OTAM, 40 /Gz 2016, 245-277

19. Yzylda Osmanl Sanayilemesi Srecinde

Kurulan Devlet Fabrikalar: Bir Envanter
almas
Mustafa Kurt*
Kemalettin Kuzucu**
Baki akr***
Kemal Demir****
zet
Ge-Osmanl dneminde ortaya kan reform alanlarndan biri de
retim biimleriyle ilgilidir. Devlet bu dnemde, Batda ortaya kan
Sanayi Devriminin yol at olaanst geliimin de etkisiyle, Bat tipi
retim birimleri oluturma ynnde politikalar benimsemi ve fabrikalar
kurmaya ynelmitir. Literatrde bu fabrikalara ilikin eitli veriler
bulunmakla birlikte bunlar snrl ve dank ekilde ikincil literatrde yer
alm olup hala devlet fabrikalarna ilikin sistematik bir envanter
almas yaplmamtr. Bu almann amac Osmanl mparatorluunun
son dneminde, 19. yzylda, sanayileme srecinde kurulan devlet
sahipliindeki fabrikalarn sistematik bir envanterini ortaya koymaktr.
alma sonucunda ariv belgeleri ve ikincil kaynaklara dayal olarak
Osmanl sanayilemesi dneminde kurulan fabrikalar listelenmi, ayrca
19. yzyln bandan I. Dnya Savana kadar olan dnemde kurulan 80
adet devlet fabrikasna ilikin detaylar sunulmutur.
Anahtar Kelimeler: Osmanl Devleti, sanayileme, devlet, fabrika.

Giri
19. yzylda Osmanl sanayilemesi, ya da eletirel almalarn
isimlendirdii ekliyle sanayileememesi, ekonomi tarihi balamnda zerinde
allan konulardan biridir. Sanayileme sreci eitli almalara konu olmu ve

*
Prof. Dr.
**
Prof. Dr.
***
Yrd. Do. Dr.
****
Dr.
246 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

bu almalar farkl alardan bu dnemi ve sreci incelemilerdir. Baz

almalar bizzat sanayileme srecini incelemi, bazlar sanayileme srecinde
teknoloji transferini ele alm, baz almalar ise bu srecin alma ilikileri
penceresinden deerlendirilmesine odaklanmtr. Ayrca bu dnemde kurulan
fabrikalar gerek tek balarna, gerekse bir fabrika kmesi olarak birok
almaya1 konu olmutur. Ancak Osmanl sanayilemesine dair birok
almaya yaplmasna ve bu almalarda baz fabrikalara ok sk referans
verilmesine ramen henz ilgili srete kurulan fabrikalarn sistematik bir
envanteri ortaya konul(a)mamtr. Oysa baz eserlerde bu dnemde kurulan
devlet sahipliindeki fabrikalarn saysna ilikin rakamlar verilmektedir. rnein
nsoy2 ve Aytemurun3 almalarnda bu dnemde 160 imparatorluk fabrikas
kurulduu bilgisi tekrarlanmaktadr. Turgut4 ise devlet tarafndan kurulan
fabrika saysnn 150 ile 160 civarnda olduunu vurgulamaktadr. Bu bilgilerin
varlna karn ikincil kaynaklarda ad geen fabrika says snrldr ve Turgut ve
Quataertin5 de vurgulad zere devletin sahip olduu ve ilettii fabrikalar
konusunda sistematik bir liste bulunmamaktadr. Hatta aratrmaclarn ilgili
dnemde devlet iin ok nemli olan bu fabrikalara ait bir listenin mutlaka
olmas gerektii ynndeki sorgulamalar titiz ikincil kaynak taramasyla boa
km, bunun yan sra Osmanl Arivinde bulunan 1883 tarihli bir belge byle
bir listenin resmi kaytlara dahi yansmad ihtimalini glendirmitir. Bu
belgede6 yer alan ve gnmz Trkesiyle Dersaadette ve bal yerlerde mevcut
fabrikalarn miktaryla; hangi mahallerde bulunup ne cins eya imal olunmakta ve beherinde

1 Edward C. Clark, Osmanl Sanayi Devrimi, Osmanllar ve Bat Teknolojisi, Ed.

Ekmeleddin hsanolu, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul
1992; Rifat nsoy, Tanzimat Dnemi Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas. Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar. Ankara 1988; Donald Quataert, Sanayi Devrimi anda Osmanl
malat Sektr. T.Gney (ev.). stanbul 2011, letiim Yaynlar; nder Kkerman,
Trk Giyim Sanayii Tarihindeki nl Fabrika Feshane Deftardar Fabrikas, Smerbank Genel
Mdrl, 1990; Abdulkadir Bulu, Osmanl Tekstil Sanayii Hereke Fabrikas. stanbul
niversitesi SBE Yaynlanmam Doktora Tezi. stanbul 2000; mer Celal Sar,
Tanzimat ve Sanayimiz, Tanzimat I, Milli Egitim Yayn, stanbul 1940; William Mller-
Wiener, 1992. 15-19. Yzyllar Arasnda stanbulda malathane ve
Fabrikalar, Osmanllar ve Bat Teknolojisi, Ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1992; Tevfik Gran, Tanzimat
Dnemi'nde Devlet Fabrikalar, 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, TTK Yaynlar,
1992; Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi. tken Yaynlar,
stanbul 2010.
2 nsoy, age. s.55
3 Janset zen Aytemur, Trkiyede Ynetim Dncesinin Erken Dnemleri: Smerbank (1930-

1945), Libra Yaynlar, stanbul 2010, s.51

4 Mehmet Turgut, Japon Mucizesi ve Trkiye, Dergah Yaynlar, stanbul 1985, s. 372
5 Donald Quataert, Sanayi Devrimi anda Osmanl malat Sektr. T. Gney (ev.).

letiim Yaynlar, stanbul 2011, s.17

6 T.D.280 179.Hkm
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 247
(OTAM, 40/Gz 2016)

ne miktar amele istihdam edilmekte olduu bilinmek zere birer kta defterinin tanzim
edilmesi ve gnderilmesi hakknda 20 Austos 1297 tarihinde nezaretten ehramenetine
yaz gnderilmitir. Zikr olunan fabrikalardan bazlarnn defterleri ulam ise de
ieriinden istifade edilememitir. eklindeki kayt devletin de bu fabrikalara ilikin
detayl bir kayt tutamadna ve bu fabrikalar hakknda belgelerde snrl
miktarda bilginin varlna iaret etmektedir. Bu makale geni bir ikincil kaynak
taramas ve ariv belgeleri nda aratrmaclar iin eksiklii hissedilen
sistematik bir fabrika envanterini ortaya koyma iddiasndadr. Makalenin ilk
ksmnda sanayileme hareketinin kkleri, sonrasnda fabrikalama srecinin
geliimi son olarak da sektrlere gre fabrikalarn yer ald sistematik derleme
sunulmaktadr.

Osmanl Devletinde Sanayileme

Klasik anlamda Osmanl Devletinde retim ekonomik sistemin
merkezinde yer almaktadr. mparatorluun kompleks mekanizmalarnca bata
stanbul olmak zere halkn ihtiyalarn bol miktarda, ucuz ve belirli bir
kalitede karlamak amacyla tasarlanmtr. Genellikle Osmanl toplumunun
tarm toplumu olduu ve sanayilemeden uzak kald gr yerlemi olsa da
bu analiz Sanayi Devrimi sonras ortaya kan Bat tipi retim tarzlarn dikkate
alarak yaplan bir kyaslamann rndr. Oysa klasik anlamda sanayi retimi7
gerek loncalar eliyle ehirlerde, gerekse bireylerin sahip olduu makine ve
atlyeler araclyla krsalda olduka yaygndr. Elbette bu almann konusunu
bat tipi fabrikalar oluturmakta ve teknoloji de kullanlarak toplu yaplan
retimler ortaya konulmaya allmaktadr. Yine de Bat tipi bir retim
biiminin transferini de ieren sanayileme sreci detaylandrlmadan nce
Osmanl Devletinin 19. yzyln bandaki ekonomik durumu ve retim biimi
hakknda genel bir bilgi vermek yararl olacaktr. Pamuk8 ilgili dnem itibariyle
durumu yanstacak en uygun kelimenin durgunluk olduunu sylemektedir.
Bu dnemde d ticaretinin hacmi imparatorluk ierisindeki toplam retimin %
2-3n amyordu ve hem imparatorluun kendi iindeki blgeleraras ticaret,
hem de Rusya ve Msr ile yaplan ticaret hacim bakmndan Orta ve Bat
Avrupa ile olan ticaretten daha nemliydi. Ancak sonraki dnemlerde bu durum
dramatik olarak deimi ve Osmanl ekonomisi tarmsal mallar ihra edip
mamul mallar ve belirli gda mallar ithal eden bir duruma gelmitir. Yine
Osmanl pazarlarnn batnn sanayilemi mallar ile tanmad nceki
dnemlerde lonca sistemi ierisinde rgtlenen geleneksel retim olduka
nemli bir bykle ulayor ve yine ok nemli bir ilevi yerine getiriyordu.
Pazar Avrupa sanayi mallar ile tanp daha sonra 1838 ylndaki Baltaliman

7 Burada sanayi retiminden makina ve benzeri aralar kullanarak bir madde veya
gcn niteliini veya biimini deitirerek yaplan toplu retim kastedilmektedir.
8 evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme: 1820-1913, Tarih Vakf Yurt

Yaynlar, stanbul 2005, s.12-16

248 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

Ticaret Antlamas ile yabanc sanayi mallarna ak hale gelen9 Osmanl

corafyasnda geleneksel retim sistemi nemli lde zlm ya da daha
iyimser bir yargyla gerilemitir. Bahsedilen gelimelerin Osmanl toplumu
zerindeki en belirgin sonucu, reformlarn mparatorluun gndemine girmi
olmasdr. Reform hareketleri Tanzimatla birlikte sistematik bir karakter
kazanarak asker, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlar bata olmak zere tm
kesimlerde etkisini artrmtr. Bu dnm alanlarnn en nemlilerinden biri de
phesiz ekonomidir. Sanayi Devrimi sonras ithal mallarn Osmanl pazarlarn
doldurmasyla birlikte, bat sanayisi ile Osmanl sanayisi arasndaki makasn
byd net bir ekilde ortaya kmtr. Siyasi ve askeri adan zayflamakta
olan Osmanl Devleti, bu alanlarla birlikte ekonomik alanda da daha fazla g
kaybetmemek iin yenileme politikalar izlemitir. Bu politikalardan nemli bir
ksm da retim biiminde dnm zerinedir ve sanayileme abalarn10
iermektedir. Osmanl Devletinin 19. yzyl balarndaki toplam nfusunun 25-
32 milyon arasnda deitii tahmin edilmekte11 ve nfusun %80inin tarmla
itigal ettii bilinmektedir12. Ancak krsalda yaayp tarmla uraan nfusun da
imalat sektr ierisinde nemli bir rol stlendiini kabul etmek gerekir13.
Osmanl sanayileme sreci genellikle Tanzimat sonras dnemle
eletirilse de14, ncesinde de sanayileme erevesinde ele alnabilecek
gelimeler yaanmtr. rnein McGowann15 da belirttii gibi daha 1700lerin
banda Polonyadan ustalar getirilerek Bursa ve Selanikte gayet gelimi
dokuma atlyeleri kurulmas ilk sanayileme rnekleri olarak kabul edilebilir.
Ayrca klasik dnemde Osmanl Devletinde ordu ve saraya hizmet etmek

9 rnein Pamuk, Avrupadan ithal edilen pamuklu tekstil rnlerine ilikin ticaret
hacminin 1820den 1914 e kadar 100 kattan fazla art gsterdiini vurgular (Pamuk,
age. s.).
10 Pamuk (2005) fabrikalama giriiminin esin kaynann byk lde Msrda

Mehmet Ali Paann giritii sanayileme abalar ve Osmanlya kar kazand askeri
baarlar olduunu vurgular.
11 McGowan, B. Ayanlar a. S.Faroqhi, B. McGowan, D. Quataert, . Pamuk.

(Ed.). Osmanl mparatorluunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1600-1914 2. Cilt iinde.

stanbul: Eren Yaynclk, stanbul 2006, s.769.
12 Vedat Eldem, (1994a). Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik.

Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1994, s.11-17.

