Hazar Denizi
Koordinatlar: 4140K 5040D / 41.667K 50.667D
Hazar Denizi (eski ad (Latince): Caspium Mare ve-
ya Hyrcanium Mare veya eski Rusa -
(Kaspiyskoye More)). Adn Hazar Kaanl'ndan
almtr.[1] Gneydou Avrupa ve gneybat Asya'dadr
ve dnyann en byk tuzlu su gldr. Tuzluluk ora-
n %1,2'dir. Hem deniz, hem de gl zelliklerini ta-
maktadr. Petrol yataklarnca zengindir. Tektonik gllere
rnektir.[2]
Hazar Denizi batda Azerbaycan ve Rusya, kuzeydou ve
douda Kazakistan, douda Trkmenistan, gneyde ran
topraklar ile evrelenmitir.
Uzunluu 1210, genilii 210-436 kilometredir.
Okyanuslarla irtibat yoktur. Bu yzden de su seviyesi
devaml deiir. 1930 ile 1957 seneleri arasnda denizin
seviyesi normalden 26 m alald. Bunun sonucu kaplad-
alan 53.300 km azalarak 371.000 km'ye dt. Su
seviyesinin deniz seviyesinden aaya dme sebebi,
buharlama artarken yalarn da azalmasdr. Bir de,
denize dklen sularn % 80'ini salayan Volga (dil)
Nehri'nin sulama ve endstride kullanlma maksatlaryla
baka yne kanalize edilmesi mhim bir sebeptir. Su
seviyesini normal hale getirmek iin yaplan gayret-
ler neticesiz kalmtr. Kuzey kesimi sdr. Burada
mersinbal ok avlanr. Bundan bol miktarda havyar
elde edilir. En derin yeri 1025 m olup, gneydedir. Suyu
tuzludur. Ortalama tuz oran %0,13'tr. Slfat oran
da yksektir. Dou kylarndaki geni s bir blgede
sodyum slfat yataklar bulunmaktadr. Hazar Denizi
k aylar hari ana ulam gzergahdr. Kuzeydeki
s kesim k aylar boyunca donar. Buradaki nemli
limanlar Bak, Trkmenba ve Volga Nehri deltasnda
Astrakhandr. Bunlar arasnda demiryolu balants
vardr. rana ait ksmda en nemli liman Bender
Trkmentr.
1 Fiziki zellikleri
Hazar Denizi, Aral Denizi ve Karadeniz gibi, eski Tetis
Okyanusu'nun bir kalntsdr. Yaklak 5,5 milyon yl n-
ce tektonik ykselmeler ve deniz seviyesindeki bir d-
sonucunda okyanusla balants kopmutur. Scak ve
kurak dnemlerde deniz kurumu halit benzeri evaporit
tortular kelmi, rzgarla tanan tortularla kaplanm,
yal dnemlerde yeniden su ile dolmutur.
Uzunluu 1210, genilii 210-436 kilometredir. Ak de-
nizlerle irtibat yoktur. Bu yzden de su seviyesi devaml
Uzayda dolanan Uluslararas Uzay stasyonu ve ardnda yer
alan Hazar Denizi'nin kuzey ksmlar
deiir. Bunun sonucu kaplad alan 53.300 km azala-
rak 371.000 km'ye dt. En derin yeri 1025 m olup,
gneydedir.
1.1 Cora konumu
Hazar Denizi dnyann byk su ktlesine sahiptir, gl
sularnn yzde 40-44'n oluturmaktadr. Hazar kyla-
r, Azerbaycan, ran, Kazakistan, Rusya ve Trkmenistan
tarafndan paylalr. Hazar denizi ayr fiziksel blge-
ye ayrlmtr. Kuzey-Orta snr Mangyshlak Eik, een
Adas ve Cape Tiub-Karaandan geiyor. Orta-Gney
snr ise Aperon Eik,Zhiloi Adas ve Cape Kuuliden
geiyor.Kara Boaz Gl Hazar'n tuzlu dou koyudur.
Trkmenistan snrlar ierisinde kalr. blge arasn-
daki blnmeler etkileyicidir.Kuzey Hazar ok sdr, 5-
6 metre (1620 ft) ortalama derinliine sahiptir ve top-
lam su hacmi % 1'den azdr. Orta hazar denzinin derinli-
i 139 metredir. Gney Hazar'n ortalama derinlii 1000
metredir. Orta ve Gney Hazar toplam su hacminin% 33
ve % 66 dr. Denizin kuzey ksm, genellikle kn donu-
yor ve gneyde en souk klarda buz formlar grlr.
Hazar denizine akan en byk nehir Volga Nehridir. Ural
Nehri, kuzeyden akar ve Kura Nehri batdan denize akar.
Gemite Srderya, Amuderya, Uzboy nehri Hazar deni-
zine dklrd, imdi rotalarn deitirmi durumdadr-
lar. Hazar da birka kk ada vardr, onlar ncelikle Ku-
zey'de bulunan ve yaklak 2.000 km (770 sq mi) bir top-
lu arazi alan vardr. Batsnda Kafkas dalar sralanr,
kuzeydousunda sahili boyunca step alanlar yer alr. Ku-
zeyde ve dousu ller ile karakterizedir. Tersine, gney-
bat ve gney dalk ve da sralarnn bir karm den-
gesiz ykselmesi nedeniyle genellikle scak iklim etkisi
1
2 2 YERLEMELER

