ZÙ>$$∫°uZÙ

yb°<Ÿ‹™>
ydu„°∫tF°≤°t°∫d
fit# $$ [<fib°Õd-≈®J¡≤d1221
≈¥b°Õ@Õ
N°<ÌJ¡<b ZÙtπ°vtÙ<J¡tF°tC<fi≈®dÙw
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
≈≤tFaŸ ZÙtÌg N°fiaÌ f°u@u∏B Ÿ≤_bwÙ ≈®dÙw
"ZÙb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d' (w°Ã≈∫Õ≈®J¡°„°¶∫Δ∫°¶∫°Ÿ<Fw) J¡° <F∏ÌÙ NfiCb°Ì
<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈FÔ° ŸyÕ
tC<fibªfi Ÿu Z°uw°N°u* J¡° ÃS°fi, fiJ¡∑ N°<ÖJ¡∑ <J®¡∫° wS°
ŸCfiu y∫u <bT∫°u* J¡° <ª∏wfi Îba <fiB° Ÿu ≤°<` J¡° ∫°≈fi - ∫F bdÕfi $
ŸfŸu ≈FÔu ≈¥bÕ ≈®J¡≤d wS° W≤ ≈®J¡≤d J¡∑ FuwCw°Ÿay<w J¡° Ÿ¥ªfi J¡≤ ≤Fu tF<TÕ b•wΔ∫
<bT∫ J¡∑ ≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
tF<TÕ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° () # ˚B, ≈„t-≈®J¡≤d Ju¡ Nfi∏w≤ Nf oŸ <fib°Õd-≈®J¡≤d J¡°
Zbd J¡∑<ıÎ, ı°u <J¡ I°w F°u ı°fiu ≈≤ t°usR¡≈ k¡Ô Ìuw° Fæ $$1$$ ÎJ¡t°` ≈®_wCw J¡S° J¡° FÙ
NbÔ‡ffi J¡≤Ju¡ ≈®<wI°w NSÕ J¡° bdÕfi J¡≤fiub°Ôu tF<TÕ ≈„t-≈®J¡≤d Ju¡ ≈Ìu„ Ju¡ f°Ì Ì„≤S-
Ÿ˚° tu* ı°u b¨W°∏w FCN°, Ÿu J¡Fwu Fæ* $ <ıŸ Ÿt∫ tF°≤°ı b<Ÿ‹™> Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ y‡˚Ù≤ NSÕ Ju¡
≈®<w≈°ÌJ¡ bªfi J¡F ≤Fu Su, fiJu¡ ÎJ¡t°` Zbd N°fi∏Ì tu* <b˚°u≤ F°uJ¡≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ t°æfi F°uJ¡≤
Nb¿_Sw Su, tF°tC<fi b<Ÿ‹™>ıÙ J¡∑ b°dÙ N°æ≤ ŸŸu ≈®<w≈°<Ìw NS°u˘ J¡° tfi tu* @°≤dJ¡≤ ≤°ıu
Ô°uy, <ı∏F°u*fiu t°fiŸÙ wS° f°fl ≈Ì°S°u˘ J¡° Ì„Õfi N°æ≤ „°≤Ù¿≤J¡ ªu‹¸>° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° S°,
<fiÿªu‹¸> F°uJ¡≤ <ª`°<≈Õw J¡∑ fi°o˘ Nb¿_Sw Su, tF°tC<fi b<Ÿ‹™>ıÙ π°≤° ≈<Ì‹¸> b°•∫°u* J¡° fnu
N°Ì≤ Ju¡ Ÿ°S «¡≈≤ ™>°oÕ y∫Ù wıÕfiÙ (≥yÔÙ) Ju¡ <bÔsd N<˚fi∫ wS° ˚®¥˚ay≈¥bÕJ¡ Z°uw° tC<fiyd
<bª°≤ J¡≤ ≤Fu Su, ≈≤t N°ÿª∫Õt∫ ≈®Ã∫y°Ãt° Ju¡ NbÔ°uJ¡fi tu* N<wFTÕ Ju¡ J¡°≤d <bJ¡<Ÿw fiu`R¡≈b°Ô°
ÔÔfi°N°u* J¡° Ÿt¥F ıf ≈C‹≈≤Ÿ°_b°Ìfi tu* N°Ÿ•w ˚°æ*≤°u* Ÿu ∫C•w J¡‡≈fi N°æ≤ „ÆÌ Ÿu „¥∏∫
w”taı≤Ù_bR¡≈w° ≈®°›w J¡≤ ≤F° S°, N°J¡°„ tu* <ıŸ ≈®Ìu„ tu* <ÌbŸ J¡° Nb<„‹¸> ªwCSÕ˚°yt°`
() Ã≈<W, ¿_S<w N°æ≤ ≈„t fi°tJ¡ ≈FÔu Ju¡ wÙfi ≈®J¡≤d°u* Ÿu Ã≈<W, ¿_S<w N°æ≤ Ô∫
Ju¡ f°u@J¡ wS° "NS°w N°Ìu„°u fiu<w fiu<w' (ŸÃ∫_bR¡≈ Ju¡ <fiÌuÕ„ Ju¡ Nfi∏w≤ Nf 'fi, fi' ∫°u* f®Ê
J¡° <fiÌuÕ„ <J¡∫° ı°w° Fæ) oÃ∫°<Ì Ÿt_w ≈®≈aª Ju¡ <fiTu@J¡ buÌ°∏w b°•∫°u* J¡° Nº∫°≤°u≈ N≈b°Ì∏∫°∫
Ÿu N°Ãtw[b Ju¡ Δ∫CÃ≈°ÌJ¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d b°Ÿfi°s∫ N°æ≤ tfi°ufi°„≈∫Õ∏w I°fi Ju¡ π°≤° ≈≤t≈C”T°SÕ
tu* FÙ w°Ã≈∫Õ Fæ, ∫F fwÔ°∫° y∫° $ Nfi∏w≤ Nf "∫` fi°∏∫Ã≈ÿ∫<w.', "∫w°u b°ª°u <fibwÕ∏wu',
"N°fi∏Ìa f®Êd°u <bπ°fig', "wÌuwÌgf®Ê°≈¥bÕtg', "<fi‹J¡Ôa <fi<‹J®¡∫tg' oÃ∫°<Ì ZC<ww°Ã≈∫Õ<Ÿ] wS°
≈¥b°uÕ•w Ÿt_w Ÿ°@fi°u* Ÿu ≈®°›w F°ufiub°Ôu N°ÃtI°fi Ju¡ k¡Ô˚¥w t°us Ju¡ Δ∫CÃ≈°Ìfi°SÕ <fib°Õdfi°tJ¡
≈®J¡≤d J¡° Zbd J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ ˚yb°fi b°vtÙ<J¡ ≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
1222 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ô<sw F°u ≤F° S°, Ÿ ≈®Ìu„ tu* t°fi°u* b<Ÿ‹™>°u≈Ìu„ J¡° Zbd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ¥∫Õ ˚yb°fi Nb¿_Sw
Su, oŸÙ Ÿu bu t°fi°u* JC¡~> I°fi°uÌ∫ Ÿu Ÿ°æ‡∫ ∫°fiÙ Â<‹¸><≈®∫ N°æ≤ JC¡~> w°≈ J¡° ≈„t t°fi°u* ≈®°›w <J¡∫u
FCÎ ≈®wÙw F°u ≤Fu Su $ tC<fi •w NSÕ Ju¡ Zbd Ju¡ FuwC JC¡ŸCt<bw°fi°u* Ju¡ Ÿa_≈∏Ì Ÿu t°<Ôw (t°Ô°∫C•w)
oŸ<ÔÎ t∏Ì°≤ J¡∑ t@C≤ ŸCy∏@ Ìufiub°Ô° ≈bfi t°æfi F°uJ¡≤ fF ≤F° S°, w[bI°fi F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d
t°fi°u* Wt º∫°fi J¡≤ ≤FÙ fnu-fnu ˚®t≤°u* J¡∑ ≈a<•w∫°≥ ≈C‹≈≈a<•w∫°u* Ju¡ «¡≈≤ Ÿ°u ≤FÙ SÙ* $ tC•w°t∫
ı°Ô°J¡°≤ (Ÿ≤°ub≤ Ju¡ t°u<w∫°u* J¡∑ ı°Ô Ju¡ N°J¡°≤ Ju¡) bu‹¸>fi°u* Ju¡ tº∫_S ˚¥<t≈®Ìu„ tu* ıÔ Zbd Ju¡
<ÔÎ t°fi°u* ÃJ¡^™>° Ÿu _≈∏Ì≤<Fw F°uJ¡≤ tC•w° N°<Ì J¡∑ ≈®˚° Ÿu ≈®J¡°<„w F°u ≤F° S°, Ìu„w# N°æ≤
J¡°Ôw# N≈¿≤¿h~>∏fi N°J¡°„t°yÕ J¡∑ ≈<SJ¡, <ª≤J¡°<ÔJ¡ ÌÙ|Õ ≈®b°Ÿ Ÿu Z°∏w Ÿ¥∫Õ≤¿ÿt∫°≥ „ÙwÔ
|≤ Ju¡ N∏Ì≤ (Zbd„°Ô° tu*) <bZ°t Ju¡ <ÔÎ ~>°u¸>Ù <©nJ¡∑ Ju¡ t°yÕ tu* ≈®<b‹¸> F°u ≤FÙ SÙ* $ „°∏w F°u
≤Fu t°u<w∫°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* Ju¡ ≈®˚°ı°Ôt∫ ˚_t Ÿu @¥<Ôw_bR¡≈ Zbd„°Ô° Ju¡ N∏Ì≤ ≈®<b‹¸> w≈_bÙR¡≈Ù
<ÌbŸ Ju¡ „≤Ù≤˚¥w Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®J¡°„ N≈fiu ˚Ùw≤ t°fi°u* „°¿∏wyCd Ÿ¥<ªw J¡≤ ≤F° S°, ≤°ı°N°u* Ju¡ F°S°u*
tu* wS° <Ÿ≤ Ju¡ «¡≈≤ Ôy°∫u y∫u ÔÙÔ°-J¡tÔ Wt ≤Ÿ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ≈Ìu„ J¡°u ŸCfiJ¡≤
N°fi∏Ì Ju¡ N°<b˚°Õb Ÿu Z°uw°N°u* Ju¡ tfi°u* J¡∑ fi°o˘ t°fi°u* <tÔfiu J¡°u Ωw F°u ≤Fu Su, NI°fiÙ f°ÔJ¡°u*
J¡°u wS° <≈*ınu tu* ¿_Sw „CJ¡ N°<Ì ≈<s∫°u* J¡°u N°Ì≤≈¥bÕJ¡ ˚°uıfi Ìufiu Ju¡ <ÔÎ ˜Ùıfi Ãb¿≤w F°u ≤F°
S°, ª•J¡≤ J¡°¸> ≤Fu ˚®t≤°u* Ju¡ ≈a©°u* Ÿu ¿ÃSw b°∫C Ÿu n°oÕ y∫Ù S°unu <bJ¡°Ÿ Ÿu ∫C•w J¡tCÌŸ‡f∏@Ù
@¥<Ô ª°t≤ N°æ≤ N°≥© J¡∑ f≤°æfiÙ (≈ÔJ¡°u* Ju¡ N°yu Ju¡ f°Ô) ≈≤ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ª°≤°u* N°u≤ <bZ°∏w F°u
ªCJ¡∑ SÙ, ≈bÕw°u* J¡∑ yCk¡°N°u* Ÿu <fiJ¡Ôu FCÎ ~>°∫°Ÿt¥FR¡≈Ù N∏@J¡°≤ Ju¡ ˚∫ Ÿu t°fi°u* n J¡≤ ~>°u¸>Ù
<©nJ¡∑ Ju¡ π°≤°u* tu* N°Z∫ Ju¡ <ÔÎ Ÿ¥∫Õ≤¿ÿt∫°≥ |≤ Ju¡ ˚Ùw≤ ≈®<b‹¸> F°u ≤FÙ SÙ*, Ÿ Ÿt∫ <Ìfi Ju¡
ªwCSÕ˚°y J¡° Ÿ¥ªfi J¡≤fiu tu* wÃ≈≤ <Ì„°N°u* Ju¡ tC©°u* J¡°u ≈¥dÕ J¡≤ Ìufiub°ÔÙ fiy°≤u, i>°uÔ N°æ≤ „a© J¡∑
ºb<fi FCoÕ $$2-16$$ •w ºb<fi Ÿu tC<fi b<Ÿ‹™>ıÙ J¡° ∏fiw _b≤ ˚Ù Ÿ ≈®J¡°≤ <w≤°u<Fw F°u y∫°,
<ıŸ ≈®J¡°≤ tu*|°u* Ju¡ fi°Ì Ÿu t∫¥≤°u* J¡° „ÆÌ $$17$$ Ÿ ºb<fi Ÿu <≈*ınu* tu* ¿_Sw ≈sÙ sCÆ@ ≈a©°u* Ÿu
∫C•w F°uJ¡≤ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ sCÆ@ F°u y∫u, <ıŸ ≈®J¡°≤ ˚¥J¡‡≈ F°ufiu ≈≤ buy≈¥bÕJ¡ w°Ô≈Ñb°u* Ÿu
∫C•w bfi≈a<•w∫°≥ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu sCÆ@ F°u ı°wÙ Fæ* $$18$$ Ÿ Ÿt∫ ˚∫ Ÿu `_w FCÎ f°ÔJ¡ @°<`∫°u* Ju¡
_wfitº∫ tu* ≤°uÌfi „ÆÌ≈¥bÕJ¡ ÎuŸu <Ô≈¸> y∫u, ıæŸu bT°ÕJ¡°ÔÙfi tu| ∏fiw <„©≤ Ju¡ J¡°u¸>≤ tu* <Ô≈¸>
ı°wu Fæ* $$19$$ sCÆ@ FCÎ ≈®b°F Ÿu ∫C•w fi<Ì∫°u* Ÿu ıæŸu ıÔJ¡d nwu Fæ*, bæŸu FÙ Ÿ ºb<fi Ÿu
≤°ı°N°u* Ju¡ <„≤°u˚¥Td°u* Ÿu ≈C‹≈@¥<Ô Ÿu y°æ≤bdÕ ˚®t≤°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤°Î≥ nfiu ÔyÙ* $$20$$ Ÿ ≈®J¡°≤
tF°≤°ı Ì„≤S Ju¡ |≤ Ju¡ ≈®sCÆ@ F°ufiu ≈≤, ªwCSÕ b∫ tu* <ÌbŸ Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ wS° @Ù≤u-@Ù≤u
„a©ºb<fi Ju¡ „°∏w F°ufiu ≈≤ ≈®_wCw <bT∫ J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu FCÎ tC<fi∫°u* tu* <Ÿ*FR¡≈ tF°≤°ı
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ÿ˚° Ju¡ fÙª tu* ZÙ≤°tª∏BıÙ Ÿu t@C≤b¨<Wb°Ôu bªfi J¡Ffiu Ôyu $$21,22$$
Fu <fi‹≈°≈ ≤°|b, tæ*fiu ı°u ∫F N°≈Ÿu b°Àı°Ô ∫°fiÙ w[b°u≈Ìu„ Ju¡ R¡≈ tu* ı°u bªfi J¡Fu Fæ*, fiŸu
<ªWR¡≈Ù ≈sÙ J¡°u f°≥@J¡≤ wS° ⁄Ì∫ tu* ≤°uJ¡J¡≤ N°ÃtR¡≈w° ≈®°›w J¡∑<ıÎ $$23$$ ZÙ≤°tıÙ, tu≤Ù
b°dÙ Ju¡ oŸ ≈®J¡°≤ N<bfi°„Ù NSÕ J¡° N°≈fiu •∫° Ÿ w≤F y®Fd <J¡∫°, <ıŸ w≤F FaŸ ıÔ Ÿu ∫°fiÙ
Ì¥@ Ÿu <t<Zw ıÔ tu* Ÿu ıÔ J¡° ≈<≤Ã∫°y J¡≤ Ì¥@ J¡° y®Fd J¡≤w° Fæ $$24$$ Fu Ÿ°@°u, oŸJ¡° N≈fiÙ
ŸyÕ - 1] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1223
fC<] Ÿu N°Ω°u≈°∏w f°≤-f°≤ <bª°≤ J¡≤ oŸÙ t°yÕ Ÿu ∫°fiÙ ≈FÔu ≈<Ì‹¸> b°Ÿfi°s∫, tfi°ufi°„,
≈®°d<fi≤°u@ wS° I°fi°U∫°ŸR¡≈Ù t°yÕ Ÿu FÙ Nf N°≈J¡°u ı°fi° ª°<FÎ $$25$$ ZÙ≤°tıÙ, oŸ fC<] Ÿu
(b¨<W Ÿu) <bF°≤ J¡≤ ≤Fu N°≈ J¡˚Ù ˚Ù f] fiFÙ* F°u*yu $ ∫<Ì oŸ b¨<W J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N°≈ N∏∫ t°yÕ
Ÿu Δ∫bF°≤ J¡≤u*yu, w°u Ÿ ≈®J¡°≤ N°≈J¡° N@#≈wfi F°u ı°∫uy°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ¿b∏º∫°<B Ju¡ ywÕ tu* F°SÙ
J¡° N@#≈wfi F°uw° Fæ $$26$$ ZÙ≤°t˚B, ıæŸu ÌÙ≈J¡ J¡°u Ã∫°yfiub°Ô° wS° N∏@≈C”T ≤°<` tu* ywÕ tu*
<y≤ ı°w° Fæ, bæŸu FÙ fC<] Ÿu y¨FÙw tu≤u NSÕ Ju¡ NfiCŸ°≤ J¡°∫Õ fiFÙ* J¡≤°uyu w°u Nbÿ∫ FÙ N°≈ fiÙªu ywÕ
tu* <y≤ ı°N°uyu $$27$$ Fu ˚B, tu≤u π°≤° J¡<Sw NSÕ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ N°≈J¡°u NŸay F°uJ¡≤ ∫S° ≈®°›w
∫°fiÙ Ÿt∫°fiCŸ°≤ ≈®°›w FCÎ Δ∫bF°≤ J¡° ≈¿≤≈°Ôfi J¡≤fi° ª°<FÎ, Ÿt_w „°˜°u* Ju¡ ≈≤t w°Ã≈∫Õ<bT∫
<Ÿ]°∏w J¡° tfi tu* »ÙJ¡≤d J¡≤Ju¡ N°≈ Ì°≤b°fi ∫°fiÙ N≈¿≤¿h~>∏fi N°Ãtf°u@ Ÿu Ÿ‡≈∏fi F°u
ı°oÎ $$28$$ Fu ŸU∫yd, Fu tF°≤°ı Ì„≤S, Fu ZÙ≤°tıÙ, Fu Ô‚td wS° N∏∫°∏∫ fi¨≈byÕ N°≈
Ÿ˚Ù N°ı N≈fiu-N≈fiu N°¿ÖJ¡ J¡t°u˘ J¡° (Ÿaº∫° baÌfi J¡°) NfiC‹™>°fi J¡≤u*, •∫°u*<J¡ ≈®°∫# N°ı J¡°
<Ìfi Ÿt°›w F°ufiu ı° ≤F° Fæ, Nf ı°u Nb<„‹¸> <bª°≤ Fæ, ŸJ¡°, ıf N°≈ ≈®°w#J¡°Ô Ÿ˚° tu* N°∫u*yu,
wf Ft Ô°uy <bª°≤ J¡≤u*yu $$29,30$$ ZÙ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # tF<TÕ b<Ÿ‹™> tF°≤°ı Ju¡ π°≤° oŸ
≈®J¡°≤ Ÿaf°u<@w J¡∑ yoÕ bF Ÿ˚° ™> ©nÙ FCoÕ, Ÿt_w Ÿ˚° J¡° bÌfi ≈μ J¡∑ w≤F S°, NwÎb bF
<bJ¡°Ÿ∫C•w J¡t<ÔfiÙ Ju¡ ŸÂ„ ˚ÔÙ t°Ô¥t ≈nwÙ SÙ $$31$$ N∏∫°∏∫ ≤°ı°N°u* fiu tF°≤°ı Ì„≤S
J¡∑ _wC<w J¡∑, ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u fit_J¡°≤ <J¡∫° wS° tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ J¡∑ ©¥f _wC<w J¡∑, Nfi∏w≤ bu
N≈fiu-N≈fiu N°Zt tu* ªÔu y∫u $$32$$ N°J¡°„ª°≤Ù Ìubw°N°u* Ÿu baÌfi <J¡∫u F…Î tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ
<bÿb°<t` tF¿TÕ Ju¡ Ÿ°S N°Zt ı°fiu Ju¡ <ÔÎ N°Ÿfi Ÿu ™>u $$33$$ Ì„≤S N°<Ì ≤°ıu wS° tC<fi Ô°uy
N≈fiu NfiCR¡≈ ≈Ìu‹¸>° tC<fi b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ≈Ù~>u-≈Ù~>u N°Zt ≈∫Õ∏w ı°J¡≤ fiJ¡∑ N°I° ÔuJ¡≤ J¡°uoÕ
N°J¡°„ J¡∑ N°u≤, J¡°uoÕ N≤^∫ J¡∑ N°u≤, J¡°uoÕ ≤°ıt¿∏Ì≤ J¡∑ N°u≤ J¡tÔ Ÿu ¿ÃS≤ ˚®t≤°u* J¡∑ w≤F ªÔu
y∫u $$34,35$$ tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ª≤d°u* tu* <fitÕÔ ≈C‹≈°u* J¡∑ Naı<Ô Ÿt≈Õd J¡≤Ju¡ tF°≤°ı Ì„≤SıÙ,
˚°∫°ÕN°u* Ÿu NfiCyw F°u, N≈fiu ≤°ıtFÔ Ju¡ ˚Ùw≤ ≈®<b‹¸> FCÎ $$36$$ ZÙ≤°t˚B, Ô‚td wS° „`CPfi
N≈fiu N°Zt tu* ≈®°›w yC”ıÙ Ju¡ ª≤d°u* J¡∑ ˚<•w≈¥bÕJ¡ ≈¥ı° J¡≤Ju¡ Ì„≤S Ju¡ t¿∏Ì≤ J¡∑ N°u≤ N°
y∫u $$37$$ N≈fiu _S°fi tu* N°J¡≤ fi Ÿf Z°uw°N°u* fiu _fi°fi <J¡∫°, Ìubw° N°æ≤ <≈w≤°u* J¡∑ ≈¥ı° J¡∑
wS° <b≈® N°æ≤ N<w<S∫°u* Ju¡ N<˚tC© FCÎ ∫°fiÙ N<˚ytfi N°<Ì Ÿu ≈¥ıfi Ju¡ <ÔÎ fiJ¡° _b°yw
<J¡∫° $$38$$ ofi <J®¡∫°N°u* Ÿu <fib¨W F°uJ¡≤ fi Z°uw°N°u* fiu f®°Êd N°<Ì Ÿu ÔuJ¡≤ fi°æJ¡≤ ≈∫Õ∏w
N≈fiu-N≈fiu ≈¿≤b°≤°u* Ju¡ Ÿ°S bdÕ-@tÕ Ju¡ J®¡t°fiCŸ°≤ ˚°u≠∫≈Ì°S°u˘ J¡° ˚°uıfi <J¡∫° $$39$$ Ìæ<fiJ¡
<J®¡∫°N°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿ¥∫Õ ˚yb°fi Ju¡ N_w°ªÔ J¡∑ N°u≤ ≈®_S°fi J¡≤fiu ≈≤ wS° ≤°<`<J®¡∫°N°u* Ju¡ Ÿ°S
ª∏Bt° Ju¡ <Ìw F°ufiu ≈≤ ≤u„tÙ ª°Ì≤°u* Ÿu ∫C•w „˙∫°N°u* ≈≤ wS° N°Ÿfi°u* ≈≤ fæ™>J¡≤ ˚¥<t ≈≤ <bF°≤
J¡≤fiub°Ôu tC<fi, ≤°ıu, ≤°ı≈C` wS° tF<TÕ Ô°uy NÃ∫∏w N°Ì≤≈¥bÕJ¡ b<Ÿ‹™> tF<TÕ Ju¡ bÌfiJ¡tÔ Ÿu
<fiyÕw ŸaŸ°≤w≤d Ju¡ ≈°∫ J¡° ∫S°bw ÎJ¡°y® <ªW Ÿu <bª°≤ J¡≤fiu Ôyu $$40-42$$ wÌfi∏w≤ ≈®F≤t°`
tu* bu Z°uw°yd, ı°u ≤°<` Ju¡ <fiyÕtfi J¡∑ N<˚Ô°T°N°u* Ju¡ J¡°≤d <Ìfi°SÙÕ (≤°<` Ju¡ N<wJ®¡td J¡∑
N<˚Ô°T°b°Ôu) J¡tÔ Ju¡ ŸÂ„ Su, ŸC∏Ì≤ _b›fi Ÿu ∫C•w <fiB° J¡°u ≈®°›w FCÎ $$43$$ ZÙ≤°t˚B,
1224 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ô‚td Îba „`CPfi ofi wÙfi°u* ˚®°w°N°u* fiu wÙfi ≈®F≤ wJ¡ tF<TÕ Ju¡ ≈Ìu„ J¡° <fi≤∏w≤ <bª°≤ <J¡∫° $$44$$
∏F°u*fiu Ju¡bÔ N°@u ≈®F≤ (Ì°u |nÙ) wJ¡ FÙ fi∫fi°u* J¡°u t¥≥ÌJ¡≤ Wt _b›fi Ÿu ∫C•w wS° sd˚≤ tu* Zt
J¡° <fib°≤dJ¡≤ Ìufiub°ÔÙ <fiB° ≈®°›w J¡∑ $ ∫F°≥ ≈≤ ŸC∏Ì≤ _b›fi∫C•w <fiB° ≈®°›w FCoÕ oŸ J¡Sfi J¡°
w°Ã≈∫Õ ˚°bÙ „C˚ k¡Ô J¡° Ÿ¥ªfi J¡≤fiu tu* Fæ*, •∫°u*<J¡ "NS ∫` Ìub ob' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu ∫F ≈®<w≈°Ìfi
<J¡∫° y∫° Fæ <J¡ _b›fi tu* Ÿb°ÕÇ∫Ì„Õfi ˚°bÙ t°usR¡≈ k¡Ô J¡° Ÿ¥ªJ¡ F°uw° Fæ $$45$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈<b` tfib°Ôu, <bbuJ¡∑ wS° N°Ãtw[b ≈®f°u@ Ju¡ J¡°≤d <bJ¡°Ÿ∫C•w N°„∫b°Ôu fi
≤°tª∏B N°<Ì J¡∑ ≤°<` ıf Ÿt°›w F°u yoÕ wf Ÿfiu Ÿ¥∫Õ<J¡≤d°u* Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu t<Ôfi FCÎ ª∏Bt° J¡°u
FÙ N≈fi° tC© ffi° ¿Ô∫° $$46$$
≈FÔ° ŸyÕ Ÿt°›w
Ì¥Ÿ≤° ŸyÕ
ZÙ≤°tª∏B N°<Ì Ju¡ π°≤° tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ J¡° Ÿ˚° tu* N°fi∫fi wS°
tF<TÕ π°≤° •w NSÕ Ju¡ _t≤d Ÿu fiJ¡∑ N°Ãtw[b tu* <bZ°<∏w-∫F bdÕfi $
ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # wÌfi∏w≤ ª∏BR¡≈Ù tC© Ÿu wS° Δ∫°JC¡Ô N∏@J¡°≤R¡≈Ù ≈æ≤°u* Ÿu ∫C•w
≤°<` Ÿ ≈®J¡°≤ t≤d°u∏tC©Ù FCoÕ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <bbuJ¡ J¡° Ì∫ F°ufiu ≈≤ b°Ÿfi° t≤d°u∏tC©Ù F°u ı°wÙ
Fæ $$1$$ Nfi∏w≤ ≈¥b°Õ<˚tC© tfiC‹∫°u* π°≤° <Ì©°oÕ ≈nfiub°Ôu ≈¥bÕ<Ì„°_S ≈bÕw°u* Ju¡ «¡≈≤ <„©≤°u* Ÿu
≈®<wf] F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fi-fi <„©≤°u* Ju¡ ˚Ùw≤Ù ˚°y°u* Ÿu Ì^±>°∫t°fi ≈®J¡°„ <fiJ¡Ô ≤F° S°, NwÎb
bF°≥ ≈≤ fi N∏w≤°Ô ˚°y°u* Ÿu <fiJ¡Ô ≤Fu <J¡≤d°u*b°Ôu Ÿ¥∫Õ fiu kæ¡Ô°∫u y∫u F°S°u* Ju¡ ŸÂ„ ≈®J¡°„ @°≤d
<J¡∫° Fæ ÎuŸ° ≈®wÙw F°uw° S°, N°æ≤ ı°u ≈¿ÿªt <Ì„° tu* tC© <J¡∫u FCÎ ≈®°dÙ Su, fiJu¡ π°≤° <Ì©°oÕ
≈nfiub°Ôu ≈¿ÿªt <Ì„°_S ≈bÕw ≈≤, w°u Ÿ¥∫Õ fiu <tØ∫°J¡¿v≈w <„≤°u˚¥Td J¡∑ fi°o˘ t°fi°u* N°Ô°uJ¡
@°≤d <J¡∫° Fæ - ÎuŸ° ≈®wÙw F°uw° S° $$2$$ wÌfi∏w≤ f≤k¡ Ju¡ J¡d°u* J¡° N°J¡TÕd J¡≤fiub°Ô°, ª∏Bt^±>Ô
J¡°u N°J¨¡‹¸> J¡≤fiub°Ô° wS° Ÿ¥∫ÕR¡≈Ù N≈fiu ªsC Ÿu <fiJ¡Ôu FCÎ N°Ô°uJ¡ Ÿu ª∏B≠∫°uÃ_fi°N°u* J¡°u y®<Ÿw
J¡≤fiub°Ô° ≈®°w#J¡°ÔÙfi t∏Ì≈bfi ŸC„°u<˚w FCN° $$3$$ ZÙ≤°tıÙ, Ô‚td wS° „`CPfi N≈fiu-N≈fiu
NfiCª≤°u* Ju¡ Ÿ°S ™>J¡≤ _fi°fi, Ÿ∏º∫° N°<Ì J¡t°u˘ J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤Ju¡ tF°tC<fi ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡
N°Zt ≈≤ ªÔu y∫u $$4$$ bF°≥ ı°J¡≤ Ÿ∏º∫°J¡≤ N°Zt Ÿu f°F≤ <fiJ¡Ôfiub°Ôu tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡
ª≤d°u* tu* ∏F°u*fiu NP∫ÕŸ∏w<w ≈®Ì°fiJ¡≤ ≈®d°t <J¡∫° $$5$$ sd˚≤ tu* tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ J¡° N°Zt
tC<fi∫°u*, f®°Êd°u* N°æ≤ ≤°ı°N°u* Ÿu wS° F°SÙ, Nÿb, ≤S N°<Ì N∏∫°∏∫ ∫°fi°u* Ÿu owfi° ˚≤ y∫° <J¡
bF°≥ w<fiJ¡ ˚Ù NbJ¡°„ fiFÙ* ≤F° $$6$$ wÌfi∏w≤ tC<fi∫°u* tu* <Ÿ*FR¡≈ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿ Ÿufi° Ju¡
Ÿ°S FÙ ≤°t N°<Ì Ÿu NfiCyw F°uJ¡≤ ∫S°Ÿt∫ Ì„≤SıÙ Ju¡ |≤ ≈≤ N° ≈FC≥ªu $$7$$
bF°≥ ≈≤ Ãb≤°≈¥bÕJ¡ <tÔfiu Ju¡ ß°F Ÿu Ÿ∏º∫° <J¡∫u FCÎ tF°≤°ı Ì„≤S fiu N°Ì≤≈¥bÕJ¡ Ì¥≤ t°yÕ tu*
FÙ ı°J¡≤ tF<TÕ J¡° ≈¥ıfi <J¡∫° $$8$$ ≈C‹≈°u*, t°u<w∫°u* wS° t<d∫°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* Ÿu ≈FÔu J¡∑ N≈us° ≈Cfi#
N<@J¡ Ÿı°oÕ yoÕ Ÿ˚° tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ bu Ÿf Z°uw°yd N°Ÿfi°u* J¡∑ ≈a<•w∫°u* ≈≤ N° y∫u $$9$$ Nfi∏w≤
ŸÙ Ÿt∫ ≈FÔu <Ìfi Ju¡ ı°u N°J¡°„ª≤, ˚¥ª≤ N°<Ì Z°uw° Su, bu Ÿf-Ju¡-Ÿf N° @tJu¡ $$10$$
ŸyÕ - 2] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1225
ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤°u* J¡° ≈≤_≈≤ N<˚b°Ìfi J¡≤Ju¡ Ÿ˚° fæ™> yoÕ, Ÿ Ÿt∫ ≤°ı°N°u* Ju¡ NfiCR¡≈ N°J¡°≤
≈®J¡°≤b°ÔÙ Ÿ°æ‡∫ bF Ÿ˚° Ÿ ≈®J¡°≤ ŸC„°u<˚w FCoÕ, <ıŸ ≈®J¡°≤ b°∫C Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ J¡t<ÔfiÙ
ŸC„°u<˚w F°uwÙ Fæ $$11$$ ıf Ÿ˚°t^±>≈ tu* f®°Êd N°<Ì-Z°uw°yd ≈®<b‹¸> F°u y∫u, bu ≈®Ã∫uJ¡ <Ìfi Ju¡
<ÔÎ <fi¿ÿªw N≈fiu-N≈fiu N°Ÿfi Ju¡ NfiCŸ°≤ fæ™> y∫u, fiJu¡ ≈≤_≈≤ Ju¡ J¡°utÔ _b°yw „ÆÌ „°∏w F°u
y∫u, Ÿ˚° Ju¡ J¡°ufi°u* tu* ¿_Sw faÌÙıfi°u* Ju¡ „ÆÌ ˚Ù „°∏w F°u y∫u, <Ìw Ÿ¥∫Õ≤¿ÿt∫°≥ t°fi°ua N<wÃb≤° Ÿu
ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ NU∫°yw°u* tu* <©n<J¡∫°u* Ju¡ π°≤° ≈®°›w F°uJ¡≤ ≈®<b‹¸> F°u yoÕ N°æ≤ ıvÌÙ-ıvÌÙ Ÿ˚° tu*
≈®bu„ J¡≤ ≤Fu Z°uw°N°u* Ju¡ Nay°u* Ju¡ N°|°w Ÿu Ã≈∏fi t°u<w∫°u* Ju¡ Ÿt¥F Ÿu ∫C•w ˚¥Td°u* J¡° HfiJ¡°≤
<fiB° J¡∑ fi°o˘ _≈∏Ì„¥∏∫ F°u y∫°, wf „aJ¡≤ Ju¡ N°fifi (tC©) tu* JC¡t°≤ J¡∑ fi°o˘, ÌubyC” Ju¡ N°fifi tu*
J¡ª J¡∑ fi°o˘, „CJ®¡°ª°∫Õ Ju¡ N°fifi tu* ≈®á°Ì J¡∑ fi°o˘ N°æ≤ ˚yb°fi <b‹dC Ju¡ N°fifi tu* y”n J¡∑ fi°o˘
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu tF°≤°ı b<Ÿ‹™> Ju¡ N°fifi tu*, <bJ¡<Ÿw J¡tÔ tu* N°J¡°„≈®°∏w tu* <bF≤d J¡≤fiub°ÔÙ
˚®t≤Ù J¡∑ w≤F, Â<‹¸> @Ù≤u Ÿu Ôy°oÕ $$12-17$$ wÌfi∏w≤ b°•∫ ≤ªfi° tu* ≈¸C> tF°tC<fi b<Ÿ‹™>ıÙ,
≈FÔu Ÿu ªÔu N° ≤Fu J®¡t Ÿu FÙ, b°•∫°SÕ Ju¡ <bI°w° ZÙ≤|Cfi∏Ìfi J¡°u J¡Ffiu Ôyu $$18$$ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B ZÙ≤°tıÙ, tæ*fiu ı°u J¡Ô ŸC∏Ì≤ ≈]<w Ÿu NÃ∫∏w yFfi NSÕb°Ô° wS° ≈≤t°SÕ
J¡° Nbf°u@J¡ b°•∫ J¡F° S°, ŸJ¡° •∫° N°≈ _t≤d J¡≤wu Fæ* ? $$19$$ „`Cfi°„J¡ ZÙ≤°t˚B, Nf
tu≤u π°≤° J¡Fu ı° ≤Fu oŸ N∏∫ I°fiFuwC NSÕ J¡° Zbd J¡∑<ıÎ, <ıŸŸu <J¡ t°usR¡≈ <fiÃ∫k¡Ô J¡∑
<Ÿ<] F°uyÙ $$20$$ ZÙ≤°tıÙ, bæ≤°À∫ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu wS° N°Ãtw[b Ju¡ <bI°fi Ÿu ŸaŸ°≤ w≤° ı°w° Fæ,
Nw# N°≈ ∏FÙ* J¡° NU∫°Ÿ J¡≤fiu tu* Ôy ı°oÎ $$21$$ Ÿ‡∫Jg¡ w[b Ju¡ Nbf°u@ Ÿu NI°fi J¡° s∫ F°u
ı°fiu wS° b°Ÿfi°-Ÿa_S°fi J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu ≈≤ „°uJ¡„¥∏∫ t°us≈Ì ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $$22$$
Ìu„w#, J¡°Ôw# N°æ≤ b_wCw# <`<b@ ≈¿≤h~>uÌ Ÿu „¥∏∫ wS° Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô <fif∏@fi ≈¥bÕ N°æ≤ N≈≤
Ì°ufi°u* ŸÙt°N°u* ∫° πæw Ju¡ Ì„Õfi Ÿu <fitCÕ•w N<πwÙ∫ ≈≤f®Ê FÙ ıyBq≈ Ÿu ¿_Sw Fæ, <πÃb w°u NI°fi Ÿu
≈®wÙw F°uw° Fæ $$23$$ <ıŸ Nb_S° tu* Ÿt_w ˚°b°u* Ÿu Nfib¿h~>∏fi, „°∏w wS° y°uÃb°<Ì @t°u˘ tu* ˚Ù
NfiCyw F°uJ¡≤ ÎJ¡R¡≈w# ˚°Ÿfiub°Ôu f®Ê J¡∑ FÙ N¿_ww° Ÿb°uÕ≈¿≤ <b≤°<ıw Fæ, Ÿ Nb_S° tu* πæw≈fi
Jæ¡Ÿu ≤F ŸJ¡w° Fæ ? $$24$$ Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ f®Ê_bR¡≈ J¡° <fiÿª∫ J¡≤ N°æ≤ "NFtg' N<˚t°fi J¡°
≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N°≈ tC•w „≤Ù≤, tF°fi, ÎJ¡R¡≈, ≈®„°∏w°Ãt° wS° Ÿ°s°wg Wt N°Ãt_bR¡≈ (∫°
N°J¡°„ ∫° N°fi∏ÌR¡≈) F°u ı°oÎ $$25$$ <ªW fiFÙ* Fæ, NI°fi fiFÙ* Fæ, tfi fiFÙ* Fæ N°æ≤ ıÙb ˚Ù fiFÙ*
Fæ, Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫u f®Ê J¡∑ N≈fiÙ ©°Ÿ J¡v≈fi°Î≥ Fæ $$26$$ ˚B, ı°u ˚°uÀ∫R¡≈ ≈Ì°SÕ Fæ, ı°u ˚°uy°SÕ
Δ∫°≈°≤ Fæ*, ı°u fitu* ≈®<w<f¿‡fw <ªÌ°˚°Ÿ ∫° _t¨<w∫°≥ Fæ* N°æ≤ ı°u fi ˚°uy°u* J¡∑ oh~>°Î≥ Fæ* ofi ŸfJu¡
R¡≈ tu* N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫ f®Ê FÙ ŸtCB J¡∑ fi°o˘ <bJ¡<Ÿw F°uw° Fæ $$27$$ ≈°w°Ô N°<Ì Ìu„,
_byÕ, w¨d N°<Ì b_wC, ˚¥w, bwÕt°fi N°<Ì J¡°Ô, ≈®°dÙ Îba N°J¡°„ ŸbÕ` bF <fi≤<w„∫ <ªBq≈ f®Ê
FÙ <Ì©°oÕ ≈nw° Fæ, Ì¥Ÿ≤° JC¡~> fiFÙ* $$28$$ ≈u‚∫, Fu∫, ≈°Ìu∫, f∏@C, Ÿ‡≈<W∫°≥, ÌuF ofi Ÿ˚Ù
R¡≈°u* Ÿu N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫ ≈≤f®Ê FÙ ŸtCB J¡∑ fi°o˘ <bJ¡<Ÿw F°uw° Fæ $$29$$
•∫° ŸÌ° FÙ f®Ê <bJ¡<Ÿw F°uw° Fæ ? fiFÙ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıf wJ¡ NI°fi J¡∑ J¡v≈fi° ≤FwÙ Fæ, ıf wJ¡ Nf®Ê J¡∑ ˚°bfi° ≤FwÙ Fæ, ıy≠ı°Ô tu* ıf wJ¡
1226 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N°_S° ≤FwÙ Fæ, wf wJ¡ <ªW N°<Ì J¡∑ J¡v≈fi° ≤FwÙ Fæ $$30$$ ıf wJ¡ ÌuF tu* NFa˚°bfi° ≤FwÙ Fæ,
ıf wJ¡ oŸ Âÿ∫ tu* N°ÃtR¡≈w° ≤FwÙ Fæ, ıf wJ¡ ∫F tu≤° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ N°_S° ≤FwÙ Fæ, wf
wJ¡ <ªW N°<Ì ˚®t ≤Fw° Fæ $$31$$ ıf wJ¡ ≈¥dÕw° J¡° Ì∫ fiFÙ* F°uw° Fæ N°æ≤ ıf wJ¡ Ÿ≠ıfi°u* Ju¡
ŸaŸyÕ Ÿu t¥©Õw° J¡° <bfi°„ fiFÙ* F°uw°, wf wJ¡ <ªW N°<Ì <fi‡fi˚°y J¡∑ N°u≤ ı°wu ≤Fwu Fæ* $$32$$
wf wJ¡ Ÿ‡∫Jg¡ N°ÃtÌ„Õfi Ju¡ ≈®˚°b Ÿu ∫F ıyw J¡∑ b°Ÿfi° <„<SÔ fiFÙ* F°u ı°wÙ, wf wJ¡
<b_≈‹¸>R¡≈ Ÿu <ªW N°<Ì ≤Fwu Fæ* $$33$$ ıf wJ¡ N∏@w° N°æ≤ t¥©Õw° ≤FwÙ Fæ, ıf wJ¡ <bT∫ J¡∑
N<˚Ô°T° Ÿu <bb„w° ≤FwÙ Fæ Îbaa ıf wJ¡ t¥©Õw°b„ t°uF J¡° i>u≤ ffi° ≤Fw° Fæ, wf wJ¡ <ªW N°<Ì
J¡∑ J¡v≈fi° ≤FwÙ Fæ $$34$$ ıf wJ¡ ⁄Ì∫R¡≈Ù N≤^∫ tu* N°„°R¡≈Ù <bTy∏@ ª°≤°u* N°u≤ kæ¡ÔwÙ ≤FwÙ
Fæ, wf wJ¡ Wt N°Ãt<bª°≤R¡≈ ªJ¡°u≤ ˚Ùw≤ |CŸfiu fiFÙ* ≈°w° $$35$$ <ıŸJ¡° N∏w#J¡≤d ˚°uy°u* tu*
N°_S° fiFÙ* ≤©w°, <ıŸJ¡° ŸC„ÙwÔ <fitÕÔ ≈Ì ≈®°›w FCN° Fæ Îba <ıŸJ¡∑ N°„°R¡≈Ù k¡°≥ŸÙ J¡° ı°Ô
<~>∏fi-<˚∏fi FCN° Fæ, ŸJ¡°u <ªW <b˚®t fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$36$$ w¨‹d°R¡≈Ù t°uF Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y Ÿu
N<bfi°„Ù ŸC„ÙwÔ N°ÃtI°fi Ÿ‡≈∏fi wS° ≈®„°∏w<ªW ≈C”T J¡∑ N°_S° Ÿu ≈¿≤Ã∫•w <ªW˚¥<t
≈®f°u@R¡≈Ù k¡Ô Ÿu Ÿt¿∏bw ≤FwÙ Fæ $$37$$
<ªWJ¡° NfiCÌ∫ FÙ <ªW Ã∫°y Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
≈∫°uy Ÿu ≤<Fw Ì¥≤bwÙÕ Nb_wC R¡≈ NwÎb ˚®t°ÃtJ¡ ≈C”T°J¨¡<w J¡∑ fi°o˘ N≈fiÙ ÌuF J¡°u N°_S°
~>°unJ¡≤ Ìu© ≤Fu ≈C”T Ju¡ <ªW J¡∑ Ã≈<W F°uyÙ Jæ¡Ÿu ? $$38$$ <ıŸJ¡° Zbd, tfifi, <fi<̺∫°Ÿfi wS°
w∏t¥ÔJ¡ N°ÃtŸ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ≈¿≤‹J¨¡w <ª∏t°`_bR¡≈ ŸaŸ°≤ ≈®<Ÿ] _bR¡≈ Ÿu <˚∏fiR¡≈b°Ô° ∫°fiÙ
N°Ãt_bR¡≈ ffi y∫° Fæ Îba <ıŸJ¡°u N≈fiu ¿ªW tu* FÙ ıyw <bÔÙfi F°u y∫° Fæ, Ÿ ≈C”T Ju¡ ıÙb N°<Ì
<fi<©Ô ˚®t „°∏w F°u ı°wu Fæ* $$39$$ ˚B, <tØ∫° ˚®t J¡°u Ã≈∏fi J¡≤fiub°Ôu N°Ãt-N∏@J¡°≤ J¡° <bfi°„
wS° ≈≤t°SÕ˚qw N°ÃtI°fiR¡≈ Wt Ÿ¥∫Õ J¡° Ì∫ F°ufiu ≈≤ <ªW <by<Ôw F°uJ¡≤ Ÿ ≈®J¡°≤ ≈Cfi# Ì„Õfi
fiFÙ* Ìuw°, <ıŸ ≈®J¡°≤ N<Àfi tu* Ÿ¥©° ≈W° ∫° |Ù J¡° Na„ <y≤fiu ≈≤ ≈Cfi# Ì„Õfi fiFÙ* Ìuw° $$40,41$$
<ªW J¡° N˚°b F°u ı°fiu ≈≤ Δ∫bF°≤ Jæ¡Ÿu F°uy° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ŸÃ∫ Îba NŸÃ∫ b_wC J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ <J¡∫u FCÎ ı°u ıÙb∏tC•w tF°Ãt° Fæ*, ı°u fiJ¡∑, ıÔ Ju¡ Ÿ¥©
ı°fiu ≈≤ f°Ô¥ tu* ıÔ ≤u©° J¡∑ fi°o˘, <ªW≈®ª°≤ ≤u©° Fæ, bFÙ Ÿ[b J¡F° ı°w° Fæ $$42$$ ıÙb∏tC•w°u* Ju¡
„≤Ù≤°u* tu* ı°u Δ∫bF°≤ J¡≤fiub°ÔÙ b°Ÿfi° Fæ, bF <ªW fi°t J¡∑ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ bF Ÿ[bR¡≈w° ≈®°›w
J¡≤ ªCJ¡∑ Fæ $$43$$ <ªWb<ıÕw, ŸbÕÌ° ≈≤f®Ê≈Ì tu* Nb¿_Sw, ı°u w[bI°fiÙ tF°Ãt° Fæ*, bu Ÿ[b tu*
¿_S<w F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ≈®°›w FCoÕ Nfi°_S° Ÿu FÙ ÔÙÔ°b„ Δ∫bF°≤ J¡≤wu Fæ* $$44$$
wf •∫° w[bI°u* J¡°u b°Ÿfi° Ÿu Δ∫bF°≤ N°æ≤ ≈≤t°SÕ Ì°ufi°u* J¡° N≈≤°us I°fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d πæw
N°æ≤ Nπæw Ì°ufi°u* ≤Fwu Fæ* ? fiFÙ*, ÎuŸ° W≤ Ìuwu Fæ* $
Ÿ[bb¨<W tu* Nb¿_Sw wS° <fiy¨¿Fwu¿∏B∫ „°∏w tF°Ãt° Ô°uy Nπ∫ f®ÊR¡≈ ≠∫°u<w J¡° ŸÌ°
Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤wu F…Î ≤Fwu Fæ*, Nw# ∏Fu* πæww°, ÎJ¡w° ∫° b°Ÿfi° fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, •∫°u*<J¡ f®Ê≈®J¡°„
Ju¡ Ÿ°s°wg NbÔ°uJ¡fi Ÿu fiJ¡° f°@ F°u ªCJ¡° Fæ $$45$$
ŸÙJ¡° _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
ŸyÕ - 2] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1227
"tæ* Ÿb°ÕÃtJ¡ F¥≥' oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ≈¿≤≈¥dÕ N°Ãt˚°bfi° Ÿu Ÿt_w <`ıyw-R¡≈Ù ≈usdÙ∫ w¨dJ¡°
<ªÌ°ÃtJ¡ N<Àfi tu* Fbfi J¡≤ ≤Fu tF°tC<fi Ju¡ <ªW N°<Ì <b˚®t Ìq≤ F°u ı°wu Fæ* $$46$$
NwÎb NI°fiÙ Ju¡ <ªW J¡∑ N≈us° Ÿ[b <bÔsd (<˚∏fi) Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<bbuJ¡ Ÿu <b„C] FCN° <ªW Ÿ[b J¡F° ı°w° Fæ, <bbuJ¡ <fitÕÔ <ªW <k¡≤ t°uFR¡≈Ù k¡Ô Ÿ ≈®J¡°≤
fiFÙ* Ìuw°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ÌÀ@ FCN° fÙı NaJC¡≤ fiFÙ* Ìuw° $$47$$ ıf wJ¡ <bt¥i> tfiC‹∫°u* Ju¡ ˚Ùw≤ b°Ÿfi°
<ªW„ÆÌ Ÿu Δ∫b⁄w F°uwÙ Fæ, wf wJ¡ bF ≈CfiıÕ∏t J¡∑ FuwC F°uwÙ Fæ, w[bI°fi F°u ı°fiu ≈≤ w°u bF
Ÿ[bR¡≈ F°uJ¡≤ Ô¸>Ù F°u ı°wÙ Fæ ∫°fiÙ ı∏t<fib¨<WR¡≈ <b≈≤Ùw J¡°∫Õ J¡≤wÙ Fæ $$48$$ ZÙ≤°tıÙ,
N°≈ ≈®°›wΔ∫ b_wC J¡°u ≈®°›w J¡≤ ªCJu¡ Fæ*, N°≈J¡° N∏w#J¡≤d Ÿ[bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w FCN° Fæ N°æ≤ I°fiR¡≈
N<Àfi Ÿu ÌÀ@ F°u ªCJ¡° Fæ, Nw# <k¡≤ bF NaJC¡¿≤w fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$49$$
wf Jæ¡Ÿ° N∏w#J¡≤d ≈Cfi# NaJC¡¿≤w F°uw° Fæ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ ≈≤„C Ÿu <~>∏fi NSb° N<Àfi Ÿu ÌÀ@ FCÎ ˚Ù w¨d N°<Ì ∫<Ì ˚Ùw≤ Ÿu fÙı„<•w
Ÿu ∫C•w ≤Fu w°u ŸŸu ≈Cfi# NaJC¡≤ N°<Ì J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ≈C`, <bW N°æ≤ Ô°uJ¡ J¡∑
ÎTd°R¡≈Ù fÙı„<•w Ÿu ∫C•w N∏w#J¡≤d ≈Cfi# ıfifi N°<Ì Ju¡ ≈®<w FuwC F°u ŸJ¡w° Fæ, ≈≤∏wC
I°fiR¡≈Ù N<Àfi Ÿu ÌÀ@ FCN° ÎTd°<Ì fÙı„<•w Ÿu „¥∏∫ wS° ≈®f°u@ Ÿu <fitÕÔ N∏w#J¡≤d ≈Cfi#
ıfifi J¡° FuwC fiFÙ* F°uw° $$50$$
I°fiR¡≈Ù N<Àfi Ÿu Jæ¡Ÿu fÙı„<•w J¡° Ì°F F°uw° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡, ıyw NI°fib„ N°≤°u<≈wR¡≈ Ÿu f®Ê J¡∑ FÙ N<˚b¨<]R¡≈ Fæ*, ª¥≥<J¡, I°fi Ÿu b°_wb
f®Ê_bR¡≈ N<˚b¨<]b°Ô° ıyw ˚Ù Fæ wS° ª¥≥<J¡, f®Ê N°æ≤ ıyw J¡° Ju¡bÔ NI°fit°`J¨¡w ˚uÌ
<ªÌg|fi N°æ≤ f®Ê Ju¡ ˚uÌ J¡∑ fi°o˘ NI°fi Ju¡ fi°„ Ÿu fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ w[bI°fi F°ufiu ≈≤
N∏w#J¡≤d ≈®_kC¡¿≤w fiFÙ* F°uw° $$51$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ÎJ¡t°` wÙ‚dw°≤Ÿ Ÿu ∫C•w <tªÕ Ju¡ N∏Ì≤
wÙ‚dw° ¿tªÕR¡≈ Ÿu <bΩt°fi Fæ, Ÿ ≈®J¡°≤ <ªwg Ju¡ N∏Ì≤ wÙfi°u* ıyw ˚Ù <ªÌgR¡≈ Ÿu FÙ ≤Fwu Fæ*,
oŸ<ÔÎ w[bÂ<‹¸> Ÿu <ªwg N°æ≤ ıyw ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ*, ∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ ŸÌŸÌ°ÃtJ¡
b_wC≈®≤°uF N°æ≤ ŸJ¡° ≈®Ô∫ t°∫°≈®∫C•w <fi≤SÕJ¡ ˚®°<∏w FÙ Fæ $$52$$
wf •∫° "NŸπ° oÌty® N°ŸÙwg' (Ÿ¨<‹¸> Ju¡ ≈FÔu ∫F ıyw NŸÌ°ÃtJ¡ FÙ S°) oÃ∫°<Ì ZC<w
≈®<Ÿ] N°æ≤ "|¸>°u&¿_w', "|¸>°u fi°¿_w' oÃ∫°<Ì Ô°uJ¡ ≈®<Ÿ] Ÿwg¡N°æ≤ NŸwg „ÆÌ <fi≤SÕJ¡ Fæ* ? fiFÙ*,
ÎuŸ° W≤ Ìuwu Fæ* $
∫F°≥ Z°æw N°æ≤ Ô°æ<J¡J¡ Δ∫bF°≤ tu* ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu Δ∫°b¨W „ÆÌ Δ∫°b¨W NS°u˘ tu* FÙ ŸaJu¡<ww Fæ* ∫°fiÙ
Δ∫°b¨W (ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu <˚∏fi-<˚∏fi _bR¡≈b°Ôu) „ÆÌ <˚∏fi-<˚∏fi NS°u˘ tu* FÙ N≈fi° ŸaJu¡w ≤©wu Fæ*,
oŸ<ÔÎ b•w° N°æ≤ Z°uw° J¡∑ b°Ÿfi° FÙ Δ∫°b¨<W (˚uÌ) Ju¡ N°J¡°≤ tu* ˚°ŸwÙ Fæ $ "ŸÌŸÌg' „ÆÌ Ÿu
Ã≈∏fi Ÿa<bwg ≈®°t°<dJ¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ NŸÃ∫R¡≈ Δ∫°b¨<W „ÆÌ°SÕ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ∫°u* Δ∫°b¨<W
≈Ì°SÕ J¡° <fi≤°Ÿ F°ufiu ≈≤ "ŸÌŸÌg' „ÆÌ Ju¡ b°h∫˚¥w Ì°ufi°u* NSÕ NΔ∫°b¨W°fiCyw <ªÌ°J¡°„_bR¡≈ Ÿu
FÙ ≈≤t°SÕR¡≈w# ˚°<Ÿw F°u y∫u, Nw# bFÙ ≈≤t°SÕ b_wC „ÆÌ°SÕ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$53$$
oŸ ≈®J¡°≤ Ÿwg N°æ≤ NŸÌgR¡≈Ù <bJ¡v≈°u* Ju¡ Ã∫°y Ÿu <ª∏t°` J¡° Ì„Õfi F°ufiu ≈≤ ÌuF tu*
1228 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N°ÃtÃb˚®tt¥ÔJ¡ ı∏t N°æ≤ t≤d N°<Ì NfiSÕ-≈®°<›w Ÿu ≤°ufiu J¡° ≈®Ÿay fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
"Ãbtg' „ÆÌ Ÿu Δ∫b⁄w F°ufiub°Ô° ŸÌŸÌg_b˚°b ≤°tfi°tJ¡ _bw# N°Ãt° fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ „≤Ù≤
<ª∏t∫ Fæ fiFÙ* $ Ÿt_w ıyw J¡° N<ª∏t∫Ãb N°æ≤ N˚°b <fi<ÿªw F°u ı°fiu ≈≤ N°≈J¡°u ÌuF N°<Ì J¡∑
J¡v≈fi° FÙ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? $$54$$ ZÙ≤°tıÙ, ∫<Ì <ªwg-Δ∫°b¨<WR¡≈ Ju¡bÔ ı°Œ Na„ J¡°
≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ÿt_w ıyw ŸÌ° <ª∏t∫ FÙ Fæ, ÎuŸ° N°≈ t°fiwu Fæ*, w°u N°≈ <ªÃ_bR¡≈ J¡° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤
<bª°≤ J¡∑<ıÎ $ ∫<Ì N°≈ ŸJu¡ <bT∫ tu* ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ <bª°≤ J¡≤wu Fæ*, w°u bF <b„C], <`<b@ (J¡°ÔJ¨¡w,
Ìu„J¨¡w N°æ≤ b_wCJ¨¡w) ≈¿≤h~>uÌ°u* Ÿu „¥∏∫ wS° <ªÌuJ¡≤Ÿ_bR¡≈ FÙ F_wyw F°uw° Fæ, ÎuŸÙ ¿_S<w tu*
ÌuF N°<Ì NfiS°u˘ J¡∑ J¡v≈fi° FÙ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? $$55$$ ZÙ≤°tıÙ, N≈fiu <b„°Ô _bR¡≈ J¡° N°≈
_t≤d J¡∑<ıÎ, <ªÃ_bR¡≈ J¡° <b_t≤d J¡≤Ju¡ N°≈ ≈¿≤¿h~>∏fi tw F°u ı°oÎ $ N°≈ Na„„¥∏∫
(<fi≤b∫b) wS° ≈°≤°b°≤ Ÿu b<ıÕw <ªÌ°Ãt_bR¡≈ FÙ Fæ* $$56$$ ˚B, Ÿ ≈¿≤≈¥dÕ <ªÃ_b˚°b¿_S<w
J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ N°≈ Ÿb°Õ<w„°∫Ù Wt N°fi∏Ì Ju¡ Ô°˚ N°<Ì Ÿu tF°fi NU∫CÌ∫b°Ôu F°uJ¡≤ ≈¿≤¿h~>∏fi
ıyw N≈¿≤¿h~>∏fi ≈¥dÕ _b˚°b Fæ, ÎuŸÙ ˚°bfi° J¡∑<ıÎ $ N°≈ bFÙ ≈¿≤≈¥dÕR¡≈ Fæ*, „°∏w (≈Bb
„¥∏∫) Fæ*, ªæw∏∫R¡≈ Fæ* N°æ≤ f®ÊR¡≈ Fæ* $$57$$ ZÙ≤°tıÙ, N°≈ <ªwg-<„Ô° Ju¡ Ì≤_bR¡≈ FÙ Fæ*,
NfiuJ¡ ˚°b°u* Ju¡ R¡≈ tu* N°≈ Nb¿_Sw F°ufiub°Ôu fiFÙ* Fæ*, NfiuJ¡ ˚°b°u* Ju¡ f°@ J¡∑ Nb<@R¡≈ Ÿu Nb<„‹¸>
≤Ffiub°Ôu ˚Ù N°≈ Fæ*, Ÿt_w b°dÙ N°æ≤ tfi J¡∑ ≈®b¨<W Ju¡ FuwC J¡° ıF°≥ N˚°b F°u ı°w° Fæ, bF ˚Ù N°≈
FÙ Fæ* $ (wf •∫° NÃ∫∏w ≈≤°us-_bR¡≈ Fæ* ? fiFÙ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $) wÃ_bR¡≈ N°≈ ≈≤°us-Ÿu fiFÙ* Fæ
•∫°u*<J¡ N°≈ ŸÌ° _b≈®J¡°„_bR¡≈ Fæ* $$58$$
N°≈ ŸÃ_bR¡≈ Fæ* N°æ≤ NŸÃ_bR¡≈ Fæ, oŸ Na„ J¡° <bb≤d J¡≤wu Fæ* $
ı°u Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡° Δ∫°b¨<W_bR¡≈ ˚Ùw≤ J¡° ≈¿≤h~>uÌ Fæ, bFÙ NŸwg F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NŸwg-
≈Ì°SÕ Fæ, NŸÃ≈Ì°SÕR¡≈ N°≈ fiFÙ* Fæ*, Nw# ŸÃ_bR¡≈ Fæ*, "Ÿwg' „ÆÌ°SÕ FÙ NŸwg-Δ∫°b¨W Ÿ]tÕR¡≈
Ÿu Δ∫°bF°¿≤J¡ ≈C”T°u* Ju¡ π°≤° J¡v›∫t°fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸW° J¡F° ı°w° Fæ, bF ˚Ù N°≈tu* fiFÙ* Fæ, Nw#
NŸwg-_bR¡≈ Fæ, oŸÙ N°„∫ Ÿu "N°≈ Ÿwg Fæ*, N°æ≤ NŸwg Fæ*' ∫F J¡F° y∫° Fæ $ Fu _b_bR¡≈ tu* ¿_Sw
≤Ffiub°Ôu <ªÌ|fi ! N°≈J¡°u ≈®d°t Fæ $$59$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫ <b„°Ô _k¡<¸>J¡
<„Ô° Ju¡ N∏w≤°Ô J¡∑ fi°o˘ <fi<fn ı°u <ªÌg|fi Fæ, ŸJu¡ ŸÂ„ _b˚°bb°Ôu N°≈ ÌC#© N°<Ì <b<J®¡∫°b°Ôu
fiFÙ* Fæ*, ∫F <fiÿª∫ J¡≤Ju¡ _b_S F°u ı°oÎ $ ª°≤°u* N°u≤ Ju¡ <b_w°≤ Ÿu ∫C•w N°≈Ju¡ <ªwg-<„Ô°R¡≈Ù
ı™>≤ tu* ≈®<w<f¿‡fw ≈vÔbJ¡°u„ J¡∑ fi°o˘ J¡¿v≈w t°∫° J¡∑ ≤u©°-ŸÂ„ b°Ÿfi° <b„uT°u* tu* tfi J¡∑
J¡v≈fi° Ÿu ¿_Sw N<©Ô ıywb°Ôu Fu ZÙ≤°tıÙ, •w _bR¡≈b°Ôu N°≈J¡°u tæ* ≈®d°t J¡≤w° F¥≥ $$60$$
Ì¥Ÿ≤° ŸyÕ Ÿt°›w

wÙŸ≤° ŸyÕ
f®Ê, ıÙb, tfi, ÌuF Îba ıyw tu* ÎJ¡w° Ju¡ Ì„Õfi Ÿu
Ÿt_w πæw˚®t J¡∑ „°<∏w F°u ı°fiu ≈≤ ≈¿≤≈¥dÕ ÎJ¡R¡≈ Ÿu ¿_S<w F°uwÙ Fæ, ∫F bdÕfi $
ŸfŸu ≈FÔu <ªÃ_bR¡≈ N°Ãt° Ÿt_w J¡v≈fi°N°u* Ju¡ ≈®<w˚°Ÿ tu* FuwC Fæ, ∫°u* N°Ãt° J¡°
ŸyÕ - 3] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1229
≈¿≤ª∫ J¡≤°wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu <fi‹≈°≈ ZÙ≤°tª∏BıÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸtCB tu* F°ufiub°Ôu NŸa¶∫ w≤ay°u* J¡°
FuwC Ÿ°t°∏∫ ıÔ J¡° _bR¡≈ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ı°u ªæw∏∫°ÃtJ¡ <ª¿w Fæ, bFÙ NŸa¶∫ ˚Cbfi bFfi J¡≤wÙ
Fæ, bF N°≈ Fæ*, ∫°fiÙ bFÙ N°Ãt° Fæ, ∫°u* ˚°bfi° J¡∑<ıÎ $$1$$
•w ˚°bfi° Ju¡ Nfi∏w≤ ÎJ¡t°` πæw˚°bfi° Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y Ÿu FÙ ≈®≈aª wS° b°Ÿfi° Ÿu „¥∏∫
N°Ãtªæw∏∫ J¡° _bR¡≈ NfiC˚b≈S tu* J¡≤°wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫F ˚°b Fæ N°æ≤ ∫F N˚°b Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ J¡v≈fi° Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ πæw˚°bfi° Ÿu
<fitCÕ•w F°u ı°oÎ $ Fu <ªÃ_bR¡≈, fwÔ°oÎ <J¡ N°≈tu* b°Ÿfi° N°<Ì J¡F°≥ <fib°Ÿ J¡≤wu Fæ* ? NS°Õwg
J¡FÙ* <fib°Ÿ fiFÙ* J¡≤wu, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $$2$$
N°Ãt_bR¡≈ J¡° ≈¿≤ª∫ F°u ı°fiu ≈≤ ıÙb, b°Ÿfi° N°æ≤ ıyw ∫F ı°u <b˚°y Fæ, bF <ªwg J¡° FÙ
ÎJ¡ J¡°v≈<fiJ¡ ˚uÌ Fæ, ŸJ¡° ≈¨SJg¡ N¿_wÃb NfiC˚b tu* N° fiFÙ* ŸJ¡w°, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
Fu <≈®∫ ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫F ıÙb Fæ, ∫F b°Ÿfi° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ı°u ≈®<Ÿ<] F°uwÙ Fæ, bF _bw#
<ªwg J¡∑ FÙ F°uwÙ Fæ, Nw# NŸwg „ÆÌ N°æ≤ NŸwg NSÕ ofi Ì°ufi°u* J¡∑ N°≈<W FÙ <ªBq≈ b_wC tu* Jæ¡Ÿu F°u
ŸJ¡wÙ Fæ ? ∫F fwÔ°oÎ $$3$$ ≤°tfi°tJ¡ «¡<tÕ∫°u* Ÿu ≈®Ÿ∏fi, ÎJ¡R¡≈, N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ Ÿ°æ‡∫, fnÙ-
fnÙ Ÿ¨<‹¸>R¡≈Ù ıÔ Ôw°N°u* Ÿu |fi wS° ≈®J¡°„t∫ N°Ãtªæw∏∫R¡≈ ŸtCB N°≈ FÙ Fæ* $ ≤t∏wu ∫°u<yfi°u
∫¿_t<∏fiÃ∫°fi∏Ìu <ªÌ°Ãt<fi $ o<w ≤°t≈Ìufi°&Ÿ°æ ≈≤a f®Ê°&<˚@Ù∫wu $$ (<ıŸ <fiÃ∫°fi∏Ì <ªÌ°Ãt° tu*
∫°uyÙ Ô°uy <fi≤∏w≤ ≤td J¡≤wu Fæ*, bF ≈≤f®Ê ≤°t ≈Ì Ÿu J¡F° ı°w° Fæ) ÎuŸÙ Δ∫CÃ≈<Wb°Ôu N∏bSÕ ≤°t
˚Ù N°≈ FÙ Fæ*, ∫°u* '≤°t°<˚@°u<tÕ¿_w<tw' Ÿu J¡F° y∫° Fæ $$4$$
Nf Âÿ∫ ≈Ì°SÕ B‹¸>° Ÿu ≈¨SJg¡¡fiFÙ* Fæ, oŸJ¡∑ B‹¸>° Ju¡ @tÕR¡≈w° Ju¡ ≈≈°ÌfitC© Ÿu <Ÿ<] J¡≤wu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ N<Àfi Ÿu ‹dÃb <˚∏fi fiFÙ* Fæ, J¡tÔ Ÿu ŸCya<@ <˚∏fi fiFÙ* Fæ, J¡°ıÔ Ÿu ÿ∫°tR¡≈
<˚∏fi fiFÙ* Fæ*, f≤k¡ Ÿu „C•ÔR¡≈ <˚∏fi fiFÙ* Fæ, y∏fiu Ÿu t°@C∫Õ <˚∏fi fiFÙ* Fæ, wuı Ÿu ≈®J¡°„ <˚∏fi fiFÙ*
Fæ, <ª<w Ÿu b¨<W≈®<w<f¿‡fw ªæw∏∫ <˚∏fi fiFÙ* Fæ, ıÔ Ÿu w≤ay <˚∏fi fiFÙ* Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ <ªÃ_b˚°b
f®Ê Ÿu ıyw <˚∏fi fiFÙ* Fæ $$5,6$$
Nº∫°Ÿ-J®¡t Ju¡ Ìg|°¸>fi π°≤° ≈®<w≈°<Ìw NSÕ _≈‹¸>R¡≈ Ÿu fwÔ°wu Fæ* $
<ª<w Ÿu (t¥Ô°<@‹™>°fi f®Ê Ÿu) NfiC˚b <˚∏fi fiFÙ* Fæ, NfiC˚b Ÿu t°∫°-b¨<W tu* N°R¡» <ªÌ°Ãt°
"NFtg' Ÿu (Δ∫<‹¸>-Ÿt<‹¸>R¡≈ NFaJ¡°≤ Ÿu) <˚∏fi fiFÙ* Fæ,"NFtg' Ÿu ıÙb <˚∏fi fiFÙ* Fæ, ıÙb Ÿu tfi
<˚∏fi fiFÙ* Fæ, tfi Ÿu o¿∏B∫ <˚∏fi fiFÙ* Fæ, o¿∏Ì∫°u* Ÿu ÌuF <˚∏fi fiFÙ* Fæ, „≤Ù≤ Ÿu (Δ∫<‹¸>-Ÿt<‹¸> ÌuF
Ÿu) ıyw <˚∏fi fiFÙ* Fæ, ıyw Ÿu <˚∏fi N∏∫ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ $$7,8$$ ZÙ≤°tıÙ, ≈®_wCw ∫F Âÿ∫t°fi
ıyw-R¡≈Ù ªJ®¡ <ª<w fiu FÙ _bR¡≈˚®t Ÿu Nº∫°Ÿ≈≤‡≈≤° Ÿu ≈®b¨W <J¡∫° Fæ, ≈≤t°SÕ Â<‹¸> Ÿu w°u JC¡~>
˚Ù _bv≈ ∫° ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ÿu ≈®b¨W fiFÙ* <J¡∫° Fæ $$9$$ ˚B, ∫S°SÕ tu* w°u ∫F Ÿf JC¡~> Nfi∏w <b˚°yb<ıÕw
_bªæw∏∫R¡≈ N°J¡°„ FÙ N≈fiu tu* ¿bΩt°fi Fæ N°æ≤ JC¡~> ˚٠̥Ÿ≤° fiFÙ* Fæ $$10$$
ŸJ¡∑ <fi≤<w„∫ ≈¿≤≈¥dÕR¡≈w° J¡° FÙ ˚a<y˚uÌ°u* Ÿu <fiR¡≈d J¡≤wu Fæ* $
„¥∏∫ tu* „¥∏∫ f»° Fæ, f®Ê tu* f®Ê f»° FCN° Fæ, ŸÃ∫ tu* ŸÃ∫ J¡° FÙ ≈®J¡°„fi F°u ≤F° Fæ N°æ≤ ≈¥dÕ tu*
1230 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈¥dÕ J¡∑ fi°o˘ Nb¿_Sw Fæ $$11$$ NfiC≈°Ìu∫ fC<] Ÿu f°fl o¿∏B∫°u* N°æ≤ tfi Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* J¡°u J¡≤ ≤F° ˚Ù
I°fiÙ JC¡~> ˚Ù fiFÙ* J¡≤w°, oŸ<ÔÎ NŸ<Ô∫w tu* Ÿtu* J¡wÕ¨w° Fæ fiFÙ* $$12$$
ZÙ≤°tıÙ, <ıfi <bT∫°u* J¡° ≈°Ìu∫fC<] Ÿu y®Fd J¡≤u*yu, bu FÙ N°≈Ju¡ ÌC#© Îba ŸC© Ju¡ <ÔÎ
F°u*yu, ≈°Ìu∫ fC<] fi F°ufiu ≈≤ JC¡~> y®Fd J¡≤fiu ∫°uÀ∫ fiFÙ* ≤Fw° $ ı°u Ny¨FÙw ≤Fw° Fæ, bF ŸC©
∫° ÌC#© J¡° Ã≈°ÌJ¡ fiFÙ* F°uw°, ∫F f°w ≈®<Ÿ] Fæ, oŸ<ÔÎ I°fiÙ ≈C”T J¡°u ŸC© ∫° ÌC#© J¡∑
≈®°<›w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$13$$
fi°fi°R¡≈ Ÿu ≈®wÙ∫t°fi ˚°b°u* J¡° N˚°b Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ |¸>, ≈¸>, t™> N°<Ì ≈°<@∫°u* Ÿu NfiuJ¡R¡≈ F°uw° FCN° ˚Ù N°J¡°„ b°_wb tu* ÎJ¡R¡≈
FÙ Fæ, fi°fi°R¡≈ fiFÙ* Fæ Îba N°J¡°„ tu* NfiuJ¡ N°J¡°„ Fæ*, oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ „ÆÌ ≈®∫°uy NÃ∫∏w „¥∏∫°SÕJ¡
F°uwu FCÎ ˚Ù |¸> N°<Ì ≈°<@∫°u* Ju¡ J¡°≤d Ÿ°SÕJ¡ F°uwu Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ N°Ãt° N°æ≤ ıyw Ju¡ J®¡t Ju¡
<bT∫ tu* ŸtHfi° ª°<FÎ $$14$$ ˚B, N°≈ ˚Ùw≤ Ÿu N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ <fitÕÔ, f°F≤ Ÿu N≈fiu
bd°ÕZt°fiCJ¥¡Ô ŸC∏Ì≤ N°ª≤d°u* tu* <fi≤w Îba FTÕ N°æ≤ NtTÕ Ju¡ Ÿ‡≈°ÌJ¡ <bJ¡°≤°u* J¡∑ Ÿ<∏fi<@ tu* J¡°‹™>
N°æ≤ Ô°u‹™> Ju¡ ŸÂ„ ¿_S<wb°Ôu F°u ı°oÎ $$15$$
„`C Ju¡ „≤Ù≤ tu* ˚Ù N≈fiÙ N°ÃtR¡≈w° F°ufiu Ÿu N≈fiu „≤Ù≤ Ju¡ ŸÂ„ bF°≥ ≈≤ ˚Ù N°ÃtI°fiÙ J¡°u
_b°˚°<bJ¡ ≈®Ù<w F°uwÙ Fæ, ∫F fwÔ°wu Fæ* $
ı°u wÃsd t°≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ωw NÃ∫∏w FÙ J¡™>°u≤ „`C Fæ, Ÿu _b°˚°<bJ¡ <≈®∫wt <t` Ju¡ R¡≈ tu*
ı°u Ìu©w° Fæ, bFÙ ∫S°SÕ tu* Ìu©fiub°Ô° Fæ ∫°fiÙ N°ÃtI°fiÙ Fæ $$16$$
ŸÙ Ÿu FTÕ-NtTÕ Ì°uT J¡∑ <fib¨<W F°uwÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ w¸>bwÙÕ b¨s J¡°u fiÌÙ buy Ÿu t¥Ô°uh~>uÌfi≈¥bÕJ¡ ©°nJ¡≤ ku*¡J¡ ÌuwÙ Fæ, oŸÙ ≈®J¡°≤ ı°u
tF°Ãt° Ÿ°æF°ÌÕ N°æ≤ t°ÃŸ∫Õ J¡°u buy Ÿu Ÿt¥Ô ©°nJ¡≤ ku*¡J¡ Ìuw° Fæ, bFÙ FTÕ N°æ≤ NtTÕR¡≈Ù Ì°uT°u* J¡°
<bfi°„ J¡≤ ŸJ¡w° Fæ, Ì¥Ÿ≤° fiFÙ* $$17$$ ˚B, ≤°y-πuT N°æ≤ fiJu¡ J¡°∫Õ˚¥w <bJ¡°≤°u* Ju¡ _bR¡≈ J¡°
(w[b J¡°) ∫<Ì <bª°≤ fiFÙ* <J¡∫° ı°w°, w°u ≤°y-πuT„¥∏∫R¡≈ Ÿu ≈®<Ÿ] tF°Ãt° ˚Ù ≤°y-πuT ∫C•w FÙ
Fæ ÎuŸ° ŸtHfi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ ≤°y-πuT J¡° w[b ı°fiu <ffi° fiJu¡ t¥Ô J¡° h~>uÌ fi F°u ŸJ¡fiu Ju¡
J¡°≤d fiJ¡°u <k¡≤ ≤°y-πuT J¡∑ ≈®Ÿ<•w F°u ŸJ¡wÙ Fæ, ŸJ¡° <fib°≤d fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w°, Nw#
ÎuŸu tF°Ãt°N°u* J¡∑ Ÿub° J¡≤fi° ˚Ù NŸub° FÙ Fæ ∫°fiÙ b¨S° Fæ $$18$$
wf ≤°y-πuT J¡° _bR¡≈ •∫° Fæ ? NFaJ¡°≤ $ Nw# NFaJ¡°≤ J¡° <bfi°„ J¡≤fiu ≈≤ ≤°y-πuT J¡∑
N°Ã∫¿∏wJ¡ <fib¨<W F°u ı°∫uyÙ, oŸ N°„∫ Ÿu yÙw°-b°•∫ J¡° ‹¸>°∏wR¡≈ Ÿu ]≤d Ìuwu Fæ* $
<ıŸ tF°Ãt° J¡°u ÌuF N°<Ì Nfi°Ãt ≈Ì°S°u˘ tu* NFa˚°bfi° fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ <ıŸJ¡∑ fC<] ≤°y-πuT
N°<Ì Ÿu ∫C•w fiFÙ* ≤FwÙ, bF tF°Ãt° ofi Ô°uJ¡°u* J¡° <bfi°„ ˚Ôu FÙ J¡≤ Ôu, wS°<≈ bF fi <bfi°„J¡w°Õ
Fæ N°æ≤ fi <bfi°„ı∏∫ Ì°uT Ÿu N°J®¡°∏w FÙ F°uw° Fæ $$19$$
NFaJ¡°≤ J¡° w[b NI°fi FÙ Fæ, ŸJ¡∑ <fib¨<W w°u N°Ãt° Ju¡ I°fi Ÿu F°u ı°∫uyÙ, oŸ N°„∫ Ÿu
NI°fi tu* "t°∫°' „ÆÌ J¡∑ ≈®<Ÿ<] fwÔ°wu FCÎ J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, <ıŸJ¡° <`J¡°Ô tu* N¿_wÃb Fæ fiFÙ*, ŸÙ Δ∫°bF°¿≤J¡w° J¡° I°fi J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ
ŸyÕ - 4] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1231
"t°∫°' „ÆÌ J¡° ≈®∫°uy <J¡∫° y∫° Fæ $ bF t°∫° ÎJ¡t°` N°ÃtI°fi Ÿu FÙ <fi<ÿªw <bfi‹¸> F°u ı°wÙ
Fæ $$20$$ <ıŸJ¡° wæÔ N°<Ì _fiuF Ÿu „¥∏∫ ÌÙ≈J¡ J¡∑ fi°o˘ Nfi∏w b°Ÿfi°Ÿt¥F <bfi‹¸> F°u ªCJ¡° Fæ,
Ÿfiu Ÿf ≤°y°<Ì Ju¡ «¡≈≤ <bı∫ ≈° ÔÙ ÎuŸ° ŸtHfi° ª°<FÎ $ (wf •∫° bF <bı∫ ŸÃ∫ Fæ ?
fiFÙ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $) ∫S°SÕ tu* ı∫-<bı∫ ˚Ù J¡°v≈<fiJ¡ Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ <ª` tu* <Ô<©w „`C
Ju¡ <Ÿ≤ J¡° ~>uÌfi J¡≤ ≤F° <ª<`w ≤°ı° N≈fiu „`C ≈≤ <bı∫ ≈°w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ N<bJ¡°≤Ù I°fiÙ
˚Ù <bı∫ ≈°w° Fæ $$21$$
<ıŸ tF°≈C”T J¡°u ∫u Ÿt_w ˚°uÀ∫≈Ì°SÕ Ÿwg-NŸwg Nb_S°N°u* tu* (N°<b˚°Õb-<w≤°u˚°b J¡∑
Nb_S°N°u* tu*, bæ˚b-Ì°¿≤B§-Nb_S°N°u* tu* ∫° Nº∫°≤°u≈-N≈b°Ì Ì„°N°u* tu*) <tØ∫° NSb°
w[bw# N°ÃtR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸÌ° ≈®°›w F°ufiu Ÿu NfiC≈°Ìu∫ F°uJ¡≤ fiJ¡∑ ≈®°<›w N°æ≤ N≈®°<›w
≈®∫C•w ÌC#©-Ì°F Îba ŸC© Ju¡ FuwC fiFÙ* F°uwu, bF ıÙ ≤F° ˚Ù NŸ<Ô∫w tu* tC•w FÙ Fæ $$22$$
wÙŸ≤° ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æS° ŸyÕ
N∏∫ f°fl Â<‹¸>∫°u* J¡° <fi≤°Ÿ J¡≤ wS° N°ÃtÂ<‹¸> tu ŸC¿_S≤ ffi°J¡≤
ZÙ≤°tª∏BıÙ Ÿu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ J¡° Ÿa„∫<fib¨[∫SÕ ≈¥~>fi°, ∫F bdÕfi $
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ ≈®Ã∫yg-Â<‹¸> J¡° Ì|°¸>fi J¡≤fiub°Ôu tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ ≈FÔu N°º∫°¿ÃtJ¡
tfi N°<Ì ≈Ì°S°u˘ tu* NfiCyw, N©^±> Nπæw ªæw∏∫ J¡°u <Ì©Ô°wu FCÎ ıÙb N°¿Ì ˚uÌ Ju¡ f°@ J¡°
NfiC˚b J¡≤°wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≈°≈„¥∏∫ ZÙ≤°tıÙ, tfi, fC<], NFaJ¡°≤ wS° o¿∏B∫ N°<Ì Ÿf
JC¡~> <bT∫„¥∏∫ ÎJ¡t°` <ªÃ_bR¡≈ FÙ Fæ, ÎuŸÙ ¿_S<w tu* N°≈Ju¡ ıÙb N°<Ì J¡F°≥ ≤Fu*yu ? $$1$$
Ÿtu ∫C<•w fwÔ°wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ÎJ¡t°` tF°Ãt° N°Ãt° fiu FÙ N≈fiÙ ŸW° Ju¡ ŸaŸy°Õº∫°Ÿ Ÿu ∫F fi°fi°R¡≈w° ÎuŸu ≈®°›w
J¡≤°oÕ Fæ, ıæŸu NJu¡Ô° ª∏Bt° <w<t≤ (fiu` J¡° ≤°uy<b„uT), ıÔ≈°` N°æ≤ Ì≈Õd°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f∏@<b„uT
Ÿu fi°fi°R¡≈w° ≈®°›w J¡≤°w° Fæ $$2$$
tfi N°<Ì tu* NfiCyw ≈®Ã∫Jg¡-w[b Ju¡ ÎJ¡t°` N≈≤°us Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu FÙ Ÿtu* <bZ°<∏w Ôufiub°Ôu
tF°Ãt° J¡∑ f°fl°SÕ-˚°uy J¡∑ w¨‹d° ª¥≤-ª¥≤ F°u ı°wÙ Fæ, w¨‹d° Ju¡ ª¥≤ F°u ı°fiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ f°fl
b_wCN°u* tu* NfiCyw Ÿ∏t°` J¡° ˚Ù ≈®Ã∫y°Ãt° Ju¡ N˚uÌR¡≈ Ÿu _bw# FÙ ˚°fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f°flNº∫°Ÿ
Ju¡ FuwC˚¥w NI°fi ˚Ù fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
˚B, Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®Ã∫y°Ãt° Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ıf ˚°uy-w¨‹d°R¡≈Ù <bT J¡° N°bu„ <bfi‹¸> F°u
ı°w° Fæ, wf NI°fi Ÿ ≈®J¡°≤ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ N∏@J¡°≤ Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ ªsC J¡∑
N∏@w° (<bT∫≈®J¡°„fi tu* NŸ°tØ∫Õ) fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $$3$$ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ <bª°¿≤w Nº∫°Ãt„°˜R¡≈Ù
ta` Ÿu w¨‹d°R¡≈Ù tF°t°≤Ù ÎuŸu sÙd F°u ı°wÙ Fæ, ıæŸu „≤wJ¡°Ô Ÿu wCT°≤ sÙd F°u ı°w° Fæ $$4$$
ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu N°J¡°„ tu* tu| Ju¡ „°aw F°u ı°fiu ≈≤ „æÃ∫ Nfi°∫°Ÿ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ t¥©Õw°
1232 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡° (NI°fi J¡°) <bfi°„ F°u ı°fiu ≈≤ Ÿ≈¿≤b°≤ <ªW Nfi°∫°Ÿ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$5$$ Fu ≈°≈≤<Fw
ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu Ÿ¥` Ju¡ ¸¥>¸> ı°fiu ≈≤ F°≤ Ju¡ t°u<w∫°u* J¡° Ÿ<∏fibu„ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ <ªW Ju¡
N<ªWR¡≈ F°u ı°fiu ≈≤ b°Ÿfi°˚®t fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$6$$
oŸ ≈®J¡°≤ Ÿt_w buÌ°∏w „°˜ Ju¡ ≤F_∫˚¥w N°ÃtÂ<‹¸> J¡° Ìg|°¸>fi J¡≤ Nf ŸŸu <b≈≤Ùw
„°˜°SÕ Ju¡ <b|°wJ¡ Ì„Õfi J¡∑ <fi∏Ì° J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, tu≤u π°≤° fwÔ°∫u ∫u ≈∫CÕ•w „°˜Ù∫ ≤F_∫ J¡∑ ≈us°J¡≤ ı°u ≈C”T ŸJu¡ <bfi°„
Ju¡ <ÔÎ <b≈≤ÙwR¡≈ Ÿu ˚°bfi° J¡≤wu Fæ*, bu J¨¡<t, J¡∑¸> N°<Ì R¡≈w° Ju¡ FuwC˚¥w ≈°≈ Ju¡ <ÔÎ ≤°y N°<Ì
Ì°uT°u* J¡∑ Ã≈°ÌJ¡ fC<] Ju¡ Ÿ°S N≈fi° Ÿ‡f∏@ J¡≤wu Fæ* - ÎuŸ° ŸtHfi° ª°<FÎ $$7$$
Ÿ ÌCfCÕ<] J¡°, <ıŸJ¡° N°yu Ju¡ Δ∫b<Fw ŸyÕ tu* <fiR¡≈d F°ufiub°Ô° Fæ, ≈®wÙJ¡ π°≤° Ì°F≤d Ìu
≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ NI°fis∫ Ÿu ŸJ¡° s∫ F°uw° Fæ, ∫°u* fwÔ°wu Fæ* $
ıæŸu b°∫C Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ w°Ô°f J¡∑ ªaªÔw° fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ NI°fi Ju¡ fi‹¸> F°u
ı°fiu ≈≤ ˜Ù N°<Ì Ju¡ „≤Ù≤°u* tu* ÌCfCÕ<] Ÿu J¡¿v≈w fibÙfi J¡tÔ Ju¡ ŸÂ„ tfi°uF≤ Ô°uªfi°u* J¡∑ ªaªÔw°
fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $$8$$
Nf Ì<„Õw ≈®Ã∫y°ÃtÂ<‹¸> tu* FuwCN°u* Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ ¿_S≤w° w°nJ¡≤ tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ
J¡Fwu Fæ* $
˚B, ıæŸu <b_w¨w N°J¡°„ tu* ≈®˚aıfi b°∫C ¿_S≤w° ≈®°›w <J¡∫u ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ N°≈ ˚°b-N˚°b
J¡∑ J¡v≈fi°N°u* Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ NÃ∫∏w ≈≤t ≈Ì tu* ¿_S≤w° ≈®°›w <J¡∫u FCÎ Fæ* $$9$$ Fu ≤|CJC¡Ô Ju¡ ÌÙ≈J¡,
Nf tæ* ∫F t°fiw° F¥≥ <J¡ N°≈ tu≤u bªfi°u* Ÿu NI°fi<fiB° J¡° Ã∫°yJ¡≤ N°ÃtI°fiR¡≈Ù ≈®f°u@ ÎuŸu ≈®°›w <J¡∫u
FCÎ Fæ*, ıæŸu ≤°ı° faÌÙıfi°u* Ju¡ b°Ω<b„uT°u* Ÿu <fiB°tC•w F°uJ¡≤ ı°y®w Ì„° ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$10$$
Nf N≈fiu ≈Ìu„ J¡∑ Ÿk¡Ôw° Ìu©J¡≤ tF<TÕ ZÙ≤°tıÙ J¡∑ N°æ≤ N≈fiÙ ≈®„aŸ° J¡≤wu FCÎ
J¡Fwu Fæ* $
Fu ˚B, ıfiŸ°@°≤d tfiC‹∫°u* tu* ˚Ù N≈fiu JC¡ÔyCR¡ Ju¡ bªfi Ôy ı°wu Fæ* ∫°fiÙ I°fi ≈æÌ° J¡≤ Ìuwu Fæ*,
wf N°≈Ju¡ ŸÂ„ Ì°≤ (<b„°Ô) fC<]b°Ôu tfiC‹∫°u* tu* bu •∫°u* fi Ôyu* ∫°fiÙ fiŸu ≈®<w≈°<Ìw NSÕ J¡°
I°fi •∫°u* fi F°u ı°∫ ? $$11$$ ZÙ≤°tıÙ, ª¥≥<J¡ N°≈fiu N≈fiÙ fC<] Ÿu tCHtu* ≈°Ìu∫ b°•∫w° N°æ≤
N°›wwtw° (Zu‹™>wtw°) J¡° <fiÿª∫ J¡≤ <Ô∫° Fæ, Nw# tu≤u bªfi Ÿ ≈®J¡°≤ N°≈Ju¡ ⁄Ì∫ Ju¡ N∏Ì≤
≈®<b‹¸> F°u ı°wu Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ w›w su` tu* ıÔ ≈®<b‹¸> F°u ı°w° Fæ $$12$$
Nf tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ _bJ¡∑∫ JC¡Ô≈¥≠∫Ãb N°æ≤ t°fifiÙ∫ „°ŸfiÃb J¡∑ ≈®<Ÿ<] J¡≤wu FCÎ k¡Ô
tu* ≈∫Õb<Ÿw N≈fiu ≈<Ì‹¸> NSÕ J¡° _t≤dtC© Ÿu @°≤d J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫°u* ZÙ≤°t˚B Ju¡ ≈®<w
<b@°fi J¡≤wu Fæ* $
Fu tF°fiC˚°b ZÙ≤°tıÙ ª¥≥<J¡ tæ* ≤|CJC¡Ô Ju¡ Zu‹™> ≈C”T N°≈ Ô°uy°u* J¡° ŸÌ° Ÿu JC¡ÔyC” F¥≥,
oŸ<ÔÎ N°≈J¡°u tu≤u π°≤° J¡Fu y∫u „C˚ bªfi°u* J¡°u f°≤f°≤ » <fiÿª∫ J¡≤ ⁄Ì∫ tu*, F°≤ J¡∑ fi°o˘,
@°≤d J¡≤fi° ª°<FÎ $$13$$
ª°æS° ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 5] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1233

≈°≥ªb°≥ ŸyÕ
t°us°ÃtJ¡ Wt ŸC© tu* <bZ°<∏w ≈®°›w J¡≤ Ôufiub°Ôu ≈®fC]
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡° yC” tF°≤°ı Ju¡ Ÿ°tfiu Ÿ<b_w°≤ N≈fiu NfiC˚b J¡° bdÕfi $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, N°≈Ju¡ π°≤° ≈<Ì‹¸> b°•∫°u* Ju¡ NfiCŸ∏@°fi Ÿu tæ*fiu ªæw∏∫R¡≈w°
(<ªÌuJ¡≤Ÿ≈¥dÕ N°ÃtR¡≈w°) ≈®°›w J¡≤ ÔÙ, ∫F ıyw-R¡≈Ù ı°Ô Ÿ°tfiu ≤Fwu ˚Ù <bÔÙfi F°u y∫° $$1$$
ıæŸu <ª≤J¡°Ô Ÿu ªÔu N° ≤Fu bT°Õ≈®<wf∏@ Ÿu (y®Ù‹t°<Ì Ÿu) Ÿ∏w›w ˚¥<twÔ b¨<‹¸> Ÿu „°∏w F°u ı°w°
Fæ, bæŸu FÙ tæ* N°≈Ju¡ π°≤° J¡∑ y∫Ù ≈Ìu„-b¨<‹¸> Ÿu ˚Ùw≤ NÃ∫∏w „°∏w F°u y∫° F¥≥ $$2$$ ˚ybfig, tæ*
Nf ÎJ¡t°` Wt „°<∏w J¡° NfiC˚b J¡≤ ≤F° F¥≥ N°æ≤ „°∏w N°fi¿∏Ìw F°uJ¡≤ ŸC©≈¥bÕJ¡ ¿_Sw F¥≥ $
<bsCÆ@ J¡≤fiub°Ôu F°<S∫°u* Ÿu ≤<Fw Ÿ≤°ub≤ <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈®Ÿ∏fi ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ tæ* ≈®Ÿ∏fiw° ≈®°›w J¡≤
≤F° F¥≥ $$3$$ Fu tCfiu, Nf tCHu JC¡F≤u Ÿu „¥∏∫ <Ì„°N°u* Ju¡ ta±>Ô J¡∑ fi°o˘ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ≈®Ÿ∏fi ∫F Ÿt_w
ıyw ∫S°SÕ˚¥w Ÿ∏t°`_bR¡≈ ≈®wÙw F°u ≤F° Fæ $$4$$ ˚ybfig, tæ* Ÿ∏ÌuF Ÿu <fitCÕ•w F°u y∫° F¥≥, tu≤Ù
N°„°R¡≈ t¨yw‹d° <bÔÙfi F°u yoÕ Fæ, <bT∫ŸaŸyÕ N°æ≤ ŸJu¡ <b≤°u@Ù bæ≤°À∫ b¨<W∫°u* Ÿu ≤<Fw F°u y∫°
F¥≥ wS° JC¡F≤u N°æ≤ @¥<Ô Ÿu „¥∏∫ „≤ÃJ¡°ÔÙfi ıayÔ J¡∑ fi°o˘ _bh~> F°u y∫° F¥≥ $$5$$ Fu fi°S, tæ* N≈fiu
N°≈ Ÿu FÙ N<bfi°„Ù Ÿ N°fi∏Ì J¡°u ≈®°›w FCN° F¥≥, ıF°≥ ≈≤ Nt¨w J¡° ≤Ÿ°_b°Ì ˚Ù w¨d Ju¡ ŸÂ„
fiÙ≤Ÿ F°uJ¡≤ ≈usdÙ∫ F°u ı°w° Fææ $$6$$ N°ı tæ* N≈fiu ≈°≤t°<SÕJ¡ _b˚°b tu* ¿_Sw F¥≥, _b_S F¥≥,
≈®Ÿ∏fi F¥≥ , Ô°uJ¡ ıF°≥ <bZ°<∏w J¡≤wu Fæ*, Ÿ ŸC© J¡° _bR¡≈˚¥w tæ* F¥≥, NwÎb tæ* ≈≤f®Ê ≤°t F¥≥,
≈≤f®Ê ≤°t_bR¡≈ J¡°u wS° ŸJu¡ Ì„Õfi J¡≤°fiub°Ôu N°≈J¡°u tæ* ≈®d°t J¡≤w° F¥≥ $$7$$ ˚ybfi, tu≤u bu
Ÿa„∫, bu Ÿf J¡v≈fi°Î≥ (˚®°<∏w∫°≥) Ÿ ≈®J¡°≤ fi‹¸> F°u yoÕ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≤°<` tu* f°ÔJ¡ J¡∑ ˚®°<∏w Ÿu
J¡¿v≈w buw°Ô J¡° Ÿaª≤d ≈®˚°w J¡° Ì∫ F°ufiu ≈≤ „°∏w F°u ı°w° Fæ $$8$$ ⁄Ì∫ Ju¡ <fitÕÔ, <b_wÙdÕ
N°æ≤ <Ft J¡∑ fi°o˘ „ÙwÔ F°u ı°fiu ≈≤, „≤wJ¡°Ô tu* tF°fi Ÿ≤°ub≤ Ju¡ ŸÂ„, tu≤° N∏w#J¡≤d <bsu≈b<ıÕw
ŸC© J¡°u ≈®°›w FCN° $$9$$ <ªÌuJ¡≤Ÿ N°Ãt° tu* NI°fi N°<Ì J¡ÔaJ¡ <J¡Ÿ <fi<tW Ÿu N°∫u, bu _b≈®J¡°„
N°Ãt° tu* <J¡Ÿ w≤F ≤F ŸJ¡wu Fæ* ? bu NŸay N≈¿≤¿h~>∏fi N°Ãt° J¡°u Jæ¡Ÿu N°b¨w J¡≤ ŸJ¡wu Fæ* ?
J¥¡¸>_S N°Ãt° J¡°u Ÿ°aŸ°¿≤J¡ <bJ¡°≤°u* J¡° NfiC˚b Jæ¡Ÿu ? oÃ∫°<Ì Ÿa„∫ ŸJu¡ FuwC NI°fi Ju¡ <bfi°„ Ÿu
<fi¿ÿªwR¡≈ Ÿu <bfi‹¸> F°u y∫u $$10$$ ŸÌ° _kC¡≤d°J¡°≤ N°Ãt° FÙ ŸbÕ` <bΩt°fi Fæ, Ÿf JC¡~> oŸ
≈®J¡°≤ Ju¡ N°Ãt° J¡° FÙ _bR¡≈˚¥w Fæ, ∫F Ì¥Ÿ≤° Fæ, ∫F wÌ≈us∫° Ì¥Ÿ≤° Fæ oÃ∫°<Ì NŸwg J¡v≈fi°Î≥
J¡F°≥ Ÿu N°oÕ ? $$11$$ ˚ybfig, Nf I°fiÙ F°uJ¡≤ tæ* NfiC˚¥∫t°fi ŸbÕ@t°ÕwÙw N°Ãt° J¡°u FÙ ~>°unJ¡≤
Ì¥Ÿ≤° ≈FÔu Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ w¨‹d°R¡≈Ù fu<n∫°u* Ÿu <fi∫¿∏`w J¡°æfi S°, ∫°u* _t≤d J¡≤ F≥Ÿw° F¥≥ $$12$$
NF° ! N°≈Ju¡ Nt¨w≈®b°F°u* Ÿu _fi°fi <J¡∫° ∫F tæ* ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu <ıŸ ≈®J¡°≤ J¡° S°, bF Ÿf tæ* FÙ F¥≥ $
oŸ ≈®J¡°≤ _t≤d J¡≤w° F¥≥ $$13$$ NF°u, tæ* ∫FÙ* ≤FJ¡≤ <J¡ŸÙ N≈¿≤¿h~>∏fi f®ÊÔ°uJ¡ J¡∑ ˚¥<t ≈≤
N<@R¡»> F°u y∫° Fq≥ ıF°≥ ≈≤ Ÿ¥∫Õ ≈°w°Ô tu* ¿_Sw J¡∑ fi°o˘ NÃ∫∏w N@#¿_Sw J¡∑ w≤F ˚Ù fiFÙ* ≤Fw°,
J¡°∫Õ f®ÊÔ°uJ¡ Ÿu Ÿ¥∫Õ N@#¿_Sw F°uw° Fæ, fi <J¡ ≈≤f®ÊÔ°uJ¡ Ÿu $' "fi w` Ÿ¥∫°uÕ ˚°<w' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°≥
˚Ù oŸ NSÕ J¡∑ ≈°uTJ¡ Fæ* $$14$$ tæ* ˚°b-N˚°bR¡≈ ŸaŸ°≤ ŸtCB wæ≤J¡≤ ŸJu¡ ≈°≤˚¥w Ÿb°Õ<@‹™>°fi
1234 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿ∏t°`R¡≈ f®Ê J¡°u ≈®°›w J¡≤ ªCJ¡° F¥≥, ª¥≥<J¡ tæ* N≈fiu N°≈Ÿu N≈fiÙ t<Ft° tu* ŸfŸu f»-ª» J¡≤
<bΩt°fi F¥≥, Nw#ŸÌ° ŸfJu¡ fit_J¡°≤∫°uÀ∫ tÃ_bR¡≈ N°Ãt° J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $$15$$ Fu _b°<tfig,
N≈fiu ⁄Ì∫J¡tÔ Ju¡ J¡°u„ tu* ˚®t≤bw ŸC¿_S≤ FCÎ N°≈Ju¡ ŸC∏Ì≤ <b_≈‹¸> bªfi°t¨w°u* Ÿu tæ* ∫FÙ* ≈≤ ∫°fiÙ
oŸÙ Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô tu* _bJ¡∑∫ NfiC˚bb„ „°uJ¡„¥∏∫, ¿ª≤J¡°Ô Ÿu ŸÌ° <Ìw N°æ≤ tC<Ìw ıÙb∏tC•w
Ì„° ≈®°›w J¡≤ ªCJ¡° F¥≥ $$16$$
≈°≥ªb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
~>™>° ŸyÕ
ÌuF N°æ≤ N°Ãt° J¡° <bbuJ¡, ÌuF tu* N°ÃtÌ„Õfi Ÿu ÌC#© wS°
Nayfi°N°u* Ju¡ Ÿay Ÿu t¥»°u* Ju¡ t°uF J¡∑ N<˚b¨<] ofi <bT∫°u* J¡° bdÕÕfi $
•w ≤Ù<w Ÿu ∫Ω<≈ ZÙ≤°tª∏BıÙ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ≈®fC] F°u ªCJu¡ Su, wS°<≈ Ì¥Ÿ≤u Z°uw°N°u* Ju¡ bæŸu FÙ
I°fi J¡∑ Ã≈<W Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W F°u ≤Fu ˚yb°fi b<Ÿ‹™>ıÙ tF°≤°ı J¡Fu ı°fiub°Ôu ÌuF N°æ≤ N°Ãt° Ju¡
<bbuJ¡ N°<Ì Ju¡ Zbd Ju¡ <ÔÎ ZÙ≤°tıÙ J¡°u ˚Ù NfiCJ¥¡Ô J¡≤wu FCÎ J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu tF°f°F°u, Nf <k¡≤ ˚Ù N°≈ tu≤u Wt bªfi°u* J¡° Zbd J¡∑<ıÎ,
<ı∏Fu* tæ* ≈Ìu„ Ju¡ w°Ã≈∫Õ <bT∫ <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈ N°Ãt° Ju¡ NfiC˚bR¡≈Ù ≈®Ù<w-Ju¡ ≈°` N°≈Ÿu Ÿf
ıfi°u* Ju¡ <Fw Ju¡ <ÔÎ J¡Fw° F¥≥ $$1$$
Z°uw°, Zbd J¡≤°fiub°Ô°, Z°uwΔ∫ N°<Ì ˚uÌ f°<@w F°ufiu Ÿu tu≤Ù Zbd tu* ≈®b¨<W Jæ¡Ÿu F°uyÙ ∫°
ŸŸu k¡Ô •∫° F°uy° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ˚B, f°<@w°fiCb¨<W∏∫°∫ Ÿu ˚uÌ J¡° _bÙJ¡°≤ J¡≤ f°u@ J¡∑ N<˚b¨<] Ju¡ ¿ÔÎ N°≈ Zbd tu*
≈®b¨<W J¡∑<ıÎ $ Nv≈ I°fib°Ô°u* J¡∑ ˚Ù oŸŸu ŸaŸ°¿≤w° fiFÙ* F°uyÙ ∫°fiÙ N°≈Ju¡ I°fi J¡∑ b¨<] N°æ≤
Nv≈ ≈®fC]°u* J¡° ]°≤ Zbd J¡° k¡Ô Fæ $$2$$
ŸfŸu ≈FÔu o¿∏B∫°u* ≈≤ <bı∫ ≈°fiu J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ Z°uw°N°u* tu* fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fi o¿∏B∫°u* π°≤°
N°J¨¡‹¸> F°u ≤Fu tfi J¡∑ ≈¥d°ÕÃt° tu* ≈®<w‹™>° Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? oŸ <ıI°Ÿ° J¡°u oa<yw°u* Ÿu w°nJ¡≤
"∫_Ãb<bI°fib°fig ˚b<w' wS° "∫_wC <bI°fib°fig ˚b<w' (c) ofi Ì°u ∫C<•w∫°u* Ju¡ π°≤° ≈®<w≈°<Ìw
t°yÕ Ÿu •w <ıI°Ÿ° J¡° J®¡t„# ≈¿≤F°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ NI°fiÙ ≈C”T J¡°u NI°fib„ ÌuF tu* FÙ N°Ãt˚°bfi° Ã≈∏fi F°u ı°wÙ Fæ, Ÿ
≈C”T J¡°u ÌuF°Ãt˚°bfi° Ju¡ N≈≤°@ Ÿu Ã≈∏fi NÃ∫aw J®¡°u@ Ÿu o<∏B∫°≥ „`C F°uJ¡≤ ≈≤°<ıw J¡≤ ÌuwÙ
Fæ* $$3$$ <ıŸ I°fiÙ ≈C”T J¡∑ I°fib„ <`J¡°Ô tu* Nf°<@w ÎJ¡t°` N°Ãt° tu* FÙ <_S<w ≤FwÙ Fæ, Ÿ
(c) "∫_Ãb<bI°fib°∏˚bÃ∫∫C•wufi tfiŸ° ŸÌ° $ w_∫u¿∏B∫°^∫bÿ∫°<fi ÌC‹¸>°Db° ob Ÿ°≤Su# $$
∫_wC <bI°fib°fig ˚b<w ∫C•wufi tfiŸ° ŸÌ° $ w_∫u¿∏B∫°<d bÿ∫°<fi ŸÌDb° ob Ÿ°≤Su# $$'
ı°u NI°fiÙ ≈C”T Nb„Ù˚¥w tfi Ÿu ∫C•w ≤Fw° Fæ, ŸJ¡∑ o¿∏B∫°≥ Ÿ ≈®J¡°≤ b„ tu* fiFÙ* ≤FwÙ,
<ıŸ ≈®J¡°≤ ÌC‹¸> |°unu Ÿ°≤<S Ju¡ b„ tu* fiFÙ* ≤Fwu $ ı°u I°fiÙ ≈C”T ŸÌ° b„Ù˚¥w tfi Ÿu ∫C•w ≤Fw°
Fæ, ŸJ¡∑ o¿∏B∫°≥ Ÿ ≈®J¡°≤ b„ tu* ≤FwÙ Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ Wt |°unu Ÿ°≤<S Ju¡ b„ tu* ≤Fwu Fæ* $
ŸyÕ - 6] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1235
N<fi<∏Ìw ≈C”T J¡°u N°ÃtÌ„Õfi°u≈J¡°≤-ı<fiw Ÿ∏w°uT Ÿu o<∏B∫°≥ <t` ffiJ¡≤ <bfi‹¸> fiFÙ* J¡≤wÙ*,
<J*¡wC I°fi J¡∑ N<˚b¨<] Ju¡ NfiCJ¥¡Ô N°ª≤d Ÿu ŸJ¡∑ ≤s° J¡≤wÙ Fæ* $$4$$ Δ∫bF°≤ J¡≤ ≤Fu <ıŸ I°fiÙ
≈C”T J¡°u Ì°uTÌ„Õfi Ju¡ J¡°≤d ˚°uÀ∫ ≈Ì°S°u˘ tu* ŸbÕÌ° JC¡ÃŸ° Ju¡ <Ÿb° ≈®„_w≈fi J¡∑ fC<] Ã≈∏fi F°uwÙ
FÙ fiFÙ*, bF ≈C”T ÌuF-≈®∫C•w ÌC#© Ju¡ <ÔÎ N°ÃtR¡≈ Ÿu ÌuF J¡° <J¡Ÿ FuwC Ÿu y®Fd J¡≤uy°, y®Fd J¡≤fiu
tu* J¡°uoÕ FuwC fiFÙ* Fæ, ∫F N<˚≈®°∫ Fæ $$5$$
Nf ÌuF N°æ≤ N°Ãt° J¡∑ ÎJ¡w° Ju¡ ˚®t Ju¡ <fi≤°Ÿ Ju¡ <ÔÎ ∫C<•w∫°≥ fwÔ°wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu ≈®J¡°„ N°æ≤ N∏@J¡°≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu NÃ∫∏w <bÔsd Fæ*, bæŸu FÙ „≤Ù≤ N°æ≤ N°Ãt°
ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu NÃ∫∏w <bÔsd Fæ*, oŸÙŸu N°Ãt° fi „≤Ù≤ J¡° Ÿ‡f∏@Ù Fæ N°æ≤ fi „≤Ù≤ FÙ N°Ãt° tu* ≤Fw°
Fæ ∫°fiÙ ınw° N°æ≤ ªuwfiw° Ju¡ J¡°≤d NÃ∫∏w <b”] ÌuF N°æ≤ N°Ãt° J¡° ıf N°@°≤ N°@u∫˚°b
N°<Ì Ÿ‡f∏@ FÙ ÌCÔÕ˚ Fæ, wf w°Ì°Ã‡∫ Ÿ‡f∏@ J¡∑ w°u J¡S° FÙ •∫° ? ∫F ˚°b Fæ $$6$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ <fi<bÕJ¡°¿≤w° N°æ≤ Ÿ<bJ¡°¿≤w° N°<Ì Ÿu ı<fiw <b≤°u@ Ju¡ J¡°≤d ˚Ù Ÿ‡f∏@ J¡∑ ≈®Ÿ<•w
fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Ÿt_w ˚°b<bJ¡°≤°u* Ÿu <fiÃ∫tC•w Îba <fi<ÔÕ›w ŸbÕ<b@ Îuÿb∫ÕŸ‡≈∏fi N°Ãt° fi N_w F°uw° Fæ
N°æ≤ fi J¡˚Ù <Ìw FÙ F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ bF ŸbÕÌ° <Ìw _b˚°b FÙ Fæ $$7$$ ın, NI°fiÙ, wCh~>,
J¨¡wPfi (N°Ãt° Ÿu N≈fiÙ ≈®<Ÿ<] ≈°J¡≤ ŸÙ J¡°u ÌC#©˚°yÙ ffi°fiu Ju¡ J¡°≤d J¨¡wPfi) wS° <bfi°„_b˚°b
oŸ wCh~> „≤Ù≤R¡≈Ù ≈ÃS≤ J¡° ı°u JC¡~> ˚Ù F°ufiub°Ô° F°u bF ˚Ôu FÙ F°u, oŸŸu N°Ãt° J¡° JC¡~> ˚Ù
Ÿ‡f∏@ fiFÙ* Fæ $$8$$
wf ÌuF tu* FÙ ªæw∏∫R¡≈ @tÕ t°fi ÔÙ<ıÎ, oŸŸu J¡°uoÕ <b≤°u@ w°u F°uw° Fæ fiFÙ*, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑
N°„aJ¡° J¡° Ìg˚°bfi J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
∫F „≤Ù≤ Ÿ ŸÌ° <Ìw_b˚°b N<bfi°„Ù ªæw∏∫R¡≈Ãb J¡° ≈¿≤y®F Jæ¡Ÿu J¡≤ ŸJ¡w° Fæ ?
•∫°u*<J¡ <ªwg N°æ≤ ın ofitu* Ÿu <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡° ≈¿≤I°fi J¡≤fiu tu* ˚Ù ÎJ¡ ıyF w°u (≈¿≤„uT°wg „≤Ù≤
tu* FÙ) Nbÿ∫ FÙ ınw° N° ı°∫uyÙ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ÌuF <ª∏t∫ Fæ, ÎuŸ° ≈¿≤I°fi w˚Ù F°u ŸJ¡w°
Fæ, ıf ın<˚∏fi ªuwfiR¡≈w° J¡° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ≈¿≤ª∫ F°u ı°∫, ŸJ¡° ™>ÙJ¡-™>ÙJ¡ ≈¿≤ª∫ F°ufiu ≈≤
w°u ÌuF tu* FÙ ınw° <Ÿ] F°u ı°wÙ Fæ, ÎuŸÙ ¿_S<w tu* ÌuF N≈fiu _b˚°b<b”] <ªBq≈w° J¡° Jæ¡Ÿu
y®Fd J¡≤uy° ? $$9$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ N°Ãt° Ju¡ t°fiŸ ÌC©°u* J¡° ≈˚°uy J¡≤fiu ≈≤ „≤Ù≤ tu* J¨¡„w° Ã≈∏fi FCoÕ Ìu©Ù ı°wÙ
Fæ Îba ÌuF tu* w°nfi N°<Ì J¡≤fiu ≈≤ N°Ãt° tu* ÌC#© J¡° NfiC˚b F°uw° Fæ, ÎuŸÙ ¿_S<w tu* „≤Ù≤ N°æ≤ N°Ãt°
Ì°ufi°u* tu* Ÿt°fi ŸC©-ÌC#©°u* Ju¡ NfiC˚b Ÿu fiJ¡° w°Ì°Ã‡∫ •∫°u* fi t°fi° ı°∫ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ı°u N°Ãt° N°æ≤ ÌuF N<Àfi N°æ≤ Ô°uF<≈^±> J¡∑ fi°o˘ N<b<b•w NwÎb ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ @t°u˘ J¡°
ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u tu* ŸaJ®¡td F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿt°fi@tÕb°Ôu ≈®wÙw F°uwu Fæ* wS° <b<b•w F°ufiu ≈≤ w°u Ÿ
≈®J¡°≤ Ju¡ fiFÙ* ≈®wÙw F°uwu, fiJ¡∑ <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ Ÿt°fi ŸC©ÌC#©R¡≈w° b°_wb tu* ŸÃ∫ J¡FÙ ı°
ŸJ¡wÙ Fæ ? $$10$$
<J*¡ª, NŸay Îba ≈≤t Ÿ¥‚t N°Ãt° Ju¡ Ÿ°S _S¥Ô „≤Ù≤ J¡° Ÿ‡f∏@ ıf F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡w°, wf
1236 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N˚uÌ J¡∑ w°u f°w FÙ •∫° ? ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
ı°u ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu NÃ∫∏w <b<b•w ∫°fiÙ ŸbÕS° <bÔsd ≈Ì°SÕ Fæ*, bu ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu w°Ì°Ã‡∫R¡≈ Ÿu
∫° @tÕŸaJ®¡td π°≤° Jæ¡Ÿu <tÔ ŸJ¡wu Fæ*, •∫°u*<J¡ ı°u tu” N°<Ì _S¥Ô ≈Ì°SÕ Fæ*, bu ≈≤t°dC_bR¡≈ Jæ¡Ÿu
F°u ŸJ¡wu Fæ* ∫° ≈≤t°dC N°<Ì NdC˚¥w ≈Ì°SÕ tu” N°<Ì _S¥Ô≈Ì°SÕ_bR¡≈ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wu Fæ* ? $$11$$
≈≤_≈≤ ≈|°wÙ _b˚°b Ÿu ∫C•w F°ufiu Ÿu ˚Ù Îu•∫ J¡∑ ≈®Ÿ<•w fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u J¡∑ N≈us° NÃ∫∏w <bÔsd <Ìfi Îba ≤°w Ì°ufi°u* tu* Ÿu <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡∑ Ÿ[bÌ„° tu* Ì¥Ÿ≤u J¡°
ıf N¿_wÃb ≤F FÙ fiFÙ* ŸJ¡w°, wf N∏∫°u∏∫R¡≈w° J¡∑ J¡S° FÙ •∫° ? fŸ ™>ÙJ¡ oŸÙ ≈®J¡°≤ I°fi fi
NI°fiR¡≈ F°u ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ N∏@J¡°≤ fi ≈®J¡°„R¡≈ Fæ, Ì°ufi°u* ÎJ¡ Ì¥Ÿu≤ Ÿu NÃ∫∏w <˚∏fi Fæ*, Nw# ÎJ¡
J¡∑ ŸW° tu* Ì¥Ÿ≤u J¡∑ ŸW° fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$12$$ <b<ª` (<b<˚∏fi) Â<‹¸>∫°u* tu* ŸBq≈ f®Ê J¡˚Ù
NŸBq≈ (ÌuF°<ÌR¡≈) fiFÙ* F°u ŸJ¡w° N°æ≤ N°Ãt° tu* Nº∫_w NŸwg ÌuF°<Ì Ju¡ Ÿ°S ŸbÕΔ∫°≈J¡ ŸBq≈
ÌuF°<@‹™>°fi ≈®Ã∫y°Ãt° J¡° w<fiJ¡ Ÿ‡f∏@ ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$13$$
‹¸>°∏w fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®<w≈°<Ìw NSÕ J¡° FÙ ≈Cfi# J¡Sfi J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu ıÔ tu* ¿_Sw J¡tÔ J¡° ıÔ Ÿu <J*¡<ª∏t°` Ÿ‡f∏@ fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ ÌuF°<@‹™>°fi N°ÃtR¡≈Ù
f®Ê J¡° ˚Ù ÌuFŸW° Ju¡ Ÿ°S _bv≈t°` ˚Ù Ÿ‡f∏@ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ˚yb°fi ˚°‹∫J¡°≤ fiu J¡F° ˚Ù Fæ -
"∫` <F ∫̺∫°Ÿ_wÃJ¨¡wufi yCdufi Ì°uTud b° NdCt°`ud°&<≈ Ÿ fi Ÿafº∫wu' $ <ıŸ N<@‹™>°fi tu* <ıŸ
≈Ì°SÕ J¡° Nº∫°Ÿ F°uw° Fæ, bF Nº∫_w ≈Ì°SÕ Ju¡ yCd ∫° Ì°uT Ÿu w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ‡f] fiFÙ* F°uw° $$14$$
ıæŸu <fi<ÔÕ›w_b˚°b F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ôu≈J¡ ≈Ì°SÕ Ÿu <bÔsd _b˚°bb°Ôu b°∫C N°<Ì Ôu≈J¡ ≈Ì°S°u˘ tu*
≈®<b‹¸> FCÎ ˚Ù N°J¡°„ J¡° b°∫C Ÿu „°uT, J¡‡≈, @¥<ÔŸ‡f∏@ N°<Ì Ì°uT°u* J¡° Ÿ‡f∏@ fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ
ÌuF N°<Ì Ÿu oŸ N°Ãt° tu* ı≤°, t≤d, N°≈<W∫°≥, ŸC©, ÌC#©, ŸaŸ°≤, ŸaŸ°≤<bfi°„ N°<Ì JC¡~> ˚Ù
fiFÙ* F°uw°, Nw# N°≈ ŸC©Ù F°u ı°oÎ $ ∫Ω<≈ ÌuF tu* N°ÃtÂ<‹¸> Ÿu ı∏t, t≤d N°<Ì ˚®t Ã≈∏fi F°uwu
Fæ*, wS°<≈, ıÔ tu* w≤ay°u* J¡∑ fi°o˘, bu Ju¡bÔ f®Êt°`_bR¡≈ Fæ*, N<w¿≤•w fiFÙ*, N°Ãt° J¡∑ ŸW° Ÿu
≈ıÙbÙ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, N≈fiu tu* ¿_Sw ÌuF∫∏`J¡° _b∫a N°Ãt° FÙ, ÎJ¡t°` N≈fiu tu* ¿_Sw «¡<tÕ J¡°
ıÔ J¡∑ fi°oÕ˘ NfiC˚b J¡≤w° Fæ $$15-17$$ ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈®<w<f‡f Ju¡ N°Z∫ Ì≈Õd N°<Ì Ju¡
<FÔ°fiu ≈≤ <f‡f˚¥w Ÿ¥∫Õ N°<Ì J¡° w<fiJ¡ ˚Ù s°u˚ fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ ÌuF°<Ì Ÿu <ªÌ°˚°Ÿ Ju¡ sCÆ@ F°ufiu
≈≤ ˚Ù ŸJu¡ Ÿ°sÙ <f‡f˚¥w ªæw∏∫ J¡° w<fiJ¡ ˚Ù s°u˚ fiFÙa F°uw° $$18$$ N°Ãt° J¡° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤
Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°u ı°fiu ≈≤ ≈≤t°SÕ ŸÃ∫R¡≈ N°Ãt° tu* FÙ ¿_S<w F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ NI°fi≈®∫C•w ˚®t fi‹¸>
F°u ı°w° Fæ $$19$$ N∏@J¡°≤ N°æ≤ ≈®ÌÙ≈ ≈Ì°SÕ J¡∑ fi°o˘ ≈≤_≈≤ ÃS°fi _b˚°bb°Ôu ÌuF N°æ≤ ÌuF°<@‹™>°fi
N°Ãt° ofi Ì°u <fiJ¨¡‹¸> N°æ≤ ≈≤t°SÕR¡≈ ≈Ì°S°u˘ J¡° b°_wb_bR¡≈ ı°fi Ôufiu ≈≤ ÌuF J¡∑ NŸW°¿ÃtJ¡°
N°æ≤ ŸJu¡ Ÿ°sÙ N°Ãt° J¡∑ ŸW°¿ÃtJ¡° ¿_S<w ≈®J¡¸> F°u ı°wÙ Fæ $$20$$
Nf NI°fiÙ Ju¡ ıyw-Ì„Õfi-≈]<w J¡∑ <fi∏Ì° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈C”T J¡°u N°Ãt° J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ fiFÙ* FCN° Fæ, Ÿ ≈C”T J¡°u ÌuF Ju¡ N°<b˚°Õb N°æ≤ <w≤°u˚°b
Ju¡ π°≤° <fi≤b<@ (NŸa¶∫) bu t°uFR¡≈Ù NıCÕfib¨s ≈®_kC¡¿≤w F°uwu FÙ ≤Fwu Fæ* $$21$$ N°Ãt° Ju¡ NSÕ J¡°
(_bR¡≈ J¡°) ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ≈∫°ÕÔ°uªfi <ı∏F°u*fiu fiFÙ* <J¡∫° Fæ, NwÎb <bI°fi_≈„Õ Ÿu „¥∏∫ t¥»fC<]
ŸyÕ - 6] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1237
Ô°uy ªæw∏∫ Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ w¨d J¡∑ fi°o˘ _kC¡¿≤w F°uwu Fæ*, Nªuwfi ÌuFR¡≈ FÙ ªuwfi Fæ*, ÎuŸ° J¡˚Ù fiFÙ*
J¡F° ı° ŸJ¡w°, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $$22$$
∫<Ì ÌuF N°<Ì Nªuwfi Fæ*, w°u bu <J¡Ÿ w≤F Ÿa˚°Td J¡≤wu Fæ* N°æ≤ w¨d, J¡°‹™> N°<Ì Ju¡ N°F≤d
N°<Ì Ÿu <J¡Ÿ w≤F Δ∫bF°≤ J¡≤wu Fæ* ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
bu ÌuF N°<Ì Ÿf ın ≈Ì°SÕ Fæ*, •∫°u*<J¡ fitu* ªæw∏∫R¡≈w° J¡° JC¡~> ˚Ù ≤Ÿ fiFÙ* Fæ, Nw# bu
Ÿf ın F°ufiu ≈≤ ˚Ù tC©, fi°<ŸJ¡° N°<Ì <~>B°u* wS° fi <~>B°u* tu* Ÿaª≤d„ÙÔ b°∫CN°u* Ju¡ π°≤° ıæŸu
|°Ÿ Ju¡ <wfiJu¡ ªu‹¸>° J¡≤wu b°∫C Ju¡ π°≤° ªu‹¸>° J¡≤wu Fæ* bæŸu FÙ _kC¡≤d N°æ≤ Ÿaª≤d J¡≤wu Fæ* $ NSb°
t¥»fC<] Ô°uy ªuwfiw° Ÿu ≤<Fw w¨d Ju¡ Ÿt°fi ªu‹¸>° J¡≤wu Fæ* wS° ªuwfiw° J¡° N°_b°Ìfi Ôufiu Ÿu
Ÿf ın fi°<ŸJ¡°, Ja¡™> N°<Ì <~>B°u* Ÿu Ÿaª°≤Ù ≈bfi°u* Ju¡ π°≤° <ıŸ _S°fi tu* N<˚|°w Ÿu N°J®¡°aw
F°uwu Fæ* bF°≥ _kC¡¿≤w F°uwu Fæ* $ bu ©°u©Ôu f°≥Ÿ ıæŸu Fæ* ı°u b°∫C Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu <FÔwu ±C>Ôwu Fæ* N°æ≤ ºb<fi
Ã≈∏fi J¡≤wu Fæ* $$23$$ bu w¨d, J¡°‹™> Ô°wu Fæ* N°æ≤ fiJ¡° ≈¿≤Ã∫°y ˚Ù J¡≤wu Fæ*, bu w≤ay°u* Ju¡ ŸÂ„
N<wª≈Ô Nb∫b°u* Ÿu ∫C•w wS° „ÆÌ, _≈„Õ, R¡≈ N°<Ì <bT∫°u* Ju¡ Ô°˚ Ÿu N≈fiu N°≈J¡°u J¨¡w°SÕ
ŸtHwu Fæ* $$24$$ ÌuF N°<Ì _b∫a ın FÙ Fæ*, wS°<≈ ªuwfi-Ÿu F°uJ¡≤ ˚°uy°<˚<fibu„ R¡≈Ù t<Ì≤°bwg
∏t°ÌJ¡ ≤Ÿ Ÿu¡|¥<dÕw ≤Fwu Fæ*, bu ÌCfCÕ<] Ÿu ˚≤u N°æ≤ fi<Ì∫°u* J¡∑ w≤F <bF°≤, N°yt N°æ≤ N≈°∫
N°<Ì ªu‹¸>°N°u* Ÿu ∫C•w ≤Fwu Fæ* $$25$$
wf •∫° fitu* N°Ãt ªæw∏∫ Fæ FÙ fiFÙ* ? fiFÙ*, N°Ãtªæw∏∫ w°u Fæ, ≈≤∏wC Nf°u@ Ju¡ J¡°≤d Δ∫SÕ-
Ÿ° F°u y∫° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ofi Ÿ˚Ùtu* N<bfi°„Ù ∫F ªæw∏∫ ≤Fw° FÙ Fæ, ≈≤∏wC oŸJ¡° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ≈¿≤ª∫ fi F°ufiu Ju¡
J¡°≤d oŸfiu J¡°≈Õ^∫ ≈®°›w J¡≤ <Ô∫° Fæ $$26$$ fi t¥»°u* Ÿu ÎJ¡t°` t¥©Õw°b„ ÿb°ŸŸ∏w<w ÎuŸu
„Ù|®-„Ù|® <fiJ¡ÔwÙ ≤FwÙ Fæ,ıæŸu Ô°uF°≤ J¡∑ @°æ*J¡fiÙ Ÿu b°∫CŸ∏w<w <fiJ¡ÔwÙ ≤FwÙ Fæ, bF
ÿb°ŸŸ∏w<w Ju¡bÔ ı™>≤°<Àfi J¡∑ <J®¡∫° Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ N°æ≤ <J¡ŸÙ NSÕ Ju¡ <ÔÎ fiFÙ*, •∫°u*<J¡ t¥©Õw°
NfiSÕ J¡≤fiub°ÔÙ Fæ $$27$$
Ÿ ≈®J¡°≤ t¥©Õw°b„ Ã≈Ωt°fi ≈≤wıÕfi ∫° yıÕfi ªæw∏∫ J¡° I°≈J¡ Fæ, <J¡∏wC @fiCT J¡∑ ±>°u≤Ù Ju¡
ª»°fiu J¡∑ fi°o˘ t≤d N°<Ì NfiS°u˘ J¡° FÙ J¡°≤d Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
t¥»w°b„ Ã≈∏fi F°ufiub°Ô° ªæw∏∫I°fi Ÿu „¥∏∫ ≈≤wıÕfi ∫° yıÕfi @fiCT Ju¡ Ì^±> tu* ÔyÙ FCoÕ ±>°u≤Ù
Ju¡ ŸÂ„ Ju¡bÔ t≤d Ju¡ FÙ FuwC F°uwu Fæ* $$28$$ t¥» Ÿu F°ufiub°Ô° ı°u k¡Ô Ô°˚ Fæ, bF ıayÔ Ju¡ w” J¡∑
w≤F Fæ N°æ≤ Ÿtu* ı°u <bZ°<∏w Fæ, bF w›w ≈°T°d-<„Ô° Ju¡ «¡≈≤ <bZ°<∏w Ju¡ ŸÂ„ FÙ Fæ $$29$$
t¥©Õ Ju¡ Ÿ°S J¡∑ ı°fiub°ÔÙ Ÿay<w Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ F°uyÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ N≤^∫˚¥<t tu* _S°dC Ju¡ (<’∏fi
b¨st¥Ô Ju¡) Ÿ°S J¡∑ ı°fiub°ÔÙ Ÿay<w F°uwÙ Fæ N°æ≤ ŸJu¡ <ÔÎ ı°u JC¡~> ≈J¨¡w F°uy°, bF ˚Ù N°J¡°„
J¡°u Ì^±>u Ÿu t°≤fiu Ju¡ wCv∫ FÙ F°uy° $$30$$
ZÙ≤°tıÙ, oŸ N@t t¥©Õ J¡°u ı°u <Ì∫° y∫° Fæ, bF •∫° J¡∑ªn tu* ku*¡J¡° y∫° fiFÙ* ŸtHfi°
ª°<FÎ ? N°æ≤ ŸJu¡ Ÿ°S J¡∑ yoÕ ı°u J¡S° Fæ, bF •∫° N°J¡°„ tu* JC¡Wu J¡° N°à°fi (˚°æ*J¡fi°)
fiFÙ* Fæ ? $$31$$
1238 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
NI°fiÙ J¡∑ <fi∏Ì° NI°fi J¡∑ Fu∫w° ≈®Ì<„Õw F°u ı°∫, oŸ<ÔÎ Ì∫°b„ J¡∑ yoÕ Fæ, fi <J¡ NI°<fi∫°u*
Ju¡ ≈®<w πuTb„ J¡∑ yoÕ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
NI°fi FÙ N°≈<W∫°u* J¡° N°Z∫ ∫°fiÙ _S°fi Fæ $ ˚Ô° fwÔ°oÎ w°u ŸFÙ <J¡ J¡°æfi-ŸÙ N°≈<W∫°≥
NI°fiÙ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uwÙ ? oŸ ŸaŸ°≤R¡≈ Ÿ¿≤w° J¡° ı°u ≈®b°F Fæ, bF ÎJ¡t°` NI°fiÙ Ju¡ ≈®t°Ì
Ÿu FÙ ªÔ ≤F° Fæ $$32$$ NI°fiÙ J¡°u y® ÌC#© N°æ≤ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ s<dJ¡ ŸC© ˚Ù f°≤-f°≤ N°wu N°æ≤
ı°wu ≤Fwu Fæ*, fiJ¡° Ÿ ≈®J¡°≤ vÔa|fi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, <ıŸ ≈®J¡°≤ FÔ ∫° ≤S ≈bÕw J¡°
vÔa|fi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu $$33$$ ÌuF, @fi, ˜Ù N°<Ì tu* N°Ÿ<•w ≤©fiub°Ôu NI°fiÙ J¡° ∫F ÌC‹¸>
ÌC#© J¡˚Ù ˚Ù „°∏w fiFÙ* F°uw° $$34$$ oŸ Nfi°Ãt˚¥w, „™> ÌuF tu* N°Ãt˚°b ≈®°›w J¡≤fiub°Ôu ≈C”T
tu* NŸÃ∫f°u@t∫Ù t°∫° •∫° <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ ˚Ù fi‹¸> F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? NS°Õwg <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ fi‹¸> fiFÙ*
F°u ŸJ¡wÙ $$35$$ ÌC‹¸> ˚°b°u* Ÿu ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ Δ∫°›w FCoÕ fC<] Ÿu ∫C•w N°ÃtR¡≈ b_wC Ju¡ <bT∫ tu*
N∏@ wS° Nfi°Ãt˚¥w NŸwg NS°u˘ tu* Â<‹¸>∫C•w ≈Ì-≈Ì ≈≤ <y≤ ≤Fu ÌCtÕ<w ≈C”T J¡°u ª∏B Ÿu ˚Ù
<bT Ÿ ≈®J¡°≤ Ã≈∏fi F°uw° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ JC¡ŸCt Ÿu N°t°uÌ Ã≈∏fi F°uw° Fæ wS° sÙ≤ Ÿu J¡^¸>J¡
ÎuŸu Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ıæŸu _SÔ Ÿu Ì¥f J¡° NaJC¡≤ Ã≈∏fi F°uw° Fæ $$36,37$$ tfiR¡≈Ù F°SÙ J¡∑
Z¨a©Ô°˚¥w ÌuFR¡≈ ŸutÔ Ju¡ b¨s-J¡°u¸>≤ tu* ≤Ffiub°ÔÙ Ÿ<≈ÕdÙR¡≈Ù N°„°Î≥ NI°fiÙ ≈C”T°u* tu* ≤°y
N°<Ì Ÿ°≥≈°u* J¡°u Ÿ ≈®J¡°≤ Ã≈∏fi J¡≤wÙ Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ Wt ≤Ù<w Ÿu ı°uwu y∫u ©uw Ÿu <J¡Ÿ°fi
@°fi Ã≈∏fi J¡≤wu Fæ* $ NSb° tfi°uR¡≈ t°waay J¡∑ õ¨a©Ô°˚¥w N°„°Î≥ ÌC#© Ã≈∏fi J¡≤wÙ Fæ*, ∫°u*
N°∏w≤ N°æ≤ f°fl <bT∫°u* Ju¡ ˚uÌ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ Ì°u R¡≈J¡°u* J¡∑ ∫°uıfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$38$$
ZÙ≤°tıÙ, ≈°≈R¡≈Ù Ÿ≈°u˘ Ÿu bu<‹¸>w NI°fiÙ ≈C”T J¡∑ fi≤J¡R¡≈Ù Ô‚tÙ Ÿ ≈®J¡°≤ ∫F°≥ ≈®wÙs°
J¡≤wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ t∫¥≤Ù tu| J¡∑ ≈®wÙs° J¡≤wÙ Fæ $$39$$ ª≈Ô fiu`R¡≈Ù ˚®t¿≤∫°u* Ÿu ∫C•w
≈®_kC¡¿≤w N@≤R¡≈Ù ≈vÔb°u*b°ÔÙ Nayfi°R¡≈Ù <bTÔw° Ju¡bÔ t¥©°u˘ Ju¡ <ÔÎ FÙ <bJ¡<Ÿw F°uwÙ
Fæ $$40$$ NI°fiÙ ≈C”T Ju¡ tfiR¡≈Ù bÕ≤°˚¥<t tu* FÙ <b≤Ô ≈vÔb°u* Ÿu ∫C•w NfiSÕ FuwC ≈°≈°<ÌR¡≈
≈<s∫°u* J¡∑ ~>°∫°˚¥w ≤°yR¡≈Ù ÌC‹¸> b¨s Ã≈∏fi F°uw° ≤Fw° Fæ $$41$$ NI°fiÙ Ju¡ tfiR¡≈Ù ıÔ„¥∏∫
N≤^∫ tu* J¡¿‡≈w F°u ≤Fu N°u‹™>R¡≈Ù w”≈vÔb°u* ≈≤ ≈®J¡°„t°fi <fi#ÿb°ŸR¡≈Ù @¥N°u* Ÿu ∫C•w wS°
„˜Ÿt¥F J¡∑ fi°o˘ J¡¸>J¡¸>°∫t°fi Ì°≥wR¡≈Ù vtCJ¡ (Ô°™>Ù) Ÿu ∫C•w „≤Ù≤ J¡°u Ÿaw°≈ Ìufiub°Ô°
πuTR¡≈ Ì°b°fiÔ t°fi°u* ˚_tÙ˚¥w F°uw° ≤Fw° Fæ $$42$$ NI°fiÙ Ju¡ t°ÃŸ∫ÕR¡≈ ıÔ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ tfi
tu* Ì¥Ÿ≤u J¡∑ <fi∏Ì°R¡≈Ù ≈vÔb°u* Ÿu ∫C•w, <ª∏w°R¡≈Ù ˚®t≤°u* Ÿu „°u<˚w oÕ‹∫°ÕR¡≈Ù J¡t<ÔfiÙ ˚ÔÙ
≈®J¡°≤ <bÔ°Ÿ J¡≤wÙ Fæ $$43$$ t≤dR¡≈Ù f±>b°<Àfi NI≈C”T Ju¡ ≈®<w FÙ, <ıŸfiu <J¡ ≈®<wı∏t tu*
NfiuJ¡ w≤F Ju¡ ≈®wÙJ¡°≤°u≈°∫R¡≈ w¸> Ju¡ N°Z∫ Ÿu y®ÌC#©R¡≈Ù w≤ay<b˚®t°u* J¡° ≈¿≤t°ıÕfi <J¡∫°
Fæ, f°≤-f°≤, ŸtCB J¡∑ fi°o˘, ≈®°›w F°uw° Fæ $$44$$
ı∏t N°<Ì ˚Ù W≤°uW≤ NfiS°u˘ J¡∑ FÙ ≈®°<›w J¡≤°wu Fæ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
NI ≈C”T J¡° FÙ ı∏t ≈Cfi#-≈Cfi# f°Ô≈fi ≈®°›w J¡≤w° ≤Fw° Fæ, f°Ô≈fi f°≤f°≤ ∫°æbfi ≈®°›w
J¡≤w° ≤Fw° Fæ, ∫°æbfi f°≤f°≤ b°@Õ•∫ ≈®°›w J¡≤w° ≤Fw° Fæ N°æ≤ b°@Õ•∫ f°≤f°≤ t≤d ≈®°›w J¡≤w°
≤Fw° Fæ $$45$$ NI°fiÙ ≈C”T FÙ oŸ ıywR¡≈Ù ıÙdÕ |¸>Ù∫∏` tu* (≤F¸> tu*) ŸaŸ°≤R¡≈Ù ≤≠ıC Ÿu f≥@°
ŸyÕ - 6] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1239
FCN° t≠ıfi N°æ≤ t≠ıfi π°≤° J¡Ô„R¡≈w° ≈®°›w J¡≤w° ≤Fw° Fæ $$46$$ ı°u ∫F ıyw I°fiÙ tF°Ãt°
J¡∑ fC<] Ÿu wCh~> N°æ≤ y°∫ Ju¡ ©C≤t°` ∫°fiÙ _bv≈ ıÔ°„∫ R¡≈ ≈®wÙw F°uw° Fæ, bFÙ NI°fiÙ J¡∑ fC<]
Ÿu Ny°@ N°æ≤ NŸÙt ≈®wÙw F°uw° Fæ $$47$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈<s<d∫°≥ <≈*ınu Ÿu f°F≤ <fiJ¡Ô fiFÙ* ≈°wÙ,
bæŸu FÙ Ì≤ ˚≤d tu* N<w-N°Ÿ<•wR¡≈Ù f∏@fi Ÿu f≥@u N∏@≈C”T J¡∑ fi°o˘ NI ≈C”T J¡∑ fC<]∫°≥
ÌÙ|ÕŸaŸ°≤R¡≈Ù ŸtCB Ju¡ ≈°≤ fiFÙ* ı° ŸJ¡wÙ* $$48$$
•∫°u* fiJ¡∑ fC<]∫°≥ ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ J¡° ≈°≤ ≈®°›w fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ*, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
"≈≤°a<ª ©°<fi Δ∫w¨dwg _b∫a˚¥_w_t°Ã≈≤°mg¡ ≈ÿ∫<w fi°∏w≤°Ãtfig' $ (_b∫a˚¥ fiu o¿∏B∫°≥
f<FtCÕ© ffi°oÕ Fæ*, Nw# f°F≤ Ìu©w° Fæ, ˚Ùw≤ N∏w≤°Ãt° J¡°u fiFÙ* Ìu©w°) oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* Ju¡
NfiCŸ°≤ ÎJ¡t°` f°fl <bT∫°u* tu* ÔyÙ FCoÕ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ ˚°≤ Ÿu N°J®¡°∏w FCÎ ⁄Ì∫R¡≈Ù fi°<˚
Ÿu ∫C•w F°u ≤FÙ <bT∫R¡≈Ù J¡∑ªn tu* k≥¡ŸÙ F…oÕ ı∏tR¡≈Ù ≤S Ju¡ ªJ®¡ J¡∑ o¿∏B∫R¡≈ fiu<t∫°u*
(≈<F∫u J¡∑ wÙÔÙ) J¡° NI°fiÙ π°≤° ≈aJ¡ Ÿu <fiJ¡°ÔJ¡≤ „°u@fi fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° $$49$$
NI°fiÙ Δ∫°@ fiu o¿∏B∫R¡≈Ù yÙ@°u* Ju¡ <ÔÎ (∫°fiÙ <„J¡°≤ Ju¡ ∫°uÀ∫ ÿ∫ufi N°<Ì Ju¡ <ÔÎ) ≤°yb„
(t¨y∫° Ju¡ Δ∫Ÿfi Ÿu) N≈fiÙ ÌuF≈≤‡≈≤° J¡°u ŸaŸ°≤R¡≈Ù N≤^∫ tu* Ì¥≤ wJ¡ ∫°fiÙ ŸbÕ` N°æ≤ ŸbÕÌ°
t°aŸ Ju¡ <≈^±> J¡∑ fi°o˘ kæ¡Ô°∫° Fæ $$50$$
"N°<tT<≈^±>bwg' ∫F°≥ ≈≤ b<w≈®∫°uy ˚®°<∏wÂ<‹¸> Ÿu ˚uÌ J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ Ÿ°Âÿ∫ J¡° N˚°b
F°ufiu Ÿu <J¡∫° y∫° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
b°_wb tu* t°aŸ Ju¡ Ôbt°` N°æ≤ t¨<WJ¡° Ju¡ Ôbt°` R¡≈ tfiC‹∫, ≈„C, t¨y N°<Ì ≈®°<d∫°u* Ÿu
wS° <Ft°Ô∫, <b∏º∫°ªÔ, tÔ∫ N°<Ì ≈bÕw°u* Ÿu ≈®ªC≤ Â<‹¸>∫°≥ t°uF Ÿu (w[b Ju¡ NI°fi Ÿu ı<fiw
J¡v≈fi° Ÿu) Ô<sw F°uwÙ Fæ* $$51$$ NŸÙt ŸaJ¡v≈-J¡v≈fi°R¡≈Ù J¡v≈b¨s ŸfŸu f»J¡≤ Fæ, •∫°u*<J¡
NÃ∫∏w NŸwg ˚Ù ≈Ì°S°u˘ Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ J¡°tfi°N°u* J¡∑ ≈¥<wÕ-Ÿ°tØ∫Õ bF ≤©w° Fæ, NI°fib„ ŸÙŸu
ıyw-R¡≈Ù ≈W°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤° <b_w¨w F…oÕ Fæ $$52$$ Ÿ J¡v≈b¨s ≈≤ <ª`-<b<ª` ≤ªfi°N°u* Ÿu
∫C•w ˚°uy°u* tu* NÃ∫∏w N°Ÿ•w ≈sÙ ≤Fwu, ≈®J¡°„wu, ≈®<b‹¸> F°uwu N°æ≤ <bÔ°Ÿ J¡≤wu Fæ* $$53$$ Ÿ
J¡v≈b¨s ≈≤ ı∏t FÙ ≈vÔb Fæ*, J¡t°u˘ J¡° Ÿt¥F FÙ J¡<ÔJ¡° Fæ, ≈C^∫-≈°≈ FÙ k¡Ô Fæ* N°æ≤ <b˚b
Ÿ‡≈<W∫°≥ FÙ taı¿≤∫°≥ Fæ* $$54$$ NI°fiR¡≈Ù ª∏Bt° Ju¡ Ì∫ Ÿu FÙ oŸ ŸaŸ°R¡≈Ù N≤^∫ Ju¡ ˚°y
tu* ˜ÙR¡≈Ù Ôw°Î≥ <b_≈‹¸>R¡≈ Ÿu Wt „°u˚° ≈®°›w J¡≤ ≤FÙ* Fæ* $$55$$
NI°fi tu* •w ª∏BÃb J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
<bbuJ¡R¡≈Ù Ÿ¥∫Õ Ju¡ N_w Ÿt∫ tu* <Ìw F°ufiub°Ô°, ı∏tŸt¥FR¡≈Ù J¡Ô°N°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ, <fi‹≈®≈aª
f®Ê tu* ≈®J¡°<„w F°u ≤F° Ì°uT°u* J¡° _b°tÙ NI°fiR¡≈Ù ª∏Bt° FÙ ŸaŸ°≤ J¡° ŸfŸu f»J¡≤ FuwC Fæ $$56$$
b°Ÿfi°R¡≈Ù Nt¨w Ÿu ∫C•w N°„°R¡≈Ù ªJ¡°u≤ ≈<s∫°u* J¡° ≈°uTd J¡≤fiub°Ôu <ªWR¡≈Ù N°J¡°„t<d Ju¡
(Ÿ¥∫Õ Ju¡) ≤Ÿ J¡°u (Nt¨w J¡°u) ª°Ffiub°Ôu NI°fiR¡≈Ù ª∏Bt° Ju¡ ≈®Ÿ°Ì Ÿu FÙ ≤°ıFaŸ J¡∑ fi°o˘
<bÔ°Ÿ∫C•w, <Ft°Ô∫ J¡∑ fi°o˘ „ÙwÔ Nay°u* Ÿu ∫C•w wS° ª≈Ôfiu`R¡≈Ù ˚®t≤°u* Ÿu Ÿt¿∏bw J¡°∏w°R¡≈Ù
JC¡o∫°≥ ≈®J¡°<„w F°uwÙ Fæ* $$57,58$$ ŸC∏Ì≤ Ju¡„≤ªfi°R¡≈Ù <w<t≤ Ju¡ vÔ°Ÿ Ÿu ∫C•w wS° ŸC„°u<˚w
ÿbuw ≈∫°u@≤°u* Ÿu ∫C•w ≤tdÙR¡≈Ù ≤°<`∫°≥ ı°u ≤°<ıw F°uwÙ Fæ*, bF B‹¸>°N°u* J¡∑ t¥©Õw° J¡° FÙ ≈®w°≈ Fæ
1240 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
∫°fiÙ t¥©Õw° FÙ ≤tdÙ„°u˚°J¡°≤ Ÿu ≈¿≤dw F°uwÙ Fæ, b°_wb tu* bF°≥ JC¡~> ˚Ù „°u˚fi ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ $$59$$
NI°fi FÙ Ÿt_w NfiS°u˘ J¡° FuwC Fæ, ∫°u* fwÔ°wu F…Î ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ı°u <J¡ <bT∫°u* tu* Ju¡bÔ «¡≈≤-«¡≈≤ Ÿu <Ì©°oÕ ≈nfiub°ÔÙ t@C≤w°,
NfiSÕ≈∫ÕbŸ°<∫w°,N°Ω∏wbW°, Ìu„w# ≈¿≤¿h~>∏fiw° N°æ≤ Ÿt_w Nb_S°N°u* tu* fiÿb≤w° ≈®<Ÿ]
Fæ, bu Ÿf NI°fiR¡≈Ù b¨s Ju¡ FÙ k¡Ô Fæ*, ª¥≥<J¡ Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ fi°fi°J¨¡<w NfiuJ¡<b@ k¡ÔfÙı°aJC¡≤
≈≤‡≈≤° Ÿu NI°fi-b¨s Ÿu ıyÌ°J¡°≤ R¡≈w# kæ¡Ôu F…Î Fæ*, oŸ<ÔÎ fiJu¡ t¥Ô˚¥w NI°fi J¡° FÙ
h~>uÌ J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ $$60$$
~>™>° ŸyÕ Ÿt°›w

Ÿ°wb°≥ ŸyÕ
NfiSÕ N°<Ì tu* J¡°t N°<Ì Ju¡ π°≤° F°ufiub°ÔÙ ≤‡∫w°∫C•w
NSÕR¡≈w° NI°fi J¡∑ <b˚¥<w∫°≥ Fæ* oŸJ¡° Ÿ<b_w°≤ bdÕfi $
ŸfŸu ≈FÔu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿ‡≈¥dÕ <bbuJ¡ J¡° N≈F≤d J¡≤fiub°ÔÙ wS° wÃsd NfiSÕ yw°u˘ tu*
<y≤°fiub°ÔÙ ≈®_wCw <˜∫°≥ FÙ NI°fi N°æ≤ J¡°t J¡∑ tF°<b˚¥<w∫°≥ Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu ∏FÙ*J¡° ≈FÔu
bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
tÌR¡≈Ù ª∏B Ju¡ <Ìw F°ufiu ≈≤ t°u<w∫°u* Ÿu bu<‹¸>w wS° ≤Ãfi°u* Ÿu ŸC„°u<˚w <˜∫°≥ sCÆ@ J¡°tR¡≈Ù
sÙ≤ŸtCÌ® Ju¡ w≤ay°u* J¡∑ fi°o˘ ı°u <Ì©°oÕ ≈nwÙ Fæ*, bF Ju¡bÔ NI°fi J¡∑ FÙ <b˚¥<w Fæ $$1$$
J¡≈°uÔ-wÔR¡≈ Ì°uÔ° Ÿu Ì°u<Ôw <˜∫°u* J¡∑ Â<‹¸>∫°≥ ŸCbdÕt∫ J¡tÔ Ju¡ J¡°u„ tu* Nb¿_Sw ª≈Ô
˚®t≤°u* Ju¡ ≈¸>Ô J¡∑ ı°u „°u˚° @°≤d J¡≤wÙ Fæ*, bF NI°fi J¡∑ FÙ <b˚¥<w Fæ $$2$$ bŸ∏wJ¡°Ô tu* bfi©^±>°u*
tu*, b¨s°u* tu* N°æ≤ ˚¥<t tu* J¡°tÌub Ju¡ NfiCª≤ J¡∑ fi°o˘ J¡°<t∫°u* J¡°u tÌ Ã≈∏fi J¡≤fiub°Ôu ı°u ŸC∏Ì≤ ≈C‹≈
<Ì©°oÕ ≈nwu Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$3$$
J¡hªu t°aŸ J¡° ˚sd J¡≤fiub°Ôu yÙ@, yÙÌn, JC¡W° N°<Ì Ju¡ J¡bÔ Ju¡ (J¡°æ≤ Ju¡) ∫°uÀ∫ Nay°u*b°ÔÙ
<˜∫°u* J¡∑ ª∏B, ª∏Ìfi N°æ≤ J¡tÔ Ju¡ Ÿ°S ≈t° ÌÙ ı°wÙ Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° FÙ <bÔ°Ÿ Fæ $$4$$
b°_wb tu* ÔFq ∫° ≈Ùb (tb°Ì) J¡∑ Ì…yÕ∏@ FÙ <ıŸJ¡∑ ŸCy∏@ Fæ, ÎuŸÙ <˜∫°u* J¡∑ _wfi-ZudÙ ı°u Ô°uJ¡
tu* ŸCbdÕJ¡Ô„, J¡tÔ-J¡∑ J¡ÔÙ Îba <fı°u≤° fiÙ*f¥ Ju¡ ŸÂ„ <Ì©°oÕ ≈nwÙ Fæ, bF Ju¡bÔ NI°fi J¡∑ FÙ
<b˚¥<w Fæ $$5$$ Ô°≤ Ÿu ˚Ùy° N°u‹™>fi°tJ¡ t°aŸ J¡° ¸C>J¡n° ı°u ≤Ÿ°∫fi, Nt¨w, t@C, <f‡f N°æ≤ tΩ Ju¡
Ÿ°S ≈t° <Ì∫° ı°w° Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° FÙ <bÔ°Ÿ Fæ $$6$$ ≈®Ã∫uJ¡ J¡° <b˚°y J¡≤ ∫<Ì Ìu©° ı°∫,
w°u ~>°u¸>u-~>°u¸>u ≈°u≤ Ju¡ ŸÂ„ N°J¡°≤b°Ôu ı°u ˚Cı°ÃtJ¡ J®¥¡≤ Fß>ÙR¡≈Ù f<~>Õ∫°≥ Fæ*, fiJ¡° ŸC∏Ì≤ ˚CıÔw°
N°<Ì Wt „ÆÌ°u* Ÿu J¡<b Ô°uy ı°u bdÕfi J¡≤wu Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡∑ <b˚¥<w Fæ $$7$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ J¡ÌÔÙ Ju¡ _w‡˚∫CyÔR¡≈Ù ıa|°N°u* J¡∑ Ÿ°ty®Ù Ÿu ∫C•w ŸC∏Ì≤ ≤t<d∫°u* Ju¡ π°≤° @°≤d
J¡∑ yoÕ wS° _wfiR¡≈ J¡Ô„°u* J¡∑ „°u˚° Ÿu B‹¸>°N°u* Ju¡ fiu`°u* J¡°u N°fi∏Ì Ìufiub°ÔÙ w°u≤d≈a¿•w ∫°fiÙ
J¡°t-t¿∏Ì≤ J¡∑ w°u≤dt°Ô°R¡≈ R¡≈ J¡≤@fiÙ ŸC„°u<˚w F°u ≤FÙ Fæ, oÃ∫°<Ì R¡≈ Ÿu J¡<b Ô°uy J¡≤@fiÙ
J¡° ı°u bdÕfi J¡≤wu Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$8$$ N°≤‡˚-N°≤‡˚ tu* t∏Ì Ô°uy°u* J¡°u NÃ∫∏w
ŸyÕ - 7] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1241
t@C≤ Ôyfiub°ÔÙ NSb° «¡≈≤-«¡≈≤ Ÿu S°unÙ t°u™>Ù, Δ∫∫J¡°Ô tu* ≤°y-πuT N°<Ì π∏Ì°u* Ÿu ≈∫Õb<Ÿw
F°ufiub°ÔÙ wS° „Ù|® s∫_b˚°b F°ufiu ∫° JC¡~> Ô°uy°u* tu* FÙ <Ì©°oÕ ≈nfiu Ju¡ J¡°≤d <b≤Ô R¡≈w° J¡°u
@°≤d J¡≤fiub°ÔÙ Ô‚tÙJ¡∑ ˚Ù ı°u N<˚Ô°T° J¡∑ ı°wÙ Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° ≈®˚°b Fæ $$9$$ ı°u fC<]
ÌC#© ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ, ı°u ŸC© Fı°≤°u* „°©°N°u* Ju¡ R¡≈ tu* <b˚•w F°u ı°w° Fæ wS° ı°u NfiuJ¡ J¡tÕk¡ÔR¡≈Ù
<Z∫°≥, ı°u <J¡ ÌC#©R¡≈Ù „°©°N°u* Ÿu <b_w¨w Fæ*, Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° FÙ ≈®˚°b Fæ $$10$$
ıf NfiuJ¡ w≤F J¡∑ Ô¿‚t∫°≥ NI°fi J¡∑ FÙ <b˚¥<w∫°≥ Fæ*, wf •w Ô¿‚t∫°u* Ju¡ Ã≈°ÌJ¡ J¡°‡∫
J¡t°u˘ tu* ≈®b¨<W J¡≤°fiub°Ôu J¡tÕJ¡°^±> Ju¡ bªfi°u* J¡∑ ˚Ù NI°fi<b˚¥<wR¡≈w° oŸ<ÔÎ <Ÿ] FÙ F°u ı°wÙ
Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, J¡tÕJ¡°^±> J¡∑ b°dÙ ˚Ù NI°fi J¡∑ <b˚¥<w FÙ Fæ $ bF (J¡tÕJ¡°^±> J¡∑ b°dÙ) J¡°‡∫
J¡t°u˘ Ju¡ <b_w°≤R¡≈Ù ıayÔ tu* ≤FwÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ Ôw° ı°Ô°u* Ÿu |fi°J¨¡<w ≤FwÙ Fæ, Ÿ ≈®J¡°≤ ∫F
˚Ù NfiuJ¡ k¡Ô°<˚Ô°T°N°u* Ju¡ ı°Ô°u* Ÿu |fi°J¨¡<w (<fi<f±>°J¡°≤) ≤FwÙ Fæ $ NwÎb bu Ìubw° N°<Ì Ju¡
M¡d°u* Ÿu N°J®¡°∏w J¡tÕ≈®@°fi ıÙb°u* Ju¡ J¡°≤°y¨F J¡∑ ≤s°SÕ ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ ≤≠ıC_bR¡≈ Fæ* Îba ≤°y N°æ≤
ª≈Ôw° Ÿu N°J®¡°∏w N°u™> Ju¡ ŸÂ„ Fæ* $ yÙw° tu* "∫°<tt°a ≈C¿‹≈w°a b°ªtg' oÃ∫°<Ì Ÿu oŸÙ <bT∫ J¡°
_≈‹¸>ÙJ¡≤d <J¡∫° y∫° Fæ $$11$$
t°uFb„ _bw# FÙ J¡°‡∫ J¡t°u˘ tu* ≈®b¨W F°u ≤Fu ≈C”T°u* J¡°u ≈Cfi# „°˜ Ÿu ˚Ù ≈®b¨W J¡≤°fi° ŸÙ ≈®J¡°≤
NfiC<ªw Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ _bw# JC¡Î≥ tu* <y≤ ≤Fu ∏tW ∫° N∏@≈C”T J¡°u fÔ≈¥bÕJ¡ <y≤°fi°, oŸ N°„∫
J¡°u ≤©J¡≤ t°uF Ÿu _bw# ≈®b¨<W F°uwÙ Fæ, ∫F fwÔ°wu Fæ* $
ıæŸu _bw# ÿ∫°tÔ, bT°ÕJ¡°Ô tu* ≤ı Ÿu J¡ÔC¿Tw N°æ≤ Ÿtu* ˚Ù ≤°<` tu* N∏@J¡°≤ Ÿu NÃ∫∏w
ÿ∫°tR¡≈w° J¡°u ≈®°›w FCoÕ J¡°<Ô∏ÌÙ _bw# fFwÙ Fæ bæŸu FÙ ≈®b¨<WR¡≈Ù N°Ÿ°≤°u* Ÿu (@°≤°Ÿa≈°w bT°Õ Ÿu)
<b_w¨w FCN° t°uFR¡≈Ù JC¡F≤° <ª≤J¡°Ô Ÿu _b∫a FÙ fF ≤F° Fæ ∫°fiÙ ≈C”T J¡°u N∏@ ffi°J¡≤ <bT∫°u* tu*
F™>°wg ≈®b¨W J¡≤°w° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$12$$
˚°uy tu* ≈®b¨W FCÎ ≈C”T J¡°u ≈C`, ≈°æ` N°<Ì <bT∫°u* tu* ≤°y J¡∑ W≤°uW≤ N<˚b¨<] F°uwÙ ≤FwÙ Fæ,
ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
N°≈°ww# NfiuJ¡<b@ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ŸC©°u* tu* <fi≈Cd; ≈¿≤d°t tu* ÌC© tu* ≈∫ÕbŸ°∫Ù; πuT, t°ÃŸ∫Õ,
N°<Ì <ª∏w° J¡° Ã≈°ÌJ¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d _fiuF„¥∏∫w°≈¥bÕJ¡ N∏w#J¡≤d tu* J¡¸C>w° ≈æÌ° J¡≤fiub°Ô° N°æ≤
ı∏tR¡≈Ù <bTÔw° Ju¡ ≈vÔb°u*, ≤Ÿ J¡∑ fi°o˘, b¨<] J¡≤fiub°Ô° ≤°y f»w° ≤Fw° Fæ $$13$$
wÌfi∏w≤ J®¡t„# ≈C` N°<Ì J¡° t≤d F°ufiu≈≤ fiJu¡ <b∫°uy J¡∑ ≈≤‡≈≤° F°uwÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu
J¡Fwu Fæ* $
Δ∫°<@ N°<Ì Ÿu ııÕ≤ ≈C` N°<Ì JC¡¸C>‡fÙ ıfiŸt¥FR¡≈Ù ≈W°u* J¡∑ ≈a¿•w∫°≥ <ı∏F°u*fiu <y≤°∫Ù Fæ* N°æ≤
N°≥@Ù Ju¡ J¡d°u* J¡∑ fi°o˘, <bbuJ¡ ¿‹¸>∫°u* J¡° N≈F≤d J¡≤fiub°Ôu <bsu≈<b„uT <ıfi tu* <bΩt°fi Fæ*, ÎuŸu
ÌC‹J¡tÕ≈¿≤≈°J¡R¡≈Ù ≈bfi ı°u fFwu Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ FÙ Fæ $$14$$
wÌfi∏w≤ N≈fiÙ ˚Ù t¨Ã∫C F°u ı°wÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ŸbÕÌ° FÙ oŸÙ ≈®J¡°≤ ı∏t≈≤‡≈≤° Ÿu t≤d Ju¡ tC©
tu* ≈®bu„ F°uw° ≤Fw° Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
1242 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<ıŸfiu Nfi∏w ıywR¡≈Ù ≈Ju¡ k¡Ô°u* J¡°u J¡b<Ôw J¡≤ <Ì∫° Fæ N°æ≤ ı°u ŸÌ° ©°fiu J¡∑ ªu‹¸>°
J¡≤ ≤Fu Ì≤ Ÿu ∫C•w Fæ, ÎuŸ° ∫F J¡°Ô J¡v≈°u* wJ¡ ı°u w¨›w fiFÙ* F°uw°, bF ˚Ù NI°fi J¡°
<bÔ°Ÿ Fæ $$15$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈¿≤bwÕt°fi NI°fiÙ ıÙb°u* J¡° Ÿ≈ÕR¡≈ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
<`<b@ w°≈°u* Ÿu „¥∏∫ NªÔ f®Ê Ju¡ ≈®J¡°„R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u ≤Fu ıÙb oŸ ŸaŸ°≤ tu* ÎJ¡
w≤F Ju¡ Ÿ≈Õ FÙ Fæ*, •∫°u*<J¡ bu t°uFR¡≈Ù b°∫C J¡° N≈fiu N∏Ì≤ ≈¥≤dJ¡≤, ¿_Sw wS° <k¡≤-<k¡≤
≈¨SJg¡¡F°u ı°fiub°ÔÙ fi°fi°ÌuFR¡≈Ù Ãbª°N°u* Ÿu ≈Ô<sw F°uwu FCÎ JC¡<¸>Ôy<w Ÿu ªÔwu-<k¡≤wu Fæ* $
∫F ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$16$$
fiJu¡ π°≤° ≈®Ã∫uJ¡ ı∏t tu* ≈®°›w <J¡∫° ı°fiub°Ô° ∫°æbfi ˚Ù-t°usFuwC <bbuJ¡, bæ≤°À∫, Zbd N°<Ì
tu* ≈∫°uy fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <fi≤SÕJ¡ FÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<ª∏w°R¡≈Ù <≈„°ª°u* Ÿu ≈Fw, <bbuJ¡R¡≈Ù ª∏Bt° Ju¡ Ì∫ Ÿu „¥∏∫, NwÎb N∏@J¡°≤ J¡∑ w≤F
≈®J¡°„ ≤<Fw fiJ¡∑ ∫°æbfiR¡≈° ≤°<` ı°u <fiJ¡Ô ı°wÙ Fæ ∫°fiÙ Δ∫wÙw F°u ı°wÙ Fæ, bF NI°fi J¡° FÙ
<bÔ°Ÿ Fæ $$17$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ fiJ¡∑ ıÙ˚ N°<Ì o¿∏B∫°≥ ˚Ù Δ∫SÕ N°æ≤ ≈®∫°uıfi „¥∏∫ Fæ*, ÎuŸ° <Ì©Ô°wu Fæ* $
J¡tÔ J¡°u¸>≤ Ju¡ J¡°ufiu tu* Nb¿_Sw ˚Ù Ÿ¥` ∫°fiÙ J¡tÔŸ¥` Ÿu » NbÔ¿‡fw ˚Ù ˚Ùw≤Ù ÌÔ
ıæŸu <Ft≈®≈°w°u* Ÿu ıÙdÕ-„ÙdÕ F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ˜Ù, ≈C` N°<Ì ≈®°J¨¡w ∫°fiÙ ≈°t≤ ıfi°u* J¡°
s°u˚ <fi≤°J¡≤d J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <J¡∫u y∫u NfiuJ¡ Ÿaw°≈°u* Ÿu ıÙ˚ Îba N∏∫°∏∫ ªsC N°<Ì o¿∏B∫°≥
ıÙdÕ-„ÙdÕ F°u ı°wÙ Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$18$$ ÌC#© N°æ≤ „°uJ¡R¡≈Ù tF°fi y®¿∏S∫°u*
Ÿu ∫C•w, J¡‹¸>R¡≈Ù J¡^¸>J¡°u* Ÿu N°J¡∑dÕ Ì¿≤Bw°R¡≈٠̨» „°vtÔÙ b¨s ı°u Fı°≤°u* „°©°-
≈®„°©°R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$19$$ ŸÃ∫ b_wC J¡° NbÔ‡ffi fi
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N∏w#„¥∏∫ (Ÿ°≤FÙfi) J¡°u¸>≤∫C•w, N≈fiÙ ∏fi<w Ju¡ ˚°≤ Ÿu <bÌÙdÕ <ªWR¡≈Ù
ªæÃ∫b¨s tu* <fib°Ÿ J¡≤fiub°Ô° Ô°u˚R¡≈Ù vÔ¥ ı°u NI°fiR¡≈Ù J¨¡‹d-≈s J¡∑ ≤°<` tu* <b„uTR¡≈Ÿu
yıÕfi J¡≤w° Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$20$$ N°≤a˚J¡°Ô tu* ≈FÔu J¡°fi°u* Ju¡ Ÿa<fi<Fw J¡≈°uÔ
≈®Ìu„ J¡° y®Fd J¡≤ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu <fiÿª∫≈¥bÕJ¡ _kC¡≤d„ÙÔ ı≤°R¡≈Ù ııÕ≤ <fvÔÙ ı°u ∫°æbfiR¡≈Ù
ª¥F°u* J¡° ˚sd J¡≤wÙ Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$21$$
NI°fi Ÿu F٠̥Ÿ≤Ù f°≤ Ÿ¨¿‹¸> J¡° <b_w°≤ F°uw° Fæ, ∫F <Ì©Ô°wu Fæ* $
Ÿ°≤˚¥w b_wC Ÿu ŸÌ° „¥∏∫, ≤ªfi° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈J®¡°∏w, ≈bÕw°u* J¡∑ fi°o˘ ŸtC∏fiw ku¡fi J¡∑
<≈¿^±>J¡° Ju¡ ŸÂ„ ı°u ıyw-¿‹¸> »w° ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$22$$
<ªÌ°˚°Ÿ-≈®J¡°„R¡≈Ù ≈C‹≈°u* Ÿu ≠ıbÔ, Δ∫°bF°¿≤J¡ ŸÃ∫w°R¡≈Ù Ôw°, <ıŸtu* ıywR¡≈Ù ≈vÔb
Fæ* N°æ≤ ı°u @tÕ, NSÕR¡≈Ù k¡Ô @°≤d J¡≤wÙ Fæ Îba <bJ¡<Ÿw F°uwÙ Fæ, ∫F ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ
Fæ $$23$$ <ıŸtu* fnu-fnu ≈bÕw FÙ _w‡˚ Fæ*, Ÿ¥∫Õ, ª∏B FÙ H≤°u©u Fæ*, yyfi FÙ ~>≈≤° ∫° ~>w Fæ,
ÎuŸ° ıyw-`∫R¡≈Ù |≤ ı°u ¿_S<w J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$24$$ NÃ∫∏w
<b_wÙdÕ ŸaŸ°≤R¡≈Ù Ÿ≤°ub≤ tu* Ã≈∏fi „≤Ù≤R¡≈Ù ≈C‹J¡≤°u* tu* (J¡tÔ°u* tu*) N∏w#_S <ªBq≈ ≤Ÿ J¡°
ŸyÕ - 7] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1243
≈°fi J¡≤fiub°Ôu ≈®°dR¡≈Ù ˚®t≤ ı°u ˚®td J¡≤wu Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$25$$
N°J¡°„t°yÕR¡≈Ù fiÙÔt<d Ÿu ¿fi<tÕw tF°fi J¨¡<`t ˚¥˚°yR¡≈Ù <fi≤∏w≤ „°u˚°∫t°fi ˚Cbfi°uÌ≤ tu*
<ÌΔ∫°<wÌÙΔ∫ Ÿ¥∫ÕÌÙ<≈J¡° ı°u ıÔwÙ Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$26$$ N°„°R¡≈Ù Ÿ¥w Ÿu
fa@Ù FCoÕ, N≈fiÙ b°Ÿfi°-„Ô°J¡°R¡≈ „≤Ù≤ tu* ı°u ıyw Ju¡ N∏wyÕw ıÙbŸt¥FR¡≈Ù ≈<sdÙ <fif]
Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$27$$ <fi≤∏w≤ ≈wfi°u* Ÿu ∫C•w ≈¨ØbÙ N°<Ì ˚¥wR¡≈Ù ≈`≈≤‡≈≤°bÔÙ
Ÿ¨¿‹¸>Ôw° ı°u ≈®°d-b°∫C Ÿu J¡¿‡≈w F°uwÙ Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$28$$ _b°Ãtw°Ì°Ã‡∫
Nº∫°Ÿ Ÿu <ı∏F°u*fiu ≤•w, t°aŸ, tÔ, t¥` N°<Ì ÌuFR¡≈ y® fi°≤J¡∑∫ J¡∑ªn J¡° <w≤_J¡°≤ J¡≤
<Ì∫° Fæ, ÎuŸu •w „aJ¡° Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ "Ft JC¡ÔÙfi tF°„∫ Fæ*' oŸ ≈®J¡°≤ N<˚t°fi J¡≤Ju¡ JC¡~>
J¡°Ô wJ¡ ı°u k¥¡ÔJ¡≤ ¿_Sw ≤Fwu Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$29$$ fiÙÔ tu|R¡≈Ù Ÿub°≤ Ÿu
∫C•w, N°J¡°„t°yÕ tu* ¿_Sw _byÕR¡≈Ù Ÿ≤°ub≤ tu* ª∏B©^±> J¡∑ J¡<dJ¡° J¡° ≈˚°uy J¡≤fiub°Ôu
Ìubw°R¡≈Ù Ÿ°≤Ÿ ≈sÙ ı°u ≈®_kC¡¿≤w F°uwu Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$30$$ <b<b@ J¡°‡∫ J¡t°u˘
Ju¡ k¡ÔR¡≈Ù ˚®t≤°u* Ÿu t<Ôfi, b°Ÿfi°N°u* Ju¡ ı°Ô°u* Ÿu bu¿‹¸>w wS° _≈∏ÌR¡≈Ù ŸCy∏@ Ÿu ≈®ªC≤ ı°u
<J®¡∫°R¡≈Ù J¡t<ÔfiÙ <bJ¡<Ÿw F°u ≤FÙ Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$31$$ ŸaŸ°≤R¡≈Ù _bv≈
ıÔ°„∫ tu* ≈®_kC¡¿≤w F°u ≤FÙ Ÿ¨¿‹¸>R¡≈Ù <fª°≤Ù sCB t~>ÔÙ J¡°u (Ÿ°æ≤Ù fi°tJ¡ t~>ÔÙ J¡°u) „™>
J¨¡w°∏wR¡≈Ù (J¡°Ô) b¨] yÙ@ ı°u ≈J¡n Ôuw° Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$32$$ ıÔw≤ay°u*
Ju¡ ku¡fi°u* J¡∑ t°Ô° J¡∑ fi°o˘ ˚ayC≤ wS° ÎJ¡t°` wÃ_bR¡≈ ˚Ù N∏∫ Ju¡ ŸÂ„ ≈®wÙ∫t°fi ≈®<w<Ìfi ≈¨SJg¡
≈¿≤t°db°ÔÙ ª∏BÔu©° Ju¡ ŸÂ„ ı°u Ÿ¨¿‹¸>-bæ<ªc∫ <Ìw F°uw° Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ
Fæ $$33$$ sd˚≤ tu* <bfi‹¸> F°u ı°fiub°Ôu NfiuJ¡ ˚¥wR¡≈Ù ŸJ¡°u≤°u* J¡° <fit°Õd J¡≤ ≤F° J¡°ÔR¡≈Ù
JC¡‡F°≤ oŸ ŸaŸ°≤ªJ®¡ J¡° ı°u ≈¿≤bwÕfi J¡≤w° Fæ, bF ˚Ù N<bΩ° J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$34$$ NªÔ
f®ÊR¡≈Ù ≈Ì tu* Ã≈∏fi Ÿ‡≈¥dÕ Δ∫bF°≤°u* tu* ŸtSÕ NŸa¶∫ ıyw_bR¡≈ ıayÔ°u* Ju¡ ı°Ô ∫Cy°∏wR¡≈Ù
N¿Àfi Ÿu ı°u ÌÀ@ F°u ı°wu Fæ*, bF ˚Ù N<bΩ° J¡° ≈®˚°b Fæ $$35$$ <fi≤∏w≤ Ã≈<W N°æ≤ <bfi°„ Ÿu,
ÌC#© N°æ≤ ŸC© J¡∑ ŸæJ¡n°u* Ì„°N°u* Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ ıy¿Ã_S<w ı°u <b≈¿≤d°t J¡°u ≈Cfi#-≈Cfi# ≈®°›w
F°uwÙ Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$36$$
oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ NfiSÕ-≈≤‡≈≤° J¡° ≈¿≤I°fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù NI°¿fi∫°u* J¡°u bæ≤°À∫ •∫°u* fiFÙ* F°uw°, oŸ
≈≤ J¡Fwu Fæ* $
b°Ÿfi°R¡≈Ù ıaıÙ≤°u* Ÿu f≥@Ù NI°<fi∫°u* J¡∑ » t¥©Õw°R¡≈Ù @Ù≤w° sC<˚w ∫Cy°u* Ju¡ N°b°ytfi wS°
J¡™>°u≤ bı®°u* Ju¡ N°|°w°u* Ÿu ˚Ù <bÌÙdÕ fiFÙ* F°uwÙ, oŸ<ÔÎ NI°<fi∫°u* J¡°u bæ≤°À∫ fiFÙ* F°uw° $$37$$
I°fi Ÿu NI°fi J¡° f°@ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ı°u b°Ÿfi° N<@J¡°≤≈®°¿›w Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ≈®°≤Æ@ Ju¡ fÔ Ÿu o∏B
N°<Ì „≤Ù≤, Ì¥Ÿ≤u tfiC Ju¡ N°ytfi wJ¡, @°≤d J¡≤wÙ Fæ, ŸJ¡° Ì¥Ÿ≤u <J¡Ÿ J¡°≤d Ÿu <bfi°„ ≈®°›w
F°uy° ? oŸ N°„∫ Ÿu ‹¸>°∏w Ìuwu Fæ* $
N≈fiu ≈≤°J®¡t°u* Ÿu ŸæJ¡n°u* ≈≤°<ıw ˚Ù „`CN°u* J¡° <k¡≤ ∫C] J¡∑ N<˚Ô°T° Ÿu ≈°Ôfi J¡≤fiub°ÔÙ
Ì°fib≈C`°u* π°≤° ˚Ù Ÿf ≈®J¡°≤°u* Ÿu ≈®„a<Ÿw FCoÕ o∏BÌuF, <ıŸJ¡° ≈CfiıÕ∏t N°<Ì <bT∫ tu* buy fi‹¸>
ªCJ¡° Fæ, b°Ÿfi° N<@J¡°≤≈∫Õ∏w (t∏b∏w≤ wJ¡) ı°u @°≤d J¡≤wÙ Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ
1244 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fæ $$38$$ ≈®°<d∫°u* J¡∑ Ÿ¨¿‹¸>R¡≈Ù @¥<Ô J¡∑ ≈a<•w Ÿu ∫C•w <fi∫<wR¡≈Ù N°≥@Ù J¡°ÔR¡≈Ù Ÿ≈Õ Ju¡ yÔu
Ju¡ ˚Ùw≤ ŸbÕÌ° ≈®b°FR¡≈ Ÿu ı°u ≈®<b‹¸> F°uwÙ Fæ, bF ˚Ù N<bΩ° J¡° fi¨Ã∫ Fæ $$39$$ <bfi°„R¡≈Ù
f±>b°<Àfi Ju¡ tC© tu* ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ŸC©-ÌC#©°ÃtJ¡ ku¡fi°u* Ÿu ∫C•w Ÿt_w ≈Ì°SÕR¡≈Ù ıÔ N<b≤w
w°≈ Ÿu ı°u <y≤wu Fæ*, bF ˚Ù N<bΩ°-fi¸>Ù J¡° fi¨Ã∫ Fæ $$40$$ ÎJ¡t°` N<@‹™>°fi f®Ê J¡∑ ŸW° Ÿu
N≈fiu _bR¡≈ J¡° Ô°˚ J¡≤fiub°ÔÙ wS° Nw<JÕ¡w b°Ÿfi° Ju¡ bæ<ªc∫ Ÿu ≈®J¡¿‡≈w FCoÕ <ª`-<b<ª`
BΔ∫°u* J¡∑ ı°u „¿•w∫°≥ ≈®_kC¡<≤w F°uwÙ Fæ*, bF ˚Ù t°∫° J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$41$$ ≈®°dÙR¡≈Ù yıtC•w°N°u*
Ÿu „°u<˚w, Nfi∏w ıywR¡≈Ù fnu-fnu ∏tW yı°u* J¡° J¨¡w°∏wR¡≈Ù (J¡°ÔR¡≈Ù) ≈®ª^±> <Ÿ*F ı°u
˚sd J¡≤ ±>°Ôw° Fæ, bF ˚Ù N<bΩ° J¡° ≈®˚°b Fæ $$42$$ ≈˚°uÀ∫ N°æ≤ tF°fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
<ıfiJu¡ <ÔÎ tFu∏B, tÔ∫ N°<Ì JC¡Ô≈bÕw FÙ k¡Ô_S°fiÙ∫ Fæ*; fi˚°u y<w N°æ≤ N°J¨¡<w Ju¡ Ÿ°Âÿ∫
Ÿu tu| FÙ <ıfiJu¡ ≈*© Fæ*, ÎuŸu ª°≤°u* N°u≤ Ÿu k¡Ô°u* J¡°u f¸>°u≤fiub°Ôu ıywR¡≈Ù ≈sÙ (W≤°∫d N°æ≤
Ì<sd°∫fi t°yÕ Ÿu <fi≤∏w≤ ≈¿≤˚®td J¡≤ ≤Fu ıyÌ°ÃtJ¡ ıÙbR¡≈Ù ≈sÙ) ı°u Ã≈∏fi F°uwu, t¨w F°uwu
N°æ≤ t≤d wJ¡ ıÙ<bw ≤Fwu Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° ≈®w°≈ Fæ $ ≈®J¨¡w tu* t¥Ô, tº∫ N°æ≤ «¡ºbÕ ˚°y
tu* J®¡t„# fi°y, tÃ∫Õ N°æ≤ Ìubw°N°u* Ju¡ π°≤° tFu∏B N°<Ì JC¡Ô≈bÕw ≈˚°uÀ∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d k¡ÔR¡≈
Ÿu Ã≈®u<sw <J¡∫u y∫u Fæ* $ Ì<sd°∫fi t°yÕ tu* @¥t®R¡≈ Ÿu N°æ≤ N˚®tu|R¡≈ N°<Ì Ÿu «¡ºbÕy<w Ju¡
<fib°ÕFJ¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tu| ≈a©°u* Ju¡ R¡≈tu* Ã≈®u<sw <J¡∫u y∫u Fæ*, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ $$43$$
¿‹¸>-Ÿ¨¿‹¸>≈s J¡° NbÔ‡ffi J¡≤Ju¡ J¡Fwu Fæ* $
ªsC N°<Ì o¿∏B∫°u* J¡∑ b¨<W∫°u* Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu N<w @bÔ ªæw∏∫ÌÙb°≤ tu* ≈°≥ª f°fl o¿∏B∫°u* Ju¡ ≤ay°u*
Ÿu <b@°w°R¡≈Ù <ª`J¡°≤ (¿‹¸>t°` Ÿu Ÿ¨<‹¸> J¡≤fiub°Ô° B‹¸>°R¡≈Ù <ª`J¡°≤) ŸaŸ°≤R¡≈Ù <ª` ©Ù*ª°
J¡≤w° Fæ $$44$$
•w Â<‹¸>>-Ÿ¨¿‹¸> tu* _S°b≤ N°æ≤ ıayt ≈Ì°S°u˘ Ju¡ NfiC˚b°u* tu* ı°u <b„uT Fæ, ŸJ¡° _S°b≤
≈Ì°S°u˘ tu* ≈FÔu <ÌÀÌ„Õfi J¡≤°wu Fæ* $
∫u _S°b≤ ı°<w∫°≥-<fi≤∏w≤ <bfi°„„ÙÔ, Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈¿≤bwÕfi J¡≤ Ìufiub°ÔÙ, <fituT Ju¡
„w°a„˚°yR¡≈Ù Nay Ÿu ∫C•w, ÌC#©≈¥bÕJ¡ Ÿ°<@w NŸwg≈Ì°SÕR¡≈ NaJC¡≤ Ÿu Ÿt<∏bw wS° N°Ãt° J¡°
ıyÌ°J¡°≤R¡≈ Ÿu <bbÕw J¡≤fiub°ÔÙ Ÿ¥‚t°<wŸ¥‚t J¡°Ô J¡∑ J¡Ôfi° J¡° ÎJ¡t°` ˚Ùw≤Ù º∫°fi Ÿu FÙ
∫°fiÙ f°F≤ Ju¡ <b_≈‹¸> Δ∫bF°≤ tu* NŸtSÕ NfiC˚b Ÿu ≈®Ã∫s J¡≤ Nb¿_Sw ≤FwÙ Fæ* $$45,46$$
_S°b≤°u* tu* <b„uT fwÔ°fiu Ju¡ f°Ì ıayt°u* tu* <b„uT fwÔ°wu Fæ* $
≤°y-πuT Ÿu ¿ÃSw ŸC©ÌC#©°ÃtJ¡ ı≤°t≤dR¡≈Ù ≤°uy Ÿu Ÿt_w ıaytı°<w ıÙdÕ-„ÙdÕ F°u
yoÕ Fæ $$47$$
ıayt ı°<w tu* ˚Ù J¨¡<t, J¡∑¸> N°<Ì J¡°u ÌC#©°fiC˚b N<@J¡ F°uw° Fæ, ∫F ŸJu¡ J¡°≤d ≈®Ì„ÕfitC©
Ÿu fwÔ°wu Fæ* $
˚∫aJ¡≤ fnu-fnu ≈°≈°u* Ju¡ J¡°≤d ÎJ¡t°` fiJu¡ k¡Ô°u* Ju¡ FÙ ≈˚°uy Ju¡ NfiCJ¥¡Ô º∫°fi J¡≤fi° FÙ
<ıfiJ¡° _b˚°b Fæ, ÎuŸÙ J¡∑¸>°u* J¡∑ ≈a¿•w∫°≥ oŸ ıywÙwÔ tu* <fi∫<w Ju¡ π°≤° ≈Ù<nw F°uwÙ ≤FwÙ Fæ* $$48$$
"Ÿ ∫ΩÌub°Ÿ¨ıw0' (Ÿfiu <ıŸ <ıŸJ¡° ŸıÕfi <J¡∫°, Ÿ ŸJ¡°u ˚sd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈J¡n
ŸyÕ - 7] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1245
<Ô∫°) oŸ ZC<w Ju¡ NfiCŸ°≤ _S°b≤ N°æ≤ ıayt Ÿftu* J¡°Ô˚‚∫Ãb wCv∫ FÙ Fæ, oŸu J¡Fwu Fæ* $
J¡˚Ù ˚Ù º∫°fi tu* fi N°fiub°Ôu <fÔ tu* ≤Ffiub°Ô°, NwÎb NÂÿ∫, tF°fi k¡d@°≤Ù ∫° ≈®ªC≤˚°uy
J¡≤fiub°Ô° J¡°ÔR¡≈Ù Ÿ≈Õ <fi˚Õ∫ F°uJ¡≤ ∫F Ÿt_w ıyw sd˚≤ tu* FÙ <fiyÔ ı°w° Fæ $$49$$
oŸ ≈®J¡°≤ _S°b≤ ≈Ì°S°u˘ tu* <fi∫w Ÿt∫ ≈≤ k¡Ô, ≈C‹≈ N°<Ì ≈¿≤d°t J¡° F°ufi° N°æ≤ N<fib°∫Õ
„Ùw, w°≈ N°<Ì J¡° ŸFfi° <b„uT Fæ, ∫F fwÔ°wu Fæ* $
<ıfiJu¡ „≤Ù≤ J¡° t¥Ô˚°y ≈¨ØbÙ Ju¡ <~>B tu* ≈®<b‹¸> F°u y∫° Fæ, ÎuŸu b¨s N°<Ì _S°b≤ ≈Ì°SÕ-
˚°uyıfiJ¡ <J¡ŸÙ _bJ¡∑∫ ∫° ≈≤J¡∑∫ N‹¸> J¡°u <fi<tW ffi°J¡≤ tfiC‹∫, ≈sÙ N°<Ì∫°u* Ju¡ π°≤° N≈fiu
„≤Ù≤ tu* ≈Ù<nw bŸ∏w N°<Ì M¡wC<b„uT°u* tu* <bJ¡<Ÿw JC¡ŸCt „°u˚° Ÿu ŸC„°u<˚w wS° k¡Ô≈®Ì; „Ùw,
b°∫C N°æ≤ w°≈ J¡°u ŸFfiu Ju¡ J¡°≤d ≈®°æ» NwÎb w≈, „t, Ìt, <w<ws°, N°æÌ°∫Õ N°<Ì Wt _b˚°b°u*
Ÿu ŸCŸ‡≈∏fi w≈_bÙ J¡∑ fi°o˘-J¡°Ô J¡° N<wJ®¡td <J¡∫° J¡≤wu Fæ* $$50$$
Nf wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* J¡∑ wÙfi J¡tÔ°u* Ju¡ R¡≈ tu* J¡v≈fi° J¡≤Ju¡ Ÿtu* Ju¡ ≈®°<d∫°u* J¡∑ ˚®t≤, Ÿt¥F Ju¡
R¡≈ tu* Ã≈®us° J¡≤wu Fæ* $
ıÔ≈¸>Ô tu* Nb¿_Sw <`Ô°uJ¡∑R¡≈Ù J¡tÔ Ju¡ J¡°u¸>≤ tu* ≈®°dÙR¡≈Ù ˚®t≤°u* J¡∑ ≈u<¸>J¡° (Ÿt¥F)
f°≤f°≤ yCaı°ºb<fi ı°u <J¡∫° J¡≤wÙ Fæ, bF ˚Ù N<bΩ° J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $ ∫Ω<≈ ≈C≤°d°u* tu* ∫F ≈®<Ÿ] Fæ <J¡
ÎJ¡t°` ≈¨ØbÙ FÙ J¡tÔ Ju¡ ≈Wu J¡∑ fi°o˘ ıÔ tu* ¿_Sw Fæ, fi <J¡ N∏w¿≤s ∫° _byÕÔ°uJ¡; wS°<≈
N∏w¿≤s Îba ΩCÔ°uJ¡, <`b¨wgJ¨¡w ıÔ Ju¡ J¡°∫Õ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, ıÔ˚°y tu* ≈®<w¿‹™>w Fæ* FÙ, ∫F Ÿ¥ªfi
J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ "≈¸>Ô' „ÆÌ J¡° ≈°Ì°fi <J¡∫° y∫° Fæ $$51$$
Nf wwg-wwg k¡Ô°u* tu* <fi∫w ≈®°<d∫°u* J¡∑ <J®¡∫° J¡°u J¡°ÔÙ Ju¡ R¡≈ tu*, f®Ê°^±> J¡°u ŸJu¡ <˚s°
Ju¡ ≈°`R¡≈ tu* N^±>ı N°<Ì ª°≤ w≤F Ju¡ ≈®°<d∫°u* J¡°u ŸJ¡∑ <˚s° tu* ≈®°›w BΔ∫R¡≈ tuu* Ã≈®u<sw
J¡≤wu Fæ* $
<ıŸJu¡ J¡≤J¡tÔ tu* f®Ê°^±>R¡≈Ù <˚s° J¡° ≈°` Fæ, ÎuŸÙ ˚ybwÙ J¡°Ô≈ÃfiÙ J¡°ÔÙ ≈¥bÕy¨FÙw
˚¥wR¡≈Ù <˚s° J¡° N≈fiu ≈<w J¡°Ô J¡°u ≈Cfi# ≈Cfi# Ÿt≈Õd J¡≤ Ì¥Ÿ≤Ù-Ì¥Ÿ≤Ù ˚¥w<˚s° y®Fd J¡≤fiu J¡∑
oh~>° J¡≤wÙ Fæ $$52$$
Nf <J®¡∫°N°u* Ju¡ k¡Ô˚¥w <`Ô°uJ¡∑ J¡∑ b¨]J¡°<tfiÙ Ju¡ R¡≈ tu* Ã≈®us° J¡≤wu Fæ* $
<`Ô°uJ¡∑ ÎJ¡ w≤F Ÿu b¨]J¡°<tfiÙ FÙ Fæ, bF Jæ¡ŸÙ Fæ ? _bR¡≈°h~>°ÌJ¡ wCh~> N∏@J¡°≤ FÙ
ŸJu¡ Ju¡„≈°„ Fæ*, ª∏B N°æ≤ Ÿ¥∫Õ ∫u Ì°u ŸJu¡ ª≈Ô fiu` Fæ*, f®Ê°, <b‹dC N°æ≤ tFuÿb≤-∫u wÙfi
ŸJu¡ N°∏w≤ ªuwfi°ÃtJ¡ _b˚°b Fæ*, ≈¨ØbÙ, <Ft°Ô∫ N°<Ì Zu‹™> ≈bÕw ŸJ¡° f°fl _S¥Ô ÌuF_S°fiÙ∫
ın°ÃtJ¡ _b˚°b Fæ $ ÎJ¡t°` f®Êw[b FÙ ⁄Ì∫ tu* <b_k¡°u¸> Ju¡ (k¡°unu Ju¡) ŸÂ„ f∏@fi°u* Ÿu N°b¨w
F°uJ¡≤ ¿_Sw FCN° <fiÃ∫ y°u≈fiÙ∫ ŸJ¡° _wfit^±>Ô Fæ, <ªÌ°˚°ŸR¡≈° <ª<w„¿•w FÙ ≈°uTd
J¡≤fiub°ÔÙ ŸJ¡∑ @°`Ù Fæ, NwÎb bF t°u¸>Ù-w°ıÙ Fæ, w≤Ô Fæ, tu| FÙ ŸJ¡° ª°≈v∫ Fæ $ w°≤u
FÙ ŸJu¡ Ì°≥w Fæ*, Ÿ∏º∫° FÙ ŸJu¡ N”dw≤ N°u‹™> Fæ*, Ÿt_w <fŸÔw°Î≥ FÙ ŸJu¡ F°S Fæ*, fiÙÔ
N°J¡°„R¡≈Ù W≤Ù∫ b˜ Ÿu bF N°b¨W Fæ, ı‡f¥πÙ≈ ŸJ¡∑ tF°fi°<˚ Fæ, bfi„°u˚° ŸJ¡∑ ≤°ut≈a¿•w
Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ <`Ô°uJ¡∑ R¡≈Ù tF°fi <b˚®tJ¡°≤J¡ b¨] J¡°<tfiÙ f°≤-f°≤ Ã≈∏fi F°u F°uJ¡≤ ı°u
1246 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ fi‹¸> F°uJ¡≤ f°≤-f°≤ ı°u Ã≈∏fi F°uwÙ ≤FwÙ Fæ, bF ˚Ù NI°fi J¡°
<bÔ°Ÿ Fæ $$53-57$$
Nf J¡°Ô J¡° tF°ŸtCB Ju¡ R¡≈ tu* bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
≈®Ã∫uJ¡ J¡v≈R¡≈ sd tu* sÙd F°u ı°fiub°Ôu f®Ê°^±>R¡≈ ≈®_kC¡¸> fCÌgfCÌg ˚∫aJ¡≤ J¡°ÔR¡≈Ù tF°ŸtCB
tu* ı°u Ã≈∏fi N°æ≤ <bfi‹¸> F°u ı°wu Fæ*, bF ˚Ù N<bΩ° J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$58$$
ŸæJ¡n°u* ˚®t N°æ≤ w¨‹d°R¡≈Ù Ny°@ ıÔ-≈®b°F <ıŸtu* fF ≤F° Fæ, ÎuŸu J¡°Ô-R¡≈ tF°fiÌ tu*
f°≤-f°≤ ¿_Sw F°u-F°uJ¡≤ J¡v≈R¡≈Ù <fituTt°` tu* ı°u J¡°≤d˚¥w ¿F≤^∫y˚ÕR¡≈Ù Ÿ°≤Ÿ ≈sÙ n ı°wu
Fæ*, bF ˚Ù N<bΩ° J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$59$$
J¡°Ô J¡∑ tu| Ju¡ R¡≈ tu* J¡v≈fi° J¡≤wu Fæ* $
Ã≈∏fi F°u-F°uJ¡≤ fi‹¸> F°u ı°fiub°ÔÙ ≈®w›w Ÿ¨<‹¸>R¡≈Ù ∫u <fı<Ô∫°≥, <ı∏Fu* <ªÃ≈®J¡°„ Ju¡ N°Z∫
Ÿu ≈®J¡°„„¿•w ≈®°›w FCoÕ Fæ*, ı°u ≈®_kC¡<¸> F°uwÙ Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$60$$ N<w ∏fiw
J¡°ÔR¡≈Ù w°Ôb¨s Ÿu f®Ê°^±>R¡≈Ù k¡Ô J¡∑ ≈a¿•w∫°≥, <ıfiJu¡ <ÔÎ ≈®°dÙR¡≈Ù J¡°æÎ nwu N°æ≤ <fi≤∏w≤
ª•J¡≤ J¡°¸>wu ≤Fwu Fæ*, <y≤ ≤FÙ Fæ*, bF ˚Ù N<bΩ°-≈®˚°b Fæ $$61$$
ZÙ≤°tıÙ, oŸÙ f®Êªæw∏∫ tu* <fituTt°` tu* f®°ÊÙ Ÿ¨¿‹¸> ≈æÌ° J¡≤fiub°Ôu wS° sdt°` tu* ŸJ¡°
ŸaF°≤ J¡≤fiub°Ôu Ìubw°N°u* Ju¡ <fi∫°tJ¡ f®Ê°, <b‹dC, tFuÿb≤R¡≈Ù J¡oÕ ı°u Ìub°<@≈<w Fæ*, bF ˚Ù
NI°fi J¡° ≈®w°≈ Fæ $$62$$ Fı°≤°u* f°≤ <fituT Ju¡ ∏tuTt°` J¡°Ô tu* <ı∏F°u*fiu J¡v≈°u* Ju¡ Ÿt¥F fi‹¸>-
˚®‹¸> J¡≤ <Ì∫u Fæ*, ÎuŸu JC¡~> ”B ı°u Ÿ ≈≤t<ªwg tu* Fæ*, bF ˚Ù NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$63$$ bu
Ìubfi°∫J¡ ˚Ù <ıŸJu¡ <fituT Ÿu Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤ <bfi‹¸> F°uwu Fæ*, ÎuŸ° ˚Ù J¡°uoÕ Ìub°<@Ìub Fæ,
•∫°u*<J¡ ∫F ”B≈∫Õ∏w <J®¡∫°N°u* J¡∑ ¿_S<w ∫°fiÙ J¡tÕ, ≈°Ÿfi° N°æ≤ k¡Ô˚°b J¡∑ ¿_S<w Nfi∏w
Fæ $ ∫F ˚Ù N<bΩ°-≈®˚°b Fæ $$64$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ ∫F Ÿf <J¡Ÿ w≤F Ÿ‡˚b F°u ŸJ¡w° Fæ ? w°u t°∫° tu* Ÿ˚Ù J¡° Ÿa˚b
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d oŸ <bT∫ tu* NŸa˚°bfi° J¡≤fi° <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ ˚Ù ∫C¿•w ∫C•w fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu
J¡Fwu Fæ* $
Nfi∏w ŸaJ¡v≈≈®ªC≤, Ÿt_w <bJ¡v≈°u* Ÿu „¥∏∫ f®ÊR¡≈ ≈Ì tu* ŸæJ¡n°u* N°ÿª∫°u˘ J¡∑ ≈¥<wÕ J¡≤fiub°ÔÙ
ÎuŸÙ J¡°æfi-ŸÙ „¿•w∫°≥ fiFÙ* Fæ* ? NS°Õwg Ÿ˚Ù „<•w∫°≥ Ÿtu* <bΩt°fi Fæ* $$65$$
NI°fi-<b˚¥<w∫°u* Ju¡ <b_w°≤ J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Ÿ ≈®J¡°≤ ŸC» ŸaJ¡v≈°u* Ÿu ≈®°›w NSÕŸt¥F Ÿu ÌuÌÙ›∫t°fi ıyw J¡∑ ı°u ∫F J¡v≈fi° Fæ, bF ˚Ù
NI°fi J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $$66$$
J¡<Sw NSÕ J¡° Ÿasu≈ _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ı°u JC¡~> Ÿ‡≈<W∫°≥ Fæ*, ı°u J¥¡~> <fi≤∏w≤ ªÔfiub°ÔÙ N°≈<W∫°≥ Fæ*, ı°u f°v∫, ∫°æbfi,
ı≤°, t≤dR¡≈Ù tF°fi Ÿ∏w°≈ Fæ*, ı°u ŸC©-ÌC#© J¡∑ ≈≤‡≈≤°N°u* tu* taıfi F°uw° Fæ, bF Ÿf NI°fiR¡≈Ù
y°» N∏@J¡°≤ J¡∑ <b˚¥<w∫°≥ Fæ* $$67$$
Ÿ°wb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 8] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1247

