EYH BEDREDDN

TASAVVUF VE SYAN
 TA R H VAKFI

V
Trkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi
Yayndr

Yldz Saray Arabaclar Dairesi

Barbaros Bulvar
80700 Beikta/stanbul
Tel: (0212) 227 37 33 - Faks: (0212) 227 37 32

Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000

zg n A d
slam Mystique et Kevolutior Armee Dans Les Balkans Ottomans
Vie du Cheikh Bedreddin le Halldj des Titre* (1358/59-1416)

Kapak R esm i
ki Kalenderi dervi (16.-17. Yzyl)
Turkisb M iniature Paintings and Manuseripts frorn the Collection o f E. Binney,
New-Tork, Los Angeles, 1973.

Yayma H azrlayan
Ali Berktay

Kitap Tasarm
Haluk Tunay

Bask
N um une Matbaaclk
(0212) 629 02 02
Birinci Basm: stanbul, Nisan 2000
kinci Basm: stanbul, Kasm 2000

ISBN 975-333-125-8
 M C H E L B A LV ET

EYH BEDREDDN
TASAVVUF VE SYAN

eviri
E la G iin te k in

TARH VAKFI YU RT YAYINLARI 94

Michel Balivet 1944te Marsilyada dodu. Aix-en-Provenceda ve Pariste
Tarih renimi grdkten sonra 1970ten 1986ya kadar aralksz olarak
Trkiye ve Y unanistanda bulundu. Bugn Provenee niversitesinde Trk
Dnyas ve Ortaa Anadolusu Tarihi profesrdr.
En yeni yaynlar arasnda unlar saylabilir: L expedition de Mehmed
I er, contre Thessalonique, Varia Turcica, I V (1987); Une dignite byzan-
tine d origine turque, M elanges M antran, Zaghouan, (1988); The long-
lived Relations betrveen Christians and Moslems in Cappadocia, Byzanti-
nische F orschungen, X V I (1990); A u x origines de l islamisation des Bal-
kans ottomans, Revue d u M onde M usulm an e t de la M editerranee, 66
(1992); R om anie byzandne et pays de Rm turc: H istoire d un espace
d im brication greco -tu rq u e, sis yay., stanbul, 1994; A ftk K ltr ve 14.
T zyl Osmanl K entlerinde D inler Aras likiler, O sm anl Beylii
(1 3 0 0 -1 3 8 9 ), Tarih Vakf T u rt Taynlar, stanbul, 1997.
u toplu yaptn da Trkmenler ve OsmanlIlarla ilgili blmlerine katkda
bulunmutur: E tats, societes et cultures du m o nde m usulm an medieval
(Xe-XVe siecles), P.U.F., Paris, 1995.
 NSZ

A rnavutluk, 16 . yzyl ba: Hristiyanlarla Mslmanlarn arasnda ya

ayan ve dinsel tartmalarda pek yetkin olmayan Arnavutlar, en iyi dinin han
gisi olduuna kendilerinin kesinlikle karar veremeyeceklerini ileri srerler. An
cak gerei tm den reddetmediklerinden emin olmak iin byk bir ihtiyatla
her iki dinin akidelerine uyar ve cumalar camiye, pazarlan kiliseye giderler;
kendilerini savunmak iin de Maher gnnde gerek peygamberin onlar ko
rumas altna alacana gvendiklerini, ama bu dnyada gerek peygamberin
kim olduunu saptamaya ehil olmadklarn sylerler. (Lady M ontagu)
Kapadokya, 1 9 . y zyl sonu: ok sayda M slman ve Hristiyan her
gn Bekta tarikatnn kurucusu Hac Bekta Velinin trbesini ziyarete geli
yor, yerli Hristiyanlar onu Aziz Haralambosla zdeletiriyor. Bu inan do
rultusunda trbeye girerken Hristiyan ziyaretiler ha karyor, M slman
haclar ise bitiikteki camiye gidip ibadet ediyor. H er iki kesim ayn ekilde iyi
karlanyor.(Vital Cuinet)
E sk i Y u g o sla v y a , 2 0 . y z y l o rtas: G en bir H ristiyan kyl bir
M slmana taklyor. -N e haber, Trk? diye baryor. Adam, krmz fesli
ban kaldryor: -Ne istiyorsun, salak? Ben de senin gibi Yugoslavm. Kapa
eneni! Trkler, T rkler, baka bir ey bilmezsiniz ! Sanki bizim devrim iz
de daha rahat yaanmyor muydu? Belgeye gerek olm adan zgrce gitm e
diimiz yer mi vard? T u n adan Arabistana, Msra, Afrikaya kadar gidi
yorduk! Snrsz, pasaportsuz bir im paratorluktu bu. B ugn karna baka
bir devlet kmadan iki saat bile yol alamyorsun artk. te ortada Trkler
kalmaynca byle olur! (Anatol de M eibohm ).

G nm zdeki olaylar, kom nizm in A vrupann unutulm u M sl

m anlar haline getirdii Balkan M slm anlann, kam uoyunun trajik bir
ekilde yeniden kefetmesini salad. U nutulm u M slm anlar deyimi,
seksenli yllarn banda Sovyetler Birliinde slam konusunda yaplm
bir incelem ede,1 A. B enningsen ve C h. Lem ercier Q uelquejay tarafndan
Sovyetlerdeki M slm an cem aat iin kullanlmt.
Oysa gneydou A vrupada slam , u zun sre yok saylm ya da ta
nnm am olmakla birlikte, ok eskilere, 14. yzyla, h atta daha da erken
dnem lere dayanr. Balkanlarn birok blgesinde slam , baz Avrupal
halklarn (Litvanyallar gibi) H ristiyan kltr kadar kklem itir. Os-
manl T rklerinin d o u A vrupaya yerlem esinden sonra birok Balkan
to p lu lu u n u n slm latrlm a srecinin balangcna tank olan ayn 14.
yzyl boyunca, Litvanyallar da Hristiyanlatrlmt.
T rk ler ilk yaylma harek etlerin d e, topraklar esas olarak A vrupada
yer alan -Osm anl idari diline gre Rum eli ; idari dil O sm anl devletinin
A vrupa ksmm, Asya ksm olan A nadoludan zenle ayrt etm itir- bir
egem enlik kurmakla kalmam, askerlerinin ve m em urlarnn bir b l m
n devirme usulyle Balkan halklar arasndan salam, dnem dnem
toplanan Hristiyan ocuklar m ehur yenierilere d n t rm , en yete
nekli olanlar ise yksek devlet grevlerine getirmilerdir.
Bakenti 1 4 5 3 te fethedilen stanbul olan Avrupadaki bu M slm an
devlet kendini baz bakm lardan Rom a-Bizans im paratorluunun meru
ardl saym ve genellikle sanld gibi, slam yaymak iin her zaman
kaba kuvvete bavurmam tr. A n ad o lu dan Rum eliye zo runlu g ya da
gen Balkan kyllerinin askere alnmas kukusuz sultanlarn en bilinen
ve eletirilen uygulam alardr, ancak bu yntem ler Balkanlarn Trakya,
Bulgaristann T una kesimi, M akedonya, Kosova, A rnavutluk, Bosna gibi
geni blgelerinde slam n u zu n sreli baarsn aklamaktan uzaktr.
Be b u u k yzyl s ren O sm anl eg em enlii boyunca baz Balkan
halklar slamlamsa, b u d u ru m a yol aan, dem ografi asndan kayda
deer olm ayan devirme usul ya da Asyal M slm anlarn snrlar ok
belirgin olan iskn deildir. slm latrm a ou zam an Osm anl fatihleri
ne elik, hatta kimi zam an nclk eden dervilerin; beylerin ve T rk ai
retlerinin din adamlar olan b u gezici vaizlerin; cokulu suflerin; karizma-
tik eyhlerin ve m ritlerin esnek ve etkili propagandas sonucunda olu
m utur.
Derviler dayatm adan ok ikna yoluyla, doktrinde gzpek zetlem e
lere giderek ve ibadette etkin bir badatrmaclkla ( syncretisme) Balkan
halklarna nfuz etm ilerdir. Bu halklar kendilerine kalc bir i bar ve
dinsel uzlama salayabileceklerini ileri sren Trklerle anlamaya hazrd,
nk onlar Balkanlara gelm eden nce bu konularda byk sknt iin
deydiler.
Dervilerin ak ve hogrl ideolojisi, A nadoluda Konya Seluklu
Sultanl bnyesinde bir slam -H ristiyan uzlamas yaratm ay baaran
gl ahsiyetler tarafndan 13. yzyldan itibaren yayld. Mevlevi tarika
tnn kurucusu M evlana Celaleddin R m , Bekta hareketinin kurucusu
Hac Bekta ya da A nadoluda b u lu n d u u dnem de T rk tasavvuf hare
ketinin yneliine byk lde dam gasn vuran E ndlsl m utasavvf
b n Arab bu ahsiyetler arasndadr.
Aile tarafndan M evlevlere, tasavvuf adan b n A rabiye balanan ve
olaslkla Bcktalerle kaynam bir hareketin kurucusu olan Simavnal
eyh Bedreddin ( 1 3 5 8 /5 9 -1 4 1 6 ), A vrupada doan birinci kuak Trk-
lerdendi. Bir gazi ile Hristiyan bir annenin olu olan B edreddin, ortaa
n sonunda Balkanlarm barnda kurulm akta olan T rk-O sm anl d n
yasnda nem li bir rol oynam asn salayacak birok miras kim liinde b a
rndryordu. M ridlerinin en kalabalk olduu ve varlklarn hl ksmen
koruduklar yerler Bulgaristan, Trakya ve M akedonyadr. Bektaler ara
clyla A rnavutluk ve Balkanlardaki tasavvuf zerinde de byk olaslk
la etkisi olm utur.
D ier yandan, eyh B edreddin yaklak elli yldan beri T rkler arasn
da dikkat ekici bir gncellik kazanm tr. O n u n d urum u gneydou Av
ru p a daki slam n ideolojik z g n l n n anlalm asnn nem li bir
anahtar olabilecekken, bat kam uoyu tarafndan neredeyse hi bilinm e
m ektedir. Balkanlarda slam be yzyl boyunca ounlukta kalan H ris
tiyan halklaryla i ie, bir kltr kaynamas ve doktrin badatrm acl
halinde yaad. Bu du ru m u zu n sre greceli bir denge ve cem aatler aras
bir konsenss salad, ancak ar ar ileyen bir siyasal gerilem e srecin
d en sonra bu denge b u g n , gzlerim izin n n d e iddetle paralanyor.
A nadoluya ilk Seluklu ya da D anim endli fatihler tarafndan getirilen
ve 11. yzylda Bizansn d o u snrlarnda ortaya kan T rk slam nn
yayld balca yerler, m onofizit H ristiyan topraklar (Erm eni-Y akubi),
sonra da B izans-O rtodoks dnyas oldu; burada ilk aamada (11. yzyl
sonundan 14. yzyl ortasna kadar) A n ad o lu da, daha sonra Yunan-Slav
Balkan topraklarnda geliti (14. yzyl sonundan 20. yzyla kadar). D e
m ek bu slam anlay H ristiyanln Bizansl ve Erm eni biimleriyle ok
uzun sre (sekiz yzyldan ok) birlikte yaama deneyim inden gemitir.
Bat slam adn Verebileceimiz E ndls slam nn Katolik Krallarn
darbesiyle yklmadan nce ar ar can ekitii srada, dier bir bat s
lm bu kez Balkanlarda ortaya kt ve hzla yle kalc bir biim de g
lendi ki, gn m zd e bile A rnavutlarn o u n lu unun, Bosnallarn n e re
deyse yarsnn ve B ulgaristanda, Y unanistanda, M akedonyada ve Kara
d a da nem li aznlklarn dini olmay srdrm ektedir.
Bu d urum da Seluklularn (1 1 .-1 3 . yzyl) ve O sm anllarn (14.-20.
yzyl) T rk slam, corafi ve insani gelime alan asndan srekli ola
rak H ristiyanlar ve Hristiyanlkla i ie olm utur. M ekn iindeki bu gi

1 Le s m usulm ans oublies, L'lsla m en U nion Sovietique, P aris, 1981.

riftlik, A nadolu ve Balkan slam na greceli doktrin esneklii ve kltr
badatrm aclndan oluan o ok zel rengini verenlerin deneyim ini
byk lde etkilem itir. Bu du ru m A nadolu ve Balkanlardaki k o zm o
polit o rtam d an kaynaklanyordu. Buralarda M slm an kkenliler ve yeni
ihtida edenler, Hristiyanlar ve Y ahudiler, B udistler ve amanistler, Katar-
larn doulu kuzenleri olan Paulusular ve Bogom iller bir araya to p la n
mt. Sz konusu edilecek mistik kiiler; bir Mevlaa, bir H ac Bekta,
bir Simavnal B edreddin retilerini ite bylesine eitli topluluklar iin
de yaym lardr. Bu ortam hesaba katm am ak, T rk tasavvufuna ve en
nem li temsilcilerine byk bir evrensellik, hatta m ezhepler ve dinlerst
bir nitelik kazandran alan derinliinin bir blm n gz ard etm ek
anlam na gelir. Bu adan bakldnda dinleri birletiren d -ilm l-btn ,
ibadet ve dogm a farkllklarndan nem lidir ve ruh nasl biimlerin st n
deyse, suf de din snrlarnn tesindedir.
Bu nedenlerle T rk mutasavvflarn H ristiyanlarla ilikileri ska sz
konusu edilecek. Bu tem aslar onlar iin gerekten de tem el bir e olu
tu ru r, nk O sm anl Balkanlar gibi 12.-13. yzyl A nadolusunun da
ounluu H ristiyandr ve T rk mutasavvflar bu ounluu gz n n
de b u lu n d u ra ra k konum larn belirlem ek z o ru n d a kalm tr. H orasanl
M evlana C elaled d in in R m ( R o m al , yani Bizans lk esin d en )
adyla tan n m as, ya da B ed red d iin , m rid leri ve d o stlan tarafndan
R u m u n H allac- M ansuru olarak isim lendirilm esi rastlant deildir:
H e r ikisi de Bizansllar lkesinin (H allarn R om anias, ortaada
M slm an fatihlerin Diyar R u m u , Osm anllarn Rum elisi, hep Yu-
nan-B izans terim i P co ^av tann evirileridir) halklarna kar kendilerini
zel bir misyonla ykm l sayyorlard.
Rum diyarnn insanlanna, yani A n ad o lu daki ve Balkanlardaki H
ristiyanlara uyarlanan bu tasavvuf, Simavnal B edreddin ve m ridleri tara
fndan grkem li bir ekilde tem sil edildi. O n lar doktrin asndan R
m nin ve baka A nadolu mutasavvflarnn daha nceki deneyim lerinin
bir ujzants olm akla birlikte, politik balam da ok daha ileri gittiler ve
Osmal dnyevi erkini silahl isyan yoluyla devirmeyi denediler. Niyetleri
olaslkla tasavvuf-dii ynelimli teokratik bir rejim kurm akt. slam d n
yas bu srece, 9 .-1 0 . yzyllardaki K arm atilerin isyanndan hem eski,
hem m odern slam dnyasn sarsan eitli m ehdici ayaklanmalara ve
bugnk ran rejim ine kadar dnem d n em tank olm utur.
 NDEKLER

BRNC BLM
B E D RED D N H A REK ETN N KKENLER: 13. YZYILDA ANADOLU
SELUKLU SU LTA N LI IND A TASAVVUF VE EVRENSELCLK 1
1- b n Arab R um lkesinde: Arapa Evrenselcilik 3
2- M evlana C elaleddin R m : Farsa Evrenselcilik 8
3- H ac Bekta ve Yunus E m re: T rke Evrenselcilik 21
4- R um lkesinin Sufileri ve Hristiyanlar: O rta k Kavram lar 29

KN C B L M
SMAVNALI EYH BE D R E D D N (7 6 0 /1 3 5 8 -5 9 -8 1 9 /1 4 1 6 )
ORTAA OSM ANLI SU LTAN LI INDA TASAVVUF VE EVRENSELCLK 32
1- Tarih ile Efsane Arasnda: Yeniden D eerlendirilm esi G ereken Bir ahsiyet 33
2- R um elide ocukluk ve M srda E itim 38
3- R um lkesine D n 53
4 R um elide, O sm anl D evletinin H izm etin d e: Kazaskerlik 68
5- O sm anl B tnlem esine Kar Ayaklanm alar D n em i 73

N C BLM
OSM ANLI DNYASINDA EYH B E D R E D D N N MANEV MRASI VE
D N C E L E R N N YAYILMASI 98
1 - A rtlar ve M ridler: Bedredinyye 98
2- B ed red d in in D oktrini ve Yaylmas 104

SO N U
BE D RED D N VE OYNADII ROL 119

K RO NOLOJ 121

HARTALAR
1 B ed red d in in Yolculuklar ve T araftarlarnn G r ld Yerler 126
2- 15. Yzyl Banda Aydn Beylii 127
3- B edreddin ve Bitinya 128
4 - 1 5 . Yzyl Banda R um eli 129
5- B edreddin ve M aritza-M eri Evros Vadisi 130

KAYNAKLAR 131

D Z N 147
 B R N C B L M

BEDREDDN HAREKETNN
KKENLER: 13. YZYILDA ANADOLU
SELUKLU SULTANLII NDA
TASAVVUF VE EVRENSELCLK

Bir zamanlar benim dinim den olmad iin kom um u sulardm.

Ama imdi kalbim btn biimlere ak: o artk ceylanlar iin bir ayr,
keiler iin bir manastr, putlar iin bir m abet, hac iin bir Kabe, Tevrat
levhalar ve Kuran kitabdr. Ben ak dinini vazediyorum ve hangi yne
ynelirse ynelsin bu din benim dinim ve imanmdr. (b n Arab, 13.
yzyl)
Yetmi iki millet srrn bizden dinler. Biz, bir perde ile yzlerce ses
karan bir neyiz. (Mevlaa Celaleddin Rm, 13. yzyl)
Bir dem varur mescidlere yz srer anda yirleri / Bir dem varur deyre
girer ncl okur ruhban olur. (Yunus Emre, 13. yzyl)

Seluklu sultanlnn (1 1 .-1 3 . yzyl) ve T rkm en beyliklerinin (13.-

14. yzyl) A nadolusunda iki tasavvuf biim inin gl damgas grlr:
kuramsal eilim ve iirsel eilim. H e r iki eilim de blgeye yabanc olan,
ancak orada yaadklar sre iinde A nadolunun mistik duyarllnn e
killenmesinde belirleyici bir rol oynayan iki ahsiyet tarafndan temsil edil
mitir: M uhyiddi b n Arab (1 1 6 5 -1 2 4 0 ) ve M evlana Celaleddin Rm
(1 2 0 7 -1 2 7 3 ) ok farkl yerlerden gelseler de, R um lkesinde tasavvufun
kklem esinde birbirini tamamlayc bir etkileri olm utur. Tarihsel ere
vesi daha m ulak olan, ancak o n u n devamcs olduklarn iddia edenler
araclyla A nadolu dnyasnda ok nem li ve varl aka kantlanm
bir manevi etkisi olan H ac Bektatan ilerde sz edeceiz. bn Arabi ile
M evlanann A n ad o lu da u zun sre kallar bir rastlant sonucu deildir;
bu iki mutasavvf, kukusuz dnem lerindeki birok M slm an gibi, hem
u beylii, hem dei toku mekn olan, mistik ve dinsel oluum bala
m nda birok eyin m m kn old u u , slamlama sreci iindeki yeni bir
lkenin ekiciliine kendilerini kaptrmlardr: M evlana, kendi deyiine
gre, kendini Rum lkesine gitm ekle aka grevlendirilm i olarak g r
yordu. b n Arab T rk sultannn bir danm annn ars zerine geldi;
burada evlendi, en deerli m ridlerini burada yetitirdi, iir alannda esin
perisi olan B eatricesi, eyhin ifadesine gre bir Diyar Rum kzdr .
bn Arab ile M evlanan ikili etkisi, ok ak bir evrenselcilik ruhu ta
yan ve dinleriist sylem asndan ok zengin olan A nadolu tasavvufu
nun kkenini o luturm utur. Bu gelenek olaslkla yalnzca bu iki byk
sufye zg deildir. D aha eski Arap ya da ranl stadlarda da buna rast
lanr; ancak Seluklu, daha sonra da Osmanl dnyasnda zellikle gl
ve kalc bir etkisi olm utur. nk buralarda hkm darlar, dervi etkin
liinin siyasal iktidar tartm a konusu yapmamas gibi kesin bir koulla su-
flere ou zam an ltufkr davranm tr. Ayrca bu iki ahsiyet, evrenselci
lik mesajlarm O rta Asya, gebe ve aman kkenlerine hl ok yakn
olan ve bunlarla srekli tem as halinde bulunan bir 13. yzyl T rk d n
yasna alamtr. O rta Asyadaki T rk-M ool geleneinin evrenselcilik-
ten rahatszlk duym ayp, aksine bu anlay kendi inanlarnda byk l
de tadn belirtm ek gerekir.1
ki sentez dhisinin, Endlsl Arap metafiziki ile O rta Asyadaki
ran u beyliklerinin mistik airinin, airet am anizm inin izlerini tayan s
lam anlay iinde h e n z ilenmeye ak T rk halk ile, snrlar h enz iyi
ce belirlenm em i ve dinleraras ilikileri tanm lam a srecinde olan bir to p
rakta, Rum lkesinde kar karya gelmesi tasavvufa yeni katklarda bulu
narak A nadoludaki byk dervi to p lu lu u nun, Mevlevi, Bekta ve
Bayram tarikatlerinin ortaya kmasna yol amtr.

1 Trklerin badatrmoc gelenei hakknda, Melikoff, "Recherche sur les composan-

tes du syncretisme Bektachi-Alevi", S.T.M.A.B.C.; "Btn dinler ayn elin be parma
gibidir", Mongka'dan Guillaume de Rubrouck'a, aln. yap. Grousset, Steppes, s.
342. "Tatarlarn tek kaygs, topraklarnda Tanr'ya tapldn bilmektir. Eer Han'a
sadksanz ve belirlenen harac dyorsanz (...) ruhunuza kimse karmaz", Marco
Polo, Moule ve Pelliot (ed.), c. I, s. 70. 15. yzylda bir Ramazanolu beyi, iso ile Mu-
hammed arasnda tercih yapmak istemez, Brocquiere, s.90; ve Tatarlar Isa'y "kibir
li bir peygamber" olmakla sularlar, "nk o, dier tanrlarla bir arada olmay hi
istemez", Marco Polo, age.
 I- BN A RAB RUM LKESNDE: ARAPA EVRENSELCLK

A) eyhl-E kber A n a d o lu da

b n Arab 1 2 0 5 /6 0 2 de R um lkesine geldiinde 42 yanda, o lg u n

luk anda bir adam d. Karmak doktrini ancak 1 2 0 1 /5 9 8 de ayrld
M slm an batnn b t n etkilerini bir potada eritmiti: R u h l-Kuds ve
ed-Drretl-Fhire adl yaptlarnn birok yerinde anlatt Ispanyadaki
hocalarndan gelen E ndls etkisi, nl E bu M edyeni benim seyen Ma-
ripli sufilerin etkisi. Ayrca, 1 1 9 8 de C o rd o b ada (K urtuba), sonra
1 2 2 1 de Konyada ryasna giren H allacn mistik kiilii de zerinde d e
rin izler brakmtr; B adatta inanlar uruna ldrlen Halla, bn
A rabinin adalan olan A ttar ve A hm ed Yesev araclyla, T rk toprak
larnn mistik geleneinde kendine sekin bir yer edinm itir.2 bn A ra
binin btn deneyim inin aka sev nitelikte oluu; gayrimslim d n
ce sistemleri ve limlerle d o ru d an ilikiye girm ekten ekinmeyen ak
zihniyeti 13. yzylda n fu su n u n bete d rd gayrimslim olan ve eitli
dinlerden, M slm an, Budist, am anist Trkleri geni bir hogr yel
pazesi iinde yaad R um lkesiyle arasnda yaknlk kurulm asn sala
yan noktalardr.3
M ekkede kald sre iinde, 5 9 8 /1 2 0 2 de b n Arab A nadolu insan
laryla, zellikle de en gzel ak iirlerinin esin kaynayla yakn ilikiler
iinde oldu: Rum lkesinin kzlar arasnda, kavray, derin bilgisi, g
zellii ve irfanyla devrinin insanlarnn ok stnde olan gen bir kadn .
eyhin yaknlar arasnda m uhtem elen A nadolulu4 olan bir htn Umm
Tnn da bulunm aktadr. E ndlsl eyh 6 0 0 /1 2 0 4 te M ekkede Sel
uklu Sultanlar Keykvusu n ve Keyhsrevin danm an M ecdeddin s-
hak ile de karlar. A n ad o lu ya ftvveti getiren kii olan M ecdeddin s-
hak, eyhl-E kberin balca m ridi ve tefsircisi olan Sadreddin Kone-
vnin de babasdr. M ecdeddin ile b n A rabni karlamas ran tasav
vufunun olduu gibi, A nadolu tasavvuf tarihinin de d n m noktalarndan

2 ibn Arab'nin Endlsl hocalar hakknda, R.W. Austin (ed.), Les soufis d'A ndalo-
usie; Ebu Medyen ve bn Arab, Addas, bn A rab, s. 115-116, 128-129, 142-144; Hal
la ve ibn Arab, Massigno r-Passion, c. I, s. 83; c. II, s. 13, 414 ve dev.
3 bn Arab'nin sevlii, Chodkiewicz-Sceau, s. 98-100. ibn A rab ve Platon, Addas,
age., s. 134-135; Yahudi limleriyle temaslar, age., s. 138-139; bir yoga risalesini
evirdii iddias, age., s. 139. 13. yzylda Rum lkesindeki Mslman saysnn az
l, Rubrouck, s. 240, 244. Anadolu'da amanizm ve Budizm, Kprl, Influence du
chamanism e turco-m ongol sur les ordres m ystiques musulm ans, stanbul, 1929, ve
Melikoff, S.T.M.A.B.C., s. 389-390: Budist Uygur anlamna gelen ta t terimi zerine.
4 Addas, s. 250, 110-111.
biridir. Bu balam da, ftvvetin ve Rum lkesine girm esine Sadreddinin
nclk ettii ahilerin daha sonraki tarihlerde A nadoluda kazandklar
yaygnlk ve nfuz iyi bir rn ek tir.5
G rne gre bn A rabiyi kendisiyle birlikte A nadoluya gelmeye ik
na eden M ccdeddin olm utur. bn Arab 6 0 2 /1 2 0 5 te A nadoluda ilk
ikameti srasnda bir ok risale yazarken, M ecdeddin Seluklu saraynda
yksek mevkilerdedir. Bu d n em d en itibaren bn Arab A nadoluda uzun
sre kalr. 6 1 8 /1 2 2 1 e kadar A n ad o lu da izini srebiliyoruz. Sultan Key-
kvus ile aralarnda dostluk kurulur. Dahas, M ecdeddinin lm zeri
ne b n A rabinin o n u n dul eiyle, Sadreddinin annesiyle evlendii sanl
m aktadr ve ocuu hem olu, hem m ridi olarak yetitirir.6

B) R um lk esind e Ekberiyye O kulu

b n Arab vey o lunu bir iire, A hm ed Gazlnin okulundan ranl

K irm anye em anet eder. Gazl, daha sonra Mevlana tarafndan halka
yaylan semya dknlyle tannrd. Sadreddinin ald ikili Arap ve
ran eitim inin yansra, ftvvetin A nadolululatrlm asnda ailesinin
yeri, Ekberiyye dncesinin d o u slam na aktarlmasnda bu yazarn
oynad kpr roln aklar. Sadreddin gerekten de slami do u d a b
yk E ndlsl sufide esinlenenlerin gemek zorunda old u u , vazgeil
m ez bir kpr g r n m n d ed ir; hatta eyhl-E kberin tefsircisi Cam ,
Sadreddini okum adan b n A rabinin anlalamayacan syler.7 N ere
deyse m utlaklaan bu tefsir tekelinin belli sakncalar da olm utur; gnl
gzne dayanan mistik bir yapt Sadreddinin m antki ve aklc bir tarzda
sunm as, b n A rabinin dncesinin fazla sistemletirilmesine eletiriler
yneltilm esine neden olm u, bylece vahdet-i vcud doktrini, bn A ra
b inin kuram larn b i d a olarak niteleyen m uarzlar karsnda kimi zam an
aklar vermitir. Sadreddin, yazarlk ilevinin tesinde, bir eyh olarak da
Ekberiyyenin tasavvuf anlayn kendi m ridlerine aktarm tr. Ancak bu
alanda da baz basitletirm elerine kar klmtr.8
A nadolu, bn Arab iin nem li bir m erhale oluturur, orada kurduu
dnce okulu sonradan O sm anl evrelerinde baaryla gelimi, znik,
Bursa ya da E dirnenin en eski m edreselerinde Davud- Kayseri, M olla Fe-
nr, Simavnal Bedreddin ve daha sonra Bosnev, M sr've dierleri tara
fndan temsil edilmitir. I. Selim in am aldnda ilk resmi giriim lerin

5 Age., s. 267-268.
6 Age., s. 269-270.
7 Age., s. 271-274.
8 A ji , v 275-276. Ayrca kar, Mevlana, Fh-m-fih, Meyerovitch (ed.), s. 164-165.
den biri b n A rabinin trbesini buldurm ak ve onartm ak olm utur. Os-
manl dnem inde, bn A rabinin O sm ann hanedannn iktidara gelecei
(ve decei) ve K onstantinopolisin alnaca kehanetinde bulunduuna
inanlyordu. eyhl-E kbere atfedilen b u kehanetler T rk halk duyarl
nda yle derinlere kk salmt ki, 19. yzyl kadar ge bir d nem de, II.
A bdlham id b n A rabinin b o zg u n cu olduu dnlen bu kehanetleri
ni ieren m etni yaktrm tr. K endini Keykvusun babas sayan bn
A rabinin Konya sarayndaki nem li mevkii ve byk sufnin adalary
la A nadolunun sonraki kuaklar zerinde yapt etki, telkinlerinin hem
siyasi hem dini pek ok alanda blge tarihinin sonraki dnem lerinde de
belirli bir n o rm atif deer tadn dndrm ektedir.9

C ) bn Arab ve H ristiyanlar

Bu du ru m b n A rabinin 13. yzyl Seluklu sultanlnda herhalde

h en z ounlukta olan Hristiyalara kar tu tu m u n u n irdelenm esini il
gin klmaktadr.
G rne gre b n Arab ikili bir tavr iindedir: Siyasal adan s
lam n batda olduu gibi ( 6 0 9 /1 2 1 2 de Las Havas de Tolosa yenilgisi),
d o u d a da (1 2 2 9 da K uds Franklara geri verilir) Hristiyan glerin sal
drlarna urad bir d n em d e eyhl-Ekber kesin bir tavr koyar. Tav
r, M slm anlar ile Z im m iler arasndaki ilikiler konusunda eriat h k m
lerine, ayn zam anda slam devletlerindeki gayrimslim kullarn sk g ze
tim altnda bulundurulm as, Hristiyan devletlerle olabildiince az iliki
kurulm as gibi ilkelere dayaldr.
andaki ve ertesi yzyldaki birok Arap gibi bn Arab de, T rk
A nadolusunda slam -H ristiyan ilikilerine hkim olan ar hogr kar
snda aknlk duyar. 13. yzylda Hristiyan komularyla ou zaman
bar iinde olan Seluklu sultanlar kfirlerle uzlamakla sulanm tr. Sul
tann kalabalk bir topluluk oluturan Hristiyan tebaasna tand z g r

9 "ran'da, Shreverd Maktul'n irk okulu egemendi, Anadolu'da ise ibn Arab'nin
tevhid okulu ne kmt", Massignon-Passon, c. II, s. 272. bn Arab'nin ok say
daki Trk tefsircisi, O. Yahia, H istoire e t classification de l'oeuvre d 'lb n A r a b i Bos-
nev hakknda, age., s. 463. M sr hakknda, DivnT erhi, M. Bilginer (ed), s. 256, ve
/., "Niyazi" maddesi. Kayser ve Fenr hakknda, E.I., "Fenr-zde" maddesi, ibn
Arab'nin trbesinin I. Selim tarafndan onarlmas, Sadeddin, Tac't-Tevrih, c. IV,
s. 341-342. ibn Arab'nin Osmanl imparatorluu hakkndaki kehanet risalesinin ba
l udur: e-eceret'l-Num niyye f el-devleti'l-O sm aniyye, O. Yahia, s. 456, ve
M illi Ktphane Yazm alar Katalou, c. I, s. 90. bn A rab ve stanbul'un fethi, Mas-
signon, O.M., c. I, s. 137. II. Abdlhamid ve ibn Arab, Asin Palacios, L'lsla m Chris-
tianise, s. 89/dipnot 30. ibn Arab'den Keykvus'un "babas" (vlid) olarak sz edil
mesi, Addas, s. 277.
lkler karsnda aran ve herhalde kayglanan bn A rabinin Sultan Key-
kvusa yapt uyarlar b u balam da deerlendirm ek gerekir. Ayn ekil
de K uds n el-Kmil tarafndan II. Frederike satlmasn da protesto
eder ve M slm anlara oraya artk gitm em eleri tavsiyesinde bulunur. A n
cak bir kam u grevlisi ve M slm an hkm darlarn danman olarak bn
A rabinin H ristiyanlara kar tu tu m u siyasal ve hukuksal adan kesin ve
tavizsiz olm akla birlikte, bir suf olarak gayrimslimlere yaklam ok d a
ha esnektir: E ndlsl m rit Hristiyanlarla dorudan tartmalara g ir
m ekten kanm az.10
bn A rabinin yorum larnda saya verdii nem birok kiiye yenilik
gibi g r n r ve eyhin dm anlarnn o n u n yeri kilisedir dem elerine yol
aar. Bir lde elikili olan tavrlan belirli bir tasavvuf anlaynn sev
yaps iinde m tehitler tarafndan anlalabilir olmakla birlikte, ilahiyat
inceliklerine pek duyarl olmayan ortam larda tam tam na Hristiyanlk ya
da en azndan snnetle badamayan bir sapknlk olarak deerlendirile
bilir. Kendisi bu tehlikenin farkndadr: Eceli geldiinde bir ermi M u
saya ya da saya yle sayg belirtileri gsterebilir ki, sradan insanlar ya da
cahiller o n u n Yahudilii ya da Hristiyanl benim sediini sanabilir . Bu
balam da b n Arab u ya da bu Hristiyan dogm as karsnda ok ak ta

10 1212/609'da ibn Arabi'nin Keykvus'a mektubu: "slam'a ve [Rum lkesinde] sayla

r ok olmamakla birlikte Mslmanlara ynelik tahkirler arasnda, an alnmas,
imanszlk tezahrleri, lkende oktanrl bir retinin hkm srmesi ve zimrnilere
getirilmi zorlayc tedbirlerde grlen geveme saylabilir", Soufis d'Andalousie, s.
38. Kar. Zeng ve aralarnda barn yeniden kurulmas iin II. Kl Arslan'a kotu
u artlar (568/1172- 73): "Gnderdiim elimin huzurunda kelime-i ahadet getire
ceksiniz, nk kanaatimce siz gerek bir mmin deilsiniz (...) nk slam'n vaze
dildii lkelerin hatr saylr bir blmn elinde tutan siz, Rum komularnzla ba
r iinde yayorsunuz", bn al-Athr, R.H.C., Hist. Or., c. II, s. 291. Ayr. kar. Kinna-
mos: "Halife, bu kadar uzun sredir Bizansllarla dostluk balan kurduu iin Kl
Arslan'a fkelenmiti." s. 186. Kuds'n II. Frederik'e teslimi hakknda, Addas, s.
323. bn Arabi'nin Hristiyanlarla tartmas hakknda, bn Arab-MaTtre de la Puis-
sance: "Bir gn ibn Arabi'nin rakiplerinden biri hastaland. eyh onu ziyarete gitti.
Kapy ald ve hastann einden sayglarn sunmak istediini haber vermesini rica
etti. Kadn haberi gtrd ve dndnde eyhe kocasnn kendisini grmek isteme
diini syledi. eyhin bu evde yapacak hibir ii yok, onun yeri kilise diyor, dedi.
eyh kadna teekkr etti ve kocas kadar iyi bir adamn onu kt bir yere gnderme
yeceine emin olduunu, bu tavsiyeye uyacan belirtti. eyh, hastann sal ve
esenlii iin dua ettikten sonra kiliseye gitti. Kiliseye gelince ayakkablarn kard
ve mtevaz bir elebilikle ieri girdi, hi grlt yapmadan yavaa bir keye gidip
oturdu. Rahip vaaz veriyordu; ibn Arab onu ok byk bir dikkatle dinledi. Sonun
da, eyh ayaa kalkt ve nazike bir itirazda bulundu." Bu itiraz izleyen tartma s
rasnda kilisede asl olan sa ikonu mucizevi bir ekilde konumaya balayarak sufi-
nin szlerini dorulad, s. 20- 23.
vrlar alm tr; tevhid kavramnn iinde teslis ilikilerine belirli bir meru
alan tanr ve teslis dogm asna tanrlar deil kiiler dzeyinde inanan H ris
tiyanlarn oktanrc saylmamalar gerektii sonu cu nu karr; bundan d o
lay bu kiilerin A llahn inayetiyle selam ete ereceini belirtir. Ayn ekil
de, bn Arab, ilahiyat asndan, sann tecessm ne ve ikili doasna d a
yanan tasvir tapncnn isel yapsn ortaya karan ok ll terim lerle,
H ristiyanlarn ikona inancn aklar: * sa insan soyundan gelen bir erkek
ten deil, insan eklinde tecessm etm i bir R u h tan dom utur: bu ne
denle tasvirlerin m eruluu doktrini dier cem aatlerden ok, M eryem in
olu sann cem aatinde ar basmtr. H ristiyanlar ulhiyyetin temsille
rini retir ve ibadet etm ek iin onlara d o ru d nerler, nk bizzat pey
gam berlerinin varl tecessm etmi bir ruhtan kaynaklanyordu. 11
Hristiyan dogm alarn, hibir ekilde dorulam am akla birlikte, kendi
ilerinde {ab intro ) aklamas, bn A rabiyi dogm a farkllklarnn nem i
ni azaltan bir tavr almaya g t rm t r; bu tu tu m u btn bir slam adna
benim sem ekte ve bu slam anlay, Ehl-i K itap arasnda samimi aray
iinde olanlarn hakikati ancak kendi inanlarnn doru taraflar iinde
saptayabilecekleri kanaatiyle de akmaktadr. bn Arab Ftuhat 'ta yle
diyor: Y ahudinin ve Hristiyann b t n inandklarna ve hakikatin onla
rn dinlerinde ve vahyedilmi kitaplarnda bulunan her parasna, kendi
vahyedilmi kitabm a inandm gibi inanyorum . in dorusu benim ki
tabn onlarn kitaplarn ve benim dinim onlarn dinini ieriyor. Dolay
syla onlarn dini ve kitab benim kitabm da ve benim dinim de zm nen
m evcu ttu r. Bu ok incelikli aklamalar o n u , Tercmaniil-cfvk adl ya
ptndaki nl evrenselci beyannda yapt t rd e n gerek inan belirlem e
sine g t r r: Bir zam anlar benim dinim den olm ad iin kom um u su
lardm. Am a imdi kalbim b t n biim lere ak: o artk ceylanlar iin bir
ayr, keiler iin bir m anastr, p utlar iin bir m abet, hac iin bir Kbe,
Tevrat levhalar ve Kra kitabdr. Ben ak dinini vazediyorum ve hangi
yne ynelirse ynelsin bu din benim dinim ve im am ndr. 12
Bu beyanlar bn A rabnin baz T rk m ridlerini, zel ilikilerinde H-
ristiyanlara dogm atik balam da ar taviz verm e yolunda cesaretlendirm i
olabilir. N itekim gayrim slim lere kar hogrsyle tannan ama, baz s
nrlar amay da reddeden M evlana bu gibi kiileri knamtr. Aslnda bu

11 ibn Arabi'ye ynelik saldrlar, Chodkiewicz-Sceau., s. 32. lrken sa'nn ya da Mu

sa'nn adn anan ermiler, age., s. 103. bn A rab ve Teslis, Asin Palacios, s. 204;
bn Arab ve tasvir tapnc, Chodkiev/icz, s. 97.
12 F that'n bu blmn Asin Palacios alntlamtr, s. 204; Tercm an 'dan alnan
blm, age., s. 203; kar. Tercm an 'n Nicholson tarafndan yayna hazrlanan bas
ks, s. 67.
tavizler dinler aras temaslar kolaylatrarak d urum a gre ihtiday cesaret-
lendirebilecek, ya da A nadolu halklar tarafndan her zaman iyi kabul g
ren evrenselci badatrm acla yol aabilecek nitelikteydi.
Seluklu A nadolusunda bn Arab ve m ridleri tarafndan temsil e d i
len kuramsal tasavvuf eilimi greceim iz gibi, kimi zam an rgtl evren
selci hareketlerin b n A rabiyi sahiplenm elerine yol amtr; tasavvufun
daha iirsel olan ve A nadoluda M evlana Celaleddi Rm tarafndan te m
sil edilen dier kolu ise, doal olarak A nadolu tasavvufunun dinlerst
eilimini glendirm itir.13

2- M E V LA N A CELALEDDN RM: FARSA EVRENSELCLK

A) Rum lk esin in E fen d isi

O n a n kazandran adndan anlald zere, Mevlana-yi R u m ,
Rum lkesinin Efendisi , H o rasan daki Belh ehrinde doan M uham -
m ed C elaleddin ncelikli etkinlik alan olarak kabul ettii A nadoluya
bal kalmtr. B unun tek nedeni ailesini, M evlanann m rnn byk
bir ksmn geirdii Seluklu toprana g etm eye zorlayan tarihsel olay
lar (M ool istilas) deildir; kendi ifadesine gre asl neden, onu ayrcalk
l bir blgeye d o ru ynlendiren takdir-i ilahidir. Yce T anrnm Rum
halk hakknda byk inayeti vardr ve Sddk- E k b erin duasyla da bu
halk b t n m m etin en m erham ete lyk olandr. E n iyi lke de Rum l
kesidir . M evlanann hayat yksn anlatan Eflakye gre, A nadolu in
sanlar ile H orasanl suf arasnda kaderin nceden saptad balar ile ok
byk bir duyarlk yaknl vardr.14
M evlanann mesajnn biimsel ifadesi iirselliiyle bn Arabninkin-
den ayrlr am a, bu iki ahsiyetin yetim elerinde kesinlikle ortak noktalar
vardr. Ayrca M evlanam n b n Arab ile, E ndlsl mutasavvfn son giin-

13 Hristiyan el-Cerrah yle der: "eyh Sadreddin'in mridlerinden bir blm benimle
itiler ve bana yle dediler: Sizin de beyan ettiiniz gibi Isa Tanr'dr. Biz hakikatin
bu olduunu kabul ediyoruz; ama cemaati koruyabilmek iin bunu gizliyor ve inkr
ediyoruz", Mevlana, Fh-m-fib, s. 164. "Bunlar, iblis'in arabyla kendinden gemi
sarho szleridir" diye karlk verir Mevlana, age., s. 164; sa'nn tanrsalln kabul
eden dier Mslman dnrler(1440'a doru len Ahmed bin H'it, ve Fadlu'l-Ha-
dasi) hakknda, Grunebaum, Variorum, c. VII, s. 41- 42. Srasyla ibn Arab ve Mev
lana tarafndan temsil edilen kuramsal ve iirsel tasavvuf eilimleri hakknda, W.
Chittick, "The Last W ill and Testament of Arab's Foremost Disciple and Some No-
tes of its Author", Sopbia Perennis, IV, I (1978), s. 44.
14 Ahmed Eflak, A rifle rin M enkbeleri, ev. Tahsin Yazc, M.E.B., 2. bask, stanbul,
1964, c. I, s. 190 [Bundan sonraki Eflak alntlar -aksi belirtilmedike- bu baskdan
yaplacaktr-yn.]. Mevlana ile ilgili son derecede zengin bibliyografya hakknda, M.
Onder'in iki ciltlik M evln Bibliyografyas.
lerinde, am da karlat sanlm aktadr. b n Arab gibi Mevlana C ela
leddin R m de, her ikisine de ryada gr n en H allacn deneyimi z e
rinde d nm tr. bn Arab gibi o n u n da manevi silsilesi Ahm ed Gaz-
lye dayanr. M evlana, b n A rabnin balca halifesi olan ve kendisiyle ay
n zam an dilim inde yaam Sadreddin ile tem as halinde olm utur (Sad
reddin 1203?-1272; Celaleddin Rm 1 2 0 7 -1 2 7 4 ).15 Ayrca M evlanann
evrenselcilikten ve aktan esinlenen bir t r Fris mistik iir anlaynn
A nadoluya girm esinde ve A nadolunun mal haline gelmesinde byk
katks olm utur. Eserlerinde nl E bu Said gibi kendisinden nceki m is
tik Acem airlerinin balca tem alarna rastlanm aktadr: Taassuba hi yer
vermeyen bir din anlay, yollarn eitlilii, ama birlii; sem nn nem i
ve m eruluu; d o ru d an tem as kurm aktan ekinilmemesi gereken en dik
kafal kiileri, gayrimslim leri, m lhidleri, ayyalar bile yola getiren akn
ncelii.16
Mevlana daha eski tasavvuf geleneklerinin takipisi olsa da, onlar A na
d o lu ya zg koullara uyarlamay baarmakla yetinm em i, onlara esiz ki
iliinin dam gasn da vurm utur. A hm ed Eflaknin yazd M cnkbl-
rifin dc [Ariflerin M enkbeleri], Konya halknn b t n toplum sal ve d in
sel eitlilii iinde M evlanann prltsndan etkilendiini grrz. Yk
sek snflar ve hkm darlar M evlanay ve m ridlerini, raksa ve musikiye
dayanan esrime uygulam alarndan dolay onlar sapknlkla sulayan ule
m ann saldrlarndan korum utur. Tarikatn, zanaatkrlar ve tacirler ze
rinde o ld u u gibi, yoksul kesim zerinde de ok gl bir etkisi olm u
tur. Son olarak, M evlananm gayrimslimlerle ilikileri de ilgi alanmza
girer. Hristiyanlarla ve Yahudilerle s rd rd aralksz tem aslar karlk
l hog r n n izlerini tamtr.

B) M evlev U su l slmlatrma: B tn Bir D in in

Y oluna Girm e
M evlanann retisi herkese aktr ve ekilci dlayclklar akn m is

15 Mevlana ile ibn Arab'nin karlamas, Risle-i Sipahsalr, M ithat Bahari'nin Trk
e evirisi; lken, La Pensee de l'lslam , s. 305. ibn Arab Hallac' ilk kez ryasnda
594/1 198'e doru Kurtuba'da grr; H allac' ikinci kez ryasnda grmesi
618/1221'e doru Konya'da olur; Mevlana da Konya'da 645/1247'ye doru Hallac'
ryasnda grr, Massignon-Pass/on, c. I, s. 83. Mevlana ve bn A rab Tirm iz'nin et
kisi altnda kalmtr, FTh-m-fih, s. 13 ve Addas, s. 105. Mevlana'nn silsilesi Ah
med Gazl'ye dayanr, kar. Glpnarl, M evtn'dan sonra MevlevTITlik, s. 201. Ah
med Gazl ile ibn A rab arasndaki balar, ibn Arab'nin Sadreddin'in eitimini ema
net ettii Evhadddin-i Kirman zerinden kurulur, Addas, s. 271- 273. Sadreddin ve
Mevlana, Eflak, age., c. I, s. 92, 93, 115, 144, 157, 180, 208 ve e. yer.
16 Ebu Said, Monawwar (ed.), s. 36- 38, 64- 66, 247- 248, 93- 94, 238, 241, 288.
tik bir bak as adna dinsel aidiyetleri dikkate almaz. Yaradann ak
h er yerde ve ister Mecusi, ister Y ahudi, ister Hristiyan, b t n insanlarn
zerin d ed ir , d er Mevlana. Tasavvufun kendine zg bak asna gre
sradan M slm an da tasavvuf yoluna ihtida etm elidir.
M evlana birok kez kimi M slm an ileri gelenlerin ekilcilii ve yersiz
stnlk zihniyetiyle alay eder. rnein, Allaha ham d ve m innet olsun
ki bizi hidayete eritirdi de kfirler zm resinden yaratm ad diyen bir va
izi alaya alr ve bu biarenin kendisini G ebrlerin terazisine koyup
tarttna dikkat eker. Baka bir yerde, Penbefran (Pam ukular) m ed
resesinin m derrisinin kalbini tem izlem enin ve ona d o ru yolu gsterm e
nin yetm i Rum mecusisini M slm an etm ekten daha g oldu u n u sy
ler; ifade etm ek istedii, tasavvufa gre, samimi bir kfirin miiri bir m
m ine evl o ld u u d u r.17
M evlanann etkisini d u y u rd u u o rtam , eyhin gayrimslim evresinin
ihtida etm esini de ounlukla kolaylatrmtr. Tecrit olm u H ristiyanla
rn K onstantinopolisteki patriklik otoritesi ile ruhani balarnn giderek
gevedii bir ortam da, bu kadar hogrl bir eyhin peinden gitm enin
ve gayrim slim lerin esnek ve herkese ak Mevlevi retisiyle zdeletir
dikleri slam dinini benim sem enin ekicilii bykt. K klerinden ve d in
sel nderlerinden kopm u bir inanca bal kalma ile mridleriyle ortak bir
yaknlk havas iinde her gn yan yana bulunduklar bir dini benim sem e
arasnda kalnca, birou ikinci seenee yneliyordu. Mevlevlerin ba
d atrm an ru h u , hakikati arayanlarn yoluna girenlerin manevi cemaati
iinde biimsel dini farkllklar nem siz sayma eilimindeydi ve bu durum
ihtiday kolaylatryordu. Bylece A n ad o luda Mevlana tarafndan bala
tlan dervi tarikatlarnn uzlatrc nitelii, fethedilen halklar arasnda s
lam n baarsnn nemli nedenlerinden biri olm utur.
M evlana o kez kendi dindalarna kar Hristiyanlarn koruyucusu
olarak grnm ektedir:
Y ine O n la rn [M e v lan a m n ] k e re m le rin in kem ali, yum uaklklar ve iyi h u y la
r o d e re c e d e idi ki, b ir g n s e n d a h a rare tle n m iti. T a n rnn y z n e g ark
o lu p h a ld e n hale g e iy o rd u . B ird e n b ire b ir sa rh o s e m a g ird i, h e y ec an la r
g ste riy o r ve k e n d in d e n gem i bir v aziy ette M evlana h a z re tle rin e arp y o rd u .
A z iz d o stla r o n u incittiler. M evlana: arab o im itir, sa rh o lu u siz e d iy o r
s u n u z b u y u rd u . O n la r H ristiy a n (ters) d r d e d ile r. M evlana O k o rk a n
ise, siz n iin deilsiniz? d e d i. B u n u n z e rin e d o stla r ba k o y u p g n a h la rn n
ba la n m asn istediler.

Bu ykden gayrim slim lerin semlara seyirci olarak katld anlam

17 Eflak, age., c. I, s. 134, 286.

kyor, b u da hareketin bandan beri M evlevlerin din ayrm g ze tm e
diklerini gsteriyor. Bu t r gsterilerin M slm an olsun olm asn, to p lan
tya katlalar zerinde olum lu bir etki yapaca aktr.18
Z aten Eflaknin belirttiine gre M evlana sem geleneini inancn
yayma dncesiyle kurm utur:
Onlarn [Rum diyarnn insanlarnn] hibir suretle doru yola meyletmedik
lerini ve ilahi srlardan mahrum kaldklarn grnce, insanlarn tabiatna uy
gun den iir ve sem yolu ile o manalar onlara lyk grdk; nk, Rum
halk zevk ehli ve irin szldr.19

Aadaki ykde ise M evlana yetkililerin aslnda hakl olarak peine

dtkleri gen bir R um u savunur.
Bir gn Mevlana hazretleri birka dostla birlikte At Pazar kapsndan km,
Sultan-l-Ulem a Bahaeddin Veledin (Tanr ondan raz olsun) mezarn ziya
rete gidiyordu. Saysz insanlarn bir ahsn etrafnda toplandklarn grdler.
Bu kalabalk iinden birka gen ileri kotu ve: Allahakna birini idam edi
yorlar. Mevlana hazretleri efaat etsin. O , taptaze gen bir rum dur diye fer-
yad etti. Mevlana: O ne yapmtr? diye sordu. Onlar: Birini ldrm tr,
ksas yapyorlar dediler. Bunun zerine Mevlana ilerledi. Btn celltlar ve
ahneler ba koyup uzakta durdular. Mevlana mbarek ferecesinin eteini
idam edilecek adamn zerine rtt. ehrin ahnesi slam sultanna durum u
arz etti. Sultan: Mevlana hakimdir, bir ehri istese ve btn bir ehre efaat
etse buna nail olur. Hepsi ona feda olsun. Bir Rum da nedir ki... dedi. Arka
dalar Mevlaann kurtard bu R um u alp hamama gtrdler. Hamamdan
kartp medreseye getirdiler. Nihayet Mevlanann elinde iman getirip M sl
man oldu. Hemen o anda onu snnet ettiler ve byk bir sem yaptlar. Mev
lana hazreeri: Adn nedir? diye sordu. O da: Siryanus dedi. Mevlana: O
halde bugnden sonra ona Alaeddin Siryanus deyiniz buyurdu.20

Bu anlat bizi birok adan ilgilendirm ektedir: nsanlar, zor durum da

olan bir H ristiyana efaat etm esi iin doal olarak eyhe m racaat ediyor,
bu da o n u n halk arasnda kazand, yetkililere kar gayrimslimlerin sa
vunucusu n n n kantdr. Bu anlat ayrca resmi grevlilerin saygsnn
ve S ultann C elaleddin R m ye verdii kaytsz artsz destein g sterge
sidir. Siryanusun korum a altna alnmas, sulunun ihtida etm esini ve
Mevlevi tarikatna katlmasn gerektirir. Ancak anlatnn devam ndan
rendiim ize gre, R u m u n tarikata girmesi kendi inancn kesinkes inkr

18 Age., s. 346-347. Ters, Hristiyan ve korkan, korkak anlamna da gelir. Yazar keli
menin bu iki anlamndan da faydalanmtr (T. Yazc).
19 Age., s. 200.
20 Age., c. I, s. 265.
etmesi son u cu n u dourm az. O Hristiyanlkla ilgili meselelerin uzm an
olarak kalr ve M evlana H ristiyanlk konularnda seve seve ona danr.
Siryanus, rnein Mevlevi ayinlerinde m usikinin roln kolayca benim se
mesini salayan, belirli bir Hristiyan bak asn korur, bu durum ise so
fu M slm anlarn tepkisini eker.
Toplum sal kkeni ne olursa olsun, M evlana ile temasa geen her H
ristiyan ihtida etm eyi seer. H izm etkrlar, frnclar, duvarc ustalar, tari
katn hizm etindeki inaat ustalar, dzenli mesleki ilikiler sonucunda
onun m ridleri arasna katlr:

Bir gn bir Rum usta Hdavendigrn evinde ocak yapyordu. Dostlar aka
yolu ile ona: Niin Mslman olmuyorsun? Dinlerin en iyisi slam dinidir
dediler. O: Elli seneye yakndr ki sa dinindeyim. Dinimi terk etmek iin o n
dan korkuyor ve utanyorum dedi. Birdenbire Mevlana hazretleri kapdan
ieri girdi ve: mann srr korkudur. H er kim Tanrdan korksa, o Hristiyan
da olsa din sahibidir, dinsiz deildir buyurup dar k. Hristiyan mimar
derhal iman getirip Mslman ve slam yoluna girip halis mrid oldu.

M evlanann mridi olmak iin ihtida etm ek art olmasa bile, insanlar
Mevlevi tarikatyla u zu n sre ili dl olunca, er ya da ge ihtida ediyor
du. ki ressam olan A ynd-devle ile Kaluyann ilgin yks bu durum u
gsterm ektedir:

Ressam Kal uyan ve Aynd-devle Rumdular. Resim sanatnda ve tasvirde ele

ri ve benzerleri yoktu. Mevlanann mridi olmulard. Kakyan bir gn yle
anlatt: stanbulda bir levha zerine Meryem ve sann resmini yapmlard.
Bu resim, sa ve Meryem gibi emsalsizdi. Dnyann her tarafndan ressamlar
gelmi, onun gibi bir tasvir yapamamlard. Bunun zerine Aynd-devle o
resimleri grmek hevesiyle yola koyuldu. stanbulda o resimlerin bulunduu
manastra geldi ve bir sene orada kald. Orann rahiplerine hizmetler etti. Bir
gece firsat bularak o resmi koltuuna alp kad. Konyaya kavuunca Mevla-
nay ziyaretle ereflendi. Mevlana: Nerelerde idin? buyurdu. Aynd-devle
resmin hikyesini olduu gibi anlatt. Mevlana: (Getir de) o ruh artran res
mi ben de seyredeyim dedi. Tablo, son derece gzel ve hotu. Mevlana hay
li duraklamadan sonra: Bu iki gzel resim, Aynd-devlenin bize olan sevgi
si samimi deildir, o, yalanc bir ktr, diyorlar buyurdu. Bunun zerine Ay-
d-devle Bu nasl olur dedi. Mevlana: O nlar bizim hi uyku ve yiyecei
miz yoktur. Geceleyin daima ayaktayz ve gndzleri oru tutuyoruz. Aynd-
devle ise, bizi brakp geceleyin uyuyor, gndz de yiyor ve asla bize uym u
yor, diyorlar dedi. Aynd-devle: Onlara uyku ve yemek imek tasavvur edi
lemez. Ayrca dilleri ve konumalar da yoktur. Onlar, cansz resimlerdir de
di. Mevlana: Bu kadar sanat ve canl bir resim olan sen, dnya, insan, yerde
ve gkteki her ey kendi mahsul olan bir ressamn eserisin. Senin, yaracn
 brakp cansz ve manasz bir resme k olman doru mudur? O habersiz e
killerden ne elde edilir ve sana ne gelir? buyurdu. Aynd-devle derhal tvbe
edip bakoydu ve Mslman oldu.

Burada M evlanann gayrimslim ler lehine y r tt manevi nderlik

ilevinin bir rneine tank oluyoruz. Bu kiiler sonunda M evlanann di
nini resm en benim serler, ancak bu sonu kesin bir kural oluturm az. A d
na baklrsa H ristiyan kalm grnen Kaluyann durum u da bunu gs
terir gibidir.21
Mevlevi etkisiyle gerekleen ihtida olgusu kilise evrelerini de byk
lde etkiledi. Yahudi haham larn ihtidas rneklerinin yan sra Eflak,
Hristiyan rahipler ve keiler arasnda da birok H ristiyanlktan dnm e
vakasna iaret eder: Bu durum , M evlanann slam dininin stnln
kukuya yer brakm adan kantlad ilahiyat tartm alarnn ardndan ger
eklemi olabilir. Aadaki blm de M evlana o rtodoks bir slam propa
gandacs olarak konuuyor:
Yine aklllarn en olgunlarndan saylan arkadalarn bilginleri yle anlattlar:
Bir gn Mevlana mbarek medresesinde oturm utu. Birdenbire Yahudi ha
hamlarndan ve Hristiyan papazlarndan bir grup gelerek, tam bir samimiyet
le ba koyduktan sonra, T an n nn bu zayf m m eti hakknda Kuranda vrit
olan er tekliflerin hikmetini, emr ve neylilerin srrn anlamak ve bu hkm
lerden maksadn ne olduun bilmek iin soruda bulundular. Mevlana bunlara
inci gibi szlerle yle cevap verdi: Tanr kullarna iman irkten, namaz kibir
den temizlemek, zekt rzka sebep olmak, oncu halkn ihlsn denemek, hac-
c dini kuvvetlendirmek, cihad slam dinini ykseltmek, emr-i mrufu lemin
emrolunan eylerinin elde edilmesine sebep olmas, kt eylerden nehyi sefih
lere mni olmak, akrabal gzetmei onlarn adedini oaltmak, ksas kan
dklmesini nlemek, cezalar haram olan eyleri halkn gznde bytmek,
arap yasan akl korumak, hrszlktan ekinmeyi iffeti ninedendirmek, zina
terkini nesebi temiz tutmak ve livata terkini nesli retm ek, ahadeti inkr eden
lere kar koymak, lezzetlerin terkini doruluu ereflendirmek, selm korku
lardan emin klmak, eminlii mmetin ilerini dzene koymak, itaati imamla
sayg gstermek iin farz klmtr. B mnalar o kadar gzel bir tarzda anlat-
U ki, hep birden bellerindeki znnarla koparp atarak, iman getirdiler ve Miis-
liimanlar srasna getiler ve candan mrid oldular. Naklettiklerine gre bu
hazretin (Mevlanann) zuhurundan lmne kadar on sekiz bin kfir, iman
getirerek Mslman ve mrid olmutur ve hl da olmaktadr.22

Burada eyhlerinin ardndan Mevlev dervilerinin stlendikleri slam

21 Eflak, age., c. I, s. 462, 534-535.

22 Age., c. II, s. 30-31.
inancn yayma abasnn kayna grlyor. Kimi zam an ihtida, H risti
yan keilerin kendilerininkinden yce bir manevi gc kabul etm elerine
yol aan m ucizelerin ardndan gerekleir; M evlanann Kilikyadaki Sis
(K ozan) keileriyle karlamasnda da byle bir olgu grlr:
Yine keif sahibi ulu kiilerden olan Akehirli eyh Sinaneddin yle rivayet et
ti ki: Mevlana hazretleri am tarafna, ilimleri elde etmek iin hareket ettii va
kit kafile yolda Sis vilayetinde bir maarada konaklad. O maarada dnyadan
elini ekmi krk mnzevi rahip vard. Onlar riyazetle o dereceye gelmilerdi ki,
bu dnyann btn srlarn kefediyor, bu sfli lemin gayblarndan haber ve
riyor ve insanlarn iinde olanlar sylyorlard. Etraftan da kendilerine hediye
ler ve adaklar geliyordu. Mevlana hazretlerini grdklerinde bir ocua iaret
ettiler. ocuk havaya zplad ve yerle gk arasnda durdu. Mevlana hazretleri
de mbarek ban nne emi murakabede idi. Birdenbire o ocuk: Bana bir
are bulunuz, burada balanp kaldm ve o murakb ahsn heybetinden lece
im diye feryad etti. Onlar: Aa in! dediler. O da: nemiyorum, sanki be
ni buraya ivilemiler dedi. Ne kadar altlarsa da aa inemedi. Hepsi Mev-
lananm ayaklarn pp: Ey dinin sultan ! Ltfet, grmemezlikten gel de bi
zi rsva etm e dediler. Mevlana da: Tevhid kelimesini sylemekten baka a
re yoktur dedi. ocuk derhal Tanrdan baka Tanr yoktur, M uhammed
onun kulu ve elisidir diye tevhid kelimesini syledi (ahadet getirdi). Ve ko
laylkla aa indi. Onlarn hepsi sz birlii ile iman ettiler ve o hazretle arka
da olup gitmek istediler. Mevlana msaade etmedi ve: Burada kaln, Tanr
ibadeti ile megul olun, bizi de hayr duadan unutmayn buyurdu. Onlar da,
orada tat ve riyazetle megul oldular. Ulvi ve sfli mugayyebat onlarn tasar
rufunda kald. Orada bir keye ekilerek gelip gidene hizmet ediyorlard.23

Bu ksa yk H ristiyanlarn slam benim sem elerinin hangi psikolojik

koullarda gerekletiini ak bir biim de rneklem ektedir: slam , bir n
ceki dinden tam bir kopu olarak deil, daha nceki m anastr hayat ve ru
hani hayatla ilgili faaliyetlerin devam ve doal bir uzants olarak sunul
m aktadr; bu faaliyetler ayn corafi erevede, ama bu kez yeni dinin
bnyesinde srdrlm ektedir. Bu uygulam a bize mistik tarikatlarn yerli
nfusu ihtida ettirm ek iin kullandklar ustaca m anevralar hakknda bilgi
verm ektedir, bylece bu halklar din deitirm enin daha nceki hayat art
larn fazla deitirm edii izlenim ine kaplarak tevik edilmi oluyordu.
slam a geie M evlanann gl kiiliiyle dorudan ve ani bir kar
lamadan doan ruhi sarsnt da neden olabiliyordu. Gelip gem ekte

23 Age., c. I, s. 78-79. Kar. Bunun "simetrii" saylabilecek bir ykde, Kapadokyal bir
Rum keramet sahibi iki Bekta dervii oturduklar yerde mucizevi bir ekilde dondu
rur, M. Balivet, "The Long-Lived Relations between Christians and Moslems in Cent
ral Anatolia", B.Z. 16 (1990), s. 315.
olan bir keiin n n d e o tu z defa saygyla eilen M evlanann alakgnl
ll yolcunun ihtida etm esinde belirleyici bir rol oynam tr. Aadaki
blm dier bir anlaml vakaya tanklk etm ektedir:
Yine nakledilmitir ki: Bir gn Mevlana hazretleri ulu arkadalarla birlikte Me
ram mescidinden ehre dnyordu. Birdenbire ihtiyar bir rahip karlarna
kp nlerinde ba koymaya balad. Mevlana ona: Sen mi yalsn, sakaln m?
diye sordu. Rahip: Ben sakalmdan yirmi yl daha bym, o daha sonra k
t dedi. Bunun zerine Mevlana: Ey zavall! O senden daha sonra kt hal
de eriti ve kemale erdi. Sen evvelce nasl idiysen imdi de siyahlk, perianlk
ve hamlk iinde yzyorsun. Eer deimez ve olgunlamazsan yazklar olsun
sana ! buyurdu. Zavall rahip hemen znnarn kopard ve iman getirerek
inanl Mslmanlardan oldu.24

C) Snr Tanm ayan M utasavvflar ve D inler Aras

Kardelik Balar

M evlanann davranlarnn sonraki dnem ler iin nem i saptanm ak is

tenirse, Eflaknin anlats boyunca ortaya kan nem li bir olguyu gz
n nd e bulundurm ak gerekir. M evlana hayattayken, K onstantinopolise
ve tesine kadar uzanan Bizans ya da Frank topraklarnda, M slm an ta
rikatlar ile Hristiyan m anastr evreleri arasnda sk tem aslar kurulduu
anlalmaktadr. Karlkl saygya dayanan bu ilikiler ruhani alanda kuru
lan kardelik balarn saptam am z salamaktadr; bu balar, 14. ve 15.
yzyllarda daha byk lekte gerekleecek yaknlamalar hazrlayacak
tr. Burada Osmanl dnyasndaki Bektalerin ve Bedreddinlerin bada
trm an ru h u n u n habercisi olan psikolojik ve kltrel i ie geiin ilk aa
masna tank oluyoruz. 13. yzyldan itibaren belli bir Islam -Hristiyan u z
lamas hareketi, Seluklu devletinin snrlarn ve A nadoluyu am g r n
m ektedir. Eflakye gre, M evlanann n K onstantinopolise kadar ula
mtr ve keiler eyhin huzu ru n a varabilmek iin Konyaya gelmektedir:
Kostantiniye lkesinde bilgin bir rahip vard, Mevlanann ilmini, yumuakl
n ve alak gnllln iitmi, ona k olmutu. Mevlanay grmek
zere Konyaya geldi. ehrin rahipleri onu karlayp izazda bulundular. Bu
doru rahip, o hazretin ziyaretini rica etti. Tesadfen yolda karlatlar. Rahip
defa H davendigra secde etti.25

M evlana K onstantinopolis yaknnda yaayan baka bir kei ile de sk

tem as halinde gsterilm ektedir. iin Bizansta kalmak zoru n d a olan
m ridlerinden birini ona em anet eder:

24 Eflak, A rifle rin M enkbeleri, c. I, s. 132.

25 Age., s. 351.
 Yine nakledilmitir ki: eyh Selahaddin hazretlerinin (Tanr onun zikrini y
celtsin) tacir ve zengin bir mridi vard. Mevlanaya ok sadk bir muhipti. s
tanbula gitmek istedi. eyh Selahaddinle birlikte izin almak ve yardm dile
mek zere Mevlanann hizmetine geldiler. Mevlanann elini pmek erefiyle
ereflendikten sonra Mevlana: stanbul civarnda bayndr bir kasaba vardr.
Orada bir papaz oturur. Bu papaz kendi manastrna ekilmi ve btn insan
lardan ilgisini kesip kendisiyle yetinmitir. Bizden ona selam syleyip hatrn
sorasn buyurdu. Tacir ba koyup (huzurdan kt) ve yola koyuldu. O snra
gelince papaz sorup onun bulunduu kye gitti. Tam bir edeple manastrdan
ieri girdi. Orada hazine gibi bir kede ban koltuunun altina sokup o tu r
mu ve nurlar siyah cbbesinin altndan gzdeki siyahn iindeki nur gibi par-
lyan bir ahs grd. Tacir bu hali grnce kendinden geti, sonra Mevla-
nann selamn syleyince papaz hemen yerinden firlad ve: Tanrnn selam
senin ve Tanrnn sekin kullar zerine olsun deyip ba koydu ve uzun za
man secdede kald. O srada tacir baka bir keye baknca Mevlana hazree-
rinin ayn elbise ve sarkla o kede murakabe halinde oturm akta olduunu
grd. Tacire bir hal geldi, bir hkrk tutup yere dt. Bir m ddet sonra pa
paz tacirin gnln ald ve: Eer sen hr insanlarn (ahrr) srlaryla ili dl
olursan iyilerin iyisi olursun diye buyurdu. Sonra Tekfura: Bu tacirin bizim
le ilgisi vardr. Onu koru da yol muhafzlar ve valiler (ummal) ona zorluk
karmasnlar diye bir mektup yazd. Tacir ehre gelip papazn m ektubunu
Tekfura gnderince, Tekfur emretti: O na yemekler gtrdler ve az ok ne
ii varsa tamamlayp sa salim yolcu ettiler. Tacir dnte de papaz ziyaret et
ti. Papaz: Konyaya gittiin vakit, ben biarenin selam ve sayglarn H da-
vendigr hazretlerine iletesin. Bu niyazla dolu olan muhtac sonsuz l tu f ve
inayetinden unutmayacaklar um ulur buyurdu. Bir m ddet sonra gen tacir
Konyaya gelip bu hali eyh Selahaddine anlatnca eyh Selahaddin: Veliler
hakknda ne sylerlerse hepsi gerektir ve hepsi eksiz phesiz vki olur de
di.26

D eindiim iz iki anlatya baklrsa M evlana, korum as altndaki kiiyi

Bizans im paratoruna tavsiye edecek kadar etkili keilerle sk ruhani ba
lar iinde grnm ektedir. Eflaknin yaptnn bir m enakbnam e olmas,
bu yazarn belleinde koru d u u gerek olgularn gzden karlmasna
neden olm am aldr. Ticaret ya da baka nedenlerle Bizans ve Seluklu
devletleri arasndaki sk temas, iki dnyann etnik olarak i ie girmi o l
mas karlkl tankl ve birok ortak deer paylama bilincini hzla g e
litiriyordu. M evlana manevi etkisiyle birok ihtidaya yol am olsa bile,
ne Mevlevi zihniyeti ne de genel olarak dervi zihniyeti basit bir m isyo
nerlik hareketine indirgenem ez. Birok gayrimslim kendi dinlerini terk
etm eden ve b u n u yapmaya zorlanm adan tarikatla ilikilerini srdiirm -

26 Age., s. 130- 131.

lerdir. Bu duru m u n en bilinen rnei Konya yaknndaki Eflatun m anas
trdr ( Deyr-i E flatun ); buradaki keiler kalc bir slam -Hristiyan uzla
mas balatm lardr. M evlana sk sk d u a etm ek iin m anastra gelir ve
o n u n ile marifetlerine tank olan bapapaz, kendi dinini korum akla b ir
likte o n u n kutsal kiiliini ve mesajnn d o ru lu u n u kabul eder.
Deyr-i Eflatunun bapapaz, btn papazlarn ileri gelenlerinden yal ve en
gin bilgili bir adamd. stanbul, Frenk, Sis, Canik ve daha baka vilayetlerden
(kendi dinlerinin) ilmini renmek iin ona gelir, ondan (din) ahkmn re
nirlerdi. te bu bapapaz hikye etti ki: Mevlana bir gn bir dan eteinde
bulunan bu Deyr-i Eflatuna gelmiti. Souk su kan maarann dibine kadar
gitti, ben de maarann dnda durmu, ne olacak diye bakyordum. Mevlana
yedi gn yedi gece o sok su ierisinde oturdu. O ndan sonra kendinden ge
mi bir halde dar kp yola koyuldu. Gerekten onun mbarek vcudunda
hibir deiiklik olmamt. Bu rahip yeminler ederek: sann sfat hakknda
okuduum , brahim ve M usann kitaplarnda (suhuf) mtalaa ettiim ve ge
mi tarihlerde peygamberlerin nefis terbiyelerinin byklne dair g rd
m eylerin hepsi Mevlanada fazlasyla vardr dedi.