13 Bu bilgiler toplumun retim biiminin topraa dayal olduu hakknda bir fikir

vermektedir. Tarmn bu arlna karn Quataert imalatn paynn birok kaynakta

getii gibi 1/10 orannda olmasnn mmkn olmadn, bundan daha yksek
olduunu ne srmektedir. Bunu ise krsalda yaayan %80 lik nfusun da nemli lde
tekstil retimi yapt ancak istatistiklerin bunu gzden kard tezine dayandrr.
Quataerte gre krsalda hane ve atlyelerde de nemli bir krsal sanayi mevcuttur.
14 Hatta Issawi (1980:474) Trkiye topraklarnda sanayilemenin 1930larda gerekten

baladn ne srer.
15 McGowan, agm. s.843
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 249
(OTAM, 40/Gz 2016)

amacyla kurulan Ehl-i Hiref Tekilat zaman ierisinde geliip makineleerek ve

yeniden yaplanarak Krhane-i Amire ve sonrasnda Fabrika-i Hmayun adn
almtr16. Bu hizmet birimlerinin balangtan beri amac ordu ve sarayn
kyafet, ayakkab, birtakm sava malzemeleri gibi eitli ihtiyalarn karlamak
olmutur. Dolaysyla Osmanl mparatorluunda retimin 16. yzyldan
itibaren zellikle ordu ihtiyalar temelinde byke retim birimlerinde de
yapldn biliyoruz. Ancak Batda ortaya kan Sanayi Devriminin asimetrik bir
geliimi ortaya karmas sonucunda Osmanl Devleti sanayilemeyi bir politika
olarak gndeme almtr. Bunu destekleyen Quataert17, Osmanl Devletinin
ticari ve ekonomik g asndan grece gerilemesini telafi etmek iin birok
tedbirler aldn, bunlar arasnda zellikle 1800lerin bandan itibaren
sistematik bir grnm arz eden sanayileme abalarnn dikkat ektiini
belirtmektedir. eitli nedenlerden dolay mali skntlar yaayan bir devlet olan
Osmanl, bu dnemlerde 600 milyon kuru tutarndaki yllk gelirlerinin
nerdeyse %20ye yakn ksmn (104 milyon kuru) sanayileme programna
tahsis ederek fabrikalar kurmu ve Bat ile arasnda oluan sanayileme an
bu yolla kapatmay amalamtr18. 1700li yllardan balayarak 1860lara kadar
sren sanayileme abas erevesinde ok sayda devlet fabrikas (Fabrika-i
Hmayun) kurulmutur. Osmanl sanayinin ilk rnekleri pazar gstergelerinden
bamsz, maliyet kaygsndan uzak, devlet siparileriyle alan fabrikalardan
oluur. Toprak19 bu tr retim birimlerinin 17. yzyl Fransasnda Colbertin
giriimlerine, ya da Alman merkantilizminin, Kameralizmin devletiliinde
grlen rneklere benzediini sylemektedir.
Osmanl Devletindeki sanayileme srecini, Quataertin20 de nerdii
ekliyle, 19. yzyln bandan 1826ya kadar olan dnem, 1826-1870 ve 1870-
1914 dnemleri olmak zere temel dnemde incelemek doru olacaktr.
zellikle ilk iki dnemde fabrikalama srecinde asl aktr devlettir.

1826 ncesi Dnem

Youn fabrikalama dnemi 1826 sonrasnda balamasna ramen bu
tarihten evvel de stanbul ve civarnda fabrikalar kurulmu, bunlarn hemen
hepsi devlet inisiyatifiyle tesis edilmitir. Esasen 1505 ylnda Tophanenin

16 Nevra Ertrk, 19.Yzyl Osmanl Sanayi Hareketleri inde Fabrika-i Hmayunlar, Yldz
Teknik niversitesi FBE. Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 2008, s.4
17 Quataert, age, s. 264
18 Abdulkadir Bulu, Ann Binnsin Trkiye Gnlnden Semeler: Dindar Bir ngiliz

Kadnn Gzlemleri Ve 19. Yzyl Osmanl Sanayilemesinden Manzaralar, Pamukkale

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 12, 2012, s.50
19 Zafer Toprak Trkiye Tarihi-3: Osmanl Devleti 1600-1908, iinde, ktisat Tarihi,

Cem Yaynevi, stanbul 2011, s.237

20 Quataert, D.(2005). 19. Yzyla Genel Bak, Islahatlar Devri 1812-1914. H. nalck,

D. Quataert (Ed.). Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 2. Cilt iinde,

stanbul: Eren Yaynevi, s.1002
250 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

kuruluundan beri ordu ihtiyacn karlamak zere fabrikalarn varl

bilinmektedir. Zeytinburnu Silah Fabrikas, Bakrky Barut Fabrikas, Karaaa
Tapa Fabrikas, Hendek ve Bigadaki kereste fabrikalar bunlara rnektir21.
Savala ilgili olmayan devlet iletmelerinin ou dokumaclk zerinedir.
rnein 1704 tarihinde Sadrazam Rami Paa Bursada yeni dokuma atlyeleri
kurmutur. Sonraki dnemde de, 1712-1714, Damat brahim Paa Selanikte
yeni ynl dokuma atlyelerinin kurulmasna izin vermitir. 1716 ylnda Sakzl
dokumaclarn yardmyla ipekli imalathanesi kurulmu, retilen maln sarayn
ihtiyalarn karladktan sonraki fazla ksmn stanbul bedesteninde satlmasna
izin verilmitir. Dokuma dnda boya, ttn, porselen, ie, kt ve yelken
imalat alanlarnda da devlet destekli iletmelerin varl bilinmektedir. Ancak
ilgili dnemlerde kurulan fabrikalarn mlkiyeti sadece devlete ait deildir.
rnein 1730lara kadar yenieri niformalar iin uha retiminde Selanikli
Yahudiler zel bir mevkie sahiplerdi. Yine Karadeniz ve Egede baz blgelerin
donanmaya gemi yapmnda kullanlacak kereste retiminde rol aldklar
bilinmektedir22. mparatorlukta sanayileme kaygsnn ilk ortaya kt dnem
ise 18. yzyl sonlardr. Bu erevede devletin sanayileme amacyla fabrika
ama gayretleri aslnda 1790 ile 1804 arasnda asker tehizat imali iin birok
fabrika kuran ve modernize eden III. Selim ile balamaktadr.

1826-1870 Dnemi
Bu dnemin sanayileme asndan daha canl olduu ve ok sayda devlet
fabrikasnn bu dnemde kurulduu grlr. Dnemin ne kan zellii
devletin Avrupadaki gibi mekanize imalat metotlarn transfer edip fabrikalar
kurma abasdr. Younlaan fabrikalar kurma giriiminin arkasnda, devletin
ihtiya duyduu mallar Bat tipinde bir retim tesisi olan fabrikalar kurarak,
hem ihtiyalar salama hem de sanayilemeyi gerekletirme planlamas
bulunmaktadr. Bat tipi retim tekniklerinin stnlnn anlalmas da hi
phesiz bu giriimde nemli bir rol oynamtr23. Osmanl Devletinin
fabrikalar kurma abalarnn en nemli ekonomik gerekeleri arasnda; asker
ihtiyalarn yurt ii retimle karlanmas yoluyla tasarruf salanmas ve
yurtdna gidecek olan akenin dahil-i memalikde kalmas, krl birer kurulu haline
gelerek devlete gelir salamas ve lkenin sanayilemesine yapaca potansiyel
katklar bulunmaktayd. Bu adan snai eitimin yaygnlatrlmasna da byk
nem verilmitir. Avrupadan getirilen ustalarla modern teknolojinin ve bunlarn
kullanmna ilikin tekniklerin yerli ii ve ustalara retilmesine gayret
edilmitir. Bu fabrikalarn belirlenen amalar gerekletirebilmesi iin, retilen
mallarn devlet tarafndan ncelikli olarak satn alnmas, sbvansiyon

21 Vedat. Eldem, Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik. Trk
Tarih Kurumu Basmevi. Ankara 1970, s. 117-118
22 McGowan, agm, s.842-843
23 nsoy, age. s.47
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 251
(OTAM, 40/Gz 2016)

salanmas, fabrikalarn alaca makine, ara gere ve tehizatlardan hibir i ve

d vergi alnmamas, alan ii ve ustalarn askerlikten muaf tutulmas,
alanlardan baarl olanlarn eitli nian ve dllerle tevik edilmesi gibi
eitli tevik uygulamalar yaplmtr24.

Bu dneme damgasn vuran en arpc yatrmlardan birisi, baz

almalarda Osmanl sanayilemesinin balangc olarak da kabul edilen,
Eypte 1827de kurulan iplik bkme fabrikasdr. Ayn yl Beykozda da bir
tabakhane ile bir izme fabrikas kurulmutur25. Takip eden yllarda, 1835de,
Kadrgada elle yaplan balk (fes) imalatnn yerini alacak olan bir fes fabrikas
tesis edilmitir. Bugn Bulgaristan snrlar ierisinde yer alan slimiyede (Sliven)
1836da bir yn bkme ve ynl kuma dokuma fabrikas almtr. Yenilikler
Tophane ve Dolmabahedeki top ve tfek imalatnda buharl makinelerin
kullanlmasyla srdrlmtr. Bunlarn hepsini Avrupa teknolojisini lkeye
getirebilmek iin devlet finanse etmitir. Hkmetin destekledii dier bir sanayi
program 1840larla 1850lar arasnda tatbik edilmitir. Bunun en nemlisi ise
stanbulun batsnda bir demir dkmhanesi, torna tesviye, iplik bkme,
dokuma atlyeleri, matbaa ve tersaneyi bir araya getiren bir sanayi parkdr.
Esasen Zeytinburnu Sanayi Parknda daha nceden kurulmu olan barut
fabrikas da vardr. Yine bu dnemde Balkesirde de askeri ihtiyalar iin ynl
kuma imal eden bir fabrika, 1840larn ortasnda Badatta barut fabrikas,
Bursada buharl makinelerle alan bir ipek bkme fabrikas kurulmutur26. Bu
dnemde kurulanlardan en bilinenleri Hereke, Makrky (Bakrky), ve zmitte
kurulan fabrikalardr. Hereke Fabrikas 1843 ylnda 50 pamuklu ve 25 ipek
canfes tezgh ile donanm olarak faaliyete balam, 1850 ylnda ipekli ksmna
100 adet jakarl el tezgh eklenmitir. 1891 ylna kadar yalnzca ipek mensucat
reten fabrikada o yl Manisa ve Sivastan usta getirilerek hal imalatna da
balanmtr. 1850 ylnda Bakrkyde zel teebbs tarafndan el dokumacl
ve basmacl ile itigal etmek zere kurulan basmahane 1860dan sonra
faaliyetini srdrememi, nce Hazine-i Hassaya, daha sonra 1867 ylnda
Harbiye Nezaretine devredilmitir. Levazmat- Umumiyye-i Askeriyye Bez
Fabrikas adn alan fabrika ordu iin retim yapmtr. zmit Fabrika-i
Hmayunu ise 1845 ylnda Abdlmecid devrinde kurulmutur. Ortalama yllk
imalat 60 bin fes ve 192 ton ynl dokuma olan fabrika 60 ton kadar da tiftik
ilemitir. malatnn tamamn orduya tahsis etmi olan fabrika 1910da
bytlm ve yenilenmitir27. Devlet fabrikalarnda 1850lerde ortalama 5 bin
ii almaktayd. Ayn dnemde zel sektr tarafndan kurulan ok sayda

24 Tevfik Gran, Tanzimat Dneminde Devlet Fabrikalar. H. D. Yldz (Ed.). 150.

Ylnda Tanzimat iinde. Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1992, s.236-238.
25 Quataert, 2004, age, s.1011
26 age, s.1011-1012
27 Eldem, age, s.119
252 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

fabrika da mevcuttur. Mesela 1847 ile 1868 arasnda sadece Bursa blgesinde
buharla alan en az 21 tane ibriim fabrikasnn kurulduu bilinmektedir28.