N°™>b°≥ ŸyÕ
<ıŸ J¡°≤d N<bΩ° J¡∑ ıyBq≈Ù <b˚¥<w∫°≥ Fæ ŸJ¡° <≈~>Ôu ŸyÕ tu*
bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ Nfi∏w≤ J¡°∫Õ N<bΩ° J¡° ŸaŸ°≤R¡≈Ù bfi J¡∑ Ôw° Ju¡ R¡≈ tu* bdÕfi $
ŸfŸu ≈FÔu <bT∫ J¡° <fiÌuÕ„ J¡≤ bdÕfi-≈®J¡°≤ J¡∑ ≈®„aŸ° J¡≤wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù N≤^∫ Ju¡ ÎJ¡Ìu„ tu* <bΩt°fi J¥¡¸>_S <ªBq≈
≈bÕw Ju¡ w¸> tu* ¿_Sw J¡°∫ÕN<bΩ°R¡≈Ù Ôw° J¡f N°æ≤ <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ <bJ¡<Ÿw FCoÕ, oŸJ¡° tæ* bdÕfi
J¡≤w° F¥≥, N°≈ ŸC<fi∫u $$1$$
∫F J¡°∫ÕN<bΩ°R¡≈Ù Ôw° fnu-fnu tu” N°<Ì ≈bÕwR¡≈ ≈b°u˘ (J¡°^±> J¡∑ Ÿa<@∫°u*) Ÿu ∫C•w,
<ªÌ°b°≤J¡ f®Ê°^±>R¡≈Ù Ãbª° Ÿu N°b¨w N°æ≤ ıfiR¡≈Ù ≈`, NaJC¡≤ N°<Ì <bJ¡°Ÿ°u* Ÿu ∫C•w Fæ, ∫u wÙfi°u*
Ô°uJ¡ oŸJ¡∑ ÌuF∫<‹¸> ∫°fiÙ Nb∫b Ÿa_S°fi Fæ* $$2$$
oŸ N<bΩ°R¡≈Ù Ôw° tu* ≈®<w<Ìfi b¨<] ≈®°›w J¡≤fiub°Ôu ŸC©, ÌC#©, ı∏t, ¿_S<w, I°fi Îba
NI°fi-∫u Ÿf t¥Ô N°æ≤ k¡Ô Fæ* $$3$$
ŸC© N°<Ì tu* t¥ÔR¡≈Ãb wS° k¡ÔR¡≈Ãb J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
NfiC˚¥∫t°fi Ÿ‡≈<W N°<Ì ŸC©°u* Ÿu "N°yu ˚Ù tCHu oŸŸu N<@J¡ Ÿ‡≈<W ≈®°›w F°ubu' ÎuŸÙ ≤°y_bR¡≈
N<bΩ° »w°≈¥bÕJ¡ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ N°æ≤ bF N<bΩ° ∫I, Ì°fi N°<Ì @t°u˘ π°≤° N∏w tu* ŸC©R¡≈ k¡Ô
≈®Ì°fi J¡≤wÙ FÙ Fæ, Ì°¿≤B∫ N°<Ì ÌC#©°u* Ÿu @fi J¡∑ w¨‹d° N°<ÌR¡≈ N<bΩ° »w∫° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ
N°æ≤ bF ≈°≈b°Ÿfi° Ÿu ÌC‹≈®<wy®F, ª°æ≤Ù N°<Ì N@t°u˘ tu* ≈®b¨<W π°≤° ŸŸu ˚Ù N<@J¡ ÌC#© R¡≈ k¡Ô
≈®Ì°fi J¡≤wÙ FÙ Fæ $$4$$
ı∏t Ÿu ˚Ù N<bΩ° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ N°æ≤ bF f°Ì tu* ı∏t°∏w≤R¡≈ k¡Ô ≈®Ì°fi J¡≤wÙ FÙ Fæ $
ı∏t Ÿu bF ŸW° ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ f°Ì tu* ¿_S<wR¡≈ k¡Ô ≈®Ì°fi J¡≤wÙ FÙ Fæ $$5$$ bF N<bΩ°
NI°fi Ÿu b¨<] ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ f°Ì tu* NI°fiR¡≈ k¡Ô ÌuwÙ FÙ Fæ $ I°fi Ÿu Ÿa<b¿W NS°Õwg
W≤°uW≤ ˚¥<tJ¡° J¡∑ ≈®°¿›w_bR¡≈ I°fib¨<] ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ N∏w tu* NS°Õwg Ÿ›w˚¥<tJ¡° tu*
w[bI°fiR¡≈ k¡Ô ÌuwÙ Fæ $$6$$
≈®Ÿay≈®°›w <bT∫ J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤ ≈®_wCw Ôw° J¡° FÙ bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
fi°fi°≈®J¡°≤ Ju¡ vÔ°Ÿ°u* Ÿu ∫C•w b°Ÿfi°R¡≈ ŸCy¿∏@ Ÿu „°u<˚w, |fiÙ˚¥w ≈vÔb°u* Ÿu ªaªÔ oŸ
Ÿ¨¿‹¸>R¡≈ Ôw° J¡° „≤Ù≤ ≈®J¡°„t°fi F°u ≤F° Fæ $$7$$
"fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ vÔ°Ÿ°u* Ÿu ∫C•w Fæ' oŸÙJ¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
∫F Ôw° <ÌbŸ Ÿt¥FR¡≈ ≈C‹≈°u* Ÿu ∫C•w, ≤°<`R¡≈ ªaªÔ ˚®t≤°u* Ÿu Ÿt<∏bw, ≤°y°<Ì Ì°uT°u* Ju¡
J¡°≤d Ì°æn ≤Fu ∫°fiÙ <FÔ ≤Fu ≈®°dÙR¡≈ ≈vÔb°u* Ÿu ˚¥<Tw N°æ≤ <fi≤∏w≤ J¡‡≈fi„ÙÔ Fæ $$8$$
J¡tÕR¡≈ b°∫C Ju¡ π°≤° ≈Cfi#-≈Cfi# ˚®<tw F°uJ¡≤ ∫F Ÿ¨<‹¸>Ôw° J¡FÙ*≈≤ ∫°fiÙ <J¡ŸÙ N<@J¡°≤Ù ≈®°dÙR¡≈
≈vÔb˚°y tu* ¿_Sw <bbuJ¡R¡≈ F¿SfiÙ Ju¡ «¡≈≤ <y≤ ı°wÙ Fæ $ wÌfi∏w≤ Ÿ F¿SfiÙ π°≤° J¡˚Ù
<bª°≤R¡≈ Ÿ¥≥n Ju¡ Ny®˚°y Ÿu bF Ôw° N≈fiu N°Z∫˚¥w <bT∫R¡≈ b¨s Ÿu NÔyJ¡≤ Ja¡≈°oÕ ı°wÙ Fæ $
1248 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
oŸ ¿_S<w tu* ÌCb°ÕŸfi° R¡≈ @¥<Ô Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ ˚Ù ∫<Ì Ìæb°wg Ÿ¥≥n Ÿu bF ~¥>¸> ı°wÙ Fæ, w°u ≈Cfi#
ŸÙ <bT∫R¡≈Ù b¨s Ÿu <Ô≈¸> ı°wÙ Fæ $$9$$ Ã≈∏fi F°ufiub°Ôu <t`, ≈„C N°<Ì ≈vÔb°u* Ÿu ≈¥dÕ, Ã≈∏fi
FCÎ ≈C`, ≈°æ` N°<Ì NaJC¡≤°u* Ÿu Ì∏wC≤ (N°fi∏Ì Ÿu <J¡<ª*w F°_∫∫C•w tC©b°ÔÙ), Ÿf M¡wCR¡≈ ≈C‹≈°u* Ÿu
„°u<˚w wS° Ÿ‡≈¥dÕ ≈®J¡°≤°u* Ju¡ ≤Ÿ°u* Ÿu ∫C•w Fæ $ ı∏tR¡≈Ù ≈b°u˘ tu* ÌC#©, ≤°uy N°<ÌR¡≈ Ÿ≈°u˘ Ÿu
<~>B≤<Fw ∫°fiÙ ˚≤Ù FCoÕ, t≤dR¡≈ „°©°N°u* Ju¡ Ÿ¿∏@˚¥w <~>B°u* tu* F™>°wg <bÌÙ∫Õt°d F°ufiu Ÿu Δ∫°JC¡Ô,
<bT∫°fi¥˚b Ÿu Ã≈∏fi ≤°y°<Ì tJ¡≤∏Ì°u* Ÿu NS°Õwg ≈C‹≈≤Ÿ°u* Ÿu ∫C•w ∫F Ôw° Ju¡bÔ <bª°≤R¡≈ |Cfi Ÿu
fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $$10,11$$
∫F Ôw° "Ÿt_w M¡wCR¡≈Ù ≈C‹≈°u* Ÿu „°u<˚w Fæ' ÎuŸ° ≈FÔu ı°u J¡F° y∫° Fæ, ŸJ¡° <bb≤d
J¡≤wu Fæ* $
≈®<w<Ìfi N°J¡°„ tu* ª°≤°u* N°u≤ Ÿu <bJ¡<Ÿw F°u ≤FÙ ª∏B, Ÿ¥∫Õ N°<Ì Ju¡ Ÿ<Fw fiby®FR¡≈ ≠∫°u<w∫°u*
J¡∑ ı°u ≈a¿•w∫°≥ Fæ* $ bu FÙ oŸ Ÿ¨¿‹¸>R¡≈Ù Ôw° Ju¡ b°∫C Ÿu ªaªÔ FCÎ ≈C‹≈ Fæ* $$12$$
Fu ≤|CJC¡Ô J¡°u N°fi∏Ì Ìufiub°Ôu ZÙ≤°tıÙ, N°J¡°„t^±>Ô J¡°u ≈¥dÕ J¡≤fiub°ÔÙ NS°Õwg Δ∫°›w J¡≤
<_Sw FCoÕ oŸ Ôw° Ju¡ «¡≈≤ ≈®_kC¡¿≤w N°J¡°≤b°Ôu fis` FÙ J¡<ÔR¡≈w° J¡°u ≈®°›w <J¡∫u FCÎ Fæ* $$13$$
ª∏B, Ÿ¥∫Õ wS° N¿Àfi Ju¡ ≈®J¡°„ oŸ Ôw° Ju¡ •w ≈C‹≈Ÿ‡f∏@Ù ≈≤°y Fæ* $ oŸÙ ≈≤°y Ÿu ∫F, „C˚®°ayÙ
˜Ù Ju¡ Ÿt°fi, Ô°uy°u* Ju¡ tfiJ¡° N°J¡TÕd J¡≤wÙ Fæ NS°Õwg Ô°uy°u* J¡°u tfi°uF≤ ÔywÙ Fæ $$14$$
∫F Ôw° <ªWR¡≈Ù F°SÙ Ÿu ≈®J¡¿‡≈w, ŸaJ¡v≈R¡≈ t@C≤ J¡Ôfi°Ì J¡≤fiub°ÔÙ J¡°u<J¡Ô Ÿu ∫C•w,
o¿∏B∫R¡≈Ù Ÿ°≥≈°u* Ÿu bu¿‹¸>w N°æ≤ w¨‹d°R¡≈Ù ªtnu Ÿu N°h~>°<Ìw, fiÙÔ N°J¡°„R¡≈Ù wt°Ôb¨s Ju¡
Nb∫b°u* Ju¡ N°Z∫ Ÿu NÃ∫∏w <b_w°≤ J¡°u ≈®°›w, N°J¡°„ N°æ≤ ≈¨<SbÙR¡≈ ª°≤°u* N°u≤ J¡°u ı°fiCwCv∫
ŸaJC¡<ªw t¥Ô_w‡˚°u* Ÿu ∫C•w, ªwCÌÕ„ ˚CbfiR¡≈Ù b°<¸>J¡°N°u* Ÿu „°u<˚w; Ÿ°w ŸtCB°u* J¡∑ ©°oÕR¡≈Ù
ŸC∏Ì≤ N°Ôb°Ô Ÿu N°b¨w Îba Ÿ‡≈¥dÕ ŸtCB°u* Ju¡ ıÔ, sÙ≤ N°<Ì Ÿu <Ÿ*<ªw F°uJ¡≤ f®Ê°^±>©^±>°u* Ju¡
N@°u˚°y tu* <b_w¨w ın°u* Ÿu f]; J¡°‡∫ J¡t°u˘ Ju¡ f°u@J¡ wÙfi°u* buÌ°u* Ÿu ªaªÔ FCÎ J¡°tÙR¡≈ ˚®t≤°u* Ÿu
∫C•w, NwÎb fi J¡°tÙ ıfi°u* Ju¡ ˚°uÀ∫˚¥w _`ÙR¡≈ ≈C‹≈Ÿt¥F°u* Ÿu „°u<˚w, tfiJu¡ _≈∏ÌR¡≈ b°∫C Ÿu
J¡¿‡≈w, _b°˚°<bJ¡ ≈®b¨<Wb°Ôu <b≈CÔıfiŸt¥FR¡≈Ù t¥Ô, ≈`, J¡°^±> N°<Ì∫°u* tu* ˚®td J¡≤ ≤Fu Ÿ¥‚t
J¡∑¸>°u* Ÿu ∫C•w, „°˜<fi<T] J¡tÕR¡≈Ù Nıy≤ Ÿu Δ∫°›w, _byÕ J¡∑ ZÙR¡≈Ù ≈C‹≈t^±>≈ Ÿu „°u<˚w wS°
ıÙb°u* Ju¡ ıÙbfi°u≈°∫°u* Ÿu ≈¥dÕ Fæ $ (oŸ Ÿ¨<‹¸>R¡≈ Ôw° tu* ≈®<Ÿ] Ôw° Ÿu <bÔsd N∏∫°∏∫ ˚Ù NfiuuJ¡
w≤F Ju¡ bæ<ªc∫ Fæ*, ∫F <Ì©Ô°wu Fæ*-"fi°fi°' Ÿu $) NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ <bT∫b°Ÿfi°R¡≈ y∏@°u* Ÿu NI°u* J¡°u
tW J¡≤fiub°ÔÙ, <bbu<J¡∫°u* Ju¡ <ÔÎ w°u NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈„t-b濪c∫R¡≈Ù NfiuJ¡ ≈C‹≈°u* Ÿu ≈®J¡°„t°fi,
NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ k¡Ô°u* J¡∑ ≈a¿•w∫°u* Ÿu Δ∫°›w NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈C‹≈ Îba k¡Ô°u* Ju¡ ≤Ÿ wS° ≈≤°y Ÿu
<bJ¡<Ÿw, <b<˚∏fi-<b<˚∏fi N°Ôb°Ô°u* Ÿu (©°oÕ∫°u* Ÿu) bu<‹¸>w, w≤F-w≤F Ju¡ ≈<s∫°u* Ÿu ∫C•w,
NfiuJ¡ w≤F J¡∑ @¥<Ô∫°u* Ÿu ∫C•w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d R¡©Ù, fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈bÕwR¡≈ ı°Ô°u* Ÿu f], NfiuJ¡
J¡Ô°R¡≈ J¡<Ô∫°u* Ÿu ∫C•w, NfiuJ¡ bfiŸt¥F°u* Ÿu «¡≈≤ J¡°u ™>Ù FCoÕ, NfiuJ¡ ≈bÕw°u* Ju¡ w¸>°u*≈≤ N°R¡» FCoÕ
wS° ŸÌ° NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ ÌÔ°u* Ÿu „°u<˚w Fæ $$15-22$$
bF N<bΩ°R¡≈Ù Ôw° NfiuJ¡ f°≤ Ã≈∏fi F°u ªCJ¡∑ Fæ N°æ≤ Ã≈∏fi F°ufiub°ÔÙ Fæ; NfiuJ¡ f°≤ t≤
ŸyÕ - 9] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1249
ªCJ¡∑ Fæ N°æ≤ t≤fiub°ÔÙ ˚Ù Fæ $ bF N°@Ù J¡¸>Ù FCoÕ Fæ, N°æ≤ ≈¥dÕR¡≈ Ÿu ˚Ù J¡¸>Ù FCoÕ Fæ wS° ≈®b°FR¡≈
Ÿu fi J¡¸>Ù FCoÕ ˚Ù Fæ $$23$$ bF NwÙw J¡°Ô tu* SÙ N°æ≤ bwÕt°fi J¡°Ô tu* ˚Ù Fæ, bF ŸbÕÌ°
NŸÃ≈Ì°SÕ Ju¡ ŸÂ„ F°uwÙ FCoÕ ˚Ù ŸÃ∫ ≈Ì°SÕ Ju¡ ŸÂ„ f°≤-f°≤ NÃ∫∏w ≈vÔ<bw F°uwÙ Fæ wS°
<fiÃ∫ „°uT J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $$24$$
∫F J¡°∫Õ N<bΩ° <fiÿª∫ FÙ tFwÙ <bTÔw° Fæ, •∫°u*<J¡ N<bª°≤ Ÿu oŸJ¡° N°ÿÔuT ∫°fiÙ
Ÿ‡f∏@ F°ufiu ≈≤ ∫F wÃsd ŸaŸ°≤R¡≈ <bT Ÿu ı<fiw t¥h~>°Õ ÌuwÙ Fæ N°æ≤ ≈¥b°Õ≈≤ <bª°¿≤w F°ufiu≈≤
wÃsd fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $$25$$
J¡°∫ÕN<bΩ° Ju¡ _bR¡≈ J¡° <bª°≤ J¡≤fiub°Ôu w[b<bwg Ju¡ ≈®J¡°„t°fi ≈¥dÕ N°Ãt° tu* bF
N∏w#<bÔÙfi ∫°fiÙ f°<@w F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ NI°fiÙ ≈C”T tu* w°u ˚Ùw≤ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu NfiCb¨W F°uJ¡≤
Nb¿_Sw ≤FwÙ Fæ $ (oŸ NfiCb¨<W J¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ <fiR¡≈d J¡≤wu Fæ* - "ow#' oÃ∫°<Ì Ÿu $) J¡FÙ*
w°u ∫F Ÿ¨<‹¸>R¡≈° Ôw° Ju¡ ŸtÙ≈ J¡FÙ* ıÔ Fæ, J¡FÙ* ≈bÕw Fæ, J¡FÙ* w°u fi°y°u* Ÿu ∫C•w Fæ N°æ≤ J¡FÙ*
Ìubw°N°u* Ÿu ŸC„°u<˚w Fæ $$26$$ J¡FÙ* w°u bF ≈¨<SbÙR¡≈w° J¡°u ≈®°›w FCoÕ Fæ N°æ≤ J¡FÙ* ΩCÔ°uJ¡R¡≈
Ÿu Nb¿_Sw FCoÕ Fæ $ ∏F°u*fiu J¡FÙ* ª∏B N°æ≤ Ÿ¥∫ÕR¡≈w° ≈®°›w J¡≤ ÔÙ Fæ N°æ≤ J¡FÙ* w°u w°≤°u* Ju¡
N°J¡°≤ J¡°u @°≤d <J¡∫° Fæ $$27$$ ∫F Ÿ¨¿‹¸>R¡≈Ù Ôw° J¡FÙ* w°u wtR¡≈ Fæ, J¡FÙ* wuı°uR¡≈ Fæ, J¡FÙ*
N°J¡°„R¡≈ Fæ, J¡FÙ* Ÿ_∫ÿ∫°tÔ° (N„uT <b„uT @°∏∫°u* Ÿu ≈¥dÕ) Fæ, J¡FÙ* ≈¨<SbÙR¡≈ Fæ, J¡FÙ*
„°˜R¡≈ Fæ, J¡FÙ* buÌR¡≈ Fæ w°u J¡FÙ* ≈®Ô∫ N°æ≤ ŸCTC<›w Ÿu <bb<ıÕw Fæ $$28$$
J¡FÙ* ≈<sR¡≈ F°uJ¡≤ nwÙ Fæ, J¡FÙ* ÌubR¡≈ F°uJ¡≤ ¿ÃSw F°uwÙ Fæ, J¡FÙ* _S°dC F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ
N°æ≤ J¡FÙ* ≈bfi˚°b J¡°u ≈®°›w FCoÕ Fæ $$29$$ J¡FÙ* ≈≤ fi≤J¡R¡≈ F°uJ¡≤ ≈°w°ÔJC¡F≤ tu* <bÔÙfi ≤FwÙ Fæ w°u
J¡FÙ* _byÕ tu* <bÔ°Ÿ J¡≤wÙ Fæ $ J¡FÙ* Ìub≈Ì J¡°u ≈®°›w FCoÕ Fæ, w°u J¡FÙ* J¨¡¿tR¡≈ F°uJ¡≤ ¿_Sw FCoÕ
Fæ $$30$$ J¡FÙ* <b‹dCR¡≈° Fæ, J¡FÙ* f®Ê°R¡≈° Fæ, J¡FÙ* ”BR¡≈° Fæ, J¡FÙ* Ÿ¥∫ÕR¡≈° Fæ, J¡FÙ* N<ÀfiR¡≈° Fæ,
J¡FÙ* b°∫CR¡≈° Fæ, J¡FÙ* ª∏BR¡≈° Fæ w°u J¡FÙ* ∫tR¡≈° Fæ $$31$$
Fu ZÙ≤°tıÙ, ofi Ÿt_w ˚Cbfi°u* tu* ÃJ¨¡‹¸> ≈®˚°b Ÿu ª°≤°u* N°u≤ Δ∫°›w FCÎ Ÿt_w ≈Ì°S°uu˘ J¡°
ŸaF°≤ J¡≤fiub°Ôu tF°Ìub Ÿu ÔuJ¡≤ NΔ∫°J¨¡w≈∫ÕÕ∏w NSb° Nv≈ ≈®˚°b Ju¡ J¡°≤d ııÕ≤ w¨dR¡≈w°
J¡°u ≈®°›w FCN° ı°u JC¡~> ∫F Âÿ∫ ≈®_kC¡¿≤w F°u ≤F° Fæ, Ÿ ŸfJ¡°u w[bI°fi π°≤° f°@ J¡≤fiu ∫°uÀ∫
N<bΩ°_bR¡≈ FÙ ŸtH°u, ŸJ¡° N<wJ®¡td NS°Õwg f°@ F°u ı°fiu ≈≤ N°Ãt° J¡° Ô°˚ ∫°fiÙ t°us
Nbÿ∫ ≈®°›w F°uw° Fæ $$32$$
N°™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

fi°æb°≥ ŸyÕ
wÙfi yCd°u* Ju¡ <b˚°y, tF°Ìub N°<Ì J¡∑ „C]Ÿ[bR¡≈w°, <bΩ° Îba
N<bΩ° Ju¡ _bR¡≈ wS° fi Ì°ufi°u* Ÿu ≤<Fw b_wC J¡° bdÕfi $
≈FÔu ŸyÕ Ju¡ N¿∏wt "Âÿ∫a _kC¡≤∏fifiC' oÃ∫°<Ì ≈Ω Ÿu ı°u tF°ÌubıÙ N°<Ì tu* N<bΩ°R¡≈w° J¡°
≈®<w≈°Ìfi <J¡∫° y∫° Fæ, bF ÎJ¡Ìt NŸ‡˚b Fæ, •∫°u*<J¡ "M¡wa ŸÃ∫a ≈≤a f®Ê',
1250 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
"|¨w≤Ù<w|fiÙ˚¥wŸ¿hªÌ°fi∏Ì<by®F#' oÃ∫°<Ì ZC<w-_t¨<w∫°u* tu* ≈≤f®ÊR¡≈w° wS°
Ÿ¿hªÌ°fi∏ÌR¡≈w° J¡° fiJu¡ _bR¡≈°u* tu* ≈®<w≈°Ìfi <J¡∫° y∫° Fæ $ tF°ÌubıÙ J¡°u N<bΩ°R¡≈ t°fifiu
tu* "oÕ„°fi# ŸbÕ<bΩ°fi°tg' oÃ∫°<Ì ZC<w ≈®<w≈°<Ìw ŸbÕ<bΩ°<@≈<wÃb J¡° ˚Ù <b≤°u@ F°uy° $ b°ŸCÌub
_bR¡≈ wC≤Ù∫ wS° ≈≤f®ÊR¡≈ Fæ, ∫F ˚Ù ≈C≤°d°u* tu* ≈®<Ÿ] Fæ $ ÎuŸÙ ¿_S<w tu* tF°Ìub°<Ì
J¡∑ N<bΩ°R¡≈w° fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ∫°u* <„b°<Ì tu* N<bΩ°R¡≈w° J¡∑ NŸ‡˚°bfi° J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tıÙ
≈®Ÿayw# ŸJu¡ ≤F_∫ J¡°u ˚Ù ı°fifiu J¡∑ oh~>° Ÿu ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # Fu f®Êfig, N°J¨¡<wt°` Ÿu N°<b˚Õ¥w NÃ∫∏w „C]_bR¡≈' <„b, <b‹dC N°<Ì ˚Ù
N<bΩ°_bR¡≈ FÙ Fæ*, oŸ ≈®J¡°≤ N°≈J¡∑ <•w J¡° Zbd J¡≤ tæ* <tØ∫° ˚®°¿∏w J¡°u ≈®°›w F°u y∫° F¥≥,
J¨¡≈°≈¥bÕJ¡ N°≈ ŸJ¡° <fib°≤d J¡∑<ıÎ $$1$$
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, ª¥≥<J¡ <fi<bÕJ¡°≤ „C]<ªwg J¡° |Ù J¡∑ fi°o˘ _bw# |fiÙ˚°b
∫° t¥w°ÕJ¡°≤ F°u fiFÙ* ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ bu Ì°ufi°u* t°∫°@Ùfi <bbÕw ∫C•w FÙ Fæ*, ∫F t°fifi° ≈nuy° $ ≈≤∏wC
ZC<w≈®<w≈°Ω <fi<bÕJ¡°≤ ≈≤f®Ê_bR¡≈w° Ju¡ Ÿ°S <b≤°u@ fi F°u, oŸ<ÔÎ <bbwÕÃb-≈®∫°uıJ¡ t°∫° J¡°
Na„ _bh~>, Ÿ¥‚twt _bR¡≈ J¡° Nfi°b°≤J¡ J¡F° ı°w° Fæ, ŸÙJ¡°u „C]Ÿ[b J¡Fwu Fæ*, „C]Ÿ[b
NÃ∫∏w _bh~>, <ªÃ≈®<w<f‡fJ¡° y®°FJ¡, ŸbÕ<bΩ° J¡° œÙ≈J¡, _bR¡≈ J¡° Nfi°b°≤J¡ Fæ, oŸ<ÔÎ
≈®J¨¡w tu* ŸbÕ<@≈<wÃb J¡° <b≤°u@ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ "∫` Ãb_∫ ŸbÕt°Ãtæb°˚¥w wwg Ju¡fi Ja¡ ≈ÿ∫uwg',
"˚¥∫ÿª°∏wu <bÿbt°∫°<fib¨<W#' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* Ÿu Ft Ô°uy°u* Ju¡ w[bI°fi Ÿu f°º∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
•w Na„ tu* N<bΩ°R¡≈w° Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F°≥ ≈≤ J¡°uoÕ NŸa˚°bfi° Fæ FÙ fiFÙ*, oŸ N°„∫ Ÿu W≤
Ìufiu J¡∑ oh~>°b°Ôu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ •w J¡v≈fi°J®¡t J¡° ≈J®¡t J¡≤fiu Ju¡ ≈FÔu ŸbÕ≈®St N<@‹™>°fi
J¡° <ÌÀÌ„Õfi J¡≤°wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ŸabuΩ Ÿu (ıyÌ°J¡°≤ Ÿu) ≤<Fw, ŸbÕ<b@ ≈Bb°u* Ÿu b<ıÕw, Ÿt_w ıyw
Ju¡ Ÿa_J¡°≤ Ÿu Ÿa∫C•w t°∫° Ÿu „fÔ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿb°ÕÃtJ¡ NwÎb Ÿ¿hªÃ≈®J¡°„ Ÿu ≈®ªC≤, J¡v≈fi°N°u*
Ÿu <fitCÕ•w ÎJ¡t°` ŸÃ_bR¡≈ f®Ê FÙ ıyw J¡∑ Ã≈<W Ju¡ ≈FÔu S° $$2$$
ZÙ≤°tıÙ, Ÿ¨¿‹¸>> Ju¡ N°≤‡˚J¡°Ô tu* N≈fiÙ ŸW° Ÿu ¿_Sw FCoÕ ıyw-Ÿa_J¡°≤ Ju¡ e°u@_bR¡≈
J¡Ô° (<ªÌ°˚°Ÿ_k¥¡<wÕ), ıÔ N°<Ì tu* N°bwÕÔu©° Ju¡ ŸÂ„, JC¡~> ≈¨SJ¡ _bR¡≈ J¡∑ fi°o˘ yCd N°æ≤
yCdÙ Ju¡ ˚uÌΔ∫bF°≤ J¡∑ ∫°uÀ∫w°R¡≈ Ÿu N°<b˚Õ¥w F°uwÙ Fæ $$3$$
<ıŸ ≈®J¡°≤ tº∫°∏F ≈®J¡°„, t∏Ì ≈®J¡°„ N°æ≤ ~>°∫° tu* Ÿ¥∫Õ Ÿu <b<˚∏fi wuı Ju¡ N≈J¡TÕ J¡∑
J¡v≈fi° J¡∑ ı°wÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ •w J¡Ô° J¡∑ Ÿ¥‚t, tº∫ wS° _S¥Ô ∫°u* wÙfi ≈®J¡°≤ Ÿu J¡v≈fi° J¡∑
ı°wÙ Fæ, Ÿ¥‚t J¡v≈fi° Ju¡ ≈Ù~>u ŸJ¡∑ J¡v≈fi° J¡≤fiub°Ôu Ju¡ π°≤° <F≤^∫y˚Õ Ju¡ R¡≈ Ÿu tº∫ J¡Ô°,
<k¡≤ ŸJu¡ f°Ì _S¥Ô <b≤°¸> Ju¡ N°J¡°≤ Ÿu _S¥Ô J¡Ô° Ju¡ R¡≈ tu* I°w F°uJ¡≤ bF ŸÙ ≈®J¡°≤ ¿_Sw
≤FwÙ Fæ $ ª¥≥<J¡ ∫F NΔ∫°J¨¡w°u≈°<@R¡≈° Ÿ[b, ≤ı N°æ≤ wt°uR¡≈° ≈®J¨¡<w <`@° Nb<_Sw Fæ, NwÎb
ofi Ÿ¥‚t N°<Ì Nb_S°N°u* tu* ˚Ù wÙfi w≤F Ÿu J¡¿v≈w F°uwÙ Fæ $$4,5$$
≈®ÿfi°uW≤°u* J¡∑ NfiCR¡≈w° Ju¡ <ÔÎ ≈®J¨¡<w J¡∑ N<bΩ°R¡≈w° fwÔ°wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, Ÿ[b N°<Ì wÙfi yCd_bR¡≈ @t°u˘ Ÿu ∫C•w ≈®J¨¡<w FÙ N<bΩ° Fæ, ∫FÙ ≈®°<d∫°u* J¡°
ŸyÕ - 9] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1251
ŸaŸ°≤ Fæ, oŸŸu (≈®J¨¡<w Ÿu) ≈°≤ ≈° ı°fi° FÙ ≈≤t≈Ì ∫°fiÙ t°us J¡FÔ°w° Fæ $$6$$
J¡°∫Õ N<bΩ° N°æ≤ J¡°≤d N<bΩ° ofi Ì°ufi°u* N<bΩ°N°u* tu* NfiCyw ÎJ¡-ÎJ¡ yCd Ju¡ Nb°∏w≤
wÙfi-wÙfi ˚uÌ fwÔ°wu Fæ* $
oŸ ≈®J¨¡<wR¡≈Ù N<bΩ° tu* ı°u wÙfi yCd fwÔ°∫u y∫u Fæ*, bu ˚Ù wÙfi ≈®J¡°≤ Ju¡ Fæ* ∫°fiÙ Ÿ[b, ≤ı wt
ofitu* Ÿu ≈®Ã∫uJ¡ yCdJ¡° wÙfi-wÙfi ≈®J¡°≤ Ÿu ˚uÌ F°uw° Fæ $$7$$
˚B, oŸ ≈®J¡°≤ ∫F N<bΩ° yCd˚uÌ°u* Ÿu fib ≈®J¡°≤ Ÿu <b˚•w F°u ı°wÙ Fæ ∫°fiÙ Ÿ¥‚t, tº∫ N°æ≤
_S¥Ô N<bΩ° J¡° ≈®Ã∫uJ¡„# wÙfi-wÙfi ˚uÌ F°uJ¡≤ fib w≤F J¡∑ F°u ı°wÙ Fæ, ı°u ˚Ù JC¡~> ∫F Âÿ∫ ≈®≈aª
<Ì©°oÕ ≈nw° Fæ, bF Ÿf oŸÙ N<bΩ° tu* N°<Zw Fæ $$8$$
≈FÔu <b˚°y tu* Ÿ[b°a„ J¡° Ì°F≤d Ìuwu Fæ* $
˚B, M¡<T, tC<fi, <Ÿ] (Ìub∫°u<fi<b„uT), fi°y, <bΩ°@≤, Ìubw°-∫u N<bΩ° Ju¡ Ÿ°<[bJ¡ Na„_bR¡≈
Fæ*, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $$9$$
ŸJu¡ Nb°∏w≤ <b˚°y tu* wÙfi <b˚°y°u* J¡° ˚Ù <ÌÀÌ„Õfi J¡≤°wu Fæ* $
ZÙ≤°t˚B, oŸ Ÿ°<[bJ¡ <b˚°y Ju¡ fi°y, <bΩ°@≤ ∫u w°t<ŸJ¡ Na„_bR¡≈ Fæ*, tC<fi, <Ÿ] ∫u
≤ı°uyCd Ju¡ Na„_bR¡≈ Fæ* N°æ≤ <„b, <b‹dC N°<Ì Ìubw° Ÿ°<[bJ¡ Na„R¡≈ Fæ* $$10$$
<„b N°<Ì Ÿ[byCd°∏wyÕw „C] Ÿ[bR¡≈ Fæ*, oŸtu* ∫C¿•w J¡Fwu Fæ* $
Ÿ[bı°<wR¡≈ Ìub∫°u<fi tu* <„b, <b‹dC N°<Ì N<bΩ° Ju¡ ≈®°J¨¡w yCd°u* Ÿu J¡˚Ù ˚Ù N<bΩ°R¡≈
N°b≤d J¡°u ≈®°›w fi F°uJ¡≤ _b°˚°<bJ¡ FÙ <bΩ° Ÿu _b-_bR¡≈ ≈Ì J¡°u ŸÌ° FÙ ≈®°›w FCÎ, Nw# bu
„C]Ÿ[b_bR¡≈ Fæ* $ oŸŸu f®Ê° N°æ≤ <„b tu* ≤°ıŸ Îba w°tŸR¡≈w° J¡∑ t¥©Õ tfiC‹∫°u* tu* ı°u ≈®<Ÿ<] Fæ,
ŸJ¡° ©^±>fi FCN° ŸtHfi° ª°<FÎ $$11$$
oŸÙ<ÔÎ fiJu¡ ≈°ŸJ¡°u* J¡°u ˚Ù I°fi≈®°¿›w Ju¡ π°≤° ≈CfiıÕ∏t J¡∑ <fib¨<W F°uwÙ Fæ, ∫F NÃ∫∏w
≈®<Ÿ] Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, Ÿ°¿[bJ¡ <„b°<Ì t¥<`Õ`∫°ÃtJ¡ ≈®°J¨¡w Na„ J¡∑ ı°u ≈°Ÿfi° J¡≤w° Fæ, bF ≈Cfi# oŸ
ŸaŸ°≤ tu* Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw°, oŸ<ÔÎ bF tC•w J¡FÔ°w° Fæ $$12$$
oŸÙ<ÔÎ <„b°<Ì wÙfi t¥<wÕ∫°u* tu* N°b≤d fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıÙb∏tC•ww° _b°˚°<bJ¡ Fæ, oŸ
N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu tF°twu, •w FuwC Ÿu „C] Ÿ[byCd Ju¡ Na„˚¥w ”B N°<Ì ≈C”T (Ìubw°) ıywg¿_S<wJ¡°Ô tu*,
ıf wJ¡ ÌuF @°≤d <J¡∫u ≤Fwu Fæ*, wf wJ¡ tC•w F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤Fwu Fæ* $$13$$ ∫u tF°Ãt° ÌuF¿_S<w≈∫Õ∏w
ıÙb∏tC•w F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤Fwu Fæ* N°æ≤ ÌuF J¡° N∏w F°u ı°fiu ≈≤ <bÌuFtC•w F°uJ¡≤ „C] f®Ê_b˚°b tu*
¿_Sw F°u ı°wu Fæ* $$14$$
≈®ÿfi Ju¡ Ÿt°@°fi J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤ ≈®_wCw <bT∫ J¡∑ ≈®_w°bfi° J¡≤wu Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ <bΩ°R¡≈w° J¡°u ≈®°›w FCN° ∫F ı°u N<bΩ° J¡° Ÿ°<[bJ¡_bR¡≈ fÙı-˚°y Fæ, bF
k¡ÔR¡≈w° ∫°fiÙ J¡°∫ÕN<bΩ°R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ N°æ≤ ŸJ¡° ≈®Ô∫ F°ufiu≈≤ fÙıR¡≈w° ∫°fiÙ
J¡°≤dN<bΩ°R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$15$$
1252 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡°∫ÕN<bΩ° Ju¡ Ì∫ N°æ≤ ≈®Ô∫ J¡° N°@°≤ F°ufiu Ÿu ˚Ù <bΩ°„≤Ù≤Ù bu <„b°<Ì N<bΩ°R¡≈ FÙ
Fæ*, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
J¡°≤d N<bΩ° Ju¡ N∏wywÕ ı°u „C] Ÿ[b-Na„ Fæ, bF <bΩ° Fæ, Ÿ <bΩ° Ÿu N<bΩ°
(J¡°∫ÕN¿bΩ°R¡≈ Ÿ¨¿‹¸>) Ÿ ≈®J¡°≤ <Ìw F°uwÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ıÔ Ÿu fCÌfCÌu Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤
<ıŸ ≈®J¡°≤ fCÌfCÌu ıÔ tu* ÔÙfi F°u ı°wu Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿ <bΩ° tu* FÙ J¡°∫Õ N¿bΩ°ÃtJ¡ Ÿ¨¿‹¸>
<bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ $$16$$
oŸ<ÔÎ <bΩ° N°æ≤ N<bΩ° J¡° ˚uÌ ˚Ù J¡¿v≈w FÙ Fæ, ∫F <Ÿ] FCN°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ıÔ N°æ≤ w≤ay J¡∑ <πÃb˚°bfi° Ÿu FÙ <˚∏fiw° Fæ, bæŸu FÙ <bΩ° N°æ≤ N<bΩ° J¡∑ ¿‹¸> tu*
˚uÌ˚°bfi° Ÿu FÙ <˚∏fiw° Fæ, b_wCw# fiFÙ*; <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈≤t°SÕw# ıÔ N°æ≤ w≤ay J¡∑ ÎJ¡R¡≈w° FÙ Fæ,
ŸÙ ≈®J¡°≤ N<bΩ° N°æ≤ <bΩ° ˚Ù ÎJ¡R¡≈ FÙ Fæ*, ≈¨SJg¡ JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ $$17$$
<bΩ°Â<‹¸> Ÿu <bΩ° N°æ≤ N<bΩ° Ì°ufi°u* J¡° f°@ F°ufiu ≈≤ ŸCw≤°a fiJu¡ ˚uÌ J¡∑ ≈®Ÿ¿•w fiFÙ* F°u
ŸJ¡wÙ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
≈≤t°SÕw# ŸÌ<@‹™>°fi tu* <bΩ° N°æ≤ N<bΩ° fi°t J¡∑ J¡°uoÕ b_wC FÙ fiFÙ* Fæ, Nw# <bΩ° N°æ≤
N<bΩ°-¿‹¸> J¡° ∫°fiÙ fiJ¡° ˚uÌ, <b≤°u@ N°<Ì Â<‹¸> J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ∫F°≥ ı°u JC¡~> Nb<„‹¸> ≤Fw°
Fæ, bFÙ b°_wb tu* <bΩt°fi Fæ, Ì¥Ÿ≤° fiFÙ* $$18$$
„aJ¡° F°u <J¡ <bΩ°Â¿‹¸> Ÿu f°º∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N<bΩ°-¿‹¸> J¡° Ã∫°y ˚Ôu FÙ F°u, ≈≤∏wC ŸJ¡∑
f°<@J¡° <bΩ°-¿‹¸> J¡° Ã∫°y <J¡ŸŸu F°uy° ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤|¥JC¡Ô˚¥Td, f°@ Ju¡ π°≤° N<bΩ° J¡° N¿_wÃb <t¸> ı°fiu≈≤ N<bΩ°<fiR¡<≈w (N<bΩ°<fi‹™>
f°º∫w° J¡° N°Z∫ ÔuJ¡≤ N°fiub°ÔÙ) f°@J¡w° J¡∑ <Ÿ<] FÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ N°æ≤ <bΩt°fi ≈®<w∫°uyÙ Ju¡
N@Ùfi F°ufiu Ÿu Δ∫°b¨<W J¡∑ (˚uÌ J¡∑) ˚Ù ≈®<Ÿ<] fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, Nw# <bΩ° N°æ≤ N<bΩ°-¿‹¸> J¡°
N¿_wÃb FÙ fiFÙ*, oŸ<ÔÎ N°≈ Nb<„‹¸> f®ÊR¡≈ ≈Ì≈≤ ŸC¿_S≤ F°u ı°oÎ $$19$$
fi N<bΩ° fi°t J¡° ≈Ì°SÕ Fæ N°æ≤ fi <bΩ°fi°t J¡° FÙ ≈Ì°SÕ Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F J¡v≈fi° Δ∫SÕ Fæ $ (wf
J¡°æfi bF Nb<„‹¸> b_wC Fæ ŸJ¡°u <Ì©Ô°wu FCÎ f°u@ Ju¡ ≈FÔu bFÙ N<bΩ°R¡≈ Ÿu J¡¿v≈w Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $) b°_wb tu* N°Ãt° Ÿu N<w¿≤•w Nb<„‹¸> JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, ∫<Ì JC¡~> Fæ, w°u bF ÎJ¡t°`
<ªw-b_wC FÙ Ÿa<bw R¡≈ Ÿu Nb¿_Sw Fæ $$20$$
ZÙ≤°tıÙ, bFÙ Nb<„‹¸> <ªwg-b_wC ıf NI°w_bR¡≈ ≤FwÙ Fæ, wf bF N<bΩ° J¡FÙ ı°wÙ Fæ
N°æ≤ ıf <b<Ìw F°u ı°wÙ Fæ, wf bFÙ Ÿwg-_bR¡≈ Îba N<bΩ°s∫ oŸ fi°t Ÿu J¡FÙ ı°wÙ Fæ $$21$$
~>°∫° N°æ≤ @¥≈ J¡∑ fi°o˘ ≈≤_≈≤ <b”] <bΩ° N°æ≤ N<bΩ° Ì°ufi°u* tu* Ÿu <bΩ° J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ N≈fiu
tfi°ub°a¿h~>∏fi ªæw∏∫ tu* N<bΩ°fi°tJ¡ <tØ∫° J¡v≈fi° J¡° Ì∫ F°uw° Fæ $$22$$
ZÙ≤°t˚B, fi ≈≤_≈≤ <b”] <bΩ° N°æ≤ N<bΩ° Ì°ufi°u* tu* Ÿu N<bΩ° J¡° f°@ Ÿu ªæw∏∫ tu* <bÔ∫
F°u ı°fiu ≈≤ •w Ì°ufi°u* J¡v≈fi°Î≥ sÙd F°u ı°wÙ Fæ* N°æ≤ fiJ¡° ªæw∏∫ tu* Nb_S°fi F°u ı°w° Fæ, <k¡≤
≈¿≤≈¥d°Õfi∏Ì°ÃtJ¡ ≈®°›wΔ∫ ªæw∏∫ ≈≤f®Ê FÙ Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ $$23$$
„aJ¡° F°u <J¡ f°@ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <bΩ° ˚Ù ≈¿≤<„‹¸> R¡≈ Ÿu •∫°u* fiFÙ* ≤FwÙ ? w°u oŸ ≈≤
ŸyÕ - 9] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1253
J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°|b, N<bΩ° Ju¡ <bfi°„ Ÿu <bΩ°J¡v≈fi° ˚Ù Ÿ w≤F sÙd F°u ı°wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ÔJ¡nÙ
Ju¡ <bfi°„ Ÿu N¿Àfi $ ı°u Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, bF ŸbÕf°@°ÃtJ¡ F°ufiu Ÿu JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ N°æ≤ ≈≤t°SÕw#
ŸÌg-R¡≈ F°ufiu Ÿu JC¡~> Fæ ˚Ù, ∫F Ÿf ŸÙ Ÿu Δ∫°›w Fæ $$24$$
NwÎb ŸJ¡° Ì„Õfi FÙ w[bw# ŸbÕÌ„Õfi N°æ≤ ŸbÕf°@Ì„Õfi Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
•w w°<[bJ¡ R¡≈ Ÿu bF°≥ (≈≤t <ª<w tu*) Ÿf JC¡~> Ÿ ≈®J¡°≤ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤
b¸>fÙı tu* k¡Ô ≈C‹≈°<Ì Ÿu ∫C•w b¸>b¨s <Ì©°oÕ ≈nw° Fæ N°æ≤ t°<∫J¡_bR¡≈ Ÿu JC¡~> ˚Ù fiFÙ* <Ì©°oÕ
Ìuw° Fæ; w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ∫Ω<≈ NI°fi°b¨w Ì„° tu* bF N<J*¡<ªÃ_bR¡≈Ù Fæ, wS°<≈ b¸>fÙı J¡∑
fi°o˘, Δ∫°J¨¡w N°æ≤ NΔ∫°J¨¡w Ì°ufi°u* Nb_S°N°u* tu* _S¥Ô-Ÿ¥‚tÙ˚¥w Ÿb°ÕÃtJ¡ÃbR¡≈ <J*¡<ªÃ_bR¡≈w°
≈®<Ÿ] Fæ $$25$$ ŸbÕ<b@ „¿•w∫°u* J¡° N°Z∫ FÙ <J*¡<ªwg b_wCR¡≈Ãb Fæ, bFÙ Ÿt_w ≈≤°J®¡t°u* J¡∑
<≈¸>°≤Ù Fæ $ bF N°J¡°„ Ÿu ˚Ù fn° „¥∏∫_bR¡≈ Fæ N°æ≤ <ªÌ°ÃtJ¡ F°ufiu Ÿu „¥∏∫_bR¡≈
˚Ù fiFÙ* Fæ $$26$$
ıæŸu Ÿ¥∫ÕJ¡°∏wt<d tu* N¿Àfi Fæ NSb° ıæŸu Ìq@ tu* |Ù Fæ, bæŸu FÙ Ÿ <ªÌ°ÃtJ¡ „¥∏∫ tu* ∫F
Ÿf Nb¿_Sw Fæ, ıæŸu N¿Àfi Ÿu <b_kC¡<Ô*y f°F≤ <fiJ¡Ôwu Fæ* NSb° ıæŸu Ÿ¥∫Õ Ÿu ≤¿ÿt∫°≥ f°F≤
<fiJ¡ÔwÙ Fæ*, bæŸu FÙ Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ J®¡t Ju¡ Ì∫J¡°Ô tu* ∫u ≈®<Ÿ] Ÿf ıÙbŸa<b<W∫°≥ f®Êªæw∏∫
Ÿu ≈®_kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ*, oŸÙ<ÔÎ "N¿Àfi <b_kC¡<Ô*y' N°<Ì ∏∫°∫ Ÿu ıÙb°u* J¡° ≈°<@∫°u* Ju¡ Ÿ°S
ªæw∏∫ Ÿu <fiJ¡Ôfi° ZC<w∫°u* tu* ≈®<Ÿ] Fæ, ∫F N°„∫ Fæ $$27,28$$
oŸÙ<ÔÎ bF f®Ê Ÿt_w ıÙbŸa<b<W∫°u* J¡° J¡°u„ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ŸtCB w≤ay°u* J¡° N°æ≤ <fitÕÔ t<d ≤¿ÿt∫°u* J¡° J¡°u„ (©ı°fi°) Fæ, bæŸu FÙ Nfi∏w
ıÙbŸa<b<WR¡≈Ù ˚®t_S°fiÙ∫ ≤¿ÿt∫°u* J¡° bF N<bfi°„Ù J¡°u„ Fæ $$29$$
<fiyÕtfi J¡∑ Nb<@ Ju¡ J¡Sfi N°æ≤ t<d≈®˚° Ju¡ ‹¸>°∏w Ÿu ıÙb N°æ≤ ıyw J¡∑ f®Ê Ÿu N∏∫`
¿_S<w J¡∑ ≈®Ÿ¿•w J¡° b°≤d J¡≤wu F…Î J¡Fwu Fæ* $
|¸>°u* tu* N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ Ÿt_w b_wCN°u* tu* f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ tu* Ÿwg-_bR¡≈ N<bfi°„Ù (<`<b@
≈¿≤h~>uÌ Ÿu „¥∏∫) ªæw∏∫ b_wC ŸÌ° ŸbÕÌ° <bΩt°fi ≤FwÙ FÙ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ıæŸu |¸> Ju¡ Ì≤
tu* Δ∫°›w N°J¡°„ J¡° |¸> Ju¡ N°ytfi N°æ≤ <fiyÕtfi Ÿu N°J¡°„ tu* N°æ≈ª°¿≤J¡ N°b°ytfi F°uw° Fæ, bæŸu
FÙ ıÙb J¡° ˚Ù N°ytfi <fiyÕtfi N°æ≈ª°¿≤J¡ FÙ Fæ, b°_w<bJ¡ fiFÙ* $$30$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ ıÙb tu* J¡w¨ÕÃb ˚Ù N°æ≈ª°¿≤J¡ FÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ Ô°uFu tu* _≈∏Ìfi F°ufiu≈≤ _bw# <J®¡∫°„¥∏∫ ˚Ù N∫_J¡°∏wt<d (ªC‡fJ¡) tu* J¡w¨Õw°
J¡FÙ ı°wÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ _bw# <J®¡∫°„¥∏∫ ˚Ù N°Ãt-ªæw∏∫ tu* J¡w¨Õw° J¡FÙ ı°wÙ Fæ $$31$$
ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ªC‡fJ¡ J¡∑ ÎJ¡t°` Ÿ¿∏fi<@ Ÿu FÙ ın Ô°uF _≈¿∏Ìw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ
ÎJ¡t°` ªæw∏ŸW° J¡∑ Ÿ¿∏fi<@ Ÿu FÙ Nªæw∏∫R¡≈ ÌuF _≈¿∏Ìw F°uw° Fæ $$32$$
≈®<w≈°<Ìw NSÕ J¡° Ÿasu≈ Ÿu ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
ıyw Ju¡ ÎJ¡t°` ≈°Ì°fi_bR¡≈ Ÿ <ªBq≈ NI°wg¡f®Ê tu* ≈¥bÕ-≈¥b°ÕfiC˚¥w ıyÃJ¡¿v≈w b°Ÿfi°
1254 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿu ı<fiw W≤°uW≤ J¡v≈fi° Ÿu FÙ ∫F ıyw Ÿ ≈®J¡°≤ Nb¿_Sw ≤Fw° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <ª`-<b<ª`
ªaªÔ w≤ayŸt¥F ıÔ tu* ¿_Sw ≤Fw° Fæ, N°J¡°„ J¡∑ N≈us° ˚Ù t¥wÕNt¥wÕR¡≈„¥∏∫ Ÿ ≈≤f®Ê Ju¡ I°w
F°ufiu≈≤ JC¡~> ˚Ù <˚∏fi ≈Ì°SÕ I°wΔ∫R¡≈ Ÿu f°J¡∑ fiFÙ* ≤Fw° $$33$$
fi°æb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÌŸb°≥ ŸyÕ
N<bΩ° Ÿu f∏@fi J¡∑ ˚®°¿∏w Ju¡ π°≤° _S°b≤ ≈Ì°S°u˘ tu* tfi J¡∑ ¿_S<w wS°
fC<]≈¥bÕJ¡ <bª°≤ Ÿu f∏@ J¡° t°us, oŸJ¡° bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ª¥≥<J¡ ıyw N°æ≤ ıÙb J¡° ˚uÌ NI°w f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ -
oŸ<ÔÎ f®Ê J¡° I°fi F°u ı°fiu ≈≤ ı°u JC¡~> ˚Ù ∫F Ÿf _S°b≤-ıaytR¡≈ ıyw ≈®wÙw F°uw° Fæ, ∫S°SÕ
tu* bF JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, JC¡~> ˚Ù ≈Ì°SÕ ˚¥wR¡≈w° J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F…N° Fæ, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $$1$$
<ıŸ ≈≤f®Ê tu* ˚°b N˚°b°ÃtJ¡ (Ã≈<W-<bfi°„°ÃtJ¡) JC¡~> ˚Ù J¡v≈fi° fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ŸÙ
≈≤f®Ê Ju¡ _bR¡≈˚¥w FÙ ıÙb N°<Ì Ÿf JC¡~> ≈®wÙ∫t°fi ≈Ì°SÕ Fæ*, Nw# Fu ZÙ≤°tıÙ, N°≈ <fi≤SÕJ¡
<tØ∫° ≈Ì°S°u˘ J¡∑ •∫°u* N<˚Ô°T° J¡≤wu Fæ* ? $$2$$
Fu ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <bt„Õ J¡≤fiu ≈≤ ≤≠ıC tu* F…Î Ÿ≈Õ<b˚®t Ÿu <J¡ŸÙ ˚Ù Ÿ≈Õ J¡∑ ≈Ô¿Æ@
fiFÙ* F°uwÙ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ⁄Ì∫ Ju¡ ˚Ùw≤ ∫F ÌuF tu* NF∏w° N°æ≤ f°fl <bT∫°u* tu* ttw°R¡≈Ù Ÿ‡f∏@
Δ∫≈<Ì‹¸> F°uw° Fæ, <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ ŸJ¡∑ <J¡ŸÙ w≤F ≈Ô¿Æ@ fiFÙ* F°uwÙ $$3$$
˚ÔÙ ≈®J¡°≤ N≈¿≤I°w NS°Õwg fi ı°fi° F…N° N°Ãt° (f®Ê) FÙ ıywg˚®°<∏w J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ N°æ≤
˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ≈¿≤I°w F°ufiu ≈≤ bF ıÙb°<Ì-Ÿa<bÌg J¡∑ ŸÙt° J¡∑ N∏w˚¥w N°ÃtR¡≈w° J¡°u ≈®°›w J¡≤w°
Fæ $$4$$ ªuÃ∫ Ju¡ fÙı˚¥w tÔ J¡° ŸW° Ju¡ N°≤°u≈ Ÿu N°Z∫ J¡≤wÙ F…oÕ <ª¿w FÙ ıyw tu* N<bΩ° fi°t
Ÿu J¡FÙ ı°wÙ Fæ N°æ≤ bFÙ ªuÃ∫ Ju¡ fÙı˚¥w tÔ J¡° N<wJ®¡td J¡≤wÙ F…oÕ Ÿ‡≈¥dÕ ≈°<@∫°u* Ÿu tC•w
F°uJ¡≤ <bΩ° Ÿu N°ÃtR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ $$5$$
oŸ ≈®J¡°≤ N<bΩ° J¡° _bR¡≈ fwÔ°J¡≤ Nf N<bΩ°-J¡°∫ÕR¡≈ ≈°<@ Ÿu N°Ãt° tu* f∏@ J¡°
<b˚®t <Ì©Ô°wu Fæ* $
<ªW J¡° w°Ì°Ã‡∫ Nº∫°Ÿ F°ufiu Ÿu ∫F ≈C”T <ªW≈®°∫ Fæ, oŸÙ<ÔÎ <ªW Ju¡ fi‹¸> F°ufiu ≈≤ bF ≈C”T
t°fi°u* fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $ N°æ≤ ıæŸu |¸> Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ |¸>°J¡°„ ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ <ªW Ju¡ ¿_Sw F°ufiu ≈≤ ∫F
N°Ãt° ˚Ù ¿_Sw ≤Fw° Fæ $$6$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ y<w, ¿_S<w N°<Ì <ªW@t°u˘ J¡° ˚Ù N≈fiÙ N°Ãt° tu* ≈C”T N°≤°u≈ J¡≤ Ôuw° Fæ, ∫°u*
J¡Fwu Fæ* $
NI°fiÙ f°ÔJ¡ J¡∑ fi°o˘ ∫F NI°fi ≈<Fw N°Ãt° <ªW Ju¡ ªÔfiu≈≤ N≈fiu N°≈J¡°u ªÔw° F…N°
Ìu©w° Fæ, <ªW Ju¡ ¿_S≤ F°ufiu ≈≤ N≈fiu J¡°u ˚Ù ¿_S≤ Ìu©w° Fæ, ∫F N°Ãt° oŸ w≤F ˚®°∏w oŸ <ªW J¡°u
FÙ Δ∫°JC¡Ô N°Ãt_bR¡≈ Ÿu Ìu©w° Fæ $$7$$
oŸÙ<ÔÎ bF <ªWyw b°Ÿfi°N°u* Ÿu N≈fiu J¡°u f°≥@w° Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
ŸyÕ - 10] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1255
ª¥≥<J¡ ∫F <ªW f°Ô ∫°fiÙ <bbuJ¡„¥∏∫ Fæ, oŸ<ÔÎ bF <ªW≈®°∫ ≈C”T tJ¡nÙ J¡∑ w≤F N≈fiu J¡°u
<ªWyw b°Ÿfi°R¡≈ ÌÙ|Õw∏wCN°u* Ÿu ˚Ùw≤ f°≥@w° F…N° ˚Ù fiFÙ* ı°fiw° $$8$$
≈¥bÕ ÿÔ°uJ¡ tu* f°Ô≈Ì°u•w N<bbuJ¡ Ju¡ ≈®Ÿay Ÿu, N<bbuJ¡ J¡∑ ª≤tŸÙt°˚¥w _S°b≤°u* J¡∑ <ªW¿_S<w
ı°fifiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tıÙ tF°tC<fi b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿu ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # Fu ≈®˚°u, NÃ∫∏w |fiÙ˚°b J¡°u ≈®°›w F…N° N<bbuJ¡ (NI°fi) _S°b≤ N°<Ì
„≤Ù≤ J¡°u ≈®°›w F°uw° F…N° <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ Nb¿_Sw ≤Fw° Fæ, ∫F J¨¡≈° J¡≤ J¡<FÎ $$9$$
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Ntfi_Ãb J¡°u ∫°fiÙ ŸCTC¿›w J¡∑ fi°o˘ ŸC©-Ì…#© ŸabuÌfi J¡∑ N∫°uÀ∫w°
Ju¡ Ÿ‡≈°ÌJ¡ tfi Ju¡ Ô∫ J¡°u ≈®°›w fi F…Î wS° ≈¥b°Õ≈≤ Ju¡ <bª°≤ tu* ŸtSÕ tfifi∫°uÀ∫R¡≈ tfi_Ãb Ÿu h∫Cw
F…Î tfi_Ãb-Ntfi_Ãb Ju¡ tº∫bwÙÕ tCÀ@w° R¡≈ J¡° N°Z∫ J¡≤ ∫F ıÙb<ª¿w _S°b≤°u* tu* ≤FwÙ Fæ $$10$$
Fu I°wΔ∫ (f®Ê) Ju¡ ı°fifiub°Ô°u* tu* ŸbÕZu‹™> ZÙ≤°tıÙ, <ªwgN<ªwg J¡° <bbuJ¡ J¡≤fiu tu* NŸtSÕ
f°fl Îba N°∏w≤ o¿∏B∫°u* Ÿu ∫C•w, NwÎb Ì…#© J¡° ≈®wÙJ¡°≤ J¡≤fiu tu* Nst F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NÃ∫∏w
Ì…#© Ìufiub°ÔÙ <ª¿w ıF°≥ ¿_Sw ≤FwÙ Fæ, fi _S°b≤ „≤Ù≤°u* tu* t°us NÃ∫∏w Ìq≤ ≤Fw° Fæ, ÎuŸ° tæ*
t°fiw° Fq≥; bF°≥ J¡tuÕ¿∏B∫°u* Ÿu, I°fiu¿∏B∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* Ÿu wS° t°fiŸ Δ∫°≈°≤°u* Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ Ju¡bÔ
ŸW°t°` Ÿu <ª¿w ≤FwÙ Fæ $$11$$
I°fiu¿∏B∫ Îba J¡tuÕ¿∏B∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ ∫<Ì ŸW°t°` Ÿu <ª¿w _S°b≤ „≤Ù≤ tu* ≤FwÙ
Fæ, w°u bæŸÙ ¿_S<w tu* ∫°u<y∫°u* J¡∑ w≤F „Ù|® FÙ b°Ÿfi° J¡° s∫ Îba tfi J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu Ÿu fiJ¡∑
tC¿•w NÌq≤¿_Sw Fæ - ∫FÙ J¡Ffi° <ªw S°, Nw# "Ì…≤¿_Sw° tC¿•w#' ∫F J¡F ≤Fu N°≈J¡° •∫°
N<˚≈®°∫ Fæ ? oŸ N°„∫ Ÿu ZÙ≤°tıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # Fu buΩ<bÌ°u* tu* Zu‹™>, <ıfi _S°b≤ „≤Ù≤°u* tu* <ª¿w ÎJ¡t°` ŸW°R¡≈ Ÿu ¿_Sw
≤FwÙ Fæ, bF°≥ tC¿•w w°u NÌq≤ FÙ ¿_Sw Fæ, ÎuŸ° tæ* t°fiw° Fq≥ $$12$$
„°˜<b¿Fw J¡t°u˘ Ju¡ NfiC‹™>°fi Ÿu F…oÕ <ªW„C<] N°æ≤ Ÿ°@fiªwC‹¸>∫ J¡∑ Ÿ‡≈<W Ÿu ŸFJ¨¡w Zbd,
tfifi Îba <fi<̺∫°Ÿfi Ÿu Ã≈Ωt°fi w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ı<fiw Ÿt¥Ô b°Ÿfi°s∫ Îba tfi°ufi°„ Ÿu F…oÕ
ÎJ¡t°` ŸW°Ÿ°t°∏∫R¡≈ Ÿu <ª<w J¡∑ <_S<w FÙ t°us Fæ, bF t°us Nfi∏w ≈°≈R¡≈ Ì…b°ÕŸfi° fÙı°u* Ÿu
˚≤u F…Î fi°≤J¡∑∫ _S°b≤°u* J¡°u, „°˜°<@J¡°≤ ∫°uÀ∫ ı∏t Ì…ÔÕ˚ F°ufiu Ÿu NÃ∫∏w Ì…ÔÕ˚ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ N≈fiÙ <•w J¡° N<˚≈®°∫ bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, „°˜°u* J¡° fC<]≈¥bÕJ¡ <bª°≤ J¡≤, N°Ãt° Ju¡ ∫S°SÕ NbÔ°uJ¡fi Ÿu
NS°Õwg Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ı°u ŸW°Ÿ°t°∏∫ f°u@ F°uw° Fæ, bFÙ N<bfi°„Ù t°us≈Ì J¡FÔ°w° Fæ $$13$$
N°Ãtw[b J¡°u ı°fiJ¡≤ b°Ÿfi°N°u* J¡° ı°u Wt ∫°fiÙ N„uT ≈¿≤Ã∫°y Fæ, Ÿu FÙ ŸW°Ÿ°t°∏∫R¡≈
t°us≈Ì J¡F° y∫° Fæ $$14$$
f®ÊbuW° yC” N°<Ì Ju¡ Ÿ°S „°˜°u* J¡° <bª°≤ J¡≤ Nº∫°Ãt˚°bfi° Ÿu NS°Õwg tfifi≈¥bÕJ¡
<fi<̺∫°Ÿfi Ÿu w[b J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤Ju¡ ŸW°Ÿ°t°∏∫ tu* ı°u <fi‹™>° F°uwÙ Fæ, ŸÙ <fi‹™>° J¡°u tC<fi
Ô°uy ≈≤f®Ê≈Ì J¡Fwu Fæ* $$15$$
_S°b≤ „≤Ù≤°u* tu* bF ≈Ì NÃ∫∏w Ìq≤ Fæ, oŸJ¡° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
1256 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ZÙ≤°tıÙ, ıF°≥ ˚Ùw≤ fÙı tu* NaJC¡≤ J¡∑ fi°o˘ NΔ∫•w, NwÎb ŸC›w-ŸÙ b°Ÿfi° ¿_Sw Fæ, Ÿu
FÙ N°≈ ≈CfiıÕ∏t J¡°u Ìufiub°ÔÙ ŸCTC¿›w J¡∑ fi°o˘ ı°<fiÎ $$16$$ <ıŸJu¡ ˚Ùw≤ t°fiŸ Δ∫°≈°≤R¡≈ tfifi
˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ÔÙfi F°u y∫° Fæ wS° ª°≤°u* N°u≤ Ÿu <ıŸtu* b°Ÿfi°Î≥ <w≤°u<Fw F°u yoÕ Fæ*, bF ≈°T°d°<Ì J¡∑
w≤F b¨<W„¥∏∫ ˚Ù ŸCTC¿›w ŸæJ¡n°u* ı∏tR¡≈Ù Ì…#©°u* J¡°u ÌuwÙ Fæ $$17$$ ≈ÃS≤ J¡∑ fi°o˘ Δ∫°≈°≤„¥∏∫ ∫u
Ÿ˚Ù _S°b≤ N°<Ì ≈Ì°SÕ "ŸCTC›w' fi°t J¡°u ≈®°›w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈Cfi#-≈Cfi# ı∏t Ju¡ ˚°yÙ F°uwu Fæ* $$18$$
_S°b≤ N°<Ì tu* b°Ÿfi° FÙ fiFÙ* ≤FwÙ, oŸ ≈®J¡°≤ <J¡ŸÙ t∏Ìt<w J¡∑ „aJ¡° J¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu Ÿ°@°u, <ıŸ w≤F fÙı°u* tu* NaJC¡≤ Ÿu ÔuJ¡≤ ≈C‹≈ wJ¡ ≈Ì°SÕ ¿_Sw Fæ* Îba <ıŸ w≤F <t\>Ù Ju¡ i>u≤
tu* |¸> ¿_Sw Fæ, ŸÙ wF _S°b≤°u* Ju¡ ˚Ùw≤ N≈fiÙ b°Ÿfi° ˚Ù ¿_Sw Fæ $$19$$ ıF°≥ b°Ÿfi° J¡° fÙı
<bΩt°fi Fæ, bF ŸCTC¿›w ı∏t Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ, <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ fiFÙ* Fæ N°æ≤ <ıŸtu* I°fi°¿Àfi Ÿu b<ıÕw
fÙı„¿•wb°ÔÙ b°Ÿfi° Fæ, bF wC∫Õ≈Ì t°usR¡≈ <Ÿ<] J¡°u Ìufiub°Ô° Fæ $$20$$
NwÎb _bv≈ ˚Ù b°Ÿfi° ∫<Ì Nb<„‹¸> ≤Fu, w°u N<Àfi N°<Ì Ju¡ „uT J¡∑ fi°o˘ J®¡t„# bF f»J¡≤
tF°fi NfiSÕ J¡∑ ıfiJ¡ F°uwÙ Fæ, Nw# ŸJ¡° <fi#„uT s∫ J¡≤fi° ª°<FÎ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
b°Ÿfi° J¡° wS° N<Àfi, M¡d, Δ∫°<@ N°æ≤ „`C J¡°, _fiuF, <b≤°u@ Îba <bT J¡° ı°u „uT Fæ, bF _bv≈
F°ufiu ≈≤ ˚Ù F°<fi ≈FC≥ª°w° Fæ $$21$$
I°fi°<Àfi Ÿu <fi#„uT ˚_t <J¡∫° y∫° b°Ÿfi°fÙı Ÿu <ıŸfiu ŸW°Ÿ°t°∏∫R¡≈w° ≈®°›w J¡≤ ÔÙ Fæ,
ÎuŸ° w[bbuW° ª°Fu ŸÌuF F°u ∫° <bÌuF F°u, ≈Cfi# J¡˚Ù ÌC#© J¡° ˚°yÙ fiFÙ* F°uw° $$22$$
_S°b≤°<Ì Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ tu* <ªwg J¡°u N°b¨w J¡≤fiub°ÔÙ <ªwg-„<•wR¡≈° fÙı_bR¡≈ b°Ÿfi°
@°∏∫°<Ì fÙı°u* tu* NaJC¡≤„¿•w ıfifi_bR¡≈ ≤ŸJ¡∑ fi°o˘ ŸÌ° Nb¿_Sw Fæ $$23$$
bFÙ <ªwg„¿•w fÙı N°<Ì N°<Ì Ÿ˚Ù J¡°≤d°u* tu* fi°fi°R¡≈Ÿu ¿_Sw Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
bFÙ <ªwg„¿•w fÙı tu* vÔ°ŸR¡≈ Ÿu (≈¨ØbÙ N°æ≤ ıÔ Ju¡ Ÿa∫°uy Ÿu F°ufiub°ÔÙ ≈®kC¡vÔw° Ÿu
NfiC˚¥∫t°fi NaJC¡≤ıfifi „¿•w Ÿu), ın@tÕb°Ôu ≈Ì°S°u˘ tu* ınw°R¡≈ Ÿu, @fi, ≤Ãfi N°<Ì BΔ∫°u* tu*
_≈¨FdÙ∫w° tu* J¡°≤d˚¥w ˚Δ∫w°R¡≈ Ÿu, <„Ô° N°<Ì N∏∫ ≈Ì°S°u˘ tu* J¡<™>fiw° R¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $$24$$
N°æ≤ ˚_t wS° @¥<Ô∫°u* tu* ≈®°•wfi J¡°‹™>, ≈°T°d N°<Ì Ju¡ ºbaŸR¡≈ wS° ≈≤t°dCR¡≈ Ÿu, t<Ôfi°u* tu*
t°<Ô∏∫ R¡≈ ¿_S<w Ÿu Îba wÔb°≤ N°<Ì tu* wÙ‚d@°≤° Ju¡ R¡≈ Ÿu <bΩt°fi Fæ $$25$$
|¸>, ≈¸> N°<Ì Ÿ˚Ù ≈Ì°S°u˘ tu* N°Ãt° FÙ ŸW°Ÿ°t°∏∫R¡≈J¡° y®Fd J¡≤ ıÔ°F≤d, „Ùw<fib°≤d
N°<Ì fi°fi°„¿•w F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤Fw° Fæ $$26$$ tu|ı°Ô FÙ <ıŸJ¡° N°h~>°ÌJ¡ Fæ, ÎuŸÙ bT°Õ M¡wC
<ıŸ ≈®J¡°≤ N°J¡°„ J¡°u ŸbÕw# Δ∫°›w J¡≤ ¿_Sw ≤FwÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F N<©Ô <ªwg„¿•w Ÿ‡≈¥dÕ
Âÿ∫Ì„° J¡°u Δ∫°›w J¡≤Ju¡ ¿_Sw Fæ $$27$$
Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ NI°fi°b¨w <ªwg„¿•w J¡° ∫F NÃ∫∏w <bª°≤° y∫° _bR¡≈, ı°u NŸÃ∫˚¥w
t°∫°<bJ¡°≤ Ÿu w°Ì°ÃtR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ˚Ù Ÿwg J¡∑ w≤F ˚°Ÿt°fi wS° NŸb°ÕÃtJ¡ F°ufiu ≈≤
˚Ù ŸbÕw# Δ∫°›w Ju¡ ŸÂ„ ≈®wÙ∫t°fi Fæ, tæ*fiu N°≈J¡°u fwÔ°∫° Fæ $$28$$
Fu ZÙ≤°tıÙ, N°ÃtÌ„Õfi Ju¡ <b≤°u@Ù NI°fi Ÿu N°b¨w F…oÕ ∫F N°ÃtÂ<‹¸>R¡≈° <ªwg„¿•w
ŸaŸ°≤R¡≈ ˚®t J¡°u ÌuwÙ Fæ, N°æ≤ ŸJu¡ <b≤°u@Ù NI°fi Ÿu Nfi°b¨w F…oÕ Ÿ‡≈¥dÕ Ì…#©°u* J¡° s∫ J¡≤
ŸyÕ - 10] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1257
ÌuwÙ Fæ $$29$$ oŸ N°ÃtÂ<‹¸> J¡° ı°u NÌ„Õfi (N°ÃtŸ°s°ÃJ¡°≤<b≤°u@Ù N°b≤d_bR¡≈ NÌ„Õfi) Fæ,
Ÿu <bπ°fi Ô°uy N<bΩ° J¡Fwu Fæ*, ª¥≥<J¡ N<bΩ° ıyw J¡∑ J¡°≤d˚¥w Fæ, Nw# ŸÙ Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ
≈Ì°S°u˘ J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ $$30$$ N°b≤d N°<Ì _bR¡≈ Ÿu „¥∏∫ ∫°fiÙ <fi_w[bR¡≈ Ÿu N<bΩ° J¡°
≠∫°u* FÙ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ <J¡∫° ı°w° Fæ, Ã∫°u* FÙ wC≤∏w bF Ÿ ≈®J¡°≤ yÔ ı°wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ @¥≈ tu*
wCT°≤ J¡° ≈≤t°dC yÔ ı°w° Fæ $$31$$
N∏∫°∏∫ ˚٠‹¸>°∏w fwÔ°wu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ <ıŸJ¡∑ fiÙ*Ì y<Ôw°b_S F°u ≤FÙ Fæ, ÎuŸ° ≈C”T ≠∫°u* FÙ fC<] Ÿu N≈fiu <ªW Ju¡
b¨W°∏w J¡° w<fiJ¡ <bª°≤ J¡≤w° Fæ, Ã∫°u* FÙ ŸJ¡∑ <fiB° fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $ ŸÙ ≈®J¡°≤ N<bΩ° Ju¡
<J*¡<ªwg <bª°≤t°` Ÿu N<bΩ° fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $$32$$
≤≠ıC N°<Ì Ju¡ w[b J¡° ≈∫°ÕÔ°uªfi J¡≤fiu ≈≤ F°ufiub°ÔÙ Ÿ≈°Õ<Ì ˚®t J¡∑ <fib¨<W ˚Ù ≈®_wCw _SÔ tu*
‹¸>°∏w Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
≠∫°u* FÙ Ÿ≈°Õ<Ì b_wC J¡° _bR¡≈ <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° Fæ -NS°Õwg bF b°_w<bJ¡ Fæ ∫° ˚®°¿∏w Ÿu Ju¡bÔ
J¡¿v≈w Fæ - ∫°u* <bª°≤ J¡≤wu Fæ*, Ã∫°u* FÙ Ÿ≈°Õ<Ì J¡° ˚®t Ÿ ≈®J¡°≤ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈®J¡°„
Ÿu N∏@J¡°≤ π°≤° Ÿ‡≈°<Ìw Ì„Õfi„¿•w Ju¡ ≈®<wf∏@ J¡° fi°„ F°uw° Fæ $$33$$ Na@J¡°≤ J¡° _bR¡≈
Ìu©fiu J¡∑ oh~>° Ÿu ∫<Ì J¡°uoÕ F°S tu* ÌÙ≈J¡ ÔuJ¡≤ N°bu w°u ıæŸu Ÿ‡≈¥dÕ wt fi‹¸> F°u ı°w° Fæ NSb° w°≈
Ÿu |Ù fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ <bª°≤ Ÿu N<bΩ°Ÿ<Fw Ÿ‡≈¥dÕ ıyw fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$34$$
wt°uR¡≈ NÌ„Õfi-‹¸>°∏w J¡° FÙ <b_w¨wR¡≈ Ÿu <bbuªfi J¡≤wu Fæ* $
ÌÙ≈ Ô°fiu ≈≤ <ıŸ ≈®J¡°≤ N∏@J¡°≤ Ju¡ _bR¡≈ J¡° <fiÿª∫ fiFÙ* F°uw°, <J¡∏wC <b„C] _bR¡≈b°Ô°
y°» N∏@J¡°≤ J¡° fi°„ FÙ Ju¡bÔ <Ìw F°uw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ •w ≤Ù<w Ÿu t∏Ì-<bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ ∫F
N<bΩ° t∏Ì F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ Nh~>Ù w≤F <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ fi t°Ô¥t J¡F°≥ ˚°y ı°wÙ Fæ, ∫F Nb_wC
NS°Õwg J¡°uoÕ ªÙı fi F°ufiu Ÿu NŸBq≈ Fæ N°æ≤ <bª°≤ fi J¡≤fiu Ÿu FÙ ÌÙ© ≈nwÙ Fæ $$35,36$$
bF Nb_wC •∫°u* Fæ ? oŸ N°„aJ¡° ≈≤ N≈fi° NfiC˚b FÙ ŸJu¡ Nb_wC F°ufiu tu* ≈®t°d Fæ, ∫°u*
J¡Fwu Fæ* $
≈®J¡°„ Ju¡ N°fiu ≈≤ ≈®<Ÿ] Na@J¡°≤ ıæŸu NŸBq≈ ÌÙ© ≈nw° Fæ, bæŸu FÙ <bª°≤ Ÿu N<bΩ° ˚Ù
NŸwg-R¡≈ FÙ ÌÙ© ≈nwÙ Fæ $ (∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ Na@J¡°≤ wt J¡° ≈®J¡°„ Ÿu f°@ fiFÙ* F°uw°, •∫°u*<J¡
ŸJu¡ <fiTu@ tu* `æJ¡°<ÔJ¡Ãb J¡∑ ≈®wÙ<w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ‹dw° Ÿu ıÔJ¡∑ „Ùww° J¡∑ w≤F <w≤°u@°fit°`
F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ ≈®J¡°„ Ju¡ ªÔu ı°fiu ≈≤ ≈Cfi# ŸJ¡° Ì„Õfi F°uw° Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) Na@J¡°≤ J¡°u
Nb_wC t°fifiu tu* bæŸÙ ˚Ôu FÙ N°≈¿W F°u, ≈≤∏wC `æJ¡°<ÔJ¡ f°@ J¡° NfiC˚b F°ufiu Ÿu N<bΩ° tu* Nb_wCÃb
FÙ ≈®wÙw F°uw° Fæ $ Ÿ°≤°a„, N<bΩ° Ju¡ Nb_wCÃb tu* NfiC˚b FÙ ≈®fÔ ≈®t°d Fæ $$37$$ „C¿•w N°æ≤
≤≠ıC N°<Ì NSb° ≤ıw Îba Ÿ≈Õ N°<Ì J¡°uoÕ ˚Ù b_wC ıf wJ¡ <bª°≤ J¡≤ fiFÙ* Ìu©Ù ı°wÙ, wf wJ¡ bF
∫S°SÕR¡≈ Ÿu fiFÙ* ÌÙ© ≈nwÙ N°æ≤ <bª°≤≈¥bÕJ¡ Ìu©fiu ≈≤ <ıŸ _bR¡≈J¡∑ N<bΩ° N°æ≤ <ıŸ w≤F
b_wC[b ≤Fw° Fæ, bF ŸÙ w≤F ÌÙ© ≈nw° Fæ $$38$$
<J¡Ÿ ≈®J¡°≤ <bª°≤ J¡≤ Ìu©fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
1258 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≤•w, t°aŸ wS° N¿_St∫ oŸ ÌuF∫∏` tu* "tæ* _b∫a J¡°æfi Fq≥ ?' oŸ ≈®J¡°≤ ≠∫°u* FÙ <bª°≤ <J¡∫°
ı°w° Fæ, Ã∫°u* FÙ Ÿ˚Ù N<bΩ°-≈¿≤b°≤ „Ù|® <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ $$39$$
Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ <bª°≤b°Ôu tfi Ÿu N°<Ì-N∏wb°Ôu tu* NŸBq≈ Ÿ‡≈¥dÕ Ì¨ÿ∫t°` J¡° ≈¿≤F°≤ F°u ı°fiu
≈≤ ı°u „uT R¡≈ Ÿu <ªÌ°Ãt° ≤Fw° Fæ, Ÿu FÙ <bπ°fi N<bΩ° J¡° s∫ J¡Fwu Fæ*, •∫°u*<J¡ Nº∫_w ≈Ì°SÕ
J¡° f°@ N<@‹™>°fi Ÿu <˚∏fi fiFÙ* F°uw° $$40$$ bF „uTR¡≈ f®Ê N<bΩ° Ju¡ N°b≤dÌ„° tu* <J*¡<ªwg
b_wC_bR¡≈ Ÿu ≈®wÙw fiFÙ* F°uw°, ŸJ¡∑ fi°„ Ì„° tu* <J*¡<ªwg b_wCR¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ $ bFÙ „°ÿbw
Ÿwg-_bR¡≈ f®Ê Fæ, bFÙ b_wC N°æ≤ ≈°Ìu∫ Fæ, •∫°u*<J¡ ŸÙŸu N<bΩ° <fib¨W F°u ı°wÙ Fæ $$41$$
f°º∫ ıyw J¡∑ _bR¡≈„¥∏∫w° NSb° ŸJu¡ f°@ J¡∑ N°Ãtt°`R¡≈w° t°fifiu tu* ≈®t°d°∏w≤ J¡∑
N∏buTd° fiFÙ* F°ufiÙ ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ t°∫° N<bΩ° N°<Ì fi°t _bR¡≈„¥∏∫, f°º∫, _b›fi°b_S° tu*
NfiC˚¥∫t°fi ≈Ì°S°u˘ tu* FÙ R¡» Fæ*, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
"N<bΩ°' oŸ N≈fiu fi°t Ÿu FÙ oŸJu¡ _b˚°b≤<Fw R¡≈ J¡° I°fi F°u ı°w° Fæ, ıæŸu <ıà°yw
N°_b°Ω ≈Ì°S°u˘ J¡° ≤Ÿ N°æ≤ <J¡ŸÙ ÌqŸ≤u Ÿu ≈®wÙw fiFÙ* F°uw° $$42$$
N<bΩ°fi°t J¡∑ b_wC ˚Ù fiFÙ* Fæ, ∫F Ÿf ıyw N©¿^±>w f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ, <ıŸfiu Ÿwg Îba
NŸwg J¡v≈fi° Ju¡ <b_w°≤˚¥w ofi Ÿ‡≈¥dÕ ıyw J¡° <fit°Õd <J¡∫° Fæ $$43$$
ÎuŸÙ Nb_S° tu* N<bΩ° N°æ≤ ŸJu¡ s∫ J¡° k¡<Ôw <fi‹J¨¡‹¸>_bR¡≈ J¡Fwu Fæ* $
"∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıyw f®Ê_bR¡≈ fiFÙ* Fæ' oÃ∫°J¡°≤J¡ <fiÿª∫ FÙ N<bΩ° J¡° _bR¡≈ Fæ N°æ≤ "∫F
ıyw f®ÊR¡≈ Fæ' ∫F <fiÿª∫ FÙ ŸJ¡° <bfi°„ Fæ $$44$$
•w NSÕ J¡° FÙ <bb≤d J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ≈®_wCw <bT∫ J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, |¸>, ≈¸>, „J¡¸> N°<Ì R¡≈ Ÿu Nb˚°Ÿt°fi ∫F ıy≠ı°Ô "N≈¿≤<h~>∏fi Ÿ¿hªÌ°fi∏Ì
f®Ê_bR¡≈ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ŸŸu N∏∫ Fæ' ∫°u* N°≤°u<≈w <fiÿª∫ ∫<Ì F…N°, w°u N<bΩ° <Ìw F…oÕ- ∫F
N°≈ ı°<fiÎ, N°æ≤ oŸJ¡∑ N≈b°Ì-˚¥w |¸>, ≈¸>, „J¡¸> N°<Ì R¡≈ Ÿu ˚°Ÿt°fi ∫F ıy≠ı°Ô
"N≈¿≤¿h~>∏fi Ÿ¿hªÌ°fi∏Ì f®ÊR¡≈ FÙ Fæ, ŸŸu <˚∏fi fiFÙ*' ∫°u* N≈¿≤¿h~>∏fi Ÿ∏t°` Â<‹¸> ∫<Ì
<Ìw F…oÕ, w°u N<bΩ° y<Ôw F…oÕ ∫°fiÙ ŸJ¡° s∫ F…N° - ÎuŸ° N°≈ ı°<fiÎ $$45$$
ÌŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

À∫°≤Fb°≥ ŸyÕ
<ıŸ Â<‹¸> Ÿu F¿≤, F≤ N°<Ì ıÙb∏tC•w F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ*,
"Ÿf JC¡~> f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ' oÃ∫°J¡°≤J¡ Ÿ Â<‹¸> J¡° ZÙ≤°tıÙ J¡°u ≈Ìu„, ∫F bdÕfi $
≈¥bÕ tu* ≈<Ì‹¸> FÙ <bT∫ J¡° ≈Cfi#-≈Cfi# ı°u <b<˚∏fi ≈®J¡°≤°u* Ÿu ≈Ìu„ <Ì∫° ı°w° Fæ, bF ≈Ìuÿ∫
<bT∫ Ju¡ f°u@ J¡∑ »w° Ju¡ <ÔÎ Fæ $ ıæŸu ‹¸>k¡ÔJ¡ Nb|°w N°<Ì k¡Ô J¡∑ Ã≈<W≈∫Õ∏w <J¡∫u ı°wu
Fæ*, bæŸu F٠‹¸>k¡ÔJ¡ Zbd, tfifi N°<Ì ˚Ù k¡Ô°uÃ≈<W≈∫Õ∏w J¡≤fiu ª°<FÎ $ oŸÙ<ÔÎ ˚yb°fi f°Ì≤°∫d
fiu <Ô©° Fæ - "N°b¨<W≤ŸJ¨¡Ì…≈Ìu„°wg' (Zbd N°<Ì J¡∑ N°ÃtŸ°s°ÃJ¡°≤ ≈∫Õ∏w f°≤-f°≤ N°b¨<W
J¡≤fiÙ ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ b柰 ≈Ìu„ Fæ) $ oŸ ≤F_∫˚¥w w[bJ¡° N°Ô_∫ Ì°uT Ju¡ ≈¿≤F°≤ Ju¡ Ÿ°S
ŸyÕ - 11] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1259
ß°F Ã≈∏fi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ìg|°¸>fi J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ N<bΩ°s∫ F°ufiu ≈≤ ≈¿≤<„‹¸>R¡≈
Ÿu ≤Ffiub°ÔÙ Â<‹¸> J¡° Zbd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ZÙ≤°tıÙ J¡°u Ÿ°b@°fi J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°t˚B, N°Ãt_bR¡≈ Ju¡ Wt ≈¿≤I°fi Ju¡ <ÔÎ tæ* f°≤-f°≤
oŸ ≤F_∫ J¡° N°≈Ÿu J¡Sfi (Ìg|°¸>fi) J¡≤w° Fq≥, •∫°u*<J¡ Fu Ÿ°@°u, NU∫°Ÿ Ju¡ <ffi° N°Ãt˚°bfi°
J¡˚Ù <Ìw fiFÙ* F°uwÙ $$1$$
N°Ãt˚°bfi° •∫°u* <Ìw fiFÙ* F°uwÙ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
˚B, ∫F NI°fi NÃ∫∏w fÔb°fi Fæ, oŸÙJ¡° ÌqŸ≤° fi°t "N<bΩ°' Fæ, bF N∏∫ NŸa¶∫ ı∏t°u* Ÿu
ªÔ° N° ≤F° Fæ, NwÎb bF » ¿_S<w J¡°u ≈®°›w Fæ $ Nfi∏w J¡°u<¸> ı∏t°u* tu* NU∫_w πæwb°Ÿfi°N°u* Ÿu
NÃ∫∏w »ÙJ¨¡w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸJ¡° ÎJ¡ f°≤ Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ h~>uÌ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, ∫F
˚°b Fæ $$2$$
f°fl N°æ≤ N°U∫∏w≤ ªsC N°<Ì NÃ∫∏w f<Ô‹™> NfiuJ¡ ≈®t°d°u* Ÿu y¨FÙw F°ufiub°Ôu πæw Ÿu N<˚∏fi
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ˚Ù NI°fi J¡∑ ≈®fÔw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ÌuF J¡∑ ŸW°Ì„° tu* (ıÙbfi, ı°y®w N°<Ì Nb_S°N°u* tu*) Ÿt_w o¿∏B∫°u* Ÿu wS° ÌuF Ju¡ N˚°b
tu* (t≤d, ≈®Ô∫ N°<Ì Nb_S°N°u* tu*) Ÿ°sÙ Ÿu f°fl N°æ≤ N°U∫∏w≤ ŸÌ° Ÿ NI°fi J¡° NfiC˚b
<J¡∫° ı°w° Fæ, Nw# Ÿfiu NÃ∫∏w |fiÙ˚¥w ¿_S<w (≈®fÔw°) ≈®°›w J¡≤ ÔÙ Fæ $$3$$
I°fi J¡∑ Ÿ°ty®Ù J¡∑ Ì…ÔÕ˚w° ˚Ù <Ì©Ô°wu Fæ* $
N°ÃtI°fi w°u Ÿ˚Ù o¿∏B∫°u* J¡° N<bT∫ Fæ ∫°fiÙ <J¡ŸÙ o¿∏B∫ Ÿu N°ÃtI°fi F°u fiFÙ* ŸJ¡w° $
tfiŸ<Fw ~># o¿∏B∫°u* J¡° s∫ F°u ı°fiu ≈≤ bF Ju¡bÔ ŸW° ≈®°›w J¡≤w° Fæ $ o¿∏B∫°u* Ÿu ı<fiw b¨<W J¡°
N<wJ®¡td J¡≤ ı°u Nb¿_Sw Fæ, bF ≈®°<d∫°u* J¡° ≈®Ã∫s <bT∫ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ, •∫°u*<J¡ bF ≈®Ã∫sb¨<W
J¡° N<wJ®¡td J¡≤ ¿_Sw Fæ $$4,5$$
NwÎb ≈Cfi#-≈Cfi# ≈Ìu„ N°æ≤ tfifi N°<Ì Ju¡ NU∫°Ÿ J¡∑, N<bΩ° J¡∑, N<bΩ°R¡≈Ù Ôw° J¡∑
NfiuJ¡ „°©°N°u* Ju¡ ~>uÌfi π°≤° Ÿ°SÕJ¡w° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ⁄Ì∫-b¨s ≈≤ <Ô≈¸>Ù F…oÕ oŸ ≈®fÔ N<bΩ°R¡≈Ù Ôw° J¡°u I°fi°U∫°ŸR¡≈Ù <bÔ°Ÿ
J¡∑ wÔb°≤ Ju¡ ≈®F°≤°u* Ÿu _b-_bR¡≈ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ N°≈ J¡°¸> ±>°<ÔÎ $$6$$
Fu ≤°|b, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≤°ı° ıfiJ¡ ıÙ <b<Ìww[b F°uJ¡≤ ˚¥t^±>Ô tu* <bF°≤ J¡≤wu Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤
N°≈ N°ÃtI°fi Ju¡ NU∫°Ÿ tu* <fi≤w F°uJ¡≤ <bF°≤ J¡∑<ıÎ $$7$$ ı°ywu NSb° Ÿ°uwu wS° ªÔwu ∫°
fæ™>wu f°F≤ Ju¡ Δ∫bF°≤R¡≈ J¡°∫Õ Ÿu wS° Ÿt°<@R¡≈ NJ¡°∫Õ Ÿu <bF°≤ J¡≤ ≤Fu Ÿ ≤°ı° ıfiJ¡ J¡° ˚Ù
<fiÿª∫ tu≤u NfiC˚b Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ S° $ •w NU∫°Ÿ J¡° FÙ k¡Ô N°ÃtI°fi Fæ N°æ≤ •w I°fi Ÿu
N<˚Δ∫•w F…Î _bR¡≈ J¡∑ FÙ b°_wb tu* ŸÃ∫w° F°uwÙ Fæ, «¡≈≤-«¡≈≤ Ju¡ I°fi Ÿu N<˚Δ∫•w k¡Ô J¡∑
fiFÙ* $$8$$ ˚yb°fi fi°≤°∫d, N≈fiu <b<˚∏fi-<b<˚∏fi ≈®J¡°≤ Ju¡ ÔÙÔ° ª≤d J¡≤fiu Ju¡ <ıŸ <fiÿª∫ Ju¡
J¡°≤d ≈¨ØbÙ≈≤ ∫°u<fi tu* ∫°fiÙ y˚Õb°Ÿ N°<Ì •Ôu„°u* tu* Nbw°≤ ÔuJ¡≤ ˚Ù Ì…#© N°<Ì Ÿu Ÿ‡f] fiFÙ*
F°uwu, bFÙ <fiÿª∫ N°ÃtI°fi J¡° _bR¡≈ J¡FÔ°w° Fæ $$9$$
Fu ≤°|b, ıẏf° ≈°bÕwÙ Ju¡ Ÿ°S ≤Ffiub°Ôu <`fiu` tF°ÌubıÙ J¡° ∫° ≤°y-b<ıÕw f®Ê° J¡° ı°u ˚Ù
1260 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<fiÿª∫ Fæ, bFÙ N°≈J¡°u ˚Ù F°u $$10$$
Fu ≤°t˚B, Ìubw°N°u* Ju¡ yC” f¨F_≈<w, Ì°fib°u* Ju¡ yC” „CJ®¡°ª°∫Õ, ˚yb°fi Na„Ct°ÔÙ Ÿ¥∫Õ, ª∏Bt°,
b°∫CÌubw°, N¿Àfi, tF°tC<fi fi°≤Ì, tF<TÕ ≈CÔ_Ã∫, tæ*, Na<y≤Ÿ ≈®ªuw°, ˚¨yC, J®¡wC, N<`, „CJ®¡ wS°
o∏FÙ* Ju¡ wCv∫ N∏∫°∏∫ ıÙ<bw FÙ ≤FJ¡≤ tC•w ∫°fiÙ ıÙb∏tC•w <b≈®u∏B°u* N°æ≤ ≤°ı<TÕ∫°u* J¡° ı°u N°Ãt°
Ju¡ <bT∫ tu* <fiÿª∫ Fæ, bFÙ <fiÿª∫ N°≈J¡°u F°u $$11-13$$
ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, <ıŸ <fiÿª∫ Ju¡ J¡°≤d ∫u ≈¥b°uÕ•w tF°fC<]t°fi @Ù≤ ŸC≤yC” N°<Ì
„°uJ¡<fitCÕ•w F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ*, Fu f®Êfig, ŸJ¡° tCHŸu w°<[bJ¡ R¡≈ Ÿu bdÕfi J¡∑<ıÎ $$14$$
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu tF°f°F°u, Fu ≤°ıJC¡t°≤, Fu Ÿt_w buΩ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ _bR¡≈ J¡°u
ı°fifiub°Ôu ≤°t˚B, ı°u N°≈fiu ≈®ÿfi ≈¥~>° Fæ, ŸJ¡° W≤ _≈‹¸>R¡≈ Ÿu N°≈ ŸC<fiÎ, fiJ¡° ∫FÙ
<fiÿª∫ Fæ $$15$$
ŸÙ <fiÿª∫ J¡°u J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, J¡°u JC¡~> ˚Ù ∫F ˚°uÀ∫ ıy≠ı°Ô <Ì©°oÕ ≈nw° Fæ, bF Ÿf t°<∫J¡ NΔ∫b¿_Sw _bR¡≈
J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ≈≤t°SÕ _bR¡≈ tu* Nb¿_Sw, <fitÕÔ f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ $$16$$
Ÿasu≈ Ÿu J¡<Sw NSÕ J¡°u <b_w°≤ J¡≤ <b„uT”≈ Ÿu <Ì©Ô°wu Fæ* $
f®Ê FÙ <ªwg Fæ, f®Ê FÙ ª°æÌF ˚Cbfi Fæ, f®Ê FÙ ıÙb-≈≤‡≈≤° Fæ; tæ* ˚Ù f®Ê_bR¡≈ Fq≥, tu≤° „`C
˚Ù f®Ê_bR¡≈ Fæ, Ÿ¿∏t`, f∏@C-f°∏@b N°<Ì ˚Ù f®Ê_bR¡≈ Fæ*; wÙfi°u* J¡°Ô ˚Ù f®Ê_bR¡≈ Fæ N°æ≤
bF f®Ê tu* FÙ Nb¿_Sw Fæ $$17$$
ıæŸu ŸtCB w≤ay°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤°N°u* Ÿu N≈fiu _bR¡≈ tu* f»w° Fæ, bæŸu FÙ NfiæJ¡<b@ ≈Ì°SÕÔ¿‚t∫°u* Ÿu
∫F f®Ê oŸ ≈®J¡°≤ f»w° Fæ $$18$$
Ÿt_w <J®¡∫°, J¡°≤J¡ N°æ≤ k¡Ô f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
f®Ê Ÿu f®Ê J¡° FÙ y®Fd F°uw° Fæ, f®Ê Ju¡ π°≤° f®Ê J¡° FÙ ≈˚°uy <J¡∫° ı°w° Fæ, f®Ê tu* f®Ê FÙ
<bbw°u˘ Ÿu f®Ê„¿•w NS°Õwg t°∫° Ju¡ π°≤° t°fi°u* f»w° Fæ $$19$$
oŸ Â<‹¸> Ÿu J¡FÙ* ≤°y, πuT N°<Ì J¡∑ ≈®Ÿ<•w fiFÙ* F°uwÙ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
f®Ê_bR¡≈ tu≤° N<fi‹¸> J¡≤fiub°Ôu tu≤u „`C J¡° _bR¡≈ ∫<Ì f®Ê FÙ Fæ, w°u f®Ê<fi‹™> Ju¡ ≈®<w <J¡ŸÙ
Ju¡ π°≤° f®Ê tu* <J¡∫° F…N° f®Ê J¡°u ~>°un N°æ≤ •∫° F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$20$$
oŸ ≈¿≤≈¥dÕ f®Ê tu* N°J¡°„-b¨s J¡∑ fi°o˘, J¡¿v≈w ≤°y N°<Ì Ì°uT°u* J¡° Nb_S°fi-≈®Ÿay FÙ
ıf fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, ı°u NŸaJ¡v≈ Ÿu fi‹¸> F°u ı°fiub°Ôu Fæ*, wf fiJ¡° f»fi° FÙ •∫° ? $$21$$
≈¿≤≈¥dÕ_bR¡≈ oŸ ≈≤f®Ê tu* FÙ ytfi N°<Ì Ÿf JC¡~> Fæ, ª¥≥<J¡ ≈¿≤≈¥d°ÕÃtJ¡ f®Ê FÙ ŸC©æJ¡≤ŸR¡≈
Ÿu _kC¡¿≤w F°uw° Fæ, Nw# Ÿtu* Ì…#© N°æ≤ ŸC© Jæ¡Ÿu ? $$22$$ f®Ê FÙ f®Ê tu* ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ w¨›w
Fæ, f®Ê tu* f®Ê FÙ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ Nb¿_Sw Fæ, f®Ê tu* f®Ê FÙ _kC¡¿≤w F°uw° Fæ, Nw# tæ* f®Ê Ÿu
N<w¿≤•w _bR¡≈b°Ô° fiFÙ* Fq≥ $$23$$
ZÙ≤°tıÙ, |¸> ˚Ù f®ÊR¡≈ Fæ, ≈¸> ˚Ù f®ÊR¡≈ Fæ, tæ* ˚Ù f®ÊR¡≈ Fq≥, ∫F <b_w¨w ≈®≈aª ˚Ù f®Ê_bR¡≈
Fæ, oŸ<ÔÎ <tØ∫° ≤°y, <b≤°y N°<Ì J¡∑ ∫F°≥ J¡v≈fi° FÙ •∫° ? $$24$$
ŸyÕ - 11] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1261
oŸ Â<‹¸> Ÿu N°Ã∫¿∏wJ¡ N˚∫-≈®°<›w F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
˚B, ÌuFR¡≈ f®Ê tu* t≤d°ÃtJ¡ f®Ê N≈fiu-N°≈ ıf <tÔ y∫°, wf ≤≠ıC tu* ˚Cıay-˚®t J¡∑ fi°o˘
F°ufiub°Ô° Ì…#© <tØ∫° J¡v≈fi° Ju¡ N<w¿≤•w N°æ≤ F°u FÙ •∫° ŸJ¡wÙ Fæ ? $$25$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ ˚°uy, ≤°y N°<Ì J¡∑ N°Ã∫¿∏wJ¡ <fib¨<W ˚Ù <Ÿ] F°uwÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Ÿa˚°uy°ÃtJ¡ f®Ê tu* ÌuFR¡≈ f®Ê Ju¡ ŸC©≈¥bÕJ¡ Nb¿_Sw F°ufiu ≈≤ "∫F tCHu ≈®°›w F…N°' ∫F Δ∫SÕ
oh~>° <J¡Ÿ w≤F F°uyÙ ? $$26$$
Fu ≤°|b, <ıŸ ≈®J¡°≤ bÙ<ª (ytfi„ÙÔ w≤ay) N°æ≤ ıÔ Ju¡ _≈∏Ì∫C•w F°ufiu ≈≤ ˚Ù ıÔ Ÿu ≈¨SJg¡
JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ _≈∏Ì_bR¡≈ f®Ê Ju¡ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ÃbW° N°æ≤ tW° JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ $$27$$
ıæŸu N°bwÕ Ju¡ fi‹¸> F°ufiu ≈≤ ıÔ tu* JC¡~> ˚Ù fi‹¸> fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ ÌuF°ÃtJ¡ f®Ê tu* t≤dR¡≈ f®Ê Ju¡
≈®°›w F°ufiu ≈≤ JC¡~> ˚Ù fiFÙ* t≤w° $$28$$
ınw°R¡≈w° Ju¡ N≈¿≤Ã∫°y Ÿu FÙ Ÿf J®¡t°u* tu* f®ÊR¡≈w° J¡° y®Fd fi J¡≤u*, oŸ<ÔÎ ŸJ¡∑ ınw°
J¡° <fiTu@ J¡≤wu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ ªaªÔ ıÔR¡≈ tu* ÃbW° N°æ≤ tW° fiFÙ* ≤FwÙ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ ≈≤t°Ãt° tu* ınw°R¡≈w°
wS° ≈®<w∫°uyÙ Ju¡ N≈®<Ÿ] F°ufiu Ÿu wÌgN°b¨WR¡≈ Nınw° ˚Ù fiFÙ* ≤FwÙ $$29$$
<ıŸ ≈®J¡°≤ ŸCbdÕ tu* J¡¸>J¡R¡≈Ãb N°æ≤ ıÔ tu* N°bwÕR¡≈Ãb J¡° F°ufi° ŸCbdÕ N°æ≤ ıÔ J¡° ÎJ¡
_b˚°b Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ınNınR¡≈ F°ufi° ∫F f®Ê J¡° ˚Ù ÎJ¡ t°<∫J¡ _b˚°b Fæ $$30$$
t°<∫J¡ _b˚°bb„ FÙ ıÙb N°æ≤ ınR¡≈ ˚uÌ J¡∑ J¡v≈fi° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
"∫F ıÙb˚¥w N°Ãt° Fæ, ∫F ın˚¥w ≈Ì°SÕ Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ J¡° t°uF NI°fi°Ãt° J¡°u FÙ F°uw° Fæ,
I°fi°Ãt° J¡°u J¡°u J¡˚Ù fiFÙ* F°uw° $$31$$
NwÎb w[bbuW° ≈C”T J¡°u Ÿt_w ıyw ÎJ¡t°` N°fi∏Ì≤Ÿ_bR¡≈ NfiC˚¥w F°uw° Fæ, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ N∏@u ≈C”T J¡°u ıyw N∏@J¡°≤ R¡≈ N°æ≤ ŸCÂ<‹¸>b°Ôu J¡°u ≈®J¡°„_bR¡≈ ≈®wÙw F°uw°
Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ NI°fiÙ J¡°u ∫F ıyw Ì…#©-Ÿt¥F_bR¡≈ N°æ≤ I°fiÙ J¡°u N°fi∏Ì≈®ªC≤ ≈®wÙw F°uw°
Fæ $$32$$ ıæŸu f°ÔJ¡ J¡∑ ¿‹¸> tu* ≤°<` _b˚®°¿∏w Ÿu ≈¿≤J¡¿v≈w ∫sb°ÔÙ N°æ≤ ∫Cb°, b¨] N°<Ì ≈C”T°u*
J¡∑ Â<‹¸> tu* <b„C] ∫sb<ıÕw ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ I°fiÙ ≈C”T J¡°u ∫F ıyw ÎJ¡t°` N°fi∏Ìt∫
f®Ê_bR¡≈ NfiC˚¥w F°uw° Fæ N°æ≤ NI°fiÙ ≈C”T J¡°u NÃ∫∏w Ì…#©Ì ≈®wÙw F°uw° Fæ $$33$$
ŸÌ°-ŸbÕÌ° ª°≤°u* N°u≤ Nb¿_Sw, Nt¨w≈¥dÕ f®ÊR¡≈Ù |¸> tu* fi J¡°uoÕ t≤w° Fæ N°æ≤ fi J¡°uoÕ ıÙw°
Fæ $$34$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ tF°fi Ÿ°y≤ tu* vÔ°Ÿ-<bÔ°Ÿ F°ufiu ≈≤ ˚Ù w≤ay N°<Ì fi Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤
fi t≤wu Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ N°Ãt° tu* ˚¥w-Ÿt¥F fi Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤ fi t≤wu Fæ* $$35$$
"∫F fiFÙ* Fæ N°æ≤ ∫F Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚®°¿∏wR¡≈Ù t°∫° <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ ≈®∫°uıfi Ju¡ <ffi° N°Ãt° Ju¡
π°≤° N°Ãt° tu* FÙ Ÿ ≈®J¡°≤ ˚Ùw≤ ıywR¡≈ Ÿu N°æ≤ wwg-wwg ≈Ì°S°u˘ J¡∑ „<•wR¡≈ Ÿu _kC¡¿≤w F°uwÙ
Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ _k¡<¸>J¡ J¡∑ NfiuJ¡ ≈®<w<f‡f°u* J¡° y®Fd J¡≤fiu tu* ∫°uÀ∫w°Ÿ‡≈°ÌJ¡ _bh~>w°-NfiuJ¡
w≤F Ju¡ ≈®<w<f‡f N°æ≤ ŸJu¡ yCd, <J®¡∫° N°<Ì bæ<ªc∫ Ju¡ R¡≈ Ÿu N∏Ì≤-≈®_kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ $ ZÙ≤°t˚B,
1262 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ıæŸu ıÔ tu* w≤ay°u* Ju¡ J¡dŸt¥F°u* Ÿu |fi ıÔ FÙ ¿_Sw Fæ, bæŸu FÙ N≈fiu N°≈ tu* ıyw J¡∑ „<•w Ju¡
R¡≈Ÿu f®Ê FÙ Nb¿_Sw Fæ $$36,37$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ, „≤Ù≤ Ju¡ <bfi°„ Ÿu f®Ê tu* t¨wfC<] Jæ¡Ÿu F°u
ŸJ¡wÙ Fæ ? •∫°u*<J¡ „≤Ù≤ N°<Ì f®Ê Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ* <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ°y≤ tu* w≤ay°<Ì ıÔ Ÿu
N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ* $$38,39$$ ıæŸu ıÔ tu* ı°u J¡d Fæ, ı°u J¡<dJ¡° Fæ, ı°u bÙ<ª Fæ, ı°u w≤ay Fæ, ı°u
ku¡fi Fæ, N°æ≤ ı°u ÔF≤Ù Fæ, bu Ÿf ıÔ_bR¡≈ FÙ Fæ*, bæŸu FÙ f®Ê tu* J¡¿v≈w ı°u ÌuF Fæ, ı°u o¿∏B∫-
Δ∫°≈°≤ Fæ, ı°u ˚°uÀ∫ Fæ, ı°u Ÿa≈<W N°æ≤ <b≈<W Fæ, ı°u FTÕ, <bT°Ì N°<Ì ≤ªfi° Fæ N°æ≤ ı°u ≈C”T°SÕ˚°uy
Fæ, bF Ÿf f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ $$40,41$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸCbdÕ Ÿu ffiÙ <b<˚∏fi-<b<˚∏fi N°J¨¡<w-≤ªfi°Î≥
ŸCbdÕ Ÿu ≈¨SJ¡ fiFÙ* F°uwÙ Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ f®Ê Ÿu F…oÕ <ª`-<b<ª` ÌuF°<Ì Ÿa_S°fi°u* J¡∑ ≤ªfi° ˚Ù f®Ê
Ÿu <b<˚∏fi fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, NI°<fi∫°u* J¡°u b¨S° FÙ Ÿtu* <πÃb˚°bfi° F°uwÙ Fæ $$42$$
tfi, fC<], NFaJ¡°≤, w∏t°`°, o¿∏B∫°≥ N°<Ì Ÿf f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ*, ŸŸu <˚∏fi fiFÙ* Fæ, Nw#
ŸC© N°æ≤ Ì…#© J¡° N¿_wÃb FÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$43$$
<ıŸ ≈®J¡°≤ ÎJ¡ FÙ „ÆÌ ≈bÕw J¡∑ Ÿa<fi<@ tu* ≈®<wºb<fi Ju¡ R¡≈ tu* <π”•w J¡∑ fi°o˘ „°u<˚w F°uw°
Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F, bFÙ tæ*, ∫F <ªW, oÃ∫°<Ì NS°u˘ J¡°u ÔuJ¡≤ ≈®b¨W b°dÙ Ÿu N°Ãt° FÙ N≈fiÙ N°Ãt°
tu* „°u<˚w F°uw° Fæ $$44$$
NI°w f®Ê FÙ ıÙbR¡≈w° N°æ≤ ıyBq≈w° J¡°u t°fi°u* ≈®°›w F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ, •∫°u*<J¡ _b›fi tu* N≈fiu
N°Ãt_bR¡≈ N∏w#J¡≤d Ÿu N°Ãt° FÙ NfiuJ¡ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ R¡≈ tu* <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, oŸÙ f°w J¡°u ˚yb°fi
f°Ì≤°∫d "N°Ãt<fi ªæb <b<ª`°ÿª <F' oŸ Ÿ¥` Ÿu J¡Fwu Fæ* $$45$$
NI°fi NÃ∫∏w <b”], NŸa˚°<bw ≈Ì°SÕ J¡° <fit°Õd J¡≤w° Fæ, ∫F Ô°uJ¡ tu* ≈®<Ÿ] FÙ Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
f®Ê_bR¡≈ Ÿu fi ≈Fª°fi° F…N° f®Ê Ÿ ≈®J¡°≤ NI°fiR¡≈ F°u ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸCbdÕR¡≈ Ÿu
fi ı°fi° F…N° ŸCbdÕ t¨<WJ¡°R¡≈ F°u ı°w° Fæ $$46$$
oŸÙ<ÔÎ, f®Ê, NI°u* J¡∑ ¿‹¸> Ÿu FÙ NI°fi_bR¡≈ Fæ, I°<fi∫°u* J¡∑ ¿‹¸> Ÿu fiFÙ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
f®ÊbuW° tF°tC<fi∫°u* J¡° ∫F tw Fæ <J¡ NI°w F…N°, _b∫aŸtSÕ, tF°fi N°Ãt° f®Ê FÙ NI°<fi∫°u*
π°≤° NI°fi„ÆÌ Ÿu Δ∫b⁄w F°uw° Fæ $$47$$
f®Ê_bR¡≈ Ÿu I°w f®Ê, wÃsd FÙ Ÿ ≈®J¡°≤ f®Ê_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸCbdÕR¡≈ Ÿu
I°w ŸCbdÕ wÃsd tu* FÙ ŸCbdÕ F°u ı°w° Fæ $$48$$
N°Ãt° Ÿt_w „¿•w∫°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ _b∫a f®Ê Fæ, bF <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ ≈®∫°uıfi Ju¡ <ffi° _b∫a <ıŸ-
<ıŸ _bR¡≈ Ÿu ∫°fiÙ ıÙb N°æ≤ ıyBq≈ Ÿu ∫° w°<[bJ¡ f®ÊR¡≈ Ÿu ıæŸÙ-ıæŸÙ ˚°bfi° J¡≤w° Fæ,
˚°bfi° Ju¡ fÔ ≈≤ „Ù|® FÙ Ÿ-Ÿ _bR¡≈ Ÿu N≈fiu-N°≈J¡°u Ìu©w° Fæ $$49$$
oŸÙ<ÔÎ w[bI ≈C”T ıÙb ∫° ıyw Ju¡ R¡≈ tu* Ÿu fiFÙ* Ìu©wu, ∫F J¡Fwu Fæ* $
J¡tÕ, J¡w°Õ N°æ≤ J¡≤d°u* Ÿu ≤<Fw, J¡°≤d Ÿu b<ıÕw, ŸbÕ<b@ <bJ¡°≤°u* Ÿu „¥∏∫, _bJ¡∑∫ I°fi Ÿu
N≈fiÙ ¿_S<w tu* ŸtSÕ, tF°fi N°Ãt° FÙ f®Ê Fæ, ∫°u* f®ÊI°fiÙ Ô°uy J¡Fwu Fæ* $$50$$
•w _bR¡≈ Ÿu I°w fi F…N° f®Ê NI°<fi∫°u* π°≤° NI°fi„ÆÌ Ÿu Δ∫b⁄w F°uw° Fæ, N°æ≤ ≈¿≤I°w
ŸyÕ - 11] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1263
F…N°, NI°fiJ¡° <bfi°„J¡ f®Ê FÙ I°fi„ÆÌ Ÿu J¡F° ı°w° Fæ $$51$$
<ıŸ w≤F ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ N≈¿≤<ªw f∏@C FÙ Nf∏@C J¡F° ı°w° Fæ, ≈¿≤I°w F…N° bFÙ f∏@C„ÆÌ Ÿu
Δ∫b⁄w F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ Nf∏@C˚®t ŸŸu <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ, ŸÙ w≤F ≈®J¨¡w _SÔ tu* ˚Ù ı°fifi°
ª°<FÎ $$52$$
wf ıÙb N°æ≤ ıyw tu* f®Êt°`Ãb J¡∑ ˚°bfi° ŸFŸ° Ÿ˚Ù J¡°u •∫°u* fiFÙ* F°uwÙ ? ∫<Ì J¡<FÎ <J¡
bæ≤°À∫ fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ, w°u bæ≤°À∫ Ju¡ FuwCN°u* J¡° FÙ ≈FÔu <fibÕªfi J¡¿≤Î, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫F Ÿt_w ıyw <bª°≤ Ju¡ <ÔÎ N∫°uÀ∫ Fæ, ∫°u* N≈fiu N∏Ì≤ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ <fi¿ÿªw F°u ı°w° Fæ,
w˚Ù bF f®Ê˚°bfi° <Ìw F°u ı°wÙ Fæ •∫°u*<J¡ oŸÙ ÎJ¡t°` <bª°≤d° Ju¡ π°≤° N∫°uÀ∫ „C¿•w-≤ıw tu*
<tØ∫°Ãb F°u ı°fiu Ÿu ≤ıw J¡∑ fi°o˘ ≈C”T ˚°uÀ∫byÕ Ÿu <b≤•w F°u ı°w° Fæ $$53$$
ıyw Ju¡ <bT∫ tu* •w <bª°≤d° wÃ≈Ì°SÕ Ju¡ „°u@fi Ju¡ R¡≈ tu* ≈∫Õb<Ÿw F°uwÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu
ıyÌa„ tu* •w <bT∫ J¡°u _≈‹¸> J¡Fwu Fæ* $
"πæw NŸÃ∫ Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ ˚Ùw≤ πæw tu* NŸÃ∫Ãb J¡° I°fi F°u ı°fiu ≈≤ bF f®Ê˚°bfi° <Ìw
F°uwÙ Fæ, oŸÙŸu πæw J¡∑ NŸÃ∫w° <Ÿ] F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ≈C”T πæw ı°Ô Ÿu <b≤•w F°u ı°w° Fæ $$54$$
ıÙb°a„ tu* ˚Ù bF Ãba≈Ì°SÕ Ju¡ „°u@fiR¡≈ Ÿu ≈∫Õb<Ÿw F°uwÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ıÙb°a„ tu* ŸÙ J¡°u
_kC¡¸>w∫° J¡Fwu Fæ* $
"ÌuF N°<Ì J¡°∫Õ-J¡°≤dŸa|°w tæ* fiFÙ* Fq≥' oŸ ≈®J¡°≤ ıf ˚Ùw≤ <bª°≤ Ã≈∏fi F°u ı°w° Fæ, wf
f®Ê˚°bfi° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ, oŸÙ Ÿu NFa˚°b tu* <tØ∫°Ãb <Ÿ] F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ŸŸu ≈C”T <b≤•w
F°uw° Fæ $$55$$
≈Ì°SÕ „°u@J¡ k¡Ô˚¥w N©^±> b°•∫°SÕf°u@_bR¡≈ Ÿu ˚Ù ŸJ¡° ≈∫ÕbŸ°fi F°uw° Fæ, oŸ N°„∫
Ÿu Ÿtu* ıÙb N°æ≤ ıyBq≈Ãb Ju¡ f°@_bR¡≈ Ô∫ J¡° _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
tæ* ÎJ¡t°` f®Ê_bR¡≈ Fq≥, oŸ ≈®J¡°≤ ŸÃ_bR¡≈ I°fi F°ufiu ≈≤ f®Ê˚°bfi° <Ìw F°uwÙ Fæ; Ÿ ŸÃ∫
<fiıR¡≈J¡° ≈¿≤I°fi F°ufiu ≈≤ ıÙb-ıyL°b ÔÙfi F°u ı°w° Fæ $ N©^±>°J¡°≤ f®Ê J¡° Nbf°u@ F°ufiu ≈≤
¿_Sw ˚Ù ıyw ŸÌuJ¡≤Ÿ f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ, ≈FÔu J¡∑ fi°o˘ Ì…#©_bR¡≈ fiFÙ* Fæ, (oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu
Fæ*) Ÿ N©^±> b°•∫°SÕ Ju¡ N≈¿≤<h~>∏fi _b˚°b Ÿu N°<b˚Õ¥w F°u ı°fiu ≈≤ ∫F Ÿf ÎJ¡t°` f®Ê_bR¡≈
FÙ Fæ $ ÎuŸ° ı°fiw° Fq≥ $$56$$
N≈¿≤¿h~>∏fi _b˚°b Ÿu N©^±> b°•∫°SÕ Ju¡ N°<b˚Õ¥w F°ufiu ≈≤ ıf "Ãbtg' "NFtg' N°æ≤ "oÌtg'
_bR¡≈ J¡° f°@ F°u ı°w° Fæ, wf ≈¥bÕ tu* ≈®<Ÿ] Ÿwg, <ªwg, <≈®∫, fi°t N°æ≤ R¡≈ ∫u ı°u ıyÌyw ≈aªR¡≈
b_wCı°w Fæ*, ∏Fu* f®ÊR¡≈ Ÿu ı°fiw° Fq≥ $$57$$
tCHu fi Ì…#© Fæ, fi J¡tÕ Fæ, fi t°uF Fæ, fi JC¡~> N<˚Ô°T° Fæ $ (≈≤f®Ê_bR¡≈ tu* Nb_S°fi J¡°
≈≤t≈C”T°SÕ R¡≈ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $) tæ* ÎJ¡R¡≈, N≈fiu _bR¡≈ tu* ¿_Sw, „°uJ¡„¥∏∫ wS° f®Ê_bR¡≈
Fq≥ - ∫F ŸÃ∫ Fæ $$58$$ tæ* J¡Ô°R¡≈Ù J¡ÔaJ¡°u* Ÿu <fitCÕ•w (wCt, "tæ*' N°<Ì J¡v≈fi°N°u* Ÿu „¥∏∫) Fq≥, tæ*
ŸbÕ<b@ <bJ¡°≤°u* Ÿu „¥∏∫ N°æ≤ Ÿb°ÕÃtJ¡ Fq≥, tæ* fi <J¡ŸÙ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤w° Fq≥ N°æ≤ fi JC¡~> ª°Fw° Fq≥, tæ*
≈≤f®Ê_bR¡≈ Fq≥, ∫FÙ <fiw°∏w ŸÃ∫ Fæ $$59$$
1264 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N°Ãt° tu* ≈¿≤¿h~>∏fiÃb N°æ≤ ≈≤°usÃb J¡° ÎJ¡t°` <fi≤°J¡≤d J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ "Ãbtg' N°æ≤ "wwg'
≈Ì°SÕ J¡° ≈¿≤„°u@fi <J¡∫° y∫° Fæ, ŸJ¡° (≈¿≤¿h~>∏fiÃb Îba ≈≤°usÃb J¡°) <fi≤°Ÿ J¡≤fiu ≈≤ N°Ãt° tu*
ıf Ÿb°ÕÃtJ¡Ãb J¡° Ô°˚ F…N°, wf w°u ≤•w, t°aŸ N°<Ì R¡≈ ÌuF N°<Ì ˚Ù N°Ãt_bR¡≈ FÙ <Ÿ] F…Î,
Nw# fiJ¡° <fi≤°Ÿ J¡≤fi° N≈u<sw fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tæ* FÙ ≤•w Fq≥, tæ* FÙ t°≥Ÿ Fq≥, tæ* FÙ N¿_S∫°≥ Fq≥, tæ* FÙ „≤Ù≤ Fq≥, tæ* FÙ <ª<w„<•w Fq≥, tæ* FÙ ªuwfi Fq≥,
tæ* FÙ f®Ê_bR¡≈ Fq≥, ∫F <fi<ÿªw ŸÃ∫ Fæ $$60$$ tæ* Ω°æ Fq≥, tæ* Ÿ¥∫Õ∫C•w N°J¡°„ Fq≥, tæ* <Ì„°R¡≈ Fq≥, tæ*
<b<b@ ≈¨ØbÙR¡≈ ˚Ù Fq≥, tæ* |¸> Îba ≈¸> J¡° N°J¡°≤ Fq≥, tæ* f®Ê_bR¡≈ Fq≥, ∫F ŸÃ∫ Fæ $$61$$ tæ* w¨d Fq≥, tæ*
≈¨ØbÙ Fq≥, tæ* yCvt (_J¡∏@≤<Fw b¨s) Fq≥, N≤^∫ N°<Ì ˚Ù tæ* FÙ Fq≥, ≈bÕw Ÿ°y≤ N°æ≤ ≈®°<d∫°u* J¡° Ÿt¥F
˚Ù tæ* Fq≥, <fiÿª∫ FÙ ÎJ¡t°` f®Êæ•∫ ŸbÕ` ¿_Sw Fæ $$62$$ y®Fd, ≈¿≤Ã∫°y, ŸaJ¡°uª N°<Ì ı°u ≈®°<d∫°u*
Ju¡ Δ∫°≈°≤ Fæ*, bF Ÿ˚Ù JC¡~> wS° f®Ê tu* Δ∫°≈J¡R¡≈ @°≤d J¡≤fiub°Ô° <ªÌ°Ãt° tæ* FÙ Fq≥ $$63$$ NaJC¡≤,
¸>FfiÙ, ≈®w°fi, „°©° N°<Ì J¡° N<b˚°Õb ª°Ffiub°Ôu Ôw°, yCvt, NaJC¡≤ N°<Ì Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw ≤Ÿ°ÃtJ¡
„°∏w ≈≤f®Ê_bR¡≈ <ªÌ°Ãt° tæ* FÙ Fq≥ $$64$$ <ıŸtu* Ÿf JC¡~> ¿_Sw Fæ, <ıŸŸu ∫F Ÿf Ã≈∏fi F…N°
Fæ, <ıŸtu* Ÿf JC¡~> <w≤°u<Fw F°u ı°w° Fæ, ı°u ª°≤°u* N°u≤ Δ∫°≈J¡R¡≈ Ÿu <bΩt°fi Fæ NwÎb ı°u Ÿb°ÕÃtJ¡
N<πwÙ∫ N°Ãt_bR¡≈ Ÿu Ÿ‡tw Fæ, bFÙ ≈≤ f®Ê Fæ, ∫F <fiÿª∫ Fæ $$65$$ <ªÌ°Ãt°, f®Ê, Ÿwg, ŸÃ∫,
M¡w oÃ∫°<Ì fi°t°u* Ÿu Δ∫°≈J¡, ªuÃ∫„¥∏∫, ªæw∏t°`_bR¡≈ f®Êw[b FÙ ŸbÕ` J¡F° ı°w° Fæ $$66$$
<bT∫ŸaŸyÕ„¥∏∫ ªæw∏∫t°`_bR¡≈, <fitÕÔ, Ÿt_w ˚¥w°u* Ju¡ _bR¡≈ J¡° Nbf°u@J¡, ŸbÕ` ¿_Sw, „°∏w,
<ªÌgf®Ê J¡° f®ÊI°fiÙ NfiC˚b J¡≤wu Fæ* $$67$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ ≈®<w≈C”T tfi, fC<] N°æ≤ o¿∏B∫°u* J¡∑ b¨<W∫°u* J¡° ≈°SÕ•∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
N°Ãtªæw∏∫ tu* ˚uÌ J¡° ≈®Ã∫s NfiC˚b F°uw° Fæ, <k¡≤ bF N<]wÙ∫ f®Ê_bR¡≈ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? w°u
oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tfi, fC<], o¿∏B∫°u* Ju¡ Ÿt¥F wS° Ÿt_w b¨<W∫°u* tu* NfiCyw, ŸbÕ<b@ N°æ≈°<@J¡ ˚uÌ°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°y
J¡≤ ≈®Ã∫Jg¡-_bR¡≈°Ãt ≈®t° J¡° Nb˚°ŸJ¡ (_b≈®J¡°„_bR¡≈), <fi<bÕJ¡°≤ ªæw∏∫ f®Ê FÙ tæ* Fq≥ $$68$$
Ÿt_w, „ÆÌ _≈„Õ N°<Ì <bT∫; fiJu¡ FuwC˚¥w (N°@°≤˚¥w) N°J¡°„, b°∫C N°<Ì wS° ofiJu¡ π°≤° J¡∑
yoÕ ıy¿Ã_S<w ofi ŸfJ¡∑ ŸW° J¡° Nb˚°ŸJ¡ (N¿_wÃb ≈®J¡°„_bR¡≈), _bh~>, ªæw∏∫R¡≈ f®Ê FÙ
tæ* Fq≥, tu≤° J¡˚Ù <bfi°„ fiFÙ* Fæ $$69$$
Ÿt_w b¨<W∫°u* tu* NfiCyw w[b J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ •w NSÕ J¡°u FÙ
<b_≈‹¸>R¡≈ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
N¿Àfi Ÿu <fiJ¡Ôfiub°Ôu <b_kC¡<Ô*y°u* J¡∑ (<ªfiy°¿≤∫°u* J¡∑) @°≤°N°u* J¡∑ fi°o˘ b¨<WR¡≈ ≈°<@@°≤°N°u*
Ÿu <fi≤∏w≤ <fiJ¡Ô ≤FÙ <ªwg-@°≤°N°u* J¡∑ Ã≈<W _S°fiÙ∫ ≈®Ã∫y°Ãt° Ju¡ _bR¡≈˚¥w, ≈®J¡°„°ÃtJ¡,
∫°u<y∫°u* Ju¡ π°≤° NfiC˚¥∫t°fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù <fibÕªfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ NŸtSÕ wS° ≈≤t Nt¨wt∫ ∫°fiÙ
Ÿb°Õ<w„°∫Ù N°fi∏ÌR¡≈ ªæw∏∫ f®Ê tæ* FÙ Fq≥ $$70$$
oŸJ¡° ˚Ù ≈FÔu J¡∑ fi°o˘ ≈≈°Ìfi J¡≤wu F…Î •w°SÕ J¡°u FÙ J¡Fwu Fæ* $
NFaJ¡°≤R¡≈Ù N„uT ˚°u•w°N°u* Ju¡ ≈®<w wwg-wwg ˚°uy-b¨¿W∫°u* J¡∑ @°≤°R¡≈Ù ≈°<@∫°u* Ÿu, t@C@°≤°
ŸyÕ - 11] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1265
J¡∑ fi°o˘, <fi≤∏w≤ ª¥ ≤Fu _bR¡≈ Ÿu ∫C•w, <fi≤∏w≤ J¥¡¸>_S Ju¡ <fiÃ∫°fiC˚bN°fi∏ÌæJ¡≤Ÿ˚¥w ÎJ¡≤Ÿ_bR¡≈
wS° <fiÔuÕ≈J¡ ≈≤f®Êªæw∏∫_bR¡≈ FÙ tæ* Fq≥ $$71$$
"<fiÃ∫a ª°&fiC˚b°t¨wtg' oŸJ¡° Ÿt°<@<fi‹™>° Ju¡ NfiC˚b Ÿu ≈≈°Ìfi J¡≤wu F…Î J¡Fwu Fæ* $
ŸCTC<›w Ju¡ ŸÂ„ Ÿt_w <bJ¡v≈°u* Ÿu b<ıÕw, ≈Bb°u* Ÿu ≤<Fw, <fitÕÔ ≈®J¡°„ _bR¡≈, tfiC‹∫ Ÿu
ÔuJ¡≤ <F≤^∫y˚Õ-≈∫Õ∏w F°ufiub°Ôu <bT∫ ŸC©°u* Ÿu NÃ∫CWt ŸC©_bR¡≈ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ≈®J¡°„t°fi wS°
b°Ÿfi°N°u* Ÿu „¥∏∫ ªæw∏∫°ÃtJ¡ f®Ê_bR¡≈ tæ* Fq≥ $$72$$
"Ÿa˚°uy°uWttg' ∫F ı°u ≈FÔu J¡F°, Ÿu, ≈≈°Ìfi J¡≤Ju¡, NfiC˚b tu* ª»°wu Fæ* $
≤Ÿfi° (<ıà°) N°<Ì o¿∏B∫°u* Ju¡ π°≤° ı°∫t°fi <tZÙ J¡° ¸C>J¡n°, „JÕ¡≤° N°<Ì _b°Ì… ≈Ì°S°u˘ J¡°
≈¿≤I°fi oÕT∏t°`-∫°fiÙ „JÕ¡≤°≤Ÿ J¡∑ <ıà° Ÿu J¡^™>≈®Ìu„ ≈®°<›w≈∫Õ∏w _bv≈w≤ Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu
≈¿≤¿h~>∏fi-F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤Fw° Fæ $ bFÙ I°fi-_b≈®J¡°„ Îba N°fi∏ÌæJ¡≤Ÿ_bR¡≈ Ÿu N≈fiÙ ≈¿≤¿h~>∏fiw°
Ju¡ FuwC˚¥w <ªW, ªuÃ∫ N°æ≤ ªuw<∫w° Ju¡ I°w F°u ı°fiu≈≤ ≈¿≤¿h~>∏fi ≈°<@ J¡∑ <bh∫C<wÌ„° tu* ˚Ù
h∫C<w„¥∏∫ N°Ãt_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ, bFÙ h∫C<w„¥∏∫ <fi≤<w„∫N°fi∏Ì°ÃtJ¡ f®Ê_bR¡≈ tæ* Fq≥ $$73$$
<bT∫R¡≈ ≈°<@ Ÿu <fitÕC•w F°uJ¡≤ I°fiJ¡∑ ¿_S<w F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ NS°Õwg N≈®¿Ÿ] FÙ Fæ, ÎuŸÙ
N°„aJ¡° J¡≤ Ÿu ≈®<Ÿ] J¡≤wu Fæ* $
ª¥a≥<J¡ J¡°∏w° tu* N°Ÿ•w <ªWb°Ôu ≈C”T J¡°u ≤°<` tu* ª∏Bt° J¡° Ì∫ F°ufiu≈≤ ª∏Bt° N°æ≤
J¡°∏w° Ì°ufi°u* Ju¡ Ì„Õfi-Ÿt∫ tu* tº∫bwÙÕ ≈®Ìu„ tu* <ª<w J¡° <bh~>uÌ NfiC˚¥w fiFÙ* F°uw°, Nw# ıf
wJ¡ ª∏Bt° J¡° I°fi F°uw° ≤Fw° Fæ, wf wJ¡ N<b¿h~>∏fi ŸW°b°Ô° <fi<bÕT∫J¡ ªæw∏∫°ÃtJ¡
I°fi_bR¡≈ f®Ê ≈®<Ÿ] Fæ, wÃ_bR¡≈ FÙ tæ* Fq≥ $$74$$ N°J¡°„ tu* ¿_Sw ª∏Bt° tu* Ôyu F…Î ˚¥<t tu*
Nb¿_Sw ≈C”T°u* Ju¡ fiu`°ua J¡∑ ı°u N°J¡°„_S (tº∫bwÙÕ N°J¡°„-≈®Ìu„ tu* ¿_Sw) <ªwg-„¿•w Fæ,
bFÙ <fitÕÔ <ªÌgf®Ê Fæ $$75$$
Ì°ŸÙfi ≈C”T°u* J¡°u ŸC©, Ì…#© N°<Ì N°J¡°≤b°ÔÙ N∏∫ b¨<W∫°u* Ju¡ N˚°b J¡°Ô tu* <fi<bÕ„uT
_b°Ãt≈®J¡°„ (_b°ÃtI°fi) ≈®<Ÿ] FÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tæ* ŸC©, Ì…#© N°<Ì J¡v≈fi°N°u* Ÿu ≤<Fw Îba <fitÕÔ Fq≥ wS° ŸC©-Ì…#©°J¡°≤ b¨<W Ju¡ N˚°b-Ì„°
tu* Ì°ŸÙfi ≈C”T°u* J¡°u ≈®wÙw F°ufiub°Ô° ŸÃ∫ NfiC˚bR¡≈ ı°u ªæw∏∫ f®Ê_bR¡≈ Fæ, bFÙ N<bfi°„Ù tæ*
Fq≥ $$76$$ <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ìu„ tu* Nb¿_Sw ≈C”T J¡° tfi, ıf N∏∫` J¡FÙ* Ìq≤ Ìu„ tu* ªÔ° ı°w° Fæ, wf bF
tfi N∏w≤°Ô t°yÕ tu* ≈<ww Ÿ°tfiu Ju¡ ≈Ì°S°u˘ J¡° <b_≈‹¸> ≈®J¡°„ fiFÙ* J¡≤ ≈°w°-fi ≈Ì°S°u˘ J¡°
<fi<bÕJ¡v≈ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°uw° Fæ $ tfi J¡∑ ≈∫C•wÕ ¿_S<w F°ufiu ≈≤ N∏w≤°Ô Ìu„ tu* ı°u <fi‹≈°≈ ∫°fiÙ
<bT∫ŸaŸyÕ Ÿu „¥∏∫ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, bF ªæw∏∫°ÃtJ¡ f®Ê_bR¡≈ Fæ, bFÙ ŸbÕΔ∫°≈J¡ tæ* Fq≥ $$77$$
≈¨ØbÙ, ıÔ, b°∫C N°æ≤ fÙı°u* J¡° ŸatuÔfi F°ufiu ≈≤ NaJC¡≤°<ÌR¡≈ J¡°∫°u˘ tu* f°F≤ <fiyÕtfi Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ı°u
<ª<w„<•w ˚Ùw≤ <bΩt°fi Fæ, bF Δ∫°≈J¡ f®Ê Fæ, bFÙ tæ* Fq≥ $$78$$ _b∫a N≈fiu ın_b˚°b tu* Nb¿_Sw
©ı¥≤, <fi‡f N°æ≤ <f‡f N°<Ì k¡Ô°u* Ju¡ ≤Ÿ<b„uT°u* tu* ˚Ùw≤ <bΩt°fi ≤Ÿfi°b¨<W Ÿu N<˚Δ∫•w F…oÕ
≈®J¡°„_bR¡≈ ı°u _b°Ì-ŸW° Fæ, bF <ªÌ°ÃtJ¡ f®Ê Fæ, bFÙ tæ* Fq≥ $$79$$
o‹¸> J¡∑ ≈®°¿›w N°æ≤ N≈®°¿›w F°ufiu ≈≤ N°fi∏Ì N°æ≤ ©uÌ Ÿu ∫C•w ı°u Ÿa<b<W ≈®<Ÿ] Fæ, bFÙ ∫<Ì
1266 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
„°˜°fiCŸ°≤Ù F…Î tfifi Ÿu <b„°u<@w F°ufiu ≈≤ N°fi∏Ì Îba ©uÌ Ÿu <fitCÕ•w F°u ı°∫, w°u bF f®Ê_bR¡≈
F°u ı°wÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tfifi°uÌ∫ Ÿu <b„°u<@w F…oÕ Ÿa<b<W o‹¸>≈®°¿›w N°æ≤ o‹¸> N≈®°¿›w Ì°ufi°u* Nb_S°N°u* tu* N°fi∏Ì N°æ≤
©uÌ Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ ∫<Ì ÎJ¡-_bR¡≈ F°u ı°∫, w°u bF <ªÌ°ÃtJ¡ <fi<bÕJ¡°≤ f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ, bFÙ tæ*
Fq≥ $$80$$ Ÿ¥∫Õ J¡° ≈®Ã∫s J¡≤ ≤Fu, ≈¨ØbÙ tu* ¿_Sw ≈C”T J¡° ≈¨ØbÙ Ÿu ÔuJ¡≤ Ÿ¥∫Õ≈∫Õ∏w <b_w¨w F…N° ı°u
ı°u ªsCR¡≈Ù Ÿ¥` Fæ, bF ∫Ω<≈ <bT∫ ≈®J¡°„fi tu* ŸtSÕ Fæ, wS°<≈ ∫<Ì ŸJu¡ tº∫ Ju¡ wCv∫ (fiu` N°æ≤
Ÿ¥∫Õ Ì°ufi°u* Ÿu NŸ‡f] tº∫bwÙÕ ˚°y Ju¡ ŸÂ„) <bT∫ ≈®J¡°„fi Ÿu <fitCÕ•w F°u ı°∫, w°u bF „°∏w,
<fitÕÔ, Δ∫°≈J¡, ≈≤f®Ê_bR¡≈ <ªwg FÙ Fæ, bFÙ tæ* Fq≥ $$81$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ ı°y®w N°<Ì wÙfi°u* Nb_S°N°u* J¡° Ÿ°sÙ N°Ãt° FÙ ŸCTC¿›w N°<Ì J¡° ≈¿≤Ã∫°y F°ufiu≈≤
wC∫Õ˚¥w f®Ê_bR¡≈ Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
ı°y®w, ŸCTC›w wS° _b›fi Ÿ˚Ù Nb_S°N°u* tu* Ÿ°sÙR¡≈ Ÿu <fi≤∏w≤ <Ìw fi Nb_S°N°u* Ÿu
„¥∏∫ N°<Ì-N∏w Ÿu ≤<Fw wC∫Õ_bR¡≈ <bJ¡°≤b<ıÕw <ªÌ°ÃtJ¡ f®Ê FÙ tæ* Fq≥ $$82$$ ŸæJ¡n°u* ©uw°u* Ÿu
¿ÃSw y∏fi°u* tu* ˚Ùw≤ ¿_Sw _b°Ì…≤Ÿ Ju¡ ŸÂ„ ŸæJ¡n°u* ≈C”T°u* Ju¡ ˚Ùw≤ ÎJ¡R¡≈ Ÿu Nb<_Sw F…N° bFÙ
ªæw∏∫°ÃtJ¡ f®Ê Fæ, wÌgR¡≈ tæ* Fq≥ $$83$$ Ÿ¥∫Õ J¡∑ ŸbÕ` Δ∫°≈J¡, _b°˚°<bJ¡ _bh~>_bR¡≈ ≈®˚° J¡∑
fi°o˘ ≈®J¡°„ J¡≤fiub°ÔÙ J¡tfiÙ∫ <ª<w FÙ f®Ê Fæ, ofi Âÿ∫t°fi ≈Ì°S°u˘ Ju¡ R¡≈ Ÿu bFÙ <b_w¨w F…oÕ Fæ,
wÃ_bR¡≈ tæ* Fq≥ $$84$$ Ÿa˚°uyN°fi∏ÌR¡≈Ù Na„ Ÿu ∫C•w, Nt¨w-_b°Ì J¡∑ „¿•w Ÿu Ÿt¿∏bw, N≈fiu
ÎJ¡t°` NfiC˚b Ju¡ _bR¡≈˚¥w ı°u N<bfi°„Ù f®Ê Fæ, bFÙ tæ* Fq≥ $$85$$
ŸJ¡∑ fi©°y® Ÿu ÔuJ¡≤ Ÿ˚Ù Nay°u* tu* Δ∫°¿›w Fæ N°æ≤ ÌuF J¡° ~>uÌ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ŸJ¡° <bh~>uÌ fiFÙ*
F°uw°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ J¡tÔ Ju¡ ±>a™>Ô tu* (t¨d°Ô tu*) <bΩt°fi Ÿ¥` J¡tÔ Ju¡ Ÿ°≤u „≤Ù≤ tu* Δ∫°›w F°uJ¡≤ ≤Ffiu
≈≤ ˚Ù yC›wtC© N°æ≤ ~>uÌfi Îba ˚uÌfi J¡≤fiu ≈≤ ≈®_kC¡¿≤w R¡≈ F°uJ¡≤ ÌÙ©w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿ°≤u ÌuF tu*
Δ∫°›w F°uJ¡≤ ≤Ffiu≈≤ ˚Ù yC›wtC© Îba „≤Ù≤ Ju¡ ~>uÌfi Îba ˚uÌfi F°ufiu≈≤ Ÿ°sÙ F°uJ¡≤ _kC¡¿≤wR¡≈ F°ufiub°Ô°,
<fi<bÕJ¡°≤ <ªÌgf®Ê tæ* Fq≥ $$86$$ Ÿt_w ıÔ J¡°u N°J®¡°∏w J¡≤fiub°ÔÙ b°∫C J¡∑ y<w Ÿu y<w„ÙÔ N°æ≤
~>°u¸>u-~>°u¸>u ıÔJ¡d°u* Ÿu R¡≈ (N≈fi° J¡¿v≈w N°J¡°≤) y®Fd J¡≤fiub°ÔÙ <b_w¨w tu|t°Ô° Ju¡ ŸÂ„
Ÿt_w Ô°uJ¡°u* J¡°u N°J®¡°∏w J¡≤fiub°ÔÙ, b¨<WR¡≈ ≈°<@ Ju¡ _≈∏Ìfi Ÿu _≈∏Ìt°fi Îba Ÿ¥‚t ıÙb°ÃtJ¡
J¡¿v≈w N°J¡°≤b°ÔÙ ı°u <b_w¨w <ªwg„¿•w Fæ, bFÙ tæ* Fq≥ $$87$$ <ıŸJ¡° Ÿ°≤ NfiC˚bt°` Ÿu y‡∫ Fæ,
ı°u _fiuF Ÿu (<ªJ¡fi°F¸> N°æ≤ ÃJ¡¸> ≈®ut Ÿu) ≈Ô<sw Fæ wS° ı°u Ìq@ tu* |Ù J¡∑ ŸW° J¡∑ fi°o˘
s∫≤<Fw <ªwg-ŸW° Fæ, bFÙ tæ* Fq≥ $$88$$ ıæŸu Ja¡J¡d, f°ı¥f∏Ì Îba Ju¡∫¥≤ J¡∑ ≤ªfi° ŸCbdÕ tu* ŸCbdÕŸW°
J¡∑ w≤F FÙ ¿_Sw Fæ, bæŸu FÙ oŸ ÌuF tu* ŸbÕ` Δ∫°≈J¡ <ªÌgf®Ê°Ãt° J¡∑ ı°u ŸW° ¿_Sw Fæ, bFÙ tæ*
Fq≥ $$89$$ ≈bÕw N°<Ì ≈Ì°SÕ-ŸtCÌ°∫ Ju¡ f°F≤ Îba ˚Ùw≤ ŸbÕÌ° NfiCywR¡≈ Ÿu ŸW°b°ÔÙ ı°u <ª¿w Fæ,
bFÙ tæ* <fi<ÔÕ›w N°Ãt° Fq≥ $$90$$ <fi<©Ô NfiC˚bb¨<W∫°u* Ju¡ ˚uÌ°u* J¡° ı°u _b°˚°<bJ¡ N°Ì„Õ NS°Õwg
Ì≈Õd Fæ N°æ≤ ı°u tÔÔu©° ∫°fiÙ NI°fi ≈a<•w∫°u* J¡° N<bT∫ Fæ, bF tF°fi <ªwgw[b tæ* Fq≥ $$91$$
ıyÃ_b°tÙ F°ufiu Ÿu ı°u Ÿa≈¥dÕ oh~>°N°u* J¡° k¡Ô Ìufiub°Ô° Fæ, N¿Àfi, Ÿ¥∫Õ N°<Ì wuı°u* J¡° ı°u ≈®J¡°„J¡ Fæ
ŸyÕ - 11] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1267
N°æ≤ Ÿ˚Ù y®°fl b_wCN°u* Ju¡ y®Fd J¡° ≈®∫°uıfiR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ı°u Ÿa≈¥dÕ ≈°Ìu∫ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ª≤t
ŸÙt° Fæ, ÎuŸu <ªÌ°J¡°≤ N°Ãt° J¡∑ Ft ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$92$$
ı°u Ÿa≈¥dÕ Nb∫b°u* tu* <bZ°∏w Îba Ÿ‡≈¥dÕ Nb∫b°u* Ÿu ≈≤u Fæ wS° <ıŸJ¡° ŸÌ°-ŸbÕÌ° <bJ¡<Ÿw
_bR¡≈ Fæ, ÎuŸu <ªÌ°J¡°≤ N°Ãt° J¡∑ Ft ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$93$$ |¸>, ≈¸>, wÙ≤, JC¡N°≥ N°<Ì tu* ŸBq≈
Ÿu ¿_Sw; ı≤°∫Cı, N^±>ı, _buÌı Îba <L≠ı-ofi ªwC<bÕ@ „≤Ù≤°u* tu* _kC¡≤d„ÙÔ NSb° ofi
ªwC<bÕ@ „≤Ù≤°u* J¡∑ ªu‹¸>°N°u* tu* <fi<tW˚¥w wS° ı°y®w Nb_S° tu* ˚Ù ŸCTC¿›w J¡∑ fi°o˘ ≈≤t°SÕw#
<fi<bÕJ¡v≈_bR¡≈ Ÿu <_Sw <ªÌ°J¡°≤ N°Ãt° J¡∑ Ft N˚uÌ R¡≈ Ÿu ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$94$$
N¿Àfi N°<Ì tu* ‹dw° N°<Ì Ju¡ ŸW°_bR¡≈°u* J¡° <ªwg Ÿu FÙ _kC¡≤d F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈≤t°SÕw#
‹dw° N°<Ì ˚Ù <ªÃ_bR¡≈ FÙ Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
N¿Àfi tu* ‹dw°R¡≈, <Ft tu* „Ùww° R¡≈, N∏fi tu* t°@C∫ÕR¡≈, ~>uÌfi FuwC wÙ‚d ~C>≤u tu* wÙ‚dw°R¡≈,
N∏@J¡°≤ tu* J¨¡‹dw°R¡≈ N°æ≤ ª∏B tu* ÿbuww°R¡≈ <ªÌ°J¡°≤ N°Ãt° J¡∑ Ft N˚uÌR¡≈ Ÿu ≈°Ÿfi° J¡≤wu
Fæ* $$95$$ f°F≤ Îba ˚Ùw≤ ŸbÕ` ≈®J¡°„_bR¡≈ Ÿu <bΩt°fi, N≈fiu N°Ãt≈Ì°SÕ tu* ¿_Sw N°æ≤ ≈®Ã∫y°ÃtR¡≈
(Ÿ°sÙR¡≈) F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸtÙ≈ tu* (⁄Ì∫-≈®Ìu„ tu*) ¿_Sw F°ufiu≈≤ ˚Ù NI°fi Ÿu Ìq≤-≈®Ìu„ tu* ¿_Sw
F…Î <ªÌ°J¡°≤ N°Ãt° J¡∑ Ft ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$96$$
<tZÙ N°<Ì Ÿt_w t@C≤ ≈Ì°S°u˘ tu* t°@C∫ÕR¡≈w° J¡°u, <tªÕ N°<Ì wÙ©u ≈Ì°S°u˘ tu* wÙ‚dR¡≈w° J¡°u
≈®°›w F…Î <ªÌ°J¡°≤ N°Ãt° J¡∑ Ft ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$97$$
ı°y®w Nb_S°, _b›fi°b_S° Îba ŸCTC<›w Nb_S° tu* ÎJ¡R¡≈ Ÿu ¿_Sw, wC≤Ù∫ ≈Ì N°æ≤ ŸŸu
<˚∏fi N∏∫ ≈Ì°uu* J¡° N<wJ®¡td J¡≤ ≈≤t≈Ì tu* Nb¿_Sw, Ÿ˚Ù _SÔ°u* tu* ŸbÕÌ° ŸtR¡≈ Ÿu ≤Ffiub°Ôu
<ªÌ°J¡°≤ N°Ãt° J¡∑ Ft ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$98$$
<ıŸJu¡ Ÿ˚Ù ŸaJ¡v≈ NS°Õwg t°fiŸ J¡tÕ „°∏w F°u y∫u Fæ*, ı°u <fi<©Ô J¡°t°u* Ÿu ≤<Fw Fæ, ı°u Ÿ˚Ù
≈®J¡°≤ Ju¡ J®¡°u@ Ÿu „¥∏∫ Fæ, ÎuŸu <ªÌ°J¡°≤ N°Ãt° J¡∑ Ft ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$99$$
<bT∫-˚°uy J¡∑ ÃJ¡^™>° Ÿu „¥∏∫, ≈®∫Ãfi Ÿu ≤<Fw, ªu‹¸>° Ÿu b<ıÕw, ÎJ¡t°` ≈¿≤≈¥dÕ wS° Na„
N°æ≤ NFaJ¡°≤ Ÿu ≤<Fw <ªÌ°J¡°≤ N°Ãt° J¡∑ Ft ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$100$$
ı°u Ÿf ˚¥w°u* Ju¡ ˚Ùw≤ Nb¿_Sw Fæ, Ÿb°ÕÃtJ¡ F°uwu F…Î ˚Ù ı°u Ì…≤<@y‡∫ Îba ÎJ¡R¡≈ Fæ wS° ı°u
NŸa¶∫ ≈®<w<f‡f˚¥w ªæw∏∫°u* J¡° (ıÙb°u*J¡°) N°≤‡˚J¡ Fæ, ÎuŸu <ªÌ°Ãt-_bR¡≈ J¡°u tæ* ≈®°›w F°u y∫°
Fq≥ $$101$$ ı°y®w, _b›fi Îba ŸCTC¿›w J¡°u J¡≤fiub°Ôu, `æÔ°u•∫ tu* ≤Ffiub°Ôu ÌuFR¡≈ t°u<w∫°u* J¡∑ t°Ô° tu*
Δ∫°›w w∏wCR¡≈ Ÿu ¿_Sw <ªÌ°ÃtR¡≈w° J¡°u tæ* ≈®°›w F°u y∫° Fq≥ $$102$$ f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ Ÿu N≈fiu
π°≤° Δ∫°›w F…Î ıyBq≈Ù ≈<s∫°u* J¡°u, <b<ª` fnu ı°Ô J¡∑ fi°o˘, N≈fiu ˚Ùw≤ k≥¡Ÿ° J¡≤Ju¡ yC›wR¡≈ Ÿu
¿_Sw F…Î <ªÌ°J¡°≤ N°ÃtR¡≈w° J¡°u tæ* ≈®°›w F…N° F¥≥ $$103$$ ÎJ¡t°` <ıŸtu* ∫F Ÿf ıyw <bΩt°fi
Fæ N°æ≤ <ıŸtu* ≈≤t°SÕw# JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, ÎuŸu N<πwÙ∫, Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô tu* ŸfJ¡∑ ŸW° J¡° <fib°ÕFJ¡ F°ufiu
Ÿu ŸBq≈ N°æ≤ ≈®Ô∫J¡°Ô tu* ŸfJ¡∑ ŸW° J¡° <fib°ÕFJ¡ fi F°ufiu Ÿu NŸBq≈ Ÿ <ªÌ°Ãt_bR¡≈ J¡°u tæ* ≈®°›w
F…N° Fq≥ $$104$$ NÃ∫aw <bÿb°Ÿ Ju¡ ∫°uÀ∫ NSb° <ªÌuJ¡≤Ÿ, ≈¥dÕR¡≈, Ÿa≈¥dÕ ŸC©-Ôu„°u* Ju¡ ≈®<w‹™>°˚¥w
N°æ≤ Ÿ˚Ù ≈®J¡°≤ Ju¡ <bF°≤°u* tu* <_Sw Ÿ <ªÌ°ÃtR¡≈ J¡°u tæ* ≈®°›w FCN° F¥≥ $$105$$ _fiuF NS°Õwg wuÔ Ju¡
1268 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N°Z∫Ù wS° bT°ÕJ¡°ÔÙfi b°∫CN°u* Ÿu Ã≈∏fi ˚≥b≤°u* Ÿu fi fCHu F…Î ÌÙ≈J¡ J¡∑ fi°o˘ <fi”≈°<@ ≈®utR¡≈ _fiuF
Ju¡ N°Z∫Ù, ÌuF Îba ≈®°db°∫C Ju¡ Nº∫°Ÿ Ÿu ı<fiw ˚®t°u* Ju¡ π°≤° fi‹¸> fiFÙ* F…Î ∫C•w (˚®°∏wÂ<‹¸> Ÿu fi
ÌuF, ≈®°d N°<Ì Ju¡ Nº∫°ŸR¡≈ ˚®t°u* Ÿu ∫C•w) N°æ≤ tC•w (w[bÂ<‹¸> Ÿu fiŸu ≤<Fw) <ªBq≈ ÌÙ≈ J¡∑
Ft Ô°uy f°F≤ Îba ˚Ùw≤ Ÿu ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$106$$
J¡t<ÔfiÙ J¡∑ ın J¡∑ fi°o˘ ⁄Ì∫R¡≈Ù Ÿ≤°ub≤ tu* yC›w F°uJ¡≤ Nb¿_Sw; F°S, ≈æ≤ N°<Ì Nay-
≈®Ã∫ay°u* Ju¡ » f∏@fi tu*, ŸC∏Ì≤ ≤_ŸÙ J¡∑ w≤F, FuwC˚¥w w∏wC; Îba ıfiŸtCÌ°∫ Ju¡ ıÙbfi Ju¡ ≈°∫˚¥w
<ªÌ°J¡°≤ N°Ãt_bR¡≈ J¡°u tæ* ≈®°›w F…N° Fq≥ $$107$$
≈®<Ÿ] "Nt¨w' ≈Ì°SÕ Ÿu oŸJ¡∑ <bÔsdw° fwÔ°wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ı°u sÙ≤ŸtCB Ÿu Ã≈∏fi Nt¨w Ÿu <bÔsd Fæ, ı°u ª∏Ì®t° tu* ¿_Sw Nt¨w Ÿu ˚Ù <bÔsd
Fæ, ı°u ŸÌ°-ŸbÕÌ° ≈®°›w FÙ ≤Fw° Fæ N°æ≤ ı°u y”n N°<Ì Ÿu N≈⁄w fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w°, Ÿ ŸÃ∫
Îba Nt¨wR¡≈ <ªÌ°Ãt° J¡∑ Ft Ô°uy ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$108$$ <ıŸJu¡ π°≤° „ÆÌ, R¡≈, ≤Ÿ, _≈„Õ N°æ≤
y∏@ - ∫u ≈°≥ª <bT∫ N<˚Δ∫¿•w ≈®°›w J¡≤wu Fæ* NS°Õwg ofiJ¡° NfiC˚b <ıŸ Ÿ°sÙR¡≈ ªæw∏∫ Ÿu F°uw°
Fæ, ÎuŸu, ≈≤t°SÕw# fi <bT∫°u* Ÿu ≤<Fw, NwÎb „°∏w Ÿ <ªÌ°Ãt_bR¡≈ J¡°u tæ* ≈®°›w F…N° Fq≥ $$109$$
ı°u N°J¡°„-t^±>Ô J¡∑ fi°o˘ <b_w¨wR¡≈b°Ô° Fæ, ı°u N≈fiÙ Δ∫°<›w Ju¡ π°≤° Ÿa≈¥dÕ Ô°uJ¡°u* J¡∑
N<˚Δ∫<•w J¡≤w° Fæ, b_wCw# ı°u <J¡ŸÙJ¡∑ fi N<˚Δ∫<•w J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi N°J¡°„-t^±>Ô Ju¡ ŸÂ„
FÙ Fæ, ÎuŸu <ªÌ°J¡°≤ N°Ãt_bR¡≈ J¡°u tæ* ≈®°›w FCN° F¥≥ $$110$$
ı°u fnÙ-fnÙ <b˚¥<w∫°u* Ÿu ∫C•w Fæ N°æ≤ ı°u Nπæw-Â<‹¸> Ÿu Ÿt_w <b˚¥<w∫°u* Îba t<Ft°N°u* Ÿu
≤<Fw Fæ wS° ı°u t°∫°„f<Ôw F°uJ¡≤ ıyw J¡° J¡w°Õ F°uwu F…Î ˚Ù ∫S°SÕ tu* NJ¡w°Õ Fæ, ÎuŸu <ªÌ°J¡°≤
N°Ãt_bR¡≈ J¡°u tæ* ≈®°›w FCN° Fq≥ $$111$$ w°Ì°Ã‡∫ Ju¡ Nº∫°≤°u≈ J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ∫F Ÿf ıyw tæ* FÙ Fq≥,
ŸaŸyÕ Ju¡ Nº∫°≤°u≈ J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ∫F Ÿf (ıyw) tu≤° FÙ Fæ, N≈b°Ì J¡∑ Â<‹¸> Ÿu w°u NFaw° Ju¡ N°≤°u≈
tu* <fi<tW˚¥w NFaJ¡°≤ ˚Ù tæ* fiFÙ* Fq≥ wS° ÌuF N°<Ì ow≤R¡≈ w°u tæ* ŸCw≤°a fiFÙ* Fq≥, oŸ ≈®J¡°≤ Nº∫°≤°u≈
Îba N≈b°Ì Ÿu N°Ãtw[b J¡°u ı°fi Ôufiub°Ôu tu≤u <ÔÎ ∫F ıyw J¨¡<`t-t°∫°t∫-≤Fu ª°Fu NJ¨¡<`t-
N°ÃtR¡≈-FÙ ≤Fu, Ì°ufi°u* w≤F Ÿu ˚Ù tæ* Ÿ∏w°≈≤<Fw Fq≥ $$112$$
À∫°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

f°≤Fb°≥ ŸyÕ
f°F≤ Ÿu ≤°uy Îba Ÿay Ÿu „¥∏∫ N°æ≤ ˚Ùw≤ Ÿu _bh~> Îba N°Ãt_bR¡≈ Ÿu ≈®J¡°„t°fi,
yC” b<Ÿ‹™> π°≤° J¡FÙ yoÕ ıfiJ¡°<Ì M¡<T∫°u* J¡∑ ¿_S<w J¡° ZÙ≤°tıÙ fiu y®Fd <J¡∫° - ∫F bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ,≈¥bÕŸyÕ tu* Ì<„Õw <fiÿª∫b°Ôu NwÎb ≈°≈≤<Fw, ŸBq≈
f®Ê tu* <fi‹™>°Ÿ‡≈∏fi bu ıÙb∏tC•w tF°Ãt° ıfiJ¡ N°<Ì ÎJ¡R¡≈, <fi<bÕJ¡°≤, ŸÃ∫ ≈Ì tuu* ∫°fiÙ „°u<@w
wÃ≈Ì°SÕR¡≈ ˚Ùw≤Ù ≈≤t≈Ì tu* ŸC©≈¥bÕJ¡ Nb¿_Sw F…Î $$1$$ f°F≤ Ÿu <ıfiJ¡∑ fC<] ≈¥dÕ Fæ NS°Õwg
<ı∏F°u*fiu Ãba≈Ì°SÕ J¡° „°u@fi J¡≤ <Ô∫° Fæ, NwÎb f°F≤ Îba ˚Ùw≤ Ÿu Ÿt N°æ≤ ≤°y„¥∏∫ <ªWb°Ôu
w[bI ıÙb∏tC•w N≈fiu ıÙbfi Îba t≤d J¡∑ fi _wC<w J¡≤wu Fæ* N°æ≤ fi <fi∏Ì° FÙ J¡≤wu Fæ* $$2$$
ŸyÕ - 12] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1269
oŸ ≈®J¡°≤ bu ıÙb∏tC•w tF°Ãt°, fi°≤°∫d J¡∑ ˚Cı°N°u* Ju¡ ŸÂ„, Ÿ¥‚twt ˚Ù Ô‚∫ J¡° ∫°fiÙ
f®ÊR¡≈ Ô‚∫ J¡° bu@fi J¡≤fiu tu* ≈¸C>w°R¡≈Ù ªtÃJ¨¡<w ≤©wu Fæ* N°æ≤ Ÿ≤Ô Îba fit®-_b˚°b F°uwu FCÎ ˚Ù
tu”≈bÕw Ju¡ Ÿt°fi N¸>Ô F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤Fwu Fæ* $$3$$
fiJ¡° ŸtÂ<‹¸> Ÿu <bF°≤ fwÔ°wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu Ìubw° Ô°uy _byÕ tu* ≤td J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ ∫u ıÙb∏tC•w tF°Ãt° Ô°uy bfi-
©^±>°u*, πÙ≈°u*, fiy≤°u* wS° Ìubw°N°u* Ju¡ ≈bfi°u* tu* NS°Õwg Ω°fit°Ô°N°u* tu* ≤td J¡≤wu Su ∫°fiÙ ŸtÂ<‹¸>
F°uJ¡≤ bu ŸbÕ` Ÿt°fi˚°b Ÿu <bF°≤ J¡≤wu Su, ∫F ˚°b Fæ $$4$$
k¥¡Ô°u* Ÿu ≈¥dÕ, H¥Ôu Ju¡ N°∏Ì°uÔfi°u* Ÿu ªaªÔ <ª`-<b<ª` bfi°u* J¡∑ ≈a¿•w∫°u* tu* Îba tu”≈bÕwJ¡∑
ª°u<¸>∫°u* Ju¡ «¡≈≤ <bF°≤ J¡≤wu Su $$5$$
<ıfitu* „`CN°u* J¡°u ıÙw <Ô∫° y∫° Fæ, ı°u ~>` Îba ª°t≤ Ÿu ∫C•w Fæ*, <ıfitu* @tÕ, NSÕ Îba J¡°tR¡≈
<`<b@ ≈C”T°S°u˘ J¡°u Ìufiub°Ôu <`<b@ bd°ÕZt-@tÕ Îba wÌfiCŸ°≤Ù N°ª°≤ Fæ*, ÎuŸu ≤°≠∫°u* J¡°u ˚Ù bu
ıÙb∏tC•w tF°Ãt° J¡≤wu Su $$6$$ bu NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ <„‹¸>°ª°≤°u* Ÿu NfiC<‹™>w ofi Ÿ˚Ù @t°u˘ J¡° _b∫a
NfiC‹™>°fi J¡≤wu Su $ oŸÙ ≈®J¡°≤ ZC<w Îba _t¨<w Ÿu fwÔ°oÕ yoÕ J¡wÕΔ∫w°b°Ôu Ÿ°ay ∫I N°<Ì J¡° ˚Ù
NfiC‹™>°fi J¡≤wu Su $$7$$ ‹¸>-N‹¸> Ÿ°@fiŸ‡≈¿W∫°u* Ÿu ≤tdÙ∫, <˜∫°u* J¡∑ F≥ŸÙ Ju¡ ŸÂ„ tfiJ¡°
N≈F≤d J¡≤fiub°Ôu N°æ≤ <bF°≤ Îba N°F°≤ tu* ŸC∏Ì≤ ˚°uy°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* Ÿu bu ˚¥<Tw Su $$8$$
J¡tfiÙ∫ N°t®b¨s°u* Ÿu ∫C•w, t∏Ì°≤ J¡∑ t°Ô°N°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w, N›Ÿ≤°N°u* Ju¡ tfi°uF≤ yÙw°u* Ÿu
≈¿≤≈¥dÕ fi∏Ìfibfi J¡∑ Ω°fi˚¥<t∫°u* tu* ≈®bu„ J¡≤Ju¡ bu ıÙb∏tC•w ≈˚°uy J¡≤wu Su $$9$$ ª≤°ª≤ ˚¥w°u*
Ÿu ∫C•w Ÿt_w ˚Cbfi°u* tu*, <fi<©Ô ≈®°<d∫°u* Ju¡ ŸC©°u* Ju¡ Ÿ°@fi ∫I°<Ì <J®¡∫°J¡Ô°≈°u* tu* Îba y¨FJ¡t°u˘ tu*
bu w[b<bwg ∫S°J®¡t ≈®<b‹¸> F°uwu Su $$10$$
<ıfitu* NfiuJ¡ fnu-fnu F°SÙ t°≤u y∫u Fæ*, NfiuJ¡ Z¨y°Ô (<Ÿ∫°≤) N°æ≤ Z¨y°ÔÙ <ıfitu* ≈¿≤˚®td
J¡≤ ≤Fu Fæ* N°æ≤ ı°u fiy°≤°u* Ju¡ HaJ¡°≤ºb<fi∫°u* Ÿu ˚∫aJ¡≤ Fæ*, ÎuŸu Ÿay®°tR¡≈Ù ŸtCB°u* Ju¡ t°y°u˘ J¡°u ˚Ù bu
ıÙb∏tC•w tF°Ãt° ≈°≤ J¡≤ ªCJu¡ Su $$11$$
<ıfitu* <ªW J¡°u •Ôu„ ŸFfi° ≈nw° Fæ, ı°u @fi J¡° N≈F≤d <J¡∫u FCÎ „`CN°u* Ÿu ≈≤°˚¥w Fæ* wS°
J®¡°u@, s°u˚ N°<Ì Ÿu ˚∫aJ¡≤ Fæ*, ÎuŸÙ Ÿ˚Ù „Ùw°u‹d°<Ì π∏π≤Ù<w∫°u* tu* ∫°fiÙ <b≈<W∫°u* tu* bu tF°Ãt°
̨»w°≈¥bÕJ¡ ¿_Sw ≤Fwu Su $$12$$
fi ıÙb∏tC•w°u* J¡° tfi ≤°y Ÿu „¥∏∫, ≈°<@≤<Fw, N˚®°∏w, N°Ÿ¿•w Ÿu „¥∏∫, tC•w, ª°≤°u*
N°u≤ Ÿu „°∏w Wt Ÿ[bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…N° S° $$13$$ oŸÙ<ÔÎ fnu-fnu ŸaJ¡¸> ˚Ù fiJu¡ ≈°Ÿ
≈F…≥ªu ∫° Ÿb°Õ<w„°∫Ù Îuÿb∫Õ J¡°u ˚Ù bu ≈®°›w F°ubu*, <J¡ŸÙ ˚Ù Ì„° tu* bu-Ÿ≤°ub≤°u* tu* <Ft°Ô∫ N°<Ì
JC¡Ô≈bÕw°u* J¡∑ fi°o˘ Δ∫y® fiFÙ* F°uwu Su $$14$$
Fu ≤|CJC¡Ô <„≤°utdu ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu ≈¥dÕª∏B J¡∑ J¡°¿∏w Ÿu ŸtCB vÔ°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ,
(≠b°≤ ˚°¸>°u* Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ªaªÔw° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ), bæŸu ofi w[bbuW° ≈C”T°u* J¡° tfi NÃ∫∏w
J¡tfiÙ∫ Ô‚tÙ N°æ≤ J¡°<tfiÙ Ÿu vÔ°Ÿ J¡°u (ªaªÔw° J¡°u) ≈®°›w fiFÙ* F°uw° S° $ ∫F°≥ ŸtCB Δ∫<w≤uJ¡
‹¸>°∏w Fæ, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ $$15$$ w[bbuW° J¡° tfi Ì…#© Îba „°uJ¡ Ÿu, y®Ù‹tJ¡°Ô tu* bfi_SÔ J¡∑
1270 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
fi°o˘, tÔÙfiw° J¡°u (tC≤H°F¸> J¡°u) ≈®°›w fiFÙ* F…N° N°æ≤ fi ˚°uy°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* Ÿu, N°uŸ Ÿu N°æT<@ J¡∑
fi°o˘, ≈®Ÿ∏fiw° J¡°u FÙ ≈®°›w F…N° $$16$$
Fu ZÙ≤°tıÙ, bu w[bbuW° tF°Ãt° J¡w¨ÕÃbN<˚t°fi Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ ˚°uyR¡≈Ù taı¿≤∫°u* J¡°
NfiC˚b J¡≤wu F…Î ˚Ù o‹¸> Îba N<fi‹¸> k¡Ô J¡∑ fi N<˚Ô°T° J¡≤wu Su N°æ≤ fi ∏Fu* ~>°un FÙ Ìuwu Su,
∫F N°≈ <fiÿª∫ Ÿu ı°<fiÎ $$17$$ bu „`Cı∫ N°<ÌR¡≈ Ÿa≈¿W ≈®°›w F°ufiu≈≤ fi ÃJ¡TÕ J¡°u ≈®°›w
F°uwu Su N°æ≤ fi „`CN°u* Ÿu N°J®¡°∏w F°ufiu≈≤ N≈J¡TÕ J¡°u FÙ ≈®°›w F°uwu Su $ bu ŸC© ≈°fiu ≈≤ fi F<TÕw
FÙ F°uwu Su N°æ≤ fi Ì…#© ≈°fiu ≈≤ <©∏fi FÙ F°uwu Su $$18$$ t°uF Ju¡ J¡°≤d˚¥w Ì…#©°u* Ju¡ ≈®°›w F°ufiu
≈≤ fi t°u<Fw F°uwu Su N°æ≤ fi <b≈<W∫°u* Ju¡ N°J®¡td°u* Ÿu <bª<Ôw FÙ F°uwu Su $ ZÙ≤°tıÙ, bu tF°Ãt°
„C˚°u* Ÿu NS°Õwg Nh~>u J¡°∫°u˘ Ÿu fi ≈®Ÿ∏fi FÙ F°uwu Su N°æ≤ fi „°uJ¡°u* Ÿu N°≈J¡∑ fi°o˘ ≤°uwu FÙ Su $$19$$
N≈fiu-N≈fiu bd°ÕZt°u* Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ŸÌ°ª°≤ Ÿu ≈®°›w <bT∫°u* tu* Ju¡bÔ J¡tÕ J¡≤wu F…Î J®¡°u@≤<Fw
F°uJ¡≤ t°fi°u* ÌqŸ≤u tu”≈bÕw J¡∑ fi°o˘ ¿_Sw ≤Fwu Su $$20$$
Fu ≤°|b, ≈°≈°u* J¡° fi°„ J¡≤fiub°ÔÙ w[bbuW° ıÙb∏tC•w°u* J¡∑ Ÿ Â<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ N°≈
NFaJ¨¡<wR¡≈ Ì°uT Ÿu ≈¨SJg¡ <J¡∫u y∫u „C] <ª∏t°` tu* N°ÃtfC<] J¡≤wu F…Î ∫S° ≈®°›w Δ∫bF°≤ Ju¡
NfiCŸ°≤ <bF°≤ J¡∑<ıÎ $$21$$
ZÙ≤°tıÙ, oŸÙ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ ≈≤‡≈≤° J¡°u ∫S°¿_Sw Â<‹¸> Ÿu Ìuu©wu FCÎ N°≈ tu”≈bÕw J¡∑ w≤F
¿_S≤, ŸtCB J¡∑ w≤F ya˚Ù≤ Îba ˚®t„¥∏∫ F°uJ¡≤ Ÿtw°≈¥bÕJ¡ ¿_S≤ ≤<FÎ $$22$$
bF ∫S°˚¥w Ì„Õfi Jæ¡Ÿ° Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, oŸ ≈®J¡°≤ ≈®wÙw F°ufiub°Ô° ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıyw Ju¡bÔ <ª∏t°`_bR¡≈ FÙ Fæ, ∫F°≥ ŸÃ∫
∫° NŸÃ∫ J¡FÙ* JC¡~> ˚Ù ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ N°æ≤ fi <J¡ŸÙ J¡° N¿_wÃb FÙ Fæ $$23$$
Fu J¡v∫°dJ¡°≤Ù ZÙ≤°tıÙ, f®ÊR¡≈w° J¡° ≈∫°Õ›w NbÔ‡ffi J¡≤ N°æ≤ ŸaŸ°≤ J¡° Nfi°Ì≤≈¥bÕJ¡
Ã∫°yJ¡≤ ŸbÕ` Nfi°Ÿ•wfC<] F°uwu FCÎ N°≈ ŸaŸ°≤ J¡° fi°„ J¡≤fiu b°Ôu F°u ı°oÎ $$24$$
Fu „°∏w ZÙ≤°tª∏BıÙ, NÃ∫∏w <π÷w°≈¥bÕJ¡ N°≈ •∫°u* ≤°u ≤Fu Fæ*, t¥i> J¡∑ w≤F „°uJ¡ •∫°u* J¡≤
≤Fu Fæ* N°æ≤ ıÔ-˚°æ*≤°u* tu* w¨d J¡∑ fi°o˘ ˚®°∏w-<ªW F°uJ¡≤ •∫°u* ªÔ°∫t°fi F°u ≤Fu Fæ* ? $$25$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, N°≈J¡∑ J¨¡≈° Ÿu tu≤u NI°fiR¡≈Ù tÔJ¡° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ s∫ F°u
y∫° Fæ N°æ≤ tæ* Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu J¡tÔ J¡∑ fi°o˘ ≈®fC] FCN° F¥≥ $$26$$ „≤ÃJ¡°Ô tu* JC¡F≤u J¡∑ fi°o˘
tu≤Ù ˚®°¿∏w fi‹¸> F°u y∫Ù Fæ $ Nf Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ∏ÌuF°u* Ÿu „°∏w FCN° tæ* N°≈Ju¡ bªfi°u* J¡° ≈°Ôfi
J¡R¡≥y° $$27$$
Fu Ÿ°@°u, tu≤° tÌ N°æ≤ t°uF <fiJ¡Ô y∫°, tæ* t°fi Îba t°ÃŸ∫Õ NS°Õwg ±>°F Ÿu ≤<Fw F°u ªCJ¡° $
NÃ∫∏w <ª≤J¡°Ô Ju¡ f°Ì tu≤Ù N°Ãt° N°fi∏Ì∫C•w FCoÕ N°æ≤ ÌÙ|ÕJ¡°Ô tu* tu≤° „°uJ¡-„°∏w FCN° $ Nf
<k¡≤ tæ* N°Ãtf∏@fi R¡≈ ˚®t J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°u«≥¡y°, Nw# <fi¿ÿªw fC<] Ÿu oŸ ≈<Ì‹¸>°SÕ Ju¡ <bT∫ tu*
<ıŸ <J¡ŸÙ »w° Ju¡ Ÿ°@fi J¡° ∫° N∏∫ <J¡ŸÙ ≤°≠∫≈°Ôfi°<Ì J¡wÕΔ∫-<b„uT J¡° N°≈ ≈Ìu„ Ìu*yu,
„aJ¡°≤<Fw F°uJ¡≤ tæ* ŸJ¡° NfiC‹™>°fi J¡R¡≥y° $$28$$
f°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 13] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1271

wu≤Fb°≥ ŸyÕ
≈FÔu w[bI°fi Ÿu b°Ÿfi°fi°„ J¡° ≈®J¡°≤ fwÔ°fiu Ju¡ Nfi∏w≤ Nf ≈®°d<fi≤°u@R¡≈
∫°uy Ÿu b°Ÿfi° <bfi°„ J¡° ≈®J¡°≤ fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ ≤ªÙ ı° ≤FÙ ˚¥<tJ¡° J¡° bdÕfi $
≈„t ≈®J¡≤d tu* <Ì©Ô°∫u y∫u b°Ÿfi°fi°„ Ju¡ FuwC˚¥w I°fi N°æ≤ ∫°uy Ì°ufi°u* ≈®J¡°≤°u* Ÿu Wt
N<@J¡°≤Ù Ju¡ <bT∫ I°fiR¡≈ ≈°∫ Ÿu b°Ÿfi°<bfi°„R¡≈Ù k¡Ô ≈°J¡≤ ∫Ω<≈ J¨¡w°SÕ F°u ªCJu¡ Su, wS°<≈
t∏Ì Îba tº∫t N<@J¡°¿≤∫°u* Ju¡ ≈J¡°≤ Ju¡ <ÔÎ ∫°uyR¡≈Ù ≈°∫ Ÿu ˚Ù b°Ÿfi°<bfi°„ J¡∑ ≤Ù<w ı°fifiu
J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # Fu f®Êfig, w[bI°fi J¡∑ t<Ft° Ÿu b°Ÿfi° J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu ≈≤ ıÙb∏tC•w
≈Ì tu* tæ* ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ <bZ°¿∏w ≈° ªCJ¡° F¥≥ $ Fu f®ÊTuÕ Nf J¨¡≈°J¡≤ tCHŸu ∫F fwÔ°o∫u <J¡
≈®°db°∫C J¡∑ y<w Ju¡ Nb≤°u@ Ÿu b°Ÿfi° J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu≈≤ ıÙb∏tC•w ≈Ì tu* <bZ°¿∏w Jæ¡Ÿu ≈°∫Ù
ı°wÙ Fæ ? $$1,2$$
≈®ÿfi J¡° W≤ J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ˚Ù ≈„t-≈®J¡≤d tu* J¡Fu y∫u ≤°ı∫°uy N°æ≤
F™>∫°uy ofi Ì°u ≈®J¡°≤°u* J¡° FÙ _t≤d J¡≤°wu FCÎ ≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ Ÿu ≈°≤ w≤fiu tu* ı°u ≈°∫ Fæ, bFÙ "∫°uy'
„ÆÌ Ÿu J¡F° ı°w° Fæ, <ªW J¡° <bÔ∫ J¡≤fiub°Ô° bF ≈°∫ Ì°u ≈®J¡°≤ J¡° Fæ, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $ oŸJ¡°
≈®St ≈®J¡°≤ N°ÃtI°fi Fæ, ı°u ŸaŸ°≤ tu* ≈®<Ÿ] Fæ N°æ≤ <πwÙ∫ ≈®J¡°≤ ≈®°d<fi≤°u@ Fæ, <ıŸu tæ* J¡Fw° F¥≥,
(N°≈ Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤) ŸC<fiÎ $$3,4$$
≈FÔu "fi Ì°ufi°u* tu* J¡°æfi-Ÿ° ≈®J¡°≤ Ÿ≤Ô Fæ' ∫°u* <b„uTR¡≈ Ÿu ZÙ≤°tıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu yC≤°u, ≈∫CÕ•w ∫°uy°u* Ju¡ ≈®J¡°≤°u* tu* ÎuŸ° J¡°æfi ≈®J¡°≤ Ÿ≤Ô N°æ≤ J¡‹¸>≤<Fw
F°ufiu Ÿu Wt Fæ, <ıŸJu¡ <J¡ ÎJ¡t°` Nbyw F°ufiu ≈≤ <bsu≈ <k¡≤ f°@° fiFÙ* ≈FC≥ª°w°, J¨¡≈°J¡≤ Ÿu
fwÔ°o∫u $$5$$
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°t˚B, ∫Ω<≈ „°˜°u* tu* "∫°uy' „ÆÌ Ÿu ≈∫CÕ•w Ì°ufi°u* FÙ
≈®J¡°≤ (N°ÃtI°fi N°æ≤ ≈®°dŸa≤°u@) J¡Fu y∫u Fæ*, wS°<≈ ∫F ∫°uy„ÆÌ ≈®°d<fi≤°u@ tu* FÙ N<@J¡ ≈®<Ÿ<]
J¡°u ≈®°›w FCN° Fæ $$6$$
ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ Ÿu ≈°≤ w≤fiu J¡∑ ≈]<w tu* ÎJ¡ ∫°uy NS°Õwg ≈®°d<fi≤°u@ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤° I°fi-∫u Ì°ufi°u*
ÎJ¡ k¡Ô Ìufiub°Ôu Ÿt°fi ≈°∫ Fæ*, ∫°u* tC<fi∫°u* π°≤° J¡F° y∫° Fæ $$7$$
<J¡ŸÙ Ju¡ <ÔÎ ∫°fiÙ ≈®°d<fi≤°u@ı∏∫ ÌC#© Ju¡ ŸFfiu tu* NŸtSÕ ŸCJC¡t°≤ªuw°, ≈C”T Ju¡ <ÔÎ ∫°uy-
F™>∫°uy-NŸ°º∫ Fæ N°æ≤ <J¡ŸÙ Ju¡ <ÔÎ ∫°fiÙ <bª°≤ tu* NJC¡„Ô J¡™>°u≤ªuw° ≈C”T Ju¡ <ÔÎ I°fi<fiÿª∫R¡≈
Ì¥Ÿ≤° ∫°uy NŸ°º∫ Fæ $ ≈≤∏wC „C]<ªW N°æ≤ <bª°≤ tu* JC¡„Ô tCHu w°u - I°fi<fiÿª∫ Ì¥Ÿ≤° ∫°uy FÙ
ŸCŸ°º∫ Fæ, ÎuŸ° N<˚tw Fæ $$8$$
I°fi N°æ≤ NI°fi Ju¡ _bR¡≈ J¡° <bbuJ¡ J¡≤fiu J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ fi ≤Ffiu ≈≤ FÙ <bª°≤ tu* N≈¸C>w° F°uwÙ
Fæ, ≈≤∏wC bF NŸ°tØ∫Õ ≈®t°d tu* JC¡„Ô ≈C”T Ju¡ <ÔÎ w°u _b›fi tu* ˚Ù fiFÙ* ≤F ŸJ¡wÙ, oŸ N°„∫
1272 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿu J¡Fwu Fæ* $
bF ≈®<Ÿ] NI°fi _b›fi tu* ˚Ù NI°w fiFÙ* ≤F ŸJ¡w° N°æ≤ I°fi ˚Ù Ÿ˚Ù Nb_S°N°u* tu* ŸÌ° FÙ
_b∫a ≈®J¡°„t°fi ≤Fw° Fæ $ ª¥≥<J¡ NI°fi ŸÌ° FÙ Ÿ°sÙ π°≤° ˚°<Ÿw F°uw° Fæ, I°fi _b∫a≈®J¡°„ F°ufiu Ÿu
_bw# FÙ ≈®J¡°„t°fi ≤Fw° Fæ N°æ≤ ofi Ì°ufi°u* J¡° bæ@‡∫Õ NfiC˚b Ÿu FÙ ≈®_kC¡¿≤w Fæ, oŸ<ÔÎ I°fi-
NI°fi J¡° <bbuJ¡ F°u ı°fiu Ÿu N°ÃtI°fiR¡≈ ∫°uy Ÿ≤Ô Fæ, ≈®°d<fi≤°u@R¡≈ ∫°uy b柰 fi F°ufiu Ÿu ÌC‹J¡≤
Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$9$$
≈®„_w Ìu„, J¡°Ô, <bT∫ N°<Ì f°fl FuwCN°u* J¡∑ N≈us° F°ufiu Ÿu ˚Ù ∫°uy ÌC‹J¡≤ Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡, ∫F ≈®°dŸa≤°u@R¡≈ ∫°uy @°≤d°Ìu„ (f°fl ≈bÕw-<„©≤, ª∏B, w°≤° N°<Ì Ìu„ N°æ≤ N°∏w≤
⁄Ì∫, J¡^™>, w°ÔCt¥Ô, ˚®¥tº∫ N°<Ì Ìu„), N°Ÿfi-Ìu„ (Ÿt; ≈<b`; Ja¡J¡n, N¿Àfi N°æ≤ f°ÔCJ¡° Ÿu
b<ıÕw; J¡ÔJ¡Ô ºb<fi, ıÔ°Z∫ N°<Ì Ÿu „¥∏∫; tfi°uF≤; ªsC tu* ≈Ù±>° fi ≈FC≥ª°fiub°Ô° N°<Ì <b„uTd°u*
Ÿu ZC<w_t¨<w tu* b<dÕw N°ŸfiÌu„) N°<Ì Ÿu Ÿ°º∫ Fæ, Nw# ŸC© Ÿ°º∫ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ (<fi”ß°F,
t¥i>fC<], t¥©Õ J¡°≈C”T°u* J¡∑ fi°o˘ ≈¿^±>w, ŸtSÕ N°æ≤ ≈®∫Ãfi„ÙÔ N<@J¡°≤Ù ≈C”T J¡°u „°˜Ù∫ Ÿ°@fi°u*
tu* ŸC©Ÿ°º∫Ãb N°æ≤ J¡‹¸>Ÿ°º∫Ãb J¡° <bJ¡v≈ J¡≤ <ª∏w° J¡≤fi° <ªw fiFÙ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $)
ZÙ≤°tıÙ, NSb° N°≈Ju¡ <ÔÎ ŸC©Ÿ°º∫Ãb N°æ≤ J¡‹¸>Ÿ°º∫Ãb J¡° <bª°≤ J¡≤fi° <ªw fiFÙ* Fæ $$10$$
oŸ ≈®J¡°≤ Nb°∏w≤ ≈®ÿfi J¡° (fÙª tu* N°∫u FCÎ "J¡w≤# „°u˚fi#' b°Ôu ≈®ÿfi J¡°) <fi≤°Ÿ J¡≤ ≈FÔu
≈®ÿfi J¡° W≤ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ ≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤|CbÙ≤, I°fi N°æ≤ ∫°uy - ∫u Ì°ufi°u* FÙ ≈°∫ „°_`°u* tu* J¡Fu y∫u Fæ* $ fi Ì°ufi°u* tu* Ÿu N°Ãt≈Ì°SÕR¡≈
Iu∫ J¡°u <fitÕÔ J¡≤fiub°Ô° Ÿf I°fi°u* Ÿu ≈≤u ¿_Sw N°ÃtI°fi N°≈J¡°u fwÔ°∫° y∫° $$11$$ Fu Ÿ°@°u,
Nf N°≈ ∫F ∫°uy ŸC<fiÎ ı°u <J¡ ≈®°d N°æ≤ N≈°fi J¡∑ Ÿtw°R¡≈ Ÿu ≈®<Ÿ] Fæ, » ÌuFR¡≈Ù yCF° J¡°
N°Z∫ J¡≤fiub°Ô° Fæ, <Ÿ<] J¡∑ oh~>° J¡≤fiub°Ô°u* J¡°u ©uª≤Ãb N°<Ì Nfi∏w <Ÿ<]∫°u* J¡°u Ìufiub°Ô° Fæ
N°æ≤ I°fi J¡∑ oh~>° J¡≤fiub°Ô°u* J¡°u N°ÃtŸ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤°fiub°Ô° Fæ, ŸC<fi∫u $$12$$
Ÿt°<@ŸC© tu* <bZ°¿∏wR¡≈ k¡Ô Ju¡ J¡Sfi π°≤° ˚Ù ≈®„aŸ° J¡≤ ≤Fu tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ bFÙ ∫°uy
ZÙ≤°tª∏BıÙ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ı≈C` ZÙ≤°t˚B, ≈®∫Ãfi„ÙÔ <ªW Ÿu ≈®°d-y<w Ju¡ <fi≤°u@ Ÿu F°ufiub°ÔÙ <fi‹™>° J¡°u ≈®°›w
F°uJ¡≤ ∫<Ì N°≈ <ªWb¨<W <fi≤°u@ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu ≈®Ã∫ygR¡≈, Ns∫, ≈≤t≈Ì tu* ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ¿_S≤w°
≈®°›w J¡≤ Ôu*yu, w°u b°dÙ N°æ≤ tfi Ju¡ Ny°uª≤, <fi≤<w„∫-N°fi∏Ì_bR¡≈ F°uJ¡≤ N°≈ ¿_Sw ≤Fu*yu $$13$$
wu≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ª°æÌFb°≥ ŸyÕ
ÌubŸ˚° tu* <b¶∫°w b°∫Ÿ≤°ı J¡°J¡˚C„C^±>ıÙ J¡°u Ìu©fiu Ju¡ <ÔÎ
tF°≤°ı b<Ÿ‹™> J¡° tu”≈bÕw ≈≤ ytfi N°æ≤ tu” wS° ŸJu¡ <„©≤ J¡° bdÕfi $
J¡°J¡˚C„C^±>ıÙ J¡∑ ¿•w Ju¡ π°≤° ≈®°d°∫°t N°<Ì ≈®_wCw ∫°uyJ®¡t J¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤fiu
J¡∑ oh~>° J¡≤fiub°Ôu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ˚C„C^±>J¡S°fiJ¡ N°≤‡˚ J¡≤wu Fæ* $
ŸyÕ - 14] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1273
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫°u<y∫°u* Ju¡ <bZ°¿∏w_S°fiR¡≈ Ÿu b<dÕw Ÿ
<fi#ŸÙt ≈≤t ≈Ì Ju¡ <J¡ŸÙ ÎJ¡ ≈®Ìu„ tu* (N<bΩ° Ÿu N°b¨w ≈®Ìu„ tu*), t”˚¥<t tu* t¨y w¨‹d° J¡∑ fi°o˘,
f®Ê°^±>°J¡°≤ ∫F <bbwÕ ≈®<Ÿ] Fæ $$1$$ Ÿ f®Ê°^±> tu* tfiC, ≈®ı°≈<w N°<Ì J¡Ù Ã≈<W tu* J¡°≤dw°
J¡°u ≈®°›w wS° ≈®°<d∫°u* Ju¡ Ÿt¥FR¡≈ ˚®t J¡°u Ã≈∏fi J¡≤fiub°Ôu J¡tÔ∫°u<fi f®Ê° <≈w°tFR¡≈ Ÿu ¿_Sw
Fæ $$2$$ Ÿ <≈w°tF f®ÊÌub J¡° tæ* ŸÌ°ª°≤-Ÿ‡≈∏fi b<Ÿ‹™> fi°t J¡° t°fiŸ Fq≥ $ N°æ≤ @®CbıÙ π°≤°
@°≤d <J¡∫u y∫u Ÿ›w<TÕÔ°uJ¡ tu* bæb_bw t∏b∏w≤ wJ¡ <fib°Ÿ J¡≤w° Fq≥ $$3$$ tF°≤°ı o∏BÌub J¡∑ Ÿ˚°
tu* fæ™>u F…Î tæ*fiu <J¡ŸÙ Ÿt∫ _byÕÔ°uJ¡ tu* tF<TÕ fi°≤ÌıÙ Ÿu N<@J¡ ÌÙ|ÕJ¡°Ô wJ¡ ıÙ ≤Fu ≈®°<d∫°u* J¡∑
J¡S° ŸCfiÙ SÙ $$4$$ <ª≤*ıÙ<b∫°u* J¡Ù J¡S°N°u* tu* <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡S° Ju¡ ≈®Ÿay tu* <tw˚°TÙ, Ÿ‡t°fifiÙ∫
wS° <fi<©Ô „°˜°u* tu* ≈°≤ayw <b„°Ô fC<] tF°tC<fi „°w°w≈ f°uÔu $$5$$
tC<fi fiu ı°u JC¡~> J¡F°, Ÿu fwÔ°wu Fæ* $
tu”≈bÕw Ju¡ oÕ„°fiJ¡°ud tu* ¿_Sw ≈Ω≤°yt<d Ju¡ ŸÂ„ ªtJ¡∑Ôu <„©≤ ≈≤ yyfiªC‡fÙ ÎJ¡
„°u˚°∫t°fi N°t® <b„uT fi°tJ¡ ≈®<Ÿ] J¡v≈wR¡ b¨s Fæ $$6$$ Ÿ J¡v≈w” Ju¡ «¡≈≤ ŸCbdÕ N°æ≤
≤ıwt∫ J¡v≈Ôw°N°u* Ÿu |fiu Ì°<Ffiu wfiu Ju¡ ©°un≤u tu* ÎJ¡ |°u*ŸÔ° Fæ $$7$$ Ÿ |°u*ŸÔu tu* Îuÿb∫Õ„°ÔÙ
bÙw≤°y ˚C„C^±>fi°tJ¡ J¡°æN° Ÿ ≈®J¡°≤ <fib°Ÿ J¡≤w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <b„°Ô J¡°u„b°Ôu N≈fiu J¡tÔ
tu* f®Ê°ıÙ $$8$$ Fu Ìubyd, ıyw Ju¡ oŸ J¡°u„ tu* bF b°∫Ÿ≤°ı ˚C„C^±> <ıŸ ≈®J¡°≤ <ª≤J¡°Ô Ÿu ıÙ
≤F° Fæ, Ÿ ≈®J¡°≤ <ª≤J¡°Ô Ÿu ıÙ ≤F° J¡°uoÕ ˚Ù oŸ _byÕÔ°uJ¡ tu* fi F…N° N°æ≤ fi F°uy° FÙ $$9$$ bF
(˚C„C^±>) ÌÙ|°Õ∫C Fæ, bF ≤°y≤<Fw Fæ, bF Îuÿb∫Õ∫C•w Fæ, bF <b„°Ô-fC<] Fæ, bF ¿_S≤-fC<] Fæ N°æ≤
„°∏w Fæ Îba J¡tfiÙ∫ N°æ≤ Ÿt∫y<w ı°fifiub°Ô° Fæ $$10$$ bF ≈sÙ (˚C„C^±>) <ıŸ ≈®J¡°≤ ÌÙ|ÕJ¡°Ô
Ÿu ıÙ ≤F° Fæ, Ÿ ≈®J¡°≤ ∫<Ì J¡°uoÕ ≈®°dÙ ∫F°≥ N≈fi° ÌÙ|ÕıÙbfi Δ∫wÙw J¡≤u, w°u ŸJ¡° bF ÌÙ|ÕıÙbfi
Ÿ°@fiÌ„° tuu* ≈C^∫t∫ N°æ≤ k¡ÔÌ„° tu* ≈≤t≈C”T°SÕ R¡≈ NU∫CÌ∫Ÿ‡≈∏fi FÙ F°uy° $$11$$
ZÙ≤°tıÙ, JC¡~> Ÿt∫ Ju¡ Nfi∏w≤ tæ*fiu ˚C„C^±> Ju¡ <bT∫ tu* <k¡≤ ˚Ù „°w°w≈ tC<fi Ÿu ≈¥~>° S°,
<πwÙ∫ f°≤ ≈¥~>u y∫u fi tC<fi≤°ı fiu ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿu (<ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu Ìubw°N°u* J¡∑ Ÿ˚° tu* ŸJ¡° bdÕfi
<J¡∫° S°, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿu) oŸ ˚C„C^±> J¡° bdÕfi <J¡∫° $ oŸŸu t°Ô¥t ≈n° <J¡ ˚C„C^±> Ju¡ <bT∫ tu* ı°u
JC¡~> ∏F°u*fiu J¡F° S°, bF ŸÃ∫ FÙ J¡F° S°, fiJu¡ J¡Sfi J¡° w°Ã≈∫Õ Ju¡bÔ ≈®„aŸ° tu* FÙ fiFÙ*
S° $$12$$ ZÙ≤°tıÙ, J¡S° J¡° NbŸ≤ Ÿt°›w F…N° N°æ≤ Ìubw°yd N≈fiu-N≈fiu <fib°Ÿ_S°fi ≈≤
ªÔu y∫u $ wÌfi∏w≤ tæ* NÃ∫∏w ÃJ¡^™>° Ÿu ˚C„C^±>≈sÙ J¡°u Ìu©fiu Ju¡ <ÔÎ ªÔ° $$13$$ ıF°≥ ˚C„C^±>≈sÙ
J¡∑ ¿_S<w SÙ, Ÿ tu”≈bÕw Ju¡ ≈μ≤°yt<d J¡∑ w≤F ªtJ¡∑Ôu ŸC∏Ì≤ Îba <b_w¨w <„©≤ ≈≤ tæ* sd˚≤
tu* FÙ ≈F…≥ª y∫° $$14$$ bF <„©≤ t@C≤ N°Ÿb Ÿu ı<fiw tÌ J¡∑ fi°o˘ N¿Àfi Ju¡ ŸÂ„ bªÕ_b ≤©fiu
b°Ôu ≈μ≤°y N°<Ì ≤Ãfi Îba yu”<t<Zw ŸCbdÕ @°wCN°u* Ju¡ J¡tfiÙ∫ wuı Ÿu <Ì„°R¡≈Ù ≤t<d∫°u* J¡°u
≤¿•wt ffi° ≤F° S° $$15$$ ŸJ¡∑ „°u˚° ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi N¿Àfi J¡∑ <≈^±>Ù˚¥w ≠b°Ô°N°u* Ju¡ ≈bÕw-ŸÙ
≈®wÙw F°uwÙ SÙ, <„©° Ju¡ ŸÂ„ «¡≈≤ J¡°u ™>Ù F…oÕ o∏BfiÙÔ t<d J¡∑ ≈®˚° FÙ ŸJ¡° @CN°≥ S°, ŸJu¡
Ô°Ô ≈®J¡°„ Ÿu Ÿt_w N°J¡°„-t^±>Ô Ô°<Ôt° ≈®°›w <J¡∫u S° $$16$$ tu”≈bÕw Ju¡ «¡≈≤ Ÿt_w
Ô°<Ôt°N°u* J¡° ÎJ¡ i>u≤-Ÿ° F°uJ¡≤ bF Nb¿_Sw S° ∫° ∫°u* J¡<FÎ <J¡ <fi<©Ô ≈®°<d∫°u* J¡∑
1274 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ì„Õfi°<˚Ô°T°N°u* J¡° ÎJ¡ <≈^±> ffiJ¡≤ bF ¿_Sw S° N°æ≤ <fi<©Ô Ÿ∏º∫°J¡°ÔÙfi N˚®ı°Ô°u* J¡° |fiÙ˚¥w
ÎJ¡ N°J¡≤-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° S° $$17$$ ŸCTC‡fi°-fi°nÙ Ÿu ÃJ®¡°¿∏w fi°tJ¡ ∫°uy-Ÿ°@fi Ju¡ π°≤° f®Ê≤∏@®
J¡° ˚uÌfi J¡≤ <fiJ¡Ôfiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu tu”≈bÕw Ju¡ Ì≤ Ÿu <fiJ¡Ô° F…N° <„≤#≈®Ìu„ tu* ≈®°›w f±>b°¿Àfi
Ju¡ ŸÌ¨„ t°fi°u* ı™>≤°¿Àfi FÙ ¿_Sw S° $$18$$ bF ÔÙÔ° Ÿu N°J¡°„ tu* ¿_Sw ª∏Bt° J¡°u ≈J¡nfiu Ju¡
<ÔÎ Ô°s°≤Ÿ Ÿu (tF°b≤ Ÿu) ≤a<ıw <„©° Ju¡ ŸÂ„ <tÔÙ F…oÕ - t°fi°u* ŸCtu” ≈bÕw J¡∑ bfiÌubÙ Ju¡ π°≤°
≈®Ÿ°¿≤w J¡≤°ayC<Ô∫°≥ FÙ SÙ $$19$$ bF ınÙ y∫Ù Ÿ°u≈°fi-≈a¿•w∫°u* Ju¡ ŸÂ„ N”d ≠b°Ô°N°u* Ju¡ π°≤°
t°fi°u* N°J¡°„ tu* ı°fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W NwÎb ≈bÕw ≈≤ ª»° FCN° Ì…À@°F…<w Ÿa≈∏fi tC©b°Ô°
f®°ÊdŸ‡f∏@Ù Nºb°≤°¿Àfi J¡∑ fi°o˘ ÌÙ© ≤F° S° $$20$$ bF ≤Ãfi°u* Ju¡ <J¡≤d°u* Ÿu ªtJ¡ ≤Fu fi©°y®°u* Ÿu
∫C•w wÙfi <„©≤°y®˚°yR¡≈Ù NayC<Ô∫°u* Ÿu N¿ÿbfiÙ N°<Ì fis` t^±>Ô°u* J¡°u _≈„Õ J¡≤ t°fi°u* <yfifiu Ju¡
<ÔÎ N°J¡°„ J¡°u Δ∫°›w-Ÿ° J¡≤w° F…N° ∏fiw F°uJ¡≤ ¿_Sw S° $$21$$ bF°≥ tu|R¡≈ t¨Ìay N°<Ì b°Ω
fı ≤Fu Su, bF bfi˚¥<t Ÿu ≈C‹¸> FCoÕ bfi-Ô<‚t∫°u* J¡° ÎJ¡ w≤F Ÿu fi¨Ã∫-ta±>≈ S°, <©Ôu FCÎ ≈C‹≈yCh~>°u*
Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ S° N°æ≤ ˚®t≤-Ÿt¥F°u* Ÿu yCa<ıw S° $$22$$ bF ≈¿≤F°Ÿ Ÿu <bJ¡<Ÿw F°u ≤FÙ Ì∏w≈a¿•w∫°u* Ju¡
ŸÂ„ <bJ¡<Ÿw w°Ô ≈`°u* J¡∑ ≈a<•w∫°u* Ÿu NÃ∫∏w ŸCF°bfi° Ôyw° S° $ bF°≥ H¥Ô°u* ≈≤ H¥Ô ≤FÙ* ªaªÔ
N›Ÿ≤°Î≥≥ SÙ* N°æ≤ Ÿ˚Ù ≈®°<d∫°u* J¡° ∏t°Ì N°æ≤ N<˚Ô°T°Î≥ fibÙfiR¡≈w° @°≤d <J¡∫u F…oÕ SÙ*, bF°≥ J¡∑
<„Ô°N°u* ≈≤ Ìubw° <bZ°¿∏w Ôu ≤Fu Su, ŸJ¡∑ yCk¡°N°u* J¡° Ìubw°N°u* Ju¡ ı°un°u* fiu N°Z∫ <J¡∫° S° $$23$$
Nf Ÿ <„©≤ J¡∑ w°≈ŸR¡≈ Ÿu Ã≈®s° J¡≤wu Fæ* $
Ÿfiu ŸC∏Ì≤ N°J¡°„R¡≈Ù t¨yªtÕ @°≤d <J¡∫° S°, „C˚® yay°R¡≈ ∫I°u≈bÙw Ÿu NÔaJ¨¡w S° N°æ≤
bF f°≥ŸR¡≈Ù Ì^±> @°≤d J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d ≈ÙÔu bdÕ Ju¡ w≈_bÙ J¡∑ fi°o˘ <_Sw ≈®wÙw F°uw° S° $$24$$
bF°≥ ≈≤ yay°ıÙ Ju¡ H≤fi°u* J¡∑ J¡ÔJ¡Ô ºb<fi F°u ≤FÙ SÙ, ŸJu¡ Ôw°JCa¡ı°u* tu* Ìubw° <b≤°<ıw Su, bF
y∏@b°u˘ Ju¡ yÙw°u* Ÿu ≤tdÙ∫ Ôyw° S° N°æ≤ bF°≥ t@C≤ tfi°uF≤ ŸCy¿∏@w b°∫C fF ≤F° S° $$25$$
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°J¡°„ tu* «≥¡ª°oÕ J¡∑ ≈≤t ŸÙt°_bR¡≈ Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈ÙÔu bdÕ Ju¡ Ÿ tu”≈bÕw
Ju¡ <Ÿ≤ ≈≤ tæ* ≈F…≥ª°, bF w°≤°R¡≈Ù ≤Ãfi°u* Ÿu <b˚¥<Tw N°æ≤ <bJ¡<Ÿw _bdÕJ¡tÔR¡≈Ù J¡dÕ≈¥≤ Ÿu ≤tdÙ∫
S° $$26$$ ZÙ≤°tıÙ, (tæ* oŸJ¡° N<@J¡ bdÕfi •∫° J¡R¡≥ !) bF ≈®<w<Ìfi ÿbuw, F¿≤w, ≈Ùw, ≤•w Îba
@bÔbdÕ J¡°fifi Ju¡ JC¡ŸCt-Ÿt¥F R¡≈Ù fibÙfi ≤ay°u* Ÿu N°J¡°„ tu* t°fi°u* <fiÌ…Õ‹¸> <ª` ©Ù*ª° J¡≤w° S°
N°æ≤ Ìubw°N°u* J¡° bF J®¡∑±>°≈bÕw S° $$27$$
ª°æÌFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

≈∏BFb°≥ ŸyÕ
Ÿ tu”≈bÕw Ju¡ <„©≤ ≈≤ ¿_Sw ª¥wfi°tJ¡ J¡v≈w” N°æ≤ ŸJ¡∑ „°©° ≈≤
<bΩt°fi ≈C‹≈, ≈sÙ N°<Ì Ÿa≈<W∫°u*, J¡°æN°u* wS° ˚C„C^±> J¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi tu|R¡≈Ù J¡CŸCt°u* Ÿu Δ∫°›w Ju¡„°u*b°Ôu Ÿ
<„©≤ Ju¡ <Ÿ≤ ≈≤ ≈®°<d∫°u* Ju¡ b°a<~>w NSÕ J¡∑ ≈¥<wÕ Ju¡ <ÔÎ Ã≈∏fi F…Î „°©° N°<Ì Nb∫b°u* Ÿu ∫C•w
ª¥wfi°tJ¡ b¨s J¡°u tæ*fiu „°©°ªJ®¡-Ÿ° (ª°≤°u* N°u≤ ŸtR¡≈ Ÿu kæ¡ÔÙ F…oÕ „°©°N°u* Ju¡ J¡°≤d „°©°ªJ®¡-
ŸyÕ - 15] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1275
Ÿ°) Ìu©° $$1$$ ZÙ≤°tıÙ, ª°≤°u* N°u≤ Ÿu bF b¨s k¥¡Ô°u* Ju¡ ≈≤°y°u* Ÿu @¥Ÿ¿≤w S°, bF ≤ÃfiŸÂ„ ≈C‹≈-
yCh~>°u* Ÿu Ì∏wC≤ S°, Ÿfiu N≈fiÙ «≥¡ª°oÕ Ÿu N°J¡°„ J¡°u t°w J¡≤ <Ì∫° S°, bF ≈¥bÕb<dÕw tu”<„©≤
Ju¡ «¡≈≤ ≤©u F…Î ÌqŸ≤u <„©≤ Ju¡ ŸÂ„ ≈®wÙw F°uw° S° $$2$$
Ÿfiu Ju¡bÔ N≈fiÙ «≥¡ª°oÕ Ÿu FÙ N°J¡°„ J¡°u t°w fiFÙ* J¡≤ <Ì∫° S°, <J¡∏wC w°≤° N°<Ì <tÔ°J¡≤
<πyC<dw ≈C‹≈ N°<Ì @°≤d J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d ˚Ù Ÿfiu N°J¡°„ J¡°u t°w J¡≤ <Ì∫° S°, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
Ÿfiu w°≤°N°u* J¡°u <tÔ°J¡≤ <πyC<dw ≈C‹≈ @°≤d <J¡∫u Su, tu|R¡≈ ≈vÔb°u* J¡°u <tÔ°J¡≤ <πyC<dw
≈vÔb @°≤d <J¡∫u Su, <J¡≤d°u* J¡°u <tÔ°J¡≤ <πyC<dw ≈C‹≈≤udCR¡≈ tu| @°≤d <J¡∫u Su <fıÔÙ J¡°u
<tÔ°J¡≤ <πyC<dw taı¿≤∫°≥ @°≤d J¡∑ SÙ* $$3$$ bF°≥ „°©°-≈®Ìu„ tu* <J¡∏fi≤ ∫Cb<w∫°u* Ju¡ yÙw°u* J¡°u
ÔuJ¡≤ <πyC<dw ˚®t≤°u* J¡∑ yCaı°≤ ºb<fi F°u ≤FÙ SÙ, Ÿfiu H¥Ô°u* ≈≤ N°R¡» ªaªÔ N›Ÿ≤°N°u* Ju¡ F°u™>,
F°S Îba ≈ÌR¡≈ ≈vÔb°u* J¡°u ÔuJ¡≤ Ìqfiu ≈vÔb @°≤d <J¡∫u Su $$4$$ b°a<~>wR¡≈°u* J¡°u @°≤d J¡≤fiu J¡∑
„<•w Ÿu Ÿa≈∏fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d _bh~>∏Ì <bF°≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡¿v≈w <bFayt buTb°Ôu <Ÿ]°u* Îba
y∏@b°u˘ Ju¡ Ÿt¥F°u* J¡°u <tÔ°J¡≤ <πyCd <bFayt Ÿ ≈≤ <bΩt°fi Su, Ÿfiu ≤ÃfiJ¡°<∏w Ju¡ ŸÂ„ _bh~>
<FtJ¡d°u* J¡°u ÔuJ¡≤ Ìqfiu F…Î Ãbª°R¡≈Ù b˜ ≈Ffiu Su $$5$$ N<@J¡ «≥¡ª°oÕ Ju¡ J¡°≤d ı<fiw ª∏B<f‡f Ju¡
Ÿ‡f∏@ Ÿu t°fi°u* N¨tw-≤Ÿ J¡∑ ≈¥<wÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <πyC<dw Nay°u*b°Ôu fnu-fnu k¡Ô Ÿtu* Ôyu Su,
wfi°u* Ju¡ t¥Ô ˚°y°u* tu* ŸaÔÀfi J¡v≈˚®t°u* Ÿu t°fi°u* <πyC<dw F…Î ŸJu¡ ≈°u≤ Su $$6$$ ŸJu¡ wfi°u* ≈≤
Ìubw°N°u* fiu N°Z∫ <J¡∫° S°, ≈`°u* ≈≤ <J¡∏fi≤ <bZ°<∏w Ôu ≤Fu Su, ŸJu¡ Ôw°JCa¡ı°u* tu* tu| Ÿt¥F ≈®<b‹¸>
F…Î Su,ıÔ≈®°∫ J¡°u¸>≤-≈®Ìu„ tu* Ìubw° N°<Ì Ÿ°u∫u F…Î Su $$7$$ ŸJ¡° N≈fi° <fiıÙ_bR¡≈ NÃ∫∏w
<b_w¨w S°, ŸJu¡ k¥¡Ô°u* J¡° ˚Ùw≤Ù ≤Ÿ N≈fiu Ja¡J¡d°u* Ju¡ ¢¡<dw°u* Ÿu f°fl ˚®t≤°u* J¡°u F¸>°J¡≤ N›Ÿ≤°R¡≈Ù
˚®t¿≤∫°u* fiu ª¥Ÿ <Ô∫° S° $$8$$ Zu‹™>Ìub, <J¡∏fi≤, y∏@bÕ Îba <bΩ°@≤°u* Ÿu bF Ÿt¿∏bw S°, f®Ê°^±>
J¡∑ fi°o˘ <b_w¨w N°æ≤ NŸÙt ÌŸ <Ì„°N°u* wS° N°J¡°„ J¡°u Δ∫°›w <J¡∫u S° $$9$$ J¡<Ô∫°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* Ÿu
bF ˚≤° F…N° S°, t¨Ì… ≈vÔb°u* Ÿu ˚≤° F…N° S°, <©Ôu F…Î ≈C‹≈°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ S° N°æ≤ bfit°Ô°N°u* Ÿu ˚Ù
bu<‹¸>w S° $$10$$ ŸJu¡ «¡≈≤ |fiÙ˚¥w taı≤Ù∫°≥ SÙ*, |fiÙ˚¥w t<dR¡≈ yCh~>u Su, |fiÙ˚¥w ≤ÃfiR¡≈Ù
≈¿≤@°fiÙ∫ <ÌΔ∫ b˜°u* Ÿu N°Ω S° NS°Õwg N<SÕ∫°u* J¡∑ oh~>°≈¥<wÕ J¡≤fiub°Ô° S°, Ôw°N°u* Ju¡ fi¨Ã∫ Ÿu
Δ∫°›w S° $$11$$ ZÙ≤°tıÙ, ª°≤°u* N°u≤ k¥¡Ô°u* J¡∑ f°» Ÿu ŸbÕ` k¡Ô N°æ≤ ≈vÔb°u* Ÿu wS° Ÿ˚Ù J¡° <ÌÔ
fFÔ° J¡≤fiub°Ôu ≈C‹≈≈≤°y°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* Ÿu NÃ∫∏w <b<ª`w° J¡°u ≈®°›w F…Î Ÿ ª¥wfi°tJ¡ J¡v≈wR¡ J¡°u
tæ*fiu Ìu©° $$12$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, wÌfi∏w≤ ≈∫CÕ•w <b„uTd°u* Ÿu ∫C•w Ÿ b¨s Ju¡ wfiu, „°©°
N°<Ì J¡∑ Ÿ¿∏@∫°u* tu*, Ôw° Ÿu N°b¨w „°©°y®˚°y°u* tu*, Ôw°≈`°u* tu*, ≈°u≤°u* ∫° y®<∏S∫°u* tu* N°æ≤ ≈C‹≈°u* tu*
|°u*ŸÔu ffi°J¡≤ Ÿtu* ¿_Sw F…Î ≈<s∫°u* J¡°u tæ*fiu Ìu©° $$13$$
≈<s∫°u* tu* <b„uT fwÔ°wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, (bF°≥) t¨d°Ô Ju¡ ¸C>J¡n°u* J¡∑ fi°o˘ ªaBt° J¡∑ J¡Ô° Ju¡ ©^±>°u* Ÿu b<|Õw N°æ≤ „C˚®
J¡t<ÔfiÙJ¡∏Ì°u* J¡°u ©°fiub°Ôu f®ÊÌub Ju¡ b°Ffi˚¥w FaŸ≈sÙ tæ*fiu Ìu©u* $$14$$ f°Ì tu* ≤F_∫˚¥w NS°u˘
Ju¡ ≈∫°ÕÔ°uªfi tu* ŸF°∫J¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈®db N°æ≤ buÌ Ju¡ <t`˚¥w f®ÊÌub Ju¡ b°Ffi FaŸ°u* Ju¡ fhªu,
ı°u <J¡ Ÿ°tbuÌ J¡° y°fi J¡≤ ≤Fu Su Îba ≈≤-N≈≤ f®Ê<bΩ° J¡° yC”tC© Ÿu <b<@bwg Nº∫∫fi <J¡∫u
1276 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
F…Î Su (tæ*fiu Ìu©u*) $$15$$
bF°≥ <fib°Ÿ J¡≤ ≤Fu N<Àfi Ju¡ b°Ffi˚¥w „CJ¡°u* J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
wÌfi∏w≤ tæ*fiu N<ÀfiÌub Ju¡ b°Ffi „CJ¡ Ìu©u, bu t∏`-Ÿt¥F ≈» ≤Fu Su, fiJu¡ „ÆÌ _b°F°J¡°≤ Ju¡
Ÿt°fi Su $ fiJ¡∑ ≈t° „a©, <fı<Ô∫°u* Ju¡ NfiuJ¡ Ÿt¥F N°æ≤ fiÙÔ tu|°u* Ju¡ bd°u˘ Ÿu SÙ, Ìubw° <fiÃ∫
fiJ¡° Ì„Õfi J¡≤wu Su $ ∫Ibu<Ì∫°u* tu* <f~>°∫u y∫u F¿≤w JC¡„-Ôw°N°u* Ju¡ ÌÔ°u* J¡∑ fi°o˘ bu F≤u Su $ (Nf
t∫¥≤°u* Ju¡ fhª°u* J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $) Nfi∏w≤ (tæ*fiu) t∫¥≤°u* Ju¡ fhªu (Ìu©u) $ N<Àfi J¡∑ <„©° J¡∑ fi°o˘
ÌuÌÙ›∫t°fi fiJ¡∑ <„©°Î≥ SÙ* $ ıy≠ıfifiÙ ≈°bÕwÙ Ÿu (ı¥nu tu* ≈Ffifiu Ju¡ <ÔÎ) ≤<sw fiJu¡ ≈≤°u* J¡°
Ÿt¥F S°, _b°tÙ J¡°<wÕJu¡∫ π°≤° <b_w°¿≤w N„uT <„bŸ‡f∏@Ù <bI°fi tu* bu ≈¿^±>w Su $$16-18$$
N°J¡°„ tu* FÙ Ã≈∏fi F°uJ¡≤ bFÙ* ≈≤ fi‹¸> F°u ı°fiub°Ôu NS°Õwg t≤d≈∫Õ∏w ˚¥<t ≈≤ fi w≤fiub°Ôu N°æ≤
N<@J¡ fÔb°fi F°ufiu Ÿu tF°fi oŸÙ<ÔÎ Δ∫°ut≈sÙ fi°t Ÿu ≈®<Ÿ] ≈<s∫°u* J¡°u-ı°u <J¡ <fiÃ∫-J®¡∑n° tu*
ŸF°∫J¡ F°ufiu Ÿu f∏@C Su, N≈fiu N≈fiu |°u*ŸÔu ffi°J¡≤ ¿_Sw Su Îba „≤ÃJ¡°ÔÙfi tu|°u* Ju¡ Ÿt°fi „C˚®
N°J¨¡<wb°Ôu Su (tæ*fiu Ìu©°) $$19$$ f®ÊÌub Ju¡ b°Ffi FaŸ Ÿu Ã≈∏fi N°æ≤ ˚Ù ÌqŸ≤u FaŸ°u* J¡°u, N<Àfi Ju¡
b°Ffi „CJ¡ Ÿu Ã≈∏fi „CJ¡°u* J¡°u, JC¡t°≤ J¡°<wÕJu¡∫ Ju¡ b°Ffi t∫¥≤ Ÿu Ã≈∏fi N°æ≤ ÌqŸ≤u t∫¥≤°u* J¡°u wS°
ofiŸu <˚∏fi ˚Ù N∏∫ N°J¡°„ ≈<s∫°u* Ÿu Ã≈∏fi ≈<s∫°u* J¡°u (tæ*fiu Ìu©°) $$20$$ ZÙ≤°tıÙ, bF°≥ (tæ*fiu)
Ì°u ª°u*ªb°Ôu ˚≤π°ıfi°tJ¡ ≈<s∫°u* J¡°u, ŸCbdÕ J¡∑ <„©°b°Ôu ≈<s∫°u* J¡°u wS° y°æ≤æ∫°, J¡°æN°, yÙ@,
J¡°u∫Ô, J®¡°æ*ª (JC¡≤°≥JC¡Ô) N°æ≤ tCy°Õ-ofi ≈<s∫°u* J¡°u (tæ*fiu Ìu©°) $$21$$ Fu ≤°|b, Ÿ J¡v≈w” ≈≤
„JC¡∏w≈sÙ, fiÙÔJ¡^™>≈sÙ, fÔ°J¡≈sÙ (fJ¡<b„uT) N°<Ì N°æ≤ ˚Ù NfiuJ¡ ≈<s∫°u* J¡°u, ıyw tu* <b<b@
≈®°<d∫°u* J¡∑ fi°o˘ tæ*fiu Ìu©° $$22$$ oŸJu¡ f°Ì N°J¡°„ tu* ¿_Sw F…Î tæ*fiu NÃ∫∏w Ìq≤-≈®Ìu„_S |fiu
≈W°u*b°Ôu Ÿ J¡v≈b¨s Ju¡ Ì°<Ffiu wfiu J¡∑ „°©°≈≤, Ÿ „°©° J¡°u Ìu©fiu Ju¡ f°Ì, Ô°uJ¡°Ô°uJ¡≈bÕw Ju¡
N≤^∫ tu* ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi tu|-Ÿt¥F J¡∑ fi°o˘ ¿_Sw, taı≤ÙŸt¥F Ÿu bu<‹¸>w B°ud J¡°æN°u* J¡° t^±>Ô tæ*fiu
Ìu©° $$23,24$$ ≠∫°u* FÙ tæ*fiu bF°≥ Â<‹¸> ±>°ÔÙ, Ã∫°u* FÙ Ìu©° <J¡ ÎJ¡°∏w tu* ¿_Sw Ì°<Ffiu wfiu Ju¡ Ÿ
J¡°u¸>≤ ≈≤ <ıŸtu* <ª`-<b<ª` k¥¡Ô <f~>u F…Î Su, NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ ŸCy∏@°u* Ÿu ı°u ŸCy¿∏@w S° wS°
≈C^∫°Ãt°N°u* π°≤° ≈˚°uÀ∫ N›Ÿ≤°N°u* Ju¡ ≈˚°uy°u* Ju¡ ∫°uÀ∫ _byÕ_bR¡≈ S° - Ÿ˚° tu* „°¿∏w N°<Ì
yCd°u* Ÿu Ÿa≈∏fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NsCÆ@ N°J¨¡<wb°Ôu, ≈bfi Ju¡ π°≤° Ÿt˚°y Ÿu ~>uÌfi J¡≤ J¡°u¸>≤ tu*
≈®bu<„w <J¡∫u y∫u tu|°u* J¡∑ fi°o˘, tfi°uF≤ JC¡ŸCtyCh~>°u* Ÿu b°<Ÿw J¡°æÎ ¿_Sw Fæ* N°æ≤ fiJu¡ fÙª Îuÿb∫Õ„°ÔÙ
Îba NÃ∫∏w ∏fiw „≤Ù≤b°Ô° b°∫Ÿ≤°ı ˚C„C^±> fæ™>° Fæ $$25-27$$ bF ˚C„C^±> Ÿ˚° tu* Ÿ ≈®J¡°≤
∏fiwR¡≈ Ÿu <_Sw S°, <ıŸ ≈®J¡°≤ J¡°≥ª Ju¡ ¸C>J¡n°u* Ju¡ fÙª ∏fiwR¡≈ Ÿu o∏BfiÙÔt<d ¿_Sw F°u $ bF
N°ÃtI°fi Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ tfib°Ô°, t°∏∫, ŸtÌ„ÙÕ Îba Ÿb°˘y ŸC∏Ì≤ S° $$28$$ bF ≈®°d<J®¡∫° Ju¡ <fi≤°u@
Ÿu <fiÃ∫ N∏wtÕC©b¨<Wb°Ô°, ŸC©Ù N°æ≤ ≈®<Ÿ]wt <ª≤ıÙbÙ F°ufiu Ÿu "<ª≤aıÙbÙ' fi°t Ÿu ≈®<Ÿ]
S° $$29$$ ıyw tu* <b<Ìw ÌÙ|°Õ∫Cb°Ô° ˚C„C^±> fi°t Ÿu ≈®<Ÿ] bF b°∫Ÿ≤°ı ∫Cy°u* J¡∑ Ã≈<W N°æ≤
<bfi°„ J¡∑ Ì„° Ju¡ Ì„Õfi Ÿu ≈®°æ»tfi S° $$30$$ bF ≈®Ã∫uJ¡ J¡v≈ tu* oÕ„°fi, o∏B N°æ≤ N¿Àfi N°<Ì
Ô°uJ¡≈°Ô°u* Ju¡ ı∏t°u* J¡∑ ªJ®¡≈≤‡≈≤° J¡°u <yfiw° F…N° <©∏fi F°uJ¡≤ Nb<_Sw S° $$31$$ bF ŸCÌq≤
˚¥wJ¡°ÔÙfi ŸC≤, NŸC≤ Îba ≤°ı°N°u* J¡° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ _t≤d J¡≤fiub°Ô°, ≈®Ÿ∏fi N°æ≤ ya˚Ù≤ tfi Ÿu ∫C•w,
ŸyÕ - 16] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1277
ªwC≤ wS° ¿_fiÀ@ Îba tCÀ@ b°dÙb°Ô° S° $$32$$
bF ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ I°w° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ¥‚twt NS°u˘ J¡°u <b_≈‹¸>J¡≤ J¡Ffiub°Ô°, ttw° wS°
NFaJ¡°≤ Ÿu ≤<Fw, t¨Ã∫C J¡° ≈C` J¡∑ fi°o˘ ≈≤t<≈®∫, fC<] tu* f¨F_≈<w Ÿu ˚Ù fn°, ≈®°<dt°` J¡° ŸC⁄Ì,
f∏@C Îba <t` S° $ (Ÿf ≈®°<d∫°u* J¡° bF ŸC⁄Ì N°<ÌR¡≈ •∫°u* S° ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) ª¥≥<J¡
∫F ŸfJu¡ bdÕfi ≈®Ÿay tu*-≈®°dÙt°` Ju¡ <fi<©Ô N°≤°u≈°u* J¡° N<@‹™>°fiR¡≈ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d Ÿf
≈®J¡°≤ Ÿu ˚Ù ŸbÕÌ° Ÿb°ÕÃtJ¡ ŸÃ∫_bR¡≈ FÙ ≈¿≤y<dw F°uw° S° ∫°fiÙ bF Ÿb°ÕÃtJ¡ N°æ≤ ŸÃ∫_bR¡≈
FÙ ŸbÕŸayw S°, Nw# ŸC⁄Ì N°<ÌR¡≈ S° $$33$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ≤°ub≤ Ÿ°æ‡∫, _bh~> t@C≤ ıÔ Ÿu
∫C•w, tfi°uF≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ Ÿu N©^±> „ÙwÔ, tº∫ J¡tÔ Ju¡ N°@°≤˚¥w JC¡F≤ Ÿu ∫C•w, ≈<s∫°u* J¡∑
<bZ°¿∏w J¡°u ı°fifiub°Ô° Îba <fitÕÔwt F°ufiu Ÿu ≈®J¡<¸>w ˚Ùw≤Ù „°u˚°b°Ô° ≤Fw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤
Ÿ°æ‡∫, ≈®Ÿ∏fi, t@C≤, f®Ê≤Ÿ Ÿu ∫C•w, tfi°uF≤, ˚Ùw≤Ù N©^±> „°¿∏w Ÿu ∫C•w, ⁄Ì∫°J¡°„R¡≈,
Ÿf Δ∫bF°≤°u* J¡°u ı°fifiub°Ô° ∫F tF°Ãt° ˚C„C^±> ˚Ù y°a˚Ù∫Õ J¡°u fi ~>°unw° F…N° N∏w#J¡≤d J¡∑
„°u˚° tFW° J¡°u ≈®J¡<¸>w J¡≤ Nb¿_Sw S° $$34$$
≈∏BFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

Ÿ°uÔFb°≥ ŸyÕ
Ÿ°tfiu ≈¿_Sw F…Î wS° N°Ÿfi N°<Ì Ÿu ≈¥<ıw F…Î
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ π°≤° <J¡∫u y∫u ˚C„C^±> Ju¡ ı∏t, J¡tÕ N°<Ì Ju¡ ≈®ÿfi°u* J¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B ZÙ≤°tıÙ, wÌfi∏w≤ tæ* Ÿ ˚C„C^±> Ju¡ Ÿ°tfiu Ÿ ≈®J¡°≤ <y≤°
(w≤°), <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈bÕw ≈≤ N°J¡°„ Ÿu fis` <y≤w° F°u $ tu≤° „≤Ù≤ NÃ∫∏w J¡°¿∏w∫C•w S°, <y≤fiu
≈≤ tæ*fiu Ÿ˚° tu* JC¡~> FÔªÔ ˚Ù ≈æÌ° J¡≤ ÌÙ $$1$$
<ıŸ ≈®J¡°≤ ˚¥J¡‡≈ Ÿu Ÿ°y≤ <bsCÆ@ F°u ı°w° Fæ, Ÿ ≈®J¡°≤ tu≤u ≈wfi Ÿu ı<fiw t∏Ì ≈bfi
Ÿu J¡°æN°u* J¡∑ Ÿ˚°, ı°u fiÙÔ J¡tÔ°u* Ju¡ w°Ô°f Ju¡ ŸÂ„ SÙ, <bsCÆ@ F°u yoÕ $$2$$ Nfi∏w≤
<`J¡°ÔÌ„ÙÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ ˚C„C^±> fiu Ìu©fiu Ÿu FÙ - ∫Ω<≈ bF°≥ tu≤° ı°fi° Nw<JÕ¡J¡ S°,
wS°<≈ bF°≥ y∫u "F…Î tCHJ¡°u - "∫F b<Ÿ‹™> N°∫u F…Î Fæ*', ∫°u* ı°fi° $$3$$ wÌfi∏w≤ <ıŸ ≈®J¡°≤
≈bÕw Ÿu ~>°u¸>° tu| ™>u, Ÿ ≈®J¡°≤ bF ≈W°u* Ju¡ i>u≤ Ÿu ™> ©n° F…N° N°æ≤ "Fu tC<fi≤°ı, N°≈J¡°
_b°yw F°u', ∫°u* t@C≤b°dÙ f°uÔ° $$4$$ _b°yw bªfi°u* Ju¡ Ÿ°S FÙ Ÿ°S Ì°ufi°u* F°S°u* Ÿu N≈fiu
ŸaJ¡v≈t°` Ÿu Ã≈°<Ìw ≈C‹≈°aı<Ô ˚≤J¡≤ tu≤u «¡≈≤ Ÿ ≈®J¡°≤ f≤Ÿ°oÕ, <ıŸ ≈®J¡°≤ tu| <Ft J¡∑
tF°b¨<‹¸> J¡≤w° F°u $$5$$ wÌfi∏w≤ N°≈Ju¡ <f≤°ıfiu Ju¡ <ÔÎ ∫F N°Ÿfi Fæ, ∫°u* J¡FJ¡≤ bF J¡°æN°u*
J¡° N<@≈<w ˚C„C^±> N°Ÿfi Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ ª°J¡≤byÕ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ _b∫a ©n° F…N° N°æ≤ J¡v≈b¨s
J¡° fibÙfi ≈`R¡≈ N°Ÿfi Ô°∫° $ wÌfi∏w≤ tæ* ˚C„C^±> Ju¡ Ÿ°S Ÿ J¡v≈b¨s J¡∑ Ôw°N°u* Ÿu ffiu F…Î
N°Ÿfi≈≤ fæ™> y∫° $ ˚C„C^±> Ju¡ ª°≤°u* N°u≤ ≈<s∫°u* J¡° Ÿt¥F S° tfifi„ÙÔ tCHu Ÿ N°Ÿfi ≈≤
N°ŸÙfi Ìu©J¡≤ N≈fiu J¡°¿∏wt^±>Ô Ÿu ≈®Ÿ≤d„ÙÔ ≈a©°u*b°Ôu •w Ÿ˚° Ju¡ J¡°æÎ N≈fiu-N≈fiu
N°Ÿfi°u* J¡∑ N°u≤ Â<‹¸> ±>°Ôfiu Ôyu $ ˚C„C^±> fiu NP∫Õ, ≈°Ω N°<Ì Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤ tu≤° ŸÃJ¡°≤ <J¡∫° $
1278 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
tF°fi wuı_bÙ bF ˚C„C^±> NÃ∫∏w ≈®Ÿ∏fi<ªW F°uJ¡≤ ŸC∏Ì≤, Ÿ°æF°ÌÕ Ÿu t@C≤ bªfi tCHŸu J¡Ffiu
Ôy° $$6-9$$ ˚C„C^±> fiu J¡F° # ˚ybfig, fnu Ÿ°æ˚°À∫ J¡° <bT∫ Fæ <J¡ ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ Nfi∏w≤ N°ı
Ft Ô°uy°u* Ju¡ «¡≈≤ N°≈fiu NfiCy®F Ì„°Õ∫°, •∫°u*<J¡ N°≈Ju¡ Ì„Õfi°t¨wR¡≈Ù <Ÿ*ªfi Ÿu <Ÿ*ªu y∫u Ft
Ô°uy N°ı, ≈C^∫b¨s Ju¡ ŸÂ„, NÃ∫∏w ≈<b` ffi y∫u $$10$$ Fu tCfiu, ÌÙ|ÕJ¡°<ÔJ¡ tu≤u ≈C^∫ J¡∑
≤°<„ Ÿu ≈®u¿≤w wS° t°∏∫°u* tu* ÎJ¡t°` t°∏∫wt N°≈J¡° oŸ Ÿt∫ <J¡Ÿ ≈®Ìu„ Ÿu „C˚ N°ytfi
F…N° ? $$11$$ tF°≤°ı, t¥Ô˚¥w t°∫° Ÿu ffiu oŸ ıyw tu* ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ÿu <bª≤d J¡≤ ≤Fu N°≈Ju¡
≈°bfiwt <ªW tu* N©a<±>w ŸtÌ<„Õw° <f≤°ıwÙ w°u Fæ fi ? $$12$$
tF°≤°ı, N°ı N°fiu J¡° J¡‹¸> ™>°J¡≤ N°≈fiu N≈fiÙ N°Ãt° J¡°u •∫°u* Ì…#© ≈F…≥ª°∫° ? N°I°Ì°∫Ù
bªfi°u* Ju¡ Zbd tu* ÃJ¡^™>° ≤©fiub°Ôu Ft Ô°uy°u* J¡°u N°I° Ìufiu Ju¡ <ÔÎ N°≈ ŸbÕS° ∫°uÀ∫ Fæ* $$13$$
Fu tC<fib≤, N°≈Ju¡ ª≤d°u* Ju¡ Ì„Õfi Ÿu FÙ tæ*fiu Ÿf JC¡~> ı°fi <Ô∫°, N°≈fiu N≈fiu N°ytfi Ju¡ ≈C^∫°u*
Ÿu Ft Ô°uy°u* J¡°u Ìf° <Ì∫° Fæ $$14$$
"Ÿf JC¡~> ı°fi <Ô∫°' ∫F ı°u ≈FÔu J¡F° y∫° S°, ŸÙJ¡° _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
o∏BŸ˚° tu* <ª≤aıÙ<b∫°u* Ju¡ <bT∫°u* tu* F…oÕ <bª°≤d°N°u* Ju¡ J¡°≤d FÙ N°≈Ju¡ _t¨<w≈S tu* Ft
N°∫u N°æ≤ ŸÙ Ÿu ∫F _S°fi N°≈Ju¡ ª≤d°u* J¡° N°_≈Ì F…N°, ŸªtCª N°≈fiu oŸ ≈®°dÙ J¡°u ≈<b`
ffi° <Ì∫° $$15$$ Fu tCfiu, ∫Ω<≈ ∫F°≥ N°≈Ju¡ N°fiu J¡° ≈®∫°uıfi tæ*fiu ≈FÔu Ÿu FÙ ı°fi <Ô∫°, wS°<≈
N°≈Ju¡ b°•∫°t¨w≤Ÿ°_b°Ì J¡∑ N<˚Ô°T° f» ≤FÙ Fæ, Nw# N°≈Ÿu tæ* ≈¥~>w° Fq≥ $$16$$ wÙfi°u* J¡°Ô°u*
tu* <fitÕÔ I°fi ≤©fiub°Ô° <ª≤aıÙbÙ oŸ ˚C„C^±> fiu ıf bæŸu J¡F°, wf bF°≥ tæ*fiu ∫F J¡F° $$17$$
Fu ≈<s∫°u* Ju¡ _b°<tfig, ı°u JC¡~> ∫F J¡F ≤Fu F°u, bF Ÿf ∫S°SÕ tu* ŸÃ∫ FÙ Fæ, <ª≤aıÙbÙ Ju¡bÔ wC‡Fu*
FÙ N°ı tæ* Ìu©fiu Ju¡ <Ô∫u N°∫° Fq≥ $$18$$ Fu ≈sÙ≤°ı, tF°fi ˚°À∫ Ÿu wC‡F°≤u N∏w#J¡≤d tu* ª°≤°u*
N°u≤ Ÿu „°¿∏w J¡° ≤°≠∫ Fæ, wCt JC¡„Ô F°u, I°ww[b F°ufiu Ju¡ J¡°≤d wCt oŸ ˚∫aJ¡≤ ıy≠ı°Ô
tu* ≈®<b‹¸> fiFÙ* F…Î F°u $$19$$ ≈®°<d∫°u* J¡∑ Ã≈¿W, <bfi°„, y<w, N°y<w, <bΩ° Îba N<bΩ° J¡°u
ı°fifiub°Ôu Fu ≈<s≤°ı, wCt tu≤u oŸ Ÿa„∫ J¡° ŸÃ∫R¡≈ Ÿu ~>uÌfi J¡≤ Ì°u <J¡ <J¡Ÿ JC¡Ô tu* wCt
Ã≈∏fi F…Î F°u N°æ≤ <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ wCtfiu w[b ≈Fª°fi <Ô∫° $$20$$ Fu Ÿ°@°u, wC‡F°≤Ù <J¡wfiÙ N°∫C
Fæ, wCt N≈fi° J¡°æfi-Ÿ° o<wb¨W (<byw J¡v≈°∏wª¿≤`) ı°fiwu F°u N°æ≤ <J¡Ÿ tF°fiC˚°b fiu ÌÙ|ÕÌ„ÙÕ
wC‡F°≤u <ÔÎ <fib°Ÿ_S°fi R¡≈ Ÿu oŸ b¨s J¡°u <fi<ÿªw <J¡∫° Fæ ? $$21$$ ˚C„C^±> fiu J¡F° # Fu tCfiu,
N°≈ ı°u tCHŸu ≈C~> ≤Fu Fæ*, Ÿ ŸfJ¡° tæ* ∫F bdÕfi (W≤) J¡≤ ≤F° Fq≥ $ N°≈ tF°fiC˚°b <πÀfi
fi F°uJ¡≤ ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ J¡S° J¡° Zbd J¡∑<ıÎ $$22$$ Fu tF°fiC˚°b, wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* Ju¡ <fi∫∏w° N°æ≤
≈≤t ≈¥≠∫ N°≈Ju¡ ŸÂ„ Ì°≤fC<] tF°Ãt° <ıŸ b¨W°∏w J¡° Zbd J¡≤wu Fæ*, Ÿ b¨W°∏w J¡°
˚ÔÙ≈®J¡°≤ J¡Sfi J¡≤fiu Ÿu b•w° N°æ≤ Z°uw° Ì°ufi°u* J¡° ≈°≈ Ÿ ≈®J¡°≤ <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ, <ıŸ
≈®J¡°≤ tu|°bÔ¿‡fw b¨<‹¸>, ~>°∫°, N≤^∫ N°<Ì bæ˚b°u* Ÿu Ÿ¥∫Õ J¡° w°≈ <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$23$$
Ÿ°uÔFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 17] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1279

Ÿ`Fb°≥ ŸyÕ
ıÙb∏tC•w°u* Ju¡ ≈∫°uyÙ yCd°u* Ÿu ≈¥~>u y∫u NSÕ J¡° bdÕfi J¡≤
≈<s∫°u* J¡° _b°tÙ ˚C„C^±> ≈Cfi# ŸÙ J¡°u Ÿ<b_w°≤ J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W F…N°, ∫F bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, wÌfi∏w≤ bF ≈sÙ≤°ı ˚C„C^±> b‚∫t°d ≤Ù<w Ÿu J¡Ffiu
Ôy° $ bF N˚Ù‹¸> Ô°˚ Ÿu fi w°u ≈®Ÿ∏fi F°ufiub°Ô° S° N°æ≤ fi J®¥¡≤t<w S° $ bF Ÿ˚Ù Nay°u* Ÿu ŸC∏Ì≤ N°æ≤
bT°ÕJ¡°ÔÙfi tu|°u* Ju¡ ŸÂ„ ÿ∫°tbdÕ S° $$1$$ ŸJu¡ bªfi _fiuF≈¥dÕ N°æ≤ y‡˚Ù≤ Su $ ŸJu¡ N<˚˚°Td
Ju¡ ≈FÔu ¿_tw F°uw° S° $ F°S tu* <fvb k¡Ô J¡∑ fi°o˘ wÙfi°u* ıyw J¡∑ o∫W° (ŸÙt°) Ÿu <fi¿ÿªw R¡≈
Ÿu <b<Ìw SÙ $$2$$ Ÿt_w ˚°uy°u* J¡°u Ÿfiu <wfiJu¡ J¡∑ w≤F wCh~> ŸtH ≤•©° S°, o¿h~>w <bT∫°u* J¡∑
N°u≤ Ô°uy°u* J¡∑ Ì°æn-@¥≈ J¡° k¡Ô ÎJ¡t°` ŸaŸ°≤ FÙ Fæ - ∫F ≤F_∫ Ÿfiu ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ı°fi <Ô∫° S°,
bF ≈≤°≈≤ f®Ê J¡° I°w° S° $$3$$ ŸJ¡° tF°fi N°J¡°≤ @Ù≤ N°æ≤ <_S≤ S° $ Ÿfiu <bZ°¿∏w w°u Ÿ
≈®J¡°≤ @°≤d J¡∑ SÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ t∏Sfi Ju¡ Nfi∏w≤ t∏Ì≤°ªÔ Ju¡ ªÔu ı°fiu Ju¡ f°Ì sÙ≤-ŸtCB fiu
@°≤d J¡∑ SÙ $ ŸJ¡° tfi tfi°u≤S°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ S° N°æ≤ <b„C] S° $$4$$ f°F≤ Ÿu ŸJ¡∑ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu
fC<] tu* <bZ°¿∏w SÙ, bF „°∏w S°, ˚Ùw≤ Ÿu ≈≤t°fi∏Ì ≈¿≤≈¥dÕ S°, Ÿu ŸaŸ°≤ tu* ı∏t@°≤Ù ıÙb°u* Ju¡
N°<b˚°Õb N°æ≤ <w≤°u˚°b tu* FuwC˚¥w t°∫°w[b N°æ≤ N°Ãtw[b J¡° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ I°fi S° $$5$$ <≈®∫ N°æ≤
t@C≤ ŸCfifiu ∫°uÀ∫ bÙd°-y°fi J¡∑ fi°o˘ tfi°uF≤ ŸJu¡ b°•∫ Su $ Ì„Õfit°` Ÿu Ÿa≈¥dÕ ˚∫°u* J¡° N≈F≤d
J¡≤fiub°Ôu _b∫a f®Ê° fiu FÙ t°fi°u* N≈fi° ∫F fibÙfi ˚C„C^±>„≤Ù≤ @°≤d <J¡∫° F°u, ÎuŸ° bF ≈®wÙw F°uw°
S°, NwÎb bF _b°˚°<bJ¡ N°fi∏Ì Ÿu ∫C•w N°æ≤ ≈®ÿfi°u* J¡° W≤ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ <J¡∫u y∫u Ω°uy∫C•w
tC© Ju¡ J¡°≤d NÃ∫∏w ŸC∏Ì≤ Ôyw° S° $$6$$ Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° ≈<s∫°u* J¡° N<@≤°ı ˚C„C^±> „C],
Nt¨wt∫, ≈¿≤≈¥dÕ _b-_bR¡≈ J¡° J®¡t„# f°u@ J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ - <fitÕÔ b°dÙ Ÿu Ÿ w≤F tu≤u ≈®<w
N°yu J¡° b¨W°∏w J¡Ffiu Ôy°, <ıŸ w≤F ŸC∏Ì≤ tu| N≈fiÙ yıÕfi° Ÿu tJ¡≤∏Ì (≈C‹≈≤Ÿ Ju¡) ≈°fi tu*
≤<ŸJ¡ ˚®t≤ Ju¡ ≈®<w bFÙ b¨W°∏w J¡Fw° F°u $ w°Ã≈∫Õ ∫F F…N° <J¡ ≈FÔu Ÿu FÙ ≈®fC] f®Ê°fi∏Ì tu* ≤<ŸJ¡
tu≤u ≈®<w ˚C„C^±> J¡∑ ¿•w NfiCb°Ì t°` SÙ, fi <J¡ ≈Ìu„ $$7$$
Ÿ`Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
N™>°≤Fb°≥ ŸyÕ
N≈fi° ı∏t J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ ≈FÔu tF°ÌubıÙ, fiJu¡ yd, t°w¨J¡° wS°
fiJu¡ ≈°fi°ußb N°<Ì J¡° ˚C„C^±> Ju¡ π°≤° bdÕfi $
"<J¡Ÿ JC¡Ô tu* wCt Ã≈∏fi F…Î F°u' oŸ ≈®St ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ ≈FÔu ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
˚C„C^±> fiu J¡F° # tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ, oŸ ıyw tu* Ÿt_w _byÕb°ŸÙ Ìubw°N°u* tu* Zu‹™> (I°fi,
Îuÿb∫Õ, fÔ N°<Ì yCd°u* Ÿu Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸>), Ìubw°N°u* Ju¡ ˚Ù ≈¥ıfiÙ∫ Îba ≈°ŸfiÙ∫, Ìub°<@Ìub tF°ÌubıÙ
Fæ*, ı°u fnu-fnu Ìub°u* Ju¡ Ìub f®Ê°<Ì Ìubw°N°u* Ju¡ π°≤° ˚Ù N<˚b¿∏Ìw N°æ≤ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ≈¥<ıw Fæ* $
(oŸ ÿÔ°uJ¡ tu* ≈∫CÕ•w wÙfi <b„uTd°u* Ÿu Ÿb°˘„ tu* tF°ÌubıÙ Ju¡ FÙ ÃJ¡TÕ J¡∑ ≈≤t°b<@ fwÔ°oÕ yoÕ
Fæ, oŸŸu b‚∫t°d f®Ê<bΩ° Ju¡ N°≤‡˚ tu* tayÔ ˚Ù ≈<s≤°ı ˚C„C^±> fiu J¡≤ <Ì∫° - ∫F NSÕw# <Ÿ]
1280 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
F°u ı°w° Fæ, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ) $$1$$ N°t®b¨s J¡∑ fi°o˘ fiJu¡ ÌuF°@Õ tu* ˚®t≤-≈a¿•w∫°u* Ju¡ ŸÂ„
fiu`°u*b°ÔÙ wS° ∏fiw ≈C‹≈-yCh~>°u* Ju¡ ŸÂ„ _wfi@°¿≤dÙ Ôw° „°u<˚w Fæ $$2$$ fiJu¡ ÎJ¡ yay°R¡≈Ù
JC¡ŸCt - t°<ÔJ¡° Fæ, ı°u <Ft N°æ≤ F°≤ J¡∑ fi°o˘ NÃ∫∏w @bÔ ÔF≤ÙR¡≈Ù ≈C‹≈°u* Ÿu yC¿‡k¡w (y≥¥SÙ yoÕ)
Fæ N°æ≤ <ıŸfiu ı¸>°ı¥¸> J¡°u bu<‹¸>w J¡≤ ≤•©° Fæ $$3$$ sÙ≤-Ÿ°y≤ Ÿu Ã≈∏fi F…N° N°æ≤ Nt¨w J¡°
H≤fi° fF°fiub°Ô° NÃ∫∏w J¡°¿∏w∫C•w ª∏Bt° fiJ¡° Ì≈Õd˚¥w ª¥n°t<d (<„≤°u˚¥Tdt<d) Fæ $$4$$
<fi≤∏w≤ t_wJ¡ tu* ¿_Sw ª∏Bt° Ju¡ Nt¨w≈®b°F Ÿu <ıŸJ¡∑ <bT„<•w <fiJ¡Ô yoÕ Fæ N°æ≤ <ıŸtu*
ŸaıÙbfi„¿•w ≈®°›w F…oÕ Fæ, ÎuŸ° o∏BfiÙÔ t<d J¡∑ fi°o≥ J¡°ÔJ¥¡¸> tF°<bT fiJu¡ J¡^™> J¡° ˚¥Td
Fæ $$5$$ ıyw Ju¡ ≈®Ô∫ tu* FuwC˚¥w N≈fiu ªsCR¡≈Ù _bh~> N¿Àfi Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ, @¥<Ô∫°u* J¡∑ ≈a¿•wR¡≈
fnu-fnu ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi HaH°b°w°u* J¡∑ Ã≈°ÌJ¡, ≈≤t°dCt∫ (_S¥Ô tF°˚¥w°u* J¡° Ÿ¥‚t-Ÿ¥‚t ˚¥w°u* tu*
≈®bu„-J®¡t Ÿu ≈≤t Ÿ¥‚t NΔ∫•wt°` J¡° ≈¿≤„uT F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈≤t°dCt∫), N<w„C˚® Îba
I°fiıÔ°ÃtJ¡ (ŸJu¡ Ÿ°sÙ ªæw∏∫_bR¡≈ ıÔ Ÿu ›Ô°<bw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d I°fiıÔ°ÃtJ¡) t°∫°R¡≈
˚_t fi t°∫°„fÔ tF°ÌubıÙ J¡° ˚¥Td Fæ $$6$$ NÃ∫∏w <fitÕÔ, wuı_bÙ ª∏Bt° J¡° ˚Ù <w≤_J¡°≤
J¡≤ Ìufiub°ÔÙ, t<d∫°u* Ju¡ ŸÂ„ Ÿ°fi≈≤ ª»°J¡≤ <b„°u<@w J¡∑ yoÕ, t°Ô° N°<Ì Ju¡ N°J¡°≤ tu* yC≥SÙ yoÕ,
Ÿa≈¥dÕ „≤Ù≤°u* tu* tfi°u≤t f®Ê° N°<Ì Ju¡ „≤Ù≤°u* J¡∑ <bJ¡°≤˚¥w F<ß>∫°≥ FÙ fiJu¡ „°u˚°J¡°≤J¡ ≤Ãfi Fæ* $$7$$
ŸC@°J¡≤ ª∏Bt° J¡∑ ŸC@°@°≤° Ÿu ≈®s°<Ôw, fiÙÔtu|R¡≈Ù ≈vÔb°u* Ÿu ∫C•w wS° w°≤°R¡≈Ù <f∏Ì…N°u* Ÿu
Ÿt¿∏bw N°J¡°„ ∫°fiÙ <Ì„°Î≥ FÙ fiJu¡ b˜ Fæ* $$8$$ ª•J¡≤ J¡°¸> ≤FÙ Ô°ut<n∫°u*, ≈¿≤≈•b fi≤-
t°aŸ°u* N°æ≤ f<Ô Ju¡ N°uÌfi°u* Ÿu (˚°w Ÿu) Δ∫°›w; y°≥b°u* N°æ≤ fiy≤°u* Ÿu Ìq≤, <Ft Ju¡ ŸÂ„ @bÔ ÿt„°fi
FÙ fiJ¡° |≤ Fæ $ (≈®J¨¡w ÿÔ°uJ¡ tu* "˚®t¿h~>b°ayfi°0' N°æ≤ "f<F˚Õ¥wtg' Ÿu Ì°u ≈Ì ¿ÿÔ‹¸> F°ufiu Ÿu
J¡v∫°dJ¡°≤Ù buT-˚¥T° J¡°u @°≤d J¡≤ o@≤-@≤ |¥t ≤FÙ ≤t¿d∫°u* π°≤° ≈J¡°∫u y∫u ≈®„_wwt t°aŸ,
˚°w N°<Ì ˚°u≠∫ ≈Ì°S°u˘ Ÿu Δ∫°›w wS° Ÿf ≈®J¡°≤ Ju¡ Ì°uT°u* Ÿu ≤<Fw - oŸ NSÕ J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ ı°
ŸJ¡wÙ Fæ $) $$9$$ <ıŸfiu J¡≈°Ô-t°Ô°Î≥ @°≤d J¡∑ Fæ, ≤•w N°æ≤ ªfÙÕ J¡° N°Ÿb (tΩ) ≈°fi <J¡∫° Fæ,
Îba ı°u N°≥wR¡≈Ù t°Ô°Ÿ¥` Ÿu bu<‹¸>w Fæ, ÎuŸ° b‚∫t°d t°w¨J¡°yd fiJ¡° fi¨Ã∫°<Ì tu* ŸÌ° ŸF°∫J¡
f∏@CbyÕ Fæ $$10$$ J®¡t„# wwg-wwg Nay°u* Ju¡ ˚¥Td Ju¡ <ÔÎ Ÿaª≤d„ÙÔ, Ÿb°˘y Ÿu <ªJ¡fiu, ≈®_kC¡¿≤w F°u
≤FÙ t_wJ¡t<d∫°u* Ÿu ≤°<ıw wS° ŸCbdÕ Ju¡ ŸÌ¨„ ÌÙ<›wŸ‡≈∏fi J¡°¿∏wb°Ôu Ÿ≈Õ fiJu¡ ˚Cı° Ju¡ Ja¡J¡d
Fæ* $$11$$ Â<‹¸>≈°wt°` Ÿu „æÔu∏B <Ft≤°ı J¡°u ÌÀ@ J¡≤ Ìufiub°Ô°, ıyw J¡° y®°Ÿ J¡≤fiu tu* Ô°Ô°<∫w
wS° J®¡∑±>°t°` Ÿu NŸC≤°u* J¡°u `_w J¡≤ Ìufiub°Ô° ˚∫aJ¡≤ fiJ¡° ª¿≤` Fæ $$12$$ tF°≤°ı, ŸÃ∫-
ŸaJ¡v≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fiJ¡° N∏w#J¡≤d ÎJ¡t°` J¡v∫°d J¡∑ ˚°bfi° Ÿu FÙ ıyw-Ÿt¥F J¡°u N≈fiÙ
≈®J¨¡<w tu* ≤©fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿt°<@ tu* ¿_Sw Fæ $ J¡Ì°<ªw Ÿt°<@ J¡° N°J¡¿_tJ¡ ˚ay F°u ı°fiu ≈≤ Ã≈∏fi
F…N° fiJu¡ F°S J¡° _≈∏Ìfi NŸC≤°u* Ju¡ fnu-fnu fiy≤°u* J¡°u, NŸC≤°u* Ju¡ Ÿ°S, <bfi‹¸> J¡≤ ±>°Ôw° Fæ $$13$$
Ÿt°<@J¡°Ô tu* tF°ÌubıÙ J¡∑ ı°u ≈®<Ÿ]wt ÎJ¡°y®w° Fæ, bF ≈¨ØbÙ, ≈bÕw N°<ÌR¡≈ fiJ¡∑ t¥<wÕ∫°u*
tu* <b_≈‹¸>R¡≈ Ÿu <Ì©°oÕ ≈nwÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
_fiuF, ≤°y, πuT N°<Ì ŸbÕ<b@ Ì°uT°u* Ÿu „¥∏∫, ≤Ÿ∫C•w F°uwu F…Î ˚Ù (≈¨ØbÙ N°æ≤ ıÔ Ÿu ∫C•w F°uwu
F…Î ˚Ù) fiÙ≤Ÿ, Wt ˚°uıfi J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d ˚ÔÙ-≈®J¡°≤ w¨›w F…Î ıfi°u* Ju¡ ŸÂ„ ©°fi-≈°fi N°<Ì
ŸyÕ - 18] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1281
w¨‹d°N°u* Ÿu „¥∏∫ ≈®<Ÿ] tu”, <Ft°Ô∫ N°<Ì ≈bÕw FÙ fiJ¡∑ ÎJ¡°y®w° º∫°fi J¡∑ t¥<wÕ∫°≥ Fæ* $$14$$
Nf Ÿb°˘y°u* tu* Ÿt_w „¿•w∫°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ fiJu¡ yd°u* J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
<ıfiJu¡ t_wJ¡ ©C≤ J¡∑ „¿•w∫°≥ ≤©wu Fæ* ∫°fiÙ Ì°ænfiu-J¥¡Ìfiu J¡∑ „¿•w∫°≥ ≤©wu Fæ*, ©C≤ F°S°u* J¡∑
„¿•w∫°≥ ≤©wu Fæ* ∫°fiÙ <ª`-<b<ª` <„v≈N°<Ì <fit°Õd-„¿•w∫°≥ ≤©wu Fæ*, F°S Ì°≥w, tC© N°æ≤
Ì≤ J¡∑ „¿•w∫°≥ ≤©wu Fæ* ∫°fiÙ ªbdÕ, ˚sd N°<Ì „<•w∫°≥ ≤©wu Fæ* wS° <ıfiJu¡ ˚°Ô¥, «≥¡¸>, fJ¡≤Ù
N°æ≤ Ÿ≈Õ Ju¡ ŸÂ„ tC© Fæ*, ÎuŸu ≈®tS°u* J¡° yd fi tF°ÌubıÙ Ju¡ J®¡∑±>fi tu* ŸF°∫J¡ Fæ $$15$$ wÙfi fiu`°u*
Ju¡ J¡°≤d ªtJ¡ ≤Fu tC©b°Ôu fi tF°ÌubıÙ Ju¡ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿb°Õy°u* tu* ŸbÕ<b@ „¿•w∫°u* Ÿu Ÿt¿∏bw
≈®tSyd J®¡∑±>° ŸF°∫J¡ ≈¿≤b°≤ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿb°Õay°u* tu* ŸbÕ„¿•wŸt¿∏bw <fitÕÔ J¡°¿∏wb°ÔÙ
ÌqŸ≤Ù-ÌqŸ≤Ù fi°fi° ≈®J¡°≤ J¡∑ N°J¨¡<w N°æ≤ tC©b°ÔÙ t°w°Î≥ ˚Ù J®¡∑±>° tu* ŸF°∫J¡ ≈¿≤b°≤ Fæ* $$16$$
˚¥wyd°u* Ju¡ «¡≈≤ N°<@≈Ã∫ ≤©fiu Ju¡ J¡°≤d fiŸu (˚¥wyd°u* Ÿu) fit_J¨¡w wS° ª°æÌF ˚Cbfi°u* tu*
Ã≈∏fi F°ufiub°Ôu NŸa¶∫ ≈®°<d∫°u* J¡° FÙ ˚°uıfi J¡≤fiu b°ÔÙ t°w¨J¡°Î≥ Ÿ Ìub°<@Ìub Ju¡ Ÿ°tfiu fi¨Ã∫
J¡≤wÙ Fæ* $$17$$ fi t°w¨J¡°N°u* Ju¡ tC©°u* J¡∑ yÌFu N°æ≤ «≥¡¸>°u* Ju¡ tC©°u* Ju¡ ŸÂ„ N°J¨¡<w∫°≥ Fæ, ≤•w, tuÌ
N°æ≤ ªfÙÕ fiJ¡° N°Ÿb Ju¡ ŸÂ„ ŸbÕÌ° ≈u∫≈Ì°SÕ Fæ $ ª°≤°u* <Ì„°N°u* tu* bu <bF°≤ J¡≤wÙ Fæ* N°æ≤ „b Ju¡
F°S, ≈æ≤ N°<Ì J¡∑ t°Ô°Î≥ ≈FfiwÙ Fæ* $$18$$ ∫u t°w¨J¡°Î≥ ≈F°n°u* J¡∑ ª°u<¸>∫°u* ≈≤, N°J¡°„ tu*, N∏∫
Ô°uJ¡°u* tu*, yw°u˘ tu* ˚Ù ≈®°<d∫°u* Ju¡ „≤Ù≤°u* tu* <fib°Ÿ J¡≤wÙ Fæ* $$19$$ ı∫°, <bı∫°, ı∫∏wÙ, N≈≤°<ıw°,
<Ÿ]°, ≤•w°, NÔ‡fCŸ° N°æ≤ Ã≈Ô° - ∫u N°™> t°w¨Ìu<b∫°≥ Ÿ˚Ù t°w°N°u* tu* tC¶∫ Fæ* $ N∏∫ t°w°Î≥
o∏FÙ* N°™>°u* J¡° NfiCytfi J¡≤wÙ Fæ* N°æ≤ fiJ¡° NfiCytfi J¡≤fiub°ÔÙ N∏∫ t°w¨Ìu<b∫°u* J¡° N°æ≤ ÌqŸ≤Ù
t°w°Î≥ NfiCytfi J¡≤wÙ Fæ* $$20,21$$ Fu t°fiÌ tC<fifi°∫J¡, tF°t<Ft„°ÔÙ Ÿ t°w¨yd Ju¡ fÙª tu*
"NÔ‡fCŸ°' fi°tJ¡ Ÿ°wbÙ* t°w° NÃ∫∏w <b¶∫°w Fæ $$22$$ bæ‹dbÙ-„¿•w Ju¡ b°Ffi y”n J¡∑ fi°o˘
Ÿ "NÔ‡fCŸ°-„<•w' J¡° b°Ffi J¡°æN° Fæ, ∫F o∏BfiÙÔ ≈bÕw Ju¡ ŸÂ„ fiÙÔ° Fæ, oŸJ¡° tC© bı®wCv∫
Fß>Ù Ÿu ffi° Fæ wS° fi°t Fæ - ª^±> $$23$$ <J¡ŸÙ Ÿt∫ <bF°≤b„ ˚∫aJ¡≤ ªu‹¸>°J¡°¿≤dÙ, N‹¸><Ÿ<]∫°u*
Ÿu Ÿa≈∏fi bu Ÿf t°w°Î≥ N°J¡°„ tu* oJ¡l>Ù F…oÕ $$24$$ b°tt°yÕ tu* ≈®<w≈°<Ìw ≈≤°„¿•w Ju¡ N°≤°@fi-
≈®J¡°≤ tu* <fi‹™>° ≤©fiub°ÔÙ ofi N°™> t°w¨Ìu<b∫°u* fiu wC‡fC”fi°tJ¡ ”Bt¥<wÕ J¡° N°≤°º∫R¡≈ Ÿu N°Z∫
ÔuJ¡≤ ÎJ¡°y®<ªW Ÿu Ÿt°<@ tu* ≈≤t°SÕ˚¥w _b-_bR¡≈ J¡° ≈®J¡°„fi J¡≤fiub°Ô° Wt ≈°fi°ußb
tfi°∫° $$25$$ bu t°w°Î≥, Ÿt_w ıyw Ju¡ ≈¥≠∫ wC‡fC” N°æ≤ ˚æ≤bfi°tJ¡ Ìubw°N°u* J¡° ≈¥ıfi NªÕfi J¡≤
t<Ì≤°tÌ Ÿu Ÿ∏wC‹¸> F°uwÙ FCoÕ N°≈Ÿ tu* <ª`-<b<ª` NS°u˘ Ÿu ≈¥dÕ b°w°ÕÔ°≈ J¡≤fiu ÔyÙ* $$26$$ wÌfi∏w≤
fiJ¡∑ J¡S°N°u* Ju¡ ≈®Ÿay Ÿu ∫F ÎJ¡ f°w ™>Ù <J¡ ˚yb°fi t°≈<w Ft Ô°uy°u* J¡°u •∫°u* <w≤_J¡°≤≈¥bÕJ¡
Ìu©° J¡≤wu Fæ* $$27$$ oŸ<ÔÎ tF°ÌubıÙ J¡°u Ft Ô°uy N≈fi° bF ≈®˚°b <Ì©Ô°Î≥, <ıŸŸu <J¡ Ft Ô°uy°u*
J¡∑ tF°„¿•w Ìu©J¡≤ bu Ft°≤Ù NbFuÔfi° fi J¡≤u*yu $$28$$ ∫°u* <fiÿª∫ J¡≤ ≈≤_≈≤ N<˚fi¿∏Ìw fi
Ìu<b∫°u* fiu R¡≈°∏w≤ tu* ≈¿≤dw <J¡∫u y∫u tC© N°<Ì Nay°ub°ÔÙ ”B„¿•w t° J¡°u N≈fiu N@Ùfi ffi°J¡≤,
∫I tu* ≈„C J¡∑ fi°o˘, t∏`Ÿ<Fw ıÔ Ÿu ≈®°u<sw (f<Ô Ju¡ Ÿa_J¡°≤ Ÿu ∫C•w) <J¡∫° $$29$$ Nfi∏w≤ fi
Ìu<b∫°u* fiu tF°ÌubıÙ Ju¡ Na„ Ÿu t°∫° π°≤° ªC≤°oÕ yoÕ wS° t°w¨Ìu<b∫°u* Ju¡ fÙª tu* ≈®°›w F…oÕ ªaªÔ
Ju¡„b°ÔÙ t° J¡°u N°uÌfiR¡≈ (ŸfJu¡ ˚‚∫, ˚°u≠∫, Ôufl N°æ≤ ≈u∫R¡≈) ffi°fiu Ju¡ <ÔÎ t°fi°u* N<˚„°≈
1282 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<Ì∫° $$30$$ <ıŸ <Ìfi ≈°bÕwÙıÙ J¡° ≈®°usd <J¡∫°, Ÿ <Ìfi bF°≥ fi Ÿf Ìu<b∫°u* fiu fi¨Ã∫, yu∫ N°<Ì
Ÿu tfi°uF≤ tF°fi ßb tfi°∫° $$31$$ NÃ∫∏w N°fi∏Ì N°æ≤ ∏fiw |°uT Ÿu ∫C•w N°J¡°„-t^±>Ô FÙ
Ÿ Ÿt∫ ıyty°fiu Ôy° wS° fi Ìu<b∫°u* J¡∑ ıa|° N°æ≤ Ì≤ ÌÙ|Õ Nay°u* Ju¡ hª°bª ≈®su≈ Ÿu <bJ¡<Ÿw
F°ufiu Ôyu $$32$$ ≈bÕw N°æ≤ N≤^∫°u* J¡°u „¿ÆÌw J¡≤ ≤FÙ JC¡~> N∏∫ Ìu<b∫°≥ J¡≤w°Ô N°æ≤ <Ÿ*Ffi°Ì Ju¡
J¡°≤d œ°t |fiÙ˚¥w „ÆÌ Ju¡ hª°≤ wS° J¡°¿∏w∫C•w Nay°u* Ju¡ <bJ¡°≤≈¥bÕJ¡ F≥Ÿfiu ÔyÙ* $$33$$
ıyw-t^±>Ô J¡∑ yCF° tu* tΩ≈°fi Ÿu N<ww¨›w F…oÕ JC¡~> t°w¨J¡°Î≥ ≈bÕw Îba |≤°u* J¡°u ºb<fi∫C•w ffi°wÙ
FCoÕ, ª∏B Ju¡ Ì∫≤°yŸu ≤a<ıw NwÎb „ÆÌ∫C•w F…Î ŸtCB,ıÔ Ju¡ ŸÂ„, yıÕfi° J¡≤fiu ÔyÙ* $$34$$
ÔÙÔ° Ÿu ı<fiw |C≤|C≤ „ÆÌ°u* Ÿu N°J¡°„ Ju¡ J¡°ufiu tu* JC¡~> Ìu<b∫°≥ t_wJ¡ Ÿu ÔuJ¡≤ ©C≤≈∫Õ∏w Nay°u* J¡°u
≤•w, ªfÙÕ, N°Ÿb N°<Ì Ÿu ≈C‹¸> J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ tΩ≈°fi J¡≤ ≤FÙ SÙ* $$35$$
fiJu¡ JC¡~> ∏tW b¨W°∏w°u* J¡° J¡Sfi J¡≤wu F…Î ≈®J¨¡w <bT∫ J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
JC¡~> Ìu<b∫°≥ ≈u∫ ≈Ì°SÕ ≈Ùfiu ÔyÙ*, JC¡~> w°u hª _b≤ Ÿu yıÕfiu ÔyÙ*, JC¡~> ıvÌÙ Ÿu ı°fiu ÔyÙ*, JC¡~>
f°uÔfiu ÔyÙ*, JC¡~> F≥Ÿfiu ÔyÙ*, JC¡~> ≈≤_≈≤ ≤s° J¡≤fiu ÔyÙ*, JC¡~> ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ tC© tu* ∫° N¿Àfi tu* F°utfiu
ÔyÙ*, JC¡~> <y≤fiu ÔyÙ*, JC¡~> «≥¡ªu Ÿu fnfn°fiu ÔyÙ*, JC¡~> <fi≤∏w≤ fi°ªfiu ÔyÙ*, JC¡~> _b°Ì… t°aŸ ©°fiu
ÔyÙ*, ∫°u* ∏F°u*fiu ∏tW N°ª≤d F°uJ¡≤ <`˚Cbfi J¡°u N≈fiu Δ∫°≈°≤ Ÿu ŸπwÕfi Ÿu ≤<Fw J¡≤ <Ì∫° $$36$$
N™>°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

