Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s.

256-275

Nadide INAR1
Meral BYKYAZICI2

TRK CLT SANATINDA KULLANILAN

DERLER ve ZELLKLER3
zet
Bu almann konusu, Trk cilt sanatnda kullanlan derilerdir. almada,
ciltlerde kullanlan deri eitlerine, derilerin karakteristik zelliklerine ve
tabaklama yntemlerine deinilmitir. eitli hayvanlardan elde edilen deri; yaps,
dokusu vb. zellikleri kendine has olan doal bir rndr. Salam yapsndan
dolay nceleri ilevsel rnlerde kullanlmtr. Daha sonra dericilik mesleinin
gelimesiyle teknik yntemlerle ilenen deriye, eitli zellikler ve estetik deerler
kazandrlmtr, bylece birok alanda kullanlabilir hale getirilmitir. Ayn
zamanda dayankll ve yumuakl sayesinde cilt sanatnn da en nemli
malzemesi olmutur. Cilt kelimesi Trkeye Arapadan gemitir, deri
anlamndadr. Yazl eserlerin korunmas amacyla yaplan kitap kaplar ounlukla
deriden yapld iin cilt adn almtr. Bu almada cilt yapmnda kullanlan
derilerin tantlmas amalanmtr. Bu ama dorultusunda yaplan aratrmada,
ciltlerde bitkisel maddeler kullanlarak geleneksel yntemle tabaklanan kei,
koyun, dana-sr, ceylan, deve vb. derilerin kullanld, ancak elde edildii
hayvann karakteri derilerine yansdndan, mukavemeti ve srasnn dzgnl
nedeniyle en fazla kei derisinin (sahtiyan) tercih edildii bilgisine ulalmtr.
Anahtar Kelimeler: Cilt sanat, Deri, Dericilik/Debagat, Tabaklama, Sahtiyan.

1
Gazi niversitesi Gzel Sanatlar Enstits Geleneksel Trk Sanatlar Anasanat Dal Geleneksel Trk Sanatlar
Blm, Yksek Lisans rencisi, nadidecinar92@gmail.com
2
Yrd. Do. Dr. Gazi niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesi retim Eleman emeral@gazi.edu.tr
3
Bu makale Yazma Eserlerin Ciltlerinde Kullanlan Deriler zerine Bir Aratrma adl Yksek Lisans Tezinden
retilmitir.
 Trk Cilt Sanatnda Kullanlan Deriler ve zellikleri

THE LEATHERS USED IN TURKISH BOOKBINDING ART

AND THEIR CHARACTERISTICS4
Abstract
The subject of this study is the leathers used in Turkish bookbinding art. In the
study, the types of leathers used in bookbinding, characteristic properties of these
leathers and methods of tanning are mentioned. The leather obtained from various
animals is a natural product, which has unique properties by its structure, texture,
etc. It has been used in functional products before, because of its robust structure.
Afterwards, with the development of the leather craft profession, diverse features
and aesthetic values were gained to the leathers that are processed with technical
methods, thus they became available in many different fields. At the same time,
because of its durability and softness, leather also became the most important
material of bookbinding art. The Turkish translation of bookbinding has passed
from Arabic to Turkish, is used in the same meaning with leather. The book
covers for the protection of written works are named as bookbindings because they
mostly made by leather. In this study, it is intended to introduce of the leathers that
are used in bookbinding art. In the study made in the direction of this purpose, it is
attained that in the bookbindings, the leathers of goat, sheep, bovine-cattle, gazelle,
camel, etc. are being used, those are being tanned with traditional methods by using
herbal substances, but because the character of that animal determines the
properties of the leather, goat leather (Saffian) is mostly preferred for its durability
and smooth surface. 257
Key Words: Bookbinding Art, Leather, Leather Craft, Tanning, Saffian.
GR
Trklerde deri ve dericilik ok geni bir konudur. Dericilik, hayvan besleyip yetitiren
kavimlerin ikinci meslei halinde gelimitir. Orta Asyann kltr tarihine bakldnda derinin,
Eski Trklerin ve atalarnn gnlk hayat ve giyiminde birinci derecede rol oynad
grlmektedir (gel,1991,5:162).
nsanlk tarihi kadar eski olan deri ve deri mamullerinin, tarihi seyrinin balangc ile ilgili
genel kan insanlarn tabiat artlarna kar koymak amacyla, rtnme ve barnma ihtiyalaryla
ortaya km olmasdr. nsanlar yaamak iin ncelikle besin maddelerine ve ayn zamanda
vcutlarn d etkilerden koruyabilmek iin etini yedikleri veya avladklar hayvanlarn deri ve
postlarna5 ihtiya duymulardr (nc,1968,s.1) Bu nedenle deriyi kullanlabilir duruma
getirmek iin doal her olanaktan yararlanmlardr. Debagat tarihinin balangc saylabilecek
bu uygulamalarda insanlarn; gnein kurutucu, sularn temizleme, tan trpleme-dvme
gcnden, ateten yararlandklar, yzebildikleri hayvanlarn derilerini sularda ykadklar, aa
dallarna asarak kuruttuklar, atein dumanyla ttsledikleri, topra, tuzu, ap da ilkel
sepileme yntemlerinde kullandklar tahmin edilmektedir (Sakaolu ve Akbayar, 2002,s.13)

4
This article is originated from a Masters Thesis named A Research about the Leathers Used in Bookbindings of
Written Works.
5
Post; tyl hayvan derisidir.

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
Nadide nar _ Meral Bykyazc

Dericilik tarihi zerine yazlm olan eserlerde grlmektedir ki, dericilik sanat da
medeniyet tarihi gibi doudan batya doru ilerlemi ve gelimitir (Grengross,1938,s.3).
Dericiliin, Orta Asya ve Anadoluda balam ve gelimi olmasnda bu blgelerin debagat
sanat iin gerekli hammadde asndan zengin olmas etkili olmutur. Anadoluda dericilik,
Seluklu dneminde Ahi Evrann nclnde Ahi gelenekleriyle gelimi, Osmanllarda
zirveye ulamtr. Trkler bitkisel tabaklamada zellikle, XIV. ve XVIII. yzyl da en yksek
seviyeye ulam, Trk derileri tm dnyada tannr hale gelmitir. Trkler bu derileri
kullanarak, kendilerine zg yorumlaryla mkemmel ciltler yapmlar ve ciltilii bir sanat
dal haline getirmilerdir.
Deri
Deri, z Trke bir kelimedir. Eski Trklerde gnmzde olduu gibi teri yani deri
denmitir. Nitekim X. yzylda teri eklinde sylendii, Kagarl Mahmuttan
renilmektedir (Eren,1986,79:4). Trk kltrnde gn ve kn kelimeleri de yaygn olarak
deri ve mein anlamnda kullanlmtr. Tarama szlndeki eski Anadolu kaynaklarnda gn
kelimesinin ham deri manasnda kullanld ynndeki bilgileri doru bulmayan gel, gn
ve kn szcklerinin daha ok tabaklanm deri iin sylendiini vurgulamaktadr
(gel,1991,5:163). Teri ya da gn ad verilen deriler, grd ilem ve kullanldklar eyaya
gre teladin, tire, sahtiyan, gderi, akderi, mein gibi adlar almlardr (nder,1995,s.64).
Deri, eitli hayvanlardan elde edilen doal bir rndr. Sahip olduu lifli yap deriye,
ok aranan zellik olan yumuaklk ve g vermektedir (Kathpala,1990:160). Hayvandan
yzldnde ham madde niteliinde olan deri, teknik yntemlerle uygun ekilde ilendii
takdirde birok alanda kullanlmaya elverili madde nitelii kazanr (Harmancolu ve 258
Dikmelik,1993,s.1). Derinin esnek, yumuak, dayankl bir materyal olmas ve zerine eitli
tekniklerde bezemelerin uygulanabilmesi gibi nedenlerle, cilt sanatnda en fazla kullanlan
malzeme olmutur (Tannd,1985,s.27).
Cilt Sanat
Deri kullanmnn en gzel ve en deerli sanat rn, cilt kaplardr. Cilt, Arapa (cild) bir
kelime olup deri anlamna gelmektedir. Cilt kitap iin koruyucu bir kaptr, yazma eserlerin
korunmas amacyla yaplan kitap kaplar da genellikle deriden yapld iin cilt adn
almtr (zen,1987s.5). Cildin; kitap sanatlarndaki genel kabul grm tanmnda; bir
mecmua veya kitabn yapraklarn dalmaktan korumak ve srasyla bir arada toplu olarak
bulundurmak iin ince tahtadan, deriden veya zerine deri, kt ve bez gibi malzemeler kapl
mukavvadan yaplan kaplara denilmektedir (Arseven,1998, I:341). Mcellit, kelimesi de bu
szckten tremedir (, 1971:8). Mcellit; cilt yapan kii yani cilti, teclid ise ciltleme iine
verilen isimdir.
Klsik bir cilt; st ve alt kapak, srt (dip), alt kapaa eklenen sertap ve ona bal olup
katlanarak st kapak ile kitap arasna giren miklep blmlerinden meydana gelmektedir (ekil
1ve 2). Alt ve st kapan her biri deffe diye de adlandrlmtr. ki kanat eklinde ift
sayfalara deffeteyn denildii grlmekle birlikte, sanatkrlar arasnda deffeteyn dorudan
doruya kitap cildine denilmitir (zen,1998,s.10-11).

