66

2007 Gazi niversitesi Endstriyel Sanatlar Eitim Fakltesi Dergisi Say:20, s.66-82

TRK KLTRNDE DERCLK SANATI

Melda ZDEMR1
ZET
Deri; insanlarn ilk alardan itibaren , ta ve aatan sonra ilk ve en ok kulland doal
materyallerden biridir. Dericilik ise deri ilemenin insanlar tarafndan kefedilmesi ile
balam, zaman ierisinde gelierek, adrdan, ev dekorasyona ve giyime kadar pek ok
alanda yerini alan bir sanat dal haline dnmtr.
Trklerde dericilik, ilk olarak Orta Asya bozkr kltrnde grlmektedir. Dericilik, Orta
Asya'dan Anadolu topraklarna yaylm, Osmanl mparatorluu Dneminde dericilik ve
deri rnleri kalitede zirveye ulamtr. 19. yy sonunda ortaya kan batllama hareketi
dericilik sanatn etkilemitir. Babadan oula geen bu ata sanat olumsuzluklara ramen
varln srdrmeye devam etmitir. Cumhuriyet dnemi ile fabrika retimine balayan
dericilik, gnmzde nemli bir sanayi kolu olmutur.
Bu aratrmada; Dericilik sanatnn gemiten gnmze kadar olan tarihsel geliimi
incelenmi ve dericiliin Trk Kltrndeki yeri ve nemi zerinde durulmutur.
Anahtar Kelimeler : Deri, Dericilik, Trk Kltrnde Deri

LEATHER CRAFT IN TURKISH CULTURE

ABSTRACT
Leather has been one of the natural resource used firstly and mostly by human after wood
and stone since ancient times. Leather crafts starts with the invention of leather handiwork
by people; developing gradually in time it converts into an art branch fallen within most
areas from tenth to home decoration and to clothing.
Leather craft is shown at first in Turks into Central Asia steppe culture. Leathercraft was
spread from Central Asia to Anatolia; tanning and leather products reached the peak in
quality in Ottoman age. Modernization movement appearing at the end of 19th century
influenced leather craft. This ancient art inherited to son from father has gone on existing
despite several problems. Tanning started to factory-made production since Republic age
has been an important industrial branch nowadays.
In this study the historical development of the art of leather craft was studied from past to
the present time and its importance and situation were pointed out.
Key words: Leather, Leather Craft, Leather in Turkish Culture

1
Gazi niversitesi, Mesleki Eitim Fakltesi, El Sanatlar Eitimi Blm, 06500 Beevler/Ankara.
omelda@gazi.edu.tr
 67

1. GR
Dericilik ilk alarda insanlarn doa koullarna kar koymak amacyla, rtnme ve
barnma ihtiyalaryla ortaya kmtr. Deri, insanlarn plak vcudunu doal etkenlerden
koruyan ilk giysi ve zrh olmutur.
lk insanlar avladklar hayvanlarn derilerinden faydalanmak iin ilkel deri ileme
yntemleri kefetmiler ve bu amala doal her olanaktan yararlanmlardr.
Deri ve deriden eya retiminin insanolunun yaama alan olarak setii her blgede
varolduu bilinmektedir. Bunun en nemli kantlar; maara duvarlarndaki resimlerde,
kabartmalarda ve heykellerde yani talarda grlmektedir.
Deri ilemecilii ve ilenmi derinin gnlk yaamn bir ok alannda kullanlmasnn
hayvanlarn evcilletirilmesiyle balad bilinmektedir.
Trk kltrnde dericiliin Mezopotamya ve Orta Asya topraklarnda balayan bir ata
meslei olduu bildirilmektedir (Yelmen, 1998: 226-227). Trkler Anadoluda dericilii
gelitirmeden nce, erken dnem iin; Mezopotamya, Msr, Hitit, Pers (ran), daha yakn
zamanlar iin, Yunan, Roma, son olarak da Trkler Anadoluya gelmeden nce Orta Asya
blgelerinde dericilik ile uratklar belirtilmektedir (Sakaolu ve Akbayar, 2002: 17-18).
Trklerde deri ve dericilik ok geni bir konudur. Dericilik, hayvan besleyip yetitiren
kavimlerin ikinci bir meslei haline gelmitir. Bu nedenle Trklerde ve zellikle
Osmanllarda dericilik ok ileri dzeye ulamtr. Orta Asyann kltr tarihine baklacak
olursa, dericilik, Trkler ile atalarnn gnlk hayat ve giyiminde birinci derecede rol
oynamaktadr (gel, 1991: 102).
Bugn zellikle Osmanl Dnemine ait kltr ve sanat deeri tayan, ince iilik ve gzel
sslemeleri ile dikkati eken bu eserlerden bazlar yurtii ve yurtd mzelerinde
sergilenmektedir. Bu eserlerde Trk toplumunun engin zevk ve yaratclklarn grmek
mmkndr.
2. DERCLK SANATI
Trklerin Orta Asyada balayan dericilik zanaat, batya gle Anadoluya tanarak
geliimine devam etmitir. Bu uzun sre iinde sosyo-kltrel yapya bal olarak derinin
kullanm alanlar genilemi ve tasarmlar da oalmtr. Bu alma, Trk dericilik
sanat; Orta Asyada dericilik, Osmanl mparatorluu Dneminde dericilik ,
Cumhuriyetin ilanndan sonra dericilik ve Gnmzde dericilik olmak zere drt blm
altnda toplanarak incelenmitir.
2. 1. Orta Asyada Dericilik ve Deri Sanat
Orta Asya Trk Topluluklarnda doa koullar ve yaay biimi, derinin gnlk yaamda
yaygn olarak kullanlmtr. Trk topluluklarnda deri sslemecilii, ata verilen nemle
ortaya kmaktadr. Orta Asya boylarndaki savalardan, yaptklar tm seferlere kadar
kendilerinin ve atlarnn kuanmasna ok nem vermilerdir. Binicilikten baka at
srlerini beslemelerinin dier bir nedeni de etini yemeleri, stnden kmz yapmalar ve
derisini de giyimde kullanmalaryd. Orta Asyada deri pantolon, izme ve krk en yaygn
giyim eklidir. Koum takmlar, deri tulumlar, su mataralar, yemek tabaklarnn
68

