b ir cevap bulunm aldr,
nk belirli b irtakm mzik trlerinin gerekten deinilen etkileri
yaratm as pek olasdr.
yleyse, mzik renmenin, daha sonraki etkenlikler stnde
herhangi b ir ters etki yapm asna ya da genlikte uygulamal,
daha sonraki yllarda ise kuram sal olarak yurttalk ya da as
kerlik eitimi iin vcudu hntal veya yararsz b ir hale getirm esine
izin verilmem esi gerektii aktr. renci, profesyonel yarm alarda
gerekli ustalk dzeyine erim ek ya da yarm alara szmaya ba
layan, h atta eitimi de etkileyen o coturucu mzik paralarm
bellemek iin abalam ayacaktr. Bu trden olm asa bile, mzik a
lm alar, zaten, ancak rencinin yalnz klelere, ocuklara ve h atta
baz hayvanlara ekici gelen yaygn mzii deil, iyi melodi ve
ritm leri deerlendirebilecei noktaya kadar srdrlm elidir. Bu
dncelerde, hangi mzik aralarnn kullanlaca sorusunun
karln da bulabiliyoruz. Eitim e flemeli alglarn ya da kithara
ve benzerleri gibi b ir profesyonel ustal gerektirenlerin sokulm a
sna izin vermemeli, rencilere onlar yalnz iyi mzik dinleyicisi
yapacak ve genel olarak eitim lerine yararl olacak alglar kul
landrmalyz. stelik, flemeli alglar ahlka uygun aralar de
ildir, daha ok kkrtc b ir etki yaratrlar; onun iin, bunlarn
kullanlm as, zihinsel b ir etki yapm ak deil, heyecan duygularm
doyurm ak istendii durum larla sm rlanm aldr. Eitim ynnden
sakncalarna unu da ekleyebiliriz ki, flem eli alglar almak,
kiinin konum a yetisini kullanm asna da engel olur. Daha eskiden
izin verilmesine karn, bizden ncekiler, bu nedenlerle yukar-smf
genlerinin flem eli alglar alm alarm yasaklam akta haklydlar.
yle ki: Bolluk arttka, insanlarn daha ok bo zam anlar oldu,
daha yksek k lt r ve toplum ltlerine eritiler. Pers savala
rndan az nce ve daha ok da sonra, bu savalarda kazandklar
baarnn kendilerine gvenmelerini artrm asyle, her eit ren
meye heves gsterdiler, bilgilerin arasnda bir ayrm yapm adan hep
sine sarldlar. flemeli alglar eitime sokuldu ve S p artada koro
bann kendisi, koroyu flemeli algsyle dansa kaldrm aya balad,
Atina dolaylarnda da flemeli alglar ylesine kk sald ki, soy
lularn birou, belki de ounluu bunlar rendi. E kphantides
in korosunu altran Thrasipposun tan rlara adad b ir resim,
bunun kantdr. Fakat daha sonra, deneyim sonucu flemeli al
glar gzden dt; insanlar yksek iyilik ltlerini neyin geli
tirdiini, neyin gelitirm ediini daha iyi ayrt edebilir durum a
geldiler. Daha eski alglardan birounun da mzik eitim inin
arac olarak buna benzer sakncalar bulunduu anlalm tr; r
nein Lydia harpnn, ok telli lyra nn, sekizgen, gen ve sambykai
243
 POLTKA

gibi yalnzca kula gdklayanlarn ve b tn el ustal gerektiren

lerin. Eskilerin flem eli alglar hakknda anlattklar efsanenin de
anlam l bir yan vardr bunlar Athena icat etmi, sonra frlatp
atm . Efsanenin dedii gibi, tanra onlar alm ann yz irkin
letirm esinden tr byle yapm olabilir. Ama ok daha olas b ir
neden, flem eli alglar renm enin zihnin eitilmesine hi b ir
katk yapm am asdr; her ey b ir yana, A thena'nn parm aklarna
abuk olduu gibi, zeki de olduuna inanm yor muyuz?
yleyse, profesyonel llerle ve yarm a niteliinde alg al
may ve ark sylemeyi renmek eitim deildir, diyeceiz. Bu
anlam da alp syleyenler, kendi karakterlerini gelitirm ek iin de
il, dinleyicilerine zevk verm ek iin byle yapm aktadrlar, hem
de baya b ir zevk. Onun iin, bunu soylu bir baya yakacak bir
ura saymyoruz; bu daha ok, parayla alan b ir kimseye yakr.
Yneldii am a halk elendirm ek aalk b ir ey olduu iin,
sonular da ister istemez alaltcdr. Dinleyici di b ir adam dr,
mzii de ona gre etkiler; o mzii alan ya da syleyen profes
yoneller stnde b ir etkisi vardr; onlardan bekledii mzik ve
onu karabilm ek iin yapm ak zorunda olduklar hareketler, v
cutlarna ve zihinlerine zarar verir.