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
 Trk Cilt Sanatnda Kullanlan Deriler ve zellikleri

ekil: 1 Klasik Cildin Blmleri (Zber,1987:257) ekil: 2 Kapan Blmleri

(zen 1998:10)
Klasik Trk cildinde, kapaklar kitap boyundadr ve kitabn srt ksm daima dz olur,
Avrupa ciltlerinde olduu gibi yuvarlatlmaz (Arseven, 1998, s.342) yalnz deriden yaplan srt
ksm, sslemesizdir. Ssleme; d kapaklara, sertap, miklep ve kapaklarn i ksmna
yaplmaktadr. Ssleme iin genellikle varak altn, diki iin ipek iplik kullanlmaktadr
(Taviliolu,1985,s.477).
Ciltcilik tomar6 (rulo) eklinde kitaplarn yerini Romallar devrinde, yapraklar
dikdrtgen biiminde kesilmi olan kodeksin7 (Mushaf) almasyla ortaya kmtr
(Artan,1993:551).
lk Trk ciltleri, Dou Trkistanda Mani dinini kabul eden Uygur Trklerine aittir.
Uygurlara ait tr cilt rnei ele gemitir. Bunlar; Dou Asya in tarz tomarlar, alt ve st
tahta kapakl olup stten alta geirilen sicimin tahtalarn dnda dmlenmesiyle elde edilen 259
ciltler ve dikili formaya geirilmi ciltlerdir (zen,1998,s.9). Trkler bu ciltlerde, deri kullanp
ciltlerin d yzey sslemelerini bakla kesme teknii ile yapmlardr. yzleri yaldzl deri
kaplanm, damga hakkedilmi ve oyularak (filigre) sslenmitir (Tekin,1960,s.16;
,1973,s.6; Cunbur, 1992,s.453). Ayrca kitap ciltlerinde ilk defa deri zerine madeni
kalplarla desen basarak, klie basky da kullandklar bilinmektedir (Binark,1975:1). Sanat
eseri nitelii tayan bu ciltlerin bulunmas, VII. ve VIII. yzyllarda Uygur Trkleri arasnda bu
sanatn ne kadar ilerlemi olduunu kantlamaktadr.
Orta Asyaya mahsus bir sanat olan ciltilik, Trklerin slam dinine girmelerinden sonra
byk gelime gstermitir. Mslman Trklerce yaz ve kitap mukaddes saylrd. Bu
hassasiyet neticesinde onlarn tezyinine ve ciltlenmesine ayr bir zen gsterilmitir
(Binark,1975:94). slamiyetin ilk yllarnda parmen zerine yazlan Kuran yapraklarn
bir araya getiren deri ve deri kapl mukavva ciltler, ustalarnn elinde bir sanat dal olarak
gelimitir. XI. yzyl sonlarnda Byk Seluklulara geen Trk-slm Asya cilt sanat,
Anadolu Seluklular devrinde gelimesini srdrmtr. Anadoluda Trk ciltlerinin ilk
rneklerine Seluklu ve Beylikler dneminde rastlanmaktadr. Genellikle ak ve koyu
kahverengi ve bazen de siyah deri zerine yuvarlak emse ierisinde rumi veya geometrik

6
Tomar-Rulo; drlerek boru biimi verilmi deri veya kt tomar (TDK,2017). Papirs kitap biimidir.
7
Kodeks; ciltlenmi yazmalar iin kullanlan codex kelimesi, Latince "aa gvdesi" anlamndaki caudexe
dayanr, drde katlanm parmene kodeks (codex) denilmitir. Bir tabaka parmenin katlanarak forma haline
getirilmesi ile yaplrd; parmen tabakalar katlanarak formalar elde edilir, bu formalar st ste konulup dikilerek
kitap ekli oluturulurdu. Kitabn kalnlna gre forma says artrlmak istenirse, gerekli tabaka says artrlrd
(Yldz, 2014:227,231).

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
Nadide nar _ Meral Bykyazc

motifler bulunan (Fotoraf:1), kabartma ssl Seluklu ciltleri sekin rnekler vermitir
(nder,1995,s.45) Ancak deri ciltlerde geme motiflerinin tm cilt kapan kaplad rneklere
de rastlanmaktadr.

Fotoraf: 1 n kapak Rumili ve arka kapak yuvarlak emseli Seluklu cildi, Yusuf Aa
YEK 593
Seluklu cilt ustalar kapaklarn dnda ve iinde genellikle ayn renkte deri tercih
etmilerdir (Artan, 2008, s.90). kapaklar genellikle sslemesiz dz deridir; ortalarnda kk
arkfelek veya geme nokta biiminde, kzgn demirin bastrlmas ile yaplm motifler
bulunmakla birlikte kabartma desenlileri de vardr (zen 1998,s.17). Cilt sanat, kitaplk
tarihinde en stn seviyesine XV. ve XVI. yzyllarda ulamtr. Bunda, XV. yzyln,
Seluklu ve Osmanl dnemi kltr kurumlar arasnda bir kpr oluu ve bu yzylda salanan
siyasi istikrarn kltr ve sanat faaliyetlerinde canllk yaratmas etkili olmutur 260
(Binark,1975,s.94). XV. yzyl ikinci yarsndan Osmanl cilt sanatnn ilk eserleri Fatih Sultan
Mehmet zamanndan kalmadr (Aslanapa, 1980,s.12-14). Saray Nakkahanesinde yaplm
ciltlerde genellikle siyah deri kullanlmtr. Kanuni Sultan Sleyman zamannda ise, XV.
yzylda Fatih ile gelimeye balayan her sahadaki Trk sanat eserlerinde olduu gibi, cilt
sanatnda da olgun rnekler grlmektedir. Bu devirde Trk cilt sanat, kendine zg ayr bir
slpla bir r am ve XVI. yzylda zirveye ulamtr. Osmanl cilt sanatnda aheserlerin
yaratld estetik ve maddi adan en deerli ciltler bu devirde yaplmtr (zen,1987,s.6). Deri
zerine scak elik kalplarla kabartma baslan emseler, kebentler, zencirek ve rg motifli
cetvelleri yer yer renkli boyamalarla bezenmitir. emseler yuvarlak biimlerden oval (beyzi)
biimine dnm, iki ucuna salbek denen rumi uzantlar eklenmitir (nder,1995,s.45).
Klasik Trk ciltlerinde emse ile kebent arasndaki ksm genellikle bo braklm
(Fotoraf:2), baz ciltlerde ise bu ksm da sslenmitir (Fotoraf: 3). eitli renkte derilerin
kullanld ciltlerde, i kapaklarda bu dnem zenginlemitir (zen,1987,s.7). XV. yzyldan
itibaren Osmanllar dnemi ciltlerinde kahverenginin yan sra krmz, vine, yeil, mavi, mor,
siyah en ok kullanlan renklerdir, ancak ciltlerde yine kahverenginin ak bejden en koyusuna
kadar tm ayrtlarn grmek mmkndr (Binark, 1975, 7; Artan, 1993, s.554).