mahfazalar, hep deridendir. Eer, balk, at takmlar ve araba koumlar deri, ksele ve
meinden stn bir ekilde ilenmitir. Ayrca deri stne bezemeler son derece byk
ustalkla yaplmtr. Gerek deri zerine bezemeler gerekse deri aplikasyonlarn1 ok
ileri bir aamada olduu belirtilmektedir ( Diyarbekirli, 1972: 78-79).
Orta Asya Trk blgelerinde bulunan Pazrk kurganndan karlan Trklere ait deriden
yaplm giyim eyalar, izmeler, at koum takmlar, eyerler gibi rneklerin olduu
bilinmektedir (Yelmen, 1998: 227).
Hun kurganlarnn dnda Gktrk, Uygur gibi Trk topluluklarna ait kurganlarda da
deriden yaplm eyalar ele geirilmitir. Trk deri sanatnn izlenebilecei en eski
rnekler; Hun kurganlarndan karlan deri eyalardr. Hunlar deri at, eer ve koum
takmlarn, eyer alt rtlerini, kap-kacak gibi eyalarn, lahitleri yine deriden yaplm
aplike motiflerle sslenmilerdir.
Hunlar, ustalkla iledikleri deriyi boyayp; gnlk gereksinimlerine gre biimlendirdikten
sonra , geometrik motifler ya da bozkr kltrnn sanatnda youn olarak grlen hayvan
figrleriyle sslemilerdir. Hayvan figrleri farkl renklerde boyanm deri yzeyler zerine
yaptrlm ya da dikilmitir. Hayvan figrleri, (hayvan mcadele sahneleri) en ok deri
eyer apliklerinde grlmektedir (ekil 1ve 2). (Garg, 2000: 24). Orta Asyada kemer,
izme, anta gibi deri aksesuarlar, bozkr yaantsna uygun biimde yaplmtr. Bu
aksesuarlar zerinde hayvan figrleri, geometrik ve bitkisel motifler ilenmitir

ekil 1. Birinci Pazrk kurganndan karlan deriden yaplm bir eyer rtsnde
kaplann bir da koyununa saldr sahnesi (Diyarbekirli, 1972: 82)
 69

ekil 2 . Birinci Pazrk kurganndan karlan deriden yaplm bir eyer rtsnde
kartal ve arslan grifonlarn mcadele sahnesi (Diyarbekirli, 1972: 82)
Orta Asyada derinin kullanm alanlar ok eitlidir. Bu alanlardan biri olan ayakkablar;
Trk kltr tarihinde Orta Asyadan balayarak eitlenmi ve deiik adlarla anlmtr.
Orta Asyada bata izme olmak zere ark, edk-etik, bamak gibi ayakkab trleri
giyilmitir. (ekil 3) Bu dnemi anlatan kaynak ve resimlerden izmelerin geometrik ve
stilize motiflerle, diki ve ileme teknikleriyle , Hun aristokratlarna ait kurganlardan
kartlan buluntulara gre; altn ve gm srmalarla ilenerek yapld grlmektedir.

ekil 3. Orta Asyada izme ve ayakkab eitleri (gel, 1991: 128).