1870 Sonras Dnem

zel sektr tarafndan alan fabrikalarn artmasyla birlikte, devlet
fabrikalarnn sanayi ierisindeki paynn azald29bu dnemde genellikle i
tketim iin un, buz, makarna, bira gibi gda maddeleri reten yeni fabrikalar
ortaya kmtr30. Ayrca bu dnemde inhisar sistemi ortaya km ve belirli
mallarda tek bana retim yapan fabrikalar belirmitir. nhisarlarn byk
lekli fabrikalar kurduklar bilinmektedir. rnein Cibalideki ttn fabrikas
1870lerde 1600 kii istihdam ediyordu. Ayn dnemde Selanikte da zel
fabrikalar hzla oalm ve 1880lerin bandan itibaren hzla art gstermitir.
Bu dnemde 1 iki, 6 sabun, birer ini, tula, ivi, sigara fabrikas ve buna
ilaveten 10 fabrika kurulduu bilinmektedir. Selanikteki fabrikalarn
byklkleri hakknda fikir vermek gerekirse; sigara fabrikas 400, 1878 ve
1884de kurulan iki pamuk iplii fabrikasnda ise 800 ii almaktadr. Devlet
fabrikalarnda da yzyln sonuna doru lein giderek byd grlr.
rnein asker niformalar iin lazm olan kuman artk ngiltere yerine yerel
fabrikalardan alnmaya balamas zerine Yedikuledeki fabrikalar olduka
byk lee kavumutur. 20. yzyln balarnda bu fabrikalardan birisinde
125 tezgh bulunmaktayd ve 1500 ii almaktayd31.
Bu dnemde kurulan birok fabrikann yannda 1876 ylndan sonra
sanayinin yaygnlamas iin 1908 ylna kadar Hamidiye Sanayi Mektebi lsi
ismi ile Adana, Badat, Bursa, Beyrut, Edirne, Erzurum, stanbul, zmir, Halep,
Kastamonu, Kosova, Manastr, Sivas, am, Trablusgarp ve Yemende okullar
almtr. Bu okullarda yaklak 2500 rencinin devam ettii bilinmektedir32.
Yine hem stanbulda, hem de am ve Trablusgarpta kz sanayi mektepleri
almtr. Tesis edilen fabrikalarn srekliliini salayacak bir sistem kurulmas
iin de abalarn gsterilmitir. rnein fabrikalar iletmek iin gerekli olan
enerji kaynann kmr olmasndan dolay yabanc uzmanlarn yardmyla
Ereli ve dier madenlerde aratrmalara hz verilmitir. Yine fabrikalar
ounlukla dokuma alannda faaliyet gsterdii iin stanbul ve Bursa civarnda
modern iftlikler kurularak koyun yetitirilmi ve kaliteli yn elde etmeye
allmtr. Ayrca fabrikalarda istihdam edilecek igcnn eitimi iin sanayi

28 Quataert, 2004, age, s.1012

29 Mustafa Erdem Kabaday, Ge 19.Yzylda stanbulda Bir Fes Fabrikasnda
almak. T. Atabaki, G. D. Brockett (Ed.). Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetinde
Emek Tarihi. C.Cemgil (ev.). Bilgi niversitesi Yaynlar. stanbul 2012, s.75
30 Quataert, 2004, age, s.1014
31 age, s.1014
32 nder Kkerman, Trk Giyim Sanayii Tarihindeki nl Fabrika Feshane Deftardar

Fabrikas, Smerbank Genel Mdrl, 1990, s.162

 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 253
(OTAM, 40/Gz 2016)

mektepleri alm, fabrikalarn ynetici ihtiyacn karlamak adna farkl

lkelerden getirilen yabanc yneticiler istihdam edilmitir33. Sanayilemenin
koordinasyonunu salamak ve ynetmek amacyla Islah- Sanayi Komisyonu
bata olmak zere ok sayda meclis, komisyon ve nezaret kurulmutur.
Balangta devlet fabrikalar almasna arlk verilirken, 1860larla birlikte zel
giriim tevik edilerek sermayedarlarn fabrikalar kurmalar ve irketlemeleri
zendirilmitir34. Bu uygulamalarn tamam birlikte ele alndnda devleti
ynetenlerin zihninde btncl bir sanayileme vizyonunun yer ald kanaatine
varlabilir.
Bu almann odanda olmamakla birlikte, konu btnlnn
salanmas asndan, sz edilen fabrikalarda alanlarn durumuna da ksaca
deinmek gerekir. eitli sektrlerde kurulan bu fabrikalarn ynetici ihtiyacn
karlamak zere genel olarak askerlerin istihdam edildii 35 bilinmektedir.
Ancak bu fabrikalarn ynetilmesinde sadece askerler deil siviller de rol
almtr. zellikle baz Ermeni ailelerin fabrikalar ilettii bilinmektedir36.
Fabrikalardaki makinelerin montaj, iletilmesi ve bakm iin gerekli mhendis,
usta ve iilerin ou ise yabanc lkelerden getirilmi, yabanclar tesislerde
danman, uzman, ynetici ve kalifiye ii olarak bulunmulardr37. ounlukla
ordu iin malzeme reten bu fabrikalarda vasfsz iiler genellikle
imparatorlukta yaayan gayrimslimlerden olumutur. Ayrca fabrikalarda
askerlerin de altrldn, hatta baz askerlerin terhislerinde de fabrikada
almaya devam ettii bilgisi yer almaktadr38.
Sanayileme hamlesi srecinde devlet tarafndan kurulan ve iletilen
fabrikalardan birou eitli sebeplerden dolay faaliyetlerine baarl bir ekilde
devam edememilerdir. Balca sebepler arasnda yangn, deprem ve sel gibi
doal ve sosyal afetler ile sabotaj ve hrszlk gibi saldrlarn yan sra bilgi ve
tecrbe eksikliinden kaynaklanan kt iletmecilik, yeterli kalitede ve uygun
fiyatta rn retememek, Avrupa lkelerinin rekabetleri, teknik eleman
yetersizlii, kaliteli hammadde eksiklii gibi faktrler saylabilir39. Baz yazarlar
ise fabrikalardaki yolsuzluklardan da bahsetmitir. rnein Kkermann40
aktard ..devlet fabrikalarndan birini yneten bir Fransz, devlete uzun

33 Kurt, M. S. Bayraktarolu, K. Demir. (14-16 Mays 2015). 19.Yzyl Osmanl

mparatorluk Fabrikalarnda Ynetici Profili. 23. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi

Bildiriler Kitab. Bodrum: Mula Stk Koman niversitesi, s.150.
34 nsoy, age. s.7
35 Aytemur, age. s.52
36 Halil nalck, Trkiye Tekstil Tarihi: zerine Aratrmalar, Trkiye Bankas Kltr

Yaynlar No. 1557, 2008. s.149

37 Aytemur, age. s.52, Quataert, 2004;s.1012
38 Aytemur, age. s.52
39 nsoy, age. s.55
40 Kkerman, age. s.73
254 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

zaman fabrikann retimi diye Fransadan getirttii kumalar teslim etmi ve

hilesinin meydana ktn haber alnca toplad paralarla birlikte darya
kamtr.. bilgisi bu bahse ilikin bir rnektir.
Yukarda incelenen dnemle ilgili verilere ramen sanayileme abalar
srecinde ka fabrika kurulduu sorusu hala net olarak yantn bulmu deildir.
Devlet tarafndan Tanzimat dnemi boyunca 160 fabrika kurulduu bilgisinin41
yannda zel sektr tarafndan 1915 ylna kadar gda, toprak, deri, tahta, tekstil,
kt ve kimya sektrlerinde 214 fabrika (1880e kadar 56, 1881-1890 aras 19,
1881-1900 aras 32 ve 1901-1915 aras 107) kurulduu vurgulanmaktadr42.
Ancak Quataert43 bu rakamlar eksik bularak 1890da sadece Bursadaki ipek
iplii fabrikalarnn listede ilgili dneme kadar kurulan fabrika saysna tekabl
eden rakamdan fazla olduunu iddia eder44. zel sermaye ile kurulan
fabrikalarn, bilinenden ok daha fazla olabilecei, 1915 saymlarnda tespit
edilen 264 fabrikann 242sinin zel giriime ait bulunmasndan da
anlalmaktadr. Quataertin bu sayma ilikin kritiklerine ve ikincil kaynaklardaki
rakamlara bakldnda zel sektr sahipliindeki fabrika saysnn 1.000den
fazla olabileceini sylemek ok yanl olmaz45. Ancak devlet tarafndan kurulan
fabrika says ise hala net deildir ve Tanzimat dneminde kurulduu belirtilen
160 fabrikaya ilikin bilgi ile 1915 saymlarnda yer alan az saydaki (22) devlet
fabrikas bilgisi ilk bakta birbiriyle eliiyor gibi grnmektedir. Ancak
imparatorluk fabrikalarnn ounun ksa srede kapanmak zorunda kald gz
nne alnrsa 160 rakamndaki bu azalmann doal karlanabilecei, dolaysyla
3 haneli rakamlardan bu sayya gerilemi olabilecei dnlebilir.
zetle 19. yzylda reform abalar erevesinde izlenen ve birok farkl
aya olan sanayileme politikas sonucunda imparatorluk ok sayda fabrika
kurulmasna nclk etmi, ayrca yzyln sonlarna doru birok zel
sermayeli fabrika kurulmutur. Bu fabrikalarn baarl olmas iin sanayi
mekteplerinin almas, yabanc mhendis ve uzman getirilmesi, vergi
muafiyetleri salanmas gibi birtakm ilave politikalar da uygulamaya konmasna
ramen Bat tipi sanayileme ve fabrikalama hedefi beklentilerin ok gerisinde

41 nsoy, age. s.55; Aytemur, age. s.51

42 Eldem, 1970; s.121
43 Quataert 2004, s.1016
44 Quataert 1910da Bursa ve zmir evresinde 165 ibriim fabrikas olduunu vurgular,

ayn zamanda birok almada referans gsterilen temel veri seti olan 1913 ve 1915
sanayi saymlarna itimat edilemeyeceini, hatal olduklarn iddia etmektedir. Bkz.
Quataert (2004) s.1016
45 Quataert (2004) bu saymlarn Selanik ve Makedonya gibi iki nemli sanayi ehrini

kapsamadn, imalat yapan mekanize olmu kk i yerlerini kapsamadn, sadece

stanbul ve Bat Anadoludaki ehirlerde saym yaplp Adana, Harput, Trabzon,
Diyarbakr gibi mekanize geliimin olduu illerin saylmadn belirtir. Ayrca ener,
(2007; s.83) bu dnemde zel sektrce bini akn fabrikann kurulduuna yer verir.
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 255
(OTAM, 40/Gz 2016)

kalmtr. Yine de tm bu gelimelerin bugne kadar pek ilgi grmeyen

iletmecilik tarihi disiplini asndan ok deerli aratrma konular olduu
vurgulanmaldr.
Fabrikalarn Sektrlere Gre Dalm
almann bu ksmnda ariv aratrmas ve literatr taramas neticesinde
tespit edilebilen fabrikalar faaliyet alanlarna gre snflandrlmtr. Esasen
devlet tarafndan kurulan fabrikalara ilikin verilerde nemli sorunlar mevcuttur.
rnein fabrikalarn kurulu yllar iin kaynaklarda farkl tarihler kaydedilmitir.
Aratrmay gletiren hususlardan birisi de, fabrikalarn bazen kurulduu yere
bazen de rettii mala gre isimlendirilmi olmasdr. Elbette bu almann,
ilgili dnemde kurulan fabrikalara dair var olan belirsizlikleri tamamen ortadan
kaldraca iddia edilemez. Ancak literatrde bu gne dek sunulmayan bir
fabrika envanterini olabildiince geniletmek ve yaygn akmalar ortadan
kaldrmak amalanmaktadr. Devlet fabrikalar ordunun ihtiyalarna
odaklanmasna ramen olduka eitli sektrlerde kurulmu ve iletilmitir.
Faaliyet alanlarna gre dalma bakldnda, tekstil (dokuma, ipekli, kuma,
fes, iplik, yelken bezi), savunma sanayi, dericilik, metal sanayi, enerji gibi
alanlarda ok sayda fabrika grlmektedir. Aada sektrlere gre 19. yzyl
boyunca kurulan fabrikalara yer verilmitir. Sanayileme hareketi 1826dan sonra
hz kazanmasna ramen tablolarda bu tarihten ncesine dair fabrikalara da yer
verilmi olup, ilgili dnem ncesi sanayi birikimini yanstmak amalanmtr.
Tekstil Sektrndeki Fabrikalar
Bilindii zere Osmanl mparatorluunda tarm d retimde tekstil ilk
srada yer almaktadr. zellikle ynl ve pamuklu dokumann ba ektii tekstil
retimi 19. yzyln sonuna doru ipek ve hal retimine doru kaymtr. Ancak
tekstil retimi nemini mparatorluk tarihi boyunca srdrmtr. Devlet
askerin ynl giyecek (uha veya uka) ihtiyacn balangta yerli ve kk
reticilerden karlam, bunun yetersiz kalmas zerine gerekli ynl ihtiyac
ithal ederek temin etme yoluna gitmi fakat yksek maliyetten dolay retimin
lke dhilinde kurulacak manifaktrler tarafndan yaplmasn kararlatrmtr.
lk giriim 1703 ylnda gerekletirilmitir46. Yine 1704te Sadrazam Rami Paa
Bursada yeni dokuma atlyeleri kurma giriiminde bulunmutur. Bu program
bir sonraki padiah dneminde de devam etmi ve Sadrazam Damat brahim
Paa Selanikte yeni ynl dokuma (uha) atlyelerinin kurulmasna (1712-1714)
izin vermitir. Fransadan yaplan kuma ithalatna bamlln artmasna kar
bir nlem olarak, Osmanl Devleti 1709da yeni bir pamuklu basma sanayinin
kurulmasna yardm edecek Polonyal dokumaclar bulmu ancak bu giriim
Franszlarn sabote etmesi nedeniyle ksa mrl olmutur47. Bundan sonra