eitli mzik trlerini dinlemenin insan stnde yaratt etkilere

Blm 5te ksaca deinilmi, fakat bunlar zel olarak eitim a
sndan ele alnmamt. imdi bu yaplmakta, tiyatroda mzik din
lemekle ilgili birtakm grler de eklenmektedir. Poetikaya yaplan
gnderme, yaptn elimizdeki haliyle nl altnc blmne olamaz,
nk orada da duygularn arndrlmas" bilinen bir ey saylp
geilmekte, tartlmamaktadr. Dolaysyle, bu gnderme, ne yazk
ki kaybolmu bulunan bir yazya olmal.

Biraz da, u uyum lar ve ritm ler ve eitimle ilikileri sorununu

incelemeliyiz. B tn uyum ve ritm lerden yararlanacak myz, yoksa
aralarnda b ir ayrm gzetecek miyiz? Sonra, ayn ayrm eitime
de ilikin olarak kullanlacak m, yoksa b ir nc grup m u ayra
caz? Besbelli, mzik, bildiimiz biimiyle melodi ve ritm e bln
m ektedir; bunlardan h er birinin eitim stnde nasl b ir etkisi
olduunu ve iyi b ir melodsi olan mzii mi, yoksa iyi b ir ritm i olan
mzii m i daha yksek sayacamz dnmeyi atlamamalyz. Bu
konularn, hem baz ada miizikiler, hem de yaklam lar felsef
olm akla birlikte, eitim le ilikili olarak m zik stne edimsel de
neyimi de bulunan baka birtakm kim seler tarafndan gayet iyi
244
 KTAP V III BLM 7

ilendiine inanyorum . eitli sorularnn ayrntl b ir biim de ele

alnm asn isteyenlerin onlara bavurm alarn salk veririm . Ben,
burada genel b ir zet yapm ak ve her zam anki tipletirm eye dein
mekle yetineceim.
Baz eitim cilerin, m elodileri ahlkl, etkin ve duygusal diye
snflam alarn kabul ediyoruz ve bu ema iinde, orada b ir uyumu,
burada b ir bakasn uygun sayyoruz. Fakat, mziin b ir tek y arar
deil, birok y ararlar salayacak b ir biim de kullanlm as gerek
tiini sylyoruz; rnein, eitim ve arndrm a (katharsis) amala-
ryle*, zihinsel b ir vakit geirme yolu olarak, dinlenm ek ve geril
dikten sonra gevemek iin. B undan tr, b tn uyum lardan
yararlanm am z gerekm ekle birlikte, bunlarn hepsini ayn biimde
kullanacak deiliz; eitim de k arak teri gelitirenleri almal, baka
larnn aln ya da syleyiini dinlerken ise, hem etkinletirici
olanlardan hem de duygu-kartrc ya da coturucu olanlardan
faydalanmalyz. Baz kim seleri kuvvetle etkileyen herhangi bir
duygu, hepsinde daha ok ya da daha az lde vardr; rnein,
acm a ve korku, am a zellikle de bu "cokunluk. Coku, baz kim
seleri ok kuvvetle etkileyen b ir eit heyecandr. Bu duygu, dinsel
m zikten kaynak alabilir; insanlarn kkrtc melodileri dinler
lerken, sanki artc b ir saltm adan gemiler gibi, deta ayakla
rnn stne dikildikleri grlm ektedir. Acma, korku ya da teki
duygular hissedenler de, bu duygunun kendilerine iledii lde,
tpk yle etkileniyor olm allar. Hepsine, ho b ir arnm a ve rah at
lam a duygusu gelmektedir. A rndran (katharsis yaratan) mzik,
ayn yoldan, insanlara hi de zararl olm ayan b ir ycelme duygusu
verir. yleyse, seyirlik mzik yarm alaryle ilgilenenlerin zellikle
dikkat etm eleri gereken uyum ve melodiler, ite bunlardr.
Tiyatroda iki t rl dinleyici vardr: Biri iyi eitilmi soylu
baylardan oluur, tekiyse aa uralar olan kim seler, parayla
alan iiler ve benzerleri gibi avam takm ndan. Bu ikinci snfn
dinlenmesi iin de yarm alar ve gsteriler dzenlenmelidir. Fakat
bunlarn zihinleri arplm , doa durum undan uzaklam olduu
iin, uyum larnda kuraldan sapm alar ve m elodilerinin tonunda do
aya aykr ab artm alar vardr. H er grup, kendi doasna yakn
olandan zevk alr. Onun iin, tiyatro yneticilerinin bu snf din
leyicilere ekici gelen mzik t r n kullanm alarna gz yum ulm ak
gerekir.
Eitim am alar asndan ise, dediimiz gibi, ahlk deerleri
ne uygun m elodiler kullanmalyz; ayn ey uyum lar iin de do
rudur. Daha nce sylediimiz zere, Dor m akam bu kategori-