altndadr. Hazar denizinin iklim deiiklikleri nedeniyle Asya llerine uyumlu bitkiler bulunur. Bitki trlerinin
biyoeitlilie yol amtr. Hazar Denizi kylar boyun- uzann snrlayan faktrlerden balcalar evreleyen
ca ok sayda adal vardr. Denizin derin olduu blgele- deltalar, su kirlilii ve eitli arazi slah almalar kap-
rinde hibir ada yoktur. Ogurja Adas en byk adasdr. samnda hidrolojik dengesizliklerden kaynaklanr. Hazar
Kuzey Hazarda, adalarn ounluu kktr ve sszdr, Denizi iindeki su seviyesi deiimi tesisleri kurulmu.
Tleniy Adas gibi bazlarnda yerlemeler bulunmakta- Yaklak 11 bitki trleri Tersiyer dneme ait esiz Liana
dr. ormanlar dahil, Samur Nehri deltasnda bulunur.
Denizi'nin seviyesin 1994-1996 arasnda bir art geir-
mi, sucul bitki rts trleri iin habitat saysnda byk
1.2 Hidrolojisi
bir azalma olmutur. Bu yeni oluan ky lagnleri ve su
ktlelerinin malzemesi tohumlama genelinde bir eksikli-
Hazar denizi ve yeryzndeki btn gllerle ortak zel-
i isnat edilmitir.
liklere sahiptir. Ama bir tatl su gl olmamasna ramen,
dnyann en byk gl olarak listelenmitir. Yaklak
5.5 milyon yl nce, var olan Tetis Denizi'nin bir paras-
dr. Ancak tektonik hareketler sonucunda Deniz zelli-
1.6 klimi
ini almtr. Volga Nehri ve Ural Nehri Hazar Denizi'ne
akar ancak denizin doal bir k olmadndan buhar-
lar. Bu nedenle Hazar Denizi'nin su seviyesinde d- klimi blgelere gre deiiklik gstermektedir. Kuzey
ler olmutur ve hatta baz zamanlarda d hzlanmtr. blmnde kara iklimi, orta ve gney blmnde ise l-
1930 ile 1957 seneleri arasnda denizin seviyesi normal- man iklim hakimdir. Yaz aylarnda ortalama scaklk 24-
den 26 m alalmtr. Bunun nedeni buharlama artarken 26 C arasnda deiir. K aylarnda ise 10 ile +10
yalarda azalmaktadr. 1977 ylndan 1995 ylna ka- C arasndadr. Ortalama
[3]
senelik ya miktar 2001700
dar 3 m ykselme olmutur. Slfat oran da yksektir. mm arasndadr.
Dou kylarndaki geni s bir blgede sodyum slfat
yataklar bulunmaktadr. Hazar denizinin kuzey kesimle-
rinin tuzluluk oran gneye bakldnda daha dktr.
Bunun nedeni ise denize dklen akarsularn %80 kuzey
kesminde bulunur. u anda, Hazar'n ortalama tuzluluu
Dnya'nn okyanuslarn te birdir 1/3 kadardr.