Dericilik, Orta Asyada gelimi bir zanaat dalyken; ayn zamanda yzyllar tesine
k tutabilecek bir deri sanatnn da oluumuna kaynaklk etmitir.
70

2. 2. Seluklularda Dericilik ve Deri Sanat

Trklerde slamiyetin kabulyle birlikte sanat gc artm her alanda olduu gibi dericilik
alannda da gzel rnekler ortaya kmtr. Anadoluda en zengin rneklere Seluklu ve
Osmanl dneminde rastlanmaktadr (can, 1970: 3).
Malazgirt zaferiyle Anadoluya yerleen Trklerin dericilik alannda olduka ileri dzeyde
olduklar bilinmektedir. Anadolu 1071de Malazgirt Savan kazanmalar, Trklere
Anadolu kaplarn amtr. Bu tarihten sonra Orta Asyadan yola karak ; Horosan ve
randa bir sre yerleik yaam Trkler, kitleler halinde Anadoluya girmilerdir.
Seluklular devrinde ilk sanat kurumu olan Ahilik tekilat kurulmutur. Bu
rgtlenmenin kurucusu Ahi Evren olmutur. Anadoluda dericilik alannda en parlak
dnem Ahilik kurumu ierisinde gelimitir (Tekin, 1993 : 53).
Trklerin balca geim kayna hayvanclktr. Derinin ilenmesi iin gerekli bitkiler
Anadolu topraklarnda yetimektedir.
Bu dnemde Anadoluyu dolam Saint Quentinli Simon adl bir papaz, Anadolu tarmnn
yan sra, hayvanclna ilikin geni bilgiler vermektedir. Yetitirilen kkba
hayvanlar, bunlardan salanan ynn ve kln deerlendirilmesini aktarr. Hayvanclk bu
denli yaygn olduuna, hayvansal rnler bu denli iyi biimde deerlendirildiine gre,
bilinen deri rnlerden yola karak (giysi, ayakkab, kemer), deri ilemenin de gelimi
olduu ortaya kmaktadr. zellikle o dnemlerde yaam Kagarl Mahmut'un ve bni
Batuta'nn yaptlarnda bol miktarda deriden yaplma eyalarn adlarna rastlanmas bunu
kantlamaktadr (Data, 2002: 6-7).
Bugn eitli mzelerde sergilenmekte olan Seluklu minyatr, ini, keramik, fresk, ta
kabartma ve maden eserleri incelendiinde, o dnem giyim kuam ierisinde zellikle ucu
kvrk krmz, beyaz renkli izmelerin, kemerlerin, meslerin yaygn biimde kullanld
anlalmaktadr. Derinin bu denli yaygn kullanm, elde edildikten sonra ilendiinin
nemli bir gstergesidir. Bunun dnda hayvanlarn yularlar, oklarn iine konduklar,
tirke ad verilen ok torbalar da deriden yaplrd. Seluklular, Orta Asya geleneinin
devam olarak izmeyi yaygn biimde kullanmlardr. Seluklu dnemine ait Varka ve
Glah Minyatrleri, Seluklularn izmeyi yaygn biimde kullandklarn
belgelemektedir. Bu minyatrlerde Seluklularn, burun ksm sivri kesilen deriden
yaplma, topuk ve yan ksmlarna ip geirilerek ayaa gre biimlendirilmi ark
giydikleri gzlenmektedir (Data, 2002: 8).
Deriden yaplan rn eitlilii, ata meslei dericilik olan Trklerin, Seluklu dneminde
de deri ilemede ne kadar ileri dzeyde olduklarn ortaya koymaktadr.
slamiyet sonras Anadolu Trk Sanatnda grlen tasarm anlaynn, tm sanat
dallarnda olduu gibi deri rnlerin tasarmna da yansd grlmektedir. Seluklu
dneminden gnmze ulaan deri sanatnn en gzel rnekleri deri ciltlerdir.
Seluklu dneminde gelien rekabet olgusu ve rnlerdeki kalite kaygs, Ahilik
rgtlenmesinin bir sonucudur. Bu da deri rn retimini olumlu anlamda etkilemitir.
 71