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
 Trk Cilt Sanatnda Kullanlan Deriler ve zellikleri

Fotoraf: 2 Klasik Trk cildi Fotoraf: 3 Klasik Trk cildi

Ayasofya 1757 SYEK 24.12.205 Ali Emiri TRH 772 SYEK 24.12.2015
Deri ciltlerin sslemeleri, d ve i yzde olmak zere iki ksma ayrlr. kapaklarda
bazen tra edilmi deri dz olarak kullanlmtr. XV. yzyldan itibaren kat tekniinde
tezyinat, emse ve emse kebent kompozisyonunda grlmektedir (Fotoraf: 4 ve 5) Ancak az
da olsa i kapakta kabartma tarz, halkari ve zerefan tezyinata da rastlanr. Kapaklar i ve
dtan bezemeli olularna gre deer kazanmaktadr (Binark,1975,s.8; zdeniz, 1981,s.18).
Baz ciltlerin d kaplarnda olduu gibi i kaplarnda da motifler kabartma yaplm, bir ksm
ise salbekli emse ve kebent tarznda oyma yani kat (kat) teknii ile rumi ve hatayi
motiflerle sslenmitir (,1971,s.15).

261

Fotoraf: 4 Deri i kapak 1474 tarihli Fotoraf: 5 Cevherz-Zat Deri i kapak

(Tannd, 2014:18) (UCSB8, Katalog 2014:44)

Szlkte "kesmek" anlamna gelen kat' (kat') kt veya deri zerine izilmi yaz, motif
yahut bir ekli oyup kararak bir baka kt ya da deriye yaptrmak suretiyle gerekletirilen
bir sanatn addr (aman,2002,s.32). nce ve zarif bir yaznn veya motifin, en kk bir
iaretini bile bozmadan, kt veya deriden oyulmas suretiyle meydana getirilen eserlere kat
ad verilmektedir (Bngl,1977:154; Mesara,1991:2). Eski bir teknik olan Kat tezyinat, abuk
yprand iin daha ok i kapakta kullanlmtr. Kapak iinde bezemeler, deri zerine
izilerek oyulur (Fotoraf: 6), oyulan blmn altna kt, kuma konur ya da bu ksm
boyanrd (Tannd,1997,s.348).

8
Uluslararas Cilt Sanat Bulumas

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
Nadide nar _ Meral Bykyazc

Fotoraf: 6a D kapak tarznda Fotoraf: 6b Kat emse Fotoraf: 6c

kapak kat emse
yaplm i kapak (Artan,2008:81) Ayasofya 3053 SYEK9,2015 (UCSB,
Katalog 2014:55)

Cilt sanatnn balangcndan itibaren ciltler bask, kakma ve boyama teknikleri ile
yaplmlardr. Bask tekniinde kalplarla ve kk aletlerle yaplan iki eit uygulama vardr.
lkinde motifler kalba oyularak (dii) ilenir ve bask sonunda kabartma (erkek) olarak deri
zerine kmalar salanr (Artan, 1993, s.553). Motiflerin deriye geirilmesi iin mcellitler;
emse, salbek, kebent ve dier motifler iin eitli kalplar hazrlamlardr. Cilt sanatnn ilk
dnemlerinde ortaya kan kalplar metal, demir ya da tahtadan yaplm, ancak bu kalplar
bask esnasnda deriye zarar verdiinden, onlarn yerine sertletirilmi deriden yaplan kalplar 262
kullanlmaya balanmtr (Arseven, 1998,s.343). Deri kalplarn (Fotoraf: 7) yaplamasnda
bilhassa deve derisinin kullanlmas mcellitler arasnda ok makbul saylmtr (,
1971,s.11). Gnmzde ise pirin kalplar makbul olmakla birlikte farkl birok malzemeden
kalp yapld da grlmektedir.

Fotoraf: 7a Deriden yaplm Fotoraf: 7b Deriden yaplm

emse kalb(Kemal , 1971:10) kebent kalb (Kemal , 1971:13)
Klasik cilt sanatnn en nemli zellii, kaplarn inceltilmi deri ile kaplanmasdr. D
kaplarn yan sra derinin ok ince tra edilerek, dz veya tezyin edilmi halde kap ilerinde
kullanlmtr. Deri geleneksel usul ile tralanarak inceltilir. Nitekim deri tralamak mcellit

9
Sleymaniye Yazma Eser Ktphanesi

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
 Trk Cilt Sanatnda Kullanlan Deriler ve zellikleri

terimlerindendir; derinin tra ba ile istenildii kadar inceltilmesi hakknda kullanlan bir
tabirdir (Pakaln,1993,I:427). Deri bk ad verilen el aleti ile tralanarak inceltilmektedir.
Bk, derinin tralanmas iin zel olarak elde yaplan ucu beyzi, sap yuvarlak (avuca
oturacak ekilde) ahaptan (imir aacndan yaplmas makbuldr) yaplm kesici alettir
(Fotoraf: 8) Bu ilem sonunda deri adeta bir kt inceliine getirilebilmektedir. Ancak bu
derinin nerede kullanlacana baldr. kapaklara daha ince, d kapaklara biraz daha kaln
deriden ciltleme yaplmaktadr. Deri zellikle kapak ilerinde, konunun uzman olmayan
kiilerce kt zannedilebilecek kadar inceltilerek kullanlmtr (Artan,1993:554; 2008:90)

Fotoraf: 8a Bk Fotoraf: 8b Bknn tutulmas Fotoraf: 8c

Derinin tralanmas
(Fatih Hndr, stanbul 2017) (Fatih Hndr,
stanbul 2017)
Dericilik 263
Klasik tarzda ciltlenen kitap kaplarnn en nemli malzemesi eitli hayvanlardan elde
edilen derilerdir. Trk cilt kaplarnda, sahtiyan denilen kei derisi, mein ad verilen koyun
derisi, sr-dana derileri, rak denilen ceylan derisi, deve derisi kullanlmtr. Bu deriler
genellikle siyah, kahverenginin neredeyse tm tonlar, krmz, vine, yeil, mavi ve mor
renklere boyanm bu suretle ok gzel ciltler meydana getirilmitir (dekan,1991,s.326;
Artan,2008,s.90). Ancak iyi bir cildin yaplabilmesi iin istenilen vasf ve renkte derinin
mevcut olmas gereklidir. Nitekim douda cilt sanatnn da batya nazaran daha gelimi
olmasnn nedeni, debagat ve dericiliin dounun en gelimi sanatlarndan biri olmasdr.
Gnmze kadar gelebilmi eitli mzelerde sergilenmekte olan XIII. ve XIV. yzyllara ait
Seluklu deri ciltlerinden (Fotoraf:9), Trklerin debagat sanatn mkemmel hale getirdii
anlalmaktadr (,1971,s.8).