46 nsoy, 1988, s.48

47 McGowan, 2006, 843
256 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

1709 ylnda ynl retimiyle ilgili iki nemli deiiklie gidilmitir. Bunlardan
birincisi, faaliyetin devlet teebbs olmaktan karlp, kendi sermayesini de
katarak sorumluluu kr-zarar motifi ile yklenecek bir mteebbisin devreye
sokulmasdr. kinci deiiklik ise kaliteli ynl imalat iin gerekli olan
teknolojinin lke dndan getirilmesidir. Mteebbis olarak kaynaklarmzda ad
Tio veya on eklinde yazlan Osmanl tebaasndan bir gayrimslim ahsn
1709 yl balarndan itibaren ynl imali faaliyetini stlendii grlmektedir.
nemli miktarda sermaye ile kurulan bu iletme fiyat ve kalitede bir trl arzu
edilen baary yakalayamad iin 1732 ylnda faaliyetini sonlandrmak zorunda
kalmtr. Bu baarszlkta, Batnn engellemeleri (Fransa elisi Polonyadan
gelen bir teknisyeni alp Fransaya gndermitir), ithal ikame politikasnn
provizyonizm ilkesi gerei uygulanmamas, hammadde kalitesinin yetersiz olmas
(daha sonra, 1830larda merinos koyunu yetitirilmesi art koulmutur) gibi
etkenlerin pay byktr48.
Tablo 1. plik retimiyle lgili Fabrikalar
N
O

RETLEN
KURULU

KURULU

MALLAR
ALIAN
SAYISI
YER

FABRKA ADI
YILI

1 Ynl Manifaktr Selanik sonra 1703- Ynl ve

(Gen,2010;238) (Makinelerle retim yapan, stanbul 1709 pamuklu
birka yl ierisinde kapanmtr, Mller- dokuma
Wiener, 1992; s.66)
2 pek malathanesi (Makinelerle retim stanbul 18.
yapan, Mller-Wiener, 1992; s.66) yzyln
ilk 10
yl
3 Yelken Bezi Manifaktr stanbul 1709 Yelken
(Gen, 2010; s.248) Bezi
4 Kemha ve Diba malathanesi stanbul 1720ler Kemha
(Gen,2010;s.259) ve Diba,
Kuma Basmahanesi ve Boyahanesi Mller- Kuma
Wiener, 1992; s.66)
5 3 adet Pamuklu Basma Manifaktr stanbul 1717-
(Gen,2010; s.214) 1760
aras
6 pekli Manifaktr stanbul 1720 pekli
(Gen,2010;244) dokuma
7 pek Fabrikas skdar III. 1500 (alan
Mller-Wiener, 1992; s.69) Selim says
Devri sonralar
yeni
kyafet
yasasyla
300 e

48 Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi. stanbul 2010. tken

Yaynlar.s.243
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 257
(OTAM, 40/Gz 2016)

dmt
r)
8 Beykoz uha Fabrikas (Ynl Manifaktr) Beykoz 1805 Ynl ve
(Clark,1974;66) pamuklu
C.KTS.35.1714 dokuma
9 Tekstil Fabrikas (Mller-Wiener, 1992; Beykoz 1823 (1828 de
s.74) yn
ihracat
yasa
sebebiyle
kapanmt
r)
10 plikhane-i Amire ((Ritehane-i Amire, Eyp Hali (Eyp) 1827- 110 plik, i
plik Fabrikas) (Quataert, 2006;1011 - 1828 amar
(Clark,1974;66) 19. yy
sonlarnd
a
kapanmt
r
11 slimiye uha Fabrikas (Quataert, slimiye 1830 Yn plii
2006;1011 Clark,1974;66) (nsoy, 1988; (1836) ve Kuma
s.51)
.DH.66.3276
Feshane-i Amire (nsoy, 1988; s.50) Kadrga, Eyp 1833 200- Fes,
250 kuma
(1860)
12 zmit Fes malathanesi zmit 1833
HH.d.41/46-A1
13 Feshane (Tabakolu, 1998; 226 - stanbul/Kad 1828 200- Fes daha
Clark,1974;66) (Mller-Wiener, 1992; s.74) rga 250 sonralar
HH.d.41/B3 (Sonrasnda (1860 hal ve
1833-35 aras balar) aba
Eype
tanmtr)
14 slimiye ayak Fabrikas (nsoy, 1988; s.51) slimiye 1840 ayak
15 plik bkme fabrikas Bakrky 1843 plik
(Clark,1992;40) bkme,
dokuma
16 zmit uha Fabrikas (Tabakolu, 1998; zmit 1843- 200 Ynl ve
226- Aytemur zen, 2010;184) 44 pamuklu
(Clark,1992;41) (nsoy, 1988; s.51) dokuma,
HR.TO.36.34 yatak
araflar,
havlu,
orap,
eldiven ve
fes
17 Zeytinburnu Dokuma (Zeytinburnu Sanayi Zeytinburnu 1842 Kuma ve
Kompleksinin iinde) (Clark,1992;40) pamuklu
orap
18 Balkesir uha (Ham Yn) Fabrikas Balkesir 1842- Ynl ve
(Clark,1974;69) 1843 pamuklu
A.MKT.MVL.127.26 dokuma
19 Hereke Fabrika-i Hmayun (plik Fabrikas, Hereke / 1843, pek
1840larn sonundan itibaren pek Kuma) zmit 1845 te Kuma
(Clark,1992 ; s.41) (nsoy, 1988; s.51) devlet
.DH.971.76744 tarafnd
an satn
alnd
258 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

20 Bakrky Bez Fabrikas Bakrky 1848- 417 Er

(1860ta devlete gemi) (Tabakolu, 1998; 1850 (Eldem elbiselii,
226) Aytemur zen, 2010;185) (Mller- , 1970) astarlk, i
Wiener, 1992; s.79) amar,
.TAL.497.2 adr bezi,
anta
kuma,
Ynl ve
pamuklu
dokuma
21 Harir Fabrika-i Hmayunu (Bursa pek Bursa 1852 pekli
Fabrikas) (Tabakolu, 1998; 226) dokuma
(Clark,1992; s.42)
A.MKT.MHM.173.21 / Y.MTV.2.18
22 Bakrky Levzmt- Umumiyye-i Asker Bakrky 1855 Kuma
Fabrikas (Kuzucu, 2015)
23 ekmece Bez Fabrikas ekmece - Kuma
HH.HRK.17.26
24 Hereke Hal Fabrikas (Quataert, 2006; zmit/ Hereke 1895 Hal
1012-1030)
25 Asker niforma Fabrikas (Quataert, 2006; Karamrsel 1896 Askeri
1012-1020) tarihli niforma
Karamrsel Fes, uha ve ayak Fabrikas belge
D.368.44 mevcut
26 Darulaceze Hal malat stanbul 1908 Hal
DH.MKT.1217.51 tarihli
belge
mevcut

19. yzyln hemen balarnda Beykoz uha Fabrikas 1805 ylnda kurulan
fakat baarl bir ekilde iletilemeyerek kapatlan bir giriimdir. Bir dier uha
fabrikas olan slimiye uha Fabrikas 1830lu yllarda Dobro Celeskov isimli bir
giriimci tarafndan alm, 1841 ylnda devlet tarafndan atanan mdrlerle
idare edilmeye balanmtr. 1842den sonra ise ikinci bir fabrika kurularak artk
tercih edilmeyen uha yerine bir baka ynl kuma tr olan ayak retimine
geilmitir. Ayn zamanda slimiye kaymakam da olan Kani Bey tarafndan
idare edilen fabrikada Belikal bir uzman da grev yapmtr49. Bir baka tesis
ise 1844 ylnda kurulan ve 1846 ylna kadar James isimli bir ngiliz, daha sonra
Hoca Avanes, Belikal Krayon tarafndan ynetilen zmit uha Fabrikasdr.
nceleri ynl kuma reten fabrika daha sonra yatak araflar, havlu, orap,
eldiven ve fes retimi de gerekletirmitir. Bir dier ynl dokuma fabrikas
Zeytinburnu civarnda kurulan demir retimi tesislerinin hemen yaknnda idi.
Burada retilenler tamamen piyasaya ynelik olarak sata sunulmaktayd. Ayrca
tesislerin ihtiya duyduu kalifiye ara eleman yetitirmek amacyla hemen
tesislerin yanna bir sanayi okulu da kurulmutu. Zeytinburnu tesisleriyle ayn
yllarda kurulan Bakrky sanayi sitesinde de ayr bir ynl dokuma fabrikas
vard. Bunlarn dnda Balkesir uha Fabrikas da zikredilmelidir50.

49 Bulu, 2000, s.107

50 nsoy, 1988, s.53
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 259
(OTAM, 40/Gz 2016)

Tekstil retimi ierisinde ipekli kumalarn retilmesine ayrca deinmek

gerekir. Venedik ve mttefikleriyle yaplan sava sonrasnda, daha nceleri saray
evresine satlan Venedik ipeklilerini yerli ipeklilerle ikame etmek iin 1716da
Sakzl dokumaclarn yardmyla bir giriim yapld51. 1720 ylnda ipekli
manifaktr stanbulda saray bezirgnbasnn sorumluluunda ve Sakzl
ustann yardmyla kurulmu ve 1723 ylnda serbest pazara sat yapmaya da
balamtr. Sat emrinde vurgulanan ithal mallarla rekabet ve iktisadi stnlk
amac bu imalathanenin ilk iktisadi devlet teekkl olduunu gstermektedir.
Bu imalathanede ilk defa bir tasarmc altrlmtr. Bu imalathaneyle ilgili
olarak kaytlarda 1760 ylndan sonra herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadr52.
pekli retiminde asl merkez ise hi phesiz Bursa idi. Bursa, ran tarafndan
ihra edilen ham ipek iin en avantajl gei noktasyd. Bursadaki tccarlar hem
rann ham ipeinin geiini salyorlar hem de says 1000i geen tezghlarla
iplik ekme ilemi ile ipek retimi yapyorlard. Tezghlarn dnda buhar gc
ile alan zel sermayeli fabrikalar da almaktayd. pek retimi alannda devlet
giriimi ise 19.yzyln ortalarnda fabrika leinde gereklemekteydi53.
Bursada ipek retimi yapan bir baka kurulu ise Bursa Ham pek malathanesi
idi54. Namazgh ve Clmboz blgelerinde alan ipek fabrikalar
bulunmaktayd55. Bursa' da ilk ipek fabrikasnn 1833 ylnda Fransz Glaizal
ailesi tarafndan kurulmasyla balayan ipek reticilii, 1860l yllarda 90 fabrika
ve bu fabrikalarda toplam 6-7 bin kiinin alt bir sektre dnt56.
pek retiminden sonra iplik retimine de deinmek gerekirse Eyp plik
Fabrikas ya da plikhane-i Amireden bahsetmek gerekir. Tersane-i Amire
gemilerinin yelken ihtiyalarn karlamak zere 1827 ylnda Hali civarnda
alan plikhane-i Amire adndaki bu fabrika esasen yelken bezi retimi yapan
tesis ile entegre bir tesistir. Bu fabrika ayn zamanda ordunun i amar
ihtiyacn da karlamay amalamtr. retilen iplik ierisinden ordunun ihtiyac
dndaki miktar piyasa satlmtr. Fabrikann kuruluu ve idaresi Evkaf
Nezareti tarafndan yaplmtr. Evkaf Nezretinde grevli Seyyid Ahmet Efendi
vekleten plikhanenin Amirliine, inaat maliyet hesaplarm tutmak zere
Osman Efendi muhasebecilie, zimm Kirkor Kalfa inaat kalfalna, 108 elekli
ark yapmn gerekletiren Barutcuba Simon ile abisinden daha ileri giderek
120 elekli arklar yapan kardei Ohannes ise arklarn yapmna, fabrikaya

51 McGowan, 2006, 843

52 Gen, 2010, s.246-248
53 Akku, M. (17-22 Haziran, 2008). 19.Yzylda Bursada pek Ticaretini Geliirmeye

Ynelik Bir Kurum: Vapur Kumpanyas ve Nizamnamesi. XI. Uluslararas Trkiyenin

Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Szl Bildiri, Ankara: Bilkent niversitesi. s.4
54 nsoy, 1988, s.53
55 Bulu, 2000, s. 111
56 Bozdemir, M. (2011). Osmanldan Cumhuriyete Endstriyel Mirasmz. stanbul: TO

Yaynlar. s.101
260 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

nakline ve yerlerine montesine grevlendirilmitir57. 1843 ylnda Bakrkyde

faaliyete balayan sanayi kompleksinde de bir iplik bkme fabrikasna yer
verilmitir58. Birok devlet fabrikasnda olduu gibi, burada da, Islahhanelerde
kalan yetim ocuklar rotasyon usul ile altrlmlard. Olduka byk bir
fabrika olan plikhane-i Amire tespit edilemeyen bir sebeple 1890 ylnda
kapatlmtr59.