2. 3. Osmanlda Dericilik Ve Deri Sanat

Osmanllarn kurulu srecinde, tarihi ve sosyo ekonomik zorunluluklarn ortaya kard
bir Trk esnaf birlii kuruluu kimliine sahip ahiliin ok byk katks olmutur.
Orta Asyada balayan, Anadolu Seluklular dneminde rgtlenerek devam eden dericilik
zanaat, Osmanl Dneminde en yksek seviyeye ulamtr. stanbul ve Ankara
mzelerinde bulunan sava elbiseleri, deri hurlar, ok sayda kitap ciltleri dericilik
sanatnn ne derece nemli olduunu gstermektedir.
Osmanl imparatorluu zamannda ynetim ve sanat merkezi olan sarayda derinin ok geni
bir kullanm alan bulunduu ve deriden yaplan her eyann sanatsal boyuta ulat
bilinmektedir. Bu dnemde kunduradan, cilde, saka elbisesinden askeri tehizata kadar
binlerce kullanm alan bulan deri, Osmanl Trklerin gnlk yaantlarna tam anlamyla
girmitir. Bu durum teknik seviyesi yksek bir deri ve deri mamul eya sanayinin varln
gstermektedir (Anonim, 1975: 10-11).
Osmanl Dneminde hayvanlardan elde edilen deriler, eitli merkezlerde organize bir
biimde alan tabakhanelerde en iyi ekilde deerlendirilmitir. Bylece lke iinde
ayakkab, saraciye vb. ihtiyalar karlanrken dier taraftan da srekli seferde olan ordunun
koum, eer, izme, ayakkab gibi gereksinimleri hi aksamadan salanmtr.
Evliya elebinin Seyahatnamesinden edinilen bilgilere gre; stanbul, Konya, Trabzon,
Edirne, Urfa, Badat ve Msr gibi imparatorluk merkezlerinde ok deiik derilerin imal
edildii, bunlarn renk, kalite ve ssleme asndan stn zellikte olduu belirtilmektedir
(Kanbay, 1993: 85).
Osmanl Devrine ait belgelerde de belirtildii gibi, Fatih Sultan Mehmetin stanbulu
almasndan sonra yeni fetihler iin gereksinim duyduu deriyi Anadolunun deiik
blgelerinden salamasnn gl ve dank halde bulunan debahaneleri bir araya
toplamak isteiyle stanbul Kazl emede byk bir deri retim merkezi kurmu ve 360
tane debbahane inaa ettirmitir (Giz, 1969: 6 ). Bu merkez Trk dericiliinin gelimesine
yeni bir ivme kazandrmtr. Yine Fatih dneminde 1475 ylnda kurulan Sarahananede
eitli deri eya ve aksesuarlar retilmitir. Ancak bu kurulu 1693 ylnda kan byk
yangnla birlikte tamamen yok olmu ve bugn sadece stanbulda bir semt ad olarak
kalmtr (Uluay, 1951: 148).
Trk dericilii ve ordu iin retilen eyada deri kullanm ile ilgili en nemli belge ise Fatih
Sultan Mehmetin Kazl emenin kurulmas iin nerdii tabakhanelere ait fermandr.
Fatih Sultan Mehmetin Osmanl snrlarn geniletme arzusu, sava iin gerekli, deri
koum takmlarna, askeri ayakkablara, kllar korumak iin knlara ihtiya gstermitir.
Bylece, deri nemli bir sava malzemesi olmu ve askeri alanda, korunma amac ile
gerek giysilerde, gerekse savunma silahlarnda kullanlmtr. Osmanl kalkanlar, bakr,
demir veya hayvan derisinden yaplmtr. Ayrca, derinin ounlukla barutluk, ktklk,
fieklik, silah muhafazalar gibi silah donanmlarnda kullanld grlmektedir
(Erdnmez, 2002: 96 ).
Osmanlda dericiliin daha da gelitii dnemlerde Anadoluda ; Konya, Diyarbakr, zmir,
Ktahya, Kayseri, Sivas, Erzurum, Tokat, Amasya, Trakyada ; Silivri, Edirne, Rumelide;
skp, Selanik, Flibe, Thala, Rusuk, Gneydouda Halep, am gibi ehirlerde de
dericilik ilerlemiti (Tezcan, 1993: 74).
72

Dericilik, bir ata sanat olarak ev ve giyim eyas ihtiyacndan domu, Osmanl lkesi
geniledike tabaklk ve deri ileyen sanatlar hem i hacmi, hem mamul kalitesi
bakmndan byk gelime gstermitir. Halkn olduu kadar, devletin de nemli
ihtiyalarna cevap vermitir. Trkiyede pabu ve terlik iilii, her zaman Batdan stn
olmutur. Bu dnemde hemen hemen Trk evlerinin ounda mein sandktan, yemek
mahfazasna kadar ok eitli deri eyalar bulunmaktadr. zellikle ordu, askerin postal ve
izmesinden, yay ve kiriine, davul ve ksten, belli bal tat arac olan atn eer ve
koumuna kadar her trl deri mamul kullanm, sarahaneler durmadan, dinlenmeden
deri ilemilerdir. Zamanla bu ihtiyac Kazleme tabakhaneleri karlayamam, ayrca
stanbulun drt semtinde; Eyp, Kasmpaa, Tophane ve skdarda tabakhaneler
almtr (Data, 2002: 13).
Osmanllar dneminde altn an yaam olan deri sanat, zellikle saray atlyelerinde,
saray iin retilen deri rneklerinde stn baar gstermitir. nce iilik ve gzel
sslemeleri ile dikkati eken bu rnekler, kitap kaplar, hurlar, deiik sandklar, kaseler,
giyim eyas, kalkanlar, eyer ve at koum takmlar, kesici alet klflar, kap perdeleri,
karagz figrleri, kemerler, antalar v.b. gibi eserlerdir. (ekil 4, 5). Osmanl
dneminden gnmze ulaan ve her biri ayr bir sanat haline gelen ciltler, kltr ve sanat
deeri asndan kalc ve anlaml belgelerdir.

ekil 4. Topkap saray Mzesinde bulunan krkl yz ite, deri yz doal boyalarla
boyanm padiaha ait kaftan (Sakaolu ve Akbayar, 2002: 188)
 73

ekil 5. Gn koleksiyonundan; 20yy.ba, zeri ilemeli kaln bayan kemeri (Sakaolu ve

Akbayar, 2002)