∏fiÙŸb°≥ ŸyÕ
f®Ê°dÙ J¡∑ FaŸÙ tu* ª^±>fi°tJ¡ J¡°æÎ Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu ˚°oÕ∫°u* Ju¡ Ÿ°S N≈fiÙ (˚C„C^±> J¡∑) Ã≈<W,
ŸÙ f®°Ê„¿•w Ju¡ ≈®Ÿ°Ì Ÿu I°fi N°æ≤ <≈w° Ju¡ _S°fi J¡∑ ≈®°<›w J¡° bdÕfi $
b°∫Ÿ≤°ı ˚C„C^±> fiu J¡F° # f®Êfi, ıf fi t°w¨J¡°N°u* J¡° ßb ªÔ ≤F° S°, wf fiJu¡ Wt
b°FfiR¡≈ ª^±> N°<Ì ˚Ù ŸÙ ≈®J¡°≤ ∏tW F°uJ¡≤ F≥Ÿwu Su, fi°ªwu Su N°æ≤ ”<@≤ J¡° ≈°fi ˚Ù J¡≤wu
Su $$1$$ Ÿ ßb tu* tΩ≈°fi Ÿu ∏tW F…oÕ JC¡~> f®°ÊÙ„¿•w Ju¡ ≤S tu* ıCwfiub°ÔÙ F≥<Ÿ∫°≥ N°æ≤
"NÔ‡fCŸ°' ÌubÙ J¡° b°Ffi ª^±>fi°tJ¡ J¡°æN° - ∫u Ÿf N°J¡°„ ≈®Ìu„ tu* oJ¡l>u F°uJ¡≤ fi°ªfiu Ôyu $$2$$
ŸtCBw¸> J¡∑ ŸtSÔ ˚¥<t tu* ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ fi¨Ã∫ N°æ≤ tΩ≈°fi J¡≤ ≤FÙ fi F≥<Ÿ∫°u* J¡°u ≈C”T-<bT∫J¡
NfiC≤°y Ã≈∏fi F…N° $ (oŸ ÿÔ°uJ¡ tu* "N<Æ@w¸>°fi°a wÔu' oŸŸu œÙ≈fi <b˚°b J¡° J¡Sfi <J¡∫°
y∫° Fæ, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ $) $$3$$ wÌfi∏w≤ Ÿ Ÿt∫ Ã≈∏fi-≤<w bu Ÿ˚Ù F≥<Ÿ∫°≥ ∏tW F°uJ¡≤
J®¡t„# <fiJ¨¡‹¸>ı°wÙ∫ ˚Ù J¡°æÎ Ju¡ Ÿ°S ≤td J¡≤fiu ÔyÙ*, •∫°u*<J¡ bu tW FÙ w°u SÙ* $ («≥¡ªÙ ı°<w
J¡∑ F≥<Ÿ∫°u* J¡∑ ≤<w N≈fiu Ÿu <fiJ¨¡‹¸> ı°<w J¡°æÎ Ju¡ Ÿ°S ∫Ω<≈ NfiC<ªw Fæ, wS°<≈ ŸJu¡ F°ufiu tu*
ÎJ¡t°` J¡°≤d ∏t°Ì FÙ Fæ, ∫F Ÿ¥ªfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ oŸ ÿÔ°uJ¡ tu* "N<≈' „ÆÌ J¡° ≈®∫°uy <J¡∫°
Fæ $) $$4$$ Ÿ°w JC¡ÔF≥<Ÿ∫°u* Ju¡ bvÔ˚ oŸ ª^±>fi°tJ¡ J¡°æÎ fiu J®¡t Ÿu ÎJ¡-ÎJ¡ F≥ŸÙ Ju¡ Ÿ°S wf
wJ¡ ≤td <J¡∫°, ıf wJ¡ <J¡ ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡∑ oh~>° ≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu „°∏w fiFÙ* F…oÕ $$5$$ ≤<w Ÿu w¨›w
F…oÕ fi F≥<Ÿ∫°u* fiu y˚Õ@°≤d <J¡∫° N°æ≤ bu Ìu<b∫°≥ ßb-J¡°∫Õ Ÿ‡≈°<Ìw F°u ı°fiu Ju¡ Nfi∏w≤ N≈fiÙ
FÙ t°∫° J¡° <bÔ°Ÿ ŸtHJ¡≤ J®¡°u@ fi J¡≤fiub°Ôu tF°ÌubıÙ Ju¡ ≈°Ÿ ≈F…≥ªÙ $$6$$ N°æ≤ fi Ìu<b∫°u* fiu
ŸyÕ - 19] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1283
˚°uıfi Ju¡ <ÔÎ „¥Ô≈°<d tF°ÌubıÙ J¡°u <≈®∫ t° Ÿt<≈Õw J¡∑, ı°u N°uÌfiR¡≈w° (˚°w) J¡°u ≈®°›w
F…oÕ SÙ $$7$$ ˚°uıfi tu* tu≤Ù <≈®∫° FÙ ÌÙ yoÕ Fæ, ∫°u* ı°fiJ¡≤ ıf tF°ÌubıÙ t°w¨J¡°N°u* Ju¡ ≈®<w ”‹¸>
F…Î, wf ∏F°u*fiu N≈fiu-N≈fiu Nay°u* Ÿu <Ÿ≤ N°<Ì ÎJ¡-ÎJ¡ Nb∫b J¡∑ J¡v≈fi° π°≤° ≈°bÕwÙ J¡° ≈Cfi#
Ã≈°Ìfi J¡≤ tF°ÌubıÙ J¡°u <k¡≤ ≈°<dy®Fd <b<@ Ÿu Ÿu Ÿt<≈Õw <J¡∫° $$8,9$$ Nfi∏w≤ Ìu<b∫°≥,
tF°ÌubıÙ N°æ≤ fiJ¡° ≈¿≤b°≤ - ∫u Ÿf Ÿ∏wC‹¸>tfi F°uJ¡≤ N≈fiÙ-N≈fiÙ <Ì„° J¡∑ N°u≤ ªÔ
<Ì∫u $$10$$ Fu tCfiÙÿb≤, bu f®°ÊÙ„¿•w Ju¡ ≤S J¡∑ F≥<Ÿ∫°≥ y˚ÕbwÙ F…oÕ SÙ*, ∏F°u*fiu f®°ÊÙ ÌubÙ Ju¡
ŸtÙ≈ tu* N≈fi° ∫S°¿_Sw b¨W°∏w J¡F <Ì∫° $$11$$ f®°ÊÙ„¿•w fiu J¡F° # ≈C¿`∫°u*, oŸ Ÿt∫ y˚ÕbwÙ
wCt Ÿf tu≤u ≤SJ¡°∫Õ Ju¡ <ÔÎ NŸtSÕ F°u, oŸ<ÔÎ Nf ∫Su‹¸> <bª≤d J¡≤°u $$12$$ y˚Õ Ÿu NÔŸ°oÕ
F…oÕ fi F≥<Ÿ∫°u* J¡°u b柰 J¡FJ¡≤ Ì∫°ÔC f®°ÊÙ ÌubÙ - fiJu¡ «¡≈≤ NfiCy®F Ju¡ <ÔÎ <bF°≤ ~>°unJ¡≤-
<fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ tu* FÙ ŸC©≈¥bÕJ¡ ¿_Sw F…oÕ $$13$$ Fu tCfiÙÿb≤, y˚Õ@°≤d Ÿu NÔŸ°oÕ F…oÕ bu
≤°ıF≥<Ÿ∫°≥ ˚yb°fi <b‹dC Ju¡ fi°<˚J¡tÔ Ju¡ t¥Ô tu* f®Ê° Ju¡ J¡tÔ J¡∑ Ã≈<W-_S°fi tu* <bª≤d
J¡≤fiu ÔyÙ* $$14$$ wÌfi∏w≤ Ÿ ≈®J¡°≤ <bª≤d J¡≤wÙ F…oÕ fi ≤°ıF≥<Ÿ∫°u* J¡° y˚Õ ≈¿≤≈•b F°u y∫° $
∏F°u*fiu fi°<˚J¡tÔ Ju¡ J¡°utÔ ≈vÔb tu* Ÿ ≈®J¡°≤ tCÔ°∫t N^±>u <Ì∫u, <ıŸ ≈®J¡°≤ b¿vÔ∫°≥ NaJC¡≤
ÌuwÙ Fæ* $$15$$ Nfi∏w≤ Ÿt∫ ≈°J¡≤ ∏F°u*fiu o•J¡∑Ÿ N^±>u <Ì∫u N°æ≤ ∫S°Ÿt∫ ˚Ùw≤Ù y˚Õ ≈J¡ ı°fiu
≈≤ F≥<Ÿ∫°u* Ju¡ ≈y Ju¡ ≈®F°≤ π°≤° bu Ÿ ≈®J¡°≤ <π@° <b˚•w F°u y∫u, <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ°≤∫C•w f®Ê°^±>
ŸCbdÕ N°æ≤ ª°≥ÌÙ Ju¡ ©›≈≤°u* π°≤° <π@° <b˚•w F°u ı°w° Fæ $$16$$
Fu tCfiu, Ÿ ≈®J¡°≤ fi N^±>°u* Ju¡ π°≤° ∫u Ft ª^±> Ju¡ ≈C` o•J¡∑Ÿ ˚°oÕ J¡°æÎ J¡∑ ı°<w tu* Ã≈∏fi
F…Î $$17$$ Ÿ J¡tÔ Ju¡ ≈vÔb Ju¡ «¡≈≤ F…Î bu Ft J®¡t„# fnu F…Î, Ft Ô°uy°u* J¡°u ≈a© N°Î N°æ≤
N°J¡°„ tu* nfiu tu* ŸtSÕ ˚Ù F…Î $$18$$
wCtfiu w[b Jæ¡Ÿu ı°fi° ? oŸ ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ ≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
tFTuÕ, Ft Ô°uy°u* fiu N≈fiÙ t°w° F≥<Ÿ∫°u* Ju¡ Ÿ°S ÌÙ|ÕJ¡°Ô wJ¡ Ÿt°<@ Ÿu <b≤w F…oÕ ˚ybwÙ
f®°ÊÙÌubÙ J¡∑ ˚ÔÙ≈®J¡°≤ N°≤°@fi° J¡∑ $$19$$ Nfi∏w≤ ≈∫C•w Ÿt∫ N°fiu ≈≤ ≈®Ÿ°Ì J¡≤fiu tu* wÃ≈≤
F…oÕ ˚ybwÙ f®°ÊÙ fiu _b∫a FÙ Ft Ô°uy°u* Ju¡ «¡≈≤ w[bŸ°s°ÃJ¡°≤R¡≈ k¡Ô Ju¡ π°≤° b柰 NfiCy®F <J¡∫°,
<ıŸŸu Ft Ô°uy ıÙb∏tC•w F°uJ¡≤ <_Sw Fæ* $$20$$ Ft Ô°uy°u* J¡° tfi <bÔÙfi F°u y∫°, oŸ<ÔÎ "ÎJ¡°∏w
≈®Ìu„ tu* ≈Bb„¥∏∫ F°uJ¡≤ Ÿt°<@ tu* FÙ ¿_Sw ≤Fu*' ÎuŸ° <fiÿª∫ J¡≤Ju¡ Ft Ô°uy N≈fiu <≈w°ıÙ Ju¡ ≈°Ÿ
<b∏º∫-≈®Ìu„ tu* y∫u $$21$$ bF°≥ <≈w°ıÙ fiu Ft Ô°uy°u* J¡° N°<Ô*yfi <J¡∫° N°æ≤ wÌfi∏w≤ Ft Ÿffiu
˚ybwÙ NÔ‡fCŸ° J¡∑ ≈¥ı° J¡∑ $ ≈®Ÿ∏fiw°≈¥bÕJ¡ Ÿ ÌubÙ Ju¡ π°≤° Ìu©u y∫u Ft Ô°uy <bfi∫ N°<Ì
ŸÌgyCd°u* Ÿu <fi∫¿∏`w F°uJ¡≤ bF°≥ ≤Ffiu Ôyu $$22$$ <≈w° ª^±> fiu J¡F° # "Fu ≈C`°u*, •∫° wCt Ô°uy oŸ
ŸaŸ°≤R¡≈Ù ı°Ô Ÿu, ı°u NŸÙt b°Ÿfi°R¡≈Ù w∏wCN°u* Ÿu yC≥SÙ y∫Ù Fæ, tC•w F°u ªCJu¡ F°u ? ∫<Ì fiFÙ*, w°u
ŸŸu ~C>¸>J¡°≤° ≈°fiu Ju¡ <ÔÎ ŸubJ¡bÃŸÔ oŸ ˚ybwÙ NÔ‡fCŸ° J¡∑ Ft ≈®°SÕfi° J¡≤u*, <ıŸŸu wCt Ÿf
I°fi tu* ≈°≤ayw F°u ı°N°uyu $$23,24$$ J¡°æN°u* fiu J¡F° # Fu <≈w°ıÙ, f®°ÊÙÌubÙ Ju¡ ≈®Ÿ°Ì Ÿu Ft Ô°uy°u* fiu
I°wΔ∫ <bT∫ J¡° ˚ÔÙ-˚°≥<w I°fi J¡≤ <Ô∫° Fæ, <J¡∏wC ÎJ¡°∏w tu* b°Ÿ J¡≤fiu ∫°uÀ∫ Wt _S°fi J¡∑
Ft Ô°uy°u* J¡°u N<˚Ô°T° Fæ $$25$$ <≈w° ª^±> fiu J¡F° # Fu ≈C`°u*, ÎJ¡ tu”fi°tJ¡ NÃ∫∏w «≥¡ª° ≈bÕw Fæ,
1284 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
bF ˚°≥<w-˚°≥<w Ju¡ NfiuJ¡ ≤Ãfi°u* J¡° N°@°≤ Fæ, ŸJ¡° Ÿa≈¥dÕ Ìubw° N°Z∫ J¡≤wu Fæ* $$26$$ ≈®J¡°„t°fi
ª∏B N°æ≤ Ÿ¥∫ÕR¡≈Ù ÌÙ≈J¡ Ÿu ∫C•w NfiuJ¡<b@ ≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡°≤d <b_w¨w F…Î JC¡¸C>‡f Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w
f®Ê°^±>R¡≈Ù |≤ J¡° bF ŸCbdÕ<fi<tÕw tº∫_wa˚ Fæ $$27$$ bF ≈¨ØbÙ Ju¡ π°≤° «¡≈≤ J¡°u ™>°∫° y∫°
t°fi°u* ÎJ¡ F°S Fæ $ Ÿ F°S tu* <J*¡≈C”T N°<Ì Ìu„ FÙ ª∏B°J¨¡<w ŸCbdÕ ¿fi<tÕw Ju¡∫¥≤ Fæ*, ≤ÃfiR¡≈
N≥y¥<™>∫°u* Ÿu ŸC„°u<˚w <„©≤ FÙ NayC<Ô∫°≥ Fæ N°æ≤ „ÆÌ J¡≤ ≤Fu πÙ≈ N°æ≤ ŸtCB FÙ Ja¡J¡d Fæ* $$28$$ bF
≈bÕw°u* J¡° ≤°ı° Fæ, ŸJu¡ ª°≤°u* N°u≤ <Ft°Ô∫ N°<Ì Ÿ°w JC¡Ô≈bÕw Ÿ°t∏wR¡≈ Ÿu <b≤°<ıw Fæ*; bF
ı‡f¥πÙ≈ <Ÿ*F°Ÿfi Ju¡ «¡≈≤ <b≤°ıt°fi Fæ N°æ≤ ≈bÕw°u* J¡∑ Ÿ˚° tu* ª∏B Îba Ÿ¥∫ÕR¡≈Ù fiu`°u* Ÿu Â<‹¸>≈°w
J¡≤w° Fæ $ w°≤°bÔÙ (w°≤J¡°N°u* J¡∑ ≈a¿•w) FÙ ŸJ¡∑ t°ÔwÙ-t°Ô° Fæ, <Ì„°R¡≈Ù ≈vÔb°u* Ÿu ŸC„°u<˚w
N°J¡°„ FÙ ŸJ¡° ÎJ¡t°` b˜ Fæ, bF Ÿ≈Õ N°æ≤ F°SÙ-ofi Ì°ufi°u* J¡° N°Z∫-_S°fi Fæ, o∏B, ≈u∏B
N°<Ì Ìub≤°ı FÙ ŸJu¡ N°˚¥Td Fæ* $$29,30$$ J¡tfiÙ∫ <Ì„°R¡≈Ù J¡°<t<fi∫°≥ ŸJu¡ ª°≤°u* N°u≤ ıÔ
J¡∑ @°≤° ∫C•w „ÙwÔ Nay˚¥Td tu|R¡≈ fiÙÔ, ÿbuw N°<Ì ª°t≤ ±C>Ô°wÙ Fæ* $$31$$ oŸJu¡ ≈æ≤ Ÿ°uÔF
Fı°≤ ∫°uıfi fiÙªu ≈¨ØbÙ tu* Nb¿_Sw Fæ*, <ıfiJ¡∑ fi°y, NŸC≤ N°æ≤ fnu-fnu Ÿ≈Õ ≈¥ı° J¡≤wu Fæ* $$32$$
oŸJ¡∑ ÌuF Ÿ¥∫Õ N°æ≤ ª∏BR¡≈ Ô°uªfi°u* Ÿu ∫C•w wS° N_ŸÙ Fı°≤ ∫°uıfi «≥¡ªÙ _byÕ-_S°fi wJ¡ ≈F…≥ªÙ
Fæ, bF°≥ Ìubw°, y∏@bÕ Îba <J¡∏fi≤ ŸJ¡∑ ≈¥ı° J¡≤wu Fæ* $$33$$ oŸ ≈bÕw≤°ı J¡° N°Z∫ ÔuJ¡≤ f®Ê<TÕ,
Ìub<TÕ, ≤°ı<TÕ, Ìub, <≈w≤, y∏@bÕ, <J¡∏fi≤, N›Ÿ≤°Î≥, <bΩ°@≤, ∫s, ≤°sŸ, ≈®tS, yCflJ¡ N°æ≤
fi°y-∫u ª°æÌF ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈®°dÙ Ÿ ≈®J¡°≤ ıÙbfi <fib°ÕF J¡≤wu Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈®@°fi y¨F≈<w J¡° N°Z∫
J¡≤ ow≤ f∏@Cyd ıÙbfi-<fib°ÕF J¡≤wu Fæ* $ ∫F owfi° fn° <b_w¨w Fæ <J¡ bu ÎJ¡` ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù ÎJ¡-
ÌqŸ≤u J¡° fiy≤ ∫° _S°fi fiFÙ* Ìu© ≈°wu $$34$$ oŸJu¡ oÕ„°fiJ¡°ud tu* t°<dJ¡ J¡° ffi° F…N° ÎJ¡ <b„°Ô
<„©≤ Fæ, <ıŸu Ìu©fiu Ÿu ÎuŸ° ≈®wÙw F°uw° Fæ t°fi°u* ÌqŸ≤° <Ìw F…N° Ÿ¥∫Õ FÙ F°u $$35$$ oŸJu¡ ≈¨‹™>˚°y
tu* NfiuJ¡<b@ ≈®°<d∫°u* Ÿu ≈¿≤b¨w ÎJ¡ tF°fi J¡v≈b¨s ¿_Sw Fæ, ı°u <J¡ <„©≤R¡≈Ù <bB…t-Ì≈Õd tu*
ıyw Ju¡ ≈®<w<f‡f J¡∑ fi°o˘ ≈®wÙw F°uw° Fæ $$36$$ ŸJu¡ Ì<sd wfiu ≈≤ ÎJ¡ „°©° Fæ, <ıŸtu* J¡fiJ¡ Ju¡
ŸÌ¨„ ≈ÙÔu ≈vÔb Ôyu F…Î Fæ*, ≤Ãfi°u* Ju¡ ŸÂ„ ªtJ¡∑Ôu ≈C‹≈-yCh~>°u* Ju¡ J¡°≤d w<fiJ¡ ˚Ù NbJ¡°„ fiFÙ*
Fæ N°æ≤ ª∏B<f‡f Ju¡ ŸÂ„ ≈®J¡°„t°fi k¡Ô ˚≤u ≈nu Fæ* $$37$$ Fu ≈C`°u*, ≈FÔu <ıŸ Ÿt∫ ˚ybwÙ
NÔ‡fCŸ°ÌubÙ º∫°fi tu* N°ŸÙfi SÙ*, Ÿ Ÿt∫ tæ*fiu ªtJ¡∑ÔÙ t<d∫°u* Ÿu ın° F…N° Ÿ „°©° Ju¡ «¡≈≤
ÎJ¡ |°u*ŸÔ° ffi°∫° N°æ≤ Ÿtu* <bÔ°Ÿ <J¡∫° $$38$$ bF |°u*ŸÔ° ≤ÃfiŸÂ„ ªtJ¡∑Ôu ≈C‹≈°u* J¡∑ ≈≥©C¿n∫°u*
Ÿu i>≥J¡° F…N° Fæ, Nt¨w Ju¡ Ÿt°fi _b°Ì… k¡Ô°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ N°æ≤ <ª∏w°t<d J¡∑ „Ô°J¡°N°u* Ÿu ŸJu¡
f°F≤Ù Ì≤b°ı°u* J¡∑ ≤ªfi° J¡∑ yoÕ Fæ $$39$$ bF (|°u*ŸÔ°) <bª°≤≈¥bÕJ¡ Δ∫bF°≤ J¡≤fiub°Ôu J¡°æN°u* Ju¡
≈C`°u* Ÿu Δ∫°›w Fæ wS° ˚Ùw≤ Ÿu NÃ∫∏w „ÙwÔ, tfi°uF°≤Ù N°æ≤ ˚°≥<w-˚°≥<w Ju¡ ≈C‹≈°u* Ÿu ≈¥¿≤w Fæ $$40$$
Fu ›∫°≤u fhª°u*, Ìubw°N°u* Ÿu ˚Ù Ì…yÕt Ÿ ŸC∏Ì≤ |°u*ŸÔu ≈≤ wCt Ô°uy ı°N°u, bF°≥ <fib°Ÿ <J¡∫u FCÎ wCt
Ô°uy <fi<bÕPfi Îba ≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu ˚°uy N°æ≤ t°us Ì°ufi°u* J¡°u ≈®°›w J¡≤°uyu $$41$$ oŸ ≈®J¡°≤ J¡FJ¡≤ Ft°≤u
<≈w° fiu Ft Ô°uy°u* J¡° ªC‡ffi N°æ≤ N°<Ô*yfi <J¡∫° wS° ˚ybwÙ Ju¡ ≈°Ÿ ı°u t°aŸ Ô°∫° y∫° S°, Ÿu ˚Ù
Ftu* <Ì∫° $$42$$ Ÿu ©°J¡≤ ˚ybwÙ N°æ≤ <≈w°ıÙ Ju¡ ª≤d°u* tu* N<˚b∏Ìfi J¡≤ NÔ‡fCŸ° Ju¡ <fib°Ÿ_S°fi
Ÿ <b∏º∫≈®Ìu„ Ÿu Ft n y∫u $$43$$ J®¡t„# N°J¡°„ J¡° vÔa|fi J¡≤, tu|°u* Ju¡ J¡°u¸>≤°u* Ÿu <fiJ¡Ô
ŸyÕ - 20] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1285
J¡≤, ≈bfi-Ô°uJ¡ ≈®°›w J¡≤ Ft Ô°uy°u* fiu Δ∫°utª°≤Ù Ìubw°N°u* J¡°u ≈®d°t <J¡∫° $$44$$ Fu tCfiÙÿb≤,
(oŸJu¡ f°Ì Ft Ô°uy) Ÿ¥∫Õ-t^±>Ô J¡° N<wJ®¡td J¡≤ _byÕ Ju¡ Nt≤°bwÙ fiy≤ tu* ≈F…≥ªu $ _byÕ J¡°
N<wJ®¡td J¡≤ f®ÊÔ°uJ¡ tu* ≈F…≥ªu $$45$$ bF°≥ ≈F…≥ªJ¡≤ (Ft Ô°uy°u* fiu) wÃsd FÙ t°w° N°æ≤ ˚ybwÙ
f®°ÊÙÌubÙ J¡°u ≈®d°t≈¥bÕJ¡ <≈w° π°≤° J¡<Sw N„uT b¨W°∏w Ns≤„# J¡F ŸCfi°∫° $$46$$ ∏F°u*fiu
_fiuF≈¥bÕJ¡ Ft Ô°uy°u* J¡° N°<Ô*yfi <J¡∫° N°æ≤ "ı°N°u' ∫°u* N°I° wS° N°„ÙÕb°Ì ÌuJ¡≤ ß°<Fw <J¡∫° $
Nfi∏w≤ ∏Fu* ≈®d°t J¡≤ Ft Ô°uy f®ÊÔ°uJ¡ Ÿu ªÔ ≈nu $$47$$ N°J¡°„-<bF°≤ tu* <fi≈Cd, N<wª≈Ô
Ft Ô°uy b°∫CÔ°uJ¡ tu* ytfi J¡≤wu F…Î Ÿ¥∫Õ Ju¡ ŸÂ„ ÌuÌÙ›∫t°fi Ô°uJ¡≈°Ô°u* J¡∑ fiy¿≤∫°u* J¡° N<wJ®¡td
J¡≤ oŸ J¡v≈w” ≈≤ N°∫u N°æ≤ N≈fiu |°u*ŸÔu tu* ≈®<b‹¸> F…Î $ Fu tCfiu, ∫F°≥ ≈≤ Ft Ô°uy°u* Ÿu Ÿt_w
f°@°Î≥ Ì¥≤ ≤FwÙ Fæ* N°æ≤ Ft ŸÌ° Ÿt°<@ tu* Nb¿_Sw ≤Fwu Fæ* $$48,49$$
J¡Fu y∫u b¨W°∏w J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu tF°fiC˚°b, "wCt <J¡Ÿ JC¡Ô tu* Ã≈∏fi F…Î ?' "<J¡Ÿ w≤F I°wIu∫ F…Î ?' N°æ≤ "wC‡Fu* ∫F <fib°Ÿ
Jæ¡Ÿu ≈®°›w F…N° ?'- ∫u ı°u wÙfi ≈®ÿfi N°≈fiu ≈FÔu <J¡∫u Su, ŸJu¡ W≤ tu* <ıŸ ≈®J¡°≤ Ft Ã≈∏fi
F…Î, <ıŸ ≈®J¡°≤ ∫S°SÕ I°fi ≈®°›w J¡≤ Ft Ô°uy „°∏w-fC<] F°uJ¡≤ ¿_Sw F…Î Îba oŸ fiÙ±> tu* <ıŸ
≤Ù<w Ÿu Ft Ô°uy N°∫u, ∫F Ÿf b¨W°∏w N°≈J¡°u N<bJ¡ÔR¡≈ Ÿu ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ J¡F ŸCfi°∫°, oŸJu¡ f°Ì
"wC‡F°≤Ù <J¡wfiÙ N°∫C Fæ ?' N°æ≤ "•∫° NwÙw b¨W°∏w ı°fiwu F°u ?'-ofi Ì°u ≈®ÿfi°u* Ju¡ W≤R¡≈ Ÿu ∫<Ì
N°≈ J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ Ftu* N°I° Ìu*yu, w°u Ÿu ˚Ù tæ* N°≈Ÿu J¡Fq≥y° $$50$$
∏fiÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

fÙŸb°≥ ŸyÕ
≈®Ã∫uJ¡ J¡v≈ tu* ıyw J¡∑ Ÿtw°, ˚°oÕ∫°u* J¡∑ t¨Ã∫C N°æ≤
≈®Ô∫J¡°Ô tu* ˚Ù N≈fiu <ªW J¡∑ ¿_S≤w° J¡° ˚C„C^±> π°≤° bdÕfi $
"b¨Wa _t≤<Ÿ <J*¡ª b°', oŸ ≈®ÿfi J¡° <b_w°≤ Ÿu W≤ Ìufiu J¡∑ oh~>°b°Ô° N°æ≤ "ota J¡v≈w”a
≈®°›∫ <fiıa fiÙ±>a ≈®<bÿ∫ ª' oÃ∫°<Ì b¨W°∏w tu* ≈¥b°Õ≈≤ <b≤°u@ J¡∑ „aJ¡° fi F°u ı°∫, oŸ<ÔÎ ≈®Ã∫uJ¡
J¡v≈ tu* Nb∫b°u* J¡∑ Ÿtw° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡v≈b¨s, tu” N°<Ì J¡∑ ÎJ¡w° J¡FÙ ı°wÙ Fæ - ∫F
N°„∫ fwÔ°wu Fæ* $
˚C„C^±> fiu J¡F° # tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ, Ft Ô°uy°u* Ju¡ ı∏t<fi<tW J¡v≈ tu* <ª≤J¡°Ô wJ¡ ı°u JC¡~>
≈Ì°SÕŸt¥F°ÃtJ¡ ıyw ¿_Sw S°, bF Ÿf Nb∫bŸa_S°fi N°<Ì N°J¨¡<w-<b„uT°u* Ÿu oŸ J¡v≈ Ju¡
≈Ì°S°u˘ Ju¡ ŸÂ„ FÙ S°, Nw# bF N°ı ˚Ù N˚uÌ N°≤°u≈ Ÿu Ÿ¿∏fi<Fw FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ fC<]≈¥bÕJ¡ FÙ "ota
J¡v≈wR¡tg' oÃ∫°<Ì <fiÌuÕ„ <J¡∫° y∫° Fæ $$1$$ oŸ<ÔÎ Fu tCfiÙ∏B, ∫Ω<≈ ∫F b¨W°∏w ˚¥wJ¡°ÔÙfi Fæ,
wS°<≈ "ıyw ˚®°¿∏wt°` Fæ' ∫°u* NU∫°Ÿ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈¥bÕı∏t J¡∑ Ÿtw° Ìu©fiub°Ôu tæ*fiu f°u@ Ju¡
<ÔÎ ŸJ¡°, bwÕt°fi ıyw Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡w° t°fiJ¡≤ FÙ, bdÕfi <J¡∫° Fæ $$2$$
Nf, Ô‡fÙ J¡S° J¡° ≈J®¡t J¡≤fiu ≈≤ ≈¥ı° tu* <bÔ‡f fi F°u ı°∫, oŸ<ÔÎ ≈FÔu ≈¥ıfi-_bÙJ¡°≤
J¡∑ ≈®°SÕfi° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ _wC<w π°≤° tF<TÕ J¡°u N<˚tC© J¡≤wu Fæ* $
1286 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fu tCfiu, ª¥≥<J¡ ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ÿu Ÿa<ªw <J¡∫u y∫u tu≤u ≈C^∫ N°ı Ÿk¡Ô F°u y∫u, oŸÙ<ÔÎ <fi<bÕPfiw°≈¥bÕJ¡
N°≈J¡° tæ* Ì„Õfi J¡≤ ≤F° Fq≥ $$3$$ tC<fib≤ ! ∫F fiÙn, ∫F „°©°, ∫F tæ*, ∫F J¡v≈b¨s - ∫u Ÿf
N°ı N°≈Ju¡ Ì„Õfi Ÿu NÃ∫aw ≈<b` F°u y∫u $$4$$ tC<fib≤, <bFay°u* (≈<s∫°u*) π°≤° Ÿt<≈Õw oŸ NP∫Õ
N°æ≤ ≈°Ω J¡° _bÙJ¡°≤ J¡≤ Îba Ft Ô°uy°u* J¡°u ≈<b` ffi°J¡≤ N°≈ Nb<„‹¸> Ÿub° Ju¡ <fi<tW JC¡~> N°æ≤
≈®ÿfi J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ N°I° ÌÙ<ıÎ $$5$$ b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, Ì¥Ÿ≤Ù f°≤ _b∫a Ÿ ˚C„C^±>
≈sÙ Ju¡ π°≤° NP∫Õ, ≈°Ω Ìufiu ≈≤ tæ*fiu ∫F J¡F° $$6$$ Fu ≈<s≤°ı, bæŸu fÔÙ N°æ≤ tF°fC<]t°fi wC‡F°≤u
bu ˚°oÕ ∫F°≥ •∫°u* fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìuwu, wCt NJu¡Ôu FÙ •∫°u* <Ì©°oÕ Ìuwu F°u ? $$7$$ ˚C„C^±> fiu J¡F° #
tC<fib≤, Ft Ô°uy°u* J¡°u ∫F°≥ ≤Fwu tF°fi J¡°Ô fÙw y∫° $ Fu Nfi|, <ÌbŸ-≈a¿•w∫°u* J¡∑ fi°o˘ ∫Cy°u*
J¡∑ ≈a¿•w∫°≥ sÙd F°u yoÕ $$8$$ owfi° Ô‡f° J¡°Ô F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ˚Ù tu≤u ˚°oÕ, w¨d Ju¡ ŸÂ„, „≤Ù≤
~>°unJ¡≤ <„b≈Ì tu* ≈¿≤dw F°u y∫u $$9$$ f®Êfig, ∫Ω<≈ ÌÙ|°Õ∫C F°u*, tF°fi F°u*, Ÿ≠ıfi F°u*, fÔb°fi
F°u*, Ÿ˚Ù J¡°u ∫F NÔ<sw_bR¡≈b°Ô° J¡°Ô N≈fiu Ì≤ tu* Ÿt° Ôuw° Fæ $$10$$ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ
fiu J¡F° # <≈®∫ ≈<s≤°ı, t°Ô° J¡∑ fi°o˘ N≈fiu J¡∏@u ≈≤ f°≤F Ÿ¥∫Õ N°æ≤ ª∏Bt° J¡°u i>°ufiub°Ôu wS°
≈®bF N°<Ì b°w_J¡∏@°u* J¡° N<wJ®¡td J¡≤fiub°Ôu ≈®Ô∫-b°∫CN°u* Ju¡ N<b≤w fFfiu ≈≤ •∫° wC‡Fu* ©uÌ
fiFÙ* F°uw° ? $$11$$ ˚C„C^±>ıÙ, <ª≤J¡°Ô Ÿu NÃ∫∏w N°Ÿ∏fi Ì∫°ªÔ N°æ≤ N_w°ªÔ Ju¡ N≤^∫°u*
J¡°u ÌÀ@ J¡≤ Ìufiub°Ôu Ÿ¥∫Õ-<J¡≤d°u* Ÿu •∫° wC‡Fu* ©uÌ fiFÙ* F°uw° ? $$12$$ b°∫Ÿ≤°ı, ıÔ J¡°u
≈°T°d Ju¡ ŸÂ„ J¡™>°u≤ ffi° Ìufiub°Ôu „ÙwÔ ª∏B<J¡≤d°u* N°æ≤ <fiJ¡¸> ≈®Ô∫ Ju¡ <ÔÎ F°u ≤Fu ≈°T°d
Ju¡ ≈wfi°u* Ÿu •∫° wC‡Fu* ©uÌ fiFÙ* F°uw° ? $$13$$ <≈®∫b≤, tu”-<„©≤ ≈≤ <bZ°¿∏w <J¡∫u ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi
tu|-t^±>Ô°u* Ÿu wS° ≈≤„C J¡∑ @°≤° J¡°u ˚Ù sw J¡≤ Ìufiub°Ôu <„Ô°ŸÂ„ |fiÙ˚¥w JC¡F≤u Ÿu •∫° wC‡Fu*
©uÌ fiFÙ* F°uw° ? $$14$$ NÃ∫∏w «≥¡ªu _S°fi ≈≤ ¿_Sw F…N° ∫F ∏fiw J¡v≈b¨s ıyw Ju¡ <bTt
s°u˚°u* Ÿu •∫°u* sCÆ@ fiFÙ* F°uw° ? $$15$$
J¡<™>fi Ÿt∫ N°fiu ≈≤ ıf fnu-fnu Ô°uy°u* J¡°u ˚Ù s°u˚ F°u ŸJ¡w° Fæ, wf ≈sÙ ıæŸÙ N@t ∫°u<fi tu*
Ã≈∏fi F…Î tu≤Ù w°u f°w FÙ •∫° ? wS°<≈ <bbuJ¡ J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ Ÿu ©uÌ fiFÙ* F°uw°, ∫°u* J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ ÌqŸ≤°u*
Ju¡ ıÙbfi J¡∑ N≈us° N≈fiÙ ı°<w Ju¡ ≈<s∫°u* Ju¡ ıÙbfi J¡∑ sCBw° fwÔ°wu Fæ* $
˚C„C^±> fiu J¡F° # f®Êfig , N°J¡°„ tu* N°<Zw N°æ≤ Ÿ˚Ù Ô°uy°u* Ÿu <w≤_J¨¡w ∫F ≈<s∫°u* J¡°
ıÙbfi Ÿf ≈®°<d∫°u* tu* NÃ∫∏w wCh~> Fæ $$16$$ ÎuŸÙ wCh~> ∫°u<fi∫°u* Ju¡ <ÔÎ ˚Ù <b@°w° fiu H≤fi°u*,
bfi°u* N°æ≤ „¥∏∫ŸÂ„ N°J¡°„ tu* ≈®Ù<w≈¥bÕJ¡ ı°u ıÙ<bJ¡° J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ Fæ, ∫F NÃ∫∏w N°ÿª∫Õ
J¡° <bT∫ Fæ $$17$$ ˚ybfig, oŸ wCh~> ı°<w tu* Ã≈∏fi, <ª≤J¡°Ô Ÿu ıÙbfi fÙw° ≤F° N°æ≤ N°„°R¡≈Ù
≈°„°u* Ÿu <fi≤∏w≤ f] ÎJ¡ ≈sÙ <J¡Ÿ w≤F „°uJ¡b<ıÕw F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$18$$ ˚ybfig, wS°<≈ Ft
N≈fiÙ N°Ãt° tu* FÙ ŸÌ° Ÿ∏w°uT t°fiJ¡≤ Nb¿_Sw Fæ*, oŸ<ÔÎ Ã≈∏fi F…Î <b˚®t°u* Ÿu J¡˚Ù ˚Ù
≈≤t°SÕŸW° Ÿu ≤<Fw oŸ ıyw tu* tCÀ@ fiFÙ* F°uwu $$19$$ f®Êfig, Ft Ô°uy N≈fiu ŸW°_b˚°b tu*
FÙ Ÿ∏wC‹¸> ≤Fwu Fæ*, J¡‹¸> ≈F…≥ª°fiub°Ôu ≈≤≈Ù±>fi-Δ∫°≈°≤°u* Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ N≈fiu <fib°Ÿ_S°fi oŸ
|°u*ŸÔu tu* ≤Fwu F…Î Ju¡bÔ J¡°Ô∫°≈fi J¡≤wu Fæ* $$20$$ tF°≤°ı, Ft Ô°uy N≈fiu ıÙbfi Ÿu fi ÌuF J¡∑
Îu<FJ¡ ∫° N°tC¿‹tJ¡ k¡Ô Ju¡ <ÔÎ J¡°uoÕ <J®¡∫° ª°Fwu Fæ* N°æ≤ t≤d Ÿu fi ÌuF J¡° <bfi°„ FÙ ª°Fwu
ŸyÕ - 20] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1287
Fæ* $ <ıŸ w≤F bwÕt°fi tu* <fiÃ∫¿Ÿ] <fi≤<w„∫°ÃtR¡≈ Ÿu ≈¥dÕJ¡°t F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤Fwu Fæ*, ŸÙ w≤F
N°yu ˚Ù ¿_Sw ≤Fu*yu $$21$$ tFTuÕ, Ftfiu ≈®°<d∫°u* J¡∑ ı∏t, t≤d N°¿Ì NfiSÕ-Ì„°Î≥ Ìu© ÔÙ* N°æ≤
<tØ∫°Ãb-<fid°Õ∫J¡ _b›fi N°<Ì Â‹¸>°∏w-Â<‹¸>∫°≥ ˚Ù Ìu© ÔÙ wS° Ft°≤u tfifiu N≈fi° ªaªÔ
_bR¡≈ ˚Ù ŸÌ° Ju¡ <ÔÎ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ Ã∫°y <Ì∫° Fæ $$22$$
J¡v≈b¨s Ju¡ ≈®˚°b Ÿu FÙ J¡v≈-Ÿt°¿›w wJ¡ Ft Ô°uy°u* J¡°u ©uÌ fiFÙ* F°uw°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<fi≤∏w≤ „°¿∏w Ìufiub°Ôu N<bfi°„Ù _b-_bR¡≈ ≈®J¡°„ tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ tæ* oŸ J¡v≈b¨s Ju¡ «¡≈≤
ŸÌ° J¡°Ô J¡∑ J¡Ôfi y<w ı°fiw° ≤Fw° Fq≥ $$23$$
≈®J¡°„ N<@J¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıf <Ìfi N°æ≤ ≤°w J¡° <b˚°y FÙ I°w fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, wf ∫F°≥
¿_Sw F°uJ¡≤ wCt J¡°Ô J¡∑ J¡Ôfiy<w Jæ¡Ÿu ı°fiwu F°u ? oŸ ≈®ÿfi ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ªtJ¡∑Ôu ≤Ãfi°u* Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu ≈¥dÕ J¡v≈Ôw°-y¨F tu* ≈¿_Sw F°uJ¡≤ tæ* ≈®°d°∫°t Ju¡ ≈®b°F Ÿu
∫°fiÙ _b≤°uÌ∫„°˜ tu* fwÔ°∫u y∫u ≈°∫ Ÿu N©<^±>w J¡v≈ ı°fi Ôuw° Fq≥ $$24$$ tC<fib≤, <Ìfi
N°æ≤ ≤°w ı°fiu <ffi° FÙ oŸ ∏fiw <„©≤ ≈≤ N≈fiÙ fC<] Ÿu FÙ Ô°uJ¡°u* Ju¡ J¡°ÔJ®¡t J¡∑ ¿_S<w
ı°fiw° ≤Fw° Fq≥ $$25$$
tfi J¡∑ ¿_S≤w° Ju¡ fÔ Ÿu tCHu ©uÌ fiFÙ* ≈®wÙw F°uw°, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tC<fib≤, ∫F Ÿ°≤˚¥w b_wC Fæ N°æ≤ ∫F NŸ°≤˚¥w b_wC Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ <bbuJ¡∫C•w f°u@ Ÿu Wt
„°¿∏w J¡°u ≈®°›w F…N° tu≤° tfi ªaªÔw°„¥∏∫, „°∏w N°æ≤ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ¿_S≤ Fæ $$26$$ Ÿ°aŸ°¿≤J¡
Δ∫bF°≤°u* Ÿu ı<fiw NŸwgR¡≈ N°„°R¡≈Ù ≈°„°u* Ÿu <ıŸ ≈®J¡°≤ Nv≈ºb<fi∫°u* Ÿu ≈®°J¨¡w J¡°J¡ ˚∫y®_w
F°u ı°w° Fæ, Ÿ ≈®J¡°≤ tæ* ˚∫y®_w fiFÙ* F°uw° $$27$$
@æ∫Õ Ju¡ J¡°≤d ˚Ù Ftu* ©uÌ ≈®°›w fiFÙ* F°uw°, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
<fi≤<w„∫ „°¿∏w ≈F…≥ª°fiub°ÔÙ N°æ≤ N°Ãt≈®J¡°„ Ÿu „ÙwÔ F…oÕ fC<] Ÿu ıyw J¡∑ t°∫° Ìu© ≤Fu
Ft Ô°uy @Ù≤w° J¡°u ≈®°›w F…Î Fæ* $$28$$ Fu tF°fC]u, Ì„°J®¡t Ju¡ NfiCŸ°≤ ˚∫aJ¡≤ Ì„°Î≥ ˚Ù ≈®°›w F°u
ı°∫, wS°<≈ ¿_S≤ fC<]b°Ôu Ft, <fiÿªÔ ≈ÃS≤ Ju¡ ŸÂ„, ¿_S≤°J¨¡<w F°uJ¡≤ Nb¿_Sw ≤Fwu Fæ* $$29$$
ıyw-w[b Ju¡ ≈Cfi# <bt„ÕfÔ Ÿu ˚Ù ©uÌ fiFÙ* F°uw°, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
≈®°≤‡˚ tu* ≤tdÙ∫ ÌÙ© ≈nfiub°ÔÙ, w≤Ô oŸ ŸaŸ°≤-¿_S<w J¡° f°≤-f°≤ ≈≤°t„Õ <J¡∫° ı°
ªCJ¡° Fæ, Nw# bF Ftu* JC¡~> f°@° fiFÙ* ≈F≥Cª°wÙ $$30$$
"ı°w_∫ FÙ @®Cb°u t¨Ã∫C@®ÕCba ı∏t t¨w_∫ ª' (Ã≈∏fi F…N° <fi¿ÿªw t≤w° Fæ Ì…#© N≈¿≤F°∫Õ Fæ, ∫°u*
<fiÿª∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ˚Ù ˚∫≈®°<›w fiFÙ* F°uwÙ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
˚ybfig , Ÿ˚Ù ≈®°dÙ Δ∫bF°≤Â<‹¸> Ÿu N°wu Fæ* N°æ≤ ı°wu Fæ* NSb° ≈≤t°SÕÂ<‹¸> Ÿu fi N°wu Fæ* N°æ≤ fi
ı°wu Fæ*, oŸ<ÔÎ Ft Ô°uy°u* J¡°u ∫F°≥ ˚∫ FÙ •∫° $$31$$
w[bI_bR¡≈ N≈fiu tu* w¸>_Sw°, Ÿt_w ˚¥w°u* Ju¡ ŸaŸ°≤ J¡° B‹¸¨>Ãb N°æ≤ ŸaŸ°≤ Ju¡ ≈®<w N°Ì≤ J¡°
N˚°b F°ufiu Ÿu ˚Ù ˚∫ J¡∑ ≈®Ÿ¿•w fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
J¡°ÔŸ°y≤ tu* ≈®bu„ J¡≤ ≤FÙ, ≈®°<d-Ÿt¥F w≤ay°u* Ÿu ∫C•w ŸaŸ°≤-Ÿ¿≤w° Ju¡ w¸>≈≤ Nb¿_Sw
F…Î ˚Ù Ft Ô°uy Ÿtu* N°Ì≤ fiFÙ* J¡≤wu $$32$$ tFTuÕ, oŸ b¨s ≈≤ ≈¿_Sw F…Î Ft Ô°uy ≈®°›w
1288 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
b_wCN°u* J¡° fi ≈¿≤Ã∫°y J¡≤wu Fæ*, Îba fi N≈®°›w b_wC Ju¡ y®Fd J¡∑ ªu‹¸>° FÙ J¡≤wu Fæ*; Δ∫bF°≤ Â<‹¸>
Ÿu ¿_Sw Fæ* Îba ≈≤t°SÕÂ<‹¸> Ÿu ¿_Sw fiFÙ* ˚Ù Fæ* $ Ft Ô°uy ÎJ¡t°` Δ∫bF°≤ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ,
J¡^¸>J¡°J¡∑dÕ ˚¥<t J¡∑ fi°o˘, Ÿ°b@°fiÙ Ÿu ªÔfiu Ju¡ J¡°≤d J¡°utÔ ≈yb°Ôu Fæ* N°æ≤ w[bÂ<‹¸> Ÿu ŸaŸ°≤
J¡° h~>uÌfi J¡≤ Ìufiu Ju¡ J¡°≤d J®¥¡≤ ˚Ù Fæ* $$33$$
fnu Ô°uy°u* Ju¡ NfiCy®F Ÿu ˚Ù Ft Ô°uy°u* J¡°u ©uÌ-≈®°¿›w fiFÙ* F°uwÙ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
„°uJ¡, ˚∫ N°æ≤ N°∫°Ÿ Ÿu b<ıÕw N°≈Ju¡ ŸÂ„ Ÿ∏wC‹¸> Wt ≈C”T Ft Ô°uy°u* ≈≤ ŸÌ° NfiCy®F
J¡≤wu Fæ*, oŸ<ÔÎ ˚Ù Ft Ô°uy ŸÌ° Ì…#©°u* Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ Nb¿_Sw Fæ* $$34$$ ˚ybfig, Δ∫bF°≤
ªÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ o@≤-@≤ ≈®u¿≤w F…N° ˚Ù Ft Ô°uy°u* J¡° tfi ≤°y N°<Ì b¨<W∫°u* tu* <fitÀfi N°æ≤ w[b
<bª°≤ Ÿu „¥∏∫ J¡˚Ù ˚Ù fiFÙ* ≤Fw° $$35$$ N≈fiÙ N°Ãt° Ju¡ <fi<bÕJ¡°≤, s°u˚„¥∏∫ N°æ≤ „°∏w F°u
ı°fiu Ju¡ J¡°≤d <ªBq≈ (ª°≤°u* N°u≤ Ÿu f®Ê°J¡°≤ b¨<WR¡≈ ª∏Bt° J¡° Ì∫ F°uufiu ≈≤ ÃJ¡¸> F…Î
f°u@_bR¡≈) w≤ayb°Ôu Ft Ô°uy, ≈¥<dÕt° N°<Ì ≈bÕJ¡°Ô tu* ŸtCB J¡∑ fi°o˘, ≈®fC] F°u y∫u Fæ* $$36$$
˚ybfig, <ıŸ Nt¨w Ju¡ <ÔÎ t∏Ì≤°ªÔ π°≤° Ÿb°˘y°u* Ÿu sCÆ@ F…Î sÙ≤-Ÿ°y≤ J¡° t*Sfi <J¡∫° ı°w°
Fæ, N°≈Ju¡ ŸÙ Nt¨wR¡≈° N°ytfi Ÿu Ft Ô°uy NÃ∫∏w ≈®Ÿ∏fi<ªW F°u y∫u Fæ* $$37$$ Ÿt_w
ÎTd°N°u* J¡∑ <wÔ°aı<Ô Ìufiub°Ôu Ÿ∏w, tF°Ãt° N≈fiu N°ytfi N°<Ì Ÿu Ft ≈≤ ı°u NfiCy®F J¡≤wu
Fæ*, tæ* N≈fiÙ N°Ãt° J¡° oŸŸu N¿@J¡ ÌqŸ≤° JC¡„Ô fiFÙ* t°fiw° $$38$$ «¡≈≤-«¡≈≤ Ÿu ≤tdÙ∫
<Ì©°oÕ ≈nfiub°Ôu <bT∫-˚°uy°u* Ÿu •∫° ≈®°›w F°uw° Fæ ? NS°Õwg JC¡~> ˚Ù fiFÙ* $ ŸÃŸayR¡≈Ù <ª∏w°t<d
Ÿu w°u Ÿt_w Ÿ°≤˚¥w I°fib_wC ≈®°›w F°uwÙ Fæ $$39$$ Fu tC<fib≤, _fiuF≈¥dÕ, y‡˚Ù≤; t@C≤, Ì°≤
N°æ≤ @Ù≤ b°dÙb°Ôu ÎJ¡t°` N°≈ FÙ oŸ <`˚CbfiR¡≈Ù J¡tÔ J¡∑ J¡ÔÙ tu* ˚®t≤ Ju¡ ŸÂ„ Fæ* $$40$$
Ÿ°@°u, ∫Ω<≈ tæ*fiu ≈≤t°Ãt° J¡°u ı°fi <Ô∫° Fæ N°æ≤ N°≈Ju¡ Ì„Õfi Ÿu tu≤u Ÿt_w ≈°≈ fi‹¸> F°u ªCJu¡,
wS°<≈ ª¥≥<J¡ tF°Ãt°N°u* J¡° Ÿt°yt ˚∫°u* J¡° N≈F≤d J¡≤fiub°Ô° Fæ oŸ<ÔÎ, ∫F°≥ N°ı tu≤° ı∏t
Ÿk¡Ô (<fi≤<w„∫ N°fi∏ÌR¡≈ k¡Ô Ÿu ∫C•w) F…N°, ÎuŸ° tæ* t°fiw° Fq≥ $$41$$
fÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

o•J¡∑Ÿb°≥ ŸyÕ
J¡v≈b¨s J¡° t°F°Ã‡∫, ≈®Ô∫ tu* b°”dÙ N°<Ì @°≤d°N°u* π°≤° N≈fiÙ ¿_S<w,
oÕÿb≤Ù∫ <fi∫<tJ¡° „¿•w N°æ≤ NfiuJ¡ <ª`-<b<ª` NS°u˘ Ju¡ _t≤d J¡° bdÕfi $
N≈fiu N°Z∫ J¡v≈b¨s Ju¡ t°F°Ã‡∫ bdÕfi≈®Ÿay tu* ∫Cy<bfi°„ J¡°Ô tu* ı<fiw ≈Bb°u* Ÿu N≈fiu J¡°u
•Ôu„ J¡∑ ≈®°¿›w fiFÙ* F°uwÙ, ∫°u* J¡Fwu F…Î "b¨Wa _t≤<Ÿ ¿J¡a ª b°' oÃ∫°<Ì ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ
≈<s≤°ı ˚C„C^±> b•wΔ∫ J¡° ≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
˚C„C^±> fiu J¡F° # tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ, ∫Cy Ÿt°¿›w Ju¡ tF°fi ≈Bb°u* tu* N°æ≤ ˚∫aJ¡≤ tF°≈bfi°u*
tu* ˚Ù ∫F J¡v≈b¨s NÃ∫∏w ¿_S≤ ≤Fw° Fæ, J¡˚Ù ˚Ù J¡¿‡≈w fiFÙ* F°uw° $$1$$ Fu Ÿ°@°u, N∏∫ Ô°uJ¡°u*
tu* <bF°≤ J¡≤fiub°Ôu Ÿ˚Ù ≈®°<d∫°u* J¡° ∫F NÃ∫∏w Ny‡∫ _S°fi Fæ, Nw# ∫F°≥ Ft Ô°uy NÃ∫∏w
ŸC©≈¥bÕJ¡ ≤Fwu Fæ* $$2$$ tC<fib≤, <ıŸ Ÿt∫ <F≤^∫°s fiu Ÿ°w πÙ≈°u* Ÿu bu<‹¸>w oŸ ≈¨ØbÙ J¡°
ŸyÕ - 21] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1289
buy≈¥bÕJ¡ N≈F≤d ¿J¡∫° S°, Ÿ Ÿt∫ ≈¨ØbÙ ≈≤ ¿_Sw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d oŸJu¡ ˚Ù F≤d, J¡‡≈fi
N°<Ì J¡∑ Ÿa˚°bfi° Nbÿ∫ SÙ, wS°<≈ <ÌΔ∫≈®˚°b J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ Ÿu oŸ J¡v≈b¨s tu* w<fiJ¡ ˚Ù J¡‡≈fi
fiFÙ* F…N° $$3$$ (b≤°F ˚yb°fi π°≤° <J¡∫u y∫u ≈¨ØbÙ Ju¡ ]°≤ Ju¡ Ÿt∫) ©‡˚u J¡∑ N°@°≤˚¥w <„Ô°
J¡∑ fi°o˘ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Ÿtw° Ju¡ <Ô∫u N°@°≤R¡≈ Ÿu <Ì∫u y∫u ≈bÕw°u* Ÿu ∫C•w tu”≈bÕw ıf J¡<‡≈w
F…N°, wf ˚Ù ∫F b¨s J¡¿‡≈w fiFÙ* F…N° $$4$$ Ì°u ˚Cı°N°u* Ju¡ Nb‹¸>‡˚ (≈J¡n) Ÿu tu” J¡°u Ìf°J¡≤
ıf ªwC˚ÕCı ˚yb°fi fi°≤°∫d fiu ow≤ Ì°u F°S°u* π°≤° ŸtCB Ÿu t∏Ì≤°ªÔ J¡° ]°≤ <J¡∫°, wf ˚Ù
∫F b¨s J¡¿‡≈w fiFÙ* F…N° $$5$$ ıf Ìub°ŸC≤ Ÿay®°t Ju¡ J¡°≤d ª∏B-t^±>Ô N°æ≤ Ÿ¥∫Õ-t^±>Ô <y≤
y∫° S° wS° ıyw tu* NÃ∫∏w s°u˚ ≈æÌ° F°u y∫° S°, wf ˚Ù ∫F b¨s J¡¿‡≈w fiFÙ* F…N° $$6$$ ıf
≈bÕw≤°ı J¡∑ <„Ô°N°u* J¡° ∏t¥Ôfi J¡≤ Ìufiub°Ôu N°æ≤ tu”≈bÕw Ju¡ N∏∫°∏∫ b¨s°u* J¡°u J¡¿‡≈w J¡≤
Ìufiub°Ôu ≈®Ô∫-J¡°ÔÙfi b°∫C fF ≤Fu Su, wf ˚Ù ∫F b¨s J¡¿‡≈w fiFÙ* F…N° $$7$$ sÙ≤-Ÿ°y≤ tu*
ªaªÔ F…Î t∏Ì≤°ªÔ J¡∑ yCF°N°u* Ju¡ b°∫CN°u* Ÿu t°fi°u* J¡¿‡≈w F…oÕ J¡v≈°∏w J¡∑ tu|≈a¿•w∫°≥ ıf
Ÿaª≤d J¡≤ ≤FÙ SÙ, wf ˚Ù ∫F b¨s J¡¿‡≈w fiFÙ* F…N° $$8$$ ıf (w°≤J¡°ŸC≤ ∫C] tu*) J¡°Ôfiu<t
J¡∑ ˚Cı°N°u* tu* tu” ≈bÕw ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ∏t¥¿Ôw F°uJ¡≤ Nb¿_Sw S°, wf ˚Ù ∫F b¨s J¡¿‡≈w fiFÙ*
F…N° S° $$9$$ <ıfiJu¡ J¡°≤d fnu-fnu <Ÿ] <y≤ ≤Fu Su, ÎuŸu ≈<s≤°ı y”±> (N) Ju¡ ≈a©°u* Ju¡ ≈bfi
ıf Nt¨w F≤d Ju¡ ∫C] tu* fF ≤Fu Su, wf ˚Ù ∫F b¨s <y≤° fiFÙ* $$10$$
N°ı ˚Ù <ıŸJ¡∑ ≈¨ØbÙ @°≤dR¡≈ ªu‹¸>° Ÿt°›w fiFÙ* F…oÕ Fæ, ÎuŸÙ „uT°J¨¡<w J¡°u ŸaJ¡TÕd ”B
ıf ≈®°›w F…Î, wf N°æ≤ ıf y”nıÙ ≈¨ØbÙ Ÿu nJ¡≤ f®Ê°^±> J¡°u y∫u, wf ˚Ù ∫F b¨s J¡¿‡≈w
fiFÙ* F…N° $$11$$ ≈®Ô∫J¡°Ô tu* ıf „uT fiu k¡d°N°u* Ÿu, „æÔ, Ÿ°y≤ Îba Ÿt_w ≈®°<d∫°u* Ÿu ŸFÙ fi
ı°fiub°ÔÙ ≈®Ô∫°¿Àfi <„©°Î≥ f°F≤ <fiJ¡°ÔÙ* wf ˚Ù ∫F b¨s J¡¿‡≈w fiFÙ* F…N° $ (≈C≤°d tu* ∫F f°w
≈®<Ÿ] Fæ <J¡ N∏w tu* ≈®Ô∫ ŸaJ¡TÕd J¡∑ tC©°¿Àfi Ÿu FÙ F°uw° Fæ $) $$12$$ Fu tC<fi∫°u* tu* <Ÿ*FR¡≈
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ, oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ Wt b¨s ≈≤ <fib°Ÿ J¡≤ ≤Fu Ft Ô°uy°u* J¡°u N°≈¿W∫°≥ J¡F°≥ Ÿu
F°u ŸJ¡wÙ Fæ*, •∫°u*<J¡ bu N°≈<W∫°≥ Ì…‹¸>_S°fi tu* <fib°Ÿ Ju¡ J¡°≤d FÙ N°wÙ Fæ* $$13$$ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu tF°fC<] ≈<s≤°ı, J¡v≈°∏w FuwC Ã≈°wb°∫CN°u* Ju¡, ı°u ª∏Bt°, fis` N°æ≤
Ÿ¥∫Õ J¡°u <y≤° Ìuwu Fæ*, fFfiu ≈≤ wCt <ª∏w°<fitCÕ•w F°uJ¡≤ Jæ¡Ÿu ≤Fwu F°u ? (•∫°u*<J¡ Ÿ Ÿt∫ ≈®Ô∫
tu* ˚¥Ô°uJ¡≈∫Õ∏w ŸfJ¡° Ì°F F°ufiu Ÿu tu”, J¡v≈b¨s N°<Ì Ÿu J¡˚Ù ˚Ù ≈¿≤`°d fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $) $$14$$
˚C„C^±> fiu J¡F° # ˚ybfig, ıf ŸFŸ® tF°∫Cy°u* Ju¡ N∏w tu* ıyw J¡∑ Nb_S° tu* Δ∫bF°≤ <y≤ ı°w°
Fæ, wf Ÿ¿∏t` J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufiub°Ôu J¨¡wPfi J¡∑ fi°o˘ tæ* oŸ |°u*ŸÔu J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìuw°
Fq≥ $$15$$ (Ÿ Ÿt∫ tæ*) Ÿt_w J¡v≈fi°N°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N°æ≤ <fiÿªÔ _b˚°bb°Ôu Nay°u* Ÿu
(N) y”±>_∫ ı°wt°`_∫ ŸbuÕ Ô°uJ¡°# ≈®J¡¿‡≈w°# $ ≈®J¡¿‡≈w° tFÙ Ÿb°Õ Ÿ›wπÙ≈°ÿª J¡¿‡≈w°# $$
wÌ…Ã≈°w°¿∏fit≠ı∏wÙ* ˚Cba fi°b<tb°&‡˚<Ÿ $ Ì@°æ ŸFŸ®æ# <„≤Ÿ°a ŸaJ¡TÕdb≈CFÕ≤# $$
"Ã≈∏fit°` y”±> J¡°u Ìu©J¡≤ Ÿf Ô°uJ¡ J¡¿‡≈w F…Î, ˚¥<t N°æ≤ Ÿ°w°u* πÙ≈ J¡°≥≈fiu Ôyu $ ofi
Ã≈°w°u* Ÿu, ıÔ tu* fi°b J¡∑ fi°o˘, ±¥>f ≤FÙ ≈¨ØbÙ J¡° ŸaJ¡TÕd „≤Ù≤ tF°ÌubıÙ fiu Fı°≤°u* t_wJ¡°u*
Ÿu @°≤d <J¡∫°' oŸ J¡S° Ju¡ NfiCŸ°≤ J¡Fwu Fæ* $
1290 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
∫C•w F°uJ¡≤ ÎJ¡t°` N°J¡°„ tu* FÙ, b°Ÿfi°„¥∏∫ tfi J¡∑ fi°o˘, ¿_Sw ≤Fw° Fq≥ $$16$$
Ÿ°t°∏∫w# J¡<Sw N°J¡°„ ¿_S<w J¡° @°≤d° ˚uÌ°u* Ÿu <b„uT vÔu© J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ, ≈®Ô∫ Ju¡ Ÿt∫ tu* ıf ≈bÕw°u* J¡°u ©^±>-©^±> J¡≤ Ìufiub°Ôu f°≤F N°<ÌÃ∫
w≈wu Fæ*, wf tæ* b”dŸ‡f∏@Ù @°≤d° f°≥@J¡≤ <fi¿ÿªaw F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤Fw° Fq≥ $ (w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ <ıŸ
≈®J¡°≤ ıÔ Ju¡ fÙª ≤Ffiub°Ôu b”d f°F≤ Ju¡ w°≈ Ÿu ı<fiw Ÿaw°≈ J¡° NfiC˚b fiFÙ* J¡≤wu, ŸÙ ≈®J¡°≤
˚C„C^±> ˚Ù "NÃ∫∏w „ÙwÔ Ÿt_w <Ìygt^±>Ô tu* Δ∫°≈Ù N≈¿≤¿h~>∏fi ıÔ _bR¡≈ b”d FÙ tæ* Fq≥' oŸ
≈®J¡°≤ <ªW tu* <fi≤∏w≤ b”d ˚°bfi° Ju¡ π°≤° b”dR¡≈w°J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ f°F≤ Ju¡ Ÿ¥∫°Õ<Ì-w°≈ı<fiw
Ÿaw°≈ J¡° NfiC˚b fiFÙ* J¡≤wu Su) $$17$$ ıf ≈®Ô∫J¡°Ô tu* fnu-fnu ≈bÕw≤°ı°u* J¡°u t<ÌÕw J¡≤ Ìufiub°Ôu
≈®Ô∫J¡°ÔÙfi b°∫C fFwu Fæ*, wf tæ* ≈bÕwŸ‡f¿∏@fiÙ @°≤d° f°≥@J¡≤ N°J¡°„-t^±>Ô tu* NªÔ F°uJ¡≤
¿_Sw ≤Fw° Fq≥ (w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ≈®Ô∫J¡°Ô tu* ≈¨ØbÙ ≈≤ ¿_Sw ≈bÕw°u* Ju¡ <bfi°„Ù F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∏FÙ*
≈≤ ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi b°∫CN°u* J¡° N°|°w F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi b°∫CN°u* Ÿu F°ufiub°Ôu N°|°w Ju¡
N<bT∫ f®Ê°^±> Ju¡ f<F˚Õ¥w N°J¡°„ tu* Ÿ°@°≤d b°∫C Ÿu ˚Ù s°u˚ fi F°ufiu Ju¡ <ÔÎ ≈bÕwŸ‡f¿∏@fiÙ
@°≤d° f°≥@J¡≤ tæ* ¿_Sw ≤Fw° Fq≥) $$18$$ ıf ≈®Ô∫J¡°Ô tu* ıyw, <ıŸtu* tu” N°<Ì ≈bÕw yÔ ı°wu
Fæ*, ÎJ¡ ŸtCB_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ, wf b°∫CŸ‡f¿∏@fiÙ @°≤d° f°≥@J¡≤ ÎJ¡t°` b°∫C tu* FÙ w°Ì°Ã‡∫ ˚°b
J¡≤w° F…N° <fi¿ÿªw-fC<] F°uJ¡≤ «¡≈≤ wæ≤w° ≤Fw° Fq≥ $$19$$
"Ÿ ≈®J¡°≤ <J¡wfiu Ÿt∫ wJ¡ wæ≤wu ≤Fwu F°u ?' oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, f®Ê°^±> Ju¡ ≈°≤ J¡°u ∫°fiÙ _S¥Ô, Ÿ¥‚t N°æ≤ Ÿt<‹¸>R¡≈ f®Ê°^±> Ju¡ ≈≤t Nb¿@_bR¡≈
NΔ∫°J¨¡w J¡°u ≈®°›w J¡≤ Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ Ju¡ N∏w˚¥w Îba <fitÕÔ N°Ãt≈Ì tu* <fiÿªÔ°ÃtJ¡ ŸCTC¿›w Ju¡
ŸÌ¨„ ÎJ¡≤Ÿ <fi<bÕJ¡v≈¡Ÿt°<@-Nb_S° Ÿu tæ* wf wJ¡ ¿_Sw ≤Fw° Fq≥, ıf wJ¡ J¡tÔ°uLb f®ÊÌub
≈CCfi# N≈fiu Ÿ¨<‹¸>J¡tÕ tu* ≈®b¨W fiFÙ* F°uwu $ ≈Cfi# Ÿ¨<‹¸>R¡≈ Δ∫°≈°≤ Ju¡ F°ufiu ≈≤ f®Ê°^±> tu* ≈®bu„J¡≤ oŸ
J¡v≈b¨s Ju¡ _S°fi°≈∏fi tæ* N≈fiu N°Ô∫ tu* <k¡≤ ¿_Sw F°u ı°w° Fq≥ $$20,21$$ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu
J¡F° # Fu ≈sÙ∏B, ≈®Ô∫J¡°Ô tu* wwg-wwg @°≤d°N°u* Ju¡ π°≤° N©¿^±>w F°uJ¡≤ ıæŸu wCt ¿_Sw ≤Fwu F°u,
bæŸu Ì¥Ÿ≤u ∫°uyÙ •∫°u*J¡≤ ¿_Sw fiFÙ* ≤Fwu, •∫°u* bu „≤Ù≤ Ã∫°yJ¡≤ tC¿•w ≈®°›w J¡≤wu Fæ* ? $$22$$
oŸ <bT∫ tu* wwg-wwg ≈®fÔ ≈®°≤Æ@ J¡° NfiCŸ≤d J¡≤fiub°ÔÙ ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ _bR¡≈° oÕÿb≤<fi∫<w
FÙ Δ∫b_S°≈J¡ Fæ, ÌqŸ≤° J¡°uoÕ fiFÙ*; ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
˚C„C^±> fiu J¡F° # Fu f®Êfig, ª¥≥<J¡ oŸ ≈≤tuÿb≤Ù∫ <fi∫°<tJ¡° „¿•w J¡° J¡°uoÕ ˚Ù vÔa|fi fiFÙ* J¡≤
ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ Ft oŸ ≈®J¡°≤ J¡v≈°∏w°u* tu* ¿_Sw ≤Fwu Fæ* N°æ≤ ÌqŸ≤u (∫°uyÙ) „≤Ù≤°u* J¡° Ã∫°yJ¡≤
tC•w F°u ı°wu Fæ* $$23$$ tF°≤°ı, ı°u Nbÿ∫ ˚<bwΔ∫w° Fæ, ŸJ¡° fC<] Ÿu "oÌtg-oÃStub' oŸ
≈®J¡°≤ Nb@°≤d fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu $ <ıŸ w≤F Ju¡ ≈®°≤Æ@ Ÿu ı°u ı柰 ≈®°›w F°uw° Fæ, bF b柰 FÙ ≤Fw°
Fæ $ ∫F <fi∫<wR¡≈ _b˚°b J¡° <fiÿª∫ Fæ $$24$$
≈®Ã∫uJ¡ J¡v≈ tu* oŸ J¡v≈b¨s Ju¡ <fit°Õd tu* ˚Ù ˚°uyıfiJ¡ N̨‹¸> tu* FuwC˚¥w tu≤° ŸaJ¡v≈ FÙ J¡°≤d
Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
J¡v≈-J¡v≈ tu* f°≤-f°≤ ÎJ¡t°` tu≤u ŸaJ¡v≈ Ÿu FÙ tu”≈bÕw Ju¡ oŸÙ <„©≤ ≈≤ oŸ w≤F J¡° ∫F
ŸyÕ - 21] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1291
J¡v≈b¨s Ã≈∏fi F°uw° Fæ $$25$$ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, wC‡F°≤Ù N°∫C t°us Ju¡ ŸÂ„ NÃ∫∏w
N≈¿≤¿h~>∏fi Fæ, wCt ŸCÌq≤ ˚¥wJ¡°ÔÙfi ≈Ì°S°u˘ J¡° <fiÌuÕ„fi J¡≤fiu tu* ŸfŸu f»-ª»J¡≤ F°u $ wCt t°usFuwC
w[bI°fi N°æ≤ Ô°æ<J¡J¡ Ÿt_w „°˜°<Ì <bI°fi°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°u, @Ù≤ F°u N°æ≤ wC‡F°≤u tfi°uΔ∫°≈°≤
N°Ãt∫°uy tu* ≈∫°Õ›w R¡≈ Ÿu ∫°uÀ∫ F°u ªCJu¡ Fæ* $ wCtfiu w≤F-w≤F J¡∑ NŸa¶∫ Ÿ¨<‹¸>∫°u* J¡∑ Ã≈¿W,
¿_S<w N°æ≤ ≈®Ô∫ Ìu©u Fæ*, oŸ<ÔÎ tæ* wCtŸu ≈¥~>w° F≥¥ <J¡ wC‡F°≤u π°≤° Ìu©u y∫u ıyw t^±>Ô tu*
N°ÿª∫ÕJ¡°≤Ù <J¡Ÿ-<J¡Ÿ ıyw-J®¡t J¡° wCt _t≤d J¡≤wu F°u $$26,27$$ ˚C„C^±> fiu J¡F° # Fu Zu‹™>w≤,
oŸ ≈¨ØbÙ Ju¡ <bT∫ tu* tCHu _t≤d Fæ <J¡ ÎJ¡ Ÿt∫ oŸtu* <„Ô° N°æ≤ b¨s JC¡~> fiFÙ* Su; w¨d, Ôw° N°<Ì
JC¡~> ˚Ù Ã≈∏fi fiFÙ* F…Î Su; ≈bÕw, N≤^∫ N°æ≤ ˚°≥<w-˚°≥<w Ju¡ b¨s JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Su wS° ∫F ≈¨ØbÙ tu”
Ju¡ fiÙªu ¿_Sw SÙ $$28$$ tCHu ˚ÔÙ˚°≥<w _t≤d Fæ <J¡ tu”≈bÕw Ju¡ fiÙªu ∫F ≈¨ØbÙ À∫°≤F Fı°≤ bT°u˘
wJ¡ ˚_t-Ÿ°≤ Ju¡ ˚°≤ Ÿu Δ∫°›w SÙ $$29$$ ≈FÔu tu”≈bÕw Ju¡ fiÙªu ≈¨ØbÙ ≈≤ fi Ÿ¥∫Õ Ã≈∏fi F…N° S°,
fi oŸtu* ª∏B-t^±>Ô J¡° ˚°fi FÙ F°uw° S° N°æ≤ fi w°u <ÌbŸ J¡° FuwC˚¥w ≈®J¡°„ ŸCtu”≈bÕw Ju¡ ≈®J¡°„
Ÿu <b˚•w S°-oŸJ¡° ˚Ù tCHu ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ Ÿu _t≤d Fæ $$30$$ ŸCtu”≈bÕw Ju¡ ≤Ãfi°u* Ju¡ wÔ≈®J¡°„°u* Ÿu
oŸ ≈¨ØbÙ J¡° N°@° J¡°u¸>≤ ≈®J¡°<„w F°uw° S° wS° oŸ ≈≤ J¡FÙ*-J¡FÙ* ≈®J¡°„∫C•w ≈bÕw ˚Ù <bΩt°fi
Su, oŸ<ÔÎ ∫F Ô°uJ¡°Ô°uJ¡ ≈bÕw Ju¡ ŸÂ„ ≈®wÙw F°uwÙ SÙ - oŸJ¡° ˚Ù ™>ÙJ¡-™>ÙJ¡ _t≤d Fæ $$31$$
∫F°≥ fÔ, Îuÿb∫Õ N°<Ì Ÿu ≈¿≤≈C‹¸> NŸC≤°u* J¡° Ÿay®°t F°ufiu ≈≤ ıf oŸ ≈¨ØbÙ J¡° ˚Ùw≤Ù ˚°y sÙd F°u
y∫° S°, wf ∫F ≈Ô°∫fit°fi ıfi°u* Ÿu Δ∫°›w F°u yoÕ SÙ - oŸJ¡° ˚Ù tCHu Nh~>Ù w≤F Ÿu _t≤d
Fæ $$32$$ ª°≤ ∫Cy°u* wJ¡ tÌ-tW Îuÿb∫Õ„°ÔÙ NŸC≤°u* Ju¡ π°≤° N°J®¡°∏w F…oÕ ∫F ≈¨ØbÙ fiJu¡ (NŸC≤°u*
Ju¡) N∏w#≈C≤ R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u yoÕ SÙ-oŸJ¡° ˚Ù _t≤d J¡≤w° Fq≥ $$33$$ ÎJ¡ Ÿt∫ oŸ ıyw-
R¡≈Ù JC¡<¸>∫° tu* tu” J¡°u ~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤u Ÿf Ìu„ ŸtCB fiu Naw wJ¡ N°h~>°<Ìw J¡≤ <Ì∫u Su N°æ≤ Ÿ
Ÿt∫ oŸ tu”≈bÕw ≈≤ N<bfi°„Ù f®Ê°, <b‹dC N°æ≤ <„b, ∫u Ìub`∫Ù <b≤°ı ≤FÙ SÙ - oŸJ¡° ˚Ù tCHu
™>ÙJ¡ _t≤d Fæ $$34$$ Ì°u ∫Cy°u* wJ¡ w°u ∫F (≈¨ØbÙ) ıayÔÙ b¨s°u* Ÿu <fi<fn SÙ N°æ≤ oŸtu* ∏Fu* (b¨s°u*
J¡°u) ~>°un ÌqŸ≤u <J¡ŸÙ J¡° <fit°Õd FÙ fiFÙ* F…N° S° - oŸu ˚Ù _t≤d J¡≤w° Fq≥ $$35$$ ÎJ¡ Ÿt∫ ∫F
≈¨ØbÙ ª°≤ ∫Cy°u* Ÿu N<@J¡ J¡°Ô wJ¡ <fi<fn ≈bÕw°u* Ÿu Δ∫°›w SÙ; Ÿtu* tfiC‹∫°u* J¡° Ÿaª≤d ˚Ù fiFÙ*
F°uw° S°-oŸJ¡° ˚Ù tCHu _t≤d Fæ $$36$$ ÌŸ Fı°≤ bT°u˘ wJ¡ w°u ∫F t¨w ÌæÃ∫°u* Ju¡ N<_S≈bÕw°u* Ÿu
ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Δ∫°›w Îba ≈¿≤≈¥dÕ SÙ - oŸJ¡° ˚Ù tæ* ˚ÔÙ-˚°≥<w _t≤d J¡≤w° Fq≥ $$37$$ ÎJ¡ Ÿt∫
N∏w¿≤s N°<Ì Ô°uJ¡°u* tu* ˚∫ Ju¡ J¡°≤d Ÿt_w <bt°fiy°tÙ Ìubw° N°<Ì <w≤°u<Fw F°u y∫u Su N°æ≤ ∫F
(≈¨ØbÙ) Ÿf b¨s°u* Ÿu b<ıÕw F°uJ¡≤ N∏@J¡°≤ ≈®ªC≤ F°u yoÕ SÙ - oŸJ¡° ˚Ù tCHu _t≤d Fæ $$38$$
tF°≤°ı, ÎJ¡ Ÿt∫ tu”-_≈@°Õ Ÿu <b∏º∫tF°≈bÕw Ju¡ f»fiu ≈≤ Ì<sd <Ì„° Ÿu Ny_Ã∫ tF°tC<fi
ªÔu y∫u N°æ≤ ∫F ıyw-R¡≈Ù JC¡<¸>∫° tÔ∫, ÌÌ…Õ≤, Ÿfl°<B N°<Ì <b˚°ıJ¡ ≈bÕw°u* Ju¡ N˚°b Ÿu
ÎJ¡≈bÕwR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u yoÕ SÙ - oŸJ¡° ˚Ù tCHu _t≤d Fæ $$39$$ ∫u N°æ≤ ofiŸu ≈¨SJ¡ ÌqŸ≤u ˚Ù
fF…w b¨W°∏w Fæ*, <ıfiJ¡° tCHu Ÿa_t≤d Fæ, ≈≤∏wC fiJu¡ <bT∫ tu* N<@J¡ J¡Ffiu Ÿu •∫° k¡Ô ? Ju¡bÔ
Ÿ°≤˚¥w b_wC J¡° Ÿasu≈ Ÿu Zbd J¡∑<ıÎ $$40$$ Fu f®Êfig, ŸæJ¡n°u* NŸa¶∫ tfiC fÙw y∫u, ∫u Ÿf ≈®˚°b
Ju¡ N°<@•∫ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Su Îba ŸæJ¡n°u* ªwC∫CÕy ˚Ù fÙw y∫u - oŸJ¡° ˚Ù tCHu _t≤d Fæ $$41$$
1292 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ÌqŸ≤° N°ÿª∫Õ J¡Fwu Fæ* $
ÎJ¡ Ÿt∫ ∫°fiÙ ıf f®Ê°^±>„≤Ù≤ <b≤°¸>g Ã≈∏fi F°uJ¡≤ N≈fiu _bR¡≈ J¡° N°Ô°uªfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
JC¡~> J¡°Ô wJ¡ Ÿt°<Fw <ªW F…Î Su, Ÿ Ÿt∫ ≈C”T Îba NŸC≤°u* Ÿu b<ıÕw, _bw#„C], ≈®J¡°„_b˚°b
wæıŸ ≈Ì°S°u˘ J¡° Ÿt<‹¸>R¡≈ ÎJ¡ FÙ f®Ê°^±> S° - oŸJ¡° tCHu _t≤d Fæ $$42$$
J¡<Ô∫Cy J¡∑ Ÿ¨<‹¸>-¿_S<w J¡° _t≤d J¡≤ ≤Fu ≈<s≤°ı ˚C„C^±> J¡Fwu Fæ* $
ÎJ¡ Ÿt∫ ÎuŸÙ ∏tW Ÿ¨<‹¸> SÙ <J¡ <ıŸtu* f®°Êd Ô°uy tΩ ≈Ùwu Su, Ìubw°N°u* J¡∑ ¿fi∏Ì° J¡≤fiub°Ôu
NŸwg-„¥B ≤Fwu Su, <˜∫°u* Ju¡ NfiuJ¡ ≈<w F°uwu Su - oŸJ¡° tCHu _t≤d Fæ $$43$$
N°ÿª∫°Õ∏w≤ J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, tCHu <J¡ŸÙ ÎJ¡ ÎuŸÙ Ÿ¨<‹¸> J¡° _t≤d Fæ <J¡ <ıŸtu* ∫F ˚¥≈Ù™> b¨s°u* Ÿu |fiÙ˚¥w S°,
tF°ŸtCB J¡∑ J¡v≈fi° ˚Ù fiFÙ* J¡∑ yoÕ SÙ N°æ≤ ˜Ù-≈C”T Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ju¡ <ffi° N≈fiu N°≈ ˚¨yC N°<Ì
t°fiŸ ≈C”T Ã≈∏fi F…Î Su (ŸtCB Ju¡ ŸıÕJ¡ <≈®∫b®w J¡∑ Ã≈<W Ju¡ ≈FÔu ∫F t°fiŸ-Ÿ¨¿‹¸> F…oÕ SÙ,
∫F ≈®<Ÿ] Fæ) $$44$$
ıÔ tu* ≈¨<SbÙ Ju¡ <fitÀfi F°u ı°fiu ≈≤ ıfiÔ°uJ¡ N°<Ì ≈®J¡°„ ≈®ªC≤ Ô°uJ¡°u* Ju¡ Δ∫bF°≤°u* Ÿu ≈Ô<sw
F…Î J¡°Ô tu* ı°u Ÿ¨<‹¸>-¿_S<w SÙ, ŸJ¡° _t≤d J¡≤ ≤Fu ≈sÙ∏B ˚C„C^±> J¡Fwu Fæ* $
ÎJ¡ Ÿt∫ ÎuŸÙ Ÿ¨<‹¸> SÙ - <ıŸtu* ≈bÕw N°æ≤ ≈¨<SbÙ J¡° fi°t„uT FÙ fiFÙ* S°, Ìubw° N°æ≤ ∫°uy<Ÿ]
≈C”T N°J¡°„ tu* FÙ ≤Fwu Su wS° ª∏B Îba Ÿ¥∫Õ Ju¡ N˚°b tu* ˚Ù ≈¿≤≈¥dÕ ≈®J¡°„ S° - oŸJ¡° tCHu _t≤d
Fæ $$45$$ tF°≤°ı, ÎJ¡ Ÿt∫ J¡∑ Ÿ¨<‹¸> tu* fi o∏B S°, fi J¡°uoÕ ≤°ı° S°, fi Wt, tº∫t Îba N@t J¡°
˚uÌ S°, Ÿf ÎJ¡R¡≈ S° wS° Ÿt_w <ÌJg¡-ªJ®¡ N∏@J¡°≤ Ÿu Δ∫°›w S° - oŸJ¡° tCHu _t≤d Fæ $$46$$
oŸ J¡v≈ Ju¡ b¨w°∏w J¡° w°u oŸ J¡v≈ wJ¡ J¡∑ N°∫Cb°Ôu fF…w Ÿu Ô°uy°u* J¡°u _t≤d Fæ, ∫°u* ≈®≈aª J¡≤
≤Fu ≈¿s≤°ı ˚C„C^±> J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, ≈FÔu Ÿ¨<‹¸> Ju¡ Ã≈°Ìfi Ju¡ <ÔÎ Ÿ¨<‹¸> J¡° ŸaJ¡v≈ F…N° $ ŸJu¡ f°Ì wÙfi Ô°uJ¡°u* tu* πÙ≈
N°<Ì Nb°∏w≤ ≈®Ìu„°u* J¡° <b˚°y F…N° $ ŸJu¡ f°Ì Ÿ°w JC¡Ô≈bÕw°u* Ju¡ <ÔÎ ∫°uÀ∫ _S°fi J¡∑ J¡v≈fi°
F…oÕ $ ŸJu¡ f°Ì ≈¨SJg¡ ¿_Sw F…Î ı‡f¥πÙ≈ tu* ≈®bu„ J¡≤ Ÿ®‹¸>° fiu f®°Êd N°<Ì bdÕ, fiJu¡ @tÕ Îba
fi-fiJu¡ <ÔÎ ∫°uÀ∫ <bΩ°<b„uT°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ $ ŸJu¡ f°Ì t^±>ÔR¡≈ tu* ≈¨ØbÙ J¡° <b˚°y <J¡∫°,
wÌfi∏w≤ fis`-ªJ®¡ J¡° ≈∫°uyÙ Ÿa_S°fi Îba @®Cb-t^±>Ô J¡° <fit°Õd <J¡∫° (tu≤Ù N≈us° NÃ∫∏w
_bv≈ N°∫Cb°Ôu N°≈Ju¡ ŸÂ„ oŸ J¡v≈ Ju¡ tfiC‹∫ ˚Ù ofi ŸfJ¡° _t≤d J¡≤ ŸJ¡wu Fæ* $) $$47,48$$
ŸJu¡ f°Ì ª∏Bt° N°æ≤ Ÿ¥∫Õ J¡° <fit°Õd F…N° $ wÌfi∏w≤ o∏B Îba ≈u∏B J¡∑ Δ∫b_S° F…oÕ $ f°Ì tu*
<F≤^∫°s fiu ≈¨ØbÙ J¡° N≈F≤d <J¡∫° $ f°Ì tu* ŸJ¡° b≤°FR¡≈@°≤Ù ˚yb°fi fiu ]°≤ <J¡∫° $$49$$
f°Ì tu* Ìub, Ì°fib, tfiC‹∫ N°<Ì ≈®Ã∫uJ¡ tu* ≤°ı°N°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ yoÕ $ ≈ÿª°wg tÃ_∫R¡≈ y®Fd J¡≤
˚yb°fi buÌ Ô°∫u $ t∏Ì≤°ªÔ J¡° ∏t¥Ôfi <J¡∫° y∫° $ Nt¨w Ju¡ <ÔÎ sÙ≤-Ÿ°y≤ J¡° taSfi F…N° $ f°Ì
tu* Nı°w≈s y”n N°æ≤ ŸtCB°u* J¡∑ Ã≈¿W F…oÕ-oÃ∫°<Ì _bv≈ NwÙw ıyÃJ®¡t J¡∑ ı°u _t¨<w∫°≥ Fæ*,
fiJ¡° tu≤Ù N≈us° Nv≈-N°∫Cb°Ôu bwÕt°fi J¡°Ô tu* Ã≈∏fi N°≈Ju¡ ŸÂ„ ≈®°dÙ ˚Ù _t≤d J¡≤wu Fæ*,
oŸ<ÔÎ fitu* N°Ì≤ FÙ •∫° $$50,51$$
ŸyÕ - 22] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1293
J¡v≈°∏w≤°u* tu* N≈fiu π°≤° Ìu©u y∫u N∏∫°∏∫ N°ÿª∫°u*˘ J¡° J¡Sfi J¡≤wu F…Î w[bbuW° ˚C„C^±>ıÙ
≈®J¨¡w <bT∫ J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
ÌÙ|ÕıÙ<bw° J¡°u ≈®°›w F…Î tæ*fiu <J¡ŸÙ Ÿt∫ ∫F ≤F_∫ Ìu©°-oŸ J¡v≈ tu* ≈®<Ÿ] y”±>b°Ffi
ZÙ<b‹dC, FaŸb°Ffi ªwCtCÕ© f®Ê° ffiJ¡≤ Ìub, ÌæÃ∫ N°<Ì J¡∑ Ÿ¨<‹¸>R¡≈ J¡°∫Õ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤wu Su,
FaŸb°Ffi f®Ê°ıÙ b¨T˚b°Ffi ”B ffiJ¡≤ ŸaF°≤ J¡≤wu Su wS° b¨T˚b°Ffi tF°ÌubıÙ <b‹dC „≤Ù≤
ffiJ¡≤ Ÿ¨<‹¸> J¡° ≈°Ôfi J¡≤wu Su $$52$$
o•J¡∑Ÿb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
f°oÕŸb°≥ ŸyÕ
≈Cfi# Ìu©u y∫u b<Ÿ‹™> Ju¡ N‹¸>t ı∏t N°<Ì J¡°, Ÿt N°æ≤
N@ÕŸt Ÿ¨<‹¸> J¡° wS° sÙ≤-Ÿ°y≤ Ju¡ taSfi N°<Ì J¡° bdÕfi $
˚C„C^±> fiu J¡F° # ˚ybfig, (ıf tCHu NfiuJ¡ ∫Cy°u* J¡∑ N°ÿª∫ÕıfiJ¡ |¸>fi°N°u* J¡° b柰 N˚®°∏w
_t≤d Fæ, wf fiJu¡ f°Ì (JC¡~> ≈FÔu ∫° N°ı Ju¡ ŸyÕ tu*) Ã≈∏fi F…Î N°≈J¡°u ÔuJ¡≤ ˚≤π°ı, ≈CÔ_Ã∫,
N<`, fi°≤Ì, o∏B N°æ≤ t¿≤<ª ofiJu¡ <bT∫ tu* _t≤d J¡∑ w°u ydfi° FÙ •∫° ? ∫°fiÙ fiJu¡ <b_t≤d J¡∑
w°u Ÿ‡˚°bfi° J¡˚Ù F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ, ∫F ˚°b Fæ (c) ) $$1$$ ≈CÔF, œ°ÔJ¡ N°<Ì wS° J®¡wC, ˚¨yC,
Na<y≤° N°<Ì <Ÿ]-M¡<T, ŸfiÃJC¡t°≤ N°<Ì f®Ê<TÕ Îba ˚¨ayÙ„, _J¡∏Ì, yıbÌfi N°<Ì <„bıÙ Ju¡
≈°TÕÌ°u* Ju¡ <bT∫ tu* w°u _t≤d J¡∑ ydfi° FÙ •∫° ? $$2$$ y°æ≤Ù, Ÿ≤_bwÙ, Ô‚tÙ, y°∫`Ù N°<Ì NfiuJ¡
fiJ¡∑ „¿•w∫°u* wS° ŸCtu”, t∏Ì≤, Jæ¡Ô°Ÿ, <Ft°Ô∫, ÌÌÕ…≤ N°<Ì ≈bÕw°u* Ju¡ <bT∫ tu* _t≤d J¡∑ w°u
ydfi° FÙ •∫° ? $$3$$ F∫y®Ùb N°<Ì Ì°fib°u*; <F≤^∫°s, J¡°Ôfiu<t, fÔ, <F≤^∫J¡<„≈C, J®¡°S, f<Ô,
≈®á°Ì N°<Ì ÌæÃ∫°u* Ju¡ <bT∫ tu* _t≤d J¡∑ w°u ydfi° FÙ •∫° ? $$4$$ <„<f, ∏∫aJC¡, ≈¨SC, Ô°¶∫, bæ∏∫,
fi°˚°y, Ju¡<Ô, fiÔ, t°∏@°w°, Ÿy≤, <ÌÔÙ≈, fiF…T N°<Ì ≤°ı°N°u* Ju¡ <bT∫ tu* _t≤d J¡∑ w°u ydfi° FÙ
•∫° ? $$5$$ N°`u∫, Δ∫°Ÿ, b°vtÙ<J¡, „CJ¡, b°Ã_∫°fi N°<Ì wS° ≈t∏∫C, tdÙta<J¡, ˚yÙ≤S, „CJ¡
N°<Ì Ju¡ <bT∫ tu* _t≤d J¡∑ w°u ydfi° FÙ •∫° ? $$6$$ ı°u _bv≈w≤ ˚¥wJ¡°Ô tu* Ã≈∏fi Fæ*, ı°u J¡°uoÕ
JC¡~> Ìq≤ Ju¡ Fæ* wS° ı°u N°ı Ju¡ J¡v≈ tu* Ã≈∏fi Fæ*, fiJu¡ <bT∫ tu* _t≤d J¡∑ ydfi° FÙ •∫° ? ∫°fiÙ
≈¥b°uÕ•w Ÿ˚Ù Ô°uy°u* Ju¡ <bT∫ tu* <b_t≤d F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡w°, ∫F ˚°b Fæ $$7$$ Fu tCfiu, f®Ê°ıÙ Ju¡ ≈C`
N°≈J¡° ∫F N°™>b°≥ ı∏t Fæ $ Ÿ N°™>bu* ı∏t tu* N°≈J¡∑ N°æ≤ tu≤Ù Ÿay<w F…oÕ - oŸJ¡° tæ* ≈FÔu Ÿu
_t≤d J¡≤w° Fq≥ $$8$$
"N°™>°u* ı∏t°u* tu* •∫° tæ* f®Ê°ıÙ J¡° FÙ ≈C` ≤F° ?' tF°≤°ı b<Ÿ‹™> Ju¡ oŸ ≈®ÿfi ≈≤ ≈sÙ∏B
˚C„C^±>ıÙ "fiFÙ*' ∫°u* W≤ Ìuwu Fæ* $
Fu tCfiu, N°≈ <J¡ŸÙ Ÿt∫ N°J¡°„ Ÿu Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, <J¡ŸÙ Ÿt∫ ıÔ Ÿu Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, <J¡ŸÙ
Ÿt∫ b°∫C Ÿu Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, w°u <J¡ŸÙ Ÿt∫ ≈bÕw N°æ≤ N<Àfi Ÿu Ã≈∏fi F°uwu Fæ* $$9$$
Ÿt_w J¡v≈°u* tu* wwg-wwg N<@J¡°≤Ù ≈C”T°u* Ju¡ fi°t N°æ≤ _bR¡≈ ÎJ¡ Ÿu F°ufiu ≈≤ ˚Ù Ÿf ≈Ì°S°u˘ Ju¡
(c) Ÿ›wt ÿÔ°uJ¡_S <J®¡∫° Ju¡ Ÿ°S Ÿf Ÿ›w‡∫∏w°u* J¡° Ÿ‡f∏@ Fæ $
1294 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿf Nb∫b N°æ≤ N°ª≤d ÎJ¡ FÙ F°ufiu ª°<FÎ, ∫F <fi∫t fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC J¡°J¡w°ÔÙ∫∏∫°∫ Ÿu <J¡ŸÙ
Ÿt∫ ÎJ¡-Ÿu FÙ F°u ı°wu Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ, ∫F ŸyÕ ı柰 Fæ, oŸJ¡° <ıŸ ≈®J¡°≤ N°ª≤d Fæ, oŸJu¡ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ju¡
Nb∫b Ÿa_S°fi wS° <Ì„°yd Fæ*, ™>ÙJ¡ oŸÙ w≤F Ju¡ wÙfi ŸyÕ ≈FÔu F°u ªCJu¡ Fæ*-oŸJ¡° tCHu _t≤d
Fæ $$10$$ tC<fib≤, tCHu ÎuŸu ÌŸ Ÿy°u˘ J¡° _t≤d Fæ-<ıfitu* Ìubw°N°u* Ju¡ <fi<©Ô N°ª≤d wS° Nb∫b-
y™>fi ÎJ¡R¡≈ Su, fiJ¡∑ N°∫C Ÿt°fi SÙ Îba N≈fiu <fi∫w wwg-wwg N<@J¡°≤≈Ì°u* tu* fiJ¡∑ ¿_S<w
NŸC≤°u* π°≤° ª°<Ôw fiFÙ* F…oÕ SÙ $$11$$
N°ª°≤°u* J¡∑ Ÿt°fiw° fwÔ°J¡≤ Nf fiJ¡∑ <bTtw° fwÔ°wu Fæ* $
Fu tCfiu, ıÔ tu* ±¥>fJ¡≤ <w≤°u<Fw F…oÕ ≈¨ØbÙ J¡° ŸtCB Ÿu ˚yb°fi J¥¡tÕ fiu FÙ, fi <J¡ b≤°F fiu, ≈°≥ª
Ÿy°u˘ tu* ≈°≥ª f°≤ ]°≤ <J¡∫° $$12$$ Fu tF°≤°ı, t∏Ì≤°ªÔ Ju¡ N°J¡TÕd Ju¡ <ÔÎ <J¡∫u y∫u ˚°≤Ù ≈®∫Ãfi
Ju¡ J¡°≤d Δ∫°JC¡Ô F…Î Ìubw° Îba Ì°fib°u* Ÿu ∫C•w ∫F Nt¨w°SÕ ŸtCB-t∏Sfi f°≤Fb°≥ F…N°-ÎuŸ° tCHu
_t≤d Fæ $$13$$ tF°≤°ı, ≈FÔu _byÕ_S Ÿt_w Ìubw°N°u* Ÿu J¡≤ Ôufiub°Ô°, <F≤^∫°s wÙfi f°≤ Ÿt_w
N°æT<@∫°u* wS° ≤Ÿ°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ oŸ ≈¨ØbÙ J¡°u ≈°w°Ô tu* Ôu y∫° $$14$$ ≤udCJ¡° Ju¡ Ì≤ Ÿu ı∏t ÔuJ¡≤
˚yb°fi fi°≤°∫d fiu, ≈≤„C≤°t-Nbw°≤ Ÿu „¥∏∫ NfiuJ¡ Ÿy°u˘ Ju¡ Δ∫b@°fi Ÿu ˚Ù, ∫F ~>™>Ù f°≤ s<`∫-
<bfi°„ <J¡∫° $$15$$ Fu tC<fiZu‹™>, Ÿ°æ J¡<Ô∫Cy F…Î N°æ≤ J¡∑J¡¸>Ìu„ Ju¡ ≤°ı°R¡≈ Ÿu ∫°fiÙ tF°≤°ı
„C]°u@fi Ju¡ ≈C`R¡≈ Ÿu ˚yb°fi fi°≤°∫d fiu Ÿ°æ f°≤ fC]Ì„° ≈®°›w J¡∑-oŸJ¡° tCHu _t≤d Fæ $$16$$
tF°≤°ı, ª∏Bt°æ<Ô tF°ÌubıÙ fiu J¡v≈°u* tu* wÙŸ f°≤ <`≈C≤°u* J¡° <bfi°„ <J¡∫°, Ì°u f°≤ ∫°fiÙ ≈®Ã∫uJ¡
J¡v≈ tu* _b°∫a˚Cb N°æ≤ ª°sCT t∏b∏w≤ tu* Ìs≈®ı°≈<w Ju¡ ∫I°u* J¡° <bºbaŸ <J¡∫° wS° N≈≤°@Ù ÌŸ
o∏B°u* J¡°u Ì^±> <Ì∫° (fiJu¡ ≈Ì°u* Ÿu ∏Fu* h∫CwJ¡≤ ≈bÕw J¡∑ yCk¡°N°u* tu* f∏ÌÙ ffi°∫° NSb° bı®Ÿ<Fw
fiJu¡ F°S°u* J¡° _w‡˚fi <J¡∫° )- oŸJ¡° tCHu _t≤d Fæ $$17$$ tC<fib≤, f°d°ŸC≤ Ju¡ <ÔÎ t°Fuÿb≤ Îba
bæ‹dbfi°tJ¡ ≠b≤°u* N°æ≤ ≈®tSyd°u* J¡°u „°æ∫Õ ß°F f»°J¡≤ ≈®b¨W J¡≤°fiub°Ôu wS° Ìubw°N°u* J¡∑ Ÿufi°N°u*
J¡°u ≈®ªC≤t°`° tu* sCÆ@ J¡≤fiub°Ôu F¿≤ N°æ≤ F≤ Ju¡ N°™> Ÿay®°t F…Î-oŸJ¡° tCHu _t≤d Fæ $$18$$ tCfiu, tæ*
∫Cy-∫Cy tu* Nº∫uw° ≈C”T°u* J¡∑ fC<]∫°u* Ju¡ ∏∫¥fi°<@J¡˚°b Ju¡ J¡°≤d <J®¡∫°N°u* J¡∑ (f®Êª∫Õ, yC”Ÿub°,
˚¥<t„∫fi N°<Ì <J®¡∫°N°u* J¡∑), Nay°u* J¡∑ (<„s°, J¡v≈ N°<Ì Nay°u* J¡∑) Îba ≈°™>°u* J¡∑ (Nb@°fi≈¥bÕJ¡
_b≤, bdÕ N°<Ì Ju¡ hª°≤d R¡≈ ≈°™>°u* J¡∑) ∏∫¥fi°<@J¡≈®∫C•w <b<ª`ww° Ÿu ∫C•w buÌ°u* J¡° ˚Ù _t≤d
J¡≤w° Fq≥ $$19$$ Fu ≈°≈„¥∏∫, ∫Cy-∫Cy tu* ≈®Ã∫uJ¡ π°≈≤ Ju¡ Naw tu* <fit°Õw°N°u* Ju¡ ˚uÌ Ÿu NfiuJ¡ ≈°™>b°Ôu,
ÎJ¡°SÕJ¡ wS° NÃ∫aw <b_w°≤∫C•w ≈C≤°d ≈®b¨W F°uwu Fæ* - oŸJ¡° tCHu _t≤d Fæ $$20$$ tCfiu, ∫Cy-∫Cy
tu* buÌ N°<Ì „°˜°u* Ju¡ <bπ°fi Δ∫°Ÿ, b°vtÙ<J¡ N°<Ì tF<TÕ∫°u* π°≤° <b≤<ªw ∏FÙ* tF°˚°≤w, ≤°t°∫d
N°<Ì o<wF°Ÿ°u* Îba ÌqŸ≤u o<wF°Ÿ°u* J¡° ˚Ù tæ* _t≤d J¡≤w° Fqa≥ $$21$$ tF°≤°ı, tæ* N°ÿª∫ÕıfiJ¡ tFwÙ
|¸>fi°N°uu* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ, ≈®<Ÿ] ≤°t°∫d Ÿu <˚∏fi ÌqŸ≤u ≤°t°∫dfi°tJ¡ ÔsÿÔ°uJ¡°ÃtJ¡ I°fi„°˜ J¡°,
ı°u f®ÊÌub π°≤° b<Ÿ‹™>, <bÿb°<t` N°<Ì J¡°u ≈<Ì‹¸> S°, _t≤d J¡≤w° Fq≥ $$22$$ Ÿ I°fi„°˜ tu*
tfi°u∫°uy Ìufiub°Ôu tF°fiC˚°b°u* Ju¡ N∏w#J¡≤d tu* F°S tu* k¡Ô Ju¡ ŸÂ„, "ZÙ≤°tıÙ J¡∑ fi°o˘ Δ∫bF°≤
J¡≤fi° ª°<FÎ N°æ≤ ≤°bd Ju¡ <bÔ°Ÿ J¡∑ fi°o˘ <bÔ°Ÿ fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ' ∫F I°fi Ÿt<≈Õw <J¡∫° y∫°
ŸyÕ - 22] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1295
Fæ $$23$$ •w I°fi„°˜ Ju¡ <fit°Õw° tF<TÕ b°vtÙ<J¡ Fæ* N°æ≤ Nf fiJu¡ π°≤° b<Ÿ‹™> ≤°t-Ÿab°ÌR¡≈
ÌqŸ≤u fWÙŸ Fı°≤ ÿÔ°uJ¡°ÃtJ¡ tF°≤°t°∫dR¡≈ I°fi„°˜ J¡∑ ı°u ≤ªfi° J¡∑ ı°∫uyÙ, ŸJ¡° ˚Ù
<ÌΔ∫I°fi J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ Ÿu tæ* _t≤d J¡≤w° Fq≥, N°≈ ˚Ù Ÿt∫ N°fiu≈≤ Ÿu ı°fi ı°∫u*yu $$24$$ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ, oŸ ˚°bÙ b<Ÿ‹™>-≤°t-Ÿab°ÌR¡≈ I°fi„°˜ J¡∑ ≈¥bÕJ¡v≈ Ju¡ NSb° ÌqŸ≤u <J¡ŸÙ N°æ≤
b°vtÙ<J¡fi°tJ¡ ıÙb Ju¡ π°≤° ∫Ω<≈ ≈FÔu FÙ ≤ªfi° J¡∑ yoÕ SÙ, wS°<≈ J¡v≈ Ju¡ N∏w tu* Δ∫bF°≤J¡w°ÕN°u*
J¡∑ ≈≤‡≈≤°N°u* Ju¡ ™> ı°fiu Ÿu bF h~>uÌ J¡°u ≈®°›w F°u y∫° S°, Nw# bwÕt°fi tu* ŸJ¡∑ ≈Cfi# f°≤FbÙ*
f°≤ ≤ªfi° J¡∑ ı°∫uyÙ $$25$$ tF°≤°ı, oŸÙ I°fi„°˜ Ju¡ f≤°f≤ ÌqŸ≤° I°fi„°˜ S°, <ıŸJ¡∑
"tF°˚°≤w' oŸ fi°t Ÿu ≈®<Ÿ<] SÙ Îba ≈®°Jg¡wfi Δ∫°ŸıÙ Ju¡ π°≤° ≤ªfi° J¡∑ yoÕ SÙ N°æ≤ ı°u oŸ Ÿt∫
ıyw tu* <b_t¨<w J¡°u ≈®°›w F°u ªCJ¡° Fæ-tæ* ŸJ¡° _t≤d J¡≤w° Fq≥ $$26$$ ŸÙ (≈¥bÕJ¡v≈ Ju¡) NSb°
ÌqŸ≤u <J¡ŸÙ N°æ≤ Δ∫°Ÿfi°tJ¡ ıÙb Ju¡ π°≤° <J¡∫u y∫u wS° J¡v≈°∏w tu* <b_t¨<w J¡°u ≈®°›w F…Î Ÿ
tF°˚°≤w J¡∑ Ÿ°wbÙ* f°≤ ≤ªfi° J¡∑ ı°∫uyÙ $$27$$ Fu tC<fi≤°ı, ∫Cy-∫Cy tu* ≈®b¨W F…Î NfiuJ¡ N°¶∫°fi°u*
Îba „°˜°u* J¡°, ı°u <ª`-<b<ª` |¸>fi°-Ÿ¿∏fibu„°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Su, tæ* _t≤d J¡≤w° Fq≥ $$28$$ Fu Ÿ°@°u,
∫Cy-∫Cy tu* ≈Cfi#-≈Cfi# ∏FÙ*-∏FÙ* ≈Ì°S°u˘ J¡°u wS° ÌqŸ≤u-ÌqŸ≤u ≈Ì°S°u˘ J¡°u tæ* ı°fiw° Fq≥-oŸJ¡° ˚Ù
tCHu _t≤d Fæ $$29$$ ˚ybfig, ≤°sŸ°u* J¡° <bfi°„ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈¨ØbÙ tu* Nbw°≤ y®Fd J¡≤fiub°Ôu
t<Ft°„°ÔÙ <b‹dC J¡° <fiJ¡¸>bwÙÕ `uw°∫Cy tu* À∫°≤FbÙ* f°≤ "≤°t' oŸ fi°t Ÿu ı∏t F°uy° $$30$$ Fu
tFTuÕ, fi¨<Ÿ*F_bR¡≈ „≤Ù≤ Ÿu ˚yb°fi fiu <F≤^∫J¡<„≈C J¡°, F°SÙ J¡° t¨yu∏B <ŸaF J¡∑ fi°o˘, wÙfi f°≤
Ffifi <J¡∫° $$31$$ Fu tCfiÙÿb≤, ≈¨ØbÙ Ju¡ ˚°≤ J¡∑ <fib¨<W J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ˚yb°fi <b‹dC J¡° Ÿ°uÔFbÙ* f°≤
bŸCÌubıÙ Ju¡ |≤ tu* <fiJ¡¸> π°≈≤ Ju¡ N∏w tu* ı∏t F°uy° $$32$$
f°F≤ ∫F Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ∫F ˚®°¿∏w Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, ıyBq≈° oŸ ˚®°¿∏w J¡° J¡˚Ù ˚Ù (J¡v≈°∏w tu*) N¿_wÃb fiFÙ* Fæ, ıÔ tu* fCÌgfCÌ°u* J¡∑ fi°o˘
¿_Sw F…oÕ ∫F <J¡ŸÙ Ÿt∫ FÙ (J¡v≈°∏w tu*) NI°fib„ N¿_wÃb ≤©wÙ F…oÕ-ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $$33$$
ıÔ tu* w≤ay°u* J¡∑ fi°o˘ N<w ª≈Ô, N°Ãt° Ju¡ N∏Ì≤ ≤Ffiub°ÔÙ ∫F N<fiÃ∫ Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ˚®°¿∏w
Ÿa<bwg-_bR¡≈ N°Ãt° tu* FÙ Ã≈∏fi N°æ≤ wÃsd ÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ $$34$$
≈®Ã∫uJ¡ ŸyÕ tu* ˚¥Ô°uJ¡ N°<Ì J¡∑ Nb∫b°u* Ÿu Ÿt°fiw° J¡° ı°u <fi∫t Fæ, bF ˚Ù N°æß<yÕJ¡ Fæ, ∫°u*
J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, ∫u wÙfi°u* ıyw <J¡ŸÙ J¡v≈ tu* Ÿt°fi Nb∫b-Ÿ¿∏fibu„ (N°J¡°≤) b°Ôu Su, <J¡ŸÙ J¡v≈
tu* NÃ∫∏w <bTt Su wS° <J¡ŸÙ Ÿt∫ N°@u Ÿt°fiR¡≈ Su - oŸJ¡° tCHu _t≤d Fæ $$35$$
tfiC N°<Ì N<@J¡°≤Ù ≈C”T°u* Ju¡ N°J¡°≤°u* N°æ≤ ª¿≤`°u* J¡∑ Ÿtw° ˚Ù N°æß<yÕJ¡ FÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡v≈ tu* ı°u ≈®°dÙ <ıŸ ”≈ Ju¡ ı°u N°ª°≤-Δ∫bF°≤ J¡≤wu Su, ™>ÙJ¡ ŸÙ
R¡≈ Ju¡ bu FÙ ≈®°dÙ wÃ≈≤bwÙÕ J¡v≈ tu* ˚Ù N°ª°≤-Δ∫bF°≤ J¡≤wu Ìu©u y∫u wS° ÌqŸ≤u ≈®°dÙ ∏FÙ*
Ju¡ N°ª°≤-Δ∫bF°≤ J¡≤wu Ìu©u y∫u-oŸJ¡° tCHu bwÕt°fi tu* _t≤d Fæ $$36$$
f®Êfig, ≈®Ã∫uJ¡ t∏b∏w≤ tu* ıyw-J®¡t J¡° <b≈∫°ÕŸ F°u ı°fiu ≈≤, Nb∫b Ÿ¿∏fibu„ J¡° ≈¿≤bwÕfi
F°u ı°fiu ≈≤ N°æ≤ ≈®¶∫°w ıfi°u* J¡° ≈®Ô∫ F°u ı°fiu ≈≤ tu≤u ÌqŸ≤u FÙ <t` ÌqŸ≤u FÙ f°∏@b, ÌqŸ≤u fibÙfi
1296 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
FÙ ŸubJ¡ N°æ≤ ÌqŸ≤u FÙ <fib°Ÿ-_S°fi F°u ı°wu Fæ* $$37,38$$
<fib°Ÿ_S°fi Ju¡ ˚uÌ J¡°u FÙ <b„ÌR¡≈ Ÿu fwÔ°wu Fæ* $
tF°≤°ı, <J¡ŸÙ Ÿt∫ tæ* ÎJ¡°∏w tu* <b∏º∫-≈®Ìu„ tu* N≈fi° _S°fi ffi°w° Fq≥, <J¡ŸÙ Ÿt∫ Ÿfl°<B
tu* N≈fi° _S°fi ffi°w° Fq≥, w°u <J¡ŸÙ Ÿt∫ ÌÌÕ…≤-≈bÕw ≈≤ <fib°Ÿ J¡≤w° Fq≥ $$39$$ <J¡ŸÙ Ÿt∫ <Ft°Ô∫-
≈bÕw ≈≤ b°Ÿ J¡≤w° Fq≥, <J¡ŸÙ Ÿt∫ tÔ∫-≈bÕw ≈≤ ¿_S≤ F°uw° Fq≥, w°u <J¡ŸÙ Ÿt∫ ≈®°•wfi Nb∫b-
Ÿ¿∏fibu„ Ÿu FÙ oŸ ≈bÕw ≈≤ N°J¡≤ oŸ J¡v≈b¨s J¡∑ „°©° tu* |°u*ŸÔ° ffi°w° Fq≥ $$40$$ Fu tC<fifi°∫J¡,
NŸa¶∫ ∫Cy°u* Ju¡ fÙw ı°fiu≈≤ ˚Ù oŸ Ÿt∫ ≈®°•wfi Nb∫b°u* Ju¡ Ÿ<∏fibu„ (≤ªfi°) Ÿu FÙ ∫F J¡v≈b¨s
Ã≈∏fi F…N° Fæ $$41$$ Fu Ÿ°@°u, oŸÙ<ÔÎ N≈fiu ≈®°•wfi „≤Ù≤ J¡° Ÿ¥©≈¥bÕJ¡ Ã∫°yJ¡≤ ∫F b¨s ≈¥bÕwfi
Nb∫bŸ¿∏fibu„ J¡∑ N≈us° ÌqŸ≤u Nb∫b-Ÿ¿∏fibu„R¡≈ ≈¿≤d<w J¡°u ≈®°›w fiFÙ* FCN° Fæ, <J¡∏wC ŸÙ
Ÿ¿∏fibu„ Ÿu ∫F Ã≈∏fi F…N° Fæ (≈®J¨¡w ÿÔ°uJ¡ Ju¡ W≤°@Õ Ÿu "wC‡F°≤Ù fi°o˘ ∫F J¡v≈wR¡ <ª≤aıÙbÙ
•∫°u* fiFÙ* Fæ' oŸ „aJ¡° J¡° Ÿt°@°fi F°u y∫°, •∫°u*<J¡ •w J¡Sfi Ÿu ≈<s≤°ı ˚C„C^±> fiu J¡v≈b¨s J¡∑
<ª≤aıÙ<bw° fiFÙ* fwÔ°oÕ, <J¡∏wC „°u˚°-Ÿ¿∏fibu„ J¡∑ Ÿtw° Ÿu N˚uÌ J¡° ≈ª°≤ FÙ fwÔ°∫°
Fæ $) $$42$$ tF°≤°ı, tu≤u <≈w° ª^±> Ju¡ ıÙbfiJ¡°Ô tu* oŸ J¡v≈wR¡≈ J¡∑ ı°u „°u˚° SÙ, ™>ÙJ¡ bFÙ
„°u˚° oŸ Ÿt∫ ˚Ù Fæ wS° ı°u Ÿ Ÿt∫ oŸJu¡ ≈®°•wfi Ÿ¿∏fibu„ (Nb∫b-<b∏∫°Ÿ) Su fiJu¡ wCv∫
ÌqŸ≤u fibÙfi Nb∫b-<b∏∫°Ÿ oŸJu¡ <b<Fw Fæ*, tæ*fiu ∫F°≥ oŸ Ÿt∫ ¿_S<w ≈®°›w J¡∑ Fæ $$43$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ <Ì„° N°æ≤ ≈bÕw J¡∑ Îu•∫-≈®Ã∫<˚I° ˚Ù „°u˚°-Ÿ¿∏fibu„ J¡∑ Ÿtw° Ju¡ J¡°≤d FÙ Fæ,
ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, ≈FÔu ∫F°≥ (NwÙw J¡v≈ Ju¡ oŸ ≈®Ìu„ tu*) fi ∫F W≤ <Ì„° SÙ N°æ≤ fi w°u ∫F ≈bÕw FÙ
S°, <J¡∏wC ≈FÔu ∫F ÌqŸ≤Ù FÙ W≤ <Ì„° SÙ N°æ≤ ∫F ÌqŸ≤° FÙ ≈bÕw S° $$44$$
wf fi <Ì„° N°<Ì J¡Ù fi°o˘ wCt ˚Ù ≈®Ã∫uJ¡ J¡v≈ tu* ÌqŸ≤u N°æ≤ Ÿt°fi Ÿ¿∏fibu„b°Ôu •∫°u* fiFÙ*
F°u ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tæ* ÎJ¡ FÙ ≤F° N°æ≤ ÎJ¡ FÙ Nb∫b-Ÿ¿∏fibu„ Ÿu tæ*fiu f®Ê°ıÙ J¡∑ <fi„° J¡° N<wJ®¡td <J¡∫°,
•∫°u*<J¡ J¡v≈°∏w tu* ≈¥b°uÕ•w @°≤d°N°u* Ÿu ¿_S≤ J¡∑ yoÕ <fi<bÕJ¡v≈¡Ÿt°<@ Ju¡ NbŸ°fi tu* ≈Cfi# Ã≈∏fi
F…N° ∫F ŸyÕ Ìu© J¡≤ tæ* "bFÙ ∫F tu” ≈bÕw Fæ', "bFÙ ∫F J¡v≈w”b¨s Fæ' ∫°u* ≈®Ã∫<˚I°∫t°fi ≈Ì°SÕ
Ju¡ R¡≈ tu* FÙ oŸ Ÿ¨<‹¸> J¡°u ı°fiw° Fq≥ $ ∫<Ì tæ* ÌqŸ≤° F°uw°, w°u wWw<bT<∫dÙ •w ≈®Ã∫<˚I° (Ìu©Ù
F…oÕ b_wC J¡°u ≈¿Fª°fifi°) fiFÙ* F°uwÙ, ∫F ˚°b Fæ $$45$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ ≈¥bÕ Ju¡ Nb∫b°u* Ÿu <˚∏fi ÌqŸ≤u Nb∫b°u* J¡° y®Fd J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù "Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®Ã∫<˚I°
J¡≤ ≤Fu tu≤° <bfi°„ fiFÙ* Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ y<˚Õw N°„∫b°ÔÙ "<ÌyCW≤°&˚¥wg' oÃ∫°<Ì ¿•w J¡° ≈≈°Ìfi
J¡≤wu Fæ* $
Ÿ¥∫Õ, ª∏Bt° N°<Ì y®F°u* Ÿu Îba fis`°u* Ju¡ Ì∫, N_wt∫ N°<Ì <fi∫w Ÿaª≤d°u* Ÿu <fi∫w W≤
<Ì„° tu* Nb¿_Sw tu” N°<Ì _S°fi J¡°u ÔuJ¡≤ FÙ ≈¥bÕ N°<Ì <Ì„°Î≥ Δ∫b⁄w F°uwÙ Fæ* $ ÌqŸ≤u ŸyÕ tu* w°u bu
<Ì„°Î≥-Ÿ tu”≈bÕw Ju¡ FÙ ÌqŸ≤u ≈®J¡°≤ Ÿu ¿_Sw F°u ı°fiu≈≤, <ª`≈¸> Ju¡ ≈¿≤bwÕfi Ÿu Ÿtu* <ª<`w
tu”≈bÕw N°<Ì Ju¡ N@Ùfi ≈¥bÕ N°<Ì <Ì„°N°u* Ju¡ ≈¿≤bwÕfi J¡∑ fi°o˘ Δ∫Ã∫_w-¿_S<w ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ* $$46$$
ŸyÕ - 23] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1297
oŸ ≈®J¡°≤ N<fi∫w ¿_S<w Ÿu <Ì„°N°u* J¡° <tØ∫°Ãb <Ÿ] F°ufiu ≈≤ wÌfiCŸ°≤Ù <fi∫w Nb∫b-
Ÿ¿∏fibu„ |<¸>w Ÿ˚Ù ıyw tu* N<fibªÕfiÙ∫w°R¡≈ <tØ∫°Ãb <Ì©°oÕ ≈nw° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, ∫F ıyw fi Ÿwg Fæ N°æ≤ fi NŸwg FÙ Fæ - ∫FÙ tæ* t°fiw° Fq≥ $ N°Ãt° J¡∑ t°<∫J¡ <bsu≈„¿•w
Ÿu Ã≈∏fi F…N° wS° fC<] J¡°u ˚®<tw J¡≤ ≤F° ∫F ≈®≈aª Ju¡bÔ <tØ∫° FÙ ≈®J¡¸> F°u ≤F° Fæ $$47$$
ıyw Ju¡ ≈Ì°S°ŭ tu* <Ì•J¨¡w Δ∫b_S°-Δ∫Ã∫°Ÿ (<b≈≤Ùww°) J¡∑ fi°o˘ J¡°ÔJ¨¡w Δ∫b_S° J¡° Δ∫Ã∫°Ÿ
˚Ù <Ì©°oÕ ≈nw° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tFTuÕ, <J¡ŸÙ J¡v≈ tu* ≈C` <≈w¨-˚°b J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, <t` „`C-˚°b J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ wS°
ŸæJ¡n°u* ≈C”T ˜Ù-˚°b J¡°u ≈®°›w F°u ı°wu Fæ* - oŸJ¡° tCHu _t≤d Fæ $$48$$ tC<fi tF°≤°ı, <J¡ŸÙ J¡v≈
tu* J¡<Ô∫Cy tu* ŸÃ∫∫Cy Ju¡ N°ª°≤, ŸÃ∫∫Cy tu* J¡<Ô∫Cy J¡∑ Nb_S° wS° `uw° N°æ≤ π°≈≤ tu* ŸÃ∫∫Cy Ju¡
N°ª°≤ N°æ≤ J¡<Ô∫Cy ¿_S<w F°u ı°wÙ Fæ-oŸJ¡° tCHu _t≤d Fæ $$49$$
Ÿasu≈w# J¡<Ô∫Cy-¿_S<w J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
tC<fi≤°ı, <J¡ŸÙ J¡v≈ tu* ŸÃ∫∫Cy tu* ˚Ù JC¡~> ÎuŸu tfiC‹∫°u* J¡° tCHu _t≤d Fæ <J¡ <ı∏F°u*fiu ı°u buÌ
N°æ≤ buÌ°S°u˘ J¡° Ì„Õfi wJ¡ fiFÙ* <J¡∫u Su $ N≈fiu ŸaJu¡wt°` Ÿu FÙ Δ∫bF°≤ J¡≤wu Su, fiJ¡° N°ª≤d
NÃ∫aw h~A>a©Ô S° $ (ŸÃ∫∫Cy tu* ˚Ù ≈C‹J¡≤ fiu tF°≤°ı fiÔ Ju¡ «¡≈≤ Ω¥w Ÿu <bı∫ ≈°oÕ SÙ N°æ≤ <ffi°
N≈≤°@ ≈ÃfiÙ Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡ b˜ Ÿu ∏Fu* <fib°Õ<Ÿw <J¡∫° S°, ∫F ≈®<Ÿ] f°w Fæ $) $$50$$
Fu f®Êfig, Fı°≤ ªwC∫CÕy°u* J¡Ù Ÿt°¿›w tu* f®Ê°ıÙ ıf ıyBq≈ Ju¡ ŸaF°≤J®¡t Ÿu ıÔ tu* „∫fiJ¡≤
∫°uy<fiB° Ju¡ Δ∫°ı Ÿu ≈≤t°Ãt° J¡° º∫°fi J¡≤ ≤Fu Su, wf ∫F Ìubw°, Ì°fib Îba tfiC‹∫ Ÿu ∫C•w ıyw
„¥∏∫ NŸwg_bR¡≈ J¡∑ fi°o˘ F°u y∫° S° - oŸJ¡° tCHu _t≤d Fæ $$51$$ ŸÙ ≈®J¡°≤ ıyw Ju¡ ÔÙfi F°ufiu
≈≤ ˚Ù ª∏Bt° Ÿ‡f∏@Ù tfi Ju¡ tfifi Ÿu <fi<tÕw F…Î ≈¥b°uÕ•w ÌŸ Ÿy°u˘ J¡°, ı°u _S¥Ô ≈°<SÕb°J¡°≤ Ÿu
b<ıÕw wS° b°∫C≈®°∫ ˚¥w°u* Ÿu Δ∫°›w Su, tæ* _t≤d J¡≤w° Fq≥ $$52$$
J¡<Sw Ÿt_w NS°u˘ J¡° Ÿasu≈ Ÿu ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı, f®Ê°ıÙ Ju¡ <ÌbŸR¡≈Ù J¡v≈°u* tu* F…Î <ª`-<b<ª` <b„uT Ÿa_S°fi°u* b°Ôu Ìu„°u* Ÿu ∫C•w;
<ª`-<b<ª` NfiuJ¡ J¡°∫°u˘ tu* Δ∫°JC¡Ô ≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡°u„˚¥w wS° <ª`-<b<ª` <b∏∫°Ÿ,<bÔ°Ÿ Îba buT°u*
Ÿu ∫C•w Ÿt_w Ÿy°u˘ J¡° tæ* _t≤d J¡≤w° Fq≥ $$53$$
f°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

wuoÕŸb°≥ ŸyÕ
<ıfi Ì°uT°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufiu ≈≤ tfiC‹∫ J¡°u t¨Ã∫C f°@° fiFÙ* ≈F…≥ª°wÙ,
fi Ì°uT°u* J¡° wS° tfi J¡°u <ıŸtu* Ôy°fi° ª°<FÎ - ŸJ¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu tF°f°F°u ZÙ≤°tıÙ, wÌfi∏w≤ J¡v≈Ôw° Ju¡ Ny®˚°y tu* N°ŸÙfi
Ÿ b°∫Ÿ≤°ı ˚C„C^±> J¡°u tæ*fiu <ıI°Ÿ° Ju¡ <ÔÎ ∫F N°yu J¡∑ f°w <k¡≤ ≈¥~>Ù $$1$$
Fu ≈<s∫°u* Ju¡ Zu‹™> ≤°ı°, ıyw-J¡°u„ tu* <bª≤d J¡≤ ≤Fu N°æ≤ Δ∫bF°≤ J¡≤ ≤Fu ˚Ù ≈®°<d∫°u* J¡∑
ÌuF J¡°u t¨Ã∫C <J¡Ÿ ≈°∫ Ÿu ∫°fiÙ Jæ¡Ÿu Ì°uT°u* J¡° Ã∫°y Îba Jæ¡Ÿu yCd°u* J¡° ≈°ıÕfi J¡≤fiu Ÿu f°@° fiFÙ*
1298 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈F…≥ª°wÙ $$2$$ ˚C„C^±> fiu J¡F° # Fu ŸbÕ<bwg f®Êfig , N°≈ ∫Ω<≈ Ÿf JC¡~> ı°fiwu Fæ*, wS°<≈ ı°u
tCHŸu, <ıI°ŸC J¡∑ fi°o˘, ≈¥~>wu Fæ*, bF ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ ı°u ŸtSÕ F°uwu Fæ*, bu ≈®ÿfi°u* π°≤° N≈fiu
ŸubJ¡°u* J¡∑ b°Jg¡≈¸C>w° ≈®<Ÿ] J¡≤°wu Fæ* $$3$$ ∫Ω<≈ bæŸÙ <_S<w Fæ, wS°<≈ N°ı ı°u tCHŸu ≈¥~>wu
Fæ*, ŸJ¡° N°≈J¡°u tæ* W≤ Ìuw° Fq≥ , •∫°u*<J¡ N°I° J¡° ≈¿≤≈°Ôfi J¡≤fi° FÙ Ÿ≠ıfi°u* J¡∑ ŸfŸu fnÙ
Ÿub° Fæ, ÎuŸ° tC<fi Ô°uy J¡Fwu Fæ* $$4$$
Ÿtu* Ÿt_w Ì°uT°u* J¡∑ N°Z∫ b°Ÿfi° J¡° <bfi°„ FÙ t¨Ã∫C ≈≤ <bı∫ ≈°fiu Ju¡ <ÔÎ tC¶∫ ≈°∫ Fæ,
ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, ≤°y°<Ì Ì°uTR¡≈Ù t°uwÙ <ıŸtu* <≈≤°u∫u y∫u Fæ*, ÎuŸÙ b°Ÿfi°R¡≈Ù w∏wCŸ∏w<w <ıŸJu¡
⁄Ì∫-J¡tÔ tu* y®<Sw fiFÙ* ≤FwÙ, t¨Ã∫C Ÿu t°≤fiu J¡∑ oh~>° fiFÙ* J¡≤wÙ NS°Õwg ıæŸu F°≤ N°<Ì N°˚≤d°u*
J¡° ≈¿≤Ã∫°y <J¡∫u ≈C”T°u* J¡°u ª°u≤ t°≤fiu J¡∑ oh~>° fiFÙ* J¡≤wu bæŸu FÙ ≈®J¨¡w tu* ŸtHfi° ª°<FÎ, ∫F ˚°b
Fæ $$5$$ f®Êfig, ÌuF-b¨s J¡° h~>uÌ J¡≤ Ìufiub°Ôu <fi#ÿb°ŸR¡≈Ù J¡≤bw <ıfiŸu Ã≈∏fi F°uwu Fæ* wS°
Ÿt_w „≤Ù≤-Ôw° Ju¡ (ÌuF-b¨s „°©°˚¥w F°S, ≈æ≤ N°<Ì Ju¡) <ÔÎ ı°u |CfiR¡≈ Fæ*, bu t°fi<ŸJ¡-
Δ∫S°Î≥ <ıŸJ¡° ˚uÌfi fiFÙ* J¡≤wÙ*, Ÿu t¨Ã∫C t°≤fiu J¡∑ oh~>° fiFÙ* J¡≤wÙ $$6$$ f®Êfig , „≤Ù≤R¡≈Ù b¨s
Ju¡ J¡°u¸>≤ tu* ≤Ffiub°Ôu Ÿ≈°u˘ Ju¡ Ÿt¥FR¡≈ wS° <ª∏w°R¡≈Ù k¡d<b_w°≤°u* J¡°u <Ÿ≤ tu* @°≤d J¡≤fiub°ÔÙ
N°„°Î≥ <ıŸJ¡°u ˚Ùw≤ Ÿu Ì°F fiFÙ* ≈F…≥ª°wÙ Ÿu t¨Ã∫C t°≤fiu J¡∑ oh~>° fiFÙ* J¡≤wÙ $ ≤°y-πuTR¡≈Ù <bT
Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N≈fiu tfiR¡≈Ù <fÔ tu* ≤Ffiub°Ô° Ô°u˚R¡≈Ù Ÿ≈Õ <ıŸJ¡°u Ìa„ fiFÙ* J¡≤w° Ÿu t¨Ã∫C t°≤fiu J¡∑
oh~>° fiFÙ* J¡≤wÙ $$7$$ ≤°y-πuTR¡≈Ù <bT Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N≈fiu tfiR¡≈Ù <fÔ tu* ≤Ffiub°Ô° Ô°u˚R¡≈Ù Ÿ≈Õ
<ıŸJ¡°u Ìa„ fiFÙ* J¡≤w°, Ÿu t¨Ã∫C t°≤fiu J¡∑ oh~>° fiFÙ* J¡≤wÙ $$8$$ „≤Ù≤R¡≈Ù ŸtCB J¡° b±>b°<ÀfiR¡≈
NwÎb Ÿt_w <bbuJ¡R¡≈Ù ıÔ J¡°u ≈Ù ı°fiub°Ô° J®¡°u@ <ıŸJ¡°u ÌÀ@ fiFÙ* J¡≤w°, Ÿu t¨Ã∫C t°≤fiu J¡∑
oh~>° fiFÙ* J¡≤wÙ $$9$$ tF°≤°ı, <wÔ°u* J¡∑ fnÙ ≤°<„ J¡°u Δ∫y® J¡≤ Ìufiub°Ôu J¡<™>fi J¡°uvFq ∫∏` J¡∑ fi°o˘
y®w°≈¥bÕJ¡ Nfiay (J¡°tÌub) <ıŸu ≈Ùn° fiFÙ* ≈FC≥ª°w°, Ÿu t¨Ã∫C t°≤fiu J¡∑ oh~>° fiFÙ* J¡≤wÙ $$10$$
f®Ê°Ãt° tu* <bZ°¿∏w FÙ N°Ã∫¿∏wJ¡ t¨Ã∫C-<bı∫ tu* FuwC Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
<ıŸfiu ÎJ¡ <fitÕÔ ≈≤t ≈<b` f®Ê≈Ì tu* <ªW-¿_S<w ≈®°›w J¡≤ ÔÙ Fæ, ŸJ¡°u t¨Ã∫C t°≤fiu J¡∑
oh~>° fiFÙ* J¡≤wÙ $$11$$ „≤Ù≤R¡≈Ù ≈C¿‹≈w N≤^∫ ≈®Ìu„ tu* ≈®bu„ J¡≤ Ì°æn-@¥≈ tª°fiub°Ô° fÔb°fi
<ıŸJ¡° tfi, b°fi≤ J¡∑ fi°o˘, ªaªÔ fiFÙ* Fæ, ŸJ¡°u t¨Ã∫C t°≤fiu J¡∑ oh~>° fiFÙ* J¡≤wÙ $$12$$
Ì°uT°u* J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤ ≤Fu ˚C„C^±>ıÙ-t¨Ã∫C <bı∫ tu* FuwC˚¥w yCd°u* J¡° ≈J®¡t J¡≤fiu Ju¡ ≈FÔu
Ÿt°@°fi FÙ tC¶∫ yCd Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu - Ÿt°@°fi J¡∑ ≈®„aŸ° J¡≤wu Fæ* $
Fu f®Êfig, ≈¥bÕ tu* fwÔ°∫u y∫u ∫u tF°fi Ì°uT ŸaŸ°≤ R¡≈Ù Δ∫°<@ Ju¡ J¡°≤d˚¥w Fæ*, bu Ì°uT Ÿt°<Fw
<ªW J¡°u w<fiJ¡ ˚Ù <b¿h~>∏fi fiFÙ* J¡≤wu $$13$$ „°≤Ù¿≤J¡ Îba t°fi<ŸJ¡ ≈Ùn°N°u* Ÿu ı<fiw wS° tF°fi
<b˚®t°u* Ÿu (≈C`, J¡Ô` N°<Ì <bTt-Δ∫°t°uF°u* Ÿu) <bª¿Ôw F…Î Ì…#© ÎJ¡t°` Ÿt°<Fw <ªW J¡°u FÙ
<~>∏fi-<˚∏fi fiFÙ* J¡≤ ≈°wu $$14$$ <ıŸ tF°≈C”T J¡° <ªW Ÿt°<Fw Fæ, ŸJ¡° <ªW fi N_w F°uw° Fæ,
fi <Ìw F°uw° Fæ, fi Ÿtu* _t¨<w F°uwÙ Fæ, fi <b_t¨<w F°uwÙ Fæ, fi ŸCTC¿›w F°uwÙ Fæ, fi ı°y¨<w FÙ F°uwÙ
Fæ $$15$$ <ıŸ tF°Ãt° J¡° <ªW Ÿt°<Fw Fæ, ŸJ¡∑ J¡°t J®¡°u@ N°<Ì <bJ¡°≤°u* Ÿu Ã≈∏fi wS° ⁄Ì∫°J¡°„
ŸyÕ - 23] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1299
J¡°u N°b¨w J¡≤ Ìufiub°ÔÙ <ª∏w° <J¡ŸÙ w≤F <F*Ÿ° fiFÙ* J¡≤wÙ $$16$$ <ıŸJ¡° <ªW Ÿt°<Fw Fæ,
„°˜°fiCŸ°≤Ù Δ∫bF°≤°u* J¡°u ªÔ°w° F…N° ˚Ù bF ≈≤t°SÕw# fi JC¡~> Ìuw° Fæ, fi y®Fd J¡≤w° Fæ, fi JC¡~>
Ã∫°yw° Fæ N°æ≤ fi JC¡~> t°≥yw° FÙ Fæ $$17$$ <ıŸ tF°≈C”T J¡° <ªW Ÿt°<Fw Fæ, Ÿu ≈°ıÕfi J¡≤fiu
∫°uÀ∫ NfiuJ¡ Ì…‹¸> @fi°<Ì NSÕ; J¨¡<T,y¨F N°<Ì Ì…‹¸> N°≤a˚; ≤°y, πuT N°<Ì Ì…‹¸> yCd; ttÕ≈®J¡°„J¡ Ì…‹¸>
¿•w∫°≥; Ì…‹¸> fiÙ<w∫°≥-∫u Ÿf N≈fiu Ì…‹≈¿≤d°t π°≤° ©uÌ fiFÙ* ≈F…≥ª°wÙ* $$18$$ <ıŸJ¡° ¿ªW Ÿt°<Fw
Fæ, ŸJ¡∑ N°u≤ NfiuJ¡<b@ NS°u˘ Ÿu ∫C•w Îba <b<b@ yCd°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ, <fi≤<w„∫ ≈®J¡°„t°fi Ÿ˚Ù ŸC©
Ì°ænwu Fæ* $$19$$ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ, (ª¥≥<J¡ Ÿt°<Fw <ªW J¡°u <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ yCd-Ì°uT N_w-
Δ∫_w fiFÙ* J¡≤ ≈°wu, oŸ<ÔÎ ) ı°u w[b W≤J¡°<ÔJ¡ ŸC© J¡° FuwC, Nf°º∫, N<bfi°„Ù, N<bΩ°„¥∏∫
Îba <bT∫ J¡∑ N<˚Ô°T°R¡≈Ù Â<‹¸> Ÿu b<ıÕw N°Ãt-Ô°˚_bR¡≈ Fæ, ŸÙ ÎJ¡ w[b tu* tfi J¡°u ¿_S≤
J¡≤fi° ª°<FÎ $$20$$ tF°≤°ı, <ªW J¡°u ≈C”T°SÕ„¥∏∫ ffi°fiub°Ôu, N≈<b`, πæw-Ì„ÕfiR¡≈ <≈„°ª Ju¡
π°≤° ı°u w[b J¡˚Ù ˚Ù N°J®¡°∏w fiFÙ* F°uw°, ŸÙ ÎJ¡ N°Ãt-Ô°˚R¡≈ w[b tu* tfi J¡°u ¿_S≤ J¡≤fi°
ª°<FÎ $$21$$ Nfi°<ÌJ¡°Ô Ÿu ŸfŸu f»-ª»J¡≤ <ıŸJ¡° N°æ<ªÃ∫ <Ÿ] F°u ªCJ¡° Fæ, wS° ı°u N°≤‡˚
tu* ŸC∏Ì≤, tº∫ tu* (N@Õ-≈¿≤≈°J¡J¡°Ô tu*) t@C≤ N°æ≤ N∏w tu* Ÿt_w Ì…#©°u* J¡° <fibÕwJ¡ Fæ, Ÿ
N°Ãt-Ô°˚R¡≈ I°fiw[b tu* tfi J¡°u ¿_S≤ J¡≤fi° ª°<FÎ $$22$$ ı°u N<bfi°„Ù Fæ, tfi Ju¡ <ÔÎ ŸÌ°
<FwJ¡≤ Fæ, Nf°<@w_bR¡≈ Fæ, N°<Ì tº∫ Îab N∏w-ofi Ÿ˚Ù Nb_S°N°u* tu* NfiC_∫¥w Fæ wS° <ıŸJ¡∑
Ÿt_w Ÿ∏wÔ°uy ≈®Ù<w≈¥bÕJ¡ ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ*, Ÿ N°ÃtÔ°˚R¡≈ w[b tu* tfi J¡°u ¿_S≤ J¡≤fi°
ª°<FÎ $$23$$ f®ÊTuÕ, ı°u fC<] Ÿu ≈≤u Fæ, ≈®J¡°„_bR¡≈ Fæ, ŸfJ¡° N°<Ì J¡°≤d Fæ, <fi≤<w„∫
Nt¨w_bR¡≈ Fæ wS° <ıŸJ¡∑ N≈us° ÌqŸ≤° Wt Ÿ°æ˚°À∫ (<fiÃ∫ <fi≤<w„∫ N°fi∏ÌR¡≈ Ÿ°æ˚°À∫)
fiFÙ* Fæ, Ÿ ≈≤t w[b tu* tfi J¡°u ¿_S≤ J¡≤fi° ª°<FÎ $$24$$
Nf ≈≤t w[b tu* ŸfŸu f»-ª»J¡≤ Ÿ°æ˚°À∫R¡≈w° Fæ, oŸJ¡° ÌqŸ≤u ŸC©°u* tu* N<fiÃ∫Ãb-≈®<w≈°Ìfi
π°≤° Ÿ°@fi J¡≤wu Fæ* $
Ìubw°N°u*, NŸC≤°u* Îba y∏@b°u˘ Ÿu Δ∫°›w; <bΩ°@≤°u* N°æ≤ <J¡∏fi≤°u* Ÿu ∫C•w wS° Ìubw°-≤t<d∫°u* Ÿu
ŸC„°u<˚w _byÕ tu* JC¡~> ˚Ù ŸC¿_S≤ Îba Wt w[b <bΩt°fi fiFÙ* Fæ $$25$$ Fu ≈®Ù<w≈°`, b¨s°u* Ÿu ≤°<ıw,
≤°ı°-tF°≤°ı°N°u* Ÿu ∫C•w; ≈bÕw, fiy≤ Îba b®ı˚¥<t Ÿu „°u˚°∫t°fi wS° ŸtCB Ÿu ∫C•w ˚¥wÔ tu* JC¡~>
˚Ù _S°∫Ù N°æ≤ „°u˚fi w[b fiFÙ* Fæ $$26$$ f®Êfig , ıF°≥ fi°y°u* J¡° <fib°Ÿ Fæ, NŸC≤°u* Ju¡ Ÿt¥F Fæ* wS° NŸC≤°u*
J¡∑ <˜∫°u* J¡° ŸtCÌ°∫ Fæ, Ÿt_w Ÿ ≈°w°Ô Ô°uJ¡ tu* ˚Ù JC¡~> ¿_S≤ Îba ŸC©R¡≈ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ $$27$$
∫°u* wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* J¡∑ N„C˚R¡≈w° fwÔ°J¡≤ ŸJu¡ N∏Ì≤ Ju¡ ıyw J¡∑ ˚Ù N„C˚R¡≈w° fwÔ°wu Fæ* $
tF°≤°ı, <ıŸtu* _byÕ, ÌubÔ°uJ¡, ≈°w°Ô Îba ÌŸ°u* <Ì„°Î≥ Fæ*, ÎuŸu oŸ Ÿ‡≈¥dÕ ıyw tu* JC¡~> ˚Ù
¿_S≤ ŸC©R¡≈ w°¿[bJ¡ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ $$28$$ N°<@ (t°fi<ŸJ¡ Δ∫S°) Îba Δ∫°<@ Ÿu NÃ∫∏w ª≈Ô
wS° Ì…©#Ÿt¥F Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w ŸbÕÌ° wCh~> <J®¡∫°ı∏∫ k¡Ô°u* tu* JC¡~> ˚Ù ¿_S≤ N°æ≤ J¡v∫°dJ¡°≤J¡ fiFÙ*
Fæ $$29$$ <ı∏F°u*fiu <ªW w≤Ô J¡≤ <Ì∫° Fæ wS° ı°u tfi tu* N°fi∏Ì Ìuwu Fæ*, ÎuŸu fC<] Ju¡ <bJ¡°≤˚¥w
t°fiŸ<J®¡∫°ı∏∫ k¡Ô°u* tu* JC¡~> ˚Ù ¿_S≤ J¡v∫°d fiFÙ* Fæ $$30$$ tfiR¡≈Ù sÙ≤-Ÿ°y≤ Ju¡ taSfi tu*
t∏Ì≤°ªÔ J¡° N°ª≤d J¡≤fiub°Ôu N≈fiu ŸaJ¡v≈, <bJ¡v≈ N°<Ì t°fi<ŸJ¡ Δ∫°≈°≤°u* tu* ˚Ù JC¡~> _S°∫Ù
1300 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡v∫°d fiFÙ* Fæ $$31$$ <fi≤∏w≤ Ã≈∏fi Îba <bfi‹¸> F°ufiub°ÔÙ, NÃ∫∏w NÌg˚Cw, wÔb°≤ J¡∑ @°≤ Ju¡
ŸÂ„ o¿∏B∫ N°<Ì J¡∑ ªu‹¸>°N°u* tu* ˚Ù JC¡~> ¿_S≤ ŸC© fiFÙ* Fæ $$32$$
Ÿ ≈®J¡°≤ N¿_S≤ Îba wCh~> F°ufiu Ÿu ıyw Ÿ‡f∏@Ù <J¡ŸÙ ˚Ù ŸC© J¡∑ <bbuJ¡∑ ≈C”T°u* J¡°u _≈¨F°
fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, Ÿ‡≈¥dÕ ≈¨ØbÙwÔ tu* ÎJ¡t°`≤°ıR¡≈w° (Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥-t^±>Ô J¡° ÎJ¡h~>` Ÿ°bÕ˚°æt ≤°ı°
F°ufi°) Zu‹™> fiFÙ* Fæ, ŸfŸu fnu N<˚I o∏B, f¨F_≈<w (≈°w°Ô tu*) Ÿ‡≈¥dÕ ≈¨ØbÙ Ju¡ @°≤d tu* ŸtSÕ
„uTfi°yR¡≈ F°ufi° ∫°fiÙ ≈°w°Ô J¡° N<@≈<w F°ufi° ˚Ù Zu‹™> fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ıF°≥ <bbuJ¡∑ ≈C”T°u* J¡° tfi
≈¥dÕJ¡°t F°uJ¡≤ <bZ°¿∏w ≈°w° Fæ, b柰 bF°≥ JC¡~> ˚Ù w°¿[bJ¡ ŸC© fiFÙ* Fæ $$33$$ Ì…R¡F N°æ≤ <b_w¨w
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tfi J¡°u Δ∫y® ffi°fiub°ÔÙ ª°æÌF ≈®J¡°≤ J¡∑ <bΩ°N°u* J¡° <bª°≤ (<fi‹J¡TÕ <fiJ¡°Ôfiu tu*
ŸtSÕw°R¡≈ ≈°¿^±>Ã∫) ˚Ù Zu‹™> fiFÙ* Fæ, ÌqŸ≤°u* Ju¡ J¡°∫°u˘ J¡° fC<]Ÿ°æ‹™>b Ÿu <bª°≤ J¡≤ <bbuªfi J¡≤fiu
J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ (Ô°uJ¡°fiC≤aıfiŸ°tØ∫Õ) ˚Ù Zu‹™> fiFÙ* Fæ, wS° ŸbÕZu‹™> tF°˚°≤w N°<Ì Ju¡ J¡S°J®¡t°u* J¡°
˚ÔÙ ≈®J¡°≤ bdÕfi J¡≤fiu J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ ˚Ù Zu‹™> fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ıF°≥¡<bbuJ¡∑ ≈C”T°u* J¡° tfi ≈¥dÕJ¡°t
F°uJ¡≤ <bZ°¿∏w ≈°w° Fæ, b柰 bF°≥ JC¡~> ˚Ù w°<ÃbJ¡R¡≈ b_wC fiFÙ* Fæ $$34$$ N°<@-Δ∫°<@∫°u* Ÿu ≈®ªC≤
<ª≤aıÙ<bw° ˚Ù Zu‹™> fiFÙ* Fæ; Ÿt_w Δ∫°<@∫°u* J¡° <bfi°„R¡≈ t≤d, N<©Ô ÌC#©°u* J¡∑ <fiÌ°fi »
NIw°R¡≈ F°ufiu Ÿu, ˚Ù Zu‹™> fiFÙ* Fæ $ (w°u ˚°uy π°≤° Ÿ˚Ù Ì…#©°u* J¡° <bfi°„J¡ F°ufiu Ÿu fi≤J¡ FÙ Zu‹™>
Fæ ?' oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) tF°≤°ı, ∫w# fi≤J¡ J¡° ≈¿≤d°t ≈Cfi# ≈°≈ ∫°u<fi tu* ı∏t FÙ Fæ, Nw#
fi≤J¡ ˚Ù Zu‹™> fiFÙ* Fæ wS° ŸbÕ˚Cbfi J¡° N°<@≈Ã∫ ˚Ù Zu‹™> fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ıF°≥ <bbuJ¡∑ ≈C”T°u* J¡° tfi
≈¥dÕJ¡°t F°uw° Fæ, wÃ_bR¡≈ bF°≥ JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ $$35$$ Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ <b<b@ Ÿ¨<‹¸>∫°u* Ju¡ J®¡t
tfiC‹∫ J¡°u fC<] tu* t¥»w° Ju¡ J¡°≤d FÙ ≤‡∫ ≈®wÙw F°uwu Fæ* $ (≈≤∏wC <bbuJ¡∑ ≈C”T°u* J¡°u oŸ ≈®J¡°≤
<bª°¿≤w F…Î ∫u Ÿ˚Ù <b<b@ Ÿ¨<‹¸>∫°u* Ju¡ J®¡t w<fiJ¡ ˚Ù ≤‡∫ ≈®wÙw fiFÙ* F°uwu) oŸ<ÔÎ ı°u <bª°≤≈¸C>
fnu-fnu Ÿ∏w Fæ*, bu N<fiÃ∫ÃbfC<] Ÿu y¨FÙw ≈Ì°S°u˘ tu* N°Ã∫¿∏wJ¡ <bZ°¿∏w J¡°u <J¡Ÿ w≤F ≈®°›w
F°u*yu ? NS°Õwg fiJ¡∑ fitu* N°_S° F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ $$36$$
wuoÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ª°æfÙŸb°≥ ŸyÕ
ÌuFfi°nÙ Ju¡ J®¡t Ÿu ∫C•w T¸g>ªJ®¡ ⁄Ì∫ Ÿu N<∏bw wS°
≈®°d Ju¡ _≈∏Ìfi°u* Ju¡ <b˚°y°u* Ÿu N°Ú ≈®°d<ª∏wfi J¡° bdÕfi $
∫<Ì ıyw tu* JC¡~> ˚Ù ŸC∏Ì≤ N°æ≤ ¿_S≤ fiFÙ* Fæ, w°u b柰 J¡°æfi „°u˚fi N°æ≤ ¿_S≤ Fæ, <ıŸtu* <bbuJ¡∑
≈C”T J¡∑ ¿ªW-<bZ°¿∏w F°uwÙ Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, J¡˚Ù fi‹¸> fi F°ufiub°ÔÙ, <b˚®t°u* Ÿu „¥∏∫ ÎJ¡t°` N°ÃtÂ<‹¸> FÙ Ÿt_w I°fi°u* Ju¡ fÙª tu*
Ÿf Na„°u* tu* Zu‹™> N°æ≤ ŸfŸu ∏fiw Fæ $$1$$ f®Êfig, Ÿ°s°ÃJ¡°≤ ≈∫Õ∏w <J¡∫° y∫° N°Ãt° J¡° <bª°≤
Ÿt_w Ì…#©°u* J¡° N∏w J¡≤ Ìufiub°Ô° wS° Nfi°<ÌJ¡°Ô Ÿu ÔuJ¡≤ N°ı wJ¡ ªÔu N° ≤Fu J¡°tJ¡tÕı<fiw
b°Ÿfi°N°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ, Ì…#_b›fi Ju¡ ŸÂ„, ŸaŸ°≤R¡≈Ù ˚®t J¡° <bfi°„ J¡≤fiub°Ô° Fæ $$2$$ f®ÊTuÕ, bF
ŸyÕ - 24] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1301
N°Ãt<bª°≤ ÎJ¡t°` <fitÕÔ tfiR¡≈ t°yÕ Ÿu ≈®°›w F°ufiub°Ôu <fi≤<w„∫ ˚¥t°fi∏ÌR¡≈Ù ≈®°ayd tu* <bF°≤
J¡≤w° Fæ wS° ≈¿_Sw NfiuJ¡ Ì…#©°u* J¡° Îba ˚°bÙ Ì…#©°u* Ju¡ Ÿa_t≤d°u* Ÿu ı<fiw <ª∏w° N°<Ì NfiS°u˘
J¡° <bfi°„ J¡≤ Ìuw° Fæ $$3$$ ˚ybfig, ª¿∏BJ¡° Ju¡ ŸÂ„ wS°u•w N°Ãt<ª∏w° Ÿu NI°fiR¡≈Ù N∏@J¡°≤
J¡°, ŸJu¡ J¡°∫°u˘ Ju¡ Ÿ°S ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ <bfi°„ F°u ı°w° Fæ $ bF ŸC∏Ì≤ N°Ãt<ª∏w° Ÿt_w ŸaJ¡v≈°u* Ÿu
≤<Fw Fæ $$4$$ tF°Ãtfig, N°≈Ju¡ ıæŸu Wt ≈C”T°u* tu* bF N°ÃtÂ<‹¸> ŸCÔ˚ Fæ N°æ≤ Ft Ô°uy°u* Ju¡ ŸÂ„
≈°t≤°u* tu* bF Ì…Ô˚Õ FÙ Fæ $ tF°≤°ı, Ÿ°t°∏∫fC<] ∫°fiÙ N<b„C] ≈®°J¨¡w fC<]b°Ôu ≈®°dÙ oŸ ≈Ì J¡°u,
ı°u Ÿt_w J¡v≈fi°N°u* Ÿu ≈≤u N°æ≤ ≈≤t ª≤t ŸÙt° J¡°u ≈F…≥ª° F…N° Fæ, Jæ¡Ÿu ≈®°›w J¡≤ ŸJ¡wu Fæ* ? $$5$$
wf bF N°Ãt-Â<‹¸> wC‡Fu* Jæ¡Ÿu ŸCÔ˚ F…oÕ, oŸ ≈®ÿfi≈≤ ŸJ¡∑ Ÿ©Ù Ju¡ N°Z∫ Ÿu ≈®°›w F…oÕ, oŸ
N<˚≈®°∫ Ÿu ≈®°d<ª∏w° J¡° bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈<s≤°ı ˚C„C^±> ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
tF°tCfiu, Ÿ N°Ãt<ª∏w°R¡≈Ù (Ÿ°s°ÃJ¡°≤ wJ¡ F°ufiub°Ôu N°Ãt<bª°≤R¡≈Ù) <bÔ°<ŸfiÙ J¡∑, JC¡~>
Ÿt°fiw° ≤©fiub°ÔÙ wS° <bI°fiR¡≈Ù ª∏Ì®t° Ÿu „ÙwÔ F…oÕ NfiuJ¡ Ÿ<©∫°≥ Fæ* $$6$$ Fu tC<fi≤°ı,
N°Ãt<ª∏w° Ÿu <tÔwÙ-ıCÔwÙ <b<b@ N°Ãt<ª∏w° J¡∑ Ÿ<©∫°u* Ju¡ fÙª tu* Ÿu ÎJ¡ ≈®°d<ª∏w°fi°tJ¡
Ÿ©Ù J¡°, ı°u Ÿt_w Ì…#©°u* J¡° <bfi°„ J¡≤fiub°ÔÙ wS° Ÿt_w Ÿ°æ˚°À∫°u* J¡°u f»°fiub°ÔÙ Fæ, tæ*fiu
N°Z∫ <Ô∫° Fæ, bFÙ ∫F°≥ tu≤u ıÙbfi J¡∑ FuwC ˚Ù Fæ $$7,8$$ tF°≤°ı b¿Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ,
Ÿ w≤F J¡F ≤Fu tfifi„ÙÔ ˚C„C^±> ≈sÙ Ÿu ı°fiwu F…Î ˚Ù tæ*fiu Δ∫y® fi F°uJ¡≤ <k¡≤ J¡°æwCJ¡b„ ≈¥~>° $$9$$
Ÿt_w Ÿ∏ÌuF°u* J¡°u J¡°¸>fiub°Ôu Fu NÃ∫∏w ÌÙ|ÕıÙbÙ Ÿ°@°u, wCt tCHŸu ™>ÙJ¡-™>ÙJ¡ J¡F°u <J¡ ≈®°d-
<ª∏w° <J¡Ÿu J¡Fwu Fæ* $$10$$ ˚C„C^±> fiu J¡F° # Fu tCfiu, N°≈ Ÿt_w buÌ°∏w°u* J¡°u ı°fiwu Fæ*, Ÿt_w
Ÿa„∫°u* J¡° <bfi°„ ˚Ù J¡≤wu Fæ*, wS°<≈ Ju¡bÔ tu≤u ≈¿≤F°Ÿ Ju¡ <Ô∫u FÙ tCH ıæŸu J¡°æÎ Ÿu oŸ <bT∫ J¡°
≈®ÿfi J¡≤ ≤Fu Fæ* - ÎuŸ° tæ* t°fiw° Fq≥ $$11$$ NSb° Fu ˚ybfig, N°≈Ju¡ ŸÂ„ ≈¥≠∫wt Ô°uy°u* J¡∑ Ÿ<∏fi<@
tu* oŸÙ ≈®°dÌ„Õfi J¡∑ <b„uT R¡≈ Ÿu <„s° y®Fd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ∫<Ì tæ* N°≈Ju¡ ≈®ÿfi J¡° <k¡≤ W≤ Ìq≥, w°u
tu≤Ù s<w FÙ J¡°æfi-ŸÙ ≈¿_Sw F°uyÙ $$12$$ tF°≤°ı, ˚C„C^±> J¡°u <ıŸfiu <ª≤*ıÙbÙ ffi°∫° Fæ wS°
<ıŸfiu ˚C„C^±> J¡°u _bJ¡∑∫ N°Ãt° J¡∑ ≈®°¿›w J¡≤°oÕ Fæ, Ÿ ≈®°dŸt°<@ J¡°, ı°u tu≤u π°≤° ÌuFR¡≈Ù |≤
Ju¡ bdÕfi-J®¡t Ÿu N°yu J¡FÙ ı°∫uyÙ, N°≈ Zbd J¡∑<ıÎ $$13$$ ˚ybfig, oŸ Ÿt_w ÌuFR¡≈Ù tfi°uF≤
|≤ J¡°u Ìu<©Î, oŸtu* b°w, <≈W N°æ≤ J¡k¡, ∫u <`<b@ Ì°uT fnu-fnu <b@°≤J¡ J¡°‹™> ∫°fiÙ ©a˚u Ôyu F…Î
Fæ* N°æ≤ ∫F fib π°≤°u* Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w N°b¨w Fæ $$14$$ ∫F, ≈C∫Õ‹¸>J¡R¡≈Ù J¡Ô` Ÿu ≈C∫Õ‹¸>J¡-t°`°R¡≈Ù
_bıfi ∫°fiÙ f∏@Cby°u˘ Ÿu Îba NFaJ¡°≤R¡≈Ù y¨F_S Ÿu ≤<sw Fæ $$15$$ tF°≤°ı, <ıŸJ¡° tæ* bdÕfi J¡≤fiu
ı° ≤F° F≥¥, Ÿ ÌuFR¡≈Ù |≤ J¡° N°≈ N≈fiu ˚Ùw≤ Ÿ°sÙR¡≈ Ÿu ≈®Ã∫s NfiC˚b J¡≤ ≤Fu Fæ* $ Ÿtu* ŸCC∏Ì≤
Ì°u J¡dÕ<bb≤R¡≈Ù Ì°u ª∏B„°Ô°Î≥ ∫°fiÙ <„≤°uy¨F (ŸfJu¡ «¡≈≤ ¿_Sw ~>°u¸>u f≥yÔu) Fæ, Ju¡„-Ÿt¥F
ŸJ¡° N°h~>°Ìfi (©≈≤°) Fæ N°æ≤ Ì°u ªsC FÙ Ÿtu* fnu H≤°u©u Fæ* $$16$$
Ÿ ÌuFR¡≈Ù |≤ J¡° tC© FÙ ŸC∏Ì≤ ≈®@°fi-π°≤ Fæ, Ì°ufi°u* F°S Îba ≈°ÿbÕ˚°y ŸJu¡ ≈-t¿∏Ì≤ Fæ*
∫°fiÙ Ÿ |≤ Ju¡ NyÔ-fyÔ tu* Ÿ‡f] Na„ (fCıÕ) Fæ* N°æ≤ Ì°≥w°u* J¡∑ ≈a¿•wR¡≈ fJC¡Ô-t°Ô°N°u* Ÿu
ŸJu¡ ≈®@°fi Ì≤b°ıu J¡° <bb≤ <fi≤∏w≤ ŸC„°u<˚w Fæ* $$17$$ Ÿt_w f°fl <bT∫°u* J¡° ˚Ùw≤ I°fi J¡≤°fiub°ÔÙ
I°fiu¿∏B∫°≥ FÙ Ÿtu* <fi≤∏w≤ π°≤≈°Ô J¡° J¡°∫Õ J¡≤wÙ Fæ* $ <Ô*yÌuF Ju¡ Ÿ‡f∏@ π°≤° ŸbÕ` ≈®Ÿ¨w N°Ãt≈®J¡°„
1302 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿu bF Δ∫°›w Fæ N°æ≤ bFÙ N°Ãt-≈®J¡°„ (<b„uTR¡≈ Ÿu ı°y®w-Nb_S° tu*) ŸJu¡ (ÌuFy¨F Ju¡)
J¡fiÙ<fiJ¡°R¡≈Ù (N°≥©°u* J¡∑ ≈Cw<Ô∫°≥R¡≈Ù) Ì°u «¡ºbÕwt π°≤ Ju¡ ŸtÙ≈ J¡∑ J¡°u™>¿≤∫°u* tu* y¨F≈<w Ju¡ R¡≈
tu* ¿_S<w J¡≤w° Fæ () $$18$$ ≤•w t°aŸ N°æ≤ bŸ°R¡≈Ù t°fi°u* ıÔ, t¨<wJ¡° Îba y°uf≤ Ÿu bF ≈<Ô›w
Fæ, <„≤°R¡≈Ù ≤≠ıC-Ÿt¥F Ÿu bF f°≥@° y∫° Fæ, _S¥Ô F<ß>∫°≥R¡≈Ù @≤fiu* Ÿtu* Ôy°oÕ yoÕ Fæ* N°æ≤ ŸJ¡∑
ÌÙb°≤u* tıf¥w Fæ*, NwÎb bF NÃ∫∏w ŸC¿_S≤ Fæ* $$19$$ tC<fi≤°ı, o±>° N°æ≤ <≈*yÔ° fi°t J¡∑ Ì°u NÃ∫∏w
Ÿ¥‚t fi°<n∫°≥ oŸ ÌuFR¡≈Ù |≤ Ju¡ fÙª Ì°<Ffiu N°æ≤ f°∫u* ˚°y tu* Nb¿_Sw J¡°u‹™> tu* ∫°fiÙ JC¡<s tu* ≤FwÙ
Fæ* $ fiJ¡° <J¡ŸÙ Ÿu ˚°fi fiFÙ* F°uw°, Ju¡bÔ fi°Ÿ°≈C¸> tu* ≈®°d-Ÿaª°≤ π°≤° NfiCt°fi F°uw° Fæ $$20$$
Ÿtu* Ÿt_w ≈®°d-„¿•w∫°u* Ju¡ N°@°≤˚¥w "≈C≤Ùwwg' fi°tJ¡ wÙfi ⁄Ì∫J¡tÔ∫∏`°u* J¡°, ı°u
fi°Ô∫C•w Ÿa≈C<¸>w wÙfi J¡tÔ-ı°un°u* Ju¡ ŸÂ„ N°æ≤ ≈¨SJg¡-≈¨SJg¡ fFW≤ Fı°≤ fi°<±>∫°u* Ju¡ t¥Ô-
ı°Ô_bR¡≈ Fæ*, <ÌÀÌ„Õfi J¡≤°wu Fæ* $
tF°≤°ı, Ÿtu* ∫∏` Ju¡ ŸÂ„ wÙfi J¡tÔ Ju¡ ı°unu Fæ*, bu N<_St°aŸt∫ Îba NÃ∫∏w t¨Ì… Fæ* $ fitu*
«¡≈≤ N°æ≤ fiÙªu Ì°ufi°u* N°u≤ Ÿu fi°Ô-Ì^±> Ôyu F…Î Fæ* N°æ≤ bu Ÿa≈C<¸>w F°uJ¡≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ÿu <tÔu F…Î J¡°utÔ
ŸC∏Ì≤ ÌÔ°u* Ÿu ŸC„°u<˚w Fæ* $$21$$ tF°≤°ı, fi°<ŸJ¡° Ju¡ Ny®˚°y Ÿu ÔuJ¡≤ ≈æ≤wJ¡ Ÿt_w „≤Ù≤°J¡°„
tu* Ÿaª≤d J¡≤ ≤Fu ª∏Bfi°tJ¡ N≈°fi-b°∫CR¡≈ Nt¨w Ju¡ <Ÿ*ªfi Ÿu ŸJu¡ ≈Wu <bJ¡<Ÿw F°uwu Fæ* (N°æ≤
≈®°d-b°∫C Ju¡ Ÿaª°≤ Ÿu JC¡~> ŸaJC¡<ªw ˚Ù F°uwu Fæ*), oŸ<ÔÎ ≈®°d N°æ≤ N≈°fi-b°∫C Ÿu Δ∫°›w F…Î Ÿ
⁄Ì∫-J¡tÔ∫∏` Ju¡ ≈Wu ≈®Ã∫uJ¡ h~>b°Ÿ-<fi#ÿb°Ÿ tu* ŸaJC¡<ªw Îba <bJ¡<Ÿw F…N° J¡≤wu Fæ* $$22$$
ŸŸu ≈®J¨¡w tu* •∫° N°∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tC<fib≤, ıf •w b°∫CN°u* Ÿu ⁄Ì∫-J¡tÔ Ju¡ ≈Wu ŸaJC¡<ªw Îba <bJ¡<Ÿw F°uwu Fæ*, wf ª°≤°u* N°u≤
Ju¡ ≈®Ÿ°≤ Ÿu ≈C≤Ùwwg tu* Ÿ‡f] Ÿ˚Ù fi°<n∫°u* Ju¡ <~>B°u* tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ b°∫C Ÿ ≈®J¡°≤ b<@Õw F°uw° Fæ,
<ıŸ ≈®J¡°≤ N≤^∫ tu* Ôw°, ≈` N°<Ì Ju¡ b°∫C π°≤° N°Fw F°ufiu≈≤ bF ª°≤°u* N°u≤ Ÿu b<@Õw F°uw° Fæ $$23$$
wÌfi∏w≤ Ÿ ≈®J¡°≤ b¨<] J¡°u ≈®°›w F…N° bF b°∫C ⁄Ì∫, yCÌ°, fi°<˚, J¡^™> Îba Ÿt_w Nay°u* J¡°u NfiuJ¡
w≤F Ÿu N≈fi° N°Z∫ ffi°J¡≤ ≈®°d N°<Ì ≈°≥ª ŸaI°b°Ô° F°uw° F…N° «¡≈≤-fiÙªu <bΩt°fi fFW≤
Fı°≤ fi°<n∫°u* J¡∑ ≈®<w„°©° ÎJ¡ Ÿ°æ ÎJ¡ fi°<n∫°u* tu* ≈®bu„ J¡≤ oŸ „≤Ù≤ tu* Ÿaª≤d J¡≤w° Fæ $$24$$
Ÿu FÙ J¡Fwu Fæ* $
wÌfi∏w≤ <ª`-<b<ª` Ÿaª≤d N°æ≤ ªu‹¸>°N°u* Ju¡ J¡°≤d ŸÙ ⁄Ì∫ b°∫C J¡°u ≈¿^±>w Ô°uy ≈®°d,
N≈°fi, Ÿt°fi N°<Ì fi°t°u* Ÿu J¡Fwu Fæ* $$25$$
fi ≈®°d°u* Ju¡ Ÿ°S ≈®°d-„¿•w∫°u* J¡° ˚Ù Ÿf Nay°u* tu* Ÿaª≤d F°uw° Fæ, ∫F fwÔ°wu Fæ* $
Fu tCfiu, ÌuFyw fi wÙfi ⁄Ì∫-J¡tÔ∫∏`°u* tu* ≈®°d J¡∑ Ÿt_w „¿•w∫°≥ «¡≈≤ N°æ≤ fiÙªu J¡∑ N°u≤
Ÿ ≈®J¡°≤ kæ¡ÔÙ F…oÕ Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ ª∏B-<f‡f Ÿu <J¡≤d $$26$$
N∏fi-≤Ÿ J¡° Ÿ°≤u „≤Ù≤ tu* Ÿ‡f∏@ J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ fi°<n∫°u* tu* F…Î fi ≈®°d„¿•w∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤ J¡°u
fwÔ°wu Fæ* $
() oŸ <bT∫ tu* "o∏@°u F bæ fi°tæT ∫°u&∫a Ì<sdus∏≈C”T#', "fiu`_Sa ı°y®wa <bΩ°wg' ∫u ZC<w∫°≥
≈®t°d Fæ* $
ŸyÕ - 24] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1303
bu ≈®°d„¿•w∫°≥ FÙ „Ù|® y<w, N°y<w, <bJ¡TÕd, F≤d, <bF≤d, Ã≈wfi Îba <fi≈wfi J¡≤wÙ Fæ* ∫°fiÙ
„≤Ù≤ N°æ≤ wÌÙ∫ wwg-wwg Na„°u* tu* ŸbÕ` N∏fi-≤Ÿ N°<Ì J¡∑ y<w N°<Ì J¡° <fib°ÕF J¡≤wÙ Fæ* $$27$$
fiJ¡° tC¶∫ _S°fi ⁄Ì∫ FÙ Fæ N°æ≤ fitu* tC¶∫ ≈®°d FÙ Fæ, N≈°fi N°<Ì ≈®°d FÙ <b„uT b¨<W∫°≥
Fæ*, Nw# ≈®°d FÙ <b<˚∏fi „<•w∫°u* Ÿu b¨<W∫°u* π°≤° Ÿt_w „≤Ù≤, o¿∏B∫ N°<Ì J¡° Δ∫°≈°≤ J¡≤w°
Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu tCfiu, ⁄Ì∫-J¡tÔ tu* ¿_Sw ∫FÙ b°∫C ≈¿^±>w°u* π°≤° ≈®°d J¡F° ı°w° Fæ, oŸJ¡∑ J¡°uoÕ ÎJ¡ „¿•w
fiu`°u* J¡°u _≈¿∏Ìw J¡≤wÙ Fæ ∫°fiÙ fiu`°u* tu* <fituT-∏tuT J¡≤wÙ Fæ $$28$$ ŸÙJ¡∑ J¡°uoÕ ÎJ¡ „<•w _≈„Õ
J¡° y®Fd J¡≤wÙ Fæ, ÌqŸ≤Ù J¡°uoÕ „¿•w fi°<ŸJ¡° π°≤° ÿb°Ÿ-h~>b°Ÿ J¡° <fibÕFfi J¡≤wÙ Fæ, J¡°uoÕ ÎJ¡
ÌqŸ≤Ù „¿•w N∏fi J¡° ≈¿≤≈°J¡ J¡≤wÙ Fæ, w°u J¡°uoÕ N≈≤ „¿•w b°•∫°u* J¡° hª°≤d J¡≤wÙ Fæ $$29$$
tF°≤°ı, oŸ <bT∫ tu* N<@J¡ J¡Ffiu Ÿu •∫° k¡Ô ? „≤Ù≤ tu* ı°u JC¡~> ∫F <J®¡∫° ∫° Δ∫°≈°≤ F°uw° Fæ, bF
Ÿf „¿•wŸ‡≈∏fi b°∫C FÙ Ÿ ≈®J¡°≤ J¡≤°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ∫∏`ª°ÔJ¡ ≈®<wt° N°<Ì ∫∏`°u* J¡∑
fi¨Ã∫°<Ì ªu‹¸>° J¡≤°w° Fæ $$30$$ Fu tCfiu, Ÿtu* «¡ºbÕytfi N°æ≤ N@°uytfi ∫°u* Ì°u ≈®J¡°≤ Ju¡ ŸaJu¡wb°Ôu
ı°u Ì°u b°∫C ≈®Ÿ¨w Fæ*, bu Ì°ufi°u* b°∫C ≈®°d Îba N≈°fi fi°t Ÿu ≈®<Ÿ], Zu‹™> Îba ≈®J¡¸> Fæ* $$31$$
Ÿ ≈®J¡°≤ ≈°uÌg|°wŸ‡f∏@Ù Ÿf b_wCN°u* J¡° bdÕfi J¡≤ Nf b°∫Ÿ≤°ı ˚C„C^±>ıÙ _b∫a <ıŸJ¡°
NfiC‹™>°fi J¡≤wu Fæ*, Ÿ ≈®°d<ª∏w° J¡° <ÌÀÌ„Õfi J¡≤°wu Fæ* $
Fu tCfiu, tæ* fiJ¡∑ y<w J¡° ŸÌ° NfiCŸ≤d J¡≤w° FCN° ¿_Sw ≤Fw° Fq≥ () $ fiJ¡° _bR¡≈ ŸÌ°
„ÙwÔ N°æ≤ ‹d ≤Fw° Fæ Îba bu Ì°ufi°u* <fi≤∏w≤ N°J¡°„ t°yÕ Ju¡ ≈<SJ¡ Fæ* $$32$$ tC<fi≤°ı, ≈®°d N°æ≤
N≈°fi Ì°ufi°u* „≤Ù≤R¡≈Ù tF°∫∏` Ju¡ Ì°u |°unu Fæ*, Zt Ÿu (t¨Ã∫C Ÿu) ≤<Fw Fæ*, ⁄Ì∫°J¡°„ Ju¡ Ÿ¥∫Õ Îba
ª∏Bt° Fæ* N°æ≤ fiJ¡° _bR¡≈ N¿Àfi Îba Ÿ°ut Ju¡ ŸÂ„ Fæ $$33$$ tF°≤°ı, „≤Ù≤R¡≈Ù fiy≤ Ju¡ ≤sJ¡
tfi Ju¡ ≤S Ju¡ bu Ì°ufi°u* ≈<F∫u Fæ* N°æ≤ NFaJ¡°≤R¡≈Ù oŸ ≤°ı° Ju¡ ŸC∏Ì≤ Îba o‹¸> Ì°ufi°u* |°unu Fæ* $$34$$
tFTuÕ, fi ≈®°d N°æ≤ N≈°fi fi°tJ¡ „≤Ù≤-b°∫CN°u* J¡∑-ı°u ıÙbfi≈∫Õ∏w N<b¿h~>∏fi ≈°<Ÿw wS°
ı°y®w _b›fi N°æ≤ ŸCTC¿›w tu* ŸÌ° Ÿt°fiR¡≈, N<@J¡ NU∫°Ÿ Ju¡ J¡°≤d f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ f°≤F ∫°
Ÿ°uÔF NayCÔ≈®Ìu„ ≈¿≤<tw Ÿaª≤db°Ôu Fæ* -y<w J¡° NfiCŸ≤d J¡≤ ≤Fu tu≤u <Ìfi, ŸCTC¿›w Nb_S° tu*
Nb¿_Sw J¡∑ fi°o˘, Δ∫wÙw F°u ≤Fu Fæ* $$35,36$$
≈®°d°∫°t Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu fitu* N<wŸ¥‚tR¡≈w° J¡∑ ≈®°¿›w F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ˚Ù ÃJ®¡td N°<Ì
J¡∑ ≈®Ÿ¿•w fiFÙ* Fæ, ∫°u* NSb° tC©fi°<ŸJ¡° tu* ıæŸu ofiJ¡° Ÿaª°≤ Ô<sw F°uw° Fæ bæŸu fi°<±>∫°u* tu* Ô<sw
() N°º∫°¿ÃtJ¡ ≈¿≤¿h~>∏fiw° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N°<@Ìæ<bJ¡ Ÿ¥`°Ãt_bR¡≈ FÙ tæ* Fq≥, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚°bfi°
π°≤° N°Ÿay ≈°≈ Ÿu Ìq<Tw Ÿt_w o¿∏B∫ b®w°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ÎJ¡t°` ≈®°db®w J¡° N°ª≤d J¡≤fi° FÙ ≈®°d N°æ≤
N≈°fi J¡∑ y<w J¡° NfiCŸ≤d Fæ $ b°Jg¡ N°<Ì o¿∏B∫°u* J¡∑ ı°u bªfi N°<Ì N≈fiu N≈fiu <bT∫°u* tu* Δ∫Ÿ<fiw° Fæ, bFÙ
fiJ¡° b®w Fæ, ∫u N°ŸayR¡≈Ù ≈°≈ Ÿu Ìq<Tw Fæ*, Nw# t¨Ã∫CR¡≈ Zt fiu ∏Fu* fi‹¸> J¡≤ <Ì∫° $ ≈®°d J¡° b®w tC©, fi°<ŸJ¡°
N°<Ì _S°fi°u* tu* Ÿaª≤d J¡≤fi° Fæ, bF <bT∫°Ÿay Ì°uT Ÿu Ìq<Tw fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d t¨Ã∫CR¡≈Ù Zt Ÿu fi‹¸> fiFÙ* F°uw° $
NJu¡Ô° ≈®°d FÙ b®w˚ay„¥∏∫ N°æ≤ t¨Ã∫C Ju¡ N°J®¡td Ÿu ≤<Fw Fæ, oŸ<ÔÎ ≈®°dR¡≈w° J¡∑ ˚°bfi° N°æ≤ ŸJu¡ b®w°fiC‹™>°fi
R¡≈ ≈®°d-<ª∏wfi Ÿu tæ*fiu t¨Ã∫C≈≤ <bı∫ ≈°oÕ Fæ, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $
1304 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
•∫°u* fiFÙ* F°uw°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ÎJ¡ Fı°≤ Na„°u* tu* <b˚•w <fŸw∏wC Ju¡ Ôbt°` J¡∑ N≈us° ˚Ù NÃ∫∏w ÌqÔÕ‚∫ fi°<±>∫°≥ Fæ, Nw#
fitu* <bΩt°fi ˚Ù ofi ≈®°d N°æ≤ N≈°fi Ì°ufi°u* b°∫CN°u* J¡∑ y<w Ì…f°uÕ@ Fæ $ fi°<±>∫°u* J¡∑ Ÿ¥‚tR¡≈w° tu*
"∫S° Ju¡„# ŸFŸ®@° <˚∏fi_w°bw°<d‡fi° <w‹™><w' (ÎJ¡ Fı°≤ Na„°u* tu* <b˚•w Ju¡„ <ıŸ ≈®J¡°≤
N<wŸ¥‚t ≤Fw° Fæ, Ÿ ≈®J¡°≤ ∫F fi°±>Ù N<w Ÿ¥‚t Fæ) ∫F ZC<w ≈®t°d Fæ $$37$$
bdÕfi <J¡∫u ı°fiub°Ôu ≈®J¡°≤ Ju¡ <bT∫ tu* ≈®ÿfi J¡° NbŸ≤ Ìu ≤Fu ˚C„C^±>ıÙ b<dÕw ≈®°d<bI°fi J¡°
≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu tF°Ãtfig, ⁄Ì∫ N°<Ì _S°fi°u* tu* <fi≤∏w≤ Ÿaª≤d J¡≤ ≤Fu ≈®°d N°æ≤ N≈°fi b°∫CN°u* J¡∑ NfiuJ¡
ZC<w∫°u* tu* wwg-wwg ≈®°d°u≈°Ÿfi° ≈®J¡≤d tu* NfiuJ¡ w≤F Ÿu <b<Fw <fiÌ°uÕTÃb, Zt≤<FwÃb, N˚Àfib®w[b,
ŸabyÕ N°<Ì NfiuJ¡ yCd<b<„‹¸> y<w J¡° NfiCŸ≤d J¡≤ ∫°fiÙ N°yu J¡Fu ı°fiub°Ôu ≈®J¡°≤ Ÿu ≈°Ÿfi° J¡≤
≈C”T t¨Ã∫CR¡≈Ù k¡∏Ì°u* Ÿu ~C>¸>J¡°≤° ≈°w° F…N° w[bI°fi Ÿu ıÙb∏tC•w F°uJ¡≤ ≈Cfi# oŸ ŸaŸ°≤ tu* Ã≈∏fi
fiFÙ* F°uw° $ "<F' „ÆÌ ∫F Ω°uwfi J¡≤w° Fæ-<fi‹J¡°t fC<] Ÿu NfiC<‹™>w ≈®°d N°<Ì J¡∑ ≈°Ÿfi° ˚Ù I°fi
π°≤° tC¿•w J¡∑ FuwC Fæ, ∫F ZC<w∫°u* tu* ≈®<Ÿ] Fæ $$38$$
ª°æfÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

≈ªÙŸb°≥ ŸyÕ
≈®°d N°æ≤ N≈°fi J¡∑ y<w∫°u* tu* ≤uªJ¡ N°<Ì J¡∑ J¡v≈fi° wS°
fiJ¡∑ Ã≈<W N°æ≤ <bfi°„ Ju¡ _S°fi f®Ê J¡° bdÕfi $
≈®ÿfi°bŸ≤ Ju¡ ≈®Ì°fi Ÿu Ÿ¥<ªw F…N° <ª∏wfiÙ∫ ≈®°d°u≈°Ÿfi° J¡° <b„uT ≈®J¡°≤ tæ*fiu ≈¥~>° Fæ, ∫°u*
J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, Ÿ ≈®J¡°≤ ≈sÙ J¡F FÙ ≤F° S° <J¡ Ÿ <bT∫ tu* tæ*fiu
ŸŸu <k¡≤ ∫F ≈®ÿfi <J¡∫°-Fu ≈sÙ∏B, ≈®°db°∫C J¡∑ y<w J¡° _bR¡≈ •∫° Fæ ? $$1$$ ˚C„C^±> fiu J¡F° #
Fu tCfiu, Ÿf JC¡~> ı°fiwu F…Î ˚Ù N°≈ tCHŸu ÔÙÔ°b„ ≈¥~>wu Fæ*, ∫F tæ* NfiCt°fi J¡≤w° Fq≥ $ Nh~>°, N°≈fiu
<ıŸ w≤F ≈®ÿfi <J¡∫° Fæ, ŸJ¡° W≤ tæ* wÌfiCR¡≈ Ìuw° Fq≥, Ÿ <bT∫ tu* ˚Ù tu≤u bªfi°u* J¡° Zbd
J¡∑<ıÎ $$2$$ Fu f®Êfig, oŸ ≈®°d tu* _≈∏Ìfi „¿•w wS° <fi≤∏w≤ y<w<J®¡∫° ≤FwÙ Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤
_≈∏Ì-„¿•w N°æ≤ ŸÌ° y<w ∫F ≈®°d f°fl Îba N°∏w≤ Ÿb°˘y°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ÌuF tu* «¡≈≤ Ju¡ _S°fi tu*
<fi≤∏w≤ ¿_Sw ≤Fw° Fæ ∫°fiÙ «¡ºbÕ˚°y tu* ŸÌ° ytfi J¡≤w° Fæ $$3$$ Fu f®Êfig , oŸ N≈°fib°∫C tu* ˚Ù
<fi≤∏w≤ _≈∏Ì„¿•w wS° Ÿww y<w ≤FwÙ Fæ $ ∫F N≈°fib°∫C ˚Ù f°fl Îba N°∏w≤ Ÿt_w Nay°u* Ÿu
≈¿≤≈¥dÕ „≤Ù≤ tu* fiÙªu Ju¡ _S°fi tu* <fi≤∏w≤ Nb¿_Sw ≤Fw° Fæ ∫°fiÙ N@°u˚°y tu* ytfi J¡≤w° Fæ $$4$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈®°d N°æ≤ N≈°fi Ì°ufi°u* b°∫CN°u* J¡° Ôsd π°≤° ≈°SÕ•∫ fwÔ°J¡≤ Nf "fiJ¡∑ y<w∫°u*
tu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ ∫Ãfi Ju¡ <ffi° ŸbÕÌ° FÙ ≈®°d°∫°tR¡≈w° ¿Ÿ] Fæ' ∫°u* <ª∏wfi J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F
fwÔ°wu Fæ* $
Fu ≈®°d°∫°t Ju¡ w[bI, ª¥≥<J¡ ı°y®w, _b›fi N°æ≤ ŸCTC¿›w wÙfi°u* Nb_S°N°u* Ÿu ∫C•w ≈C”T°u* J¡°u ∫F
ŸyÕ - 25] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1305
J¡v∫°d Ju¡ <ÔÎ Wt Ÿ°@fi˚¥w ≈®°d°∫°t N∫Ãfiw# ≈®b¨W F°uw° ≤Fw° Fæ, Nw# Ÿu N°≈ ŸC<fiÎ $$5$$
Ÿtu* ⁄Ì∫ ≈®Ìu„ Ÿu ÔuJ¡≤ t¥@°Õ≈∫Õ∏w (t_wJ¡ wJ¡) J¡∑ N°@Ù ≈®ÿb°Ÿy<w tu* N°∏w≤≤uªJ¡R¡≈w°
J¡∑ ˚°bfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ N°æ≤ t¥@°Õ Ÿu ÔuJ¡≤ f°F≤ f°≤F NayCÔ ≈∫Õ∏w J¡∑ N°@Ù ≈®ÿb°Ÿy<w tu*
f°fl≈¥≤J¡R¡≈w° J¡∑ ˚°bfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tC<fib≤, <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ ∫Ãfi Ju¡ <ffi° ≈®°d°u* J¡∑ ⁄Ì∫J¡tÔ Ju¡ J¡°u„ Ÿu F°ufiub°ÔÙ ı°u _b˚°bw#
f<FtCÕ©w° Fæ, <bπ°fi Ô°uy Ÿu ≤uªJ¡ J¡Fwu Fæ* $$6$$ f°≤F NayCÔ≈∫Õ∏w f°fl ≈®Ìu„ J¡∑ N°u≤ fiÙªu ı° ≤Fu
≈®°d°u* J¡° (≈®°db¨<W∫°u* J¡°) ı°u „≤Ù≤ Ju¡ Nay°u* Ju¡ Ÿ°S _≈„Õ F°uw° Fæ, Ÿu ≈¥≤J¡ J¡Fwu Fæ* $$7$$ f®Êfig,
f°fl-≈®Ìu„ Ÿu „≤Ù≤ Ju¡ ˚Ùw≤ J¡∑ N°u≤ N≈°fi Ju¡ ≈®bu„ J¡≤fiu≈≤ ∫Ãfi Ju¡ <ffi° „≤Ù≤ J¡∑ ≈¥<wÕ J¡≤fiub°Ô°
ı°u ∫F _≈„Õ F°uw° Fæ, ŸJ¡°u (fi°<ŸJ¡° Ÿu ÔuJ¡≤ t¥@°Õ wJ¡ N°æ≤ t¥@°Õ Ÿu ÔuJ¡≤ ⁄Ì∫wJ¡ F°ufiub°Ôu Ì°ufi°u*
≈®J¡°≤ Ju¡ _≈„°u˘ J¡°u) <bπ°fi Ô°uy ≈¥≤J¡ (N∏w#≈¥≤J¡) J¡Fwu Fæ* $$8$$
Nf J¡¿v≈w Îba NJ¡¿v≈w Ì°ufi°u* w≤F Ÿu N∏w#JC¡‡˚J¡ ≈®°d°∫°t J¡° Ôsd J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, N≈°fi b°∫C Ju¡ ≈®„°∏w F°u ı°fiu ≈≤ ıf wJ¡ ⁄Ì∫ tu* ≈®°db°∫C J¡° NU∫CÌ∫ fiFÙ* F°uw°,
wf wJ¡ bF b°∫C J¡∑ JC¡‡˚J¡ Nb_S° (<fiÿªÔ ¿_S<w) ≤FwÙ Fæ, <ıŸJ¡° <J¡ ∫°uyÙ Ô°uy NfiC˚b J¡≤wu
Fæ*, •∫°u*<J¡ oŸ Nb_S° tu* „≤Ù≤ Ju¡ ˚Ùw≤ b°∫C JC¡¿‡˚w ≤Fw° Fæ $$9$$
f°F≤ ˚Ù ≤uªJ¡ N°<Ì ≈®°d°∫°t°u* J¡° <ÌÀÌ„Õfi J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ ≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
fi°<ŸJ¡° Ju¡ Ny®˚°y Ÿu ÔuJ¡≤ f°F≤ Ju¡ f°≤F NayCÔ≈∫Õ∏w fiÙªu N≈°fib°∫C J¡∑ Ã≈<W _SÔ tu*
≤uªJ¡, JC¡‡˚J¡ N°æ≤ ≈¥≤J¡ ∫°u* wÙfi ≈®J¡°≤ J¡° ≈®°d°∫°t F°uw° Fæ $$10$$ tF°tCfiu, ı°y®w N°<Ì Ÿ˚Ù
Ÿt∫°u* tu* ¿_Sw ≤Ffiub°Ôu wS° <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ ∫Ãfi Ju¡ <ffi° _bw# F°ufiub°Ôu <ıfi ≤uªJ¡ N°<Ì J¡°
<b„°Ô fC<] <bπ°fi°u* fiu J¡Sfi <J¡∫° Fæ, ∏Fu* N°≈ ŸC<fi∫u $$11$$ Fu ≈®˚°u, fi°<ŸJ¡° Ju¡ Ny®˚°y Ÿu f°F≤
Ju¡ ≈®Ìu„ tu* f°≤F NayCÔ wJ¡ NU∫C<Ìw F…N° (N<˚tC© F°uJ¡≤ ¿_Sw F…N°) ı°u b°∫C Fæ, ∏FÙ* f°fl
≈®Ìu„°u* tu* Ÿ b°∫C J¡∑ f°fl≈¥≤J¡ N°<Ì Ju¡ R¡≈ tu* _b˚°bw# ˚°bfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$12$$
f°fl b°∫C Ju¡ N∏Ì≤ N≈°fi b°∫C Ju¡ ÎJ¡∑˚°b Ÿu F…oÕ <fiÿªÔ-≈®°∫ ¿_S<w J¡∑ JC¡‡˚J¡R¡≈ Ÿu
J¡v≈fi° J¡≤wu Fæ* $
f®Êfig, t¨<WJ¡° Ju¡ N∏Ì≤ N<Ÿ] |¸> J¡∑ ¿_S<w Ju¡ ŸÂ„ fi°<ŸJ¡° Ju¡ Ny®˚°y Ÿu ÔuJ¡≤ f≤°f≤
Ÿ°tfiu f°≤F NayCÔ≈∫Õ∏w N°J¡°„ tu* ı°u N≈°fib°∫C J¡∑ <fi≤∏w≤ ¿_S<w Fæ, Ÿu ≈¿^±>w Ô°uy JC¡‡˚J¡
J¡Fwu Fæ* $$13$$
⁄Ì∫-≈®Ìu„ Ÿu ÔuJ¡≤ fi°<ŸJ¡° Ju¡ Ny®˚°y wJ¡ ı°u ŸJ¡∑ ≈¥bÕ≈®°d_bR¡≈ Ÿu y<w Fæ, ŸJ¡∑
f°fl≈¥≤J¡R¡≈ Ÿu ˚Ù J¡v≈fi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, f°fl°u∏tC© b°∫C J¡∑ ı°u fi°<ŸJ¡°y®≈∫Õ∏w y<w Fæ, bF ≈FÔ° f°fl≈¥≤J¡ Fæ, ∫°u* ∫°uy„°˜
Ju¡ I°w° Ô°uy J¡Fwu Fæ* $$14$$
ŸŸu f°F≤ F…oÕ b°∫Cy<w J¡∑ ÌqŸ≤u f°fl≈¥≤J¡R¡≈ Ÿu J¡v≈fi° J¡≤wu Fæ* $
fi°<ŸJ¡° Ju¡ Ny®˚°y Ÿu ˚Ù <fiJ¡ÔJ¡≤ f°≤F NayCÔ≈∫Õ∏w ı°u ≈®°d-b°∫C J¡∑ y<w Fæ, bF ÌqŸ≤°
f°fl≈¥≤J¡ Fæ, ∫°u* ∫°uy„°˜ Ju¡ <bπ°fi J¡Fwu Fæ* $$15$$ f°F≤ ≈®°d-b°∫C Ju¡ F°ufiu ≈≤ ıf wJ¡ N≈°fi-
1306 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
b°∫C J¡° Ìgyt fiFÙ* F°uw°, wf wJ¡ ÎJ¡R¡≈ Ÿu Nb¿_Sw ≈¥dÕ f°fl JC¡‡˚J¡ ≤Fw° Fæ, ÎuŸ° <bπ°fi Ô°uy
J¡Fwu Fæ* $$16$$
Nf f°F≤ Ju¡ Ì°u ≈®J¡°≤ Ju¡ ≤uªJ¡ ≈®°d°∫°t°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡° ≈®J¡°≤ fwÔ°wu Fæ* $
f®Êfig, N≈°fi-b°∫C Ju¡ Ì∫ Ju¡ (≈®_≈∏Ì Ju¡) <ffi° ı°u b°∫C J¡∑ N∏wtCÕ©w° (≈®_≈∏Ì°u∏tC©w°)
≤FwÙ Fæ, bF f°fl ≤uªJ¡ Fæ, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ $ ≈°<Ÿw F…N° bF ≈°ŸJ¡ J¡°u tC<•w ≈®Ì°fi J¡≤w°
Fæ $$17$$ f°F≤ Ju¡ f°≤F NayCÔ Ju¡ N¿∏wt ˚°y Ÿu fi°<ŸJ¡° Ju¡ Ny®˚°ywJ¡ N≈°fib°∫C J¡∑ Ÿaª°≤ π°≤°
_bR¡≈°<˚Δ∫<•w Ÿu ı°u <b„°Ô _S¥Ôw° ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bF ÌqŸ≤° f°fl≈¥≤J¡ Fæ, ∫°u* <bπ°fi Ô°uy J¡Fwu
Fæ* $$18$$ tC<fib≤, ≈®°d N°æ≤ N≈°fib°∫C Ju¡ _b˚°b˚¥w ∫u ı°u f°fl N°æ≤ N°U∫∏w≤ JC¡‡˚J¡ N°<Ì
≈®°d°∫°t Fæ*, fiJ¡° <fi≤∏w≤ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ I°fi ≤©fiub°Ô° (≈°Ÿfi° J¡≤fiub°Ô°) ≈C”T ≈Cfi# oŸ ŸaŸ°≤
tu* Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $$19$$ Fu tF°fC]u, ∫u ÌuFb°∫C Ju¡ _b˚°b˚¥w f°fl Îba N°∏w≤ ≤uªJ¡ N°<Ì Ju¡ ˚uÌ
Ÿu N°™> ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈®°d°∫°t Fæ*, fiJ¡° ≤°w-<Ìfi <fi≤∏w≤ NfiCº∫°fi J¡≤fiu Ÿu ≈C”T J¡∑ Nbÿ∫ tC<•w F°u
ı°wÙ Fæ, ∫F tu≤° J¡Sfi Fæ $$20$$
ofi ≈®°d°∫°t°u* Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu Ÿt∫ N°fiu ≈≤ ≈®°d°<Ì b°∫CN°u* J¡° <fi≤°u@ F°u ı°w° Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
ı°wu ∫° fæ™>wu, ı°ywu ∫° Ÿ°uwu Ÿ˚Ù Nb_S°N°u* tu* NU∫°Ÿ J¡≤fiu ≈≤ _b˚°bw# N<wª≈Ô ∫u b°∫C
Ÿt∫ N°fiu ≈≤ <fi”] ˚Ù F°u ı°wu Fæ* $$21$$
J¡w¨ÕÃb, ˚°u•w¨Ãb N°<Ì J¡° N<˚t°fi ˚Ù oŸŸu fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
tfiC‹∫ N≈fiu ˚Ùw≤ fC<]≈¥bÕJ¡ ≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu ofi JC¡‡˚J¡ N°<Ì ≈®°d°∫°t°u* J¡° º∫°fi J¡≤w° F…N°
∫<Ì JC¡~> J¡≤w° Fæ ∫° ©°w° Fæ, w°u fitu* bF J¡wÕ¨Ãb N°<Ì Ju¡ N<˚t°fi Ÿu w<fiJ¡ ˚Ù y®_w fiFÙ*
F°uw° $$22$$
≈®°d°∫°t Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu f°flÂ<‹¸> J¡° ≈¿≤Ã∫°y, wÌfi∏w≤ N∏w≤°Ãt° Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡∑ Ã≈<W,
wÌfi∏w≤ ≈≤t≈Ì-≈®°<›w, ∫°u* ≈®°d<ª∏wfi Ÿu ≈≤t≈Ì J¡∑ ≈®°<›w ˚Ù F°uwÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, oŸ ≈®°d<ª∏wfiR¡≈ Δ∫°≈°≤ tu* ŸaÔÀfi F°uJ¡≤ f°fl NS°u˘ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ≤F° tfi
JC¡~> FÙ <Ìfi°u* tu* N<πwÙ∫ ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $$23$$ oŸ ≈®J¡°≤ ≈®°d°∫°t J¡° NU∫°Ÿ
J¡≤ ≤Fu ≈C”T J¡° tfi <bT∫°J¡°≤ b¨<W∫°u* Ju¡ F°ufiu ≈≤ ˚Ù f°fl <bT∫°u* tu* Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®ut fiFÙ* J¡≤w°,
<ıŸ ≈®J¡°≤ f®°Êd JC¡Wu Ju¡ ªtnu J¡∑ ˚°SÙ tu* ¿_Sw ©Ù≤ N°<Ì tu* ≈®ut fiFÙ* J¡≤w° $$24$$ tF°≤°ı,
oŸ ≈®°d-Â<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ ı°u J¨¡wfCC<] tF°Ãt° ¿_Sw Fæ*, ∏F°u*fiu Ÿt_w ≈®°›wΔ∫ b_wCN°u*
J¡°u ≈®°›w J¡≤ <Ô∫° Fæ N°æ≤ bu FÙ Ÿt_w ©uÌ°u* Ÿu <b<fitCÕ•w F°u y∫u Fæ* $$25$$ tF°≤°ı, fæ™>wu,
ªÔwu, Ÿ°uwu N°æ≤ ı°ywu-ŸÌ°-ŸbÕÌ° ≈C”T ∫<Ì oŸÙ Â<‹¸> J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤u*, w°u bu J¡˚Ù f∏@fi
J¡°u ≈®°›w FÙ fi F°u* $$26$$ ≈®°d N°æ≤ N≈°fi J¡∑ ≈°Ÿfi° π°≤° ≈®°›w F…Î w[bI°fi Ÿu Ÿ‡≈∏fi ≈C”T°u*
J¡° tfi, ı°u tÔR¡≈ t°uF Ÿu b<ıÕw Îba _b_S Fæ, oŸ ˚Ùw≤Ù ≈®Ã∫y°Ãt° tu* FÙ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ Ôy° F…N°
≤Fw° Fæ $$27$$ Ÿt_w J¡t°u˘ J¡° <fi≤∏w≤ NfiC‹™>°fi J¡≤ ≤F° _bh~>-<ªW <bI ≈C”T ≈®°d N≈°fi
y<w J¡°u ≈®°›wJ¡≤, Wt _b_S F°uJ¡≤ ŸC© ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$28$$ Fu f®Êfig, ⁄Ì∫-≈®Ìu„ tu* ¿_Sw
ŸyÕ - 25] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1307
≈μ-≈` Ÿu ≈®°d J¡° NU∫CÌ∫ F°uw° Fæ N°æ≤ f°F≤ f°≤F NayCÔ≈∫Õ∏w ≈®Ìu„ tu* oŸ ≈®°d J¡° <bfi°„
F°u ı°w° Fæ $$29$$ Fu tF°tCfiu, f°fl f°≤F NayCÔ J¡∑ ª≤t ŸÙt° Ÿu N≈°fi J¡° Ì∫ F°uw° Fæ N°æ≤
⁄Ì∫-≈®Ìu„ tu* Ÿa¿_Sw J¡tÔ tu* ŸJ¡∑ y<w N_w F°u ı°wÙ Fæ $$30$$ tCfiÙ∏B, <ıŸ f°≤F NayCÔ
J¡∑ ª≤t ŸÙt° Ju¡ N°J¡°„-≈®Ìu„ tu* ≈®°d J¡∑ Ÿt°<›w F°u ı°wÙ Fæ ŸÙ N°J¡°„-≈®Ìu„ Ÿu ∫F
N≈°fi ŸÙJu¡ f°Ì Ã≈∏fi F°u ı°w° Fæ $$31$$
≈®°d Îba N≈°fi tu* N<Àfi N°æ≤ Ÿ°utR¡≈w° ı°u ≈FÔu J¡FÙ yoÕ SÙ, ŸJ¡° ‹dÃb, „ÙwÃb,
«¡ºbÕtC©Ãb Îba N@°utC©Ãb Ju¡ ≈®Ì„Õfi π°≤° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı, ∫F ≈®°d-b°∫C N<Àfi¿„©° Ju¡ ŸÂ„ f°fl N°J¡°„°u∏tC© F°uJ¡≤ fFw° Fæ N°æ≤ N≈°fi-
b°∫C ıÔ Ju¡ ŸÂ„ ⁄Ì∫°J¡°„°u∏tC© F°uJ¡≤ <fi‡fi ˚°y tu* fFw° Fæ $$32$$ f®Êfig, ª∏Bt°R¡≈ N≈°fi-
b°∫C „≤Ù≤ J¡°u f°F≤ Ÿu ≈C‹¸> J¡≤w° Fæ N°æ≤ Ÿ¥∫ÕR¡≈ ∫° N<ÀfiR¡≈ ≈®°d-b°∫C oŸ „≤Ù≤ J¡°u ˚Ùw≤ Ÿu
≈¿≤≈•b J¡≤ Ìuw° Fæ $$33$$
≈®°d N°æ≤ N≈°fi tu* Ÿ¥∫Õ N°æ≤ ª∏BR¡≈w° J¡∑ ˚Ù ˚°bfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ, oŸJ¡° ˚Ù ≈≈°Ìfi
J¡≤wu Fæ* $
≈®°d-b°∫C ≈®<wsd ⁄Ì∫°J¡°„ J¡°u Ÿaw›w J¡≤ ≈ÿª°w tC©°y®˚°y Ju¡ N°J¡°„ J¡°u w≈°w° Fæ,
•∫°u*<J¡ ∫F Wt Ÿ¥∫Õ FÙ Fæ $$34$$ N≈°fi-b°∫CR¡≈ ∫F ª∏Bt° ≈FÔu tC© Ju¡ Ny®˚°y J¡°u ≈C‹¸>J¡≤
ŸJu¡ sd˚≤ FÙ ≈Ù~>u ⁄Ì∫°J¡°„ J¡° (N≈fiu Nt¨w-≈®b°F Ÿu) ≈°uTd J¡≤w° Fæ $$35$$ N≈°fiR¡≈
ª∏Bt° Ju¡ ˚Ùw≤ J¡∑ ÎJ¡ J¡Ô° J¡° ≈®°dR¡≈Ù Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ÿ°S <ıŸ f®ÊR¡≈ ≈®Ìu„ tu* Ÿ‡f∏@ F…N° Fæ,
Ÿ f®Ê ≈Ì J¡°u ≈®°›w J¡≤ ≈C”T ≈Cfi# „°uJ¡ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* J¡≤w° $$36$$ ≈®°dR¡≈Ù Ÿ¥∫Õ Ju¡ ˚Ùw≤Ù
ÎJ¡ J¡Ô° J¡° N≈°fiR¡≈Ù ª∏Bt° Ju¡ Ÿ°S <ıŸ ≈Ì tu* Ÿ‡f∏@ F°uw° Fæ, Ÿ ≈Ì J¡°u ≈®°›wJ¡≤ tfiC‹∫
≈Cfi# ı∏t ≈®°›w fiFÙ* J¡≤w° $$37$$
ÎJ¡ FÙ b°∫C tu* J®¡t„# •w Ì°ufi°u* ≈®J¡°≤ J¡∑ „<•w∫°≥ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ*, ÎuŸÙ ˚°bfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ,
∫F J¡Fwu Fæ* $
ÎJ¡t°` ≈®°d-b°∫C FÙ f°F≤ Îba ˚Ùw≤ Ÿu ∫C•w N°J¡°„ tu* ≈FÔu Ÿ¥∫ÕR¡≈w° J¡°u ≈®°›w J¡≤w°
Fæ N°æ≤ wÌfi∏w≤ N°fi∏ÌJ¡°¿≤dÙ ª∏BR¡≈w° J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$38$$ ÎJ¡t°` ≈®°d-b°∫C FÙ „≤Ù≤
J¡°u N°fi∏Ì ≈F…≥ª°fiub°ÔÙ ª∏BR¡≈w° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ sd˚≤ tu* „°uTd J¡≤fiub°ÔÙ Ÿ¥∫ÕR¡≈w° J¡°u
≈®°›w J¡≤w° Fæ $$39$$ f°fl-≈®Ìu„ tu* f°≤F NayCÔ≈∫Õ∏w ≈®Ÿ¨w ≈®°d-b°∫C ıf wJ¡ ‹dw° J¡°
≈¿≤Ã∫°y J¡≤ „ÙwÔw° ≈®°›w fiFÙ* J¡≤w°, wf wJ¡ bF ≈®°d N°æ≤ N≈°fi J¡∑ Ÿ¿∏@-Nb_S° ≤FwÙ
Fæ $ Ÿ Nb_S° tu* ÌuF Ju¡ f°F≤ ≈®°d J¡° <bÔ∫ F°u ı°fiu Ÿu <fiÌuÕFÃb, <fi<‹J®¡∫Ãb, <fitÕfi_Ãb N°<Ì
N°Ãt° Ju¡ b°_wb _b˚°b°u* J¡∑ Ÿa˚°bfi° F°u ŸJ¡wÙ Fæ, Nw# fiJ¡° bF°≥ ≈≤ ∫°uyÙ Ô°uy <bª°≤ J¡≤wu
Fæ* $ f°fl JC¡‡˚J¡ tu* ÌuF°<Ì Ìu„ J¡° ≈¿≤h~>uÌ Îba ª∏B-Ÿ¥∫°ÕÃtJ¡ ≈®°d-N≈°fi-<J®¡∫°≈®∫C•w N°∫CR¡≈
J¡°Ô J¡° ≈¿≤h~>uÌ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ìu„-J¡°Ô-„¥∏∫ (_b°Ãt_bR¡≈) ≈Ì tu* ≈®<w<‹™>w F…N° ∫°uyÙ
J¡˚Ù „°uJ¡ fiFÙ* J¡≤w° $$40$$
ŸÙ ≈®J¡°≤ N∏w#JC¡‡˚J¡ tu* ˚Ù ⁄Ì∫yw ≈®°d N°æ≤ N≈°fi J¡∑ Ÿ¿∏@ tu* ≈®<w<‹™>w F…Î tfi tu*
1308 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N≈fiu N<@‹™>°fi˚¥w ≈≤t°Ãt-w[b J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Nbÿ∫a˚°bÙ F°ufiu Ÿu ı∏t N°<Ì J¡∑ ≈®Ÿ<•w fiFÙ*
Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
⁄Ì∫ tu* ª∏B N°æ≤ Ÿ¥∫Õ J¡° ≈®<w<Ìfi Ì∫ N°æ≤ N_wt∫ J¡° (≈®°dR¡≈ Ÿ¥∫Õ Îba N≈°fiR¡≈ ª∏B J¡∑
wwg-wwg Δ∫°fi N°<Ì b¨<W-<b„uT°u* J¡°) ≈¿≤I°fi J¡≤ wS° tfi Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w ≈≤t°Ãt° J¡° I°fiJ¡≤
tfi <k¡≤ Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $$41$$
NSb° ⁄Ì∫_S N≈fiÙ N°Ãt° FÙ ≈®°d°ÃtJ¡ Ÿ¥∫Õ Fæ, bFÙ N≈°fi°ÃtJ¡ ª∏BR¡≈ F°uJ¡≤ Ì∫,
N_wt∫ N°æ≤ fiJ¡∑ ≤¿ÿt˚¥w Δ∫°fi°<Ì b¨<W-<b„uT°u* Ÿu <bb¨w F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ ŸJu¡ N<w¿≤•w
N°æ≤ JC¡~> fiFÙ* Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ≈°Ÿfi° FÙ N°Ãt-Ÿ°s°ÃJ¡°≤ tua J¡°≤d Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Ì∫, N_w, ª∏Bt°, ≤<ÿt∫°≥, yt°yt ofi ŸfŸu ∫C•w ⁄Ì∫J¡°„ tu* ¿_Sw ≈®°dR¡≈ Ÿ¥∫ÕÌub J¡°
ı°u J¡°uoÕ w°<[bJ¡R¡≈ Ÿu Ì„Õfi J¡≤w° Fæ, bFÙ NŸÔÙ w[b J¡°u ı°fiw° Fæ $$42$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ ⁄Ì∫ tu* N°Ãt-Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu •∫° k¡Ô ? f°fl N∏@J¡°≤ Ÿu f°F≤ FÙ N≈¿≤¿h~>∏fi
N°Ãt° Ju¡ N°b¨w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f°fl N∏@J¡°≤ Ju¡ <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ f°fl≠∫°u<w J¡∑ FÙ N∏buTd° •∫°u*
fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫Ω<≈ ⁄Ì∫¿_Sw N°Ãt-Ÿ°s°ÃJ¡°≤R¡≈ ≈®J¡°„ t°us J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ f°fl wt J¡° fi <bfi°„
J¡≤w° Fæ fi ŸJ¡∑ ≤s° FÙ J¡≤w° Fæ, wS°<≈ ⁄Ì∫yw NI°fiR¡≈ N∏@J¡°≤ J¡° w°u <bfi°„ J¡≤w° FÙ Fæ,
ŸÙJ¡° <bfi°„ F°ufiu ≈≤ Wt t°usR¡≈° <Ÿ<] ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F F…N° <J¡ f°fl N∏@J¡°≤
J¡∑ J¡v≈fi° Ju¡ ˚Ù ⁄Ì∫yw N∏@J¡°≤ Ÿu FÙ ı<fiw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸJu¡ FuwC˚¥w ⁄Ì∫°∏@J¡°≤ Ju¡
<bfi°„ Ÿu f°fl°∏@J¡°≤ J¡° <bfi°„ NSÕw# <Ÿ] F°u ı°w° Fæ $$43$$
f°fl ≈®J¡°„ Ju¡ π°≤° F…N° f°fl N∏@J¡°≤ J¡° <bfi°„ ÎJ¡t°` R¡≈ N°<Ì Ju¡ Ì„Õfi tu* FÙ J¡°≤d Fæ,
f°F≤ N°Ãt-Ì„Õfi tu* J¡°≤d fiFÙ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu tCfiu, f°fl N∏@J¡°≤ Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ |¸>°<Ìyw R¡≈ N°<Ì J¡° ≈®Ã∫s F°uw° Fæ N°æ≤ ⁄Ì∫yw
N∏@J¡°≤ Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ w°u N°Ãt° J¡° ≈®Ã∫s F°uw° Fæ $$44$$ f®Êfig, ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ≈®°dR¡≈Ù Ÿ¥∫Õ
J¡° NbÔ°uJ¡fi J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫FÙ ⁄Ì∫yw NI°fi°∏@J¡°≤ J¡° <bfi°„ J¡≤w° Fæ, ≈¿≤w# I°w F…N°
Wt tC<•w ≈®Ì°fi J¡≤w° Fæ N°æ≤ oŸJ¡° Ì∫ Îba N_w ˚Ù F°uw° Fæ ∫°fiÙ NI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* oŸJ¡°
N_w Fæ wS° I°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* Ì∫ Fæ $$45$$
”<ª Ju¡ Ã≈°Ìfi π°≤° N<@J¡°¿≤∫°u* J¡∑ ≈®b¨<W J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ •w f°fl N°æ≤ N°∏w≤ JC¡‡˚J¡<fi‹™>°
J¡° bdÕfi J¡≤ ≤Fu ≈<s≤°ı ˚C„C^±>ıÙ ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
f®Êfig, <ıŸ ⁄Ì∫-J¡tÔR¡≈Ù J¡°u¸>≤ tu* N≈°fi-b°∫CR¡≈ ª∏Bt° N_w F°u ı°w° Fæ, Ÿ ⁄Ì∫-
J¡tÔR¡≈ J¡°u¸>≤ Ÿu f°fl°u∏tC© ≈®°dR¡≈Ù Ÿ¥∫Õ J¡° N≈fiu ˚Ùw≤ Ì∫ F°uw° Fæ $$46$$ N≈°fi-b°∫C
J¡° N_w F°u ı°fiu ≈≤ ⁄Ì∫-J¡tÔ Ÿu ≈®°d J¡° bF°≥ Ÿ ≈®J¡°≤ „Ù|® Ì∫ F°u ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤
<fi„°R¡≈ ~>°∫° J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu ≈≤ bF°≥ Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®J¡°„ J¡° $$47$$ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®J¡°„
Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸJu¡ ≈Ù~>u sd˚≤ tu* FÙ ~>°∫°R¡≈ N∏@J¡°≤ J¡° Ì∫ F°u ı°w°
Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ≈®°dR¡≈ Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®J¡°„ J¡° N_w F°u ı°fiu ≈≤ sd˚≤ tu* FÙ f°F≤ Ÿu N≈°fi J¡°
ŸyÕ - 25] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1309
Ì∫ F°u ı°w° Fæ $$48$$ Fu Ÿ∏twu, <ıŸ ˚¥<t tu* ≈®°d J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, Ÿ ˚¥<t tu* N≈°fi J¡°
<bfi°„ F°u ı°w° Fæ N°æ≤ <ıŸ ˚¥<t tu* N≈°fi J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, Ÿ ˚¥<t tu* ≈®°d J¡° <bfi°„ F°u
ı°w° Fæ, ∫F N°≈ <fi<ÿªw ı°<fiÎ $$49$$ ≈®°d-b°∫C Ju¡ N_w F°u ı°fiu ≈≤ N°æ≤ N≈°fi-b°∫C Ju¡
Ì∫°u∏tC©¡F°ufiu ≈≤ f°fl JC¡‡˚J¡ J¡° <ª≤J¡°Ô wJ¡ NbÔ‡ffi J¡≤fiu Ÿu ∫°uyÙ <k¡≤ ŸaŸ°R¡≈Ù „°uJ¡
Ÿu y®_w fiFÙ* F°uw° $$50$$ N≈°fi-b°∫C Ju¡ N_w F°ufiu ≈≤ N°æ≤ ≈®°d-b°∫C Ju¡ w<fiJ¡ Ì∫°u∏tC©
F°ufiu ≈≤ ˚Ùw≤Ù JC¡‡˚J¡ J¡° <ª≤J¡°Ô wJ¡ NbÔ‡ffi J¡≤fiu Ÿu ∫°uyÙ ≈Cfi# oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù „°uJ¡ Ÿu
y®_w fiFÙ* F°uw° $$51$$ f®Êfig, <ıŸ _S°fi tu* N≈°fi-b°∫C J¡° Ì∫ F°uw° Fæ, Ÿ π°Ì„
NayCÔ≈¿≤<tw _S°fi Ÿu Ìq≤ J¡°u<¸>yw ∫°fiÙ Ÿ°uÔF NayCÔ≈¿≤<tw ˚°y tu* ≈®Ÿ≤d„ÙÔ ≈®°d-≤uªJ¡
J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ _bh~> (<fi#„uT b°∫C Ju¡ ≤uªfi Ÿu <fitÕÔ) JC¡‡˚J¡ J¡° NU∫°Ÿ J¡≤fiu Ÿu ≈Cfi# ∫°uyÙ
ŸaŸ°≤R¡≈ w°≈ Ÿu w›w fiFÙ* F°uw° $$52$$ fi°<ŸJ¡°-<~>B Ÿu N≈°fi-b°∫C J¡° ˚Ùw≤ ≈®bu„ F°ufiu ≈≤
f°fl ≤uªJ¡ Ju¡ N°@°≤˚¥w, ≈®°d Ju¡ ≈¥≤d Ju¡ <ÔÎ ˚Ùw≤ ≈®<b‹¸> ÌuF°∏wyÕw ≈¥≤J¡ J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤fiu
Ÿu tfiC‹∫> ≈Cfi# ŸaŸ°≤ tu* Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $$53$$ <ıŸ ⁄Ì∫bwÙÕ f®ÊR¡≈ _S°fi tu* ∫u ≈®°d N°æ≤
N≈°fi Ì°ufi°u* <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ*, Ÿ „°∏w, N°Ãt_bR¡≈ f®ÊR¡≈ ≈Ì J¡° NbÔ‡ffi J¡≤fiu Ÿu ∫°uyÙ
NfiCw›w fiFÙ* F°uw° $$54$$
Nf "NJÕ¡w°a Ÿa≈¿≤Ã∫≠∫ fi ∫°bhª∏Bw°a yw#' oŸŸu W≤°@Õ tu* "NÌu„J¡°Ôu fi „°uh∫wu' ∫F ı°u
J¡F° y∫° Fæ, ŸJ¡° <bb≤d J¡≤wu F…Î f°fl JC¡‡˚J¡ tu* J¡Fu y∫u Ìu„-J¡°Ô-f°@ J¡° N∏w#JC¡‡˚J¡ tu*
˚Ù NfiCJ¡TÕ fwÔ°wu Fæ* $
N≈°fi-b°∫C Ju¡ ≈®°d˚sd°u∏tC© F°ufiu ≈≤ f°F≤ ∫°fiÙ ≈®°dÔ∫ Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w ªæw∏∫ tu* N°æ≤
˚Ùw≤ ∫°fiÙ ≈®°d<fiyÕt Ju¡ N≈°Ì°fi˚¥w ªæw∏∫ tu* f°@ π°≤° Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ fitu* ≤Ffiub°Ôu Ÿt_w
≈Ì°SÕ <fi≤b∫b ªæw∏∫°Ãt f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ*, ÎuŸ° <bª°≤ J¡≤fiu Ÿu tfiC‹∫ <k¡≤ „°uJ¡ J¡° ˚°yÙ fiFÙ*
F°uw° $$55$$ ≈®°d-b°∫C Ju¡ N≈°fi˚sd°u∏tC© F°ufiu ≈≤ f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ ≈¥b°uÕ•w ªæw∏∫ tu* Ìu„, J¡°Ô
Îba wÌfi∏wbÕwÙÕ Ÿt_w ≈Ì°SÕ <fi‹J¡Ô f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ*, ÎuŸÙ ≈°Ÿfi° J¡≤fiu Ÿu ≈C”T J¡° tfi ≈Cfi#
Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $$56$$ <ıŸ ≈≤f®ÊR¡≈ ªæw∏∫ tu* N≈°fi Ju¡ Ÿ°S ≈®°d J¡°, ≈®°d Ju¡ Ÿ°S N≈°fi J¡°
wS° fi Ì°ufi°u* Ju¡ Ÿ°S f°fl Îba N°∏w≤ Ìu„-J¡°Ô J¡° <bÔ∫ F°u ı°w° Fæ, ŸÙ ≈≤f®ÊR¡≈ ≈Ì J¡°
N°≈ Ì„Õfi J¡∑<ıÎ $$57$$
≈®°d N°æ≤ N≈°fi Ju¡ Ÿ¿∏@J¡°Ô tu* Ÿ˚Ù ≈®°<d∫°u* J¡°u •w Nb_S° ≤FwÙ Fæ, ≈≤∏wC ŸJ¡° NfiC˚b
Ju¡bÔ ∫°uyÙ Ô°uy FÙ J¡≤ ≈°wu Fæ*, ÌqŸ≤u fiFÙ* J¡≤ ≈°wu, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ Ÿt∫ N≈°fi Ju¡ N°<b˚°Õb Ÿu b<ıÕw ≈®°d N_w F…N° ≤Fw° Fæ Ÿ Ÿt∫ <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ ∫Ãfi
Ju¡ <ffi° <Ÿ] F…oÕ f°fl ı°u JC¡‡˚J¡ Nb_S° Fæ ŸÙ J¡°u ∫°uyÙ Ô°uy "wÃ≈Ì' J¡Fwu Fæ* $$58$$ <J¡ŸÙ
≈®J¡°≤ Ju¡ ∫Ãfi Ju¡ <ffi° FÙ <Ÿ] F…N° N∏w#_S JC¡‡˚J¡ Ÿb°Õ<w„°∫Ù f®ÊR¡≈ ≈≤t ≈Ì Fæ $$59$$ ∫FÙ
N°Ãt° J¡° NŸÔÙ _bR¡≈ Fæ N°æ≤ ∫FÙ N„uT tÔ°u* Ÿu <fitCÕ•w Ÿ¥∫Õ, ª∏B N°<Ì ≈®J¡°„t°fi ≈Ì°S°u˘ J¡∑
≈®J¡°„J¡ ≈≤t <ª¿w Fæ, ∫FÙ wwg-wwg ı°y<wJ¡ ≈Ì°S°u˘ J¡° Nb˚°ŸJ¡ ≈®J¡°„ Fæ N°æ≤ oŸÙJ¡°u ≈®°›w
J¡≤ tfiC‹∫ „°uJ¡y®_w fiFÙ* F°uw° $$60$$
1310 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿ ≈®J¡°≤ wwg-wwg <˚∏fi-<˚∏fi <J®¡∫°N°u* Ju¡ ˚uÌ Ÿu <˚∏fi-<˚∏fi F…Î ≈®°d°u≈°Ÿfi° Ju¡ ≈®J¡°≤ J¡°u
J¡FJ¡≤ Nf ŸJ¡∑ »w° Ju¡ Nfi∏w≤ ≈®°d, N≈°fi N°<Ì Ju¡ N∏Ì≤ ≤Ffiub°Ôu fiJu¡ N<@‹™>°fi˚¥w
ªæw∏∫°Ãt° J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
f®Êfig, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈C‹≈ Ju¡ N∏Ì≤ ŸCy¿∏@ ≤FwÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ≈®°d Ju¡ N∏Ì≤ ≤Ffiub°Ôu
<ªÌ°Ãt° J¡∑, ı°u fi ŸıÙb_bR¡≈ Fæ N°æ≤ fi <fiıÙÕb_bR¡≈ Fæ (), Ft Ô°uy ≈°Ÿfi° J¡≤wu
Fæ* $$61$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ıÔ Ju¡ N∏Ì≤ t°@C∫Õ ≤Fw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ N≈°fi Ju¡ N∏Ì≤ ≤Ffiub°Ôu
<ªÌ°Ãt° J¡∑, ı°u ŸıÙb N°æ≤ <fiıÙÕb R¡≈ fiFÙ* Fæ, Ft Ô°uy ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$62$$ ı°u ≈®°d<bÔ∫
J¡° N°æ≤ ı°u N≈°fi<bfi°„ J¡° ŸtÙ≈ Îba N∏w tu* ≤FJ¡≤ ≈®J¡°„J¡ Fæ wS° ı°u ≈®°d N°æ≤ N≈°fi Ju¡
N∏Ì≤ ≤Fw° Fæ, Ft Ô°uy Ÿ <ªÌ°Ãt° J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$63$$ f®Êfig, ≈®°d Ju¡ ≈®°dfiΔ∫°≈°≤
tu* ŸfŸu f» ª»J¡≤ ı°u <fi<tW˚¥w Fæ, ıÙb Ju¡ ıÙbfi°<Ì Δ∫°≈°≤ tu* ı°u ŸfŸu f»ª»J¡≤ <fi<tW˚¥w
Fæ, ÌuF Ju¡ @°≤d N°<Ì Δ∫°≈°≤ tu* ı°u ŸbÕ≈®St FuwC˚¥w Fæ, Ÿ <ªÌ°Ãt° J¡∑ Ft Ô°uy ≈°Ÿfi°
J¡≤wu Fæ* $$64$$ tF°≤°ı, ı°u tfi Ju¡ tfifi N°<Ì Δ∫°≈°≤ tu* FuwC˚¥w Fæ, ı°u fC<] Ju¡ f°u@fiΔ∫°≈°≤
tu* <fi<tW˚¥w Fæ Îba ı°u NFaJ¡°≤ Ju¡ NFaJ¡≤d Ju¡ NFaJ¡°≤ Δ∫°≈°≤ tu* <fi<tW˚¥w Fæ Ÿ <ªÌ°Ãt° J¡∑
Ft Ô°uy ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$65$$ <ıŸtu* ∫F Ÿt_w ≈C≤°ubwÙÕ ≈Ì°SÕ <bΩt°fi Fæ*, <ıŸŸu Ÿt_w
ıyw Ã≈∏fi F…N° Fæ, ı°u Ÿb°ÕÃtJ¡ Fæ, ı°u ª°≤°u* N°u≤ ¿_Sw Fæ N°æ≤ ı°u ŸbÕt∫ Fæ, Ft Ô°uy Ÿ
ªæw∏∫°ÃtJ¡ w[b J¡∑ <fi≤∏w≤ ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$66$$ f®Êfig, ı°u Ÿ¥∫Õ N°<Ì Ÿt_w Nb˚°ŸJ¡
≈Ì°S°u˘ J¡° ˚Ù Nb˚°ŸJ¡ Fæ, ı°u Ÿt_w ≈°bfi ≈Ì°S°u˘ tu* ≈°bfiwt ≈C^∫R¡≈ Fæ, ı°u tfi, fC<] N°<Ì
Ju¡ <bJ¡°≤°u* Ÿu w<fiJ¡ ˚Ù N≈fiu b°_wb _b˚°b Ÿu h∫Cw fiFÙ* F°uw°, Ÿ <ªW[b J¡∑ Ft ≈°Ÿfi°
J¡≤wu Fæ* $$67$$
<ıŸtu* N≈°fib°∫C N_w F°u ı°w° Fæ N°æ≤ <ıŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù ≈®°d J¡° NU∫CÌ∫ fiFÙ* F°uw°, Ÿ
Ÿt_w J¡v≈fi° J¡ÔaJ¡°u* Ÿu <fitCÕ•w <ªW[b J¡∑ Ft Ô°uy ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* {1}
<ıŸtu* N≈°fi J¡° NU∫CÌ∫ fiFÙ* F°uw° N°æ≤ ≈®°d J¡° Naw F°u ı°w° Fæ wS° <ıŸJ¡∑ fi°<ŸJ¡° Ju¡
Ny®˚°y Ÿu ≈Ô<sw f°≤F NayCÔ ≈¿≤<tw yyfi Ÿ¿∏@ (≈®°d°≈°fi≈®b°FŸ<∏@) Fæ, Ÿ <ªW[b J¡∑
Ft ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$68$$
Nf f°fl N°æ≤ N°∏w≤ ≈®Ìu„R¡≈ ≈°<@˚uÌ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ "∫wÿª°uÌu<w Ÿ¥∫°uÕ&_wa ∫` ª yh~><w $
wa Ìub°ÿª<J®¡≤u @t˘ Ÿ Îb°Ω Ÿ  ÿb Îwπæ wwg' oŸ ZCÃ∫SÕ J¡°u tfi tu* ÔuJ¡≤ J¡Fwu Fæ* $
ıF°≥ ≈≤ ≈®°d <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ, ıF°≥ N≈°fi ˚Ù N_w F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ıF°≥ ≈®°d N°æ≤ N≈°fi
Ì°ufi°u* Ã≈∏fi ˚Ù fiFÙ* F°uwu, Ft Ô°uy Ÿ <ªW[b J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$69$$ f°fl N°æ≤ N°U∫∏w≤
≈®Ìu„ tu* ¿_Sw, ∫°u<y∫°u* π°≤° NfiC˚¥w F°ufiub°Ôu ı°u Ì°u ≈®°d N°æ≤ N≈°fi J¡∑ Ã≈<W Ju¡ _S°fi Fæ*,
fi Ì°ufi°u* Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w <ªW[b J¡∑ Ft ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$70$$ ı°u ≈®°d N°æ≤ N≈°fiR¡≈ ≤S
() oŸŸu ≈®°d°u≈¿Fw N°Ãt° J¡∑ ∫° ≈®°dÔ∫°u≈Ô<sw N≈°fi°Ãt° J¡∑ ≈°Ÿfi° fiFÙ* J¡≤fiÙ
ª°<FÎ, ∫F Ÿ¥<ªw <J¡∫° y∫° $ N°æ≤ "≈®°d_∫°∏w≤b¿_Swtg' ∫F ı°u J¡F° y∫° Fæ, bF ÎJ¡t°`
N°Ãt° Ju¡ ≈¿≤ª∫ Ju¡ <ÔÎ FÙ J¡F° y∫° Fæ, fi <J¡ ≈°Ÿfi° Ju¡ ≈°<@R¡≈ Ÿu, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $
ŸyÕ - 26] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1311
Ju¡ «¡≈≤ N°R¡» F°uJ¡≤ ≈¿≤¿h~>∏fi F°uw° F…N° ≈®°d N°æ≤ N≈°fi J¡∑ „<•w_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ Îba
N∏∫°∏∫ ªsC N°<Ì J¡≤d°u* tu* ¿_Sw „<•w∫°u* J¡° ˚Ù ı°u „<•w_bR¡≈ Fæ, Ÿ <ªW[b J¡∑ Ft
≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$71$$
≈®°d, N≈°fi Îba JC¡‡˚J¡R¡≈ Ÿu wS° fiJu¡ <bŸyÕ ≤uªJ¡ N°<Ì R¡≈ Ÿu <ªW[b FÙ <bb<wÕw F°uw°
Fæ $ oŸ<ÔÎ ÎJ¡t°` <ªW[b J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı, ı°u ⁄Ì∫yw ≈®°d J¡∑ JC¡‡˚J¡°b_S° J¡° _bR¡≈˚¥w Fæ, ı°u f°F≤ N≈°fi J¡∑
JC¡‡˚J¡°b_S° J¡° _bR¡≈˚¥w Fæ N°æ≤ ı°u ≈¥≤J¡°a„ Ÿu <bŸ¨‹¸> Fæ, Ÿ ≈®J¡°„t°fi <ªW[b J¡∑ Ft
≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$72$$ ı°u ≈®°d N°æ≤ N≈°fi Ju¡ ªæw∏∫ tu* FuwC˚¥w Fæ*, ı°u fiJu¡ N¿_wÃb J¡° I°fi
J¡≤°fiub°Ôu Fæ, ı°u _b∫a R¡≈b<ıÕw Fæ Îba ı°u ≈®°d°u≈°Ÿfi° Ÿu ≈®°›wΔ∫ Fæ, Ÿ <ªW[b J¡∑ Ft
≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$73$$ f®Êfig , ı°u ≈®°d b°∫C Ju¡ _≈∏Ìfi tu* FuwC˚¥w Fæ, ı°u o¿∏B∫°u* Ju¡ F°ufiub°Ôu
<bT∫≈®Ìu„-≈∫Õ∏w ytfi tu* wS° fiJu¡ ≈˚°uy tu* FuwC˚¥w Fæ wS° ı°u J¡°≤d°u* J¡° ˚Ù J¡°≤d Fæ, Ÿ
<ªW[b J¡∑ Ft ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$74$$ ı°u ≈≤t°SÕ Â<‹¸> Ÿu Ÿt_w J¡Ôfi°R¡≈Ù J¡ÔaJ¡°u* Ÿu
<b<fitCÕ•w Fæ, ı°u N°≈°wÌ„ÙÕ ≈C”T°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ıÙb°u≈°<@˚¥w≈®°d N°<Ì Ÿ°uÔF J¡Ô°N°u* Ÿu ŸÌ°
≈¿≤bu<‹¸>w Fæ, ı°u ≈®t°ÃtJ¡ NfiC˚bR¡≈Ù Îuÿb∫Õ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ wS° ı°u Ÿt_w Ìubw°N°u* Ÿu b¿∏Ìw
Fæ, Ÿ ŸbÕZu‹™> ≈≤t°ÃtR¡≈ ≈≤t≈Ì J¡∑ Ft ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$75$$
≈ªÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