Osmanl tekstil retimi ierisinde zel bir rn olarak fes retimi kendine
has bir geliime sahiptir. 1826 ylnda yenieri tekilatnn kaldrlarak yeni asker
sistemin devreye girmesi ve buna bal olarak niformalarn da deimesiyle fes
bir giyecek olarak Osmanl topraklarnda yaygnlk kazanmtr. Balangta
asker bir balk iken 1850lerden sonra halk tarafndan da benimsenmeye
balanmtr. Fabrika kurulmadan nce Avusturya, Fransa, Tunus ve Fas gibi
lkelerden ithal edilen fes ok byk maliyetlere yol at iin bir fabrika
kurularak retimin lke iinde yaplmas kararlatrlmtr. 1828 ylnda Fes
Nazr Katibzade Mustafa Efendi imzasyla gnderilen yazda, Beykoz tarafnda
bir su dengi yaplmas halinde hem fes maliyetlerinin decei hem de retim
miktarnn artaca belirtilmitir. Yaz Padiaha sunulmu ve Padiah tarafndan
onaylanarak gereinin hemen yaplmas emredilmitir60. Bu yazmalardan
anlald zere, Osmanl Devleti, Feshane Fabrikasnn 1833te kurulmasn
beklemeden, ithalat drmek amacyla fes retimine balamtr. Edirne, Bursa
ve Selanikte de fes retimi yapld, istenen kalitenin tutturulamamas zerine
Bursada altrlmak zere Tunustan 24 fes ustas getirildii de bilinmektedir61.
Feshanenin Kadrgada Hazine-i Hassaya ait binas yetersiz gelmeye balaynca
fabrika, III. Selimin kzkardei Hatice Sultann ikametine sunulan Eyp
civarndaki bir saraya 1833-35 yllarnda nakledilmitir. Ynetimi Belikal
uzmanlara verilen Feshanede bu tarihten itibaren fes retimine ek olarak
dokumaclk da yaplmtr. 1860l yllarda fabrikada 200-250 kii almakta,
gnde 1300-1500 adet fes retilmekteydi. Fabrika bnyesinde rak ve ii
eitimi iin sanayi sbyan mektebi almt. Ayn yllarda Feshane ynetimi
stanbul Veznecilerde, Kapalarda, Tophanede, Beiktata dkkn
kiralayarak halka sat yapmt62. Feshaneyi dier devlet fabrikalardan ayran en

57 ztrk, Nazif (1990), XIX. Yzylda Osmanl mparatorluunda Sanayileme ve

1827de Kurulan Vakf plik Fabrikas, Vakflar Dergisi, Say 21, s. 27.
58 nsoy, age, s. 53
59 Bulu, 2000: 104
60 Tulac, 1993, s.410, BOA, HH, 29067, 1828
61 Kuzucu, Ylmaz (2009). Osmanldan Cumhuriyete Trk Tekstil Tarihinin Geliimi.
Yaynlanmam Doktora Tezi. stanbul: Marmara niversitesi SBE. S.162
62 Bulu, 2000, s.105
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 261
(OTAM, 40/Gz 2016)

nemli zellik, Osmanl Devleti ykldktan sonra bile 1986 ylna kadar fabrika
olarak almaya devam etmi olmasdr63.

Tekstil sektrne ilikin son olarak yelken bezi retimi ve hal imalatndan
bahsetmek mmkndr. Devlet kontrolnde fakat kr zarar kendisine ait olan
bir ynetici tarafndan iletilen manifaktr yelken bezi retmek zere 1709
ylnda kurulan imalathane bunlardan birisidir. 1826da 114 iinin alt iplik
retim blmnn de eklenmesiyle Osmanl Trkiyesinin bilinen ilk entegre
pamuklu tesisi haline gelen bu manifaktrn yzyl aan bir sre ounlukla
tekel hviyetiyle iletildii bilinmektedir64. Yelken bezi Osmanl asndan
stratejik mal zelliini tad iin ihrac yasak mallar arasnda yer almtr65. Hal
imalat ile ilgili gelime ise 1895te hkmetin hal imalatnn srekli
gelimesinden istifade ederek 1840dan beri bir sanayi blgesinin bulunduu
Herekede bir hal fabrikas kurmas olmutur. Hallar dokunurken fotoraflar
ve desen taslaklar kullanlmaktayd. Bu tarz dokuma usta ii ihtiyacn azaltt,
daha fazla istihdama yol at ve bylelikle daha dk cret denebilmitir.
Fabrikada iiler iin bir okul ve bir hastane vard. Kadn iilerin bazlar
yaknlarndaki evlerinden fabrikaya yrmler, dierleri daha uzak yerlerden
gelmiler ve fabrikann yatakhanesinde kalmlardr66.

Savunma Sektrndeki Fabrikalar

Osmanl Devletinde asker malzeme retiminin tarihi Yldrm Bayezid
dneminde Geliboluda kurulan baruthane ile balatlabilir. Mteakip yllarda
Msr, Temavar, Selanik, Bor, Badat ve stanbulun eitli blgelerinde kurulan
ok sayda baruthanede barut retimi yaplmtr67. Dier bir savunma sanayii
tesisi tr ise tersanedir ve Trkiyede tersanenin tarihi 1390 ylnda Geliboluda
kurulan tersane ile balatlabilir. stanbulda kurulan Hali Tersanesi en nemli
ve byk gemi retim merkezi olarak saylabilir. Bunun yan sra Sinop, ayaz,
Kefken, Varna, Burgaz, Rusuk, Edremit, Ayaslug, Milas, Bodrum, Antalya,
Alanya, Rodos gibi blgelerde de gemi tezghlar kurulmutur. Bir dier tersane
ise Bakrkyde 1843 ylnda kurulan sanayi sitesi bnyesinde faaliyet gsteren
tersanedir68. Merkez idarenin himayesindeki byk lekli iletmeler arasnda
tersaneler, kalc olmalar, byk olmalar ve ok sayda igc istihdam etmeleri

63 Kabaday, M.E. (2012). Ge 19.Yzylda stanbulda Bir Fes Fabrikasnda almak.

T. Atabaki, G.D.Brockett (Ed.). Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetinde Emek Tarihi.
C.Cemgil (ev.). Bilgi niversitesi Yaynlar. stanbul 2012, s.76
64 Gen,2010; 248-255
65 Tabakolu, A. (1987). Osmanl Ekonomisinde Fiyat Denetimi. stanbul niversitesi

ktisat Fakltesi Mecmuas, S.F lgenere Armaan, s.126.

66 Quataert, 2004;1031
67 Zafer Glen, Osmanl Devleti'nde Baruthane-i Amire. Doktora Tezi, Sleyman Demirel

niversitesi, SBE 2001. s.30

68 nsoy, 1988, s.48-53
262 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

bakmndan dikkat ekicidir. Bu sektr faaliyetin en st noktasna ulat 166ol

yllarda binlerce zanaatkr istihdam edilebiliyordu69.

Askeri malzeme reten en byk tesislerden birisi, ayn zamanda dnyann

ilk top dkm merkezi, Fatih Sultan Mehmet dneminde faaliyete geen
Tophane-i Amiredir. Bunun dnda stanbul, Edirne, slimiye, Trabzon, Sofya,
kodra ve Manastrda tabanca ve tfek imalathaneleri, am ve Erzurumda ise
bak ve kl retim merkezleri kurulmutur. Bir dier nemli askeri malzeme
ise hi phesiz baruttur. Barut retimi Eyll 1688deki byk patlama70 olayna
kadar ehreminindeki modern baruthanede yaplmaktayd. Patlamadan sonra
ehir dnda bir blge olan Bakrkyde 1702 ylnda daha byk ve modern bir
baruthane kurulmu ve burada barut retimi yaplmtr.

Tablo 2. Savunma Sektrndeki Fabrikalar

N
O

RETLEN
KURULU

KURULU

MALLAR
ALIAN
SAYISI
YER

FABRKA ADI
YILI

27 Gelibolu Baruthanesi (nsoy, 1988, Gelibolu 1671 Barut

s.47) (Sezgin, 2002) ncesi
(Yldrm Bayezid Dnemi) 71

28 Gelibolu Tersanesi Gelibolu 1390 Gemi

(nsoy, 1988, s.47)
29 Tophane-i Amire stanbul (lk 1453 430 Top
(1830larda buhar kazanyla haliyle Fatih (19. yy dkm
modernletirme) (Clark,1992; s.39) Beyolu- Devri, balar
(Mller-Wener, 1992; s.58) Galata Dou 1500l nda
.MSM.24.617 Kaps) erde
yenile
me
30 Tersane-i Amire stanbul, 1455 Gemi
(Mller-Wienere gre 1513-14 Kadrga,
yllarnda inaat balamtr) Hali,
(1834de ilk buhar makinesi ilavesi) Hasky
(Mller-Wiener, 1992; s.62) Camialt,
A.MKT.MVL.70.29 Takzak
Tersaneleri

69 Faroqhi, Sureyya (2006). Krizler ve Deiim 1590 1699. H. nalck, D. Quataert

(Ed.). Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 2. Cilt iinde. Eren Yaynevi,
stanbul 2004, s. 592.
70 Kvlcm demesi nedeniyle Baruthane infilak etmi, meydana gelen byk yangnda

Aksaray ve Fatih blgesinde 400den fazla ev yanmtr (Raid, Tarih-i Rid, stanbul
1282, c. II, s. 441).
71 brahim Sezgin, Osmanl mparatorluundaki Baruthaneler ve Barut malat,

Trkler, Ankara 2002, C. 10, s. 145-150.

 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 263
(OTAM, 40/Gz 2016)

31 Atmeydan Baruthanesi (Sezgin, 2002; stanbul Fatih Barut

s.45) Dne
mi
32 Kathane Baruthanesi (Sezgin, 2002; stanbul Fatih/ Barut
s.45) Beyaz
t
dnem
33 Sinop Tersanesi (Bozdemir,2010:363) Sinop 1461 Gemi
34 Gemi Tezgahlar Muhtelif Gemi
(ayaz, Tefken, Varna, Burgaz,
Rusuk, Edremit, Ayaslu, Milas,
Bodrum, Antalya, Alanya, Rodos)
(nsoy, 1988; s.48)
35 Msr Baruthanesi (Sezgin, 2002) Msr 1517 Barut
(Bozdemir,2010:373) ncesi
36 Budin Tophanesi (Bozdemir,2010:373) Budin 1566 Barut
ncesi
37 Temavar Baruthanesi (nsoy, 1988; Temavar 1570 barut
s.48)
38 ehremini Baruthanesi stanbul 1663 Barut
(Sezgin, 2002) ncesi
39 Selanik Baruthanesi (nsoy, 1988; s.48) Selanik 1666 Barut
(Sezgin, 2002; 2.48) ncesi
40 Tabanca ve Tfek malathaneleri Muhtelif Tabanca
(stanbul, Edirne, slimiye, Trabzon, ve tfek
Sofya, kodra ve Manastr)
(nsoy, 1988; s.48)
A.MKT.MHM.442.32
41 Bak ve Kl imalathaneleri (nsoy, am ve
1988; s.48) Erzurum
42 Tfek Fabrikas (Mller-Wiener, 1992; Fener 17. 500
s.69) yzyl
43 Bor Baruthanesi (Bozdemir,2010:254) Bor 1673 Barut
ncesi
44 zmir Baruthanesi (nsoy, 1988; s.48) zmir 1683 Barut
ncesi
45 Baruthane-i Amire stanbul 1697- Barut
(ehremini Baruthanesinin infilakndan Bakrky 1699
sonra kurulmutur.)
(Quataert, 2006; s.1011)(nsoy, 1988;
s.48)
Y.PRK.SGE.5.41
45 Tfenkhane (1830 larda buhar stanbul 1718 Tfek
kazanyla modernletirme) (Clark,1992; /Dolmabah
s.39) e
Top Dkmhanesi (Mller-Wiener, Hasky 1773 Top
1992; s.58)
46 Bakrky Baruthanesi (Mller-Wiener, Bakrky ile 1785- Barut
1992; s.67) Yeilky 1789
aras
47 Kkekmece Azadl Baruthanesi stanbul 1795- Barut
(Clark,1974; s.67) (Mller-Wiener, Kkekme 1796
264 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