* Burada, katharsis szn, bakaca bir niteleme yapmadan kullanyorum; Poetika

stne yaptmda bunu daha ayrntl olarak inceleyeceim.

245
dedir; fakat felsefe retimiyle mzik eitim ini birletiren yetke
sahiplerinin denetim inden geerlerse teki m akam lar da kabul
etmemiz gerekir. Sokratesin Devlette flemeli alglarn kullanl
m asn bt n bt n yasaklarken, b ir Phryg m akam n ayrp
Dor m akam na eklemi olmas hayflanlacak b ir eydir. Oysa,
uyum lar arasnda Phryg m akam nn etkisi, tpk flem eli algla
rn b t n mzik aralar arasndaki etkisi gibidir: H er ikisi de
insanlar k k rtr ve duygular cotururlar. ark sz olarak ya
zlan iirler bu dediimizin doruluunu kantlam aktadr; Dionysos-
cu ve benzeri iirlerin uyandrd duygular, mzik aralarndan
en ok flem eli alglara uyar ve bu gibi iirler, kendilerine yakan
anlatm Phryg m akam nda bestelenm i melodilerde bulurlar.
rnein, dithyram bos t r iiri herkes Phrygiam bos sayar. Bu
alann uzm anlar, eitli rnekler gsteriyorlar; zellikle, rnein
Philoksenos efsanelerini Dor m akam nda dithyram bos olarak yaz
maya kalkm , am a byle yapam am tr; malzemesinin doas, onu,
kendine uyan Phrygia m akam na zorlam tr. Fakat, Dor m aka
m nn m akam larn en oturakls ve tad ahlk niteliin de er
keke b ir nitelik olduu stnde herkes anlam aktadr. Ayrca, biz
her zam an arlar arasnda orta-yol olan onayladmz ve bunun
am a edinilm esi gereken b ir ey olduunu sylediimiz iin, Dor
m akam nn da teki uyum lara oranla byle b ir stnl bulundu
una gre, genlerin eitim i iin Dor m elodilerinin tekilerden daha
uygun olduu aktr.
Srekli olarak iki eyi gz nnde tutarz ne yaplabilir ve
ne yaplm aldr; bt n insan topluluklarnn hem olabilecek eyleri,
hem de uygun eyleri elde etmeye alm alar gerekir. Fakat bunlar
ayr ayr yalar iin baka bakadr; yallk yznden ypranm
kim selere yksek tonlu arklar sylemek zor gelir, fakat doa
onlar iin alak tonda b ir sr olanak sunm aktadr. B undan tr,
yine, baz mzik uzm anlar b tn yum uak uyum lara eitimde ya
rarsz diye kar kt iin S okratesi eletirirler; Sokrates o tr
mziin ikiyle ayn etkiyi yaptn dnm tr ikinin sar
ho edici etkisini deil, uyuturucu etkisini (Sarholuk daha ok
Dionysoscu b ir lgnlk yaratr). Onun iin, daha ileriki yllar
mza, yaam da naslsa gelecek b ir zam ana bakarak, b u t r uyum
ve m elodileri elimizde tutmalyz. stelik, dzenlilii eitici etkisi
olm akla birletirm e gcnden t r ocukluk ama yakan bu
trl b ir uyum varsa (Lydia m akam byle b ir rnek gibi grn
yor), eitim de aranacak ayr zellik olduu aktr m utlu
orta, olanakl ve uygun.