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
Nadide nar _ Meral Bykyazc

Fotoraf: 9 Seluklu dnemi deri cildi. n kap ve arka kap, Yusuf Aa YEK 191 Konya,
2017
Hibir zanaat veya sanatn kk, gemite esasl temellere dayanmadka mrl
olamayaca bir gerektir (Eren,1986,79:5) szn dorularcasna, deri ve dericilik Trklerde
geleneksel kkl bir gemie sahiptir. Dericilik, Orta Asyann kltr tarihinde hayvan besleyip
yetitiren kavimlerin ikinci meslei haline gelmitir. Orta Asyada gelitirdikleri ok zengin bir
deri teknolojisi ile Anadoluya g eden Trkler, eski alardan itibaren nemli dericilik
merkezi olan Anadoludaki dericiliin ve deri sanatnn ilerlemesine nemli katklar salad
kabul edilmektedir. Yzyllar boyunca, dnyada en kaliteli deri ve deri eyalar Anadoluda
retilmitir (Ana Britannica, 2004, C.7,s.175).
Anadolu Seluklu devrinde Anadoluda ilk sanat kurumunun, debbalk ve deri iilii
alannda gelitii ve bu gelimeyi balatan kiinin de pir konumunda ve kendisi de debba olan
Ahi Evran olduu bilinmektedir (Tekin,1993,s.52). Seluklular ve Beylikler dneminde;
Diyarbakr, Kastamonu ve Kayseri dericilik alannda Anadolunun merkezi konumundadr.
Krehir, Konya, Tokat ve Sivasta boyacln ileri olmas, dokumaclk gibi dericilik iinde
gelime kayna olmutur. Dericiliin Trk ehirlerinde daha gl olmas, esnafn Ahi
gelenekleri ile almalarndan kaynaklanmaktadr (Akda,1979, s.211). bni Batutann
seyahatnamesinde, Milas kazasnda bir ahi zaviyesinde dnyaca mehur krmz sahtiyan derisi
retildiinden bahsedilmektedir. O dnemlerde gerek ham deri, gerekse mamul deri maddeleri
ihra edilmektedir. Bunlar arasnda Kastamonu sahtiyanlar dnyada ok mehur olmutur.
hra edilen birok rn arasnda, sepilemede kullanlan ap, maz, safran vb. maddeler de
bulunmaktadr (Uzunarl, 1937:105).
264
1911 ylnda Viyana niversitesinde bu konuya dair konferans vermi olan Profesr
Kohnsteine gre; XIV. ve XV. yzyllarda, Trk sahtiyanlar ile yaplm olan ciltler sanat ve
gzellik itibari ile birer aheserdir, ayn zamanda ok salamdr. Tabaklar srlarn kskanlkla
muhafaza etmektedirler. Trklerin bu ite kullandklar malzemenin mrekkebat anca XIX.
yzyln banda Avrupallar tarafndan renilebilmitir (Gker,1938,s.442). Nitekim yabanc
literatrde sahtiyan derisinin ad Turkey Leather Trkiye Derisi eklinde gemektedir
(Fotoraf: 10).

Fotoraf: 10 Seluklu dnemi el yazma eserin deri cildi, Yusuf Aa YEK 703 Konya 2017

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
 Trk Cilt Sanatnda Kullanlan Deriler ve zellikleri

Anadoluda Mool istilas sonras gerileyen debbalk ve dericilik XIV. yzylda ahilerin
desteiyle yeniden canlanm, Avrupa dericiliinin gelimesine ortam hazrlamtr. Osmanl
dneminde ok ileri dzeye ulaan dericilik sanatnda Trk dericileri, Bat dnyasnn kabul
ettii Sahtiyan (kei derisi) derinin retimini gelitirmiler, sepileme ve boyanmasn
kendilerine zg usullerle yapmlardr (Erkan,1994,s.22; Artan,2007,s.5).
Osmanllar zamannda cilt iin birinci derecede gerekli sahtiyanla, daha az kullanlan
meinin eitli renkte ve en gzel rnekleri, imparatorluun birok ehrinde bu dnemde
yaplmtr (, 1971.s.8). Fatih dneminde, debbalar iin Yedikule yaknlarnda 340 iyeri
yaptrlmtr. Yedikule de retilen derileri ilemek zere Fatih ile Beyazt arasnda Sarahane
kurulmutur. O dnemlerde, Anadolunun birok ehrinde debbahaneler bulunmaktadr;
Diyarbakr, Tokat, Edirnede retilen sahtiyan Avrupa bata olmak zere dier lkelere ihra
edilmitir. Evliya elebinin ada olan Tavernier (1678/2006:54) seyahatnamesinde, Tokat
yaknlarndaki arkyde yaayanlarn ounun sepici olduunu, nl mavi sahtiyanlarn byk
blmnn buradaki hretli debbalar tarafndan retildiini belirtmektedir. Sahtiyanlarn
(marokenlerin) bu denli gzel olmasnda suyun da etkili olduuna inanlmaktadr (,1971,s.9;
Tavernier,2006,s.199).
Dnemin gezginlerinden Chesneau; XVI. yzyln ilk yarsnda Edirneden bahsederken,
her renk deri ve sahtiyann mkemmel bir ekilde ilendiini bildirmektedir (, 1971:8).
Evliya elebi, XVII. yzylda stanbulun on iki semtinde 700 debbahane olduunu, buralarda
bin kiinin altn ve bunlarn dkknlarnn ak mavi, eftali iei, krmz, sar ve nefti
renk sahtiyanlarla sslendiinden bahsetmektedir (Seyahatname II:280-81). Trk kitap
kaplarnda kullanlan derinin kalitesini, Seluklulardan balamak zere Osmanl dneminde 265
Anadolu corafyasnda retilen deriler etkilemitir. Debagat zanaatnn bu denli ileri olduu
Anadoluda, Trkler kendilerine zg yorumlaryla mkemmel ciltler yaparak, ciltilii bir
sanat dal haline getirmilerdir.
Derinin Tabaklanmas
Deriden yaplan rnlerin salam olmas ve sanatsal zellik tamas, derinin iyi
ilenmesine baldr. Derinin ilenmesi ilk alardan beri bilinmektedir. nsanlar yaklak drt
bin senedir, ham deriyi kullanmaya elverili duruma getirmek iin, bugn de halen
kullanlmakta olan yal, tanenli nebati ve madeni sepileme gibi birbirinden farkl sepi usulleri
ile deri retmektedir (Atafrat,1936,s.4). Derinin kullanma hazrlanmas ve tabaklanma usul
hemen hemen her devirde benzerlik gsterir ve ayn safhalardan geerdi. Farkllk kullanlan
alet, makine ve tabaklama maddelerinin sre ve orannda grlmektedir (Tekin,1993,s.51).
Deri terbiye ileri debagat kelimesinin Trke karl sepilemedir. Eskiden deri
terbiyesi yapan kiilere, debba ve derilerin terbiye edildii yerlere debbahane denilirdi
(Develiolu,1980:202,266; Eren,1986,79:4). Deri ileyen kiiler iin debba, sepici,
derici gibi farkl terimler kullanlrken, Arapa olan debba ve debbahane kelimeleri,
gnmz deri ileyen esnaf tarafndan tabak, tabaklama ve tabakhane olarak
Trkeletirilmitir (Kou,1966,8:4326). Nitekim Farsada tab kelimesi parlayan, parlatan
anlamna gelmektedir. Bu sebeple tabak kelimesinin kknn debba ve debagattan geldii
dnlrse, derileri parlatan, aklatan, temizleyen anlamnda kullanld dorulanmaktadr
(Eren, 1986,79:4).

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
Nadide nar _ Meral Bykyazc

Ham deriyi tabaklamak, yani onu deri haline getirebilmek iin kullanlan tabaklama
maddeleri denildiinde ilk akla gelen, baz bitkilerde bulunan tanenlerdir. eitli bitkilerin
tabaklayc madde kapsayan ksmlarna sepi maddesi yani tanen denir, bu maddelerle yaplan
tabaklamaya da bitkisel tabaklama denilmektedir. Bitkisel tabaklama maddeleri; kestane,
palamut, mimoza, kebrako vb. gibi bitkisel ekstraktlar (zt). Bu maddeler organik ve doal
olduklar iin gnmzde de nemli bir yere sahiptirler.
Kitap ciltlerinde bitkisel tabaklanm deriler kullanlmaktadr. Cilt yapmnda kullanlan
deriler usulne uygun ve iyi tabaklanm olmas gerekmektedir ki tabaklama; derinin
grnmne, mukavemetine, kokusuna ve bunlara benzer birok katklar salad iin, deri
retiminde son derece nemli bir uygulamadr. Uygulamas bir ksm deriler iin bugn de
devam eden bitkisel tabaklama pratikte yer alan en eski tabaklama eklidir. XX. yzyln bana
kadar hemen hemen btn deriler bitkisel sepilenmekteydi. Bunun yannda ya ve ap ile
sepilenen deriler de vard. Kromla tabaklamann gelimesi, bitkisel tabaklamann giderek
terkedilmesine neden olmutur (Dikmelik,2013,s.128).
Yzyllar boyunca sregelmi olan geleneksel usul ile yaplan bitkisel tabaklama
tamamen bilek gcne dayanmaktadr. Bu usule karatabak da denilmektedir. Gnmzde
teknolojinin gelimesiyle dericilikte eitli dolap, makine ve aletler kullanlmakta, retimde
kimyasallarn da kullanlmasyla ok ksa srede deri retimi gerekletirilmektedir. Nitekim
bitkisel tabaklamada bugn dolaplarda ve makinalarda yaplmaktadr. Eskiden deri retimi; ham
derinin tabaklamaya hazrlk olan kirelik ilemleri kire ve zrnk kullanlarak kuyularda ve
havuzlarda yaplmtr. Derinin etli yzeyi kt ve eri baklarla (Fotoraf: 11) kaznr
(Fotoraf: 12) et, ya kalntlar giderilirdi (Fotoraf: 13). Daha sonra kll yzeyi de kaznarak
266
kllar uzaklatrlrd.