~>ÆfÙŸb°≥ ŸyÕ
≈®°d°u≈°Ÿfi° π°≤° oŸ ≈®J¡°≤ N≈fiu _bR¡≈<bI°fi J¡° <fiR¡≈d J¡≤fiu Ju¡ Nfi∏w≤
˚C„C^±>ıÙ N≈fiÙ <ª≤aıÙ<bw° tu* FuwCN°u* J¡° <fiR¡≈d J¡≤wu Fæ*, ∫F bdÕfi $
˚C„C^±> fiu J¡F° # tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ, tæ*fiu ≈®°d°u≈°Ÿfi° π°≤° •w ≤Ù<w Ÿu J®¡t„# <fitÕÔ F…Î
N°Ãt° tu* ∫F <ªW <bZ°<∏w _b∫a ≈®°›w J¡∑ Fæ $$1$$ Fu tF°tCfiu, tæ* oŸ ≈®°dÂ<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤
»w°≈¥bÕJ¡ Nb¿_Sw ≤Fw° Fq≥ $ oŸ<ÔÎ ŸCtu” ≈bÕw Ju¡ <bªÔfi Ÿu ˚Ù <fituT°a„t°`J¡°Ô Ju¡ <ÔÎ ˚Ù
<bª<Ôw fiFÙ* F°uw° $$2$$
f®Êfig, fæ™>wu, ı°ywu ∫° Ÿ°uwu wS° _b›fi°fiC˚b J¡≤wu <J¡ŸÙ ˚Ù Nb_S° tu* tu≤Ù N°Ãt° tu* ∫F
Wt Ÿt°<@-<bª<Ôw fiFÙ* F°uwÙ $$3$$ <fi≤∏w≤ <bfi°„„ÙÔ, N<wªaªÔ, o‹¸> N°æ≤ N<fi‹¸> _bR¡≈
ofi ı°y<wJ¡ Nb_S°N°u* tu* tæ* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ <bsu≈ Ju¡ <ffi° F٠»w°≈¥bÕJ¡ ¿_Sw ≤Fw° Fq≥ $ tu≤Ù b¨<W
ŸÌ° N∏wtCÕ© ≤FwÙ Fæ ∫°fiÙ tæ* J¡˚Ù wCh~> f°fl <bT∫°u* J¡∑ _≈¨F° fiFÙ* J¡≤w° $ ÎJ¡t°` N≈fiu _bR¡≈ Ÿu
N≈fiÙ N°Ãt° tu* FÙ _bh~>∏Ìb¨<W Ÿu ¿_Sw ≤Fw° Fq≥ $$4$$
tF°≤°ı, <J¡ŸÙ Ÿt∫ <J¡ŸÙ J¡°≤db„ fis`ªJ®¡ J¡° N°@°≤˚¥w ≈®bFfi°tJ¡ b°∫C f∏Ì ˚Ù F°u ı°
ŸJ¡w° Fæ, fnÙ-fnÙ tF°fi<Ì∫°u* Ju¡ ıÔ N≈fiu _b°˚°<bJ¡ ≈®b°F Ÿu <b≤w ˚Ù F°u ı° ŸJ¡wu Fæ*, ≈≤∏wC
tCHu N≈fiu oŸ ≈®°d<ª∏wfiR¡≈ ≈°Ÿfi° Ÿu <b≤w J¡≤° Ìu, ÎuŸ° J¡°uoÕ ˚Ù ≈Ì°SÕ oŸ ŸaŸ°≤ tu* fiFÙ* Fæ,
oŸJ¡° tCHu <fi<ÿªw _t≤d Fæ $$5$$
1312 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fu w≈¿_b∫°u* tu* tF°fi, ≈®°d N°æ≤ N≈°fi Ju¡ NfiCŸ≤d Ÿu ≈®°›w ≈≤t w[b Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu tæ*
Ÿt_w „°uJ¡°u* Ÿu b<ıÕw N°<ÌJ¡°≤d ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w F°u y∫° Fq≥ $$6$$
f®Êfig, tF°≈®Ô∫ Ÿu ÔuJ¡≤ ≈®°<d∫°u* J¡∑ Ã≈<W Îba <bfi°„ J¡° NfiC˚b J¡≤ ≤F° tæ* @Ù≤fC<] F°uJ¡≤
N°ı ˚Ù ıÙ ≤F° Fq≥ $$7$$
tF°≤°ı, tæ* J¡˚Ù NwÙw Îba Nfi°yw <bT∫°u* J¡° <ª∏wfi fiFÙ* J¡≤w°, ÎJ¡t°` <fiÃ∫ bwÕt°fi_b˚°b
Ÿ°<sªæw∏∫_bR¡≈ Â<‹¸> J¡° N≈fiu tfi Ÿu NbÔ‡ffi J¡≤ oŸ J¡v≈w” b¨s ≈≤ Nb¿_Sw ≤Fw° Fq≥ $$8$$
f®Êfig , Δ∫bF°≤b„ ∫S° Ÿt∫ ı°u ˚Ù J¡wÕΔ∫ ≈®°›w F°u ı°wu Fæ*, fiJ¡° k¡Ô J¡∑ N<˚Ô°T°N°u* J¡°u
~>°unJ¡≤ <fi≤<˚t°fifC<] Ÿu Ju¡bÔ NfiC‹™>°fi J¡≤w° ≤Fw° Fq≥ $$9$$ Fu tC<fib≤, oh~>° Îba N<fih~>° Ÿu
<fi≤∏w≤ N∫C•w o‹¸>-N<fi‹¸> ≈Ì°S°u˘ J¡∑ <ª∏w° J¡° <bª°≤ J¡≤ ∫°fiÙ bu ŸbÕS° Fu∫ FÙ Fæ*, ÎuŸ° <fiÿª∫
J¡≤ Ju¡bÔ N≈fiu _bR¡≈ tu* FÙ ¿_Sw ≤Fw° Fq≥ $ oŸ<ÔÎ tæ* „°uJ¡≤<Fw F°uJ¡≤ <ª≤J¡°Ô Ÿu ıÙ ≤F° Fq≥ ∫°fiÙ
ÌÙ|ÕıÙbÙ Fq≥ $$10$$ ˚ybfig, ≈®°d N°æ≤ N≈°fi Ju¡ Ÿ¿∏@_S°fi tu* ≈®J¡°<„w F°u ≤Fu N°Ãtw[b J¡° <fi≤∏w≤
º∫°fi J¡≤w° F…N° tæ* N≈fiÙ N°Ãt° tu* _b∫a FÙ Ÿ∏wC‹¸> ≤Fw° Fq≥ $ oŸ<ÔÎ „°uJ¡≤<Fw F°uJ¡≤ <ª≤J¡°Ô Ÿu
ıÙ ≤F° Fq≥ $$11$$ tF°≤°ı, tæ*fiu N°ı ∫F ≈®°›w <J¡∫° N°æ≤ ˚<b‹∫ tu* ÌqŸ≤° ŸC∏Ì≤ ≈®°›w J¡R¡≥y°, oŸ
≈®J¡°≤ J¡∑ tCHu J¡˚Ù <ª∏w° fiFÙ* F°uwÙ, oŸ<ÔÎ „°uJ¡≤<Fw F°uJ¡≤ <ª≤J¡°Ô Ÿu ıÙ ≤F° Fq≥ $$12$$ Fu
Ÿ°@°u, <J¡ŸÙ Ÿt∫ J¡FÙ* ≈≤ N≈fiu ∫° ÌqŸ≤u <J¡ŸÙ Ju¡ J¡°∫°u˘ J¡∑ fi w°u JC¡~> _wC<w J¡≤w° Fq≥ N°æ≤ fi JC¡~>
<fi∏Ì° FÙ J¡≤w° Fq≥ $ oŸ<ÔÎ tæ*fiu ∫F ÌÙ|Õ ıÙbfi ≈®°›w <J¡∫° Fæ $$13$$ tFTuÕ, tu≤° tfi o‹¸> b_wCN°u* J¡∑
≈®°<›w F°ufiu ≈≤ fi Ÿ∏wC‹¸> F°uw° Fæ N°æ≤ fi w°u N<fi‹¸> b_wCN°u* J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ J¡˚Ù <©∏fi F°uw° Fæ,
bF <fi≤∏w≤ ÎJ¡R¡≈ FÙ ≤Fw° Fæ, oŸ<ÔÎ tæ* oŸ ÌÙ|Õ ıÙbfi J¡°u ≈®°›w F…N° Fq≥ $$14$$ ª¥≥<J¡ Ÿt_w πæw
Ju¡ f°@ R¡≈ Wt Ã∫°y J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ ŸbÕÌ° FÙ ıÙbfi Ju¡ N<˚t°fi N°<Ì Ÿ˚Ù b_wCN°u* J¡° tæ*fiu
≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° Fæ, Nw# oŸ ÌÙ|Õ ıÙbfi J¡°u ≈®°›w F…N° Fq≥ $$15$$ Fu tCfiu, tu≤u tfi J¡∑ ª≈Ôw°
<bÔÙfi F°u yoÕ Fæ $ bF „°uJ¡ Ÿu ≤<Fw F°u y∫° Fæ, _b_S, Ÿt°<Fw Îba „°∏w F°u ªCJ¡° Fæ, oŸ<Ô∫u tæ*
<bJ¡°≤b<ıÕw F°uJ¡≤ ıÙ ≤F° Fq≥ $$16$$ ª¥≥<J¡ tæ* ÔJ¡nÙ, <bÔ°<ŸfiÙ ≤tdÙ, ≈bÕw, <wfiJ¡°, N<Àfi, <Ft,
N°J¡°„ ofi Ÿftu* ÎJ¡R¡≈w° FÙ Ìu© ≤F° Fq≥ , oŸ<Ô∫u <bJ¡°≤ b<ıÕw F°uJ¡≤ ıÙ ≤F° Fq≥ $$17$$ N°ı tæ*fiu
•∫° ≈®°›w <J¡∫° N°æ≤ J¡Ô ≈®°w# tCHu •∫° ≈®°›w F°uy°, oŸ ≈®J¡°≤ <ª∏w°R¡≈Ù ≠b≤ Ÿu tæ* <fitCÕ•w Fq≥,
oŸÙ<ÔÎ Nfi°t∫ F°uJ¡≤ tæ* ıÙ ≤F° Fq≥ $$18$$ ı≤° Îba t≤d Ju¡ ŸÂ„ J¡‹¸>°u* Îba ≤°≠∫≈®°<›w Ju¡ ŸÂ„
ŸC©°u* Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ fi w°u tæ* ±>≤w° Fq≥ N°æ≤ fi ≈®Ÿ∏fi FÙ F°uw° Fq≥ $ oŸ<ÔÎ tæ* Nfi°t∫ F°uJ¡≤ ıÙ<bw
Fq≥ $$19$$ Fu f®Êfig, ∫F tu≤° f∏@C Fæ, ∫F tu≤° „`C Fæ, ∫F tu≤° Fæ Îba ∫F ÌqŸ≤u J¡° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑
<˚∏fiw° w°u tæ* ı°fiw° FÙ fiFÙ* oŸ<ÔÎ Nfi°t∫ F°uJ¡≤ ıÙ<bw Fq≥ $$20$$ tF°≤°ı, fi°fi°b_wC Ju¡ R¡≈ tu*
≈®J¡°<„w F°ufiub°Ôu Ÿt_w b_wCN°u* Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w, N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫ <bJ¡°≤b<ıÕw Nb˚°ŸJ¡
N°Ãt-≈Ì°SÕ J¡°u wS° ˚°<Ÿw F°ufiub°Ôu oŸ Ÿt_w ≈®≈aª J¡°u ÎJ¡t°` <ªÃ_bR¡≈ FÙ tæ* ı°fiw° Fq≥ oŸÙ
Ÿu tæ* „°uJ¡≤<Fw ıÙ<bw Fq≥ $$21$$ y®Fd J¡≤ ≤F°, <bF°≤ J¡≤ ≤F°, ¿_S<w J¡≤ ≤F°, ÃS°fi J¡≤ ≤F°,
ÿb°Ÿ Ôu ≤F° wS° <fiB° Ôu ≤F° „≤Ù≤ FÙ Fæ, N°Ãt° fiFÙ*, ∫F tæ* ı°fiw° Fq≥, oŸ<Ô∫u tæ* <ª≤aıÙbÙ
Fq≥ $$22$$ tF°≤°ı, <bJ¡°≤b<ıÕw Nb_S° tu* ¿_Sw F…N° tæ* oŸ ŸaŸ°≤ tu* Ã≈∏fi |¸> N°<Ì J¡°∫Õ<b„uT°u*
ŸyÕ - 26] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1313
J¡°u wCh~>-Ÿ° (<tØ∫°) FÙ ı°fiw° Fq≥, oŸ<ÔÎ <bJ¡°≤≤<Fw F°uJ¡≤ ıÙ ≤F° Fq≥ $$23$$ ≈®°≤Æ@ Ju¡ π°≤°
≈®_wCw <J¡∫u y∫u ≈˚°uy-Ÿt∫ tu* ≈®°›w F…Î o‹¸> N°æ≤ N<fi‹¸> ≈Ì°SÕ tu≤Ù Â<‹¸> tu*, ÌuFbwÙÕ F°S°u* J¡∑
fi°o˘, Ÿt°fi FÙ Fæ*, oŸ<Ô∫u tæ* <bJ¡°≤b<ıÕw F°uJ¡≤ ıÙ ≤F° Fq≥ $$24$$ N≈fiu _bR¡≈ Ÿu <J¡ŸÙ Ÿt∫ h∫Cw
fi F°ufiub°ÔÙ t°fi<ŸJ¡ ¿_S≤w°R¡≈Ù „<•w Ju¡ π°≤° F…oÕ ¿_fiÀ@ Îba tCÀ@ ŸC∏Ì≤ Â<‹¸> Ÿu ∫°fiÙ Ÿf
≈®°<d∫°u* tu* N°Ãt° ÎJ¡ FÙ Fæ, oŸ Â<‹¸> Ÿu Ÿf _S°fi°u* tu* JC¡<¸>Ôw° ≤<Fww° J¡° FÙ tæ* NfiC˚b J¡≤w° Fq≥,
oŸ<ÔÎ Nfi°t∫ F°uJ¡≤ ıÙ ≤F° Fq≥ $$25$$ tF°≤°ı, tæ*fiu NFaJ¡°≤R¡≈Ù J¡∑ªn J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫°
Fæ $ oŸ<ÔÎ ≈æ≤ Ÿu ÔuJ¡≤ t_wJ¡ wJ¡ oŸ ÌuF tu* tCHu ttw° fiFÙ* Fæ, ∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ tæ* Ÿf w≤F Ju¡
<bJ¡°≤°u* Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ ıÙ ≤F° Fq≥ $$26$$ tF°≤°ı, tæ* ı°u JC¡~> Δ∫°≈°≤ J¡≤w° Fq≥, ı°u JC¡~> ©°w°-≈Ùw°
Fq≥ bF Ÿf JC¡~> N<˚t°fi J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤Ju¡ FÙ $ oŸ<ÔÎ „≤Ù≤ Ju¡ J¡°≤d w°Â„ Δ∫°≈°≤∫C•w F°ufiu ≈≤
˚Ù tu≤° tfi J¡w¨ÕÃb-˚°u•w¨Ãb„¥∏∫ _b˚°bR¡≈w° J¡° FÙ _bÙJ¡°≤ J¡≤w° Fæ $ ∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ tæ* Nfi°t∫
F°uJ¡≤ ÌÙ|ÕıÙbÙ Fq≥ $$27$$ Fu tCfiu, ıf-ıf tæ* JC¡~> ı°fiw° Fq≥, wf-wf tu≤° tfi N<bfiÙw˚°b J¡°u
≈®°›w fiFÙ* F°uw° $ oŸ<ÔÎ Nfi°t∫ F°uJ¡≤ ıÙ<bw ≤Fw° Fq≥ $$28$$ tF°≤°ı, ∫Ω<≈ tæ* ÌqŸ≤°u* Ju¡ «¡≈≤
N°J®¡td J¡≤fiu tu* ŸtSÕ Fq≥, wS°<≈ tæ* N°J®¡td (≈¿≤˚b) fiFÙ* J¡≤w°, ÌqŸ≤°u* Ju¡ π°≤° ©uÌ ≈F…≥ª°∫u
ı°fiu ≈≤ ˚Ù ŸFfi„ÙÔw° Ju¡ J¡°≤d <©∏fi fiFÙ* F°uw° Îba Ì¿≤B F°ufiu ≈≤ ˚Ù JC¡~> fiFÙ* ª°Fw°, oŸ<ÔÎ
Nfi°t∫R¡≈ Ÿu ÌÙ|ÕıÙbÙ Fq≥ $$29$$ ªuwfi≈®°∫ oŸ „≤Ù≤ Ju¡ ˚°Ÿt°fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù tæ* ÎJ¡t°` ªæw∏∫°Ãtw°
J¡° FÙ NbÔ°uJ¡fi J¡≤w° Fq≥ $ oŸ<ÔÎ Ÿf ˚¥w°u* tu* <ªÌ°Ãtw° J¡∑ Ÿtw° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸbÕ˚¥w°u* Ju¡
N∏Ì≤ ¿_Sw N°Ãt_bR¡≈ F°u ≤F° tæ* fiJ¡°u N≈fiu „≤Ù≤ Ju¡ ŸÂ„ FÙ Ìu©w° Fq≥ $ ∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ tæ*
Nfi°t∫ F°uJ¡≤ ÌÙ|ÕıÙbÙ Fq≥ $$30$$ f®Êfig , <fi≤∏w≤ Ÿt°<@∫C•w tæ* NfiuJ¡<b@ N°„°R¡≈Ù ≈°„°u* Ÿu
f] F…oÕ <ªWb¨<W J¡°u N≈fiu ⁄Ì∫ Ju¡ N∏Ì≤ w<fiJ¡ ˚Ù _S°fi fiFÙ* Ìuw°, oŸ<ÔÎ <fi<bÕJ¡°≤ F°uJ¡≤ tæ*
<ª≤aıÙbÙ Fq≥ $$31$$ f®Êfig, f°fl ≈Ì°S°u˘ Ju¡ <bT∫ tu* ŸC›w F°uJ¡≤ tæ* ıyw J¡∑ NŸW° Ìu©w° Fq≥ N°æ≤
N≈fiu ˚Ùw≤ ≈®fC] F°uJ¡≤, F°S tu* fuÔ J¡∑ fi°o˘, N°Ãt° J¡∑ ŸW° Ìu©w° ≤Fw° Fq≥, oŸ<ÔÎ <ª≤aıÙbÙ
Fq≥ $$32$$ tF°≤°ı, ıÙdÕ, <bÌÙdÕ, Nb∫b°u* Ÿu <„<SÔ sÙd, sCÆ@, ª¥<dÕw Îba <bfi‹¸> F…Î Ÿf NwÙw,
Nfi°yw N°æ≤ bwÕt°fi Ju¡ ≈Ì°S°u˘ J¡°u, <bJ¡°≤„¥∏∫ N°ÃtÂ<‹¸> Ju¡ J¡°≤d fibÙfi ≈Ì°S°u˘ Ju¡ ŸÂ„ Ìu©w°
≤Fw° Fq≥, oŸ<ÔÎ <bJ¡°≤„¥∏∫ ÌÙ|ÕıÙbÙ Fq≥ $$33$$ tF°≤°ı, ŸC©Ù ≈C”T J¡°u Ìu©J¡≤ tæ* ŸC©Ù F°uw° Fq≥,
Ì…#©Ù ıfi J¡°u Ìu©J¡≤ Ì…#©Ù F°uw° Fq≥, Ÿ˚Ù Ju¡ <ÔÎ tæ* <≈®∫ <t` Fq≥, oŸ<ÔÎ <bJ¡°≤b<ıÕw <ª≤aıÙbÙ
Fq≥ $$34$$ tæ* N°≈<W-J¡°Ô tu* ≈bÕw J¡∑ fi°o˘ @Ù≤ ≤Fw° Fq≥, Ÿ‡≈<W-J¡°Ô tu* Ÿt_w ıyw Ju¡ ≈®<w tæ`Ù
≤©w° Fq≥, Ÿ‡≈<W J¡∑ b¨<] ∫° <bfi°„-Ì„° tu* w<fiJ¡ ˚Ù N<˚t°fi fiFÙ* J¡≤w° $ oŸ<ÔÎ tæ* <ª≤aıÙbÙ
Fq≥ $$35$$ fi tæ* Fq≥, fi tu≤u <ÔÎ J¡°uoÕ ÌqŸ≤° Fæ N°æ≤ fi tæ* <J¡ŸÙ ÌqŸ≤u Ju¡ <ÔÎ Fq≥, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚°bfi° Ÿu
tu≤° <ªW ˚°<bw Fæ, NwÎb tæ* Nfi°t∫ F°uJ¡≤ <ª≤aıÙbÙ Fq≥ $$36$$ tæ* FÙ ıyw Fq≥, tæ* FÙ N°J¡°„ Fq≥, tæ*
FÙ Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô J¡∑ ≈≤‡≈≤° Fq≥, tæ* FÙ <J®¡∫°R¡≈ Fq≥, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ tu≤Ù fC<] Fæ $ oŸ<ÔÎ tæ* Nfi°t∫
F°uJ¡≤ <ª≤aıÙbÙ Fq≥ $$37$$
•∫° ŸbÕ` _SÔ tu* <bΩt°fi ınw° J¡°u ÔuJ¡≤ FÙ wCt NFafC<] J¡≤wu F°u ? fiFÙ*, ÎuŸ° W≤ Ìuwu Fæ* $
|¸> <ªÃ_bR¡≈ Fæ, ≈¸> <ªÃ_bR¡≈ Fæ, N°J¡°„ <ªÃ_bR¡≈ Fæ, N≤^∫ N°æ≤ „J¡¸> ˚Ù <ªÃ_bR¡≈ Fæ*,
1314 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<ªwg FÙ Ÿf JC¡~> Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ tu≤Ù ˚°bfi° Fæ, oŸ<ÔÎ Nfi°t∫ F°uJ¡≤ <ª≤aıÙbÙ Fq≥ $$38$$
≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu tC<fi„°Ì…ÕÔ, tu”R¡≈Ù ≈μfÙı Ju¡ J¡°uT tu* (J¡tÔ Ju¡ ~>Wu tu*) ≤Ffiu wS° ÿ∫°tR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
tæ* <`Ô°uJ¡ÙR¡≈Ù J¡tÔ J¡° t°fi°u* ÎJ¡ w≤F Ÿu ˚®t≤ Fq≥ N°æ≤ ≈¥b°uÕ•w <b<˚∏fi-<b<˚∏fi ˚°bfi°N°u* Ju¡
J¡°≤d Ô°uy°u* Ju¡ π°≤° ˚C„C^±> fi°t J¡° <ª≤aıÙbÙ B°ud J¡°æN° Δ∫b⁄w F…N° Fq≥ $$39$$ Fu f®Êfig, f®ÊR¡≈Ù
ŸtCB tu* ªÔ°∫t°fi, Ã≈<W, b¨<], <b≈¿≤d°t N°æ≤ N≈s∫R¡≈ N<˚˚°b°u* Ÿu (ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡∑ ¸>•J¡≤°u*
Ÿu) ≈®°›w F…Î <ª`-<b<ª` R¡≈°u* Ÿu ∫C•w ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu f°≤-f°≤ N°<b˚¥Õw Îba <bÔÙfi F…Î wS°
Ÿ°sÙ π°≤° ˚°Ÿt°fi fC<], tfi Îba o¿∏B∫°u* Ju¡ <bT∫Ù˚¥w ˚®td„ÙÔ <`ıywgR¡≈Ù w≤ay°u* J¡°u Δ∫CÃS°fiJ¡°Ô
tu* Ìu©w° F…N° N°æ≤ Ÿt°<@-J¡°Ô tu* Ô∫ J¡≤w° F…N° tæ* <ª≤J¡°Ô ¿_Sw Fq≥ $$40$$
~>ÆfÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ŸW°oÕŸb°≥ ŸyÕ
ı°fiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu b<Ÿ‹™>ıÙ π°≤° ˚C„C^±> J¡∑ ≈®„aŸ°,
˚C„C^±> π°≤° b<Ÿ‹™>ıÙ J¡° ≈¥ıfi wS° N°J¡°„t°yÕ Ÿu b<Ÿ‹™>ıÙ J¡∑ _bÔ°uJ¡≈®°<›w ofiJ¡° bdÕfi $
˚C„C^±> fiu J¡F° # Fu I°fi Ju¡ ≈°≤ayw f®Êfig, ÎJ¡t°` N°≈J¡∑ N°I° J¡° ≈¿≤≈°Ôfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
FÙ @¨‹¸>w° J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu tæ* <ª≤aıÙbÙ Fq≥ N°æ≤ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu ≈≤t°SÕR¡≈ oŸ
J¡°∫ÕJ¡°≤dŸa|°wR¡≈ ÌuF tu* tu≤Ù ¿_S<w Fæ, bF Ÿf JC¡~> tæ*fiu N°≈Ÿu J¡F <Ì∫° $$1$$ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ
fiu J¡F° # Fu Îuÿb∫Õ≈¥dÕ ≈<s≤°ı, <J¡wfiu FTÕ J¡° <bT∫ Fæ <J¡ N°≈fiu N≈fiu ≈®°d-<ª∏wfi Îba <ª≤ıÙbfi
J¡∑ J¡F°fiÙ, tCHŸu J¡FÙ ı°u ŸCfifiu ∫°uÀ∫ J¡F°<fi∫°u* tu* ˚¥Td_bR¡≈ wS° NfiuJ¡<b@ <b_t∫°u* Ju¡ Ã≈°Ìfi
tu* ≈≤t J¡°≤d˚¥w Fæ $$2$$ ≈<s≤°ı, bu tF°Ãt° @∏∫ Fæ*, ı°u ÌqŸ≤u f®ÊÌub Ju¡ Ÿt°fi ¿_Sw NÃ∫∏w
ÌÙ|ÕıÙbÙ N°≈Ju¡ Ì„Õfi J¡≤wu Fæ* $$3$$ Fu ≈<s≤°ı, ∫u tu≤u fiu` ˚Ù @∏∫ Fæ* ı°u wf Ÿu ÔuJ¡≤ Nf wJ¡
N°≈Ju¡ Ì„Õfi J¡≤wu ≤Fu $ N°≈fiu fC<] J¡°u ≈<b` J¡≤fiub°Ô° N©¿^±>w (Ns≤„# N≈fi° Ÿ‡≈¥dÕ
ıÙbfib¨W°∏w) ≠∫°u* J¡° Ã∫°u* ™>ÙJ¡ ™>ÙJ¡ J¡F° $$4$$ b°∫Ÿ≤°ı, tæ*fiu Ÿf <Ì„°N°u* tu* ≈¿≤˚®td <J¡∫°
N°æ≤ Ìubw°N°u* Îba fnu-fnu w[bbuW°N°u* J¡∑ I°fi N°<Ì Ÿ‡≈<W∫°≥ Ìu©Ù, ≈≤∏wC oŸ ıyw tu* N°≈Ju¡
ŸÂ„ ÌqŸ≤u <J¡ŸÙ tF°fi I°fiÙ J¡°u fiFÙ* Ìu©° $$5$$ b°∫Ÿ≤°ı, ≈®∫Ãfi Ÿu ÌÙ|ÕJ¡°Ô wJ¡ ≈¿≤˚®td
J¡≤ J¡°uoÕ <J¡ŸÙ tF°Δ∫<•w J¡°u <J¡ŸÙ w≤F ≈®°›w J¡≤ ŸJ¡w° Fæ, ≈≤∏wC N°≈Ju¡ ŸÂ„ ˚Δ∫°Ãt° I°fiÙ
oŸ ıyw tu* J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù ŸCÔ˚ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$6$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ÎJ¡ f°≥Ÿ Ju¡ bfi tu* J¡FÙ*-J¡FÙ* FÙ
t°uwÙ Ã≈∏fi F°uw° Fæ, bæŸu FÙ N°≈Ju¡ ŸÂ„ I°fiÙ ıyw Ju¡ <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡°ufiu tu* FÙ <Ì©°Ô°oÕ Ìuw° Fæ $
(t°u<w∫°u* J¡∑ N°™> ©°fi°u* tu* f°≥Ÿ J¡° ˚Ù ≈¿≤ydfi Fææ) $$7$$ ˚C„C^±>ıÙ, ≈C^∫-ÌuF Îba <btC•w°Ãt°
N°≈J¡° ı°u ∫F NbÔ°uJ¡fi <J¡∫°, ŸŸu tæ*fiu w°u N°ı NÃ∫∏w J¡v∫°dJ¡≤ ÎJ¡ fF…w-fn° J¡°∫Õ
Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤ <Ô∫° Fæ $$8$$ ≈<s≤°ı, wC‡F°≤° J¡v∫°d F°u, wCt N≈fiÙ „C˚ yCF° tu* ≈®bu„ J¡≤°u, Nf
tº∫°Ö-J¡wÕΔ∫ Ju¡ <ÔÎ tu≤° Ÿt∫ F°u y∫° Fæ, Nw# tæ* ˚Ù N≈fiu |≤ Ÿ›w<TÕ Ô°uJ¡ tu* ı° ≤F° Fq≥ $$9$$
∫F ŸC fi J¡≤ oŸ ˚C „ C ^ ±> fiu b¨ s Ÿu ™>J¡≤ Ÿa J ¡v≈ı<fiw F°S°u * Ÿu ≈® ° ›w ŸC b dÕ ≈ vÔb J¡°
ŸyÕ - 28] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1315
(ŸCbdÕ≈vÔbt∫ ≈°`J¡°) y®Fd <J¡∫° $$10$$ wÌfi∏w≤ ≈¥dÕ≈®I Ÿ b°∫Ÿ≤°ı fiu J¡v≈b¨s J¡∑ Ôw°
Ju¡ ≈C‹≈ Ju¡Ÿ≤°u* Ÿu ∫C•w <Ft Ju¡ ŸÂ„ J¡°¿∏wb°Ôu N|°uÕ≈∫°uyÙ t°uwÙR¡≈Ù ıÔ Ÿu Ÿ ≈°` J¡°u ˚≤
<Ì∫° $$11$$ ZÙ≤°tıÙ, •w NP∫Õ, ≈°Ω N°æ≤ ≈C‹≈ Ÿu ŸaŸ°≤ tu* ŸfŸu ≈FÔu Ã≈∏fi F…Î ∫°fiÙ <ª≤∏wfi
oŸ ˚C„C^±> fiu wÙfi fiu`b°Ôu tF°ÌubıÙ Ju¡ ŸÂ„ tu≤Ù ≈æ≤ Ÿu ÔuJ¡≤ t_wJ¡ ≈∫Õ∏w ˚<•w≈¥bÕJ¡ ≈¥ı°
J¡∑ $$12$$ wÌfi∏w≤ Fu ©yu∏B, N°≈ tu≤u ≈Ù~>u ªÔfiu Ju¡ <ÔÎ N<@J¡ Zt fi J¡≤u* $ oŸ ≈®J¡°≤ J¡Fw°
FCN° tæ* N°Ÿfi Ÿu ™>J¡≤ ≈sÙ J¡∑ fi°o˘ n y∫° $$13$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, tu≤u ≈Ù~>u-≈Ù~>u NfiCytfi π°≤°
N°J¡°„ tu* bF ≈<s≤°ı ÎJ¡ ∫°uıfi wJ¡ ªÔw° ≤F° $ oŸJu¡ f°Ì tæ*fiu N≈fiu F°S Ÿu ŸJ¡° F°S
≈J¡nJ¡≤ fÔ≈¥bÕJ¡ Ÿu ≤°uJ¡ <Ì∫° $$14$$ sd˚≤ tu* FÙ tæ* N°J¡°„t°yÕ tu* ıf NÂÿ∫ F°u y∫°, w˚Ù
bF ≈<s≤°ı N≈fiu _S°fi Ju¡ <ÔÎ Ô°æ¸>° $ ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, Ÿ≠ıfi°u* J¡∑ Ÿay<w J¡° fnÙ J¡<™>fi°oÕ Ÿu Ã∫°y
F°uw° Fæ $$15$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, N°J¡°„t°yÕ tu* JC¡~> Ìq≤ ı°J¡≤, ŸtCB tu* w≤ay J¡∑ fi°o˘, Ft Ì°ufi°u* FÙ
ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ ≈®<w J¡FÙ* NÂÿ∫ F°u y∫u $ ˚C„C^±> J¡° <fi≤∏w≤ _t≤d J¡≤wu F…Î N”∏@wÙ Ÿu ≈¥<ıw tæ*fiu
˚Ù Ÿ›w<TÕ-t^±>Ô J¡°u ≈®°›w J¡≤ tC<fi∫°u* J¡° Ì„Õfi <J¡∫° $$16$$
•w ˚C„C^±>-Ÿay<w J¡° Ÿt∫ J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ŸÃ∫∫Cy Ju¡ ≈®St Ì°u „wJ¡ ıf Δ∫wÙw F°u ªCJu¡ Su, wf tu”≈bÕw Ju¡ wS°J¡<Sw
J¡v≈b¨s ≈≤ ˚C„C^±> Ju¡ Ÿ°S tæ*fiu ≈FÔu-≈FÔ ˚u*¸> J¡∑ SÙ $$17$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, N°ıJ¡Ô bwÕt°fi
Ÿt∫ tu* ŸÃ∫∫Cy sÙd F°ufiu ≈≤ `uw°∫Cy ªÔ ≤F° Fæ N°æ≤ Fu ¿≤≈CtÌÕfi, oŸ `uw°∫Cy Ju¡ fÙª tu* N°≈fiu
ı∏t <Ô∫° Fæ $$18$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, N°ı Ÿu N°™> bTÕ ≈FÔu ŸCtu”≈bÕw Ju¡ ŸÙ <„©≤ Ju¡ «¡≈≤ ≠∫°u*-
J¡°-Ã∫°u* Nı≤R¡≈@°≤Ù bF ˚C„C^±> tCHŸu <k¡≤ <tÔ° S° $$19$$
≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° <b<ª` Wt ˚C„C^±-b¨W°∏w tæ*fiu N°≈Ÿu J¡F° $ ŸJ¡° Zbd N°æ≤
˚Ùw≤ Ÿu tfifi J¡≤ ı°u <ªw F°u, ŸJ¡° NfiC‹™>°fi J¡∑<ıÎ $$20$$ ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # oŸ ≈®J¡°≤
J¡∑ fC<]t°fi ˚C„C^±> J¡∑ Wt J¡S° J¡° ı°u <b„C]t<w tF°Ãt° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ <bª°≤ J¡≤uy°, bF oŸÙ
„≤Ù≤ tu* ı∏t°<Ì ˚∫°u* Ÿu t<Ôfi NwÎb Δ∫°JC¡Ô ıÙb°u* Ju¡ π°≤° Δ∫°›w F…oÕ oŸ t°∫°-fiÌÙ J¡°u fÔ°wg
≈°≤ J¡≤ ı°∫uy° $$21$$
ŸW°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

Nl>°oÕŸb°≥ ŸyÕ
˚C„C^±>°¶∫°<∫J¡° J¡° Ÿ‡f∏@, ÌuF J¡∑ N<fi<ÿªww° wS° ÌuF°<Ì tu*
N°≈°ww# ˚®°<∏wR¡≈w° J¡° bdÕfi $
b<dÕw ˚C„C^±>°¶∫°<∫J¡° J¡° ≈J®¡°∏w ≈Ìu„ Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f∏@ fwÔ°wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu <fi‹≈°≈ ZÙ≤°tıÙ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ˚C„C^±>b¨W°∏w tæ*fiu N°≈Ÿu
J¡F° $ N°¶∫°<∫J¡° tu* b<dÕw oŸÙ w°¿[bJ¡ fC<] Ju¡ J¡°≤d t°uFŸaJ¡¸> Ÿu ˚C„C^±> wæ≤ y∫° S° $$1$$ Fu
tF°f°F°u, N≈fiu ≈®°d Ju¡ <fi≤°u@ ∫° ≈°Ÿfi°≈¥bÕJ¡ oŸ Â<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ N°≈ ˚C„C^±> J¡∑ fi°o˘
1316 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<b≈CÔ tF°Ÿ°y≤ Ÿu wæ≤ ı°oÎ $$2$$ ZÙ≤°tıÙ, <fi≤∏w≤ ≈®°d°u≈°Ÿfi° Ÿu ı<fiw I°fi°ÃtJ¡ ∫°uy Ÿu
<ıŸ ≈®J¡°≤ ˚C„C^±> fiu ≈®°›wΔ∫ f®Ê-≈Ì ≈®°›w <J¡∫°, ŸÙ ≈®J¡°≤ N°≈ ˚Ù Ÿ ≈Ì J¡°u ≈®°›w J¡≤
ÔÙ<ıÎ $$3$$ •w ≈®°d N°æ≤ N≈°fi J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤fiub°Ôu Ÿ˚Ù Nfi°Ÿ•w, ˚C„C^±> J¡∑ fi°o˘, ≈≤t≈Ì
tu* ¿_S<w ≈®°›w J¡≤wu Fæ* $$4$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ Ÿf <b<ª` <bI°fi°u≈°Ÿfi°N°u* J¡° N°≈fiu Zbd <J¡∫° $
Nf fC<] J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ ı柰 ª°Fu*, b柰 J¡≤u* ∫°fiÙ N≈fiÙ N°Ãt<fi‹™>° ∫°uy≈¥bÕJ¡ ∫° ≈°Ÿfi°≈¥bÕJ¡
ıæŸÙ ª°Fu* bæŸÙ J¡≤u* $$5$$
∫°uy N°æ≤ ≈°Ÿfi° J¡∑ J¡S° ı°fiu ÌÙ<ıÎ tF°≤°ı, Ftu* w°u ÎJ¡t°` N°≈Ju¡ ≈Ìu„ Ju¡ Zbd Ÿu FÙ
w[bI°fi ≈®°›w F°u ªCJ¡° Fæ, ∫°u* Ÿ¥ªfi J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡S° ≈®Ÿay Ÿu ≈®°›w F…Î ÌuFR¡≈Ù |≤ Ju¡
Ju¡bÔ _bR¡≈ J¡∑ FÙ <ıI°Ÿ° Ÿu ≈Cfi# ≈®ÿfi J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, ≈¨<SbÙ tu* NbwÙdÕ F…Î ÌqŸ≤u Ÿ¥∫Õ Ju¡ ŸÂ„ N°≈fiu I°fi J¡∑ <J¡≤d°u*
Ÿu ⁄Ì∫yw Ÿt_w N∏@J¡°≤ J¡°, ı°u Nfi°Ãt≈Ì°S°u˘ tu* _b°ÃtfC<] wS° w≠ı<fiw Ì…‹¸>ªu‹¸>°R¡≈Ù
<fi≤aJC¡„ Ì…ıÕfiw° J¡° Ÿ‡≈°ÌJ¡ S°, <bfi°„ J¡≤ ±>°Ô° $$6$$ tF°≤°ı N°≈Ju¡ FÙ ŸÂ„ ÌqŸ≤u Ft Ô°uy
˚Ù ≈®fC] F°u y∫u, ≈®Ÿ∏fi F°u y∫u, ≈®°›wΔ∫ N≈fiu N°Ãt≈Ì tu* ≈®<b‹¸> F°u y∫u N°æ≤ I°wI°wΔ∫ F°uJ¡≤
¿_Sw F°u y∫u $$7$$ ˚ybfig, Wt NSÕ J¡° Nbf°u@J¡ wS° N°ÿª∫ÕıfiJ¡ ŸbÕZu‹™> ˚C„C^±> J¡°
ª¿≤` ı°u N°≈fiu J¡F°, ŸŸu NF° ! tCHu NÃ∫∏w FTÕ F…N° $$8$$ Fu f®Êfig, N°≈Ju¡ π°≤° J¡Fu y∫u
oŸ ˚C„C^±>-ª¿≤` tu* t°aŸ, ªtÕ N°æ≤ N¿_S Ÿu <fi<tÕw „≤Ù≤R¡≈Ù |≤ J¡° ı°u vÔu© <J¡∫° y∫°
Fæ, ŸJ¡∑ <J¡Ÿfiu ≤ªfi° J¡∑, J¡F°≥ Ÿu bF Ã≈∏fi F…N°, <J¡Ÿ w≤F Ÿu ¿_Sw F…N° N°æ≤ Ÿtu* J¡°æfi
≤Fw° Fæ ? („≤Ù≤ J¡° J¡w°Õ, FuwC, ŸJ¡∑ ¿_S<w J¡° ≈®J¡°≤ N°æ≤ Ÿtu* ≤Ffiub°Ô° _b°tÙ - ofi ª°≤°u*
Ju¡ <bT∫ tu* ∫F°≥ ≈®ÿfi <J¡∫u y∫u Fæ* $) $$9,10$$ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°|b, ≈≤f®ÊR¡≈
≈≤t°SÕ w[b J¡°u ı°fifiu Ju¡ <ÔÎ wS° ŸaŸ°≤ FuwC NfiuJ¡ Ì°uT°u* Ju¡ <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ tu≤u π°≤° w[bw#
J¡Fu ı°fiub°Ôu oŸ ≈Ìu„ J¡°u N°≈ ŸC<fiÎ $$11$$
≈FÔu ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìuwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ „≤Ù≤R¡≈Ù |≤ J¡° <ıŸtu* F<ß>∫°≥ FÙ ©‡˚u Fæ*, tC© N°<Ì fib Ì≤b°ıu Fæ* N°æ≤ ı°u
≤•w N°æ≤ t°aŸ Ÿu <Ô≈° y∫° Fæ - b°_wb tu* <J¡ŸÙfiu ˚Ù <fit°Õd fiFÙ* <J¡∫° Fæ $$12$$
ZC<w N°æ≤ ≈C≤°d J¡∑ N°¶∫°<∫J¡°N°u* tu* ∫F ≈®<Ÿ] Fæ <J¡ oŸ ÌuF J¡° <fit°Õd J¡≤fiub°Ô° oÕÿb≤ Fæ
N°æ≤ ıÙb w°u N≈fiu J¡t°u˘ Ju¡ ≈˚°uy Ju¡ <ÔÎ oŸJ¡° <fit°Õd J¡≤°fiub°Ô° Fæ, <k¡≤ ofi Ì°ufi°u* J¡° N≈Ô°≈
N°≈ Jæ¡Ÿu J¡≤wu Fæ* ? ∫<Ì ÎuŸÙ J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u, w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°|b, ∫F „≤Ù≤ Ju¡bÔ N°˚°ŸR¡≈ (HÔJ¡t°`) FÙ Fæ, <ffi° <fit°Õw° Ju¡ FÙ Nb˚°<Ÿw F°uw°
Fæ, <πª∏B<b˚®t Ju¡ ŸÂ„ oŸJ¡° _bR¡≈ <tØ∫° Fæ wS° ≈®wÙ¿wJ¡°Ô tu* ŸBq≈ Ÿu N°æ≤ ≈≤t°SÕÌ„° tu*
NŸBq≈ Ÿu ¿_Sw ≤Fw° Fæ (ıæŸu ıÔ tu* <y≤° ª∏B≈®<w<f‡f Îba ªsC ≈≤ NayC<Ô ≤©fiu Ÿu F…N° <πwÙ∫
ª∏Bt° J¡° <b˚®t <fit°Õw° J¡∑ N≈us° fiFÙ* ≤©w°, bæŸu FÙ N°˚°Ÿt°` ∫F „≤Ù≤ ˚Ù <fit°Õw° J¡∑ N≈us°
fiFÙ* ≤©w° $ ZC<w tu* ≈®<Ÿ] ı°u oÕÿb≤<fit°Õw¨Ãb Fæ, bF ≈C”T <fi#ÿb°Ÿ ‹¸>°∏w Ìu©fiu Ÿu tC¶∫ ≈®wÙw
fiFÙ* F°uw°, oŸÙ ≈®J¡°≤ ıÙb J¡° <fit°ÕdJ¡°¿≤Ãb ˚Ù tC¶∫ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ b柰 <fit°Õd J¡≤°fiu tu* fi J¡°uoÕ
ŸyÕ - 28] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1317
fC<] J¡° ≈∫°uy Fæ N°æ≤ fi J¡°uoÕ N<fi‹¸> J¡° <fit°Õd FÙ J¡≤°w° Fæ $) $$13$$
ÌuF tu* <tØ∫°Ãb w°u ≈®wÙ<wJ¡°Ôt°`_S°∫Ù F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ª∏Bπæww° J¡∑ fi°o˘ FÙ ≈®<Ÿ] Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ª∏Bt° J¡∑ πæww° Ì°u ª∏B°u* Ju¡ Ì„Õfi J¡∑ <J®¡∫° Ju¡ F°ufiu ≈≤ FÙ ∫°fiÙ ªsC J¡°u NayC<Ô Ÿu Ìf°fiu
≈≤ FÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, b°_wb tu* w°u ª∏Bt° ŸÌ° ÎJ¡ FÙ Fæ, bæŸu FÙ N°Ãt° Ju¡ ÌuFbæ<„‹ˆ-I°fi<J®¡∫°
Ju¡ F°ufiu ≈≤ FÙ ÌuF ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, b_wCw# N°Ãt° <fi≤∏w≤ ÎJ¡ FÙ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F F…N° <J¡ ≈®wÙ∫t°fi
ª∏Bπæww° ıæŸu <b˚®tt°` Fæ, bæŸu FÙ ≈®wÙ∫t°fi ∫F ÌuF ˚Ù <b˚®tt°` FÙ Fæ $$14$$
•w NSÕ J¡° FÙ _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
∫Ω<≈ b°_wb tu* ÌuF NŸwg FÙ Fæ, wS°<≈ "∫F ÌuF Fæ', oŸ ≈®J¡°≤ ÌuF ≈®wÙ<w Ju¡ J¡°Ô tu* N<@‹™>°fi-
ŸW° J¡°u ÔuJ¡≤ FÙ ∫F „≤Ù≤ Ÿwg-Ÿ° ¿_Sw ≤Fw° Fæ, oŸ<Ô∫u ∫F ŸÌŸÌ°ÃtJ¡ J¡F° y∫° Fæ $$15$$
NŸwg tu* Ÿ[b J¡° ˚®t J¡F°≥ Ìu©° y∫° Fæ, oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
_b›fi-Ì„° tu* FÙ ≈®wÙ∫t°fi _b°<›fiJ¡ ≈Ì°SÕ Ÿwg-Ÿu ≈®wÙw F°uwu Fæ* N°æ≤ ÌqŸ≤u Ÿt∫ tu* _b°<›fiJ¡
≈Ì°SÕ <tØ∫° FÙ Fæ* $ fCÌgfCÌ°u* Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ju¡ Ÿt∫ fCÌgfCÌu ŸÃ∫-Ÿu ≈®wÙw F°uwu Fæ*, ≈≤ ÌqŸ≤u Ÿt∫ tu*
w°u bu <tØ∫° FÙ Fæ* $$16$$ ÌuF J¡∑ ≈®wÙ¿w F°ufiu ≈≤ ÌuF ŸÃ∫-ŸÙ Fæ N°æ≤ N°Ãt° J¡∑ ≈®wÙ<w F°ufiu ≈≤
NŸÃ∫ Fæ $ t¨yw¨<‹dJ¡°-ıÔ ˚Ù t¨yw¨‹d° J¡° ≈®<w˚°Ÿ F°ufiu ≈≤ Ÿwg-Ÿ° ≤Fw° Fæ N°æ≤ N∏∫J¡°Ô tu*
NŸwg FÙ ≤Fw° Fæ $$17$$ (≈∫CÕ•w <b<b@ ‹¸>°∏w°u* Ÿu ∫F <fi¿ÿªw F…N° <J¡) ÌuF J¡∑ ≈®wÙ<w F°ufiu ≈≤
FÙ ÌuF ŸÃ∫-ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, N∏∫ Ÿt∫ tu* NŸwg FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F „≤Ù≤ N°<Ì, ı°u Ju¡bÔ
N°˚°ŸR¡≈ FÙ Fæ, NI°fiÌ„° tu* FÙ ˚°Ÿwu Fæ* $$18$$
„≤Ù≤ N°<Ì tu* N°˚°Ÿt°`Ãb J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿtu* N<˚t°fi J¡° ≈¿≤Ã∫°y
J¡≤°wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, "∫F „≤Ù≤ FÙ tæ* Fq≥' ∫F ı°u NfiC˚b F°uw° Fæ, bF ≈¥bÕ tu* y¨FÙw ÌuF°J¡°≤ tfifi FÙ Fæ
∫°fiÙ ÌuF°J¡°≤ tfifi FÙ Ÿa_J¡°≤°u* J¡∑ »w° Ÿu f°≤-f°≤ ÌuF Ju¡ N°J¡°≤ tu* ¿_Sw ≤Fw° Fæ; oŸ<ÔÎ t°aŸ
N°æ≤ N¿_S Ju¡ <bJ¡°≤°u* Ÿu ffi° „≤Ù≤ FÙ "tæ* Fq≥' oŸ N<˚t°fi J¡° N°≈ ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ÌÙ<ıÎ $ ˚B,
<tØ∫°ŸaJ¡v≈ Ÿu ı<fiw ∫u Fı°≤°u* J¡∑ Ÿa¶∫° tu* ÌuF <bΩt°fi Fæ* $$19$$
ŸaJ¡v≈ı<fiw ÌuF°u* J¡∑ FÙ Ì°F≤d≈¥bÕJ¡ NŸÃ∫w° fwÔ°wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ˚Ô° ∫F N°≈ fwÔ°oÎ <J¡ ŸC©„˙∫° ≈≤ Ÿ°u∫u F…Î N°≈ <ıŸ _b›fi-ÌuF Ÿu
<b<b@ <Ì„°t^±>Ô tu* ≈¿≤˚®td J¡≤wu Fæ*, bF N°≈J¡∑ ÌuF <J¡Ÿ _S°fi tu* ¿_Sw Fææ ? $$20$$
ı°y®w-Ì„° tu* ˚Ù tfi°u≤°≠∫ tu* <ıŸ ÌuF Ÿu _byÙÕ∫ fiy≤°u* Ju¡ N∏Ì≤ ∫° tu”≈bÕw ≈≤ N°≈ ≈¿≤˚®td
J¡≤wu Fæ*, bF N°≈J¡∑ ÌuF J¡F°≥ ¿_Sw Fæ ? $$21$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, _b›fi°u* tu* ˚Ù ı°u ÌqŸ≤° _b›fi N°w°
Fæ, Ÿ _b›fi tu* <ıŸ ÌuF Ÿu fnu-fnu ≈¨<SbÙ-w¸>°u* ≈≤ N°≈ ≈¿≤˚®td J¡≤wu Fæ*, bF N°≈J¡∑ ÌuF
J¡F°≥ ¿_Sw Fæ ? $$22$$ Fu tF°f°F°u, tfi°u≤°≠∫ Ju¡ ˚Ùw≤ J¡¿v≈w ÌqŸ≤u tfi°u≤°≠∫ tu* fnÙ-fnÙ
<b˚b≈¥dÕ˚¥<t∫°u* tu* <ıŸ ÌuF Ÿu N°≈ ≈¿≤˚®td J¡≤wu Fæ*, bF N°≈J¡∑ ÌuF J¡F°≥ ¿_Sw Fæ ? $$23$$
Fu tF°f°F°u, J¡v≈fi°<bfi°„ Ju¡ Nfi∏w≤ <bfi‹¸> F°u ı°fiub°ÔÙ <ıfi ÌuF°u* Ÿu tfi°u≤°≠∫ tu* <ª`-<b<ª`
1318 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ı°y<wJ¡ Δ∫°≈°≤°u* J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤wu Fæ*, bF N°≈J¡∑ ÌuF J¡F°≥ ¿_Sw ≤FwÙ Fæ* ? $$24$$ Fu ZÙ≤°tıÙ,
<bÔ°Ÿ<fi≈Cd wS° NfiC≤°y ∫C•w ŸaJ¡v≈ J¡°∏w° Ju¡ Ÿ°S <ıŸ ÌuF Ÿu ≤<w-ŸC© J¡° NfiC˚b J¡≤wu
Fæ*, bF N°≈J¡∑ ÌuF J¡F°≥ ¿_Sw Fæ ? $$25$$
fi _b›fi-ÌuF N°<Ì tu* <tØ∫°Ãb Îba J¡¿v≈wÃb N°<Ì J¡° <fiÿª∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈®_wCw ÌuF tu* ˚Ù
ŸJ¡° Ÿ°@fi J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫u „≤Ù≤ <ıŸ ≈®J¡°≤ t°fi<ŸJ¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu ı<fiw Ÿwg N°æ≤ NŸwgR¡≈ Fæ*, ™>ÙJ¡ ŸÙ
≈®J¡°≤ ∫F ≈®_wCw „≤Ù≤ ˚Ù t°fi<ŸJ¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu ı<fiw, ŸBq≈, NŸBq≈ Fæ N°æ≤ b柰 FÙ N°ª≤d
J¡≤fiub°Ô° Fæ $$26$$
NF∏w°º∫°Ÿ Ju¡ <bT∫ „≤Ù≤ tu* <Ì©Ô°∫° y∫° ∏∫°∫ ttw°-Nº∫°Ÿ Ju¡ <bT∫ @fi N°<Ì tu* ˚Ù
Ÿt°fi FÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
∫F tu≤° @fi Fæ, ∫F tu≤° „≤Ù≤ Fæ, ∫F tu≤° Ìu„ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ı°u ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, bF ˚Ù
<b˚®t°ÃtJ¡ FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ @fi N°<Ì Ÿ˚Ù JC¡~> <ªWı<fiw ŸaJ¡v≈ J¡° FÙ <bÔ°Ÿ Fæ $$27$$
ı°y®w ÌuF°<Ì tu* _b›fi ÌuF°<Ì Ÿu ı°u ≈°SÕ•∫ ≈®wÙw F°uw° Fæ, bF ÎJ¡t°` ÌÙ|ÕJ¡°Ô°fiCb¨<W Ÿu FÙ
F°uw° Fæ, fi <J¡ ŸÃ∫Ãb, ŸaJ¡v≈ı<fiwÃb N°<Ì Ÿu, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤|Cfi∏Ìfi, N°≈ oŸ ŸaŸ°≤ J¡°u ÎJ¡ w≤F J¡° ÌÙ|Õ _b›fi, ÌÙ|Õ <ªW<b˚®t ∫° ÌÙ|Õ tfi°u≤°≠∫ FÙ
Ÿt<HÎ $$28$$
oŸÙ<ÔÎ N°Ãtw[b-Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu oŸ ŸaŸ°≤ J¡∑ f°º∫R¡≈w° ˚Ù ≈≈∏fi F°u ŸJ¡wÙ Fæ, oŸ
N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, <fiıÙ ≈≤t°Ãt° J¡∑ oh~>° Ÿu ıf N°≈ w[bI°fi J¡°u ≈®°›w F°u*yu, wf N°≈ oŸ ŸaŸ°≤
J¡°u oŸ w≤F N°Ãtt°`R¡≈ Ìu©u*yu $ <ıŸ w≤F Ÿ¥∫°uÕÌ∫ F°ufiu ≈≤ ≈®fC] F…N° ≈C”T _b°<›fiJ¡ ≈Ì°S°u˘ J¡°u
N°ÃtR¡≈ Ìu©w° Fæ $$29$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, _b›fi N°æ≤ ŸaJ¡v≈°u* Ÿu (tfi°u≤°≠∫°u* Ÿu) ıæŸu ÎJ¡ <bÔsd FÙ
ıyw J¡∑ ¿_S<w ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F Δ∫°bF°¿≤J¡ ıyw J¡∑ ¿_S<w ˚Ù ÎJ¡ ≈®J¡°≤ Ÿu ŸaJ¡v≈ı<fiw
Îba <bÔsd (N<fibÕªfiÙ∫) FÙ Fæ $$30$$
J¡<Sw NSÕ Ju¡ <bT∫ tu* ≈FÔu Ã≈<W-≈®J¡≤d tu* <b_w°≤ Ÿu ı°u J¡F° y∫° S°, ŸJ¡° _t≤d
J¡≤°wu Fæ* $
ıæŸu tæ*fiu ≈FÔu J¡tÔ°uÌg˚b f®ÊÌub J¡∑ Ã≈<W tfi Ÿu J¡FÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F ıyw J¡∑ Ã≈<W ˚Ù
_b∫a tfi Ju¡ ˚Ùw≤Ù ŸaJ¡v≈J¡Ôfi Ÿu FÙ F…oÕ Fæ $$31$$ ıæŸu <ª`-<b<ª` ≤ªfi°N°u* Ÿu ∫C•w wS° NfiuJ¡
≈®J¡°≤ Ju¡ <b˚®t°u* Ÿu y®_w tfi FÙ f®Ê° J¡∑ Ã≈<W tu* J¡°≤d Fæ, bæŸu FÙ ∫F ıywg Nb˚°Ÿ tu* ˚Ù ÎJ¡t°`
ŸaJ¡v≈J¡ÔfiR¡≈ tfi FÙ J¡°≤d Fæ $$32$$
Îu∏Ìb Ju¡ ≈°¶∫°fi tu* ı°u J¡F° ı° ªCJ¡° Fæ, ŸJ¡° ˚Ù _t≤d J¡≤fi° ª°<FÎ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, f®Ê°ıÙ Ju¡ tfi Ÿu ŸaJ¡¿v≈w <ªÌ°˚°Ÿ <ıŸ ≈®J¡°≤ f®Ê°ıÙ J¡∑ _bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w
F…N° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ≈¥bÕ ÌuF Ju¡ ÃJ®¡td Ju¡ Ÿt∫ tu* ŸaJ¡¿v≈w ı°u „≤Ù≤ F°uw° Fæ, ŸÙ Ju¡ ŸÂ„ ÌqŸ≤°
„≤Ù≤ N°yu Ju¡ <ÔÎ ¿_Sw ≤Fw° Fæ $$33$$ ŸC» b°Ÿfi° π°≤° ≈FÔu Ju¡ „≤Ù≤ ≈®b°F tu* ÌÙ|ÕJ¡°ÔwJ¡
ŸyÕ - 28] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1319
NU∫_w <ıfi-<ıfi Nb∫b°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi ıæŸÙ ÌuF ≤FwÙ Fæ, ∏FÙ* Nb∫b-Ÿa_S°fi°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi ŸÙ
≈®J¡°≤ J¡∑ ÌuF ≈Cfi# <Ì©Ô°oÕ ≈nwÙ Fæ $$34$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, ≈C”T Ju¡ Wt ≈®∫Ãfi Ÿu tfi J¡°u N∏wtCÕ©
ffi°J¡≤ N°Ãtw[b J¡° ıf Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°u ı°w° Fæ, wf ∫F ıyÌ°J¡°≤ ŸaJ¡v≈ <ªBq≈ FÙ F°u ı°w° Fæ
N°æ≤ ∫<Ì ŸJ¡∑ <b≈≤ÙwR¡≈ Ÿu ˚°bfi° J¡∑ ı°∫, w°u <b≈≤Ùw FÙ F°u ı°w° Fæ $$35$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, "∫F
bF Fæ', "∫F tu≤° Fæ' N°æ≤ "∫F tu≤° ŸaŸ°≤ Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ ˚°<bw F°ufiu≈≤ ÌuF°<Ì ıyBq≈ ŸaJ¡v≈ ı°u
ŸÃ∫-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, bF Ju¡bÔ ŸC» ˚°bfi° Ÿu FÙ F°uw° Fæ $$36$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, NÃ∫∏w <≈®∫
J¡°∏w° J¡∑ fi°o˘ wÙb® buy Ÿu <ıŸJ¡∑ <ıŸ R¡≈ Ÿu ˚°bfi° J¡∑ ı°wÙ Fæ, wÃJ¡°Ô FÙ bF wBq≈ ŸbÕ`
<Ì©Ô°oÕ ≈nw° Fæ $$37$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <Ìfi tu* NU∫_w Δ∫°≈°≤ FÙ _b›fi tu* <Ì©Ô°oÕ
≈nwu Fæ*, bæŸu FÙ ŸaŸ°≤ ˚Ù ˚°bfi° Ÿu NU∫_w FÙ <Ì©Ô°oÕ Ìuw° Fæ $$38$$ „Ù|®<bfi°„Ù ı°u sd N°<Ì
J¡°Ô Fæ, bF ıæŸu _b›fi ˚¥<t tu* wÙŸ |nÙ Ju¡ <Ìfi Ju¡ R¡≈ tu* ÌÙ|Õ ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F ŸaŸ°≤
_bv≈J¡°Ô_S°∫Ù F°ufiu ≈≤ ˚Ù ¿_S≤ („°ÿbw) Ô<sw F°uw° Fæ $$39$$ ıæŸu Ÿ¥∫Õw°≈ Ÿu Ÿ∏w›w t”˚¥<t
Ju¡ N°J¡°„ tu* t¨yw¨‹d° fiÌÙ <Ì©°oÕ ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F N<bΩt°fi ˚Ù ≈¨<SbÙ, N∏w¿≤s Îba <`Ô°uJ¡∑
Ÿ˚Ù ŸaJ¡v≈°u* Ÿu <Ì©°oÕ Ìuwu Fæ* $$40$$ ZÙ≤°tıÙ, Â<‹¸> tu* ¿bTtw° Ÿu N°J¡°„ tu* <ıŸ ≈®J¡°≤ t°u≤
≈a©°u* J¡° ÎJ¡ tCl>°-Ÿ° <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ ˚®t Ÿu ∫F ıyw J¡∑ „°u˚° ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $$41$$ ˚B,
<b„C] Â<‹¸> Ÿu ıæŸu N°J¡°„ tu* •w t°u≤≈a©°u* J¡° tCl>° <Ì©Ô°oÕ fiFÙ* ≈nw°, bæŸu FÙ N°Ãtw[b-
Ÿ°s°ÃJ¡°≤R¡≈ <b„C] Â<‹¸> Ÿu ∫F ıyw J¡∑ „°u˚° <Ì©Ô°oÕ fiFÙ* ≈nwÙ $$42$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ
≈®J¡°≤ ±>≤≈°uJ¡ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈C”T N≈fiu tfi°u≤°≠∫ tu* J¡¿v≈w F°SÙ, f°| N°<Ì Ju¡ ≤Fwu ˚∫ J¡°u ≈®°›w
fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ w[bI ≈C”T N≈fiu t°fi<ŸJ¡ ŸaJ¡v≈°u* Ÿu ı<fiw oŸ ŸaŸ°≤ Ju¡ ≤Fwu ˚∫ J¡°u ≈®°›w
fiFÙ* F°uw° $$43$$ ª¥≥<J¡, f<FtCÕ© Ì„° tu* ∫F N≈fiÙ N°Ãt° FÙ oŸ ≈®J¡°≤ ıyBq≈ tu* ˚°ŸwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ
J¡°æfi <bπ°fi oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù t°yÕ J¡∑ ¿_S<w tu* <J¡ŸŸu •∫°u*J¡≤ ±>≤uy° ? $$44$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, ŸÙJ¡∑
JC¡~> „C<] J¡≤fiÙ ª°<FÎ, ı°u <J¡ ˚∫˚Ùw F°uw° Fæ $ „C<] Ÿu <btÔ F…Î Nπ∫ N°Ãt° tu* ∫F t°uF, ı°u
ıyw Ju¡ <ÔÎ ¿_Sw Fæ, <Ì©Ô°oÕ fiFÙ* ≈nw° $$45$$
<J¡Ÿ ≈°∫ Ÿu N°Ãt° „C] F°uw° Fæ, oŸ ≈®ÿfi ≈≤ „C<] J¡° ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
˚B, Ÿ‡∫Jg¡ w[bI°fiR¡≈Ù ÎJ¡t°` ≈®J¡°„ Ÿu FÙ N°Ãt° „C] F°u ı°wÙ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ „C] F…oÕ
N°Ãt° <k¡≤ t°uF N°<Ì tÔ J¡° Ÿ ≈®J¡°≤ y®Fd fiFÙ* J¡≤wÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ˚®°<∏w Ju¡ J¡°≤d w°t®R¡≈ Ÿu
y¨FÙw F…N° ŸCbdÕ N<Àfi Ÿu <b„C] F°ufiu ≈≤ ≈Cfi# w°t®R¡≈w° J¡° y®Fd fiFÙ* J¡≤w° $$46$$
Ì„Õfit°` Ÿu N°Ãt° J¡∑ „C<] Jæ¡Ÿu F°uwÙ Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ Âÿ∫R¡≈ tÔ ÎJ¡t°` N°˚°ŸR¡≈ FÙ
Fæ, oŸŸu ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫u wÙfi°u* ıyw ÎJ¡t°` N°˚°Ÿ_bR¡≈ FÙ Fæ* $ bu fi w°u ŸBq≈ Fæ* N°æ≤ fi NŸBq≈ FÙ
Fæ*, oŸ<ÔÎ w[bI°fi FÙ N°Ãt° Ÿu N<w¿≤•w J¡¿v≈w ≈Ì°S°u˘ J¡∑ <fib¨<W Fæ $$47$$
wf Ÿ‡∫Jg¡ I°fi Jæ¡Ÿ° Fæ, Ÿu J¡Fwu Fæ* $
t≤d, ıÙbfi, _byÕ, I°fi N°æ≤ NI°fi JC¡~> ˚Ù ªæw∏∫ ≈Ì°SÕ J¡°u ~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤° ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ,
oŸ<ÔÎ <ª∏t°`-≈¿≤„uT FÙ w[bI°fi Fæ $$48$$ Ãbtg (N≈fiu Ÿu <˚∏fi ÌqŸ≤° ªuwfi), NFtg (N≈fiÙ
1320 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ÌuF Ju¡ ŸÂ„ ≈¿≤¿h~>∏fi ªuwfi) N°<Ì _bR¡≈ ŸaŸ°≤ N°æ≤ fiJ¡∑ N°@°≤˚¥w ÌŸ°u* <Ì„°Î≥ ∫u Ÿf Âÿ∫
tCHŸu ≈¨SJ¡ ÌqŸ≤u fiFÙ* Fæ*, <J¡∏wC _b≈®J¡°„ N°Ãt_bR¡≈˚¥w FÙ Fæ* N°æ≤ ÌqŸ≤° w°u ÎJ¡t°` N°˚°Ÿ FÙ
Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ı°u I°fi Fæ, Ÿu <bπ°fi Ô°uy Ÿ‡∫Jg¡I°fi J¡Fwu Fæ* $$49$$
Ÿ‡∫Jg¡I°fi J¡° k¡Ô J¡Fwu Fæ* $
Ÿwg N°æ≤ NŸBq≈ ŸaŸ°≤ tu* ∫°fiÙ f®Ê N°æ≤ t°∫° Ì°ufi°u* Ÿu ı<fiw <bT∫J¡Ô°≈°u* tu* ∫S°˚¥w
N°Ãtw[bÌ„ÕfiR¡≈ Ÿ‡∫Jg¡I°fi Ÿu tfi fi <Ìw F°uw° Fæ N°æ≤ fi N_w FÙ F°uw° Fæ $$50$$ Ÿ‡∫Jg¡
w[bI°fi Ju¡ J¡°≤d |¸>°<Ì Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ŸW° N°æ≤ NŸW° J¡° <fidÕ∫ J¡≤fiu Ju¡ Nfi∏w≤ <bT∫-
J¡°tfi° Ÿu „¥∏∫ F…N° tfi w[bI°fi Ju¡ ≈®˚°b Ÿu „°∏w F°u ı°w° Fæ $$51$$ Ÿ‡∫Jg¡I°fi Ju¡ ≈®˚°b Ÿu tfi
ŸÃ∫ N°æ≤ „ÙwÔ F°u ı°w° Fæ $ bF fi w°u <J¡ŸÙ J¡∑ <fi∏Ì° J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi <J¡ŸÙ J¡∑ _wC<w $ bF fi
≈®Ÿ∏fi F°uw° Fæ N°æ≤ fi „°uJ¡ FÙ J¡≤w° Fæ $$52$$
N≈fiÙ tC<•w F°ufiu ≈≤ ˚Ù f∏@Cıfi°u* Ju¡ f∏@fi J¡∑ <fib¨<W fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fiJu¡ t≤d N°<Ì Ju¡
NbÔ°uJ¡fi Ÿu ı<fiw Ÿ∏w°≈ J¡∑ <fib¨<W w°u F°u fiFÙ* ŸJ¡wÙ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ª¥≥<J¡ Ÿ˚Ù f∏@Cıfi°u* J¡°u w°u Nbÿ∫ FÙ t≤fi° Fæ, oŸ<ÔÎ fi f∏@Cıfi°u* J¡° <b∫°uy F°ufiu
≈≤ N°≈ <fi≤SÕJ¡ •∫°u* Ÿ∏w›w F°uwu Fæ* ? $$53$$
NI°fiÌ„° tu* N≈fiu t≤d J¡∑ N°„aJ¡° Ÿu F°ufiub°Ô° Ÿ∏w°≈ ˚Ù oŸÙ ≈°∫ Ÿu <fib¨W F°u ŸJ¡w° Fæ,
oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Ftu* ˚Ù Nbÿ∫ FÙ t≤fi° Fæ, ∫F N¸>Ô <fiÿª∫ Fæ, oŸ<ÔÎ N≈fiu t≤d J¡° Ÿt∫ ≈¿_Sw F°ufiu ≈≤
•∫°u* Δ∫SÕ <©∏fi F°uwu Fæ* ? $$54$$ Ã≈∏fi F…N° ≈C”T JC¡~> fi JC¡~> Wt bæ˚b N°<Ì Nbÿ∫ FÙ ≈®°›w
J¡≤uy°, oŸ<ÔÎ FTÕ J¡° NbŸ≤ FÙ •∫°u* ? $$55$$ oŸ ŸaŸ°≤ tu* Δ∫bF°≤ J¡≤ ≤Fu Ÿ˚Ù tfiC‹∫°u* J¡°u
Ì¿≤Bw° N°<Ì N°≈Ì°Î≥ N°fiCTa¿yJ¡R¡≈ Ÿu ≈®°›w F…N° FÙ J¡≤wÙ Fæ*, <k¡≤ „°uJ¡ J¡° NbŸ≤ •∫° ? $$56$$
∫F ıyw-Ÿt¥F bæŸu FÙ Ã≈∏fi F°uw° Fæ, f»w° Fæ N°æ≤ <bJ¡<Ÿw F°uw° Fæ, ıæŸu ŸtCB tu* fCÌgfCÌ°u* J¡°
Ÿt¥F; <k¡≤ oŸ <bT∫ tu* „°uJ¡ FÙ •∫° ? $$57$$ ı°u <`J¡°Ô°f°<@w ŸÃ∫R¡≈ b_wC Fæ, bF ŸÌ° FÙ
ŸÃ∫_bR¡≈ Fæ N°æ≤ ı°u NŸÃ∫R¡≈ b_wC Fæ, bF ŸÌ° FÙ NŸÃ_bR¡≈ Fæ, bF J¡˚Ù ˚Ù ŸBq≈w° J¡°u ≈®°›w
fiFÙ* F°uwÙ, oŸ<ÔÎ t°∫°R¡≈ <bJ¨¡<w Ju¡ bæ<ªc∫ Ÿu ≈®wÙ∫t°fi oŸ ≈®≈aª tu* ÎuŸÙ ÌqŸ≤Ù J¡°ufi b_wC Fæ,
<ıŸJu¡ <bT∫ tu* „°uJ¡ <J¡∫° ı°∫ ? $$58$$ tæ* fi bwÕt°fi tu* Fq≥, fi bF tæ* ˚¥wJ¡°Ô tu* S° N°æ≤ fi ˚<b‹∫
tu* ≤Fq≥y° FÙ $ ∫F „≤Ù≤ Ju¡bÔ J¡°t, J¡tÕ, b°Ÿfi° Îba N<bΩ°R¡≈Ù Ì°uT Ÿu Ã≈∏fi F…N° ≈®wÙw F°uw° Fæ,
oŸ<ÔÎ <J¡Ÿ ÌqŸ≤u Ju¡ <bT∫ tu* „°uJ¡ <J¡∫° ı°∫ ? $$59$$ Fu ˚B, ∫<Ì "NFtg' ≈Ì°SÕ „≤Ù≤ Ÿu ≈¨SJ¡
FÙ Fæ, ∫F t°fi <Ô∫° ı°∫, w°u bF N<bΩ°-Ì°uT Ÿu ı<fiw <ªÌ°˚°Ÿ FÙ Fæ $ bu ÌuF N°æ≤ <ªÌ°˚°Ÿ, ı°u
ŸÌŸÌ°ÃtJ¡ Fæ*, tu≤u J¡°æfi F°uwu Fæ*, <ıfiJu¡ <bT∫ tu* „°uJ¡ <J¡∫° ı°∫ ? $$60$$ Fu <≈®∫ ZÙ≤°tıÙ,
Ÿ‡∫Jg¡I°fi Ÿu ∫C•w tC<fi J¡° ≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ Ju¡ <fiÿª∫b°Ô° N∏w#J¡≤d fi J¡˚Ù N_w F°uw° Fæ, fi
<Ìw F°uw° Fæ N°æ≤ fi N∏w tu* Ì…#<©w FÙ F°uw° Fæ $$61$$ ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <w<W≤Ù |°u*ŸÔ°
ffi°fiu Ju¡ <ÔÎ <wfiJ¡°u* Ju¡ <fi‡fi˚°y Ju¡ t°u¸>u Na„°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ «¡≈≤ Ju¡ J¡°utÔ ˚°y°u* J¡° FÙ y®Fd
J¡≤wÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ŸfŸu Zu‹™> f®Ê≈Ì tu* ¿_Sw F…N° w[bI°fiÙ πæwf°@ Ÿu ≈¿≤<„‹¸> f®ÊR¡≈w° J¡°
ŸyÕ - 28] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1321
FÙ NbÔ‡ffi J¡≤w° Fæ, ≈®wÙ<wJ¡°ÔÙfi ın-_bR¡≈w° J¡° fiFÙ* $$62$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ŸaŸ°≤ J¡∑
ınw° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ NŸÃ∫˚¥w oŸ ŸaŸ°≤ tu* w<fiJ¡ ˚Ù N°Ÿ<•w fiFÙ* ≤©fiÙ ª°<FÎ,
•∫°u*<J¡ N°Ÿ<•w Ÿu FÙ, » ≤≠ıC Ÿu fæÔ J¡∑ fi°o˘, ≈®°dÙ f] F°u ı°w° Fæ $$63$$ Fu Nfi|, oŸ<ÔÎ
"∫F Ÿf f®ÊR¡≈ FÙ Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ ≈¥b°uÕ•w ∫C<•w∫°u* Ÿu ŸC» <fiÿª∫ J¡≤ N°≈ N°Ÿ<•w-„¥∏∫ fC<]
Ÿu oŸ ŸaŸ°≤ tu* <bF°≤ J¡∑<ıÎ $$64$$
wf •∫° N°Ÿ<•w J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ∫Su‹¸> <bF°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ, oŸ „aJ¡° ≈≤ fiFÙ* ÎuŸ° W≤
Ìuwu Fæ* $
˚B, <bbuJ¡-fC<] Ÿu N°Ÿ<•w N°æ≤ Nfi°Ÿ<•w J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Nfi°∫°Ÿ Ÿu „°˜<b<Fw J¡t°u˘
J¡° FÙ NfiC‹™>°fi J¡≤fi° ª°<FÎ, „°˜-N<b<Fw J¡t°u˘ J¡° fiFÙ* NS°Õwg fiJ¡∑ ≈us° FÙ J¡≤ Ìufi°
ª°<FÎ $$65$$ ∫F Âÿ∫t°fi ≈®≈aª Ju¡bÔ N°˚°Ÿt°` (HÔJ¡t°`) FÙ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ <ıŸ tF°t<w J¡°u
˚ÔÙ˚°≥<w Nbyw F°u ı°w° Fæ, bF N≈fiu ˚Ùw≤ Ÿ ≈®J¡°≤ „ÙwÔ F°u ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ¥∫Õ ≈®J¡°„
Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ ˚¥t^±>Ô „ÙwÔ F°u ı°w° Fæ $$66$$
Ÿb°ÕfiCyw Ÿ∏t°` Ju¡ Ì„Õfi tu* ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
Fu ≈°≈„¥∏∫ ZÙ≤°tıÙ, <b„uT°J¡°≤w° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ≈°≥ª ˚¥w°u* Ju¡ Ÿt¥F°ÃtJ¡ |¸>, ≈¸> N°<Ì
≈Ì°S°u˘ tu* Ÿ°t°∏∫w# N°˚°Ÿt°`_bR¡≈w° J¡° (Ÿ∏t°`_bR¡≈w° J¡°) FÙ N°≈ NbÔ°uJ¡fi (º∫°fi)
J¡∑<ıÎ $$67$$
Fu ZÙ≤°tıÙ, Ÿ∏t°`R¡≈ N°˚°Ÿ ˚Ù <ªW J¡∑ <b„uT J¡v≈fi° Ju¡ J¡°≤d J¡Ôa<J¡w FÙ ≤Fw° Fæ,
oŸ<ÔÎ ŸJ¡° (Ÿ∏t°`_bR¡≈ N°˚°Ÿ J¡°) ˚Ù ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ∫°fiÙ _b-_bR¡≈-<˚∏fi fC<] Ÿu ~>°unJ¡≤
<fi≤°˚°Ÿ Ÿu ∫C•w (º∫°w°, º∫°fi N°æ≤ º∫u∫ oŸ <`≈C¸>Ù Ÿu „¥∏∫) F°u ı°oÎ $$68$$ ˚B, ıf N°≈
N°˚°Ÿt°`R¡≈w° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìu*yu, wf ªæw∏∫°J¡°„R¡≈, N<bfi°„Ù, ≈¿≤≈¥dÕ, N„uT <bJ¡°≤°u* Ÿu
b<ıÕw wS° <fiw°∏w <fitÕÔ_bR¡≈ F°u ı°∫u*yu $$69$$
<fi≤°˚°Ÿw° J¡∑ (<`≈C¸>Ù„¥∏∫_bR¡≈w° J¡∑) <Ÿ<] tu* FuwC˚¥w Ì°u ≈®J¡°≤ J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, fi tæ* ŸÃ∫ Fq≥ N°æ≤ fi w°u tu≤u ˚°uy-<bT∫ FÙ ŸÃ∫ Fæ*, oŸ ≈®J¡°≤ Nh~>Ù w≤F ˚°bfi°
(<ª∏wfi) J¡≤fiu ≈≤ ∫F <fi≤SÕJ¡ ıyw-R¡≈Ù N°±>‡f≤ NfiSÕ Ju¡ <ÔÎ ≈®wÙw fiFÙ* F°uw° $$70$$ ˚B,
NSb° "tæ* N°æ≤ ∫F Ÿf ≈®≈aª ªæw∏∫°ÃtJ¡ ≈≤f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ <ª∏wfi J¡≤fiu ≈≤ ∫F
<fi≤SÕJ¡ ıyBq≈ N°±>‡f≤ NfiSÕ Ju¡ <ÔÎ ≈®wÙw fiFÙ* F°uw° $$71$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫u Ì°ufi°u* ˚Ù Ì„Õfi
ŸÃ∫R¡≈ N°æ≤ N°Ã∫¿∏wJ¡-<Ÿ<] (tC<•wR¡≈ <Ÿ<]) Ìufiub°Ôu Fæ*, oŸ<Ô∫u ofi Ì°ufi°u* tu* Ÿu N°≈ <ıŸ
ÎJ¡ J¡°u N≈fiu <ÔÎ ≤‡∫ (∫°uÀ∫) ŸtHu*, ŸJ¡° NfiC‹™>°fi J¡≤u* $$72$$
ofiJ¡° Îu¿h~>J¡ ŸtChª∫ J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù ≈≤_≈≤ J¡°uoÕ <b≤°u@ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ k¡Ôw# Ì°ufi°u* ÎJ¡R¡≈ FÙ
Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu J¡v∫°dR¡≈ ≈°≈≤<Fw ≤°|b, NSb° o∏FÙ* Ì°u ˚°bfi°N°u* J¡° N°Z∫ J¡≤ oŸ ŸaŸ°≤ tu* <bF°≤
J¡≤wu F…Î N°≈ ≤°y, πuT N°<Ì J¡° <bfi°„ J¡≤ ±>°<ÔÎ (<ıŸ ≈C”T tu* ≤°y N°<Ì Ì°uT°u* J¡° <bfi°„
F°u y∫° Fæ, ŸÙ ≈C”T tu* •w Ì°ufi°u* <ª∏wfi Ÿk¡Ô F°uwu Fæ*, ÌqŸ≤u tu* fiFÙ* ∫F "JC¡”' oÃ∫°<Ì b°•∫
1322 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿu <Ì©Ô°∫° y∫° Fæ $) $$73$$
≈®@°fi k¡Ô°u* Ju¡ π°≤° ≤°y N°<Ì Ì°uT°u* Ju¡ <bfi°„ J¡∑ FÙ _wC<w J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ı°u JC¡~> ˚Ù oŸ ŸaŸ°≤ tu* Wt b_wC Fæ N°æ≤ ı°u JC¡~> N°J¡°„ tu* ∫° _byÕ tu* Wt
b_wC Fæ, ÎJ¡t°` ≤°y, πuT N°<Ì Ju¡ <bfi°„ Ÿu FÙ fi ŸfJ¡∑ ≈®°<›w F°u ı°wÙ Fæ $$74$$ Fu ZÙ≤°tıÙ,
≤°y N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu N°J®¡°∏w F…oÕ fC<] Ju¡ π°≤° ı柰 ı°u JC¡~> <J¡∫° ı°w° Fæ, bF Ÿf JC¡~> t¥»°u* Ju¡ <ÔÎ
wÃJ¡°Ô FÙ <b≈≤ÙwR¡≈ (Ì…#©R¡≈) F°u ı°w° Fæ $$75$$ ˚B, <ıŸ ≈®J¡°≤ ÌÀ@ F…oÕ bfi_S<Ô∫°u* tu* <F≤fi
N≈fi° _S°fi fiFÙ* ffi°wu, ŸÙ ≈®J¡°≤ πuT-Ì°uTR¡≈Ù «¡<tÕ∫°u* Ÿu N°J®¡°∏w <ªWb¨<W∫°u* tu* Wt yCd
N≈fi° _S°fi fiFÙ* ffi°wu $$76$$ Fu <≈®∫ ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ ≈C”T Ju¡ <ªWR¡≈Ù <fÔ tu* ≤°y N°æ≤ πuTR¡≈Ù
Ì°u Ÿ≈Õ <w≤°u<Fw fiFÙ* F°u ı°wu, Ÿ ≈C”T J¡°u ≈¥b°uÕ•w J¡v≈b¨s Ÿu ˚Ù •∫° Ì…#©R¡≈ k¡Ô ≈®°›w fiFÙ*
F°uwu ? (∫°fiÙ ÎuŸu ≈C”T J¡°u Ÿ J¡v≈b¨s Ÿu ˚Ù Ì…#© ≈®°›w F°uwu FÙ ≤Fu*yu, ∫F ˚°b Fæ $) $$77$$ Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ, ı°u ≈C”T „°˜°u* tu* <fi‹d°w, ªwC≤, J¡tÕ <fi≤w Îba ≈®°I F°uJ¡≤ ˚Ù ≤°y, πuT N°<Ì Ÿu
≈¿≤≈¥dÕ Fæ*, bu <fiÿª∫ FÙ N≤^∫ tu* ≈®<Ÿ] <Ÿ∫°≤ Fæ* $ ∏Fu* <@•J¡°≤ Fæ $$78$$
Ÿt¥Ô ≤°y-πuT J¡° J®¡t fwÔ°wu Fæ* $
tu≤° @fi ÌqŸ≤u fiu Fn≈ <Ô∫°, ÌqŸ≤u Ÿu Nbÿ∫ Ôufiu ∫°uÀ∫ @fi tæ*fiu ≈®t°Ì Ÿu ~>°un <Ì∫° - oŸ ≈®J¡°≤
≈®°›w Îba <bfi‹¸> @fi N°<Ì <bT∫°u* tu* N<˚<fibu„ Ÿu fiJu¡ y®Fd Ju¡ <ÔÎ b@, f∏@fi N°<Ì Ì^±> Ìufiu J¡∑
oh~>°R¡≈ ≤°y-πuT°u* Ju¡ J®¡t •∫° Fæ* ? ∫°fiÙ wCh~> Fæ* $$79$$
≤°y-πuT°u* Ju¡ J®¡t wCh~> •∫°u* Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
@fi, fa@CbyÕ, <t` - ∫u Ÿf f°≤-f°≤ N°wu N°æ≤ ı°wu ≤Fwu Fæ*, oŸ<ÔÎ fitu* fC<]t°fi ≈C”T •∫°
NfiC≤°y J¡≤uy° N°æ≤ •∫° bæ≤°À∫ FÙ J¡≤uy° ? $$80$$ <ıŸtu* ŸaŸ°≤ J¡∑ ≈¿≤≈¥dÕR¡≈w° <≈®∫ <bT∫°u* Ju¡
N¿_wÃb N°æ≤ N<≈®∫ <bT∫°u* Ju¡ N˚°b Ÿu FÙ ffiÙ Fæ ÎuŸÙ, Ÿt_w ŸaŸ°≤ J¡∑ ≤ªfi°R¡≈ ∫F ≈≤tuÿb≤
Ÿ‡f¿∏@fiÙ t°∫° N°Ÿ•w ≈C”T°u* J¡°u FÙ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ Ÿu NfiSÕ-yw°u˘ tu* i>Ju¡Ô ÌuwÙ Fæ $$81$$ Fu ≤°|b,
fi @fi, fi ıfi N°æ≤ fi tfi FÙ b°_wb tu* ŸÃ∫_bR¡≈ Fæ, <J¡∏wC N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ ∫C<•w Ÿu <tØ∫°R¡≈
Ÿu <fi¿ÿªw F…N° Ÿf ∫F ≈®≈aª <tØ∫° FÙ ÌÙ© ≈nw° Fæ $$82$$
ŸÙ ∫C<•w J¡°u fwÔ°wu Fæ* $
N°<Ì N°æ≤ N∏w tu* ∫°fiÙ ≈¥bÕ N°æ≤ W≤J¡°Ô tu* Ÿ˚Ù ≈Ì°SÕ NŸwg Fæ* N°æ≤ fÙª tu* ˚Ù W≤°uW≤
˚°b-<bJ¡°≤°u* Ÿu y®_w Îba Ì…#©≈®Ì Fæ*, oŸ<ÔÎ fC<]t°fi ≈C”T ÌqŸ≤u Ju¡ J¡¿v≈w N°J¡°„-b¨s Ju¡ ŸÂ„
wCh~> oŸ ŸaŸ°≤ tu* J¡F°≥ ≈®ut J¡≤uy° ? $$83$$ Fu <≈®∫ ZÙ≤°tıÙ, <J¡ŸÙ ÎJ¡ fiu w°u N°J¡°„ tu* ˜Ù J¡∑
J¡v≈fi° J¡∑ N°æ≤ Ìq≤bwÙÕ ÌqŸ≤° Ÿu ˚°uyu, ∫F J¡˚Ù ffi ŸJ¡w° Fæ ? ™>ÙJ¡ oŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F ŸaŸ°≤-≤ªfi°
Fæ ∫°fiÙ oŸ ŸaŸ°≤ J¡∑ J¡°uoÕ ÎJ¡ w°u J¡v≈fi° J¡≤w° Fæ N°æ≤ ÌqŸ≤° ≈˚°uy J¡≤fiu J¡∑ ªu‹¸>° J¡≤w° Fæ,
oŸ<ÔÎ N°≈ ÎuŸu NŸayw ˚®t tu* tw ≈<nÎ $$84$$ ∫F ŸaŸ°≤ ≈®°<d∫°u* Ju¡ buy≈¥bÕJ¡ ytfiN°ytfi Ÿu
≈¥dÕ, <b_w¨w Îba ≈Bb°u* Ÿu ˚≤° Fæ, oŸ<Ô∫u <bπ°fi Ô°uy Ÿu y∏@bÕfiy≤ J¡∑ ≤ªfi°-<bÔ°Ÿ Ju¡ ŸÂ„
wCh~> J¡Fwu Fæ* $$85$$ ZÙ≤°tıÙ, _b›fi N°æ≤ ŸaJ¡v≈ Ju¡ fiy≤°u* J¡∑ fi°o˘ ∫F _b∫a NŸwg F°uJ¡≤ ˚Ù
Ã≈∏fi-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, Ÿ˚Ù _S°fi°u* tu* J¡v≈fi° J¡° Ÿa˚b N°æ≤ N<@‹™>°fi ªæw∏∫ J¡° N¿_wÃb F°ufiu
ŸyÕ - 29] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1323
Ÿu Ÿ˚Ù ıyF Nb¿_Sw Fæ N°æ≤ ŸCTC›w J¡∑ fi°o˘ _b›fi˚°b°≈∏fi Fæ $$86$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫F ŸaŸ°≤
ÌÙ|ÕJ¡°ÔÙfi _b›fi-fiy≤ Îba _b›fi-b¨s Ju¡ ŸÂ„ Fæ $ NI°fiR¡≈Ù <fiB° J¡° Ô°˚ ÔuJ¡≤ N°Ãt_b˚°b
J¡° N≈F≤d J¡≤fiub°Ô° Îba <fi≤∏w≤ NfiC_∫¥w Fæ, oŸ<ÔÎ N°≈ ŸaŸ°≤R¡≈Ù _b›fi tu* ˚®td„ÙÔ F°uJ¡≤
∫F°≥ Nb¿_Sw Fæ* $$87$$ ˚B, Ÿ |fi NI°fiR¡≈Ù <b_w¨w oŸ <fiB° J¡° N°≈ Ÿ ≈®J¡°≤ ≈¿≤Ã∫°y J¡≤
ÌÙ<ıÎ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <fi<@ (Ÿa≈<W) ≈®°›w J¡≤fiub°Ô° ˚°À∫b°fi ≈C”T Ì¿≤Bw° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìuw°
Fæ $$88$$ ˚B, Nf N°≈ ≈®fC] F°u ı°oÎ N°æ≤ ŸÌ° <Ìw-_b˚°b, N„uT <bJ¡v≈°u* Ÿu b<ıÕw ªæw∏∫-
≈®J¡°„_bR¡≈ N≈fiÙ N°Ãt° J¡°u Ÿ ≈®J¡°≤ Ìu<©Î, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈®°w#J¡°Ô tu* J¡tÔ Ÿ¥∫Õ J¡°u Ìu©w°
Fæ $$89$$ Fu tF°f°F°u, tæ* N°≈J¡°u f°≤-f°≤ Ÿaf°u<@w J¡≤w° Fq≥ <J¡ N°≈ ı°y ı°oÎ, ı°y ı°oÎ N°æ≤
N≈fiu <fitÕÔ N°ÃtR¡≈Ù Ÿ¥∫Õ J¡°u Ìu<©Î $$90$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, t@C≤ yıÕfi Ju¡ ŸÂ„ ≈Ìu„ Ju¡ „ÆÌ°u* Ÿu
Ÿ‡≈∏fi, tu| _S°fiÙ∫ oŸ tu≤u π°≤° f≤Ÿ°∫u y∫u „ÙwÔ oŸÙ I°fiR¡≈Ù ıÔ Ÿu N°≈ ıy°∫u y∫u Fæ* $$91$$
Fu ≤°|b, N°≈ N°ı FÙ ≈®fC] F°uJ¡≤ N°ÃtI°fi J¡°u ≈®°›w J¡∑<ıÎ N°æ≤ oŸ wCh~> ı°y<wJ¡ ˚®t J¡°
≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <`J¡°Ô°f°<@w N°Ãtw[b J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡∑<ıÎ $$92$$ ZÙ≤°tıÙ, fi N°≈J¡° ı∏t Fæ,
fi N°≈J¡°u Ì…#© Fæ, fi N°≈Ju¡ Ì°uT Fæ* N°æ≤ fi N°≈Ju¡ ˚®t FÙ Fæ*, (Nw#) Ÿt_w ŸaJ¡v≈°ÃtJ¡ oŸ ŸaŸ°≤
J¡° ßyÕ J¡≤ N≈fiu N°Ãt_bR¡≈ tu* » N°Ÿfi f°≥@ J¡≤ ¿_Sw F°u ı°oÎ $$93$$
≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu tF°Ãtfig, N°≈Ju¡ Ÿt_w ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈°ÃtJ¡ Ì°uT°u* J¡° Ÿt¥F fi‹¸> F°u ªCJ¡° Fæ, Wt Ÿ°≤˚¥w
ŸCTC<›wŸÂ„ <bsu≈≤<Fw Â<‹¸> ˚Ù N°≈fiu ≈®°›w J¡≤ ÔÙ Fæ, b°_wb tu* N°≈ <fiÃ∫ N≈≤°us _b˚°b
Δ∫°≈J¡ ≈≤t f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ* $ Nw# Wt „C<] Ju¡ <ÔÎ N°≈ N≈fiu N°Ãt_bR¡≈ tu* FÙ Ÿt°<Fw F°uJ¡≤
¿_Sw F°u ı°oÎ $$94$$
Nl>°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

fiwÙŸb°≥ ŸyÕ
w[bI°fi Ÿu ≤°tª∏BıÙ J¡∑ <bZ°<∏w, J¡<Sw NSÕ J¡° <k¡≤ <b_w°≤,
Jæ¡Ô°Ÿ ≈bÕw ≈≤ <„bıÙ Ju¡ π°≤° ≈FÔu Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° N≈fiu ≈®<w ≈Ìu„ ofi Ÿf <bT∫°u* J¡° bdÕfi $
J¨¡≈°≈¥bÕJ¡ oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ªtÃJ¡°≤≈¥dÕ F…Î ≈Ìu„°u* Ÿu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ π°≤° ≈®<wf°u<@w F…Î
ZÙ≤°t˚B Îba ÌqŸ≤u Z°uw°N°u* J¡°u ı°u w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ Ã≈∏fi F…N° ŸŸu N°@u tCFqwÕ wJ¡ fiJ¡∑ N≈fiu-
N≈fiu _bR¡≈°u* tu* <bZ°<∏wR¡≈ Ÿt°<@ Ÿu <fiÿªÔ ¿_S<w F°u yoÕ ∫°u* ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ J¡Fwu Fæ* $
ZÙ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # ≤°ıfig, <ıŸ Ÿt∫ N≈fiu _bR¡≈ tu* N°≈°uN°≈ <bZ°<∏w Îba ≈≤t°fi∏Ì
J¡°u ≈®°›w F…Î _b_S N°æ≤ Ÿt<ªW ZÙ≤°t˚B Ÿ ≈®J¡°≤ Zbd J¡≤ ≤Fu Su wS° Ÿ Ÿ˚° tu* ¿_Sw
„°∏w <ªW Ÿ˚Ù Z°uw°yd N≈fiÙ N°Ãt° tu* ≈≤t <bZ°<∏w J¡° NfiC˚b J¡≤ ≤Fu Su, Ÿ Ÿt∫ ZÙ≤°t˚B
J¡∑ <ªW<bZ°<∏w J¡∑ ŸC» ¿_S<w Ju¡ <ÔÎ f≤Ÿ ≤F° tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ J¡° bªfi°t¨w ÎJ¡°ÎJ¡ ÎuŸu
f∏Ì F°u y∫°, ıæŸu b¨<‹¸>w<≈Õw Ÿ_∫°u* tu* (©uw°u* tu*) tu|t^±>Ô Ÿu ıÔ J¡° f≤Ÿfi° ÎJ¡°ÎJ¡ f∏Ì F°u
ı°∫ $$1,2$$ ≤°ıfig, wÌfi∏w≤ ıf N°@° tCFqwÕ Δ∫wÙw F°u y∫° N°æ≤ ZÙ≤°t˚B ≈®fC] F°u y∫u ∫°fiÙ
1324 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿt°<@ Ÿu ¿ÃSw F°u y∫u, wf ŸÙ NSÕ J¡∑ ≈C<‹¸> Ju¡ <ÔÎ b°¿Àt∫°u* tu* Zu‹™> ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiŸu ≈Cfi#
J¡Ffiu Ôyu $$3$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, N°≈ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ w[bI°fiÙ F°u ªCJu¡ Fæ*, N≈fiÙ
N°Ãt° J¡°u ≈®°›w J¡≤ ªCJu¡ Fæ*, Nw# oŸÙ ≤Ù<w Ÿu oŸ ≈≤t°SÕ w[b J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ <bZ°t J¡∑<ıÎ,
oŸ wCh~> ŸaŸ°≤ tu* N°_S° tw J¡∑<ıÎ $$4$$
Ÿtu* ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
Fu ≤|Cfi∏Ìfi, ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù ªJ®¡ ˚®td Ÿu w˚Ù ”J¡ ı°w° Fæ, ıf <J¡ ÎJ¡t°` ŸaJ¡v≈R¡≈Ù fi°<˚
J¡° (≈<F∫u Ju¡ tº∫ ˚°y J¡°) ˚ÔÙ≈®J¡°≤ Nb≤°u@ <J¡∫° ı°w° Fæ $$5$$ ˚B, ŸaJ¡v≈°ÃtJ¡ tfi°uR¡≈
fi°<˚ J¡°u ≤°yπuT N°<Ì Ÿu <bs°u<˚w-˚®<tw ∫°fiÙ fiª°∫u ı°fiu ≈≤ ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù ªJ®¡, ≈®∫Ãfi Ÿu ≤°uJu¡
ı°fiu ≈≤ ˚Ù, buy≈¥bÕJ¡ fi°ªw° FÙ ≤Fw° Fæ $$6$$ oŸ<ÔÎ Wt ≈C”T°SÕ J¡° ∫°fiÙ I°fi°U∫°Ÿ Îba
bæ≤°À∫ J¡∑ »w° J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ „°_`°fiCŸ°≤Ù ∫C<•w∫°u* Ÿu <bbuJ¡I°fiR¡≈Ù fÔ ≈®°›w J¡≤ <ªWR¡≈Ù
ŸaŸ°≤-ªJ®¡ J¡∑ fi°<˚ J¡° Nb≤°u@ J¡≤fi° FÙ ª°<FÎ $$7$$ ˚B, J¡FÙ* ≈≤ ÎuŸÙ J¡°uoÕ b_wC ≈ÔÆ@ Fæ FÙ
fiFÙ*, ı°u Wt fC<] wS° Ÿ°æı∏∫ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ „°˜Ÿ‡tw ≈C”T°SÕ Ÿu ≈®°›w fi J¡∑ ı°∫ $$8$$ oŸ<Ô∫u
f°ÔfC<] Ÿu J¡¿v≈w ÎJ¡t°` Ìæb≈≤°@Ùfiw° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N°æ≤ NŸÔÙ ≈®∫Ãfi J¡° N°Z∫ ÔuJ¡≤
ŸfŸu ≈FÔu ≈C”T J¡°u N≈fiu <ªW J¡° <fi≤°u@ J¡≤fi° ª°<FÎ $$9$$ Fu Nfi|, f®Ê°ıÙ Ÿu ÔuJ¡≤ ªÔu N° ≤Fu
oŸ NI°fiR¡≈Ù <b˚®t Ÿu ∫F NŸBq≈ FÙ ≈®≈aª Ÿwg-Ÿ° ≈®wÙw F°u ≤F° Fæ $$10$$ Fu ≈°≈„¥∏∫ ≤°|b,
ÎJ¡t°` NI°fiR¡≈Ù ˚®t Ÿu <b_w°≤ J¡°u ≈®°›w F…Î Âÿ∫ ıyw Ju¡ N°@°≤˚¥w ∫u ŸaJ¡v≈ Ÿu Ã≈∏fi „≤Ù≤
∫F°≥ ∫`-w` |¥t ≤Fu Fæ* $$11$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, ÎJ¡t°` ÌuF Ju¡ <bfi°„ Ÿu o‹¸> <Ÿ<] fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ Fæ,
•∫°u*<J¡ ÌuF Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ ˚Ù ÌuF ≈≤‡≈≤° J¡° Ã≈°ÌJ¡ ŸaJ¡v≈ w°u <k¡≤ ˚Ù <bΩt°fi ≤Fw° FÙ Fæ $
oŸ<ÔÎ fC<]t°fi ≈C”T J¡°u ÌuF Ju¡ <ÔÎ ŸC©-Ì…© J¡∑ <ª∏w° J¡˚Ù fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ, <J¡∏wC ŸaJ¡v≈°uh~>uÌ
Ju¡ <ÔÎ FÙ ≈®∫Ãfi J¡≤fi° ª°<FÎ $$12$$ ZÙ≤°tıÙ, Ì…#© Ÿu ŸÌ° t<ÔfitC© wS° NZC N°<Ì Ÿu <fi≤∏w≤
N°BÕ ≤Ffiub°Ô° ∫F ÌuF@°≤Ù fi≤ <ª`<Ô<©w fi≤ J¡∑ N≈us° ˚Ù NÃ∫∏w wCh~> J¡F° y∫° Fæ, •∫°u*<J¡
<ª`<Ô<©w fi≤ w°u ŸC©-Ì…#© J¡∑ <ª∏w° Ÿu <fitCÕ•w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸÌ° ≈®Ÿ∏fi N°æ≤ _buÌ NZC N°<Ì
Ÿu b<ıÕw ≤Fw° Fæ $$13$$ ZÙ≤°tıÙ, N°<@ N°æ≤ Δ∫°<@ Ÿu <fi≤∏w≤ Ì…#<©w, NZC N°<Ì Ÿu N°BÕ wS°
_b∫a <bfi°„„ÙÔ oŸ „≤Ù≤ tu* Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ ¿_S≤w° fiFÙ* ≤FwÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ <ª`<Ô<©w ≈C”T
tu* ¿_S≤w° ≤FwÙ Fæ $ ∫F f°w ŸbÕ<b<Ìw Fæ $$14$$
oŸ ≈®<Ÿ] „≤Ù≤ tu* <fi<fiÕ<tW<bfi°<„w° ˚Ù <ª`<Ô<©w ÌuF J¡∑ N≈us° N<@J¡ Ì°uT Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, <ª`<Ô<©w ÌuF w˚Ù fi‹¸> F°uwÙ Fæ ıf <J¡ŸÙ J¡°≤d<b„uT Ÿu ŸJ¡° <bfi°„ <J¡∫°
ı°∫, N∏∫S° fiFÙ* $ ∫F Nbÿ∫<bfi°„Ù t°aŸ-_bR¡≈ ÌuF w°u <J¡ŸÙ J¡°≤d<b„uT Ju¡ <ffi° _b∫a FÙ fi‹¸>
F°u ı°wÙ Fæ $$15$$ <ª<`w tfiC‹∫ J¡∑ ∫<Ì ˚ÔÙ-˚°≥<w ≤s° J¡∑ ı°∫, w°u bF ÌÙ|ÕJ¡°<ÔJ¡ ¿_S≤ „°u˚°
@°≤d J¡≤w° Fæ N°æ≤ ∫F ≈®Ã∫s „≤Ù≤ w°u NfiuJ¡ ∫Ãfi°u* Ÿu ≤<sw F°ufiu ≈≤ ˚Ù fi‹¸> FÙ F°u ı°w° Fæ, f»w°
fiFÙ* Fæ $$16$$ oŸ<ÔÎ <ª<`w ÌuF FÙ Zu‹™> Fæ,ŸaJ¡v≈ı<fiw ∫F wCh~> ÌuF Zu‹™> fiFÙ*, •∫°u*<J¡ ı°u
<ª`ÌuF tu* yCd <bΩt°fi Fæ*, bu ŸaJ¡v≈ı<fiw ÌuF tu* fiFÙ* Fæ* $$17$$ Fu <fi‹≈°≈ ZÙ≤°tıÙ, NÃ∫∏w ın
ŸyÕ - 29] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1325
<ª<`w „≤Ù≤ J¡∑ N≈us° ˚Ù ı°u ∫F ŸaJ¡v≈ı<fiw wCh~>°<wwCh~> ÌuF Fæ, Ÿ t°aŸR¡≈ ÌuF tu* N°≈J¡°u
N°Ÿ<•w FÙ •∫° ? $$18$$ Fu tF°twu, ∫F ŸaJ¡v≈ı<fiw „≤Ù≤ JC¡~> ÌÙ|ÕJ¡°ÔwJ¡ FÙ <¸>J¡fiub°Ô° Fæ $
Ÿtu* w<fiJ¡ ˚Ù N°Ÿ<•w fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ ∫F „≤Ù≤ _b›fi ∫° tfi°u≤°≠∫ Ÿu ı<fiw „≤Ù≤
Ÿu ˚Ù NÃ∫∏w wCh~> Fæ $$19$$ ˚B, _b›fi N°<Ì „≤Ù≤ _bv≈J¡°ÔÙfi ŸaJ¡v≈ Ÿu ı<fiw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
ÌÙ|Õ-J¡°ÔÙfi ŸC©-Ì…#©°u* Ÿu N°J®¡°∏w fiFÙ* F°uw° $ ∫F ≈®Ã∫s „≤Ù≤ w°u ÌÙ|ÕJ¡°ÔÙfi ŸaJ¡v≈ Ÿu ı<fiw
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ Ì…#©°u* Ÿu N°J®¡°∏w ≤Fw° Fæ $$20$$ ŸaJ¡v≈<bJ¡°≤ ∫F „≤Ù≤ fi w°u _b∫a Fæ
N°æ≤ fi Ft Ô°uy°u* J¡° Ÿ‡f∏@Ù (N°Ãt° J¡° Ÿ‡f∏@Ù) FÙ Fæ, Nw# oŸ „≤Ù≤ Ju¡ <fi<tW ∫F NI°fiÙ ıÙb
<fi≤SÕJ¡ •Ôu„ J¡° ˚°ıfi •∫°u* ffiw° Fæ ? $$21$$
Nw# <ª` N°<Ì Ju¡ „≤Ù≤°u* J¡∑ s<w Ju¡ ŸÂ„ oŸ „≤Ù≤ J¡∑ s<w Ju¡ <bT∫ tu* ˚Ù „°uJ¡ fiFÙ* J¡≤fi°
ª°<FÎ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
˚B, <ıŸ ≈®J¡°≤ <ª` tu* <Ô<©w ≈C”T Ju¡ sw ∫° sÙd F°u ı°fiu ≈≤ N°Ãt° J¡∑ s<w fiFÙ* F°uwÙ,
ŸÙ ≈®J¡°≤ ŸaJ¡v≈ Ÿu ı<fiw ≈C”T Ju¡ sw ∫° sÙd F°u ı°fiu ≈≤ N°Ãt° J¡∑ JC¡~> ˚Ù s<w fiFÙ*
F°uwÙ $$22$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ tfi°u≤°≠∫ tu* Ã≈∏fi NfiuJ¡ „≤Ù≤ N°<Ì ≈Ì°S°u˘ Ju¡ sw ∫° sÙd F°u ı°fiu
≈≤ N°Ãt° J¡∑ JC¡~> ˚Ù s<w fiFÙ* F°uwÙ, NSb° <ıŸ ≈®J¡°≤ ÌqŸ≤u ª∏Bt° Ju¡ sw ∫° sÙd F°u ı°fiu
≈≤ NŸÔÙ ª∏Bt° J¡∑ ∫° N°Ãt° J¡∑ JC¡~> ˚Ù s<w fiFÙ* F°uwÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ _b›fi tu* Ã≈∏fi ≈Ì°S°u˘
Ju¡ sw ∫° <bfi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ N°Ãt° J¡∑ s<w fiFÙ* F°uwÙ NSb° <ıŸ ≈®J¡°≤ t¨yw¨<‹dJ¡°-fiÌÙ Ju¡
≈®J¡°„R¡≈ ıÔ Ju¡ sw ∫° sÙd F°u ı°fiu ≈≤ N°Ãt° J¡∑ JC¡~> ˚Ù s<w fiFÙ* F°uwÙ; ŸÙ ≈®J¡°≤ ÎJ¡t°`
ŸaJ¡v≈ Ÿu Ã≈∏fi, _b˚°bw# <bfi°„„ÙÔ oŸ „≤Ù≤R¡≈Ù ∫∏` Ju¡ sw ∫° <bfi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ N°Ãt°
J¡∑ JC¡~> ˚Ù s<w fiFÙ* F°uwÙ $ Nw# „≤Ù≤ Ju¡ <ÔÎ „°uJ¡ J¡≤fi° <fi≤SÕJ¡ FÙ Fæ $$23-25$$ <ªW Ju¡
ŸaJ¡v≈ Ÿu J¡¿v≈w wS° ÌÙ|ÕJ¡°ÔÙfi _b›fi R¡≈ oŸ ÌuF Ju¡ NÔaJ¡°≤°u* Ÿu ˚¥<Tw ∫° Ì°uT°u* Ÿu Ìq<Tw
F°u ı°fiu ≈≤ ªæw∏∫R¡≈ N°Ãt° J¡° JC¡~> ˚Ù fiFÙ* <fynfiu ≈°w° $$26$$
•∫°u* N°Ãt° J¡° JC¡~> ˚Ù fiFÙ* <fynfiu ≈°w° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≤°t˚B, N°Ãt-ªæw∏∫R¡≈ f®Ê fi w°u <bfi‹¸> F°uw° Fæ, fi ª<Ôw F°uw° Fæ, N°æ≤ fi <bJ¨¡w FÙ
F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ ÌuF J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ ªæw∏∫ J¡°, N°Ãt° J¡° ∫° f®Ê J¡° •∫° <fyn y∫° ? $$27$$
|¥t ≤Fu ª°J¡ Ju¡ «¡≈≤ ¿_Sw NÃ∫∏w t°u<Fw ≈C”T ıæŸu <Ì„°ªJ®¡ J¡°u _b∫a <ıŸ ªJ®¡ ≈≤ ª»° F…N°
≤Fw° Fæ, Ÿ ªJ®¡ Ju¡ ŸÂ„ ∫° ª°≤°u* N°u≤ ≈°Ÿ tu* ¿_Sw fnu ªJ®¡ Ju¡ ŸÂ„ <b≈≤ÙwR¡≈ Ÿu |¥tw°
F…N° Ìu©w° Fæ, bæŸu FÙ NJ¡_t°w Ã≈∏fi F…Î yıÕfi„ÙÔ <tØ∫° NI°fi Ju¡ J¡°≤d <tØ∫° NI°fiR¡≈
ªJ®¡ Ju¡ «¡≈≤ ¿_Sw ıÙb°Ãt° ÌuF≈≤‡≈≤°R¡≈Ù ªJ®¡ J¡°u Ìu©w° ≤Fw° Fæ $$28,29$$ ŸÙ NI°fiR¡≈Ù
ªJ®¡ Ju¡ «¡≈≤ ¿_Sw F…N° ıÙb°Ãt° <ıŸ ÌuF ≈≤‡≈≤°R¡≈Ù ªJ®¡ J¡°u Ìu©w° ≤Fw° Fæ, bF W≤°uW≤
N<@J¡ ˚®°<∏w J¡°u Ìufiub°Ô°, _b∫a ˚®°<∏wR¡≈, ≈wfi°u∏tC© _bR¡≈ Ÿu y®_w, ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ NfiSÕ-yw°u˘
tu* <y≤°∫° y∫°, Fw Îba F∏∫t°fi ≤Fw° Fæ $$30$$ oŸ<ÔÎ Fu ˚B, Wt @æ∫Õ J¡° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤
NbÔ‡ffi J¡≤ oŸ Nfi°<Ì Â»Ù˚¥w ˚®t J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ $$31$$ ˚B, <tØ∫° NI°fi
Ju¡ π°≤° ÎJ¡t°` ŸaJ¡v≈ Ÿu Ã≈∏fi F…N° ∫F „≤Ù≤ ≈®°wÙ<wJ¡ R¡≈ Ÿu ŸÃ∫-Ÿ° F°ufiu ≈≤ ˚Ù b°_wb
1326 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
tu* NŸÃ∫ FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ ı°u b_wC NI°fi N°<Ì Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ Fæ, bF <J¡ŸÙ Ÿt∫ ˚Ù ŸÃ∫ fiFÙ*
F°u ŸJ¡wÙ $$32$$ ≤≠ıC tu* Ÿ≈ÕfC<] Ju¡ ŸÂ„ NŸÃ_bR¡≈ NI°fi Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ ÌuF NŸÃ_bR¡≈ FÙ
ıyw-<J®¡∫° J¡°u Ÿwg-ŸÙ ffi° ÌuwÙ Fæ $$33$$ ZÙ≤°t˚B, ıf Δ∫bF°≤ tu* ∫F f°w ≈®<Ÿ] Fæ <J¡
ınw° Ÿu ˚≤u ≈Ì°S°u˘ π°≤° ı°u JC¡~> <J¡∫° y∫° F°uw° Fæ, bF fiJu¡ π°≤° <J¡∫° y∫° fiFÙ* t°fi° ı°w°
Fæ ∫°fiÙ fiJu¡ π°≤° <J¡∫u y∫u J¡°∫°u˘ Ÿu N≈≤°@ N°<Ì Ì°uT°u* J¡° fitu* ªuwfi Ju¡ Ÿt°fi N°≤°u≈ fiFÙ*
<J¡∫° ı°w° Fæ, wf JC¡~> Δ∫°≈°≤ J¡≤ ≤FÙ ˚Ù ınw° Ÿu ˚≤Ù F…oÕ ∫F ÌuF <J¡ŸÙ Ÿt∫ ˚Ù J¡w°Õ fiFÙ*
J¡FÙ ı° ŸJ¡wÙ, •∫°u*<J¡ oh~>°@Ùfi FÙ J¡w¨ÕÃb ≤Fw° Fæ $$34$$
oh~>° Ÿu FÙ J¡wÕ¨Ãb F°uw° Fæ, bF oh~>° w°u fi ın ÌuF tu* ∫° fi <fi<bÕJ¡°≤ N°Ãt° tu* FÙ ≤F ŸJ¡wÙ Fæ,
∫F J¡Fwu Fæ* $
ın ÌuF w°u oh~>° Ÿu ≤<Fw Fæ N°æ≤ oŸ <fi<bÕJ¡°≤ N°Ãt° tu* oh~>° ≤FwÙ fiFÙ*, oŸ<ÔÎ J¡°uoÕ J¡w°Õ Fæ
FÙ fiFÙ*, Ju¡bÔ N°Ãt° „≤Ù≤ J¡° B‹¸>° Fæ $$35$$
N°Ãt° J¡w°Õ fiFÙ* Fæ, oŸ <fiÿª∫ J¡° k¡Ô J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu b°∫C„¥∏∫ ≈®Ìu„ tu* ≤Ffiub°Ô° ÌÙ≈J¡ N≈fiu _bR¡≈ tu* FÙ Nb¿_Sw ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ oŸ
ıy¿Ã_S¿w tu* Îb* Ÿt_w ˚¥w°u* tu* Ÿ°sÙ Ju¡ ŸÂ„ w¸>_S F°uJ¡≤ N≈fiu _bR¡≈ tu* FÙ ¿_Sw ≤Ffi°
ª°<FÎ $$36$$
wf ≤°≠∫-Δ∫b_S° Jæ¡Ÿu ªÔuyÙ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu Ìq≤°<wÌq≤ N°J¡°„ tu* ¿_Sw ≤FJ¡≤ FÙ Ÿ¥∫ÕÌub Ìæ<fiJ¡ J¡°∫Õ J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ N°≈
˚Ù Ìq≤ ≤FJ¡≤ ∫F ≤°≠∫-Δ∫b_S° J¡∑<ıÎ $$37$$
ÌuF tu* ŸÃ∫fC<] F°ufiu ≈≤ w°u ÌuF°<˚t°fiR¡≈ NFaJ¡°≤ Ju¡ N° ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ŸJ¡∑ Ì°Ÿw° ffiÙ FÙ
≤FuyÙ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ NŸBq≈ ŸaJ¡v≈ı¿fiw ÌuFR¡≈ „¥∏∫ |≤ J¡° N¿_wÃb <Ÿ] F°u ı°fiu ≈≤ Ÿtu* NI°fiÙ f°ÔJ¡
π°≤° J¡¿v≈w NŸÃ∫ ∫s Ju¡ ŸÂ„, <ªWfi°tJ¡ NFaJ¡°≤R¡≈ Ì…‹¸> buw°Ô, ı°u <fi_w[b Îba Ÿt_w
Ÿ≠ıfi°u* J¡∑ Ÿay<w Ÿu b<ıÕw Fæ, J¡FÙ* Ÿu ˚Ù N°J¡≤, ≈®<b‹¸> F°u ı°w° Fæ $$38,39$$ ≤°t˚®B, N°≈ oŸ
Ì…‹¸>fC<] NFaJ¡°≤ J¡∑ Ì°Ÿw° J¡°u ≈®°›w tw F°u ı°oÎ, •∫°u*<J¡ oŸJ¡∑ Ì°Ÿw° Ÿu fi≤J¡R¡≈ k¡Ô J¡∑
≈®°¿›w F°uwÙ Fæ $$40$$
NFaJ¡°≤ Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ ÌqŸ≤° ˚Ù NfiSÕ ≈®°›w F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ÌuFR¡≈Ù |≤ tu* N≈fiu fi°fi°<b@ ŸaJ¡v≈°u* Ju¡ <bÔ°Ÿ Ÿu fÙ˚ß N°J¨¡<wb°Ô° tÌ°u∏tW <ªWR¡≈Ù
buw°Ô ÔÙÔ° Ÿu ª°≤°u* N°u≤ <tØ∫° yıÕfi J¡≤w° ≤Fw° Fæ $$41$$ „¥∏∫ ÌuFR¡≈Ù |≤ ≈®°›wJ¡≤ <ªWR¡≈Ù
∫s fiu bF J¡°t <J¡∫° Fæ, <ıŸŸu <J¡ fnu-fnu w[bbuW° ˚Ù ˚∫ ©°J¡≤ Ÿt°<@ tu* wÃ≈≤ F°uJ¡≤ ¿_Sw
Fæ* $$42$$ N≈fiu wCh~> „≤Ù≤R¡≈Ù t¿∏Ì≤ Ÿu <ªWR¡≈Ù buw°Ô J¡°u F¸>° Ìufiu Ÿu oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù „¥∏∫ fiy≤
tu* ≈C”T J¡˚Ù ˚Ù fiFÙ* ±>≤w° $$43$$ <ªWR¡≈Ù <≈„°ª Ÿu N<˚˚¥w oŸ „≤Ù≤R¡≈Ù |≤ tu* ı°u N°Ÿ•w
Fæ*, bu Nfi∏wJ¡°u<¸> „≤Ù≤°u* Ju¡ <bfi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ ˚Ù Nf wJ¡ ÌuF tu* N°ÃtR¡≈w° fC<] Ÿu Ÿt<∏bw
F°uJ¡≤ •∫°u* ¿_Sw Fæ*-fn° N°ÿª∫Õ Fæ (<fi≤∏w≤ „≤Ù≤ |¸>fi° Ÿu ı<fiw Ì…#©°u* J¡° NfiC˚b F°ufiu ≈≤ ˚Ù
ŸyÕ - 29] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1327
ŸJu¡ <b|¸>fi tu* ı°u ≈®∫Ãfi fiFÙ* J¡≤wu ∫FÙ N°ÿª∫Õ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $)$$44$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, <ªWR¡≈Ù
<≈„°ª Ÿu y®_w F…Î ÌuFR¡≈Ù |≤ tu* ı°u t≤ ªCJu¡ Fæ*, fiJ¡∑ ı°u fC<] Fæ, bF <≈„°ª J¡∑-ŸÙ Fæ, fi <J¡
N<≈„°ª J¡∑-ŸÙ $$45$$ Fu Ÿ°@°u, NFaJ¡°≤R¡≈Ù fnu ∫s Ju¡ |≤R¡≈Ù <`<b@ w°≈R¡≈ N¿Àfi Ÿu ÌÀ@ F…Î
„≤Ù≤ tu* N°Ÿ¿•w Ÿu <bF°≤ J¡≤ ≤F° ≈C”T <≈„°ª FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ bF „≤Ù≤ ¿_S≤ fiFÙ* Fæ $$46$$ ≈FÔu
<b„Ì fC<] Ÿu NFaJ¡°≤ J¡∑ Ì°Ÿw° ~>°unJ¡≤ wÌfi∏w≤ ∫°uy˚¥<tJ¡° Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu NFaJ¡°≤ J¡° N°Ã∫¿∏wJ¡
<b_t≤d J¡≤ „Ù|®°<w„Ù|® N≈fiÙ N°Ãt° J¡° FÙ NbÔ‡ffi J¡≤fi° ª°<FÎ $$47$$ fi≤J¡ J¡∑ ª°F ≤©fiub°Ôu
ı°u ıÙb NFaJ¡°≤R¡≈Ù <≈„°ª Ÿu N°J®¡°∏w Fæ*, t°uFR¡≈Ù tÌ Ÿu N∏@u fi ıÙb°u* Ju¡ fi J¡°uoÕ <t` ffiwu Fæ*
N°æ≤ fi J¡°uoÕ f∏@C FÙ (•∫°u*<J¡ NFaJ¡°≤Ù ıÙb°u* tu* <bfi∫ J¡∑ Ì…ÔÕ˚w° N°æ≤ ]ww° J¡∑ Nbÿ∫‡˚°<bw°
F°ufiu Ÿu fiJu¡ Ÿ°S J¡°uoÕ ≈®ut fiFÙ* J¡≤w°, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $)$$48$$ ıf NFaJ¡°≤ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ fC<] Ÿu J¡°uoÕ
<J®¡∫° J¡∑ ı°wÙ Fæ, wf <bTbvÔÙ Ju¡ k¡Ô Ju¡ ŸÂ„ ŸJ¡° k¡Ô, J¡ÔF Îba ıfi„`Cw° Ju¡ J¡°≤d,
t≤dR¡≈ FÙ ≈®°›w F°uw° Fæ $$49$$ <bbuJ¡ Îba @æ∫Õ Ÿu FÙfi <ıŸ t¥©Õ fiu N≈fiu NFaJ¡°≤R¡≈Ù tF°ußb J¡°
NbÔ‡ffi <J¡∫°, Ÿu N°≈ wÃJ¡°Ô <bfi‹¸> FÙ ı°<fiÎ $$50$$
NFaJ¡°≤ J¡°u ≈≤Ô°uJ¡ tu* ˚Ù Ì…#© FÙ ≈®°›w F°uw° Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°|b, <ıfi <fª°≤°u* J¡°u NFaJ¡°≤R¡≈Ù <≈„°ª fiu N≈fiu N@Ùfi ffi° <Ô∫°, bu Ÿf fi≤J¡R¡≈Ù
N¿Àfi∫°u* Ju¡ o∏@fi FÙ ffi y∫u $$51$$ <ıŸ N≈fiÙ ÌuFR¡≈Ù b¨s Ju¡ J¡°u¸>≤ tu* ∫°fiÙ ⁄Ì∫ tu* NFaJ¡°≤R¡≈Ù
Ÿ≈Õ ª°≤°u* N°u≤ k¥¡ÃJ¡°≤ J¡≤w° ≤Fw° Fæ, bF _bÌuFR¡≈Ù b¨s N@Ù≤ ≈C”T°u* π°≤° wÃJ¡°Ô FÙ J¡°¸>J¡≤ <y≤°
<Ì∫° ı°w° Fæ $$52$$ Fu tF°fi Δ∫¿•w∫°u* tu* Zu‹™> ≤°t˚B, oŸ ÌuF tu* NFaJ¡°≤R¡≈Ù <≈„°ª ≤Fu NSb°
ªÔ° ı°∫, ≈≤∏wC N°≈ ŸJ¡∑ N°u≤ tfi Ÿu w<fiJ¡ ˚Ù Â<‹¸>≈°w fi J¡∑<ıÎ $$53$$
Ju¡bÔ fi Ìu©fiu Ÿu FÙ •∫° F°uy° $ oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, <ªW Ÿu FÙ fC≤Ù w≤F k¡¸>J¡°≤° y∫°, N≈t°<fiw wS° <w≤_J¨¡w F…N° ∫F NFaJ¡°≤R¡≈Ù
<≈„°ª ∫F°≥ wC‡F°≤° JC¡~> ˚Ù <fy°n fiFÙ* ŸJ¡w° $$54$$
NFaJ¡°≤ J¡° NfiCŸ≤d J¡≤fiu Ÿu FÙ N°Ãt° J¡°u NfiSÕ ≈®°›w F°uw° Fæ , ŸJ¡∑ ≈us° J¡≤fiu ≈≤ w°u
<bΩt°fi ≤Fw° F…N° ˚Ù bF JC¡~> fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ ÌuFR¡≈Ù |≤ tu* <ªWR¡≈Ù <≈„°ª Ju¡ _kC¡¿≤w F°ufiu ≈≤ ˚Ù NŸÙt <bÔ°Ÿ°u* Ÿu
Ÿ‡≈∏fi oŸ N°Ãt° tu* •∫° N°∫° ? $$55$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, <ªWR¡≈Ù ∫s Ÿu ≈≤°<ıw F…Î ≈C”T°u* J¡°u ı°u
fnÙ-fnÙ N°≈<W∫°≥ ≈®°›w F°uwÙ Fæ* fiJ¡∑ ŸæJ¡n°u* bT°u˘ tu* ˚Ù <yfiwÙ fiFÙ* J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ (∫F°≥ NFaJ¡°≤
Ju¡ _S°fi tu* ı°u <ªW„ÆÌ J¡° ≈®∫°uy <J¡∫° y∫° Fæ, ŸJ¡° w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ N∏∫b¨<W∫°u* tu* ˚Ù ≈®J¨¡w
NFaJ¡°≤ FÙ NfiSÕJ¡°≤Ù Fæ $) $$56$$ Fu ≈°≈„¥∏∫ ≤°|b, "F° ! F° ! tæ* t≤ y∫° Fq≥, tæ* ıÔ y∫° Fq≥' oÃ∫°<Ì
ı°u Ì…#©b¨<W∫°≥ Fæ*, bu NFaJ¡°≤R¡≈Ù <≈„°ª J¡∑ FÙ „¿•w∫°≥ Fæ*, ÌqŸ≤u J¡∑ fiFÙ* $$57$$
"NFtg' oŸ ≈®wÙ<w Ÿu N°Ãt° J¡° FÙ NfiC˚b F°uw° Fæ $ ∫F ı°u fiæ∫°<∫J¡°u* J¡∑ ˚®°¿∏w Fæ, ŸJ¡°
<fib°≤d J¡≤wu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ ŸbÕ` Δ∫°≈J¡ N°J¡°„ ∫F°≥ <J¡ŸÙ Ÿu Ÿa<ÿÔ‹¸> fiFÙ* F°uw°, ŸÙ ≈®J¡°≤ ŸbÕ` Δ∫°≈J¡
N°Ãt° ˚Ù NFaJ¡°≤ Ÿu Ÿa¿ÿÔ‹¸> fiFÙ* F°uw° $$58$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, Ÿ¥`°Ãt° ≈®°d Ÿu Ÿa∫C•w ∫F ªaªÔ
1328 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ÌuFR¡≈Ù ∫∏` ı°u JC¡~> J¡≤w° Îba ı°u JC¡~> Ôuw° Fæ, bF Ÿf NFaJ¡°≤ J¡° FÙ J¨¡Ã∫ Fæ $$59$$
ıf Ÿt_w ªu‹¸>°N°u* J¡° <fi<tW NFaJ¡°≤ FÙ Fæ, N°Ãt° fiFÙ*; wf w°u "Ju¡fiu<Twa ≈w<w ≈®u<Twa tfi#
Ju¡fi ≈®°d# ≈®St# ≈®æ<w ∫C•w#', "«¡ºb˘ ≈®°dtC<wÌwtC∏fi∫Ã∫≈°fia ≈®Ã∫y_∫<w $ tº∫u b°tfit°ŸÙfia
<bÿbuÌub° ≈°Ÿwu' (N) oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* Ju¡ Ÿ°S <b≤°u@ F°uy°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ J¡w¨ÕÃb Ÿu „¥∏∫ ˚Ù N°J¡°„ b¨s J¡∑ Ã≈<W tu* J¡°≤d Fæ, bæŸu FÙ N≈fiu _bR¡≈ Ÿu
¿_Sw N°Ãt° ˚Ù ofi <ªW J¡∑ ªu‹¸>°N°u* tu* J¡°≤d Fæ-∫°u* ZC<w∫°u* π°≤° y°ædR¡≈ Ÿu J¡F° ı°w° Fæ $$60$$
≈ª°≤ tu* FuwC tfi N°<Ì tu* ŸW° Îba _k¥¡<wÕ J¡° ≈®Ì°fi J¡≤fi° FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ÎJ¡t°` N°Ãt° J¡∑ Ÿ¿∏fi<@ Ÿu FÙ ŸW° ≈®°›w J¡≤fiub°Ô° ∫° _S¥Ô ÌuF J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤fiub°Ô° tfi
Ÿ ≈®J¡°≤ _kC¡¿≤w F°uw° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ÎJ¡t°` ÌÙ≈J¡ J¡∑ Ÿ¿∏fi<@ Ÿu <fitÕÔ ˚Ùw J¡° R¡≈ ≈®J¡°<„w
F°uw° Fæ $$61$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, <fi≤∏w≤ Ìq≤ ≤Ffiub°Ôu ªæw∏∫R¡≈ N°æ≤ ınR¡≈ N°Ãt° Îba <ªW J¡°,
≈¨<SbÙ N°æ≤ N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘, J¡°æfi-Ÿ° Ÿ‡f∏@ F°u ŸJ¡w° Fæ ?$$62$$
„aJ¡° F°u <J¡ N°Ãt° J¡° tfi N°<Ì Ju¡ Ÿ°S ∫<Ì Ÿ‡f∏@ fi F°uy°, w°u fitu* ŸW° J¡° _kC¡≤d FÙ fiFÙ*
F°u ŸJu¡y° $ Ÿ‡f∏@ F°ufiu≈≤ w°u N°Ãt° tu* NŸayÃb FÙ <Ÿ] fiFÙ* F°uy° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤|Cfi∏Ìfi, NÃ∫∏w ªaªÔ _≈∏Ìfi°u* J¡∑ ≈®u≤d° J¡≤fiub°ÔÙ ≈®°d„¿•w∫°u* Ÿu b„ÙJ¨¡w <ªW
N˚uÌ°º∫°ŸR¡≈ t¥©Õw° Ÿu (NI°fi Ÿu) FÙ "¿ªW N°Ãt° Fæ'-∫°u* ≈®wÙw F°uw° Fæ, b_wCw# fiFÙ* $$63$$
NŸayÃb J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <b≤°u@ J¡° FÙ Ÿ<b_w°≤ <fiR¡≈d J¡≤wu Fæ* $
˚B, ∫F ı°u N°Ãt° Fæ, bF ≈®J¡°„_bR¡≈, ªæw∏∫R¡≈, N<bfi°„Ù, ŸbÕ` <bΩt°fi N°æ≤ Δ∫°≈J¡ Fæ
wS° NFaJ¡°≤R¡≈ <ªW w°u baªJ¡ N°æ≤ ⁄Ì∫bwÙÕ ŸfŸu fn° N∏@J¡°≤ Fæ, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $$64$$
ZÙ≤°tıÙ, b_wCw# N°≈ ŸbÕI N°Ãt_bR¡≈ FÙ Fæ, tfi°uR¡≈ fiFÙ* oŸ<ÔÎ wÃJ¡°Ô FÙ tfi°uR¡≈ t°uF J¡°u
NÃ∫∏w Ìq≤ J¡≤ ÌÙ<ıÎ, •∫°u*<J¡ <fi≤SÕJ¡ FÙ N°≈fiu ŸJu¡ Ÿ°S Ÿay<w J¡≤ ≤•©Ù Fæ $$65$$ Fu ŸbÕZu‹™>
ZÙ≤°tıÙ, „¥∏∫ÌuFR¡≈Ù |≤ tu* ¿_Sw ∫F tfiR¡≈Ù Ì…‹¸>°Ãt° <≈„°ª, b°_wb tu* N°Ãt° J¡° _≈„Õ fi J¡≤
≤F° ˚Ù "tæ* N°Ãt° J¡° _≈„Õ J¡≤w° Fq≥' ∫°uu* ªC≈ª°≈ ˚°bfi° J¡≤w° ≤Fw° Fæ $$66$$ ZÙ≤°tıÙ, ŸaŸ°≤ J¡°u
Ìufiu wS° @æ∫ÕR¡≈Ù ŸbÕ_b J¡°u ªC≤° Ôufiu b°Ôu N˚B, tfiR¡≈Ù <≈„°ª J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <ıŸ <b„C]
ªæw∏∫ _bR¡≈b°Ôu N°≈ Fæ*, ŸÙ _bR¡≈ Ÿu ¿_S≤ F°u ı°oÎ $$67$$ <ªWR¡≈Ù ∫s Ÿu »w°≈¥bÕJ¡ Ìf°∫u
y∫u tfiC‹∫ J¡∑ fi „°˜, fi f∏@C N°æ≤ fi yC” FÙ ˚ÔÙ˚°≥<w ≤s° J¡≤ ŸJ¡wu Fæ* $$68$$ <ıŸ ≈C”T J¡°
<ªWR¡≈Ù buw°Ô N≈fiu Ì…‹¸> Δ∫°≈°≤°u* Ÿu <b≤w F°u ªCJ¡° Fæ ∫°fiÙ <ıŸJ¡° <ªW „C] F°u ªCJ¡° Fæ ÎuŸu ≈C”T
J¡° yC”, „°˜, @fi N°æ≤ f∏@C ÎuŸ° ]°≤ J¡≤ ŸJ¡wu Fæ*, ı柰 Nv≈ J¡∑ªn Ÿu f~>nu J¡° $$69$$ oŸ
ıywR¡≈Ù „¥∏∫-fiy≤ tu* Ÿ˚Ù ÌuFR¡≈Ù |≤ tÌ°u∏tW wS° Δ∫SÕ J¡∑ yıÕfi° J¡≤fiub°Ôu <ªWR¡≈Ù ∫s fiu
˚ÔÙ˚°≥<w Ìq<Tw J¡≤ <Ì∫u Fæ* $$70$$ ˚B, <ªWR¡≈Ù buw°Ô Ÿu bu<‹¸>w wS° ÌuFR¡≈Ù ~>°u¸>u ˚°y tu* Ã≈∏fi
(N) <J¡Ÿ oh~>° Ÿu ≈®u<Tw F…N° tfi <bT∫°u* J¡∑ N°u≤ Ì°ænw° Fæ, ≈FÔu <J¡ŸŸu ≈®u¿≤w F…N° ≈®°d
N≈fiu Δ∫°≈°≤ Ju¡ ≈®<w Ωw F°uw° Fæ', "ı°u ≈®°db¨<W J¡°u ⁄Ì∫ Ÿu «¡≈≤ J¡∑ N°u≤ Ôu ı°w° Fæ N°æ≤
N≈°fi J¡°u fiÙªu J¡∑ N°u≤ Ôu ı°w° Fæ, Ÿ ⁄Ì∫°J¡°„ tu* ≈®J¡°„t°fi ˚ıfiÙ∫ Ìub J¡∑ Ÿf ªsC N°<Ì
≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $
ŸyÕ - 29] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1329
F…oÕ, „¥∏∫ ∫F Ÿt_w ıyBq≈Ù fnÙ bfi˚¥<t <J¡Ÿu ˚∫˚Ùw fiFÙ* J¡≤wÙ ? (NS°Õwg Ÿ˚Ù ŸŸu ˚∫˚Ùw
F°u ı°wu Fæ* $)$$71$$
≈∫CÕ•w ÿÔ°uJ¡ tu* "Ÿt_w' ∫F ı°u J¡F° y∫° Fæ, bF ßyÕ Fæ, •∫°u*<J¡ ŸŸu <b≈≤Ùw ˚Ù J¡FÙ*
≈≤ Ìu©° ı°w° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
•∫°u*<J¡, <ıŸtu* Ÿu <ªWR¡≈Ù <≈„°ª ≈®„°∏w F°u y∫° Fæ ÎuuŸu-ÌuFR¡≈Ù |≤ J¡∑, oŸ ıywR¡≈Ù
fiy≤Ù tu* JC¡~> ofiu-<yfiu Ÿ≠ıfi FÙ Ÿub° J¡≤wu Fæ* $$72$$
oŸ<ÔÎ NI°<fi∫°u* J¡∑ ÌuF ÿt„°fi-˚¥<t Ju¡ wCv∫ FÙ Fæ, ∫°u* <fi∏Ì° J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤|Cfi∏Ìfi, oŸ ŸaŸ°≤ tu* ı°u-ı°u <Ì„°Î≥ ŸCfi°oÕ ÌuwÙ Fæ*, bu Ÿ˚Ù ÌuFR¡≈Ù ÿt„°fi-˚¥<t tu* tayÔ
tfi°fiub°Ôu tÌ°u∏tW t°uFR¡≈Ù buw°Ô°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ* $$73$$ oŸ ıywR¡≈Ù tF°fi N≤^∫ tu*, NI°fiÙ
f°ÔJ¡ J¡∑ fi°o˘, t°u<Fw F°u ≤FÙ N≈fiÙ N°Ãt° J¡°, _b∫a »w° Ÿu @æ∫Õ J¡°u @°≤d J¡≤, N≈fiu Ÿu FÙ ]°≤
J¡≤ Ôufi° ª°<FÎ $$74$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, Ÿaª≤d J¡≤ ≤Fu ≈®°dÙR¡≈Ù t¨y°u* Ÿu Δ∫°›w oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù N≤^∫
tu*, <F≤fi Ju¡ fhªu J¡∑ fi°o˘, w¨d°u* Ju¡ ŸÂ„ <fi#Ÿ°≤ <bT∫-≤Ÿ°u* Ÿu N°≈ N≈fiu J¡°u J¨¡wJ¨¡Ã∫ tw
t°<fiÎ $$75$$ ZÙ≤°t˚B, oŸ ≈¨ØbÙwÔ Ju¡ N≤^∫ tu* ÌqŸ≤u NI°fiÙ ıÙb, <F≤fi Ju¡ fhª°u* J¡∑ fi°o˘ ∫<Ì
<bT∫R¡≈ J¡°utÔ <wfiJu¡ ª≤ ı°wu Fæ*, w°u ∏Fu* ˚Ôu FÙ ª≤ ı°fiu ÌÙ<ıÎ, ≈≤∏wC N°≈ w°u NI°fiR¡≈Ù
F°SÙ J¡° <„J¡°≤ J¡≤ <ŸaF J¡∑ b¨<W @°≤d J¡∑<ıÎ $$76$$ ZÙ≤°tıÙ, ÌqŸ≤u tfiC‹∫-t¨y tCÀ@ F°uJ¡≤
N≈fiu N≤^∫R¡≈ ı‡f¥πÙ≈ tu* <ıŸ ≈®J¡°≤ (<bT∫R¡≈Ù |°Ÿ ª≤J¡≤) <bF°≤ J¡≤wu Fæ*, Ÿ ≈®J¡°≤ Fu
Nfi|, ≤°t˚B, N°≈ <bF°≤ tw J¡∑<ıÎ $$77$$
Ÿt°fi_b˚°b F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f∏@Cıfi°u* Ju¡ Ÿ°S ŸÌ° FÙ Nb_S°fi N°æ≤ fiŸu ŸC© Ìu©° y∫° Fæ,
<k¡≤ Ÿtu* Ì°uT FÙ •∫° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
˚B, ∫F f∏@CbyÕ ÎJ¡ w≤F Ÿu NÃ∫∏w S°unu Ÿt∫ Ju¡ <ÔÎ ™>^±>J¡ ≈F…≥ª°fiub°Ô° wS° N°Ÿ<•wR¡≈
J¡∑ªn Ÿu ª°≤°u* N°u≤ ÔÙ≈ Ìufiub°Ô° ~>°u¸>° ıÔ°„∫ Fæ, Nw# Ÿtu* N°≈J¡°u, ˚æ*Ÿu J¡∑ fi°o˘, ±¥>ffi° fiFÙ*
ª°<FÎ $$78$$ ZÙ≤°tıÙ, N°≈J¡°u <bT∫R¡≈Ù Ÿ≈°u˘ J¡° f<F‹J¡°≤ J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ, N°∫°u˘ Ju¡ t°yÕ J¡°
NfiCŸ≤d J¡≤fi° ª°<FÎ N°æ≤ "w[bt<Ÿ' N°<Ì tF°b°•∫°u* Ju¡ NSÕ J¡° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ <bª°≤ J¡≤ N≈fiÙ
N<πwÙ∫ N°Ãt° J¡° FÙ N°Z∫ J¡≤fi° ª°<FÎ $$79$$ N≈<b`, wCh~>, ˚°À∫≤<Fw wS° Ì…‹¸>R¡≈b°Ôu
„≤Ù≤ Ju¡ <ÔÎ N°Ÿ¿•wR¡≈Ù J¡∑ªn tu* J¡˚Ù k≥¡Ÿfi° fiFÙ* ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ Ÿtu* k≥¡Ÿu F…Î ≈C”T°u* J¡°u
<ª∏w°R¡≈ J®¥¡≤ ≤°sŸÙ ©° ±>°ÔwÙ Fæ $$80$$ oŸ ÌuF J¡∑ ≤ªfi° ÎJ¡ fiu (J¡tÕ fiu) J¡∑ Fæ, ŸJ¡° N°Z∫
ÌqŸ≤u NFaJ¡°≤ R¡≈Ù ∫s fiu <J¡∫° Fæ, Ì…#© <J¡ŸÙ wÙŸ≤u J¡°u <tÔw° Fæ N°æ≤ ˚°u•w° w°u J¡°uoÕ ª°æS° FÙ
(ıÙb) Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ∫F NI°fi J¡∑ ª<J®¡J¡° (ªÔ ≤FÙ ≈≤‡≈≤°) N°ÿª∫ÕR¡≈ FÙ Fæ $$81$$
ŸÃ∫Ãb N°æ≤ ÎJ¡R¡≈ F°ufiu Ÿu N°Ãt° tu* ˚Ù Ì…#© N°æ≤ ŸJu¡ ˚°uy, ˚°u•w° „≤Ù≤ N°<Ì R¡≈°∏w≤ J¡°
NbJ¡°„ fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ ≈ÃS≤ J¡∑ |fiw° ŸW°Ÿ°t°∏∫ Ÿu ≈¨SJg¡ R¡≈ fiFÙ* Fæ <J¡∏wC ÎJ¡R¡≈ FÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤
N°Ãt° J¡∑ |fiw° ˚Ù ÎJ¡t°` Ÿ°t°∏∫°ÃtJ¡ ŸW°_bR¡≈ Ÿu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ <J¡∏wC N<˚∏fiR¡≈ FÙ Fæ,
•∫°u*<J¡ ŸBq≈ Ÿu ≈¨SJg¡ ÌqŸ≤° R¡≈ FÙ fiFÙ* Fæ, NS°Õwg ı°u Ÿ<L∏fi Fæ ŸJ¡∑ NŸwg, NÔÙJ¡ N°<Ì ≈Ì°u*
1330 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿu FÙ ≈®<Ÿ<] Fæ, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $$82$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈ÃS≤ J¡° J¡°¿™>∏∫ ≈ÃS≤ Ÿu ≈¨SJg¡ N¿_wÃb fiFÙ*
≤©w°, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿt<‹¸>-Δ∫‹¸>∫°ÃtJ¡ tfi#Ÿt¥F N°æ≤ wwg-wwg tfi Ju¡ J¡°∫Õ˚¥w _S¥Ô ≈®≈aª ˚Ù
N°Ãt° Ÿu ≈¨SJg¡ N¿_wÃb fiFÙ* ≤©w°, •∫°u*<J¡ ŸW°t°`_b˚°b N°Ãt° Ÿu N<˚∏fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ofi
tfi N°<Ì J¡∑ ≈¨SJg¡ Nb<_S<w FÙ fiFÙ* ≤F ŸJ¡wÙ $$83$$
∫F ∏∫°∫ ≈®Ã∫uJ¡ |¸> N°æ≤ |¸>°J¡°≤ t°fiŸb¨<W N°<Ì tu* ˚Ù Ôy°fi° ª°<FÎ, oŸŸu ŸBq≈ Nπæw FÙ
<Ÿ] F…N°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ≈ÃS≤ J¡° ≈ÃS≤≈fi NSb° ıæŸu |¸> J¡° |¸>≈fi ŸW°_bR¡≈ Ÿ°t°∏∫ Ÿu N<˚∏fi FÙ Fæ, bæŸu
FÙ Ÿt<‹¸-Δ∫<‹¸> tfi N°<Ì N°Ãt° Ÿu N<˚∏fi FÙ Fæ* $$84$$ ˚B, oŸ NSÕ tu* N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ
t°fiŸ-<„b≈¥ı°R¡≈ oŸ ÌqŸ≤Ù Â<‹¸> J¡° N°≈ Zbd J¡∑<ıÎ, ı°u ª∏Bt°æ<Ô ˚yb°fi „aJ¡≤ fiu
Jæ¡Ô°Ÿ≈bÕw J¡∑ J¡∏Ì≤° tu* ŸaŸ°≤-Ì…#© J¡∑ „°¿∏w Ju¡ <ÔÎ tu≤u Ÿts J¡∑ SÙ $$85$$
Ÿtu* ≈FÔu Jæ¡Ô°Ÿ J¡° bdÕfi J¡≤wu F…Î J¡S° J¡° ≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
ª∏Bt° Ju¡ <J¡≤dŸt¥F°u* J¡∑ fi°o˘ ˚°Ÿt°fi Jæ¡Ô°Ÿfi°tJ¡ ÎJ¡ ≈bÕw°u* J¡° ≤°ı° Fæ $ bF N≈fiÙ «≥¡ª°oÕ
Ÿu N°J¡°„ J¡°u ˚Ù ≈°≤ J¡≤ y∫° Fæ N°æ≤ bF Fæ - y°æ≤Ù≤td ˚yb°fi ZÙ„aJ¡≤ J¡° ÎJ¡ t¿∏Ì≤ $$86$$ bF°≥
≈≤ ª∏BJ¡Ô° @°≤d <J¡∫u F…Î _b∫a≈®J¡°„t°fi ˚yb°fi tF°ÌubıÙ ≤Fwu Fæ* $ ≈FÔu <J¡ŸÙ Ÿt∫ ŸÙ
≈bÕw≈≤ fi Ìub°<@Ìub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤ ≤F° tæ* yay°ıÙ Ju¡ <J¡fi°≤u N°Zt ffi°J¡≤ ≤Fw° S° $ w≈ Ju¡ <ÔÎ
bF°≥ ≈≤ tæ*fiu ÌÙ|ÕJ¡°Ô w≈¿_b∫°u* π°≤° NfiC‹™>Ù∫t°fi J¨¡h~A> ª°∏B°∫d N°<Ì tu* <fi∫t≈¥bÕJ¡ <fi‹™>° J¡∑ $
bF°≥ ≈≤ tu≤u ª°≤°u* N°u≤ <Ÿ]°u* Ju¡ Ÿt¥F ≤Fwu Su $ tæ* fiŸu <bª°≤<b<fit∫ J¡≤ „°˜Ù∫ Ì…R¡F w[b°u* J¡°
Ÿay®F J¡≤w° S° $ tæ*fiu k¥¡Ô ªCfifiu Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡ ±><Ô∫° (¸>°uJ¡≤Ù) ≤•©Ù SÙ N°æ≤ NfiuJ¡ „°˜Ù∫ ≈C_wJ¡°u*
J¡° Ÿay®F ˚Ù <J¡∫° S° $$87-89$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, Ÿ w≤F Ju¡ yCd°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi Jæ¡Ô°Ÿbfi Ju¡ JCa¡ı°u* tu*
w≈ÿª∫°Õ J¡≤ ≤Fu tu≤° fF…w Ÿt∫ Δ∫wÙw F°u y∫° $$90$$ Nfi∏w≤ <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ÿt∫ J¡∑ f°w Fæ-Z°bd
J¨¡‹d≈s J¡∑ N‹¸>tÙ <w<S SÙ N°æ≤ ≤°<` J¡° ≈®St˚°y ∫°fiÙ ≈®Ì°uTŸt∫ ≈¥ı°, ı≈, º∫°fi N°<Ì Ÿu
Δ∫wÙw F°u ªCJ¡° S° $ ≈®°<d∫°u* Ju¡ Ÿaª≤d N°<Ì Δ∫°≈°≤°u* J¡° ≈„t F°u ı°fiu Ÿu „°∏w_bR¡≈ F…oÕ <Ì„°Î≥
Ÿ Ÿt∫ J¡°™> J¡∑ fi°o˘ t°æfi-b®w tu* (F°S N°<Ì Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* Ÿu ˚Ù ⁄Ì∫yw N<˚≈®°∫ J¡°u ≈®J¡¸> fi
J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d J¡°™> J¡∑ fi°o˘ t°æfib®w tu*) t°fi°u* Nb¿_Sw SÙ* $ yFfi JCa¡ı°u* tu* N∏@J¡°≤ owfi° |fi° S°
<J¡ bF wÔb°≤ Ÿu J¡°¸>fiu ∫°uÀ∫ ffi y∫° S° $$91,92$$ ZÙ≤°t˚B, oŸÙ fÙª ≈®St N@Õ≤°<` Ju¡ bF°≥
Δ∫wÙw F°u ı°fiu ≈≤ tæ*fiu N≈fiÙ Ÿt°<@ _bv≈ (JC¡~> f<FtCÕ©) ffi°J¡≤ f°fl ≈Ì°S°u˘ J¡∑ N°u≤ Â<‹¸>
Ì°æn°oÕ $$93$$ Ÿ Ÿt∫ Ÿ N≤^∫ tu* wÃJ¡°Ô FÙ Ã≈∏fi F…N° ÎJ¡ fn° wuı tæ*fiu Ìu©°, ı°u „C˚®°<w„C˚®
ŸæJ¡n°u* tu|°u* Ju¡ wCv∫ @bÔ Îba NŸa¶∫ ª∏B<f‡f°u* Ju¡ ŸÂ„ ªtJ¡∑Ô° S° $$94$$ Ÿ wuı J¡∑ ªJ¡°ª°æ*@
Ÿu <Ì„°N°u* Ju¡ Ÿt_w JCa¡ı ªtJ¡ ™>u $ tæ*fiu fnu <b_t∫ Ju¡ Ÿ°S Ìu©° N°æ≤ Ìu©J¡≤ ˚Ùw≤ J¡∑ ≈®J¡°„t°fi
<ÌΔ∫-Â<‹¸> Ÿu ŸJu¡ <bT∫ tu* <bª°≤° N°æ≤ wÌfi∏w≤ <k¡≤ f°flÂ<‹¸> Ÿu wwg-wwg <b„uT-Nb∫b°u* Ju¡
NfiCŸ∏@°fi≈¥bÕJ¡ ŸJ¡° NbÔ°uJ¡fi <J¡∫° $$95$$ <bª°≤ J¡≤ ≠∫°u* FÙ tæ* Ÿ°tfiu J¡° <„©≤-≈®Ìu„
Ìu©w° Fq≥, Ã∫°u* FÙ ª∏BJ¡Ô°@≤ tF°ÌubıÙ ≈¿_Sw F°u y∫u $ ∏F°u*fiu N≈fi° ÎJ¡ F°S ˚ybwÙ y°æ≤Ù Ju¡
F°S tu* ≤•©° S° N°æ≤ fiJu¡ yd fi∏ÌÙ N°yu ªÔfiub°Ô°u* J¡°u F¸>° ≤Fu Su $$96$$ bF°≥ ≈¿_Sw Ÿt_w
ŸyÕ - 29] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1331
<„‹∫°u* J¡°u Ÿ‡f°u<@w J¡≤ wS° NP∫Õ≈°` ÔuJ¡≤ Ÿ°b@°fi Îba ≈®Ÿ∏fi-tfi F…N° tæ* fi y°æ≤Ù≈<w J¡∑
Â<‹¸> Ÿu ≈<b` ÎuŸu fiJu¡ ≈C≤°u˚°y tu* y∫° ∫°fiÙ fiJ¡∑ ≈<b` Ÿ<∏fi<@ tu* ≈F…≥ª° $$97$$ bF°≥ ı°J¡≤ Ìq≤
Ÿu FÙ tæ*fiu ≈C‹≈°aı<Ô Ÿt<≈Õw J¡∑ N°æ≤ NP∫Õ ≈®Ì°fi <J¡∫° $ Nfi∏w≤ wÙfi fiu`b°Ôu tF°Ìub J¡°u Ÿ°‹¸>°ay
≈®d°t J¡≤ fiJ¡° N<˚b∏Ìfi <J¡∫° ∫°fiÙ fiJ¡∑ _wC<w J¡∑ $$98$$
N≈fiu ˚°À∫ Ju¡ tF°fi Ì∫ wS° N≈fiu «¡≈≤ tF°ÌubıÙ Ju¡ Ÿ°fiCy®F Â<‹¸>≈°w J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
wÌfi∏w≤ ª∏B≠∫°uÃ_fi° J¡∑ Ÿ©Ù˚¥w J¡°utÔ, „ÙwÔ wS° Ÿt_w Ÿ∏w°≈°u* J¡° N≈F≤d J¡≤fiub°ÔÙ
Ÿ tF°ÌubıÙ J¡∑ Â<‹¸> J¡° (_b°fiC˚¥w NÔ°æ<J¡J¡ <fi≤<w„∫°fi∏Ì Ju¡ N°<b˚°Õb˚¥w ªtÃJ¡°≤ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ
Â<‹¸> J¡°) tæ* ÌÙ|ÕJ¡°Ô wJ¡ ˚°ıfi ffi° ≤F° $$99$$ ≈C‹≈°u* Ju¡ <„©≤ ≈≤ ¿_Sw wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* Ju¡ Ÿ°sÙ
Ÿ Ìub°<@Ìub J¡°u tæ*fiu ŸtÙ≈ ı°J¡≤ NP∫Õ, ≈C‹≈ wS° ≈°Ω J¡° Ÿt≈Õd <J¡∫° $$100$$ fiJu¡ Ÿ°tfiu
tæ*fiu NfiuJ¡ t∏Ì°≤-≈C‹≈°u* J¡∑ Naı<Ô∫°≥ <f©u≤ ÌÙ* N°æ≤ fi°fi°<b@ fit_J¡°≤ Îba _w°u`°u* Ÿu <„bıÙ J¡∑
NªÕfi° J¡∑ $$101$$ wÌfi∏w≤ tæ*fiu <„bıÙ J¡∑ ≈¥ı° Ju¡ ŸÂ„ FÙ ≈¥ı° Ÿu Ÿ<©∫°u* Ÿu ∫C•w wS° yd
t^±>Ô Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w ˚ybwÙ y°æ≤Ù J¡° Wt ≤Ù<w Ÿu ≈¥ıfi <J¡∫° $$102$$ ≈¥ı° J¡∑ Ÿt°<›w F°ufiu ≈≤
fiJ¡∑ N°I° Ÿu ≈C‹≈t∫ <„©≤ ≈≤ fæ™>u F…Î tCHŸu N@Õª∏B J¡∑ J¡Ô° @°≤d J¡≤fiub°Ôu ˚yb°fi t°≈<w
≈¿≤≈¥dÕ <Ft°a„C-<J¡≤d Ju¡ ŸÂ„ „ÙwÔ b°dÙ Ÿu J¡Ffiu Ôyu $$103$$
∫Ω<≈ ≈FÔu JC¡„Ô ≈®ÿfi FÙ <J¡∫° ı°w° Fæ, wS°<≈ Ÿt_w JC¡„Ôw° J¡∑ ≈≤t ŸÙt°˚¥w ≈≤t°Ãt°
tu* <ªW-<bZ°¿∏w J¡° FÙ, NfiCy®F J¡≤fiu J¡∑ oh~>° Ÿu, ˚yb°fi ≈FÔu ≈®ÿfi J¡≤wu Fæ* $
˚yb°fi t°≈<w fiu J¡F° # Fu f®Êfig, ŸbÕ<b@ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ≈Bb°u* Ju¡ ≈„t Ÿu <b≤°<ıw, ≈≤t°ÃtR¡≈
≈≤ (f®Ê) b_wC tu* <bZ°¿∏w Ôu ≤FÙ wS° t°usR¡≈ Wt J¡v∫°d Ìufiub°ÔÙ wC‡F°≤Ù <ªWb¨<W∫°≥ N≈fiu
_bR¡≈ tu* Nb¿_Sw w°u Fæ* ? $$104$$ wC‡F°≤° J¡v∫°dJ¡°≤Ù w≈ <fi<bÕPfiR¡≈ Ÿu f≤°f≤ ªÔ ≤F° Fæ fi ?
≈®°›wΔ∫ b_wC ≈®°›w J¡≤ ÔÙ Fæ fi ? N°æ≤ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ˚∫ „°∏w F°u ≤Fu Fæ* fi ? $$105$$ Fu ≤|Cfi∏Ìfi,
Ÿt_w Ô°uJ¡°u* Ju¡ ÎJ¡t°` FuwC Ìub°<@Ìub tF°ÌubıÙ Ju¡ Ÿ ≈®J¡°≤ J¡Ffiu Ju¡ Nfiaw≤ <bfi∫∫C•w b°dÙ Ÿu
tæ*fiu fiŸu <fibuÌfi <J¡∫° $$106$$ Fu tFuÿb≤, Ìub°<@Ìub <`fiu` J¡∑ <fi≤aw≤ _t¨<w Ÿu ≈®°›w FCÎ Wt
J¡v∫°d Ÿu Ÿ‡≈∏fi ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ oŸ ŸaŸ°≤ tu* J¡°uoÕ ˚Ù b_wC fi w°u ÌC‹≈®°›∫ Fæ N°æ≤ fi <J¡ŸÙ w≤F J¡°
˚∫ FÙ Fæ* $$107$$ N°≈Ju¡ <fi≤∏w≤ _t≤d Ÿu ı<fiw N°fi∏Ì Ÿu <ıfiJ¡° <ªW ª°≤°u* N°u≤ Ÿu |¥<dÕw
(tW) F°u y∫° Fæ, ÎuŸu ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ oŸ ıyÃJ¡°u„ tu* bu ≈®°dÙ FÙ fiFÙ* Fæ*, ı°u ∏Fu* ≈®d°t fiFÙ* J¡≤wu
NS°Õwg Ÿ˚Ù ∏Fu* ≈®d°t J¡≤wu Fæ* $$108$$ ˚ybfig , ÎJ¡t°` N°≈Ju¡ NfiC_t≤d tuu* <fi≤∏w≤ <ıfiJ¡° tfi
Ôy° ≤Fw° Fæ, ÎuŸu ≈C”T ıF°≥ ¿_Sw ≤Fwu Fæ*, bu FÙ Ìu„, bu FÙ ıfi≈Ì, bu FÙ <Ì„°Î≥ N°æ≤ bu FÙ ≈bÕw
≈®„_wwt Fæ* $$109$$ Fu ≈®˚°u, N°≈J¡° NfiC_t≤d ≈¥bÕŸa<ªw ≈C^∫-b¨s Ju¡ k¡Ô J¡°u Nfi∏wJ¡°u<¸> yCfi°
f»° Ìuw° Fæ, bwÕt°fi ÌuF Ÿu Ã≈°<Ìw ≈C^∫-b¨s J¡° t°fi°u* Nt¨w<Ÿ*ªfi π°≤° N<˚b@Õfi J¡≤w° Fæ N°æ≤
J¡¿≤‹∫t°d (<J¡∫u ı°fiub°Ôu) ≈C^∫ J¡∑ N<˚b¨<] Ju¡ <ÔÎ fÙı J¡° <b_w°≤ J¡≤w° Fæ $$110$$ Fu ≈®˚°u,
N°≈J¡° NfiC_t≤d I°fiR¡≈Ù Nt¨w J¡° ÎJ¡t°` N°@°≤˚¥w J¡Ô„ Fæ, @¨<wR¡≈Ù ≠∫°uÃ_fi° Ju¡ <ÔÎ
ª∏Bt° Fæ N°æ≤ t°usR¡≈Ù fiy≤ J¡° π°≤ Fæ $$111$$ Fu Ÿt_w ˚¥w°u* Ju¡ N<@≈wu, N°≈Ju¡ <fi≤∏w≤
<ª∏wfiR¡≈Ù Ì°≤ <ª∏w°t<d Ÿu „°u<˚w tæ*fiu Ÿt_w bwÕt°fi N°æ≤ ˚<b‹∫ J¡°ÔÙfi N°≈<W∫°u* Ju¡ <Ÿ≤
1332 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈≤ N≈fi° ≈æ≤ ≤© <Ì∫° Fæ $$112$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, ŸC≈®Ÿ∏fi fi ˚yb°fi „aJ¡≤ıÙ Ÿu ∫°u* J¡FJ¡≤ fiwt_wJ¡
F°uJ¡≤ tæ*fiu ı°u JC¡~> b‚∫t°d ≤Ù<w Ÿu J¡F°, Ÿu N°≈ ŸC<fiÎ $$113$$ Fu ˚ybfig, ∫Ω<≈ N°≈J¡∑
NfiCJ¡‡≈° Ÿu tu≤u <ÔÎ Ÿt_w <Ì„°Î≥ N˚Ù‹¸> ≈Ì°S°u˘ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ*; wS°<≈ Fu Ìubu„, ÎJ¡ tCHu ı°u Ÿ∏ÌuF
Fæ, ŸJu¡ <bT∫ tu* N°≈Ÿu <fidÕ∫ ≈¥~>w° Fq≥ $$114$$ Fu ≈®˚°u, bF Ìub°ªÕfi-<b@°fi <J¡Ÿ w≤F J¡° Fæ ?
ı°u Ÿt_w <ªW-<bsu≈ Ju¡ FuwCN°u* Ÿu b<ıÕw, <bJ¡°≤„¥∏∫, Ÿt_w ≈°≈°u* J¡° <bfi°„J¡°≤Ù wS° Ÿt_w
J¡v∫°d°u* J¡° N<˚b@ÕJ¡ F°uw° Fæ, Ÿu ≈®Ÿ∏fi-t<w Ÿu N°≈ tCHŸu J¡<FÎ $$115,116$$
"≈¥d°Õ tu ŸJ¡Ô° <Ì„#' oŸ J¡Sfi Ÿu tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ J¡°u <bT∫˚°uy J¡∑ N<˚Ô°T° fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° Ω°uwfi
F°u ı°w° Fæ $ Nw# "ŸbÕ≈°≈s∫J¡≤a ŸbÕJ¡v∫°db@Õfitg' ofi Ì°u <b„uTd°u* Ÿu Ÿt_w NfiSÕ<fib¨<W Ÿu
≈Ô<sw <fi≤<w„∫°fi∏Ì_bR¡≈ t°usŸ°@fi Ju¡ <bT∫ tu* FÙ ∫F b<Ÿ‹™>ıÙ J¡° ≈®ÿfi Fæ, ∫°u* ŸbÕI ≈≤t
J¡°”<dJ¡ ŸÌ°<„b fiu ≈FÔu <fiÿª∫ <J¡∫°, Nfi∏w≤ ŸbÕw°u˚°bufi „≤d°yw b<Ÿ‹™>ıÙ J¡°u ŸbÕÌub°ªÕfi
Ju¡ ≈≤t ≤F_∫-˚¥w ≈≤t ≈C”T°SÕ Ju¡ Ÿ°@fi w[bI°fi Ju¡ ≈Ìu„ J¡∑ oh~>° Ÿu ˚yb°fi ≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # Fu f®ÊI°<fi∫°u* tu* Ny®y^∫ tC<fib≤, tæ* wCtŸu ŸbÕZu‹™> bF Ìub°ªÕfi J¡° <b@°fi
J¡Fw° Fq≥, <ıŸJ¡° NfiC‹™>°fi J¡≤fiu Ÿu wÃJ¡°Ô FÙ tfiC‹∫ tC•w F°u ı°w° Fæ $$117$$
N°yu J¡Fu ı°fiub°Ôu Ìub°ªÕfi Ju¡ NfiCR¡≈ NÔ°æ<J¡J¡ Ìub_bR¡≈ J¡° ≈Ìu„ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ <„‹∫ J¡°u
ŸJ¡∑ <ıI°Ÿ° J¡≤° ≤Fu ˚yb°fi ≈FÔu b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿu ≈®ÿfi J¡≤wu Fæ* $
Fu tF°f°F°u (c) <πıZu‹™>, •∫° wC‡Fu* ∫F Nbyw Fæ <J¡ Ìubw° J¡°æfi Fæ ? fi w°u ≈C^±>≤ÙJ¡°s
FÙ Ìub Fæ N°æ≤ fi <`Ô°uªfi tF°ÌubıÙ FÙ $$118$$ fi w°u J¡tÔ°uLb f®Ê°ıÙ Ìubw° Fæ* N°æ≤ fi
ŸbÕÌubw°N°u* Ju¡ N<@≈<w o∏B FÙ Ìubw° Fæ* $ fi ≈bfi, fi Ÿ¥∫Õ, fi N¿Àfi N°æ≤ fi <fi„°ª≤ (ª∏Bt°)
FÙ b°_wb tu* Ìubw° Fæ $ (≈®J¨¡w ÿÔ°uJ¡ tu* <fi„°J¡≤ „ÆÌ ª∏BJ¡Ô° Ju¡ N@Ùfi „≤Ù≤b°Ôu wæ*wÙŸ
J¡≤°un Ìub-„≤Ù≤°u* J¡° ≈Ôsd Fæ $)$$119$$ Fu <πı°uWt, b°_wb tu* fi f®°Êd Ìubw°R¡≈ Fæ, fi
≤°ı° Ìubw°R¡≈ Fæ N°æ≤ fi tæ* () FÙ Ìubw°R¡≈ Fq≥, fi wCt Ìubw°R¡≈ F°u, fi N°º∫°¿ÃtJ¡˚°b Ÿu
N°≈∏fi ÌuF N°<Ì ≈Ì°SÕ FÙ Ìubw°R¡≈ Fæ* () N°æ≤ fi <ªWR¡≈@°≤Ù Δ∫¿•w<b„uT FÙ Ìubw°R¡≈
(c) ∫F°≥ ≈≤ "tF°f°F…' „ÆÌ J¡° NSÕ Fæ-<fi≤∏w≤ Ìub°ªÕfi Ÿu Ÿk¡ÔÙJ¨¡wf°F… $ oŸŸu ∫F Ÿ¥<ªw
F…N° <J¡ f°F…Ÿ°≈us f°F≤ J¡∑ Ju¡bÔ ≈¥ı° tu* FÙ „¥≤w° fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ‡f°u@fi <J¡∫° y∫° Fæ $ ∫<Ì „aJ¡°
F°u <J¡ ≈C^±>≤ÙJ¡°s N°æ≤ <`Ô°uªfi N°<Ì Ìubw° w°u ≈®¿Ÿ] FÙ Fæ*, <k¡≤ ˚yb°fi oŸ Ÿ°@°≤d <bT∫ tu* tCHu
Nfi<˚I •∫°u* t°fiwu Fæ* ? oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ N<˚≈®°∫ b°Ôu b<Ÿ‹™>ıÙ J¡∑ ≈¿≤¿h~>∏fi ≈Ì°S°u˘ tu* Z]°R¡≈Ù
ınw° J¡° ≈®St N≈°J¡≤d J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ∫F°≥ ≈≤ "fi Ìub°#' oÃ∫°<Ì y®∏S Fæ, ∫F ŸtHfi° ª°<FÎ $
() "fi°Fa fi Ãbtg' ∫F <fiTu@-”B N°æ≤ b<Ÿ‹™> tu* "wΩB°uÌ∫¿∏w w_t°B…B°#' (ÃJ®¡tdJ¡°Ô tu*
Ÿ‡f¿∏@∫°u* J¡°u ”Ô°wu Fæ*, Nw# ≈®°d ”Bfi°tb°Ôu Fæ*), "∫ÌFa b<Ÿ‹™>°u&¿_t Ãba wπ<Ÿ‹™>°u&<Ÿ' (ı°u tæ*
b°Jg¡ b<Ÿ‹™>Ãb yCd Ÿu ∫C•w Fq≥, Ÿ yCd Ÿu wCt-≈®°d-b<Ÿ‹™> F°u) oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* tu* tC¶∫ Ÿt<‹¸>
≈®°dR¡≈w° J¡∑ ≈®<Ÿ<] Ÿu wS° "J¡wt ÎJ¡°u Ìub o¿w ≈®°d#' oÃ∫°<Ì ≈®°d J¡∑ FÙ ŸbÕÌubÃbR¡≈w° ≈®<w≈°ÌJ¡
ZC<w Ÿu ≈®°d˚°b Ÿu ≈®°›w F…Î Ìub_bR¡≈Ãb J¡° <fib°≤d J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ-<J¡∫° y∫° Fæ $
() "fiæfiœub° N°›fiCbfig ≈¥bÕt„Õwg' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* tu* N°º∫°¿ÃtJ¡ ªsC N°<Ì Ju¡ <ÔÎ Ìub„ÆÌ Ju¡
ŸyÕ - 29] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1333
Fæ $$120$$ ÌuF J¡∑ „°u˚° ˚Ù ÌubR¡≈ fiFÙ* Fæ N°æ≤ t<w ˚Ù ÌubR¡≈ fiFÙ* Fæ; <J¡∏wC <J®¡∫°Ÿ°º∫ b_wC
Ÿu <bÔsd, N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫, <fi≤<w„∫ N°fi∏Ì°ÃtJ¡ <ªÃ≈®J¡°„ FÙ Ìub_bR¡≈ Fæ, ∫F
w[bI°u* π°≤° J¡F° ı°w° Fæ (N) $$121$$ Ìu„ N°æ≤ b_wC Ÿu ≈¿≤¿h~>∏fi wS° J¡°Ô Ÿu ≈¿≤¿h~>∏fi
b_wC tu* bF ≈®J¡°„ FÙ J¡F°≥ ≤Fw° Fæ ? (w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ - "<ÌbC J®¡∑n°-<b<ıyÙT°-Δ∫bF°≤-ΩC<w-
_wC¿w-t°uÌ-tÌ-_b›fi-J¡°¿∏w- y<wTC' ∫°u* ÌŸ NS°u˘ tu* ≈®<Ÿ] <Ìbg @°wC Ÿu "≈ª°Ωªg' oŸ Ÿ¥`
Ÿu Nªg≈®Ã∫∫ J¡≤fiu ≈≤ <Ÿ] F…Î Ìub„ÆÌ Ju¡ ŸaJ¡°uª tu* ≈®t°d fi F°ufiu Ÿu bF t°<∫J¡ <fi≤aJC¡„ Îuÿb∫Õ,
_bh~>∏Ì J®¡Ùn°, tFÃbJ¡°as°, Δ∫bF°≤, _wC<w wS° N°<bΩJ¡ tÌ, _b›fi, oh~>° N°æ≤ y<w J¡°
<fib°ÕFJ¡ Fæ, Nw# •w Ì„<b@ NS°u˘ tu* J¡°æfi tC¶∫ Fæ*; oŸJ¡° <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ ΩC<w N°æ≤ t°uÌ FÙ
tC¶∫ NSÕ ≈®wÙw F°uwu Fæ* N°æ≤ bu <fiÃ∫, <fi≤<w„∫°fi∏Ì_bR¡≈, _b≈®J¡°„ ≈≤f®ÊR¡≈ tu* FÙ ≈≈∏fi
F°u ŸJ¡wu Fæ*, ≈¿≤¿h~>∏fi ın°u* tu* fiFÙ* $) oŸ<ÔÎ N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫, _b°˚°<bJ¡ ı°u
≈®J¡°„_bR¡≈ <ªwg Fæ, ŸÙ J¡°u tC<fi Ô°uy <„b N°æ≤ Ìub J¡Fwu Fæ* $$122$$ ª¥≥<J¡, ıyw, ıÙb N°æ≤
ŸJ¡° ŸaŸ°≤ - ∫u Ÿf ŸJ¡∑ ŸW° Ÿu FÙ N¿_wÃbR¡≈ N≈fi° _bR¡≈ @°≤d J¡≤wu Fæ*, oŸ<ÔÎ
ÎJ¡t°` bF <ª<w FÙ <bΩt°fi b_wC Fæ, ÌqŸ≤Ù fiFÙ* $ bFÙ Ìub„ÆÌ Ÿu Δ∫b⁄w F°uwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ŸÙ
J¡∑ ≈¥ı° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$123$$
wf •∫° ≈C^±>≤ÙJ¡°s N°<Ì t¥<wÕ∫°u* J¡∑ ≈¥ı° J¡° ı°u <b@°fi Fæ, bF Δ∫SÕ Fæ ? oŸ ≈≤ fiFÙ*, ÎuŸ°
W≤ Ìuwu Fæ* $
f®Êfig, ı°u ≈≤t <„bw[b Ÿu N≈¿≤<ªw Fæ*, ∏FÙ*Ju¡ <ÔÎ ≈C^±>≤ÙJ¡°s N°<Ì t¥<wÕ∫°u* J¡° ≈¥ıfi
<b<Fw Fæ $ ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, ∫°uıfi≈¿≤<tw t°yÕ tu* N„•w ≈C”T Ju¡ <ÔÎ J®¡°u„-≈¿≤<tw t°yÕ J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑
ı°wÙ Fæ $$124$$ ≈¥ıfi N°<Ì Ÿu ≈®Ÿ∏fi F…Î ”B N°<Ì Ìubw°N°u* Ÿu o∫W° N°<Ì Ÿu ≈¿≤¿h~>∏fi FÙ k¡Ô
≈®°›w F°uw° Fæ N°æ≤ w[bw# Ÿ°s°ÃJ¡°≤≈∫Õ∏w ≈¥ıfi Ÿu ≈®Ÿ∏fi F…oÕ N°Ãt° Ÿu w°u _b°˚°<bJ¡ wS° N°<Ì
Îba N∏w Ÿu b<ıÕw <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈ k¡Ô ≈®°›w F°uw° Fæ $$125$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ J¨¡<`t <bT∫˚°uy Nfi°Ãt-≈¥ıfi Ÿu FÙ <Ÿ] F°uwu Fæ*, oŸ<ÔÎ fiJu¡ Ô°˚°SÕ
J¨¡<`t-≈¥ı° J¡≤fiÙ ª°<FÎ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
_b°˚°<bJ¡ <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈ k¡Ô ~>°unJ¡≤ ı°u ≈C”T J¨¡<`t k¡Ô J¡∑ N°u≤ ≈®b¨<W J¡≤w° Fæ,
ŸJu¡ <bT∫ tu* ∫FÙ J¡Ffi° ª°<FÎ <J¡ bF Ìubw” t∏Ì°≤ J¡° bfi ~>°unJ¡≤ Ja¡ı°-bfi J¡∑ N°u≤ ≈®b¨<W
J¡≤w° Fæ $$126$$
w°u NJ¨¡<`t ≈¥ıfi tu* J¡°æfi-ŸÙ Ÿ°ty®Ù Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ Ÿ Ÿ°ty®Ù J¡° vÔu© J¡≤wu Fæ* $
J¡°æfi ≈¥≠∫ Fæ oŸ <bT∫ J¡° w°¿[bJ¡ I°fi ≤©fiub°Ôu <bπ°fi J¡Fwu Fæ* <J¡¡ÎJ¡t°` <ªÃ_bR¡≈ <fitÕÔ
≈®∫°uy Ÿu wS° "Ãbªu _b°F° Ô°utU∫# _b°F°' oÃ∫°<Ì t∏`<Ô*y Ÿu ÌuF N°<Ì N°º∫°¿ÃtJ¡ ˚°b°u* tu* ≈®°›w
F…oÕ Ìub_bR¡≈w° J¡° <fib°≤d J¡≤wu Fæ* $
(N) N°º∫°¿ÃtJ¡ ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈J®¡t F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡tÔ°„ÆÌ Ÿu ∫F°≥ ÌuF°<Ì J¡∑ „°u˚° FÙ ÔÙ yoÕ
Fæ $ t<w„ÆÌ Ÿt_w N°º∫°¿ÃtJ¡ ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈Ôsd Fæ $ oŸÙ ∏∫°∫ Ÿu Ÿt_w N°<@˚°æ<wJ¡ ≈Ì°S°u˘
tu* ˚Ù ÌubR¡≈w° fiFÙ* Fæ, ∫F ı°fi Ôufi° ª°<FÎ $
1334 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<„b FÙ ≈¥≠∫ Fæ N°æ≤ ŸJ¡∑ ≈¥ıfi-Ÿ°ty®Ù tu* <bbuJ¡-I°fi, ŸbÕ˚¥w°u* tu* N°ÃtfC<] N°æ≤ „t-∫u ŸfŸu
Zu‹™> ≈C‹≈ Fæ* $$127$$ Fu tFTuÕ, ≈®J¡°„t°fi N°ÃtÌub J¡∑ „t, f°u@ N°<Ì ≈C‹≈°u* Ÿu ı°u ≈¥ı° J¡∑ ı°wÙ Fæ,
ŸÙJ¡°u N°≈ Ìub°ªÕfi ı°<fiÎ, t¥<wÕ-≈¥ı° J¡°u Ìub°ªÕfi tw ı°<fiÎ $$128$$ ı°u tfiC‹∫ N°ÃtI°fiR¡≈
Ìub°ªÕfi ~>°unJ¡≤ J¨¡<`t ≈¥ıfi°u* tu* FÙ N°Ÿ•w ≤Fwu Fæ*, bu <ª≤J¡°ÔwJ¡ •Ôu„ FÙ ≈°wu Fæ* $$129$$
Fu f®Êfig, ı°u <b<Ìww[b Ÿ∏w-tF°Ãt° <J¡ŸÙ Ÿt∫ N°Ãt-Ÿt°<@ Ÿu Δ∫C¿ÃSw F°uJ¡≤ Ÿ°J¡°≤
Ìub≈¥ıfi J¡≤wu FCÎ ≈°∫u ı°wu Fæ*, bu f°ÔJ®¡∑n° Ju¡ ŸÂ„ N°fi∏Ì°SÕ FÙ Ÿ°J¡°≤ ≈¥ıfi J¡≤wu Fæ*, fi <J¡
J¨¡<`t ˚°uy°u* J¡∑ N<˚Ô°T° Ÿu $$130$$ N°Ãt° FÙ ≈®J¡°„t°fi Ìub, ~># ≈®J¡°≤ Ju¡ Îuÿb∫Õ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ, <„b
N°æ≤ ≈≤t J¡°≤d_bR¡≈ Fæ $ (Nw#) I°fiR¡≈ ≈¥ıfi-Ÿ°ty®Ù Ÿu ŸÙJ¡∑ ŸbÕÌ° N<b¿h~>∏fiR¡≈ Ÿu
<fi≤∏w≤ ≈¥ı° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$131$$ Fu b<Ÿ‹™>ıÙ, N°≈ ıÙb J¡°u N≈≤°us ªuwfi°J¡°„_bR¡≈ N<bfi°„Ù
NJ¨¡<`t f®Ê_bR¡≈ FÙ ı°<fiÎ, ÎJ¡t°` bFÙ ≈¥≠∫ Fæ; ÌqŸ≤° J¡°uoÕ N°Ãt° Ÿu N<w¿≤•w ≈¥≠∫ fiFÙ* Fæ $
Nw# N°Ãt≈¥ı° FÙ ≈¥ı° Fæ () $$132$$
"wÌub°&¿_w ∫w# ŸbÕtg' oÃ∫°<Ì ÿÔ°uJ¡ Ÿu f®Ê FÙ ıyw, ıÙb, ıÙbŸaŸ°≤ N°æ≤ fiJu¡
N¿_wÃbR¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ, ∫F ı°u ≈FÔu J¡F° y∫° S°, Ÿtu* ≈≈<W ı°fifiu J¡∑ oh~>° Ÿu tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≈®˚°u, ∫F ıyw <ıŸ ≈≈<W Ÿu ªæw∏∫≈®J¡°„t°`_bR¡≈ F°uw° Fæ
wS° <ıŸ ≈≈<W Ÿu ŸÙ ªuwfi tu* ıÙb°<Ì_bR¡≈w° ≈®°›w F°uwÙ Fæ, Ÿu (N°≈ J¨¡≈°J¡≤ tCHŸu)
J¡<FÎ $$133$$
Ÿt_w ªuÃ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈®Ô∫ F°u ı°fiu≈≤ ˚Ù "<ªÃŸW°' ≠∫°u* J¡∑ Ã∫°u* ffiÙ ≤FwÙ Fæ, oŸŸu "<ªÃŸW°
ªuÃ∫ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ N@Ùfi fiFÙ* Fæ' ∫F f°w ˚ÔÙ˚°≥<w ¿Ÿ] F°u ªCJ¡∑ Fæ, Nw# <ªwg Ju¡ N@Ùfi ˚°Ÿt°fi
ªuÃ∫ J¡° <ıŸ ≈®J¡°≤ <ª<w Ÿu <˚∏fi ÌqŸ≤° ˚°fi t°fifi° ∫C•w fiFÙ* Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ <ªÃŸW° Ju¡ N@Ùfi
ªuÃ∫ J¡∑ <ª<wŸW° Ÿu ≈¨SJ¡ ŸW° t°fifi° ˚Ù ∫C•w fiFÙ* Fæ, ÎuŸÙ ≈≈<W fwÔ°wu Fæ* $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # ª¥≥<J¡ ∫F°≥ ŸbÕ` N°≤-≈°≤ Ÿu ≤<Fw-ŸbÕ<b@ ≈¿≤h~>uÌ°u* Ÿu „¥∏∫-ªuÃ∫<fitCÕ•w
<ªÌ°J¡°„ FÙ <bΩt°fi Fæ, oŸ<ÔÎ J¡v≈°∏w tu* ˚Ù bF Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ ("<ªÌ°J¡°„ ŸyÕJ¡°Ô tu* ˚Ù
ªuÃ∫„¥∏∫ Fæ, ≈°≤ N°<Ì ≈¿≤h~>uÌ„¥∏∫ F°ufiu Ÿu, ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ Ÿt°fi' oŸ ≈®J¡°≤ NfiCt°fiR¡≈ ≈≈<W
∫F°≥ fwÔ°oÕ yoÕ Fæ, ÎuŸ° ŸtHfi° ª°<FÎ $)$$134$$
wf ıyBq≈ ≈®<w˚°Ÿ Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ¥∫Õ, ª∏B, ÌÙ≈J¡, o¿∏B∫, tfi N°<Ì ı°u-ı°u _b∫a ≈®ªC≤≈®J¡°„b°Ôu ≈Ì°SÕ Fæ*, fiJu¡ N≈fiu ≈®J¡°„
J¡° N≈fiu <f‡f tu* Ÿt° fi ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d _b∫a ı°u <f‡f Ÿu f°F≤ ≈®˚°J¡≤ Ÿu-_≈¿∏Ìw ∫°fiÙ _≈∏Ìfi-
Ÿ° ≈®<Ÿ] Fæ, bFÙ fiÙÔ, ≈Ùw N°<Ì ŸJ¡° <bT∫˚¥w ıyw Fæ $ oŸÙ ≈®J¡°≤ <ªÌgΔ∫°ut Ju¡ N≈¿≤¿h~>∏fi
() oŸ <bT∫ tu* <bπ°fi°u* J¡° NfiC˚b≈¥dÕ ∫F bªfi Fæ #
ÌuF°u Ìub°Ô∫# ≈®°u•w°u ıÙb°u Ìub# ŸÌ°<„b# $ Ã∫ıuÌI°fi<fit°Õv∫a Ÿ°u&Fa˚°bufi ≈¥ı∫uwg $$
ÌuF FÙ Ìub-t¿∏Ì≤ Fæ N°æ≤ Ÿtu* <b≤°ıt°fi ıÙb FÙ ŸÌ°<„b_bR¡≈ Ìubw° Fæ $ Ÿ ≈≤ Ÿu
NI°fiR¡≈Ù <fit°Õv∫ F¸>° Ìufi° ª°<FÎ N°æ≤ "Ÿ°u&Fa' oŸ R¡≈ Ÿu ŸJ¡∑ ≈¥ı° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $
ŸyÕ - 29] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1335
F°ufiu Ÿu t°∫°R¡≈ N°b≤d Ju¡ ˚Ùw≤ fi Ÿt° ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d ŸJ¡° t°<∫J¡ b°Ÿfi° N°<Ì t°yÕ Ÿu ı°u
ÎJ¡ w≤F J¡° _≈∏Ìfi-Ÿ° ≈®<Ÿ] Fæ, ŸÙŸu ∫F ıyw <Ì©Ô°oÕ ≈nw° Fæ $$135$$ •w ≤Ù<w Ÿu
ÎJ¡t°` <ªÌ°Ãt_bR¡≈ FÙ <Ÿ] F°u ≤F° <b<ª`R¡≈ ∫F ıyw _b›fifiy≤ Ju¡ ŸÂ„ ˚®°¿∏w Ÿu ≈®wÙw
F°uw° Fæ $ tu≤Ù J¡<Sw ≤Ù<w Ÿu ≈≤t°SÕfC¿] Ÿu <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ w°u ıyw J¡° J¡°uoÕ _S°fi FÙ <Ÿ] fiFÙ*
F°uw°, b°_wb tu* bF Nt¥wÕ Îba _bh~> <ªÌ°J¡°„t°`_bR¡≈ FÙ Fæ $$136$$
wf •∫° <ª<w FÙ ªuÃ∫ Ju¡ N°J¡°≤ tu* ≈¿≤dw N≈fiu J¡°u Ìu©wÙ Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ fiFÙ*, ÎuŸ° W≤
Ìuwu Fæ* $
N≈¿≤d°tÙ N°æ≤ Nπ∫ F°ufiu Ÿu ªæw∏∫ J¡° ≈¿≤d°t ªuÃ∫ F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡w°, Nw# NÃ∫∏w NŸ‡˚b
ªuÃ∫ ˚Ù N°b¨w <ªwg-_b˚°b Ÿu ≈¨SJ¡ ı°u Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°<Ì tu* <ªÌ°J¡°„t°`_bR¡≈ ˚°Ÿw° Fæ, bFÙ
Âÿ∫-ıyw Fæ, ÎuŸ° tC<fi∫°u* J¡° _t≤d Fæ $$137$$ oŸ<ÔÎ _b›fi-fiy≤ Ju¡ ŸÂ„ ı°u ∫F ıyw ˚°Ÿw°
Fæ, Ÿ <ªÌ°J¡°„t°`_bR¡≈ ıyw tu* <˚∏fiw° J¡° NbJ¡°„ FÙ J¡F°≥ Fæ ? $$138$$
NwÎb N°≤°u<≈w R¡≈ Ju¡ <ª∏t°`_bR¡≈w° J¡° ≈®Ã∫s J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ª∏t°`_bR¡≈ FÙ ≈bÕw Fæ*, <ª∏t°` FÙ ıyw N°æ≤ N°J¡°„ Fæ, <ª∏t°`_bR¡≈ N°Ãt° Îba ıÙb Fæ
wS° ˚¥w°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤° ˚Ù <ª∏t°`_bR¡≈ FÙ Fæ $$139$$ tFTuÕ, Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* «¡ºbÕ-Ô°uJ¡,
N≈fi° fiy≤ wS° ≈°w°Ô-ofitu* J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù <ªÌ°J¡°„t°`_bR¡≈ N°Ãt° Ÿu <˚∏fi ÎuŸÙ J¡°æfi-ŸÙ b_wC
Fæ, ı°u ŸfJu¡ NfiC˚b tu* N°wÙ F°u, Ÿu N°≈ fwÔ°oÎ ? (w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ <ªÌg<˚∏fi J¡∑ _bw#
ŸW°_k¥¡<wÕ t°fifiu ≈≤ N<ª[b J¡° Δ∫°|°w, ŸW°_k¥¡<wÕ Ju¡ N˚°b tu* NÔÙJ¡R¡≈w°, NÔÙJ¡ J¡° <ªwg
Ÿu ˚Ù ≠ıÙbfi NfiC˚¥w fi F°ufiu Ÿu, NŸay F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ªwg J¡° N<ªwg Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f∏@ fi F°ufiu Ÿu
N°æ≤ Ÿ°@J¡°∏w≤ J¡∑ N≈®<Ÿ<] F°ufiu Ÿu <ª<L∏fi ≈Ì°SÕ J¡∑ <Ÿ<] fiFÙa F°u ŸJ¡wÙ $)$$140$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ ıæŸu "∫ı<w, ÌÌ°<w, ıCF°u<w' oÃ∫°<Ì „ÆÌ˚uÌ°u* Ÿu J¡tÕ˚uÌ F°uw° Fæ, bæŸu FÙ
<ªwg, N°J¡°„, ıyw oÃ∫°<Ì „ÆÌ˚uÌ°u* Ÿu fiJ¡° ˚uÌ F°u ŸJ¡w° Fæ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N°J¡°„, ≈≤t°J¡°„, f®Ê°J¡°„ () ıyw N°æ≤ <ªwg-∫u Ÿf ≈®J¡°≤ f®ÊR¡≈ NSÕ Ju¡ ≈∫°∫Õ„ÆÌ
Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈un N°æ≤ b¨s „ÆÌ ≈∫°Õ∫ Fæ* $$141$$ •w ≤Ù<w Ÿu ıf w[bbuW° π°≤° _b›fi, ŸaJ¡v≈
N°æ≤ t°∫° Ju¡ ŸÂ„ <tØ∫° πæw NfiC˚¥w F°uw° Fæ, wf Ÿu <ªÌ°J¡°„ FÙ ıyBq≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ $$142$$
<ıŸ ≈®J¡°≤ _b›fi tu* <ªÌ°J¡°„ FÙ ıyBq≈ ˚°Ÿw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ı°y®w-fi°tJ¡ _b›fi tu* ˚Ù bFÙ
<ªÌ°J¡°„ ıywg-R¡≈ Ÿu Ft Ô°uy°u* J¡°u ˚°Ÿw° Fæ $$143$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ _b›fi-fiy≤ tu* <ªÌ°J¡°„ J¡°u
~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤° JC¡~> ˚Ù ≈Ì°SÕ J¡FÙ* fiFÙ* ≤Fw°, ŸÙ ≈®J¡°≤ ı°y®w-J¡°Ô tu* ˚Ù tF°ªæw∏∫ N°J¡°„ J¡°u
() ˚¥w°J¡°„, NΔ∫°J¨¡w N°J¡°„ N°<Ì wÙfi NS°u˘ J¡° y®Fd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W F…Î wÙfi°u* ˚Ù
N°J¡°„„ÆÌ "J¡°Z¨-ÌÙ›w°æ' oŸ @°wC Ÿu ffi°∫u y∫u Fæ* $ oŸ<ÔÎ fiJ¡° <ıŸ ≈®J¡°≤ ªæw∏∫R¡≈ NSÕ
F°u ŸJ¡w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ "ı°u ytfi°SÕJ¡ @°wC F°uwu Fæ*, bu I°fi°SÕJ¡ ˚Ù Fæ*, oŸ Δ∫°J¡≤d-<fi∫t Ju¡
N°@°≤ ≈≤ "yt' @°wC Ÿu "bwÕt°fiu ≈¨„Ì0' oÃ∫°<Ì Ÿ¥` Ÿu <¢¡≈≈®Ã∫∫ F°ufiu ≈≤ <fi‹≈°<Ìw ıyw„ÆÌ
˚Ù ªæw∏∫°SÕJ¡ F°u ŸJ¡w° Fæ $ Nw# ≈∫CÕ•w „ÆÌ ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ ≈∫°Õ∫ Fæ* - ∫F J¡F° y∫° Fæ, bF
™>ÙJ¡ FÙ Fæ $
1336 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
~>°unJ¡≤ N°æ≤ JC¡~> ˚Ù ÌqŸ≤° ≈Ì°SÕ J¡FÙ* fiFÙ* ≤Fw° $$144$$ ª¥≥<J¡ <ªwg Ÿu <˚∏fi ÌqŸ≤° JC¡~> ˚Ù ªuÃ∫≈Ì°SÕ
fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ <ªW N°æ≤ ªuÃ∫°ÃtJ¡ Ÿt_w ıyw ˚Ù NªuÃ∫°ÃtJ¡ ÎJ¡t°` <ª∏t°`_bR¡≈ F°uJ¡≤
FÙ ¿_Sw Fæ $$145$$ ≈≤t°J¡°„_bR¡≈ f®Ê J¡° ŸaJ¡v≈ FÙ ("fF… _∫°a ≈®ı°∫u∫' oÃ∫°<Ì ZC<w tu* Ì<„Õw
≈®St ŸaJ¡v≈ FÙ) wÙfi°u* ıyw-R¡≈ F°uJ¡≤ <ªÌ°J¡°„ tu* _b›fi Ju¡ ŸÂ„ _b∫a FÙ Ã≈∏fi F…N° Fæ, b°_wb
tu* πæwb°ÌÙ π°≤° _bÙJ¨¡w ŸÃ∫b_wC Ju¡ ŸÂ„ ∫F ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° Ÿt<HÎ $$146$$
Ÿ°t°∏∫ ıyw tu* J¡<Sw ∏∫°∫ J¡° |¸>, ≈¸> N°<Ì <b„uT≈Ì°S°u˘ tu* <ÌÀÌ„Õfi J¡≤°wu Fæ* $
ıæŸu _b›fi tu* |¸>, ≈¸> N°<Ì ªæw∏∫°J¡°„t°`_bR¡≈ Fæ*, bæŸu FÙ oŸ Ÿ°t°∏∫ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu*
<b„uT≈Ì°SÕ |¸>, ≈¸> N°<Ì ˚Ù ªæw∏∫°J¡°„t°` _bR¡≈ FÙ Fæ* $$147$$ ıæŸu _b›fiJ¡°ÔÙfi
≈®<w˚°Ÿt°`_bR¡≈ fiy≤ tu* <b„C]ªæw∏∫t°`R¡≈ N°Ãt° J¡°u ~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤° JC¡~> ˚Ù w°¿[bJ¡ ≈Ì°SÕ
fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ ofi wÙfi°u* ˚Cbfi°u* tu* N°Ãt_bR¡≈ <b„C] ªæw∏∫≈Ì°SÕ J¡°u ~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤° JC¡~> ˚Ù ≈Ì°SÕ
fiFÙ* Fæ $$148$$ ı°u JC¡~> <b<˚∏fi-<b<˚∏fi Â<‹¸>∫°≥ Fæ* wS° ı°u-ı°u wÙfi°u* J¡°Ô°u* tu* ≤Ffiub°Ôu Ìu„, J¡°Ô
N°æ≤ <ªW Ÿu ∫C•w ˚°b°ÃtJ¡ N°æ≤ N˚°b°ÃtJ¡ ≈Ì°SÕ Fæ*, ∫u Ÿf ÎJ¡t°` ªæw∏∫°ÃtJ¡ N°Ãt_bR¡≈ FÙ
Fæ*, ŸŸu ≈¨SJ¡ fiFÙ* Fæ $$149$$ tFTuÕ, ı°u ≈≤t°SÕw# ŸfŸu Zu‹™> Fæ, ı°u wC‡F°≤°, "wwg' ≈Ì°SÕ J¡°, tu≤°
wS° Ÿt_w ıyw J¡° _bR¡≈˚¥w Fæ Îba ı°u _b∫a ≈¿≤≈¥dÕ_bR¡≈ Fæ, I°fiR¡≈ Ÿ°ty®Ù Ÿu ≈¥ı° J¡≤fiu ∫°uÀ∫
Ÿ Ìub J¡°, ≈®St ≈®ÿfi Ju¡ W≤ tu*, tæ*fiu wCtŸu J¡Sfi <J¡∫° $$150$$ Ÿ˚Ù b_wCN°u* J¡°, Ÿt_w ıyw
J¡°, ÌqŸ≤u J¡°, wC‡F°≤° N°æ≤ tu≤° ªæw∏∫°J¡°„R¡≈ ≈≤t°Ãt° FÙ ≈°≤t°<SÕJ¡ _bR¡≈ Fæ, ÌqŸ≤° fiFÙ* $$151$$
J¡<Sw ≈®J¡≤d J¡°, NfiCb°Ì≈¥bÕJ¡, ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu tCfiu, <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸaJ¡v≈t∫ ≈Ì°S°u˘ wS° _b›fi-fiy≤ tu* ªæw∏∫°J¡°„J¡°u ~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤° JC¡~>
˚Ù ≈°≤t°<SÕJ¡_bR¡≈ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ ŸÙ ≈®J¡°≤ <F≤^∫y˚Õ Ju¡ ≈®StŸyÕ Ÿu ÔuJ¡≤ N°ıwJ¡ ªÔu N° ≤Fu
oŸ ŸaŸ°≤ tu* ªæw∏∫°J¡°„R¡≈ ≈°≤t°<SÕJ¡ „≤Ù≤ J¡°u ~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤° JC¡~> ˚Ù ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ $$152$$
fiwÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

wÙŸb°≥ ŸyÕ
<ª¿w J¡∑ Ÿb°ÕÃtw° ŸbÕ˚°u•w¨˚°b Ÿu ¿_S<w N°æ≤
bF <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu ıÙbÌ„° J¡°u ≈®°›w F…oÕ - ofi ŸfJ¡° bdÕfi $
"ªuwfi°J¡°„t°`°Ãt ∫S° ŸbÕ<tÌa ≈®˚°u' ∫F ı°u wCtfiu ≈¥~>° S°, ŸJ¡° ∫F W≤ <Ì∫°, ∫°u*
J¡Fwu Fæ* $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # f®Êfigg, oŸ ≤Ù<w Ÿu ∫F Ÿt_w ŸaŸ°≤ ÎJ¡t°` ≈≤t°Ãt_bR¡≈ FÙ Fæ, f®Ê FÙ ≈≤t
N°J¡°„ Fæ N°æ≤ ∫FÙ ŸfŸu fn° Ìub J¡F° y∫° Fæ $$1$$
≈¿≤¿h~>∏fi ÌubJ¡° ≈¥ıfi ≈¿≤¿h~>∏fi k¡Ô FÙ Ìuw° Fæ N°æ≤ oŸ ≈≤t N≈¿≤¿h~>∏fi Ìub J¡° ≈¥ıfi w°u
Ÿt_w J¡°tfi°N°u* Ju¡ ≈∫ÕbŸ°fi J¡∑ Nb<@˚¥<t ˚¥t°fi∏Ì J¡∑ ≈®°¿›wR¡≈ k¡Ô Ìuw° Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ Ìub
J¡° ≈¥ıfi ŸfŸu Zu‹™> Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ ≈≤t Ìub J¡° ≈¥ıfi ŸfŸu J¡v∫°dJ¡≤ Fæ, ŸÙŸu Ÿf JC¡~> ≈®°›w F°uw° Fæ, bFÙ Ÿt_w ıyw-
ŸyÕ - 30] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1337
Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤°u≈ J¡° N<@‹™>°fi Fæ N°æ≤ ŸÙ tu* ∫F Ÿf Δ∫b¿_Sw Fæ $$2$$ _b°˚°<bJ¡, N°<Ì-N∏w Ÿu
≤<Fw, N<πwÙ∫, N©^±> wS° fF…<bWΔ∫∫, N°∫°Ÿ N°<Ì f°F≤Ù, Ÿ°@fi°u* Ÿu ¿Ÿ] fi F°ufiub°Ô° <fiÃ∫
ŸC© ŸÙ ÎJ¡t°` Ìub Ju¡ NªÕfi Ÿu ≈®°›w F°uw° Fæ $$3$$ Fu tC<fiZu‹™>, ª¥≥<J¡ wCt <bbuJ¡∑ ∫°fiÙ tC¶∫
N<@J¡°≤Ù F°u, oŸ<ÔÎ tæ* wCtŸu J¡Fw° Fq≥ <J¡ ŸfŸu fnu oŸ N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° Ju¡ <ÔÎ tF°fi ≈C‹≈°u* Îba
@¥≈°u* J¡° Ÿt¥F ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ $$4$$
t¥<wÕ N°<ÌR¡≈ Ÿ°J¡°≤ Ìub J¡∑ NªÕfi° tu* J¡°æfi N<@J¡°≤Ù Fæ* ? oŸ ≈®ÿfi ≈≤ ŸJu¡ (t¥<wÕR¡≈
Ìubw°ªÕfi Ju¡) N<@J¡°≤Ù fwÔ°wu Fæ* $
ı°u <bbuJ¡-fC<] Ÿu Ÿ‡≈∏fi fiFÙ* Fæ wS° ı°u f°ÔJ¡°u* Ju¡ ŸÂ„ J¡°utÔ<ªWb°Ôu Fæ*, ∏FÙ* Ju¡ <ÔÎ
J¨¡<`t ≈®<wt°-≈®ªC≤ Ìub°ªÕfi J¡° <b@°fi <J¡∫° y∫° Fæ $$5$$
•w J¨¡<`t ≈®<wt°-≈®ªC≤ Ìub°ªÕfi Wt ª°bÔ fi <tÔfiu ≈≤ J¡°uÌ°u ©°fiu Ju¡ Ÿt°fi Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
bu NΔ∫CÃ≈∏fit<w f°ÔJ¡ „t N°æ≤ N°ÃtI°fi Ju¡ N˚°b tu* ¿tØ∫°R¡≈ FÙ J¡¿v≈w ≈C‹≈ N°<Ì Ÿu
J¡¿v≈w_bR¡≈ Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ ≈®<wt° N°<Ì J¡∑ ≈¥ı° J¡≤wu Fæ* $$6$$ bu f°ÔJ¡ N°Ì≤≈¥bÕJ¡ N≈fiu ŸaJ¡v≈
Ÿu ≤<ªw _bv≈ ≈C‹≈, @¥≈ N°<Ì Ÿ°ty®ÙR¡≈ ≈°∫°u* Ÿu ≈¥ıfiJ¡≤ Ÿ∏w°uT ≈®°›w J¡≤wu Fæ* $$7$$ N≈fiu
ŸaJ¡v≈°u* Ÿu ≤<ªw ≈Ì°S°u˘ Ÿu Ìub°ªÕfi Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤ <ıfi J¡∑∏FÙ* _b›fi ŸÂ„ <tØ∫°˚¥w <bt°fi, N›Ÿ≤°
N°¿Ì Ÿ°@fi°u* Ÿu <tØ∫°R¡≈ FÙ _by°Õ<Ì k¡Ô ≈®°›w J¡≤wu Fæ* $$8$$ Fu f®Êfig, f°ÔfC<] ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ FÙ
≈C‹≈, @¥≈ N°<Ì π°≤° NªÕfi J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ yoÕ Fæ N°æ≤ N°≈ ıæŸu N<@J¡°≤Ù ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ ı°u ∫°uÀ∫
Ìub°ªÕfi Fæ, Ÿu tæ* J¡Fw° Fq≥ $$9$$ Fu fC<πt°fi tu* Zu‹™> tFTuÕ, Ft Ô°uy°u* π°≤° J¡¿v≈w ≈®≈aª Ju¡ ˚Ùw≤ ªsC
N°<Ì Ÿu <Ì©°oÕ ≈nfiub°Ô° t¥<wÕ N°<ÌR¡≈ Ìub N<fibÕªfiÙ∫ t°∫°t∫ FÙ Fæ N°æ≤ Ÿt_w <`˚Cbfi J¡°
N°@°≤˚¥w ÎJ¡t°` ≈≤t°Ãt° FÙ ≈°≤t°<SÕJ¡ Ìub Fæ, ÌqŸ≤° fiFÙ* $$10$$ Ÿt_w f®Ê°, <b‹dC, ”B N°<Ì
Ìubw°N°u* Ÿu wS° Ÿt_w tfi°ub¨<W∫°u* Ÿu ≈≤u Îba Ÿt_w ≈Ì°u* Ÿu Ì…IuÕ∫ <„b FÙ ≈≤t Ìub Fæ N°æ≤ Ÿt_w
<bT∫˚°uy°u* Ju¡ ŸaJ¡v≈°u* Ÿu bu<‹¸>w f®Ê°, <b‹dC N°<Ì R¡≈ ı°u Ìub Fæ*, bu Ÿ°@fi Ÿu ˚Ù ≈¥dÕ fiFÙ* Fæ* N°æ≤
ŸbÕ<b@ ŸC©˚°uyR¡≈ k¡Ô°u* Ÿu ˚Ù ≈¿≤≈¥dÕ fiFÙ* Fæ* $ (•∫°u*<J¡ N≈fiu-N≈fiu J¡tÕ N°æ≤ ≈°Ÿfi° Ju¡ w°≤w‡∫
NfiCŸ°≤ FÙ ˚°uyŸ°ty®Ù N°æ≤ ŸJu¡ k¡Ô˚¥w ŸC©J¡° Ôbt°` FÙ bF°≥ ≈≤ ≤Fw° Fæ, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $)$$11$$
N°ÃtÌub w°u ≈¥ı° N°æ≤ k¡Ô Ì°ufi°u* Nb_S°N°u* tu* <fiÃ∫, <fi≤<w„∫, ≈≤t°SÕŸÃ∫ ≈¥d°Õfi∏Ì _b˚°b
FÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ bFÙ "Ìub' ∫°u* J¡Ffiu ∫°uÀ∫ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu tCfiu, <ÌJg¡J¨¡w, J¡°ÔJ¨¡w N°<Ì ≈¿≤h~>uÌ°u* Ÿu „¥∏∫, Ÿt_w |¸>°<Ì J¡°∫°u˘ J¡° ≈®J¡°„ J¡≤fiub°Ô°,
<fitÕÔ ªæw∏∫t°`_bR¡≈ ≈≤f®Ê FÙ Ìub J¡F° ı°w° Fæ $$12$$ Ÿt_w J¡v≈fi°N°u* Ÿu b<ıÕw, ŸJ¡Ô
˚°b≈Ì°S°u˘ Ju¡ ˚Ùw≤ ≤Ffiub°ÔÙ, <fi<©Ô ≈Ì°S°u˘ tu* ŸW°_k¥¡<wÕ ≈®Ì°fi J¡≤fiub°ÔÙ wS° N<©Ô
≈Ì°S°u˘ J¡∑ ŸW° J¡° N≈F≤d J¡≤fiub°ÔÙ ı°u Ÿa<bwg ÌubÙ Fæ, bFÙ Ìub Fæ $$13$$ Fu f®Êfig, Ÿwg N°æ≤
NŸwg Ju¡ (˚°b-N˚°b, bwÕt°fi N°æ≤ ŸŸu N∏∫ J¡°Ô, t¥wÕ-Nt¥wÕ, J¡°∫Õ-J¡°≤d NSb°
Δ∫°bF°¿≤J¡ Îba ≈®°<w˚°<ŸJ¡ ≈Ì°S°u˘ Ju¡) tº∫˚¥w (N∏w≤°ÔbwÙÕ Ÿ°<s<ª∏t°`R¡≈ NSb°
N<@‹™>°fiR¡≈ F°ufiu Ÿu tº∫˚¥w) bF f®Êªæw∏∫ FÙ Ìub J¡F° ı°w° Fæ $ bFÙ Ÿ¥∫Õ, ª∏B, N<Àfi, J¡≤d
1338 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Îba ≠∫°u<w∫°u* J¡∑ N≈us° f»u-ª»u N°Ãt°R¡≈ Ÿb°Õb˚°ŸJ¡ R¡≈b°Ôu ≈®J¡°„ Ÿu ∫C•w F°uw° F…N° "—'
≈Ì Ÿu ZC<w∫°u* tu* <b≤°¸> N°<Ì ≈°Ì`∫°ÃtJ¡ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®≈aª Ju¡ ≈®<bÔ°≈fi π°≤° "<„btπæwa ªwCS˘
t∏∫∏wu Ÿ N°Ãt° <bIu∫#' ∫°u* Δ∫b⁄w F…N° Fæ $$14$$ <`J¡°Ô Nf°<@w Ÿb°ÕfiCyw Ÿ[b-_b˚°b Ÿu
Ÿfiu ŸbÕ` ŸtR¡≈w° ≈®°›w J¡∑ Fæ, bF tF°ªæw∏∫ (≈®J¡°„J¡°u* J¡° ˚Ù ≈®J¡°„J¡) ∫°u* J¡F° ı°w° Fæ
N°æ≤ bFÙ ŸfŸu «≥¡ª° ≈®∫°uıfi Fæ, ∫°u* ZC<w∫°u* tu* ≈®<w≈°<Ìw Fæ $$15$$ Ôw°N°u* Ju¡ N∏Ì≤ ¿_Sw ≤Ÿ
J¡∑ fi°o˘ bF Ÿb°ÕÃtR¡≈ Ìub Δ∫bF°≤J¡°Ô tu* ŸbÕ` NfiCyw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸW°Ÿ°t°∏∫ ¿_Sw Fæ $
N°æ≤ ŸbÕf°@J¡°Ô tu* ˚Ù tF°ŸW°R¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $$16$$
Ÿ˚Ù Ìubw° N°<Ì J¡∑ tC¶∫ N°Ãt° F°ufiu Ÿu bFÙ tC¶∫ Ìub Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
Fu ≈°≈„¥∏∫ tCfiu, N”∏@wÙ J¡° ı°u ªæw∏∫_bR¡≈ Fæ, wC‡F°≤° ı°u ªæw∏∫w[b Fæ, ≈°bÕwÙıÙ J¡° ı°u
ªæw∏∫_bR¡≈ Fæ, fiJu¡ yd°u* tu* ı°u ªæw∏∫°Ãtw° Fæ, ı°u tCHtu* ∫F ªæw∏∫_bR¡≈ Fæ N°æ≤ ı°u wÙfi°u* ıyw
tu* ªæw∏∫_bR¡≈ <b≤°ıt°fi Fæ, Wtt<w w[bI Ô°uy Ÿu FÙ Ìubw°R¡≈ ı°fiwu Fæ* $$17,18$$
<bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ Ìubw°N°u* J¡° Ÿ°≤˚¥w F°ufiu Ÿu bFÙ Ìub Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
f®Êfig, F°S, ≈æ≤ N°<Ì Ÿu ∫C•w <ıŸ <J¡ŸÙ N∏∫ Ìubw° J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ ı°wÙ Fæ, bF
Ÿa<b∏t°`_bR¡≈w° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ÌqŸ≤Ù J¡°æfi-ŸÙ Ÿ°≤˚¥w b_wC F°u ŸJ¡wÙ Fæ, oŸu N°≈
J¡<FÎ $$19$$ ÎJ¡t°` <ªÌ°Ãt° FÙ oŸ Âÿ∫ ŸaŸ°≤ J¡° Ÿ°≤ Fæ, oŸ<Ô∫u ŸJ¡Ô Ÿ°≤˚¥w b_wCN°u* J¡∑
˚Ù Ÿ°≤R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…N° bF ≈¿≤≈¥dÕ Ìub FÙ tæ* Fq≥, ŸÙŸu Ÿf JC¡~> ≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ $$20$$
Fu f®Êfig, bF fi w°u Ìq≤ FÙ ¿_Sw Fæ N°æ≤ fi <J¡ŸÙ Ju¡ <ÔÎ Ì…‹≈®°›∫ FÙ Fæ $ bF ŸÌ° oŸÙ „≤Ù≤ wS°
Ÿ‡≈¥dÕ N°J¡°„ tu* ŸbÕ` FÙ ¿_Sw Fæ $$21$$
bFÙ ŸfJ¡° J¡w°Õ N°æ≤ ˚°u•w° Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
bFÙ N°ÃtÌub <J®¡∫° J¡≤w° Fæ, bFÙ ©°w° Fæ, bFÙ ≈°Ôfi J¡≤w° Fæ, bFÙ ı°w° Fæ, bFÙ ÿb°Ÿ Ôuw°
Fæ, bFÙ y°w° Fæ N°æ≤ bFÙ Nay-Nay J¡°u ı°fiw° Fæ $$22$$ Fu tCfiÙÿb≤, bFÙ ofi <ª`-<b<ª` ªu‹¸>°N°u*
Ÿu ∫C•w, ŸÙJu¡ J¡°≤d ªuwfi°b°ÔÙ wS° ŸÙJu¡ _bR¡≈ Ÿu <fif] oŸ „≤Ù≤R¡≈Ù fiy≤Ù tu* <fib°Ÿ
J¡≤w° Fæ, oŸ <bT∫ tu* ≈®t°dw∫° ∫F ZC<w ˚Ù Fæ - "Ÿ ÎT oF ≈®<b‹¸> N°fi©°y®uU∫#' $$23$$ „≤Ù≤R¡≈Ù
fnu |≤ Ÿu ∫C•w ŸJu¡ ≈®Ÿ°Ì Ÿu Ÿaª≤d„ÙÔ wS° Ì…<bÕIu∫ N∏fit∫ N°<Ì f<F#J¡°u„°u* Ÿu Ÿt¿∏bw oŸ
fC<]R¡≈ yCF° tu* bFÙ yCFuÿb≤ ∫°fiÙ N°fi∏Ìt∫J¡°u„R¡≈ yCF° J¡° oÕÿb≤ F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ $$24$$ ı°u tfi
J¡°u ÔuJ¡≤ ~># o<∏B∫°u* J¡∑ ≈®b¨<W-ŸW° Ÿu ≤<Fw wS° <fitÕÔ R¡≈b°fi Fæ, Ÿ N°ÃtÌub J¡° ≈Ìu„°<Ì
Δ∫bF°≤ Ju¡ <ÔÎ "<ªwg' ∫F J¡°v≈<fiJ¡ fi°t ≈n° Fæ $$25$$ bFÙ ∫F ≈≤t°Ãt° <ªBq≈, Ÿ¥‚t, ŸbÕΔ∫°≈Ù
N°æ≤ t°∫°≤<Fw Fæ $ bFÙ ˚°_∫ Ju¡ N°≤°u≈-J¡°Ô tu* oŸ ˚°_b≤ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ N°˚°Ÿ J¡° t°fi°u* <fit°Õd
J¡≤w° Fæ N°æ≤ ˚°_∫ Ju¡ N≈b°Ì-J¡°Ô tu* <fit°Õd fiFÙ* ˚Ù J¡≤w° Fæ $$26$$ Fu ≈®°I, bF <ª<w NÃ∫∏w
<fitÕÔ Fæ N°æ≤ bF ofi ı°y<wJ¡ <J®¡∫°N°u* J¡°u ıyw Ju¡ <ÔÎ Ÿ ≈®J¡°≤ „°u<˚w J¡≤wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤
bŸ∏w M¡wC ≤Ÿ Ÿu Ôw° J¡°u „°u<˚w J¡≤wÙ Fæ $$27$$ ªæw∏∫ Ju¡ ı°u ŸC∏Ì≤ ªtÃJ¡°≤ (N°≤°u›∫ tu*
ŸW°_k¥¡<wÕ≈®Ì°fi R¡≈) Fæ, bu ªæw∏∫ tu* t°∫°„fÔ π°≤° ≈FÔu Ju¡ J¡°t, J¡tÕ N°æ≤ b°Ÿfi° Ju¡ NfiCŸ°≤ ı°u
J¡°uoÕ Nb¿_Sw Fæ*, fiJ¡° N°<b˚°Õb J¡≤wu Fæ* $ (fi <ªwg ªtÃJ¡°≤°u* J¡° FÙ J¡v≈fi° Ÿu fi°t°uvÔu© J¡≤wu
ŸyÕ - 30] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1339
Fæ* $) oŸ<ÔÎ fi ªtÃJ¡°≤°u* tu* J¡°uoÕ w°u N°J¡°„ fi°tb°Ôu Fæ*, J¡°uoÕ ıÙb fi°tb°Ôu Fæ* J¡°uoÕ <ªW fi°tb°Ôu
Fæ*, J¡°uoÕ J¡Ô° fi°tb°Ôu Fæ*, J¡°uoÕ Ìu„ fi°tb°Ôu Fæ*, J¡°uoÕ <J®¡∫° fi°tb°Ôu Fæ*, J¡°uoÕ BΔ∫ fi°tb°Ôu Fæ* N°æ≤
J¡°uoÕ ∫°_J¡tC<fi π°≤° •w "ı°∫wu, N<_w, b@Õwu' N°<Ì ˚°b<bJ¡°≤ wS° <b<˚∏fi yCd°u* J¡∑ ı°<w Ju¡
bæ<ªc∫ N°æ≤ N°æ<ªÃ∫ Ÿu N∏∫°∏∫ <ª`-<b<ª` fi°tb°Ôu Fæ*, J¡°uoÕ ≈®J¡°„ fi°tb°Ôu Fæ*, J¡°uoÕ ≈bÕw,
N∏@J¡°≤ N°<Ì fi°tb°Ôu Fæ*, J¡°uoÕ Ÿ¥∫Õ, o∏B N°<Ì fi°tb°Ôu Fæ* w°u J¡°uoÕ ∫s fi°tb°Ôu Fæ* $$28-31$$
wf •∫° ªæw∏∫ N≈fiu ˚°uy J¡∑ oh~>° Ÿu ıyw-Ÿ¨<‹¸> J¡≤w° Fæ, oŸ ≈®ÿfi ≈≤ "fiFÙ*' ÎuŸ° W≤
Ìuwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ N≈fiu oh~>°„¥∏∫ _b˚°b Ÿu ∫C•w bŸ∏w M¡wC π°≤° NaJC¡≤ <b_w°¿≤w F°uw° Fæ, ŸÙ
≈®J¡°≤ () oh~>°„¥∏∫ _b˚°bb°Ôu oŸ <ªÌ°Ãt° π°≤° ∫F ıyw J¡∑ „°u˚° <b_w°¿≤w F°uwÙ Fæ $$32$$
ofi Ÿa≈¥dÕ `æÔ°u•∫R¡≈Ù ŸtCB°u* Ju¡ w°¿[bJ¡ _bR¡≈°u*J¡° <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ NJu¡ÔÙ <ª<w FÙ ŸÌ° fiJu¡
b°_w<bJ¡ _bR¡≈˚¥w ıÔ Ÿt¥F Ju¡ _S°fi tu* ¿_Sw Fæ, fi <J¡ J¡°uoÕ ÌqŸ≤Ù b_wC $$33$$
˚°u•w° Ju¡ N<bbuJ¡ Ÿu Ÿtu* t°fi<ŸJ¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu ı<fiw ˚°u•w° N°<Ì <`≈C¸>Ù J¡° ≈®J¡°„J¡Ãb FÙ
˚°u•w¨w° Fæ, ÎuŸÙ J¡v≈fi° J¡∑ ı°wÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
„≤Ù≤R¡≈Ù J¡tÔ tu* ˚®td„ÙÔ tfiR¡≈ ˚®t≤ π°≤° Ÿa<ªw J¡∑ yoÕ ŸaJ¡v≈R¡≈Ù t@CŸW° J¡° N≈fiu
tu* N°≤°u<≈w Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ Ju¡ Nb˚°Ÿfi tu* ŸtSÕ <ª<w FÙ N°_b°Ì ÔuwÙ Fæ $$34$$
oŸÙ w≤F Ÿtu* J¡w¨ÕÃb ˚Ù N≈fiu tu* N°≤°u<≈w J¡°≤J¡°u* Ju¡ ≈¿≤˚®td≈®J¡°„ Ju¡ <fi<tWR¡≈ FÙ Fæ;
oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Ìub, Ì°fib N°æ≤ y∏@b°u˘ Ÿu ∫C•w wS° ≈bÕw, ŸtCB N°<Ì Ÿu Ÿt¿∏bw ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıyw ªæw∏∫ tu*
¿_Sw F°uJ¡≤ Ÿ ≈®J¡°≤ |¥tw° ≤Fw° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ıÔ-˚≥b≤Ù tu* ıÔ $$35$$ f∏@fi tu* ±>°Ôfiub°Ôu
<ªW<bJ¡°≤°ÃtJ¡ (J¡wÕ¨Ãb-˚°u•w¨Ãb°ÃtJ¡) N°ª°≤ Ÿu ŸC∏Ì≤ Îba ª≈Ô Δ∫<‹¸> ıÙb°u* Ju¡ ŸaŸ≤d-ªJ®¡°u*
Ÿu ∫C•w ıÙb Ÿt<‹¸> ŸaŸ°≤R¡≈ ªJ®¡, ı°u ˚®t J¡° N°Z∫ Fæ, t°∫°„fÔ ªJ®¡ tu* |¥tw° ≤Fw° Fæ $$36$$

