KLTR SOSYOLOJS VE

KLTREL ALIMALAR
 PROF. DR. KKSAL ALVER

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

indekiler

1. Kltr Ned r?

1.1. Kltr Tanmlamak

1.2. Kltr: Para Ve Btn
1.3. Kltr Atmofser
Blm zet
n te Sorular

2. Kltrn Temel zell kler

2.1. zgnlk
2.2. Tar f Ve Tanmlama
2.3. Btnlet rme Ve Ayrtrma
2.4. Snr
2.5. Anlam
2.6. renme
2.7. nsan
2.8. Toplumsallk
2.9. Yaam Tarz
 2.10. Tar hsell k Ve Srekl l k
2.11. De m
2.12. deal Ve Gerekl k
2.13. S mge Ve Sembol
Blm zet
n te Sorular

3. Kltrn Unsurlar

3.1. nan Ve D n
3.2. M t
3.3. D l
3.4. Deer
3.5. Dnce
3.6. Duygu
3.7. Ahlak
3.8. Norm
3.9. Gelenek Ve Grenek
3.10. Tar h Ve Zaman
3.11. Corafya Ve Mekan
3.12. Tekn k Ve Teknoloj
Blm zet
n te Sorular
4. Kltrn Kavram Har tas

4.1. Kltr evres

4.2. Kltr atmas
4.3. Kltr G
4.4. Kltr oku
4.5. Kltr Yozlamas
4.6. Kltrel As m lasyon
4.7. Kltrel Bozulma
4.8. Kltrel De me
4.9. Kltrel Etk le m
4.10. Kltrel Gec kme
4.11. Kltrel Grecel k
4.12. Kltrel Sermaye
4.13. Kltrleme
4.14. Kltrlenme
4.15. Kltrleme
Blm zet
n te Sorular

5. Kltrler

5.1. Halk Kltr

5.2. M ll Kltr
 5.3. Yerel Kltr
5.4. Kresel Kltr
5.5. Popler Kltr
5.6. Yksek Kltr
5.7. K tle Kltr
5.8. Altkltr
Blm zet
n te Sorular

6. Kltr Meseleler

6.1. Kltr Ve Meden yet

6.2. Kltr Ve S yaset
6.3. Kltr Ve deoloj
6.4. Kltr Ve K ml k
6.5. Kltr Ve let m
6.6. Kltr Endstr s
6.7. Kltrel Emperyal zm
6.8. okkltrllk
Blm zet
n te Sorular

7. Kltr Yaklamlar I
 7.1. Antropoloj k Yaklamlar
7.2. Sosyoloj k Yaklamlar
Blm zet
n te Sorular

8. Kltr Yaklamlar I

Blm zet
n te Sorular

9. Kltr Yaklamlar I

Blm zet
n te Sorular

10. Kltr Yaklamlar Iv

Blm zet
n te Sorular

11. Kltr B l mler

Blm zet
 n te Sorular

12. Kltrel almalar

Blm zet
n te Sorular

13. Kltr Sosyoloj s

Blm zet
n te Sorular

14. Trk yede Kltr Sosyoloj s

Blm zet
n te Sorular
1. KLTR NEDR?

1.1. Kltr Tanmlamak

Gndel k hayatnn btn alanlarnda karlalan kltr, karmak b r

anlam yumana sah pt r. Hemen hemen tm sosyal b l mlerde ve
d er alanlarda yaygn b r ek lde kullanlan kltr, ok e tl
tanmlar, kabuller ve tartmalara mkn vermekted r. Her b r d s pl n
kend alanndan hareketle kltre yaklamakta, onu tanmlamaya,
onun alann bel rlemeye almak-tadr. Bata Antropoloj , Sosyoloj
ve Felsefe olmak zere b rok d s pl n kltr kavramnn er ne
eklemeler yapmakta ve bylece kavrama l k n bel rlemeler, tanmlar
srekl artmakta ve de mekted r. Bu durum kltr kavramnn
zeng n armlarla donanmasna neden ol-duu g b g t g de b r
karmaaya dnmes ne de yol aab lmekted r. Kavramn tar hsel
serven byles b r eklemey gerekl klyor da olab l r; sre hayatn
yen den yorumlanmasn dourduu g b kavramlarn da yen den ele
alnmasn, yen lenmes n , k m eklemeler ve karmalarla yen
boyutlar kazanmasn gerekl klab lmekted r. Ancak kltr kavramna
yen b r eklemeye ht ya var mdr? Yoksa neml olan, kavramn
anlam har tasn karmaya dnk admlar atmak mdr? Bu bakmdan
yaplmas gereken ey, kltrn ne olduunu tantmak, kavramn
de k anlamlarndan hareketle onun kapsamn, snrlarn ve
kapas tes n aa karmaktr.

Kltr, Trkede yaygn b r kullanma sah pt r. Kltr karlnda b r

sre ek n kel mes kullanlmtr. Ancak gnmzde kltr kel mes
yelenmekted r. Ayn ek lde Z ya Gkalp n kltr karlnda hars
kel mes n terc h ett b l nmekted r. Kken t bar yle Arapa b r
szck olan hars, harese kknden trem t r. Harese le kltr
kel mes n n Lat nce kken olan colere arasnda anlam bakmndan
benzerl kler bulunmaktadr. Harese, topra ek p srmek, tohum
ekmek, z raatla uramak, toplamak, almak, b r kt rmek, aratrma
yapmak anlamlarna gelmekted r. Kltr kel mes n n karlnda
kullanlan b r baka Arapa kel me sekafet se ayn hedefe
ynelmek, bulmak, dzeltmek, anlamak, kavramak, drak etmek
anlamlarna gelmekted r. Kltr bu bakmdan becer , maharet, e t m,
kavramak demekt r. Farsada se kltr kel mes ferheng kel mes n n
karlnda kullanlmaktadr. Tpk Arapada olduu g b Farsada da
kltr hner, maharet, b lg , akl, edep anlamlarna gelmekted r.
Grld g b kltr, ortak zell klere sah p b r kavram olarak farkl
d llerde kullanlmaktadr. Hemen heps nde nsan eylem ne, nsann
almasna, b r kt rmes ne, retmes ne, cra etmes ne dnk b r
tanmlama grlmekted r.
Raymond W ll amsa gre (2005: 109) ng l z d l n n en karmak b rka
szcn-den b r olan kltr, b r d z anlam eren colereden
trem t r. kamet etmek, yet t rmek, korumak anlamlarna gelen
kavram, zamanla b r srec n ad olmu ve nsan gel m srec n ne
alacak ek lde gen let lm t r. Ge rm olduu dnmle b rl kte
kavram gen kullanm kategor s ne sah p olmutur: ( ) z h nsel,
manev ve estet k gel me l k n genel b r srec anlatan bamsz ve
soyut ad; ( ) gerek b r halkn, dnem n, grubun gerekse genel olarak
nsanln bell b r yaama b m n n anlatan bamsz ad; ( )
entelektel ve zell kle sanatsal etk nl n rnler ve uygulamalarn
anlatan bamsz ve soyut ad.

Kltr kel mes n n kken nde yer alan b r baka kel me olan
cultura/cultus da ncelenmeye deerd r. Cultus yahut cultura,
topran srlp let lmes , rn vermeye hazr hle get r lmes
demekt r. Anlam gen lemes yle cultura, toplum varl olarak k n n,
toplumsal yoldan kend s le toplum evres n n ren p anlamas,
doal ortamn da ley p yaanab l r duruma sokmas b m nde
anlalmtr (Dural, 2000: 33). Kltr kavramnn tar hsel srete
ge rd dnmler sonucunda kazand anlamsal boyutlar
tartan Sm th (2005: 16), bell temalar etrafnda kltrn
ek llend n fade etmekted r: kltr, madd , teknoloj k ve sosyal
yapsal olana kar olma e l m nded r ve deal olann, ruhan olann
ve madd olmayann gerekl olarak grlr. Bu ynyle zerk b r
alana aret eden kltr, kend bana b r deer olarak ortaya kar.
Bozkurt Gven (1984: 98), kltr kavramn drt farkl anlam grubu
nde kullanmaktadr. ( ) B l m alannda kullanlan kltr: uygarlk; ( )
Beer alanda kullanlan kltr: e t m; ( ) Estet k anlamnda
kullanlan kltr: gzel sanatlar; ( v) Madd (teknoloj k) ve b yoloj k
alanda kullanlan kltr: ret m, tarm, ek n, oaltma, yet t rme.
Kltr kavramnn tar hsel srete ge rd dnmler ve ald
farkl tanmlar d kkatl b r ek lde tasn f eden Sm th (2005: 16),
kltrn bell temalar etrafnda younlatn fa-de etmekted r: ( )
Kltr, madd , teknoloj k ve sosyal yapsal olana kar olma
e l m nde-d r; ( ) Kltr, deal olann, ruhan olann ve madd
olmayann gerekl olarak grlr. nanlarn, deerler n,
semboller n, aretler n ve sylemler n b mlenm b r alan olarak
kavranr; ( ) Kltrn zerkl ne nem ver l r. Bu, kltrn, altta
yatan ekonom k gler n, g dalmlarnn ya da toplumsal yapsal
ht yalarn bas t b r yansmas olarak aklanamayaca gere d r;
( v) abalar deer-tarafszln srdrmek nd r. Kltr ncelemes
Gzel Sanatlar le snrlanmaz, aks ne toplumsal yaamn tm
ynler ne ve dzeyler ne yaylm olarak kavranr. Kltrel stnlk ya
da aalk f k rler ada akadem k almada hemen hemen h yer
almaz.

Benzer ek lde Mmtaz Turhan (1987: 34), Kltr ned r? Bugn

herkes tatm n eder ek lde bu suale cevap vermek gtr. N tek m
kltrle lg l sahalarda alan l m adamlarndan hemen heps n n
onu yen den tar f etme teebbs de bunu gstermekted r. Bununla
beraber md ye kadar ortay atlan btn tar fler gzden ge r ld
takd rde heps nde mterek olan ve kltrden ne kasted ld n
anlamak kolaydr d yerek kltrn yaygn kullanmna, zaman
ndek de k tar fler almasna aret etmekted r. Kltrn
tanmlanmasnda tek b r tar en z yade anlam gruplarna d kkat
eken E. Sap r kltrn manada yahut mana grubunda
kullanldna d kkat ekmekted r (Turhan, 1987: 34-36). ( ) lk gruba
gre kltr nsann hayatnda ct ma yoldan tevars ett madd ve
manev her unsuru ht va eder. Bu manada kullanlan kltr, nsan
mefhumuyla hemen hemen ayn ey fade etmekted r. ( ) Kavramn
k nc kullanl k sel ncel k ve deal ermekted r. Byles kltr
b lg , grg, tecrbe, gelenek, tavr, eda, tutum, yaam tarz anlamna
gelmekted r. Kltrl nsan ekl nde muayyen b r t poloj ye aret
etmekted r. ( ) Kavramn b r d er kullanm se daha ok nsan
yaantsnn manev boyutlarna hasred lmes , yan , d n, sanat ve l m
alannda kullanlmasdr. Oysa bu kullanm kltrn er ne dh l
olmu madd faktrler darda tutmakta ve kavram b r hayl
snrlandrmaktadr. Sonu t bar yle E. Sap re gre kltr, b r
toplumun yeryznde sek n b r konuma oturmasn salayan genel
davranlar/alkanlklar, hayat telakk s n ve meden yet n zel
tezahrler n ermekted r.

1.2. Kltr: Para ve Btn

Kltr tanmlarnda btncl ve paral yaklamlar d kkat

ekmekted r. K m yaklamlar kltr btncl sosyo-kltrel b r
s stem olarak tanmlarken, km yaklamlar da kltrn
katmanlarna, ayrm noktalarna ve paral yaplarna vurgu yaparak
tanmlamaktadr.

Btncl kavray, kltr tanmlarnda d kkat eken b r alandr.

Kltr, genler araclyla aktarlmayan her eyd r d yen ve btncl
b r tar f gel t rmey deneyen E. B. Tylora gre kltr b lg y , nanc,
sanat, ahlak, hukuku, adetler ve b rey n toplumun b r yes olarak
kazand d er tm yet ve alkanlklarn eren karmak btndr
(Eagle-ton, 2005: 46; Turhan, 1987: 36; Gven, 1984: 102). nsann
yapp etmeler n n tmdr. D l, d n, tar h, gelenek ve grenek; b r
topluma a t madd ve manev tm deerler manzu-mes d r kltr
(Bostanc, 1995: 18). B r toplumun naslln gsteren en yaln
kavramdr; toplumun resm n aksett rmekted r. nsan b r eylem alan
olduundan srekl nsana gre b m almaktadr. nsann ortaya
koyduu, nde nsann var olduu tm gerekl k demek-t r. yleyse
kltr, dey m yle nsan dnyasn tayan, yan nsan varln
grdmz her ey anlalab l r.

Cl ord Geertz (2010: 18-19), Tylora b raz mesafel durarak Clyde

Kluckhohnun kltr tanmn beend n fade eder. Kluckhohn,
kltr u balklar altnda tanmlamaktadr: (1) b r halkn yaam
b m n n tamam; (2) b rey n kend grubundan elde ett toplumsal
kalt; (3) b r dnme, h ssetme ve nanma yolu; (4) davrantan b r
soyutlama; (5) antropolog asndan b r grup nsann gerekte
davran b mler konusunda b r kuram; (6) toplu hlde renme n
b r depo; (7) yen den su yzne kan sorunlar karsnda b r
lnlet r lm ynel mler set ; (8) ren lm davran; (9) davrann
dzgsel dzenlen n b r mekan zma; (10) hem d evreye hem de
d er nsanlara uyum salamak n b r tekn kler set ; (11) b r tar h
kelt s ; ayrca, belk de umutsuzluk sonucu, b r har ta, b r elek, b r
d zey olarak benzetmelere dn.

Kltr ayrmayan btnsel b r yapya aret etmekted r. Kltr b r

cem yet n sah p olduu madd ve manev kymetlerden teekkl eden
yle b r btndr k , cem yet nde mevcut her nev b lg y , alakalar,
t yatlar, kymet ller n , umum at tt, gr ve z hn -yet le her
nev davran ek ller n ne alr. Btn bunlarla b rl kte, o cem yet
mensuplar-nn ekser s nde mterek olan ve onu d er cem yetlerden
ayrt eden husus b r hayat tarz tem n eder (Turhan, 1987: 48). Bu
adan kltrn btnsel b r yap olarak grmek, madd ve manev
unsurlar arasndak kopmaz l k ye dh l etmek gerekmekted r.

Kltr ayrtran, paralayan, zell kle madd kltr ve manev kltr

kalplarna ayran poz t v st parad gmayaelet rel bakan ve btnc
parad gmann boyutlu anal z n neren Beyl D kel g l (2011),
kavramn farkl b r ek lde tanmlanmas bakmndan neml b r
ayrntya d kkat ekmekted r. Ona gre kltr olgusunun anal z sz
konusu olduunda, madd ve manev kltr ayrm z h nler m ze b r
dvme g b nakolunmutur. Poz t v st parad gmann d kotom k
mantna dayanan bu k l ayrm, lkem zde Z ya Gkalptan bu yana,
tartmasz b r b mde mutlak ver olarak kabul ed lm t r. Oysa
Batda yen b l m parad gmasnn oluumu srec nde, g derek
netleen b mde bu kavray oktan de m bulunuyor. De en
evren tasarmna bal olarak kltr, boyutlu b r olgu olarak anal z
ed lmekted r: Z hn yet dnyasn gsteren anlam kodlarnn
oluturduu kogn t f boyut, davranlara l k n yazl ve yazsz
kurallar kapsayan davranlar ve davranlara l k n normat f boyut
ve her trl somut aralar sunan madd boyut. Bylece k paral
anal z sadece kltr olgusu le snrl ken, boyutlu anal z le
kltrel ve sosyal olann nce ayrm metodoloj k olarak netlemekte
ve kltr olgusu alarak sosyo-kltrel yapya ulalmaktadr
(D kel g l, 2011: 134).

Kltrn btnsel aklamalarnn yannda, onu bell b r gruba,

yapya, toplumsal katmanlara nd rgeme e l m de yok de ld r.
Wallerste n (1998: 121), kltrn tanm gere t kelc olduunu, b r
btnden daha kk olan b r parann deerler ya da prat kler d z s
olduunu bel rtmekted r. Kltr ster antropoloj k anlamda, ayn
sylem dzlem ndek herhang b r d er gruba kar duran b r grubun
deerler ve/veya prat kler anlamnda kullanalm, ster edeb
anlamda, herhang b r grup ndek daha aa prat k ve/veya
deerlerden ok daha yksek prat k ve/veya deerler anlamnda,
yan kltr genelde tems l olarak, sanat b mler n n ret m olarak
kuatan b r anlamda kullanalm kltr her k kullanmda da ayn
eyler h ssetmeyen ya da yapmayan d erler n n aks ne, baz k ler n
h ssett kler ya da yaptklar eyd r. Elbette kltr, yan benzer kltr
kalplar toplumun btn gruplarn, yeler n , katmanlarn,
snflarn, tabakalarn ermez; kltr bu anlamda ok yapl, ok
paral, ok katmanldr. Ne k , b r toplumun genel kltr, ulusal/m ll
yahut d n kltr o toplumu bell b r ortaklk zem n nde, k m
deerler etrafnda toplama ve buluturma dd asndadr. Kltrn
byle b r dd as da yok de ld r.

Kltrn farkl kullanmlarnn, farkl anlamlarnn byk b r yekn

tuttuu ortamda Nerm Uygur, gene de kltr kavramna sah p
klmas gerekt n dnr. Ha uygarlk, ha kltr gel de b rl
parala. Alkanlktan, yet mden, sezg den treyen b r nce ayrm
e l m yle dey mlerden hang s n kullansan olur. Gereks z yere
szcklere taklp kalma. Yapay ayrmlar kafa karartr. ey-durumunun
kend s ne bak sen. O da: kltr uygarlktr, uygarlk kltrdr d yor
Ne r szck u kltr. yles ne bolbulama ykl k . zell kle
amzda. nme, gster , tkrldmlk, kandrmaca, b reyler n
yaamn gdklet rme, kuak kuak nsan zorla gtme, soykrm,
kltr adna kolgezmekte. Kend m ze dnel m, kltr, b z m her
ey m z, b z m kltrmz b ze yeter, yabanc kltrlerden
saknalm, kltr herey n stnde trnden k m dpedz banaz,
k m banazla e l ml lklar saryor ou kez ortal. Kltr
kekler nden, kltr bez rganlarndan ge lm yor. Btn bunlara
bakp kltr szcnden vazgemek doru de l. Tam ters ne,
btn bunlar, kltrle d le gelen ne denl neml b r yaama-temel
olduunu gstermekte. Kltr gerekl n n nsan dnyasn
varetmede oynad byk rol; kltr szcnn ne byk b r
sorumluluk tadn h b rzaman akldan karmamalyz. ster
kltr, ster uygarlk de, neml olan ad de l, ne dersen de kltr,
zet n zet : nsann, kend s ne yaama gc salamaya ynel k
abalar, rnl rnsz baarlar, baarszlklar (Uygur, 1998: 94).

Bunca farkl balamlarda, farkl tanmlara ulalarak kavranmaya

allan kltrn oluturduu karmak yap zaman zaman kltr
elet r s ne yahut kltr tanmlarna dnk t razlara neden
olab lmekted r. Cem l Mer (1986: 14), kltr kavramnn hayl
netamel ve h b r zaman berrak b r tar fe kavuamadn bel rt r. Ona
gre kltr, kaypakl, mphem yet ve seyyal yet yle Avrupadr.
Tar f ed lmeyen ve ed lemeyen b r kel me. Kh suda, kh karada
yaayan b r h lkat gar bes . Alman n bakadr, Fransz n baka.
Bazen t ma hayatn kend s d r, bazen b r alkanlklar, b r kazanlm
hnerler mecmuas. Bu kemeketen kurtulmak n umran
kel mes n ner r: umran, hem kltr hem de meden yet
ermekted r.

Bauman da (2015: 13), kltrn elet rel b r okumasn yaparak, onun

b r sak nlet r c ye dntn bel rt r. Onan gre kltr, b r
uyarcdan ok b r sak nlet r c ye; modern devr m n cephanel nden,
koruyucu rnler deposuna dntr. Kltr stab l zatr, hemostat,
cayroskop den len dengeley c fonks yonlarn ad oldu. Kltr bu
levler n arasnda (ksa mrl, ksa srede de ecek olan) kald ve
harekets zlet r ld .
Gerek btncl gerekse paral kltr tanmlar kltrn bell b r
ynn, zell n , durumunu gzler nne sermekted r. Yaplan
tanmlar el nde kltrn genel ereves ortaya kmaktadr.
Snrlar ve ereves hayl kabark ve kark olan kltr kavram pek
ok alana dh l olab lmekted r. Kltr alanlar ve kltr kalplar
btn b r hayat kuatacak ek lde gen lemekte ve atallanmaktadr.
Ayn zamanda b rb r ne dh l olan, b rb r n n ne g ren, b r kltr
alannn nde yer alan n ce kltrel grnm de ortaya kmaktadr.
Kltrn nanlmaz eng nl , ster stemez kltr tartmalarn da
ou zaman eksens z brakmaktadr. Bu zorluklar kltr kavramnn
bu denl gen kullanmdan kaynaklanmaktadr.

Kltr-nsan l k s

Kltr, nsan b r eylem alandr. nsan etk nl n n, nsan eylem n n

sonucundan ba-ka b r ey de ld r (Bauman, 1998: 159). Kltrden
sz etmek mutlak anlamda nsan eyle-m nden, nsan faal yet nden ve
ret m nden sz etmekt r. Kltr doal olmayan, doada hazr b r
ek lde bulunmayan, sonradan ret len, oluturulan b r yapdr. Bu
yapy oluturan temel zne se nsandr. Kltr dnyas, nsan
damgasn tar. nsann dnen ve reten akl, kltr dnyasnn
oluumunda asl fa l olarak grlmel d r (Kktrk, 2006: 223). Bu
adan nerede b r nsan varsa orada kltr, nerede b r kltrel yap
varsa orada nsan bulun-maktadr. nsansz kltr, kltrsz de
nsann olmas mmkn de ld r. nsann, yerdek basbaya b r ta
el ne alp kabasndan da yle b r yonttuu andan ber kltr d ye b r
ey var. Hep var, b rbakma. nsan n, kltrden nces n
tasarlayamyorum. Kltr-tes b r nsan-zaman yok. B r takm
nesneler n b raraya gelmes yle kltr olmaz. B r kltr-evres nde
ortaya kan nesne, tektek nsanlarn b raraya geld , b rb r n
bulduu, b rb r yle l k ler kurduu b r ortam. Kltr, nesne n de l,
nsan n nsan kltrn hem balangc, hem ortas, hem sonudur
(Uygur, 1998: 94, 102).

nsan yetk n b r varlk hl ne get ren kltr, ayn zamanda b r c k

kaynan da bel r-lem olmaktadr.Kltr, b r grubun yeler ne es n
kayna olan ve onlar akt flet ren, onlara ortak yaam b m ve
kolekt f b r k ml k sunan ve zamann lerlemes yle, sadece st krara
de l ounlukla katlamaya da sebep olan b r gelenek oluturan
kurumsallam deerler, normlar ve anlamlarn btndr
(Z jderveld, 2013: 47). zdenren n kltr, nsann yaam evres n ,
tavr ve davranlarn bel rleyen hayat tarz, hayat anlay ve o hayat
anlayna gre yaama d zges d r (1986: 140). nsan ht yalarnn
g der lmes n gene nsann cat ett b r takm aralar, b r yaama
tarz, nsanlarn tavr ve davranlarnn btndr (zdenren, 1997:
80).Kltrn, farkl boyutlar, b leenler, faktrler ve yaplar nde var
olduunu fade eden Jaspere gre (2002: 20) kltr, nanlar ve
r teller g b b rb r nden farkl ve lleb l r elerden oluur; ayn
zamanda btn eylemler n nden get b r szget r.
Kltr, doann nsanlatrlma b m , bu nsanlatrmaya zg sre
ve ver md r. Kltr, nsann kend n kend ev nde duymasn
salayacak b r dnya ortaya koymasdr. Buna gre kltr, byles b r
dnyann anlam varlna l k n tm dnleb l rl kler er r: nsan
varoluunun nasl ve ne olduudur kltr. nsann nasl dnd,
duyduu, yapt, sted ; nsann kend s ne nasl bakt, zn nasl
grd; deerler n , lkler n , stekle-r n nasl dzenled , btn
bunlar hep kltrn geler d r. nsann ne tr b r yaama b e-m , ne
tr b r varolma program, ne tr b r eylem kalb ben msed
kltrdr hep. Tekn k, ekonom , estet k, b l m, devlet, yntem
nsann meydana get rd her ey kltre g rer. rgtler, dernekler,
kurumlar, okullar, tm kend ler ne l k n eylerle b rl kte kltrden
sa-ylrlar. nsanlar arasndak her e t karlkl etk lemelere, her
trl yapp yaratma alkan-lklarna, btn manev ve maddesel yapt
ve rnlere kltr den r (Uygur, 1996: 17). Kl-tr eer nsann
varolma dzlem se, o hlde btnyle nsann yaam artlarn
oluturan, bel rleyen b r yapdr. Mard n n dey m yle (1992: 106),
kltr b r toplumun mevcut rn-tsn devam ett rmeye yarayan,
ksmen esnek fakat normal olarak n sbeten yava de en s mgeler
s stem d r.

Kltr nsan yaamnn tm ayrntlarna ve alanlarna odaklanr;

nsan yaamnn btn zell kler n ermek, kuatmak, zah etmek
gb b r zell e sah pt r. Kltr, toplumun aktard ya da
dolaymlandrd nsan yaamnn btn eler n ster madd olsun
ster manev b r araya get r r: Ter m alet ya da mak ne tekn kler kadar,
konut trler n , sanatlar ve gelenekler , nanlar, evl l k kurallarn,
alver ler , pol t k yaplar, zell kle de d l kapsar. Ayn ek lde en
temel b yoloj k levler, beslenme, d nlenme, reme g b faal yetlerle
lg l olanlar, nsanda, her durumda kltrel b r grnme brnr.
Jestler, tutumlar ve duygusal tavrlar dh l Dolaysyla btn nsan
gruplarn b r kltr vardr, bunun her b r es b r kurum oluturur
ve bu kltr nsann nsanla ve nsan evreyle btn l k ler ne
uygulanr, kalc b r etk le m model nde somutlar. Bu kurumlarn
zell , kuaktan kuaa aktarmlarnn b yoloj k kaltmla de l;
toplumsal kaltm ve gelenek yoluyla gereklemes d r. Dolaysyla
kltrel olmayan, toplumsal evren n damgasn tamayan ve mal
ed lm olmayan nsan davran yoktur (Bourse, 2009: 46).

Kltr, nsan eylem n n gerekleme alandr ayn zamanda. nsan

eylem n n artlarn hazrlayan, onun ortaya kmasna mkn tanyan
kltr, nsan le toplumsal yap arasndak balanty aklar. Kltr,
nsanlara deney mler n yorumlayab lecekler b r yap sunduu n,
n yetler ve eylemler b mlend r r ve ynlend r r. Toplumsal yaplar -
ve kltr- toplumsal eylem ve etk le m n ou kez r tellem olaylar
nde kltrel olarak dolaymlanmasyla ret l r ve yen den-ret l r.
Bu yzden kltr n hayet nde en karmak sosyoloj k d kotom fa ll k
ve yap arasndak balant noktasdr (Kane, 2008: 195).

1.3. Kltr Atmofseri

Kltr b r atmosferd r; toplumun nde nefes ald, kend n var ett ,
kend n gsterd b r atmosfer. Toplumun doal b r rtsdr;
nsanlarn farklnda olarak yahut olmayarak ne g rd kler bu doal
ve zorunlu rt, onlar donatr, bezer ve kend ler olmak zere onlara
temel dsturlar sunar. Kltr bu anlamda solunan hava, g y n len
g yecek, baklan evrend r. Jasper n (2002: 152) fades yle ne
gml olduumuz gerekl kt r. Yahut F chter n (1996: 133) dey yle
ne doduumuz, evrelend m z, nde daldmz b r atmosfer,
b r evre, ortam ve hale.

Kltr her yerded r, kltr btn dnyaya dalmtr. Nerede nsan

varsa orada kltr vardr. nsan ortam, nsan dnyasdr. nsann
dnyasnn hal d r, ona k n olan husustur kltr. Bedendek kan
g b , toplumun n dolaan klcal damardr. Kltr, b r toplumun
ortaklaa sah p olduu ve yeler ne yayd, davrana yansyan, o
davran yaratan ve yorumlamada kullanlan grler, deerler ve
alglardr (Hav land vd., 2008: 103). Yan , bell b r toplumu bell
kurallar ve deerler etrafnda b r yerde toplayan, onlar ynlend ren,
onlara davranlar kazandran b r mekan zmadr.

Kltrn en genelde k alana denk geld n syleyen Sa de gre

(1998: 12-14) bu alanlarn lk , her eyden nce bet mleme, let m ve
gster m sanatlar g b , balca amala-rndan b r haz olan ve kt sad ,
toplumsal ve s yasal alanlardan grel b r zerkl k nde, ge-nell kle
estet k b mlerde var olan uygulamalardr. Entelektel, sanatsal ve
b l msel alma-lar, bu alma d s pl nler ne bu grupta yer vermek
mmkn. k nc anlamda kltr b r k m-l k kaynadr. Buna gre
kltr, zamanla ve genell kle ulusla ya da devletle b rl kte anlma-ya
balar ve bu durum b z onlardan farkllatrr. B r topluma benl k
as yapar. Onun kend ne has yapsn olutururken ayn zamanda
baka yaplar arasndak mesafey de bel r-g nlet r r.

Kltr atmosfer nde yer alan, bu atmosfer n gerek b r zell

olarak bel ren gndel k hayat kltr, kltnn gndel k hayat nde
yaylma, konumlanma, dalma durumlarn ermekted r. Gndel k
hayat nde ok sayda kltr be , kltr l k s kend n
gstermekted r. Hemen her durumun, hemen her ey n kltrnden
sz ed lmekted r. Bu se kltrn zeng n doasn y ce gen letmekte
ve k m zaman karmaklatrmaktadr. Gndel k hayat, kltr
bekler , kltr kurumlar ve kltr aktrler le doludur. Hemen her
alanda kltrel b r kodlamaya rastlamak mmkndr. A le, d n,
s yaset, ekonom , e t m g b temel kurumlarla lg l gndel k hayat
seremon ler d kkat ekmekted r. Buna bal olarak kltrel
beklenmeler, kltrel tasn fler grlmekted r. rne n, a le kurumu
nde gndel k hayat kltr b mler arasnda m saf r kltr,
oturma kltr, sohbet kltr, ev kltr, apartman kltr g b ok
farkl kltrel tavrlardan sz etmek mmkndr. Ayn durum d er
toplumsal kurumlar n de geerl d r. Spor alannda hol ganlk,
tara arlk, stad kltr, takm tutma, takm formalarn g yme g b
kltrel serg lemeler, gene byk kltr atmosfer n n ne dh l
olmaktadr.
Kltr atmosfer , gndel k hayat kltrnn baka bekler n ve
yaplarn da er r. Kltr merkez , kltr tar h , melez kltr, yemek
kltr, okuma kltr, traf k kltr, araba kltr, g y m kltr,
telev zyon kltr, pazar kltr, moda, tket m kltr, nternet
kltr, elence kltr, tur zm kltrg b ok farkl alanlara dh l
olmu ve her b r esasnda b r duruu, yaanty, olumu gelene ,
tavr gsteren kltrel beklenmeler, genel kltr atmosfer n
meydana get rmekted r. Dolaysyla gndel k hayata dalm ne
kadar st l, tarz, tavr, eda, sunum var se heps bu yapda yer
almaktadr. Kltr b r yaama desen (F chter, 1996: 135)
oluturmakta, bu desende hayata da r her ayrnt yer bulmaktadr.

Eagleton (2005: 152), kltr yalnzca ona uygun olarak yaadmz

ey de ld r. Ayn zamanda byk lde uruna yaadmz eyd r
d yerek kltrn nde olduumuzu, adeta kltr atmosfer nde nefes
alp verd m z fade etmekted r. Dolaysyla kltr batan sona nsan
b r ortam ve atmosferd r. Ne yana dnlse orada kltr grlecekt r.
nsann bu atmosfer n dnda bulunmas mmkn de ld r. nsan
zamanlar ve meknlar le kaytldr. Bu se kltr nsann zorunluluu
hl ne get rmekted r.

Blm zeti

Gndel k hayatn btn alanlarnda karlalan kltr, karmak

b r anlam har tasna sah pt r.

Kltr, genelde hayat tarz demekt r. B r toplumun, b r nsan

grubunun yaam b mler n n tamam demekt r.
Kltr, nsann vaz ge lmez hayat alandr. Kltr nsana
zorunlu b r atmosfer oluturur. nsan bu atmosfer n nde
hayatn srdrr.

Kltr nsan etk nl n n, nsan eylemler n n b r sonucudur.

Kltr nsanla b rl kte oluan yaplar toplamdr. Nerede b r
nsan varsa orada kltr vardr.

Kltr nsann yaam alan olduu g b deerler alandr da.

Kltr nsann deer dnyasnn tems l d r. Onun dna
ktnda deerler n n dna km olur.
nite Sorular

1. Kltr madd ve manev kltr ekl nde ayrmlara tab

tutulab l r m ?

2. Kltr tanmlarnda ne kan hususlar nelerd r?

Tartnz.

3. Kltr nsana nasl b r atmosfer oluturur? Tartnz.

4. Kltr le lg l aadak fadelerden hang s kltrn

genel yapsna aykr b r dncey ermekted r?

A) Kltr nsan d r.

B) Kltr nsan eylem n n anlaml yaplardr.

 C) Kltr estet k, z hn yet, dnya gr, yaam b m n
er r.

D) Kltr de mez b r yap sunar.

E) Kltr farkl unsurlar ve b leenlerden meydana gel r.

5. Aadak lerden hang s madd kltr

unsurlarndandr?

A) Telev zyon

B) Bayram

C) Dn

D) Estet k

E) Alver

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. d 5. a
2. KLTRN TEMEL ZELLKLER

2.1. zgnlk

Her kltr ncel kle zgndr, kend d r, kend mahhas ynler ne

bal kalarak oluur. Her toplum, her grup, her bek, katman ve
tabaka kend kltrel d nam kler n var eder ve ona gre b r yaam
srer. Her toplumun kltr kend ne zg n tel kler ve zell kler
serg ler. Kltr b r zgnlk hal olarak ortaya kar bylece. O
topluma, o aa, o blgeye has kltrel yapdan sz etmek mmkn
hle gel r. Btn corafyalara, btn toplumlara, btn blgelere,
btn gruplara has tek b r kltrden sz ed lemez. Kltr
okumalarn, kltr aratrmalarnda d kkat ed lmes gereken temel
nokta, ncelenen kltrn a t olduu ortama gre deerlend r lmes , o
kltrn o yap n hang anlamlara sah p olduunun tesp t
ed lmes d r.

Kltr etk le m nde olan b r yapdr. zgn olduu kadar k m

durumlarda etk le me, let me ve karlamaya dayal b r zell k
sunar. Kltrler n karlamas tar h n balangcndan bu yana kltr
ve meden yet tartmalarnda en esasl meseled r. Toplumlar ve
kltrler t caret, g, sava g b farkl nedenlere bal olarak srekl
baka kltrlerle karlama durumunda kalmtr. Yakn blge
kltrler g b uzak kltrler de bu karlama sarmal nde yer
almtr. Teknoloj k aygtlar, let m kanallar, let m yaplar da
kltrler n karlamasn hzlandran ve kolaylatran b r mkn
sunmutur. Kreselleme, btn kltrler , kltrel har talar gz
nne get rm , yerel n evrensele, kk yaplarn byk yaplara, alt
kltrler n genel kltr ortamlarna grn, dh l oluunu
serg lem t r. Byles b r srete kltrel zgnlk zell kler azalma
e l m gsterm t r. Karlama, kltrler n yen yrngeler
zmeler ne, yen zell kler kazanmalarna yol amtr. Bu anlamda
takl t kltrler de kend n gsterm t r. Takl t kltr, empoze kltr,
kltrel as m lasyon, kltrel modernleme ou zaman zgn
kltrn de mes ne, bozulmasna ve farkllamasna zem n
hazrlamtr.

2.2. Tarif ve Tanmlama

Kltr tar f eder ve tanmlar. nsan ve toplumun genel husus yetler n

aret eder, gster r. nsann ve toplumun nerede, nasl, ne ek lde b r
varlk olduunu, dnceler n , davranlarn, huylarn en genel
hatlaryla ortaya koyar. Bu ynyle kltr, nsan l k ler n n kurulma
ve srdrlme zem n olur. l k ler n ereves genell kle kltrler
tarafndan z l r. Toplumlar a t olduklar erevelere gre tepk
ver rler, kend ler n sunarlar. Kltr burada devreye g rer ve kesk n b r
ek lde tar e bulunur, tanmlama be hl ne gel r.
nsann ve toplumun tanmlanmas genelde kltr zer nden
gerekle r. Kltr toplumlarn husus yetler n , k ml k zell kler n ,
yaam b mler n , z hn yetler n tanmlar, aklar ve har talar.
Toplumlarn b rb rler yle l k ler nde kltrel eler ncel kl olarak
etk nd r. nsanlar ve toplumlar a t olduklar kltrler n snrlar,
ereveler , lkeler balamnda b rb rler yle l k kurarlar. Hang
toplumla nasl b r let m kurulaca, l k ler n hang dzeyde
yrtlece genelde kltr etrafnda bel rlen r. Bu bakmdan
kltrler, nsanlar, gruplar, toplumlar, toplumsal yaplar tanmlar ve
aklar.

2.3. Btnletirme ve Ayrtrma

Kltr, ayn topluma ve gruba a t b reyler b rlet r r, btnlet r r,

ortak alanlarda b r araya get r r. Kltr, benzer ek lde dnmeye,
eylemde bulunmaya, davranmaya yol aar. Bu ek lde kltr
toplumsal vasat bel rler ve yeler n n nasl davranacaklarna l k n
temel referanslar bel rler. Farkl karakterlere ve yaplara sah p
nsanlarn kltr potasnda b rlemeler ne yol aar. Bylece
btnleme, uyum, uzla ve kabul gereklet r. Gndel k hayatn
rut nler nden s yaset n engebel l k ler ne, e t m alanndak
tutumlardan t car hayatn snrlarna kadar kltr toplum yeler n n
nasl davranacann kr terler n bel rler. Bylece kltr b r
btnlemey ve uyumu salam olur.
Kltr btnlet rd g b ayn zamanda ayrr da. Kltr b r ayrm
noktasdr, b r ayrma hal d r. zell kle farkl kltrler n, farkl hayat
tarzlarnn ayrt snr zg s n tems l eder kltr. Kltr, b r
toplumun, topluluun, grubun d erler nden ayrmasnn ana
bel rley n d r. Altkltr gruplar, popler kltr bekler buna rnek
ver leb l r.

2.4. Snr

Kltr snr zer ve snrlar bel rler. Snrlaycdr kltr; yaamn genel
hatlarn tay n eder. Nerede nasl davranlacan, hang ortamlarda
hang davranlarn serg lenece n , r teller , rut nler , tutumlar b r
l b r m olarak hesaplar. Bylece davranlar, muh tler , meknlar,
roller , aktrler yerl yer ne oturtur. Karmaay nler. Her ey , her
k y , her hal yerl yer ne oturtmay yeler. Bu kesk n b r snr zme
amel yes d r; nsan ve toplumun ancak snrlar nde yaamasnn
mmkn olduunu, snrlar aldnda pek ok ey n b rb r ne
g rd n syleyen etk l b r amel ye. Kltr, snr b lmey , snr ve
mesafe duygusuna sah p olmay arzular.

Kltr nsann dnmes n , eylemler n , ufkunu, bakn da

snrlandrr. Onu bell b r dnyann nsan klar. nsan her dnyann,
her tarafn, her ulusun, her uygarln, her kltrel atmosfer n aktr
olamaz; bell b r yere yan snrlara a tt r. Ayn ek lde herkes g b
davranamaz, kend kltr dnyasnn snrlarndan hareket eder
ancak. Bu durum nsana olumlu ve olumsuz zell kler katab l r. K m
zaman nsan kend kltr evren n n dna kar, kend kltrnn
snrlarn aar yahut reddeder ve baka kltrlerle temas kurar. Bu
durumda b r kltrel de m kend n gster r. Bu de m n de olumlu
ve olumsuz sonular olab l r. Batllama, Trk kltrnn, Trk ve
Mslman nsanlarn b r baka kltr evren yle karlamasn, kend
kltr evren n n snrlarndan kp baka snrlara dh l oluunu
s mgeler. Bu karlamann olumlu ve olumsuz pek ok sonucu
zleneb l r.

2.5. Anlam

Kltrn en neml zell kler nden b r anlaml yaplar er yor

olmasdr. Anlam kltrn doas gere zorunludur. B r ey n kltrel
olmasn salayan en neml husus, o ey n bell b r anlam tamas,
bell b r anlama gelmes ve anlam hatrlatmasdr. Aks takd rde o
ey n kltrel olmas mmkn de ld r. Sorok n n (1972: 165)
dey yle, anlam, b r olgunun kltrel olup olmamasn bel rleyen b r
faktrdr. Anlam olmakszn olgularn kltrel b r boyut kazanmas
mmkn de ld r. B r nesneye, b r k ye, b r eyleme, b r duruma
anlam veren o ey n kltr nde kazanm olduu konum ve
boyutlardr. Anlam es olmadan toplumsal-kltrel kategor ler n
olumas mmkn de ld r. Eyalar, nesneler, nsan t pler , b yoloj k
zell kler, doa btnyle bell b r anlam yklenerek toplumsal-
kltrel dnyann olgular hl ne gel rler. Bu bakmdan anlam,
kltrn temel b r zell d r. B reysel de l toplumsaldr; bu adan
kltr oluturan her e anlamla ykldr. Nasl kltr b rl kte
yaayan nsanlarn toplumsal tar hsel yaamnn rnyse, anlam da
yled r. Bu erevede kltr, anlamlanm zdeksel ve t nsel
varlklarn btndr (Sayn, 2014: 117).

Anlam, b r ey n gsterd ya da d le get rd kavramlar btndr.

D ldek gstergeler fade ett eyd r. B r k y , b r nesneye, b r
duruma gnderen ve szcklerle ortaya konan manadr. Ayn
zamanda b r aklamadr; b r ey n n n olduunu gsteren nedend r.
Anlam de k ek llerde oluur. Davranlar, deney mler, let m
boyutlar, l k ler anlamlarn oluma zem n n hazrlar (Cev zc , 2002:
65).

Kltr anlam veren, anlamlandran, anlam bel rleyen b r d zged r.

Hemen her nsan ve toplumsal husus, kltr balamnda anlamna
kavuur. Anlam, kltrel kl m n en neml gsterges d r. Ayn kltr
evren nde yaayan nsanlarn bell anlamlar b l yor olmas, o
anlamlara gre davranmas kltrn gereklet rmek sted b r
dzeyd r. Anlam de nce davranlar ve eylemler de de t n,
kltr, b r anlam ortakl kurma derd nded r. Herkes eylere,
hareketlere, gstergelere, sembollere, davranlara, jestlere, areteler
hang anlamlarn yklenm olduunu b lmek durumundadr. Bu
bakmdan kltr b r anlam verme, anlamlandrma srec d r.

2.6. renme

Kltr, ren len b r zell k gster r. H b r nsan b r baka nsan

grmeden, onunla ortak b r hayat paylamadan, onu tak p etmeden,
takl t etmeden, ondan b r eyler renmeden b r kltr hales n n ne
dh l olamaz. Ayn zamanda b r kltr de renemez. ren len b r
yap olan kltr, b r gelene , ananey , topluluu, b rl kte yamay
gerekl klar. Kltr, gdsel ve kaltmsal de l, her b rey n
doduktan sonrak yaants nde kazand alkanlklardr
(Gven, 1997: 103). renme hayatta gerekle r. Hayat, nsann
renme zem nd r. Kltr ancak hayatn nde ren lecek,
ed n lecek, deney mlenecek b r yap sunar. Hayatn dnda kltrn
ren lmes mmkn de ld r.

ren len b r zell k sunan kltr zorunlu olarak topluluu, toplumu,

nsan l k ler n gerekl klar. A le, mahalle, sosyal ortamlar, arkadalk
gruplar, e t m kurumlar, d er toplumsal kurumlar kltrn
ren lme alanlardr. renme bell bal ortamlar ve muh tler
gerekl kld g b bell bal aktrler , fa ller yan nsanlar da gerekl
klar. Kltr kuaktan kuaa aktarlan b r yapdr; k den nce
oluturulmu yaam zell kler n n k den k ye, gruptan gruba,
kuaktan kuaa aktarlmas b m nde kltr ren m gerekle r.
nsann kend bana, h b r toplumsal yap le temas kurmadan b r
kltre dh l olmas sz konusu ed lemez.

2.7. nsan

Kltr nsan hayatnn gerek b r grmdr; nsan b r eylem alandr.

nsan etk nl - n n, nsan eylem n n sonucundan baka b r ey de ld r
(Bauman, 1998: 159). Kltrden sz etmek mutlak anlamda nsan
eylem nden, nsan faal yet nden ve ret m nden sz et-mekt r. Kltr
doal olmayan, doada hazr b r ek lde bulunmayan, sonradan
ret len, oluturulan b r yapdr. Bu yapy oluturan temel zne se
nsandr. Kltr dnyas, nsan damgasn tar. nsann dnen ve
reten akl, kltr dnyasnn oluumunda asl fa l ola-rak
grlmel d r (Kktrk, 2006a: 223). Bu adan nerede b r nsan varsa
orada kltr, ne-rede b r kltrel yap varsa orada nsan
bulunmaktadr. nsansz kltr, kltrsz de nsann olmas mmkn
de ld r. nsann madd -manev yapp etmeler n n tm demek olan
kltr, ancak baka nsanlarla b r arada bulunulan ortamlarda yan
toplumda ren l r (Dural, 2000: 33). Dolaysyla nsan, toplum, kltr
ed r. Kltr, nsan olmann en esasl boyutudur (Z jderveld, 2013:
46). nsann eme yoksa, orada kltrden sz ed lemez; nk kltr
nsann f z ksel ve toplumsal evreye kend n uyarlama tarzdr
(zbudun, 2003b: 8).

2.8. Toplumsallk

Kltrn en neml zell kler n n banda toplumsall gelmekted r.

Toplum ortam kltrn oluumu, paylam ve yaylmas bakmndan
hayat derecede nem arz eder. Toplum ortam olmakszn kltrn
yaylmas mmkn de ld r. Kltr, nsann, b r a le, grup, sosyal
ortam er s nde gzlemler ve deney mler sonucunda kazand
davran kalbdr. Dolaysyla toplumsal ortamlarn er s nde var
olmak durumundadr. Toplum ve kltr kavramlar ed r; b r
olmadan d er n n olumas mmkn grnmemekted r.
Kltr, paylalan grler, deerler ve davranlarn ltdr;
b rey n eylemler n gruplar n anlalr klan ortak bel rley c d r.
nsanlar ortak b r kltr paylat n bel rl koullarda d erler n n
nasl davranacaklarn ve davranlara nasl karlk vereb lecekler n
kest reb l rler (Hav land vd., 2008: 104).Toplumsallk, kltrn
paylamn ve dalmn salar. Toplumun b reyler n b r araya
get ren, onlar b r toplum ems yes n n altnda buluturan ana yap
kltrdr.

2.9. Yaam Tarz

Bugn kltr ounlukla yaam tarz kavramyla b rl kte ele

alnmaktadr. Kltr, b r halkn ya da baka b r toplumsal grubun
btn b r yaam b m ne aret etmekted r (W ll ams, 1993: 9-10). C.
W sslere gre kltr, b r halkn yaam tarzdr (Turhan, 1987: 37).
Yaam tarz olarak kltr, a t olduu toplum ve grubun yaama
desen n oluturmakta-dr. Hayatn sosyoloj s , dorudan kltr
kavramndan hareketle anal z ed lmekted r. nk kltr ayn
zamanda toplumsal olaylarn sembol k boyutunu tems l etmekted r
(Markus, 1999: 31). Toplumun hem gerekl n hem de dnsel
boyutunu fade eden kltr, toplum adna ne varsa her unsuru
yklenmekted r.

Yaam tarz kavram de k ek llerde tar f ed lmekte ve ounlukla

kltrel hayat le l k lend r lmekted r. Chaney (1999), yaam
tarzlarnn farklln, farkl gruplara farkl kltrler ve r teller
sunduunu etk l b r ek lde rdelemekted r. Bununyannda yaam
tarz kavram, farkl toplumsal gruplarnn, rne n ler n,
lmpenler n, genl k gruplarnn, yallarn yaam haller ne denk
geld g b , kent, ky, kasaba g b byk yaplarn kend ne zg
kltrler ne de denk gelmekted r. Dolaysyla yaam tarz, b r grubun
nasl b r kltrel kl mde yaadnn net b r fades olmaktadr. O
grubun z hn yet , yaam b mler , r teller , rut nler , gelenek ve
grenekler yaam tarz nde anlam bulmaktadr.

Kltr hayat tarznn tmn kapsayan b r atmosferd r. Kltr

ek rde toplumsal hayat, hayat tarzlarn kend nde toplur. Kltr,
b r ulusun tar h boyunca b r kt r p, kend ne zg b r ek l verd
z hn , manev , sanatsal, tar h , edeb , d n ve duygusal b r k mler n n
semboller, aretler, gelenekler, adet, sosyal yaant ve antlar ekl nde
ortaya kmasdr. Bu b r k mler o ulusun aclarn, t l mler n ,
karakter n , sosyal zell kler n , hayat tarzn, sosyal l k ler n ve
ekonom k yapsn s mgeler (er at , 1985: 16). Bylece kltr, yaam
tarznn net b r fades hl ne gel r.

2.10. Tarihsellik ve Sreklilik

Kltr, tar hsel b r olgudur ve srekl l k arzeder. Kltr srekl

yen lenen, tazelenen ve b r ken b r yapdr. Ortaya k le b rl kte
kltr, her toplumda mutlak surette de erek, yen lenerek,
korunarak varln srdrr. Toplum ve nsan var olduka kltr var
olur ve yaar. Kltr, bell b r tar hsel srele b rl kte anlr. Kltrn
byk atlmlar le tar hsel dnemeler byk oranda uyuur. Her
tar hsel dneme yen b r kltrel oluumu haber ver r. Tar hsell k
kltrn oluma, gel me, var olma zem n d r ve her kltrn ana
zell d r.

Tar h ve zaman kltrn yerlemes ve geleneklemes bakmndan

neml d r. Kltrn zamana yaylmas le kurallar, gelenekler,
grenekler ve treler oluur. Kltrn zamana, tar he ve srekl l e
ht yac vardr. Srekl l k kazanmayan kltr lr. Bu bakmdan btn
kltrler srekl l hesap eder. Yarnlara ulamay, yen zamanlara
kavumay lkece kabullen r. Her kltr kend n sah plen p srekl hle
get recek aktrlere, yaplara, aralara, kurumlara, eylemlere ht ya
duyar. Bunlar olmakszn kltrn srekl l k kazanmas mmkn
de ld r. Belk bu yzden kltrler, srekl l kler n borlu olduklar
faktrlere kar muhafazakr olurlar. Onlar korumak, tutmak,
sah plenmek sterler. Bell eylemler n, kurumlarn, k ler n, aktrler n
tartmasz kabullen lmes n beklerler. Srekl l ancak byle
salayacaklarn dnrler. Kltrn muhafazakrl b raz da
kend n yarnlara ulatrma abasnda sakldr. nk srekl l k
kltrler n can suyudur.

2.11. Deiim

Kltrn en neml zell kler nden b r de md r. Kltr de en,

dnen, yen formlar kazanan b r yapdr. Kltr kadar doal b r
oluumdur kltr de mes . Kltrn var olma b mler nden b r d r.
Kltr de mes farkl b mlerde gerekle r. Mmtaz Turhan (1987),
kltr de meler n nceled ant k tabnda k trl kltr
de mes nden bahseder: serbest kltr de meler ve mecbur
kltr de meler . Serbest kltr de meler nden ben mseme,
nt bak ve uyum ncel kl d r. Farkl kltr kalplarnn karlamas,
farkl gruplarn yahut topluluklarn b rb rler n tanmalar sonucunda
zorlama olmakszn gerekleen kltr de meler d r. Mecbur kltr
de mes se daha ok kanun, yasa ve zorlayc etkenler net ces nde
ortaya kan de melerd r. Empoze, mdahale, bask, gal g b l k
formlar, kltr zorunlu b r ek lde de t rmekted r. Kltr
de mes b r toplumun kend nde farkl gruplarn ve z hn yetler n
karlamasnda gerekleeb ld g b , b rb r nden farkl m lletler n,
devletler n, lkeler n, halklarn ve toplumlarn karlamas yahut
b rb r n etk lemes ekl nde de gerekleeb lmekted r.

Ayn ek lde kltr de mes b r takm etkenlere bal olarak

gerekle r. Kltr ne de t r r? Hayat tarzlar, z hn yetler, artlar,
ht yalar ve dnceler de t ke kltr de de m gster r.
Ben mseme ve nt bak.

Kltr de mes n n de k sonular bulunmaktadr. Kltr

de mes her zaman n ayn sonular vermez. K m zaman uyum ve
uzlaya neden olab ld g b , ou zaman atmann, syann,
muhalefet n, redd n ortaya kmasna da yol aab lmekted r. H b r
kltr de mes kolaylkla gereklemez. Sancl b r sret r kltr
de mes .
2.12. deal ve Gereklik

Kltr, kurallar, normlar, kurumlar le genelde deal gerekl

hedefler. Onun gayes kend ems yes altnda yaayan nsanlara deal
olan gstermek ve sunmaktr. Kltr, btn kurumsal yapsyla
batan t baren deal olan bel rler ve nsanlarn ona uygun hareket
etmeler n bekler. Kltr, doru le yanl, hakl le haksz, gzel le
rk n ayran nce zg ler bel rler. Toplumun genel b rl n ve d rl n
bu deal ereveye yerlet r r. Toplum yeler n bu deal ereveye
uygun hareket etmeler n salk ver r. Bu kltrn temel zell d r.
Onlar b r ayna olarak kend yeler n n nasl olmas gerekt n
gster rler. deal ereve/ayna, kltrel kopular, ayrlklar,
btnlemeler bel rler ve gster r.

deal ereven n yannda gerek l k de kltrn neml b r yndr.

Kltr hayatn gerekl nde ortaya kar, gerek le yzleme le
kend n bell eder. Kltrel normlarn toplumsal gerekl kle
karlamas, toplumsal gerekl k le yzlemes farkl davranlarn ve
grler n ortaya kmasna neden olur. Kltrn deal yn h b r
zaman btnyle gerek hayatta karlk bulmayab l r. nsanlar deal
kend gerekl kler ne gre yorumlayab l r, esneteb l r,
farkllatrab l rler. Dolaysyla kltr, deal le gerek arasnda yen
formla kazanarak varln srdrmek durumunda kalr.

2.13. Simge ve Sembol

Kltrn tanmlanmasnda sembol yahut s mge kavramlar nem arz
eder. Kltr b r ynyle semboller/s mgeler d zges d r, sembol k b r
dzlemd r. Mard n n dey m yle (1992: 106), kltr b r toplumun
mevcut rntsn devam ett rmeye yarayan, ksmen esnek fa-kat
normal olarak n sbeten yava de en s mgeler s stem d r. Sembol
b l nd g b b r ey , b r varl, b r durumu, b r olguyu, b r anlam
tems l eden, gsteren, anlatan, fade eden ek l, f gr, rumuz demekt r.
B r ey n yer ne kullanlan, o eye zafe ed len grnmlerd r. B r
anlamn yklend , bell eyler fade eden b r mlerd r. B r adan
somut res mlerd r, gster leb l r nesnelerd r. Fakat bununla b rl kte b r
soyutlama b r m d r semboller/s mgeler; o ey n, o durumun, o hal n
b r sylem, f k r, dnce, deer, mge, metafor anlamnda tems l d r.
Somut nesneler, eylemler, f ller n yer ne kullanlan, onlara aret eden
soyutlamalardr.

Semboller/s mgeler, nsan hayatnn mh m zell kler nden b r

olduu g b kltr dnyasnn da ana gstergeler ndend r. Semboller
tpk kltr g b karmak b r yapya sah pt r. Mutlak surette ardlnda
der n anlamlar yer almaktadr. Ortaya klar, kabullen ler ,
kaybolular, nedensell semboller n etrafl b r aratrmaya tab
tutulmalarn gerekt r r. Byle b r aratrma semboller ster stemez
a t olduu toplumun genel yapsna gre deerlend rmekle e
balamak durumundadr. Semboller toplumlara, o kltr ve
meden yet kuaklarna a tt rler. Yan semboller, toplumlara a d yetler
fazla olan f grlerd r ve asl anlamlarn da o kltr evres nde
bulurlar. yle k ayn f gr de k kltr evreler nde farkl
anlamlarda kullanlab lmekted r (Aydn, 2011: 377). B r el aret , b r
nesne, b r m m k farkl kltrlerde farkl anlamlara geleb l r. aret
parma, b r kltrde tevh d fade ederken b r baka kltrde syan,
sz stemey fade edeb l r.

S mgeler, toplumlarn ve topluluklarn ortak deerler d r; ortak kurucu

unsurlardr. Btn b r toplum b reyler n n ortaklaa ayn duygu
etrafnda buluturma gler vardr. Hemen herkes tarafndan
ben msenen, b l nen, paylalan yahut toplum b reyler n n kend n
ben msemes n , paylalmasn zorlayan esasl s mgeler sz
konusudur. Bayrak, bunlardan b r d r. Bayrak b r nesned r, somuttur;
ama daha fazla b r s mge ve mge olarak tad anlam, artrd
manadr. Kbe, Mslmanlarn kbles d r, hac badet n z yaret
ett kler b r mekndr. Bell b r yerde bulunan b r mekn, b r somut
varlktr. Ne k Kbe, Mslman corafyalar n b r mekndan kat kat
fazla b r eyd r: apak b r ek lde s mged r. Kend etrafnda pek ok
ey toplayan, zeng n b r anlam dnyasna sah p olan, arml, ok
ynl b r s mged r. Onun zarar grmes herhang b r duvarn zarar
grmes g b alglanmaz; yahut ona kar b r hcum btn nan
deerler ne vebu nancn mensuplarna ynelm b r hcum olarak
alglanr. Bunun yannda daha dar gruplarda, k ler arasnda,
cemaatlerde, ortamlarda, toplumsal katmanlarda, blgelerde anlaml
b r ek lde dolaan s mgeler de bulunmaktadr. lg n b r ek lde
toplumda hemen her grubun, her muh t n hem genel toplumsal
s mgeler hem de kend ler ne a t s mgeler kullandklar grlr. Farkl
meknlar, yerle m yerler , kentsel b rl kler kend zel s mge
s stemler n gel t r p kullanrlar. aretler, kyafetler, g y m ek ller ,
aksesuarlar, d l bu kullanmda ne kar. Her k durumda da
s mgeler n b rlet r c yn bel rg nle r; hang yapda yer alrsa
alsnlar, s mgeler, o anlam dnyasna dh l olmu k lerce kavranr,
b l n r, tanr ve zmsen r. Tpk d l g b . Her b r grup, muh t, kuak,
kltr evren kend n d l n , slubunu, sylem n kavrar ve zmser.
Dolaysyla dnya kadar d l, dnya kadar kltr vardr. S mgeler de
byled r. Btn dnyaya, btn yaam alanlarna, btn kltr
evren ne dalm durumdadr.

Semboller/s mgeler hem tar hsel hem de gnceld r. Kltr g b

semboller de d nam k b r yap sunar. Srekl de en, dnen,
yen len b r sembol har tas mevcuttur. Tar hsel sembollerle b rl kte
gncel semboller de eren kltr, semboller n ge l l n ,
zamansalln, b r yerden baka yere tanmasn belgeler. S mgelere
yklenen anlamlar, s mgeler n tannmas, yen s mgeler n toplumsal,
kltrel, kt sad vb. dnmlerle b rl kte ortaya kt grlr.

Doa zer ndek hemen her ey kltrel dnme tab tutarak

hayatna katan ve onu anlamlandran nsan, benzer ek lde her ey
sembol kayna olarak greb l r. Hayata dh l olmu her ey artlar
gereklet nde sembol hl ne geleb l r. Bu nsann kltr var
edeb lme ve sembollet reb lme becer s , azm , gc ve yetk nl n
gster r. Sembol yaratan tek varlk nsandr; her ey kltrel ve
sembol k b r deerlend rmeye tab tutab len tek canl da nsandr.

Blm zeti
Karmak b r anlam har tasna sah p olan kltr, temel
zell kler ne baklarak tar f ed leb l r.

Kltr, pek ok zell n b r araya gelmes yle meydana

gelmekted r.

Kltr, anlaml, sembol k, snrlar bell , ren len br

gerekl kt r.

Kltr, deal ve gerekl k arasnda yer alr. Hem deal olan hem
de gerek olan kapsar.

Kltr zgndr, b r nsann nerede, nasl b r hayat nde

yaadn belgeler.
nite Sorular

1. Kltrn anlam retme zell n tartnz.

2. Kltr nasl b r yaam tarzn ret r ve yaygnlatrr?

Tartnz.

3. Aadak lerden hang s kltrn bell b r ortamda

baka k lere baklarak ed n len zell n gster r?

A) Tar hsell k

B) renme

C) Sembol

D) De m

E) deal
4. Aadak lerden hang s kltrn sadece kend
evren nde anlaml olacak zell n fade eder?

A) Hayat tarz

B) Gerekl k

C) Sembol

D) Srekl l k

E) nsan

5. Aadak lerden hang s kltrn anlam zell n n b r

karl olamaz?

A) Anlam, b r ey n kltrel olup olmamasn bel rler.

B) Anlam b r ey n gsterd yahut d le get rd

kavramlar btndr.

C) Kltr anlam b r d zged r.

 D) Kltr ren len b r d zged r.

E) Bell b r kltr evren nde yaayan nsanlar o kltrn

anlam kodlarn b l rler.

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. b 4. c 5. d
3. KLTRN UNSURLARI

3.1. nan ve Din

nan, kltrn ana omurgasnda yer alr. Kltr nanlardan youn

b r ek lde etk len r ve beslen r. Kltrn ana kaynaklar arasnda yer
alan nan, kltrn yorumlanmasnda, kltrn anlalmasnda ve
tar f ed lmes nde merkez rol oynar. nanlarn asl yaps, temel
kodlar, zell kler , n tel kler kltrn ek llenmes nde etkend r.
Kltr, zer nde yaplat nancn temel zell kler kavranmadan
anlalmaz.

D n, nan bahs n n kurumsallam hal ve kaynadr. Ancak

nanlarn tek kayna d n olmayab l r; d n nanlarn dnda
nsanlarn batl nanlar g b farkl nanlar da olab l r. D n nanlar
g b batl nanlar da kltrn deney mlenmes nde etk nd r. Kltr her
nan yapsndan, farkl nan s stemler nden etk leneb l r. Ancak
kltrn asl nan kayna d ne dayanr. D n, nsann Allah le kurduu
l k n n kurumsallam, lkelem , erevelenm , dorulanm
b m d r. nanlarn dorudan d ne dayanmas, d n kaynaklara bal
olarak ortaya konmas beklen r. nk nanlarn ortaya kmasnda,
paylalmasnda, ren lmes nde asl kaynak, l, dayanak, m henk
d nd r. D n n b rlet r c l , nsan ve toplumu b r araya get r bu
ek lde gerekleeb l r. Toplumun bell b r nan deerler ne sah p
olmas, bu nanlar gndel k hayatta serg lemes ayn d ne ve d n
nanlara bal olmaktan geer. Aks takd rde nan noktasnda ok
paral b r yap ortaya kab l r. Bu da toplumu, kltr, yaanty
paralayab lecek b r durumun ortaya kmasna neden olab l r.

nan ve d n n n en temel fades nanmadr. nsan nanan b r varlktr.

nanma se gndel k prat kler besleyen, bel rleyen, ynlend ren b r
gtr. Normal artlar altnda nsanlar nandklar g b yaamay terc h
ederler, nanlarna uygun b r kltrel evren nde yer almak sterler.
nk nan eylem bel rler; eylem n ortaya kna zem n hazrlar. B r
prat k olarak kltr, nanc kend ne dayanak olarak alr ve ylece
ortaya kar. Ancak zaman zaman de k nedenlerden dolay
nsanlarn ve toplumlarn nanlar dorultusunda yaamakta
zorlandklar da olab l r. Yahut k m nsanlar nanlar dorultusunda
b r eylem ortaya koymayab l r. Toplumsal ve b reysel seenekler
farkllaab l r, ne k btn bu de kenler nancn kltr zer ndek
etk s n ortadan kaldrmaz.

Her toplumun kltr a t olduu nan s stemler , nan deerler ve

dn nanlar le dorudan lg l d r. Toplumun serg led btn
kltrel sunumlar nan kaynakl olmayab l r elbette, dolaysyla nan
kltrn tek kayna de ld r. Ancak neml ve esasl b r kaynaktr
nan. Bundan dolay toplumlar, kltrel ynler nde nan deerler ne
yer ver r, kltrel har talarnda nanc youn b r ek lde gster r. D n
nanlar bell b r kltrel har tann oluumunda ana etkend r.
rne n, kurban kesmek, bayramlamak, hacca g tmek, namaz klmak
gb dn nanlar ayn zamanda youn b r kltrn oluumuna
kaynaklk eder. Her b r nan deer n n etrafnda youn b r kltrn
yaplat grlr. Bu nanlarn r teller , semboller , rut nler ,
kurallar, cra yntemler le batan sona b r kltr hl ne dnt
grlr. D er nan s stemler nde ve nan deerler nde de ayn
younluk ve serg leme kend n gster r. lkel toplumlarn trenler ,
modern toplumlarn r teller byk oranda nan deerler ne bal
b r ek lde gerekle r. Dolaysyla kltrn ana unsurlar arasnda yer
alan nan, kltrn anlalmasnda, yorumlanmasnda, tar f
ed lmes nde azmsanmayacak b r neme sah pt r.

3.2. Mit

Toplumlarn daha ok tar h nces ne a t destan, efsane, h kye, anlat

ve kssalarn eren m tler, tpk nanlar g b kltrn temel
kodlarnda yer alrlar. er doal, doast ya da kltrel
fenomenler n kkenler veya yaratllaryla lg l olan kutsal ya da
d nsel h kyeler n kullanlan b r ter m (Marshall, 1999: 507) olan
m t, szl tar h n ve szl kltrn bel rg n kaynaklar arasnda
gster l r. B r ynyle rasyonal te temel nden tartmal b r anlat
ortaya koyan m tler, d er adan tar h gerek b r anlats, aktarm,
sunumu olarak grlr ve kltrn anlalmasnda arasal b r rol
stlend kler fade ed l r. B r kltrel tems l olan m tler, her ey n
kken n hatrlatmaya mukted r tek sylem olma kapas tes neden yle
kavranab l rl n b r parasdr ve kend varlna uzak olan model n
yozlam, soluk kopyas d l dnyasna a tt r (A ergan, 2011: 533).

M tler, toplumsal deerler n yorumlanmas bakmndan nem arz

eder. Dahas toplumsaln oluumunda etk l d r. B r m t, gerek
anlamda ley kurallarnn tes nde levler n yer ne get r r ve
deoloj k, pol t k, ahlaksal ya da metaf z k ht yalar karlar. B r nc s
m t, lm, doum, hastalk, nan, korku g b evrensel, b l sel
kategor ler n yardmyla st krarszln ve el k l de mler n n
srekl saydam kld olgular aklamaya yarar. k nc s , m t,
m nyatr, sembol k b r sahnede, karmaklklar ve kapsamlaryla
sonlu ve eks k b r z h n tarafndan kavranmaktan baka anslar
olmayan dnyay ya da evren tems l eder. ncs m t nsann
b l ndnn ynet m n dar yanstr: dler n , fantazmalarn,
tatm n ed lmeyen arzularn, tk ler n M t, s yasal ya da d nsel
kurumlar normat f yetkeler g b gstererek onaylar ve bu balamda
onlara nanmak usa yatkn hle gel r. Sonuta b r toplumsal
tutarlln srdrlmes n salar ve bunun her zaman de eb len b r
z araclyla nden kt kaosa dnme olana bulunduunu
gster r. Bylece m t, alegor k b r b mde kes nl kle toplumu anlatr;
bununla b rl kte s yasal ya da toplumsal sylemden farkl b r yntem
uygular ve serg led varsaylan kavranab l rl e daha kapal ve daha
saydam b mde ulamasn salar (A ergan, 2011: 533).
M toloj , m tler n toplumlar ve kltrler zer ndek yankn, z n ,
aret n derler ve b r araya get r r. M tsel anlatlarn toplumlarn
b l nler nde ve b l naltlarnda ne derece yer ett n aklamaya
alan m toloj , m tler n gerek hayatla kurduklar ba mercek altna
alr. Elbette b rer efsane, uydurma, hurafe, kurgu olarak da
deerlend r lecek m tler n sanatta, edeb yatta, s yasette, gndel k
hayattak uzantlar kltrn anlalmasnda hl d kkate deer b r
unsur olarak yer aldn gstermekted r.