Bu keilerin tank olduu olaanst belirtiler M evlanay H risti-

yanlatrm alarna ve o nu Hristiyan geleneinin uzants olan bir ermie
dntrm elerine yol aar.
Arkadalarn hakikati bilenlerinden nakledilmitir ki: Deyr-i Eflatun manast
rnda birok fenleri bilen yal, hakim bir rahip vard. Arkadalar gezmek iin
oraya her geldiklerinde, b rahip onlara trl hizmetlerde bulunur ve ok iti
kat gsterirdi. elebi A rifi de ok severdi. Bir gn arkadalar: Sen Mevla-
nay nasl grdn ve nasl bildin? diyerek ondan bu itikadnn sebebini sor
dular. Rahip dedi ki: Siz onun kim olduunu ne biliyorsunuz? Ben ondan had
siz kerametler, birok mucizeler grm ve onun candan bir kulu olmuum.
Gemi peygamberlerin hayadarn ncilde ve onlarn kitaplarnda okum u
tum. Hepsini onun mbarek ztnda mahede ettim ve onun hakikatine iman
getirmiim. Yine bir gn buray ereflendirmiti. Krk gne yakn bir hcrede
halvet etti. Halvetten kt vakit, onun mbarek eteini tuttum ve: Yce
Tanr Kuran- Mecidde Sonra onlardan Cehennem e girmeye layk olanlar
biz daha iyi biliriz buyurmutur. M adem ki hepsinin gidii ate olacak, o hal
de slam dininin bizim dinden stnl nedir ve bu nasl olacak? dedim.
Mevlana hibir ey sylemedi. Bir an sonra iaret edip ehire doru yola ko
yuldu. Ben de o ulu kiinin arkasndan yava yava gidiyordum. Mevlana bir
denbire ehrin kenarnda bulunan bir frna girdi. Frnclar firn kzdrmlar
d. Benim siyah, ince ipek elbisemi ald, kendi ferecesine sarp frna att. Ba
n nne eerek bir m ddet bir kede oturdu. Byk bir dumann ktn
grdm . Kimsede sz sylemek mecali yoktu. O ndan sonra Mevlana: Bak I
diye buyurdu. Baktm, firmcnn mbarek fereceyi dar karp Mevlana haz
 retlerine giydirdiini grdm. Ferece tertemiz olmutu. Benim ipek elbisem
ise tamamiyle yanmt. Mevlana: Biz byle gireriz, siz de byle girersiniz
buyurdu. Bunun zerine derhal ba koyup mrid oldum .27

Birlikte girilen halvetler, Hristiyann kendi inancna bal kalarak m r

idi sayd M slm ann mesajn kabul etm esi gibi davranlar Islam -H-
ristiyan badatrmacl ynnde yol alndn gsteriyordu. A nadolu
toplum u, Eflakye gre K onstantinopolisten Kilikyaya kadar mridleri
olan M evlana ya da Deyr-i E flatunun bapapaz gibi sz dinlenen kiile
rin rneinden derinlem esine etkilenm ekten geri kalamazd.
H e r iki din iin de kabul edilebilir bir felsefi soyutlam a olan Deyr-i Ef
latun ad bile, karma bir kltr m erkezinde bir slam -H ristiyan ortak ya
am yaratm a arzusunun bir belirtisi olabilir. M anastr, cem aatler aras bir
bulum a yeri olm a zelliini geen yzyla, yani olduka ge bir dnem e
kadar korum utur: 19. yzylda m anastr duvarlar iinde kilise ile
M slm anlar tarafndan ina edilen bir cami bulunuyordu. Cam i, Mevla-
n ann o lu n u kurtaran m anastrn koruyucu ermii Aziz K haritoa te
ekkr etm ek maksadyla, yerel Hristiyan geleneine uyan M slm anlar
tarafndan ina edilmiti; Mevlevi eyhi ylda bir geceyi bu camide dua
ederek geirirdi. Byle bir kalclk 13. yzylda M evlanann etkisiyle
Konyada kk salan cem aatler aras greli uyum anlaynn, ister H risti
yan ister M slm an olsunlar, Rum lkesi sakinlerinin zihniyetine derinle
mesine ilediini gsterir.28
Eflaknin anlattna gre M evlanann cenaze treni badatrmaclk
yolunda ok ilerlemi bir toplum manzaras sergilem ektedir. Seluklu top-
lum tnu oluturan gruplarn hepsi M evlanann m ridleri olduklarn ileri
srm ektedir ve her biri onun ansn yceltm ek isteindedir. Bu m etinde,
herkes tarafndan paylalan sayg, din farkllklarnn tesine gemi g
rnm ekte ve gerek bir A nadolu cem aatinin o lutuu izlenimini uyandr
m aktadr.
Sonra cenazeyi dar kardlar. Byk kk btn insanlar balarm am
lard. Kadnlar ve ocuklar da orada idiler. Byk kyamete benzer bir kyamet

27 Age., c.l, s. 284-285; 533-534.

28 Mslman kaynaklarnda sz edilen Eflatun manastrnn (Eflak, age., c. I, s. 284,
533, II, s. 305) Konya yaknndaki Aziz Khariton manastr olduu varsaym Hasluck
tarafndan ileri srlmtr, Christianity, c. II, s. 373- 374. Ancak burasnn Orta
Anadolu'da ok sevilen bir aziz olan Eflatun'a adanm dinsel bir kurulu olmas ih
tim ali de bulunmaktadr. 3. veya 4. yzylda yaam bu Hristiyan ehidinin isim g
n Yunanllarca 18 Kasmda, Latinlerce 22 Temmuzda kutlanr, Vie des Saints e t des
Bienheureux, c. VII, Temmuz.
 koptu. Herkes alyordu. Erkekler plaktlar, feryad ederek, elbiselerini yrta
rak gidiyorlard. Hristiyanlardan, Yahudilerden, Araplardan, Tklerden, vb
btn milletler, btn din ve devlet sahipleri hazr bulunuyorlard. H er biri,
kendi dederi vehile kitaplar ellerinde nden gidiyorlar, Zeburdan, Tev
rattan, Incilden yetler okuyor ve hepsi de feryat ediyordu. Msltimanlar so
pa ve klla bunlar savamyorlard. Fakat bu cemaat hi ekinmiyordu. Byk
bir karklk oldu. Bu haber byk sultana, Shibe ve Pervaneye eriti. Bunun
zerine onlar da papaz ve kiliselerin byklerini arp onlara: Bu olayn si
zinle ne ilgisi vardr? Bu din padiah bizim reisimiz, imammz ve mukteda-
mzdr dediler. Onlar da: Biz M usann, Isann ve btn peygamberlerin
hakikatini onun ak szlerinden anladk ve kendi kitaplarmzda okuduum uz
olgun peygamberlerin tabiat ve harekederini onda grdk. Siz Mslmanlar
Mevlanay nasl devrinin M uham m edi olarak tanyorsanz, biz de onu zama
nn M usas ve sas olarak biliyoruz. Siz nasl onun muhibbi iseniz, biz de bin
u kadar misli daha ok onun kulu ve mridiyiz. Nitekim kendisi buyurmu
tur: Yetmi iki millet srrn bizden dinler. Biz, bir perde ile yzlerce ses pkarar
bir neyiz. Mevlana hazretlerinin zt, insanlar zerinde parlayan ve onlara ina
yette bulunan hakikader gneidir. Gnei btn dnya sever. Btn evler
onun nuruyla aydnlanr dediler. Bir Rum keii de: Mevlana ekmek gibidir.
Hi kimse ekmee ihtiya duymamazlk edemez. Ekmekten kaan hibir a
grdnz m? Siz onun kim olduunu nereden bileceksiniz? dedi. Bunun
zerine bykler susup hibir ey sylemediler.29

Hristiyanlarn ve Yahudilerin bu tepkilerinde badatrm ac zihniyet

aka grlm ektedir, M evlana onlarn M usas ya da onlarn sas
olm utur; ihtida etm ek bir yana, Y ahudi-H ristiyan dnyas yeni peygam
beri kendi geleneklerine katm tr. Yabanc unsurlar zm lem e yntem i
ne ileriki tarihlerde daha da sk rastlanacaktr. Ayrca gayrimslimlerin
Mevlana klt n hakl gsterm ek iin ileri srdkleri gerekeyi de belirt
mek gerekir. M evlanann m ridleri olduklarn ileri srm elerine izin ve
ren unsur, o n u n retisinin evrenselci y n d r ve M evlanadan yaptkla
r alnt, suflerin dinlerst ideolojisinin yerel halklar asndan ekicilii
nin tipik bir rneidir. M evlanann sk sk ileri srd gibi, dinlerin
amalan tek ise, koullar gerekli klyorsa yabanc bir mridi benim sem ek
bir eliki deildir. Bylece artk geriye dn imkn brakmayan M sl
man fethi koullarnda, M evlanann ou zam an karm a bir dinleyici kit
lesi karsnda aklad mistik evrenselciliin H ristiyanlarn grleri
zerinde nasl bir etki yapt anlalr.
Yollar eit eit olsa da, hedef birdir. Kbeye giden birok yol olduunu gr-

29 Eflak, age., c. II, s. 13-1 4. Mevlana'nn torunu A rif elebi'nin cenazesi srasnda da
gayrimslimler ayn tepkileri gsterirler, age., c. II, s. 365.
 myor musunuz? Kimilerine gre yol Rm dan, kimilerine gre Suriyeden,
kimilerine greyse Acemden, inden, H ind ya da Yemen denizinden geer.
O nun iin eer yollara bakarsanz eitlilik byk, ayrlklar sonsuzdur. Ama
hedefe baktnzda, onlar uyum iinde ve tektir ... Sonunda Kabeye ulatk
larnda, yollar konusundaki bu kavgann, bu savan, bu eitliliin -biri teki
ne: Sen gnah iliyorsun, kfirsin der ve teki de ayn ekilde cevap verir-
sadece yollara ilikin olduunu ve hedeflerinin bir olduunu anlarlar.30

Bylece 13. yzylda A n adoluda oluan ilk yerleik T rk toplum u, Sel

uklularn siyasal ve kltrel etkisi altnda, eitli eleri zgn bir sentez
iinde biletirmeyi baarm bir dnya gr n m n verm ektedir. Mevla-
nann gl kiiliinde odaklanan bu badatrmac zihniyet tarikatn ku
rucusunun olu Sultan Veled ve to ru n u A rif elebi tarafndan devralnm
ve byk lde yaylmtr. Bu iki kii H ristiyanlar ile M slm anlarn s
k balar iinde olduu bir aile ortam nda yetimiti. Sultan Veledin stan
nesinin ad Kiramana H a tu n dur (Yunancada, yal ana); bu da kadnn
Yunan asll olduunun belirtisi olabilir ve Eflak ilgin bir ekilde Mevla-
n ann z kznn adnn Efendipula olduunu belirtir. Mevlanann soyun
dan gelenler onun Hrisdyanlara kar hogrl tavrna ykndler ve u
beylerinin zerinde giderek artan bir etki yaratarak yeni fethedilen halklara
nasl davranlmas gerektii konusunda kendi anlaylarn aladlar. H risti
yan tarafnda da, Mevlanan ilk gayrimslim miiridlerinin benimsedii
badatrmaclk meyvelerini vermi, O rta A nadoluda gelitikten sonra
Trk ordularnn peinde bt n yarmadaya yaylmtr. 15. yzylda Alman
seyyah Schiltberger, Hristiyanlarn M evlanann mridi emseddin Tebri-
zye kendi ulu kiilerinden biri gibi sayg gsterdiklerine iaret eder:

Mezar Konya adnda bir ehirde bulunan A ziz Schcnisis, nceleri kfir bir din
adamyd; sonra gizlice vaftiz edildi. Eceli geldiinde Tanrnn bedenini bir el
mada ald.31

Bylece Seluklu to p lu m u , M slm an bir devlete, kom u slam yne

ticilerinin g znden kamayan A nadoluya zg bir nitelik kazandrmay
baaran badatrm ac bir deneyim in ncs olm utur.
evrede, acaba Seluklular pagan, mecusi ya da gebr mi oldular diye sorulu
yordu. Mmin bir miislman olan Halep emiri Nureddin Zeng, II. Kl Ars-
lann gerek bir mmin olduuna inanmad iin onun, elisinin nnde ke-
lime-i ahadet getirmesini art komutu.32

30 Arberry, Discourses o f Rum, s. 108-109.

31 Eflak, age., c. II, s. 230, 385; Schiltberger, Tefler (ed.), s. 40.
32 C. Huart, Konia, s. 214-215.
 3- HACI BEKTA VE YUNUS EMRE: TRKE EVRENSELCLK

Mevlana 13. yzylda A nadoluda mistik ve iirsel bir evrenselciliin

olum asnda tem el bir rol oynam akla birlikte, Mevlevlikle bantl olduk
lar halde sonradan kendilerine zg bir evrim, gelime ve etkileri olan d i
er zgl akmlar da g z ard etm em ek gerekir.
O rta Asyann am an ve airet gelenekleri ile tasavvuf anlayn zgn
bir sentez halinde kaynatran zerk bir tasavvuf akm da, tarihsel ere
vesi iyi belirlenm em i bir ahsiyete, Hac Bekta Veliye balanan hareket
tir. Bu topluluk, b adatrm an ve evrenselci dncelerini b t n Osma-
l dnem i boyunca halk arasnda M evlevlerden ok daha geni apta yay
may baarmtr.
Evrenselci tnlar olan ve iirsel biimdeki A nadolu mistik ak anlay
nn oluturulm asnda sekin bir yeri olan dier bir ahsiyet, Yunus Em re,
A nadolu M slm anlanna en yakn gelen dilde, Trke yazd iin b
yk bir dinleyici kitlesine ulam tr.
Etkileri ne kadar kalcysa, haklarnda yazlm m enakbnam eler de o
denli belirsiz olan ve geleneksel olarak M evlana ile aralarnda balant ku
rulan bu iki ahsiyete ksaca deinm ek yerinde olacaktr.

A) H ac Bekta, H ristiyanlar ve Badatrm aclk

Hac Bektatan kaynaklanan hareket ok yaygn bir kitleye ulam,

ok geni bir toplum sal yelpazede yank bulm u ve faaliyetlerinin bir b
lm n zellikle gayrim slim lerle tem aslara ayrmtr.
Bir 15. yzyl yapt olan Vilyetnme-i Hac Bektasta anlatld ek
liyle, Bekta hareketinin kkenleri ve kurucusunun hayat efsanelerle i
ie gemitir. Ancak b u eserde, ortaada T rkm en A nadolsunun top-
lumsal-dinsel mayalanmasn kavramak isteyenlere yararl olacak tarihsel
bir zem in ortaya konm aktadr. H ac Bekta ile zam annn b t n dinsel,
mistik ve toplum sal hareketleri arasndaki ilikilerin belirlenmesi olduka
g, hatta kronolojik adan im knsz olmasna ram en, bu eserde byle
bir balant kurulm as anlamldr.
13. yzylda H o ra sa n dan gelerek A nadoluya yerletii anlatlan H a
c Bekta, G lpnarlya gre, 1 2 4 8 den 1270 -7 1 e kadar esas olarak Su-
lucakarahykte (b u g n Krehir yaknnda H acbekta) yaad. Efsane
ye gre buraya, O rta Asyann am an geleneklerinde ska grlen bir
dnm le, gvercin d o n u n d a gelm iti. Velinin hayat hikyesi ve on u sa
hiplenen tarikatn gelenekleri O rta Asyann izlerini tam aktadr. rtl
olm ayan kadnlarn tarikat ayinlerine katlm alar, esrime amal sem , ba
z hayvanlarn kurban edilm esi, insanlarn kua dnm esi ve tarikat ye-
lcrinin belirgin nitelikleri olan ok u zu n byklarn kkeninde amanlk
yatm aktadr.
Yandalarnn ona atfettikleri silsile, Peygam bere ve H z. Aliye kadar
uzanyordu. Vilyetnme 1ye gre N iapur em irinin oluydu ve mistik ei
limine uyarak tah ttan feragat etm iti, bu anlatlanlar B udann hayatyla da
koutluk gsterir. Byk suf A hned Yesev (l. 1166-67) ile arasnda k u
rulan balant Yesevnin m ridlerinin H o rasan da etkin olduklarn ve
Hac Bektan onlarn retisini izlediini gsterir. A hned Yesevnin
A nadolu ile balant kurm am olmasna ve kronolojik tutarszlklara ra
m en, Bekta inanna gre, H aydar adyla da bilinen H oca A hm ed Yese
vnin H ac Bekta ile birlikte Kayseriye geldii rivayet edilir. Yine b u ri
vayete gre, A hm ed Yesev orada M ene adnda Hristiyan bir kadnla ev
lenmi ve sonra Hac Bekta ve A hm ed Yesev inanlarnn olutuu H ay
dar es-Sultana yerlem itir.33
13. yzyln T rkm en A nadolusunda H ac Bekta ou zaman top-
lumsal-dinsel ierikli Baba hareketiyle sk iliki iinde gsterilir, ancak
onlar bir araya getiren kesin balan tanm lam ak zordur. Akpaazadeye
ve Elvan elebiye baklrsa Bekta, Baba lyasn evresindendi ve sonra
dan ikisinden kaynaklanan evreler birbirlerine ok yaknlat. Bu da, Bek
ta hareketinin bandan beri aralarnda byk bir dinleyici kitlesi bulaca
krsal kesimde ve airet ortam nda etkili o ld u u n u gsterir. rnein
1526-27 T rkm en ayaklanmasn34 H ac Bekta soyundan gelen bir kii
ynetm itir. H ac Bektan m ridlerinin A nadoludaki krsal katm anlar ve
gerler zerinde etkili olmas, kentlerde geni bir kitle bulamad anla
mna gelm ez. Vilyetnme A nadolu Ahi loncalarnn ve T rk Ftvve-

33 Hac Bekta ve mridleri hakknda Vilyetnme, Glpnarl (ed.), ve J. K. Birge, Bek-

tashi order o f Dervishes'in dnda, bkz. I. Melikoff'un btn almalar, zellikle de,
T u ra c a 20 (1988), STM ABD (1982), M em o rial . L. Barkan (1980), UTFKB (1976),
7"DD(1973), REI ( 1966). Ayrca kar. A. Y. Ocak, Bekta M enkbnm elerinde s
lam ncesi inan M o tifle ri ve Trk H alk inanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Men-
kabeleri; ayrca "Bektachiyya", REI, LX (1992). Hac Bekta'n Anadolu'da ikameti
nin olas tarihlendirilmesi hakknda, Glpnarl, Vilyetnme, s. X IX-XX; Melikoff,
Turcica, s. 12; Birge, s. 40, 51. Bekta'n ekil deitirmeleri, Melikoff, Turcica, s. 14-
15. amanik kkenli baz gelenekler hakknda, bkz. P. Boratav, "Vestiges ouz dans
latradition Bekta", A . X X IV O.O.K., s. 382-385. Buda ile benzerlikler, Vryonis-Dec-
line, s. 369, not 44. Ahmed Yesev ve Hac Bekta, M elikoff, Turcica, s. 12-17, Hay
dar ve Hristiyan ei, H asluck-Christ i an i ty, c. II, s. 403.
34 Ocak-Baba Resul, s. 132 ve dev.; Cahen, "Baba lshaq, Baba llyas, Hadji Bektash et
quelques autres", Turcica I (1969), s. 61-64. Hac Bekta'n soyundan gelen birTrk-
men olan Kalenderolu'nun Kanuni Sultan Sleyman dneminde ayaklanmas, kar.
Peevi Tarihi, Baykal (ed.), c. I, s. 92: "Kalender, Hac Bekta- Veli'nin torunlarn-
dandr".
tinin piri olan Ahi E vrann H ac Bektan yakn d o stu old u u n u ileri s
rer. Rivayete gre Ahi Evran yle yazmtr: Ben kimin eyhiysem, H a
c Bekta da o n u n eyhidir. Eflakye gre, H ac Bektan nfuzu k en t
lerde M evlanann nfuzuyla rekabet edebilm ektedir. D ier yandan H ac
Bektan gazilerin piri saylmas, o n u n 14. yzyl ortasnda Yenieri oca
n kurduu gibi anakronik bir efsanenin nasl d o d u u n u da aklar. Bi
lindii gibi Yenierilere H ac Bekta oullar ad verilir, aalan ise Bek
ta aasdr ( aayn-i Bektafyn ),35
Kendisiyle ilgili rivayetlerde Hac Bekta, ok eitli unsurlarn ayn ad
altnda topland bir tr kahraman g rnm ndedir. Bu saygn kiinin
evresinde yer alan ve hakl ya da haksz olarak o n u sahiplenen ok dei
ken topluluklar (dnem lere ve sz konusu topluluklarn yaygnlna gre),
Alevi, Kzlba, Tahtac, vb adlarn almtr, ancak bu adlarn hibiri asla
Bekta szc ile tam eanlaml deildir. Bekta terim i sadece, 16. yz
yla kadar anarik olan bir silsileyi kurallara balamaya ve onu skca yap
lanm bir rg t haline getirmeye alan Balm Sultann kurduu tarikat
iin meru bir ekilde kullanlabilir. Bunun da tesinde, Hac Bektan nni-
ridleri, pirleriyle ada olsun olmasn, bt n nl M slm an mutasavvf
lar kendilerine mal etm e gibi badatrmac bir eilimin etkisiyle Bekta
adnn ok geni bir manevi kabul grm esine katkda bulundular. Bu an
lamda, bu alandaki herhangi bir adlandrm a hibir zam an bir dierini d
lar nitelikte deildir. Bu adlar tam anlamyla zdelem eden bir araya gele
bilir. Hac Bektatan kaynaklanan dnce akmyla ilgilenenler T rk iili
i, ya da Bekta fkralar gibi ok farkl olgulardan sz etm e durum unda
kalabilir. Bekta dncesi36 bal altnda incelenmesi sz konusu olan,
tarihi bir gerek olan tarikatn rol dnda, T rk dnyasndaki ok genel
letirilmi b t n bir evrenselci zihniyet ve badatrmac gr asdr.
Kat dogm atik snrlar olmayan geni Alevi-Bekta manevi ailesi, ta

35 Ahi Evran ve Hac Bekta, Vilyetnme, Glpnarl, s. 50-54; E. Koan, "Hac Bekta
Veli et le Bektasisme", A r t de Cappadoce, s. 193. Hac Bekta'n kentsel alanda et
kisi, Eflak, A rifle rin M enkbeleri, c. I, s. 371-373. Hac Bekta ve Yenieriler, Glp-
narl, "Les organisations de la Futuvvet dans les pays musulmans et tures", RFSEI
(1949-1950), s. 21; V/eissmann, Les Janissaires, s. 15-17.
36 A le v i terimi hakknda, Melikoff, "Recherches sur les composantes du syneretisme
Bektachi-Alevi", STM ABD, s. 379, 395; ayn yazar, "Au sujet de quelques fetes des
Alevis d'Anatolie", UTFKB, s. 177-179. Kzlba terimi, A. Gkalp, Tetes Rouges et
Bouches Noires; Tahtac terimi, J.P. Roux ve K. zbayr, "Quelques notes sur la reli-
gion de Tahtac", REI (1964), s. 45-86. Balm Sultan, Birg e-Bektash, s. 56-58. Yeni
eri ocann yok edilmesinden sonra Bektaler, Melikoff, "L'ordre des Bektaapres
1826", Turcica 15 (1983), s. 155-178. Bekta fkralar, M. Elolu-O. Tansel, Bekta
Dedikleri.
rihsel deiim ler so nucunda olduka erken bir tarihte gayrimslim halk
larla, zellikle de Hristiyanlarla tem as iine girmi ve esnek heterodoks-
luu sayesinde slam n dndaki birok unsuru kabullenm eye iyice hazr
lanmt. O lan uydu: T rklerin, gazi dervilerin de katld, A nadoluda
ki ilerleyii srasnda, stf topluluklar sistemli olarak Bizans snrlarndaki
u beyliklerine yerleiyor ve bu topraklar fethedildikten sonra zaviyeler
kurarak buralardan hareketle yreyi enlendiriyor ve retilerini yerleik
yerli nfus arasnda olduu gibi, T rkm en airetleri arasnda da yayyor
lard. Vilyetnme 'hin Hac Bekta ve ilk m ridleri hakknda aktard ol
gular, 14. ve 15. yzyllarda youn bir din yayma etkinlii yrtld
konusunda bilgi verir.
Ancak bu, kendine zg, resmi slam n snrlarnn olduka dnda
bir din yayma anlaydr ve amac, harekete yalnzca kfirleri deil sra
d a n M slm anlar da katm ak, onlar kat ortodoks slam n reddedecei
d etkileri zm lem eyi kabul eden bir tarikatn m ensubu yapmaktr. Vi-
lyetnme:de, M slm anlar kendi yoluna ihtida e ttiren bir Bekta
kar karmza ve bu hareketin o rtodoks slam dna kma eilimini gs
terir. Bylece, blgede kol gezen ekyann yan sra bir Germiyan beyi ile
ord u su n u da kendi yanna eker. Ayrca Bekta ve m ridleri, Vilyctn-
me'nin birok b l m n d e belirtildii gibi, A nadoluya yerlemi olmakla
birlikte slmlam am olan O rta Asya kkenli airetlerin de din deitir
m esinde byk rol oynar; ilerki dnem lerde Bektaleri airet ve ger
dnyasna balamaya devam eden yaknlk da bu olguyu dorular. Ancak
burada bizi zellikle ilgilendiren, ilk Bektaler ile Hristiyan nfusun te
masa girm elerini konu alan rivayetlerdir. Bu ilk tem aslar doktrin alannda
ki olas etkilenm eleri ve sonradan gerekleecek olan karlkl ekimi da
ha iyi anlam am z salar. Bekta hareketi balangcndan itibaren H ris
tiyan m eselelerin d e uzm anlam gibidir.
Vilyctnme'de, Hac Bektan Kapadokyadaki Rum ky Sine-
so n da yaayan Hristiyanlara yardm etm ek iin bir m ucize gerekletirdi
i anlatlr:
Hnkr, Kayseride U rgpe gelirken yolda, Sineson adl bir Hristiyan k
yne ulat. Hristiyanlar, avdar ekmei piirmilerdi. lerinden bir kadn ba
na bir tekne alm, ekmek gtrmedeydi. Hnkr grnce hemen tekneyi
bandan indirdi; dervi dedi, ltfet, bir para al ye; bizim yerimizde buday
bitmez, ayplama.
Hnkr, bu sz duyunca, bereketli olsun, avdar ekin, buday biin; k
k ham ur yapn, byk somun aln dedi. imdi hl o kyde avdar ekerler,
buday bierler. Kk hamurlar yapp frna atarlar, byk somun karrlar.
Buday ekerlerse avdar olur, fakat avdar ekince buday bierler. Gene bu
 yzden o kydeki Hristiyanlar, H nkrn oturduu makam ziyaret ederler,
her yl toplanp gelirler, kurbanlar, adaklar getirip enlik ederler.

Bu rivayetin iinde Sinesondaki bir Bekta etkinliinin ans gizli gi

bidir; bu etkinlik, fethedilm i blgelerde kurulan zaviyelerde sk sk ig
c olarak kullanlan Hristiyan cemaatlere tarikatn m addi yardm eklini
almtr. Kydeki Rum larn H n k ra gsterdikleri saygy gzler nne
sermeyi amalayan bu rivayette, m ucizenin Hristiyan kyller arasnda
yol aabilecei ihtidadan hi sz edilmemesi dikkat ekicidir. Gerekten
de 1905 kadar ge bir d nem de, Sineson halknn d rtte hl Hris-
tiyand. Ancak bu , H ac Bekta bir aziz olarak grm elerini ve trbesini
ziyaret etm elerini engellem ez. Vital C u in et, H ac Bekta tekkesinin 19.
yzyl sonunda H ristiyanlar tarafndan hl ziyaret edildiini aktarr:
... (onlar) yerli Hristiyanlarn aziz Haralambos ile zdeletirdikleri Hac Bek
ta Velinin trbesini her gn ziyarete gelirler. Bu inan dorultusunda trbe
ye girerken Hristiyan ziyaretiler ha karr, M slman haclar ise bitiikteki
camide namaz klar. H er iki taraf da ayn ekilde iyi karlanr.37

Ekonom ik balara, ritellerde badatrm acla ve Hristiyanlar ile

Bektaler arasndaki mistik tem asa Vilyetnmenn baka bir blm de
tanklk eder: H ac Bektan gizli m ridi olup, slam lkesinin te yann
daki bir m em lekette yaayan bir keiin budaya ihtiyac olur, nk kt
lk hkm srm ektedir. O n u n bu sknts Hac Bektaa m alum olur ve
m ridlerinden biriyle keie buday gnderir. Kei geleni yrekten kar
lar. Sonra m ridi gizli bir odaya g t r r, orada kei elbiselerini soyunur,
elifi tac bana koyar, dervi abasn giyinir ve dervile beraber nam aza d u
rur. Kendisinin de H n k rn dervii o ld u u n u syler; sonra yeniden ke
i elbisesini giyer.38
Bu rivayet birok noktay akla kavuturur. A nadoludaki T rk ya
ylmasnn m zrakba olan Bektaler trndeki derviler, daha askeri fe
tih balam adan nce, mutasavvflarn yayd mistik evrenselciliin ekici
liine kaplan Hristiyan yandalar kazanabilmilerdir. D ier taraftan ba
datrm an zihniyet, birok ritelin, hatta kimi zam an karm a ibadethane
lerde, ftrsuzca yan yana gelmesi eklinde aka betim lenm itir. Bu din
sel uygulam alar, yerel dinin terk edilmesini zorunlu klmayan ve daha ok

37 Melikoff, "Un ordre de derviches colonisateurs: Les bektachis", M e m o ria l O. L. Bar

kan, s. 149 ve dev. Germiyan beyi, Vilyetnme, Glpnarl, s. 43; Bekta'n Sine-
son'da gsterdii marifet, age., s. 23-24. Sineson'da Hristiyan ounluk, R, M. Daw-
kins, M odern Creek in A s ia M inr, s. 27. Hristiyanlarn Bekta'n trbesine hacca
gelii, Cuinet, La Turquie d 'A sie, c. I, s. 341.
38 Vilyetnme, s. 56: "Mslman kei".
yerel gelenein mistik tamamlaycs ve isel derinlemesi olarak grlen
manevi bir ideolojinin Hristiyan ortam nda baar kazanmasna katkda
bulundu. H ac Bektan ve m ridlerinin Hristiyan toprandaki youn
etkinliine Vilyetnme sk sk tanklk etm ektedir: Erenler, Simavnal
eyh B edreddinin de ilerde yapaca gibi, bir Frengistan adasndaki kei
i ziyaret eder. Evliyann trbesini bir Hristiyan ina eder. M ridi H ay
dar, Hristiyan bir kadnla evlenir. Baka bir m ridi Karaca A hm ed Bal-
kanlarda byk sayg grecektir. Sar smail tekkeye dn t rd Tavas
kilisesine yerleir ve sa suretinde gr n erek kent halkn ihtida ettirir. R e
sul Baba da Altnta ve H isarcktaki Hristiyanlar benzeri bir dnm n
so nucunda kazanr.
Hristiyan-Bekta ilikileri O sm anl dnem inde geliecek ve tarikat
m ensuplar gayrimslimlerle yakn balar kuracaktr; amalar arasnda o n
lar slam a d ndrm ek kukusuz vardr ama, ou zam an slam a eklen
balanmay zorunlu klmadan dinlerst bir anlayla mistik temaslara n
celik verirler. Bu durum a im paratorluun son dnem lerine kadar gayri
mslim kaynaklar tanklk etm ektedir: Bektaler karma ibadet yerlerini, ri-
tellerin birbirine karmasn destekler; saflarna Hristiyanlar kabul eder
ler, rahiplerle dzenli tem as halindedirler ve kimi zaman aka evrensel-
ci nitelik tayan tzkler hazrlarlar. rnein tarikatn bir kuralna gre:
Gerek Bekta hangi dinden olursa olsun her insana sayg gsterir, onu
sevgili kardei sayar. H ibir dini red d etm ez, hepsine sayg gsterir. H ibir
kutsal kitab, ahirete ilikin hibir retiyi m ahkm etm ez . Bu geni g
r as tarikatn sk sk eski ve saygn ahsiyetleri kendinden saymasna
neden olm utur; bu ahsiyetler Aya Yorgiden halk tarafndan ok sevilen
ozan Y unus E m re gibi en nl T rk mutasavvflarna kadar uzanan geni
bir yelpaze oluturur. Burada Yunus E m reden sz etm em iz gerekir, n
k iirsel ve mistik etkisiyle A nadolu ve T rk dnyasnda sufliin evren-
selci eilim lerinin halka mal olm asna katkda b u lunm utur.39
B ) Y unus Em re ve Ak D in i

Byk T rk ozann kiiliinde bize en ilgin grnen yn, zam ann

b t n mistik-iirsel akmlarn zm lem i olmasdr. nem li olan o n u n u
ya da b u akma eklen sk skya bal o ld u u n u n saptanmas deildir (za

39 Bekta ve Frengistan adasndaki kei, Vilyetnme, s. 66-67. Trbenin mimar,

age., s. 91. Haydar, bkz. yuk. dipnot 33. Karaca Ahmed, Has\uck-Christianity, c. II,
s. 404. Sar smail'in Tavas'a gidii, Vilyetnme, s. 82-83. Resul Baba, age., s. 88-
89. slam-Hristiyan ibadet meknlar, ritel karmlar, Bekta etkisinden kaynakla
nan dinler aras temaslar, kar. Hasluck-C hristianity. A lnt olarak dile getirilen ev-
renselci inan beyan Arnavut Naim Fraeri Bey'e aittir, age., c. II, s. 561.
ten tarihsel adan bunu belirlem ek olduka g tr); nem li olan, Bekta-
lerin, M evlevlerin ve A nadolu T rk halknn kendilerini b u ld u u bu
m tevaz saz airinin, erken ortaadan itibaren A nadolu insanna dam ga
sn vuran bir ruh halini, hayat karsnda alnan tavr, mistik bir boyutu ve
manevi bir alm ahsnda temsil etm esidir. Yaptlarnda zellikle A ttarn
(1 1 1 9 -1 1 9 3 ) ya da b n l-Fridin (1 1 8 2 -1 2 3 5 ) iledii eski ran ve Arap
tem alarn yeniden ele alm, 12. yzyln byk mutasavvf A hm ed Yese-
vden gelen O rta Asya geleneinin ve M evlanann da etkisinde kalm o l
sa da, Yunus Em re bu katklar bir trdelikte buluturm u ve zg n bir
slup oluturm ay baarmtr. O zan bylece Osm anl dnem inden g n
m ze kadar azalm adan gelen bir n kazanmasn salayan yeni bir T rk
ve A nadolu iirsel harm ann gerekletirm itir. G ezgin dervi Y unusun
iledii tem alar, Seluklu dnem inin so nunda A nadolu suflerinin zihni
yetindeki belirli bir evrenselcilik anlayna tanklk etm ektedir.40
ncelikle, Osmanl dnem inde byk lde geliecek olan Melan
tarz bir antikonform izm sz k o nusudur; iin z , slam n cevaz verm e
dii davranlara mistik bir anlam ykleyerek onlar vm ektir. Bu y n te
min amac yasak olan bir hareketi, ou zam an dnyevi yaam ve sosyal
konform izm izlerini tayan basit d uygulam alarn (ibadetlerin) zerin
de, bir kutsam a aracna d n t ren isel (batn) dinin stnln ilan
etm ektir. Bylece arap kullanm ya da musiki mistik sarholua dnr,
meyhane A llahn sakisi olduu kinat simgeler: Ben oru nam az itin
sci idm esridm / Tesbh u seccadeyn dinledm ete k o p u z der
Yunus iirlerinde. Allaha seslenir ve o n u n ak arabndan im ek istedii
ni ifade eder. Kendisini her eyden nce E m re ya da k olarak gren Yu-
usta Ak kavram her eyin m erkezinde, b t n engellerin zerindedir;

40 Kuluna kar sert davrand iin n A llah'a sitem etmesi A ttar'n ve Yunus'un
ortak temalarndan biridir: "Sana nasl davransam ki; acdan baka bir ey vermedin
bana", Attar, Elahi Nameh, s. 230; "Neyledim nitdm san iy padih/Ben mi dz
dm beni sen dzdn beni/Pr ayb ne getrdm iy gan",Yunus Emre, Rislet'n-
N ushiyye ve Dvn, Glpnarl (ed.), s. 150; bn'l-Frid'in ve Yunus'un dinlerst an
lay: "Caminin minberi Kur'an'la aydnlanmtr; ama bir kilisenin zerinde ncil du
ran mihrab da manadan yoksun deildir ve Musa'ya halk iin vahyedilmi Tevrat
kitaplar da bouna deildir; hahamlar onlarn araclyla her akam A llah'la konu
urlar". bn al-Fridh, La Grande Taiyya, s. 56; Yunus kiliselerde dua etmekte tered
dt etmediini belirtiyor, Rislet, Glpnarl, s. 156; ona gre Tevrat, ncil ve Kur'an
insann iinde mevcuttur, age., s. 170. Mevlana'nm ve Ahmed Yesev^nin etkisi, Yu
nus Emre, Le livre de 1A m o u r Sublime, Halbout du Tanney ve Seghers (ed ), s. 11-13.
Macaristanl Gyrgy'nin Tractatus adl yapt sayesinde 15. yzyldan itibaren Avru
pa'da tannan Yunus Emre (Bombaci, Litterature turque, s. 240) hakknda yazlm
birok yapt bulunmaktadr, kar. Yunus Emre Bibliyografyas. Kitap-M akale, Anka
ra, 1988.
gerek m m in K yam etin ve C eh en n em in eziyetlerine inanm az, bakkal
gibi terazisinde gnah tartan bir Allah istem ez o. Ak dini ayn zam an
da ve zellikle ibadet farkllklarn aar ve Yunus dinlerst inancn gr
bir sesle ilan eder: B tn dinler bizim iin m akbuldr . Samimi k
kendini herhangi bir ibadet yerinde rahat hissedebilir, nk o yerin her
kesinde ve h er zam an canann bulabilir: Bir dem varur mescidlere yz
srer anda yirleri / Bir dem varur deyre girer Incl okur ruhban o lu r .
Bu tavr gayrim slim lere kar ok ak bir yaklam dourur: Biz
kimseye kin tutm asz / Ayar dahi d o sttu r bize . Yunusa gre suf han
gi ibadeti isterse edebilir, nk gerek m m in bu ibadet araclyla Ya
radan nezdinde geerli tek ibadete her zaman ular. Dervi, mistik bir
P oteus gibi ekillere ve zahiri kanaatlere nem vermez:
Gkyznde Isa ile Tur danda Musa ile
E lindeki asa ile araym M evlm seni.

Derdi kii Eyyub ile gz yal Yakub ile

Ol M uham m ed M ahbub ile araym Mevlm seni.*'1

13. yzylda A n ad o lu da hzla oalan gezici dervilerin bu evrenselci

tavr halka olduu gibi sekinlere de yansyacaktr. Dinsel badatrmac-
la ivme kazandran bu tavr A nadolulu olmayan M slm an ya da H ris
tiyan gzlem ciler tarafndan ou zam an aknlkla karlanm, u ya da
bu Seluklu hkm darnn ya da T rkm en beyinin badatrm ac uygula
malar ya da ar hogrleri nedeniyle dinsel kimliklerinin ok belirsiz
kalm olmas onlarn sk sk kfirlikle, kukuculukla hatta mlhidlikle su
lanmasna yol am tr.42

41 arap ve musiki, Rislet, Glpnarl, s. 64; Meyhane, Divn ; ayrca kar. Brge-Bektas-
h, s. 91 ve ibn al-Fridh, A l Kham riya, l'Eloge du vin, Dermenghem (ed.). ilahi akn
arab, Yunus Emre, Poemes, Sara ve Glpnarl (ed.), s. 25. "Terzi kurarsn hevset
dartmaga / Kasdidersin beni oda atmaa / Terezi n gerek bakkal ola / Ya bezirgan
tacir attr ola", Rislet, Glpnarl, s. 150. "Ik mezheb dindr bana". Divn, Reg-
nier, s. 55; kar. bn Arab, yuk. dipnot 12. "Bir dem varur mescidlere...Bir dem varur
deyre...", Rislet, Glpnarl, s. 156; Mevlana: "Kimi zaman siyahlar giyinir ve bir ke
i asas tarm, kimi zaman sark sararm bama", Burguiere, Mantran, "Quelques
vers grecs du XIle siecle en caracteres arabes", Byzantion 22 (1959), s. 79.
42 Doktrin konusunda uzman olan Konstantinopolis'teki Kutsal Sinod bile Konstantino-
polis'e snan sultan II. izzeddin Keykvus'un Hristiyan m Mslman m olduu ko
nusunda kararsz grnmektedir. Sultan gerekten de ayin alaylarna katlm, Kudas
ayininde kutsal arapla ekmek yemiti; bu nedenle onun gerekten Hristiyan olup ol
madn saptamaya altlar, ancak titiz bir aratrmaya ramen yarglar karar ver
mekte tereddt ediyorlard: "Sultan Hristiyan myd deil miydi, onlar bu konuda
kuku duyuyorlard". Pahimeres, Failler (ed.), s. 349/2-5.
 4- RUM LKESNN SUFLER VE HIRSTYANLARI:
O R TAK K A V R A M LA R

13. yzylda A nadolu to p lu m u n u etkileyen ak tasavvufun dinler ara

s temaslar destekleyerek, bir yandan rakip dogm ann i yapsnn kavran
masna, dier yandan resm en rakip d u ru m u n d a olan dinler arasnda ksmi
bir kavramsal ya da m etodolojik ortakln bilincine varlmasna yol at
varsaylabilir. Bu dnse! tavr, farkllklar azaltp belirli bir dinlerst
anlaya yol aabilirdi.
bn Arab ve m ridlerinin sann ikili bir doaya sahip oluu, Teslis ya
da tasvir tapnc dogm asnn varolu nedenini soukkanllkla akladkla
rn, hatta b u n u Hristiyan balam nda doru kabul ettiklerini grm tk.
Baz ar ular slam iyet- Hristiyanlk tartm alarnda sann Tanr o ld u
unu bile kabul etm ilerdir. M evlanann ibadette musiki ve raksn m er
kezi nem i zerinde bu kadar srarla durm asnn bir nedeni de, kendisinin
de ifade ettii gibi, A nadolu ahalisinin bu t r duyulara hitap eden gste
rilere balln bilm esidir. A nadoluda ge dnem lere kadar varlklarn
koruyan ve raks ( Khoreutes) ad verilen M essalienleri43 dnm eden
edem iyor insan. Ayrca, brani kkenli bir t r dansl dua gelenei de g e
liyor akla (Yahdilerin kutsal yasa levhalarn sakladklar sandk nnde
dans eden D avud). Bu gelenein izlerine eski H ristiyanlkta, zellikle Et-
yopya geleneinde hatta Bizans meneli H ristiyanlkta da rastlanr. Neyin
Mevlevlerin manevi simgeciliinde o ld u u gibi, R u h l-K udsiin F l
t 44 gibi tanm larn kullanld dou H ristiyanlnda da nem li bir ye
ri old uunu biliyoruz.

43 5. yzyldan ortaa sonuna kadar Anadolu'da saylar kalabalk olan bir Hristiyan
sapkn mezhebinin yeleri. Doktrinleri srekli ibadete ve kat bir ilecilie dayalyd.
Kendilerine ayn zamanda "raks" da denmesinin nedeni, belki de yaptklar mistik
bir danst. Messalien'ler 431'de Efes konsilinde mahkm edilmilerdi.
44 bn Arab ve Hristiyan dogmalar, yuk. dipnot 11; sa'nn tanrsal nitelii, yuk. dip
not 13. Mevlana'ya gre Anadolu ahalisi ve musiki, yuk. dipnot 19. "Khoreutes",
Runciman, M aricheism e, s. 26 ve Marrou, A rtiq u ite tardive, s. 173. Etyopya ruhban
snfnn ayin rakslar hakknda, J. Leroy, L'Ethiopie, s. 21, 23. Polonyal bir gezgin
1905'te Sibirya'da bir Rus ile karlat; bu adam "Ortodoks Kilisesi tarafndan "se-
mzen" adyla bilinen ve eskiden Bizans'tan Rusya'ya gelmi bir mezhebe mensup
tu...."; bir yandan sa duasn okurken, bir yandan byk bir hzla dnyor ve "gide
rek daralan daireler" iziyordu. Adam gezgine raksn yle yorumlad: "Dua byle
edilmeli, o zaman dualarnzn mis kokulu ieklerin hrts gibi Yaradan'n ayakla
r dibine dtn duyarsnz.... Grltl bir hayatn ortasnda, sizin mezhebiniz
den olmayan kiilerin arasnda bu ekilde dua etmek imknszdr. Biz bu nedenle in
sanlardan kayor ve dua etmek iin ssz evlere gizleniyoruz.", F. Ossendovvski, aln.
yap. M. Vlsan, ET, (1969), no 411, s. 26-30. Mevlevlerin neyi hakknda; kar. V it
 M odern gzlem ci iin 13. yzylda H ristiyanlar ve M slm anlar, hem
halk ibadeti alannda, hem de mistiklerin ibadet yntem lerinde ya da ila
hiyatlarn kavram larnda birok tem el eilimi paylar gibidir. rnein
batda Aziz Francescon un gayretiyle gelien Isann douu klt gibi,
Eyyubleri kurum latrd ve daha sonra Sleyman elebi tarafndan
Trke yazlp halk arasnda yaygnlk kazanan Peygam berin doum u
hakkndaki mevlidler 13. yzyldan itibaren ortaya kmtr. Bizans tanr-
bilimcilerinin ok nem verdii akl yrtm e yntem i a pop h a tiq u a , Mev-
lanann yabancs deildir. H ristiyanlarda Logos konusunda grlen ge
limeler, bn A rabnin M uham m edin ahs konusundaki baz nazariyele-
rini bir bakma hatrlatr gibidir; ayn ekilde Endlsl sufinin gelitirdi
i eceretl-kavm tem asnn, skenderiyeli Klemes rneinde g r ld
gibi, H ristiyan dnyasnda da karlklar vardr.45
U zm anlarn ifade ettiine gre, keram et ve % ttpauaTa [karismata]
szckleri arasnda bir akrabalk vardr; ksa ve cokulu dualar, suf zikir
leri ve Hesykhiaclar 1in m onologia lar gibi zgn M slm an ve H risti
yan yntem ler arasnda, mistik ifade tarzlar, teknik szck daarcklar ve
m etodolojiler asndan arpc benzerlikler grlm ektedir.46
Ar ar ilerleyen to p lu bir olgunlam ann sonucunda ve gl mistik
ahsiyetlerin etkisiyle, 1000 ylndan sonra A n adoluda iki dinsel grup, Bi

ray-Meyerovitch, M ystique e t Poesie, s. 88-89; M esnevi neye yaplan gndermeyle

balar: "Neyin anlatt hikyeyi dinle...", Vitray-Meyerovitch ve Mortazavi evirisi,
s. 53. "Ruh'l-Kuds'n flt" deyimi rnein Surulu Yakub'un (452-521) lakabdr,
kar. F. Jourdan, La T radition des Sept Dormants, s. 58. skenderiyeli Klemes'e gre,
Stromates, I, s. 104-105, antikadan itibaren Anadolu ahalisi musiki ve algclk
alannda salam bir ne sahipti: " N abla (eupov ta v vap^av koAoojievov) ad verilen
algy Kapadokyallar icat etti. .. Panflt Frikyal Satyross'un icaddr, yine Frikyal
olan Agnis ise telli saz icat etti. Tellere parmak ularyla vurma fikrinin de yine
Frikyal Olympos'a ait olduu sanlmaktadr; ncekilerle ayn blgeden olan Marsyas
ise frikya, miksofrikya ve miksolidya makamlarn yaratmtr..,. Flt (^puyeG auAov
ercevoraav) icat edenler Frikyallardr. Bizans ayin dzeni evriminde byk lde
gelitirilmi olan "Atein iindeki ocuklar" temasna ( Litourgikon , 17 Aralk, 691
692) Mevlana tarafndan da yer verilmitir, MathnavT, Vitray-Meyerovitch (ed.), s.
100 .
45 Mevlid zellikle 604/1207-1208'den itibaren Selahaddin Eyyub'nin enitesinin tevi
kiyle gelimitir, El, "Mavvlid". Sleyman elebi, M evlid , Alangu (ed.), s. 5-15 ve Ti-
murta (ed.), s. I-XVI. Mevlana'da apophatiqua, MathnavT, s. 1423. ibn Arabi'de Lo
gos ve hakka muhammediye, A. Jeffery, "bn al-Arab's Shajarat al-Kawn", Studia is-
lam ica 10 (1959), s. 50-53. Klemes'te "Kavimlerin Melekleri", Stromates 6, P.G. 9, s.
261; ioannes Khrysostomos'ta ayn konu, Hom elies sur St. Paul, s. 39; Zerdtlkte
ve iilikte, Corbin, slam Iranien, c. II, s. 76.
46 yu j'n n a U -, kar. El, "Karamat". Zikir ve "Monologia", kar. J. Gouillard, Petite Phi-
localie, s. 234-235.
zansllar ve E rm enilerden oluan H ristiyan grup ile Trklerin baskn ol
duu M slm an grup tek bir corafyay paylamakla yetinm ek ve d n
sel bir yeterlik anlayyla ilerine kapanm ak yerine, Seluklu dnem inden
itibaren bir karlkl tahlil sreci balatmlar; birbirlerine ayna tutm ular;
karlkl alverileri iinde kimi zam an eitli ibadetleri kaynatrarak yeni
bir dinlerstii dzen kurm a gibi kktenci arzular gelitirmiler ve bu s
re, sonunda gerek bir dinsel i ie geie yol amtr.
15. yzyln banda Simavnal eyh B edreddinin ahsiyeti zerinde
tem ellenen geni lde dinlerstii hareketi, 13. yzyldan itibaren kuru
lan ve 14. yzylda b n A rabnin, M evlanann, H ac Bektan ya da
T rkm en Babalerin tilm izlerinin itici gcyle genileyen bu mistik zemin
zerine o tu rtm ak gerekir.47

47 Hac Bekta'n ilk halifeleri ve 14. yzylda Babalerin rol, Melikoff, M em oriol Bar
kan, s. 154-156 ve Ocak-Baba Resul, s. 81 ve dev.
 K N C B L M

SMAVNALI EYH BEDREDDN

(760/1358-59-819/1416)
ORTAA OSMANLI SULTANLIINDA
TASAVVUF VE EVRENSELCLK

Bedreddin ve Sakzl papazlar: D inde ayrysak nola iy srr H ak /

R abbim z birdiir kamumuz abd-i H a k .1
Bedreddin m ridi Brklce M u stafann dnceleri: M ezkr
kyl, Tiirklere vaz ve nasyihde bulunuyor [gn ll yoksulluu t-
liiyor] ve kadnlar m stesna olm ak zere erzak, m elbsat, mev ve ara
z gibi eylerin kffesinin um um un ml-i mtereki addedilm esini tavsi
ye diyor idi. D iyordu ki: Ben senin emlkine tasarruf edebildiim gibi
sen de benim emlkime ayn suretle tasarru f edebilirsin. Kyl avm-
halk bu nevi szleriyle kendi tarafna celb ve cezb etdikten sonra Hris-
tiyanlar ile dostluk tesisine alt.2
M ridlerin lm : Brklceye tatbik olunan en mthi ikenceler
bile onu fkr-i sabitinden eviremedi. M ustafa, bir deve zerinde arm
ha gerildi. Kollar yekdierinden ayr olarak bir tahta zerine ivilendik
ten sonra byk bir alay ile ehirde [Ayaslu] gezdirildi. Kendisine sadk

1 S im a v n a K o d s o lu eyh B edreddin M a n k b , A . G lp n a rl, i. S ungurbey (ed.), Eti

Y a y n e v i, 1967, s ta n b u l, s. 90.
2 D ukas ta rih in d e n F. B a b in g e r'in A lm a n c a y a e v ird i i, K p r l za d e A h m e d C e m a l'in
de A lm a n c a d a n T rk e y e n a k le tti i p a r a , A b d lb a k i G lp n a rl, ism et S ungurbey
(nsz), S im a v n a K o d s o lu eyh B edreddin, [b u n d a n sonra G lp n a rl-B ed redd in]
Eti y a y n e v i, s ta n b u l, 1966 i in d e , s. X I.
 kalan mahrem n M ustafann g z nnde katledildi. Bunlar D ede
Sultan iri! nidalaryla mtevekkilne lm e tevdi -i nefs ettiler.3

I- TA R H LE EFSANE ARASIN DA: YENDEN DEERLENDRLMES

GEREKEN BR AHSYET

O rtaa A nadolusunda yaam baz sufler zerinde inceleme yapar

ken, tarihsel ve yaamyksel boyuttan ok bu ahsiyetlerin yarattklar
mistik etki nem kazanr: Haklarnda tarihsel adan az ey bilinen, ken
dileri de az yazm ya da hi yazmam Hac Bekta ya da Hac Bayramn
durumu az ok byledir. Baz suflerin ise yaptlar, geni kapsamlar ve et
kileriyle her eyden ar basar: rnein bn Arabinin, Celaleddin R
mnin ya da Yunus Em renin durum u budur. Fuss7 -Hkcm , Mevla-
nay gklere karanlarn bazlarnn kinci Kuran dedikleri Mesne-
rrh in ya da D ivnm nemi, bu ahsiyetlerin kendi dnemlerinde toplum
iindeki gerek yerlerini ikinci plana itmektedir. Bu durum, ok nemli
konumlarda bulunmu bn Arab ve Mevlana iin de geerlidir.
Simavnal Bedreddin iin kesinlikle ayn eyler sylenemez. Onu bii
tn karmakl iinde incelemek ve anlamak iin, mutlaka zgn tarih
sel balam ierisinde ele almak gerekir. Oynad siyasal rol, retisinden
ve mistik etkisinden ok daha kolayca kestirilebilir. Neredeyse hi bilin
meyen yaptlarnn sistemli bir incelemesi yaplmadndan, retisine ve
mistik etkisine ilikin eleri anlamak kolay deildir. Yazd krk dolayn
da yapttan yalnzca Vridt incelenmitir ve en azndan doktrin bakmn
dan, arpc bir zgn nitelie sahip olm ad sylenebilir. Byk blm
Arapa yazlm yaptlar inceleninceye kadar, Bedreddin siyasi tarih alan
na aittir ve ona yaklarken, dnem inin, bana gelen ya da yol at olay
larn ciddi bir analizi yaplmaldr. stelik Bedreddinin isyan, tarihi ol
sun olmasn, birok yazarn ilgisini ekmi olduundan, kimi zaman biraz
stnkr bir biimde slam ve Trk tarihinde kendi trnde tek vaka
olarak grlebilmitir.4
Bedreddin vakas n doru olarak deerlendirmek iin slam tarihin
de ve bu vakadan nceki dnem de A nadoluda Simavnal eyhin isyanna
benzer olaylar ya da ilkrnekleri mutlaka gndeme getirmek gerekir. Ay
rca olay daha geni bir slami ereveden kopararak, Arap-ran dnyasn
daki isyanc tasavvufun tarihini ihmal etmeye yol aacak fazla Osmanl

3 D ukas, age., s. X II.

4 M e snev, " C ora n e n tan gue p e rsa n e ", M e y e ro v itc h (ed.), s. 18. B edreddin b ib liy o g ra f
yas a a d a d ip n o t 9 'd a n 13'e k a d a r b e lir tilm i tir.
merkezci bir analize sapp, daha iin banda olayn mutlak zgn l
n ne karmann ekiciliine kaplmadan, bu kiinin yaad adaki ve
sonraki etkisi de deerlendirilmelidir. Aksi ynde bir tavrla, olayn z
gnln dikkate almamak ise, olay ar bir ekilde sradanlatrmaya,
boyutlarn kmsemeye, hatta kimi zaman tamamen yok saymaya yol
amaktadr. Bu tr olaylarn Trklere zg olmas muhtemel yannn tam
bilincine varamayan, kimi zaman da bunun hi farknda olmayan slam
iindeki siyasi-dini heterodoks akmlarn tarihileri bazen byle bir eilim
sergiler.
Bedreddin M slman dnyasnda yerleik iktidara kar isyan dzenle
yen ne ilk ne de son kiidir ama, ortaa sonunda Anadolu ve Balkan dn
yasnn geirdii sosyopolitik kriz ile dinsel ve mistik gerilim g z nnde
tutulursa, son derece anlaml bir rnek oluturmaktadr. Bu durum da g e
ni bir tarama yapmak ve Bedreddin olgusunun gerek kapsamn anlamak
isteniyorsa, onun zm sedii eitli miraslar incelemek gerekir.
lk incelenmesi gereken kukusuz slami mirastr. Ancak Bedreddinde
bu mirasn birok yz bulunmaktadr: Her eyden nce o gerek bir
limdir, genliinden beri ok ynl bir eitim grm ve fkh alannda
uzmanlaarak deerli bir fkh limi olm utur. lim ve ortodoks bir M s
lman olan Bedreddin, hayatnn belirli bir dneminde karlat bir
mrit sayesinde mistik aydnlanma deneyimi geirecektir. Bu karlama,
menakbnamelerde sk sk rastlanan bir ema uyarnca, hayatn alt st ede
cek ve onu bir dervi haline getirecektir. Bu andan itibaren silsilesi Gaz-
l tarz klasik suflikte aranmaldr. Baka bir ifadeyle, btn tasavvuf dene
yimi, genel izgileriyle hogrlen doktrin normlar iinde kalmaktadr.
Daha sonra, hayatnn ikinci blm nde, ortodoks ve lml tasavvufla
arasna mesafe koyarak dier bir geleneksel tasavvuf cephesi iinde aka
saf tutar: Kt ne sahip kurulu dzeni deitirmek ve mistikokratik bir
ideal uruna dnyay yeniden ekillendirmek isteyen sufinin silahl ayak
lanmas.
ster kelam, ister tasavvuf nitelikli, isterse isyanc olsun, klasik Arap-
ran slam , Bedreddin olgusuna damgasn kuvvetle vurmutur ama, bu
ahsiyetin Trk ve Anadolu nesebi de hi gz ard edilmemelidir. Tasav
vuf anlaynn bn Arabiye baland aktr, ancak bu balant E nd
lsl mridin Trk miiridleri Sadreddin Konev, Davud- Kayseri ve Bed
reddinin devam ettii ilk Osmanl medreselerindeki Ekberiyye okulu ara
clyla kurulmaktadr.
Seluklu dneminden beri btn orta ve dou Anadoluda yaygn olan
ii duyarlkl belli bir tasavvuf anlay, Ahlatl bir Trk sufsi olan, Azer
baycan ve ran ile ok sk temaslar olan mridinin vastasyla kendisinde
kuvvetle mevcuttur. Menakbnamesinin yazarnn srarla belirttiine gre
Bedreddin, Yunus Em renin Trke yazlm Anadolu tasavvuf iirinden de
dorudan etkilenmitir. Bedreddinde ok belirgin olan H allacn anlay
na yaknlk ise, Orta Asyadan Bektalere kadar Badatl byk ehitin de
rin bir ekilde etkiledii btn bir Trk geleneinin izini srer.5
Simavna eyhinin isyan ayrca Anadolu Tiirklerine zg aile ve airet
ekimeleri ortamnda yer alr. Bedreddin aslen Seluklu olduunu ileri
srer, bu durumda kaytsz artsz bir Osmanl yanda olmaya yatkn de
ildir; buna karlk ilerinden birinin yaylmaclna kar kan ve en iyi
artlarda bu durumu eitler iinde birinci olarak deerlendiren Anadolu
beyleriyle dayanma eilimindedir. eyh ayrca yetitii Seluklu ortam n
daki baz badatrmac uygulamalarn mirass gibidir. Bu balam da ak
la zzeddin Keykvusun davran tarz geliyor.6
Ancak bu Ttirk-Anadolu zelliinin yan sra, Rum elideki ilk Trk ka
dlarndan birinin olu olan Bedreddin in, hem siyasi kariyerinin hem de
isyann ynlendirilmesinde belirleyici bir rol oynayan Balkanlarla arasn
da derin balar vardr. Babas Trakyay, rene Beldiceanunun kuramna
gre, kendi hesaplarna fetheden ve Osmanl egemenliini her zaman te
reddtszce kabule yanamayan gazilerden biri olduu gibi, annesi de es
ki bir Hristiyandr. Ei de Hristiyan olacaktr, gelini de. Ayrca o, M s
lman bir aznln Hristiyan kitlelerle srekli temas halinde olduu d-
rl-harbde dom utur.7
Bu durumda Bedreddin, szcn hem 13. yzyldaki anlamyla R
m dir, yani Diyar R um ludur; hem de 14.-15. yzyllarda Balkanlarda-