() oŸ <bT∫ tu* ˚yb°fi ZÙ y°æ±>≈°Ì°ª°∫ÕıÙ fiu J¡F° Fæ # ˚°uy°S˘ Ÿ¨<‹¸>¿≤Ã∫uJu¡ J®¡∑±>°SÕ<t<w

ª°&≈≤u $ Ìub_∫æT _b˚°b°u&∫t°›wJ¡°t_∫ J¡° _≈¨F° $$ J¡°uoÕ Ô°uy ˚°uy°SÕ Ÿ¨<‹¸> t°fiwu Fæ* N°æ≤ J¡°uoÕ
Ô°uy J®¡∑±>°SÕ Ÿ¨<‹¸> t°fiwu Fæ*, ≈≤∏wC ≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° J¡∑ _b˚°b˚¥wN<bΩ° J¡° <bÔ°Ÿ FÙ ∫F
Ÿ¨<‹¸> Fæ, •∫°u*<J¡ N°›wJ¡°t ≈≤t°Ãt° J¡°u <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ oh~>° F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ $ ∫<Ì „aJ¡° F°u
<J¡ "Ÿ°u&J¡°t∫w fF… _∫°a ≈®ı°∫u∫' (≈≤t°Ãt° fiu oh~>° J¡∑ <J¡ ≈®ı°R¡≈ Ÿu tæ* fF…w F°u ı°«≥¡)
oÃ∫°<Ì ZC<w Ju¡ Ÿ°S <b≤°u@ F°u ı°∫uy°, w°u bF ∫C•w fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ "N_∫ tFw°u ˚¥w_∫
<fi#ÿb<ŸwtuwΩÂÀbuÌ°u ∫ıCbuÕÌ#' oÃ∫°<Ì N∏∫ ZC<w∫°u* tu* oh~>°, ≈®∫Ãfi N°<Ì <fi≤≈us ≈≤t°Ãt° Ju¡
<fi#ÿb°ŸR¡≈ FÙ M¡ÀbuÌ N°<Ì Fæ*, ÎuŸ° J¡Sfi Fæ $ wS° "wÌæsw fF… _∫°a ≈®ı°∫u∫' oÃ∫°<Ì Ÿt°fi
w°Ã≈∫Õb°ÔÙ ÌqŸ≤Ù ZC<w J¡∑ NfiCJ¥¡Ôw° Ju¡ <ÔÎ "Ÿ°u&J¡°t∫w' oŸ bªfi J¡° w°Ã≈∫Õ ÎJ¡t°`
NªuwfiR¡≈ ≈®@°fi N°<Ì tu* J¡wÕ¨Ãb-„aJ¡° J¡° <fib°≤d J¡≤fi° FÙ Fæ $ oŸÙ<ÔÎ ˚yb°fi f°Ì≤°∫d fiu
˚Ù J¡F° Fæ "J¡°t°hª fi°fiCt°fi°≈us°' ("Ÿ°u&J¡°t∫w' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* tu* oÕÿb≤ fiu oh~>° J¡∑, ÎuŸ°
J¡Sfi F°ufiu Ÿu Ÿ°a¶∫„°˜°u•w ≈®@°fi N°<Ì ıyw Ju¡ J¡°≤d fiFÙ* F°u ŸJ¡wu $)
1340 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡<Sw Ôsdb°Ôu <ª<w Ju¡ FÙ Ÿt_w J¡w¨ÕÃb-˚°u•w¨Ãb J¡° <b„uTR¡≈ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
<ª<w fiu FÙ N°∫C@°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ªwC˚CÕıR¡≈ Ÿu Ÿt_w NŸC≤ Ÿt¥F J¡° Ÿ ≈®J¡°≤ <bfi°„ J¡≤ <Ì∫°
S°, <ıŸ ≈®J¡°≤ bT°ÕM¡wC o∏B@fiCT Ÿu ∫C•w tu|-©^±>R¡≈ Ÿu @¥≈ J¡° <bfi°„ J¡≤ ÌuwÙ Fæ $$37$$ Fu
f®Êfig, <ª<w fiu FÙ b¨T˚ N°æ≤ ª∏Bt° Ju¡ <ª∏F°u* Ÿu ∫C•w <`fiu`R¡≈ @°≤dJ¡≤ y°æ≤ÙR¡≈Ù J¡t<ÔfiÙ Ju¡
tC©≈μ tu* ˚®t≤R¡≈w° ≈®°›w J¡∑ $$38$$ ˚yb°fi fi°≤°∫d Ju¡ fi°<˚-J¡tÔ tu* t°fi°u* ˚®t≤R¡≈w° ≈®°›wJ¡≤
º∫°fi tu* N°Ÿ•w tfib°ÔÙ <ª<w buÌR¡≈Ù J¡t<ÔfiÙ J¡° tF°fi Ÿ≤°ub≤_bR¡≈ f®Ê°ıÙ J¡∑ N°J¨¡<w
@°≤d J¡≤wÙ Fæ $$39$$ Fu f®Êfig, <ıŸ ≈®J¡°≤ b¨s Ju¡ NfiuJ¡ ≈Wu F°uwu Fæ* NSb° <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸCbdÕ tu*
<ª`-<b<ª` Ju¡∫¥≤ N°<Ì J¡° <fit°Õd F°uw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ <ª<w Ju¡ <ª`-<b<ª` NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ „≤Ù≤
∫F°≥ <Ì©Ô°oÕ ≈nwu Fæ* $$40$$ Ÿt_w Ìubw°N°u* J¡∑ Ÿufi° Ÿu ª°≤°u* N°u≤ b¿∏Ìw-ª≤db°ÔÙ o∏BÔÙÔ°
Ju¡ π°≤° <ª<w FÙ `æÔ°u•∫ tu* b∏ÌfiÙ∫w° @°≤d J¡≤wÙ Fæ $$41$$ <`Ô°uJ¡∑ Ju¡ N∏Ì≤ N°J¡°„ tu* Ÿ¥∫Õ
N°<Ì wuı°uR¡≈w° ≈®°›wJ¡≤ ∫F ªæw∏∫ N≈fiu _bR¡≈ tu* FÙ Ÿ ≈®J¡°≤ <Ìw, ª<Ôw N°æ≤ <bÔÙfi F°uw°
Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸtCÌ® tu* ıÔ $$42$$
Ÿ°s°wg ˚Ù <ª<w N°fi∏Ì≈®J¡°„ tu* J¡°≤d Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ª°≤°u* <Ì„°N°u* tu* ≈®J¡°„ J¡° <b_w°≤ J¡≤ ≤FÙ <ª<wR¡≈Ù ª¿∏BJ¡° Ÿt_w ˚¥wŸW°R¡≈Ù JC¡tC<ÌfiÙ
J¡° <bJ¡°Ÿ J¡≤wÙ Fæ $$43$$ <ª<wR¡≈Ù Ì≈Õd J¡∑ tF°Ô‚tÙ (_bh~> ≈®J¡°„_bR¡≈ „°u˚° ∫° bæ‹dbÙ
t°∫°) NfiCy®F≈¥bÕJ¡ N≈fiu FÙ ˚Ùw≤ Ÿ ≈®J¡°≤ wÙfi°u* ıyw J¡° ≈®<w<f‡f @°≤d J¡≤wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤
y<˚ÕdÙ N≈fiu ˚Ùw≤ N≈fi° y˚Õ @°≤d J¡≤wÙ Fæ $$44$$ f®Êfig, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≤Ÿ„<•w ıÔŸt¥FR¡≈
F°uJ¡≤ ŸtCB J¡∑ _bR¡≈ŸW° J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤wÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ <ª<wŸW° ˚Ù ª°æÌF ˚Cbfi°u* tu* Nb¿_Sw
˚¥w°u* Ju¡ fnu-fnu Ÿt¥F°u* J¡∑ _bR¡≈ŸW° J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤wÙ Fæ $$45$$
Nf ŸÙ <ª<w J¡° Ôw°R¡≈ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
t°∫°J¡°„R¡≈Ù •∫°≤Ù tu* Ã≈∏fi <F≤^∫y˚Õ R¡≈ Ÿu NaJC¡¿≤w, |fiÙ˚¥w ŸaJ¡v≈R¡≈Ù ≈vÔb°u* Ÿu
∫C•w <ª`-<b<ª` N°Ô°uJ¡R¡≈Ù k¥¡Ô°u* Ÿu ŸC„°u<˚w N°æ≤ Ÿt_w ≈Ì°S°uÕ˘ tu* ŸÃ∫_bR¡≈w°R¡≈ k¡Ô
Ìufiub°ÔÙ ∫F <ª<w FÙ ÎJ¡ w≤F J¡∑ Ôw° Fæ $$46$$ <ªBq≈Ù ∫F Ôw° NfiuJ¡<b@ ıÙb°u* Ju¡ Ÿt¥FR¡≈
@¥<Ô-≈Caı tu* b°Ÿfi°R¡≈Ù ıÔ Ÿu <Ÿ*<ªw Fæ, ŸJu¡ ª°≤°u* N°u≤ Ÿ<bJ¡v≈ I°fiR¡≈ ~>°Ô ÔyÙ Fæ $
<ªWb¨<WR¡≈ J¡<Ô∫°u* Ÿu bF ˚≤Ù Fæ $ NwÙwJ¡°ÔÙfi NŸa¶∫ <`ıyw R¡≈Ù Ju¡Ÿ≤°u* Ÿu ŸJ¡° _bR¡≈
≠≠bÔ Fæ $ <fi≤∏w≤ ªaªÔ tF°<bÔ°Ÿ°u* Ÿu ı<fiw vÔ°Ÿ FÙ ŸJ¡° F°_∫ (<bJ¡°Ÿ) Fæ $ Ÿt_w
M¡wCR¡≈Ù ≈°u≤°u* Ÿu bF NÃ∫∏w J¡<™>fi Fæ, ın ≈bÕw N°<Ì FÙ Ÿtu* yCvt Fæ* $ ı≤°∫Cı, N^±>ı N°<Ì
ªwC<bÕ@ „≤Ù≤R¡≈Ù y®¿∏S∫°u* Ÿu bu¿‹¸>w wS° ≈®b¨<WR¡≈Ù ≈®w°fi°u* Ÿu ∫F N°t¥Ôı¥±> N°b¨w Fæ oŸ
≈®J¡°≤ J¡∑ ∫F <ª<wR¡≈Ù Ôw° <bJ¡<Ÿw F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ, oŸÙJu¡ π°≤°-NÃ∫∏w J¡°utÔ, ŸwgNŸwg-
N°J¨¡<w, NwÎb b°_wb tu* ∫C¿•w∫°u* Ÿu <Ÿ] fi F°u ŸJ¡fiub°Ôu, <ª`-<b<ª` wS° ª∏BJ¡°¿∏w Ju¡
ŸÂ„ NÃ∫∏w <b_≈‹¸> Ÿu Âÿ∫R¡≈ NfiuJ¡ JC¡ŸCt°u* J¡°-ŸbÕ` Ã≈°Ìfi, N<˚t°fi N°æ≤ <b_w°≤ <J¡∫°
ı°w° Fæ $ oŸÙŸu b_wC J¡° J¡Sfi N°æ≤ <fit°Õd ˚Ù F°uw° Fæ $$47-51$$ oŸÙ tF°ªæw∏∫ Ÿu Ÿ¥∫Õ N°<Ì
ŸÌ° ≈®J¡°<„w F°uwu Fæ* N°æ≤ ŸÙ <ª<w Ju¡ _bR¡≈˚¥w ŸÃ∫, ≈®J¡°„ wS° „≤Ù≤°<Ì ın-≈Ì°S°u˘ Ju¡
ŸyÕ - 30] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1341
N<bbuJ¡ Ÿu ı<fiw ˚°u•w¨-˚°uÀ∫w°R¡≈ <b˚®t°u* Ÿu ̇≈wÙ Ju¡ „≤Ù≤, b°_wb tu* NtayÔR¡≈ F°ufiu ≈≤
˚Ù, ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ ≈®Ù<w˚°ıfi F°uwu Fæ* $$52$$ HaH°b°w Ju¡ N°bwÕ tu* ≤Ffiub°ÔÙ, ÎJ¡t°` <ª<w Ÿu
FÙ <Ÿ] FCoÕ N°æ≤ ŸÙ J¡∑ ŸW° Ju¡ J¡°≤d Ì„Õfi∫°uÀ∫ N°J¡°≤ Ÿu ∫C•w FCoÕ ıyßt¥FR¡≈Ù @¥<Ô≤u©°
<ªwg Ÿu Δ∫<w¿≤•w-ŸÙ F°uJ¡≤ fi°ªwÙ ≤FwÙ Fæ $$53$$ `æÔ°u•∫ Ju¡ ≈®J¡°„fi Ju¡ <ÔÎ ÌÙ≈J¡ J¡∑
<„©°R¡≈ ∫F <ª<w FÙ oŸ Ÿt_w ıyw Ju¡ J¡°∫°u˘ J¡°u Ÿ w≤F ˚ÔÙ˚°≥<w ≈®J¡°<„w J¡≤wÙ Fæ,
<ıŸ w≤F ≈®<Ÿ] ÌÙ≈J¡ R¡≈b°fi BΔ∫ J¡°u ≈®J¡°<„w J¡≤w° Fæ $$54$$
ıyw J¡° ≈®J¡°„ ÎJ¡t°` <ª<w Ju¡ FÙ π°≤° F°uw° Fæ, oŸJ¡° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
<fitÕÔ <ª<wR¡≈Ù ª∏B<f‡f tu* ©≤y°u„ J¡∑ fi°o˘ Ÿ‡f∏@ ≈®°›w J¡≤ ∫F ıyw tu* Nb¿_Sw
≈Ì°SÕ-„°u˚° ŸbÕ` <Ì©°oÕ ≈nwÙ Fæ $$55$$ <ª<wR¡≈Ù Nt¨w Ju¡ <Ÿ*ªfi Ÿu ∫F ≈Ì°SÕ-Ÿt¥F°u* J¡∑
≈a¿•w FÙ Ÿ ≈®J¡°≤ R¡≈ N°æ≤ k¡Ô @°≤d J¡≤wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ b¨¿‹¸> Ÿu <Ÿ*<ªw Wt Ôw° k¡Ô
@°≤d J¡≤wÙ Fæ $$56$$
„aJ¡° F°u <J¡ ∫<Ì <ª¿w FÙ Nt¨w J¡∑ fi°o˘ ≈Ì°SÕ-Ÿt¥F°u* Ju¡ ª°≤°u* N°u≤ Δ∫°›w F°uJ¡≤ _kC¡¿≤w F°uwÙ
Fæ w°u fitu* ınw° fiFÙ* F°uyÙ, •∫°u*<J¡ ª°≤°u* N°u≤ ≤Ÿ Ÿu N°BÕ F°ufiu ≈≤ „C‹J¡w° J¡∑ ≈®Ÿ¿•w F°u FÙ fiFÙ*
ŸJ¡wÙ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ª¿w J¡∑ ~>°∫° Ÿu FÙ ofi Ÿ‡≈¥dÕ „≤Ù≤°u* Ju¡ N∏Ì≤ ınw° J¡° ÎuŸu ˚ÔÙ˚°≥<w Ì∫ F°uw° Fæ, ıæŸu
Ÿt_w |≤°u* Ju¡ N∏Ì≤ ≈®J¡°„-~>°∫° Ÿu N∏@J¡°≤ J¡° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ Ì∫ F°uw° Fæ $ (w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡
≈aªÙJ¡≤d-≈®<J®¡∫° Ju¡ NfiCŸ°≤ ∫Ω<≈ |≤ ˚Ù ª°≤°u* N°u≤ wuı Ÿu Δ∫°›w Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿtu* wuı J¡° ˚Ù
Ÿa<tZd FCN° Fæ, oŸŸu ŸJu¡ ˚Ùw≤ N∏@J¡°≤ J¡∑ ¿_S<w F°u fiFÙ* ŸJ¡wÙ; wS°<≈ wuı J¡∑ ı°u
≈®J¡°„R¡≈w° Fæ ŸJu¡ ≈aªÙJ¡≤d tu* Ÿa<t<Ôw N∏∫°∏∫ ≈¨ØbÙ N°<Ì ˚¥w©^±>°u* Ÿu <w≤_J¨¡w F°ufiu Ju¡
J¡°≤d f°fl ≈®Ìu„ tu* N<˚Δ∫•w Ÿ¥∫Õ-≈®J¡°„ J¡∑ Δ∫°¿›w-Ì„° tu* w≠ı<fiw ~>°∫° Ÿu ˚Ùw≤ ŸJ¡°
<ıŸ ≈®J¡°≤ N°<b˚°Õb F°uw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ |¸>°<Ì Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w ªæw∏∫ J¡∑ ≈®J¡°„R¡≈w° Ju¡ ˚Ù
Nº∫_w ≈Ì°SÕ Ÿu N<˚˚¥w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f°fl ≈®Ìu„ ª°sCTb¨<W N°<Ì Ju¡ π°≤° N<˚Δ∫•w FCoÕ
<ªÌgΔ∫°¿›w Ju¡ _kC¡≤d-J¡°Ô tu* ŸŸu ı<fiw ~>°∫° Ÿu ınw° J¡° ˚Ùw≤ Ì∫ F°uw° Fæ) $$57$$
oŸ ≈¿≤¿_S<w tu* ıæŸu Ÿ¥∫Õ N°<Ì Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu FÙ |≤, tFÔ N°<Ì <ª`<b<ª` N°J¨¡<w∫°u* J¡∑
<Ÿ<] F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ÌuF Ju¡ N∏Ì≤ N<˚Δ∫•w ≈®t°w¨ªæw∏∫ Ju¡ ªtÃJ¡°≤ Ÿu FÙ y°∫, |°un°, |n°,
J¡≈n° N°<Ì <ª`-<b<ª` N°J¨¡<w∫°u* J¡∑ <Ÿ<] F°uwÙ Fæ, Ì¥Ÿ≤u ≈®J¡°≤ Ÿu fiFÙ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì ÌuF tu* ∫u ªæw∏∫ Ju¡ ªtÃJ¡°≤ fi ≤Fu*yu w°u wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* ≤Ffiub°Ôu Ÿ°J¡°≤ ≈Ì°SÕ ~>°∫° N°æ≤
ınw° J¡° Ã∫°yJ¡≤ Ì¥Ÿ≤u <J¡ŸÙ ˚Ù ≈®J¡°≤ J¡∑ N°J¨¡<w J¡° _≈„Õ fi J¡≤u*yu, •∫°u*<J¡ ~>°∫° N°æ≤ ınw° J¡°
≈<≤Ã∫°yJ¡≤ N°J¨¡<wŸ°@J¡ Ì¥Ÿ≤° J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$58$$ <ıŸtu* ªæw∏∫°J¡°„ J¡°
≈®J¡°„ <bΩt°fi Fæ, ÎuŸu oŸ ÌuFR¡≈Ù |≤ tu* ŸaJ¡v≈ R¡≈Ù ÔnJ¡°u* J¡°u @°≤d J¡≤fiub°ÔÙ, <b<Fw Îba
<fi<T] <J®¡∫°N°u* tu* ≈®b¨<WR¡≈ ªaªÔ JC¡Ôb@¥ ≈¿≤_kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ $$59$$
J¡<Sw NSÕ J¡° NfiC˚b J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ Δ∫<w≤uJ¡∑ ‹¸>°∏w Ÿu ≈®<Ÿ] Ì°F≤d°u* tu* ŸtSÕfi
J¡≤wu Fæ* $
1342 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fu tCfiu, <J¡ŸÙ Δ∫¿•w<b„uT J¡∑ ıÙ˚ Ju¡ Ny®˚°y tu* Δ∫°›w F°u ≤F° ˚Ù ≤Ÿ <ªÃ≈®J¡°„ Ju¡ <ffi°
<J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ <J¡ŸÙ Ÿt∫ J¡FÙ* ≈≤ NfiC˚b tu* N°w° F°u, ÎuŸ° •∫° Ìu©° y∫° Fæ ? $$60$$ Fu ˚B, ŸCfi°u !
∫Ω<≈ oŸ ÌuFR¡≈Ù b¨s tu* F°S, ≈æ≤ N°<Ì N≈fiu Nay FÙ „°©°Î≥ Fæ* N°æ≤ Ju¡„°u* J¡° Ÿt¥F FÙ ŸC∏Ì≤
Ôw°N°u* J¡° Ÿt¥F Fæ; wS°<≈ ∫F b¨s •∫° ≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu ªæw∏∫ Ÿ‡f∏@ Ju¡ <ffi° <J¡ŸÙ w≤F „°u<˚w F°u
ŸJ¡w° Fæ ? $$61$$
ÎuŸÙ ¿_S<w tu* ıæŸu ıÔ Ju¡ N@Ùfi w≤ay N°<Ì Ÿt_w ˚°b≈Ì°SÕ ≈≤t°SÕw# ıÔ_bR¡≈ FÙ F°uwu
Fæ*, bæŸu FÙ ªæw∏∫ Ju¡ N@Ùfi ı∏t, b¨<] N°<Ì Ÿt_w ˚°b_bR¡≈ ıyw ≈≤t°SÕw# ªæw∏∫t°`_bR¡≈
FÙ Fæ, ∫°u* ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
∫F <ª<w f»wÙ Fæ, ÔC»J¡wÙ Fæ N°æ≤ ˚sd J¡≤wÙ Fæ $ ª≤°ª≤ ≈Ì°S°u˘ J¡° <fit°Õd J¡≤fiub°ÔÙ
˚Ù ∫F <ª<w FÙ Fæ, Ì¥Ÿ≤° fiFÙ* $ oŸ<ÔÎ ÎJ¡t°` <ª<w_bR¡≈ FÙ ∫F Ã≈∏fi ıyw Fæ $$62$$
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ª∏Bt° J¡∑ <J¡≤d°u* Ju¡ ŸÂ„ <fitÕÔb°dÙ Ÿu <`fiu`
ZÙ<„bıÙ fiu ıf b柰 J¡F°, wf <k¡≤ tæ*fiu ˚Ù ª∏Bt° J¡∑ <J¡≤d°u* Ju¡ ŸÂ„ <fitÕÔ b°dÙ Ÿu fiŸu
≈¥~>° $$63$$ tF°≤°ı, ∫<Ì NJu¡ÔÙ <ª<w FÙ ŸbÕ` Δ∫°›w Fæ w°u wÃ_bR¡≈ ∫F ÌuF <fiB°, tCh~>°Õ,
t≤d N°<Ì Nb_S°N°u* Îba N∏∫°∏∫ Âÿ∫°u* tu* t¨<WJ¡°≈®ªC≤ ˚¥w<bJ¡°≤R¡≈ ªsC N°<Ì o¿∏B∫°u* Ÿu
„¥∏∫ ÌÙb°≤ J¡∑ fi°o˘ ªtJ¡wÙ fiFÙ* Fæ, ∫F •∫°u* ? $$64$$
ŸÙJ¡° ≈Cfi# _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
∫u ÌuF N°<Ì Âÿ∫˚°b Ÿu ≈FÔu N°æ≤ ıÙbfiÌ„° tu* ªuwfi F°uJ¡≤ wÌfi∏w≤ Âÿ∫ Îba t≤d N°<Ì Ì„°
tu* ªæw∏∫ Ÿu FÙfi ≤Fwu Fæ* ∫F ≈®Ã∫s NfiC˚bR¡≈ J¡v≈fi° Ô°uJ¡ tu* <J¡Ÿ w≤F F°uwÙ Fæ ? •∫°u*<J¡ ªæw∏∫
Ju¡ N<bfi°<„_b˚°b N°æ≤ N≈¿≤d°tÙ F°ufiu Ÿu Ÿtu* <J¡ŸÙ w≤F J¡∑ ınw° F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ $$65$$
"∫S° whªuwfi_∫æb ıÙb°<ÌÃba wÌ…h∫w°tg' oŸ ≈¥bÕ ≈®ÿfi J¡° W≤ <ffi° ŸCfiu FÙ b<Ÿ‹™>ıÙ fiu ∫F
ÎJ¡ N°æ≤ ÌqŸ≤° ≈®ÿfi <J¡∫° Fæ, w°u ˚Ù ÎJ¡ Ÿ°S Ì°ufi°u* ≈®ÿfi°u* J¡° W≤ Ìufiu J¡∑ oh~>°b°Ôu ˚yb°fi ZÙ
„aJ¡≤ J¡Fwu Fæ* $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # Fu f®Êfig, ı°u N°≈fiu ≈®ÿfi <J¡∫° Fæ, bF Ÿf JC¡~> (≈FÔu <J¡∫u y∫u ≈®ÿfi°u* Ju¡ W≤°u*
Ÿu ∫C•w Ÿf JC¡~>) tæ* N°≈Ÿu J¡Fw° Fq≥; oŸu ŸC<fiÎ $ Fu w[bI°u* tu* Zu‹™>, N°≈fiu ∫F ÎJ¡ fF…w fn° ≈®ÿfi
<J¡∫° Fæ $$66$$
J¡Fu ı°fiub°Ôu ≈°uÌg|°w Ÿu ≈FÔu „≤Ù≤ tu* <f‡f N°æ≤ ≈®<w<f‡f Ju¡ ˚uÌ Ÿu Ì°u ≈®J¡°≤ J¡° ªæw∏∫
fwÔ°wu Fæ* $
Fu f®Êfig, b_wCw# oŸ „≤Ù≤ tu* Ì°u ≈®J¡°≤ J¡∑ ŸbÕ˚¥wt∫°¿ÃtJ¡° <ª<w Fæ, ÎJ¡ w°u Δ∫<‹¸>-Ÿt<‹¸>-
fC<] tu* N°Ÿ•w _b˚°b ≤©fiub°ÔÙ (<bI°fit∫ „ÆÌ Ÿu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ J¡w°Õ˚°u•w°_b˚°b Ÿu ∫C•w)
Fæ N°æ≤ ÌqŸ≤Ù N„uT <bJ¡v≈°u* Ÿu „¥∏∫ J¥¡¸>_S $$67$$
<ıŸ ≈®J¡°≤ <ª<w J¡° ªÔ_b˚°b ≈°<@-≈®∫C•w Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ŸJ¡° ˚uÌ ˚Ù ≈°<@ ≈®∫C•w
FÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
˚B, ıæŸu ŸC∏Ì≤ „ÙÔb°ÔÙ ˜Ù _b›fi tu* ÌqŸ≤u ≈≈<w Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ Ì…#©_b˚°bb°ÔÙ F°uwÙ F…oÕ
ŸyÕ - 30] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1343
N∏∫-ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ bF <ª<w FÙ "F∏w°F<tt°¿_wŸ®°u Ìubw° Nfiufi ıÙbufi°Ãtfi°fiC≈®<bÿ∫
fi°tR¡≈u Δ∫°J¡≤b°<d' oÃ∫°<Ì ZC<w≈®Ì<„Õw ŸaJ¡v≈ Ÿu N≈fiÙ N°Ãt° J¡°u FÙ ıÙb°Ãt° ŸtHwÙ F…oÕ
˚Ùw≤ _b∫a N∏∫-ŸÙ F°uJ¡≤ Nb¿_Sw Fæ $$68$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ oŸ ŸaŸ°≤ tu* bFÙ (ŸC„ÙÔ FÙ) ≈C”T
J®¡°u@b„ sd˚≤ tu* ≤°sŸ-Ÿ° J®¥¡≤ F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ∫F <ª¿w ˚Ù ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈°ÃtJ¡ <ªFgfi°u* Ÿu
∫C•w F°uJ¡≤ ÌqŸ≤u _bR¡≈b°ÔÙ F°u ı°wÙ Fæ $$69$$ Fu f®Êfig, ≈∫CÕ•w ≤Ù<w Ÿu <b”] J¡v≈fi°N°u* Ÿu
˚°<bw N≈fiu _bR¡≈ Ÿu h∫Cw F…oÕ <ª<w J®¡t„# ınw°Ì°Ã‡∫ J¡∑ ˚°bfi°J¡≤ N≈fiÙ FÙ J¡v≈fi° Ÿu
Ÿ<bJ¡v≈ fC<] J¡∑ <bT∫ F°u ı°wÙ Fæ $$70$$ _b∫a <ª<w FÙ N°J¡°„Ÿ<Fw Ÿ¥‚t ˚¥w°u* J¡∑ _bR¡≈w°;
„ÆÌ, _≈„Õ, R¡≈, ≤Ÿ N°æ≤ y∏@°ÃtJ¡ ˚°uÀ∫°u* J¡∑ fÙıR¡≈ ªuÃ∫w° ∫°fiÙ t°∫°≈Ô<sw ªæw∏∫ J¡∑
<bT∫w° ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ ŸJu¡ f°Ì Ÿt<‹¸>-≈®°dR¡≈w° ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ $$71$$
Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ <ª<w tu* ≈aªÙJ¡≤d ≈®∫C•w _S¥Ô˚¥w°ÃtJ¡ Ÿt<‹¸>-Δ∫<‹¸>-_S¥Ô-ÌuFR¡≈w°, ŸJu¡
N∏Ì≤ ≤Ffiub°Ôu <Ô*yÌuF tu* ıÙbR¡≈w° wS° Ÿtu* fCÌgº∫°ÃtR¡≈w° J¡° NbÔ°uJ¡fi J¡≤°wu Fæ* $
≈aªÙJ¡≤d π°≤° Ÿ¥‚t ˚¥w°u* Ÿu bu<‹¸>w F°uwÙ F…oÕ J®¡t„# ∫F <ª<w Ÿ°w°u* πÙ≈ wS° ª°æFÌ Ô°uJ¡R¡≈
Ìu„ <b˚°y Îba <fituT Ÿu ÔuJ¡≤ Ì°u ≈≤°@Õ≈∫Õ∏w J¡°Ô<b˚°y Ÿu ∫C•w F°u ı°wÙ Fæ $ wÌfi∏w≤ bF ≈®°d@°≤d
Ÿu ıÙbR¡≈ F°uwÙ F…oÕ wÃJ¡°Ô FÙ fC<], NFaJ¡°≤, tfi N°æ≤ <ªW_bR¡≈ F°u ı°wÙ Fæ $$72$$ tfiR¡≈w°
J¡°u ≈®°›w F…oÕ <ª<w Ÿ ≈®J¡°≤ ŸaŸ°≤ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ ÔuwÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ "tæ* ª^±>°Ô Fq≥' oŸ
˚°bfi° Ÿu f®°Êd ª^±>°ÔR¡≈w° J¡° NbÔ‡ffi J¡≤w° Fæ $$73$$ f®Ê<ª<w FÙ NI°fi∫C•w _bR¡≈ J¡∑
≈®°<›w J¡≤ ÌuF N°æ≤ ıÙb Ju¡ N°J¡°≤ Ÿu ŸaJ¡¿v≈w F°uJ¡≤ NI°fi≈®∫C•w ınw°b„ NŸbÕI F°u ı°wÙ Fæ $
wÌfi∏w≤ f°≤-f°≤ ˚°uy°u* Ju¡ ŸaJ¡v≈°u* Ÿu <fi≤∏w≤ ŸaŸ°≤˚°<yfiÙ F°uwÙ Fæ $$74$$ Nfi∏w ŸaJ¡v≈°u* Ÿu
N°uw≈®°uw wS° ınw° Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu _S¥Ô F…oÕ ∫F <ª<w FÙ ınw° Ÿu ıÙbfiR¡≈w° J¡° ˚®t Ÿ ≈®J¡°≤
≈®°›w J¡≤wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ıÔ ≈°T°dR¡≈w° (f≤k¡R¡≈w°) ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$75$$ Fu tCfiu, wÌfi∏w≤
bFÙ <ªW, tfi, t°uF, t°∫° ofi ŸaI°N°u* J¡° <fit°ÕdJ¡≤ <fi≈Cdw° Ÿu ınw° J¡° N°Z∫ J¡≤ ŸaŸ°≤ tu*
Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ $$76$$ wÌfi∏w≤ t°uFR¡≈Ù t∏Ìw° J¡°u ≈®°›w F…oÕ, w¨‹d°R¡≈Ù FSJ¡nÙ ≈nfiu Ju¡ J¡°≤d
≈Ù<nw F…oÕ, J¡°t, J®¡°u@ Îba ˚∫ Ÿu y®_w, bæ˚b N°æ≤ Ì¿≤Bw°R¡≈Ù yw°u˘ tu* _b∫a <y≤Ù F…oÕ, N≈fiu NŸÙt
<b_w¨w _bR¡≈ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufiub°ÔÙ, ˜Ù, ≈C` N°<Ì Ju¡ <b∫°uy°u* tu* „°uJ¡ N°<Ì <bJ¡°≤°u* Ÿu y®_w
F…oÕ, Ì…#©R¡≈Ù Ì°b°fiÔ Ÿu <fi≤∏w≤ Ÿ∏w›w F…oÕ, „°uJ¡ N°æ≤ N„C˚°u* Ÿu J¨¡≈d F…oÕ, "≈®Ã∫s Ì…#©, t°uF
N°<Ì _b˚°bb°ÔÙ FÙ tæ* Fq≥ $ - oŸ „¥∏∫°ÃtJ¡ ˚®t Ÿu Δ∫°JC¡Ô F…oÕ, ÎJ¡t°` ÌuF tu* N°_S° ≤©fiub°ÔÙ
tF°fi ÌÙfiw° J¡°u ≈®°›w F…oÕ, t°uFR¡≈Ù tF°J¡∑ªn tu* ıÙdÕ ıayÔÙ F<SfiÙ J¡∑ fi°o˘ k≥¡ŸÙ F…oÕ, bæ˚b N°æ≤
Ì¿≤Bw°R¡≈Ù Ôw°-<F*±>°uÔ°u* Ÿu ª°≤°u* N°u≤ ªaªÔ „≤Ù≤b°ÔÙ, <fi#Ÿ°≤ N°æ≤ NŸÙt ŸaŸ°≤ Ju¡ <bJ¡°≤°u* tu*
Δ∫bF°≤ J¡≤fiub°ÔÙ, NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ w°≈°u* Ÿu Ÿ∏w›w ⁄Ì∫b°ÔÙ, ≤°y N°æ≤ J®¡°u@ Ÿu <fi≤∏w≤ Δ∫°›w
F…oÕ, N≈fiu HC^±> Ÿu <f~C>nÙ F…oÕ ¿F≤fiÙ Ju¡ ŸÂ„ ≈≤b„ F…oÕ, bæ˚b°u* ∫° ˚¥wt°`°N°u* Ju¡ N°<b˚°ÕbJ¡°Ô tu*
⁄‹¸> ∫° N<˚Δ∫•w F…oÕ N°æ≤ fiJu¡ <w≤°u˚°b tu* ÌÙfiw° ∫° <w≤°u˚°b J¡°u ≈®°›w F…oÕ, N≈fiu ŸaJ¡v≈ Ÿu
≈®°›w F…oÕ N∏∫ <b˚®tÂ<‹¸>∫°u* tu* ˚∫˚Ùw F°uJ¡≤ Ÿ w≤F ˚°y ı°wÙ Fæ <ıŸ w≤F buw°Ô°u* Ju¡ fÙª Ÿu
f°<ÔJ¡° ˚°y ı°wÙ Fæ $$77-83$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ «≥¡¸>fiÙ J¡°≥¸>u N°æ≤ fiÙt Ju¡ ≈Wu ©°wu Ÿt∫ N≈fiÙ
1344 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
b°Ÿfi° Ÿu ˚°<bw _bv≈ t@C≤ ≤Ÿ J¡∑ N<˚Ô°T° J¡≤wÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ì…#©t∫ <bT∫°u* Ju¡ ≤Fwu <ª<w
fiŸu ŸC© J¡∑ N<˚Ô°T° J¡≤wÙ Fæ $ fÙª FÙ tu* ˚®‹¸> F°uJ¡≤ ÎJ¡ Ì°uT Ÿu ÌqŸ≤° Ì°uT ≈®°›wJ¡≤ fiÙªu J¡∑
N°u≤ <y≤wÙ ı°wÙ Fæ $ NSb° ıæŸu «≥¡¸>fiÙ <bTt «≥¡ªu w¸> ≈≤ yu F…Î b¨s Ju¡ Ny®˚°y tu* Ÿ‡f] t@C-
≈¸>Ô tu* Nb¿_Sw t@C-<f∏Ì… ª°¸>fiu J¡∑ oh~>° Ÿu b¨s ≈≤ ª»fiu J¡∑ Ô°ÔŸ° J¡≤wÙ F…oÕ <J¡∫u y∫u ÎJ¡
Ÿ°S NyÔu ≈æ≤°u* Ju¡ ∏fi∫fi Ÿu FÙ N≈fiu <b„°Ô ÌuF˚°≤ Ju¡ J¡°≤d fÙª tu* FÙ <k¡ŸÔJ¡≤ fiÙªu J¡∑ N°u≤
<bTt ≈®Ìu„ tu* <y≤wÙ ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F <ª<w ˚Ù ∏fiw <bTt <bT∫b¨s Ju¡ «¡≈≤ ŸC©R¡≈Ù t@C-
<f∏Ì… ª°¸>fiu J¡∑ N<˚Ô°T° Ÿu ª»fiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤FÙ fÙª tu* FÙ <k¡ŸÔJ¡≤ fiÙªu J¡∑ N°u≤ <y≤wÙ ı°wÙ
Fæ $$84$$ Nfi∏w≤ ÎJ¡ ŸaJ¡¸> Ÿu ÌqŸ≤u ŸaJ¡¸> J¡°u ≈®°›w F…oÕ, ÎJ¡ Ì…#© Ÿu ÌqŸ≤u Ì…#© tu* <y≤Ù F…oÕ ÎJ¡
<b≈<W Ÿu ÌqŸ≤Ù <b≈<W tu* ≈F…≥ªÙ F…oÕ <ª<w W≤°uW≤ NÃ∫∏w <bTt ¿_S<w ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ $$85$$
NfiuJ¡ NfiSÕ-Ÿt¥F°u* Ÿu ∫C•w ªu‹¸>°N°u* Ÿu ≈≤b„ ⁄Ì∫b°ÔÙ bF <ª<w fi≤J¡ N°<Ì ˚¥<t∫°u* tu* ÎJ¡ J¡‹¸>
Ÿu ÌqŸ≤u J¡‹¸> J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ ª°≤°u* N°u≤ Ju¡ w°≈°u* Ÿu <fi≤∏w≤ Ÿ∏w›w F…N° J¡≤wÙ Fæ $$86$$ wÌfi∏w≤
J®¡t„# tfiC‹∫ „≤Ù≤ J¡° Ô°˚ F°ufiu ≈≤ ˚Ù f°v∫J¡°Ô Ÿu ÔuJ¡≤ Δ∫bF°≤ <fi≈Cdw° Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu ≈®°›w
J¡°æ„Ô π°≤° J¡°Δ∫, fi°¸>J¡, wJÕ¡ N°<Ì Ju¡ NU∫°Ÿ tu* wÃ≈≤ F…oÕ ∫F <ª<w N≈fiu f∏@fi Ju¡ (@fi, |≤,
©uw, ≈¿≤b°≤ N°<Ì Ju¡) <fit°Õd tu* N≈u<sw ≈≤°J®¡t Ju¡ FÙ ≈Ì J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, t°us°u≈∫°uyÙ <bbuJ¡-
≈Ì J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uwÙ $$87$$ Ÿ J®¡t Ÿu N¿∏wt Nb_S° ≈®°›wJ¡≤ ≈®°d-<bfi°„Ì„° J¡°u ≈®°›w F…oÕ
∫F <ª<w ª°≤°u* N°u≤ ˚∫˚Ùw F°uJ¡≤ Ÿ ≈®J¡°≤ „a<J¡w F°u ı°wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ıÔ sÙd F°ufiu Ÿu ˚¥<t
tu* Ô°u¸>≈°u¸> F°ufiu tu* wÃ≈≤ t~>ÔÙ „a<J¡w F°u ı°wÙ Fæ $$88$$
Ÿasu≈ Ÿu •w NSÕ J¡° ¿b_w°≤ J¡≤wu Fæ* $
f°v∫J¡°Ô tu* <ª<w Ju¡ Ÿt_w <bT∫ ≈≤°@Ùfi ≤Fwu Fæ*, ∫°æbfi J¡°Ô tu* @fi°<Ì-<ª∏w° Ÿu ŸJ¡°
<bbuJ¡ N°b¨w F°u ı°w° Fæ $ b¨]°b_S° tu* ˚Ù NfiuJ¡<b@ Ì…#©°u* Ÿu ≈Ù<nw ≤FwÙ Fæ N°æ≤ Ÿt∫ N°fiu ≈≤
N≈fiu J¡t°u˘ Ÿu b„ÙJ¨¡w F…oÕ t≤ ı°wÙ Fæ $$89$$
J¡tÕy<w J¡° <b_w°≤ J¡≤wu Fæ* $
J¡tÕy<wb„ J¡˚Ù _byÕ-fiy≤ tu* Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ, J¡˚Ù ≈°w°Ô JC¡F≤ tu* fi°<yfi F°u ı°wÙ Fæ, J¡˚Ù
ÌæÃ∫°u* Ju¡ <bb≤°u* tu* N°ŸC≤Ù ffi ı°wÙ Fæ w°u J¡˚Ù oŸ ≈¨ØbÙ tu* tfiC‹∫-˜Ù ffi ı°wÙ Fæ $$90$$ ≤°sŸ°u* Ju¡
N°Z∫-_S°fi tu* ≤°sŸÙ ffi ı°wÙ Fæ, N≤^∫ Ju¡ J¡°u¸>≤ tu* b°fi≤Ù ffi ı°wÙ Fæ, ≈bÕw≤°ı°u* Ju¡ <„©≤ tu*
<Ÿ*<FfiÙ ffi ı°wÙ Fæ w°u J¡˚Ù J¡tÕb„ <Ft°Ô∫ N°<Ì JC¡Ô≈bÕw°u* ≈≤ <J¡∏fi≤Ù ffi ı°wÙ Fæ $$91$$ J¡˚Ù
N≈fiÙ J¡tÕy<w Ÿu ŸCtu” ≈bÕw ≈≤ <bΩ°@≤Ù ffi ı°wÙ Fæ, N≤^∫ <fÔ°u* tu* Ÿ<≈ÕdÙ ffi ı°wÙ Fæ, b¨s ≈≤
Ôw° ffi ı°wÙ Fæ, |°u*ŸÔu tu* <ª<n∫° ffi ı°wÙ Fæ, <„©≤ ≈≤ yC¿vtfiÙ ffi ı°wÙ Fæ w°u J¡˚Ù bfi tu*
<F≤fiÙ ffi ı°wÙ Fæ $$92$$ <ª<w FÙ fi°≤°∫d F°uJ¡≤ ŸtCB tu* fiÙ*Ì ÔuwÙ Fæ, f®Ê° F°uJ¡≤ f®Ê≈C≤ tu* º∫°fi
J¡≤wÙ Fæ, <Ft°Ô∫ ≈bÕw ≈≤ N°@u Nay tu* J¡°∏w° Ÿu Ÿab<Ôw tF°ÌubıÙ J¡° R¡≈ @°≤dJ¡≤ <fib°Ÿ
J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ _byÕ tu* ŸC≤Zu‹™> F¿≤ J¡° R¡≈ @°≤dJ¡≤ <b≤°ıwÙ Fæ (c) $$93$$ ˚B, Ÿa<bwg FÙ Ÿ¥∫Õ
(c) "≈Ìtub <F w<∏fiÃ∫t<fiÃ∫°# ≈<Ìfi# _t¨w°#'(f®Ê≈Ì FÙ <fiÃ∫ Fæ N°æ≤ ÌqŸ≤u ≈Ì@°≤Ù
N<fiÃ∫ Fæ*) oÃ∫°<Ì <„b≈C≤°d Ju¡ bªfi°fiC≤°u@ Ÿu fi°≤°∫d N°<Ì J¡° ˚Ù ıÙby<w tu* FÙ <fiR¡≈d oŸ
ŸyÕ - 30] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1345
ffiJ¡≤ <ÌbŸ J¡° <fit°Õd J¡≤wÙ Fæ, tu| ffiJ¡≤ ıÔ f≤Ÿ°wÙ Fæ, b°∫C ffiJ¡≤ b°∫CΔ∫°≈°≤ J¡≤wÙ Fæ Îba
≈bÕw N°æ≤ tF°uÌ<@ ffiJ¡≤ ≈bÕw N°æ≤ tF°uÌ<@ J¡° Δ∫°≈°≤ J¡≤wÙ Fæ $$94$$ Ÿa<bwg FÙ M¡wC|<¸>w
Ÿabß≤ J¡° ªJ®¡ |Ct°wÙ Fæ, ŸFŸ° ∫Cy, t∏b∏w≤ N°<Ì J¡°Ô J¡° <fit°Õd J¡≤wÙ Fæ Îba <Ìfi N°æ≤ ≤°<`R¡≈
Ÿu J®¡t„# ≈®J¡°„ Îba N∏@J¡°≤R¡≈ ffi ı°wÙ Fæ $$95$$ <ª<w FÙ J¡FÙ* ∫°fiÙ b¨s N°<Ì tu* fÙıR¡≈ wS°
ŸJ¡∑ NaJC¡≤w° tu* FuwC ≤Ÿ°ÃtJ¡ vÔ°Ÿ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°u ı°wÙ Fæ, J¡FÙ* ≈°T°R¡<≈dÙ F°uJ¡≤ <fiÿªÔ
≈ÃS≤ ffi ı°wÙ Fæ, J¡FÙ* ≈≤ ıÔ≈¥dÕ fiÌÙ F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ JC¡tCÌR¡≈ Ÿu kæ¡Ô ı°wÙ Fæ $$96$$
J¡FÙ* ≈≤ k¡Ô≈a<•w∫°u* Ju¡ ≈°J¡°u* Ÿu ≈Ô<sw ≤FwÙ Fæ,J¡FÙ* J¡°™>, NfiÔ N°<Ì Ÿu ≈Ô<sw ≤FwÙ Fæ,
J¡FÙ* ≈≤ „Ùww°b„ <Ft Ju¡ ŸÂ„ N°ª≤d J¡≤ ≤Fu ıÔ Ÿu ∫C•w ≤FwÙ Fæ N°æ≤ J¡FÙ* N°J¡°„ N°æ≤ b°∫C
ffiJ¡≤ ≤FwÙ Fæ N°æ≤ J¡FÙ* N∏∫R¡≈ ffiJ¡≤ ≤FwÙ Fæ $$97$$ <ª<w FÙ J¡FÙ* ≠≠b<Ôw N°J¡°≤b°ÔÙ,
J¡FÙ* JC¡„-J¡^¸>J¡ N°<Ì Ÿu Ì…yÕt, J¡FÙ* <„Ô°R¡≈, J¡FÙ* fiÙÔR¡≈, J¡FÙ* F¿≤wR¡≈, J¡FÙ* N<ÀfiR¡≈
N°æ≤ J¡FÙ* tFÙR¡≈ ffi ı°wÙ Fæ $$98$$ ŸfJ¡∑ N°Ãt°, ŸbÕ` Îba t°∫° Ju¡ ∫°uy Ÿu ŸbÕ_bR¡≈ F°ufiu Ju¡
J¡°≤d <ª<w Ÿ w≤F ıyw-R¡≈ FÙ F°u ı°wÙ Fæ $ ≈≤t°SÕ-Ì„° tu* w°u bF ≈≤° <ª<w N°J¡°„ Ÿu ˚Ù
NÃ∫∏w <fitÕÔ Îba Δ∫°≈J¡ FÙ Fæ $$99$$ <ª<w ıf-ıf ıF°≥ ≈≤ <ıŸ ˚°b Ÿu <ıŸ w≤F N≈fiÙ
N°Ãt° J¡° <bbwÕ π°≤° ≈ª∫ J¡≤wÙ Fæ, wf-wf bFÙ* ≈≤ ŸÙ ˚°b J¡° NfiC˚b Ÿ w≤F ÎuŸu J¡≤wÙ Fæ
ıæŸu ıÔ _≈∏Ì Ÿu w≤ay N°<Ì R¡≈w° J¡° NfiC˚b J¡≤w° Fæ $$100$$
∏FÙ* ˚°b°u* J¡° <k¡≤ <b_w°≤≈¥bÕJ¡ <fiR¡≈d J¡≤wu Fæ* $
∫F <ª<w FaŸÙ, J®¡°æ*ªÙ, fyCÔÙ,J¡°J¡∑, Ÿ°≤ŸÙ, |°unÙ, b¨J¡∑, «≥¡ªu ≈æ≤ N°æ≤ ª°u*ªb°ÔÙ <˚∏fi ı°<w
J¡∑ fyCÔÙ, NÃ∫∏w @bÔ w¥Ô J¡^™> ı°<w J¡∑ fÔ°J¡°, <F≤fiÙ, b°fi≤Ù, <J¡∏fi≤Ù, JC¡WÙ, b<¸>J¡°,
<≈ayÔÙ, tæfi°, t•©Ù, ˚°æ*≤Ù, ŸCÀyÙ, @Ù, ZÙ, Ô≠ı°, ≈®Ù<w, ≤<w, t°∫°, ≤°<` N°æ≤ „„Ù ofi wS°
ofiŸu <˚∏fi N∏∫°∏∫ ∫°u<fi∫°u* tu* ∫°fiÙ ÌuF-<b„uT°u* tu* oŸ <bbwÕt°fi ŸaŸ°≤ tu* Ÿ ≈®J¡°≤ |¥twÙ ≤FwÙ
Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ıÔ°bwÕ tu* <wfiJ¡° $$101-103$$ N≈fiu „ÆÌ Ÿu yÌFÙ J¡∑ w≤F ∫F <ª<w N≈fiu FÙ
ŸaJ¡v≈ Ÿu ±>≤wÙ Fæ oŸJu¡ ŸÂ„ ÌqŸ≤Ù J¡°uoÕ ˚Ù tCÀ@°, ªaªÔ° Îba NfÕÔ° f°Ô° fiFÙ* Fæ $$104$$ Fu
tF°tCfiu, ∫F wCtŸu Ÿ ıÙb„<•w J¡° <fiR¡≈d <J¡∫°, ı°u fuª°≤Ù ≈®°J¨¡w N°ª°≤°u* Ÿu ≈≤°@Ùfi Îba
≈„CN°u* Ju¡ ŸÂ„ N<fi∫¿∏`w @tÕb°ÔÙ Fæ $$105$$ tC<fib≤, NŸÙt Ì…#©≈¥dÕ <b˚®t°u* J¡° _b∫a N°Z∫
J¡≤fiub°ÔÙ "J¡t°ÕÃt°' (J¡t°ÕfiCŸ°≤_b˚°b°) oŸ fi°t J¡°u ≈®°›w F…oÕ oŸ ≈≤t°Ãt° J¡∑ ∫F „<•w ŸªtCª
„°uªfiÙ∫ Fæ $$106$$ _b<˚∏fi ŸW°-_k¥¡<wÕ Ÿu ≤<Fw, N<bΩ° Ÿu N<fi∫w, <bfi°„Ù N°æ≤ _b°˚°<bJ¡
tÔR¡≈ NŸwg Ju¡ «¡≈≤ FÙ oŸfiu ÎuŸu N°J®¡td <J¡∫° Fæ, ıæŸu w^±C>Ô (ª°bÔ) fiu wCT (˚¥ŸÙ) Ju¡
«¡≈≤ $$107$$ NŸÙt <b˚b°u* Ÿu ˚®‹¸> F…oÕ wS° ÌC˚°ÕÀ∫R¡≈ ≈¿≤w°≈ Ÿu ≈¿≤w›w F…oÕ ∫F <ª<w ıÙbR¡≈w°
≈®°›w J¡≤ ÎuŸu „°uJ¡ <btÀfi F°u ı°wÙ Fæ, ıæŸu ≈<w<bFÙfi° fi°<∫J¡° $$108$$ ˚B, ıny<w N<bΩ° J¡∑
Ÿ°tØ∫Õ w°u Ìu©°u ! <ıŸŸu <J¡ ≈¥dÕf®Ê_b˚°b F°uwÙ F…oÕ ˚Ù „≤Ù≤°b¿h~>∏fi <ª<w N≈fiÙ <fi≤<w„∫°fi∏Ì
ÿÔ°uJ¡ Ÿu <J¡∫° y∫° Fæ $ NSb° fi°≤°∫d N°<Ì Ÿ°R¡›∫ tC•w ıÙb°u* Ju¡ <bT∫ tu*, oŸJ¡∑ ∫°uıfi°
J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ NSb° ∫F°≥ Ÿu ÔuJ¡≤ ıÙby<w∫°u* J¡° <fiR¡≈d fiFÙ* <J¡∫° y∫° Fæ, <J¡∏wC <ª<w Ÿf
JC¡~> Δ∫°≈°≤ J¡≤wÙ Fæ, ∫F J¡F° y∫° Fæ oŸ<ÔÎ J¡°uoÕ Ì°uT fiFÙ* Fæ $
1346 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈¥dÕ_b˚°bw° J¡° _t≤d <J¡∫u <ffi° tæ* „≤Ù≤t°` ≈¿≤¿h~>∏fi Fq≥, S°un° ≈C^∫ sÙd F°ufiu ≈≤ tæ* ∏∫¥fi F°u
yoÕ, ∫°u* ŸtHJ¡≤ N≈fiu ≈wfi Ju¡ <ÔÎ Ÿ ≈®J¡°≤ fiÙªu J¡∑ N°u≤ <y≤wÙ ı°wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ tu|, ŸtCÌ®
N°<Ì Ÿu ≈Ô<sw Ÿt_w ıyw J¡°u N≈fiu Ì≤ tu* Ÿt° Ôufiu J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ Ÿu ∫C•w F°uwu F…Î ˚Ù ≤F¸> J¡∑
|¿≤∫°u* tu* ≈®<b‹¸> N°J¡°„ N≈fiu •w _b˚°b J¡° _t≤d <J¡∫u <ffi° |¸>Ùt°` Ÿu ≈¿≤¿h~>∏fi wS° Nv≈
ıÔ <y≤fiu Ÿu tæ* ©°ÔÙ F°u y∫°, ∫°u* t°fiJ¡≤ f°≤-f°≤ N≈fiu ≈wfi Ju¡ <ÔÎ fiÙªu J¡∑ N°u≤ <y≤w° ı°w° Fæ,
∫F fn° J¡‹¸> Fæ $$109$$
wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

oJ¡wÙŸb°≥ ŸyÕ
<ıŸŸu tfi, ≈®°d N°æ≤ o¿∏B∫°u* Ju¡ π°≤° f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ ≈®J¡°„ F°uw° Fæ,
Ÿ „C] <ª<w J¡° ıÙbR¡≈w° N°<Ì Ju¡ <fiTu@ Ÿu ≈®Ì„Õfi $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # <ıŸ ≈®J¡°≤ _b°<›fiJ¡ t<Ì≤°-tÌ Ÿu ı<fiw t°uF tu* <y≤Ù F…oÕ tCÀ@° ˜Ù
Ÿ‡˚®tJ¡°Ô tu* "tæ Ì…#©Ù Fq≥,' oŸ ˚°bfi° Ÿu <tØ∫° FÙ Ì…#© f¸>°u≤° J¡≤wÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ NI°fi-
J¡∑ªn tu* k≥¡ŸÙ F…oÕ ∫F <ª<w ˚Ù NI°fiJ¡°Ô tu* "tæ* Ì…#©Ù Fq≥, oŸ ˚°bfi° Ÿu ≈¥bÕb<dÕw<tØ∫° FÙ
ıÙbıyL°b f¸>°u≤° J¡≤wÙ Fæ $$1$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ <b≈≤Ùw-t<w∫C•w tCÀ@° ˜Ù t≤Ù F…oÕ fi F°ufiu ≈≤
˚Ù tæ* t≤ yoÕ, fi‹¸> fi F…oÕ ˚Ù tæ* fi‹¸> F°u yoÕ, ∫°u* ˚°bfi° J¡≤wÙ F…oÕ ≤°uwÙ ≤FwÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F
<ª<w ˚Ù tæ* fi‹¸> F°u yoÕ, tæ* t≤ yoÕ, ∫°u* ˚°bfi° J¡≤wÙ F…oÕ H¥™> t¥™> ≤°uwÙ ≤FwÙ Fæ $$2$$ <b≈≤Ùw F…oÕ
fC<] JC¡‡F°≤ Ju¡ |¥twu F…Î ª°J¡ J¡°u ˚Ù <ıŸ ≈®J¡°≤ <ffi° <fi<tW Ju¡ FÙ ¿_S≤ Ìu©wÙ Fæ, ™>ÙJ¡ ŸÙ
≈®J¡°≤ ∫F <ª<w ˚Ù NF∏w° Ju¡ ˚®t Ÿu NŸÃ∫ oŸ Ÿ‡≈¥dÕ ŸaŸ°≤ J¡°u <ffi° J¡°≤d FÙ ŸÃ∫ Ìu©wÙ
Fæ $$3$$ oŸ <ª<w Ju¡ ŸaŸ°≤°fiC˚b tu* J¡°≤d <ªW FÙ Fæ, Ôu<J¡fi bF J¡°≤dR¡≈ <ªW J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ FÙ
fiFÙ* Fæ; •∫°u*<J¡ bF <ªwg ∫° ŸŸu <˚∏fi N<ªwg Ì°ufi°u* tu* Ÿu J¡°uoÕ F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡w° $ ∫<Ì N<ªwg-
R¡≈ t°fiu*yu, w°u bF ıyw Ju¡ N∏wyÕw F°u ı°fiu Ÿu ıyÃJ¡v≈J¡ FÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$4$$
<ªW J¡∑ ŸW° <Ÿ] fi F°ufiu Ÿu FÙ ŸJu¡ ªuÃ∫ (<bT∫) ıyw J¡∑ ˚Ù ŸW° <Ÿ] fiFÙ* Fæ, ∫FÙ
J¡Fwu Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ <ªWR¡≈ J¡°≤d J¡° N˚°b <Ÿ] F°ufiu Ÿu ªuÃ∫ J¡° (ıyBq≈ <bT∫ J¡°) ˚Ù N˚°b <Ÿ]
FÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ <ıŸ <ª<w Ju¡ π°≤° Zt≈¥bÕJ¡ <ªW NfiC˚¥w F°uw° Fæ, bF <ª<w <ªW N°æ≤ ŸJu¡ N@Ùfi
ªuÃ∫ _bR¡≈ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC „C]R¡≈ FÙ Fæ $$5$$
<ªW Ju¡ <fiTu@ Ÿu FÙ <ª<w tu* ªsC N°<Ì o¿∏B∫≈®∫C•w Âÿ∫, Ì„Õfi N°æ≤ B‹¸>°R¡≈ <`≈C¸>Ù J¡° <fiTu@
˚Ù <Ÿ] F°u ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ ≈ÃS≤ tua wuÔ fiFÙ* ≤Fw°, ŸÙ ≈®J¡°≤ „C] <ª<w tu* Âÿ∫, Ì„Õfi N°æ≤ B‹¸>° J¡° R¡≈
fiFÙ* ≤Fw° $ ıæŸu ª∏Bt° tu* J¡°<Ôt° (J¡°Ô°≈fi) fiFÙ* ≤FwÙ, bæŸu FÙ <ª<w tu* J¡w°Õ, J¡tÕ N°æ≤ J¡≤d
fiFÙ* ≤Fwu $$6$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ N°J¡°„ tu* fibÙfi NaJC¡≤ J¡° N˚°b Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ <ª<w tu* ≈®t°w°, ≈®tu∫
N°æ≤ ≈®t°d ofi wÙfi°u* J¡° N˚°b Fæ $ <ıŸ ≈®J¡°≤ fi∏Ìfibfi tu* ©æ≤ Ju¡ b¨s J¡° N˚°b Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤
ŸyÕ - 31] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1347
<ª<w tuu* <ªWb¨<W, ªuwfi (<ªWb¨<W Ju¡ N°Z∫) N°æ≤ ªuÃ∫ (•w b¨<W Ju¡ <bT∫) N°<Ì J¡° ()
N˚°b Fæ $$7$$ ıæŸu N°J¡°„ tu* ≈bÕwÃb fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ <ª<w tu* NF∏w°, Ãb∏w° N°æ≤ wW° ÌqŸ≤Ù
≈≤°usb_wCw°) N°<Ì () fiFÙ* Fæ $ ıæŸu J¡°ıÔ tu* „a©Ãb fiFÙ* ≤Fw°, bæŸu FÙ <ª<w tu _bÌuFÃb N°æ≤
N∏∫ÌuFÃb fiFÙ* ≤Fwu $$8$$ ıæŸu ≈≤t°dC Ju¡ N∏Ì≤ ŸCtu” fiFÙ* ≤Fwu, bæŸu FÙ oŸtu* NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ ıÙb
wS° ≈®Ã∫uJ¡ „≤Ù≤ tu* N°Ãt° Ju¡ N˚uÌ°º∫°Ÿ ˚Ù fiFÙ* ≤Fwu $ oŸtu* „ÆÌ N°æ≤ NSÕ (fi°t N°æ≤ R¡≈) J¡∑
J¡S° w°u oŸ ≈®J¡°≤ fiFÙ* Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ tF° «¡Ÿ≤ ˚¥<t tu* Ôw° J¡∑ $$9$$
"NS° N°Ìu„°u fiu<w fiu<w' oÃ∫°<Ì ŸbÕÂÿ∫°u* Ju¡ „°˜Ù∫ <fiTu@ ˚Ù w[bŸ°s°ÃJ¡°≤≈∫Õ∏w FÙ Fæ*,
•∫°u*<J¡ <ªW[b J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°ufiu ≈≤ w°u ≈®<w∫°uyÙ J¡∑ ≈®<Ÿ<] fi F°ufiu Ÿu fiJ¡° J¡˚Ù Ÿa˚b fiFÙ* Fæ,
∫FÙ J¡Fwu Fæ* $
oŸ <ª<w tu* "fiu<w fiu<w' oÃ∫°<Ì <fiTu@≈≤J¡ ZC<w∫°≥ ÎuŸu fiFÙ* Fæ*, ıæŸu Ÿ¥∫Õ-t^±>Ô tu* ≤°<` $ <ıŸ
≈®J¡°≤ wCT°≤ tu* ‹dw° fiFÙ* ≤FwÙ, ŸÙ ≈®J¡°≤ oŸtu* b_wC Ÿu N<w¿≤•w b_wCÃb N°æ≤ Nb_wCÃbR¡≈
@tÕ ˚Ù fiFÙ* ≤Fwu $$10$$ oŸtu* „¥∏∫w° N°æ≤ N„¥∏∫w° oŸ ≈®J¡°≤ fiFÙ* Fæ, ¿ıŸ ≈®J¡°≤ <„Ô° Ju¡ y˚Õ tu*
b¨s $ N°J¡°„ tu* Nfi°J¡°„w° J¡∑ fi°o˘ <˚∏fi-<˚∏fi b°<Ì∫°u* Ju¡ π°≤° J¡¿v≈w ≈®<Ÿ] tFwÙ „¥∏∫w°
N°æ≤ N„¥∏∫w° <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ ıæŸu fiFÙ* ≤FwÙ Ju¡bÔ Ju¡bÔÙ˚°bÔsd _bR¡≈_bh~>w° FÙ Nb„uT
≤FwÙ Fæ, fi <J¡ NdCt°` ˚Ù ŸŸu JC¡~> <˚∏fi, bæŸu FÙ oŸ <ª<w tu* ˚Ù „¥∏∫w° N°æ≤ N„¥∏∫w° Fæ $$11$$
wf w°u Ÿ‡≈¥dÕ NfiS°u˘ J¡° t¥ÔJ¡°≤d <F≤^∫y˚°ÕÃtJ¡ Ÿt<‹¸>-<ªW FÙ oŸ <ª<w J¡° Ì°uT Fæ,
•∫°u*<J¡ ÎJ¡t°` ŸÙ J¡°≤d Ÿu ªwC<bÕ@ „≤Ù≤°u* tu* Ã≈∏fi F…oÕ ∫F <ª<w ofi Ÿf Ÿ°aŸ°¿≤J¡ Ì…#©°u* J¡°u
≈®°›w J¡≤wÙ Fæ $ fiJ¡° Ft Ô°uy J¡˚Ù h~>uÌ fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ª<w Ju¡ Ì°uT˚¥w <F≤^∫y˚Õ Ju¡ <ªWR¡≈ <fi<tW Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ ∫F <ª<w ofi Ì…#©°u* J¡°u ≈®°›w
J¡≤wÙ Fæ, ÎuŸÙ f°w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC <F≤^∫y˚Õ π°≤° Ã≈∏fi <J¡∫u y∫u ı°u ÌuF, o¿∏B∫ N°æ≤ fiJu¡ <bT∫
Fæ*, fi Ÿftu* "NFtg', "tt' wS° "∫u Ÿf NSÕ ŸÃ∫ Fæ*' oÃ∫°<Ì Ju¡bÔ ˚°bfi°t°` Ÿu FÙ ∫F ŸaŸ°≤R¡≈
NfiSÕ ≈¿_Sw F…N° Fæ $$12$$
oŸÙ<ÔÎ w[bI ≈C”T tu* wS°u•w ˚°bfi° Ju¡ N˚°b Ÿu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ NfiS°u˘ J¡∑ „°<∏w F°u ı°wÙ Fæ,
oŸu J¡Fwu Fæ* $
w[bI ≈C”T tu* wS°u•w "NFtg', "tt' wS° "∫u Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ≈Ì°SÕ ŸÃ∫ Fæ*' oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚°bfi°
Ju¡ N˚°b Ÿu FÙ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ NfiSÕ N≈fiu-N°≈ Ÿa„°∏w F°u ı°w° Fæ N°æ≤ w[bI ≈C”T tu* ˚Ù wS°u•w
Ÿ°≤Ù ˚°bfi°N°u* Ju¡ N˚°b Ju¡ <ffi° Ÿ‡≈¥dÕ Ì…#© ≈®°›w F°uwu ≤Fwu Fæ* $$13$$
∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ w¨d J¡∑ fi°o˘ <w≤_J¡°≤ Ju¡ ∫°uÀ∫ ˚Ù ∫F `æÔ°u•∫≈Ì°SÕ Ju¡bÔ ˚°bfi° Ju¡ ∫°fiÙ
b°Ÿfi° Ju¡ fÔ Ÿu NI°<fi∫°u* Ju¡ <ÔÎ Ì…#Ÿ°º∫ F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ, oŸu J¡Fwu Fæ* $
() N°<Ì≈Ì Ÿu tfifiJ¡w°Õ, t<w N°æ≤ t<w Ju¡ <bT∫; f°u]°, f°u@ N°æ≤ f°u@ Ju¡ <bT∫ wS°
NFaJ¡w°Õ (NFt°<˚t°fiJ¡w°Õ), NFaJ¡°≤ N°æ≤ NFaJ¡°≤ Ju¡ <bT∫°u* J¡° y®Fd <J¡∫° y∫° Fæ $
() ∫F°≥ ≈≤ N°<Ì ≈Ì Ÿu _bÌuFÃb N°<Ì @t°u˘ Ju¡ N°Z∫, fiJu¡ Δ∫°›∫ @tÕ Îba fiJu¡ Ÿ‡f∏@°u*
J¡° y®Fd <J¡∫° y∫° Fæ $
1348 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ J¡∑ wb-tt°ÃtJ¡ ı°u ˚°bfi° Fæ, bFÙ oŸ Ì…#©°<Ì J¡∑ ≈®Ÿ<•w tu* J¡°≤d Fæ, Ÿ
˚°bfi° tu* ≈C”T J¡∑ _bw∏`w° Fæ ∫°fiÙ bF ˚°bfi° J¡≤ ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ fiFÙ* ˚Ù J¡≤ ŸJ¡w° Fæ $ ÎuŸÙ
¿_S<w tu* ıæŸu w¨d J¡° ≈¿≤Ã∫°y Ì…#Ÿ°º∫ fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ `æÔ°u•∫ J¡° ≈¿≤Ã∫°y ˚Ù Ì…#Ÿ°º∫ fiFÙ*
Fæ $$14$$ wS°u•w ˚°bfi° Ÿu ¿_Sw F…N° ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù NfiSÕ _b°@Ùfi F°uw° F…N° ˚Ù Ì…#Ÿ°º∫ Fæ $
(∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ N<wŸCÔ˚ ˚°bfi°Ã∫°y _b∫a FÙ <Ÿ] •∫°u* fiFÙ* F°uw° ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) ı°u-
ı°u J¡°∫Õ Fæ* fiJ¡∑ ≈C”T N≈fiu ≈®∫Ãfi Ÿu ∫<Ì <Ÿ¿] fiFÙ* J¡≤w°, w°u bu J¡F°≥ Jæ¡Ÿu ≈®°›w F°u ŸJ¡wu Fæ* ?
Ÿ°@°≤d w¨d ˚Ù <ffi° F°S kæ¡Ô°∫u ≈®°›w fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° $$15$$
Ju¡bÔ ˚°bfi°t°` J¡° Ã∫°y J¡≤ Ìufiu ≈≤ ≈≤t ≈C”T°SÕ_bR¡≈ ≈≤t°SÕ <ª<w ŸbÕ` Nfi°∫°Ÿ FÙ
ŸCÔ˚ Fæ, oŸÙ N°„∫ Ÿu Ÿ <ª<w J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
<fi<bÕJ¡v≈, N<πwÙ∫, ≈≤f®Ê_bR¡<≈dÙ ŸbÕΔ∫°≈J¡ F°uwÙ F…oÕ ŸJ¡Ô wuı°u* J¡°u ˚Ù ≈®J¡°<„w
J¡≤fiub°ÔÙ, _bh~> N°æ≤ N<w ÃJ¨¡‹¸> ı°u ∫F <ª<w Fæ, bF ≈C”T J¡∑ Ju¡bÔ ÎJ¡ ˚°bfi° Ÿu ≈®°›wΔ∫
Fæ $$16$$ bF <ª<w Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡° Nb˚°Ÿ J¡≤fiub°ÔÙ ŸbÕΔ∫°≈J¡, <fiÃ∫, <fitÕÔ, <fiÃ∫°u<Ìw, tfi
Ÿu ≤<Fw, ŸJ¡Ô <bJ¡°≤°u* Ÿu b<ıÕw N°æ≤ <fi≤aıfi Fæ $ ÎJ¡ bFÙ |¸> N°æ≤ ≈¸> tu*, b¸> N°æ≤ ÌÙb°≤ tu*, „J¡¸>
N°æ≤ b°fi≤ tu*, yÌFu N°æ≤ NŸC≤ tu*, Ÿ°y≤ N°æ≤ ˚¥w tu*, wS° fi≤ N°æ≤ fi°y tu* ŸbÕ` Ÿa¿_Sw Fæ $$17,18$$
<ıŸ ≈®J¡°≤ ÌÙ≈J¡ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ ≈®J¡°„fi Ju¡ <ÔÎ J¡°uoÕ ÌqŸ≤Ù <J®¡∫° fiFÙ* J¡≤w°, Ju¡bÔ N≈fiÙ _bR¡≈¿_S<w
Ÿu FÙ ≈®J¡°„fi tu* ŸtSÕ F°u ı°w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F <ª<w ˚Ù Ÿ°sÙ J¡∑ fi°o˘ Ju¡bÔ ªC≈ª°≈ N≈fiu
_bR¡≈ tu* fæ™>Ù ≤FwÙ Fæ, ªÔfiu-<k¡≤fiu N°æ≤ <FÔfiu-±>°uÔfiu tu* ŸtSÕ ≤FwÙ F…oÕ ˚Ù J¡FÙ* ≈≤ <FÔfiu-
±>°uÔfiu ∫° ªÔfiu-<k¡≤fiu J¡° fi°t wJ¡ fiFÙ* ÔuwÙ $$19$$ ÎuŸÙ Ÿ°tØ∫Õ ≤©wÙ F…oÕ ˚Ù bF <ª<w Ju¡bÔ
ÌuF°<Ì˚°b Ÿu b°_wb tu* t<Ôfi fi F°uwÙ F…oÕ ˚Ù t<Ôfi F°u yoÕ Fæ ∫°fiÙ fi°fi°<b@ ≤°yπuT°<Ì Ì°uT°u* Ÿu
Ÿa∫C•w F°u yoÕ Fæ $ oŸtu* ∫Ω<≈ <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° <bJ¡v≈ Fæ fiFÙ*, <k¡≤ ˚Ù <b<b@ <bJ¡v≈°u* Ÿu ∫C•w F°u
yoÕ Fæ $ Nın F°uwÙ F…oÕ ˚Ù ın-ŸÙ ˚°ŸwÙ Fæ Îba ŸbÕy°<tfiÙ F°uwÙ F…oÕ ˚Ù NŸbÕy°<tfiÙ $$20$$
Nf ŸbÕy°<tfiÙ N°æ≤ NÃ∫aw Ÿ¥‚t <ª<w J¡° ÎJ¡-ÎJ¡ „≤Ù≤ Ju¡ N∏Ì≤ fi© Ÿu ÔuJ¡≤ <Ÿ≤ wJ¡ ı°u
<b„uTΔ∫°<›wÔsd Ÿaª∫ Fæ, Ÿtu* ∫C<•w fwÔ°wu Fæ* $
<b„uT ≈®J¡°≤ J¡° N<˚t°fi N°<Ì J¡°uoÕ <bJ¡v≈ fi ~¥>fiub°ÔÙ, ŸbÕy°<tfiÙ Îba NÃ∫∏w Ÿ¥‚t_bR¡≈
≈≤° <ª<w ≈®°d≈®@°fi <Ô*y „≤Ù≤ tu* ≈®<w<f‡f˚°b Ÿu NfiCyw F°uwÙ F…oÕ F°S, ≈æ≤ N°<Ì ı°u Nay Fæ* Îba ı°u
⁄Ì∫ N°<Ì _S°fi wS° fFW≤ Fı°≤ fi°<n∫°u* Ju¡ (<„≤°N°u* Ju¡) ˚uÌ Fæ*, fi ŸfJ¡°u Δ∫°›wJ¡≤ ∫°fiÙ
fitu* ≈®bu„ J¡≤ ŸbÕ` ≈F…≥ªÙ F…oÕ N≈fiÙ Ÿa<bwg J¡° N≈fiu wfiu FÙ „≤Ù≤ tu* t°fi°u* ıf≤Ì_wÙ ©Ù*ªJ¡≤
Ÿ ≈®J¡°≤ ≈ª∫ J¡≤wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ Ô‡f° N°æ≤ Ÿ¥‚t ≤u„t N°<Ì w∏wC ¸>uJC¡N° N°<Ì Ju¡ «¡≈≤
bu‹¸>fi J¡≤fiu ≈≤ NÃ∫∏w Ô‡f° F°ufiu ≈≤ ˚Ù N≈fiu J¡°u wfiu FÙ _S°fi tu* ≈Ÿa⁄w J¡≤ fu≤ N°<Ì Ju¡
N°J¡°≤ Ju¡ ŸÂ„ ≈ª∫ ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$21$$ ˚B, oŸÙ ≈ª∫ Ju¡ J¡°≤d ı°y®w ≈C”T J¡∑ <ª<w
f°flR¡≈ N°<Ì <bT∫°u* Ju¡ NbÔ°uJ¡fi Îba N∏Ì≤ t°fi<ŸJ¡ Δ∫°≈°≤°u* Ÿu bu<‹¸>w F°uwÙ F…oÕ f°u@≈s≈°<wfiÙ
F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ <fiB° Ôu ≤Fu ≈C”T J¡∑ <ª<w w°u _b›fi tu* b°Ÿfi°t∫ R¡≈ N°<Ì Ju¡ NbÔ°uJ¡fi Îba
tfi°uΔ∫°≈°≤°u* Ÿu bu<‹¸>w F°uwÙ F…oÕ Ì°u ≈s°u* J¡° ∫°fiÙ ˚Ùw≤ f°u@ N°æ≤ f°F≤ Nf°u@ ofi Ì°u ≈s°u* J¡°
ŸyÕ - 31] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1349
NbÔ‡ffi J¡≤wÙ Fææ $ oŸÙ ≈®J¡°≤ ŸCTC<›w tu* NI°fit°` J¡∑ Ÿ°<sdÙ Îba "tæ*fiu JC¡~> ˚Ù fiFÙ* ı°fi°' oŸ
≈®J¡°≤ ™>u F…Î ≈C”T Ju¡ _t≤d Ÿu ŸÌŸÌ°ÃtJ¡ F°uwÙ F…oÕ ˚Ù <ª<w NŸÃ≈®°∫ F°uJ¡≤ Nf°u@≈s J¡° FÙ
NbÔ‡ffi J¡≤wÙ Fæ $$22$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ°@C F…N° ≈C”T ˚Ù Ì…ıÕfi-Ÿay<w Ÿu <ª≤J¡°Ô wJ¡ <ªW Ju¡
Ÿa_J¨¡w F°ufiu ≈≤ Ì…Õıfi J¡∑ oh~>°Î≥ ÔuJ¡≤ NŸ°@C F°u ı°w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ NÃ∫∏w _bh~> ≈≤° <ª<w FÙ
ÌuF°<Ì tu* w°Ì°Ã‡∫°<˚t°fi J¡≤fiu Ÿu wÌfiCJ¥¡Ô-≈®°<›w J¡∑ N°æ≤ ≈®<wJ¥¡Ô ≈¿≤F°≤ N°<Ì J¡∑ <ª∏w° J¡≤wÙ
Fæ (N°æ≤ _b∫a ın ÌuF°<ÌR¡≈ F°u ı°wÙ Fæ $)$$23$$
oŸÙ<ÔÎ <ªW Ju¡ ≈Cfi# f®ÊR¡≈w° Ÿu ˚°<bw F°ufiu ≈≤ bF f®ÊR¡≈ FÙ F°u ı°w° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu
‹¸>°∏w J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ t°<Ô∏∫ Ÿu ŸCbdÕ w°t®R¡≈ F°u ı°w° Fæ N°æ≤ tÔ J¡° „°u@fi J¡≤fiu Ÿu <k¡≤ ŸCbdÕR¡≈
F°u ı°w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ NI°fiR¡≈ tÔ J¡° „°u@fi J¡≤fiu Ÿu ≈≤t<ª<w N≈fiu <b„C] _bR¡≈ tu* F°u
ı°wÙ Fæ $$24$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸC∏Ì≤ Ì≈Õd N≈fiu «¡≈≤ N°≤°u<≈w tÔ J¡∑ „°<∏w Ÿu ≈®<wt° ¿_S<w
(f°≤-f°≤ ≈®<w<f‡f J¡∑ N<˚Δ∫<•w Ju¡ ∫°uÀ∫ _bh~>w°R¡≈ ¿_S<w) ≈®°›w J¡≤w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ NI°fi
Ÿu ınw°, ıÙbw° N°<Ì Ÿ¨<‹¸> t°fi°u* ≈®°›wJ¡≤ ¿_Sw F…oÕ <ª<w ˚Ù w[bI°fi Ÿu N≈fi° _bh~>w°R¡≈
Jæ¡bv∫≈Ì ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ $$25$$ NŸwg-R¡≈ NI°fi Ju¡ Ô°˚ Ÿu <ª<w J¡° ŸaŸ°≤ f»w° ı°w° Fæ
N°æ≤ Ÿ<hªÌ°fi∏Ì_bR¡≈ <ª<w_b˚°b Ju¡ I°fi Ÿu ∫F ŸaŸ°≤ NŸwg-R¡≈ FÙ F°uJ¡≤ „°∏w F°u ı°w°
Fæ $$26$$ ª∫fi_b˚°b F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıf <ª<w N≈fiu ˚Ùw≤ NŸwg-R¡≈ <˚∏fiw° J¡° Ÿaª∫ J¡≤wÙ
Fæ, wf t°fi°u* NF∏w° ≈®°›wJ¡≤ _b∫a N<bfiÿb≤_b˚°b F°uwÙ F…oÕ ˚Ù ∫F ÎJ¡ w≤F Ÿu fi‹¸> F°u ı°wÙ
Fæ $$27$$ ıæŸu S°unu Ÿu _≈∏Ìfi Ÿu ∫°fiÙ ±>^™>Ô Ju¡ <b∫°uıJ¡ ≈®h∫C<wt°` Ÿu ≈bÕw Ju¡ w¸> ≈®°∏w-
≈®Ìu„ tu* ¿_Sw b¨s Ÿu k¡Ô fiÙªu <y≤w° Fæ, bæŸu FÙ NI°fi Ju¡ _≈∏Ìfi Ÿu Ÿa<b<W J¡° ∫F ıÙb˚°b ˚Ù
ÎJ¡ w≤F J¡° tF°fi N@#≈wfi Fæ $$28$$ R¡≈ N°<Ì <bT∫°u* J¡∑ ı°u ∫F ŸW° Fæ, bF <ª<w J¡∑ FÙ Fæ $
<ª<w _b∫a <fitÕÔ FÙ Fæ $ ˚uÌ N°æ≤ N˚uÌ°º∫°Ÿ w°u ÎJ¡t°` NI°fi Ÿu ı<fiw Fæ* N°æ≤ bu I°fi Ÿu <bÔÙfi
F°u ı°wu Fæ* $$29$$ <ªWŸ°sÙ J¡∑ Ju¡bÔŸW° Ÿu FÙ <ªW, o¿∏B∫ N°<Ì tu* I°fi ÎuŸu F°uw° Fæ, ıæŸu
Ju¡bÔ N°Ô°uJ¡-ŸW° Ÿu <J®¡∫°N°u* tu* Δ∫bF°≤ F°uw° Fæ $$30$$
Ÿ°t°∏∫R¡≈ Ÿu J¡<Sw <bT∫ J¡° <b„uTR¡≈ Ÿu ªsC N°<Ì o¿∏B∫°u* tu* <b˚°y„# ≈≈°Ìfi J¡≤ ≤Fu
˚yb°fi „aJ¡≤ıÙ ŸbÕ` <ª<w J¡∑ FÙ k¡ÔR¡≈w° fwÔ°wu Fæ* $
<ª<w-Ÿ<∏fi<@ Ÿu ≈®u¿≤w F…Î Δ∫°fib°∫CR¡≈ <fi<tW Ÿu ªsC J¡∑ J¡fiÙ<fiJ¡°N°u* tu* _≈∏Ì F°uw° Fæ $
Ÿtu* Nb¿_Sw ≈®J¡°„ (wæıŸ o¿∏Ì®∫) ªsC J¡FÙ ı°wÙ Fæ $ Ÿ ªsC Ju¡ π°≤°, fi°ÔÙ Ju¡ ŸÂ„, f°F≤
J¡∑ N°u≤ ≈®°›w J¡≤°∫u y∫u N∏w#J¡≤d Ÿu Δ∫°›w |¸> N°<Ì tu* ŸÙ Ju¡ Ÿt°fi N°J¡°≤b°Ôu fiÙÔ, ≈Ùw
N°<Ì R¡≈ Îba ŸJ¡∑ (|¸> N°<Ì J¡∑) N°J¨¡<w J¡° ı°u f°u@ F°uw° Fæ, bF ≈≤° <ª<w FÙ Fæ $$31$$ oŸ
≈®J¡°≤ _≈„uÕ¿∏Ì®∫ Ÿu F°ufiub°Ôu <`≈C¸>Ù-˚°fi_SÔ tu* ˚Ù Ãb<y¿∏B∫ N°æ≤ b°∫C Ì°ufi°u* ın Îba wCh~> (_bw#
ŸW°_k¥¡<wÕ„¥∏∫) Fæ*, oŸ<ÔÎ <ª<w J¡∑ ŸW°_k¥¡<wÕ Ju¡ fÔ Ÿu FÙ Ãbª° N°æ≤ ≈bfi J¡° Ÿ‡f∏@ F°uw° Fæ
N°æ≤ bFÙ Ÿ‡f∏@ _≈„uÕ¿∏B∫-J¡v≈fi° J¡° <fi<tW F°ufiu Ÿu _≈„Õ J¡F° ı°w° Fæ $ ŸJu¡ π°≤° ŸŸu
Ÿ‡f] „Ùw-‹d N°<Ì BΔ∫°u* tu* ı°u „Ùw°<Ì N°J¡°≤ J¡∑ tfi°ub¨<W F°uwÙ Fæ, bF _≈„ÕI°fi J¡F° ı°w°
1350 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fæ N°æ≤ _≈„ÕI°fi Ÿu ∫C•w <bT∫≈∫Õ∏w ı°u <`≈C¸>Ù J¡° ≈®J¡°„ Fæ, bF ≈≤° Ÿ°sÙ <ª<w Fæ $$32$$ oŸÙ
≈®J¡°≤ |®°du¿∏B∫ N°æ≤ y∏@R¡≈ Ÿu <b˚•w F…Î y∏@-w∏t°`° J¡° fi°Ÿ°≈C¸> tu* ≈®bu„ J¡≤fiub°Ôu ≈bfi
π°≤° <J¡∫° y∫° ı°u fiJ¡° Ÿ‡f∏@ Fæ, bFÙ y∏@°J¡°≤ N∏w#J¡≤db¨<W∫°u* J¡° <fi<tW F°ufiu Ÿu y∏@-
Ÿa<bwg J¡FÔ°wÙ Fæ $ y∏@°J¡°≤ N∏w#J¡≤d b¨<W∫°u* J¡∑ <`≈C<¸>∫°u* J¡° N∏w#J¡≤d Ÿu „¥∏∫ (<b<b•w)
ı°u ≈®J¡°„°ÃtJ¡ I°fi Fæ, bF Ÿ°sÙ ªæw∏∫ FÙ Fæ $$33$$ „ÆÌw∏t°`° N°æ≤ Zbdu¿∏B∫ J¡° Δ∫°fib°∫C Ju¡
ŸaŸyÕ Ÿu Ã≈∏fi tfi°ub¨<W R¡≈ „ÆÌŸa<b<W∫°u* tu* tfi J¡° Na„ ~>°unJ¡≤ ŸCTC<›w Ju¡ ŸÂ„ <fi<bÕJ¡°≤
Ÿ°sÙR¡≈° ı°u Ÿa<b<W Fæ, bFÙ ≈≤t <ª<w Ì°⁄w Fæ $ oŸÙ ≈®J¡°≤ ≤Ÿfiu¿∏B∫ı<fiw <`≈C¸>Ù Ju¡
Ÿ°s°ÃJ¡°≤k¡Ô tu* ˚Ù Ÿ°sÙ ªæw∏∫ J¡° ≈¨SJg¡J¡≤d J¡≤ NfiC˚b J¡≤fi° ª°<FÎ $$34$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ J¡tuÕ¿∏B∫°u* J¡∑ ≈®b¨<W∫°u* tu* FuwC˚¥w ŸaJ¡v≈_bR¡≈ tfi°ub¨<W, ŸJu¡ t°<Ô∏∫ Ju¡ Ÿ°sÙR¡≈
Ÿu ˚Ù N°Ãtªæw∏∫ FÙ ¿_Sw Fæ, ÎuŸ° <bbuJ¡ J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
J¡tuÕ¿∏B∫°u* J¡∑ ≈®b¨<W tu* wÃ≈≤w° ŸaJ¡v≈ Ÿu F°uwÙ Fæ, bF ŸaJ¡v≈ tfifiı<fiw Fæ, bF tfifi <ªW
J¡∑ J¡ÔCTw° Ju¡ J¡°≤d F°uw° Fæ N°æ≤ fi ŸfJ¡° Ÿ°sÙ N°ÃtR¡≈° <ª<w ŸbÕ<b@ tÔ°u* Ÿu <fitCÕ•w Fæ $$35$$
ÎuŸÙ ¿_S<w tu* ıf <J¡ N°∏w≤ N°æ≤ f°fl Ÿt_w πæw≈®J¡°„ Ÿ°<sªæw∏∫t°`_bR¡≈ FÙ Fæ, wf
Ÿ‡≈¥dÕ πæw≈®≈aª ŸÙ Ÿ°sÙ ªæw∏∫ tu* Nº∫_w Fæ, ∫F Nfi°∫°Ÿ k¡<Ôw F…N°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ _k¡<¸>J¡-<„Ô° N≈fiu ˚Ùw≤ N≤^∫ ≈bÕw, fiÌÙ N°<Ì J¡° ≈®<w<f‡f @°≤d J¡≤wÙ Fæ,
ŸÙ ≈®J¡°≤ N≈fiu _bR¡≈ tu* FÙ ¿_Sw ≈®J¡°„_bR¡≈ <fiÃ∫ <ª<w ˚Ù N≈fiu ˚Ùw≤ ∫F ıyw @°≤d
J¡≤wÙ Fæ $$36$$ <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ <bJ¡°≤ N°<Ì Ju¡ <ffi° oŸ ıyw J¡°u @°≤d J¡≤ ≤FÙ N<πwÙ∫° ∫F <ª<w
fi N_w F°uwÙ Fæ, fi <Ìw F°uwÙ Fæ, fi _≈¿∏Ìw F°uwÙ Fæ N°æ≤ fi f»wÙ FÙ Fæ $$37$$ ŸaJ¡v≈„¥∏∫_bR¡≈
∫F <ª<w N≈fiu-N°≈, ŸaJ¡v≈ Ÿu ıÙbR¡≈w° ≈®°›w J¡≤ ın ıyw J¡° _bR¡≈ ªæw∏∫ FÙ Fæ, ∫°u* ˚°bfi°
J¡≤wÙ F…oÕ N≈fiu _bR¡≈ tu* FÙ ¿_Sw F°u ı°wÙ Fæ $$38$$
Nf ªæw∏∫ Ju¡ f°F≤ <fiyÕtfi tu* ≤S-≈≤‡≈≤° J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤wu F…Î J¡Fwu Fæ* $
oŸ <ª<w J¡° ≤S ıÙb Fæ, ıÙb J¡° ≤S NFaJ¡°≤ Fæ, NFaJ¡°≤ J¡° ≤S fC<] Fæ N°æ≤ fC<] J¡°
≤S tfi Fæ $$39$$ tfi J¡° ≤S ≈®°d Fæ, ≈®°d J¡° ≤S o¿∏B∫ Ÿt¥F Fæ, o¿∏B∫Ÿt¥F J¡° ≤S ÌuF
Fæ N°æ≤ ÌuF J¡° ≤S J¡tuÕ¿∏B∫-ŸtCÌ°∫ Fæ $$40$$ Ÿ˚Ù ≤S°u* J¡° J¡tÕ ŸaŸ°≤ tu* ≈¿≤˚®td FÙ Fæ $
ı≤° Îba t≤d@tÕb°Ôu ÌuFR¡≈Ù <≈*ınu Ÿu ∫C•w ıÙbR¡≈Ù ≈sÙ J¡° ∫F Ì°uÔ°ªJ®¡ oŸÙ ≈®J¡°≤ |¥tw°
≤Fw° Fæ $$41$$
t°¿∫J¡Ãb J¡° FÙ ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ J¡° NŸÌ°ÃtJ¡ ∫F ıyBq≈ ªJ®¡ <b„°Ô _b›fi J¡∑ fi°o˘ N°Ãt° tu* FÙ ≈®<w˚°<Ÿw F°uw°
Fæ, t¨yw¨<‹dJ¡°-ıÔ Ju¡ ŸÂ„ N°˚°ŸR¡≈ Ÿu ¿_Sw ∫F w<fiJ¡ ˚Ù ŸÃ∫ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$42$$
"tfi J¡° ≤S ≈®°d Fæ' ∫F ı°u J¡F° y∫° Fæ, Ÿtu* b‚∫t°d NS°uÕ≈∫°uyÙ JC¡~> bæ<„‹¸g>∫ J¡Ffiu Ju¡
<ÔÎ ≈≈<W J¡Fwu Fæ* $
Fu tCfiÙÿb≤, t°fiŸ J¡v≈fi° J¡° <fi<tW F°ufiu Ÿu ∫F°≥ ≈≤ tfi J¡° ≤S ≈®°d J¡F° y∫° Fæ $ ıF°≥ ≈≤
≈®°d-b°∫C ≤Fw° Fæ, bFÙ* ≈≤ tfifi°ÃtJ¡ ŸaJ¡v≈ J¡∑ ¿_S<w ≤FwÙ Fæ $$43$$ ıF°≥ ≈≤ ≈®J¡°„Ô‚tÙ
ŸyÕ - 31] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1351
¿_Sw ≤FwÙ Fæ, bFÙ* ≈≤ R¡≈ ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ $ Ÿ¥`R¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸfJ¡° @°≤d N°æ≤ Ÿaª°Ôfi
J¡≤fiu tu* ŸtSÕ fÔb°fi ≈®°d-b°∫C ıF°≥ ¿_Sw ≤Fw° Fæ, bFÙ* _≈¿∏Ìw F°uw° Fæ $ ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, <ıŸ bfi J¡∑
N°u≤ N°≥@Ù ı°wÙ Fæ, bFÙ bfi J¡¿‡≈w F°uw° Fæ $$44$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ tfi ˚Ù ≈®°d-<J®¡∫° J¡° <fi<tW Fæ, ∫°u* Δ∫<w≤uJ¡ ŸFª≤ Ju¡ ≈®Ì„Õfi π°≤° J¡Fwu Fæ* $
tfi Ju¡ ⁄Ì∫-N°J¡°„ tu* <bÔÙfi F°u ı°fiu ≈≤ ≈®°d-b°∫C Ÿ ≈®J¡°≤ J¡¿‡≈w fiFÙ* F°uw°, <ıŸ
≈®J¡°≤ wuı J¡° N˚°b F°u ı°fiu ≈≤ R¡≈ ≈®J¡°<„w fiFÙ* F°uw° $$45$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ ≈®°d Ju¡ <fi≤°u@ Ÿu ˚Ù tfi J¡° <fi≤°u@ F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≈®°d-b°∫C Ju¡ ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ tfi ˚Ùw≤ Ÿ ≈®J¡°≤ w<fiJ¡ ˚Ù J¡¿‡≈w fiFÙ* F°uw°,
<ıŸ ≈®J¡°≤ N°≥@Ù Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ @¥<Ô $$46$$
oŸÙ<ÔÎ tfi J¡° ≤S ≈®°d Fæ, ∫F J¡F° y∫° Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
ıF°≥ ≈≤ ≈®°d-b°∫C ı°w° Fæ, bFÙ* ≈≤ tfi ≤Fw° Fæ $ ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, ıF°≥-ıF°≥ ≤S ytfi J¡≤w° Fæ,
bFÙ* Ÿ°≤<S ˚Ù ≤Fw° FÙ Fæ $$47$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ su≈d-∫∏` Ÿu (y°uk¡fi Ÿu)¡ku*¡J¡° y∫° ≈°T°d wÃJ¡°Ô
Ìu„°∏w≤ tu* ªÔ° ı°w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ≈®°d Ju¡ π°≤° ≈®u¿≤w F…N° <ªW ŸÙ sd Ìu„°∏w≤ tu* ªÔ° ı°w°
Fæ $ bF°≥ ≈®°d J¡° <fi≤°u@ F°ufiu ≈≤ tfi sÙd F°u ı°w° Fæ $$48$$ ıF°≥ ≈C‹≈ ≤Fw° Fæ, bF°≥ y∏@ ≤FwÙ Fæ;
ıF°≥ N°y ≤FwÙ Fæ, bF°≥ ‹dw° ≤FwÙ Fæ; ıF°≥ Ÿt<‹¸>-Δ∫<‹¸> ≈®°d ≤Fw° Fæ, bF°≥ tfi ı°w° Fæ Îba
ıF°≥ ≈≤ ª∏B N°æ≤ ª∏B°a„ tfi ≤Fw° Fæ, bFÙ* ª°≥ÌfiÙ N°æ≤ tfi°ub¨<W∫°≥ ≤FwÙ Fæ* $$49$$
oŸÙ<ÔÎ ª°sCT N°<Ì Ÿa<b<W∫°u* tu* ≈®Ã∫uJ¡ Ÿa<b<W Ju¡ ≈®<wb°∫C ˚Ù <fi<tW Fæ, ∫F tæ*fiu ≈FÔu FÙ
fwÔ° <Ì∫° S°, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Ÿa<b<W b°∫C Ju¡ _≈∏Ìfi Ÿu F°uwÙ Fæ, Ÿ b°∫C J¡° Ÿt_w Nay°u* tu* N∏fi≤Ÿ Ju¡ ≈®bu„ Ju¡ <ÔÎ Ÿf
fi°<n∫°u* Ju¡ Ÿ°S _≈„Õ F°uw° Fæ N°æ≤ <ªW Îba tfi Ÿu ∫C•w <Ô*y „≤Ù≤R¡≈ ≈®°d J¡°u¸>≤ tu* <ª<w J¡°,
<f‡f-≈®<w<f‡f˚°b Ÿu <πyCdÙJ¡≤d π°≤°, ı°u <b_≈‹¸> R¡≈ F°uw° Fæ, bF ˚Ù ŸÙ b°∫C Ÿu F°uw° Fæ $$50$$
N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ NÃ∫∏w _bh~> Ÿa<bwg Ÿ˚Ù ın N°æ≤ Nın _SÔ°u* tu* ≤FwÙ Fæ, ≈≤∏wC <Ô*y „≤Ù≤ tu*
≈®°d°u* Ju¡ _≈∏Ìfi Ÿu _≈‹¸> N<˚Δ∫<•w π°≤° bF ÎJ¡ w≤F Ÿu ŸaªÔfi J¡≤ ≤FÙ-ŸÙ NfiC˚¥w F°uwÙ
Fæ $$51$$ Ÿ°t°∏∫ŸW°t°`_bR¡≈ Ÿu Ÿf ın ≈Ì°S°u˘ tu* ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ¿_Sw F…oÕ ˚Ù bF <ª<w ÎJ¡t°`
ın ÌuF tu* FÙ ≈®°d-b°∫C π°≤° Ìgf°u<@w F°uJ¡≤ N°º∫°<ŸJ¡ <ªwgw°Ì°Ã‡∫ J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ Ÿu Ÿ¨<‹¸> N°<Ì
J¡°u I°fiR¡≈ Ÿu ı°fiwÙ Fæ $$52$$ ı°u ÌuF ıÙbfiÌ„° tu* NfiuJ¡ <b_w¨w ªtJ¡∑Ôu vÔ°Ÿ°u* Ÿu Δ∫bF°≤
J¡≤wÙ Fæ, bFÙ ≈®°d-b°∫C Ju¡ ªÔu ı°fiu ≈≤ tfi Ju¡ fi ≤Ffiu Ÿu wÃsd FÙ J¡‡≈fi„¥∏∫ F°u ı°wÙ Fæ $$53$$
Fu tCfiu ∫F ≈≤t ªæw∏∫ N≈fiu (N) ≈C∫Õ‹¸>J¡ tu* ≈®<w<f¿‡fw F°uw° Fæ $ ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, _bh~> Ì≈Õd tu* FÙ
≈®<wt° <Ì©Ô°oÕ ≈nwÙ Fæ fi <J¡ t<Ôfi ≈ÃS≤ N°<Ì tu* $$54$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ tfi tu* ≈®°d Ju¡ J¡°≤d <ªwg J¡° ≈®<w<f‡f F°uw° Fæ, ∫F ≈FÔu J¡F° y∫° N°æ≤ Nf
(N) ˚¥w°∏w#J¡≤d≈®°dI°fiJ¡tuÕ¿∏B∫æ∫CÕwtg $ N<bΩ°J¡°tJ¡t°ÕÚa <Ôya ≈C∫Õ‹¸>Ja¡ <bÌ…# $$
≈°≥ª ˚¥w, N∏w#J¡≤d, ≈®°d, I°fiu¿∏B∫ N°æ≤ J¡tuÕ¿∏B∫°u* Ÿu ∫C•w wS° N<bΩ°, J¡°t Îba J¡t°u˘ Ÿu
˚≤° <Ô*y „≤Ù≤ ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡F° y∫° Fæ $
1352 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈C∫Õ‹¸>J¡ tu* ªæw∏∫ J¡° ≈®<w<f‡f F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ*, ÎuŸÙ ¿_S<w tu* ≈¥b°Õ≈≤ <b≤°u@ •∫°u* fiFÙ* F°uw° ?
w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tFTuÕ, Ÿt_w J¡°∫°u˘ J¡° ÎJ¡t°` J¡°≤d tfi FÙ ≈C∫Õ‹¸>J¡ Fææ, ∫F ı°fi ÔÙ<ıÎ ŸÙJ¡°u N∏∫ N°ª°∫°u˘
fiu N≈fiu N<˚≈®°∫ Ÿu J¡¿v≈w <„‹∫ f°u@°u≈∫°uyÙ ≈°∫°u* Ÿu ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡F° Fæ $$55$$
Nf ıÙb, ŸJ¡∑ ≈°<@ wS° ŸJu¡ ˚°uÀ∫R¡≈ <bÿb J¡∑ Ã≈<W, ¿_S<w N°æ≤ Ô∫ <ªÌuJ¡≤Ÿ
Ÿ∏t°` f®Ê Ju¡ FÙ N@Ùfi Fæ*, oŸ<Ô∫u ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu bu f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ*, ∫°u* NfiC˚b J¡≤°wu F…Î „aJ¡≤ıÙ
≈∫CÕ•w <bT∫ J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
tFTuÕ, ª¥≥<J¡ NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ J¡v≈fi°N°u* Ÿu y®_w ∫F Âÿ∫Ÿt¥F <ª<w tu* FÙ <Ìw F°uw° Fæ, ª¥≥<J¡
ŸÙ tu* ¿_Sw N°æ≤ ÔÙfi F°u ı°w° Fæ Îba ª¥≥<J¡ tfi FÙ ÌuF Â<‹¸> Ÿu ˚®ty®_w F°uw° Fæ, ∫°u* I°<fi∫°u* π°≤°
NfiC˚¥w Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ <bÿb ≈≤f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ, ÌqŸ≤° fiFÙ*, ∫F ı°<fiÎ $$56$$
oJ¡wÙŸb°≥≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fWÙŸb°≥ ŸyÕ
≈C∫Õ‹¸>J¡ tu* ≈®<b‹¸> F…oÕ ∫F <ª<w <ıŸ ≈®J¡°≤ ÌuF°<Ì J¡°u <J®¡∫°„ÙÔ ffi°wÙ Fæ wS°
<ıŸ ≈®J¡°≤ ÌuF°∏w≤ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, fi ŸfJ¡° bdÕfi $
ZÙtFuÿb≤ fiu J¡F° # Fu tCfiu, ≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ Ÿu ≈C”T°u* Ju¡ ≈C∫Õ‹¸>J¡ tu* ≈®<b‹¸> F…oÕ ∫F Zu‹™> <ª<w <J¡Ÿ
≈®J¡°≤ Îu<FJ¡ Îba ≈°≤Ô°æ<J¡J¡ J¡°∫Õ J¡≤fiub°ÔÙ F°uwÙ Fæ N°æ≤ fi J¡t°u˘ Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ÌuF°<Ì tu* _≈∏Ìfi„ÙÔ
F°uwÙ F…oÕ <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ N<˚@° (ı°wÙ Fæ, fiF°wÙ Fæ, ©°wÙ Fæ N°æ≤ ∫°y J¡≤wÙ Fæ wS° f®°Êd, s<`∫ Îba
ÌubÌW N°<Ì „ÆÌ°u* Ÿu Δ∫bF°≤ J¡≤fiu J¡∑ ∫°uÀ∫w°) ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ, bF Ÿf tæ* J¡Fw° Fq≥, N°≈ ŸC<fiÎ $$1$$
ÌuF-_≈∏Ìfi tu* <ªÃ≈®<w<f‡f˚¥w ıÙb J¡° ªÔfi J¡°≤d Fæ N°æ≤ ıÙb Ju¡ ªÔfi tu* ıÙb°u≈°<@˚¥w
≈C∫Õ‹¸>J¡°ÃtJ¡ tfi°uR¡≈ Ÿu ≈¿≤dw F…oÕ, <ª<w Ju¡ b°_w<bJ¡ _b˚°b J¡° <w≤°u@°fi J¡≤fiub°ÔÙ t°∫°„<•w
J¡°≤d Fæ $ Ÿ t°∫°„<•w J¡∑ tfi°uR¡≈ ≈¿≤d<w tu* ≈¥bÕ-≈¥bÕ ÌuF°u* Ju¡ N¿∏wt ≈¿≤d°t Ÿu Ÿa<ªw J¡tÕ-
Ÿt¥F FÙ J¡°≤d Fæ, f¨FÌ°≤^∫J¡ tu* ˚Ù "J¡tÕ Fæb wÌqªwC# J¡tæÕb wÃ≈®„„aŸwC# (c)' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* Ÿu
J¡tÕ FÙ y®F (), N<wy®FR¡≈ f∏@fi J¡° J¡°≤d <fi¿ÿªw <J¡∫° y∫° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu f®Êfig, Nfi°<Ìt°∫°R¡≈ ∫F f®Ê„<•w N≈fiÙ N°b≤d„<•w π°≤° ≈FÔu N≈fiu N°Z∫ f®Ê J¡°u
"fi°&¿_w', "fi ˚°<w' oŸ ≈®J¡°≤ ≈®wÙ<w Ju¡ ∫°uÀ∫ ffi° FÙ ÌuwÙ Fæ, wÌfi∏w≤ ≈®°•wfi ≈¿≤≈C‹¸>w° J¡°u
≈®°›w (Nfi°<ÌJ¡°Ô Ÿu ÔuJ¡≤ <J¡∫u y∫u Ÿaª∫ Ÿu ≈¿≤≈C‹¸>w° J¡°u ≈®°›w) <b<b@ J¡°t-b°Ÿfi°N°u* Ÿu ∫C•w
(c) <bª°≤J¡°Ô tu* ÎJ¡°∏w tu* ¿_Sw fi Ì°ufi°u* fiu J¡tÕ J¡°u FÙ J¡°∫ÕJ¡°≤d J¡° ≈°Ì°fiJ¡°≤d
J¡F° $ Ju¡bÔ J¡F° FÙ fiFÙ*, N<≈wC J¡°Ô N°æ≤ oÕÿb≤ N°<Ì Ÿu _bÙJ¨¡w N∏∫ J¡°≤d°u* tu* J¡tÕ J¡∑ FÙ
∏F°u*fiu ≈®„aŸ° J¡∑ ∫°fiÙ Ÿu FÙ ≈®@°fi J¡°≤d t°fi° $ (f¨F.3$2$13)
() ≈<fiTÌ°u* tu* tC<•w Ju¡ ≈®<wfa@J¡ y®F N°æ≤ N<wy®F fwÔ°∫u y∫u Fæ* $ fitu* ≈®°d, <ıà°, b°Jg¡
ªsC, Z°uw, tfi, F°S N°æ≤ Ãbª° ∫u N°™> y®F wS° N≈°fi, ≤Ÿ, fi°t, R¡≈, „ÆÌ, J¡°t, J¡tÕ Îba
_≈„Õ ∫u N°™> N<wy®F fi°t Ÿu ≈¿≤y<dw Fæ $
ŸyÕ - 32] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1353
Îba N≈fiu tfi Ÿu <J¡∫u y∫u tfifi°u* Ÿu ªu<‹¸>w J¡°<∫J¡-b°<ªJ¡ ªu‹¸>°R¡≈ <b<Fw-<fi<T] J¡tÕŸt¥F°ÃtJ¡
J¡°≤db„ ≈C∫Õ‹¸>J¡R¡≈ tfi°u˚°b Ÿu ≈¿≤dw F°uwÙ F…oÕ bF N≈fiu N<@‹™>°fi˚¥w <ªwg-ŸW° Ÿu <ªwg J¡∑
fi°o˘ N°æ≤ N≈fiu _b˚°b Ju¡ fÔ Ÿu ın J¡∑ fi°o˘ ∫°u* <tZ-˚°b J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $ wÌfi∏w≤ I°fi N°æ≤
J¡tÕ Ju¡ Δ∫bF°≤ ∫°uÀ∫ F°uwÙ F…oÕ bF t°∫°„<•w FÙ N≈fiÙ „<•w˚¥w oŸ I°fiu¿∏B∫, J¡tuÕ¿∏B∫ N°<Ì
o¿∏B∫-≈®d°<ÔJ¡° Ÿu B‹¸>°, Ì„Õfi N°æ≤ Âÿ∫ N°<Ì fib w≤F Ju¡ ŸaŸ°≤R¡≈ tu* fi°ªwÙ Fæ, oŸŸu N°æ≤
ÌqŸ≤° JC¡~> fiFÙ* Fæ $$2,3$$ Fu tCfiu, oŸÙ t°∫°„<•w Ju¡ <bª°≤ Îba N<bª°≤_bR¡≈ ≈®Ÿ°Ì Ÿu oŸ ŸaŸ°≤
tu* J®¡t„# J¡ÔaJ¡∫C•w F°uwÙ F…oÕ bF <ª<w ıywR¡≈Ù y∏@bÕfiy≤ J¡° <fit°Õd J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ fiFÙ* ˚Ù
J¡≤wÙ Fæ ∫°fiÙ N<bª°≤ Ÿu <fit°Õd J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ <bª°≤ Ÿu <fit°Õd fiFÙ* ˚Ù J¡≤wÙ $$4$$
wf f®Ê-<ª<w Ju¡ Ÿ°<∏fiº∫ Ÿu ÌuF FÙ ŸfJ¡° <fit°Õd J¡≤uy°, <ªW N°<Ì J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ •∫°
N°bÿ∫J¡w° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ªW, tfi, fC<] N°æ≤ NFaJ¡°≤ Ju¡ fi ≤Ffiu Ÿu ∫F ÌuF ÌÙb°≤ J¡∑ fi°o˘ ın F°uJ¡≤ t¥J¡ ≤FwÙ Fæ N°æ≤
fiJu¡ ≤Ffiu Ÿu w°u, N°J¡°„ tu* ku*¡Ju¡ y∫u ≈ÃS≤ J¡∑ fi°o˘, ∫F _kC¡¿≤w (Δ∫°≈°≤„ÙÔ) F°uwÙ Fæ $$5$$
ıÙb Ju¡ ≈®°d Îba J¡tuÕ¿∏B∫°u* Ÿu F°ufiub°Ôu Δ∫°≈°≤°u* tu* Ÿ<∏fi@°fit°` Ÿu f®Ê Ÿ°@°≤d J¡°≤d Fæ, ∫°u*
J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ NÃ∫∏w ın Ô°uF° Ô°uF ªC‡fJ¡ Ju¡ Ÿ°<∏fiº∫ Ÿu _kC¡¿≤w (Ÿaª≤d„ÙÔ) F°uw° Fæ, ŸÙ
≈®J¡°≤ ŸbÕΔ∫°≈Ù ŸÌ°ÃtJ¡ oŸ ≈≤f®Ê Ju¡ Ÿ°<∏fiº∫ Ÿu ∫F ıÙb°Ãt° ≈®_kC¡¿≤w F°uw° Fæ $$6$$
fC<] N°<Ì Ju¡ ≈®J¡°„ N°æ≤ I°fiu¿∏B∫°u* Ju¡ ≈®∫°uıfi°u* tu* (<bT∫°u* Ju¡ I°fi°u* tu*) N≈fiu ≈®<w<f‡f Ju¡
Ÿt≈Õd π°≤° <ª<w NŸ°@°≤d J¡°≤d Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ŸbÕ` ¿_Sw N°ÃtR¡≈ oŸ <ªwg„<•w Ÿu FÙ ∫F ıÙb ≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu N≈fiu N°æ≤ ÌqŸ≤u Ju¡ ≈®J¡°„fi
tu* ŸtSÕ F°uw° Fæ $ (∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ ˚°æ<wJ¡ F°ufiu Ÿu BΔ∫_b˚°b tu* Nb¿_Sw ıÙb J¡° ≈°<@˚¥w ∫F
<Ô*y „≤Ù≤ NBΔ∫_b˚°b (yCd N°æ≤ J¡tÕ Ju¡ Nfi°Z∫) f®Ê J¡° ≈®<w<f‡f Jæ¡Ÿu y®Fd J¡≤uy°, •∫°u*<J¡
BΔ∫ tu* BΔ∫ J¡° FÙ ≈®<w<f‡f ≈nw° Fæ, ÎuŸ° <fi∫t Fæ, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) BΔ∫_b˚°b tu* Nb¿_Sw
fi F…Î ˚Ù yCd, <J®¡∫°, ı°<w N°<Ì Ÿu Ì≈ÕdR¡≈ BΔ∫ ≈®<w<f‡f y®Fd J¡≤w° Fæ $ Nw# Ì®Δ∫ BΔ∫ Ÿu FÙ
≈®<w<f‡f y®Fd J¡≤w° Fæ, ∫F <fi∫t fiFÙ* Fæ $$7$$
„aJ¡° F°u <J¡ ∫<Ì f®Ê J¡° ≈®<w<f‡f FÙ ıÙb Fæ w°u Ÿu NI°fi, <fiB° N°Ô_∫ N°<Ì ı°Œ J¡°
NfiC˚b Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ, Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®<w<f‡f tu* N˚°_b≤R¡≈w° (Na@J¡°≤) J¡° NfiC˚b J¡˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w°
w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡ ∫F ıÙb N≈fi° <b„C] ªæw∏∫°ÃtJ¡ _bR¡≈ ˚¥Ô y∫° Fæ, oŸ<ÔÎ Ÿfiu Ÿ ≈®J¡°≤ ınw°
≈®°›w J¡∑ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ t°uF Ÿu N≈fi° _b˚°b ˚¥Ô ı°fiu Ju¡ J¡°≤d N˚‚∫˚sd N°<Ì tu* ≈®b¨W
ŸÌgf®°Êd „¥Bw° ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$8$$ t°uF Ÿu <ªW J¡° <w≤°u@°fi F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d N≈fi° _bR¡≈ ˚¥Ô
y∫u y°<@, Ôbd, F¿≤ÿª∏B N°<Ì fnu-fnu Ô°uy°u* fiu <ıŸ ≈®J¡°≤ ÌÙfiw° ≈®°›w J¡∑ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤
N≈fi° <b„C] ªæw∏∫R¡≈ _b˚°b ˚¥Ô ı°fiu Ju¡ J¡°≤d oŸ <ª<w fiu <ªWÃb (<ªW Ju¡ ınw°, t<Ôfiw°
N°<Ì @tÕ) ≈®°›w <J¡∫° Fæ $$9$$
1354 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<ªW Ju¡ Ÿ°S N˚uÌ°º∫°Ÿ Ÿu <ª<w tu* <ıŸ ≈®J¡°≤ <ªW Ju¡ @tÕ Ìæ∏∫ N°<Ì J¡∑ ≈®°<›w F°u ı°wÙ Fæ,
ŸÙ ≈®J¡°≤ ≈®°d Ju¡ Ÿ°S w°Ì°Ã‡∫°º∫°Ÿ Ÿu <ª<w tu* ≈®°d@tÕ ÌuF Ÿaª°Ôfi FuwCw° J¡∑ ˚Ù <Ÿ<] F°u
ı°wÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
b°w„<•w (≈®°d) Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡w° J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu Ÿu ≈®°d Ju¡ ŸÂ„ ≈≤°@Ùfiw° J¡°u ≈®°›w F…oÕ
ınR¡≈ oŸ <ª<w Ju¡ π°≤° ∫F ÌuF Ÿ ≈®J¡°≤ Ÿaª°<Ôw F°uwÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ w≤ay-≈a<•w Ÿu ≈°fiÙ
Ÿaª°<Ôw F°uw° Fæ $$10$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈°Ô N°<Ì ≈°<@ Ju¡ b„Ù˚¥w F…Î b°∫C Ju¡ π°≤° fi°b tu* ¿_Sw
≈ÃS≤ N≈fiu N˚Ù‹¸> _S°fi J¡∑ N°u≤ Ÿaª°<Ôw <J¡∫u ı°wu Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ •w ≤Ù<w Ÿu <J®¡∫°_b˚°b
J¡°u ≈®°›w, tfifi-„<•w∫C•w oŸ ıÙb Ju¡ π°≤°, ı°u <J¡ ≈°<@-≈≤b„ F°ufiu Ÿu NÃ∫∏w ÌÙfi Fæ,
ÌuFR¡≈ ∫∏` Ÿaª°<Ôw <J¡∫u ı°wu Fæ* $$11$$ Fu f®Êfig, ≈≤t°Ãt° fiu FÙ „≤Ù≤R¡≈Ù y°nÙ ©Ù*ªfiu Ju¡ <ÔÎ
tfi#„<•w N°æ≤ ≈®°d-„<•w ∫u Ì°u ŸC» fi°æJ¡≤ ∫° fæÔ Ã≈∏fi <J¡∫u Fæ* $$12$$
_b°<›fiJ¡ Δ∫bF°≤°u* J¡° ˚Ù Ÿay®F F°u ı°∫ oŸ<ÔÎ tfi J¡∑ FÙ ≤SR¡≈ Ÿu J¡v≈fi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ,
tC¶∫ Îba NtC¶∫ ≈®°d°u* J¡∑ w°u |°un°u* Ju¡ R¡≈ Ÿu oŸ N°„∫ Ÿuu J¡Fwu Fæ* $
tFTuÕ, ≈FÔu ınR¡≈ _bÙJ¡°≤ J¡≤ N°æ≤ wÌfi∏w≤ ıÙb R¡≈ ≈®°›wJ¡≤ ≈®°dR¡≈ |°un°u* Ÿu ©Ù*ªu ı°
≤Fu tfiR¡≈Ù ≤S ≈≤ N°R¡» F°uJ¡≤ ∫F <ª<w J¡FÙ* (ı°y®w Îba _b›fi-Nb_S° tu*) N°<b˚¥Õw ≈Ì°S°u˘ J¡∑
_bR¡≈w°, J¡FÙ* (∏FÙ* Nb_S°N°u* tu*) fF…≈Ì°SÕw°, J¡FÙ* (ŸCTC<›w-Nb_S° tu* ) <w≤°u˚¥w Ÿt_w
≈Ì°S°u˘ J¡∑ _bR¡≈w° Îba J¡FÙ* (ŸÙ Nb_S° tu*) ÎJ¡t°` N<bΩ°R¡≈≈Ì°SÕ-_bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…oÕ-
ŸÙ <˚∏fi-<˚∏fi-ŸÙ F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤FwÙ Fæ $ (wf ıæŸu Ì<@R¡≈w° ≈®°›wJ¡≤ Ìq@ <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ,
bæŸu FÙ bF •∫° ıÙb N°æ≤ ıyw-R¡≈ ≈®°›wJ¡≤ fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ ? oŸ ≈≤ fiFÙ*, ÎuŸ° W≤ Ìuwu Fæ* $)
oŸ ≈®J¡°≤ ≈¿≤dw F°ufiu ≈≤ ˚Ù N≈fi° ≈°≤t°<SÕJ¡ _bR¡≈ fi ~>°unwÙ F…oÕ ∫F <ª<w Ÿ ≈®J¡°≤ ¿_Sw
≤FwÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ w≤ay N≈fiÙ ≈°≤t°<SÕJ¡ ıÔR¡≈w° fi ~>°unw° F…N° ¿_Sw ≤Fw° Fæ N°æ≤ bFÙ
<ª¿w w[bÂ<‹¸> Ÿu NŸwg ı°y®w-Nb_S° J¡∑ fi°o˘ Îba Δ∫°bF°¿≤J¡ Â<‹¸> Ÿu ˚Ù NŸwg _b›fi J¡∑ fi°o˘
<J*¡<ªwg <bJ¡<Ÿw F°uwÙ Fæ $$13-15$$
N°Ãt° tu* Nº∫_w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N°ÃtŸW° J¡° FÙ N°Z∫ J¡≤ t°fi<ŸJ¡ b¨<W∫°u* tu* ≈®<w<f¿‡fw
N°Ãtªæw∏∫ Ju¡ fÔ Ÿu tfi°uR¡≈ ıÙb-ıyw _kC¡¿≤w (≈®J¡°<„w) F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu oŸ Ÿ¥∫Õ N°<Ì ≈®J¡°„ J¡° N°Z∫ J¡≤ |¸>°<Ì ≈Ì°S°u˘ tu* ¿_Sw R¡≈ „°u˚° ≈®_kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ,
bæŸu FÙ tfi J¡∑ b¨<W∫°u* tu* ≈®<wk¡<Ôw N°Ãt° J¡∑ ªæw∏∫ŸW° J¡° N°Z∫ J¡≤ ∫F ıÙb-ıyw ≈®_kC¡¿≤w
F°uw° Fæ $$16$$ ≈°≤t°<SÕJ¡ <ª∏t°`_bR¡≈ Ÿu ∫C•w, <bJ¡°≤≤<Fw ≈≤t°Ãt° J¡∑ ¿_S<w ≤Ffiu ≈≤ FÙ ∫F
ıÙb N≈fi° ≈®J¡°„t∫ ıÙbfi Ÿ ≈®J¡°≤ @°≤d J¡≤w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ÌÙ≈J¡ J¡∑ ¿_S<w ≤Ffiu ≈≤ |≤
≈®J¡°„t∫ ıÙbfi @°≤d J¡≤w° Fæ $$17$$
Nf wJ¡ <ª<w ÌuF-ªu‹¸>° Ju¡ ≈®<w J¡°≤d Fæ, oŸJ¡° ≈≈°Ìfi <J¡∫° y∫° $ Nf ŸJ¡∑ ÌuF°∏w≤ tu*
≈®°<›w J¡° ≈®J¡°≤ fwÔ°fiu wS° bæ≤°À∫ Ã≈∏fi J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ ÌuF Ÿu F°ufiub°Ôu Ì…#©°u* J¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡
bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
NI°fi-Nb_S° tu* oŸ ıÙb J¡∑ N°<@∫°≥ Îba Δ∫°<@∫°≥ Ÿ ≈®J¡°≤ W≤°uW≤ _S¥Ôw° ≈®°›w J¡≤wÙ
ŸyÕ - 32] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1355
Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ ıÔ J¡° w≤ayR¡≈ N°æ≤ Ÿ w≤ayR¡≈ J¡° ku¡fiR¡≈ W≤°uW≤ _S¥Ôw° ≈®°›w J¡≤w°
Fæ $$18$$ ıæŸu w≤ayR¡≈ Ju¡ F°ufiu ≈≤ ıÔ <bTtw° ≈®°›w J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ N°<@ Îba Δ∫°¿@ Ÿu N°J®¡°∏w
„≤Ù≤R¡≈Ù J¡tÔ J¡° ˚®t≤ ∫F ıÙb Ìæ∏∫, Ì…#© N°<Ì <bTtw° ≈®°›w J¡≤w° ≤Fw° Fæ $$19$$ <ıŸ
≈®J¡°≤ Ÿ¥∫Õ Ì„ÕJ¡ J¡∑ Â<‹¸> tu* N≈fiu FÙ π°≤° ≈®J¡°<„w F…Î tu|°u* Ÿu NÌ„ÕfiÙ∫w°, t<Ôfiw° N°<Ì
<bb„w° ≈®°›w J¡≤w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ŸbÕ„<•wR¡≈ F°ufiu ≈≤ ˚Ù bFÙ <ªwg„<•w tæ* <ªwg fiFÙ* Fq≥' oŸ
˚°bfi° Ÿu oŸ ÌuF tu* ÌÙfiw° N°<Ì <bb„w° ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ $$20$$ ≈∫CÕ•w t<Ôfiw° N°<Ì <bb„w°
Ju¡ J¡°≤d I°fi J¡∑ Nfi<@J¡°¿≤dÙ ∫°u<fi∫°u* tu* ı∏t-y®Fd J¡≤ ≤FÙ ∫F <ªwg„<•w t¥»w° Ÿu N≈fi°
_bR¡≈ Ÿ ≈®J¡°≤ fiFÙ* ı°fiwÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ t<Ì≤° N°<Ì Ju¡ |fi tÌ Ÿu N°J®¡°∏w F…N° ≈C”T ©±>gy
N°<Ì Ÿu N≈fi° Nayh~>uÌfi fiFÙ* ı°fiw° $$21$$
wf <ª<w J¡° t°uF J¡f fi‹¸> F°uw° Fæ ? oŸ ≈®ÿfi ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ tÌ N°<Ì Ÿu ı<fiw |fiÙ˚¥w t°uF tu* k≥¡Ÿ° F…N° ıÙb JC¡~> Ÿt∫ Ju¡ f°Ì N≈fiu J¡t°u˘ J¡°
_t≤d J¡≤ t°uF≤<Fw F°u ı°w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ N≈fiu _bR¡≈ J¡° _t≤d J¡≤ oŸ <ªwg„<•w J¡° t°uF
fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$22$$
Nf ÌuFÃ∫°y J¡° ≈®J¡°≤ fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ J¡°u»Ù ≈C”T N≈fiu y<Ôw NayC<Ô N°<Ì Nay°u* Ju¡ _≈∏Ìfi J¡∑ oh~>° fiFÙ* J¡≤w°, ŸÙ
≈®J¡°≤ ıf ≈®°d J¡∑ _≈∏Ìfi„<•w Nay Ÿa<b<W∫°u* J¡° (fi©°y®≈∫Õ∏w <Ô*y°u≈°<@ π°≤° ≈®<b‹¸> F…Î
ıÙb<bI°fi°u* J¡°) ⁄Ì∫ tu* <Ô*y°u≈ŸaF°≤ Ÿu ≈®t°uT F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d F°S, ≈æ≤ N°<Ì J¡° NfiCŸ∏@°fi fiFÙ*
J¡≤wÙ wf ÌuF Ju¡ ⁄Ì∫ tu* ¿_Sw ˚C„C^±>°u≈°¶∫°fi tu* b<dÕw ≈μ-≈`, ÌuF tu* Ÿa<b<W∫°u* J¡° _≈∏Ìfi fi
F°ufiu Ÿu ≈®°d-Ÿaª°Ôfi Ju¡ NfiCJ¥¡Ô F°uJ¡≤, bæŸu J¡¿‡≈w fiFÙ* F°uw°, ıæŸu <J¡ Ô°uJ¡ tu* ∫I tu* M¡¿Ãbı°u*
π°≤° N_≈¨‹¸> J¡°‹™>≈°` J¡¿‡≈w fiFÙ* F°uw° $$23,24$$ ⁄Ì∫-≈®Ìu„ tu* ¿_Sw Ÿ ≈μ-≈` Ju¡ J¡‡≈fi„¥∏∫
F°u ı°fiu ≈≤ ∫u ≈®°d ˚Ùw≤ wuı tu* Ÿ ≈®J¡°≤ <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ Ô°uJ¡ tu* ≈a©u Ju¡ J¡‡≈fi„¥∏∫
F°u ı°fiu ≈≤ ≈bfi J¡∑ „<•w∫°≥ <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ* $$25$$ ≈®°d-b°∫C J¡° ÌqŸ≤°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f∏@
<b¿h~>∏fi F°u ı°fiu ≈≤ ∫F ıÙb <fi‹≈¥dÕ-t¥J¡w° J¡°u (R¡≈°ÃtJ¡ ≈°<@∫°u* Ju¡ <bÔ∫ Ÿu <fi≤°f°@ ≈¥dÕ
wS° fi°t°ÃtJ¡ ≈°<@∫°u* Ju¡ <bÔ∫ Ÿu t¥J¡ J¡°≤d°Ãt° Ju¡ _bR¡≈ J¡°u) ÎuŸu ≈®°›w F°uw° Fæ, ıæŸu N°J¡°„-
b°∫C Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ ≤ı#J¡d J¡°≤dR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $$26$$ Fu tCfiu, ≤ı°uyCd≈®@°fi
N≈fiu N°@°≤˚¥w ≈®°d-b°∫C Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu Ÿu FÙ ≤ı°uyCd Ÿu „¥∏∫ N°æ≤ N°@°≤≤<Fw F…N° tfi ˚Ù
≈®°d Ju¡ FÙ Ÿ°S J¡°≤dR¡≈ ≈Ì J¡°u ≈®°›wJ¡≤ ŸÙ R¡≈ Ÿu Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ $ (wf •∫° bF ŸbÕS°
fi‹¸> fiFÙ* F…N° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) ıÔ N°<Ì ˚¥wt°`°N°u* Ÿu <t<Zw ≈°<SÕb b¨s-fÙı <ıŸ ≈®J¡°≤
ÌqŸ≤° NaJC¡≤ Ã≈∏fi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ wÃ≈≤ F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤Fw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F tfi ˚Ù ÌqŸ≤Ù ÌuF J¡°
N°<b˚°Õb J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ wÃ≈≤ F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤Fw° Fæ $$27$$
bFÙ ıÙb J¡° ÌuF-Ã∫°y Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu tFTuÕ, oŸ ≈®J¡°≤ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu J¡°≤d-Ÿt¥F°u* Ju¡ <bÔÙfi F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ≈C∫Õ‹¸>J¡ Ju¡ „°∏w F°u
ı°fiu ≈≤ ∫F ÌuF <fiÿªu‹¸> F°uJ¡≤ <y≤ ı°wÙ Fæ $$28$$
1356 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
wf ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡° <J¡Ÿ FuwC Ÿu Ìg˚b F°uw° Fæ ? oŸ ≈®ÿfi J¡° W≤ ∫F Fæ <J¡ ⁄Ì∫J¡tÔ Ju¡
_≈∏Ìfi Ÿu ŸJ¡° Ìg˚b F°uw° Fæ $ ⁄Ì∫-J¡tÔ J¡° _≈∏Ìfi ≈¥bÕ-≈¥bÕ˚°u•w° N°<Ì Ju¡ _bR¡≈°u* Ju¡
_t≤d Ÿu F°uw° Fæ $ •w _t≤d b°Ÿfi° Ju¡ _≈∏Ìfi Ÿu F°uwu Fæ* N°æ≤ b°Ÿfi° J¡° _≈∏Ìfi _bR¡≈ Ju¡
NI°fi Ÿu Ã≈∏fi <ª<w Ju¡ ªuÃ∫°J¡°≤J¡ I°fi Ÿu F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ w[b J¡∑ N°u≤ N<˚tC© F°ufiu Ju¡
<ÔÎ ≈CC”T J¡°u I°fi°ÃtJ¡ f<FtCÕ©w°R¡≈ <ª<w J¡∑ ªuÃ∫°J¡°≤w° FÙ ≈FÔu N≈fiu ≈®∫Ãfi Ÿu ≤°uJ¡fiÙ
ª°<FÎ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
t°uF Ÿu ∫°fiÙ N≈fiu _bR¡≈ Ju¡ NI°fi Ÿu Ã≈∏fi <ª<w tu* <bT∫°J¡°≤w° Ju¡ I°fi Ÿu b°Ÿfi°Î≥ _≈¿∏Ìw
F°uwÙ Fæ* $ fiŸu (_≈¿∏Ìw b°Ÿfi°N°u* Ÿu) ≈®u¿≤w F…oÕ ∫F <ª<w N≈fiu ˚Ùw≤ ≈¥bÕ-≈¥bÕ J¡°Ô Ju¡ ˚°u•w¨Ãb
N°<Ì J¡° _t≤d J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ ÌqŸ≤° N≈fi° _bR¡≈ _b∫a ˚¥Ô ı°wÙ Fæ $$29$$ ⁄Ì∫R¡≈ ≈μ-≈` Ju¡
_kC¡≤d Ÿu ∫F ≈C∫Õ‹¸>J¡ <b_≈‹¸> F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ⁄Ì∫-J¡tÔR¡≈ ∫∏` ıf ªÔfiu Ÿu ”J¡ ı°w° Fæ ∫°fiÙ
<fiÿªÔ F°u ı°w° Fæ, wf bF ˚Ù <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$30$$ Fu <πı, ıf wJ¡ ÌuF tu* ≈C∫Õ‹¸>J¡ <bΩt°fi
≤Fw° Fæ, wf wJ¡ ÌuF ıÙ<bw ≤FwÙ Fæ (N°æ≤ ıf) ÌuF tu* Ÿu ≈C∫Õ‹¸>J¡ <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ, wf ÌuF "t¨w'
J¡FÙ ı°wÙ Fæ $$31$$ ≈≤_≈≤ <b”] b°w, <≈W N°æ≤ J¡k¡ fi°tJ¡ tÔ°u* wS° b°Ÿfi° Ju¡ tÔ˚¥w ≤°y, πuT
N°<Ì Ì°uT°u* Ju¡ ≈®J¡°u≈ Ÿu Îba „˜ N°<Ì Ÿu <J¡∫u y∫u ÌuF Ju¡ ~>uÌfi˚uÌfi N°<Ì Nb_S°b„ ıf ∫F
⁄Ì∫J¡tÔR¡≈ ∫∏` ÌuF Ju¡ N∏Ì≤ _≈¿∏Ìw fiFÙ* F°uw° wf ∫F ≈C∫Õ‹¸>J¡ @Ù≤u-@Ù≤u Ÿ ≈®J¡°≤ <bÔÙfi F°u
ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈a©° ≤°uJ¡ Ìufiu ≈≤ Fb° J¡∑ ≈≤‡≈≤° N°J¡°„ tu* <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ $$32,33$$
ıf „≤Ù≤ J¡° ⁄Ì∫-J¡tÔR¡≈Ù ∫∏` ŸÌ° ªÔw° ≤Fw° Fæ wf ∫F ıÙb N≈fiu ŸaJ¡v≈b„ t≤d N°<Ì
Fı°≤°u* Ì…#© ≈®°›w J¡≤w° ≤Fw° Fæ $$34$$
oŸÙ<ÔÎ ˚°uy J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu ≤<Fw ≈C”T°u* tu* ˚°uyŸaJ¡v≈ J¡° N˚°b F°ufiu Ÿu bu t¨Ã∫C Ju¡ N@Ùfi fiFÙ*
F°uwu Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≤°y, πuT N°<Ì tÔ°u* Ÿu ≤<Fw b°Ÿfi° <ıfiJu¡ ⁄Ì∫ Ÿu F¸>wÙ fiFÙ*, bu N¸>Ô Îba Ÿt°fi R¡≈b°Ôu
ıÙb ıÙb∏tC•w F°uJ¡≤ ÌÙ|°Õ∫C ≤Fwu Fæ* $$35$$ ≈μ-∫∏` Ju¡ ”J¡ ı°fiu wS° wuı tu* ≈®°d Ju¡ <bÔÙfi F°u
ı°fiu ≈≤ @¨<w„¥∏∫ F…oÕ ∫F ÌuF ≈¨ØbÙ ≈≤ ÔJ¡nÙ N°æ≤ i>uÔ° N°<Ì J¡∑ fi°o˘ <y≤ ı°wÙ Fæ $$36$$ Fu tCfiu,
≠∫°u* FÙ ⁄Ì∫°J¡°„ Ju¡ b°∫C tu* NS°Õwg ≈®°d tu* ∫F ≈C∫Õ‹¸>J¡ ÔÙfi F°u ı°w° Fæ, Ã∫°u* FÙ tfi bFÙ* (≈®°d tu*
FÙ) <bÔ∫ J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $$37$$
Ÿ ≈®J¡°≤ FÙ <bÔÙfi F…Î ≈Cfi# _byÕ, fi≤J¡ N°<Ì J¡° ˚°uy J¡≤°fiub°Ôu N‹¸> π°≤° f°u<@w F…Î tfi
J¡° ⁄Ì∫°J¡°„ tu* ªsC Ÿu, t¥@°Õ Ÿu NSb° N∏∫ „≤Ù≤-≈®Ìu„°u* Ÿu <fiJ¡Ôfi°; ∫tÔ°uJ¡ N°<Ì tu* ı°fi°;
_byÕ N°æ≤ fi≤J¡ J¡° ˚°uy J¡≤fi° N°<Ì ŸJ¡∑ N≈fiÙ J¡v≈fi° FÙ Fæ, b°_wb tu* _byÕ N°<Ì fi°t Ju¡ J¡°uoÕ
ÌqŸ≤u ≈Ì°SÕ f°F≤ Fæ* FÙ fiFÙ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu tFTuÕ, wwg-wwg ˚°uy J¡≤fiu Ju¡ ∫°uÀ∫ „≤Ù≤ N°<Ì ≈Ì°S°u˘ J¡° <ª≤J¡°Ô Ÿu NU∫°Ÿ <J¡∫° F…N°
wS° b°Ÿfi° Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ∫F tfi ıF°≥-wF°≥ |¥tw° <k¡≤w° _byÕ, fi≤J¡ N°<Ì Ìu©w° ≤Fw° Fæ $$38$$
<ıŸ ≈®J¡°≤ |≤ Ju¡ Ô°uy°u* Ju¡ |≤ ~>°unJ¡≤ Ìq≤ ªÔu ı°fiu ≈≤ |≤ „¥∏∫ F°u ı°w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ tfi Îba
≈®°d Ÿu „¥∏∫ F…N° ∫F „≤Ù≤ „bR¡≈ F°u ı°w° Fæ $$39$$
ŸyÕ - 32] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1357
Nf <ª<w Ju¡ „≤Ù≤°∏w≤-y®Fd tu* J®¡t fwÔ°wu Fæ* $
ŸbÕΔ∫°≈J¡ <ª<w FÙ tfi tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ ªuwfi Ÿu "Nfiufi ıÙbufi°&&Ãtfi°&fiC≈®<bÿ∫ fi°tR¡≈u
Δ∫°J¡≤b°<d' (oŸÙ ıÙbR¡≈ N°Ãt° Ÿu ıyw tu* ≈®bu„ J¡≤ tæ* fi°t Îba R¡≈ J¡° Δ∫°J¡≤d J¡R¡≥) oŸ ZC<w
tu* J¡Fu y∫u ªuÃ∫ Ju¡ N°J¡°≤ tu* NfiC≈®bu„ Ÿu ıÙb ffiJ¡≤ tfi°uR¡≈ tu* ¿_Sw F°u ı°wÙ Fæ $ wÌfi∏w≤
≈C∫Õ‹¸>J¡ „≤Ù≤ @°≤d J¡≤ N°<wb°<FJ¡ ÌuFb°ÔÙ F°u ı°wÙ Fæ $$40$$ ≈aªw∏t°`°N°u* Ju¡ Ÿt¥F˚¥w
N°<wb°<FJ¡ ÌuF fi°tb°Ôu ≈C∫Õ‹¸>J¡ <ªW J¡°u y°uÌ tu* ÔuJ¡≤ ¿_Sw F…oÕ (fæ™>Ù F…oÕ) ∫F <ª<w FÙ N≈fiu
ŸaJ¡v≈ Ÿu, _b›fi ˚®t J¡∑ fi°o˘, N≈fiÙ _S¥Ô N°J¨¡<w Ìu©wÙ Fæ $$41$$ oŸJu¡ f°Ì » ˚°bfi° Ju¡ π°≤°
ŸÙ _S¥Ô „≤Ù≤ tu* NFaJ¡°≤„<•w Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ∫F <ª<w sd tu* FÙ Ÿ‡≈¥dÕ N°<wb°<FJ¡ ÌuFw° ˚¥Ô
ı°wÙ Fæ $$42$$ NŸwg-_bR¡≈ •w Ôsdb°Ôu _S¥Ô „≤Ù≤ tu* FÙ J¨¡<`t NFa˚°bfi° <J¡∫u F…oÕ ∫F
<ª<w NŸÃ∫˚¥w oŸ ıyw tu* N°≤°u≈ π°≤° ŸÃ∫w° ≈®°›w J¡≤°wÙ Fæ N°æ≤ ŸÃ∫˚¥w N≈fiu f®Ê˚°b tu*
"fi°&¿_w', "fi ˚°<w' oÃ∫°<Ì ≈®wÙ<w-∫°uÀ∫w°R¡≈ NŸÃ∫w° ≈®°›w J¡≤°wÙ Fæ $$43$$
<ªW Ju¡ ŸaŸ≤d tu* J®¡t fwÔ°wu Fæ* $
ŸbÕy°<tfiÙ oŸ <ª<w fiu FÙ fC<] tu* ≈®<w<f¿‡fw N≈fiu Na„ Ÿu ıÙbR¡≈ F°uJ¡≤ tfiR¡≈w° ≈®°›w J¡∑
Fæ $ bF tfi ≈C∫Õ‹¸>J¡R¡≈Ù ≤S ≈≤ ª» ı°w° Fæ $ Nfi∏w≤ oŸ ıyw tu* ∫`-w` |¥tw° ≤Fw° Fæ $$44$$
N°æ≤ ıf Ÿ¥`°Ãt° ≈®°db°∫C Ÿu ˚≤u F…Î oŸ ≈C∫Õ‹¸>J¡R¡≈ „≤Ù≤ J¡°u ≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu N°æ≤ «¡≈≤ ™>°w° Fæ,
wf ⁄Ì∫ tu* ≈®bu„J¡≤ _≈∏Ìfi„ÙÔ F…Î buw°Ô Ÿu ∫C•w „b J¡∑ fi°o˘ "∫F ÌuF ıÙwÙ Fæ' ∫°u* Ô°uy°u* π°≤°
J¡F° ı°w° Fæ $$45$$ Îba ≈C∫Õ‹¸>J¡ Ju¡ sÙd F°u ı°fiu ≈≤ ∫F <ªW ⁄Ì∫°J¡°„ tu* ıf <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ
wf ∫F ÌuF J¡°‹™>, i>uÔ° N°<Ì J¡∑ fi°o˘ _≈‹¸> Nªuwfi ≈®wÙw F°uwÙ Fæ N°æ≤ (Ÿ Ÿt∫) Ô°uy°u* Ju¡ π°≤°
"∫F ÌuF t≤ yoÕ' ∫°u* ˚Ù J¡F° ı°w° Fæ $$46$$ ∫F ıÙb NI°fib„ N≈fiÙ Nı≤-Nt≤ f®ÊR¡≈w°
˚¥ÔJ¡≤ J¡°Ôb„ ≈®°›w F…oÕ b¨]ÌuF tu* ≤Ffiub°ÔÙ N„•ww° _b∫a <bb„w° Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®°›w J¡≤w°
Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈W° ıÙdÕw° J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$47$$
oŸJu¡ f°Ì bF ≈FÔu J¡∑ w≤F t≤ ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu tCfiu, ıÙbŸ‡f¿∏@fiÙ ≈¥b°uÕ•w ≈¥bÕ-≈¥bÕ ˚°u•w° N°<Ì ˚°b°u* J¡∑ _t¨<wR¡≈ „<•w Ÿu NŸ‡f] F°u
ı°fiu ≈≤, NwÎb ≈μ-∫∏` Ju¡ <fiÿªÔ F°u ı°fiu ≈≤ wS° ≈®°d Ju¡ ”] F°u ı°fiu ≈≤ ∫F tfiC‹∫ t≤
ı°w° Fæ $$48$$
≈Cfi# ≈Cfi# fi°fi° „≤Ù≤°u* J¡° y®Fd N°æ≤ fitu* ŸaŸ≤d ı≤° Îba t≤d tu* FÙ ≈∫ÕbŸ°∫Ù Fæ, ∫F ı°fifi°
ª°<FÎ - oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ <b<˚∏fi <b<˚∏fi ≈Wu Ã≈∏fi F°u-F°uJ¡≤ Ÿt∫ ≈°J¡≤ b¨s Ÿu Hn ı°wu Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤
ıÙb°u* Ju¡ ∫u „≤Ù≤ ˚Ù Hn ı°wu Fæ* $$49$$ ıÙb°u* Ju¡ ∫u „≤Ù≤ N°æ≤ b¨s°u* Ju¡ ≈Wu Ã≈∏fi N°æ≤ fi‹¸> F…N° FÙ
J¡≤wu Fæ* (Nw#) fiJu¡ <bT∫ tu* „°uJ¡ FÙ •∫° Fæ ? $$50$$ ªæw∏∫-ŸtCB tu* ∫u ÌuFR¡≈Ù fCÌgfCÌ°u* J¡∑
≈a<•w∫°≥ ∫F°≥ ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ w°u ÌqŸ≤Ù ıyF ÌqŸ≤u ≈®J¡°≤ J¡∑ F°uJ¡≤ _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ*, fC<]t°fi ıfi ofitu*
N°_S° fiFÙ* J¡≤wu $$51$$
J¡<Sw NSÕ J¡° FÙ ≈ŸaF°≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ NfiCb°Ì J¡≤wu Fæ* $
1358 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ŸbÕ` Δ∫°›w ˚Ù ∫F <ª<w oŸÙ <ªW tu* ≈®<w<f¿‡fw F°uwÙ Fæ, •∫°u*<J¡ Ì≈Õd Ju¡ <ffi° ÌqŸ≤° J¡°uoÕ ˚Ù
N≈fiu ˚Ùw≤ ≈Ì°S°u˘ J¡° y®Fd fiFÙ* J¡≤w° $$52$$ Fu tFTuÕ, ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ oŸ <fitÕÔ ªæw∏∫°J¡°„
tu* ≈FÔu Ju¡ N≈fiu „C˚°„C˚ ≈®∫Ãfi°u* Ju¡ ≈¿≤d°t_bR¡≈; NwÎb ŸC©, Ì…#© N°<Ì k¡Ô°u* Ju¡ ˚°uy-J¡°Ô tu*
F°_∫, ≤°uÌfi N°<Ì J¡°uÔ°FÔ°u* Ÿu tC©¿≤w, <ªwg N°æ≤ N<ªwg Ÿu ≈®ªC≤ ∫u ıÙb-ıyBq≈Ù J¡v≈fi°Î≥
N°≈°ww# ≤tdÙ∫ F°uwÙ F…oÕ <b<b@ „≤Ù≤°u* Ju¡ π°≤° ı∏t, t≤d N°<Ì ˚®°¿∏w Ÿu N°Ãt° J¡°u t°u<Fw J¡≤fiu
N°æ≤ Ÿaw°≈ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®<w˚°<Ÿw F°uwÙ Fæ* $$53$$
fWÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

wæ*wÙŸb°≥ ŸyÕ
t°uF Îba w≠ı<fiw ŸaJ¡v≈°u* Ÿu J¡¿v≈w ıÙb-ıyÌg˚uÌ°u* J¡°,
<bª°≤-J¡Ÿ°æ¸>Ù tu* <ıŸ w≤F bu fiFÙ* ™>F≤wu Ÿ w≤F, wJ¡°u˘ Ÿu bdÕfi $
"ŸbÕ` Δ∫°≈J¡ ˚Ù <ª<w oŸ <ªW tu* ≈®<w<f¿‡fw F°uwÙ Fæ' wS° "≈Ù~>u » ˚°bfi° Ÿu ŸÙ <ªW tu*
N°fi∏Ì tfi°wÙ Fæ', oÃ∫°<Ì ı°u J¡F° y∫° Fæ, fi Ì°ufi°u* FÙ _SÔ°u* tu* tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ NfiC≈≈<W J¡∑
N°„aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # t_wJ¡ tu* N@Õª∏B @°≤d J¡≤fiub°Ôu Fu ˚ybfig, Δ∫°≈J¡_bR¡≈ Nfi∏w
Îba N<πwÙ∫R¡≈ ªæw∏∫-w[b tu* <πÃb (˚uÌ) Jæ¡Ÿu ≈®°›w () F…N° ? $$1$$ Fu tF°Ìub, ÌqŸ≤° ∫F ≈®ÿfi
Fæ <J¡ NfiuJ¡ f∏@fi°u* Ÿu y®_w <ª≤J¡°<ÔJ¡ NfiCb¨<W Ÿu R¡» F…N° bF ˚uÌ Ì…#©-<bfi°„ Ju¡ <ÔÎ w[bI°fi
Ÿu <fib°¿≤w Jæ¡Ÿu () F°uy° ? $$2$$
Ft ıÙb ıywg N°<Ì πæw≈®≈aª J¡° ≈®t°d°u* Ÿu ≈≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W fiFÙ* F…Î Fæ*, <J*¡wC t°uF

() w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ı°u <ª<ww[b Nfi∏w ∫°fiÙ <ÌJg¡J¨¡w, J¡°ÔJ¨¡w Îba b_wCJ¨¡w ofi wÙfi
≈®J¡°≤ Ju¡ ≈¿≤h~>uÌ°u* Ÿu „¥∏∫ ÎJ¡R¡≈ ∫°fiÙ Ÿı°wÙ∫, <bı°wÙ∫ Îba _byw ˚uÌ°u* Ÿu „¥∏∫ Fæ; Ÿtu*
Ÿı°wÙ∫ ıÙbR¡≈ N°æ≤ <bı°wÙ∫ ın-ıyBq≈ <πÃb (˚uÌ) Jæ¡Ÿu N°∫° ? •∫° bF _bw# N°∫° ∫°
≈≤w# ? _bw# ˚uÌ w°u N° fiFÙ* ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ <ª<ww[b N<bJ¡°≤Ù Îba Nfib∫bÙ Fæ $ ≈≤w# ˚Ù
fiFÙ* N° ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ <πwÙ∫ b_wC FÙ ≈®<Ÿ] fiFÙ* Fæ $
() oŸJ¡° w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ - ∫<Ì ∫F t°fi <Ô∫° ı°∫ <J¡ <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ <fi<tW Ju¡ <ffi° ∫°u*
FÙ <ª<ww[b tu* ∫F ˚uÌ N° y∫° Fæ w°u ŸaJ¡°uª tu* ≈®t°d fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡°u<¸>-J¡°u<¸> f∏@fi°u* Ÿu
Δ∫°›w wS° ÌÙ|ÕJ¡°ÔÙfi NfiCb¨<W Ÿu R¡» bF ˚uÌ w[bI°fi Ÿu, ı°u ÎJ¡Ãb N°æ≤ N°y∏wCJ¡Ãb Ÿu
Ì…fÕÔwt Fæ, <fib°¿≤w F°uJ¡≤ N°Ã∫¿∏w Ì…#© J¡° ≈„t Jæ¡Ÿu J¡≤uy°, •∫°u*<J¡ <fi<tW Ju¡ <ffi°
N°J¡¿_tJ¡ F…Î <J¡ŸÙ ÎJ¡ ≈Ì°SÕ J¡° ˚Ù h~>uÌ F°u fiFÙ* ŸJ¡w°, <J¡ŸÙ w≤F <J¡ŸÙ ÎJ¡ ≈Ì°SÕ J¡°
h~>uÌ F°u ˚Ù y∫°, w°u ˚Ù ÌqŸ≤u NŸÙt f∏@fi°u* Ju¡ fª ı°fiu Ju¡ J¡°≤d f°≤-f°≤ ÌqŸ≤u <fi<fiÕ<tW
f∏@fi°u* J¡∑ Ã≈<W J¡° <fi≤Ÿfi F°u fiFÙ* ŸJ¡w° $ ∫<Ì J¡F°u <J¡ ≈¥b°uÕ•w f®Ê„<•wR¡≈ t°∫°-<fi<tW
Ÿu F…N° <tØ∫°R¡≈ FÙ bF πæw ≈®≈aª Fæ, ∫F t°fifiu ≈≤ <J¡ŸÙ Ì°uT J¡∑ ≈®°<›w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, w°u ∫F
˚Ù ∫C•w fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿ ≈≤ ∫F ≈®ÿfi F°uw° Fæ <J¡ •∫° bF t°∫°„<•w N°y∏wCJ¡ Fæ NSb°
ŸyÕ - 33] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1359
Ju¡ J¡°≤d Nfi°<Ì J¡°Ô Ÿu ÔuJ¡≤ ˚®°<∏w Ÿu ≈®°›w F…Î Ÿ ≈®≈aª J¡°, Nº∫°≤°u≈ N≈b°Ì-∏∫°∫ J¡°
N°Z∫ ÔuJ¡≤, N≈b°Ì J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ ≈®b¨W F…Î Fæ* $ Nº∫°≤°u≈ tu* ı°u Ÿ¨<‹¸> Ju¡ ≈®°≤‡˚ J¡°Ô tu* J¡°t,
J¡tÕ, b°Ÿfi° N°<Ì <fi<tWJ¡°≤d; f®Ê, N<bΩ° N°<Ì ≈°Ì°fi J¡°≤d; N°J¡°„ N°<Ì ≈Ì°S°u˘ J¡∑
Ã≈<W J¡° J®¡t; Δ∫<‹¸>, Ÿt<‹¸>, _S¥Ô, Ÿ¥‚t N°<Ì <b˚°y Îba N∏fit∫ N°<Ì J¡°u„-˚uÌ°u* J¡∑ J¡v≈fi°
J¡∑ ı°wÙ Fæ bF Ÿf _b∫a ∫Ω<≈ NŸÃ∫ Fæ, wS°<≈ ŸÃ∫b_wC J¡° ≈¿≤ª∫ J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ ≈∫°uyÙ F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d ZC<w fiu ŸJ¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ Fæ N°æ≤ ≈≤t°SÕ ŸÃ∫ b_wCR¡≈ ≈®∫°uıfi Ju¡ ŸbÕŸ‡tw F°ufiu Ju¡
J¡°≤d ow≤b°<Ì∫°u* J¡∑ N≈us° ÃJ¨¡‹¸> Fæ $ Nw# Z°uw°N°u* J¡° <bÿb°Ÿ Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ô°uJ¡Â<‹¸>
Ÿu FÙ ∫C<•w∫°u* π°≤° „°˜°u* tu* ŸJ¡° ŸtSÕfi <J¡∫° y∫° Fæ $ ıf Ÿb°ÕÃtJ¡ ≈®Ã∫y°Ãt° J¡° ≈¿≤ª∫ F°u
ı°w° Fæ, wf Ÿb°ÕÃt° tu* N<πwÙ∫Ãb Ju¡ f°u@fi Ju¡ <ÔÎ ≈≤t°SÕ Â<‹¸> J¡° N°Z∫ ÔuJ¡≤ ≈®≈aª J¡° N≈b°Ì
<J¡∫° FÙ ı°w° Fæ $ oŸ<ÔÎ N°Ãt° tu* ÎJ¡Ãb J¡° _bÙJ¡°≤ J¡≤ ŸŸu <b”] <πÃb Ju¡ NŸ‡˚b J¡°
≈®<w≈°Ìfi wC‡F°≤u N≈fiu _bÙJ¨¡w ≈s Ÿu <b”] N°æ≤ <Ÿ]°∏w Ÿu <b”] Fæ, oŸJu¡ «¡≈≤ Â<‹¸> •∫°u* fiFÙ*
±>°Ôwu, oŸ N°„∫ Ÿu ˚yb°fi J¡Fwu Fæ* $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # Fu f®Êfig, Δ∫bF°≤-Â<‹¸> Ÿu f®Ê ŸbÕ„<•w Ÿu Ÿt¿∏bw Fæ N°æ≤ ≈≤t°SÕ-Â<‹¸> Ÿu
ÎJ¡ N°æ≤ ŸÌ°ÃtJ¡ FÙ Fæ, ∫°u* ıf Δ∫b¿_Sw Ì°u Â<‹¸>∫°u* J¡° NayÙJ¡°≤ <J¡∫° ı° ªCJ¡° Fæ, wf ŸbÕ„<•wR¡≈
Â<‹¸> Ju¡ ÎJ¡Ìu„ Ÿu <Ìw F…oÕ <πÃb-ÎJ¡ÃbR¡≈ J¡v≈fi° Ÿu ∫C•w •w N°su≈ <fit¥ÕÔ FÙ Fæ $ •∫°u*<J¡
Δ∫bF°≤ Â<‹¸> Ÿu ≈≤t°Ãt° tu* Ÿf <πÃb N°<Ì J¡v≈fi°N°u* J¡° N°≤°u≈ F°uw° Fæ N°æ≤ ≈≤t°SÕÂ<‹¸> Ÿu
N≈b°Ì F°uw° Fæ $ Δ∫bF°≤-Â<‹¸> Ÿu "∫# ŸbÕI# Ÿ ŸbÕ<bwg' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu ≈≈°<Ìw ŸbÕI
ŸbÕ„<•wŸt¿∏bw ≈≤t°Ãt° Ÿu ıÙbıyBq≈ πæw J¡° N°<b˚°Õb t°fifiu tu* JC¡~> ˚Ù NfiC≈≈<W fiFÙ* F°uwÙ,
•∫°u*<J¡ @<tÕy®°FJ¡ ≈®t°d Ÿu ŸbÕ„<•w J¡° b柰 _b˚°b FÙ Fæ, ∫F <fidÙÕw F°u ªCJ¡° Fæ $ "wÌuwÌgf®Ê°≈¥bÕ,

_b°˚°<bJ¡ Fæ ? ≈®St ≈s tu* (N°y∏wCJ¡ ≈s tu*) ˚Ù bF _b∫a Ã≈∏fi F…oÕ ∫° ÌqŸ≤u Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu,
∫°u* ıf <bª°≤ J¡≤u*yu, w°u N<fit°uÕs Îba Nfib_S° N°<Ì Ì°uT°u* J¡∑ FÙ ≈®Ÿ<•w F°uyÙ $ t°∫°„<•w Ju¡
_b°˚°<bJ¡Ãb≈s tu*, N<Àfi tu* Ÿu ‹dw° J¡∑ fi°o˘, f®Ê tu* Ÿu ŸJ¡° <fib°≤d fi J¡≤ ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d
ÎJ¡ w°u N<fit°uÕs Ì°uT N°æ≤ ÌqŸ≤° ÎJ¡≤ŸR¡≈w° J¡∑ ≈®<w≈°ÌJ¡ ZC<w∫°u* Ju¡ Ÿ°S <b≤°u@ F°uy° $
t°∫°„<•w <tØ∫° Fæ, ∫F t°fi <Ô∫° ı°∫ w°u bF NÃ∫∏w NŸwg≈Ì°SÕR¡≈ F°u ı°∫uyÙ $ ÎuŸÙ ¿_S<w
tu* NŸwg Ju¡ J¡°∫°uÕÃ≈°ÌJ¡ fi F°u ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d <k¡≤ bFÙ |Ct°-<k¡≤° J¡≤ f°w N° yoÕ <J¡ πæw°uÃ≈<W
<fiFuÕwCJ¡ FÙ Fæ $ ∫<Ì Ÿu ŸÃ∫ t°fi <Ô∫° ı°∫ w°u, I°fi Ÿu ŸJ¡∑ <fib¨<W fi F°u ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d
N<fit°uÕsÌ°uT, ∫°u* Ì°ufi°u* N°u≤ Ÿu ≤_ŸÙ J¡ŸÙ ı°∫uyÙ $ ≈Ì°SÕ_bR¡≈w° <fi‹J¡TÕ <fiJ¡°Ôfiu tu* J¡°uoÕ ŸBq≈
N°æ≤ J¡°uoÕ NŸBq≈ FÙ ™>F≤w° Fæ $ ofi Ì°u ≈®J¡°≤°u* Ÿu <˚∏fi J¡°uoÕ wÙŸ≤° ≈®J¡°≤ <Ÿ] fiFÙ* F°u ŸJ¡w°,
oŸ<ÔÎ •w t°∫°„<•w Ÿwg N°æ≤ NŸwg Ÿu <˚∏fi J¡°uoÕ wÙŸ≤u ≈®J¡°≤ J¡∑ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ ∫<Ì
wÙŸ≤u ≈®J¡°≤ J¡∑ t°fi ÔÙ ı°∫, w°u ˚Ù ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿu I°fi°uW≤ ˚Ù πæw J¡° <fi≤Ÿfi fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $
J¡°uoÕ I°fiÙ ∫F ª°Fu <J¡ Ÿ wÙŸ≤u ≈®J¡°≤ J¡° ≈FÔu ∫° ÌqŸ≤u ≈®J¡°≤ R¡≈ tu* Ft <fit°Õd J¡≤ Ôu*yu, w°u
bF ˚Ù ∫C•w fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ I°fi J¡°≤J¡ fiFÙ* Fæ, N∏∫ N∏∫R¡≈ F°u fiFÙ* ŸJ¡wÙ, _bR¡≈ ≈¿≤bwÕfi
Ìu©° fiFÙ* ı°w°, Ã≈°<Ìw fiÿb≤ F°uw° Fæ, Nw# ≈CfifÕ∏@fi J¡° <fib°≤d ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJu¡y° $
1360 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
"∫` fi°∏∫wg ≈ÿ∫<w fi°∏∫h~¨>d°u<w' oÃ∫°<Ì ZC<w≈®Ì<„Õw ≈≤t°SÕÂ<‹¸> Ÿu y‡∫ ªæw∏∫ tu* w°u J¡˚Ù ˚Ù
<πÃb N°æ≤ <πÃb<b≤°u@Ù ÎJ¡Ãb J¡∑ ≈®°<›w F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ, oŸ<ÔÎ bF°≥ <πÃb N°æ≤ ŸJu¡ <b≤°u@Ù
ÎJ¡Ãb N°<Ì J¡∑ NfiC≈≈<W fwÔ°fi° ˚Ù N∫C•w FÙ Fæ $$3$$
"fiuF fi°fi°&¿_w <J*¡ªfi', "fi wC wÌ¿πwÙ∫t¿_w ww°u&∏∫Ìg <b˚•wtg', "<b˚Ca <ªÌ°fi∏Ìt-
R¡≈tÌg˚Cwtg' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* Ÿu <πÃb J¡° FÙ <fiTu@ <J¡∫° ı°w° Fæ, ÎJ¡Ãb J¡° fiFÙ* $ oŸ<Ô∫u N<b”]
ÎJ¡Ãb J¡°, <πÃbŸt°fiJ¡s t°fiJ¡≤, Jæ¡Ÿu <fiTu@ J¡≤wu Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ŸÌgf®Ê tu* <πÃb Ju¡ ≈®<Ÿ] F°u ı°fiu ≈≤ ŸJ¡° <fiTu@ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡Ãb J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ ı°wÙ Fæ
Îba ŸÙ f®Ê tu* ÎJ¡Ãb Ju¡ <Ÿ] F°u ı°fiu ≈≤ bFÙ ÎJ¡Ãb ÌqŸ≤u ÎJ¡Ãb J¡°u ÔuJ¡≤ <πÃb Ju¡ R¡≈ tu* J¡¿v≈w
F°uw° Fæ, ∫°u* fi Ì°ufi°u* J¡∑ J¡v≈fi° ≈≤_≈≤ Ÿ°≈us F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bu Ì°ufi°u* FÙ wCv∫ J¡s FÙ Fæ* $ bu Ì°ufi°u*
J¡v≈fi°Î≥ <ªBq≈ FÙ Fæ* $ <ªBq≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF <πÃb-J¡v≈fi° N≈fi° _bw∏` N¿_wÃb fiFÙ* ≤©wÙ $
ÎJ¡Ãb @tÕ ˚Ù ∫<Ì ªæw∏∫ Ÿu N<w¿≤•w t°fi° ı°∫, w°u <ªÌuJ¡≤Ÿ_bR¡≈w° J¡° Δ∫°|°w F°u ı°∫uy° $
Nw#Ì°ufi°u* NŸwg-R¡≈ Fæ*, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $$4$$ ∫F°≥ ≈≤ ÎJ¡ b_wC J¡° N˚°b F°ufiu Ÿu ÎJ¡Ãb N°æ≤ <πÃb
Ì°ufi°u* J¡° ˚Ù N˚°b Fæ, •∫°u*<J¡ ÎJ¡ Ju¡ <ffi° <πwÙ∫ fiFÙ* F°uw° N°æ≤ <πwÙ∫ Ju¡ <ffi° ÎJ¡w° fiFÙ* F°uwÙ $$5$$
Nf ≈Ìu„ N°<Ì Δ∫bF°≤ Ju¡ <ÔÎ Δ∫bF°≤-Â<‹¸> N°æ≤ ≈≤t°SÕ-Â<‹¸> Ì°ufi°u* J¡° Ÿa<tZd t°fifiu
≈≤ ˚Ù Ì°u w≤F J¡∑ ŸW°N°u* J¡∑ J¡v≈fi° Ÿu ≈≤t°SÕ Ÿwg-_bR¡≈ b_wC tu* Δ∫°bF°¿≤J¡ ŸW°b„ Ÿu
ıÙb-ıyBq≈ πæw J¡∑ ¿_S<w J¡° _bÙJ¡°≤ J¡≤fiu tu* <b≤°u@ fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
J¡°∫Õ N°æ≤ J¡°≤d Ì°ufi°u* tu* ≈≤t°SÕw# NfiCyw J¡°≤d FÙ ÎJ¡t°` w[b Fæ, Nw# fi Ì°ufi°u* J¡∑ ÎJ¡R¡≈w°
FÙ ≤FwÙ Fæ $ ıæŸu fÙı N°<Ì Ju¡ ˚Ù, ı°u <k¡≤ k¡Ô tu* ≈∫Õb<Ÿw F…Î Fæ*, "bFÙ ∫F Fæ' oŸ ≈®J¡°≤
≈®Ã∫<˚I°∫t°fi NfiC_∫¥w BΔ∫ tu* ÎJ¡t°` <bJ¡°≤ Ÿu FÙ fi°fi°Ãb J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ≈®J¨¡w tu*
˚Ù fi°fi°Ãb J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ $$6$$
∫<Ì Ÿf <bJ¡°≤°u* tu* ≈°≤t°<SÕJ¡ ŸW° Ÿu <˚∏fi ÌqŸ≤Ù Δ∫°bF°¿≤J¡ ŸW° J¡° _bÙJ¡°≤ fiFÙ* J¡≤wu w°u
πæw <ª<πJ¡v≈ FÙ Fæ, ∫F k¡<Ôw F…N° $ ÎuŸÙ ¿_S<w tu* ≤°F… N°æ≤ ŸJu¡ t_wJ¡ tu* πæw J¡° <b≤°u@ ™>°fiu
Ju¡ ŸÂ„ FÙ N°≈J¡° N°su≈ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ª<ww[b ıyBq≈ ªuÃ∫ Ju¡ <bJ¡v≈ Ÿu ªuÃ∫t∫ F°uJ¡≤ _b∫a _kC¡¿≤w F°uw° Fæ $ <bJ¡°≤ N°<Ì <ıwfiu
≈Ì°SÕ Fæ*, bu ŸfJu¡ Ÿf wÃ_bR¡≈ FÙ Fæ*, ŸŸu <˚∏fi fiFÙ*; •∫°u*<J¡ fi <bJ¡°≤°u* J¡° ˚Ùw≤Ù w[b bFÙ
<ª<w Fæ $ oŸ<Ô∫u t°∫° N°æ≤ fiJu¡ J¡°∫°u˘ J¡∑ ≈¨SJg¡ ŸW° Fæ, ∫F ≈s; N≈¨SJg¡ ŸW° Fæ, ∫F ≈s;
NŸW° Fæ, ∫F ≈s; ∫° bu <J¡ŸÙ wÙŸ≤u ≈®J¡°≤ Ju¡ Fæ*, ∫F ≈s; ∫° NfiuJ¡b°<Ì∫°u* π°≤° J¡¿v≈w bu ≈®@°fi,
≈≤t°dC, s<dJ¡, Ns<dJ¡, <bI°fi N°æ≤ „¥∏∫R¡≈ ofitu* Ÿu ª°Fu <ıŸ <J¡ŸÙ ≈s J¡° ˚Ù wCt NbÔ‡ffi
J¡≤°u, <k¡≤ ˚Ù NŸay, Nπ∫, <ª∏t°`b_wC Ÿu w<fiJ¡ ˚Ù _≈„Õ fi J¡≤ ≤Fu Ÿf ≈s ÎJ¡t°` ªæw∏∫ Ÿu FÙ
<Ÿ] Fæ* $ oŸ<ÔÎ ıF°≥ <ª<w J¡°u J¡˚Ù ˚Ù f∏@≈®°<›w FÙ fiFÙ* F°uwÙ, bF°≥ (Ÿ ≈s tu*) N<fit°uÕs J¡∑
„aJ¡° J¡° Ìg˚°bfi w°u Ìq≤ Ÿu FÙ <fi≤_w Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$7$$
ŸJ¡∑ Ÿ°≤w° J¡° FÙ ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
∫w# T±>g˚°b<bJ¡°≤°ÃtJ¡ wS° fiJu¡ N°Z∫ |¸> N°<Ì _bR¡≈ ∫F ≈®≈aª <bJ¡v≈°ÃtJ¡ Fæ, Nw#
ŸyÕ - 33] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1361
bF ÎJ¡t°` Ÿπ_wC Ÿu FÙ N°<b˚¥Õw F°uJ¡≤ ıÔ°F≤d N°<Ì NfiuJ¡<b@ J¡°∫ÕJ¡°≤dw° N°<Ì Ÿu b_wCN°u*
tu* Ÿ°SÕJ¡w° ≈®°›w J¡≤w° Fæ NS°Õwg ŸJ¡° ˚°uy tu* ≈∫ÕbŸ°fi F°u ı°w° Fæ $ <ª<w tu* ≈∫ÕbŸ°fiw°R¡≈ FÙ
˚°uy ≈Ì°SÕ Fæ, oŸ<Ô∫u <ª∏t°` FÙ Ÿ°≤˚¥w b_wC Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$8$$
Ÿ w≤F ıf ıyw ÎJ¡t°` <bJ¡v≈_bR¡≈ FÙ <Ÿ] F°u ªCJ¡°, wf Ÿtu* J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ (ıÔ, w≤ay
N°<Ì) Δ∫°bF°¿≤J¡R¡≈, J¡°uoÕ (t”-t¿≤<ªJ¡°, ıÔw≤ay N°<Ì) ≈®°<w˚°<ŸJ¡R¡≈ N°æ≤ J¡°uoÕ (b∏º∫°≈C`,
©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y N°<Ì) NÃ∫∏w NŸÃ_bR¡≈ FÙ Fæ*, ∫°u* ı°u Nb°∏w≤ ¿bÔsdw° Ju¡ <bJ¡v≈ F°uwu Fæ*, bu
˚Ù NI°fiÙ J¡°u FÙ F°uwu Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ w[bI°fiÙ J¡∑ Â<‹¸> tu* ©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y Ÿu ŸtCÃ≈∏fi @°fi N°æ≤ ı°æ N°<Ì Ju¡ NaJC¡≤ ˚Ù f®Ê_bR¡≈
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıf ŸÃ∫R¡≈ Fæ*, wf ŸJ¡∑ Â<‹¸> tu* ıÔ tu* ≈®<Ÿ] ı°u w≤ay Fæ*, bu ˚Ù ≈bÕw Ju¡ t_wJ¡ ≈≤
J¡¿v≈w ıÔ Ju¡ w≤ay ŸÂ„ FÙ Fæ* N°æ≤ bF ≈bÕw ˚Ù ©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y Ju¡ Ÿt°fi NŸBq≈ FÙ Fæ; •∫°u*<J¡
_bw# NŸ[b N°æ≤ f®Ê J¡∑ ŸW° Ÿu ŸW° J¡∑ J¡v≈fi° wÙfi°u* tu* ˚Ù Ÿt°fi Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$9$$ Fu <b≈®,
oŸ ŸaŸ°≤ tu* NI°fiı<fiw Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°ŭ tu* ≈≤_≈≤ Δ∫°b¨<W_bR¡≈ (≈≤_≈≤ ÎJ¡-ÌqŸ≤u Ÿu <˚∏fiw°R¡≈)
ı°u Δ∫bh~>uÌ (≈°SÕ•∫) Fæ, Ÿu w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ FÙ ÎJ¡w° tu* ≈∫Õb<Ÿw J¡≤ Ìuw° Fæ ∫°fiÙ ¸¥>¸>u-k¥¡¸>u
NfiuJ¡ ¸C>J¡n°u* J¡°u ÎJ¡ tu* ı°un Ìufiu J¡∑ fi°o˘ ÎJ¡w° tu* ≈F…≥ª° Ìuw° Fæ $ (˚°b ∫F Fæ <J¡ w[b J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤
F°u ı°fiu ≈≤ <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° ˚uÌ fiFÙ* ≤Fw° $) ÎuŸu <bT∫ tu* NfiuJ¡<b@ ∫C<•w∫°u* Ju¡ ≈∏∫°Ÿ°u* Ÿu ˚Ù
JC¡~> F°uw° fiFÙ* $ J¡°≤d ∫F Fæ <J¡ NI°fi Ju¡ <fib¨W fi F°ufiu ≈≤ Fı°≤°u* ∫C<•w∫°u* Ÿu ˚Ù N≈≤°us
(≈®Ã∫s°ÃtJ¡) ˚®t Ÿu <Ÿ] F…Î Δ∫bh~>uÌ N°<Ì πæw J¡° ∏t¥Ôfi NÃ∫∏w NŸa˚b Fæ $$10$$ ıæŸu w≤ay,
J¡d, J¡vÔ°uÔ N°æ≤ ıÔ≈®b°F ıÔ Ÿu <b˚•w fiFÙ* ≤Fwu, bæŸu FÙ w°¿[bJ¡ Â<‹¸> Ÿu Ìu©fiu ≈≤ w°u f®Ê
J¡∑ ŸbÕ„<•ww° NS°Õwg Ÿt_w ıyw Ju¡ N°J¡°≤ tu* Âÿ∫t°fi t°<∫J¡ R¡≈w° b°_wb tu* f®Ê Ÿu <b˚•w
fiFÙ* ≤FwÙ ∫°fiÙ ŸÙ tu* <w≤°u<Fw F°u ı°wÙ Fæ $$11$$
wS°ª "N≈°y°ÌÀfiu≤<ÀfiÃba b°ª°≤‡˚da <bJ¡°≤°u fi°t@u∫a `Ù<d R¡≈°dÙÃ∫ub ŸÃ∫tg , oŸ ZC<w
≈®Ì<„Õw ∏∫°∫ Ÿu Ôw° N°<Ì tu* Îu•∫ J¡° Ì„Õfi F°ufiu ≈≤ ıæŸu ŸJu¡ ≈C‹≈ ≈vÔb N°<Ì ˚uÌ°u* tu* Nfi¨wÃb
(<tØ∫°Ãb) <Ÿ] FÙ F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ N°Ãtw[b J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°ufiu ≈≤ ı°y<wJ¡ ˚uÌ°u* tu* Nfi¨wÃb
<Ÿ] FÙ F°u ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ <bT∫ tu* wC‡F°≤° ≈®ÿfi <fi≤°@°≤ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
˚B, <ıŸ ≈®J¡°≤ k¥¡Ô, J¡°u*≈Ô, ≈W° N°<Ì Ôw° Ÿu b°_wb tu* <˚∏fi fiFÙ* Fæ*, bæŸu FÙ <πÃb, ÎJ¡Ãb,
ıy[b, Ãb∏Ãb, NF∏Ãb N°<Ì ˚Ù <ª<w Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ* $$12$$ <ª<w J¡° Ìu„ J¡°Ô, <bJ¡°≤ N°<Ì R¡≈
ı°u ˚uÌ <J¡∫° y∫° Fæ, bF ˚uÌ <ª<w_bR¡≈ FÙ Fæ $ oŸ<Ô∫u ıf <ª<w tu* πæw (˚uÌ) Fæ FÙ fiFÙ* wf Ÿtu*
˚uÌ N°∫° J¡F°≥ Ÿu ? ∫F wCtfiu NŸwg J¡F° Fæ $ ÎuŸu NŸ<πT∫ tu* wC‡Fu* ≈®ÿfi J¡≤fi° <ªw fiFÙ* Fæ $$13$$
ª¥≥<J¡ Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ <J®¡∫° J¡∑ ŸW° Îba <fi∫<w N°<Ì „<•w∫°≥ _b∫a <ª<w J¡∑ ŸW° Ÿu FÙ ŸW°∫C•w
F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ*, oŸ<ÔÎ (bu Ÿf) <ªÌ°ÃtJ¡ (<ª<w_bR¡≈) FÙ Fæ* $$14$$ ıæŸu ıÔ, w≤ay N°<Ì tu*
NfiCyw ıÔŸ°t°∏∫ bÙ<ª N°<Ì fi°t∫°uÀ∫ F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ, bæŸu FÙ <ªW, ªuÃ∫ N°æ≤ fiJ¡∑ ªu‹¸>°N°u*
J¡° Ÿt¥FR¡≈ R¡≈≈®≈aª Îba f®Ê° Ÿu ÔuJ¡≤ _w‡f≈∫Õ∏w fi°t≈®≈aª ˚Ù <ª<w_bR¡≈ F°uJ¡≤ Nb¿_Sw Fæ,
∫F w[bI°u* J¡° J¡Sfi Fæ $$15$$ <ıŸtu* w≤ay°u* J¡∑ w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ‡˚°bfi° fiFÙ* Fæ, ÎuŸu <ªÌg<bÔ°ŸR¡≈Ù
1362 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
tF°Ÿ°y≤ J¡°, w≤aybW° J¡∑ fi°o˘, ı°u <bbwÕfiΔ∫°≈°≤ Fæ, bFÙ ŸJ¡° ªuÃ∫ Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f∏@ Fæ $$16$$
bFÙ ∫F <ª<ww[b ≈≤t f®Ê, ŸÃ∫ oÕÿb≤, <„b N°<Ì wS° „¥∏∫, ÎJ¡, ≈≤t°Ãt° N°<Ì NfiuJ¡<b@
fi°t°u* Ÿu J¡F° ı°w° Fæ $$17$$
≈°≤t°<SÕJ¡ tu≤° w[b bFÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
fi ≈¥b°uÕ•w fi°t°u* Îba R¡≈°u* wS° Ÿ°tfiu <Ì©°oÕ Ìu ≤Fu Ÿ°J¡°≤R¡≈°u* Ÿu NwÙw ı°u ≈≤t°Ãt° J¡°
_bR¡≈ Fæ wS° ı°u N„uT tÔ°u* Ÿu ≤<Fw NFa≈Ì°SÕ Fæ, bF b°dÙ N°æ≤ tfi J¡° <bT∫ fiFÙ* Fæ $$18$$ ı°u
∫F ŸaŸ°≤ <Ì©°oÕ Ìu ≤F° Fæ, bF ª¥≥<J¡ Ÿ tF°<ª<wR¡≈Ù Ôw° Ju¡ wÃ_bR¡≈ k¡Ô, ≈vÔb wS° ≈C‹≈
N°<Ì R¡≈ FÙ Fæ, Nw# ŸŸu <˚∏fi fiFÙ* Fæ $$19$$ ∫<Ì <bbuJ¡-I°fi Ju¡ <ÔÎ Nfi¨w FÙ ıÙb-ıyL°b
≈¥~> ≤Fu F°u, w°u ŸCfi°u bF <ª<w ıf N<bΩ°R¡≈Ù <b<ª` bd°u˘ (≤ay°u* Ÿu) Ÿu ≤ayu y∫u ≈fiu` ≈Ffi ÔuwÙ Fæ,
wf ıÙb fi°t @°≤d J¡≤wÙ F…oÕ bF f°fl ıÙb-ıyL°b J¡°u, Ì°u ª∏Bt° J¡∑ fi°o˘, Ìu©wÙ Fæ $$20$$ "tæ*
f®Ê Ÿu <˚∏fi N<ªBq≈ Fq≥' ∫°u* NI°fi Ÿu ˚°bfi° J¡≤Ju¡ <ª<w _b∫a FÙ N≈fi° ŸaJ¡v≈°ÃtJ¡ N∏∫R¡≈
t°fi°u* ≈®°›w J¡≤ ÔuwÙ Fæ $$21$$ ∫Ω<≈ <ª<w J¡ÔaJ¡ <fitCÕ•w R¡≈ Ÿu FÙ ŸÌ° Nb¿_Sw Fæ; wS°<≈
J¡ÔaJ¡∫C•w <ıŸ ≈C∫Õ‹¸>J¡ R¡≈ J¡∑ Ÿfiu J¡v≈fi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ, Ÿ R¡≈ Ÿu ŸaŸ°≤R¡≈Ù fiÌÙ tu* ≈F…≥ªJ¡≤
≈°<@∫C•w ªuwfi Ÿu FÙ _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ $ N≈fiu <fi‹J¡ÔaJ¡ ªuwfi Ÿu fiFÙ*, ∫F ˚°b Fæ $$22$$ ∫F
ªæw∏∫ „≤Ù≤ <ª<w FÙ _b∫a oŸ ≈¥bÕb<dÕw ≈C∫Õ‹¸>J¡ „≤Ù≤ Ju¡ π°≤° w°Ì°Ã‡∫Nº∫°Ÿ_bR¡≈ ıÙbw°
≈®°›w J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ <ªW[b Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu <ªÃ≈®ªC≤ F°uw° F…N° ıÙb ıÙw° Fæ ∫°fiÙ ≈®°dfi N°<Ì <J®¡∫°
≈®°›w J¡≤w° Fæ $$23$$
"ŸbÕΔ∫°≈J¡ F°uwÙ F…oÕ ˚Ù <ª<w oŸ <ªW tu* ≈®<w<f¿‡fw F°uwÙ Fæ' (<fi.32$52) oŸ bªfi ≈≤
<J¡∫u y∫u N°su≈ J¡° •w ≤Ù<w Ÿu Ÿt°@°fi J¡≤ Nf "» ˚°bfi° Ÿu ≈ÿª°w ŸÙ tu* <ª<w
NF∏w°„<•wb°ÔÙ F°uwÙ Fæ' (<fi. 32$42) oŸ bªfi ≈≤ <J¡∫u y∫u N°su≈ J¡° Ÿt°@°fi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
<ª<w J¡°u _S¥Ô ÌuF-≈®°<›w J¡° J®¡t fwÔ°wu Fæ* $
ıÙbR¡≈w° J¡°u ≈® ° ›w F… o Õ ∫F Ô°u J ¡°∏w≤y°tÙ Ÿ¥ ‚ t„≤Ù≤R¡≈ ˚Ù <ª<w≈a ª ˚¥ w °ÃtJ¡-
_S¥ÔÌuF<bT∫J¡ Ÿa_J¡°≤_bR¡≈ F°uJ¡≤ ÌuF-≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ "tæ* @°fi, ıb, <wÔ nÌ N°<Ì BΔ∫R¡≈ F°u
yoÕ F¥≥, ∫°u* ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ı°fiwÙ Fæ $ oŸ <bT∫ tu* "w oF b®Ù<F∫b° N°uT<@bfi_≈w∫¿_wÔt°T° o<w (N)
ı°∫∏wu') sÙd J¡t°Õ NfiC„∫Ù Ô°uy oŸ ≈¨<SbÙ tu* @°fi, ıb, N°æT<@, bfi_≈<w, <wÔ, nÌ N°<Ì
˚°<b„≤Ù≤°fiCJ¥¡Ô Ì®Δ∫R¡≈ Ÿu Ã≈∏fi F°uwu Fæ*) ∫F ~>°∏Ì°uÀ∫-ZC<w ( 5$10$6) ≈®t°dR¡≈ Fæ $$24$$
≈®°<d∫°u* π°≤° ©°∫° y∫° bF BΔ∫ wÃJ¡°Ô FÙ @°wCR¡≈ (b¨s N°<Ì tu* fÙı N°<Ì R¡≈) F°u ı°w° Fæ $
wÌfi∏w≤ NfiC˚b°ÃtJ¡ f®Ê FÙ <˜∫°u* tu* ŸuªfiJ®¡t Ÿu "tæ* _S¥Ô ÌuF _bR¡≈ Fq≥' ∫°u* ı°fiw° Fæ $$25$$
(NfiC˚b°ÃtJ¡ f®Ê FÙ) •w NF∏w° N°<Ì J®¡t Ÿu wÃJ¡°Ôı<fiw _S¥ÔÌuF°fiC˚bR¡≈ ˚®t Ju¡ J¡°≤d
ªsC N°<Ì Ju¡ π°≤° _S°b≤-ıaytR¡≈ Ÿt_w f°fl ıyw ı°fiw° Fæ $ ≈Cfi# ŸJ¡∑ b°Ÿfi° Ÿu _b∫a ˚Ù
(N) ≈®_wCw ZC<w tu* o<w „ÆÌ ˚°bÙ ÌuF Ju¡ NfiCJ¥¡Ô BΔ∫t°` J¡° ≈Ôsd Fæ $ ŸŸu _S°b≤,
_buÌı N°<Ì ÌuF_SÔ tu* wWwg fÙı Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ıÔ N°<Ì BΔ∫R¡≈ ˚Ù ∫F F°uw° Fæ, ∫F Ω°uwfi
J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®J¨¡w tu* "BΔ∫t_tÙ<w bu<W' ∫°u* Ÿ°t°∏∫R¡≈ Ÿu J¡F° y∫° Fæ, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ $
ŸyÕ - 33] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1363
≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu wwg-wwg ≈Ì°SÕ-_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ $$26$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ <ıŸ _SÔ tu* th~>≤ N°<Ì Ÿ¥‚t ÌuF J¡° Ã∫°y F…N° Fæ, Ÿ _SÔ tu* •w
ÌuF°J¡°≤b°Ÿfi°Ãtfi° Ÿ¥‚tR¡≈ Ÿu ¿_Sw F…Î ≈C∫Õ‹¸>J¡ Ju¡ » NU∫_w th~>≤ Ju¡ N°J¡°≤ J¡∑ N°æ≤ Ÿ¥‚t≈fi
J¡∑ <fib¨<W Jæ¡Ÿu F°uyÙ wS° Ÿu NfiU∫_w _S¥Ô F°SÙ Ju¡ N°J¡°≤ J¡° N°æ≤ _S¥Ôw° J¡° Ô°˚ Jæ¡Ÿu
F°uy° ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ J¡°æÎ N°æ≤ w°Ôb¨s Ju¡ N°J¡¿_tJ¡ Ÿ‡f∏@ tu* J¡°æÎ Ju¡ t≤d tu* ≈®∫°uıJ¡ FuwC J¡tÕ
FÙ Fæ, ÌqŸ≤° J¡°uoÕ fiFÙ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ » NU∫_w b°Ÿfi° Ju¡ <w≤°u˚°b tu* N°æ≤ <ª≤J¡°Ô Ÿu Δ∫b<Fw
(Ìq≤ ≤Fu) F°SÙ N°<Ì tu* NFa˚°b-b°Ÿfi° Ju¡ N°<b˚°Õb tu* J¡tÕ FÙ <fi<tW Fæ $ Nw# bF N∏∫ Ìg˚¥w
F…oÕ F°SÙ N°<Ì J¡∑ b°Ÿfi° Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu <ª≤J¡°Ô Ÿu NU∫_w F…Î ˚Ù Ÿ¥‚t th~>≤ N°<Ì N°J¡°≤
J¡° Ã∫°y J¡≤w° Fæ $$27$$
<b≤°u@Ù b°Ÿfi° Ju¡ N°<b˚°Õb Ÿu ≈FÔu J¡∑ b°Ÿfi° J¡° <w≤°u˚°b N°æ≤ W≤J¡°<ÔJ¡ ÌqŸ≤Ù b°Ÿfi°
J¡∑ NU∫°Ÿ Ÿu »w° F°uwÙ Fæ, oŸ <bT∫ tu* ‹¸>°∏w J¡Fwu Fæ* $
N≈fiu FÙ πæwŸaJ¡v≈ Ÿu ÎJ¡ tu* FÙ πæw J¡∑ ÎuŸu ≈®b¨<W F°u ı°wÙ Fæ, ıæŸu ≈C”T J¡∑ buw°Ô-J¡v≈fi°
Ÿu Ÿtu* ˚∫aJ¡≤ ˚°ŸC≤ buw°Ô ≈®b¨W F°u ı°w° Fæ $$28$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ "tæ* JC¡~> fiFÙ* J¡≤w°' oŸ w≤F Ju¡
ŸaJ¡v≈ Ÿu ≈C”T tu* J¡wÕ¨Ãb <fib¨W F°u ı°w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ N°Ãt° J¡° ˚Ù πæw, Nπæw-˚°bfi° Ÿu <fib¨W
F°u ı°w° Fæ $$29$$ πæwŸaJ¡v≈ Ÿu N<πwÙ∫ b_wC tu* ˚Ù <πÃb J¡∑ ≈®°<›w F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ Nπæw˚°bfi° Ÿu
w°u NfiuJ¡°ÃtJ¡ ıyw J¡° ˚Ù <πÃb fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$30$$ ˚B, <bJ¡°≤ N°<Ì Ÿu „¥∏∫, ŸÌ° ŸbÕy°tÙ
wS° ≈≤t°Ãt° J¡° _bR¡≈˚¥w F°ufiu Ÿu N°Ãt° tu* J¡˚Ù πæw˚°b fiFÙ* ≤Fw° $$31$$ Fu tCfiu, N≈fiu ŸaJ¡v≈
Ÿu <fi<tÕw tfi°u≤°≠∫ N°æ≤ y∏@bÕfiy≤ J¡∑ fi°o˘ ı°u b_wC N≈fiu ŸaJ¡v≈ Ÿu ffi°∫Ù yoÕ Fæ, bF ŸaJ¡v≈ Ju¡
N˚°b Ÿu fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, ∫F ≈®<Ÿ] f°w Fæ $$32$$ t°fi<ŸJ¡ ≈®∫Ãfi Ju¡ π°≤° <J¡ŸÙ J¡∑ ≤ªfi° J¡≤fiu
tu* w°u Zt F°uw° ˚Ù Fæ, ≈≤∏wC ŸaJ¡v≈ J¡° <bfi°„ J¡≤fiu tu* w°u JC¡~> ˚Ù Zt fiFÙ* F°uw° $ (•∫°u*<J¡ ÎJ¡t°`
Ì°ŸÙfiw° J¡° NbÔ‡ffi J¡≤fiu Ÿu N≈fiu-N°≈ ŸaJ¡v≈ <bfi°„ <Ÿ] F°u ı°w° Fæ $ ∫F f°w ≈®<Ÿ] FÙ
Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $) ™>ÙJ¡ FÙ Fæ tfi Ju¡ tfi°u≤S°u* Ÿu ≤<ªw fiy≤°u* Ju¡ <fit°Õd tu* ÎJ¡t°` ŸaJ¡v≈ FÙ,
NŸa˚°<bw ≤ªfi° tu* ŸtSÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, <ÌΔ∫ <„v≈Ù ≈®<Ÿ] Fæ, ≈≤∏wC fi fiy≤°u* Ju¡ <bfi°„ tu*
fiFÙ* $$33$$ Ju¡bÔ Â» ŸaJ¡v≈ Ÿu ı°u ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù Ì…#© ≈®°›w F…N° Fæ, bF Ju¡bÔ ŸaJ¡v≈ Ju¡ N˚°b
Ÿu FÙ fi‹¸> F°u ı°∫uy°, <k¡≤ oŸ <bT∫ tu* •Ôu„ FÙ •∫° ? $$34$$ w<fiJ¡ ˚Ù ŸaJ¡v≈ J¡≤ tfiC‹∫ Ì…#© tu*
±¥>f ı°w° Fæ N°æ≤ JC¡~> ˚Ù ŸaJ¡v≈ fi J¡≤ bF N<bfi°„Ù ŸC© ≈°w° Fæ $$35$$ tFTuÕ, ıf wJ¡ wC‡F°≤Ù
fC<] ŸaJ¡v≈R¡≈ Ÿ≈Õ Ÿu <fi#„uT tC•w fiFÙ* F°uwÙ, wf wJ¡ ŸbÕ<b@ yCd°u* Ÿu ÃJ¨¡‹¸> fi∏Ìfibfi tu* hª
_S°fi ≈≤ ¿_Sw F…Î ˚Ù wCt •Ôu„≤<Fw F°uJ¡≤ „°u<˚w fiFÙ* F°u ŸJ¡wu $$36$$
wf ŸaJ¡v≈fi°„ J¡° •∫° ≈°∫ Fæ ? oŸ ≈®ÿfi ≈≤ ŸJ¡° ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
Fu tCfiu, N≈fiu <bbuJ¡R¡≈Ù ≈bfi Ÿu ŸaJ¡v≈R¡≈ tu|°u* J¡° <bfi°„J¡≤, „≤ÃJ¡°Ô tu* N°J¡°„-t^±>Ô
J¡∑ fi°o˘, wCt Wt <fitÕÔw° ≈®°›w J¡≤°u $$37$$ N<bbuJ¡R¡≈ ≈®fÔ ≈®b°F Ÿu tn ≤FÙ ∏tW ŸaJ¡v≈R¡≈
fiÌÙ wCt t<dt∏` Ÿu ŸC©° Ì°u $ N°æ≤ Ÿtu* fF ≤Fu N°Ãt° J¡°u @æ∫Õ ÌuJ¡≤ tfi Ÿu ≤<Fw F°u ı°N°u $$38$$
1364 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ŸaJ¡v≈R¡≈ ≈bfi Ÿu J¡¿‡≈w F…Î, ≈W°u* Îba <wfiJ¡°u* Ju¡ ¸C>J¡n°u* J¡∑ fi°o˘ ≈®°dÙt°` Ju¡ ⁄Ì∫°J¡°„ tu* ˚®td
J¡≤ ≤Fu oŸ <ªÌ°Ãt° J¡°, <bbuJ¡ J¡° N°Z∫ ÔuJ¡≤, Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤°u $$39$$ N≈fiu-N°≈ N≈fiÙ
ŸaJ¡v≈°ÃtJ¡ J¡°<Ôt° J¡° <fib°≤d J¡≤Ju¡ N°Ãt° J¡∑ Wt <b„C]w° ≈®°›wJ¡≤ N<bfi°„Ù N°fi∏ÌR¡≈
F°u ı°N°u $$40$$ ª¥≥<J¡, ∫F N°Ãt° Ÿt_w „<•w∫°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ, Nw# ıf J¡˚Ù bF <J¡ŸÙ b_wC J¡∑
ıæŸÙ ˚Ù ≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu ˚°bfi° J¡≤w° Fæ, N≈fiu ŸaJ¡v≈ Ju¡ <bÔ°Ÿ Ÿu Ÿ b_wC J¡°u ŸÙ Ÿt∫ b柰 FÙ
Ìu©w° Fæ $$41$$ Fu f®Êfig, ∫F Ã≈∏fi F…N° <tØ∫°R¡≈ ıyw ÎJ¡t°` ŸaJ¡v≈°ÃtJ¡ FÙ Fæ, Nw# Ju¡bÔ
ŸaJ¡v≈ Ju¡ N˚°b Ÿu FÙ, fi ı°fiu, J¡FÙ* ˚Ù <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ $$42$$ ŸaJ¡v≈R¡≈Ù ≈¥bÙÕ Fb° Ÿu Δ∫<Sw
ı∏t_bR¡≈ tu|°u* J¡° Ÿt¥F NŸaJ¡v≈R¡≈ ≈¿ÿªtÙ Fb° Ju¡ _≈„Õ Ÿu f®Ê°J¡°„ tu* <bÔÙfi F°u ı°w°
Fæ $$43$$ Fu tFTuÕ, ŸaJ¡v≈R¡≈ ın ©°nJ¡≤ NÃ∫∏w »w° J¡°u ≈®°›w F…oÕ oŸ w¨‹d°R¡≈Ù J¡≤aı Ôw°
J¡°u wCt ŸC©° ±>°Ô°u $$44$$
N<bΩ°, J¡°t N°æ≤ ŸaJ¡v≈ J¡° <bfi°„ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ∫<Ì ıyw J¡° Nb˚°Ÿ F°uw° F°u, w°u bF Ju¡bÔ
≈®<w˚°ŸR¡≈ FÙ ™>F≤°, ÎuŸÙ ¿_S<w tu* ıÙb∏tC•w°u* Ju¡ NfiC˚b°u* Ÿu <Ÿ] Â<‹¸> Ÿ¨<‹¸> -≈s FÙ Nb<„‹¸>
≤F ı°w° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ y∏@bÕfiy≤ J¡∑ Ã≈<W N°æ≤ <bfi°„ ÎJ¡t°` ≈®<w˚°Ÿ _bR¡≈ FÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F
ŸaŸ°≤R¡≈ <b˚®t J¡∑ Ã≈<W N°æ≤ <bfi°„ ˚Ù ÎJ¡t°` ≈®<w˚°Ÿ_bR¡≈ FÙ Fæ $$45$$
ıf wJ¡ NI°fi Fæ, w˚Ù wJ¡ ıyw J¡° ≈®<w˚°Ÿ „°uJ¡ tu* J¡°≤d Fæ, NI°fi J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu ≈≤
w°u bF „°uJ¡ tu* J¡°≤d fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
"tæ* ≤°ı° Fq≥' ∫°u* N≈fi° NŸÔÙ _bR¡≈ ˚¥ÔJ¡≤ w˚Ù wJ¡ ≤°ı° „°uJ¡ J¡≤w° Fæ ıf wJ¡ <J¡ ŸJu¡
⁄Ì∫ tu* "tæ* ≤°ı° Fq≥' ∫°u* N≈fiu b°_wb _bR¡≈ J¡∑ _t¨<w Ã≈∏fi fiFÙ* F°u ı°wÙ $$46$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ ≈FÔu Ju¡ ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ÿu NU∫_w ŸaŸ°≤ Ju¡ NfiuJ¡ Ÿa_t≤d w[bI°fiÙ Ju¡ ˚Ù
bwÕt°fiJ¡°ÔÙfi "tæ* f®ÊR¡≈ Fq≥' oŸ _t≤d J¡°u i>J¡ Ìu*yu, ÎuŸÙ ¿_S<w tu* Ÿu ≈Cfi# ŸaŸ°≤ „°uJ¡ ffi° FÙ
≤Fuy°, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu f®Êfig, ıæŸu ≈¿_Sw „≤Ì-M¡wC Ÿu <fi≤_w F…oÕ bT°ÕM¡wC, tu|R¡≈ ınw° Ÿu „≤Ì J¡° N°h~>°Ìfi
J¡≤fiu tu* Ÿ°tØ∫Õ fiFÙ* ≤©wÙ, bæŸu FÙ oŸ ≤°ı° N°æ≤ w[bbuW° J¡°u yC” Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ " tæ*
≤°ı° Fq≥', "tæ* f®Ê Fq≥' oŸ _t¨<w Ÿu <fi≤_w ≈®°ªÙfi Ì…#©°u* J¡∑ _t¨<w N≈fiÙ ınw° Ÿu N°h~>°Ìfi J¡≤fiu
tu* Ÿ°tØ∫Õ fiFÙ* ≤©wÙ $$47$$
∫FÙ _t¨<w ≈®fÔ Fæ, oŸtu* J¡°≤d •∫° Fæ ? w°u tfifi, <fi<̺∫°Ÿfi Ju¡ NU∫°ŸR¡≈ ≈C”T ≈®∫Ãfi Ÿu
ŸJ¡° ŸC» ffi° ≤Ffi° FÙ J¡°≤d Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<ªW J¡∑ Ì°u b¨<W∫°u* tu* ı°u <ªWb¨<W NJ¡_t°w W≤°uW≤ ŸC»R¡≈ Ÿu F°uwÙ ı°wÙ Fæ, bFÙ ÌqŸ≤u
J¡°u Ÿ ≈®J¡°≤ Ìf°wÙ ı°wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ bÙd° Ju¡ w°≤ N°æ≤ t∏Ì Ì°u _b≤°u* tu* ı°u FÙ «≥¡ª° _b≤ F°uw°
Fæ, bFÙ ÌqŸ≤u J¡°u Ìf°J¡≤ J¡°fi ≈≤ N°R¡» F°u ı°w° Fæ $$48$$
<ffi° <bh~>uÌ Ju¡ <fi≤∏w≤ ªÔ ≤FÙ " tæ* f®Ê Fq≥' ∫F _t¨<w FÙ tu≤Ù tC¶∫ t°fiŸ ≈¥ı° Fæ, ÌqŸ≤Ù fiFÙ*,
oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ŸyÕ - 34] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1365
Fu tCfiu, tæ* N<πwÙ∫ <„bR¡≈ Ìub Fq≥, bFÙ Ìub_bR¡≈ N<πwÙ∫ <„b wC‡F°≤u NFaJ¡°≤ Ÿu ≈Ô<sw,
<fiÃ∫, N≈≤°us, <ªÌuJ¡≤Ÿ-_bR¡≈ tæ* FÙ Fq≥, ∫°u* ÎJ¡t°` N<b¿h~>∏fi _t¨<w@°≤° J¡∑ wCt ˚°bfi° J¡≤°u $
Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ Ìub≈¥ı°R¡≈ ˚°bfi° Ÿu FÙ ∫C•w F…Î wCt Nbÿ∫ FÙ •w <„bR¡≈ F°u ı°N°uyu, ÌqŸ≤Ù
f°fl-≈¥ı° Ÿu fiFÙ* $$49$$ tFTuÕ, •w ≤Ù<w Ÿu (wCt N<πwÙ∫-f®Ê˚°bt∫Ù FÙ ≈¥ı° J¡≤°u, ÌqŸ≤Ù
f°fl≈¥ı° fiFÙ*) ∫F f°fl ≈¥ı° wC‡F°≤u ıæŸu I°<fi∫°u* J¡°u ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ f°fl ≈¥ı° wCh~> k¡Ô°u* tu*
oh~>° ≤©fiub°Ôu NI°fiÙ ıfi°u* Ju¡ <ÔÎ FÙ ≈®J¡°„t°fi Fæ ∫°fiÙ ∏FÙ* Ju¡ ∫°uÀ∫ Fæ $ wC‡F°≤u ∫°uÀ∫ ≈°_∫
w°u Wt≈Ì_bR¡≈ ≈≤t°SÕ ŸW°ÃtJ¡ ≈≤f®Ê FÙ ÎJ¡t°` Ìub Fæ, ŸJ¡∑ ≈¥ı° tu* ≈¥ıJ¡ (≈¥ı° BΔ∫°u* J¡°
_b°tÙ), ŸC∏Ì≤ T°un„°u≈ª°≤ Ÿu ≈¥ıfi Îba ≈¥≠∫ (≈®<wt°, <Ô*y N°<Ì) JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, bF Ÿf ŸJu¡
≈¥ıfi tu* wCh~> ≈Ì°SÕ-Ÿ° Fæ, •∫°u*<J¡ bF Ÿ°ty®Ù tfi J¡∑ ÎJ¡t°` J¡v≈fi° FÙ Fæ $$50$$
wæ*wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æ*wÙŸb°≥ ŸyÕ
Ÿ°æTC›w wC∫Õ N°æ≤ wC∫°ÕwÙw ≈Ì J¡° ≈Ìu„ ÌuJ¡≤ wC∫°ÕwÙw≈Ì tu* oÕÿb≤ fiu <bZ°t <J¡∫° oŸJ¡° bdÕfi $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # tFTuÕ, ∫°u* oŸ Ìub≈¥ı° Ÿu ≈¥<ıw F°u ≤F° ∫F ıyw f°@-Â<‹¸> Ÿu NŸwg Îba
N<@‹™>°fi-Â<‹¸> Ÿu Ÿwg N°æ≤ Ìub_bR¡≈ F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ, ∫F J¡Ffi° ™>ÙJ¡ Fæ $ wS° ≈≤t°SÕÌ„° tu* ∫F
<bÿb <πÃb N°æ≤ ÎJ¡Ãb Ÿu <b<fitCÕ•w Îba Δ∫bF°≤Ì„° tu* <πÃb N°æ≤ ÎJ¡Ãb Ÿu ∫C•w ˚Ù Fæ, ∫F J¡Ffi° ˚Ù
™>ÙJ¡ Fæ ∫°u* ŸbÕ<b@ <b≤°u@°u* J¡° ≈¿≤F°≤ F°u y∫°, ∫F ˚°b Fæ $$1$$
∫F ıyw •∫°u* πæw Îba ÎJ¡R¡≈ Fæ N°æ≤ •∫°u* fiŸu <fitCÕ•w Fæ, oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ª<ww[b fiu t°uFJ¨¡w ınw° J¡∑ J¡v≈fi° Ÿu N≈fiu tu* ŸaŸ°≤R¡≈w° (πæwR¡≈w°) ≈®°›w J¡∑ Fæ
wS° t°uFR¡≈Ù J¡ÔaJ¡ Ÿu ≤<Fw F…N° bF NŸaŸ°≤Ù Ìu©° ı°w° Fæ $ oŸ<Ô∫u bF N<˚∏fi N°æ≤
Nπ∫°ÃtJ¡ Fæ $$2$$
ŸÙ f°w J¡° _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
"tæ* Âÿ∫ ÌuF°<Ì_bR¡≈ Fq≥' oŸ ≈®J¡°≤ t°uF J¡°u ≈®°›w FCoÕ <ª<w ŸaŸ°≤ tu* k≥¡Ÿ ı°wÙ Fæ N°æ≤ Âÿ∫ Ju¡
≈®J¡°„fi tu* ŸtSÕ oŸÙ <ªÃJ¡Ô° J¡°, ı°u N≈fiu Ÿu N<˚∏fiR¡≈ Fæ, NfiC˚b J¡≤ ŸaŸ°≤ Ju¡ f∏@fi Ÿu
<fitCÕ•w F°u ı°wÙ Fæ $$3$$ NS°ÕJ¡°≤ J¡∑ ˚°bfi° Ÿu πæw˚°b ≈®°›wJ¡≤ ∫F <ª<w N≈fiÙ N©^±> ŸW° ˚¥Ô
ı°wÙ Fæ N°æ≤ ÌuF Ju¡ ŸC©-Ì…#© N°<Ì Ÿu <tÔÙ F…oÕ NŸÃ∫R¡≈ FÙ N≈fiÙ ¿_S<w J¡°u sd˚≤ tu* "ŸÃ∫R¡≈
Fæ' ∫°u* Nb@°≤d J¡≤ ÔuwÙ Fæ (∫FÙ oŸJ¡∑ J¡ÔaJ¡∫C•w ¿_S<w Fæ $)$$4$$
Nf J¡ÔaJ¡b<ıÕw ¿_S<w J¡Fwu Fæ* $
<btÔ, Nb∫b°u* Ÿu ≤<Fw, ŸÃ∫ ∫° NŸÃ∫ oŸ w≤F Ju¡ <˚∏fi-<˚∏fi Ÿ˚Ù J¡¿v≈w fi°t-R¡≈°u* Ÿu
<fitCÕ•w ∫F <ª<w, Δ∫bF°≤-J¡°Ô tu* Ÿ‡≈¥dÕ fi°t-R¡≈°ÃtJ¡ F°uwÙ F…oÕ ˚Ù, „¥∏∫_b˚°b FÙ Fæ $$5$$
•w <fi‹J¡ÔaJ¡ ¿_S<w J¡∑ ≈®<w‹™>° f»°fiu Ju¡ <fi<tW ŸCTC<›w N°<Ì ˚¥<tJ¡°N°u* J¡° ˚uÌ <Ì©Ô°fiu
Ju¡ <ÔÎ ≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
≈¥dÕ, NfiC≈t Îba „°∏w _b˚°b f®Ê FÙ N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ ≈FÔu <bJ¡<Ÿw F°ufiub°ÔÙ f®Ê„<•w Ÿu
1366 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
(N≈fiÙ t°∫°„<•w Ÿu) ı°y®w, _b›fi N°æ≤ ŸCTC<›w; Ÿ¨<‹¸>, ¿_S<w N°æ≤ ŸaF°≤ ∫° N°º∫°¿ÃtJ¡,
N°<@˚°æ<wJ¡ N°æ≤ N°<@Ìæ<bJ¡ ofi wÙfi t°y°u˘ Ÿu ≈®b¨W F…Î oŸ ıyw Ju¡ R¡≈ tu* tfi Ju¡ π°≤° <b_w°≤ J¡°u
≈®°›w F…N° Fæ $$6$$
oŸ<ÔÎ tfi J¡° h~>uÌ F°ufiu ≈≤ FÙ oŸ ıyw J¡° h~>uÌ F°u ı°∫uy°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
tFTuÕ, tfi Ju¡ π°≤° ŸÃ∫˚¥w f®Êw[b Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu N≈fiÙ ªsC N°<Ì o¿∏B∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤°u*
tu* FuwC˚¥w tfi Ju¡ <~>∏fi-<˚∏fi F°u ı°fiu ≈≤ ≈®h~>∏fi ıywR¡≈Ù ı°Ô <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ N°æ≤
wÌfi∏w≤ J¡v≈fi°R¡≈ ııÕ≤ oŸ ŸaŸ°≤ J¡∑ J¡Ôfi° fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $ (oŸ ≈®J¡°≤ w[bI°fi Ÿu
J¡v≈fi°N°u* Ju¡ Ÿ°S tfi Ju¡ <bfi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ ıÙb∏tC•w J¡∑ ≈FÔu <ıŸ ˚¥<tJ¡° tuu* ¿_S<w F°uwÙ
Fæ, Ÿu Ôsd Îba fi°t°u* Ÿu <Ì©Ô°wu Fæ* $) Ÿ Nb_S° tu* ıÙb J¡∑ ˚¥≥ıu y∫u fÙı J¡∑ fi°o˘
"o<w'(c) fi°tb°ÔÙ ŸW° F°uwÙ Fæ $$7,8$$
oŸ ≤Ù<w Ÿu Ÿ Ì„° tu* Ÿt_w Âÿ∫°u* J¡° f°@ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ÎJ¡t°` N≈≤°us Â<‹¸> Ju¡ FÙ fª
ı°fiu Ÿu ŸJ¡° ÌqŸ≤° fi°t "≈ÿ∫∏wÙ' ˚Ù Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
„≤ÃJ¡°Ô Ju¡ N°J¡°„t^±>Ô J¡∑ fi°o˘ t°fi<ŸJ¡ t°uFR¡≈Ù f°ÌÔ°u* Ÿu <fitCÕ•w •w Nb_S° <ªW
Ju¡ <bT∫°u* J¡∑ ªbÕd°J¡° (f°≤-f°≤ ≈®Ù<w≈¥bÕJ¡ NfiC_t≤d J¡°) ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ≤FÙ "≈ÿ∫∏wÙ' fi°t Ÿu
∫°u<y∫°u* π°≤° Δ∫b⁄w F°uwÙ Fæ $$9$$ ≈FÔu <ªW Ju¡ ŸaJ¡v≈ N°<Ì <bT∫°u* Ÿu ≈<Fw <ª<w ªaªÔw° J¡°u
≈®°›w F…oÕ ˚Ù oŸ ≈∫CÕ•w Nb_S° tu* bF N≈fiu ÎJ¡t°` ªæw∏∫-_b˚°b tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ Ÿt_w ≈°<@∫°u*
Ÿu <b<fitCÕ•w F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ŸW°R¡≈ Ÿu Nb<„‹¸> F°uJ¡≤ ıÙ<bw Nb_S° tu* FÙ
ŸaŸ°≤R¡≈Ù ŸtCB ≈°≤ J¡≤ ı°wÙ Fæ $$10$$ N<bfi°„Ù <fi≤<w„∫°fi∏Ì_bR¡≈ N°Ãt≈®°<›wR¡≈Ù ≈°¿^±>Ã∫
Ÿu _S¥Ô F…oÕ bF <ª<w •w Ì„° tu* ≈≤t≈Ì ≈®°›wJ¡≤ Ÿt_w Zt°u* Ÿu <fitCÕ•w F°uwÙ F…oÕ Δ∫°≈J¡
f®Ê≈Ì tu* <bZ°t J¡≤wÙ Fæ $ (oŸŸu ŸJ¡° "tF°ŸC›w≈Ì' fi°t ˚Ù Ÿ¥<ªw F…N° $) $$11$$
Nf ÌqŸ≤u _S°fi J¡° bdÕfi J¡≤fiub°Ôu ˚yb°fi „aJ¡≤ b<dÕw ≈®St _S°fi J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu <b≈®u∏B, tfi Ju¡ <bfi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ ı°u ŸfŸu ≈FÔÙ ¿_S<w ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bF wCtŸu J¡FÙ yoÕ $
Nf wCt oŸ <ª<w„<•w J¡∑ ≈≤t ≈<b` ÌqŸ≤Ù ¿_S<w ŸCfi°u $$12$$ tfi Ÿu b<ıÕw ∫FÙ <ª<w „<•w
(c) "ıC‹¸>a ∫Ì° ≈ÿ∫Ã∫∏∫tÙ„t_∫ t<Ft°fi<t<w bÙw„°uJ¡#' (∫°u<y∫°u* Îba J¡<tÕ∫°u* Ju¡ π°≤°
Ÿu<bw, ıÙb Ÿu <bÔsd, ŸfJu¡ <fi∫°tJ¡ ≈≤tuÿb≤ J¡°u "Ÿb°ÕÃtR¡≈ tæ* oÕÿb≤ Fq≥' oŸ R¡≈ Ÿu ıf
ı°fiw° Fæ wf oŸ ≈≤tuÿb≤ J¡∑ <b˚¥<w J¡°u "oÕÿb≤R¡≈ tu≤Ù FÙ ∫F ıyBq≈° <b˚¥<w Fæ' ∫°u* ı°fiw°
Fæ, wf „°uJ¡≤<Fw F°uJ¡≤ J¨¡wJ¨¡Ã∫ F°u ı°w° Fæ $) oŸ ÿbuw°ÿbw≤ ZC<w tu* wS° ~>°∏Ì°uÀ∫ tu* "_b<≈<w'
„ÆÌ Ju¡ <fibÕªfi Ÿt∫ tu* <J¡∫u y∫u "_btg' "N<≈' "o¿w' oŸ <b˚°y tu* oŸ ŸW° J¡° o<w≈Ì Ÿu
Δ∫bF°≤ <J¡∫° y∫° Fæ, Nw# o<w' ∫F fi°t ™>ÙJ¡ Fæ, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ $ ∫Ω<≈ NI J¡∑ ŸCTC<›w
tu* ˚Ù "_b<≈<w' „ÆÌ J¡° ≈®∫°uy F°uw° Fæ, wS°<≈ w[bI°fi Ÿu NI°fi N°<Ì J¡° f°@ F°u ı°w° Fæ,
Nw# <ıŸ ≈°<@ J¡° <ıŸ N<bΩ° tu* Ô∫ F°uw° Fæ, fi Ì°ufi°u* Ju¡ fi ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d ıf N›∫∫-
f°u@J¡ N<≈„ÆÌ J¡∑ FÙ <fib¨<W F°u yoÕ wf _bR¡≈≈®°›Ã∫SÕJ¡ o<w„ÆÌ FÙ Nb<„‹¸> ≤F y∫°, Nw#
o<w „ÆÌ ŸJ¡° fi°t F°u ŸJ¡w° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
ŸyÕ - 34] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1367
„°<∏w Ÿu ≤°<ıw, Ÿ¥∫Õ, ª∏B N°<Ì ≠∫°u<w∫°u* Ÿu Îba N∏@J¡°≤, NI°fi N°<Ì ınw° Ÿu <b<fitCÕ•w wS°
<b_w¨w N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ ≈≤t ŸC∏Ì≤ Fæ $$13$$
ÌqŸ≤Ù Nb_S° tu* ≈FÔÙ Nb_S° J¡∑ N≈us° <ª<w„<•w Ju¡ ı°u <b„uT @tÕ Fæ*, ∏Fu* J¡Fwu Fæ* $
<fi<fn ŸCTC<›w-¿_S¿w J¡∑ HÔJ¡ Ju¡ ŸÂ„, ≈°T°d<„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤Ù Nb∫by™>fi Ju¡ ŸÂ„, Ÿæ*@b
fitJ¡ Ju¡ N∏Ì≤ ¿_Sw ≤Ÿ Ju¡ ŸÂ„ N°æ≤ b°∫C Ju¡ N∏wyÕw <bΩt°fi _≈∏Ìfi„<•w Ju¡ ŸÂ„ ıf ≈FÔÙ
˚¥<tJ¡° NU∫°Ÿ Ju¡ π°≤° Ÿt∫ ≈°J¡≤ ©¥f ≈¿≤≈¢¡ F°u ı°wÙ Fæ wf N°J¡°„ tu* <bΩt°fi „¥∏∫„<•w J¡∑
fi°o˘ <ªÌuJ¡|fi f®Ê°J¡°„˚°b ≈®°›wJ¡≤ bF Ÿ ≈®J¡°≤ <bT∫°u∏tC©w° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤wÙ Fæ, <ıŸ
≈®J¡°≤ (b°∫C N°<Ì s°u˚J¡ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ N˚°b tu*) ıÔ ªaªÔw° J¡°, b°∫C-J¡Ô° ªÔfi J¡° N°æ≤ ≈C‹≈
Ôu©° ŸCy∏@ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤wÙ Fæ $$14-16$$ <J®¡∫°R¡≈ J¡°Ô-J¡Ô° Ÿu wS° NbJ¡°„ J¡∑ N≈us°
≤©fiub°ÔÙ ≈¿≤¿h~>∏fi b_wCR¡≈ N°J¡°„ J¡∑ J¡Ô° Ÿu ∫C•w J¡°ÔR¡≈w° N°æ≤ N°J¡°„R¡≈w° J¡°, fi
J¡Ô°N°u* Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y Ÿu FÙ, ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ÿt_w Âÿ∫t°` J¡∑ J¡v≈fi° fi J¡≤fiub°ÔÙ, ınw° N°æ≤
Nınw° Ÿu „¥∏∫ <b„C]_b˚°b •w <ª¿w „ÆÌ°u* Ÿu <fibÕªfi Ju¡ N∫°uÀ∫-b‚∫t°d ŸW° @°≤d J¡≤wÙ
Fæ $$17$$ Ìu„J¨¡w Îba J¡°ÔJ¨¡w ≈¿≤h~>uÌ Ÿu ≤<Fw, Ÿb°Õ<w„°∫Ù, <`J¡°Ô°f°<@w ŸW° ≈Ì J¡°u ≈®°›w
F…oÕ ı°y®w, _b›fi N°æ≤ ŸCTC<›w Ÿu ªwCSÕ ı°u <b≤°¸>, <F≤^∫y˚Õ N°æ≤ NΔ∫°J¨¡w Ÿu ªwCS°˘„ Fæ, ŸŸu
≈®J¡°„t°fi ŸbÕ<b@ J¡ÔaJ¡°u* N°æ≤ ≤°uy°u* Ÿu ≤<Fw ŸW° J¡° •w <ª<w„<•w ≈¿≤y®F J¡≤wÙ Fæ $$18$$ Fu
<b„°Ôfiu`, •w _bR¡≈b°ÔÙ <J¡ŸÙ ÎJ¡ ÎuŸÙ N<fibÕªfiÙ∫ ŸW° J¡° <ª<w„<•w ≈¿≤y®F J¡≤wÙ Fæ,
ı°u Ÿ°sÙ J¡∑ fi°o˘ ≈®J¡°„t°fi F°uJ¡≤ Nb¿_Sw ≤FwÙ Fæ N°æ≤ ŸfJ¡∑ FuwC, Ÿf J¡°Ô tu* <bΩt°fi Ÿt_w
b_wCN°u* Ju¡ ≈®J¡°„°u* wS° N°fi∏Ì°u* Ÿu Zu‹™> N°æ≤ _≈¨FdÙ∫w≤ Fæ $$19$$
•w wC∫ÕR¡≈ <πwÙ∫ ˚¥<tJ¡° J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤Ju¡ w¨wÙ∫ ˚¥<tJ¡° J¡° Nbw≤d J¡≤wu Fæ* $
Fu Wt b®w J¡° N°ª≤d J¡≤fiub°Ôu, w[bI°u* tu* Zu‹™> tFTuÕ, ∫F <πwÙ∫ ˚¥<tJ¡° N°≈Ÿu J¡FÙ yoÕ $
Nf tæ* w¨wÙ∫ ˚¥<tJ¡° J¡° <fiR¡≈d J¡R¡≥y°, N°≈ ŸC<fi∫u $$20$$
w¨wÙ∫ ˚q<tJ¡° tu* ≈FÔu J¡∑ ˚¥<tJ¡°N°u* J¡∑ N≈us° ı°u <b„uT@tÕ Fæ*, ∏Fu* J¡Fwu Fæ* $
∫F <ª<w w¨wÙ∫ ˚¥<tJ¡° tu* f®Ê°J¡°≤ N©^±>b¨<W N°æ≤ Ÿ b¨<W J¡° <bT∫ f®Ê ofi Ì°ufi°u* J¡°
fiÙ≤sÙ≤ ∏∫°∫ Ÿu ÎJ¡∑J¡≤d F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d y®°FJ¡ Na„ N°æ≤ y®°fl Na„ Ÿu „¥∏∫R¡≈ ¿_S<w J¡°u ≈®°›w
F°u ı°wÙ Fæ, oŸÙ<ÔÎ f®Ê, N°Ãt° oÃ∫°<Ì „ÆÌ N°æ≤ NS°u˘ Ÿu <fitCÕ•w F…oÕ <b„…]R¡≈ Ÿu <Ìw F°uwÙ
Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ≈FÔu J¡∑ ˚¥<tJ¡° Ÿa≈®I°wŸt°<@ Ÿu ≈®°›∫ Fæ N°æ≤ ∫F w¨wÙ∫ ˚¥<tJ¡° NŸa≈®I°w
Ÿt°<@ J¡∑ ŸC» ¿_S<w Ÿu ≈®°›∫ Fæ, ∫F <b„uT F…N° $$21$$ ∫F w¨wÙ∫ ˚¥¿tJ¡° ı∏t N°<Ì ~>#
˚°b<bJ¡°≤°u* Ÿu „¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡°Ô Ÿu ˚Ù <bª<Ôw fiFÙ* F°uwÙ, NI°fi N°<Ì N∏@J¡°≤ Ÿu <b<fitCÕ•w
bF _b∫a FÙ J¡ÔaJ¡°u* Ÿu ≤<Fw Fæ $ wC∫°ÕwÙw N°<Ì fiJ¡° fi°t F°ufiu Ÿu ˚Ù bF Ÿb°Õ<w„°∫Ù ≈≤t≈C”T°SÕR¡≈
Fæ $$22$$ bF Ÿ˚Ù Wt°uWt Nb_S°N°u* J¡∑ ≈≤t Nb<@ Fæ, ≈≤t tayÔR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿt_w
tayÔ°u* tu* ≈®@°fi tayÔ Fæ, ŸbÕtC¶∫ <bh~>uÌ„¥∏∫ <ª<w FÙ w¨wÙ∫ ≈°bfiJ¡°≤Ù ¿_S<w Fæ $$23$$ oŸ
˚¥<tJ¡° tu* ı°u <ª≤J¡°Ô wJ¡ ¿_S<w Fæ, bF Ÿf t°y°u˘ Ÿu („æb„°˜°u•w ≈®<Ÿ] ~># t°y°u˘ Ÿu N°æ≤
ZC<w≈®<Ÿ] @¥t®, N<ªÕ N°<Ì t°y°u˘ Ÿu) wS° fi t°y°u˘ Ju¡ π°≤° N≈fiÙ-N≈fiÙ ≈°Ÿfi°N°u* Ju¡ NfiCŸ°≤
1368 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
wwg-wwg Ô°uJ¡ J¡°u ≈®°›w F…Î ≈°ŸJ¡°u* Ÿu ˚Ù Ìq≤bwÙÕ Fæ $ oŸ<ÔÎ Fu tCfiu, tu≤Ù ˚Ù b°dÙ J¡° bF <bT∫
fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC bF _b∫a FÙ NfiC˚¥w F°uwÙ Fæ $$24$$ Fu tCfiu, ı°y®wg N°<Ì wÙfi t°y°u˘ Ÿu, J¡v≈fi° Ÿu wS°
J¡v≈fi°Ÿ°≈us wC∫ÕÃb Ÿa¶∫° Ÿu NwÙw ≈Ì wCtŸu tæ*fiu J¡F°, ŸÙ ≈Ì tu* wCt ŸÌ° Nb¿_Sw ≤F°u $ bF
≈Ì FÙ N<bfi°„Ù ≈¥≠∫ Ìub Fæ, ÌqŸ≤° fiFÙ* $$25$$ Fu tCfiu, oŸ Ÿt_w ıywg J¡° ≈°Ì°fi bFÙ
(w¨wÙ∫≈ÌR¡≈ Ìub) Fæ, oŸ <bI°fi Ÿu ∫F Ÿt_w <bÿb w∏t∫ FÙ ffi ı°w° Fæ $ Fu tCfiÙÿb≤, ≈°Ì°fi
Ÿu NwÙw N<πwÙ∫ f®Êw[b Ju¡ <bI°fi Ÿu ∫F fiFÙ* Fæ N°æ≤ ∫F fiFÙ* ˚Ù fiFÙ* Fæ ∫°fiÙ "N¿_w' N°æ≤
"fi°¿_w' ofi Ì°ufi°u* <bJ¡v≈°u* Ÿu b<ıÕw Fæ $$26$$
ŸÙJ¡° _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
b°_wb tu* ∫F fi JC¡~> ≈®b¨W F°uw° Fæ N°æ≤ fi JC¡~> <fib¨W FÙ F°uw° Fæ $ N≈fiu Ì≤ J¡∑ fi°o˘ Ju¡bÔ
„°∏w, ÎJ¡R¡≈ Ÿu ≈®wÙ∫t°fi N°J¡°„ N°<Ì ÎJ¡R¡≈ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ N≈us° Ÿu ˚Ù N¿@J¡ ÎJ¡R¡≈ ˚°<Ÿw
F°ufiub°Ô° bF Ju¡bÔ ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ $$27$$
•∫°u* bF Ÿt°fi°u* Ÿu ˚Ù N<@J¡ Ÿt°fi ˚°Ÿw° Fæ ? oŸ ≈®ÿfi ≈≤ Ÿt°fi°˚°Ÿ tu* FuwC fwÔ°wu Fæ* $
πæw Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡w° J¡° N˚°b, •w |fiÙ˚¥w ªuwfiR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿas°u˚ J¡° N˚°b, <bJ¡°≤
N°<Ì J¡° N˚°b, <ª≤J¡°<ÔJ¡ <fiÃ∫ ˚Ù J¡°Ô, N°J¡°„ N°<Ì J¡∑ N<fiÃ∫w° J¡∑ Ÿ‡≈°ÌJ¡ wS° <ªÌg|fi
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d (N) <ª<w Ju¡ Ÿ°S Ÿwg-≈Ì°S°u˘ J¡° ∫° NŸwg-≈Ì°S°u˘ J¡° ∫° f°ÔJ¡ŸÂ„ NI°<fi∫°u*
π°≤° J¡¿v≈w N°J¡°„ tu* <„Ô°J¡°u„ J¡∑ fi°o˘ N<fibÕªfiÙ∫ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡° w<fiJ¡ ˚Ù ˚uÌ fiFÙ* Fæ $
Nw# ŸtŸt°˚°Ÿ ı°u J¡F° y∫° Fæ, bF ™>ÙJ¡ FÙ Fæ $$28,29$$
•w wC∫°ÕwÙwÃb J¡° FÙ ≈≈°Ìfi J¡≤ ≤Fu ZÙ tF°ÌubıÙ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Ÿ‡≈¥dÕ ŸaŸ°≤ „°∏w, ŸC<„b Îba b°dÙ Ju¡ Δ∫°≈°≤ Ÿu NwÙw •w ≈Ì_bR¡≈ Fæ $ <b≤°¸>g N°<ÌR¡≈
NJ¡°≤ N°<Ì t°`°-˚uÌ Ÿu J¡¿v≈w ª°≤ ≈°Ì°u* Ÿu <b˚•w F…Î "—' oŸ Ns≤ J¡∑ N@Õt°`° J¡∑ ı°u ª°≤
fi°Ì, <f∏Ì…, „<•w N°æ≤ „°∏w°fi°tJ¡ t°`°Î≥ Fæ*, fitu* ı°u ª°æSÙ „°∏w°fi°t J¡∑ t°`° Fæ, bFÙ ≈≤ty<w
Fæ $$30$$ ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # „aJ¡≤ıÙ fiu ≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ Ÿu ≈Ìu„ <Ì∫°, wÌfi∏w≤ oŸ b<Ÿ‹™>tC<fi
Ju¡ wS° N∏∫ _J¡∏Ì, fi∏ÌÙ N°<Ì Ÿ˚Ù Z°uw°N°u* Ju¡ Ÿ°S ıF°≥ ≈≤ ≈®db J¡∑ N@Õt°`° J¡° ª≤t ˚°y
<fÔJC¡Ô ≈„°∏w F°u ı°w° Fæ, ÎuŸu „°∏w≤bfi°tJ¡ ŸbÕ-ŸaŸ°≤ Ju¡ ≈°≤˚¥w wC≤Ù∫ Ju¡ wC≤Ù∫ ≈Ì tu*
˚¥t°fi∏Ì<ª<wR¡≈Ù <btÔÂ<‹¸> Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡≤ŸR¡≈ F°u ı°fiu Ÿu ≈¿≤d°tw# b¨<W∫°u* J¡°u <bZ°∏w J¡≤
˚yb°fig „aJ¡≤ıÙ Ÿ b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ N°Zt tu* sd˚≤wJ¡ <fiÿªu‹¸> F°uJ¡≤ ªC≈ª°≈ fæ™> y∫u, •∫°u*<J¡ tfi
J¡∑ ≈≤t ≈Ì tu* <bZ°<∏w F°ufiu ≈≤ ŸJu¡ N@Ùfi Ÿ‡≈¥dÕ o¿∏B∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤ Ÿt°›w F°u y∫u Su $$31$$
ª°æ*wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