1.3 evresel bozulma

Hazar denizinin besin kayna olan Volga Nehri'nde e-
itli trdeki faaliyetler gerekletirilir. Ar kimyasal ve
biyolojik kirleticilerin ok sayda dzensiz srmleri ile
gelitirilmitir. Fosil yakt karma ve tama faaliyetleri-
nin bykl su kalitesi iin risk oluturmaktadr. Sualt Hazar denizi, Trkmenba ehri, Trkmenistan
petrol ve gaz boru hatlar potansiyeli artan evresel teh-
ditleri ileri srlmtr. Hazar'da eitli adalar nedeniyle
petrol retimi iin kapsaml evresel hasara uram. Bu
durum alannda deniz ku trleri azalmtr.
2 Yerlemeler
1.4 Fauna
Hazar Denizi'nde, Trkmenistan kysnda Kular, Kal-
Hazar denizinde ok sayda Mersin bal bulunmaktadr. pin, eleken, Aur Ada, Kour; Azerbaycan kysnda
Ar avlanma nedeniyle tehdit altndadr. Bu nedenle son Pir Allani, Nogaras, Bak Adas, Kum Zire, Ta Zire, Sa-
yllarda balk avlanmas yasaklanmtr. Sazan Karadeniz r; Dastan kysnda een Adalar vardr. Bunlardan
ve Aral Denizi'nin yan sra Hazar Denizi'ne kadar uzanr. eleken ve Pir Allahde petrol retilmektedir.
Hazar foku (Pusa caspica) Hazar Denizi'ne endemik ve i
Hazar Denizi'ne dklen belli bal rmaklar ise; kuzey-
sularda yaayan ok az mhr trlerinden biridir.
de dil, Ural Nehri ve Emba Nehri; douda Etrek Neh-
ri; batda Kuma Nehri, Terek Nehri, Sulak Nehri, Samur
Nehri, Kura Nehri, Astara ay, gneyde ise Kzl ren
1.5 Flora
Irmann Glan ve Sefidrd kollardr.
Rusya'nn endemik bitki trleri Volga deltasnda ve Hazar Denizi'nde yaklak 50 ada bulunmaktadr. Ayrca
Samur Nehri deltasnda bulunurlar. Kylarda ayrca Orta bir de yarmadaya (Aberon) kys vardr.
 3

3 Denize kys olan lkeler alus

ubar
Fereydun Kenar

Galugah
Lavandevil

Ramsar
Ret

Rudsar

Stenka Razin Hazar Denizi (Vasilyi Surikov) Tonekabon

Kazakistan:
Kazakistan (2320 km)

Trkmenistan (1200 km) Aktav

Azerbaycan (955,08 km) Atrav

ran (850 km) Rusya:

Rusya (695 km)
Astrahan
Derbent
4 Hazar Denizi kysndaki ehirler
Mahakale
Azerbaycan:
Trkmenistan:
Astara
Trkmenba
Bak

abran
5 Ayrca baknz
Hamaz
Kazakistan'daki gller listesi
Siyezen

Lenkeran

Masall
6 Kaynaka
Sumgayt [1] Byk Sovyet Ansiklopedisi. pe -
,
Hudat

Salyan [2] . . . .: ,
1954. 128 .:
Neftala
[3] Rusa Vikipedi den evrilmitir

ran:
Wikimedia Commons'ta Hazar Denizi ile ilgili oklu or-
tam kategorisi bulunur.
Astara