5 B e dreddin h a re k e tin in de i in d e y e r a ld A n a d o lu s iy a s i-d in i b a la m n n iy i b ir in

celem esi A . Y . O c a k ta ra fn d a n y a p lm tr: "Q u e lq u e s rem arques sur le r le des der-
v ic h e s K alend ers da ns les m o u v e m e n ts p o p u la ire s et les a e tiv ite s a n a rch iq u e s au x
X V e e t X V Ie siecles dans l'e m p ire o tto m a n ", O. A . 3 (1982), s. 69 -80. B edreddin o la
y, 1. H . U z u n a r l'n n O s m a n l T a rih i, c. I, s. 190-193 y a d a H. Z. lk e n 'in La p e n
s le de l'ls la m , s. 27 3 -2 8 6 , g ib i T rk y a z a rla rn genel y a p tla rn d a ka p sa m l o la ra k in
c e le n m i o lm a k la b irlik te , sa la m b ir e kild e b e lg e le n d irile n L a o u s t'u n Les sehism es
d a n s l'ls la m , y a d a C o rb in 'in H is to ire de la p h ilo s o p h ie is la m iq u e g ib i s la m 'la ilg ili
genel y a p tla rd a ona h i d e in ilm e m e k te d ir. T rk H a lla c li i k o n u su n d a uzun a n a
liz le r y a p a n M a s s ig n o n b ile , (P assion, c. II, s. 13, 33 -37, 24 0-28 8) R um lk e s in in
M a n s u r'u ad v e rile n k i iy e y a ln z c a ik i o k ksa a tfta b u lu n m a k ta d r: c. II, s. 41 4,
d ip n o t 3 ve s. 449. G n m zde bn A ra b i'y e ve o k u lu n a ye n id e n ilg i g s te rilm e y e
b a la n d h a ld e , E ndlsl s u fin in ta k ip is i o ld u u n u a ka b e lirte n B edre d d in 'e
E kberiyye ha reketi zerinde yeni y a p la n a l m a la rd a zel b ir yer v e rilm e m i tir.
K ar. J. J. M o rris , "ib n A ra b a n d h is in te rp re te rs ", J.A.O .S. 106, 3 (1986) ve 107, 1
(1987).
6 B e d re d d in 'in S eluklu a s ll olm a s h a k k n d a bkz. a a da d ip n o t 14. izzedd in K eyk-
vus h a k k n d a , bkz. yu k a rd a , b l. I, d ip n o t 42.
7 B e d re d d in 'in evresinde ki H ris tiy a n k a d n la r hak., bkz. a a da d ip n o t 17.
ki anlamyla Rm dir, yani Rumelilidir. H atta o srada ve daha ilerdeki
dnemlerdeki ok kii gibi, Rm olu, yani O rtodoks Hristiyan bir ana
nn oludur. Bu nedenle Menakbname yazar eser boyunca Simavnal
eyhe, Rum Hallac , Rum I (Pcrtev-i Rum ), Rum Bistmisi
adlarn srarla verir; bunu yaparken Bedreddini misyonunun corafi ve
insani adan gl bir bir temele oturduunu vurgulamak ister gibidir.
u ya da bu nemli ahsiyeti fetih srecinde olan bir blgeye siyasi ve di
ni bakmdan balama srarna, sk sk eyhr-Rum ad verilen Hac Bay
ram rneinde ya da Akpaazadenin sz konusu ettii Abdaln- Rum
rneklerinde rastlyoruz.8
Bedreddinin ahsiyetini bu eitli miraslarn, M slm an, Trk-Ana-
dolu, Balkan miraslarnn nda ele almak gerekir; yaamyksnn
analizi ise Bedreddin olgusunun etki alann ve eitli aidiyetlerine neler
borlu olduunu saptamamz salayacaktr. Ancak yaptlar az bilindiin
den, aratrmalarn bugnk durumunda eyhin hayat ancak kstl sayda
kaynaa dayanarak incelenebilir. Bu kaynaklar sergiledikleri olgular asn
dan zengin olmakla birlikte kronolojik belirsizlikler, olay rgsnde bo
luklar, olumlu ya da olum suz ynde aka taraf tutan yarglar gibi kusur
lar ierdiklerinden, eyhin tarihsel profilini duru bir ekilde izmemizi en
gellemektedirler.
Belirsizlikler ve boluklar gz nnde bulundurulan dnem in, yani
14. yzyl sonu ve 15. yzyl bann son derece kark olmasndan kay
naklanmaktadr. Kullanlabilecek gayrimslim kaynaklar ise, ou zaman
kaydettikleri olaylar iyi deerlendirmemi ya da Trk-Islam balamlarn
dan tecrit etmitir. M slman kaynaklara gelince szn ettiimiz duy
gusal tanklklarn yan sra, bunlarn tam dkm de yaplmamtr. r
nein, Osmanl dnyasyla ilgili nemli bir tamamlayc malzeme olan
Memluk vekaymameleri ve Bedreddinin olaslkla yararl bilgiler ierebi
lecek Arapa yaptlar elikili bir ekilde henz sistemli olarak deerlen
dirilmemitir. Bedreddinin mridi olan eyh Hseyin Ahltnin kimlii
konusunda yapabildiimiz birka aratrma bu tr bilgilerin varlna ta
nklk etmektedir.9

8 A a d a , b l. III, d ip n o t 31. B ayram , eyh'r-R um , kar. B ayra m olu , s. 37. A b d a l n -

R um ha k., A k p a a z a d e , s. 237- 238.
9 M e n a k b n a m e d e B e d re d d in 'in 48 y a p t kalem e ald ile ri s r lm e k te d ir, s. 40; M .T .
Bursal, O s m a n l M e llifle ri, s. 64, bu sayy 38 o la ra k b e lirtm e k te d ir; B e d re d d in 'in
sadece ik i y a p t y a y m la n m tr: C m i' 'l-fu s le y n (K a h ire H. 1300) ve V rid t (bkz.
b l. III, d ip n o t 19). A y rc a yazm a o la ra k ik i fk h y a p t, L e t i'f 'l-i r t ve e t-T e sh l
ile D avud- K a y s e r'n in M a tla 'u h u s s i'l-k ile m f m e ' n F u s s 'l-h ik e m 'n e b ir erhi
b u lu n m a k ta d r; D avud - K a y s e r'n in bu eseri de ibn A ra b 'n in F u s s 'l-H ik e m 'in e
 eyhin kendi anda olduu gibi -arada uzun bir sre unutulduktan
sonra- bugn de kiiliinin etrafnda olumu olan tutku havas, bu tart
mann aydnlatlmasna hi yardmc olmamaktadr. Yaamyks hakkn-
daki bilgiler torunu Hafz H alilin yazd Mmakbname ye dayanmakta
dr: Temel bir bavuru kitab niteliindeki bu yapt tasvir ettii olaylara ya
knl asndan ok deerli olduu halde (Halil bykbabasn tanm ve
kendisinin de belirttii gibi, anlatt birok eyi onun azndan dinlemi
tir), yine de eyhin ansn II. M ehm edin saraynda temize karmak ama
cyla yazlm bir savunmadr ve ou zaman vglerinde abartya kaar.10
Bedreddini yalnzca siyasal ihtiras ve tehlikeli sapkn eilimlerinin drt
syle hareket eden bir kkrtc olarak gren eitli Osmanl vekayname-
leri ise, tam aksine iddianame eklinde kaleme alndklarndan, ihtiyatla
deerlendirilmelidir.11 Son olarak, Bedreddini snf mcadelesinin nc
s olarak grm ek isteyen baz modern Trk yazarlarnn ideolojik genel
lemeleri ortaa tarihinin kapsam dnda kalr ve Trkiye Cumhuriyeti
toplumundaki dnce tartmalaryla ilgilenen siyasetbilimcilerin alanna
girer.12

erhtir. A y rc a b ir ta s a v v u f y a p t o ld u u sa n la n , M e s e rre t 'l-k u l b a d l b u lu n a m a

m b ir m e tn in in , ld n d e m rid le ri ta ra fn d a n g iz le n m i N r 'l-k u l b a d nda b ir
K u r'a n te fs ir in in ve U n k d l-c e v h ir ve e ra u 't-f t h a d l iki d ilb ilim k ita b n n iz i
ne de ra s tla n m tr. Kar. B. D in d a r, Sayh B a d r a l-D m M a h m d e t ses w rid t, s. 40-
44. A y rc a kar. K tip eleb i, Fluegel (ed.), c. II, s. 35 5, 5 6 2 ; c. V , s. 31 3-31 4; c. V II,
s. 67 6, 69 5, 867. H s e y in A h l t h a k k n d a M e m lu k k a y n a k la r, a a d a , d ip n o t 31.
10 H a lil b. sm a il b. eyh B edrddn M a h m d , S im a v n a K o d s o lu eyh B e d re d d in M a -
nkb, G lp n a rl (ed.) (b unda n sonra m nk). T p k b a s m B a b in g e r ta ra fn d a n y a y m
la n m tr; bu ba sm a g n d e rm e le r D ie o la ra k b e lirtile c e k tir. M e v c u t te k m n k yaz
mas M u a llim C evde t ta s n ifin d e d ir: K 157, A ta t rk K t p h a n e s i, sta n b u l.
11 1) ibn A ra b a h , U k u d u 'n -N a s ih : T a k iy d d in E fe n d i'n in T a b a k a t-i H a n e fiy y e 's i in
de, V e liy d d in Ef. K t p h a n e s i, no 1609; kar. G lp n a rl ve S ungurbey, S im a vn a Ka-
d s o lu eyh B edreddin , s. X . 2) A kp a a za d e , T e v rih -i A l- i O sm a n, A ts z (ed.), s.
147, 148, 153, 154, 25 0. 3) D ie A lto s m a n is c h e n A n o n y m e n C hro niken , Giese (ed.),
kar. G \p m a r\\-B e d re d d in , s. X V - X V I. 4) k ru ll h b in eha bed din, B ehe t't-
T e vrih, s. 6 0 (bu b l m d e y a ln z c a B e d re d d in 'in m rid le rin d e n sz e d ilm e k te d ir). 5)
N er, K it b - C ih a n -N m , U n a t-K y m e n (ed.), c. II, s. 54 1-54 7. 6) O ru Bey T a rih i,
A ts z (ed.), s. 6 8 , 71 -77. 7) id ris-i B itlis , H e t B ehit, kar. G \p n a r\\-B e d re d d in , s.
X V III-X X IV . 8) L tfi Paa, T e v rih -i l- i O sm an, kar. G l p n a rl - B edreddin, s. X X IV -
X X V . 9) S olakzade T a rih i, V . a b u k (ed ), s. 182-185. 10) H o c a S ade ddin, T a c 't-T e -
v rih , P arm akszo lu (ed.), s. 109-1 14. I I ) M n e c c im b a T a rih i, E rnsal (ed.), c. I, s.
188-191. 12) T a k p rz a d e , e- ak'ik, F u ra t (ed.), s. 49 ve de v., m n k 'd e n esin le n m i
g r n e n bu eser B e d re d d in 'd e n y a n a k a n te k O sm a nl ka y n a d r.
12 z e llik le N azm H ik m e t'in o k n l eyh B e d re d d in D e s ta n 'n a a tfta b u lu n u yo ru z,
kar. N . G rsel, eyh B e d re d d in D esta n zerine. B edreddin h a k k n d a k i a da T rk
b ib liy o g ra fy a s ok z e n g in d ir. B ib liy o g ra fy a b l m n d e , bu b l m d e z e llik le a tfta
 Bedreddinin hayat ile yapt konusundaki bilgiler baz ynlerden bo
luklar iermektedir ve tarihinin bu boluklar gidermek iin oynamas ge
reken roln, tutkular bir kenara brakarak, eldeki tek tarihyazm malze
mesini deerlendirmekle yetinmek olduu aktr. Kaynaklarn incelenme
si 1920-1930 yllarndan itibaren F. Babinger ve . Yaltkaya gibi bilim
adam lan, daha yakn tarihte F. I. Kissling ve A. Glpnarl tarafndan ya
pld; bunlara Simavnal eyh ile birok ynden ilgilenen E. YVerncr, S.
Vryonis, H . nalck, I. Beldiceanu ve N . Filipovic adlar eklenebilir. B u
nunla birlikte Menakbname bir kez daha deerlendirilmelidir, nk ta
rihsel ierii ok zengin bu metin zerinde hl yaplmas gereken birok
nemli gzlem ve derinlemesine inceleme vardr.13

2- R U M E L 'D E O C U K L U K V E M I S I R 'D A E T M

A) Bir Trk Digenis A kritas

Menakbname'At belirtilen ilk hususlardan biri grdm z gibi Bed
reddinin babasnn Seluklu ve gazi olduudur. Bykbabas Abdiilaziz
tannm bir kiidir, son Seluklu sultan Alaeddin Keykubdn (l. 1307)
yeeni, ayn zamanda veziridir. Oru Beye gre bu mkemmel ve akll
adam ilk Osmanl beyi Osman ile grmeler yapm ve nl Osmanl ai
lesi M ihaloullannn balangcndaki Bizansl Mihailin ihtidasnda hazr
bulunmutur. Rumelideki ilk gaziler olan Hac lbeyi ve Gazi Ece ile on
larn silah arkadalaryla da akrabalnn bulunduu ileri srlmektedir.14
Menakbname, hem Seluklu hem gazi Abdiilazizin yrtt dinsel
grevlerde -eyhlislamlk yapt ve 1 2 5 8 de tahttan indirilen son halifc-

b u lu n d u u m u z y a p tla rn dnda k a la n a l m a la rn b a zla rn a d a b ilg i verm ek a m a

c y la y e r vereceiz.
13 F. B a b in g e r, "S chejch Bedr ed-D n, de r Sohn des R ichters vo n S m aw ", D e r s la m 11
(1921) ve 17 (1928); ayn yazar, "B e itra g e zur F r h g e sch ich te de r T rk e n h e rrs c h a ft",
S do st A rb e ite n (1944), s. 34. . Y a ltk a y a , S im a vn a K ads O lu eyh B e d r ed-D n;
ayn y a z a r, "S im a vn a Kads o lu eyh B edreddine D a ir B ir K ita b ", T. M e c. (1926-
1933), 3. H. J. K is s lin g , "D as M e n q y b n a m e S cheich Bedr ed- D n 's ", Z .D .M .G ., C
(1 950) (b unda n sonra K is s lin g ). E. W e rn e r, "H a re s ie , k la sse n ka m p f u n d re lig io s e to-
le ra n z in e in e r is la m ic s c h -c h ris tlie b e n K o n ta k tz o n e ", Z.F.G ., 12 (1964). V ry o n is -D e c -
line, s. 141, 2 2 9 , 35 8, 359, 370, 387. n a lc k , O tto m a n E m pire, s. 18, 173, 190-193.
I. B e ld ic e a n u , "L a c o n q u e te d 'A n d r in o p le p a r les T u rcs: la p e n e tra tio n tu rq u e en
T h ra c e e t la v a le u r des chro n iq u e s o tto m a n e s ", T.M ., I (1965), s. 43 9-46 6; ayn y a
zar, Recherches s u r les aetes des regnes des s u lta n s O sm an, O rkh a n e t M u ra d ter, s.
46, 119, 165, 20 5 -2 0 6 , 213. N. F ilip o v ic , P rin c M u s a i sejh B edreddin.
14 M n k , s. 7- 1 1; K is s lin g , s. 134, d ip n o t 5, s. 135 d ip n o t 6, s. 136 d ip n o t 1 ve 2; O ru
Bey, s. 24-27.
nin hocas olduu ileri srlmektedir- kusursuz bir ortodoksluk sergiledi
ini, dier yandan nce M evlanaya sonra da Htisam elebiye hizmet et
tiine gre, mkemmel bir tasavvuf anlayna da sahip olduunu vurgu
lar.15 Menakbname1ye gre, Bedreddinin babas Gazi srail, O rhann
olu Sleyman Beyin emri altnda Rum eliyi fethe girien ilk yedi gazi
den biridir. Bize kaazil-kuzt [kadlarn kads] ve lim olarak tantlr.
Bedreddinin kardeleri de lim ve devlet grevlisi olacaklardr ( kimi
lim kopdi kimisi badem).16
Bedreddinin annesi Hristiyan dr. Simavna bnnn kz olduuna gre
bir yksek grevli ailesinden gelmektedir. Akrabalarndan yz kiiyle birlik
te ihtida eder ve Bedreddin 7 6 0 / 1 3 5 8 -5 9 da, Simavnay fetheden kiinin
yerletii bir kilisede ( kenize) dnyaya gelir. Bu garip bir olgudur, nk
Trkler bir kenti fethettikten sonra, Hristiyan ibadet yerlerini zel konut
tan ok genellikle camiye dntrrlerdi. Bu durum, Diyar- R um un
Hallacnn Hristiyan ortamnda etkinlik gstereceinin doum undan iti
baren alnna yazlm olduuna dikkat ekmek iin Hafz Halilin hayalinin
rn bir simge olarak m grlmeli? Her ne olursa olsun, baba tarafndan
nl bir Mslman soydan gelmekle birlikte, Bedreddin kendini M sl
manlkla pek az ilgili bir ortamda bulur. O , slamlamas ilerde tamamlana
cak olan u beyliklerinin, driil-harbin insandr; siyasi ve dini adan tam
oturmam bu snr blgesi eyhin yeledii hareket alan olacaktr.17

B ) Bedreddinin Rum elide Ald Eitim

Bedreddin nce -kent fethedildikten sonra- Edirnede eitim grr.
Ona Kuran okumay ilk reten babas olmakla birlikte, bir fakil olan ilk
hocas Molla Yusuf ilerde Bedreddinin uzmanlk alan olacak ilimle onu
tantrr. Ancak hocas lnce, Tiirklerin Avrupadaki yepyeni bakentin
de eitimini srdrmesini salayacak yetenekte baka bir hoca bulamaz;
bu da yeni fetih hareketinin M slman ulema asndan fakir olduunu
gsterir. Gen adam Bursaya gitm ek zorunda kalr. Buras ok etkin bir
kltr merkezidir, ilk Osmanl hkmdarlar kenti birok kurulula d o
natmtr: I.M uradn kurduu ve renci Bedreddinin de kald Kapl
ca medresesi bunlardan biridir. Daha nce belirttiimiz gibi, 7 7 0 /1 3 6 8 -

15 M n k , s. 6; K is s lin g , s. 134- 135 ve d ip n o t 1,

16 M n k , s. 12-13; K is s lin g , s. 136-137, 140.
17 M n k , s. 12-13: "K e n d n a lk o d B n 'm kzn / V ird i adn M e le k k a a z i'l-k u z t / T o -
d M a h m d n m o l m e le k -s f t / Y id i y z a ltm d a to m d ta m m "; S im a vn a
E d irn e 'd e n 2 5 km u z a k lk ta , A rd a z e rin d e b u lu n a n Y u n a n to p ra k la rn d a k i A |.i|j.a -
P ouvo v k y d r, kar. Y u n a n T ra k y a s H a rita s , 1/2 50.0 00, Rekos (ed.), A tin a / Se
la n ik .
6 9 dan itibaren Manastr medresesinde grevli olan ve Sadreddin Kone-
vnin bir tilmizinin soyundan gelen Molla emseddin Fenr gibi nl
mderrisler araclyla bn Arabnin etldsinin srd kentte Bedreddin,
takipisi olduunu sonradan aka ifade edecei byk Endlsl sufnin
sistemini tanm ve derinletirmi olm aldr.18
D aha sonra Feyzullah adnda bir kiinin yannda mantk ve astronomi
( ilm-i nucm ) eitimi grm ek iin eski bir niversite merkezi olan ve
Seluklu dneminden itibaren medreseleriyle n kazanan Konyaya gider.
Takprzadeye gre bu kii Fazlullh adnda bir kiinin tilmiziydi. Bu ki
iyi Huruf tarikatnn kurucusu Fazlullh ile zdeletirme olasln he
men bir kenara brakmann yerinde olup olmad sorulabilir. Gerekten
de ne kronoloji, ne Esterbadl eyhin retilerinin ulat corafi etkin
lik alan, ne de sonradan Bedreddinyye ile Hurufyyenin ortamlarnn ay
n oluu byle bir varsaymla elimektedir. Menakbnamenin Fazlullh
konusundaki suskunluu Hafz H alilin, Osmanl saraynn iyi gzle bak
mad evrelerle dedesinin srdrm olabilecei tehlikeli ilikiler konu
sunda sk sk uygulad sansrlerden biri olarak yorumlanabilir. Yazarn,
II. M ehm edin genliinde Huruflerle srdrd ilikileri g z nnde
bulundurarak, Hurufler konusunda zellikle ihtiyatl davranma gereini
duyduu sylenebilir. II. M ehm edin bu balar, tarikata kar olan m f
t Fahreddin-i Acem gibi danmanlarn iddetli mdahalesiyle kesilmi
ti. Acem, dodu u lkede ok etkin olan bu hareketi iyi tanyordu: e
lebi M ehm edin ve II. M uradn maiyetlerinde de yer alan Acem, Bedred-
dinin davas srasnda da en saldrgan sulayclar arasnda yer ald gibi,
sonradan ateli bir Huruf kycs olduuna gre, sulanan iki grubun bir
birlerine bir ekilde bal olduklar dnlebilir. Bedreddinin Osmanl
dnyasna brakt ideolojik miras incelerken bu nemli meseleye yeni
den deineceiz.19

18 E d irn e 'n in fe th i h a kkn d a , I. B e ld ic e a n u , T .M ., I (1965); E. Z a c h a ria d o u , "T h e conqu-

e s t o f A d ria n o p le by th e T u rk s ", S tu d i V ene zia ni, 12 (1970); H. na lck, "T h e con qu-
est o f E dirne ", A rc h iv u m O tto m a n ic u m 3 (1971). B edreddin K a p lc a m edresesinde,
m n k, s. 15; M a n a s tr m edresesi h a k k n d a , B ilg e, lk O sm a n l M e d re se le ri, s. 83-90,
94 -99. A y rc a kar. El, "Fenr-zde".
19 B e dreddin F a z lu ll h 'n tilm iz i o la n F e y z u lla h 'n ya n n d a : "K o n y a 'd a m e v l n a Fazlul-
l h 'n ta le b e le rin d e n F e y z u ll h 'd a n baz u lv ve ilm - nahv-i (ilm -i h u r f) d rt a y ka-
d a r ta h s il zre o ld u "; M e c d 'n in T rk e e v iris iy le , T e rcm e-i a k 'ik -i N u 'm n iy y e ,
a ln . yap. K urd a ku \-B e d re d d in , s. 45. B u ra d a ilm -i h u r f d e y im i a ka k u lla n lm a k ta
d r. F a z lu ll h el-E sterbcf h a k k n d a , kar. "H u r fiy y a ", El; H R itte r, "D ie A n fa n g e
de r H u r fis e k te ", O riens, 7 (1964), s. 1-54; ve Textes H u r fi, H u a rt (ed.); II. M e h m e d
ve H u ru fle rle b a la r, B abing er, M a h o m e t, s. 50 ve dev. F ahreddin-i A c e m h a k k n
d a , m nk, s. 123; ak 'ik , Fu rat (ed.), s. 59 -6 1 ; B abing er, s. 50 ve dev., s. 181, 327,
5 8 0 , 58 9; K is s lin g , s. 172, d ip n o t 5 , s. 173, d ip n o t 1.
 C ) Bedreddin M srda
M srda Rm Trkler
Gen renci zamann slami ilimlerinde yetkinlemeyi arzulayan biri
si iin doal saylacak bir yol izler: Veba yznden kente giremedii am
ve el-Aksda kald K udsten geerek, bilinen niversite merkezi ne,
M sra ynelir. O dnemin slam dnyasnda en nde gelen ilim m etro
pol Kahiredir; burada btn disiplinler retilir ve mderrisler toplulu
u ders verdikleri medreseler kadar nldr. Menakbnamee. nl bir
mantk hocas olan Mubarekah el-Mantk ya da Ekmeleddin el-Baybur-
tden sz edilir. Bedreddin Kahirein eyhniyye gibi byk m edresele
rinde bu hocalarn derslerine katlmtr. renim grmek iin M srn
ekiciliine kaplarak A nadoludan ya da baka yerlerden gelmi arkada
larndan bazlar, eilimlerine gre Hac Paa gibi tbba ya da Curcan g i
bi felsefeye ynelmilerdir. Bedreddinin ada olan btn ilim irfan sa
hipleri, 1 3 7 6 ya doru M sra gelen M olla Fenri ya da Ahmed gibi, Ka-
hirede renim grrler. E h li R um renciler, devletleri iin uzm an
lam kadrolara ihtiya duyan hkmdarlarn tevikiyle sk sk M sra
gnderiliyordu; Menakbname'de de bu konu vurgulanyor.
n Bedreddini Kahireye eken kiiler arasnda fakih ve hekim Hac
Paa da bulunmaktadr. Onun durum u, Anadolulu kadrolarn, -bu rnek
te tp dalnda- yetitirilmesinde M srn roln aklamak bakmndan ok
dikkat ekicidir. M srn tp ilmine slam dnyas snrlarnn tesinde de
deer verilmektedir; rnein 1 3 8 6 da, Bedreddinin Msrda ikamet etti
i dnem de, Bizans saray, Basileusn salk durumunun gerektirdii
ilalar tedarik etmek iin annos Abram iosu Kahireye gnderir. Hac
Paa Konyadan fkh okumaya gelmi, sonra tp renimi grm tr.
Kald eyhniyye medresesinde de M ubarekahn ve Ekmeleddin el-
Baybrtnin derslerini izlemi ve 1 3 7 0 e doru ilk yaptlarn yazmaya
orada balamtr. Hac Paa evresine kendisinden sonra gelen rencile
rinden oluan kozm opolit bir grup toplayacaktr. Bunlarn arasnda Rum
lkesinden air Ahmed, Molla Fenr ve Bedreddin, ya da Orta Asyadan
ve H indistandan gelen Curcan ve A bdiillatf gibi kiiler bulunur. Hac
Paa nemli bir grev olan Mansuriye hastanesi batabipliine getirildik
ten sonra, 14. yzyln sonunda A ydnoullannn hizmetine girmek iin
A nadoluya dnm tr. Grne gre Aydnoullar her kkenden he
kime iyi kabul gstermitir: A nadoludan getii srada bn Battuta, Ay
dn beyinin Yahudi hekimine -kendisine ar gelen- sayg gsterileri kar
snda aknln gizlememitir; tarihi D ukasn meslei hekimlik olan
bykbabas, 14. yzyln ortasnda Bizansda hkm sren isavatan ka
p Aydn beyliine iltica etmitir. Aydn beyi onu iyi karlam, maa ba
lam ve Ayaslua yerletirmitir. Yirmi yl kadar sonra Hac Paa kendisi
ne Trk bn Sinas lakabnn taklmasn salayan en nemli yaptlarn
bu kentte yazmtr. Bu bilgiler, Aydn beyliinde Msrdaki deneyimin
den g kazanan Hac Paann ynettii nemli bir tp okulunun varl
n dndryor.20
Yneticilerin yreklendirmesi ya da kiisel bir entelektel eilimin et
kisiyle, Hac Paa ya da Bedreddin gibi Anadolulularn M sra akn ettik
leri anlalyor. Menakbname Kahirede neredeyse bir Rm lobisi nin
var olduu izlenimini veriyor. Aslna baklrsa Memluk kaynaklar da bu
durumu yalanlamyor. Brc hanedannn ilk hkmdar Sultan Berkuk,
Menakbnamenin belirttiine gre, genelde limlerin koruyucusu n
nn yan sra, Trke konuanlar sistemli bir ekilde desteklemitir. Bu
lke Arap kaynaklarnda Devletl-Etrak olarak adlandrlmaktadr. G er
ekten de burada her trl etkinlik alannda ehl-i R um a rastlanmaktadr.
Yksek grevliler arasnda ve elbette askeri zmre iinde saylan yksek
tir: 1 3 8 2 de Kahirede Cemaleddin el-Kayseri adnda bir muhtasip vardr;
1 3 8 3 te Memluklarn bakomutan Bahdur el-Rm adnda bir kiidir;
Halep valisi Timurta Selanikli bir Rm dir. Bu terim burada Balkanlar
da kapsayan en geni anlamyla kullanlmtr.21
U lem a arasnda da Rm lere rastlanr; nl tarihi el-Ayn aslen Trk

20 K o n y a 'd a n M s r'a , m nk, s. 25-29. B e dreddin z a m a n n d a M s r'd a e n te le kt e l h a y a t

h a k k n d a , Petry, The C iv ilia n E lite o f C o iro ve L. Fernandes, "M a m lu k p o litic s and
E d u c a tio n ", A t., 23 (1987); M u b a re k a h e l-M a n tk h a kkn d a , K is s lin g , s. 146, d ip
n o t 1. E km e le d d in e l-B a y b u rt h a k k n d a , ibn T a g rb e rd , N u j m a z-Z h ira , ev. Pop-
pe r, c. I, s. 6, 12, 50. eyhniyye h a k k n d a , age., c. I, s. 6, 12; P etry, s. 7 1 , 152-153,
33 7. H ac Paa h a k k n d a , El, " H d jd j P asha", ve nver, T .T .T .A ., 4, 14 (1939) ve
ayn y a za r, "H e k im K o n y a l H ac Paa, H a y a t ve E serleri", .U .T .T .E ., 4 7 (1953). C ur-
c a n h a k k n d a , El. A h m e d h a k k n d a , P. Fodor, "A h m e d T s D s it n as a S ource o f
E arly O tto m a n H is to ry ", A ta O rie n ta lia A c a d e m ia e S cie n tia ru m H ung ., 38 (1984).
Fenr h a kkn d a , El. B e d re d d in 'in M s r'd a k i re n im arkadala r o la n H ac Paa, A h
m e d ve F e nr ha kknda , T akprzade, Fu ra t (ed.), s. 28-29. O s m a n lla rn M sr'd a
y e ti tirilm i k a d ro la ra d u yd u kla r ih tiy a ve I. B aye zid 'in bu k o n u d a ki p o litik a s , m nk,
s. 54. A b ra m io s M s r'd a , D. Pingree, D.O .P., (1971), s. 199, 200. H ac P aa'nn ey-
h n iy y e 'd e , K a h ire 'd e k i M a n s u riy e ha stane sin de ve A y d n e li'n d e k i m eslek hayat
h a k k n d a , nver, . .T .T .E ., s. 85-87. H e k im M ih a il Dukas A y a s lu 'd a , D ukas, Bonn,
s. 23. A y rc a kar. A y d n o lu M e h m e d 'in Y a h u d i h e kim i, ibn B a ttu ta , II, s. 305.
21 K a h ire 'd e "R m lo b is i", T a g rb e rd , N u c m , s. 1 ,6 , 10, 20; Petry, s. 68-72; W . J. Fisc-
h e l, "A s c e n s u s B arcoch, a la tin b io g ra p h y o f th e m a m l k S u lta n B arq q o f Egypt,
vvritten by B. de M ig n a n e lli in 14 16", A ra b ic a 6 (1959), s. 62, 172; lim le rin ko ru y u
cusu Berkuk: "M s r'a S ultn idi B erko k em n / T a lib -i ilm i n o lu rd m u n ", m nk, s.
29. M e m lu k e g e m e n li in d e k i M s r' b e lirtm e k i in k u lla n la n te rim , D e vle t 'l-E tra k,
kar. ib n iys, B a d 'i'z -z u h r f i v a k i'd -d u h r, I, s. 99, 257.
e konumaktadr: ki dil (Arapa-Trke) bilmesi meslek hayatn kolay
latracaktr. Bu kii 7 8 8 /1 3 8 6 - 8 7 de, Bedreddin ile neredeyse ayn za
manda Kahireye gelmitir. Trke bilmesi saray tarihilii grevinde, ra
kibi el-M akrizye tercih edilmesine yol aar. Ayrca Berkuk, Hanefi olan
yabanc limleri Msr afilerine tercih ettiinden, ounluu Hanefi olan
Trkler hkmdar tarafndan iyi karlanmaktayd.22
Anadolulu suflerin says da kalabalkt ve zellikle bir araya geldikleri
sanlan baz hanikahlarda etkiliydiler. Rmlerin, sufilii benimsedii za
man Bedreddini gtrdkleri hanikah ya da Menakbname1de ska sz
geen, 1 3 5 5 te bn Tuln camii yaknnda kurulmu ve Msrl olmayan
rencilerin buluma yeri cilan eyhniyye hanikah da bunlardan biridir.
Bu son kurum Ekmeleddin el-Bayburt gibi nl ahsiyetler tarafndan
ynetiliyordu. bn Tagrberdye gre, Curcannin, Fenrnin ve Hac
Paann olduu gibi bir sre sonra Bedreddinin de hocas olan Ekmeled-
dinin eski bir dostluun balad sultan zerinde byk nfuzu vard.
eyh mridleri iin Berkuktan gzde grevler talep ederdi: Aralarndan
biri K udsn Hanefi kads oldu, bir dieri G azzede ayn greve getiril
di. Kayseri asll bir iinciis Kahirede parlak bir meslek hayat srdr
d. bn Arab el-Bursev renim grmeye eyhniyyeye geldi ve sulta
nn ok deer verdii bir mutasavvf oldu. Burada 8 3 0 /1 4 2 6 ylnda l
mne kadar otuz yl kalacakt.23
Bedreddin M sra gelince bu etkin evreye mensup olur. Genelde kro
nolojik saptamalar konusunda olduka suskun kalan Menakbname, bu
geliin tarihini 7 8 4 n evval aynn ilk gn (8 Aralk 1382) olarak be
lirler. lgin bir rastlant sonucunda, bn Haldun da ayn gn M sra gel
mitir. Aristokrat kkenli bir Anadolulu; sultann bir sre iin dostu ve da
nman olan Ekm eleddinin (l. 1384) rencisi olan; Hac Paa gibi
memleketlileri Kahirede iyi mevkilerde bulunan; Menakbname'nin be
lirttiine gre daha M sra gelmeden n duyulmu parlak bir zekya sa
hip olan Bedreddin saraya girmekte fazla zorluk ekmemi olsa gerek.24

22 e l-A y n , kar. E l ve Petry, s. 70. M e m lu k la rn H a n e fli i, Fernandes, s. 89, 92 -98: ey

h n iy y e g ib i m edreseler H a n e fli in k o ru y u c u s u d u r ve M e m lu k d e v le tin d e n e m li g
re vle re g e lm e k i in ba s a m a k ro l o y n a r.
23 e y h n iy y e 'n in ta r ih i h a kknda , P etry, s. 152, 153, 337. E km eled din eyh niyye'de ,
T a g rb e rd , I, s. 6, 12. e y h n iy y e 'n in eski re n c ile rin in gzde ko n u m la r, Fernan
des, s. 96. ib n A ra b 'l-B u rs e v , Petry, s. 71.
24 B e d re d d in 'in M s r'a g e li ta r ih i h a k k n d a , m n k, s. 2 9 ve K is s lin g , s. 145, d ip n o t 6.
ib n H a ld u n 'u n M s r'd a ik a m e ti h a k k n d a , Le voya ge d 'o c c id e n t e t d 'o rie n t, s. 274.
B e dreddin E k m e le d d in 'in ya n n d a , m n k, s. 33, 34; E k m e le d d in 'in 7 8 6 /1 3 8 4 'te l m ,
T a g rb e rd , I, s. 12, 50.
 Hanikahlardan Saraya
Hafz Halile gre, Pertev i Rum (Rum I) ad verilen ve Kahirenin
dilinden dmeyen gen limin n karsnda Berkuk onu saraya davet
eder ve olu Fereci zel hocalna tayin eder. Bu durum, dodu u l
keden yeni gelmi gen bir renci iin biraz hzl bir ykseli olarak g
rlebilir. Ancak baz hususlar bu durumu olduka inandrc klmaktadr:
Trke bilmesi ve Ekm eleddinin rencisi olmas gibi, Berkukun sara
ynda ok deer verildiini daha nce de belirttiimiz niteliklerinin yan-
sra Bedreddini, belki de Berkukun ei ve gen Ferecin annesi olan i
rin de destekliyordu. Rumeli asll olan irin, aslen kle olduuna baklr
sa, belki de Yunanlyd. bn Tagrberdye gre bu prenses sultan zerin
de, Memluk devletindeki eitli askeri gruplar arasndaki etnik denge ko
nusunda tavsiyelerde bulunmay gze alacak kadar etkiliydi. Berkukun
erkezlcrinin ar arlna kar, o olaslkla kendi Rm hemerilerinin
karlarn koruyordu. Bedreddinin M srda kendini kolaylkla kabul et
tirmesi bu durumda menkabelere zg abartlardan deildir ve lkenin
kltrne, toplumsal ve siyasal konum una uygun dm ektedir.25
Bedreddin gelecekteki yneliini belirleyecek kiiyle sarayda karlaa
cakt: Tasavvuf yolunda mridi olacak Hseyin Ahlt ile tant. ki ada
m onurlandrmak iin Berkuk onlara iki H abe cariye sundu. Bu kadnlar
Simavnal eyhin hayatnda nemli bir rol oynayacakt: Cazibe Mcnakb-
name yazarnn babas, yani Bedreddinin olu smailin annesi; Mriye
ise Bedreddinin manevi akl hocas oldu. ok akll bir kadn olan M ri
ye, eyh Ahltnin retisinden ok ey kazanmt. Bir gece Bedreddin
ile tasavvuf konusunda konutu. Onun yannda Bedreddin kendini gln
dikeni olarak gryordu. ( An gl grdi vii kendni diken ).26
Alimden Fakire: Bedreddin ve Hseyin Ahlt
Bu grm eden sonra Bedreddin vecde gelir, suflerin yoluna katlma
ya karar verir ve neyzenlerin de bulunduu bir semya katldktan sonra
Ahltnin mridi olur. Bylece o zamana kadar dervilere karyken,
M evlanann mridi olan bykbabasnn mistik aidiyetiyle balant kur
mu olur. Artk dervilerin kl abasn giyer, mallarn yoksullara datr ve
baka bir ilim snfna geiini simgeleyen bir hareketle kitaplarn N ile
atar. Bu davran e eski ranl Melmlerden biri olan Eb Saidde de
(1 0 . yzyl) grlm tr. Fkh terk eder ve ehl-i R um tarafndan bir

25 B e d re d d in 'in o k ksa srede K a h ire 'd e , M e k k e 'd e n kaza nm as, m n k, s. 29. irin
h a k k n d a , T a g rb e rd , II, s. 1, 108, Fisch el "A s c e n s u s ...", s. 166.
26 A h l t ve M riy e ile kar la m a , m n k, s. 41-44.
hanikaha gtrlr, orada Ahltnin dzenledii bir zikir yaplr. Ayine
katlan Berkuk hepsine armaanlar sunar. O zaman Bedreddin iin youn
bir mistik ile dnemi balar.27

ahne M usann Yolculuu

Bedreddinin gayretli bir fakih iken aniden ateli bir sufye dnmesi
karsnda, Kahiredeki Rm dostlar -dervilere o kadar scak bakmayan
renim arkadalar olduu tahmin edilebilir- Bedreddinin en yakn yol
ve renim arkada Miieyyedi, olunun geirdii manevi gelimeden
Kad sraili haberdar etmek iin Rum eliye gnderirler. Baba kayglana
cana bundan byk sevin duyar. Bu da tasavvufu destekleyen ilk Os-
manl yneticilerinin bu anlaya verdii nemi gsterir. Baba, hizmetk
r ahne M usay olunu Rum eliye dnmeye ikna etmesi iin gnderir.
Bunu ksmen sevgisinden, ksmen de Rum elinin u beyliklerinde henz
clz olan ulemay glendirmek iin yapar. Metnin belirttiine gre Ba-
yezid, Bedreddinin fkh dersleri vermesi ve en sekin limleri lkesine
ekmek iin zel bir medrese yaptrmt, bu da Osmanl hkmetinin
kendi topraklar zerinde entelektel faaliyetleri olabildiince gelitirmek
iin darda yetimi kadrolardan yararlanma kaygsn vurguluyor. I. Ba-
yezid eitim kuramlarnn gelimesini gerekten desteklemitir: H km
darlk dnem inde yalnz Bursa kentinde on kadar medrese yaptrmt.
Bunlardan biri de kendi adn tayordu. Menakbnamenin deindii,
7 9 1 /1 3 8 8 - 8 9 da kurulmu bu medrese olmal.28
ahne M usann yolculuu, srailin hizmetkrnn bandan geenler
le ilgili olarak konudan uzun sapmalara vesile oluyor. Bu sapmalarn
olum lu yan bize salam bir kronolojik nirengi noktas salamasdr, n
k Menakbnamede. bu duruma pek az rastlanr. M usa Edirneden Kahi-
reye giderken, kendini Tim urun am kuatmasnn ortasna bulur (1400
sonu). Memluklar tarafndan zorla silah altna alnr ve Menakbname'ye
gre byk kahramanlk gsterir. Sultan Ferecin Msr ordusu sonunda,
25 Aralk 1 4 0 0 de yenilgiye urar. Bozgun srasnda M usa kahramanca
direniine ramen esir edilir. Yiitliinden etkilenen Tim ur onu tedavi et
tirir, Osmanl sultanna kar sefer dzenlem e hazrlklar iinde olduun
dan Yldrm Bayezid hakknda bilgi toplamaya alr ve M usann Kahi-
reye gitmesine izin verir:

2 7 A g e ., s. 44 -46. K ita p la rn a ta n Ebu S aid, M o n a w w o r (ed.), s. 59 -61. A h m e d e l-H a va -

r (l. 84 4 -4 5 /2 3 0 ) b t n ila h iy a t k ita p la rn de nize a tm tr, C la ssicism e e t d e d in ...
(F. M e ie r), s. 238.
28 M n k , s. 47 -48. B ayezid m edresesi, age., s. 5 4 ve B ilg e, ilk M e drese ler, s. 111.
 Bir zaman m ire mukym oldular
Eli idp sulh olund ol zaman
Buld bu lem gir emn aman
ahneyi gnderdi h- nmdr
Eli ile Msr evine iy nigr

Yani ahne M usa, an kalesinin 2 5 ubat 1 4 0 1 de dmesinden so n

ra yola kabilir. M usa, 2 7 ubat 1 4 0 1 de Bayezidin lkesinden dnen
Msrl bir eliyi tayan bir Osmanl gemisine bindiini anlatan bn H al
dunla aa yukar ayn tarihte yola km olmal. aline Musa 1 4 0 1 in
mart banda M sra varr. Orada bulduu Bedreddin dervi klndadr
ve Rum eliye dnmeyi reddeder. M usa Edirneye dner. Kad sril o lu
nun kararna zlmekle birlikte, Bedreddini zamannn Byezid-i Bist-
msi yapmas iin Allaha dua eder.29

Hseyin Ahlt

Bu youn ilecilik dnemi boyunca hocas Hseyin Ahlt Bedreddini

adm adm izler; bu gl kiilii elimizde bulunan kaynaklara dayanarak
belirlemeye alacaz. Bedreddinin kaderinde kilit bir rol oynamasna
ramen eyh Ahlt olduka zet bir biimde tantlmtr. Adndaki bilgi
dnda nereden geldii, tekkesinin ad ve zamann tasavvuf hayatndaki
yeri tam olarak bilinmemektedir. M evlanann mridi em seddin Tebri-
z gibi, biraz esrarengiz bir kiidir.
Ahlt konusunda Menakbname baz dank bilgiler verir. Bunlarn
bir dkm n karmak yerinde olacaktr.
Ahlt Berkukun yakndr ve Bedreddin de onu Berkukun saraynda
tanmtr. Berkuk ona armaanlar verecek ve dzenledii zikre katlacak
kadar deer vermektedir. Ahlat (Erm enistan) aslldr, dou Trkesi ko
nuur, Kahirede bir hanikah ynetir ve birok mridi vardr. Sadece ta
savvuf alannda deil, tp alannda da kendini kabul ettirmitir. U zun es
riklii sonucunda zayf den Bedreddini iyiletirmeye alr ve ona elma
suyu ve sr dilinden oluan bir diyet uygular. Kalbini ve srtn dinler, ha

29 ahne M u s a 'n n servenle ri, m nk, s. 49 -56. T im u r'u n am ku a tm a s, bn A ra b a h ,

ev. Sanders, s. 133 ve dev., ve H o o k h a m , T a m b u rla in e , s. 2 2 2 ve dev. ahne M u
s a 'n n c e s a re tin d e n e tk ile n e n T im u r'u n c m e rtli i, F a tih 'in H a le p 'i al sra snda ki
benzer b ir y k y h a trla tm a k ta d r, age., s. 226. ib n H a ld u n ve a m 'd a n a y rl n n
ta r ih i, Le voya ge d 'o c c id e n t, s. 24 0-243. B edreddin , "z a m a n n B is t m 's i" (B ye zid -i
vakt), m n k , s. 56. E fla k 'y e gre, c. II, s. 37 8 -3 7 9 , C e la le d d in R m 'n in n c h a li
fesi o la n e leb i E m ir A b id d n e m in d e , 'K o n y a 'd a z h id b ir a d a m z u h u r e tm i ti. Bu
a d a m a . eyh Paa d e rle rd i. Bu z a v a ll riy a d e n iz in e b a tm t. (...) K e n d in i riy a z e t sa
h ib i ve v a k tin B yezid sanrd".
va deiimi tavsiye eder, nk tp onun durumuna kar aresizdir. Ama
Ahlt Bedreddin iin ncelikle bir mriddir; Menakbname bu durumu
u szlerle anlatr: Didi nola Hakka vaslimsinz / Meyyitnem hem-
ii gasslim siinz . Gerektiinde ona oru tutmasn, ibadet etmesini ya
da gece uyank kalmasn buyurmay bilir. ilede arya katnda onu
itidale davet etmeyi, ya da esrikliinden sonra onu kendine getirmeyi bi
lir. Ahlt mridinin manevi durumunu dikkatle gzlemler: Gn ar an
da iftr eyledi / H er ne ddiyse emre syledi. Ahlt tilmizindeki cev
heri ok abuk kefeder ve Bedreddinin Tebriz yolculuundan nce ha
lifesi olmasn ister. Bedreddinin Azerbaycandan dnnde, Ahlt,
lm nden bir hafta nce Kahirenin btn eyhlerinin nnde onun ke
sin olarak halifesi olduunu belirtir, ayn zamanda Bedreddinin manevi
olarak Allahn halifesi olduunu ilan eder. Bu bilgilerin olduka kstl o l
duunu kabul etmek gerekir. Menakbname zerine yapt incelemede
Kissling, bu yaptn verdii bilgilerin dnda Ahlt hakknda daha fazla
bir ey bilmedii iin hayflanmaktadr.30
Ancak, o dnemin ya da hemen sonrasnn zengin M emluk vekayna-
meleri incelendiinde -ilk Osmanl dnemi iin de ayn ey daha sistemli
olarak yaplmaldr biyografi niteliindeki Msr yaptlarnda Ahltye
blm ayrld grlr: ikisi, ed-Drrerl-kenine adl kitabnda bn Ha-
cer el-Askaln (1 3 7 2 -1 4 4 9 ) tarafndan kaleme alnm, Yaltkayann B ed
reddin zerinde yapt almada kullanlmtr. nc blm el-
Menhals-Sf adl yaptnda bn Tagrberd tarafndan yazlmtr, bu so
nuncu yazar, verdii bilgileri Ahltnin ada olan ve ayn corafi bl
gede yaam el-Aynden aktardn ifade etmektedir.31
Hseyin Ahltnin tutarl bir portresini izmeye almak iin, burada
sunulan bu metnin zetini Menakbnameyle karlatrmak uygun
olur. Bu metinler zdkleri problemlerden ok daha fazlasn karmak
la birlikte, hi deilse Menakbname nin anlalmas ve 14. yzyl sonu

30 m n k, s. 41 -43; 65 -82; K is s lin g , s. 155-158; age., s. 149, d ip n o t 1.

31 B ura da d e e rli y a rd m la r i in m e s le k ta la rm J.C. G a rc in ve D G ril'e te e kk r e tm e
yi b o r b ilir im . A h l t h a k k n d a k i b l m le r ib n H a c e r e l-A s k a l n 'd e n ed -D rre r 'l-
k m in e , M . S. C d lh a k (ed.), I, no: 82, s. 33 ve II, no. 1620, s. 160 ve ibn T a g rb e r-
d 'd e n a ln m tr, e l-M enh al's-S f, m ik ro film , A ra p E lyazm ala r E nstits (A ra p B ir
li i, K a h ire ), seri T rih , no. 1271, Fo 32- 33; T a g rb e rd 'n in kalem e ald b l m y
le ba la r; "e l-H s e y n 'l-A h l t, H a s e n erif; o k n l H a n e fi kad B e d r 'd -D n M a h
m d e i-A y n o n u n i in yle dedi: ..."; kar. El, "a l- A y n i" , A b 'l-M a h s in ibn T a g h -
r B ird " ve "b n H a d ja r a l- A s k l n ". bn H a c e r'in 1620 n o .'lu b l m Y a ltk a y a ta
ra fn d a n d e e rle n d irild i (B edreddin, s. 12). 8 2 n o 'lu b l m , b ra h im b. A b d u lla h el-
A h l t e l- e rif 'l-D a re n d a d n d a b ir k i iy e a y rlm tr, a n ca k fa z la d a n baz b ilg ile r
ie rm e k le b irlik te 1620 n o 'lu b l m n b ir te k ra r g ib i g r n m e k te d ir.
Trk-M sr suflii perspektifine yeniden oturtulmas konusunda aydnla
tcdr.
Kendisine ayrlan blm e gre Hseyin Ahlt 7 2 0 /1 3 2 0 - 2 1 de
dom u. M emleketinden (Darende ya da Ahlat?) yayan gelm i (o
dnem de A nadoluda ok kalabalk olan gezici Kalender ya da Torlak der
vilerinden miydi?), H alepe ve am a yerlemi, H alepin d mahallesi
Bbalda bir zaviyede yaam. Gl maneviyatndan dolay ve baz
sanatlarda usta olduu iin byk n kazanm, bu sanatlarn arasnda ta
babet, simya ve bunlara bal olan lapis lazul (lacivertta) sanat da bu
lunuyormu. Laciverttann ileniindeki becerisi ona Lzuverd lakabnn
taklmasna yol am.32
Berklik, ondan nl bir hekim olarak sz edildiini duymu. Sultan,
olunu tedavi etmesi iin o Msra artm. Ona byk sayg gster
mi, bir konaa yerletirmi ve maa balam , ama o bunu kabul etm e
mi. Zenginm i, aal bir hayat srmekle birlikte pek insan iine kmyor-
mu. Geim kaynaklarnn ne olduu bilinmiyor ama, ksmen lacivertta
iine dayal olduu tahmin ediliyor. U kaynak da bu ahsiyetin bir giz
perdesiyle evrili olduunu ve n hakknda kamuoyunun blndn
ittifakla ifade ediyor: Bazlar onu ermi, bazlar da usta bir hekim olarak
kabul ediyormu. Hadisler konusunda ona danlyormu. Btn bu ne
denlerle birok kiiyi cezbediyormu, ilikilerinde ok sert olmakla birlik
te emirler arasnda bile byk nfuz sahibiymi. Bazlar onun M ehdi o l
duunu bile ileri sryormu.33
O kadar vc olmayan baka sylentiler de dolayor, hakknda garip
imalarda bulunuluyordu. Manevi mertebesini gizlermi, cma namazlar
na bile katlmazm. Rafz olduu dnlyormu. Beyler gibi yaar,
yer, ier ve ahane giysiler giyermi. Altn, kle ve cariye asndan zengin
olduu halde cimriymi, kimseye bir dirhem vermez, klelerini azad et
mezmi. Gizli bilimlerle, simya, mneccimlik, toprak falyla urarm;
hizmetinde cinler varm ve haceri felsefiyi bilirmi. bn Tagriberdye g
re cemaziyelahir 7 9 9 da (2-12 Mart 13 9 7 ), Askalnye gre cemaziyelev-
vel 7 9 9 da (ubat 1397) ldnde seksen yan aknm. Sultan mira

32 L a p is la z u li'n 'n m is tik s im g e s e lli i h a k k n d a , C o rb in , sla m tra nien, c. II, s. 147, 148,
313; c. III, s. 168, 20 4, 208. O rta a A n a d o lu s u 'n d a la p is m a denle ri b u lu n u y o rd u ,
C ahen-P re-ott., s. 118. "E rm e n is ta n ta " d a d e n ir (L ittre ). L a p is 'in b ysel, s a a ltc ,
vb. z e llik le ri h a k k n d a , kar. A h m a d b. Y u s u f el- T fa ( l.H 6 5 1 /1 2 5 3 -5 4 ), K ita b
E z h r 'l-E fk r fc e v a h ir 'l- A h c r, (D. G ril ta ra fn d a n a kta rlm tr).
33 T ilm iz le rin d e n ba zlar o n u n a h ir z a m a n d a o rta y a km as beklenen M e h d i o ld u u n u
s y l y o rla rd (ve k n e yad da'T b a 'd u a s h b ih i in n e h u 'l- m e h d iy y i' l-m u n ta z a r f h i-
ri'z -z a m n )", T a g rb e rd , age.
sna el koymu; evinden bir sandk dolusu deerli tatan baka, simyaclk
ta ve mneccimlikte kullanlan gereler, bir znnar, Hristiyanlarn ncili,
arap, altn bir kupa (kutsal anak?) bulunmu. Btn bu sylenenler de
gizli Hristiyanlk sulamasn artrmaktadr. Srlarn da birlikte gt r
m, nk lapis lazuli ile ilgili bilgilerini kimseye amam. Cenaze tre
nine byk bir kalabalk katlm.34
Memluk kaynaklarnda tantld haliyle Ahlt ortodoksluu olduka
su gtrr bir ahsiyettir, bu husus elbette Menakbnamede ortaya k
myor ve Hseyin Ahlt kusursuz bir eyh olarak sergileniyor. Onun n
nn lekesizlii, Menakbnamenin Osmanl sultannn gznde aklamak
istedii Bedreddinin kusursuzluunun da kant oluyor. Arap kaynakla
ryla Trke metin, Ahltnin tababet konusundaki bilgileri, tilmizlerini
irat etmesi, zenginlii ve Bekukun himayesi gibi birka noktada uyuu
yor. Menakbname temel bir noktada Msr kaynaklarn dolayl olarak
dorulayarak, Hseyinin Bedreddine Azerbaycana gitmeyi teklif etm e
sinden sz eder ve Ahltnin ii evreleriyle balarn dile getirir. H se
yinin, T ebrizdeki tilmizleri ynetmesi iin Bedreddini di olarak oraya
gnderdii aka grlmektedir. Bedreddinin yolculuu Menakbna-
me'dc ayrntlaryla anlatlmtr.35
Azer bayca nda

Bedreddinin T im urun siyasal egem enliine girmi bir blgeye ynel

mesi rastlant deildir. eyh Tim urla, Bayezide kar dzenledii sefer
den sonra A nadoludan dnerken karlaacaktr. Bu blm bize Bedred-
dini yolculuu hakknda kronolojik bir bilgi vermektedir: Bedreddin
1403 baharna kadar Anadoluda kalan T im urun geliinden nce T eb
rizdedir. Bedreddin, Tim urun torunu M uham m ed Sultann cenazesinin
T ebrizden Sultaniyeye tannda bulunur; M uham m ed Sultan 1403
martnn sonunda Karahisarda lmtr. Bir yl sonra Erzurum dan ge
en Clavijoya gre Tim ur Mays 1 4 0 3 de oradadr. Bedreddin onunla k

3 4 A h l t'n in l m ta rih i ko n u s u n d a A ra p k a y n a k la n ile O sm a nl ka y n a k la r a rasnd a

g r fa rk ll b u lu n m a k ta d r: m n k 'y e g re eyh H s e y in 8 0 7 -8 0 8 /1 4 0 4 -1 4 0 5 'te l
m t r; kar. K is s lin g , s. 175. T a g rb e rd rn in b e lir tti i husus ilg in tir: l m n d e , e
y a la rn n a ra s n d a "...a ltn b ir ku p a , ielerde arap, b ir kei zn nar ve H ris tiy a n
la rn in c il'i b u lu n m u tu r (cm zeheb ve h a m ri fk a n n ve z u n n a ri'r-ru h b a n v e 'l-in c il
a ta d i b i-a y d 'n -n a s ra )", age.
3 5 ib n B a ttu ta 'n n z m ir'd e ra s tla d "en n e m li eyhlerden Z a d e h e l-A h l t ve y z m ec
n u n fa k ir " (c. II, s. 310) ile eyh A h l t a ra s n d a b ir b a la n t v a r m dr? B e d re d d in 'in
d i o la ra k g n d e rilm e s i; K is s lin g ,, s. 153, d ip n o t 3 ve T a k p rza d e -F u ra t, s. 50-51.
A z e rb a y c a n y o lc u lu u h a kkn d a , m n k, s. 57- 65 .
sa bir sre sonra ordusunun k kararghnda karlar. Bu noktada, R u
melili eyhin dman tarafna gemi Osmanl askerlerini paylad bir
sahne yer alr. Bu sahnede Hafz Halilin, dedesinin aleyhinde olanlara
kar Bedreddini Osmanl dostu olarak takdim edip, ansn temize kar
ma kaygsna yeniden tank oluruz.36
Bedreddinin kald blge o srada, Tim urun 1 4 0 2 de Erdebilde
ziyaret ettii H oca Ali tarafndan ynetilen Safev tarikatnn merkezidir.
7 9 6 / 1 3 9 4 te idam edilmeden nce, T ebriz den irvana kadar birok
mrid yetitiren Fazlullhn vazettii grler de blgede etkilidir. S on
radan, Safevler, Hurufler ve Bedreddin arasnda baz balar kurulacak
tr.37 Blgeden geen Avrupal seyyahlar bile sapkn dnceler ve her
trden youn kehanet kaynamasna duyarllk gstermektedir: 13. yz
ylda Guillome de Rubrock Nahcvan Ermenilerinin bir kehanetine dik
kati ekmiti. Buna gre Tatarlar ve btn kfirler T ebrizde Hristiyan
la geecekti. Bedreddinden bir yl sonra T ebrizden geen Clavijo da
T im urun kentte kald srada M slm an bir derviin ona benzer bir ke
hanette bulunduundan sz eder: Kehanet Hristiyanlarn kar fetihle
ri srasnda yeniden iek aacak kurum u bir aa la ilgilidir. T im urun
birliklerine hizmet eden ve Azerbaycanda bulunan Schiltberger de, sa
Peygam berin mezarnn yeniden Hristiyanlarn eline geeceine dair bir
kehanetin atfedildii, M slm anlarca kutsal saylan bir aatan sz
eder.38
Azerbaycanda Bedreddinin, em seddin Cezeri ile dorudan balan
t kurmasn salayan baz ran evreleri tarafndan tannd sanlmakta
dr. Bu kiinin gerekten Bedreddin ile birok ortak noktas bulunm ak

36 T im u r'u n Ege b lg e s in e g e li i ve E ge'den a yrl, Z a ch a ria d o u -T ra c/e , s. 81-85; A le -

xan drescu-D ersca, C am p agn e, s. 80-90. M u h a m m e d S u lta n 'n l m , H o o kh a m -
T a m b u rla in e , s. 274-75. T im u r E rzu ru m 'd a , C la v ijo , Le S trange (ed.), s. 138. Erzu
ru m 'u n d o u s u n d a , A v n ik 'te M u h a m m e d S ultan o n u ru n a b ir t re n y a p lr, H ookh arn ,
s. 275-76. B edreddin T e b riz 'd e n S u lta n iy e 'y e gid e n cenaze a la y n d a , m nk, s. 57-58.
T im u r'u n k a ra rg h n k u rd u u yer ("K o n d b ir sahra i in d e ", m n k, s. 58) K is s lin g 'in
d e d i i g ib i "T e b riz y a k n n d a k i b ir o v a " (s. 154) d e il de, K a ra b a 'd r; 1403 so n b a
h a rn d a ahsen y n e tti i G rc is ta n s efe rinde n sonra, T im u r A v n ik ze rinde n d o ru
da n K a ra b a 'a g e lm i tir, H o o k h a m , s. 27 7. B e d re d d in 'in g zerg h yle s ra la n a b i
lir: T im u r'u n s e fe rin in son a erm e s in i be kleyen eyh, M u h a m m e d S u lta n 'n cenazesi
ni ta y a n k ervana T e b riz 'd e k a tlr. K ervan S u lta n iy e 'y e k a d a r izler, T e b riz 'e d ner,
sonra K a ra b a 'd a k i k k a ra rg h n d a b u lu n a n T im u r'u n ya n n a g id e r. B edreddin ve
T im u r'u n o rd u s u n d a k i O sm a n l a s k e rle ri, m nk, s. 5 8 , 59.
37 T im u r ve H o c a A li, K is s lin g , s. 153, d ip n o t 4. F a z lu ll h A z e rb a y c a n 'd a , El, "H u r fiy -
y a ". B edreddin, H u ru fle r, S afevle r, a a d a bl. III, d ip n o t 3 2 'd e n 34 'e .
38 R ubrouck, s. 23 7; C la v ijo , s. 154; S c h iltb e rg e r, s. 56-57.
tayd: Kahirede fkh eitimi grm , sonra Osmanl sultannn sarayn
da bulunm utu. T im urun bakentine yerletirmek istedii birok lim
gibi fatihin kafilesinde Sem erkanda doru yol alyordu. Cezeri, Bedred-
dini, T im urun da katld bir tartmaya davet etti.39 Konum ada bulu
nan ulema sradan bir derviin ilmi karsnda hayrete dt. Trk sufi T i
m urdan ve yakn evresinden itibar grd. Tim ur onu hizmetine almay
teklif etti. Bedreddin eski limlik konum una dnmekte tereddt etti. S o
nunda, grd bir ryann ve M srdan gelen Ahltnin bir habercisi
nin tesiriyle bu kariyer imknndan vazgeti, yeniden dervi kyafetini giy
di, Ahlat ve Bitlis zerinden gizlice Kahireye dnd. G rne gre n
buralara yaylmt, Bitliste Bitlis Beyi dahi onu tanyordu. O dnem den
beri Bedreddinin ve temsil ettii topluluun A nadoluda salam destek
leri olduu sanlmaktadr. eyhin A nadoluda yapt gezi srasnda gre
ceim iz gibi, bunlarn arasnda kimi dizdarlar da bulunmaktadr.40
Hseyin Ahltnin mridi ile ran sufilii arasndaki, Azerbaycan yol
culuunun ortaya kard ilikilerle eyh Ahltnin nl bir ran tarika
tnn kurucusuyla karlatn ve temas kurduunu dorulayan, az bili
nen bir belge bir arada ele alnmaldr. Bu tarikat gnm zde hl varl
n srdrmektedir ve H . C orbine gre randa mevcut ii tarikatlarnn
ou ona balanmaktadr. Abdrrezzak Kirmanye gre bu, Ahltnin
1 3 8 0 e doru M srda karlat sanlan eyh Nimetullh Veli Kirma-
nnin kurduu tarikattr: Abdrrezzak Kirmannin ifadesine gre Nil k
ysndaki bir evde oturan iki eyh birbirlerine manevi mertebelerini g s
termek iin marifetler sergilemiler. Ahlt, N ilin suyunun kana, sonra da
ste dnt bir yanlsama yaratm. Nimetullh da alevlerin arasna
atlan bir pamuk parasnn tutumasn nlemi. Bu kk yk, ifade et
tii mistik simgeselliin tesinde, ok sayda ranlnn yaad ve hem
medreselerde, hem de sarayda nfuz sahibi olduklar M srda, Ahltnin
iilerle belirli balan olduunu doruluyor.41

39 Cezer, kar. E l ve T a kprzade -R esche r, s. 19 ve dev.; m nk, s. 59-62.

40 M n k , s. 64.
41 N im e tu ll h V e li K irm a n h a k k n d a , C o rb in , P h ilo s o p h ie lsla m iq u e , s. 4 2 5 ; N. P ourja-
v a d y ve P. L. W ils o n , K in g s o f Love. K o rla rn yakm ad p a m u k h a k k n d a A b d rre z
za k K ir m a n fn in a k ta rd y k ( R is l h , A u b in (ed.), s. 37-38; ve J m i-i M fid i, A u -
b in (ed.), s. 156-158), G e y ik li B aba ile A b d a l M u s a a ra sn d a ki "k e ra m e t yarm a-
s "n d a d a karm za k m a k ta d r, kar. T a kprzade , a k 'ik, R escher (ed.), s. 6. A b
d rrezzak K irm a n , N im e tu ll h ve A h l t'n in M s r'd a ayn eyh in , S eyyid M u h a m
m ed A ft b T n in m rid i o ld u k la rn b e lirtir. K tip e le b i'd e (Fluegel (ed.), c. III, s. 262)
A fit b M e rz ifu n a d n d a , yaa d ta rih b ilin m e y e n b ir eyhten sz e d ilir. A h l t'n in
 Msrdan Ayrl
B edreddin in M sra dn politik ve dini bakm dan hareketli bir
dnem e rastlamtr. O n sekiz bin lemin aikr olduu youn bir i
le dnem inin ardndan, A hltnin lm nden hemen nce onun hali
fesi seilerek hanikahn bana getirilir. Bu seime m uhalefet edenler
olur ve dervilerin bir ksm Bedreddin e kar kar: G zlerine eyh
olub rmh sinan / Grdi sadr in bularda var hev. Bedreddin g
revden ekilmeyi nerir, o zam an onun hepsinden stn old u u kabul
edilir ancak, bu gibi durum larda hep kullanlan gerekeye bavurulur:
eyhe tazesin dirler idi. Bedreddin alt ay sonunda M sr dan ayrlma
ya karar verir. On yedi yanda da ksa bir sre iinde K u d ste kendisi
ne katlr.42
1 4 0 4 -1 4 0 5 tc tarihlendirebildiimiz bu ani gidite Menakbnamenin
szn etmedii baka unsurlar da rol oynam olsa gerek. 15. yzyln
banda Msrda siyasi bir kargaa hkm srmektedir ve kardeleriyle
mcadeleye giren Bedreddinin eski rencisi Sultan Ferec 20 Eyll
1 4 0 5 te M srdan Suriyeye kamak zorunda kalr. Dier yandan M srn
ekonomik durumu berbattr. eyhniyye medresesi kurumun ileyiini
engelleyen vahim bir ktln penesindedir. Bu nedenlerin bir araya geli
i Bedreddinin Msrdan ayrln hzlandrm olabilir. Ancak Menakb-
name'ye baklrsa, asl neden eyhin bundan byle deneyimini doduu
lkede yaymak istemesidir.
eyh dahi eyledi R m a gelm ege / Milket-i Rm ire cezbe salm a
ya. Kudste ve am da oyalanmadan Suriyenin kuzeyine varr, retisi
nin halk topluluklar iinde kazand baarnn ve Trkler zerindeki et
kisinin ilk deneyimini H alepte yapar. Suriye ile Rum lkesi arasndaki s
nrda bulunan Halep ve yresinin, zamann mistik kaynamas iindeki ye
ri zerinde biraz durmakta yarar var.43

iile r'le b a la r h a k k n d a , kar. R a fiz lik sulam as, yuk. d ip n o t 34. M s r'd a k i ra n lI
la r ve e tk ile ri h a kkn d a , T a g rb e rd , N u c m , c. I, s. 6; Petry, s. 66 -67; B erkuk, H ane fi
ira n lla r d e s te k liy o r, L. Fernandes, A .I., 23 (1987), s. 89, 9 2 ve dev. T im u r is tila s M
s r'd a k i ira n lla r i in l m c l s o n u la r d o u ru r ve a rtk K a h ire 'd e k a la m a z la r, age., s.
95.
42 M n k , s. 73. A h l t'n in bn T u l n c a m iin d e cu m a na m az kla rke n ge le n b ir h u m m a
s o n u c u n d a lm e si h a kkn d a , age., s. 80 -82; B edreddin can ekien A h l t'n in bau-
cu n d a Y u n u s E m re 'n in d iz e le rin i o k u r, age., s. 82. H ila fe t k o n u su n d a ka n g l k
ler ve M s r'd a n a yrl h a k k n d a , age., s. 83-84.
43 F e rec'in S uriye'ye ka h a k k n d a , El, "F a ra d j". 15. y zyln b a nda M s r'n e ko n o
m ik d u ru m u , k tlk la r vb, Petry, s. 32 8, 337. eyhin K uds ve H a le p 'te k i ksa ko n a k
la m a la r h a k k n d a , m nk, s. 84-85.
 3- RUM LKESNE DN

A) Trkmenlerle Tem aslar

Halep
eyh Ahltnin balca mridinin, hocasnn daha nce etkili olduu
bir kentte tannyor olmas doal grnmektedir. Menakbname eyhin
bin dolaynda Trkmen tarafndan karlandn zellikle belirtir. Bu da
Ahlt ve yandalarnn ger dnyasndaki nfuzunu gsterir. Torlaklarn
oynad role daha sonra deineceiz. Bu durum Bedreddinin belirli bir
Baba havas tadn da gsteriyor, nk o dnem de hem lim, hem
ortodoks sufi tipi ayn kiide toplanabiliyor, kitlelere seslenebilen halk der
vii tipiyle de rtebiliyordu. Olaslkla Ahltnin eski tilmizleri olan H a
lep Trkmenleri Bedreddinin yanlarnda kalmas ve ona bir hanikah ina
etmek iin ok srar ederler, ancak Hafz Halilin vurgulad gibi: eyh
rz gsterm edi kalmakla / Azm-i Rm itdi hemen gelm eklige.
Menakbnameyc gre, Bedreddini mrit olarak kabul edenlerin ara
snda Trkmenlerin yan sra, Nesim ye kar fetva veren mft de bulu
nuyordu: Birisin dirler irdet getren / Nesim niin salbine fetva viren /
lmine k olubd eyhiin ol / Hazretine beyat idiib old kul. Bedred
din ile nl Hurufi airi ve ehidi madeddin Nesimnin hareketli yaam
arasnda bir ba kurulmas ok ilgintir, nk bu, Hurufilik ile Bedred
dinin tilmizlerinin ortak bir ortam paylatna dair yaplm nadir ak
gndermelerden birini oluturmaktadr.
Kuzey Suriye, blgede eitli vesilelerle kalm gl ahsiyetlerin ta
d pek de ortodoks olmayan dnce akmlarnn bulutuu yerdir. Ah
ltnin renim arkada Nimetullh Halep aslldr. Glpnarlnn B ed
reddin ile birok ortak ynn ortaya kard Hurufi Bistm Antakya-
ldr ve Akpaazadeye gre Bedreddinlerin Safev eyhi Ciineydin til
mizleriyle ilerde buluacaklar yer olan Amanos dalar hemen yakndadr.
Ahlt gibi simyaclk ve byclkle sulanan Shreverd, zndk olduu
iddiasyla 12. yzylda H alepte idam edilmiti. Ayrca gnm ze kadar
ulam Nusayri cemaatinin ve onlarn karma retilerinin varlndan,
C ebeliin-Nuseyriyyenin yaknlndan, buradaki halkn Trk Alevileriyle
bir inan akrabal gsterdiinden de sz edilebilir. Geleneksel olarak
Trk Alevilerii de iine alan Bektaleri, Bedreddinin mirasn byk
lde sahiplendikleri genel bir kandr.44

4 4 A h l t H a le p 'te , ib n H acer, no: 82. H a le p li T rk m e n le r ve B edreddin , ("T rkm n -

H a le b b in k i i v a rid i"), m nk, s. 85. N e s im ve B edreddin, aa da , bl. III, d ip n o t 33.
N im e tu ll h ve H a le p , P o u rja va d y ve W ils o n , K in g s o f Love, s. 13. A n ta k y a l B ist m ,
 K aram an ve Germiyan

Anadolu Karaman beylii on yl kadar nce Yldrm Bayezid tarafn

dan ilhak edildikten sonra, Tim urun korumas sayesinde 15. yzyln ba
nda yeniden kurulmaktadr. Bu beylik ksa sre iinde Osmanllarn O r
ta A nadoludaki yaylmasnn nnde gl bir engel oluturacaktr. O s
rada, gelecekteki bu Karaman ykseliinin mimar olacak M ehmed b. Ala-
eddin Ali, Tim ur tarafndan Bursa hapishanesinden yeni kurtarlmtr ve
topraklarn yeniden sahiplenme ura iindedir. Bedreddin, Alaeddin
Alinin oullarnn i savalarndan kaynaklanan huzursuzluk iindeki K a
raman lkesinde ilerleyerek Konyaya varr. Buras ilk eitim grd
kentlerden biridir ve orada kukusuz tandklar bulunmaktadr. Tilm izle
ri tarafndan kendisine tahsis edilen bir eve yerleir ve oradaki bir m edre
sede ders verir.
eyhten sz edildiini duyan Karaman beyi iltifat etmekten ok, onu
g durum da brakmak iin sarayna arr, nk Menakbnameden
rendiimize gre ailesinin 13. yzyln nl bir suftsinin soyundan gelm e
sine ramen, kendisi sf grncek iderdi creti. Menakbname yazar
na gre, bu tavrn nedeni ok basitti: Karam anolu mnkirdi. Bu iddia a
rtc olmakla birlikte birok kaynak tarafndan dile getirilmitir. 14. yz
ylda bir N ide kads blgedeki Trkmenlerin hepsinin mnkir olduu
nu ileri sryor. 1 4 3 0 a doru, B o urgogn elu valye Bertrandon de La
Brocquiere Karam ann komusu olan bir Trkmen beyinin kukuculuk
anlayn yle dile getiriyor:

O ne iyi bir Hristiyan, ne de iyi bir M slmand ( sarazin) ve ona iki peygam
berden, yani Nasral sa ve M uham m edden sz edildiinde, hayatta olan
hangisiyse ona yani hibirine- balanm ak istediini sylerdi.45

Bedreddin buna ramen hkmdarn gzne girmeyi baard ve Me-

nakbname'ye gre, Bey onun mridi oldu. Hafz Halil, Bedreddinin
Konyada kalrken Kayserili eyh Hamid-i Veliyle balant kurduunu

G lp n a rl-B e d re d d in , s. 10. S afev C neyd ve B e d reddin ler, A kpaa zade , s. 250.