3.3. Dil

D l, kltrn temel yap talarndan b r d r. B r let m ortam ve arac

olan d l, ayn zamanda semboller alandr. Sz konusu semboller
ancak b r d l ortamnda b l n r, anlalr ve paylalr. D l, nsann
dnyay ed nmes yle ayn srete yaylr. Her d l n er s nde bu d l
kullanan toplulua zg f k rler, z hn yet ve dnya grr yansr.
Bylece d l araclyla her kltr kend ne zg b r dnya ek llend r r
(Bourse, 2009: 51). Bylece kltrn aktarlmas bakmndan merkez
b r konumda yer alan d l, dnya kurar. Kltrn aktarld ana
mekan zma olan d l, kltrn kend n sunmas, gereklet rmes ,
bel rlemes n n mkndr. Kuaktan kuaa kltrn aktarlmas bata
d l sayes nde gerekle r. D l kltr muhafaza eder ve aktarr. Gem
bugne bugn se yarna tayan ana s stem olan d l, bylece
zamanlar, meknlar, nsanlar, hayatlar b rb r ne balar, b rb r ne
dolar.
D l, sz ve yazy kullanarak kend aktarmn gereklet r r. D l n
aktarlmasndak tekn kler, b mler, tarzlar da kltr dnyas nde
yer alr. rne n, szl kltr, kend balamnda aktrler, gelenekler,
b mler var eder. H kye anlatclar, masal anlatclar, d nley c ler
neml b r kltrel toplanmaya aret eder. Kulaktan kulaa aktarlan
h kyeler, b r toplumdak nsanlarn benzer duygular ve dnceler
ortamna dh l olmalarn salar. Ayn husus yazl kltr n de sz
konusudur. Yaz, yazar, k tap, okuma, yaz ek ller , yaznn deer ,
yazarn deer bu kltr ortamnda karlk bulur.

D l, nsana b r dnya sunar. D l b r pencere aar nsana. nsann yapp

ett kler d l n n mknlar ereves ne baldr. D l, nsann ufkudur,
onun dnyasdr. D l de nce dnya ve kltr de r. D l dnyay ve
hayat yorumlama s stemat d r. Kltrn ana omurgasdr. D l aret
eder, tanmlar, bel rler, gster r, adlandrr, anlamlandrr. Sadece
b ld rmez, aret etmez, ayn zamanda tanmlar. B r dnya kurar. Var
olan dnyay de t r r; d l de nce dnya de r. D l b r dnyadr.
D l, kabuumuz ve duyargalarmzdr der Sartre (1995: 24); bakalarna
kar koruyan ve onlar b ze tantan, duyularn uzantsdr. nsan bu
dnyann mknlaryla hayat alglar, tanmlar, tasn f yapar. D l nsann
hem kalb n hem eylemler n etk ler; onun dnyasnn btncl aktr
hl ne gel r. N hayet nde tar h, d l n ve szn rndr (Ellul, 1998:
38).
D l, toplumsal dzeyde farkl ek llerde kullanlr ve tems l ed l r. D l
toplumun tamamna yaylm olmasna karn farkllamtr,
de m t r, bakalamtr. Farkl gruplar, kltrler, katmanlar,
blgeler ayn szckler kullanmalarna karn ayn d l konumazlar.
Szckler her ortamda ayn anlama da gelmez; her b r d l ortam
szcklere kend yaam b m balamnda anlam katar. rne n
baba szc her ortamda ayn anlama gelmeyeb l r. Ev ortamnda
baba kan ba l k s yle anlam kazanan ev n by ve re s d r,
ancak mafya ortamnda baba kan ba l k s n de l grup l derl n
artrr. Patron szc b r yer sah b n anlatt g b szc
yklenm farkl anlamlar da yklen r. Dolaysyla d l farkl b mlerde
oullatrlarak kullanlr ve yen den ret l r.

3.4. Deer

Kltrn ana unsurlar arasnda yer alan deerler, nsan ve toplumun

zell kler n n anlalmas bakmndan lk elden d kkat ed lmes
gereken boyuttur. Her nsann ve toplumun yaama ek ller sah p
olduklar deerlere gre b mlen r. Deerler b r kr terd r, ldr,
standarttr; y l n ve gzell n, dorunun ve yanln ne olduunu,
nasl lemes gerekt n gsteren m henkt r. Farkl sosyal b l m
d s pl nler tarafndan kullanlan deer kavram, nsann ana
eylemler n ve n yetler n anlamak bakmndan merkez neme
sah pt r. Ancak kltr yan hayat tarzlarn ana ura alan olarak
gren sosyoloj n de deerler ncel kl d r. Marshalla gre (1999:
134) sosyoloj batan sona deerlerle lg l d r; sosyoloj deer
sorunlaryla urar: toplumun kend s ksmen deerler araclyla
kurulduu n, sosyoloj n n ncelenmes b r adan deerler n
ncelenmes d r.

Deerler toplumun ana omurgasdr. Arzu ed len, lg duyulan, ayar

ls olarak kabul ed len, kymetl ve gl olan deerler, nsan
eylemler n seme, merulatrma ve olaylar deerlend rmede b r
lek olarak grlmekted r Deer her trl ama ve hedefler, n ve
karlar, tutkular, dealler; her trl g ve kt dar etkenler , n ve an
hrs, vme ve yerme, sayg ve saygszlk, nanma ve nanmama,
sznde durma veya durmama, drst olma ya da olmama, sevg ve
nefret g b (madd -manev , olumlu-olumsuz her trl, ben msenen ve
nsan hayatnda etk n olan eyd r (Aydn, 2011: 94). nsan hayatnn
temel n bel rleyen, onun davranma b mler n ek llend ren b r
yapdr. Toplumsal hayatn srdrlmes , korunmas, bell b r ereve
nde tutulmas bakmndan deerler neml levler yklen r. Ortak
deerler, toplum dzen n n muhafazasnda youn b r ek lde ne
karlr.

Kltr, nsan hayatnn btn ek ller n ht va eder. Dolaysyla sz

konusu ek llenme deerlere ve nanlara gre b mlen r. Deerler,
toplumlarn ve nsanlarn nasl hareket edecekler n , nasl
davranacaklarn, nasl eylemde bulunacaklarn, ney retecekler n ,
ney tketecekler n esastan bel rler. Kltr deer olmaksn var
olamaz; nsann ney nasl yapmasn ona neren ana tk deerler ve
nanlardr. Kltr deer ve nan kabna gre ek llen r. Ayn ek lde
kltrn nsan hayatndak merkez nem ne bal olarak deerler de
nsan hayatnn tamamna dalm b r zell k gster r. Hayatn her
yannda deerler vardr. D n, kt sat, a le, s yaset, hukuk ve d er ana
kurumsal yaplar en temelde deerlere bal olarak var olurlar. Dahas
bell b r deer har tasn gereklet rmek zere kurulurlar. Deerler n
daha somut b mler kurumlardr. Kurumlar, toplumsal ht yalarn
temeldek deer ve normlara gre ek llen d r (Aydn, 2011: 96).
Hukuk, adalet deer n ; a le mahrem yet ve evl l k deer n ; kt sat
ret m, tket m ve blm deerler n hayata ge rmek, hayatta
muhafaza etmek, yaymak zere kurumsallarlar. Bylece deerler
hayatn her anna, her alanna s rayet etme zell gster rler.
Deerler n snflandrlmasnda bu husus b raz daha d kkat eker. Ulv
deerler, yce deerler, akn deerler, kutsal deerler, nan deerler
olduu g b gndel k hayat deerler , prat k deerler, ara deerler de
bulunmaktadr. Adaletle hkm vermek, doru sylemek,
yardmlamak, selamlamak b rer deerd r. Ayn zamanda b r
toplumun nan s stem nde yer alan olgular da deer alanna g rer.
Ezan, cam , bayrak, barts b rer deer alandr.

Deerler n de m , bozuluu, erozyona uramas dorudan kltr

hayatna akseder. Deerlerdek en kk de m kltrde ve hayat
tarzlarnda yank bulur. Kltrn btn unsurlar g b deerler de
de kenl k arz eder, zamana gre farkl ek llerde ortaya kab l r. B r
durumun deer hl ne gelmes yahut b r durumun deer hal nden
kmas mutlak surette toplumun ben msemes ne, hayatna dh l
etmes ne yahut reddetmes ne baldr. Genel anlamda toplumun
ben msed durumlar zamanla deer hl ne geleb l r. rne n baar,
mcadele, hrs, az m, almak k m zaman ve yerde nemsenen
b r deer ken k m zaman ve yerde yadsnan ve olumsuzlanan b r
durum hl ne geleb l r. alma deer n n azalmasna paralel b r
ek lde bo zaman faal yetler , elence, seyahat, tur zm yen b r deer
hl ne geleb l r. Kltrel de m le deerler n de m b r arada
gerekle r; her k de m b rb r n etk ler.

Kltrler n dalmnda deerler n de de kenl k gsterd grlr.

Her b r toplumun, grubun, yapnn, muh t n, kltr ortamnn ve alt
kltrn kend ne zg deerler vardr. B r toplumun genel kabul
grm deerler olduu g b o toplum nde yer alm farkl gruplarn
da kend ler ne zg deerler olab lmekted r. Genel toplum deerler
le grup deerler arasnda her zaman uyum olmayab l r. Bu k deer
yaps arasnda c dd anlamda atmalar, ztlklar, el k ler yahut
uyumlar olab l r. Genel kabul gren toplum deerler olduu n bu
deerlerle atan yaplan arlkl olarak olumsuzlanr ancak buna
ramen her grup deer kend hayat alannda yaamn srdrr.
rne n, mafya kltrnn deerler le toplum deerler arasnda
ztlklar ve atmalar bulunab l r. Mafya kltr, kend ne zg
kurallar, kanunlar ve standartlar bel rler ve bunun adna racon der.
Racon, yol, yordam ve usuldr. Ama mafya kltrnde racon kesmek
anlamnda hkm vermek, ahkam kesmek, f yaka yapmak anlamna
gel r. Racon, toplum deerler nden ok kend grup deer ne gre ler.

3.5. Dnce
Dnce, nsan toplumunun ve kltrler n nasnda esasl rol
oynayan melekelerden b r d r. Toplumlar daha ok rasyonel yan akl
temellere bal kalnarak oluturulur. Dnce ve f k r, nsan
eylem n n rasyonel boyutunu serg ler. Duygu se baka trl b r
eylemde bulunma kaynadr. nsan hem dnceler n hem de
duygularn arasnda b r eyleml l kte bulunur. Ancak dnceler
nsann hayatnda daha fazla yer bulur, onu daha fazla etk ler. Btn
toplumsal l k ler, kltrler n nas, kltrler n temellend r lmes n n
kaynanda dnceler neml roller oynar. Bu bakmdan dnceler
ve f k rler kltr b mlend ren, ona ek l veren temel kaynaklar
arasnda yer alr.

Dnceler, b r nsann ve toplumun kanaatler n , n yetler n ,

kararlarn, eylemler n , hkmler n , tasarmlarn, tasavvurlarn
fade eder. Dnce b r toplumun hareket etme kab l yet olduu g b
hareket ynlend ren gtr ayn zamanda. Nasl b r kltr na
edece n , nasl b r hayat srdrece n , hang koullarda hang
davranlar serg leyece n nceden nceye dnen nsan, bylece
kltrn douuna, kltrn yaama gel ne byk oranda kap
aralamaktadr. Kltr, d er unsurlar g b dncelerden de
beslenerek kend n oluturmaktadr.

3.6. Duygu

Duygu, nsann dnyasnda meydana gelen gl kavrama alandr.

H s, h ss yat, h slenme, h ssetme, sellet rme, ba kurma, balanma,
a d yet h ssetme g b farkl anlamlar da ht va eden duygu, ak b r
ek lde nsann olup b tene dnyasnn cevap verme durumudur.
Hayatn, nsanlarn, dnyann, olaylarn, olgularn, haller n nsann
dnyasndak karl, zdm, zlen m , yanksdr. Daha ok gnl
dnyasyla, kalp dnyasyla alakal b r ek lde rdelenen duygular bu
anlamda dncelerden, f k rlerden, rasyonel tepk lerden ayrt ed l r.
Dnceler de nsann dnyasnda gerekle r esasen ancak
duygulardan ayrt ed l r. Nedense dncen n merkez bey n,
duygularn merkez se kalp olarak anlalr. Kalp duygunun bey n se
akln yurdudur. Tepk ler, eylemler, sunumlar hang kaynaa bal
ortaya karsa nsan ona gre deerlend r l r. Duygusal k le rasyonel
k b raz da tepk lere baklarak deerlend r l r.

nsan, hem dnsel hem de duygusal b r varlktr. Bey n ve kalp, akl

ve duygu, rasyonel eylem le duygusal eylem nsann yapsnda
ayrmakszn yer bulmaktadr. nsan trl eylemler trl nedenlere
bal olarak gereklet reb lmekted r. Max Weber, nsann eylem
yapsn ayrntl b r ek lde deerlend r r ve onun farkl eylemler
ortaya koyduunu fade eder. Bu anlamda geleneksel eylemler,
duygusal eylemler, deere bal aklc eylemler ve amaca bal aklc
eylemler ekl nde b r ayrma g der. Dolaysyla duygu, nsann eyleme
sokan, onun bell b r l k nde yer almasn salayan, ona farkl b r
fadede bulunma zell veren etk l b r sret r. Her nsan aklc
eylemler kadar duygusal eylemler yle de var olur, k ml k kazanr ve
kend n tar f eder.
Sevg , ak, korku, heyecan, ac, nefret, fke, dmanlk, dostluk,
kardel k, k n, baar, znt, keder vb. duygular, nsan eylem nde
aklayc b r yne sah pt r. nsan akl le hareket ett gb
duygularyla da hareket etmekted r. Rasyonel b r varlk olan nsan pek
ok durumda ve eylemde duygusal davranab lmekte, duygularna
deer vermekte, duygularn nceleyeb lmekted r. K m yerde
duygularnn es r olan nsan k m yerde de akln es r
olab lmekted r. Akl-duygu denges n her zaman n kuramayan nsan,
hayatn srdrrken her k kayna da kullanmaktadr. Akln
duygulara egemen olmasn genel b r e l m olarak seen nsan, ou
yerde duygularna engel olmaktadr. Ne k duygular nsann
eylemler n , nsan hayatn etk lemey srdrmekted r.

Duygularn nsan hayatndak roln, lev n ve arlkl yer n ele alan

duygu sosyoloj s , utan ve gurur, ak ve nefret, korku ve merak,
sknt ve melankol g b duygular ncelemekte ve bu duygularn
ktrel bakmdan nasl kalplat, yaand, ed n ld ,
dntrld, gndel k yaama aktarld ve anlatlarla meru
klndyla lg l sorular ortaya atmaktadr. Demek k bu uzmanlk
alan, en genel b m yle, b r yanda duygular arasndak balar, mr
yanda kltrler, yaplar ve etk le mler zer ne durmaktadr
(Marshall, 1999: 166). Bu anlamda duygu sosyoloj s neml
tartmay gereklet rmekted r: 1) duygularn k n n nde ortaya
kp, beden nde yaand ve yorumland; 2) duygularn toplumsal
alanda oluturulduu, duygulara kltrel anlamlarn yklenmes
gerekt , nk her toplumda benzer duygularn olmad g b benzer
duygulara da ayn anlamlarn yklenmed ; 3) duygularn evre le
beden arasndak etk le mden doan b r yap olduu. Her halkarda
duygularn b r kltrel hle nde ortaya kt tartmalarn
merkez nde yer bulmaktadr.

Duygu hakknda gerek antropoloj de gerekse sosyoloj de farkl

yaklamlar, kuramlar ve tavrlar bulunmaktadr. Duyguyu akln
karsnda rrasyonal te alanna dh l eden hk m modern
parad gmalarn yan sra duyguya yer veren elet rel grler ve yen
f k rler de yok de ld r. Duyguya l k n farkl grler karlatrmal
b r b mde ele alan Deborah (2002), ayrntl b r ek lde bu grler
tartmaya amaktadr. zell kle postmodern teor ve fem n st teor de
duygularn ne ktn, duygunun toplumsal anal zde nemsend n
fade etmekted r.

Kltr, nsann akl ve duygusuyla yourduu, ek llend rd , b m

verd b r duyu hal d r. Duygular tpk akl g b kltre dh ld r,
kltre k nd r. Kltrn ana omurgas b r ynyle duygulara
dayanr; nk kltr b r yaama hal d r. Duygular olmakszn nsan
yaama hal n na etmek, var etmek, srdrmek mmkn de ld r.
Duygu nsan benl n n esasl kaynaklarndan b r d r. Onu skp
atmak, nsan yamuklatrmak, nsan yarm brakmak, nsandan
nsanln almak demekt r.

Toplum ve kltr duygudalk temel nde de kurulur. Toplum

b reyler n b r arada tutan, onlar b rb rler ne balayan, onlara b r
a d yet ortam hazrlayan etkenler arasnda duygular yer alr.
Duygularla akl, f k rlerle h sler ou zaman nsan ve toplum
hayatnda e, yan yana, kar karya yer alr.

3.7. Ahlak

nsan ve toplumsal davranlarn ller n eren ahlak, daha ok y

ve doru yaamann lkeler n bel rleme bakmndan ne kan genel
ltler s stemat d r. Hemen her toplumun yaama prat nde yer
alan ahlak, y n n, gzel n, rk n n, dorunun, yanln, merunun ve
gayr merunun ne olduunu bel rleme gcne sah pt r. Davranlar,
tutumlar, grler , szler ve eylemler bel rg n b r ek lde etk ler.
Ahlak, toplumsal hayatn aknda en az kanunlar, yasalar, kurallar
kadar neml d r. Bu ynyle kurumsal b r n tel k arz eder. Ahlak,
olumlu-olumsuz eylem deerlend rmeler n kapsayacak ek lde deer,
norm, kurum ve eylem alanlarnn tmn lg lend r r. Daha ak b r
fadeyle b r ahlak deerlerden, ahlak kurallardan, kurumsallam b r
ahlaktan ve n hayet ahlak tutum ve davranlardan sz edeb l r z
(Aydn, 2011: 25).

Ahlak, deer, norm ve aknlkla lg l b r yap olarak toplum hayatnn

temel yap talarndan b r hl ne gel r. Bu anlamda kltrn kurucu
unsurlar arasnda yer alr. Kltrn ek llenmes nde, prat e
ge r lmes nde, ret lmes nde esasl b r aktr olan ahlak, kltr le
youn l k nded r. Toplumlara b r dayanak noktas sunan ahlak
davranlar, kltrel ret m alanlarnda d kkat ek c formlardr. H b r
kltrel ret m alan ahlak normlar, ahlak lkeler n , ahlak yapy
d kkate almakszn ortaya kamaz. Ahlak arlkl b r ek lde
toplumsal ret mler n vasatn bel rler ve etk l b r kurum olarak
toplumsal hayata yn ver r.

Ancak toplumsal ret mler n tamamnn genel ahlak lkelere uygun

b r ek lde ortaya kt da sylenemez. Pek ok kltrel katman,
kltr yaps, tutum ve davranlar ahlak lkeler n dnda
gerekleeb l r. Ne k btn bunlar kltr hayatnn nde yer
almalarna karn, ahlaken gayr meru grlrler ve olumsuzlanrlar.
Hrszlk toplumda ortaya kan b r davran b m d r, kend
balamnda b r kltrn ortaya kmasna yol aan b r yaklam da
olab l r. Ayn ek lde yalan toplumda ska bavurulan b r fade b m
olab l r, hatta yalan zer nden b r kltr ret m de sz konusu olab l r.
Ancak ahlak, hrszl ve yalan gayr meru grr ve yadsr. B rer
tutuma, davrana ve hatta kltre dnmeler onlarn ahlaken
kabullen lmes anlamna gelmez. Sonu olarak ahlakn kltrn
oluturulmasnda, dntrlmes nde, yaatlmasnda neml b r
unsur olduu grlmekted r.

3.8. Norm

Normlar, er , etk s , ynlend rme, bask kurma zell kler t bar yle
toplum hayatnda ve nsan l k ler nde d kkate deer b r gce sah pt r.
Toplum ve kltr balamnda merkez neme ha z olan normlar,
davranlar, eylemler , dnceler , prat kler ynlend ren, etk leyen
b r ereve zer. Norm sosyoloj de, kltrel adan arzu ed l r ve
uygun olarak deerlend r len davranlar akla get ren ortak b r
davran beklent s d r. Normlar buyurgan olma zell kler yle kurallara
ve dzenlemelere benzerler, fakat normda kurallarn resm stats
yoktur. Doru davran bazen normat f d ye deerlend r len
davrantan farkl olab l r ve bu davran eer varolan normlara gre
yarglanrsa sapkn saylab l r. Dolaysyla norm kavram, toplumsal
dzenleme, toplumsal denet m ve baat sosyoloj k problem olan
toplumsal dzenle ok yakndan l k l d r (Marshall, 1999: 533).
Toplumsal dzen salamada yaptrm gc olan normlar, toplum
b reyler n balayan kurallar hl ne geleb l r. Normlarn yazalar g b
yazl olmas gerekmez, toplumsal l k ler andak gc yazl
olmasna bal de ld r. B r kuraln norm hl ne gelmes btn b r
toplumun ona sadakatle bal olmasna dayanr; norm topluma bask
kurar, toplum b reyler ona uymak adna t t zl k gster r,
uymadklarnda yarglanacaklarn, ayplanacaklarn,
elet r lecekler n b l rler. Bu anlamda normlarn asl lev n n
toplumsal kabulde gsterd syleneb l r. Normlar toplumca
kabullen ld kler zaman anlaml hle gel r. Bu manada normlar
kolekt v ten n her b rey tarafndan tket leb len kamusal ya da
kolekt f ret mlerd r ve b rey n bu ret me katlmamas durumu
de t rmez (Opp, 2011: 556).

Normlar, toplumsal hayatn srg t devam ett sosyalleme ve l k ler

anda bel rg nle r. Normlarn b reyler tarafndan ren lmes ve
ben msenmes toplumsallama srec yle gereklemekted r. Bu
yzden b reyler n nerede, nasl davranlmas gerekt n bel rleyen
ve toplumsal hayatn standartlarna kaynaklk eden normlar,
toplumsallamann ok neml unsurlardr Normlar, nsanlar aras
etk le m bel rlemeler n n yannda bu etk le m tarafndan ret len
tutum ve davran kalplardr. Byk gruplar ve rgtler n yannda
daha az sayda b reyden oluan kk gruplarda da norm
ret lmes nden bahsetmek mmkndr. Tek b r b rey n toplumsal
norm oluturmas mmkn olmadndan toplumsal normlar, kk
ya da byk b r toplumsal grubun yeler tarafndan grup
etk le m yle ret lmekted r (Akn, 2011a: 108).

Normlarn kltrn ortaya knda, tems l ed lmes nde ve

tanmasnda bell levler stlend sosyologlar tarafndan
bel rt lmekted r. Tpk deerler g b normlarn da kltrel alann
tar f nde ve tanmlanmasnda ne kt grlmekted r. normlar
tutum ve davranlar ynlend rd , bell kurallar ve ka deler ortaya
koyduu n kltrel hayata dorudan etk etmekted r.

3.9. Gelenek ve Grenek

Gelenek, bel rl davransal norm ve deerler ben msey p alayan,

gerek ya da hayal b r gem le srekl l k gsteren ve genell kle
yaygn b mde ben msenen r teller ya da baka sembol k davran
b mler yle l k l toplumsal prat kler kmes olarak tar f ed leb l r
(Marshall, 1999: 259).Gelenek, toplumun hayat eksen ve yn
levhasdr. Toplumu ve nsan b rarada tutan el, onlarn arasna nce
nce yerleen har, onlar kav let ren b r temeld r. Toplumsal l k ler
anda ret len, anlamlandrlan, zah ed len ve hayata salnan kodlar,
freler, d ller, sylemler, h ss yatlar, z hn yetler, baklar, dnler
ortamdr gelenek. Bu kodlarn, freler n, d ller n okunmasn, okunup
hayata ge r lmes n hazrlayan b r ortamdr. Dolaysyla deer ve
anlam eren hareketler, b lg ler ve deney mlerd r.

Gelenek, folklor k, sosyoloj k yahut d n boyutlaryla hep b r

srekl l e aret eder; nde var olduu balam gem ten bugne,
bugnden yarna balamak ster (Armaan, 1992: 19). Gelenek,
gem ten bugne srekl l k arz eden; b r deney m, tecrbe, b lg ,
grg, alkanlk, tavr, r tel oluturan b r d zged r. Dnden bugne
hayat nde gerekleen, de en, yen lenen onca unsuru barndran
gelenek, yen nes ller n byk b r gven nde hayatlarn
srdrmeler n b r yol-yordam bel rleme durumudur. Bu adan
bakldnda gelenek b r olutur, olu hal d r ve var olutur; yan b r
kurgu, b r monte de ld r. Var olma b m d r ve o var olmay srekl
hle get rme ste , cesaret ve arzusudur. Dolaysyla b r yen lenme,
tazelenme, yen de ve tazede var kalma mcadeles d r. B r anlamda
hayat yorumlama, hayata tutunma, hayatla var olma tarzdr. O
yzden duraan de l d nam kt r.

Gelenek, tpk toplumlarda yerle k olarak grlen dnme ve

hareket etme b mler (Marshall, 1999: 279)olan grenekler g b ,
kltrn temel unsurlar arasnda yer alr. Bu anlamda gelene n
byk dnyas ne dh l olan grenekler, treler, adetler, r teller
kltrn asl unsurlar olarak nsan ve toplum hayat zer nde b r hayl
etk l olurlar. nsan ve toplumun refleksler n , eylemler n , hareket
etme b mler n dorudan bel rleyen gelenekler ve grenekler,
kltrn ek llenmes nde, kltrn yaanmasnda ana aktr olarak
lev grrler.

3.10. Tarih ve Zaman

Tar h ve zaman, toplumsal hayatn ana kurusu unsurlar arasnda yer

almaktadr. Toplumsal hayatn farkl grnmler n n temel nde tar h
ve zaman yer almaktadr. nk toplumsal ve nsan planda
gerekleen tm eylemler n tar hsell ve zamansall
bulunmaktadr. Ayn ek lde kltrn yaplamas bakmndan da
tar h ve zamann kayda deer b r nem vardr. Her kltr bell b r
tar h ve zaman er s nde gerekle r; bell b r tar h ve zaman
tasavvuru le kend n tanmlar. Kltr, b r tar h ve zaman alan olarak
yaplar. Kltrler bel rl zamanlarda ve meknlarda var olur ve
ksmen bu boyutlar dorultusunda tanmlanr. Her zaman kltrn
ne gml olduumuz g b , bel rl meknlarda yerlem olmamz
da kanlmazdr. A t olduumuz kltr b ze zamanda meknda
bulunduumuz yer duygusu ver r (Jasper, 2002: 152). Kltr, tar h ve
zaman yorumuyla kend var oluunu, var olu zem n n ve zell kler n
serg ler.

B r kltr unsuru olarak tar h ve zaman, hem kltrn gerekleme ve

var olma zem n olarak bel rg nle r, hem de a t olduu kltr
tarafndan yorumlanr. Yan tar h ve zaman ncel kle kltrn oluma
ortamdr. B r kltrn ge rd aamalar, dnemler, tar hsel dngler
kadar o kltrn zaman ndek seyr , zaman yorumlar da nem arz
eder. Her b r kltrn b r tar hte ve zamanda kend n gereklet rme
mkn bulunmaktadr. Fakat bununla b rl kte tar h ve zaman der n,
youn ve anlaml kltrel b r mler, kltrel gstergelerd r. Kltrler n
tar h ve zaman yorumlar farkllk arz eder. Dnemler, aamalar,
evreler, takv mler, zaman ller , zel zamanlar, zel gnler kltrel
evre nde ret lerek toplumsallatrlr. Gndel k hayat byk
oranda zaman etrafnda dner ve zaman tasavvuru, zaman b l nc
toplumlarn gndel k hayat prat kler n ok ynl b r ek lde etk ler.
Zamann sel r t mler her eyden nce b rey n b yoloj k yapsnda
yan beden nde ortaya kar ve bedenle b l n arasnda dolaysz b r
balantyla kurulur. nsan b l nc btnyle bu r t mlere el k ederken,
gndel k hayat dnyasnn zneleraras karakter dolaysyla da srekl
tekrar eden sosyal etk lem ler alannda hareket eder. nsann sel
yaam bu mterek sosyal yaamann zorunluluklarna uyma
e l m nded r. Gndel k hayatta zamanla lg l anlay ve prat kler m z
de ortak etk le mlerde katldmz mterek zamandr. Gnlk
yaama hk m olan zaman zneleraras b r zamandr. Bu zaman bell
b r toplumda ve bell b r zamanda doan ve sosyalleen b rey n bak
asn oluturur. Esasen toplumsal eylemler ancak sosyal olarak
nesnellem zaman kategor ler vastasyla ortaya karlar. Bu btn
toplumsal eylemler n zamansal olarak organ ze ed lmes
zorunluluunu get r r. Sosyal olarak nesnellem zaman kategor ler ,
znelerarasnda ezamanl hle gelen toplumsal eylemler n st formu
olur (el k, 2010: 51). Bylece kltr, zamann nde var olurken
zaman kend ne referans alan olarak da bel rlem olur.
3.11. Corafya ve Mekan

Kltr, bell b r corafyada ve meknda varlk bulur. Toplum

corafyada hayat bulur, nsan b r yerde var olur, b r yer yurt hl ne
get r r, b r meknsal l k ye tank olur. nsan ve toplumun temel
gerekl n corafya ve mekn tems l eder. Her toplum ve nsan b r
yere zafe ed lerek, o yerle l k lend r lerek anlalr ve anlatlr.
Corafya ve mekn kltrn ek llenmes nde, k m zell kler
kazanmasnda neml b r unsur hal n alr. bn Haldun ve A. Hamd
Tanpnara atfen sylenen corafya kaderd r sz, b r anlamda kltr
zer ndek coraf ve meknsal etk y bel rt r. Corafya b r toplumun
yaama b mler nde, dnces nde, duygu dnyasnda,
muhayy les nde her zaman n neml olmutur. O toplumun nerede,
nasl b r coraf ortamda, hang artlarda yaad yaam tarzlarna ve
kltre dorudan tes r eder.

Corafya b r yer n, b r blgen n, b r lken n f z ksel, kt sad ve beer

zell kler n , n tel kler n , ynler n er r. Mekn se b r toplumun
yaamn srdrd, kend el yle na ett alanlar fade eder.
Corafyann oluumundan nsann dolaysyla kltrn b r dahl
olmamasna karn meknn oluumu batan sona nsann el yle
gerekle r. Mekna ek l veren nsann b zzat kend s d r. Dolaysyla
mekn batan sona kltrel b r deerd r; nsann ve toplumun
z hn yet n , nancn, yaam tarzlarn, mekn kullanma deerler n ,
gelenek ve grenekler n yanstr. Mekn youn ve etk l b r kltrel
katman olarak lev grr. H b r kltr mekn oluturmadan var
olamaz. Kltr meknlarla kend n tanmlar ve sunar. Kltr,
meknlar ayn zamanda b rer sembol olarak konumlandrr. Bylece
meknlar, a t olduu toplumun kltr, yaam b m , dnme
b m ne l k n aklayc model hl ne gel r.

3.12. Teknik ve Teknoloji

Tekn k, nsann madd ret mler n bet mleyen temel kavramlardr.

nsan alet yapab len b r varlktr; doaya kend el yle yapt nesneler
katab len, doay yapt aletlerle dntren b r varlktr. Tekn k
nsann kend hner , becer s , algs, anlay, bak as le
gereklet rd yen b r boyuttur, dolaysyla kltrn olutuu
zem nde yer alan neml b r unsurdur. Doay kend ht yalar ve
arzular dorultusunda deerlend ren nsann kend ne b r fayda ve
yarar retmek adna ortaya koyduu her trl ara, c haz, alet ve
edavattr. Ayn zamanda b r yol, yordam, yntem, metod, usl, becer ,
uygulama sanat, yapab lme becer s demekt r. Teknoloj se tekn k
b lg s ve tekn n gereklet genel durumdur. Tekn k, nsanln
bandan ber var olan nanma, dnme, estet k g b nsan olgudur.
Yan nsan nanan, dnen b r varlk olduu kadar tekn k reten ve
kullanan b r varlktr. Teknoloj se bu kapsaml srec n b r trev ve
daha organ zel b r b m d r (Aydn, 2011: 448).

Kltr, nsann doay dntrerek doaya dh l ett kler ekl nde

anlaldnda tekn k ve teknoloj n n dorudan kltr alanna dh l
olduu grlr. nsan doay nasl dntrr? Doa stnde e tl
deney mler gereklet ren nsan, doay mth b r ek lde dntr,
doaya mth eklemeler yapar. Btn bu eklemeler nsan hayatn
var ed lmes n gerekl d r. Toplumsal hayat b r anlamda doann
dntrlmes ne, doa zer nde yen b r hayatn kurulmasna
baldr. Bunun en somut gstergeler nden b r tekn k alandak yapp
etmeler ve dnmlerd r.

Doann dntrlmes b r takm ara ve gerelere baldr. nsan

el n n tems l ett becer , hner ve yetenek aslnda alet yapmna,
teknoloj k ret me b r gndermed r. nsann el doaya deer ve orada
yen pek ok ey ortaya km olur. Tekn k, genelde bu ortaya kan
sonular gster r. Ev, b na, masa, ayakkab, elb se, telefon, tekerlek
b rer tekn k becer meseles d r. Daha nce doada olmayan b r ey n
doaya bell b r mantkla, nanla, anlayla katlma hal d r.

Teknoloj se tekn k aletler yapmnn genel ad olmasnn yannda

daha esasl b r er k demekt r. Aralarn, gereler n, aletler n
yapmnn es nlend , lham ald b r bak ve grtr teknoloj . B r
deerler, b lg ler, alglar, tasavvurlar, yaklamlar, nanlar yumadr.
B r ey n neden ve nasl yaplacann, hang balama a t olacann,
hang l k ye yerleece n n ereves d r. Tekn n ortaya kndak
ana f k r, dnce, muhayy le ve algdr teknoloj k. Bu bakmdan
dorudan nsan ve toplum meseles d r. Z hn yet dnyasnn, nan
alglarnn, yaam tarzlarnn gsterges olan teknoloj , rett tekn k
aygtlarla temel b r kltrel evren hal n alr. Aletler n, nesneler n,
eyalarn, eyler n z hn yetle, gnlle, nanla, kltrle yakn ban
dnmeye z n veren teknoloj , kltrn ana yapc unsurlarndan
b r d r. H b r toplum kltr ret rken tekn k ve teknoloj y devre d
brakamaz; kltr her hal yle o toplumun madd -manev btn
unsurlarn ne alarak ek llen r.

Byle baknca b r toplumun tekn k ve teknoloj k zell kler n n kltrel

kodlar aa karlm olur. Tekn k ve teknoloj b r ey reterek
kltre dh l olur, kltr b mlend r r, yen b r kltrn toplumda
olumasna neden olur. Her b r alet, ara, nesne, eya etrafnda b r
kltrn ret lmes n n mkn hl ne gel r. Gndel k hayatta kullanlan
ok bas t ve sade nesnelerden daha karmak aralara kadar her b r
tekn k olgu, kltre dh l olur. Bell b r lev grmek zere ret lm
olan mend l, etrafnda ret lm dey mler, ataszler , trkler, rler
ve h kyelerle ana kltrel objelerden b r hl ne gelm t r. Mend l
drmek, mend l sallamak, gzyalarn mend lle s lmek, sevg l n n
adn mend le lemek, mend l yollamak, mend l saklamak ve daha
pek ok eylem b r nesne etrafnda ek llenen lg n kltrel sunumlar
gster r. Ayn husus d er aletler, aralar ve nesneler n de geerl d r.
Cep telefonu ok yen b r alet olmasna karn kend etrafnda youn
ve etk l b r kltrn remes ne nenden olmutur. Neredeyse evrensel
b r kltrel obje hl ne gelen cep telefonu, zell kle akll cep
telefonlarnn ortaya kmasyla b rl kte, b r kltr fenomen olmutur.
Neredeyse tek bana b r kltrel etk nl tems l edecek kadar
toplumsal hayatta younlaan cep telefonu, tekn k, teknoloj ve kltr
l k s n n farkl boyutlarn anal z etme adna ver ml b r tartma alan
sunmaktadr.
Teknoloj srekl de en, yen lenen yapsyla kltrel hayat en fazla
etk leyen unsurlar arasnda yer almaktadr. Bu etk ve toplum
zer ndek ynlend rme gc, teknoloj hakknda olumlu ve olumsuz
dnceler n domasna da yol amaktadr. K m zaman olumlanan
ou zaman olumsuzlanan ve yadsnan teknoloj n n kltrn
dman olduu, zell kle yerel kltrler dntrd, zgnl
ortadan kaldrd ynnde elet r ler almaktadr. Toplumun b r
teknoloj toplumu hal gelmes ne yol aan teknoloj , b r gel m l k
lt olarak da kullanlmaktadr. Bu se toplumlar aras
deerlend rmelerde k m yanl dnceler n ortaya kmasna yol
amaktadr. Tekn k sev ye, kltrel sev ye le b rl kte
deerlend r lmekte, tekn k bakmdan ler b r toplumun meden ve
uygar, ger toplumun se lkel ve gel mem olduu hkm
ver lmekted r. Oysa byles b r deerlend rmen n kltrn zgnl,
yerell ve a d yetl bakmndan b r geerl l bulunmamaktadr.
Her toplumun tekn k ve teknoloj k zell kler farkl olab l r. Her
toplumun tekn k ve teknoloj ye ykled anlam da farkl olab l r.

Tekn k ve teknoloj , toplumlar arasnda ve kltrler arasnda transfer

ed len, tanan b r unsurdur. B r toplumda meydana gelen teknoloj k
aygtlar, aralar, nesneler baka toplumlara tanab lmekted r. Bu
anlamda teknoloj le kltr, teknoloj le meden yet arasndak
l k ler neml b r tartma bal hl ne gelmekted r. Tekn k ve
teknoloj , ret ld toplumun kltrnden, meden yet nden,
z hn yet nden, duygu dnyasndan, dnya grnden bamsz
olamad n tanan aralarn ayn zamanda b r z hn yet , dnya
grn yahut yaam hal n de baka b r topluma gtrmes uzun
tartmalara zem n hazrlamaktadr. Bu anlamda yabanclama, takl t
kltr, tekn n boyutlar, teknoloj toplumu g b farkl tartma
alanlar kend n gstermekted r. Dolaysyla kltr h b r zaman
kend n tekn kten, teknoloj den, teknoloj n n farkl yorumlarndan
soyutlayamamaktadr. Tekn k, teknoloj , zanaatkarlk hemen btn
toplumlarn kltrel ek llenmes nde neml b r unsur olarak
grlmekted r. Nesneler dnyas ayn zamanda bel rg n b r ek lde
kltrel kodlara, freler , sembol k zell klere karlk gelmekted r.

Blm zeti

Kltr unsurlarna baklarak tar f ed leb l r.

Kltr, pek ok unsurun b r araya gelmes yle meydana

gelmekted r.

Kltrn btn unsurlar b rb r yle l k l d r, b rb r nden

bamsz olma mknlar yoktur.

Kltr, b r deerler ortamdr. Onun n ahlak, norm, deer,

nan ktrn nasl oluacan bel rler.

Kltrn madd unsurlar le manev unsurlar arasnda kopmaz

balar mevcuttur.
nite Sorular

1. Kltrn norm zell n tartnz.

2. Kltr ve nan l k s n tartnz.

3. D l, neden kltrn temel unsurlarndan b r d r?

4. Aadak lerden hang s kltrn b r let m ve sembol

aktarma srec nde ren ld n gster r?

A) D l

B) Norm

C) Duygu

D) Dnce
E) Estet k

5. Aadak lerden hang s kltrn kural koyma,

doruyu ve yanl bel rleme zell n gster r?

A) Mekn

B) Tekn k

C) M t

D) Ahlak

E) Norm

6. Aadak lerden hang s kltrn deerunsurunun b r

karl olamaz?

A) Deer, b r kltrn kr ter ve ltdr.

B) Deer, sadece teknoloj n n etk s yle oluan kltrel

unsurdur.
 C) Deerlerdek de me kltre yansr.

D) Kurumlar, deerler n somut b mler d r.

E) Deerler soyut ve somut dnyalarla lg l d r.

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. a 5. e 6. b
4. KLTRN KAVRAM HARTASI

4.1. Kltr evresi

Kltr evres yahut kltr alan kavram, e tl coraf blgelerde

yaayan farkl kltrler odak merkezler n ve bu blgelere a t eler n
yaylma snrlarn bel rlemek amacyla ortaya atlmtr. B r kltr
alan, bell b r evreyle l k l b r veya daha fazla ge m tarz sayes nde
tannab l r karakter st k kltr rntler serg ler. Bu genell kle kltr
kompleks ad ver len mterek baz zell kler d z s n paylaan
halklarn yer ald coraf b r blged r. Kavram komu blgeler n
kltr varlklarn tesp t etmek n kullanld g b , zel coraf
alanlar tanmlamak zere de kullanlmaktadr. Bylece kltr alan
yahut kltr evres kavram, herhang b r kltr be n n btn
zell kler n barndran br kme yahut kompleks olarak
grlmekted r. Kltr alan kavram, bes n kaynaklarn, ge m
ek ller n , doal alan zell kler le kltr alan arasndak l k ler ,
kltrler n b m ve dalmndak ekoloj k faktrler d kkate
almaktadr (Ersoy, 2003: 529). Kltrel ekoloj kuramnn
kaynaklarndan b r d r.

4.2. Kltr atmas

k yahut daha fazla kltrn b rb r yle karlamas esnasnda ortaya
kan atmal durum. Kltrler n karlamas farkl sonular
dourab l r. Her zaman n atmal b r durum gereklemeyeb l r.
Kltrler n karlamasndan uyum, btnlk, uzla, katlm
doab lece gb atma, kartlk, smrme, yok etme de
doab lmekted r. Kltr atmas se ak b r ek lde farkl kltrler n
b rb rler n erme, yok etme, ortadan kaldrma, smrme, gal etme,
yok sayma g b s yasal ve kltrel prat kler sonucu domaktadr.
Samuel Hunt ngtonn (2015) meden yetler atmas tez , kltr
atmasnn teor k temeller n gstermes bakmndan b r rnekt r.
Ona gre atma s yasal ve kt sad alanlardan meden yet ve kltr
alanlarna doru evr lmekted r. Dolaysyla farkl kltrler b r atma
ortamnn domasna neden olmaktadr. Kltr atmas,
kreselleen dnyann olas sonularndan b r d r.

4.3. Kltr G

Kltr g, esasen b r toplumun, topluluun, halkn veya k n n b r

yerden baka b r yere tanmas ve g etmes sonucunda gerekleen
yen b r kltrel durumdur. Toplumun, topluluun, grubun yahut
b rey n g ayn zamanda b r kltr kalbnn da g etmes
demekt r. Tar hsel srete gerekleen byk gler, tanmalar,
srgnler, mbadeleler ve yer de t rmeler b rer kltr g olarak
alglanab l r. Kltr g, b r yerdek kltrel hayat ek ller n n,
gelenek ve grenekler n, yaantlarn korunarak baka b r yere tanp
tekrar deney mlenmes n er r. B r baka adan kltrel yaylma tr
olarak da ele alnab lecek olan kltr g, kreselleme anda
klerek daha da hzlanmtr.

4.4. Kltr oku

B rden b re kend kltrnn dndak b r kltrle tanan, o kltr

nde yaamaya balayan k ler n karlat karmak durum. B r
kltre mensup b reyler n, tanmadklar ya da daha nce nde
yaamadklar farkl b r toplumsal evreye g rd kler zaman, o evreye
a t kltr eler karsnda uyum yapmakta zorlanmalar sonucunda
ne g rd kler sknt, bunalm, zorluklar ve gsterd kler tepk ler,
anom durumu. Yen b r kltrle karlaan k n n kend kltr le
yen kltr arasndak aknlk hal n fade eden kltr oku, k lerde
ve toplumlarda farkl sonulara neden olab lmekted r. K m nsanlar
kltr okunu hzl b r ek lde atlatrken, k m ler nde bu ok uzun
sreb lmekte ve b r boluk oluab lmekted r. Kltr oku ayn ek lde
km karlamalarda olumlu sonular doururken, km
karlamalarda olumsuz sonular dourab lmekted r. Kltr oku,
kltr de m ne yol aab lmekted r. Bazen kltr oku, nkrlara da
neden olab lmekte ve k n n a t olduu esk kltrn nkr ed p yen
kltre dh l olmasn dourab lmekted r.

Kltr oku durumda b rey, b r bolua der, nk toplumsal

evres n anlamlandrab lece ve evres yle l k kurab lece temel
aratan, yan kltrden yoksundur. Bu nedenle baka b r toplumsal
evreye g ren b reyler, byk lde kend cemaatler n n yannda
yaamaya alr. Byk kentlerdek bel rl hemehr gruplarnn skan
ett mahalleler ve hemehr dernekler ; yurtdnda se ayn lken n
hatta ayn yren n nsanlarnn oluturduu mahalleler ve oralardak
mekn, ret m ve tket m l k ler le yen den ret len kltr eler
byk oranda kltr okunu abuk atlatmaya ve yen duruma uyum
salamaya dnk zm olab lmekted r (Aydn, 2003: 538).

4.5. Kltr Yozlamas

Kltrn kend b r c k zell kler n kaybetme durumu. Kltrn

bozulmas, farkl kltrler arasnda er mes n fade eden kavram,
kltr de meler n n b r sonucu olarak ortaya kar. Yozlama asl
zell kler ve yaplar kaybetme, onlardan uzaklama, onlar
nemsememe hal n anlatr. Kltrel yozlama se k n n ve
toplumsal gruplarn a t olduklar kltr kalplarn ftusuzca ve
b l ns zce de t rme, bozma, d kkate almama haller n fade eder.

4.6. Kltrel Asimilasyon

As m lasyon, k farkl kltrn karlamasnda ortaya kan

sonulardan b r d r. As m lasyon, b r toplumsal yapya yahut kltrel
haleye yen gelen b r k n n, grubun, topluluun egemen olan yapyla
ve kltrle kend n tel kler grnmeyecek b mde btnleme ve
er me srec d r. Daha ok olumsuzlama eren ter m, kk ve
nems z gruplarn egemen ve gl kltrlerce em lmes n
anlatmaktadr. Kltrel as m lasyon f kr , kltrler n yan yana
yaamasn, okkltrl b r yapda yan yana yaayab lme potans yel n
gz ard ett n zaman elet r len b r yaklamdr. Ancak btn
karlamalar as m lasyonla sonulanmad g b b rb r n kabul eden
okkltrl b r yap le de sonulanmaktadr. Bu adan kltrel
as m lasyon f kr n n baz hususlar aklayab ld syleneb l r.

4.7. Kltrel Bozulma

Bell b r kltrn zaman nde anmas, etk s n y t rmes yahut

yeler n n hayatndan kmasdr. Kltrel bozulma, bell b r kltrn
temel kalplarnn, lkeler n n, zell kler n n deforme olmasdr.
Kltrel bozulma, b r sre fades d r. Zaman nde k m kltrler n,
kltrel rntler n, kltrel zell kler n hayata tutunamamas ve
hayatn dna kmas, kltrel de m n tesp t ett b r husustur.
Kltrler zamanla de eb l r ve dolaysyla bozulab l r. Bunun ok
de k nedenler olab l r. Bunun karsnda kltrn korunmas,
muhafaza ed lmes g b b r tavr gel eb l r. Tam aks ne kltrn
bozuluunun b r sre meseles olarak gren baka b r tavr da
gel eb l r.

4.8. Kltrel Deime

Kltrel de me, herhang b r kltrde zaman nde meydana gelen

de meler ve bakalamalar fade eder. Kltrel de me kltrn
temel b r zell d r. Kltrel de me ten ve dtan gerekleeb l r.
Herhang b r kltrn kend d nam kler ndek ve zell kler ndek
de meler ten de mey , dtan mdahaleler yahut karlamalar
sonucunda meydana gelen de meler se dtan de mey
dourmaktadr. Hemen her zaman gereklem olan her k de me
bm kltrler n uzak duramayaca gerekl kler d r. Kltrel
de me daha ok k farkl kltrn karlamasnn sonularn
aklamaktadr.

Kltrel de me, herhang b r nedenle bell b r kltrn temel

unsurlarnda, prat kler nde, sunumlarnda, hayat ek ller nde grnen
farkllamalardr. Gndel k hayat l k ler nde kend n aka gsteren
kltrel de me, b r toplumun yaantsndak farkllamalar,
de meler zah eder. Kltr de mes n n ok ynl etk ler ve
sonular olagel r. Ps koloj k sonular dourab ld g b toplumsal
sonular da dourab lmekted r. Kltr de mes n n sonular
b reyden b reye, gruptan gruba de kl k gster r. Ama mutlak
anlamda btn toplumsal yapda byk etk ler meydana get r r.
Kltr de mes demek gerek anlamda toplumsal de me
demekt r.

Kltrel de me, yen kltr b mler n n, tarzlarnn, tems ller n n ve

aktrler n n ortaya kmasn sahneler. Kltrn hemen her alannda
bu de mler gzlemlemek mmkndr. Kltrel alanlar e tlen r,
yen len r ve bakalar. Btn zamanlarda bu bylece gereklem t r.
Ancak kreselleme, k tle let m aralar ve teknoloj k gel meler
kltr de meler n n daha hzl ve etk n b r ek lde gereklemes ne
neden olmaktadr. Byles b r srete kltrel ortamlar beklenmed k
b mlerde ve esk s ne oranla ok daha neml lde de m
gstermekted r. G, kentleme ve teknoloj bu d nam k ortamn nde
gelen etkenler d r. Kltrel kategor ler, ortamlar, yarglar, ballklar ve
l k ler lgnca de mekted r. Dnya kltrler anlamn yen
alanlarna srekl olarak yen den balantlandrlmaktadr (Lull, 2001:
1999).

4.9. Kltrel Etkileim

Kltrel etk le m, kltrler n b rb rler yle karlamalar ve temas

etmeler net ces nde gerekleen yen b r durumdur. Kltr, bell b r
yerde oluup baka yerlere tanab lme zell ne sah pt r. Gem ten
bugne kltrler n tand, bylece farkl kltrler n b rb rler yle
karlat grlmtr. te kltrel etk le m byles b r ortamda
gereklemekted r. Bell b r kltrn yahut kltr evres n n (k ler,
gruplar, yaplar, zell kler) baka b r kltr evres le b r nedenden
dolay karlamas kltrel etk le m dourmaktadr.

Etk le m karlkl l k b m nde gerekle r. Her k kltr evres

b rb rler n olumlu yahut olumsuz b r b mde etk leyeb l r; etk le m n
sonular bylece farkllklar gstereb l r. rne n, Trk kltrnn
Bat kltr le etk le me g rmes her k kltr evres nde de farkl
sonularn domasna neden olmutur. Etk le m srec nde baskn ve
gl kltrn d er kltre daha fazla etk ett gzlenm t r. Bar z
b r ek lde kltrel de me srec olan etk le m, kltrel
as m lasyon, kltrel bozulma, kltrel yen lenme, kltrel gel me
g b farl kltr tepk ler ne neden olab lmekted r.

4.10. Kltrel Gecikme

Amer kal sosyolog W ll am Ogburnu fade ett kavram, madd kltr
unsurlar le manev kltr unsurlar arasndak l k y aklamaktadr.
Her k kltr unsurdak de meler n e zamanl olmamas, kltrel
gec kmeye neden olmaktadr. Kltrel gec kme toplumsal de men n
ynn gsterd g b bu de m srec ndek uzlamazlklara ve
atmalara da aret etmekted r. Kltrel gec kme, toplumsal de m
srec n n farkl boyutlar erd n anlatmaktadr.

4.11. Kltrel Grecelik

Kltrel grecel k/grec l k yahut rlat v te, genel anlamda,

gelenekler n, yaam b mler n n, d nler n, deerler n, ahlaklarn,
gndel k alkanlk ve tavrlarn b r kltrden d er ne farkllk
gsterd n ; nsan varlklarnn ahlak nan, tavr ve deerler n
temelde kltr evreler nden kazandklarn, nsanlarn kend
kltrler nde toplumsal olarak kabul gren ya da kutsanan deerler
sellet rd kler n ; farkl kltrlerdek nsanlarn, yalnzca tek b r
ahlakn varolduuna de l, fakat ayn zamanda tek doru ahlakn
kend ahlaklar olduuna nandklarn savunan b r anlaytr. Farkl
kltrlerde farkl ahlakllk standartlarnn, prat klerle nan
s stemler n n varolduunu, btn bunlarn deer ve geerl l kler n n
kend ler ne dsal b r bak as veya noktadan yarglanamayacan,
farkl kltrler n deer s stemler arasnda mutlak b r mukayese
ed lemezl k bulunduunu ner sren yaklamdr (Cev zc , 2002: 644).
Farkl kltrlerde geerl ve b rb r nden kkl farkllklar gsteren
ahlak standartlarnn, prat kler n ve nan s stemler n n, dardan b r
bak asyla deerler ne l k n yarglanamayacaklar grne
dayanan kltrel rlat v zm (Edgar-Sedgw ck, 2007: 98), her kltrn
kend balam nde deerlend r lmes gerekt n ner r. Her kltr
kend zel nde, zerkl nde, zel artlar nde anlam bulmaktadr.
Kltrler n yorumlanmas ancak kend anlam dnyasnn ve
balamlarnn b l nmes ne baldr. Bu yzden kltrel rlat v zm,
kltr karlatrmalarndan nce her kltrn kend deer
dnyasnda anlalmas gerekt n savunmaktadr.

4.12. Kltrel Sermaye

B rey n bell b r grup, yap, snf, toplum nde ed nm olduu becer ,

yetenek, b lg , e t m, kar yer durumlarnn genel ad. Kltrel
sermaye d er sermayeler g b toplumda de k katmanlarda
farkllklar gstermekted r. Toplumun btn yeler n n kltrel
sermayes ayn olmamaktadr. Kltrel sermaye bell kaynaklara,
mknlara, artlara ve evrelere yakn olmakla dorudan lg l b r
durumdur. y okullarda okumak, kltrel dnyalar deney mlemek,
kltr ortamlarna dh l olmak, yetenekler lerleteb lmek ekl nde
gel en kltrel sermaye, d er sermaye b mler nden bamsz
de ld r. Her sermaye b m b rb r n etk leyeb l r.

Kltrel sermaye kavram, Bourd eunun kltr sosyoloj s

tartmalarna dh l olma yollarndan b r d r. Toplumsal l k ler
bel rleyen de k sermaye b mler vardr. Ekonom k sermaye ve
sosyal sermaye en ok b l nen b mlerd r. Her b r kend balamnda
toplumsal l k ler bel rlemekted r. Bunun yansra kltrel sermaye
de nsann toplumsal alanda yer almasna etk etmekted r.
Bourd euya gre kltrel sermayen n de e tl boyutlar vardr. Bu
anlamda, gzel sanatlara ve kltre l k n nesnel b lg ; kltrel
been ler ve terc hler; b msel n tel kler (rne n, n vers te dereces ,
mz k e t m ); kltrel becer ler ve tekn k ustalk (rne n, b r mz k
alet kullanma yet s ); zevk sah b olma ve y ve kt arasnda ayrm
yapma yet s . Bu anlamda Bourd eunun kltrel sermayey daha
gen b r hab tusun b r boyutu ve bu nedenle ona sah p olanlarn
toplumsal konumlarn yanstan b r olgu olarak grd syleneb l r
(Sm th, 2005: 190). Kltrel sermaye, toplumsal e ts zl kler
serg lemekte, kltrn yen den ret lmes n gstermekted r.
Bedensellem (embod ed state), nesnelem (object f ed state),
kurumsallam ( nst tut onal zed state) gb ayr ek lde
gerekleen kltrel sermaye en gen anlamda snfsal e ts zl kler n
toplumsal kurumlar araclyla srdrlmes n ve tket len nesne ve
h zmetler n sah p olduu kltrel kodlar le snfsal farklarn
pek t r lmes n salar (Aydem r, 2011: 51). Kltrel sermaye kavram
le Bourd eu, kltrn toplumsal l k lerdek merkez yer n
bel rlemekted r. Bu anlamda zgn ve yen b r katk olarak
deerlend r lmes gerek r.

4.13. Kltrleme
Kltrleme, toplumlarn kend s n oluturan b reylere bell b r
kltr aktarma, kazandrma, toplumun sted nsan e t p yaratma
ve onu denet m altnda tutarak, kltrel b rl k ve beraberl salama,
bu yolla da toplumsal bar ve huzuru salama srec d r (Gven,
1997: 85). Kltrleme srec , bell b r dnemde arlk kazanarak ler,
sonralar yavalar. zell kle k l n oluma dnemler nde, ocukluk
ve genl k alarnda kltrleme daha akt f b r ek lde ler; ancak
olgunluk zamanlarnda azalr. Bu dnemde k n n k l ve karakter
y ce bel rg nlem t r ve a t olduu toplumun kltr deerler n
renm t r.

K n n doduu andan t baren ne doduu kltr tarafndan o

kltrn deer, anlam ve normlaryla ret lmes srec . Bu sre
lme kadar devam eder ve doumdan t baren e tl
toplumsal/kltrel evreler ve ortamlarda ler. Doumdan er k nl e
kadar a le, ocukluk ve okul evres , er k nl kten t baren de akranlar
topluluu, evres , snf, toplumsal tabaka g b e tl gruplar nde
k , kend k l le toplumun beklent ler arasndak dengey bu
srele kurar. Kltrleme srec b r tr toplumsal uyarlanma srec d r.
Bu nedenle sosyoloj l teratrnde sosyal zasyon ya da
toplumsallama olarak anlr (Aydn, 2003: 537).

4.14. Kltrlenme

Kltrlenme, bell b r toplumda yaayan b reyler n o toplumun

kltrn tanma, ben mseme ve ed nme srec d r. B r ynyle
sosyalleme srec olan kltrlenme, btnyle toplumsal hayat
ortamnda gerekle r. Bu anlamda sosyoloj k b r kurumdur
kltrlenme. Bell b r toplumda, o toplumun farkl kes mler nden
gelen ve o kes mlere zg farkl tutum, davran, deer ve yaam
b m zell kler ne sah p gruplarn, yen b r toplumsal evreye
g rmeler durumunda daha nce sah p olduklar zell klere
benzemeyen ama yen g rd kler toplumsal evreye de a t olmayan
ancak o toplumsal evreye uyumlarn kolaylatran yen kltrel
tutum, davran, deer ya da yaam b m eler yaratmalar
(Aydn, 2003: 537).

Kltrlenme bell aktrler arasnda, bell kurallar gzet lerek, bell

sonular elde ed lmek suret yle gereklet r. Toplumsal aktrler
b rb rler ne kltr aktarrlar; toplumun yen yeler (ocuklar, genler)
le esk yeler (yallar, bykler) arasndak etk le m ve let m
ortamnda kltrlenme gerekle r. Kltrlenmen n en neml zell
nsanlar aras oluudur. Kltrlenme ayn zamanda kurumlar,
rgtler, organ zasyonlar, yaplar ortamnda da gerekle r. A le,
s yaset, d n, e t m, spor, okul, folklor, elence, sanat vb. kurumsal
yaplar ortamnda kltrlen, kltr al-ver gerekle r.

Kltrlenmen n amac, bell b r toplumun kltrnn, yaam tarznn,

dnya grnn b reylere kazandrlmas, aktarlmasdr. Dolaysyla
bell b r topluma a t b r kltr, benl k, k l k, k ml k kazanm,
kltrlenmen n en neml hedef d r. Genel anlamda b r toplumdak
b reyler a t olduklar toplumun kltr kodlarn, zell kler , prat kler n
kltrlenme sonucunda b l rler, tanrlar, ren rler. Ancak mutlak
surette her b rey ayn dzeyde a t olduu kltr deerler n yaamna
aktaramayab l r. K l kler ve karakterler burada neml b r fark
oluturur. Gene de kltrlenme b r deal ereve zerek toplumsal
hayatn bell kltr kalplar nde srdrlmes n salar ve bell b r
toplum ndek kltrel etk ler er r.

4.15. Kltrleme

Kltrleme, farkl kltrler n karlkl etk le me g rmes ve her

k s n n da az-ok b r de me uramalar, baka kltrden
etk lenmeler srec d r (Aydn, 2011: 263). Kltrleme, toplumun
kend nde gerekleen kltrlenme srec n n d dnyaya, yabanc
d l ve kltrlere almasdr. Kltrlemede, kltrler n veya o
kltrler yaayan b reyler n ve gruplarn dorudan etk le me
g rmeler art de ld r. Yazl basn, Radyo, TV yaynlar, s nema, sanat
ve moda akmlarnn da uzun vadede, b rb r yle yz yze gelmeden
kltrlemeler mmkndr (Gven, 1997: 87).

Kltrleme le toplumsallama/sosyalleme arasnda dorudan

balar vardr. Eer toplumsallama, rgtsel yaplar nde lev
gren nsanlarn toplumsal varlk olmas srec se, kltrleme,
kurumsal yaplar nde let m kuran nsanlarn ayn zamanda
kltrel varlk olma srec d r. Bu k nc sre, nsanlarn bel rl deer,
norm ve anlamlardan hareketle b rb rler yle l k kurmas ve sembol k
etk le mler ne g rmes d r (Z jdervald, 2007: 165). Kltrleme,
nsann toplumsal sre nde daha der n ve anlaml alanlar gzleme
b m d r. Anlamlar, semboller, jestler, tavrlar kltrleme srec nde
ren l r.

Kltrleme, ak b r ek lde farkl kltrler n b rb r yle l k kurmas,

karlamas ve b rb rler n etk lemeler yahut b rb rler nden
etk lenmeler srec d r. Kltrleme srec de bell aktrler, kurumlar,
l k ler ve s yasetler ereves nde ler. Gem ten bugnde
kltrleme etk n b r sre olarak varln srdrmekted r. B r
kltrn baka b r yere tanmas, b r kltr mensubunun baka b r
kltr ortam le karlamas, orada yaamaya balamas her zaman
n mmkn olmutur. Gezg nler, tccarlar, d n adamlar, e t mc ler,
renc ler, lm adamlar, gler, savalar, t car l k ler
kltrlemen n, kltr al-ver n n en neml yapsal aktrler
olagelm t r.

Kltrlemen n farkl sonular vardr. Her zaman n olumlu b r

sonu vermeyeb l r. B r sentez, farkl kltrle zeng nleme, gel me,
farkllk kazanma g b olumlu sonularla b rl kte kltr kayb, kltr
yozlamas, kltr oku, as m lasyon, yabanclama g b olumsuz
sonular da dourab l r. nk kltrleme, her zaman ve her dnem
n saf ve masumane b r kltr l k s olarak lemez. Onun
ardndak nedenler n y aratrlmas gerek r. Karlama gayet
normal, saf, kend l nden olab ld g b programl, amal, n yetl ,
sonuca odakl da olab l r. Her k durumun sonular ster stemez
farkl olacaktr. K m kltr karlamalarnda yaratc sentezler,
olumlu yorumlar doab lm ken k m kltr karlamalarnda
as m lasyon, aalama, yceltme, k ml k ve benl k kayb da
gerekleeb lm t r.

Blm zeti

Kltr, tek b r kavramla fade ed lmez; kltr ayn zamanda pek

ok kavramn oluma ortamn salar.

Kltr bel rg n b r ek lde b r evre oluturur. Buna kltr

evres ad ver l r.

Kltrn hayatn tamamn kuatta g b kltr kavramlar da

hayatn farkl zell kler ne gre anlam kazanr.

Kltr btnlemeye yol at g b ayrmalara ve

farkllamalara da yol aar. Kltr oku, kltr atmas, kltr
yozlamas buna rnek ver leb l r.

Kltr en neml sosyal sermayelerden b r d r.

nite Sorular

1. Kltrlemen n sonular nelerd r?

2. Ogburn'un Kltrel Gec kme's nasl b r srec fade

etmekted r?

3. Kltrlenme ve Kltrleme kavramlar arasndak

farklar nelerd r?

4. Kltrel Grecel k ney fade etmekted r?

5. "B r kltre mensup b reyler n, tanmadklar ya da

daha nce nde yaamadklar farkl b r toplumsal
evreye g rd kler zaman, o evreye a t kltr eler
karsnda uyum yapmakta zorlanmalar sonucunda ne
g rd kler sknt, bunalm, zorluklar ve gsterd kler
tepk ler, anom durumu."
Aadak kavramlardan hang s bu tanmlamaya karlk
gelmekted r?

A) Kltr atmas

B) Kltryozlamas

C) Kltr oku

D) Kltrel bozulma

E) Kltrel de me

6. Aadak durumlardan hang s "Kltrel De me" le

alakal de ld r?

A) Kltrel de me, herhang b r kltrde zaman nde

meydana gelen de meler ve bakalamalar fade eder.

B) Kltrel de me, herhang b r nedenle bell b r

kltrn temel unsurlarnda, prat kler nde,
sunumlarnda, hayat ek ller nde grnen
farkllamalardr.
C) Kltrel de me, yen kltr b mler n n, tarzlarnn,
tems ller n n ve aktrler n n ortaya kmasn sahneler.

D) Kltr de mes n n sonular b reyden b reye, gruptan

gruba de kl k gster r.

E) Kltr de mes n n tek ynl etk ler ve sonular

olagel r.

7. Aadak cmlelerden hang s "Kltrlenme"

kavramn tanmlamaktadr?

A) Farkl kltrler n karlkl etk le me g rmes ve her

k s n n da az-ok b r de me uramalar, baka
kltrden etk lenmeler srec d r.

B) Toplumlarn kend s n oluturan b reylere bell b r

kltr aktarma, kazandrma, toplumun sted nsan
e t p yaratma ve onu denet m altnda tutarak, kltrel
b rl k ve beraberl salama, bu yolla da toplumsal bar
ve huzuru salama srec d r.

C) B rey n bell b r grup, yap, snf, toplum nde ed nm

olduu becer , yetenek, b lg , e t m, kar yer durumlarnn
genel ad.
 D) Bell b r toplumda yaayan b reyler n o toplumun
kltrn tanma, ben mseme ve ed nme srec d r.

E) Kltrler n b rb rler yle karlamalar ve temas

etmeler net ces nde gerekleen yen b r durumdur.

8. Aadak lerden hang s Bourd eu'ya gre kltrel

sermayen n boyutlar arasnda yer almaz?

A) Kltrel gec kme

B) Kltrel been ler ve terc hler

C) Gzel sanatlara ve kltre l k n nesnel b lg

D) Zevk sah b olma

E) Kltrel becer ler ve tekn k ustalk

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. - 5. c 6. e 7. d 8. a
5. KLTRLER

5.1. Halk Kltr

neml b r kltr kalb olan halk kltr, modern kltr kalplarndan

daha nce ortaya kan ve bell b r halkn yaantsnn ana zell kler n
barndran b r kltr trdr. Adndan da anlalaca g b , bell b r
yrede, corafyada, blgede yaayan b r halkn kend ne a t kltr
kalbdr. O halkn yaam b m ne, nancna, gelenek ve
grenekler ne, ahlak deerler ne, dnya grne, rf ve adetler ne
gre ek llenm ve b r yaama b m , b r duyu, b r z hn yet hal n
alm kltrdr. Halk kltr, genelde ayn halkn tm yeler n b r
araya toplayan, onlar ortak yaamda ve sembollerde buluturan b r
zell k sunar. Halk tarafndan b l nen, ben msenen, deney mlenen,
kuaktan kuaa aktarlan kltr kalplar, neml b r referans olma
zell gster r. B r halkn yaantsnn genel husus yetler n n yan sra
ayrntlarn da er r.

Halk kltr, b r lken n yaayan d er kltr b mler nden ok fazla

ayrmaz. O her da m var olan, yaayan, dnen, de en ama b r
ek lde varln srdren b r kltrdr. nk varl b zzat m llete ve
halka dayanmaktadr. Halk kltrnn oluumu uzun zamanlara
dayanr. Bell b r zaman srec nde oluan halk kltr, otant k
yaantlardan, otant k dncelerden ve durumlardan beslen r. Halk
kltr n gem dnemler nem arz eder. Halk kltr uzun
zamanlarn rn olduu g b , b r halkn b reyler arasndak uzlay,
anlamay, kaynamay, srekl l salayan en neml unsurlar
barndrr. B reyler ne bell b r k ml k ve a d yet salar; b reyler n
a d yet zem nler n meydana get r r.