Askeri Mzede sergilenen eyalar arasnda ise ; kale kaplarnn byk hacimdeki
anahtarlarn koymaya yarayan deriden yaplm byk mahfazalar, davul ve trampetlerin
klflar, kalkanlar, arka antalar, zenbiller, nlkler, marapalar, su krbalar, yenieri
mantolar, silah klflar, ktklk, barutluk ve fieklikler (ekil 6,7,8) deriden yaplan
nemli rnlerdir.

ekil 6. stanbul Askeri Mzesinde bulunan deri ktklk ve kemeri

74

Tarih srecinde, dnyadaki en uzun mrl ve en geni snra sahip imparatorluklardan biri
olma zelliini tayan Osmanllarda, derinin, sava sanayinde de yaygn biimde
kullanld grlmektedir.
Osmanl Dneminde deri, askeri eya ve aksesuarlarda ok kullanlmtr. Osmanl
Dnemi silahlarndan klcn iine konulduu knlarn ahap veya metalden yapldklarn
ancak, d yzeylerinin hava ve neme dayankl bir deri ile kapland belirtilmektedir. Deri,
Osmanlnn kulland bir dier silah olan sapanda da ilevsel klnmtr. Ayn ekilde
oklarn iine konulduklar kandil, okluk veya kuburlarda da deriden yararlanlmtr. (Eralp,
1993).

ekil 7. Gn Koleksiyonundan; ilemeli silahlk (Sakaolu ve Akbayar, 2002: 189)

ekil 8. Gn Koleksiyonundan;zeri hayvan motifli barutluk (Sakaolu ve Akbayar, 2002:

136)
 75

Topkap Mzesindeki, Sultan Muratn, deriden yaplm olan ii ve yalnz kenarlar

krkl kaftanlar hayli grkemlidir. Bundan baka Askeri mzede bulunan madeni ilemeli
saka giysileri de dikkti eker zellikler tamaktadr (ekil 9)

ekil 9. stanbul Askeri Mzesinde bulunan saka kyafeti

Topkap Mzesinde, harem dairesindeki ocakl sofada yer alan byk sandklar,
(ekil 10) gezi eyalarnn iine konduu hurlar da grlmeye deer rnlerdir.

ekil 10. Siyah deri zerine ipek iplik ve altn tellerle ilenmi sandk (Deliba, 1989: 6)
76

ekil 11. Ponzan Ulusal Mzesinde bulunan, 17.yy., Deri zerine ilemeli Osmanl sada
(Sakaolu ve Akbayar, 2002: 178)
stanbul Trk slam Mzesindeki deri ciltler de ayr birer rnektirler. (ekil 12). Ayrca
Ankara Etnorafya Mzesinde bulunan deriden yaplm, renkleriyle ilgi eken su kaplar
ve altn srmalarla sslenmi vezir antalar da o dnemin deri sanatnn nemli rneklerini
oluturmaktadrlar. Manisa Mzesinde de grlmeye deer zellikte bir deri kalkan ve
yine deriden yaplm ilemeli askl kahve tepsisi vardr. Yazl belgelerden anlald
gibi, Anadolu, deri ilemeciliinde yzyllar boyunca nemli bir merkez kimliini srekli
tamtr.
 77

ekil 12. Osmanl kitap cildi ((Sakaolu ve Akbayar, 2002: 198)

Osmanlnn, dericilikteki gelimiliinin dier nemli bir belgesi Surname-i Humayun
adl yapttr. Osmanl mparatorluunun snrlarnn en geni olduu bir devrede; 1582
ylnda yaplan, Sultan III. Muratn olu ehzade Mehmedin snnet dn Surname, 52
gn 52 gece srm, adeta bir festival zellii tamaktadr. Dnyann drt bir yanndan
yabanc konuklarn da katld bu trenler, Nakka Osman ve ekibi tarafndan izilen 500
minyatrle anlatlmtr. O yllarda stanbulda faaliyette bulunan tm esnaf loncalar
gsterilere katlmalarndan dolay minyatrlerde yer almlardr. Her meslein mensuplar,
tekerlekle yrtlen bir dkkan ierisinde mesleklerini icra ederken gsterilmilerdir.
izmeciler, saralar, deri ileyenler mestiler, sarclar, tireciler, mein ve sahtiyan
satanlar izilerek anlatlmlardr. Surname minyatrleri zellikle esnaf geileri asndan
byk belgesel deer tar. 16. yzyl stanbulunun son derece nemli ve byk bir sanayi
dal olan dericilikle ilgili esnaf geitleri de Surname minyatrlerinde nemli bir yer tutar.
Surnamede, debba esnafndan vg ile sz edilmekte, boyal derilerin limoni, turunci,
asumani, krmz glgni gibi deiik renkleri saylmakta ve seyreden herkesin aknlk ve
hayranlk iinde kald vurgulanmaktadr. Konuyla ilgili minyatrde, iine renk renk
deriler aslm ve tekerlekli bir araba zerine oturtulmu dkknda rnlerini geiren
debbalar canlandrlmtr. Eserin metninde de belirtildii gibi debba esnaf, zerlerinde
eitli renk deriden giysilerle yryerek gemektedir. Kimisi de, ayrca omuzuna att
deiik renk deri paralarn sergilemektedir (Data, 2002: 16-17).
Osmanlda dericiliin daha da gelimesi derinin kullanm alanlarn artrmtr. Giyim-
kuam ve aksesuarlarnn yan sra askeri alanda, ev eyalarnda,haritalarda, cilt yapmnda,
glge oyununun tasvirlerinde, vb. alanlarda deri aranan bir malzeme olmutur. Saray
merkezli olarak gelien Trk sanat, deri rnlerin bezemelerinde de kendini gstermitir.
Deri rnler, gelitirilen tekniklerle dnemin motifleriyle sslenmitir.
78