1992; s.127) ce
Tfek Fabrikas (Mller-Wiener, 1992; Levent III.
s.69) iftlii Selim
Devri
48 Tfek Fabrikas (Mller-Wiener, 1992; Dolmabahe III.
s.69) Selim
Devri
49 Dolmabahe Fienk Fabrikas (nsoy, Dolmabahe 1837
1988; s.55)
50 Glle Dkme Fabrikas Samakof, 1840la Top
(Modernletirme) (Clark,1992; s.41) Bulgaristan rn gllesi
ba
51 Badat Baruthanesi (Clark,1992; s.41) Badat 1560 Barut
(nsoy, 1988; s.) (Sezgin, 2002; s.48) ncesi
52 Kayseri Gherile Fabrika-i Hmayunu Kayseri 1864 Barut
(Bozdemir,2010: s.236) imali iin
BEO.3999.299873 gherile
53 Cebehane-i Amire (Sava Mhimmat stanbul 1868 Kl,
malat) (Bozdemir,2010: s.376) Zrh,
Tfek,
Kurun
vb.
54 Pirin Boru Fabrikas (TO, 2012; stanbul
s.176)
55 Konya Gherile Fabrikas Konya 1896 Barut
(Bozdemir,2010: s.240) imali iin
BEO.3999.299873 gherile
56 Tophane Kundak Fabrikas (TO, stanbul
2012; s.159)
57 Tophane Torpido Fabrikas (TO, stanbul
2012; s.155)
58 Tophane Tekerlek Fabrikas (TO, stanbul
2012; s.163)
59 Zeytinburnu Mavzer ve Fiek Fabrikas Zeytinburnu 1902 Mavzer
(Bozdemir,2010: s.317) ve Fiek
60 Bahriye Makinalar Fabrikas
Y.MTV.244.22
61 Glck Tersanesi (Bozdemir,2010: zmit/Glc 1915 Gemi
s.372) k

Kkekmecenin kuzeyinde ve gle 4 kilometre uzaklktaki Azadlu

Baruthanesi 1794 ylnda faaliyete gemiti72. Bir dier nemli baruthane ise
1840l yllarda faaliyete geen Badat Baruthanesi idi73. Selanik ve Gelibolu
baruthanelerinin de devletin barut ihtiyacn karlayan dier baruthanelerden
olduu, buradaki retim, bina tamirat, nazr atamas ve benzeri konularla ilgili

72 Aydz, S. (2011). Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi.

Tarih Okulu. X, s. 19, nsoy, 1988: 48
73 Quataert, 2004, s.1012
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 265
(OTAM, 40/Gz 2016)

ok saydaki ariv kaydndan anlalmaktadr74. 1794 ylnda stanbul, Gelibolu

ve Selanik Baruthaneleri; retilen barutun kalite, miktar ve maliyet asndan
istenilen dzeye ulamasn ve daha baarl ve verimli bir ekilde ynetilmesini
salamak amacyla bir nazrlk altnda birletirilmitir. Bu birletirme
uygulamasn gsteren belge ayn zamanda barutun nasl baarl bir ekilde
retileceini detayl bir ekilde anlatan forml ve aklamalar da kapsamaktadr.
Baruthaneler nazrna verilen emirle, retilecek barutlarn ngiltere ve Felemenk
barutlar kadar kaliteli olmas istenmitir75.

Metal ve Makine Sanayi Sektrndeki Fabrikalar

Osmanl sanayilemesinde metal ve makine retimi zellikle Zeytinburnu
sanayi kompleksinin ina edildii 1840larn bandan itibaren gndeme
gelmitir. Ohannes ve Bogos Dadyan tarafndan 1842 ylnda Zeytinburnu
civarnda bugnk sanayi sitelerini andracak bir retim tesisleri kompleksi
kurulmu, 1846 ylnda fabrikann izabe ksm da almaya balamtr. Bylece
buras tfek retimine ve top dkmne de elverili bir hale getirilmiti.
1850den sonra fabrika tam kapasite almaya balaynca Tophane-i Amire
fonksiyonunu kaybetmeye yz tutmutur76. Komplekste demir boru, elik ray,
ift pulluu, koum takmlar, ba-bahe aletleri, mzrak balar, top, kl, sng
gibi rnler retilmekteydi. Ayn yllarda Bakrkyde kurulan dier bir sanayi
sitesi bnyesinde de ayr bir demir dkm atlyesi bulunmaktayd. Yine
kaynaklarda Selanikte bir demir dkm fabrikasnn varlna yer verilmektedir.
Ayrca Beiktata da demir dkmhanesi kurulmutur77. Devletin gerek askeri
gerek tarm amal demir trevleri ve makine retimi iin birok fabrika
kurduu anlalmaktadr.

Tablo 3. Metal ve Makine Sektrndeki Fabrikalar

N
RETLE
KURULU

KURULU

O
MALLAR
ALIAN
SAYISI
YER

YILI

FABRKA ADI
N

62 Gemi apas Dkmhanesi stanbul/ 1709 Gemi

(Gen,2010; s.258) Tersane apas
63 Bakr Levha Fabrikas Tophane 1830la Bakr
(Clark,1992; s.39) rn levha
ikinci
yars
64 Darphane (bina ve teknoloji yenileme) Topkap 1833-

74 Tulac, 1993: s.344, Ariv belgesi iin rn.: BOA, AET, 288, 1691 ve BOA, AET,

16391, 1704
75 BOA, C.A.T, 19849, 1794; Tulac, 1993: s. 357,
76 Aydz, 2011: s.17
77 nsoy, 1988: s. 53
266 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

(Mller-Wiener, 1992; s.76) Saray 1835

A.MKT.66.46
65 Bakr Kalhanesi (Clark,1992; s.43) Tokat 1841- Bakr
17.yzylda kurulmu, 1841de ise 1840la
modern bir tesis haline gelmitir rn
(Gen,2010; s.291) sonu
66 Zeytinburnu Sanayii Kompleksi (Grand Zeytinburnu 1841- Demir
Fabrique) (En nemli imalathanelerden 1842 aletler ve
biri makine imalathanesidir) makine
(Buhar makineleri, pompalar, kk
iletmelere lazm olan makineler,
Demir boru, elik ray, sapan, paralar,
zengi, kilit, mzrak balar, top, kl,
bak, ustura ve dier dvme ve dkme
paralar)
(Quataert, 2004;1011) (Clark,1992;
s.40) (Mller-Wiener, 1992; s.77)
(nsoy, 1988; s.52)
A.MKT.NZD.74.48
67 Bakrky Sanayi Kompleksi (Demir Bakrky 1840la Demir,
malathanesi ve Makine Atlyesi) rn Tersane,
(Mller-Wiener, 1992; s.77) (nsoy, ba Makine
1988; s.52)
68 Yedikule imendifer Fabrikas Zeytinburnu 1843 Vagon,
(Bozdemir,2010: s.303) lokomoti
f
69 Demir Dkm Fabrikas stanbul 1844 Demir
(1850 de kapanmtr) Beikta rnleri
(Clark,1974;69) (Mller-Wiener, 1992;
s.76-78)
70 Buharla alan para basma atlyesi stanbul 1844 Madeni
(Clark,1974; s.69) Darphane Para
71 Yalkk Makine Fabrikas Sirkeci 1845-
(Tren Garnn inasndan sonra, 50
seksenli veya doksanl yllarda aras
yktrlm olmaldr)
(Mller-Wiener, 1992; s.79)
A.MKT.MHM.169.35
72 1852
eki Fabrikas stanbul/Ter tarihli
A.MKT.MHM.46.93 sane-i Amire belge
73 Zeytinburnu elik Fabrikas Zeytinburnu 1902 elik
(Bozdemir,2010: s.317)
74 Bakrky Dkmhanesi Bakrky Demir
dkm
rnleri
75 Badat Dkmhanesi (Bozdemir,2010: Badat 1847 Demir
s.254) dkm
rnleri
76 Samakov Demir Tesisleri (nsoy, Samakof, 1842
1988; s.79) Bulgaristan tarihli
C.KTS.26.1294 belge
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 267
(OTAM, 40/Gz 2016)

Cam, Billur, Porselen ve ini Sektrndeki Fabrikalar

Cam, porselen ve ini imalatna dnk fabrikalar da Osmanl sanayilemesi
ierisinde nemli bir yer tekil etmekteydi. ncelikle 1840 ylnda
Abdulmecidin isteiyle ubuklu Billur fabrikas kurulmutur. Boaziinde
ncirky civarnda Mir Mustafa Nuri Paa tarafndan yaptrlan cam ve billur
fabrikas 1845te devletin eline geti. Bykderenin karsnda, Boazn
kysnda Paabahede ie ve Cam Fabrikas bulunmaktayd78. Beykoz
civarnda bulunan cam ve porselen fabrikas ve ncirky Fabrika-i Hmayunu
da bu amala faaliyet gstermekteydi79. Bu sektre zel giriimcilerin de ilgi
gsterdii anlalmaktadr. rnein Paabahede Musevi bir giriimci 1884de
100 Avrupal olmak zere 700 iinin alt byk bir cam fabrikas
kurmutur. Bunun 1906da yksek kapasitede retime devam ettii
bilinmektedir. Bu fabrikann arazisine daha sonra Tekel fabrikas kurulmutur80.

Tablo 4. Cam, Billur ve ini Sektrndeki Fabrikalar

N
O

RETLEN
KURULU

KURULU

MALLAR
ALIAN
SAYISI
YER

FABRKA ADI
YILI

77 Porselen malathanesi (Gen,2010;259) stanbul 1718 ini ve

Mller-Wiener, 1992; s.66) porselen
78 Cam ve Porselen fabrikas (Mller- ncirky III. Cam ve
Wiener, 1992; s.71) Beykoz Selim porselen
Devri
79 ubuklu Billur Fabrikas (nsoy, 1988; stanbul 1840 Cam
s.53) rnler
80 Cam ve Billur Fabrikas (Clark,1974; stanbul 1844- Porselen
s.69) ncirky Fabrika-i Hmayunu ncirky 1845- ve cam
(Bozdemir, 2011; s.113) Beykoz 1846
A.MKT.NZD.77.73
81 Beykoz ini Fabrikas (Tabakolu, stanbul 1845- ini/Por
1998; s.226) 1848 selen
82 Paabahe Cam Fabrikas (Mller- Paabahe 1884 550 Cam
Wiener, 1992; s.81) (1904
de)
83 Yldz Porselen Fabrikas, Yldz ini stanbul 1891- ini/Por
Fabrika-i Hmynu (Mller-Wiener, 1892 selen
1992; s.83)
.MF.20.12
Cam ve billur retimi yannda ini ve porselen retimine dnk fabrikalar
da kurulmutur. ini geleneksel bir retim olarak yaygndr. Osmanl

78 Bozdemir, 2011:114
79 nsoy, 1988: 65
80 Bozdemir, 2011:114
268 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

Devletinde znik, Ktahya ve am, stanbul/Tekfur Saray nemli inicilik

merkezleridir81. stanbulda bu sektrdeki ilk giriim 1845 ylnda Eyp, Balat ve
Beykoz civarndaki ustalarla birlikte Ahmet Fethi Paa tarafndan Beykoz ini
Fabrikasnn kurulmasdr. Fabrika yaklak 25 yl sonra kapanmtr82. 1891
ylnda Yldz ini Fabrika-i Hmayununun kurularak ini retiminin mstakil
hale getirildii bilinmektedir83. Bu fabrika bugn hala devlete ait olup retim
yapan iki fabrikadan biridir.

Dier Fabrikalar
Osmanl Devleti tarafndan kurulan dier fabrikalar konusunda ilk
zikredilmesi gereken, dericilik alannda fabrikalamann temelini oluturan
debbahanedir. stanbulun fethinden itibaren debbalar, payitahtn nemli
retim grubunu temsil edegelmilerdir. Yedikule debbahaneleri, stanbul'un
Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethini mteakip yllarda kurulmutur. Yedikule
debbahanelerinin, Fatih devrinde 360 adet olduu bilinmektedir84. Bundan
sonraki dnemlerde de skdar, Kasmpaa ve Tophane semtlerinde debbalar
grubu ortaya kmtr. 1800lerin banda debba esnafndan Hamza Efendi
zamann artlarna gre olduka modern teknoloji ile imalat yapan bir tesis
kurmutur. 1810 ylnda bu tesis devlete intikal ederek ve Debbahane-i Amire
adn alnca Hamza Efendi fabrikaya mdr olarak grevlendirilmitir. 1816da
Beykoz Tehizat- Askeriye adn alan fabrika 1827de buhar makinelerinin
altrld bir retim altyapsna sahip olmutur. 1870e gelindiinde gnde 300
ift ayakkab retebilen fabrika eitli fuar ve sergilerde kaliteli rnleri
dolaysyla dller almtr. 1884 ylnda fabrika yanna ek bir tesis ina edilerek
retim kapasitesi yaklak 2 katna ykseltilmitir85. Balangta sadece ordu iin
retim yapan fabrikann rnleri daha sonra piyasaya da srlmtr.
Fabrikann rnleri arasnda potin, iskarpin, eitli ayakkablar, ksele vb.
bulunmaktayd.