ShreverdT H a le p 'te , Laoust-Sc//sm es, s. 23 0-23 1. N usayri'le r h a kkn d a , M a ssig n o n ,
O M ., c. I, s. 6 4 0 ve dev. A le v ile r ve B ektale r, B irg e-B ektash, s. 21 1-212.
45 15. y z y ln b a n d a K a ra m a n b e y li i h a k k n d a , El, "K a r m a n -O g h u lla r"; B eldice-
an u -D e u x v ille s , s. 42. K a ra m a n b e y in in su fi k a rt ta v r h a kkn d a , m n k, s. 86. Kara-
m a n o u lla rn n atas eyh N re Sufi h a k k n d a , ikr, K a ra m a n O u lla r T a rih i, K o
m a n (ed.), s. 16; b u ra d a N re S ufi, B aba ly a s 'n b ir tilm iz i o la ra k ta n tlr. N i d e li K a
d A h m e d 'd e n sz eden, O ca k-B a b a Resul, s. 42. B rocq uiere , s. 90. B e d re d d in 'in m
rid i o la n K a ra m a n be yi, m nk, s. 87.
belirtiyor. Bu eyh Hac Bayramn mrididir, bylece Simavnal eyh ile
gelecekteki Bayramyye tarikat arasnda ilk ba kurulmu oluyor. Bedred
din ve ailesinin Bayramyyenin temel bir ahsiyetiyle, Akemseddinle ili
kisini ilerde greceiz.46
Karam andan sonra Bedreddin Germiyan lkesinin topraklarn batan
baa kateder. Buras eskiden en gl beylikti ve dier beylikler uzun s
re onun vasallar durumunda kalmt. 15. yzylda, dier Anadolu beylik
leri gibi, eski hegemonyasndan eser kalmamtr; varlnn srmesini T i
mura borludur. Tim ur, Osmanllara rakip Anadolu beyliklerini O sm an
lIlarn olas bir yeniden yaylma hareketine kar kalkan gibi kullanmak
zere yeniden kurmutur. Suflere kar Karaman beyinden daha olumlu
bir yaklam iinde olan II. Yakub ve annesi, Mcnakbnane ye gre, eyhi
yayan olarak karlamaya geldiler ve ona iltifat ettiler: Germiyanogl iri-
di iyah / Nevcvn idi henz ol dem dahi / eyhe kar geldi ol diird-
nesi / Dahi yannca piyade nesi. Belki de bu zemini hazrlayan, Bedred
dinin Kahireden eski renim arkada olan ve Osmanllara gemeden
nce uzun sre Germiyan saraynda kalan Ahm edydi.47

B) Ege Merhalesi

Bedreddin oradan Menderes vadisine ve Aydneline ynelir; buralar

Aydnoullarn topraklardr, onlar da Tim ur tarafndan ksa sre nce
eski yetkilerine kavuturulmutur. Bu blge Bedreddin tarikatnn geli
mesinde byk rol oynayacaktr, nk onun balca iki halifesi olan T o r
lak Kemal ve Brklce M ustafann merkezi burasdr ve Osmanllara kar
Bedreddin adna kkrtlan byk isyan hareketi bu alanda patlak vere
cektir. Osmanl vakanvislerinin anlatmna baklrsa, Bedreddin bu hare
keti destekliyordu. Hafz Halil ise aksi grteydi. Trk sufnin retisi
nin zel bir cokuyla karland bir blgede Bedreddinin geirdii gn
ler konusunda Menakbnamenin sunduu bilgileri zenle incelemek ge
rekir. Bu merhaleyi daha da ilgin klan Bedreddinin vazettii grlerin

46 eyh H a m id -i V e li h a k k n d a , age., s. 87; a y rc a kar. T a kprzade -R esche r, s. 29-32;

B a y ra m o lu -H a c B ayram , s. 19-22: H ac B ayra m 10 yl b o yu n ca A k s a ra y 'd a Ha-
m id 'in m rid i o lm u tu r. H a m id 'in S afevle rle sk b a la r v a rd , K is s lin g , s. 160, d ip
n o t 1. A k e m s e d d in ve B edreddin yye, a a da , b l. III, d ip n o t 4.
47 G e rm iy a n o u lla r h a k k n d a , El, "G e rm iy a n O u lla r"; E m pire O tto m a n , M a n tra n
(ed.), s. 17, 42 -4 3 , 46 -4 7 , 5 3 , 56-57. A y rc a kar. V a rlk , G e rm iy a n -O u lla r T a rih i, s.
71 ve dev. II. Y a k u b ve B edreddin, m n k, s. 87 -88. A h m e d M s r'd a n d nn de
13 8 7 'd e le n G e rm iy a n Beyi S leym an ah i in v a k a n v is lik ya p m ve O s m a n lla rn
h iz m e tin e ge m ede n n ce G erm iy a n sa ra y n d a uzu n sre k a lm t, B om baci-/+era-
tu re tu r u e , s. 25 0-25 1.
Anadoluyla snrl kalmamas ve ilk kez Mslman bir iktidara bal ol
mayan bir Hristiyan yresine, o srada Ceneviz hkimiyeti altnda bulu
nan komu Sakz adasna yaylmasdr.

Cneyd ve Aydmeli

Bedreddinin Aydmeliinden geii, eyhin dncelerinin A nadoluda

kk salnm bu temel merhalesi Menakbname'de ksaca geitirilmitir.
Bunun nedeni bir kez daha, Osmanl vakanvisleri tarafndan Bedred
dinin balca mridleri ve su ortaklar saylan kiilerle, Torlak ve Bklii-
ceyle, eyhin itibarn lekeleyici grlen ilikiler zerinde yazarn durmak
istemeyiidir. Bununla birlikte metin daha sonra, Edirneye ekildii sra
da Bedreddinin davet zerine Aydneline bir kez daha dndn be
lirtir. Ancak kukusuz o yrede bulunan ateli taraftarlaryla ilgili olan bu
yolculuun gerekesini aklamaz. Orada, daha nce grdm z gibi
m r Aydnoullarnn yannda noktalanan, Msrdan eski renim arka
da Hac Paa ile bulumu olmas da mmkndr.
M etinde, Bedreddinin A ydn/G zelhisarda kald ksaca belirtilir.
Germiyandan gelen Bedreddin oraya M enderes boyunca ilerleyerek varr.
Menakbname1nvn Bedreddinin bu blgede kalyla ilgili blmnde
Menderes vadisinden sz bile edilmemitir, oysa yine Menakbname'nin
ifadesine gre, buras eyhin dncelerinin yayld merkezlerden biri
dir. Bedreddinin olu smail orada bir sre kalr, orada lr ve M ende
res yaknnda ( M enderes suy katndadur ) Nizar ya da N azar adnda bir
kyde gm lr. smail, Brklce M ustafa ile 1410da N izarda karlar;
sm ailin lm nden sonra Bedreddinin torunlar ona emanet edilir. B
tn Osmanl kaynaklar Brklceyi Bedreddinin has mridi olarak tant
makta az birlii ederken, Menakbname Brklcenin Bedreddin ile ili
kisini sras geldiinde kabul etmekle birlikte, Simavnal eyhi bu pek tas
vip edilemeyecek ilikiden uzak tutmaya alr. Brklcenin Aydmeliyle
sk balar olduu aktr. Btn kaynaklar onun bu blgede yaadn,
faaliyet gsterdiini ve idam edildiini doruluyor. Bu durum da Brkl
cenin, eyhin Ay dinelindeki iki konaklamasndan biri srasnda onun m
ridi olduu varsaylabilir.48

48 A n k a ra s ava nda n sonra A y d n e li'n in d u ru m u h a kkn d a , El, "A y d n o g h lu "; H. A k n ,

A y d n O u lla r, s. 6 4 ve dev.; Z a c h a ria d o u -T ra c /e , s. 76 ve dev.; B e d re d d in 'in E dir
n e 'd en A y d n 'a y o lc u lu u , m n k, s. 95. H ac Paa A y d n o u lla r'n n ya n n d a , yuk.
d ip n o t 20. H as M rid , O ru bey, a ln . ya p . K u rd a ku l B edreddin, s. 39. B e d re d d in 'in
o lu ve B rkl ce N iz a r'd a , m n k, s. i 43. B abing er, D ie V ita , s. 108, N a z a r d iy e okur;
G lp n a rl, m nk, s. 143, m n k yazm as v. 12 1'den N iz r o la ra k o ku r. Y e rin sa p ta n m a
sna ge lin c e , ih tiy a t k a y d y la , yrede g nm ze k a d a r Eski H is a r o la ra k a d la n d rla n
 zmirolu davet eyler ve bunun zerine Bedreddin Tireden geip z
mire gider. zmirolu Cneyd ok renkli bir kiidir. Osmanl vakaniivisle-
ri ve Bizansl tarihi Dukas tarafindan ok iyi bilinen yaam, Bedreddin ve
Brkliicenin yaamlaryla sk sk kesiecektir. Kaynaklar onu Tim urun ge
iinden sonra Osmanllarn buraya yeniden yerlemesine ateli bir ekilde
kar kan bir kimse olarak tantr. Bu maceraperest adam bu sreci yirmi
yl kadar geciktirecektir. eyhin ve Cneydin faayederi arasnda, siyasi ili
kiler dnda bir ba kurmak pek az akla gelmitir. Bu ilikiler Tim urun za
ferinden sonra Osmanllarn zayflamasndan kaynaklanmtr. Her iki adam
da genellikle aralarnda zel bir iliki olmayan, Osmanl kart iki eleba
olarak tantlr. Oysa Menakbnamede iki adam arasndaki manevi balar
kesinlikle vurgulanyor. Bu konu yeterince irdelenmemitir; mrit-mrid
ilikisi ilerde deineceimiz gibi, bu iki kiinin yaamna yeni bir k tutu
yor ve Cneydin ynetimi altndaki topraklarda eyhin dncelerinin ka
zand byk baary aklyor. Cneyd olaslkla Bedreddini yalnzca O s
manlIlarn dayatmasn geciktiren bir anari tohumu olarak deil, bir mr
it olarak da gryordu. Menakbnameye gre, zmir kalesindeki btn as
kerler ( drt be yz kii ), komutanlarn rnek alarak onun mridi olma
y kabul ettiler, nk eyhle yz yze gelmeden nce onu ryalarnda gr
mlerdi: Varidi kalada drt be yz kii / Ulu v kici kamu erkek dii /
Cmlesi ry grrdi ol gice / T a br iderdi kamsn ol hace / Sret
eyhi bunlar hi grmedin / Btna grir idi B e d ri din. Bu kentte
Bedreddin yle kerameder gsterdi ki, keramet sahibi olarak n slam s
nrlarn at ve komu Sakz adas halknn kulana kadar gitti.49

Sakzl Hristiyanlar

O zaman srf yceltmeye dayal gibi grnen bir blm balyor. Bed
reddinin Hristiyan ortamnda dorudan ve ahsi etkinliinin ilk tankl
olduundan bu metni ayrntlaryla incelememiz gerekiyor.

a n tik N ysa ad M a e a n d ru m s itesi o ld u u s y le n e b ilir. A n tik h a ra b e le rin b u lu n d u u

b ir k e n t i in 15. y z y la k a d a r N y s a n ite le m e s in in k u lla n ld , d a h a sonra b u nun
T rk e H is a r s zc yle b irle tirile re k , N y s a -H is a r> N iz a r ka y n a m a s n n ge rekle
t i i v a rs a y la b ilir. Bu k o n u d a rn e k le r de va rd r: N e o -K a ise ria > N ig -H is a r > N iksa r,
kar. H am m er, H is t. Emp. O tt., c. II, s. 126, ya da K o lo n e ia > K o l-H is a r > K o ilis a ri,
V ry o n is -D e c lin e , s. 44 9, d ip n o t 14; Y u n a n c a s ig m a 1'nin T rk e ze ye dnerek y u
m u a m a s n a a yrca sk sk ra s tla n r: A in o -S > Eno-Z, S-m yrne > Z -m ir, vb. "N y s a
and M e a n d ru m " i in d e k i s it a la n h a rita s , W . D ie s t (ed.), J .K .D .A .I. (1913). Lem erle-
A y d n , s. 28 , d ip n o t l'd e N ysa ze rine b ib liy o g ra fy a .
49 C ne yd h a k k n d a , aa da , d ip n o t 112-115. O s m a n l v a k a n v is le ri, rn e in A kp a -
azade on u "iz m iro lu " o la ra k a d la n d rm a k ta d r, s. 157, 165, 166. C n e y d 'in ve
a d a m la rn n B e d re d d in 'e k a tlm a s , m n k, s. 89.
Anda Sakz adasnun kfiri
Grben eyhden keram et herbiri
Beglerne sylediler kim geln
Bunda Trkn U lu sun d a vet klun
Ola kim d avet icabet eyleye
Kim bize srr M eshden syleye
Didi kim nola idelm d aveti
Bize Rhullah iderse nusreti
Beglerinden grdiler meyloldu n
C em oluban cmle rhibler o gn
Didiler kim cmlemiz biz varalum
Ol uluy bunda davet klalum
O la kim gftrm uz kla kabl
Kim bize meylide ol srr Resul
Begleri didi ki y grnz
Oglna didi ki siz de varunuz
Anda dursun kalada t ol gele
Bizimile nice gn bunda ola
Didi nola emrinzle varayn
Kalada anlar gelince durayn
Hsl rehnitdi ogln kal aya
Sand kim eyhi geben gelmeye
Diizdiler yinlerince armaan
Giriiben deryya oldlar revan
Irben zm ire lenger saldlar
kuba hidmet-i eyhe geldiler
ekben sogatm bunlar hemin
Ba yire koyuban pdiler zemn
Didiler eyhe ki Rabbun hakkn
Sizi m m et kld M uham m ed in
Dahi ol s-y Rhullah in
H em dahi M s Kelmullah in
Ltfunuzla davetimiz kl kabl
Ol M uham m ed hakkn koldu Resul
Cm lenze dahi cmle ehline
Dn-i Ahm edden nasbi olana
Bizi mahrum eyleme geldk size
Bize gelm ekdr size minnet bize
Begim z bizim kati limdrtir
Fazlnuz iideli buld srr
Kim bilrsiz gelm ege cizdr ol
Hidmetiyin ey srr Resl
Ogln gnderdiler bunda tura
Size (ol) mtaak olubdur kim gre
D inde ayrysak nola iy srr- H ak
Rabbim z birdr kam um uz abd-i Hak
ok tazarr itdi bunlar eyhe pes
eyh de rz gsteriib itdi nefes
Yedi ruhban idi bunlar iy amu
Cmlesi arabca bilrdi kamu
eyhe olmud bearetler nice
Gemiye biniib ol adaya gee
Dinledi eyh bunlarm szin biraz
Grdi hi bunlarda yok asl garez
Kaldurub elin kod b astne
Bunlara gelb didi ba stne
Sevniben cmlesi itdi tapu
ekdiler soga ald kapu
Ogln bunlar komaklk diledi
eyh an kom aga rz virmedi.

Oradan bunlar gemiye bindiler

Yelken auban adaya indiler
Yolda giderken bular ol zaman
Furtuna tutd begaayet iy cvan
Gark (olacan) bilb bunlar o dem
Velvele ddi bulara iy dedem
Sandlar helak olurlar pes hemin
eyhiin asl bki yok iy merd-i din
Grd bunlar cmlesi hayrettediir
Didi korkman Bedr-i din siziinledr
Gam yimen Bedr i dini H ak Hazreti
saklamdur hem sizi kon feti
Kaldurub bir kez elin kld du
H ak alab kld duasn rev
Furtuna dindi oluk sat heman
Gir dmen dakub oldlar revan
Kalaya yakn iriincek bular
Binben kayuga karu geldiler
Begleri anda grb eyhla
Girben gemiye oturd bile
Mahir idi ilm-i heyette ka
eyhla heyetten itdi sohbeti
Grdi heyetten sz anlar eyh an
lm-i heyede getirdi ol gni
Dinleyicek eyhi bunlar iy emin
 Didiler Mesh-i sn bu hemin
Nefesi eyledi ihy m rdeler50
H assa kim tevhdi cierler deler
Bagesine konduruban eyhi ol
Ayinince ok riyet kld ol
N e kadar rhib ki var geldi heme
eyh dahi zikrile kld zem zem e
Zikrolund anda ol gn ol gice
Old bunlar zikre hayran iy hace
Tevhidn nr bularn kalbine
D okunb itdi sirayet b a zna
Nice rhibler dahi itdi bk
Anda dervilere irincek saf
M ele -i a lya irdi n aralar
Sidre-i seyyare irdi naralar
Halka-i zikre girenler didi h
Aya digm ezdi yire dise h
Gzile griirdi dirler kfran
Zkir payn muallak bil lya
Hayrete varub bu hle iy emn
Dirleridi innehu sihrnm bn5 1
ki papazlar gelbdi key ulu
Anlar E n ezlii idi iy bahdu
H er yl anda gelridi ikisi
Anlara dokund eyhn cezbesi
Hufyeten Islm a geldiler hemin
tdiler zarretile ketm-i din
Adada skin olanlardan dahi
Be kii mna geldi iy al
Ahdleb eylla bunlar ol zaman
Sizden olm azuz didiler ryegn
eyh dahi bunlara vade eyledi
Edrene ehrine gelesiz d id i52

50 B e d re d d in 'in S akz'da k a l y la ilg ili b l m , m nk, s. 89-93 (no: 1352-1417). 1379'un-

cu b e y itte ba st ne d e y im iy le ilg ili ilg in b ir k e lim e o yu n u y a p lr. Y a z a r bu d e y i
iy le hem B e d re d d in 'in e lle rin i Sakz e l ile ri o la n ra h ip le rin b a la rn n ze rine ko y m a
sn, hem de eyh in sz ko n u su ra h ip le rin is te in i ka b u l e d i in i ifa d e e tm ekted ir:
"K a ld u ru b e lin kod b a ' s t n e / B u n la ra g e l b d id i ba s t n e ." B e d re d d in 'in g k b i
lim e itim i g rm esi h a k k n d a , m n k, s. 20.
51 A lla h 'n S ufilere has ad o la n " H " (H u v iy y a ) ha kknda , kar. rn e in , ibn A ra b , Fu-
t h a t, C h o d k ie w ic z (ed.), s. 319, 32 9, 408... M e v la n a 'n n su fi ile arasnd a y a k n lk ku r
du u s a f h a li ha kknda , kar. V itra y -M e y e ro v itc h , M y s ti u e e t Foesie, s. 136-144.
52 M e ri 'in a zndaki E nez/A inos o dnem de Sakz g ib i C ene vizlile re ba lyd; 1397'de,
 On gn old orada eyh H azreti
Grdi bunlardan keml-i rabeti
Eyle k old eyhe Begleri
Bile gedi denizi iy din eri
Aglayub kitfni pdi ol cvan
Didi (iy) rh- revnum ol revan
Gnderb eyhi kayga bindi ol
Slis selseden hem dndi ol.53

Yukardaki alntnn slubu kukusuz devrin btn vilayetnamelerine

has keramet alanna giriyor; ayn anlat emalarna Saltknmede, Hac Bek
ta Vilyetnmesinde, Elvan elebinin ya da M ahmud Paann menakb-
namelerinde ve 14.-15. yzyllar Trk edebiyatnda bol bol grlen velile
rin hayat hikyelerinde de rastlanr. Fatih Sultan M ehm edin evresinin bu
tr anlatlara ok dkn olduu bilinmektedir. Bedreddinin torunu da bu
kesimi hedeflemektedir: Kfirlerin lkesine gelerek ikna yoluyla ya da kera
met gcyle, dini kadrolardan yani kei ve rahiplerden balayarak hak di
ninden olmayanlar imana getiren dervi sylemi sk rastlanan bir senaryo
dur. Hac Bekta Frengistanda -Bedreddin gibi bir adaya giderek- bir ke
ii ziyaret eder; rahip klna giren Sar Saltk yolunun zerinde rastlad
manastrlarda canl ilahiyat tartmalarna girer; Emir Sultan Hristiyan bir
keii ihtida ettirir; Baba lyasn mridlerinden biri bir keiin oludur;
M ahmud Paa ihtida etmeden nce bir manastrda mezdir.54
A in o s senyr N ic o lo G a ttilu s io 'y d u , S etton-Papacy, c. I, s. 361. B e d re d d in 'in etkisi a l
tn d a ih tid a eden ve a ra la rn d a b ir o k ra h ib in de b u lu ndu u k i ile ri b e lirtm e k iin
m n k' e hem "a h a li", hem de "h u z u rlu " a n la m n a gelen s a kin te rim i k u la n lm tr; bu
rada m is tik le r aras ili k ile r b a la m n d a k u lla n la n bu te rim le st rt l b ir b iim d e,
ruh "s a k in li in e " erim i ki ile r, "H e s y k h ia c la r" ve z e llik le de B e d re d d in 'le grerek
onun m rid i (ayn zam anda da B rk l c e 'n in m rid i) o la n la r k a s te d ilm i o la b ilir mi?
1410 n o 'lu b e y it (s. 92) bylece ik ili b ir a n la m a ge le b ilir: "A d a d a sa kin o la n la rd a n d a
hi ["a d a a h a lis in d e n " ya da "a d a d a k i ra h ip le rd e n "] / Be kii m n a g e ld i iy a h i." Bu
o ld u k a gzpek b ir varsaym . A n c a k b ir y a n d a n M e n a kb n a m e t r y a p tla rn z e lli
i o la n b e lli l d e "k o d la n m " b ir d ile du yu la n e ilim ; d i e r ya n d a n k a yn a kla ra ba
klrsa ra h ip le r ile B edreddinler arasnd aki srekli ili k ile r ve S im avnal eyhin anas
nn H ris tiy a n asll olm as d o la y s y la , Bedreddin ve m rid le rin in ada Bizans m is
tik a n la ynn b e lirle y ic i b ir z e lli i o la n H esykhia clk hareketine m uhtem elen ya b a n
c o lm a d k la r gz n nde b u lu n d u ru ld u u n d a , bu varsaym im kn sz g rnm yor.
53 Bu m e tin [m n k , s. 89-93) ile B rkl ce M u s ta fa 'n n S akz'a g n d e rd i i de rvile rd e n sz
eden D u k a s 'n m e tn i ara s n d a y a k n lk k u ru la b ilir; aa da d ip n o t 82.
54 H ac Bekta b ir "F re n g is ta n " a d a s n d a ya a ya n b ir k eiin ya n n d a , yuk. b l. I, d ip
n o t 39. S altk ve ra h ip le r, S altk-n m e , s. 6-8. E m ir S ultan ve Kei D a 'n d a k i ra h ip ,
Sen, M e n k b - E m ir S ultan , s. 60, 63. B aba lyas ve ra h ib in o lu , E lvan eleb i, M e-
n k b 'l-K u d s iy y e , s. 23. M a h m u d Paa b ir m a n a s trd a , M a h m u d Paa V e li, M e n -
kbn m e , B a no lu (ed.), s. 9-14.
 Ancak bu tr belgelerde grlen dini adan abartl menakb slubuy
la, bunlarda yer alabilecek birok deerli tarihi bilgiyi birbirine kartrma
mak gerekir. Bedreddin menakbnamesinde, tarihsel nitelik yukarda say
dmz dier rneklerden daha ar basmaktadr. Sakz adasna gei ko
nusundaki pek de inanlr olmayan blmleri, ayn dnemin dier tank
lklarnn nda snamadan geirmek gerekir. Metnimizi dnemin dier
kaynaklar nda noktas noktasna yeniden incelersek, unlar grrz:
zellikle Trk olmayan kaynaklar sz konusu olduunda, Mslman va
izlerin Hristiyan lkesine szmalar ya da Balkan veya Ege topraklarnn
Islamlatrlmas gibi kayg verici bir olgunun uydurulmu olmas dn
lemez. Bu durumda, Menakbnameden aktardmz ykde dile getiri
len olgularn byk blmnn dier kaynaklarca aklanan tarihsel arka
planla elimedii grlr.
ncelikle sahnenin olas barol oyuncularn saptamaya alalm. B ed
reddinin Sakzda kald sanlan dnem de, adada iki st dzey ynetici
bulunuyor: Podesta ve yardmcs castellanus. Trke metinde bey in
ikametgh olarak birok kez kala teriminin kullanlmas, bu ikinci ki
inin kastedildiini dndryor; ayrca adann en yksek otoritesinin as
t konumundaki bir grevlinin bu tr temaslar daha zgrce dzenleye
bilecei varsaylabilir. Kasm 1 4 0 4 e kadar castellanus, Battista Ador-
n odur; bu tarihte grevi, Ekim 1 4 0 1 den beri Cenova valisi olan M are
al Boucicautnun atad, Maruffo adnda bir kii devralmt.55
M etnimizin tarihsel gereklie yaknlyla ilgili olarak deineceim iz
artc bir nokta bulunmaktadr: Ceneviz egemenlii altndaki Yunan
adas Sakz ile Trklerin egem enlii altndaki kara arasnda temas kurma
nn kolayl. Sakz elileri glk ekmeden zm ire gelirler. Grne
gre zm irolu, Bedreddin kadar saygn bir kiinin hibir dn tem ina
t olm adan gitmesine izin verir, nk eyh Sakz beyi nin olunun re
hin olarak zm irde kalmasn kabul etmemitir. Bey , Bedreddini d
nnde bizzat denizi geip karaya kadar uurlar. Bu durum da ilikilerin
gvenli ve diplomatik ortamn bize burada betimlenen temaslara elveri
li olduu anlalyor. lk bakta bu durum , bir nceki yzyln sonundan
beri Anadolu ile Ege adalar arasnda sregelen kt ilikilerle badam
yor. Aydn beyliinin 1 3 8 9 / 9 0 da Osmanllar tarafndan fethi, Venedike
bal olan Girit ile dzenli ticarete en aa on yl boyunca sekte vurm u
tu. Trk basknlar yznden durum o kadar ktlemiti ki, 1402 uba
tnda Sakz Mabone1si, N aksos D k, R odos Saint Jean valyeleri ve V e

55 A rg e n ti, The O c c u p a tio n o f C hios, s. 170, 390. L iv re des Faits, B ucho n (ed.), s. 614-
616.
nedik, Trklere kar bir birlik oluturmak konusunda grm elere ba
lamt.
28 Tem m uz 1 4 0 2 de Bayezidin Ankarada urad yenilginin so
nunda Osmanl gcnn silinmesi ve T im urun korumas altnda A nado
lu kysndaki beyliklerin yeniden kurulmas, E g enin diplomatik satran
tahtasn batan baa deitirecektir: A ustos 1402den itibaren Tim ur,
Cenovay elinde bulunduran Fransa kralna, krallndaki tacirlerin Ana
doluda iyi kabul greceini bildirir. Eyll 1402 ile A ustos 1403 arasn
da, birok Tatar elilik heyeti ittifak kurma arzusuyla Peradaki Ceneviz
podestasn ziyaret etmitir. Ekim 1 4 0 2 de Venedik senatosu, Kandiye
dkn T im urun atad yeni A ltoluogo Senyr ile iyi ilikiler kurma
ya davet eder. Ancak burada sz konusu olan geici bir Tatar grevlidir;
meru yneticiler olan Aydnoullar sa ve Um ur ancak T im urun 1403
baharnda A nadoludan ayrlmasndan sonra beyliklerine yeniden kavua
bilir. Tim ur A ustos 1 4 0 2 de Sakza iki eli gnderir. Bundan byle
Trk yarmadasyla Frenk adalar arasndaki ilikiler dzelir. Ayrca talyan
cumhuriyetlerinin yetkilileri Tim ur ordusunun apulculuundan kaan
Bat Anadolu Trklerinin topluca adalara gemesine ses karmamakla
kalmayp, bu snmaclarn topraklarnda srekli olarak iskn edilmesini
destekler. Bu durum da, dnemin diplomatik ortam zm irden gelen bir
Trk heyetinin Sakzda kalmasna ve Cenevizli yetkililerin sz konusu he
yeti iyi karlamasna engel deildi.56
Dier bir artc olgu: Aydnelinde el stnde tutulan gazi gelenei
nin Hristiyan din adamlarna pek olumlu gzle bakmamasna ramen,
M slman bir bey nezdinde teebbste bulunan Sakz elilerinin rahip ol
mas. Bu balam da, 1 3 3 9 / 4 0 ta kilisesine yerlemeye gelen Efes m etro
politi M attaya kar Aydnoullarnn onur krc davranlar hatrlanma
ldr. Ancak 15. yzyln banda zaman ve zihniyetler deim i gibidir:
1 4 0 3 te Aydnn bitiik komusu M entee beyi, grm eler yapmak ze
re Girite Patm oslu Aziz oannes rahiplerini gnderir ( caloieri de S. Zu-
ane de Patbmos ). On be yl kadar sonra Ege adalarna gemi yolculuu
yapan Buondelm onti ayn Patm os rahipleriyle ilgili olarak, onlarn sk sk
A nadoluya ktklarn ve Trklerle ok iyi mnasebetleri olduunu belir
tir: (Onlar) rahiplere zarar vermedikleri gibi, yaamalar iin gerekli olan

56 O s m a n lla r ile B a tlla r a ra sn d a ki k t ili k ile r, Z a c h a ria d o u , "S ept tra ite s in e d its
en tre V e n is e e t les e m ira ts d 'A y d n e t de M e n te e ", S tu d i P re o tto m a n i e O tto m a n i
(1976), s. 23 7; Z a c h a ria d o u -Trade, s. 81. T im u r'u n Pera'ya g n d e rd i i e l ilik he yet
le ri, B a la rd , R o m a n ie s. 101, d ip n o t 351. A lto iu o g o /A y a s lu /E fe s ile Ege a d a la r a ra
snd aki ili k ile rin d zelm esi, Z a c h a ria d o u -Trade, s. 85. Frenk a d a la rn a snan
T rk le r, T h iriet-A ssem fo/e es, c. II, s. 95.
eyleri de salyorlar . Daha ge bir dnem de, 1 4 4 4 te, II. M urad Yunan
l bir rahibi R agusaya eli olarak gnderir.57
Trke anlatnn baka bir noktas da bir soru iareti uyandrmaktadr:
Bir derviin on gn boyunca yerel halk ile dorudan temas kurmas ve ta
savvuf anlaynn dnce ve zikirlerinin Hristiyan bir dinleyici kitlesi
karsnda aka sergilenmesi. 1436 ile 1458 arasnda Trk topraklarnda
yaayan Macaristanl Gyrgy, Sakz adasnda ilgin dindarlk gsterilerin
de bulunan, kiliselere girip kutsanm su serperek, Mslmanlk ve H ris
tiyanln edeer olduunu uluorta ilan eden Hurufi dervilerin varln
dan sz eder. Bedreddin ve midlerinin birka yl nce vaaz verdii ada
da Huruflerin varl, Bedreddinler ile Hurufiler arasndaki dnce, iba
det ve faaliyet alan ortakl dosyasna kaydedilecek dier bir unsurdur.
Herkesin gznn nnde bir M slman ayinin yaplmasna izin veren
yetkililerin ar hogrs, elli yl kadar nce, Basileusun izniyle Bizans
imparatorluk saraynn kaplarnda, hatta kilise girilerinde Trk ilahi ve
rakslarnn sergilenmesinden daha inanlmaz deildir.58
Aralarnda A inoslu (Enez) iki rahibin de bulunduu birok kiinin ka
tld bir zikirden sonra ihtiday betimleyen sahne, menakbname slubu
nun vc sslemelerinden arndrldnda bir gereklik havas tamak
tadr. H er yl Sakza gelen iki rahibin Enezli olmas, Cenevizlilerin
E g e deki deniz hkimiyeti erevesindeki sradan alveri eksenine tam a
men uygundur: Enez gerekten de 1380 dolaylarndan beri Cenevizli
Gattilusio ailesinin mlk arasndadr ve ticaret filosu, 1402nin bandan
beri doduklar kent. Yeni Phokaia (Foa), Sakz ve Kandiye arasnda ti
caret yapan A inoslu tacirlerin gemileri gibi Ege adalar arasnda gidip gel
mektedir. Osmanl fethinden nce Sakz adas halknn slamlatrlmas
olgusunu 1402 tarihli bir belge rnekler: Belgede Palatia ve Theologo k
ysnda demirleyen Trk filosunun komutan olan, M slmanl benim
semi Sakzl bir Hristiyandan sz edilir. Bu kii, Trklerin hizmetine gir
mi ok saydaki Bizansl ya da talyan denizciden biridir.59

57 A y d n o u lla r'n d a gazi ge le ne i, M e lik o ff-D e s f n , e. yer. Efesli M a tta ve A y d n o -

u lla r, V ry o n is -D e c lin e , s. 346-348. M e ntee e l ile ri o la n P atm o slu A z iz ioannes ra
h ip le ri, lo rg a , R .O .L. (1986), s. 240. B u o n d e lm o n ti, Le gran d (ed.), s. 223. II. M u ra d 'n
ra h ip e l is i, n a lc k , T e tk ik le r, s. 8.
58 M a c a ris ta n l G yrgy, T ra cta tu s, bl 20. B izans sa ra yn d a M s l m a n t re n i, Grego-
ras, B onn, III, s. 194-203.
59 A in o s ile Sakz a rasnd a g id i ge li le r, D enn is, "T h re e R eports fro m Crete o n th e Si-
tu a tio n in R o m a n ia ", V a rio riu m , X V II, s. 22 5 -2 5 9 . P a la tia 'd a ve T h e o lo g o 'd a T rk
do n a n m a s , " C ressy q u i e ra t c h is tia n u s de C h io e t m o d o e st re nega tus e t e ffe ctu s
T u rchu s" o la ra k ta n m la n a n b ir k i in in k o m u ta s n d a d r, age., s. 248.
 M etnimizde bunca kesinlikle dile getirilen Hristiyanlarn ve M sl
manlarn birlikte katld zikir bahsinde, eyh ile Hristiyan din adamlar
arasnda kurulan mistik temaslar konum uz asndan temel neme sahip
bir metin tarafndan dorulanmasayd, M slm an din edebiyatnn bas
makalp bir rnei olarak alglanabilirdi. Bizansl tarihi Dukas, Sakz ada
snda Trk dervilerle Hristiyan rahipler arasndaki mistik ilikileri ok
ak bir ekilde betimlemektedir. Bedreddinin has m ridi Brklceye
ilikin sz konusu blm , yazarn Bizansl olmas ve slam ile Hristiyan
lk arasnda bu tr temaslara dmanl gz nnde bulundurulduun
da, Menakbname'nin incelemi olduum uz blmnn tartlmaz bir
tarihi gereklik tadn gsteriyor. Bu konuya Brldcenin isyanyla il
gili olarak ayrntl bir ekilde yeniden deineceiz.

C ) A vrupaya D oru

Yandalarnn Bat Anadoluya yerlemesi ve Hristiyanlarla temaslar

asndan, ksa srse de belirleyici bir nitelik tayan bu yolculuktan sonra,
Bedreddin d odu u topraklara, Trakyaya dnmeye karar verir. Ancak
Anadolu beyleri kendi aralarnda savatklarndan, denizyolu Saruhann
donanmas tarafndan kesilmitir ve eyh Edirneye dnmek iin karayolu
nu izler. Ktahya ve D om aniten Brsaya geerek yolunu uzatmak z o
runda kalr. Burada Menakbnamenin szn ettii sava olaslkla,
8 0 8 / 1 4 0 5 te M ehm ed elebiyi, kardei ve rakibi sann zmir, Aydn
Mentee ve Saruhan beyleriyle kurduu koalisyonla kar karya getiren
savatr.60
Bedreddinin bu yolculuk srasnda, daha sonraki isyanda Manisa civa
rndan harekete geecek olan dier bir nemli mridini, Torlak Kemali
de saflarna katt dikkate alnrsa, bu yolculuk boyunca eyhin yre aha
lisiyle ok verimli temaslar kurduu dnlebilir. Bedreddinin izledii
gzergh yalnzca Bat A nadoluyu saran siyasi kargaa tarafndan belir
lenmemiti: Bu gzergh yaylalardaki Trkmen nfus arasnda grleri
ni vazetme arzusunu da yanstyordu. Trkmenler 14. yzyldan itibaren,
Dom ani dandan Keidana [ U luda] kadar uzanan bu engebeli bl
gede srlerini otlatrlard. Osmanl beyleri de scak mevsimi buralarda
geirmeyi severdi. rnein 14. yzyl ortasnn Bizansl bir tan, Grego-
rius Palamasa gre, Orhan Bursa yaknndaki yaylalardan birinde kalrd.
Grne gre, eyhin dnceleri dalk arazide biraz tecrit olmu du
rumda yaayan Trkmenler arasnda her zaman iyi kabul grm tr; Bed-

60 M e h m e d e le b i'y e kar 1 4 05/8 08'de k u ru la n k o a lis y o n h a kkn d a , kar. D anim end-

K ro n o lo ji, c. I, s. 152; N er, c. II, s. 44 9-45 0, Im b er-O tto m a n E m pire, s. 64-65.
reddin Edirneye varmadan nce K urudada [Koruda] heyecanla kar
lanacaktr. Ayn ekilde Brkliice en ateli taraftarlarn zm irin karsn
daki Karaburun dandan toplayacaktr; ayrca Antakyadaki Yayladada
Bedreddinlerin varl saptanmtr.61
K eida eteindeki bir kyde eyh bir T orlak topluluuyla karla
r. Kyn ad Srm edir ve Menakbname de bu adn belirtilmesinin
nedeni, M enderes yaknndaki N izar ve daha sonra B u lgaristan da Za-
ra blgesindeki D u alarla birlikte, B ed red din in dncelerinin yayl
d m erkezden biri olm asdr. Aydneli (Brkliice), Saruhan (K e
m al) ve Rum eli (B edred din )62 isyanlar olaslkla bu m erkezlerden d
zenlenm itir. H er zam an kolay tanm lanam ayan T orlak terimi ze
rinde biraz durm ak gerekir. S zc n gerek anlam udur: terbiye
edilm em i tay, ateli delikanl (kar. Ahi topluluklar iin kullanlan fit-
yn s zc ). 14.-1 5 . yzyllar A n ad o lu sunda Torlaklar az ok belir
gin ekilde Kalenderyye tarikatna balanan gezgin dervilerdir. 10.
yzylda kurulan ve 12. yzylda C em aleddin Sav tarafndan yeniden
rgtlenen bu tarikat, A n ad o lu da 13. yzyl banda ortaya kmtr.
Baba adyla tannan ve O rta Asya kkenlerinden fazla uzaklam am
grnen A nadolu Trkm en airetlerinin mistik-politik kadrolar, yu
karda sz edilen bu topluluk ile belirli organik balar olm adan, bv
dnce silsilesi iinde hareket etm ektedir. Baba R esu lun Seluklula
ra kar kard byk ayaklanm ada yenik dm elerine ram en, T rk
men Babaler M ool devrinde ve Beylikler dnem inde halk tabakalar
arasnda hep nem li bir etkiye sahip olm aya devam etm iler, rgtl
bir devlete katlmaya duyduklar tepkiyi sosyopolitik kargaalklarla ifa
de edip, merkezi otoritelerin gcnn zayflam asndan istifade etmeye
her zam an hazr olm ulardr. H er trl eng eganeyi alarak ey
hi karlamaya gelenler bu trden garip ve takn bir dervi to p lu lu u
dur. lk tem as olum lu sonu verm ez: G rne gre, tasavvufa gnl
verm i olm akla birlikte M sr m edreselerinden yeni km , iei bur
nunda gen lim ile daha ge dnem lerde Avrupal gezginleri onca e t

61 K uzeyb at A n a d o lu y a y la la rn d a , K is s lin g , s. 162, d ip n o t 5. P alam as, O rh a n 'n k a ld

y a y la la rd a , L e ttre , s. 146: "(o ra sn n ) ik lim i yazn b ile o k se rin d ir; bu ne denle (O r
han) yaz o ra d a g e irird i"; a yrca kar. bn B a ttu ta 'n n b e tim le m e si: "A y d n o lu M eh-
m ed o sra da ar s c a k la r n e d e n iy le yaz g e ird i i y a k n d a k i b ir d a d a b u lu n u y o r
du. Bu da s o u k tu , scak m e vsim i o ra d a g e irm e y i d e t e d in m i ti", c. II, s. 29 8. Ga-
n o s 'u n [I k la r d a ] b a td a k i uzants o la n K u ru d a h a kkn d a , m nk, s. 92. A n ta k
y a 'd a b u lu n a n Y a y la d a h a k k n d a , A k p a a z a d e , s. 250.
6 2 Srm e, m nk, s. 94; D u a la r ya d a D u v ic a la r, K is s lin g , s. 168 ve m n k, s. 111.
kileyecek ve arpc betimleri yaplacak kaba saba, ateli gruh arasnda
hibir ortak nokta yoktu.63
Trkmenleri her trl kentsel ve yerleik merkezi otoriteye kar bes
ledikleri kuku, ilk aamada Torlaklarn Bedreddine ynelttikleri sula
malarda ortaya kyor. Menakbname yazarnn anlattna gre Torlaklar
onu beylere hizmet etmi olmakla suluyor ve bey saraylarnda geirdii
zaman dnda neler yaptn renm ek istiyorlard. Sonunda mridi o l
may kabul ettiler ve Bedreddini Bursaya kadar uurladlar. Ancak ken
dilerini bilen Tiirkmenler olarak, reddettikleri yerleik ve devletli dnyaya
girmeyip, kent giriinde ondan ayrldlar. Menakbname, Bedreddinin
Tiirkmenler zerindeki etkisinin H alepte olduu gibi, Osmanl toprak
larnn barnda da srdn gsteriyor. eyl ne kadar okum u ve kent
li de olsa, bir Trkmen babas nfuzuna ulam grnyor - Katemir
yzyl sonra belirtilere bakarak onu Kalenderi olarak tantr. Bu durum
Bedreddinin sonradan Osmanllara ynelik nasl bir tehlike oluturduu
nu anlamamz salyor: O , en iyi Anadolu ve Msr medreselerinde yeti
mi bir limin saygnln, Seluklu sultanlarnn soyundan gelen bir ada
mn nfuzunu, ayn zamanda da kat bir mutasavvfn etkisini ve gebe
babalarn kerametlerini ahsnda birletiriyordu.64
Eitim ine ilk balad yer olan ve herhalde baz ilikilerinin srd
Bursada bir sre kaldktan sonra, eyh G eliboludan Trakyaya geer. Bo-
layr, Kuruda ve Malkaraya urar: Kondlar M aalgarada ol gice / Ey
ledi ok kii beyat iy hace. Bylece Bedreddinin O rtadou ve Rum l
kesindeki yolculuu son bulmu oluyor. Menakbname bu yolculuu, ey
hin Osmanl bakentine kadar her yerde toplamay baard mrid says
asndan neredeyse bir zafer yolculuu olarak sunuyor: Ailesinin btn
yeleri (babas ve annesi de dahil olmak zere) sonunda onun mridi o l
mutur. Edirnede birka ay kaldktan sonra, daha nce grdm z g i
bi, davet zerine Bursaya ve Aydua dner. Bu yolculuunun nedeni
varlyla taraftarlarna destek vermek olmal; sonra yedi yllna Edir

63 F ity n , A h i, kar. El, "A k h ", "F u tu w w a ". A y rc a kar. ib n B a ftu ta , c. II, s. 26 0. T o r
la k la r h a k k n d a , F. K p r l , " A b d a l" , T.H.E.A. (1935), s. 23-28; E. R ossi, "T o rla k ",
T.D.A.Y. (1955), s. 9-10. T o rla k , K a le n d e r, B a b a h a k k n d a , O ca k, "Q u e lq u e s rem ar-
ques sur le r le des de rviches K a le n d e r....", O .A . 3 (1982), s. 69-73. A v ru p a lIla rn
y a p t T o rla k b e tim le ri, S pa n d u g in o , P e tit T ra ic te , s. 219, 22 2, 22 4-22 8; N ic o la s de
N ic o la y , s. 194-197; Postel, D e la R e p u b li u e des Turcs, s. 107 ve dev.; D o m e n ic o
M a g ri, V ia g g io , s. 32.
64 B edreddin ve T o rla k la r, m nk, s. 93 -94. K a n te m ir, "I. M e h m e d d n e m in d e O sm a n l
im p a ra to rlu u 'n u neredeyse yo k eden K a le n d e ro lu ' d iy e b irin d e n sz eder, D u tu
(ed.), s. 145.
neye dnerek dnyadan elini eteini eker. Bir Osmanl kaynanda, bu
dnemi yer altnda yaayarak geirdii sylenir. Bu deyimi belki de har
fi harfine kabul etmek yerine, sufmin dodu u kentten uzunca bir sre
ayrlmayp mridlerinin arasnda dncelerini gizlice yayd anlamn
karmak doru olur. Edirnede Hristiyanlar ile yeni temaslar kurar. Edir
neye ard Enezli iki rahipten biri ailesiyle birlikte yanna yerleir; ra
hibin bir Erm eniyle evli olan kzkardei dnda btn ailesi ihtida eder.
Oysa ailenin slmlamayan tek yesi olan bu kadnn kz, sm ailin ei ve
Menakbnamenin yazar Hafz Halilin annesi olacaktr.65

4- RUMEL'DE, OSMANLI DEVLETNN HZMETNDE: KAZASKERLK

A) Bedreddin ve M usa
Menakbname daha sonra M usa elebinin kardei Sleym ana kar
kazand zaferden sz ediyor; bu olay Menakbname'nin kahramanyla
yeni sultan arasnda sk bir ibirlii dneminin balangc oluyor. Musa
gerekten de Bedreddini ok nemli bir grev olan kazaskerlie getirir.
H er trl dnyevi faaliyetten vazgemi grnen, Tim urun teklifini red
detmi olan sufi, beklenmedik bir ekilde, riyazat tamamen terk eder, ka
m u hayatna atlr. Bu karar olaslkla, Vridt \ a da ifade edildii gibi, bil
gilerini aa karma ve mutasavvfn cezbe yoluyla edindii isel deneyi
mi siyasi eylem hizmetine sunma zamannn gelmi olduunu dnm e
siyle balantl olmal. Yine Varidatn gre, bu eylem cemaati yeniden
doru yola sokmay amalyordu. stelik devir halk ayaklanmalarna elve
riliydi: Osmanllarn zayf dmesini izleyen dnem de, Balkanlarda ve
A nadoluda anari hkm sryordu.66 Bir nceki yzylda Selanikte g
rlen Zelot ayaklanmasndan beri blgede sosyal kargaalar blgenin he
men her yerinde birbirini izlemi ve bunlarn nedenleri eitli olmakla bir
likte, patlamaya hazr bir hava olum utu.67

65 M n k , s. 94-96.
66 F ilip o v ic 'e gre, P rin c M u sa , s. 3 8 1 -3 9 ], B e dreddin e tk in li in i g e n ile tm e k i in res
m i g re v le rin i k u lla n m a y b ilm i ve O s m a n l h a m is in in sa la d m e ru iy e t rt s a l
tn d a ge le cekteki isyan h a z rla m t. M u s a 'n n l m n d e n sonra, " .....m e rh u m ha m i-
s in in k in d e n o k d a h a ra d ik a l o la n ke n d i d in s e l ve s o s y o p o litik p ro g ra m n ge rekle
tirm e k i in , M u s a 'n n s ila h a ltn a a ld h a lk g le rin i k u lla n m tr", age., s. 392. I.
M u ra d 'n 1 3 6 3 /7 6 4 'te k u rd u u ka z a s k e rlik g re v in in nem i h a k k n d a , El, "K d i A s-
k a r". V rid t'a g re s u fin in to p lu m a m d a h a le si h a kkn d a , aa da , b l. III, d ip n o t
2 2 , ve V a rid a t, C. Y e n e r (ed ), s. 6 7 , 105. B e d re d d in 'in kaza ske rlik d n e m i m n k, s.
9 7 -1 0 1 'd e y e r alr.
67 S ivil ve ru h b a n b yk to p ra k s a h ip le rin in m a lla rn a el ko n m a sn a d a y a n a n Z e lo t re
jim i h a k k n d a , O s tro g o rs k i, E ta t B y z a n tin , s. 53 7-54 1. P luilethe os ilg in b ir b i im d e
 lk aamada Bedreddinin siyasi eylemi M usann temsil ettii Osman-
l meruiyetinin glgesinde geliecektir. Kazaskerlik grevinin Bedred-
dine kazandrd gl konum , ona dncelerini yayma ve T una, D e
liorman ve D obrucadaki68 Trklerle sk bir balant a kurma frsat ve
rir. Seluklu soyundan gelmesi onu Varna, Silistre, Edirne ve Serezde
yerlemi zzeddin taraftarlarnn soyundan gelenlere de balamaktadr
kukusuz. Eflak voyvodas Mircea ile olaslkla o dnemde temas kurmu
tur. Mircea, M usadan M ustafaya ve Cneyde kadar Osm anlnn yeni
den btnlemesini nleyecek her trl abay desteklemitir. Trklerle
olan bu ilikileri Macarlarn gznde M irceay Hristiyanla ihanet eden
bir kii durumuna getirmitir. Kazasker, Cneydle de yakn ilikiler kur
mu olmaldr; Bedreddinin Edirnede inzivaya ekildii dnem de
(1 4 0 7 -1 4 1 1 ), Cneyd zm irdeki beyliinden srgn edilmiti ve Arda
nehri zerindeki Ohride sancakbeyiydi. Bedreddin, kendi ailesine ve M u
sa elebiye ok yakn olan M ihaloullar ile de sk ilikiler iindeydi.69
Ancak o dnem de, zellikle belirleyici olan M usann desteidir. Bir
ok kaynak onun, M ehm edin soukkanllna ya da Sleymann gevek-
bu a te li d n c e le rin b a rb a r k k e n li o ld u u n u ile ri srer, V ie de Sabas, P apadopo-
ulos-K e ram eus (ed.), A .IS . 5 (1888), s. 194: "B u d u ru m sizin h a lk n z d a n d e il, uza k
la rd a n ve c iv a r a d a la rd a n gelen b a rb a rla rd a n k a y n a k la n y o r." G irit'te k y l a y a k la n
m a s, a a d a , d ip n o t 93 . 14. y z y ld a G irit a y a k la n m a la r, T h ir ie t-Senat, c. I, s. 31-
32; ayn yaza r, A ssem b le es, c. I, s. 2 6 1 -2 6 2 , c. II, s. 33. 1 4 2 4 'te K brs a ya kla n m a s
hak. Leonce M a k h a ria s , M ille r (ed.), s. 39 0-392.
68 M n k , B e d re d d in 'in ka z a a s k e rli i sra snda B u lg a r-T u n a b lg esi h a lk la ry la te m a s la r
n d ile g e tirir, s. 111,
69 S u lta n II. zzeddin K e y k v u s 'u n B a lk a n la r'a y e rle m i ta ra fta rla rn n so yu n d a n g e le n
ler h a k k n d a , El, "G a g a o u z "; W itte c k , "L a de scenda nce de la d y n a s tie S eld jo u k en
M a c e d o in e ", E.O., 33 (1934); ayn y a za r, "Y a z jio g h lu A l on th e C h ris tia n T u rk s o f
th e D o b ru ja ", B.S.O.A.S., 14 (1952); Z a c h a ria d o u , "Les descenda nts c h re tie n s d 'lz -
zeddn K ay-K s V e ria " (Y u n a n c a ), M a k e d o n ik a , 6 (1964-65). "B y k " M irc e a ,
(m n k 'd e M ir i, s. 110) O sm a nl e h z a d e le rin in i sava bo yu n ca M u s a 'n n m tte fik i
d ir; A kp a a za d e , s. 146; O ru , s. 6 7 ; N er, c. II, s. 47 7; M u sa M irc e a 'n m k z y la ev
le n ir, N er, c. II, s. 477. M irc e a D zm ece M u s ta fa 'y destekler, K re k ric-D u b ro v n ik , s.
26 6: "M u s ta fa ... v e n it cum a liq u ib u s v la c h is v o iv o d e M irc e usque in re g n u m B ulga-
rie ". 14 0 9 'd a M irc e a M a c a rla r ta ra fn d a n "H ris tiy a n la ra kar b ir sava b a la tm a k
zere T rk le rle d o s tlu k b a la r k u rm a k "la su la n r; lo rg a , H is to ire des R o u m a in s, s.
387. C ne yd S im a vn a ve E dirne y a k n n d a k i O h ri'd e (A c h rid o s): O h ri-M o ra (AcpSoa)
ha k k n d a , kar. C. A s d ra c h a , L a R e g io n des R bodopes, s. 10, 150-154. C ne yd ha k
kn d a , a a d a d ip n o t 112. K ro n o lo ji i in , K is s lin g , s. 175-176. M u s a 'n n b e yle rbe yi
M ih a lo lu M e h m e d Bey h a k k n d a , N er, c. II, s. 4 8 9 ve A kpaa zade , s. 147. A ile
n in ba ka b ir yesi de M u s a 'n n h iz m e tin d e n I. M e h m e d 'in h iz m e tin e geer, age., s.
148. M e rk e z le ri B u lg a ris ta n 'n k u z e y in d e o la n M ih a lo u lla r, I. S e lim 'in h k m d a rlk
d n e m in d e B ekta ve K zlba d o s tu o la ra k ta n tlr; B e ld ice a n u , "L e regne de S elim
I e r" ,T u rc ic a 6 (1975), s. 41 ve d ip n o t 34.
ligine karlk, Bayezidin sert ve sofu mizacm miras aldn belirtmekte
dir; ama Menakbnamedc M usa, adalet ve hogr ile hkm sren bir
sultan olarak betimlenmitir.70
M usann dini balantlar, politik ittifaklar gibi taraftarlarnn kiilii
de bu siyasi istikrarszlk dneminde tahtta hak iddia edenlerin yalnzca
taht iin mcadele etmediini, farkl gr gruplar arasndaki kartln
da sz konusu olduunu gsterir gibidir: heterodoks gaziler ve ulema; es
ki kklere dayanan rical ve yeni kapkullar snf; dnn dmanlaryla u z
lamaya girme taraftarlar ve yaylmaclar; Rumelililer ve Anadolulular...
Btn bu gruplar, bu grlerin taraftarlar araclyla atmakta, yeri
geldiinde arpanlar sa f da deitirmektedir. Bu durum da Trk tarihi
lerin hakl olarak fetret devri olarak adlandrdklar, on be yl kadar s
ren bu zaman aralnda byk bir siyasi kargaa yaanmtr. Ancak bu
alkantl dnem ayn zamanda kurulmakta olan Osmanl toplumunu sar
san zt eilimleri aa vurmaktadr. rnein, Sleyman bir sre iin m e
ru iktidar temsil eder; Trakyada temellenen bu iktidar eskisine gre da
ha fazla Rumelili grnmndedir. Politikasna damgasn vuran ve sava
a pek eilimli olmayan andarllar gibi byk ailelerin desteine sahiptir
ve Hristiyan komularyla yapt ittifak onu rahatlatmaktadr. Bunlarn
arasnda andarl Alinin iyi tand Manuel Paleologos da bulunmakta
dr. Keyif ehli Sleyman yar-kfr olarak grlm ektedir; Anadolulu ni
telii daha baskn olan M ehm ed elebi, Arnavut Bayezid Paa gibi yeni
ihtida etmi kiilerin desteine sahiptir, babasnn Asyada ve Avrupada
bulunan mlkn yeniden bir araya getirme politikasn gtm ve dinsel
ortodoksluu sk skya savunmutur; M usaya gelince, Rumeli u beylik
lerinin sava ve heterodoks insanlarn benimsemi gibidir ( taraftarlar
Tna boylarnn Trkleriydi der Dukas), bir yandan da Balkanlardaki
(Mircea) ve A nadoludaki (Isfendiyar) mttefiklerini gzetmitir. O da
evresine, Bulgaristandaki topraklarnda Bekta ideolojisini benimseye
cek olan M ihaloullar gibi, doktrin asndan konumlar tartmal olan
eski ailelerin temsilcilerini toplar.
Edirnede halkn ok sevdii ve Oru Beye gre, Osman zamanndan
beri Mihaloullar ile balants olan Rumelili bir gazinin olu, stelik n
l bir fkh olan Bedreddinin Rum elinin yeni efendisinin dikkatini ek
memesi dnlem ezdi.71

70 M n k 'y e g re M u s a , s. 97. M u s a 'n n s o fu lu u , D u ka s, B onn, s. 91; W itte k , R.E.I., 12

(1938), s. 22.
71 a n d a rlla rn p o litik a s 15. yzyl sonu O sm a nl v a k a n v is le ri ta ra fn d a n iyi gzle
g r lm e m e k te d ir, Im ber, O .A ., 5 (1986). I. M e h m e d 'in B e d re d d in a k m la ra kar sert-
 Sultan ile sufinin karlamas bir marifet tarznda sunulur. H km dar
onu ryasnda grr ve ertesi gn kendisiyle camide karlatnda mri
di olur. Cneyd konusunda olduu gibi, iki adam arasnda kurulacak m a
nevi balar kmsememek gerekir; vakanvisler ise yalnzca Bedred
dinin M usaya politik dzlem de katlmasndan sz ederler. Menaklna-
me'de kazaskerlik iin baka geerli adaylar bulunmasna ram en, M u
sann yalnzca Bedreddine tam bir gven duyduu, bu gvenin de m
ridin eyhine manevi ballna dayand belirtilir. M etinde eyhin bl
ge erafndan birinin olu ve tannm bir lim olmas nedeniyle halkn r
zasn da ald belirtilir. Rumelinin bu blgecilii birka yl sonra D z
mece M ustafann baarsn da kolaylatracaktr.72
Hafz H alile gre, Bedreddinin dier bir mridi olan Cneyd, M u
sann sultanl dnem inde Edirne yaknndaki O hi sancandan ayrl
makta zgr braklm grnyor, izm irolu Cneyd, D ukasa gre z
mir ve Tiredeki taraftarlarnn desteiyle, Aydnelini yeniden ele geirir.
Sleyman onu 1 4 0 7 de Aydndan srdne ve M ehm ed de 1414te ay
n karar aldna gre, Cneydin ayrlk eilimlerini yalnzca M usann
hogrd izlenimi uyanyor.73
Osmanl vakanvislerine gre, 1411 ve 1413 arasnda kazaskerlik g
revini srdrd srada Bedreddin, Brklce M ustafa adnda bir kiiyi
kethda olarak greve alr. Bedreddinin M usann sarayndaki gzde ko
numundan yararlanarak ve olaslkla o srada Aydna hkim olan C
neydin onayyla -dris-i Bitlisnin belirttiine gre, efendisinin kesin ta
limatyla- M ustafa, Bedreddinin dncelerini yaymak iin Aydneline
gelir. Menakbnameye gre o dnem e doru Mustafa, M enderes zerin
deki Nizar kynde bulunmaktadr; Bedreddinin olu lnce, onun o
cuklarn orada himayesine alr ve onlar M usann 1413te iktidardan d
mesinden sonra Bedreddinin srgn edildii znike gtrr.74

lig i, rn e in E d irn e 'd e k e th d a lk ya p a n B rk l c e g ib i h i de o rto d o ks o lm a y a n k i i

lere ar h o g r y le b a ka n M u s a 'n n re jim iy le e li m e k te d ir, a a d a d ip n o t 74. M u
sa ve T u n a 'n n u b e y lik le rin d e k i g a zile r, D ukas, s. 88. M u sa ve sfe n d iya r, age., s.
88. B u n u n la b irlik te baz R um eli beyleri m sadere p o litik a s n e d e n iyle ona ih a n e t
ed e c e k le rd ir, Im ber, O .A ., s. 79 ve ayn yaza r, O tto m a n E m pire, s. 69-73. Bedred
d in 'in a ile s iy le M ih a lo u lla r a rasnd aki eski b a la r, O ru , s. 26.
72 B e d re d d in 'in E d irn e 'd e kaz a s k e rlik d n e m i, m n k, s. 96-100 . R um e li b lg e c ili i h a k
knd a, Y e ra s im o s -F o n d a tio n , s. 20 7-20 9; D ukas, s. 109-1 10.
73 T ire 'd e C n e y d 'in ta ra fta rla r, D ukas, s. 97; B edreddin T ire 'd e , m n k, s. 88. C neyd
ve B a y e z id 'in o u lla ry la e itli ili k ile ri, a a da d ip n o t 159-160.
74 dris-i B itlis , K u rd o k u l-B e d re d d in ' e s. 42; m n k, s. 143: sm a il a ile s iy le b irlik te yaa
d N iz a r'd a , 8 1 0 'd a lr.
 B) Srgn

Menakbname'nin M usaya vg dolu yaklamna gre, onun kardei

Mehmed tarafndan iktidardan drlmesi ve Eflakl miittefinin yanna
kamaya alrken ldrlmesi takdir-i kaz dr. Bu kader mteveffa h
kmdarn hizmetkrlar asndan da doal olarak olumsuz sonulara yol
aacaktr. M ihalolu gibi Bedreddin de azledilir; yalnzca siyasi deil dini
bir gzden d de sz konusudur. Mehmed elebinin iktidara gelii or
todoks slam a geri dn anlam tar gibidir. Savatan galip kan sultan
hncn eyhin mridlerinden alr, bunlarn birou hapsedilir. eyh ve ai
lesi ise kabul edilebilir maddi koullar gzetilerek -Mehmed elebi eyhe
ulufe balamtr- znike srgn edilir, ama gelecek konusunda pek az g
vencesi vardr. eyh, gelecek gnlerin belirsizliinin uyandrd kayglara
ramen, znik gibi byk bir niversite kentinde bulunmasndan yararla
narak et-Teshil adl yaptn yazar ve kayglarn 27 cemaziyelhir 8 1 8 de (4
Eyll 1415) tamamlad kitabn sonu blmnde dile getirir:

Bu kitab tamamladm u srada doduum kentten uzaktaym; znt ve

felaket iindeyim. Yreim de yanan ate gnden gne byyor. Ey gizli iyilik
lerin Efendisi bizi korktuklarmzdan koru.75

Sonunda eyh dostlarn ve ailesini geride brakarak aceleyle znikten

ayrlr. Bu kala ilgili olarak Menakbname'de gsterilen nedenler Os-
manl kaynaklaryla elimektedir. Hafz Halil, Bedreddinin hacca ve m-
ridleriin onu ard Kahireye gitmesine sultann izin vermemesinin,
eyhin gizlice gitme karar almasna yol atn ifade ediyor. Buna kar
lk dris-i Bitlisye gre eyh, mridi Brklcenin Aydnelinde ayaklan
masndan sonra sultann misilleme yapmasndan korktuu iin znikten
ayrlyor:
[Mevlana Bedreddin] Elbette birgn olup mrid ve disi olan bu M ustafadan
dolay kendisinin hline taarruz olunacan ve ann ilhdma kendi mukteds ma-
kysnaleyh olacan tayakkun etdi. Bundan dolay Iznkdan Kastamoni hkimi
sfendiyr B e nezdine apanszn kaub oradan gemi ile Karadenizi geerek Eflak
vilyetine gitdi.

Grld gibi, Menakbname bir kez daha suf' ile ele avuca sm az
mridi arasndaki ilikileri olabildiince gizli tutarak, eyhi aklamaya al
yor.76

75 B e d re d d in 'in 'in g zden derek z n ik 'e s rgn e d ili i, m n k , s. 101-102; K is s lin g , s.

165-166. T e s h rn ya zlm a s, D in d a r-V / rid t, s. 33.
76 M n k , s. 102-103. d ris 'd e n y a p la n a ln t, G lp n a rl-B edreddin, s. X X I.
 5- OSMANLI BTNLEMESNE KARI
A Y A K L A N M A L A R DNEM

A) Anadolu Ayaklanmas ya da M ridlerin syan

Kaynaklar...