15-17.yzyllar arasnda en parlak dnemini yaayan Osmanl dericilii, 18.yy. sonu ve

19.yy. banda batdaki sanayileme hareketleri, makinelerin dericilik alanna girmesi,
ekonominin giderek bozulmas gibi nedenlerle giderek gerilemeye balamtr.
Fakat 1810 ylnda yeniliki Osmanl padiah II. Mahmut askeri alanda batllama srecini
balatm ve ordunun ihtiyalarn karlamak amacyla Beykozdaki tabakhaneyi 1812
ylnda sahibinden satn alarak devletletirmi ve Tabakhane- Klevehane- Amire adyla
orduya devretmitir. 1826 ylna kadar ordu iin palaska, izme, ktklkler ve koum
takmlar imal edilmitir. Ayn yl ilave edilen bir tesis ile ilk defa kei derisinden yeni tip
el yapm askeri kundura retimine balanmtr (Gler, 1995: 72). 1856 ylnda Beykoz
Fabrikasnn rnleri olan askeri kundura, izme, koum takm, palaska ve ktklkler
Paris Fuarnda sergilenmitir. 1933 ylnda letme Smerbanka devredilmitir ve 3460
Sayl Kanuna gre Smerbank Deri ve Kundura Sanayi Messesesi adn almtr. 1968
ylnda da suni ksele retimi yaplmaya balanmtr (Kkerman, 1988: 18-19).
1987 ylnda, Bakanlar Kurulunun 30.10.1987 tarih ve 87/121184 sayl karar ile iletme
zelletirilmi ve hisselerin tamam bedelsiz olarak Babakanlk Toplu Konut ve Kamu
Ortakl daresi Bakanlna devredilmitir. 1989 ylnda ise Smerbank Holding A..
ne bal bir iletme haline dntrlen iletmenin ad Beykoz Deri ve Kundura Sanayi
letmesi olarak deitirilmi ve bu husus Trk Ticaret Sicili Gazetesinin 13.2.1989
tarih ve 2209 sayl nshasnda yaynlanarak tescil edilmitir (Gler, 1995: 74). Beykoz
Deri ve Kundura Sanayi letmesi adyla, her eit rnle katk salamay gnmze kadar
srdrm ancak 2003 yl itibariyle baz zelletirme giriimleri sonucu zel sektre
devredilmitir. Bu kurumun Trk deri sanayinin kurulmasnda ve gelimesinde byk rol
olmutur.
Gnmzde Smerbank Deri ve Kundura Sanayi Kurumu koleksiyonundaki deri rnler
incelendiinde derinin kullanm alan zenginlii ile ince iilik ve sanatkarca yaplan
almalar ok ileri boyuttadr.
Dericilik sanatn ve tarihini belgeleyecek eski deri rnekleri bugn lkemizin mze ve
koleksiyonlarnda bulunmaktadr. stanbul Topkap Saray Mzesinde, saraya ait giysi,
giyim ve sava aksesuar, eitli eya ile cilt rnekleri sergilenmektedir. stanbul Harbiye
Mzesinde, sava aksesuar, Beikta Deniz Mzesinde, mataralar, Trk slam Eserleri
Mzesinde ve Sleymaniye Ktphanesinde Seluklu ve Osmanl dnemi ciltleri
sergilenmektedir. Kii ve zel kurululara ait zel koleksiyonlarda deri aksesuar ve cilt
rnekleri bulunmaktadr. Beykoz deri ve kundura fabrikas koleksiyonunda, Osmanlya ait
ayakkablar ve sava aksesuar, Gn Anonim irketi koleksiyonunda Osmanl antalar,
ayakkab ve sava aksesuar bulunmaktadr.
2.4. Gnmzde Dericilik
Trk deri sanayi ok eski ve kkl yapya sahip olmasna ramen, Cumhuriyetin ilk
yllarnda babadan oula geen ve lonca karakterini muhafaza eden bir i kolu olarak
varln devam ettirmitir. Ancak kalknma planlarnda sektrle ilgili belirlenen eitli
zendirici tedbirler sayesinde, kabuk deitirmeye balamtr. Planl dnemlerde dericilie
gerekli nem verilmeye allm, ancak Bat tekniinin Trkiye'de pahalya mal olmas,
kalifiye eleman yetersizlii, eitim, deri ileme atlyelerinin ok dank olmas ve eitli
finansal glkler nedeniyle bugn Avrupa lkelerinin gerisinde kalmtr.
 79