D er kltr b mler nde genel ka de olan de m halk kltr n de

geerl d r. H b r kltr kend n de m yasasndan uzak tutamaz.
Yaam b mler ve z hn yet alanndak de mler kltrlere dorudan
yansr. B r halk btn zamanlarda ayn b mde yaayamaz ve
dnemez. Zaman, eya, teknoloj , alg halkn genel durumunu
etk ler. Teknoloj k gel meler, kreselleme g b olgular halk
kltrnn de mes ne yol aab l r. Ayn ek lde baka kltrlerle,
toplumlarla temas da halk kltrn de mes nde etkend r. Btn bu
de mlere ramen, halk kltrn genel zell kler , zel durumlar
gelenek ve grenek eksen nde kend n korumaya alab l r. Tm
de me gstergeler ne ve toplumlar aras l k lere ramen her halkn
kend z kltr, otant k konumu varln srdrr. Eer bu varlk
srdrlmezse halk kltr ortadan kalkar.

Halk kltrnn en neml kayna elbette b zzat o halkn yaam

ek ller ve z hn yet dnyasdr. Kltr bu anlamda o halkn yaam
ek ller n ve z hn yet n somut hle get r r, gster r. Ancak daha zel
kaynaklardan da sz etmek mmkn olab l r. Szl ve yazl
kaynaklar, h kyeler, yaantlar, gelenek ve grenekler, adetler, treler
ve bu yaplarn toplumsal hayattak sunumlar ve tems ller halk
kltrn kaynaklar arasnda yer alr. rne n masallar, h kyeler,
trkler, n nn ler, man ler, dey ler halk kltrn szl
kaynaklarndandr. Ayn ek lde gndel k hayat nde serg lenen
kltrel b mler de bu kaynaklara dh ld r.

Halk kltr b r atmosfer ve ems ye kurumdur. D er kltr

kalplarnn stnde yer alr. D er kltr kalplar le l k s vardr,
ancak onlara nd rgenemez. rne n popler kltr, k tle kltr, m ll
kltr, yksek kltr, alt kltr g b kltr b mler halk kltrnden
beslen r ve yararlanr. Ancak b reb r halk kltrnn kend s n tems l
etme dd alar olamaz. neml olan bu kltr b mler le halk
kltrnn l k sell n n bulunmasdr. Bu kltrler halk kltrnden
besleneb ld kler g b ondan kopab l rler de.

Halk kltr farkl tavrlarn konusudur. K m zaman ycelt len ve b r

saf kltr g b sunulan halk kltr, k m zaman elet r lmekte hatta
aalanab lmekted r. Modernlemeye, kresel l k lere, kltr
de mler ne, lerlemeye kar korunakl b r yap olarak grlen halk
kltr, haksz b r ek lde ger c damgasn y yeb lmekted r. Benzer
ek lde toplumsal tabakalar s stem nde halk/avam ve sek n/havas
ayrmna bal olarak halk kltr le sek nc kltr arasnda k m
farkllklar ler srlmekted r. Halkn yaants le kend s ne dayal
ancak b rok nedenle halktan kend n ayr gsteren tabakala
yaantsnn farkll, ster stemez kltrel alanda da kend n
gstermekted r. Oysa bunun y anal z ed lmes gerek r. Halk
kltrnn nerede, nasl ve n n d ren alan oluturduu, nerede yol
ac olduu, nerede besley c b r kaynak olduu ok d kkatl b r
ek lde ncelenmeye muhtatr.

5.2. Milli Kltr

M ll kltr, bell b r m llet n yaam ek ller n kend nde toplayan

kltrdr. B r m llet btnlet ren, bell deerlerde buluturan,
m llet n b reyler nde ortak kanaatler, duygular, dnceler ve
eylemler yaratan m ll kltr, b r toplumun m lletleme srec n n en
neml grnmler nden b r d r. Topluluklarn ve toplumlarn m llet
olma esas, m ll kltre baldr.

M ll kltr, b r m llet n sah p olduu varsaylan btn tutum ve

davranlar, dn ve yaay b m n , d l n , madd ve t nsel dnya
le kurduu kend ne zg l k b m n potasnda toplayan b r pota
g b dnlmekted r. Bu yle b r btndr k , tasavvur ed ld ekle
gre ahenkl olmas, yle pek kolay kolay de memes beklen r. Z ra
bu btn, o m llete reng n , k ml n vermekted r. Bu kltr, o m llete
mensup b reyler n referans olan b r tzdr (Aydn, 2003: 475).

M ll kltr, bell unsurlara dayal b r ek lde oluur. Kltrn unsurlar

m ll kltrler n de geerl d r. D l, d n/ nan, tar h, b l m, e t m,
ekonom , sanat, edeb yat, mz k, gelenek ve grenekler, deerler ve
tutumlar, davranlar, adetler, teknoloj , eya, aletler, folklor,
semboller g b temel unsurlar m ll kltrn en neml unsurlar ve
kaynaklar arasnda yer almaktadr.
M ll kltr, b r m llet n yaantsnn kodlarn ve temel yanlarn tems l
eder. B r referans kltrdr m ll kltr. O m llet n z hn yet , dnya
algs, nsan dnces ve genel hayat gr, m ll kltrde yansr.

5.3. Yerel Kltr

Bell b r yer n, corafyann, memleket n, ortamn baka toplumlardan

ve kltrlerden es nlenmeden kend zgn snrlarn, kltrel
b mler n , folklorunu, yaam b mler n koruyarak ortaya koyduu
kltr. Daha ok folklor k zell kler sunan yerel kltr, snrlar bell
yere l k n b r k ml k sunumu ve referans gel t r r. Gndel k hayatn
srdrlmes nde akt f rol stlenen yerel kltr, hayatn kend
etrafnda dnmes n salar. Toplumlar aras l k ler n artmas, kresel
lekte tanmalarn balamasna bal olarak yerel kltrlerde alma
olab lmekted r.

5.4. Kresel Kltr

Dnya l k ler n n kresellemes /globallemes ne bal olarak

kltrler arasndak ge l l n artmas sonucunda gel en yen b r
kltr b m . Kreselleme srec n n en neml sonularndan b r
olan kresel kltr, yerel l k ler , yerel kltrler , otant k alanlar
kresel lee tayarak yen b r kltr yorumunun olumasna yol
amaktadr.

B l nd g b kreselleme, zell kle y rm nc yzyldak gel melere

bal olarak toplumsal, s yas , kt sad ve kltrel gel meler ve
dnmler fade etmek n kullanlan b r kavramdr. B r sre
olarak ele alnan kresellemen n daha ncek yzyllarda da var
olduu sylenmekle b rl kte esas t bar yle y rm nc yzyln b r gere
olduu genelde kabul grmekted r. B l m, sanay , teknoloj ve k tle
let m alanlarndak hzl gel men n, dnya l k ler n yen den ele
ald, dntrd, yen den kurgulad b r dzlem fade eden
kreselleme, modernleme srec n n yen b r aamas olarak da
deerlend r lmekted r. Kresellemen n tpk d er neml gel meler
g b kend ne zg nedenler ve sonular bulunmaktadr.

Kreselleme, d er alanlara etk s n n yan sra kltr alanna da etk

etm t r. Dolaysyla kresel kltr olgusunun ortaya kmasn, yen
b r kltr b m n n meydana gelmes ne neden olmutur. Bauman
(1999: 8), kresellemen n b rlet rd dd asna karn onun ayn
zamanda bldn, paraladn, zaman ve mekn dolaysyla
kltr yen den rett n bel rler. Marshall (1999: 449), kreselleme
kuramnn kresel apl b r kltrel s stem n ortaya kn
nceled n , kresel kltr ortaya karan ok e tl toplumsal ve
kltrel gel meler ele aldn fade eder. Bu yaklama gre, dnya
apnda uydu enformasyon s stem n n varl; kresel tket m ve
tket mc l k kalplarnn ortaya kmas; kozmopol t yaam tarzlarnn
gel mes ; dnya apndak spor dallarnn gel mes ; ulus devlet n
hk m yet n n ger lemes ; kresel b r asker s stem n ortaya kmas;
kresel s yasal hareketler n yaylmas; kreselc l k b l nc n n dnyay
tek b r yer olarak kavramas yen b r dzen n kurulmasnn
basamaklardr. Kreselleme bu dorultuda b r btn olarak
dnyann somut yaplamas ekl nde, yan dnyann srekl yen den
kurulan b r evre olduu dnces n n kresel dzeyde yaylmas d ye
tar f ed lmekted r.

Ardlnda ok bel rg n b r ek lde kt sad , s yas , deoloj k ve kltrel

n kabuller barndran ve daha ok Batnn bak asnn btn b r
dnyaya yansmas olarak ek llend r len kresellemen n kltrel
boyutlar, b r anlamda kresel kltr kavramnn tartlmasn
gerekl klmaktadr. Her toplumu ve meden yet kuatan tek b r kresel
kltrn olmas mmkn de ld r. Yerel kltrler, halk kltrler yahut
m ll kltrler kresel kltrn egemen olduu b r toplumsal ve
s yasal d zgede yaamlarn srdrmekted rler. Km zaman
kresellemeye kar byk d ren odaklar, d renme yntemler
olarak devreye g reb lmekted rler. Elbette bu yen kresel sre btn
kltrel kalplar, kltr bekler n etk lemekted r. Tm yerel, m ll ve
halk kltrler bu etk srec n n dnda de ld r. Ama gene de btn
bu kltrler n kresel kltre tesl m olduu, onun nde er d ,
anlamn ve kend l kler n y t rd n sylemek pek doru olmaz.
Kresellemen n sonular ve etk ler bar z b r ek lde btn kltr
bekler nde kend n gstermekted r ancak bu btn kltr
bekler n n kresell n nde er d anlamna gelmez.

Kreselleme srec le b rl kte oluan kltr hales , kltr-s yaset

denklem n n b r gsterges d r. Kreselleme kend n na ederken
s yasal b r baktan hareket etm , kend nasnn ancak kltr
kanalyla mmkn olacan grmtr. Yen b r kltr anlay le or-
taya kan kreselleme, ekonom k ve s yasal b r srec n ad olmann
yannda b r kltrel dnemece de aret etmekted r. Modern
kltrn merkez nde kreselleme, kreselleme-n n merkez nde de
kltrel prat kler yatar (Toml nson, 2004: 11). Kreselleme eer b r
toplumun/kltrn baka toplumlar/kltrler zer nde hegemonya
kurmas ekl nde de alg-lanacaksa, bunun dorudan kltrel ve
dolaysyla s yasal b r g r m olduu grlecekt r. Kreselleme srec
le b rl kte kltr, kltrel almalar, kltr okumalar hz kazanm,
farkl kltr adalar ayrntl b r ek lde rdelenm , dnya kltr
kavramna paralel b r e-k lde hem kltrel farklar hem de
benzerl kler ele alnmtr. Kresellemen n kltre lg s (Robertson,
1999; K ng, 1998), kltrn s yasal b r eylem alan oluunun da b r
gsterges olmutur.

Kreselleme, kltr rnler n n gen k tlelere ve btn dnyaya

yaylmasn salamaktadr. Kltr b r endstr kolu g b ele alan
kreselleme, bell standart kltr kalplarn ret p datmaktadr. Bu
standart kltr kalplar ne yeme- me, elenme, gndel k hayat
r teller , g y nme, moda g b alanlar dh l olmakta ve neredeyse
btn dnyada benzer kltr sunumlar gereklemekted r. Bell bal
markalar gerekl ve sembol k ynler yle btn toplumlarda n
plana kmaktadr. Kreselleme kltrler n standartlamasn ve bell
b r tarz nde toplanmasn dourmaktadr. Kot pantolon, fastfood,
hamburger, cola, trt, spor ayakkab, popler mz k, ok satan
k taplar g b bell rnler n hemen her yerde tket ld grlmekted r.
Kresel kltrn en neml avantaj, gel m k tle let m aralarn
ve b lg teknoloj ler n kullanarak dnyann her yanna ulamas, adeta
dnyay kk ky hl ne get rmes d r. Byle b r durumda
kreselleme aktrler n n kltrel been ler n n ve terc hler n n btn
dnya kltrn etk lemes ve bel rlemes sonucu domaktadr. Yen
k ml kler, yen deerler, yen kltrel yaantlar hzl b r ek lde btn
dnyaya yaylmaktadr. Tket m kltr, kltrel been ler, sluplar,
sylemler yerel ve m ll kltrler zorlamaktadr.

Kresel kltrn yaygnl, kresel d zgeye kar kan d renme

odaklarn, d ren alanlarn, yerel kltrler n nemsenmes n , m ll
kltrler n tutum allarn btnyle ortadan kaldramamaktadr.
K m zaman kresel kltre eklemlenen, kresel kltr s yaset n n
erd bu odaklar, farkl ve alternat f olma potans yel ne sah pt r. Bu
potans yel n nasl ele alnd baka b r sorundur elbette. Yerell kler,
d ren alanlar, m ll kltrler kresel kltr tarafndan em leb ld
g b , kresel kltr ger leteb lmekted rler.

5.5. Popler Kltr

Popler kltr, yen ve farkl b r kltr kalb ve kltr b m olarak

d kkat eker. Popler, halka a t, yaygn, k tlesel demekt r; popler
kltr se ounluun, k tleler n, ou k mse tarafndan ben msenen
kltr demekt r. Popler kltr en gen ve kabul gren tanmyla
gndel k hayatn kltrdr. Gndel k hayatn btn kurumlarnda ve
r teller nde kend n gster r. Gndel k hayat nde bel rl b r yaam
tarznn deoloj k olarak yen den ret lmes n n n koullarn da
salar. Gndel k deoloj n n yaygnlama ve onaylanma ortamn
yaratr. Dolaysyla popler kltr gndel k hayat ndek kt dar
mcadeles n n da alandr. K m ler ne gre popler kltr k tleler n
yaadklar koullara elet rel b r gzle bakmalarn engellemekte,
onlarn b l nlenmeler n nlemekted r. K m ler ne gre se gen
k tlelere yaamn ar temposunda soluk aldrmakta, yaamn ar
koullarna katlanma mkn sunmaktadr (aan, 2003: 35).

ada sosyal b l mler l teratrnde popler kltr almalar son

derece probleml b r alana aret eder. Popler kltr kavramnn
tanm ve er konusunda b rok sosyal b l mc ve sosyoloj k kuram
arasnda neml saylab lecek lde farkllklar, uyumazlklar ve
hatta atmalar vardr. Ayrca popler kltr alannda yaplacak
almalarda hang yn-tem ya da yntemler n kullanlaca
konusunda da c dd bel rs zl kler bulunmaktadr. Popler n d lb l msel
temel n n, ge ortaa dnem ndek halkn anlamndan, bugnk
yaygn kullanmyla b rok k tarafndan sev len veya se len
anlamna gelmes , svl top-lumun evr m ne karlk olarak
deerlend r lmekted r (zensel, 2011: 269).

Modern dnem popler kltr almalarnn 1950lerden t baren

ncel kleAmer -kan akadem k evreler nde let m konusu olarak
ortaya kt grlmekted r. J.Storey (1993: 21) popler kltr
almalarnn Mattew Arnoldun Culture andAnarchy adl ese-r yle
baladn ler srer. Bugn se popler kltr, sosyoloj n nneml
nceleme alanlarn-dan b r hl ne gelm t r. Bu hal yle phes z
popler kltr, gnmzde btn yaam alan-larnda kend n youn
b r b mde h ssett ren kltrel b rform olmasna karn, balangta
bo zaman ve elence sektrnde ok daha gl etk ye sah p olduu
grlmekted r (zensel, 2011: 269).

Popler kltr tartmalarnda zell kle popler kltre yaklamlar

d kkat eker. Entelektel yahut el t st/sek nc yksek kltr ve bunun
yan sra m ll kltr bakmndan popler kltr genelde
elet r lmekted r. Sek nc yksek kltr, popler kltr sradan ve
daha ok hazza ynel k olarak deerlend rmekted r. N cel anlamda
ok k n n terc h ett popler kltr, n tel k bakmndan yoksun
bulunmakta ve kal tes z added lmekted r. Byles b r deerlend rme
ekl n d le get ren Gans (2005: 43), popler kltrn yksek kltr
ayaa drdn bel rt r. Bu anlaya gre popler kltr b r k tle
kltrdr ve kltrel, estet k ve deerler asndan nems zd r.
Bununla b rl kte b r baka elet r se tket m ve kap tal zm zer nden
gereklet r lmekted r. Aydna gre (2011: 337-338), popler kltr
tamamen tket me odakl b r kltrdr ve kap tal zmle yakndan
lg l d r. H b r deer bal olmadan ortaya kan popler kltr, kalc
deerler de tketmekted r. Kap tal st ret m arknn neml b r aygt
olan popler kltr, der nl ks z ve er ks z b r tket m kltrdr.
Popler meknlarda hayat bulur; rne n caddeler, v tr nler, al ver
merkezler (avmler), arlar, parklar, meydanlar popler kltrn
tket m nesneler n n yaylmas, grlmes , etk s n n olumas
bakmndan nde gelen meknlardr. Hatta k m aratrmaclara gre
popler kltr, nsanlar gerekl kten uzaklatran, yapay mutluluklar
reten b r kltr olarak deoloj k levler dah stlend syleneb l r
(Oktay, 1993: 20).

Popler kltr b r d ren alan olarak gren F ske (1999: 216),

popler kltr le k tle kltrn ayrmaktadr. K tle kltr endstr
araclyla ret len b r kltr olmasna karn, popler kltrn
kt dar ve g odaklarna kar b r d ren oluturduunu, b r d renme
mevz hl ne geld n bel rtmekted r. Buna gre popler kltr
egemen kt dar l k ler ne kar d ren gsterenler n kltrdr.
Popler kltr, hegemonyann baarszla urad, toplumsal
denet m n d s pl ns zl kle karlat durumlarda kend n gster r.
Belk popler kltr, b r anlamda nsanlarn kend l kler ne, kend
deerler ne tutunma refleks olarak da grleb l r.

Popler kltr nasl oluur? Popler kltrn tek kayna halk

de ld r; elbette gndel k hayatn kltr olmasndan dolay halk le
youn b r l k nded r. Ancak gndel k yaam le kltr endstr s
rnler n n ara yer nde halkla temas hl nde ortaya kar. Bunun yan
sra popler kltr halkn dndak mecralarn da dh l olduu b r
alandr; yukardan dayatmalar er r. B r anlamda popler kltr,
s stem n saladklaryla dare etme sanatdr (aan, 2003: 54).
S stem n kltrel ret m mekan zmalaryla dorudan lg l olan
popler kltr, kltr endstr s n n b r sorunu olarak var olmaktadr.
Popler kltrn yaygnlamasnda, etk nl n n artmasnda, grnr
klnmasnda baz alanlarn rol ok byktr. zell kle radyo,
telev zyon, s nema, mz k, nternet ve sosyal medya, popler kltrn
yaygnlama kanallar olarak gster leb l r. Esasen bell b r kltrn
tannmas, yaylmas, tems l ed lmes bakmndan deerlend r len
telev zyon, s nema ve mz k ayn zamanda b rer kltrel b m
ekl nde tezahr etmekted r. Mz k, b r kltrn en neml
unsurlarndan b r d r; ayn ek lde telev zyon ve s nema da b r kltr
kanal olarak grleb l r. Ne k bu aralar byk oranda popler kltr
almalarna konu olmaktadr. Telev zyon, popler kltr b m
olarak en yaygn ve k tlesel b r let m ve elence aracdr. neml b r
bo zaman etk nl olan telev zyon zleme, nsanlarn kltrel
etk nl n bel rlemekted r. S nema da f lm endstr s le kltrel
etk nl n arttrm durumdadr. Benzer b r ek lde popler mz k
yahut pop mz k, bazen arabesk k tlesel b r lg leye mazhar
olmaktadr. nternet ve sosyal medyann se kltrel etk nl k alan
tartma b le kabul etmeyecek dzeyde fazladr. Sadece facebook ve
tw tter etrafnda oluan yen kltrel seremon ler hatrlamak
yeterl d r. Her b r k tle let m arac, yalnzca popler kltr
balamnda de l, farkl alardan da deerlend r lmekted r. B rer
kltr endstr s kurumu olmalarnn yannda ulusal k ml k, ulusal
kltr, propaganda, g l k ler , kltrel kreselleme bakmndan
da sz ed len k tle let m aralarnn konumu tartlmaktadr.

5.6. Yksek Kltr

Yksek kltr yahut el t kltr, entelektel, estet k ve sanatsal
uygulama ve grler bakmndan daha dar gruplarda ve ortamlarda
yer alan kes mler n kltrel seenekler n tar f etmekted r. Yksek
kltr, grece y e t m alm ve entelektel lg ler gel m az
saydak k n n lg duyduu klas k mz k, c dd edeb yat, estet k,
yksek sanat, r, dans vb. kltrel rnler kapsamaktadr (Marshall,
1998: 591).

Yksek kltr, byk oranda kentsel kltr trler arasna dh l

ed lmekted r. Kent dndak yerle m yerler ndek hk m kltr halk
kltr le kentsel kltrn dahadar, sek n, gen k tlelere kapal
alanlarndak kltrlere de yksek kltr (el t kltr, sek n kltr)
denmekted r. Kenttek sek nler arasnda yaygn olan bu kltr,
saraylarda, kltr merkezler nde, salonlarda, konaklarda, zel
meknlarda, sanatortamlarnda, galer lerde gereklemekted r.
Yksek kltr kentlerde yaayan sek nler, yan saray, soylular,
ruhban snf ve tccarlar g b , elenceye ve sanata harcayacak
kaynaklar, zaman, e t m olanlar ve kend ler ne sanat retmek n
kk sayda b r grup yaratc nsana parasal yardmda bu-
lunab lenler tarafndan desteklen yordu Ancak kt sad ve
uygulaymsal de kl kler so-nucu kyller eh rlere g tmeye
zorlannca ve hem serbest zamanlar hem de kend sanat
elenceler neharcayab lecekler gel rler olunca krsal kkenl halk
kltrn braktlar, t car poplerkltrn mter ler oldular.
Popler kltr ksa zamanda yksek kltrn rnler n
deyaratclarn da sayca ger de brakarak, onun kamudak ve
grnrdek kltr tekel ko-numunu ortadan kaldrd (Gans, 2005:
76).

zensele gre (2011: 267) yksek kltr, b r toplumdak zevkler n ve

entelektell - n ura alandr. Ancak b r toplumdak halk k tles n n
yaamn kal tel klacak b r faal yet alan nde yer almas mmkn
de ld r. Bu bakmdan yksek kltr, b r kltrn f z ksel kal tes ,
toplumsal, entelektel, yksek ahlak deerler le tanmlanr. Yksek
kltrn kul-lanclar da k trldr: B r nc s , kend ler yaratc
olmadklar hlde kltre yaratc bak asndan bakan yaratc-
e l ml kullanclar ve k nc s , yksek kltre katlan ama tpk tek
kltrler n kullanclar g b , yaratcnn yntemler ya da yaratc
olmann get rd so-runlardan ok yaratcnn rnler yle lg lenen,
kullanc-e l ml olanlar (Gans, 2005: 110).Yksek kltr ve onun
tems lc ler genell kle klas k mz k, bale, t yatro, r ve gzel
sanatlarla lg len r. Geleneksel olarak yksek kltr, b r tara an
toplumu oluturan st snf-larn kltr d er tara an da topluma
hk m olan daha gen b r kltrn parasdr. Fakat b r toplumdak
toplam nfusun grecel olarak daha kk b r kes m yle lg l d r.
Yksek kltr b r lkedek kk b r grup nsana h tap ederken,
popler kltr ret mler nden b r olan b r telev zyon d z s
m lyonlarca zley c y kend ne ekeb lmekted r. Bu anlamda ele
alndnda yksek kltr ounluun kltrne gre b r alt kltr
oluturur.
Btn kltr b mler nde olduu g b yksek kltr tartmalarnda
da farkl alglara ve yaklamlara rastlamak mmkndr. Yksek
kltr olumlayp gerekl bulanlarn yan sra yksek kltr elet ren,
popler kltr karsnda olumsuzlayan yaklamlar da yok de ld r.
Yksek kltr daha karmak, gr , yaratc, ncel kl , metod k, usull,
zahmetl grlrken bunun karsndak kltrler zens z, hzl,
yzeysel, usulsz added lmekted r. Elbette btn ayrmlarda olduu
g b byles b r ayrmda da sorunlar olab lmekted r. Her kltr kend
balamndan tartmak, kend oluum sreler , etk ler , levler ,
yapsal unsurlar, r teller , aktrler le b rl kte deerlend rmek daha
doru b r yaklam olab l r. Elbette yksek kltr kend balamnda b r
takm zell klere sah pt r; bunun yannda halk kltr, k tle kltr,
popler kltr de kend balamlarnda aklayc roller
stleneb lmekted r.

5.7. Kitle Kltr

ou zaman olumsuz bazen de olumlu anlamlar yklenerek aklanan

k tle kavram, dzens z nsan topluluklarn, kalabal, ge c
b rl ktel kler , dayanmacl, b r g olma hal n fade etmekted r.
Halk kavramndan farkl b r er kle kullanlan k tle, kend ne zg b r
toplum model (k tle toplumu) ve kltr kalbna (k tle kltr)
sah pt r. D er kltr b mler nden farkl b r kltr aret eden k tle
toplumu se de k vasflarla tanmlanmaktadr. K tlen n
olumsuzlanmas daha ok onun kalabalk oluuyla lg l d r. Kuru
kalabalk olarak n telenen k tle, kltrel dzey anlamnda da
aalarda grlmekted r. Bunun aks ne k tley olumlayan grler,
k tlen n b r gc tems l ett ne, bell amalar n b r dayanma
gereklet rd ne vurgu yapmaktadr.

K tle ps koloj s zer ne alan Le Bon (1974: 13), k tley bas t ve

alelade manasyla m ll yetler , meslekler , c ns yetler b r araya
toplayan rastgele b r topluluk olarak tanmlar. Ortega y Gasset n
(2010: 42) k tle alelade k lerd r, vasat nsandr; yan zel n tel k
kazanmam k ler n toplamdr. K tleler n meydana get rd k tla
toplumu se halkn pas f, lg s z ve atom ze b r ek lde oald,
geleneksel sadakat, ba ve ortaklklarn ya geved ya da tamamen
zld ak ve se k kar ve grler tems l eden tutarl gruplarn
yok olduu ve ndek nsanlarn tpk tkett kler rn, elence ve
deerler g b k tlesel ek lde ret len b rer tket c hl ne geld kler ,
grece rahat, yar-refah, yar-pol s toplumu olarak
n telend r lmekted r (aan, 2003: 63).

K tle toplumunda hk m kltrlerden b r olan k tle kltr sanay

devr m nden sonra oluan modern kap tal st toplum le
elet r lmekte ve arka plannda blmnn gel mes , byk apl
fabr ka rgtlenmes ve meta ret m , nfusun kentlerde younla-
mas, kentler n bymes , karar alma srec n n merkez lemes , daha
karmak ve evrensel let m s stemler ve s yasal srec n oy hakkna
dayandrlmas, snfnn (proletarya) ve s yasal hareketler n
bymes g b (Yelken, 1999: 185) olgularn yer ald sylenmekted r.
Erdoana gre (2004: 8), k tle kltr, k tle ret m yapan b r
endstr yel yapnn yaratt madd yaam gereklet rme ve bu
gereklet rmen n materyal ve b l sel/dnsel b m -d r.

zensel (2011: 264), l beral yaklamlarda k tle kltrnn,

demokrat klemen n br gsterges olarak deerlend r ld n
bel rtmekted r. L beral yaklama gre kap tal zm n sunduu mknlar,
b r yandan e t m sev yes n arttrrken d er yandan da daha nce
yal-nzca yksek kltre a t olan ve onlarn yararlanab ld rnler
ucuza p yasaya sunarak da-ha fazla kes m n bu rnlere ulamasna
mkn salamtr. Gen k tleler ne ulaan bu m-knlar toplumda
demokrat klemey gereklem t r. Bylel kle, toplumsal yaamn
dzey oulcu toplumda, gen halk k tleler n n nsanlk tar h nde lk
kez demokrat k b r k tle kl-trne kavumalarndan tr,
yoksullamak yle dursun, tam ters ne zeng nlemekted r
(Sw ngewood, 1996: 43). Ksaca bu yaklam, k tle toplumlarn
modern an demokrat k yollardan er lm b r mutabakat olarak
grr.

K tle kltr, Frankfurt Okulu ve Marks st sosyoloj tarafndan

elet r lmekted r. Horkhe mer, k tle kltrn tket mc l kle b rl kte
ele alr; metalama ve eyleme balamnda k tle kltrn yorumlar.
B r anlamda kltr endstr s n n b r b m d r k tle kltr. K tle
kltrn br tr ayaktakm kltr ekl nde tanmlayp
olumsuzlayan H lm Yavuza gre (1987: 99)k tle kltr, nsann bu
etk n ve b l nl yaam prat kler n , b reysel de l kollekt f, etk n de l
ed lg n, b l nl de l b l n-d b rer faal yet durumuna get r yor.
Sanat bata olmak zere elenme, d nlenme g b btn yaam
prat kler n etk n ve dntrc b r ret m ve yen den-ret m olarak
alan b reye bu faal yetler n tm, nceden bel rlenm b r dzenleme
olarak sunulmaya balyor. Ksaca, k tle kltr, b rey etk n ve b l nl
b r ret c den, b l n-dnn ve ed lg nl n ar bast b r tket c ye
dntryor.

Farkl yaklamlara muhatap olan k tle kltr, zell kle k tle let m
aralarnn, sosyal medyann hzla gel t b r dnemde daha fazla
gndemde kalab lmekte, popler kltr, tket m kltr, kltr
endstr s tartmalarnn nde kend n bulmaktadr.
Kresellemen n oluturduu kresel pazar ve p yasada k tle kltr
nanlmaz b r ek lde rabet greb lmekted r. B r tket m aktr
olarak kurgulanan k tle, popler kltr majlarn, semboller n ve
rnler n youn b r ek lde tketeb lmekted r. Bununla b rl kte
gndel k hayat kltrler n n y b r aklaycs olma zell de
gstermekted r. Gndel k hayat kltrler n n mecrasn ksmen k tle
kltr bel rlemekted r.

5.8. Altkltr

Daha gen alanla l k lend r len kltrden ayrlan altkltr, farkl

nedenlere bal olarak gerekleen, toplumun gen kes mler nden ve
ana kltr odaklarndan ayr daha zel, daha kk gruplarda geerl
olan kltr b md r. Hk m kltrle l k s ereves nde tanmlanan
altkltr, hk m kltrn ksmen dnda ama btnyle de ondan
tamamen bamsz de ld r. Altkltrler n kayna, ya gruplarna,
altkltr yeler ne, rk, ekonom k gsterge, toplumsal tabaka,
c ns yete dayanmaktadr. Altkltr bel rleyen unsurlar o gruba dh l
k ler n ortaya koyduu s yas , estet k, d n , meslek bak alar ve
yaklamlardr. Bunun yan sra z hn yet, deerler, davranlar,
normlar, d l, sylem, g y m tarz, grnm, sa b m , mz k
terc hler , bo zaman uralar, konuma b mler , g b unsurlar alt
kltrler n genel zell kler arasnda yer almaktadr.

Chr s Jenks, altkltr zer ne yazd k tabnda (2007), altkltr

kavramnn tar hsel arkplann, kavramnn farkl tanmlarn, kavramn
kend nde e tlenmes n ve sosyoloj k teor de kavramn nasl
kullanldn ayrntl b r ek lde zah etmekted r. Altkltr kavram,
hk m kltr yahut m ll kltr nde snf, etn k kken, blge, d n
grup g b elere ayrlan alt blmler ekl ndek tanmndan daha
karmak tanmlara ulamaktadr. Hatta kavram genl k kltrler ve
popler kltr snrlarna dah ek lmekted r. Tpk kltr kavram g b
altkltr de esasen gen b r tartmann, zeng n teor k b r arkaplann
konusu olmaktadr.

Altkltr almalar genell kle genl k zer ne younlamaktadr.

Genl k alt kltrler , altkltr aratrmalarnda nde gelen trdr.
Altkltrler genell kle genl k gruplarnda kend n gstermekted r.
Bunun neden genl k le genel kltr b mler arasndak mesafe
olab l r. Yahut genl k yaam b m n n ve z hn yet n hk m kltr
b mler ne kar k, muhal f b r tavra g r m olmas da baka b r
neden olarak gster leb l r. Bu anlamda Hebd gen n (2005) almas
genler n protest durumlarn serg lemes bakmndan rnek
ver leb l r. Ayn ek lde Yamann (2013) Apa Genl k k tab da
benzer b r ek lde genl k altkltrler ne dnk b r aratrmay
rneklemekted r.

Toplumun btn kes mler asndan altkltr gruplarnn olumas

olaandr. Bell unsurlara ve nedenlere bal b r ek lde toplumun
genel kltrnn dnda (tab onun tamamen dna karak de l)
oluan kltrel yaplanmalar, altkltrler n farkl alanlarda
olumasna mkn vermekted r. S yas , kltrel, d n , estet k, spor
kayglardan hareketle oluan altkltr gruplar, bell b r sunum ve
sembol zm zer nden lemekted r. Her b r n n hayata, dnyaya,
nsana bell b r bak asna sah p olduu grlen alt kltr gruplar,
b r var olu kaygsyla da aklanab l r. Spor altkltrler ne dh l olan
tara arlk, hol ganlk, takm tutma eylemler buna rnek ver leb l r.
Yahut bell meknlarda buluma, oralar mekn tutma eylem nde
buluan gruplarn hareket n de buna dh l etmek mmkn olab l r.

Altkltr toplumun genel kltrn, m ll kltr paralayan b r etken

m d r? Toplumsaln paralan, dal olarak grleb l r m altkltr?
Bu ek lde tanmlayanlar yok de ld r. Jenks n k tabnn alt bal
tam da byled r: toplumsaln paralan! nk altkltrler, ou
zaman ana kltrden rad kal b r ek lde kopuu yahut ana kltre
kar k ereb lmekted r. Altkltrn rett tavr, davran ve
bak as le ana kltrn yaklam uyumayab l r. Bundan tr
altkltrler genelde olumsuzlanan, horlanan, tasv p ed lmeyen
zell kler yle ortaya kmaktadr.

Blm zeti

Kltr, farkl b mlere ayrlan b r yapdr.

Kltr, halk ktr, m ll kltr, geleneksel kltr g b temel

b mler erd g b popler kltr, k tle kltr g b daha yen
kltr b mler n de er r.

Kltr b mler n n farkll ve zeng nl kltrn ne kadar

zeng n b r er e sah p olduunu gster r.

Bazen kltr b mler arasnda uyum, bazen de atma olab l r.

Popler kltr k m yerde olumlu k m yerde olumsuz levler

stleneb l r.
nite Sorular

1. Halk Kltr le M ll Kltr arasndak farkllklar

yaznz.

2. Popler Kltr'n zell kler nelerd r?

3. Kreselleme srec n n, K tle Kltr'nn ortaya

kmasnda ne tr b r etk s vardr?

4. Altkltr'n kayna hang olgulara dayanmaktadr?

5. Aadak lerden hang s Kresel Kltr' ortaya

karan toplumsal ve kltrel gel melerden b r de ld r?

A) Dnya apnda uydu enformasyon s stem n n varl

B) M kro-m ll yet l n yksel

C) Kresel s yasal hareketler n yaylmas

D) Kozmopol t yaam tarzlarnn gel mes

E) Kresel tket m ve tket mc l k kalplarnn ortaya

kmas

6. "Belli bir yerin, corafyann, memleketin, ortamn baka

toplumlardan ve kltrlerden esinlenmeden kendi zgn
snrlarn, kltrel biimlerini, folklorunu, yaam
biimlerini koruyarak ortaya koyduu kltr"
aadak lerden hang s d r?

A) Halk Kltr

B) M llet Kltr

C) Altkltr

D) Popler Kltr

E) Yerel Kltr
7. Aadak lerden hang s Halk Kltr'nn
zell kler nden b r de ld r?

A) Varl b zzat m llete ve halka dayanmaktadr

B) Otant k yaantlardan, otant k dncelerden ve

durumlardan beslen r.

C) B reyler ne bell b r k ml k ve a d yet salar

D) Gndel k deoloj n n yaygnlama ve onaylanma

ortamn yaratr.

E) B r halkn yaantsnn genel husus yetler n n yan sra

ayrntlarn da er r.

8. Aadak t plerden hang s Yksek Kltr'n yes

de ld r?

A) Proleterya

B) Sek nler
 C) Soylular

D) Tccarlar

E) Entelekteller

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. - 5. b 6. e 7. d 8. a
6. KLTR MESELELER

6.1. Kltr ve Medeniyet

Kltr ve meden yet, kltr tartmalarnn neml meseleler

arasnda yer alr. Her k kavram arasndak farkllklar, benzerl kler,
ge l l kler pek ok tartmaya olanak tanr. Bunun yannda kltr le
meden yet ayrmn bel rg n b r ek lde vurgulayanlarn yann her k
kavram b rb r n n yer ne kullananlar da yok de ld r. Kltr
kavramnn tanmlarndak katmanl tartma, kltr-meden yet
l k s nde de grlmekted r.

Meden yet kavram, en az kltr kavram kadar farkl tanmlarn,

alglarn, yaklamlarn arasnda yer bulmaktadr. Olumlu ve olumsuz
armlarla b rl kte anlan meden yet kavram, zaman zaman kltr
anlamnda da kullanlmaktadr. Arapa me-de-neden treyen kel me
eh r anlamna gel r. Meden yet yahut meden , eh rl , s v l, eh rde
muk m olan demekt r. Gene Arapadak hadara kel mes de ayn
karl ver r: yerle k hayat, gebe olmayan, eh rl , eh rde muk m
olan. ng l zcede se c v l sat on le tanmlanr. Trkede meden yet n
yan sra uygarlk kel mes de kullanlmaktadr. Belk bn Haldunun
(1989: 7) umran kel mes meden yet daha doru anlatmaktadr.
nk umran, eh r hayatn erd g b nsann btn b r hayat
b mler n , duyu ve dn s stemler n , somut durumlarn da
ermekted r. nsanlarn ve ferd n, dnyann nsan yayab lecek
yerler nde b r araya toplanarak yaamalarndan ve yeryzn mar
etmekten baret olan umrann trl tab atlar, haller ve eserler
mevcuttur.

Meden yet yahut uygarlk genel nsanlk b r k m ne karlk da

kullanlmaktadr. Dolaysyla nsanlar ve toplumlar aras l k lerde
kltrn ald farkl b r boyut olma ynne vurgu yaplmaktadr.
Meden yet, de k corafyalarda yaayan nsanlarn rett kler b lg ,
teknoloj , yap, kurum, nan, sanat eser vb. madd -manev rnler n
bel rl b r zaman kes t ndek genel addr (Dem r-Acar, 1992: 365). Ayn
yazarlar kltr se yle tanmlamaktadr: Yeryznde beer
hayatn balangcndan bu gne kadar nsanolu tarafndan ret lm
olan herey; b r b rey veya topluluun yaam tarzn b mlend ren rf,
adet, gelenek ve grenek le alkanlklar, davranlar ve nanlar
toplamdr (Dem r-Acar, 1992: 224).

Genel anlamda meden yet, kltrden farkl olarak daha ler b r

sev ye, yksek yaam tarz, gel m dnya gr g b karlklar
ver lerek kullanlmaktadr. Aydn (2011: 289), meden yet b r st
kltrel yaplanma olarak n telemekted r. Ama ayn zamanda kltr-
meden yet arasndak l k n n tartmal olduunu bel rtmekted r.
Kltr ve meden yet arasndak l k ok tartlmtr. Baz sosyal
b l mc ler bunlarn ayn eyler olduklarn sylemekte ve b rb r n n
yer ne kullanmaktadrlar. Bazlar se kltrn ayr, meden yet n ayr
eyler olduunu kabul etmekted rler. Bu k nc gre gre kltr
m ll , meden yet daha gen kapsaml ve hatta duruma gre
evrenseld r. B r dnemler Batllamann nndek sosyal/ps koloj k
engeller kaldrmak amacyla b zde bu k nc tez kabul ed lm ve
gnmze kadar savunulagelm t r. nc ve b ze gre daha salkl
b r gre gre kltr ve meden yet arasndak fark er e ve toplum
balantsna gre de l, yaplan dzey ne gred r. Konunun en y
uzmanlarnda b r s olan Sorok n n de bel rtt g b malzeme
kltrdr ve bu kltr her ey kapsayacak b r yap kazanab ld
oranda meden yetlemekted r. Ama baz kltrel oluumlar snrl
hlde kalp b r meden yet dzey ne gelemem lerd r (Aydn, 2011:
260).

Teoman Dural (2000: 36), kltr le meden yet ksmen ayrr. Ona
gre gem ten bu gne st snasz btn topluluklar le toplumlarn
tamam, kltre sah p olmutur; ancak tar hte btn kltr
topluluklar, meden yet kurmu de ld r. Ancak meden yet sev yes ne
er eb lm kltrler, meden yet kurab lm t r. Bu se onlarn
dorudan en st tek latlanma sev yes n tems l eden devlet kurma
becer s gstereb lm olmalarna dayanr. Dolaysyla, Dural,
meden yet , b r devlet kurma becer s ve en st dzeyde tek latlanma
olarak anlamaktadr. Meden yetler se ulatklar s yas ve kt sad
tek latlanmalarndak karmaklk sev yes , b lgel ktek aklama
gc ve zanaatlardak vukuf le e tl l k bakmndan farkl beklere
ayrmaktadr: Yksek gel m l k sev yes ne er m olan le olmayan
meden yetler.
Cem l Mer (1986: 43), kltr ve meden yet arasndak l k y farkl
alardan tartmaktadr. Dnce dnyasnda k kavrama l k n
ortaya kan grler zetleyen Mer , k kutup bel rler. Buna gre b r
yanda kltr ve meden yet benzer gren yaklamlar bulunmaktadr;
te yanda se k kavram arasnda farklar olduunu syleyen grler
yer almaktadr. rne n Alman tar h ler ne gre kltr,
nsanolunun f z k dnyaya, f z k evreye sz ge rmek n sah p
olduu kollekt f aralar btndr. Baka b r dey le l m, tekn k ve
uygulamalardr. Meden yet se nsann kend n nz bat altna almas,
f k rce, ahlaka, ruha ykselmes n lzumlu olan kollekt f aralarn
tm, gzel sanatlar, felsefe, d n ve hukuk. Tab bunun ters n
syleyenler de bulunmaktadr. Onlara gre meden yet toplum
yaaynn madd ve faydac amalarna h zmet eder, aklcdr:
eme n, ret m n, teknoloj n n lerlemes n gerekl b r aklclk. Pek
kltr? O da toplum yaaynn daha hasb , daha manev ynler n
kucaklar, saf dncen n, hassas yet n, deal zm n meyves d r. K m
sosyologlar se meden yet kel mes n aralarnda yaknlk bulunan m ll
kltrler btn n kullanmaktadr. rne n, Bat meden yet
den nce Fransz, ng l z, Amer kan kltrler anlalmaldr. Yan kltr
bell b r topluma dorudan baldr. Oysa meden yet daha gen , daha
kucaklayc btnler n kullanlmaldr. Bununla b rl kte meden yet n
lm ve tekn k gel me, eh rleme, sosyal organ zasyonun gr l
bakmndan daha le aamadak toplumlar n kullanlmasna
rastlanmaktadr. Ancak Mer n de syled gb gnmzde
meden yet kel mes , sanay leme, modernleme, gel me g b
kavramlarla b rl kte kullanlmaktadr. Doal olarak bu kavramlarn dar
kapsamna sktrlmaktadr. Bu durum da kltr ve meden yet
alglarnda c dd sorunlarn ortaya kmasna neden olmaktadr.

Kltr ve meden yet tartmalarnn ve ayrmasnn temel nde madd

kltr-manev kltr ayrm yatmaktadr. Kltrn madd ksmlarna
(tekn k, teknoloj , alet, mak ne vb.) meden yet karln verme
geleneksel anlay n ok geerl b r zm olagelm t r. rne n,
Alman antropolog Thurnwald kltr le meden yet yle zah
etmekted r: Kltr, tavrlardan, davran tarzlarndan, rf ve
adetlerden, dncelerden, fade ek ller nden, kymet b mler nden,
tes slerden ve tek lattan mrekkep yle b r s stemd r k , tar h b r
mahsul olmak zere teekkl etm , ananeye bal b r cem yet nde
onun meden tech zat ve vastalar le karlkl tes rler net ces nde
meydana km ve btn unsurlarnn zamanla yekd er ne
kaynamas sayes nde ahenkl b r btn hl ne gelm t r. Buna
mukab l meden yet, b r km b r b lg ye ve tekn k vastalarna sah p
olmay fade eder. B r formlle fade ed lmes stend takd rde
den leb l r k kltr, taknlm b r tavrdr; meden yet se b lme ve
yapab lmed r (Turhan, 1987: 37). Grld g b burada kltr le
meden yet arasnda net ayrmlar sunulmaktadr.

Nurett n Topu (2004: 15-25), kltr ve meden yet l k s n zell kle

kltr le tekn k arasnda kurmaya alr. Her k yap arasnda
btnle k b r l k y deal zem n olarak var sayar ve tekn n mutlak
surette kltre bal olmas gerekt n , kltrden es nlenerek lem n
gereklet rmes gerekt n fade eder. Aks durum kltrn ve m ll
kltrn ger lemes , bozulmas demekt r. yle anllyor k , o,
meden yet le tekn k arasnda ba kurmaktadr. Tekn k meden yet n
beden d r; gal ba kltr se meden yet n ruhu. Kltr, b r m llet n
duyu ek ller , deer hkmler demekt r. Bu deer hkmler l m,
felsefe, sanat ve d n tarafndan yaatlmaktadr. Kltr, onu yaratm
olan m llet n maldr. Kltr, m llet n gerek ruhudur. Tekn k ve
meden yet, bu kltre bal olarak gel mel d r. Tekn k, m ll kltrn
yarataca b r unsurdur; meden yet n dolaysyla tekn n satn
alnmas mmkn de ld r, bu b r yabanclama durumu meydana
get recekt r. Bu yzden kltrden ayrlm tekn k, topraktan ayrlm
v cdan g b d r.

Meden yet n tekn k boyuttan soyutlayarak deerler alanna get ren Al

er at (1985: 37), meden yet n nsann ycelme merhaleler nden b r
merhale olduunu bel rt r. Meden yet, her yetene n alp
gel eb lece elver l b r ortamdr. Meden yet z hn b r olaydr.
Meden yet gzle grleb l r nesnel b r ey telakk edenler n fertler n
servetler , ret m-tket m hayat, apartman ve bunu g b d
grnler neml d r. Oysa meden leme, ruhsal b r olay, manev ve
f kr b r ykselme dereces d r. Dolaysyla meden yet, fertler n
dnce, gr tarz, duyu ve b lg dzeyler demekt r. Demek k ,
meden olmak, bell b r duyua, gre, ncel e, baka sah p olmak
demekt r. Bu manda meden olmak le kltrl olmak hemen
hemen rtmekted r.
Kltr le meden yet b rb rler yle mutlak anlamda l k l farkl
kategor ler olarak gren ve bunlarn kart olmayacan bel rten
Kktrk (2006a), kltrn lk bata ve temelde olduunu, meden yet n
se kltrn zel b r b m olarak ortaya ktn ve meden yetle
b rl kte kltrn f l zlend n dnmekted r. Ona gre meden yet,
b r kltr evres n n, tm nsanlk tarafndan ben msenmes taleb yle,
onlara sosyal, s yasal ya da ekonom k n tel kl varolu ve yaplanma
formlar tekl f edeb lecek b r gel m l k dzey kazanmasdr. B r
meden yet n mevcud yet , o corafyadak nsan dnyasnn tm
unsurlarnn bell dzeyde gel m l n gster r. Salt kltr
dnyasnda se tm unsurlarn gel m l art yoktur. B r kltr az ya
da ok gel m unsurlaryla b rl kte var olur. Ama bu unsurlarn d er
toplumlara, tm nsanla tekl f ed lmes n, onlarn tek lere de
h tap edecek dzeyde olmas gerek r (Kktrk, 2006a: 332).

Bugnk anlaylar ve aklamalar kltr le meden yet arasnda ok

net ayrmlarn ve kopukluklarn olmad ynnded r. Madd kltr-
manev kltr ayrm da nem byk oranda y t rm t r. Buna bal
olarak kltr le meden yet n b rb r ne daha yakn b r tutumla zah
ed ld grlmekted r. Bunun yan sra meden yet ve kltr
l k ler nde farkllklar ne alan yaklamlar da yok de ld r. Ayn
ek lde meden yet n btn kltrler bnyes ne katmas, tek b r
meden yet n olumas, bu l k de kltrler n as m le olup meden yet
nde er mes pek kabul grmemekted r. ster meden yet sev yes ne
ulasn ster ulamasn btn kltrler n kend yaam evres n
oluturduu, btn kresel l k lere karn yerel kltrler n kend
balamlarnda yaamlarn srdrdkler genel kabul grmekted r.
Meden yet n se kend balamnda b r var olu ve rgtlenme olduu,
kend kltrel zem n nde sosyal, s yasal, estet k, davransal,
kt sad b l nce ve deney me ulama srec olduu sylenmekted r.

6.2. Kltr ve Siyaset

S yasal ve deoloj k boyut kltr yapsnn nde mevcuttur. S yasal

eylem ve de-oloj kltre k nd r; her kltr zmlemes ayn
zamanda b r s yasal eylem, deoloj ve ba-k as zmlemes
olmaktadr. Eer kltr en bata b r srec n ad ve btnyle eylem,
nsan eylem n n en yaln grnm se (McGregor, 2000: 22), bu
yapnn ne denl s yasal ve deoloj k olan erd de grlecekt r.
Kltrden s yasala uzanan kpr, yan sz konusu ge kenl k,
kltrn b zzat anlamnda sakldr. Kltr eer lemek, yet t rmek,
gel t r-mek, retmek se, dorudan s yasal armlar olduu
sylenmel d r. Hatta s yasal olan le kltrel olann neredeyse
b rl nden sz etmek gerekecekt r. nk her k s de toplumsal yap
ve toplumsal de mede kend ne yer bulmakta, toplumu
hedeflemekted r. Toplumsuz b r kltrden ve s yasetten bahsetmek
mmkn mdr? Toplumun kader , s yaset olduu kadar kltr de
lg lend rmekted r. Daha dorusu toplumun kader , s yasal ve kltrel
ola-nn kes me noktasnda kend n bulmaktadr.

Genelde kamu dzen n salama ve ynet m ler n n yrtlmes

ekl nde tanmla-nan s yaset (Aydn, 2002: 19), temel b r kurum olarak
nsanln bandan ber var olmutur. Arapa kkenl b r kel me olan
s yaset, anlamlarna bakldnda se ynetme ve kamu d-zen n
at grlmekted r. Szlk karl e tmek, yet t rmek,
dzenlemek olan s yaset, en temelde b r ey n oluturulmas, na
ed lmes anlamna ulamaktadr. S yaset tm anlam-larn kuanarak
b r toplumun ynet lmes , sre nde b mlend r lmes , nasl b r
tutum nde olacann bel rlenmes levler n stlenm t r.
Dolaysyla toplumun bugnn ve yarnn lg lend ren ok neml
kararlarn arkasnda yer almaktadr. B r karar mekan zmas olarak
s yaset toplumun bugnn olduu g b ufkunu da bel rlemekted r.
Ayn zamanda kltr le benzer amaca dnk b r ek lde toplumun
gel t r lmes ve yet t r lmes lev n de stlenmekted r.

Kltrn ok farkl yorumlara muhatap olduunu, tek b r kltr

anlam ve yorumu-nun olmadn aks ne bu noktada hayl zeng n b r
b r k m n sz konusu olduunu bel rleyen Eagleton, kltr le s yaset
arasndak ba ve denklem kurmaya alarak, s yaset kltrn
taatkr h zmet s de ld r; kltr s yaset n rndr yorumuna
ulamaktadr (2005: 75). Bu szn s yaset-kltr denklem nde net b r
durua aret ett lk elden grlmekted r. Kltr oluumunda
s yaset n roln tesp t etmes asndan nemsenmes gereken b r
gr olduu dnlmel d r. S yaset btn b r hayat dzenleme
grev n stlend nden kltre kaytsz kalmamaktadadr. Topluma
nasl b r kltr sunulaca yahut var olan kltrn ne ek lde
de t r lece g b ok temel meselelerde s yaset dorudan karar
alma mekan zmas olmaktadr. Dolaysyla b r ek lde kltr s yaset n
g r mler sonucunda ek llenmekted r. Bu adan kltr le s yaset
arasnda srekl b r ban bulunduu grlmekted r. Sz konusu ba,
kltrn tm zamanlarda s yas er e sah p olduunu, s yas adan
da yorumlanmas gerekt n dourmaktadr. Elbette hang s n n
baskn olduu, hang s n n bel rley c b r role sah p olduu bell zgl
sorunlar ve dnemlere bal olarak de eb lmekted r.

Kltr le s yaset arasndak ba tartan El ot (1987: 87), kltrn

s yaset b l m le ok yakn balar olduunu, hatta kltrn s yaset n
b r dal olarak grleb lece n dolay-syla s yaset n kltrn nde
varlk kazandn fade etmekted r. Sz konusu bel rleme s -yas
bakn kltre k n hle geld n ma etmekted r. Kltrel olan le
s yasal olan e olduunu sylemek (Deren, 2002: 388), ayn ek lde
s yas argmanlarn kltr kalb n-den fade ed leb lece ne
gtrmekted r. Dolaysyla modern b r kavram olan kltrn, ba-
ndan ber s yasal b r lev sah p olduu syleneb l r. Bu durumu
zell kle ulus-devlet tec-rbeler nde grmek mmkndr. Gerek
modern devlet n kltr pol t kalarnda gerekse kl-tr yen
gel meler dorultusunda yen den na g r mler nde bel rg n olan
durum, s yase-t n kltr nde yuvaland, kltr dntrd ve
g t g de kltre hk m olmaya baladdr.

S yaset n kltr nde yuvaland yahut s yasete/s yas baka k n

olduu mesele-s baz zgl tartma balklarnda daha net b r
ek lde zleneb l r. Entelektel dzlemde tartlan k m konular,
kltrn s yasal b r eylem alan olarak ne ktn, s yaset erd -
n, s yas baktan yoksun br ek lde kltr konusunun
deerlend r lmes n n sakncal ve ek-s k olacan gstermekted r. Sz
konusu konularn akla kavumas n mutlaka s yaset-kltr
balantsnn kurulmas, bu balant paralel nde yen b r okuma
gel t r lmes b r zo-runluluk olmaktadr. Aks takd rde hem s yaset
hem de kltr b rb r n dlayan alanlar ek-l nde kabul grecek k , bu
da her k alana da yabanc kalmann b r sonucu olacaktr.

Kltrn s yasal b r eylem alan olduu bel rlemes , kt dar kavramna

yaslanmakta-dr. Burada daha zelde ele alnan s yasal kt darn
gerek doas, yapp ett kler , projeler kltr paralel nde
deerlend r lmekted r. Buna gre s yasal kt darlar sadece toplumu
yne-ten b rer erk olmann tes nde toplumu dntren, de t ren,
etk leyen b r mekan zmadr ayn zamanda. Toplumu dntrme
lem nde s yasal erk, dorudan kltr hedef almak-tadr. Kltrel
de mde s yasal erk fazlasyla etk n ve nde b r aktr olmaktadr.
Toplu-mun var olan kltrnn de t r lmes n n yannda topluma
yen kltr alamas da ayn e-k lde s yasal erk tarafndan
yaplmaktadr. Bu noktada Turhann (1987) mecbur kltr de-
meler kavramn hatrlamak yer nde olacaktr. Trk yede
Batllama s yasal erk n b r projes olarak devreye g rm ve toplumun
kltrnde k m de mler zorunlu klmtr. Sz konusu de mler
s yasal erk batan bel rlem ve toplumun da buna uymasn stem -
t r. Bu da gster yor k , kltr s yasal eylem ve projelerden
soyutlanm b r yap olmayp ta-mamen bu pol t kalarn zer nde
gereklet b r dzlem olmaktadr.
S yasal erk n kltr zer ndek etk s ve tasarruflar, devlet kavram
etrafnda daha net b r ek lde grleb l r. S yasal tavrn rgtl hal
olan ve meru g kullanma hakkn el nde bulunduran devlet,
dorudan kltr kend bnyes ne katm, kltr le lg l temel
meseleler kend alan ne alm durumdadr. Modern toplumda
devlet toplumsal sorunla-rn merkez nde yer aldndan, kltr de
bunun dnda kalmamtr. Her devlet n en nde kltr program
olmutur. Buna gre vatandan hayat tarzndan k ml ne, gndel k
hayat-nn tm ynler ne varncaya kadar devlet hemen hemen tek
sz sah b olmaya almtr. Btn b r hayat batan ve yukardan
dzenlemeye g r en devlet, kltr en mh m yap olarak
kavramtr. Bu anlamda kltr, s yasal b r eylem alan olarak devlet,
hkmet ve s -yasal tavrlarn alan hl ne gelm t r. Kltr alamas
kavram, yen nes ller n yet t r lmes yahut k ml k b l nc n n
oluturulmas fonks yonlarn yer ne get rm , kltrel olmasnn ya-
nnda s yasal b r g r m olarak varlk kazanmtr. Kltr alamas
yalnzca sosyalleme le snrlandrlmayan ve srekl b r sre hl ne
gelen b r g r m olmu (Duverger: 96) ve klt-rn s yasal olan ne
ek lde sellet rd ne da r neml pular tamtr. Devlet
problem le b rl kte ne kan b r baka kavram se d l ve kltr
b rl d r. u b l nmekted r k modern ulus devlet anlay, kend s n
kltrel kodlar etrafnda oluturmay denem t r. ncel kle kend s ne
hedef olarak set d l ve kltr b rl n salama projes (Cokun,
1997: 157), devlet n s yasal ve kltrel b r rgtlenme b m olarak
grlmes ne neden olmutur. Bu anlamda kltr, modern devlet n
kurucu unsurlar arasnda en nde gelen b r yap olmutur.

S yaset kurumu kltr yapsna bal olarak k ml k nasn da

gereklet rmekted r. Kltrn k ml kler n bel rlenmes nde en neml
yap olduu b l nmekted r. K ml k, nde yaanlan kltrel ortama
gre ek llenmekted r. K ml n temel unsuru olan kltr, k n n
kend n nasl tanmlayacan bel rlemekted r. Ancak k ml k nasnda
s yasal erk n hayl et-k n olduu b l nen b r durumdur. zell kle s yasal
k ml kler n oluturulmasnda yahut m ll b l nc n gel t r lmes nde
s yaset dorudan yer almaktadr. Bu da k ml k meseles n n de s ya-sal
b r eylem alan olduunu gstermekted r.

Sonu t bar yle kltr s yasete k nd r; s yasal bak, s yasal tutumu

ermekted r. Kltr sorununun anal z beraber nde s yasal okumay
da get rmekted r. Elbette bu tesp t, kltrn tek b r bak asnn
rn olduu dolaysyla oradan hareket eden b r okuma ger-
eklet r lmes gerekt n dayatmamaldr. Hayl karmak b r mesele
olan kltr, ok ynl okumaya muhtatr. Ancak ounlukla darda
braklan s yasal bak sorunu da kltr oku-masnn gerekler ndend r.
Bu makale kltr okumalarnda s yaset n eks kl n d le get ren ve
byles b r baktan da hareket ed lmes gerekt n fade eden b r
katk olarak deerlen-d r lmel d r. Yoksa kltr meseles ne tek
boyuttan bakmay nermemekte hatta tek tek boyutlar
elet rmekted r.
6.3. Kltr ve deoloji

Kltr ve deoloj l k s , kltr-s yaset l k s kadar merkez b r

tartmadr. Sosyo-loj n n en karmak kavramlarndan b r olan
deoloj , ok anlaml b r yapya sah pt r. Ayn zamanda kavram, uzun,
karmak ve olaanst zeng n b r tar he sah pt r. deoloj kavram,
daha ok, f k rler, kltr, s yasal kltr, s yasal f k rler alanlarna atf
yapar ve bu alanlarda youn b r ek lde tartlr. Bata Marks zm,
yapsalclk, Frankfurt Okulu olmak zere pek ok sosyoloj k gelenek
deoloj kavramn tartmaktadr (Marshall, 1999: 320).

De k ynlerden ve bak alarndan hareketle farkl tanmlar

yaplan deoloj n n, en temelde kltrel b r ret m olduu a krdr.
Kltrel ret m n b r nesnes olan deoloj , b r ynyle toplumsal
yaamdak anlam, gsterge ve deerler n ret m srec (Eagleton,
1996: 18) olarak dorudan kltrel aklamaya muhatap olmutur.
Kltr ve deoloj arasn-dak balanty yorumlayan Mard ne gre
(1992), deoloj kltr kmeler nden b r d r ve kltrn aklamas
olan s mge/sembol oluturma zell bulunmaktadr. Dolaysyla de-
oloj , kltrden tamamen kopuk de l, onun nde yuvalanm
anlaml b r deerd r.

Al er at ye gre (1986: 94) deoloj ter m , dnce, hayal, kavram,

nan anlamnda deo le; mantk, b l m anlamnda olan loj
kel meler nden olumaktadr. F k rler ve nanlar b l m olarak
tanmlanab l r. Bu tanma gre, deolog bel rl b r nan veya deoloj n
savunusunu yapandr. Bu balamda, deoloj bel rl b r grubun, sosyal
snfn, ulusun veya rkn balandklar bel rg n nan ve f k rlerden
olumaktadr. Bu tanma gre deoloj y onun en yakn orta olan
b l mden ayrab l r z.

S yaset herhang b r deoloj n n oluturulmas, deoloj k b r bakn

yaratlmas, de-oloj k b r k ml k nas noktasnda dorudan kltre
bavurmaktadr. Yahut sz konusu pro-jeler gereklet rmes n
kltr devreye sokmas gerekmekted r. Buradan hareketle de-
oloj n n b r kltrel ret m olduu syleneb l r. B r ynyle deoloj k
b r mesele olarak ele alnan kltr, ayn zamanda deoloj y de
oluturur. Toplumu ynlend recek deoloj k sre-lerde akt f b r
ek lde grev alr. Sz konusu sreler n btnnde yer alan kltr,
deoloj -n n de ana kayna olur. K m aratrmaclara gre deoloj
kltrn b r unsuru, k m ler ne gre se tamamdr. Yan kltr
deoloj le e tleme e l m de sosyoloj l teratrnde yer -n almtr.
Cem l Mer e gre (1986: 44) deoloj kltrn ek rde d r; kltrde
mt yazl b r yer ed nm t r.

6.4. Kltr ve Kimlik

K ml k, b r toplumun, b r halkn ve b r k n n kend s n nasl grd,

tar h ve toplum sreler nde kend n nasl konumlandrd meseles n
aklayan merkez kavramlardan b r d r. Benzerl kler ve farkllklar
aklad g b nsan ve topluma a tbell n tel kler de fade etmekted r.
Toplumun, halkn, ulusun dorudan yansmas, mges ve
gsterges d r. K m sorusunun temel aklayc b r m d r. K ml k o
denl merkez b r kavramdr k , neredeyse b r topluma, b r halka ve
k ye a t btn hususlarkend nde toplayab lmekte, kend alannda o
hususlara yer vereb lmekted r. B r ayna kavram olarak k ml k,
toplumsal ve b reysel hayatn tm ynler ne k tutmaktadr. Yaam
tarzn yanstan k ml k, nsan ve toplum tanmnda nem n b r kez
daha gstermekted r.

K ml k, nsann ve sosyo-kltrel hayatn en neml ayrc

vasflarndan b r d r. nsana zgdr, dolaysyla kltreld r. k temel
b leen bulunmaktadr: lk , tanmlama ve tannma, k nc s se
a d yett r. Kend n tanmlama ve toplum nde bell b r sfatla,
toplumsal olarak tannma hem nsana zgdr hem de b r nsan
ht yatr. K ml k, ksaca, k ler n ve e tl byklk ve n tel ktek
toplumsal gruplarn k ms n z, k mlerdens n z sorusuna verd kler
cevaplardr. K ml k sorununun ortaya kt ortam, nsann kend s n
ne olarak/neye dayanarak tanmlad ya da kend s n d erler nden
ayrdeden zell kler n n neler olduu sorularna dayanr. K n n
mensub yet ve a t olma konusundak bavuru ereveler , k ml k
tutunumunu salayan dayanaklardr (Aydn, 2003: 470).

K ml n ps koloj k ve sosyoloj k g b farkl sunumlar vardr. Ps koloj k

adan b zzat b r k n n kend n nerede ve k m olduuna karlk veren
k ml k, sosyoloj k planda hang gruba/snfa yahut kltrel ortama a t
olduuna cevap ver r. K ml n toplumsal yn onun tamamlayc
vasfdr; olmazsa olmazdr. Bu bakmdan k ml k, b rey n toplumsal
olarak tanmlandr deneb l r (Aydn, 2003: 470). Yan k ml kler
toplumsal kaynakldr; k ml kler ve onlarn anlamlarn, karlklarn
bel rleyen byk oranda toplumsal olann ta kend s d r.

K ml k, tar hsel sre nde oluan, olgunlaan, de en ve dnen,

dnden bugne, bugnden yarna oluumunu gereklet ren d nam k
b r olgudur. Donuk b r yapya aret etmeyen k ml k, b r srec n, b r
srekl l n vuku bulma durumudur. Tanm gere k ml k, benl n
nasna olduu kadar srece de l k nd r (Szen, 1999: 19). Sz
konusu srete k ml oluturan de k etmenler, dnemler,
anlaylar, kategor ler bel rg nl k kazanr. Tar h, gelenek, s yaset, d n,
ekonom , sanat g b temel alanlar k ml n snrlarn bel rleyen,
kaytlayan ve ortaya koyan etk n faktrlerd r. K ml k, kend n
oluturma srec nde ve kend n tel kler n kazanma ortamnda temel
alanlarn bel rlemes ne muhatap olur ve toplumsal srekl l n b r u
gsterges hl ne gel r (Verg n, 1993: 5).

K ml k oluumunda kltrn nem b r hayl byktr. Kltr, k ml n

kaynadr. K ml kler oluturan, k ml klere anlam veren, toplumsal-
kltrel s stem nde k ml kler n de m n ve dnmn
ayarlayan, onlara yen den anlamlar ykleyen kltrn b zzat
kend s d r. K ml k yapsnn, k ml k had ses n n ortaya k dorudan
kltreld r, kltr kaynakldr.

B r k ml k kayna olarak kltr, daha zelde kltrel k ml k

meseles n n ortaya kmasna da neden olur. Her kltr bell k ml kler,
k ml k kalplar, k ml k t pler meydana get r r. B r kltr ortam ayn
zamanda b r k ml k ortamdr. Her kltr ortam kend ne gre b r
k ml k bel rler; bell b r k ml k yapsn zorunlu ve meru klar. Baka
k ml kler de tek let r r, dlatrr. Benl k, b z, b zl k, kend l k g b
kategor k ayrmlar g b tek , bakas da kltrel l k de yer alan
kategor k ayrmlardr. Kend l de tek n de bel rleyen ve tay n eden
kltr ve kltrel k ml klerd r.

Modern dnyada kltrel k ml kler n, k ml n ok katl ve dnen

yapsna vurgu yaplarak, karmasndan, melezlemes nden, safln
y t rmes nden sz ed lmekted r. K ml kler n youn b r ek lde e
gemes , karmas kltrel k ml kler n melezlemes ne neden
olmaktadr. Melezl k, zell kle rksal ve etn k k ml kler asndan,
k ml kler n saf olmadn, karm, kaynama ve e gemen n
rn olduunu gster r. K ml e bu adan bakn altnda yatan da,
kltrler n karmas ve kltrel hareketl l kt r (Marshall, 1999: 406).

6.5. Kltr ve letiim

Kltr sorunlar arasnda yer alan kltr ve let m meseles , kltrn

ortaya k, farkllamas, yaygnlamas, de mes ve dnmn
let m unsurlar ve let m aralar balamnda tartmay olanakl
klmaktadr. Kltrn let m boyutu hem zorunlu ve srekl hem de
de ken b r yap sunar. nk kltr en bata b r let m ortamdr;
kltrn b zzat kend s b r let md r. Hatta kltr de ne alan hayat
tamamyla let m zer nden gerekle r, devam eder ve
kurumsallar. let m ve kltr, ontoloj k bakmdan b rb r n
gerekt ren yaplardr; let m olmadan kltrn yaylmas, grlmes ,
deney mlenmes mmkn de ld r.