Menakbname suskun kaldna gre, Brklce M ustafann Bedreddi-

n isyannda oynad rol hakknda daha fazla bilgi sahibi olm ak iin, Os-
manl vekaynamelerine, ayn zam anda kroniki D ukasa bavurmak gere
kiyor. Ancak bunu yaparken, her iki tanklk grubunun M ustafaya d
man olduunu gzden uzak tutmamalyz; bu da, olayn yaygnl ve der
viin gerek kiilii konusunda tamamen doru bir fikir edinm e olasl
mz snrlyor. Menakbname'deki dank bilgiler dahil olmak zere, kay
naklarn tmnn dikkatlice okunm as, Simavnal eyhin doktrininin ve
sosyopolitik etkisinin anlalmas iin temel anahtarlardan biri olan Aydn
ayaklanmasn ve eleban olabildiince yerli yerine oturtmamz salaya
bilecektir.
Osmanl cephesinde en eski kaynaklardan ikisini sunuyoruz; dier kay
naklar ou zaman ayn bilgileri tekrarlamakla birlikte, belirteceimiz bir
ka zgn aydnlatc ayrnty da aktarmlardr.
1 4 6 0 a doru tamamlad Behcett-Tevrb 7nde Brklcenin ayak
lanmasndan sz eden ilk yazarlardan biri krullah bin ehabeddindir.
Dukas ile birlikte, Bedreddini anmayan ve Brklcenin hareketini Ay
dn vilyetine zg olarak sunan tek yazar odur. lerde greceim iz g i
bi, bn Arabah da mrit ile mrid arasndaki ilikilerden sz etm ez an
cak bu kez, yazarn anmad Brklcedir.77

Aydn vilyeti dhilinde Karaburun denizi sahilinde ibhiyyndan biri zuhr

ile kendine sfilik ss verdi. Nitekim Nirevnn pederi zam nnda H o ra
sanda bunlar gibi birisi zuhr etmi idi. Bu sfinin bana birok kimseler to p
land ve bunlarn dahi er -i M uham m ediye m uhlif nice ileri ikr oldu. P
dih, Byezid Paay bunlarn zerine gtrd. Sfiler mukabeleye koyuldu
lar. Ve muhrebe vuku buldu. Sultan M ehm edin gtrd asker galebe ey
ledi. Ve sfiler katledildiler. Mervdir ki L ilhe illallah deyp M uham me-
den raslullah dememekte srr ile mertebe-i risleti kendi eyhlerine tahsis

77 B e h e t 't-T e v rih ,'n y a zl ta rih le ri h a k k n d a , A ts z (ed.), s. 40 ve Im be r-O tto m a n

E m pire, s. 2. [T rk e b a skd a y a z a rn bu b l m i in ve rd i i re fe ra n sla r ayn en a k ta rl
m am a, O ru Bey T a rih i d n d a k i a ln tla r i in u eser k u lla n lm tr: A . G lp nar-
l, i. S ungurbey, S im a v n a K a d s o lu eyh B edreddin , Eti ya yn e vi, 1966, s. I-X X X V II,
yn.]
 eden sfilerden drt bin kii kadolunm utur. Bunlardan M uham m eden ras-
lullah diyenler katlolunmayup kayd- hayatta braklmlardr.78

kinci alnt Akpaazadenin 1 4 7 6 da yazd Tevrh-i Al-i Os

m andan yaplmtr:
Simavuna kaads ol kim Iznka geldi, M ustafa Aydn ilinde Karaburuna
vard. Ol vilyette hayli mrailik etdi. Aydn vilyetinin on kendye dn-
derdi. O! dahi bir neva tertib kurd. Elhsl kendye nebi didirdi. Bu taraf-
dan Simavna kaads ol iitdi, Brkliicenn kim hli terakky etdi, Iznkdan
kad. sfendiyar B ege vard. Andan gemiye bindi. Eflaka gitdi. Bu yana gel
di, A adenizine girdi. Ve ill Brklticeyile ittifak vard. Sultan M ehm ed da
hi Byezid Paay ve ol M urd Hn bile gnderdi. Vardlar Karaburunda
Brklceyile buludlar. M balaa ceng olund. Tarafeynden hayli adam krl
d. hr ceng arasnda Brklceyi paraladlar. Ol vilyeti tefti etdiler, gidere
cek adamlarn giderdiler. Beg kullarna tmar verdiler. Byezid Paa gene M a-
nisaya geldi. Torlak H u Kemli anda buld. An dahi bir mridiyle asd.7y

Oru Beyin (1 5 0 0 e doru) ve N ernin (l. 1 5 2 0 den nce) anlat

lar hemen hemen ayndr, ancak fazladan birka aydnlatc bilgi ierirler:

Simavna Kadsolu eyh Bedreddin kazaskerken bir kethdas vard. O na la

kab ile Brklce M ustafa derlerdi. Sim avnaolu eyh iken has mridi Brkl
ce M ustafa idi. Karaburuna varp eyh oldu. Trl trl fesatlara balad.
Hayli mrlik eyledi. Aydn Elini kendine dndrd. H er trl tertipler kur
du. H , kendine peygamberim diye inandrd.
Bu taraftan dahi eyh Bedreddin, znik te oturmuken Brklce M usta
fay iitti ki ii ilerlemektedir, m elun eytan, gnlne kuruntu drd. i
iine smayp harekete gemek istedi. Takdirde olsa gerekti. (...) [Karaburun
seferinin anlats Akpaazade dekiyle ayndr], Byezid Paa, Sultan M uradla
M anisaya geldi. O srada Sultan M urad M anisada otururdu. Sonra bu taraf
tan D orlak H Kemal derler birisi kt. O dahi ok mrid ve dost edindi.
2 0 0 0 den ziyade oldular. Onlar dahi bir tayfa olup grltyle memleketlerde
gezerlerdi. Onlar dahi trl fesada balad. Dinsizcesine hayli mrailikler eyle
diler. Aydn E lini ve o taraflar azdrdlar. Onun zerine de asker gnderdiler.
Varp onu dahi tuttular. Astlar. O na uyanlar dattlar.

N erye gre, Brklce Aydn vilyetinin ekserini kendisine dnd

rp, ol yerde velayet davasn edip, lalk ibhat mezhebine davet etti .
Manisal asi (Torlak Kemal) ise, Neri tarafndan yle tantlr: Ve dahi

78 Behet't-Tevrih, Atsz (ed ), s. 60: Nirevn'a yaplan gnderme, Bedreddin'in ve

mridi Ahlt'nin ran'daki temaslarna gnderme yapyor, yukarda dipnot 37, 41.
79 Tevrih-i A l-i Osm an'n yazl tarihi hakknda, O. Bayrak, Osmanl T arihi Yazarla
r, s. 54-55. Brklce hakkndaki blm, Atsz (ed.), s. 153.
H Kemal derlerdi, bir torlak var idi. Kendi snan birka yz torlaklar ve
aaklar yannca engler egneler ile illerde gezip enva - fesad ederler
idi .o
II. Bayezidin emri zerine Farsa yazlan ve 1513te tamamlanan Id-
ris-i Bitlisnin Het behit adl yapt da ayn telden alyor:

Smven Kaady denilmekle mehr Kaad Bedrddin M ahm d (...) kendi

mrdlerinden M ustafa nmnda birine meyih deti vech zre icazet ve ird
viriib halk d avet zmnnda Aydn ili cihetine gnderdi (...) ve mezkr M us
tafa halvet mahallerinde ve gizli yerlerde kendi zndka ve ilhdna mridleri-
ne menhiyyt ve muharremt irtikbiyle ruhsat virdi ve az vakt iinde dm-
tezvirine dallet i eytn ile on bine karb mrid giriftr oldu.

Bu metne gre, Brklce Mustafa ve Torlak Kemal, Bedreddinin em

ri zerine halk kendi yollarna sokmak amacyla isyan etmilerdir. eyhin
btn mridleri, Bitlisi tarafndan, hem din yayc hem de politik kkrt
c anlamna gelen zel bir terim olan d diye nitelenmitir.81
Brklce dosyasna katlacak son nemli metin, olaslkla M ustafann
isyannn ve dncelerinin en gvenilir betimlemesini ieren ok ayrnt
l bir tanklktr: Aydn ve Ege adalarn iyi tanyan gayrimslim bir g z
lemci, Bizansl Dukas tarafndan kaleme alnmtr. Dukas Historic adl ve
146 2 de birden kesilen yaptn, Cenevizlilerin hizmetinde olduu Les-
bosda (Midilli) yazmt.
O zamanlarda yonyen krfezi medhalinde kin ve avm lisnnda Stilaryon-
Karaburun tesmiye edilen dalk bir memlekette di bir Trk kyls mey
dana kt. Sdlaryon, Sakz adas karsnda kindir. M ezkr kyl, Trklere
vaz ve nasyihde bulunuyor ve kadnlar m stesn olmak zere erzak, melb-
sat, nev ve arz gibi eylerin kffesinin um m un ml-i mtereki addedil
mesini tavsiye ediyor idi.
Diyordu ki: Ben senin emlkine tasarruf edebildiim gibi sen de benim
emlkime ayn srede tasarruf edebilirsin . Kyl, avm- halk bu nevi szle
riyle kendi tarafna celb ve cezb etdikte sonra hristiyanlar ile dosduk tessi-
ne alt. Kylnn ifdesine gre Hristiyanlarn Allaha m utekid bulunduu
nu inkr eden her Trk, bizzt kendi dinsiz idi. Kylnn btn fikir arkada
lar tesd f ettikleri hristiyanlara dostne mumelelerde bulunuyorlar ve Ce-

80 Oru'un ve Ner'nin yaptlarnn yazl tarihleri hakknda, Imber-Offoman Empire, s.

2-3. Alntlar Oru, Atsz (ed.), s. 74-76 ve Ner, Unat ve Kymen (ed.), c. II, s. 545-
547'den yaplmtr [Alntlar iin, bkz. yuk. dipnot 77-yn.].
81 Het behit'n yazl tarihi hakknda, Bayrak-Osman/ Yazarlar, s. 115. Bu metin
Kurdakul-Bedreddin iinde yer almaktadr, s. 42. D i terimi iin rnein bkz. Laoust-
Schismes, s. 42.
nb- H ak tarafndan gnderilm i gibi hrmet ediyorlar idi. H ergn Sakz ada
s hkmeti ile reis-i ruhanlere adamlar gndererek akaaid-i hrisdyniyye ile
i tilf itmeyen kimselerin sret-i katiyyede nil-i fevz ve nect olamyaca
hakkndaki dncesini onlara bildiriyor idi. O zamanlar adada T u rlot [Tr-
lod] tesmiye olunan manastrda Giritli bir kei ikam et ediyordu.
Sahte rhib bu keie salar kesilmi, ba ak, ayaklar plak, yekpare bir
libsa brnm dervilerinden birini gndererek bervech-i t tebligatta bu
lundu: Ben de senin gibi riyzat ve i tikf hayat yayorum. Senin taabbiid
ettiin ayn Allaha ibdet ediyorum. Geceleri grlt etmeksizin denizin dal
galarn aarak dim senin yannda bulunuyorum . Sahte rhib tarafndan i
fal edilen hakyk rhib, Sisam adasnda ikamet ettii m ddete kylnn ken
disiyle bir inziva hayat yaadn ve hergn kendisine gelerek mklemtta
bulunduklarn sylemek gibi m ansz hareketlerde bulunuyordu. Ve benim,
bu satrlarn yazarnn huzurunda, isteimi yerine getirerek daha baka garib-
likler de anlatt. elebi M ehm edin Saruhan vlisi Sism an, bu sahte rhibe kar
hareket ettiyse de Stilaryonun dar geiderinden ileriye gemeye muvaffak
olamad. Stilaryonlular ise 6 0 0 0 kiilik bir kuvvede hemen gayr-i kaabil-i m
rur dar geitlerden geerek Sisman ile btn ordusunu perian etti. Bu muvaf-
fakyyet zerine Brkliice M ustafa tesmiye edilen bu kylye, peygamberin is
mini tayan bu yalancnn m aneviyytna kaplan byk bir cemm-i gafr ilti
hak etti. Bunlar zerklh tabr edilen balk ile rtnm eyp yalnz yekpre
kumatan yaplm bir libs giym ee, ba ak gezm ee ve Trklerden ziyade
hristiyanlara meyi gsterm ee karar verdiler.
Nihyet M ehm ed, Saruhan Bei Ali Beyi btn Saruhan, yonyen-Aydn
kuvvetleriyle Stilaryon-Karaburun zerine sevk etti. D a medhallerii zabt
ederek daha ileride boazlara doru yrd srada mezkr kuvvet kyller
tarafndan o suretle perian edildi ki Ali Bey pek az maiyyetiyle beraber bin
mkilt ile M anisaya kaarak hayatn kurtarabildi. M ehm ed, keyfiyyetten
haberdr olunca ancak on iki yanda bulunan olu M urd Trakya ordusuyla
birlikte pdihn m utemedi Bayezid Paa refakatinde M ustafa zerine gn
derdi. Byezid Paa Bidnya, Frigya, Lidya ve yonya nn btn silahl kuvvet
lerini toplad. Ayn s b l-mrr (geilmesi zor) derbendlerden geti. htiyar,
ocuk, erkek ve kadn her kime tesdf edildiyse hepsi gaddarca kadedildi. N i
hayet derviler tarafndan tahkim edilen daa kadar ilerlendi. Vukua gelen pek
kanl mcadelede M urdn maiyyeti efrdndan biroklar ehid oldu. Mm-
fih btn derviler sahte kei ile birlikte arz- teslmiyyet ettiler ve Ayaslua
getirildiler. Brklceye tatbyk olunan en mdhi ikenceler bile onu fikr-i s-
bitinden eviremedi. M ustafa, bir deve zerinde armha gerildi. Kollan yekdi-
erinden ayr olarak bir tahta zerine ivilendikten sonra byk bir alay ile e
hirde gezdirildi. Kendisine sdk kalan mahremn M ustafann gz nnde
kadedildi. Bunlar D ede Sultan iri ! nidalaryla mtevekkilne lme tevdi-
i nefs ettiler. Vefatndan bir m ddet sonra M ustafann mensbni onun arala
rnda yaadn iddi ettiler. Kendisiyle grtm Giritii kei de ayn itika-
 ad besliyordu. Bu hususta ne dndn sorduum zaman M ustafann l
meyip Sisam adasna ktn ve orada hayat- mnzeviynesine devam etm ek
te olduunu syledi. Ben bittabi bu m ansz szlere ehemmiyyet vermedim.
Byezid, gen M urd ile birlikte Saruhan ve havlisini [Asya ve Lidya] batan
baa dolaarak rasgeldii lem-i terk ve inzivada yayan btn Trk dervileri
ni ikenceler ile idm etti. Frigyadan geti ve G eliboludan geerek Edirneye
geldi ve orada zaferlerle dnen olu M urd M ehm ede takdim etti.82

...ve yorumlar

Elimizdeki btn tanklklar okuduum uzda ortaya uyuan epeyce

nokta kyor. Yazarlarn tm Brklcenin etkinlik alan hakknda ayn
gr paylamaktadr: Bu kii yonya/Aydneline ve komu Ege adala
rna sk skya baldr. Kahramannn aibeli mridi konusunda bilgi ver
me bakmndan hi de cmert olmayan Menakbname, hatrlanaca ze
re, M ustafann M enderes kysndaki Nizar kynde yaadn yine de
belirtmektedir. Osmanl versiyonunun ya da Menakbnamen\x\ d om ka
bul edilmesine gre, Bedreddinin onayyla ya da onay alnmadan yr
tlen propagandann alan Aydn vilayetidir. M ustafa Sakza durmadan
derviler gnderir. Kendisi de bir sre Sam osta (Sisam ) yaamtr: sya
nn merkezi Karaburun yarmadasnda Stylarion [Karaburun] dadr.
Ayasluda idam edilir.
Kaynaklarn birletii dier bir nokta: Brklce, krsal ortam da ok ba
ar kazanan, taraftarlar kyller (aypoiKOv) ve yoksul kiiler (a/aklar,
ooov ev aKTr\^LOOwrj) olan bir kyl olarak betimlenir. syan bir kyl
ayaklanmas, ayn zamanda dinsel bir bakaldr niteliindedir (Bitlis,
Fitne-i mlk-i dn der). Brklce stelik, Osmanl yazarlarna gre bir
chil, Bizansl yazara gre lnrnjf'dir. H er zaman nl bir lim olarak ta
ntlan eyhiyle bu ynden de canl bir tezat oluturur. Osmanl devletinin
kazaskerinin kethdal gibi gzde bir mevkide bulunmu bir kiiye ya
plan bu cehalet yaktrmas gariptir. Brklcenin ban ektii isyan ha
reketi taraftarlarn en ateli, en marjinal sufler arasndan toplamtr: Du-
kasn m onochitones [libasllar] ya da Trk Kaloyeroslar [dedeleri]
adn verdii bu kiiler, Osmanl vakantivislerinin torlaklar ya da bed
baht sufler idir. syann sert ekirdeini oluturan bu din adamlar, b o z
gundan sonra hi bir ayrm yapmadan tm dervilere kar misillemeye

82 Dukas hakknda, Ostrogorski, E m pire B yz a n tin , s. 491. Bu metin B o n n basks iinde

dir, s. 1 13-115. Brklce'ye uygulanan ikence, yani armha gerilmesi ve bir deve
nin zerinde tehir edilmesi birok kaynak tarafndan dorulanmaktadr, Massignon-
Passion, c. II, s. 165; ibn Haldun, Le vo ya g e d 'O c c id e n t e t d 'O rie n t, s. 199; Postel,
R e p u b lig u e des Turcs, s. 125.
getikleri anlalan galipler tarafndan sistemli bir ekilde kovalanm ve
kkleri kaznmtr.83
Ayaklanmann vahameti btn yazarlar tarafndan vurgulanmtr. Bu
vahamet ncelikle asilerin saysnn kabarklndan kaynaklanr. Bu konuda
verilen rakamlar arasnda farkllklar bulunmaktadr: krullaha gre 4000,
Dukasa gre 6000 ve Bitiisye gre 1 0 .0 0 0 e yakn Stilaryonlu bulunu
yordu. Ayrca Kemalin torlaklarnn says Oru tarafndan 2000, Neri ta
rafndan birka yz kii olarak tahmin ediliyordu. Asilerin geici baars Ay-
dndaki iki ayaklanmann neredeyse ezamanl olmasna balanabilecei
gibi, 1415 bahar ve sonbahar arasnda Karamana ve zmire yapt sefer
lerin ardndan Anadoludaki iinin bittiini dnen sultann o srada uzak
ta bulunmasyla da aklanabilir. Hareketin uyandrd aknlk, karlarn
da yerel yneticilerin yerine yeni atanm, yani blge hakknda ok deneyi
mi olmayan ve eski efendilerine ok bal yerel nfustan kukusuz pek az
destek gren yneticiler bulan isyanclarn lehine rol oynuyordu: 1422de
Cneyd blgeyi yeniden ele geirdiinde, zmir blgesinde yoksul halk ta
bakas arasnda byk bir coku yaanacaktr. 1415te zmirin alnndan
sonra, halk tarafndan ok sevilen Cneydin yerine atanan Sisman adnda
ki Bulgar bu kadar nemli bir ayaklanmay bastracak lde tehizad sa
ylmazd; ayn durum Sanhan sancakbeyi Ali Bey iin de sz konusudur.
Dmann, yani ne kadar cokulu olurlarsa olsunlar sonuta profesyonel sa
va olmayan dervilerin ve kyllerin hakkndan gelebilmek iin, karma
Rumeli ve Anadolu birliklerinden oluan nc bir ordunun, yani Osman-
l ordusunun byk bir blmnn seferber edilmesi gerekti. Bu durum,
Yldrm Bayezidin 1402den nce o denli rkiilen ordusunun iine d
t geici zaaf hakknda bir fikir verebilir. Dier yandan ayn durum, Bed
reddinin mridleri tarafndan Hristiyanlar, Trk kyller ve heterodoks
derviler gibi aslnda apayr sosyal-dinsel kategoriler iinde yaylan dn
celerin harekete geirici gcn de gstermektedir.84

83 A a k , Ner, s. 545, fuka ra, bn Arabah-Kurdakul, s. 32.

84 I. Mehmed'in 1415'teki Anadolu seferi hakknda, kar. Imbe r-O tto m a n E m pire, s. 78-
79: I. Mehmed'in hkmdarlk dneminin kronolojik zincirlenii asndan karla
lan sorunlar, seferlerin srasnda da karmza kmaktadr. Dukas, Kemal adn ver
memektedir, ancak Bizansl tarihi Osmanl bastrma hareketinin Lidya'ya, yani Ke
mal'in faal olduu blgeye yayldn sylyor. Kemal'in Yahudi olduu yalnzca
Ltfi Paa tarafndan [G \pna r\\-B ed red din, s. XXIV) ileri srlmekte ve kendisine
T o rla k Y h u d K e m l ad verilmektedir. Dier vakanvisler, rnein Ner (c. II, s.
544/15), ona T o rla k H K e m l demektedir. ok kullanlan bir nlem olan Y -H ara
ya girmi (ya da Y h t balac) ve bylece Ltfi Paa'nn byk olaslkla yanl olan
T o rla k Y a h d i K e m a l adlandrmasna yol am olabilir. imanlar hakknda, kar.
V. Laurent, R.E.B., 13 (1955) ve . Dujcev, R.E.B., 19 (1961): Bulgar arlarnn soyun-
 Btn metinlerimiz sz konusu dncelerin zararl olduunu ve
bunlar yayanlarn sahte peygamberler, taraftar toplamak iin mrailik
('dttouAcd) eden sahte mritler (i|/eu8ap(}a) olduunu, gizlilik iinde
altklarn ve ibadetlerinde, giyimlerinde ve kelime-i ahadet getirirken
ortodoks slam dan bile isteye ayrldklarn belirtir. Sadece Dukas orto-
doks slam dan uzaklama tavrnn Hristiyanlarla bir yaknlama yaratt
n belirtir. Geri iikrullahda, kelime-i ahadetin ikinci blm n syle
meyi ve M uham m edin resullnii kabul etmeyi reddettiklerinden bah
sedilmesi, dier rakip tektanrclarn, yani Hristiyanlarn ve Yahudilerin
tavrnn benimsendii sulamasn da rtk bir biimde iermektedir.
Bu, ok eskiden beri zndklara yneltilen bir sulamadr. Mslman
yazarlarn metinlerinde Bedreddine ve taraflarna kar srekli zndk
terimi kullanlmtr: rnein, zendeka ile sulanan Halepli Shreverd de
(l. 1191) kelime-i ahadetin ikinci ksmn sylemeyi reddeder.85
Dukas, Brklcenin Trk tebaas olmayanlar dahil, Hristiyanlarla te
mas kurmaya ok eilimli olduuna tanklk ediyor. Bizansl kronikinin
metninden kukusuz bamsz olarak, benzeri yaknlamalarn yine Sakz
adasnda gerekletiini belirten Menakbname1nin de tankl olmasa,
kendimizde bu konuda kukuya dm e hakkn grebilirdik:86 H er iki r
nekte de, dini ekinceler gz ard edilerek-Dukasa gre Brkliice kendi
ni Hristiyanln ekiciliine kaptrmt, Menakbname'deki Hristiyan
rahipler ise Mslman olmaktadr-ayn yerde ve ayn ortamlarda dinler
aras cesur ilikiler sergilenmektedir. Brklcenin Sakz adasn eylem ala
n olarak semesinin nedeninin, birka yl nce bu adadan gemi olan
mridinin dncelerinin kazand baar ve belki de burada brakt
miiridler olduu varsaylabilir. Bu varsaym destekleyici unsurlar olarak,
Menakbname, 1 4 0 5 e doru Sakza yaplan ve belki de Brklcenin de
katld ilk din yayma seferinden, Dukas da sonradan Mustafa tarafn
dan grevlendirilen ikinci bir dervi dalgasndan sz eder.87

don olup sonradan Konstantinopolis patrikliine getirilen m etropolit Joseph

1393'ten 1416'ya kadar Efes piskoposu olmutu. htida eden vey kardei prens Ale-
xandre'a "Anadolu'da nemli bir ynetim blgesi verildi", Laurent, s. 133 ve dipnot
6. Laurent, piskoposun bu greve kardeinin mdahelesi sayesinde getirildiini d
nmektedir. Joseph'in (1393) ve Alexandre'n (1415) atanma tarihlerine baklrsa,
durumun tersi olduu dnlebilir; tabii Dukas'n "Sisman'n olu" dedii kii ger
ekten ar III. oannes Sisman'n (1371-1393) oluysa.
85 Zendeka, Massignon-Poss/on, c. I, s. 429-433; Shreverd ve kelime-i ahadet, age.,
c. II, s. 434.
86 Derviler ve Hristiyanlar arasndaki ilikiler hakknda baka tanklklar, Ocak-Baba
Resul, s. 69, 82, dipnot 8, s. 127.
87 Kronoloji hakknda, Kissling, s. 175-176.
 Brklce M ustafann, yalnzca Dukasn szn ettii Sisam da kal
na gelince, bir Trkn o srada M slm an egemenliinde bulunmayan
bir adada uzun sre kaln aklamakla kalmayp, bu olgunun tarihini
saptamaya izin veren birok tanklk vardr: Eyll 1403te Sisam a urayan
Castilla elisi Clavijo ilgin bir ekilde adann Trklerle dolu olduunu
belirtir (...espoblada de Turcos)\ bu tankl on yl kadar sonra bu duru
mun tarihsel nedenini aklayan Floransal Buondelmonti dorular: T i
m urdan kaan ok sayda Trk, Sisam adasna snd . Andros [Andra]
senyr Pietro Zeno tarafndan gnderilen ve Nisan 1403te Kandiyeye
ulaan bu konuyla ilgili rapor aadaki hususlar belirtmektedir:

Palatia ve A ltoluogo sahillerinde oturan Trkler Sisam a kat. Karaya ektik

leri yedi gemiyle, saylar sekiz, on ky nfusu kadardr. Sakzda olduum uzu
bilen bu Trkler haber gnderdiler (...) bize gvendiklerini ve her konuda ita
at etmek ve bizimle ibirlii yapmak istediklerini belirttiler (...) Ayrca, band
rasn ekmeye hazr olduklar Venedik hesabna Sisam iskn ve igal etmek
iin Kandiyeye bir elilik heyeti gnderm ek istediklerini sylyorlard.
Rahip D om enico del Alemania T im u rla uzlamay kesinlikle reddeden bu
insanlarla anlamak iin iki kadrga ile Sisam a gitti.88

Aydnl bir Trk olan, dolaysyla Z en onun szn ettii Palatia/M i-

let/B alat ve A ltoluogo/E fes/A yasl kaaklaryla ayn blgeden olan
Brklce, byk olaslkla bu dnem de ve bu koullar altnda Sisam da kal
m ve Dukasn daha sonra Sakzda sorguya ektii keie orada rastlam
tr. 15. yzyl banda Sisam kadar karadan gelecek talan aknlarna ak bir
adada yaayan bir keiin daha iyi korunmu olan Sakza snmaya gelmi
olmasnda alacak bir ey yoktur, stelik her iki adadaki manastr kurulu
lar arasnda ounlukla sk balar bulunuyordu: rnein Sisam daki Ayi-
os Elias manastr Sakzdaki nl Nea Moni manastrna balyd.89

88 Clavijo: "...e fueron otro dia par de una ysla grande ques lllamada Xama, y es pob
lada de Turcos", H is to ria d e l g ra n T a m e rla n , v. 6 V. Buondelmonti, Legrand (ed.), s.
227. Pietro Zeno'nun raporu, lorga, R .O .L. (1986), s. 267-268. Domenico del Alema
nia hakknda, Setton, P apacy, s. 364; Lutrell, "Aldobrando Baroncelli", O.C.P. 36
(1970), s, 281 ve dipnot 3. Del Alemania tannm bir kiidir ve Trklerle ilikiler ko
nusunda uzmandr; 1394'te Antonio Giustiniani ile zmir Suba arasnda araclk
yapmaktadr, Balard, R om a n ie ge ncise, s. 324. Nibolu savandan sonra (Eyll
1396), batl tutsaklarn geri satn aln iinde yer alr, Trklerin koyduu fidyenin
bir blmn sultana teslim eder ("...p o u r m e tc tre en g a ig n e la B a iz a t p o u r le p re m i-
e r p a ie m e n t de la ra enson"), Settor\-P apacy, s. 364. Timur 1402-1403 knda Ayas-
lu'dadr, Zachariadou - Trade, s. 84; Dennis-V a rio ru m , XVII, s. 258.
89 Sisam adasna yaplan aknlar ve halkn Sakz'a geri ekilmesi hakknda, kar. Mar
co Boschini, L 'A rc h ip e la g o , s. 72: "Di quest'isola (Sisam) furono padroni li Signiori
Giustiniani Genovesi, che non potendola diffendere da Corsari, si rissolsero d'abban-
 M ustafa ile Sisam arasnda D ukasn szn etdi dier bir ba, suf-
nin hayatta kald ve adada yaamaya devam ettii efsanesidir. Turloti ke
iine gre o yine eskisi gibi (orada) yaamaktadr . Belki de, ihtiyat kay-
dyla, Brklcenin mridlerinin bu inannda Bedreddinin lm nden
sonra dncelerinin ya da yaptlarnn, ona mensup olan ok kapal ev
reler arasnda gizlice aktarlmasnda olduu gibi, derviin dncelerinin
de adada ya da baka yerlerde st rtl bir ekilde canl kalm olm as
nn rol oynad dnlebilir.90
Turloti keiinin Girit asll oluu da Brklcenin dncelerinin Ege
adalarnda izledii olas rota konusunda ilgin bir iz oluturmaktadr. On
ce unu belirtelim: Ceneviz topranda Venedik uyruklu bir Giritlinin bu
lunmas hi artc deildir.
Ceneviz arivleri Sakzda yaayan Giritlilerden ska sz etmektedir.
Giritli kei gerekten Brklcenin mridi olm usa, mridinin dnce
lerini, zellikle de toprak mlkiyetinin o ada geerli ilkelerini sorgula
yan ve bu amala belki de silahl isyan vazeden dncelerini yaymaktan
geri kalmam olmaldr. Bir Venedik belgesinin bu varsaym destekledii
dnlebilir. Brklce M ustafann halifelerinin Sakzda grlerini yay
malar ve Karaburun ayaklanmasyla ada olan bu metin, Brklcenin
ateli yanda olan rahibin geldii adayla, Giritle ilgilidir.

23 Eyll 1415. Giritin huzuru, isyan vazeden, btn kyllerin zg r o ld u

u propagandasn yaparak Kandiye, R esm o ve Sitia kazalarn dolaan aa
tabakadan insanlar tarafndan tehdit edilm ektedir. Bu trden szler senyr-
liin otoritesi asndan son derece sakncaldr ve Tarikat Bykleri deneti

donaria, e passarsene a Sio all'hora posseduta pur de Genovesi" [Sisam adasnn sa

hipleri Cenevizli senyrler olan Giustiniani'lerdi; aday korsanlarn saldrlarna kar
koruyamaynca oray terk etmek zorunda kaldlar ve o srada Cenevizlerin elinde bu
lunan Sakz'a ekildiler], Sisam'daki Ayios Elias manastrnn Sakz'daki Nea Moni
manastrnn metokhion'u olmas hakknda, Argenti, The R e lig io u s M in o ritie s a f C hi-
os, s. 68, dipnot 2.
90 Bedreddin'in tilm izlerinin ve dncelerinin gizlice varlklarn korumalar hakknda,
Ner'nin Bedreddin, Dukas'n da Brklce hakkndaki tanklklarnn koutluu ilgi
ekicidir: Ner, c. II, s. 57 ve Dukas-Bonn, 114/21; ayrca kar. Mslman olmasna
ramen "herkes kendi inancyla selamete erer" diyen Sakzl Rum M ihail Massinos'un
dinlerst inanc; Bennassar, Les C h re tie n s d 'A lla h , s. 437. Dukas'n konutuu H
ristiyan rahibin, mridi olan derviin kerametlerine inanc, mridinin kr bir atn
zerinde "huru" ettiini anlatan Baba ilyas mridi rahibin beyann hatrlatyor, El
van elebi, M e n k b 'l-K u d s iy y e , s. 58-59. Brklce'nin Sisam'daki hayat tarzn ve
etkinliklerini aklamak iin Dukas, "ak havada yaamak", "konaklamak" anlam-
. na gelen ul>/aCojra fiilin i; ve "aylak olmak", "birisiyle dostane ilikiler iinde olmak"
ve "okul oluturmak", "dersler vermek, konumalar yapmak" anlamna gelen a ^ o -
A.ao fiilin i kullanyor, Dukas, 113/4 ve 1 15/4.
 min glendirilm esini, elebalarnn izlenm esini ve tutuklanmasn salk ver
m ektedir.91

Bu belgenin betimledii toplumsal ortam , M ustafann faaliyet gster

dii ortamn aynsdr: Dkasta kyllerden (aypoco), bu belgede ise
aa tabakadan insanlardan (homeni de villesima conditio) sz edilmekte
dir. Bu insanlar, Brkliice gibi, krsal ortam da isyan propagandas yap
makta ve Senyrln otoritesi iin son derece tehlikeli bir dnceyi
yaymaktadr: Bu dnceye gre kyller zgrdr, bu da gerekten va
him toplumsal kargaalklar dourabilecek bir anlaytr. Brklce de m l
kiyetin herkes arasnda radikal bir biimde yeniden paylatrlmasn ne
rerek, dolayl olarak sertlerin ve yoksul kyllerin zgr braklmasn va
zetmektedir. Dem ek ki her iki tarafta da, istediklerini gerekirse g kulla
narak elde etmeye hazr bir kyl ortamnn sosyal talepleri ve toprak ta
lepleri sz konusudur. Brklcenin dervilerinin Bat Anadoluda yaptk
lar gibi, Giritte de bu dnceleri yayanlar gezici vaizlerdir.
Bylece Dukas ile Venedik belgesi arasnda ilgin bir ezamanllk sap
tam oluyoruz: Ayn tarihler, ayn toplumsal ortamlar, ayn talepler, ayn
propaganda yntemleri. Geriye unu saptamak kalyor: Brklcenin d
ncelerinin, Bedreddinin mridinin faaliyet gsterdii Bat Anadoludan
ve A nadoluya yakn Ceneviz adalarndan (zellikle ktadaki Ceneviz iske
lesi E niadan Sisam a ve Sakza gei kolaydr) olduka uzaktaki Venedik
topraklarnn barna da szm olduu varsaymn ileri srmek tarihsel
adan doru olabilir mi? Konuya daha yakndan bakldnda, Girit ile
yalnz Ceneviz adalar deil, ayn ekilde kta Aadolusu arasnda da n
fus alverilerinin ska yapld saptanr: Giritte ok Trk vardr, Vene
dik otoritelerine gre bu say ok fazladr. 1363 tarihli bir belge adaya a
r sayda Trk klenin sokulduundan sz etmektedir. Giritliler Sakzdan
Trk kleler satn alr; bunu ya dorudan, ya da Foadan ve baka yerler
den getirilen tutsaklarn satld bu byk Ceneviz adasnda yaayan va
tandalar araclyla yaparlar. Sisam da nl bir kle pazardr. Giritteki
Trk tutsaklar adada yerleme arzusunu ska gsterirler: Bu duruma
1418 tarihli bir belge tanklk eder ve bu Tiirklerin A nadoludan elerini
de getirtmeyi baardklarn belirtir. 1 4 0 3 te Tim urun nnden Sisam a
kaan Tiirkler Venedik cumhuriyetinin topraklarna kendi arzularyla yer
lemeye hazr olduklarn ifade ederler. Bu Trk gm enler sonunda Gi-
riti iyi tanmaya balamtr, bu da Venedik iin bir tehlike kaynadr,
nk tutsaklarn yan sra, 1365 Girit ayaklanmasnda tutulanlar gibi si

91 Sakz'daki Giritliler, Balard- These, c. I, s. 237, 241, 268. Eyll 1415 tarihli Venedik
belgesi, Thiriet-Senaf, c. II, s. 139.
lahl Trk paral askerleri de bulunmaktadr. Demek ki geree ters d
meden, eitli nedenlerle adada bulunan bu Trklerin kyllerin mlkiye
ti ve statleri konusunda dncelerini yayabilecek durumda olduklar
varsaylabilir; bu dncelerin kkten reformcu nitelii halkn en yoksul
kesimlerinde olumlu bir yank bulma ansna sahipti, stelik Dukas92 ka
dar kukucu bir dinleyicinin karsnda bile inanlarn uzun uzun dile g e
tirmekten ekinmeyen Turloti keii kadar cokulu, olas Hristiyan m-
ridlerin varl da sz konusuydu. Bedreddinin ideolojik sistemi konu
sunda toparlanabildi unsurlar analiz ederken, ona mal edilen kolekti-
vist ( itiraki ) dncelerin yalnzca Brklceye atfen dile getirildii
ni, bunun da yalnzca D ukasn metninde yer aldn gzden uzak bulun
durmamak gerekir (bu, Simavnal eyhin yaymlanmam yaptlarnda ile
ride kefedilebilecek unsurlar hakknda bir nyarg deildir). Osmanl kay
naklar aslnda sapknlk terimleri konusunda ok zengindir ama, eyh ve
balca mridi konusunda baz m odem Trk yazarlar gibi itir aklk ve
buna benzer hibir kavramdan sz etmezler. Bununla birlikte, D ukasn
Brklceye mal ettii mlkiyeti herkes arasnda paylatrma dncesi,
Mslman ve Bizans dnyasna tamamen yabanc da deildir; bu konuda,
Karmatilere kadar geriye gitmeye gerek kalmadan, Pahimercsin baka bir
balamda sz ettii Kei N ilosun ve Ioannes Tarkaniotesin ya da Ge-
mistos Plethonun teorilerini hatrlamak yeterli olacaktr. Brklcenin
sev nitelii ise, yalnzca gerekletirdii sa tarz mucizelerle (Bedred
dinin frtnay yattrmasn antran denizin stnde yrmesi), arm
ha gerilerek lmyle (bu da Bedreddinin idam sehpasna yryn
artrmaktadr) deil, her frsatta bile isteye Hristiyanlara yaklama is
temi gsterm esi, keile ayn ibadet tavr iinde Mslmanlarn rekatyla,
D oulu Hristiyanlarn secdesini [proskynese] yaklatrarak dua etmesi g i
bi elerle belirlenir. Ancak o daha da teye giderek ayn T an n ya bal
iki inan sisteminin derindeki birliini ve selamete ermek iin ayn ynde
birlemeleri gereini ileri srerek, dinlerstii anlaya olan inancn zel ve
kamusal meclislerde dile getirir. Bunu yaparken, biim ve kurallar redde
derek byk tepkilere yol aan Melametiyye yntemlerini kullanr, slam a

92 Eria ya da Ania hakknda, kar. Balard-Roman/'e, s. 165, 591, 850, 859. G irit'te Trk
kleler, Thiriet-Senaf, c. I, s. 106. Sakz'da G iritliler tarafndan satn alnan Trk k
leler, Balard-These, c. I, s. 267-268. Kle pazar Sisam, Zachariadou- Trode, s. 81,
dipnot 357. G irit'te yerleen Trklerin yanna ailelerinin gelmesi, Thiriet -Senat, c. II,
s. 164. Girit'teki Trk tutsaklar aday iyi tanmaktadr, age., s. 161. Sisam'daki Trk
mlteciler 1403'te Kandiye'ye bir elilik heyeti gnderir, "... per habitar et tegnir qu-
elle ysola ad honor et comando de la Signoria vostre et levar la insegne de la Signo-
ria vostra", lorga, R.O.L., (1896), s. 267.
mensubiyetin d grnlerini kktenci bir anlayla reddeder (dervi k
lah takmay reddetmek, hatta M uham m edin resullk niteliini yads
mak); davranlar ya da dnceleri, mridi Bedreddininkiler gibi M s
lman ve Hristiyan kaynaklarnca ortak olarak knanr; ipe sapa gelmez
hayaller (({avTaaa), garib nesneler (A agkotoc), acayip eyler ( i s p a t a )
olarak nitelenir.
Simavnal eyhin balca mridinin toplumsal ve dinsel dncelerinin,
Dukas tarafndan aka betimlendikleri iin -Osmanl kaynaklar doktrin
sulamalarnda ve kullandklar dinsiz, miiri, zndk , vb terimlerde Du-
kasa gre ok daha mulaktr- Bedreddinin dnce sistemini analoji yo
luyla zmeyi deneme konusunda ok deerli olduklar grlyor. Bed
reddinin dnce sistemi ise bu kadar ak bir ekilde ortaya konamamak-
tadr. Bunun bir nedeni mridinin dncelerinin daha radikal nitelii
olabilir; ama asl neden Simavnal eyhin yaptlarnn tm ne ynelik sis
tematik bir inceleme bulunmamasdr. Byk blm yaymlanmam d u
rumdaki Simavnal eyhin yaptlarna ynelik byle bir inceleme onun
doktrini hakknda tam bir fikir verebilir.93

B) Rumeli Ayaklanmas ya da M ridin syan: lk D alga

znikten ayrldktan sonra Bedreddin, pek ok eyi aklayan bir dav

ranla, M usann, Dzm ece M ustafann ve Cneydin de mttefikleri
olan, kendi doal mttefiklerine ynelir. Bunlar, Osmanl kart A nado
lu beyleri, zellikle de Isfendiyar ve en bata Eflakl Mircea olmak zere
Balkan prensleridir. Burada bir gzergh benzerliinden fazlas sz konu
sudur. I. M ehm ed devleti yeniden ele geirmeden nceki on be yl b o
yunca, Osmanlnn yeniden btnlemesine muhalefet edenlerin yollan

93 tirakilik, kar. K u rd a k u \-B e d re d d in , s. 134 ve dev. Karmatiler ve topraklarn kolek-

tivizasyonu, C. Yen e r-V rid t, s. 37; ayrca kar. Pir Sultan Abdal: "Pir Sultan Abdal
bu dnyada kimsenin bu benimdir diyemeyeceini bilir", N. Arzk, A n th o lo g ie , s. 55.
Plethon, ioannes Tarkaniotes, M asa'-P lethon, s. 94, dipnot 1. Nilos hakknda, Pahi-
meres, Failler (ed.), s. 288. sev azizlerin sular zerinde yry, Chodkievvicz-Sce-
au, s. 101. Brklce'nin sular zerinde yry (Dukas, 1 13/1) ile Ohri gln ya
yan geerek Aziz Naum barahibini ziyarete giden, halk kahraman Sar Saltk'n y
ry arasnda ba kurulabilir, H a s \u c k -C h ris tia n ity , c. II, s. 583. G arab nesneler,
Ner, c. II, s. 547. Brklce'nin giritii hareketi belirtmek iin Osmanl metinlerinin
ve Dukas'n kullandklar terimler birbirlerine ok yakndr: Dukas'n "havariler"i
(a7tOCTToA.o), idris-i BitlisT"nin d i dedii kiilerdir, Kurdakul, s. 42; xepaxa szcy
le Osmanl edebiyatnda bir tr olan "Acayiplik" anlatlar arasnda yaknlk kurula
bilir, Yerasimos-F o n d a tio n , s. 99. Dukas'n metninde Trke olarak muhafaza ettii
(D ede S ultan e ri )' in Aramice bir deyi olan M a ra n a tha, ("Gel Tanrm", Cor., s. 16,
22) ile bir ilgisi var mdr?
Sinop ve Eflaktan geecektir. M usa kardei Sleymana kar savat d
nemde Sinopa snm, oradan da Eflaka gemiti; Mircea da Sley
mana kar son seferini (1 4 0 9 ) hazrlamas iin ona topraklarnda tam bir
hareket zgrl tanmt. 1 4 1 5 teki Dzm ece M ustafa ayaklanmas da
Sinopta rgtlenm i, hatta tahta talip olan ehzade oradan Eflaka ge
miti. Dukas, M usann taraftarlarnn Tuna Trklei olduunu bildirmek
tedir. Dzm ece ve Cneyd, M irceann yardmyla Bulgaristan yamala
malarn salayan birlikleri yine bu blgeden toplamlardr.94
Bedreddin 1 4 1 6 nn tem m uz sonunda, M srdan dnerken ziyaret et
medii beylerden biri olan sfendiyarn yanna gelir. Ib Arabah eyhin
o srada andaroullarnn yannda bulunduunu dorular:

8 1 9 da (1 4 1 6 -1 7 ) eyh Bedreddini Isfendiyar bin Ebu Y ezidi yannda g r

dm ve onunla ilmi bir tartmamz oldu. Onun zellikle itihat konusunda
bir dhi olduunu saptadm . renimini tamamladktan sonra lkesine dn
dnde evresini fikhlar ve derviler (fukah ve fukara) sard. Halk uzak
lardan onu ziyaret etmeye ve armaanlar sunmaya geldi. Geni bir evresi o l
du ve sultan olma arzusuna kapld. O zamann sultan E b u l-Feth M ehm ed
bin Ebu Yezid el-Kiriiye bakaldrd.

Menakbname'in anlattna gre Bedreddinin geldii gece Isfendi-

yarn bir olu olur; eyh inedii bir hurmay ocua tattrr ve ona s
mail adn verir. Ska rastlanan su ile maneviyat aktarma temas Hac Bek
ta menakbnamesinde de grlr.95
Menakbnamedc bunun ardndan pek de ak olmayan bir blm ge
lir: Isfendiyar Bedreddini Tim urun olu ahruhun yanma gitmekten
vazgeilir ve kendisinden kukulanan kat yrekli ( kalbi almaz anun )
I. M ehm edden korkusundan, Bedreddini bandan atmak iin bir elilik
greviyle Krm Tatarlarna gitmesini nerir. Aslnda I. M ehm ed kuku
lanmakta hakldr, nk Isfendiyar sistemli olarak onun btn dm an
laryla ittifak yapmaktadr.96
Bedreddin pek de istemeden gemiye biner. Gemi rotasn deitirerek

94 Musa ve Dzmece Sinop ve Eflak'ta, H is t. de t'em p. o tt., Mantran (ed.), s. 60-61, 63-
64. Musa ve Tuna Trkleri, Dukas, s. 88. Dzmece ve Mircea Bulgaristan'da, Krek-
ric -D u b ro v n ik , s. 266.
95 Isfendiyar hakknda Y. Ycel, o b a n -O u lla r, a n d a r-O u lla r, s. 83 ve dev. Bedred
din isfendiyar'n yannda, age., s. 94. ibn Arabah ve Bedreddin, Dindar- W rid t, s.
34-35. Bedreddin ve isfendiyar'n olu, m nk, s. 103. Su, nefes, kan yoluyla manevi
(ruhani) intikal, Cuinet, T u r u ie d 'A s ie , c. I, s. 342; ayrca kar. C. Bardak, A le v i
lik , e.yer.; hatta bir kse orba ile intikal (!), Bel, G ldeste, s. 16-17.
96 M n k , s. 104-105.
Eflaka urar, kaptan orada Bedreddini sahile karp, brakr. Bu yapt
kaptana uursuzluk getirir; kaptan sonradan Bedreddinin mridi oldu
unda, Menakbname yazarna gemisinin Hristiyanlarn eline getiini
anlatr. Bu blm de kaptann sonradan bandan geenler anlatlr. T u t
sak edilince, ryasnda kendisini teselli eden ve yaknda zgrlne ka
vuacan bildiren eyhi grr. Bunu, Hristiyan rahipleri ile Bedreddini
yeniden temasa sokan bir dnce aktarm olgusunun betimlenmesi izler.
Bu rahipler ryalarnda Bedreddini yannda sa ile grrler ve bir vaaz so
nucunda tutsan serbest braklmasn salarlar. Tutsak, sanki bir rastlan
tyla, eyhin dncelerine zellikle ak olan blgeye gnderilir: n
ce Sakza, oradan Cneydin topra olan zm ire (orada Hafz Halille
karlar), daha sonra da eyhin idam edildii ve mridleri iin mukaddes
bir merkez haline dnen Sereze gider. Eski kaptan bu kentte H afz H a
lilin iki amcasnn irad sonucunda dervi olacaktr. Konuyu saptryor-
mu gibi grnen bu blm aslnda yer belirleme bilgileri asndan ok
zengindir: Satr aralarnda, Hafz Halil II. M ehm edin saltanatnda Mena-
kbname'y\ yazarken mevcut olan byk Bedreddiyye merkezlerinin d
kmn verir.97
Eflak sahilinde terk edilen eyh, Sakzda olduu gibi, onun n- e
rifin bilen yrenin Hristiyan ahalisi tarafndan iyi karlanr ve kente g
trlr; orada Bedreddin ile ay zamanda yksek grevli olan, M usann
dnden sonra Eflaka kaan eski bir M usa taraftar kalmaktadr. Bu da
Eflakn Musa taraftarlarna verdii destein yeni bir rneidir. Vakanvis
Solakzade ile Sadeddin, Mircea ile Bedreddin arasndaki yakn balardan
sz ederken, dedesinin ansn srekli olarak aklamaya alan Hafz Halil
bu konuda tek kelime etmez. Eflak ile Bodan arasnda sren sava y
znden Krma gitmekten vazgeen Bedreddin, sonucu ne olursa olsun
Edirneye dnmeye karar verir.98
Osmanl vakanvisleri o andan itibaren vekaynamelerde hurc- bn
Kad Simavne ad verilen, Bedreddinin taht ele geirmek iin Tuna bl
gelerinden (zellikle de Deliorm andan) balayarak rgtledii dzenli
bir isyandan sz ederler. Menakbname ise her trl askeri harekt konu
sunda sessiz kalmakla yetinmeyerek, Bedreddinin Edirneye yryn
sadece yeni yazm olduu N rl-kulb adl yaptn sultana sunma arzu
suyla aklar. Hafz Halil bu yaptn gizli olduunu ve Bedreddinin m-

97 M nk, s. 107-109.
98 Musa'nn bu eski taraftar Edirne saraynda emir-i alem olan Azap Bey'dir; Kissling,
s. 168, dipnot 1, ve Oru, s. 68, 72, 79. Mircea ve Bedreddin, Sadeddin, c. II, s. 111;
Solakzade, c. I, s. 183; mnk, s. 110.
ridleri tarafndan ifa edilmediini belirtir, bu da Bedreddinin yaptlarnn
sonradan nasl gizli bir yaylma sreci iine girdii hakknda bir bilgidir.
Hafz Halil eceli geldiinde avcya giden av gibi ( sayda ecel irse sayyda
gider ) sultana doru giden sufnin bu giriiminde kendini isteyerek kur
ban etme ynn srarla vurgular. Getii her yerde onu alklamak iin
kendiliinden kitleler toplanr. Deliorm anda olduu gibi Z arada da
kendisine armaanlar sunulur, tler istenir. Sonra kalabalklar dalr.
Yazar bunu bilerek yapm olsun ya da olmasn, eyhin yakalanmadan n
ceki son gnlerinin anlats kukusuz sann Kudse yryn ve e
hirde getii yollara kendisini alklayan halk tarafndan yaprakl dallar se
rilmesi anlatsn dndrmektedir; bu konudaki ilk M slman rnek
ise, Menakbname'nin Mansur- Rm nitelemesinde de ad zikredilen
H allacd r ." M usann eski taraftarlarnn, D obrucadaki Hristiyan Gaga-
vuzlarla, Bedreddinin atas olduu varsaylan zzedin Keykvusun so
yundan gelen ve Edirnede, Serezde olduu gibi Silistrede, Varnada da
yaadklar belirtilen kiilerle bir arada bulunduu aa Tuna ve Bulgaris
tan blgelerinde, Bedreddinin ok iyi karland anlalmaktadr. ste
lik eyh kazasker olduu dnem de b blgelerde ok iyi bir izlenim b
rakmtr. Menakbname deki bu belirlemeler Bedreddinin 1411 ile 1413
arasnda ateli taraftarlar kazanmay baard Balkanlardaki militan eyle
mini dorular. 17. yzylda hl etkin bir Bedreddinyye merkezi olan bu
blgede, H afz Halil Dualar adndaki bir Bedreddin kynden zellik
le sz eder.100
Bedreddinin Bulgaristanda halk arasnda kazand baar Hafz H a
lile gre I. M ehm ed tarafndan yanl yorumlanm, eyh ve dostlarnn
Edirneye doru ilerleyiini bir komploya yormu, evresinde de ona ya
nldn syleyen hi kimse kmamtr. Yazar bu frsattan istifade ede
rek, I. M ehm edin hikd u hased dolu maiyetini eletirir: Olmayayd
lem ire eky / Kahrla katlolmayayd enbiy . Hafz Halilin o dnem
de hkm sren sultann dedesine dorudan dil uzatmas zordu. Buna
karlk I. M ehm edin maiyetinde yer alan, Bedreddin ve mridlerinin az
l dman olan Bayezid Paa ve Fahreddin-i Acemye veryansn eder:
Fahreddin m r boyunca yapt kymlarla nldr. Genliinde hayat
n kurtard I. M ehm edin gzdesi olan Bayezid Paa ise, kapkullar hiz
bini temsil ediyordu. Bu hizbin padiah zerindeki nfuzunu korumaya

99 Hurc- bn Kad Simavne, rnein Ner, c. II, s. 543. Bedreddin Bulgaristan'da,

mnk, s. 110-1)1. Mansur- Rum, age., s. 82.
100 Gagavuzlar hakknda, El.; izzeddin Keykvus'un soyundan gelenler hakknda, Wit-
tek ve Zachariadou'nun daha nce anlan makaleleri, yuk. dipnot 69. Eski Zara ya
knndaki Dualar ky hakknda, Kissling, s. 168, dipnot 7.
zen gsteriyor ve gzden dmelerine yol aabilecek btn gl ahsi
yetlere kukuyla bakyordu.101
M ehmed elebinin Bedreddin hareketini daha tohum halindeyken ez
mek iin gsterdii iddetli tepki, sultann birdenbire iki asi ( iki miifsid ,
der tam olarak metin) arasnda kalmasndan da kaynaklanmaktadr. Bu nok
tada, Bedreddin isyanyla ok yakn balant iinde ele alnmas gereken bir
olay yine hafif bir ima ile geitirilmitir: Sz konusu olay Dzmece M us
tafann isyandr. Hafiz Halil onu Bedreddin isyanndan uzak tutmay yle
ustaca baarmtr ki, iki hareket arasnda gizli bir anlama olduu ihtimali
pek dnlmemitir. Oysa blge, tarihler, oyuncular, nderler ve taraftar
lar, ksacas her ey bu iki hareketi birletirmektedir. Bedreddinin isyannn
tarihini I. M ehmedin saltanatnn sonu, Dzmece Mustafankini de II.
M uradn saltanat dnemi olarak saptayan Osmanl vakanvislerinin dt
kronoloji hatas, byk olaslkla bir arada incelenmesi gereken bu iki
olayn birbirinden ayr tutulmasna byk lde katkda bulunmutur.
Bu durumda Diizmecenin Trakyay ve Makedonyay atllaryla katedi-
inin zerinde biraz durmak gerekir. Bu gerekliliin tek nedeni, her yerde
karmza kan ve olaslkla Bedreddinin mridi olan Cneydin tahtn ta
libi Diizm ecenin de yardmcs olmas deil, ayn zamanda D zm ecenin
seferinin son perdesinin Bedreddinin ezilmesinden ve lmnden ksa s
re nce inmesidir. Gerekten de iki isyan, Dzm ece nin Ekim 1 4 1 6 da Bul
garistanda ortaya kyla ayn yln 18 Aralk tarihinde Bedreddinin l
m arasna skan ok dar bir zaman dilimi iinde yer almaktadr.102

C ) Rumeli syan ya da Dzmece M ustafa Ayaklanmas:

ikinci Dalga
Burada Dzm ece M ustafann Bayezidin tahtnda hak iddia ediinin
geree uygunluu deil (M ustafa Osmanl kaynaklarnca bir gasp say
lrken, Hristiyan yazarlar onu genellikle Yldrm Bayezidin z olu ola
rak gsterirler), yalnzca M ustafann hareketi ile Simavnal eyhin hareke

101 M nk 'ye gre I. Mehmed'in evresi, s. 112. Bayezid Paa ve Fahreddin-i Acem hak
knda, aada dipnot 110.
102 ik i m fsid, mnk, s. 111/1705. Osmanl kaynaklarna gre Bedreddin isyannn tarihi:
ibn Arabah-Kurdakul'a (s. 33) ve Oru Bey'e gre (s. 77) 820/1417-18; dier kay
naklarn ouna gre, rnein Ner, c. I, s. 537-543; Sadeddin, c. II, s. 179; Mnec-
cimba, c. I, s. 189-190; Danimend-/Crono/o/7, s. 179, 822/1419-20 veya 823/1420-
21. Dzmece'nin II. Murad'n saltanatnda isyan ettii, age., s. 184-187. 12 Ekim
1416 tarihli bir Ragusa belgesine gre Dzmece'nin Bulgaristan'da ortaya k,
Krekr'c-Dubrovnik, s. 266. Bedreddin'in 27 evval cuma gn (18 Aralk 1416) l
m, mnk, s. 133; Kissling, s. 174 ve dipnot 1.
ti arasnda ba kuran ilikiler ele alnacak. Dzm ece M ustafann doal
mttefikleri ile gzergh, daha nce de belirttiimiz gibi, Bedreddinin-
kilerle ayndr. 1415 ile 1416 arasnda M ustafa Sinopta, sfendiyarn sa-
rayndadr. Sonra Eflakta ortaya kar ve orada Mircea ile resmen ittifak
kurar. O blgeden hareketle, Ulahlarn ve Cneydin desteiyle Bulgaris
tan eylem alan haline getirir. Tuna zerindeki N ikopolise (N ibolu)
gnlszce sancakbeyi olarak atanan Cneyd, zm irdeki beyliine el ko
yan I. M ehm ede isyan etmek iin frsat kolluyordu. ki macerac, Mir-
ceann askerlerinin ve Osmanl kart Rumeli beylerinin desteiyle Ekim
1416da Bulgaristan yamalarlar.103
A nadoludan Edirneye dnnde durum u renen I. M ehm ed, Du-
kasa gre Trakyadan M akedonyaya geer. Dzm ece ile Cneydin iini
bitirmek ve birok kaynan belirttiine gre, ayn zamanda M akedon
yann byk m etropol Selaniki fethetmek iin kararghn Sereze ku
rar. Trk ve Ulah birlikleriyle Tesalyaya giden iki rakibini kstrr. D z
mece ile Cneyd glkle Selanik iine snarak valinin ve imparatorun
korumas altna girerler, sultan da kenti kuatr (1 4 16 sonbahar). D z
mece olaslkla 1415 yazndan itibaren, hatta D ukasa baklrsa M usa d
neminde Bizans imparatoruyla bir anlama yapmt. Bizansl tarihi, Diiz-
m ecenin Yldrmn olu olduu sylentisini, M usaya engel olmak iin
bizzat II. M anuelin kardn belirtir.104
I. M ehm ed Selaniki kuatt srada, Mmnkbnameyt gre -vakan-
vis Solakzade de bunu dorulamaktadr- kuatlan iin ok hayrl, ancak
kendi asndan ok kayg verici bir haber alr: Geri hatlarnda, Dzme-
cenin geiinden sonra kaynama halinde bir blge olan Bulgaristanda
Bedreddin isyan etmitir; bu durumda kuatmay kaldrr ve Bedreddinin
zerine yrr.105

103 Haziran 1415'de Mustafa Trabzon blgesindedir, Krekric, s. 264; ayn yln austos
aynn sonunda Eflak'ta grlr, Gelcich ve Thalloczy, D iplom atarium , s. 251; ekim
de Ulahlarn ve Cneyd'in yardmyla Bulgaristan' yamalar, Krekric, s. 266. Khal-
kokondyles, Darko (ed.), c. I, s. 190, 191.
104 I. Mehmed Makedonya'da, Dukas-Bonn, s. 117-121. II. Manuel ile Dzmece arasn
daki anlama, Dlger-Regesten, s. 101-102. II. Manuel'in bilerek Dzmece'yle ilgili
sylentiyi karmas, Bonn, s. 146. Selanik'te 1423 ile 1429 arasnda ortaya kan
ve Bayezid'in olu olduunu iddia eden baka bir Mustafa hakknda, kar. Symeon-
Balfour, s. 146, dipnot 130, s. 181, dipnot 199, s. 187, dipnot 213, s. 182-187. 16.
yzyl Selanik'inde Dzmece Mustafa adnda bir cami ve bir mahalle hakknda, Di-
mitriadis, To7toypa(|)ia, s. 281.
105 M nk, s. 116; Solakzade, c. I, s. 184. Birka yl sonra Selanik'te Byk Perhiz'in n
c arambasnda zel bir kutlama yaplyordu. Kutlamann nedeni, kentin Trkle
rin yakn gemiteki bir saldrsndan kurtuluuydu; bu saldr I. Mehmed'in 1416'da
kenti kuatmas olabilir, }ar\in-Grands Centres, s. 369.
 Byle bir ezamanllk karsnda, iki dalga halinde gelien tek bir isya
nn sz konusu olduundan baka bir ey akla gelmemektedir; Rum elide
Osmanllara kar ilk deneme baarszla uraynca, Selanikte kstrlm
mttefiklerini kurtarmay da hedefleyen Bedreddin taraftarlar ikinci bir
harekete girimitir. Ancak Bizans imparatorunun verdii, hayat sresin
ce Dzmece ve Cneydin tarafsz kalmalarn salayaca gibi mulak bir
sz karlnda Selanik kuatmasn kaldran M ehm edin bu kadar hzl
tepki gsterecei hesaba katlmamt. Sultan 1416 sonbaharnn sonunda
Bedreddinin zerine yrd.106

D ) Bedreddinin U rad Bozgun ve lm

Dedesini bir kez daha Osmanl vekaynamelerinin resmi sylemindeki

gibi silahl bir ayaklanmann eleba olarak deil de, koullarn kurban g i
bi gstermek isteyen H afz Halil, Bedreddinin yaamnn son blmn,
iddetin hi rol oynamad neredeyse gnll bir kurban edilme olay
eklinde betimler. I. M ehm ed Bedreddini ele geirmek iin, klk dei
tirmi 2 00 adamla birlikte kapcban gnderir. Adamlar geldiklerinde
Bedreddin namaz klmaktadr. yi bir mneccim olarak gkyznde lm
fermann okur. evresindekiler yznden terler aktn grp arrlar;
onlara ecelinin geldiini ve kaderin tecelli etmesi gerektiini syler. O s
rada onu yakalamakla grevlendirilmi birlik drt bir yandan kagelir.
eyh byk bir nezaketle gelenleri selamlar ve kim olduklarn sorar. Ona
tutuklu olduu sylenir; bazlar onu tartaklamaya balar, masum olduu
nun farkna varan bakalar ise onu sultana gtrm ek zorunda kaldklar
na zlrler. Ancak Sereze doru yola klr, yol boyunca eyh yedi kez
yere ylr. Sonunda hapsedilir ve yarglanmay beklemeye balar.
Grld gibi bu blm n tm nde sev bir renk vardr, ncilde
sann Getsemaniden armha gerildii tepeye gidiini anlatan baz b
lmleri hatrlatr. Bu konuda her trl varsaym ileri srlebilir ve belli bir
ihtiyat kaydyla, byk lde Hristiyan duyarllnn egem en olduu
bir Balkan blgesinde yaylan Menakbname nin, bazlar eski Hristiyan-
lardan oluan okurlarn inanlarn pekitirmek iin Simavnal eyhin sev
niteliini bilerek vurgulayp vurgulamad sorulabilir.
Bu blm , sufnin idamna yol aan sulamalar izlemektedir. Pey

106 Bu senaryo Dukas'n verdii bilgileri biletirmektedir, s. 117-121; mnk, s. 116.

Sphrantzes (Bonn, s. 109) Dzmece'nin 'kardei olan emir tarafndan" 1416 sonba
harnda Selanik'te kuatldn syler; Aralk 1416'da Ragusa'ya ulaan bir haber
de bu bilgiyi dorular; buna gre: "Sultan, (daha nce) Eflak'ta bulunan kardeini
Selanik civarnda kuatmakla meguldr", Krekric, s. 266.
gamberlik davas gtm ekle sulanr ( D avi-i nbvvet itdi didiler ). H a
fz Halilin kulland deyimle halka ok mekr l eden Brklcenin
ve Torlak Kemalin entrikalar ona mal edilir. Menakbname'nin bu bl
mnde Hafz Halil Bedreddini Aydnelindeki iki isyandan kesin olarak
ayr tutar. Yazar sonra I. M ehm edin zanlya niin kt gzle baktn
aklar: Sultan eyhin stn niteliklerine deer vermekle birlikte, Bedred
dinin ve ok saydaki taraftarnn darbeleriyle devletin yok olmasndan
korkuyordu. Bedreddinden kukulanmasnn nedeni, eyhin ok fazla sa
yda dostu olmasyd. Ayrca I. M ehm edin evresinde Bedreddine kar
bir entrika evriliyordu: Bunun nedeni, fkh ve tasavvuf konularndaki ye
teneinin uyandrd kskanlkt. Padiahla talip olmakla suland; Bit-
lisye ve Akpaazadeye gre, I. M ehmed eyhin bu suunu kesinlikle
balayamazd.107
Son olarak sultan ile tutsa arasnda bir yzleme gerekleir: Sultan
eyhin yznn sarl karsnda aknln dile getirir, eyhin karl
u olur: em se lzm dur sufret vakt- gurb . Bu, Mevlanadan Nesi-
mye kadar tasavvuf iirinde rastlanan klasik bir imgedir. N esim ye, H a
lepte ikence grd srada, sen Allah isen kann aktka rengin niye
soluyor? diye sorm ular, o da ayn karl vermiti: Ben sonsuzluun
ufkunda doan Ak gneiyim. Gn batnmda gne her zaman solar .
Burada belki de edebi bir benzerlikten fazlas sz konusudur. Hafz Halil
(yabancs olmad bir ynteme bavurarak), rtl bir ifadeyle Hrufi
ehit ile Simavnal eyh arasnda mistik bir ba kurmaktadr.108
Bu karlamay randan yeni gelmi Molla Haydar Herev ile yz y
ze yaplan ve iki gn sren bir tartma izler; Menakbname'ye gre M ol
la Haydar yenik dtn kabul etmek zorunda kalr ve Bedreddinin
masum olduunu ilan eder. Ancak bu iddia, davay anlatan dier kaynak
larla tam bir eliki iindedir. dris-i Bitlisde bu bahis yledir:
Ulem ve efadldan o mahfil i pr-fezilde bulunan kimselerin cmlesi Kaad
Bedreddine hitb ile Ulm - eriyye ve akliyyedeki bu tebahhrtinle ve sa-

107 Tutuklanma, Serez'e yry ve hapsedilme, mnk, s. 113-1 16; sulamalar, s. 117-
118; Akpaazade'ye gre padiahlk iddias, s. 153: "imden ger padiahlk be-
nmdr"; ve dris-Kurdakul, s. 43. Baba ayaklanmasndan beri taknlyla tannan
Amasya yaknndaki Kazova Trkmenleriyle gizli anlama iinde olmakla sulanr.
M nkye gre (s. 117) Bedreddin davas srasnda Aylolu adnda biri oradaki airet
leri ayaklandrm, bu da onun Simavnal eyhin su orta olmas phesine yol a
mt. Kazova hakknda, M elikoff -Dnimend, s. 149-151; ibn Bb, Genosman (ed.),
s. 263, 298, 299.
108 I. Mehmed ile Bedreddin'in yzlemesi, mnk, s. 119-120. Batarken solan gne im
gesi hakknda, kar. Nesim, Arasly (ed.), s. 15 ve Rm, Roub'yt, s. 43.
 hife-i rzgra terkym itmi olduun telift- m u teberinle berber nasl oldu
da nefs eytnn tesviltna uyub eriatn minhc- mstakymn elden brak
tn ve sebeb-i intizm- lem olan ahkm- hall ve haramda nasl oldu da by
le zndka ve ilhd ehl-i slm arasnda rev grdn? Ve bu btn bir fitne ve
fesd- dn ve dnyev ile berber nasl oldu da gadr hurc livasn Sultn-
slmiyyna kar kaldrdn? imdi bizzt kendin a mlinin mkfat fetvasn
ve yolsuz ve m nsebetsiz olan ePlinin mcztn beyn eyle .

bn Arabah, Molla Haydar Herevnin sultann basks sonucunda

verdii fetvadan sonra, Bedreddinin idam fermann kendisinin mhrle
diini ekliyor. Bu fetvaya gre sann kan helaldir, ama mal haramdr .
Birok yazarla birlikte Akpaazadenin de aktard idam fermannda bu
terimler kullanlmt.109

Hafz Halile gre bu kararn sorumlusu Haydar Herevden ok, sa

nn iki can dman olan sadrazam Byezid Paa ile ehzadenin lalas
olan ve sonradan II. M uradn hkmdarlk dnem inde yapt Hurufi k
ymyla tannan Fahreddin-i Acemdir. dam ndan bir gece nce Peygam
ber ve Ebu Hanife mahkmun ryasna girer ve V aridat 1n kutsarlar; bu
da Menakbnamenin yazan iin eyhin ve yaptlarnn Ortodoksluunun
son bir kantdr. Bedreddin 18 Aralk 1416 tarihinde Serez arsnda as
lr. Cesedi bir gn bir gece sergilenir, sonra mridleri tarafndan gm
lr. dris-i Bitlisi yle der:
Lkin Sultan tammiyle emvl ve emlkini evldna terkeyledi ve tevbiinden
ilhd ve zndka ile bilinenleri diri brakmad ve istitbeleri ile salh kesbedebi-
lecek gibilerine tecdd-i mn itdirildi ve anlarn zulmet-i zndka ve ilhdlar-
n arsa-i miilkden ihrc eyledi.110

109 "Acem'den yenile gelmi bir dnimend varidi, Mevln Haydar derlerdi", Ner, c.
II, s. 547; bu kii hakknda, Takprzade-Rescher, s. 33. Bitlis'ye gre ulemann
szleri, Kurdaku\-Bedreddir, s. 43. Bedreddin'in idam fermann kendisinin mhrle
mesi, Akpaazade, s. 154. Imber'e gre, (O.A. 5 (1986), s. 78-79) Bedreddin'in ma
lna el konulmam olmas onun heterodoks olarak deil de, siyasi bir asi olarak yar
gland anlamna gelir. Ancak bu konuda Akpaazade'nin sorularna da bakn:
"iman ile mi gitdi ve y imnsuz m gitdi? Allah bilr ancak", s. 154.
110 I. Mehmed'in gvenilir adam Byezid Paa hakknda, Imber, O ttom an Empire, s. 66,
72, 73, 78, 79, 85, 86, 91-93, 99. Dukas'a gre (s. 126), Ankara savandan sonra
gen Mehmed'i "gnlerce srtnda tayarak" onun hayatn kurtarmt. "Mehmed
devletin ynetimini ona brakt. Btn otorite Bayezid'in elindeydi ve Mehmed'in k
sa hkmdarlk dnemi boyunca btn ilerden, bartan olduu gibi savatan da o
sorumluydu. Sultan hastalannca son arzularn bildirmek iin onu yanna artt",
i h j c , 126. Ailesinin yelerini en iyi grevlere yerletirdi; kardei Hamza, Musa e-
loll'nlr ll r>iyl<> evlendi, Cronaca dei tocco, s. 367. Dukas'n ona sylettii szler-
11*1(-. I i), Uryo/irl Osmanllarn sadk bir hizmetkr ve inanl bir Mslman olarak
 eyhin manevi etkisi lmyle silinmez ve Neri, 15. yzyl sonunda,
Bedreddin konusunda yazd blm ehidin manevi etkisinin sonraki
kuaklar arasnda srdn belirterek noktalar. Bu gzlem , Giritli rahi
bin Dukasa Brklcenin ve dncelerinin hayatta kalmas konusunda
sylediklerinin bir yanks gibidir: imdi dahi ol diyarda [Serezde] m
ridleri vardr. Anlardan garib nesneler nakl ederler ki demek olm az. D-
kasn kulland akkoKcna szc, N ernin kulland garab terimi
nin tam karldr. Ancak Bedreddinin ideolojik adan yaamasnn te
sinde -bu konuya ilerde yeniden deineceiz-, sultan eyhi idam ettirerek
Bedreddine yakn evrelerin silahl direniini bitirememiti. Bunlar D z
mece M utala ve zellikle eski zm ir beyi Cneyd gibi Osmanl kart li
derlerin enerjik ynetimi altnda daha bir on yl tehlikeli karklklar kar
maya devam etm ilerdir.111

E) Son Direniler: Ciineyd in Safd Edilii

imdi, Bedreddinin yaamyla yeterince ilikilendirilmemi bu ele avu
ca sm az gl ahsiyetin yaamna daha sistemli olarak eilmenin zam a
n geldi. Aslnda, aada vurgulayacam gibi, bu iki yaam arasnda ak
bir koutluk bulunmaktadr.
Bu iki adam Menakbnamc'ye gre, M srdan dnen Bedreddin
1404-1 4 0 5 te zm irden getii srada karlamt:

Ahr tzm irol d avet eyledi

zm ir e geln diyiiben syledi
Kala ehli sizlere k durur
Beyat- ridvn in sdk durur
(...)
eyh dal kld icbet d aveti
Grcek bundan keml-i izzeti

betimlenir. O, hem siyasi hem dini alanda gayretli, mhtedi kapkullar hizbini tem
sil eder grnmektedir; bu hizip heterodokslara ve Osmanllarn yeniden birlemesi
ne engel olan hibir eye scak bakmaz. Aydn'daki iddetli bastrma hareketi ve
Bedreddin'e acmaszca kar oluu, Osmanllarn yeniden birlemesinde kapkulla-
rnn oynad roln iyi bir rneidir. Fahreddin-i Acem hakknda, Takprzade-
Rescher, s. 33-34. Bayezid ve Fahreddin, mnk, s. 123-124; bu blmde Bedreddin iki
sini de lanetler, m nk ye gre bu lanet eyhin dmanlarnn ounun ksa sre iin
de lmne yol aar. Muhammed'in ve Ebu Hanife'nin grnmesi, age., s. 131 -132.
Bedreddin'in idam, age., s. 133-134, eyhin lmnden sonra sultana grnmesi ve
sultann bu nedenle hastalanmas ve lmesi, age., s. 134-137; kar. M. Balivet, "Un
episode meconnu de la campagne de Mehmed ler en Macedoine: l'apparition de Ser-
res", Turcica 18 (1986). Baz mridlerin idam, dris-Kurdakul, s. 44.
111 Ner, c. II, s. 457; Dukas, s. 114/21; o A A o k o to c , age., s. 113/3.
 Vardlar zm ire (cm le) hs u m
Anlara ird in ol bedr-i tm.