Babolsar

Bandar Anzali

Bandar Trkmen
4 7 METN VE GRNT KAYNAKLARI, YAZARLAR VE LSANS

7 Metin ve grnt kaynaklar, yazarlar ve lisans

7.1 Metin
Hazar Denizi Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Hazar_Denizi?oldid=18189556 Katkda bulunanlar: Zfr, Robbot, Erzurumlu bra-
him, Katpatuka, Chobot, YurikBot, Denisutku, Ugur Basak, Neresis, FlaBot, Doruksal, Metal Militia, Ugur Basak Bot, Vikiyazar, Blue
sky212, Dnya vatanda, Bahar, Tarkovsky, Kibele, Escarbot, Bdtl, Thijs!bot, Krkzn, JAnDbot, Vito Genovese, Coriolis, Stam-
bouliote, Dnenadam, VolkovBot, Uannis~trwiki, Rei-bot, TXiKiBoT, Numbo3, Ebudun, Erguvan7, BotMultichill, SieBot, Koala12,
Vikiizer, Idioma-bot, Yabanc, Dsmurat, Serge Rode, DragonBot, Takabeg, Taha61ts, Melihsen, Acar54, BodhisattvaBot, Gkhn45493,
CarsracBot, Alecs.bot, SpBot, WikiDreamer Bot, MelancholieBot, Thoden, Amirobot, Luckas-bot, Doce, Nallimbot, Ouzhan, Arthur-
Bot, Khutuck Bot, Almabot, DSisyphBot, LA2-bot, Xqbot, GhalyBot, SassoBot, RibotBOT, Rapsar, Melikov Memmed, Cekli829, Tobe-
Bot, KamikazeBot, Malcomx571, , Dontbesogullible, Supermn, Caracas, MastiBot, EmausBot, ZroBot, Vatanbaku, YBot, Niklem,
Mjbmrbot, ChuispastonBot, Uurkent, Kasirbot, MerlIwBot, Vagobot, Alteran, AvocatoBot, SiLveRLeaD, ElphiBot, DarafshBot, Artic-
le1, Peykbot, Yldrmphlvn, Caglarctr, Addbot, Prinfe, A.Vahid, ArtbatovTrkmen, Ayrntl Bilgi, talyakurdu, Ahmet Turhan, Okanfan,
Axundzade ismayil, Motocyclerider, Selahattin ilhan ve Anonim: 46

7.2 Resimler
Dosya:Caspian_Sea_from_orbit-NoRedLines.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/Caspian_Sea_
from_orbit-NoRedLines.jpg Lisans: Public domain Katkda bulunanlar:
Caspian_Sea_from_orbit.jpg zgn yazar: Caspian_Sea_from_orbit.jpg: Je Schmaltz, MODIS Rapid Response Team, NASA/GSFC
Dosya:Flag_of_Azerbaijan.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/dd/Flag_of_Azerbaijan.svg Lisans: Pub-
lic domain Katkda bulunanlar: http://www.elibrary.az/docs/remz/pdf/remz_bayraq.pdf and http://www.meclis.gov.az/?/az/topcontent/21
zgn yazar: SKopp and others
Dosya:Flag_of_Iran.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/ca/Flag_of_Iran.svg Lisans: Public domain Katk-
da bulunanlar: URL http://www.isiri.org/portal/files/std/1.htm and an English translation / interpretation at URL http://flagspot.net/flags/
ir'.html zgn yazar: Various
Dosya:Flag_of_Kazakhstan.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d3/Flag_of_Kazakhstan.svg Lisans: Pub-
lic domain Katkda bulunanlar: own code, construction sheet zgn yazar: -xfi-
Dosya:Flag_of_Russia.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f3/Flag_of_Russia.svg Lisans: Public domain
Katkda bulunanlar: . : (Blue - Pantone 286 C, Red - Pantone 485 C)
[1][2][3][4] zgn yazar: Zscout370
Dosya:Flag_of_Turkmenistan.svg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1b/Flag_of_Turkmenistan.svg Lisans:
Public domain Katkda bulunanlar: ? zgn yazar: ?
Dosya:ISS_Aug2005.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1c/ISS_Aug2005.jpg Lisans: Public domain Kat-
kda bulunanlar: NASA http://www.nasa.gov/multimedia/imagegallery/image_feature_390.html zgn yazar: NASA
Dosya:Surikov1906.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c0/Surikov1906.jpg Lisans: Public domain Katk-
da bulunanlar:
Originally uploaded on en:Image:Surikov1906.jpg on 15:56, 15 February 2005 by en:user:Ghirlandajo with a caption;

zgn yazar: Vasilyi Surikov

Dosya:TurkmenbashiSea.jpg Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2e/TurkmenbashiSea.jpg Lisans: CC-BY-
SA-3.0 Katkda bulunanlar: Ykleyenin kendi almas zgn yazar: Doron
Dosya:WP_baku_siegel.png Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/57/WP_baku_siegel.png Lisans: Public do-
main Katkda bulunanlar: Ykleyenin kendi almas/Baku City Executive Power zgn yazar: Jahn Henne

7.3 erik lisans

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0