81 Damlba, 2011:29
82 Bozdemir, 2011:122
83 Damlba, 2011:49
84 Bozdemir, age. s.135
85 Bozdemir, 2011:144; Onur Yerlita, Osmanldan Cumhuriyete Smerbank Beykoz

Fabrikas, Yaynlanmam YL Tezi. stanbul: Marmara niversitesi SBE, 2013, s.41;

Mediha Gler, Trk Dericilik Sanayii ve Beykoz Fabrikas. Gazi niversitesi End.Snt. Et.
Fakltesi Dergisi. 3, 1995, s.73
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 269
(OTAM, 40/Gz 2016)

Tablo 5. Dier Sektrlerdeki Fabrikalar

N
O

RETLEN
KURULU

KURULU

MALLAR
ALIAN
SAYISI
YER
FABRKA ADI

YILI
KAIT/MATBAA SEKTRNDEK FABRKALAR
84 Kat imalathanesi Kathane
(nsoy, 1988; s.48)
(Bizanstan kalma)
85 Yalova Kathanesi Yalova 1744- Kat
(Birka yl ierisinde kapanmtr) Harkldere, 1745
(Gen,2010; s.259) (nsoy, 1988; ardakl
s.48) mevkii
86 Matbaa (1827-28 de eskisaraya skdar 1798
tanp ksa sre sonra kapanmtr,
Mller-Wiener, 1992; s.70-71)
87 Kathane Kat Fabrikas (Mller- Kathane III.
Wiener, 1992; s.70-71) Selim
Devri
88 Beykoz Kathanesi Beykoz/ 1802- Kat
(1830 larn banda elbise retimine Hnkar 1804
dnmtr) skelesi
(Gen, 2010; s.59) (Clark,1992
s;45) (Mller-Wiener, 1992; s.70-
71) (nsoy, 1988; s.49)
BEO.444.303252
89 zmit Kat Fabrikas (Clark,1992; zmit 1844- Kat
s.43) 46
90 Hamidiye Kat Fabrikas (Mller- stanbul 1886 Kat
Wiener, 1992; s.81)
A.DVN.MKL.32.8
91 Hamidiye Kat Fabrikas stanbul 1912 Kat
(Bozdemir,2010:230)
92 zmir Kat Fabrikas (nsoy, zmir 1846 Kat,
1988; s.49)
(1855 tarihinde kapanmtr)
A.MKT.UM.392.7
93 Darttibaatifl-Amire (Matbaa-i stanbul 1729 Kitap
Amire) (Bozdemir,2010: s.89) Basm
94 Mhendishane Matbaas stanbul 1797 Kitap
(Bozdemir,2010: s.91) Basm
95 skdar Matbaas (Dar't- stanbul 1803 Kitap
Tbbaat'l-Cedide) Basm
(Bozdemir,2010: s.91)
96 Dersaadet Ticaret Odas Matbaas stanbul 1887 Kitap
270 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

(Bozdemir,2010: s.92) Basm

97 Bahriye Matbaas stanbul 1895 Kitap
(Bozdemir,2010: s.94) Basm
DERCLK SEKTRNDEK FABRKALAR
98 Debbahane-i Amire (Deri ve Beykoz 1810- Deri
izme Fabrikas) 1812- rnleri,
1810 da Hamza Bey kurmu 1816 1813 ayakkab
da satn alnarak ordu emrine
verilmitir, 1841-42 de
geniletilmi ve buhar makineleri
eklenmitir (Quataert, 2006; s.1011
Aytemur zen, 2010; s.185 -
Clark,1974; s.66) (Mller-Wiener,
1992; s.70-71) (nsoy, 1988; s.49)
ORMAN RNLERNE DNK FABRKALAR
99 Bk Fabrikas (Clark,1992; s.39) Tophane 1830la
rn
ikinci
yars
100 Eskiehir Kereste Fabrikas Eskiehir 1881 Kereste
(Bozdemir,2010: s.43)
101 Doramaclk ve Enva Fabrikas Ahrkap
DH.MKT.888.83
102 Adapazar Araba Fabrikas Adapazar 1916 Orman
(Bozdemir,2010: s.43) rnleri
GIDA SEKTRNDEK FABRKALAR
103 Deirmen (Mller-Wiener, 1992; 1841
s.76)
(Sir William Fairbairn London-
Milhvall'deki fabrikasnda yaparak
gndermitir)
104 Deirmenler (buhar kazanyla alan) stanbul 1863 -
Birer tanesi skdar-Paaliman ve semtleri skd
Gksu'da, ikisi Unkapan civarnda, ar-
biri Ayvansaray'da ve biri tersaneye Paali
ait olmak zere Kasmpaa'da man
(Mller-Wiener, 1992; s.79)
105 Askeri Tahiniye Fabrikas (nsoy, stanbul 1810 Un
1988; s.53)
HR.SFR.3.257.36
106 Buz Fabrikas stanbul/sti 1888
DH.MKT.1476.30 nye tarihli
belge
NAAT SEKTRNDEK FABRKALAR
107 Bykdere Kiremit Fabrikas (nsoy,
1988; s.55)
108 Paabahe ukurayr Tula ve stanbul 1846 Tula Ve
Kiremit Fabrikas (Bozdemir,2010: Kiremit
s.194)
109 Paabahe Kiremit ve Tula stanbul 1910
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 271
(OTAM, 40/Gz 2016)

Fabrikas Osmanl Anonim irketi

(Kuzucu, 2015)
KMYA SEKTRNDEK FABRKALAR
110 Zeytinburnu Asit ve Eter Fabrikas Zeytinburnu 1902 Asit ve
(Bozdemir,2010: s.317) Eter
111 Zeytinburnu Kimyahanesi Zeytinburnu 1902 Kimya
(Bozdemir,2010: s.317) rnleri
112 spermen (Mum ve Sabun) stanbul/ 1863 Mum ve
Fabrikas ncirky sabun
HH.HRK.14.5
ENERJ SEKTRNDEK FABRKALAR
113 Dolmabahe Gazhanesi (Kuzucu, Dolmabahe 1855 Gaz
2015)
114 Kuzguncuk Gazhanesi (Kuzucu, Kuzguncuk 1865 Gaz
2015)
115 Yedikule Gazhanesi (Bozdemir, Yedikule 1880 Gaz
2011; s.153)
116 Elektrik Fabrikas (Kuzucu, 2015) Hali, 1888 Elektrik
Tersane
117 Silahdaraa Elektrik Fabrikas Kathane 1914 Elektrik
(Kuzucu, 2015)
kinci olarak matbaalar ve kt fabrikalarnn da Osmanl sanayileme
srecinde nemli admlardan biri olduunu syleyebiliriz. 1455 ylnda
Almanyada icat edilen metal harflerle kitap basm teknii 1493 ylndan itibaren
bata stanbul ve Selanik olmak zere Osmanl topraklarnda kullanlmaya
balanmtr. 1727 ylnda ise ilk devlet desteiyle kurulan matbaa, Darttibaatil-
Amire ismiyle, brahim Mteferrika ve Yirmisekiz Mehmed elebi tarafndan
eyhlislam fetvasna dayanarak almtr. eitli deiiklik ve dzenlemeler
geiren bu matbaa 1796 ylnda devlet tarafndan iletilmeye balanarak ilk resmi
devlet matbaas haline gelmi oldu. Dier bir devlet matbaas ise Mhendishane
Matbaas olarak 1797 ylnda brahim Mteferrikadan kalan alet edevat satn
alarak faaliyete balayan matbaadr. skdarda 1803 ylnda alan ve daha ok
tp ile ilgili eserler basan bir devlet matbaas da bulunmaktadr. Dersaadet
Ticaret Odas Matbaas olarak 1887 ylnda faaliyete balayan ve ad geen
odann yaynlarn basan matbaadan sonra, bu balamda adn vereceimiz son
kurulu ise Bahriye Matbaas olarak 1895 ylnda faaliyete geen devlet
kuruluudur86. Kthanelere baklacak olursa stanbulun Kthane blgesinde
Bizanstan kalma bir Kthane bulunmaktayd. Daha sonra burada bir fabrika
kurulmu fakat iletilemeyince 1742 ylna kadar kt ithali yoluna gidilmitir.
1742 ylnda ise87, Yalovada bir kt fabrikas kurularak ihtiya duyulan kt
burada retilmitir. Ne yazk ki bu fabrika 15 yl kadar alabilmi, Avrupa
ktlarnn rekabeti ve retim iin gerekli olan suyun yeterli miktarda
bulunmay sebebiyle kapatlmtr. Kt retimi yapan dier bir tesis ise

86 Bozdemir, 2011: 90-91

87 Bozdemir, 2011; 229a gre kurulu tarihi 1744tr
272 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

Beykozda 1804 ylnda kurulan88 ve 1836 ylna kadar alan fakat kalite ve fiyat
konusunda bekleneni veremeyince kapatlmaktan kurtulamayan Beykoz
Kthanesi olmutur. Kt retimi amacyla kurulan son byk fabrika 1846
ylnda faaliyete balayan zmir Kat Fabrikas olup, 1855 ylnda kt
iletmecilik, fiyat ve kalite bakmndan rekabet edememe gibi sebepler yznden
kendisinden ncekilerle ayn sonu paylamtr89. zmirde zmir avk Kt
Fabrikas adnda 1847 ylnda zel sermaye ile kurulan bir fabrikann dnda, II.
Abdlhamidin emriyle kurulan Hamidiye Kt Fabrikas bir mddet sonra
ngiliz bir firma tarafndan mahkeme kararyla devralnm, 1912 ylnda tekrar
hisseleri Hamidiye Kt Fabrikasna gemitir90.

Yine devletin gda retimi amal baz fabrikalar kurduu Unkapannda

ordunun un ihtiyacn karlamak amacyla 1838 ylnda kurulan Askeri Tahiniye
Fabrikasndan91 anlalmaktadr. Ayrca 1846 ylnda devlet tarafndan satn
alnarak iletilen Paabahe ukurayr Tula ve Kiremit Fabrikas adnda
faaliyet gsteren bir tula ve kiremit fabrikas bulunmaktadr92. Bunun yannda
orman rnlerini ileyen fabrikalardan da bahsetmek gerekir. Eskiehirde 1881
ylnda kurulan Kereste Fabrikas Dyun- Umumiye dneminin sanayi
tesislerindendir. Birinci Dnya Sava'nda 1916 ylnda byk bir tesis olarak
kurulan ve orduya nakliye arabas ve tfek paralar hazrlayan "Araba
Fabrikas" ise, Adapazar sanayi tarihinde nemli bir yer tutar93. lave olarak
kimyasal retim yapan az saydaki fabrikadan bahsedebiliriz. Osmanl
Devletinin son dnemlerinde kurulduu bilinmekle beraber haklarnda detayl
bilgi olmayan iki fabrika bu sektrde faaliyet gstermitir94. 19. yzyln ikinci
yarsndan itibaren aydnlatmada enerji kullanmaya balamasyla devletin bata
gazhaneler, sonrasnda elektrik fabrikalaryla enerji retimi yapt bilinmektedir.
Son olarak Osmanlda ttn retimi ve ilemesi 1884 ylnda Ttn Reji
irketinin kurulup eitli blgelerde ttn ve sigara fabrikalar amaya
balamasna kadar 1862 ylnda kurulan Ttn Tekeli eliyle devlet tarafndan
ynetilmi ve ynlendirilmitir95. Ancak Ttn Rejisi ncesi dneme dair detaya
rastlanlmamtr.

88 Gen, 2010; 59 a gre kurulu tarihi 1805tir

89 nsoy, 1988: 48-49
90 Mustafa Bozdemir, Osmanldan Cumhuriyete Endstriyel Mirasmz, TO Yaynlar,

stanbul 2011, s.230

91 Bozdemir, age. s.169
92 age. s.194
93 age.s.37
94 age.s.317
95 age.s.455
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 273
(OTAM, 40/Gz 2016)

SONU

Osmanl sanayilemesi olarak adlandrabileceimiz ve esasen 1827 ylnda

balayp kesintilerle I. Dnya Savana kadar devam eden srete ncelikle
devletin, 1870 sonrasnda ise zel sektrn aktif olduu bir fabrikalama
hareketinden bahsetmek mmkndr. Bu srete kurulan fabrikalara ilikin
literatrde sk ad geen isimler ve fabrika saysna ilikin zikredilen rakamlar
olmasna ramen bu fabrikalara ilikin bir envanterin yaplmam olmas bu
almann motivasyonu oluturmutur. Bu motivasyondan hareketle alma,
bugne kadar eitli almalarda paral olarak yer alan devlete ait fabrikalar
ariv belgelerine dayal ilaveler de yapmak suretiyle bir sistematik erevesinde
ortaya koymaya almtr. Bu kapsamda 1900lerin balarndan itibaren I.
Dnya Savana dek eitli dnemlerde younlaan faaliyetler neticesinde
kurulan 80 devlet fabrikas tespit edilmitir. Ancak listede yer verilen baz
fabrikalarn ierisinde birden fazla fabrika niteliinde oluum olabilecei not
dlmelidir. rnein Zeytnirburnu sanayi kompleksine listede tek fabrika
olarak yer verilmi olmasna ramen bu byk fabrika kompleksi hakknda
bilinenler, bu kompleksin ierisinde eitli rnlere odaklanan ok sayda
fabrika olduunu ortaya koymaktadr. Yine Tophane fabrikasnn yalnzca top
retimi yapan bir fabrika olmayp ierisinde ordunun ihtiyac dorultusunda
eitli rnlerin retiminin yapld bir entegre tesis hviyetinde olduu
bilinmektedir. Dolaysyla ilgili dnemde kurulan fabrika saysna ilikin 80
rakamn yukarlara ekmenin yanl olmayaca deerlendirilmektedir.