Fotoraf: 11 Kavaleta ba Fotoraf: 12 Kavaleta tahtas Fotoraf: 13 Ham

derinin serilmesi
(smail Ara, Bergama,2016) (smail Ara, Bergama,2016) (smail Ara,
Bergama,2016)
Trklere zg sahtiyan retimindeki sama ileminde uzun yllar, kl kkleri gvercin veya
kpek dks ile temizlenmitir (Fotoraf:14). Ardndan bitkisel maddelerle (sumak, maz,
mee kabuu, am kabuu gibi) tabaklanmtr. Gerdirilerek kurutulan deriler krlgan
olmamalar iin balk ya veya hayvani i yalarla yalanarak, deri cilt yzeyinin dzgn
olmas iin perdahlanmtr (Tekin,1992,s.1).

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
 Trk Cilt Sanatnda Kullanlan Deriler ve zellikleri

Fotoraf: 14 Hazrlanan sama ile derilerin ilenmesi (Kahramanmara, Data 2007b:26)

Derilerin zellikleri
Mamul deri retimi iin ilk ve en nemli medde, eitli hayvanlardan elde edilen ham
derilerdir (Fotoraf:15). Ham deri yaps, dokusu, kimyasal biliimi ve dier zellikleri kendine
has olan doal bir rndr (Topta,1993,s.1). Hayvandan yzlerek tabakhanelerde ilemeye
hazr olan (Fotoraf:16) deriye ham deri, uygulanan ilemler ile ham deri yapsndaki
proteinlerde oluturulan bir takm deiiklikler sonucunda, daha dayankl ve kullanlabilir hale
gelen deriye maml deri denilir. Debagat yani dericiliin amac ham deriyi ileyerek maml
hale (Fotoraf:17) getirmektir (Klolu,1993,s.1).

267

Fotoraf: 15 Ham deri Fotoraf: 16 Ham deri, Fotoraf: 17 Maml

deri, Bergama 24.10.2016 Karacasu 24.10.2015
Karacasu 24.10.2015
Deri retiminde kullanlan bu hammaddelerin en nemli ve ana grubu memeli hayvan
derileridir. Ham derinin nitelikleri, yzldkleri hayvan cinsine gre baz farkllklar
gstermesine ramen fiziki ve kimyevi yaps temelde ayn yapdadr. Salamlk bakmndan en
deerli ksmn srt (z-krupon) ksm (ekil: 3 ve 4) oluturur.

ekil: 3 Ham Deri (Alpaut, 1952:10) ekil: 4 Ham deri (Atafrat, 1936:9)
Derilerin muhtelif ksmlarna u isimler verilmektedir; hayvann ba tarafna gelen deri
ksmna kafa, batan kuyrua kadar olan ksma srt, kenara gelen ksmlara etek, derilerde kurt

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
Nadide nar _ Meral Bykyazc

yeniklerinden hasl olan izlere de okra denilmektedir (Arseven, 1998, C.I, s.342). Nitekim cilt
sanatnda deri kalitesi asndan, srt ksm kullanlmaktadr. Bir derinin iyi olup olmad, srt
parasnn dier paralarna okluu ve azl ile llmektedir. Srt paras fazla olan deriye
zl deri, dier paralar daha fazla olursa zsz veya kt deri denilmektedir
(Atafrat,1936:10). Derinin kimyasal yapsna bakldnda; deri bnyesinde; su, ya, mineral,
tuz ihtiva eder. Asl nemlisi derinin yrtlmamasn salayan, deriye esneklik kazandran ve
derinin temel ta olan proteinlerden olumasdr (nc, 1968, s.34; Klolu, 1993, s.4).
Derinin histolojik, yani doku zellikleri incelendiinde ise farkl ana tabakadan
olutuu grlmektedir. Bunlar;
1.st deri (epidermis); derinin st ksmn kaplayan epidermis, st ste ok sayda epitel
hcrelerinden oluan tabakalardan meydana gelir. Derinin iinde yer alan kl foliklleri ile ter ve
ya bezleri de bu tabakann epitel hcrelerinden oluurlar. Deri, krk ya da post olarak
kullanlmayacak ise deri ilentisi srasnda, kl giderme ve kirelik ilentileriyle deriden
uzaklatrlr (Topta, 1993: 2).
2. Asl deri (dermis-corium-cutis); derinin z deri tabakasdr. Derinin ana ksmn meydana
getirir ve dericilii de asl ilgilendiren bu tabakadr. Deri retiminin deiik aamalarnda alt
deri ve st deri tabakalar uzaklatrlarak asl deri olan dermis tabakas mamul deriye
dntrlr. Kolajen lifleri ile elastik liflerin alarndan kurulan sk yapl dzensiz bir ba
dokudur (Harmancolu ve Dikmelik,1993, s.50). Ham derinin en deerli ksmdr ve kee gibi
olduka sk bir yapya sahiptir.
Bu tabaka sra (papiller) ve koryum (retikular) tabaka olarak adlandrlan ve birbirinden
268
kesin snrlarla ayrlmayan iki kattan meydana gelir (enses,1993, s.6). Bu katlarn grnmleri
farkl olsa dahi asl yaplarn protein kkenli lifler oluturur. Deri tabakasnda liflerin genel
grnm (Fotoraf: 18) birbirine dik ve apraz olarak balanm, lif balangc ve ucu
olmayan, boyutlu bir rg eklindedir. Bu yap ile esneyebilir ve bklebilir durumdadr.
Birbirine paralel (Fotoraf: 19) lif yaps ile de bu ynde ok salam bir yap oluturmaktadr
(Topta,1998, s.16).

Fotoraf: 18 Lifsi Yap (Recep Soluk 2015) Fotoraf: 19 Elastik Lifler (Recep
Soluk 2015)
Koryum; derinin en kaln ksmn oluturur. Kee gibi karmak lif alarndan meydana
gelir. Dericilikte buna le tabakas da denilmektedir. Bu elastik ba dokusu etleme ve daha
sonraki tralama ilemleriyle deriden uzaklatrlmaktadr(Topta, 1998,s.19).
Sra; dermisin st katn oluturan sra kat, deriye grnmn verdii iin, derinin
kalitesi asndan zel bir neme sahiptir (enses,1993:6). D yzleri, epidermis tabakasnn alt

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
 Trk Cilt Sanatnda Kullanlan Deriler ve zellikleri

yzeyindeki modele uyacak ekilde kntlar yaparak epidermisin iine doru uzanrlar. Bunlar
byklk, ekil ve dzen bakmndan deiik grntedirler. Maml derilerin kendilerine zg
bir yzey grnm kazanmasn salayan sra yz ayn zamanda derilere estetik deer
salayan nemli bir zelliktir (Fotoraf: 20). Sra yz, derilerin kllar giderildikten sonra
ortaya kar ve kl folikllerinin sklklar ile dalmlarn gstermi olur. Her hayvann kendi
tr ve rkn belli eden ince zar yapsndadr. Bu nedenle sra zar olarak da adlandrlr. Sra
zar, sra katnda yer alan kolajen lif demetlerinin epidermis tabakasna doru uzanan ularnn
yan yana gelerek birbirine paralel ekilde dizilmesiyle meydana gelir. Bunlarn st yznde
gzlenen kk ukurcuk eklindeki girintiler ise kl folikllerinin izlerinin ve derinliklerinin
gstergesidir. Deerli derilerin sra yzleri, gnmzde baz hallerde bask ve boyama
teknikleri ile taklit edilmektedir (Harmancolu Dikmelik, 1993, s.51).