Kltrn tannma, b l nme, tecrbe ed lme kanal let md r ve lk n

a lede b reyler aras l k lerde balar. A le, kltrn farkl let m
kanallar le aktarld, gster ld ana kurumdur. D er toplumsal
kurumlarda da ayn denklem geerl d r; let m kanallar kltrn
aktarlmasnda etk nd r. Okul, arkada gruplar, s yaset, kt sat, d n,
bo zamanlar g b kurumlar youn b r ek lde let m kurulan
ortamlardr. Her b r kurum ereves nde bell b r kltr c s mle r ve
bu kltr gene let m kanallar, let m aktrler ve aralar
vastasyla nsanlar arasnda dolama sokulur. Btn b r toplumsal
hayatn serg lenmes bu ek lde gerekle r. let m hayatn
zorunluluu olduu g b b r rut n hl ne de gel r.

let m, b r etk le m ortamdr; let ler araclyla gerekleen

toplumsal etk le m n (F ske, 1996) tm boyutlarn, aralarn,
mesajlarn, amalarn kend nde toplamaktadr. let m, b r aktarma
lemed r; b lg ler n, f k rler n, duygularn, becer ler n bell s mgeler
kullanlarak let lme srec d r (Mutlu, 1993: 98). let m srec n n
aktarmak, d le get rmek, elenmek, satmaya yardmc olmak,
aydnlatmak, tems l etmek, tartmak, alamak g b farkl nedenlere
bal olarak ortaya kan b r sret r (Ma gret, 2011: 16). Doal,
zorunlu, de ken, kltrel, toplumsal, s yasal, kt sad pek ok boyuta
sah p, dev ngen ve etk l b r mecra olan let m, nsann bell b r hayat
ve kltr tecrbe etmes , kend n gereklet rmes bakmndan
temeld r. Yunus Emren n ya ben ley m m sylemey nce msrasnn
terennm ett ana husustur: nsan, syleyerek, konuarak, yazarak
yan b r ek lde let m kurarak nsanln gereklet reb lmekted r.
let m olmadan hayatn, kltrn ve nsanlk ortamlarnn kurulmas
mmkn de ld r.

let m srec , yaln b r ek lde eye dayanr ve bunlar let m

eler n meydana get r r. let y yan mesaj gnderen, let y alp
amlayan ve bu k s arasndak let yan mesaj. let y gnderen
kaynak, let y alan hedef, let m ortamnda gnder len b ld r m se
let yahut mesajdr (Oskay, 1992: 16). let m srec nde btn
eler n byk nem bulunmaktadr; her b r ayr ayr neme
sah pt r. Bunun yan sra let m srec n n gereklet kanallar yahut
aralar da ayrca nem arz eder. Bazen kaynak es olarak
adlandrlan aralar, let m n n tel n , amacn, etk ler n dorudan
bel rleyeb lmekted r. Ara let n n kend s d r yahut ara
let d r/mesajdr d yen McLuhan hatrlamak yeterl d r.

Sz, k tap, gazete, derg , medya, yaz, nternet, res m ve fotoraf g b

grsel aralar, mesajn ve let n n ulatrlmasnda farkl denklemlere
oturmaktadrlar. Her b r ara ayr ayr zmlemey hak etmekted r.
Gem ten bugne let m aralar de kl k gster r; her b r ara
kend dnem n , an, nsan l k ler n ve kltrel boyutlar serg ler.
Szl edeb yatn yaygn olduu dnemlerde sz, r, szl edeb yat
kurumlar, klk gelene let m n gereklemes nde nc rollere
sah pt . Yazl edeb yatn yaygnlamasyla b rl kte let m yaz, k tap,
mektup, ferman, yaz kurumlar, yaz aktrler zer nden b r
farkllama gsterm t r. Teknoloj ye bal b r ek lde ortaya kan
k tle let m aralar se daha fakl b r let m dzen n n, let m
kltrnn olumasna neden olmutur.

Bugn let m ve kltr l k s , byk oranda k tle let m ve k tle

let m aralar zer nden gereklemekted r. Sz ve yaz g b
geleneksel let m faktrler n n zer ne b na ed len k tle let m ve
aralar, let m modeller n n, kanallarnn, aralarn,
uygulamalarnn, ynsemeler n n byk orada de mes ne neden
olmaktadr. B r let m/enformasyon toplumunun olumasna zem n
hazrlayan bu kkl de m, k tlesel ve kresel dzeyde kltrn
dolamasna, kltrel eler n yaygnlamasna neden olmaktadr.

K tle let m aralar genelde byk medya olarak adlandrlmakta ve

gazete, k tap, derg , radyo, telev zyon, s nema, f lm, telefon, t yatro
g b aralar ermekted r. Bunun yannda nternet ve sosyal medyay
da k tle let m ne dh l etmek mmkndr. K tle let m , let m
tar h ve kltr tar h bakmndan ok kkl dnmlere neden olan
etk l b r mekan zmadr. Daha ncek let m modeller nden ok daha
farkl leyen, etk alan b r hayl gen leyen, k tlelere ulaan, haber,
e t m ve kltr sunumlarnn yannda man plasyon, ynlend rme,
etk leme, aslsz ve yalan haberlerle k tlesel tepk lere yol ama g b
fonks yonlara da sah p olan k tle let m , bugnn kresel
toplumunda hayl neml b r aktr hl ne gelm t r. Kresel toplum
l k ler ve kresel kltr byk oranda k tle let m n n etk s altnda
ek llenmekted r. Tket m toplumun olumas, enformasyonun
yaygnlamas, yerel kltrler n dalmas, yerel n kresele eklenmes ,
kresel n btn yerel olanlara ulamas, yerel kltrler n gn yzne
kmas k tle let m aralarnn ve aktrler n n gl s stemler
sonucunda gereklemekted r.

Her b r k tle let m arac etk l b r kltr srec n n de aktrdr.

McLuhann ara let d r szn ara kltrdr ekl nde tela uz
etmek mmkndr. Her b r k tle let arac kend etrafnda b r
kltrn olumasna neden olmaktadr. Mmedya, gndel k hayatn
kltrel dokusunun ayrlmaz b r parasn oluturmakta, bu durum se
b r tr medya kltrnn olumasna neden olmaktadr (Bennett,
2013: 124). Elenme, haberleme, b lg lenme, tanma/tantma, reklam
yapma, modalar retme, gndem oluturma, kt dar kurma,
toplumsal kontrol salama, gerekl tanmlama, tutum de kl
meydana get rme, s yasal aktr olma, t car g b levler n yan sra
kltr ve deoloj lev n de en st dzeyde yer ne get ren k tle let m
aralar, kltrler n yaylmas, de mes , bozulmas, srekl l k
kazanmas, k tlelere ulamas, snrlar amas bakmndan byk
levlere sah pt r. Telev zyon, radyo, s nema sadece b r k tle let m
arac de l fakat ayn zamanda bal bana b r kltrdr, kltr
odadr ve bell b r kltrn var olmas n temel ortamdr. Benzer
ek lde nternet ve sosyal medya daha etk l b r kltrn yaylmas ve
tems l ed lmes bakmndan ok etk l alanlardr. Adeta sanal cemaat
b m alan nternet n oluturduu facebook, tw tter, nstagram g b
sosyal medya ortamlar da ayn ek lde nsann let m kurma
arzusuna denk gelmekte ve bunun yan sra kend balamnda b r
kltrn, d l n, sylem n olumasna zem n hazrlamaktadr. Maara
res mler nden bugnk tw t atma eylem ne kadar nsann hep b r
let m ortamnda yer almak durumunda kald, b r ek lde kend n
duyurma ste nde olduu grlmekted r. Ama her b r aracn da kltr
olduu g b kltrel dnmlerde azmsanmayacak levler rett
grlmekted r.

6.6. Kltr Endstrisi

Kltr endstr s kavram, genel anlamda, popler kltr, radyo,

telev zyon, s nema, k tap, magaz n, gazete, popler mz k g b alanlar
meydana get ren tm faal yet ve dzenlemelerle, kltrel
organ zasyonlar ve bu arada kltrn standartlamasn d le get rmek
n kullanlan b r ter md r. Frankfurt Okulu dnrler nden
Horkhe merve Adorno tarafndan k tle kltrnn ret lmes ve
tket lmes n fade etmek n kullanlan yaygn ve etk l b r kavramdr
(Cev zc , 2002: 645). Adorno ve Horkhe mer (1995) kavram
Aydnlanma Diyalektii adl eserler nde kullanmlar ve kltr
endstr s n n btn alanlarnda k tle tket m n n b mlend r ld n
bel rtm lerd r (Adgzel, 2001: 80).

Kltr endstr s ak b r ek lde kltrn, endstr lemes n ,

dolaysyla kap tal st kr srec n n b r nesnes olmasn aret eder.
Kltrn ekonom k alana dh l oluunu aklayan kltr endstr s
yaklam, radyo, s nema, reklamclk, k tle let m aralarnn
s stem n rett b rer mekan zma olduunu, bunun bell b r yaam
tarz sunduunu dolaysyla byk metalatrma zem n kurduunu
dd a eder (Edgar-Sedgw ck, 2007: 102). nsan kltr endstr s nde b r
tket c d r; kt sad rnler tkett gb kltr rnler n de
tketmekted r.

Kltr endstr s en genel anlam le sz konusu endstr n n ncel kl

amacnn, b rey n kap tal st s stem ben msemes n kolaylatrmak
olduunu fade eder. Kltr endstr s n n olumlanan kltr, gnlk
yaamn sorumluluundan, ar ve skc ler nden ok az b r aba le
ge c b r ka salayarak, oyalanma ve z h nsel uzaklama yaratr. O,
bu amaca ulamak n b r takm standard zasyon tekn kler kullanr,
sradan tepk mekan zmalar gel t r r, szde b r b reysell k n uygun
yollar ortaya koyar. Frankfurt Okulu kuramclarna gre bu ka
gerek b r ka de ld r. Z ra onun salad ka ve d nlenme,
nsanlar yalnzca yaamlarndak temel basklardan uzaklatrmaya
ve alma az mler n yen den yaratmaya h zmet eder. te yandan,
kltr endstr s m lyonlar hedef alrken, onlar b r hesap k tap
nesnes ne, kltrel mak nann sradan b r d l ya da eklent s ne
nd rger. Buna gre kltr endstr s nde mter kral ya da vel n met
de ld r; mter ler kltr endstr s n n znes de l, nesnes d rler.
Y ne, kltr endstr s nde Pazar n ret m kltr rnler n
standard ze eder ve estet k formlar asgar b r mteree nd rger
(Cev zc , 2002: 646).
Kltr endstr s bakmndan elence kltr b r hayl neml d r.
Kltr endstr s bu ynyle b r elence kurumu olarak lev
grmekted r. nk elence ge kap tal zmde almann
uzatlmasdr. Fabr ka ve brodak mekan klet r lm can skc
alma srec n-den kamak ve onunla tekrar ba ed lmek n bo
zamann elenceyle doldurulmas gerek-mekted r. Bo zaman ve
uzatlm tat l bylece neler n tket lece n n kltr endstr s ara-
clyla en ufak ayrntsna kadar tekn k olarak hesaplanmasyla
alma zamanna eklen-mekted r. Endstr tekeller bu yolla
sadecefabr ka ve broda ge r len alma zaman ze-r nde de l,
elenmeden, d nlenmeye veuyumaya kadar tm zamanlar zer nde
kes nt s z egemenl n kurmaktadr (Yelken, 2011: 246). Bu anlamda
telev zyon, s nema, d z ler ve d er elence alanlar kltr
endstr s n n uygulama alanlar olarak ne kmaktadr.

Kltr endstr s hemen her olguyu, mgey , sembol tket m

ember nde deerlend reb l r, hemen her deer , k y eylet rme ve
metalatrma lem ne tab tutab l r. Kltr endstr s bata nsann
kend s olmak zere her ey metalatrmakta ve eylet rmekted r.
Gerek b r kltr de l eylem b r kltr reten kltr endstr s ,
sanat, edeb yat, s nemay, k tle let m aralarn, nesneler ,
aktrler , semboller ve nsan kullanan b r yapdr. Modern nsan,
kltr endstr s n n kaln d l ler ve arklar arasnda zgrln,
zgnln kaybetm , kend rett kler n n kles durumuna
dmtr (Dellalolu, 2001: 103). Trtler, b blolar, kolyeler,
bayraklar, flamalar, anahtarlklar, ay kupalar, aksesuarlar b r
serg leme alan olarak kullanlmaktadr. Al er at , Malcolm X, Nec p
Fazl, Che Guevara trtler , Kz Kules anahtarlklar, Eyfel Kules
b blolar ve daha pek ok ey yaygn tket m nesnes olab lmekted r.
Bura b r ayrnt olarak trtler n kltr serg s anlamnda kullanm
ayrca ncelenmey hak eden b r husustur.

Herkese h tap eden, herkes kend btnsel yapsnn ne alab len

kltr endstr s b r anlamda R tzer n (1998) yen b r kltrel s stem
olarak tasarlad ve toplumun McDonaldlatrlmas adn verd
srec dourmutur. Kltr endstr s n n tket mc deoloj s , ser
ret m , btn hayat alanlarn dolduran ret m ve tket m
eylemler n , gster tket mler ve elbette nsann bu srec n ba
aktr olmasn dourmaktadr.

6.7. Kltrel Emperyalizm

Smrgec l k ve emperyal zm hareketler n n smrge toplumlarnda

uyguladklar kltr pol t kalarn genel ad olan kltrel emperyal zm,
kltr emperyal zm olarak da adlandrlmaktadr. B r lken n yahut
toplumun kend kltrel deerler n b r baka topluma zorla kabul
ett rmes sonucunda gereklet r. Smrgec l k sadece madd
kaynaklar zer nden yrmemekte, asl etk s n kltr kurumlar
zer nde gstermekted r. Smrgec toplumlarn, smrgelet rd
toplumlarn d l , kltr, nanc, deerler , gelenekler ve grenekler ,
yaam b mler ve tasavvurlarn de t rme, bozma, yok etme,
as m le etme g r mler n n b r sonucu olan kltrel emperyal zm, ok
etk l ve srekl b r smrgec l k faal yet d r. Grece smrgec l n
b tmes nden sonra dah devam eden b r sret r.

Kltrel emperyal zm yaklamnn belk en temel d re ,

kresellemen n b r Bat projes olduu dd asdr. Bu husus Bat
kltrel rnler n n bas t b r yaygnlnn ya da ba-tl kap tal st
kurumlarn arlnn tes nde manalar tamaktadr. Sylenmek
stenen kre-sellemen n Bat emperyal zm n n devam olan tar hsel
b r sre olduudur. Kltrel emper-yal zm yaklam bu tar hsel
srec temel ncl kabul ederek, makul b r ek lde bunu ada
kresellemen n er s ne konumlandrr. Bylece mesele, f lmler, kot
pantolon ve ecekler aan br kresel kltr temel nde
deerlend r l r. Kreselleme artk Batnn ep stemoloj k, ontoloj k
kuramlarn, deerler n , ahlak s stemler n , rasyonal zm anlaylarn,
b l msel g-rler n , s yas kltrler n vs kapsar b r hle get r l r. Bat
d toplumlarn batllatrld b r srec ma eder (Toml nson, 2011:
285).

Kltrel emperyal zm, geleneksel smrgec l k ve emperyal zm

hareketler nde farkl lemekted r. Smrgec l n son bulmas le
b tmeyen kltrel emperyal zm, baskn kltrn smrgelet rd
toplumun kltr zer ndek srekl etk s n gstermekted r. B r
lken n topraklarnn gal n n son bulmas le b tmeyen ve daha
sonrak yllarda devam eden etk l b r emperyal hareket olan kltrel
emperyal zm, yerel kltrler, d ller, semboller, deerler, davranlar,
duygular, dncelern kkl dnmler ge rmes n arzular. B r
as m le olma ve yabanclama durumunu ortaya karr.

6.8. okkltrllk

okkltrllk, b r toplumda var olan farkl kltr ortamlarnn ve

kltr tems ller n n b r arada yaamas, kltrler n n serg lemes , tek
b r kltrn de l her kltrn kend yaam alanna sah p olmasn
fade eder. okkltrllk okkltrl toplum model n n ortaya
kmasna neden olur. okkltrllk, kltrel e tl b r deal olarak
ycelt r ve okkltrc b r s yaset ner s nde bulunur. Bu anlamda tek
b mc kltr anlaylarnn karsnda konumlanr. Irk, g, etn s te,
as m lasyon tartmalarnn merkez nde yer alr. B r kltr bel rl b r
coraf alanda uzun vadede homojenleme e l m nde olab lse de,
gnmzde ok-kltrllk ou modern toplumun, zell kle ABD
g b dnyann her yanndan srekl g alan b r lken n karakter st k
b r zell d r. okkltrllk byk b r sanatsal ve entelektel
zeng nl k yaratmasna karlk, ayrca atma ve potans yel b r
dmanlk kayna hl ne geleb l r (Gordon, 2015: 32).

okkltrllk, ayr etn k ve d n gruplarn b rl kte yaamasn fade

eden b r tasarmn addr. okkltrllk, lk elde d n, d l, etn s te,
tar h, lk ve benzer farkllklarla b rl kte yaama mknn ne
srmekted r. Modern ve ulusal kltrn aks ne, kltrn e tl l ne
ve bunun normal saylmas gerekt ne at a bulunmaktadr. Ancak b r
toplumdak farkl kltrler b r arada yaatma deal olarak sorunlu
gzkmekted r. nk b zzat modern kltr, benzerl kler zer ne
oturmu b r kltrdr. okkltrllk baskn b r sylem olarak ortaya
kmaktadr; gerekl se tartmaldr (Aydn, 2011: 91).

Blm zeti

Kltr ve meden yet l k s n n farkl boyutlar bulunmaktadr.

Bazen her k kavram ayrma tab tutulmakta, bazen ayn
anlamlarla tanmlanmaktadr.

Kltr endstr s kltr rnler n n yaygn b r ek lde

tket lmes ne dayanmaktadr.

Kltrn s yaset ve deoloj le l k s ok ynl b r ek lde

lemekted r. Kltr, s yaset ve deoloj y ermekted r.

Kltrel emperyal zm zell kle d l, yerel kltr, nan ve

davran kalplar zer nde etk nl k alanlar oluturmaktadr.
nite Sorular

1. Kltr ve Meden yet arasnda nasl b r l k sz

konusudur?

2. Eagleton ve El ot, Kltr le S yaset arasnda nasl b r

ba kurmulardr. Tartnz.

3. okkltrllk kavramn aklaynz.

4. Kltr Endstr s n ortaya karan etmenler nelerd r?

5. Kltrel Emperyal zm yaklamnn en temel dd as

aadak lerden hang s d r?

A) Kreselleme, modernl n rndr.

B) Kreselleme, k ml kler tehd t eder.

C) Kreselleme vazge lmezd r.

D) Kreselleme, b r Bat projes d r.

E) Kreselleme, yerel kltr btnyle ortadan kaldrr.

6. deoloj y "F k rler ve nanlar b l m " olarak

tanmlayan dnr aadak lerden hang s d r?

A) Al er at

B) er f Mard n

C) Z ya Gkalp

D) Terry Eagleton

E) Cem l Mer

7. Aadak lerden hang s k tle let m n n olumsuz

fonks yonlarndan b r de ld r?
A) Man plasyon

B) Ynlend rme

C) Etk leme

D) K tlesel tepk lere yol ama

E) Kltr sunumu

8. Aadak lerden hang s k ml n zell kler nden b r

de ld r?

A) nsana zgdr, dolaysyla kltreld r.

B) nsan hayat boyunca de kl k arz etmeyen,

davranlar rntsdr.

C) Toplumun, halkn, ulusun dorudan yansmas, mges

ve gsterges d r.

D) Kltr, k ml n kaynadr.
 E) Benzerl kler ve farkllklar aklad g b nsan ve
topluma a tbell n tel kler de fade etmekted r.

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. - 5. d 6. a 7. e 8. b
7. KLTR YAKLAIMLARI I

7.1. Antropolojik Yaklamlar

Antropoloj , kltr hakknda en fazla aratrma yapan sosyal b l m

alanlarndan b r d r. Hatta deneb l r k , ada sosyoloj den daha fazla
zell kle sosyal ve kltrel antropoloj kltre yer ayrmaktadr. Bu
younluktan tr kltrn b r antropoloj meseles olduu yaygn b r
ek lde kabul grmekted r. Oysa kltr btn sosyal b l mler n
merkez kavramdr. Antropoloj kltrn kken ne, kltrn lev ne,
kltr sunumlarna b raz daha fazla nem vermekted r.

Antropoloj alanndak kltr tanmlar d er sosyal b l mlerdek g b

e tl l k ermekted r. Farkl ekoller ve yaklamlar, kltr
tanmlarnda ne kmaktadr. Kltrn antropoloj k tanmlarnn
says antropologlarn saysndan daha fazla olduu dah
sylenm t r (Monaghan-Just, 2013: 52). Genel anlamda antropoloj de
kltr daha ok b r toplumun yeler n n nan, davran, hayat
ek ller ve gelenekler ekl nde tanmlanmaktadr. Antropoloj n
kltr b r deney m ve paylama alandr; ren len, tecrbe ed len
kltr kuaktan kuaa aktarlmaktadr. nsann en zel ynn fade
eden kltr, onun d er canllardan ayrlmasn salamaktadr. Kltr
nsann toplumsal ortamdr; topluma dh l olmay, toplumsal
s mgeler kullanmay, toplumsal ortamlarda yer almay kltr
sayes nde renmekted r.

Lew s Henry Morgan (1818-1881)

Amer kan antropologlarnn en neml ler arasnda yer alan ve evr mc

anlay savunan Morgan, akrabalk s stemler zer ne youn b r
alma yrtmtr. Esk Toplum (1994) adl k tabnda teknoloj le
kltr arasnda, teknoloj k gel me le kltrel gel me ve sev ye
arasnda ba kurarak evr mc anlayn aktarmay dener. Yabanlk,
barbarlk ve uygarlk aamalar evr m n genel seyr n bel rler. Bu
aamalar bel rlerken teknoloj y esas almaktadr. Grler yaygn b r
ek lde elet r len Morgan, evr mc anlay b r kenara brakldnda,
nsan evres n n kltr zer ndek etk s ne e lmes bakmndan
d kkatler eker. Ayrca Karl Marxn dnceler zer nde de etk l
olmutur.

Morgan n akrabalk toplumsal almalarn g r noktasdr. lkel

toplumlarn akrabalk temel nde rgtlend kler n , akrabalk
s stemler arasndak term noloj k e tl l kler n de toplumsal yapdak
e tl l klerle balantl olduunu ler srer. Ayn zamanda, akrabalk
term noloj s n n yava de t n , bu nedenle de toplumsal evr m n
daha ncek basamaklar le lg l b lg ed nmek n pular
tadklarn varsayar (Er ksen-N elsen, 2010: 35). Gerek akrabalk
s stemler zer ne almas, gerekse evren n kltr zer ndek
etk s n bel rlemes , kltr almalar n b r katk olarak kabul
ed lmekted r.

Edward Burnett Tylor (1832-1917)

Antropoloj k kltr yaklamlarnda sosyal antropoloj n n kurucusu

kabul ed len ng l z Tylornetk l olduu grlmekted r. Onun kltre
btncl yaklam ve b lg y , nanc, sanat, ahlak, hukuku, adetler
ve b rey n toplumun b r yes olarak kazand d er tm yet ve
alkanlklarn eren karmak btn ekl ndek tanm zamanla
elet r lere konu olsa da byk oranda sonrak yaklamlar da
etk lem t r. Evr mc kuram nde yer alan, stat st k kullanmn
antropoloj ye kazandran ve nl kltr tanm le antropoloj k
yaklamlara es n kayna olan Tylor (Testart, 2011: 854), d n, nan,
akrabalk, evl l k alanlarnda r ac almalar yapmtr (Marshall,
2009: 771). Kltr le kaltsal olann ayrlmasnda onun dnceler n n
etk s vardr. nk kltr ren len b r zell e sah pt r, bu se b r
toplum ortamn gerekl klmaktadr. Kltrn ed n lmes n ncel kle
b r toplumun yes olmak gerek r, o toplumda b r deney m srerek b r
eyler n ren lmes ve bunun aktarlmas gerek r. Aks takd rde kltr
ol uamaz ve aktarlamaz.

Franz Boas (1858-1942)

Almanya doumlu Boas, Amer kada kltrel antropoloj n n

yaygnlamasnda nc s md r. Boas, antropoloj de kltrel
grecel k yaklamn savunmutur. Tar hsel t kelc l k, tar hsel
zgclk ve kltrel grecel k bakyla kltre yaklaan Boas, her
b r kltrn kend ne zg yapsnn ve kend ne a t b r tar h n n
olduunu dolaysyla kend balamlar nde anlalmalar gerekt n
fade etmekted r. Dnyadak kltrel prat kler n oulluunun kend
deer olduunu dnr; bu oulluu ortadan kaldrma ynndek
g r mlere phe le bakar (Er ksen-N elsen, 2010: 65). O kltr,
dardan gelen aratrmaclarn kend kltrler n n deerler ne gre
yarglar oluturulmaktan z yade, kend anlam ereves temel nde
anlalmas gerekt n savunmaktadr (Marshall, 2009: 78). Bu
ynyle evr mc , rk ve etn k-merkezc tezlere kar km ve lkel,
uygar ayrmlarnn sorunlu olduunu d le get rm t r.

Ona gre kltr b r topluluun toplumsal davrannn btn

fadeler n , b reyler n nde yaadklar grubun alkanlklarndan
etk lenen tepk ler n ve bu alkanlklarn bel rled nsan
etk nl kler n n rnn er r (Monaghan-Just, 2013: 55). Hem
kltrel hem de f z ksel evren n k n n dnyay grmes nde etk l
olduunu dnen Boas, kltrel gzlk (Kulturbr lle) tab r n
nemsemekted r. Tylora gre kltr nsan becer ler n n b r
b r k m yken, Boas, her b r m z n takt b r kltrel gzlk tanm
get r yordu; bu gzlk evrem zdek dnyay alglamamz, toplumsal
yaamlarmzn anlamn yorumlamamz ve bu yaamlarmz nde
hareket etmem z n b ze gere salar(Monaghan-Just, 2013: 56).
Dolaysyla kltr k n n dnyay alglamak, yorumlamak ve kend
davrann ortaya koymak bakmndan takm olduu b r gzlktr.
Her k kend gz ve gzl le dnyay seyretmekted r.
Alfred R. Radcl e-Brown (1881-1955)

ng l z antropolog Radcl e-Brown, Antropoloj e t m n n ardndan

saha almalar gereklet rd . H nd stann dousundak Andaman
Adalarnda ncelemeler yapt. Antropoloj n n yaygnlamas
bakmndan neml almalar yapt. Sosyolog Durkhe mdan
etk lenen Radcl e-Brown, yapsalc- levselc yaklama gre kltre
yaklamaktadr. O, toplumsal yapnn kurumlar ve levler
ereves nde deerlend r lmes gerekt n savunmaktadr. Kurumlar
se b r kltrn genel yapsna l k n neml ver ler sunmaktadr.
Buna gre kltrn temel amac, b r toplumsal s stemde grm
olduu levlerd r. O ve onu zleyenler b r toplumun her gelenek ve
nancnn, o toplumun yapsn srdrmeye dnk bel rl b r lev
olduuna nanr. Toplumun varln srdrmes buna baldr
(Hav land vd., 2008: 120).

Toplumsall nemseyen, toplumsaln b reye olan stnln d le

get ren Durkhe mc yaklama uygun olarak Radcl e-Brownn
almalarnda toplumsal yaplar, onlar yen den reten b reysel
aktrlerden bamsz olarak varolurlar anlay egemend r. Gerek
k ler ve onlarn l k ler , yalnzca yaplarn kend ler n ortaya
koymalardr ve b r antropoloun n ha hedef , amp r k olarak varolan
durumlarn c las altnda, yapnn ley lkeler n kefetmekt r
(Er ksen-N elsen, 2010: 37).

Bron slaw Mal nowsk (1884-1942)

Antropoloj tar h n n etk l f grler arasnda yer alan Mal nowsk , aslen
Polonyaldr. Antropoloj e t m n ng lterede almtr. E t m n n
ardndan neml saha almalar yapmtr. Yen G ne, Avusturalya,
Trobr and Adalar, Meks ka antropoloj k saha almalarn yrtt
blgelerd r. En nl almas Bat Pas f k Argonotlardr.

levselc b r yaklamla aratrmalar gereklet ren Mal nowsk , d er

levselc lerden farkl olarak s stem n n ha hedef olarak toplumu
de l, b reyler grr. Kurumlar nsanlar nd r, ters de l. Dolaysyla
b rey zned r. Toplumsal st krarn ve de m n esas motoru da
b reyler n ht yalar, n ha olarak da b yoloj k ht yalardr. Byk boy
teor k aklamalara lg duymayan Mal nowsk , ayrntlara d kkat ett
(Er ksen-N elsen, 2010: 70).

Mal nowsk ye gre kltrn asl lev , zorunlu gereks n mler n

karlanmasdr. Ona gre nsan b yoloj k gereks n mler olduu g b
kltrel gereks n mler de olan b r varlktr. B yoloj k gereks n mler le
kltrel gereks n mler karlkl b r ek lde b rb rler n etk lerler.
Mal nowsk , btn kltrler n zmes gereken gereks n mler yle
l steler: y yecek ve reme; hukuk ve e t m; d n ve sanat
gereks n mler . Dolaysyla kltr, nsann gereks n mler n karlayan
kurumlarn b r grnmdr (Hav land vd., 2008: 134).

Ruth Fulton Bened ct (1887-1947)

Franz Boas ekolne mensup Bened ct, kltrel grecel k anlayna

bal b r antropologdur. Tpk hocas g b her toplumun ve kltrn
kend karakter le anlalmas gerekt n d le get ren ve her b r
kltr kend nde tutarll ve uyumu olan b r sanat eser ne
benzeten Bened ct (Hav land vd., 2008: 289), kltr-k l k arasnda
balant kurmaktadr. Ayrca karlatrmal aratrmalar yaparak
alana katk sunmutur. nl Kltr rntler (2011) k tabnda farkl
kltrler nceleyen ve kltrler le b reyler/k l kler arasnda
dorudan lg ler kefeden yazar, kltrel farkllklarn b reysel
farkllklar g b , kltrel zell kler n b reysel zell kler g b anlalmas
gerekt n savunmaktadr. Kltr, btnlet r c e olarak
anlamakta ve toplumun yeler ne btnleme ve kmelenme
rntler sunduuna nanmaktadr. Bylece kltr le k l k
arasndak yakn l k ye d kkat ekmekte ve kltrel farklla aret
etmekted r.

Bened ct n b r baka lg s duygular le kltr arasndak l k d r. O

duygularla kltrn l k l olduunu ler srmekted r. Kltr
paylalan, ortak b r grng ken duygularn k sel olduklar kabul
ed l yordu. Bu yalnzca duygularn toplumla h b r l k s olmadn
ler srenler n b r varsaym de l, genel olarak kabul gren b r
dnceyd . Bened ct, duygu rntler n n de ortaklaab ld n ,
bunlarn da kltrn paralar olduunu ler srd. Bylece kltrel
aklama dorultusunda k l k, duygusal tarz ya da estet k
b mlenmeler ne ve bunlarn k n olduu eylem, duygu ve
dnceler saptamaya meylett (Er ksen-N elsen, 2010: 97).

Jul an H. Steward (1902-1972)

Amer kal antropolog Steward, kltrel ekoloj adyla b l nen ve
kltr evres yle g rd l k ve etk le m boyutuyla aklayan b r
yaklam gel t rm t r. Steward kltrel ekoloj n temel yntem
ne srmtr: Kltrn teknoloj s ve evres arasndak karlkl
l k zmlenmel d r. Kltr, nsanlar n y yecek ve barnacak yer
salarken el ndek kaynaklar ne derece etk l kullanab lmekted r?
Kltrn teknoloj s yle l k l davran kalplar zmlenmel d r.
Kltrn yeler , yaamlar n gereken ler nasl yer ne
get rmekted r? Bu davran kalplar ve kltrel s stem n d er eler
arasndak l k bel rlenmel d r. nsanlarn ge nmek n yaptklar ,
tutumlarn ve bak alarn nasl etk l yor? Yaam mcadeleler ,
toplumsal etk nl kler ve k sel l k ler yle nasl balantl? (Hav land
vd., 2008: 326). Bu sorular el nde e tl aratrmalar yapan
Steward, kltr, teknoloj ve f z ksel evren n b rb r yle l k l olduu
yargsna varmakta ve aratrmalarn bu alanlar d kkate almalar
gerekt n fade etmekted r.

Claude Lev -Strauss (1908-2009)

Yapsalc antropoloj n n en neml s mler nden b r olan Lev -Strauss,

temelde yap, kltr, nsan, d l, ztlklar ve l k ler zer ne e lerek
farkl b r antropoloj akm gel t rm t r. Kltr bu l k s stem n n
merkez nde yer almaktadr. Buna gre kltr, temelde yatan evrenel
b r dnce kalbnn b r rn olarak grlr. Her kltr kend b r c k
f z ksel ve toplumsal evres tarafndan olduu kadar tar h tarafndan
da b mlen r ve etk len r. Kltrden sorumlu nsan dnce
sreler n n temel yaps, dnya zer ndek nsanlar n ayn olmasna
karn, kltrler byk oranda e tl l k gster r (Hav land vd., 2008:
435). Kltr, b r gstergeler s stem olarak nsan z hn n n s mgesel
har tasn fade eder. Dolaysyla kltrn yaps onun zn meydana
get r r.

Cl ord Geertz (1926-2006)

Yorumsamac/yorumsal antropoloj yaklamn ben mseyen Geertz,

kltrel grecel k anlayna katk sunmutur. Toplumsal yap le
kltr arasnda benzerl kler grm, kltr b r yorumlama ve
anlamlandrma s stem olarak kurgulamtr. Yorumsal antropoloj ,
antropoloj almalarna yen boyutlar eklem t r. Kltrler n
Yorumlanmas (2010) adl nl k tabnda, yorumsamac ve anlamac
yaklama dnk aklamalarda bulunmu ve aratrmalar yapmtr.
Kltrn gstergeb l msel b r kavram olduunu dnen Geertz
(2010: 19), kltr anal z n b r yasa arayan de l de anlam arayan
yorumsal b r b l m olarak tanmlar ve ben m pe nde olduum ey,
akla kavuturmak, yzeysel anlalmazlklar karsnda toplumsal
fadeler anlaml klmaktr d ye ekler. Ona gre kltr kamusaldr
nk b r anlama sah pt r. nsan bu anlam ancak toplum nde
reneb l r. rne n, gz krpma hareket n n anlam kamusal hayatta
ren lecekt r.

Geertz, kltrn temel nsan eylemler nde anlamlandrmaya alr. O,

kltr rgtlenm b r s mgesel s stemler koleks yonu olarak
deerlend rmekted r kltrn nsanlarn kafalarndak b r model
olmadn, kamusal s mge ve eylemlerde c s mlet n
savunmaktadr (zbudun, 2003a: 326). Bununla b rl kte kltr,
nsann kend n tamamlad yollardan b r d r. nk nsan
tamamlanmam, muhta, eks k b r varlktr. Kltrn ok zel
b mler yle nsan kend n tamamlamaya alr, tam olarak
tamamlayamasa da. Eylemlerle b rl kte kavramsal yaplar, sembol k
dzenekler cad eder. Pek ok eylem ve davran kltr nde ren r
ve tekrarlar. Baz zell kler n doutan get rmes ne karn pek ok
zell n kltrel ortamda kazanr (Geertz, 2010: 68). Drtden dolay
glmseme le alays glmseme arasndak fark kltreld r. Yahut el
kol hareketler n n yaplmas doaldr; ancak onlara b r anlam
ykled m z takd rde el kol hareketler artk kltreld r. F k rler m z,
deerler m z, eylemler m z, hatta duygularmz, tpk snr
s stem m z n kend s g b , kltrel rnlerd r; aslnda doarken
beraber m zde get rd m z e l mlerden, kapas telerden ve
n tel klerden mal ed lm rnler, ama en nde sonunda b rer malat
nsanlar sz konusu olduunda bundan farkl de l: nsanlar da, en
son b rey ne kadar, kltrel rnlerd r (Geertz, 2010: 70).

Kltr kavramnn er n zeng nlet ren Geertz n almalar kltr

tartmalarna ve kltr sosyoloj s ne neml almlar get rm t r.
Onun kavramsal tartmalar da ayrca b r katk olarak kabul
ed lm t r. Geertz, kltrel okumann esasen b r yorumlama olduunu
fade etmekted r. Kltrel okumann temel ne se nsan algsn
yerlet rmekted r. nk kltr btnyle nsanla lg l b r durumdur.
Bu yzden onun nsan gr, ayn zamanda kltre ve kltrel
okumaya nasl yaklatna l k n de neml b r pucu vermekted r. O,
nsan ok katmanl b r yapda ele alr ve nsan yaamndak b yoloj k,
ps koloj k, toplumsal ve kltrel unsurlar arasndak l k ler n
katmanb lg sel kavrayna ulamak ster. Bu kavraya gre nsan
b r tabakalar b leen d r; bu tabakalardan her b r kend altndak
tabaka zer ne eklenm halded r ve kend altndak ler de destekler.
nsann anal z yaplrken, tabakalar tek tek soyulur; bu tabakalarn
her b r kend bana eks ks z ve nd rgenemez n tel k tar ve altnda
da b r d er olduka farkl tabaka yatmaktadr. Kltrn trl e t
renkl tabakasn kaldr, altndan toplumsal rgtlenmen n yapsal ve
levsel tabakas kar. Bunlar da teker teker kaldrrsanz karnza
bunlar destekleyen ve olanakl klan ps koloj k unsurlar kar.
Ps koloj k unsurlar da kaldrrsanz el n zde nsan yaamnn tm
yapsnn b yoloj k temeller kalr (Geertz, 2010: 56). Kltrel okuma,
kltrn farkl katmanlarn ve bu katmanlar arasndak l k ler
d kkate almaldr.

7.2. Sosyolojik Yaklamlar

Kltr yaklamlar arasnda yer alan sosyoloj k grler, kltrn

anlalmas, modern dnya le l k s n n kurulmas ve nsan eylem n n
anlalmas bakmndan kayda deer katklar sunmaktadr. Kltrn
sosyoloj k ereves n zen, b r anlamda kltr sosyoloj s n n
oluumunda neml roller oynayan k m sosyologlarn kltre
yaklam meselen n bel rg nlet r lmes bakmndan nem arz
etmekted r.
Sosyoloj dek kltr aratrmalar, kltr tanmlar farkllk
gstermekted r. Kltr, farkl teor k yaklamlar, kuramsal ynel mler,
perspekt fler ve dnce ekoller tarafndan de k b mlerde ele
alnmaktadr. K m zaman uzlamann ve btnlemen n k m zaman
da atmann ve ayrmann kayna olarak grlen kltr, toplumsal
yap, toplumsal de m, toplumsal srekl l k bakmndan ncelenmes
zorunlu b r alan olarak grlmekted r.

Em le Durkhe m (1858-1917)

Modern sosyoloj n n kurucu s mler nden b r olan Durkhe m,

toplumsal btnleme ve dayanma s stem n kend aratrmalarnn
merkez ne yerlet rm t r. O daha ok btnleme ve uzlama
balamnda b r sosyoloj k okuma gereklet rm t r. Temel lg alanlar
arasnda yer alan nan, d n, ahlak, toplumsal b l n, r tel, duygu
sosyoloj k balamda ele alnmaktadr. levselc yaklama dh l olan
Durkhe m n kltr b r btnlet rme ve ortak deerler gsterme
alandr. levselc l k asndan kltr toplumsal btnl salayacak
unsurlarn toplamdr; s mgeler, r teller, kltrel eler toplumun
srekl l n salamaya dnk levler stlenmekted r. zell kle
dayanma, kolekt f b l n, r tel, sembol, duygu g b kavramlar kltr
le l k l b mde ele ald grlmekted r.

Toplumun b reye ncel Durkhe m n esastr. Bu bakmdan

toplumsal b l n, kolekt f b l n, toplumsallama faktrler onun
sosyoloj s nde ne kan temalar arasnda yer alr. Durkhe mn
eserler nde k ana tema bulunmaktadr. B r nc s , toplumsal olann
b reysel olan zer ndek ncel d r ve k nc s , toplumun, b l msel
olarak nceleneb lece f kr d r Durkhe m, tm nsan fenomenler n
toplumsal boyutunu vurgulayarak eylere bunun kart b r adan
bakar Durkhe ma gre toplum, b z m sezg sel anlaymz aan ve
gzlem ve lme le aratrlmas gereken toplumsal olgulardan
oluur (R tzer, 2013: 187).

Dayanma ve blm, toplumsallama prat kler bakmndan

neml d r. Durkhe m k trl dayanma b m bel rler: mekan k
dayanma ve organ k dayanma. Her k dayanma t p esasen k
farkl toplum b m ne denk gelmekted r: geleneksel toplum ve
modern toplum. Mekan k dayanmann n telend rd b r toplum,
b rl k oluturur nk tm nsanlar genellemec d r. nsanlar
arasndak ba, tm nsanlarn benzer etk nl kler yer ne get rmes ve
benzer sorumluluklarn olmasdr. Bunun ters ne organ k
dayanmann n telend rd b r toplumu, nsanlar arasndak
farkllklar, tmnn farkl grevler ve sorumluluklarnn olmas b r
arada tutar (R tzer, 2013: 187). Organ k dayanma blmne dayal
b r toplumun kurulmasn gerekl klar. Durkhe m n organ k
dayanmann zn, herkes n karlkl bamllk nde olduu
modern toplumlarn sanay ekonom ler n ayakta tutan kompleks
blm oluturur (Slattery, 2007: 115).

Durkhe m, kltr toplumu oluturan d nam k b r yap olarak kabul

etmekted r. Her ne kadar kltrn farkllatrma ve atma ynler n
d kkate almayp b rlet r c , btnlet r c , b r araya get r c ynler ne
arlk verse de ana yaptlarnn omurgasna nsann kltrel kl m n n
k m n tel kler n yerlet rmekted r. Ana eserler n n odak noktas
aslnda modern nsann hayat tarzdr. Bu hayat tarznn yorumu d n,
blm, nt har, dayanma, r teller, semboller g b merkez
kavramlar etrafnda srdrlmekted r. Bu bakmdan Durkhe mn
kltr har tas bel rg nd r(Alver, 2011: 80). zell kle Dini Hayatn lkel
Biimleri (2005) ve Toplumsal blm (2006) adl k taplarnda
Durkhe m, Sm th n de (2005: 26-27) yer nde bel rled g b , kltrn
toplumsal hayat n ne denl neml olduunu bel rlemekted r.
Kltrn, toplumsal uzlama ve toplumsal btnlk get rd n
varsayar; kltrn toplumsal st krarn ve toplumsal etk le m
b mler n n olumasndak rolne ayrcalk tanr. Durkhe m, kltr
yaklam le kend s nden sonra pek ok dnr etk lem t r. Marcel
Mauss, Mary Douglas, Edward Sh ls bu s mler arasnda yer almaktadr.

Georg S mmel (1858-1918)

ada kltr sosyoloj s almalarn der nden etk leyen S mmel,

kltr sosyoloj s bakmndan gerek b r ncdr. S mmel, uzun
zamana kadar Marx ve Weber g b sosyoloj n n kurucu s malar kadar
popler olmamtr. Ancak yakn zamanlarda S mmel, gerek b r
kurucu f gr olarak kabul ed lmekted r. O, makro dzeyde alma
e l m nde olan levselc l k ve Marks zmde olduu g b , byk boy
toplumsal dzen ve de me teor ler gel t rmeye alan geleneksel
sosyoloj n n aks ne, duygular, ruhu, gndel k hayat ve l k ler n
ayrntlarn yakalayan b r saf sosyoloj , gerekl sosyoloj k hayatn
temel b m ve er ne gre yorumlayab lecek b r b lg sosyoloj s
oluturmaya almaktadr. Onun temel lg oda, modern k tle
toplumunda hayatta kalma mcadeles veren ve kend n modern
brokras , madd yatlk, kentleme ve teknoloj n n el k kafes nde
fade etmeye alan b reyd r. Bu yzden sosyoloj k yaklam, d er
nsanlarla l k nde kend n anlamlandrmaya alan b reyler n
dnceler ve hayat tarzlarna odaklanmaktadr. Sosyal etk le m ve
l k lere, gndel k toplumsal hayatn nce ayrntlarna ve b reyler n
toplumsal etk nl yorumlama ve yen den yorumlama b mler ne lg
gstermekted r (Slattery, 2007: 52).

Bell b r metodoloj k srekl l ben mseyen S mmel n almalar

toplumsal hayatn ok boyutluluu ve karmakl le lg l d r. Bu
yzden b l m ve edeb yat arasnda b r konum alarak farkl konula lg
duyab lm t r. D s pl nler aras bakla hareket eden S mmel,
m krososyoloj k b r sylem n nde yer almtr (Doan, 2012: 83).
S mmel n toplumsal kuramn neml balkta toplayan Turner
(2014: 240-241) u tesp tlerde bulunur: tema, yan l k lend r c l k,
toplumlama ve toplumsal b mler S mmel n sosyoloj k bak
asnn zn oluturmaktadr. S mmele gre toplumun tek es
b le yaltlm hlde de l, ancak btnlkle olan karlkl l k s
asndan anlalab l r. rne n, para b ze b r toplumun tm ley ne
l k n gr ver r ve b r toplumun yaps, toplumsal b r grng
olarak parann nem ve doasn kavrayab lece m z balam sunar
Toplumlama adn verd ey, toplumsal etk le mlerden
balamadan ve toplumsal yaplarn toplumlama srec yle
b mlend n kavramadan, ne b rey ne de toplumu
anlayab lece m z fade etmekted r. Toplumsal yaam b mler se
(gruplar, a leler, alar, mbadele l k ler ) nsan etk le m n n neml
b r yndr.

Formel sosyoloj , b msel sosyoloj , toplumlama b mler ,

toplumsal etk le mler, etk le m S mmel n metodoloj k
seenekler d r. Georg S mmel n katklaryla sosyoloj tar h nde yer
alan formel sosyoloj yaklam, toplumsal l k ler n temel
b mler n /formlarn bel rlemey , dolaysyla b r toplumsal yaam
geometr s sunmay amalamaktadr. S mmel, toplumsal yaamn
er k ve formlardan/b mlerden olutuunu dnmekte ve her k s
ayrmaktadr. B r toplumsal form olarak atma, a le yaam ve
pol t ka g b son derece e tl dururmlarda grleb l r ve baz ortak
zell kler bnyes nde barndrr. er kler de r, ama formlar,
toplumsal yaamn temel dzenley c zell kler olarak grnrler
(Marshall, 1999: 246). Sosyoloj n n daha ok er kler zer ne
younlamasna karn S mmel n forma olan lg s , kltr tartmalar
bakmndan da kayda deer b r ayrntdr.

S mmel n almalarnn genel ereves kltreld r. Btnyle nsan

b r etk nl k ekl nde deerlend rd kltr, onun ncel kl aratrma
alanlarndan b r d r. Modern an sosyal ve kltrel ruhunun
oluturduu yapy merak eder (Slattery, 2007: 53). Kltr le doay
b rb r nden ayran S mmel, kltr nsann kusursuzlama abas
olarak grr. Bu kltrlenme ded srete gerekle r. nsan ancak
kend s ne dsal olan b r ey kend gel m ne ek yorsa vardr
kltr. Kltrlenme manev b r durumdur kes nl kle ama ancak kasten
yaratlm nesneler n kullanlmas sayes nde ulalan b r durumdur.
Bu dsallk ve nesnell k sadece meknsal br anlamda
anlalmamaldr. rne n adab- muaeret tarzlar; elet rel yarglarla
fade ed len ncelm zevkler, b rey toplumun key f ver c b r yes
hl ne get ren ahlak zarafet terb yes btn bunlar b rey
kusursuzlatrma n n b rey n tes ndek gerek ve deal alanlar
zer nden yrtld kltrel oluumlardr (S mmel, 2009: 333).

S mmel (1996), ok b l nen klas k makales nde kent ve metropol b r

yaam alan olarak tanmlar ve zell kler hayat balamnda rdeler. O,
d kkatl b r ek lde metropol tarz hayat yahut kent hayat
bel rlemes yapar. Bu tr b r hayat baka hayatlardan pek ok ynden
ayrlr; rne n kasaba hayat le kent hayat arasnda neml farklar
vardr. S mmel n d kkat ekt hususlarn tamam kent hayatnn
nde kend roller n fa eder. Para, hesaplanab l rl k, dak kl k,
usanmlk, kes nl k, ussallk, moda g b ana unsurlar, metropol
meknnn damarlarna leyen hayat ek p ev r r. Bu unsurlar ayn
zamanda sosyo-ps koloj k etk ler oluturur ve metropol t p nsann
kaynaklar arasnda yer alr. S mmele gre (2014:518), para, tar hsel
dnyann b r kurumu olarak nesneler n davrann sembollet r r ve
kend s le onlar arasnda zel b r l k kurar. Para, mallarn deer n
fade eden zel b r formdan baka b r ey de ld r.
Kltrn ortaya k, boyutlar, katmanlar, ulat anlamlar g b
dorudan kltr kavram le lg lenen S mmel, ayrca toplumsal
sorunlarn kltrel erevede zmlenmes ne da r neml
aratrmalar gereklet rm t r. Toplumsal t pler, toplumsal etk le m
alanlar, toplumsal b mler kltrel anlamlarna dayal b r ek lde
anal z ed lm t r. Moda, metropol, duygu, mekn, para g b sorunlara
e lme b m kltr merkezl d r. Bu bakmdan S mmel, kltr
sosyoloj s n n gerek kurucularndan b r d r. Kltre sosyoloj k
yaklamn ustalarndandr.

Max Weber (1864-1920)

Modern sosyoloj n n kurucularndan ve en etk l s mler nden b r olan

Weber, s yaset, e t m, brokras , stat, kap tal zm ve d n olmak zere
temel toplumsal yaplarla lg lenm t r. Baka b r Alman dnr
olan D ltheydan etk lenen Weber, anlama (vestehende) yntem ne
uygun br ek lde aratrmalar veaklamalar yapmtr.
Anlamac/anlayc sosyoloj n n tems lc ler nden b r d r. Kltr, Weber
n temel alanlardan b r d r. zer nde alt konular kltr
temel nden okumay denemekte ve kltrn neml unsurlar
arasnda yer alan deerler n, kltr aklayan b r husus olduunu
bel rtmekted r.

Weber, kltr sosyoloj s n n en neml kaynak k ler arasnda yer

almaktadr. Modern kltr, modern hayat onun temel lg alanlar
arasndadr. Weber n sosyoloj s , mo-dern kltrn gel m srec le
rt batldr. Onun temel aratrma alanlarndan b r n n nan-larn
toplumsal gerekl k zer ndek etk s ve dnya grler n n kltrel
nem d r. Bunun yannda Weber n kltr sosyoloj s asndan nem
tayan tesp tler nden b r tanes de nce-lenen ve aklanmaya
allan nesnen n tar hsel balam er s ne oturtulmas gerekt d r.
Bu balam hem k sel artlar hem de daha gen dzeyde kltrel
evrey kapsar. Bu nok-tada Weber n ortaya koyduu yntem deer
anal z sm n tamaktadr. Deer anal z ver l b r metn n g zled
bak alarn ortaya koymaktr. Bu yntem ona gre sadece yazl
eser-lere de l, tar hsel olaylara ve karakterlere de uygulanab l r.
Yaplmas gereken olguyu orta-ya karan ve ona mana veren artlar
na etmekt r. Weber n kltr sosyoloj s ne katks b -raz da Marks st
ekonom st yaklamlara redd ye olarak anlalmtr. Weber kltrel
olgula-rn madd artlara nd rgenemeyece n , nsan deerler n n
toplumsal olgular mmkn klan b rer art olduunu sylem t r
(Doan, 2011: 89).

Weber n kltr lg s b raz da onun nsan eylem aratrmas le

lg l d r. Yorumsamac b r ek lde nsan eylem n tasn f eden ve onu
hayatn temel ne yerlet ren Weber, ak b r ek lde kltrel okuma
rne sunmaktadr. nsan eylemler anlaml f llerd r; sosyolog bu
eylemler n n yet n , amacn, gdsn ortaya karab lmel d r.
Ekonomi ve Toplum(2012) k tabnda bunu detayl b r ek lde ele
almaktadr. Ayn ek lde Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu(1997)
adl k tabnda da eylem ve ahlak l k s n merkeze yerlet rmekted r.
Weber, drt t p toplumsal eylem bel rlemekted r: 1) Estet k, d nsel,
et k er kte olab lecek b r mutlak deer n elde ed lmes ne ynel k
rasyonel eylem 2) ama le aralarn rosyonel olarak se lm
olduu, rasyonel ama-ynel ml eylem; 3) Aktr zer ndek duygusal
etk ler yle bel rlenm olan duygusal eylem; 4) Gelenek ve
alkanlklarn yol gsterd geleneksel eylem (Sw ngewood, 1998:
179). Bylece toplumsal hayatta eylemler n ve aktrn roln
bel rg nlet ren b r model gel t rm t r. nancn toplumsal de me
asndan akt f b r alan olduunu, dolaysyla kltrn toplumsal
de medek roln bel rg nlet rm t r.

Weber n projes n n en temelde kltr sosyoloj s ne b r katk olarak

anlalmas gerek r (Scroeder, 1996: 10). Kltr le toplumsal hayat
arasndak l k ler, toplumsal alanlarn kltrel dokusu onun lg s
dh l nded r. Eyleme ve aktre ncel k verm t r. Kltrn btn
toplumsal sorunlarn atmosfer olduunu dnmekted r.

W ll am F eld ng Ogburn (1886-1959)

Kltrn sosyoloj k aklanma g r mler nde zell kle kltrel

gec kme (cultural lag) ter m n gel t ren Ogburna yer vermek gerek r.
Amer kan sosyoloj s n n neml s mler arasnda yer alan, arlkl
olarak toplumsal de me sreler yle lg lenen Ogburn, kltr-
toplum tartmalarnda yer bulmaktadr. Toplumsal de mede
b yoloj k etmenler le kltrel etmenler n roller n ayrntl b r ek lde
nceleyen Ogburn, materyal kltr (madd kltr) ve materyal-
olmayan kltr (manev kltr) ayrmn yapmaktadr. Buna gre
ortama uyumlayc kltrdek materyal-olmayan kltrn b r
blmndek de kl kler n materyal kltrdek de mlerle zaman
bakmndan e zamanda gereklemed n ; bu nedenle, atmalara
ve huzursuzluklara yol atn ler sren kltrel gec kme
varsaymn gel t rmekted r (Bottomore, ty: 321). Bu durum her
kltr evren n geerl d r.

Madd kltr, eyalar, aletler , mak nalar ve bunlarn rnler n ;

manev kltr se nanlar, gelenekler , adetler , f k rler ermekted r.
Ona gre de m nce madd kltrde balar daha sonra manev
kltr yan toplumsal-z h nsel plana etk eder. De me gc se
eyadadr. De m tak p etmes gereken, daha dorusu de me
ayak uydurmas gereken se e t m, toplumsal alan yan manev
kltrdr. Aks takd rde k kltr arasnda kopukluk, bolu olur ve bu
da toplumsal kaosa yol aar (Neb , 2000: 22). Aka Ogburnun arl
madd kltr unsurlarna verd grlmekte ve tek tarafl b r okuma
yapt zlen m vermekted r. Oysa de m karlkl olab ld g b ,
z hn yet ve f k r temell de olab l r. nanlarn, f k rler n, dnceler n
madd olgular, eya s stem n kknden de t rd oka
grlmtr ve bu d yalekt k halen devam etmekted r.

P t r m Sorok n (1889-1968)

Rus kkenl olup almalarn byk oranda srgne gnder ld

Amer kada gereklet ren Sorok n, sosyoloj tar h n n zgn s mler
arasnda yer almaktadr. Sosyoloj tar h , kltr, tar h felsefes ,
toplumsal de me genel alma alanlar arasndadr. Sosyoloj de
btncl yaklam ben mseyen, nsan eylem n n ok boyutlu
ncelenmes gerekt n fade ederek sosyo-kltrel s stem n
olutuunu fade eden Sorok n, kltre zell kle e lm ve ada
kltr sosyoloj s n n ana odaklarndan b r n oluturmutur.

Sorok ne gre kltr b rb r yle etk leen ya da b rb rler n n

davrann bel rleyen k veya daha fazla b rey n b l nl ya da b l ns z
eylemler yle yaratlan ya da b mlenen her eyd r (Erk let, 1995).
Kltr btnsel erevede tanmlayan Sorok n, kltrn b r s stem
olduunu ve her b r boyutunun bu btnsell kte yer aldn vurgular.
Sosyo-kltrel s stem b r b leenler s stem d r ve neml kltr
katmanndan oluur: 1) deoloj k Kltr: Anlamlar, deerler ve
normlar; 2) Davransal Kltr: Etk le m sosyal s stemler ; 3) Madd
Kltr: Aralar ve evre. Sosyoloj n n nceleme alan se bu
b leen n b r araya gelmes yle oluan sosyo-kltrel s stemd r. Bu
b leenden b r n n eks k olmas, sosyo-kltrel olguyu, sosyo-
kltrel olmaktan karr. Burada da bell esaslar gzet lmel d r. yle
k ; 1) Sosyo-kltrel olgular, artlarnda yatan anlam ve deerler
hesaba katlmakszn ncelenemezler. Z ra, herhang b r sosyo-kltrel
fenomen anlam b leen nden mahrum braktmzda, o, sosyo-
kltrel olma zell n y t r r ve yalnzca f z ksel ya da b yoloj k b r
olgu hl ne gel r. rne n, b r k tap, erd anlam ve f k rlerden
soyutlandnda yalnzca bel rl f z ksel-k myasal zell klere sah b r
nesne hl ne gel r Bayraklar b r tahta parasna tutturulmu kumaa
dnr. Anlam b leen , sosyo-kltrel olguyu aralarn madd
zell kler nden rad kal ek lde farkl klar Anlam b leen n n madd
aralardan farkl oluu, tek ve ayn anlamn e tl aralar vastasyla
madd let r leb lmes ya da c s mlet r leb lmes gere yle tartma
gtrmez b mde ortaya konmutur; 2) Ara b leen n n eks kl
hl nde se anlamlar ve deerler saf anlam s stemler olarak kalrlar ve
amp r k real tede yer alamazlar. Bu haller yle de sosyoloj ye konu
olamazlar; 3) nsan b leen n n eks kl hl nde s stem, Sorok n n
dey yle b r mumya hl ne gel r. Arkeoloj n n nceled kalntlar g b
anlam ve deerler yaayacak, aktaracak beer unsurlara sah p
olmayan b r aralar ynna dnr. O hlde sosyoloj , anlam ve
deerler , onlar etrafnda btnlem etk le m s stemler n ve onlar
c s mlet ren madd ara-gereler btn olarak nceleyen b r b l m
dal olmak durumundadr. Btnlet r c anlam ortaya karmak
nse salt gzlem ve deneye bavurmak yeterl olmaz. Dolaysyla
sosyoloj n n yntem , sezg y , akl ve gzlem, deney ve stat st b r
arada, uyum nde kullanan btnselc b r yntem olmak
durumundadr (Erk let, 1995).

Kltrn ne olduunu ve dahas kltrel nceleme yntem n n temel

lkeler n bylece bel rleyen Sorok n, ayrca kltr t pler zer ne de
e lmekted r. Toplumsal de m , toplumsal durumu, toplum hal n
akladn fade ett neml kltr t p (kltr st-s stem )
bel rlemekted r. Toplumlarn yaam b mler n , rgtlenmeler n ,
z hn yet kalplarn ve dolaysyla prat kler n gsteren bu farkl
z hn yet/kltr t p unlardr: gerekl n anlalmasnda duyularn
roln vurgulayan duyumcul/duyusal kltr; gerekl
ruhsal/manev /t nsel b r tarzda ele alan dnsel kltr; her k kltr
arasnda yer alan, onlar btnlet ren deal st/ deal st k kltr. Her
b r kltr t p kend balamnda b r btn olarak anlam yaratr ve
bunlarn davrana dnmes n salar. Btnlkl b l m anlayn
neren Sorok n, kltr alannda da btnlem deal st kltr
nermekted r.

Anlam kltrn merkez ne yerlet ren Sorok ne gra (1972: 165)

anlam, b r olgunun kltrel olup olmamasn bel rleyen temel
faktrdr. Onsuz olgularn kltrel b r boyut kazanmas mmkn
de ld r. B r nesneye, b r k ye, b r eyleme, b r duruma anlam veren o
ey n kltr nde kazanm olduu konum ve boyutlardr. Anlam
es olmadan toplumsal-kltrel kategor ler n olumas mmkn
de ld r.

Karl Mannhe m (1893-1947)

Macar sosyolog Mannhe m, kltr sosyoloj s ve b lg sosyoloj s

tartmalarnda nde gelen s mlerden b r d r. Georg S mmel, Georg
Lukacs, Max Weber ve Alfred Weberden etk lend . B lg , topya,
deoloj , kuaklar balca lg alanlardr. topya, b lg ve deoloj
arasndak l k ler nceler. Heps n n hayat merkeze aldn syler;
deoloj ve topyann kstas hayata ge rme eylem d r (Mannhe m,
2004: 228).

Mannhe m, kltr ve nsan deerlerle lg lenen b r Macar

entelekteller kuann nde yer almaktadr. B lg , b lg kategor ler
onun lg s ne g rmekted r. Mannhe m dn-cen n ve b lg n n
toplumsal yapdan bamsz olmadn ve toplumsal yapnn b r
yansmas ekl nde ortaya kmadn savunmu, dnce yapsnn,
tar hsel, sosyoloj k ve kltrel btnlk er s nde, oluum sreler n
d kkate alarak ncelemek gerekt n sylem t r. Mannhe m ortaya
koyduu b lg sosyoloj s dnces yle, fade b mler n n nerede ve ne
zaman tar hsel-toplumsal yapya eklemlend n zmlemey
amalamtr (Doan, 2011: 95).

Mannhe m, genel sosyoloj le kltr sosyoloj s arasndabaz

farkllklar tesp t eder. Ona gre genel sosyoloj , temel
toplumsallama sreler , toplumun yaps ve b m , cemaat ve
dnsel fenomenler g b toplumsal sreler le, tabaka, snf, a le
b m , arkadalk, top-lumsal de m g b teekkllerle lg len r. Bunu
yaparken toplumsallama sreler n kltrel yneler n hesaba
katmaz. Kltr sosyoloj s se toplumu soyut b r b m olarak de l,
tar h , mahhas, yaanm ve yaanab len toplumsal olaylar
manzumes olarak bet mler. Kltr sosyoloj s n n grev , toplumsal
olaylar tar h sreler ve toplumsal fonks yonlar nde kavramak ve
zmlemekt r (Doan, 2011: 96).

B lg ve deoloj kavramlarn arlkl b r ek lde ele alan Mannhe m,

b lg sosyoloj s n n teor syenler arasnda anlmaktadr ve gnmz
b lg sosyoloj s almalarn da etk lemekted r. B lg n n, f k rler n ve
deoloj ler n bamsz gerekl e sah p olmadklarn dnmekted r.
B lg n n toplumsal ardln ve toplumsal kkenler n ortaya karmaya
alr (Mannhe m, 2004). Rlat v st b lg anlayn reddederek,
l k selc l k kavramna ynelm t r. B lg ve deoloj arasndak
l k sell ele alan Mannhe m, saf b r b lg n n olmadn, b lg n n
deoloj ve yorumlama le farkl b r form kazandn dnmekted r.
Ona gre f z k ve matemat k dndak her b lg deoloj kt r; yan
b lg ler sosyal snflarn, gruplarn, kuaklarn, part ler n, mezhepler n
deerler , stekler ve karlarnn bas t b rer yansmasdr. Olgular ve
rakamlar yorumlanrlar, kend adlarna konumazlar, konuturulurlar.
Nesnel b lg ve mutlak hak kat yoktur; bunlar yorumlayan entelektel
evreler vardr (Slattery, 2007: 249-250). Entelektel yapya d kkat
eker. Bu bakmdan kltrel okumalar, kltr aratrmalarnda
entelektel yap, deoloj ve b lg sreler n nem n bel rlem olur.

Norbert El as (1897-1990)

Alman kkenl El as, lkes nden g ederek almalarn ng lterede

srdrd. Kltr balca aratrma alan oldu. Bu anlamda uygarlama
srec , zaman, alma, yalnzlk g b konular d kkat n ekt . Alfred
Weber, Karl Mannhe m ve Frankfurt Okulu mensuplar le grmeler
yapt.

Kltr meseleler n bell b r bak as nde deerlend ren El asn

sosyoloj s nde k ana lke egemend . B r nc s El as, davranlar
kstlayan dsal etkenler n yer n sel, ahlak dzenlemen n ald b r
sre olarak tanmlad uygarlk srec n anlamaya alyordu.
k nc s , toplumsal sreler eylet rmeye e l ml olmalar neden yle
levselc l k le yapsalcl elet r yor ve bunlarn yer ne f grasyonel
ya da sresel sosyoloj y , yan tm toplumsal l k ler n aknn
kavramsallatrlmasn savunuyordu. Uygarlktan z yade uygarlama
sreler zer ne yazmasnn neden buydu (Marshall, 1999: 182).
Kltrn sre er s nde nasl de t n gstermek g b b r kaygs
vardr.

D s pl nleraras yaklam nemseyen El as, nsan b l mler n n

nceleme konularnn bell b r d s pl n n zel tekn kler le de l,
d s pl nleraras almalar le aratrlab lece n fade eder. El as,
sosyoloj n n grev n n nsan gel m n tam olarak kavrayan mufassal
b r teor gel t rmek olduunu dd a eder. Ona gre bu ancak, tar h,
sosyoloj , ps kanal z ve d -er sosyal b l m dallarnn rt batl ve uygun
b r ek lde meczed lmes yle tahakkuk edeb l r. El as kend s n , nsan
tar h n n gel m yle daha ok lg lenm olan, Comte, Durkhe m, We-
ber, S mmel g b klas k sosyologlar gelene n n nde grr. Fakat
El as, sz gel m Com-teun tar h snflandrmasna ve tar h felsefes n n
speklasyonlarna ddetle kar kar. Ona gre tar h planszdr, bell
toplumsal, ekonom k, kltrel artlara gre farkl b mlerde te-ekkl
eder (Doan, 2011: 99).

Toplum ve b rey l k s dahas b reyleme, k l k ed nme, benl k

sah b olma onun ele ald temalar arasnda yer alr. Benl n ortaya
k, dzenlen , dnm uygarlk srec er s nde, daha doru
br fade le kltr evren nde gerekle r. El asn temel
problemler nden b r , toplum ve b rey arasndak l k n n doasdr.
Ona gre toplum-b rey l k s e tl b l mlerce -tar h, ps koloj ,
sosyoloj - farkl b mlerde alglanr. Oysa ona gre toplum le b rey
arasndak doal l k de bu tr yapay ayrmlar yoktur ve sosyal b l mc
doru ve doal olan kavrayab lmek n nterd s pl ner b r yntem
gel t rme abasnda ol-maldr. El as bylel kle sosyal b l mlerdek
b reysel davranlara younlaan subjekt f yakla-m ve toplumsal
olaylar anlamaya alan objekt f yaklam ayrmn amay amalar.
O da-ha ok b r oulluk er s nde bulunan, karlkl etk le m
hl nde olan b r nsan tahayyl oluturur.B rey, kltr ve toplum
karlkl bamlln karmak, srekl de ken ve gel en alar
nde b rb rler ne balanrlar (Sm th, 2005: 204). Bu b r b msel
sosyoloj yahut sre sosyoloj s tarafndan ncelen r. El as, toplumu
b reyden bamsz olarak ncele-yen kollekt f teor ler ve b rey kend
bana b r varlk olarak kabul eden ps koloj k anal zler elet rm ,
buna karlk nsanlarn oluturduu toplumsal gerekl ve b reyler n
farkl dere-ce ve b mlerdek bamszl ve bamlln kavrama
n deruhte etm t r. Onun f gu-rat on kavramna da bu anlay b r
temel tek l eder. El as zel olarak kltr sosyoloj s nde kuramsal
tartmalara g r mem olsa da, kltr yukarda fade ed len teor k
ereve er -s ne yerlet rm ve son yllarda d kkat eken
almalaryla tartmalarn canlanmasnda et-k l olmutur (Doan,
2011: 99).