(N) ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi ŸtCB Ju¡ Ÿt°fi πæw Ju¡ Ÿ°S Îu•∫ J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ ˚Ù _b°Ãt° tu* Ÿas°u˚
F°uy°, oŸ ≈≤ "fiFÙ*' ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* - "NŸas°u˚°wg'$ Ÿas°u˚ •∫°u* fiFÙ* F°uy° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* -
"|fiªuwfi∫°' $ Ÿæ*@b-©^±> Ju¡ |fiÙ˚¥w F°ufiu ≈≤ ˚Ù ŸJu¡ ≤Ÿ tu* BbÃb N°<Ì <bJ¡°≤ ıæŸu Ìu©°
ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ∫F°≥ ≈≤ ˚Ù Nbÿ∫ JC¡~> <bJ¡°≤ F°uy°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* - "N<bJ¡°≤°<Ìt[b°hª'$
ŸyÕ - 35] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1369

≈æ*wÙŸb°≥ ŸyÕ
f®Ê°, <b‹dC N°æ≤ „aJ¡≤ N°<Ì Ju¡ ı°u ≈≤t <≈w°_bR¡≈ tF°Ìub Fæ*,
bu FÙ ≈≤t°Ãt° ≈¥≠∫°u* J¡∑ ª≤t Nb<@ Fæ* oŸJ¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, wÌfi∏w≤ sd ˚≤ tu* y°æ≤ÙR¡≈ J¡t<ÔfiÙ Ju¡ Ÿ≤°ub≤˚¥w
tF°ÌubıÙ fiu ˚•w Ju¡ «¡≈≤ NÃ∫∏w b°ÃŸv∫˚°b ≤©fiu Ju¡ J¡°≤d tCHu I°fi Ìufiu Ju¡ <ÔÎ ßCJ¡
F°uJ¡≤ NS°Õwg tu≤u ˚°À∫°uÌ∫ Ÿu ≈®u¿≤w F°uJ¡≤ N≈fiÙ oh~>° Ÿu fiu`°u∏tÙÔfi J¡° _bÙJ¡°≤ <J¡∫° ∫°fiÙ
∏F°u*fiu N≈fiÙ N°≥©u* ©°uÔ ÌÙ* $$1$$ ˚B, ıæŸu tu|Ÿa≈C¸> Ÿu ∫°fiÙ tu|°u* Ju¡ fÙª Ÿu NSb° N°J¡°„
N°æ≤ ≈¨<SbÙ Ju¡ fÙª Ÿu <Ìw F…N° <J¡≤d°u* J¡° Ÿt¥F_bR¡≈ Ÿ¥∫Õ <ÌbŸ J¡°u N<˚Δ∫•w J¡≤w° Fæ,
bæŸu FÙ ˚yb°fig „aJ¡≤ Ju¡ <fitÕÔ N°æ≤ <`≈C^±>R¡≈Ù „≤ÃJ¡°ÔÙfi N˚®≤u©° Ÿu Na<J¡w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
tC©R¡≈Ù N°J¡°„wÔ tu* <Ìw F…Î ª∏B, Ÿ¥∫Õ N°æ≤ N<ÀfiR¡≈Ù fiu`°u* Ju¡ Ÿt¥F fiu Ÿt°<@ J¡° Δ∫CÃS°fi
N<˚Δ∫•w <J¡∫° $$2$$
w[bf°u@ tu* ≈∫°uyÙ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ˚yb°fig ≈FÔu ≈°∫ N°æ≤ ≈u∫ R¡≈ Ÿ°≤ fwÔ°wu Fæ* $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # Fu tCfiu, wCt ≈FÔu <bª°≤ J¡°u Ÿ<∏fi<@ tu* Ô°J¡≤ N≈fiu (≈®Ã∫y°Ãt° Ju¡) ≈°≤t°<SÕJ¡
_bR¡≈ J¡° FÙ ≈®t°d°u* Ÿu „Ù|® <fi@°Õ≤d J¡≤°u $ •w ≈®Ã∫y°Ãt° tu* NfiSÕ˚¥w (f<FtCÕ©w° Ju¡ N°≈°Ìfi
π°≤° Ÿ‡≈¥dÕ NfiS°u˘ Ju¡ t¥Ô˚¥w) ÃbtSÕ J¡° ∫°fiÙ ∫C‹twg-≈®Ã∫∫ Ju¡ ∫°uÀ∫ N¿ªÌa„ J¡° y®Fd tw J¡≤°u,
•∫°u*<J¡ ıæŸu _≈∏Ìfi„<•w J¡° fi∫fi J¡≤ ≤F° ≈bfi NªÔ FÙ N°J¡°„ J¡°u w°≈, ≤ı, ınw° N°<Ì Ÿu
∫C•w ffi°w° Fæ, bæŸu FÙ ∫F ÃbtSÕ ˚Ù N°Ãt° J¡°u ınw° N°<Ì NfiS°u˘ Ÿu ∫C•w ffi°w° Fæ $$3$$
ÃbtSÕ tu* ˚Ù B‹¸>Δ∫, Fu∫ N°æ≤ ≈°Ìu∫ fF…w Fæ, <k¡≤ ŸJ¡° N°Ì≤ •∫°u* fi <J¡∫° ı°∫ ? oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
ı°u JC¡~> oŸ ŸaŸ°≤ tu* Ì„Õfi ∫°uÀ∫ Fæ, Ÿu w[bI°fiÙ fiu Ìu© <Ô∫°; •∫°u*<J¡ "∫ufi°ZCwa ZCwa ˚bÃ∫twa
twt<bI°wa <bI°wa ˚b<w' (<ıŸJ¡° I°fi F°u ı°fiu ≈≤ NZCw ZCw, N<bª°¿≤w <bª°¿≤w N°æ≤ fi
ı°fi° y∫° ı°fi° y∫° F°uw° Fæ) oÃ∫°<Ì ZC<w Ju¡ NfiCŸ°≤ N°ÃtÌ„Õfi π°≤° FÙ Ÿ‡≈¥dÕ B‹¸>Δ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡°
w[bw# Ì„Õfi F°u FÙ ı°w° Fæ $ Nw# Ÿu (w[bI J¡°u) Ìu©u y∫u ∫° fi Ìu©u y∫u ˚®t°u* Ju¡ Ÿ°S ≈®∫°uıfi FÙ
•∫° ≤F° ? ˚®t-<bT∫°u* tu* w[bI°fiÙ Ju¡ <ÔÎ J¡°uoÕ Fu∫ ∫° ≈°Ìu∫ fiFÙ* ≤Fw°, ∫F tæ* ™>ÙJ¡ ı°fiw°
Fq≥ $$4$$ _bÙJ¨¡w o‹¸> N°æ≤ ≈¿≤⁄w N<fi‹¸> <bT∫ ıf <ªW Ju¡ N°ÿb°Ÿfi tu* FuwC F°uwu Fæ*, wf bu „°<∏wt∫
F°u ı°wu Fæ* N°æ≤ ıf <bsu≈ Ju¡ FuwC F°u ı°wu Fæ*, wf bu FÙ N„°<∏wt∫ F°u ı°wu Fæ* $ „°<∏wt∫ N°æ≤
N„°<∏wt∫ ofi <bJ¡v≈°u* J¡° ∫<Ì ÌÔfi J¡≤wu F°u, w°u wCt @Ù≤ N°æ≤ wÔb°≤R¡≈ F°u $ ∫<Ì b柰 fiFÙ*
J¡≤wu w°u wCt @Ù≤ fiFÙ* F°u $ oŸ<ÔÎ N°_S° ≤©J¡≤ wCt N°ÃtÂJg¡ N°æ≤ @Ù≤ ffi ı°N°u (Âÿ∫ N°J¡°≤°u*
J¡° _≈„Õ fi J¡≤fiub°ÔÙ <ªÌ°Ãt_b˚°b Ÿu Nb¿_S<w FÙ tC¶∫ ¿_S<w Fæ, ∫F ˚°b Fæ $) $$5$$
NSb° @Ù≤-wÔb°≤ ffifiu tu* ∫<Ì wCt NŸtSÕ F°u, w°u ŸJ¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ ≈Cfi# JC¡~> J¡°Ô wJ¡
Zbd N°<Ì tu* NfiCJ¥¡Ô JC¡~> S°unÙ-ŸÙ f°fl-̨<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ Ôy°w°≤ w[b J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ
≈®∫Ãfi J¡≤°u, ≈®t°Ì Ÿu J¡˚Ù ˚Ù ≈®∫Ãfi Ÿu <b≤w tw F°uN°u, ∫FÙ J¡Fwu Fæ* $
1370 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
(∫<Ì wCt wS°u•w @Ù≤ ffifiu tu* NŸtSÕ F°u, w°u) f°flI°fi Ju¡ (N) ∫°fiÙ f®ÊI°fi Ju¡ <ÔÎ „Ù|®
FÙ Zbd N°<Ì tu* NfiCJ¥¡Ô oŸ f°flÂ<‹¸> J¡° N°Z∫ ÔuJ¡≤ tu≤u π°≤° ı°u JC¡~> J¡F° ı°∫ Ÿu wCt ŸCfi°u $
N°ÃtI°fi Ju¡ ≈®∫Ãfi Ju¡ <ffi° ªC≈ª°≈ fæ™>u ≤Ffiu Ÿu J¡°æfi-Ÿ° ≈C”T°SÕ F°uy° ? $$6$$
f°fl°J¡°≤ Ì„Õfi°u* Ju¡ tº∫ tu* ÌuF°Ãtw°Ì„Õfi FÙ tF°fig NfiSÕ N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ NfiS°u˘ J¡° fÙı Fæ, Nw#
Ÿu FÙ tCHŸu ~C>n°fiu Ju¡ <ÔÎ ˚yb°fig ≈®b¨W F…Î, ∫°u* tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
<`„¥Ô@°≤Ù ˚yb°fig „aJ¡≤ fiu Ÿ w≤F J¡° ÌqŸ≤° J¡v≈ J¡FJ¡≤ N°yu J¡Fu ı°fiub°Ôu ÌuF°Ãt˚®t
Ju¡ <fi≤°Ÿ Ju¡ <ÔÎ <k¡≤ ∫F J¡F° <J¡ wCt f°flÌuF N°<Ì tu* N°ÃtI°fiÙ tw ffi°u $ (ÌuF J¡∑ <J®¡∫°„<•w
ıæŸu ≈≤°@Ùfi Fæ, bæŸu FÙ ªuwfi„<•w ˚Ù ≈≤°@Ùfi Fæ $ oŸ<ÔÎ ÌuF tu* N°Ãt° J¡∑ ≈®Ÿ<•w fiFÙ* F°u
ŸJ¡wÙ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu ≈®°d Ju¡ N@Ùfi ÌuF J¡∑ ªu‹¸>° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $) ∫∏` J¡∑ fi°o˘ ≈®°d Ÿu FÙ
∫F ÌuFR¡≈Ù |≤ _kC¡¿≤w F°uw° Fæ $$7$$ ≈®°d-b°∫C Ÿu „¥∏∫ F…N° ÌuFR¡≈Ù |≤ ŸaªÔfi ~>°unJ¡≤ t¥J¡
Ju¡ ŸÂ„ ¿_Sw ≤Fw° Fæ $ ÌuFR¡≈Ù |≤ tu* ªÔfi°fiCJ¥¡Ô <J®¡∫°„<•w ≈®°db°∫C ≈®∫C•w Fæ N°æ≤ ŸabuÌfi
„<•w w°u N°Ãt<ª<w FÙ Fæ $$8$$
fitu* <J®¡∫°„<•w J¡° t¥Ô N°æ≤ N°Z∫ Ì°ufi°u* fi‹¸> F°u ı°wu Fæ*, ≈≤∏wC <ª<w„<•w fi‹¸> fiFÙ* F°uwÙ,
∫F J¡Fwu Fæ* $
bF <ª<w„<•w Nt¥wÕ N°æ≤ N°J¡°„ Ÿu ˚Ù _bh~> Fæ $ wÙfi°u* J¡°Ô tu* J¡˚Ù f°<@w fi F°ufiub°ÔÙ
Ÿ <ª<w J¡∑ ŸW° FÙ ŸJu¡ N<bfi°„ tu* FuwC Fæ $ <J®¡∫°„<•w J¡° t¥Ô ≈®°d N°æ≤ <J®¡∫°Z∫ ÌuF Ì°ufi°u*
fi‹¸> F°u ı°wu Fæ* N°æ≤ ÌuF<b∫°uy Ÿu FÙ ≈®°d b°∫C_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ $$9$$ N°J¡°„ Ÿu ˚Ù _bh~>
<ªÌ°Ãt° fi‹¸> fiFÙ** F°uw° $ (oŸ<ÔÎ NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡) ˚®t°u* Ÿu •∫° F°uy° ? (<ªÌ°Ãt° •∫°u* fi‹¸> fiFÙ*
F°uw° ? oŸtu* ≈≈<W J¡Fwu Fæ* $) •∫°u*<J¡ <Ô*yÌuF Ÿu Ÿab<Ôw tfi#≈®°dt∫ ÌuF tu* N°b≤d≤<Fw
<ª<ww[b J¡∑ FÙ N<˚Δ∫<•w F°uwÙ Fæ $$10$$
_S¥ÔÌuFt°` tu* w°u t<Ôfiw° F°ufiu Ÿu <ª<w J¡°u N<˚Δ∫•w J¡≤fiu J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ fiFÙ* Fæ, oŸJ¡° ‹¸>°∏w
π°≤° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
Fu tC<fifi°∫J¡, <fitÕÔ N°˚°Ÿb°Ôu Ì≈Õd tu* <J¡ŸÙ w≤F J¡∑ ≈®<w<f‡f<J®¡∫° Ju¡ <ffi° ˚Ù b_wC J¡°
≈®<w<f‡f ≈nw° Fæ N°æ≤ ıæŸu tÔ∫C•w Ì≈Õd tu* Ÿ°tfiu ≈¿_Sw <bΩt°fi b_wC J¡° ˚Ù ≈®<w<f‡f
fiFÙ* ≈nw°, bæŸu FÙ ÌuF Ju¡ <bΩt°fi ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù ≈®°d Ju¡ <fiJ¡Ô ı°fiu Ÿu Ÿtu* <ª<w J¡° ≈®<w<f‡f
fiFÙ* ≈nw° $$11,12$$
NwÎb ŸbÕΔ∫°≈J¡ F°uwÙ F…oÕ ˚Ù <ª<w t°∫°J¡ÔaJ¡ Ÿu N°b¨w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <Ô*yÌuF J¡°u ~>°unJ¡≤
N∏∫` f°fl<J®¡∫°N°u* tu* N°æ≤ N≈fi° NŸÔÙ _bR¡≈ ı°fifiu tu* ŸtSÕ fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ <Ô*yÌuF tu* N°b¨w fi
(N) Ÿ¥∫°uÕ ∫S° ŸbÕÔ°uJ¡_∫ ªsCfiÕ <Ô›∫wu ª°sCTæf°ÕflÌ°uTæ# $ ÎJ¡_wS° ŸbÕ˚¥w°∏w≤°Ãt° fi
<Ô›∫wu Ô°uJ¡Ì…#©ufi f°fl# $$ Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uJ¡°u* Ju¡ fiu`R¡≈ Ÿ¥∫Õ ıæŸu f°fl ªsC Ju¡ Ì°uT°u* Ÿu <Ô›w fiFÙ*
F°uw°, bæŸu FÙ ÎJ¡ N°æ≤ Ÿf ˚¥w°u* Ju¡ N∏w≤°Ãt° ˚Ù Ô°uJ¡ Ì…#©°u* Ÿu <Ô›w fiFÙ* F°uw°) oŸ ZC<w tu*
NÔu≈J¡w° Ju¡ ŸtSÕfi Ju¡ <ÔÎ Ÿt_w ≈®≈aª Ju¡ f°flR¡≈ Ÿu fwÔ°∫° y∫° N°Ãt° "f°fl' „ÆÌ J¡°
NSÕ Fæ, ŸJu¡ I°fi Ju¡ <ÔÎ, ∫F "f°flf°u@°∫' J¡° NSÕ Fæ $)
ŸyÕ - 35] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1371
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fiJ¡∑ b¨<W π°≤° fi Ì°ufi°u* tu* ∫°fiÙ f°fl <J®¡∫°N°u* tu* N°æ≤ N≈fi° _bR¡≈ ı°fifiu tu* ŸtSÕ
F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ŸbÕΔ∫°≈J¡ F°uwÙ F…oÕ ˚Ù <ª<w f°fl |¸>°<Ì-N°J¡°≤ Ÿu _S¥Ô F…oÕ fC<]b¨<W Ÿu ÌuF_≈∏Ìfi N°<Ì Ju¡
≈®<w ŸtSÕ F°uwÙ Fæ $ N°æ≤ f®Ê°J¡°≤I°fi Ÿu w°u t°∫°J¡ÔaJ¡ Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ bF ≈≤t<„b ∫°fiÙ
Jæ¡bv∫fi°tJ¡ ≈≤tJ¡v∫°d_bR¡≈ F°u ı°wÙ Fæ $ N<˚Δ∫•w F…oÕ bF <ª<w FÙ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ŸW°R¡≈
_k¥¡<wÕ J¡° ≈®Ì°fi J¡≤fiub°ÔÙ Fæ N°æ≤ bFÙ Ìubw°_bR¡≈ Fæ $$13$$
<ª<w J¡∑ N<˚Δ∫<•w tu* ÃJ¡TÕ Ju¡ J¡°≤d FÙ F¿≤, F≤ N°<Ì Ìubw°N°u* tu* ˚Ù ÃJ¨¡‹¸> ÌubR¡≈w° Fæ,
oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
bFÙ F¿≤ Fæ, bFÙ <„b Fæ, bFÙ <F≤^∫y˚Õ Fæ, bFÙ ªwCtCÕ© f®Ê° Fæ, bFÙ Ìubw°N°u* J¡° ≈<w o∏B Fæ,
bFÙ b°∫C, N<Àfi, ª∏B Îba Ÿ¥∫ÕR¡≈ Fæ N°æ≤ bFÙ ≈≤tuÿb≤R¡≈ Fæ $$14$$ bFÙ ŸbÕ` Δ∫°≈J¡ N°Ãt° Fæ,
ŸbÕªæw∏∫°J¡°≤ ªuwfi Fæ, Ìubu„ Ìub˚¨wg, @°w°, ÌubÌub N°æ≤ _byÕ_b°tÙ Fæ $$15$$ tF°ªæw∏∫ Ju¡
ıyÌ°ÃtJ¡ ŸtCvÔ°Ÿ J¡∑ N°u≤ ı°u tCÀ@ fiFÙ* F°uwu, ÎuŸu ı°u ˚Ù J¡°uoÕ Fæ*, bu f®Ê°, <b‹dC, tF°Ìub N°<Ì
Wt Ìubw°N°u* Ju¡ _bR¡≈°u* tu* ≈®<Ÿ] Fæ* $$16$$
ı°u ≈≤f®ÊR¡≈ Ìubw° Fæ, ŸJ¡∑ Â<‹¸> tu* wwg-wwg yCd tu* N<˚t°fi ≤©fiub°Ôu, ∫u f®Ê° N°<Ì
Ÿ¨<‹¸> N°<Ì J¡°∫Õ Ju¡ <ÔÎ N°<b˚¥Õw F…Î Fæ* N°æ≤ N<Àfi Ju¡ <b_kC¡<Ô*y J¡∑ fi°o˘ Ô<sw F°uwu Fæ*, oŸ N°„∫
Ÿu J¡Fwu Fæ* $
˚B, ≈≤t <ª<w Ÿu ª°≤°u* N°u≤ Ÿu <fiJ¡Ôu F…Î ∫u f®Ê°, <b‹dC, tF°Ìub N°<Ì w≈u F…Î Ô°Ô-Ô°Ô
Ô°uFu Ju¡ y°uÔu Ÿu <fiJ¡Ôu N<Àfi-J¡d°u* J¡∑ fi°o˘ N°æ≤ ŸtCB Ÿu <fiJ¡Ôu ıÔ<f∏Ì…N°u* J¡∑ fi°o˘ ≈≤tªæw∏∫ Ju¡
FÙ ÎJ¡ Na„R¡≈ Fæ* $$17$$
∫F ı°u J¡F° y∫° Fæ, bF N„°˜Ù∫ Δ∫bF°≤Â<‹¸> Ÿu J¡F° y∫° Fæ, „°˜Ù∫ Â<‹¸> Ÿu fiFÙ* $ <bª°≤
Ÿu („°˜Ù∫ Â<‹¸> Ÿu) w°u f®Ê° N°<Ì Ju¡ N°<b˚°Õb Ÿu ÔuJ¡≤ ŸyÕ N°<Ì J¡∑ ªu‹¸>°, NfiCy®F≈¥bÕJ¡ ≈Ìu„
Ìufi°, f®Ê°^±>°u* J¡° N°<@≈Ã∫ _bÙJ¡°≤ J¡≤fi° N°<Ì <ıwfiu <w≤°u˚°b≈∫Õ∏w Δ∫bF°≤ Fæ*, bu Ÿf N<bΩ°J¨¡w
˚®°<∏w_bR¡≈ FÙ Fæ*, b°_w<bJ¡ fiFÙ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫S°SÕ tu* ≈≤t≈ÌR¡≈ f®Ê Ÿu Ã≈∏fi fiFÙ* Fæ*, wS°<≈ NI°fib„ ≈≤t≈Ì_bR¡≈ f®Ê Ÿu Ã≈∏fi
J¡∑ w≤F ≈®wÙ∫t°fi, ÎJ¡t°` ˚®t_bR¡≈ fi ≈Ì°S°u˘ J¡∑ wS° ˚®t°u* tu* FuwC˚¥w ∏FÙ* NfiuJ¡ J¡v≈fi°N°u*
Ju¡ J¡≤fiub°Ôu tfi J¡∑ ¿_S<wÌ„° tu* FÙ Fı°≤°u* „°©°-≈®„°©°N°u* tu* kæ¡ÔJ¡≤ buÌ, buÌ°SÕ Ÿ¨<‹¸> Ju¡
N°<Ìt J®¡t, Ÿ°ay°u≈°ay <J®¡∫°J¡Ô°, ≈°Ÿfi°Î≥ Îba f®Êw[b Ju¡ f°u@°u≈∫°uyÙ ≈°∫ N°æ≤ buÌ N°<Ì tu*
N<@J¡°≤Ù ıÙb wS° fiJ¡∑ J¡°t, J¡tÕ N°æ≤ b°Ÿfi°, ı∏t, t≤d N°<Ì NfiSÕR¡≈ ı¸>° ofi ŸfJ¡∑
_bR¡≈˚¥w ∫F N<bΩ° W≤°uW≤ _S¥Ôwt F°uJ¡≤ _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ $$18,19$$
Nfi∏w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N<bΩ° Ju¡ <bÔ°Ÿ°u* J¡° bdÕfi fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w°, oŸ N°„∫ Ÿu
J¡Fwu Fæ* $
oŸÙŸu Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô J¡∑ Ÿ‡≈<W Ju¡ NfiCŸ°≤ f°≤-f°≤ J¡°u<¸>-J¡°u<¸> ≈Ì°S°u˘ Ju¡ _bR¡≈ tu* kæ¡ÔÙ
F…oÕ NŸÙt Ÿ _S¥Ôwt N<bΩ° J¡° bdÕfi J¡≤fiu tu* J¡°æfi ≈C”T ŸtSÕ F°u ŸJ¡w° Fæ NS°Õwg J¡°uoÕ fiFÙ* $
1372 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
NSb° Ÿ ≈®J¡°≤ NŸÙt N<bΩ° J¡° bdÕfi J¡≤fiu ≈≤ J¡°æfi ≈®∫°uıfi <Ÿ] F°uy° NS°Õwg J¡°uoÕ fiFÙ* <Ÿ]
F°uy° $$20$$ ª¥≥<J¡ f®Ê°, F¿≤, F≤ N°<Ì Ìubw°N°u* J¡° ˚Ù ÌuFR¡≈ ≈°<@ J¡° ≈¿≤y®F N°<bΩJ¡ FÙ Fæ,
oŸ<ÔÎ ∫F ªæw∏∫_bR¡≈ tF°Ìub fiJ¡° ˚Ù ≈≤t <≈w° Fæ $ <ıŸ w≤F ≈vÔb°u* J¡° t¥Ô fÙı b¨s Fæ,
ŸÙ w≤F ªæw∏∫°Ãt° tF°Ìub fiJ¡° t¥Ô fÙı Fæ $$21$$ Fu tCfiu, <ıŸfiu •w ªæw∏∫°ÃtJ¡ tF°Ìub-
w[b J¡° ≈¿≤ª∫ J¡≤ <Ô∫° Fæ, ŸJu¡ <ÔÎ w°u bFÙ w[b b∏ÌfiÙ∫ N°æ≤ ≈¥ıfiÙ∫ Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿf ≈®°<d∫°u*
J¡° fÔ N°æ≤ N<˚@°fi bFÙ Fæ $ bFÙ Ÿb°ÕÃtJ¡, ≈®J¡°„R¡≈, Ÿt_w I°fi°u* J¡° ÎJ¡t°` Ã≈°ÌJ¡ N°æ≤
Ÿftu* ŸW°_k¥¡<wÕ J¡° ≈®Ì°fi J¡≤fiub°Ô° Fæ $$22$$ w[bI°fiÙ J¡°u ≈®Ã∫uJ¡ o¿∏B∫ N°æ≤ ≈®Ã∫uJ¡ b_wC tu*
≈®J¡°„R¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bFÙ <bT∫ F°uw° Fæ, ÌqŸ≤° fiFÙ* $ bF ŸbÕ` FÙ ŸÌ° <Ìw_b˚°b Fæ Îba
I°fi°ÃtJ¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸbÕ<bT∫J¡ Fæ $$23$$ ŸtÙ≈ tu* fæ™>°fiu Ju¡ <ÔÎ N°à°fi N°æ≤ ≈®J¡°„fi Ju¡ <ÔÎ
t∏` N°<Ì JC¡~> ˚Ù ŸJu¡ <ÔÎ ≈∫C•w fiFÙ* F°uwu, •∫°u*<J¡ bF ŸÌ° N°Fqw Îba ŸbÕ` FÙ ¿_Sw Fæ,
NwÎb N≈fiu ªæw∏∫R¡≈ Ÿu ª°≤°u* N°u≤ ≈ÔÆ@ F°u ı°w° Fæ $$24$$ Fu tCfiu, ∫F <„b°ÃtJ¡ <ª<w <ıŸ-
<ıŸ b_wC¿_S<w J¡∑ N°u≤ ı°wÙ Fæ, bFÙ* ≈≤ <bT∫, <bT∫≈®J¡°„, <bT∫tfifi°ÃtJ¡ tfi N°æ≤ fiJ¡∑
Ÿ°sÙ˚¥w Â<‹¸> ofiJ¡° _bR¡≈ _b∫a FÙ @°≤dJ¡≤ ÔuwÙ Fæ, ÌqŸ≤° J¡°uoÕ @°≤d fiFÙ* J¡≤w° $$25$$
tFTuÕ, o∏FÙ* Ÿf J¡°≤d°u* Ÿu Ÿt_w ≈¥ı° N°<Ì Δ∫bF°≤°u* tu* ≈®St°u≈¿_Sw ≈¥ı°∫°uÀ∫,
fit_J¡°≤∫°uÀ∫, _wC<w∫°uÀ∫, NP∫Õ∫°uÀ∫ N°æ≤ <fi<©Ô Ìubw°N°u* J¡° Ÿb°tÙ bFÙ <ª<ww[b Fæ, ∫F wCt
ı°fi Ô°u $ ∫FÙ fnu-fnu I°wΔ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ˚Ù ª≤t ŸÙt° Fæ $$26$$ b°]Õ•∫, „°uJ¡ Îba ˚∫ Ju¡
<bfi°„J¡ oŸ N°Ãtw[b J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤ tfiC‹∫ <k¡≤ ŸaŸ°≤ tu* ˚¥≥ıu y∫u fÙı J¡∑ fi°o˘ NaJC¡¿≤w
fiFÙ* F°uw° $$27$$ Fu <b≈®u∏B, ı°u <b<Ìw F…N° Ÿt_w ı∏wCN°u* tu* N˚∫ Ìuw° Fæ, ı°u ŸfJ¡∑ N≈us°
N°Ω Fæ N°æ≤ ı°u Nfi°∫°Ÿ ≈°Ÿfi°∫°uÀ∫ Fæ, bF Nı, ≈≤t Îba F_wyw ≈≤t≈Ì_bR¡≈ wC‡FÙ* F°u,
oŸ<ÔÎ f°fl-Â<‹¸>∫°u* tu* •∫°u* t°uF J¡≤wu F°u ? $$28$$
≈æ*wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

~>WÙŸb°≥ ŸyÕ
Ÿt_w <bÿb J¡∑ Ã≈<W Ju¡ <fi<tW, Ÿb°ÕJ¡°≤ Ÿu ¿_Sw wS°
<J¡ŸÙ Ÿu _≈„Õ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <b„C] Ÿ <ª<ww[b Ju¡ ŸbæÕÿb∫Õ J¡° bdÕfi $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # Fu tCfiu, ª¥≥<J¡ oŸ <ª<wR¡≈ N°Ãtw[b J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤ ≈C”T <k¡≤ ŸaŸ°≤ tu*
Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw°, oŸ<ÔÎ Ÿt_w ˚°b≈Ì°S°u˘ Ju¡ ˚Ùw≤ ≤Ffiub°Ôu N≈fiu NfiC˚b_bR¡≈ ÎJ¡t°` <b„C]
≈®J¡°„t∫ <ª<ww[b J¡°u FÙ tC<fiÔ°uy ŸaŸ°≤-≤°uy J¡° N≈F≤d J¡≤fiub°Ô° ”BR¡≈ oÕÿb≤ ı°fiwu Fæ* $$1$$
Fu tCfiu, wCt oŸÙ <fitÕÔ <ª<ww[b J¡°u N<©Ô fÙı°u* J¡° ˚Ù fÙı, ŸaŸ°≤R¡≈ Ÿ¨<‹¸> J¡° ≈≤t Ÿ°≤ N°æ≤
buÌ°u<Ìw J¡t°u˘ tu* ≈≤t J¡tÕ ı°fi°u $$2$$ bF <ª<ww[b <fi<©Ô J¡°≤d°u* J¡∑ <J®¡∫°„<•w∫°u* J¡° J¡°≤d Fæ
N°æ≤ N≈fiÙ ŸW° Ÿu Ÿt_w ˚°b°u* tu* ŸW° ≈®Ì°fi J¡≤fiub°Ô° Fæ $ b°_wb tu* bF fi <J¡ŸÙ J¡° J¡°≤d Fæ
N°æ≤ fi <J¡ŸÙ J¡° J¡°∫Õ Fæ, •∫°u*<J¡ bF <b„C] N°æ≤ Nı∏t° Fæ $$3$$ bFÙ Ÿt_w fC<]b¨<W∫°u* J¡°
≈®J¡°„J¡, ıÙb Ju¡ ˚Ù N∏Ì≤ ≤Ffiub°Ô° Ÿ°≤˚¥w ªuwfi, f°fl buΩ°u* J¡° ˚Ù ªuwfi ∫°fiÙ fC<]b¨<W Ju¡
ŸyÕ - 36] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1373
Ÿ‡f∏@ Ÿu ı<fiw N<˚Δ∫<•w Ÿu <bT∫°u* J¡° ≈®J¡°„ J¡≤fiub°Ô° ≈®Ã∫Jg¡ R¡≈ ªuwfi Fæ, ªuÃ∫°u* J¡° ≈≤t
N<@‹™>°fi˚¥w w[b Fæ N°æ≤ N≈fiu J¡°u FÙ t°∫° Ÿu NfiuJ¡ R¡≈ tu* ˚°bfi° J¡≤ Ôufiub°Ô° Fæ $$4$$ Fu tCfiu ŸÙ
J¡°u tC<fiÔ°uy ªsC N°<Ì Îba Ÿ¥∫Õ N°<Ì ≈®J¡°„°u* J¡° ≈®J¡°„J¡, _b∫a ªsC, Ÿ¥∫Õ N°<Ì ≈®J¡°„°u* Ÿu ≈®J¡°<„w¡fi
F°ufiub°Ô°, NÔ°æ<J¡J¡, _b∫a NJu¡Ô° FÙ Ÿt_w fÙı°u* Ju¡ fÙıR¡≈ Ÿu ¿_Sw, ≈®J¡°„ N°æ≤ <fitÕÔ <ªÌg|fi
J¡Fwu Fæ* $$5$$ Ÿ <ª<ww[b tu* ≈¨<SbÙ, N≈g, wuıR¡≈ Ÿwg N°æ≤ b°∫C Îba N°J¡°„R¡≈ Ã∫wg fiFÙ* ≤Fwu $
bF ŸBq≈, „°∏w Îba Δ∫°bF°¿≤J¡ N°æ≤ ≈®°<w˚°<ŸJ¡ Nb_S°N°u* Ÿu b<ıÕw Fæ $ Fu ˚B, ıyßÃ∫w° N°æ≤
NΔ∫°J¨¡wŸW° Ju¡ f°@-J¡°Ô tu* ŸJu¡ (f°@ Ju¡) Ÿ°sÙR¡≈ Ÿu <bΩt°fi ı°u <ª∏t°`_bR¡≈ b_wC Fæ,
bF bFÙ <ª<ww[b Fæ, ÌqŸ≤° fiFÙ*, ∫F wCt ı°fi°u $$6$$ tFTuÕ, bFÙ <ª<ww[b _b∫a FÙ ≤aıfi fÙı°b_S°
tu* ≤°y°ÃtJ¡, <bT∫_t¨<wJ¡°Ô tu* <ªW-s°u˚J¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≤aıJ¡_bR¡≈, <bT∫Ÿ‡f∏@-Ì„° tu*
≤aıfiR¡≈, <bT∫<b∫°uy-Ì„° tu* <ªW J¡∑ t<Ôfiw° J¡° J¡°≤d F°ufiu Ÿu ≤ı°uR¡≈ @¥ÔR¡≈ F°u ı°w° Fæ
N°æ≤ bF _b∫a Nt¥wÕ_bR¡≈ F°uwu F…Î ˚Ù „Ù|® FÙ <ª` N°<Ì Ÿu ≤a<ıw t¥wÕR¡≈ F°u ı°w° Fæ $$7$$ ˚B, oŸ
<ª<wR¡≈Ù <b„°Ô <ªW tu* ≈FÔu J¡°u<¸>-J¡°u<¸> ıyBq≈Ù t”˚¥<t∫°u* J¡∑ t≤Ù<ªJ¡°Î≥ ≈®_kC¡¿≤w F°u yoÕ Fæ*,
N°yu ≈®_kC¡¿≤w F°uyÙ N°æ≤ bwÕt°fi J¡°Ô tu* ˚Ù ≈®_kC¡¿≤w F°u ≤FÙ Fæ* $$8$$ oŸ _b≈®J¡°„_bR¡≈ N°Ãtw[b
tu* N≈fiÙ ÎJ¡t°` ŸW° Ÿu ıywgfi°t@°≤Ù ¿bÔsdw° ∫Ω<≈ ≈®wÙw F°u ≤FÙ Fæ; wS°<≈ b°_wb tu* bF
JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ $ ıæŸu N<Àfi tu* ≠b°Ô°, <b_kC¡<Ô*y, ≈®J¡°„ N°<Ì ¿bÔsdw° ≈®wÙw F°u ≤FÙ ˚Ù
‹d_b˚°b N<Àfi Ÿu ÌqŸ≤° JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ ≈®J¨¡w tu* ˚Ù ŸtHfi° ª°<FÎ $$9$$
oŸÙ J¡°≤d "Nd°u≤dÙ∫°∏tFw°u tFÙ∫°fig' (N°Ãtw[b Ÿ¥‚t°<wŸ¥‚t ≈≤t°dC Ÿu ˚Ù Ÿ¥‚twt
N°æ≤ fnu Ÿu fnu N°J¡°„ Ÿu ˚Ù fn° Fæ $) bF ZC<w Ÿ N°Ãtw[b tu* N<©Ô <b”] @t°u˘ J¡° Ÿt°bu„
fwÔ°wÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
f®Êfig, oŸ <ª<ww[b fiu tF°fig tuR¡≈bÕw J¡°u N≈fiu Ì≤ tu* Ÿt° <Ô∫° Fæ N°æ≤ ≈≤t°dC Ju¡ ŸÂ„ bF
≈≤tŸ¥‚t Fæ ÎuŸ° tC<fi Ô°uy J¡Fwu Fæ* $ oŸfiu tF°fig tuR¡≈bÕw J¡°u i>J¡ <Ì∫° Fæ N°æ≤ ≈≤t°dC Ju¡ ŸÂ„
NÃ∫∏w Ÿ¥‚t Fæ ÎuŸ° tC<fi Ô°uy J¡Fwu Fæ* $$10$$
oŸ <ª<ww[b tu* J¡°ÔJ¨¡w ÌÙ|Õw° N°æ≤ Ÿ¥‚tw° J¡° ˚uÌ fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Ÿ <ª¿ww[b fiu tF°fig J¡v≈ ıæŸu J¡°Ô J¡°u N≈fiu Ì≤ tu* Ÿt° <Ô∫° Fæ N°æ≤ bF <fituTt°`
J¡°Ô_bR¡≈ Fæ, ∫F ˚Ù tC¿fiÔ°uy J¡Fwu Fæ* $ ∫Ω<≈ oŸfiu tF°fig J¡v≈R¡≈Ù J¡°Ô Ju¡ «¡≈≤ N≈fi° ≈æ≤ ıt°
≤•©° Fæ; wS°<≈ N≈fiÙ <fituTt°`_bR¡≈ J¡°ÔR¡≈w° J¡° ˚Ù ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ* <J¡∫° Fæ $$11$$
•w NSÕ J¡°u FÙ <b„ÌR¡≈ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu tCfiu, ∫Ω<≈ ∫F <ª<ww[b Ju¡„ Ju¡ Ny®˚°y Ÿu ˚Ù Ÿ¥‚twt Fæ; wS°<≈ oŸfiu Ÿt_w ≈¨<SbÙ
Δ∫°›w J¡≤ ≤•©Ù Fæ $ Ÿ°w ŸtCBR¡≈ b˜b°ÔÙ ≈¨<SbÙ ˚Ù oŸJ¡∑ N¿∏wt ŸÙt° ≈®°›w fiFÙ* J¡≤
ŸJ¡wÙ $$12$$ JC¡~> fi J¡≤wu F…Î FÙ Ÿfiu oŸ tF°fig ŸaŸ°≤-≤ªfi° Ju¡ ≈®<w J¡w¨Õw° ≈®°›w J¡∑ Fæ N°æ≤ ∫F
fn° J¡tÕ J¡≤ ≤F° ˚Ù JC¡~> J¡≤w° FÙ fiFÙ* $$13$$ ∫F BΔ∫_bR¡≈ F°uw° F…N° ˚Ù BΔ∫≤<Fw, BΔ∫≤<Fw
F°uw° F…N° ˚Ù BΔ∫∫C•w, „≤Ù≤b<ıÕw F°uw° F…N° ˚Ù f®Ê°^±>R¡≈ „≤Ù≤b°Ô° N°æ≤ f®Ê°^±>„≤Ù≤ b°Ô°
F°uw° F…N° ˚Ù „≤Ù≤≤<Fw Fæ $$14$$ ∫F Ÿ°™> |nÙ J¡° NΩ_bR¡≈ F°uw° F…N° ˚Ù <fi≤∏w≤ ≈®°w#J¡°ÔR¡≈
1374 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
(≈®°≤‡˚ Ju¡ <`tCFqw°ÕÃtJ¡ J¡°ÔR¡≈) Fæ $ ≈®°w#J¡°Ô _bR¡≈ F°uw° F…N° ˚Ù NΩ_bR¡≈w° ≈®°›w J¡≤w°
Fæ $ b°_wb tu* fi w°u bF tCFqwÕR¡≈ Fæ, fi NΩR¡≈ Fæ N°æ≤ fi ≈®°w#J¡°Ô_bR¡≈ FÙ Fæ, NSb° ŸÌ° NΩ_bR¡≈
N°æ≤ ≈®°w#J¡°Ô_bR¡≈ FÙ Fæ $$15$$
ŸÙ ≈®J¡°≤ ∏tW, NI°fiÙ N°<Ì π°≤° ˚°<Tw <fi≤SÕJ¡ N≈„ÆÌ_bR¡≈ ˚Ù bFÙ Fæ, ÎuŸ° fwÔ°fiu
Ju¡ <ÔÎ fitu* Ÿu JC¡~> J¡° NfiCJ¡≤d J¡≤ <Ì©Ô°wu Fæ* $
∏tW ≈C”T <fi≤∏w≤ <fi≤SÕJ¡ ıæŸu <˚*<±>-<˚*<±>, ¿©Ô-<©Ô, ≈C”<≈wg, <~><Ô, Ÿ°Ô|, <b<bwg,
ª<Ôwg, Ô°Ÿ, yCÔCyCÔC, <„ÔÙ oÃ∫°<Ì b°•∫°u* J¡° ı°u hª°≤d J¡≤wu Fæ*, bu <fi≤SÕJ¡ b°•∫ ˚Ù wÃ_bR¡≈
FÙ Fæ* wS° ŸÃ∫ ∫°fiÙ Ÿ°SJ¡Õ buÌ„°˜°<Ì „ÆÌŸt¥F_bR¡≈ ˚Ù bFÙ Fæ $ b_wCw# ÎuŸ° J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ fiFÙ*
Fæ, ı°u oŸ <ª<ww[b tu* N°≤°u<≈w F°uJ¡≤ ŸW° ≈®°›w fi J¡≤w° F°u $ ŸaŸ°≤ tu* ÎuŸÙ J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Fæ, ı°u
<ª<ww[b_bR¡≈ fi F°u $$16,17$$
oŸ <ª<ww[b J¡° ≈FÔu Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤ ≈®á°Ì fiu Ÿu ≈®d°t <J¡∫° S°, oŸJ¡° _t≤d J¡≤°wu F…Î
≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
<ıŸ ≈≤t°Ãt° tu* ∫F Ÿt_w ≈®≈aª <bΩt°fi Fæ, <ıŸŸu ∫F Ÿf Ã≈∏fi F…N° Fæ, ı°u ŸbÕ_bR¡≈
Fæ, ı°u ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Δ∫°›w Fæ Îba ı°u ŸbÕt∫ Fæ, Ÿ Ÿb°ÕÃtJ¡ ≈≤t°Ãt° J¡°u f°≤-f°≤ fit_J¡°≤
J¡≤w° Fq≥ $$18$$
"<ıŸtu* N°≤°u≈ J¡≤fiu Ÿu NŸπ_wC J¡∑ ˚Ù ŸW° F°u ı°wÙ Fæ' ÎuŸ° ı°u ≈FÔu J¡F° y∫° S°, Ÿu
Ÿ‡˚b ffi°fiu Ju¡ <ÔÎ ıæŸu ıF°≥ <fi≤SÕJ¡ ˚Ù ÿÔ°uJ¡ Ÿ°SÕJ¡ F°u ı°wu Fæ*' ∫°u* ‹¸>°∏w-≈®Ì„Õfi Ju¡ N<˚≈®°∫
Ÿu <fi≤SÕJ¡ ÿÔ°uJ¡ J¡° Ì°F≤d Ìuwu Fæ* $
(oŸ ÿÔ°uJ¡ J¡∑ Ô°uJ¡w# N°æ≤ ≈≤t°SÕw# ŸÃ∫°SÕw° fwÔ°oÕ yoÕ Fæ $ Ô°uJ¡w# oŸŸu <J¡ŸÙ b¨s J¡°
∫° ˚yb°fig <b‹dC J¡° bdÕfi <J¡∫° y∫° Fæ $ b¨s≈s tu*) fi tCH°Õ∫u F…Î ≈vÔb°u* N°æ≤ F≤u ≈W°u* Ÿu t°<Ôw
Ôw°N°u* Ju¡ <≈®∫wt NS°Õwg ª°≤°u* N°u≤ Ôw°N°u* Ÿu N°<Ô*<yw; NwÎb wfiu, J¡°u¸>≤ N°æ≤ „°©°N°u* Ju¡
˚ÙTd N∏w≤°Ô°u* tu* yFfi ∫°fiÙ <J¡ŸÙ Ju¡ ª»fiu Ju¡ N∫°uÀ∫ Îba _b∫a ‡Ô°<fi Ÿu b<ıÕw oŸ b¨s fiu k¥¡Ô,
k¡Ô, J¡°u*≈Ô, ˚≥b≤°, ≈sÙ N°<ÌR¡≈ Ÿ‡≈<W Ju¡ J¡°≤d <bÔ°Ÿ≈¥dÕ N≈fiÙ „°u˚° Ÿu <ıŸfiu <J¡ N≈fiÙ
„°u˚° Ÿu NbFuÔfi°≈¥bÕJ¡ tu|°u* Ju¡ <bΩCwgŸabÔfi Ÿu ¿_fiÀ@ <„<„≤-M¡wC J¡∑ ÿ∫°tw° Ÿu ı<fiw
Ÿ°æ∏Ì∫°Õ<w„∫R¡≈ <b˚®t ŸıÕfi°u* J¡°u <w≤_J¨¡w J¡≤ <Ì∫° Fæ - N∏∫ b¨s°u*, N∏∫ bfi°u* ∫° Ÿt_w ıywg
tu* ≈®<Ÿ] Ô‚tÙÔw° J¡°u N≈fiu N∏Ì≤ FÙ Ÿt° Ôufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿu t°fi°u* f≥@Ù tCl>Ù J¡∑ fi°o˘ ŸaJC¡<ªw J¡≤
≤•©° Fæ $ (<b‹dC≈s tu*) ≈vÔb°u* N°æ≤ ≈W°u* Ÿu ı<fiw <fitÕÔ t°Ô° Ÿu „°u<˚w ≈C”T°u* tu* Zu‹™>, ≈≤t°SÕR¡≈
Ÿu N°æ≤ b˜, ˚¥Td N°<Ì Ÿu <fitÕÔ, Ì≤ tu* ª°æÌF ˚Cbfi°u* J¡°u ≤©fiu Ju¡ J¡°≤d NÃ∫∏w yFfi ˚yb°fig
<b‹dC fiu ıy∏t°uFfi, Ÿ°æ∏Ì∫Õ N°<Ì <bÔ°Ÿ≈¥dÕ N≈fiÙ ÌuFÔ‚tÙ Ÿu <ıŸfiu <J¡ NbFuÔfi° ≈¥bÕJ¡
tu|Ÿ<ıÕw°u* J¡°u w≤<Ôw J¡≤ <Ì∫° Fæ $ N≈fiu J¡°u N°<Ô*yfi Ìu ≤FÙ Ô‚tÙR¡≈Ù ÔÔfi° ˚Ù f≥@Ù tCl>Ù J¡∑
fi°o˘ N<˚∏fi J¡≤ ≤•©Ù Fæ $ (Ÿ<ıÕw Ju¡ _S°fi tu* y<ıÕw≈°™> Ju¡ NfiCŸ°≤ oŸJ¡° ≈°≤t°<SÕJ¡ NSÕ ˚Ù
<fiJ¡Ôw° Fæ, ı°u oŸ ≈®J¡°≤ Fæ) ˚Ùw≤ <b<ª` J¡°t, J¡tÕ N°æ≤ b°Ÿfi° Ÿu yFfi F…Î NI°fi_bR¡≈ tÔ Ÿu
wS° ≈vÔbR¡≈ Ÿ¥‚t˚¥w°u*, fiJu¡ J¡°∫ÕR¡≈ ÌÔ_S°fiÙ∫ _S¥Ô˚¥w°u* N°æ≤ ˚Cbfi tÌ°u* Ÿu t°<Ôw ıywg
ŸyÕ - 37] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1375
J¡∑ ı°u Ô‚tÙÔw° Fæ, Ÿu ÔÙÔ°b„ N°J¡°„ tu* ªaªÔ tu|°u* J¡∑ yıÕfi° J¡∑ fi°o˘ yıÕfi J¡≤fiub°ÔÙ
"w[bt<Ÿ' oŸ tF°J¡°Δ∫ ZC<w Ÿu <bÔ°Ÿ J¡≤ ≤FÙ f®Ê<bΩ°R¡≈Ù F<SfiÙ fiu tvÔ Ju¡ π°≤° ≈®¿wtvÔ
J¡°u t°≤fiu Ju¡ <ÔÎ f≥@Ù F…oÕ tCl>Ù J¡∑ fi°o˘ <ªÌuJ¡≤Ÿ _bR¡≈ J¡≤ <Ì∫° Fæ (oŸÙ w≤F oŸ ÿÔ°uJ¡ Ju¡ N°æ≤ ˚Ù
NfiuJ¡ NSÕ <J¡∫u ı° ŸJ¡wu Fæ*, <ı∏Fu* <bπ°fi N≈fiÙ J¡v≈fi° Ÿu J¡≤ Ôu* $) $$19$$
~>WÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿæ*wÙŸb°≥ ŸyÕ
Ÿπ_wC Ju¡ ∫°uy Ÿu Ÿwg J¡∑ ŸW°, ≈≤t <„b J¡∑ Nfi∏w <b˚¥<w∫°≥ N°æ≤
≈®Ì°fi„<•wR¡≈ <fi∫<w J¡° fi¨Ã∫ ofiJ¡° bdÕfi $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # tFTuÕ, <ıŸ ≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° tu* <˚¿^±>,"<˚¿^±>,' () oÃ∫°<Ì ≈¥bÕ ŸyÕ Ju¡
() "oÃ∫°<ÌJ¡°fi°tg' oŸ ÿÔ°uJ¡ tu* N°<Ì ≈Ì Ÿu NfiSÕR¡≈ Ÿu NÃ∫∏w ≈®<Ÿ] ı≤Ìgyb N°æ≤
Ì„Ì°<±>t N°<Ì b°•∫°u* J¡° ˚Ù y®Fd J¡≤fi° ª°<FÎ $ bF°≥ ≈≤ - ı≤Ìgyb# J¡‡fÔ≈°Ì…J¡°U∫°a π°¿≤
¿_Sw°u y°∫<w tBJ¡°<d $ wa f®°ÊdÙ ≈¨h~><w ≈C`J¡°t° ≤°ıfig ”t°∫°a Ô„Cfi_∫ J¡°u&|Õ# $$
oŸ ÿÔ°uJ¡ J¡° ˚Ù Ô°æ<J¡J¡ ∫° ≈°≤t°<SÕJ¡ NSÕ ÎJ¡t°` f®ÊŸW° Ÿu FÙ <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ $
fitu* Ô°æ<J¡J¡ NSÕ oŸ ≈®J¡°≤ Fæ - J¡°uoÕ ÎJ¡ tB°ŸÙ, ı°u J¡‡fÔ N°æ≤ ≈°fiF°u* Ÿu (ı¥w°u* Ÿu)
∫C•w f¥»u fæÔ Ju¡ Ÿt°fi yCd-@tÕb°Ô° F°ufiu Ÿu ı≤Ìgyb b°FÙJ¡ S°, N≈fiu |≤ Ju¡ π°≤ ≈≤ fæ™>J¡≤
tB Ìu„ tu* ≈®<Ÿ] yÙw°u* J¡°u y°w° S° $ Ÿu J¡°uoÕ f®°ÊdÙ ı°u <J¡ ÔFŸCfi Ÿu „°∏w F°ufiub°Ôu ≤°uyy®_w
≈C` Ju¡ Ÿ°S <J¡ŸÙ N°bÿ∫J¡ J¡°∫Õ Ÿu ŸtCB J¡∑ N°u≤ ı°fiub°ÔÙ SÙ N°æ≤ Ÿ°S-Ÿ°S bF°≥ ≈≤ ≈C`
J¡° ıÙbfi ˚Ù ª°F ≤FÙ SÙ-"∫F (tB°ŸÙ) ÔbdŸtCB J¡∑ N°u≤ Ÿu N°∫° Fæ' ∫°u* Ô°uy°u* Ÿu ŸCfiJ¡≤
NÃ∫∏w N°Ì≤≈¥bÕJ¡ Ÿ‡f°u<@w J¡≤wÙ F…oÕ ≈¥~>wÙ Fæ # Fu ≤°ıfig, ÔbdŸtCÌ® tu* ÔFŸCfi J¡° ˚°b •∫°
Fæ NS°Õwg •∫° bF°≥ ÔFŸCfi Ÿ_w° Fæ ∫° tF≥y° Fæ ? oŸÙ ÿÔ°uJ¡ J¡° ≈°≤t°<SÕJ¡ NSÕ oŸ ≈®J¡°≤ Fæ -
J¡‡fÔ Ju¡ Ÿt°fi N°b≤d J¡≤fiub°ÔÙ N<bΩ° Ÿu wS° ≈°ÌCJ¡°≈®°∫ <Ô*y „≤Ù≤ Ÿu ªsC N°<Ì π°≤°u* ≈≤
<bT∫-˚°uy Ju¡ <ÔÎ ¿_Sw F…N° f¥»u fæÔ Ju¡ Ÿt°fi ∫F ıÙb bæT<∫J¡ ˜Ù, ≈C` N°<Ì Ju¡ tayÔ-yÙw°u*
J¡°u FÙ f<FtCÕ© F°uJ¡≤ y°w° Fæ, N≈fiu _bR¡≈ J¡°u <fÔJC¡Ô FÙ fiFÙ* Ìu©w° $ Ÿu oŸ ≈®J¡°≤ ≈°J¡≤
≈Cafi°tJ¡ ŸaŸ°≤-fi≤J¡ Ÿu ]°≤ J¡≤fiub°Ôu f®Ê°ÃtR¡≈w°I°fi_bR¡≈ ≈C` J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤FÙ, f®°ÊdÙ
J¡∑ fi°o˘, f®ÊŸ‡f¿∏@fiÙ ZC<w ŸŸu ≈¥~>wÙ Fæ - Fu ≤°ıfig NS°Õwg _b∫a ≈®J¡°„R¡≈ Ÿu <b≤°ıt°fi N°æ≤
N≈fiu ªæw∏∫ Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°u ≤a<ıw J¡≤fiub°Ôu Fu N°ÃtÌub, Ÿ˚Ù <bΩ°, J¡°t N°æ≤ J¡tÕ Ju¡ fÙı°u*
J¡° <bfi°„J¡ F°ufiu Ÿu ŸtCB J¡∑ fi°o˘ «¡T≤≈®°∫, ≈≤t„C] wC‡F°≤u _bR¡≈ Ju¡ ≤Fwu F…Î NÃ∫∏w N≈<b`
F°ufiu Ÿu f®°Êd π°≤° N˚°uÀ∫ ÔFŸCfiwCv∫ ˚°u≠∫°u* Ju¡ <bT∫ tu* wCt t¥v∫ FÙ •∫° <bª°≤wu F°u ? Nw#
f°fl Â<‹¸> ~>°unJ¡≤ _b°Ãt°≤°t F°u ı°N°u $ oŸ N°„∫ Ÿu bF ≈¥~>wÙ Fæ - "∫F N°Ãt° J¡°æfi Fæ,
<ıŸJ¡∑ Ft Ô°uy ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ*, bF J¡°æfi-Ÿ° N°Ãt° Fæ $ ıywg Ju¡ J¡°≤d f®Ê J¡° •∫° _bR¡≈
Fæ ? Ft J¡F°≥ Ÿu Ã≈∏fi F…Î' oÃ∫°<Ì $ oŸÙ ≈®J¡°≤ Ì„ Ì°<±>t°<Ì b°•∫°u* tu* ˚Ù NSÕŸW° ŸtHfiÙ
ª°<FÎ $ "<˚*<±> <˚*<±>tg'oÃ∫°<Ì ÿÔ°uJ¡ J¡∑ w°u, ı°u <J¡ f°Ô, tW N°<Ì Ju¡ N_≈‹¸> J¡Sfi J¡°
NfiCJ¡≤d J¡≤w° Fæ, NfiCJ¡°∫Õ NSÕ Ÿu FÙ NSÕbW° ı°fifiÙ ª°<FÎ $ NfiCJ¡°∫Õ w°u NΔ∫•w FÙ Fæ, Nw#
Ÿtu* (NfiCJ¡°∫Õ tu*) b°•∫w° FÙ fiFÙ* Fæ $
1376 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N¿∏wt ˚°y tu* Ì<„Õw <fi≤SÕJ¡ „ÆÌ°u* J¡∑ ˚Ù NSÕ ZÙ ŸÃ∫≈®°∫ F°u ı°wÙ Fæ, Ÿt_w ıyßW°_bR¡≈
t<d Ju¡ <≈¸>°≤Ù R¡≈ t°∫°„fÔ ŸfJu¡ <fi∫∏w° Ÿ ≈≤t°Ãt° tu* ı°u fÙıR¡≈ „<•w∫°≥ NfiuJ¡<b@
<ª`-<b<ª` ıywg J¡° N°≤°u≈ J¡≤wÙ Fæ*, fitu* Ÿu ÎuŸÙ J¡°æfi Fæ* ı°u <b_≈‹¸> F°uJ¡≤ N°<b˚¥Õw
fiFÙ* F°uwÙ ? $$1,2$$
∏FÙ* „<•w∫°u* J¡° ∫C<•w≈¥bÕJ¡ Ì°F≤d Ìuwu Fæ* $
ª°bÔ N°<Ì fÙıJ¡d°u* Ju¡ N∏Ì≤ ≤Ffiub°ÔÙ ∫F ÌæbÙ <ª<wŸW° ©uw tu* ≈¿≤‹J¨¡w <t\>Ù, J¡°Ô,
ıÔ N°<Ì ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d°u* J¡°u ≈®°›wJ¡≤ ≈FÔu-≈FÔ NaJC¡≤ ≈æÌ° J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ wÌfi∏w≤ J®¡t„#
w^±C>Ô (ª°bÔ) F°uJ¡≤ _b„≤Ù≤t∫ Ÿ°s°wg-≈C”T Ju¡ ©°fiu ∫°uÀ∫ N°uÌfi (ª°bÔ) ffi°wÙ Fæ $$3$$
ku¡fi Îba N°bwÕR¡≈ <bbwÕ (R¡≈°∏w≤) <ıŸJu¡ ˚Ùw≤ ≤Fwu Fæ* bF ≤ŸR¡≈° oÕÿb≤„<•w NSb° ku¡fi
N°<Ì tu* NfiCyw ≤ŸŸ°t°∏∫R¡≈° oÕÿb≤„<•w J¡<™>fi <„Ô°wÔ Ju¡ Ÿ°S ∫° <ıà° o¿∏B∫ Ju¡ Ÿ°S
Ÿ‡f∏@ F°ufiu ≈≤ ıÔ J¡° <fi‡fi ≈®Ìu„ tu* ≈Ÿ≈ÕdR¡≈ ∫° Ì≤ tu* ≈Ÿ≈ÕdR¡≈ _≈∏Ìfi Ã≈∏fi J¡≤wÙ
Fæ $$4$$ ≈C‹≈yCh~>°u* tu* tJ¡≤∏Ì∫C•w y∏@R¡≈ Ÿu ¿_Sw F…oÕ ∫FÙ oÕÿb≤„<•w fi°<ŸJ¡° Ju¡ ≈C¸>°u* tu* ≈®J¡°<„w
F°uwÙ Fæ N°æ≤ ∏Fu* ª°≤°u* N°u≤ Ÿu N°t°u<Ìw ∫° <bJ¡<Ÿw J¡≤ ÌuwÙ Fæ $$5$$ tCfiu, <ıŸ ≈®J¡°≤ <bJ¡°≤„¥∏∫
≈bÕw≤°ı w¨d, b¨s, Ôw° N°<Ì J¡°∫°u˘ J¡°u @°≤d J¡≤w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F <ªÃŸW° <„Ô° Ju¡ y˚Õ tu*
¿_Sw F°uJ¡≤ <„Ô° ≈®<wt° J¡∑ fi°o˘ w[bw# ≈¨SJg¡ ŸW° fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù Δ∫°bF°¿≤J¡ ŸW°b°ÔÙ "∫F
J¡°∫Õ Fæ N°æ≤ ∫F ŸJ¡° N°Z∫ Fæ' ∫°u* ˚uÌ<bJ¡v≈Ì„° J¡°u N¿bJ¨¡w F°uJ¡≤ @°≤d J¡≤wÙ Fæ $$6$$ ıæŸu
<≈w° N≈fiu ≈C` J¡°u N≈fiu J¡°∫Õ tu* ≈®b¨W J¡≤°w° Fæ, bæŸu FÙ Ÿt_w <J®¡∫°N°u* Ju¡ N°@°≤˚¥w ≈bfi≈®°∫
F…oÕ bF <ª<w„<•w Ãb<y<∏B∫ J¡°u _≈„Õy®Fd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ NfiCJ¥¡Ô ffi° ÌuwÙ Fæ $ (oŸÙ ≤Ù<w Ÿu
N∏∫ o¿∏B∫°u* tu* ˚Ù ≈®b¨<W „<•w∫°≥ ŸÙ <ª<w„<•w Ju¡ π°≤° F°uwÙ Fæ*, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ $)$$7$$
<ıŸ w≤F bF <ª<w„<•w ≈®b¨<W „<•wb„ ŸaŸ°¿≤dÙ F°uwÙ Fæ, ŸÙ w≤F <fib¨<W„<•wb„ Ÿt_w
ıywg J¡∑ ŸW°N°u* Juu¡ Ÿ|fiR¡≈ N°Ãt° J¡°u ÔuJ¡≤ Zbd, tfifi N°<Ì ≈°∫°u* Ÿu N≈fiu t°us Ju¡ <ÔÎ
"fiu<w fiu<w' oŸ ≈®<wTu@ Ÿu t°fi°u* Ÿf ıywg J¡°u ˚ÔÙ˚°≥<w „¥∏∫°ÃtJ¡ N°J¡°„R¡≈ J¡≤ ÌuwÙ Fæ $$8$$
∫FÙ „<•w tF°J¡°„ R¡≈ Ì≈Õd Ju¡ N∏Ì≤ N≈fiÙ ŸW° Ju¡ ≈®<w<f‡f Ju¡ ŸÂ„ J¡v≈-<fituTfi°tJ¡
<fitÕÔ J¡°Ô°ÃtJ¡ „≤Ù≤ @°≤d J¡≤wÙ Fæ $$9$$
Ÿt_w „<•w∫°u* J¡° ÎJ¡∑J¡≤d J¡≤ fiJu¡ J¡°∫°u˘ J¡∑ o∫W° J¡° <fiÿª∫ J¡≤°wu Fæ* $
f®Ê°, <b‹dC, ”B, oÕÿb≤ N°æ≤ oÕ„°fi ofi W≤°uW≤ ÃJ¡TÕb°Ôu Ìubw°N°u* tu* ≈aªt oÕ„°fi≈∫Õ∏w
(ŸÌ°<„b≈∫Õ∏w) Ÿf Ÿ <ª<w„<•w Ju¡ FÙ ≈¿≤d°tR¡≈ Fæ* $ ∫F oŸ ≈®J¡°≤ F°u N°æ≤ ∫F oŸ ≈®J¡°≤ fi
F°u ∫°u* Ÿf J¡°∫°u˘ J¡∑ Δ∫b_S° J¡≤fiub°ÔÙ t¥Ô„<•w ˚Ù _b∫a <ª<wŸW° Fæ $$10$$
bF <ª<wŸW° _b∫a FÙ fiJ¡∑ <fi∫°<tJ¡° •∫°u* F°uwÙ Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ <fi∫tw# fiJu¡ ≈®J¡°„fi tu*
FuwC F°ufiu Ju¡ J¡°≤d FÙ <fi∫°<tJ¡° F°uwÙ Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu |≤ tu* ÌÙ≈J¡ Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ Ÿt_w |≤˚≤ J¡∑ <J®¡∫°Î≥ F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ Ÿ°sÙR¡≈Ù Ÿ ≈®J¡°„°ÃtJ¡
Nf°<@w ŸÃ∫_bR¡≈ N≈¿≤¿h~>∏fi <ª<ww[b Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ FÙ ıyÌg-R¡≈ <ª` J¡∑ ≈≤‡≈≤°Î≥ ≈®J¡°<„w
F°uwÙ Fæ* $$11$$ bFÙ <ª<wŸW° y∏@bÕfiy≤ Ju¡ fi°ˆ-t^±>≈ J¡∑ ˚¥<tR¡≈ ı°y®wg N°<Ì Nb_S°N°u* tu*
ŸyÕ - 37] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1377
N≈fiÙ „<•w Ÿu ı<fiw ∫F ŸaŸ°≤ Ìu©wÙ F…oÕ Ÿ°sÙ J¡∑ fi°o˘ Ì°ŸÙfi F°uJ¡≤ Nb¿_Sw ≤FwÙ Fæ $$12$$
tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ıywg Ju¡ _b°<tfig, oŸ ŸÌ°<„b J¡∑ Ÿ°t°∏∫w# J¡°æfi-ŸÙ „<•w∫°≥ Fæ*, bu
<b„uTw# <J¡Ÿ w≤F Ÿu ≤FwÙ Fæ*, fiJ¡∑ •∫° Ÿ°<sw° Fæ, fiJ¡° bwÕfi •∫° Fæ N°æ≤ bF <J¡wfi° Fæ ? $$13$$
oÕÿb≤ fiu J¡F° # Fu Wt b®w J¡≤fiub°Ôu Ÿ°æ‡∫, b°_wb tu* <ıŸJ¡° J¡°uoÕ ˚Ù N°J¡°≤ fiFÙ* Fæ, ı°u Ÿb°ÕÃtJ¡
Fæ wS° Ÿ°@°≤d ıfi <ıŸJ¡° ≈¿≤I°fi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, Ÿ „°∏w, <ª∏t°`R¡≈ ŸÌ°<„b ≈≤t°Ãt° J¡∑
oh~>°ŸW°, Δ∫°utŸW° ŸÙ ≈®J¡°≤ wÙŸ≤Ù J¡°ÔŸW° wS° <fi∫<wŸW° N°æ≤ tF°ŸW° ∫u ≈°≥ª „<•w∫°≥
Fæ* $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ "Ÿ°u&J¡°t∫w fF…_∫°tg' oŸ ZC<w Ju¡ NfiCŸ°≤ ŸfŸu ≈FÔu oh~>°ŸW° N<˚Δ∫•w
F…oÕ $ wÌfi∏w≤ N°J¡°„ J¡∑ N<˚Δ∫<•w F°ufiu ≈≤ N°J¡°„ŸW°, wÌfi∏w≤ J¡°Ô°ÃtJ¡ Ÿ¥` J¡∑ N<˚Δ∫<•w
F°ufiu ≈≤ J¡°ÔŸW°, ŸBq≈ Ju¡ <fi∫w Ÿa_S°fib°Ôu ˚¥w, ˚°æ<wJ¡ ≈Ì°S°u˘ J¡° N°<b˚°Õb F°ufiu ≈≤ <fi∫<wŸW°
N<˚Δ∫•w F…oÕ N°æ≤ wÌfi∏w≤ fitu* NfiCyw tF°ŸW° N<˚Δ∫•w F…oÕ $$14,15$$
oÕÿb≤ J¡° NŸ°@≤d „<•w-˚uÌ fwÔ°J¡≤ Nf ıÙbŸ°@°≤d „<•w-˚uÌ fwÔ°wu Fæ* $
I°fi„<•w, <J®¡∫°„<•w, ≈®b¨<W„<•w N°æ≤ <fib¨<W„<•w-oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ°t°∏∫w# <yfiwÙ F°ufiu
≈≤ ˚Ù ŸÌ°<„b_bR¡≈ ≈≤t°Ãt° J¡∑ ofi „<•w∫°u* J¡° N∏w fiFÙ* Fæ ∫°fiÙ ≈®Ã∫uJ¡R¡≈ Ÿu fiJ¡∑ <yfiwÙ
fiFÙ* J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ $ (oŸÙ Ÿu ªwCSÕ ≈®ÿfi J¡° ˚Ù W≤ F°u y∫°, ∫F ı°fi Ôufi° ª°<FÎ) $$16$$
N<πwÙ∫ b_wC tu* „<•w N°æ≤ „<•wt[b Ju¡ ˚uÌ tu* FÙ ıf <J¡ŸÙ J¡°≤d <b„uT J¡° <fibÕªfi fiFÙ*
J¡≤ ŸJ¡wu wf Nb°∏w≤ <ª`-<b<ª` „<•w∫°u* Ju¡ ˚uÌ J¡∑ J¡S° w°u Ìq≤ FÙ ≤FÙ, ∫°u* t°fifiub°Ôu b<Ÿ‹™>ıÙ
N°su≈ J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu Ìub, ∫u ≈∫CÕ•w „<•w∫°u≥ FÙ <J¡Ÿ <fi<tW Ÿu F…oÕ ? fitu* fF…Ãb
Jæ¡Ÿu N°∫° ? fiJ¡° Ì∫ Jæ¡Ÿu F…N° ? Îba „<•w N°æ≤ „<•wt°fig Ì°ufi°u* tu* ≈≤_≈≤ <b”] N°æ≤ N˚uÌ
<J¡Ÿ ∫C<•w Ÿu ≤F ŸJ¡wu Fæ* ? $$17$$
t°<∫J¡ <bJ¡v≈°u* Ÿu ı<fiw J¡v≈fi°N°u* Ÿu F°ufiub°Ôu <ª<w˚uÌ FÙ „<•w∫°≥ Fæa, bu b°_wb tu*
≈≤tªæw∏∫R¡≈ ŸÌ°<„b Ÿu <J¡ŸÙ w≤F <˚∏fi fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ; Nw# <b≤°u@ J¡° NbŸ≤ FÙ fiFÙ* Fæ, oŸ
N°„∫ Ÿu oÕÿb≤ Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # Nfi∏w NŸÙt N°J¡°≤b°Ôu ŸÌ°<„bR¡≈Ù N°Ãt° J¡∑ ı°u ∫F <ª∏t°`R¡≈w° Fæ,
bFÙ t°∫° Fæ N°æ≤ ∫FÙ ŸJ¡∑ „<•w J¡FÙ ı°wÙ Fæ $ (∫F t°∫°„<•w _bR¡≈w# Nfi∏w, ŸÌ°<„bR¡≈Ù
N°Ãt° J¡°u yCd, „<•w N°æ≤ J¡°∫°u˘ Ÿu Δ∫°≈J¡ ffi° ≤FÙ ŸJ¡∑ Nfi∏ww° t°fi°u* f»°wÙ FÙ Fæ, fi <J¡
ŸJ¡° |°w J¡≤wÙ Fæ $) oŸ<ÔÎ ÎJ¡t°` J¡v≈fi° Ÿu FÙ bF <ª<w Ÿu w<fiJ¡t°` <˚∏fi-ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ
Fæ, b°_wb tu* JC¡~> ˚Ù ˚uÌ fiFÙ* Fæ $$18$$ I°w¨Ãb, J¡wÕ¨Ãb, ˚°u•w¨Ãb, Ÿ°<sÃb N°<Ì J¡v≈fi°N°u* Ÿu
≈≤t°Ãt° J¡∑ ∫u „<•w∫°≥ Ÿ ≈®J¡°≤ <b<b@ _bR¡≈ @°≤d J¡≤wÙ Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ w≤ay N°<Ì
˚uÌJ¡v≈fi°N°u* Ÿu ıÔ <b<b@R¡≈ @°≤d J¡≤w° Fæ $$19$$ ytfi„ÙÔ f®Ê°^±>R¡≈Ù fi¨Ã∫-t^±>≈ tu*
M¡wC, t°Ÿ N°<Ì J¡°Ô-<fi∫<w-J®¡t π°≤° tF°J¡°ÔR¡≈Ù fi¸> Ÿu Wt ≤Ù<w Ÿu <„<sw F…oÕ Ÿ ≈®J¡°≤
J¡∑ „<•wR¡<≈dÙ fi<¸>∫°≥ fi°ªwÙ Fæ* $$20$$ Ì°u ≈≤°@Õ J¡°ÔR¡≈ N°æ≤ Nb°∏w≤ J¡v≈ wS° ŸJu¡
Nb∫bJ¡°ÔR¡≈ ı°u ∫F t°∫°„<•w Fæ, bFÙ <fi∫<w J¡FÙ ı°wÙ Fæ $ oÕÿb≤ J¡∑ <J®¡∫°, J¨¡<w, oh~>° ∫°
1378 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡°Ô oÃ∫°<Ì ŸJu¡ fi°t b°<Ì∫°u* π°≤° ≤•©u y∫u Fæ* $ Ft Ô°uy w°u J¡Ôfi°t°`R¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡°Ô
N°æ≤ J¡v≈fi°R¡≈ F°ufiu Ÿu J¡v≈ - ∫°u* <bJ¡v≈≈®∫C•w FÙ ŸJu¡ fi°t t°fiwu Fæ* $$21$$
Ÿ J¡°Ô„<•w tu* <fi∫<w≈Ì J¡° Δ∫CÃ≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
f®Êfig , <fi∫t Ì°u w≤F Ju¡ F°uwu Fæ* ÎJ¡ N°J¡°≤ <fi∫t N°æ≤ ÌqŸ≤° <bJ¡°≤ <fi∫t $ fi Ì°ufi°u* <fi∫t°u*
Ju¡ N°@°≤ ≈≤ ∫F J¡°Ô„<•w w¨d Ÿu ÔuJ¡≤ tF°”B≈∫Õ∏w <ıwfiu ˚Ù ≈Ì°SÕ Fæ*, fi Ÿftu* "oŸ ≈Ì°SÕ
J¡°u oŸ N°J¡°≤ Ju¡ R¡≈ tu* FÙ ≤Ffi° ª°<FÎ' Îba w¨d Ÿu ÔuJ¡≤ f®Ê°≈∫Õ∏w <ıwfiu ≈Ì°SÕ Fæ*, fitu* "oŸ
≈Ì°SÕ tu* oŸ w≤F J¡° FÙ <bJ¡°≤ F°ufi° ª<FÎ' oŸ ≈®J¡°≤ N°J¡°≤-¿_S<w N°æ≤ <bJ¡°≤ ¿_S<w J¡°
<fi∫tfi J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d <fi∫<w J¡FÙ ı°wÙ Fæ $$22$$ f®Êfig,ıf wJ¡ <fi∫<w w[bf°u@ Ÿu ≈¿≤t°<ıÕw
fiFÙ* F°uwÙ, wf wJ¡ ŸbÕ<b@ πuy°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ ≈®<w<Ìfi <fi≤∏w≤ ıy≠ı°ÔR¡≈Ù fi°¸>J¡_bR¡≈ fi°ª
fi°ªwÙ ≤FwÙ Fæ $$23$$
ŸJu¡ fi¨Ã∫ tu* fi°¸>J¡ Ju¡ Ôsd fwÔ°wu Fæ* $
bF fi¨Ã∫ fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ J¡”d° N°<Ì ≤Ÿ-<bÔ°Ÿ°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N°æ≤ <bbwÕR¡≈ N<˚fi∫ Ÿu Ÿt¿∏bw
Fæ $ ≈®Ô∫-sd tu*, ı°u <J¡ Ÿ fi°ˆ J¡° ≈ŸaF°≤ J¡°Ô Fæ, <bΩCwg Ju¡ N°|°w°u* Ÿu fı°∫u y∫u
≈C‹J¡≤°bwÕfi°tJ¡ tu| FÙ b°Ω-<b„uT°u* J¡° J¡°∫Õ J¡≤wu Fæ* $$24$$ Ÿt_w M¡wCR¡≈Ù JC¡ŸCt°u* Ÿu Δ∫°›w Ÿ
<fi∫<w J¡° bF fi°ˆ bT°Õ-@°≤°N°u* Ÿu f®Ê°^±>-y°uÔJ¡R¡≈Ù tF°fi°ˆ-„°Ô° tu* ≈®b¨W F°uw° Fæ $
f°≤-f°≤ <y≤ ≤Fu bTÕd Ÿu ı<fiw ≈®ªC≤ _buÌR¡≈Ù ıÔ≤°<„ Ÿu bF <fi≤∏w≤ N°JC¡Ô ≤Fw° Fæ $$25$$
tu|R¡≈Ù fnu-fnu <J¡fi°≤°u* Ÿu ªaªÔ fiÙÔ-N°J¡°„R¡≈Ù b˜°u* Ÿu <Ìfi, ≤°<` N°<Ì NfiuJ¡ w≤F Ju¡ buT-
˚®t Ÿtu* ffi°∫u y∫u Fæ* N°æ≤ ≈¥dÕ <b„C] Ÿ›w-ŸtCBR¡≈ ≤ÃfiŸt¥F°u* Ÿu ©<ªw Ja¡J¡d°u* Ÿu •w <fi∫<w-
fi¨Ã∫ ŸÌ° ºb<fiw F°uw° ≤Fw° Fæ $$26$$ Ÿ fi¨Ã∫ tu* N°J¡°„t^±>Ô ∫°t, ≈s, <Ìfi N°<Ì ≈®usd-
J¡¸>°s°u* Ÿu ıyty° ≤F° Fæ $ <w≤°u@°fi N°æ≤ Ìg|°¸>fi Ÿu Δ∫y® JC¡Ô≈bÕwR¡≈ <Ÿ≤ Ju¡ Ny®˚°y Ju¡ ˚¥Td
Ÿtu* „°u<˚w F°uwu Fæ* $$27$$ |¥t ≤Fu ª∏B N°æ≤ Ÿ¥∫Õ Ÿu y®<Sw yay°R¡≈Ù tC•wk¡Ô°u* Ju¡ (t°u<w∫°u* Ju¡)
wÙfi F°≤°u* Ÿu ∫C•w wS° _≈‹¸> N°æ≤ N_≈‹¸> Ÿaº∫°J¡°ÔÙfi N˚®R¡≈Ù ªaªÔ J¡≤ ≈vÔb°u* Ÿu bF Ÿt¿∏bw
Fæ $$28$$ bF fi¨Ã∫ <fi≤∏w≤ „ÆÌ J¡≤ ≤Fu ªaªÔ tfiC‹∫ ∫° ªwCÌÕ„ ˚CbfiR¡≈Ù NÔaJ¡°≤°u* Ÿu NÃ∫∏w
taıCÔ Ôyw° Fæ $ Ÿtu* (fi¨Ã∫ tu*) <fi∫<w-fi¸>Ù Ju¡ ª≤d-<b∏∫°Ÿ J¡° _S°fi ∫F <b_wÙdÕ ˚¥wÔ,
≈°w°Ô N°æ≤ fi˚_wÔ Fæ $$29$$ <fi∫<w-fi¨Ã∫ tu* <Ìw N°æ≤ N_w<tw tF°fig ªtJ¡∑Ôu w°≤u FÙ _buÌ-
<f∏Ì…N°u* J¡° Ÿt¥F Fæ $ bF°≥ ª∏B N°æ≤ Ÿ¥∫ÕR¡≈Ù JC¡^±>Ô°u* Ju¡ _≈∏ÌR¡≈ FÔJ¡∑ tC_J¡°fi Ÿu Ÿ fi¸>Ù J¡°
N°J¡°„R¡≈ tC©t^±>Ô HÔJ¡ ≤F° Fæ $$30$$ Ÿ fi¨Ã∫ tu* f®Ê°^±>°u* J¡∑ ÌÙb°≤u* FÙ J¡≈°¸>J¡ J¡∑ fi°o˘
≈≤Ìu ffi°∫u y∫u Fæ* $ NŸC≤°u* π°≤° Δ∫°JC¡Ô <J¡∫u y∫u «¡≈≤-fiÙªu Ju¡ Ô°uJ¡°u* Ju¡ Ÿt¥F FÙ Ÿ fi¨Ã∫ J¡∑
fiwÕJ¡∑ Ju¡ „ÆÌ J¡≤ ≤Fu t°u<w∫°u* Ÿu y≥CSu F…Î ≈¿≤@°fiÙ∫ b˜ Ju¡ ˚Ùw≤Ù J¡≈n°u* Ju¡ ≈vÔu Fæ* $ Ÿtu* ŸC©-
Ì…#© J¡∑ N°<b˚°Õb N°<Ì Ì„° N°æ≤ ŸŸu F°ufiub°Ôu Ì°uT FÙ _S°<∫˚°b, NfiC˚b, <b˚°b, Ÿaª°¿≤˚°b
N°æ≤ D°¨ay°≤ N°<Ì ≤Ÿ Ju¡ ˚uÌ Fæ* $$31$$
oŸ ≈®J¡°≤ fi°¸>J¡ J¡° bdÕfiJ¡≤ Ÿu Ìu©fiub°Ôu ≈≤t°Ãt° J¡°u, ı°u <J¡ <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ ÎJ¡t°` _b∫a
FÙ Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, <Ì©Ô°wu Fæ* $
ŸyÕ - 38] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1379
tFTuÕ, fi°ˆ„°˜ tu* ≈®<Ÿ] _buÌ, _wa˚, ≤°ut°aª N°<Ì <bJ¡°≤°u* Ÿu Δ∫°›w <ª≤J¡°Ô Ÿu ≈®b¨W F…Î
oŸ ŸaŸ°≤fi°tJ¡ fi°¸>J¡ Ju¡ fi°ˆ°u* tu* Ÿ°≤˚¥w <fi∫<w fi¸>Ù Ju¡ <bÔ°Ÿ tu* N<@≈<w F°uJ¡≤ Ìu©fiub°Ô°
ŸÌ° <Ìw_b˚°b ∫F ≈®Ã∫Jg¡ R¡≈ ≈≤tuÿb≤ N<πwÙ∫ FÙ F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ $ bF ≈≤t°SÕw# Ÿ fi¸>Ù N°æ≤
fi°ˆ Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ $$32$$
Ÿæ*wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

NnwÙŸb°≥ ŸyÕ
Nfi∏w <ª∏t°`_bR¡≈ tF°ÌubıÙ J¡° f°fl º∫°fi Ÿu ≈¥ıfi N°æ≤
I°fi Ÿu tF°≈C^∫°ÃtJ¡ tC<•wR¡≈ k¡Ô oŸJ¡° bdÕfi $
ZÙ tFuÿb≤ fiu J¡F° # tFTuÕ, <fi∫<w Ju¡ fi°¸>J¡ J¡° Ÿ°sÙ˚¥w ∫F <ªÌ°Ãt° FÙ ŸfŸu fn° Ìub Fæ, ∫FÙ
Ìub ŸÌ° Ÿ°@Cıfi°u* Ju¡ ≈¥ıfi∫°uÀ∫ Fæ $ ∫FÙ Ÿt_w b_wCN°u* J¡° N°Z∫, ŸbÕΔ∫°≈Ù, <ª∏t°`R¡≈ wS°
NfiC˚b°ÃtJ¡ Fæ $$1$$
N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ ≤Ù<w Ÿu <J¡∫u y∫u ŸJu¡ ≈¥ıfi tu* Ÿ‡≈¥dÕ Ìubw°N°u* J¡° ≈¥ıfi N∏w˚¥Õw F°u
ı°w° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ŸJ¡∑ ŸbÕR¡≈w° fwÔ°wu Fæ* $
∫FÙ Ìub |nu tu*, J¡≈nu tu*, b¸> tu*, ÌÙb°≤ tu*, „J¡¸> tu* N°æ≤ b°fi≤ tu* ¿_Sw Fæ $ bFÙ ≈≤t Ìub <„b,
F≤, F¿≤, f®Ê°, o∏B, JC¡fu≤ N°æ≤ ∫t _bR¡≈ Fæ $$2$$ ŸfJu¡ _bR¡≈˚¥w, ~># ≈®J¡°≤ Ju¡ Îuÿb∫°u˘ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ
oŸÙ N≈fiu N°ÃtÌub J¡∑ N°yu J¡Fu ı°fiub°Ôu f°fl N°æ≤ N°U∫∏w≤ Ì°u ≈®J¡°≤°u* Ÿu w[bI°u* π°≤° <fi≤∏w≤
≈¥ı° J¡∑ ı°wÙ Fæ $$3$$ Fu tF°fC]u, <ıŸ f°fl J®¡t Ÿu oŸ N°ÃtÌub J¡° ≈¥ıfi <J¡∫° ı°w° Fæ, Ÿu ≈FÔu
ŸCfi°u $ N°æ≤ wÌfi∏w≤ Fu w[bI, wCt ≈¥ıfi J¡° N°U∫∏w≤ J®¡t ŸCfi°uyu $$4$$ tFTuÕ, ≈¥ıfi Ju¡ <ıwfiu J®¡t
Fæ*, fi Ÿftu* ≈FÔu „°˜°u•w Ÿa_J¡°≤ Îba _fi°fi, N°ªtfi N°<Ì Ÿu ≈<b` F…N° ˚Ù ∫F ÌuFR¡≈ |≤
≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ~>°un Ìufi° ª°<FÎ N°æ≤ ÌuF Ju¡ Ÿ°sÙ ≈≤t ≈<b` <ªÃ≈®J¡°„_bR¡≈ J¡°, ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ≈¿≤„°u@fi
J¡≤ y®Fd J¡≤fi° ª°<FÎ $$5$$ Fu tFTuÕ, ˚Ùw≤ J¡° º∫°fi FÙ oŸ N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° Fæ ∫°fiÙ º∫°fi FÙ ≈¥ı°
J¡∑ Ÿ°ty®Ù N°æ≤ _b∫a ≈¥ıfi-<J®¡∫° Fæ, oŸJu¡ <Ÿb° ÌqŸ≤Ù J¡°uoÕ ˚Ù b_wC oŸJ¡∑ ≈¥ıfiŸ°ty®Ù ∫° ≈¥ı°
fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ wÙfi°u* ˚Cbfi°u* Ju¡ N°@°≤˚¥w oŸ N°ÃtÌub J¡∑ º∫°fi Ÿu <fi≤∏w≤ ≈¥ı° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$6$$
<ªBq≈, Ô°©°u* Ÿ¥∫°u˘ Ju¡ Ÿt°fi ÌuÌÙ›∫t°fi, Ÿ¥∫Õ N°<Ì Ÿt_w ≈®J¡°„J¡ wuı°u* Îba fC<]b¨<W∫°u* Ju¡
Nb˚°ŸJ¡, NF‡˚°b Ju¡ Ÿ°≤˚¥w _b-_bR¡≈ ∫°fiÙ NF‡˚°b Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y Ÿu Nb<„‹¸> <b„C]
N°Ãt_bR¡≈ wS° ŸfŸu ≈≤u <bΩt°fi <ªÃ≈®J¡°„ J¡° N°Z∫ J¡≤fi° ª°<FÎ $$7$$ oŸ <fi∫<w-fi°¸>J¡ Ju¡
Ÿ°sÙ ≈≤t°Ãt° J¡° owfi° fn° _bR¡≈ Fæ <J¡ NŸÙt ŸfŸu fnu N°J¡°„ J¡° ı°u <b≈CÔ <b_w°≤ Fæ, bF
ŸJ¡° J¡^™>≈®Ìu„ Fæ; NŸÙt fiÙªu Ju¡ N°J¡°„ J¡° ı°u <b_w°≤ Fæ, bF w°uu ŸJ¡° ª≤d Ÿ≤°uı Fæ $$8$$
ŸÙt°„¥∏∫ <Ì„°N°u* Ju¡ <J¡fi°≤°u* J¡° ∫F ı°u <b_w°≤ Fæ, bFÙ ŸJ¡° ˚Cıt^±>Ô Fæ N°æ≤ ŸÙ Ÿu bF
≤°<ıw Fæ; fi F°S°u* tu* Ÿfiu <b<b@ f®Ê°^±>°u* tu* <bΩt°fi fnu-fnu ŸÃ∫ N°<Ì Ô°uJ¡R¡≈ Zu‹™> N°∫C@°u*
J¡° y®Fd <J¡∫° Fæ $$9$$ ŸJu¡ ⁄Ì∫-J¡°u„ Ju¡ ÎJ¡ J¡°ufiu tu* f®Ê°^±-Ÿt¥F°u* J¡∑ ≈a<•w∫°u* J¡∑ ≈a<•w∫°≥
<~>≈Ù F…oÕ Fæ*; bF ≈®J¡°„_bR¡≈ Îba wt Ÿu ≈≤u Fæ N°æ≤ ŸJu¡ _bR¡≈ J¡° J¡FÙ* ≈°≤ ˚Ù fiFÙ* ≈°∫° ı°
1380 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ŸJ¡w° $$10$$ bF fiÙªu-«¡≈≤, ª°≤°u* <Ì„°N°u* Îba ≈<Ì„°N°u* tu* f®Ê°, o∏B, F¿≤, F≤, N°<Ì ≈®tC©
Ìub_b°<t∫°u* Ÿu <fi≤∏w≤ ≈¿≤b¨w Fæ $ tFTuÕ, Ÿ NŸÙt N°Ãtªæw∏∫ J¡∑ ∫F ªwC<bÕ@ ˚¥w°u* J¡∑ „°u˚° ÎJ¡
w≤F J¡∑ ≤°ut-≤°<ı∫°≥ Fæ*, ∫°u* ı°fifi° ª°<FÎ $$11$$ oŸ ıywg-`∫ tu* <b<˚∏fi-<b<˚∏fi ≈®J¡°≤ Ju¡
≈Ì°S°u˘ J¡° <fit°Õd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <b<fi<tÕw ∫∏` ≤≠ıCN°u* J¡∑ ŸÙ ∫u oh~>° N°<Ì „<•w∫°≥ ŸJu¡ „≤Ù≤
tu* ≤Ffiub°ÔÙ fi°<±>∫°≥ Fæ*, ∫°u* ı°fifi° ª°<FÎ $$12$$ <fi∫<w Ju¡ fi°¸>J¡ J¡° Ÿ°sÙ˚¥w ∫F <ªÌ°Ãt° FÙ bF
≈≤t Ìub Fæ $ ∫FÙ Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ J¡° N°Z∫, ŸbÕΔ∫°≈J¡ NfiC˚b°ÃtJ¡ N°æ≤ ªæw∏∫t°`_bR¡≈ Fæ $
<ªÌ°Ãt° FÙ Ÿ≠ıfi°u* π°≤° ŸbÕÌ° ≈¥ıfiÙ∫ Fæ $$13$$ bFÙ Ìub |¸> tu*, ≈¸> tu*, b¸> tu*, ÌÙb°≤ tu*, „J¡¸> tu*
N°æ≤ b°fi≤ tu* ¿_Sw Fæ $ ∫FÙ ≈≤tÌub <„b, F≤, F¿≤, f®ÊÌub, o∏B, JC¡fu≤ N°æ≤ ∫t _bR¡≈ Fæ $$14$$
NfiuJ¡ <b@ |¸>, ≈¸> N°<Ì N°J¨¡<w∫°u* J¡°u ÔuJ¡≤ NŸa¶∫ ≈Ì°u* Ÿu f°u<@w F°ufiub°ÔÙ wS° fi N°J¨¡<w∫°u*
J¡°u ~>°unJ¡≤ ÎJ¡ ≈Ì Ÿu ("N¿_w' ≈Ì Ÿu) f°u<@w F°ufiub°ÔÙ ŸW°R¡≈ ÎJ¡t°` ÌuF Ÿu ∫C•w oŸ ıy≠ı°Ô
J¡° Ã≈°ÌJ¡ tF°J¡°Ô oŸ N°ÃtÌub J¡° π°≤≈°Ô Fæ ∫°fiÙ N<b„C]-Ì„° tu* N°Ãt° Ju¡ N∏Ì≤ ≈®bu„
J¡≤wu Ÿt∫ tfi J¡°u ≤°uJ¡ Ìufiub°Ô° N°æ≤ <b„C]-Ì„° tu* ≈®bu„ J¡≤wu Ÿt∫ NfiCJ¥¡Ô ≤Ffiub°Ô° ÎJ¡ w≤F
Ÿu π°≤≤sJ¡ Fæ $$15$$ ≈bÕw°u* Îba ª°æÌF ˚Cbfi°u* Ju¡ NŸÙt <b_w°≤ Ÿu ∫C•w ∫F f®Ê°^±>-t^±>Ô oŸ
N°ÃtÌub Ju¡ <J¡ŸÙ ÎJ¡ ÌuFJ¡°ud tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ ŸJu¡ Nay tu* Nb∫bR¡≈ F°u y∫° Fæ ∫°fiÙ ŸJ¡°
ÎJ¡Ìu„ F°u y∫° Fæ $$16$$
NSb° Ÿ˚Ù ≈®°<d∫°u* Ju¡ ı°u J¡°fi, N°≥©, t_wJ¡, F°S N°<Ì Nb∫b Fæ*, bu Ÿf oŸ N°ÃtÌub Ju¡ FÙ
Fæ* ∫°u* oŸJu¡ <bÿbR¡≈ J¡° <ª∏wfi J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
tFTuÕ, <ıŸu Fı°≤°u* J¡°fi Îba N°≥©u* Fæ*, Fı°≤°u* t_wJ¡ Fæ* N°æ≤ ı°u (_b∫a) Fı°≤°u* ˚Cı°N°u* Ÿu
<b˚¥<Tw Fæ, ÎuŸu „°∏w_b˚°b tF°ÌubıÙ J¡° <ª∏wfi J¡≤fi° ª°<FÎ $$17$$ ı°u Ÿ˚Ù ıyF Ì„Õfi-
„<•w Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ ∫°fiÙ ŸbÕ` Ìu©w° Fæ; ı°u ª°≤°u* N°u≤ |®°d-„¿•w Ÿu Ÿt¿∏bw Fæ; ı°u ŸbÕw#
_≈„Õfig-„<•w Ÿu ∫C•w Fæ, ı°u ª°≤°u* N°u≤ ≤Ÿfi°-„<•w Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ, ı°u ŸbÕ` tfifi Ÿu NwÙw Fæ
N°æ≤ ı°u Ÿ˚Ù N°u≤ ŸbÕZu‹™> J¡v∫°d_bR¡≈ Fæ, Ÿ N°ÃtÌub J¡° <ª∏wfi J¡≤fi° ª°<FÎ $ oŸ ≈®J¡°≤
<bÿbR¡≈ Ÿu <ª∏wfi J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù b°_wb tu* bF (N°ÃtÌub) NŸay Îba N<πwÙ∫ FÙ Fæ, ∫F ˚¥Ô fiFÙ*
ı°fi° ª°<FÎ ∫F "ŸbÕw°u tfifi°wÙwtg' Ÿu ≈®J¨¡w tu* J¡F° y∫° Fæ $$18,19$$ <fi≤∏w≤ Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ Ju¡
J¡w°Õ, ŸfJ¡°u N≈fiu-N≈fiu ŸaJ¡v≈°u* Ju¡ NfiCŸ°≤ Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈®Ì°fi J¡≤fiub°Ôu, Ÿf ˚¥w°u* Ju¡
˚Ùw≤ ≤Ffiub°Ôu N°æ≤ Ÿ˚Ù Ju¡ ÎJ¡t°` Ÿ°@fi NS°Õwg ŸW°_k¥¡<wÕ ≈®Ì°fi J¡≤fiub°Ôu ŸbÕ_bR¡≈ Ÿ
N°ÃtÌub J¡° <ª∏wfi J¡≤fi° ª°<FÎ $$20$$ •w ≈®J¡°≤ Ÿu º∫°fiJ¡≤ wÌfi∏w≤ Ÿ Ìub°<@Ìub J¡∑
<b<@≈¥bÕJ¡ ≈¥ı° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ Fu f®ÊI°u* tu* Zu‹™> tFTuÕ, Nf tu≤u π°≤° b‚∫t°d Ÿ Ìub J¡∑ ≈¥ı° J¡°
∫F <b@°fi wCt (Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤) ŸCfi°u $$21$$ tFTuÕ, _b°fiC˚b_bR¡≈ oŸ N°Ãtªæw∏∫ J¡° ≈¥ıfi fi
y∏@ N°<Ì Ju¡ ≈F°≤ Ÿu fi ÌÙ≈ Ÿu, fi @¥≈ Ÿu N°æ≤ fi w°u k¥¡Ô Îba @fi Ju¡ Ÿt≈Õd Ÿu FÙ F°u ŸJ¡w°
Fæ $$22$$ fi w°u N∏fiÌ°fi N°<Ì Ì°fi°u* Ÿu, fi ª∏Ìfi Ju¡ <bÔu≈fi°u* Ÿu, fi JCa¡JC¡t, J¡≈¥Õ≤ Îba fiæbuΩ°u* Ÿu N°æ≤
fi ow≤ ∫°fiÙ ~>`, ª≥b≤, Ì≈Õd N°<Ì Ju¡ Ÿt≈Õd Ÿu FÙ oŸ Ìub J¡∑ ≈¥ı° J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $$23$$ tFTuÕ,
<J¡ŸÙ ˚Ù ≈®J¡°≤ Ju¡ J¡‹¸> Ju¡ <ffi° ≈®°›w F°ufiu ∫°uÀ∫ „ÙwÔ, N<bfi°„Ù Nt¨w_bR¡≈ ÎJ¡t°` _bR¡≈ Ju¡
ŸyÕ - 38] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1381
f°u@ Ÿu ∫°fiÙ Ÿ°s°ÃJ¡°≤°ÃtJ¡ N©^±>b¨<W Ju¡ ≈®b°F tu* ≈®<w<f¿‡fw _b°Ãt_bR¡≈f°u@ Ÿu FÙ ŸÌ° oŸ
Ìub J¡∑ ≈¥ı° J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $$24$$
≈¥b°uÕ•w <ª∏wfi ˚Ù oŸÙ f°u@ J¡° ÎJ¡ Nay Fæ, Nw# ∫FÙ ≈¥ı° ŸbÕ≈¥ı°N°u* tu ≈®@°fi Fæ, oŸ N°„∫
Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ı°u ∫F ⁄Ì∫≈®Ìu„ tu* ¿_Sw „C] ªæw∏∫t°`_bR¡≈ N°Ãt° J¡° N<b¿h~>∏fi ŸabuÌfi Fæ, ∫FÙ Ÿf
º∫°fi°u* tu* Zu‹™> º∫°fi Fæ N°æ≤ ∫FÙ Ÿf ≈¥ı°N°u* tu* ≈®@°fi ≈¥ı° J¡FÙ yoÕ Fæ $$25$$
oŸ ≈¥ı° Ju¡ <ÔÎ J¡°Ô<b„uT J¡° <fi∫t fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ bF ŸbÕÌ° FÙ NfiC‹™>°fi ∫°uÀ∫ Fæ, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
Ìu©wu, ŸCfiwu, _≈„Õ J¡≤wu, Ÿ¥≥|wu, ©°wu, ı°wu, Ÿ°uwu, ÿb°Ÿ-≈®ÿb°Ÿ Ôuwu, f°uÔwu, tÔ°<Ì ~>°unwu
N°æ≤ o‹¸> J¡° y®Fd J¡≤wu <J¡ŸÙ ˚Ù Ÿt∫ ≈C”T J¡°u „C] Ÿa<bÌ°ÃtJ¡ N°Ãt° Ju¡ º∫°fi tu* FÙ wÃ≈≤ ≤Ffi°
ª°<FÎ $$26$$ ÃJ¨¡‹¸> N°_b°Ì Ÿu ∫C•w () wS° JC¡ŸCt Ÿt≈Õd N°<Ì f°fl-ªu‹¸>°N°u* Ÿu <fitCÕ•w
º∫°fiR¡≈ Nt¨w Ÿu oÕÿb≤_bR¡≈ N≈fiu oŸ N°ÃtÌub J¡∑ _b∫a FÙ ≈¥ı° J¡≤Ju¡ „C] ªæw∏∫°ÃtJ¡ F°u
ı°fi° ª°<FÎ $$27$$ ª¥≥<J¡, oŸ N°ÃtÌub Ju¡ <ÔÎ „C]ŸabuÌfiR¡≈ º∫°fi FÙ <≈®∫wt b_wC Fæ, Nw# º∫°fi
FÙ ŸJu¡ <ÔÎ ≈F°≤ Fæ $ •w º∫°fi FÙ ŸJ¡° NP∫Õ N°æ≤ ≈°Ω Fæ $$28$$ º∫°fi Ÿu N<˚Δ∫•w F…N°
ªæw∏∫ FÙ ≈C‹≈-≈®∫°uıfi_bR¡≈ F°ufiu Ÿu ≈C‹≈ Fæ, ≈¥ı° Ju¡ N∏∫°∏∫ Ÿ‡≈¥dÕ ≈ª°≤ º∫°fi Ju¡ ≈Ù~>u Fæ* ∫°fiÙ
º∫°fi J¡∑ f≤°f≤Ù fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, ÎuŸ° tC<fi Ô°uy J¡Fwu Fæ* $ Nw# º∫°fi J¡°u ~>°unJ¡≤ N°æ≤ <J¡ŸÙ ˚Ù
Ì¥Ÿ≤u ≈°∫ Ÿu ∫F N°ÃtÌub ≈®°›w FÙ fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° $$29$$
Fu tCfiu, ∫F N°ÃtÌub º∫°fi Ÿu FÙ N≈fiu _bR¡≈ J¡∑ N<˚Δ∫<•w ≈®°›w J¡≤w° Fæ N°æ≤ wÌfi∏w≤ bF
tfiC‹∫ Ÿu ÔuJ¡≤ <F≤^∫y˚Õ ≈∫Õ∏w Ÿ˚Ù ıÙb°u* Ju¡ <bT∫ŸC© J¡∑ Ÿ‡≈<W∫°u* J¡° Ÿ ≈®J¡°≤ ≈˚°uy
J¡≤w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ÌuF°<˚t°fiÙ N≈fiu |≤ tu* •w Ÿ‡≈<W∫°u* J¡° ≈˚°uy J¡≤w° Fæ (ÌuF°<˚t°fiÙ J¡°u
˚Ù <bT∫ Ÿ‡f∏@ Ÿu ı<fiw b¨<W tu* N<˚Δ∫•w N°ÃtŸC© J¡° FÙ NfiC˚b F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ f®Ê°ÃtŸC©
tu* Ÿ˚Ù ŸC© N∏w˚¥Õw F°u ı°wu Fæ* $)$$30$$
Nf w[b-Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ju¡ N˚°bJ¡°Ô tu* ÎJ¡t°` ≈¥b°uÕ•w º∫°fi Ÿu ˚Ù ŸJu¡ ÃJ¡T°ÕfiCŸ°≤ k¡Ô tu*
ÃJ¡TÕ F°uw° Fæ, ∫F fwÔ°wu Fæ* $
Fu ŸCtwu, ∫<Ì Nw[bI ≈C”T ˚Ù wu≤F <fituT ≈∫Õ∏w oŸ º∫°fi Ÿu N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u, w°u bF
() ∫F°≥ "≈≤t°_b°Ì∫C•wufi' ∫F ı°u J¡F° y∫° Fæ, ŸJ¡° ˚°b ∫F Fæ <J¡ tfiC‹∫ π°≤° ˚yb°fig
J¡°u ı°u k¡Ô N°<Ì Ô°æ<J¡J¡ <bT∫°u* J¡° Ÿt≈Õd Fæ, bF Ÿ°s°wg N<b¿h~>∏fi ŸC© J¡° Ÿt≈Õd fiFÙ* Fæ,
<J¡∏wC ≈≤‡≈≤° Ÿu JC¡~> S°un°-Ÿ° ŸJ¡° ŸC© N<˚Δ∫•w F°uw° Fæ $ ıæŸu tCl>Ù˚≤ @°fi Ìufiu Ÿu sC@°-
≈Ù<nw J¡∑ ≈¥≤Ù w≤F Ÿu sC@° <fib¨W fiFÙ* F°uwÙ, <J¡∏wC JC¡~> S°unÙ-ŸÙ Ÿu ≈®Ÿ∏fiw° F°uwÙ Fæ, bæŸu
FÙ •w ≈¥ı° ˚Ù ˚yb°fig J¡°u ≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu ≈®Ÿ∏fi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ $ N°æ≤ ∫F ≈¥ıfi w°u ı°u <J¡
≈®Ã∫y°Ãt° Ju¡ _b∫a FÙ „°u@fi Ÿu Ÿtu* fi <fi≤<w„∫ N°fi∏Ì_bR¡≈w° J¡° N°<b˚°Õb J¡≤ <fiÃ∫,
<fi≤<w„∫ N°fi∏ÌÌæJ¡≤Ÿ R¡≈ Ju¡ Ÿ°S ≈≤t <„b J¡°u Ÿu Ÿt≈Õd J¡≤fi°R¡≈ Fæ - ≈≤t N°_b°Ì∫C•w
Fæ $ Nw# bFÙ ≈¥ıfi Ÿ Ìub Ju¡ <ÔÎ NfiCR¡≈ ≈¥ıfi J¡F° y∫° Fæ, fi <J¡ ≈C‹≈ N°<Ì $
1382 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ÎJ¡ y°u-Ì°fi J¡≤fiu J¡° k¡Ô ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$31$$ ÎJ¡ Ÿ°æ <fituT≈∫Õ∏w oŸ ≈®J¡°≤ (oŸ º∫°fi Ÿu) Ìub
J¡∑ ≈¥ı°J¡≤ tfiC‹∫ Nÿbtu@ ∫I J¡° k¡Ô ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$32$$ •w ≈®J¡°≤ Ÿu N°@Ù |nÙ ≈∫Õ∏w oŸ
N≈fiu N°ÃtR¡≈ oÕÿb≤ J¡∑ ≈¥ı°J¡≤ tfiC‹∫ Fı°≤ Nÿbtu@ ∫I°u* J¡° k¡Ô ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$33$$ º∫°fiR¡≈
f<Ô Ju¡ ≈F°≤ Ÿu _b-_bR¡≈ N≈fiÙ N°Ãt° J¡∑ N≈fiu-N°≈ ÎJ¡ |nÙ ˚≤ ı°u ≈¥ı° J¡≤w° Fæ, bF
≤°ıŸ¥∫∫I () k¡Ô ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$34$$ oŸÙ ≈®J¡°≤ tº∫°FgfiJ¡°Ô wJ¡ ≈¥ıfi J¡≤fiu Ÿu ÎJ¡Ôs
≤°ıŸ¥∫ ∫I°u* J¡° k¡Ô ≈®°›w F°uw° Fæ $ N°æ≤ oŸÙ ≈®J¡°≤ <Ìfi˚≤ ≈¥ıfi J¡≤fiu Ÿu w°u tfiC‹∫ ≈≤t@°t tu*
b°Ÿ J¡≤w° Fæ (•∫°u*<J¡ <ª≤J¡°Ô wJ¡ ÎJ¡°y®w° F°ufiu ≈≤ I°fi J¡° Ì∫ Nbÿ∫ FÙ F°uy° $)$$35$$
tFTuÕ, ı°u ∫F N°ÃtÌub J¡° Wt f°fl≈¥ıfi tæ*fiu wCtŸu J¡F° Fæ, ∫FÙ ≈≤t ∫°uy Fæ, ∫FÙ bF ≈≤t
(Wt) J¡tÕ Fæ $$36$$
•w f°fl-≈¥ı° J¡∑ ≈®„aŸ° J¡≤ ≤Fu ˚yb°fig „aJ¡≤ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu N°ÃtR¡≈, Ÿt_w ≈°≈°u* Ju¡ <bfi°„ tu* FuwC˚¥w Îba ≈<b` ∫F •w ≈®J¡°≤ J¡° º∫°fiR¡≈ ≈¥ıfi ı°u
J¡°uoÕ tfiC‹∫ <bsu≈ N°æ≤ ©uÌ Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ ÎJ¡ sd ˚Ù J¡≤uy°, J®¡t„# Ÿt_w f∏@fi°u* Ÿu <fitCÕ•w
F°uJ¡≤ f®Êw[b J¡°u ≈®°›w F…Î ŸJ¡∑ ıywg tu* ŸC≤ Îba NŸC≤ Ô°uy°u* J¡° Ÿt¥F ıæŸÙ tu≤Ù b∏Ìfi° J¡≤w° Fæ
bæŸÙ FÙ b∏Ìfi° ∫°fiÙ N<˚b°Ìfi, _wC<w N°<Ì Ÿu ≈¥ı° J¡≤uy° $$37$$
NnwÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
() „aJ¡° F°u <J¡ N°@Ù |nÙ º∫°fi J¡≤fiu Ÿu ∫<Ì Fı°≤ Nÿbtu@ J¡° k¡Ô F°uw° Fæ, w°u ÎJ¡
|nÙ º∫°fi J¡≤fiu ≈≤ ŸŸu N<@J¡ k¡Ô fwÔ°fi° ª°<FÎ $ ÎuŸÙ ¿_S<w tu* ÎJ¡ |nÙ º∫°fi J¡°
≤°ıŸ¥∫ k¡Ô J¡Ffi° Jæ¡Ÿu ∫C<•wŸayw F°uy° ? •∫°u*<J¡ Nÿbtu@ k¡Ô J¡∑ N≈us° ≤°ıŸ¥∫ J¡° k¡Ô
J¡˚Ù ˚Ù N<@J¡ fiFÙ* Fæ $ f¨FÌ°≤^∫J¡ Ju¡ ˚C≠∫C≈®ÿfi tu* (3$3$2) "¢¡ ∏bÿbtu@∫°<ıfi°u yh~>∏wÙ<w
π°<`„wa bæ Ìub≤S°Fgfi§°∏∫∫a Ô°uJ¡#' (Nÿbtu| ∫I J¡≤fiub°Ôu ∫ıt°fi J¡F°≥ ı°wu Fæ* ? (oŸ
≈®J¡°≤ ˚C≠∫C Ju¡ ≈®ÿfi J¡≤fiu ≈≤ fiJ¡∑ y<w fwÔ°fiu J¡∑ oh~>° Ÿu tF<TÕ ∫°Ibv•∫ ˚Cbfi-J¡°u„ J¡°
≈¿≤t°d fwÔ°wu Fæ* $) ∫F Ô°uJ¡ fWÙŸ Ìub≤S°Fgfi§-Ÿ¥∫Õ≤S Ju¡ NF°u≤°` <fi≤b¿h~>∏fi ytfi Ÿu
<ıwfi° Ìu„ fi°≈° ı° ŸJ¡w° Fæ, bF ÎJ¡ Ìub≤S°Fgfi§ Fæ, ŸJu¡ fWÙŸ yCfiu ≈¿≤t°d J¡° Fææ) oÃ∫°<Ì
ZC<w Ÿu ≈¨<SbÙ, ŸtCB N°<Ì J¡° ≈¿≤t°d fwÔ°J¡≤ ŸJu¡ f°Ì "wΩ°bwÙ sC≤_∫ @°≤° ∫°bπ°
t<sJ¡°∫°# ≈`a w°b°fi∏w≤ud°J¡°„#' (Δ∫bF°≤ tu* ~C>≤u J¡° Ny®˚°y <ıwfiu ≈¿≤t°d J¡° F°uw° Fæ
NSb° t•©Ù J¡° ≈a© <ıwfiu ≈¿≤t°d J¡° F°uw° Fæ, wfiu FÙ ≈¿≤t°d J¡° f®Ê°^±> Ju¡ J¡≈°Ô°u* J¡∑
Ÿ¿∏@ tu* NbJ¡°„ Fæ) oŸ ZC<w Ÿu f®Ê°^±> Ju¡ Ì°u J¡≈°Ô°u* J¡∑ Ÿa<@ fwÔ°J¡≤ "w°<fi∏B# ŸC≈d°uÕ
˚¥ Ã b° b°∫bu ≈® ° ∫h~>W°∏b°∫C ≤ °Ãt<fi ¿_SÃb° w`°yt∫Ω`°&ÿbtu @ ∫°<ıfi°u & ˚bfig ' (fi
Nÿbtu@∫°<ı∫°u* J¡°u o∏BR¡≈ ≈≤tuÿb≤ fiu ≈sÙ J¡° R¡≈ @°≤dJ¡≤ b°∫C J¡°u Ÿt<≈Õw <J¡∫° $ ≈ÿª°wg
b°∫C fiu ∏Fu* _b°Ãt_bR¡≈ ffi°J¡≤ bF°≥ ≈F…≥ª°∫°, ıF°≥ ≈FÔu Ju¡ Nÿbtu@∫°ıÙ Su) oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu
Nÿbtu@∫°<ı∫°u* J¡°u Ÿ¥‚t f®Ê°^±>J¡≈°Ô J¡∑ Ÿa<@ Ÿu b°∫C fiu f°F≤ <fiJ¡°ÔJ¡≤ Ÿt_w J¡tÕk¡Ô°u* Ju¡
ÃJ¡TÕ Ÿu ∫C•w Zu‹™> _S°fi tu* ≈®°¿›w J¡≤°oÕ Fæ, ∫F <b≤°u@ F°u y∫° $ oŸÙ ≈®J¡°≤ "f®ÊFÃ∫°ÿbtu@°U∫°a
fi ≈≤a ≈C^∫≈°≈∫°u#' (f®ÊFÃ∫° Ÿu f»J¡≤ J¡°uoÕ ≈°≈ fiFÙ* N°æ≤ Nÿbtu@ Ÿu f»J¡≤ J¡°uoÕ ≈C^∫ fiFÙ* Fæ)
∫F ˚Ù ≈®<Ÿ] Fæ $ ≈¥bÕ ≤°t°∫d Ju¡ oÔ°u≈°¶∫°fi tu* ZÙ≤°tıÙ fiu "fi°&ÿbtu@°wg ≈≤°u ∫I# <≈®∫ÿªæb
tF°Ãtfi#' (Nÿbtu@ Ÿu f»J¡≤ J¡°uoÕ ÌqŸ≤° ∫I fiFÙ* Fæ N°æ≤ tF°Ãt°N°u* J¡°u ˚Ù Ÿu ~>°un ÌqŸ≤°
ŸyÕ - 39] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1383

fiw°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
≈®°›w F…Î „ÆÌ N°<Ì <bT∫°u* Ÿu Nay-≈®Ã∫ay°u* Ju¡ ≈®J¡°„J¡
≈®Ã∫y°Ãt_bR¡≈ <„b J¡∑ N∏w#≈¥ı° J¡° bdÕfi $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # tFTuÕ, ı°u ≈<b` J¡≤fiub°Ô°u* J¡°u ˚Ù ≈<b` J¡≤fiub°Ô° Fæ wS° ı°u Ÿ‡≈¥dÕ NI°fi°u* J¡°
fi°„ J¡≤fiub°Ô° Fæ, N°ÃtÌub J¡° bF N∏w#≈¥ıfi Nf tæ* N°≈Ÿu J¡Fw° Fq≥ $$1$$ ∫F ≈¥ı° ˚Ù º∫°fi°¿ÃtJ¡°
FÙ Fæ N°æ≤ ı° ≤Fu, fæ™> ≤Fu, ı°y ≤Fu wS° Ÿ°u ≤Fu ≈C”T Ju¡ Ÿ˚Ù Δ∫bF°≤°u* tu* ŸbÕÌ° NfiCyw Fæ $$2$$ „≤Ù≤
tu* ¿_Sw, Ÿ<∏fi<@t°` Ÿu Ÿt_w I°fi°u* Ju¡ Ã≈°ÌJ¡ Îba f°u@J¡ ≈≤tJ¡v∫°d_bR¡≈ oŸ N°ÃtÌub J¡°
N≈fiu N∏w#J¡≤d Ÿu <fiÃ∫ FÙ º∫°fi J¡≤fi° ª°<FÎ $$3$$ Ÿ°u ≤Fu NSb° ı°yu F…Î, ı° ≤Fu NSb° fæ™>u F…Î
N°æ≤ ª°≤°u* N°u≤ _≈„Õ N°<Ì <bT∫°u* J¡° ≈˚°uy J¡≤ ≤Fu NSb° πuy Ju¡ J¡°≤d ∏Fu* ~>°un ≤Fu; <b≈CÔw°
N°æ≤ ınw° Ÿu ≈¥dÕ ˚°uy°u* J¡° ≈˚°uy J¡≤ ≤Fu ∫° fiJ¡° Ã∫°y J¡≤ ≤Fu, N≈fiu Nº∫°≤°u≈ π°≤° ı°y®wg
N°<Ì <bT∫°u* J¡° <fit°Õd J¡≤fiub°Ôu,Ÿt_w J¡°∫°u˘ tu N≈fiÙ ŸW° Ìufiub°Ôu N°æ≤ ÌuF_bR¡≈ () <Ô*y°u* tu*
<t\>Ù, ÔJ¡nÙ, <„Ô° N°<ÌR¡≈ <b<˚∏fi <Ô*y°∏w≤ N°<Ì N∏∫ _bR¡≈°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <bsu≈≤<Fw
_bR¡≈ Ÿu Nb¿_Sw F…Î ªæw∏∫_bR¡≈ <Ô*y J¡∑ ≈®°≤Æ@ Ju¡ NfiCŸ°≤ ≈®°›w F…oÕ NSÕI°fiR¡≈ Ÿ°ty®Ù Ÿu
≈¥ı° J¡≤u $$4-6$$ ≈®°≤Æ@ Ju¡ ≈®b°F Ÿu ≈®°›w F…Î NS°u˘ tu* (˚°uy°u* tu*) ¿_Sw, N„C<] Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ˚Ù
f°≤-f°≤ NŸay Îba <b„C] N≈fiu I°fi_bR¡≈ _fi°fi Ÿu ≈®°›w „C<] Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ≈C”T <fi≤∏w≤
I°fiR¡≈ ≈¥ı° Ÿ°ty®Ù Ÿu f°u@°ÃtJ¡ <Ô*y J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u $$7$$
J¡°uoÕ ∫I <≈®∫ fiFÙ* Fæ) ∫F ı°u J¡F° Fæ, ŸŸu ˚Ù <b≤°u@ F°uy° $ oŸÙ ≈®J¡°≤ „°≤Ù≤J¡ ˚°‹∫ tu*
˚yb°fig ˚°‹∫J¡°≤ fiu "ow≤J¡<tÕd°tg @¥t°<Ìt°yuÕd ª∏Bt^±>Ô≈®°<›w≤ub, Nÿbtu@∫°<ıfi ÎJ¡_∫
Ãb<ªÕ≤°<Ìt°yuÕd f®ÊÔ°uJ¡°b°<›w#' oÃ∫°<Ì <Ÿ]°∏w <J¡∫° Fæ $ Nw# ∫F <Ÿ] F…N° <J¡ ≤°ıŸ¥∫ J¡∑
N≈us° Nÿbtu@ J¡° k¡Ô N<@J¡ Fæ $ w°u Ÿ ≈≤ ∫FÙ Ÿt°@°fi <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ <J¡ f°Ì tu* J¡Fu
y∫u k¡Ô Ÿu ≈¥bÕ tu* J¡Fu y∫u k¡Ô J¡° f°@ fiFÙ* F°uw° $ oŸ<ÔÎ ≈∫CÕ•w Ÿ˚Ù bªfi°u* J¡∑ Ÿay<w Ôy
ŸJ¡wÙ Fæ $ Ÿ°≤°a„ ∫F Fæ <J¡ ıF°≥ N°@Ù |nÙ ≈¥ıfi Ÿu Fı°≤ Nÿbtu@ ∫I°u* J¡° k¡Ô F°uw° Fæ, bF°≥
ÎJ¡ |nÙ ˚≤ ≈¥ıfi J¡≤fiu Ÿu ŸŸu Ì…yCfi° ∫°fiÙ Ì°u Fı°≤ Nÿbtu|°u* J¡° k¡Ô w°u ≈®°›w FÙ Fæ N°æ≤
bF°≥ ≤°ıŸ¥∫ J¡° _b°≤°≠∫-≈®°<›wR¡≈ k¡Ô ∫<Ì J¡F° y∫° F°u, w°u bF ow≤ Nÿbtu@∫°<ı∫°u* Ju¡
«¡≈≤ _b°≤°≠∫-≈®°<›w tu* ≈∫Õb<Ÿw F°uw° Fæ $ ŸŸu w°u ıæŸu ≈®ı°N°u* Ÿu ≤°ı° J¡°u ˚°uy N<@J¡
≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ |<¸>J¡°Ô≈¥ıJ¡ J¡° ˚°uy°uÃJ¡TÕ FÙ <Ÿ] F°uw° Fæ $ oŸ ≈≤ „aJ¡° F°u <J¡ ∫F°≥
"wJ®¡J¡°æ¿^±>∏∫' ∏∫°∫ J¡° N°Z∫d J¡≤u*yu w°u bF ˚Ù ™>ÙJ¡ fiFÙ*, •∫°u*<J¡ b°•∫ Δ∫SÕ F°u ı°∫uy° $
ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* tF°˚°‹∫ tu* J¡F° Fæ <J¡ <fiÿª∫ FÙ Ÿa˚b fi F°ufiu ≈≤ Ÿ°t°∏∫ J¡° <b„uT Ÿu f°@
F°uw° Fæ N°æ≤ ∫<Ì Ÿa˚b F°u w°u Ì°ufi°u* FÙ F°u*yu - "NŸ<w ©vb<≈ Ÿa˚bu f°@fia ˚b<w N¿_w ª Ÿa˚b°u
∫Ì…˚∫a _∫°wg' $ ∫F°≥ ≈≤ "N≈h~>uÌ°<@J¡≤d' ∏∫°∫ J¡° ˚Ù NbŸ≤ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, NÌ<sdÃb
N°æ≤ ŸbÕbuÌŸÌ<sdÃb J¡∑ w≤F f®ÊÔ°uJ¡ N°æ≤ bF°≥ J¡° _b°≤°≠∫ ofi Ì°u k¡Ô°u* tu* ≈≤_≈≤ <b≤°u@
fiFÙ* Fæ, ∫FÙ <b„uT Ÿ¥<ªw J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®_wCw ÿÔ°uJ¡ tu* "wC ' „ÆÌ <Ì∫° y∫° Fæ $
() ≈μ°Ÿfi N°<Ì N°Ÿfi Ôy°J¡≤ ¿_Sw F…oÕ wS° Ÿ°tfiu F°S kæ¡Ô°J¡≤ f]°aı<Ô F…oÕ ∫F ÌuF
<„b<Ô*y Ju¡ N°J¡°≤ J¡∑ F°u ı°wÙ Fæ, ∫F ≈®<Ÿ] Fæ $
1384 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈¥ıfi tu* ∫<Ì tfi N∏@J¡°≤ tu* ±¥>fw° F°u, w°u f°F≤ Îba ˚Ùw≤ Ÿ°≤u N°J¡°„ tu* Δ∫°›w
N©¿^±>w N°æ≤ N<πwÙ∫ N°<ÌÃ∫t^±>Ô J¡∑ N≈fiu tu* ˚°bfi° J¡≤ ÔufiÙ ª°<FÎ N°æ≤ ∫<Ì Ÿ∏w°≈ tu* bF
(tfi) ±¥>fw° F°u, w°u Ÿ‡≈¥dÕ N°J¡°„t^±>Ô tu* <Ìw N©¿^±>w w°Â„ ª∏Bt^±>Ô J¡∑ N≈fiu tu* ˚°bfi°
J¡≤ ÔufiÙ ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N≈fiu tu* N°<ÌÃ∫t^±>Ô J¡∑ ˚°bfi° J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d J¡¿v≈w <b_w°≤ Ÿu ∫°fiÙ <b_w¨w N≈fiu Nb∫b
Ÿa_S°fi Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ⁄Ì∫ N°æ≤ f°fl N°J¡°„ tu* ÌuÌÙ›∫t°fi, ª∏Bt^±>Ô J¡∑ N≈fiu tu* ˚°bfi° J¡≤fiu Ju¡
J¡°≤d J¡¿v≈w <b_w¨w N≈fiu Nb∫b Ÿa_S°fi Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ •w N°J¡°„ tu* ª∏BR¡≈ Ÿu <Ìw F…Î, f°fl
Îba N°U∫∏w≤ fC<]b¨<WR¡≈Ù ≈®<w˚°Ÿ°u* N°æ≤ fiŸu ≈®<w˚°<Ÿw F…Î ≈Ì°SÕŸt¥F°u* tu* NfiC_∫¥wR¡≈ Ÿu
<fi≤∏w≤ NfiC˚¥w F°u ≤Fu Ÿa<bÌ°ÃtJ¡ I°fiR¡≈, „≤Ù≤ Ju¡ tC© N°<Ì π°≤°u* Ÿu f°F≤ <bT∫-≈®Ìu„°u* tu*
N≈fiu N°˚°Ÿ°u* J¡°u ≈®°›w J¡≤°fiub°Ôu, tC© tu* ≈®°d_bR¡≈, „ÆÌ N°<Ì <bT∫°u* J¡°u N≈fiu N°fi∏ÌR¡≈Ù ≤Ÿ
Ÿu FÙ t@C≤ ffi°J¡≤ t°fi°u* _b°Ì Ôu ≤Fu, ≈®°d Îba tfi R¡≈Ù Ì°u ÃJ¨¡‹¸> |°un°u* Ÿu ∫C•w, ≈®°d Îba N≈°fiR¡≈Ù
≤S ≈≤ N°R¡», N∏Ì≤ Ÿu NÃ∫∏w y¥», ⁄Ì∫R¡≈Ù yCF° tu* Nb¿_Sw, I°wΔ∫ I°fi°u* Ju¡ I°w°, Ÿ‡≈¥dÕ
J¡t°u˘ Ju¡ J¡w°Õ, Ÿ‡≈¥dÕ ˚°u≠∫ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ ˚°u•w° N°æ≤ Ÿt_w I°fi°u* Ju¡ _tw°Õ ≈≤t <„b J¡° <ıŸfiu <J¡
"∫S° ≈®J¡°„∫Ã∫uJ¡# J¨¡Ã_fia Ô°uJ¡<tta ≤<b# $ su`a su`Ù wS° J¨¡Ã_fia ≈®J¡°„∫<w ˚°≤w $$' () ˚yb°fig
π°≤° J¡FÙ yoÕ oŸ ≤Ù<w Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ Nay Ÿt¥F°u* J¡° ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ I°fi J¡≤ <Ô∫° Fæ, ı°u <bT∫°u* J¡∑ ˚°bfi°
N°æ≤ N˚°bfi° Ÿu Ô<sw Fæ, Ÿ‡≈¥dÕ ≈®J¡°„°u* Ÿu ˚Ù N<@J¡ ≈®J¡°„R¡≈ Fæ wS° ŸbÕΔ∫°≈Ù Fæ - º∫°fi
J¡≤u $$8-12$$ <fi‹J¡TÕ <fiJ¡°Ôfiu ≈≤ ∫°fiÙ ≈≤t°SÕw# J¡Ô°„¥∏∫ N°æ≤ Δ∫bF°≤w# J¡Ô° Ÿu ∫C•w, ÌuF-
¿_Sw, ⁄Ì∫°J¡°„ tu* <bª≤d„ÙÔ, ≈≤t°SÕw# ≤°y„¥∏∫ N°æ≤ Δ∫bF°≤w# ≤°y∫C•w wS° <fi≤∏w≤ Nay-
≈®Ã∫ayΔ∫°≈Ù f°u@_bR¡≈ (oŸ f°u@<Ô*y°ÃtJ¡ ≈≤t<„b J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u $)$$13$$
ŸÙJ¡° <bb≤d J¡≤wu Fæ* $
ı°u tfi J¡∑ tfifi°¿ÃtJ¡° „<•w tu* Nb¿_Sw Fæ; ≈®°d Îba N≈°fi Ju¡ tº∫ tu* <Ìw Fæ; ⁄Ì∫, J¡^™>
N°æ≤ w°ÔC Ju¡ tº∫ tu* Nb¿_Sw Fæ NS°Õwg ttÕ_S°fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF°≥ <b„uTR¡≈ Ÿu N<˚Δ∫•w F°uw°
Fæ wS° ˚°æ* N°æ≤ fi°J¡ Ju¡ Ny®˚°yR¡≈ ≈Ù™> ≈≤ N°ŸÙfi Fæ ∫°fiÙ bF°≥ ≈≤ ≈°_∫ Fæ ( Ÿ f°u@R¡≈ <Ô*y
J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ) $$14$$ ı°u „æb„°˜ tu* ≈®<Ÿ] ~>WÙŸ w[b°u* Ju¡ ª≤t_S°fi tu* ∫°fiÙ N¿∏wt
J¡°u<¸> tu* ¿_Sw Fæ; J¡°ÔÙ, ≤°æBÙ, J¡Ô<bJ¡≤dÙ N°<Ì „<•w∫°u* Ju¡ <b˚°y tu* tfi°u∏tfiÙ-fi°tJ¡ „<•w
J¡∑ N∏wÌ„° J¡°u ˚Ù ı°u Ô°≥| y∫° Fæ, NSb° <„b∫°uy tu* ≈®<Ÿ] ŸfÙı Ÿt°<@R¡≈ ∏t∏∫∏w-Ì„°
J¡°u ı°u ≈°≤ J¡≤ y∫° Fæ ∫°fiÙ ı°u <fifÙÕı Ÿt°<@R¡≈ Fæ; ı°u ˚Ùw≤ „ÆÌ N°<Ì <bT∫°u* J¡°u Ã≈∏fi J¡≤w°
Fæ N°æ≤ tfiR¡≈Ù ≈sÙ J¡°u ≈®u¿≤w J¡≤ ≤F° Fæ (Ÿ f°u@R¡≈ <Ô*y J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ) $$15$$ ı°u
Δ∫bF°≤R¡≈ <bJ¡v≈Ì„° tu* b°h∫R¡≈ wS° <fifÙÕı Ÿt°<@ N°æ≤ t°usÌ„° tu* Ô‚∫R¡≈ ∫°u* Ì°u ≈®J¡°≤ Ju¡
„ÆÌt°y°u˘ tu* ¿_Sw Fæ Îba ı°u <wÔ tu* wuÔ J¡∑ fi°o˘ Ÿ˚Ù Nay°u* Ju¡ N∏Ì≤ Nb¿_Sw Fæ (Ÿ f°u@°ÃtJ¡
() ıæŸu ÎJ¡ F°uw° F…N° ˚Ù ∫F Ÿ¥∫Õ Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uJ¡ J¡°u ≈®J¡°<„w J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ tF°˚¥w°u*
Ÿu ÔuJ¡≤ @¨<w≈∫Õ∏w J¡Fu y∫u Ÿ˚Ù su`°u* J¡°u ÎJ¡ F°uw° F…N° ˚Ù ∫F su`Ù ≈≤t°Ãt° ≈®J¡°<„w J¡≤w°
Fæ $ (yÙw° 13.33)
ŸyÕ - 39] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1385
<Ô*y J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤fi° ª°<FÎ) $$16$$ ı°u J¡Ô°N°u* J¡∑ J¡v≈fi°N°u* Ÿu „¥∏∫ N°æ≤ _S¥Ô ÌuF R¡≈ Ÿu
≈¿≤dw ˚¥wt°`°N°u* Ÿu J¡<™>fi ∫°fiÙ t¥wÕ Fæ*, ı°u ÌuF Ju¡ ÎJ¡Ìu„˚¥w ŸC∏Ì≤ ⁄Ì∫-J¡tÔ tu* N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ
ÌuF tu* ¿_Sw Fæ (Ÿ f°u@<Ô*y J¡° <ª∏wfi J¡≤fi° ª°<FÎ) $$17$$ ı°u ªæw∏∫t°`_bR¡≈ N°æ≤ <fitÕÔ
N°˚°Ÿ_bR¡≈ Fæ,ı°u Nº∫°ŸR¡≈ <bJ¡v≈°u* J¡° N<@‹™>°fi Fæ, ı°u ŸbÕ` ≈®Ã∫s-Âÿ∫ Fæ wS° ı°u N≈fiu
NfiC˚b J¡° _bR¡≈ Fæ (Ÿ f°u@R¡≈ <Ô*y J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ) $$18$$ ı°u _bJ¡∑∫
≈®Ã∫y°Ãt_bR¡≈ Fæ N≈fi° _bR¡≈ ˚¥Ô ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ı°u ˚°uy°<ÌR¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ N°æ≤ ı°u _b∫a FÙ
N≈fiu Ÿu N<w¿≤•w ≈Ì°S°u˘ J¡° buuT @°≤d J¡≤ „Ù|® N≈fiu ŸaJu¡w Ÿu t°fi°u* <πÃb ≈®°›w J¡≤ ¿_Sw Fæ (ÎuŸu
f°u@<Ô*y_bR¡≈ <„b J¡° º∫°fi J¡≤fi° ª°<FÎ)$$19$$ ∫F ≈≤t <„b_bR¡≈ N°ÃtÌub F°S, ≈æ≤ N°<Ì
Nb∫b°u* Ÿu ∫C•w Fæ, Ju¡„, fi© Îba Ì°≥w°u* Ÿu ŸtÔaJ¨¡w Fæ N°æ≤ <ıŸJ¡∑ _bÌuFŸa<b<W∫°≥ FÙ ≈¿≤ª°<∫J¡°
Fæ*, ÎuŸu oŸ Ìub J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$20$$ f°flu¿∏B∫°u* J¡∑ ≈¨SJg¡-≈¨SJg¡ Δ∫°≈°≤˚¥w, NwÎb
<ª`-<b<ª` NfiuJ¡ R¡≈, ≤Ÿ N°<Ì J¡° y®Fd J¡≤fiu tu* Ÿ°tØ∫ÕR¡≈ „<•w∫°≥ tu≤Ù (Ÿt_w o¿∏B∫°u* tu*
„<•w Îba ≈®°d Ìufib°Ôu ıÙb°Ãt°R¡≈ Ìub J¡∑) Ÿ ≈®J¡°≤ Ÿub° J¡≤wÙ Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈ÃfiÙ N≈fiu ≈<w
J¡∑ Ÿub° J¡≤wÙ Fæ $$21$$ <ıŸfiu wÙfi°u* Ô°uJ¡ J¡° b¨W°∏w <bI°<≈w <J¡∫° Fæ, bF tfi FÙ •w ≈®J¡°≤ Ju¡
Ìub_bR¡≈ tu≤° π°≤≈°Ô ∫°fiÙ ≈F≤uÌ°≤ Fæ N°æ≤ oŸ ≈®J¡°≤ f°fl°SÕ<bT<∫dÙ <ª∏w° FÙ π°≤ ≈≤ ¿_Sw
Ÿ∏t°`y°uª≤ F°ufiu Ÿu „C]_bR¡≈° NSb° ≈≤t<bÿbŸfiÙ∫° tu≤Ù N∏w#≈C≤ ≈°<ÔJ¡° Fæ $$22$$ N≈fiÙ
w≤F ÌqŸ≤°u* Ju¡ ˚Ù ≈®ut J¡∑ <bT∫ F…oÕ I°fi„<•w N°æ≤ ≈®°d„<•w Ì°u tu≤Ù (ıÙb°Ãt° J¡∑) ≈¿Ãfi∫°≥ Fæ* $
<ª`-<b<ª` „°˜Ù∫ Îba Ô°æ<J¡J¡ I°fi FÙ tu≤u „≤Ù≤yw N°˚¥Td Fæ* $ f°fl ≈®Ìu„ tu* ytfi FuwC F°ufiu Ÿu
I°fiu¿∏B∫-Ÿt¥F°u* Ju¡ Ÿ°S b°Jg¡ N°<Ì J¡tuÕ¿∏B∫°≥ FÙ tu≤u |≤ Ju¡ π°≤ Fæ* $$23$$ N≈≤°usR¡≈ Ÿu ≈®wÙ∫t°fi
tæ* (ıÙb°Ãt°) bFÙ <„b_bR¡≈ Fq≥, N°æ≤ ≈¿≤h~>uÌ„¥∏∫ N°J¡°≤b°Ô°, Nfi∏w_bR¡≈, Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ Ÿu
≈¿≤≈¥dÕ, N∏w∫°ÕtÙ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿf b_wCN°u* J¡° ≈¥≤J¡ Îba N©^±> N<πwÙ∫R¡≈ F°uJ¡≤ tæ* ¿_Sw
Fq≥ $$24$$ oŸ ≈®J¡°≤ _bh~> N°æ≤ NÔ°æ<J¡J¡ ≈®Ã∫•w[b J¡° ≈<≤ª∫ ≈®°›wJ¡≤ ÌubÃb Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ∫F
ıÙb°Ãt° ˚Ùw≤ ©uÌ„¥∏∫ b_wC_bR¡≈ F°uJ¡≤ <_Sw ≤Fw° Fæ $$25$$
Ÿ ≈¥ı° ≈¿≤≈°J¡ Ju¡ k¡Ô fwÔ°wu Fæ* $
tFTuÕ, bF ≈¥ıJ¡ fi w°u N_w F°uw° Fæ N°æ≤ fi <Ìw FÙ F°uw° Fæ $ bF fi w°u Ÿ∏wC‹¸> F°uw° Fæ N°æ≤ fi
J®C¡] FÙ F°uw° Fæ $ bF fi w°u w¨<›w J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ N°æ≤ fi sC<@w FÙ F°uw° Fæ $ bF fi JC¡~> ª°Fw° Fæ N°æ≤
fi JC¡~> ~>°unw° FÙ Fæ $$26$$ ˚Ùw≤ Ÿt N°æ≤ f°F≤ ıÙb∏tC•w°u* Ju¡ Ÿt°fi N°J¡°≤b°Ô°, Ÿf ≈®°<d∫°u* Ju¡
<ªW tu* "tu≤° FÙ ∫F <≈®∫ Fæ' ∫°u* ÎJ¡R¡≈ Ÿu Nb˚°Ÿt°fi, <fi<bÕJ¡°≤ F°ufiu Ÿu ŸbÕÌ° Ÿt°fi N°J¨¡<w Ÿu
∫C•w NwÎb ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ıÙb∏tC•w-Ì„° J¡°u ≈®°›w F…N°, ª°≤°u* N°u≤ ŸC∏Ì≤ N°„∫ Ÿu „°u<˚w N°æ≤
N<πwÙ∫ FÙ ∫F ıÙb°Ãt° ÌuF≈°w≈∫Õ∏w N©^±> w[bI°fi Ÿu ∫C•w F°uw° F…N° <ª≤J¡°Ô wJ¡ ≤°w-
<Ìfi ∫F Ìub≈¥ıfi J¡≤w° FÙ ≤Fw° Fæ $$27,28$$
oŸJ¡° J¡°æfi-Ÿ° Ìub Fæ ? N°æ≤ ÌuF<bfi°„ ≈∫Õ∏w <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ ≈¥ı° J¡≤w° ≤Fw° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ªæw∏∫w[b Ÿu ≈¿≤ª°<Ôw „≤Ù≤ FÙ oŸJ¡° Ìub J¡F° y∫° Fæ $$29$$ N°æ≤ Nfi°∫°Ÿ ≈®°›w Ÿ‡≈¥dÕ
<`≈C¸>ÙR¡≈ (I°w°, Iu∫ N°æ≤ I°fiR¡≈) b_wC Ÿu Ÿt (≤°y°<Ì„¥∏∫) Îba Ÿ‡≈¥dÕ (Ÿ‡≈¥dÕ o¿∏B∫°u* Ÿu
1386 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ı∏∫) I°fi Ju¡ π°≤° o¿∏B∫°u* J¡∑ b¨<W∫°u* tu* ≈®<w<f¿‡fw ªæw∏∫ Ÿu ≈≤ ∫°fiÙ ŸJu¡ <f‡f˚¥w ªæw∏∫t°`R¡≈
Ÿ Ìub J¡∑ bF (ıÙb°Ãt°) ≈¥ı° J¡≤w° Fæ $$30$$ ıæŸu-wæŸu ≈®°›w Δ∫°≈°≤°u* Ÿu <Ÿ] f°fl Îba N°U∫∏w≤
b_wCN°u* Ÿu ŸJ¡∑ ˚ÔÙ˚°≥<w ≈¥ı° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ oŸ Ìub≈¥ı° tu* y∏@, ≈C‹≈ N°<Ì b_wCN°u* J¡°u ıC¸>°fiu
Ju¡ <ÔÎ <J*¡<ªwg ˚Ù ≈®∫Ãfi fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ $$31$$ ≈®°›w F…Î f®°Êd, s<`∫, N°<Ì R¡≈ N≈fiu „≤Ù≤
Ju¡ <ÔÎ <ªw „°˜°fiCŸ°≤ ofi Δ∫bF°≤°u* Ÿu N°æ≤ ÌuF-@°≤d Ju¡ <fi<tW˚¥w N∏fi-≈°fi N°<Ì Ÿu Ÿ
ŸC∏Ì≤ N°ÃtÌub J¡∑ <fiÃ∫ ≈¥ı° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$32$$ Nfi°∫°Ÿ ≈®°›w ˚‚∫, ˚°u≠∫ N°æ≤ N∏fi≈°fi Ÿu
wS° <b<b@ Îuÿb∫Õ Ÿu ∫C•w „∫fi, N°Ÿfi Îba Ÿb°≤Ù Ÿu Ÿ <„b J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u $$33$$ ˜Ù, N∏fi,
≈°fi N°<Ì Ÿa˚°uy-Ÿ°ty®Ù Ju¡ <bÔ°Ÿ Ÿu ∫C•w Ÿf ≈®J¡°≤ Ju¡ ŸC©°u* Ÿu N°Ãt° J¡°u w[bw# ı°fiJ¡≤
ŸJ¡∑ ≈¥ı° J¡≤u $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ıf wJ¡ ŸJ¡° I°fi fiFÙ* F°uw°, wf wJ¡ <bT∫-ŸC©°u* tu* N°Ÿ•w
fiFÙ* F°ufi° ª°<FÎ $$34$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ Ìæb ≈®°›w Ì…#©°u* J¡° ≈˚°uy J¡≤wu Ÿt∫ ˚Ù N°Ãt-≈¥ı° J¡∑ FÙ fC<] J¡≤fi° ª°¿FÎ,
πuy fiFÙ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N°<@∫°u* Îba Δ∫°<@∫°u* Ÿu Δ∫°›w, t°uF wS° J®¡°u@ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ∫S° ≈®°›w Ÿt_w ≈Bb°u* Îba Ì…#©°u*
Ÿu Ÿ N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u $$35$$ ∫S°≈®°›w ıy߇f∏@Ù Ÿt_w ªu‹¸>°N°u* Ju¡ k¡Ô°u* Ÿu wS° ıÙbfi,
t≤d N°æ≤ _b›fi N°<Ì Ÿu Ÿ N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u $$36$$ ≈®b°F≈<ww_bR¡≈ (≈®°≤Æ@-≈®b°F Ÿu
≈®°›w) Ì¿≤Bw° NSb° ≤°≠∫ Ÿu N°æ≤ <ª`<b<ª` ªu‹¸>°R¡≈ k¥¡Ô°u* Ÿu <b„C]_bR¡≈ Ÿ N°ÃtÌub J¡∑
≈¥ı° J¡≤u $$37$$ fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ J¡ÔF°u* Ju¡ w≤ay°u* Îba J¡°<t<fi∫°u* Ju¡ vÔ°Ÿ°u* Ÿu „°u<˚w ≤°y N°æ≤ πuT
Ju¡ <bÔ°Ÿ Ÿu Ÿ Ÿ°æ‡∫ N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u $$38$$
wf •∫° J¡ÔF J¡≤fiu tu* ˚Ù wÃ≈≤ F°ufi° ª°<FÎ ? oŸ ≈≤ fiFÙ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Ÿ≠ıfi°u* Ju¡ ⁄Ì∫ tu* ≤Ffiub°ÔÙ, ª∏Bt° J¡∑ fi°o˘, „ÙwÔ, t@C≤_b˚°b R¡» tæ`Ù Ÿu ⁄Ì∫-≈®Ìu„ tu*
¿_Sw Ÿ N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u $$39$$
J¡ÔF N°<Ì Ju¡ fi F°ufiu tu* ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
≈us° Ÿu, Ì∫° Ÿu, ⁄Ì∫ tu* <fiÃ∫ ≈®Ÿ∏fiw° Ÿu, „C] J®¡°u@°<Ì Ju¡ <fiy®F J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ-≈]<w Ÿu N°æ≤
I°fi Ÿu Ÿ N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u $$40$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ <bT∫-˚°uy°u* tu* Ô‡≈¸> ˚Ù fi F°ufi° ª°<FÎ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<fi<fiÕ<tW ≈®°›w N°æ≤ N<fi∫w ¿_Sw ˚°uy-Ÿt¥F°u* Ju¡ fÙª ≈®°›w F…Î <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ju¡ <J¡ŸÙ Ÿt∫ Ju¡
˚°uy Ÿu N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u $$41$$
„°˜ Ÿu N<fi<T] N°æ≤ <fi<T] ˚°uy°u* Ju¡ ŸbÕÌ° Ã∫°y Ÿu NSb° J¡FÙ* N<fi<T] ˚°uy°u* tu* ≤°y Ÿu
„C]_bR¡≈ N≈fiu N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u (∫F°≥ ≈≤ ≈FÔ° ≈s tC¶∫ Fæ N°æ≤ ÌqŸ≤° ≈s y°æd Fæ, ∫F
ı°fifi° ª°<FÎ $)$$42$$ N∫C•w°Ãt° Ÿu ~>°unu y∫u N°æ≤ ∫C•w°Ãt° Ÿu y®Fd <J¡∫u y∫u o‹¸>-N<fi‹¸>
Ÿt¥FR¡≈ <bT∫°u* Ÿu <bT∫°u* Ju¡ ˚°u•w° Ÿ N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤u $$43$$
Nf tC¶∫ ≈¥ı° J¡° Ÿ°≤ fwÔ°wu Fæ* $
fi‹¸> ≈Ì°SÕ w°u fi‹¸> FÙ Fæ, Nw# ŸJ¡∑ ≈us° J¡≤u ∫°fiÙ ŸJ¡° Ÿ°uª fi J¡≤u $ N°æ≤ ≈®°›w ≈Ì°SÕ
ŸyÕ - 39] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1387
≈®°›w FÙ Fæ, Nw# ŸJ¡° y®Fd J¡≤u $ tFTuÕ, <fi<bÕJ¡°≤ F°uJ¡≤ ÎuŸ° J¡≤fi° FÙ N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° Fæ (∫F
wCt ı°fi°u) $$44$$ Ÿ‡≈¥dÕ o‹¸> Îba N<fi‹¸> ≈Ì°S°u˘ tu* ŸbÕÌ° FÙ ≈≤t Ÿt°fiw° J¡° N°Z∫ J¡≤ <fi≤∏w≤
N°Ãt-≈¥ı°R¡≈ b®w J¡≤fi° ª°<FÎ $$45$$ "∫F ıywg f®ÊR¡≈ FÙ Fæ' oŸ Â<‹¸> Ÿu Ÿf ≈Ì°SÕ „C˚ FÙ Fæ*,
∫°u* ı°fifi° ª°<FÎ $ f®Ê Ÿab<Ôw t°∫°R¡≈w° J¡∑ Â<‹¸> Ÿu w°u Ÿf „C˚°„C˚Ÿa<tZ Fæ, ∫°u* ı°fifi°
ª°<FÎ $ oŸ ≈®J¡°≤ Ì°ufi°u* FÙ w≤F Ÿu Ÿtw° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bæT‡∫Ì„Õfi J¡° J¡°uoÕ J¡°≤d fi F°ufiu Ÿu "∫F
Ÿf N°Ãtt∫ Fæ NSb° N°Ãt≈®ªC≤ Fæ' ∫°u* ˚°bfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ oŸ ≈®J¡°≤ ŸÌ° N°Ãt-≈¥ı°R¡≈ b®w
J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤fi° ª°<FÎ $$46$$ ı°u N°≈°ww# («¡≈≤-«¡≈≤ Ÿu ∫°fiÙ Â<‹¸>t°` Ÿu) ≤tdÙ∫ (ŸC©
∫° ŸC©Ÿ°@fi) ≈®wÙw F°uw° F°u N°æ≤ ı°u N°≈°ww# Ì…#©R¡≈ ∫° Ì…#©Ÿ°@fi ≈®wÙw F°uw° F°u, Ÿ
ŸfJ¡°u •w ≤Ù<w Ÿu ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ Ÿt°fiR¡≈ ı°fiJ¡≤ <fi≤∏w≤ N°Ãt≈¥ı°_bR¡≈ b®w J¡° NfiC‹™>°fi
J¡≤fi° ª°<FÎ $$47$$ "∫F bFÙ tæ* Fq≥' N°æ≤ "∫F tæ* fiFÙ* Fq≥' oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ˚uÌ J¡°u ~>°un Ìufi° ª°<FÎ wS°
"∫F Ÿf f®Ê FÙ Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ <fiÿª∫ J¡≤ <fi≤∏w≤ N°Ãt≈¥ı°R¡≈ b®w J¡° N°ª≤d J¡≤fi° ª°¿FÎ $$48$$
∫S° ≈®°›w Ÿf w≤F Ju¡ N°J¡°≤R¡≈ <bJ¡°≤°u* Ÿu ∫C•w Ÿ˚Ù ≈®J¡°≤°u* Îba Ÿt_w R¡≈ N°æ≤ fi°t°u* Ÿu Ÿb°ÕÃtJ¡
Ÿ N°ÃtÌub J¡° ŸÌ° ≈¥ıfi J¡≤fi° ª°<FÎ $$49$$ <tØ∫°Ãb-Â<‹¸> Ÿu N˚Ù‹¸> b_wC J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤
N°æ≤ Nfi˚Ù‹¸> b_wC J¡° ˚Ù ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Îba "Ÿ˚Ù N°Ãtt°`R¡≈ Fæ*' oŸ fC<] Ÿu fi Ì°ufi°u* J¡° (N˚Ù‹¸>
N°æ≤ Nfi˚Ù‹¸> J¡°) _bÙJ¡°≤ J¡≤Ju¡ ˚Ù <fiÃ∫ N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$50$$ N≈®°›w b_wC J¡∑
oh~>° fi J¡≤w° FCN° N°æ≤ ≈®°›w b_wC J¡°u fi ~>°unw° FCN° _b˚°bw# Ìæb Ÿu ≈®°›w ŸC©-ÌC#© Ju¡ FuwC˚¥w
<bT∫°u* J¡° Ÿ ≈®J¡°≤ N<bJ¨¡w F°uJ¡≤ ≈˚°uy J¡≤u, <ıŸ ≈®J¡°≤ N<bJ¨¡w F°uJ¡≤ ŸtCB fi<Ì∫°u* J¡°
≈˚°uy J¡≤w° Fæ () $$51$$ wCh~> ∫°fiÙ N≈t°fi N°<Ì J¡∑ wS° NwCh~> NS°Õwg b@, f∏@, ŸbÕ_bfi°„
N°<Ì J¡∑ ≈¿≤¿_S<w∫°u* tu* ≈®Ÿ•w πuy J¡°u ≈C”T Ÿ ≈®J¡°≤ fi ≈®°›w F°ubu, <ıŸ ≈®J¡°≤ <ª≤J¡°Ô Ÿu
NfiCb¨W Ÿ≤Ô, ¸>u»u, „Ùw, Ì°F N°<Ì <ª`-<b<ª` ≈Ì°S°u˘ tu* N°J¡°„ πuy J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $$52$$
Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ J¡tÕ Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu „C˚ ∫° N„C˚ ı°u ˚Ù J¡°uoÕ b_wC ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ, <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑
<bJ¨¡<w Ju¡ <ffi° y¨FÙw ŸÙ b_wC Ÿu N°ÃtÌub J¡° ≈¥ıfi J¡≤u $$53$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ <b<ª` ÌC#©, ≤°y, πuT N°<Ì <bJ¡°≤°u* J¡∑ FuwC˚¥w; t@C≤, ©\>Ù, J¡¸C>, <w•w N°<Ì
<bTt-≤Ÿ°u*b°ÔÙ ˚°uÀ∫-BΔ∫R¡≈Ù Ô¿‚t∫°u* J¡° <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ <bJ¡°≤ Ju¡ <ffi° N°Ãt° <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤
y®Fd J¡≤ ŸJ¡w° Fæ ? w°u oŸJ¡° Ÿt°@°fi ∫F Fæ <J¡ ÎJ¡ Ÿt≤Ÿ Ÿu FÙ Ÿ˚Ù tu* <bTtw° J¡° <fi≤°ŸJ¡≤
t@C≤w° ffi°J¡≤ FÙ N°Ãt° fiJ¡° y®Fd J¡≤ ŸJ¡w° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tFTuÕ, oŸ N°Ãt-≈¥ı° Ju¡ <b@°fi tu* ı°u BΔ∫Ÿ‡≈<W∫°≥ fwÔ°oÕ yoÕ Fæ*, bu Ÿf ÎJ¡t°` Ÿtw°R¡≈
≤Ÿ Ÿu ˚≤Ù ı°fiu≈≤ fi J¡°uoÕ ©\>Ù F°uwÙ Fæ* N°æ≤ fi J¡nbÙ F°uwÙ Fæ*, fi <w•w F°uwÙ Fæ* N°æ≤ fi J¡ŸæÔÙ FÙ
F°uwÙ Fæ* $ ÎuŸÙ ¿_S<w tu* ≈≤_≈≤ <b”] <ª`-<b<ª` ≤Ÿ°u* Ÿu ˚≤Ù FCoÕ ˚Ù bu t@C≤ ≤ŸbwÙ FÙ F°u ı°wÙ
Fæ*, ∫F N°≈ <fi¿ÿªw ı°<fiÎ $$54,55$$

() oŸÙ ˚°b tu* yÙw° tu* ˚Ù J¡F° Fæ # N°≈¥∫Õt°dtªÔ≈®<w˛>a ŸtCBt°≈# ≈®<b„a<w ∫πwg $
wπÃJ¡°t° ∫a ≈®<b„a<w ŸbuÕ Ÿ „°a<wt°›fi°u<w fi J¡°tJ¡°tÙ $$ (yÙw° # 2.70)
1388 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ÎJ¡t°` N°fi∏Ì≤Ÿ_bR¡≈ ≈≤f®Ê J¡° <bbwÕ F°ufiu Ÿu NSb° Ÿtw° Ju¡ Ì„Õfi Ÿu fi BΔ∫-Ÿ‡≈<W∫°u*
J¡° N<bJ¨¡wR¡≈ Ÿu y®Fd F°u ŸJ¡w° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
≤Ÿ„<•w ∫°fiÙ "≤Ÿ°u bæ Ÿ#' oŸ ZC<w Ÿu ≈®Ì<„Õw N°Ãt° Ÿtw° Ÿu t@C≤ Fæ, N°_b°Ìfi J¡≤fiu ∫°uÀ∫
Fæ N°æ≤ NwÙ¿∏B∫ Fæ $ ŸŸu ı°u ªuÃ∫ ˚°<bw F°uy°, bF wÃsd FÙ Nt¨wwCv∫ t@C≤ F°u ı°∫uy° $$56$$
Ÿtw°R¡≈ Nt¨w Ÿu ı°u-ı°u ˚°<bw F°uw° Fæ, bF Ÿf, ª∏Bt° Ÿu ¸>≈Ju¡ FCÎ Nt¨w J¡∑ fi°o˘, ≈≤t
t@C≤w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$57$$ f®Êæ•∫Ì„Õfi_bR¡≈ Ÿtw° Ÿu _b∫a N°J¡°„ J¡∑ w≤F <bJ¡°≤„¥∏∫
F°uJ¡≤ tfi Ju¡ Ô∫≈¥bÕJ¡ ı°u Nfi°∫°Ÿ Nb<_S<w Fæ, bFÙ tC¶∫ Ìub°ªÕfi J¡F° ı°w° Fæ $$58$$
ªæw∏∫t°`_bR¡≈, N<πwÙ∫ I°fiÙ J¡°u ˚Ù ≈¥dÕª∏B J¡∑ fi°o˘ ≈¿≤≈¥dÕ, Ÿtw° Ÿu Ÿt°fi≈®J¡°„∫C•w,
_bh~> N°æ≤ _k¡<¸>J¡<„Ô° J¡∑ fi°o˘ <fitÕÔ Îba » F°ufi° ª°<FÎ $$59$$ ˚Ùw≤ N°J¡°„ J¡∑ w≤F <b„°Ô
N°æ≤ f°F≤ ≈®°J¨¡w J¡°∫°u˘ J¡°u J¡≤fiub°Ô°, ≤aıfi°R¡≈ <Ft Ÿu tC•w Îba ≈¥dÕ ı°u w[bI Fæ, bFÙ tu≤° tC¶∫
≈¥ıJ¡ Fæ $$60$$ NI°fiR¡≈ tu|°u* Ju¡ fi‹¸> F°ufiu ≈≤ _b›fi tu* ˚Ù <ıŸtu* J¡°t N°<Ì fiFÙ* Ìu©u ı°wu wS°
<ıŸJ¡° NF∏w°R¡≈ JC¡F≤° „°aw F°u ªCJ¡° Fæ, bF w[bI „≤ÃJ¡°ÔÙfi N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ „°u<˚w F°uw°
Fæ $$61$$ N°fi∏Ì°t¨w Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d _b∫a ª∏Bt°R¡≈ F°uw° FCN° ˚Ù ı°u N≈fiu <fi‹J¡ÔaJ¡
≈®J¡°„ Ju¡ N°<@•∫ Ÿu Ÿ¥∫Õ F°u y∫° Fæ, <ıŸtu* Ÿu tfi°ub¨<W (≈®t°), ≈®t°w° N°æ≤ ≈®tu∫ ∫F ˚uÌ ªÔ° y∫°
Fæ, wÃsd Ã≈∏fi FCÎ f°ÔJ¡ Ju¡ I°fi J¡∑ fi°o˘ <bJ¡v≈ <b_w°≤ Ÿu „¥∏∫, <ªÌ°˚°Ÿ Îba ªuwfi Ju¡
t¥Ô˚¥w Ÿ _b°Ãt<„b J¡°u ≈®„°∏w<ªW≈¥bÕJ¡ Ìu©wu FCÎ wCt NÃ∫CWt ıÙb∏tC•w-≈Ì tu* ¿_Sw F°uJ¡≤
ŸÙ R¡≈ Ÿu Nb¿_Sw F°u ı°N°u (bFÙ ≈≤°≈¥ı° Fæ) $$62$$
<b_w°≤≈¥bÕJ¡ J¡FÙ yoÕ f°w°u* J¡° FÙ Ÿasu≈ J¡≤ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
tFTuÕ, Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ J¡≤d Ju¡ (≈C”T Δ∫°≈°≤°u* Ju¡) J®¡t°u* Ÿu Ã≈∏fi Ÿ‡≈¥dÕ b_wCN°u* Ju¡ ŸC©-
ÌC#©°ÃtJ¡ <bÔ°Ÿ°u* Ÿu „≤Ù≤ Ju¡ N<@≈<w oŸ N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤°u N°æ≤ <ıŸŸu Ÿ‡≈¥dÕ tfi°u≤S ªÔu
y∫u Fæ*, ÎuŸÙ fC<] Ÿu ≈Ô<sw F°uJ¡≤ ¿_Sw F°u ı°N°u (bFÙ tC¶∫ <„b-≈¥ı° Fæ) $$63$$
fiw°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ª°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
≈¥≠∫, ≈¥ıJ¡ Îba ≈¥ı° N°<Ì <bJ¡v≈°u* Ÿu „¥∏∫, <„b_bR¡≈,
„C] ≈¥dÕ <ªÌ°Ãt° FÙ Ìubw°N°u* tu* Ÿ°≤ Fæ ∫F bdÕfi $
N°ÃtI°fiÙ π°≤° <b<Fw N°æ≤ N<b<Fw Ÿ˚Ù ≈®J¡°≤ Ju¡ J¡tÕ <„b°ªÕfiR¡≈ FÙ Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # tFTuÕ, ∫S° Ÿt∫ N°æ≤ ∫S° „<•w wCt ı°u ˚Ù JC¡~> J¡tÕ J¡≤wu F°u NSb° fiFÙ* ˚Ù
J¡≤wu, bF ªæw∏∫t°`_bR¡≈ <„b°ÃtJ¡ N°Ãt° J¡° N∏w#≈¥ıfi Fæ $$1$$
<J¡Ÿ J¡°≤d ∫F N°Ãt° J¡° ≈¥ıfi F°uw° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈¥ıfi Ÿu FÙ N°Ãt° N≈fiu ≈°≤t°<SÕJ¡ <fi≤<w„∫ N°fi∏Ì_bR¡≈ J¡∑ N<˚Δ∫<•w
≈®°›w J¡≤w° Fæ N°æ≤ _b-_bR¡≈ Ÿu FÙ _b∫a ∫F oÕÿb≤R¡≈ ıÙb°Ãt° N°<bΩJ¡ N°b≤d°u* J¡° N˚°b ˚Ù
≈®°›w J¡≤w° Fæ $$2$$
ŸyÕ - 40] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1389
Ÿ˚Ù _b°˚°<bJ¡ ªu‹¸>°Î≥ ≤°y-πuT J¡∑ t¥Ô F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NfiSÕ J¡∑ FuwC Fæ*, <k¡≤ bu N°Ãt-≈¥ıfiR¡≈
Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ N°Ãt° Ÿu ≈¨SJg¡ ≤°y-πuT N°<Ì <bJ¡°≤°u* J¡°u fi Ìu©fiu Ÿu FÙ •w ªu‹¸>°Î≥
N°Ãt≈¥ıfiR¡≈ Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<fitÕÔ N°Ãt° tu* ≤°y, πuT N°<Ì „ÆÌ N°æ≤ fiJu¡ NSÕ N°Ãt° Ÿu N∏∫ F°uJ¡≤ ≈¨SJg¡-R¡≈ Ÿu Ÿ
≈®J¡°≤ fiFÙ* ≤F ŸJ¡wu, <ıŸ ≈®J¡°≤ N<Àfi tu* N<ÀfiJ¡d $$3$$ tFTuÕ, N≈fiu N°æ≤ ≈≤°∫u Ÿ‡≈<W, Ì¿≤Ì®w°
(ÌÙfiw°), ŸC©, ÌC#©, ˚¥©, ›∫°Ÿ N°<Ì J¡° ı°u-ı°u buÌfiR¡≈ ∫°fiÙ Nº∫°≤°u≈dR¡≈ Ÿt≈Õd Fæ, bF
Ÿf oŸ N°ÃtÌub J¡° ≈¥ıfi FÙ Fæ (w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ Ìubw° ≈≤ k¥¡Ô, ≈WÙ N°<Ì J¡° N°≤°u≈ (ª»°fi°) FÙ
Ìub-≈¥ı° oŸ fi°t Ÿu ≈®<Ÿ] Fæ, ≈®J¨¡w tu* ˚Ù ŸÙ ≈®J¡°≤ ı°fifi° ª°<FÎ $)$$4$$ ÎuŸÙ ¿_S<w tu* N°J¡°„
N°<Ì _bR¡≈ Îba ı°y®wg N°<Ì _bR¡≈ <bÿb J¡° ı°u Nº∫°≤°u≈ Fæ, bFÙ <„b_bR¡≈ N°Ãt° wS° ≈®Ã∫y°Ãt°
J¡° ≈¥ıfi Fæ, (∫F <Ÿ] FCN° $ •∫°u*<J¡) <ıŸ ≈®J¡°≤ N°J¡°„°<Ì-J®¡t Ÿu |¸>R¡≈ F°uJ¡≤ f®Ê ŸŸu
NÔaJ¨¡w F°uw° Fæ, ™>ÙJ¡ ŸÙ ≈®J¡°≤ _b∫a ≈®Ã∫y°Ãt° ˚Ù ı°y®wg N°<Ì J®¡t Ÿu |¸>°<Ì_bR¡≈ F°uJ¡≤ ŸŸu
NÔaJ¨¡w F°uw° Fæ $$5$$ <„b, „°∏w, N∏∫ Ÿu ≈®J¡°<„w fi F°ufiub°Ô° _b≈®J¡°„ f®ÊR¡≈ ∫° ≈®Ã∫y°ÃtR¡≈
N°Ãt° FÙ t°fi°u* ıywg-„ÆÌ°u* Ÿu Δ∫b⁄w FCN° Fæ, Nw# ıyBq≈ ∫F Ÿt_w ≈®≈aª ŸÙ N°Ãt° Ju¡ ≈®J¡°„
Ÿu ≈®J¡°<„w wS° ŸÙJ¡∑ ¿_S<w Ÿu ¿_Sw Fæ $$6$$ NÃ∫aw N°ÿª∫Õ Fæ <J¡ ≈®Ã∫y°Ãt° FÙ N≈fiu ˚Ùw≤ J¡°
t°fi°u* N≈fi° b°_wb _bR¡≈ ˚¥ÔJ¡≤ N°æ≤ ıÙb N°<Ì Ju¡ _b˚°b°u* J¡°u N≈fi° _b˚°b ŸtHJ¡≤ |¸>, ≈¸>
N°<Ì ıywg Ju¡ R¡≈ tu* Δ∫b¿_Sw Fæ $$7$$
∫°u* w°¿[bJ¡ <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ ≈¥≠∫, ≈¥ıJ¡ N°<Ì Ÿ˚Ù <`≈C<¸>∫°≥ f°<@w F°u ı°wÙ Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ŸbÕ_bR¡≈, NŸÙt, J¡v∫°dt∫ N°Ãt° Ju¡ ˚Ùw≤ ≈¥≠∫, ≈¥ıJ¡ N°æ≤ ≈¥ı°R¡≈ ≈¿≤h~>uÌ°ÃtJ¡
<`≈C¸>Ù J¡° <b˚®t N°∫° J¡F°≥ Ÿu ? NS°Õwg •w <`≈C¸>Ù<b˚®t NŸwg FÙ Fæ $$8$$ f®Êfig, <ıŸ
≈¿≤¿h~∏fi N°J¡°≤b°ÔÙ t¥<wÕ tu* ≈¥≠∫, ≈¥ı° N°<Ì <`≈C¸>Ù-J®¡t J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ ı°wÙ Fæ, Ÿ t¥<wÕ
N°<Ì ≈¿≤¿h~>∏fi Ÿa_S°fi Ÿu (N°J¨¡<w Ÿu) ≤<Fw oÕÿb≤ tu* bF ≈¥≠∫, ≈¥ı° N°<Ì J¡° J®¡t fiFÙ* F°u
ŸJ¡w° $$9$$ tFTuÕ, ı°u Ìub ≈¥≠∫, ≈¥ı° N°<Ì <`≈C¸>Ù Ÿu ∫C•w Fæ, bF ŸÌ° <fitÕÔ_bR¡≈, Ÿt_w
„<•w∫°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Îba Nfi∏w_bR¡≈ oÕÿb≤Ãb J¡° N°@°≤ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$10$$ Fu f®Êfig, wÙfi°u*
ıywg tu* kæ¡Ôu FCÎ _bh~>°<w_bh~> Ÿa<bÌgR¡≈Ù N°ÃtÔsd oÕÿb≤ J¡∑ N°J¨¡<w J¡° b°dÙ Ÿu Δ∫bF°≤
(Δ∫≈Ìu„) ˚Ù fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° $$11$$ Fu <bπ°fi, <ıfi <bπ°fi°u* Ju¡ tw tu* Ìu„, J¡°Ô N°<Ì
Ÿu ≈¿≤¿h~>∏fi oÕÿb≤ t°fi° ı°w° Fæ, bu Ft Ô°uy°u* Ju¡ w[b°u≈Ìu„ Ju¡ ≈°` fiFÙ* Fæ* $$12$$ oŸ<ÔÎ fiJ¡∑
≈¿≤¿h~>∏fi Â<‹¸> J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N°æ≤ N≈fiÙ oŸ N≈¿≤¿h~>∏fi Â<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ Ÿt, <fitÕÔ
tfi, „°∏w, ≤°y„¥∏∫, _b_S N°æ≤ ©uÌ„¥∏∫ fC<]∫C•w F°uJ¡≤ wCt <b<@b„ ≈®°›w FCÎ ŸC©, ÌC#©,
„C˚, N„C˚ N°<Ì J¡°t°u≈˚°uy°u* Ÿu N°ÃtÌub J¡∑ ≈¥ı° J¡≤wu FCÎ ¿_Sw ≤F°u $$13,14$$ Fu tCfiu, ıF°≥
Ÿf Nay°u* tu* _k¡<¸>J¡ <„Ô°Î≥ ınÙ yoÕ Fæ* wS° ≈°Ÿ tu* ª°≤°u* N°u≤ fiÙÔ, ≤•w N°<Ì Ì¥Ÿ≤Ù J¡°uoÕ ˚Ù
b_wCÎ≥ Fæ* FÙ fiFÙ*, ÎuŸu fibÙfi tJ¡°fi tu* ≈®<w<f‡f ∫° Ôu≈ Ì°ufi°u* w≤F Ÿu ıæŸu fiÙÔ N°<Ì ≤ay°u* Ÿu J¡ÔaJ¡
fiFÙ* Ôywu, bæŸu FÙ <ıŸfiu „°u@fi Ju¡ π°≤° ÌuF Ÿu ≈¨SJg¡ ıÙb ŸtH ≤•©° Fæ, ÎuŸu Nt°<fiÃb N°<Ì
yCd°u* Ÿu ∫C•w, NwÎb NfiCR¡≈ N<πwÙ∫ N≈fiu w[b J¡°u (_b-_bR¡≈ Ju¡) «¡≈≤ J¡Fu y∫u ≈¥≠∫,
1390 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈¥ıJ¡ N°<Ì w[b Ju¡ <bt„Õ Ju¡ Ÿ°S ≈Fª°fi Ôufiub°Ôu, t°∫°J¡ÔaJ¡ Ÿu b<ıÕw N°æ≤ ŸbÕw# t°∫° Ju¡
J¡°∫ÕR¡≈ ≈®≈aª Ÿu „¥∏∫ N°≈tu* ı∏t N°<Ì Ju¡ J¡°uoÕ J¡ÔaJ¡ Ôywu FÙ fiFÙ* $$15$$
ª°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

oJ¡w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
„°˜ Îba N°ª°∫Õ N°<Ì J¡∑ Ÿk¡Ôw°, fi°t˚uÌ°u* J¡∑ J¡v≈fi°,
Nº∫°≤°u≈ J¡° J®¡t N°æ≤ wÌfi∏w≤ N≈b°Ì ofi ŸfJ¡° bdÕfi $
"fiuÿb≤_∫°&&J¨¡wuf®ÕÊfig Δ∫≈Ìu„°u <F ∫C≠∫wu' (∫°u.<fi.40$11) oÃ∫°<Ì Ÿu ıf ≈¥≠∫w[b fiÙR¡≈
N°æ≤ NΔ∫≈Ìuÿ∫ J¡F° y∫° Fæ wf ŸJ¡° "<„b' N°<Ì „ÆÌ°u* Ÿu ˚Ô° Jæ¡Ÿu Δ∫≈Ìu„ (<fiR¡≈d) F°u
ŸJ¡w° Fæ ? oŸ N°„∫ Ÿu ≈¥~>wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu Ìub, ∫<Ì <„b N°<Ì „ÆÌ°u* Ju¡ ≈®b¨<W<fi<tWJ¡ <J¡ŸÙ @tÕ J¡°
bF (≈¥≠∫w[b) _≈„Õ FÙ fiFÙ* J¡≤w° w°u <k¡≤ "<„b' ∫F fi°t <J¡Ÿ <fi<tW Ÿu J¡F° ı°w° Fæ Îba
≈≤f®Ê oÃ∫°<Ì „ÆÌ ˚Ù <J¡Ÿ <fi<tW Ÿu J¡Fu ı°wu Fæ* ? Fu fi°S, N°Ãt°„ÆÌ Jæ¡Ÿu J¡F° ı°w° Fæ N°æ≤
≈≤t°Ãt° Jæ¡Ÿu J¡F° ı°w° Fæ ? $$1$$ Fu wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* Ju¡ _b°<tfig ˚ybfig, "— wß<Ì<w <fiÌuÕ„°u
f®Êd <˜<b@# _t¨w# $' oÃ∫°<Ì Δ∫≈Ìu„°u* tu* "wwg', "Ÿwg', "<J*¡<ªwg', "fi <J*¡<ªwg', "„¥∏∫' N°æ≤
"<bI°fi' N°<Ì ˚uÌ ∫°fiÙ ÎJ¡-Ì¥Ÿ≤u Ÿu ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u J¡° ˚uÌ J¡≤fiub°Ôu ≈®b¨<W <fi<tW NS°u˘ Ÿu ∫C•w
fi°t<b„uT Jæ¡Ÿu J¡Fu ı°wu Fæ* (oŸu J¨¡≈°J¡≤ fwÔ°oÎ) $$2$$
≈¥~>u y∫u fi°t°u* tu* "Ÿwg' oŸ fi°tJ¡° ≈®b¨<W<fi<tW („¿•w Nbh~>uÌJ¡ @tÕ) Ÿwg Ÿu <˚∏fi J¡°uoÕ
Ì¥Ÿ≤° t°fifiu J¡∑ N°bÿ∫J¡w° fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ "Ÿwg' fi°t Ju¡ NSÕ tu* N∏∫ <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u Δ∫°bÃ∫Õ
(Δ∫°b¨<W Ju¡ <bT∫) ≈Ì°SÕ Ju¡ ≈®<Ÿ] fi F°ufiu Ÿu Δ∫°b¨<W J¡∑ N≈us° FÙ fiFÙ* Fæ $ N°æ≤ bF Ÿwg _b∫a
FÙ NŸwg Ÿu Δ∫°b¨W F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈®b¨<W<fi<tWJ¡ Δ∫°bwÕJ¡ @tÕ Ÿu J¡∑ y∫Ù Δ∫°b¨<W J¡∑ ˚Ù N≈us°
fiFÙ* ≤©w° $ N∏∫S° Ÿ ≈®b¨<W <fi<tW J¡∑ ˚Ù, ı°u NŸBq≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿwg J¡∑ Δ∫°b¨<W fiFÙ*
J¡≤ ŸJ¡w°, ŸW° Nbÿ∫ t°fifiÙ ≈nuyÙ, ÎuŸÙ ¿_S<w tu* wCv∫∏∫°∫ Ÿu Ÿ ŸBq≈ ≈®b¨<W<fi<tW tu*
˚Ù Ÿwg„ÆÌ J¡∑ ≈®b¨<W J¡° <fi<tW J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤° Nbÿ∫ FÙ J¡Ffi° ≈nuy°, oŸ ≈®J¡°≤ W≤°uW≤ tu* ˚Ù
N∏∫-N∏∫ ≈®b¨<W-<fi<tW Ju¡ t°fifiu ≈≤ Nfib_S° F°uwÙ ı°∫uuyÙ $ Îba "<J*¡<ªwg' N°æ≤ "fi <J*¡<ªwg'
∫u Ì°u „ÆÌ ˚Ù o¿∏B∫°buΩ°SÕJ¡ Fæ*, oŸ<ÔÎ o¿∏B∫buΩ @t°u˘ Ÿu fiJ¡° <fiÌuÕ„ fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, Nw#
Δ∫°b¨<W Ÿu <fi≤≈us F°uJ¡≤ FÙ fiJ¡∑ o¿∏B∫°buΩR¡≈ NSÕ tu* ≈®b¨<W F°u ŸJ¡wÙ Fæ $ NΔ∫°b¨W N°æ≤
Δ∫°bwÕJ¡ @tÕ Ÿu „¥∏∫ „ÆÌ NSÕf°u@ FÙ fiFÙ* J¡≤°wu - ∫F w°u N°≈ J¡˚Ù J¡F fiFÙ* ŸJ¡wu, •∫°u*<J¡
NΔ∫°b¨W Îba <fi@ÕtÕJ¡ ofi Ì°u „ÆÌ°u* J¡∑ f°u@ıfiJ¡w° Ÿb°ÕfiC˚b<Ÿ] FÙ Fæ $ "bF°≥ <fi@ÕtÕJ¡Ãb FÙ
@tÕ Fæ N°æ≤ NΔ∫°b¨W FÙ Δ∫°b¨W°u* Ÿu Δ∫°b¨W Fæ' ∫F ˚Ù N°≈ J¡F fiFÙ* ŸJ¡wu, •∫°u*<J¡ "tu≤Ù t°≥
b∏º∫° Fæ' oŸJ¡∑ w≤F b柰 J¡Ffi° bÌw°uΔ∫°|°w F°uy° $ Îbaª wCv∫∏∫°∫ Ÿu <„b N°<Ì „ÆÌ°u* J¡∑
˚Ù <fiÌ°uÕT, <fi≤<w„∫ N°fi∏Ì_bR¡≈t°` tu* <fi<tW<fi≤≈us FÙ ≈®b¨<W ≈≈∏fi FCoÕ $ NSb° wS°u•w
N°fi∏Ì_bR¡≈ ≈®∫C•w FÙ <„b tu* ÌC#© N°<Ì J¡∑ Δ∫°b¨<W ˚Ù F°u ı° ŸJ¡wÙ Fæ, ∫°u* fi°t˚uÌ°u* tu* <J¡ŸÙ
ŸyÕ - 41] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1391
≈®J¡°≤ J¡∑ NfiC≈≈<W fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # Fu tCfiu, N°<Ì N°æ≤ N∏w Ju¡ ≈¿≤h~>uÌ°u* Ÿu (Nb<@ Ÿu) _bw# ≈¨SJg¡˚¥w ≈®J¡°„°∏w≤
J¡∑ N≈us° fi ≤©fiub°ÔÙ, _b∫a≠∫°u<w#_bR¡≈ ı°u Ÿπ_wC N≈fiÙ t<Ft° tu* N≈fiu N°≈ <bΩt°fi Fæ, bFÙ
<J*¡¿ªwg „ÆÌ°<˚@u∫ Fæ ∫°fiÙ Ìu„, J¡°Ô, @tÕ, ı°<w N°<Ì Ì¥Ÿ≤°u* J¡∑ N≈us° ≤©fiub°ÔÙ ŸW° N°æ≤
≈≤°@Ùfi Δ∫°b¨<W Ÿu ¿_Sw fiFÙ* Fæ $ N°æ≤ ª¥≥<J¡ bF o¿∏B∫°u* J¡∑ y‡∫ fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ "fi <J*¡¿ªwg'
„ÆÌ°<˚@u∫R¡≈ Ÿu ˚Ù <_Sw Fæ $ ∫F°≥ "ob' „ÆÌ <tØ∫°Ãb-≈®Ì„Õfi°SÕ Fæ $$3$$
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu oÕ„°fi, ı°u fC<] N°<Ì Ÿu ∫C•w ªsC, Z°u` N°<Ì f°fl o¿∏B∫°u* J¡∑
˚Ù Â<‹¸> Ju¡ f°F≤ ªÔ° y∫° Fæ, Ÿ ≈≤t f®Ê J¡° N„aJ¡ (≈°∫ Ju¡ NŸa˚b J¡∑ N°„aJ¡° Ÿu ≤<Fw)
N<@J¡°≤Ù π°≤° Jæ¡Ÿu Ÿ°s°ÃJ¡°≤ <J¡∫° ı°w° Fæ ? w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ fC<] Ÿu ˚Ù y‡∫ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
<ıŸJu¡ ≈¿≤I°fi tu* J¡°uoÕ ≈°∫ FÙ fiFÙ* Fæ, Ÿ f®Ê J¡° ŸBq≈ F°ufiu ≈≤ ≈¿≤I°fi Jæ¡Ÿu F°uy° ? $$4$$
oÕÿb≤ fiu J¡F° # Fu tFTuÕ, (≈®t°dı∏∫ „C] Ÿ°¿[bJ¡˚°y J¡∑ ≈¿≤d°t_bR¡≈ ı°u f®Ê°J¡°≤b¨<W
Fæ, bF N<bΩ° J¡° N°b≤d Ì¥≤ J¡≤ ÌuwÙ Fæ $ N<bΩ° J¡° ≈≤Ì° F¸> ı°fiu ≈≤ w°u _b≈®J¡°„_bR¡≈
F°ufiu Ÿu FÙ f®Ê w[bw# ≈®J¡°<„w F°ufiu Ôy ı°w° Fæ $ bFÙ oŸJ¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Fæ, fC<]b¨<W tu*
N<˚Δ∫•w <ªÌgΔ∫°<›wR¡≈ fiFÙ* $) ı°u t°us J¡∑ ª°F ≤©fiub°Ô° tfi#_bR¡≈, „t, Ìt N°<Ì Ÿ°@fi
Ÿu ≈¿≤„C] F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ju¡bÔ Ÿ°¿[bJ¡ N<bΩ°a„ Fæ, bF Ÿwg„°˜, ŸÌgyC” N°æ≤ ŸÃŸay N°<Ì
fi°t@°≤Ù Ÿ°¿[bJ¡ FÙ N<bΩ°-<b˚°y°u* Ÿu Ÿ‡≈°<Ìw Zbd, tfifi Îba <fi<̺∫°Ÿfi Ÿu ÔuJ¡≤
Ÿ°s°ÃJ¡°≤≈∫Õ∏w N≈fiÙ b¨<W-≈≤‡≈≤° Ÿu NfiuJ¡ ı∏t°u* Ju¡ Ÿa¿ªw ∫I Ì°fi N°<Ì ŸCJ¨¡w°u* J¡° Ÿa˚°≤
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Zu‹™> _bJ¡°∫Õ_bR¡≈ N<bΩ° J¡° s°Ôfi J¡≤w° FCN° oŸ ŸaŸ°≤ tu* <ª≤J¡°Ô wJ¡ Ÿ
w≤F ¿_Sw ≤Fw° Fæ, <ıŸ w≤F ∫C<•wI (J¡≈n° @°ufiu tu* NÃ∫aw JC¡„Ô) @°ufÙ tÔ Ÿu tÔ J¡°
N≈F≤d J¡≤w° FCN° ∫°fiÙ yÌF°u* J¡∑ ÔÙÌ, ≤uF (©°Ì ∫C•w <t\>Ù) N°<Ì Ÿu y∏Ìu J¡≈n°u* J¡°u Ÿ°k¡
J¡≤w° FCN° ŸaŸ°≤ tu* ¿_Sw ≤Fw° Fæ $$5,6$$
ŸŸu ≈®J¨¡w tu* •∫° N°∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
wÌfi∏w≤ <ª≤J¡°Ô wJ¡ NU∫°Ÿ J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d, J¡°J¡w°ÔÙ∫-∏∫°∫ J¡∑ w≤F ˚°À∫ Ju¡ ≈¿≤≈°J¡
Ÿu Ã≈∏fi FCoÕ ≈¥dÕf®Ê°J¡°≤b¨<W Ÿu N<bΩ° J¡° <fi#„uT h~>uÌ F°u ı°fiu ≈≤ N°b≤d„¥∏∫ N°Ãt° _b∫a
FÙ N≈fi° _bR¡≈ Ìu©fiu Ôyw° Fæ ∫°fiÙ b°_w<bJ¡ N≈fiu ≈®J¡°„_bR¡≈ tu* Nb¿_Sw F°u ı°w° Fæ $
N°Ãt° Ju¡ _b˚°b J¡° ∫FÙ, •w _b≈®J¡°„_bR¡≈ Ÿu ≈¿≤„uT ≤Ffi° FÙ, <fiÿª∫ ∫°fiÙ NŸa<ÌÀ@ N°æ≤
N<b≈∫Õ_w Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Fæ, <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u ≈®J¡°≤ J¡° fiFÙ*, ∫F NSÕ Fæ $ NSb° N¿bΩ°_b˚°b J¡° •w
≈®J¡°≤b°Ô° FÙ s∫ <fiÿª∫ Fæ, <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u ≈®J¡°≤ J¡° fiFÙ*, ∫F NSÕ Fæ $$7$$
N<bΩ°a„ Ÿu FÙ N<bΩ° Ju¡ s∫ wS° N°Ãt° Ÿu FÙ N°Ãt° J¡∑ <fitÕÔw° <Ÿ<] tu* ‹¸>°∏w J¡Fwu Fæ* $
J¡°u∫Ôu Ju¡ Ì°u ¸C>J¡n°u* J¡°u ÔuJ¡≤ f°ÔJ , ı°u ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u J¡°u ≈≤_≈≤ <|ŸJ¡≤ ©uÔ ©uÔfiu J¡° N°ÌÙ Fæ,
<©Ôb°n J¡≤w° FCN° fi Ì°ufi°u* J¡°u∫Ô°u* Ju¡ fi‹¸> fi F°ufiu wJ¡ F°S Ÿ°k¡ J¡≤ <Ì∫u ı°fiu ≈≤ ˚Ù f°≤-f°≤
Ÿu <|Ÿwu FÙ ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d F°S J¡∑ <fitÕÔw° ≈®°›w fiFÙ* J¡≤w°, ≈≤awC ∫S°J¡Sa¿ªwg <|Ÿfiu Ÿu
Ã≈∏fi FCoÕ @¥<Ô≈≤‡≈≤°R¡≈ J¡°<Ôt° Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S fi J¡°u∫Ô°u* Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ w°u F°S Ÿ°k¡
1392 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡≤w° FCN° bFÙ (ÔnJ¡°) <k¡≤ Ì¥Ÿ≤u J¡°u∫Ô°u* Ju¡ fi <tÔfiu Ÿu N≈fiu N°≈ FCoÕ F°S J¡∑ <fitÕÔw° (ŸC∏Ì≤w°)
ıæŸu _bw# FÙ ≈®°›w J¡≤ Ôuw° Fæ; bæŸu FÙ Ÿ°¿[bJ¡ N°æ≤ w°tŸ N<bΩ°˚°y N≈fiu ŸF°∫J¡ _bR¡≈ Ì¥Ÿ≤u
„°˜ N°<Ì ˚°y°u* Ÿu ∫S°J¡Sa<ªwg ∫<Ì N°Ãt_bR¡≈ J¡° <bª°≤ J¡≤u*, w°u Ì°ufi°u* ˚°y°u* J¡° fi°„ N°æ≤
<fitÕÔ N°Ãt_bR¡≈ J¡∑ ≈®°<›w <Ÿ] F°u ŸJ¡wÙ Fæ $$8,9$$
∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u <J¡ ıf fC<] Ÿu N°Ãt° J¡° <bª°≤J¡≤ <fiÿª∫ <J¡∫° ı°w° Fæ, ∫F N°≈ _bÙJ¡°≤
J¡≤wu Fæ* wf N°Ãt° tu* fC<] Âÿ∫w° •∫°u* fiFÙ* Fæ ∫°fiÙ N°Ãt° fC<] Ÿu y®°fl •∫°u* fiFÙ* Fæ ? w°u ∫F J¡Ffi°
™>ÙJ¡ fiFÙ*, •∫°u*<J¡ <bª°≤ N°<Ì J¡≤fiu tu* ın_bR¡≈ fC<] _bwa` fiFÙ* Fæ, <J*¡wC N°Ãt° FÙ fC<]N°<ÌR¡≈
≈°∫°u* Ÿu <bª°≤ N°<Ì π°≤° N<bΩ° J¡° f°@ J¡≤Ju¡ _b∫a FÙ ≈®J¡°<„w F°u ı°w° Fæ, ∫FÙ J¡Fwu Fæ* $
N°Ãt° FÙ N°Ãt° J¡°u Ìu©w° Fæ N°æ≤ N°ÃtR¡≈ Ÿu ŸJ¡° <bª°≤ J¡≤w° Fæ $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* ÎJ¡t°`
N°Ãt° FÙ <bΩt°fi Fæ, fi <J¡ N<bΩ°, oŸu FÙ N<bΩ° J¡° s∫ J¡Fwu Fæ* $$10$$
NwÎb yC”, „°˜ N°<Ì fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ ı°u ˚uÌ <Ì©°oÕ ≈nwu Fæ*, bu fi N°Ãt_bR¡≈ Fæ* N°æ≤ fi
N°ÃtI°fi Ju¡ J¡°≤d FÙ Fæ*, •∫°u*<J¡ N°Ãt_bR¡≈˚¥w N°ÃtI°fi J¡°u <J¡ŸÙ Ÿ°@fi J¡∑ N≈us° fiFÙ* ≤FwÙ,
oŸÙ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ı°u JC¡~> ∫F fi°fi°<b@ b_wC Fæ, ∏Fu* N°Ãt° fi Ÿt<HÎ N°æ≤ ofi yC”≈Ìu„ N°<Ì J®¡t°u* J¡°u N°ÃtI°fi
tu* J¡°≤d fi Ÿt<HÎ $$11$$
Ÿtu* Ì¥Ÿ≤Ù ∫C<•w fwÔ°wu Fæ* $
•∫°u*<J¡ o¿∏B∫°u* Ÿu |<¸>w (∫C•w) ı°u ≈C∫Õ‹¸>J¡ Fæ, wÃ_bR¡≈ w°u yC” Fæ N°æ≤ f®Ê w°u Ÿ‡≈¥dÕ
o¿∏B∫°u* Ju¡ s∫ Ÿu ≈®°›∫ Fæ $ ı°u b_wC <ıŸJ¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bF b_wC ŸJu¡ ≈¿_Sw
≤Fwu J¡˚Ù ≈®°›w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$12$$
wf •∫° yC” N°<Ì Ÿf Δ∫SÕ Fæ* ? oŸ ≈≤ "fiFÙ*' ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu <b≈®, yÔu tu* ≈Ffiu FCÎ <b_t¨w F°≤ J¡∑, Ÿu ≈Cfi# <J¡ŸÙ N∏∫ Ju¡ π°≤° ıw° <Ì∫u ı°fiu ≈≤ FCoÕ
≈®°<›w J¡∑ fi°o˘ N°ÃtI°fi Ju¡ Ô°˚ Ju¡ <ÔÎ yC” Ju¡ ≈Ìu„ N°<Ì J®¡t J¡°≤dR¡≈ fi F°uwu FCÎ ˚Ù NÃ∫∏w
J¡°≤dw° J¡°u ≈®°›w F°u y∫u Fæ* $$13$$ <„‹∫ Ju¡ f°u@ Ju¡ <ÔÎ yC”≈Ìu„°u* J¡° J®¡t ≈®b¨W F°u ı°fiu ≈≤
N<fiÌuÕÿ∫ N°æ≤ NÂÿ∫ ˚Ù N°Ãt° Ÿu _b∫a N<˚Δ∫•w F°u ı°w° Fæ $$14$$
oŸ w≤F yC” ≈Ìu„ N°<Ì J¡∑ N°bÿ∫J¡w° ≈¿_Sw ≤Fwu fitu* NJ¡°≤dw° J¡∑ <•w Jæ¡Ÿu ?
oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫F N°Ãt° fi w°u „°˜°S°u˘ Ÿu N°æ≤ fi yC” Ju¡ bªfi°u* Ÿu FÙ Nbyw F°uw° Fæ, <J*¡wC ∫F _b∫a FÙ •w
N≈fiu f°u@b„ Ÿu ı°fi° ı°w° Fæ $$15$$ N°æ≤ yC” Ju¡ ≈Ìu„°u* N°æ≤ „°˜°S°u˘ Ju¡ <ffi° ˚Ù ∫F N°Ãt°
NbfC] fiFÙ* F°uw°, •∫°u*<J¡ ofi ŸfJu¡ Ÿa∫°uy J¡∑ ŸW° FÙ _b°ÃtI°fi J¡∑ N<˚Δ∫aıJ¡ Fæ $$16$$ yC”,
„°˜°SÕ N°æ≤ <„‹∫°u* Ju¡ <ª≤ Ÿa∫°uy J¡∑ ŸW° Ÿu, <Ìfi tu* Ô°uy°u* Ju¡ N°ª°≤ J¡∑ fi°o˘, N°ÃtI°fi ≈®b¨W
F°uw° Fæ $$17$$
∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ ≈≤t°fi∏Ì_bR¡≈ ∫F N°ÃtÌub, <ıŸfiu N≈fiu f°uu@ Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ NtayÔ°u* J¡°
fi°„ J¡≤ <Ì∫° Fæ, NwÎb <„b „ÆÌ Ju¡ ∫°uÀ∫ Fæ, ≈®b¨<W<fi<tW Ÿ°≈us fiFÙ* ÎuŸ° ≈FÔu J¡F° y∫°
ŸyÕ - 41] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1393
Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
J¡tuÕ¿∏B∫, fC]Ù¿∏B∫ N°<Ì J¡° fi°„ wS° ŸC©, ÌC#© N°<Ì J¡° s∫ F°ufiu ≈≤ "wwg', "Ÿwg' oÃ∫°<Ì
fi°t°u* Ÿu <„b_bR¡≈ N°Ãt° FÙ J¡F° y∫° Fæ $$18$$ ıF°≥ f°@J¡°Ô tu* ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıywg <bΩt°fi fiFÙ*
≤Fw° N°æ≤ N°≤°u≈-J¡°Ô tu* wBq≈ Ÿu FÙ <bΩt°fi ≤Fw° Fæ, bF N<@‹™>°fi w[b - ı°u Δ∫°bF°¿≤J¡ Ÿwg
Ÿu <bÔsd F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿwg J¡∑ fi°o˘ <`J¡°Ô tu* ˚Ù <bΩt°fi Fæ - N°J¡°„ Ÿu ˚Ù NÃ∫∏w _bh~> N°æ≤
Nfi∏w Fæ $$19$$
ıÙb∏tC•w°u* J¡∑ "<„b', "f®Ê', "Ÿwg' oÃ∫°<Ì fi°t°u* J¡∑ J¡v≈fi° ˚Ù N<@J¡°¿≤∫°u* Ju¡ ≈®f°u@fi Ju¡
<ÔÎ FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≈≤t°SÕ_bR¡≈ tu* <bZ°∏w fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Nv≈I°fiÙ, N<@J¡°≤Ù ıÙb°u* J¡°u Ÿ°aŸ°¿≤J¡ f∏@fi°u* Ÿu
~C>n°fiu J¡∑ ª°F ≤©fiub°Ôu, <b<ª` ıywg N°æ≤ „C]w[b Ju¡ tfifi J¡ÔaJ¡ Ÿu ∫C•w tfib°Ôu N°æ≤ ≈≤t°SÕ
Ju¡ ŸtÙ≈bwÙÕ ıÙb∏tC•w Ju¡ Â<‹¸>≈S tu* ¿_Sw F°u ≤Fu <b„C] N∏w#J¡≤db°Ôu tF°≈¿^±>w tCtCsC
Ô°uJ¡≈°Ô°u* fiu <ıfitu* f®Ê°, o∏B N°æ≤ ”B ≈®tC© Fæ* - t°us Ju¡ <ÔÎ ≈°Ÿfi° J¡≤fiub°Ôu N≈fiu ˚•w°u* Ju¡
f°u@ Ju¡ <ÔÎ, „°˜°SÕ J¡∑ ≤ªfi° Ju¡ <ÔÎ (w[b N°æ≤ w[bI°fi Ju¡ ≈°∫°u* Ju¡ ˚ÔÙ˚°≥<w ≈≈°Ìfi J¡≤fiu
Ju¡ <ÔÎ) Îba ≈C≤°d, buÌ N°æ≤ ˚yb°fi buÌΔ∫°Ÿ Ju¡ Ÿ¥`°u* J¡∑ Ÿ°SÕJ¡w° Ju¡ <ÔÎ <ffi° ŸaI°b°Ôu oŸ oÕÿb≤
tu* <ªÌg, f®Ê, <„b, N°Ãt°, oÕ„, ≈≤t°Ãt° N°æ≤ oÕÿb≤ N°<Ì ≈¨SJg¡-≈¨SJg¡ ŸaI°N°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤
≤•©Ù Fæ $$20-23$$ Fu b<Ÿ‹™>ıÙ, oŸ w≤F N°J¡°„ N°<Ì ıywg Ju¡ N°≤°u≈ J¡° N<@‹™>°fi F°ufiu Ÿu ∫F
ıyW[b Îba wÙfi°u* Nb_S°N°u* Ju¡ N°≤°u≈ J¡° N<@‹™>°fi F°ufiu Ÿu <„bfi°tJ¡ _b-w[b, ı°u ŸbÕÌ° Ÿf
w≤F Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ b_wCN°u* Ju¡ Ÿf ˚°b°u* J¡° <fib°ÕFJ¡ Fæ, Ju¡bÔ f®ÊŸC©R¡≈ FÙ Fæ, NdCt°` ˚Ù ÌqŸ≤° fiFÙ*
Fæ, ∫F <fiÿª∫ J¡≤ N°≈ ¿_Sw F°u ı°oÎ $$24$$ ≈®°ªÙfi Ô°uy°u* fiu <„b, N°Ãt° N°æ≤ ≈≤f®Ê oÃ∫°<Ì
fi°t°u* Ÿu <˚∏fiw° J¡∑ ≤ªfi° J¡∑ Fæ, b_wCw# Ÿtu* JC¡~> ˚Ù ˚uÌ fiFÙ* Fæ $$25$$ Fu tC<fifi°∫J¡, oŸ ≈®J¡°≤
Ìub°ªÕfi J¡≤ ≤F° I°fiÙ ≈C”T Ÿ ≈≤t≈Ì tu* ≈F…≥ª ı°w° Fæ, <ıŸ ≈≤t <„b≈Ì tu* ÎJ¡-ÎJ¡ yCd Ju¡
N<˚t°fiÙ Ft Ÿ˚Ù NfiCª≤°u* J¡∑ w≤F Ÿ¨<‹¸> N°<Ì J¡t°u˘ tu* Ôy°∫u y∫u Fæ* $$26$$
Nf „C] <ª<w tu* ıÙb˚°b N°æ≤ ŸJu¡ ŸaŸ≤d N°≤°u≈ J®¡t J¡∑ <ıI°Ÿ° J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ
≈¥~>wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, N<bΩt°fi FÙ ∫F ıywg <bΩt°fi J¡∑ fi°o˘ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu
¿_Sw Fæ, bF Ÿf JC¡~> Ÿasu≈R¡≈ Ÿu tCHŸu J¡Ffiu J¡∑ J¨¡≈° J¡∑<ıÎ $$27$$
W≤°uW≤ N°≤°u≈ tu* _S¥Ôw° J¡° N°<@•∫ (b¨<]) J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ ≈≤t Ÿ¥‚tR¡≈ t¥Ô <Ì©Ô°wu Fæ* $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # Fu tCfiu, ı°u ∫F N≈≤°usR¡≈ Ÿu ≈®wÙ∫t°fi f®Ê, ≈≤t°Ãt° ≈≤ ≠∫°u<w oÃ∫°<Ì „ÆÌ°u*
J¡° NSÕ ∫°fiÙ ≈®<w≈°Ωb_wC Fæ, Ÿu <b„C] Ÿa<bwg (<ª<w) FÙ Ÿt<HÎ $ oŸJ¡° ≈®St N°≤°u≈R¡≈
N°J¡°„ oŸ ≈®J¡°≤ tF°fig Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ NdC Ÿu tu” (˚°b ∫F Fæ <J¡ <ª<w J¡∑ Ÿ¥‚tw° N°æ≤ ın J¡∑
Ÿ¥‚tw° tu* tu” N°æ≤ NdC Ju¡ Ÿt°fi <b_≈‹¸> FÙ N∏w≤ Fæ $) $$28$$
b°_wb tu* NbuΩbwÙ <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ tu* ≈®<Ÿ] <ªÌ°fi∏ÌæJ¡≤Ÿ-_b˚°b tu* ¿_Sw F°uwÙ F…oÕ
˚Ù bF Ÿa<bwg ıf <bT∫-y°uª≤ Ÿa_J¡°≤°u* Ju¡ Ìgf°u@ Ÿu <bT∫ J¡v≈fi°N°u* tu* ∏tC© F°uwÙ Fæ wf
1394 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ªuwfi°wg <ªwg ∫°fiÙ ≈®J¡°„fi J¡≤fiu Ÿu "<ªwg' oŸ <J®¡∫° <fi<tWfi°t Ju¡ ∫°uÀ∫ ffi ı°wÙ Fæ $$29$$
<k¡≤ wÃJ¡°Ô FÙ <bT∫°u* tu* w°Ì°Ã‡∫˚°bfi° Ÿu NF∏w° J¡°u (NFaJ¡°≤R¡≈ Ju¡) Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®°›w J¡≤
ÔuwÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ _b›fi tu* ≈C”T N≈fi° ≈C”TÃb@tÕ ~>°unJ¡≤ F°SÙ J¡∑ ˚°bfi° Ÿu ıayÔÙ F°SÙ
J¡∑ R¡≈w° J¡°u ≈®°›w J¡≤ Ôuw° Fæ $$30$$ NFaJ¡°≤R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…oÕ oŸ <ª<w J¡∑ ≈FÔu o∫W° N°æ≤
≈°æb°Õ≈∫Õ J¡° Nby°Ffi J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d Ìu„-J¡°ÔR¡≈w° tu* ≈®°›w F…oÕ J¡v≈fi°Î≥ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ* $
wÌfi∏w≤ bu „¥∏∫R¡≈ J¡v≈fi°Î≥ _b∫a FÙ ŸJ¡∑ Ÿ©Ù Ju¡ R¡≈ tu* Nb¿_Sw F°u ı°wÙ Fæ* $$31$$ Ìu„
N°æ≤ J¡°Ô J¡∑ J¡v≈fi°N°u* Ÿu Ÿab<Ôw bFÙ <ªÃŸW° "NFtg' oÃ∫°J¡°≤J¡ N<˚t°fi tu* FuwC˚¥w Ÿa_J¡°≤°u*
Ju¡ Ìgf°u@ Ÿu _≈∏Ìfi N°æ≤ <bI°fi Ÿu ∫C•w F°uwÙ F…oÕ b°∫CÔu©° Ju¡ ŸÂ„ N°U∫∏w≤ ≈®°d_≈∏Ì-
„<•w Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ "ıÙb' ŸaI°b°ÔÙ F°u ı°wÙ Fæ $$32$$
oŸ w≤F <fiÿª∫ Ju¡ Ÿa_J¡°≤°u* J¡° Ìgf°u@ F°ufiu ≈≤ fC<] N°<Ì „ÆÌ°u* J¡∑ b°h∫ ˚Ù bFÙ „<•w F°uwÙ
Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ ıÙb„<•w FÙ ÎJ¡t°` <fiÿª∫R¡≈ <bÔ°Ÿb°ÔÙ F°uJ¡≤ fC<]R¡≈w° J¡° NfiCŸ≤d
J¡≤wÙ F…oÕ NI≈Ì tu* ¿_Sw F°u ı°wÙ Fæ $$33$$ wÌfi∏w≤ J¡°<∫J¡, b°<ªJ¡ N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ Δ∫bF°≤°u* Ju¡
Ÿa_J¡°≤°u* Ju¡ Ìgf°u@ Ÿu w°¿[bJ¡ N°Ãt_bR¡≈ J¡°u <fÔJC¡Ô <~>≈° ≤©fiub°ÔÙ „ÆÌ„<•w, <J®¡∫°„<•w
N°æ≤ I°fi„<•w () ∫u wÙfi°u* FÙ „<•w∫°≥ NF∏w° J¡° NfiCytfi J¡≤wÙ Fæ* ∫°fiÙ NF∏w° Ju¡ ≈Ù~>u-≈Ù~>u
Ì°ænwÙ <k¡≤wÙ Fæ*, <ıfitu* ≈®Ã∫uJ¡ J¡° ⁄Ì∫ Ju¡ N∏Ì≤ _kC¡≤d F…N° J¡≤w° Fæ $$34$$ ∫F ≈¥b°uÕ•w NFaJ¡°≤°<Ì
Ÿt¥F „ÆÌ„<•w N°<Ì Ÿu NfiCyw F°uJ¡≤ „Ù|® _t≤d„<•w J¡∑ ˚ÔÙ˚°≥<w J¡v≈fi° J¡≤w° F…N°
ŸaJ¡v≈R¡≈Ù b¨s J¡° fÙı˚¥w, ≈aª˚¥w°ÃtJ¡ tfi ffi ı°w° Fæ $$35$$ I°fiÙ Ô°uy Ÿu FÙ (tfi J¡°u FÙ)
"N°<wb°<FJ¡ ÌuF Fæ' oŸ <•w J¡° <bT∫ fwÔ°wu Fæ* $ bFÙ ˚Ùw≤ tu* ¿_Sw N°b≤d≤<Fw Ÿ°sÙ_bR¡≈
f®Ê„<•w Ÿu Δ∫°›w F°uJ¡≤ ≈®t°w¨_bR¡≈ ffi ı°w° Fæ $ N°æ≤ _bŸ°sÙ N°Ãt° J¡∑ _b≈®J¡°„w° Ju¡ fÔ Ÿu
N°Ãt° J¡°u ı°fiw° Fæ $$36$$
oŸ ≈®J¡°≤ N∏Ì≤ J¡∑ J¡v≈fi° f°fl Âÿ∫ŸW° J¡∑ J¡v≈fi° tu* J¡°≤d Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫u ≈¥b°uÕ•w J¡v≈fi°Î≥ ≈FÔu oŸ <ªW tu* Ã≈∏fi F°uwÙ F…oÕ FÙ ≈Ù~>u <k¡≤ oŸtu*, J¡Fu ı°fiub°Ôu
f°fl Âÿ∫°J¡°≤ tu* ≈¿≤dw F°uJ¡≤, <Ìw fi F…oÕ ˚Ù <Ìw F°uwÙ Fæ* $$37$$ wÌfi∏w≤ b°∫C J¡∑ ŸW°
wS° ŸJ¡° ≈®J¡°„ J¡≤fiub°ÔÙ _≈∏ÌŸW°; _≈„Õ J¡∑ ŸW° N°æ≤ ŸJ¡° ≈®J¡°„ J¡≤fiub°ÔÙ Ãb<y¿∏B∫
J¡∑ ŸW° Îba Ÿ‡≈¥dÕ wuı°u* J¡∑ ŸW° N°æ≤ wuı#ŸW°N°u* J¡° ≈®J¡°„ J¡≤fiub°ÔÙ ∫°fiÙ ≈®Ã∫s I°fi
J¡≤°fiub°ÔÙ ªsC¿≤¿∏B∫ J¡∑ ŸW°R¡≈ F°u ı°wÙ Fæ $$38$$ Îba R¡≈ŸW°, ıÔŸW° N°æ≤ bæŸÙ FÙ _b°Ì
J¡∑ ŸW° Îba _b°Ì fwÔ°fiub°ÔÙ ≤Ÿfiu¿∏B∫ J¡∑ ŸW° N°æ≤ ŸÙ ≈®J¡°≤ y∏@ J¡∑ ŸW° ffi ı°wÙ
Fæ $$39$$ Îba ≈¨ØbÙ J¡∑ ŸW°, ª°≥ÌÙ N°æ≤ ŸCbdÕt∫ f®Ê°^±>©›≈≤°u* J¡∑ ŸW° Îba NÃ∫aw <b≈CÔ
f®Ê°^±>-<≈^±> J¡∑ ŸW°, Ìu„ŸW° N°æ≤ Ÿt_w N°Ú (Ÿ‡≈∏fi) N°J¡°≤°u* Ÿu b<ıÕw J¡°Ô J¡∑ ŸW°
ffi ı°wÙ Fæ $$40$$ oŸ ≈∫CÕ•w ofi Ÿf ŸW°N°u* Ju¡ Ÿt¥F J¡°u N≈fiu _bR¡≈ J¡∑ fi°o˘ y°uÌ tu* ÔuJ¡≤
() „ÆÌ Δ∫bF°≤ tu* FuwC Fæ $ „ÆÌ „<•w, I°fi Δ∫bF°≤ tu* FuwC Fæ - I°fi„<•w N°æ≤ <J®¡∫°Δ∫bF°≤
tu* FuwC Fæ <J®¡∫°„<•w $
ŸyÕ - 41] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1395
∫°fiÙ w°Ì°Ã‡∫˚°b Ÿu ofi ŸfJ¡° Ÿay®F J¡≤ ıæŸu fÙı N≈fiu W≤°uW≤ ≈¿≤d°t Ÿu NaJC¡≤, J¡°^±>,
„°©° N°æ≤ ≈®„°©°N°u* tu* ≈F…≥ªJ¡≤ (kæ¡ÔJ¡≤) ≈Wu N°<Ì J¡° N°Z∫ J¡≤w° F…N° NS°Õwg ≈Wu N°<Ì
J¡°u N≈fiu Ÿu ≈¨SJg¡ fi ŸtHw° F…N° _kC¡¿≤w F°uw° Fæ; bæŸu FÙ ı°u ∫F _kC¡¿≤w F°u ≤F° Fæ, oŸu ∫°fiÙ
≈∫CÕ•w Ÿf ŸW°N°u* J¡°u N≈fiu Ÿu N<˚∏fi ŸtHJ¡≤ fæ™>u ≤Ffiub°Ôu J¡°u Fu tCfiu, N°≈ _S¥Ô°<Ì wÙfi
ÌuFb°Ô° ≈C∫Õ‹¸>J¡ ı°<fiÎ $ ∫FÙ b°Ÿfi°ÃtJ¡ F°ufiu Ÿu N°<wb°<FJ¡ ÌuF ˚Ù J¡FÔ°w° Fæ $ N≈¿≤¿h~>∏fi
<ªÃ_bR¡≈ f®Ê FÙ •w ≈®J¡°≤ Ju¡ <b˚°yb°Ô° F°uJ¡≤ _kC¡¿≤w F°u ≤F° Fæ, fi <J¡ N°æ≤ J¡°uoÕ
ÌqŸ≤° $$41,42$$
oŸ ≤Ù<w Ÿu N°≤°u≈ Ju¡ J®¡t J¡° <b_w°≤ J¡≤ Nf ŸJ¡° N≈b°Ì-J®¡t <Ì©Ô°wu Fæ* $
Fu tFTuÕ, NI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ∫°u* J¡F° y∫° Ÿf JC¡~> Ÿ‡≈∏fi Fæ, ≈≤awC w[bI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu
w°u bF JC¡~> ˚Ù Ÿa≈∏fi fiFÙ* Fæ $ b°_wb tu* w°u fi J¡°uoÕ I°fi Fæ, fi ≈C∫Õ‹¸>J¡R¡≈ N°J¨¡<w Fæ N°æ≤ fi
<ªÌ°˚°Ÿ Ÿu N<ªwg J¡° ªuwfi FÙ F°uw° Fæ $$43$$ ıæŸu ıÔ Ju¡ N°@°≤˚¥w ŸtCB Ju¡ Ì≤ tu* ıÔ FÙ
ıÔw≤ay Ju¡ <bÔ°Ÿ tu* ≈¿≤_kC¡¿≤w F°uw° ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ ≈≤f®Ê tu* N<πwÙ∫ ŸBq≈ f®Ê FÙ Ju¡bÔ
≈¿≤_kC¡¿≤w F°u ≤F° Fæ $$44$$
∫F Jæ¡Ÿu ŸtH tu* N°∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
•∫°u*<J¡ Ÿf Âÿ∫Ÿt¥F Ÿa<bwgR¡≈ FÙ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ŸabuÌfi (I°fi) F°ufiu ≈≤ Ÿf ÎJ¡°ÃtJ¡ Fæ $
Ÿa<bÌg Ÿu ≈¨SJg¡ J¡≤ <Ì∫u ı°fiu ≈≤ w°u ∫F Âÿ∫Ÿt¥F, ŸaJ¡v≈fiy≤ J¡∑ fi°o˘, Nªuwfi ∫°fiÙ ˚°ŸJ¡„¥∏∫
≈¿≤I°w F°uw° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ Ì°ufi°u* ≈®J¡°≤ Ÿu oŸtu* ıÙbfi fiFÙ* Fæ $$45$$
oŸJ¡° I°fi F°ufiu ≈≤ oŸtu* b_wCR¡≈w° F°uyÙ ∫° oŸJ¡° I°fi fi ≤Ffiu ≈≤ b_wCR¡≈w° F°uyÙ ? Ì°ufi°u*
w≤F Ÿu ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJu¡yÙ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ŸabuÌfi Ÿu ∫°fiÙ ∫S°SÕ ≈¿≤I°fi Ÿu Ÿf Âÿ∫ ıywg <„bR¡≈w° J¡°u FÙ ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $ ı°u
I°w Fæ FÙ fiFÙ*, bF b_wCR¡≈w° J¡°u Jæ¡Ÿu ≈®°›w J¡≤uy° ? $$46$$ oŸ ≈≤ ∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ _bw#
<ª∏t°`_b˚°b F°uwÙ FCoÕ ˚Ù ∫F b_wC "fF… _∫°a ≈®ı°∫u∫' oŸ ŸaJ¡v≈ Ju¡ J¡°≤d N≈fiu N∏Ì≤ FÙ
Âÿ∫°a„w° J¡°u ≈®°›w J¡≤ ÔuwÙ Fæ w°u bF ™>ÙJ¡ fiFÙ*, •∫°u*<J¡ ŸaJ¡v≈π°≤° J¡¿v≈w b_wCÎ≥ <tØ∫° FÙ
F…N° J¡≤wÙ Fæ*, oŸ<ÔÎ ≈≤tŸ¥‚t Ÿ N°Ãt° J¡∑ Ÿ¥‚tt°` _b˚°b Ÿu ı°u ŸW° Fæ, bF ≈®StJ¡¿v≈w
Ÿ¥‚tÌuF tu* FÙ <ª≤J¡°Ô Ju¡ NU∫°Ÿ Ju¡ J¡°≤d _S¥Ôw° J¡° NbÔ°uJ¡fi J¡≤wÙ Fæ ∫F NSÕw# <Ÿ] F°u
ı°w° Fæ $$47$$ N°æ≤ _S¥ÔÌuF Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu Ÿf N°∏w¿≤J¡ J¡°u„ªwC‹¸>∫ wS° f°fl <bT∫ Ÿt¥F°u*
J¡°, ı°u _S¥Ôw° J¡°u ≈®°›w F°u ªCJu¡ Fæ*, f®Ê FÙ wÃJ¡°Ô N≈fiÙ J¡v≈fi° Ÿu NbÔ°uJ¡fi <J¡∫° J¡≤w°
Fæ $ f°flR¡≈ N°<Ì Ju¡ Ì„Õfi tu* bF Ÿ ÌuF Ju¡ ªsC¿≤¿∏B∫ N°<Ì _bR¡≈ <~>B°u* J¡° ∫°fiÙ π°≤°u* J¡°
˚Ù ı°u <bT∫°u* Ju¡ NfiCŸ°≤ N≈fiu-N≈fiu J¡°∫°u˘ tu* Δ∫b¿_Sw ˚Ù Fæ*, ˚ÔÙ˚°≥<w NbÔ°uJ¡fi <J¡∫°
J¡≤w° Fæ $$48$$ wÌfi∏w≤ F°S, ≈æ≤ N°<Ì Nb∫b Ÿt¥F°u* wS° N°∏w≤ J¡°u„°u* tu* ≈C”T Ju¡ N°J¡°≤
Ju¡ Ÿ°S w°Ì°Ã‡∫ J¡∑ ˚°bfi° J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d N≈fiu tu* ≈C”T J¡∑ N°J¨¡<w Ìu©w° Fæ N°æ≤ Ÿu
J¡°J¡w°ÔÙ∫-∏∫°∫ Ÿu NJ¡_t°wg Δ∫bF°≤ tu* ŸtSÕ Ìu©J¡≤ NÃ∫∏w ⁄‹¸>-≈C‹¸> F°u ı°w° Fæ $$49$$
oŸ Nb_S° tu* ¿_Sw F…Î ıÙbfi @°≤d J¡≤ ≤Fu oŸ NŸwg wCh~> „≤Ù≤ J¡°u, NŸwg FÙ _b›fi°b_S°
1396 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ju¡ tfiC‹∫ N°æ≤ y∏@bÕfiy≤ J¡∑ fi°o˘, Ìu©w° ≤Fw° Fæ $$50$$
"∫F Ÿ°≤° ŸaŸ°≤ <tØ∫° Fæ' ÎuŸ° I°fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù ∫F ıywg ÌC#© ≈æÌ° J¡≤w° ≤Fw° FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ
ÌC#© J¡∑ N°æT<@ <tØ∫°I°fi Ju¡ <Ÿb° J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤Ù FÙ fwÔ°fiÙ ª°<FÎ, ∫F t°fi ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ
≈¥~>wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, ∫F ıywg ˚Ôu FÙ y∏@bÕfiy≤ Ju¡ N°J¡°≤ J¡° F°u wS° oŸJ¡∑
≈t° ˚Ôu FÙ _b›fi Ju¡ fi≤ Ÿu ÌÙ ı°∫, <k¡≤ ˚Ù ÌC#© Ju¡ <ÔÎ ≈¿_Sw w°u Fæ FÙ $ oŸ<ÔÎ ÌC#© Ju¡
≈¿≤s∫ Ju¡ <ÔÎ ∫F°≥ J¡°æfi-ŸÙ ∫C<•w Fæ ? $$51$$
ıf wJ¡ b°Ÿfi° J¡° s∫ fiFÙ* F°u ı°w°, wf wJ¡ <tØ∫°Ãb J¡° »w≤ <fiÿª∫ FÙ ÌC#© J¡∑ <fib¨<W
tu* ÎJ¡t°` ≈°∫ Fæ, N°≈°ww# <tØ∫°ÃbI°fi Ÿu JC¡~> fiFÙ* F°u ı°w°, oŸ N°„∫ Ÿu W≤ Ìuwu Fæ* $
oÕÿb≤ fiu J¡F° # tFTuÕ, b°Ÿfi° Ju¡ J¡°≤d ÌC#© Ã≈∏fi F°uw° Fæ N°æ≤ bF b°Ÿfi° <bΩt°fi b_wC tu*
FCN° J¡≤wÙ Fæ $ ∫F ıywg w°u t¨yw¨‹d° Ju¡ ıÔ Ju¡ w≤ay Ÿt°fi N<bΩt°fi (<tØ∫°) FÙ Fæ $$52$$
ıywg tu* NÃ∫aw NŸ[b J¡° » <fiÿª∫ F°u ı°fiu ≈≤ N°Z∫ N°æ≤ ŸJu¡ <bT∫ N°<Ì J¡° <fÔJC¡Ô
N˚°b F°u ı°fiu Ÿu FÙ b°Ÿfi° J¡∑ ≈Cfi# Ã≈<W fiFÙ* F°uwÙ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
oŸ<ÔÎ <J¡ŸŸu J¡°æfi b°<Ÿw F°uy° N°æ≤ <J¡ŸJ¡°u J¡F°≥ Ÿu b°Ÿfi° F°uyÙ ? Fu tFTuÕ, _b›fi°b_S°
J¡° ≈C”T ˚Ô° Jæ¡Ÿu t¨yw¨‹d° Ju¡ ıÔ J¡° ≈°fi J¡≤ ŸJ¡w° Fæ ? $$53$$ B‹¸>° Ju¡ Ÿ<Fw, NF∏w° Ÿu
∫C•w N°æ≤ tfi wS° tfifi N°<Ì Ju¡ Ÿ°S oŸ ıywg J¡° ≈¿≤„uT tu* ıf N¿_wÃb FÙ fiFÙ* ≤Fw° wf
ı°u Ÿπ_wC Fæ, bFÙ Nb<„‹¸> ≤F ı°wÙ Fæ $$54$$ bF°≥ ≈≤ fi w°u J¡°uoÕ b°Ÿfi° ≤FwÙ Fæ, fi J¡°uoÕ
b°ŸJ¡ ≤Fw° Fæ N°æ≤ fi J¡°uoÕ b°Ÿfi° J¡° <bT∫ (b°_∫) FÙ ≤Fw° Fæ $ <J*¡wC ÎJ¡t°` Ju¡bÔÙ˚°b ∫°fiÙ
<ª∏t°`_b˚°b FÙ ≤Fw° Fæ, <ıŸtu* <J¡ J¡Ôfi° J¡° ˚®t ˚ÔÙ˚°≥<w „°aw F°u ªCJ¡° Fæ $$55$$ <ıŸ
≈®°æ» J¡∑ Â<‹¸> tu* Δ∫°bF¿≤J¡ ∫° ≈®°<w˚°<ŸJ¡ ÌC‹¸> ŸaŸ°R¡≈ ∫s „¥∏∫_bR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <fiÃ∫
<bÔÙfi FÙ Fæ, ŸJ¡∑ Â<‹¸> tu* Jæ¡bv∫ Ju¡ <Ÿb° J¡°uoÕ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤° •∫° Nb<„‹¸> ≤F ŸJ¡w° Fæ ? $$56$$
oŸ ≈®J¡°≤ „¥∏∫ tu* FÙ buw°Ô J¡∑ fi°o˘ ∫F <ªWb°Ÿfi° Ã≈∏fi FCoÕ Fæ, <ıŸJ¡° fi°t ıywg Fæ $
ŸJ¡∑ „°a<w F°u ı°fiu ≈≤ Nsw „°a<w FÙ Nb<„‹¸> ≤FwÙ Fæ $$57$$ NF∏w° tu*,¡ıywg tu* wS°
t¨yw¨‹d° Ju¡ ıÔ tu* <ıŸ tfiC‹∫ J¡∑ N°_S° f≥@Ù FCoÕ Fæ, Ÿ J¡Ôt≥CFu* J¡°u f°≤-f°≤ <@•J¡°≤ Fæ !
bF fi°Ô°∫J¡ oŸ ≈Ìu„ Ju¡ Ô°∫J¡ fiFÙ* Fæ $$58$$
bF •∫°u* ≈Ìu„ Ju¡ ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
oŸ ıywg tu* N°ÃtI°fiÙ Ô°uy <b<„‹¸> N<@J¡°≤≈®°›w ıÙb J¡°u FÙ ≈Ìu„ <Ì∫° J¡≤wu Fæ*, fi <J¡
Ÿ ÔnJu¡ J¡°u, ı°u N<@J¡°≤ ≈®°›w fi F°ufiu Ÿu NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚®°<∏w∫°u* Ÿu y®_w Fæ, N°∫°u˘ π°≤°
≈u<sw Fæ Îba NŸBq≈ ÌuF N°<Ì tu* N<˚t°fi ≤©fiu Ju¡ J¡°≤d NŸ∏t∫ Fæ $ ı°u ≈C”T ÎuŸu Nfi<@J¡°≤Ù
NI°fiÙ ıÙb J¡°u ≈Ìu„ Ìuw° Fæ, bF t°fi°u* Ÿ°ufiu-ŸÙ ŸC∏Ì≤Ù J¡∏∫° _b›fi tu* Ìu©u y∫u ≈C”T J¡°u Ìuw° Fæ $
bF ˚Ù ÎJ¡ fFCw fn° t¥©Õ FÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$59$$
oJ¡w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 42] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1397