Fotoraf: 20 Maml derilerde farkl sra yz grnmleri (Recep Soluk 2015)

3.Alt deri (hipodermis-subcutis); derinin en alt tabakas olup et yz diye anlr. Deriyi
hayvann vcuduna balayan bir ba dokusundan meydana gelir. Sepileme ynnden 269
nemsizdir, dericilikte buna le tabakas denilmektedir. Kirelik ilemleri srasnda, deri
tabakasndan ayrlarak, etleme ilemi ile deriden uzaklatrlr (Topta, 1998, s.15).
Ciltlerde kullanlan derilerin zellikleri
Hayvan derileri, histolojik ve kimyasal yaplar bakmndan birbirine benzeseler de, her
hayvan trnn kendine zg bir yap zellii vardr. Cilt yapmnda kullanlacak derilerde de
bu zellikler dikkate alnr. Trk cilt sanatnn farkl dnemlerinde, eitli deriler kullanlarak
cilt kaplarnn yapld bilinmektedir. Ancak klasik ciltlerde genellikle sahtiyan kei derisi,
mein koyun derisi, dana ve sr derileri kullanlmaktadr (Tavilliolu,1985:477;
Cunbur,1992;453). Geleneksel dericilikte sahtiyan, mein ve ksele derinin ilentilerinin
arasnda kk farklar olmakla beraber znde hepsi geleneksel usul ile bitkisel maddelerle
tabaklanm derilerdir. Bu deriler, karakteristik niteliklerinin ve sra grnmlerinin yan sra
gerek tabaklama usul ile gerekse bitkisel tanenlerle deriye kazandrlan zellikler sonucunda
Trk cilt sanatnda kullanlagelmitir. Ancak burada belirtilmelidir ki, ciltlerde mmkn
olduunca gen hayvan derisinin kullanlmas makbuldr. Hayvan ne kadar gense, derisi o
derece sk yapl, lifleri ince ve sras dzgn olmaktadr. Hayvann ya bydke deri lifleri
kalnlar, bu sra grnmn ve deri kalitesini etkilemektedir.
Sahtiyan; Trklerin en ok kulland derilerden birisi olan sahtiyan kei derisinin
bitkisel tanenlerle tabaklanmasyla elde edilir. Keinin sert ve tok bir derisi olup taneleri ve
sras gayet dzgndr. Ayrca muntazam kalnlkta olduu iin, balant ksmlarnda ve
kapaklarn stnde, dnme yerlerinde minimum tralama ile kullanlabilmektedir. Sahtiyan

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
Nadide nar _ Meral Bykyazc

salam ve lifli bir yapya sahip olduundan btn dnyada cilt yapmnda kabul grmtr
(Kathpala,1990:160). Kei derileri, sk lif yaps ve deri tabakalar arasndaki salam balant
nedeniyle ok ynl kullanlabilir zelliktedir. Homojen yapl olduklar gibi sralar da daha
dzgn ve daha belirgin grnmldr. Sra katnda, deri lifleri salam ve sk bir grnt
oluturduu iin sra boluu vermez ve mekanik ilemlere dayankldr. Kei derisine zg
olarak kl delikleri yarm ay eklinde sra yznde dizilirler kllar deriden eik olarak karlar
(Topta, 1998,s.30-31). Kei derisinde kaln uzun kllarla, ince yumuak dip kllarn birlikte
bulunmas srada tipik olan kk ve byk kl deliklerinden oluan bir grnt verir
(Fotoraf: 21). Sradaki ykseklik ve derinlikler sahtiyan derinin zelliini oluturur. Olak
derileri ince kl yapsna sahipken, kei derileri daha kaln kl yapsna sahiptir (Topta,
1993,s.19). Kei derilerinin sra kat yapsnn sk ve dolgun olmas bu derilerin daha salam
olmasn salam ve kei derilerine farkl bir zellik kazandrmtr.

Fotoraf: 21 Kei derisinin sra yz (Alpaut,1952-1957:11)

Mein, koyun ve kuzu derileri; yn koyunlarnn kaliteleri dktr, nk yn 270
kaliteleri arttka deri kaliteleri dmektedir. Kl koyunlarnda yap kei derilerininkine benzer.
Ter ve ya bezleri fazla gelimi ve deri yapsal olarak ok gevek ve sngerimsi yapdadr.
Homojen yapl, ince, yumuak ve ayn uzunlua sahip kllarn kkleri deride ok derine
inmedikleri gibi, sk bir ekilde birbirine yakn derinlikte yerlemi olurlar. Koyun derileri kei
derilerinden daha ince ve gevek olduundan sralar narin ve daha dzgndr (Harmancolu
ve Dikmelik, 1993, s.101). Koyun derileri kl kk yataklarnn dzensiz dalmndan
tannabilecei gibi, ift ciltlik (ift katllk) gsterme eiliminden de tannabilirler. Koyun
derilerinin sralarnda ok sayda ve rastgele dizilmi kl delikleri bulunur. Deri ou zaman iki
katl gibi grnr. Koyun derilerinin pratik olarak eni boyuna eittir. Kaln kllar srada hafif
kavisli olarak dizilmitir (Fotoraf: 22) bunun zerinde ince kllarn delikleri grnmektedir
(Topta,1998,s.32). Kuzu derileri, kalite ynnden daha iyidir. Bunlarn sralar dzgn, ya
oran az, deri lifleri ince ve sk dokuludur.

Fotoraf: 22 Koyun derisinin sra grnm (Topta,1998:32)

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
 Trk Cilt Sanatnda Kullanlan Deriler ve zellikleri

Dana derisi; yeni doan sr yavrusuna buza denir. Bunlar ana st ile beslenirler.
Stten kesilmi sr yavrularna dana denir. Bir yandan sonra cinsiyetlerine gre; erkekse
tosun, dii ise dve ismini alrlar. Deri deerlendirmesinde dii ya da erkek derilerinin hepsi
dana derisi denilmektedir. Cinsiyet fark gzetmeksizin gen sr hayvan derileridir
(Harmancolu ve Dikmelik, 1993,s.91). Dana derilerinde ya ve ter bezleri fazla gelimemitir,
kllar sk deildir. Bu nedenle ilenmi deride sra tabaka yeterli salamlktadr. Dana derisinin
yzeyi olduka dzdr.
Dana derilerinde kllar ksa, ince ve yumuak olup btn deri yzeyine homojen olarak
dalmlardr. Bu nedenle sra yaps homojen, ince ve gzel bir grnm arz etmektedir
(Fotoraf: 23). Sr derilerinin sra grnmnde kl delikleri tipik bir ekilde dizilmezler ve
deri yzeyinde homojen olarak dalrlar. Dana derileri sr derilerine gre daha kk yzeyli
ve daha incedir, daha sk lif dokuludur. Sra yaps daha kk gzeneklidir (Topta, 1993,
s.19-29). Dana derisi sahtiyana ve marokene gre daha kalndr ve bu bakmdan ince ciltlerin
kaplanmas iin uygun deildir. Kitabn alabilmesi iin derinin ok fazla tralanarak
inceltilmesi gerekir ki ok tralanan kaln deri ise, kendisi ince olan deri kadar salam olmaz
(Kathpala,1990:161).