Temel eser olan Uygarlama Srec (2007), tar hsel adan kltrn
ve nsan davranlarnn, r teller n n, kalplarnn nasl de t n
serg ler. lg n b r ek lde anal z n yeme, eme, ge rme ve osurma
g b genelde hayvans ve b yoloj k levler zer nden gel t r r.
Bunlarn grg kurallarndak yer n , uygarlama srec ndek
konumunu tartr ve nsann g t g de daha fazla kend n ,
davranlarn kstladna ular. Bunun b r dnm ark olduunu
bel rt r ve nsan fa l n n yzyllar nde yava yava de t n bel rler.
Kltr ve toplum ed r ve b rb rler n etk lerler.

Talcott Parsons (1902-1979)

Son yzyl nde en ok tartlan s mlerden b r olan ve arlkl b r

ek lde levselc yaklama dh l olan Talcott Parsons, Durkhe m ve
Weber n grler nden etk lenerek, onlar sentezleyerek kend kltr
anlayna ulamaktadr. Gel t rm olduu s stem teor s b r ynyle
kltrel er kl b r aklama model d r.

Temel eser olan Toplumsal Eylemin Yaps(2015), nsan eylem ne

odaklanmaktadr. Weber tak p ederek nsan eylem n n dolaysyla
nsann kltrel ereves n n toplum l k ler ndek yer ne
odaklanmaktadr. Yapt kltr sosyoloj s bakmndan nem arz eder;
nk nsan fa l n n rasyonel aktr olduu tez zer ne oluur. B l nd
g b nsan eylem , kltr sosyoloj s n n baat tartma alanlarndan
b r d r. Parsons da nsan eylem n n ok boyutlu yapsn karmay
dener ve onun temel n tel kler n bel rler. Buna gre nsan eyleme
temel b leenlerden meydana gel r. Bu b leenler: Amalar (eylem n
amac); aralar (aktrn eylem tamamlamasn mmkn klan
eyler); artlar (eylem n nde yer ald koullar ve sanrlamalar);
normlar (uygun ve kabul ed leb l r amalar ve aralar le lg l
kavraylar); aba (eylem tamamlamak n aktrn ortaya koyduu
alma). Bu ok boyutlu nsan eylem model d r. Btn bu eylemler
bell kltrel s stem er s nde gereklemekted r (Sm th, 2005: 41-46).
Kltr, nsann toplumsal b r varlk hl ne gelmes n zorunludur.
Parsons, kltr nsan eylem n n gereklet b r saha; der n ve etk l
b r s stem olarak var saymaktadr. Parsons, kltr nsan
davrannn bel rley c faktrler nden b r olarak alrken salt deal st
bak asna bal kalmam; srec n bana dnerek, kltrn
yaratlmasn etk le m srec nde b r araya gelen nsanlar arasndak
l k lere dayandrmtr. nsan, evres ne akt f tepk lerde bulunmak
yan madd ve toplumsal evres ne ve l k ler ne dzen vermek
zorundadr (Erk let, 2013: 74). nsann toplumsal evres n
yorumlarken gzlem ve tecrbeler nden yararlanrken ayn zamanda
bu tecrbe alanna dh l olmayan yorumlara da ulamaktadr. Bu
yorumlar soyutlanarak genellen r ve sembol n tel kazanr. Bunlar
nsana b l sel ynel m mkn veren, deerlend rmeler nde ve
l k ler n dzenlemede kullanaca ortak ltlerd r. Etk le mde
kullanlan bu sembol k s steme anlam s stem ya da kltrel gelenek
den r. Kltrn mensuplarnn paylat bu anlamlar s stem , ler de
karlalacak somut durumlara empoze ed l r. Demek k , kltrel
s stem ve kurumlar, nsann etk le mler srasnda, gerekl k hakknda
gel t rd f k rler n etk le m balam tes nde genellenmes n n ve
toplumsal sreler n rndrler (Erk let, 2013: 75). nsann evres ne
adaptasyonunu, evre le kurduu l k ler bel rleyen temel etmen
kltrel s stem yahut kltr rntler d r.

P erre Bourd eu (1930-2002)

Fransz sosyolog Bourd eu, ada kltr sosyoloj s n n ve kltr
tartmalarnn en zgn s mler nden b r d r. De k metodoloj k ve
kuramsal ynel mlerden etk lenm ve farkl okuma prat kler ne nem
verm t r. Yap ve fa l arasndak l k ler kuramlatran b r dnl
sosyoloj anlay gel t rm t r. Farkl konular, temalar ve metodoloj k
ynel mler n tartlmasna mkn tanyacak ek lde gen b r alanda
almalarn yrten Bourd eu, kltrn sosyoloj k aklanmasnda
kayda deer katklar sunmaktadr. Kltr ve kltrel meseleler, sanat,
e t m sorunlar, mekn, telev zyon, medya, e t m, okul, kt dar onun
baat lg alanlar arasnda yer n almaktadr. Tartt en nde
meseleler arasnda se hab tus, kltrel sermaye ve alan f kr
gelmekted r.

Bourd eunun nem , teor k alanlarla gndel k kltr katmanlar

arasnda kurduu kltrel l k d r. Sanat, medya, e t m, kt dar
alanlarna dh l olan kltrel faktrler, onun anal zler nde d kkat
ekt hususlardr. Kltrel btn b r toplumsallk ne g rm
olmasn pek ok almasnda gstermekted r. rne n, telev zyon,
gerek k tle kltrnn, popler kltrn yaygnlamas gerekse k m
rnler n yaylmas bakmndan etk l b r k tle let m aracdr.
Bourd eu, Televizyon zerine (1997) adl k tabnda, telev zyonun
sunumlar, sunucular, zley c ler , konumaclar, sansrler , oyunlar
le nasl b r kltrel aktr hl ne geld n anlatr. Sanatn Kurallar ()
adl ncelemes nde sanat yaptnn ret lme durumlarn ve edeb yatn
zell kler n ; Yeniden retim (2015) k tabnda se okul ve e t m
kurumlarnn kltrel sermaye boyutlarn ele almaktadr.
Hab tus, Bourd eunun sosyoloj k anlay ve kltr sosyoloj s
bakmndan merkez kavramlardan b r d r. Bourd eu, bunu dayankl
s stemler, aktarlab l r e l mler, kurucu yaplar olarak, yan prat n
ret m ve yaplanasna l k n lkeler olarak, lemeye nceden
hazrlanan yaplam yaplar olarak grr. Dolaysyla, hab tus,
Bourd eunun yapya l k n f k rler n prat e l k n olanla uzlatrma
abas nde ok neml b r kavramdr. Bununla beraber, anlalmas
olduka g b r ter md r; nk Bourd eu onu e tl b mlerde
kavramlatrr. Bunlar: bel rl tarzda davranmaya ynel k amp r k
e l mler olarak yaam tarz; drtler, terc hler, been ler ve h sler;
somutlam davranlar; aktrler n sah p olduu b r e t dnya
gr ya da kozmoloj ; becer ler ve prat k toplumsal yetenek; yaam
frsatlarna ve kar yer yollarna l k n byk amalar ve beklent ler
b m nde tanmlanab l r (Sm th, 2005: 187-188). nsann btn ynler
ve zell kler yle nde yer ald b r yaam dnyasn fade eden
hab tus, k n b r ereve zd g b onun kltrel sermayes n de
byk oranda bel rlemekted r.

Hab tus kavram k sellem b r konsept olarak kltre yakndr. Yan

hab tus, kl-trn b r b reyde c s mlem hal d r. Buradan kalkarak
b reyler n kend terc hler n yaptkla-rn fakat terc hler n n arkasndak
prens pler kend ler n n semed n syleye Bourd euya gre hab tus
le eylem arasnda determ n st k b r l k yoktur. Mekan k b r l k de
sz ko-nusu de ld r. Hab tus aktrlere bell eyler mecbur etmez
fakat b r temel salar. Hab tus nsann eylemler nde, z hn nde ve
b rb rler yle olan l k ler nde ortaya kar. Bylece b rey-sel olan le
toplumsal olan l k lend r lm t r. Bunun uygulamasna rnek olarak
Bourd -eunun entelekteller n f k rler n n oluum srec n
deerlend r rken ortaya koyduu yakla-m ver leb l r. B r entelektel
alan farkl entelektel poz syonlara sah p olan entelekteller
tarafndan dzenlen r. Fakat bu alan kend bana ve bamsz da
de ld r; karlkl etk le- m er s nde olduu b rok toplumsal-
tar hsel l k a vardr. Entelektel alan, toplumda-k e tl l k ler ve
atmalar tarafndan etk len r. Bourd eunun burada amaya alt
ey y ne makro-m kro d kotom s d r ve kltr bu noktada her k
unsurla l k er s nde -zmlen r. (Doan, 2011: 98).

Kltrel sermaye kavram, Bourd eunun kltr sosyoloj s

tartmalarna dh l olma yollarndan b r d r. Toplumsal l k ler
bel rleyen de k sermaye b mler vardr. Ekonom k sermaye ve
sosyal sermaye en ok b l nen b mlerd r. Her b r kend balamnda
toplumsal l k ler bel rlemekted r. Bunun yansra kltrel sermaye
de nsann toplumsal alanda yer almasna etk etmekted r.
Bourd euya gre kltrel sermayen n de e tl boyutlar vardr. Bu
anlamda, gzel sanatlara ve kltre l k n nesnel b lg ; kltrel
been ler ve terc hler; b msel n tel kler (rne n, n vers te dereces ,
mz k e t m ); kltrel becer ler ve tekn k ustalk (rne n, b r mz k
alet kullanma yet s ); zevk sah b olma ve y ve kt arasnda ayrm
yapma yet s . Bu anlamda Bourd eunun kltrel sermayey daha
gen b r hab tusun b r boyutu ve bu nedenle ona sah p olanlarn
toplumsal konumlarn yanstan b r olgu olarak grd syleneb l r
(Sm th, 2005: 190). Kltrel sermaye, toplumsal e ts zl kler
serg lemekte, kltrn yen den ret lmes n gstermekted r.
Bedensellem (embod ed state), nesnelem (object f ed state),
kurumsallam ( nst tut onal zed state) gb ayr ek lde
gerekleen kltrel sermaye en gen anlamda snfsal e ts zl kler n
toplumsal kurumlar araclyla srdrlmes n ve tket len nesne ve
h zmetler n sah p olduu kltrel kodlar le snfsal farklarn
pek t r lmes n salar (Aydem r, 2011: 51). Kltrel sermaye kavram
le Bourd eu, kltrn toplumsal l k lerdek merkez yer n
bel rlemekted r. Bu anlamda zgn ve yen b r katk olarak
deerlend r lmes gerek r.

Alan (f eld) kavram da ayn ek lde Bourd eunun kltr sosyoloj s

bakmndan deerlend r lmes gereken b r boyut arz eder. Alan (f eld)
kavram, Bourd eunun karmak toplumlar model n n temel d r.
Bourd euya gre, bunlar gzel sanatlar, sanay , hukuk, tp, s yaset vb.
g b toplumsal yaama l k n b lg alanlardr. Aktrler bu alanlarn her
b r nde kt dar ve stat n mcadele ederler. Her b r alanda baar
n gerek duyalan bell kltrel sermaye b mler n n kazanlmas ve
konulandrlmasnda kend hab tuslarndan yardm alrlar ya da
bunlar tarafndan engellen rler. Aktrler nad ren alan de t rerek,
kazandklar prest j paraya ev rerek ve kltrel sermayeler n yen
g r mlere aktararak kend kaderler n y let rmeye kalkab l rler
Mcadeleler, srekl olarak alanlar, alt-alanlar arasnda ve alanlar
nde yer alan aktrler arasnda gerekle r (Sm th, 2005: 192). Bu
mcadele her alann kend nde dner ve b r l k b m n alr.
Kltrel s stem nde yer alan n vers teler, edeb yat ve sanat
evreler , kltr dnyas ndek farkl l k b mler buna rnek
olarak ver leb l r.

Blm zeti

Kltrn antropoloj k ve sosyoloj k tahl ller , kltr

sosyoloj s n n oluuman byk katklar verm t r.

nde gelen antropologlarn kltre yaklamlar, kltrn

toplumsal ve nsan boyutlarn ne karmtr.

Kltr yaklamlarnda sosyologlarn gel t rd kler grler ve

argmanlar, gerek b r kltr sosyoloj s n n kurulmas n
byk mkn salamaktadr.

Georg S mmel, Max Weber, Karl Mannhe m g b sosyologlar

kltr sosyoloj s n n ncler arasnda yer almaktadr.
nite Sorular

1. Kltrel grecel k yaklamn ksaca aklaynz?

2. Weber n anlamac (vestehende) yaklamn kltr

sosyoloj s balamnda tartnz.

3. Mannhe m b lg ve deoloj arasndak l k y nasl ele

almaktadr? Tartnz

4. Kltr Sosyoloj s bakmndan Durkhe mn mekan k ve

organ k dayanma ter mler hang noktalarda
farkllamaktadr? Aklaynz.

5. Evr mc kuram nde yer alan, stat st k kullanmn

antropoloj ye kazandran ve nl kltr tanm le
antropoloj k yaklamlara es n kayna olan antropolog
aadak lerden hang s d r?
A) Lew s H. Morgan

B) Franz Boas

C) Bron slaw Mal nowsk

D) Edward B. Tylor

E) Alfred R. Radcl e-Brown

6. Kltr rgtlenm b r s mgesel s stemler koleks yonu

olarak deerlend ren ve kltrn nsanlarn kafalarndak
b r model olmadn, kamusal s mge ve eylemlerde
c s mlet n savunan antropolog aadak lerden
hang s d r?

A) Cl ord Geertz

B) Claude Lev -Strauss

C) Ruth Fulton Bened ct

D) Bron slaw Mal nowsk

E) Edward B. Tylor

7. Madd kltr eler n n hzla de rken manev kltr

eler n n buna ayak uyduramama durum aadak
kavramlardan hang s yle fade ed lmekted r?

A) Kltrel grecel k

B) Kltrel atma

C) Kltr oku

D) Kltr amaz

E) Kltr boluu

8. Hab tus ve alan kavramlar aadak

dnrlerden hang s ne a tt r?

A) Em le Durkhe m

B) Max Weber
 C) P errre Bourd eu

D) P t r m Sorok n

E) Karl Mannhe m

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. - 5. d 6. a 7. e 8. c
8. KLTR YAKLAIMLARI II

NEO-MARKSZM VE KLTR

Karl Marksn grler nden etk lenen ancak yen zamanlarda daha
farkl b r sylemle bel ren Neo-Marks st yahut Bat Marks zm kltr
tartmalarnda b rka tema bakmndan nem arz eder. Marksn
kltr fazla nemsememes , kltr baml b r yap olarak
grmes ne karn Neo-Marks stler kltrel meseleler n nem n ne
karmaktadrlar. nc f grler n kltrel meselelere yaklamlar, ele
aldklar temalar farkllasa da k m ortak bel rlemeler yaplab l r.

Neo-Marks stler, kltr Marks b r erevede kavramaktadr. Kltr,

toplumsal hayatn dzenlenmes nde ve kap tal st ekonom k dzen n
srdrlmes nde akt f ve bamsz b r rol stlenmekted r. Ayn ek lde
deoloj , sanat ve edeb yat da neml kurumlardr. nsan deney mler n
b l n, zgrlk, kolekt f b rl k, yabanclama, yaratclk ve znel
mutluluk le aklama g r m sz konusudur (Sm th, 2005: 59).
Dolaysyla kltrel unsurlara kar b r lg n n varl, Neo-Marks st
gelenekte daha bel rg nd r.

Georg Lukacs (1885-1917)

Gen b r entelektel lg ye ve etk ye sah p b r olan Lukacs, Marks st
gelene n yan sra S mmel, Weber ve D lthey g b k lerden de
beslenm t r. Bu gelenek nde kltre nem vermes yle bel rg nle r.
Estet k, edeb yat, roman, felsefe ve s yaset genel lg l olduu
alanlardr. Tar h ve Snf B l nc ; Estet k; Roman Kuram; ada
Gerek l n Anlam; Akln Ykm; Goethe ve a; Marks st mgelem
g b temel k taplar onun kltrel alana l k n yaklamlarn bell
etmekted r.

Lukacs, kap tal st toplum elet r s nde zell kle metalama

problem ne d kkat eker. Meta l k ler n merkeze alan kap tal zm,
dnyay yoksullatrmaktadr. Btn toplumsal l k ler, etk nl kler ve
nsan deer , yabanclatrc ve nesnellet r c parasal de m
deer ne yan metalamaya gre tanmlanmaktadr. Toplumsal
dnyann metalamas se b r eyleme demekt r. Bu se meta
fet zm ne yol amaktadr. eyleme ve meta fet zm n n b r sonucu
olarak nsanlar kap tal st s stem n btnln (total ty) ve onun
kend ler zer ndek etk ler n kavrayamazlar. Sonu olarak nsanlarn
toplumsal yaam kavraylar paral (fragmented) ya da eks kt r.
nsan fa ll n nem veren Lukacs, bu yabanclatrc sreten
b l nle ayrlab lece n n aretler n ver r (Sm th, 2005: 60-61).

Marks zm nde farkl b r ynel m fade eden Lukacs, almalarn

estet k ve edeb yat alannda younlatrmtr. Estetik (1999) adl
temel almasnda, tar hsel bakmdan sanat almalarn, sanatn
konumunu, sanatn toplumsal gel me aamalarn ele alarak sanatn
kltrn temel ne yan nsan b l nc n n yanna yerlet r r. Roman
Kuram (2014) ve Avrupa Gerekilii (1987) k taplarnda edeb yatn
z n srerek, Balzac, Stendhal, Zola, Tolstoy, Gork g b yazarlarn
eserler n zmlemekte ve eserlerle tar hsel-toplumsal ortam
arasnda l k ler kurmaktadr. Romann ortaya k koullarn ve
roman bmnn zell kler n aratrmaktadr. Bylece kltr
tartmalarn zell kle sanat, edeb yat ve edeb yatlar zer nden
yrterek, sanat ve edeb yatn toplumsal, tar hsel ve kltrel
kkenler n ortaya karmay hedeflemekted r. Lukacs, bel rg n b r
ek lde kltrel okumay gereklet rmekted r.

Anton o Gramsc (1891-1937)

Etk l Marks st teor syenlerden b r olan Gramsc , ayn zamanda

eylemc b r k d r. Hegemonya ve aydn tartt en neml
sorunlardandr. zell kle hegemonya kavram le genel pol t k mecra
le b rl kte kltr sorunlarn da aklamak stemekted r. Gramsc n n
almalar kltr problemler ne ve kltrel formasyonlarn pol t k
tahakkmle l k s ne duyduu lg yle ayrt ed lm t r; onun
dnces n n merkez nde yer alan tahakkm kavram, yabanclama
kadar poplerlem b r ter m olarak sosyal b l mlerde yaygn b mde
kullanlmtr. Lukacs g b Gramsc de Marks zm tar hsel de m n
ek llenmes nde b l nc n ve nsan znen n roln vurgulayarak,
poz t v zme ve ekonom k determ n zm n her b m ne kartlk nde
aklyordu (Sw ngewood, 1998: 244).
Gramsc , zell kle Marks zm n hmal ett kltr zer ne e lmekted r.
Kltrn ve pol t kann devr mc de m nasl salayacan
sorunsallatrr. Bu anlamda s yaset le kltr arasndak balar
aklamaya g r r. Egemenl n sadece ekonom k alana
dayanmadn, ayrca neml s yasal ve kltrel unsurlarn da
olduunu savunur. Devlet kt darnn neml b r unsurunun f z ksel
g kullanm kadar f k rler n denet m olduunu kavrar ve bylece
kltr daha b r bel rg n e olur. Bu durumu aklayan kavram
hegemonyadr. Hegemonya, devlet n ve ynet c snfn, s v l toplum
nde nanlar dzenleme yet s d r. Hegemon k nanlar, e ts zl
glend ren ve elet rel dnce g r mler n n nn kesen hk m
kltrel mot flerd r. Bunlar, toplumsal dzen n devam n gereken
g sev yes nde b r azalmaya olanak tanrken, hk m gruplar n daha
da etk l ynetmen n yolunu aarlar. Gramsc , organ k aydnlarn
faal yetler n n hegemon k nanlarn yaylmas asndan merkez b r
rol oynadn savunur (Sm th, 2005: 61-62).

Br kltr meseles olarak aydn, Gramsc n n en neml

aratrmalarndan b r d r. Aydnlar/entelekteller, ona gre neml
toplumsal aktrlerd r, kr t k rollere sah pt rler. Toplumda raden n,
rzann, deoloj ler n oluumunda etk nd rler. Aydnlarn etk l olduu
muhakkaktr; toplumsal dnmde yahut toplumsal meru yet
alanlarnda onlarn etk s bel rg nd r. Dolaysyla aydn tabakas ayn
zamanda hegemon k b r gtr; hegemonya gerek anlamyla
aydnlara sah p olmayla salanab l r. Bu bakmdan btn g odaklar
ve kt darlar kend aydnn ne karmtr.
Gramsc n n aydn kategor s de d kkat ek c d r. B zzat aydn sorunu
zer ne uzun uzadya durmu ve aydn tabakasnn oluumu, aydn
t pler ve toplumsal de me bakmndan aydn roller n tartmtr
(Gramsc , 1986: 309). Gramsc genel anlamda k t p aydnn stnde
durur: geleneksel aydnlar ve organ k aydnlar. Ancak bunlarn dnda
b r de devr m gereklet recek ve topluma b l n as yapacak yen
b r aydn t p olarak kolekt f aydndan sz eder. Organ k aydnlar,
toplumun tamamnn ynetmey hedefleyen toplumsal gruplara a tt r,
ret m tarzndak de kl kler n sonucunda ortaya kan meruluk
salama uzmanlardr. Organ k aydnlar/entelekteller b r snf
oluturmadklar hlde b r snf olma zlemler n yanstrlar.
Geleneksel aydnlar, kes nt s z tar hsel srekl l k srec yle evr m
ge r rler ve organ k entelektellerden farkl olarak ret m tarzyla sk
b r ba nde olmazlar. Geleneksel aydnlar, toplum yaplarnda var
olan, tar hsel adan srekl b r sre olarak gem bugne balayan
snflararas b r konumdadr. Geleneksel aydnlar nde levler
toplumsal b r formasyon le b r bakas arasnda srekl l salamak
olan k l se dnrler , hukukular, retmenler, doktorlar saylab l r
(Sw ngewood, 1998: 251-253).

Onun kltr ve deoloj hakkndak dnceler ayrca hegemonya

kavram er nde kend n gster r. Gramsc bu kavram, b r sosyal
snfn b r bakas zer ndek hk m yet n , onun kend dnya
grn, deoloj s n ksmen zorla ancak byk lde kna yoluyla
veya en azndan kabullend rerek empoze etme ekl nde
tanmlamaktadr. Hegemonya asker olduu kadar deoloj k b r
ynet md r; ret m aralar kadar egemen dnceler n de
kontroldr hegemonya. Bu bak asndan hareketle, kap tal zm n
gc, onun sadece egemen ekonom k s stem olma gcnden de l,
ayn zamanda nsanlarn dnme ve davran b mler n
kontrolnden kaynakland sylen r. Kap tal zm ekonom k s stem
olmasnn yannda b r yaam b m d r. Onun ekonom k eylemler
kadar f k rler de hayatn her alanna nfuz etm t r (Slattery, 2007:
241). Yan b r anlamda kltrel hegemonya kuran kap tal zm,
toplumsal yapnn klcal damarlarn etk lem t r. Bu yzden asl
hegemonya deoloj ve kltr alannda kurulan hegemonyadr ve bu
hegemonya daha der nden lemekted r.

Gramsc , kltr sorununu dorudan aydn sorununa balamaktadr.

Aydnlarn toplumsal de mdek etk l rol le lg lenmekted r.
Hegemonyann ancak kltrel kt dar da ele ge rmekle mmkn
olduunu bel rtmekte ve bylece kltrn d er kt dar b mler g b
ele alnmas gerekt n fade etmekted r.

Lou s Althusser (1918-1990)

Kltrel Marks zm asndan b r hayl neml b r d er f gr olan

Fransz dnr Althusser, toplum, devlet, kltr l k s n mercek
altna almtr. Devlet n, kltr yen den reterek kend kt darn
srekl hle get rd n fade etm t r. Marks d kkatl b r ek lde
okuyarak kltr ve pol t kaya bamsz rol veren b r yaklama
ulamtr. B r ekonom k temel n (ret m tarz, ret m aralar),
pol t k ve hukuk yapdan oluan b r styapnn (devlet ve hukuk
s stem ) ve b r deoloj k yapnn (k l se, s yasal nanlar) var olduunu
dd a eder. Althussere gre st yap, kap tal zm n varl n gerekl
koullar oluturmaya yardm eder, dolaysyla onun temel lev ,
kap tal zm n yen den ret m n olanakl klmaktr. Devlet ve hukuk
s stem ynet c snflarn snf zer nde hk m yet salamasn
mmkn klan br bask mak nes d r. Onlar toplumsal
honutsuzluun stes nden gelerek ve hk m snf n sermaye
b r k m n n kolaylatracak ek lde ekonom n n lemes n salayarak
emek arznn dzenlenmes le lg len rler. deoloj k s stem kap tal zme
meru yet salar ve nsanlara kap tal st s stem n yen den ret m n
gerekl olan roller ve k ml kler sunar (Sm th, 2005: 79). Bu bakmdan
sadece alt yap kurumlar de l ayn zamanda st yap kurumlar da
kap tal zm n yen den ret m ne katk salar.

Althusser, devlet n k trl s stem kullanarak kend kt darn srekl

hle get rd n bel rler ve burada kltrel kurumlara zel nem
ykler. Devlet, bask aygtlar ve deoloj k aygtlar olmak zere k
trl s stem devreye sokar. Devlet n bask aygtlar arasnda hkmet,
ordu, pol s, mahkemeler, hap shaneler yer alr. Bunlar devlet n zor
kulland mekan zmalardr. Devlet n deoloj k aygtlar (DA)
b rb r nden ayrm ve zellem kurumlar fade eder. Burada d n,
e t m, a le, s yaset, send ka, haberleme, kltrdr. Devlet n bask
aygtlar zor kullanmasna karn devlet n deoloj k aygtlar zor
kullanmaz ancak deoloj y kullanarak lerler. Dolaysyla devlet n
deoloj k aygtlar, hegemon k yapnn kurulmas bakmndan
kanlmazdr (Althusser, 1991: 33-35; Althusser, 2006: 128).
Modern kap tal st devlet n kltr ve deloloj y en az bask aralar
kadar ustalkla kullandn vurgulayan Althusser, ynet m n kltrel
kl m yaratarak (Slattery, 2007: 495) gereklemes ne d kkat
ekmekted r. Byles b r vurgu gerek kltrn zell kler , gerekse
kt dar-kltr arasndak nce l k y yorumlama bakmndan kayda
deer b r katkdr.

FRANKFURT OKULU VE KLTR

Frankfurt Okulu/Ekol yahut Elet rel Teor /Kuram, son dnem

sosyoloj tar h nde zel b r yer ed nen ve Avrupa Marks zm le kend n
tanmlayan, Almanyada 1923te Frankfurt n vers tes ne bal
kurulan Frankfurt Toplumsal Aratrmalar Enst ts le b rl kte var
olan neml b r akmdr. Ekoln genel yaklam elet rel olduu n
ayn zamanda Elet rel Kuram ad le de anlmaktadr. neml
tems lc ler arasnda Theodor W. Adorno, Max Horkhe mer, Karl
Mannhe m, Leo Lowental, Herbert Marcuse, Walter Benjam n, Er c
Fromm, Fr edr ch Pollock, Jrgen Habermas bulunmaktadr. Ekol her
ne kadar b r btnl fade ed yorsa da ekol nde yer alanlar
b rb rler nden farkl dneb lmekted r. Bell temat k ve yntemsel
benzerl kler bulunan dnrler n her b r kend bak as le
meseleler deerlend rmekted r. Enst t tar h n drt dneme ayran
Bottomore (1989: 9-10), her b r dnem n karakter st k zell kler n
bel rler. Felsefe ynel ml almalardan tar he, ps kanal zden kltr
almalarna enst t kend nde de lg n b r tar hsel dalgalanmay
serg lem t r.
Frankfurt Okulu, temel ynel mler t bar yle Bat Marks zm er s nde
yer almaktadr. Marks zm, ekoln ana kaynadr. Dolaysyla bak
alar, yaklamlar, anal zler bu temel dnce zle nde
gel mekted r. Ortodoks Marks zme de elet rel yaklaan ekol, ayn
zamanda Marks zm nde de farkl b r yerde durmaktadr. Bu anlamda
s yasal lg ler n ok n plana almamalar neden yle elet r lm lerd r.
nk dorudan pol t k b r tavrn ve s yasal angajmann nde yer
almamlar, kuramsal almalara ynelm lerd r. Geleneksel Marks st
zg den farkl aklamalar ve yorumlar gel t ren ekol, kltr
ncel kl b r mesele olarak kabul etmekted r. Determ n st ve poz t v st
aklamalar elet rmekte ve de k kaynaklardan beslenmey
nermekted r. Aydnlanma dnces , modern akl ve kap tal zm
elet r s de ayrca neml b r temadr.

Marks st gelene n nde yer alan ekoln neml b r zell farkl

d s pl nlerden b l m adamlarn ve dnrler b r araya get rmes ve
d s pl nleraras yaklamn b r rne olmasdr. zell kle Horkhe mer,
Adorno ve Marcuse g b yeler, yaamlar boyunca, ok farkl alanlarda
dnce retm ler, stel k bunlar arasnda bel rg n b r btnl
srekl korumulardr. Daha genel anlamda Frankfurt Okulunun baz
yeler bell alanlarda younlam olsalar b le, Okulun genel
dnce zg s nde bu btnlk srekl korunagelm t r. Elet rel
kuram denen adlandrma da zaten youn olarak bu btnlk
mges n fade eder. Elet rel kuram, b r anlamda, yararlanlab lecek
tm d s pl nlerden yararlanarak genel b r toplumsal felsefe, kuram
oluturma abasdr. Aslnda Frankfurt Okulunun bu d s pl nlerst
tavr ve ok ynll, kend nde modern toplumun dayatt
toplumsal blmne ve dar uzmanlamaya da c dd b r elet r
ermekted r (Dellalolu, 2001: 22). D s pl nleraras yaklam,
Frankfurt Okulunun farkl konulara lg duymasn, dnrler n farkl
alanlarda etk l olmasn salamtr.

Frankfurt Okulunun lg lend alanlar arasnda kltr neml b r

unsurdur. Sosyo-ekonom k yapnn b r unsuru olarak kltr ve kltr
kurumlar, Okulun lg alanlarna dh ld r. Genel anlamda kltr
meseleler n n yan sra, kltr endstr s , popler kltr, deoloj ,
sanat, edeb yat, mz k, teknoloj ayn ek lde tartma balklar
arasnda yer almaktadr.

B r kltr kurumu olarak sanat Frankfurt Okulunun youn b r ek lde

tartt b r meseled r. Ana soru sanat-gerekl k l k s d r. Sanatn
zerkl , toplumsal gerekl kten soyutlanml, toplumsal
yanllardan kend n uzak tutmas gere ne karlmaktadr. Sanat,
toplumsal gerekl k g b b r gerekl k de ld r; kurgusal b r gerekl kt r.
Bu yzden de gerek dnya le farkldr, onunla el r, onu yadsr.
Sanat toplumsaldr; ancak onun toplumsall nde yer ald
toplumu yanstmas le de l, toplum nde kend zerkl n
korumas ve toplumu sorgulamas le bet mleneb l r. Frankfurt Okulu
n sanatn zerkl ve toplumsall vaz ge lmez k zell d r
sanatn toplumsall zerkl ne, zerkl se toplumsallna
baldr; b r olmadan d er var olamaz (Dellalolu, 2001: 52, 71).
B r sanat ve kltr anlay gel t rmey deneyen Frankfurt Okulu,
genel sanat tartmalarnn yan sra zgl sanat alanlar le de
lg lenm t r. Bel rg n b r estet k ve sanat anlaynn yannda mz k
felsefes , mz k sosyoloj s , edeb yat sosyoloj s abalarna da
rastlamak mmkndr. rne n, Adorno mz k konusunu nemser ve
mz k le kltr, mz k le toplum arasndak l k sell rdeler.
Lowenthal se edeb yat sosyoloj s bakmndan kayda deer
almalar yapmtr.

Theodor W. Adorno (1903-1969)

Frankfurt Okulunun en etk l s mler nden b r olan Adorno, Alman

asll b r dnrdr. Naz basklar neden yle Amer kaya g etm
daha sonra Almanyaya ger dnmtr. Hayl etk l ve retken b r
onan Adornonun almalar estet k kuram, sanat, edeb yat, mz k,
kltr elet r s , felsefe ve sosyoloj ye uzanmaktadr. Adorno, modern
kltr karsnda bandan ber varoluuluun znelc l nden ve
poz t v zm n kolay nesnelc l nden uzak durmaya alm, ama bu
tavr, modern dnyaya daha ktmser gzlerle bakmasna neden
olmutu. Adornonun estet k ve kltrel elet r s le felsefes , g derek
zden ok form zer nde younlaacakt: B r sanat eseren n ya da b r
f k rler s stem n n formu, toplumun b z m zer m ze dayatt
snrlamalar le el k ler n, ayn ek lde y ne toplumun nmze
at olanaklarn en ak davurumuydu (Marshall, 1999: 3).
Kltr endstr s yaklam, kukusuz Adornonun kltr sosyoloj s
almalar en neml katklarndan b r d r. Kltr Endstrisi (2014) adl
k tabnda Endstr Devr m n n sanat g derek nasl erd n , onu
madd ret m sreler ne nasl dh l ett n ve ynett n rdeler.
Sanat ve kltrn yksel onun tket lmes , b r kltr endstr s ne
dnmes yle lg l b r hususutur. Kltr endstr s , sanat b r tket m
nesnes ne dntrm, n boaltm ve d ren odaklarn krmtr.

Adornonun mz k alanndak grler kltr sosyoloj s bakmndan

kayda deerd r. Genel sanat anlayna paralel b r ek lde mz k
olayn tartan Adorno, mz n tar hsel ve toplumsal karakterl
olduu dnces nded r. Mz b r sre olarak ele alan Adorno,
bunlar ret m/yaratm srec , yen den-ret m srec ve alglama
srec ekl nde tasn f etmekted r. Burada nc mz k le popler
mz karlatrmaktadr (Dellalolu, 2001: 77). nc/klas k mz n
genel ereves n ve toplumsal arkaplann tartan Adorno ayn
zamanda Beethoven, Strauss g b bestec ler n mz kler n n balamn
ele alr. Ona gre Beethoven, devr mc burjuvaz n n mz syen
portres d r (Soykan, 1991). Ayrca popler mz k bakmnda caz
mz n ele alr. Caz mz n n b r metalama olduunu bel rt r. Cazn
zgrlkle l k s n reddeder ve onu popler mz e dh l ederek
olumsuzlar (Jay, 1989: 269).

B r baka kltrel mesele olan sanat ve edeb yat da Adornonun lg

alanndadr. Genel edeb yat, edeb yat b mler , deneme, roman, r,
romanclar, sanatlar onun kltr almalarnn kapsamna dh l
olur. Balzac, Thomas Mann, Huxley, Kafka, Beckett, Proust lg lend
romanclar arasnda yer alr. Kaba b r sosyoloj zme dmeden
toplumsal hayat le sanat ve edeb yat arasndak l k ler aratrr
(Adorno, 2004: 121). Bylece kltrel kuramn sanat, edeb yat ve
kltr endstr s tartmalarna almasn kolaylatrr.

Herbert Marcuse (1898-1979)

Frankfurt Okulunun etk l s mler nden b r olan Marcuse, d erler

g b srgn olmu ve Amer kada yaamtr. Kltr, estet k, sanat,
estet k, pol t ka balca lg alanlar arasnda yer almtr. Temel
eserler arasnda Tek Boyutlu nsan, Eros ve Uygarlk, Us ve Devr m,
Kardevr m ve syan, Estet k Boyut bulunmaktadr.

Frankfurt Okulunun elet rel okumasn sah plenen Marcuse, modern

toplumsal l k lere ve yaplara dnk elet r ler get r r. Tek Boyutlu
nsan adl eser , bu anlamda d kkat eker. Modern toplumun daha
ncek toplum b mler nden daha fazla g elde ett n ,
yetenekler n n arttn, b rey zer ndek egemenl k alannn
bydn bel rterek bunlarn temeller n n aratrlmas gerekt n
fade etmekted r (Marcuse, 1990: 10). Modern toplum, toplumsal
de m engellemek ve kend ne kar d renler krmak adna pek ok
eylem ortaya koymaktadr. ler teknoloj le bu d ren odaklarn
krmak adna admlar atmaktadr.

Marcuse, tek boyutlu nsan denemes nde zell kle tket m ve

metalama boyutlarna d kkat eker. Tket m deoloj s n n devr mc
potans yel n ve toplumsal elet r n n nn kesen g zl b r g
olduunu ler srer. nsanlarn metalar ve konfor le batan
karldn savunur. nsanlar madd bollukla mutlu ve bo zaman,
a le hayat ve c nsel frsat le oluturulan sahte zgrlkler nde
yzmekten memnundurlar. Marcuseun ler srdne gre,
znell kler kap tal st s stem n ht yalaryla ek llenmekted r. Tek
boyutlu nsan, elet rel aklla oluturulan gerek bak elde etmekten
ok, yanlg nde yaayan ve gnll olarak sahte ht yalarn tatm n
etme abas nde olan s b r nsandr (Sm th, 2005: 279).

D er elet rel kuram yeler g b Marcuse de sanat, estet k, edeb yat

ve kltr endstr s yaplarn nemsem ve kend anal zler n bu
dorultuda gereklet rm t r. Frankfurt Okulunun bel rg n b r ek lde
kltrle alakal olduunu gsterm t r.

Blm zeti

Neo-Marks st ekol, kltr nemsemekte ve kltrel anal z b r

yntem olarak kabul etmekted r.

Frankfurt Okulunun kltre yaklamlar son dnem kltrel

almalarda hayl etk l olmutur.

Anton o Gramsc n n kltr yaklamnda gel t rd kavramlar

arasnda hegemonya ve aydn yer almaktadr.

Adornonun tartt kltr endstr s kavram, kltrn

tket m nesnes olmasn er r r.

Marcusen n tek boyutlu nsan yaklam b r modern zm

elet r s d r.
nite Sorular

1. Gramsc n n aydn t poloj s n ksaca aklaynz.

2. Kltr endstr s ter m n ksaca tartnz.

3. Elet rel Teor hakknda ksaca b lg ver n z.

4. Gramsc kltr sorununa nasl bakmaktadr bunu

Hegemonya kavram ereves nde tartnz.

5. Aadak lerden hang s Lou s Althusser n Devlet n

deoloj k Aygtlar olarak aret ett kurumlar arasnda
yer alamaz?

A) Send ka
B) E t m

C) D n

D) Ordu

E) Basn yayn

6. B r sosyal snfn b r bakas zer ndek hk m yet n ,

onun kend dnya grn, deoloj s n ksmen zorla
ancak byk lde kna yoluyla veya en azndan
kabullend rerek empoze etmes ekl nde tanmlanan
kavram aadak lerden hang s d r?

A) Devlet n deoloj k Aygtlar

B) Yabanclama

C) Hegemonya

D) Anom

E) Rasyonelleme
7. Elet rel aklla oluturulan gerek bak elde etmekten
ok, yanlg nde yaayan ve gnll olarak sahte
ht yalarn tatm n etme abas nde olan s b r nsann
ele alnd Tek Boyutlu nsan adl eser aadak
dnrlerden hang s ne a tt r?

A) Leo Lowental

B) Er c Fromm

C) Jrgen Habermas

D) Karl Mannhe m

E) Herbert Marcuse

8. Aadak leden hang s Frankfurt Okulu teor syenler

arasnda yer almaz?

A) Theodor W. Adorno

B) Max Weber
 C) Walter Benjam n

D) Herbert Marcuse

E) Jrgen Habermas

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. - 5. d 6. c 7. e 8. b
9. KLTR YAKLAIMLARI III

SEMBOLK ETKLEMCLK VE KLTR

Sembol k etk le mc l k, m kro kuramlar arasnda d kkat eker.

Amer kan sosyoloj s nde ortaya kmtr. Georg S mmel n, Ch cago
Okulunun, pragmat zm n etk ler n eren ter m 1937de Herbert
Blumer tarafndan d le get r lm t r. Gndel k hayatta anlamlarn
etk le m yoluyla nasl ek llend n aratrmaktadr. Yakn
gzlemlerle ve tanma le hayata serp t r lm anlamlar anal z etmek
ve buradan hareketle nsan etk le m n n temel b mler n kefetmek
sembol k etk le mc l n temel kaygsdr. Durkhe mn aks ne
sembol k etk le mc l k, aktrlere ve onlarn znel bet mlemeler ne
nem ver r; aktrler n toplumsal dnyaya l k n kavramlar ve
dnceler n n, son anal zde, sosyoloj k aratrmann temel nesnes
olduunu ner srer. (Marshall, 1998: 647; Coulon, 2010: 15). Georg
S mmel ve Charles Horton Cooley k neml kaynak k d r. S mmel n
toplumlama ve etk le m formlar kavramlar; Cooley n se
b r nc l grup ve ayna benl k kavramlar, sembol k etk le mc l n
nsan ve toplum grler n etk lem t r.

Sembol k etk le mc l k y rm nc yzyln lk zamanlarnda Ch cago

Okulu evres nde gel me gsterm t r. Byk kuramlara ve byk
anlatlara kar kla kend n bell etm t r. Byk kuramlarla fade
ed len sosyoloj , toplumu yapsna ve bu yaplarn toplumsal eylem
etk leme b m ne gre aklamaya ve anal z etmeye alr. Durkhe m
ve Parsonsn levselc teor ler toplumu kend ne a t bamsz b r
hayata sah p organ k veya yaplam b r varlk olarak ele alrken,
Marks zm snf mcadeles n temele almakta ve toplumsalla ncel k
vermekted r. Buna t raz eden sembol k etk le mc l k se toplumun
m kro boyutlarna, gndel k yaantya, gndel k dnyaya ve nsanlarn
sembol k etk le m araclyla gndel k yaantlarnda nasl
etk let kler ne, dzen ve anlam nasl yarattklarna, nsanlar
gdleyen temel faktrler n neler olduklarna odaklanmaktadr. Bell
dnemler hayl etk l olan sembol k etk le mc l k, toplumsal yapy,
kt dar, tar h gz ard ett ynnde c dd elet r ler almtr. zell kle
1990 sonrasnda farkl kuramlarla yaknlam, postmodern zm,
kltrel kuram, gstergeb l m, fem n zm le balar kurarak daha
gel k n b r dzeye ulamtr (Marshall, 1998: 649; Slattery, 2007: 334).

Sembol ve anlam kavramlarn merkez ne yerlet ren sembol k

etk le mc l k, sm nden de anlalaca g b etk le me (ve eylem ve
aktr olarak nsana) ve onlarla l k l sembollere (onlarn anlamlarna)
odaklanmaktadr. B r gndel k hayat aratrmasdr. Kuramn
odakland temel alanlar yle sralanab l r: 1) Eylemler n anlamlarn
yakalamak ve eylere/nesnelere l k n b r anlam gel t rmek. Bunu
yaparken nsanlar yorumda bulunurlar, yan nsan toplumda ve
etk le m nde rend kler b lg ler hemen sellet rmezler ayn
zamanda yorumlayarak de t reb l rler. 2) Anlamlar d er nsanlarla
etk le m nde ortaya kar. nsan hep b r ler yle beraberd r, yalnz
de ld r. Benl kler bu b rl ktel kler nde gerekle r. Etk le m esastr.
Bu anlamda anlamlar ve dolaysyla semboller toplumsal ve kltrel
er k tar. 3) Canllar nde sembol kullanan sadece nsandr. Bu
anlamda kltr reteb len ve karmak b r tar he sah p tek varlk
nsandr. Semboller kullanan nsanlar, her eye b r anlam ykler ve
ona gre hareket ederler. Bu da kltrn oluumu bakmndan hayat
derecede neml d r. 4) nsan eylem amaldr, nsanlar b l nl
varlklardr. Bunlar nsann temel yetenekler d r. Amalar, eylemler,
davranla b l n nde gerekle r. 5) Toplum etk le m hal ndek
nsanlardan oluur, yan toplum nsanlardan bamsz makro-dzey
b r btn de ld r. Toplum nsanlarn ortak eylem d r (Marshall, 1998:
647-648; R tzer-Stepn sky, 2013: 117).

Sembol k etk le mc l k, b rey temell ve b reyler aras l k ler

merkez ne almas neden yle, levselc l k, yapsalclk, yapsal-
levselc l k yahut atmaclk yaklamlar g b makro planda
aratrmalar yapmamaktadr. Tam aks ne toplumsal yapdan z yade
b reye yneld n, b reyler aras etk le mlere odakland n
m kro b r yaklam olarak grlmekted r. B reyler aras l k ve
etk le m, toplumsal hayat ortamnda gereklemekted r. Bas t
saylamayacak bu let m ve etk le m toplumun dnda ve tes nde
konumlanamaz. Dolaysyla her ne kadar b rey temell b r yaklam da
olsa sembol k etk le m n b r ek lde topluma dnk olduu
syleneb l r. B reysel l k ler n kayna gene toplumun kend s d r.
Sembol k etk le mc l n sosyal teor ve kltrel kurama katks,
nsan benl k sah b b l nl b r varlk yan aktr olarak grmes nde
yatar. nsan toplumsal gerekl n en neml unsurlarndan b r d r;
yan toplumsaln dnda, orada b r yerde, sadece ps koloj n n
snrlarnda var olan b r varlk de ld r. nsan akt f, yorumlayc, eyley c
b r zne olarak kltrel katmanlar oluturur. Dolaysyla eylemler n
semboller ve anlamlar yoluyla da kalc hle get r r. Kltr,
sembollere, sembol k l k lere, sembollere ver len anlamlara hayat
veren ana ks rd r. Sembol k etk le mc l n zorunlu urak noktas
kltrdr.

Georg Herbert Mead (1863-1931)

Sembol k etk le mc l n kurucu s mler nden b r olan Mead, Ch cago

Okulu nde yer alan neml b r sosyologdur. Sosyal davranlk,
pragmat zm, faydaclk, sosyal ps koloj kategor ler ne dh l olan
Mead, z h n, benl k, d l alanndak almalar le tannmaktadr.
Gndel k hayata l k n neml almalar bulunmaktadr. Gndel k
hayat kuram gel t rme abasndadr.

Benl k ve toplum l k s n Mead n temel kuramsal ynel m d r. Mind,

Self and Society adl nl k tabnda kuramsal ynel mler n temel
admlar anal z eder. Buna gre toplumun ne sk b r b mde
yerlem deney mler; d l, semboller ve let m n nsanlarn grup
yaamndak nem ; szckler m z ve jestler m z n rol stlenme srec
araclyla d er nsanlarda darya dnk tepk ler yaratma yollar;
benl n yansmal ve dnmsel doas; eylem n merkez l temel
anal z b r mler olarak len r (Marshall, 1999: 482). Byles b r
erevede Mead, dnce, eylem ve etk le me odaklanarak gruptan
yahut sosyal olgudan yola kar. Anal z, b reyden balayp gruba
varmak yer ne rgtl gruptan balar ve aaya doru lerler. B reysel
dnce, eylem ve etk le m grup asndan aklanr; grup, b reysel
dnce ve eylemle aklanmaz. Btn, onu oluturan elerden nce
gel r (R tzer-Stepn sky, 2013: 49).

Eylem, Mead n yaklamda en temel ed r. nsanlar dnmeden

tepk vermezler. Eylemde drt aama vardr ve her b r b rb r yle
l k l d r. Drt, alg, man plasyon ve tamamlama eylem n
aamalardr. Drt, aktrn dsal b r tk ye tepk vermes ve bu
durumla lg l eyleme gemes d r. Alglama, eylem n tk den doan
drtyle ba etmeye yarayacak zmler ve tepk ler aranan k nc
aamasdr. Man plasyon, alglanan nesnen n dnlmes ,
man ple ed lmes d r. Tamamlama se eylem n oluturulduu ve
tamamland aamadr (R tzer-Stepn sky, 2013: 49). Bylece nsanlar
br ey zer ne dnp harekete gem ve br eylem
gereklet rm t r. Toplumsal l k ler n temel nde de eylem
bulunmaktadr.

Mead n gerek sembol k etk le mc l k gerekse kltrel kuram

bakmndan hayl neml b r d er tartma oda se semboller ve
d ld r. Semboller hem onlar fade eden hem de onlarn alcs
konumunda olan nsanlar tarafndan alglanan b r yap sunar. F z ksel
nesneler de sembol olab l rler ama sesl jestler, d l en bel rg n
semboldr. D l n kullanld b r let mde, jestler (ve kel meler) ve
daha da neml s o kel meler n anlamlar let l r. D l hem konuanda
hem de d nley c de ayn tepk ye yol aar. D l ayn zamanda nsanlarn
son derece neml dnme, z h nsel srelere g rme yet s n
mmkn klar. Mead, toplumsal sreler n z h nsel srelerden nce
geld ne nanr; z hn n var olmas n bel rg n semboller ve b r d l
mevcut olmaldr. Z h n sadece tek b r nsann tepk ler n de l tm b r
topluluun tepk ler n gzden ge rmem ze z n ver r (R tzer-Stepn sky,
2013: 51).

Kend l k kavram Mead n sosyoloj k okumalarnda ne kar. Kend l k

ve z h n b rb r ne baldr; b r olmadan d er olmaz. Yan z h n
olmadan nsan kend n dnemez, kend l n kefedemez, ayn
ek lde kend l olmadan da z hne sah p olamaz, kend s yle let me
geemez. nsanlar aras l k lerde kend l k b l nc nem arz eder.
(R tzer-Stepn sky, 2013: 53).Bu aklama onun mehur ben (I),
ben /bana (Me) l k s n hatrlatr. Benl k ancak bakalaryla ve
toplulukla karlkl l k ler ereves nde b reyseld r. Benl k hem zne
hem b r nesned r; dnen ve eyleyen zne olarak ben (I) ve b rey n
bakalar n varolan dnyada b r nesne olarak kend benl n n
farknda olmas olarak ben /bana (Me). Ben nosyonu, hem b yoloj k
hem toplumsal er k tar ve organ k drtler le toplumsal
deney m n b r sentez d r. Bu yzden ben, ben /banadan kolayca
ayrlamaz. Benl k, kend s ve toplumun d er benl kler yle etk le me
g rd nde vardr. B rey bakalarnn kend s ne kar tutumlarn
taknmakla kalmaz ayn zamanda, tm toplumsal srec , b reysel
deney mle btnlet rmeye alr. Benl k bu genellem tek
tarafndan b r b rl k hl nde rgtlenm t r (Sw ngewood, 1998: 313).

Mead, eylem, aktr, z h n, benl k, kend l k kavramlar etrafnda esasen

b r kltrel f kr n, kltrel okumann pularn vermekted r. Kltrel
kuramn en neml tartma alanlarna dh l olan sz konusu
kavramlar bal bana kltrel had seler n okunmasna mkn
tanmaktadr.

Herbert Blumer (1900-1986)

Sembol k etk le mc l k ter m n kullanarak bu yaklamn gerek

kurucu sm olan Blumer, Ch cago n vers tes nde G. Herbert Meadle
b rl kte alm ve onun dersler n srdrmtr. Amer kada
sosyoloj s n n kurumsallamasna neml katklar yapm ve sembol k
etk le mc l n yaygnlamasna aba gsterm t r. Symbolic
Interactionism (1969) adl k tabyla bu abasn b r yaynla
talandrmtr.

Blumer, sosyoloj n n grup yaamna ynelmes gerekt ne nanr.

Sosyoloj fenomenlere, soyut kuramlara, byk anlatlara de l
bunlarn ters ne, yaanan hal yle toplumsal deney m n zeng n
e tl l n ynelmel d r. Sosyolog gndel k deney mden hareket
ederek kavramlar na etmel , dorudan amp r k ver lere dayal
kuramlar retmel ve bu tr kuramlarn geerl l n srekl kantlara
ger dnerek snamaldr. Byles b r dnceye sah p olan Blumer
k tle let m aralar, moda, kolekt f davranlar, - veren l k ler ,
rklar arasndak l k ler ve yaam yks aratrmalar lg
duymaktadr (Marshall, 1999: 78).

Blumer, sembol k etk le mc l nermeye dayandrr: 1) nsanlar

eylere kar eyler n kend ler ne fade ett anlamlara gre tavr
alrlar; 2) Bu anlamlar, b r n n muhataplaryla olan etk le m nden
karsanr; 3) Bu anlamlar yorumsal b r srete de me urar. B r
nesnen n kend nde k ye anlam fade eden b r zell k yoktur. Btn
nesneler d rekt olarak de l, onlara yklenen anlamlarla karlanr. Bu
anlamlar d erler yle, zell kle de nemsenm d erler yle
etk le mden elde ed lm t r. Blumere gre aktr, nde bulunduu
durumun ve eylem n nda, anlamlar seer, kontrol eder, askya
alr, yen den gruplandrr ve dntrr. Dolaysyla, yorum, sadece
yerle k anlamlarn otomat k b r uygulamas olarak de l, fakat, nde
anlamlarn ve gzden ge rmen n, eylem n ynlend r lmes ve
ek llend r lmes ne yarayan aralar olarak kullanld br
b mlend rme srec olarak grlmel d r (Poloma, 1993: 225).

nsanlar b rer aktrdr; nsan kend n -bel rtme (self- nd cat on)
araclyla nesneler b r araya get ren, b l nl ve reflekt f b r aktrdr.
Kend n -bel rtme, b rey n eylere d kkat ett , deerlend rd , onlara
anlam verd ve bu anlama dayanarak eylemde bulunduu, hareketl
ve let msel b r sret r. Sre toplumsal b r balamda oluur.
nsann eylem se yorum ve anlamla sarlp sarmalanmtr. B rl kte
eyleme katlan nsanlar, toplumsal yapy oluturur. A le, f rma yahut
okul g b kurumlar, sadece b rl kte eylemde bulunan b r b rl ktel kt r.
te toplum ncelemes , b rl kte eylem n ncelenmes demekt r.
Toplum, k leraras sembol k etk le m n br sonucudur ve
sosyologlarn ura alan da bu olmaldr. Blumer n sembol k
etk le mc yaklamn zell , nsanolunun b rb rler n n eylemler ne
yalnz uyaran-tepk ekl nde b r tepk gsterme de l, d erler n n
eylemler n yorumlama ya da tanmlamalar b m nded r. B r k n n
tepk s , d er n n eylem ne dorudan b r yant de l, o eyleme
ykled anlama dayal b r yanttr(Poloma, 1993: 226-228).

Blumer, eylem ve anlam kavramlarn toplumsal l k ler n ve

etk le mler n merkez ne yerlet rmekle, kltrn ana kaynaklarndan
k s n gndeme get rm olmaktadr. Kltr, eylem ve anlam le var
olur nk. Her kltrn ortaya koyduu eylemler ve o eylemlere
yklenen anlamlar, ancak o kltr ndek kodlarla, alglarla
anlalab l r. Kltrler n yorumlanmas bakmndan sz ed len
kavramlar temel tek l eder.

FENOMENOLOJ VE KLTR

Fenomenoloj , Alman f lozof Edmund Husserl tarafndan gel t r len

b r felsef yaklamdr. He degger ve Merleau-Ponty bu alanda nde
gelen k lerd r. Husserl ve Mead n f k rler nden etk lenen Alfred
Schutz tarafndan yorumcu sosyoloj ye dntrlen fenomenoloj ,
fenomen kavramn merkeze alr. Kavram k anlama gel r. B r alg
nesnes , grdmz, duyularmzla h ssett m z veya algladmz
br eyd r. Ayrca fenomen sra d br eyd r, henz
aklayamadmz veya anlayamadmz normal d b r eyd r;
rne n manev b r g, b r duyalar-st algdr. lk tanm, d
dnyann gerekte varolduu ve bu dnyann duyularmzla, zell kle
gzler m zle alglanab len kend ne a t b r gerekl e sah p olduu
varsaym zer ne kurulu b l msel, gndel k b r tanmdr. k nc s
yorumcu b r tanmdr; kend ne has bamsz b r gerekl e sah p
olmayan f z k dnyay duyularmz araclyla anlar ve onu kend
yorumlarmza gre yen den yaratrz. Buna gre f z k dnya grel b r
dnyadr. nsanlar f z k dnyadak nesnelere s mler ver r, onlar
et ketler ve bylece anlamlarn bel rler (Slattery, 2007: 231).

Fenomenoloj , nsann b l n formlaryla d n , estet k, ahlak ve

duyusal deney m n aratran b r yaklamdr. Husserl, nsanlarn
deney mler n kkenler nden ve gel mler nden ayr, b l mlere
dayanan nedensel aklamalardan bamsz olarak olduu ekl yle,
dorudan ve dolaymsz b r ek lde tanmlamak ster (Cev zc , 2002:
409). Husserl, grnd b m yle dnyay anlamann/alglamann
neml b r felsef ura olduunu bel rler. nk hayat b raz da
grnlere dayanr; fakat grnler kend ler n gzlemleyen b r
zneye baldr yan b l nl b r varlkla rt batldr. Dolaysyla b l n
felsefe asndan neml b r tartma baldr. Felsefen n temel
amac, b l nc n zne le l k s n kurcalamak, znen n bakn
yorumlamaktr (Cev zc , 2002: 410). nsan, kavrayan, anlamlandran,
yorumlayan b r zned r. Fenomenoloj nsann zne oluunu ne
karr.
Sosyal dnya bakmndan durum b raz daha karmaktr. F z k
dnyadak eyler kend ler olarak vardr ounlukla; yan da, rmak,
kpr nsanlarn n telend rmeler ne ok fazla gerek duymadan f z ksel
olarak var olurlar. Ancak sosyal dnyadak olgular tamamen
nsanlarn alglarna, onlarn yorumlar ve ykled kler anlamlar
baldr. Bell b r eylem n su, bell b r durumun ak olarak
adlandrlmas g b . Toplum da poz t v st sosyoloj n n syled n n
aks ne, orada b r yerde duran de l, aks ne, gndel k yaantlar
srasnda rut nler, etk le mler ve ortak kabuller araclyla yaratlan
ve yen den-yaratlan b r eyd r. Bu yorumlama ve etk le m n anahtar
d ld r. Bu yzden fenomenoloj , nsan b l nc n n ve nsanlarn nde
yaadklar dnyay yorumlama b mler n n aratrlmasdr (Slattery,
2007: 232).

1960lardan sonra ana akm sosyoloj y elet rerek kend sosyoloj k

yaklamn ortaya koyan fenomenoloj k sosyoloj , nsan ve toplum
anlay le aratrma yntem balamnda t razlarn ykseltm t r.
Buna gre, poz t v st sosyoloj , toplumu tpk doa dnyas g b ele
almakta ve b rey n zer nde, onun dnda kend ne a t b r gerekl e
sah p olduunu, b rey n bylece byk lde d gler tarafndan
kukla gb ynet ld n dd a etmekted r. Doa b l mler n
yaklamlarnn sosyal dnyay anlamak n anahtar olab lece n
bel rt r. Oysa fenomenoloj ye gre nsan kend sosyal dnyasn na
edeb lecek ve kontrol altna alab lecek gte, b l nl , zgr,
bamsz ve rasyonel b r varlktr. nsann eylemler dardan
bel rlenm veya programlanm de ld r, aks ne amal ve
gdlenm t r. nsan kukla de ld r(Slattery, 2007: 236).

Sosyolog, sosyal dnyay, bu dnyann kltrn, t plet rmeler n ,

alglarn tanmak n bu dnyaya katlmaldr. Bu dnyaya katlarak
kend yorumlarn gereklet rmel d r (Slattery, 2007:
236).Fenomenoloj , m kro meseleler sorunsallatrmas, byk boy
kuramlardan uzak durmas, znel yorumlara dayanmas, yorumlardan
b r yorum olmas dolaysyla genellemelere mkn vermemes
bakmndan elet r lm t r. Ancak fenomenoloj k yaklam sosyoloj k
aratrmaya zgn katklarda bulunmutur. N tel aratrmaya, sezg ve
znel faktrlere vurgu yapm ve bylece modern sosyoloj de etk l
olmutur. Hal hazrda etk s devam etmekted r.

Alfred Schutz (1899-1959)

Avusturya asll Schutz, V yana n vers tes nde hukuk ve sosyoloj

e t m n aldktan sonra bankaclk alannda alt. almalarnn b r
ksmn k nc dnya savandan sonra g ett Amer kada srdrd.
E. Husserl n ve M. Weber n dnceler nden etk lenerek
fenomenoloj k sosyoloj y gel t rmeye g r t ve Peter Berger, Thomas
Luckman, Harold Garf nkel g b sosyologlar zer nde etk l oldu.

Fenomenoloj dnces n n sosyoloj k ereves n zen ve bu

dncey sosyoloj le buluturan Schutz, temel eser olan Toplumsal
Dnyann Fenomenolojisinde fenomenoloj k sosyoloj n n temel
lkeler n ortaya koyar ve gndel k yaammzda srekl e
olduumuz nesneler ve onlara da r b lg ler m z , farkllamam temel
b r deney m akmnda nasl kurduumuzu anlatr. B l nc n temel
eylem b r nc dereceden t plet rmed r: deney m akmndak t p k ve
srekl unsurlar b r araya get r r eyler n ve nsanlarn t p k
modeller n na eder ve ortak b r toplumsal dnya kurar. Sosyoloun
se k nc dereceden t plet rmeler (aktrler n kend etk nl kler n
aklad -b r nc dereceden- kuramlara dayal b r aklc toplumsal
dnya model ) kurmaktr. Schutza gre sosyoloj n n lev , nsanlarn
gerek dnyada nasl davranab lecekler n kefetmek n
yararlanab lecekler b r aklc kuklalar dnyas yaratmaktr (Marshall,
1999: 241).

Schutz, nsan fa l n n anlam katan eylemler n merkeze alr, yaam

dnyasnn deney m ve eylem aknda var olduunu bel rler. Ona
gre gndel k dnya znelerarasdr: Dnya zel de ld r,
bakalaryla paylalr. Varlklaryla hep m z n gel mes n etk leyen ve
b rb r yle etk le m hl nde olan ok sayda aktr bulunmaktadr.
Toplumsal gerekl k de toplumsal dnya ndek tm nesnelerle
olaylarn toplamdr. Ancak bu dnyann e tl let m mler n
gerekt ren toplumsal l k ler etrafnda kurulan b r yaps vardr; yan
atom st k b r dnya de ld r. B r aktr, eylem n er n yorumlamay
renerek bakalarnn eylemler n anlamak zorundadr. Bunu
yapmak da b rey n toplumsal dnyay deal t pler ya da t plet rmeler
g b anlaml d z l lere gre yaplandrmasn salayan b r ortak b lg ve
anlama b r k m n gerekt r r (Sw ngewood, 1998: 316). Toplumsal
dnya, kes nl kle b r zneler aras dnyadr; bunu salayan kltr
zell kler se d l, semboller ve anlamlardr. Toplumsal dnya b r
kltr dnyasdr, nk bu dnya b r anlamalar evren d r,
yorumlanacak b r anlam ereves , gelenek ve alkanlklar var eden
b r tar hsell kt r. nsan bu kltr dnyasnda kend b l nc n kefeder,
baka nsanlarla let m kurar ve burada yorumu gereklet r r.
Dolaysyla b l n ve eylem, toplumsal yap ve kurumlarla l k ler
er s nde anlaml hle gel r (Sw ngewood, 1998: 316).

Toplumun ve kltr dnyasnn nem n bel rleyen Schutz, b reyler n

davranlar-nn toplumsal balama oturtulmadan anlalamayacan
fade eder B reyler tecrbeler n kend ler ne gre
kavramlatrmazlar ve dnceler n , duygularn farkl durumlara
kar ver-d kler reaks yonlarn toplumsal s stemle l k l b r ek lde
ortaya koyarlar. Tecrbeler b r k-t ke kollekt f formlara aktarlr. D er
tara an sembol k s stemler toplumsal yapy, dn-celer ,
davranlar etk leyen kodlar da er s nde barndrr (Doan, 2011:
99). Bunu salayan temel kurum kltrdr. nsanlar tarafndan
oluturulan kltr dnyas, tm kltrel aralar, s mgeler , d l
s stemler n , sanat eserler n , toplumsal kurumlar ht va eder. Kltrel
dnya dsaldr ve zorlaycdr; b reyden nce var olmu ve
dzenlenm b r dnyadr (R tzer, 2013: 443).

nsanlara a t dnyalar vardr. Ancak gndel k dnya nsann dnda ve

tes nde de l yanndadr: sosyal dnya nsann dnyas, l k ler ,
eylemler ve anlaylardr. Sosyal dnyay sosyal dnya yapan
zell kler bunlardr. Bununla b rl kte sosyal dnya tek ve ortak b r
gerekl k de ld r, aks ne oul gerekl kler olarak adlandrlan
durumdur. B reyler b r b r ne balayan ve sosyal dzen n temel n
oluturan ortak b r kltre dayanr. Toplusal gruplar, ocuklar,
kadnlar, ler ve yallar dnyay farkl b mlerde alglasalar ve
farkl gerekl kler, hayat tarzlar, alt kltrler nde yaasalar b le,
sosyal hayatta onlar b r topluluk, ulus veya tr olarak b rb r ne
balayan ortak alglar ve ortak kltrel zell klerd r. Herkes kend
dnyasnda yaar ancak bu dnyay d er nsanlarla her gn paylar;
b l n ve empat yoluyla dnyay bakalarnn gzyle benzer ek lde
alglayab l r. Bu zneler-araslktr (Slattery, 2007: 235).

Kltr sosyoloj s bakmndan kayda deer temalar olan b l n, aktr,

eylem, yaam dnyas, kltr dnyas, t plet rme, zneleraraslk,
anlamlar, semboller gb hususlar kuramsal almasnda
deerlend ren Schutz, yaam-dnyasn aratrmalarnn merkez ne
yerlet r r. B r gndel k hayat sosyoloj s rne gel t rerek,
sosyoloj n n kltr dnyasna ynelmes n ma eder. Yaant-dnyas
yahut gndel k hayat esasen kltr dnyasdr. Bu yzden
fenomenoloj n n lg odanda gndel k hayatn bulunmas
gerekt ne nanan Schutz, youn b r ek lde sosyal dnya yan yaam-
dnyasn rdeler.

DRAMATURJK YAKLAIM VE KLTR

Dramaturj k yaklam, tm dnyann b r sahne, nsanlarn da bu

sahnede yer alan oyuncular olduu f kr ne dayanmaktadr. Bu
grn yen olmad, Shakespearee Mach aevell ye kadar ger
g tt b l nmekted r. Fakat modern sosyoloj de, bu f kr en eks ks z
b mde gel t ren k , etk le m n m kro dzen zer ne almalaryla
nsanlarn zlen m yaratma yollarna k tutan Go man olmutur
(Marshall, 1999: 163).

Dramaturj k yaklam, toplumsal benl k sah b olan b reyler n

gndel k hayat sahnes nde benl kler n , kend l kler n , konumlarn
roller ne bal olarak sunduklarn dnmekted r. Gndel k hayatta
b reyler, t yatro sahnes nde rol serg leyen oyuncular g b etk le m ve
l k kurmaktadr. rne n, b r k a lede e yahut baba/anne roller ne
sah p b r s ken darda arkada rolne sah pt r. K farkl
zamanlarda ve meknlarda farkl rollere gre etk le m ne
g rmekted r. Bu anlamda dramaturj de benl k, o an oynanan sahnen n
dramat k etk s yle oluan h st r (R tzer-Stepn sky, 2013: 120).

Erv ng Go man (1922-1982)

Sosyoloj de dramaturj k yaklamn ortaya kmasnda etk l olan

Go man, kltr le oyun, toplum le sahne arasnda kurduu l k le
kltrel kuramda yer almaktadr. M kro sosyoloj k b r perspekt fe
sah p olan Go man, toplumsal eylem, sembol, r tel, gndel k hayat,
sahne, damga, rol, performans g b temel kavramlarn aklamas le
b r bak gel t rm t r. Kltrel aratrmalarn rnek olaylara ve saha
almalarna dayandrmtr. almalar antropoloj , sosyoloj ,
kltrel almalar, etnoloj , ps koloj farkl sosyal b l mlerde yank
bulmutur. zgn ve sarsc b r sosyolog k ml ne sah p Go man,
modern sosyoloj ye katk sunmu neml b r s md r.
Go man, Gnlk Yaamda Benliin Sunumu (2009) adl eser nde,
toplumsal eylem n karmak doasn oyun ve sahne metaforlarna
dayal b r ek lde ele almaktadr. Toplumsal hayat sahnelenen b r
dramaya benzeterek, b reyler n kend ler n ve eylemler n bakalarna
sunduunu anlatr. B reyler kend roller n oynayan aktrlerd r; sahne
nnde ve sahne arkasnda bunu gereklet r rler. Aktrler yz yze
l k ler ortamnda de k performanslar sunarlar. Btn k ler, roller,
kurumlar, sahneler, v tr nler, aretler, s mgeler, trenler, takmlar,
statler b r yaam ereves oluturur. Toplumsal eylem bu erevede
gerekle r. Buradak karlama, etk le m ve yz yze olma durumu
ncel kl d r, roller ve rut nler byles b r ortamda gerekle r
(Go man, 2009: 28).