Cumhuriyetin ilk yllarnda Anadolu dericilii ele aldnda 1920-1930 aras dnemde
hemen her kasabada deri ilemeciliinin varolduu anlalmaktadr.
Trkiyede 1920, 1930'l yllarda her kasabada bir tabaklk iine rastlanrken, zanaatn
zamanla sanayiye dnmesi, iin znde ileri teknolojinin yer almas, rekabet koullar,
evre kirlii olgusu dericiliin belli blgelerde, giderek de deri organize blgelerinde yer
almas sonucunu yaratmtr. Trk deri sektrnn 1980'li yllarda geirdii yapsal
deiiklik, kullanlan baz kimyasal maddelerin yaratt olas evre kirlilii riski, bu tr
sanayilerin ok daha gvenli retim birimlerinde yaplmas gerektiini ortaya karmtr.
Yllardan ve hatta asrlardan bu yana Kazl eme blgesinde kurulu bulunan Trk Deri
Sektr tabakhaneleri, bunun sonucu, retim yerlerini deitirme karar almlardr. Bu
amala 1986 ylnda balatlan Tuzla Organize Deri Sanayi Blgesi projesi, 1992 ylnda
hazr duruma gelmi ve deri retim birimleri bu sanayi blgesine tanmaya balamtr.
1992 ylnda Tuzla Organize Deri Sanayi Blgesini faaliyete geirmitir (Anonim,
2000:32).Gnmzde yaplan deri eya ve aksesuarlar el yapm ve fabrikasyon olmak
zere iki boyuta sahiptir. Fabrikasyon rnler, deri konfeksiyon, ayakkab, saraciye ve krk
yapm gibi sektrlere ayrlan byk bir sanayi daldr. El yapm deri rnler ise eskiden
Anadolunun pek ok yresinde ata sanat olarak srdrlrken gnmzde baz illerimizde
eskisi kadar youn olmamakla birlikte halen devam etmektedir. Derinin gemiten
gnmze gelinceye kadar bir ok alanda kullanld bilinmektedir. Deri; anta, kemer,
czdan v.b.gibi eyalarda rnn kendisini olutururken, kaylk, krba, kl kn v.b. gibi
rnlerin yapmnda da yardmc malzeme olarak kullanlmaktadr (zdemir, 2005: 72).

ekil 13. Gnmzde yaplan deri rn eitleri

Ayrca deri rnler, fonksiyonelliinin yan sra gz zevkine hitap etmesi, doal
malzemelerle yaplmas, el emei zellii tamas ve fabrikasyon retimin bol ve ucuza
pazarlanan rnlerine gore ok daha az retilmesi, modern eyalarla da uyum salamas
gibi nedenlerle pek ok kullanm alan bulunan ve tercih edilen rnlerdir. Bu rnler,
anta, kemer, tak, pano, ereve, sigaralk, anahtarlk, saks alt, vazo , minder v.b. gibi ok
eitli rnlerden olumaktadr. (ekil 14).
80

ekil 14. Gnmzde yaplan deri rn eitlerinden rnekler

3. SONU
Trklerde dericilik zanaat, Orta Asyada domu, Anadolu Seluklu dneminde
rgtlenerek, Osmanl imparatorluu dneminde de ilenmi deri ve deri rnlerini kalitede
zirveye ulatrmtr. Ahilik tekilat Osmanlda Loncaya dnerek; zelikle 15. ve 16.
yzyllarda etkili olmutur.
Ancak 19.yzyl ortalarnda byk ekonomik krizin sonucunda dericilik alannda gerileme
balamtr. Eskiden Anadolunun pek ok blgesinde uralan dericilik zanaat
teknolojinin de ilerlemesiyle gittike azalan bir sanat dal olmutur. Gnmzde ise
sevindirici bir gelime olarak yeniden deri eyaya olan talebin artmas ve dviz geliri
dericiliin sanayide nem kazanmasn salamtr.
Bugn Trk deri sanat, geleneksel ve modern sanatlar iinde geliimini srdrmektedir.
Deri zamanla modern sanatlar ierisinde de kullanlan bir malzeme haline gelmitir. Deriyi
yap malzemesi olarak gren pek ok sanat, deriden heykel, mask ve dekoratif pano v.b.
gibi eitli eya retmektedirler.
Gnmzde dericilik sanayi boyutunda ise deri sanayii, deri ileme, saraciye, ayakkab ve
konfeksiyon gibi yan dallara ayrlan ve pek ok kiiye i imkan salayan byk bir sektr
 81