271

Fotoraf: 23 Dana derisinin sra grnm (Alpaut,1952-1957:11)

Deerlendirme; nsanlar ilk alardan itibaren rtnme ve barnma gereksinimlerini

karlamak amacyla hayvan derilerini kullanmlardr. Ancak derinin abuk bozulan bir madde
olmas onlar farkl zmler aramaya yneltmitir, zaman ierisinde farkl corafyalarda eitli
ekillerde derinin ilenmeye balanmasyla dericilik sanat domutur. Dericilik adalaryla
birlikte Trklerin de ikinci meslei durumundadr. Zaten konar-ger olup, geimlerini hayvan
yetitiriciliine balayan topluluklarda bu durum ok olaandr. lk zamanlardan itibaren
debagat sanatnda ok iyi olan Trkler, Anadoluda bu meslei daha da gelitirmilerdir.
Dericiliin gelimesiyle ok kaliteli derilerin retilmesi ve bu derilerin cilt sanatnda
kullanlmas, Trkler arasnda cilt sanatnn da gelimesini ve bir sanat dal haline gelmesini
salamtr. Trkler birbirinden gzel renkte ve kalitede deriler kullanarak, yzyllar boyunca
muhteem ciltler meydana getirmilerdir.
Literatr kaynaklarnn yan sra, Sleymaniye Yazma Eser Ktphanesi, Yusuf Aa
Yazma Eser Ktphanesi, Ankara Etnografya Mzesi, Trk Tarih Kurumu ve Millet Yazma
Eser Ktphanesinde yaplan aratrmada, baz yazma eserlerin deri ciltlerinin incelenmesi
neticesinde, ciltlerin yapmnda genellikle kei (sahtiyan), koyun (mein), dana derileri
kullanld grlmtr. Deri renklerinde ise; Seluklu ciltlerinde kahverenginin tm tonlar

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
Nadide nar _ Meral Bykyazc

kullanlm, kapaklarn dnda ve iinde genellikle ayn renkte deri tercih edildii
belirlenmitir. Osmanl dnemi ciltlerinde ise; kahverenginin yan sra krmz, vine, yeil,
mavi, mor, siyah en ok kullanlan renkler olmutur. Bu deriler, kk boyalar ile veya farkl
bitkilerden elde edilen boyar maddelerle boyanmlardr. Nitekim (1971:8); Konyann
Meram balarnda yetien ividi renkteki iein debagat sanat iin ok uygun olduu ve
tabaklarn bu iei oka kullandklarn ifade etmektedir.
Ciltlerde genellikle kei, koyun ve daha az da olsa dana derisinin tercih edilme nedenini
kendi kanaatlerince aklayan, gnmz debbalar10; derinin elde edildii hayvan karakterinin
derilerine yansdn, bu sayede yaplmak istenen cilt zelliklerine ynelik derilerin
seilebildiini ifade etmektedirler. rnein; koyunun uysal karakteri sayesinde sra yzeyi
gzel, yumuak ince bir deri elde edilmektedir. Keinin ise inat karakteri yine derisine
yansm olduundan mukavemeti ok iyidir. Uzun yllar d etkilere dayand ve sra
yzeyinin gzel olmasndan dolay kitap ciltleri iin ok uygun olduu kanaati yaygndr. Bu
nedenle Trk cilt sanatnda pek ok teknikte yaplan ciltlerde ve her dnem en fazla sahtiyan
yani kei derisi kullanlm olduu grlmektedir.
Bu deriler geleneksel usul ile bitkisel tabaklama yntemiyle ilenerek, cilt sanatnda
kullanlabilecek deerli bir materyal nitelii kazanmaktadrlar. Tabaklama ile deriye; salamlk,
yumuaklk, dayankllk ve esneklik gibi zellikler kazandrlarak uzun sre bozulmadan
kullanlmas salanmaktadr. Tabaklamada kullanlan maddelerin banda gelen su, deri
kalitesini etkileyen ve retimde neredeyse deri kadar nemli yardmc maddedir. Burada suyun
deri retimindeki yerini aklayan bir rnek vermek gerekirse; Evliya elebinin ada olan
Tavenier, Tokatn yaknlarndaki arkyde mavi, Diyarbakr ve Badatta krmz, Msrda
272
sar, Urfada siyah ok gzel sahtiyanlarn yaplmakta olduunu, bunda derilerin imalatnda
kullanlan suyun etkisinin byk olduunu sylemektedir (,1971,s.9). Tabaklamada
kullanlan dier maddeler ise, eitli bitkilerin tabaklayc madde kapsayan ksmlarnda
bulunan tanenlerdir. Bunlar; sumak, maz, am, mee aac, kestane, ladin, karaam, kzlam
kabuu ve palamut gibi maddelerdir.
Bitkisel maddeler kullanlarak yaplan geleneksel deri retiminin zahmetli ve zor bir i
olduu belirtilmektedir. nceleri kas gcne dayanan bu meslek, zaman ierisinde motor
gcnn kullanlmasyla daha az yorucu hale gelmitir. Deri teknolojisinin gelimesiyle ok
eitli zelliklerde deriler retilmektedir. Ancak modern deri retiminde, retimin eitli
aamalarnda kimyasal maddelerin kullanld ve ok ksa srede deri imal edildii tespit
edilmitir. Gnmz debbalarnn ifadelerine gre kimyasallarn kullanlmas retim sresini
ksaltarak maliyetin dmesine neden olduu iin tercih edilmek durumundadr. Bu retim
tercihi gnmzde retilen derilerin mrnn ksa olmasna sebep olmaktadr. Bu nedenledir ki
bu ekilde retilen derilerin cilt yapm iin uygun olmad alann uzmanlar tarafndan dile
getirilmektedir. Nitekim gnmzde klasik Trk cilt yapmnda ve kitap ifahanelerinde11
yazma eserlerin cilt onarmlarnda eskiden olduu gibi geleneksel usul ile retilen derilerin
kullanld tespit edilmitir.

10
Mehmet Onbe (Aydn-Karacasu), Yavuz Saim zta ve Murat Tezcan (Isparta-Yalva), kiisel
grme 24.10.2015.
11
Trkiye Yazma Eserler Kurumu Bakanl Restorasyon Atlyesi, Sleymaniye Yazma Eser
Ktphanesi Kitap ifahanesi, Konya Yazma Eser Ktphanesi Blge Mdrl Restorasyon Atlyesi,
Tapu Ariv Dairesi Bakanl Restorasyon Atlyesi.

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
 Trk Cilt Sanatnda Kullanlan Deriler ve zellikleri

Yaplan bu almann sonucunda; Trk cilt sanatnda bata kei derisi olmak zere,
koyun ve dana derilerinin kullanld belirlenmitir. Bu derilerin yumuak, salam, esnek
olmas ve karakteristik zellikleri nedeniyle hem ssleme tekniklerine uygunluu hem de d
etkenlere olan mukavemetinden dolay, yzyllarca yl cilt yapmnda kullanlm olduu ve
gnmzde de kullanld tespit edilmitir. Derilerin retim ynteminde, geleneksel usulle
yaplan bitkisel tabaklama ynteminin en uygun yntem olduu belirlenmitir. Ancak
gnmzde birka ilde srdrlmeye allan geleneksel dericiliin yok olmak zere olduu ve
bitkisel tabaklamann tamamen geleneksel usullere uygun olarak yaplamad tespit edilmitir.
Trk kltrnn en eski mesleklerinden biri olan geleneksel dericiliin bu anlamda
desteklenmesi gereklilii nemli grlmektedir. Nitekim klasik Trk cildinin usulne uygun
yaplabilmesi, geleneksel dericiliin devam etmesine baldr.
Seluklu ve Osmanl dneminden bugne ulaan deri cilt sanat rneklerinde olduu gibi, bu
eserlerin, gnmzden de gelecee aktarlabilmesi ve klasik Trk cilt sanatnn srdrlebilmesi
nem tamaktadr. Yaplan literatr taramas sonucunda, Trk cilt sanatnda kullanlan deriler
hakknda bir aratrmann olmadnn grlmesi dorultusunda hazrlanan almann, bu alana
katk salayaca ngrlmekte ve kalc bir kaynak olaca dnlmektedir.
KAYNAKLAR
AKDA, Mustafa (1979). Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi (1453-1559), Tekin Yaynevi,
kinci Basm, C.2, Ankara.
ANA BRTANNCA (2004). Deri maddesi, Ana Yaynclk, C.7, stanbul.
ALPAUT, Aziz (1952-1957). Tatbiki Dericilik, stiklal Matbaas (1952-1957), Ankara. 273
ARITAN, A. Saim (1993), Ciltilik, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,
stanbul C.VII. 551-557.
ARITAN, A. Saim, (2007). Trk Deri lemecilii Balamnda Trk Cild Sanat,
Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi, Ankara, s. 121-141.
ARITAN A. Saim (2008). Trk Cilt Sanat, Trk Kitap Medeniyeti, stanbul Bykehir
Belediyesi Kltr A.. Yaynlar, stanbul, s.62-97.
ARSEVEN, C. Esat. (1998). Cild, Sanat Ansiklopedisi, C.I ve IV, Milli Eitim Basmevi,
stanbul.
ASLANAPA, Oktay (1980) Osmanl Devri Cilt Sanat, Trkiyemiz, Akbank Kltr ve Sanat
Yaynlar, stanbul, Y.13, S.38, s.12-17..
ATAFRAT, E.Remzi (1936). Dericilik ve Deri Boyacl, Muallim Ahmet Halit Kitap Evi,
stanbul.
BNARK, smet. (1975). Eski Kitaplk Sanatlarmz, Kazan Trkleri Kltr ve Yardmlama
Dernei Yaynlar, Ankara.
BOZKURT, Nebi. (1994). Deri Maddesi, slam Ansiklopedisi, Trk Diyanet Vakf, slam
Aratrmalar Merkezi, stanbul, C.9, s.174-175.
BNGL, N. Rt (1977?). Eski Eserler Ansiklopedisi, Tercman Yaynlar, Kervan
Kitaplk, kinci Basm (lk Basm:1939), C.I-II, stanbul.