Damga ve damgalama, Go mann (2014) ayrca nemle zer nde

durduu kavramlardr. Damga, f z ksel yahut toplumsal b r atf veya bu
yzden toplumsal k ml el nden alacak veya tam kabul grmes n
engelleyecek b mde aktrn deer n n dren b r aret olarak
tanmlanr. Bu anlamda Go man, temel damga t p bel rler:
ktrmlk, ccel k, sarlk g b f z ksel zrler; k l k zayfl,
hkm g yme, s zl k g b gem e dnk damga; k n n b rl kte
olduu arkada evres , a t olduu rk veya d nsel grupla l k l
toplumsal damgalar. Benl n sunumu aratrmasnn b r paras
olarak allan damga/lanma, normal dna ynel r. Normal
nsanlarn kend ler n sunmalarnn dnda nk nler, akl hastalar,
alkol kler, sulular, sakatlar ve ayrmclk kurbanlar g b normal d
olanlarn, bozulmu k ml klere sah p olanlarn yahut normal hayatn
dna t lm ler n kullandklar stratej ler bu aratrmann hedef d r.
Bu dlanmlar grubu, byles ne youn b r redded lme ve aalanma
karsnda kend ler ne sayglarn ve kend onurlarn nasl
srdrmekted r? Bu anlanma hang stratej ler ne srmekted rler.
ou damgal k ler n yapt eylemler ve stratej ler arasnda
g zlenme, estet k cerrah , saklama, kama, kurtulma, yalnzlama
d kkat ekmekted r. Bazlar se mcadele yntem n seerek
toplumda normal kalmaya almaktadr. Ancak btn damgalanm
k ler n toplumda ok sancl b r sosyallemeden get kler
grlmekted r. Bu da onlar gerg n, paral, uyumsuz klmaktadr
(Slattery, 2007: 189-190).

Go man, b reyler n roller n serg lemeler ne performans demekted r.

Performans, b rey n bell b r gzlemc kmes nnde srekl
bulunduu b r sre boyunca gereklet rd faal yetlerd r (Go man,
2009: 33). Performans, en az k benl k sah b b reye ve dolaysyla
etk le me baldr. Rut n se performans annda gereklet r len
eylem kalbdr. Rut n sayes nde b l nd k b r roln nasl cra ed lece
tahm n ed leb l r. Ayrca bu durum zell kle toplumsal etk le m n b r
toplumsal dzen retmes n n en neml yollarndan b r s d r. neml
olan role nanmaktr. Ayn ey zley c ler yan toplumsal b reylerden
de beklemekted r. Her zaman roller baarl br ek lde
oynanamayab l r, yan performanslar sten ld gb ortaya
konulmayab l r. Utan, korku, sululuk g b haller performanslarn
yanl sunulmasna neden olab l r (Go man, 2009: 65).
K ler n roller n serg leyen b rer aktr, toplumsal hayatn b r sahne
olarak deerlend r ld , temelde eylem ve let m n olduu b r
kltrel okuma tarz gel t ren Go man, k m t razlar olsa da kltrel
aratrmalara neml b r alm get rmekted r. O, nsanlarn
etk le mler nde kltr nasl kullandn dnk b r aratrma
gereklet r r ve kltrn temel kaynak olduunu bel rler. Bunun
yannda eylem, anlam ve benl k arasndak balara odaklanr; bylece
k ml k aratrmalarna neml b r katk ver r. Sem yot k faal yet
kavray, toplumsal etk le m n temeld r. Go man, anlamlarn
srekl de toku ed ld b r dnyada yaadmz syler. Bu b r
anlamda toplumsal yaamn olduka y b r kltrel model d r.
Toplumsal yaamn kurumlardak ve yz yze karlamalardak r tel
grnmler zer ne odaklanr (Sm th, 2005: 92). Kltrn temele
yerlet r ld almalar, ada kltr aratrmalarnda b r mkn
sunmaktadr.

Blm zeti

Sembol k etk le mc l n kltr tartmalarndak yer hayl

neml d r.

Fenomenoloj k yaklamn kltre yaklamlarn bel rleyen

hususlar fenomen kavram etrafnda gel mekted r.

Herbert Blumer n tartt kltr meseleler arasnda anlam,

aktr, eylem yer almaktadr.

Erv ng Go mann kltr tartmasna dh l olma durumu daha

ok damga, oyun, sahne kavramlar etrafnda olumaktadr.
nite Sorular

1. Sembol k etk le mc l k kuramnn dayand temel

alanlar nelerd r? Maddeler hl nde sralaynz.

2. Damga ned r? Kltrel l k lere yansmas nasl

olmaktadr?

3. Mead n kend l k kavramn ben ve ben /bana

ter mler yle tartnz.

4. Fenomenoloj k yaklam ve kltr l k s n ksaca

tartnz.

5. Eylem Mead n yaklamnda en temel ed r ve

Meade gre eylemde drt aama vardr. Aadak lerden
hang s bu aamalardan b r de ld r?
A) Blme

B) Alg

C) Man plasyon

D) Tamamlama

E) Drt

6. F z k dnyadak eyler kend ler olarak vardr

ounlukla; yan da, rmak, kpr nsanlarn
n telend rmeler ne ok fazla gerek duymadan f z ksel
olarak var olurlar. Ancak sosyal dnyadak olgular
tamamen nsanlarn alglarna, onlarn yorumlar ve
ykled kler anlamlar baldr dnces aadak
yaklamlardan hang s ne aret etmekted r?

A) Yapsal-levselc l k

B) Mantksal Poz t v zm

C) Fenomenoloj
D) Tar hsel-T kelc Yaklam

E) Evr mc Yaklam

7. Tm dnyann b r sahne, nsanlarn da bu sahnede yer

alan oyuncular olduu f kr ne dayanan yaklam
aadak lerden hang s d r?

A) Sembol k Etk le mc l k

B) Fenomenoloj

C) Etnometodoloj

D) Dramaturj

E) Yapsal levselc l k

8. Gnlk Yaamda Benliin Sunumu adl eser yle,

toplumsal eylem n karmak doasn oyun ve sahne
metaforlarna dayal b r ek lde ele alan dnr
aadak lerden hang s d r?
 A) Georg Herbert Mead

B) Herbert Blumer

C) Alfred Schutz

D) Peter L. Berger

E) Erv ng Go man

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. - 5. a 6. c 7. d 8. e
10. KLTR YAKLAIMLARI IV

GSTERGEBLM VE KLTR

Gstergeb l m(Sem yoloj ), kltr yaklamlarnda ne kan neml

b r kuramsal ynel md r. Gstergeler ve gsterge s stemler n
toplumsal ve kltrel balam nde ncelemekted r. Gstergeb l msel
bakmdan kltr, temel toplumsal kurumlardan b r d r ve zell k d l
zer nden etk s n gstermekted r. sv rel d lb l mc Ferd nand de
Saussuren almalarna dayanmaktadr. Bunun yan sra Roland
Bartes, gstergeb l m kuramnda nde gelen f grlerden b r d r.

Gstergeb l m n temel kavram gsterged r. Gsterge, genel olarak

kend dndak b r ey gsteren, kend s nden bamsz b r gerekl
yanstan her trl varlk, nesne, olay, olgudur. B r faal yet, b r oluum
ya da anlam onu anlayan b r ne gsteren, b r bantnn yer ne duran
eyd r. Daha zel olarak da, d lsel b r gsterenle gster len n
b rle m nden doan b r md r. D l b r gstergeler s stem olarak
dndmzde, anlamn temel b r olan ey, m, arett r (Cev zc ,
2002: 457). Yan b r ey tems l etme, onun yer n tutma, gstergen n
temel vasfdr.
Erkmana gre (1987: 8-9) gsterge, b z b r lm (rne n arabann
benz n n lmek yahut sy lmek) dorudan doruya yapmaktan
kurtaran, b z m lme eylem m z n yer ne geen b r aratr. B r
gstergey doru okuyab lmek n, nasl okunacan renm
olmamz gerek r. Gstergen n lev , b ze b r durum ya da olgu
hakknda dolayl yoldan b lg letmekt r. Dorudan doruya b r eylem
gereklet rmek yer ne gsterge kullanarak sted m z b lg y
ed neb l r z; gsterge kullanarak ya da b r arac kullanarak. Bu arac
(gsterge) eylem n yer ne geer. Dolaysyla gsterge, kend s o ey
olmad halde, o ey artrarak let m salayan her arac olandr.

Gsteren ve gster lenden oluan gsterge, btnsel b r yapya aret

eder. Gster lenler toplumsal ve tar hsel sreler ereves nde,
toplum tarafndan ret lm kavramlardr. nsan kavramlar
toplumdan ed n r. Gsterenler se nsann bu kavramlar da vurma
b mler d r. nsann kavramlar da vurma b mler n n banda
szckler gel r. Szckler n dnda jestler, m m kler, tavrlar, durular,
baklar, res mler, heykeller vb. se gsterenlerd r. Dolaysyla
gster lenler soyut, gsterenler se somuttur. Gstergeler boyutlu
nesnel b r aygt, k boyutlu b r res m, somut b r varlk, soyut b r mge,
k, ses, jest, yz fades , beden duruu vb. olmasna karn, b zzat
kend s de l, baka b r ey n yer n tutan ekl nde deerlend r l r. B r
kent plan, aydak yansma, har ta, res m, hasta rntgen hep
gstergelerd r (Sayn, 2014: 61).
Gstergeb l m, let m amal btn araclar, gstergeler nceleyen,
b rb rler yle olan l k ler n aratran, trler n saptamaya alan b r
b l md r (Erkman, 1987: 11). Gstergeb l m, b r b lg , temel b r m
gsterge olan b r l k ler d zges olarak dnyay anlama b m d r; yan
gstergeb l m gster m n doasn aratrmaktadr (Gottd ener, 2005:
15). Anlam kavramna zel nem veren gstergeb l m, nsan-doa ve
nsan- nsan l k ler n anlamlayan b r b l md r. Yan nceden
oluturulmu anlamlamayla, anlamn ortaya karlma yollaryla
lg lenmekted r. Gstergeb l m, gstergeler n anlamn, gstergeler
arasndak balantlar, gstergeler n oluturduu btnler nceler
(Sayn, 2014: 51-52).

Gstergeb l m n temel unsurlar arasnda anlam, anlat/yk, met n,

yazar, okur, zley c , aktr g b kavramlar yer alr. Her b r kavram
b rb r yle l nt l d r. Toplumsal hayat eylemler ve anlamlar zer ne
kurulur. Hayat b r adan anlatlar toplamdr. Gstergeb l m asndan
her ey b r anlat olab l r. Anlatnn saklad yahut ortaya koyduu
anlamn zlmes , nsan l k ler n n anlalmas bakmndan
neml d r. Toplumsal hayatn gstergeb l msel adan zmlenmes
de byles b r anlamaya yol aar.

Gottd ener (2005: 47), gstergeb l m n toplumsal/sosyoloj k alm

gereklet rerek, bu ynteme l k n neml saptamalar yapmaktadr.
Ona gre toplumsal gstergeb l m, gstergeb l m kuram nde
gel en yen b r yaklamdr. Bu yaklam kend zmleme nesnes n ,
kt dar-b lg eklemlemes ne bakarak, gsterge d zgeler yle
gstergeb l msel sre dnda kalan s yasa ve ekonom arasndak
eklemleme olarak grr. Bu yaklamn temel savlar se unlardr:
gstergeler n toplumsal balam ve gndel k yaam balam nde
anlalmas; anlam ok eklemlenm , kodlanm boyutlara sah pt r;
gstergeler sadece s mgesel anlatmlar de l, toplumsal sreler
kolaylatran aralar olarak grlen anlatmsal s mgelerd r.
Gstergeler gerekte toplumsal etk le m ortamn kuran gsterge
tayclardr.

Ferd nand de Saussure (1857-1913)

sv rel d lb l mc Saussure, gstergeb l m n ncsdr ve kavram lk

fade eden k d r. Genel Dilbilim Dersleri (1985) k tabnda d l, gsterge,
gsteren, gster len arasndak l k ler nceleyen Saussure,
gstergeb l m n toplumsal yaamn ortasnda gstergeler n yaamn
nceleyen b r b l m olduunu syler (Uan, 2006: 35). Gsterge,
gsteren (yazl aretler, ses, madd nesneler) le gster len (kavram)
b rle m d r. Gsteren ve gster len, tpk b r kdn k yz g b sk
skya baldrlar. Saussure, gstergeler n uzlamsal doasna vurgu
yapmtr. Gsterge le gnderges arasnda h b r zorunlu l k yoktur,
bu l k daha ok toplumsal b r uzlamayla var ed l r. rne n el m ze
nerg s, ee de el d yeb l rd k ve byle b r durumda dnyada h b r
ey esk s nden farkl olmazd Bel rl b r gstergen n anlam, s stem
ndek d er gstergelerle l k s ereves nde tanmlanmaktadr.
rne n yukarnn anlamn aann anlamyla l k s nde anlar
ve b r n d er olmadan tasavvur edemey z (Marshall, 1999: 282).
Saussure n d l b r gstergeler s stem d r. neml olan d l n
levler d r. D l gsterges b r t m mges nden ve b r kavramdan
oluur. t m mges d l n gsteren dzey ; kavram mges se d l n
gster len dzey d r. Bu anlamda d lb l msel b r aratrma, d l n
gsteren dzey nde olduu g b gster len dzey nde de olab l r. D l n
nasl ncelenece konusunda Saussure b r yntem ner r. D l mutlaka
ezamanl b r yntemle ncelenmel d r. B r toplumdak d l olgusu, o
toplumun yaad zamanda konutuu d l le balantl b r ek lde
ncelenmel d r (Uan, 2013: 15). Bylece d l temel let m arac olarak
ngren Saussure, onun ley n toplumsal sreler nde
ncelemek gerekt n fade etmekted r. Bylece kltr almalarnda
d l n nem ne l k n neml b r vurgu yapmaktadr.

Saussuree gre gsterge, gsteren ve gster len yzl b rl d r. Bu

b rl k kltrden etk len r. Yan sandalye szc g b bel rl b r
gsteren n bel rl b r gster lene, zel b r kullanc topluluunun
sandalyen n ne anlama geld n anlad eye yklenmes kltrel
b r buyrukla gerekle r. Genel b rlet rme kurallar ve kullanm
protokoller yle b rl kte, anlamlar ve onlarn szckler n oluturduu
d zge d l olarak b l n r. Bu nedenle d l, szckler ve onlarn anlamn
d zgelet ren b r yapdr (Gottd ener, 2005: 17). D l aka b r kltr
olgusudur ve gstergeb l m kltrel denklem zer nden yrmekted r.
Saussure, aka gstergeb l m toplumsal balam nde
aklamaktan yanadr. Ona gre gstergen n toplumsal yan let msel
yan neml d r. Bundan dolay gstergeb l m en kapsaml
toplumb l m olarak tasarlam ve d lb l m gstergeb l m n b r dal
olarak yorumlamtr (Erkman, 1987: 28).

Kltr aratrmalarnda Saussuren d l, gstege, anlam tartmalar

esas alnmaktadr. Gstergeb l m kltr sosyoloj s n n metodoloj k
ynel mler nde nemsenen b r yaklamndr. Bunda Saussuren
katks ok byktr.

Roland Barthes (1915-1980)

Fransz edeb yat elet rmen Barthes, gstergeb l m tartmalarnda

d kkat eken b r f grdr ve gstergeb l msel kltr kuram nde yer
almaktadr. D s pl nleraras b r yaklama sah p olan Bartes n
almalar sosyoloj k bak asndan da neml d r. Gstergeb l m
aratrmalarnda d l, konuma, gsteren, gster len, szd z m , s stem,
anlam ve ma g b temel kavramlar tanmlayp yen er klerle
gel t ren Barthes, kltrn b r fre olarak er kler s stemat k b r
ek lde erd n dnmekted r. Bu anlamda kltr, masum olmayp
b r gsterged r ve farkl ek llerde okunmay gerekt r r. Edeb yat,
kltr, kent g b temel alanlarn yan sra araba, yemek, gre, moda,
fotoraf, kyafet g b gndel k hayat formlar zer ne ok fazla yazan
bylece retken ve etk l b r aratrma graf gsteren Barthes
sem yoloj y nsan eylemler ve amalarnn b r gsterme srec n n
gereklemes n salayan temeldek b r kurallar ve farkllklar
s stem yle l k s ereves nde b l msel olarak ncelenmes ekl nde
tanmlamtr. Kltr fenomenler n gster lmes nden barett r
(Sw ngewood, 1998: 326).

Barthes, ada Sylenler (Mythologies) adl k tabnda (1998) gncel

kltr sorunlarn (oyun, deterjan, otomob l, gre, yemek, arap,
fotoraf, edeb yat g b ) deoloj k er kler le b rl kte ncelemekted r.
Yeme n her paras b r gsterged r ve gstergeler n b rle m n
ynlend ren, toplumsal bakmdan uzlalm kurallar vardr.
Szgel m , baz kltrlerde nsanlar tatl le ek eyler b r arada
yemezler. Barthes gsterge kavramn, modern m tler d ye
yorumlad eyler anal z edecek b mde gel t rm t r.
Tamamlanm b r gsterge baka b r ey n gsteren hl ne geld nde
b r m t ortaya kmaktadr. B r kartal resm b r dzeyde kartaln
resm yken (bas t b r gsterge) baka b r dzeyde Amer kan ulusunun
kararllk ve dayanklln tems l edeb l r. Benzer b mde farkl
yemek b mler yalnzca beslenme dnyasnn tes ne geen b r
anlam tayab l rler: havyar ve hamburger, bas t yemek seenekler
olmann ok tes nde b r anlam ykne sah pt r. Bu tr b r anal z
genell kle b mseld r; gsterge s stem n n nasl led n gster r,
fakat bu ley ler daha gen toplumsal srelerle l k lend rmek
asndan baka sosyoloj k f k rlere gerek olduuna kuku yoktur
(Marshall, 1999: 283). Ayn yntem ve bak asn b r d er temel
k tab olan Gstergebilimsel Servende (1997) de gsteren Barthes,
eh rc l k, mutfak kltr, reklam, tp, nesne g b alanlarda
gstergeb l msel okumalar gereklet rmekted r.
nceled , ele ald hususlarn kltrel kl m n deerlend ren
Barthes, o kltr b m n n etrafnda oluan r tel, kural, toplanma,
duygu, davran, deoloj , dnya grn ele almaktadr. Bunun
mutlak surette sosyoloj k balamlarla fade ed lmes gerekt ne
nanmaktadr. Gstergeb l m le sosyoloj arasnda sk b r ek lde ba
kurmaktadr. Kltrn ve kltr b mler n n bell b r toplumda
anlaml b r aklamasnn yaplab lece n dnmekte ve bylece
sosyoloj k balam merkeze almaktadr.

ETNOMETODOLOJ VE KLTR

1950lerden sonra sosyoloj alannda grlen yen m kro

yaklamlardan b r olan etnometodoloj , Amer kal sosyolog Harold
Garf nkel tarafndan gel t r lm t r. Byk anlatlara, s stem
kuramlarna, byk teor lere kar kan ve lk ortaya kt andan
t baren d kkatler zer ne eken bu yaklam, b r yandan
fenomenoloj ve br yandan W ttengste nc felsefe ve d l felsefes g b
de k felsef temellere dayanmaktadr. Postyapsalc ve
postmodern st almalarn neml br ksmyla b rl kte
deerlend r ld nde, felsefede d lsel hamle d ye b l nen akmn
sosyoloj dek tems lc s d r. Etnometodologlara gre toplumsal yaam
ve onun nde var olduu grnte st krarl fenomenlerle l k ler,
d l n kullanlmasyla salaman srekl baarnn rndr. Bu b z m
b rl kte yarattmz ve aralksz b mde yen den yarattmz b r
durumdur. Aslnda kend sm n n arkasndak dayanak da budur:
toplumsal dzen salayan etno (halkn) metod (yntemler) oloj
(b l m ). (Marshall, 1998: 217).

Etnometodoloj n n amac, b reyler n gndel k yaamlarnda yer ne

get rd kler e tl ler y ek lde sonulandrmak n bavurduklar
yntemler ya da d er b r dey mle lemler zmlemekt r
Etnometodoloj n sorun, aktrler n dnyalarn nasl rett kler n
renmek, onlarn hkmler ne hang kurallarn kaynaklk ett n ve
ynett n b lmekt r (Coulon, 2011: 248). Ter m, nsanlarn
etraflarndak dnyay anlamak n kullandklar metotlar
ermekted r. Bu bakmdan etnometodoloj , gndel k hayatn,
nsanlarn gndel k ler n srdrmekte kullandklar rut nler ve
kurallarn, dostlar veya a le, arkadalar veya mter ler, yabanclar
veya tandklar olarak d er nsanlarla alver ler ve l k ler nde
kullandklar normlar ve deerler n aratrlmasdr (Slattery, 2007:
223). Hayat sreg den b r prat k eylemler alan olduu f kr nden
hareketle, nsanlarn rasyonel se mler yaparak eylemler n
dzenlemes , gndel k durumlarda saduyuya, prosedrlere ve genel
geer ka delere bal kalarak davranmasn mercek altna alan
etnometodoloj , nsann nasl davrandn gzlemekted r (R tzer-
Stepn sky, 2013: 126).

nsanlarngndel k l k ler n ve etk le m b mler n nceleyen

etnometodoloj , prat k gndel k hayat aratrmasdr. Gndel k hayat
sosyoloj s asndan neml b r katk sunan bu yaklam, gndel k
hayat ne s nm nce ayrntlar, kk bel rt ler , detaylar d kkat
ek c unsurlar olarak grr. Bu ayrntlar ve detaylardan yola karak
toplumsal ve kltrel anal zler yapar. Su, terr zm g b olaand
olaylar, etk nl kler ve oluumlar, sava, devr m g b byk, etk l ve
sarsc toplumsal vakalar sosyoloj n n daha fazla d kkat n eker. Buna
karnetnometodoloj , hayatn olaan akn yorumlamak ster;
gndel k gerekl , rut nler , tekrarlar merkeze alarak b r nceleme
gereklet r r. Toplumsal dzen, esasen gndel k rut nlerle
rlmekted r; rut nler n olmad b r hayatta kaos, srekl atma ve
dzens zl k hk m olacaktr. Bu se vah b r hayat get recekt r
(Slattery, 2007: 224).

Etnometodoloj , gnlk hayatn zn kefetmey amalar. Gndel k

gerekl k ve gndel k hayat temel b lg haz nes d r. Gndel k hayat se
nsanlar arasndak etk le mler ortaya karr. nsanlarn etk le m
kalplar nde b rb rler le etk le mde bulunduklar, her etk le m
durumunda se anlalr roller gel t rd kler dnlr. Her duruma
zg etk le mler farknda olan b reyler n toplumsal gerekl n
oluturulmas, srdrlmes ve bu gerekl n grnmnn
de t r lmes nde kullandklar yntemler gzlemleneb l r n tel kted r.
Bu gzlem sosyoloj k b lg oluumun da lk aamasdr (Poloma, 1993:
256). Buradan hareket edecek olan sosyolog yahut aratrmac
nsanlarn kltrel dnyalarna l k n temel ver ler elde edeb l r.
Gndel k hayatn zn kefetmek ve temel ver ler elde etmek n
prat k sosyoloj k muhakeme nem arz eder. Gndel k hayattak
nsanlar da b rer sosyolog g b davranmaktadr. Onlar da prat k
sosyologdur. Toplumsal hayat srdrmek, sosyo-kltrel ortamn
kurallarn, deerler n , normlarn, nanlarn b lmey gerekt r r.
B rey/ye bunlar sellet rmek durumundadr. Genel anlamda
nsanlar bu deerler har tasn b lmekte ve ona gre davranmaktadr.
Gnlk prat kler tekrarlanmakta ve rut nlemekted r. Sosyoloj k
aratrma bu tekrarlar ve rut nlerden hareketle gndel k hayat
zmleyeb l r.

Etnometodoloj ana akm sosyoloj k yaklamlarna elet rel bakar.

Geleneksel ana akm sosyoloj ler, toplumsal dnyay yeler n bak
asndan grmeye veya onlarn gerekte nasl davrandklarn
anlamaya almaktan ok, kend toplumsal hayat anlaylar ve
yorumlarn toplumsal dnyaya empoze etmeye almaktadr. Bu
yzden yanldr ana akm sosyoloj ler. Oysa aktrler sadece toplumun
kurallar ve dzenlemeler ne tepk vermekle kalmaz, ayn zamanda
onlar yaratr ve hatta gndel k hayatlarnda hlal eder veya let rler.
nsanlar toplum tarafndan kontrol ed len veya koullandrlan pas f
aptallar de ld r, onlar gndel k yaratma ve yen den yaratma srec n n
atk f katlmclardr (Slattery, 2007: 226).

Etnometodoloj gndel k hayat prat kler n ve eylemler n ele ald

n e tl elet r lere de maruz kalmtr. Byk boy kuram ortaya
koyamad ve gnlk skc ve bktrc rut nlerle lg lend ve sadece
bet mlemeler yapmas le elet r lmekted r. Toplumsal gerekl
byk oranda aktrler n/yeler n davranlarndan ve eylemler nden
baret saymas, toplumsal yapnn gcne nem vermemes yle
elet r lmekted r. Bu elet r ler n yan sra etnometodoloj n n gndel k
hayat ne almalar, ada sosyoloj almalarnda d kkatl ce tak p
ed lm t r. Ayn ek lde modern sosyoloj k aratrmalarn pek ounda
yanks olduu sylenmekted r (Slattery, 2007: 226). Yorumcu
sosyoloj k gelenee dh l ed len etnometodoloj , toplumu anlamann
en y yolunun onu erden, znel olarak kavramak ve katlmclarn
bak asndan deerlend rmek gerekt n d le get r r.

Etnometodoloj farkl alanlarda uygulama mkn bulmutur. E t m,

salk, a le g b temel alanlarda e tl uygulama rnekler ortaya
koyab lmekted r. Bunun yannda yen kavramlarn ortaya kmasna
da mkn tanmaktadr. Br ksmn baka alanlarda alan
etnomedoloj ye kend ne a t b r term noloj retm t r (Coulon, 2010).
ye, ye kategor ler , balamsallk, d z nsell k, dnmsell k g b
kavramsal tartmalar etnomedoloj n n katklar olarak grleb l r.
Etnometodoloj n n kltrel kuram ndek nem ounlukla ele
ald k m kavramsal tartmalar ve gel t rd aratrma tarzdr.
Kltrel dnya yeler n n/aktrler n prat k eylemler yle var
olmaktadr. Her eylem b r anlam rett g b b r balama da
yaslanmaktadr. Bunun yan sra prat k b lg le b l msel b lg arasnda
kurmak sted ba da ok neml d r.

Harold Garf nkel (1917-2011)

Fenomenoloj k yaklam nde zelde etnometodoloj k yaklam
gel t ren Garf nkel, Amer kan sosyoloj s nde m kro-sosyoloj k katman
nde yer alan etk l b r sosyologdur. almalarnda Alfred
Schutzdan yararlanmtr. Ayn zamanda Parson le b rl kte alma
mkn bulmu ve onun s steme teor s n dorudan zlem t r. S stem
teor s ne yaklam se elet reld r ve Parsonsn s stem anal z n eks k
bulmaktadr.

Garf nkel, toplumsal dzen n srdrlmes nde toplumsal eylem n ve

zek aktrler n merkez l n d kkate alan b r kuramdan yanadr. Prat k
eyleme odaklanan Amer kan pragmat st gelenee yaslanan Garf nkel,
s stem dzey nde aklamaya bal olmayan b r toplumsal dzen
aklamas gel t r r. Btnleme kayna olarak grlen deerler n ve
normlarn aktr yargladn dd a eder. Daha neml s nsan
eylem n n e tl l n aklayan tek b r soyut kuram f kr n reddeder ve
bunun yer ne, somut balamlar ve ortamlara l k n youn amp r k
ncelemeler ner r. Parsonsa karlk, Garf nkel, toplumsal dzen n
bel rl ortamlarda aktrler n b r baars olarak ortaya ktn dd a
eder (Sm th, 2005: 98).

Garf nkel, ak b r ek lde sosyoloj y sokaa tar ve sokaktak nsan

aratrma meseles olarak kabul eder. nsann prat k eylemler n n
rasyonel aklamasna varmak ster. Prat k sosyoloj k muhakeme,
etnometodoloj n n rasyonel eylem ve gndel k hayat aratrmasnda
neml b r ynel md r. Prat k sosyoloj k muhakeme, gndel k hayatn
organ ze/dzenl ve ehl yetl prat kler n n olumsal sregelen crasn
aratrmaktadr (Garf nkel, 2014: 29). Bylece gndel k kavraylar,
rut n ley ler ortamnda yeler n/aktrler n gzlenmes salanr.

POSTMODERNZM VE KLTR

Postmodern zm, son yzyln en neml dnce hareketler nden

b r d r. Hemen her alanda kend n kabul ett ren postmodern zm sosyal
b l mler alannda yen b r gr, yaklam, kuram ve parad gma olarak
byk b r etk alanna sah pt r. lk n Bat dnyasnda ve Bat b l m
evreler nde; sanat, edeb yat, m mar , res m, felsefe, sosyoloj ve d er
alanlarda yen b r yorum, akm, durum ve yaklam olarak ortaya
kmaktadr. (Cev zc , 2002: 840). Postmodern fades se modernl k
sonras hayat ve toplumu, modern toplumdan sonrak dnem ,
gnmzde ve gelecektek yaam b mler n n II. Dnya Savandan
sonrak Bat toplumlarndak lerden tamamen farkl olduunu
anlatmak n kullanlr (Slattery, 2007: 447).

Sm th (2005: 289), postomdern zm n kavramsal karlklarn

snflandrarak temel tartmalara d kkat ekmekted r. Ona gre
postmodern zm n e tl boyutlar vardr. Bunlardan b r estet k
boyuttur. Modern zm n estet k ve sanatsal kodlarn reddeden
sanatsal b r tarzdr. Postmodern te se modern ten n tes nde olduu
dnlen b r toplumsal gel m aamasn yan postmodern a
fade eder. Temel dnce, kltr ve kltrel tket m, medya ve b lg
teknoloj s etrafnda dzenlenm b r postendstr yel ekonom
ynnde kes n ve kkl b r kaymann olduudur. Postmodernleme,
modern teden postmodern teye ge tekleyen b r toplumsal
de m srec n anlatr.

Bel rg n br dnm srec n , farkllamay, yen den

anlamlandrmay fade eden postmodern zm n yaygn l teratrde
de n len genel zell kler bulunmaktadr. Buna gre postmodern
alarda, kltr ve k tle let m aralar toplumsal yaamda
nces nden daha gl ve neml hle gelm t r. Ekonom k ve
toplumsal yaam, sanay eme araclyla mallarn ret m nden ok
semboller n ve yaam tarzlarnn tket m etrafnda dner. Gerekl k
ve onun tems l hakkndak f k rler sorunlu gster l r. mge ve mekn,
kltrel ret m n dzenley c lkeler olarak anlat ve tar h n yer n
almtr. Parod , past , ron ve pop semec l g b slupla lg l
zell kler daha ne kmtr. Tket m temell kent alan krsal b me
hk m olmutur. Melezl k, kat snrlar ve snflandrmalarn yer n
almaya balamtr (Sm th, 2005: 290).

Postmodern zm, modern zm n genel kabuller ne ve ereves ne

elet rel bakar hatta bunlara saldrr. Postmodern zm, modern zm n
nsan, b l m, akl, doa vb. grler n ters yz eder ve onun yer ne
yen ner ler get r r. Aydnlanmac z hn yete, akln ve b l msel b lg n n
ycelt l p tek hak kat olarak sunulmasna, nsan mak nelet ren
teknoloj k aygtlara, deneyc l e, lerlemec anlaya, zne
anlaynaelet rel bakan Postmodern st dnrler, doa b l mler ,
nsan b l mler , toplum b l mler , sanat ve edeb yat arasnda, kltr le
hayat arasnda, kurmaca le teor arasnda, nsan hayatnn neredeyse
btn alanlarnda grnt le gerekl k arasnda kat snrlarn
z lemeyece n ler srerler (Rosenau, 1998: 26). Postmodern
dnrler, b r lke olarak grecel k (relat v zm) anlayn ner rler.
Her ey grecel d r; b lg , deer, ahlak zamana, mekna, k ye,
kltre, yaam tarzna gre de eb lmekted r. oulcu b r anlay
ner r. S m (2006: 362), postmodern zm dnces n n u zell kler
erd n fade eder: Deney ve or j nall k konusundak modern st
balla b r redd ye; modernl k nces sluplarn ve sanatsal
metotlarn kullanmna b r ger dn; Marks zm g b her ey kuatan
byk anlatlarn redded lmes ; s yasette byk anlatlar tarafndan
bel rlenen baskc kurallar bas te yok sayan pragmat k tutumun
savunulmas; gr olarak ant otor ter, tutum olarak olumsuz ve
felsef phec l k gelene ne bal olmak.

Modern te elet s zer ne kurulu b r dnsel s stem olan

postmodern teor , baz hususlarda elet rel almaktadr. Postmodern
dnrler n, b l m n normlarn d kkate almadklar, gen f k rler
d z s le sted kler g b oynadklar, byk genellemeler yaptklar ve
bylece deoloj gel t rd kler fade ed l r. Bunun yanda postmodern
f k rler n bulank ve soyutluu, byk anlatlara benzer anlatlara
sah p olmas, elet rel olup elet r ler n normat f b r temelden
yoksunluu, postmodern teor n n der n b r ktmserl e sah p olmas
(R tzer-Stepn sky, 2014: 640-641) g b elet r ler de almaktadr.
Postmodern zm, btn alanlarda olduu g b kltr tartmalarnda
da son dnem ok etk l olan yaklamlardan b r d r. Connorn (2001:
329) dey m yle postmodern zm, b r kltr pol t kasnn canlanp
yaygnlamas n ve bu pol t kann ntral ze ed lmes n olanaklar
b r arada sunar. Bu dorultuda, kltr sosyoloj s n n ana temalarnn
yan sra daha yen temalar ve konularn posmodern dnrler
tarafndan d le get r ld grlmekted r. Kltre yen b r yaklam
fade eden postmodern tavr, kltrel konularn daha fazla
konuulmasn, n plana kmasn pek t rm t r. Postmodern
tartmalarla b rl kte kltr, sosyoloj k gndemde ne km ve
bel rley c b r tema hal n almtr.

Jean Frano s Lyotard (1924-1998)

Postmodern dncen n ncler nden b r olan Lyotard, b l m, d l,

met n, yazar, d l oyunlar, sylem le lg lenm ve bu alanda neml
tartmalarn ortaya kna zem n hazrlamtr. Postmodern zm
sosyoloj n n lg lend b r konu hl ne get ren metn yazm ve ler
kap tal st toplumlarda yaayan nsanlarn, en azndan 1960larn
bandan t baren postmodern b r dnyada yaadn lan etm t r.
Postmodern zm n yalnzca yen b r yaratc kuram tarz olmad, ayn
zamanda genel b r toplumsal durum olduunu lan ett (Marshall,
1998: 592).Bu yen postmodern durum, b lg , tekn k, teknoloj
alanndak de mler n b r rndr. B r enformasyon devr m
karakter gsteren postmodern ge , byk oranda teknoloj k
de meye bal olmaktadr (aylan, 1999: 242).
Lyotard ak b r ek lde modern toplumlarn byk b r dnm
yaadn, bu dnmn adnn se postmodern dnem olduunu
bel rler. Bu yen a/dnem ncek dnemlerden farkldr. Toplumlar,
sadece teknoloj ler etrafnda de l, ayrca d l oyunlar ve sylemler
etrafnda dzenlenmekted r. Anlatlar toplumsal yaamda byk
roller stlen r. D l oyunlar kavramn kullanarak toplumsal hayatn
esasen bel rl toplumsal gruplarn tartma ve mzakereler kontrol
etme ve kend hak kat yorumlarn byk lde dayatma gc
etrafnda organ ze olduunu ne srer. Sanay nces toplumlarda
masallar ve efsaneler temel d l oyunlaryd ve bu h kyeler sadece
kab le toplumlarna varlklar ve evreler ne anlam vermeler n
salamakta yardmc olmakla kalmyor, ayn zamanda karar verme,
yallar ve byc hek mler n servet ve otor tey kontrol gler n
merulatryordu. Modern Bat toplumu, Aydnlanma ve B l msel
Devr m sayes nde, Ortaa Avrupasnn, K l se ve Hr st yan
nanlarnn d l oyunlarndan b l msel yntem n mantna ve
nesnell ne get . Cah ll k ve batl nanlar yok ed ld ; akl
zgrlet r ld ve egemen d l oyunu veya onun dey m yle anlat
ycelt ld (Slattery, 2007: 449).

Lyotard, bylece modern b l m n b r st-anlat kurduunu, bunun

evren, nsan ve doa hakknda sper anlatlar gel t rd n , her
durumu bu anlatlar nde akladn ve bunun kabul ed lemez
olduunu bel rt r. Dolaysyla byk boy teor ler reddeder, st-
anlatlara dnk kukuyu aktarr; nsanlarn teknoloj k sonulardan
memnun olmadklarn syler. B l msel lerleme nsanla ykm
get rd nden onu elet r r. Byk boy teor n n mutlakln
reddeden Lyotard, onun yer ne her b r kend entelektel kabuller ve
nanlarna, kend sylemler ne, kend hak kat dd alarna sah p rak p
parad gmalar, anlatlar ve d l oyunlar dnces n sunar. Buna gre
tek b r hak kat yoktur, sadece entelekteller n egemenl k n
verd kler g mcadeleler vardr. Btn sylemler ayn lde
geerl d r ve modern b l m b le b r baka deoloj den daha fazla
hak kat dd asnda bulunamaz. Bu nedenle Lyotard, paraloj arayn
tev k eder (Slattery, 2007: 450-451). Paraloj yan byk anlatlarn
gel t rd mantksal d z me, onun d l oyunlarna kar yen b r
durumu aret eden aratrma. Modern byk anlatlar sarsmaya
n yetl olan Lyotardn son cmles de bunu kesk n b r d lle belgeler:
Gel n btnle kar b r sava balatalm, gel n sunulamayana
tanklk edel m, farkllklar etk n klp adn onurunu kurtaralm
(Lyotard, 1994: 159).

Lyotard, Postmodern Durum adl k tabnda da bel rled gb,

meta/byk anlatlarn modern teye a t kurgular olduklar ve
postmodern dnemde bu tr byk anlatlarn gven l rl kler n
y t rd kler d r. Lyotarda gre (1994: 85), hang b rlet rme trn
kullandna ve speklat f ya da b r zgrle m anlats olup
olmadna baklmakszn, byk anlat gven l rl n kaybetm t r.
Anlatnn k, k nc Dnya Savandan ber teknoloj ve tekn kler n
tomurcuklanmasnn eylem n amalarndan aralarna vurgu
de kl yapan b r etk s olarak grleb l r(Lyotard, 1994: 85). D l,
anlat ve b lg , yen dnem n neml zmleme b r mler arasnda yer
almaktadr.

Lyortard, anlat, sylem, d l oyunlar g b kavramlarla kltrn

aktarld, dolama dh l olduu kanallar postmodern b r tarzda
yen den ele alarak kltr sosyoloj s almalarna neml b r vme
kazandrmtr. Kltrel okumann bu kavramlar d kkate almasnn
aretler n verm t r.

M chel Foucault (1926-1984)

Fransz dnr ve sosyolog Foucault, postmodern kuramn etk l b r

f grdr. Ayn zamanda ok popler b r k d r. Elet rel b r ereve
sunan aratrmalar, daha ok modern dnyann kurgusuna ve
prat kler ne dnktr. lg alanlar arasnda tar h, kt dar, g, del l k,
hap shane, akl, c nsell k, hukuk, meknn yer ald Foucaultnun
almalarnn amac put-krclktr (Ph l p, 1997: 90). O, akl,
zgrleme, lerleme f k rler n ycelten Aydnlanmac yaklam
kkten yadsm; b lg le kt darn yen b mler arasndak l k lere
d kkat ekerek Aydnlanmac gel mem n yen tr basklara yol atn
ler srmtr. Ona gre tartmasz b r gerekl k olarak kabul ed len
modern b lg formlar (b l m), rasyonal te, toplumsal kurumlar, byk
dnm ya da Aydnlanma anda kt dar ya da bask kurma aralar
olarak lev grmlerd r (aylan, 1999: 216).
kt dar, g, b lg , b lg- kt dar l k s , normall k ve anormall k, del l k,
c nsell k, sapma, sylem, zne f kr g b temalar genel sosyoloj k lg
oda hl ne get ren Foucault, b lg ve kltrn tartlmas, yen
baklarn ortaya konulmas bakmndan neml b r kavaktr.
Modern teden postmodern teye ge te nsan ve toplum durumlarn
ad geen kavramlar el nde rdelem ve yen b r kltrel ortamn
anal z n gereklet rm t r.

Foucault, modern toplum ve modern kltr elet r s

gereklet rmekted r. Modern sylem n kuruluunu ve kurgusunu
mercek altna alr (Tekel olu, 1999: 118). Modern toplumun kt dar,
nsan, b lg , kt dar l k ler n d s pl ne ederek kurguladn dd a eder.
Modern toplum hereyden nce ok d s pl nl b r toplumdur. Ayn
ek lde g ve b lg modern toplumun temel n oluturur. B lg b r
gtr ve gc el nde bulunduranlar sylem de bel rlemekted r.
Modern toplum ar g, kontrol ve d s pl ne bal olmasnn yannda
potans yel olarak muhalefet ve syan retmekted r. Bu byk g,
kontrol, gzetme, kapatmann ardnda tepk ler, syanlar ve kzgn
kalabalklar bulunmaktadr (Slattery, 2007: 480). Modern toplum
hap shane, hastane g b kurumlaryla nsan kapatmakta, b lg y kend
kt darna gre b mlend rmekted r. Hap shanen n Douu (2015),
Del l n Tar h (1993), Kl n n Douu (2014) vb. k taplar, nsann
kt dar karsndak yen durumlaryla lg l d r.
Sylem kavram onun hemen btn almalarn zer ne oturttuu
gerek b r zem n ve f k rd r. Ona gre toplum b r sylemler evren d r.
Toplumda, sylemler n ret m , ayn anda hem kontrol altnda tutulur
ve hem de bell sayda ret c arasndak b r rol datmyla gerekle r.
Sylem veya sylemlere hayat yet kazandran ey, hak kat ste ,
doruluk tutkusudur. Foucaultya gre hak kat ste , yaam
tandktan baka kontrol altnda tutan b r b lg formudur. Hak kat
ste n n deal hak kat grnm altnda yen den ortaya kmak zere
kend s n tahr f ett n syleyen Foucaultnun gznde sylem, son
zmlemede b r g zleme, rtbas etme formundan baka b r ey
de ld r (Cev zc , 2002: 431).

Farkl alanlara ve d s pl nlere lg duyan, bu alanlar arasnda youn

aratrmalar ve okumalar gereklet ren Foucault, postmodern kltr
kuramnn en kkrtc s masdr. Modern toplumlarn kltrel
bakmndan elet r s gereklet r r.

Jean Baudr llard (1929-2007)

Postmodern dncen n etk l f grler nden b r olan Baudr llard,

tket m, moda, medya, s mlasyon, nesne, meta kavramlar el nde
modern toplum anal z gereklet rmekted r. Elet rel ve zmley c
b r bakla hareket eden Baudr llard, modern yaamn ve modern
z hn n kltrel arkaplanna lg duymaktadr. Modern teknoloj ler n
nasl b r b reysel ve toplumsal ynel mlere yol atn rdelemekted r.
Baudr llard, kresel ve teknoloj k toplumsal sreler ele almakta ve
s mlasyon kavramn anahtar olarak kullanmaktadr. S mlasyon
ter m genell kle gerek b r ey n takl d veya tems l n anlatmakta
kullanlr. Gnmzde modern b lg sayarlar tamamlanm b r nesney
kopyalamada veya ster yen b r araba, ster elektr k sprges , sterse
motos klet olsun, bu nesnen n yetenekler n snayan rnler
tasarlamada nded rler. ou nsan b r uak veya gem n n
s mlatrn b r elence parknda veya havaclk serg s nde uuracak
yetenek ve heyecana sah pt r byk b r haz yaanr, ancak uma
korkular ve tehl keler nden h b r gerek de ld r. S mlasyon -m
g b b r deney m, gerek ey n b r takl d d r o ou kez aradak fark
sylemey zorlatracak kadar gerekt r (Slattery, 2007: 470). te,
Baudr llard gnmz postmodern dnyann gerek b r toplum de l,
m g b yaplan, semboller n ve majlarn gerek ve somutun yer n
ald sanal b r gerekl k olduunu d le get rmekted r. Mal ve
h zmetlerden z yade semboller ve majlar alnp satlmaktadr,
kullanlmaktadr, tket lmekted r. Marka dknl, gster
tket m bu sanall belgelemekted r. Gucc , Ad das ve Rebook maj
gel t rmekte ve gnmzn nsanlar b rb rler n k olarak de l
g yd kler elb seler n et ketler ne gre deerlend rmekted r. maj
hereyd r ve dnyann her yer ndek malatlar majn ge c olarak
salad kend n -tatm nden, ster ayakkab veya araba, ster yaz tat l
ve ev b m nde olsun, grnte olduka benzer rnler gel t rmek
ve satmak n yararlanmaktadr (Slattery, 2007: 471).
Yen sanay tes toplum ona gre tket m toplumudur; tket m
toplumu se kend ne zg b r kltr yan tket m kltrn
oluturmaktadr (Baudr llard, 2015). Tket m toplumu kap tal zm n
yen b r aamasdr. Tket m toplumunun en neml es metadr
yan nesne. Tket m toplumu metalaan b r dnyann, metalatrlan
deerler n dnyasdr. Burada her ey alver konusu olab lmekted r.
G derek zeng nleen kap tal st toplumda nsanlar, daha nceler
baka nsanlar le youn let nde ken yen , zeng n tket m
toplumunda artk metalam nesneler tarafndan kuatlm
bulunmaktadrlar. Bylece nsanlar b r metalama ve nesneleme
dnm ne g rm lerd r. Baudr llarda gre tket m toplumunda
gl b r homojenl k salamakta ve bu ereve nde toplumun
yen den ret m gereklemekted r. Tket c hl ne dnen k ,
bolluk aretler ne sah p olmann ve onlar teh r etmen n kend s ne
hem mutluluk hem de prest j salayacana nanmaktadr (aylan,
1999: 200). Tket m b r varolma sorununa dnmekted r; kap tal st
toplumda k ler tket mle b r k ml k ve stat kazanma derd ne
dmekted r.

Baudr llard, bu yen toplumun kltrel evren n n de kend ne zg

olduu ve gerek kltrden uzak durduu dnces nded r. Ona gre
modern kltr kapsaml ve felaket trnden br devr m
ge rmekted r. K tleler duyarszlamakta ve nsanlktan uzaklamakta
ve t car telev zyonun yaratt mamalarla beslenen pas f zley c ler
hl ne gelmekted rler. Baudr llard n devr m, zell kle Karl Marxn
vaat ett devr m ve komn zm topyas ldr ve ada
postmodern toplum hayat ve anlamdan yoksun l b r kltr, h b r
gem ve gelece , h b r amac olmayan, k tleler n gerekd ve
ulalamaz y b r hayatn semboller ve gster ler yle doyurulduu ve
kandrld b r tket m kltrdr. Grnen n tes nde h b r ey
yoktur, nk grn sah p olduumuz her eyd r (Slattery, 2007:
473).

Yen toplum ve kap tal st rgtlenmen n model lkeler nden b r olan

Amer kay modernl n zgn vers yonu olarak n teleyen Baudr llard
(1996: 92), bu lken n srekl b r gncell k nde yaadn, kken
sorununu b r kenara braktn fade etmekted r. Bu anlamda b r
lken n, b r ehr n sosyo-pol t k konumunun yannda ve hatta ondan
daha te, sosyo-kltrel boyutlarda b r okumasnn yaplacan
gstermekte ve bylece b r kltrel okuma rne sunmaktadr.

Blm zeti

Gstergeb l m yaklamnn kltr tartmalar kltrn tems l

dnyasn aa karmaya dnktr.

Etnometodoloj yaklamn kltre bak asn bel rleyen

hususlar aktr, eylem ve anlam lsn merkeze almaktadr.

Postmodern teor n n kltr kltr tartmalarndak yer son

derece neml d r. Farkl kltr yaklamlarn ermekted r.

Roland Barthes n tartt kltr meseleler gndel k hayatn

neml alanlarn kapsamaktadr.

M chel Foucault ve Jean Baudr llardn kltr tartmasna dh l

olma durumu daha ok elet reld r. Her k sosyolog byk
oranda modern zm elet r s gereklet rmekted r.
nite Sorular

1. Kltr almalarnda gstergeb l m n yer n tartnz?

2. Etnometodoloj ana akm sosyoloj k yaklamlar hang

noktalarda elet rmekted r?

3. Lyotarda gre postmodern zm ne fade etmekted r?

4. Baudr llarda gre postmodern dnemde kltr nasl

b r dnm ge rm t r?

5. Gstergeb l m "toplumsal yaamn ortasnda

gstergeler n yaamn nceleyen b r b l m" olarak
tanmlayan dnr k md r?

A) Roland Barthes
B) M chel Foucault

C) Ferd nand de Saussure

D) Norbert El as

E) Jean Baudr llard

6. M chel Foucault'a gre modern toplumun temel n

oluturan kavramlar hang ler d r?

A) zne-sylem

B) G-b lg

C) kt dar-sylem

D) B l m- kt dar

E) Sylem-g

7. Postmodern zme da r aadak dncelerden hang s

Lyotard'a a t de ld r?
A) Postmodern zm b lg , tekn k ve teknoloj alanndak
de mler n b r rndr

B) Tek b r hak kat yoktur

C) Postmodern zm b r enformasyon devr m d r

D) Postmodern zm yen dnem aklayan yaratc b r

kuramdr

E) Postmodern dnemde b l m, b r baka deoloj den

fazla hak kat sunamaz

8. Gndel k hayat er s nde nsanlar arasndak

etk le mler ortaya koymay amalayan etnometodoloj k
yaklam k m tarafndan gel t r lm t r?

A) Alfred Schutz

B) Herbert Blumer

C) Harold Garf nkel

D) Georg Herbert Mead

 E) Roland Barthes

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. - 5. c 6. b 7. d 8. c
11. KLTR BLMLER

Kltr B l mler ne Genel B r Bak

Kltr B l mler , W lhelm D ltheyn ek llend rd t n b l mler

kavramna karlk olarak kullanlan, esasen kltr ve nsan
sorunlarna odaklanm b r okulun/akmn addr. Zaman zaman nsan
b l mler , t n b l mler , t nsel b l m, manev b l mler, tar h b l mler ,
d ograf k b l mler, sosyal b l mler, beer b l mler ekl nde de
kullanld grlmekted r. Ancak yaygn kullanm kltr b l mler
ekl nded r. Kltr b l mler , nsan merkeze alr ve onun toplumsal,
tar hsel, kltrel, estet k ynler yle alakal b l msel faal yetler er r.
nsan toplumunun ve yaam dnyasnn daha farkl b r yntem, bak
as ve yaklamla aratrlmas gerekt n dd a eder. Bu anlamda
b l msel ynteme ve baka hk m olmu doa b l mler n bakn
elet r r. Poz t v st ynel mler n nsan toplumlarn ele almadak eks k
yanlarn ne srerek, sosyo-kltrel dnyann poz t v st bakn
dnda ele alnmas gerekt n dd a eder. Bamsz b r ek lde kltr
aratrmasndan z yade genel kltr alanna dh l b l msel abalar
er r. Kltr le alakal pek ok sosyal b l m er r.

Kltr b l mler , tar h felsefes ve kltr felsefes nde yer alan pek
ok dnrn abalaryla ortaya kmtr. nde gelen tems lc ler
arasnda bn Haldun, G ambatt sta V co, Johann Gottfr ed Herder,
W lhelm D lthey, Henr ch R ckert, Ernst Cass rer g b k ler anlab l r.
Kltr b l mler kend n bell b r gelenee yaslayarak aklar. Tar he ve
topluma dnk etk nl kler n b lg ve b l m statsndek aklamalar k
ana e l m nde gereklem t r. 1) Tar he ve topluma ynel k
etk nl kler doa b l m rne ne gre dzenley p buna uygun b r
toplumsal b l m, sosyal b l m, sosyoloj gel t rmek. Bu t p b l m
abas, Bacon, Locke, Hume, Comte ereves nde poz t v st felsefen n
meydana gelmes ne yol amtr. Bu gelenek n b l m demek doa
b l m demekt r. 2) Tar he ve topluma ynel k etk nl kler n doa b l m
rne ne gre dzenlenemeyece n bel rterek hem konu hem de
yntem bakmndan b r baka b l m tasarlayan t n b l m . Kkler bn
Haldun, V coya kadar nen bu gelenek nde Herder, Alman Tar h
Okulu, Alman deal zm , D lthey, R ckert, Gadamer yer almaktadr.
Tar hsel-toplumsal anlamann pe nde olan t n b l mler , nsana a t
b lg n n ancak t n b l mler yntem ne gre kavranab lece n dd a
eder. nk tar hsel-toplumsal gerekl k, sadece nsana zg b r
gerekl k, doada rastlanmayan b r ama-eylem bantsna gre
oluan, nsann kend s n kurup nde yer ald b r alan, b r t nsel
dnyadr. Byle olduu nd r k , bu dnyann gerekl ne de ancak
bu gerekl n doal gerekl kten farkl bu n tel n uygun b r b l m,
t n b l m yneteb l r (zlem, 2000: 51-52).

Kltr b l mler n n merkez kavramlarndan b r olan t n (ge st),

poz t v zme (olguculua) kar ortaya konan b r kavramdr. lk
zamanlar metaf z ksel b r anlamda kullanlan kavram daha sonra
kltr szcyle anlatlan ey karlayan b r er e kavumutur. Bu
anlamda t n kltr le zdelem ve nsan topluluunun tar hsel
olarak oluan ve dneb len yaam st l ekl nde tanmlanmtr.
Cass rer de kavram kltr anlamnda kullanr ve kltr ancak
toplumsallama hl nde ortaya kan ve her zaman d l m (tar h)
nde az veya ok, ama srekl de en b r aret ve s mgeler
topluluuna gre ek llen p ynelen b r yapay dnya olarak grr
(zlem, 2000: 45). Yan baka b r dey le t n ter m , nsan dnces ve
eme le tar h nde olumu ve b r sosyal evre olarak b r kez
olutuktan sonra ne doduu nsan da oluturan her ey mleyen
b r anlam gen l ne sah pt r (zlem, 1999).

Kltr b l mler poz t v zm kart b r yntem ve b lg araydr. nsan

gerekl n ana nceleme konusu olarak seen kltr b l mler , bu
gerekl n ancak sel b r bakla rdeleneb lece ne nanr. Bu
anlamda k gerekl k, k konu alan ve k yntem, k b l m grubu
ayrm yapar. B r yanda doa b l mler d er yanda kltr/t n b l mler
vardr. Doa b l m doal olgular nceler ve bu olgular arasndak
l k ler azlk-okluk (n cel k) ynnden aklar (erklaeren), bu olgular
arasndak de mez lkeler saptamaya alr ve saptad bu
l k lere yasa adn ver r. Doa b l mler n n yntemler aklaycdr.
Aklama se nedensell gerekt r r. Nedensel ve n cel b r aklama
pe ndek doa b l mler n en uygun aklama b m se
matemat ksel aklamadr T n b l mler sz konusu olduunda
konumlama de r... T n b l mler ancak znel (sbjekt f) olarak b r
anlama (vestehen) konusu olab len deerler , normlar, deler ve
bunlarn anlamlarn, ksacas t nsel gerekl ele almak
durumundadrlar. T nsel gerekl oluturan deler, normlar, deerler,
her eyden nce yaanrlar, bunlar tar hsel b r k m olarak nsan
yaamn ynlend ren, hatta b mleyen eylerd r. Bu yzden de,
bunlar b r alglamann de l, yaantlara dayal b r anlamann konusu
olab l rler(zlem, 2000: 37). Dolaysyla kltr b l mler n n alan
tar ht r, yaantdr, znelerd r, nsandr, nsan durumlardr.

Tar hsel-toplumsal dnya, kltr b l mler bakmndan hayl neml d r.

Tar h, kltr b l mler n n nceleme alandr. Bu yzden tar hselc b r
bak asna sah pt r kltr b l mler . Tar hsel b lg , tar hsel olgu,
tar hsel olay, nsann tar hsel konumu tartlan neml hususlardr. Bu
bakmdan her kltr b l m , ele ald olgularnn tar hsel sretek
macerasn b lmek durumundadr (Kktrk, 2006a: 83). Ancak bu
tar he mahkmluk anlamna gelmez; olgularn u anda ve buradak
durumunu darda brakmay gerekt rmez. Tar h sreen b r zell k
tar; gem n bugnde tes r n er r. Kltr b l mler tar he lg
duyarken, tar h n bugnde get rd n daha fazla ne karmay
amalar.

Kltr b l mler n fa l ve zne kavramlar neml d r. Fa l, n yet,

tasarm, deal, ama neml basamaklardr. zneler n eylemler se
anlam dolu gerekl klerd r. Anlam merkeze yerlet ren kltr
b l mler n n amac evrensel geerl l kte yasalara ulamak de ld r.
Ancak bu b l mler, b reysel olgularn b lg s n de amalamaz.
B reysell k ve evrensell k karsnda kltr b l m kend ne zg b r b lg
deal gel t r r. Onun b lmek sted ey, nsan hayatnda gerekleen
formlarn tamamdr. Bu formlar snrsz farkllktadr ve b rl kl b r
yapdan yoksundur. nk kltrn gel m nde b nlerce de k
grnt nde karmza kan ayn nsandr. B z bu aynl lp
tartarak veya tmevarm yoluyla n nden kamayz. Bu aynlk,
sadece eylem yoluyla kantlanr. Kltr b l mler youn b r dnme
abas gerekt r r; nsana da r b lg elde edeb lmen n nce yollarn
bulmas gerek r (Kktrk, 2006a: 111).

Kltr b l mler kanlmaz b r ek lde d s pl nleraras yaklama

dayanr. Dahas bu yaklam ne karr. D s pl nleraras b r b lg
model n gel t rerek, her kltr b l m n n d er yle lg lenmes n n
yolunu aar. Bylece kltrel olgularn ok boyutlu olularn aret
etm olur. Bu ok boyutu kuatacak b lg , ancak d s pl nleras
l k lerde bulunab l r. Bu durum kltr b l mler n n b rb rler yle
yaknlamasn ve b lg ler n paylamasn gerekt rmekte, ayn
meselen n farkl boyutlar olab lece n f kr nden hareket etmes n n
ma etmekted r.

Kltr b l mler kavramsal atsn d ograf k (tek olan b r defada ve

btn olarak tasv r ed c ) kavramlardan seer. Bu kavramlara b reysel
kavramlar yahut yanstc kavramlar da den leb l r. Bunun karsnda
doa b l mler n n kavramlar se genel kavramlardr. Kltr
b l mler n n kavramlarnda hem olgunun formu hem de deerler ve
anlamlar barnmaktadr. Bu kavramlarn er n yakalayab lmek n
onlar tanmlamaya de l, balam nde yorumlamaya ht ya vardr.
nk kltrel olgular b r kerel k ve tekrarlanmayan olgulardr.
Doada se olgular geneld r. Bu bakmdan doa b l mler bu genell n
yasalarn bulmay hedefler (Kktrk, 2006a: 100).

Kltr b l mler , kltr sosyoloj s n n kaynaklarndan b r d r. Kltr

sosyoloj s tartmalarnn kkenler nde yer alan kltr b l mler n,
klas k alardan modern dnemlere kltr zer ne sylemler ht va
ederek byk b r b r k m ermekted r.

Kltr B l mler n n ncler

Kltr b l mler , genel tar h nde pek ok neml dnrn

katksyla olumutur. Bu dnrler n ortaya koyduu dnceler,
tartmalar, anal zler kltr b l mler n n gel m bakmndan hayat
derecede neml d r.

bn Haldun (1332-1406)

Byk b r slam b l m adam ve dnr olan bn Haldun, Tunusta

dodu. y b r e t m ald. Hem poz t f b l mlerde hem de d n
b l mlerde kend n gel t rd . De k kamu grevler nde bulundu,
kadlk yapt. Seyahatlerde bulundun, de k corafyalar, toplumlar
ve yaam b mler n gzleme mkn yakalad. En neml eser
Mukadd med r.

bn Haldun, modern sosyoloj yaklamlarna benzer pekok f kre

sah p klas k b r dnrdr. Toplumsal olann b l msel adan
ncelenmes n , amp r k aratrmay ve toplumsal fenomenler n
neden n aramay yelerd . e tl toplumsal kurumlara ve bunlarn
aralarndak l k lere d kkat ekt . Onun byk tar hsel nem
kefed ld ke sosyoloj zer ndek etk s daha da bel rg nlet r (R tzer,
2011: 6).

bn Haldunun tar h, sosyoloj , tar h felsefes , antropoloj , edeb yat

d s pl nler arasndak konumu gerekten parlaktr. ada
dncen n kutup yldzlarndan b r d r (Mer , 1984: 227). Dnem
n r ac eser nde farkl sosyal b l m d s pl nler n n sahasna g ren
pek ok konuyu rdelem t r. Bu anlamda Mukadd me adl eser gerek
anlamda kanon k b r eserd r. Toplum sorunlar, devlet, kl m,
toplumlarn yaam b mler , gebe ve yerle k toplumlar, corafya,
sanat, edeb yat, tar h g b konular Mukadd men n bell b r bak as
le tartt konulardr. Bu ynyle bn Haldun, toplumsal alana da r
lg s n ortaya sermekted r.

bn Haldun, kltr b l mler ne dh ld r. nk en neml eser umran

kavramn ve daha da neml s , bugnk anlamda sosyoloj y eren
umran lm kavramna byk nem vermekted r. Umran lm , umran
yan nsanlarn toplumsal hayat ek ller n ncelemekted r. bn
Halduna gre umran lm n n nceled konu yeryznde cem yetler
hl nde yaayan nsanlarn t ma hal ve bunlarn blk blk olarak
toplanmalar net ces nde vcuda gelen meden yet ve t ma haller
olup, b rok konular bunun dallarn tek l eder (bn Haldun, 1989:
90). Kend s n n benzers z b r ek lde gel t rm olduu bu yen b l m
(umran lm ), batan sona nsan hayatnn trl ek ller yle lg l d r.
Kend n d er konulardan ve alanlardan ayrmaktadr. Dolaysyla
kltr ve meden yet umran lm n n ana odadr.

bn Haldun, toplumlar ve nsanlar corafya, kl m ve toplumsal

zell klere bal olarak ele almaktadr. Farkl kl m blgeler n n farkl
yaantlara sahne olduunu, bylece kltrel bakmdan nsan
toplumlarnn farkllatn fade eder. Onun en neml ayrm se
bedev /gebe toplumlar le hadar /yerle ktoplumlar
d kotom s d r. Ona gre gebe hayat sren topluluklar, daha ok
gndel k ge m derd ne dmtr; koyun, nek, ke , bal ars
beslemek ve bunlar tketmek, dourtmak, bunlardan st fade etmek
suret yle ge nmeler n tem n ederler. Oysa hadar /yerle k yahut
eh rl toplumlar ge mler n salam olmakla b rl kte bunu en st
dzeye kartm, lks ve rahatlk nde yaamlarn
srdrmekted rler. Burada ht yalar zorunluluk snrn ap lks ve
estet k dzey ne gelm t r (bn Haldun, 1989: 303-304).

Asab yet kavram, bedev l k ve hadar l k kavramlarndan sonra bn

Haldunun kend sosyoloj k dnceler nde ne kan b r baka
kavramdr. B r tr grup dayanmas ve a d yet ortam olan asab yet,
zell kle bedev l k/gebel k aamasndan ok daha gldr.
nsanlarn b r araya gelmes n , ortak amalar ed nmes n , dmanlara
kar b rl k olmasn salayan asab yet (bn Haldun, 1989: 352), eh r
hayatnda zayflar; burada b reysell k daha fazla kend n gster r ve
toplum dayanmas zlr. Asab yet ayn zamanda bell b r yaam
b m n ve bak asn gerekl klar.

bn Haldun, kltr b l mler n n gel mes bakmndan kayda deer b r

basamak ve ncdr. nsan hayatnn trl haller n , kltrel
ek llenmeler n , farkl yaam b mler n gzlemlere ve b l msel
yntemlere bal olarak ncelem , bu bakmdan kltr b l mler ne,
sosyal b l mlere ve zelde sosyoloj ye byk katklar verm t r.

G ambatt sta V co (1668-1744)

nl talyan s yaset felsefec s , tar h s ve dnr olan V co,

kend ne zg b r tar h ve toplum anlay gel t rm , sarmal tar hsel
gel m nemsem , nsan etk nl n n nem ne nanm b r d r. Tar h
nsann eser grerek kltre ayrcalkl b r konum verm t r. Hukuk,
f loloj , tar h, m toloj , sanat g b alanlarda ok ynl aratrmalar
yapmtr. 1725 ylnda yazd Yeni Bilim (Sc ence Nouva) adl eser yle
tar h b l m , ep stemoloj ve toplumsal hayat hakknda yen
tartmalara g verm ve dnce tar h n n etk l k taplar arasnda
yer almtr. Yen B l m, nsan ve toplumsal dnyay hukuk, gelenek,
d l, edeb yat ve sanat balamnda anlamay nermekte, bylece
kltre zel b r nem vermekted r. Bu anlamda nsan toplumunun
ncelenmes nde b r metodoloj gel t ren V co (2007), dngsel tar h
anlayyla her dnem n kend gerekl ne gre rdelenmes
gerekt n bel rlem t r.
nsan hayatn d er hayatlardan, toplumsal ortam se d er
ortamlardan ayran V co, kltr b l mler ne olduu kadar kltr
sosyoloj s ne de byk katk sunmutur. V -conun almalar,
doay aklama abas ndek b l mler le nsann yaam alanna
mah-sus b reyler aras l k ler aklamaya alan kltr b l mler n n
s stemat k ayrmn mmkn klmtr. Max Weber n, tar h ve
toplumsal sreler n kltrel manalarn aklama ve anla-maya
ynel k verstehende sosyoloj s n , V conun eserler ve etk s olmadan
dnmek mmkn de ld r. V co, tar hsel b r almann ancak
toplumsal ve kltrel b l mler n kate-gor s stemler le mmkn
olab lece ve toplumsal ve kltrel b l mler n b rb r nden ayr
dnlemeyece f kr ndeyd (Doan, 2011: 87).

V co, Doan zleme gre (2000: 63), D ltheyla zdeleen t n b l m

kuramcsdr. nk adndan sz ett yen b l m, tar h ve nsan
toplumunu aklc yoldan kavramak steyen b r abadr. Tar hsel ve
toplumsal olaylar nceler, bunun yan sra egemenl k b mler n , zel
mlk yet , yasa ve grenekler ele alr. Dahas yen b l m, nsan deler
tar h ne nceler, dolaysyla tar hsel-toplumsal dnyann b l m d r.
Doa b l m anlaynn egemen olduu kend a n bu grler ok
neml d r. Doa b l m n n bakyla nsan toplumsal gerekl n
anlalamayaca grnded r. nk doa b l mler , nsan
tarafndan yaratlmayan doay ncelemekted r; nsan doay
oluturmad n onun tam b lg s ne ulaamaz. Ancak nsan kend
dnyasn, tar hsel-toplumsal dnyay, toplumsal-s v l dnyay daha
y b l r, nk b zzat kend s var etm t r ve kend s burada
yaamaktadr. Bu yzden nsan, nde yaad bu dnyann lkeler n ,
kend t n n n ynel mler nde bulab l r. Ne var k , bu lkeler
dorudan ver lm eyler de ld rler; onlar gem n karanlklar
er s nden kend t n m z n ynel mler olarak ancak kurgusal
yorumlar araclyla bulunup ortaya kartlab l rler. Bu dnya,
tamamen nsan yaps eyler n, d ller n, grenekler n, hukuksal ve
pol t k dzenler n, ekonom k rgtlenmeler n, zel mlk yet dnyas
olarak t nsel dnyadr. Bu dnyay yorumlayarak daha y tanyab l r z,
nk onu yapan nsandr. Bu yzden asl lg len lmes gereken dnya
doa de l nsann nde yaad t nsel dnyadr (zlem, 2000: 67).