konumundadr. Btn dnyada son yllarda deri teknolojisi byk gelime gstermitir.
Uzun zaman bir el sanat olarak alan kk iletmeler halinde bulunan dericilik; nemli
bir endstri kolu haline gelmitir.
Sonu olarak, Trkiyede dericilik sanat, gemii gnmze gnmz gelecee tayan
nemli bir sanat daldr ve turizm asndan da hem lkeye gelir getirmesi hem de lke
tantm asndan byk neme sahiptir. Trk kltrnde dericilik sanat, sosyal hayatn
her boyutunda olduu gibi askeri alanda da zellikle mahfaza ve savunma amal eyalarda,
kaliteli iilik ve stn sanat deeri tayan rnlerle dikkati ekmektedir. Bu nedenlerle
kkl bir gemie sahip nemli kltr deerlerimizi yaatmak, gelecek kuaklara
aktarmak, ulusal ve uluslararas dzeyde tantmak asndan, yaplacak bilimsel ve sanatsal
almalar yararl olacaktr.

KAYNAKLAR
Aakay, M. (1974). Trke Szlk, Bilgi Basmevi, Ankara.
Anonymous (1975). Genel izgileriyle Dericilik Enstits ve Trk Dericilii, Dericilik
Aratrma Enstits, stanbul.
Anonymous (2000). Deri ve Deri Mamlleri zel htisas Komisyonu Raporu, Devlet
Planlama Tekilat Yaynlar, Ankara.
Data, L. (2002). Anadoluda Dericilik, (Yaymlanmam Kitap), zmir.
Deliba, S. (1989).Osmanl Saraynda Deri, Leather Fashion Dergisi, (33): 1-7.
Diyarbekirli, N.(1972). Hun Sanat, Mili Eitim Basmevi, stanbul.
Eralp, N.(1993). Tarih Boyunca Trk Toplumunda Silah Kavram ve Osmanl
mparatorluunda Kullanlan Silahlar, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar,
Ankara.
Erdnmez, C. (2002). Askeri Kltr Varlklar inde Deri Aksesuarlarn retim,
Kullanm ve Ssleme Teknikleri, 6. Mzecilik Semineri, Genel Kurmay
Bakanl Yaynlar, stanbul, 90-93.
Garg, Z. (2000). Orta Asyadan Osmanlya Trk Deri Sanat ve Aksesuarlar zerine Bir
Kimlik Aratrmas, (Yaymlanmam Yksek Lisans tezi), Dokuz Eyll niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits.
Giz, A. (1969). Osmanl Devletinde Harp Sanayi, so Dergisi, (37): .20-21.
Gler, M. (1995). Trk Dericilik Sanayi ve Beykoz Fabrikas, G.. Endstriyel
Sanatlar Fakltesi Dergisi, (3) : 71-75.
can, H. (1970). Trk Ssleme Sanat, lk Matbaas, Eskiehir.
Kanbay, H. (1993). Derinin yks, Art Dekor Aylk Dekorasyon ve Sanat Dergisi,
(7):82-88.
Kkerman, . (1998). Geleneksel Trk Dericilik Sanayi ve Beykoz
Fabrikas,Smerbank Yaynlar, stanbul.
82

gel, B (1991). Trk Kltr Tarihine Giri 5. G.. letiim Fakltesi Basmevi, Ankara.
zdemir, M. (2005). Deri Eya ve Aksesuarlarn Dekorasyonda Kullanm, Standart
Dergisi, (520): 72-82.
zaslan, S. (2001). Geleneksel Sanatlarmzdan Krkpare-Para Birletirme, Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara.
Sakaolu, N., Akbayar, N., Yelmen, H., (2002). Derinin Anadoluda Bin Yllk yks,
Creative Yaynlar, stanbul.
Tekin, Z. (1993). Osmanl Debbahanelerinde Kullanlan Aletler ve Dericilik
Tabirleri,lim ve Sanat Dergisi, (37): 51-56.
Tezcan, H. (1993). lemeli Mektup ve Para antalar, Antik Dekor Antika Dekorasyon
ve Sanat Dergisi, (18): 74-77.
Uluay, . (1951). stanbul Sarahanesi ve Saralarna Dair Bir Aratrma, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, (5): 147-164.
Yelmen, H. (1998). Kazlemede 50 yl II., Ezgi Ajans Reklamclk ve Yaynclk,stanbul.

Aklamalar:
1
Aplike : Franszca bir kelime olan appliqueden gelmektedir ve dilimize aplike olarak
yerlemitir.zerine koyma uygulama anlamndadr. (zaslan, 2001). Bir
malzemenin zerine ayn ya da farkl zellikteki dier bir malzemeyi kesip,
yaptrarak, dikerek vb. ekilde ilave edilerek yaplan ssleme tekniine
aplikasyon denmektedir.
2
Srre Kesesi : Para kesesidir. Eskiden Osmanl padiahlarnn her yl Mekke ve
Medineye gnderdikleri para ve armaanlara verilen addr (Aakay, 1974).