Bu alnt nemlidir, nk bir ok kez kullanlan, eyhin A nadoludan

geii srasnda kalabalklar ihtida ettirmesi kalbnn tesinde, kariyerleri
nin bandan itibaren Bedreddin ile Cneyd arasnda oluan manevi ba
lara aka tanklk etmektedir. Bu manevi balar ikisi arasndaki ezam an
llklarn ve ortak eylem alanlarnn basit rastlantlar olmaktan fazla bir an
lam tadn aklayabilir.
Bu ilk karlamadan sonra Bedreddin Cneydin ynettii blgeye
14 0 6 -1 4 0 7 de ksa bir yolculuk yapar; bu arada bey ile zm irde yeniden
bulumu olabilir. M usann tahta kna kadar siiren bir sonraki dnem
de, Bedreddin Edirnede faal hayattan ekildii srada, 1407de Baye-
zidin olu Sleyman tarafndan topraklar elinden alnan Cneyd, Arda
nehri zerindeki Ohriye sancakbeyi olarak atanr. Simavna ve Edirnenin
hemen yaknnda bulunan Ohride eyh ile temasn korumas kolaydr.
Sleymann 1 4 1 1 de M usann saldrlar karsnda yenilgiye uram as
nn ve lm nn yaratt kargaalktan ve M usa ile Mehmed elebi ara
sndaki rekabetten yararlanan Cneyd, D ukasn anlattna gre Trak
yadan kaar ve anakkale boazn gizlice getikten sonra, zmirlilerden
ve Tirelilerden oluan bir ordu toplayarak Ayasl zerine yrr. Sley
m ann atad valinin ban keser ve ksa sre iinde blgenin tmne
egem en olur. 112
Sleymann sk gzetim altnda tuttuu Cneyd, yeni kazasker Bed
reddinin ve kethdas Brklcenin nemli mevkilerde bulunduu M u
sann ynetimi srasnda rahatsz edilmemi gibidir. Cneyd, ancak M u
sann tahttan iniinden ve Bedreddinin srgn ediliinden sonra, M eh
med elebinin Aydn yeniden fethettii srada Osmanllarla kozunu ye
niden paylaacaktr. Sultan tarafndan yeniden Aydndan uzaklatrlr, ye
rine Bulgar Sisman getirilir ve Cneyd N ibolu sancakbeyliine atanr.
Dzm ece M ustafann ve Bedreddinin isyanlar da tam olarak bu T u
na blgesinden balayacaktr. H er iki efle sk balan olan Cneyd onla
rn hareketlerini desteklemekten baka bir ey yapamazd. Zaten D ukasn
metni Cneydin blgedeki varl ile D zm ecenin ayaklanmas arasnda

112 Cneyd ile Bedreddin arasnda ilk temaslar, mnk, s. 88; 1406-1407 yolculuu, age.,
s. 95; Sleyman tarafndan Cneyd'in topraklarna el konmas, Dukas, s. 83-87,
onun tarafndan olaslkla 1408'de Lampsacus'a (Lapseki) gtrlr, age., s. 89, Im-
ber-O ttom an Empire, s. 66 (bu yazar Bulgaristan'daki Ohri/Achridos'u Makedon
ya'daki Ohri/Achrida ile kartrmtr); AKplSocr hakknda, Asdracha, Rhodopes, s.
148-154. Cneyd'in Trakya'dan ka ve 1410-141 l'd e Ayaslu'u yeniden fethi,
Dukas, s. 96-97; Imber, age., s. 66.
anlaml bir neden-sonu ilikisi kurmaktadr: D zm ecenin Eflaktaki fa
aliyetini renen I. M ehm ed Cneydi katletmeleri iin iki adamn g n
derir ama, tehlikeyi sezen Cneyd iki gn nce Eflak topraklarna kaar.
Bu tepki hi kukuya yer brakmadan, hkmdarn Tuna blgesindeki ka
rklklardan N ibolu sancakbeyini sorumlu tuttuunu gsterir. N ibolu
sancakbeyi, D zm ecenin komu Eflaktaki entrikalarnda taraf olmusa,
byk olaslkla Tuna zerinde N ibolunun aa rnda bulunan Silist-
re kentinden balayarak yaylan Bedreddinin isyannda da taraf olmutur.
Dier bir olas neden-sonu ilikisi: Karaburun ayaklanmas Cneydin
blgeden ayrlmasndan sonra, halefi olan Osmanl valisi Sism ana kar
patlak verir. D ukasn belirttii gibi, eski efendilerine eskiden kalma biat
balaryla bal olan blge halknn Osmanl ynetiminin yeniden kurul
masn iyi karlamad varsaylabilir. Cneyd ile Brkliice arasndaki bir
dier balant, eyh Bedreddine ortak ballklar olmaldr. 1411 ile
1415 bahar arasnda zm ir beyi olan Cneydin, bu ideolojik ortaklk ad
na, Brklceyi bu blgede dncelerini yaymakta serbest brakt d
nlebilir. Dem ek ki Cneydin beylik dnem i, Osmanl vakanvislerine
gre Brklcenin Aydnelinde srdrd youn propaganda dnem i
ne rastlam olmaldr. Bu propagandann meyvalarm vermesi, halkn
nemli bir blm n 1416da Osmanlya kar giriilen byk isyana s
rkleyebilmesi iin, birok yl gemi olmaldr. Brkliice ile Cneyd ara
sndaki ilikiler kaynaklar tarafndan aka dile getirilmese de, bu iki kii
birbirine yle benzer bir ereve iinde hareket etmitir ki aralarnda hi
bir iliki bulunmamasna olanak yoktur: H er ikisi de Osmanl kart hare
ketlerini srdrdkleri Aydneline baldr ve taraftarlarn ok kesin ola
rak saptanm ayn yrelerden, Karaburun, zm ir ve Tireden toplamakta
d rlar.!^
I. M ehm edin 1 4 2 1 de lm nden sonra, Dzm ece ile Cneydin ba
n ektikleri, BizanslIlarn da desteini alan yeni bir isyan Bedreddin
propagandasyla ilenmi blgelerde baaryla patlak verecektir. Dzm ece
Mustafa belirli bir Rumeli ayrlkl kozunu kullanarak, Balkan halklar
nezdinde baar salar ve Rum eliyi kolayca ele geirir. Dukas onun azn
dan yle der: M uradn Trakya zerinde hibir hakk yoktur, o D ou ile
yetinsin . Ve baka bir yerde: Edirne halk baarsndan duyduklar sevin
ci alk tutarak ifade etmek zere onu karlamaya geldiler. Rumeli Diiz-

113 I. Mehmed'in 1415'te Cneyd'e kar yrtt sefer, Dukas, s. 103-109; Imber,
age., s. 78. Cneyd sultann peinden Trakya'ya gitmek zorunda kalr, Dukas, s.
109; Cneyd Nibolu sancakbeyliine atanr, s. 111; Eflak'a kaar, s. 117; Cneyd
ileAydneli sakinleri arasndaki balar, s. 175-176. Brklce'nin propagandas Ay
dn vilayetinin ekserinin" ona katlmasn salar, Ner, c. II, s. 545.
meceye Osmanl btnlemesinin doal muhaliflerinin desteini salad.
Bunlar, merkezi iktidara ve II. M uradn evresindeki kapkullarna g
venmeyen u beyleri ile M usa ve Bedreddinin eski taraftarlar olan Tuna
Trkleridir. 1 4 2 2 de D zm ecenin yenilgiye uramas ve lm nden
sonra, Cneyd bir kez daha Aydnelini fethe gelir. Burada da halkn Os-
manl kart blgecilii, maceracnn halk tarafndan ok tutulmasyla bir-
leip, onun lehine alacaktr. zm irde halk onun ordusuyla yaklatn
renir renm ez, erkek, kadn, oluk ocuk, hepsi onu grm ek iin ko
utular, nk o zm irde dom u ve orada yetimiti. Dukas Aydnn
Cneyd tarafndan yeniden fethedilmesinden sz ederken, asi bey ile
Brklce arasnda dorudan ba kurulmasn salayan bir noktay belirtir.
Bizansl tarihi, Cneydin blgedeki egemenlik konusunda att Ay-
dnolu M ustafaya kar savamak iin birliklerini en sadk taraftarlarn
dan, Karaburun yarmadasndaki dallardan oluturduunu yazar:
U rla, ildir ve dier ehirlerin bulunduu i taraflara doru girdi. K om u d a
lardaki Tiirkler ok yiit ve savadr; onlar Cneydin ailesinin dostlardr.
Onlardan yaklak iki binini askere ald ve bir haftada kaba saba bir biimde
kestirip, dvdrd karglar ve mzraklarla silahlandrd.

Ve bu yrtc dal birliklerle Aydnelii yeniden ele geirir. Anlatnn

bu blm nn birok noktas dikkat ekicidir: 1416da hem Karabu
runda, hem Aydnn tmnde yaanan kanl Osmanl basksndan sonra,
tarihinin Trklerle ilikili btn dnemlerinde merkezi iktidara her zaman
kar km bir blgenin bamszln korumak iin yirmi yldr m cade
le eden ve iniler, klar yaayan kiiyi yre halk byk bir cokuyla kar
lyordu.114
Blgenin bir evld olan Cneyd, kariyerinin bu tehlikeli noktasnda
en gvenilir taraftarlar olarak grd ve bildiimiz gibi Brkliceye (ay

114 Murad'n Trakya zerinde hibir hakk yoktur, Dukas, s. 149. Edirne halknn Dz-
mece'yi cokuyla karlamas, age., s. 151-152. Dzmece'nin Vardar Yenicesi'nde-
ki, Serez'deki taraftarlar, Ner, c. II, s. 557. Cneyd'in zmir'de karlan, Dukas,
s. 175. Cneyd'in dostu olan Karaburun dallar, age., s. 175. Beylikler dnemin
den derebeylere ve Cumhuriyet dnemine (Menderes vb. ) kadar Aydneli'nin blge
cilii; derebeyler hakknda, Mantran-H/sf. Emp. O tt, s. 252, 258, 259. Ayrca kar.
dallarn sava gelenekleri ve zeybekler; Texier'ye gre, zeybekler Aydnl Kara-
osmanoullarnn mttefikleriydi, eylem alanlar zmir ve Ayaslu arasndayd; bl
geyi haraca kesmek iin Sisamllarla da ibirlii yapyorlard. 1831 'deki efeleri, ip-
sili (Sisam'n karsnda bulunan ve 1425'te Cneyd'in son sna olan kale, Du
kas, s. 192) yaknndaki bir kydendir. Bu efe, geceleri hayaller gren ve blgedeki
yetkili makamlara kar bir ayaklanmada 10.000'den fazla zeybek kaldrabilen bir
sufidir. Zeybeklerin saflarnda derviler bulunmaktadr, Ch. Texier, Descriptior de
l'Asie-M ineure, c. II, s. 8, 29, 276, ve El, "Zeibek".
n zamanda dorudan Bedreddine: Aada eyhin torunu evresindeki
Karaburunlulardan sz edilecektir) sk skya bal Karaburun dallarna
arda bulundu. Demek ki asi beyin taraftarlarnn ve Brklcenin der
vilerinin elik ekirdei aynyd. Aralarnda kurulmu balarn hem airet
esasna dayandn (Dukas, <|)iA,o Tiapo, der), hem de her ikisi de B ed
reddinin mridi olduklarna gre ideolojik olduunu dndrecek bir
ok unsurla kar karyayz. Bu durum Cneyd ile Bedreddin hareketi
arasndaki sk balan bir kez daha dorulamaktadr. Cneydin ayrlk
lk giriiminin sonu konumuzu daha az ilgilendirmekle birlikte, onun ye
nilgisi ve 1 4 2 5 te idam, Aydnelinin siyasi adan Osmanl erevesi iine
zor kullanlarak dnn belirlemenin yan sra, Bedreddin hareketinin
askeri olarak sonu da saylr. Bundan byle bu hareket Osmanl d bir si
yasi destee sahip olamayacak ve gizlilie snmak, ya da en iyi durumda
sultann sarayndaki ileri gelenlerin desteini kabul etmek zorunda kala
caktr. eyhin ailesinin kaderi bu durumun rneidir.115

115 Cneyd ile Karaburun dallar arasnda airet balar, Dukas-onn, s. 175. C-
neyd'in lm ve ailesinin katledilmesi, age., s. 195-196. Cneyd ve Dzmece'nin
komu Filadelfiya/Alaehir asll Theologos Koraks ile zel balar olmutur, bu ki
i Dukas'a gre (s. 123) Trklerin Bizans'taki ajanyd, Mazaris'in Cehenneme yol
culuundaki (Journey to Hades, s. 45, 1 12) Klaudiotes'in de Cneyd ile bir balan
ts olabilir (Zachariadou-Tracte, s. 84, dipnot 365'e gre).
 N C B LM

OSMANLI DNYASINDA
EYH BEDREDDN'N MANEV MRASI
VE DNCELERNN YAYILMASI

Bedreddin bn A rabiyi ryasnda nasl grdn anlatr: Sekiz

yz on yl Cemziyelhirinin ilk on gecesinden bir Perembe gecesi sab a
ha kar eyh M uhyiddini grdm ; diyordu ki: eytan baka bir leme at
mak istedim , attm da; bu lemde eytana id pek az bir ey kald; kendisi
tasn, taran toplad, gitti. Sonra bu ryay arkadalarmdan bazsna sy
ledim; bunu unutmayn, sorunca hatrlatn bana, dedim. Yorumu, Allah
daha iyi bilir ya, u olsa gerek: eytan, uzaklk mazhardr; eyhse ii ya
knlatrmt!, yaknlk mazhardr. (Vridt)
Bir m uarzn gznden Bedreddin m iiridlerinin 16. yzyldaki
gizli toplantlar: H epsi, kadn, erkek, birader, bac, yal, gen, arap ve
mzik aletlerini de alp toplanrlar. Onlar yneten dzm ece eyh, C en
net dedikleri bu dnyadr. lmden sonraki hayat, ulema takm, vergiler,
bunlarn hepsi grntden baka bir ey deildir. nsan bilen Allah da
bilir: nsan Allahtr! diye onlar paylar. (Bl Efendi)
Muhyiddin bn Arabi ve Bedreddin dini canlandrdlar. Birinin eseri
um m an, dierinnki nehirlerdir. (Niyazi Msr, 17. yzyl)

I- ARTILAR VE MRDLER: BEDREDDNYYE

A) eyhin Ailesi: H afz H alilin Hayat

eyhin miras nce kendi ailesi iinde, torunu Hafz Halil araclyla
varln srdrr. Onun savunucusu, szcs ve manevi mirass olan
Hafz Halil Menakbname"sinde bize deerli otobiyografik bilgiler de ve
rir ve bu sayede Bedreddine yakn evrelerin eyhin lmnden hemen
sonraki dnemini reniriz.
 eyhin btn kariyerinde ailesi hazr ve nzrdr. Balantlar ve yeti
me tarzlaryla atalar Bedreddinin ynelimlerini aydnlatr. Dedesi Ab-
dlaziz ve babas srail hem lim, hem mutasavvf, hem de sava kiiler
di; aile evresindeki kadnlar Hristiyan kkenliydi. Soyundan gelenler en
ateli mridleriydi. O lu smail Aydnelinde halifesiydi; zellikle torunu
onun sadk menakb yazar ve mesajn aktaran en yetkili kii oldu: eyhin
retisini znikte kendi azndan dinlemiti; ifadesine gre, dier yalan
yanl anlatlarn aksine kendi tankl dorudan ve doruydu. Sz edi
len Sinoptaki geminin kaptan gibi Bedreddini tanm olan tanklar sor
gulamt. syann belli bal kahramanlaryla, zellikle de Brklce ile bir
likte yaamt.1
Hafz Halil, Bedreddinin lm nden sonra ailesinin ve manevi mira
snn durumu konusunda deerli bilgiler vermektedir. damdan sonra ai
le znikten ayrlr ve eyhin doduu kent olan ve birok dostunun bu
lunduu Edirneye dner.
Aile fertleri, H alili Edirnede renim grdkten sonra Eski Cami
imamlna getiren Molla Hsrevin korumas altndadr. Ancak aile fert
lerinden birinin Sultan II. M uradn bir ulan kavgada ldrmesi, H a
lilin hapse atlmasyla sonulanr.2 II. M uradn, babas M ehm ede ve ye
niyetmeyken kendisine zor gnler yaatan birinin soyundan gelenlere pek
de iyi gzle bakmad tahmin edilebilir; stelik daha nce de belirttii
miz gibi, II. M urad ancak 1425te Cneydin lmyle isyann nn
alabilmiti. H alili ve yaknlarn sarayda destekleyenler olduu anlalyor,
nk onun serbest braklmasn salayan sultann kzkardelerinden bi
ridir. Bu can skc olaydan sonra, Halil Edirneden soum utur. Bursa
zerinden Gynvike, Akemseddinin mridi olan iki amcasnn, Mustafa
ve A hm edin yanna gider, onlara katlr ve zamann en byk eyhi ola
rak kabul ettii Akem seddinin mridi olur.3
Gynk ve Akem seddin adlar H afz H alilin kaleminden bir rast
lant sonucu dklm ez: A kem seddinin en ateli rencisi olan II.
M ehm ed asndan, H alilin Gynk eyhinin evresiyle iliki iinde o l
mas, stelik Menakbname 'de ifade edildii zere A kem seddinin Bed-

1 M n k , s. 75-76. Hafz Halil ile Brklce, age., s. 142-143.

2 M olla Hsrev, age., s. 144; bu kii hakknda, El, ve B a b n g e r-M a h o m e t, s. 581 ve
dev. H a lil'in hapse atlmas ve ulan kaatilinin Karn ya da Karin adasna ka,
m n k, s. 145, K is s lin g , s. 117. Bu son yazar bu yerin neresi olduunu belirtmiyor,
belki de Menderes'in aznn yaknndaki Karine kastedilmektedir, Kiepert, S m yrne
haritas.
3 ahn k zka rn d a , m n k, s. 145; II. Murad'n kzkardeinin kimlii bilinmemektedir.
H alil'in amcalar, Ahmed, K is s lin g , s. 117, dipnot 6 ve Mustafa, m nk, s. 147.
reddinin rencisi olm as rahatlatc gvencelerdir. Menakbname , Ak-
em seddinin Bedreddinin gzetim i altnda gkbilim , fkh ve tefsir
renimi grdn ve Simavnal eyhi stad olarak kabul ettiini ileri
sren tek belgedir. B olgu ister szcn tam anlamyla gerei, ister
dedesinin ansn tem ize karmak isteyen H alilin onu sarayn gzdesi
A kem seddinle ilikilendirmek gibi bir taktie bavurmasn yanstsn,
bu ifade iki maneviyat ailesi arasndaki balan ortaya koymaktadr. B i
lindii gibi A kem seddin Hac Bayram n, H ac Bayram da B edred
din in Karam andan geii srasnda tem aslarda bulunduu eyh H a
mid-i Velinin mridiydi. Menakbname nin verdii otobiyografik ay
dnlatc bilgiler, bu bakmdan Bayram yye/M elam yye ve Bedreddiny-
ye ilikileri zerine yararl bir k tutmaktadr. 14. yzyln ilk yansnda
bn Battuta oraya uradnda nfusu tam am en Hristiyan olan G y
nk, 1. Bayezid in hkmdarlk dnem inde II. M anuelin bahettii
Konstantinopolis mahallesini iskn edecek kadar nem li bir M slm an
nfusa sahipti ve II. M urad dnem inde bir tasavvuf, zellikle de M ela
mlik merkezi olm utu. Bedreddin ile Akem seddin arasndaki manevi
balara evlilik ilikileri de eklenmi, H alilin amcalarndan birinin kz
A kem seddinin bir oluyla evlenmi, dul kalnca da Menakbname nin
yazarnn ei olm utur.4
II. M urad Macarlara kar at sefer srasnda hepsi askere alnr;
ilerinde Karaburunlu Ilyas diye biri de vardr. Men a k bnan e'ye gre bu
kii Akemseddinin oullarndan biridir; bu da Akemseddin grubundaki
Melamler ile Brklce isyannn merkezi arasnda bir ba ima edebilir.
Ekim 1448de II. M urad Janos H unyadiyi yendikten sonra, Halil ve ta
raftarlar Bulgaristana, Filibe ve Zaraya giderler. O rada eyhin lm n
den otuz yl sonra ok canl bir Bedreddinyye merkezi olduu izlenimini
veren bir kyde aplar arasnda eski Bedreddin taraftarlarna rastlarlar.
Kyn reisi ap brahim, Halil ve arkadalarn atafatl bir biimde ar
lar, sonra onlar Edirne kaplarna kadar uurlar. Vaktiyle Bedreddini
Bursaya kadar uurlayan Torlaklar gibi, ap brahim de Osmanl ba

4 II. Mehmed Akemseddin'ir mridi, Babinger-zVla/omef, s. 1)4, 136 ve dev., s. 593.

Akemseddin fkhta, tefsirde ve gkbilimde (hey'et) Bedreddin'in tilm izi, mnk, s.
147. Akemseddin Hac Bayram'n tilm izi, Bayramolu, s. 63-69. Hac Bayram ve
Hamid-i Veli, age., s. 62-64. Bedreddin ve Hamid-i Veli, mnk, s. 87. 14. yzylda H
ristiyan Gynk, ibn Battuta, c. II, s. 328. Gynk ahalisi Konstantinopolis'te, Ak-
paazade, s. 137; bu ahali Ankara savandan sonra srlr, Mneccimba, c. I, s.
142. Canl bir Melamlik merkezi olarak Gynk, Akemseddin orada gmldr,
Yurd, Akem seddin'in H ayat, s. LXIX-LXX. Kbra, H a lil'in ei ve Akemseddin'in
olunun dulu, mnk, s. 148.
kentine girmeyi reddeder ve H alile de ayn eyi nerir. Bu tavr, Bedred
dinin halk kesiminden taraftarlar arasnda padiaha duyulan hncn din
mediinin ve baz suf evrelerin Osmanl kurumlamasna kar ak m u
halefetinin gstergesidir. Bu etmen 15. yzyl sonunda ve 16. yzylda
Osmanl dnyasnda sabit bir eilim olacak ve kendini merkezi hkm e
te kar halk ayaklanmalaryla (bunlarn arasnda 16. yzyln bandaki
byk isyan da yer alr), hatta 1 4 9 2 de bir Torlak tarafndan Bayezide ya
plan suikast gibi, d o ald an padiahlarn ahsna ynelen suikastlerle g s
terecektir. Sultanlarla derviler arasnda 14. yzylda ok daha iyi olan ili
kileri bu ou zaman atmal ortama dntren unsurun Bedreddin is
yan olduu dnlebilir.5
Halil, Akemseddin ile birlikte stanbulun fethine katlr, sonra Edir
neye gider, orada Bedreddin ryasnda kendisine grnr ve Serezdeki
trbesine gz kulak olmasn ister. Halil Sereze gider, orada bir yl kalr,
eyhi yeniden ryasnda grdkten sonra Dim etoka zerinden Simav-
naya gider. Hafz Halil lakkmdaki biyografik bilgilerin Bulgaristan, Edir
ne, Serez, Dim etoka, Simavna gibi belirli corafi belirlemelerle son bul
mas ilgintir. Bu yer adlarnn hem Bedreddinin dncelerinin, hem Si-
mavnal eyhin adna aka bal olmaktan ok, onunla doktrin balam n
da yaknlklar olan Bektalerin ya da dier maneviyat ailelerinin en canl
kald yerleri saptam am za deerli katklar bulunmaktadr.6
Bu durumda Menakbname 'nin incelenmesini, metinde belirtilen ve
Bedreddinin dncelerinin sonraki olas etkilerini mekn iine yerletir
memizi salayacak corafi bilgilere dayanan ksa bir tarama yaparak ta
mamlayacaz.

B) Bedreddinyye Merkezleri ve Akbetleri

Serez, eyhin idam edildii kent, doal olarak Bedreddinin seyidleri-

nin balca hac merkezi olacakt. Bu olgu hakknda srekli tanklklar mev
cuttur. Konstantinopolisin fethinden sonra Halil trbenin bekisi olur. O
zamann bir tanklna gre, trbe ksa srede Bedreddinlerin Kbe-

5 Karaburunlu ilyas, m n k, s. 149. Macar seferi, age., s. 149-152. Filibe ve Zara, age.,
s. 153-154. Bedreddin taraftar aplar, age., s. 154-155. Bedreddin taraftarlarnn
ap karmann nemli bir faaliyet olduu iki blgede, Bulgaristan ve Aydn'da bu
lunmas ilgintir. 16. yzyl ayaklanmalar hakknda, Mantran, H is t. Emp. O tt, s. 139
ve dev. II Bayezid'e kar 1492'de yaplan suikast, Spandugino, P e tit T ra icte , s. 225-
226. 14. yzylda derviler ile Osmanllar arasndaki iyi ilikiler, Melikoff, M e m o ria l
B arkan, s. 155-156.
6 Konstantinopolis'in fethi ( fe th i K o s ta n tin ), m n k, s. 156; Edirne'den Serez'e, age., s.
si ne dnr. Daha nce de belirttiimiz gibi, 15. yzyln sonunda
Neri bu blgede miridlerin varlndan sz eder. Osmanl dneminin
sonuna kadar eyhin trbesi Serezde eyh Bedrddn Efendi trbesi ad al
tnda varlm korur. Ayrca bir tekkenin ( Bedrddn Simav tekyesi) ve e
hirde eyhin adn tayan bir mahallenin ( Bedrddn mahallesi) bulundu
u belirtilmektedir. 1464-65te nfusunun % 4 3 ve 1513te % 5 8 i
M slman olan bir kentte slamlamann bu hzl ykselii, oluum undan
beri Hristiyanlarla temaslarda ok etkin bir grubun varlyla aklanabi
lir. Entelektel adan baklrsa, Serezde Sadreddin Konevnin nl Trk
tefsircisi el-Siroznin ve bn Arabnin yazmalarnn bulunmas, hatrlana
ca zere Ekberiyye okulunun ateli temsilcisi olan Bedreddinin etkisin
den herhalde ayr dnlmemelidir: Bedreddin de Fussl-hikeme bir
erh yazmt. Bylece Serez, yars M slm an, yars Hristiyan nfusuyla
(Saruhanl yriikleri hi saymadan), salam bir sivil ve dini M slm an ya
planma (1 3 8 8 den nce bir zaviyenin ve 1 4 1 3 ten itibaren bir darphane
nin varl saptanmtr) ve bunun yan sra sayg gsterilen ve gelien bir
kilise yaps sayesinde (Aziz oannes Prodrom os manastr ve kentteki bir
ok Aynaroz mlk) erken bir dnem de uzlamaya dayanan bir yaam bi
imine kavumutu ve Bedreddinin dnceleri kendilerine yabanc ol
mayan bir alanda varln srdryordu.7
dam edildii yer kadar eyhin doduu kasaba da, mridlerinin bel
leklerinde doal olarak ayrcalkl bir yer tutm u olmaldr. Hafz Halil
1 4 5 5 ten itibaren aralksz olarak Simavnada yaam ve hayat olaslkla
orada sona ermitir. Bunlara sonradan eklenen bilgiler azdr. Hafz H alile
gre ailesinin bir ksm Simavnada yaamaktadr; ancak Gazi srailin m al
varl sultanlar tarafndan ksa sre iinde msadere edilmi olmaldr: II.
Bayezid dnem inde bu topraklar mir arazi iinde grnyordu.8 Edir
neye gelince, II. Selim in hkmdarlk dnem inde orada bir Bedreddin
zaviyesi bulunduu bilinmektedir ve Bekta dervilerin Bedreddinin m i
rasn bir lde sahiplendikleri varsaylrsa, Hac Bekta tarikatnn 19.
yzylda Edirne evresinde on alt dolaynda tekkeye sahip olduunu be-

7 Serez'de Bedreddin'den kalan anlar, Ayverdi-Osman/ M im a r i Eserleri, c. IV, s. 276,

282; Papageorgiou, B .Z ., 3 (1987), s. 294. Serez'in hzla slamlamas, Vryonis,
B .K .M ., XVI, s. 297. bn Arab ve Serez, O. Y a b ia -H is to ire e t C la s s ific a tio n , c. I, s.
244. el-Siroz, lken-Pensee de l'ls la m , s. 259. Bedreddin'in Fuss erhi, Dindar-VV-
rid t, s. 43. Saruhan yrkleri, El, "Serres". 1388'den nceki zaviye, Beldiceanu, Rec-
herches, s. 244; darphane, age., s. 246; en eski sikke 816/1413-14 tarihlidir, age., s.
183, dipnot 7. Aziz oannes Prodromos ve Trkler, Zachariadou- V a rio ru m , XV; Se
rez'de Aynarozlular, A c te s de l'A th o s , Lavra IV, s. 187.
8 Halil Simavna'da, K is s lin g , s. 121, dipnot 4; m nk, s. 158-159 II Bayezid dneminde
Gazi srail'in mal varl, Beldiceanu, T u rc ic a 6 (1975), s. 45.
lirtmek gerekir. D ier taraftan payitaht konum unu stanbula kaptran
Edirnenin uzun sre gazi ruhuna sahip imparatorluk kart bir mekn ol
ma niteliini korumas, kent surlar iinde Bedreddinyyenin varln sr
drmesine katkda bulunmu olabilir.9 Menakbname ayn zamanda Bed-
reddinyye ile Bektayye arasnda bir halka saylabilecek olan D im eto k a/
D idym oteichondan da sz etmektedir. Bekta tarikatn yeniden rg t
leyen Balm Sultan burada dom utu ve bu tarikatn Avrupadaki en
nemli tekkesi, Seyyid Gazi Tekkesi (Kzl Deli) yaknda bulunuyordu.
Ayrca Seyyid G azinin, Bedreddinin babas srailin yolda Hac lbeyi
olmas ihtimali bulunmaktadr.10
Menakbname de Filibeden Eski Z araya ve Silistreden Varnaya ve
Tuna azlarna kadar Bulgaristann ve Tuna blgesinin adlar sk sk g e
er; Tuna ile Varna arasndaki ky eridiyse ok eskiden Deliorman ya da
Aadenizi adn tayordu. Oralarda ok eitli nedenlerle eyhin dn
celerine ak olabilecek, onun ansn ve etkisini sonradan koruyabilecek
ok eitli nfus gruplan bulunuyordu: gazi u beyleri; Bedreddinin aile
siyle ok eski balar olan, Bulgaristanda byk mlk sahibi ve Bektali
i benimsemi bulunan Mihaloullar gibi Osmanl saraynda kapkullar -
nn iktidarndan yana olmayan eski M usa taraftarlar; Kumanlarn soyun
dan gelen kuzey Trkleri; yar efsanevi Sar Saltkn yoldalar olan Hris- 103
tiyanlam Gagavuzlar, Bedreddinin atas Seluklu sultan zzeddinin
askerlerinin torunlar; Demir Baba gibi nemli tekkelerin evresinde Bek
talii benimsemi Deliorman kylleri, v b .11
Bylece Bedreddin hareketinin esas olarak Rum elide yayld ve bu
topluluun hayatiyetinin ok belirgin olduu bu blgenin sonradan g z
de bir Bektalik alan konumuna da geldii anlalyor. ki hareketin ter
cihli alanlar gerekten ayndr: Trakya, Bulgaristan, Eflak, M akedonya ve
kukusuz Bedreddinin mridlerinin varlnn da saptand Bektaliin
kalesi Arnavutluk.12
1460a doru Bedreddinin soyunun ve ilk kuak mridlerinin izi kay

9 Edirne'de Bedreddin zaviyesi, age,, s. 40. Edirne'de imparatorluk kart zihniyet, Ye-
rasimos-Fonc/af/on, s. 206-209.
10 Dimetokal Balm Sultan, B \rge-B ektash, s. 56; Seyyid Gazi Tekkesi, Beldi ceanu-Rec-
herches, s. 210.
11 Bulgaristan-Tuna blgesi, kar. El, "Deliorman", ve P. Nasturel, "A propos du Tenou
Orman (Teleorman)", G.B., s. 81-92.
12 Bektaler Trakya'da, Beldiceanu, T u rc ic a 6 (1975), s. 40; Kzl Deli, Balm Sultan'n
doduu kent olan Dimetoka yaknndaki en nemli Rumeli tekkesi, Birg e-Bektash,
s. 56; B e\d\ceanu-R echerches, s. 210. Bulgaristan'da Bektalik, ayn yazar, T u rc ic a
(1975), s. 41. H a s lu c k -C h ris tia n ity , s. 552; Eflak'ta Bektalik, age., s. 523; Makedon-
bolur ve uzun bir gizlilik dnemi balar. Bu dnem de kitap retimi ok
az olduu ya da resmi yasak nedeniyle gizli tutulduu iin, eldeki birka
doktrin unsuruyla ya da Bedreddinlere ilikin az saydaki kad siciliyle ye
tinmek ve bunlar zerinde fikir yrtmek durumundayz (en azndan ar
ivlerin taranmasnn bugnk durumunda). Bedreddinin manevi miras
ile onunla ada olan ya da sonradan ortaya kan hareketlerin (H uruf
lik, Bektalik, Safevlik, 16. yzyl ayaklanmalar, Niyazi Msr, Hallaclik,
Ekberiyye Okulu, Ittihadiyye) ilikisinin ince izgisini izlemek iin, Simav-
nal eyhin dnce sisteminin ulaabildiimiz baz paralarn yeniden bir
araya getirmeye almamz gerekir. Bu, Bedreddinyyeyi Trk slmnin
tarihinde geici olarak yerine oturtmay, hem ncllerini hem de izleyici
lerini saptamamz salayacaktr. Ancak, Simavnal eyhin siyasi isyannn
arpc ve som ut grntsnn yannda, doktrini hakknda elde bulunan
birka bilgi krnts olduka d krc bir daarck oluturmaktadr. An
cak Trk tasavvufuna ait Arapa kaynaklarn bir uzman onun yaptlarn
taramaya karar verdiinde, bu yapbozun paralar yerine oturacaktr. Bir
bakma Bedreddinin zengin kiilii, gelitirdii tasavvuf dncesinin Os-
manl dnce tarihi iindeki gerek neminin saptanmas iin, Louis
M assignonunu beklemektedir.

2- BEDREDDN'N DOKTRN VE YAYILM ASI

A) Gizlilik Yasas ve Bask

Takyye

Bedreddinin fkh alanndaki yaptlar kullanlmaya devam edilmitir

ama, Menakbname1nin tek bir nshasnn geriye kalm olmas ve bu ya
ptta Bedreddinin znikte srgndeyken yazd kitabn halka aklan-
mayp mridlerinin arasnda gizli kaldnn belirtilmesi, eyhin retisi
nin yaylma tarz konusunda olduka aklaycdr. Demek ki gizlilik ve
szl nakil geerliydi, nk mridler bask altndayd; zellikle de sra
dan mridler Bedreddinin ailesinden daha fazla bask gryordu. Bed
reddin kadar nl bir limi arabuk imha ettii iin belki de vicdan ra
hat olmayan iktidar, aileyi genellikle kollamt. Osmanl vekaynamelerin
de belirtildii gibi, I. M ehm edin nl bir ahsiyetten kurtulmann eriata

ya'da, s. 524-531; Arnavutluk'ta, s. 536-549. 1415 ile 1430 arasnda Arnavutluk'ta

varlklar bilinen Bedreddin mridleri, nalck, "Ottoman Methods of Conquest", Va-
riorum, I, s. 124. I. Mehmed'in 1416'da Selanik kuatmasna bir sre ara verme pa
hasna "airetlere" kar yrtt sefer, Ohri glnn Arnavutluk-Makedonya kesi
minde Bedreddinlerin varlyla ilikili olabilir, kar. Symeon-Balfour, s. 50-51, 131-
137, 255-258.
uygun yolu konusunda Haydar Herevden bunca t istemi olmas h
kmdarn belli bir skntsn yanstr. Bedreddine bal yoksul halk kesi
miyse acmaszca kyma uramtr. eyhin sapkn olarak damgalanan ta
savvuf yaptlar ise, Serezde Kadirlere emanet edilen Menakbname gibi
gizli tutulmutur. Kisslingin varsaymna gre, daha ortodoks bir tarikat
olan Kadiriler yaptn yaylmasn nlemekle grevlendirilmiti.13
Bedreddinin lmnden sonra sregelen bu gizlilik yasas, doktrinin iyi
anlalmasna kukusuz yardmc olmuyordu. Buna, yapdarnn byk bir
ksmnn iyi bilinmemesini de eklemek gerekir, nk daha nce de belirt
tiimiz gibi eyhin elli dolaynda yapt olduu halde, Bedreddinin dn
cesi hakknda yalnzca Varidata ve Menakbnameye dayanarak hkm ve
rilmektedir.
Bedreddinlere ilikin Fetvalar ve Belgeler
Bir balang yaklam olarak, Bedreddinin mridlerinin adnn geti
i ve kendilerine yneltilen sulamalarn inanlar konusunda ematik bil
giler verdii birka nadir resmi belge temel alnabilir. Bu bilgiler kuku
suz dardan dm anca bakan gzlerin arptt ve abartt verilerdir, an
cak pro domo (ieriden) tanklklar olmad iin bunlarla yetinmek zorun
dayz. Elimizde, iki eyhlislam, Ebussud ve H oca Ali tarafndan 16.
yzylda Bedreddinler aleyhinde verilmi fetva bulunmaktadr.14
lk iki fetva aadaki fiillerde bulunmu ve grleri benimsemi B ed
reddinler iin lm cezas talep etmektedir: Kadnlarn ve ocuklarn bu
lunduu meclislerde arap imek; Serezdeki trbeyi kbcleri haline getir
mek; okumann ve yazmann sama eyler olduunu ve kendileri iin ilim
yerinin btn olduunu beyan etmek; ortodoks mminlere hakaret etmek;
aralarnda karlarn dei toku etmek. slam dnyasnda doktrin bala
mnda marjinal ve aznlk konumundaki gruplara geleneksel olarak btn
bu sulamalar yneltilmitir: arap kulland iin bizzat Bedreddinin

13 M n k , tek nshas bulunan bir yapttr. Bedreddin'in baz yaptlarnn gizlice aktarl
mas hakknda, kar. K is s lin g , s. 125. M n k 'y e gre N r 'l-K u l b eyhin dostlar ve
mridleri tarafndan gizlenmitir: "Tefsirin itmam idb ol pr-i hb / Virdi dirler nm
ana "Nr'l-kulb" / Uraynca vartaya eyh-i ferd / itdi pinhan an ahbb mr'Td",
s. 110. eyhin mridlerinin kyma uramas, K is s lin g , s. 165 ve dris-Kurdakul, s. 44.
eyhin ailesinin birok nemli ahsiyet tarafndan korunmas, yuk. dipnot 2 ve 3. I.
Mehmed ve Herev, Akpaazade, s. 154. M n k y\ ellerinde bulunduran Serez Kadir-
leri, K is s lin g , s. 125.
14 rnein, Bektaler tarafndan uygulanan takyye hakknda, kar. Birge, s. 14, 78,
145, 270. Ayrca kar. Laous-S chism es, s. 39, 45, 46, 66, 109, 137, 411. Bedreddin
tarafndan yazlm elli kadar yapt hak., El, "Badr al-Dn b. Kd Samwn"; Bedred
dinlere kar karlm fetva, K is s lin g , s. 127, dipnot 2.
mridi Hseyin Ahlt de knanmt; Bektaler de ayn nedenle srekli
eletirilmitir. Huruflerde tarikat kurucularnn trbelerine ar sayg g s
terilmesine sklkla rastlanr; bunun yan sra H akka vasl oluun isel hac-
c, Kabeye zahiren yaplan hacca gre mistik adan daha deerli grlr.
N azari olarak nitelenen kitabi bilginin ve yazl intikalin reddi; buna
karlk, yaanm ve tecessm etmi (cisimlemi) deneyimin daha s
tn grlmesi, btnn kitaplara tercih edilm esi eklindeki arptlm
halk deyiminde kolayca seilebilir. Kadnlarn paylalmasna gelince, gece
lemlerinde bu uygulamalar yaptklan ima edilen gizli topluluklara kar
Trkede mum sn d diye de ifade edilen bu sulama yle sklkla kul
lanlr ki, burada ayrca zerinde durmaya gerek yoktur. Yezidler gibi,
Bektaler ve dnm eler de bu tr ayinler yapmakla sulanmaktadr.15
nc fetva daha hukuki niteliktedir. Bedreddin ve yapt hakknda
edinilecek kanaat ve taknlacak tavr sorusunu ortaya atmaktadr: Bedred
dini lanedemeyi reddeden ve onu sapkn saymayan bir ahs kfir mi sayl
maldr? Hayr, diyor metin, ancak buna karlk Bedreddinin mridlerinin
kftrn saylmas gerektiini belirtiyor. Bu hkm, birok Mslmann
onun yaptlarndan, zellikle de fikh konusundaki almalarndan yarar
landn ve onu dlamay reddettiini dolayl bir biimde gsterir. Ayrca
idamnn zerinden yz yl getikten sonra, Bedreddin konusundaki d
ncelerin ok blnm olduu da ortaya kmaktadr. Grne gre Se
rez fetvas ortodoks Mslmanlar arasnda bile tam bir gr birlii sala-
yamamtr. Ayrca Bedreddinin tereddtsz mahkm edilmesi gereken
halk kesiminden mridleri ile limin ansna ve yapnna kar taknlan tu
tumlarn ok farkl olduklar anlalyor. Bedreddinin yaptn, Kanuni Sul
tan Sleymann nl eyhlislam Ebussud Efendinin z babas olan ve
Bedreddinin Vridtna bir erh yazan skilipli Muhyiddin Muhammed
gibi dinsel adan toz kondunlamayacak ahsiyetler tefsir etmekte tereddt
etmemitir.16
Ayn ikilik, 1553te len Sofya kads Bl Efendide de gzlenir. Kad,

15 Evliya elebi, Bedreddin'in Serez'deki trbesinden bir ziyaretgh olarak sz ediyor,

age., s. 127, dipnot 3. Hurufler iin Fazlullh'n idam edildii yere yaplan ziyaret,
Mekke'ye yaplan hac ziyareti yerine geer, El, "Hurfiyya". Kitabi bilginin reddedil
mesi, mnk, s. 44-46; Ebu Said, Monawwar (ed.), s. 59-61. Mum snd sulamas, aa
da dipnot 17 ve Bektalere ve Yezidlere kar sulama, Kissling, s. 131, dipnot 1;
Sisam'da Karpokrates'in tilmizlerine kar da benzeri sulamalar yaplmaktadr. Dn
melerde "kuzu bayram"nn bu trden uygulamalara yol at sylenmektedir, Ga-
lante, Juifs de Turquie, c. VIII, s. 217. "Mum snd" sorunlar hakknda, Melikoff'un
Bulgaristan'da, Deliorman'da yapt anketler sonunda derledii zengin bir malzeme
nin bulunduunu belirtelim.
16 Kissling, s. 127, dipnot 2. skilipli Muhyiddin Muhammed, G\pnar\-Bedreddin, s. 42.
Bedreddin gibi bn Arab okuluna mensuptur ve bu okulun lim tefsirci-
leri arasnda yer alr, ama ayn zamanda D obruca ve Deliorman Simavle-
rinin faaliyetleri hakknda sultana sert bir rapor yazmaktan da geri kalmaz:
Padiahlar imann destekileri ve ortodoks slam n koruyucular olduklar iin,
kfirlerin ve eytani mhtedilerin muhalefetiyle karlarlar. Padiahlar bu en t
rikalar ve kom plolar ezmelidir. Bedreddin-i Sim avnin manevi soyundan g e
len elebi Halife diye birinin zuhur ettii bilinmektedir. Bedreddin-i Simav
Allahn gazabna uram ve idam edilmiti. O yolunu arm bir adamd ve
bakalarnn da yolunu artyordu; batan km ve bakalarn da batan
karyordu; eytani mhtedilerin piri, mlhidlerin kayna, eriau bozan, gnah
iinde yaayan bir suluydu; yolunu yitirmilerin miri, fesadn ve isyann bay
d. Vilayet-i D obruca ve Deliorm an sakinleri-Allah gazab zerlerinde o l
sun- bu sahte eyhten el alyorlar ve ona intisb ediyorlar. H epsi, kadn, erkek,
birader, bac, yal, gen, arap ve mzik aletlerini de alp toplanrlar. D zm e
ce ve yoldan km, yolunu arm ve araptan sarho olm u eyh, kadeh elin
de onlar yle paylar: Bu arap kevserdir, zntleri uzaklatrr, nee verir.
Buradaki kadnlar ve kzlar cennetin hurileridir, u sakal bitm em i genler gl-
manlardr ve cennet dedikleri Allah tarafndan ilahi yemeklerle doldurulm u
bir sofra olan bu dnyadr. lm den sonraki hayat, ulema takm, vergiler,
bunlarn hepsi grntden baka bir ey deildir. Bu edepsiz szlerin yans-
ra acayip kfrler de savurur: Lacivert gk kubbenin ebedi olm adna ve bu 107
yeryz krallnn hkmdarnn krallnn dnda kaldna da inanmayn;
o insann kalbindedir; insan bilen Allah da bilir; insan Allahtr ! Bunun
zerine onun yoldan km uursuz mridler gruhu haykrr: nsan Al
lah tr ! ve eyhin nnde yle diyerek secdeye varrlar: Pirim benim Al-
lahmdr ! O zaman mumlar sndrlr. Karanlkta kadehler elden ele ge
er, eriatn kalesi yklr ve birok su ve irenlik ilenir. Nefislerine yenik d
en birok basit insan eytana uyar.

Raporun yazar, blgede tamamen terk edilmi olan dini korumann

tek yolunun bu sapknlarn kknn kaznmas olduunu belirterek s z
lerine son verir. rnein orada sultann abasyla ina edilen camiye cu
malar bile kimse uramamaktadr. Cami ahr haline gelmitir. in en va
him yn, bu mezhebin yeleri D obrucada yaylmakla yetinmeyip, ci
han istila etmektedir . Sultan acilen sert nlemler almaldr. Yukardaki
metnin Bl Efendinin lmnden altm yl sonra kopya edilmi olmas
da ilgin bir noktadr; bu da konunun 17. yzyl banda hl gncellii
ni koruduunu gsterir.17

17 Bl Efendi, Chodki ew i cz-Sceau, s. 66, 170; O. Yahia, H is t. e t C la ssif., c. I, s. 248;

Takprzade-Rescher, s. 322. Bl Efendi'nin metni Tietze tarafndan yaymlanm
tr, "Sheykh Bl Effendi's Report on the Followers of Sheykh Bedreddin", O.A. 7
(1978), s. 115-122.
 Uzunarl tarafndan yaymlanan 1571 tarihli iki belge de, Varna ve
Ankhialos [Ahyolu] blgesinde Simavlerin varln gstermektedir: B
belgeler, sz konusu Simavlerin kadrgalara forsa olarak konmas iin iki
kentin kadlar tarafndan gnderilmi talimatlardr. 1 6 1 2 de ya da
1 6 2 8 de len Halveti eyhi M ahm ud H daynin bir raporunda, Kzlba-
larla birleen ve ayaklanma dzenlemeye alan Bedreddinlerin entrika
larndan sz edilmektedir. Yanbolu blgesinden olan ve 20. yzyl ban
da Krklareliye snan Amuca airetini konu alan 1943 tarihli bir m aka
le, bu topluluun Bedreddin taraftarlarnn soyundan gelenlerden olu
mu olabileceini belirtir.
Kzlbalar denen bu topluluun treleri Bektalerinkine ok yakndr.
Bedreddine atfta bulunan Osmanl belgelerinin bu ksa dkm ne son
verirken, halk diline gemi ve muhtemelen konu ettiimiz kiiyle ilgili
olan u deyii de belirtmek yerinde olur: Halimce Bedreddinem .18
N e kadar tarafl olurlarsa olsunlar bu tanklklar, eyhin ansnn ve n
fuzunun en azndan Bulgaristan ve Dobruca gibi belli yrelerde, Bekta-
ler gibi daha kapsaml bir gelecein bekledii dier m uhalif hareketlere
karmak zorunda kalmadan, varlklarn koruduunu gstermektedir. Bu
yrelerdeki Trke konuan yerel halklarn (Deliorm anl, Gagavuz) bl
os gecilikleri, Simavnal eyhi aka sahiplenen ideolojik ve kimi zaman da
politik direni odaklarnn (daha yukarda deinilen karklklar) ge tarih
lere kadar sregelmesine izin vermitir. Dier btn blgelerde Bedred
dinin miraslar kendilerine yakn heterodoks hareketlerin saflarna katl
ma eilimi gstermitir.
Yukarda ad geen doktrin balamndaki sulamalara gelince, Bedred
dinin yaptnn bunlar dorulayp dorulamadna bakmak gerekir; s
lam ortodoksluuna uymayan gruplara hakl ya da haksz olduuna bakl
madan yneltilmesi bir alkanlk halini alm mlhidlik, ridlik, vahdet-i
mevcuduluk, vb sulamalarn m sz konusu olduu da irdelenmelidir.

B ) V rid t

Bavuru kitabmz Vridt olacak, nk bu Bedreddinin birok kez

yaymlanm, tefsir edilmi ve ulaabildiimiz tek yaptdr; dier yandan
da Menakbname'ye baklrsa, Bedreddin de onu balca yapt olarak ka

18 1571 tarihli belgeler, Uzunarl, "Kbrs Fethi ile Lepant Muharebesi srasnda", T.
M ec., 3 (1935), s. 263-264. Mahmud Hdyi'nin raporu, Kissling, s. 127, dipnot 2.
Amuca aireti hakknda, V. Salc, Trakya'da Trk Kabileleri", Trk A m ac, 2 (1943),
s. 31 1-315; ayrca kar. T. Zarcone, A n a to lia M oderna IV, s. 3-11. Bedreddin hakkn-
daki deyi, Kissling,, s. 127.
bul ettiini sylyor: damndan nceki son gece, Bedreddinin Mham-
m ed ile Ebu H anifenin V rid f kutsadn ryasnda grd rivayet
edilir. Bu yapt Osmanl ulemas arasnda hatr saylr bir okuyucu kitlesi
ne ulat. Birbiriyle elien tartmalara konu oldu: Baz eyhler onu zarar
l bulup, mridlerine yasaklayacak kadar ileri giderken, 17. yzylda yaa
m nl mutasavvf Niyazi Msr gibileriyse aksine kitab aka vyor ve
bir tasavvuf bayapt olarak bn Arabnin Fussl-hikemyle ayn merte
bede gryordu.19
Ancak Vridt okunduunda, bu trden tavrlar hakl gsterecek bir
eye pek rastlanmyor ve yaptn doktrin balamnda ierii ok hayal k
rc grnyor. Ne D ukasn Brklce konusunda szn ettii mal pay
lam, ne Osmanl vakanvislerin ileri srd sultana kar ak isyan ve
mehdilik iddias, ne yukarda sergilediimiz belgelerdeki mum snd
ayinleri, ne zel bir Hristiyanseverlik, ne de dinlerst bir anlay sz ko
nusu edilir. Olas seleflere ya da an dnce akmlarna yaplan gnder
meler de ok azdr.
Biz yine de konum uzu ilgilendirebilecek birka noktay aa karma
ya alalm. lk bakta, yazarn baz beyanlarnn ortodoks slam la eli
tii aka grlmektedir, bu da ulemann V ridf a kuku ile yaklama
sn bir lde aklamaktadr. K uranda, Biz Allahn resul Meryem
olu sa M esihi ldrdk diyenlere kar onu ne ldrdler, ne arm
ha gerdiler, sadece o onlara benzer gsterildi denirken, Bedreddin,
sann bedeninin lmediini reddeder: Unsurlardan meydana gelmi
olan cesediyle lmemi demek deildir bu; nk bu, olmyacak bir ey
dir, artk anlayver . Ayn blm de Bedreddin bu durum u vesile ederek
bedenlerin diriliini tartma konusu yapar:

19 V rid f n birok basks ve Trke evirisi bulunmaktadr: B.N. Kaygusuz (1957), A.

G \p\nar\-B edreddin (1966), C. Yener (1970), i. Z. Eybolu (1980), V. Timurolu
(1982). Biz hem Arapa metni hem de Franszca evirisini sunan B. Dindar'n metnini
kullanacaz [Trke baskda Glpnarl-B edreddin iindeki V rid t evirisi kullanl-
mtr-yn.], tez (1975); bu tez 1990'da Ankara'da yaymlanmtr (bu metin W rid t ola
rak belirtilecektir). Muhammed ve Ebu Hanife'nin V rid t't kutsamas, m nk, s. 131-
132. eyhlerin V rid f n okunmasn yasaklamas, K is s lin g , s. 132, dipnot 1 ve elinde
V rid t' n bir nshas bulunan bir imamdan onu yakmasn isteyen Halvet eyhi Ala-
eddin A li el-Arab konusunda, Takprzade-Rescher, s. 97 ve dev. Niyazi Msr, hem
ibn Arabi'yi hem de Bedreddin'i sahiplendiini aka belirtir: "Muhyiddn Bedrd-
dn ettiler ihy-y dn / Derya Niyaz Fuss enhrdr Vridt", D iv n e rh i, s. 256. ibn
Arab'nin ve Bedreddin'in dnceleri arasnda, ancak bu kez dmanca bir tavr iin
de, irtibat kurulmasna Sofyal Bli'nin halifesi Nureddnzade Muslihddn Musta
fa'da (l. 1573) rastlanr. I. Ahmed dneminde yazan Belgrd M nir onun hakknda
yle der: "Umm Sinnler ve Ukyler ve Simavler ve Glenler ve Iklar hakkn
da seyf-i srim olup durma eriat klcn salard ", Glpnarl-B edreddin, s. 46.
 Cesedlerin haredilmesi de halkn sand gibi deildir. Ama m m kndr, bir
zaman gelir de, insan nevinden hibir ferd kalm az; sonra gene topraktan, ba-
basz-anasz bir insan doar, evlenme yoluyla cinsi ter. Cennetin, cehenne
min, onlara id eylerin de baka anlamlar vardr ki bilgisizlerin bunlar anla
malarna imkn yoktur.20

Bu ekinceler kitabn bandan itibaren dile getirilen ilke adna yapl

mtr; bu ilkeye gre vahiy edilmi metinlerde ifade edilen gereklerin asl
anlamn yalnzca sufler anlayabilir:
Bil ki hiret ileri, bilgisizlerin sandklar gibi deildir; nk onlar, gayb ve
melekt lemindcndir; avamn sand gibi ahadet leminden deildir.21

Yalnzca Allahn dostlar nn eylerin anlamn kavrad dncesi

nin dayand bu btn bak asnn sufinin davran zerinde iki sonu
cu olabilir: Ya ldrlme korkusuyla bildiklerini sradan insanlardan g iz
ler, ya da mmin kitlesine kar manevi bir sorum luluu olduunu d
nerek cemaat yneticileri doru yoldan saparsa onlara dorudan m daha
le etmeye hak grr kendinde. Birinci durum da, Tasavvuf tamamland
m, mnfklk balar. Gerek sufi, gzlerin grm edii, kulaklarn duyma
d, insann gnlne gelmiyen eyleri grr, duyar, anlar; fakat insanlara,
hallerine uygun, anlaylarna uygun szler syler, gnliindekini gizler.
nk anladn insanlara sylerse, ldrrler onu mutlaka, artk nasl
olur da mnafk olm az? Bu noktada, Osmanl tarihilerinin Bedreddine
ve Brklceye yaptklar mrailik sulamas ve iilerin takyyesi akla gel
m ektedir; ancak V ridt m belirttiine gre, sufi o kiidir ki, anlaynn
ekinmesinin n sndrm ez; kitabn zahrn bozacak, ykacak
olan ve gnlnde bulunan bilgiyi sylemez; mazhar olduu kermetler,
Allahn harm ettii eylerin rtsn yrtmaz . Ancak ok ar durum
larda, sufi cemaatin iyilii adna suskunluunu bozabilir:
Bir toplum un hatib, imam ve ire gibi nderlerinin maksad gerek olm az,
H akka ulamak olmazsa bu, bu eit topluluklardan ekilmen iin zr olarak
yeter sana; ancak maksad onlar doru yola getirm ekse o baka.

Bedreddin adna Osmanl sultanlarna kar giriilen isyan hareketi ile

arasnda balant kurulduunda, sufliin z gerei olan bu tavr kuku
suz zel bir anlam kazanr.22

20 Kur'an, 4/157. Bedreddin'e gre sa'nn lm, Vridt, G\pr\ar\-Bedreddin, s. 57-58.

21 age., s. 51.
22 Mnafklk, age., s. 65; Allah'n harm ettii eyler, age., s. 65; "hibir gzn grme
dii eyler", L. de Premare, ST, 70 (1989) . Toplumun doru yola getirilmesi, Vridt,
Glpnarl-Bedreddin, s. 54.
 Vridtm an toplumsal, dinsel havas hakknda verdii nadir bilgi
lerden biri, 14. yzyl sonu ve 15. yzyl banda halk kitleleri arasnda da
kaynamalara yol aan eskatoloji tartmasdr. Bu tarz tahminlere hi de
er vermediini ileri srse de, Bedreddinin kazand baarda bu kayna
mann katks olmal. Her devirde birok kii D eccalin geliinin ve Kya
met gnnn ngrlebileceine inanmtr:
Onlarn bazs sekiz yznc ylda (1 3 9 7 ) olacan, bazlar da M ehdinin ve
H atem l-vilyenin yedi yzle sekiz yz arasnda zuhr edeceini sylediler.
H albuki, esenlik ona, Peygam berin zamanndan beri sekiz yz yl geldi, ge
ti de avamn hayal ettii eylerden hibiri zuhr etm edi; daha da binlerce yl
gelir geer, onlarn hayal ettikleri eylerden hibiri olm az; sandklar gibi ce-
sedler de haredilmez.
Osmanl vakanvislerinin iddialarnn aksine Bedreddinin kendini
M ehdi olarak kabul etmedii, halkn lm sonras yaama ilikin inanla
rn cesaretlendirmekten ok knad ve bu inanlara kar ok ihtiyatl bir
tutum benimsedii grlyor.23
Vridt\a. karmza kan Bedreddin kukusuz ateli bir sufidir, ama
silsile olarak eski sufilie balanmaktadr ve cokunluu da dier birok r
nekten daha fazla deildir. Bykbabasndan yana Mevlevi geleneine b a
lanan Bedreddin semy yle deerlendirir:
zleri doru fakyrler, gzel ses duydular m, kalbleri Allaha ynelir, o zaman
gnllerinde dnya dncelerinden bir zerre kalmaz; Allah sevgisiyle dolar; bu
yzden de [sem] onlara helaldir.