T nsel dnyay na eden hususlar, nsann ekonom k dzen ,

amalar, nanlar, dealler , grenekler , hukuk ve pol t k s stem ,
karakter , duygulardr. Onun kltrel dnyas, b zzat kend n ne
alan dnyadr. V co, b l m adamnn dorudan bu dnyaya ynelmes
gerekt n erken b r dnemde fade etm t r.

Johann Gottfr ed von Herder (1744-1803)

Mehur Alman f lozof Herder, tar h felsefes , edeb yat, d l felsefes ,

m ll k ml k alanlarnda ne kan b r k d r. almalarnn merkez ne
kltr yerlet ren Herder, tartmasz b r ek lde kltr sosyoloj s n n
nc kaynaklarndandr. Herder, kltrn nev ahsna mnhasr
olduu dd asn d le get rm t r. Kltr onun tarafndan, hem doa ve
n-sann karlkl l k s n n temel tar hsel b r formu, hem de nsancl
br varlk bm olarak ev-rensel tar h br tarz olarak
bet mlenmekted r (Doan, 2011: 88).
Herder, nsan dnyasn tar hsel b r ereve nde deerlend r r. nsan
dnyas/t nsel dnya, nsann ret m d r; nsann kend s yapandr, o
kend durumunu, kend s n y b ld eye gre kend s kurar. T nsel
dnyay kuran ey, nsann rad ve amal eylemler d r, ayn zamanda
bu eylemler dorultusundak dzenlemeler ve kurumlatrmalardr.
Bu dnya doa dnyas g b ncelenemez, tar hsel-toplumsal
gerekl e a tt r. Bu gerekl kte genel yasalar bulmak mknszdr;
tar hsel-toplumsal ve t nsel gerekl k kend ne zg ve tekrar etmeyen
olaylar alandr. Her an, her dnem n kend s n kend s ne
kurduu b r dzen, b r t nsel yaam tarz ve bu yaam tarzna ek l
veren hukuksal, pol t k, ekonom k kurumlar, bu yaam tarzna s nen
ahlaksal, d nsel, estet k nan, lke ve deler vardr. Tm bunlar o
an gere ne varmak n mot fler, nedenler durumundadrlar ve
sadece o a n geerl d rler ve bu yzden her a, her dnem, her
nsan topluluu, her ulus, kend nde b r b reysel btndr. Bu
b reysel btnler se, Herdere gre Aydnlanmac- lerlemec grn
sand g b b rb rler n srekl lerleyen zg sel b r ema nde
zlemezler. Tar hte lerleyen dnemler kadar d ve batlar da
vardr. Tar he srekl l k veren h b r yasa, h b r de olmadndan, bu
durumda tek olanak, her b reysel btn, her a, her dnem , her
ulusu, kend tekl , zgll ve benzemezl altnda ele almaktr
(zlem, 2000: 70-71).

Burada nsan toplumunun esaslarn kefetmek n b r yntem

ner s ne geen Herder, bu dnyann nasl ele alnmas gerekt ne
l k n pular vermekted r. nsann yaptklarn, nsann eylemler n
btn nde kavramak gerek r. nsan ve toplumsal gerekl k, doal
gerekl kler g b olmadndan b rer nesneym es ne ele alnamazlar
nk onlar nsan yaps unsurlardr, nsan rnlerd r. Bu yzden
alglanacak doal objeler de l, anlalacak t nsel objed rler. Tar hsel-
toplumsal gerekl e ynelecek b r b l mde doa b l mler nden farkl
olarak objes ne anlama (verstehen) g b zel b r yntemle e leb l r.
Bu se bet mley c -yorumlayc b r ed m gerekl klmaktadr.

W lhelm D lthey (1833-1911)

Sosyoloj de yorumcu kuramn ve kltr b l mler n n ncler nden b r

olan ve Alman Tar h Okulu evres nde yet en D lthey, ortaya koyduu
kavramsal tartma ve gel t rd yen b l m formlasyonu le
anlamaya dayal sosyal b l m gelene ne byk katklar yapmtr.
D lthey, doa b l mler n n karsnda nsan b l mler n n gel mes
gerekt n fade etm ve doa b l mler le t n b l mler n ayr ayr
kategor ze etm t r. Bylece t n b l mler n nsan, kltr, anlama
(vestehen) kavram ve tar h ncelem t r. Anlama yntem n
ben msem t r. Tar he nem vererek nsan hayatnn ancak tar hsel
sre nde anlalacana hkmetm t r.

D ltheyn alma alan doa b l mler karsnda konumlanan nsan

b l mler yan kltr b l mler d r. Bu anlamda yntemsel ve lkesel
ereve zen D lthey, doa b l mler le sosyal b l mler arasndak , en
kes n kategor k ayrm yaparak doa b l mler n n, aklama-ya dayal
b l mler; tar hsel ve toplumsal alan kend s ne nesne olarak bel rleyen
b l mler olan t n b l mler n n, anlamaya (verstehen) dayal b l mler
olduu tez n savunmutur. Buna gre tar hsel ve toplumsal gerekl k
alan, nsan ret m b r alan olmas dolaysyla doal gerek-l k
alanndan ve doal olgulardan farkldr ve nesne alanndan
kaynaklanan bu farkllk, me-todoloj k adan bu b l m gruplarnn
farkl kategor lerde deerlend r lmes gerekt r r. Ken-d m b le,
bakalarnn yaantlarn kend sell mde h ssetmek suret yle
anlarm d yen D lthey, t n b l mler n dars d ye ham ver ler n
toplanaca b r yer n olmadn; bu alanda b l m adamnn,
bakalaryla ortak ve kend ne zg yanlar olan kend anlam dnya-
sndan, bakalarnn ortak ve her b r n n kend ne zg anlam
dnyalarna (en gen anlamy-la kltr dnyasna) bakmakta ve
anlamaya almakta olduunu savunur. Oysa doa b l m-ler , tek tek
varlklarla, yalnz b r c ns n rnekler le lg len r. Bu yzden de doa
b l mler -n n aklamaya alt nesne alan, genel olanla, c nsle ve
kanunla bel rlen r. Buna karlk t n b l mler ferd ek llenmeler ve
zel oluumlarla lg len r (Akn, 2011b: 124).

nsann ve toplumsal dnyann btnsell n /totall n merak eden

ve bu ynde aratrmalara g r en D lthey, t n b l mler n ncel kle
tar hsel b r ereveye oturtur. nsan ancak tar h er s ndek
konumlan le anlalab l r. T n b l mler ne temel kazandrma
konusunda zel stek duyar ve bununla lg l b r plan gel t r r. Sorusu
udur: B r tar h yazmcsnn yarglarnn, b r kt satnn vard
sonularn, b r hukukunun kulland kavramlarn altnda hep
temelde yatan lkeler balam hang s d r ve bu balam kes nl kle
bel rlemek olanakl mdr? Bunu aratrmak metaf z e dn
mdr? (D lthey, 1999: 15). T n b l mler n n doa b l mler nden
bamszlk kazanmasnn yolunu aralamak ster. Bu anlamda nsana
ynel r; steyen, h sseden, b r eyler planlayp amalayan nsan temel
yerlet r r. nsan varoluun btnln merak eder. nsann total
k ml ne, totall ne balanr. Bu btnln tar h ve dl
aratrmasyla grleb lece n n fade eder. B z m gerekl k
hakkndak tasarm ve b lg m z n en neml yaptalar, eler ; k sel
yaamn b rl , d dnya, dmzdak b reyle, onlarn zaman
er s ndek yaamlar ve bu yaamlarn b rb rler ne karlkl
etk ler d r. nsann stek, duygu ve ama koymaya dayal gerek
yaama srec , te ancak bu btnln oke tl l er s nde
kavranab l r (D lthey, 1999: 18-19).

Doa B l mler karsnda bamsz b r b l m olarak ortaya kan T n

B l mler yntem , tar h, s yaset, hukuk, teoloj , ekonom -pol t k,
sanat, edeb yat n de geerl olacak ek lde gel t r lmekted r. K ,
bunlarn tamam t n b l mler ad altnda toplanmaktadr (D lthey,
1999: 24). T n b l m kavram, bu b l mler b r btn olarak kurma
olana salamaktadr. Btnsel nsan gerekl hedefleyen t n
b l mler (kltr b l mler ) nsan le lg l d er d s pl nlere de es n
kayna olacaktr. Dolaysyla gerekl n btnsel yapsn
aratracak, farkl d s pl nlerden yararlanacak, d s pl nleraras b r
ynel m gel t recekt r. T n b l mler , t nsel olgular merkeze
almaktadr. T nsel olgular se nsanlk er s nde tar hsel olarak
gel m olan eylerd r ve nsan, tar h ve toplum b l mler n n konusu
olan t nsel dnya, hereyden nce, zer nde hk m yet kurmak
sted m z b r gerekl k/doa de l, tam ters ne kavramay d led m z
b r gerekl k hal nded r. Kavramak sten len t nsel olgular, poz t v st
yntem n dnda, ona kart gel t r lecek yen b r yntemle ele
alnmaldr. Tn b l mler , genel t nsel yaama at olgular
ncelemel d r. T nsel yaama a t olgular, nsann ps ko-f z k yaam
btnlnden kopartlamazlar. yle k , toplumsal/tar hsel olgular
bet mlemek ve zmlemek steyen teor k b r aba, nsan doasnn
bu ps ko-f z k btnln gzard edemez ve bu btnlk sadece
t nsel olan eylerle snrlandrlamaz (D lthey, 1999: 26-28). T n
b l mler n n konusu, tamamen nsan /tar hsel gerekl kt r.

nsan gerekl n n b lg s n n nasl elde ed lece sorusu D lthey n

neml br sorudur. Bu soru ky yntem aratrmasna
gtrmekted r. T n b l mler n n aratrma prat nde tek ll k yan
zgnlk sorunu da neml d r. Bu balamda t n b l mler tek l n
anlalmasnda aklamann yannda anlama temel yntem lkes
olmaldr. Tn b l mler n n doa b l mler nden fark burada
yatmaktadr. nk t n b l mler n n konular nsana dtan gelen
fenomenler yahut tepk ler de ld r; aks ne dorudan doruya
gerekl n b zzat kend s d r ve muhakkak k bu gerekl k, ten
yaanarak deney mlenm b r balam olarak vardr. Bu gerekl k
ayn zamanda bakalaryla b rl kte vardr, bakasn gerekt r r. Tek l
olarak ek llenm b r b l n, byle b r yen den kurma le yabanc ve
tamamen baka b r yapda olan b r tek ll n objekt f b r b lg s n nasl
elde edeb l r ve buna hang yntemle ulaab l r k ? B lg elde etmen n
d er yntemler arasna grnte byles ne tuhaf b r ek lde g ren
bu yntem nasl b r yntemd r? Duyulara dtan ver l olan aretler
araclyla sel gerekl n b l nmes n salayan bu ynteme anlama
d yoruz (D lthey, 1999: 85-86). Anlama hayl yaygn b r kullanma
sah pt r; gndel k hayatn pek ok alannda karmza kar. Anlama
e tl dereceler gster r. Ama t n b l mler n n b r yntem olarak set
anlama, b r tr amlanma ve yorumladr. Bu hermeneut k yntemd r
(D lthey, 1999: 107).

D lthey, nsanlar le lg l b lg n n eylem n anlaml doasn gz

nnde bulundurmak zorunda olduunu savunur. Gerekl olan ey
vestehen ya da kavraytr. Bu bell b r eylem hattn etk leyen znel
anlamlar yen den kurmaya alacak gzlemc y ve b reysel
ps koloj ler ve yaam tar hler n duygu sezg s yle anlamak kadar,
paylalan kltrel deerler n yen den yaratlmasn ereb lecek b r
eylem gerekt r r. D lthey nsan yaamnn ncelenmes n n doa
b l mler nden daha ok Ge stesw ssenscha ena (ruhb l m ) a t
olduunu savunmaktadr (Sm th, 2005: 29). T nb l mler yahut kltr
b l mler n n temel ynel mler n karmak, t n b l mler n n ereves n
zmek D lthey n byk nem tamaktadr.

Ernst Cass rer (1874-1945)

Alman dnr Cass rer, Kantn felsefes nden hareket ederek

kavramlar dnyasn anal z eder. V co ve Herder g b kltr
kuramclarndan etk len r. Kltr kuram bakmndan hayl neml
olan sembol kavramn anal zler n n merkez ne yerlet r r. Ayrca
kltr b l mler alanna neml katklar ver r, kltr b l mler n n
mantn zmler ve bu alana gerek b r katk sunar. neml eserler
arasnda M t k Dnme, B lg n n Fenomenoloj s , D l, Sembol
Kavramnn Doas, Rlat v te Teor s bulunmaktadr.

Cass rer, Kltr B l mler gelene nde neml b r s md r, bu alma

prat n n atlanmaz basamaklarndan b r d r. Cass rern n yntem
olarak transendental yntem ben mseyen, genel bak as t bar yle
de deal st olan felsefes , temelde b lg problem ve b l mler n
mantna l k n elet rel ve tar hsel b r aratrma zer nde
younlam, ama b raz daha genel b r ereve nde kltr
problem n konu ed nm t r. Emp r zme, poz t v zme, doalcla ve
hatta yaama felsefes ne kar karak yen br deal zm n ve
hman zm n savunuculuunu yapan ve dolaysyla nsan varln
sembol k hayvan d ye tanmlayan Cass rer kltrn b z nsanlara
yapay gsterge ve semboller yaratma ve kullanma mkn veren
kavramsal yetene m ze dayandn savunmutur (Cev zc , 2002:
212). Kltrn b r btn olarak nsann zgrleme srec ndek
yry olduunu syleyen Cass rerye gre d l, sanat, d n ve
b l mden her b r bu sretek vazge lmez aamalara tekabl eder.
nsan onlarda yen b r gc kefeder, yepyen b r kudret n, kend s ne
a t deal b r dnya na etme kudret n n spatn grr.

Cass rern n kltr b l mler ne katks ok ynldr. Gerek kltr

b l mler zer ne dnm olmas, kltr b l mler n n mantn,
kurgusunu, nem n tartm olmas (Cass rer, 2005), gerekse sembol,
d l, sanat, m t k dnce g b kltr b l mler bakmndan neml
hususlara ayrntl b r ek lde e lm olmas, onun nem n b raz daha
bel rg nlet rmekted r. Sembol k Formlar Felsefes adn verd
alma prat , kltr b l mler n temellend rmek ve kltr teor s
ortaya koymak abasndadr. Ona gre sembol k formlar felsefes
sadece dnyay b lmen n farkl b m ve ynler n kend nde
b rlet rmez, ayrca bunun dnda, nsan ruhunun eser olan her da
vurmada, her dnya-kavray denemes nde kend dorusunu
tanyab l r ve onlar kend ne zgl nde kavrayab l r. Nesnell k
problem ancak bu ek lde kend tm boyutlarnda grleb l r hle
gel r ve bylece sadece doal evren de l, kltrel evren de kuatr,
ne alr (Cass rer, 2005: 43). Baka b r dey le Sembol k formlar
felsefes bakn z h nsel fade fonks yonunun btn unsurlarna
ev r r. O, bu fonks yonda varln kopyalarn ya da suretler n de l,
ek llenme tarzlarn ve s stemler n , vakf olma de l anlam verme
organlarn grr. Z h nsel fade b l nte oluan ve b l nl olarak
gerekleen b r fonks yondur. B l nc n kurduu ey olarak sembol k
form ne b l nten, ne de gerekl kten soyutlanamaz. Bu yzden b r
sembol k form anal z b l n anal z n yok saymaz. Sembol k formlar
felsefes bu balamda alglayan, anlayan ve dnen b l nc n yaps
sorusunu sorar (Kktrk, 2005: 14).

Kltr b l mler bakmndan sembol k formlar felsefes gerek

anlamda ok ynl b r katkdr. D l, m t k dnme ve b lg sorununu
ayr ayr ve uzun uzadya ele alan eserler (Bkz. Cass rer), kltr
kavramnn ereves n ve er n bel rlemeye dnk gl
g r mlerd r. Cass rer, kltr b l mler alann etrafl b r ek lde
kuatmak, bu alann ana tartma odaklarna dh l olmak stem ve
bunu baarm b r dnrdr. O bakmdan kltr b l mler alannda
en az kurucu f grler kadar byk katklar verm b r d r.

Blm zeti

Kltr b l mler n n temel tartma alanlar nsan,

d s pl nleraraslk, tar hsel dnya, poz t v zm elet r yer
almaktadr.

Kltr b lmler n n ncler arasnda bn Haldun, Herder, V co ve

D lthey d kkat eker.

Kltr b l mler n n kltr sosyoloj s ne katks neml d r. Kltr

sosyoloj s n n na srec nde azmsanmayacak rol
bulunmaktadr.

bn Haldunun kltr tartmalarna katks umran, asab yet,

nsan hayatnn ek ller g b hususlar tartm olmasdr.

W lhelm D lthey kltr b l mler n nem byktr. Gerek b r

ncdr. T n b l mler kavram ona a tt r.
nite Sorular

1. "Kend m b le, bakalarnn yaantlarn kend

sell mde h ssetmek suret yle anlarm" szyle D lthey
t n b l mler n nasl aklamaktadr?

2. bn Haldun'un kltr b l mler ne katksn "umran lm "

ve "asab yet" kavramlar zer nden aklaynz.

3. Kltr b l mler nde poz t v st yntem n mknn

tartnz.

4. Ernst Cass rer' n "Sembol k Formlar Felsefes " adl

almasnn kltr b l mler asndan nem ned r?

5. Aadak lerden hang s kltr b l mler n n b r zell

de ld r?
A) Kend ler n bell b r gelenee dayandrrlar.

B) Tar hselc b r bak asna sah pt rler.

C) Evrensel, genel-geer yasalara ulamay amalarlar.

D) Fa ll k ve anlam merkeze alrlar.

E) Salt b reysel olgular aklamay hedeflemezler.

6. Aadak lerden hang s G ambatt sta V co'nun "Yen

B l m" adl eser yle lg l yanl b r faded r?

A) Tar hsel ve toplumsal olgular nceler.

B) zel mlk yet ve egemenl k b mler n ele alr.

C) Ep stemoloj ve toplumsal hayat zer ne tartmalar

ermekted r.

D) nsan kltr balamnda anlamay nermekted r.

E) Kltrel ncelemeler n n cel ksel olarak aklanmasn

nermekted r.
7. Aadak lerden hang s Ernst Cass rer' n eserler nden
b r d r?

A) B lg n n Arkeoloj s

B) Rlat v te Teor s

C) Yen B l m

D) Hermeneut k ve T n B l mler

E) Kltr ve Sembol

8. Aadak lerden hang s kltr b l m n n ncler

arasnda yer alr?

A) bn Haldun

B) M chel Foucault

C) Ar stoteles
 D) Thomas Hobbes

E) Farab

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. - 5. c 6. e 7. b 8. a
12. KLTREL ALIMALAR

Kltrel almalara Genel B r Bak

Kltrel almalar, genel anlamda Br tanya Kltrel almalar,

B rm ngham Okulu, Kltrel ncelemeler yahut ng l z Kltrel
almalar ekl nde fade ed len yen b r kltr aklama b m olarak
y rm nc yzyln k nc yarsnda ng lterede ortaya kan b r akmdr.
Kltrel almalar, 1950ler n sonlar le 1960larn balarnda R chard
Hoggart ve Raymond W ll amsn katklaryla olumutur. ada
Kltrel almalar Merkez (KM) (Center for Contemporary Culturel
Stud es-CCCS), 1964te B rm ngham n vers tes nde kuruldu. lk
ynet c s edeb yat elet rmen R chard Hoggarttr. Daha sonra Stuart
Hall ynet c l k yapmtr.

ng l z Kltrel almalar kltre elet rel ve mult -d s pl ner

yaklaan b r proje olarak B rm ngham ada Kltrel almalar
olarak balad. Balangta ng l z Kltrel almalar d kkat n kend
dnemler n n sorunlar zer nde younlatrm ve kltr pol t kas
zer nde almtr. R chard Hoggart, The Uses of Literacy adl
k tabnda b reyler n kltrel kaynaklarla nasl yaadklar ve nasl
k ml k oluturduklar ncelenm t r. almann lk yars ng lterede
snfna dh l olan topluluklarn nasl gelenekselolarak kart
kltr gel t rd kler ve bu topluluklarn devlet, okul ve medya aracl
le ulusal kltre dh l ed lme sreler n n ncelenmes ne ayrlmtr.
Bu lk almalar snf ve deoloj kavramlarndan hareketle alt
kltrler n (zell kle snf allmtr) medya aracl le nasl
s steme dh l ed ld le lg len rken, yen toplumsal hareketler
almalar etk lem , fem n zm, rk, e t m ve pedagoj ve Thatcher
hkmet le beraber yen muhafazakr hk m yet gndeme alnmtr
(Data, 1999: 337).

Kltrel kuram nde etk l b r konuma sah p olan bu akm yles ne

gldr k , k m ler kltrel almalardan sz ett kler nde
ounlukla rtk olarak bu alan ve onun soyunu fade ederler.
Br tanya kltrel almalarnn k m temel ynel mler unlardr:
aratrma lg ler ve kuramsal etk ler bakmndan bel rg n b r b mde
d s pl nlerarasdr; temel lg , kltrn kt dar ve d ren n led b r
alan olarak aratrlmasna ynel kt r; st kltr kadar popler kltr
ncelemes n de onaylar; solun meseleler ne ynel k s yasal kararlar,
aratrma balklarn ounlukla etk ler (Sm th, 2005: 208).

Merkez n tar h ger l mler ve tartmalarn dnda kalmad.

Aratrmaclarn lg alanlar farkl olab lmekteyd . Merkez er s nde
balayan almalar, pek ok kaynaktan beslenmekted r. Bat
marks zm , Alhusser, Gramsc bunlar arasnda gster leb l r. Kltre
ncel k veren merkez, kt dar s stemler yle oul l k ler bakmndan
met nsell k, anlam, deoloj ve k ml k meseleler n sorgulayan d nam k
ve karmak b r alan zell gstermekted r (Sm th, 2005: 209).
Bununla b rl kte merkeze mensup aratrmaclarn yrtt
almalar b r genellemeye tab tutulduunda temel konunun ne
kt syleneb l r. Bu konular unlardr: 1)K tle let m aralarnn
met nsel ncelemeler ve bunlarn hegemonya ve deoloj y yen den
retmeye dnk ley b mler ; 2) Gnlk yaamn zell kle
altkltrler n etnograf k ncelemeler . Bunlar kabaca pol t kann,
kt darn ve e ts zl n yaam tarz ve moday nasl ek llend rd n
ortaya karmaya abalamakta d ; 3) Thatcher zm ve rk m ll yet l k
almalar g b s yasal deoloj ler le lg l almalar. Burada lg ,
bunlarn kltrel kodlarnn ortaya karlmas ve denen gen b r
kamusal ek m yaratab ld kler n saptama zer ned r (Sm th, 2005:
213).

zell kle altkltrler, genl k hareketler , s yah genl k yaants,

d ren b mler almalarda ne kmaktadr. Merkez, genl k
k tles n sadece devr mc ve snfsal zell kler le deerlend rmekte,
kat b r altkltr anlay ortaya koymaktadr. Oysa genl k
davranlarnn farkl ynel mler , stekler ve amalar olab l r. Bu
ynde elet r ler alan almalar, genl k alt kltrler n snfsal
deerlend rmeye nd rgem t r. Genl k davranlar snf er kl
olmaktan z yade yen zgrlkler, yen zeng nl kler aray ekl nde
deerlend r lmel d r (Slattery, 2007: 416). Altkltr f kr n n yen den
canlanmasnda, kltrel ncelemeler n ana konular arasnda yer
almasnda merkez n katks bel rg nd r (Jenks, 2007: 19).
Edeb yat elet r s nde estet k tarz ve st kltr almalarn
yadsyan merkez, daha ok popler kltr rnler , snf
deney mler , orta kuak kltr zer ne e lmey yelem t r. Irk,
c ns yet, mekn, m mar ve eh r de neml aratrma alanlar arasnda
yer almtr. Sosyal teor ve s yaset teor s nden genl k kltr, k tle
let m aralar, snf atmas ve popler kltre uzanan gen b r
alanda aratrmalarn gereklet ren ekol, neml b r akadem k
d s pl n hal n ald ve yen sol hareket n n saflarnda yer n ald
(Slattery, 2007: 413).

Kltr almalarnn yan sra merkez, ayn zamanda renc de

yet t rm ve yen kuak aratrmaclarnn ortaya kmasna zem n
hazrlamtr. Bu ynyle de gerek anlamda b r okul/ekol hal n
almtr. Yayn alannda da bell b r etk ortaya koyan merkez n kltrel
nceleme alannda pek ok derg yaynlad grlmekted r. Sonrak
zamanlarda grup yeler n n merkezden ayrlmas, farkl lg alanlarnn
olumas Kltrel almalarn zayflamasna neden olmutur.

Kltrel almalar gelene nde kltre ynel k ok d s pl nl b r

yaklam dodu; sadece sosyal b l mlerden kaynaklanan Ortodoks
yaklamlardan de l, fakat ayn zamanda mesela fem n zm, Marks zm
ve gstergeb l m n nerd daha rad kal yaklamlardan da
yararland. Bu yaklamlar e tl l , yen sorularn sorulmasn ve
dolaysyla kltr kavramnn tam olarak gerekt rd ey n
kavramsallatrlmasn kolaylatrd. Daha zelde kltrel
aratrmalar, edeb elet r , estet k ve mz koloj g b geleneksel
elet rel d s pl nlerde grlen kltrle lg l nyarglara kar kend s n
konumlandrm olarak grleb l r. Bu tr geleneksel d s pl nler,
kltrel rnler byk lde ked sosyal ve tar hsel ret m ve
tket m artlarndan bamsz olarak, meru ek lde ve hatta y ce
tket rces ne nceleneb lecek nesneler veya met nler olarak ele
alrken, kltrel aratrmalar savunanlar, kltrel rnler , aka,
d er sosyal prat klerle lg l b mde ve zell kle rk, snf ve toplumsal
c ns yet g b s yasal yap ve sosyal h yerar lerle rt batlandrarak
konumlandrrlar. Bu yaklam u anlama da gel r k , ncelenecek
kltrel rnler sadece entelektel ve sanatsal el t evrelerce se lm
ve ycelt lm olmaz, fakat daha z yada toplumun btn katman ve
kes mler nde karlalan madd ve sembol k rnler olur (Edgar-
Sedgw ck, 2007: 100).

Merkez, kurulduu gnden t baren d s pl nleraras b r zell e sah p

oldu; en fazla sosyoloj ve edeb elet r ye, fakat ayn zamanda neml
b r lde tar he bavurdu (Edgar-Sedgw ck, 2007: 51). Bunu
merkez n ynet c ler nden b r olan Hall de ayrca vurgular. Merkez,
byk oranda byk kltrel dnmlere dnk lg den domutur.
Kltrel almalarn ortaya k, beer b l mler ve sosyal b l mler
zayf dren ve ayn zamanda akadem k almann pol t ze hle
geld n gsteren b r kr z n parasdr. Ynel m asnda znde
kuramsal olan ve Marks zm, gstergeb l m, fem n zm le d er
sylemlerden beslenen Kltrel almalar, b r d s pl n olarak de l,
toplumun kltrel boyutlarnn aratrlmasnda farkl d s pl nler n
kes t b r alan olarak grlmtr. Yerle k dnceler ykmaya
n yetl bu alan, b l nl b r b mde, b lg ret m prat n n
dntrlmes yle, kltrel pol t ka sorunlaryla, kt dara l k n
kltrel ve kuramsal sorular sormakla lg lenmekted r (K ng, 1998: 19).

Kltrel almalar, kltre ncel k vermes , kltrn zerkl n

bel rlemes bakmndan nem arz eder. Kltr kt dar ve g
ereves nde deerlend rmes ne karn, kltrel ncelemeler n
gel mes ne c dd anlamda katk sunduu syleneb l r. Kltr
kavramnn sosyoloj k anal z ve tartmann merkez ne tamas ayrca
vurgulanmaldr. Bu anlamda yapm olduu almalarla kend n
modern sosyoloj de b r tarz olarak kabul ett rm t r (Slattery, 2007:
415). Son dnem entelektel alanda kltre dnk lg n n
gel mes nde bu merkez mensuplarnn aratrmalarnn etk l olduu
grlmekted r. Raymond W ll amsn b zzat kltre verm olduu
katk, S.Halln kltrel ncelemeler anlmaya deer.

Kltrel almalar Okulunun ncler

R chard Hoggart (1918-2014)

Kltrel almalar Merkez n n lk kurucusu olan Hoggart,

dnyasnn nde yet m ve bu dnyay gzlemlem t r. Kltrel
ncelemeler nemsem , s yasal okumaya fazla lt fat etmem t r.
Temel eser The Uses of Literacyde (Okuryazarln Kullanmlar)
modern let m aralaryla yaylan kltrn snf zer ndek
etk s n ncelemekted r. Kltr endstr s rnler n n halk zer ndek
etk s n n gere nden ok abartld ve nemsend grn leyen
Hoggart, aratrmann sonunda bu kltrel etk ler n davranlarn
dnm stndek arlnn olduka yava olutuunun ve ou
kez daha esk gler tarafndan ntral ze ed ld n n unutulmamas
gerekt n bel rt r. Halkn de mlerden ve etk lerden kend ler n
koruduu tez n lemekted r (Mattelart-Neveu, 2007: 24). Bylece
halkn, kend kltrel kl m nde yaadn, kltrel almalarn buna
ynelmes gerekt n hatrlatmaktadr.

Onun eser n n zgn yan, snfnn kltrel anlamda gndeme

get r lmes ve ayn ek lde edeb yat elet r s yntem n popler
kltre tamasdr. Bunun yan sra eser b r takm speklat f yorumlar
ermes bakmndan elet r lere konu olmutur. Hoggart, met nsel ve
yaznsal elet r n n yntem ve aralarn, bunlarn klas k ve meru
yaptlar stndek uygulamasn k tle kltr rnler ne, popler
kltr davranlar dnyasna ynelterek kullanmak ster (Mattelart-
Neveu, 2007: 34).

Hoggart daha sonrak almalarnda gndel k hayat, medya,

edeb yat, e t m alanlarna yneld . Gndel k hayatta sanat ve
edeb yatn roller ve durumlar le lg lend r.

Raymond W ll ams (1921-1988)

Kltrel almalarn en etk l s mler nden b r olan W ll ams, kltr,

let m, medya, edeb yat g b alanlarda b rok eser kaleme almtr.
S yasal ve deoloj k lg ler n n yannda kltrel yaklam onun zenle
koruduu b r yaklam tarzdr. 1963 ylnda yaynlanan Culture and
Society balkl k tab, kltrel almalarn balangcn bel rler. ng l z
kltr dnyasnn elet r s ne odaklanan W ll ams, kend ne zg b r
kltr anlay gel t rmey dened .

Kltr, balca lg alanlarndan b r d r. B r kltr sosyoloj s kurmak ve

gel t rmek, kltrn sosyoloj k zell kler n aklamak amacndadr.
Kltr adl k tab(W ll ams, 1993) bu amacn b r gsterges d r. Sz
ed len k tap adm adm b r kltr sosyoloj s kurma g r m d r.
Kltrn genel anlamda tanmlaryla ve er yle lg lenen k tap, daha
sonra kltr sosyoloj s n n zell kler , kaynaklar ve yansmalar
zer nde durmaktadr.

W ll ams b r kltr sosyoloj s n n gere ne nanmaktadr. Ne k , kltr

sosyoloj s ge gel en b r alt d s pl n olduu kadar sosyoloj n n d n,
a le, s yaset, sanay gb ana alanlar tarafndan da pheyle
karlanmaktadr. Buna ramen yen b r evreye g rm kltr
sosyoloj s alannda pek ok k almalar yapmaktadr. Kltr
sosyoloj s d s pl nleraras b r yaklam gerekl klmaktadr. Farkl
yaklam ve yntemler n b rb rler ne yaknlamasyla ortaya
kmaktadr. Bu anlamda sanat, let m, d l alanlarnn kes m
noktasnda bel rg nl k gstermekted r. Kltr sosyoloj s ndek btn
yaknlamalar se, zell kle kltr kurumlar ve formasyonlarnn yen
toplumsal zmleme b mler ne, bunlar arasndak gerek l k ler n
aratrlmasna, b r yandan kltrn madd ret m aralarna d er
yandan da somut kltr formlarna ht ya duymaktadr. Bu aralar
salayan se sosyoloj d r; yaknlama ereves nde oluan yen b r
sosyoloj (W ll ams, 1993: 12). Byles b r erevede bel ren yen kltr
sosyoloj s , bel rl b r dnm noktasnda, k ak e l m olan b r
yaknlama olarak grleb l r. B r nc e l m genel sosyoloj k dnce
nde yer alan ve buna bal olarak da zell kle sosyoloj k olan b r
e l md r; k nc s se kltr tar h ve zmlemes le l k l d r.

Kltr sosyoloj s n n hang konular ncelemes gerekt ne l k n

W ll ams, bell b r taslak sunmaktadr. Ona gre kltr sosyoloj s n n
lg lenmes gereken bell bal alanlar unlardr: kltrel ret m
kurumlar ve formalar; ret m aralar; zgl sanat formlar; yen den
ret m sreler ve kltrel rgtler. Bylece kltrn btn alanlar,
kltrel formlar kltr sosyoloj s n n nceleme alanna dh l ed l r.

Genel kltr kuram ve kltr sosyoloj s n n yan sra kltrel hayat

dorudan etk leyen k m alanlarda da almalar yapmtr. Telev zyon
bu alanlardan b r d r. W ll ams (2003), telev zyonla lg l k tabnda
telev zyonun teknoloj k boyutlarn, teknoloj -toplum l k s n kurarak
anlatmakta ve telev zyonu kltrel b r b m olarak anal z etmekted r.
Kltrel almlarn kuruluundan evvel, kltr zer ne youn b r
emek veren W ll ams, hem mensubu olduu ekole hem de genel
anlamda kltr sosyoloj s ne neml katklar yapm b r dnrdr.
Kltr sosyoloj s n n ada ncler nden b r d r.

Edward P. Thompson (1924-1993)

New Le derg s n n kurucular arasnda yer alan Thompson, Kltrel

almalar ekolnn neml s malarndan b r d r. Thompsonun
almas halk snflarnn yaam ve d ren uygulamalar stnde
odaklanmtr. En tannm eser The Mak ng of Engl sh Work ng Class,
toplumsal tar h n b r klas ve b r toplumsal grubun ( snfnn)
sosyo-tar h stne b r dnced r (Mattelart-Neveu, 2007: 25).

Thompson, Kltrel almalarn d er kurucu f grler g b Marks st

e l mde olmasna karn kltrel ncelemeler nemsem , kltr
sadece ekonom k altyap le aklamay dnmem t r. Gene d er
kurucu s malar g b snf zer ne almalar yapm olmasna
ramen, bu snfn kltrel ynler n ele almtr. Bu ynyle de
kltrel almann ynel mler ne neml b r katk sunmutur.

Stuart Hall (1932-2014)

Jama ka kkenl b r Afro-Kara pl olan Hall, Kltrel almalarn

kurucu s mler nden b r d r. Hoggarttan sonra merkez n ynet c l n
yrtmtr. Smrgec l k, popler kltr, alt kltrler, toplumsal
hareketler, s yah genl k, rk, medya lg alanlar arasndadr. Kltrel
almalar bnyes nde b r kuramc olarak bel rd , kuramsal
almalara arlk verd . Kltrel almalarn ben msenmes ve etk l
olmasnda baat rol oynad. Hall, arlkl b r ek lde ng l z
snfnn renk ve rk yapsna odakland ve bu faktrler n snf yapsn
bldn fade ett . Bu anlamda s yah genl snf nde
deerlend rd . Ona gre s yah su, tpk s yah ayaklanmalar g b
snfsal egemenl e ve beyazlarn stnlne kar s yah d ren n b r
parasyd. Grler k m t razlar almtr (Slattery, 2007: 415).
Hall, rk sorununa kltrel adan yaklar. Ak rklk ve anlalan
rklk ekl nde rklk tasn f yapan Hall, ak rkl bar z b r
banazlk tr olarak grr. Anlalan rkl se gerek ya da hayal
olsun er s nde sorgusuz b r varsaym d z s olarak hakked lm rk
ner ve dd alara sah p bulunan rkla lg l olay ve durumlarn aka
ben msenm anlatmlar ekl nde tanmlar. Anlalan rklk, rk
fadeler n bu fadeler n temel ald rk dayanaklar b le bel rt lmeden
formllet r lmes n salar. Hall, ak ya da bar z rkln doal olarak
toplumsal bakmdan saldrgan olduu kadar pol t k bakmdan da
tehl kel olduunu ancak anlalan rkln daha yaygn ve s ns
olduunu aklamaktadr (Edles, 2006: 160).

Stuart Hall, deoloj ve medya alanlarna zell kle e lmekted r. Hall

medya let ler n n ret m ve tket m n yen den ret m kavram
ereves nde ele alr. Bu balamda ret m prat kler ne l k n
kullanlan b lg ler, tar hsel olarak tanmlanan tekn k becer ler,
profesyonel deoloj ler, kurumsal b lg , tanm ve varsaymlar let n n
kend s n b mlend r r. Hall, modern k tle let m aralarnn kltrel
ve deoloj k alan tedr cen kolon let rd n syler. Toplumsal gruplar
ve snflar ret c l k ler nde olmasa da 'toplumsal' l k ler nde
g derek paralanan ve ksmlar hl nde farkllaan hayatlar
srdrrken k tle let m aralar, gruplarn ve snflarn br snflara
da r b r hayat, anlam, prat k ve deer mges na etmeler n n
temel n salamaktadr. Ayrca blk prk paralardan toplumsal
btn oluturulacak tems ller ve dnceler sunmaktadr (Data,
1999: 338). B r kltr endstr s kurumu olarak medya, bell b r
deloj k ykle hareket etmekted r.

Kreselleme ve k ml k konularna b r hayl duyarl olan Hall,

kresellemen n elet r s n yaparak bu srec n yen kltr ve k ml k
tanmlar get rd n bel rt r. B r dnya srec olan kresellemey
ng l z olmakla, ng l z kltrnn b r sunumu olmakla e tutan Hall
(1998a: 40-41), kresellemen n yen b r s stem oluturduunu, bu
s stem n yen k ml kler ve kltrler nerd n fade etmekted r. B r
kresel k tle kltr domaktadr. Bu kltrn ncs se yen
ng ltere olan ABDd r. Kresel k tle kltrn ncel kle Bat merkezl d r.
Yan , bat teknoloj s , sermayen n younlamas (tekellemes ),
tekn kler n younlamas, Bat toplumlarnda gel m eme n
younlamas ve Bat toplumlarnn ykler ve grsell : Bunlar, bu
kresel k tle kltrnn de ynlend r c g kayna olmay
srdryor. Bu anlamda, kresel k tle kltr Bat merkezl d r ve
da ma ng l zce konuur (Hall, 1998a: 49). Kresel k tle kltrnn b r
baka zell se trdelet r c b r kltr olmasdr. Her yerde
ng l zl n ya da Amer kalln kk m n vers yonlarn retmeye
kalkmaz. Farkllklar zmseyerek daha byk, her ey kapsayan ve
aslnda Amer kan tarz b r anlay olan ereven n ne yerlet rmek
stemekted r.
K ml k ona gre (Hall, 1998b: 70-72) ksmen b r anlat, ksmen b r tr
tems ld r. K ml k darda b mlenen ve sonra b z m hakknda ykler
anlattmz b r ey de ld r. K n n kend benl nde yklenen b r
eyd r. K ml kler aslan tamamlanmaz, asla b t r lmezler; da ma na
hal nded rler. K ml k da ma oluum hal nded r. K ml k da ma b r
tek n gerekt r r. tek olmadan k ml k kurulamaz. Ama bununla
b rl kte k ml k, zdeleme srec n , bu onunla ayn ey ya da b z
hep m z aynyz deme srec n fade eder yahut bunu artrr.

Blm zeti

Kltrel almalar okulu, 1960lardan t baren kltr

tartmalarn merkez nde yer almaktadr.

Kltrel almalar okulunun temel tartma alanlar arasnda

k tle let m aralar, gnlk kltrel zell kler, altkltrler yer
almaktadr.

Kltrel almalar okulunun ncler arasnda Hoggart, R.

W ll ams, S. Hall bulunmaktadr.

Kltrel almalarn kltr sosyoloj s ne katks neml d r.

Kltrn gndel k hayat formlar er s nde tartlmas nem
arz eder.
nite Sorular

1. R chard Hoggart'n "kltr endstr s " hakkndak

grler n aklaynz.

2. B rm ngham Okulu'nun kltrel almalara katksn

aklaynz.

3. Stuart Hall kreselleme ve k tle kltr arasndak

l k y nasl aklar?

4. Raymond W ll ams'n almalarnn b r d s pl n olarak

kltr sosyoloj s asndan nem ned r?

5. Aadak s mlerden hang s R chard Hoggart'n

modern let m aralaryla yaylan kltrn snf
zer ndek etk s n nceleyen eser d r?
A) Yen Zamanlar

B) Okuryazarln Kullanmlar

C) Kltr ve Toplum

D) Telev zyon Teknoloj ve Kltrel B m

E) Sembol ve Toplum

6. I. ng l z snfnn renk ve rk yapsna

odaklanmtr.
II. Irk sorununu kltrel adan ele almtr.
III. Irkl, 'ak rklk' ve 'anlalan rklk' olarak tasn f
etm t r.
Yukardak fadelerde bahsed len k k md r?

A) Stuart Hall

B) R chard Hoggart

C) W lhelm D lthey

D) Raymond W ll ams
 E) Edward Thompson

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. - 5. b 6. a
13. KLTR SOSYOLOJS

Kltr Sosyoloj s n Tanmlamak

Kltr sosyoloj s ned r? Sosyoloj n n yen b r alt dal mdr, yen b r

alan mdr, b r yntem m d r, b r bak as mdr, b r yaklam model
m d r? Hang nedenlere bal olarak ortaya kmtr? D er sosyoloj
dallarndan farkl olarak ney ncelemekte ve aklamaktadr? Tpk
kltr kavramnn anlalmas ve tanmlanmasnda olduu g b kltr
sosyoloj s n n anlalmas ve tanmlanmasnda da farkl grler ve
seenekler grlmekted r.

Kltr sosyoloj s , kend s ne nceleme konusu olarak kltr ve

kltrel atmosfer /evren seen, kltrn katmanlarn, tabakalarn,
l k ler n , ynel mler n ele alan b r sosyoloj d s pl n d r. Toplumsal
gerekl zmlerken kltr temell b r ura sah plenen kltr
sosyoloj s , btn b r toplumsal yapnn kltrel ynler n ne karr.
Kend ne zg metodoloj ve kavram ats gel t ren kltr sosyoloj s ,
bak as, ynel mler ve deerlend rme ltler yle
bel rg nlemekted r.

Kltr sosyoloj s genel sosyoloj k evrendek tartmalarn ne yer

almaktadr. Sosyoloj alannda ne kan kuramlar, teor ler,
metodoloj ler ve kavramsal tartmalar, kltr sosyoloj s n n
yaplanmasnda etk l d r. Bununla b rl kte kltr sosyoloj s , kltr
ze-l nde yaplan tar h, felsef, antropoloj k vb. almalarn b r k m n
stlenmekted r. Kltr prat kler n ve kltrel rnler n temel alan
olarak bel rlemekted r.

Kltr sosyoloj s en bata b r kltr aratrmasdr. Kltrn,

toplumsal gerekl n merkez b r alan olduunu dd a eden kltr
sosyoloj s ,temelde sosyal yap le kltrn ayrm ve
l k lend r lmes yle e balar. Genel olarak sosyoloj ve zel olarak
kltr sosyo-loj s n kltr, sosyal yapnn b leen olarak kabul
ed lmekted r. Burada esas sorun, klt-rn sosyal dzen n temel
oluturma fonks yonudur. Dolaysyla kltr sosyoloj s , kltrn,
sosyal yapnn olumasndak roln aydnlatmak, onun dzen kurucu
ve ayn za-manda da kurulu dzen de t r c roln ele almak
durumundadr (Kktrk, 2011: 17).

Kltr sosyoloj s n n oluumunda, kltr etrafndak tartmalar,

kltr yorumlar, kltr aratrmalar etk l olmutur. Dnden bugne
srekl tartlan ve zer nde konuulan b r kavram olan kltr, k m
b l m adamlar, f lozof ve dnrler n daha ncel kl b r alan
olmutur. Ayrc b r ek lde kltr tartmasn yrtenler n am
olduu kulvarda ek llenen kltr sosyoloj s , modern zamanlarda
daha zel tartlan b r konu hl ne gelm t r. Kltr sosyoloj s ,
sosyoloj n n grece yen b r dal olmasna ramen, f kr temel-ler 19.
yzyla kadar g der. Kltr sosyoloj s , gelene yle srekl b r al ver
nde olmu ve ok farkl b mlerde tekrar formle ed lm t r
(Doan, 2011: 87).

Kltr sosyoloj s ndek yntem tartmalar, sosyal gerekl n

karmak ve farkl ynler n ne karmaktadr. Kltr ok ynl, ok
katmanl ve de ken b r gerekl k olduu n onun ncelenmes de
ayn ek lde ok ynl ve ok katmanl olmaldr. Bu yzden tek b r
kltr sosyoloj s yaklam yoktur; kltr sosyoloj s , gerek klas k
gerekse modern teor k ve metodoloj k gelenekler ve kkenlerden
beslenmekted r (Edles, 2006: 17). Kltr sosyoloj s bu ynyle
d s pl nleraras almay tev k etmekted r. Bu se sosyal b l mler n
hatta b l mler n b rb rler nden kat b r ek lde kopmalarn de l,
b rb rler ne yaknlamalarn gerekl klmaktadr. Gerekte ada
kltr sosyoloj s n n gnmzde ermekte olduu yaknlama,
marj nal ve evresel g b grlmes mmkn olan let m, d l ve sanat
konularndan trem , genel toplumsal ve sosyoloj k f k rlere ynel k
b r lg n n yen den lenmes abasdr. Genel sosyoloj ye olan
mdahaleler ve kend almalar asndan bakldnda modern b r
kltr sosyoloj s , alglanan ve ngrlen l k ler le d er olas ve
gster leb l r l k ler nde, etk n ve ak olarak yukardak ler n
tmn kapsayan b r soruturma abas ermekted r. Bu hal yle
bugn artk kltr sosyoloj s , yalnzca alann yen den ele alnmas
olmaktan kmakta ve toplum b l mler n n genel etk nl nde yen
sorular ve yen tantlar get ren b r d s pl n olmaktadr (W ll ams, 1993:
8).
Raymond W ll ams (1993), kltr sosyoloj s n n, belk de kltr
kavramnn gen l , karmakl, tartmal yaps ve baka sosyal
b l mler tarafndan da baat b r kavram olarak grlmes nden dolay
nceler b r kuku le karlandn bel rt r. En son ve en etk n b r
ek lde kltr sosyoloj s , ok farkl yaklam ve yntemler n
b rb rler ne yaknlamasyla ortaya kan br alan olarak
grlmel d r Kltr sosyoloj s geleneksel kategor ler bakmndan
kukulu b r alan olarak grlecekt r. Kltr sosyoloj s , sosyoloj n n
b l nen alanlar l stes ne olduka ge g rm t r. Sadece snf, sanay ve
s yaset le a le ya da su g b geleneksel olarak baml olunan
alanlarn arasndan de l, bunun yan sra sosyoloj n n daha
tanmlanm alanlar olan d n, e t m ve b lg sosyoloj ler n n de
ardndan, alelade b r konu bal g b sosyoloj n n nde yer n
alab lm t r. Bu durumuyla kltr sosyoloj s hem grnte hem de
f len azgel m b r alandr. (W ll ams, 1993: 7). Sosyoloj n n daha
nce d s pl nlem d n sosyoloj s , s yaset sosyoloj s , a le sosyoloj s
vb. alt ubeler kadar sosyoloj dnyasna kolayca dh l olamayan
kltr sosyoloj s n n meru yet problem n amaya dnk almalar
ortaya koyduu syleneb l r. Kltrn sosyoloj k balam, kltr
sosyoloj s n n olumasn kolaylatracak en neml ayrnt
olmaktadr. nk kltr en temelde sosyoloj k b r oluumdur ve
toplumsallk olmakszn kltrn olumas, tanmlanmas, yaylmas
mmkn de ld r. Bu yzden kltr sosyoloj k tartmalarn odanda
yer alr ve sosyoloj ye k nd r.
Anton Z jderveld, kltr sosyoloj s n n nem n , metodoloj s n ve
alanlarn ayrntl b r ek lde ele ald k tabnda (2013), kltr
sosyoloj s n n b r taslan karmay dener. Ona gre kltr
sosyoloj s n n en bel rg n zell kltrel faktre odaklanm
olmasdr. Toplum, kltrel b r olgudur ve dolaysyla sosyoloj b r
kltr b l m d r. nsanlar tarafndan yaplan, srekl de t r len ya da
byk b r zenle muhafaza ed lenler eren kltr kavramn
merkez ne alan kltrb l mler , doa b l mler nden farkl b r ynel m
ve metodoloj nded r. Kltr b l m z hn yet alanna ynel r;
b lg n n elde ed lmes nde sezg ve ten kavramay nemser ve
temelde ruhsal, z h nsel, madd olmayan b r ey olarak grdkler
gerekl n n tel ksel b r yaklamn ngrr. Bu yntem n ad
vestehend r (Z jderveld, 2013: 176). Kltrb l m yahut kltr
sosyoloj s ona gre, gerekl nde kltrel olann zmlenmes
olmaktan z yade, bu gerekl n kltrel boyutlarn aydnlatan b r
grme b m , b r baktr. Sosyolog, kltr bakna sah pt r.

Kltr sosyoloj s n n temel ynel m gndel k/toplumsal gerekl kt r.

Amp r k olan kltr sosyoloj s n n aratrmak sted gerekl k,
temelde deer ve anlamlara gml deney msel gerekl kt r. Bu
gerekl k tar hseld r, yan kltreld r. Fakat kltr sosyoloj s sadece
gnlk deney m gerekl ne de l, imkn olgusuna da lg duyar. Yan
gerekl k hl ne gelmem fakat olduka gerek olab lecek ve b r kez
daha olab lecek durumlara lg gster r. Yan baka trl olab lecek
eyler yahut h olmayacak eyler de d kkat alr. mkn, olaslk ve
umut lkeler n gzet r (Z jderveld, 2013: 189-191).
Kltr sosyoloj s vestehen yntem ne bavurur. O toplumsal
gerekl e s nm anlamlar ve balantlar nemser. Anlamac
sosyoloj olan kltr sosyoloj s , yaadmz gerekl ktek anlaml
l k ler ve bantlar sezmeye ve anlamaya ynel r. Kltr sosyoloj s
lke olarak deer, anlam, norm ve s mgeler n alglanamayan
gerekl ne lg duyduu n n cel kselden z yade n tel ksel ver ve
yntemler kullanmaldr. Bu b raz da onun edeb st le sah p olmasn,
deneme tarzn ne almasn, edeb yat sosyoloj s yle yakn temas
kurmasn gerekt rmekted r. Buradan hareket edecek olan kltr
sosyoloj s (kltr sosyolou), ver ler elde ederken btn
kaynaklardan yararlanr. Onun derled ver b r h potez dorulamaya
ya da yanllamaya ynel k b lg ler de l, daha ok kltrel deer ve
anlamlarla l k l olarak kurgulanm kavramlar resmed c olmaldr.
O amp r k kantlama abasnda de ld r. Dolaysyla kend ne faydal
olacak btn kaynaklara ve ver lere ynel r. Burada da en neml
husus merak unsurudur. Kltr sosyoloj s nde materyal derlemen n
en neml kayna, nsanlarn yapp etmeler ne, gerekl k dnyasnda
d kkat ekmeyen anlam yaplarna ve deerler arasndak balantlara
ynel k srekl , d nmeyen b r merak duygusudur. Bu yzden snrsz
b r merak duygusu olmadan y b r kltr sosyolou olamaz. Bu merak
duygusu, k y duyarl klmaktadr ve ona ncel k kazandrmaktadr.
Byle yaklaldnda kltr sosyoloj s n n ver toplama kaynaklarnn
saysz olduu grlmekted r: deerler, anlamlar, kurumlar ve
kurumsallam davran hakknda b lg veren her ey uygun b r
kaynaktr. Edeb yat, gzel sanatlar, mz k, d n, hukuk, s yaset,
gazetec l k, met nler, anlar, b yograf ler, denemeler Bunlarn heps
lke olarak kltr sosyoloj s n n aratrma kaynaklardr. Bu kaynaklar
nsanlarn eylem b mler , anlam yaplar, deer bantlar hakknda
bulgu sunarlar. Bunlarn heps nsanlarn z hn yet ve kltrn ele
ver r (Z jderveld, 2013: 193-200).

Kltr sosyoloj s n n en neml katks belk de b l mler n b rb rler yle

l k kurmalarn, toplumsal gerekl de k ynlerden okuma
becer ler n gel t rmeler n salam olmasdr. Bu adan baknca,
kltr sosyoloj s n n d er aratrma alanlaryla ya-kndan l k l
olmas gerekt grlmekted r. Gerekten de kltr sosyoloj s ,
nceleme ala-n t baryla sosyal b l mler n neredeyse tmyle
bantldr. Tar h zaten pek de esk lere g t-meyen kltr sosyoloj s ,
kltr ve meden yet teor s kurmadan, kltrn kes nt s z olarak
c s mlet yaama dnyasn zmlemeden kend olgularn
yeter nce aklayamaz (Kktrk, 2011: 16).

Wendy Gr swold, kltr sosyoloj s nde yen gel meler yaandn,

ncek yllara nazaran konunun nemsend n fade etmekted r. Daha
nces nde kltr sosyoloj s ne l k n almalar, n sp b r yaltklk
nde cra ed l yordu. Bu alan, her tarafa dalm avc-toplayc b r
klann yeler g b yoksul kes mler n kltrel prat kler , yaznsal
referans s ste-m , devr mc ler n deer yarglar, popler f lmler n
yaps veya sanat p yasas organ zasyon-lar g b olgularn pe nde
koan b r avu b reyden oluuyordu. Genel olarak ya Marks st ya da
levselc varsaymlara dayanan bu tarz aratrmalar, hem kuramsal
hem de amp r k ola-rak neml sonulara mza atmtr. Bu konuda
zell kle kayda deer olanlar, B rm ngham ekolnn Marks zm,
fem n zm ve gstergeb l m komb nasyonu; kltrel anal zlerde
zell k-le a yaklamlar ve yorumsama prat kler vastasyla
gzlemlenen ve g tt ke artan saydak yntemsel sof st kasyonlar ve
kltr-ret m ekolnn gereklet rd kltrel organ zas-yonlara ve
p yasalar anlamaya ynel k c dd ke flerd . Y ne de bu araylar ve
ke fler, en azndan kltr sosyoloj s alannn b zzat kend s nde b r
tartma ortam ortaya karama-mt. Kltr renc ler n n b r araya
gel p b r eyler tartt, b rb rler n n dnceler ne kar ktklar
b rka forum ortaya kmt (Gr swold, 2011: 107). Byles ne snrl
alanda kend ne yer bulan kltr sosyoloj s b r kurumsallama
er s nde kend n fade etmey baarm ve gel m gsterm t r.

Bu kurumsallama ve gel m srec nde pek ok neml tartma

kltr sosyoloj s n n nde gereklem , kltr sosyoloj s ne l k n
k m elet rel dnceler ynelt lm t r. Tartmalar anlam, kt dar,
eylem ve hegemonya kavramlar le yntemler zer nden
srdrlmtr. Kltr sosyoloj s n n anlam olduundan daha fazla
ne kardna dnk elet r ler n yannda anlam ne alan
savunmac grler de kend n gsterm t r. Ayn durum kt dar/g
alannda da kend n gsterm t r. Kltr le kt dar arasndak netamel
l k , farkl grler n ortaya kmasna neden olmutur. Kltrn
bamszl ve zerkl ynndek grler n yan sra kltrn
kt dar tarafndan bel rlenen b r yap olduu f kr b r kartlk
ermekted r. Bunun yan sra ekonom k sermaye le kltrel
sermayen n yan yana konuulmas, meseleye yen b r yorum
get rmekted r. Eylem ve hegemonya etrafndak tartmalar da kltr
sosyoloj s n n gel mes nde olumlu katklar sunmutur. Ancak yntem
konusunda kart yaklamlarn kltr sosyoloj s ne pek ler b r adm
attrmadn fade eden Gr swold (2011: 116), kltr sosyoloj s n n
farkl yntemler ererek daha gel k n b r alan potans yel ne sah p
olduunu dnmekted r. Hem amp r k hem de yorumsamac
yaklamlarn b rl kte kullanlmas, kltr sosyoloj s n n gel mes
bakmndan neml grlmekted r.

Kltr Sosyoloj s n n Alan

Kltr sosyoloj s lk n b r kltr okuma tarzdr. Kltrn ayrntl b r

ek lde tartld, okunduu, yorumland, anal z ed ld b r zem n
ve alandr kltr sosyoloj s . Dolaysyla kltr sosyoloj s n n
bel rg nlem b r takm alanlar bulunmaktadr. Ned r bu alanlar?
Kltr sosyoloj s hang alanlar zer nde aratrmalarn
gereklet rmekted r? ncel kl olarak kltrn btn b leenler n n,
unsurlarnn ve zell kler n n ayr ayr kltrn alan olduu,
dolaysyla kltr sosyoloj s n n b rer meseles olduu syleneb l r.
rne n d l, sembol, anlam, let m, gelenek, meden yet, tekn k,
zaman vb. kltrel unsurlar ve zell kler ayr ayr olarak kltr
sosyoloj s n n nceleme alanna dh ld rler. Toplumsal hayatn btn
kltrel boyutlar kltr sosyoloj s n alanna aret eder.
Kltr sosyoloj s b r yap ve fonks yon aratrmasdr. Kltr o
topluma nasl b r yap sunmakta ve orada hang levler meydana
get rmekted r? Kltr sosyoloj s temelde sosyal yap le kltrn
ayrm ve l k lend r lmes yle e balar. Genel olarak sosyoloj ve zel
olarak kltr sosyoloj s n kltr, sosyal yapnn b leen olarak
kabul ed lmekted r. Burada esas sorun, kltrn sosyal dzen n
temel oluturma fonks yonudur. Dolaysyla kltr sosyoloj s ,
kltrn, sosyal yapnn olumasndak roln aydnlatmak, onun
dzen kurucu ve ayn zamanda da kurulu dzen de t r c roln ele
almak zorundadr (Kktrk, 2011: 16). Her toplum bell b r kltrel
zem nde kurulur. Kltr orada etk l b r rol oynar. Toplumsal yap ster
stemez kltrel tonlardan youn b r ek lde etk len r ve ona gre b r
refleks ver r. Bu bakmdan kltr sosyoloj s , b r yap ve fonks yon
aratrmas gereklet r r.

Kltr sosyoloj s , kltrn toplumsal ve nsan hayat ndek

karmak roller n , etk ler n , sonularn farkl dzeylerde ele alp
nceler. Kltrn toplumsal hayat ndek saaklanmalar,
de meler , dnmeler , yen lenmeler kltr sosyoloj s n n ana
uradr. Bu bakmdan ncel kl olarak kltr kend ne mesele seer
ve onun ok ynl anal z n gereklet rmey dener. Kltr
sosyoloj s , kltr-toplum l k s ne younlaan b r alandr. Kltr-
toplum l k s nde kltr, toplumsal olan bel rleyen ve reten temel
unsurlardan b r -s d r ve srekl b r toplumsal ret m srec olmas
balamnda, bell b r toplum dzen nde yaayan nsanlarn,
kurduklar her trl sosyal l k dh l nde ortaya kar/var olur (Akn,
2011b: 128).

Kltr-toplum ve kltr- nsan l k s kltr sosyoloj s n n en bel rg n

alma alanlarndan b r d r. Kltr sosyoloj s , kltrn toplum ve
nsan hayatndak ok ynl etk s n aratrmaktadr. Bu anlamda
kltrel ret m n tm boyutlar mercek altna alnmaktadr. Kltr
sosyoloj s , kltrn toplumsalln aklamaya alrken, normlarn,
deerler n, semboller n ve kurumlarn let m temell karlkl
l k ler n n rett b r ger-ekl k alan le kar karyadr ve btn bu
karmak let m rnts semboller ve anlamlar zer ne
kurulmutur. Kltrel gerekl k, kend s n aklamak steyen , kend
karmak anlam dnyasna davet etmekted r. Burada, her trl
toplumsal ret m n ve rnn kltrn b r paras olduu
dnlecek olursa, kltr sosyoloj s n n kltrel gerekl ve bu
gerekl - n rnler n kend balamnda anlamas g b b r durum
ortaya kmaktadr. Kltr sosyo-loj s , e gem karmak yapy,
ayrntlar le b rl kte zmlemeye g r mek durumun-dadr. stel k
kltrel gerekl k, kend s n nceleyen n dna kab lece , her trl
rnn ve varolu b m n btn ayrntlar le greb lece b r
gerekl k alan de ld r. Bu durumun b r sonucu olarak kltr
sosyoloj s nde b lg , znen n kltrel b r varlk olmasnn snrllkla-
rn zorunlu olarak tayacaktr (Akn, 2011b: 130). Btn kltrel
gerekl k, kltr sosyoloj s n n nceleme alan olab lecekt r. Her
kltrel b r m sosyoloj k pular tadndan, kltr sosyoloj s n n
bunlara d kkatl b r ek lde e lmes gerekecekt r.

Kltrn anlam, kltr sosyoloj s n temel sorularndan b r d r. Kltr,

topluma nasl b r anlam yklemekted r; o toplumun kltrel adan
nasl eylemde bulunmasn dourmaktadr? Kltrel bak, kltrel
yorum, kltr sosyoloj s n n ana alanlarndan b r d r. Kltr
sosyoloj s , anal zler n n merkez ne, f k rler n, kurumlarn, genel
olarak top-lumsal yaantdak olgularn kltrel anlamn yerlet r r.
Bu kltrel anlam ve kltr b lg -s n yen den kurmak emp r k b r t r.
Bu deney m b m b l msel anlamda sosyoloj k ve ref-leks f teor
olmakszn baarlamaz. Kltr yaln ek lde y ya da kt de ld r. O,
her ey ayn lde kuatan ve kaynatran b r yaama formu da
de ld r. Max Weber n d l yle ko-numak gerek rse, kltr nsann
duru noktasndan, dnya olaylarnn snrszl nde d-nlen
sonlu kes t duyu ve anlamla balamaktr. Bu se kltrel olgular ele
alrken soyut olan da hesaba katmay gerekt r r. B l m se ncel kle
somut olandan yola kmak zorunda-dr. Bu bakmdan kltr
sosyoloj s somut le soyut olann e get b r alan ele almak-
tadr (Kktrk, 2011: 18).

er at , kltr sosyoloj s n n kltrel alanlara d kkat ekme anlamnda

b r mkn olduunu dnr. Kltr sosyoloj s (onun dey m yle
kltrel sosyoloj ), ncel kle tar h, uygarlk ve d nler tar h g b kkl
sorunlara e lmekted r. Bu alanlardak entelektel ve tar hsel
dnmler aklama ve anal z etme g b b r amac bulunmaktadr.
Dolaysyla kltr sosyoloj s yntem , tar h ve onun temel
de mler n baka b r perspekt en grmem z salayacaktr (er at ,
1986: 12). Kltr sosyoloj s , toplumlarn kend kltrler n , kltrel
deerler n , kltrel kaynaklarn tanma ve yorumlama mkn
vermekted r. Kltrel kaynaklarnn yorumlanmas becer s n
kazandrmaktadr. Bu se nsann ve toplumun kend n tanmas
bakmndan hayat derecede neml d r.

er at , kltr sosyoloj s n n daha neml b r alana, kltrel

k l k/k ml k alanna dh l olduunu dnmekted r. Kltr
sosyoloj s , bell b r toplumun yaants ve kltr hayat zer ne e l r,
bylece o kltr nde meydana gelen k ml k yaplarn anal z eder.
Tar hsel, toplumsal, d nsel, kltrel ve estet k deerler nden oluan
gndel k yaant, kltr sosyoloj s bakmndan neml d r. Bu
anlamda ev dekorasyonu, nsanlarn g y m-kuamlar, zevkler , yeme-
me b mler , entelektel lg ler , okuma eylemler , tasavvurlar
onlarn kltrel k ml k yaplaryla dorudan lg l d r. Ona gre (er at ,
1986: 79-80), kltrel k ml k, nsan husus yetler n n toplamndan
meydana gel r. Bu husus yetler, herhang b r tar h dnem nde b r
toplumun veya yeler n n zn ve asl real tes n zhar eder. Bu ayn
zamanda k l n kend kltrel duygusundak anlamdr. Kltrel
k ml k, ruhsal, m st k, z h nsel, nsan , estet k, sanatsal ve b l msel
unsurlarn kollekt f nt kal yle oluur ve b r mayalanma d r. Kltrel
k ml ek llend ren kltrel deerlerd r. Bu deerlere yabanclama,
bu deerlerden kopu, kltrel k ml bozmaktadr. Kltr sosyoloj s ,
toplumun kend deerler n aratrmaya ynlend rmes bakmndan
neml d r.

Kltr sosyoloj s n n en nemle alma alanlarndan b r farkl

kltrler ve yaplardr. Dolaysyla karlatrmal yntem, kltr
sosyoloj s nde baskn br ek lde yer almaktadr. Kltrn
anlalmasnn en rahat yollarndan b r onun farkl toplumsal olgular
ve farkl kltrel elerle karlatrlarak aratrlmasdr. Kltr
sosyoloj s , farkl kltrle-re sah p toplumlarn karlatrmal anal z n
yapar. Bundan nce o, toplumsal yapdak farkl yaama ve olgu
alanlarn; genl k, d n cemaatler, s yasal gruplar g b toplumsal
ortamda mevcut farkl gruplardak kltrel yaanty ncelemes
gerek r. Ayrca sosyal yaantda kl-trn c s mlemes , modern ve
postmodern kltr, yn ortam, gndel k kltr, s yaset kl-tr,
merkez ve alt kltrlerle bunlarn l k s , kltrn blgesel konumu,
farkllamas ve ortak noktalar aydnlatlmay beklemekted r.
Davranlarn kltrel boyutu, sosyal davran-n merkez etken
olarak let m kltr, toplumsal btnleme ve kltr l k s ,
yaama dnyasnn ok b ml l , karmakl ve kltrn
etk s /etk len y ne kltr sosyoloj s -n n aratrma konular olarak
karmza kar (Kktrk, 2011: 18).

Kltrn ge rd dnmler, farkl kltrler arasndak l nt ler de

ayn ek lde karlatrmal b r bakla rdelenmekted r. Kltr
sosyoloj s , tar hsel ve kuatc b r s stem olarak kltr yannda
gndel k yaama formlarn, modern d ye adlandrlan alarn k tle
kltr ya da popler kltr olgusunu, Horkhe mer n kltr
endstr s d ye adlandrd s-radanlaan ret m b m ve bunun
toplumsal yapya ve yaantya etk s n , onu ek llend r -n ele alr. O
bu erevede, asl kltrel doku le yerel kltrel formlar, bunlarla
gncel kl-trn l k s n de ler. Kltr sosyoloj s aratrmalarnda
modernl n anlam ve problemle-r n n, modern meden yet ve
meden yet kr z n n, bu kr z n toplumsal yapya yansmalarnn da
ncelend grlmekted r. Gnmzn br gere olarak
kreselleme n hayet nde kl-trel b r temele dayanmaktadr.
Kresellemen n etk ler olarak zdel k, kartlk,
etk leme/benzeme, tekt pleme, okkltrllk, kltrel farkllk,
as m lasyon dereces ne varan etk lenme b mler kltr sosyoloj s n n
aratrmas gereken konular arasndadr (Kktrk, 2011: 19).