f∫°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
oÕ„ N°<Ì Ÿu ÔuJ¡≤ Ÿt<‹¸>-Δ∫‹ˆ°ÃtJ¡ ı°u ŸaŸ°≤ Fæ, bF Ÿf t°∫° FÙ Fæ,
∫F ≈Ìu„ ÌuJ¡≤ ˚yb°fig ZÙ„aJ¡≤ J¡° N≈fiu b°Ÿ_S°fi Ju¡ ≈®<w ytfi - ∫F bdÕfi $
"ıÙbÌuwÌb_S°Ja¡ ¿_Swa ≈ÿ∫<w ÌuFJ¡tg' oŸ bªfi Ÿu ≈¥bÕ Nº∫°∫ Ju¡ N∏w tu* ı°u Nº∫°≤°u≈
J¡F° y∫° Fæ, ŸJu¡ „uT°a„ J¡∑ <ıI°Ÿ° J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚ybfig , wÌfi∏w≤ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°<Ì tu* ∫°fiÙ J¡v≈ Ju¡ ≈®St Nº∫°ŸJ®¡t
tu* ÌuF<b˚®t J¡°u Ìu© ≤F° bF ıÙb N°J¡°„ tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ <J¡Ÿ Nb_S° J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ ? $$1$$
˚yb°fi „aJ¡≤ fiu J¡F° # Fu tCfiu, <ıŸ ≈®J¡°≤ _b›fitfiC‹∫ N<wŸ¥‚t fi°<n∫°u* tu* NÃ∫aw <b_w¨w
f®Ê°^±> Ìu©w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ bF ıÙb ˚Ù ≈≤t Ÿ¥‚t <ªÌ°J¡°„ tu* ≈¥b°uÕ•w J®¡t Ju¡ NfiCŸ°≤ ffi° FCN°
„≤Ù≤ Ìu©w° Fæ $$2$$
J¡<Sw ‹¸>°∏w Ju¡ N°„∫ J¡° FÙ ≈Cfi# <bb≤d J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu N°ı ˚Ù _b›fitfiC‹∫ ªæw∏∫|fi N°Ãt° Ju¡ ŸbÕ` Δ∫°≈J¡ F°ufiu Ÿu f®Ê°^±>R¡≈ J¡°∫Õ J¡≤w° Fæ,
bæŸu FÙ „≤Ù≤@°≤Ù ıÙb ˚Ù f®Ê°^±>R¡≈ J¡°∫Õ J¡≤w° Fæ $$3$$
N°<Ì ŸyÕ tu* bFÙ ıÙb Ÿt‹ˆ°ÃtJ¡ ≈°<@ Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ <F≤^∫y˚Õ fi°t @°≤d J¡≤ N≈fiu tu*
N°æ≤ f°F≤ J¡∑ b_wCN°u* tu* fi°t˚uÌ°u* J¡° ˚Ù Δ∫≈Ìu„ (<fiR¡≈d) J¡≤w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
oŸJu¡ f°Ì bF tæ* Ÿfi°wfi NΔ∫•w "≈C”T' F¥≥, oŸ ≈®J¡°≤ ≈C”T-fi°t J¡° N≈fiu FÙ _bR¡≈ tu*
<fit°Õd J¡≤w° Fæ N°æ≤ ŸÙ Ÿu ≈®°S<tJ¡ ≈C”T Ju¡ R¡≈ tu* „Ù|® ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ $$4$$
bFÙ Ÿ°¿[bJ¡, ≤°ıŸ N°æ≤ w°tŸ J¡v≈°u* tu* ŸÌ°¿„b N°<Ì t¥<wÕ∫°u* J¡∑ ≈FÔu J¡v≈fi° J¡≤ <k¡≤
Ì¥Ÿ≤°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤w° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ bFÙ ıÙb <J¡ŸÙ ŸyÕ tu* ≈FÔ° ≈C”T ŸÌ°<„b F°uw° Fæ, f°Ì tu* <J¡ŸÙ ŸyÕ tu* <b‹dC w°u
<J¡ŸÙ wÙŸ≤u ŸyÕ tu* <b‹dC J¡∑ fi°<˚ Ÿu Ã≈∏fi f®Ê° J¡F° ı°w° Fæ $$5$$
"N°J¡°„≈®˚b°u f®Ê°' (f®Ê° N°J¡°„ Ÿu Ã≈∏fi F°uw° Fæ) oŸ ≈¥bÕ ≤°t°∫d J¡∑ <•w Ÿu <≈w°tF
fi°<˚ Ÿu FÙ Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ∫F J¡°uoÕ <fi∫t fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<J¡ŸÙ ŸyÕ tu* bF <≈w°tF J¡F° ı°w° Fæ w°u <J¡ŸÙ ŸyÕ tu* ÌCy°Õ, ˚æ≤b, <bfi°∫J¡ N°<Ì J¡F° ı°w°
Fæ, ≈≤awC bF ŸÌ°<„b N°<Ì ≈C”T ŸaJ¡v≈t∫ Fæ ∫°fiÙ "Ÿ°u&J¡°t∫w fFC _∫°a ≈®ı°∫u∫' oŸ ZC<w tu*
•w t°<∫J¡ ŸaJ¡v≈R¡≈ Fæ N°æ≤ ŸaJ¡v≈ Ÿu FÙ N°J¡°≤ ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$6$$ Ÿ¥‚t ˚¥w°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> π°≤°
≈C‹¸> FCN° ≈®St ŸaJ¡v≈ FÙ Ÿ Ÿt<‹¸>Δ∫<‹¸>_bR¡≈ tfi°ut∫ t¥<wÕ ≈®°›wJ¡≤ ∫°fiÙ <F≤^∫y˚Õ F°uJ¡≤
<ıŸ ˚Cbfi, ≈®ı°, Ÿ¨<‹¸> N°<Ì J¡∑ <ıŸ w≤F Ÿu J¡v≈fi° J¡≤w° Fæ, Ÿu ŸÙ w≤F Ÿu Δ∫bF°≤∫°uÀ∫
NfiC˚b J¡≤w° Fæ $$7$$ <ıŸ w≤F „¥∏∫_bR¡≈ buw°Ô w°¿[bJ¡ Â<‹¸> Ÿu NŸBq≈ N°æ≤ ˚®tÂ<‹¸> Ÿu ŸBq≈
˚°Ÿw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F Ÿt_w ≈®≈aª w[bÂ<‹¸> Ÿu NŸwg N°æ≤ ˚®tÂ<‹¸> Ÿu ŸBq≈ ˚°Ÿw° Fæ, oŸ<ÔÎ
ıywg J¡° <bI°fi Ju¡bÔ NF∏w° FÙ Fæ $$8$$ •w ≤Ù<w Ÿu ı°u N°<Ì ≈C”T _b≤<ªw b_wC Ju¡ ≈®<w
B‹¸>°R¡≈ F°u ı°w° Fæ, bF <fituTt°` J¡°Ô tu* FÙ ÎJ¡t°` N≈fiu _bR¡≈ Ju¡ ≈∫°ÕÔ°uªfi Ÿu <ªÌ°J¡°„_bR¡≈
1398 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
F°u ı°w° Fæ N°æ≤ _bR¡≈ J¡° <b_t≤d F°ufiu ≈≤ w°u Ÿu <fituTt°` J¡°Ô FÙ Nfi∏w N°æ≤ NŸÙt ŸaŸ°≤ Ju¡
≈®<w Ôu ı°w° Fæ $$9$$ bF <fituT FÙ J¡v≈fi° tu* ŸtSÕ Fæ, ı°u Ju¡bÔ ≈®<w˚°Ÿ Ju¡ <b≈∫°ÕŸ Ÿu ∫°fiÙ
≈≤°Jg¡≈®bdw° Ÿu tF°J¡v≈°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤° J¡° ˚ÔÙ˚°≥<w NfiC˚b J¡≤w° Fæ $$10$$ ≈≤t°dC-≈≤t°dC tu*,
Δ∫°ut-Δ∫°ut tu* (tF°J¡°„ N°æ≤ ŸCoÕ Ju¡ ~>uÌ N°<Ì N°J¡°„ tu*) wS° sd-sd tu* ˚Ù bu Ÿ¨<‹¸>, J¡v≈
N°æ≤ tF°J¡v≈ Ju¡ N°<b˚°Õb N°æ≤ <w≤°u˚°b F…N° J¡≤wu Fæ* $$11$$
bu Ÿ¨<‹¸>-˚uÌ <ıwfiu ıÙb°u* tu* Ÿt°fiŸt∫ tu* Ÿt°fi<bT∫J¡ b°Ÿfi° J¡° ≈®°Ì…˚°Õb F°uy°, wfiu
ıÙb°u* Ju¡ ≈≤_≈≤ Ì„Õfi N°<Ì Δ∫bF°≤°u* Ÿu ∫C•w F°u*yu, ÌqŸ≤°u* Ju¡ <ÔÎ Ì„Õfi N°<Ì Δ∫bF°≤°u* Ÿu ∫C•w fiFÙ*
F°u*yu, ∫°u* Îu∏Ìb Ju¡ ≈°¶∫°fi ≈®J¡°≤ J¡° N°Z∫ ÔuJ¡≤ J¡Fwu Fæ* $
J¡°uoÕ Ô°uy b°Ÿfi°y<w J¡∑ Ÿt°fiw° Ÿu N∏∫°u∏∫ Ì„Õfi N°<Ì Δ∫bF°≤ Ju¡ ∫°uÀ∫ Ìu©u ı°wu Fæ* N°æ≤
J¡°uoÕ N<@‹™>°fi ŸÌ®¥≈ N°Ãt° Ju¡ I°w F°u ı°fiu Ÿu ≈≤_≈≤ Δ∫bF°≤ ∫°uÀ∫ fiFÙ* Ìu©u ı°wu $$12$$
Ÿtu* ∫C<•w fwÔ°wu Fæ* $
ª¥≥<J¡ ŸyÕR¡≈ Ÿu ¿_Sw ıÙb Ju¡ π°≤° Ÿ‡˚°Δ∫t°fi F°uJ¡≤ FÙ bu ŸyÕ Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, oŸ<ÔÎ
bu ≈≤t<ªÌ°J¡°„_bR¡≈ ≈≤t°Ãt° tu* Ã≈∏fi fiFÙ* F°uwu, •∫°u*<J¡ bF°≥ ≈≤ bu <ªÌ°J¡°„_bR¡≈ tu* FÙ
≈∫Õb<Ÿw Fæ* $$13$$
ŸyÕ f®ÊŸW° Ÿu <fi≤≈us F°uJ¡≤ N≈fiÙ ŸW° Ÿu FÙ ∫° Ìu„-J¡°ÔŸ‡f∏@ Ju¡ fÔ Ÿu ≈®°›wŸW° Ÿu
FÙ ≤Fu* ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫u ŸyÕ _b›fiJ¡°ÔÙfi ≈bÕw J¡∑ fi°o˘ ŸBq≈ N°æ≤ NŸBq≈ F°uJ¡≤ <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ* $ oŸÙ ≈®J¡°≤ Ìu„
N°æ≤ J¡°Ô ˚Ù Ÿy°u˘ Ÿu ≈FÔu N°J®¡°∏w fiFÙ* Su N°æ≤ fi Ÿy°u˘ J¡∑ J¡w¨Õw° FÙ SÙ $$14$$
wf Ÿ˚Ù ŸyÕ ≈®Ô∫≈∫Õ∏w _b∫a FÙ ŸÃ_bR¡≈ F°u*yu ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫u ŸyÕ ŸÃ_bR¡≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡wu, •∫°u*<J¡ ÎuŸ° t°fifiu ≈≤ "ŸyÕ' N°æ≤ "Ÿwg' Ì°ufi°u* ≈Ì ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡
≈∫°Õ∫ F°u ı°fiu Ÿu ŸyÕ J¡∑ N<bfi°„°≈<W F°u ı°∫uyÙ "fi°˚°b°u <bΩwu Ÿw#' oŸŸu ˚yb°fig fiu Ÿwg
≈Ì°S°u˘ J¡° N<bfi°„ FÙ <Ÿ] <J¡∫° Fæ $ (wf ŸyÕ tu* Nº∫_w FÙ Ÿ[b t°fi <Ô∫° ı°∫ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu
Fæ* $) ŸyÕ tu* Nº∫_w ˚Ù Ÿ[b fiFÙ* t°fi° ı° ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ _b∫a NŸÌg-R¡≈ ŸyÕ tu* Ÿ[b°º∫°Ÿ J¡∑
N<@‹™>°fiR¡≈w° FÙ <Ÿ] fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ (wf bæfi°<„J¡-tw Ju¡ ŸÂ„ @°≤°R¡≈ Ÿu NfiCyw wwg-wwg
sdR¡≈ FÙ Ÿ[b ŸyÕ tu* t°<fi∫u, oŸtu* •∫° N°≈<W Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) ŸyÕ tu* sdR¡≈ Ÿ[b ˚Ù
fiFÙ* t°fi° ı° ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ sdR¡≈ Ÿ[b ≈®wÙ<wJ¡°Ô≈∫Õ∏w ™>F≤ fiFÙ* ŸJ¡w° $ ∫<Ì NÃ∫∏w N≈®wÙw
tu* ŸW° t°fi ÔÙ ı°∫ w°u yyfiJC¡ŸCt N°<Ì NÔÙJ¡ (NŸwg) ≈Ì°S°u˘ tu* ˚Ù Ÿ[b J¡∑ N°≈<W F°u ı°∫uyÙ $
(oŸŸu N°Ωsd N°æ≤ N∏wsd Ju¡ Ÿ‡f∏@R¡≈ ı∏t N°æ≤ <bfi°„ ˚Ù ŸyÕ tu* <fi≤_w F°u y∫u, oŸ
N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $) fi w°u ∫F ŸyÕ JC¡~> Ã≈∏fi FÙ F°uw° Fæ N°æ≤ fi JC¡~> <bfi‹¸> FÙ F°uw° Fæ $$15$$
ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* Ft°≤u <Ÿ]°∏w J¡∑ FÙ „≤d ÔufiÙ ª°<FÎ, oŸ N°„∫ Ÿu ≈¥b°uÕ•w <Ÿ]°∏w J¡°
_t≤d J¡≤°wu Fæ* $
<ª<w FÙ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®≈aª J¡°u ŸaJ¡v≈R¡≈ Ÿu N≈fiu tu* Ÿ ≈®J¡°≤ ªtÃJ¨¡w J¡≤wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤
_b›fi tu* fiy≤ J¡° <fit°Õd, ≈wfi N°æ≤ Ã≈wfi ªtÃJ¨¡w F°uw° Fæ N°æ≤ w<fiJ¡ ˚Ù Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu
ŸyÕ - 42] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1399
Ÿ‡f∏@ fiFÙ* J¡≤w° $$16$$
wf ŸyÕ tu* Ìu„ Îba J¡°Ô Ì°ufi°u* Ÿu N°J®¡°∏wÃb J¡° NfiC˚b Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ŸaJ¡v≈t∫ ≈bÕw Ÿu NŸÙt Ìu„, J¡°Ô°<Ì N°J®¡°∏w F°ufiu ≈≤ ˚Ù b°_wb tu* bu N°J®¡°∏w fiFÙ*
J¡Fu ı° ŸJ¡wu, bæŸu FÙ Δ∫°bF°¿≤J¡ ŸW° Ÿu ∫C•w oŸ ıywg Ÿu Ìu„, J¡°Ô N°<Ì Ju¡ N°J®¡°∏w F°ufiu
≈≤ ˚Ù bu b°_wb tu* N°J®¡°∏w fiFÙ* J¡Fu ı° ŸJ¡wu $$17$$ <ıŸ w≤F ∏fiwR¡≈ Ÿu Nb¿_Sw
ŸaJ¡v≈t∫ tu”≈bÕw Ÿu b°_wb tu* N°J®¡°∏w fi F…Î FÙ Ìu„, J¡°Ô N°<Ì ŸaJ¡v≈J¡°Ô tu* N°J®¡°∏w-
Ÿu ≈®wÙw F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ Δ∫°bF°¿≤J¡ ıywg Ÿu Nfi°J®¡°∏w ˚Ù Ìu„, J¡°Ô N°<Ì ŸaJ¡v≈-J¡°Ô tu*
N°J®¡°∏w-Ÿu ≈®wÙw F°uwu Fæ* $$18$$
oŸÙŸu ŸaJ¡v≈ Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ ≈C”T, J¡∑¸>, _S°b≤ N°<Ì ı∏tbæ<ªc∫ F°uw° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Îu<FJ¡ N°æ≤ N°tC<‹tJ¡ Ÿ˚Ù <J®¡∫°N°u* tu* ŸtSÕ ı°u ∫F ≈C”T Fæ, bF <ıŸ J®¡t Ÿu Ã≈∏fi F°uw° Fæ,
ŸÙ J®¡t Ÿu ∫F°≥ sd tu* J¡∑¸> ˚Ù F°u ı°w° Fæ $$19$$ ŸÙ ≈®J¡°≤ oŸ f®Ê°^±> tu* _S°b≤°u* J¡∑ ∫°u<fi∫°≥
˚Ù Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ N^±>ı N°<Ì ª°≤ ≈®J¡°≤ J¡∑ ı°<w∫°≥ N°æ≤ ”B Ÿu ÔuJ¡≤ w¨d≈∫Õ∏w
Ÿ˚Ù ≈Ì°SÕ t°∫°<@‹™>°w° Ju¡ ŸaJ¡v≈J¡°Ô tu* Ã≈∏fi F°u ı°wu Fæ* $$20$$ J¡°uoÕ ŸyÕ b°Ÿfi° J¡∑ Ÿ¥‚tw°
Ju¡ J¡°≤d ≈≤t°dC Ju¡ ŸÂ„ Ÿ¥‚t Fæ* N°æ≤ J¡°uoÕ ŸyÕ b°Ÿfi° Ju¡ _bv≈ <bJ¡°Ÿ Ÿu `Ÿ≤udC Ju¡ ŸÂ„ fnu Fæ*,
∫FÙ J®¡t ˚¥w Îba ˚°bÙ ŸyÕ Ju¡ <bT∫ tu* ˚Ù ı°fifi° ª°<FÎ $$21$$
wf Jæ¡Ÿu oŸ Ÿ¨<‹¸> J¡° ≈≤t F°uw° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈≤t°SÕw[b J¡° <ª∏wfi J¡≤fiu Ÿu N<fibÕªfiÙ∫ oŸ ŸaŸ°≤t°∫° J¡° <b˚uÌ <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ,
wÌfi∏w≤ NU∫°Ÿ Ÿu <„bR¡≈ ≈¥≠∫w[b ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $$22$$
ÎJ¡ sd Ju¡ ŸFŸ®°a„ J¡°Ôt°` tu* ˚Ù ∫<Ì J¡FÙ* <ªÌ°Ãt° f<FtCÕ© F°u ı°∫, w°u J¡≤°un°u* J¡v≈°u* tu*
kæ¡Ôu F…Î NŸa¶∫ NfiSÕ ≈®°›w F°u ı°wu Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<fituTt°` Ju¡ <J¡∫u y∫u Ÿ°æ ˚°y°u* tu* Ÿu <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ju¡ N°@u ˚°yt°` J¡°Ô≈∫Õ∏w FÙ ∫<Ì ≈≤° <ª<w
N≈fiu b°_wb _bR¡≈ Ÿu <y≤ ı°∫, w°u bFÙ tF°fig NfiSÕR¡≈ Ÿu <Ìw F°u ı°wÙ Fæ $$23$$
<ª<w J¡∑ _bR¡≈ ≈®<w‹™>° FÙ f®ÊR¡≈w° Fæ, oŸu J¡Fwu Fæ* $
w[bbuW° ≈C”T°u* Ju¡ π°≤° NfiC˚¥w F°ufiub°ÔÙ, <„Ô°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ N≈fiu _bR¡≈ tu* Nb¿_Sw <ª<w
FÙ Ÿ¥∫Õ N°<Ì ≈®J¡°„°u* Ÿu ≈®J¡°<„w fi F°ufiub°Ôu ı∏t„¥∏∫ f®Êªæw∏∫_bR¡≈ Fæ, Nw# bF f®Ê„ÆÌ Ÿu
J¡FÙ ı°wÙ Fæ $$24$$
N<˚t°fi J¡∑ N<˚b¨<] Ÿu W≤°uW≤ ≠∫°u*-≠∫°u* Ÿ¨<‹¸> ≈®°æ» ffiwÙ ı°wÙ Fæ, Ã∫°u*-Ã∫°u* <ªÌ°Ãt° Ju¡
≈®J¡°„ J¡°  °Ÿ N°æ≤ ˚uÌ°<@•∫ Ÿu Ã≈∏fi sCBw° N°Ãt° tu* ≈®°›w F°uwÙ ı°wÙ Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
oŸ ŸyÕ Ju¡ ≈®°æ» F°u ı°fiu ≈≤ tF°ªæw∏∫ J¡° ≈®J¡°„ fiFÙ* F°uw° N°æ≤ <tØ∫°˚¥w Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu
ı<fiw ≈¿≤h~>uÌ°u* Ÿu N°Ãt° tu* t„J¡≈∫Õ∏w tF°fig Ÿ¥‚tw° N°æ≤ sCBw° ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ $$25$$ Fu <≈®∫
tCfiu, f®Ê<ª<w ≈°<@b„ ıÙb˚°b J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì Ju¡ ŸabÔfi-J®¡t Ÿu t¨yÙ, Ôw°,
J¡∑¸>, Ìub, NŸC≤ N°<ÌR¡≈ F°u ı°wÙ Fææ $$26$$
oŸÙ<ÔΠ» Ÿ¥` tu* yC≥SÙ y∫Ù t°Ô° J¡∑ fi°o˘ ∫F <bÿb Ÿwg N°æ≤ NŸwg-R¡≈ Ÿ¥` tu* yC≥S° y∫°
1400 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
¿_Sw Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
<fiÃ∫, Δ∫°≈J¡, Nfi∏w, » N°æ≤ <bÿb Ju¡ N∏Ì≤ ≤Ffiub°Ôu <bÿb Ju¡ J¡w°Õ <ıŸ ≈≤f®Ê tu* t°Ô°
J¡∑ fi°o˘ Ÿwg Îba NŸwg Ÿu y®<Sw ıywg ≤Fw° Fæ; <bbuJ¡ F°ufiu ≈≤ bF fi Ìq≤ Fæ, fi ŸtÙ≈ Fæ, fi «¡≈≤ Fæ,
fi fiÙªu Fæ, fi wC‡F°≤° Fæ, fi tu≤° Fæ, fi ≈FÔu S°, fi N°ı Fæ, fi ≈®°w#J¡°Ô tu* Fæ, fi Ÿwg Fæ, fi NŸwg Fæ N°æ≤
fi Ÿwg N°æ≤ NŸwg Ju¡ tº∫ tu* ≤Ffiub°Ô° ∫°fiÙ N<fibÕªfiÙ∫ Fææ $$27,28$$
oŸÙ<ÔÎ N≈fi° NfiC˚b FÙ ÎJ¡t°` Ÿtu* ≈®t°d Fæ, Ô°æ<J¡J¡ ≈®t°w°, ≈®t°d N°<Ì J¡∑ bF°≥ y<w Fæ
FÙ fiFÙ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
•w ≤Ù<w Ÿu ıf Ÿ˚Ù <bJ¡v≈ NŸBq≈ Fæ* wf oŸ N°Ãtw[b J¡° NfiC˚b J¡≤fiub°Ô° _b≈®J¡°„
ªæw∏∫ J¡°u ~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤° J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ oŸ ≈≤t w[b tu* fnu-fnu Δ∫bF°≤-<b˚b°u*
J¡° ≈®Ÿb J¡≤fiub°ÔÙ Ô°æ<J¡J¡ ≈®t°dt°Ô° Ÿ ≈®J¡°≤ N≈fiÙ ¿_S<w fiFÙ* ffi° ŸJ¡wÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤
ıÔ tu* N<Àfi N≈fiÙ ¿_S<w fiFÙ* ffi° ŸJ¡w° $$29$$ Fu tCfiu, ı柰 wCtfiu ≈¥~>°, b柰 FÙ tæ*fiu W≤
˚Ù <Ì∫° $ wC‡F°≤° J¡v∫°d F°u $ Nf Ft Ô°uy N≈fiÙ N<˚tw <Ì„° J¡∑ N°u≤ ı° ≤Fu Fæ* $ Fu
≈°bÕwÙıÙ, N°o∫u, <™>∫u $$30$$ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, ∫u fiÙÔJ¡^™> ˚yb°fig
„aJ¡≤ ÎuŸ° J¡FJ¡≤, <ıfiJu¡ «¡≈≤ tæ*fiu Ÿ Ÿt∫ ≈C‹≈°aı<Ô Ÿt<≈Õw J¡≤ ÌÙ SÙ, N≈fiu ≈¿≤b°≤ Ju¡
Ÿ°S N°J¡°„ J¡°u¸>≤ J¡∑ N°u≤ n y∫u $$31$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ≈FÔu Ÿu FÙ Ÿt°<@ Ÿ°@fi°u* Ÿu
Ÿ‡≈∏fi tæ*fiu <`˚Cbfi Ju¡ N<@≈<w t°≈<w Ju¡ ı°fiu Ju¡ f°Ì sd˚≤ ªC≈ ≤FJ¡≤ fiJu¡ _t≤d≈¥bÕJ¡
fiJu¡ π°≤° ≈<Ì‹¸> <fiÃ∫ N≈≤°us N°ÃtR¡≈ Ìubw° J¡° ≈¥ıfi fibÙfi (≈¿≤‹J¨¡w) N°æ≤ Z]° N°<Ì
Ÿu ≈<b` FCoÕ fC<] Ÿu NayÙJ¨¡w <J¡∫° N°æ≤ ≈FÔu J¡° bF ın Ìub°ªÕfi ~>°un <Ì∫° $$32$$
f∫°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

wæ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
bæ≤°À∫ Ÿu ≈¥dÕ _b°Ãt_bR¡≈ <„bıÙ J¡° ≈¥ıfi ŸCfiJ¡≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈®fC] F°u y∫u N°æ≤
_b∫a J¨¡wJ¨¡Ã∫ F°uJ¡≤ ¿„b°ªÕfi tu* wÃ≈≤ F°u y∫u ∫F bdÕfi $
w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ tu* ≈∫Õb<Ÿw, oÕÿb≤ π°≤° ≈<Ì‹¸>, _b°ÃtR¡≈ <„bıÙ Ju¡ ≈¥ıfi J¡∑ ZÙ≤°tıÙ J¡°u
Z]°<@•∫ F°ufiu Ju¡ <ÔÎ ≈®„aŸ° J¡≤ ≤Fu b<Ÿ‹™>ıÙ _b∫a ŸJ¡° ≈Cfi# ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, tF°Ìub „aJ¡≤ıÙ fiu Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> ∫F _b°Ãt<„b°ªÕfiR¡≈
≈¥ıfi tCHŸu J¡F° N°æ≤ _b∫a tæ* ˚Ù Ÿu ı°fiw° Fq≥ $ <ıŸ w≤F J¡° ∫F ıywg J¡° _bR¡≈ Nb¿_Sw Fæ
Ÿu N°≈ ˚Ù ı°fiwu FÙ Fæ* $$1$$ ˚B, <ıŸ NŸBq≈ t°∫°R¡≈ ˚®t tu* NŸBq≈ ≈°<@ Ÿu |<¸>w F°ufiu Ju¡
J¡°≤d NŸBq≈ ıÙb NŸwg FÙ ıywg Ìu©w° Fæ, Ÿ NŸÌ°ÃtJ¡ ŸaŸ°≤t°∫° tu* •∫° ŸÃ∫ F°u ŸJ¡w° Fæ
N°æ≤ •∫° NŸÃ∫ F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$2$$
Ÿtu* J¡<b π°≤° J¡¿v≈w tu”-R¡≈ Ÿu ≤°ı° N°<Ì Ju¡ bdÕfi tu* Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° NfiC˚b ‹¸>°∏w Fæ,
ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
NfiuJ¡ w≤F J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤fiub°Ôu J¡<b∫°u* Ju¡ π°≤° J¡∑ yoÕ <ıfi ≤°ı° N°<Ì tu* tu” N°<Ì <b<b@
ŸyÕ - 43] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1401
˚°b°u* J¡∑ J¡v≈fi°R¡≈ J¡°Δ∫-≤ªfi° Ÿu <ıŸ-<ıŸ w≤F J¡Sfi <J¡∫° ı°w° Fæ Ÿ-Ÿ w≤F Zbd
J¡≤ bu ≤°ı° N°<Ì N≈fiu N∏Ì≤ tu”-R¡≈w° J¡° ∫° J¡v≈b¨sw° J¡° ˚Ù NfiC˚b J¡≤wu Fæ* $ ∫<Ì ∏Fu* ∫F
NfiC˚b fiFÙ* F°uw° w°u J¡°Δ∫°S°ÕfiC˚b ªtÃJ¡°≤ J¡° N°_b°Ì fiFÙ* F°uw° N°æ≤ J¡<b∫°u* J¡°u N<@J¡ BΔ∫
Ô°˚, t°fi N°<Ì ˚Ù fiFÙ* F°uwu, ∫F ˚°b Fæ $$3$$
<b<b@J¡v≈fi° NI°w N°Ãt° J¡° _b˚°b FÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu N°æ≤ ˚Ù ÌqŸ≤u ‹¸>°∏w fwÔ°wu Fæ* $
ıæŸu ıÔ tu* BbÃb _b˚°b Fæ, ıæŸu b°∫C tu* _≈∏ÌfiÃb _b˚°b Fæ N°æ≤ ıæŸu N°J¡°„ tu* „¥∏∫Ãb
_b˚°b Fæ, bæŸu FÙ N°Ãt° tu* ŸyÕÃb_b˚°b Fæ $$4$$
oŸ ≈®J¡°≤ _b°˚°<bJ¡ FÙ <bJ¡v≈R¡≈ Nº∫°≤°u≈ tu* ≈¥ıfiR¡≈w° J¡° <ª∏wfi tæ* w˚Ù Ÿu ÔuJ¡≤ N°ı
wJ¡ J¡≤w° F…N° FÙ ¿_Sw Fq≥, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, wfŸu ÔuJ¡≤ N°ı wJ¡ ŸÙ J®¡t Ÿu tæ* Δ∫y®w° ~>°unJ¡≤ N°Ãt° J¡° NªÕfi J¡≤w° F…N°
Nb¿_Sw ≤Fw° Fq≥ $$5$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, oŸ ≈¥ıfi-<b@°fi Ÿu ofi Δ∫bF°≤≈¥dÕ <Ìfi°u* J¡°u ˚Ù tæ* N<©∏fi
F°uJ¡≤ <fw° ≤F° Fq≥ $$6$$ ı°y®wg-J¡°Ô tu* <Ìfi-≤°w Ÿt∫°fiCŸ°≤ ≈®°›w F…Î <J®¡∫°ª°≤R¡≈ JC¡ŸCt°u* Ÿu N°Ãt°
J¡° ≈¥ıfi J¡≤w° Fq≥ $ ŸCTC<›w-J¡°Ô tu* bF ¿h~>∏fi F…N° ≈®wÙw F°ufiu ≈≤ ˚Ù b°_wb tu* <J¡ŸÙ ˚Ù Ÿt∫
bF ¿h~>∏fi F…N° FÙ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ŸCTC<›w-J¡°Ô tu* ˚Ù "ŸC©tFt_b°›Ÿa fi <J*¡<ªÌbu<ÌTtg' ™>fiu
Ju¡ f°Ì F…Î oŸ _t≤d J¡∑ FuwC N<bΩ°b¨<WR¡≈ ≈C‹≈ Ÿu NªÕfi F°u ŸJ¡w° FÙ Fæ $$7$$
wf w°u NI°<fi∫°u* J¡°u ˚Ù •w ≈®J¡°≤ J¡° <„b°ªÕfi ŸÌ° FÙ F°u ı°∫° J¡≤w° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N°∫C‹tfig, Ÿ˚Ù ÌuF@°¿≤∫°u* tu* ∫Ω<≈ y®°fl-y®°FJ¡Ÿ‡f∏@ Ÿ°@°≤d FÙ Fæ; wS°<≈ ∫°u<y∫°u* J¡∑ ı°u
Ÿ°b@°fiw° Fæ, bFÙ N°Ãt° J¡° NªÕfi Fæ $ <fi‹J¡TÕ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ Ft°≤Ù Ÿ°b@°fiw° FÙ NI°<fi∫°u* J¡∑
N≈us° Fttu* <b„uT Fæ $$8$$
bF Ÿ°b@°fiw° <bT∫°Ÿay J¡° Ã∫°y J¡≤fiu ≈≤ FÙ ≈®°›w F°uwÙ Fæ, ∫F fwÔ° ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ
•w N°Ãt°ªÕfi tu* ‹¸>-k¡Ô°u* J¡∑ fF…Ôw° fwÔ°J¡≤ ZÙ≤°tıÙ J¡°u Ÿtu* ≈®b¨W J¡≤°wu Fæ* $
Fu ≤|C≈wu, oŸ Â<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ N°Ÿ<•w <fitCÕ•w F…Î <ªW Ÿu oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù <b≤Ô ıayÔ
tu* <bF°≤ J¡∑<ıÎ, ÎuŸ° J¡≤fiu ≈≤ N°≈ <©∏fi fiFÙ* ≤F ŸJ¡wu $$9$$
~>°unÙ yoÕ N°Ÿ<•w ≈Cfi# Ã≈∏fi fi F°ufiu tu* <bª°≤ J¡∑ »w° FÙ FuwC Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ŸCb®w, @fi N°æ≤ f∏@CN°ua Ju¡ <b∫°uy Ÿu ı<fiw NŸÙt Ì…#© Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ oŸ Â<‹¸> J¡°
NbÔ‡ffi J¡≤ N°≈ <bª°≤ J¡∑<ıÎ $$10$$ ˚B, @fi N°æ≤ f∏@CN°u* J¡° N°yt N°æ≤ N≈°∫ F°ufiu ≈≤
FTÕ N°æ≤ <bT°Ì fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ ∫u Ÿ˚Ù ŸaŸ°≤ Ju¡ NfiC˚b ŸÌ° <bfiÿb≤ FÙ Fæ* $$11$$
ZÙ≤°t˚B, bu Δ∫y®w° Ã≈∏fi J¡≤fiub°ÔÙ <bT∫°u* J¡∑ <ª`-<b<ª` ≈¿≤¿_S<w∫°≥ ≈FÔu <ıŸ w≤F
N°wÙ Fæ*, <ıŸ w≤F ı°wÙ Fæ* N°æ≤ <ıŸ w≤F _b°Ÿ•w ≈C”T J¡°u ≈≤°<ıw J¡≤wÙ Fæ*, ∫F N°≈ ı°fiwu
FÙ Fæ* $$12$$ oŸÙ ≈®J¡°≤ N¿bª°¿≤w FuwCN°u* Ÿu ≈®ut N°æ≤ @fi N°wu ≤Fwu Fæ* N°æ≤ ∫°u* FÙ ªÔu ˚Ù ı°wu
Fæ* $$13$$ Fu <fitÕÔ, bu ıywg Ju¡ Δ∫bF°≤ fi w°u N°≈Ju¡ N∏Ì≤ Fæ* N°æ≤ fi N°≈ FÙ fiJu¡ N∏Ì≤ Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ ∫F ıywg wCh~> FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ N°≈ •∫°u* Δ∫SÕ Ÿaw›w F°uwu Fæ* ? $$14$$
∫<Ì N°≈ ıywg J¡∑ wCh~>w° fiFÙ* ª°Fwu, w°u "N°Ãt° FÙ ıywg Fæ' ∫F ˚°bfi° J¡∑<ıÎ $ b柰 J¡≤fiu
1402 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿu ˚Ù f∏@C N°<Ì J¡° <b∫°uy F°ufiu ≈≤ N≈fiu Nb∫b ≈¿≤bwÕfi J¡∑ fi°o˘ N°≈tu* FTÕ N°æ≤ „°uJ¡ J¡∑ ≈®b¨<W
fiFÙ* F°uyÙ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
<ª∏t°`_bR¡≈ <b„°Ô N°J¨¡<wb°Ôu ZÙ≤°t˚B, ∫F°≥ N°≈ ıyBq≈ FÙ Fæ*, ÎuŸ° NfiC˚b J¡∑<ıÎ $
ÎuŸ° NfiC˚b J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù N°≈J¡°u N≈fiu Nb∫b°u* Ju¡ ≈¿≤bwÕfi J¡∑ fi°o˘ FTÕ N°æ≤ „°uJ¡ J¡° ≈®Ÿay FÙ
•∫° Fæ ? $$15$$ Fu w°w, N°≈ <ª∏t°`_bR¡≈ Fæ*, ∫F ıywg N°≈Ÿu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ $ oŸ<ÔÎ N°≈J¡°u
<J¡Ÿ ≈®J¡°≤ N°æ≤ J¡F°≥ Fu∫ N°æ≤ ≈°Ìu∫ J¡∑ J¡v≈fi° F°uyÙ ? $$16$$ •w ≤Ù<w Ÿu <ª∏t∫ ıywg-
Ÿ°y≤ tu* <ªBq≈ ıyÌ°ÃtJ¡ ªJ®¡ J¡∑ ªaªÔw° F°ufiu ≈≤ N°æ≤ ŸtCB tu* w≤ayŸt¥F F°ufiu ≈≤ FTÕ N°æ≤ „°uJ¡
J¡° ≈®Ÿay FÙ •∫° ? $$17$$
•w ≈¥ıfi J¡∑ N¿∏wt ŸÙt° tu* ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ¿_S≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ≈FÔu ÎJ¡t°` ªæw∏∫_bR¡≈w° ≈®°›wJ¡≤ N°æ≤ wÌfi∏w≤ ŸCTC<›wJ¡°ÔÙfi ¿_S<w
≈®°›wJ¡≤ N°≈ N°ı FÙ Ÿu wC≤Ù∫°b_S° _bR¡≈ F°u ı°o∫u $$18$$ _b∫a ŸbÕ<b@ bæT‡∫°u* Ÿu <fitCÕ•w, f®Ê
Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡≤Ÿ _bR¡≈w°≈∏fi ıyÌgR¡≈ N°˚°Ÿ°u* Ÿu ∫C•w, wuı_bÙ-„≤Ù≤ N°æ≤ Ì°≤ fC<] F°uJ¡≤
ŸÌ° N°Ãt-≈¥ıfi tu* wÃ≈≤ F°uwu F…Î N°≈ ŸtCB J¡∑ fi°o˘ ≈¿≤≈¥dÕR¡≈ Ÿu ¿_Sw ≤<F∫u $$19$$ Fu ≤|Cfi∏Ìfi,
∫F Ÿf N°≈fiu ŸCfi° N°æ≤ ≈¿≤≈¥dÕ fC<] F°uJ¡≤ N°≈ <_Sw ˚Ù Fæ* $ ı°u J¡°uoÕ ÌqŸ≤° ≈®ÿfi oŸ <bT∫ tu*
≈¥~>fi° ª°Fwu F°u*, w°u Ÿu ≈¥<~>Î N°æ≤ ≈FÔu <bª°≤°≤‡˚ tu* (bæ≤°À∫-≈®J¡≤d tu*) ı°u N°≈fiu ≈®ÿfi <J¡∫u
Su, fitu* Ÿu ∫<Ì J¡°uoÕ W≤ Ju¡ <ffi° ≤F y∫° F°u w°u Ÿu ˚Ù N°ı N°≈ ≈¥<~>∫u $$20$$ ZÙ≤°tıÙ fiu
J¡F° # f®Êfig, N°ı tu≤° Ÿa„∫ <b„uTR¡≈ Ÿu <fib¨W F°u y∫° $ tæ*fiu Ÿt_w I°wΔ∫ w[b ı°fi <Ô∫° N°æ≤
tCHu _b°˚°<bJ¡ w¨<›w ˚Ù F°u yoÕ $$21$$ Fu tCfiu, Nf tCHtu* fi NI°fi Fæ, fi ıÙb N°æ≤ f®Ê J¡° ˚uÌ Fæ, fi
ªuÃ∫ Fæ N°æ≤ fi tfi FÙ Fæ $ ≈FÔu tCHtu* ı°u NI°fi S°, bF oŸ Ÿt∫ fi‹¸> F°u y∫° $$22$$ Fu tCfiu, •w
NI°fib„ "N°Ãt° tu* J¡ÔaJ¡ Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ı°u ˚®°<∏w SÙ, bF N°≈Ju¡ ≈®Ÿ°Ì Ÿu oŸ Ÿt∫ <fib¨W F°u
yoÕ $$23$$ fi w°u N°Ãt° Ã≈∏fi F°uw° Fæ, fi t≤w° Fæ N°æ≤ fi J¡ÔaJ¡∫C•w FÙ ≤Fw° Fæ $ "∫F Ÿf ıywg
f®Êt∫ Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°u ı°fiu Ÿu tæ* ˚ÔÙ˚°≥<w Ì∫ J¡°u ≈®°›w F°u y∫° Fq≥ $$24$$
˚ybfig, Ÿf ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈®ÿfi°u* Ÿu, Ÿa„∫°u* Ÿu N°æ≤ o¿h~>w ≈Ì°S°u˘ Ÿu ∫°fiÙ Ÿ˚Ù N°u≤ Ÿu <fib¨W F…N° tu≤°
tfi <fitÕÔ F°u y∫° N°æ≤ Ÿ ≈®J¡°≤ ≠≠bÔ F°u y∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ f»oÕ π°≤° ∫∏` ≈≤ <J¡∫u wsd
(ÔJ¡nÙ y»J¡≤ t¥<wÕ ffi°fiu J¡∑ <J®¡∫°) Ÿu ÔJ¡nÙ N°<Ì Ÿ¥∫Õ-<f‡f Ÿu ≠≠bÔ F°u ı°wu Fæ* $$25$$
tF°≤°ı, <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸCtu”≈bÕw ŸCbd°u˘ J¡∑ N<˚Ô°T° fi J¡≤w° F…N° ¿_Sw ≤Fw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤
Ÿ°@CN°u* π°≤° ŸtÙ≈ tu* N°∫u F…Î <„‹∫°u* J¡°u J¡Fu y∫u Ÿ˚Ù w≤F Ÿu Ÿ°@fi°u≈Ìu„°u* J¡∑ ˚Ùw≤ N°J¡°as° fi
J¡≤w° F…N° tæ* ˚Ù ¿_Sw Fq≥ $$26$$ ª≤°ª≤°ÃtJ¡ oŸ ŸaŸ°≤ tu* ÎuŸÙ J¡°uoÕ <ª≤ÔU∫ b_wC fiFÙ* Fæ, <ıŸJ¡∑
tCHu oh~>° F°u, ÎuŸÙ J¡°uoÕ NfiC≈ÔU∫ b_wC fiFÙ* Fæ, <ıŸJ¡∑ tCHu N<˚Ô°T° F°u, ÎuŸÙ J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Fæ,
ı°u tu≤u <ÔÎ Fu∫ N°æ≤ ≈°Ìu∫ F°u N°æ≤ ÎuŸÙ ˚Ù J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Fæ, ı°u ≈u‚∫ FÙ F°u $$27$$ Fu tCfiu, ∫F
Fu∫ Fæ, ∫F ≈°Ìu∫ Fæ, ∫F Ÿwg Fæ N°æ≤ ∫F NŸwg ˚Ù Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° tF°fig <ª∏w°R¡≈Ù tu≤° ˚®t
<fi≈Cdw°≈¥bÕJ¡ <bÔÙfi F°u y∫° $$28$$ tæ* fi _byÕ J¡∑ N<˚Ô°T° J¡≤w° Fq≥ N°æ≤ fi ≤°æ≤b fi≤J¡ Ju¡ Ÿ°S πuT
FÙ J¡≤w° Fq≥, <J*¡wC t∏Ì≤°ªÔ J¡∑ fi°o˘ ˚®t„¥∏∫ F°uJ¡≤ N≈fiÙ N°Ãt° tu* FÙ ¿_Sw Fq≥ $$29$$ tF°≤°ı,
ŸyÕ - 44] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1403
≈≤t°dC J¡∑ fi°o˘ J¡d-J¡d ffi°J¡≤ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* J¡°u fi‹¸> J¡≤ Ìufiub°Ôu sÙ≤-Ÿ°y≤ J¡∑ ª°≤°u* N°u≤ ı°u
Δ∫°<›w Fæ, Ÿ Δ∫°<›w Ju¡ ŸÂ„ Δ∫°<›wb°Ô° ∫F ≤°tR¡≈ t∏Ì≤°ªÔ ı°u <ª≤J¡°Ô Ÿu ˚®t tu* ≈n° S°
Nf ˚®t„¥∏∫ F°uJ¡≤ <bZ°∏w F°u y∫° Fæ $$30$$ ∫F ıywg <ıŸ _bR¡≈ J¡° <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, ŸÙ _bR¡≈
J¡° Fæ, ŸŸu <˚∏fi ŸJ¡° J¡°uoÕ ÌqŸ≤° _bR¡≈ fiFÙ* Fæ ∫°u* ı°u t¥©Õ ı°fiw° Fæ, ŸJu¡ ⁄Ì∫ tu* ≠b°Ô° Ju¡
ŸÂ„ N<@J¡ Ÿ∏w°≈Ì°∫Ù, JC¡¿ÃŸw Ÿa„∫-Ÿt¥F°u* Ÿu F°ufiub°ÔÙ "∫F b_wC Fæ N°æ≤ ∫F Nb_wC Fæ' oŸ
≈®J¡°≤ J¡∑ J¡v≈fi°Î≥ ≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu <Ìw F°uwÙ ≤FwÙ Fæ* $ Fu tCfiÙÿb≤, tu≤u π°≤° J¡Fu y∫u oŸ NSÕ J¡°u
N°≈ N≈fiu NfiC˚b Ÿu ˚Ù ≈®t°<dw J¡∑<ıÎ N°æ≤ Ìu<©Î $ Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° t¥» ≈C”T <ıfi @fi N°<Ì
<bT∫°u* Ju¡ <ÔÎ J¡°≈Õ^∫ J¡≤w° Fæ, ıywg-Ÿ‡f∏@Ù bu b_wCÎ≥ w°<[bJ¡ <bª°≤ Ÿu Ft Ô°uy°u* J¡°u ≈®°›w FÙ
fiFÙ* F°uwÙ* $$31,32$$ Fu ˚ybfig, N°≈Ju¡ ≈®Ÿ°Ì Ÿu Ft oŸ ˚°b-Ÿ°y≤ Ÿu, ı°u <J¡ <ª`-<b<ª` ˚¥©,
›∫°Ÿ N°<Ì Ÿu ı<fiw Δ∫°JC¡Ôw°N°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ (J¡°t N°<Ì R¡≈ ~>#) w≤ay°u* Ÿu ∫C•w wS° <b„C]
<ªÌ°J¡°≤b¨<W Ÿu „¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ınR¡≈ Fæ, ≈°≤ ≈° y∫u $$33$$ Fu ≈≤tuÿb≤, Ftfiu Ÿ‡≈<W∫°u* J¡∑
Nb<@ ı°fi ÔÙ, N°≈<W∫°u* J¡∑ ŸÙt° J¡° ˚Ù N∏w Ìu© <Ô∫° $ Ftu* ŸbÕŸ°≤˚¥w ˚¥t°fi∏Ì tu* ˚Ù ÌÙfiw°
fi ≤FÙ N°æ≤ Nf Ft ≈¿≤≈¥dÕ_bR¡≈ F°u y∫u $$34$$ tFTuÕ, Nf Ft°≤° tfi oŸ ŸaŸ°≤R¡≈ Ÿt≤su` tu*
N°„°R¡≈Ù F°<S∫°u* J¡° <bÌÔfi J¡≤ „`CN°u* Ÿu N˚uΩ ÃJ¨¡‹¸> bÙ≤w° J¡°u ≈®°›w F°u y∫° Fæ $$35$$
≈¿≤≈¥dÕ tfi#¿_S<w J¡° FÙ bdÕfi J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tıÙ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
˚ybfig, tu≤u tfi Ÿu Ÿt_w <bJ¡v≈ <~>∏fi-<˚∏fi F°u y∫u Fæ* $ oh~>°Î≥ ˚Ù <fiJ¡Ô y∫Ù $ NJ¡°≈Õ^∫ Ÿu
ŸJ¡∑ ¿_S≤w° ˚٠» F°u yoÕ Fæ $ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* ≈®<Ÿ] ≈¥dÕª∏B, sÙ≤-Ÿ°y≤, „≤Ì°J¡°„ N°<Ì
<ıwfiu ≈®Ÿ∏fi-_bR¡≈ ≈Ì°SÕ Fæ*, fi ŸfJ¡° Ÿfiu N<wJ®¡td J¡≤ <Ì∫° Fæ, ˚Ùw≤ Ÿu bF <©Ô ™>° Fæ $
∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ bF Ÿb°uÕWt F°uJ¡≤ <_Sw Fæ $$36$$
wæ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ª°æb°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
I°fi J¡∑ »w° Ju¡ <ÔÎ oh~>°-Ã∫°y Ÿu ÔuJ¡≤ tfi°u<bfi°„≈∫˘w N°Ÿ<•w<bfi°„ Ju¡ ≈°∫°u* J¡° J¡Sfi $
∫Ω<≈ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu _bJ¡∑∫ w[bI°fi-<fi‹™>° J¡° bdÕfi J¡≤ <Ì∫° wS°<≈ ŸJ¡∑ ≈¿≤≈¢¡-
Ì„° Ju¡ ≈FÔu ≈®h∫C<w fi F°u ı°∫, oŸ<ÔÎ "_S°dC<fi©fifi' ∏∫°∫ Ÿu ıÙb∏tC•wÔsdR¡≈ ≈¥b°uÕ•w
Ÿ°@fi ≈≤‡≈≤° J¡° FÙ ≈®<w‹™>°≈fi J¡≤fiub°Ôu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ≈¥b°uÕ•w N∫ÃfiÔU∫ Δ∫bF°≤°u≈˚°uy
N°<ÌR¡≈ <„b°ªÕfi tu* ˚Ù "Ÿb°Õ≤‡˚° <F Ì°uTud' oÃ∫°<Ì ˚ybÌ…<•w Ju¡ NfiCŸ°≤ ≈®t°Ì Ÿu <F*Ÿ°<Ì
N<fi‹¸>≈®Ÿ<•w NbıÕfiÙ∫R¡≈ Ÿu N° ŸJ¡wÙ Fæ N°æ≤ ≈˚°uy NfiSÕ J¡° fÙı ˚Ù Fæ, oŸ<ÔÎ ≈Cfi# ı∏t
N°<Ì NfiS°u˘ J¡∑ ≈®°<›w F°uyÙ oŸ N°„aJ¡° J¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤wu F…Î J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, o¿∏B∫°u* Ju¡ Ÿ°S ≤°y°<Ì Ÿu „¥∏∫ wS° J¡w¨ÕÃb°<˚t°fiR¡≈
<J®¡∫°Ÿ‡f∏@ Ÿu b<ıÕw bwÕt°fiJ¡°ÔÙfi ≈®°›w ≈Ì°S°u˘ J¡° Δ∫bF°≤ J¡≤fiub°Ôu N∏w#J¡≤d Ÿu ∫<Ì N°≈
JC¡~> J¡≤wu F°u*, w°u bF <J¡∫° y∫° fiFÙ* t°fi° ı°w° $$1$$
<bT∫ w°u <fi∫tw# wC<‹¸> Ju¡ Ÿ°@fi Fæ*, Nw# fitu* ≤°y J¡° ≈¿≤Ã∫°y Jæ¡Ÿu <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ ?
1404 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
oŸ N°„aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
˚B, ≈FÔu ≈®°<›w-Ÿt∫ tu* b_wC <ıŸ w≤F wC<‹¸>Ÿ°@fi F°uwÙ Fæ, Ÿ w≤F ≈®°<›w Ju¡ ÎJ¡ sd
f°Ì wC<‹¸>Ÿ°@fi fiFÙ* F°uwÙ, oŸ <bT∫ J¡° <J¡Ÿfiu NfiC˚b fiFÙ* <J¡∫° Fæ $ <fi‹J¡TÕ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡
≈®°<›w-sd ~>°unJ¡≤ ≈¥bÕ N°æ≤ W≤ J¡°Ô tu* <bT∫°u* tu* wC<‹¸>Ÿ°@fiÃb J¡° Δ∫<˚ª°≤ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d
<bT∫ wC<‹¸>Ÿ°@fi Fæ*, ∫F <fi∫t fiFÙ* ≤F° $$2$$
oŸÙ Ÿu <ª≤-J¡°<ÔJ¡ NfiSÕ Ìufiub°Ôu s<dJ¡ ŸC© tu* N°Ÿ<•w¡J¡≤fi° ˚Ù ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ w≤F Ô°˚-J¡°Ô tu* <bT∫ wC<‹¸> Ju¡ <ÔÎ F°uw° Fæ, ŸÙ w≤F ÌqŸ≤u J¡°Ô tu* fiFÙ* F°uw° $
oŸ<ÔÎ f°ÔJ¡ FÙ s<dJ¡ ŸC© Ìufiub°Ôu <bT∫°u* tu* N°Ÿ<•w f°≥@w° Fæ, ÌqŸ≤° fiFÙ* $$3$$
ıf <bT∫ J¡∑ ≈®°<›w Ÿu ı<fiw s<dJ¡ ˚Ù oh~>°<fi≤°u@ ŸC© J¡° FuwC Fæ wf oh~>° J¡° N°Ã∫¿∏w
h~>uÌ <fi≤<w„∫ N°fi∏Ì J¡° FuwC Fæ, ∫F w°u NSÕw# <Ÿ] F°u FÙ ı°w° Fæ; ÎuŸÙ ¿_S<w tu* oh~>° FÙ
NfiSÕR¡≈ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°t˚B, oh~>°J¡°Ô tu* ı°u b_wC N°fi∏ÌŸ°@fi ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, Ÿtu* ÎJ¡t°` J¡°≤d oh~>° FÙ
Fæ $ ≈≤awC bF N°fi∏Ì w˚Ù wJ¡ ffi° ≤Fw° Fæ ıf wJ¡ oh~>° ≤FwÙ Fæ ∫°fiÙ N°fi∏Ì<b≤°u@Ù N<˚Ô°T° Ÿu
FÙ N°fi∏Ì J¡° <bh~>uÌ F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ N°≈ oh~>° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ÌÙ<ı∫u $$4$$
tF°≤°ı, tæ*fiu w°u ≈¥d°Õfi∏Ì ≈Ì ≈®°›w J¡≤ <Ô∫° Fæ, <k¡≤ tCHu <bT∫°<˚Ô°T°Ã∫°y J¡° ı°u N°≈
≈Ìu„ Ìu ≤Fu Fæ*, bF •∫° NSÕ ≤©w° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
˚B, ∫<Ì N°≈ wÃ≈Ì ≈®°›w J¡≤ ªCJu¡ Fæ*, w°u <k¡≤ <J¡ŸÙ Ÿt∫ J¡°Ô Ju¡ <b≈∫Õ∫ Ÿu N°≈
NFa˚°bfi°R¡≈ J¡∑ªn tu* fi k≥¡Ÿ ı°∫u* $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ N°≈ J¡°Ô°∏w≤ tu* ˚Ù NFa˚°bR¡≈Ù J¡∑ªn
tu* k≥¡Ÿ fi ı°∫u*, oŸ<ÔÎ ≈¥d°Õfi∏Ì_bR¡≈ ≈Ì tu* ¿_S<w J¡∑ »w° Ju¡ <ÔÎ tæ* ≈Cfi# ≈Ìu„ Ìu ≤F°
Fq≥ $$5$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, N°≈fiu N°ÃtI°fiR¡≈Ù ≈bÕw J¡∑ ª°u¸>Ù ≈≤ <bZ°t J¡≤ <Ô∫° Fæ, Nw# NFa˚°bR¡≈Ù
tF°ywÕ tu* <k¡≤ <y≤fiu ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ* $$6$$
»w° F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈Cfi# k≥¡Ÿ ı°fiu J¡∑ N°„aJ¡° •∫°u* fiFÙ* J¡≤wu Fæ*, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ N°„aJ¡° fi J¡≤fiu tu* J¡°≤d ∫FÙ Fæ <J¡ <ıŸfiu <fi≤aw≤ NŸÙt ŸÌgf®ÊÂ<‹¸> J¡°
_t≤d J¡≤ <Ô∫° Fæ N°æ≤ w[bI°fiR¡≈ ŸCtu”≈bÕw Ju¡ <„©≤ ≈≤ _S°fi ≈° <Ô∫° Fæ, Ÿ ≈C”T J¡°
y˚°ÕfiCŸ°≤R¡≈ (y˚Õ J¡° NfiCŸ≤d J¡≤ ı∏t N°<Ì NfiSÕ ≈æÌ° J¡≤fiub°Ôu NFa˚°bR¡≈) N∏w#≈°w°Ô tu*
≈wfi Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? »Ù˚¥w I°fi N<bΩ°R¡≈Ù NfiSÕ fÙı J¡° Nbÿ∫ h~>uÌ J¡≤ ±>°Ôw° Fæ, ∫F
˚°b Fæ $$7$$
NSb° ÌqŸ≤°u* Ju¡ ≈J¡°≤ Ju¡ <ÔÎ tæ*fiu <k¡≤ ∫F ≈Ìu„ <Ì∫° Fæ, N°≈J¡° w°u NI°fi fi‹¸> F°u ªCJ¡° Fæ,
∫F tæ*fiu Ÿtw° N°<Ì FuwCN°u* Ÿu ı°fi FÙ <Ô∫° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
≤°t˚B, ∫F N°≈J¡° ı°u Ÿtw° Îba ŸÃ∫w°t∫ _b˚°b tCHu <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, oŸŸu tæ* NfiCt°fi
J¡≤w° Fq≥ <J¡ N°≈ <bJ¡v≈≤<Fw N°æ≤ N<bΩ°≤<Fw F°u ªCJu¡ Fæ* $$8$$ Fu Ÿ°æ‡∫ ZÙ≤°tıÙ, N≈fiu
ªæw∏∫_b˚°b tu* ˚ÔÙ˚°≥<w Nb¿_Sw F…Î N°≈ t°fi°u* tCHu ∫F ≈®Ã∫s J¡≤° ≤Fu Fæ* <J¡ ≈¥dÕ Ÿ°y≤ J¡°
ŸyÕ - 44] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1405
≈®¶∫°≈fi J¡≤fiub°ÔÙ ∫°fiÙ ≈¥dÕ Ÿ°y≤ Ju¡ ŸÂ„ <fitÕÔ Ÿtw° N°≈tu* <bΩt°fi Fæ $$9$$ ˚B, Nfi°Ÿ<•w
Ÿu ıÙ ≤Fu N°≈J¡∑ N°„° <fi≤°„° tu* ≈¿≤dw F°u ı°∫, ˚°bfi° N˚°bfi° tu* ≈¿≤dw F°u ı°∫ N°æ≤ tfi
Ntfi°uR¡≈ tu* ≈¿≤dw F°u ı°∫ $$10$$
Ft tfi°u≤S Ju¡ <bfi°„ Ÿu <fi≤°„Ãb N°<Ì J¡∑ N<˚Ô°T° fiFÙ* J¡≤wu, <J*¡wC ª°≤°u* N°u≤ Ÿu <fi≤<w„∫
N°fi∏ÌR¡≈ f®Ê Ju¡ Ô°˚ Ÿu fiJ¡∑ N°„° J¡≤wu Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ-<ıŸ b_wCÂ<‹¸> J¡∑ N°u≤ N°≈ ı°wu Fæ*, Ÿ-Ÿ b_wCÂ<‹¸> tu* Ÿ°t°∏∫ŸW°_bR¡≈ Ÿu
b¨<]yw <ªÌg|fiR¡≈ f®Ê Nb¿_Sw Fæ $$11$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈J¡°u ∫<Ì N°Ãt° NI°w Fæ w°u N°≈
≈¥≤Ù w≤F Ÿu f] Fæ N°æ≤ ∫<Ì N°Ãt° <bI°w Fæ w°u N°≈ f] fiFÙ* Fæ*, oŸ<ÔÎ tfifi N°<Ì J¡∑ »w° Ÿu
N≈fiÙ FÙ N°Ãt° π°≤° N°Ãt° J¡°u ı°y¨w J¡∑<ıÎ $$12$$
Nf b°Ÿfi°„¥∏∫w° J¡° _b°fiC˚by‡∫ Ôsd fwÔ°wu Fæ* $
<ıŸ Ì„° tu* N°Ãt° ˚°uyŸC© J¡° N°_b°Ì fiFÙ* Ôuw° N°æ≤ ≈®°≤Æ@b„ ≈®°›w F…Î Ì…#© N°<Ì J¡°
_b°Ì Ôuw° Fæ, Ÿu N°J¡°„ Ju¡ ŸÂ„ J¡°utÔ, Ÿtw°R¡≈ <fib°ÕŸfiÃbÌ„° ı°<fi∫u $$13$$ Fu ≤°t˚B,
N°≈ ˚Ùw≤ Ÿu b°Ÿfi°≤<Fw o¿∏B∫°u* π°≤° Δ∫°bF°¿≤J¡ <J®¡∫°Î≥ J¡∑<ıÎ $ ÎuŸ° J¡≤fiu Ÿu N°≈ ŸæJ¡n°u*
<bs°u˚°u* Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ˚Ù N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ <bJ¡°≤ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°u*yu $$14$$ „°∏w°Ãt° F°uJ¡≤ N°≈
I°w°, I°fi wS° Iu∫R¡≈ ofi wÙfi°u* J¡°u N°æ≤ Ì…#© N°<Ì J¡°u ˚Ù •w <`≈C¸>Ù tu* ÎJ¡∑J¡≤d J¡≤ ÎJ¡°ÃtR¡≈
Ÿu N≈fiÙ N°Ãt° tu* NfiC˚b J¡∑<ıÎ $ oŸŸu N°≈ (fiJ¡∑ ≈®<wJ¥¡Ôw° fi‹¸> F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d) <k¡≤
ŸaŸ°≤ Ju¡ ˚°yÙ fiFÙ* F°u*yu $$15$$
NSb° Ì…#© N°<Ì tu* ≈®<wJ¥¡ÔÃb J¡∑ J¡v≈fi° tfi°uı<fiw FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ˚C„C^±>°u•w ∫C<•w Ÿu tfi
J¡° FÙ <fi≤°u@ J¡≤fi° ª°<FÎ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tfi Ju¡ ∏tuT N°æ≤ <fituT Ÿu ŸaŸ°≤ J¡∑ Ã≈<W N°æ≤ <bfi°„ F°uwu Fæ*, oŸ<ÔÎ ≈FÔu b°Ÿfi° N°æ≤
≈®°d J¡° <fi≤°u@J¡≤ wÌfi∏w≤ N°≈ tfi J¡° <fi≤°u@ J¡≤ ÌÙ<ıÎ $$16$$ ≈®°d Ju¡ ∏tuT N°æ≤ <fituT Ÿu
ŸaŸ°≤ J¡° Ì∫ N°æ≤ N_w F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ Ÿu NU∫°Ÿ N°æ≤ ≈®J¨¡‹¸> ∫°uy Ÿu N°≈ <fi”] J¡≤
ÌÙ<ı∫u $$17$$
NSb° ≈®b¨<W π°≤° NI°fi FÙ Ÿf NfiS°u˘ J¡° <fiÌ°fi Fæ, oŸ<ÔΠ» N°ÃtI°fi Ÿu ŸÙJ¡° <fi≤°Ÿ
J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
NI°fi Ju¡ N°yt N°æ≤ N≈°∫ Ÿu J¡t°u˘ J¡° N°yt N°æ≤ N≈°∫ F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ fÔ Ÿu yC”≈<Ì‹¸>
„°˜°SÕ N°æ≤ Ÿa∫t°u* Ÿu N°≈ ŸJ¡° <bÔ∫ J¡≤ ÌÙ<ıÎ $$18$$
"<ªW°u∏tuT<fituT°U∫°tg' oŸŸu ı°u NSÕ J¡F° y∫° S°, ŸJ¡° ‹¸>°∏w Ÿu _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu N°J¡°„ b°∫C N°æ≤ ≤ı Ju¡ Ÿ‡f∏@ Îba _≈∏Ìfi Ÿu t<Ôfi, ªÔfi N°<Ì _b˚°bb°Ô° I°w F°u
ı°w° Fæ, bæŸu FÙ <ª<w Ju¡ <ªWR¡≈ _≈∏Ìfi Ÿu ªuÃ∫ R¡≈Ù ∫F NfiSÕı°Ô ≈¿_Sw F°u ı°w° Fæ $$19$$
•w NSÕ tu* N∏b∫-Δ∫<w≤uJ¡ <Ì©Ô°wu Fæ* $
≤°t˚B, Âÿ∫ N°æ≤ Ì„Õfi Ju¡ Ÿ‡f∏@R¡≈ _≈∏Ìfi Ÿu ∫F ŸaŸ°≤ J¡∑ y<w Ÿ ≈®J¡°≤ _kC¡¿≤w F°uwÙ
Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ NfiuJ¡ <~>B°u* Ÿu ≈®<b‹¸> Ÿ¥∫Õ≈®J¡°„ N°æ≤ ÌÙb°≤ Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu <ª`<b<ª` bdÕfC<] _kC¡¿≤w
1406 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
F°uwÙ Fæ $$20$$ Âÿ∫ N°æ≤ Ì„Õfi Ju¡ Ÿ‡f∏@R¡≈ _≈∏Ìfi J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ ⁄Ì∫ tu* ıywgR¡≈ N°˚°Ÿ
J¡∑ ˚°bfi° Ÿ ≈®J¡°≤ Ã≈∏fi fiFÙ* F°uwÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <ª`<Ô<©w ≈C”T Ju¡ ⁄Ì∫ tu* fiFÙ* F°uwÙ $$21$$
<ªW Ju¡ _≈∏Ìfi Ÿu ı<fiw t°∫° <ªW_≈∏Ìfi J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ Ÿ ≈®J¡°≤ <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ,
<ıŸ ≈®J¡°≤ ıÔ_≈∏Ìfi Ÿu ı<fiw w≤ay ıÔ_≈∏Ìfi J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ $$22$$
b°Ÿfi°a„ Ju¡ Ã∫°y Ÿu, f°u@ Ÿu NSb° ≈®°d Ju¡ <fi≤°u@ Ÿu <ªW Ju¡ _≈∏Ìfi≤<Fw F°u ı°fiu ≈≤
J¥¡¸>_SÃb≈®h∫C<wR¡≈ _≈∏Ìfi J¡F°≥ Ÿu Ã≈∏fi F°uy° ? $$23$$ b¨<WR¡≈ <ªW-_≈∏Ìfi Ju¡ N˚°bt°` Ÿu
NSb° ≈®°d Ju¡ <fi≤°u@ Ÿu <ªW N<ªWR¡≈w° ≈®°›w J¡≤w° Fæ N°æ≤ bFÙ ≈≤t ≈Ì Fæ $$24$$
"f°u@°π°' oŸŸu ı°u tº∫t ≈°∫ J¡F° y∫° S°, ŸJ¡° <bb≤d J¡≤wu Fæ* $
<bT∫ N°æ≤ o¿∏B∫°u* J¡° Ÿ‡f∏@ F°ufiu ≈≤ ı°u ŸC© NfiC˚¥w F°uw° Fæ, bF ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu f®Ê-ŸC©
FÙ Fæ $ Ÿ ŸC© J¡∑ ≈≤t°b<@˚¥w <fi≤<w„∫°fi∏Ì≈¥dÕ N°Ãt° J¡∑ ÎJ¡°∏w Ÿa<b<W Ÿu ∫°fiÙ f®ÊÂ<‹¸> Ÿu
tfi J¡° s∫ <Ÿ] F°u ı°w° Fæ $$25$$ ıF°≥ <ªW <Ìw fiFÙ* F°uw° bF Ÿf ŸC© _b°˚°<bJ¡ f®ÊŸC©R¡≈
FÙ Fæ $ tR¡˚¥<t tu* ™>^±>u ıÔ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Ÿ≤°ub≤ J¡∑ fi°o˘ bF ŸC© _b°y°Õ<Ì ˚°uy˚¥<t∫°u* tu* fiFÙ* F°u
ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ bF°≥ <ªW J¡°t, NŸ¥∫° N°<Ì Ÿu J¡ÔC<Tw ≤Fw° Fæ $$26$$ <ªW<bÔ∫ Ÿu ı<fiw
<b_k¡°≤ŸC© b°dÙ Ÿu ˚Ù fiFÙ* J¡F° ı° ŸJ¡w°, Ju¡bÔ N≈fiu NfiC˚b Ÿu FÙ ı°fi° ı° ŸJ¡w° Fæ $ <bfi°„
N°æ≤ N<w„∫ Ÿu <b<fitCÕ•w bF N<fibÕªfiÙ∫ ŸC© fi w°u <Ìw F°uw° Fæ N°æ≤ fi ≈®„°∏w FÙ F°uw° Fæ $$27$$
w[bI°fi Ÿu <ªW J¡° N∏w F°uw° Fæ $ ˚®°<∏wb„ Ÿu FÙ <ªW J¡° ŸL°b I°w F°uw° Fæ, f°ÔJ¡¿v≈w
buw°Ô J¡∑ fi°o˘ ˚®°<∏w Ÿu t°uF ˚Ù |fiR¡≈w° ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$28$$
I°<fi∫°u* J¡° ˚Ù Δ∫bF°≤ <Ì©°oÕ ≈nfiu Ju¡ J¡°≤d fiJ¡° <ªW Fæ FÙ, ∫F t°fifi° ≈nuy°, <k¡≤ N°≈
Jæ¡Ÿu J¡Fwu Fæ* <J¡ I°fi Ÿu <ªW fi‹¸> F°u ı°w° Fæ ? N¿_wÃb N°æ≤ fi‹¸>Ãb ∫u Ì°ufi°u* <b”] F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
ÎJ¡ Ÿt∫ tu* ÎJ¡ _S°fi ≈≤ ≤F fiFÙ* ŸJ¡wu, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<bΩt°fi ˚Ù I°fiÙ J¡° <ªW f°u@ Ÿu <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ŸCbdÙÕJ¨¡w w°t® J¡∑ fi°o˘ Ÿwg F°uw°
F…N° ˚Ù NŸwg-Ÿ° ˚°Ÿw° Fæ $$29$$ I°fiÙ J¡° <ªW <ªWfi°t J¡° fiFÙ* J¡F° ı°w°, <J*¡wC I°fiÙ J¡°
<ªW Ÿ[b J¡F° ı°w° Fæ $ ıæŸu w°t® Ÿ°ufi° F°uJ¡≤ fi°tw# N°æ≤ NSÕw# N∏∫ F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ f°u@ Ÿu
I°fiÙ J¡° <ªW fi°tw# N°æ≤ NSÕw#N∏∫ F°u ı°w° Fæ $$30$$ <ªW J¡° _bR¡≈ b°_wb tu* <J¡ŸÙ ˚Ù J¡°Ô
tu* fiFÙ* Fæ, ŸJ¡° _bR¡≈ ˚®°<∏wı<fiw Fæ, oŸ<ÔÎ ŸJ¡° <bÔ∫ F°u ı°w° Fæ $ ˚®°<∏w w[bI°fi Ÿu
„°∏w F°u ı°wÙ Fæ $ ı°u ŸBq≈ b_wC F°uwÙ Fæ ŸJ¡° <bfi°„ J¡˚Ù fiFÙ* F°uw° $ oŸ<ÔÎ |¸> N°<Ì J¡°
<bfi°„ F°ufiu ≈≤ ˚Ù J¡≈°Ô N°<ÌR¡≈ Ÿu fiJ¡° Nb„uT <Ì©°oÕ ≈nfiu Ju¡ J¡°≤d Ÿπ_wC J¡° _bR¡≈w#
<bfi°„ J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù ≈®<Ÿ] Fæ FÙ fiFÙ*, ∫F J¡Ffi° ™>ÙJ¡ FÙ Fæ $$31$$
b_wC J¡° w[bI°fi Nb_wCR¡≈ J¡¿v≈w°a„t°` J¡° f°@J¡ F°uw° Fæ, oŸ ≈®<Ÿ¿] Ÿu ˚Ù Ÿ[b°a„ Ju¡
f°@ J¡∑ ≈®Ÿ<•w fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y J¡∑ fi°o˘ <bJ¡v≈R¡≈ <ªW N°<Ì Nb_wC˚¥w FÙ Fæ*, bu Ÿf ≈°≤t°<SÕJ¡R¡≈ N°Ãt°
Ju¡ <bbwÕ Fæ*, oŸ<ÔÎ fiJ¡° N°ÃtI°fi Ÿu <bÔ∫ F°u ı°w° Fæ $$32$$
wf •∫° ıÙb∏tC•w Ju¡ <ªW tu* Δ∫bF°≤ st°b_S° ≈≤t°SÕŸÃ∫R¡≈ Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ fiFÙ*, ∫F
ŸyÕ - 45] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1407
W≤ Ìuwu Fæ* $
Ÿ°aŸ°¿≤J¡ Nb_S° tu* JC¡~> J¡°Ô wJ¡ Ÿ[bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…N° ∫F <ªW wC≤Ù∫°b_S° tu* <bF°≤J¡≤
wÌfi∏w≤ wC∫°ÕwÙw F°u ı°w° Fæ $ <bF°≤, Ÿt°<@ N°æ≤ w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ ≈∫Õ∏w ŸJ¡∑ Nb_S° ≈°≤t°<SÕJ¡
fiFÙ* ≤FwÙ, <J*¡wC ≈®°≤Æ@ Ÿu ≈®<wf] N<bΩ°b„ Ÿu ı<fiw f°<@w°fiCb¨<W FÙ Fæ $ <bÌuF Jæ¡bv∫ tu*
N°<b˚¥Õw wC∫°ÕwÙwNb_S° FÙ ŸJ¡∑ ≈≤t°SÕ ŸW° Fæ, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $$33$$
wC∫°ÕwÙw_bR¡≈ f®Ê ıf wJ¡ I°w fiFÙ* F°uw°, wf wJ¡ <ªW, ıywg N°<Ì <tØ∫°buT Ÿu ¿_Sw
F°uJ¡≤ Ÿb°ÕÃtJ¡ F°uw° Fæ $ b°_wb tu* <ªW N°<Ì JC¡~> ˚Ù ÌqŸ≤Ù b_wC fiFÙ* Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ I°fit°` Ÿu
<ªW N°<Ì J¡° f®Êt°`_b˚°b Ÿu Nb„uT ∫C•w FÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu <≈®∫ ≤°tıÙ, ıæŸu tfi°u≤S Ÿu J¡¿v≈w tFÔ, ≈bfi, b°≈Ù N°<Ì J¡° Ÿ<∏fibu„ ⁄Ì∫ tu* Ÿt°bu„
fi F°u ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d FÙ b°_wb tu* JC¡~> fiFÙ* Fæ*, bæŸu FÙ ≈≤t Ÿ¥‚t <~>B„¥∏∫ <ªÌuJ¡≤Ÿ|fi f®Ê tu* ˚Ù
Ÿt°bu„ fi F°u ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d ıywg ˚Ù fiFÙ* Fæ $ f®Ê FÙ NfiuJ¡ ˚CbfiR¡≈ ˚®t-<b˚®t°u* Ju¡ Ÿt¥F Ÿu
_b∫a Ÿt, Ÿb°ÕÃtJ¡ N°æ≤ ÎJ¡R¡≈ F°uw° F…N° ˚Ù oŸ w≤F NfiuJ¡R¡≈ Ÿu <_Sw F…N° Fæ $ b°_wb tu*
ÌqŸ≤° JC¡~> fiFÙ* Fæ $$34$$
ª°æb°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

≈æ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
_b-_bR¡≈ N°fi∏Ì°ÃtJ¡ ≤Ÿ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ,
wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* J¡∑ J¡v≈fi° Ju¡ N°Z∫ ≈≤f®Ê J¡° <fvbk¡ÔR¡≈ Ÿu bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, w[bI°fi Ju¡ <ÔÎ oŸ <bT∫ tu* N°≈ N°ÿª∫Õ N°æ≤
vÔ°Ÿ J¡∑ ıfiJ¡, N≈¥bÕ, ≤‡∫ ∫F <fvb°u≈°¶∫°<∫J¡° Ÿasu≈ Ÿu ŸC<fiÎ $$1$$ ZÙ≤°tıÙ, Fı°≤°u*
∫°uıfi <b_w¨w <btÔ _≈‹¸> ÎJ¡ fFCw fn° <fvbk¡Ô Fæ, <ıŸJ¡° _bR¡≈ ∫Cy°u* Ÿu ˚Ù ıÙdÕ-„ÙdÕ
fiFÙ* FCN° Fæ $$2$$ bF <fvbk¡Ô N<bfi°„Ù ≤ŸJ¡° N°Z∫ Fæ, ŸJ¡° Ÿ°≤ Nt¨w J¡∑ w≤F NSb°
Nt¨w Ÿu ˚Ù f»J¡≤ t@C≤ Fæ, bF ≈C≤°fi° F°ufiu ≈≤ ˚Ù f°Ôª∏B J¡∑ ≈®<w<Ìfi f»fiub°ÔÙ J¡Ô°N°u* J¡∑
fi°o˘ t¨ÌCÔw° Ÿu Ãbª° N°æ≤ fiu`°u* J¡°u ŸC©J¡≤ _≈„Õ Ìufiu Ju¡ J¡°≤d ŸC∏Ì≤ Fæ $$3$$ bF ˚Cbfi-Ÿt¥F°u*
Ju¡ tº∫ tu* ¿_Sw tu”≈bÕw J¡∑ fi°o˘ ≈®@°fi _w‡˚ Fæ, t∏Ì≤°ªÔ J¡∑ fi°o˘ » Fæ N°æ≤ tF°≈®Ô∫ Ju¡
≈®ª^±> b°∫C Ju¡ buy Ÿu ˚Ù ª<Ôw fiFÙ* F°ufiub°Ô° Fæ $$4$$
≈¥b°uÕ•w "∫°uıfi°fi°a ŸFŸ®°<d' oŸ tu* J¡Fu y∫u ŸFŸ®≈Ì J¡° "NŸa¶∫' NSÕ tu* Δ∫°¶∫°fi J¡≤wu Fæ* $
ŸæJ¡n°u* J¡°u<¸> Ôs yCfiu ÌŸ Fı°≤ J¡≤°un ∫°uıfi°u* Ju¡ <b_w°≤ Ÿu ˚Ù NS°Õwg NŸa¶∫°w ∫°uıfi°u* Ju¡
<b_w°≤ Ÿu ˚Ù fi°≈° fiFÙ* ı° ŸJ¡fiub°Ô° bFÙ <fvbk¡Ô oŸ ıywg Ju¡ @°≤d Îba <fi∫tfi J¡° N°Ω t¥Ô
Fæ $$5$$ ˚B, bF ÎuŸ° <fvbk¡Ô Fæ <J¡ <ıŸJu¡ ŸtÙ≈ tu* ∏fiw Ÿ˚Ù f®Ê°^±> ÎuŸÙ „°u˚° @°≤d J¡≤wu
Fæ*, ıæŸÙ ≈bÕw°u* Ju¡ fiÙªu Ÿ¥‚t˚¥w Ÿ≤Ÿ°u* Ju¡ J¡d°u* J¡∑ ≈a<•w∫°≥ „°u˚° @°≤d J¡≤wÙ Fæ* $$6$$ Fu ≤°|b, oŸ
<fvbk¡Ô Ÿu ª¥ ≤Fu ≤Ÿ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ NÃ∫aw _b°Ì∫C•w ≤Ÿ ªtÃJ¡°≤ J¡° J¡°uoÕ ˚Ù T±>g-≤Ÿ ∫°fiÙ ~>#
o¿∏B∫°u* Ÿu ˚°uÀ∫ f®ÊÔ°uJ¡wJ¡ J¡° ŸC©°a„ NSb° ≈®<Ÿ] T±>g≤Ÿ N<wJ®¡td fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° $$7$$ bæŸu
1408 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≤Ÿ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈°J¡ Ÿu bF J¡˚Ù <y≤w° fiFÙ* $ (wf •∫° bF N≈fiu _S°fi tu* FÙ ıÙdÕ F°u
ı°w° Fæ ? oŸ ≈≤ "fiFÙ*' ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $) ˚B, ŸbÕÌ° FÙ ≈Ju¡ FCÎ ˚Ù Ÿ <fvbk¡Ô J¡°u ıÙdÕw° f°@°
fiFÙ* ≈FC≥ª°wÙ $$8$$ f®Ê°, <b‹dC, o∏B, ”B N°<Ì J¡°uoÕ ˚Ù <ª≤aıÙbÙ Ô°uy oŸ <fvbk¡Ô J¡∑ Ã≈<W
J¡°u fiFÙ* ı°fiwu N°æ≤ fi oŸJu¡ t¥Ô (ın) N°æ≤ ¸>FfiÙ J¡°u FÙ ı°fiwu Fæ* $$9$$ <ıŸJ¡° NaJC¡≤ N°æ≤ b¨s
fiFÙ* Ìu©° y∫° Fæ, <ıŸJu¡ k¥¡Ô°u* J¡° N°J¡°≤ ˚Ù fiFÙ* Ìu©° y∫° Fæ, _w‡˚, t¥Ô N°æ≤ „°©° Ÿu ≤<Fw,
tF°fig N°J¡°≤b°Ôu wS° ÎJ¡t°` <≈^±>Ù˚¥w <ªÌg|fi°J¡°≤ NÃ∫aw <b_w¨w _b˚°b oŸ k¡Ô J¡∑ Ã≈<W,
<bJ¡°≤, ≈¿≤d°t N°<Ì J¡˚Ù ˚Ù fiFÙ* <Ì©°oÕ ≈nwu $$10,11$$ Ÿt_w k¡Ô°u* Îba ≈C”T°S°u˘ tu* Zu‹™>,
tF°fig N°J¡°≤b°Ôu oŸ k¡Ô tu* fi yCœ° Fæ N°æ≤ fi yC™>ÔÙ FÙ Fæ, Nw# NÃ∫aw <b_w¨w ∫F <fi<bÕJ¡°≤ Îba
<fi≤aıfi FÙ Fæ $$12$$ bF <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤Ù ≈®Ìu„ J¡∑ fi°o˘ <~>B≤<Fw ∫°fiÙ |fiÙ˚¥w () Fæ N°æ≤ Nt¨w J¡°
Ÿ®°b J¡≤ ≤Fu ª∏B<f‡f J¡∑ fi°o˘ _b°fiC˚b Ÿu Nt¨w J¡∑ w≤F _b°Ì Ôufiu ∫°uÀ∫ ∫F <fvb <fi≤<w„∫
N°fi∏Ì_bR¡≈ ≤Ÿ fF° ≤F° Fæ $$13$$ ∫F <fvbk¡Ô Ÿ‡≈¥dÕ ŸC©°u* J¡° t°fi°u* ÎJ¡ <fi<@ Fæ, „ÙwÔ
≈®J¡°„ Ìufiub°Ô° Fæ, ≈bÕw Ju¡ Ÿt°fi „°u˚° Ÿu ∫C•w Fæ, Nt¨w Ju¡ y°uÔu J¡∑ J¡°a<w @°≤d J¡≤w° Fæ N°æ≤
N°Ãt° Ju¡ J¡tÕk¡Ô°u* J¡∑ ¿_S<w J¡° ∫°fiÙ tfiC‹∫ Ju¡ N°fi∏Ì Ÿu ÔuJ¡≤ <F≤^∫y˚Õ Ju¡ N°fi∏Ì≈∫Õ∏w ()
J¡tÕk¡Ô°u* J¡∑ ¿_S<w J¡° Ÿ°≤˚¥w ≈Ì°SÕ Fæ $$14$$ <F≤^∫y˚Õ Ju¡ N°fi∏Ì Ÿu ˚Ù f»J¡≤ ı°u N°Ãt° J¡∑
ªtÃJ¨¡<w Fæ, bFÙ oŸ ≈≤t NΔ∫•w J¡∑ t≠ı° Fæ ∫°fiÙ Ÿ°≤˚¥w b_wC Fæ; Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ b_wC Ÿu
ı<fiw <`<b@ ≈¿≤h~>uÌ°u* Ÿu „¥∏∫ _b˚°b Ÿu ŸJ¡∑ ≤s° FCoÕ Fæ $ b°_wb tu* _b-_bR¡≈ N°Ãt° FÙ oŸ
<fvbk¡ÔR¡≈w° J¡°u ≈®°›w FCN° Fæ, Nw# bF N<πwÙ∫ FÙ Fæ $$15$$
Nfi∏∫Ãb J¡° (Nπ∫w° J¡°) FÙ ≈≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ªtÃJ¨¡<w≈Ì J¡° _b°≤_∫ ≈®J¡¸> J¡≤wu Fæ* $
(ª¥≥<J¡) Ÿ¥‚t Ÿu ˚Ù Ÿ¥‚t, tF°fig Ÿu ˚Ù tF°fig, ≈C≤°fi° F°ufiu ≈≤ ˚Ù b¨<] N°<Ì-<bJ¡°≤°u* Ju¡ fi
F°ufiu Ÿu NÃ∫aw f°Ô_bR¡≈ wS° N≈fiu tu* Nº∫_w ˚uÌt°` J¡∑ k¡ÔR¡≈w° tu* ≈∫Õb<Ÿw ÎJ¡t°`
ªæw∏∫°ÃtJ¡ ≤Ÿ Ju¡ Ÿ°≤˚¥w ≈°≤t°<SÕJ¡ _bJ¡∑∫ Ÿ<∏fibu„ (≤ªfi°) bæ<ªc∫ J¡° Ã∫°y fi J¡≤wÙ FCoÕ
Ÿ _b°ÃtªtÃJ¨¡<w fiu "∫F ÌuF°<Ì tæ* F¥≥' oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ J¡v≈fi° Ju¡ π°≤° (c) NŸwg N°æ≤ N∏∫w°
J¡∑ N°≈°ÌJ¡ N<bΩ°R¡≈ tÔ J¡° () oŸ w≤F Ju¡ NŸa˚°<bw ˚¥w, ˚Cbfi N°<Ì ˚uÌ°u* Ju¡ R¡≈ Ÿu
_b∫a FÙ Ã≈°Ìfi J¡≤ Ju¡bÔ ˚°bfi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ, b°_wb tu* ˚°bfi°fi°t J¡∑ J¡°uoÕ b_wC FÙ fiFÙ* Fæ $
(Nw# ∫F N<πwÙ∫ (Nfi∏∫) FÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $) $$16,17$$

() oŸ <bT∫ tu* "<bI°fi|fi Îb' ∫F ZC<w ≈®t°dw∫° Ìg@¨w J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $
() oŸ <bT∫ tu* "Îw_∫æb°fi∏Ì_∫ N∏∫°<fi ˚¥w°<fi t°`°tC≈ıÙb<∏w' ∫F ZC<w ≈®t°d Fæ $
(c) ∫<Ì ÌuF FÙ NŸwg Fæ, w°u ŸJ¡∑ Ã≈<W Jæ¡Ÿu F°uwÙ Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ "o∫t¿_t' ∫F J¡F° y∫°
Fæ $ Îbaª oÌ∏w°„¥∏∫ tu* oÌ∏w° J¡° Nº∫°Ÿ FÙ ˚uÌ°uÃ≈<W J¡° ≈®∫°uıJ¡ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
() "NŸa˚bwg' oŸŸu ∫F Ω°u<ww <J¡∫° y∫° Fæ <J¡ _b∫a ≈®J¡°„ Îba ÎJ¡t°` ªæw∏∫≤Ÿ°ÃtJ¡
N°ÃtªtÃJ¨¡<w tu* ∫<Ì tÔ ∫°fiÙ N<bΩ° J¡° FÙ Ÿa˚b fiFÙ* Fæ, w°u ŸCw≤°a Ÿ N<bΩ° Ju¡ J¡°∫Õ˚uÌ J¡°
(≈¨S•Ãb J¡°) ˚Ù Ÿa˚b fiFÙ* Fæ $
ŸyÕ - 45] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1409
bFÙ N°ÃtªtÃJ¨¡<w _b°uÃ≈°<Ìw ˚¥w, ˚Cbfi N°<Ì ˚uÌ°u* Ÿu NF∏w° Ju¡ Ã≈°Ìfi π°≤° N°<˚t°<fiJ¡
ŸabÔfi ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Δ∫<‹¸>-Ÿt<‹¸>R¡≈ Ÿu NFaJ¡°≤ J¡∑ Ã≈<W F°ufiu Ju¡ Nfi∏w≤ FÙ bF N°ÃtªtÃJ¨¡<w N°J¡°„ N°æ≤
N°J¡°„ Ju¡ yCd „ÆÌR¡≈Ù Nay°u* Ÿu ∫C•w Ÿt<‹¸>R¡≈ „≤Ù≤°u* Ju¡ ≈≤t°dCN°u* Ÿu Ÿa∫C•w F°u ı°wÙ Fæ $$18$$
N≈fiu _bR¡≈ Ju¡ Ã∫°y Ju¡ <ffi° Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ _bR¡≈°u* J¡∑ ≈®°<›w J¡≤ Ôufi° FÙ oŸ <ª<w J¡∑ fFCw
fnÙ N°ÃtªtÃJ¨¡<w Fæ $ oŸÙJ¡° tæ*fiu ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu bdÕfi <J¡∫° Fæ, ∫°u* ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, N≈fiu ≈FÔu Ju¡ ªæw∏∫°ÃtJ¡ Ÿ°≤_bR¡≈ Ÿa<fibu„ J¡°u (≤ªfi° J¡°u) fi Ã∫°ywÙ FCoÕ ∫F
<ª<w oŸ ≈®J¡°≤ J®¡t„# Δ∫bF°≤ tu* ŸtSÕ _bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w J¡≤ ÔuwÙ Fæ $$19$$ ZÙ≤°tıÙ, Δ∫bF°≤
ŸtSÕ _bR¡≈w° ≈®°›w J¡≤fiu Ju¡ Nfi∏w≤ ªaªÔ _bR¡≈b°ÔÙ Ÿ <ª<w„<•w fiu N≈fiu <fi<bÕJ¡°≤ R¡≈ tu*
FÙ oŸ w≤F J¡∑ ıyÌ°J¡°≤ Â<‹¸> kæ¡Ô°oÕ Fæ $$20$$
ÎuŸÙ ¿_S<w tu* N°J¡°„ N°<Ì Ÿ˚Ù JC¡~> <ª<w„<•w_bR¡≈ FÙ Fæ, oŸu ~>°un Ì¥Ÿ≤° JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ
∫°u* ı°fifi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫FÙ <ª<w„<•w tF°fig Îba Nfi∏w N°J¡°„R¡≈ Fæ, ∫FÙ J¡°Ô J¡∑ sd, |nÙ, <Ìfi, t°Ÿ, bTÕ,
J¡v≈ N°<ÌR¡≈ J¡Ô° Fæ $ ∫FÙ "<fi∫<w' oŸ fi°t Ÿu J¡FÙ yoÕ Fæ N°æ≤ ∫FÙ _≈∏ÌfiR¡<≈dÙ <J®¡∫° Fæ $$21$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ N°º∫°¿ÃtJ¡ <bT∫ ˚Ù ∫F Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫FÙ (N) (<ª<w„<•w_bR¡≈ f®Ê) ŸaJ¡v≈ J¡° <b_w°≤ Fæ, ∫F٠̥Ÿ≤Ù <Ì„° tu* Ì¥Ÿ≤Ù <Ì„° J¡°
˚®t Fæ, ∫FÙ <ª<w„<•w ≤°y-πuT J¡∑ Nb_S° Fæ N°æ≤ ∫FÙ Fu∫ N°æ≤ ≈°Ìu∫ fC<] Fæ $$22$$ ∫FÙ
<ª<w„<•w ÃbW° ∫°fiÙ ÃbBq≈ Fæ, ∫FÙ "tW°' ∫°fiÙ NFaR¡≈ Fæ N°æ≤ ∫FÙ _b∫a "wW°' R¡≈ NS°Õwg
f®ÊR¡≈ F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫FÙ <ª<w„<•w_bR¡≈ N°Ãt° «¡≈≤ Ju¡ f®Ê°^±>°u* J¡° Ÿt¥F Fæ
N°æ≤ _b∫a ∫F «¡≈≤ wS° fiÙªu ˚Ù ¿_Sw Fæ $$23$$ ∫FÙ <ª<w„¿•w_bR¡≈ N°Ãt° N°yu Fæ, ∫FÙ Ì°ufi°u*
N°u≤ ∫°fiÙ Ì°∫u*-f°∫u*, ≈Ù~>u, ŸtÙ≈ N°æ≤ Ì¥≤w≤ Fæ $ ∫FÙ f®Ê˚¥w Îba bwÕt°fi b_wCR¡≈ Fæ N°æ≤ ∫FÙ
˚<b‹∫wg ˚Ù Fæ $$24$$ oŸÙ f®Ê tu* J¡v≈fi°R¡≈Ù J¡tÔ°u* Ju¡ N°Z∫ Nfi∏w ıÙb ˚Ùw≤ Nb¿_Sw Fæ*,
∫FÙ f®Ê°^±>-t^±>≈ J¡° «¡≈≤ J¡° <„©°˚¥Td Fæ N°æ≤ ŸJ¡∑ J®¡∑n° Ju¡ t^±>≈ J¡° t^±>Ô Fæ $$25$$
∫FÙ <ª<w„<•w Nfi∏w ≤ªfi°N°u* Ju¡ ≤F_∫°u* Ÿu ª°≤°u* N°u≤ ≈vÔ<bw fi°≤°∫d J¡° ⁄Ì∫-J¡tÔ N°æ≤
Ô°uJ¡R¡≈Ù J¡tÔy\>°u* J¡∑ t°Ô° J¡° ~>W° Fæ $$26$$ oŸ <ª<w„<•w Ju¡ J¡°u¸>≤ ª°≤°u* N°u≤ Δ∫°›w tF°”B
Ju¡ yd°u* Ÿu ˚≤u Fæ*, ∫FÙ Ô‡fÙ N°J¡°„R¡≈° Ÿ≤dÙ (t°yÕ) Fæ N°æ≤ <bT∫°u* tu* Ô‡≈¸> _byÕ_S ıfi°u* Ju¡
N@#≈°w tu* <fi<tW F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fiJu¡ «¡≈≤ ≈®˚°b ıt°fiub°ÔÙ ˚Ù ∫FÙ Fæ $$27$$ ∫FÙ oŸ W≤
<Ì„° tu* ¿_Sw tu”≈bÕw Fæ N°æ≤ ıywg-R¡≈Ù J¡tÔ J¡° bF ~>W° Fæ, ıF°≥ _kC¡¿≤w F°u ≤Fu ª∏BR¡≈ t@C
Ju¡ Nt¨w-tJ¡≤∏Ì tu* Ìubw°R¡≈ ˚®t≤ Ô‡≈¸> Fæ* $$28$$ ≤ı°uyCd Ju¡ J¡°∫Õ ≤°y N°<Ì Ÿu Îba fi≤J¡°u* Ÿu
∫°fiÙ ÌC#©°u* Ÿu <ıŸJ¡° t¥Ô (ın) ffi° Fæ, ÎuŸu ıyBq≈ ≈C≤°fiu b¨s Ju¡ ÃJ¡¸> ŸCy∏@ Ÿu ∫C•w _byÕ-
„°uJ¡R¡≈ k¥¡Ô°u* J¡∑ taı≤Ù ∫FÙ <ª<w„<•w Fæ $$29$$ N°æ≤ ∫FÙ <ª<w„<•w w°≤°-ydR¡≈ Ju¡Ÿ≤°u* Ÿu
(N) <ª<w„<•w Ju¡ bdÕfi-≈®Ÿay tu* ŸJu¡ <b„uTd°u* tu* ı°u <Ô*y˚uÌ (≈C<Ô*y Îba fi≈CaŸJ¡¿Ôay) ıF°≥-wF°≥
<J¡∫° y∫° Fæ; ŸJ¡∑ N°Ãt°, f®Ê N°<Ì <b„u‹∫ ≈Ì°u* J¡° Nº∫°F°≤ J¡≤ ≈≈<W J¡≤ ÔufiÙ ª°<FÎ $
1410 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿt¿∏bw, f®Ê°^±>R¡≈Ù ŸtCB Ju¡ wÙ≤ ≈≤ ¿_Sw, «¡≈≤ N°æ≤ ª°≤°u* N°u≤ N≈°≤ ŸÙt°b°ÔÙ t°fi°u* Δ∫°ut°J¡°≤
J¡t<ÔfiÙ NSb° Ÿ≤°ub≤ FÙ Fæ $$30$$ <ıŸtu* ª°≤°u* N°u≤ J¡tÕ_bR¡≈ FÙ ty≤ <bΩt°fi Fæ*; w≤ay°u* J¡∑ fi°o˘
ªaªÔ, t°Ÿ, M¡wC N°<Ì J¡∑ ≈≥<•w∫°≥ <ıŸtu* Fæ*; ≈®ı°uÃ≈°ÌfiR¡≈ ˚≥b≤°u* Ju¡ J¡°∫°ŭ tu* ¿_Sw ˚¥w-≈≤‡≈≤°N°u*
Ÿu ı°u ∫C•w Fæ; ≈®°<d∫°u* Ju¡ N°∫C#≈¿≤t°d Ÿu <b_w¨w; sd, J¡v≈ N°<Ì ≈vÔb°u* Ÿu ∫C•w; wuı°u* Ÿu ∫°fiÙ
N<Àfi, Ÿ¥∫Õ, ª∏B N°<Ì Ÿu Ju¡Ÿ≤°u*b°ÔÙ N°æ≤ N°J¡°„R¡≈ J¡tÔ°u* Ÿu Ÿt¿∏bw J¡°ÔR¡≈Ù fi<ÔfiÙ (Ÿ≤°ub≤)
∫FÙ <ª<w„<•w Fæ $$31,32$$ ∫u ı°u ˚°b-<bJ¡°≤°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ı≤°-t≤dR¡≈Ù <bT¥<ªJ¡°Î≥
(tF°t°¿≤∫°≥) Fæ*, bu Ÿf ∫F <ª<w„<•w FÙ Fæ $ N°æ≤ <bΩ° Îba N<bΩ° Ju¡ <bÔ°Ÿ Ÿu ≈¥dÕ ı°u ∫u
„°˜Ù∫<bT∫°u* J¡∑ Â<‹¸>∫°≥ Fæ*, bu Ÿf ˚Ù ∫FÙ <ª<w„<•w Fæ $$33$$ ZÙ≤°tıÙ, N˚Ù wJ¡ b<dÕw Ÿ˚Ù
≈®J¡°≤ Ÿ <fvbk¡Ô Ju¡ _bJ¡∑∫ Ÿ°≤ J¡∑ ªtÃJ¨¡<w FÙ Fæ NS°Õwg bu Ÿf ≈®J¡°≤ N°ÃtªtÃJ¨¡<w _bR¡≈ FÙ
Fæ* $ N°æ≤ ŸÙfiu «¡≈≤ J¡Fu y∫u ≈®J¡°≤°u* Ÿu Δ∫<‹¸> Îba Ÿt<‹¸> Ju¡ ŸaJ¡v≈-Ÿ<∏fibu„ Ju¡ ˚Ùw≤ FÙ N≈fiÙ
¿_S<w J¡∑ Fæ $$34$$ Ÿb°uÕ≈Bb°u* Ÿu b<ıÕw, N≈fiu _bR¡≈ tu* ¿_Sw, ŸbÕ<b@ ≈Ùn°N°u* Ÿu „¥∏∫, Ÿ°æ‡∫
wS° J¡v≈fi°N°u* Ÿu ≤<Fw ∫F <ª<w„<•w b°_wb tu* ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ≤ªfi° fi J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d J¨¡<w„¥∏∫
F°uwÙ FCoÕ ˚Ù t°fi°u* ≈Ì°SÕ ≤ªfi° J¡≤ J¨¡<w∫C•w-ŸÙ F°uJ¡≤ Nb¿_Sw Fæ $$35$$
<fvb°¶∫°<∫J¡° J¡∑ Ÿt°<›w J¡≤ Nf <ª<w J¡° _bR¡≈w# bdÕfi J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ≈ŸaF°≤
J¡≤wu Fæ* $
b°_wb tu* ÎJ¡_bR¡≈ (N<πwÙ∫_bR¡≈) ˚Ù ∫F <ª<w„<•w NI°<fi∫°u* π°≤° fi°fi° ≈®J¡°≤J¡∑-ŸÙ
(Ÿ<πwÙ∫-ŸÙ) J¡¿v≈w J¡∑ ı° ≤FÙ Fæ $ (ÎJ¡Ãb Ÿa¶∫° ˚Ù <πÃb-Ÿa¶∫° J¡∑ ıfifiÙ F°ufiu Ÿu) bF fi
ÎJ¡°¿ÃtJ¡° Fæ N°æ≤ fi <b<b@ FÙ Fæ, <J*¡wC bF (<ª<w„<•w) ÎJ¡ÃbR¡≈ Fæ N°æ≤ ÎJ¡Ãb ˚Ù wÃ_bR¡≈ FÙ
Fæ $ NSb° Ÿı°wÙ∫ Îba <bı°wÙ∫ Ÿu ≤<Fw Fæ $ bF ŸÃ∫_bR¡≈ F°uJ¡≤ Nb¿_Sw Fæ, πæw-<bJ¡v≈°u* J¡∑
„°a<w F°u ı°fiu Ÿu Ÿt, ÎJ¡R¡≈ N°æ≤ Ÿb°Õ¿ÃtJ¡° Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, tæ*fiu N°≈Ÿu NÃ∫∏w tF°fig f®Ê„ÆÌ
Ÿu Ô<sw F°ufiub°ÔÙ <ª<w„<•w J¡° oŸ ≈®J¡°≤ bdÕfi <J¡∫° $$36$$
≈æ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

<~>∫°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
<ª`J¡°≤ Ju¡ tfi J¡∑ J¡v≈fi° Ÿu <ª<`w,
J¡t<ÔfiÙbfi Ÿu „°u<˚w <„Ô°y˚Õ J¡∑ fi°o˘ ≈®≈aªR¡≈ N°˚°Ÿ Ÿu ∫C•w f®Ê J¡° bdÕfi $
ZÙ≤°tª∏BıÙ N≈fi° •w <fvb°u≈°¶∫°fi J¡° w°Ã≈∫Õ I°fi <Ì©Ô°wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # <fi<©Ô w[b J¡°u ı°fifiub°Ôu Fu ˚ybfig, N˚Ù N°≈fiu (ı°u <fvb°u≈°¶∫°fi
J¡F° Fæ, Ÿtu*) <fvbk¡Ô Ju¡ R¡≈ Ÿu tF°ªæw∏∫|fi J¡∑ ŸW° J¡° FÙ bdÕfi <J¡∫° Fæ, ÎuŸ° tæ* ŸtHw°
F¥≥ $$1$$ tFTuÕ, ı°u JC¡~> <b_w°≤ J¡°u ≈®°›w ∫u NF∏w° N°<Ì ≈Ì°SÕ Fæ*, bu Ÿf ªæw∏∫Ÿ°≤_bR¡≈ Fæ*,
(Nw#) <πÃb-ÎJ¡Ãb J¡∑ J¡v≈fi°R¡≈ ˚uÌ w<fiJ¡ ˚Ù fiFÙ* Fæ $$2$$
Ju¡bÔ NF∏w° N°<Ì FÙ ªæw∏∫°ÃtJ¡ <fvbk¡Ô J¡∑ t≠ı°R¡≈ fiFÙ* Fæ*, <J*¡wC f®Ê°^±> N°<Ì Ÿ˚Ù
≈Ì°SÕ Ÿ ªæw∏∫°ÃtJ¡ <fvbk¡Ô J¡∑ t≠ı°R¡≈ (Ÿ°≤) Fæ*, ∫°u* <fi#ŸaJ¡°uª Ÿt<HÎ, oŸ N°„∫ Ÿu
ŸyÕ - 46] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1411
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ f®Ê°^±>R¡≈ ≈u™>u J¡∑ t≠ı° ∫°fiÙ Ÿ°≤ tu”≈bÕw
N°<Ì J¡∑ ¿_S<w Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ªæw∏∫°ÃtJ¡ oŸ <fvbk¡Ô J¡∑ t≠ı° f®Ê°^±> N°<Ì ıywg J¡∑ ¿_S<w
FÙ Fæ $$3$$
ªæw∏∫°ÃtJ¡ Ÿ <fvbk¡Ô J¡∑ f®Ê°^±> N°<Ì ıywg-¿_S<w t≠ı° Fæ, ÎuŸ° J¡Ffiu ≈≤ <J¡ŸÙJ¡°u
∫F ˚®t F°u ŸJ¡w° Fæ <J¡ bF t≠ı° ˚Ùw≤Ù ≈®Ìu„ tu* ¿_Sw Nb∫b°u* J¡° ≤Ÿt∫ ≈¿≤d°t <b„uT FÙ F°uy°,
w°u ŸJ¡° <fib°≤d J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu <fvbk¡Ô J¡° ©›≈n Ÿ k¡Ô J¡∑ tı° J¡° ∫°fiÙ yCœÙ J¡° N°@°≤ F°uw° Fæ, bæŸu FÙ
Ÿ¨<‹¸>_bR¡≈ ªæw∏∫°ÃtJ¡ oŸ <fvbk¡Ô J¡∑ t≠ı°R¡≈ N°@u∫ Ÿu ©›≈≤_S°fiÙ∫ _b°@°≤ ∫<Ì J¡°uoÕ
ÌqŸ≤° F°u w°u t≠ı° ŸJu¡ N∏Ì≤ J¡∑ ≈¿≤d°t_bR¡≈ F°u ŸJu¡yÙ $ (≈≤awC ¿_S<w bæŸÙ fiFÙ* Fæ; <J*¡wC
t≠ı° N°æ≤ ŸJ¡° N°@°≤ Ì°ufi°u* ÎJ¡ f®ÊR¡≈ FÙ Fæ*) $ ∫<Ì ŸbÕΔ∫°≈Ù oŸ <ªÌ°Ãt° J¡°u Ÿb°Õb∫b
Nbh~>uÌufi NSb° ÎJ¡Ìu„°bh~>ufi ≈¿≤d°tÙ t°fiu*yu w°u ŸJ¡∑ fi°„°≈<W J¡˚Ù F¸>°oÕ fiFÙ* ı° ŸJ¡wÙ $
N°æ≤ oŸ <fi≤b∫b <ªÌ°Ãt° tu* fi J¡°uoÕ tC¶∫ N∏w#≈®Ìu„ Fæ N°æ≤ fi ≈¿≤d°t FÙ F°u ŸJ¡w° Fæ $ Nw#
∫F°≥ t≠ı° „ÆÌ ≈¿≤d°t J¡° b°ªJ¡ fiFÙ* Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$4$$
wf t≠ı°„ÆÌ <J*¡≈≤J¡ Fæ ∫°fiÙ <J¡ŸJ¡° b°ªJ¡ Fæ ? oŸ ≈®ÿfi J¡° W≤ ∫F Fæ <J¡ <bbwÕ-_bR¡≈
ªtÃJ¡°≤ J¡° FÙ bF b°ªJ¡ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<tªÕ-fÙı J¡∑ w≤F <ª<w J¡∑ ıywg-fi°tJ¡ ∫F ªtÃJ¨¡<w ŸCTC<›w Ju¡ ŸÂ„ <bJ¡°≤-≤<Fw „°aw
<ª<w tu* ÎJ¡ <„v≈J¡°≤ Ju¡ tfi Ÿu J¡¿v≈w <„Ô° Ju¡ N∏Ì≤ ≈μ-bfi J¡∑ ≤ªfi° J¡∑ fi°o˘, <bbwÕR¡≈ Ÿu FÙ
¿_Sw Fæ $$5$$
•w ‹¸>°∏w J¡° FÙ <bb≤d J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ f®Ê<„Ô°¶∫°fi J¡∑ ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
ª∏B Ÿu f»J¡≤ N°á°ÌJ¡°≤Ù tC©b°Ôu Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ ≈®Ÿay tu* J¡˚Ù fi ŸCfiÙ y∫Ù, NwÎb
N°ÿª∫ÕıfiJ¡, ≤tdÙ∫ N°æ≤ N∏∫ Ì¥Ÿ≤Ù oŸ N°¶∫°<∫J¡° J¡° (f®Ê<„Ô°¶∫°<∫J¡° J¡°), <ıŸJ¡°
N˚Ù N°yu tæ* bdÕfi J¡R¡≥y°, N°≈ (Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤) Zbd J¡∑<ıÎ $$6$$ <ªW-≈®ut J¡° N°_≈Ì F°ufiu Ÿu
¿_fiÀ@ (<ªJ¡fiÙ), _b∫a≈®J¡°„ F°ufiu Ÿu _≈‹¸> ≈®wÙ∫t°fi ŸC© FÙ FuwC F°ufiu Ÿu t¨ÌCÔ _≈„Õb°ÔÙ, NŸÙt
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tF°<b_w°≤ Ÿu ∫C•w, Ÿ∏ww F°ufiu Ÿu <fi<fn, <fiÃ∫ Îba NsCÆ@ _b˚°bb°ÔÙ J¡FÙ* ()
ÎJ¡ tFwÙ <„Ô° Fæ $$7$$ Ÿ tF°-<„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ tfi#J¡v≈fi°N°u* Ÿu Nfi∏w bu Ÿ˚Ù ˚Cbfi°<ÌR¡≈
J¡tÔ () bæŸu <b≤°ı ≤Fu Fæ*, ıæŸu Ÿ≤ŸÙ tu* <©Ôu FCÎ N<@J¡ ≤tdÙ∫ J¡tÔ <b≤°ıwu Fæ* $$8$$ fitu* Ÿu
JC¡~> w°u ≈≤_≈≤ yC≥Su y∫u ≈W°u* Ÿu ∫C•w Fæ* NS°Õwg ≈≤_≈≤ Ÿ‡f] Fæ*, JC¡~> ≈≤_≈≤ Ÿ‡f∏@≤<Fw Fæ* N°æ≤
() oŸ f®Ê-<„Ô° J¡° N°@°≤ f®Ê Ÿu N<w¿≤w J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤° J¡F FÙ fiFÙ* ŸJ¡wu, Nw# oŸ
ÿÔ°uJ¡ tu* "¢¡<ªwg' J¡F° y∫° Fæ $ oŸ <bT∫ tu* ∫F ZC<w ≈®<Ÿ] Fæ- "Ÿ ˚yb°fig J¡¿_tfig ≈®<w<‹™>w#
_bu t<F¿‡fi' (bF ˚yb°fig J¡F°≥ ≈®<w<‹™>w Fæ* ?) (oŸ ≈≤ W≤ Fæ) N≈fiÙ t<Ft° tu* $
() ≈®_wCw ÿÔ°uJ¡ tu* "≈μ°<fi' oŸŸu ≈μŸÂ„ ˚Cbfi°<Ì FÙ <bb<sw Fæ, •∫°u*<J¡ bu ˚Ù
ŸaJ¡°uª<bJ¡°Ÿ„°ÔÙ Fæ* N°æ≤ ıÙbR¡≈ ˚®t≤°u* Ju¡ N°Z∫ ˚Ù Fæ*, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ $
1412 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
JC¡~> ≈≤_≈≤ ÎJ¡-Ì¥Ÿ≤u Ÿu Ÿ°s°wg Ÿa¿ÿÔ‹¸> (N°<Ô*<yw) Fæ* $ bu JC¡~> yC›w Fæ* w°u JC¡~> ≈®J¡¸> ˚Ù Fæ* $$9$$
fitu* JC¡~> fiÙªu tC≥Fb°Ôu Fæ*, JC¡~> «¡ºbÕtC©b°Ôu ˚Ù Fæ* N°æ≤ JC¡~> ¿w≤~>u tC≥Fb°Ôu ˚Ù Fæ* $ JC¡~> ≈≤_≈≤ <tÔu
FCÎ t¥Ô°u* Ÿu ∫C•w Fæ* w°u JC¡~> ≈≤_≈≤ yC≥Su tC≥Fb°Ôu ˚Ù Fæ* $$10$$
<Ì©°oÕ ≈nfiub°Ôu ≈Ì°S°u˘ Ÿu <b≈≤Ùw ˚Ù tfi J¡∑ J¡v≈fi° F°u ŸJ¡wÙ Fæ, Nw# ∫F J¡Fwu Fæ* $
JC¡~> Ju¡ t¥Ô w°u J¡tÔ°u* Ju¡ ~>W°u* tu* (fÙı J¡°u„°u* tu*) Fæ* w°u JC¡~> ÎuŸu Fæ*, <ıfiJu¡ t¥Ô Ju¡ N∏Ì≤
FÙ fÙı J¡°u„ Fæ* $ fi ˚CbfiR¡≈ J¡tÔ°u* Ju¡ fÙª <J¡∏FÙ* Ju¡ t¥Ô «¡≈≤ Fæ*, (•∫°u*<J¡ _byÕ N°<Ì ˚Cbfi°u*
J¡° N°Z∫ «¡≈≤ ¿_Sw @®Cb-t^±>Ô FÙ Fæ,) w°u <J¡∏FÙ* Ju¡ t¥Ô fiÙªu J¡∑ N°u≤ Fæ* (•∫°u*<J¡ ≈°w°Ô
Ô°uJ¡, ˚¥Ô°uJ¡ N°<Ì ˚Cbfi°u* J¡° N°Z∫ f°fl-¿_Sw J¥¡tÕ FÙ Fæ* $) (<„bÔ°uJ¡, <b‹dCÔ°uJ¡ N°<Ì Ju¡
<fiÃ∫ F°ufiu Ÿu) JC¡~> t¥Ô≤<Fw Fæ* w°u N°æ≤ JC¡~> Ì¥Ÿ≤u <w≤~>u t¥Ôb°Ôu Fæ* (•∫°u*<J¡ J¡oÕ ÎuŸu ˚Ù ˚Cbfi
Fæ*, <ıfiJ¡° @°≤d <w∫ÕÀy<w ≈bfi FÙ J¡≤w° Fæ) $$11$$ N°æ≤ ∏FÙ* J¡tÔ°u* Ju¡ ŸtÙ≈ ŸæJ¡n°u*-Fı°≤°u*
J¡tÔ-tCJC¡Ô Ju¡ Ÿt°fi N°J¨¡<wb°Ôu tF°J¡°≤ „a© Fæ* wS° <bJ¡<Ÿw J¡tÔ J¡∑ fi°o˘ N°J¨¡<wb°Ôu
fnu fnu ªJ®¡Ÿt¥F ˚Ù Fæ* $$12$$ (c)
wÙSÕ∫°`° Ju¡ Ÿt∫ „°Ôy®°t-su` tu* Ìu©Ù y∫Ù <„Ô° J¡° yC”b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ≈∫CÕ•w bªfi Ÿu
_t≤d J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ ŸÙ <„Ô° J¡° ∫F°≥ yC”Ìub ˚yb°fig fiu ıywg J¡∑ J¡v≈fi° N°<Ì Ÿu- bdÕfi
<J¡∫° Fæ', ∫°u* t°fiwu FCÎ J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # yC”Ìub, N°≈fiu •w <„Ô° J¡° ı°u bdÕfi <J¡∫° Fæ, bF Ÿª Fæ $ (wÙSÕ-
∫°`° Ju¡ ≈®Ÿay tu*) „°Ôy®°tfi°tJ¡ F¿≤ Ju¡ su` tu* ≈∫CÕ•w ≈®J¡°≤ J¡∑ ÎJ¡ tF°<„Ô° ¿_Sw Fæ, ı°u <J¡
≈μ-bfi Ju¡ <ªÖ Ÿu ∫C•w Fæ, bF tæ*fiu N≈fiÙ N°≥©°u* Ÿu Ìu©Ù Fæ $$13$$
‹¸>°∏w N°æ≤ Ì°‹¸>°Õ¿∏wJ¡ J¡° Ÿ‡f∏@ N°≈fiu ˚ÔÙ˚°≥<w ı°fi <Ô∫° Fæ, ∫°u* NfiCt°uÌfi J¡≤ ≤Fu
tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚Ì®, tæ*fiu <ıŸ <„Ô° J¡° ‹¸>°∏w <Ì∫° Fæ, bF tæ*fiu Ìu©Ù Fæ, oŸ
≈®J¡°≤ N°≈ ı°u _t≤d J¡≤ ≤Fu Fæ*, bF ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, N°æ≤ Ì°‹¸>°Õ¿∏wJ¡ <ªÌ°Ãt° <ıŸ _b˚°b J¡° Fæ ∫°fiÙ
ı柰 <~>B„¥∏∫ <ªÌg|fi, Ÿt, ≈®°d J¡° ˚Ù ≈®°d-<fi≤<w„∫°fi∏Ì_bR¡≈ -Fæ, ŸJu¡ <bT∫ tu* ˚Ù ı°u
N°≈fiu Ìu©° Fæ, ŸJ¡° ˚Ù N°≈ _t≤d J¡≤wu Fæ* $$14$$
tæ*fiu <ıŸ <„Ô° J¡° ‹¸>°∏w <Ì∫° Fæ, bF N°≈Ju¡ π°≤° Ìu©Ù y∫Ù ≈®°J¨¡w <„Ô° fiFÙ* Fæ, <J*¡wC f®Ê
J¡∑ FÙ <„Ô°R¡≈ Ÿu J¡v≈fi° J¡≤ ≈®St°u≈<Ì‹¸> <fvbk¡Ô J¡∑ fi°o˘, <J¡ŸÙ N≈¥bÕ <„Ô° J¡° ‹¸>°∏w <Ì∫°
Fæ, oŸ<ÔÎ ≈°∫ tu* w°Ã≈∫Õ J¡° <bŸab°Ì F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈u∫ tu* <bŸab°Ì fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
˚B, ∫F°≥ ≈≤ tæ*fiu ∫F J¡°uoÕ N≈¥bÕ <„Ô° F٠‹¸>°∏wR¡≈ Ÿu N°≈Ju¡ Ÿts ≈¿_Sw J¡∑ Fæ, <ıŸJ¡∑
tF°JC¡<s Ju¡ ˚Ùw≤ ∫F Ÿf ≈®≈aª Δ∫bF°≤J¡°Ô tu* <bΩt°fi ≤Fw° Fæ N°æ≤ f°@J¡°Ô tu* N<bΩt°fi ˚Ù
(c) ≈®_wCw ÿÔ°uJ¡ tu* „a©¡„ÆÌ Ÿu fis`, y®F, w°≤J¡°yd N°<Ì ≠∫°u<wtÕ^±>Ô FÙ <bb<sw Fæ*,
•∫°u*<J¡ ŸtCB J¡∑ fi°o˘ fiÙÔu N°J¡°„ tu* bu „a©-Ÿt¥F J¡∑ fi°o˘ ˚°Ÿwu Fæ* $ oŸÙ ≈®J¡°≤ ªJ®¡„ÆÌ Ÿu
t^±>Ô°J¡°≤ πÙ≈ FÙ <bb<sw Fæ*, •∫°u*<J¡ bu ªJ®¡@°≤° J¡∑ w≤F N°˚°Ÿt°fi ŸtCB°u* Ÿu ≈Ô<sw Fæ*,
∫F ı°fi Ôufi° ª°<FÎ $
ŸyÕ - 46] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1413
≤Fw° Fæ $$15$$ ZÙ≤°tıÙ, N°≈Ÿu Ÿ <ª<wR¡≈ <„Ô° J¡° FÙ tæ*fiu J¡Sfi <J¡∫° Fæ, <ıŸJu¡ ˚Ùw≤ ∫u
Ÿf ıywg <bΩt°fi Fæ* $ Ô°æ<J¡J¡ <„Ô° Ju¡ ŸÂ„ oŸtu* <fi<fnw°, ÎJ¡R¡≈w°, N˚uΩw° N°<Ì yCd F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d ∫F <ª<w ˚Ù ÎJ¡ w≤F J¡∑ <„Ô° FÙ Fæ $$16$$ ˚B, ıæŸu N°J¡°„ tu* <b≈CÔ ≈bfi ≤Fw° Fæ, bæŸu
FÙ NÃ∫aw |fiÙ˚¥w Nay°u*b°ÔÙ N°æ≤ ¿~>Ì®„¥∏∫_bR¡≈b°ÔÙ F°uwÙ FCoÕ ˚Ù oŸ <ª<wR¡≈ <„Ô° Ju¡ N∏Ì≤
t°∫°b„ ∫F ıywg-Ÿt¥F ≤Fw° Fæ $$17$$ ∫Ω<≈ t°∫°b„ Ÿ <ª<wR¡≈ <„Ô° tu* _byÕ, ≈¨<SbÙ,
b°∫C, N°J¡°„, ≈bÕw, fi<Ì∫°≥ N°æ≤ <Ì„°Î≥ <bΩt°fi Fæ*; wS°<≈ Ÿtu* w<fiJ¡ ˚Ù <~>B fiFÙ* Fæ $$18$$
Ÿ <„Ô° tu* ıywg J¡∑ FÙ ≈μ-bfiR¡≈ Ÿu tæ*fiu Ã≈®us° J¡∑ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
oŸÙ <ª<wR¡≈ <„Ô° tu* |fiÙ˚¥w Nb∫b°u*b°Ô° ıyBq≈Ù J¡tÔ <bJ¡<Ÿw F°u ≤F° Fæ $ bF ∫Ω<≈
ŸŸu ≈¨SJg¡-Ÿ° ˚°<Ÿw F°uw° Fæ; wS°<≈ b°_wb tu* ŸŸu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ N°æ≤ fi „C]<ªÃ_bR¡≈ FÙ Fæ,
<J*¡wC Ju¡bÔ t°∫°R¡≈ FÙ Fæ $$19$$
"wuT°a ª <fiJ¡¸>u Ÿ¿∏w' ∫F ı°u «¡≈≤ J¡F° y∫° Fæ, ŸJ¡° Nf w°Ã≈∫Õ fwÔ°wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu ≈ÃS≤ tu* <ª`J¡°≤ J¡∑ tfi#J¡v≈fi° Ÿu „a©, J¡tÔ N°<Ì <ª` <fi<tÕw <J¡∫u ı°wu
Fæ*, bæŸu FÙ ÎJ¡t°` tfi J¡∑ J¡v≈fi° Ÿu oŸ <ª<wR¡≈ <„Ô° tu*, ˚¥w, bwÕt°fi N°æ≤ ˚<b‹∫wg-Ÿf ≈®≈aª
<ª<`w <J¡∫° y∫° Fæ $ ≈®°J¨¡w <„Ô° tu* ıæŸu „°Ô˚a<ıJ¡° (≈CwÔÙ) N°<Ì b°_wb-Ÿu ≈®wÙw F°uwu Fæ*, ≈≤
b°_wb fiFÙ* Fæ*, <J*¡wC <„Ô°R¡≈ FÙ Fæ*; bæŸu FÙ <ª<w-<„Ô° tu* •w Ÿ˚Ù Ÿa_S°fi b°_wb-Ÿu ≈®wÙw
F°ufiu ≈≤ ˚Ù b°_wb fiFÙ* Fæ*, <J*¡wC <ª<wR¡≈ FÙ Fæ* $$20$$ ˚Ùw≤ ¿_Sw „a©, J¡tÔ N°<Ì N°J¡°≤°u* Ÿu
∫C•w ≈ÃS≤ NfiuJ¡R¡≈ Ÿu ≈®wÙ∫t°fi F°u ≤F° ˚Ù ıæŸu |fiÙ˚¥w ÎJ¡<≈^±>R¡≈w° J¡°u _bÙJ¡°≤ J¡≤w° Fæ,
ÎuŸu FÙ J¡¿v≈w N°J¡°≤°u* Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ NfiuJ¡ N°J¨¡<w∫°u* Ju¡ R¡≈ tu* ≈®wÙw F°u ≤FÙ ˚Ù ∫F <ª<w b°_wb
tu* |fiÙ˚¥w ÎJ¡<≈^±>R¡≈w° J¡°u FÙ _bÙJ¡°≤ J¡≤wÙ Fæ $$21$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈°T°d-<„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤
<„v≈Ù π°≤° <Ô<©w J¡tÔ, Ÿ <„Ô°J¡°u„ Ÿu N<˚∏fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù N≈fiu ≈¿≤¿h~>∏fi N°J¡°≤ Ÿu ∫C•w
F°uJ¡≤ ŸŸu <˚∏fi-Ÿ° ˚°Ÿw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ <ª<w Ju¡ _bR¡≈ Ÿu N<˚∏fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù ∫F ŸyÕ (Ÿ¨<‹¸>)
ŸŸu N∏∫ ≈¿≤¿h~>∏fi N°J¡°≤b°Ô° F°uJ¡≤ ŸŸu <˚∏fi-Ÿ° ˚°Ÿw° Fæ, b°_wb tu* <˚∏fi fiFÙ* Fæ $$22$$
ıæŸu ¸>°≥J¡∑ Ÿu (≈ÃS≤ J¡°¸>fiu J¡∑ ~>ufiÙ Ÿu) ~>uÌfi J¡≤fiu Ju¡ ≈¥bÕ <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ ªJ®¡, ≈μ N°<Ì J¡∑
≈a<•w∫°≥ Nfi<˚Δ∫•w Nb_S° Ÿu Nb¿_Sw ≤FwÙ Fæ*, bæŸu FÙ tfi J¡∑ J¡v≈fi° Ÿu ≈¥bÕ oŸ <ª<w<„Ô° Ju¡
˚Ùw≤ ∫u ıywgR¡≈Ù ≈a<•w∫°≥ Nfi<˚Δ∫•w (NΔ∫°J¨¡w) Nb_S° Ÿu Nb¿_Sw Fæ* $$23$$ ıæŸu <„Ô°
N°æ≤ <tªÕ Ju¡ ≤Fwu <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ J¡¿v≈w ≈μ-Ôu©° J¡∑ ≈a<•w Îba <tªÕ Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw wÙ‚dw°R¡≈
ªtÃJ¨¡<w (J¡¸C>≤Ÿ J¡∑ _k¥¡<wÕ) _b°˚°<bJ¡ F°ufiu Ÿu fi <Ìw (Ã≈∏fi) F°uwÙ Fæ N°æ≤ fi bF N_w (fi‹¸>)
FÙ F°uwÙ Fæ (•∫°u*<J¡ N≈fiu N°Z∫ <„Ô° N°<Ì J¡∑ ıf wJ¡ ¿_S<w ≤FuyÙ wf wJ¡ Ì°ufi°u* J¡° fi Ì∫ FÙ
F°u ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ fi fi°„ FÙ F°u ŸJ¡w° Fæ); bæŸu FÙ oŸ <ª<w tu* ˚Ù ∫F ŸyÕ fi <Ìw F°uw° Fæ N°æ≤ fi
N_w FÙ F°uw° Fæ $$24$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿhª¿≤` ≈<wb®w° ˜Ù Ju¡ tfi tu* ŸJ¡° <≈®∫ ≈<w ŸÌæb ≤Fw° Fæ,
NSb° <fvbk¡Ô Ju¡ N∏Ì≤ t≠ı° ŸÌæb ≤FwÙ Fæ bæŸu FÙ oŸ <ª<w tu* Nfiaw <bJ¡°≤°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ f®Ê°^±>-
Ÿt¥F ŸÌæb ≤Fw° Fæ $$25$$ ˚B, f®Ê°^±> Ju¡ <bJ¡°≤ N°<Ì ªæw∏∫t°`_bR¡≈ Fæ* - ∫F J¡Ffi° NSÕ„¥∏∫
Fæ, Nw# wS°u<•w Δ∫SÕ FÙ Fæ •∫°u*<J¡ ıf <bJ¡°≤Ù f®Ê°^±> ªæw∏∫t°`_bR¡≈ Fæ wf f®Ê°^±> Ju¡ <bJ¡°≤˚¥w
1414 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
˚Cbfi, „≤Ù≤ N°<Ì J¡∑ <ª∏t°`_bR¡≈w° w°u NSÕw# FÙ <Ÿ] F°u ı°wÙ Fæ, <k¡≤ NSÕ„¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
b柰 J¡Ffi° <fi‹k¡Ô FÙ Fæ $ (Jæ¡Ÿu NSÕ„¥∏∫ Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) ª¥≥<J¡ ∫u <bJ¡°≤ N°<Ì wÃsd FÙ
(f®Ê°^±>°u* tu* ªæw∏∫t°`R¡≈w° J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤fiu Ju¡ sd tu* FÙ) ıÔ tu* ıÔ<f∏ÌC J¡∑ fi°o˘
ªæw∏∫t°`_bR¡≈ F°u ı°wu Fæ*, NdCt°` ˚Ù ŸŸu ≈¨SJg¡ fiFÙ* ≤F ı°wu, oŸ<ÔÎ bF <•w NSÕ„¥∏∫ FÙ
Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$26$$ N°æ≤ "<ª<w Ju¡ Nfiaw„<•w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <bJ¡°≤ N°<Ì J¡∑ ∫F Ÿ¨<‹¸> Ÿ <ª<w
Ÿu <bJ¡°≤ N°<Ì fi°t≈¥bÕJ¡ FÙ FCoÕ Fæ*' oŸ<ÔÎ († N) <•wt°` Ÿu ı°u <Ÿ] F°uy°, bF <•w Ju¡ ≈®Ô∫ Ÿu
ÔÙfi F°u ı°∫uy° (J¡<b-b<dÕw <b<ª` y∏@bÕfiy≤ N°<Ì J¡∑ w≤F Ju¡bÔ <•w Ÿu <Ÿ] F°u ı°fiu Ÿu ˚Ù
<bJ¡°≤ ≈®t°w¨ªæw∏∫t°`R¡≈ FÙ F°u ı°∫u*yu, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $)$$27$$ ∫u ˚Cbfi N°<Ì <bJ¡°≤ <bJ¡°≤°<Ì
NS°u˘ Ÿu „¥∏∫ f®ÊR¡≈ FÙ Fæ* $ <bT∫°u* J¡° y®Fd N°æ≤ Ny®Fd ˚Ù f®ÊR¡≈ FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ f®Ê Nfi∏w
Fæ $$28$$ <bJ¡°≤ N°<ÌR¡≈ Ÿu f®Ê FÙ Nb¿_Sw N°æ≤ f®Ê FÙ J®¡t„# <bJ¡°≤ N°<Ì Ju¡ R¡≈ tu* Ã≈∏fi
<J¡∫° y∫° Fæ $ oŸ <ª<w-<„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ Ì¥Ÿ≤° ı°u ∫F <bJ¡°≤°<Ì NSÕ ≈®wÙw F°u ≤F° Fæ, Ÿu N°≈
t¨yw¨‹d° ıÔ Ju¡ ŸÂ„ FÙ ı°<fiÎ ∫°fiÙ Ÿu NŸBq≈ FÙ ı°<fiÎ $$29$$
k¥¡Ô Ÿu ÔuJ¡≤ k¡Ô≈∫Õ∏w N≈fiu J¡°∫°u˘ tu* fÙı J¡∑ NfiCb¨<W <Ì©Ô°oÕ ≈nfiu Ju¡ J¡°≤d ıæŸu k¥¡Ô
N°<Ì fÙıR¡≈ FÙ F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ Ÿ˚Ù ıyF <ª<wŸW° J¡∑ NfiCb¨<W <Ì©Ô°oÕ ≈nfiu Ju¡ J¡°≤d Ÿf
<ª<w_bR¡≈ FÙ Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
k¥¡Ô Ÿu ÔuJ¡≤ k¡Ô wJ¡ N≈fiu J¡°∫°u˘ tu* fÙı NfiC_∫¥wR¡≈ Ÿu ≤Fw° Fæ, Nw# fÙı Ju¡ ˚Ùw≤ k¥¡Ô,
k¡Ô N°<Ì fÙı J¡°u ~>°unJ¡≤ Ì¥Ÿ≤° JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ; •∫°u*<J¡ NaJC¡≤ N°<Ì ≈¥bÕ-≈¥bÕ <bJ¡°≤°u* tu* ı°u
fÙı„<•w <bΩt°fi ≤FwÙ Fæ, bFÙ ŸJu¡ f°Ì W≤-J¡°Ô tu* J¡°^±>, „°©°, ≈vÔb N°<Ì R¡≈°u* tu*
≈¿≤dw F°u ı°wÙ Fæ $$30$$ <ªÌg|fi oŸ N°Ãt° tu* ı°u <ªÌg|fiÃb Fæ, bFÙ wÙfi°u* ıywg J¡° fÙı Fæ;
(ÎJ¡Ãb-J¡v≈fi° Ju¡ N@Ùfi FÙ <πÃb-J¡v≈fi° F°ufiu Ÿu ˚Ù NJ¡¿v≈w <ª∏t°` FÙ w[b Fæ - ∫F J¡Fwu
Fæ* $) Nw# <ªÌg|fiR¡≈ fÙı N°æ≤ ŸJu¡ J¡°∫Õ ıyw tu* ÎJ¡Ãb FÙ <πÃb Fæ, •∫°u*<J¡ ÎJ¡ Ju¡ N˚°b tu* Ì°ufi°u*
fi‹¸> F°u ı°wu Fæ* $$31$$ fÙı N°æ≤ ŸJu¡ J¡°∫Õ ıyw J¡∑ Ã≈<W <ª<w Ÿu N<w¿≤•w ı°Œ J¡∑ J¡v≈fi°
Ÿu FÙ F°uwÙ Fæ $ <ª<w J¡° bF R¡≈ w°u J¡˚Ù ˚Ù ın_b˚°b F°u fiFÙ* ŸJ¡w° N°æ≤ fi <ª<w FÙ J¡˚Ù N<ªwg
F°u ŸJ¡wÙ Fæ $ Nw# <fvb Ju¡ ˚Ùw≤ t≠ı° N°<Ì J¡∑ fi°o˘ ∫u fÙı N°æ≤ J¡°∫Õ ÎJ¡-Ì¥Ÿ≤u Ÿu N<˚∏fi
(N<πwÙ∫) FÙ Fæ* $$32$$ ıæŸu tF°<„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ <bΩt°fi NfiuJ¡ w≤F J¡° ˚uÌ Ôu©fi°ÃtJ¡ FÙ Fæ,
b°_wb tu* fiFÙ*, bæŸu FÙ <ªÌg|fi <fvbk¡Ô tu* t≠ı°<ÌR¡≈ <`ıywg J¡v≈fi°b„ ŸŸu <˚∏fi Fæ, b°_wb
tu* ŸŸu Nfi∏∫ FÙ Fæ $$33$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ≤u©° Îba ≈≤u©°N°u* Ÿu Ÿab<Ôw ÎJ¡ FÙ _S¥Ô<„Ô° ÌÙ©wÙ
Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ N<πwÙ∫ f®Ê FÙ `æÔ°u•∫ Ÿu Ÿab<Ôw ≈®<Ÿ] ıywg-R¡≈ Ÿu ÌÙ©w° Fæ $$34$$ ıæŸu oŸ
Ô°æ<J¡J¡ <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ ŸbÕÌ° ¿_Sw <„v≈Ù Ju¡ b°Ÿfi°_bR¡≈ J¡tÔ N°<Ì fi <Ìw F°uwu Fæ* N°æ≤ fi
N_w FÙ F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ oŸ <ª<w<„Ô° tu* NFaJ¡°≤ N°æ≤ ıywg J¡∑ y<w ˚Ù fi <Ìw F°uwÙ Fæ N°æ≤ fi
N_w FÙ F°uwÙ Fæ $$35$$ <ıŸ w≤F <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤J¡∑ ≤u©° N°<Ì <„Ô° Ju¡ N°U∫∏w≤ Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ*,
(N) ˚Cbfi N°<Ì J¡∑ Ÿ¨<‹¸> fi°t≈¥bÕJ¡ FÙ Fæ, oŸ <bT∫ tu* ∫F ZC<w ≈®t°dR¡≈ Fæ-"Ÿ ˚¥¿≤<w
Δ∫°F≤wg, ˚CbtŸ¨ıw $ Îw o<w bæ ≈®ı°≈<wÌuÕb°fiŸ¨ıw NŸ¨y®<t<w tfiC‹∫°<fi∏Ìb o<w <≈wfig'$
ŸyÕ - 47] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1415
(<J*¡wC <„Ô°t∫ FÙ Fæ*); ŸÙ w≤F ıÙb Îba oÕÿb≤ J¡° R¡≈ N°æ≤ J¡wÕ¨Ãb N°<Ì ıywg ÎJ¡t°` ªæw∏∫R¡≈
F°ufiu Ÿu <ª<w Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ*, <J*¡wC <ª<wR¡≈ FÙ Fæ* $$36$$ <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw J¡tÔ°u* J¡∑ y<w Îba
Ny<w, N°<b˚°Õb N°æ≤ <w≤°u˚°b <„Ô° Ju¡ w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ıæŸu <„Ô° Ÿu ≈¨SJg¡ <bT∫w° J¡°u ≈®°›w
fiFÙ* F°uwu ∫°fiÙ bu <„Ô° Ÿu <˚∏fi <Ÿ] fiFÙ* F°uwu, bæŸu FÙ N°Ãtw[b Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ıywg Ju¡ J¡w°Õ
ıÙb, oÕÿb≤ N°<Ì J¡°uoÕ ˚Ù ŸŸu ≈¨SJg¡ <Ÿ] fiFÙ* F°uwu $$37$$ b_wCw# ≈bÕwJ¥¡¸> J¡∑ fi°o˘ Ã≈<W,
vÔ°Ÿ Îba <bÔ°Ÿ R¡≈ <bJ¡°≤°u* J¡°u ≈®°›w fi J¡≤fiub°Ô° f®Ê J¡° _bR¡≈˚¥w ∫F ıywg fi J¡˚Ù <J¡ŸÙ
Ÿu <J¡∫° y∫° Fæ ∫°fiÙ Ã≈°<Ìw Fæ N°æ≤ fi J¡˚Ù fi‹¸> FÙ F°uw° Fæ $$38$$
oŸ<ÔÎ ıæŸu <„Ô° NfiuJ¡ <„¿v≈∫°u* J¡∑ <b<b@ t°fi<ŸJ¡ J¡v≈fi°N°u* Ju¡ ≤Ffiu≈≤ Ÿ-Ÿ R¡≈ Ÿu
¿_Sw ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ f®Ê ˚Ù fi°fi° ıÙb°u* J¡∑ NfiuJ¡ <b”] J¡v≈fi°N°u* Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ wwg-wwg R¡≈ Ÿu
Nb¿_Sw ≤Fw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ w≤F Ju¡ <ıŸ N°J¡°≤ tu* ıF°≥ J¡v≈fi° J¡∑ ı°wÙ Fæ, bF°≥ ≈≤ Ÿ w≤F Ju¡ Ÿ N°J¡°≤ tu* f®Ê
F°u ı°w° Fæ $ ∫F Ÿf ıywg f®ÊŸW°ÃtJ¡ FÙ Fæ N°æ≤ ŸCTC›w_S J¡∑ fi°o˘ ¿_Sw Fæ ∫°fiÙ ıæŸu ≈®Ã∫uJ¡ ıÙb
<b<ª` _b°<›fiJ¡ <bT∫°u* J¡∑ J¡v≈fi°N°u* Ju¡ ˚uÌ°u* J¡°u N<b≤°u@ Ÿu ŸFw° Fæ, bæŸu FÙ bF f®Ê ˚Ù
J¡v≈fi°≈®∫C•w Ÿf ˚uÌ ŸFfi J¡≤w° Fæ $$39$$ ≈®˚¥w ˚°b<bJ¡°≤°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ı°u ∫F ıyBq≈ tF°fig ˚®t
Fæ, Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ NfiC¿∏t<Tw b°Ÿfi°t°` FÙ ı°<fi∫u, <ıŸ ≈®J¡°≤ <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ J¡tÔ N°<Ì $$40$$
N°¶∫°<∫J¡° Ju¡ w°Ã≈∫Õ J¡° Ÿasu≈ tu* ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ∫F ıywg J¡° <bÔ°Ÿ ŸbÕÌ° NfiC¿∏t<Tw (ŸCTC›w) b°Ÿfi°t°` FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ bF
˚ÔÙ˚°≥<w „°aw Îba Ÿt <ªÌg|fi f®Ê°J¡°„_bR¡≈ FÙ Fæ $ <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw J¡tÔ°u* J¡∑ fi°o˘ wCh~>
Ÿy°Õ<Ì-Ì„°Î≥ N°Ãt° Ju¡ ˚Ùw≤ Ìu©Ù y∫Ù ˚Ù J¡˚Ù _bR¡≈-¿_S<w ≈®°›w fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ $$41$$
<~>∫°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

Ÿæ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
t°u≤ Ju¡ N^±>u Ju¡ ≤Ÿ tu* ŸJu¡ ≈≥©, bdÕ wS°
N∏∫ Nb∫b°u* J¡∑ ≤ªfi° Ju¡ ˚uÌ J¡∑ fi°o˘ <fvb<„Ô°¶∫°fi Ju¡ w°Ã≈∫Õ J¡° bdÕfi $
<fvbk¡Ô J¡° ‹¸>°∏w Ìufiu Ju¡ J¡°≤d bF N<ªBq≈ FÙ Fæ, N°æ≤ Ÿ <fvbk¡Ô Ju¡ ˚Ùw≤ Ju¡ fÙı,
t≠ı° N°<Ì J¡∑ w≤F _byw-˚uÌ Ÿu bF°≥ <ªwg-ŸtŸW° FÙ Ÿy°uÕÃ≈<W Fæ ∫°fiÙ ıf wJ¡ <ª<w ≤FuyÙ
wf wJ¡ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ ≤FuyÙ, ∫F b<dÕw Fæ, ∫°u* w°Ã≈∫Õ J¡° ˚®t fi F°u, oŸ<ÔÎ ŸJ¡°
w°Ã≈∫Õ fwÔ°wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, k¡ÔŸÂ„ <ª<ww[b Ju¡ y˚Õ tu* ¿_Sw ∫F ıywg ≈®<Ÿ]
_b°≈ (NI°fi <fiB°) Ÿu N∏∫ ÎJ¡ w≤F Ÿu <ª<w J¡° _b°≈ FÙ Fæ, bF J®¡t Ÿu ∫°fiÙ ∫Cy, bTÕ¡N°<Ì J®¡t
Ÿu <ª<wŸW°π°≤° J¡¿v≈w Ÿ<∏fibu„ Ÿu (Nb∫b-<b∏∫°Ÿ Ÿu) ≈®b¨W Fæ N°æ≤ bF <ª<w J¡∑ ŸtŸW°b°Ô°
<ªÌgyw ˚uÌ _bR¡≈ fiFÙ* Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ıf wJ¡ <ªBq≈w[b _b-_bR¡≈ Ju¡ I°fi Ÿu ≤<Fw Fæ wf
wJ¡ FÙ ŸJu¡ y˚Õ tu* ŸyÕ Fæ, ∫F fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ Nªuwfi k¡Ô J¡° ‹¸>°∏w <Ì∫° y∫° Fæ $$1$$
1416 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
wf •∫° <ª<w-w[b Ÿu N∏∫ FÙ ŸyÕ Fæ ? oŸ ≈≤ "∫F ˚Ù fiFÙ* J¡F° ı° ŸJ¡w°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡ Ìu„, J¡°Ô <J®¡∫° N°<Ì ˚Ù N≈fiu N<@‹™>°fi˚¥w ªæw∏∫t°`_bR¡≈ FÙ Fæ*, Nw# "∫F N∏∫ Fæ',
"∫F N∏∫ Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ J¡v≈fi° ∫F°≥ fiFÙ* J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ $$2$$
wf •∫° ∫u ŸyÕ N°<Ì NŸwg FÙ Fæ* ? oŸ ≈≤ "∫F ˚Ù fiFÙ* J¡F° ı° ŸJ¡w°', ∫F J¡Fwu Fæ* $
<fi<©Ô „ÆÌ°u*, fiJu¡ NS°u˘, fiJ¡∑ b°Ÿfi°N°u* N°æ≤ wÃ≈®∫C•w ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈ N°<Ì J¡v≈fi°N°u*
J¡°u ı°fifiub°Ô° ıf wÙfi°u* Nb_S°N°u* tu* (ı°y®wg, _b›fi Îba ŸCTC<›w tu*) ˚Ù ÎJ¡R¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
ŸÃ∫_bR¡≈ Fæ, wf "∫F ŸyÕ NŸwg FÙ Fæ' ∫F ˚Ù Jæ¡Ÿu J¡F° ı° ŸJ¡w° Fæ ? $$3$$
oŸŸu ≈®°<w˚°<ŸJ¡ NfiCJ®¡t°u* Ju¡ bæ<ªc∫ <ª<w Ju¡ N@Ùfi Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu FÙ ŸJ¡∑ k¡ÔR¡≈ Ÿu
Ã≈®us° J¡∑ yoÕ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu k¡Ô Ju¡ ˚Ùw≤ b¨s, NaJC¡≤ N°<Ì J¡∑ ≤ªfi° J¡° NfiCJ®¡t ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ <ª<w J¡∑ N≈fiÙ
<ªÌg|fiR¡≈ ŸW° Nfi°fi° N°æ≤ fi°fi°R¡≈ F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ $$4$$
fitu* Nfi°fi°Ãb N°<Ì Na„ FÙ ≈®St F°ufiu Ÿu ŸÃ∫ Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
bF <ª<w N<πwÙ∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù fi°fi°-ŸÙ Fæ N°æ≤ s°u˚≤<Fw F°uwÙ F…oÕ ˚Ù sCÆ@-ŸÙ Fæ $ ıæŸu k¡Ô
Ju¡ ˚Ùw≤ <bΩt°fi NaJC¡≤, t≠ı° N°<Ì J¡∑ k¡Ô Ÿu N<w¿≤•w ŸW° fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ oŸ <ª<w Ju¡ ˚Ùw≤
<bΩt°fi ıyÌg-R¡≈ <Ÿ<]∫°u* J¡∑ N<w¿≤•w ŸW° fiFÙ* Fæ $$5$$
<„Ô°¶∫°fi J¡° w°Ã≈∫Õ <Ì©Ô°wu Fæ* $
"<„Ô°∏w#Ÿ<∏fibu„bwg ıywg' (<„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ <ª<`w J¡tÔ N°<Ì J¡∑ fi°o˘ ∫F ıywg ÌÙ©w°
Fæ) ∫F ı°u J¡F° y∫° Fæ, ŸJ¡° ˚Ù ÎJ¡t°` w°Ã≈∫Õ ∫FÙ Fæ <J¡ Ì≈Õd tu* ≈®<w<f¿‡fw fiy≤ J¡∑ fi°o˘ <ª<w
J¡° N≈fi° R¡≈ FÙ ≈®<w<f¿‡fw F°uw° Fæ, ı°u <J¡ b°_wb tu* ≈®<w<f¿‡fw ˚Ù fiFÙ* F°uw° $$6$$
NSb° ıæŸu <ª∏w°t<d tu* <ª∏wJ¡°u* Ju¡ Ÿ˚Ù tfi°u≤SR¡≈ k¡Ô <bΩt°fi ≤Fwu Fæ*, bæŸu FÙ <ª<w tu*
t°<∫J¡ Nfi∏w „<•w∫°u* Ju¡ ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıywg <bΩt°fi Fæ, ∫°u* ŸJ¡° w°Ã≈∫Õ Ôy°fi°
ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ <ª∏w°t<d tu* <ª*wJ¡°u* Ju¡ Nfi∏w k¡Ô ≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu Ÿt<≈Õw ≤Fwu Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤
≈≤t<ª<w_bR¡≈ t<d tu* Ÿ°æ J¡≤°un ıywg ˚Ù ≤Fwu Fæ* $$7$$
<J*¡b°, t°uwÙ Ju¡ ŸÙ≈ Ju¡ Ÿa≈C¸> tu* J¡¿v≈w <bJ¡°≤R¡≈ Na„°a<„˚°b Ÿu ıæŸu t°uwÙ ≤Fwu Fæ*, bæŸu FÙ
<ª<w tu* ˚Ù J¡¿v≈w Na„°a<„˚°b Ÿu ıywg ≤Fw° Fæ, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
<ª<wR¡≈ tC•w°-J¡°uT tu* FÙ ∫F <b_w¨w ıywg-R¡≈Ù t°uwÙ ŸÙ Ju¡ y˚Õ tu* t°fi°u* Ã≈∏fi F°uJ¡≤
ŸJu¡ Na„R¡≈ F°uw° F…N° ˚Ù N∏∫-Ÿ° ˚°Ÿw° Fæ $$8$$
ıæŸu Ÿ¥∫Õ N≈fiu tu* FÙ _b-_bR¡≈°<b˚°ÕbR¡≈ <Ìfi Îba _b-_bR¡≈<w≤°u˚°bR¡≈ ≤°<` J¡° <b˚°y
J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ <ª<wR¡≈ t<d-<„Ô° ˚Ù ıyÌ°ÃtJ¡ BΔ∫°u* J¡° _bŸabuÌfiR¡≈ (_b°fiC˚bR¡≈)
≈®J¡°„ Îba _b-NŸabuÌfiR¡≈ N≈®J¡°„fi N≈fiÙ N°Ãt° tu* FÙ J¡≤wÙ Fæ, oŸ NSÕ tu* ŸJ¡° w°Ã≈∫Õ
Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ÌæÌÙ›∫t°fi ∫F <ª<wR¡≈ Ÿ¥∫Õ NfiC˚b N°æ≤ NfifiC˚b R¡≈ <Ìfi-≤°w J¡° <b˚°yJ¡≤ ıyBq≈ BΔ∫°u*
ŸyÕ - 47] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1417
J¡°u ˚ÔÙ˚°≥<w ≈®J¡°<„w J¡≤ ≤F° N≈fiÙ N°Ãt° tu* FÙ ¿_Sw Fæ $$9$$
NSb°, ŸtCB Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw N°bwÕ (˚≥b≤), w≤ay N°<Ì _≈∏Ì-˚uÌ ıæŸu ŸtCBR¡≈ FÙ Fæ*, bæŸu
FÙ <ª<w Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw ıywg N°<Ì ˚uÌ ÎJ¡t°` <ª<wR¡≈ FÙ Fæ*, ∫°u* w°Ã≈∫Õ ı°fifi° ª°<FÎ, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
ŸtCB Ju¡ y˚Õ tu* ¿_Sw N°bwÕ, w≤ay N°<ÌR¡≈ ıÔ_≈∏Ìfi Ju¡ <bÔ°Ÿ J¡∑ fi°o˘ N°æ≤ <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤
©°uÌu y∫u J¡tÔ J¡∑ fi°o˘ N<πwÙ∫ FÙ ∫F <ª<w ıyBq≈ Ÿu fi°fi° ˚°ŸwÙ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ bF
ıyÌ°<Ì ˚uÌ <ª<wR¡≈ FÙ Fæ $$10$$
NSb°, bwÕt°fiJ¡°ÔÙfi Ÿ¨<‹¸> N°æ≤ NwÙw Îba Nfi°ywJ¡°ÔÙfi (˚¥w Îba ˚<b‹∫wgJ¡°ÔÙfi)
Ÿ¨<‹¸> J¡∑ ≈≤_≈≤ Ÿt°fiw° F°ufiu Ÿu fiJ¡∑ ÎJ¡t°` ªæw∏∫R¡≈w° Ju¡ ≈®Ì„Õfi tu* FÙ ŸJ¡° w°Ã≈∫Õ Fæ,
∫F J¡Fwu Fæ* $
ı°u bwÕt°fiJ¡°<ÔJ¡ ıywg Fæ, bF <ª<w tu* ÎJ¡ w≤F Ÿu t°fi°u* ≈°T°d-<„Ô° tu* ©CÌÙ yoÕ ≈®<wt° Ju¡
ŸÂ„ Fæ $ N°æ≤ ı°u ıywg bwÕt°fiJ¡°Ô tu* fiFÙ* Fæ ∫°fiÙ ˚¥w Îba ˚<b‹∫wgJ¡°<ÔJ¡ ı°u ıywg Fæ, bF ÎJ¡
w≤F Ÿu t°fi°u* <ª<w tu* ≈°T°d<„Ô° tu* fi ©CÌÙ y∫Ù ≈®<wt° Ju¡ ŸÂ„ Fæ $$11$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ <fvb°¶∫°fi J¡° ˚Ù ıywg J¡∑ <ª∏t°`Ÿ°≤w° tu* FÙ w°Ã≈∫Õ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
˚°b≈Ì°SÕ Îba N˚°b≈Ì°SÕ tu* ı°u ŸÃ∫˚¥w <ª<w-w[b Fæ, bF t≠ı°ŸÂ„ FÙ Fæ $ <fvb N°<Ì
≈Ì°S°u˘ J¡∑ ı°u „°u˚° Fæ, ŸJ¡° w[b t≠ı° FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ bF ıywg N°<Ì t≠ı°t∫ FÙ Fæ $$12$$
NSb° ≈μ N°<Ì „ÆÌ°u* N°æ≤ fiJu¡ fi°fi° NS°u˘ J¡°u <„Ô°uÌ≤ Ÿu ≈¨SJg¡ J¡≤fiu ≈≤ ıæŸu fiJ¡∑ JC¡~>
˚Ù ŸW° fiFÙ* ≤FwÙ, bæŸu FÙ ıywg N°<Ì fi°fi° <bJ¡v≈°u* J¡°u <ª<w Ÿu ≈¨SJg¡ J¡≤fiu ≈≤ fiJ¡° N¿_wÃb
JC¡~> ˚Ù fiFÙ* ≤Fw°, ∫°u* w°Ã≈∫Õ ı°<fiÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
J¡tÔ N°<Ì „ÆÌ N°æ≤ fiJu¡ NfiuJ¡ NSÕ <„Ô°uÌ≤ J¡°u ~>°unJ¡≤ ıæŸu fi°fi°-Ÿu ≈®wÙw F°uwu Fæ*,
b°_wb tu* <„Ô°uÌ≤ Ÿu fiJ¡° ≈¨SJg¡ N¿_wÃb fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ Nπ∫ <ª<w<„Ô° J¡°u ~>°unJ¡≤ ∫F
ıyÌ°<Ì„ÆÌ N°æ≤ fiJu¡ NSÕ fi°fi°-Ÿu ˚°Ÿwu Fæ*; b°_wb tu* <ª<w<„Ô°uÌ≤ Ÿu ≈¨SJg¡ fiJ¡° N¿_wÃb
fiFÙ* Fæ, <J*¡wC <ª<w<„Ô°t∫ FÙ Fæ $$13$$ ∫<Ì <ª<w Ÿu N<b˚•w_bR¡≈ FÙ ∫F ıywg N°<Ì Fæ ∫°fiÙ
oŸu <ª<w Ÿu ≈¨SJg¡ fiFÙ* J¡≤wu w°u fi°fi° F°ufiu ≈≤ ˚Ù ÎJ¡t°` <ª<w-<„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw F…N° bF
(ıywg) ªæw∏∫°Ãt° J¡∑ ÎJ¡w° Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ N<πwÙ∫ F°u ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈®°J¨¡w <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤
J¡° ≈μ-<f‡f $$14$$ ZÙ≤°tıÙ, t”-t≤Ù<ªJ¡° t¨y J¡∑ Â<‹¸> tu* <fitÕÔ ıÔ-≤°<„ FÙ Fæ N°æ≤ "∫F
_SÔ FÙ Fæ' ∫°u* <bbuJ¡-fC<]b°Ôu <bπ°fi°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* w°u bF Ÿ¥∫Õ J¡° ≈®J¡°„ FÙ Fæ $ bF°≥ ıæŸu ŸÃ_bR¡≈
FÙ ≈®J¡°„ N°<Ì NŸwg ıÔ-≤°<„ N°<ÌR¡≈ Ÿu ˚°Ÿwu Fæ*, bæŸu FÙ ŸBq≈ <ª<w_b˚°b N°≈ ˚Ù NŸwg
ıywg N°<ÌR¡≈ Ÿu ˚°Ÿwu Fæ* $ ≈≤t°SÕw# ŸB¥≈ N°≈ NŸwg ıyBq≈ fiFÙ* Fæ* $$15$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸtCB
tº∫ tu* BbÃb F°ufiu Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w ≈®_≈¿∏Ìw (Ÿaª<Ôw) F°uw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ _≈∏Ì≤<Fw ˚Ù <ª<w<„Ô°
J¡° tº∫ J¡v≈fi° Ÿu ∏tC© F°uJ¡≤ Ÿaª<Ôw-Ÿ° (_≈¿∏Ìw-Ÿ°) F°uw° Fæ $$16$$
wf ıæŸu bF°≥ ≈μ N°<Ì <„Ô°t∫ ≈®wÙw F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ ıywg Ju¡ „a©, ≈μ N°<Ì ˚Ù <ª∏t∫
≈®wÙw •∫°u* fiFÙ* F°uwu ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
1418 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ZÙ≤°tıÙ, J¡tÔ N°<Ì ≈Ì°S°u˘ Ÿu ∫C•w oŸ ıywg J¡°u <ª<w-<„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ FÙ ¿_Sw ı°<fiÎ $
<ª<w-<„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ ≤Ffiub°Ôu ∫u „a©, ≈μ N°<Ì Ju¡ Ÿa|°w ≈≤t°SÕw# <ª∏t∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù N<bΩ°b„
N<ª∏t∫-Ÿu ˚°Ÿwu Fæ* $$17$$
‹¸>°∏wR¡≈ Ÿu J¡FÙ y∫Ù ≈®°J¨¡w <„Ô° ˚Ù ≈≤t°SÕ-Â<‹¸> Ÿu <ª<w-<„Ô° J¡° Ì≤ FÙ Fæ ∫°fiÙ
<ª<wR¡≈ FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ∫F ‹¸>°∏wR¡≈ Ÿu J¡FÙ y∫Ù tF°<„Ô° ˚Ù <ªÌg|fi tu* ¿_Sw <„Ô°uÌ≤ Fæ ∫°fiÙ <ª<wR¡≈
FÙ Fæ $ (ª¥≥<J¡ ŸJu¡ <ª<wR¡≈ F°ufiu Ÿu <„v≈J¡°≤ Ju¡ Fı°≤ ≈®∫Ãfi J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù Ÿtu* <~>B N°<Ì J¡∑
Ÿa˚°bfi° fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ) <~>B≤<Fw, N<πwÙ∫ <fitÕÔ, <fiÃ∫ N°æ≤ „°aw_bR¡≈ bF <tØ∫° Ÿ<∏fibu„
J¡∑ fi°o˘ ˚°ŸwÙ Fæ $$18$$
<ıŸ ≈®J¡°≤ "„≤wg-J¡°Ô w≈w° Fæ', "Nt¨w ¸>≈J¡°fiub°Ô° Ÿ°ut _kC¡¿≤w F°u ≤F° Fæ' ∫°u* ÎJ¡t°`
J¡°Ô_bR¡≈ Ÿ¥∫Õ N°æ≤ Ÿ°ut tu* Nb°∏w≤ ˚uÌ°u* J¡∑ J¡v≈fi° π°≤° <J®¡∫°-J¡°≤d˚°b Ÿu Δ∫bF°≤ F°uw° Fæ,
ŸÙ ≈®J¡°≤ "f®Ê ıywg J¡°u ≈®J¡°<„w J¡≤w° Fæ', "bF (f®Ê) ıyBq≈ Ÿu _kC¡¿≤w F°u ≤F° Fæ' ∫F Δ∫≈Ìu„
˚Ù F°uw° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
" <fitÕÔ ∫F f®Ê oŸ ıywg J¡°u ≈®J¡°<„w J¡≤w° Fæ' ÎuŸ° ı°u Δ∫bF°≤ F°uw° Fæ, bF „≤ÃJ¡°Ô J¡∑
w≤F Fæ ∫°fiÙ "„≤wg-J¡°Ô ≈®J¡°<„w J¡≤w° Fæ' oŸ Δ∫bF°≤ Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ F°uw° Fæ $ N°æ≤ "∫F f®Ê
ıyBq≈ Ÿu _kC¡¿≤w F°uw° Fæ' ∫F ˚Ù ı°u Δ∫bF°≤ F°uw° Fæ, bF fi∫fi°fi∏ÌJ¡°≤Ù Nt¨wB…w Ÿ°ut Ju¡ Ÿt°fi
Fæ ∫°fiÙ "Nt¨w ¸>≈J¡°fiub°Ô° Ÿ°ut _kC¡¿≤w F°uw° Fæ' oŸ Δ∫bF°≤ Ju¡ NfiCR¡≈ FÙ Fæ $$19$$
ÎuŸÙ ¿_S<w tu* "ıyBq≈ Ÿu ∫F ıywg t°fi°u* ŸÌ° fi‹¸> Fæ' NSb° "f®ÊR¡≈ Ÿu t°fi°u* ŸÌ° ¿_Sw Fæ'
ÎuŸÙ Ã≈®us° J¡≤ ŸJ¡wu Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ, ıæŸu <„Ô°-J¡tÔ J¡tÔR¡≈ Ÿu <fiÃ∫ FÙ NŸwg Fæ, bæŸu FÙ b°Ÿfi°t°`_bR¡≈
F°ufiu Ÿu ŸCTC›wwCv∫ ∫F ıywg ˚Ù N≈fiu ıyBq≈ Ÿu f®Ê tu* fiFÙ* Fæ ∫°fiÙ NŸwg Fæ Îba f®ÊR¡≈ Ÿu Ÿwg ˚Ù
Fæ, (•∫°u*<J¡) <ıŸ ≈®J¡°≤ f®ÊÃb f®Ê tu* ¿_Sw ≤Fw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F ıywg ˚Ù f®ÊR¡≈ F°ufiu Ÿu f®Ê
tu* ¿_Sw Fæ $$20$$
<ªÌ°ÃtR¡≈ Ÿu ıywg J¡° N¿_wÃb t°fifiu ≈≤ "ıywg' N°æ≤ "f®Ê' „ÆÌ Ju¡ NSÕ tu* ˚uÌ fiFÙ* Fæ, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ w≤F "w”' N°æ≤ "≈°Ì≈' (b¨s) „ÆÌ Ju¡ NSÕ tu* ˚uÌ fiFÙ* Fæ, ŸÙ w≤F "ıywg' N°æ≤
"f®Ê' „ÆÌ Ju¡ NSÕ tu* ˚Ù ˚uÌ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ∫F°≥ ı°u ıywg ÌÙ© ≤Fu Fæ*, bu Ÿf <ªÌ°Ãt° Ÿu <˚∏fi
N∏∫ J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Fæ* $$21$$ <ª<w Ju¡ _bR¡≈ J¡∑ fi°o˘ ıywg Ju¡ ˚Ù ˚°b, N˚°b N°<Ì <bJ¡°≤
J¡˚Ù fiFÙ* F°uwu, •∫°u*<J¡ <ıŸ ≈®J¡°≤ t”-t≤Ù<ªJ¡° ıÔR¡≈ Ÿu ˚°ŸwÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ f®Ê FÙ
ıyBq≈ Ÿu ˚°Ÿw° Fæ $$22$$ ZÙ≤°t˚B, ª¥≥<J¡-ıæŸu @¥≈ Ÿu fkÕ¡ N°<Ì Ju¡bÔ ıÔR¡≈ FÙ F°u ı°wu
Fæ*, bæŸu FÙ tu” N°<Ì NÃ∫aw _S¥Ô-≈Ì°SÕ ˚Ù w[b-Â<‹¸> Ÿu Ìu©fiu Ÿu „C]Ãb Îba N_S¥ÔÃb N°<Ì
@tÕ∫C•w f®ÊR¡≈ FÙ F°u ı°wu Fæ*-oŸ<ÔÎ w¨d, yCvt N°<Ì Ÿu ÔuJ¡≤ f®Ê°^±>°∏w f°fl-ıywg J¡°
N°æ≤ <ªW Ÿu ÔuJ¡≤ <F≤^∫y˚°Õ∏w N°∏w≤ ıywg J¡° ı°u, ıÔ Ju¡ ŸÂ„ W≤°uW≤ ≈≤tŸ¥‚twt
ŸyÕ - 47] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1419
˚¥wŸ¥‚t Ÿu NΔ∫°J¨¡w Ns≤ wJ¡ Ju¡ <b˚°y π°≤°, Naw tu* R¡≈ Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ; bFÙ ≈≤f®Ê Fæ,
∫°u* f®ÊI°fiÙ Ô°uy ı°fiwu Fæ* $$23$$
<bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ _S¥Ô ≈Ì°SÕ ˚Ù ÎJ¡t°` Ÿ¥‚tR¡≈ FÙ F°u ı°wu Fæ*, oŸtu* ∫C<•w fwÔ°wu Fæ* $
≈aªÙJ¨¡w tu”, w¨d N°<Ì _S¥Ô-˚¥w N≈aªÙJ¨¡w Ÿ¥‚t-˚¥w°u* J¡° Ÿt¥F FÙ Fæ N°æ≤ N≈aªÙJ¨¡w ˚¥w
w°u <ªW FÙ Fæ, ∫°u* ı°u≤°u* Ÿu ∫°fi٠»w° Ÿu J®¡t„# <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ f®Ê FÙ Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ $ ı°u Ÿ¥‚t
b_wC tu* Ÿ°≤R¡≈ Ÿu NfiC˚¥w F°uw° Fæ, bF <fiÿª∫ _S¥Ô b_wC tu* Ÿ°≤w≤R¡≈ Ÿu NfiC˚¥w F°uw° Fæ $$24$$
oŸÙ<ÔÎ ıÔ-≈≤t°dCyw ≤Ÿ„<•w <ıŸ ≈®J¡°≤ _S¥Ô-ıÔ tu* ≈®Ã∫sy°uª≤ F°uwÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤
|¸> N°<Ì tu* f®Ê-ŸW° ˚Ù ≈®Ã∫sy°uª≤ F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≈°≈„¥∏∫ ZÙ≤°tıÙ, ≈≤t°dCR¡≈ Ÿu <bΩt°fi ≤Ÿ_bR¡≈° ıÔ„<•w _S¥Ô ıÔ tu* ¿_Sw
F°uJ¡≤ ıæŸu ≈®Ã∫s <bT∫ F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ıywg Ju¡ _S¥Ô≈Ì°S°u˘ tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ f®Ê„<•w ˚Ù
≈®Ã∫s <bT∫ F°uwÙ Fæ $$25$$
_S¥Ô ≈Ì°SÕ Ju¡ bæ<ªc∫ Ÿu ŸW° Ju¡ Nb°∏w≤ @tÕR¡≈°u* Ÿu FÙ ŸW° J¡° ı°u bæ<ªc∫ F°uw° Fæ, Ÿtu*
˚Ù ÎuŸu ‹¸>°∏w°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu w¨d, yCvt N°<Ì ≈Ì°S°u˘ tu* ¿_Sw fi°fi° ıÔ°u* tu* ≈Ì°S°u˘ Ju¡ bæ<ªc∫ Ÿu ≤Ÿ„<•w fi°fi°R¡≈°u* Ÿu
<Ìw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ bFÙ f®ÊR¡≈w° fi°fi°R¡≈°u* Ÿu <Ìw F°uwÙ Fæ $$26$$ fiÙÔ, ≈Ùw N°<Ì <ª`-
<b<ª` R¡≈°u* tu* ı°u ∫F N°Ô°uJ¡ ≈≤t°dCw° ∫°fiÙ Ÿ¥‚t˚¥w ŸW° Fæ, bF f®ÊŸW°R¡≈ FÙ Fæ $ f®ÊŸW°
˚Ù ofi |¸>°<ÌΔ∫<•w∫°u* Ju¡ yCd, yCdÙ N°<Ì_bR¡≈ Nb°∏w≤ <bı°wÙ∫w° J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ ≈∫C•w
ŸW°R¡≈ F°u ı°wÙ Fæ $$27$$
ıæŸu N°<b˚°Õb-Ì„° tu* J¡°∫ÕR¡≈ Ÿu J¡°≤d FÙ ¿_Sw ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ <w≤°u˚°bÌ„° tu* J¡°≤d_bR¡≈
Ÿu J¡°∫Õ ˚Ù ¿_Sw FÙ ≤Fw° Fæ, ∫F ˚٠‹¸>°∏w π°≤° fwÔ°wu Fæ* $
ŸbÕS° <w≤°u˚°b-Ì„° tu* t°∫°„f<Ôw <ª<w tu* N°æ≤ N@Õ-<w≤°u˚°b-Ì„° tu* <ªW tu*, ı°u <J¡
_S¥Ô-J¡°∫°u˘ Ju¡ N<˚Δ∫aıJ¡_bR¡≈ Fæ, tu” N°<Ì _S¥Ô-J¡°∫°u˘ J¡° Ÿt¥F Ÿ ≈®J¡°≤ ¿_Sw Fæ, <ıŸ
≈®J¡°≤ t°u≤ Ju¡ ≈°Ì°fi-J¡°≤dR¡≈ N^±>u Ju¡ ≤Ÿ tu* <ª`-<b<ª` t°u≤≈a©°u* J¡° Ÿt¥F Îba J¡<™>fiw° ¿_Sw
≤FwÙ Fæ $$28$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ t°u≤ Ju¡ N^±>u Ju¡ ≤Ÿ tu* <ª`-<b<ª` ≈a©°u* J¡° Ÿt¥F ˚°Ÿw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤
ıywg Ju¡ N<˚Δ∫aıfi_bR¡≈ <ª<w-w[b tu* ˚Ù fi°fi°R¡≈w° ˚°ŸwÙ Fæ $$29$$ ıæŸu t°u≤ Ju¡ N^±>u J¡° ≤Ÿ
N°æ≤ t°u≤-≈a© J¡°v≈<fiJ¡ ˚uÌ-Â<‹¸> Ÿu <˚∏fiR¡≈ ˚°Ÿwu Fæ*, bæŸu FÙ ıywg N°æ≤ f®Ê ˚Ù J¡°v≈<fiJ¡
˚uÌ-Â<‹¸> Ÿu <˚∏fiR¡≈ ˚°Ÿwu Fæ*, b°_wb tu* ıywg f®ÊR¡≈ FÙ ¿_Sw Fæ $$30$$
ÎuŸÙ ¿_S<w tu* ıæŸu bF°≥ (t∫¥≤°^±>≤ŸR¡≈ ‹¸>°∏w-_SÔ tu*) J¡¿v≈w ˚uÌ b°_wb tu* N˚uÌ J¡°
<b≤°u@Ù fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ ∫F°≥ (Ì°‹¸>°Õ∏w-_SÔ tu* ) ˚Ù ŸtHfi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ w≤F bF t°u≤ Ju¡ Na±>u tu* ≤Ÿ°ÃtJ¡ t∫¥≤ J¡¿v≈w fi°fi°R¡≈ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈≤t°SÕw# ÎJ¡R¡≈ F°ufiu
Ÿu πæw°πæw°ÃtJ¡ F°uw° Fæ, ŸÙ w≤F f®Ê°ÃtJ¡ ıyÌg˚®t ˚Ù J¡¿v≈w fi°fi° R¡≈ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈≤t°SÕw#
ÎJ¡R¡≈ F°ufiu Ÿu πæw°πæw°ÃtJ¡ Fæ $$31$$ wf •∫° f®Ê πæw Îba Nπæw Ì°ufi°u* R¡≈ Fæ ? ÎuŸÙ „aJ¡° ≈≤ J¡Fu*yu
<J¡ ŸJu¡ Ì°ufi°u* R¡≈ t°fifiu tu* J¡°uoÕ N°≈<W fiFÙ* ÌÙ ı° ŸJ¡wÙ; •∫°u*<J¡ ıæŸu f®Ê ŸÃ∫R¡≈ Fæ N°æ≤
1420 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ıywg ˚®tR¡≈ Fæ, bæŸu FÙ ŸJ¡° πæw Îba Nπæw R¡≈ ˚Ù F°u ŸJ¡w° Fæ $ ÎuŸ° t°fifiu Ÿu J¡°uoÕ <bTtw° ˚Ù
fiFÙ* N° ŸJ¡wÙ, •∫°u*<J¡ ıæŸu ŸW° J¡∑ Ÿtw° tu* (ŸW°Ÿ°t°∏∫R¡≈ tu*) Ÿwg Îba NŸwg J¡∑ Nb¿_S<w
F°uwÙ Fæ, bF J¡F° FÙ ı° ªCJ¡° Fæ $ (oŸ ≈≤ J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u* <J¡ <bTtw° J¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ N°≈
ŸW° J¡∑ Ÿtw° tu* FÙ Nb_S°fi •∫°u* t°fiwu Fæ*, •∫°u*<J¡ N˚°bt°`w° N°≈<WR¡≈ „¥∏∫w° t°fifiu ≈≤ ˚Ù
<b≤°u@ J¡° ≈¿≤F°≤ F°u ŸJ¡w° Fæ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) ª¥≥<J¡ N˚°b J¡° (NŸwg J¡°) <fiR¡≈d ˚Ù
Ÿwg≈Ì°SÕ Ju¡ <ffi° fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ Ÿwg-NŸwg Ì°ufi°u* J¡° w[b Ÿπ_wCR¡≈ ˚°b tu* FÙ ≈∫Õb<Ÿw
Fæ, fi <J¡ „¥∏∫R¡≈ tu* $ N°æ≤ Ÿ ˚°b J¡°u ∫°fiÙ ŸBq≈ tu* ≈∫Õb<Ÿw J¡°u N°≈ ≈≤f®Ê FÙ ı°<fiÎ $$32$$
N°æ≤ Ÿ w[b J¡° _bR¡≈, N<πwÙ∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, <˚∏fi Îba N<˚∏fi _b˚°b Ÿu NfiC˚¥w ıywg F°u
fiFÙ* ŸJ¡w° ∫°fiÙ b_wCw# bF NfiC≈≈∏fi FÙ Fæ $ (oŸ ≈®J¡°≤ •w ıyBq≈w° J¡∑ NfiC≈≈<W F°ufiu ≈≤ ˚Ù
t∫¥≤°^±>≤Ÿ Ju¡ ‹¸>°∏w Ÿu FÙ ÎJ¡R¡≈w° Ô°fiÙ ª°<FÎ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $) ıæŸu N°≈ t∫¥≤°^±> tu*
≤Ÿ N°æ≤ t∫¥≤ ÎJ¡R¡≈ N°æ≤ fi°fi°R¡≈ Ìu©wu Fæ*, bæŸu FÙ ªæw∏∫ N°æ≤ ıyÌ°ÃtJ¡ t°∫° J¡°u ÎJ¡R¡≈ N°æ≤
fi°fi°R¡≈ Ìu<©Î $$33$$ ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu ıywg tu* ªæw∏∫°ÃtJ¡ w[b NfiC_∫¥w Fæ, bæŸu FÙ t∫¥≤ tu*
t∫¥≤°^±>≤Ÿ ˚Ù NfiC_∫¥w Fæ N°æ≤ ıæŸu <ª<w-w[b tu* ıywg ÔÙfi Fæ, bæŸu FÙ t∫¥≤°^±>≤Ÿ tu* t∫¥≤ ˚Ù
ÔÙfi Fæ, ∫F N°≈ Ìu<©Î $ bF fi°fi°R¡≈ ˚Ù Fæ N°æ≤ Nfi°fi°R¡≈ ∫°fiÙ ÎJ¡R¡≈ ˚Ù Fæ $$34$$
≈t° π°≤° J¡Fu y∫u NSÕ J¡°u R¡≈J¡ Ÿu ÎJ¡∑J¡≤d J¡≤ <Ì©Ô°wu F…Î ˚uÌ J¡° <fi≤°Ÿ J¡≤wu Fæ* $
NfiuJ¡<b@ ≈Ì°SÕ-˚®tR¡≈ ≈a©°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N°Ω f®Ê-<ª<w FÙ ıyBq≈ t°u≤ Ju¡ N^±>u J¡° ≤Ÿ Fæ $
Ÿtu* ˚°Ÿfiub°ÔÙ t∫¥≤_bR¡≈ ıyÌ°ÃtJ¡ ı°u b_wC Fæ, Ÿu w°u t∫¥≤ <˚∏fi ŸW°_bR¡≈ ≈≤t°SÕb_wC
f®Ê ı°<fiÎ $ bF°≥ ˚uÌ J¡° NbŸ≤ FÙ J¡F°≥ Fæ ? $$35$$
Ÿæ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ

Nnw°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
J¡¿v≈w ıywg tu* <ıŸJ¡∑ ŸW°_k¥¡<wÕ N°æ≤ N°fi∏Ì ≈®<w<f¿‡fw F°uwu Fæ*,
Ÿ¿hªÌ°fi∏Ì|fi Ÿ f®Ê J¡° NŸ°@°≤dR¡≈ Ÿu bdÕfi $
t∫¥≤°^±>-≤Ÿ Ju¡ ‹¸>°∏w Ÿu <J¡ŸÙ J¡°u ∫F ˚®t fi F°u ı°∫ <J¡ <ıŸJu¡ y˚Õ tu* ıyBq≈ bæ<ªc∫
<w≤°u˚¥w Fæ, ÎuŸ° <ªwg N°æ≤ N<ªwg Ÿu Ÿab<Ôw, fÙı„¿•w Ÿu ∫C•w NΔ∫°J¨¡w FÙ ≈≤tw[b ∫°fiÙ f®Ê
Fæ, ŸŸu «¡≈≤ J¡°uoÕ ÌqŸ≤° „C]-w[b fiFÙ* Fæ-oŸ<ÔÎ <fi<bÕ„uT ˚¥t°fi∏ÌR¡≈ ıywg Ju Ÿ N<@‹™>°fi
J¡° NŸ°@°≤dR¡≈ Ÿu ≈¿≤ª∫ J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, t∫¥≤°^±> Ju¡ ˚Ùw≤ t∫¥≤ J¡∑ fi°o˘ ≈¥bÕ tu* b<dÕw ˚Ùw≤Ù
NFaw° N°<Ì N°æ≤ f°fl <Ì„° N°<ÌR¡≈ ∫F Ÿf Δ∫°≈J¡ ıywg <ıŸ „C] ≈Ì°SÕ tu* wÙfi°u* J¡°Ô tu* ˚Ù
NfiCÃ≈∏fi_bR¡≈ F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ $ (bFÙ w[b tu≤u π°≤° <Ì∫u y∫u t∫¥≤°^±>≤Ÿ-‹¸>°∏w Ju¡ w°Ã≈∫Õ J¡°
<bT∫ Fæ, fi <J¡ t°∫°„fÔ NΔ∫°J¨¡w, ∫F N°≈ ı°¿fiÎ $) $$1$$ ıF°≥ ≈≤ ≈≤t°SÕw# JC¡~> ˚Ù Ã≈∏fi
fiFÙ* F…N° Fæ, ŸÙ tu* t°∫°b„ f°fl, N°∏w≤ N°<Ì Ÿf ıywg ≤Fw° Fæ $ N°æ≤ oŸ ÌuF tu* ˚Ù bFÙ w[b
Nay°u* J¡° ≤ŸR¡≈ ≈®°d F°uJ¡≤ _byÕ N°<Ì bæT<∫J¡ ŸC©°u* Ju¡ Ÿ°≤ Ÿu (<ªW-b¨<W∫°u* Ju¡ ˚uÌ Ÿu F°ufiu b°Ôu
ŸyÕ - 48] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1421
<b<ª` ˚°uy°u* Ju¡ N°J¡°≤ Ÿu), _k¡<¸>J¡, Ì≈Õd N°<Ì tu* ª∏B<f‡f J¡∑ fi°o˘, <fi≤<w„∫ N°fi∏Ì Ju¡ N¿_wÃb
J¡° NfiCt°fi J¡≤ Ôufi° ª°<FÎ $$2$$
Ÿ w[b Ju¡ ŸL°b tu* ŸbÕŸ°@°≤dR¡≈ Ÿu NfiCt°fi≈®t°d fwÔ°J¡≤ Nf <bπ°fi°u* J¡° NfiC˚bR¡≈
≈®t°d ˚Ù J¡Fwu Fæ* $
N≈fiu N°Ãt_bR¡≈ ˚¥t°fi∏Ì J¡° N°_b°Ì Ôu ≤Fu tC<fi, Ìubw°, yd, <Ÿ] N°æ≤ tF<TÕ Ô°uy ŸbÕÌ°
wC≤Ù∫ ≈Ì tu* ¿_Sw Fæ* $$3$$
wf Ÿ˚Ù Ô°uy •∫°u* ŸJ¡° NfiC˚b fiFÙ* J¡≤wu ? ∫<Ì ÎuŸÙ „aJ¡° F°u w°u ŸJ¡° Ÿt°@°fi ∫F Fæ <J¡
Âÿ∫ N°æ≤ Ì„Õfi Ju¡ (o¿∏B∫°u* Ju¡) Ÿ‡f∏@ Ÿu wS° ≈®°d_≈∏Ìfi Ÿu ı<fiw <bsu≈ F°ufiu Ÿu ŸJ¡° NfiC˚b
fiFÙ* J¡≤wu $ NwÎb fi Ì°ufi°u* ≈®<wf∏@J¡°u* J¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ∫°uyÙ Ô°uy fi°<ŸJ¡° Ju¡ Ny®˚°y tu*
<fi”] Â<‹¸> wS° ≈®°d<fi≤°u@ tu* wÃ≈≤ <Ì©°oÕ Ìuwu Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<fituT≤<Fw bu ∫°uyÙıfi, <ıfiJu¡ fiu`y°uÔJ¡ wS° wÌgyw o¿∏B∫°≥ ¿_S≤ Fæ*, Âÿ∫ Îba Â<‹¸> Ju¡
Ÿ‡f∏@Ã∫°y≈®∫C•w _≈∏Ì-Ã∫°y Ju¡ <ÔÎ Ÿ∏fi] Fæ* $$4$$
∫F w°u fiJu¡ <ÔÎ J¡F° y∫° Fæ, ı°u ~>™>Ù N°<Ì ˚¥<tJ¡°N°u* tu* fiFÙ* ≈FC≥ªu FCÎ Fæ* $ ~>™>Ù N°æ≤ Ÿ°wbÙ*
˚¥<tJ¡° tu* ≈FC≥ªu FCÎ ∫°uyÙ Ô°uy w°u Δ∫bF°≤ J¡≤wu FCÎ ˚Ù ≈¥bÕ ˚¥<tJ¡°N°u* tu* ≈®°›w FCÎ ∫°u<y∫°u* Ju¡ Ÿt°fi
N°Ãt-ŸC© J¡° ŸbÕÌ° FÙ _b°Ì Ôuwu Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Δ∫bF°≤ tu* <fi≤w ˚Ù ~>™>Ù N°<Ì ˚¥<tJ¡°N°u* tu* ¿_Sw ı°u Ô°uy f°fl <bT∫°u* tu* ŸÃ∫w° J¡∑ ˚°bfi°
w<fiJ¡ ˚Ù fiFÙ* J¡≤wu, ≈¥bÕ ˚¥<tJ¡°N°u* tu* ¿_Sw ı°u ≈C”T <bT∫u¿∏B∫-Ÿ‡f∏@°u* Ju¡ ≈¿≤Ã∫°yR¡≈ Ÿt°<@
tu* <fi≤w Fæ*, <ª`<Ô<©w ÌuF@°¿≤∫°u* J¡∑ fi°o˘ <ıfiJ¡° ≈®°d_≈∏Ì fiFÙ* F°uw° N°æ≤ <ª`<Ô<©w ÌuF@°¿≤∫°u*
J¡∑ fi°o˘ <ıfiJ¡° tfi ˚Ù y<w„ÙÔ fiFÙ* ≤Fw°; bu Ÿf Ÿ N≈fiu ˚¥t°fi∏Ì≈Ì tu* <ıŸtu* <J¡ <ªW Îba
ªuÃ∫ J¡∑ N°Ÿ<•w J¡° Ã∫°y Fæ-Ÿt°fi R¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ* $$5,6$$ ıæŸu ıyÌÙÿb≤ ˚Ùw≤ ŸbÕÌ° FÙ N≈fiu
_bR¡≈°fi∏Ì tu* ¿_Sw F°uw° FCN° ˚Ù f°F≤ t°∫° π°≤° ıywg J¡∑ Δ∫b_S° J¡° ≈°Ôfi J¡≤w° Fæ; bæŸu FÙ
T‹™>°<Ì ˚¥<tJ¡°N°u* tu* ≈FC≥ªu FCÎ ∫°uyÙıfi ˚Ùw≤ f®Ê°J¡°≤ N©^±>b¨<W-@°≤°R¡≈ _≈∏Ì Ÿu ŸÙ Na„
π°≤° ¿fi≤<w„∫ N°fi∏Ì J¡° N°_b°Ìfi_bR¡≈ ≈≤t≈C”T°SÕ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ°@wu Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ f°F≤ ˚Ù
<ªW, ªuÃ∫ N°<Ì Ju¡ _≈∏Ìfi Ÿu Δ∫bF°≤-t∫°ÕÌ° J¡°u ªÔ°wu FÙ Fæ* $$7$$ fi Ô°uy°u* Ju¡ Δ∫bF°≤ tu* f°fl
<bT∫°u* tu* fC<]b¨<W∫°u* J¡° Ÿayt F°ufiu ≈≤ ˚Ù <`≈C¸>Ù tu* N<˚Δ∫•w FCN° <fi≤<w„∫ N°fi∏ÌR¡≈ N°Ãt°
Ÿ ≈®J¡°≤ N°á°Ì ≈FC≥ª°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ª∏B<J¡≤du* b¨s°u* Ju¡ ≈vÔb°u* Ju¡ ˚Ùw≤ |CŸJ¡≤ N°á°Ì
≈FC≥ª°wÙ Fæ* $ oŸŸu I°fiÙ J¡° Ÿt_w Δ∫bF°≤ ŸC©R¡≈ FÙ Fæ, ∫F ˚°b ı°fifi° ª°<FÎ $$8$$
fi tF°Ãt°N°u* J¡° ˚Ùw≤Ù _bR¡≈ŸC© w°u ŸCw≤°a <bsu≈≤<Fw Fæ, oŸ <bT∫ tu* ˚٠‹¸>°∏w
fwÔ°wu Fæ* $
ª∏BR¡≈ <f‡f Ÿu Ì¥≤ wJ¡ kæ¡ÔÙ FCoÕ wS° ÌÙb°≤ tu* N≈<ww, „C] N°J¡°„ ≈®Ìu„ tu* ≤Ffiub°ÔÙ ª∏Bt°
J¡∑ ≠∫°uÃ_fi° J¡° ı°u R¡≈ Fæ, bFÙ ≈≤t°Ãt° Ju¡ <bsu≈≤<Fw N°á°Ì J¡° R¡≈ Fæ, ≈∫CÕ•w ∫°uyÙ tF°Ãt° ŸÙ
R¡≈ J¡° NfiC˚b J¡≤wu Fæ* $$9$$ N°Ãt° J¡° bF „C] <ªBq≈ fi w°u Â<‹¸> J¡° <bT∫ Fæ N°æ≤ fi ≈Ìu„ Ju¡ FÙ
∫°uÀ∫ Fæ, fi w°u NÃ∫∏w ŸtÙ≈ Fæ N°æ≤ fi Ì¥≤bwÙÕ FÙ Fæ; <J*¡wC Ju¡bÔ ∫°u<y∫°u* Ju¡ NfiC˚b Ÿu FÙ y‡∫ Fæ $$10$$
1422 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
bFÙ R¡≈ ÌuF N°<Ì Ÿt_w ≈°<@∫°u* Ÿu <b<fitCÕ•w N°Ãtw[b Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
„C] <ªÌ°Ãt° J¡° NfiC˚by‡∫ bF R¡≈ fi ÌuF_bR¡≈ Fæ, fi o¿∏B∫ Îba ≈®°dR¡≈ Fæ, fi <ªW_bR¡≈
Fæ fi b°Ÿfi°R¡≈ Fæ, fi ıÙbR¡≈ Fæ, fi _≈∏Ì_bR¡≈ Fæ, fi I°fiR¡≈ Fæ N°æ≤ fi ıyB¥≈ FÙ Fæ $$11$$
bF R¡≈ fi ŸBq≈ Fæ, fi NŸBq≈ Fæ N°æ≤ fi Ÿwg Îba NŸwg Ju¡ tº∫bwÙÕ ∫°fiÙ N<fibÕªfiÙ∫ FÙ Fæ $ bF
fi w°u „¥∏∫_bR¡≈ Fæ N°æ≤ fi N„¥∏∫_bR¡≈ FÙ Fæ $ bF Ìu„, J¡°Ô Îba b_wC Ÿu ı¿fiw ≈¿≤h~>uÌ
N°<ÌR¡≈ ˚Ù fiFÙ* Fæ, <J*¡wC f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ, ŸŸu <˚∏fi JC¡~> fiFÙ* Fæ $$12$$ ≈∫CÕ•w ÌuF N°<Ì
Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ Ÿu f®Ê <b<fitCÕ•w Fæ N°æ≤ Nfi∏w ˚¥w Îba ˚°bÙ ÌuF-J¡°u„°u* Ÿu ∫C•w ¿ªW tu* <ıŸJu¡
≤Ffiu ≈≤ ∫F Ìÿ∫ ıywg N°<b˚°Õb, <w≤°u˚°b N°<ÌR¡≈ Ÿu _≈¿∏Ìw F°uw° Fæ, bF Ÿ∏t°`_bR¡≈
N°Ãt≈Ì (f®Ê) FÙ Fæ, Ì¥Ÿ≤° fiFÙ*, ∫F Ÿa˚°<bw Fæ $$13$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ J¡°∫Õ-J¡°≤d Ÿu <bÔsd ŸJ¡∑ Ÿa˚°bfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
bF f®Ê fi tF°J¡v≈ Ju¡ N°<ÌJ¡°Ô tu* <bΩt°fi NΔ∫°J¨¡w fi°tJ¡ J¡°≤dR¡≈ Fæ N°æ≤ fi ≈®°J¨¡w°<Ì
≈®Ô∫_bR¡≈ FÙ Fæ $ Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô tu* ˚Ù oFÔ°uJ¡ NSb° ≈≤Ô°uJ¡ tu* b°∫C, N¿Àfi N°<Ì Ÿu ı<fiw „°uTd,
ÌFfi, •ÔuÌfi, ˚uÌfi N°<Ì <bJ¡°≤°u* Ÿu J¡FÙ* ˚Ù ŸBq≈ Ÿu h∫Cw fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF Ÿ<bJ¡°≤b_wCR¡≈
N°æ≤ <bJ¡°≤R¡≈ ˚Ù fiFÙ* Fæ $$14$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ ÌuF°<Ì <bJ¡°≤°u* Ÿu Ÿtu* NfiCyw ŸBq≈ f®Ê J¡° ˚Ù <bJ¡°≤ •∫°u* fiFÙ* F°uw° ? w°u
oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫u Fı°≤°u* ÌuFR¡≈ |nu Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤ fi‹¸> ˚Ù F°uwu Fæ*, <J*¡wC f°F≤ Îba ˚Ùw≤ Δ∫°›w oŸ
N°Ãt_bR¡≈ N°J¡°„ J¡° ©^±>fi ∫°fiÙ fi°„ fiFÙ* F°uw° $$15$$
wf •∫° ÌuF N°<Ì f®Ê Ÿu ≈¨SJg¡ Fæ* ? oŸ ≈≤ "fiFÙ*' ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
N°ÃtI°<fi∫°u* tu* Zu‹™> ZÙ≤°tıÙ, bF ÌuF°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ ıywg N°ÃtR¡≈ FÙ Fæ, bF ÎJ¡t°` f°u@ J¡∑
<bR¡≈w° Ÿu ∫°fiÙ ˚®t°ÃtJ¡ I°fi Ÿu FÙ <J*¡<ªwg ≈¨SJg¡-Ÿ° ¿_Sw ˚°Ÿw° Fæ, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $$16$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ, ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Zbd, tfifi N°<Ì ≈°∫°u* Ÿu ≈¿≤‹J¨¡w fC<] Ÿu N°≈fiu ∫F <bÿb
N°Ãt_bR¡≈ Fæ, ∫F ı°fi <Ô∫° Fæ $$17$$
oŸÙ<ÔÎ Δ∫bF°≤ J¡≤wu FCÎ ˚Ù N°≈ <fi<bÕJ¡°≤ N°Ãt° Ju¡ Ì„Õfi Ÿu (Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu) <fiÃ∫tC•w_bR¡≈
F°uwu FCÎ ¿_Sw F°u ı°oÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
NwÎb N≈fiu ≤°≠∫ „°Ÿfi Ju¡ ∫°uÀ∫ Δ∫bF°≤°u* tu* ÌÙ<›w Ÿ‡≈∏fi F°uwu FCÎ ˚Ù N°≈ „°aw Îb
ttw°„¥∏∫ F°u ı°oÎ $ _S°b≤ Îba ıayt _bR¡≈ ı°u JC¡~> ∫F ıywg ÌÙ©w° Fæ, bF Ÿf @tÕ„¥∏∫,
yCd≤<Fw, <fitÕÔ_bR¡≈, <fi<bÕJ¡°≤, N°<Ì Îba Naw Ÿu ≤<Fw, ŸbÕÌ° „°aw wS° Ÿt_b˚°b f®ÊR¡≈
FÙ Fæ, ∫F ı°<fiÎ $$18,19$$ ZÙ≤°tıÙ, "J¡°Ô, <J®¡∫°, J¡≤d, J¡w°Õ, J¡°≤d, J¡°∫Õ, ı∏t, ¿_S<w,
≈®Ô∫, _t≤d N°<Ì Ÿf ıywg f®Ê FÙ Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ N°ÃtÂ<‹¸> Ÿu Ìu© ≤Fu N°≈J¡° •∫° <k¡≤ ˚Ù
ŸaŸ°≤ tu* ˚®td F°u ŸJ¡w° Fæ ? NS°Õwg fiFÙ* F°u ŸJ¡w°; •∫°u*<J¡ N°≈ b_wCw# Ÿtay (Ÿt f®Ê) FÙ
Fæ* ∫°fiÙ ŸÌ° FÙ N<bTt f®Ê-_bR¡≈ ≈®°›w J¡≤ ªCJu¡ Fæ* $$20$$
Nnw°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 49] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1423

fiª°Ÿb°≥ ŸyÕ
<bJ¡°≤°u* Ÿu <bbwÕ tu* <bÔsdw°, ≈®f°u@ Ju¡ N˚°b Ÿu N<bΩ° J¡∑ ¿_S<w N°æ≤
≈®f°u@ F°u ı°fiu ≈≤ N<bΩ° J¡° N˚°b-ofiJ¡° bdÕfi $
<bJ¡°≤ N°æ≤ J¡°∫Õ Ÿu _bR¡≈w# <bbwÕ tu* ˚uÌ J¡∑ <ıI°Ÿ° J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # f®Êfig, <fiÃ∫ <fi≤<w„∫ b¨<] Ÿu ∫C•w ∫°fiÙ <`<b@ ≈¿≤h~>uÌ°u* Ÿu „¥∏∫
f®Ê tu* ∫<Ì <bJ¡°≤ N°æ≤ N°≤‡˚ fiFÙ* Fæ* w°u ˚°b N°æ≤ N˚°b _bR¡≈ oŸ ŸaŸ°≤ J¡° ˚°fi Jæ¡Ÿu
F°uw° Fæ ? $$1$$
J¡°≤d tu* J¡°∫Õ J¡∑ Ã≈<W ≈°≥ª ≈®J¡°≤ J¡∑ F°uwÙ Fæ, 1-≈FÔÙ tu* ≈¥b°Õb_S° <w≤°u<Fw fiFÙ* F°uwÙ,
2-Ì¥Ÿ≤Ù tu* ≈¥b°Õb_S° ≈®<wf] F°u ı°wÙ Fæ, 3-wÙŸ≤Ù tu* ≈¥b°Õb_S° <~>≈ ı°wÙ Fæ, 4- ª°æSÙ tu*
≈¥b°Õb_S° <~>≈ fiFÙ* ı°wÙ N°æ≤ 5-≈°≥ªbÙ tu* ≈¥b°Õb_S° <bfi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $ ofitu* ≈®St-<t\>Ù N°<Ì
tu* |nu N°<Ì J¡∑ Ã≈<W, <πwÙ∫-ıÔ tu* <Ft°uÃ≈<W, w¨wÙ∫-≤≠ıC tu* Ÿ≈°uÕÃ≈<W, ªwCSÕ-ıÔ tu*
w≤ay°uÃ≈<W N°æ≤ ≈aªt - Ì¥@ tu* ÌFÙ J¡∑ Ã≈<W ŸtHfiÙ ª°<FÎ $ ofitu* Ju¡bÔ N¿∏wt FÙ
ı∏t°<Ì˚°b<bJ¡°≤ N°æ≤ ≈¿≤d°t _bR¡≈ Fæ, Nb<„‹¸> ª°≤ w°u <bbwÕ Ju¡ FÙ ˚uÌ Fæ*; oŸ N°„∫ Ÿu
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ≈FÔu-≈FÔ <bJ¡°≤ J¡° Ôsd fwÔ°wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # w°w, Ì¥@ N°<Ì tu* ÌFÙ N°<ÌR¡≈ ı°u J¡°∫Õ ≈Cfi# Ì¥@ N°<ÌR¡≈ N≈fiÙ
≈¥b°Õb_S° Ÿu ≤<Fw wS° Ì¥@ N°<Ì Ju¡ _bR¡≈ Ÿu <b≈≤Ùw ≤Fwu Fæ*, bu FÙ <bJ¡°≤, Ÿa_J¡°≤ N°æ≤ ≈¿≤d°t
N°<Ì „ÆÌ°u* Ÿu J¡Fu ı°wu Fæ* $$2$$ ÌFÙ ffi ı°fiu Ÿu Ì¥@ ≈Cfi# N≈fiÙ ≈∫°uR¡≈w° tu* (Ì¥@R¡≈ ≈¥b°Õb_S° tu*)
fiFÙ* N°w° $ ≈≤f®Ê tu* w°u ıyBq≈ J¡°∫Õ <b@tÙÕ F°ufiu Ÿu <bJ¡°≤°<Ì „ÆÌb°h∫ fiFÙ* Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N°<Ì, tº∫ N°æ≤ Naw <J¡ŸÙ ˚Ù Ì„° tu* f®Ê w°u <fi<bÕJ¡°≤ f®ÊR¡≈ FÙ Nbyw F°uw° Fæ $$3$$ oŸŸu Ì¥@
N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi f®Ê tu* <bJ¡°¿≤w° fiFÙ* Fæ $ (ıæŸu ≈≤t°dCN°u* Ÿu π§dCJ¡ N°<Ì Nb∫<b∫°u* J¡° N°≤‡˚
F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F°≥ ≈≤ ˚Ù t°fi <Ô∫° ı°∫ w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) N°<Ì N°æ≤ Naw Ju¡ <b˚°y Ÿu ≤<Fw
f®Ê tu* ∫F Nb∫bÙ J¡° N°≤‡˚-J®¡t ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ N°<Ì Îba Naw R¡≈ Ìu„J¨¡w ≈¿≤h~>uÌ wS°
<J®¡∫°, Ÿa∫°uy, <b˚°y N°<Ì Ÿu ∫C•w Nb∫b°u* tu* FÙ Nb∫<b∫°u* J¡° N°≤‡˚-J®¡t () F°uw° Fæ, fi <J¡
fiŸu <bÔsd f®Ê tu* ∫F ˚°b Fæ $$4$$
w°u ≈¿≤„uT°wg ∫F <Ÿ] F…N° <J¡ ıywg f®Ê J¡° <bbwÕ FÙ Fæ, ∫FÙ ŸJu¡ Ôsd Ÿu <Ì©Ô°wu Fæ* $
() oŸŸu bæ„u<TJ¡-tw tu* _bÙJ¨¡w N°≤‡˚J¡Ãb J¡° Ôsd ˚Ù Ÿ¥<ªw <J¡∫° y∫° Fæ $ bu ŸJ¡° oŸ
≈®J¡°≤ Ôsd J¡Fwu Fæ*- NfiuJ¡ Ÿa∫C•w°u* ∫° Ÿtbuw°u* J¡° N≈fiu tu* ∫° N≈fiu N°Z∫ tu* Ÿtbuw (Ÿtb°∫Ÿ‡f∏@
Ÿu <bΩt°fi) ≈Ì°S°u˘ tu* Ÿtb°∫Ÿ‡f∏@ Ÿu <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡°∫Õ Ju¡ ≈®<w ıfiJ¡ F°ufi° FÙ N°≤‡˚J¡Ãb Fæ $ ıæŸu
≈¸>°ÃtJ¡ J¡°∫Õ J¡° wawC N°≤‡˚J¡ Fæ $ bF°≥ Ÿa∫C•wBΔ∫˚¥w w∏wC N≈fiu tu* Ÿtb°∫ Ÿ‡f∏@ Ÿu ≈¸>°ÃtJ¡
J¡°∫Õ J¡° ıfiJ¡ Fæ $ wawC J¡° R¡≈ ≈¸>yw R¡≈ J¡° N°≤‡˚J¡ Fæ $ wawCR¡≈°Z∫ wawC tu* Ÿtbuw ≈¸> tu*
Ÿtb°∫Ÿ‡f∏@ Ÿu ≈¸>ywR¡≈ Ju¡ ≈®<w wawC J¡° R¡≈ ıfiJ¡ Fæ $ oŸÙ N°„∫ J¡°u ÔuJ¡≤ tF<TÕ J¡d°Ì fiu ∫F
Ÿ¥` ≤ª° Fæ-"BΔ∫°<d BΔ∫°∏w≤t°≤˚∏wu yCd°ÿª yCd°∏w≤tg' (Nb∫b˚¥w BΔ∫ Nb∫<b˚¥w BΔ∫°u* Ju¡
N°≤‡˚J¡ Fæ* N°æ≤ Nb∫byw yCd Nb∫<byw yCd°∏w≤°u* Ju¡ N°≤‡˚J¡ Fæ*)$
1424 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ZÙ≤°tª∏BıÙ, Ÿt_bR¡≈ f®Ê J¡° N°<Ì N°æ≤ Naw tu* ı°u sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ <bJ¡°≤ (N∏∫S°˚°b)
<Ì©Ô°oÕ ≈nw° Fæ, Ÿu N°≈ Ÿa<bwg J¡° Ÿa˚®t (<bbwÕ) FÙ ı°<fiÎ, •∫°u*<J¡ N<bJ¡°≤Ù f®Ê tu* J¡°uoÕ
<bJ¡°≤ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° (<fi‹J¡TÕ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ N°<Ì N°æ≤ Naw Ÿ˚Ù Ì„°N°u* tu* ÎJ¡R¡≈ Ÿu ≤Ffiub°Ôu
f®Ê tu* ŸJ¡° _≈„Õ fi J¡≤fiub°ÔÙ <bTtw° J¡° ≈®<w˚°Ÿ FÙ <bbwÕ Fæ) $$5$$
f®Ê tu* bæT‡∫-Ÿa_≈„Õ J¡° N˚°b <Ì©Ô°wu Fæ* $
Ÿ f®Ê tu* fi w°u ŸabuΩ (<bT∫) <bΩt°fi ≤Fw° Fæ N°æ≤ fi Ÿa<b<W FÙ <bΩt°fi ≤FwÙ Fæ ∫°fiÙ f®Ê
tu* Âÿ∫-Ì„Õfi J¡° w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ‡f∏@ fiFÙ* Fæ $ Ÿ‡f∏@≤<Fw F°ufiu ≈≤ ˚Ù "<fi#Ÿ‡f∏@', "<ªÌ°Ãt°'
N°<Ì „ÆÌ°u* J¡∑ fi°o˘ bF "f®Ê' „ÆÌ Ÿu ˚Ù J¡F° y∫° Fæ $$6$$
tº∫ tu* f®Ê J¡° <bJ¡°≤ Ÿu _≈„Õ fiFÙ* F°uw°, ∫F Jæ¡Ÿu t°Ô¥t ≈nw° Fæ ? ÎuŸÙ ∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u
w°u bF ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ N°<Ì N°æ≤ Naw tu* <bJ¡°≤ _≈„Õ fi J¡≤fiu J¡° ı°u _b˚°b <fi¿ÿªw Fæ, bFÙ
tº∫ tu* ˚Ù <bJ¡°≤ Ju¡ NŸa_≈„Õ tu* FuwC Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N°<Ì N°æ≤ Naw tu* <ıŸ _bR¡≈ J¡∑ b_wC <bΩt°fi ≤FwÙ Fæ, ŸÙ _bR¡≈ J¡∑ bF J¡FÙ ı°wÙ
Fæ $ ∫<Ì tº∫ tu* ŸJ¡∑ N∏∫R¡≈w° <Ì©Ô°oÕ ≈nwÙ Fæ, w°u bF Ju¡bÔ NI°fi Ju¡ J¡°≤d FÙ <Ì©°oÕ
ÌuwÙ Fæ $$7$$
_b≈®J¡°„_b˚°b F°ufiu Ÿu N°Ãt° tu* w°u Ÿtw° Ÿb°ÕfiC˚b <Ÿ] Fæ, Nw# Ÿtu* Nfi°ÃtR¡≈w° J¡∑
w<fiJ¡ ˚Ù Ÿa˚°bfi° fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N°Ãt° w°u N°<Ì, N∏w N°æ≤ tº∫ tu* ŸbÕ` ŸÌ° ÎJ¡R¡≈ Fæ $ _b_bR¡≈ N°Ãtw[b J¡˚Ù ˚Ù <bTt˚°b
J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $$8$$ fiÙR¡≈, ÎJ¡ wS° <fiÃ∫_bR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫F ≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° ˚°b<bJ¡°≤°u*
Ju¡ b„ tu* J¡˚Ù ˚Ù fiFÙ* ı°w° $$9$$
<ªÃ≈®J¡°„æJ¡≤Ÿ f®Ê tu* ŸŸu <b”] _b˚°bb°ÔÙ N<bΩ° J¡∑ ˚Ô° Jæ¡Ÿu ≈®Ÿ<•w F°u ŸJ¡wÙ Fæ,
<ıŸŸu <J¡ Ÿtu* ıyBq≈ <bbwÕ J¡∑ <Ÿ<] F°u, ∫°u* I°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu f®Êfig, <fi≤aw≤ ÎJ¡R¡≈ wS° NÃ∫aw <fitÕÔ_bR¡≈ ŸÌ°ÃtJ¡ f®Ê tu*
<ª<w-˚®tR¡≈ N<bΩ° J¡° N°ytfi FÙ Jæ¡Ÿu F°uy° ? $$10$$
Ft f®Ê tu* N<bΩ° J¡° ŸÌg˚°b I°<fi∫°u* J¡∑ ¿‹¸> Ÿu fiFÙ* J¡Fwu, <J*¡wC NI°<fi∫°u* J¡°u I°fiÙ ffi°fiu
Ju¡ <ÔÎ Ju¡bÔ J¡v≈fi° Ÿu b柰 J¡Fwu Fæ*, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ W≤ Ìuwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tª∏BıÙ, <bJ¡°≤≤<Fw, N°<Ì N°æ≤ Naw Ÿu „¥∏∫ ∫F ≈¥dÕ f®Êw[b
≈FÔu S°, oŸ Ÿt∫ Fæ N°æ≤ N°yu ªÔJ¡≤ ˚Ù ≤Fuy° $ N<bΩ° J¡° w<fiJ¡ ˚Ù N¿_wÃb fiFÙ* Fæ, ∫F tu≤°
» <fiÿª∫ Fæ $$11$$
"f®Ê' oŸ „ÆÌ Ÿu b°h∫ Îba b°ªJ¡ J¡° ı°u ÎJ¡ ≈®J¡°≤ Ÿu ≈J®¡t J¡≤wu Fæ*, bF°≥ ≈≤ ˚Ù Ft
N∏∫R¡≈w° J¡° N¿_wÃb fiFÙ* J¡Fwu; <J*¡wC ≈Ìu„ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ Ju¡bÔ oŸ J®¡t J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤wu
Fæ* $$12$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ N°æ≤ tæ*, ∫F ŸaŸ°≤ N°æ≤ <Ì„°Î≥, N°J¡°„ N°æ≤ ≈¨ØbÙ NSb° N<Àfi
N°<Ì (ı°u JC¡~> ˚Ù N°≈ Ìu© ≤Fu Fæ*, bu) ŸfJu¡ Ÿf N°<Ì N°æ≤ Naw Ÿu „¥∏∫ Ju¡bÔ f®Êt°` Fæ*, N<bΩ°
w°u w<fiJ¡ ˚Ù fiFÙ* Fæ $$13$$ tC<fi Ô°uy "N<bΩ°' oŸ fi°t J¡°u FÙ ˚®tt°` N°æ≤ NŸBq≈ J¡Fwu Fæ* $
ŸyÕ - 49] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1425
ZÙ≤°tª∏BıÙ, ı°u <bΩt°fi FÙ fiFÙ* Fæ, ˚Ô° bF <J¡Ÿ w≤F ŸÃ∫ F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? $$14$$
ıf N<bΩ° J¡° N¿_wÃb FÙ fiFÙ* Fæ w˚Ù w°u N°≈fiu ≈„t-≈®J¡≤d tu* "∫S° ˚®°<∏w≤<bΩu∫a
wSuÃSa ª <bª°∫Õwu' - ∫°u* N<bΩ° J¡° N¿_wÃb _bÙJ¡°≤ J¡≤ J¡F° Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ
N°„aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu ≈®˚°u, J¡Ô Ju¡ ≈„t-≈®J¡≤d tu* w°u N°≈fiu J¡F° S° <J¡ tfiC‹∫ J¡°u ıæŸÙ
˚®°<∏w F°uwÙ Fæ,bæŸÙ FÙ ∫F N<bΩ° Fæ, oŸJ¡° oŸ w≤F tæ* bdÕfi J¡≤w° Fq≥ $$15$$
bF w°u N°≈J¡∑ NI°fiw°-Ì„° tu* N°≈J¡∑ fC<] Ju¡ NfiCŸ°≤ J¡v≈fi° Ÿu tæ*fiu J¡F° S° $ Nf w°u N°≈
˚ÔÙ˚°≥<w ≈®fC] F°u ªCJu¡ Fæ*, oŸ<ÔÎ Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤fiu J¡° Nf NbŸ≤ FÙ fiFÙ* ≤F°; Nw#
≈¥b°Õ≈≤ tu* J¡°uoÕ <b≤°u@ fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤|¥πF, owfiu J¡°Ô wJ¡ N°≈ NI°fiÙ F°uJ¡≤ ¿_Sw Su $ Nf w°u
J¡¿v≈w ofi N≈fiÙ ∫C<•w∫°u* Ÿu FÙ N°≈ ≈®fC] F°u ªCJu¡ Fæ* $$16$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ, buÌR¡≈ b°dÙ J¡°
≤F_∫ ı°fifiub°Ô°u* tu* ŸbÕZu‹™> <bπ°fi°u* fiu "∫F N<bΩ° Fæ N°æ≤ ∫F ıÙb Fæ' oÃ∫°<Ì J¡Ôfi°-J®¡t J¡∑ ı°u
J¡v≈fi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ, bF NI°fiÙ ıfi°u* J¡°u f°u@ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ $$17$$ ıf wJ¡ tfi ≈®fC] fiFÙ* F°u
ı°w° wf wJ¡ N<bΩ° N°<Ì „°˜Ù∫ Δ∫bF°≤°u* J¡∑ J¡v≈fi° Ju¡ <ffi° ŸæJ¡n°u* N°J®¡°u„°u* Ÿu ˚Ù bF ≈®f°u@
J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $$18$$ Ju¡bÔ ÎJ¡t°` ∫C<•w Ÿu FÙ f°u@ J¡≤°J¡≤ oŸ ıÙb J¡°u N°Ãt° tu* <fi∫C•w
J¡≤ ŸJ¡wu Fæ*, •∫°u*<J¡ ı°u J¡°∫Õ ∫C<•w Ÿu ŸCŸ‡≈°<Ìw F°uw° Fæ, bF ŸæJ¡n°u* N∏∫ ≈°∫°u* Ÿu ˚Ù fiFÙ*
F°uw° $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ ≈C”T°u* tu* NŸa˚°bfi° N°<Ì ı°u NfiuJ¡ Ì°uT <bΩt°fi ≤Fwu Fæ*, fiJ¡° ÎJ¡t°`
∫C<•w∫°≥ FÙ ˚ÔÙ˚°≥<w <fi≤Ÿfi J¡≤ ÌuwÙ Fæ* $$19$$
Ì°uT°u* Ju¡ <bΩt°fi ≤Fwu w[b°u≈Ìu„ Ìufi° Δ∫SÕ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
NI°fiÙ Ì…tÕ<w Ju¡ Ÿ‡tC© "∫F Ÿf JC¡~> f®Ê Fæ' ∫°u* ı°u <bπ°fig ≈Ìu„ Ìuw° Fæ t°fi°u* bF N≈fi° <t`
ŸtHJ¡≤ ÎJ¡ ™¥>a™>u b¨s Ju¡ Ÿts Ì…#©<fibuÌfi J¡≤w° Fæ $$20$$ t¥©Õ ∫C<•w Ÿu ≈®f°u<@w F°uw° Fæ N°æ≤
≈®°I w[b Ÿu $ ∫C<•w Ÿu f°u@ J¡≤°∫u <ffi° t¥©Õ ≈®°IÌ„° J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $$21$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ,
owfiu J¡°Ô wJ¡ N≈®fC] ≤Fu N°≈J¡°u tæ*fiu ∫C<•w∫°u* Ÿu ≈®f°u@Ì„° tu* ≈F…≥ª° <Ì∫° Fæ $ ≈®fC] F…Î N°≈ Nf
<ıŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu f°u<@w <J¡∫u ı°∫u*yu, Ÿu N°≈ ŸC<fiÎ $$22$$
bFÙ J¡Fwu Fæ* $
tæ* f®Ê Fq≥, wÙfi°u* ıywg f®Ê Fæ, N°≈ f®Ê Fæ* N°æ≤ ∫F Âÿ∫ ≈¨<SbÙ f®Ê FÙ Fæ; f®Ê Ÿu ≈¨SJg¡ J¡°uoÕ
ÌqŸ≤Ù J¡v≈fi° FÙ fiFÙ* Fæ $ oŸ<ÔÎ ı柰 N°≈ ª°Fu* b柰 FÙ J¡∑<ıÎ $ ("∫Suh~><Ÿ' oŸŸu ∫F Ÿ¥<ªw
F°uw° Fæ <J¡ Îu¿h~>J¡ Δ∫bF°≤ Ÿu b°_w<bJ¡ f®ÊR¡≈w° tu* J¡°uoÕ F°<fi fiFÙ* ≈F…≥ªwÙ) $$23$$ Ÿt_w
˚®°<∏w∫°u* Ju¡ f°@ J¡∑ ª≤tŸÙt°˚¥w, Ô°æ<J¡J¡ I°fi J¡∑ N<bT∫ tF°<ª<w Ju¡ _bR¡≈˚¥w FÙ ∫u wÙfi°u*
ıywg Fæ* $ ZÙ≤°tª∏BıÙ, N≈fiu ⁄Ì∫ Ju¡ ˚Ùw≤ oŸ ıywg N°æ≤ Ÿ tF°Ÿa<bwg tu* ÎJ¡ ≈®wÙ¿w Ÿu ∫C•w
F°uJ¡≤ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ J¡°∫°u˘ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤ ≤Fu ˚Ù N°≈ fiŸu <Ô›w fiFÙ* F°u ŸJ¡wu $ oŸ <bT∫ tu* ∫F
ZC<w ˚Ù ≈®t°d Fæ-"w` J¡°u t°uF# J¡# „°uJ¡ ÎJ¡ÃbtfiC≈ÿ∫w#'$$24$$ Fu ZÙ≤°|b, ¿_Sw F°u ≤Fu, ı°
≤Fu, ÿb°Ÿ Ôu ≤Fu wS° „∫fi J¡≤ ≤Fu N°≈ N≈fiu ⁄Ì∫ tu* "ŸbÕΔ∫°≈Ù ªæw∏∫ ≈®J¡°„ _bR¡≈ ∫F ≈≤t°Ãt°
1426 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
tæ* FÙ Fq≥' ÎuŸ° NfiC˚b J¡∑<ıÎ $$25$$ Fu ZÙ≤°|b, ∫<Ì Wt ≤Ù<w Ÿu N°≈ N<˚t°fi Ÿu „¥∏∫, ttw°
Ÿu ≤<Fw N°æ≤ fC<]t°fi Fæ* w°u Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°<d∫°u* tu* ¿_Sw, Ÿb°uÕ≈Bb„¥∏∫, „°aw, <ªÌuJ¡≤Ÿ f®ÊR¡≈ F°u
ı°oÎ $$26$$ ŸbÕΔ∫°≈Ù, ÎJ¡R¡≈, „C] Ÿa<bÃ_bR¡≈ F…Î N°≈ bF ZC<w≈®<Ÿ], N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu
≤<Fw, ≈®J¡°„°ÃtJ¡ ≈≤t≈Ì_bR¡≈ F°uJ¡≤ ¿_Sw F°u y∫u Fæ* $$27$$ f®Ê, wC≤Ù∫, N°Ãt°, N<bΩ°, ≈®J¨¡<w
wS° ıywg N°<ÌR¡≈ Ÿu ı°u ≈®<Ÿ] ≈Ì°SÕ Fæ*; bu ŸfJu¡ Ÿf Ÿ ≈®J¡°≤ N<˚∏fi Ÿ∏t°`R¡≈ Fæ*, <ıŸ
≈®J¡°≤ ŸæJ¡n°u* |n°u* tu* <t\>Ù $$28$$ ıæŸu |¸> Ÿu t¨^t∫w° ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ bæŸu FÙ N°Ãt° Ÿu ≈®J¨¡<w ≈¨SJg¡
fiFÙ* Fæ $ N°æ≤ ıæŸu |¸> Ju¡ N∏Ì≤ ≤Ffiub°ÔÙ t¨^t∫w° ŸBq≈ t¨<WJ¡°t°` Fæ, bæŸu FÙ ≈®J¨¡<w tu* ≤Ffiub°ÔÙ
ŸBq≈w° N°Ãtt°` FÙ ¿_Sw Fæ $$29$$ ıÔ Ju¡ N°bwÕ J¡∑ fi°o˘ ı°u ∫F N°Ãt° J¡° <bbwÕfi Fæ, bFÙ ≈®J¨¡<w
„ÆÌ Ÿu J¡F° y∫° Fæ N°æ≤ Ÿ∏t°`_b˚°b Ÿu N≈fiu <bbwÕ tu* bF N°Ãt° FÙ Fæ, ÌqŸ≤° fiFÙ* $$30$$ ıæŸu
b°∫C N°æ≤ ŸJ¡° _≈∏Ìfi ÎJ¡ FÙ ≈Ì°SÕ Fæ* N°æ≤ fi°t Ÿu Ì°ufi°u* <˚∏fi F°uwu F…Î ˚Ù ŸW° Ÿu bu <˚∏fi fiFÙ* Fæ*,
bæŸu FÙ N°Ãt° N°æ≤ ≈®J¨¡<w ∫u Ì°ufi°u* ÎJ¡ Fæ* N°æ≤ fi°t Ÿu <˚∏fi F°uwu F…Î ˚Ù bu ŸW° Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ* $$31$$
ıæŸu Nf°u@ Ÿu Ÿ∏t°` Ÿ≈Õ˚®t ≤≠ıC tu* R¡≈°∏w≤ J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ f°u@ fi F°ufiu Ÿu ofitu* ˚uÌ
t°Ô¥t ≈nw° Fæ N°æ≤ bF ˚uÌ f°u@ Ÿu FÙ ≈Cfi# <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ $$32$$ <ªBq≈Ù ©uw tu* ı°u ∫F J¡v≈fi°R¡≈Ù
fÙı <y≤w° Fæ, bFÙ <ªWR¡≈Ù NaJC¡≤ F°uJ¡≤ ŸŸu _kC¡¿≤w F°uw° F…N° ˚°bÙ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ıayÔ J¡° ÎJ¡
©^±> wæ∫°≤ F°u ı°w° Fæ $$33$$ N°ÃtI°fi Ÿu ÌÀ@ F…N° ∫FÙ J¡v≈fi°R¡≈Ù fÙı (<ªBq≈Ù ©uw tu*)
b°Ÿfi° R¡≈Ù ıÔ Ÿu ∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ˚ÔÙ˚°≥<w ŸÙ*ª° y∫° ˚Ù NaJC¡≤ Ju¡ Ã≈°Ìfi tu* ŸtSÕ fiFÙ* F°uw° $$34$$
∫<Ì <ªBq≈ ©uw tu* J¡v≈fi°R¡≈Ù fÙı fi f°u∫° ı°∫ w°u ŸŸu fi <ªWR¡≈Ù NaJC¡≤°u* J¡∑ Ã≈<W ˚Ù fi
F°u, <ıfiŸu N°yu ªÔJ¡≤ ŸC©-Ì…#©R¡≈Ù NfiuJ¡ k¡Ô Ìufiub°Ôu „≤Ù≤R¡≈Ù b¨s ffi ı°wu Fæ* $$35$$
≈®_wCw ≈Ìu„-≤F_∫ J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ, ª¥≥<J¡ N°≈ I°fi ≈®°›w J¡≤ ªCJu¡ Fæ, oŸ<ÔÎ ıywg tu* ˚®°a<w Ÿu y¨FÙw NŸwg <πÃb
J¡° (˚uÌ J¡°), ı°u NI°fi Ÿu ı<fiw N°æ≤ I°fi Ÿu <bfi°„Ù Fæ, N°≈ ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ÌÙ<ıÎ $ ˚B, Nf N°≈
N°ÃtæJ¡ÃbR¡≈ <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈Ù <b˚b Ÿu N˚∫°Ãt° F°u ı°o∫u $ N°≈tu* w°u wÙfi°u* J¡°Ô tu* ˚Ù Ì…#© Fæ
FÙ fiFÙ*, ∫FÙ Ft°≤° ≈Ìu„ Fæ $$36$$
fiª°Ÿb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