Babasnn Rum un Byezid-i Bistmsi olmasn istedii eyh, daha

nce Bistmnin yapt gibi, bir bcei diriltir; bylece hayat verme gc
n gstererek aka sev bir nitelik kazanr. Menakbnameye gre bu g
Sakz Hristiyanlarn) ylesine bylemitir ki, Bedreddin hakknda yle
demilerdir: Nefesi eyledi ihy mrdeler .24
Bir gece oturuyordum , bir pervne geldi, mumun evresinde dnm eye bala
d, derken kendisini muma birka kere arpt, deta yand, yere dt, hibir
hareketi kalmad. Bir zaman dndm ; onda yaay belirtilerinden hibir be

23 Bedreddin'in Mehdi konusundaki tutumu, age., s. 75. V ridt'ta iaret edilen eskato-
lojiye ilikin beyanlar ile "Rodos Hospitalier tarikatnn byk stadnn mektubu"
arasnda bir yaknlk grlmektedir; bu mektupta Deccal'in 1385, 1387, 1396 ya da
400 ylnda kaca ngrlyordu {V rid t ta verilen tarih 800/1397- Glpnarl ve
Eyubolu evirilerinde 300 olarak belirtilen ilk tarih, Dindar, Yener ve Timurolu
evirilerinde 800 olarak gemektedir -yn.). Kar. R.E. Lemer, "Refreshment of the Sa-
ints: the Time after Antichrist", T raditio, 32 (1976), s. 139.
24 Bedreddin ve sem, Vridt, G\pnar\-Bedreddin, s. 60. Bedreddin Kahire'de bu tr
den bir trene katlarak sufilik yoluna girmitir, mnk, s. 44.
 lirti grm edim ; ldne hkmettim. Sonra da Ab-Yezdin bir karncaya
frdti, onu dirilttii aklma geldi. Pervaneyi aldm; frm le dirilecei
ne tam bir inanla fiirdm ona; hemencecik dirildi, evvelce olduu gibi u
maya koyuldu; sanki atee arpmamt hi. Bunu inkr etm e; nk Allahn
her eye gc yeter.25

Bu metnin altnda doktrin asndan, bn S ab n in ve zellikle de bn

Arabinin ittihadiyye hareketine ballk srekli hissedilmektedir. Vri-
d fta bu tema zerine, vahdet i vcud doktrininin ok benimsedii u
hadis i kudsiye dayanan bir ok alntyla karlarz: Ben gizli bir definey
dim; bilinmeyi diledim .26 Yaptn sonunda, yazarn 1 4 0 7 /8 1 0 ylnda
bn Arabinin kendisine bir gece grndn anlatt blm de, bn
Arabiye yaplan gnderm e iyice aa kar:
Sekiz yz on yl Cemziyelhirinin ilk on gecesinden bir Perembe gecesi saba
ha kar eyh Muhyiddini grdm ; diyordu ki: eytan baka bir leme atmak is
tedim, attm da; bu lemde eytana id pek az bir ey kald; kendisi tasn, tara
n toplad, gitti. Sonra bu ryay arkadalarmdan bazsna syledim; bunu unut
mayn, sorunca hatrlatn bana, dedim. Yorumu, Allah daha iyi bilir ya, u olsa
gerek: eytan, uzaklk mazhardr; eyhse ii yaknlatrmr, yaknlk mazhar-
dr; tevhidi tasnif ettii kitablarda, bilhassa Fuss\mz aklamtr. O gnlerde
Fuss okumakla meguldm; bu rya da bu hususta beni uyandrmak iindi.
Tasavvufta bir mritle rya yoluyla balantya girme olgusuna sk sk
rastlandn da belirtelim; bu durum zellikle bn Arabinin, Sadreddin
Konevnin, Abdlkadir el-Cezirnin mridleri arasnda grlr. Massig-
nona gre bu iletiim tarz tipik bir Anadolu motifi olabilir: Halla K on
yada hem bn Arabiye hem Celaleddin Rm ye grnm t.27
C ) Bedreddinin Doktrini: Zincirin Bir H alkas
Ahmed G azlden ve bn A rabiden Bedrcddine: Silsile
Gerek V rid t m yukarda deindiim iz baz blm lerinde, gerekse

25 Sakz halkna gre Bedreddin lleri diriltiyordu, yukarda, II. bl., dipnot 50; pervane
nin dirilii, Vridt, G\pnar\-Bedreddin, s. 83-84; Yener, s. 119-120; Dindar, s. 127,
dipnot 1. Nefesle can vermek, Rhullah'n (Isa) alanna girer, ibn Arab, L 'A lch im ie du
bonheur p arfait, s. 67; diriltme yetenei olan sev azizler, Chodkievvicz-Sceau, s. 104;
15. yzylda "yrekleri canlandrma yetenei olan" sev bir Nakibend, age., s. 104.
26 ittihadiyye hakknda, Laoust-Schismes, s. 246, 248, 258, 273-75, 282-283; Addas-/fan
A rab, s. 293-295, 303, 311,313. Hadis-i kudsi, Vridt, Glpnarl -Bedreddin, s. 52,
54; V/ridt, s. 65, 68. Bu hadis Bektalerde ok sk anlr: "Ben bir hzineydim (Kn-
t keriz)"; kar. rnein Birge'n alntlad iir (s. 1 10): "Knt kenzin hccet buh
randr Bektaler".
27 ibn Arab'nin Bedreddin'e grnmesi, Vridt, Glpnarl-Bedreddin, s. 86; Yener, s.
124. ibn Arab' nin mridlerinde rya yoluyla iletiim kurmann nemi, Chodkiewicz-
Sceau, s. 175. Massignon'a gre Anadolu'da rya temas, O.M., c. II, s. 110, dipnot 1.
Bedreddinin daha nce incelediim iz hayatnn baz blm lerinde Si-
mavnal eyhin iyi bilinen ve onu eski sufiliin ou byk mutasavvf
na balayan bir zincirde yer ald grlr. Bistm ve bn A rabiye d e
inildi: bn Arabinin (eyhl-Ekber) K onyada aklad dnceleriy
le yorulm u Trk sufiliini gelimesindeki roln biliyoruz. Bu d
nceleri bata Sadreddin Konev olm ak zere, Anadolulu mridleri ve
btn bir Osmanl tefsirci ve mrid zinciri oluturan ilk byk O sm an-
l mderrisleri araclyla yaymt. Bunlar Dvud- Kayseri ve Fenr;
Bayramyye tarikatndan Akem seddin ve Yazcolu; halk tarafndan ok
tutulan ve Endlsl sufide byk lde etkilendii sanlan Mevlidin
yazar Sleyman elebi, Sivas, Bl Efendi, Bosnev gibi ahsiyetlerdir.28
Bedreddinin silsilesinde yer alan byk mritler iinde, R m nin
ya da bn Arabnin silsilesinde de bulunan Ebu M cdyen el-M arib ya
da A hm ed Gazl gibi isimler de saylabilir. Bu ahsiyeder araclyla
Bedreddin, Osmanl dnem inde genellikle ortodoks ve resmi olarak ka
bul edilen bir tasavvuf anlayna balanr. Ancak Simavnal eyh, en n
l selefleri gibi, nl H allacn temsil ettii, m cahede ve riyzt ynle
ri ar basan daha cokulu bir tasavvufla da balarn korur. H alla hi
ekinm eden yle dem iti: Suf, hell ile haram arasndan haram se
m elidir . Hallac- M an surun Celaleddin R m deki yerini biliyoruz:
E n e l-H ak diyen Hallac- M ansur kirpiklerinin ucuyla tm yollarn to
zunu sprm t. (...) B en , E n e l-H ak diyenlerin hizm etkrym . A h
m ed Gazl, H allacn ald tavrlar sk sk tefsir eder ve mridlerinden
biri de Hallac old uu gerekesiyle aslr.29 T rk dnyasnda H allacn
belirleyici etkisi M assignon tarafndan incelenm itir. Bedreddin yapt
yolculuklar srasnda urad her yerde, M srda, H alep te, sfendiyar
ya da Germiyan saraynda ve A nadolu dervilerinin o u n da bu etkiy
le karlamtr. B ed red din e verilen R u m un Hallac- M ansuru ad
n bu balam da ve biri B a d atta, dieri Serezde ikenceyle ldiir-

28 ibn Arab ve Trk mridleri hakknda, yukarda bl. I, dipnot 6-9. Akemseddin
856/1452'de ibn Arabi'yi savunmak iin bir risale yazar, O. Yahia, H is t. e t C lassif.,
c. I, s. 118. Yazcolu Mehmed F u s C s 'l-H ik e m 'e bir erh yazar, Gibb, O tto m a n Po-
etry, s. 406. Mevlid ve ibn Arab, Chodkiewicz-Sceau, s. 19, 21, 25, 87; Sleyman e
lebi, Mevlid ve ibn Arab, S leym a n elebi, F.K. Timurta (ed.), c. IV ve V. ihbed-
din Sivas (l. 1454), ibn Arab'nin mridi, O. Yahia, age., s. 406, Bl Efendi, yuka
rda dipnot 17. el-Bosnev, O. Yahia, c. II, s. 463.
29 Bedreddin silsilesinde Ahmed Gazl ve Ebu Medyen el-Marib, Glpnarl-Bec/rec/-
din , 1 17; Ebu Medyen ve ibn Arab, Addas-fon A ra b , s. 107-108, 115-1 16, 128-129
vb. Ahmed Gazl ve Rm, Eflak, A r ifle r in M e n k b e le ri, c. I, s. 211, 640. Helal ile ha
ram arasnda, Massignon-Pass/or, c. III, s. 238, dipnot 5. Mevlana'nn Halla zerine
deyii, age., c. II, s. 280. Ahmed GazlTnin Hallac mridi, age., c. II, s. 177.
 len iki kiinin katettikleri yollarn koutluunun nda deerlendirm ek
gerekir.30
Bedreddin ayn zamanda, hem dinin yaylaca bir toprak, hem de O r
ta Asyann uzants durumundaki Rum lkesini, dncelerinin yaylma
s iin sekin bir alan olarak gren sufler silsilesine de dahi! edilmelidir.
Hatrlanaca zere, Eflakye gre, Mevlana Rum lkesinde bulunm as
nn nedenini yle aklyordu:

Yce T a n n nn Rum halk hakknda byk inayeti vardr ve Sddk- Ekberin

duasiyle de bu halk btn mmetin en merhamete lyk olandr. En iyi lke
de R um lkesidir. Fakat bu diyarn insanlar, M lk sahibinin (T anrmn) ak
leminden ve derni zevkten ok habersizdirler. M sebbibiil-Esbab (Tanr)
(an aziz olsun ve saltanat ycelsin) ho bir ltufta bulundu, sebepsizlik le
minden bir sebeb yaratarak bizi H orasan lkesinden Rum vilyetine ekip g e
tirdi; haleflerimize de bu temiz toprakta konacak yer verdi ki, ledni iksirimiz
den onlarn bakr gibi olan vcutlarna saalm da onlar tamamiyle kimya, ir
fan leminin mahremi ve dnya riflerinin hemdemi olsunlar (...) Beni H o ra
san dan ekip Yunanllar iine getirdin ki onlarla har neir olup ho bir m ez
hep vcuda getireyim.

Hac Bekta Vilyetnmesinde, Ahmed Yesev Bekta u szlerle g

114
revlendiriyordu:
Var seni R m a saldk, Sulucakarahyk sana yurt verdik, Rm Abdallarna
seni ba yaptk. R m da gerekler, budalalar, serholar oktur, artk hibir yer
de elenm e, hemen yr.

Bykbabas tarafndan Mevlevlere balanan ve mridleri olaslkla

Bektalerle ok yakn ilikiler iinde olan Bedreddinin asl, gl kltr
ve aile balarnn bulunduu Rum elidir. G rdm z gibi btn Mena-
kbname boyunca grevinin her eyden nce Rum lkesinde olduu an
layndadr. Torunu, Bedreddini lkesine balayan sfatlar art arda sra
lamaktan zevk alr: o R um un kameri , R um un pertevi , R um un
M ansuru , R um un Bistmsi dir, vb.31

30 Halla Trk topraklarnda, age., c. II, s. 240-288 ve O.M ., c. II, s. 114: Msr'da, Ha
lep'te. Hallac'dan Nesim'ye ruh g, Massignon-Pass/on, c. I, s. 85. isfendiyar'n
saraynda, O.M ., c. II, s. 35. Germiyan saraynda Ahmed Halla zerine bir D s it -
ne M a n s r yazar, age., s. 55, 110-113. Bektaler ve Halla, Passion, c. I, s. 232-234;
c. II, s. 77. Haliac'n Trk dervilerinin btn zerindeki etkisi, O.M., c. II, s. 104 ve
dev. "Rum'un Mansur'u" Bedreddin, m n k, s. 82.
31 Mevlana ve Rum lkesi, Eflak, age., c. I, s. 199. Hac Bekta ve Rum, VHyetnme-
Glpnarl, s. 16 ve I. Melikoff, Turaca 20 (1988), s. 16. Ayrca kar. eyh'r-R um ola
rak adlandrlan Hac Bayram, Bayramolu, s. 37. Bedreddin'e m n k'd e Rum lkesiyle
ilgili eitli adlar verilir: m u n l -y i Rm , s. 45; p e rte v -i R m , s. 32; m h-i Rm, s. 79 vb.
 Bedreddinden Bektalere: ntikal
ntikal biraz elikili bir biimde iyi ayrt edilemese de hatr saylr bir
boyutta olmaldr. Tuna ve Bulgar blgesinde ge bir dneme kadar onun
adn da kullanarak mensubiyetlerini ilan edenlerden sz etmitik. Brk-
Iticeden kaynaklanan bir hareket de 19. yzyl gibi ge bir dnem e kadar
varln srdrmtr. Yabanc gezginler bibirleriyle yarrcasna, baz
lar belki de Bedreddinin mridi Torlak Kem alin miraslar olan Torlak
larn Osmanl tarikatlar iindeki nem inden sz eder; ancak bu yalnzca
bir varsaymdr, nk ok genel bir anlam olan bu niteleme yabanc g z
lemciler tarafndan yanl anlalmtr. 16. yzylda Nikolay onlar Kalen-
derlerden ayr tutar; bu belki de 1416 isyanndan sonra Torlaklarn alt
izili bir farkllk kazanm olduklarnn gstergesidir. Spandoni daha ileri
giderek Torlaklar ile nl Hurufi ehit Nesimi arasnda balant kurar; bu
da Hurufiyye ile Bedreddinler arasndaki ilikilerin bir olasln tesine
getii grne ulamamz salar.32
15. yzylda Bedreddinin vaaz verdii her yerde, Fazlullhdan kay
naklanan hareket (ok kyma uram olmakla birlikte bu hareket 17.
yzylda varln hl srdrmektedir) karmza kar: Edirne, Halep,
Msr, Sakz, Hurufi dilerin kol gezdii Orta ve D o u Anadolu. Bedred
din hayattayken Fazlullhn balca mridi Ali el-Al Karstan balayarak
Krehire kadar, hatta Rum elide, Korsnme de kendi ifadesiyle belirtti
ine gre, stanbulun tesinde ve denizin kar tarafnda vaazlar ver
mitir. Ayn ekilde 1 4 0 9 a doru yazan Ref, kendi beyanna gre N e
simi tarafndan Rum halkna vaaz vermek iin gnderilmitir. Akpaaza-
de, Antakya blgesinde Bedreddinlerin varlndan sz etmektedir. Gl-
pnarlya gre, asl bu blgeden olan Bistm el-Hurufi ile Bedreddin ara
snda sk bir irtibat kurmak gerekir. D aha nce de belirtildii gibi, B ed
reddinin ailesinin temasta olduu Bayram evrelerden nl hekim ve a
ir eyh gibi baz kiiler, Nesim ile sk ilikiler iinde olmulardr. H se
yin Ahlt gibi doulu bir Trk olan ve onun gibi H alepte yaam Nesi-
m nin ahsiyeti ve dncesi ile Bedreddin arasnda ak benzerlikler b u
lunmaktadr: Bedreddin gibi Nesim de H allacla ilikilendirilmektedir;

32 G.B. Rampoldi'ye gre 19. yzylda Brklce'rin mridleri, A n n a li M usu lm a n i 11

(1825), s. 115. Torlaklar ve AvrupalIlarn tanklklar zerine, yukarda bl. II, dipnot
63 ve Nicolay, s. 194-197; Torlaklar ve Nesim zerine, Spandugino, P etit traicte, s.
223-224: "Torlaklar sayca dierlerinden ok stn ve bu yeni bir din. Balayal yz
yl bile olmam. Sz konusu din Missini adnda bir kiiyle balam, o da kurtarc
mz sa'dan sz ettii iin ikence grm. Ve bu Missini sa'nn Tanr olduunu sy
lyormu".
bazlarna gre, daraacnda can vermi olmalar asndan, Halla ile N e
simi arasnda bir tenash ba da vardr. Bedreddin de daraacnda lm
tr. Nesim ile Bedreddinin esin kaynaklan ou zaman ayndr; Bedred
dinin ok vurgulanm olan sev kimlii Nesim iin de ileri srlmtr.
rnein Spandoni ile Menavino onu Hristiyan sanmaktadr. Hristiyan-
larla ayrcalkl ilikileri var gibidir ve ans ge dnemde H alepteki Erm e
ni cemaati arasnda srdrlmtr. N esim nin temsilcisi olduu H um f
doktrini aka sev niteliktedir; bn Arabye gre lm-i H u r f sev bir
ilimdir ve Hurufiler yeri geldiinde Hristiyan Kutsal Kitaplarna ve d o g
malarna gnderm e yaparlar: Fazlullh, Yahya ncilini bilmektedir, Ali el-
A lnn bir mridi de ncillerin adn anmaktadr. Bir ge dnem Osman-
l yazar Hurufilerin teslis dogm asn kabul ettiklerini ileri srmektedir.
Ayrca Hurufiler, sann bu konudaki szlerini anmsatarak, ikinci d o
u temas zerinde tartmalara girmektedir. Bedreddiler ve Hseyin
Ahlt gibi, onlar da arap imekle sulanmaktadr.33
Bedreddinin Azerbaycandaki temaslar ve Nimetullh gibi ran suf-

33 Gibb'e gre 17. yzyla kadar Hurufler, O tto m a n P oetry, s. 386. Msr'da Hurufler
zerindeki basklar; Sultan Eref Barsbay'n bir yakn inancn inkr etmek zorunda
braklmtr; Osmanllarda durum (air Temennayi'nin idam), Massignon-O.A, c. II,
s. 114. 1576'da Bulgaristan'da Huruf katliamlar, nalck, O tto m a n E m pire, s. 193.
Edirne'de Hurufler, Takprzade-Rescher, s. 34; Sakz'da Hurufler, Macaristanl
Gyrgy, T ra c ta tu s , s. 20. Msr'da Sultan Kansuh el-Gavr'nin Nesim'ye byk say
gs vard, Massignon, yuk.mak., s. 118. II. Bayezid'in hkmdarlk dneminde idam
edilen Huruf air Temennayi Kayserilidir, Gibb, age., s. 383-385. Bedreddin Kon
ya'da bir hocasyla, belki de Fazlullh el-Esterbd'nin bir mridiyle ilm-i Hurf oku
mutur, yukarda bl. II, dipnot 19. A li el-A'l Anadolu ve Rumeli'de, E n cy c lo p a e d ia
Ira n ic a , "A l al-A'l" ve H. Ritter, "Die Anfange der Hurfsekte", O rie ns 7 (1954), s.
51: "t zi-istanbul bi-gazast zi-b". Refi', Gibb, age., s. 300; eyh hakknda, kar.
A. Nihat, eyh D iv a n n T e tkik; H allac'la Nesim arasndaki tenash ba, Massig-
n o n -O .M ., c. II, s. 55. Nesim'nin Halep'te ehit edilmesi, kar. kronoloji konusunda
ki tartma, K. Burill, The u a tra in s o f N e sim , s. 27 ve dev. Ayrca bkz. K. Krk-
olu, S e y y id N esm , s. I-XXXII. Nesim hakknda Spandoni, yukarda dipnot 32. Me
navino, Bombaci, L itte ra tu re Turque, s. 182. Nesim ve Halep Ermenileri, Burill, age.,
s. 36. Nesim'nin Ermeni bir papazla (Bedreddin gibi) akraba olduu iddias, Massig
non, O M . , c. II, s. 1 18. Nesim'nin sev nitelii: "Ben Isa'nn yoldalarndandm", Bu
rill, s. 202-203. sev bir ilim olarak ilm-i Hurf, Chodkiewicz-Sceau, s. 103. Fazlullh
ve nciller, B irge-B e ktash, s. 153 ve El, "Fadl Allh". A li el-A'l'nn yeeni ve mri
di, E stevan nm e adl eserinde Yeni Ahit'ten alntlar yapar; Burill, s. 37. Hurufler ve
Teslis, age., s. 36. Bir Huruf yaptnda sa'nn bir deyii: " iki kez domayan gky
z krallna giremez", kar. Yahya 3, 3, aln.yap. Birge, s. 97. lmden sonra dirili
temas zerine, bkz. H.C. Puech, En q u e te de la gnose, c. I, s. 118; ayrca kar. re
nde de Lyon, C ontre les Heresies, s. 517, 571-572. Huruflerde arap, Burill, s. 102-
103 ve 205-206: "Hem arabm, hem kadeh, hem de rib".
liginin en gzde ahsiyetleriyle iliki iindeki mridi Ahltnin tem asla
rndan sonra, dncelerini yaymak iin randan Anadoluya gelen ran
tasavvuf hareketleriyle Simavnal eyhin mridlerinin sk ilikiler srdr
m olmalarnda alacak bir ey yoktur. Hurufler ile ilikileri bir olaslk
tr ama, Safevler ile olan ilikileri aka kantlanmtr: Safev eyhi C
neyd, II. M uradn hkmdarl dnem inde Erdebilden Osmanl to p
raklarna geldi, sonra Sadreddinin Konyada kurduu zaviyede kald, da
ha sonra Karaman zerinden gelerek, Akpaazadeye gre, Arsuz dana
kfirlerin zamanndan kalma harabe halindeki bir kaleye yerleti ve ora
y onard. Ona katlmak zere, Rum elinden Simavna Kads-Ol nice
cem old . Msr sultannn emri zerine onlar oradan karmak iin H a
lepten bir ordu gnderildi: Ciineydn yetmi kadar adamn helk etdi-
ler. Yigirmi bei Simavna Kads-Ol adamlarndan idi .34
Son olarak belirtilmesi gereken, Bedreddinin byk Osmanl tari
katnn kesime noktasnda yer alddr. Mevlevlerle olan ilikilerini,
onun soyundan gelenlerin Gynk kentini kendilerine merkez yapm
Bayram /M elam ler ile kurduklar kantlanm balar ve Akem seddinin
kiiliini daha nce grdk. Grne gre Bayramlerin bir blm ,
Bedreddinlerin konumuna ok yakn olan Osmanl kart bir gelenei ve
riyzta dayal, sev nitelikli bir ideolojik yapy korumutur: Gerek K anu
ni Sultan Sleymann hkmdarlk dnem inde idam edilen smail Ma-
k kiilii, gerekse daha sonra eyh H am za Bosnevden kaynaklanan ha
reket, bu akmn iyi birer rneidir.35
Bedreddin ile Bektaler arasndaki ilikilere gelince, her iki harekette
grlen birok benzerlik nedeniyle aralarnda bir akrabalk olduu varsa-
ylabilir, ancak aratrmalarn bugnk durum unda bu ba olgularla ke
sin olarak kantlamaya olanak yoktur. Bedreddinlerin bir blm nn,
ideolojik yaknlklarn ve merkezi iktidara kar ortak bir muhalefetin eki
ciliine kaplarak, kurulma srecinde olan tarikata katld varsaylmakta
dr. Bu muhalefet 16. yzylda bir dizi Osmanl kart byk ayaklanma
ya yol at: Bunlardan biri dorudan Bektan soyundan gelen bir kii ta
rafndan ynetildi. Tarikat rgtleyen Balm Sultan aslen, Bedreddinin
grlerini vazettii merkezlerden bir olan Meri vadisindendi. Simavna-
l eyh gibi o da karma bir slam-Hristiyan evresinde yetimiti ve tari-

34 Akpaazade, s. 250.
35 Osmanl kart Bayramler, Yerasimos-Fondation, s. 60. smail Mak hakknda, Ev
liya elebi, c. I, s. 316; Bayramolu, c. I, s. 78; M.H. Bayr, stanbul Folkloru, s. 155-
156; nalck-Offoman Empire, s. 192; Ocak, O .A. 10 (1990), s. 49-58. 1561'de idam
edilen Hamza Bosnev, Bayramolu, s. 78; nalck, age., s. 192.
 katin Rum elideki merkezi olan tekke onun dogdugu bolgede, Seyyid Ga-
zide kuruldu. Daha once de degindigimiz gibi, Seyyid Gazi Bedreddinin
babasimn silah arkadaji ve akrabasi Haci tlbeyi ile aym kiji olabilir. Bed-
reddini ve Bektaji gevreler birgok noktada 6rtiimektedir: Hurufiler ile ay-
ni siki ili$kiler; Hallac kaynakh, Enel-hak kavramma ve dar-i M ansura
odaklanmis dii$iince akimlanna aym baglilik; takiyyeye ve birkag tem el ha-
dis-i kudsiye (nefsini bilen Rabbini de bilir; Ben gizli bir definey-
dim ) dayanan aym sufi silsile. H er iki toplulukta da Celaleddin Rum i,
ib n Arabi, Siihreverdi biiyiik saygi goriir; iirlerde hem Yunus Em re giz-
gisindeki ajiklann etkisi, hem de belirli olgiide iran etkisi hissedilir (Ana-
doludaki geitli Kizilba temalari). Aym heterodoks uygulamalar (arap
igme, erkekli kadinli meclisler), Hiristiyanlarla aym ayncalikli ilikiler, ay-
m bagdatirmaci alijkanliklar, Sari Salnk ve Borkliicenin su iizerinde yii-
rtimesi gibi aym isevi kerametler goriiliir.36

118

36 16 . yuzyil ba?inda O sm anli k a rjiti isyan la r, H ist. Em p. O ft., M antran (ed.), s. 149; a y
rica kar. O cak, O .A . 3 (1982), s. 73-74. Balim Sultan hakkinda, Birge, s. 56 , Seyyid
G azi tekkesi, Beldiceanu-Recherches, s. 21 0, dipnot 59. Seyyid G azi'n in H aci ilbeyi
olm a ihtim ali, a ge., s. 58. BektajTler ve HurufTler, Birge, s. 149 ve dev. BektajTler,
Ene'l-H ak ve dar-i M ansur tem asi uzerine, M assignon, O .M ., c. II, s. 93-139. Bekta$T-
lerde takiyye, Hadis-i Kudsiler ("men arafa nefsehu fakat arafa rabbahu" ve "kuntu
kenz"), Birge, s. 14, 109, 150. RumT'ye, Ibn ArabT'ye, SuhreverdT'ye yonelik BektaT
y a k a rila ri, age., s. 198. BektajTlerin kendilerinden saydigi Y u n u s Emre, a ge., s. 53-
55; N iyazi MisrT'nin yorumu, a ge., s. 107-109; Bedreddin tarafindan AhlatT'nin ba$u-
cunda Y u n u s Emre'den dizeler okunuju, mnk, s. 82. K iz ilb a jla r ve BektajTler, Birge,
s. 64, dipnot 4. Kadin-erkek kari$ik m eclisler, a g e., s. 85, 138, 161, 175-201, vb. H i
ristiyan la rla ilijk ile r, H asluck-C hristianity, Q ej.yer.; bagdatirm acilik, age. ve O cak,
"X III- X V . Y u zy illa rd a A nadolu'da Tu rk-H iristiyan DinT Etkile$im leri ve A y a Yorgi
(Saint Georges) K u ltii", Belleten 155 (1991), s. 661-673. isevT kerametler hakkinda,
bkz. yukarida bol. II, dipnot 93.
 So N u g

BEDREDDiN VE OYNADIGI ROL

Bedreddin Rum iilkesinin H allac-i M ansurudur (eyh Hiiseyin Ahlati).

Bedreddinin hayatina, yapitlarina ve etkisine deggin bu analizin sonu-

na geldik; bu kijiligin simrlanni saptamanin kolay olmadigi goriiluyor.
Onun hakkinda kendi yapitlanndan dogrudan alinm ij kesin bilgilerden ya
da politika ve din alaninda kiisel olarak aldigi tavirlardan yola gkilarak
degil, menakibnamesinin yazan tarafindan aktanlan hayat hikayesinden
kesitleri birlejtirerek ya da sufi miirjidlerini, aile baglanni, gergek ya da
varsayimlara dayali muridlerinin cografi alanlanni ve hareketlerini incele-
yerek, dolayli bilgilere ulajiliyor. Ibn Arabi onun iistadi olduguna gore,
Bedreddinin dujiincelerinin Endiiliislii sufininkilerle aym oldugu varsayi-
liyor. En ateli miiridlerinden u ya da bu ahsin Hiristiyanlara karji agik-
<;a dinleriistii bir tutum benimsemesine, ya da sosyal d iijiince ve toprak
miilkiyeti alaninda devrimci tavirlar almasina bakilarak, Simavnali eyhin
dinleriistii ve kolektivist bir anlayija sahip oldugu kesin sayiliyor. Birgok
heterodoks tarikatin ondan kaynaklanan hareketle benzerlikler gosterme-
sine ve 17. yiizyilda Niyazi Misri gibi pek ortodoks sayilamayacak muta-
sawiflann onu sahiplenmesine bakilarak, Bedreddin onlarla bir tutuluyor.
Aslinda Bedreddinin siyasi tavn bile kesinlikle saptanmij degildir; 1 4 1 6
isyam ona mal edilse de, onun bu isyanin itaat edilen efi ve etkin elebaji
oldugu, kujkusuz Osmanli yanlisi kaynaklar tarafindan ileri siiriilen, ancak
bata torunu olmak iizere yakinlan tarafindan siirekli olarak reddedilen bir
varsayimdan oteye gegmemektedir.
Bu gekinceler Bedreddinin roliinii kiigiiltmeye degil, politik konumu
gibi dinsel etkisiyle ilgili bilangonun da egretiligini korudugunu goster-
meye yoneliktir. Bu alanda, kesin olduklari samlan bilgiler saglam degildir
 ve saglam bilgilere ulajmak igin, biiyiik olgiide Bedreddinin yapitlarimn,
tefsircilerinin galimalarimn ve Arap, iran ve Tiirk kaynaklarindaki belge-
lerin sistemli olarak taranmasi gerekmektedir.
Yine de, ister silahli isyana sadece adim vermi, ister bu hareketin ger-
gekten orgiitleyicisi olm u j olsun; ister ortodoks Islamin bir alimi ve za-
rarsiz bir sufi, ister yola gelmez bir sapkin ve ciiretkar bir dinleriistii bag-
dajtirmaci olsun; Simavnali Bedreddinin belli d iijiince hareketlerinin ve
sosyopolitik gerginliklerin kesijme noktasinda yer aldigi agiktir. Bu hare-
ketler, gelijmesinin ozellikle sorunlu bir doneminde Osmanli imparator-
lugunun varligim tehdit etmekle kalmamij, yiizyillar boyunca Osmanli si-
mrlannin iginde kaynama halinde kalacak merkezkag nitelikli geni
sosyo-mistik gruplarla padijahlarin devleti arasindaki ilijkilere egemen
olacak gatima verilerini de yerlejtirm ijtir.
Trakyada dogmu, Makedonyada o lm iij, bazi gruplann hala onun
adim sahiplendigi Bulgaristanin Tuna kesiminde etkinlik gostermi ve
muridlerinin bir kismini buradan toplami? bu sufinin ahsiyetinin giiglii izi
esas olarak Balkan Islaminda hissedilmi olmalidir. Ancak eyh Bedred
din ozellikle Tiirkiyede, biiyiik air Nazim H ikm etin yazdigi destandan
ve Turk ve Alman bilim adamlannin yaptiklari ara^tirmalardan sonra jair-
120 tici bir jekilde yeniden iinlenmijtir.
Tiirk-O sm anli islam indan ya da gagda politik ideolojiden kaynak-
lanan nedenlerle, Simavnali eyh Bedreddin birgok Tiirk igin biiyiik bir
dava ugruna jch it olmu insamn en yetkin orneklerinden birini temsil
ediyor. O bu nedenle, nesnel Tarihin oldugu gibi jiirsel efsanenin de
nazarinda bir bakima, 15. yiizyilda muridlerinin dedikleri gibi, Diyar-i
Rum un pertevi ve Tiirklerin Hallac-i M ansurudur.
 KRONOLOJi

1204 Bizansin IV . Hagli seferine katilan Franklar tarafindan fethi

1 2 0 5 -1 2 1 1 I. Keyhiisrev, Konya Sel^uklu Sultani
1 2 0 5 -1 2 1 1 Ibn A rabinin A nadoluda kaldigi siire
1 2 0 7 -1 2 7 4 Celaleddin R u m inin hayati
1 2 0 3 -1 2 7 2 Sadreddin K onevinin hayati
1211-1220 I. Izzeddin Keykavusun hiikiimdarlik donemi
1 2 2 0 -1 2 3 7 I. Alaeddin Keykubat
1 2 3 7 -1 2 4 6 II. Keyhiisrev
1240 Babailerin Selguklulara karji ayaldanmasi
1243 M ogollarin K osedagda Selguklulara karji kazandigi zafer
1 2 4 8 -1 2 7 0 H aci B ek taj A nadoluda (yalda$ik tarihler)
1 2 4 6 -1 2 6 1 II. izzeddin Keykavusun hiikumdarlik donem i
1258 B agd atin M ogollar tarafindan fethi
1261 K onstantinopolisin Bizanslilar tarafindan geri alinmasi
1 2 6 1 -1 2 8 2 Bizansta V I II . M ihail Paleologosun hiikumdarlik donemi
1261 Turkm en Karamanli hanedaninin bajlangi^ donem i
1 2 8 2 -1 3 2 8 II. A ndronikos Paleologos
1 2 9 8 -1 3 0 2 : Menakibnameye gore Bedreddinin ailesiyle
akrabaligi bulunan Selfuklu sultani III. Alaeddin
Keykubatin hiikiimdarlik donemi
1 2 9 0 -1 3 2 4 O sm anin hiikumdarlik donem i
1 3 2 0 ye dogru Hiiseyin Ahlatinin dogum u.
1 3 2 4 -1 3 6 2 O rh an in hiikiimdarlik donemi
1326 O sm anlilann Bursayi fethi
1 331 N ik ea/iznikin aliniji
1 3 3 2 d o l. -1 3 5 2 D avud-i Kayseri iz n ik te ders veriyor
1 3 4 7 -1 3 5 4 B izansta V I. ioannes Kantakuzenosun hiikiim darlik donemi
1 3 5 0 -1 3 6 0 a dogru Ahlati ve Nimetullah Kirmani Misirda
Seyyid Muhammed Aftabinin gozetiminde birlikte
ogrenim goriirler
1 3 5 4 -1 3 9 1 V . ioannes Palelologosun hiikiimdarhgi
1354 G elibolunun Tiirkler tarafindan alin iji; Trakya fethinin
bajlangii; donemi
1354 Malkara ve Ipsalanin alinii
1357 O rhanin oglu Siileym anin oliim ii (Trakyada, Bolayirda
gdmtiliidiir)
1 3 5 9 -1 3 6 1 D im etokanin Haci Ilbeyi tarafindan aliniji
1 3 5 8 - 5 9 / H .7 6 0 : Simavnada, Gazi israil ve Hiristiyan
bamnin kizrnin evliliginden Bedreddinin dogu$u
1 3 6 2 -1 3 8 9 I. M uradin hiikiimdarlik donem i
1 3 6 1 -1 3 6 9 Edirne/A drianopolisin Tiirkler tarafindan fethi
1 3 7 8 - 7 9 a kadar Bedreddin Edirnede ailesiyle birlikte
yajamiytir.
1 3 8 0 e dogru: Bedreddin Bursada egitim goriir.
1 3 8 1 e dogru: Bedreddin bir yilligma Konyadadir.
1 3 8 1 ile 1 3 8 3 arasmda Bedreddin Kudus uzerinden
Kahireye dogru yolculuga gk ar.
1382 Qerkez Berkuk Misir sultam olur
Aralik 1 3 8 3 (jevval 7 8 5 ): Bedreddin Kahireye vanr.
1 3 8 4 : Bedreddin Mekkede ve Medinede, sonra
M isira doniij.
1 3 8 6 -1 4 1 8 Eflak voyvodasi Biiyiik M irceanin hiikiimdarlik donemi
1389 O sm anlilann Sirplara karji kazandigi Kosova zaferi
1 3 8 9 -1 4 0 2 Yildirim Bayezidin hiikiimdarlik donem i
1 3 9 1 -1 4 2 5 Bizansta II. M anuel Paleologosun hiikiim darlik donemi
1 3 9 1 : Bedreddinin oglu ism ailin dogumu.
1 3 9 2 -1 4 3 9 Kastamonu ve Sinop Beyi Isfendiyarin iktidarda kaldigi
donem
1 3 9 5 e dogru: Bedreddin Berkukun oglu Ferecin hocasi.
Hiiseyin Ahlati ile kar$ila$ma.
1394 H urufiligin kurucusu Fazlullahin N ahcivanda idann
1396 Osm anlilann Hiristiyan koalisyonuna kar.51 kazandigi
N ikopolis/N igbolu zaferi
1397 1423 Turkm en Karaman beyi Alaeddinin hiikiimdarlik donemi
Haziran 1 3 9 9 Berkukun oliim ii ve Ferecin iktidara gelii
1400 Hurufi Ali el-A la Anadoluya vaaz vermeye gelir (K irjehir,
T rabzon bolgesi; yazilan Rum elide yayilir)
Ekim 1 4 0 0 Antakyali H urufi Bistam i, T im u run H alepi yagmalamasinda
bulunur
Aralik 1 4 0 0 - u b a t 1 4 0 1 : Kadi israilin hizmetkan $ahne
Musa T im ura karji am savunmasma katilir.
Tem m uz 1 4 0 2 I. Bayezid Ankara savainda Tim ur tarafindan yenilgiye ugratilir
Aralik 1 4 0 2 -
O cak 1 4 0 3 Tim ur Izm irde ve E feste
1 4 0 3 M art sonu T im u run torunu M uham m ed Sultanin
Karahisarda oliim ii
Nisan 1 4 0 3 Sisam da T im u rdan kai;an Ayasluglu ve Balatli Tiirkler
bulundugu saptamr
(Borkliice Mustafanin Sisamda kaliji?)
Nisan 1 4 0 3 e dogru Bedreddin Tebriz ve Sviltaniyede,
M uhammed Sultanm naajim tajiyan kafileyi izler.
Mayis 1 4 0 3 T im u r Erzurum da
1 4 0 3 sonu: Bedreddin T im urun Karabagdaki
karargahinda.
1 4 0 4 -1 4 0 5 : Misira donii$, Ahlatinin oliimii ve
Bedreddinin Halep iizerinden, Anadolu, Sakiz, Trakya
yoluyla E d im eye doniijii.
1 4 0 4 -1 4 0 5 Hurufi $air N esim inin H alepte idami (Menakibnameye
gore, (s. 8 5 ) Bedreddin Halepte Nesiminin idam
fetvasim veren kijiyle kar$ila$ir). Bununla birlikte biri;ok
yazar N esim inin oliim tarihini 14 1 7 -1 8 olarak belirler.
Eylul 1405 Sultan F erecin tahttan indirilmesi
1 4 0 3 -1 4 0 7 Izm iroglu Ciineyd Aydin beyliginin bir kisminin efendisidir
1 4 0 5 -1 4 1 1 : Bedreddin Edirnede.
1 4 0 5 - 1 4 0 6 ya dogru: Ismailin oglu ve Bedreddinin 123
torunu Hafiz Halilin dogum u. Annesi H arm ananm
ailesi Hn-istiyandir.
1 4 1 0 : Bedreddinin oglu Ismail ile Borkliice Mustafanin
Menderes iizerindeki N izarda karjilajmasi.
Ismail orada oliir.
1 4 0 7 -1 4 1 1 izm iroglu Ciineyd, Edirnenin dogusunda Achridos/
O hri sancakbeyi
1 4 1 1 -1 4 1 3 M usa Q elebinin Osmanli Rum elisinde hiikiimdarlik donemi
1 4 1 1 -1 4 1 3 : Bedreddin M usanin kazaskeri; Borkliice
Bedreddinin kethiidasi.
1 4 1 3 -1 4 2 1 I. M ehm ed in (Q elebi) hiikiimdarlik donem i
1 4 1 3 -1 4 1 4 : Bedreddin iznikte siirgiinde.
Borkliicenin Aydmelinde propagandasi.
1415 izm irin I. M ehmed tarafindan fethi; Ciineydi Nigbolu
sancakbeyligine gonderir
Nisan 1 4 1 5 Bayezidin oglu oldugunu iddia eden D iizm ece Mustafa
Sin op ta
Tem m uz 1 4 1 5 D iizm ece Mustafa E flakta
Eylul 1415 G iritte sosyal kanjiklik
1 4 1 6 yili iginde Borkliice ve Torlak Kemalin Karaburun
ve Manisada isyam ve yenilgisi.
 Temmuz 1 4 1 6 : Bedreddin Sinopta Isfendiyarin yamnda.
1 4 1 6 sonbahari: Bedreddin Eflakta ve Bulgaristanda.
Tutuklam r ve Makedonyada, Serezde I. Mehmedin
karisina ^ikarilir.
Ekim 1 4 1 6 Duzm ece Mustafa ve Cuneyd Bulgaristanda ve M akedonyada
Kasim-Arahk 1 4 1 6 D uzm ece ve Cuneyd I. M ehm ed tarafindan Selanikte
kujatihr.
18 Aralik 1 4 1 6 (H . 8 1 9 jew al ayimn 2 7 si, Cuma giinii)
Bedreddinin Serezde idami.
1419 H urufi eyhi Ali el-A lanm oliimii
1 4 2 1 -1 4 5 1 II. M uradin hiikiimdarhk donemi
1 4 2 1 -1 4 5 1 Safevi $eyhi C iineydin Konyada Sadreddiniler ve
Antakya yakininda Amanos daginda Bedreddinilerle temaslan
1422 II. M urad D uzm ece M ustafayi yener ve idam ettirir.
1422 Karaburun Tiirklerinin yardinnyla Ctineydin Aydinelini
yeniden fethi
1 4 2 2 -2 3 : Bedreddinin torunu Hafiz Halil E d im ede Eski
Caminin imami olur.
1425 Ipsili (Ipsala) kalesinde ku$atilan Cuneyd Osmanlilar
tarafindan idam edilir
124
1444 II. M uradin V arnada Haglilara karji zaferi
1444 ehzade M ehm ed in (Fatih) dostu olan bir Hurufinin
E dirnede idami
1 4 4 8 : Hafiz Halil iki amcasiyla birlikte Goyniikte
Akjemseddinin yanmda.
Ekim 1 4 4 8 : Hafiz Halil II. M uradin Janos Hunyadinin
M acarlarma karji fiktigi sefere katilir, sonra Bedreddinin
eski taraftarlariyla bulu$tugu Plovdiv (Filibe) ve
Zagraya gider.
1 4 4 8 -1 4 5 3 : Hafiz Halil Edirnede.
1 4 5 1 -1 4 8 1 Fatih Sultan M ehm ed in hiikiimdarhk donem i
1 4 5 3 : Hafiz Halil Istanbulun fethine katilir.
1454 ^Bistaminin Antakyada oliim ii
1 4 5 4 : Hafiz Halil Serezde Bedreddinin tiirbesinde
bekfilik eder.
1 4 5 5 : Hafiz Halil Dimetoka iizerinden ge 9erek
Simavnada ailesinin yanma gider.
1 4 5 5 ve 1 4 6 0 arasi: Bedreddin Menakibnamesinin
olasi yazihj tarihi.
1 4 8 1 -1 5 1 2 II. Bayezidin hiikiimdarhk donemi
1 4 9 1 : V aridatm tefsircisi Simavli Molla Halinin oliimii
Tem m uz 1 4 9 2 Bir Torlak Arnavutlukta II. Bayezidi oldiirm e girijim inde
bulunur
1511 ahkulu ayaklanmasi
1512 1520 I. Selim in hiikiimdarlik donem i
1 5 1 6 : Bedreddinin tefsircisi iskilipli Muhyiddin
M uhammedin oliimii.
1520 1566 Kanuni Sultan Siileym anin hiikiimdarlik donem i
1520 ahveli ayaklanmasi
1526 M olla Kabizin idann
1526 2 7 H aci B e k ta jm soyundan oldugunu iddia eden
Kalenderoglunun ayaklanmasi
1528 29 M elami Ismail M aju k inin idami
1540 Seyyid Ibrahim in idami
1561 eyh H am za Bosnevinin idami
1 5 7 1 : Varnali ve Ankhialoslu Bedreddinilere karji
onlemler.
1571 Bulgaristanda Hurufi kiyimi
1 6 1 7 /1 8 - 1 6 9 4 : Bedreddinin ve ibn Arabinin hayrani,
m utasaw if jair Niyazi Misrinin hayati.

125
Kj

Bedreddinin Tolculuklart ve Taraftarlanmn Goriildiijju Terler.

 N
Kj
15. Tiizyil Bastnda Ay dm Beylijji.
 <5)
K
15. Yiizyil Basin da Rumeli.
Bedreddin ve Maritza-Merip-Evros Vadisi.
 KAYNAKLAR

Dipnotlarda kullamlan kisaltmalar, apagidaki ilgili yapitlardan ve dergilerden on

ce italik harflerle verilmi/tir.

I- ANSiKLOPEDiLER, KA YN A KQ A LA R, KRONOLOJlK Y A P IT LA R ,
KATALOGLAR, H A R iTA LA R , REHBERLER, EL KlTAPLARI

Bursali, M . T . Osmanh Miiellifleri, 3 c ., Istanbul, H . 1 3 3 3 .

C u inet, V . La Turquie d Asie, Geo^raphie administrative, statistique, descriptive et
raisonnee de chaque province de IAsie Mineure, 4 c ., Paris, 1 8 9 0 .
Danifmend-Kronoloji: D an ijm en d , I. H . Izahli Osmanh Tarihi Kronolojisi, I, Is
tanbul, 1 9 7 1 .
EI: Encyclopedic de ILslam, 1. bas., Paris-Leiden, 1 9 1 3 -1 9 3 8 ve 2 . bas., Leiden,
1 9 6 0 ve sonrasi.
Encyclopaedia Iranica, L ondra-Boston-M elbourne, 1 9 8 5 ve sonrasi.
EJ: Encyclopaedia Judaica, Kudus.
Islam Ansiklopedisi, Istanbul, 1 9 4 0 ve sonrasi.
Janin-Geographie: Janin, R. La geographic ecclesiastique de Iempire byzantin, le
partie, le siege de Constantinople et le patriarcat ocumenique, c. I l l , Les eglises
et les monasteres, Paris, 1 9 5 3 .
Janin-Grands Centres'. Janin, R. Les eglises et les monasteres des gra n d s centres
byzantins, Paris, 1 9 7 5 .
JE: Jewish Encyclopaedia, New York-Londra.
Joanne, A. ve E . Isam bert, Itineraire dcscriptif historique et archeologique de IOri-
ent, Paris, 1 8 6 1 .
Kagarli M ahm ud. Divanii Lugat-it-Tiirk, B. Atalay (e d .), 4 c., Ankara, 1 9 8 6 .
Katip Qelebi [H aci Kalfa (M ustafa bin Abdullah)]. Lexicon bibliographicum et
encyclopaedicum, G . Fluegel (e d .), 7 c.
Kazhdan, E . The Oxford Dictionary of Byzantium, O xford, 1 9 9 1 .
Kiepert, H . Specialkarte vom westlichen Kleinasien, Berlin, 1 8 9 0 .
Litourgicon, N . Edelby (e d .), Beyrut, 1 9 6 0 .
M ecdi. Terciime-i akdik-i N u mdniyye, Istanbul, H . 1 2 6 9 .
Milh Kiitiiphane Tazmalar Katalogu, Ankara, 1 9 8 7 ve sonrasi.
O nder, M . Mevlana Bibliyografyasi, 2 c ., Ankara, 1 9 7 4 .
Pitcher, D . E . A n Historical Geography of the Ottoman Empire, Leiden, 1 9 7 2 .
Ramsay, W. M . The Historical Geography o f Asia Minor, Royal Geographical Soci
etys Suppl. Papers, c. IV , L ondra, 1 8 9 0 .
Synaxaire: Synaxaire, Vies des Saints de IEglise Orthodoxe, Macaire de Sim onos-
Petras (gev.), Selanik, 1 9 8 7 .
Synaxaire metrique: D. Guillaume, Synaxaire metrique et des Menees, Rom a, 1 9 9 1 .
Tapkciprizade-Furat. Takdprizade isamuddin E b u T H a y r Ahmed Efendi, ef-Sa -
kdikun -N umdniyye f i Ulemaid-Devletil-Osmaniyye, A. S. Furat (ed .), Is
tanbul, 1 9 8 5 .
Tafkoprizade-Rescher. Es-aqaiq En-Nomanijje, O. Rescher (ed. ve Aim. gev.),
Istanbul-Stuttgart, 1 9 2 7 -1 9 3 4 .
Tat^i, M . Yunus Emre Bibliyografyasi, Ankara, 1 9 8 8 .
Texier, C . Description de IAsie Mineure faite par ordre dugouvernement franpa-
is, 3 c ., Paris, 1 8 3 9 -1 8 4 9 .
Traite d Etudes Byzantines, P. Lem erle (ed .): c. I, V . Grum el, La chronologie, Pa
ris, 1 9 5 8 .
Vie des Saints et Bienheureux, R R P P Benedictins, Paris, 1 9 4 9 .
Visquenel, A. Voyage dans la Turquie d Europe, 2 c ., Paris, 1 8 6 8 .
Yahia, O . Histoire et Classification de Ioeuvre d Ibn Arabi, 2 c ., am , 1 9 6 4 .
Zam baur, E . Manuel degenealogie et de chronologie pour Ihistoire de Ilslam, Bad
Pyrm ont, 1 9 5 5 .

II- KA YN AKLAR: DiZiLER, DERLEMELER

Actes de VAthos. Dionysiou (N . Oikonom idis); Esphigmenou (J. L efort); Kastamoni-

tou (N . O ikonom idis); Kutlumus (P. Lem erle); Lavra I-IV (Lem erle ve dig.).
Actes du patriarcat-Darrouzes. J. Darrouzes, Les Regestes des Actes du Patriarcat
de Constantinople, c. I, Les Actes des Patriarches, fas. V , V I ve V II, Paris,
1977, 1979, 1991.
Arif-Hadith : M ehm ed Arif, 1001 Hadith, Kahire, H . 1 3 2 5 ; ve A. Kahraman
(e d .), 2 c., istanbu l, tarihsiz.
Atsiz: Osmanli Tarihleri. Osmanli Tarihinin A na Kaynaklari: 1- Dastan ve T e-
varih-i Al-i Osm an (A hm edi); 2- B ch gctiit-Tevarih (iikrullah); 3- Tevarih-i
Al-i O sm an (Aikpaaoglu A$iki); 4 - Osmanli Sultanlan Tarihi (Karamanli N i-
anci M ehm ed Paa); 5- Cam -i Cem-Ayin (Bayatli M ahm ud O glu H asan), C.
N. Atsiz (e d .), istanbu l, 1 9 4 9 .
Atsiz-Takvimler. Osmanli Tarihinc A it Takvimler, istanbu l, 1 9 6 1 .
Beldiceanu-Actes: N . Beldiceanu, Les Actes des Premiers Sultans conserves dans les
manuscrits turcs de la Bibliotheque Nationale a Paris, I , A ctes de M ehm ed II
et de Bayezid II du M s. Fonds T u rc A ncien 3 9 , Paris-La H aye, 1 9 6 0 .
Beldiceanu-Recherches. I. Beldiceanu-Steinherr, Recherches sur les Actes des reg-
nes des sultans O sm an, Orkhan et M urad I , Acta Historica, V II, M iinih,
1 96 7 .
Bonn: Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, B o n n , 1 8 2 8 -1 8 9 7 .
CFHB: Corpus Fontium Flistoriae Byzantinae, Berlin-Rom a-W ashington-Viyana,
1 9 6 7 ve sonrasi.
D olger, F. Regesten der Kaiserurkunden des ostromischen Reiches, M unih-Berlin,
1 9 2 4 ve sonrasi.
Gelchich ve Thalloczy: J. G elchich ve L. Thalloczy, Diplomatarium relationum re-
ipublicae ragusanae cum regno Hungariae, B ud apejte, 1 8 9 7 .
G iese, F. Die altosmanichen anonymen Chroniken, Breslau, 1 9 2 2 .
Gioffre, D. Atti R og ati in C hio nella seconda meta del X IV secolo , Bulletin de
IInstitut Historique Beige de Rome, 3 4 (1 9 6 2 ).
Gouillard, J . Petite philocalie de la priere du coeur, Paris, 1 9 6 8 .
Gdkbilgin: M . T . G okbilgin, XV.-XVI. Asirlarda Edirne Pa/a Livasi, vakiflar-
miilkler-mukataalar, Istanbul, 1 9 5 2 .
H uart, C. T extes persans relatifs a la secte des H ouroufis , E .J. W. Gibb Memo
rial Series, IX , Leiden Londra, 1 9 0 9 .
IF AO. Voyages en Egyp te dizisi, Institut Frangais d A rcheologie Orientale du
Caire.
Innlcik-Suret. H . inalcik, (e d .), Suret-i defter-i sancak-i Arnavid, Ankara, 1 9 5 4 .
inalak-Tetkikler. H . Inalcik, Fatih Devri Uzerine Tetkikler ve Vesikalar, I, Anka
ra, 1 9 5 4 .
lorija, Notes et extraits, ROL. N . lorga, N otes et extraits pour servir a PH istoire
133
des croisades au X V e siecle , Revue de IOrient Latin, 2 , 3 , 4 , 1 8 9 6 .
Krekric: B . Krekric, Dubrovnik (Raguse) et le Levant au Moyen-Age, Paris, 1 9 6 1 .
PG : J. P. M igne, Patrologiae cursus completus, seriesgraeca, Paris, 1 8 5 7 ve sonrasi.
R H C : Recueil des historiens des croisades, 16 c ., Paris, 1 8 4 1 -1 9 0 6 : Docum ents ar-
meniens, 2 c. ( 1 8 6 9 ve 1 9 0 6 ); H istoriens grecs, 2 c. (1 8 7 5 ve 1 8 8 1 ); H isto
riens occidentaux, 5 c. ( 1 8 4 4 - 9 5 ) ; H istoriens orientaux, 5 c. (1 8 7 2 - 1 9 0 6 ) ;
Lois, 2 c. (1 8 4 1 ve 1 8 4 3 ).
SC: Sources Chretiennes, Paris.
Thiriet-Assemblies'. F . T h iriet, Deliberations des Assemblies venitiennes concernant
la Romanie, 1 (1 1 6 0 - 1 3 6 3 ) , 2 ( 1 3 6 4 - 1 4 6 3 ) , Paris, 1 9 6 6 , 1 9 7 1 .
Thiriet-Senatr. F. T h iriet, Regestes des deliberations du Senat de Venise concernant
la Romanie, 1 (1 3 2 9 - 1 3 9 9 ) , 2 ( 1 4 0 0 - 1 4 3 0 ), Paris, 1 9 5 8 , 1 9 5 9 .

Ill- KAYN AKLAR: YA ZA R LA R VE iLGiLi KISALTM ALAR

Abd al-Karim al-Jill. De IHomme Universel, Burckhardt (fe v .), Paris, 1 9 8 6 .

Abdiirrezzak Kirmani. kar. Aubin, Kaynaklar IV.
Ahmed Eflaki. Ariflerin Menkibeleri, T . Yazici (gev.), 2 c ., 2. baski, Istanbul,
196 4 .
Ahmed Eflaki. Les Saints des Derviches tourneurs (M enahbul-Arifin), Cl. H uart
(gev.), 2 c., Paris, 1 9 1 8 -1 9 2 2 .
Ahmedl. kar. Atsiz, Kaynaklar II.
 Ahmedi-Unver: Ahmedi. Iskendername, incelem e-tipkibasim , i. U nver (ed .), An
kara, 198 3 .
Aikpaazade. karj. Atsiz, Kaynaklar II.
Attar. Le Livre Divin (Elahi-Nameh), F. Rouhani (?ev .), Paris, 1 9 6 1 .
Attar. Le Memorial des Saints, A. Pavet de Courteille (?ev .), Paris, 1 9 7 6 .
Bedreddin. ayr. kar$. Kissling, Kaynaklar IV.
Bedreddin. CAmiu l-fusuleyn, 2 c., Kahire, H . 1 3 0 0 .
Bedreddin-Dindar: B . D indar, $ayh Badr al-Din Mahmud etses WAridat, tez, Pa
ris IV Universitesi, Paris, 1 9 7 5 .
Bedreddin-WAridat. B . D indar, ayh Badr al-Din Mahmud etses WAridAt, Anka
ra, 199 0 .
Bedreddin-Tener. eyh Bedreddin, Variddt, C . Yener (e d .), Istanbul, 1 9 7 0 .
Belig Ismail. Giildeste-i Riydz-i Irfan, Bursa, H . 1 3 0 2 .
Boschini, M arco. L Arcipelago con tutte le Isole, scogli secche e bassifondi, Frances
co Nicolini (ed .), V enedik, 1 6 5 8 .
Brocquiere, Bertrandon de la. Le voyage d outre-mer, Ch. Schefer (e d .), Paris,
1982.
Buondelm onti, C. Description des lies de IArchipel, E . Legrand (e d .), Paris, 1 8 9 7 .
B usbecq, O gier Ghiselin de. The Turkish Letters, E . Seym our Forster (ed .), O x
ford, 196 8 .
Clavijo. Historia del g ra n Tamerlan, Sevilla, 1 5 8 2 .
134 Clavijo. Embassy to Tamerlane, 1403-1406, G. Le Strange (?ev .), Londra, 1 9 2 8 .
Cronica dei Tocco di Cefalonia di Anonimo, Schiro (e d .), CFHB, Rom a, 1 9 7 5 .
DAnipmendname, bkz. Kaynaklar IV , Melikoff-Ddni^mend.
DestAn d Umur Pacha, bkz. Kaynaklar IV , Melikoff-Destan.
D uda, H . Die Seltschukengeschichte des Ibn Bibi, Kopenhag, 1 9 5 9 .
Dukas. Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks, H . } Magoulias
(fe v .), D etro it, 1 9 7 5 .
Dukas-Bonn: bkz. Kaynaklar II: Bonn.
E b u l-Hayr-i Rumi. SaltuknAme, S. H . Akalin (ed .), Ankara, 1 9 8 8 .
E bu Said. bkz. M onawwar, Kaynaklar IV.
Elvan Qelebi. MenAkibul-Kudsiyye f i MenAsibil-Unsiyye, E .i. Eriinsal ve A. Y.
O cak (ed .), Istanbul, 1 9 8 4 .
Enveri. kar$. MelikoJf-DestAn, Kaynaklar IV.
Evliya (Jelebi. Narrative o f Travels in Europe, Asia and Africa in the seventeenth
century, J. von H am m er (^ev.), Londra, 1 8 3 4 .
Evliya Qelebi. Evliya fylebi Seyahatnamesi, 6 c., Istanbul, 1 9 8 2 ve sonrasi.
Evliya Qelebi. Evliya fylebi Seyahatnamesi, Parmaksizoglu (e d .), Ankara, 1 9 8 3 ve
sonrasi.
Gregoras. Histoire Romaine, kar. Kaynaklar II: Bonn ve PG.
H afiz Halil, ayr. kar. Kissling, Kaynaklar IV .
H afiz Halil. eyh Bedreddin MenAkibi, Muallim Cevdet Tasnifi, K. 1 5 7 , f. 1 -7 0 ,
A tatiirk Kiitiiphanesi, Istanbul.
Hafiz Halil-Die Vita: H alil b. Ismail b. eyh Bedreddin M ahm ud, Die Vita (me-
 naqibname) des Schejch Bedr ed-din Mahmud, Ibn Qiidi Samauna, F. Babin
ger (ed .), Leipzig, 1 9 4 3 .
Hafiz Halil-mnk: Halil bin Ismail bin eyh Bedruddin M ahmud, Simavna K adi-
sioglu Seyh Bedreddin Menakibi, A. Golpinarli ve 1. Sungurbey (ed .), Istanbul,
19 6 7 .
H oca Sadeddin. bkz. Sadeddin Efendi.
Ibn Arabi-Alchimie: Mohyiddin Ibn Arabi, L alehimie du bonheur parfait, S. Rus-
poli (gev.), Paris, 1 9 8 1 .
Ibn Arabt-The Bezels. Ibn al-Arabi, The Bezels of Wisdom, R. W. J. Austin (gev.),
Londra, 198 0 .
ibn Arabi-Fiituhat. Ibn Arabi, Les Illuminations de la Mecque, al-Futuhdt al-
Makkiyya, M. Chodkiewiczin yonetiminde set;me metinler, Paris, 1 9 8 8 .
ibn Arabi-Livre de IA rbre: Ibn Arabi, Le Livre de IArbre et des Quatre Oiseaux,
D. Gril (?ev.), Paris, 1 9 8 4 .
ibn Arabi-Maitre de la Puissance'. Ibn Arabi, Voyage vers le Maitre de la Puissan
ce, 198 1 .
ibn Arabi-Niche des Lumieres: Ibn Arabi, La Niche des Lumieres, M. Valsan (gev.),
Paris, 1 9 8 3 .
Ibn Arabi-Stations de la Sagesse: Muhyi-d-din Ibn Arabi, La Sagesse des Prophetes
(Fupuf al-Hikam), T . Burckhardt (<;ev.), Paris, 1 9 5 5 .
ibn Arabi-Soufis d Andalousie: Ibn Arabi, Les Soufis d Andalousie (Riih al-quds et
ad-Durrat al-fakhirah), R. W . J. Austin (ijev.), Paris, 1 9 7 9 .
ilm Arabi-Teroilman : Ibn Arabi, The Tarjuman al-Ashwdq, R. A. Nicholson
(^ev.), Londra, 1 9 1 1 .
Ibn Arabjah. Ukudun-Nasiha: Takiyuddin Efendi, Tabakat-i Hancfiyye, no:
1 6 0 9 , Veliyiiddin Efendi Kutuphanesi; kar$. Gdlpmarh-Bedreddin ve Kurda-
kul-Bedreddin, Kaynaklar IV.
ibn Amb/ah-Tamerlane: Ahmed ibn Arabjah, Tamerlane or Tim ur the Great
Amir, J. H . Sanders (?ev.), Londra, 1 9 3 6 .
ibn Battuta. Voyages, C. Defremery ve B. R. Sanguinetti ($ev.), 4 c ., Paris, 1 8 5 4 ;
yeni basim, Paris, 1 9 7 9 .
Ibn Bibi-Genposman: ibn Bibi, Anadolu Selpuklu Devleti Tarihi, M. N. Gengos-
man ve F. N. Uzluk ( f e v . ) , Ankara, 1 9 4 1 .
ibn el-Farid. L eloge du vin (Al Khamriya), E. Dermenghem (e d .), Paris, 1 9 8 0 .
ibn el-Farid. La Grande Taiyya, C. Chonez (g e v .), Paris, 1 9 8 7 .
ibn H acer el-Askalani. ed-Diirrerul-Kdmine, M. S. Cadiilhak (ed .), Kahire,
196 6 .
ibn Haldun. Le Voyage d Occident et d Orient, Cheddadi (gev.), Paris, 1 9 8 0 .
ibn iyas. Badaiz-zuhur ft vakdid-duhur, Kahire, H . 1 3 1 1 .
ibn Kemal ( Kemalpajazade). Tevarih-i Al-i Osman, S. Turan (ed .), Ankara,
1 9 5 7 -1 9 7 0 , 1 9 8 3 ve sonrasi.
ibn el~ahne. ed-Diirrul-Muntehab f i Tarih-i Haleb, Beyrut, 1 9 5 9 ; ayr. kar. J.
Sauvaget, Les perles choisies dTbn ach-Chihna, Beyrut, 1 9 3 3 .
ib n Tagriberdj. el-Menhaliis-Sdfi, m ikrofilm , Arapga Yazmalar Enstitiisii, Tarih
dizisi, no: 1 2 7 1 , Kahire.
Ibn Tagriberdi-Nucum'. History of Egypt (an-Nujum az-Zahira), W . Popper
(<;ev.), Berkeley-Los A ngeles, 1 9 5 4 .
Idris-i Bitiisi. Heft Behi/t, bkz. M . ukrii, Osmanli Dcvletinin Kurulufu. Bitlisli
Idrisin Heft Behift Adli Eserine Gore Tenkidi Amftirma, Ankara, 1 9 3 4 ve
Golpmarh-Bedreddin , Kaynaklar IV .
Ioannes Khrysostomos. Homelies sur Saint Paul, M . Jou rjon ve P. Soler (e d .), Pa
ris, 1 9 8 0 .
Irenee de Lyon. Contre les Heresies, A. Rouseau (e d .), Paris, 1 9 8 4 .
ism ail Hakki (Bursevi). Kitab-i Silsilendme, Istanbul, H . 1 2 9 1 / 1 8 7 4 .
K antem ir, Dim itri. Dimitrie Cantemir, Historian o f South-East European and
Oriental Civilization, extractsfrom The History o f the Ottoman Empire, A. D u-
tu ve P. Cernovodeanu (e d .), Biikre, 1 9 7 3 .
Kantem ir, D im itri. Histoire de IEmpire othoman oil se voyent les causes de son ag-
randissement et de sa decadence, 2 c ., Paris, 1 7 4 3 .
Khalkokondyles. Laonici Chalocandylae Historiarum Demonstrationes, E . D arko
(e d .), B ud apejte, 192 2 .
Khalkokondyles-Bonn: bkz. Kaynaklar I I , Bonn.
Kinnam os (Ioan nes). Chronique, J. Rosenblum (e d .), Paris, 1 9 7 2 .
Klemes (iskenderiyeli). Les Stromates, 3 c ., SC ( 1 9 5 1 , 1 9 5 4 , 1 9 8 1 ).
Latifi (K astam onulu). Tezkire, Istanbul, H . 1 3 1 4 .
Liitfi Pa$a. Tevarih-i Al-i Osman, kar. Golpmarli-Bedreddin , Kaynaklar IV.
Macaristanli Gydrgy-Tractatus'. Tractatus de moribus, conditionibus et nequicia
Turcorum, Rom a, 1 4 8 0 (ve 16. yiizyilda yapihmj gok sayida yeni baskisi).
M agri, D om en ico. Breve racconto del viajzgio al Monte Libano, V iterbe, 1 6 6 4 .
Mahmud Pa/a Veli-Menakibndme: N . A. B anoglu, Mahmut Pa/a, Hayati ve eha-
det, Istanbul, 1 9 7 0 .
M akharias, Leonce. M iller ve Sathas (e d .), 2 c., Paris, 1 8 8 1 -8 2 ; R. M. Dawkins
(e d .), 2 c., O xford, 193 2 .
Makrizi. Histoire des Sultans Mamlouks de IEgypte, M . Quatremere (gev.), Paris,
183 7 .
M arco Polo. Le Devisement du Monde, le Livre des Merveilles, M oule, Pelliot,
H am bis ve Yerasimos (e d .), 2 c., Paris, 1 9 8 2 , 1 9 8 4 .
Mazaris. Journey to Hades, University o f N ew York at Buffalo, Arethusa Monog
raphs, V , 1 9 7 5 .
M evlana Celaleddin Rumi. Divan, Golpinarli (e d .), Ankara, 1 9 7 4 .
Mevlana Celaleddin Rum i. Le Livre du Dedans, Fihi-ma-fih, Vitray-M eyerovitch
(e d .), Paris, 1 9 7 6 .
Mevlana Celaleddin Rum i. Lettres, Vitray-M eyerovitch (e d .), Paris, 1 9 9 0 ve Mek-
tuplar, Golpinarli (ed .), Istanbul, 1 9 6 3 .
M evlana Celaleddin Rum i. Mesnevi, Izbudak ve Golpinarli (ed .), 1 9 4 2 ; Mathna-
wi, Vitray-M eyerovitch (ed .), M o n aco, 1 9 9 0 ; ayr. R . A. N icholson (e d .),
1 9 2 6 ve sonrasi.
Mevlana Celaleddin Rumi. Roubdydt, A saf H alet Qelebi (ed .), Paris, 1 9 7 8 .
Mevlana Celaleddin Rumi. karj. O nder, Kaynaklar I.
Mnk: bkz. Hafiz Halil-mnk.
M iineccim baji (Admed D ed e). Tarih. SahaifiiTA hbarfi Vekayiiil-Asar, Erunsal
(e d .), 2 c ., istanbul, 1 9 7 3 .
Nesimi. Seyyid Nesimi Divdmndan Sepmeler, K. E. Kiirk^uoglu (ed .), Ankara,
1985.
Nesimi. kar$. Arasly; Burill, Kaynaklar IV.
Ne$ri. KitAb-i Cihan-Numd, Nefri Tarihi, 2 c ., F. R. U nat ve M . A. Koym en
(e d .), Ankara, 1 9 4 9 , 1 9 5 7 .
Niyazi Misri. Divani $erhi, M . S. Bilginer (e d .), istanbu l, 1 9 8 2 .
Oru^ Bey. Orup Bey Tarihi, Atsiz (e d .), Istanbul, 1 9 7 2 .
Pahimeres-Bonn\ bkz. Kaynaklar II, Bonn.
Pahimercs-Failler. Pahimeres, Relations Historiques, A. Failler ve V . Laurent (e d .),
CFH B, X X IV , 2 cildi <;iknn$tir, Paris, 1 9 8 4 .
Palamas. Defense des saints hesychastes, J. M eyend orfF(ed .), Louvain, 1 9 7 3 .
Palamas. Discussion avec les impies Chionai, consignee par le medecin Taronites, A.
Philippidis-Braat.
Palamas-Lettre: La captivite de Gregoire Palamas chez les Turcs: dossier et com -
m entaire , A. Philippidis-Braat, TM, V II ( 1 9 7 9 ) .
Peijevi. Pepevi Tarihi, B. S. Baykal (ed .), 2 c ., Ankara, 1 9 8 1 -1 9 8 2 .
137
P ostel, Guillaum e. De la Republique des Turcs, Poitiers, 1 5 6 0 .
Rubrouck, Guillaum e de. Voyage dans Vempire mongol, C. ve R. Kappler (ed .),
Paris, 1 9 8 5 .
Sadeddin Efendi. Taciit-Tevdrih, Parmaksizoglu (e d .), 5 c ., Istanbul, 1 9 7 4 ve
sonrasi.
Schiltberger, Johann. The Bondage and Travels, ). B. Telfer (<;ev.), Londra, 1 8 7 9 .
Senai Efendi. Mendkib-i Em ir Sultan, Istanbul, H . 1 2 9 0 .
Solakzade Tarihi, V . (Jabuk (ed .), 2 c ., Ankara, 1 9 8 9 .
Spandoni/Spandugino/Spandouyn. Petit Traicte de Iorigine des Turcqz, Schefer
(e d .), Paris, 1 8 9 6 .
Sphrantzes-Bonn\ bkz. Kaynaklar I I, Bonn.
Sphrantzes-Philippides-. The Fall o f Byzantine Empire, a Chronicle by George
Sphrantzes, G. Philippides (^ev.), A mherst M ass., 1 9 8 0 .
Sultan Veled. Maitre et Disciple, Vitray-M eyerovitch (e d .), Paris, 1 9 8 2 .
Sultan Veled. Ibtidandme, Golpinarli (e d .), Ankara, 1 9 7 6 .
Suleyman (Jelebi. Mevlid. Vesiletun-Necdt, F. K. Timurta (ed .), istanbul, 1 9 7 0 ;
ve Mevlut, T . Alangu (ed .), istanbul, 1 9 5 8 .
Symeon-Balfour. D . Balfour, Politico-Historical Works o f Symeon Archbishop of
Thessalonica, Viyana, 1 9 7 9 .
Syropoulos-Laurentr. V. Laurent, Les Memoires de Sylvestre Syropoulos sur le conci-
le de Florence (1438-39), Paris, 1 9 7 1 .
eyhi. bkz. N ihat, Kaynaklar IV.
ikari. Karamanojjullan Tarihi, M. M. Koman (ed .), Konya, 1 9 4 6 .
ukrtillah b. ehabeddin. bkz. Atsiz, Kaynaklar II.
Vilayetname. Manakib-i Htinkdr Haci Ilektas-i Veli, A. Golpinarli (ed .), Istanbul,
1958.
Das Vilayetname des Hadji Bektasb, E . Gross (ed .), Turkische Bibliothek 2 5 , L e
ipzig, 1 9 2 7 .
Yazicioglu Ali. bkz. W ittek, Kaynaklar IV.
Yazicioglu M ehmed. Kitab-i Muhammediyye, A. (^elebioglu (ed .), 4 c., istanbul,
tarihsiz.
Yunus Emre-Halbout. Le Livre de VAmour Sublime, D . H albout du Tanney ve P.
Seghers (ed .), Paris, 198 7 .
Yunus Emre-Regnier: Le Divan, Y. Regnier (?ev.), Paris, 1 9 6 3 .
Yunus Emre-Risdletr. Risdletiin-Nushiyye ve Divan, Golpinarli (ed .), istanbul,
1965.
Yunus Emre-Sarap Poemes, T . Sarag ve A. Golpinarli (e d .), Istanbul, 1 9 7 1 .
Yunus Emre Bibliyografyasr. bkz. Tatgi, Kaynaklar I.