Kltr sosyoloj s , b r anlamda hayatn tm katmanlarn kend ne alan

olarak seer ve b r anlamda hayatn sosyoloj s n gereklet rmey
nemser. Yaamn her yn, ayrnts, meseles kltr sosyoloj s n n
d kkat n eker. Kltr sosyoloj s , yaama dnya-sndak b rok
olguyla urar. Bu balamda mesela kltrel semboller n, d er tm
nsan ret mler n sosyoloj k yapsn ele alr. B r ret m n ortaya
kndak sosyal etkenler ve bu-nun toplumsal etk s n ; her sosyal
olgunun kltrel er n , kltrn bu erevede gerek-leen
sellet r lmes n , yan b rey n ne doduu toplumun kltr
dnyasndak deer, r -tel ve eylem kalplarn kabullenme srec n
de ler. Elbette bu erevede kltrn soyut yaps le b lf l
c s mlem kltrel yaant l k s n , kltr unsurlar le somut sosyal
hayat arasndak l k ve etk le mler b r kenara brakamaz. Ekonom k
ve tekn k yn ne karl-sa da gerekte kltrel b r sre olan
kreselc l k, kltr sosyoloj s problem alannn daha ok let me
odaklanmasna yol amtr. Bu se n ps koloj k yann ne
karmaktadr. Bu bakmdan kltr sosyoloj s kltr ps koloj s le
daha yakn b rl serg lemel d r (Kktrk, 2011: 20).

Grld g b kltr sosyoloj s n n zeng n b r aratrma dnyas

vardr. K ml k, deerler, gelenek, nan, norm, ahlak g b kltrn
temel unsurlar g b kreselleme, k tle, kltr endstr s , tket m,
k tle let m aralar, popler kltr g b farkl kltr formlar da
kltr sosyoloj s n n aratrma evren nde yer bulmaktadr. Kltrn
dnmler , tar hsel krlma dnemler , farkl tems ller , klterel
evren n gen l nde kltr sosyoloj s n n aratrma alanlarna dh l
olmaktadr.

Kltr Sosyoloj s nde Metodoloj k Ynel mler

Kltr sosyoloj s , ksa ama der n b r tar he sah pt r. Kltr

sosyoloj s n n metodoloj ve alt d s pl n olarak ek llenmes ,
bel rg nlemes ve ortaya kmas grece yen olab l r. Ancak kltr
sosyoloj s n teor k bak yes b r hayl esk tartmalara dayanr. Kltr
sosyoloj s kltr etrafndak tartmalardan, aratrmalardan,
sorgulamalardan es nlenerek, yen zamanlarn kltr sorunlar le
harmanlanm ve bylece ortaya kmtr. Dolaysyla kltr
sosyoloj s n n ok da yen b r tartma alan olmadn b lmek gerek r.
Bugn kltr sosyoloj s , erden ve dardan ynelt len hakl-haksz
elet r ler darda brakldnda -k elet r ler btn sosyoloj dallar
n geerl d r-, bell b r alan, kavram, metodoloj , kavray, aratrma
balamnda bel rg n b r sosyoloj d s pl n d r. Kltr sosyoloj s n n
bugn byles ne bel rg n b r d s pl n hl ne gelmes nde elbette klas k
ve modern kltr kuram tartmalarnn byk katks vardr. Kltr
sosyoloj s , gen boyutlu b r kltr kavray olarak daha ncek
tartmalardan ve elbette yen tartmalardan beslenmekted r.
Dolaysyla kltr sosyoloj s n n metodoloj k ynel mler nde ve
uygulamal aratrmalarnda pekok makro ve m kro yaklamn
katksn grmek gerek r.

Kltr sosyoloj s n n tar h kltr tartmalarna dayanr. Kltr

sosyoloj s n n metodoloj k ynel mler n n balangcnda da ayn
tartmalar ve aratrmalar bulunmakta ve kltr sosyoloj s buraya
tar hlenmekted r kanmca. Bu tar h, kltr kavramnn cat ed ld
yen yzyllardan daha nceye uzanab lmekted r. Kltr felsefes belk
de kltr sosyoloj s n b r n-tar h olarak anlab l r. Kltrn zn,
yapsn, zell kler n aratran ve doal olanla nsan eser olan
yaplm unsurlar arasndak fark bel rlemeye dnk sorgulamalar
yapan kltr felsefes , kltrn felsefen n ve dncen n gndem ne
gelmes n salamaktadr. Dolaysyla ant k adan t baren gerek
Yunan Felsefes nde, Ortaada slam Felsefes nde, yen alarda da
Dou Felsefes , slam Felsefes ve Bat Felsefes nde youn b r kltr
tartmasnn varl d kkat ekmekted r. Elbette yen a dnces ve
felsefes , kltr kavramn daha merkeze alarak aratrmalarn
gereklet rd n kltr sosyoloj s n n yakn tar h nde ok daha ne
kmaktadr. Kltr sosyoloj s n n, felsefe, dnce ve edeb yat
alanlarndak kltr tartmalarndan beslend grlmekted r. Bu
sahada pek ok f lozof, dnr ve edeb yat anlab l r. Kant,
Rousseau, Alfred Weber bunlar arasnda saylab l r.

Kltr felsefes n n yan sra daha zelde kltr b l mler ad ver len
aratrma gelene nde kltr daha bel rg n b r ek lde ne
kmaktadr. nk kltr b l mler b zzat varln kltre
dayandrmakta ve kltrden hareketle kend znell n
aklamaktadr. Doa b l mler nden ayrlma ynler n kltr le zah
eden kltr b l mler , kltr sosyoloj s n n en ver ml kaynaklar
arasnda yer almaktadr. Kltr b l mler n n ncler nden bn Haldun,
V co, Herder, D lthey, ayn zamanda kltr sosyoloj s n n nasnda da
ke talar durumundadr. bn Haldunun umran ve umran lm ;
V conun yen b l m; D ltheyn t n b l mler ve verstehen
kavramsallatrmalar, gerek anlamda kltrn ncelenmes n ,
kltr balamnda b r b l msel ynel m n domasn salamaktadr.
Kltr b l mler , gerek anlamda kltr sosyoloj s n n n tar h nde yer
bulmaktadr.

Kltr sosyoloj s n n daha bel rg n b r ynel m ve metodoloj bulmas,

felsefeden, edeb yattan ve d er beer b l mlerden farkllamas,
sosyoloj n n bamsz b r d s pl n olarak ortaya kmas ve lk
klas kler ne kavumasyla zah ed leb l r. Modern b r b l m k ml yle
sosyoloj , on dokuzuncu yzyln balarnda artk bal bana b r b l m
olma dd asndadr. Kend ne zg kavramsal yaps, metodoloj s ,
nceleme alanlaryla sosyoloj , gl b r ek lde ses n duyurmaktadr
bu yz ylda. Byles b r ortamda genel sosyoloj k ynel mler n yan
sra kltrel aratrmalar, kltrel aklamalar ve kltr ynel ml
almalar da sosyoloj n n b lg gvdes nde yer n almtr.

Bell bal klas k sosyologlarn kltre zel nem verd kler

grlmekted r. Sosyoloj k kltr kuramlarnn kaynaklar arasnda yer
alan bu s mler, ayn zamanda kltr sosyoloj s n n de lk kaynaklarn
arasnda grlmekted r. Durkhe m, Weber, S mmel, Sorok n,
Mannhe m bu k ler arasnda anlab l r.

Dukhe m, duygu, dayanamma, kolekt f b l n, r tel g b kavramlarla

kltr sosyoloj s n n atsn kurmay denemekted r. Onun
grler nden etk lenen yen Durkhe mclar da kltr merkez
nceleme b r m olarak kabul etm lerd r. Marcel Mauss, Mary Douglas,
Edward Sh ls bu s mler arasnda yer almaktadr. Georg S mmel,
gerek anlamda br kltr sosyoloj s mjdec s d r. Onun
almalarnn tamam kltr sosyoloj s balamnda yer alr. Gndel k
hayat, duygular, kentl l k, para, toplumsal t pler ve daha baka
meseleler onun kltr sosyoloj s ne yapt katklar gster r. Max
Weber, kltr sosyoloj s n n en bel rg n klas k kaynaklarndan b r d r.
Anlama (verstehende) kavram onun sosyoloj k lg ler n n merkez nde
yer alr. K bu kavram kltr sosyoloj s n n de ana kavramlarndan
b r d r. Ayn ek lde eylem kavram da Weber n kltr sosyoloj s ne
dh l olmasn gerekt ren b r yap arz eder. Sorok n, btnsel kltr
kuram le kltr tartmalarnda yer n salamlatrmtr. Mannhe m
se zell kle deoloj , b lg ve kltr sosyoloj s alanndak grler yle
bu alanda ncler arasna dh l olmutur.

Burada kltr kuram nde yer alan antropoloj k kltr

yaklamlarna da ksaca de nmek yer nde olab l r. Kltr
sosyoloj s n n aratrma ynel mler nde antropologlarn
almalarnn br katk sunduu dnleb l r. zell kle
almalarnda toplumsal ve nsan balamlar ne alan antpologlarn,
sosyoloj k kltr tahl ller ne yadsnamaz ver ler sunduu syleneb l r.
Dolaysyla kltrel antropoloj n n kltr sosyoloj s aratrmalar n
y b r kaynak olduu b r gerekt r. ng l z antropolog E. B. Tylorn
btnsel kltr tanm; Boasn kltrel grecel k ve kltr-k l k
yaklam; Bened ct n kltrel k l k ve duygu; Stewardn kltrel
ekoloj yaklam le kltr sosyoloj s tartmalarna z
drmlerd r. ada antropoloj aratrmalarnda daha b r ne
kan C. Geertz se yorumsamac yaklam ve kltrel anal zler le
gerekten kltr sosyoloj s ne c dd katklar sunmutur.

Klas k sosyologlarn teor k ve uygulamal aratrmalarn d kkatl b r

ek lde tak p eden ada sosyologlarn kltre olan lg s , kltr
sosyoloj s n n daha b r ne kmasna neden olmutur. Makro yahut
m kro b rok modern sosyoloj kuram, byk oranda kltrel
tartmalara de nm , bu tartmalar sellet rm t r.
Kltr sosyoloj s n n metodoloj k ynel mler nde ng l z Kltrel
almalar Okulunun katklar neml d r. 1960larda kurulan ancak
etk s 1980 sonrasnda daha b r bel rg nleen Kltrel almalar,
kltr sosyoloj s n n ke talarndan b r n meydana get rmekted r.
Bu okul ndek almalar, ynel mler, aratrmalar ada kltr
sosyoloj s n n nasnda c dd roller stlenm t r. zell kle b r kltr
sosyolou olan Raymond W ll amsn ok ynl kltr okumas alann
ynel mler n bel rlemede etk l olmutur.

Frankfurt Okulunun kltr sosyoloj s n n metodoloj k ynel mler nde

etk l b r akm olduu grlmekted r. Frankfurt Okulu teor syenler n n
byk ounlu kltr tartmalarna dh ld r. Adorno, Horkhe mer,
Marcuse g b ncler n yan sra Habermas, Benjam n, Lowenthal g b
k nc kuak teor syenler de kltr, sanat, kltrel tems ller, b lg ,
edeb yat, sanat alanlarnda neml aratrmalar gereklet rerek
kltrel kuram nde yer almlardr. Kltr endstr s kavram,
kltrel almalar bakmndan nem arz eder. almalarnn
balam byk oranda sosyoloj k, deoloj k ve pol t kt r. Bu ynyle de
kltr sosyoloj s n n tar h ne yerlem lerd r.

Makro sosyoloj k abalarn yannda modern m kro sosyoloj

kuramlarn kltrel kuram ve kltr sosyoloj s bakmndan kayda
deer almalar yaptklar grlmekted r. Kltr sosyoloj s n n
etk nl n artmasnda bu dnemdek almalarn, metodoloj k
araylarn ve kuramsal ynel mler n katks ok byktr. M kro
kuramlarla b rl kte kltr sosyoloj s , aratrma alanlar bakmndan
byk b r zeng nl k yaamaya balamtr. Kltr sosyoloj s , kltr
dnyasna, kltrel kl mler n tamamna ynelm , toplumsal
gerekl n kltrel boyutlarn, kltrel ereveler n ve anlam
dnyalarn aratrmaya ynelm t r. Toplumsal btnln
paralarna, dar alanlarna, kylarna, ayrntlarna, karmak
ynler ne ynelen m kro yaklamlar, kltrel har tann farkl
odaklarna ynelm lerd r.

Bu srete pek ok sosyoloun, kltr kuramcsnn farkl alanlardak

metodoloj k ve kavramsal almalar d kkat ekm t r. Gstergeb l m,
sembol k etk le mc l k, etnometodoloj , dramaturj , fenomenoloj ,
postmodern zm g b kuramsal aklamalarn kltr tartmalar, kltr
sosyoloj s n son dnemde daha fazla n plana kmasn salamtr.
Byles b r kuramsal ynel m d zges nde P erre Bourd eunn hab tus
ve alan; Mead n kend l k ve benl k; Schutzun fenomenoloj ve
sosyal dnya; Go mann damga, oyun, sahne; Barthes n
gstergeb l m, anlam; Garf nkel n etnometodoloj , eylem,
gndel k hayat kavramlar le postmodern teor syenler n pekok
kavramlar, kltr sosyoloj s n n nsanda c dd roller stlenm t r.
Daha sonrak kltrel almalar da ayn ek lde kltr sosyoloj s n n
gel mes nde, farkl konulara, temalara ve alanlara ynelmes nde
etk l olmutur.

Grld g b kltr sosyoloj s , kltr tartmalarnn z n tak p

ederek, kltrel har tann zmlenme g r mler n d kkate alarak,
kltrn sosyoloj k okumasna dnk abalar zmseyerek kend
metodoloj k gel m n salamtr. Bu uzun, der n ve etk l srete
kltr sosyoloj s kend ne a t tartma alanlar, kavramlar, yntemler ,
anal z b r mler , kuramsal ynel mler le var olmasn b lm t r.

Blm zeti

Kltr sosyoloj s n n oluum srec n n ana basamaklar

arasnda kltr b l mler g b temel teor k ynel mler
bulunmaktadr.

Kltrel sosyoloj s n n temel nceleme alanlar ok e tl d r.

Kltr dnyasnn nde gelen meseleler kltr sosyoloj s n n
alanlarn oluturmaktadr.

Kltr sosyoloj s nde metodoloj k ynel mler klas k

sosyologlardan modern sosyologlara kadar uzun b r tar hsel
srec kapsar ve farkl tartmalara meydan ver r.

Kltr sosyoloj s n n nem , kltrn sosyoloj k planda

deerlend r lmes , kltrel anal z n nem n bel rlemes d r.
nite Sorular

1. Vestehen yntem ned r aklaynz?

2. Karlatrmal yntem n kltr sosyoloj s

almalarnda baskn ek lde grlmes n n neden n
aklaynz?

3. Kltr sosyoloj s n n d s pl n olarak yen olmasna

karn dayand teor k perspekt f n ve tartmalarn daha
uzun b r gem e sah p olmasnn neden n aklaynz

4. Kltr tartmalarnn kltr sosyoloj s n nem n

aklaynz?

5. Sosyoloj d s pl n er s nde y b r kltr sosyologu

olmak n sah p olunmas gereken baat zell k
aadak lerden hang s d r?
A) Saysal ver lere nem vermek

B) Uluslararas konjktre hk m olmak

C) Snrsz b r merak duygusuna sah p olmak

D) Ps koloj alannda yetk n olmak

E) almalarn kantlanab l r tezler zer ne kurmak

6. Aadak lerden hang s kltr sosyoloj s n n alma

kaynaklarndandr?

A) Gzel Sanatlar

B) Edeb yat

C) D n

D) Heps

E) S yaset
7. Aadak lerden hang s kltr b l m n n ncler
arasnda yer almaz?

A) bn Haldun

B) G ambatt sta V co

C) Johann Gottfr ed Herder

D) W lhelm D lthey

E) Joseph-Mar e de Ma stre

8. Kltr sosyoloj s ne etk eden dnr ve kavram

elet rmes nde aadak lerden hang s dorudur?

A) Max Weber - R tel

B) Durkhe m Vestehen

C) Mannhe m Kentl l k
 D) Sorok n deoloj

E) S mmel Para

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. - 5. c 6. d 7. e 8. e
14. TRKYEDE KLTR
SOSYOLOJS

Trk yede Kltr Sosyoloj s Tartmalar

Trk yede kltr sosyoloj s tartmalar, kltr temell aratrmalarn

tar h ne kadar ger gtrleb l r. Ancak dar anlamda kltr sosyoloj s
tartmalarnn daha yen zamanlarda gereklet syleneb l r. Ne k ,
kltr tartmalarnn kltr sosyoloj s ne eklenmes b r zorunluluktur.
nk bu tartmalarn merkez nde yer alan kavram kltrden
bakas de ld r.

Trk ye, kltr tartmalarnn en youn yaand toplumlardan

b r d r. Tar hsel gem , meden yet ve kltr b r k m , toplumsal
de me sreler ve tarzlar, farkl toplumlarla youn temas ve l k ,
duraan olmayan toplumsal tar h g b zell klere sah p olan Trk ye,
kltr tartmalarnn srg t devam ett b r ortama sahned r. Trk
kltr bekler n n, unsurlarnn, lkeler n n yan sra kltrel
dnmler n, bakalamlarn, bozulmalarn, yen lenmeler n at
kulvarda srekl b r ek lde kltr zer nden tartmalarn yrd
grlmekted r. Yaam tarzlarnn, dnceler n, tasavvurlarn,
alglarn, gndel k hayat sunumlarnn kltrn dnmn
serg led grlmekted r.
Temel kurumlar balamnda da kltr tartmalarnn ok youn b r
ek lde yrtld grlmekted r. A le, d n, s yaset, kt sat, hukuk,
sanat-edeb yat, bo zamanlar, gndel k hayat g b temel kurumlar,
esasen kltrel tartmalarn srg t devam ett alanlardr. Bu
kurumlarn genel zell kler ve n tel kler kltrel tartmalara konu
olduu g b bu kurumlara dh l olan daha m kro konular da kltr
tartmalarnn baat maddeler arasna dh l olmutur. rne n, klk-
kyafet, zppel k, modernl k, geleneksell k, d ndarlk, la kl k,
batllama, yaam tarzlar, kadn, zaman, mekn, kent, ky, kasaba,
toplumsal t pler, evl l k, s yasal kltr ve daha baka m kro kurumsal
meseleler kltr sosyoloj s tartmalarnda yer bulmaktadr.
Dolaysyla kltr tartmalarn b r ek lde kltr sosyoloj s ne
eklenmes gere ortadadr.

Trk yede kltr sosyoloj s n n, belk byles b r kavramsallatrma ve

teor k ynel mler anlamnda ok yen zamanlarda balad
syleneb l r. Kltr sosyoloj s kavramnn kullanm ve bal bana b r
kltr sosyoloj s oluturma abas ok yen d r. Ancak esasen kltrn
ve kltr meseleler n n sosyoloj k, s yasal, kt sad boyutlaryla
tartmaya dh l olmas h de yen de ld r. Entelektel ve b l msel
dzeyde hemen her dnem baat tartma konularndan b r
kltrdr. Kltre farkl baklar altnda srdrlen bu tartmalar
ster stemez kltr sosyoloj s n de beslem t r.
Kltr sosyoloj s almalarnn telenmes , nemsenmemes
durumu, dahas meselen n kltrel boyutlarnn ok fazla d kkat
alnmamas kltr sosyoloj s n n daha ge ve sorunlu b r ek lde
gndeme gelmes ne neden olmutur. Toplumsal yap ve toplumsal
de me almalarnda arlkl olarak kt sat, s yaset, d n yer etm t r.
Meselen n kltrel boyutlar nemsenmem t r. Sanatn, edeb yatn,
kltrn yaklamlar ana akm sosyoloj tarafndan d kkate
alnmam, telenm t r. Bu durum elbette sosyoloj k aratrmalarn
bell alanlara skmasn dourmu, kltrel okuma, kltrel anal z
yetene ok fazla gel mem t r.

Kurtulu Kayal, (2011), Trk yede kltr sosyoloj s n n

kurulmasndak zorluklar ve atlmas gereken admlar tartt b r
makales nde neml tesp tlerde bulunmaktadr. Trk yede kltr
sosyoloj s leneb l r b r boyuta ne zaman geleb l r? Belk de en son
aa-mada byle b r ey dnleb l r. Gerek b z m entellektel
gelene m z ve gerekse akade-m k gelene m z n bu byled r. Belk
kltrn alt dallar olarak telakk ed leb lecek alan-larn sosyoloj s
dnlmtr de kltr sosyoloj s genel anlamda zer nde
durulab l r b r konu olmamtr. Belk de d er alt alanlarn
sosyoloj s n n, rne n sanat sosyoloj s n n, edeb yat sosyoloj s n n ve
hatta s nema sosyoloj s n n gndeme g rmemes ya da ge ve g
g rmes meselen n nnde neml b r engel oluturmutur. Kltr
den nce anlalmak gere-ken husus konunun mulak olmasnn
tes nde neml snrllklar tamtr d yen Kayal (2011: 173),
ncel kle, Trk yede toplumsal yap aratrmalarnn arlkl b r
ek lde kt sat ve s yaset alanlarnda yrtldn, bu alanlarn ar
basknn olduunu d le get rmekted r.

Sanat ve edeb yat evreler nden gelen anal zler telenm t r, deers z
grlmtr. Kat poz t v st b l msel evrelerce sanat, edeb yat ve
kltr adamlarnn katklar, b l msel olmadklar dd asyla ger
evr lm t r. Bu durum se sosyoloj k zahlar nanlmaz b r ek lde dar
b r alana hapsetm t r. Daralan ve slaan b r sosyoloj k zah
memleket n kltrel meseleler ne olduka uzak kalmtr. B r d er
neml elet r Trk ye gere nden kopuk almalarn yaplyor
olmasnn tar he ve kltre uzak kalnmasna neden olduudur.
Toplumdan, tar hten, kltrden soyutlanm yaklamn gel m
trend n anlamas, anlam-landrmas olduka zordur. Bell
yaklamlara, bell anlaylara pos t v st, modern st n tele-mes n n
yaplp tahl l n n b tt n n sanlmas konunun kavranmasn hepten
zorlatrmakta-dr. Zaman zaman Trk sosyologlarnn yaptklar da
yalnz ve sadece budur. Aslnda btn mesele esk dnce
gelene m ze, kend toplumumuza der nlemes ne ynelmekt r. Bu y-
nel m Trk yede kltr sosyoloj s n n salkl b r b mde yaplmasnn
yolunu aacak g b grnmekted r. Trk yede edeb yat sosyoloj s n n
hatta ondan te daha probleml olan kl-tr sosyoloj s yapma
ht yacnn duyulmasnn toplum ve tar h hakknda b lg lenme ht yac-
nn b tt b r dnemde yeermes lg n b r el k oluturmaktadr.
Trk yede uzun yllar kltr sosyoloj s n n gndeme gelmemes
konunun kmsend n n b r gsterges olarak anlalmaldr
(Kayal, 2011: 181).

Trk yede kltr sosyoloj s tartmalar farkl kulvarlar oluturularak

anal z ed leb l r. B r alan yahut sosyoloj d s pl n olarak kltr
sosyoloj s balkl tartmalarn az olduu gzlenmekted r. Kuramsal
ve uygulamal b r alan olarak kltr sosyoloj s n n na etmek, kltr
sosyoloj s n n kavramlarn, snrlarn, alanlarn, tar hsel balamn
tartmak genelde sosyoloj dnyasnn uzak durduu b r alma
baldr. Oysa meselen n en neml yn byles b r zem nde kltr
sosyoloj s n n kuramsal ve metodoloj k ynel mler n n tartlmas ve
burada b r l teral dkmn karlmasdr.

B r baka kulvar se kltr aratrmalar ad altnda toplanab lecek

almalardr. Bu bakmdan hayl zeng n, farkl, de k almalarn
olduu syleneb l r. Halk kltr, geleneksel kltr, m ll kltr,
modern kltr, popler kltr, medya kltr, tket m kltr,
meden yet, z hn yet, edeb yat, sanat, folklor, geleneksel sanatlar ve
daha pek ok kltr alanndak almalar bell b r yekn tutmaktadr.
Gerek kltrel sunumlar, kltrel k ml kler, kltrel gstergeler
gerekse kltr tems ller , toplumsal t pler, kltrel hayatn aktrler
bakmndan b r hayl almaya rastlamak mmkndr. Trkler,
destanlar, n nn ler, geleneksel sanat rnler , gstergeler, semboller,
aktrler, eyalar, meknlar, zamanlar, r teller, gelenek ve grenekler
ve daha baka kltrel alanlara l k n almalarn kltr
sosyoloj s ne kanal ze ed lmes , kltr sosyoloj s n n metodoloj k
baklaryla yorumlanmas Trk yede kltr sosyoloj s n n gel mes
bakmndan zorunludur.

Btn hand kaplarna karn Trk yede kltr sosyoloj s

almalarnn artt da gzlenmekted r. Byles b r arttahem
dnyadak sosyoloj k aratrmalarn kazand vme, farkllama ve
yen ynel mler n etk s hem de Trk yede sosyoloj yapma tarzndak
de m ve farkllamalarn etk s gster leb l r. Grlen o k ,
Trk yedek sosyoloj k almalar daha fazla kltrel anal ze, kltrel
okuma yntem ne ve uygulamal kltr almalarna ynelecekt r.

Trk Sosyoloj s nde Kltr Tartmalar

Trk sosyoloj s nde kltr, d er sosyoloj alt dallarna oranla daha az

yer tutmaktadr. Spes f k ve zel kltr tartmalar, genel sosyoloj k
bak bel rleyeb lecek arla sah p de ld r. Fakat bununla b rl kte
k m sosyologlarn aratrmalarnda, sosyoloj k lg ler nde kltrn b r
ek lde yer ett syleneb l r.

Z ya Gkalp (1876-1924)

Trk sosyoloj s n n kurucu sm olan Z ya Gkalp, kltr

tartmalarnda ne kan b r s md r. S yasal lg ler n n yan sra Trk
toplumunun ktrel ve s yasal unsurlarn merak etm ve bu unsurlar
zer ne yazlar yazmtr. Ana lg alanlar arasnda kltr, d l,
meden yet, devlet, m llet, e t m, s yaset, Trk tar h , modernleme,
Batllama gster leb l r.
Z ya Gkalp, Trk sosyoloj s n n kurucu sm olup gerek b r klas kt r.
Sosyoloj k yaklam byk oranda Em le Durkhe m etk s nde
ek llenm olmasna karn kend ne zg b r anlay da yok de ld r.
Durkhe mn yan sra d er poz t v st dnrlerden de etk ler
almtr. Ona gre Durkhe m, sosyoloj ye b l msel k ml k veren k d r.
Sosyoloj y tamamyla lm br surette kurmaya balayan
Durkhe md r. Durkhe mden nce sosyoloj ya felsefen n yahut b yoloj
ve ps koloj g b b l mler n b rer bahs g b yd . nk sosyal gerekl k
d er gerekl klerden tamamyla ayrt ed lm yor, sosyoloj usulnn
zell t bara alnmyordu. Durkhe m sosyoloj y , d er mspet l mler
g b , sbjekt f b r usul le aratrmakla beraber, sosyal gerekl d er
gerekl klerden ak ve kes n b r surette ayrt ett . Bugn l m lem nde
sosyoloj den ld zaman hatra yalnz Durkhe m okulunun sosyoloj s
gel r (Gkalp, 1973: 96). Gkalp bylece kend sosyoloj k bak n
Durkhe m esas aldn fade etmekted r. Gkalp n Durkhem
yorumlayarak yerl b r sosyoloj gereklet rd , onun metodoloj k
lkeler n Trk ye toplumunun gerekl kler ne uygulad bylece yen
b r yoruma ulat ekl nde yorumlarn yannda (Fndkolu, 1955:
12), kat b r ek lde Durkhe m tak p ett ne dnk elet r ler de
bulunmaktadr.

Gkalp n kltr sorunlarnn de k ynler ne lg duyduu

grlmekted r. Btn hayat boyunca kltr evreler n n nde yer
alan Gkalp, ayrca kltr, m ll kltr, m ll kltr unsurlar ve
meden yet zer ne youn b r alma ortaya koymutur. Trk yen n
s yasal, toplumsal ve kltrel de m srec n onun esas olarak
zer nde durduu b r alan olmutur. Trk yen n Batllama
ynel m n yorumlayan, bu alanda kend ne gre b r ereve zen
Gkalp, Trk yen n esas konularna odaklanmtr.

Gkalp, sosyoloj k d kotom lerden hareket ederek b r anal z

gereklet r r. Kltr-uygarlk/meden yet, halk-havas/sek n, b rey-
toplum g b k l yaplar ve kartlklar, onun sosyoloj k anal zler nde
gen yer tutar. Bu anlamda klas k sosyoloj n n d kotom k anal zler ne
y b r rnekt r. B l nd g b Dukrhe m, Weber, Tnn es ve benzer
sosyologlar da srekl d kotom lere bavurarak sosyoloj k anal z
yapmaktadrlar. zell kle Dukhe mn organ k dayanma-mekan k
dayanma d kotom ler le Tnn es n cemaat-cem yet d kotom ler ,
Gkalp balamndan hatrlanmaldr. Gkalp de baka kltr-
meden yet l k s olmak zere e tl d kotom lere bavurmaktadr.

Gkalp n en neml tez n kltr-meden yet ayrl oluturmaktadr.

M ll kltr (hars) le meden yet arasnda hem b rleme noktas, hem
de ayrlk noktalar vardr. M ll kltr le meden yet arasndak
b rleme noktas k s n de btn sosyal hayatlar ne almasdr.
Sosyal hayatlar unlardr: D n hayat, ahlak hayat, hukuk hayat,
rasyonel hayat, kt sad hayat, l san hayat, fenn hayat. Bu sek z trl
hayatn btnne m ll kltr ad ver ld g b meden yet de den l r
(Gkalp, 1990: 30).

M ll kltr le meden yet arasndak farklar ve rt batlar Gkalp n

neml d r. Kltr m ll olduu halde, meden yet m lletlerarasdr.
Kltr yalnz b r m llet n d n , ahlak , hukuk , akl , estet k, l san ,
kt sad ve fenn hayatlarnn ahenkl b r btndr. Meden yet se
ayn meden yet da res n g ren b rok m lletler n sosyal hayatlarnn
mterek b r yeknudur. Bunun yannda meden yet, usul vastasyla
ve ferd radelerle vcuda gelen sosyal had seler n btndr. M ll
kltre dh l olan eyler se usul le, fertler n rades yle vcuda
gelmem lerd r. Sun de llerd r. B tk ler n, hayvanlarn organ k hayat
nasl kend l nden ve tab b r surette gel yorsa, m ll kltre dh l
olan eyler n teekkl ve tekaml de tpk yled r. M ll kltr
meden yetten ayran b r baka neml faktr se duygulardr. Ona gre
kltr duygulardan, meden yet se b lg lerden meydana gelmekted r.
B r m llet baka b r m llet n d n , ahlak ve estet k duygularn takl t
edemez. Kltr le meden yet arasndak b r baka rt bat se
kltrden meden yete doru b r g d atn olmasdr. Buna gre, her
kavm n nce yalnz m ll kltr vardr, kltr ykseld ke
meden yete dh l olur. Meden yet de balangta b r m ll kltrden
doduu hlde sonradan komu m lletler n meden yetler nden b rok
messeseler alr. Baka b r l k se m ll kltrn m llet kuvvetl
yapp meden yet n zayflatt meseles d r. M ll kltr kuvvetl fakat
meden yet zayf olan b r m llet m ll k kltr bozulmu fakat
meden yet yksek olan b r m lletten daha gldr. Esas olan m ll
kltrdr (Gkalp, 1990: 31-42).

Gkalp n kltr ve meden yet tanmalar ve kltr-meden yet

arasndak kurduu l k ler, her k kavramn anlam dnyas ve
almlar bakmndan sorunlu kabul ed lmekted r. Sosyoloj k
gereklere uymayan kltr-meden yet ayrm (Kamazolu, 2011:
163), pek ok sosyoloun elet r ler ne hedef olmutur. Farkl b r
kltr ve meden yet okumas gereklet ren Erol Gngr, Gkalpt n
tezler n sosyoloj k gerekl ne alarak dayanarak elet rm t r. Ur el
Heyd se (1980: 44) Gkalp n tar fler n ve anal zler n h ss ve tarafg r
bulur.

Kltr-meden yet ayrl yahut l k s Gkalp n yen b r s yaset

kurmaya dnk b r formlasyondur. Gkalp, Bat uygarln
ben mseyen yen b r devlet n deologluunu yapmaktadr. Dolaysyla
Batcl/Batllamay merulatran, hakl gsteren b r formlasyon
zer nde almaktadr. Trklemek, slamlamak, Muasrlamak
sentez nde de grld g b (Gkalp, 2014) btn unsurlar erecek,
unsurlar arasnda eklekt k b r l k kuracak b r zm nermekted r.

Gkalp, kltr-meden yet l k s g b ok temel b r tartma le dh l

olduu kltr sosyoloj s nde baka konular da ele almaktadr. M ll
kltr unsurlar onun en fazla d kkat n eken hususlarn banda gel r.
Trk m llet n n kltrel yaants, otant k deerler , m toloj ler ,
nanlar, adetler , gelenek ve grenekler onun lg s ne dh l olur.
Bunun yan sra edeb yat, estet k, sanat, r, roman, destan g b farkl
kltr unsurlar da Gkalp n lg daarcnda yer alr.

Gkalp, Trk sosyoloj s nde kltr tartmalarnda ve kltr

sosyoloj s aratrmalarnda gerek b r klas kt r. K m noktalarda
elet r ler almasna karn, k m yaklamlar sosyoloj k tahl llerden
uzak dmes ne ramen hal hazrda kltr tartmalarnda ne kan
b r sosyologdur. Trk yede kltr sosyoloj s alannda nc
sosyologlardan b r d r.

Z yaedd n Fahr Fndkolu (1901-1974)

Trk sosyoloj s n en retken k ler nden b r olan Fndkolu, olduka

farkl konular zer ne aratrmalar gereklet rm t r. Kltr, m ll
dnce, e t m, d l, kalknma, eh rleme, sanat ve edeb yat,
kooperat f l k, meslek kurulular ana ura alanlar olarak d kkat
ekm t r. Trk yen n kltr sorunlaryla lg lenm , m ll kltr
problemler zer ne dnm, sosyo-kltrel btnlemen n
salanab lmes asndan almalar gereklet rm t r.

Fndkolu, sosyoloj k ynel mler ne kltrel hayat ve kltr

meseleler n b l nl b r ek lde dh l etm t r. Kltr temel nsan
ura alan olarak gren ve kltrn duygu, dnce ve steklerle
dorudan lg l olduunu fade eden Fndkoluna gre kltr b r
k ml k ve ahs yet kaynadr. Kltrn ahlak le de youn l k s
vardr ve toplumsal btnl salayan b r mekan zmadr. Kltr,
toplumsal bakmdan b r m llet n oturduu corafya paras zer nde
yaratt her trl beer eserler n toplamdr. Kltr hem k lere hem
de toplumlara ahs yet kazandran d nam k b r ed r (Ergan, 2008:
643). Bunun yannda kltr le meden yet tpk Gkalp g b
b rb r nden ayran Fndkoluna gre meden yet b l m ve tekn k
demekt r ve m lletleraras b r zell k tamaktadr.
Trk yen n kltr hayat, kltrel lg ler onun daha zel b r vurgu le
merak ett b r husustur. Genel anlamda Trk yen n kltrel
hayatnn zayf ve n tel ks z olduu elet r s n yapan Fndkolu, daha
ok aratrma ruhu, okuma arzusu, halkn ktrel konulara lg s
bakmndan meseley tartmaktadr. Devlet n ve aydnlarn kltrn
gel t r lmes ve yaygnlatrlmasnda neml olduunu
bel rtmekted r. M ll kltrn yaratlmas ve korunmas bakmndan
her k aktre neml grevler n dtn bel rt r.

Fndkolu, genel kltr sorunlar ve m ll kltr meseles n n yan sra

daha zelde sanat ve edeb yat anlamndak kltr le de lg lenm ve
bu alanda eserler verm t r. Onun sanat, edeb yat ve r zer ndek
almalar, sosyoloj k bakmdan ve zelde kltr sosyoloj s
asndan d kkat ekmekted r. B r sosyoloun erken dnemde sanat
ve edeb yat sorunlarn sosyoloj k lg ler ne tam olmas neml d r.
Bu manada onun Erzurum a rler , Bayburtlu Z hn , Yunus Emre adl
almalar, d er lg lend kltrel alanlarla b rl kte, b r kltr
sosyoloj s n n naas bakmndan deerlend r leb l r. Bu bakmdan
Fndkolu, Trk sosyoloj s nde kltr tartmalarnda ne kan b r
s md r.

Mmtaz Turhan (1908-1969)

Tecrb Ps koloj alannda parlak ve baarl b r kar yere sah p olan

Mmtaz Turhan, Trk yede kltr tartmalarnda ve kltr
sosyoloj s n n nasnda gerek b r aktrdr. Temel aratrma konular
arasnda kltr, kalknma, e t m, ky, toplumsal de men n yer
ald Turhan, Trk sosyoloj s nde kltr meseles n en ne boyuna ele
alan, konuyu teferruatl b r ek lde nceleyen b r d r. Z ya Gkalpten
sonra kltr de mes konusunu teor k ve uygulama bakmndan ele
alan Turhan, bu konuda gerek b r otor te olmutur. Kltr
De meler k tab bunun b r kantdr. K tap, onun kltr, meden yet,
kltr de meler hakkndak aratrmalarn ve dnceler n
ermekted r.

Kltr De meler k tab ksm dokuz fasldan olumaktadr. B r nc

ksm kltr kavramnn gen tahl l , kltr-meden yet l k s , serbest
kltr de meler , ky topluluu zer ne b r aratrma ve kyde
kltr de meler fasllarn ermekted r. k nc ksm, mecbur kltr
de meler , eh rlerdek serbest kltr de meler n ht va
etmekted r. nc ksm se kltr de meler n n genel b r tahl l ve
kltr de meler zer nde etk l olan faktrler ermekted r.

Kltr tanmlarn, kltr ve meden yet l k ler n ayrntl b r ek lde

tartan Turhan, sonu t bar yle kltrn ayrmayan btnsel b r
yapya aret ett ne kanaat get r-mekted r. Ona gre kltr b r
cem yet n sah p olduu madd ve manev kymetlerden te-ekkl eden
yle b r btndr k , cem yet nde mevcut her nev b lg y , alakalar,
t yatlar, kymet ller n , umum at tt, gr ve z hn yet le her nev
davran ek ller n ne alr. Btn bunlarla b rl kte, o cem yet
mensuplarnn ekser s nde mterek olan ve onu d er ce-m yetlerden
ayrt eden husus b r hayat tarz tem n eder (Turhan, 1987: 48).
Kltr kavramnn er n bel rleme abasnn yan sra somut ve
prat k b r kltr aratrmas gereklet rm olmas, Turhann kltr
sosyoloj s ndek yer n b raz daha salamlatrmaktadr. Ky topluluu
zer nde uzun zaman yrtt almalar, kltr de mes n n
ynn ve n tel n gstermes bakmndan nem arz etmekted r.
Ayrca kltr de meler n serbest ve mecbur ekl nde ayrtrm
olmas, kltrn farkl boyutlarn ele almas, anlama faktrnn
kltr zer ndek etk s n rdelemes g b aratrmalar Turhann nc
b r sosyolog olmasn belgelemekted r.

N hat N run (1925-2007)

Temel lg alanlar arasnda kltr, sosyal bnye, a le, e t m, d l g b

konularn bulunduu N hat N run, kltr sosyoloj s tartmalarnda
bell b r konuma oturmaktadr. Metodoloj k adan makro ve m kro
yaklamlarn her k s ne de yakn duran N run, y b r sentez yapmak
gerekt ne nanmaktadr. Makro le m kroyu b rlet rmek onun n b r
deald r. almalarnn metodoloj k ynel m bu ek lde bel rg nle r.

Onun kltr sosyoloj s ndek yer zell kle b l mler snflamasnda

grlr. D ltheydan gelen yaklam ben mseyen N run, tab b l mler
le kltr b l mler yahut manev b l mler ayrmna sadk kalr. Tab
b l mler, astronom , f z k, k mya, b yoloj d r. Kltr b l mler se tar h,
ekonom , e t m, hukuk, lah yat g b alanlar kapsar. nceleme alanlar
farkl olan bu b l mler, nsana yaklam bakmndan farkllar. Kltr
b l mler n n gerek sahas nsandr; nsan varsa tar h , ya da
ekonom k olaylar vardr. nsan yoksa hukuk ya da d n olaylar yoktur.
Kltr l mler n n olaylarnn varl nsann varl le mmkndr
(Aksoy, 2008: 125). Her k b l m arasndak farkl bel rleyen N run,
nsana, nsann l k ek ller ne verd ayrc nemle
bel rg nlemekted r.

Sistematik Sosyoloji Ynnden Sosyal Dinamik Bnye Analizi adl

neml almasnda N run, kltre yaklamn ortaya koymaktadr.
Sosyal yap le sosyal bnyey ayran N run, sosyal yapnn eler n b r
arada bulunu tarzna aret eden, sosyal bnyen n se eler
arasndak l k kalplarna karlk gelen b r kavram olduunu
bel rtmekted r. Buna gre sosyal yap, nsanlarn b r arada yaamasna
bal olan b r btndr. Yap, kltr sayes nde nsanlar/fertler
arasndak l k ler tay n eden ve dzenleyen br kontrol
organ zasyonudur (N run, 1991: 18). Sosyal yap, d nam k sosyal
bnyen n skelet ve evres d r; onun d grnne tekabl
etmekted r (N run, 1991: 125). Toplumun yapsal ve fonks yonel
durumlar se sosyal bnyede grlmekted r. Sosyal yap, tab evre
(f z k , b yoloj k, coraf ), sosyal evre, fert ve kltr evres g b temel
alanlarn karlkl etk le mler n n sonucunda meydana gelen
btnsell kt r.

Sosyal yapnn d er evreler nde yer alan kltr evres , kltr

sosyoloj s tartmalar bakmndan neml b r noktadr. Kltr
kavramnn mah yet n , er n ve anlam dnyasn ele alan N run
(1991: 53), kltrn sosyal hayat alannda nsanlarn neler yapp
neler yapamayacaklarn aret ederken, normat f karakter yle kymet
ve deer hkmler n n baka b r dey mle sosyal hayatn deerler
alann kapsadn bel rtmekted r. Toplumsal hayatn salkl b r
ek lde srdrlmes nde kltr ve kltr normlar neml levler
stlen r.

Tek tek nsanlarn hayatlarna tab olmadan kend varlna sah p olan
kltr, N runa gre (1991: 55) fertler n katklar sonucunda
olumasna ramen fertler n ferd hayatlarnn dnda bamsz
olarak byyen, gel en ve b r kerek devam eden kuaklar arasnda da
devred len ve ren len b r sosyal verasete sah pt r. Kltr, toplum
ndek fertlere b r takm kalplar sunmaktadr. Kltr kalplar
denen adetler, rfler, ananeler, normlar, ka deler, grenekler, deerler
k ler n nasl davranacaklarna etk eder ve grup davranlarn
meydana get r rler. Byles b r erevede fert-grup-kltr etk le m
kend n bell eder. Bu ayr yap, etk le m hl nde btnl
meydana get r r.

Hemen her ferd n katld kltrn muhtevasn ayr balkta ele

alan N run, bunlar, geneller, zeller ve de kenler ekl nde
adlandrmaktadr. Kltr muhtevasnn genel n tel kler her k y
kapsar. Kltr, burada ren len b r mah yet arz eder. rne n, d l, b r
kltr muhtevasna/ortamna doan nsann hemen renece
kltrel haslett r. Kltrn zel muhtevas se btn toplum fertler n
kapsamayab l r. Uzmanlk alanlar, sanatlar, meslekler buna rnek
ver leb l r. Daha ok k ler n becer s , lg s , ahs yet ne gre
de kenl k gstereb l r. Kltr muhtevasnn de kenler t p se
nsanlarn se mler yle lg l olanlardr. ahs yet dereces ne ulam
nsanlarn seme yetene n kazanmas kltr muhtevasnn bekled
b r durumdur. Bu bakmdan nsan kltr nde kend seenekler n
bel rleyeb l r.

N runun kltr sosyoloj s asndan tartt b r baka konu se

sosyo-kltrel evre kavramdr. nsann sosyal l k ler n ve sosyal
evreler n aratran N run, nsan yaantsnn sosyal evre le kltr
evres n n karmn fade eden sosyo-kltrel ortamda olutuunu
bel rlemekted r. Her toplumun kend ne zg sosyo-kltrel evres ve
buna zg artlar bulunmaktadr. Sosyo-kltrel evren n oluumun
u ek lde bel rlemekted r: Tab evren n coraf evren n artlarna
uygun den bulularla yaratlan sosyo-kltr evre nde tabanlar
tab evreden kopmu, ayrlm yen artlara uyarak gel m bulunan
b r takm sosyal gruplar bel rmekte ve ayr ayr kltr muhtevalarn
ked bnyeler nde barndrmaktadrlar. Bylece yen b r tabaka, yen
b r evre yan sosyo-kltr evres teekkl etm bulunmakta ve yen
batan yaratlan b r sosyal hayatn sosyal mekn domu
bulunmaktadr. Artk burada sosyal hayatn olaylarn ve kltrel
muhtevalarnn elemanlarn tayan b r sosyal mekn vcut
bulmutur k , buna b z sosyo-kltr evres adn ver yoruz (N run,
1991: 82).

nsann kltr le b rl kte sosyo-kltrel evre yaratm olmas,

kltrn etk ler ve oluumu bakmndan man dardr. Sosyo-kltrel
evre nsann toplumsal b r varlk olarak hayatn srdrmes ne dnk
mknlar sunmaktadr. Gelenekler, grenekler, adetler, kurumlar,
rfler sosyo-kltrel evren n akt f unsurlardr. B rer kltr muhtevas
olarak var olan bu unsurlar, kltrn toplumsal zell kler n gsteren
neml hususlardr. N run, toplumsal hayat bu unsurlara bal olarak
aklamaktadr.

Am ran Kurtkan B lg seven (1926-2005)

neml b r kltr aratrmacs olan Z yaedd n Fahr Fndkolunun

as stan olarak akadem k hayatna balayan Am ran Kurtkan
B lg seven, d n, e t m, ky, sanay , kalknma, kltr, tasavvuf, la kl k,
aydn g b alanlarda younlamtr. Kltr se almalarnn genel
ereves n bel rlem t r.

B lg seven n kltr temel toplumsal gstergelerden b r d r. Kltr

ayn zamanda neml b r toplumsal kaynaktr. Toplumsal yaanty
etk leyen b r unsurdur. B rey n ahs yet n n oluumunda kltr ana
etkenlerden b r d r. Kltr, nsann nsanlar tarafndan yaratlm
evres d r. Toplumun tar h devamll er s nde ortaya km ve o
toplumu tems l edecek yapya ulam olan kltrn toplum fertler
tarafndan alglanmas, kltrel alanlarn kefed lmes gerekl d r.
ahs yet n oluumu ancak bu ek lde gereklet r.

Kltrn oluma b mler , kltrlenme, kltr-ahs yet l k ler ,

kltrel de me, kltrel btnleme g b meseleler B lg seven n
lg lend hususlardr. Kltrn btnlet r c ynler ne daha fazla yer
veren B lg seven, kltrn toplum le fertler btnlet rme etk s n
rdelemekted r. Btnleme, br m ll felsefe ve m ll uur
kazanlmasyla gerekle r ve bunun en mkemmel rne anlam
btnlemes d r (zkul, 2008: 155). Byles btnleme mterek
mana etrafnda toplanan ahs yet sah b b reyler n btnlemes d r.
Kltr bu btnlemen n temel harcdr.

er f Mard n (1927-)

er f Mard n, Trk sosyoloj s n n son dnem en etk l ve retken

s malarndan b r d r. Trk yedek sosyoloj algsna ve sosyoloj k
teor ye neml katklar sunmu b r d r. S yaset, tar h, d n, sanat ve
edeb yat, deoloj , kltr, deoloj , kt sattemel lg alanlardr. Temel
lg alanlarna dh l olan daha baka konular da zaman nde onun
d kkat n ekm t r. Merkez-evre yaklam, kt sad z hn yet n anal z ,
modernleme, gelenek bunlara rnek ver leb l r.

Kltr sosyoloj s ne katks zell kle k ml k, deoloj , edeb yat

alanlarnda temayz etmekted r. Kltrn toplumsal sorunlar ve
s yaset le rt batl olduunu dnmekted r. deoloji adl almas,
kltr sosyoloj s alanna dh l ed leb l r.

Din ve deoloji (1992) balkl almas da b r adan kltr

sosyoloj s n n lg lend konulara de nmekted r. D n, d n n topluma
etk s , d n ve deoloj l k s bal bana kltrel almalara dh l
ed leb l r. Daha zelde Osmanlda ve modern Trk yede d n
r teller n serg lenmes , yksek kltr, saray kltr, tara kltr g b
konularn tartlmas, bahs geen almay daha b r ne
karmaktadr. Mard n, yer yer kltr yaklamn da bell etmekted r.
Ona gre kltr, en gen anlamyla edeb yat ve sembollerle b rl kte
madd ve teknoloj k donanm da ermekted r (Mard n, 1992: 126).
Byles b r baktan hareket eden Mard n, Osmanl kltrnn paral
ve ayrks olduu, k yabanc kltr le tems l ed ld n dd a
etmekted r. B r yanda yksek kltr yan saray kltr d er yanda se
tara kltr yan halk kltr bulunmaktadr. Bu k kltr b m
arasnda byk ayrmlar vardr. Kend s n n kltr ayrl ekl nde
adlandrd bu durum s yasal reformlarla da ortadan
kaldrlamamtr. Tanz mat g b modernleme hareket , yapsallam
kltr ayrln zmleyemem t r. Cumhur yet dnem nde de
aydnlarn kltr le halk kltr arasndak boluk devam etm t r.
Bu k kltr arasndak uurum, d n yaant ve d n algsna da etk
etm t r.

Trk Modernlemesi (1991) almasnda da kltr sosyoloj s nden

rnekler veren Mard n, kltrn hem btncl hem de sanat ve
edeb yat alanndak kullanmlarn ne kararak Osmanl toplum
yapsn anal z etmey denemekted r. Toplumlarn e t m, teknoloj ,
s yaset, hukuk, kt sat, sanat veya d ne l k n sorunlarn zdkler
kend ler ne zg yola, o toplumun kltr den r f kr n ben mseyen
Mard n (1991: 23), kltrn sadece sanat ve edeb yat alanyla snrl
olmadn, aks ne sosyal yaamn btn ynler yle lg l olduunu
bel rt r. Kltr, sosyal yap demekt r. Buna zell kle yaantlar,
let mler ve semboller dh ld r. Bu tanmdan hareketle byk kltr
yan saray kltr/d van kltr, kk kltr yan halk kltr
ayrm yapar. Her k kltrn b r gelenek oluturduunu bel rt r.
Modernleme ve gelenek her k kltrn kyasya karlat yaam
alanlardr.

Trk modernlemes n n kltrel evren n romanlar zer nden

rdeleyen Mard n, Batllamann yen b r kltrel yaam alan
olduuna, b r z hn yet ve tavr erd ne d kkat eker. zell kle Batl
toplumsal t pler ele alarak anal z n gereklet ren Mard n, zppe
rnekler nden hareket eder. Reca zade Mahmud Ekrem n Araba
Sevdas romannn karakter olan B hruz Bey se modellet r r. Bat
uygarlnn madd ynler ne hayran olan B hruz, halk kltr le
lg s n kesm , farkl br kltrel atmosferde yaamaktadr.
Konumasn byk oranda Franszca kel melerle srdrmekte, b r
k ml k ve kken sorunu yaamaktadr. Onun adlandrmasyla B hruz
Bey sendromu kltrel b r boyut kazanmakta ve b r uygarlk
hastaln tems l etmekted r. Osmanl hk m sylem B hruz t p n
olumsuzlam, onun aleyh nde olmutur. Oysa Mard ne gre
B hruzun olumlu saylacak ynler de olab lmekted r.

Mard n n yen kltrel almalarda hayl nemsenen balam,

yorumsama, sosyo-kltrel a g b hususlara nem verd
grlmekted r. Bu bakmdan eserler n n genel atmosfer n n kltrel
zmleme b m nde olduu syleneb l r.

Erol Gngr (1938-1983)

Trk yen n nde gelen sosyologlarndan b r olan Erol Gngr,
Tecrb Ps koloj krssnde Mmtaz Turhann as stan olmu,
hocasnn akadem k ynel mler nden ve b l msel duruundan
etk lenm t r. Akadem k almalarnn yan sra derg lerde ve
gazetelerde yazlar yazan, edeb yat ve dnce muh tler nde yer alan
Gngr, gelenek, halk, kltr, d l, d n, edeb yat, m ll yet l k, slamclk
ve ahs yet g b temel konularlar lg lem t r.

Gngrn sosyal b l mlerde tema ve yntem , metodoloj k ynel m

le alanlar ustalkla harmanlad grlmekted r. Vedat B lg n (2006:
118), onun sosyal b l mlerden ed nd bak Trk toplumunun
sorunlarna ve kltr meseleler ne ustaca ev rd n ve bylece
gerek anal zler yaptn syler. Kltr merkezl toplum anlayn
nceled n , anlayc-yorumlayc yntem tak p ett n (B lg n, 2006:
119), bu yntemler de toplumun zne nme mknn elde ett n
fade eder. Alptek n se (2008: 458) yapsal fonks yonal st yaklam le
tar hsel sosyoloj perspekt f ne sah p olduunu bel rlemekted r. Ele
ald meseleler n zell kle tar hsel balamn d kkate alan Gngr,
kltr ncelemeler n yer nde b r seenek olan tar hsel sosyoloj k
perspekt f ben msemekted r.

Gerekten Gngrn bak as, yaklam tarz, anal z b m

meseley kknden, tar hsel balamndan anlamaya dnk lemekte
ve bu kkenle var olan arasnda balantlar kurmaktadr. Gngrn
Trk sosyoloj s ndek yer n salamlatran hususlardan b r onun
tak p ett yntem ve bak asdr. Kltr temell b r aratrma
yrtm olmas, ona, kend toplumunun temel d nam kler n ,
yansmalarn, uygulamalarn ve prat kler n sunmaktadr. Bunda
hocas Mmtaz Turhann etk s ve katks bulunmaktadr. B l nd g b
Turhan da kltr temell b r okuma ve aratrma gereklet rmekted r.
Onun ah eser olan Kltr De meler , Gngr n y b r lham
kayna olmu olab l r.

Kltr meseles , Erol Gngr n neml b r ura alandr. Hemen

btn almalarnn odak noktas kltrdr. Kltrn tar f nden ok
kltr kurumlar zer ne e len, bu kurumlar tahl l eden Gngr
benzer ek lde kltr de mes , kltr ve meden yet l k s n de
zenle aratrmaktadr. Kltr Sosyoloj s nde fade bulacak pek ok
ynel m, bak as ve temat k lg , Gngrn d kkat nden
kamamtr. Acaba almalarn bu at altnda toplamak doru olur
mu? Gal ba Gngr, Trk yen n kltr meseleler n byk b r merak,
az m ve cokuyla rdelemek stem t . Onun gzn ev rd husus,
toplumumuzun dnm, kr zler ve mknlardr. Modernlemen n
sanclar, gelene n katks yahut gelene n gnmze nt kal
sorunlar. Dolaysyla btnyle had selere kltr penceres nden
bakmay denemekteyd . Onun d n, s yaset, yaant, modernleme,
tasavvuf, m ll yet l k lg ler n n arka plannda kltrel b r okuma
b m yatmaktadr. Bundan tr kltr sosyoloj s n n perspekt f ne
yakn olduu syleneb l r.
Kltr sosyoloj s ona farkl alanlarla lg lenmen n yolunu am
gzkmekted r. Kend toplumuna ynel rken kltrel har tay merkeze
alm ve gen b r yelpazeden bakmay denem t r. rne n d s pl nler
aras yaklamn y rnekler n verm t r. B r tek alana kapanmam,
de k b lg d s pl nler nden beslenm , onlar etd etm , bylece y
b r donanma sah p olmutur. Felsefe, ps koloj , hukuk, sosyoloj ,
tar h, d n, edeb yat g b de k sosyal b l m d s pl nler nden elde ett
b r k mle soukkanl b r ek lde toplum ve kltr anal zler yapmtr
(Alkan, 2000: 161). Kltr meseles ne ynel ve farkl d s pl nler
nemsene onu ster stemez hk m poz t v st parad gmann dnda
tutmutur. Trk yede poz t v st parad gmann dnda, ondan daha
etk l b r ynel m n olab lece n baaryla gsterm t r (Alver, 2013:
101).

Aydn (2013: 151-152), Erol Gngrn sosyoloj k almalarndan

kltrn neml b r yer tuttuunu ma ederek, onun manev kltre
yneld n , manev kltrn daha esasl olduuna l k n b r
dnces n n olduunu bel rtmekted r. Toplumun alt yaps d n, sanat,
ahlak g b manev kltr unsurlardr. Bel rg n b r ek lde anal zler n
kltrel balamda srdren Gngr, m ll yet l k, slamclk, k ml k
g b hususlar kltrel ereve nde deerlend rmes yle gerek
manada kltr sosyoloj s rne sunmaktadr.

Ak b r ek lde kltrel b r okuma le kltr sosyoloj s ereves ne

dh l olan Gngr, zell kle kltr ve meden yet l k s le kltr
de meler ne odaklanmtr. Kltr ve meden yet arasnda byk b r
ayrm grmemekted r. Zaman zaman bu k kavram b rb r n n yer ne
kullanab lmekted r. nk gerek hayatta bu k kavramn karlk
geld hususlar neredeyse ayndr. Onun n kend s kesk n b r ayrm
yapmaz. Batda da mehur antropoloj l m E. Sap r n byk b r
vuzuhla lem olduu yen anlaya gre kltr ve meden yet
b rb r nden ayr had seler de ld r. M ll kltrler b r meden yet n
e tl manzaralarndan barett r. M lletler arasnda al-ver konusu
olan ortak meden yet unsurlar her m llet n kend artlar nde
kend s ne mahsus b r hv yete kavuur ve bylece her m llet
meden yet kend tarznda ben mser. B z m kltr ded m z ey
meden yet n cem yetlere nt kal ed tarz veya onlarca ben msenm
ekl d r. Ayn kltre mensup fertlerde ve gruplarda o kltrn
deerler nasl b rb r n n tpatp benzer olarak ben msen yorsa, ayn
meden yet n unsurlar da e tl cem yetlerde b rb r nden farkl ek l
ve muhtevalar kazanmaktadr (Gngr, 1995: 101).

Kltr de meler , tpk Mmtaz Turhan g b Erol Gngrn de ana

meseleler nden b r d r. Kltr de meler , Trk yen n dnm
srec n , modernleme ynel mler n anlatan b r kavramdr. Bu
kavram, Z ya Gkalp, Mmtaz Turhan, Erol Gngr g b sosyologlarn
zenle tarttklar kltrel de m srec n n anahtar kavramdr.
Gkalp, kesk n b r ek lde kltr-meden yet ayrm yaparak, kltrn
m ll ve yerel, meden yet n se m lletleraras ve evrensel olduunu,
kltrn de t r lmey p meden yet unsurlarnn de t r leb lece n
fade eder. Mmtaz Turhan se meseley daha ok madd kltr-
manev kltr k l nde zah etmey dener. Gngr, bu neml konuyu
daha farkl b r boyuta tar ve kend yorumunu gel t r r. O,
de t r lmes gereken n meden yet de l kltr olduunu bel rt r.
nk saf kltr yoktur ve kltr de mes normal b r sret r. B r
toplumun gel eb lmes n kltr de meler ne ak olmas gerek r.
Modernl k de bu anlamda ele alnab l r. Ancak neml olan baka
toplumlardan alnan unsurlarn kend meden yet deerler
ereves nde lenmes ve kend zgn gel mes n retmes d r. O,
kltrde otant kl k meseles n kltrn or j nal kkenler nde de l
or j nal sonularnda aramaktadr (Alptek n, 2008: 456). neml olan
b r toplumun kend deerler ne gre doru b r yorum yapab lmes ve
bunu prat e ge reb lmes d r.

Kltr ve kltr de meler meseleler ne ok temel alardan ve

teor k zem nden yaklaan Gngr, gndel k kltr meseleler ne de
ayn ek lde duyarl b r sosyologdur. D n, m ll yet l k, slamclk,
tasavvuf, sanat, edeb yat, aydn, entelektel g b alanlarn kltrel
arkplanna olan lg s , onun yorumunun farkllatrmaktadr. Edeb yat
sorunlar, edeb yat-hayat l k s , edeb yat sosyoloj s , roman,
entelektel ve toplum l k s , zaman ve kltr onun lg lend kltr
sorunlarndan bazlardr (Gngr, 1993). Ayn ek lde d l/l san
meseles (Gngr, 2009) de onun lg s dh l nded r. Trk yen n kltr
meseleler n tar hsel ve toplumsal boyutlaryla ele alan Gngr, kltr
sosyoloj s kurab lmen n pularna sah pt r.

Mustafa Aydn (1950-)

Konya Sosyoloj Ekolnn neml s mler nden b r olan Aydn, d n,
b lg , kltr, s yaset, a le, deerler g b alanlarla youn b r ek lde
lg lenmekted r. Sosyoloj k lg alanlarnda zell kle kogn t f/b l sel
alan ve kltrel unsurlar d kkat ekmekted r. Olgular ele al tarz
daha ok b l sel ve kltreld r. Sosyo-kltrel arkplan ve ortamn
d kkate alnmas, Aydnn almalarnn en neml ynler nden
b r d r.

Aydn, Gncel Kltrde Temel Kavramlar adl k tabnda kltr ve

kltrel unsurlara l k n detayl deerlend rmeler yapmaktadr. K tap,
kltrel alana a t temel kavramlar ht va etmekted r. Bata kltr
olmak zere kltr sosyoloj s nde tartlan k ml k, k l k, sembol,
b lg , ok kltrllk, deer, d l, gelenek, nsan, kutsal, meden yet,
popler kltr, z hn yet g b temel tartma alanlarn aklayc b r
d lle tahl l etmekted r.

Ona gre (Aydn, 2011: 258) tanmlanmas b r hayl zor olan kltr,
tpk ek n g b nsan el yle ret lm , nsann tab ata ekled eyd r.
Kltr, gnlk hayatta, ncel k-k barlk, b lg l olmak, beden e t m ,
sanat ler , meden yet g b anlamlarda kullanlmaktadr. Sosyal
b l mlerde genelde nsan b rl ktel kler n n soyut-sembol k fades olan
kltr, gncel hayatta etk le m alar, davran rntler ve sosyal
sreler anlamna gelmekted r. Bu anlamda kltr, sosyal olarak
n telenen somut-f z ksel yaplarn lev ve konumlarn bel rleyen,
tanmlayp pek t ren b r yapdr. Bu yap davran rntler n ,
etk le m sreler n ve kurumlar er r.
Aydn (2011: 259), davran rntler n n kltrn en neml unsurlar
arasnda yer aldn fade eder. Davran rnts, ayn davranta
bulunun nsanlarn srekl tekrarlanmalar yoluyla b mlenm
kltrel oluumlardr. Treler, gelenek ve grenekler en yaygn
davran rntler d r. Treler zorunlu davranlara, gelenek daha az
zorunlulukla yaplacak lere, grenekler se yaplmas uygun olan
eylem tarzlarna aret eder. Kltrel anlamda davran rntler
neml d r, nk, b r tara an rgtl ve s stemat e uygun olarak
kurumlar meydana get r rken, d er tara an sosyal k ler n roller n
gereklet rmes ne mkn tanrlar (Aydn, 2011: 259).

Kltr, etk le m sreler n eren ok boyutlu b r yapdr. B l nd

g b etk le m b rey, grup ve toplum n son derece neml b r
olgudur. nk toplum sonu t bar yle sosyal l k ler n karmak b r
adr. Sz konusu etk le m de kend n b r sre olarak gster r.
b rl , uyarlanma, zmseme, atma, kartlk ve rekabet en
neml sosyal srelerd r. Bunlarn k m b rlet r c k m ayrc
srelerd r (Aydn, 2011: 259).

Kltrel olann en temel unsurlarndan b r s kurumlardr. Kurum,

nsanlarn yaam tarzlarnn rntlem b r parasdr. Kurumlar,
amal, srekl , yaplanm, deer ykl oluumlardr. Gruptan en
neml fark da soyut olmasdr. Kurumlar topluma yapsn
kazandran en neml unsurlardr ve buna bal olarak ona srekl l k
kazandrrlar. En neml kltr kurumlar arasnda a le, e t m,
ekonom , d n, s yaset ve bo zamanlar bulunmaktadr. Kurumlar b r
toplumun kltrn en y yanstan sosyal oluumlardr. Esasen
kltrn b r st ats olarak kabul ed len meden yet b le genelde b r
kurumlar rgsdr (Aydn, 2011: 259). Benzer hususlara b r baka
eser nde de aret eden Aydn (1997: 8), kurumlar kltrn yap talar
olarak n teler. Kltrel olan rnt, roller, sosyal sreler ve kurumlar
ht va eder. Kurumlar, madd -manev toplam kltrn b rb r yle
rt batl n teler d r. B r toplumdak kurumlar a kltr meydana
get r r.

Moderniteye Dardan Bakmak (2009) balkl k tabnda, modernl

kltrel kodlar, z hn yet dnyas ve yaam b mler etrafnda ele
almaktadr. Benzer ek lde B lg Sosyoloj s k tabnda (Aydn, 2004)
toplumsal hayatn kltrel boyutlarnn yan sra kltr sosyoloj s n n
ana tartma balklarndan b lg , z hn yet, deoloj , deer, d l, anlama
hakknda neml deerlend rmeler yapmaktadr. Cl ord Geertz n
kltrel b r d zge ekl nde tanmlad d n, Aydnn ana lg alanlar
arasndadr. Sistematik Din Sosyolojisi (2014) ve slamn Tarih
Sosyolojisi (2015) k taplar, onun genelde d n, zelde slamn
toplumsal, kltrel ve r tel zell kler ne odaklanan eserler d r.

Aydn, hemen btn met nler nde kltr sosyoloj s n n okuma

modeller n yerl yer nce kullanmaktadr. Kltr kavramna bal
olarak kltrclk, okkltrllk, kltrlenme, kltrleme g b
kavramlar tartan Aydn, bylece kltrn kavramsal boyutlarna
l k n b r ereve zmekted r. Bunun yan sra zel lg alanlar
arasnda yer alan kurumlar, b lg , modernleme, modern kltr,
gelenek, slam, d n, a le, z hn yet, alanlarnda da kltrel b r okumay
gereklet rmekted r.

Blm zeti

Trk yede kltr sosyoloj s arkaplanda kltr tartmalarnda

dayanmaktadr.

Trk yede kltr sosyoloj s n n temel nceleme alanlar kltr

dnyasnn hemen btn meseleler d r. K ml k, kltr
de meler , Batllama, modernleme, m ll kltr bunlar
arasnda gster leb l r.

Trk yede kltr sosyoloj s n n ncler s mler arasnda Z ya

Gkalp, Mmtaz Turhan, er f Mard n ve Erol Gngr ve baka
sosyologlar gster leb l r.
nite Sorular

1. Z ya Gkalpe gre kltr ve meden yet arasndak

benzerl kler ve farkllklar aklaynz?

2. N hat N runun kltrn muhtevasn ele al b m n

aklaynz?

3. Trk sosyoloj s nde kltr ve meden yet tartmalarn

deerlend r n z?

4. Kltr de meler kavram den l nce Trk yede n

plana kan s mler k mlerd r?

5. Trk yede kltr tartmalarnn youn yaanmasnn

nedenler arasnda aadak faktrlerden hang s
saylamaz?
A) Tar hsel gem

B) Grece kapal b r toplum olmas

C) Farkl toplumlarla youn temas

D) Meden yet ve kltr b r k m

E) Duraan olmayan toplumsal tar h

6. Kltr De meler adl k tab le Trk yedek kltr

almalarna neml katklar bulunan dnr k md r?

A) Mustafa Aydn

B) Z ya Gkalp

C) Mmtaz Turhan

D) Am ran Kurtkan B lg sever

E) N hat N run
7. Trk yede sosyoloj alannda alma yapan k -eser
elet rmes nde aadak lerden hang s yanltr?

A) Mustafa Aydn- Gncel Kltrde Temel Kavramlar

B) er f Mard n- D n ve deoloj

C) Erol Gngr- Trk Modernlemes

D) N hat N run- S stemat k Sosyoloj Ynnden Sosyal

D nam k Bnye Anal z

E) Mmtaz Turhan- Kltr De meler

8. I. Trk sosyoloj s n n kurucu sm d r

II. Sosyoloj k yaklamnda Em le Durkhe mdan
etk lenm t r.
III. En neml tez n kltr ve meden yet ayrl
oluturmaktadr
IV. Trklemek slamlamak Muasrlamak
eserler ndend r.

ncllerde ver len b lg lere gre sz ed len k k md r?

 A) er f Mard n

B) Z ya Gkalp

C) Mustafa Aydn

D) N hat N run

E) Erol Gngr

CEVAP ANAHTARI

1. - 2. - 3. - 4. - 5. b 6. c 7. c 8. b