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
Nadide nar _ Meral Bykyazc

CUNBUR, Mjgan (1992). Trklerde Cilt Sanat, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn
Aratrma Enstits, Ankara, C.2, s.452-457.
AMAN, Filiz (2002). Kat Maddesi, slam Ansiklopedisi, C.25, s.32-35.
ELEB, Evliya (1969). Seyahatname, ev. Zuhuri Danman, Zuhuri Danman Yaynevi,
C.II, stanbul.
I, Kemal (1971). Trk Kitap Kaplar, Yap ve Kredi Bankas Kltr Hizmeti, Doan Karde
Matbaaclk Sanayi A.. Basmevi, stanbul.
I, Kemal (1973). Trk Kitap Kaplar, Trkiyemiz, S.9. s.6-10.
DATA, Ltf (2007). Anadolunun Son Karatabaklar, Hasan Yelmen Eitim Vakf Yay.,
stanbul.
DEVELOLU, Ferit (1980), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Dou Matbaas, Ankara.
DKMELK, Yaln (2013). Deri Teknolojisi, Sepici Kltr Hizmeti Yaynlar 4, zmir.
ERGENE, Nuri (1935). Trklerin Deri Sanayiine Yaptklar Hizmetler (Trk Tarihinin Ana
Hatlar eserinin msveddeleri), Akam Matbaas, stanbul, s.3-14.
EREN, Naci (1986). Deri ve Dericilik, Trk Folkloru Aylk Halk Bilim Dergisi, ubat Y.7,S.79,
stanbul.
ERKAN, Meral,(1994). Osmanl Dnemi El Yazmas Deri Cilt Kitap Ssleme rnekleri,
Yksek Lisans Tezi, Ankara.
GERNGROSS, O. (1938). Debagat Maddeleri ve Otokritii, Ankara Trkoca Koleksiyonu, 274
Ankara.
GKER, Muzaffer (1938). Trklerde Sanayi, Belleten, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek
Kurumu, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.

HARMANCIOLU, M. ve DKMELK, Y. (1993). Ham Deri, Sepici irketler Topluluu

Kltr Hizmeti, zmir.
KATHPALIA, Y. Pal (1990). Ariv Malzemelerinin Korunmas ve Restorasyonu, ev. Nihal
Somer, Ankara, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Yayn No: 6.
KILIOLU, Sacit (1993). Ham Deri, Dericilik Aratrma Enstits Yaynlar, Pendik.
MER, R. Mell (1954). Trk Cilt Sanat Tarihi Aratrmalar, Vesikalar I, Ankara, 3-30.
KOU, R. Ekrem (1966).stanbul Ansiklopedisi, Kou Yaynlar, Mehmed Kou, stanbul, Cilt
7-8).
MESARA, Glbn (1991).Trk Sanatnda nce Kt Oymacl (Kat), Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, Dou Matbaaclk, Ankara.
DEKAN, Ayla (2002). El Sanatlar, Trkiye Tarihi 2, Osmanl Devleti 1300-1600, Metin
Kunt, Hseyin G.Yurdaydn, Ayla dekan, Cem Yaynevi.

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275
 Trk Cilt Sanatnda Kullanlan Deriler ve zellikleri

GEL, Bahaeddin, (1991). Trk Kltr Tarihine Giri, Kltr Bakanl, Yaymlar Dairesi
Bakanl, Ankara, C.V.
NC, Cahit (1968).Dericilik Temel Bilgileri, Mezbaha Mahsulleri Teknolojisi, Ankara
niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar, Ankara.
ZDENZ, Engin (1981). Trk Cilt Sanat, Sanat Dnyamz, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,
Y.7, S.21, s.13-25.
NDER, Mehmet (1995). Antika ve Eski Eserler Klavuzu, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, Ankara.
ZEN, M. Esiner (1987). Klasik Cilt Sanatmzn Baz zellikleri, Antika Dergisi, stanbul,
S.25,s.4-11.
ZEN, M. Esiner (1998).Trk Cilt Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara.
PAKALIN, Mehmet Zeki (1993). Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl I-II-III, Bilim
ve Kltr
Eserleri Dizisi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Milli Eitim Basmevi, stanbul
SAKAOLU, N. ve AKBAYAR, N. (2002). Derinin Anadolu'da Bin Yllk yks, Orjin
Grup Yaynlar, stanbul.
ENSES, . Uur (1993). Deri Teknolojisi I, stanbul.
TANINDI, Zeren (1997).Cilt Maddesi, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, YEM Yaynevi,
stanbul. 275
TANINDI, Zeren (2014). Kitap ve Cildi, Uluslararas Cilt Sanat Bulumas, Katalog, stanbul
Bykehir Belediyesi, Kltr ve Sosyal ler Daire Bakanl Kltr Mdrl, Yay.
Haz. Ahmet Akcan, stanbul.
TAVERNER, Jean-Babtiste (2006). Tavernier Seyahatnamesi (Le Six Voyage, 1678, Paris)
ev. Teoman Tundoan, Kitap Yaynevi, stanbul.
TAVLOLU, Nur (1985). Geleneksel Sanatlarmzn nemli Bir Kolu Olan Ciltilik ve
Bugnk Durumu, Trkiyede Sanatnn Bugn ve Yarn, Ankara, s.477.
TEKN, inasi (1960). Uygurlarda Kitap ve Cilt eitleri, Bilgi, S.13 (154-155), s.16-17.
TEKN, Zekin (1992).Tanzimat Dnemine Kadar Osmanl stanbulunda Dericilik, Doktora
Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul.
TOPTA, Ahmet (1998). Deride Kalite Tespiti, stanbul niversitesi Dericilik Aratrma
Gelitirme ve Eitim Merkezi, Sade Ofset Matbaaclk, stanbul.
TOPTA, Ahmet (1993). Deri Teknolojisi, stanbul niversitesi Teknik Bilimler Meslek
Yksek Okulu, Sade Ofset Matbaaclk, stanbul.
UZUNARILI, . Hakk (1937). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri,
Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan, VIII Seri No.2, Ankara.
ZBER, Hsn (1987). Cilt ve Ciltcilik, stanbul Matbaaclar ve Ciltiler Dernei Dergisi, s.
256-258.

TDSAD
Trk & slam Dnyas Sosyal Aratrmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yl: 4, Say: 11, Haziran 2017, s. 256-275