Osmanl sanayilemesi kapsamndaki fabrikalara bakldnda her eyden

nce ordu ihtiyalarn nceleyen bir mantn yrtld grlmektedir. Bu
erevede erken dnemlerde baruthaneler ve 15. yzyl sonlarnda tophane ile
ortaya kmaya balayan fabrikalar daha sonra askerin giyim ihtiyalarn da
karlayacak ekilde bir eitlenmeye gitmi, bu erevede tekstil ve
ayakkab/bot fabrikalar kurulmutur. 19. yzylda retim eitliliine yol aacak
yeni fabrikalar kurulmu ve toplum iin de retim yapan fabrikalar ortaya
kmtr. Tarihsel olarak fabrikalarla ilgili yaanan bir dier deiim de 18.
yzyln sonlarndan itibaren fabrikalamada Avrupay merkeze alan bir
ideolojisinin hkim olmasdr. Bu erevede sanayilemenin ana
motivasyonlarndan biri, belki de en nemlisi, Osmanlnn Bat tipi retim
sistemini transfer etme abasdr. Bu erevede fabrikalarn mimari planlarndan
makinelerine, altrlan mhendis ve yneticilerden rn tasarmlarna kadar
hemen her ey Bat dnyasndan transfer edilmitir. Sanayileme srecinde
kurulan fabrikalara corafi adan bakldnda ise bunlarn ok byk bir
blmnn stanbulda kurulduu ve stanbulun devletin en nemli sanayi
ss olduu grlmektedir. stanbuldan sonra zmit ve Bursann da devlet
fabrikalarnda nemli ev sahipleri olduu anlalmaktadr.
274 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

Bu almann ortaya koyduu Osmanl Sanayilemesine ilikin bir

envanter oluturma abas derinletirilmeye muhta grnmektedir. Bu alanda
mtevazi bir balang almas olarak kabul edilebilecek bu alma, gerek
devlet fabrikalarna ilikin derinleme salayacak dier almalarla, gerekse yine
bu dnemde kurulan zel sektre ilikin fabrikalarn envanterini oluturmaya
dnk almalarla desteklenmelidir.

KAYNAKA

ARV KAYNAKLARI
BOA, HH, 47954, 1838
BOA, HH, 47954, 1836
BOA, HH, 29067, 1828
BOA, AET, 288, 1691
BOA, AET, 16391, 1704
BOA, C.A.T, 19849, 1794
BOA,C.KTS.35.1714
BOA,.DH.66.3276
BOA,HH.d.41/46-A1
BOA,HH.d.41/B3
BOA,HR.TO.36.34
BOA,A.MKT.MVL.127.26
BOA,D.368.44
BOA,.DH.971.76744
BOA,.TAL.497.2
BOA,A.MKT.MHM.173.21
BOA,Y.MTV.2.18
BOA,HH.HRK.17.26
BOA,DH.MKT.1217.51
BOA,.MSM.24.617
BOA,A.MKT.MVL.70.29
BOA,A.MKT.MHM.442.32
BOA,Y.PRK.SGE.5.41
BOA,BEO.3999.299873
BOA,BEO.3999.299873
BOA,Y.MTV.244.22
BOA,A.MKT.66.46
BOA,A.MKT.NZD.74.48
BOA,A.MKT.MHM.169.35
BOA,A.MKT.MHM.46.93
BOA,C.KTS.26.1294
BOA,A.MKT.NZD.77.73
BOA,.MF.20.12
BOA,BEO.444.303252
BOA,A.DVN.MKL.32.8
BOA,A.MKT.UM.392.7
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 275
(OTAM, 40/Gz 2016)

BOA,DH.MKT.888.83
BOA,HR.SFR.3.257.36
BOA,DH.MKT.1476.30
BOA,HH.HRK.14.5

DER KAYNAKLAR
AKKU, M.. 19.Yzylda Bursada pek Ticaretini Geliirmeye Ynelik Bir Kurum:
Vapur Kumpanyas ve Nizamnamesi. XI. Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik
Tarihi Kongresi, Szl Bildiri, Bilkent niversitesi, Ankara: (17-22 Haziran, 2008).
ALLEN, R.C. The British Industrial Revolution in Global Perspectives. 6. Bs. Cambridge
University Press. . Cambridge: 2012.
AYDZ, S. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi. Tarih
Okulu. X, 2011. s.1-37.
AYTEMUR, Janset zen, Trkiyede Ynetim Dncesinin Erken Dnemleri: Smerbank
(1930-1945), Libra Yaynlar, stanbul 2010.
BOZDEMR, Mustafa. Osmanldan Cumhuriyete Endstriyel Mirasmz. TO Yaynlar.
stanbul:2011.
BULU, Abdulkadir, Osmanl Tekstil Sanayii Hereke Fabrikas. Yaynlanmam Doktora
Tezi stanbul niversitesi SBE,. stanbul: 2000.
BULU, Abdulkadir, Ann Binnsin Trkiye Gnlnden Semeler: Dindar Bir
ngiliz Kadnn Gzlemleri Ve 19. Yzyl Osmanl Sanayilemesinden
Manzaralar, Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say 12, 2012,
s.49-61
CLARK, Edward C. Osmanl Sanayi Devrimi, Osmanllar ve Bat Teknolojisi, Ed.
Ekmeleddin hsanolu, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar,
stanbul, 1992. s. 53-120.
AKIR, H. Trke Basnda lk Marka Rekabeti. Erciyes niversitesi SBE Dergisi, 16,
2004. s.27-36.
DAMLIBA, F. Osmanl Devletinde Porselen ve ini Fabrikalar, Yaynlanmam
Doktora Tezi. stanbul niversitesi SBE, stanbul:2011.
DEANE, P. lk Sanayi nklab. T.Gran (ev.), Trk Tarih Kurumu (Orjinal Basm
Tarihi, 1965), Ankara:2000.
ELDEM,Vedat. Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik. Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara:1970.
ELDEM, Vedat. Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekonomisi. Trk
Tarih Kurumu Basmevi. Ankara:1994.
ERTRK, Nevra. 19.Yzyl Osmanl Sanayi Hareketleri inde Fabrika-i Hmayunlar,
Yaynlanmam Doktora Tezi. Yldz Teknik niversitesi FBE. stanbul: (2008).
276 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR

FAROQH, Sreyya. Krizler ve Deiim 1590 1699. H. nalck, D. Quataert (Ed.).

Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 2. Cilt iinde. Eren Yaynevi,
stanbul:2006, s.545-759.
GEN, Mehmet. Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi. tken Yaynlar. stanbul:
2010.
GLEN, Zafer. Osmanl Devleti'nde Baruthane-i Amire. Doktora Tezi. Sleyman Demirel
niversitesi, SBE. 2001.
GLER, Mediha. Trk Dericilik Sanayii ve Beykoz Fabrikas. Gazi niversitesi
End.Snt.Et.Fakltesi Dergisi. 3, 1995. s.71-75.
GRAN, T. Tanzimat Dneminde Devlet Fabrikalar. H. D. Yldz (Ed.). 150. Ylnda
Tanzimat iinde. Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara:1992. S.235-257.
ISSAW, C. De-Industrialization and Re-Industrialization in the Middle East since
1800. Intertional Journal of Middle East Studies, Vol. 12, No. 4, 1980. ss. 469-479
TO. Osmanl Ticaret ve Sanayi Albm. TO Yaynlar. stanbul: 2012,
KABADAYI, M.E. Ge 19.Yzylda stanbulda Bir Fes Fabrikasnda almak. T.
Atabaki, G.D.Brockett (Ed.). Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetinde Emek Tarihi.
C.Cemgil (ev.). Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul:2012,
KURT, Burcu, Buz Temininde Sanayileme ve Osmanl mparatorluunda Kurulan
Buz Fabrikalar, OTAM, 30/Gz 2011, 73-98
KURT, M. S. Bayraktarolu, K. Demir. 19.Yzyl Osmanl mparatorluk Fabrikalarnda
Ynetici Profili. 23. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitab. Mula
Stk Koman niversitesi, Bodrum: 2015, s.150-155.
KUZUCU, Kemalettin, "stanbul Kronolojisi", lkalardan Gnmze stanbul Tarihi, cilt
10, BB Yaynlar (Baskda), stanbul 2016.
KUZUCU, Ylmaz, Osmanldan Cumhuriyete Trk Tekstil Tarihinin Geliimi.
Yaynlanmam Doktora Tezi. Marmara niversitesi SBE. stanbul: 2009
KKERMAN, nder. Trk giyim sanayii tarihindeki nl fabrika''Feshane Deftardar
Fabrikas''. Smerbank Genel Mdrl, stanbul 1990
MCGOWAN, B. Ayanlar a. S.Faroqhi, B. McGowan, D. Quataert, . Pamuk. (Ed.).
Osmanl mparatorluunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1600-1914 2. Cilt iinde. Eren
Yaynclk, stanbul: (2006). s. 759-884.
NSOY, R. Tanzimat Dnemi Sanayileme Politikas. Hacettepe niversitesi Edebiyat
Fakltesi Dergisi,2,2., 1984 s.5-12.
NSOY, R. Tanzimat Dnemi Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas. Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar. Ankara: 1988
ZTRK, Nazif (1990). XIX. Yzylda Osmanl mparatorluunda Sanayileme ve
1827de Kurulan Vakf plik Fabrikas, Vakflar Dergisi, Say 21, s. 23-80.
 OSMANLI SANAYLEMES SRECNDE KURULAN DEVLET FABRKALARI 277
(OTAM, 40/Gz 2016)

PAMUK, . Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme : 1820-1913, Tarih Vakf

Yaynlar, stanbul 2005.
PAMUK, . Osmanl Ekonomisi ve Kurumlar. G.Aksay (ev). Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar. stanbul:2014.
RAD, Tarih-i Rid, stanbul 1282, c. II, s. 441
SAR, mer Celal, Tanzimat ve Sanayimiz, Tanzimat I, Milli Egitim Yayn, stanbul
1940, s. 423-. 433
SEZGN, brahim Osmanl mparatorluundaki Baruthaneler ve Barut malat,
Trkler, Ankara 2002, C. 10, s. 145-150.
QUATAERT, D. 19.Yzyla Genel Bak, Islahatlar Devri 1812-1914. H. nalck, D.
Quataert (Ed.). Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 2. Cilt iinde,
Eren Yaynevi, stanbul: 2004, s.885-1041.
QUATAERT, D. Sanayi Devrimi anda Osmanl malat Sektr. T.Gney (ev.). letiim
Yaynlar. stanbul, 2011.
TABAKOLU, A. Osmanl Ekonomisinde Fiyat Denetimi. stanbul niversitesi ktisat
Fakltesi Mecmuas, S.F lgenere Armaan, 1987, s.111-150.
TOPRAK, Zafer ,Trkiye Tarihi-3: Osmanl Devleti 1600-1908, Ed. Sinan Akin ,
ktisat Tarihi, Cem Yaynevi, stanbul 2011
TULACI, Pars. Dadyan Ailesinin Osmanl Toplum, Ekonomi ve Siyaset Hayatndaki Rol.
Pars Yayn, stanbul: 1993.
TURGUT, M. Japon Mucizesi ve Trkiye, Dergh Yaynlar, stanbul 1985.
WALLERSTEIN, Immanuel, H. Decdeli ve R. Kasaba. Osmanl mparatorluunun
Dnya Ekonomisi le Btnleme Sreci, ev.Ali Selman, Toplum ve Bilim, Gz 23,
1983. s.41-54.
YERLTA, Onur, Osmanldan Cumhuriyete Smerbank Beykoz Fabrikas,
Yaynlanmam YL Tezi. Marmara niversitesi SBE, stanbul: 2013.
YILDIRIM, . Ondokuzuncu Yzyl Osmanl Ekonomisi zerine Bir Deerlendirme.
Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 11.2, 2001. S.313-326.
278 MUSTAFA KURT-KEMALETTN KUZUCU-BAK AKIR-KEMAL DEMR