IV- MODERN iNCELEMELER, DERGiLER, DERLEMELER, TEBLiGLER

Kullamlan makalelerin tamami dipnotlarda belirtilmi/tir. En sik ba/vurulan ma-

kaleler ve iflenen tema acismdan en onemli makale derlemeleri a/agida da sira-
lanmi/tir. Aynca dipnotlarda hepsi belirtilmemif de olsa, bu incelemenin olu/-
turulmasmagenel anlamda hizmet etmijr bazi yapitlar da a/agida zikredilmif-
tir. Bu son apiklama Kaynaklar I, II ve III boliimleri ipin de jjeperlidir.

Addas, C . Ibn A rabi ou la quite du Soufre Rouge, Paris, 1 9 8 9 .

Adivar, Adnan Abdulhak. La Science chez les Turcs Ottomans, Paris, 1 9 3 9 ; ve Os
manli Tiirklerinde Him, istanbul, 1 9 7 0 .
A I: Annales Islamoloqiques.
AIS: Analekta Ierosolymitikis Stachyolojjias.
Akin, H . Aydmojfullan Tarihi Hakkinda Bir Ara/tirma, Ankara, 1 9 6 8 .
Alexandrescu-Dersca, M -M . La campagne de Tim ur en Anatolie ( 1 4 0 2 ) , Vari
orum, 1 9 7 7 .
Aigul, H . Em ir Sultan, Istanbul, 1 9 8 2 .
Anawati, G. C . ve L. Gardet. Mystique musulmane, aspects et tendances-experien-
ces et techniques, Paris, 1 9 7 6 .
A nnali Musulmani
Arabica
Arasly, H . Imadeddin Nassimi, vie et oeuvre, Baku, 1 9 7 3 .
Arberry, A. J. Discourses o f Rumi, Londra, 1 9 6 1 .
Archivum Ottomanicum
Argenti, P. P. The Occupation o f Chios by the Genoese and their Administration of
the Island (1346-1566), 3 c ., Cambridge, 1 9 6 6 .
Argenti, P. P. The Religious Minorities o f Chios: Jews and Roman Catholics, C am b
ridge, 1 9 7 0 .
Arnaldez, R. Jesus dans la pensee musulmnne, Paris, 1 9 8 8 .
A rt de Cappadoce, Cenevre, 1 9 7 0 .
Arzik, N . Anthologie de la chanson populaire turque, Ankara, 1 9 6 3 .
Asdrascha, C. La region des Rhodopes aux X H Ie et X lV e siecles, etude degeograp-
hie historique, Atina, 1 9 7 6 .
Asin Palacios, M . L Islam christianise, etude sur le soufisme d Ibn Arabi de Murcie,
Paris, 1 9 8 2 .
Aubin, J. (ed .) M ateriaux pour la biographie de Shah N imatulldh Wait Kermani:
I, Risalah de Abd al-Razzaq Kirmani; II, Jami-i mufidi; III, Risalah de Abd al-
Aziz W aizi, Tahran, 1 9 5 6 .
A .X X IV I.O.K.\ Akten des X X IV internationalen Orientalisten-Kongresses, Mii-
nih, 1 9 5 7 .
Ayverdi, E. H . A vrupada Osmanli M imari Eserleri. Bulgaristan, Yunanistan,
Arnavutluk, Istanbul, 1 9 8 2 .
Ayverdi ve Yiiksel, I. A. Ilk 250 Senenin Osmanli Mimarisi, Istanbul, 1 9 7 6 .
Babinger-Mahomet. F. Babinger, Mahomet II le Conquerant et son temps, (1432-
1481) Paris, 1 9 5 4 .
Babinger-Die Vita: bkz. Hafiz Halil, Kaynaklar III.
Balard-Romanie: M. Balard, La Romanic Genoise, 2 c ., Rom a, 1 9 7 8 .
139
Balard-These: M. Balard, La Romanie Genoise, 3 c ., T ez, Paris, 1 9 7 6 .
Balfour, bkz. Symeon, Kaynaklar III.
Balkan Studies
Banoglu. bkz. M ahmud Pa$a, Kaynaklar III.
Bardakp, C . Alevilik, Ahilik, Bektapilik, Ankara, 1 9 5 0 .
Barker, J. W. Manuel I I Paleologus (1391-1425). A Study in Late Byzantine Sta
tesmanship, New Brunswick-New Jersey, 1 9 6 9 .
Bayramoglu, F. Haci Bayram-i Veli, Yasami, Soyu, Vakft, 2 c., Ankara, 1 9 8 3 .
Bayri, M. H . Istanbul Folkloru, Istanbul, 1 9 4 7 .
Bedi Kartlisa
Beldiceanu-Actes: bkz. Kaynaklar II.
Beldiceanu-Steinherr, I. La conquete d Andrinople par les Turcs: la penetration
turque en Thrace et la valeur des chroniques ottom anes , TM, 1 (1 9 6 5 ).
Bcldiceanu-Deux Vines'. I. ve N. Beldiceanu, Deux villes de TAnatolie pre-ottoma-
ne: Develi et Qarahisdr d apres des documents inedits, Paris, 1 9 7 3 .
Beldiceanu-Recherchey. bkz. Kaynaklar II.
Beldiceanu, N . Le m onde ottom an des Balkans ( 1 4 0 2 - 1 5 6 6 ) , Variorum, 1 9 7 6 .
Belleten
Bennassar, B. ve L. Les Chretiens d Allah, Ihistoire extraordinaire des renegats
(XVIe-XVIIe siecles), Paris, 1 9 8 9 .
BF: Byzantinische Forschungen
Bilge, M. Ilk Osmanli Medreseleri, istanbul, 1 9 8 4 .
 Birge-Bektashi: J. K. Birge, The Bektashi Order o f the Dervishes, Londra, 1 9 3 7 .
Bomba.ci-Littera.ture turque: A. Bom baci, Histoire de la litterature turque, Paris,
196 8 .
Bryer, A. Byzantium and the Turks Kollokyumu, Birm ingham , BZ 16 (1 9 9 0 ).
Bryer, A. ve H. Lowry (ed .). Continuity and Change in Late Byzantine and Early
Ottoman Society, Symposium Dumbarton Oaks, Birmingham-Washington,
1 98 6 .
Bryer, A. The Empire o f Trebizond and the Pontos , Variorum, 1 9 8 0 .
Bryer, A. Greeks and Turkmens: the Pontic Exception , DOP 2 9 ( 1 9 7 5 ).
BS: Byzantina Sorbonensia
BSOAS: Bulletin o f the School o f Oriental and African Studies.
Bulletin d Etudes Orientates
Burill, K. The Quatrains o f Nesimi, X lVth Century Turkic H urufi, La Haye-Paris,
1 97 2 .
Byzantina
Byzantion
Byz. neu. Jarh.: Byzantinisch-Neugriechischen Jahrbiicher.
BZ: Byzantinische Zeitschrift.
Cahen, C. Baba Ishaq, Baba Ilyas, Hadjdji Bektash et quelques autres , Turcica
1 ( 1 9 6 9 ).
Cahen, C. Orient et Occident au temps des croisades, Paris, 1 9 8 3 .
140 Cahen-Pre-ott. C. Cahen, Pre-ottoman Turkey, Londra, 1 9 6 8 .
Cahen-Pre-ott-. C . Cahen, La Turquie pre-ottomane, Istanbul-Paris, 1 9 8 8 .
Cahen, C. Turcobyzantina et Oriens Christianus , Variorum, 1 9 7 4 .
Chodkiewicz-Sceau: M . Chodkiewicz, Le Sceau des saints, prophetie et saintete dans
la doctrine d Ibn Arabi, Paris, 1 9 8 6 .
Classicisme et declin culturel dans Ihistoire de IIslam, Actes du symposium de
Bordeaux (1956), Paris, 1 9 7 7 .
Collection Turcica
Corbin, H . En Islam iranien, 4 c ., Paris, 1 9 7 1 -7 2 .
Corbin, H . Histoire de la philosophic islamique, Paris, 1 9 6 4 .
Corbin, H . L imagination creatrice dans le soufisme d lbn Arabi, Paris, 1 9 5 8 .
(sk>ruh, S. Em ir Sultan, Istanbul, tarihsiz.
Dawkins, R. M. Modern Greek in Asia Minor, Cam bridge, 1 9 1 6 .
DEFM: Dariilfunun Edebiyat Fakiiltesi Mecmtiasi.
Dennis, G. T. Byzantium and the Franks, 1 3 5 0 - 1 4 2 0 , Variorum, 1 9 8 2 .
Der Islam.
Dimitriadis, B. Topographia tis rThessalonikis kata tin epochi tis tourkokratias
(1430-1912), Selanik, 1 9 8 3 .
D ino, G ., M. Aquien ve P. Chuvin. Im Montague d en Face. Poemes des derviches
turcs anatoliens, basim yeri yok, 1 9 8 6 .
Dindar, B. bkz. Bedreddin, Kaynaklar III.
Dindar, B. eyh Bedreddin ve Presokratikler , Ege Universitesi Edebiyat
Fakiiltesi Tayim, 5 (1 9 8 7 ).
Ducellier, A. L lslam et les musulmans vus de Byzance au X lV e siecle ,
Byzantina 12 (1 9 8 3 ).
Ducellier, A. Mentalites historiques et realites politiques: I lslam et les musul
mans vus par des Byzantins du XH Ie siecle , B F 4 (1 9 7 2 ) .
During, J. Musiquc et extase, Inudttion mystique dans la tradition soufie, Paris,
1988.
DOP: Dumbarton Oaks Papers.
Edirne, Edirnenin Fethinin 600. Tildoniimii Arm agan Kitabi, toplu eser,
Ankara, 1 9 6 5 .
Eloglu, M. ve O. Tansel. Rektast Dedikleri, istanbul, 1 9 7 0 .
EX): Echos d Orient.
ET: Etudes traditionnelles.
Eyuboglu, i. Z. Seyh Bedreddin ve Varidat, Istanbul, 1 9 8 0 .
Filipovic, N. Princ Musa i Sejh Bedreddin, Saraybosna, 1 9 7 1 .
Foss, C. Ephesus after Antiquity: a late Antique, Byzantine and Turkish City,
Cambridge, 1 9 7 9 .
Galante, A. Histoire desjuifsde Turquie, c. 8 , istanbul, 1 9 8 6 .
GB: Geographiea Byzantina.
Gibb, E . J. W. A History o f Ottoman Poetry, Londra, 1 9 0 0 ve sonrasi.
Gokalp, A. Tetes Rouges et Bouches Noires, les Ct'epni, paysans sans terres du
Meandre, Tez, Paris X Universitesi, 1 9 7 7 .
Gokyay, O. eyh Bedreddinin Babasi Kadi mi idi? , Tarih ve Toplum 2 (1 9 8 4 ).
Golpinarli, A. Alevi-Bektapi Nefesleri, istanbul, 196 3 .
Golptnarh-Bedreddin: A. Golpinarli ve i. Sungurbey, Simavna Kadisioglu $eyh
Bedreddin, istanbul, 1 9 6 6 .
Golpinarli, A. Melamilik ve Melamiler, istanbul, 1 9 3 1 .
Golpinarli, A. Mevlana 'dan Sonra Mevlevilik, istanbul, 1 9 8 3 .
Gril, D. La Risala de Safi al-Din Ibn Abi l-Mansur Ibn Zafir, Biographies des
maitres spirituels connus par un cheikh egyptien du V lle/X IIIe siecle, Kahire,
1986.
Grousset-Steppes. L Empire des Steppes, Attila, Gengis-Khan, Tamerlan, Paris,
1960.
Grunebaum, G. von. Islam and Medieval Hellenism: Social and Cultural
Perspectives , Variorum, 1 9 7 6 .
Guillaume Postel, Actes du Colloque dAvranehes, Paris, 1 9 8 5 .
Giirsel, N. eyh Bedreddin Destam Uzerine, istanbul, 1 9 7 8 .
H am m er, J. von. Histoire de PEmpire ottoman, 3 c., M. D ochez (gev.), Paris,
1 8 4 4 ve sonrasi.
Hasluck-Christianity: F. W . Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans,
Oxford, 1 9 2 9 .
H ookham , H . Tamburlaine the Conqueror, Londra, 1 9 6 2 .
H uart, C . Konya, la ville des derviches tourneurs, souvenirs d un voyage en Asie Mi-
neure, Paris, 1 8 9 7 .
 Im bcr, C. The Ottoman Empire, 1300-1481, Istanbul, 1 9 9 0 .
Im ber, C. Paul W itteks De la defaite d Ankara a la prise de Constantinople,
OA 5 (1 9 8 6 ).
Inalcik, H . The Ottoman Empire, the Classical Age 1300-1600, L ondra, 1 9 7 3 .
Inalcik, H . T h e O ttom an Em pire: C on quest, O rganization and E conom y , Va
riorum, 1 9 7 8 .
inalcik, H . T h e Rise o f the O ttom an E m pire , A History of the Ottoman Empi
re to 1730 iginde, M . A. C o o k (e d .), Cam bridge, 1 9 7 6 .
Iorga, N. Byzance apres Byzance, Bukre, 197 1 .
Iorga, N. Histoire des Roumains et de la Romanite Orientale,c. V I II , Biikre?, 1937.
Irw in, R. The Middle East in the Middle Ages, the Early Mamluk Sultanate (1280-
1382), Londra-Sydney, 1 9 8 6 .
Islamochristiana
I. UTFKB : I. Uluslararasi Tiirk Folklor Konjjresi Bildirileri.
IU TD ED : Istanbul Universitesi Tiirk Dili ve Edebiyati Dergisi.
IU TTE: Istanbul Universitesi Tip Tarihi Enstitiisii.
lourd an, F. La tradition des Sept Dormants, Paris, 1 9 8 3 .
JA : lournal Asiatique.
JA O S : Journal o f American Oriental Society.
JK D A I: Jahrbuch des Kaiserlich Deutschen Arcbdologischen Instituts.
Kaftantzis, G. B. lstoria tis poleos Serron K ai tis periferias tis, 2 c ., Serez, 1 9 6 7 .
142
Kaygusuz, B. N . eyh Bedreddin Simanevi, izm ir, 1 9 5 7 .
Kiel, M . Studies on the O ttom an Architecture o f the Balkans , Variorum, 1 9 9 0 .
Kissling'. H . J. Kissling, Das M enaqybnam e Scheich Bedr e d -D in s, des Sohnes
des Richters von Samavna , ZDMG, C (1 9 5 0 ).
K urda kill-liedredd in : N. Kurdakul, Biitiin Tonleriyle Bedreddin, istanbu l, 1 9 7 7 .
Laoust-Schismer. H . Laoust, Les Schismes dans Ilslam, Paris, 1 9 8 3 .
Lemerle-Aydm: P. Lem erle, L T m ira t dAydtn, Byzance et FOccident. Recherches
sur la Geste d Umur Pacha, Paris, 1 9 5 7 .
Lem erle, P. Essais sur le m onde de Byzance , Variorum, 1 9 8 0 .
Leroy, J. L Ethiopie, Paris, 197 3 .
Levy, R. Introduction d la Litterature Persane, Paris, 1 9 7 3 .
Lewis, B. Comment ITslam a decouvert IEurope, Paris, 1 9 8 4 .
Lewis, B. Le langage politique de Ilslam, Paris, 1 9 8 8 .
Lutrell. Latin G reece, the Hospitallers and the Crusades, 1 2 9 1 - 1 4 0 0 , Vari
orum, 1 9 8 2 .
Lutrell. T h e Hospitallers o f Rhodes confront the Turks: 1 3 0 6 1 4 2 1 , Christi
ans, Jews and other worlds, the Avery Lectures in History, iginde, P ., F. Gallag
her (ed ), Lanham -N ew Y ork-Lond ra, 1 9 8 8 .
Makedonika.
M anof, A. I. Gcujauzlar, Ankara, 1 9 4 0 .
Mantran-Hist. Emp. ott.: R. M antranin yonetim inde, Histoire de IEmpire Otto
man, Paris, 1 9 8 9 .
M antran, R . Les inscriptions arabes de Brousse , Bulletin d Etudes Orientates 14
(1 9 5 2 -1 9 5 4 ).
M antran, R. Les inscriptions turques de Brousse , Oriens 12 (1 9 5 9 ) .
M antran, R. (P. Burguiere ile birlikte) Q uelques vers grecs du X H Ie en caracte-
res arabes , Byzantion 2 2 (1 9 5 2 ).
M arrou, H . I. L Eglise de IAntiquite tardive (306-604), Paris, 1985.
Masai-Plethon: F. M asai, Plethon et le platonisme de Mistra, Paris, 1 9 5 6 .
Massignon, OM: L. M assignon, Opera Minora, 3 c ., Beyrut, 1 9 6 3 .
Massignon-Passion: L. M assignon, La Passion de Halldj, 4 c ., Paris, 1 9 7 5 .
Melanges F. Kopriilii.
Melanges R. Mantran.
M elikoff, I. Abu Muslim, le cPorte-Hacbe du Kborassan dans la tradition epique
turco-iranienne, Paris, 1962.
M elikoff, I. Au sujet de quelques fetes des Alevis d A natolie , I. UTFKB ( 1 9 7 6 ).
Melikoff-Danipmend: I. M elikoff, La Geste de Melik Danismend, etude critique du
Ddnipnendndme, 2 c ., Paris, 1 9 6 0 .
Melikoff-Destdn: I. M elikoff, Le Destdn d Umur Pacha (Diisturndme-i Enveri),
Paris, 1 9 5 4 .
M elikoff, I. G eorgiens, Turcom ans et Trebizonde: N otes sur le Livre de Dede
Korkut, Bedi Kartlisa 1 7 -1 8 (1 9 6 4 ) .
M elikoff, I. N om bres symboliques dans la litterature epico-religieuse des Turcs
d A natolie , JA (1 9 6 2 ).
M elikoff, I. U n ordre de derviches colonisateurs: Les Bektachis. Leur role soci
al et leurs rapports avec les premiers sultans ottom ans , Memorial O. L. Bar
kan (1 9 8 0 ).
M elikoff, I. Les orieines centre-asiatiques du soufisme anatolien , Turcica 2 0
(1 9 8 8 ).
M elikoff, I. Sur les traces du soufisme turc. Recherches sur IIslam populaire en Ana-
tolie, Istanbul, 1 9 9 2 .
M elikoff, I. Yunus Em re ile Haci Bekta? , IU TD ED (1 9 7 3 ).
M en th o n , B. L Olympe de Bithynie, sessaints, ses couvents, ses sites, Paris, 1 9 3 5 .
M eyendorff, J. Byzantine Views o f Islam , DOP 18 (1 9 6 4 ).
Meyendorff-Palamas. Introduction a Ietude de Gregoire Palamas, Paris, 1 9 5 9 .
M irm iroglu. Oi Dervisai, Atina, 1 9 4 0 .
5. M TSITK: 5. Milletlerarasi Tiirkiye Sosyal ve iktisat Tarihi Kongresi.
M o le, M -j. Les mystiques musulmans, Paris, 1 9 6 5 .
M onawwar, M . E . Les etapes mystiques du shaykh Abu Said, Paris, 1 9 7 4 .
M iikrim in Halil. Diisturndme-i Enveri, istanbul, 1 9 3 0 .
N azim H ikm et. cyh Bedreddin Destam, U . Tam er (e d .), istanbul, 1 9 7 6 .
N ihat, A. Seyhi Divamm Tetkik, istanbu l, 1 9 3 4 .
OA: Osmanh Araptirmalan.
OCA: Orientalia Christiana Analecta.
Ocak-Baba Resul: A. Y. O cak, La revolte de Baba Resul, ou la formation de Ihete-
 rodoxie musulmane en Anatolie au X I He siecle, Ankara, 1 9 8 9 .
O cak, A. Y. Osmanli imparatorlugunda M arjinal Sufilik: Kalenderiler, Ankara,
1992.
O cak, A. Y. Kanuni Sultan Suleyman Devrinde Osmanli Resmi D u juncesine
Karji Bir Tepki H areketi: O glan eyh Ism ail-i M aju k i , OA 10 (1 9 9 0 ).
O cak, A. Y. Q uelques remarques sur le role des derviches Kalenderis dans les
m ouvem ents populaires et les activites anarchiques au XVe et X V Ie siecles
dans lEm pire o tto m an , OA 3 (1 9 8 2 ).
O cak, A. Y. Tiirk Halk inanplartnda ve Edebiyatmda Evliya Menkabeleri, Anka
ra, 1 9 8 4 .
O cak, A. Y. X V I. Yiizyil Osmanli A nadolusunun Mesiyanik H arekederinde Bir
Tahlil D enem esi , 5. M TSiTK, Ankara (1 9 9 0 ) .
OCP: Orientalia Christiana Periodica.
O kan, A. Istanbul Evliyalan, Istanbul, 1 9 6 8 .
Oriens.
O strogorski, G . Histoire de IEtat Byzantin, Paris, 1 9 6 9 .
O ztelli, C. Simavna Kadisioglu Bedreddin ve Yeni B u lu jlar , Tiirk Folkltir Arns-
tirmalan 11 (1 9 6 8 ).
Petry, C. F . The Civilian Elite o f Cairo in the later Middlc-Ajjes, Princeton, 1 9 8 1 .
Popovic, A. ve G. Veinstein (ed.) Bektachiyya , R E I ozel sayi, L X (1 9 9 2 ).
Pourjavady, N . ve P. W ilson. Kings o f Love, the Poetry and History of the N ima-
144
tullahi Sufi Order, Tahran, 1 9 7 8 .
Puech, H . C. En quete de lagnose, 2 c., Paris, 1 9 7 8 .
R .E.B.: Revue des Etudes Byzantines.
R E.I.: Revue des Etudes Islamiques.
Revue Historique du Sud-Est Europeen.
Revue de IOrient.
Revue Thomiste.
RFSEI: Revue de la Faculte des Sciences Economiques d Istanbul.
R .II.R .: Revue d Histoire des Religions.
R.O.C.: Revue de IOrient Chretien.
R.O.L.: Revue de IOrient Latin.
R uncim an, S. The Great Church in Captivity, a Study o f the Patriarchate o f Cons
tantinople from the Eve o f the Turkish Conquest to the Greek War of Indepen
dence, C am bridge, 1 9 6 8 .
Runciman-Manicheisme : Le Manicheisme medieval, Iheresie dualiste dans le chris-
tianisme, Paris, 1 9 7 2 .
S.A.D .: Selfuklu Ara/tirmalari Dergisi.
S etto n , K. The Papacy and the Levant, 2 c ., Philadelphie, 1 9 7 6 , 1 9 7 8 .
Sevim, A. ve Y. Yiicel. Tiirkiye Tarihi, Fetih, Selpuklu ve Beylikler Donemi, Anka
ra, 1 9 8 9 .
S.P.O.: Studi Preottomani e Ottomani.
SI: Studia Islamica.
STMABD: Studio, Turcologica memoriae Alexii Bombaci Dicata, Napoli, 1 9 8 2 .
Studi Bizantini.
Studi e Testi.
Studi Veneziani.
Siidost-Forschungen.
Sum er, F. Dogu Anadoluda Tiirk Beylikleri, Ankara, 1 9 9 0 .
apolyo, E. B. Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Istanbul, 196 4 .
TDAT-. Tiirk Dili A ra/tirm alan Ytlltjji.
TDED: Tiirk Dili ve Edebiyati Dergisi.
THEA: Tiirk Halk Edebiyati Ansiklopedisi.
Tim uroglu, V. Simavne Kadisiqglu eyh Bedreddin ve Varidat, Istanbul, 1 9 8 2 .
TM: Travaux et Memoires.
T M ecT iirkiy at Mecmuasi.
TRT: Travaux et Recherches en Turquie.
TTEM\ Tiirk Tarih Enciimeni Mecmuasi.
TTTA: Tiirk Tib Tarihi Arjivi.
Turcica.
Tiirk Amaci.
1. UTFKB: 1. Uluslararasi Tiirk Folklor Kongresi Rildirileri, Ankara (1 9 7 6 ).
Uzungarih, i. H . andarli Vezir Ailesi, Ankara, 1 9 7 4 .
Uzungarjili, I. H . Osmanli Tarihi, Ankara, 1 9 4 7 ve sonrasi.
Ulken, H . Z. La pensee de Ilslam, Istanbul, 1 9 5 3 .
Varia Turcica.
Variorum'. Variorum Reprints, Londra.
Varlik, M. C . Germiyanogullan Tarihi, (1300-1429) Ankara, 197 4 .
Vitray-Meyerovitch, E de. Mystique et poesie en Islam, Djalal-ud-Din R um i et
IOrdre des Derviches Tourneurs, Paris, 1 9 7 2 .
Vryonis, BKM: S. Vryonis, Byzantina Kai Metabyzantina, Studies on Byzantium,
Seljuks and Ottomans, Malibu, 1 9 8 1 .
Vryonis-Decline: S. Vryonis, rLhe Decline o f Medieval Hellenism in Asia Minor and
the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, Ber-
keley-Los Angeles-Londra, 1 9 7 1 .
Weissmann, N . Les Janissaires, etude de Iorganisation militaire des Ottomans, Pa
ris, 1 9 6 4 .
W erner, E. Chios, Seih Bedr-eddin und Burkliige Mustafa , BF 5 ( 1 9 7 7 ).
W ittek, P. La formation de lEmpire O ttom an , Variorum , 1 9 8 2 .
W ittek, P. La descendance chretienne de la dynastie Seldjouk en M acedoine ,
0 3 3 (1 9 3 4 ) .
W ittek, P. Yazicioghlu Ali on the Christian Turks o f the Dobruja , BSOAS 14
( 1 9 5 2 ).
WZKM: Wiener Zeitschrift f u r die Kunde des Morgenlandes.
Yaltkaya, M. erefeddin. Simavne kadisi oglu eyh Bedreddine dair bir kitab ,
TMec. 3 ( 1 9 3 5 ) , s. 2 3 3 -2 5 6 .
 [Yaltkaya], M. erefeddin. Simavne Kadisi Oglu Seyh Bedreddin, istanbul, 1 9 2 5 .
Yener, C . bkz. Bedreddin-Tener, Kaynaklar I II.
Terasimos-Fondation: S. Yerasimos, La Fondation de Constantinople et de Sainte-
Sophie dans les traditions turques, Paris, 1 9 9 0 .
Yiicel, Y. Qobanogullan, (^andarogullan Beylikleri, Ankara, 1 9 8 0 .
Yiicel, Y. T im urun Ortadogu-Anadolu Seferleri ve Sonuflan (1393-1402), An
kara, 1 9 8 9 .
Yurd, A. i. Fatihin Hocasi Afyemseddin, Hayati ve Eserleri, istanbul, 197 2 .
Zachariadou, E . A. Istoria kai Thryloi ton Palaion Soultanon, Atina, 1 9 9 1 .
Zachariadou, E. A. Romania and the Turks (c. 1 3 0 0 -c . 1 5 0 0 ) , Variorum,
198 5 .
Zachariadou, E. A. Suleyman (^elebi in Rumili and the O ttom an chronicles ,
D er Islam 6 0 (1 9 8 3 ).
Zachariadou-Trade: E. A. Zachariadou, Trade and Crusade: Venetian Crete and
the Emirates of Menteche and Aydtn (1300-1415), Venedik, 1 9 8 3 .
ZDMG : Zeitschrift der Deutschen Morgenlandische Gesellscbaft.
ZFG: Zeitschrift fiir Geschiscbtswissenschaft.

146
 DiZiN
Abdal Musa 51 Amuca ajireti 108
Abdiilaziz (B ed red dinin biiyiikbabasi) Andros [Andira] 8 0
3 8 ,9 9 Ankara savai ( 1 4 0 2 ) 6 3 , 9 2 , 100
Abdiilhamid II 5 Ankhialos (A hyolu) 108
Abdiilkadir el-Cezairi 112 Antakya 66 , 115
Abdiillatif 41 Arda 3 9 , 6 9 , 9 4
Abdiirrezzak Kirmani 51 A rif g e le b i 17, 1 9 , 20
Ahi Evran 23 Arnavutluk 1 0 3 , 104
Aliilik, ahi loncalan 2 2 , 66 , 6 7 Arsuz dagi 1 1 7
Ahlat 4 6 , 4 8 , 5 1 , 52 Aikpa$azade 2 2 , 3 6 , 5 3 , 5 7 , 7 4 , 9 1 ,
Ahmed (H afiz H alilin amcasi) 9 9 9 2 , 115, 117
147
Ahmed I 109 Attar 3, 2 7
Ahmed bin H ait 8 Avnik 50
Ahmed Cem al (K opriiliizade) 32 Aya Yorgi 2 6
Ahmed Eflaki 8 , 9 , 1 1 , 13, 15, 16, 18, A yaslug/A ltoluogo/Efes 3 2 , 4 2 , 6 3 ,
2 0 , 2 3 , 114 76, 77, 79, 80, 94, 96
Ahmed el-Havari 4 5 A ydin, A ydineli 4 2 , 5 5 , 5 6 , 6 2 ,
Ahmed Gazali 4 , 1 1 2 , 113 6 3 , 6 5 -6 7 , 7 1 -7 8 , 9 1 , 9 3 -9 7 , 9 9 ,
Ahmed Yesevi 3 , 2 2 , 2 7 , 114 101
Ahmedi 4 1 , 4 2 , 5 5 , 1 0 8 , 1 1 4 Aydinoglu isa 63
A kjehir 14 Aydinoglu M ehm ed 4 2 , 66
A kjem seddin 9 9 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 1 3 , 117 Aydinoglu M ustafa 9 6
Alaeddin Ali 54 Aydinoglu U m u r 6 3
Alaeddin Ali el-Arabi 109 Aydinogullan 4 1 , 5 5 , 5 6 , 6 3 , 6 4
Alaeddin Keykubad 38 Ayiloglu 91
Alajehir/Filadelfiya 9 7 Ayios Elias manastiri 8 0 , 81
Aleviler, Alevilik 2 3 , 5 3 , 54 Ayniid-devle 12, 13
Alexandre (Prens) 7 9 Azap Bey 86
Ali Bey (Saruhan sancakbeyi) 7 6 , 78 Azerbaycan 3 4 , 4 7 , 4 9 - 5 1 , 1 1 6
Ali el-A la 1 1 5 , 116 Aziz Eflatun 18
A ltm taj 2 6 Aziz Francesco 30
Amanos daglari 53 Aziz Haralambos 2 5
Amasya 91 Aziz Ioannes (Patm oslu)rahipleri63, 6 4
A ziz Ioannes Prodromos manastiri 102 Beldiceanu, I. 3 5 , 38
Aziz Khration 18 Belh 8
Aziz Schenisis (em seddin T eb rizi) 2 0 Berkuk 4 2 - 4 6 , 4 8 , 4 9 , 52
Baba ilyas 2 2 , 5 4 , 6 1 , 8 1 Bertrandon de La B rocqu iere 5 4
Baba Resul 2 6 , 66 Bistami (Antakyali H urufl) 5 3 , 115
Babailer 2 2 , 3 1 , 5 3 , 66 , 6 7 , 91 Bitinya 7 6
B abinger, F. 3 2 , 38 Bitlis 51
bagdadrmacihk ( syncretisme) 2 , 10 , Bizans 15, 1 6 , 2 4 , 2 9 , 3 0 , 4 1 , 6 1 , 6 4 ,
1 5, 18, 1 9 -2 1 , 2 3 , 2 5 , 2 8 , 3 5 , 6 5 ,8 3 ,8 9 ,9 0 ,9 5 - 9 7
1 1 8 , 120 Bogdan 86
Bagdat 3, 3 5 , 113 Bolayir 6 7
Bahadur el-Rum i 42 Borkliice Mustafa 3 2 , 3 3 , 5 5 -5 7 , 6 1 ,
Bahaeddin (Sultan) Veled 1 1 , 2 0 6 5 , 66 , 6 9 , 7 1 - 7 7 , 7 9 -8 4 , 9 1 , 9 3 -
B alat/Palatia/M ilet 6 4 , 8 0 9 7 , 9 9 , 1 0 0 , 1 0 9 , 1 1 0 , 1 15, 118
Balim Sultan 2 3 , 1 0 3 , 117 Buda 2 2
Ball Efendi (Sofyali) 1 0 6 , 1 0 7 , 1 0 9 , Budistler 3
113 Bulgarlar, Bulgaristan 66 , 7 0 , 7 8 , 8 5 ,
Balkanlar 2 6 , 3 4 -3 6 , 4 2 , 6 2 , 6 8 - 7 0 , 87, 89 , 9 4 , 100, 101, 103, 106,
8 4 , 8 7 , 9 0 , 9 5 , 120 108, 115, 116, 120
batin, batini 3 , 7 , 9 , 2 7 , 3 4 , 1 0 6 , 110 B uondelm onti 6 3 , 8 0
Battista Adorno 62 Burci hanedani 4 2
Bayezid I (Yildirim) 4 2 , 4 5 , 4 9 , 5 4 , Bursa 4 , 3 9 , 4 5 , 5 4 , 6 5 , 6 7 , 9 9 , 100
70, 7 8 , 88 , 8 9 , 100 Cam i 4
Bayezid II 7 5 , 1 0 2 , 1 1 6 C am iiil-fusuleyn 36
Bayezid I l ye suikast 101 Canik 17
Bayezid medresesi 4 5 Castilla 80
Bayezid Pa?a 7 0 , 7 3 , 7 4 , 7 6 , 8 7 , 9 2 , Cazibe 4 4
93 C ebeliin-Nuseyriyye 53
Bayezid-i Bistami 4 6 , 1 1 1 , 113 Cem aleddin el-Kayseri 4 2
Bayram ller, Bayramilik 2 , 5 5 , 100, Cemaleddin Savi 66
1 1 3 , 1 1 5 , 117 Ceneviz, Cenova, Cenevizliler 5 6 , 6 0 ,
Bedreddiniler 15, 4 0 , 5 3 , 5 4 , 6 1 , 6 4 , 6 2 -6 4 , 7 5 , 8 1 , 82
66, 7 0 , 7 3 , 8 7 , 100, 1 0 1 , 103- Cezeri 51
105, 1 1 5 -1 1 8 Clavijo 4 9 , 5 0 , 8 0
Bedreddin mahallesi (Serez) 102 C uinet, V. 25
Bedreddin Simavi tekkesi (Serez) 102 Curcani 4 1 -4 3
Bedreddin turbesi (Serez) 1 0 1 , 1 0 2 , Cuneyd (Izm iroglu) 5 7 , 6 2 , 6 9 , 7 1 ,
106 7 8 , 8 4 , 86 , 8 8 - 9 0 , 9 3 - 9 7 , 9 9
Bedreddin zaviyesi (Edirne) 103 Canakkale bogazi 9 4
Behfetut-TevArih 73 Qandarh Ali 7 0
Bektailer, Bektajilik 2 , 14, 15, 2 1 - 2 7 , (^andarogullan 7 0 , 85
3 5 , 5 3 , 5 4 , 6 9 , 1 0 1 -1 0 6 , 108, gelebi Halife 1 0 7
1 1 2 , 1 1 4 , 1 1 7 , 118 eragul-fiituh 3 7
(Jerkezler 4 4 Em ir Abid C^elebi 4 6
dai 4 9 , 7 2 , 7 5 , 8 4 , 115 Em ir Sultan 61
Darende 4 8 Enez/A inos 6 0 , 6 1 , 6 4 , 68
dariil-harb 3 5 , 39 Enia/Ania 8 2 , 83
Davud-i Kayseri 4 , 3 4 , 3 6 , 1 1 3 Erdebil 5 0 , 117
Deliorm an (Aga^denizi) 6 9 , 7 4 , 86 , Erm eniler 3 1 , 5 0 , 68 , 116
8 7 , 1 0 3 , 1 0 6 -1 0 8 Erzurum 4 9
D em ir Baba 103 eskatoloji tartjjm asi 111
Deyr-i Eflatun (Eflatun M anastiri) 17, Eski Cam i 9 9
18 Eski Hisar (Nysa ad M aeandrum ) 5 7
D igenis Akriras 38 Eski Zagra 103
D im etoka/D idym oteichon 1 0 1 , 1 0 3 Esterabad 4 0
D obruca 6 9 , 8 7 , 1 0 7 , 108 et-Teshil 3 6 , 7 2
Domanig 6 5 E jr e f Barsbay 116
D om en ico del Alemania 8 0 Etyopya 2 9
donm eler 106 Evhadiiddin-i Kirmani 9
Dugalar koyii 66 , 8 7 Evliya Gelebi 106
Dukas 3 2 , 4 1 , 5 7 , 6 1 , 6 5 , 7 0 , 7 1 , 7 3 , evrenselcilik 1 -3 , 7 -9 , 19, 2 1 , 2 3 , 2 5 -
7 5 , 7 7 - 8 5 , 8 9 , 9 0 , 9 2 - 9 7 , 109 2 8 , 32
D iizm ece Mustafa 6 9 , 7 1 , 8 4 , 8 5 , 88 - Eyyubiler 30
90, 9 3 -9 7 Fadlul-Hadasi 8
E bu Hanife 9 3 , 109 Fahreddin-i Acemi 4 0 , 8 7 , 9 2 , 9 3
Ebu M edyen el Magribi 3, 113 Fazlullah el-Esterabadi 4 0 , 1 0 6 , 1 1 5 ,
E bu Said 9 , 4 4 , 4 5 116
Ebussuud Efendi 1 0 5 , 106 Ferec 4 4 , 4 5 , 52
ed-Diirerii l-Kamine 4 7 Feyzullah 4 0
cd-Diirretiil-Fdhire 3 Filibe 1 0 0 , 1 0 1 , 103
Edirne 4 , 3 9 , 4 0 , 4 5 , 4 6 , 5 6 , 6 5 -7 1 , Filipovic, N. 38
77, 86 , 8 7 , 8 9 , 1 0 0 -1 0 3 , 9 5 , 9 6 , fityan 66 , 6 7
9 9 , 115 Floransa 8 0
Efendipula 20 Fo^a/Yeni Phokaia 6 4 , 8 2
Eflak 7 2 , 7 4 , 8 5 , 86 , 8 9 , 9 0 , 9 5 , 103 Franklar 5, 15
Ege 5 5 , 6 2 - 6 4 , 7 5 , 7 7 , 81 Fransa 6 3
Ekberiyye 4 , 3 4 , 3 5 , 1 02, 104 Frederik II 6
Ekm eleddin el-Bayburti 4 1 -4 4 Frigya 3 0 , 7 6 , 7 7
el-Aksa 41 Fususiil-Hikem 3 3 , 3 6 , 1 0 9 , 112
el-Ayni 4 2 , 4 7 Fususiil-Hikem erhi 1 0 2 , 1 1 3
el-C errah 8 Fiituhdt-i Mekkiyye 7
el-Kamil 6 fu tiiw e t 3 , 4 , 2 3
el-M akrizi 4 3 Gagavuzlar 8 7 , 1 0 3 , 108
el-Menhaliis-Sdfi 4 7 Ganos [ Ijiklar Dagi] 66
cl-Sirozi 102 Gattilusio ailesi 6 4
Elvan (,'elebi 2 2 , 61 Gazi E ce 38
Gazze 4 3 3 2 , 35, 39, 4 9 , 50, 54, 56, 57, 61,
G elibolu 6 7 , 7 7 6 3 - 6 5 , 6 8 - 7 0 , 7 5 , 7 6 , 7 8 , 7 9 , 86 ,
G em istos Plethon 83 8 8 , 9 0 , 1 0 0 , 1 0 2 , 1 1 1 , 1 1 6 -1 1 9
Germiyan 2 4 , 5 5 , 5 6 , 1 1 3 , 1 1 4 H indistan 41
Germiyanogullari 55 Hisarcik 2 6
Getsem ani 9 0 Historia 75
Geyikli Baba 51 H oca Ali 5 0 , 105
Giyaseddin Keyhiisrev 3 Horasan 8 , 2 1 , 2 2 , 7 3 , 1 1 4
G irit 6 2 , 6 3 , 6 9 , 7 6 , 8 1 -8 3 , 9 3 H urufiler, H urufilik 4 0 , 5 0 , 5 3 , 6 4 ,
G irit ayaklanmasi ( 1 3 6 5 ) 8 1 -8 3 9 1 , 9 2 , 1 0 4 , 1 0 6 , 1 1 5 -1 1 8
Giustiniani (A ntonio) 8 0 , 81 H iisam Qelebi 39
Golpinarli, A. 2 1 , 53 Hiiseyin Ahlati 3 6 , 4 4 - 5 3 , 7 4 , 1 0 5 ,
Goynuk 9 9 , 1 0 0 , 117 1 1 5 -1 1 9
Gregorius Palamas 6 5 , 66 H z. Ali 2 2
Guillom e de Ru brock 5 0 H z. Davud 2 9
G iiljen iler 109 H z. ibrahim 17
Giircistan 50 H z. isa 2 , 6 - 8 , 1 2 , 1 7 , 19, 2 6 , 2 8 , 2 9 ,
Giizelhisar 56 5 0 , 5 4 , 5 8 , 8 3 , 86 , 8 7 , 9 0 , 1 0 9 ,
Gyorgy (M acaristanli) 2 7 , 6 4 11 0 , 1 1 2 , 1 1 5 , 116
Haci Bayram 3 3 , 3 6 , 5 5 , 1 0 0 , 1 1 4 H z. M eryem 7 , 1 2 , 109
Haci Bekta 2 , 2 1 - 2 6 , 3 1 , 3 3 , 8 5 , 102, H z. M uham m ed 2 , 1 4 , 19, 2 8 , 3 0 , 5 4 ,
114 5 8 , 7 9 , 8 4 , 9 3 , 109
H aci B ek ta j Vilayetnamesi 2 1 , 2 2 , 2 4 - H z. M usa 17, 1 9 , 2 7 , 2 8 , 58
2 6 , 61 Ildir 9 6
H aci ilbeyi 3 8 , 1 0 3 , 118 I$ikiar 109
H aci Pa5a 4 1 -4 3 ib n Arab el-Bursevi 4 3
H afiz Halil 3 7 , 3 9 , 4 0 , 4 4 , 5 0 , 5 3 -5 5 , ib n Arab$ah 7 3 , 8 5 , 9 2
68 , 7 1 , 7 2 , 86 - 88, 9 0 - 9 2 , 9 8 -1 0 2 ib n B attuta 4 1 , 4 9 , 66 , 6 7 , 100
Halep 2 0 , 4 2 , 4 6 , 4 8 , 5 2 , 5 3 , 6 7 , 7 9 , ib n H acer el-Askalani 4 7 , 48
9 1 , 1 1 3 -1 1 7 ib n H aldun 4 3 , 4 6
H allac-i M ansur 3, 3 5 , 8 7 , 1 1 3 -1 1 6 , ib n S ab in 112
1 1 8 -1 2 0 ib n Tagriberdi 4 3 , 4 4 , 4 7 -4 9
Hallacilik 3 5 , 1 0 4 ib n Tulun camii 4 3 , 52
Halvetilik 108 ibnul-Farid 2 7
H am id-i Veli (Aksarayi) 5 4 , 5 5 , 100 idris-i Bidisi 7 1 , 7 2 , 7 5 , 7 7 , 7 8 , 8 4 ,
H am za Bosnevi 4 , 5, 1 1 3 , 1 1 7 9 1 , 92
H anefilik 4 3 Ilm -i H u ru f 116
H atem iil-vilaye 111 ilyas (K araburunlu) 1 0 0 , 101
Haydar es-Sultan 2 2 Inalcik, H . 38
Hesykhiacilar 3 0 , 61 incil 1, 17, 19, 2 7 , 2 8 , 4 9 , 9 0
Hest behift 75 ioannes Abramios 41
Hiristiyanlar, Hiristiyanlik 5 -7 , 9 -1 2 , ioannes Sisman I I I 7 9
1 3 -1 5 , 1 8 -2 1 , 2 4 - 2 6 , 2 8 , 2 9 , 30- ioannes Tarkaniotes 8 3 , 8 4
ipsili 9 6 Karabag 50
Iran, Iranlilar 2 , 3, 5, 2 7 , 3 3 , 3 4 , 50- Karaburun/Stylarion 66 , 7 3 - 7 7 , 8 1 ,
5 2 , 7 4 , 9 1 , 1 1 6 -1 1 8 , 120 9 5 -9 7
isa Celebi 65 Karaca Ahmed 2 6
isevi nitelikler 3 , 6 , 8 3 , 8 4 , 9 0 , 1 1 1 , Karahisar 4 9
1 1 6 -1 1 8 Karaman 5 5 , 7 8 , 1 0 0 , 117
isfendiyar Bey 7 0 - 7 2 , 7 4 , 8 4 , 8 5 , 8 9 , Karaman beyligi 5 4
113 Karaosmanogullari 9 6
ismail (B ed red dinin oglu) 4 4 , 5 6 , 68 , Karm atiler 8 3 , 8 4
7 1 ,9 9 Karpokrates 1 0 6
ism ail M ajuki 117 Kars 115
Ispanya 3 Kastamonu 72
israil (G azi, Kadi; Bedreddinin baba Katip Qelebi 51
si) 3 9 , 4 5 , 4 6 , 9 9 , 1 0 2 , 103 Kayseri 5, 2 2 , 2 4 , 4 3 , 116
ijrak okulu 5 Kazova Tiirkm enleri 91
itirakgilik 8 3 , 8 4 Ke$i$ Dagi [U ludag] 6 1 , 6 5 , 66
italyan cumhuriyetleri 63 K ibns 6 9
Ittihadiyye 1 0 4 , 112 K ilif Arslan II 6 , 2 0
Iyonya 7 6 , 7 7 Kirim 8 5 , 86
Iyonyen korfezi 75 Kirklareli 108
izm ir 4 9 , 5 7 , 5 8 , 6 2 , 6 3 , 6 5 , 66 , 6 9 , K irjehir 2 1 , 115
7 1 , 7 8 , 8 0 , 86 , 8 9 , 9 3 -9 6 K izilbaj, Kizilbalar 2 3 , 6 9 , 1 0 8 , 118
iz n ik 4 , 7 1 , 7 2 , 7 4 , 8 4 , 9 9 , 104 Kilikya 1 4 , 18
izzeddin Keykavus I 4 -6 Kiramana H atun 2 0
Izzeddin Keykavus II 2 8 , 3 5 , 6 9 , 8 7 , Kissling, F. I. 3 8 , 4 7 , 105
103 Klaudiotes 9 7
Janos Hunyadi 1 0 0 Klem es (iskenderiyeli) 30
Joseph (M etrop olit) 7 9 K onstantinopolis/istanbul 5, 10, 12,
Kabe 7 , 1 9 , 2 0 , 106 1 5 - 1 8 , 2 8 , 7 9 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 0 3 ,1 1 5
Kadi Ahmed (N igdeli) 5 4 Konya 3 , 5, 9 , 1 2 , 1 5 -1 8 , 2 0 , 4 0 -4 2 ,
Kadiriler 105 5 4 , 1 1 3 , 1 1 6 , 117
Kahire 4 1 -4 7 , 5 1 , 5 2 , 5 5 , 7 2 , 111 Korsmdme 115
Kalenderiler, Kalenderilik 4 8 , 66 , 6 7 , kole pazan 8 2 , 83
115 Kudus 5, 6 , 4 1 , 4 3 , 5 2 , 8 7
Kalenderoglu isyani ( 1 5 2 6 - 2 7 ) 2 2 , 6 7 Kumanlar 103
Kaluyan 1 2 , 13 K uran 1, 7 , 17, 2 7 , 3 7 , 3 9 , 109
Kandiye 6 3 , 8 0 , 8 1 , 83 K urtuba (C ord ob a) 3, 9
Kansuh el-Gavri 1 1 6 Kuru D ag (K orudag) 66 , 6 7
Kantemir (D im itri) 6 7 Kutsal Sinod 2 8
Kanuni Sultan Suleyman 2 2 , 1 0 6 , 1 1 7 kuzu bayrami 1 0 6
Kapadokya 1 4 , 2 4 , 30 Kiibra (Akemseddinin oglunun dulu,
kapikullari hizbi 8 7 , 9 3 H afiz H alilin kansi) 100
Kaplica medresesi 3 9 , 4-0 Kiitahya 6 5
Lampsacus (Lapseki) 9 4 Meram mescidi 15
Las Havas de Tolosa 5 M eri? 6 0 , 1 1 7
Lesbos (M idilli) 75 Meserretiil-kulub 3 7
LetAif iil-iparat 36 Mesnevt 33
Lidya 7 6 -7 8 M essalienler 2 9
Lutfi Pa$a 78 Mevlana Celaleddin Rum i 1, 2 , 4 , 7-
M acarlar 6 9 , 100 23 , 27 , 2 9 -3 3 , 39 , 4 4 , 4 6 , 60, 91,
M ahm ud Hiidayi 108 1 1 1 -1 1 4 , 1 1 7 , 118
M ahm ud Paa 61 Mevlid 3 0 , 113
Makedonya 88 , 8 9 , 9 4 , 1 0 3 , 1 0 4 , 120 Misir 3 8 , 4 1 - 5 6 , 66 , 6 7 , 8 5 , 9 3 , 1 13-
Malkara 6 7 117
M anastir medresesi 4 0 Mihail Dukas (H ekim ) 42
M anisa (M agnisa) 6 5 , 7 4 , 7 6 Mihail Massinos 81
M ansuriye hastanesi 4 1 , 4 2 M ihaloglu M ehm ed Bey 6 9 , 72
M anuel Paleologos II 7 0 , 8 9 , 100 M ihalogullan 3 8 , 6 9 - 7 1 , 103
M arejal Boucicaut 6 2 Mircea (M irgi) 6 9 , 8 4 -8 6 , 89
M ariye 4 4 M ogollar 2 , 8 , 66
M aruffo 62 Molla F e n a ri4 , 5 , 4 1 , 4 3 , 113
M assignon, Louis 1 0 4 , 1 1 2 , 1 1 3 Molla Haydar Herevi 9 1 , 9 2 , 105
Matlau hususil-kilcm f i medni Fusu- M olla Hiisrev 9 9
siil-hikem 3 6 M olla Yusuf 39
M atta (Efes m etropoliti) 6 3 , 6 4 Mubarek^ah el-M antiki 4 1 , 4 2
M azaris 9 7 M uhammed Sultan 4 9 , 50
M ecdeddin Ishak 3 , 4 Muhyiddin Ibn Arabi (eyhiil-Ekber)
M ehdi, Mesih 4 8 , 5 8 , 6 0 , 1 0 9 , 111 1 -9 , 2 9 -3 1 , 3 3 -3 6 , 4 0 , 9 8 , 1 0 2 ,
M ehmed I (Q elebi) 4 0 , 6 5 , 6 7 , 6 9 -7 4 , 1 0 7 , 1 0 9 , 1 1 2 , 1 13, 1 1 6 , 1 1 8 ,
7 6 - 7 8 , 8 4 , 8 5 , 8 7 -9 2 , 9 5 , 9 9 , 1 0 4 , 119
105 Muhyiddin M uham m ed (Iskilipli) 106
M ehm ed II (Fatih) 3 7 , 4 0 , 6 1 , 86 , 9 9 , Murad I 3 9 , 68
100 Murad II 4 0 , 6 4 , 7 4 , 7 6 , 7 7 , 88 , 9 2 ,
M ehm ed b. Alaeddin Ali 54 95, 9 6 , 100, 117
M ekke 3 , 106 Musa Qelebi 6 , 7 , 6 8 - 7 2 , 8 4 , 8 5 , 8 7 ,
M elam iler, Melamilik 2 7 , 4 4 , 8 3 , 1 0 0 , 8 9 , 9 2 , 9 4 , 103
117 M uslihiiddin Mustafa (Nureddinzade)
M elek Hatun (Bedreddinin annesi) 109
39 Mustafa (H afiz H alilin amcasi) 9 9
M emluklar 3 6 , 4 2 - 4 5 , 4 7 , 4 9 Mixeyyed (B ed red dinin yol ve ogre
Mendkibiil-Arifin (Ariflerin Menkibe- nim arkada$i) 4 5
leri) 9 M iiniri (Belgradi) 1 0 9
M enavino 1 1 6 Nahcivan 50
M enderes 5 5 , 5 6 , 66 , 7 1 , 7 7 , 9 9 N aim Frajeri Bey 2 6
M ene 2 2 Nazim H ikm et 3 7 , 1 2 0
M entee 6 3 , 65 Nea M oni manasdri 8 0 , 81
Nesimi 5 3 , 9 1 , 1 02, 1 1 4 -1 1 6 102, 112, 113, 117
N efri 7 4 , 7 5 , 7 8 , 8 1 , 9 3 , 102 Safeviler 5 0 , 5 5 , 104
N icolo Gattilusio 61 Ciineyd (Safevi) 5 3 , 5 4 , 1 1 7
N igbolu savai 8 0 Saint Jean ovalyeleri (R od os Hospita-
Nikopolis (N igbolu) 8 9 , 9 4 , 9 5 lier tarikati) 6 2 , 1 1 1
Nilos (K e jij) 8 3 , 84 Sakiz 3 2 , 5 6 -5 8 , 6 0 - 6 5 , 7 5 -7 7 , 7 9 -8 3 ,
N im etullah Veli Kirmani 5 1 , 5 3 , 116 86 , 1 1 1 , 1 1 2 , 1 1 5 , 1 1 6
N ijapur 22 Saltikname 61
Niyazi Misri 4 , 5, 1 0 4 , 1 0 9 , 1 1 8 , 119 San Ismail 2 6
Nizar (N azar) 5 6 , 5 7 , 66 , 7 1 , 7 7 San Saltik 8 4 , 1 0 3 , 118
N ure Sufi 54 Saruhan 6 5 , 66 , 7 6 , 7 7
N ureddin Zengi 6 , 2 0 Saruhan yoriikleri 102
m r u l-Kulub 3 7 , 86 , 105 Schiltberger 2 0 , 50
Nusayriler 53 Selahaddin (eyh) 16
N ujirevan 7 3 , 7 4 Selahaddin Eyyubi 30
O hri (Achrida) 8 4 , 9 4 Sinaneddin (eyh) 14
O hri (Achridos) 6 9 , 7 1 , 9 4 Selanik 6 8 , 8 9 , 9 0 , 104
O rhan Bey 3 9 , 6 5 , 66 Sel^uklu, Selguklular 1 -5 , 8 , 15, 16,
O rta Asya 2 , 2 1 , 2 4 , 2 7 , 3 5 , 4 1 , 66 , 1 8, 2 0 , 2 7 , 2 8 , 3 1 , 3 5 , 3 8 , 4 0 , 66 ,
114 67, 6 9 , 103
Oru<; Bey 3 8 , 7 0 , 7 4 , 7 5 , 78 Selim I 4 , 5, 6 9
O sm an Bey 5, 3 8 , 7 0 Selim II 102
Patm os 63 sema 4 , 9 -1 1 , 2 1 , 4 4 , 111
Penbefrujan (Pamuk^ular) medresesi Semerkand 51
10 Serez 6 9 , 86 , 8 7 , 8 9 -9 3 , 9 6 , 1 0 1 , 1 0 5 ,
Pera 6 3 106, 113
Pervane 19 Seyyid Gazi Tekkesi (Kizil D eli) 1 0 3 ,
P ietro Z en o 8 0 118
Pir Sultan Abdal 84 Seyyid M uham m ed Aftabi 51
Platon 3 Siddik-i Ekber 8 , 1 1 4
Plethon 8 4 Silistre 6 9 , 8 7 , 9 5 , 103
Pluiletheos 68 Simaviler 1 0 7 -1 0 9
Rafizilik 4 8 Sinaniler 109
Ragusa 6 4 , 9 0 Sineson 2 4 , 2 5
R efii 115 Sinop 8 5 , 8 9 , 9 9
Resm o 81 Siryanus 1 1 , 1 2
Rodos 6 2 Sis (K ozan) 14, 17
R u h iil-Kuds 3 Sisam/Samos 7 6 , 7 7 , 8 0 - 8 2 , 9 6 , 106
Rum eli 3 5 , 3 6 , 3 8 , 3 9 , 4 4 - 4 6 , 66 , 7 0 , Sisman (Saruhan valisi) 7 6 , 7 8 , 9 4 , 9 5
71, 7 8 , 8 4 , 8 8 - 9 0 , 9 5 , 1 0 3 , 1 1 5 , Sitia 81
1 1 6 , 118 Sofya 106
Sadeddin Efendi 86 Solakzade 86 , 8 9
Sadreddin Konevi 3 , 4 , 8 , 9 , 3 4 , 4 0 , Spandoni 1 1 5 , 1 1 6
Sultaniye 4 9 Tim ur 4 5 , 4 6 , 5 0 -5 2 , 5 5 , 5 7 , 6 3 , 68 ,
Sulucakarahoyiik (H acibekta?) 2 1 , 1 1 4 8 0 , 8 2 , 85
Suriye 5 2 , 53 T im u rtaj 4 2
Slihreverdi 5, 5 3 , 7 9 , 118 T ire 5 7 , 7 1 , 9 4 , 9 5
Suleyman Bey (O rhan Beyin oglu) 3 9 Tirm izi 9
Suleyman Qelebi (Yildmm Bayezidin Torlaklar 4 8 , 5 3 , 5 6 , 66 , 6 7 , 7 5 , 7 7 ,
o glu) 3 0 , 6 8 -7 1 , 8 5 , 9 4 , 113 78, 1 0 0 , 115
Suleyman ah (Germiyan Beyi) 55 Torlak (H u ) Kemal 5 5 , 6 5 , 7 4 , 7 5 , 7 8 ,
Surm e 66 91, 115
afuler 4 3 Torlak (Yahudi) Kemal 78
$ahne M usa 4 5 -4 6 T rabzon 8 9
ahruh 8 5
Tmctatus 1 7
Tem ennayi 1 1 6
Trakya 3 5 , 6 5 , 6 7 , 7 0 , 7 6 , 88 , 8 9 , 9 4 -
am 4 , 9 , 1 4 , 4 1 , 4 5 , 4 6 , 4 8 , 52
96, 103, 120
am an, amanist 2 , 3 , 2 1 , 2 2
Tun a 7 1 , 86 , 8 7 , 8 9 , 9 4 , 9 5 , 1 0 3 , 115
$ap<;ilar 100 , 101
Tuna Turkleri 6 9 , 7 0 , 8 5 , 9 6
em seddin Cezeri 50
T u r dagi 2 8
em seddin T ebrizi 2 0 , 4 6
Turlod k e jiji 7 6 , 8 1 , 83
$eyh Bedreddin Destam 3 7
Turloti manastin 7 6
eyh Pa$a 4 6
Tiirkm enler 1, 2 1 , 2 4 , 2 8 , 3 1 , 5 3 , 5 4 ,
$eyhi 115
6 5 -6 7
$eyhuniyye 4 1 - 4 3 , 52
Ukudun-Nasibd 3 7
ihabeddin Sivasi 113
U lahlar 8 9
iiler, iilik 2 3 , 3 4 , 4 9 , 5 1 , 5 2
Unkudiil-cerdhir 3 7
irin (F e re cin annesi) 4 4
Urla 9 6
irvan 50
Uygurlar 3
ukrullah bin ehabeddin 7 3 , 7 8 , 7 9
U zungarjili, i. H . 108
Tnbakat-i Hanefiyye 3 7
Tahtacilar 2 3 TLJrgiip 2 4
takiyye 1 0 5 , 1 1 0 , 118 vahdet-i mevcudguluk 108
tasvir tapinci 7 , 2 9 vahdet-i viicud 4 , 112
Takoprizade 4 0 Vardar Yenicesi 9 6
tat 3 Vdnddt 3 3 , 3 6 , 68 , 9 2 , 9 8 , 1 0 5 , 1 0 6 ,
Tatarlar 2 , 5 0 , 6 3 , 85 1 0 9 -1 1 2
Tavas 2 6 Varna 6 9 , 8 7 , 1 0 3 , 108
T ebriz 4 7 , 5 0 Venedik 6 2 , 6 3 , 8 0 -8 2
Terciimaniil-efvAk 7 Vryonis, S. 38
Tesalya 8 9 W erner, E . 38
teslis 7 , 2 9 , 1 1 6 Yahudiler, Yahudilik 3, 6 , 7 , 9 , 1 0 , 13,
tevhid 5 , 7 , 14 19, 2 9 , 4 1 , 4 2 , 7 8 , 7 9
Tevrat 1, 7 , 1 9 , 2 7 Yahya Incili 1 1 6
T h e o lo g o 6 4 Yakub (Suruglu) 30
T h eolog os Koraks 9 7 Yakub II (Germiyan beyi) 55
Yaltkaya, . 3 8 , 4 7 Yunus Em re 1, 2 1 , 2 6 -2 8 , 3 3 , 3 5 ,
Yanbolu 108 52,118
Yayladag 6 6 Zadeh el-Ahlati 4 9
Yazicioglu M ehm ed 113 Zagra 6 6 , 8 7 , 1 0 0 , 101
Yenigeri ocagi 2 3 Z e b u r 19
Yezidiler 106 Z e lo t ayaklanmasi 6 8
yoga 3 zeybekler 9 6
 TARIH VAKFI YURT YAYINLARFNDAN

OSMANLI TOPLUMUNDA
ZINDIKLAR VE MULHiDLER
(15.-17. YUZYILLAR)

A H M E T YAAR O C A K

Osm anlimn 15. yiizyildan 17. yiizyila kadarki iif yiiz yillik siyasal ve toplumsal
diizenine, bu diizenin arkasmdaki resmi ideolojiye kari, bazen ki$isel bazen
kidesel ikilar go riilm ujtii. Zmdiklik ve mulhidlik , bugiim in Ttirk^esiyle
sapkinhk ve dinsizlik harekederi, yani dairenin diina ^lkanlar genellikle
idamla cezalandirilm ifti. eyh Bedreddin, M olla Lutfi, Nadajli San
Abdurrahman, Lari M ehm ed Efendi, O glan eyh Ism ail-i M ajuki, ibrahim -i
Guleni gibi kiilerin resmi ideolojiye muhalefetinin sebebi neydi? Bu
harekederin mahiyeti neydi? Toplum un hangi kesimlerinde yanki buluyordu?
Ahm et Ya$ar O cak bu onem li eserinde ite bu sorularin cevabim arajtiriyor.
xxii + 418 sayfa.
ISBN 975-333-179-0
 OSMANLI BEYLiGi
( 1300- 1389)

E D IT O R

E L IZ A B E T H A. Z A C H A R IA D O U

Kiigiik bir uc beyliginin, Bizansin yerine gegen ve Bati Hiristiyan diinyasim

yiizyillar boyunca derinden etkileyen giiglii Osm anli Im paratorluguna
dontijm esi, gejidi aplardan incelenmesi gereken bir olgudur. Kurulu
donemi hakkinda 1 9 3 0 larda gelijtirilen kuramlardan sonra ortaya gikan
bulgular, eski tezleri gelijtiren ve aan savlann kaynagi oldu. Osm anlilann
kokeni, bulunan yeni sikkeler, gaza gelenegi ve dervijlerin rolii,
arazi tahrirleri, T iirk dili, diger beylik ve devlederle ilijkiler iizerine
karjilajtirm ali araftirmalari kapsayan bu kitabin iiginda
Osmanli tarihinin bilinm ezlerle dolu en karanlik donem inin yeniden
degerlendirilmesi gerekecek.
(Qev. Giil Qagali Giiven, Ismail Yerguz, T iilin Altinova)
xiv + 277 sayfa.
ISBN 975-333-067-7
 ALEVi KiMLiGi

E D IT O R L E R

T . O L S SO N , E. O ZD ALGA, C . R A U D V E R E

Alevi uyam ji, 1 9 8 0 lerin sonundan bu yana Tiirkiye gundem inin hep ilk
siralarinda yer alan bir kavram oldu. Yiizyillar boyunca kapali bir cemaat
halinde var olan Aleviligin kamusal alanda goriinurluk kazanmasina,
Alevilik-Bekta^ilik literattiriinde ya$anan gergek bir padama elik etti.
istanbuldaki Isveg A rajtirm a Enstitusuniin 2 5 - 2 7 Kasim 1 9 9 6 tarihleri
arasinda duzenledigi Osmanli ve M odem Tiirkiye Alevilerinde D in,
Kiiltiirel Kimlik ve Toplum sal O rgiitlenm e bajlikli konferansa sunulan
tebliglerin derlemesinden oluan bu kitap, Alevi kimligini ve Ali odakli
mezhepleri, tarihi/efsanevi arka plan, tarih ina siireci, gunumiizdeki
uyam a elik eden kentlemenin getirdigi yeni sorunlar ve yeni soylemler
baglamlarinda ele aliyor. Sabetaycilik, Ehl-i H ak, Nusayirilik, Diirzilik gibi
bazi marjinal heterodoks akimlan irdeleyen makaleler ise kimlik ina
siirecinin hem ig dini tarih, hem de di siyasal ve toplumsal
yonleri iizerinde duruyor.
(Qev. Bilge Kurt T oru n, Hayati T o ru n )
xi + 276 sayfa.
ISBN 975-333-093-6