≈ª°Ÿb°≥ ŸyÕ
J¡v≈fi° π°≤° ıÙb tu* <Ô*yÌuF°ÃtJ¡ ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡∑ (Ÿ¥‚t„≤Ù≤ J¡∑) Ã≈<W wS°
o¿∏B∫°u* Ÿu ŸJu¡ f°fl <bT∫°u* J¡° y®Fd-J®¡t- ofiJ¡° bdÕfi $
∫Ω<≈ "<˚Ωwu ⁄Ì∫y®¿∏S¿ÿ~>Ω∏wu ŸbÕŸa„∫°#' oŸ ZC<w Ju¡ NfiCŸ°≤ ZÙ≤°tıÙ Ju¡ Ÿ˚Ù Ÿa„∫
w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu fi‹¸> F°u ªCJu¡ Su; wS°<≈ ÌqŸ≤°u* Ju¡ ≈J¡°≤ Ju¡ <ÔÎ- ÌqŸ≤°u* J¡°u <ıŸ <bT∫ tu* Ÿa„∫
Fæ - Ÿu ≈¥~>fiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°t˚B ≈FÔu N≈fi° NfiC˚b <b„uTJ¡Sfi≈¥bÕJ¡ <Ì©Ô°wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # f®Êfig, tæ*fiu <fi<©Ô I°wΔ∫ (ı°fifiu ∫°uÀ∫) ≈Ì°SÕ ı°fi <Ô∫u N°æ≤ N<bfi°„Ù
B‹¸>Δ∫ b_wC J¡° NbÔ°uJ¡fi ˚Ù J¡≤ <Ô∫° $ Nf Ft Ô°uy N°≈Ju¡ Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> f®ÊI°fiR¡≈ Nt¨w Ÿu
ŸyÕ - 50] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1427
(Nt¨w-≈°fi Ÿu) ˚ÔÙ˚°≥<w ≈¿≤≈¥dÕ (w¨›w) F°u ªCJu¡ Fæ* $$1$$
N≈fiu NfiC ˚ b Ju ¡ Ÿ°S - ≈¥ d Õ t Ì# ≈¥ d Õ < tÌa ≈¥ d °Õ w g ≈¥ d Õ t C Ì h∫wu $ ≈¥ d Õ _ ∫ ≈¥ d Õ t °Ì°∫
≈¥dÕtub°b<„‹∫wu $$ oŸ ZC<w J¡° tuÔ ˚Ù Fæ, ∫°u* fwÔ°wu Fæ* $
≈¥dÕf®Ê Ÿu <fiJ¡ÔJ¡≤ Îba „≤Ù≤R¡≈ ≈°<@ tu* ≈®bu„J¡≤ fi© Ju¡ Ny®˚°y≈∫Õ∏w Δ∫°›w F…N° ∫F
ıÙb ≈≤t°SÕw# ≈¥dÕf®ÊR¡≈ FÙ Fæ; •∫°u*<J¡ ≈¥dÕ Ÿu (f®Ê Ÿu) N°J¡°„°<Ì J®¡t≈¥bÕJ¡ Δ∫<‹¸>-Ÿt<‹¸>-
≈°<@R¡≈ ı°u Ã≈∏fi F°uw° Fæ, bF ≈¥dÕR¡≈ FÙ Ã≈∏fi F°uw° Fæ $ N°æ≤ tF°b°•∫ Ÿu Ã≈∏fi "tæ* f®Ê FÙ
Fq≥' oŸ I°fi Ÿu ≈°<@ı<fiw ≈¿≤¿h~>∏fiw° J¡° Ÿt¥Ô <bfi°„ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d, ıf ≈¥dÕf®Ê Ÿu ≈¥dÕ
FÙ ıÙbw[b N©^±> Îu•∫ Ÿu ≈¥¿≤w F°u ı°w° Fæ, wf J¡¿v≈w N≈¥dÕw° ˚®t Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu Ÿu ≈¥dÕ J¡∑
(f®Ê J¡∑) ≈¥bÕ¿_Sw ≈¥dÕw° FÙ Nb¿_Sw ≤F ı°wÙ Fæ $$2$$ f®Êfig, fF…w Ô°uy°u* Ju¡ I°fi J¡∑ N<˚b¨<]
Ju¡ <ÔÎ ÔÙÔ°b„ tæ* N°≈Ÿu ∫F ≈®ÿfi ≈¥~>w° Fq≥ $ tF°≤°ı, f°ÔJ¡ Ju¡ ÔÙÔ°≈®ÿfi tu* <≈w° Ju¡ ŸÂ„
N°≈J¡°u J®¡°u@ J¡≤fi° ∫C•w fiFÙ* Fæ $$3$$
ª¥≥<J¡ NS°u˘ Ju¡ NfiC˚b°u* J¡° vÔu© Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°<d∫°u* Ju¡ ⁄Ì∫ tu* FÙ Ìu©° ı°w° Fæ ("tu≤u ⁄Ì∫ tu*
NtCJ¡ NSÕ J¡° NfiC˚b F…N°' ∫°u* Ÿ˚Ù ≈®°dÙ N≈fiu-N≈fiu NfiC˚b°u* J¡° vÔu© J¡≤wu Fæ*, ÎuŸ° <Ì©°oÕ
≈nw° Fæ), <≈®∫N<≈®∫Ì„Õfiı<fiw ŸC©-Ì…#©°u* J¡° NfiC˚b ⁄Ì∫ tu* FÙ F°uw° Fæ N°æ≤ ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ NfiC˚¥w
f°fl <bT∫°u* J¡° _t≤d ˚Ù ⁄Ì∫ tu* FÙ Ìu©° ı°w° Fæ; oŸ<ÔÎ ∫F J¡Ffi° N°bÿ∫J¡ Fæ <J¡ f°fl <bT∫°u*
J¡° NfiC˚b ⁄Ì∫ tu* FÙ F°uw° Fæ $ oŸ ¿_S<w tu* ªsC N°<Ì <ıwfiÙ o¿∏B∫°≥ Fæ*, fitu* f°fl ¿_Sw NS°u˘
J¡°u ⁄Ì∫ tu* Ô°fiu J¡∑ „<•w fiFÙ* Fæ, N°æ≤ bu _b∫a ın F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f°F≤ ı°J¡≤, NfiC˚b J¡≤ N°æ≤
<k¡≤ Ô°æ¸>J¡≤ f°fl NS°u˘ J¡° bdÕfi J¡≤fiu tu* ŸtSÕ ˚Ù fiFÙ* Fæ*; Nw# ªsC N°<Ì Ju¡ y°uÔJ¡°u* J¡°u ~>°unJ¡≤
o¿∏B∫°u* J¡° ÌqŸ≤° _bR¡≈ t°fifi° <fi≤SÕJ¡ FÙ Fæ $ ∫F°≥ ≈≤ ∫F t°fifi° ˚Ù N∫C•w Fæ <J¡ N∏w#J¡≤d Ÿu
Nb¿h~>∏fi ıÙbªæw∏∫ FÙ o¿∏B∫ π°≤° f°F≤ <fiJ¡ÔJ¡≤, |¸> N°<Ì f°fl <bT∫°u* Ÿu Ÿ‡f] F°uJ¡≤ fi
f°fl <bT∫°u* J¡° NfiC˚b J¡≤uy° ? •∫°u*<J¡ ÎuŸ° t°fifiu ≈≤ "tu≤u ⁄Ì∫ tu* <bT∫°fiC˚b F…N°' ∫F fi J¡FJ¡≤
Ô°uy ÎuŸ° J¡Ffiu Ôyu*yu <J¡ "tu≤u f°F≤ <bT∫°fiC˚b F…N°', oŸÙ w≤F <≈®∫N<≈®∫Ì„Õfi ≈®∫C•w
ŸC©Ì…#©°fiC˚b ˚Ù ⁄Ì∫ Ÿu f°F≤ FÙ F°uy° N°æ≤ J¡°Ô°aw≤ tu* NfiC˚¥w f°fl <bT∫°u* J¡° ⁄Ì∫ tu* _t≤d fi
F°uJ¡≤ f°F≤ FÙ F°ufiu Ôyuy°-ı°u ŸbÕS° <b≈≤Ùw Fæ, ıf wJ¡ <bT∫°u* J¡° ⁄Ì∫ tu* ≈®bu„ fiFÙ* F°uy° wf
wJ¡ fiJ¡° ⁄Ì∫ Ju¡ NaÌ≤ NfiC˚b F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡w° $ ∫<Ì oŸ <bT∫ ≈≤ ∫F J¡Fu* <J¡ f°F≤ <fiJ¡ÔÙ F…oÕ
N∏w#J¡≤d b¨<W <bT∫°u* Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu <bT∫°J¡°≤w°-Ô°a~>fi, <ıŸJ¡° fi°t Ÿa_J¡°≤ Fæ, ÔuJ¡≤ ˚Ùw≤
≈®bu„J¡≤, fi¸> Ju¡ ŸÂ„ <bT∫°J¡°≤ J¡° NfiCJ¡≤d J¡≤ ≤FÙ <bT∫°u* J¡° NfiC˚b NSb° _t≤d J¡≤°wÙ Fæ,
w°u ∫F J¡Ffi° ˚Ù ∫C•w fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ |¸>°<Ì <bT∫°u* J¡° NfiC˚b ∫<Ì N°≈Ju¡ J¡Sfi°fiCŸ°≤ |¸>°J¡°≤J¡
Ÿa_J¡°≤R¡≈ Ô°a~>fi Ÿu ∫C•w F°uy° w°u ˚®t N°æ≤ ≈®t° Ì°ufi°u* tu* J¡°uoÕ ˚uÌ fi F°u ŸJ¡fiu Ÿu ŸbÕ` I°fi°u* tu*
<bÿb°Ÿ ™> ı°∫uy°; N°æ≤ |¸> N°<Ì <bT∫°u* tu* f°flÃb J¡° ı°u NfiC˚b F°uw° Fæ, bF ˚Ù fiFÙ* F°uy° $ ofi
Ÿf wJ¡°u˘ Ÿu ∫F <fi‹J¡TÕ <fiJ¡Ô° <J¡ NfiC˚b w°u ÎJ¡ ˚Ùw≤Ù ≈Ì°SÕ Fæ N°æ≤ |¸>°<Ì f°F≤ Ju¡ ≈Ì°SÕ Fæ*, ofi
Ì°u b_wCN°u* J¡° ≈≤_≈≤ Ÿ‡f∏@ fi F°u ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d f°fl°S°u˘ J¡°u <J¡ŸÙ ˚Ù w≤F NfiC˚b ≈≤ ª»°∫°
fiFÙ* ı° ŸJ¡w° $ oŸÙ<ÔÎ fiæ∫°<∫J¡ N°<Ì NfiC˚b J¡° <bT∫°u* Ju¡ Ÿ°S <bT∫<bT<∫˚°bR¡≈ ÎJ¡
1428 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
_bR¡≈Ÿ‡f∏@ t°fiwu Fæ*, fi <J¡ Ÿa∫°uy N°<ÌR¡≈; ≈≤awC fiJ¡° ∫F ≈s ˚Ù ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡
<bT∫<bT<∫˚°bR¡≈ _bR¡≈Ÿ‡f∏@ <J¡ŸÙ ©°Ÿ <bT∫ Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f] w°u Fæ fiFÙ*, ŸfJu¡ Ÿ°S Ÿt°fiR¡≈
Fæ, oŸ<ÔÎ NtCJ¡ NfiC˚b tu* NtCJ¡ FÙ <bT∫ Fæ-oŸ ≈®J¡°≤ I°fi tu* <bT∫°u* J¡∑ Δ∫b_S° fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $
oŸ ≈≤ ∫<Ì ∫F J¡F° ı°∫ <J¡ "≈FÔu N°Ãt° tfi Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f] F°uw° Fæ, Nfi∏w≤ tfi o¿∏B∫ Ju¡ Ÿ°S
Ÿ‡f] F°uw° Fæ N°æ≤ <k¡≤ o¿∏Ì®∫°≥ <bT∫°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f] F°uwÙ Fæ*' - oŸ J®¡t Ÿu I°fi°Z∫-N°Ãt-
Ÿa∫C•wtfi#Ÿa∫C•w-o¿∏B∫Ÿa∫°uy N°<Ì R¡≈ ≈≤‡≈≤°Ÿ‡f∏@ Ÿu I°fi tu* <bT∫Δ∫b_S° F°u ŸJ¡wÙ Fæ,
w°u ∫F J¡Ffi° ˚Ù ∫C•w fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ≈≤‡≈≤°Ÿ‡f∏@ NfiCyw fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d _t¨<w,
NfiC<t<w N°<Ì tu* NfiCyw wwg-wwg <bT∫°u* J¡∑ Δ∫b_S° fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° $ N<≈ª, ∫F ≈≤‡≈≤°Ÿ‡f∏@
f°fl NS°u˘ tu* N≈≤°usÃb Ÿ‡≈°ÌJ¡ Fæ, <k¡≤ ˚Ù N°≈ ıf Ÿu <bT∫Δ∫b_S°≈J¡ t°fiwu Fæ* wf wS°J¡<Sw
_bR¡≈Ÿ‡f∏@ t°fifi° Δ∫SÕ FÙ Fæ $ oŸÙ ∫C<•w Ÿu Ÿ‡f∏@ π°≤° <bT∫ <ıŸ I°fi J¡∑ N<˚Δ∫<•w J¡≤w°
Fæ, bFÙ NSÕ Ÿ I°fi J¡° <bT∫ F°uw° Fæ-∫F f°w ˚Ù ©¿^±>w F°u ı°wÙ Fæ, •∫°u*<J¡ o¿∏B∫ N°<Ì ı°u ˚Ù
I°fi°<˚Δ∫<•w tu* FuwC Fæ*, bu Ÿf Ÿ I°fi Ju¡ <bT∫ F°u ı°∫u*yu $ oŸ<ÔÎ N|<¸>w |¸>fi° tu* ŸtSÕ
t°∫°„<•w J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ Ÿu FÙ ⁄Ì∫ tu* f°F≤ Ju¡ <bT∫°u* J¡° NfiC˚b F°uw° Fæ - ∫FÙ J¡Ffi° F°uy°; ÎuŸÙ
¿_S<w tu* ªsC N°<Ì y°uÔJ¡°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ N<w¿≤•w o¿∏B∫°u* J¡°u t°fifiu tu* k¡Ô FÙ •∫° Fæ ? Nw#
NfiC˚b°fiCŸ°≤ y°uÔJ¡ π°≤° FÙ <ªÌ°Ãt° f°fl NS°u˘ J¡° NfiC˚b J¡≤w° Fæ, ∫FÙ <Ÿ]°∏w _bÙJ¨¡w F°uy° $
oŸ ≈¿≤¿_S<w tu* t¨w ÌuF tu* ˚Ù ªsC N°<Ì y°uÔJ¡ Îba ŸbÕywŸÌ°Ãt° Ì°ufi°u* J¡° Nb_S°fi ≤Ffiu Ÿu bF°≥
˚Ù <ªÌ°Ãt° f°fl NS°u˘ J¡° NfiC˚b •∫°u* fiFÙ* J¡≤w° ? - ∫°u* ZÙ≤°tıÙ „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
f®Êfig, t¨w≈®°dÙ Ju¡ „≤Ù≤ tu* ∫Ω<≈ Z°u`-y°uÔJ¡, ªsCy°uÕÔJ¡, ÃbÀy°uÔJ¡, ≤Ÿfi°-y°uÔJ¡ N°æ≤
|®°d-y°uÔJ¡-Ÿf <bΩt°fi N°æ≤ _≈‹¸> <Ì©°oÕ Ìuwu Fæ*, <k¡≤ ˚Ù bu N≈fiu-N≈fiu <bT∫°u* J¡° y®Fd Jæ¡Ÿu
fiFÙ* J¡≤wu N°æ≤ ıÙ ≤Fu ≈®°dÙ Ju¡ „≤Ù≤ tu* bu Ÿf N≈fiu-N≈fiu <bT∫°u* J¡° y®Fd Jæ¡Ÿu J¡≤wu Fæ* ? $$4,5$$
tFTuÕ, ı±>_bR¡≈ ˚Ù ∫u o¿∏B∫°≥ „≤Ù≤ Ju¡ ˚Ùw≤ |¸>°<Ì f°fl ≈Ì°S°u˘ J¡° NfiC˚b Jæ¡Ÿu J¡≤wÙ Fæ* N°æ≤
≈Cfi# NfiC˚b •∫°u* fiFÙ* J¡≤wÙ* ? w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ªsC N°<Ì o¿∏B∫°≥ _b∫a f°F≤
<fiJ¡ÔJ¡≤ |¸> N°<Ì J¡∑ f°flw° J¡° NfiC˚b J¡≤ wÌfi∏w≤ ˚Ùw≤ ≈®bu„ J¡≤ <k¡≤ ∏Fu* J¡FwÙ Fæ* w°u oŸ
≈≤ ∫FÙ Ÿt°@°fi Fæ <J¡ fitu* (o¿∏B∫°u* tu*) fi ≈¨SJg¡ ªæw∏∫ Fæ N°æ≤ fi J¡Ffiu J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ FÙ Fæ, Nw#
N°≈J¡° J¡Sfi NŸayw FÙ Fæ $ oŸÙ ≈®J¡°≤ ∫<Ì J¡°uoÕ ∫F ˚Ù J¡Fu <J¡ bu o¿∏B∫°≥ FÙ ⁄Ì∫ tu* f°fl°S°u˘ J¡°u
Ô°J¡≤ _S°<≈w J¡≤wÙ Fæ* w°u oŸ ≈≤ ˚Ù ∫FÙ Ÿt°@°fi Fæ <J¡ ⁄Ì∫ tu* f°fl°S°u˘ J¡° _S°≈fi F°u ı°fiu ≈≤
w°u ≈Cfi# ≈Cfi# fiJ¡° (|¸>°<Ì f°fl°S°u˘ J¡°) NfiC˚b F°ufiu Ôyuy°, •∫°u*<J¡ <k¡≤ fiJ¡° (|¸>°<Ì f°fl°S°u˘
J¡°) f°F≤ <fiJ¡Ôfi° fiFÙ* Ìu©° ı°w° $$6$$
oŸ ≈≤ „aJ¡° F°u <J¡ ≈FÔu |¸> N°<Ì f°fl <bT∫ ªsC N°<Ì o¿∏B∫°u* J¡°u N≈fiu ≈®Ìu„ tu* <©*ªwu Fæ* $
f°Ì tu* <©*ªÙ y∫Ù bu o¿∏B∫°≥ N≈fiu <bT∫°u* J¡°u f°≥@J¡≤ ⁄Ì∫ ¿_Sw ˚°u•w° Ju¡ <ÔÎ <J¡ŸÙ Na„<b„uT Ÿu
˚Ùw≤ ÎuŸu Ô°wÙ Fæ*, ıæŸu |®°du¿∏B∫ y∏@ J¡°u, ∫°u* J¡v≈fi° J¡≤u*yu w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<˚∏fi-<˚∏fi ≈®Ìu„ tu* ynÙ F…oÕ Ì°u Ô°uF-„Ô°J¡°N°u* J¡∑ fi°o˘ ≈≤_≈≤ NÃ∫aw NŸ‡f] (fi <tÔu
F…Î) |¸>°<Ì <bT∫ Îba o¿∏B∫°u* J¡∑ N°≈Ÿu J¡FÙ ı° ≤FÙ ≈≤_≈≤ N°J¡TÕd„ÙÔw° N°æ≤ Ÿtu* ˚Ù fiu`
ŸyÕ - 50] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1429
N°<Ì Nv≈ <bb≤°u* Ju¡ ˚Ùw≤ |¸> N°<Ì _S¥Ô ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈®bu„ F°ufi°, ∫F Jæ¡Ÿu ? ∫°fiÙ Ÿb°ÕfiC˚b<b”]
Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ o¿∏B∫°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿa¿ÿÔ‹¸> F°uJ¡≤ FÙ <bT∫ fiJ¡° (o¿∏B∫°u* J¡°) N°J¡TÕd J¡≤
ŸJ¡wu Fæ*, NŸa¿ÿÔ‹¸> F°uJ¡≤ fiFÙ*; •∫°u*<J¡ |¸> N°<ÌŸu NŸa¿ÿÔ‹¸> ≤≠ıC J¡˚Ù fiJ¡° (|¸>°<Ì J¡°)
N°J¡TÕd J¡≤wÙ F…oÕ <Ì©°oÕ fiFÙ* ≈nwÙ $ N°æ≤ y°uÔJ¡ ≈®Ìu„°u* Ju¡ ŸtÙ≈ fi ı°fiub°Ôu |¸>°<Ì J¡° fiŸu
Ÿ‡f∏@ ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w° wS° fi w°u ≤≠ıC J¡∑ fi°o˘ o¿∏B∫°≥ |¸> N°<Ì J¡° ŸaÿÔuT ∫° N°J¡TÕd
J¡≤wÙ Fæ* - ∫F ≈®<Ÿ] FÙ Fæ; •∫°u*<J¡ <˚∏fi-<˚∏fi ≈®Ìu„°u* tu* ynÙ F…oÕ Ì°u Ô°uF-„Ô°J¡°N°u* J¡∑ fi°o˘
bu Ì°ufi°u* <˚∏fi Ìu„_S Fæ* $$7$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ w[bI°fi Ÿu Ÿt_w Ÿa„∫°u* Ÿu ≤<Fw F…Î N°≈J¡°u t°∫°t∫, Ÿf ≈®J¡°≤ J¡∑
NfiC≈≈<W∫°u* Ÿu y®_w ofi Δ∫bF°≤°u* tu* ÎuŸ° Ÿa„∫ •∫°u* F°uw° Fæ ? w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tFTuÕ, ∫Ω<≈ tæ* ofi <b„uT°u* J¡°u ı°fi ≤F° Fq≥; wS°<≈ NI°<fi∫°u* ≈≤ NfiCy®F J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ <k¡≤-
<≈≤ ŸæJ¡n°u* f°≤ N°≈Ÿu ı°u ≈¥~>w° Fq≥, Ÿu N°≈ J¨¡≈°≈¥bÕJ¡ ≈¥dÕR¡≈ Ÿu J¡<FÎ $$8$$
∫F N°≈ fF…w FÙ S°un° J¡Fwu Fæ* <J¡ y°uÔJ¡°u* Ÿu <˚∏fi ÌqŸ≤Ù o¿∏B∫°≥ fiFÙ* Fæ; •∫°u*<J¡ b°_w<bJ¡
<bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ w°u <ª<w Ÿu <˚∏fi ≈®t°w°, ≈®t°d Îba ≈®tu∫°u* J¡° J¡°uoÕ ˚Ù <b˚°y <J¡ŸÙ b°<Ì∫°u* π°≤°
<fiR¡<≈w fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ N°„∫ Ÿu tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ ≈FÔu Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, oŸ Δ∫bF°≤-˚¥<t tu* <fitÕÔ <ª<w Ju¡ <Ÿb° o¿∏B∫ N°<Ì
˚Ù, <ªW N°<Ì N°æ≤ |¸> N°<Ì <J¡ŸÙ ˚Ù N∏∫ ≈Ì°SÕ J¡° ≈¨SJg¡ Ÿa˚b fiFÙ* Fæ $$9$$
∫<Ì J¡v≈fi° π°≤° B‹¸>° N°æ≤ Âÿ∫ J¡∑ ≈≈<W t°fiwu F°u w°u o¿∏B∫ N°<Ì Ÿu |<¸>w ≈C∫Õ‹¸>J¡R¡≈ Ÿu
˚Ù ≈¥bÕ-≈¥bÕ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ NfiCŸ°≤ <ªÃ_bR¡≈ J¡∑ J¡v≈fi° ∫C•w F°u ı°∫uyÙ, ÎuŸÙ ¿_S<w tu* <J¡ŸÙ
≈®J¡°≤ J¡∑ NfiC≈≈<W fiFÙ* ≤F ı°wÙ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
yyfi Ÿu ˚Ù NÃ∫∏w <fitÕÔ ı°u <ª<w Fæ, Ÿfiu <ªwg F°ufiu Ju¡ J¡°≤d t°∫°„fÔ-_b˚°b
o¿∏B∫°<Ì|<¸>w ≈C∫Õ‹¸>J¡R¡≈ Ÿu N≈fiu _bR¡≈ J¡∑ ≈¥bÕ-≈¥bÕ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ NfiCŸ°≤ J¡v≈fi° J¡∑ Fæ $$10$$
J¡Fu y∫u NSÕ tu* t°∫°a wC ≈®J¨¡<w* <bΩ°∏t°<∫fia wC tFuÿb≤tg $ N_∫°b∫b˚¥wæ_wC Δ∫°›wa ŸbÕ<tÌa
ıywg $$ oŸ ZC<w J¡°u ≈®t°dR¡≈ Ÿu ≈¿_Sw J¡≤wu Fæ* $
bFÙ t°∫°„fÔ J¡¿v≈wR¡≈ ıywg Ju¡ Nb_S°fi tu* ≈®J¨¡<w ffi y∫° Fæ $ ŸÙ ≈®J¨¡<w Ju¡ Nb∫b°u* Ÿu
o<∏B∫ N°<Ì ≈®t°d Îba |¸> N°<Ì ≈®tu∫ Ã≈∏fi FCÎ Fæ* $$11$$
o¿∏B∫°u* π°≤° f°F≤ <fiJ¡Ô° F…N° ≈C∫Õ‹¸>J¡|¸>J¡ <ªW ≈FÔu |¸>°<Ì Ÿu Ÿ‡f] F°uw° Fæ $ f°Ì tu*
Ÿ Ÿ‡f∏@ Ÿu F…oÕ |¸>°<Ì <bT∫°J¡°≤ N≈fiÙ b¨<W tu* ≈®<w<f¿‡fw F…Î |¸>°<Ì J¡°u f°flÃb°J¡°≤ Ÿu
FÙ ⁄Ì∫ tu* Ôu ı°J¡≤ bF fiJ¡° ≈®Ì„Õfi J¡≤°w° Fæ $ ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡°Ô°∏w≤ tu* _t≤d F°uw° Fæ N°æ≤
_b›fi tu* ˚Ùw≤ ¿_Sw b_wCN°u* J¡° FÙ f°flR¡≈ Ÿu NfiC˚b F°uw° Fæ, ∫°u* ŸfJ¡∑ ≈≈<W F°u ı° ŸJ¡wÙ
Fæ; oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ ≈C∫Õ‹¸>J¡R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…N° ı°u <ªBq≈ w[b Fæ, bFÙ N≈fiu <ªW N°<Ì Ÿu |<¸>w
_b˚°b Ju¡ J¡°≤d _b∫a FÙ <ªW b¨<W fi°t J¡° Nb∫b F°u ı°w° Fæ $ Ÿ <ªWb¨<Wfi°tJ¡ Nb∫b tu*
|¸>°<Ì f°fl <bT∫ f°fl°J¡°≤ Ÿu FÙ ≈®<w<f¿‡fw F°uwu Fæ* $ t¨w-ÌuF tu* w°u ≈C∫Õ‹¸>J¡|<¸>w <Ô*y ÌuF°ÃtJ¡
1430 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ıÙb Ju¡ N≈fiÙ J¡v≈fi° Ÿu FÙ ÔÙÔ°u≈°¶∫°fi tu* ≈®Ì<„Õw ≤Ù<w Ju¡ NfiCŸ°≤ f°F≤ <fiJ¡Ô ı°fiu Ju¡ J¡°≤d
Ì„Õfi N°<Ì J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ FÙ fiFÙ* ≤FwÙ; ∫°u* ŸbÕ<b@ <b≤°u@ J¡° ≈¿≤F°≤ F°u ı°w° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$12$$
∫<Ì ÎuŸ° FÙ Fæ w°u Ÿ ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡° FÙ _bR¡≈ •∫° Fæ ? ı°u ≈aªÙJ¨¡w ˚¥w°a„R¡≈ ıywg Ju¡ N°J¡°≤
tu* ≈¿≤dw F°u ≤F° Fæ N°æ≤ N≈aªÙJ¨¡w ˚¥w°u* Ju¡ J¡°∫ÕR¡≈ <Ô*y°a„ Ÿu fiJ¡° ≈®<w<f‡f y®Fd J¡≤ ≤F° ÎJ¡
w≤F Ÿu Ì≈ÕdwCv∫ Fæ-bFÙ J¡<FÎ, ∫°u* ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, Fı°≤°u* ıywg Ju¡ <fit°Õd J¡∑ t<Ft°b°Ôu N°æ≤ fi ıywg Ju¡ <ÔÎ
Ì≈Õd˚¥w Ÿ ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡° _bR¡≈ <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° Fæ ? ∫F N°≈ J¡<FÎ $$13$$
Ÿ ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡° _bR¡≈ fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ≈FÔu ŸJu¡ t¥Ô˚¥w NI°w f®Êw[b
J¡° <fiÌuÕ„ J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°t˚B, N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫, <bJ¡°≤b<ıÕw, ≈®J¡°„_bR¡≈,
„C]ªæw∏∫t°`_bR¡≈, t°∫° Ju¡ N°J®¡td Ÿu ≤<Fw wS° ıywg J¡° J¡°≤d ı°u f®Êw[b Fæ bF ≈FÔu
N°J¡°„ N°<Ì Ÿ¥‚t˚¥w°u* J¡∑ ≤ªfi°J¡≤ Nfi∏w≤ N≈aªÙJ¨¡w fi ˚¥w°u* Ÿu <Ô*yÌuF N°æ≤ ≈aªÙJ¨¡w fi ˚¥w°u*
Ÿu f®Ê°^±> J¡∑ ≤ªfi° J¡≤w° Fæ $ Nfi∏w≤ bF f®Êw[b FÙ Ÿ f®Ê°^±> Ju¡ ˚Ùw≤ ≈®<w<f‡f°ÃtJ¡ J¡v≈fi°
J¡∑ ∏tC©w° ≈®°›w J¡≤ N<˚t°fib„ ıf Ÿ¥`°Ãt-≈®°d°u* J¡°u @°≤d J¡≤w° Fæ wf bF "ıÙb' ∫°u* J¡F°
ı°w° Fæ $ Nfi∏w≤ bF oŸ ÌuF tu* b°Ÿfi°N°u* wS° Nay°u* Ju¡ ≈ª∫ Ÿu ≈C‹¸> F°uw° Fæ N°æ≤ ≈C‹¸> F…N° bFÙ
ıÙb f°fl Îba N°U∫∏w≤ Δ∫°≈°≤R¡≈ ªu‹¸>°Î≥ ˚ÔÙ˚°≥<w <J¡∫° J¡≤w° Fæ $$14,15$$
N<˚t°fi, tfifi N°<Ì Δ∫°≈°≤°u* Ju¡ ˚uÌ Ÿu ŸJu¡ NFaJ¡°≤, tfi N°<Ì <˚∏fi-<˚∏fi fi°t Fæ*, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
N≈fiu „C] ªæw∏∫t°`_bR¡≈ J¡° <b_t≤d F°ufiu ≈≤ ÌuF N°<Ì tu* "NFtg' N<˚t°fi Ÿu bF "NFaJ¡°≤'
J¡F° ı°w° Fæ, ŸaJ¡v≈ N°<ÌR¡≈ Δ∫°≈°≤ Ÿu "tfi' J¡FÔ°w° Fæ, f°u@ Ju¡ <fiÿª∫°ÃtJ¡ Δ∫°≈°≤ Ÿu "fC<]'
J¡FÔ°w° Fæ N°æ≤ o∏BR¡≈ N°Ãt° π°≤° ‹¸> ∫°fiÙ wWwg J¡t°u˘ Ÿu ≈°<ıÕw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d "o¿∏B∫ (N)
J¡FÔ°w° Fæ $ bFÙ ÌuFR¡≈ ˚°bfi° Ÿu "ÌuF' ffiw° Fæ N°æ≤ |¸>°J¡°≤ ˚°bfi° Ÿu |¸> $ •w Ÿt_w Δ∫°≈°≤°u*
tu* Ÿ°@°≤d_b˚°bR¡≈ ∫F N°Ãt° <bπ°fi°u* π°≤° "≈C∫Õ‹¸>J¡' J¡F° y∫° Fæ $$16,17$$ () Nº∫°Ÿb„
I°w¨Ãb, J¡wÕ¨Ãb, ˚°u•w¨Ãb, Ÿ°<sÃb N°<Ì @t°u˘ Ÿu ∫C•w (I°fiu¿∏B∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* Ÿu "tæ* I°w° Fq≥',
J¡tuÕ¿∏B∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* Ÿu "tæ* J¡w°Õ Fq≥', fi I°fi J¡tuÕ¿∏B∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* Ÿu ı¿fiw ŸC©-Ì…#©°u* J¡°
N°Z∫ F°ufiu Ÿu "tæ* ˚°u•w° Fq≥', Ì°ŸÙfi F°uJ¡≤ ŸfJ¡° ≈®J¡°„fi J¡≤fiu Ÿu "tæ* Ÿ°sÙ Fq≥' oÃ∫°<Ì
N<˚t°fi∫C•w) ı°u ªæw∏∫ Fæ, bFÙ ªæw∏∫°a„ J¡∑ ≈®@°fiw° Ÿu "ıÙb' J¡F° y∫° Fæ $ N°æ≤ ı±>°a„ J¡∑
≈®@°fiw° Ÿu Ÿu FÙ <bπ°fig Ô°uy "≈C∫Õ‹¸>J¡' ˚Ù J¡Fwu Fæ* $$18$$
oŸÙ<ÔÎ _b-_bR¡≈˚¥w ŸtHÙ yoÕ fC<]b¨<W∫°u* J¡° J¡°Ô˚uÌ Ÿu ˚uÌ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıÙb ˚Ù
(N) "o¿∏B∫<t∏B<Ô*y<t∏B‹¸> oÃ∫°<Ì (5-2-93) Ÿ¥` Ÿu o¿∏B∫„ÆÌ "o∏B‹¸>' oŸ NSÕ
tu* FÙ <fi≈°<ww Fæ $
() "NFaJ¡°≤J¡Ô°∫C•wa fC<]ıÙbŸt¿∏bwtg $ wÃ≈C∫Õ‹¸>J¡<tÃ∫C•wa ˚¥w⁄Ã≈μT¸>g≈Ì# $$' oŸ
Ôsd Ÿu Ô<sw ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡° FÙ ∫F ≈®J¡°≤°∏w≤ Ÿu bdÕfi Fæ $
ŸyÕ - 50] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1431
J¡°t, J®¡°u@, FTÕ, <bT°Ì N°<Ì Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ NfiuJ¡-Ÿ° F°u ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
wÌfi∏w≤ Nº∫°Ÿb„ _b°ÃtR¡≈ ı°fiÙ yoÕ fC<]b¨<W∫°u* Ÿu bFÙ ıÙb Ÿt∫-Ÿt∫ ≈≤ J¡°t, J®¡°u@,
FTÕ, <bT°Ì N°<Ì π°≤° _b∫a FÙ NfiuJ¡R¡≈-Ÿ° F°u ı°w° Fæ $ N°æ≤ J¡°Ô ≈°J¡≤ N≈fiu ≈C∫Õ‹¸>J¡ _b˚°b
Ÿ N°J¡°≤ J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ, <ıŸtu* Nfi∏w b°Ÿfi°R¡≈Ù J¡<dJ¡°N°u* J¡° Ì∫ F°uw° Fæ $$19$$
ıæŸu fÙı°u* Ju¡ N°J¡°≤ NaJC¡≤, J¡°^±>, ≈vÔb N°<Ì F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ ŸÙ Ÿt<‹¸>Δ∫‹¸>§°ÃtJ¡ ıÙb
Ju¡ ∫u Ÿf ıywg N°J¡°≤ F°uwu Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu <Ÿ*ªfi Ÿu fÙı Ju¡ ≈vÔb N°<Ì N°J¡°≤ F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ b°Ÿfi° Ju¡ NfiCŸ°≤ Ÿt<‹¸>-
Δ∫‹¸>§°ÃtJ¡ Ÿ ıÙb Ju¡ ˚Ù tæ*, „≤Ù≤ N°<Ì, _S°b≤ N°<Ì Îba ıayt N°<Ì Ÿf ıywg N°J¡°≤ F°uwu
Fæ* $$20$$ oŸÙ<ÔÎ "N°Ω <ªÌ°Ãt° tæ* fiFÙ* Fq≥, <J*¡wC „≤Ù≤ N°<Ì N°J¡°≤b°Ô° FÙ tæ* Fq≥', ∫°u* <tØ∫°I°fi
Ÿu ∫F Ìu©fiu Ôyw° Fæ $$21$$ b°Ÿfi°N°u* Ÿu bu<‹¸>w F…N° ∫F ıÙb <ª≤J¡°Ô wJ¡ _byÕ-fi≤J¡ tu* N°b°ytfi°u*
π°≤° ıywg tu* Ÿ ≈®J¡°≤ |¥tw° FÙ ≤Fw° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸtCB tu* w≤ay°u* Ÿu w°<nw J¡°‹™> $$22$$ ŸfiJ¡
N°<Ì Ju¡ ŸÂ„ J¡°uoÕ w°u <b„C] ı°<w Ju¡ ≈®˚°b Ÿu J¡v≈ Ju¡ ≈®°≤‡˚ tu* FÙ ∫°fiÙ ≈¥bÕJ¡v≈ Ju¡ Ÿ°aŸ°¿≤J¡
f∏@fi Ju¡ f°Ì ≈®St ı∏t tu* FÙ N°Ãt° J¡° w[bw# I°fiJ¡≤ N°<Ì Îba Naw Ÿu „¥∏∫ ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w F°u
ı°wu Fæ* () $$23$$ fF…w J¡°Ô wJ¡ NfiuJ¡ ∫°u<fi∫°u* tu* ≈®°›w ŸC©-Ì…#©°<Ì ˚°uy°u* Ju¡ Nfiaw≤ Δ∫°JC¡Ô
F…N° J¡°uoÕ ≈C”T N°ÃtI°fi π°≤° N≈fi° ≈≤t≈Ì ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$24$$
"J¡Sa |¸>°<Ìf°flÃb<t¿∏B∫°<d ı±>°∏∫<≈' ∫F ı°u ≈®ÿfi ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu ≈¥~>° S°, ŸJ¡°
Ÿ°t°∏∫w# Ÿt°@°fi F°u ı°fiu ≈≤ ˚Ù <b„uTR¡≈ Ÿu Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
ŸCtwu ZÙ≤°tıÙ, „≤Ù≤R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…N° •w-_bR¡≈ ∫F ıÙb fiu` N°<Ì π°≤° |¸>°<Ì f°fl
<bT∫°u* J¡° <ıŸ ≤Ù<w Ÿu ˚Ùw≤ NfiC˚b J¡≤w° Fæ, bF ≤Ù<w (N°≈) ŸC<fiÎ $$25$$ ZÙ≤°t˚B, ≈C∫Õ‹¸>J¡
tu* ≈®<w<f¿‡fw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈¿≤¿h~>∏fi N°J¡°≤ Ÿu ∫C•w wS° ıÙbR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…Î ªæw∏∫ J¡° tfi
Ju¡ Ÿ°S ~># o¿∏B∫°u* Ÿu Ÿt¿∏bw ∫F „≤Ù≤ fi© Ju¡ Ny®˚°y≈∫Õ∏w Δ∫°<›w tu* ≈¿≤t°w° F°uJ¡≤ ¿_Sw
≤Fw° Fæ $ ŸÙ Ÿu ıÙbªæw∏∫ ŸbÕÌ° ÌuF≈¿≤<tw F°uJ¡≤ ÌuF Ju¡ N∏Ì≤ ≤Ffiub°Ôu ŸC©, Ì…#© N°<Ì J¡°
Ÿ‡f∏@b„ NfiC˚b J¡≤w° Fæ, ÌuF Ÿu f°F≤ ≤Ffiub°Ôu J¡° fiFÙ* $$26$$ ıf N°∏w≤ b_wCN°u* Ÿu N∏∫
f°fl |¸> N°<Ì ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈®Ã∫s J¡≤fi° F°uw° Fæ wf w°Ô°f Ÿu H¸>Ju¡ Ÿu ~>Ô° F…N° ıÔ fi°ÔÙ π°≤°
•∫°¿≤∫°u* tu* <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈F…≥ªw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿf ÌuF°u* Ÿu <B•w F…N° ıÙbªæw∏∫ ªsC N°<Ì
o¿∏B∫R¡≈ π°≤°u* Ÿu |¸>°<Ì≈∫Õ∏w f°fl<bT∫ wJ¡ Ju¡ N°J¡°„ tu* ı°w° Fæ $ Ÿ ¿_S<w tu* fi |¸>°<Ì
<bT∫°u* J¡° fiu` N°<Ì π°≤°u* Ÿu <fiJ¡Ôu F…Î ıÙbªæw∏∫ Ju¡ Ÿ°S _b°J¡°≤b¨<WΔ∫°<›w π°≤° Ÿ‡f∏@ F°u ı°fiu
Ÿu bu <bT∫w° (ıÙbªæw∏∫ Ju¡ Ÿ°S Nº∫°Ÿı<fiw <ªW°Ì°Ã‡∫) ≈®°›w J¡≤wu Fæ* $$27$$ ZÙ≤°tıÙ,
f°fl <bT∫°u* Ju¡ I°fi tu* o¿∏B∫Ÿ<∏fiJ¡TÕ FÙ ŸÌ° J¡°≤d Fæ N°æ≤ bF o¿∏B∫°u* J¡° Ÿ‡f∏@ <ªW Ÿu ∫C•w
ıÙ ≤Fu ≈C”T tu* FÙ Ÿa˚b Fæ, t¨w NSb° tC•w ≈C”T tu* J¡˚Ù fiFÙ* $$28$$
f°F≤ ÎuŸ° FÙ F°uw° Fæ, ∫F Ft t°fi Ôuwu Fæ*, ≈≤awC <k¡≤ ˚Ù ŸJ¡° ˚Ùw≤ NfiC˚b Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ ?
() ∫u Ÿf ≈®J¡°≤ Ju¡ <b˚°y (˚uÌ) Ã≈<W ≈®J¡≤d Ju¡ Ÿ°¿[bJ¡, ≤°ıŸ N°<Ì ıÙb°u* Ju¡ ˚uÌ-
bdÕfi-≈®Ÿay tu* <b_w¨wR¡≈ Ÿu J¡Fu ı° ªCJu¡ Fæ* $
1432 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
∫<Ì ÎuŸÙ „aJ¡° F°u, w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N∏w#J¡≤db¨<WR¡≈ ∫° fi∫fi≤<ÿtR¡≈ ı°u-ı°u NÃ∫aw _bh~> b_wC Fæ, ŸÙ tu* f°fl°J¡°„ tu* ¿_Sw
|¸>°<Ì <bT∫ ≈®<w<f¿‡fw F°uwu Fæ*, N°æ≤ bF ≈®<w<f‡f N∏w#J¡≤db¨<W Ju¡ N∏wyÕw ıÙb ªæw∏∫ Ju¡ Ÿ°S
Ÿa¿ÿÔ‹¸> F°u ı°w° Fæ $ (wf "f°F≤ ¿_Sw F…N° FÙ tæ* |¸> J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤w° Fq≥' ∫°u* Ÿf Ô°uy •∫°u*
NfiC˚b fiFÙ* J¡≤wu ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) ∫Ω<≈ ıÙb f°F≤ <bΩt°fi Fæ; wS°<≈ bF f°F≤ ≈®°d°u* J¡°u
@°≤d fiFÙ* J¡≤w° $ w°Ã≈∫Õ ∫F F…N° <J¡ ıF°≥ ≈®°d J¡∑ Δ∫°<›w ≤FwÙ Fæ, bFÙ* NF∏w°<˚t°fi F°uw° Fæ,
f°F≤ fiFÙ* $$29$$
•w ≤Ù<w Ÿu ˚Ôu FÙ |¸> tu* I°fiR¡≈ k¡Ô J¡∑ ≈≈<W F°u ı°∫, <k¡≤ ˚Ù ⁄Ì∫ Ju¡ N∏Ì≤ |¸>°J¡°≤
J¡° ≈®bu„ Jæ¡Ÿu F°uy° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N°b≤d N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu „¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıf N°≥©°u* Ju¡ w°≤u, Ÿ°fi ≈≤ <|Ÿu y∫u fibÙfi fiÙÔt-
t<d J¡∑ fi°o˘, ªtJ¡wu ≤Fwu Fæ* wf fitu* |¸>°<Ì≈®<w<f‡f∫C•w <ªWb¨<W ≈®bu„ J¡≤wÙ Fæ, oŸÙŸu f°F≤-
¿_Sw |¸>°<Ì ≈Ì°SÕ ≈®<w<f¿‡fw F°uw° Fæ, ∫F J¡F° ı°w° Fæ $$30$$ ZÙ≤°|b, wÌfi∏w≤ Ÿ ≈®J¡°≤
N°≥©°u* Ju¡ w°≤°u* tu* ≈®<b‹¸> F…N° |¸>°<Ì ≈Ì°SÕ, ⁄Ì∫ tu* ≈®<w<f‡f ≈nfiu Ju¡ J¡°≤d NFt<˚t°fiÙ ıÙb Ju¡
Ÿ°S Ÿa∫C•w F°u ı°w° Fæ $ oŸ ≤Ù<w Ÿu f°F≤ FÙ ˚°Ÿt°fi |¸>°<Ì f°fl-b_wC NFaJ¡°≤Ù ıÙb π°≤° ⁄Ì∫
tu* Iu∫ F°u ı°wÙ Fæ $$31$$
ªuwfi J¡° NSÕ Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f∏@ F°ufiu ≈≤ I°fi F°uw° Fæ, ∫F <fi∫t f°ÔJ¡, ≈„C N°<Ì tu* ˚Ù ≈®<Ÿ]
Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ı°u b_wC Ÿ‡f∏@ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, Ÿu f°ÔJ¡ ˚Ù NSb° ≈„C ˚Ù ı°fi Ôuw° Fæ $ <J*¡ fF…fi° ? ıf
_S°b≤ ≈Ì°SÕ (N) ˚Ù N≈fiu Ÿ°S Ÿ‡f] b_wC J¡°u ı°fi Ôuw° Fæ wf ıÙb N≈fiu Ÿu Ÿ‡f] b_wC J¡°u
•∫°u* fiFÙ* ı°fi Ôuy° ? $$32$$
Ìq≤_S <bT∫°u* J¡° o¿∏B∫y°uÔJ¡°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f∏@ Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ ? oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ≈°t≤ „aJ¡° J¡°
<fi≤°Ÿ J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu ıÙbªæw∏∫ Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f] F°u ≤FÙ y°uÔJ¡ Ÿu <˚∏fi, _bh~>wt ªsC¿≤¿∏B∫ J¡∑
≤¿ÿt∫°≥ ≈C≤°ubwÙÕ Âÿ∫ |¸>°<Ì <bT∫°u* J¡° ≈¥dÕR¡≈ Ÿu N°<Ôyafi J¡≤ ÔuwÙ Fæ*, N°æ≤ wÌfi∏w≤ ıÙb ∏Fu*
w[bw# ı°fi Ôuw° Fæ $$33$$
ªsC¿≤¿∏B∫ Ju¡ <bT∫ tu* J¡Fu y∫u ≈¥b°uÕ•w J®¡t J¡° Ãb<y¿∏B∫ N°<Ì tu* ˚Ù N<wÌu„ J¡≤wu Fæ* $
Ãb<y¿∏B∫ N°<Ì _SÔ tu* ıÙb Ÿa_≈„Õ Ÿu F°ufiub°Ô° ∫F ≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ FÙ _≈„Õ, ≤Ÿ N°æ≤ y∏@ J¡°
≈¿≤I°fi J¡≤°fiu tu* Ÿ‡f∏@ ∫°fiÙ FuwC J¡F° y∫° Fæ $$34$$
„ÆÌ tu* <b„uT fwÔ°wu Fæ* $
N°æ≤ „ÆÌ w°u N°J¡°„ tu* ≤Fw° Fæ, Nw# wÃJ¡°Ô FÙ ŸJ¡° b¨<W≈®<w<f‡f Ju¡ <ffi° ˚Ù Ÿ°s°wg
(N) "Ôı°ÔC' fi°t J¡° ÎJ¡ ≈°æ@° _≈„Õt°` Ÿu N≈fiu ≈W°u* J¡°u <ŸJ¡°un Ôuw° Fæ-∫F Ìu©° ı°w°
Fæ $ oŸÙŸu NfiCt°fi J¡≤ ∫F ı°fi° ı° ŸJ¡w° Fæ <J¡ Ÿf _S°b≤ N≈fiu Ÿu Ÿ‡f] b_wCN°u* J¡°
≈¿≤I°fi J¡≤wu Fæ* $
ŸyÕ - 51] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1433
Z°u` π°≤° ˚Ùw≤ ıÙb°J¡°„ tu* ≈®bu„ F°u ı°w° Fæ $ (oŸÙ ≤Ù<w Ÿu y∏@ J¡° ˚Ù ≈bfi Ju¡ π°≤° N∏w#≈®bu„
J¡Sa<ªw t°fi° ı° ŸJ¡w° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ∫S°Ÿa˚b •w ∏∫°∫ J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $) oŸÙ ≤Ù<w
Ju¡ NfiCŸ°≤ o¿∏B∫°u* Ÿu <bT∫°u* J¡° ≈¿≤I°fi F°uw° Fæ $$35$$
≈®Ÿayb„ Ÿ˚Ù ≈®<w<f‡f°u* J¡° _bR¡≈ ı°fifiu J¡∑ oh~>°b°Ôu ZÙ≤°t˚B ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # f®Êfig, t°fiŸb¨<W Ì≈Õd, t<d, ıÔ, N°æ≤ ∫∏` |¨‹¸> J¡°‹™> tu* |¸>, tC©,
≈®˚° N°<Ì Ju¡ ı°u ≈®<w<f¿‡f <Ì©°oÕ ≈nwu Fæ*, fiJ¡° _bR¡≈ •∫° Fæ ? ∫F N°≈ tCHŸu J¡<FÎ $$36$$
ªæw∏∫-≈®<w<f‡f˚¥w Δ∫<‹¸>-Ÿt<‹¸> R¡≈ ıÙb°u* J¡° ˚®°<∏wt°` Ÿu <Ÿ] F…N° <f‡f°<w¿≤•w _bR¡≈
<f‡f Ju¡ ŸÃ∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ıf Ft fiFÙ* J¡F ŸJ¡wu, wf NÃ∫∏w ın_bR¡≈ tC© Îba Ì≈Õd J¡° ∫° |¸>
Îba <ªWb¨<W∫°u* J¡° ≈≤_≈≤Ÿ°≈us ≈®<w<f‡f_bR¡≈ Ft J¡F fiFÙ* ŸJ¡wu-oŸtu* w°u J¡Ffi° FÙ •∫° ?
oŸ N°„∫ Ÿu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ W≤ Ìuwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # w[bI°<fi∫°u* tu* Zu‹™> ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <ª<w Ju¡ ≈®<w<f‡f_bR¡≈
Ÿt<‹¸>-Δ∫‹¸>§°ÃtJ¡ ıÙb°u* J¡° _bR¡≈ <f‡f˚¥w <ªwg Ju¡ ŸÃ∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ªæw∏∫°Ãt° J¡∑ ˚®°<∏w Fæ,
ŸÙ ≈®J¡°≤ NÃ∫∏w ın_bR¡≈ tC© Îba Ì≈Õd J¡° ∫° |¸> Îba <ªWb¨<W J¡° ≈≤_≈≤Ÿ°≈us ≈®<w<f‡f ˚Ù
ªæw∏∫°Ãt° J¡∑ ˚®°<∏w FÙ Fæ, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $$37$$
Ju¡bÔ ≈®<w<f‡f FÙ ˚®°<∏w fiFÙ* Fæ, <J*¡wC ıywg ˚Ù ˚®°<∏w Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ∫F ıywg ˚Ù ˚®°<∏wt°` FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ N°≈J¡°u oŸ ıywg tu* <bÿb°Ÿ fiFÙ* J¡≤fi°
ª°<FÎ $ ∫F NFaJ¡°≤ N°<Ì ≈®≈aª ÎJ¡ w≤F Ÿu w≤ay _S°fiÙ∫ Fæ, Nw# <ª<w-ıÔ Ÿu ≈¨SJg¡ ŸJ¡∑ ŸW°
J¡˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ; ŸW°b°fig w°u ŸbÕÌ° <ª<w ıÔ FÙ Fæ $$38$$$ ≈≤t<ª<wR¡≈ ŸtCB tu* w°u Ìu„,
J¡°Ô, <J®¡∫° N°<Ì ŸÌ° ÎJ¡t°` wBq≈ F°ufiu Ÿu ≈¨SJg¡ Fæ* FÙ fiFÙ* $ N°Ãt° ŸÌ° Ÿf ıyF Ÿftu* ≤Ffiub°Ô°
Fæ $$39$$ ZÙ≤°t˚B, ŸÌ° <bT∫°Ÿ•w fC<] Ÿu „¥∏∫, ≈®Ÿ∏fi°Ãt°, ⁄Ì∫ tu* <tØ∫°˚¥w ŸC©-Ì…#© J¡°
NfiC˚b J¡≤fiub°ÔÙ fC<] Ÿu ≤<Fw, Ÿt_w ŸaŸ°≤R¡≈ ≤°uy°ÃtJ¡ t°∫° Ÿu b<ıÕw wS° f®Ê_b˚°b Ÿtw°
tu* ≈®<b‹¸>t<w F°uJ¡≤ N≈fiu _bR¡≈ tu* ¿_Sw ≤<FÎ $$40$$
≈ª°Ÿb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

o•∫°bfib°≥ ŸyÕ
NI°fib„ FÙ ıÙb, o¿∏B∫, tfi, ÌuF ≈C∫Õ‹¸>J¡ N°<Ì ˚®t Ã≈∏fi F°uwu Fæ*,
w[bI°fi F°ufiu ≈≤ w°u ÎJ¡t°` f®Ê FÙ ≤F ı°w° Fæ-∫F bdÕfi $
"≈¥bÕ tu* NŸwg NFaJ¡°≤, ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì J¡∑ J¡v≈fi°, ıæŸu ıÙbŸt<‹¸>R¡≈ <F≤^∫y˚Õ J¡∑ Fæ,
bæŸu FÙ Δ∫<‹¸>R¡≈ N°≈J¡∑ ˚Ù Fæ' ÎuŸ° "J¡Ôfi°u∏tC©w°a ∫°wtg' oÃ∫°<Ì Ÿu b<dÕw w°Ã≈∫Õ N°≈fiu ı°fi FÙ
<Ô∫°, ∫°u* N°yu J¡Fu ı°fiub°Ôu <bT∫ Ju¡ ≈°uÌg|°w Ju¡ <ÔÎ NfiCb°Ì J¡≤wu Fæ* $
tF≤°ı b<„‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, J¡tÔı∏t° <F≤^∫y˚Õ J¡∑ fi°o˘ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ ≈FÔu "Nfi°Ω∏wtg'
oŸ ÿÔ°uJ¡ Ÿu J¡Fu y∫u f®Ê_b˚°b tu* ¿_Sw N°≈Ju¡ ˚Ù ªsC N°<Ì Ã≈∏fi fiFÙ* F…Î Su, ∫F Ÿf tu≤u
J¡Sfi J¡° w°Ã≈∫Õ N°≈fiu ı°fi FÙ <Ô∫° Fæ $$1$$
1434 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
oŸ ≈®J¡°≤ ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡∑ J¡v≈fi° Ju¡ Nfi∏w≤ Δ∫bF°≤ ∫°uÀ∫ NS°u˘ J¡∑ J¡v≈fi° ˚Ù ıæŸu Ÿt<‹¸> J¡∑
Fæ, bæŸu FÙ Δ∫<‹¸>∫°u* J¡∑ ˚Ù Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ <F≤^∫y˚°ÕÃtJ¡ Ÿt<‹¸>≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡° ŸyÕ Ju¡ N°<Ì tu* Δ∫bF°≤ ∫°uÀ∫ NSÕ-I°fi <Ìw
F°uw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿ˚Ù Δ∫<‹¸>≈C∫Õ‹¸>J¡°u* J¡° ˚Ù NSÕI°fi ŸbÕÌ° <Ìw F°uw° Fæ $$2$$
y˚°Õb_S° Ÿu ÔuJ¡≤ ŸÙJ¡° <ÌÀÌ„Õfi J¡≤°wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ, ı°u Δ∫<‹¸>-ıÙb ~>™>u tFÙfiu tu* y˚Õ tu* FÙ ªsC N°<Ì o¿∏B∫°u* Ju¡ ≈®°Ì…˚°Õb Ÿu Ÿ‡≈∏fi
≈C∫Õ‹¸>J¡_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ, bF w˚Ù Ÿu ÔuJ¡≤ <ıŸ Δ∫bFwÕΔ∫ b_wC J¡∑ <ıŸ ≈®J¡°≤ ˚°bfi° J¡≤w° Fæ;
ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿu N≈fiÙ ˚°bfi° Ÿu wÃJ¡°Ô FÙ Ìu©fiu Ôyw° Fæ, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $$3$$ Îbaª, <F≤^∫y˚Õ
Ju¡ tfi°uΔ∫°≈°≤ tu* ŸJ¡° <fiıÙ ŸabuÌfi (ªæw∏∫) <ıŸ ≈®J¡°≤ o¿∏B∫ N°æ≤ o¿∏B∫°u* J¡° <bT∫_bR¡≈ F°u
ı°w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ Δ∫<‹¸>ıÙbR¡≈ N°≈J¡° ˚Ù ŸabuÌfi F°u ı°w° Fæ, ∫FÙ tæ*fiu J¡F° - ∫F k¡Ôw#
<fiJ¡Ôw° Fæ, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $$4$$ ZÙ≤°tª∏B, Δ∫<‹¸> Îba Ÿt<‹¸> Ju¡ R¡≈ tu* N° ≤FÙ Ÿa<bwg Ÿ¨<‹¸> Ju¡
≈FÔu ÎJ¡R¡≈ N°æ≤ „C] FÙ SÙ $ wÌfi∏w≤ Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô tu* bF Ÿa<bwg ˚Ôu FÙ NFt<˚t°fiÙ NŸa¶∫
ıÙb≈C∫Õ‹¸>J¡°u* Ÿu Ÿt¿∏bw F°u ı°∫; wS°<≈ ŸJ¡° ŸabuÌfi_bR¡≈ w°u <fi‹J¡ÔaJ¡ FÙ ≤Fw° Fæ $$5$$
<bT∫°u* Ju¡ Ì°uT°u* Ÿu ŸabuÌfi J¡° bF _bR¡≈ J¡Ôa<J¡w •∫°u* fiFÙ* F°uw° ? oŸ „aJ¡° ≈≤ ≈≤t°SÕw#
buΩ≈Ì°SÕ J¡° N¿_wÃb FÙ fi F°ufiu Ÿu bF J¡Ôa<J¡w fiFÙ* F°uw°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N<πwÙ∫, NŸÙt N°æ≤ NbuΩ F°ufiu Ÿu <fi<bÕJ¡°≤ oŸ <ª<w tu* ÌqŸ≤u <J¡ŸÙ ≈Ì°SÕ J¡° (N¿_wÃb)
Fæ FÙ fiFÙ*; •∫°u*<J¡ bu ÌqŸ≤u ≈Ì°SÕ Ìu„J¨¡w, J¡°ÔJ¨¡w N°æ≤ b_wCJ¨¡w ≈¿≤h~>uÌ°u* Îba _S¥Ôw° Ÿu
∫C•w Fæ* $$6$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ "<ª<w FÙ tfi N°<ÌR¡≈ F°u ı°wÙ Fæ' ÎuŸ° ıf N°≈ J¡F ªCJu¡ Fæ* wf tfi N°<Ì J¡∑
NŸÃ∫w° tu* <ª<w FÙ NŸÃ∫ •∫°u* fiFÙ* F°u ı°wÙ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, "<ª<w tfi N°<ÌR¡≈ F°u ı°wÙ Fæ' oÃ∫°<Ì ı°u JC¡~> J¡F° y∫° Fæ bF Ju¡bÔ <ª∏wfiÙ∫,
tfifiÙ∫ N°<Ì b_wC<bT∫J¡ fC<]b¨<W Ju¡ Nº∫°≤°u≈ Ÿu FÙ J¡F° y∫° Fæ; oŸ<ÔÎ <ª<w ≈≤t°SÕw#
tfi°uR¡≈w° J¡°u ≈®°›w J¡˚Ù fiFÙ* F°uwÙ $ oŸÙ w≤F bF fi w°u ıÙbR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ N°æ≤ fi
≈C∫Õ‹¸>J¡R¡≈w° Ÿu FÙ ∫C•w F°uwÙ Fæ $$7$$
wf w[bI°fi Ÿu N°<b˚¥Õw_bR¡≈ F°ufiu Ÿu ≈FÔu ŸabuÌfi_bR¡≈ ˚Ù NŸwg •∫°u* fiFÙ* F°uw° ? oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°t˚B, w[bI°fi°¿ÃtJ¡° <bΩ° N°æ≤ ª≤t≈®t°d˚¥w tfifi N°<Ì J¡° <bÔ°Ÿ N≈fi° JC¡~> ˚Ù
N¿_wÃb fiFÙ* ≤©w°; "Fæ FÙ fiFÙ*' ÎuŸ° NI°<fi∫°u* π°≤° ı°u w<JÕ¡w F°uw° Fæ, bF ŸÌ° FÙ <bΩt°fi Fæ;
bFÙ "≈≤t°Ãt°' oŸ fi°t Ÿu J¡F° y∫° Fæ N°æ≤ bFÙ tfi Ju¡ Ÿ°S o¿∏B∫°u* J¡° N<bT∫ Fæ $$8$$
∫<Ì bF ≈≤t°Ãt° N<πwÙ∫ FÙ Fæ w°u "w_t°wg ŸbÕ Îb N°Ãt°fi°u Δ∫Cbhª≤¿∏w' (ŸÙ ≈≤t°Ãt° Ÿu
Ÿ˚Ù ıÙb°Ãt° <fiJ¡Ôwu Fæ*) oŸ ZC<w Ÿu "N<Àfi-<b_kC¡<Ô*y' ∏∫°∫°fiCŸ°≤ ıÙbŸ‡≈<W Jæ¡Ÿu J¡FÙ yoÕ ?
oŸ „aJ¡° ≈≤ <„‹∫°u* J¡°u ŸtH°fiu Ju¡ <ÔÎ J¡v≈fi° Ÿu bæŸÙ J¡FÙ y∫Ù Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
"Ÿ ≈≤t°Ãt° Ÿu ªæw∏∫_bR¡≈ ıÙb Ã≈∏fi F°uw° Fæ' oÃ∫°<Ì tfifi°ÃtJ¡ J¡v≈fi° ÎJ¡t°` <„‹∫°u*
ŸyÕ - 51] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1435
J¡°u ŸtH°fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ J¡FÙ yoÕ Fæ $$9$$
NwÎb N°≈ N<bΩ°R¡≈ ≤°uy Ju¡ t¥Ô Ju¡ <bT∫ tu* <ª∏wfi fi J¡≤u* ∫°fiÙ ŸJ¡∑ ın ©°uıfiu tu* fi
Ôyu*, <J*¡wC ŸJ¡∑ ŸtC<ªw <ª<J¡ÃŸ° J¡° FÙ <ª∏wfi J¡≤u*; •∫°u*<J¡ t¥Ô J¡∑ <ª∏w° N°<Ì <ª<J¡ÃŸ° Ju¡
b°_wb ≈°∫ Fæ* FÙ fiFÙ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<bª°≤ π°≤° ≈Ìuÿ∫ J¡°u ≈Ìu„ Ìufiu Ju¡ Nfi∏w≤ F…Î ª≤t≈®t°d tfifi°ÃtJ¡ <bª°≤ Ÿu <ıŸ <J¡ŸÙ
NI°w t¥Ô Ÿu Ã≈∏fi N<bΩ° R¡≈ ≤°uy Ju¡ „°aw F°u ı°fiu ≈≤ Ÿ Ì„° tu* Ÿ‡≈¥dÕ N°J¡°≤°u* Ÿu b<ıÕw ÎuŸ°
_bR¡≈I°fi Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, ıF°≥ ≈≤ ≈≤t°dC tu* ŸCtu” ≈bÕw J¡∑ fi°o˘ N°J¡°„ ˚Ù _S¥ÔR¡≈ F°u ı°w°
Fæ $$10,11$$ ZÙ≤°tıÙ, <fi‹≈∏fi F°ufiub°Ôu Δ∫bF°≤°u* Ju¡ <ÔÎ <J®¡∫°Z∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Δ∫°bF°¿≤J¡
ŸÃ∫˚¥w ˚Ù ≈Ì°SÕ ıF°≥ „¥∏∫ J¡∑ fi°o˘ ¿_Sw Fæ*, Ÿ <fitÕÔ ŸÃ∫_bR¡≈ f®Ê≈Ì tu* ıywg tu* Ã≈∏fi
<bT∫°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ N°≈ ıÙb∏tC•w F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤<FÎ $$12$$
Nf N<bΩ° J¡° _bR¡≈ fwÔ°wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ, Nw# ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ Ìu©Ù ı° ≤FÙ ˚Ù N<bΩ° fiFÙ* ÌÙ© ≈nwÙ, <J*¡wC fi‹¸> FÙ F°u
ı°wÙ Fæ; oŸ<ÔÎ Ÿ N<bΩ° J¡° bFÙ ≈®<Ÿ] NŸBq≈ FÙ _bR¡≈ Fæ $$13$$
˚B, (Ft ∫F t°fiwu Fæ* <J¡) t¨yw¨‹d° ıÔ <Ì©°oÕ <Ì∫°, ≈≤ Ÿu ≈®∫Ãfi Ÿu ˚Ù <J¡∏FÙ* Ô°uy°u* fiu
J¡FÙ* ≈°∫° •∫° ? NS°Õwg <J¡ŸÙ fiu J¡FÙ* fiFÙ* ≈°∫°; ™>ÙJ¡ oŸÙ ≈®J¡°≤ (t¨yw¨‹d°ıÔ Ju¡ ŸÂ„) ı°u
Nb_wC˚¥w ≈Ì°SÕ Fæ*, ˚®°<∏wb„ Ìu©u y∫u ˚Ù bu <J¡Ÿ w≤F ≈°∫u ı° ŸJ¡wu Fæ* ? b°_wb tu* w°u ‹¸>°∏w˚¥w
t¨yw¨‹d°ıÔ ˚Ù N≈®<Ÿ] Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$14$$ NŸwg ≈Ì°SÕ FÙ Ÿwg ˚°<Ÿw F°uw° Fæ $ ŸJ¡∑ ŸÃ∫w°
NŸBq≈ N<bΩ° Ÿu FÙ Fæ $ I°fi Ÿu w°u ı°u b_wC <ıŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ≤FwÙ Fæ, bF ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ <Ì©°oÕ ÌuwÙ
Fæ N°æ≤ ˚®°<∏w fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $$15$$ ZÙ≤°tıÙ, ŸÃ∫ N°Ãt° Ju¡ Ÿ<∏fi@°fi Ÿu NÃ∫∏w NŸBq≈ ˚Ù
N<bΩ° J¡∑ ıÙb, ≈C∫Õ‹¸>J¡ N°<ÌR¡≈ J¡v≈fi° J¡∑ yoÕ Fæ, ∫F <bª°≤ ˚Ù N<bΩ° Ÿu F°uw° Fæ $$16$$
ZÙ≤°t˚B, N°≈ ıæŸu N<@J¡°≤Ù ıÙb°u* J¡°u ≈Ìu„ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ N<bΩ° J¡∑ FÙ ıÙb N°<ÌR¡≈
J¡v≈fi° „°˜°u* fiu J¡∑ Fæ $ oŸ<ÔÎ ≈®f°u@ Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡<ªW F°uJ¡≤ N°≈ Ÿu ŸC<fiÎ $$17$$ ıÙbR¡≈w°
J¡°u ≈®°›w F…oÕ-ŸÙ, ≈C∫Õ‹¸>J¡R¡≈ ≈Ì tu* ¿_Sw, NwÎb t°∫°R¡≈Ù J¡ÔaJ¡ Ÿu bu<‹¸>w wS° ıÙb J¡°u f°fl
<bT∫°u* J¡° Ì„Õfi J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ ßCJ¡ ∫F <ª<w <ıŸJ¡∑ ıæŸÙ ˚°bfi° J¡≤wÙ Fæ, ˚ÔÙ˚°≥<w ŸJ¡°
b柰 FÙ NfiC˚b J¡≤ ÔuwÙ Fæ $$18$$ ≤°¿` tu* f°ÔJ¡ π°≤° J¡¿v≈w ∫s J¡∑ fi°o˘, <k¡≤ bF ŸÃ∫ F°u ∫°
NŸÃ∫ FÙ F°u, ∫F ıÙb<ª<w "≈aªw∏t°`°N°u* Ju¡ ≈aªÙJ¡≤dR¡≈ „≤Ù≤ J¡∑ J¡v≈fi° ŸÃ∫ FÙ Fæ' ∫°u* Ÿa˚°bfi°
J¡≤wÙ Fæ $$19$$ N°æ≤ Ÿ ÌuFR¡≈ N°Ãt° tu* ŸÙ ≈®J¡°≤ Ã≈∏fi ∫°fiÙ ≈∫CÕ•w ‹¸>°∏w J¡∑ fi°o˘ Ã≈∏fi
o¿∏B∫ π°≤°u* J¡°u ˚Ù Ÿ ≈®J¡°≤ Ìu©wÙ Fæ $$20$$ o∏FÙ* ≈aªw∏t°`°N°u* Ÿu Ã≈∏fi f°F≤-¿_Sw ≈aªtF°˚¥w°u*
J¡°u, ı°u ≈≤t°SÕw# ŸŸu ÌqŸ≤u fiFÙ* Fæ* ∫°fiÙ <ª<wR¡≈ FÙ Fæ*, o¿∏B∫R¡≈ π°≤°u* Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ bF N∏∫-
Ÿ° Ìu©wÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸæJ¡n°u* „°©°N°u* J¡°u NaJC¡≤ $$21$$ wÌfi∏w≤ ∫F ıÙb, <ıŸu "∫u o¿∏B∫,
tfi, ≈®°d N°<Ì N°∏w≤ ≈Ì°SÕ Fæ* N°æ≤ ∫u |¸> N°<Ì f°fl ≈Ì°SÕ Fæ*' ∫°u* <fiÿª∫ F°u ªCJ¡° Fæ, <ıŸJ¡∑
ıæŸÙ b°Ÿfi° J¡≤ Ôuw° Fæ, Ÿu bæŸÙ FÙ ∫°fiÙ ŸÙ R¡≈ Ÿu » J¡≤ Ôuw° Fæ $$22$$
bF°≥ <bT∫ Îba o¿∏B∫ Ju¡ Ÿ<∏fiJ¡TÕ Ÿu N<˚Δ∫•w _b°ÃtŸC© J¡∑ FÙ <bT∫ŸC© Ju¡ R¡≈ Ÿu bF
1436 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡v≈fi° J¡≤w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ª∏Bt° J¡∑ <J¡≤d°u* J¡∑ fi°o˘ N°Ãt° J¡° ı°u ŸC©R¡≈ Ÿu I°fi F°uw° Fæ, Ÿu FÙ oŸ ıÙb fiu f°fl
<bT∫°u* Ju¡ ŸC©°fiC˚bR¡≈ Ÿu „Ù|® _bÙJ¡°≤ J¡≤ <Ô∫° Fæ $$23$$
ŸÙ ≈®J¡°≤ bF _b°˚°<bJ¡ N°Ãt-buÌfi FÙ <bT∫Ÿ<∏fiJ¡TÕ Ÿu N<˚Δ∫•w NFt°J¡°≤ N°Ãt° J¡°
@tÕ Fæ, ÎuŸÙ ˚°bfi° J¡≤ Ôuw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<tªÕ Ÿu N<˚∏fi <tªÕ J¡∑ ≈®<Ÿ] ı°u wÙ‚dw° Fæ N°æ≤ N°J¡°„ Ÿu N<˚∏fi N°J¡°„ J¡∑ ≈®<Ÿ] ı°u
„¥∏∫w° Fæ, ofi Ì°ufi°u* Ju¡ ŸÂ„ N°Ãt° Ÿu N<˚∏fi ≈®<Ÿ] ı°u N°Ãt° J¡° I°fi Fæ, bFÙ N∏∫-Ÿ° F°uJ¡≤
¿_Sw Fæ ∫°fiÙ _b°˚°<bJ¡ N°ÃtI°fi FÙ NI°fib„ <˚∏fi-Ÿ° NFt°J¡°≤ N°Ãt° J¡° @tÕ ffiJ¡≤ ¿_Sw
Fæ $$24$$ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ <bT∫˚°uy°u* tu* FÙ ≈C”T°SÕ J¡∑ ≈¿≤Ÿt°<›w Fæ, ∫F tw f°≥@J¡≤ fiÿb≤ ŸC© J¡°u
Ô‚∫J¡≤ Ÿfiu "ofi Ô°æ<J¡J¡ J¡t°u˘ Ÿu ∫F ŸC© F°uw° Fæ N°æ≤ ofi ≈°≤Ô°æ<J¡J¡ J¡t°u˘ Ÿu ∫F ŸC© F°uy°'
oŸ <fi∫t J¡°u ŸC» J¡≤ <Ì∫° Fæ $$25$$ ZÙ≤°tıÙ, (fi Ì°ufi°u* ≈®b¨<W <fi∫t°u* tu* ÎJ¡ w°u _b°˚°<bJ¡ ≤°y
N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu ı<fiw Fæ N°æ≤ ÌqŸ≤° „°˜ı<fiw Fæ $ •w Ì°ufi°u* ≈®J¡°≤°u* Ju¡ ˚Ù ∫u <fi∫t ŸaJ¡v≈R¡≈ Fæ* $)
fi Ì°ufi°u* tu* Ÿu J¡Ì°<ªwg J¡°uoÕ ÎJ¡ FÙ _b°˚°<bJ¡ ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu FÙ ÌqŸ≤u J¡°u ıÙwJ¡≤ F°uw° Fæ, N∏∫S°
fiFÙ*, ∫F ˚°b Fæ $$26$$
fi Ì°ufi°u* _SÔ°u* tu* ˚Ù _b˚°b ∫° „°˜ ofi Ì°ufi°u* tu* Ÿu <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡° NfiCŸ≤d J¡≤fiub°Ôu NI
N°Ãt° J¡° FÙ wWwg Δ∫°≈°≤Ÿ°@fik¡ÔR¡≈ Ÿu <bbwÕ F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°t˚B, πæw Îba Nπæw R¡≈ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıywg Ÿ ≈®J¡°≤ N°Ãt° Ÿu FÙ ffi° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ oÕ©
Ju¡ ≤Ÿ Ÿu ©°≥n N°æ≤ <t\>Ù Ÿu tF°|¸> $$27$$
∫Ω<≈ ©°≥n N°æ≤ |¸> ∫u Ì°ufi°u* N≈fiu ≈®°•wfi Bb N°æ≤ <≈^±>°b_S° Ju¡ <bfi°„ Ÿu <bJ¡°≤_bR¡≈ Fæ*;
wS°<≈ fiJu¡ t°@C∫Õ N°æ≤ <t\>Ù Ju¡ _bR¡≈ J¡° <bfi°„ fiFÙ* F°uw°, Nw# wfiu Na„ tu* FÙ bu <bbwÕ Ju¡
‹¸>°∏w Fæ* $ f®Ê tu* w°u fiJ¡∑ w≤F (<J¡ŸÙ Na„ tu* ˚Ù) <bJ¡°≤ J¡° Ÿa˚b fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ bF fiJ¡°
<b@tÙÕ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
©°≥n, |¸> N°<Ì tu*- Ìu„, J¡°Ô N°<Ì Ÿu ≈¿≤¿h~>∏fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Nb∫b <b∏∫°Ÿ, <bJ¡°≤ N°<Ì
F°u ŸJ¡wu Fæ*; ≈≤awC f®Ê tu* w°u Ìu„J¨¡w, J¡°ÔJ¨¡w N°<Ì ≈¿≤h~>uÌ°u* Ju¡ fi F°ufiu Ÿu bu <bJ¡°≤ N°<Ì fiFÙ* F°u
ŸJ¡wu $$28$$
NSb° "©^±>°u t@C≤Ÿufiub' oŸ b°•∫ tu* ©^±>„ÆÌ bfi©^±> J¡° b°ªJ¡ Fæ N°æ≤ "t@C≤Ÿufiub' J¡°
NSÕ "bŸ∏wBb J¡∑ fi°o˘' ÎuŸ° t°<fiÎ $ Îbaª b¨s <bJ¡°≤ J¡° FuwC˚¥w ıÔ˚°y, ı°u <J¡ N<bJ¡°≤Ù R¡≈
FÙ Fæ, ‹¸>°∏wR¡≈ Ÿu J¡F° y∫° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu b¨s tu* ≈®<b‹¸> ıÔ, "∫F°≥ tæ* ≈` Fq≥, ∫F°≥ "tæ* k¥¡Ô Fq≥' oÃ∫°<Ì <b<ª`R¡≈ Ÿu <Ìw F°uJ¡≤ ÎJ¡
F°ufiu ≈≤ ˚Ù NfiuJ¡w° J¡°u @°≤d J¡≤w° F…N° Ìu©° y∫° Fæ, bæŸu FÙ Ft Ô°uy°u* J¡∑ N°Ãt° tu* ≈®<Ÿ]
ŸW°b°Ôu f®Ê fiu ˚Ù "∫F°≥ tæ* ≈¸> Fq≥', "∫F°≥ tæ* ÌÙb°≤ Fq≥' oÃ∫°<Ì ˚uÌ°u* Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ ıyÌ°J¡°≤ Ÿu N°Ãt° tu*
<πÃb J¡°u @°≤d J¡≤ <Ô∫° Fæ, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $$29,30$$ ıæŸu tu| J¡°Ô˚uÌ Ÿu - ≈FÔu y®Ù‹t-M¡wC
tu* "tæ* Ÿ¥∫Õw°≈R¡≈ Fq≥' ∫°u* N˚uÌ˚°bfi° J¡≤ Ÿ¥∫Õw°≈R¡≈ Ÿu, <k¡≤ bT°Õ M¡wC Ju¡ ≈®°≤‡˚ tu* b¨<‹¸> J¡≤fiu Ju¡
ŸyÕ - 51] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1437
Ÿt∫ "tæ* ıÔ f≤Ÿ°fiub°Ô° Fq≥' ∫°u* ıÔ≈®ÌR¡≈ Ÿu N°æ≤ <k¡≤ ≈¨ØbÙ tu* ≈®bu„ π°≤° NaJC¡≤ Ju¡ N∏Ì≤
ıÔR¡≈ Ÿu ŸJ¡° ≈®bu„ F°ufiu ≈≤ "tæ* NaJC¡≤R¡≈ Fq≥' ∫°u* NaJC¡≤R¡≈ Ÿu ¿_Sw ≤Fw° Fæ; bæŸu FÙ ∫F N°Ãt°
˚Ù J¡°Ô˚uÌ Ÿu ˚°b N°æ≤ N˚°b J¡° N°J¡°≤ F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤Fw° Fæ $$31$$
ıyBq≈ <bbwÕ J¡° <fi∫t-J®¡t ∫Ω<≈ J¡¿v≈w FÙ Fæ; <k¡≤ ˚Ù J¡°uoÕ Ÿu N∏∫S° fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w°,
∫F J¡Fwu Fæ* $
oŸ b_wC Ÿu ∫F J¡°∫Õ oŸ ≈®J¡°≤ F°ubu (ıæŸu N<Àfi Ÿu ‹dw° N°æ≤ ıÔ Ÿu „ÙwÔw°), ∫°u* ≈≤f®Ê
tu* J¡¿v≈w ≈®<Ÿ] J®¡t J¡°u oŸ ıywg tu* ÎuŸ° J¡°æfi ıÙb Fæ, ı°u w°un ŸJ¡w° F°u NS°Õwg J¡°uoÕ w°un fiFÙ*
ŸJ¡w° $$32$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ b_wC_b˚°b J¡° <fi∫t ˚Ù b_wC˚uÌ Ÿu <˚∏fi FÙ Fæ N°æ≤ fi Ÿu J¡°uoÕ N∏∫S° FÙ J¡≤
ŸJ¡w° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu N°J¡°„°<Ì Ju¡ _b˚°b J¡∑ N°æ≤ NI°w f®Ê Ju¡ _b˚°b J¡∑ ≈≤_≈≤ ¿bÔsdw°
fwÔ°wu Fæ* $
Ì≈Õd J¡∑ fi°o˘ _bh~> N°J¡°„ tu* N≈fi° ˚°y (N°J¡°„-˚°y) ∫° N≈fi° J¡°∫Õ ≈®<w<f¿‡fw fiFÙ* FÙ
F°uw°, •∫°u*<J¡ N°J¡°„ tu* ∫° ŸJu¡ J¡°∫Õ˚¥w N∏∫ ˚¥w°u* tu* N°J¡°„ J¡° ˚uÌ fiFÙ* ≤Fw° (<˚∏fi b_wC tu*
≈®<w<f‡f ≈nw° Fæ-oŸ <Ÿ]°∏w Ju¡ N<˚≈®°∫ Ÿu ∫F J¡F° y∫° Fæ), <J*¡wC Ju¡bÔ N°J¡°„ ≈®<w<f‡f„¥∏∫
Ì≈Õd Ju¡ tº∫ Ju¡ Ÿt°fi <fitÕÔR¡≈ Ÿu „°u<˚w F°uw° Fæ $ (N<bΩ° Ÿu Ÿt¿∏bw f®Ê w°u b柰 fiFÙ* Fæ, ∫F
J¡Fwu Fæ* $) N°æ≤ N<bΩ° Ÿab<Ôw f®Ê tu* w°u N≈fiu _bR¡≈ Ÿu ¿_Sw N°Ãt° FÙ Ÿt_w b_wC„<•w N°<Ì
R¡≈ Ÿu „°u<˚w F°uw° Fæ, ıÙbR¡≈ Ÿu ≈®<w<f¿‡fw F°uw° Fæ N°æ≤ ª¥≥<J¡ bF _b˚°bw# <ª∏t∫ Fæ, oŸ<ÔÎ
ÌuF≤<Fw F°uw° F…N° ˚Ù bF ˚uÌfC<] Ÿu <πwÙ∫-Ÿ° F°uw° Fæ $$33,34$$
ÎuŸ° ˚Ôu FÙ t°fi <Ô∫° ı°∫, ≈≤awC ŸŸu ≈®J¨¡w tu* •∫° N°∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ŸyÕ Ju¡ N°<Ì tu* <ıŸ b_wC_b˚°b Ÿu N°Ãt° J¡° ≈®J¡°„ F…N°, NŸÃ∫ ˚Ù Ÿ _b˚°b J¡°u ŸÃ∫
N°Ãt° π°≤° ŸÃ∫R¡≈ Ÿu ı°fiw° Fæ $ N°æ≤ bF <fi∫t J¡˚Ù ˚Ù Δ∫<˚ª¿≤w fiFÙ* F°uw°, Nw# Ÿ˚Ù ≈®J¡°≤
Ju¡ <fi∫t <Ÿ] F°u ı°wu Fæ*, ∫F ˚°b Fæ $$35$$
ŸÃ∫ N°æ≤ Nt¨w Ju¡ <tSCfiÙ˚°b Ÿu "b°ª°≤‡˚d' ZC<w tu* Ì<„Õw ∏∫°∫ Ÿu ‹¸>°∏w fwÔ°wu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ ˚¥Td tu* ¿_Sw ŸCbdÕ tu* ∫°fiÙ ŸCbdÕ Ju¡ N°˚¥Td tu* ŸÃ∫ Îba NŸÃ∫R¡≈ ŸCbdÕÃb N°æ≤
J¡¸>J¡Ãb Ì°ufi°u* ≤Fwu Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ N°Ãt° tu* ˚Ù <ª[b N°æ≤ N<ª[b Ì°ufi°u* ≤Fwu Fæ* $$36$$
oŸÙ<ÔÎ ŸJu¡ ≈®St J¡°∫Õ˚¥w tfi tu* <ªBq≈w° wS° ınw°-∫u Ì°ufi°u* <Ì©°oÕ ≈nwÙ Fæ* $ fitu* ı°u
<fiÃ∫ Fæ, bFÙ ŸÃ∫ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ J¡¸>J¡ tu* <fiÃ∫ FÙ ŸCbdÕR¡≈w° ≤FwÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ <ª<w Ju¡ ŸbÕΔ∫°≈Ù F°ufiu Ÿu ŸJu¡
ŸbÕ≈®St J¡°∫Õ tfi tu* ŸbÕÌ° <ª<wR¡≈w° ≤FwÙ Fæ $ N°æ≤ ı±>R¡≈w° w°u <J¡ŸÙ Ÿt∫ ∫°fiÙ Nº∫°Ÿ
Ÿt∫ tu* <bΩt°fi ≤FwÙ Fæ $$37$$ ªuwfi N°æ≤ ı±>_bR¡≈ () ∫F <ªW _b∫a ıf ˚Ù <ıŸ <J¡ŸÙ ≈Ì°SÕ

()J¡FÙ*-J¡FÙ* "<ªWı°Œ°ÃtJ¡tg' ÎuŸ° ˚Ù ≈°™> <tÔ° Fæ $ ŸJu¡ NfiCŸ°≤ <ªW J¡° ı°Œ
∫°fiÙ "ınÌuF<bT∫°J¡°≤, wÃ_bR¡≈' ∫F NSÕ ŸtHfi° ª°<FÎ $
1438 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡∑ <ıŸ ≈®J¡°≤ » ˚°bfi° J¡≤w° Fæ, ∫°fiÙ ı˚Ù Ìub, fi≤, _S°b≤ N°<ÌR¡≈ Ÿu Ìub°<Ì Ju¡ _bR¡≈ J¡∑
˚°bfi° J¡≤w° Fæ, w˚Ù Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° bF F°u ı°w° Fæ $$38$$
NwÎb J¡°Ô˚uÌ Ÿu ıÙb tu* NFt°J¡°≤˚uÌ J¡° NfiC˚b F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ªæw∏∫ Ÿu ˚Ùw≤ b°Ÿfi°R¡≈Ù J¡<Ô∫°u* J¡° <bJ¡°Ÿ F°uw° Fæ; ŸÙ Ÿu ∫F ıÙb <b<ª` w≤F Ÿu
˚°<bw N°J¡°≤b°Ô° F°uJ¡≤ Ÿt∫-Ÿt∫ ≈≤ _b∫a <˚∏fi-<˚∏fi R¡≈ J¡° F°u ı°w° Fæ $$39$$ ıæŸu
_b›fi tu* <Ì©°oÕ ≈n° y®°t bfi°<ÌŸW°R¡≈Ù <˚∏fiw° Ju¡ NbÔ°uJ¡fi Ÿu bfi°<Ì˚°b J¡°u ≈®°›w F°u ı°w°
Fæ, bæŸu FÙ ÌuF˚¥w ∫F ıÙb ˚Ù ÎJ¡ ÌuF Ÿu ÌqŸ≤Ù ÌuF J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ, •∫°u*<J¡ ∫F _b›fi Ju¡
Ÿt°fi FÙ ≈®<w˚°Ÿ°ÃtJ¡ Fæ $$40$$ ıæŸu _b›fi tu* <Ì©°oÕ Ìu ≤F° tfiC‹∫ „Ù|® FÙ ÌÙb°≤ ffiJ¡≤ ≈¸>
ffi ı°w° Fæ, bæŸu FÙ t≤d-t¥h~>°Õ tu* ˚Ù ≈®<w˚°Ÿt°fi NŸÃ∫R¡≈ FÙ ∫FÙ „≤Ù≤ bF ÌqŸ≤° „≤Ù≤
N≈fiu-N°≈ ffi ı°w° Fæ $$41$$
∫<Ì J¡°uoÕ ∫F „aJ¡° J¡≤u <J¡ ÌuF w°u ≈®Ã∫s FÙ t≤wÙ N°æ≤ ˚_tÙ˚¥w F°u ı°wÙ Fæ, ˚Ô° bF <k¡≤
ÌqŸ≤Ù ÌuF Jæ¡Ÿu ffi ı°∫uyÙ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
_b›fi tu* N≈fiu ≈®<w˚°Ÿ Ÿu N≈fiÙ ÌqŸ≤Ù ÌuF J¡∑ w≤F ∫F ıÙb NŸÃ∫ FÙ t≤w° Fæ N°æ≤ <k¡≤
NŸÃ∫ FÙ Ã≈∏fi F°uw° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ t≤fiub°Ôu J¡° t≤d N°æ≤ ı∏t ˚Ù ≈®°<w˚°<ŸJ¡ FÙ Fæ $ ıÙ
≤Fu Ô°uy°u* J¡°u w°u N≈fiÙ N<bΩ° Ÿu J¡¿v≈w FÙ ŸJ¡∑ ÌuF Ju¡ Ì°F N°<Ì J¡° Ì„Õfi F°uw° Fæ fi <J¡ ŸJ¡∑
b°Ÿfi°t∫ ÌuF J¡° $$42$$
wf •∫° ∫Cb°b_S° N°æ≤ b¨]°b_S° J¡∑ fi°o˘ ÌuF°∏w≤-≈®°<›w ˚Ù oŸ ÌuF J¡° J¡°<ÔJ¡ ≈¿≤d°t FÙ
Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ "fiFÙ*' ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ÌuF J¡° ∫F bwÕt°fi _bR¡≈ Ÿt∫ ≈°J¡≤ ∫Cb°b_S° Ju¡ ŸÂ„ ÌuF°∏w≤R¡≈ F°u ı°w° Fæ ÎuŸÙ f°w fiFÙ*
Fæ, •∫°u*<J¡ bwÕt°fi „≤Ù≤ f°v∫, ∫°æbfi N°<Ì Nb_S°N°u* Ju¡ <˚∏fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù "bF ∫FÙ „≤Ù≤ Fæ' oŸ
≈®Ã∫<˚I°ÃtJ¡ <fiÿª∫ J¡° <bT∫ F°uw° Fæ $ ≈≤awC ∫u ˚¥w Îba ˚<b‹∫wg „≤Ù≤ w°u bæŸÙ ≈®Ã∫<˚I° Ju¡ <bT∫
fiFÙ* Fæ*, •w ≈®Ã∫<˚I° Ju¡ fi F°ufiu Ÿu ÌqŸ≤°u* π°≤° "J¡°Ôw# N∏∫ Fæ* N°æ≤ b_wCw# N∏∫ fiFÙ* Fæ*' oÃ∫°<Ì
˚®°<∏w J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $ Nw# fiJ¡∑ ıÙb Ÿu FÙ Ã≈<W Fæ ∫°fiÙ b°Ÿfi° Ÿu FÙ fiJ¡° Ìg˚b Fæ $$43$$
∫¿Ì „aJ¡° F°u <J¡ <ı∏Fu* ≈FÔu J¡˚Ù Ìu©° FÙ fiFÙ*, fi Ìub°<Ì „≤Ù≤°u* tu* oŸ ıÙb J¡∑ b°Ÿfi° FÙ
Jæ¡ŸÙ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu w[bI°u* tu* Zu‹™> ZÙ≤°t˚B, ("w_∫ `∫ N°bŸS°˜∫# _b›fi°#' (N) oŸ ZC<w Ju¡ NfiCŸ°≤) ∫F
ıyBq≈ w°u ıÙb_b›fi Ju¡ N∏wyÕw FÙ Fæ ∫°fiÙ ıÙb J¡° ÎJ¡ _b›fi FÙ Fæ, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $ N°æ≤ ª¥≥<J¡
_b›fi tu* oŸ ı∏t tu* ‹¸> Îba N‹¸> b_wCN°u* J¡° NfiC˚b F°uw° Fæ, (oŸ<ÔÎ ≈¥bÕ tu* N‹¸> Ìub°<Ì „≤Ù≤°u*
J¡∑ b°Ÿfi° F°ufiu tu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ N°≈<W fiFÙ* Fæ $) () $$44$$
(N) Ÿ Ÿ®‹¸>° oÕÿb≤ J¡∑ <≈w¨„≤Ù≤, t°w¨y˚°Õ„∫ N°æ≤ N≈fi° „≤Ù≤ ∫u wÙfi Nb_S°Î≥ Îba
ı°y®wg, _b›fi wS° ŸCTC<›w fi°tJ¡ wÙfi _b›fi Fæ* $)
() b_wCw# Nfi°<Ì ŸaŸ°≤ tu* NfifiC˚¥w JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, Nw# t≤dJ¡°Ô tu* ˚°<b ÌuF Ju¡
N°≤‡˚J¡ J¡t°u˘ Ÿu ÌgfC] F…oÕ b°Ÿfi° Ju¡ NfiCŸ°≤ ÌuF°∏w≤ J¡∑ Ã≈<W F°u ŸJ¡wÙ Fæ $
ŸyÕ - 51] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1439
wf tF°b°•∫°u* Ÿu ı<fiw f®ÊŸ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ≈®°›∫ f®Ê˚°b ˚Ù ÌuF°∏w≤ J¡∑ fi°o˘ b°Ÿfi°t∫ _b›fi
FÙ •∫°u* fiFÙ* Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ı°u "<„btπæwa ªwCS˘ t∏∫∏wu' oŸ ZC<w tu* •w <„b°<Ì _bfi°t N°<Ì Ÿu J¡<Sw Fæ N°æ≤ wC≤Ù∫
Â<‹¸> Ÿu ‹¸> Fæ, Ÿ ≈≤t°Ãt° J¡°u •w wÙfi°u* Ôsd°u*b°Ô° _b›fi FÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ı°y®wg J¡°Ô tu*
J¡˚Ù ˚Ù ŸJ¡° NfiC˚b fi F°ufiu Ÿu ŸJ¡∑ b°Ÿfi° FÙ N≈®<Ÿ] Fæ, Nw# bF b°Ÿfi°t∫ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $
oŸ<ÔÎ ∫F <fitÕÔ°Ãt° ÎJ¡t°` <ª<w FÙ Fæ $$45$$ bFÙ <ªÌ°Ãt° ıÙb F°uJ¡≤ N°ı N<˚fib bwÕt°fi
<bT∫ J¡°u <ıŸ ≈®J¡°≤ <ªÃ_b˚°b F°ufiu Ÿu FÙ Ìu©w° Fæ, ın_b˚°b F°ufiu Ÿu fiFÙ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ N°yu Ìu©u
ı°fiub°Ôu <bT∫°u* J¡°u ˚Ù Ìu©w° Fæ $$46$$
oŸÙ<ÔÎ N‹¸> <bT∫ tu* ˚Ù ˚°bfi°N°u* Ju¡ ≈ª∫ Ÿu » F…oÕ b°Ÿfi° ≈¥bÕ tu* ‹¸> <bT∫°u* J¡∑ b°Ÿfi°N°u*
≈≤ <bı∫ ≈°wÙ Fæ, ∫°u* ≈C”T ≈®∫Ãfi J¡∑ ≈®fÔw° <Ì©Ô°oÕ yoÕ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu J¡Ô Ju¡ <J¡∫u y∫u JC¡J¡tÕ ∫°fiÙ NfiC<ªw J¡tÕ N°ı Ju¡ ≈®∫Ãfi Ÿu ŸCJ¡tÕw° J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, bæŸu
FÙ N°ı ˚Ù ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu ≈FÔÙ b°Ÿfi° ≈≤ <bı∫ ≈®°›w J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $$47$$
oŸ ≈®J¡°≤ Nf wJ¡ ıÙb Ju¡ b°Ÿfi°≈¿≤d°t_bR¡≈ ÌuF°<Ìf∏@ J¡° bdÕfi <J¡∫° y∫°, Nf ŸJ¡∑
„°a<w J¡f F°uyÙ ? oŸ <ıI°Ÿ° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈®°<d∫°u* J¡∑ ªsC N°<Ì o¿∏B∫°≥ t°us Ju¡ <ffi° „°aw fiFÙ* F°uwÙ $ bu Ìu„J¨¡w N°æ≤ J¡°ÔJ¨¡w ˚uÌ°u* Ÿu
oŸ ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ tu* w≤°wÙ N°æ≤ ±¥>fwÙ ≤FwÙ Fæ* $$48$$
t°us Ju¡ <ffi° ÌuF°<Ì J¡∑ <fib¨<W •∫°u* fiFÙ* F°uwÙ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡ ıf wJ¡ t°us fiFÙ* F°u ı°w° wf wJ¡ oŸ <ª<w J¡∑ N≈fiÙ ÌuF°J¡°≤ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤fiub°ÔÙ
b°Ÿfi° ŸÌ° ffiÙ FÙ ≤FwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ ıÙb J¡∑ N≈fiÙ b°Ÿfi° FÙ ≈°aª˚°æ<wJ¡ ÌuF F°uJ¡≤ Ÿ ≈®J¡°≤
N°yu ©nÙ FCoÕ-ŸÙ ≤FwÙ Fæ; <ıŸ ≈®J¡°≤ f°ÔJ¡ Ju¡ N°yu J¡¿v≈w NŸÃ∫ tF°∫s ©n° F…N°-Ÿ° ≤Fw°
Fæ, (Nw# t°us Ju¡ <ffi° ÌuF°<Ì J¡∑ <fib¨<W fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ) $$49$$
Nf, J¡Sa<ªwg ≈°aª˚°æ<wJ¡ _S¥Ô„≤Ù≤ J¡∑ <fib¨<W F°ufiu ≈≤ ˚Ù t°us Ju¡ <ffi° <Ô*yÌuF°ÃtJ¡ ≈C∫Õ‹¸>J¡
J¡∑ <fib¨<W F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ, oŸ N°„∫ Ÿu Ÿu <Ì©Ô°wu Fæ* $
tfi, fC<], NFaJ¡°≤ Îba ≈°≥ª Ÿ¥‚t w∏t°`°Î≥ - ofi N°™>°u* J¡° Ÿt¥F ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡F° y∫° Fæ N°æ≤ ∫FÙ
"N°<wb°<FJ¡' ÌuF J¡FÙ yoÕ Fæ $$50$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ „°˜°u* tu* I°fiu¿∏B∫, J¡tuÕ¿∏B∫, ≈®°d, ≈aªtF°˚¥w, N∏w#J¡≤d, N<bΩ°, J¡°t
N°æ≤ J¡tÕ-o∏Fu* ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡F° y∫° Fæ, bF ≈aªÙJ¨¡w N°J¡°„, b°∫C N°<Ì <Ô*y|<¸>w _S¥Ô°∏w t¥wÕR¡≈
˚Ù F°uy° $ ÎuŸÙ ¿_S<w tu* N°≈fiu Nt¥wÕ tfi, fC<] N°<Ì N°™>°u* J¡° Ÿt¥F FÙ "≈C∫Õ‹¸>J¡' Fæ, ∫F Jæ¡Ÿu
J¡F° ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N°≈ π°≤° J¡<Sw t¥wÕR¡≈ ≈C∫Õ‹¸>J¡ wf F°uy° ıf ≈aªÙJ¡≤d Ÿu Nt¥wÕR¡≈ w∏t°`°N°u* J¡∑ _S¥Ôw°
F°uyÙ $ ∫F Ÿ¥‚tw∏t°`_bR¡≈ <Ô*y°Ãt° w°u Nt¥wÕ FÙ Fæ $ oŸJ¡∑ ≈aªÙJ¨¡w N°J¡°„R¡≈w°, ı°u <J¡
<fi≤b<@ _S¥Ô Fæ, fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, J¡≤°un°u* Nt¥wÕ b°Ÿfi°N°u* J¡°u <tÔ°fiu ≈≤ ˚Ù J¡FÙ* _S¥Ôw° fiFÙ*
<Ì©°oÕ ≈nwÙ $ ıf oŸ ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡∑ N°J¡°„R¡≈w° FÙ Ì…ÔÕ˚ Fæ wf ŸJ¡∑ _S¥Ô b°∫CR¡≈w° fnÙ-
1440 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
fnÙ wfi°u*b°Ôu b¨s J¡∑ fi°o˘ NÃ∫∏w FÙ NŸa˚°<bw Fæ $ Îba ıf _S¥Ô˚¥w°u* J¡° FÙ Ÿtu* (≈C∫Õ‹¸>J¡ tu*)
Ÿa˚b fiFÙ* Fæ wf oŸJ¡∑ ÌuFw° Ÿ ≈®J¡°≤ NÃ∫∏w NŸa˚°<bw Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ N<wŸ¥‚t ≈≤t°dC J¡∑
ŸCtu”w° $ Nw# ∫F fiFÙ* J¡F ŸJ¡wu <J¡ ˚°æ<wJ¡ ÌuF wJ¡ FÙ ≈C∫Õ‹¸>J¡ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$51$$
tC<•w tu* NfiC≈∫°uyÙ F°ufiu Ÿu ˚Ù oŸ t°us„°˜ tu* _S¥Ô ≈Ì°S°u˘ Ju¡ N¿_wÃb J¡∑ J¡v≈fi° ∫C•w fiFÙ*
Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì ∫F ÌuF°<Ì ≈®≈aª tfi°ut°` FÙ Fæ ∫°fiÙ ÎJ¡ J¡v≈fi° FÙ Fæ w°u bæ≤°À∫ N°<Ì Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu-Ÿu
(tfi J¡°u) ≤°y-πuT„¥∏∫ J¡≤ Ìufiu ≈≤ ∫F ıÙb „t°<Ì-Ÿ°@fi ªwC‹¸>∫ Ÿu Ÿ‡≈∏fi F°u ı°w° Fæ $ wÌfi∏w≤
tF°b°•∫°u* π°≤° I°fi°uÌ∫J®¡t Ÿu tfi#J¡¿v≈w _b›fi≈®°∫ ≈®≈aª N°æ≤ ŸJ¡∑ t¥Ô˚¥w N<bΩ° J¡° f°@ F°u
ı°fiu ≈≤-N≈fiÙ J¡°∫Õ Îba J¡°≤d_bR¡≈ Nb_S°ÃtJ¡ Ì°ufi°u* f∏@°u* Ÿu „¥∏∫ ıÙb J¡°u tC<•w ≈®°›w F°uwÙ
Fæ $ _S¥Ô˚¥w ˚°æ<wJ¡ t¥wÕ≈®≈aª J¡∑ ˚Ù ŸW° t°fifiu ≈≤ w°u Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈®≈aª J¡° I°fi Ÿu f°@ <Ì©°oÕ
fi ≈nfiu ≈≤ tC<•w F°u fiFÙ* ŸJ¡wÙ $ (Îba <fi‹J¡TÕ ∫FÙ <fiJ¡Ô° <J¡ _b›fi N°æ≤ ŸCTC<›w-∫u Ì°u FÙ Nb_S°Î≥
Fæ*, ı°y®wgfi°tJ¡ _S¥Ô<bT<∫dÙ ÌqŸ≤Ù N∏∫ J¡°uoÕ Nb_S° <J¡ŸÙŸu <Ÿ] fiFÙ* J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ, oŸ
N°„∫ Ÿu ∏FÙ* Ì°ufi°u* J¡° <b˚°yJ¡≤ <Ì©Ô°wu Fæ* $) <ıŸfiu ın_bR¡≈ ÌuF°<Ì Ÿf ≈®≈aª J¡°u b°Ÿfi°R¡≈
Ÿu ≈ŸaF°≤ J¡≤ y°uÌ tu* J¡≤ <Ô∫° Fæ, bF ıÙb J¡∑ ŸCTC›ww° ∫°fiÙ ŸCTC<›wfi°tJ¡ ÎJ¡ Nb_S° Fæ, N°æ≤
ÌuF≈®wÙ<w Ÿu Ÿt¿∏bw _b›fifi°t J¡∑ ÌqŸ≤Ù Nb_S° Fæ $ oŸ w≤F <Ì©°oÕ Ìu ≤Fu ≈®J¡°≤°u* Ÿu _S°b≤ Îba
ıayt N°J¡°≤°u* Ÿu ∫F N°<wb°<FJ¡ ÌuF FÙ t°us-≈®°<›w≈∫Õ∏w oŸ ŸaŸ°≤ tu* |¥twÙ ≤FwÙ Fæ $$52,53$$
ZÙ≤°tıÙ, ŸfJ¡∑ FÙ ∫F N°<wb°<FJ¡ ÌuF J¡˚Ù w°u ŸCTC›w°b_S° tu* ¿_Sw ≤FwÙ Fæ N°æ≤ J¡˚Ù _b›fi J¡∑
fi°o˘ ∫°fiÙ _b›fi°b_S° tu* ¿_Sw ≤FwÙ Fæ $$54$$ ŸCTC›w°b_S° tu* ¿_Sw ∫F N°<wb°<FJ¡ ÌuF ıf
b°Ÿfi°R¡≈ Ÿu ˚Ùw≤ ≈®<b‹¸> F…Î ˚<b‹∫wg Ì…#_b›fi°u* Ÿu <b]-ŸÙ F°uJ¡≤ _t¨<w„¥∏∫ N°æ≤ NfiC<Ìw
N°J¡°≤b°ÔÙ F°u ı°wÙ Fæ, wf <ª<w Ju¡ ≈®<w<f‡f Ÿu ©<ªw F°ufiu Ÿu wS° N≈fiu tu* Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°
≈ŸaF°≤ J¡≤ Ôufiu Ÿu bF ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi N<Àfi Ju¡ Ÿt°fi ≈®ÌÙ›w F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤FwÙ Fæ $$55$$
fi _S°b≤ N°<Ì <fiJ¨¡‹¸> ∫°u<fi∫°u* tu* ınw° Ju¡ N°<@•∫ Ÿu ŸCTC<›w J¡∑ ≈®ªC≤w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
_S°b≤ N°<Ì Nb_S°N°u* tu* wS° J¡v≈b¨s J¡∑ Nb_S°N°u* tu* ˚Ù (N) ≈°T°d-<„Ô° Ju¡ Ÿt°fi
|fiÙ˚¥w ınw°b°ÔÙ (wt°u∫C•w) ∫F N°<wb°<FJ¡ ÌuF ŸCTC<›w-Nb_S° tu* FÙ ¿_Sw ≤FwÙ Fæ $$56$$
oŸ<ÔÎ <ªW J¡∑ N<@J¡ ınw° FÙ oŸ ÌuF J¡∑ ŸCTC<›w Fæ, <ªW J¡° ˚®td FÙ ŸaŸ°≤ Fæ, <ªW J¡°
w[bI°fi FÙ f∏@ Ÿu tC<•w Fæ, wC∫Õw° FÙ oŸJ¡∑ ı°y®Ìb_S° Fæ, ∫FÙ <Ÿ] FCN°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°t˚B, oŸ ÌuF J¡∑ ŸCTC›w°b_S° tu* ¿_S<w ınw° Fæ, _b›fi°b_S° Ÿu FÙ Ã≈∏fi ∫F ŸaŸ°≤
Fæ, oŸJ¡° ı°u w[bI°fi Fæ, bF tC<•w Fæ N°æ≤ ı°u ı°y®Ìb_S° Fæ, bFÙ wC∫ÕR¡≈w° Fæ $$57$$ ıÙb J¡∑
w[bI°fi Ÿu FÙ tC<•w F°uwÙ Fæ N°æ≤ ŸÙ w[bI°fi Ÿu bF bæŸu ≈≤t°Ãt_bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ,
ıæŸu tÔ @°u <Ì∫u ı°fiu ≈≤ <b„C] F…N° w°≥f° ŸCbÕdR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $$58$$ ZÙ≤°t˚B,
(N) ≈®_wCw ÿÔ°uJ¡ tu* "ª' „ÆÌ N›∫SÕJ¡ Fæ ∫°fiÙ ŸJ¡° "˚Ù' ∫F NSÕ Fæ $ Îbaª, J¡v≈b¨s°u*
tu* ≈C^∫ Ju¡ N°<@•∫ Ÿu J¨¡<t, J¡∑¸>, sC@°, w¨T° N°<Ì Ì…#©°u* Ju¡ fi F°ufiu Ÿu ∫Ω<≈ N°fi∏Ì N<@J¡
Fæ; wS°<≈ fitu* tfiC‹∫ N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi I°fi fiFÙ* Fæ, <J*¡wC NÃ∫∏w wt°ut∫w° FÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
ŸyÕ - 51] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1441
ıÙb Ju¡ w[bI°fi Ÿu ı°u tC<•w ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bF „°˜°u* tu* Ì°u ≈®J¡°≤ J¡∑ fwÔ°∫Ù yoÕ Fæ - ÎJ¡
ıÙb∏tC<•w N°æ≤ ÌqŸ≤Ù ÌuF≈°w Ÿu F°ufiub°ÔÙ Jæ¡bv∫tC<•w $$59$$ ıÙb∏tC<•w FÙ wC≤Ù∫°b_S° Fæ $
ŸJu¡ ≈≤u wC≤Ù∫°wÙw f®Ê≈Ì Fæ $ w[bI°fi F°ufiu Ÿu ∫F ıÙb ≈®f°u@_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ ∫°fiÙ ÃJ¨¡‹¸>
ªæw∏∫°ÃtJ¡ f®ÊR¡≈ F°u ı°w° Fæ N°æ≤ bF wÃbI°fi ∫° f°u@ ≈C”T ≈®∫Ãfi Ÿu Ÿ°º∫ Fæ $$60$$ oŸ
Δ∫bF°≤-˚¥<t tu* ı°u ıÙb "≈≤t°SÕw# tu≤° ∫F ≈¿≤t°d Fæ N°æ≤ ∫F tu≤° _bR¡≈ Fæ' ∫°u* I°fi J¡≤ Ôuw° Fæ,
bF ŸfJu¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw Ÿ°<s˚¥w <ªÌ°Ãtt∫ FÙ F°u ı°w° Fæ $ N°æ≤ ı°u ıÙb ≈∫CÕ•w I°fi Ÿu „¥∏∫ Fæ,
≈≤t°SÕw# ŸJu¡ f®Ê<fi‹™> F°ufiu ≈≤ ˚Ù NI°fib„ bF <„Ô° J¡∑ fi°o˘ »ÙJ¨¡w N≈fiu ⁄Ì∫ tu* ÌÙ|Õwt
ŸaŸ°≤_b›fi-˚®°<∏wR¡≈ wÙb® ˚∫ J¡°u Ìu©w° ≤Fw° Fæ $$61$$
wf •∫° ıÙb Ju¡ ⁄Ì∫ tu* b°_w<bJ¡ ˚∫ Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ "fiFÙ*' ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıÙb Ju¡ ˚Ùw≤ <ª<wJ¡Ô° Ju¡ <Ÿb° N°æ≤ ÌqŸ≤° JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, bF Ÿu FÙ N∏∫R¡≈ Ÿu Ìu©w° F…N°
Δ∫SÕ tu* Ÿ°uª <J¡∫° J¡≤w° Fæ $$62$$ ıÙbR¡≈ ≈≤t°dC Ju¡ ˚Ùw≤ w°u ≈≤t tFwg f®Ê Ju¡ <Ÿb° ÌqŸ≤° JC¡~>
˚Ù fiFÙ* Fæ, NF°u ! ıF°≥-wF°≥ ∫F ı°u ıywg N°≥©°u* Ju¡ Ÿ°tfiu N° ≈n° Fæ, bF t°∫° J¡° FÙ <bÔ°Ÿ
Fæ $$63$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ f¸>Ô°uoÕ Ju¡ ˚Ùw≤ ©°æÔ ≤Fu ıÔ tu* fi°fi°Ãb J¡° ˚®t Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤
ıÙbR¡≈ ≈≤t°dC Ju¡ ˚Ùw≤ <tØ∫° FÙ ŸaŸ°≤ Ã≈∏fi F°uw° Fæ $$64$$ ZÙ≤°tıÙ, b°Ÿfi°N°u* J¡° f∏@ FÙ
oŸ ıÙb°dC J¡° f∏@ Fæ, b°Ÿfi°N°u* J¡° fi°„ FÙ oŸJ¡° t°us Fæ N°æ≤ b°Ÿfi°N°u* J¡° N∏w ∫°fiÙ Nb<@ FÙ
oŸJ¡∑ ŸCTC<›w Nb_S° Fæ, (•∫°u*<J¡ wC∫Õ N°æ≤ wC∫°ÕwÙw ∫u Ì°ufi°u* ≈Ì b°Ÿfi°„¥∏∫ F°uwu Fæ* $) N°æ≤ bF
_b›fi tu* <ª`-<b<ª` R¡≈ Ÿu _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ $$65$$
<J¡Ÿ ≈®J¡°≤ _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ ? ∫F J¡Fwu Fæ* $
ıf ∫F ıÙb |fiÙ˚¥w b°Ÿfi°N°u* Ju¡ t°uF Ÿu ∫C•w F°uw° Fæ wf bF _S°b≤ N°<Ì ∫°u<fi∫°u* J¡° ˚°yÙ
F°uw° Fæ ∫°fiÙ _S°b≤ N°<Ì ∫°u<fi∫°u* tu* ≈®°›w-Ÿ° <Ì©Ô°oÕ ≈nw° Fæ, ıf tº∫t ≈®J¡°≤ J¡∑ b°Ÿfi°N°u*
Ÿu ∫C•w F°uw° Fæ wf ≈„C, ≈sÙ N°<Ì ∫°u<fi∫°u* J¡° ˚°yÙ F°uw° Fæ N°æ≤ ıf wfiCb°Ÿfi°N°u* (sÙd b°Ÿfi°)
Ÿu Ÿt¿∏bw F°uw° Fæ wf tfiC‹∫, Ìub, y∏@bÕ N°<Ì ∫°u<fi∫°u* tu* ≈®°›w F°uw° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ b°Ÿfi°N°u*
Ju¡ s∫ Ju¡ w°≤w‡∫ Ÿu W≤°uW≤ „C˚∫°u<fi J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ $$66$$
b°Ÿfi°N°u* Ju¡ s∫w°≤w‡∫ Ÿu bæ<ªc∫ J¡∑ N<˚Δ∫<•w fwÔ°fiu Ju¡ ≈ÿª°wg y®°fl, y®Fd N°<Ì Ju¡
bæ<ªc∫ Ÿu ˚Ù bæ<ªc∫°<˚Δ∫<•w fwÔ°wu Fæ* $
ŸCTC<›w J¡∑ <bh∫C<w Ju¡ Ÿt∫ ıf ÌuF Ju¡ ˚Ùw≤ fi© Ju¡ Ny®˚°y Ÿu ÔuJ¡≤ Δ∫°›w ≈®°d°u* tu* NF‡˚°b
Ÿu "ÌuF≈¿≤t°db°Ô° FÙ tæ* Fq≥' ∫°u* ıf ≈¿≤h~>uÌ F°uw° Fæ wf |¸> N°<Ì ≈Ì°SÕ f°F≤ Ã≈∏fi F°u ı°wu Fæ* $
(bu f°F≤ F°ubu, ŸŸu •∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) bæŸÙ ¿_S<w tu* ªsC N°<Ì π°≤°u* Ÿu <fiJ¡Ôu F…Î N∏w#J¡≤d
π°≤° f°F≤ <fiJ¡Ô° F…N° N∏w#J¡≤db¨¿WNb¿h~>∏fi ªæw∏∫°Ãt° ıÙb f°fl |¸>°<Ì <bT∫°u* Ju¡ Ÿ°S
Δ∫°<›w J¡≤w° Fæ $ ≈ÿª°wg "tæ* |¸> J¡°u ı°fiw° Fq≥' ∫°u* y®°fl Îba y®°FJ¡ J¡∑ b°Ÿfi°¿ÃtJ¡° ŸW° wWwg
bæ<ªc∫ Ÿu _≈‹¸>w# N<˚Δ∫•w F°u ı°wÙ Fæ $$67$$
ŸÙJ¡° _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
N∏Ì≤ ≤Ffiub°Ô° ıÙb f°F≤ Nfi°Ãt ≈Ì°S°u˘ ≈≤ ıf N°R¡» F°u ı°w° Fæ, wf y®°fly®°FJ¡b°Ÿfi°,
1442 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
t¨yw¨‹d° J¡∑ fi°o˘, Nº∫_w <b˚°y Ÿu ≈®J¡¸> F°u ı°wÙ Fæ $$68$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ Fu∫-≈°Ìu∫ J¡∑ <b<ª`w° ˚Ù b°Ÿfi°º∫_w FÙ Fæ, b°_w<bJ¡ fiFÙ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
N°Ãt° ∫F°≥ fi <J¡ŸÙ J¡° Ã∫°y J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi <J¡ŸÙ J¡° y®Fd FÙ J¡≤w° Fæ $ b°_wb tu* N°Ãt° Ÿu
<˚∏fi <J¡ŸÙ J¡° N¿_wÃb Fæ FÙ fiFÙ* $ Nw# ∫F°≥ f°fl N°æ≤ N°∏w≤ J¡Ô°N°u* Ju¡ N°J¡°≤b°Ô° ÎJ¡t°`
<ªÌ°Ãt° FÙ ≈®J¡°„w° Fæ $$69$$ ∫u wÙfi°u* ıywg ªæw∏∫°Ãt° J¡∑ ÎJ¡ ªtÃJ¨¡<w FÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ ˚uÌJ¡
ŸaJ¡v≈°u* Ÿu ≈®∫°uıfi FÙ •∫° ≤F° ? Nf Ft w[bI°fi Ÿu N≈fiu ªæw∏∫_bR¡≈ tu* <ª≤J¡°Ô Ÿu <b≤°ıt°fi
Fæ* $ ∫F f°fl-N°∏w≤ ıywg wÙfi°u* J¡°Ô tu* ˚Ù fiFÙ* Fæ $$70$$ w[bw# <bª°≤° y∫° ŸtCB ıæŸu w≤ay N°<Ì
Ÿt_w <b˚uÌ°u* Ÿu „¥∏∫ F…N°-N°J¡°„ Ÿu ˚Ù _bh~>-Ÿ‡≈¥dÕR¡≈ Ÿu Ju¡bÔ <b„C] Bb°ÃtJ¡ ıÔ _bR¡≈
FÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F ıywg ˚Ù w[bw# I°w F…N° b°Ÿfi°J¡°ÔÙfi Ÿt_w <b˚uÌ°u* Ÿu „¥∏∫ <bJ¡°≤b<ıÕw
Ju¡bÔ ≈≤t≈Ì f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ $$71$$
o•∫°bfib°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

f°bfib°≥ ŸyÕ
N°<Ì ıÙb <F≤^∫y˚Õ J¡° _b›fi FÙ ıywg Fæ, Ÿtu* Nfi°Ÿ<•w Ÿu ŸJ¡° <bfi°„ F°u ı°w° Fæ
oŸ NSÕ J¡° »ÙJ¡≤d J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ π°≤° NıCÕfi°¶∫°fi J¡° ≈J®¡t $
Ÿ˚Ù ıÙb°u* tu* ≈®Ã∫uJ¡ J¡° _b›fi NÔy-NÔy F°uw° Fæ, ≈≤awC ı°y®wg-≈®≈aª w°u ŸfJu¡ <ÔÎ ÎJ¡-Ÿ°
FÙ Fæ N°æ≤ _b›fiR¡≈ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tª∏BıÙ, Ÿ‡≈¥dÕ ıÙbŸt<‹¸>_bR¡≈ <F≤^∫y˚Õ J¡° NfiuJ¡<b@
J¡v≈fi°N°u* Ÿu J¡°utÔ (≤tdÙ∫) ı°u ≈®St _b›fi Fæ, bFÙ Ft Ô°uy°u* J¡° "ı°y®wg ŸaŸ°≤' Fæ, ∫F N°≈
ı°<fiÎ $ bF ŸaŸ°≤ fi ŸÃ∫R¡≈ Fæ N°æ≤ fi NŸÃ∫R¡≈ FÙ Fæ $$1$$
<J¡Ÿ¿ÔÎ ÎuŸÙ J¡v≈fi° J¡≤wu Fæ* ? ∫<Ì ∫F ≈¥<~>Î w°u oŸJ¡° W≤ ∫FÙ Fæ <J¡ Δ∫<‹¸>-ıÙb J¡∑ w≤F
Ÿt<‹¸>-ıÙb J¡° (<F≤^∫y˚Õ J¡°) J¡°uoÕ ÌqŸ≤° _b›fi ≈®<Ÿ] FÙ fiFÙ* Fæ oŸ<ÔÎ, ∫FÙ J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡ Δ∫<‹¸>-ıÙb°u* Ju¡ Ÿt°fi N°<Ì≈C”T <F≤^∫y˚Õ J¡° oŸ _b›fi J¡°u ~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤° J¡°uoÕ _b›fi
J¡˚Ù ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ Δ∫<‹¸>R¡≈ Ft Ô°uy°u* Ju¡ ı°y®wg-J¡°Ô Ju¡ ≈®<Ÿ] ∫u ˚¥w-˚Cbfi°<Ì˚°b
Ÿ <F≤^∫y˚Õ J¡∑ ˚Ù ı°y®wg N°æ≤ _b›fi Ì°ufi°u* Nb_S°N°u* tu* <Ìw F…Î w[bw# _b›fi Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ*,
∫F ˚°b Fæ $$2$$
NŸÃ∫Ãb N°æ≤ Nb_wCÃb - ofi Ì°ufi°u* FuwCN°u* Ÿu ˚Ù ≈®≈aª tu* _b›fiR¡≈w° J¡° Ÿ°@fi J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ _b›fi-bæ@‡∫°ÕfiC˚b tu* J¡°≤d <Ì©Ô°wu Fæ* $
w[bI°u* tu* Zu‹™> ZÙ≤°tª∏BıÙ, w[bI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸>> tu* NŸÃ∫˚¥w N°æ≤ Nb_wC_bR¡≈ F°ufiu Ju¡
J¡°≤d ˚Ù oŸ ŸaŸ°≤ J¡°u Ÿ Ÿt<‹¸>-ıÙb J¡° (<F≤^∫y˚Õ J¡°) Δ∫<‹¸>R¡≈ Ft Ô°uy°u* Ju¡ _b›fi Ju¡
Ÿt°fi „Ù|® f°@ J¡° ≈®<w˚°Ÿ fi F°ufiu Ÿu ÎJ¡ Ô‡f° _b›fi FÙ Ÿt<HÎ $ ≈®≈aª tu* _b›fi-bæ@‡∫Õ J¡° ı°u
˚®t F°uw° Fæ, Ÿtu* ŸJ¡∑ ÌÙ|Õw° FÙ ÎJ¡t°` J¡°≤d Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$3$$ Fu Nfi|, ÎJ¡ _b›fi Ÿu t°fi°u*
ÌqŸ≤u _b›fi J¡° NfiC˚b J¡≤ ≤Fu Ÿt<‹¸>-ıÙb Ju¡ ÎJ¡Ìu„˚¥w Δ∫<‹¸>-ıÙb NŸÃ∫ b_wC J¡° FÙ NJ¡°ˆ
ŸyÕ - 52] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1443
ŸÃ∫R¡≈ Ÿu NbÔ°uJ¡fi <J¡∫° J¡≤wu Fæ* $$4$$
b_wC_b˚°b Ÿu ¿b≈≤Ùww° <Ì©°oÕ ≈nfiu Ju¡ J¡°≤d ˚Ù oŸJ¡∑ _b›fiw° <Ÿ] F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu w°w, Ÿt<‹¸>-ıÙb Ju¡ ÎJ¡Ìu„˚¥w ı°u Δ∫<‹¸>-ıÙb Fæ*, fiJu¡ NfiC˚b_bR¡≈ ˚®°¿∏w Ÿu
ınw°„¥∏∫ f®Ê tu* ˚¥w-˚Cbfi°<Ì J¡∑ ınw°, NFaJ¡°≤ Ÿu ÔuJ¡≤ ÌuF≈∫Õ∏w Ÿ˚Ù ın-≈Ì°S°u˘ tu*
N°ÃtÃb°<˚t°fi Ÿu Nınw° Îba NŸÃ∫ tu* ŸÃ∫w° <Ìw F…oÕ Fæ $$5$$ ≈®J¡°„ Ju¡ ≈®J¡°„J¡ f®ÊR¡≈ Ÿ¥∫Õ
Ju¡ ˚Ù ˚Ùw≤ Ÿ‡≈¥dÕ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* J¡° ˚®t Ìu© ≤Fu _b›fi tu* Ÿa˚®°∏w-Ÿu Ÿf ıÙb ˚uÌ-J¡v≈fi°N°u* J¡∑
≈≤‡≈≤°N°u* Ÿu ŸaŸ°≤ tu* ˚®td <J¡∫° J¡≤wu Fæ* $$6$$
J¡¿v≈w ˚uÌ°u* tu* ŸÃ∫w° Ju¡ N°≤°u≈ tu* J¡°≤d fwÔ°wu Fæ* $
_b∫a Δ∫<‹¸>R¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d FÙ Ÿt<‹¸>-ıÙb J¡∑ N≈us° ˚Ù NÃ∫aw ıÙb˚¥w ∫u -≈≤t°SÕw#
ŸbÕy°tÙ N°æ≤ Nfi∏w, NwÎb ≈¿≤h~>uÌ„¥∏∫-ŸÃ∫_bR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ıŸ -<ıŸ J¡∑ ˚°bfi°
J¡≤wu Fæ*; ŸÙJ¡°u - Ÿtu* N°Ÿ<•w F°ufiu Ÿu N≈fiÙ ŸW° Ju¡ N°≤°u≈ π°≤°-„Ù|® FÙ ŸÃ∫-Ÿ° ŸtH
Ôuwu Fæ* $$7$$
∫FÙ NSÕ ˚ybÌgyÙw° tu* ˚yb°fig π°≤° ≈<Ì‹¸> Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
tF°f°F°u ZÙ≤°tıÙ, ˚yb°fig ZÙJ¨¡‹dª∏B Ÿu ≈<Ì‹¸>, „C˚k¡ÔÌ°∫J¡ Ÿ Nfi°Ÿ<•w-∫°uy J¡°
N°≈ Zbd J¡∑<ıÎ, <ıŸJ¡° NbÔ‡ffiJ¡≤ ≈®°dÙ ıÙb∏tC•w tF°tC<fi ffi ı°w° Fæ $$8$$
ŸJu¡ <ÔÎ NıCÕfi°u≈°¶∫°fi J¡∑ ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ, NıCÕfi fi°t@°≤Ù tF°≤°ı ≈°^±C> J¡° ≈C` <ıŸ w≤F ıÙb∏tC<•wR¡≈ ŸC© Ÿu ∫C•w
F°uw° F…N° N≈fi° ıÙbfi „Ù|® <fw° Ìuy°, ŸÙ w≤F N°≈ ˚Ù Ì…#©≤<Fw N≈fi° ıÙbfi <fw° ÌÙ<ıÎ $$9$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # f®Êfig, (J¨¡≈°J¡≤ N°≈ tCHu fwÔ°o∫u <J¡) bF ≈°^±C>fi∏Ìfi (oŸ ≈¨ØbÙ ≈≤)
J¡f Ã≈∏fi F°uy° N°æ≤ ŸJ¡∑ Nfi°Ÿ<•w J¡° bdÕfi ˚yb°fig ZÙJ¨¡‹d <J¡Ÿ w≤F J¡≤u*yu ? $$10$$
NıCÕfi Nbw°≤ tu* J¡°≤d fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ ŸfJu¡ t¥Ô˚¥w f®Ê J¡° ≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°J¡°„ tu* tF°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ ≈¿≤J¡¿v≈w fi°tb°Ô°
Ÿ∏t°`_bR¡≈ ∫F N°Ãt° N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫ N≈fiÙ t<Ft° tu* FÙ ≈®<w<‹™>w Fæ $$11$$ ıæŸu ŸCbdÕ
tu* J¡¸>J¡ N°<Ì wS° ıÔ tu* w≤ay N°<Ì <Ì©°oÕ ≈nwu Fæ*, bæŸu FÙ <fitÕÔ Ÿ∏t°`_bR¡≈ ≈≤t°Ãt° tu* ∫F
ŸaŸ°≤-<b˚®t (ıyÌg<bÔ°Ÿ) <Ì©°oÕ ≈nw° Fæ $$12$$ ıæŸu ı°Ô tu* k≥¡ŸÙ F…oÕ <ª<n∫° ˚°yfiu tu* NŸtSÕ
F°uJ¡≤ ÎJ¡t°` N≈fiu ≈a© k¡n-k¡n°wÙ ≤FwÙ Fæ*, bæŸu FÙ Â<‹¸>y°uª≤ F°u ≤Fu oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ı°Ô tu*
k≥¡ŸÙ F…oÕ ª°æÌF ≈®J¡°≤ J¡∑ ıÙbı°<w∫°≥ ~C>¸>J¡°≤° ≈°fiu tu* NŸtSÕ F°uJ¡≤ N°bÿ∫J¡w° Ÿu N<@J¡ kC¡ÌJ¡
≤FÙ Fæ* ∫°fiÙ ~>Ô-J¥¡Ì tª° ≤FÙ Fæ* $$13$$ fi ıÙb-ı°<w∫°u* Ju¡ fÙª ≈°aª˚°æ<wJ¡ ŸaŸ°≤ tu* ZC<w,
_t¨<w N°<Ì Ÿu b<dÕw ª¿≤`b°Ôu ∫t, ª∏Ì®, Ÿ¥∫Õ, o∏B N°<Ì wwg-wwg Ô°uJ¡ Ju¡ N<@≈<w F°u ªCJu¡
Fæ* $$14$$ ª¥≥<J¡ ZC<w, _t¨<w N°æ≤ ŸÌ°ª°≤ Ÿu <b<Fw F°ufiu Ÿu ∫F ≈C^∫ Fæ, oŸ<ÔÎ ≈°Ìu∫ Fæ (y®°fl Fæ)
wS° ZC<w, _t¨<w N°æ≤ ŸÌ°ª°≤ Ÿu <fi<T] F°ufiu Ÿu ∫F ≈°≈ Fæ, oŸ<ÔÎ Fu∫ Fæ ∫°fiÙ Ã∫°≠∫ Fæ-∫°u* fi
Ô°uy°u* fiu N≈fiu-N≈fiu N<@J¡°≤ Ju¡ NfiCŸ°≤ ŸaJ¡v≈|<¸>w I°fi Ÿu t∫°ÕÌ° ffi° ≤•©Ù Fæ $$15$$
™>ÙJ¡ Fæ ? ÎuŸ° FÙ ŸFÙ, ≈≤ oŸŸu ≈®J¨¡w tu* •∫° N°∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
1444 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fu Nfi|, Ÿ ∫t≤°ı J¡° <ªW Ÿ¨<‹¸> Ju¡ ≈®°≤‡˚ Ÿu ÔuJ¡≤ N°ı wJ¡ ≈®b°F≈<ww N≈fiu N<@J¡°≤-
J¡tÕ tu*, ≈bÕw Ju¡ ŸÂ„ N<±>y F°uJ¡≤, ≠∫°u* J¡° Ã∫°u* Nb¿_Sw Fæ $$16$$ bu ˚yb°fig ∫t≤°ı, ≈®<w
ªwC∫CÕy tu* JC¡~> Ÿt∫ Ÿt°›w F°u ı°fiu ≈≤ ∫° π°≈≤ Ju¡ N∏w tu*-ıÙb°u* Ju¡ fi°„ Ÿu ı<fiw ≈°≈ J¡∑
N°„aJ¡° F°ufiu Ÿu - J¡Ì°<ªwg JC¡~> w≈_∫° ˚Ù J¡≤wu Fæ* $$17$$
∫t≤°ı J¡∑ Ÿ w≈_∫° tu* Ÿt∫ J¡° <fi∫t fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
J¡˚Ù w°u N°™> bTÕ, J¡˚Ù ÌŸ NSb° f°≤F bTÕ, J¡˚Ù ≈°≥ª ∫° Ÿ°w bTÕ N°æ≤ J¡˚Ù Ÿ°uÔF bTÕ wJ¡
˚Ù bu w≈_∫° J¡≤wu ≤Fwu Fæ* $$18$$ Ÿ ∫t≤°ı Ju¡ Ì°ŸÙfi Ju¡ Ÿt°fi w≈_∫° tu* N°ŸÙfi ≤Ffiu ≈≤
ŸaŸ°≤R¡≈Ù ı°Ô tu* k≥¡Ÿu F…Î <J¡∏FÙ* ıÙb°u* J¡° t¨Ã∫C fi°„ fiFÙ* J¡≤wÙ $$19$$ Ÿ Ÿt∫ <J¡ŸÙ ÎJ¡ ˚Ù
≈®°dÙ J¡∑ <F*Ÿ° fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫F ≈¨<SbÙ bT°Õ-M¡wC tu* th~>≤°u* Ÿu ≈ŸÙfiu Ÿu w≤f≤ F°SÙ Ju¡ Ÿt°fi-
NfiuJ¡<b@ ıÙbŸt¥F°u* Ÿu Ÿaª°≤ Ju¡ N∫°uÀ∫ ffi ı°wÙ Fæ $$20$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ, wÌfi∏w≤ (ıf ∫F ≈¨<SbÙ ≈®°<d∫°u* Ju¡ ˚°≤ Ÿu Ìffiu ÔywÙ Fæ wf) Ÿ ≈≤ ≈nu
f°uH J¡∑ <fib¨<W Ju¡ <ÔÎ ˚yb°fig J¨¡‹dª∏B N°<Ì Ÿf Ìubw° NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ ∫C<•w∫°u* Ÿu ∫°fiÙ
N≈fiu Na„°bw°≤ wS° tF°˚°≤w J¡∑ Ôn°oÕ N°<Ì NfiuJ¡ ≈°∫°u* Ÿu ofi <b<ª` ≈®°<d∫°u* J¡°u t°≤
±>°Ôwu Fæ* $$21$$
N°æ≤ ∫F ˚°≤ w°≤fiu Ju¡ <ÔÎ Nbw°≤°<Ì-Δ∫bF°≤ ˚Ù NfiuJ¡ f°≤ F°u ªCJ¡° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, oŸ w≤F Fı°≤°u* ∫Cy, ŸæJ¡n°u* Δ∫bF°≤ wS° Nfi∏w ıÙb Îba ıywg Δ∫wÙw F°u ªCJu¡
Fæ* $$22$$ Fu Ÿ°@°u, ∫F ı°u bæb_bw ∫t Fæ, bF N°ı w°u <≈w≤°u* J¡° (t¨wıÙb°u* J¡°) <fi∫°tJ¡ Fæ;
(≈≤awC) Nf oŸu ˚Ù <J¡∏FÙ* ∫Cy°u* Ju¡ Δ∫wÙw F°u ı°fiu ≈≤ (N≈fiu) ≈°≈°u* Ju¡ <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ f°≤F bTÕ wJ¡
N<F*Ÿ°<Ì|<¸>w <fi<bÕJ¡v≈¡Ÿt°<@R¡≈ b®wª∫°Õ (w≈ÿª∫°Õ) J¡≤fiÙ ≈nuyÙ, <ıŸtu* tfiC‹∫°u* J¡° Ã≈Ù±>fi
J¡°uŸ°u* Ìq≤ <fiJ¡Ô ı°∫uy° ∫°fiÙ ≈°<≈∫°u* J¡° J¡°uoÕ Ì^±>Ì°w° fi ≤Fuy°, ∫F ˚°b Fæ $$23,24$$ Ÿ
b®wª∫°Õ Ju¡ J¡°≤d ∫F ≈¨<SbÙ t¨Ã∫CÔ°uJ¡ tu* N°∫u F…Î, ˚°≤_bR¡≈, t¨Ã∫C≤<Fw ≈®°<d∫°u* Ÿu Δ∫°›w bfi-
yCvt°u* Ÿu ŸaJ¡∑dÕ-ŸÙ, NwÎb ÌÙfi F°u ı°∫uyÙ $$25$$ Ÿ Ÿt∫ tfiC‹∫°u* Ju¡ ˚°≤ Ÿu ≈¿≤≈Ù<nw Nay°ub°ÔÙ
∫F ÌÙfi ≈¨<SbÙ „≤d ≈°fiu Ju¡ <ÔÎ ˚yb°fig <b‹dC Ju¡ ŸtÙ≈ Ÿ w≤F N°∫uyÙ, <ıŸ w≤F ÔC¸>u≤°u* Ÿu Ô¥¸>Ù
yoÕ, NwÎb J¡°w≤ ˜Ù N≈fiu ≈<w Ju¡ ŸtÙ≈ N°wÙ Fæ $$26$$ wÌfi∏w≤ Ÿ‡≈¥dÕ Ìub°a„°u* Ju¡ Ÿ°S, ı°u fi≤
N°æ≤ fi°≤°∫d Ju¡ ŸF°∫w°SÕ Ã≈∏fi F°u*yu, <b‹dC˚yb°fig Ì°u „≤Ù≤°u* Ÿu ≈¨<SbÙ ≈≤ Nbw°≤ Ôu*yu $$27$$
fitu* ÎJ¡ w°u bŸCÌub J¡° ≈C` "b°ŸCÌub' oŸ fi°t Ÿu <b¶∫°w <b‹dC J¡° „≤Ù≤ F°uy° N°æ≤ ÌqŸ≤° „≤Ù≤
F°uy°-≈°^±C> J¡° ≈C` "NıCÕfi' oŸ fi°t Ÿu <b¶∫°w $$28$$ N°æ≤, ª°≤°u* ŸtCBR¡≈Ù J¡≤|fiÙ ≈FfiÙ F…oÕ
≈¨<SbÙ J¡° N<@≈<w Îba @tÕ J¡° ≈C` "∫C<@¿‹™>≤' oŸ fi°t Ÿu ≈®<Ÿ] F°uy° $ bF ≈°^±C>≈C` "@tÕI'
F°uy° $$29$$ ŸJ¡° ªªu≤° ˚°oÕ "Ì…∫°uÕ@fi' fi°t Ÿu <b¶∫°w F°uy° $ N°æ≤ Ÿ Ì…∫°uÕ@fi J¡° b柰 FÙ
≈®<wπ∏πÙ ∫°u]° "˚Ùt' 'fi°tJ¡ <πwÙ∫ ≈°^±C>-≈C` F°uy°, ı柰 Ÿ≈Õ J¡° ≈®<wπ∏πÙ fiubÔ° $$30$$ ≈≤_≈≤
≈¨ØbÙ J¡° N≈F≤d J¡≤ ≤Fu, ∫C] J¡≤fiu tu* wÃ≈≤ fi Ì°ufi°u* J¡∑ ˚∫aJ¡≤ N™>°≤F Ns°æ<FdÙ Ÿufi° JC¡”su`
tu* F°ufiub°ÔÙ tF°˚°≤w J¡∑ Ôn°oÕ tu* oJ¡l>Ù F°uyÙ $$31$$ Fu ≤°|b, tF°fig y°^±>Ùb@fiC@°Õ≤Ù NıCÕfi J¡∑
ÌuF Ÿu fi Ÿufi°N°u* J¡°u fi‹¸>J¡≤ <b‹dC ˚yb°fig ≈¨ØbÙ J¡°u ˚°≤ Ÿu tC•w J¡≤ Ìu*yu $$32$$ ∫C] Ju¡ ≈®°≤‡˚ tu*
ŸyÕ - 53] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1445
NıCÕfifi°t@°≤Ù ˚yb°fig <b‹dC J¡° „≤Ù≤ ≈®°J¨¡w ˚°b tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ FTÕ N°æ≤ „°uJ¡ Ÿu ∫C•w tfiC‹∫@t°Õ
ffiuy° ∫°fiÙ NI≈®°∫ F°u ı°∫uy° $$33$$ Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* tu* ≈F…≥ªu F…Î N°æ≤ t≤fiu Ju¡ <ÔÎ wæ∫°≤ N≈fiu
f∏@CN°u* J¡°u Ìu©J¡≤ bF NıCÕfi <bT°Ì J¡°u ≈®°›w F°uy° N°æ≤ ∫C] Ju¡ <ÔÎ Ω°uy fi J¡≤uy° $$34$$ Fu
≤°|b, wf Ÿ NıCÕfifi°tJ¡ ÌuF J¡°u, ≈¿_Sw J¡°∫Õ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ, ZÙ<b‹dC ˚yb°fig _bw# <Ÿ]
N°Ãtf°u@b°ÔÙ N≈fiÙ ÌuF Ÿu ∫°fiÙ ZÙJ¨¡‹d-ÌuF Ÿu ≈Ìu„ Ìuyu* $$35$$
≈Ìu„ Ju¡ ≈®J¡°≤ J¡° FÙ <b_w°≤ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
∫F Nı N°Ãt° fi w°u J¡˚Ù Ã≈∏fi F°uw° Fæ N°æ≤ fi J¡˚Ù fi‹¸> FÙ F°uw° Fæ $ ((c) N°<Ì N°æ≤ N∏w
Ju¡ <bJ¡°≤°u* J¡° <fiTu@ J¡≤fiu ≈≤ ≈®Ÿ•w F…Î tº∫wfi ª°≤ <bJ¡°≤°u* J¡° NSb° ˚°<bı∏t N°<Ì J¡° <fiTu@
J¡≤wu Fæ* $) ∫F fi J¡˚Ù ı∏t ≈°J¡≤ ≈Cfi# N≈fiu N¿_wÃb J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi J¡˚Ù „≤Ù≤ J¡° ©±>gy
N°<Ì Ÿu ~>uÌfi J¡≤fiu ≈≤ oŸJ¡° ~>uÌfi FÙ F°uw° Fæ $ ∫F Nı, <fiÃ∫, „°ÿbw N°æ≤ ≈C≤°d Fæ $$36$$
ı°u ≈C”T •w_b˚°b NFa ≈Ì°SÕ N°Ãt° J¡°u Ffifi-<J®¡∫° J¡° J¡w°Õ ŸtHw° Fæ N°æ≤ ı°u ≈C”T oŸu
(NFa≈Ì°SÕ N°Ãt° J¡°u) Ffifi-<J®¡∫° J¡° <bT∫ t°fiw° Fæ bu Ì°ufi°u* N°Ãt° J¡°u w[bw# fiFÙ* ı°fiwu,
•∫°u*<J¡ N°Ãt° fi w°u t≤w° Fæ N°æ≤ fi t°≤° FÙ ı°w° Fæ $ fi Ì°ufi°u* J¡∑ F∏w¨-F∏wΔ∫bw° <bT∫J¡ ˚®°<∏w
tu* NI°fi FÙ <fi<tW Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$37$$ Nfi∏w, ÎJ¡R¡≈, ŸÌ°ÃtJ¡ N°æ≤ N°J¡°„ Ÿu ˚Ù NÃ∫∏w
Ÿ¥‚t ≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° J¡° <J¡ŸŸu <J¡Ÿ w≤F •∫° fi‹¸> F°uw° Fæ ? $$38$$ Fu I°fi°ÃtJ¡ ≈°SÕ, wCt
Nfi∏w, N°<Ì N°æ≤ tº∫ Ÿu ≤<Fw Îba NΔ∫•w N≈fiu _bR¡≈ J¡° NbÔ°uJ¡fi J¡≤°u $ wCt N≈¿≤¿h~>∏fi
N°J¡°≤b°Ôu, NwÎb <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ Ì°uT J¡°u fi ≈®°›w <J¡∫u F…Î ªæw∏∫_bR¡≈ FÙ F°u $ ∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡
wCt Nı F°u, <fiÃ∫ F°u N°æ≤ <fi≤°t∫ F°u-∫°fiÙ NI°fi N°æ≤ ŸJu¡ J¡°∫Õ Ÿu <fitCÕ•w; Nw# f∏@CN°u* tu*
N°Ÿ<•w N°æ≤ fiJu¡ t≤d N°<Ì J¡∑ Ÿ‡˚°bfi° Ÿu Ì…#© J¡≤fi° wC‡Fu* <ªw fiFÙ*, ∫F ˚°b Fæ $$39$$
f°bfib°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

<w≤≈fib°≥ ŸyÕ
NFaJ¡°≤ J¡° Ã∫°y, ŸayÃ∫°y N°<Ì J¡° Ôsd N°æ≤ Ì„°N°u* Ju¡ ˚uÌ Ÿu Δ∫b¿_Sw ≈°_∫ N°æ≤
Iu∫ J¡° _bR¡≈-ofi ŸfJ¡° bdÕfi $
"N≈fiu f∏@CN°u* J¡°u t°≤fiub°Ô° tæ* Fq≥' oŸ ≈®J¡°≤ J¡° NF∏w°<˚t°fi wS° "∫u tu≤u FÙ f°∏@b Fæ*'
oÃ∫°<ÌR¡≈ ttw°<˚t°fi FÙ wC‡F°≤u Ÿf Ì…#©°u* Ju¡ t¥Ô J¡°≤d Fæ*, oŸ<ÔÎ ŸbÕ≈®St ∏Fu* FÙ wCt ~>°un
Ì°u, ∫F J¡Fwu Fæ* $
(c) w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ 1. ı∏t, 2-¿_S<w, 3- b¨<], 4- <b≈¿≤d°t, 5-N≈s∫ N°æ≤ 6-
fi°„- ∫u ~># ˚°b<bJ¡°≤ Fæ*, ı°u f®Ê tu* fiFÙ* ≤Fwu $ oŸÙ<ÔÎ bF (N°Ãt°) <fiÃ∫, J¥¡¸>_S, NŸay
N°<Ì J¡F° y∫° Fæ $ ≈®_wCw ÿÔ°uJ¡ tu* ∫Ω<≈ "Nı' oŸ <b„uTd Ÿu f®Ê tu* Ÿt_w ˚°b<bJ¡°≤-
„¥∏∫w° NSÕw# <Ÿ] F°u ı°wÙ Fæ; wS°<≈ „ÆÌw# ∫F°≥ ≈®Ã∫uJ¡ <bJ¡°≤ J¡° <fiTu@ <J¡∫° y∫° Fæ $ bF°≥
"fi ı°∫wu' Ÿu ≈FÔu N°æ≤ "fi <t®∫wu' Ÿu N¿∏wt ˚°b<bJ¡°≤ J¡° f®Ê tu* <fiTu@ J¡≤ ªCJu¡; Nf
tº∫≈<ww ª°≤ ˚°b<bJ¡°≤°u* J¡° <fiTu@ J¡≤fi° ˚Ù ≈®Ÿay≈®°›w Fæ, <ıŸu "fi°&∫tg' Ÿu J¡≤ ≤Fu Fæ* $
1446 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
˚yb°fi ZÙJ¨¡‹d fiu J¡F° # Fu NıCÕfi, Nw# wCt ı∏t-t≤d N°<Ì ~># «¡<tÕ∫°u* Ÿu <fitCÕ•w F°u,
NwÎb <fiÃ∫ F°u N°æ≤ N≈fiu ˚°oÕ-f∏@CN°u* wS° Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* Ju¡ _b∫a Ÿ°s°wg N°ÃtR¡≈ F°u, Nw#
wCt <J¡ŸÙJ¡°u t°≤fiub°Ôu fiFÙ* F°u $ "tæ* Ffifi J¡≤fiub°Ô° Fq≥' oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ N<˚t°fi J¡°u ˚ÔÙ˚°≥<w
~>°un Ì°u $$1$$
N<˚t°fi-Ã∫°y J¡° k¡Ô J¡Fwu Fæ* $
b@°<Ì≈®b¨<WJ¡°Ô tu* <ıŸ ≈C”T tu* "tæ* oŸu t°≤w° Fq≥' ∫°u* N<˚t°fi fiFÙ* F°uw° N°æ≤ ŸJu¡ (b@°<Ì
Ju¡) W≤J¡°Ô tu* <ıŸJ¡∑ fC<] ŸJu¡ k¡Ô FTÕ, „°uJ¡ N°<Ì Ÿu <Ô›w fiFÙ* F°uwÙ, bF ≈C”T Ÿ‡≈¥dÕ
ªwC<bÕ@ ˚¥wı°<w∫°u* J¡°u t°≤J¡≤ ˚Ù <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡°u ˚Ù fiFÙ* t°≤w°; •∫°u*<J¡ ŸbÕ` b@°<Ì <bJ¡°≤Ju¡
_≈„Õ Ÿu ≤<Fw „°ÿbw ÎJ¡°Ãtw[b N<bJ¡°≤Ù FÙ Fæ wS° t°∫°t°` F°ufiu Ÿu ÌuF N°<Ì Ju¡ ŸÌ° NŸBq≈
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d b∏º∫°≈C` J¡∑ fi°o˘ b@ tu* ŸJ¡∑ ≈®Ÿ<•w fiFÙ* Fæ $ oŸ<ÔÎ oÕÿb≤ Ju¡ Ÿt°fi wÃ≈®∫C•w
≈°≈k¡Ô Ÿu ˚Ù bF <fif] fiFÙ* F°uw°, ∫F ˚°b Fæ $$2$$
F∏w¨Ãb°<Ì @tÕb°Ôu ÌuF°<Ì tu* w°Ì°Ã‡∫-˚®t F°ufiu Ÿu FÙ ÌuF Ju¡ @tÕ F∏w¨Ãb°<ÌJ¡° N°Ãt° tu* ≈®<w˚°Ÿ
F°uw° Fæ, fi <J¡ _bw# $ Nw# ŸfŸu ≈FÔu ŸÙJ¡° Ã∫°yJ¡≤ Ì°u, ∫F J¡Fwu Fæ* $
⁄Ì∫-<_Sw N°Ãt° tu* ÌuF°<Ì N<˚t°fiR¡≈° ∫° N°æ≤ <J¡ŸÙ ÌqŸ≤Ù w≤F J¡∑ ı°u FÙ fC<]b¨<W Ã≈∏fi
F°uwÙ Fæ, bFÙ NfiC˚¥w F°uwÙ Fæ $ Nw# "N∫tg' ∫°fiÙ J¡°∫ÕJ¡≤dŸt¥F, "Ÿ°u&Ftg' ∫°fiÙ t°≤fiub°Ô° "tæ*',
"oÌtg' ∫°fiÙ oŸ ÌuF N°<Ì Ju¡ Ÿ‡f∏@Ù N°æ≤ "w∏tu' ∫°fiÙ bu f∏@C N°<Ì tu≤u Fæ*, oŸ w≤F J¡∑ N∏Ì≤
Ã≈∏fi F…oÕ ˚®°¿∏wb¨<W J¡° Ã∫°y J¡≤ Ì°u $$3$$ Fu ˚°≤w, oŸÙ fC<]b¨<W Ju¡ J¡°≤d "tæ* F∏w¨Ãb°<Ì @t°u˘ Ÿu
∫C•w Fq≥, ' "F∏w¨Ãb°<Ì≈®∫C•w ≈°≈°u* Ÿu tæ* fi‹¸> Fq≥' wS° "N≈fiu f∏@CN°u* Ju¡ fi°„°<ÌR¡≈ Îu<FJ¡ NfiS°u˘ Îbaa
fi≤J¡≈°w N°<Ì ≈°≤Ô°æ<J¡J¡ NfiS°u˘ Ÿu tæ* y®_w Fq≥' oÃ∫°<Ì ˚®°<∏w∫°u* Ÿu ≈≤°@Ùfi F°uJ¡≤ wCt ª°≤°u* N°u≤
ŸC©-Ì…#©°u* Ÿu ≈¿≤w›w F°u ≤Fu F°u $$4$$ Na„°u* Ju¡ ŸÂ„ _b°Ãt° Ju¡ ≈¿≤h~>uÌJ¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Na„R¡≈
ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì ı°u Ÿ[b°<Ì yCd°u* Ju¡ <bJ¡°≤ Fæ*, ÎJ¡t°` ∏FÙ* Ÿu ∫u Ÿ°≤u J¡tÕ<b˚°y„# <J¡∫u ı°wu Fæ* $
≈≤awC NFaJ¡°≤ Ÿu <bt°u<Fw N∏w#J¡≤db°Ô° ≈C”T "tæ* FÙ J¡≤fiub°Ô° Fq≥' ∫°u* t°fiw° Fæ $$5$$
<bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ w°u R¡≈°<Ì <bT∫°u* tu* N°≥© N°<Ì o¿∏B∫°u* J¡∑ FÙ ≈®b¨<W Fæ, fi <J¡ N°Ãt° J¡∑ $
oŸ<ÔÎ fiu` N°<Ì o¿∏B∫°u* π°≤° <J¡∫u y∫u J¡°∫°u˘ Ÿu N°Ãt° J¡w°Õ fiFÙ* J¡F° ı° ŸJ¡w°, oŸ N°„∫
Ÿu J¡Fwu Fæ* $
N°≥©u* Ìu©° J¡≤u*, J¡°fi ŸCfi° J¡≤u*, ∫u Ãbª°Î≥ _≈„Õ <J¡∫° J¡≤u* N°æ≤ <ıà° ≤Ÿ°_b°Ì <Ô∫° J¡≤u, ofitu*
(ªsC≤°<Ì-J¡≤dJ¡°∫ÕŸt¥F tu*) tæ J¡°æfi Fq≥ ? NS°Õwg fitu* tBq≈ w°u J¡°uoÕ Fæ FÙ fiFÙ*,Nw# fitu* tCHu "tæ*'
oŸ R¡≈ Ÿu ¿_S<w J¡≤fi° ∫C•w fiFÙ* Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ªsC N°<Ì J¡°∫ÕJ¡≤dŸa|°w FÙ Ÿf JC¡~
>J¡≤fiub°Ô° Fæ, Ÿtu* tBq≈ J¡°uoÕ Fæ FÙ fiFÙ*; Nw# "tæ* J¡w°Õ Fq≥' ∫F N<˚t°fi J¡≤fi° ŸbÕS° N∫C•w
Fæ $$6$$ oŸ tfi N°<Ì N∏w#J¡≤d Ÿa|°w Ju¡ ŸaJ¡v≈°<ÌR¡≈ N≈fiu J¡°∫Õ tu* wÃ≈≤ ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù "Ÿtu* tæ*
J¡°uoÕ fiFÙ* Fq≥' ∫°u* Ìu© ≤Fu wCt tF°Ãt° J¡∑ Â<‹¸> tu* ÎuŸ° J¡°æfi ≈Ì°SÕ •Ôu„˚°y tu* ≈®<b‹¸> Fæ, <ıŸJu¡
<bT∫ tu* wCt „°uJ¡ J¡≤ ≤Fu F°u ? NS°Õwg J¡°uoÕ Fæ FÙ fiFÙ* $$7$$
<J¡ŸÙ ıfiŸtCÌ°∫ π°≤° J¡°uoÕ ÎJ¡ J¡°∫Õ <J¡∫° y∫° F°u, bF°≥ ≈≤ Ÿ ŸtCÌ°∫ J¡° F≤ ÎJ¡ ≈C”T
ŸyÕ - 53] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1447
N≈fiu tu* ŸtCÌ°∫N<˚t°fi J¡≤ ∫<Ì Ÿ J¡°∫Õ Ju¡ <bT∫ tu* ıf „°uJ¡ J¡≤w° Fæ w°u ≈F°_∫ F°u ı°w° Fæ,
wf ŸtCÌ°∫ tu* fi ≤Ffiub°Ô° f°F≤ J¡° J¡°uoÕ ∫<Ì Ÿ <bT∫ tu* „°uJ¡ J¡≤u w°u ŸJ¡∑ ≈F°_∫w° tu* J¡Ffi°
FÙ •∫° ? oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ˚°≤w, fF…w°u* fiu <tÔJ¡≤ ÎJ¡ Ÿ°S <ıŸ J¡°∫Õ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi <J¡∫° F°u, Ÿtu* ∫<Ì <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡°u
"tæ*fiu FÙ <J¡∫° Fæ', ∫°u* N<˚t°fiı∏∫ Ì…#© ≈J¡n Ôuw° Fæ w°u bF F≥ŸÙ Ju¡ <ÔÎ FÙ F°uw° Fæ $$8$$ ()
<fi≤FaJ¡°≤Ù ≈C”T J¡° k¡Ô J¡∑ N<˚Ô°T° Ÿu ≤<Fw, J¡°<∫J¡, b°<ªJ¡ N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ J¡tÕ <ªW„C<]
π°≤° I°fi J¡° œÙ≈J¡ F°ufiu Ÿu ≈≤t≈C”T°SÕ Ju¡ <ÔÎ FÙ F°uw° Fæ $ oŸ<ÔÎ Fu NıCÕfi, wC‡Fu* _b@tÕ_bR¡≈
∫C] Ÿu Ì…#©≈®Ÿ<•w fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫°uyÙ Ô°uy (N°””sC ∫° tCtCsC Ô°uy) ÌuF Ÿu, tfi Ÿu, fC<] Ÿu N°æ≤ Ju¡bÔ o¿∏B∫°u* Ÿu ˚Ù k¡Ô J¡∑
N<˚Ô°T° J¡° Ã∫°yJ¡≤ N°Ãt„C<] Ju¡ <ÔÎ J¡tÕ J¡≤wu Fæ* $$9$$ <ıŸJ¡° „≤Ù≤ NF∏w°R¡≈Ù <bTª¥dÕ Ÿu
t°≤d Ju¡ <ÔÎ Δ∫°≈°¿≤w fiFÙ* F…N° Fæ, ∫°fiÙ f°≤f°≤ t≤d Ju¡ FuwC˚¥w ˚°uy°u* tu* Ô‡≈¸> fiFÙ* F…N° Fæ, ÎuŸu
≤°y°<ÌR¡≈Ù Fæıu Ÿu <fitCÕ•w ∫°uyÙ Ô°æ<J¡J¡ Îba „°˜Ù∫ J¡tÕ J¡≤ ≤Fu wS° ŸJu¡ N°fiCTa<yJ¡ k¡Ô J¡°
≈˚°uy J¡≤ ≤Fu ˚Ù ≈≤t°SÕw# fi w°u J¡tÕ J¡≤ ≤Fu Fæ* N°æ≤ fi ŸJu¡ k¡Ô J¡° ≈˚°uy FÙ J¡≤ ≤Fu Fæ* $$10$$
≈®°I F°ufiu ≈≤ ˚Ù, N<wfF…I°fiÙ F°ufiu ≈≤ ˚Ù Ì…‹¸> ≈®J¨¡<w ≈C”T ıæŸu J¡FÙ* (Ô°æ<J¡J¡ ∫° „°˜Ù∫ Δ∫bF°≤°u*
tu*) fiFÙ* „°u˚w°, bæŸu FÙ ttw°R¡≈Ù Ì°uT Ÿu Ìq<Tw „≤Ù≤ J¡FÙ* (Ô°æ<J¡J¡ ∫° „°˜Ù∫ ≈®Ÿay°u* tu*) fiFÙ*
„°u˚w° ∫°fiÙ ≈≤t ≈C”T°SÕ Ju¡ ŸtSÕ fiFÙ* F°uw° $$11$$
ı°u ttw°≤<Fw, NFaJ¡°≤ Ÿu „¥∏∫, ŸC© N°æ≤ Ì…#© F°ufiu ≈≤ FTÕ-<bT°Ì Ÿu ≤<Fw wS° st°b°fig,
Fæ bF Nbÿ∫J¡wÕΔ∫ („°˜Ù∫ J¡tÕ) NSb° Nfibÿ∫J¡wÕΔ∫ (Ô°æ<J¡J¡ J¡tÕ) J¡≤ ≤F° ˚Ù fiŸu <Ô›w
fiFÙ* F°uw° $$12$$ Fu ≈°^±C>≈C`, wC‡F°≤° ∫F Wt s°` J¡tÕ ∫°fiÙ s<`∫°u* Ju¡ <ÔÎ „°˜<b<Fw ∫C]
tu* ≈Ù™> fi <Ì©°fi° N°<Ì N≈fi° J¡tÕ Fæ $ bF f∏@Cb@R¡≈ F°ufiu Ÿu J®¥¡≤ F°uw° F…N° ˚Ù <ªW„C<] π°≤°
f®ÊI°fi°<ÌR¡≈ ŸC© J¡° Ÿ°@fi wS° @tÕ, ∫„, ≤°≠∫, _byÕ N°<Ì NU∫CÌ∫ J¡° Ÿ°@fi F°ufiu Ÿu
N<wJ¡v∫°dR¡≈ FÙ Fæ $$13$$
wf w°u f∏@Cb@ Ÿu N<w¿≤•w B°ud, ˚Ù‹t, J¨¡≈°ª°∫Õ N°<Ì yC”ıfi°u* J¡° b@R¡≈ ı°u JC¡¿ÃŸw J¡tÕ
Fæ, bF ˚Ô° tCHŸu Jæ¡Ÿu <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ ? oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ yC”b@ tu* F…oÕ NıCÕfi J¡∑ N@tÕÃb„aJ¡° J¡°
ŸÃ∫„≈Sy®Fd≈¥bÕJ¡ N°„Ùb°ÕÌ Ìuwu F…Î <fib°≤d J¡≤ ≤Fu ˚yb°fig J¡Fwu Fæ* $
N°æ≤ ÌqŸ≤° ˚Ù ∫°fiÙ ≈¥ıfiÙ∫ tF°fiC˚°b°u* Ju¡ «¡≈≤ fiJu¡ <b”] „˜ ™>°fi° N°<Ì N@tÕ≈®ªC≤J®¡t
Ÿu ∫C•w JC¡¿ÃŸw ˚Ù wC‡F°≤° ∫C]J¡tÕ, ıæŸu ∫°fiÙ <ıŸ ŸÃ∫_bR¡≈ „°˜≈®°t°^∫ Ÿu Zu‹™> Fæ, bæŸu FÙ
∫°fiÙ ŸÙ ŸÃ∫ Ÿu wCt oŸ ∫C] tu* Nt≤d@t°Õ <bı∫Ù ffi ı°N°u $$14$$
ıf NI°fiÙ J¡° ˚Ù _b@tÕ Zu∫ Ju¡ <ÔÎ Fæ, wf w[bI°fiÙ J¡°u _b@tÕ Ÿu fi≤J¡°<Ì-≈®Ÿ<•w w°u
<J¡ŸÙ w≤F F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ; ≈wfi J¡°u Ã≈∏fi J¡≤fiub°Ôu J¡≤°un°u* ˚Ù tF°≈°wJ¡ NFaJ¡°≤≤<Fw ≈C”T
J¡∑ fC<] J¡°u <Ô›w fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
() oŸ <bT∫ tu* J¡F° ˚Ù y∫° Fæ <J¡ ŸtCÌ°∫ Ÿu ı<fiw Ì…#© Ju¡ <ÔÎ ŸtCÌ°∫bwÙÕ <J¡ŸÙ ÎJ¡
J¡°u „°uª J¡≤fi° ™>ÙJ¡ fiFÙ* F°uw° - "fi Ÿ°tb°<∫Ja¡ Ì…#©tuJ¡# „°u<ªwCtFÕ<w'$
1448 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ıf t¥©Õ J¡° ˚Ù N≈fi° J¡tÕ Zu∫ Ju¡ FÙ <ÔÎ Fæ wf fC<]t°fig Ju¡ _bJ¡tÕ Ju¡ <ÔÎ w°u J¡Ffi° FÙ •∫° ?
NFaJ¡°≤ Ÿu <fitCÕ•w fC<]t°fig J¡∑ fC<] w°u ≈<ww F°ufiu ≈≤ ˚Ù tF°≈°wJ¡°u* Ÿu <Ô›w fiFÙ* F°uwÙ $$15$$
≤°≠∫Ô°˚ N°<Ì Ô°u˚≈®∫C•w ∫C] tu* "Ô°u˚t¥Ô°<fi ≈°≈°<fi ≤Ÿt¥Ô°_wS° t∫°#' oŸ ∏∫°∫ Ÿu
J¡Ì°<ªwg N@tÕ J¡∑ ≈®Ÿ<•w F°u ˚Ù ŸJ¡wÙ Fæ; ≈≤awC ∫°uy tu* - ı°u <J¡ <Ÿ<] N°æ≤ N<Ÿ<] tu* Ÿt˚°b
≤Ffi° FÙ Fæ-¿_Sw F…Î ∫°uyÙ J¡∑ w°u k¡Ô tu* N°Ÿ<•w fi ≤Ffiu Ÿu ≈®Ÿ<•w FÙ fiFÙ* Fæ $ oŸ<ÔÎ Ÿ
∫°uy¿_S<w J¡° ˚yb°fig ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* $
Fu @fiaı∫, f®Ê˚°b°≈∏fi F°uJ¡≤, Ÿay J¡° Ã∫°yJ¡≤ wCt J¡t°u˘ J¡°u J¡≤°u, •∫°u*<J¡ N°Ÿ<•w≤<Fw
F°uJ¡≤ ∫S°≈®°›w J¡tÕ J¡≤fiub°Ô° fiJu¡ k¡Ô°u* Ÿu <fif] fiFÙ* F°uw° $$16$$
NSb° f®Ê°≈ÕdfC<] Ÿu, <ıŸJ¡° Ôsd N°yu ªÔJ¡≤ <J¡∫° ı°∫uy°, Ÿ‡≈°<Ìw F…N° bF „°˜Ù∫
J¡tÕ wC‡F°≤u ŸaŸ°≤-f∏@fi Ju¡ <ÔÎ fiFÙ* F°uy°; ∫F J¡Fwu Fæ* $
„°aw f®Ê„≤Ù≤ F°uJ¡≤ J¡tÕ J¡°u f®Êt∫ J¡≤ Ì°u $ N≈fiu ŸÃJ¡t°u˘ J¡°u f®Ê°≈Õd J¡≤ Ìufiu ≈≤ wCt „Ù|®
f®Ê FÙ F°u ı°N°uyu $$17$$
<fi<bÕ„uT f®Êw[b Ju¡ I°fi Ÿu NSb° ŸJ¡∑ NŸ°tØ∫Õ tu* (<fi<bÕ„uT f®Ê Ju¡ w[bI°fi tu* ŸtSÕ
fi F°ufiu ≈≤) ŸyCd oÕÿb≤ Ju¡ ≈®<w J¡tÕ-Ÿt≈ÕdfC<] Ÿu J¡tÕ J¡≤°u $ ŸŸu ˚Ù J¡tÕf∏@ fiFÙ* F°uy°,
∫F J¡Fwu Fæ* $
≈°SÕ, „C˚ ∫° N„C˚ R¡≈ N≈fiu Ÿf NS°u˘ J¡°u oÕÿb≤ tu* Ÿt<≈Õw J¡≤ wS° N≈fiÙ N°Ãt° J¡°u ˚Ù
oÕÿb≤ tu* Ÿt<≈Õw J¡≤ <fi≤°t∫ (Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ŸC©, Ì…#©, ≤°y, πuT, N°<ÌR¡≈ Δ∫°<@∫°u* Ÿu ≤<Fw) F°uwu
F…Î Îba ŸbÕ˚¥w°u* J¡∑ N°Ãt° ffiJ¡≤ oŸ ˚¥wÔ J¡°u <b˚¥<Tw J¡≤wu F…Î wCt oÕÿb≤ F°u ı°N°u $$18$$
NSb°, ŸbÕŸaJ¡v≈Ã∫°yR¡≈Ù Ÿa∏∫°Ÿ ∫°uy tu* N°Ãt° J¡°u Ôy° Ìufiu Ÿu ˚Ù wC‡Fu* J¡tÕf∏@fi J¡∑ ≈®Ÿ<•w
fiFÙ* F°uyÙ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
NıCÕfi, wCt Ÿ˚Ù ŸaJ¡v≈°u* J¡° Ã∫°y J¡≤ ªCJu¡, oŸ<ÔÎ Nf Ÿt_bR¡≈, „°∏w<ªW tC<fi ffiJ¡≤
J¡tÕk¡ÔÃ∫°yR¡≈Ù Ÿa∏∫°Ÿ∫°uy tu* N°Ãt° J¡°u ∫C•w J¡≤Ju¡ J¡tÕ J¡≤ ≤Fu wCt tC•w t<w F°u ı°N°u $$19$$
oŸ w≤F ≈Ìu„ ≈®°›w J¡≤ ªCJu¡ NıCÕfi, wwg-wwg Ôsd°u* Ÿu Ÿay N°æ≤ Ã∫°y N°<ÌJ¡° <b˚°y
ı°fifiu Ju¡ oh~C>J¡ F°uJ¡≤ ≈¥~>wu Fæ* $
NıCÕfi fiu J¡F° # ˚ybfig, Ÿay-Ã∫°y J¡°, f®Ê°≈Õd J¡°, oÕÿb°≤°≈ÕdR¡≈ J¡°, ŸbÕS°Ÿa∏∫°Ÿ J¡°
wS° I°fi N°æ≤ ∫°uy J¡° <b˚°y Jæ¡Ÿ° Fæ ? Fu ≈®˚°u, tu≤u tF°t°uF J¡∑ <fib¨<W Ju¡ <ÔÎ ∫F Ÿf J®¡t„#
J¡<FÎ $$20,21$$
w[b≈¿≤I°fi Ju¡ <ffi° N°Ã∫¿∏wJ¡ ŸayÃ∫°y fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ ˚yb°fig ZÙ J¨¡‹dª∏BıÙ
Ôsd π°≤° ≈FÔu f®Ê°Ãtw[b J¡° FÙ <fiÌuÕ„ J¡≤wu Fæ* $
ZÙ˚yb°fig fiu J¡F° # Ÿf ŸaJ¡v≈°u* J¡∑ (J¡°tfi°N°u* J¡∑) Ÿa„°¿∏w F°u ı°fiu ≈≤ Ÿ|fib°Ÿfi°N°u* Ÿu
≤<Fw, NwÎb ˚°bfi° J¡≤fiu ∫°uÀ∫ JC¡~> ˚Ù R¡≈ fi ≤©fiub°Ô° ı°u <b„C] <ª∏t°`w[b Fæ, bFÙ ≈≤f®Ê
J¡F° y∫° Fæ $$22$$ f®Ê°J¡°≤ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ <ªW J¡∑ b¨<W J¡°u, ı°u <J¡ NI°fi J¡∑ <fib¨<WR¡≈ k¡Ô Ÿu
≈<Fw Fæ, ≈¿≤≈•b¡fC<]b°Ô°u* fiu I°fi J¡F° Fæ $ N°æ≤ NI°fi<fib¨<W ≈<Fw f®Ê°J¡°≤ Ju¡ NfiCJ¥¡Ô
ŸyÕ - 53] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1449
≈®b°F t°`_bR¡≈ <ªWb¨<W J¡°u w°u ∫°uy J¡F° Fæ $ (N<˚t°fi Ju¡ <bT∫ ıywg N°æ≤ N<˚t°fi J¡≤fiub°Ôu
NFaJ¡°≤ J¡° f®Ê tu* f°@ FÙ tC¶∫ f®Ê°≈Õd Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ*) wS° "Ÿ‡≈¥dÕ ŸaŸ°≤ f®Ê FÙ Fæ', N°æ≤ "tæ*
f®ÊR¡≈ Fq≥' - oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ f°@ J¡°u f®Ê°≈Õd J¡F° Fæ $$23$$
f®Ê tu* ıywg N°æ≤ NFaJ¡°≤ - ofi Ì°ufi°u* Ju¡ f°@ J¡∑ ≈≈<W Ju¡ <ÔÎ Ÿtu* Nº∫_ww° J¡Ffiu Ju¡
<ÔÎ f®Ê_bR¡≈ J¡Fwu Fæ* $
bF f®Ê ˚Ùw≤ „¥∏∫ Fæ, f°F≤ ˚Ù „¥∏∫ Fæ N°æ≤ ŸJ¡∑ ≈t° ≈ÃS≤ Ju¡ ⁄Ì∫ Ÿu ÌÙ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $
bF „°∏w_bR¡≈ Fæ, N°J¡°„-J¡°u„ Ju¡ Ÿt°fi NÃ∫∏w _bh~> Fæ $ bF Âÿ∫_bR¡≈ fiFÙ* Fæ $ (Ÿ‡≈¥dÕ
Âÿ∫°u* J¡° <fiTu@ F°u ı°fiu ≈≤ Âÿ∫_bR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d B‹¸>° J¡° ˚Ù <fiTu@ •∫°u* fiFÙ* F°uy° ? ÎuŸÙ
N°„aJ¡° J¡≤ J¡Fwu Fæ* $) N°æ≤ fi Fæ B‹¸>° Ÿu NÔy $ B‹¸>° tu* Âÿ∫w° J¡° <fiTu@ Ÿ Ÿt∫ F°u ŸJ¡w°, ıf
B‹¸>° Ju¡ N<w¿≤•w J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤° B‹¸>° F°uw°, bF w°u Fæ fiFÙ*, ∫F ˚°b Fæ $$24$$ w°Âÿ∫˚°b f®Ê Ÿu JC¡~>
Ì¥Ÿ≤u R¡≈ Ÿu <Ìw ı°u JC¡~> S°un°-Ÿ° ŸtCÃS°fi Fæ, bFÙ ∫F ıywg J¡° ≈®<w˚°Ÿ Fæ $ N°æ≤ bF y∏@bÕfiy≤
Ju¡ N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ „¥∏∫_bR¡≈ FÙ Fæ $$25$$
Ÿa∏∫°Ÿ-bdÕfi J¡∑ ≈≈<W Ju¡ <ÔÎ f®Ê tu* ıyÌ°≤°u≈ Ju¡ Ÿt°fi FÙ f®Ê Ju¡ Na„˚¥w ≈®Ã∫uJ¡ ıÙb tu*
NFa˚°b°º∫°Ÿ t°fifi° ∫C•w Fæ $ oŸ<ÔÎ oŸ <bT∫ tu* N°y®F J¡≤fi° ™>ÙJ¡ fiFÙ* ı≥ªw°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
" tæ'* oŸ ≈®J¡°≤ J¡° J¡°uoÕ ÎJ¡ N<fibÕªfiÙ∫ ˚°b ∫°fiÙ NFaJ¡°≤°º∫°Ÿ ≈®Ã∫uJ¡ ıÙb tu* Ã≈∏fi FCN°
Fæ, ı°u <ª<w Ju¡ J¡≤°un°u*-J¡≤°un°u* Na„°ua Ÿu ≈¿≤J¡¿v≈w Fæ $ oŸJu¡ ≈®<w ˚Ô° J¡°æfi-Ÿ° N°y®F ? $$26$$
" tæ*' oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ∫F NFa˚°b N≈fiu N<@‹™>°fi_bR¡≈ f®Ê Ÿu b°_wb tu* <˚∏fi Fæ FÙ fiFÙ*, Ju¡bÔ
NI°fi Ÿu ŸŸu <˚∏fi-Ÿ° ¿_Sw ı°fi ≈nw° Fæ; •∫°u*<J¡ ≈¨SJg¡Ãb J¡° fi°t Fæ ≈¿≤h~>uÌ, N°æ≤ bF f®Ê
tu* Fæ fiFÙ* $ N°æ≤ "NŸBq≈' tæ* fiFÙ* F¥≥,' ∫°u* Ÿf J¡°uoÕ ı°fiw° Fæ $ ÎuŸÙ ¿_S<w tu* Nby∏w° F°ufiu Ÿu ≈¨SJg¡Ãb
J¡∑ ≈≈<W N°æ≤ ≈¨SJg¡Ãb F°ufiu Ÿu Nby∏w° J¡∑ ≈≈<W-ofi Ì°ufi°u* tu* <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ju¡ Ã∫°y tu* ≈≈<W≤<Fw
≈¨SJg¡Ãb J¡° FÙ Nbÿ∫ Ã∫°y J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ, ∫F ˚°b Fæ $$27$$
NF∏w° Ju¡ <bT∫ tu* J¡F° y∫° ∏∫°∫ |¸>°<Ì <bT∫°u* tu* F°ufiub°Ôu ttw°˚°b tu* ˚Ù Ôy°fi° ª°<FÎ,
∫F <Ì©Ô°wu FCÎ w∏t¥Ô˚¥w NF∏w°º∫°Ÿ Ju¡ Ã∫°y J¡°u F٠» J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu NFa˚°b ≈®Ã∫Jg¡ªæw∏∫ Ÿu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ ≈®Ã∫Jg¡ ªuwfi Ÿu |¸>°<Ì<bT∫°u* tu* F°ufiub°Ô°
ttw°˚°bR¡≈ f∏Ì≤ ˚Ù ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ $ ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* Ì°ufi°u* ≈®J¡°≤ Ju¡ ˚°b, Ÿ°y≤ Ju¡ Ÿt°fi, ≈¥dÕ
f®ÊR¡≈ FÙ Fæ*; oŸ<ÔÎ NF∏w° Ju¡ ≈®<w N°y®F FÙ •∫° ? ∫°fiÙ NF∏w° J¡° N°y®F ∫C•w fiFÙ* Fæ $$28$$
ıf wwg-wwg <bT∫°u* J¡∑ <b<ª`w° Ÿu <ª`-<b<ª` F°uJ¡≤ NFa wS° ttw°<Ì _bR¡≈ Ÿ‡≈¥dÕ <bJ¡v≈˚uÌ°u*
J¡° _kC¡≤d F°uw° Fæ, wf fiJ¡∑ ŸW° J¡∑ _k¥¡<wÕ tu* <fi¿tW, wÙfi°u* Nb_S°N°u* tu* NfiCyw, ÎJ¡t°`
Ÿa<bß°≤_b˚°b Îba Ÿf <bJ¡v≈°u* Ju¡ N°yt N°æ≤ N≈°∫ tu* Ÿ°sÙ F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤Ffiub°Ôu ≈®Ã∫y°Ãt° tu*
ÎJ¡Ãb J¡° ˚Ù _kC¡≤d F°uw° FÙ Fæ $ ÎuŸÙ Nb_S° tu* Ÿtu* ˚Ù N°y®F J¡≤fi° ∫C•w Fæ, <k¡≤ bF •∫°u* fiFÙ*
<J¡∫° ı°w° ? $$29$$ •w ≤Ù<w Ÿu <bª°≤J¡≤ Ÿ°≤ N°æ≤ NŸ°≤ Ju¡ <b˚°y J¡° I°fi ≈®°›w J¡≤ ªCJu¡
≈C”T J¡∑ fC<] tu* NFa N°æ≤ ttw° Ju¡ N°y®F J¡° ı°u ≈¿≤s∫ F°uw° Fæ, ŸÙŸu Ÿf k¡Ô°u* tu* N_≈¨F°R¡≈
Ã∫°y NSÕw# <Ÿ] F°u ı°w° Fæ $ Ÿu FÙ I°<fi∫°u* fiu "Ÿa∏∫°Ÿ' J¡F° Fæ $$30$$
1450 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N°æ≤ ŸŸu Ÿf ŸaJ¡v≈°u* J¡° Ã∫°yR¡≈ NŸay <Ÿ] F°uw° Fæ ∫F ≈®St ≈®ÿfi J¡° ˚Ù W≤ F°u ªCJ¡°,
∫F J¡Fwu Fæ* $
ŸaJ¡v≈Ÿt¥F°u* J¡° ı°u Ã∫°y Fæ, bFÙ NŸay (N°Ÿ<•w J¡° N˚°b) J¡F° y∫° Fæ $ (ª°æSu ≈®ÿfi J¡°
W≤ Ìuwu Fæ*) Ÿ˚Ù ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈Ÿt¥F°u* tu* ˚uÌ°b˚°Ÿ≤<Fw ı°u oÕÿb≤t°` J¡∑ ÎJ¡ ˚°bfi° Fæ - Ÿ˚Ù
Ju¡ ≈°Ì°fiJ¡°≤d Ÿb°Õ∏w∫°ÕtÙ oÕÿb≤ FÙ Ÿ w≤F J¡°∫°u˘ tu* ≈®b¨W J¡≤°wu Fæ*, ∫F Ÿf Δ∫bF°≤ ŸÙ Ju¡
<bÔ°Ÿ Fæ*, oŸ w≤F J¡∑ ı°u oÕÿb≤ tu* w∏t∫w° J¡∑ ˚°bfi° Fæ-∫FÙ (Ÿtu* Ÿ˚Ù Δ∫bF°≤°u* J¡°u Ÿt<≈Õw
J¡≤ Ìufi° FÙ) oÕÿb≤°≈Õd J¡F° y∫° Fæ $$31$$ oŸ <ªÌ°Ãt° tu* NI°fi Ju¡ J¡°≤d ofi ıÙb, ıywg N°<Ì
J¡° fi°t Ÿu FÙ ˚uÌ Fæ, ≈≤t°SÕw# ∫F fi°tR¡≈°ÃtJ¡ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg f°u@°ÃtJ¡ Fæ, Nw# ıywg ÎJ¡ f®Êt∫
FÙ Fæ, oŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù Ÿa„∫ fiFÙ* Fæ $$32$$
Ÿu F٠» J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ˚yb°fig N≈fiÙ Ÿb°ÕÃtJ¡ <b˚¥<w J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
<Ì„°Î≥ tæ* F¥≥, ıywg tæ* F¥≥, J¡t°u˘ J¡° N°Z∫ tæ* F¥≥ N°æ≤ J¡tÕ ˚Ù tæ* FÙ F¥≥ $ J¡°Ô tæ* F¥≥, Nπæw N°æ≤
πæw tæ* F¥≥ wS° Nπæw N°æ≤ πæwR¡≈Ù N≈fiu ≈≤ N°æ≤ N≈≤ Ì°u R¡≈ N°æ≤ fiŸu <fi∫‡∫ ıywg tæ* FÙ
F¥≥ $$33$$ ∫°u* Ì°u R¡≈°u*b°Ôu tCHtu* N<@J¡°≤ Ju¡ w°≤w‡∫ Ÿu N≈fi° tfi Ôy°J¡≤ ¿_Sw ≤F°u, w°Â„
_bR¡≈b°Ôu tCHtu* bæŸu FÙ ˚•w F°uN°u ∫°fiÙ Zbd, J¡∑wÕfi N°<Ì fib ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚<•w Ÿu ∫C•w
F°uN°u, I°fi∫I Ÿu ∫° J¡tÕ∫I Ÿu w°Â„_bR¡≈ tu≤u ∫ıfi„ÙÔ F°uN°u, •w_bR¡≈ tCHu fit_J¡°≤
J¡≤°u N°æ≤ tu≤Ù „≤d tu* ≤F°u $ J¡Fu y∫u Ì°ufi°u* ≈®J¡°≤°u* Ÿu ˚Ù tCHtu* <ªW Ôy°J¡≤ Ÿ°s°wg ∫° ≈≤‡≈≤∫°
_b°Ãt˚¥w tCHJ¡°u FÙ ≈®°›w J¡≤°uyu $$34$$
∫°u* ˚yb°fig Ÿu J¡Fu y∫u NıCÕfi # fi Ì°ufi°u* R¡≈°u* J¡∑, fiJ¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ ∫°uÀ∫ N<@J¡°≤ J¡∑ N°æ≤
J¡°Ô Ju¡ <b˚°y J¡∑ - <ıI°Ÿ° J¡≤wu F…Î ≈¥~>wu Fæ* $
NıCÕfi fiu J¡F° # Fu Ìubu„, N°≈Ju¡ bu ≈≤ N°æ≤ N≈≤ Ì°u R¡≈ Jæ¡Ÿu Fæ* ? N°æ≤ N≈fiÙ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ <J¡Ÿ
Ÿt∫ <J¡Ÿ R¡≈ J¡° N°Z∫ J¡≤ tæ* ¿_Sw ≤Fq≥ ? $$35$$ ZÙ˚yb°fig fiu J¡F° # Fu ≈°≈„¥∏∫ NıCÕfi, ∫F
ı°fi Ô°u <J¡ tu≤u Ì°u R¡≈ Fæ* - ÎJ¡ w°u Ÿ°t°∏∫ R¡≈ ∫°fiÙ ŸbÕıfiŸ°@°≤d (ŸCf°u@) N°æ≤ ÌqŸ≤° ≈≤t
ÃJ¨¡‹¸> ∫°fiÙ N„C] <ªWb°Ô°u* Ÿu Ì…≤<@y‡∫ $ F°S N°<Ì Ÿu ∫C•w, „a©, ªJ®¡, yÌ° N°æ≤ ≈μ @°≤d
J¡≤fiub°Ô° tu≤° Ÿ°t°∏∫R¡≈ Fæ N°æ≤ ı°u tu≤° <bJ¡°≤b<ıÕw, N<πwÙ∫, N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu ≤<Fw ≈≤tR¡≈
Fæ; bF f®Ê, N°Ãt°, ≈≤t°Ãt° N°<Ì „ÆÌ°u* Ÿu J¡F° ı°w° Fæ $$36,37$$ ≈°SÕ, ıf wJ¡ wCt N≈®fC]
F°uJ¡≤ Nfi°ÃtIR¡≈ Ÿu ¿_Sw F°u wf wJ¡ w°u ªwC˚CÕı°J¡°≤ Ìub J¡∑ ≈¥ı° tu* FÙ wÃ≈≤ ≤F°u $$38$$
wÌfi∏w≤ wCt <ªW„C<]J®¡t Ÿu Ÿa≈®fC] F°uJ¡≤ ≈≤t ÃJ¨¡‹¸>, N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu ≤<Fw tu≤u Ÿ R¡≈ J¡°u
ı°fi ı°N°uyu, <ıŸJu¡ I°fi Ÿu ≈®°dÙ oŸ ŸaŸ°≤ tu* <k¡≤ Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $$39$$ Fu N¿≤tÌÕfi, ∫F
ŸyCd Ìub J¡° ˚ıfi tæ*fiu wCtŸu <ªW„C<] Ju¡ N˚°b J¡∑ Ÿa˚°bfi° J¡≤Ju¡ FÙ J¡F° Fæ $ ∫<Ì wC‡F°≤° <ªW
<bI°fiæJ¡_b˚°b f®Ê Ju¡ I°fi J¡≤fiu Ju¡ ∫°uÀ∫ F°u y∫° Fæ ∫°fiÙ N≈fiu <ªW J¡°u <b„C] F…N° t°fiwu F°u, wf
w°u tCH oÕÿb≤ J¡∑ N°Ãt° J¡°u (≈°≤t°<SÕJ¡_bR¡≈˚¥w „°u<@w wÃ≈Ì°SÕ J¡°u) N°æ≤ N≈fiÙ N°Ãt° J¡°u
(„°u<@w Ãba ≈Ì°SÕR¡≈ N°Ãt° J¡°u) ÎJ¡≤ŸJ¡≤ N©^±> ≈¿≤≈¥d°ÕÃt° J¡° wÃJ¡°Ô N°Z∫ J¡≤°u NS°Õwg
oŸJ¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤Ju¡ w<∏fi‹™> F°u ı°N°u $$40$$
ŸyÕ - 53] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1451
"tæ* <Ì„°_bR¡≈ Fq≥' "tæ* ıyBq≈ Fq≥' oÃ∫°<Ì <b˚¥<w∫°u* Ju¡ ≈Ìu„ J¡° ˚Ù fi -fi ≈Ì°S°u˘ Ju¡
N<@‹™>°fi˚¥w _b-_bR¡≈ Ju¡ Ÿa„°u@fi tu* FÙ w°Ã≈∫Õ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≈°SÕ, "∫F tæ* Fq≥' N°æ≤ "∫F ˚Ù tæ* Fq≥' oÃ∫°<Ì ı°u JC¡~> tæ* J¡Fw° Fq≥, bF Ÿf oŸ N≈≤°us N°Ãtw[b
J¡° FÙ tæ* wC‡Fu* ≈Ìu„ Ìuw° Fq≥ $$41$$
tu≤u ≈Ìu„ Ju¡ I°fi Ÿu wÃJ¡°Ô FÙ N≈fiu _bR¡≈ tu* wC‡Fu* <bZ°<∏w ≈®°›w F°u ı°∫uyÙ, ∫°u* ß°Fb¨<]
Ju¡ <ÔÎ <Ÿ]bwg t°fiJ¡≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu NıCÕfi, tæ* ŸtHw° Fq≥ <J¡ tu≤u ≈Ìu„ Ÿu wCt ˚ÔÙ ≈®J¡°≤ ≈®fC] F°u ªCJu¡ F°u, f®Ê≈Ì tu* <bZ°<∏w
≈° ªCJu¡ F°u N°æ≤ ŸbÕ-ŸaJ¡v≈°u* Ÿu ˚Ù tC•w F°u ªCJu¡ F°u $ Nf wCt ŸÃ∫ Îba N<πwÙ∫ N°Ãt_bR¡≈ F°uJ¡≤
¿_Sw ≤F°u $$42$$ ≈°SÕ, ∫°uy Ÿu ∫C•w N∏w#J¡≤db°Ôu N°æ≤ <ª≤J¡°Ô Ju¡ ∫°uy°U∫°Ÿ Ÿu ŸbÕ` Ÿ∏t°`
J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤fiub°Ôu f®ÊI F°uJ¡≤ wCt Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* tu* N<@‹™>°fiR¡≈ Ÿu NfiCyw N°Ãt° J¡°u wS°
Ÿ N°Ãt° tu* Nº∫_w Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* J¡°u Ìu©°u $$43$$ ı°u f®ÊI "Ÿf bF f®Ê FÙ Fæ' ∫°u* Îu•∫ J¡°
N°Z∫ J¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* tu* ¿_Sw N°Ãt° J¡°u ˚ıw° Fæ, bF Ÿf ≈®J¡°≤ Ÿu ∫°fiÙ Ÿt°<@b¨<W ∫°
Δ∫bF°≤b¨<W Ÿu ¿_Sw ≤Fw° F…N° ˚Ù ≈Cfi# oŸ ŸaŸ°≤ tu* Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $$44$$
_b∫a FÙ "ŸbÕ˚¥w_St°Ãt°fitg oŸ ÿÔ°uJ¡ Ju¡ w°Ã≈∫Õ J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
Fu NıCÕfi, ŸbÕ„ÆÌ J¡° NSÕ Fæ ÎJ¡Ãb N°æ≤ bF ÎJ¡„ÆÌ°SÕ N°Ãt° J¡° (_b˚°b Fæ) $ bF N°Ãt° ˚Ù
"fi Ÿwg Fæ N°æ≤ fi NŸwg Fæ' ∫°u* <ıŸ <J¡ŸÙJ¡°u ıf NfiC˚¥w F°uw° Fæ wf „Ù|® FÙ Ÿu Jæ¡bv∫ ≈®°›w F°u
ı°w° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ıf Ÿf ˚¥w°u* tu* N<@‹™>°fiR¡≈ Ÿu ¿_Sw N°Ãt° J¡°u Ìu©w° Fæ wf bF
ŸbÕ„ÆÌ Ju¡ NSÕ-N<@‹™>>°fi_bR¡≈ Ÿu N<w¿≤•w ÌqŸ≤uJ¡° Ô°˚ fi F°ufiu Ÿu ÎJ¡Ãb FÙ F°uw° Fæ $ bF ÎJ¡
„ÆÌ°SÕ ≈®Ã∫y°Ãt° Ju¡ _b˚°b tu* ≈∫Õb<Ÿw F°uw° Fæ $ bF N°Ãt° ˚Ù fi Ÿwg Fæ ∫°fiÙ fi wÙfi t¥wÕ˚¥w°u* Ju¡
_b˚°bb°Ô° Fæ N°æ≤ fi NŸwg Fæ ∫°fiÙ fi Nb<„‹¸> Ì°u Ÿ¥‚t˚¥w°u* Ju¡ _b˚°bb°Ô° Fæ, <J*¡wC ˚¥t°fiaÌ
<ªÌuJ¡≤Ÿ _b˚°b FÙ Fæ $ Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ _b˚°b Ÿu ∫C•w N°Ãt° <ıŸJu¡ NfiC˚b≈S tu* N°w° Fæ, Ÿu
wÃsd FÙ ∫°fiÙ Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ I°fi°uÃ≈<W Ju¡ NΔ∫b<Fw W≤sd tu* FÙ ı∏t N°<Ì <bJ¡°≤°u* Ÿu ≤<Fw,
˚¥t°fiaÌ_bR¡≈ Jæ¡bv∫ ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $$45$$
<J¡ŸÙ Ju¡ π°≤° NfiC˚¥w fi F°ufiu Ÿu Ÿ N°Ãt° tu* ≈®Ÿ•w F…oÕ NÃ∫aw ≈≤°usw° J¡° <fib°≤d J¡≤wu Fæ* $
wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* Ju¡ <ªW°u* tu* ˚Ùw≤ ≈®J¡°„ J¡≤fiub°Ô° ı°u N°Ô°uJ¡ Fæ N°æ≤ I°<fi∫°u* J¡∑ NfiC˚¥<w tu*
Ÿ°sÙR¡≈ Ÿu ı°u N°R¡» Fæ, bFÙ NFa„ÆÌ J¡° Ô‚∫ N°Ãt° Fæ - ∫FÙ <fiÿª∫ Fæ ∫°fiÙ ∫S°SÕ <bª°≤
Fæ $$46$$ Fu ˚°≤w, wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* ¿_Sw ıÔ°u* Ju¡ ˚Ùw≤ ı°u ≤Ÿ°fiC˚b <bΩt°fi Fæ, y«¡ Ju¡
<bJ¡°≤_bR¡≈ Ìq@ N°<Ì Ju¡ ˚Ùw≤ ı°u ≤Ÿ°fiC˚b ¿_Sw Fæ, Ôbd N°<Ì Ju¡ ˚Ùw≤ ı°u ≤Ÿ°fiC˚b ¿_Sw
Fæ wS° oÕ©, t@C N°<Ì Ju¡ ˚Ùw≤ ı°u ≤Ÿ°fiC˚b ¿_Sw Fæ; bFÙ oÌa≈Ì°SÕ ∫°fiÙ ∫F N°Ãt° Fæ ∫FÙ
<fiÿª∫ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ ∫°u* ı°u ŸfJu¡ NfiC˚b°u* J¡° <bT∫ F°uw° Fæ, Ÿtu* w°u NÃ∫aw ≈≤°usw° J¡∑
≈®Ÿ<•w FÙ fiFÙ* Fæ $$47$$ Ÿ‡≈¥dÕ „≤Ù≤°u* Ju¡ ˚Ùw≤ <bT∫ Ÿt¥F°u* Ÿu <fitCÕ•w, NwÎb Ÿ¥‚tR¡≈ Ÿu
ı°u NfiC˚b ¿_Sw Fæ, bFÙ ∫F ŸbÕΔ∫°≈Ù N°Ãt° Fæ $$48$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ‡≈¥dÕ Ìq@°u* Ju¡ ˚Ùw≤ |Ù
¿_Sw FÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ ˚Ùw≤ N<@‹™>°fiR¡≈ Ÿu N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ ÌuF°u* Ju¡ ˚Ùw≤
1452 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈®J¡°„J¡R¡≈ Ÿu bF ≈≤t°Ãt° ¿_Sw Fæ $$49$$
‹¸>°∏w°u* π°≤° N°Ãt° J¡∑ ÌuF Ju¡ N∏Ì≤ ¿_S<w J¡° <b„ÌR¡≈ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu ŸtCB Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ ≤Ãfi°u* tu* ¿_Sw wuı f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ ≈®J¡°„ J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ f°F≤-˚Ùw≤
≈®J¡°„ J¡≤fiub°Ô° wuı_bR¡≈ tæ* ÌuF°u* Ju¡ ˚Ùw≤ <bΩt°fi ≤Fw° F…N° ˚Ù N<bΩt°fi-Ÿ° Fq≥ $$50$$
"NŸa¿_Sw ob' oŸ J¡Sfi J¡° w°Ã≈∫Õ, ı°u <J¡ N°Ãt° J¡∑ NÔu≈J¡w° fwÔ°fi° FÙ Fæ, N∏∫ ‹¸>°∏w°u*
π°≤° <b„ÌR¡≈ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ w≤F Fı°≤°u* |¸>°u* Ju¡ f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ N°J¡°„ ¿_Sw Fæ, ŸÙ w≤F wÙfi°u* ıywg tu* ¿_Sw
„≤Ù≤°u* Ju¡ ˚Ù f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ tæ* ¿_Sw Fq≥ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ fi |¸>°u* Ju¡ f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ ¿_Sw F°uw°
F…N° ˚Ù N°J¡°„ ıæŸu NÔu≈J¡ (<fiÔuÕ≈) FÙ Fæ, bæŸu FÙ „≤Ù≤°u* Ju¡ f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ ¿_Sw F…N° N°Ãt°
˚Ù NÔu≈J¡ FÙ Fæ $$51$$
Ÿt_w ÌuF°u* Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw F°uJ¡≤ N∏w∫°ÕtÙR¡≈ Ÿu fiJ¡° <b@°≤J¡ F°ufiu ≈≤ ˚Ù bF (N°Ãt°)
NÔ‚∫ FÙ Fæ, oŸtu* ‹¸>°∏w fwÔ°wu Fæ* $
ŸæJ¡n°u* t°u<w∫°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* Ju¡ <~>B°u* tu* ¿_Sw ≈®°uw-N°J¡°≤b°Ô° w∏wC ıæŸu Ô<sw fiFÙ* F°uw°, bæŸu
FÙ Ô°©°u* ÌuF°u* Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw ∫F N°Ãt° Ô<sw fiFÙ* F°uw° $$52$$
bF°≥ N<@‹™>°fiR¡≈ Ÿu <fi<bÕJ¡°≤ N°Ãt° J¡∑ ı°u ¿_S<w Fæ, bFÙ f®ÊR¡≈w° Fæ N°æ≤ bFÙ <`J¡°Ô°f°<@w
ŸÃ∫ Fæ $ N°æ≤ ı°u t°u<w∫°u* tu* w∏wC J¡∑ fi°o˘ N∏w∫°ÕtÙR¡≈ Ÿu ¿_S<w Fæ wS° ı°u ≤Ãfi°u* tu* ≈®˚° J¡∑ fi°o˘
≈®J¡¸> ıÙbR¡≈ Ÿu ¿_S<w Fæ, Nº∫_w ≈Ì°S°u˘ J¡∑ N≈us° J¡≤fiub°ÔÙ bu Ì°ufi°u* ¿_S<w∫°≥ ı°y<wJ¡ Δ∫bF°≤°u*
Ju¡ Ÿaª°Ôfi Ju¡ <ÔÎ FÙ J¡¿v≈w Fæ* $ oŸ<ÔÎ ∫S°SÕ tu* fi J¡°uoÕ t°≤fiu ∫°uÀ∫ Fæ, fi t°≤fiub°Ô° Fæ, fi
t≤d≈®∫C•w (<F*Ÿ°≈®∫C•w) ≈°≈ Fæ N°æ≤ fi J¡°uoÕ _b°Ãt° Ÿu N<w¿≤•w ŸJ¡° (<F*Ÿ°≈®∫C•w ≈°≈ J¡°)
k¡ÔÌ°w° FÙ Fæ; oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
f®Ê° Ÿu ÔuJ¡≤ w¨d≈∫Õ∏w <ıwfi° ˚Ù ≈Ì°SÕ-Ÿt¥F Fæ, Ÿtu* ŸW°Ÿ°t°∏∫R¡≈ Ÿu ı°u ¿_Sw Fæ;
<bπ°fig Ô°uy Ÿu FÙ <fiÃ∫ N°Ãt° ı°fiwu Fæ* $$53$$ oŸ<ÔÎ NfiuJ¡<b@ ˚®t°uÃ≈°ÌJ¡ NI°fi Ÿu J®¡t„#
NF∏w° N°<Ì wS° ıyW° N°<Ì Ÿu ∫C•w <J*¡<ªwg _kC¡¿≤w N°J¡°≤b°Ô° bF f®Ê f®ÊR¡≈ Ÿu FÙ ¿_Sw
≤Fw° Fæ, N∏∫R¡≈ Ÿu fiFÙ* $$54$$ ª¥≥<J¡ ∫F ıyBq≈ N°Ãt° FÙ Fæ, Nw# "∫F t°≤° ı°w° Fæ' ∫° "∫F
t°≤w° Fæ' oŸtu* <bT∫ FÙ •∫° Fæ ? NS°Õwg fi J¡°uoÕ t°≤w° Fæ ∫° fi J¡°uoÕ t°≤° FÙ ı°w° Fæ $ Fu NıCÕfi, „C˚
Îba N„C˚ _bR¡≈ ıywg Ju¡ Ì…#©°u* Ÿu oŸJ¡° •∫° <Ô›w F°uw° Fæ ? NS°Õwg JC¡~> fiFÙ* $$55$$
Nº∫_w F…Î b@°<Ì Ì°uT°u* Ÿu N°Ãt° <Ô›w fiFÙ* F°uw°, oŸtu* ÌqŸ≤° ‹¸>°∏w fwÔ°wu Fæ* $
≈®<w<f‡f°u* Ju¡ ŸÂ„ fi‹¸> F°u ≤Fu ≈Ì°S°u˘ tu* Ì≈Õd-ŸÂ„ ∫°fiÙ ≈®<w<f‡f°u* Ju¡ fi‹¸> F°ufiu ≈≤ ˚Ù Ì≈Õd
J¡∑ fi°o˘ Ÿ°<s_bR¡≈ Ÿu ¿_Sw N<bfi°„Ù N°Ãt° J¡°u ı°u Ìu©w° Fæ, bFÙ Ÿ‡∫ÀÌ„ÙÕ Fæ $$56$$
Ÿt_w ÌuF°u* tu* "tæ*' ∫°u* ˚°Ÿt°fi <ªÌa„ FÙ NFa≈Ì°SÕ Fæ, ın_bR¡≈ ÌuF, o¿∏B∫ <bT∫°a„ NFa≈Ì°SÕ
fiFÙ* Fæ - ∫F <b˚°y°u<•w ˚Ù Ì≈Õd tu* ≈®<w<f¿‡fw F…Î ÌqŸ≤u NfiuJ¡ Ì≈Õd°u* N°æ≤ |¸>°<ÌJ¡°u* tu* Δ∫°b¨W
Ì≈Õd_bR¡≈ J¡° ≈¿≤ª∫ J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ Ì≈Õd-NÌ≈Õd-<b˚°y°u<•w J¡∑ fi°o˘ FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≈°^±C>fiaÌfi, "Ÿt_w „≤Ù≤°u* tu* ≈®J¡°„t°fi ªuwfi°a„ FÙ tæ* Fq≥' N°æ≤ "ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì ın Na„
ŸyÕ - 54] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1453
tæ* fiFÙ* Fq≥' - oŸ ≈®J¡°≤ J¡° NSÕ<b˚°y N°æ≤ „ÆÌ<b˚°y ı°u tCHŸu J¡F° ı°w° Fæ, bF Ì≈Õd_bR¡≈ J¡°
≈¿≤ª∫ J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ Ì≈ÕdNÌ≈Õd <b˚°y J¡Sfi Ju¡ ŸÂ„ N°Ãt_bR¡≈ J¡° ≈¿≤ª∫ J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ
J¡F° ı°w° Fæ $ Ì≈Õd Ju¡ ŸÂ„ <Ô›w fi F°ufiub°Ô° N<πwÙ∫ N°ÃtR¡≈ tæ Ÿb°ÕÃt° Fq≥ $ ŸÙ w≤F J¡° wCt
tCHu w[bw# ı°fi°u $$57$$ NıCÕfi, ∫u NFt<˚t°fib°Ôu <ªW tu* ≤Ffiub°ÔÙ Ÿ¨<‹¸>-≈®Ô∫°ÃtJ¡ Ÿf w≤F
J¡∑ <J®¡∫°Î≥ b°_wb tu* N°Ãt° tua ÎuŸu ≈®b¨W F°uwÙ Fæ*, ıæŸu ŸtCB tu* ıÔ J¡∑ w≤ay°<Ì _≈∏Ìfi <J®¡∫°Î≥ ≈®b¨W
F°uwÙ Fæ* $$58$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈bÕw°u* J¡° ≈°≤t°<SÕJ¡ _bR¡≈ ≈°T°dw° FÙ Fæ, b¨s°u* J¡° _bR¡≈ J¡°‹™>w° FÙ
Fæ N°æ≤ w≤ay°u* J¡° _bR¡≈ ıÔw° FÙ Fæ; ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈°≤t°<SÕJ¡ _bR¡≈ N°Ãtw° FÙ
Fæ $$59$$ Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* tu* N<@‹™>°fiR¡≈ Ÿu ¿_Sw N°Ãt° J¡°u, Ÿ N°Ãt° tu* Nº∫_wR¡≈ Ÿu ¿_Sw
Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* J¡°u wS° NJ¡w°Õ N°Ãt° J¡°u ∫°fiÙ ≈®<w<f‡f°u* J¡∑ <ª`-<b<ª` ªu‹¸>°N°u* Ÿu N<Ô›w Ì≈Õd
J¡∑ fi°o˘ J¡wÕ¨Ãb N°<Ì @t°u˘ Ÿu „¥∏∫ N°Ãt° J¡°u ı°u Ìu©w° Fæ, bFÙ f®Ê J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤w° Fæ $$60$$
Fu NıCÕfi, fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ N°J¡°≤°u* Îba <bJ¡°≤°u* b°Ôu w≤ay°u* tu* ıæŸu ıÔ NfiCyw Fæ ∫° J¡¸>J¡ N°<Ì tu*
ŸCbdÕ NfiCyw Fæ, bæŸu FÙ <b<b@ ≈®J¡°≤ Ju¡ Ÿt_w ˚¥w°u* tu* N°Ãt° ˚Ù NfiCyw Fæ $$61$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ıÔ
tu* fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ ªaªÔ w≤ayŸt¥F ≤Fwu Fæ* ∫° ŸCbdÕ tu* J¡¸>J¡ N°<Ì ≤Fwu Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ ≈≤t°Ãt° tu* ∫u
Ÿt_w ˚¥w ˚Ù ≤Fwu Fæ* $$62$$ Fu ˚°≤w, ˚¥w N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°SÕ N°æ≤ f¨FÌg f®Ê-ofi ŸfJ¡°u, Ì≈Õd
wS° Ÿtu* Ju¡ ≈®<w<f‡f J¡∑ fi°o˘, ÎJ¡R¡≈ FÙ ı°fi°u; ofitu* Ôu„t°` ˚Ù ≈¨S•Ãb fiFÙ* Fæ $$63$$ Fu ≈°SÕ,
wÙfi°u* ıywg tu* ıf ÎJ¡t°` <fi<bÕJ¡°≤ f®Ê FÙ Fæ, wf ı∏t N°<Ì ˚°b<bJ¡°≤°u* J¡° N°Z∫˚¥w ÌqŸ≤° •∫°
Fæ ? NSb° wC‡F°≤u f∏@Cb@ N°<Ì ˚°b<bJ¡°≤ ˚Ù J¡F°≥ Fæ ? <J*¡b° ∫F ıywg ˚Ù f®Ê J¡°u ~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤°
•∫° Fæ ? NS°Õwg JC¡~> fiFÙ* Fæ $ Nw# wCt Δ∫SÕ FÙ ofitu* t°uF •∫°u* J¡≤wu F°u ? $$64$$
oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈Ìu„°u* J¡°u ŸCfiJ¡≤ N°æ≤ <fiÿª∫≈¥bÕJ¡ ˚Ùw≤ N˚∫ f®Ê J¡∑ ˚ÔÙ˚°≥<w ˚°bfi°J¡≤
Ÿt<ªW tF°Ãt° Ô°uy ıÙb∏tC•w F°uJ¡≤ oŸ Δ∫bF°≤ ˚¥<t tu* <bª≤d J¡≤wu Fæ* $$65$$
b‚∫t°d Ôsd°u* Ÿu ∫C•w fi ıÙb∏tC•w°u* J¡°u <bÌuFtC…<•w ˚Ù ≈®°›w F°uwÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu
J¡Fwu Fæ* $
Fu ≈°SÕ, t°fi N°æ≤ t°uF Ÿu ≤<Fw, f°F≤ Ju¡ <bT∫°u* tu* N°Ÿ<•w„¥∏∫, N°ÃtI°fi tu* <fi≤w,
<bT∫b°Ÿfi°N°u* Ÿu ≤<Fw, ŸC©, Ì…#© N°<Ì π∏π°u* Ÿu <fitCÕ•w wS° "NFtg' "tt' oÃ∫°<Ì ˚uÌ-≈®Ã∫∫°u*
Ÿu „¥∏∫ Nt¥»t<w tF°Ãt° Ÿ N<bfi°„Ù ≈≤t-≈Ì J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $$66$$
<w≤≈fib°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æbfib°≥ ŸyÕ
ŸC©, Ì…#© N°<Ì Ju¡ Ÿ‡f∏@ tu* FuwC, fiŸu ~C>¸>J¡°≤° ≈°fiu J¡° ≈°∫ wS°
<ıŸJu¡ NbÔ‡ffi Ÿu fiŸu ~C>¸>J¡°≤° F°uw° Fæ-ofi ŸfJ¡° bdÕfi $
"ŸC©, Ì…#© N°<Ì π∏π°u* Ÿu <b<fitCÕ•w tF°Ãt° f®Ê≈Ì ≈°wu Fæ*' ∫F ı°u ≈FÔu J¡F° y∫° Fæ, Ÿtu*
π∏π°u* Ju¡ Ÿ‡f∏@ tu* J¡°≤d •∫° Fæ ? fiŸu ~C>¸>J¡°≤° ≈°fiu J¡° ≈°∫ •∫° Fæ ? wS° <J¡ŸJu¡ NbÔ‡ffi
Ÿu ~C>¸>J¡°≤° F°uw° Fæ ? ofi Ÿf N°„aJ¡°N°u* J¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤wu F…Î N°Ãtw[b J¡° ≈Ìu„ Ìufiu J¡∑ oh~>°b°Ôu
1454 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
˚yb°fig ZÙJ¨¡‹dª∏BıÙ J¡Fwu Fæ* $
ZÙ˚yb°fig fiu J¡F° # Fu tF°f°F°u, <k¡≤ tu≤u Wt bªfi ŸCfi°u, <ı∏Fu* ≈®ut Ÿu ŸCfifiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu
wCtŸu tæ* Ju¡bÔ J¡v∫°d J¡∑ J¡°tfi° Ÿu J¡Fw° Fq≥ $$1$$
Ÿtu* ≈FÔu "<bT∫ FÙ ŸC©-Ì…#©R¡≈ Fæ*' ∫°u* N˚uÌ-˚®t J¡° <fi≤°Ÿ J¡≤ ≤Fu ˚yb°fig J¡Fwu Fæ* $
Fu J¡°æ∏wu∫, o¿∏Ì®∫°u* Ju¡ <bT∫Ÿ‡f∏@ FÙ „°uw°u‹d°<Ì NfiC˚b°u* Ÿu ı<fiw ŸC©-Ì…#© Ìuwu Fæ* $ Fu
˚°≤w, bu o¿∏B∫-<bT∫-Ÿ‡f∏@ ŸÌ° Ã≈Ωt°fi N°æ≤ <bfiÿ∫t°fi Fæ*, Nw#∏Fu* wCt ŸF°u $$2$$ (∫F°≥
„Ùw N°æ≤ ‹d „ÆÌ Â‹¸>°∏w°SÕJ¡ Fæ* ∫°fiÙ y®Ù‹tJ¡°Ô tu* „Ùw ŸC©Ì Fæ N°æ≤ ‹d Ì…#©Ì Fæ; <„<„≤J¡°Ô
tu* ‹d ŸC©Ì N°æ≤ „Ùw Ì…#©Ì Fæ; oŸ<ÔÎ <bT∫ J¡˚Ù ŸC©-Ì…#©R¡≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡wu $ oŸÙ w≤F
"<w<ws_b' ∫F „ÆÌ bæ≤°À∫ J¡° ˚Ù ≈Ôsd Fæ $ oŸŸu <fi‹J¡TÕ ∫FÙ <fiJ¡Ô° <J¡ <≈®∫ <bT∫°u* Ÿu
<b≤•w F°u ı°N°u N°æ≤ N<≈®∫ <bT∫°u* J¡°u ŸF°u $)
<ıŸ fC<] Ÿu bæ≤°À∫ N°æ≤ <w<ws° - ∫u Ì°ufi°u* <Ÿ] F°uwu Fæ*, Ÿu J¡Fwu Fæ* $
o¿∏B∫°≥, o¿∏B∫°u* J¡° <bT∫ŸaŸyÕ, ŸC©-Ì…#© N°<Ì π∏π ∫° ofiŸu <˚∏fi ı°u JC¡~> ˚Ù Fæ* bu ŸfJu¡
Ÿf Nπ∫, ≈¥d°Õfi∏Ì_b˚°b _b°Ãt° Ÿu w<fiJ¡ ˚Ù ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ* $ Nw# Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ ŸbÕ` N°ÃtÌ„Õfi
Ÿu J¡F°≥ ŸC© N°æ≤ J¡F°≥ Ì…#© F°uy° ? ("<≈®∫wt @fi N°<Ì Ÿ‡≈<W Ÿu tæ* ≈¿≤≈¥dÕ Fq≥' oŸ ˚®°<∏w Ÿu
N°<˚t°<fiJ¡ ŸC© N°æ≤ ŸJu¡ <b∫°uy tu* ∫° N<≈®∫ b_wC J¡∑ ≈®°<›w tu* "tæ* ©<^±>w F…N°' oŸ ˚®°<∏w
Ÿu Ì…#© F°u ŸJ¡w° Fæ, ≈≤awC bF ˚Ù <fi≤b∫b N°Ãt° tu* ≈¥≤d N°æ≤ ©^±>fi J¡° NŸa˚b I°w F°ufiu ≈≤
<fib¨W F°u ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $) N°<Ì-N∏w Ÿu „¥∏∫ wS° Nb∫b≤<Fw _b°Ãt° tu* ≈¥≤d N°æ≤
©^±>fi Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$3$$ <ıŸ tF°t<w J¡∑ <bT∫°u* N°æ≤ o¿∏B∫°u* tu* ŸÃ∫w°-˚®°<∏w
≈„°∏w F°u ı°wÙ Fæ, bF o¿∏B∫<bT∫ ˚®t°ÃtJ¡ ıÙb w[bÌ„ÙÕ N°æ≤ wCv∫ ŸC©-Ì…#© F°uJ¡≤
Nt¨w≈Ì Ju¡ <ÔÎ ∫°uÀ∫ F°u ı°w° Fæ $$4$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ N<≈®∫ Ì…#© N°<Ì N≈fiu-N≈fiu ≈®<wJ¥¡Ô buÌfiÙ∫Ãb_b˚°b J¡° ıf ≈¿≤Ã∫°y
J¡≤u*, w˚Ù w°u bu Ÿfl F°u*yu; ≈≤awC bu Jæ¡Ÿu ŸJ¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ŸJu*¡yu ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<fi≤<w„∫ N°fi∏Ì≤Ÿ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N°Ãt° FÙ Ÿf JC¡~> Fæ, oŸ<ÔÎ ŸC©, Ì…#© N°<Ì Ÿf <bT∫˚uÌ
ÎJ¡ w≤F Ÿu ŸC˚uÌR¡≈ ∫°fiÙ <≈®∫wt @fi, ≈C` N°<Ì_bR¡≈ F°uJ¡≤ FÙ Nb¿_Sw Fæ $ fi π∏π°u* tu* ≈¥bÕ-
J¡°ÔÙfi ı°u ≈®<wJ¥¡Ô buÌfiÙ∫Ãb Fæ, ŸR¡≈ Ÿu w°u bu NŸwg_bR¡≈ FÙ Fæ*, oŸ<Ô∫u bu •∫°u* fiFÙ* ŸFu ı°
ŸJu*¡yu $ NS°Õwg ŸFu FÙ ı° ŸJu*¡yu $$5$$
ŸÙJ¡° _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤ ŸtSÕfi J¡≤wu Fæ* $
Ÿ˚Ù w≤F Ÿu ŸC©-Ì…#©°u* J¡° N<_w[b w<fiJ¡ ˚Ù fiFÙ* Fæ $ N°Ãtw[b FÙ w°u ŸbÕ_bR¡≈ Fæ $
oŸ<ÔÎ Fu ˚B, Nfi°Ãt° J¡∑ ŸW° Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? $$6$$
NŸwg ˚Ù ŸC©, Ì…#© N°<Ì N°Ãt° tu* Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, •∫°u*<J¡ NŸwg J¡° N≈fiu J¡°≤d tu* Ÿtb°∫,
N≈fiÙ ŸW° J¡° Ÿ‡f∏@ NSb° N°ΩsdŸ‡f∏@ FÙ Ã≈<W ≈Ì°SÕ Fæ, oŸ w≤F J¡∑ J¡d°Ì°u<•w (J¡d°Ì
tC<fi Ju¡ tw) J¡° ©^±>fi J¡≤wu Fæ* $
Ì…#© N°<Ì NŸwg ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ŸW° fiFÙ* ≤FwÙ N°æ≤ N°ÃtR¡≈ Nf°<@w Ÿwg-b_wC J¡∑ NŸW°
ŸyÕ - 54] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1455
fiFÙ* ≤FwÙ $ Ÿwg N°æ≤ NŸwg b_wCN°u* J¡° ∫FÙ _b˚°b Fæ, <b≈≤Ùw fiFÙ*; ∫F b°ª°≤‡˚dZC<w Ÿu
<fi¿ÿªw Fæ $ oŸ <bT∫ tu* ∫<Ì ∫F „aJ¡° F°u <J¡ Ÿf <bJ¡°≤ NŸBq≈ F°u*yu w°u <≈^±> N°<Ì tu* Ÿu <J¡ŸÙ
ÎJ¡ <bJ¡°≤ Ÿu N_≈¨‹¸> t¨<WJ¡°R¡≈ ≈®J¨¡<w Ju¡ fi ÌÙ© ≈nfiu Ju¡ J¡°≤d Ÿu ˚Ù NŸBq≈ t°fiu*yu w°u
≈¿≤„uT tu* „¥∏∫w°≈<W F°u ı°∫uyÙ, w°u ∫F „aJ¡° ∫C•w fiFÙ* Fæ $ •∫°u*<J¡ <bJ¡°≤°u* tu* NfiCyw ŸÌgfC<]
<fi<bÕT∫J¡ fi F°u ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d _bw# <bJ¡°≤°u* Ju¡ NŸ[b tu* ˚Ù ≈¿≤„uT tu* „¥∏∫w° fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $
∫<Ì NfiCyw b_wC NŸwg F°uwÙ w°u "|¸># NŸfig' ∫°u* |¸>°<Ì tu* NŸwg J¡∑ NfiCb¨<W F°uwÙ; ≈≤awC bF
"|¸># Ÿfig' ∫°u* ŸBq≈ Ÿu NfiCb¨W F°uwÙ Fæ $ oŸ<Ô∫u Ÿ∏t°` FÙ ≈¿≤„uT tu* ≤Fw° Fæ $ ı°u <bT∫°u* tu*
ŸÌgN<˚t°fi F°uw° Fæ, bF N<@‹™>°fi ŸW° J¡°u ÔuJ¡≤ FÙ F°uw° Fæ, _bw# fiFÙ*; Nw# Ì…#© N°<Ì J¡∑
ŸW° fiFÙ* Fæ N°æ≤ Δ∫°≈J¡ ≈≤t°Ãt° J¡∑ FÙ ŸW° Fæ $$7$$ ıywg ŸÃ∫ Fæ, N°æ≤ <fi≤<w„∫ N°fi∏Ì-
_bR¡≈ f®Ê NŸÃ∫ Fæ-ofi fC<]∫°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ wS° ıywg Îba N°Ãt° Ju¡ N∏w≤°Ô tu* Ì°ufi°u* Ju¡
Ÿa|¸>fi tu* FuwC˚¥w tfi N°æ≤ wt J¡°u, wCh~>Ãb-fC<] Ÿu ~>°unJ¡≤ ı°u <ªÌ°Ãt° Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ,
Ÿtu* wCt ≈®<w<‹™>w F°u ı°N°u $$8$$ Fu NıCÕfi, ∫Ω<≈ N°Ãt° FTÕ, ÀÔ°<fi N°<Ì Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡°
Ÿ°<sR¡≈ Ÿu Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤fiub°Ô° <ª<w_bR¡≈ Fæ N°æ≤ „≤Ù≤ Ju¡ N∏Ì≤ ≤Fw° ˚Ù Fæ, wS°<≈ bF
ŸC©°u* Ÿu fi w°u F<TÕw F°uw° Fæ N°æ≤ fi Ì…#©°u* Ÿu ‡Ô°fi FÙ F°uw° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ FTÕ N°<Ì Âÿ∫
≈Ì°SÕ B‹¸>° Ju¡ @tÕ fiFÙ* F°u ŸJ¡wu $$9$$
wf <k¡≤ J¡°æfi Ì…#©, FTÕ N°<Ì J¡° ˚°yÙ F°uw° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈°SÕ, „≤Ù≤R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…Î ın_bR¡≈ <ªW N°<Ì FÙ Ì…#© Ju¡ ˚°yÙ F°uwu Fæ* $ ofi <ªW
N°<Ì Ju¡ fi‹¸> ∫° sÙd F°ufiu ≈≤ N°Ãt° J¡° JC¡~> ˚Ù fi‹¸> fiFÙ* F°uw° $$10$$ <≈®∫ ≈°SÕ, ÌuF N°<Ì Ì…#©
N°<Ì Ju¡ ˚°u•w°R¡≈ Ÿu ı°u ∫F <ªW°<Ì|<¸>w ınw°≈®@°fi ıÙbR¡≈ Nb¿_Sw Fæ, Ÿu NI°fib„
Ã≈∏fi t°∫°˚®t FÙ wCt ı°fi°u $$11$$ Nw# N°Ãt° Ÿu ≈¨SJg¡˚¥w ÌuF N°<Ì JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ* N°æ≤ fi
Ì…#© N°<Ì FÙ N≈fiÙ JC¡~> ŸW° ≤©wu Fæ*, Nw# J¡°æfi ≈Ì°SÕ <J¡ŸJ¡° NfiC˚b J¡≤uy° ? NS°Õwg J¡°uoÕ
<J¡ŸÙJ¡° NfiC˚b fiFÙ* J¡≤uy° $$12$$ Fu ˚°≤w, ª¥≥<J¡ Âÿ∫t°fi ∫F Ì…#© f®Ê Ju¡ NI°fi Ÿu ı<fiw
ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚®°<∏w FÙ Fæ, Nw# w[bI°fi Ÿu bF fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, oŸ <bT∫ tu* tæ* wC‡Fu* ‹¸>°∏w
fwÔ°w° Fq≥ $$13$$ <ıŸ ≈®J¡°≤ ≤≠ıC Ju¡ NI°fi Ÿu Ã≈∏fi FCN° ≤≠ıC tu* Ÿ≈Õ˚∫ ≤≠ıC Ju¡ ∫S°SÕI°fi
Ÿu fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ N°Ãt° Ju¡ NI°fi Ÿu Ã≈∏fi F…Î ÌuF N°<Ì Îba Ì…#©°<Ì ˚∫ N°Ãt°
Ju¡ w[bI°fi Ÿu fi‹¸> F°u ı°wu Fæ* $$14$$
bF f°u@ <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° Fæ ? ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫F <bÿb <fiÃ∫ Îba ≈¥dÕ f®ÊR¡≈ FÙ Fæ, bF fi w°u fi‹¸> F°uw° Fæ N°æ≤ fi Ã≈∏fi FÙ F°uw° Fæ, ∫FÙ
NJ¡°ˆ ŸÃ∫ Fæ, ∫F ı°fi°u N°æ≤ ∫FÙ bF Wt f°u@ Fæ $$15$$ J¡°æ∏wu∫, f®ÊR¡≈Ù tF°fig Ÿ°y≤ tu*
JC¡~> w≤ayR¡≈ Ã≈∏fi F°uJ¡≤ <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ, N°ı f°u@°uÌ∫J¡°Ô tu* f®Ê°bwÕ tu* wCt _kC¡¿≤w F°u
≤Fu F°u, wCt ŸbÕ<b@ <bJ¡°≤b<ıÕw f®ÊR¡≈ FÙ F°u, ≈¨SJg¡ fiFÙ* $$16$$ J¡°Ô, <J®¡∫°, Ìu„, wCt, tæ*
N°<Ì <ıwfiu ≈Ì°SÕ Fæ*, bu ŸfJu¡ Ÿf Ÿ Ÿt®°¸>g Ju¡ ˚Ù Ÿt®°¸>g ≈≤f®Ê Ju¡ ÎJ¡ w≤F Ÿu Ÿæ<fiJ¡ Fæ*,
bu Ÿf f®Ê°Ãt° tu* ÎJ¡ w≤F Ÿu ≈¿≤_≈∏ÌfiR¡≈ Fæ*, Nw# N°Ãt° tu* ˚°b-N˚°b<bJ¡v≈ Fæ* FÙ fiFÙ* $$17$$
1456 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
NıCÕfi, wCt t°fi, tÌ, „°uJ¡, ˚∫, oh~>°, ŸC©, Ì…#© - ∫F Ÿ‡≈¥dÕ NŸBq≈ πæw≈®≈aª ~>°un Ì°u N°æ≤
ÎJ¡t°` N<πwÙ∫ ŸBq≈ F°u ı°N°u $$18$$ wC‡F°≤u π°≤° <J¡∫° ı°fiub°Ô° Ns°æ<FdÙ Ÿufi° J¡° <bfi°„
˚Ù f®ÊR¡≈ FÙ Fæ, Nw# s∫°Ãtfi° ˚Ù f®Ê FÙ <b_wÙdÕ Fæ, oŸ<ÔÎ wCt NfiC˚bR¡≈ „C] f®Ê J¡°u
FÙ f®Êt∫ J¡≤ Ì°u $$19$$ Fu ˚°≤w, ŸC©, Ì…#©, Ô°˚, F°<fi, ı∫ N°æ≤ ≈≤°ı∫ <J¡ŸÙ ≈≤ ˚Ù Â<‹¸>
fi ÌuJ¡≤ ∫C] J¡≤ ≤Fu wCt ÎJ¡t°` f®ÊR¡≈ F°u ı°N°u, •∫°u*<J¡ wCt Nbÿ∫ f®ÊR¡≈ ŸtCB F°u $$20$$
Ô°˚ N°æ≤ NÔ°˚ tu* ŸtfC<] F°uJ¡≤ w[b<fiÿª∫ Ÿu ÌuF°<ÌR¡≈ fi F°uJ¡≤, yCF°≈¿≤¿h~>∏fi b°∫C Ju¡
ŸÂ„, J¡‡≈fi„¥∏∫ F°uJ¡≤ wCt ≈¿_Sw J¡°∫Õ J¡≤°u $$21$$
Ÿf JC¡~> f®ÊR¡≈ FÙ Fæ, oŸ <fiÿª∫ tu* ¿_S≤ ≤Ffi° FÙ Ÿt_w J¡t°u˘ J¡°u tu≤u N≈Õd J¡≤fi° Fæ, oŸ
N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu J¡°æ∏wu∫, ı°u JC¡~> J¡≤wu F°u, ı°u JC¡~> ©°wu F°u, ı°u JC¡~> F°utwu F°u, ı°u JC¡~> Ìuwu F°u N°æ≤
˚<b‹∫ tu* ı°u JC¡~> „°_`°fiCJ¥¡Ô NfiC‹™>°fi J¡≤°uyu; bF Ÿf N°ÃtR¡≈ FÙ Fæ - oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ fC<]
tu* ŸC¿_S≤ F°u ı°N°u $$22$$ ı°u ≈C”T N≈fiu ⁄Ì∫ Ju¡ ˚Ùw≤ <ıŸ <J¡ŸÙ N°J¡°≤ Ÿu ∫C•w F°uw° Fæ
∫°fiÙ N≈fiu <ªW tu* <ıŸ _bR¡≈ J¡∑ » ˚°bfi° J¡≤ Ôuw° Fæ, bF <fi#Ÿa„∫ Ÿu ≈®°›w J¡≤ Ôuw°
Fæ - ∫F <fi∫t Fæ $ oŸ<ÔÎ Fu NıCÕfi, f®Ê_bR¡≈ ŸÃ∫ J¡°u ≈®°›w J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ wCt f®ÊR¡≈
ŸÃ∫t∫ F°u ı°N°u ∫°fiÙ <fi≤aw≤ N≈fiu ⁄Ì∫ tu* f®Ê°J¡°≤ J¡∑ ˚°bfi° J¡≤°u $$23$$ ≈°SÕ, <ıŸu
f®ÊI°fi F°u ªCJ¡° Fæ, bF _b∫a FÙ - Ÿ‡≈¥dÕ J¡°tfi°N°u* J¡∑ <ıŸtu* ≈¿≤Ÿt°<›w ≤FwÙ Fæ, ÎuŸ° -
≈C”T°SÕR¡≈ f®Êk¡Ô ffiJ¡≤ ≈®°≤Æ@b„ ≈®°›w, "f®Ê' oŸ ˚°bfi° Ÿu f°<@w FÙ ªu‹¸>°R¡≈ J¡tÕ
J¡≤w° Fæ $$24$$ ı°u ≈C”T, •w ≤Ù<w Ÿu J¡tÕ tu* NJ¡tÕ Ìu©w° Fæ ∫°fiÙ <fi<‹J®¡∫ f®Ê J¡° NbÔ°uJ¡fi
J¡≤w° Fæ N°æ≤ NJ¡tÕ tu* (<fi<‹J®¡∫ f®Ê tu*) N<bh∫Cw-≈®<w‹™>°R¡≈ Nbÿ∫J¡wÕΔ∫J¡tÕ J¡° NbÔ°uJ¡fi
J¡≤w° Fæ, bFÙ tfiC‹∫°u* tu* <bbuJ¡∑ ≈C”T Fæ; N°æ≤ bFÙ _bR¡≈w# wS° k¡Ôw# N„uTJ¡tÕ J¡≤fiub°Ô°
Fæ $ oŸ<ÔÎ ŸÙJ¡°u <bπ°fi°u* fiu "J¨¡Ã_fiJ¡tÕJ¨¡wg' (N„uT J¡t°u˘ J¡° J¡w°Õ) J¡F° Fæ $$25$$ Fu @fiaı∫,
≈®b¨<W tu* <fi<tW˚¥w Ô°˚°<ÌR¡≈ J¡tÕ-k¡Ô Ÿu ∫C•w tw F°uN°u N°æ≤ NJ¡tÕ tu* ∫°fiÙ ≈®°›w J¡tÕ Ju¡
fi J¡≤fiu tu* wC‡Fu* N°Ÿ<•w fi F°u $ ∫°uy tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ (≈¥bÕJ¡<Sw <Ÿ<]-N<Ÿ] tu* ŸtÂ<‹¸>R¡≈Ù
∫°uy tu* ≈®<w<‹™>w F°uJ¡≤) N°Ÿ<•w ~>°unJ¡≤ J¡tÕ J¡≤wu ªÔ°u $$26$$ J¡t°u˘ tu* N°<Ÿ•w J¡° N°Z∫
fi J¡≤, w[bÂ<‹¸> tu* ≈®t°Ì J¡° N°Z∫ fi J¡≤ N°æ≤ fiæ‹J¡‡∫Õ J¡° ˚Ù N°Z∫ fi J¡≤ Ÿt F°uJ¡≤
∫S°¿_Sw fæ™>u ≤F°u $$27$$ J¡tÕk¡Ô°u* tu* N°Ÿ<•w ~>°unJ¡≤ ı°u ≈C”T <fiÃ∫w¨›w N°æ≤ <fi≤°Z∫ F°uJ¡≤
¿_Sw ≤Fw° Fæ, bF J¡tÕ tu* ˚ÔÙ-˚°≥<w ≈®b¨W F…N° ˚Ù JC¡~> fiFÙ* J¡≤w° $$28$$ <bπ°fig Ô°uy
N°Ÿ<•w J¡°u FÙ J¡w¨ÕÃb J¡Fwu Fæ*, tfi tu* ≈®t°Ì ≤Ffiu ≈≤ J¡tÕ fi J¡≤fiub°Ôu ≈C”T J¡°u bF N°Ÿ<•w
Nbÿ∫ F°uwÙ Fæ, Nw# t¥©Õw° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ t¥©Õw° Ÿu FÙ NfiSÕ≈≤‡≈≤°
F°uwÙ Fæ $$29$$
w[bI°fi Ÿu ≈®t°Ì fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ w°u N°Ÿ<•w fiFÙ* <¸>J¡wÙ, Nw# N°Ÿ<•w≤<Fw Ÿ ≈C”T tu*
NJ¡wÕ¨Ãb _bw# FÙ <Ÿ] F°u ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≈≤t w[bI°fi J¡° N°Z∫ ÔuJ¡≤ N°Ÿ<•w≤<Fw F…Î, Ÿf J¡t°u˘ tu* wÃ≈≤ ˚Ù tF°Ãt° tu* J¡˚Ù ˚Ù
ŸyÕ - 54] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1457
J¡w¨ÕÃb <Ìw fiFÙ* F°uw° $$30$$
NJ¡w¨ÕÃb <Ÿ<] Ÿu ˚¥<tJ¡° J®¡t Ju¡ NfiCŸ°≤ <bÌuF Jæ¡bv∫ wJ¡ J¡∑ <Ÿ¿] F°u ı°wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
J¡w¨ÕÃb°<˚t°fi fi ≤Ffiu Ÿu N˚°u•w¨Ãb J¡∑ <Ÿ¿] F°uwÙ Fæ N°æ≤ ˚°u•w¨Ãb Ju¡ N˚°b Ÿu ŸtæJ¡R¡≈w°
J¡∑ <Ÿ<] F°uwÙ Fæ $ ŸtæJ¡R¡≈w° J¡∑ <Ÿ¿] F°u ı°fiu Ÿu Nfi∏ww° N°æ≤ ŸJu¡ Nfi∏w≤ <b_w¨w
f®ÊR¡≈w° J¡∑ <Ÿ¿] F°uwÙ Fæ $$31$$ Fu NıCÕfi, NfiuJ¡w°R¡≈Ù tÔ J¡° ßyÕ J¡≤Ju¡ ≈≤t°Ãt° Ju¡ Ÿ°S
ÎJ¡Ãb ≈®°›w J¡≤ wCt J¡°∫Õ ∫° NJ¡°∫Õ J¡° (≈®t°Ì Ÿu <fi<T] J¡t°u˘ J¡°) Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤ ≤Fu ˚Ù <J¡ŸÙ
Ju¡ J¡w°Õ fiFÙ* F°uN°uy°u $$32$$ <ıŸ ≈C”T, Ju¡ Ÿ˚Ù J¡tÕ J¡°tŸaJ¡v≈ Ÿu b<ıÕw Fæ* NwÎb I°fiR¡≈Ù
N<Àfi Ÿu ÌÀ@ J¡tÕb°Ôu Ÿ ≈C”T J¡°u Ÿ˚Ù <bπ°fi "≈¿^±>w' J¡Fwu Fæ* $$33$$ ı°u Ÿt, Ÿ°æ‡∫, ¿_S≤,
_b_S, „°aw N°æ≤ Ÿf ≈Ì°S°u˘ Ÿu <fi_≈¨F F°uJ¡≤ Nb¿_Sw ≤Fw° Fæ, bF J¡tÕ∫C•w F°uw° F…N° ˚Ù
NJ¡tÕw° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$34$$ Fu ≈°SÕ, ŸC©-Ì…#©, ≤°y-πuT N°<Ì π∏π°u* Ÿu <fitCÕ•w, <fiÃ∫
Ÿ[b_S, ∫°uy Îba sut Ÿu „¥∏∫ ∫°fiÙ NÔÆ@ b_wC Ju¡ Ô°˚ N°æ≤ ÔÆ@ b_wC J¡° ≈°Ôfi - ofi Ì°ufi°u*
J¡∑ <ª∏w° Ÿu „¥∏∫ N°Ãtb°fig, ≈®°≤Æ@≈®°›w <bT∫°u* ∫° J¡t°u˘ J¡° NfiCŸ≤d J¡≤ ≤Fu wCt ≈¨<SbÙ J¡°u
NÔaJ¨¡w J¡≤fiub°Ôu F°u ı°N°u $$35$$
Ÿf J¡t°u˘ J¡° Ã∫°y J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù ∫<Ì tfi tu* <bT∫°u* Ju¡ ≈®<w N°Ÿ<•w ffiÙ ≤Fu w°u bF Ã∫°y Ì°¿‡˚J¡
Ã∫°y FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu NıCÕfi, ı°u <bt¥i>°Ãt° (J¡°∫Õ-NJ¡°∫Õ Ju¡ <bbuJ¡ Ÿu „¥∏∫) ≈C”T (tC<•w Ju¡ Ÿ°@fi-˚¥w N≈fiu
bæ<ÌJ¡ J¡t°u˘ J¡°u ~>°unJ¡≤) f°F≤ Ÿu J¡tuÕ¿∏B∫°u* J¡° <fi≤°u@J¡≤ (N°≥© N°<Ì J¡°u ıf≤fi tC≥ÌJ¡≤) tfi Ÿu
o¿∏B∫°S°u˘ J¡° („ÆÌ°<Ì <bT∫°u* J¡°) <ª∏wfi J¡≤w° F…N° ¿_Sw ≤Fw° Fæ, bF Ÿ≠ıfi°u* π°≤° N°ÃtbaªJ¡
J¡F° ı°w° Fæ $$36$$
N°æ≤ ı°u tfiŸ<Fw Ÿ˚Ù o¿∏B∫°u* J¡° <fiy®F J¡≤w° Fæ, bF „°˜°fiCŸ°≤ <b<Fw J¡t°u˘ J¡°u J¡≤w° F…N°
˚Ù, fiJu¡ k¡Ô°u* tu* N°Ÿ<•w fi F°ufiu Ÿu, Ÿa∏∫°Ÿ Ju¡ k¡Ô J¡° ˚°yÙ F°uw° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ŸJ¡∑
≈®„aŸ° J¡≤wu F…Î J¡Fwu Fæ* $
Fu NıCÕfi ı°u tCtCsC <bπ°fig I°fiu¿∏B∫°u* J¡° tfi Ÿu Ÿa∫tJ¡≤ ∫°fiÙ ªsC N°<Ì o¿∏B∫°u* J¡°u ≤°y, πuT
N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu Ìq≤J¡≤ J¡tuÕ¿∏B∫°u* Ÿu (<ªW„C<] Ju¡ ≈∫°uyÙ) Z°æw-_t°wÕ J¡t°u˘ J¡°u (oÕÿb≤°≈ÕdfC<]
Ÿu) J¡≤w° Fæ, bF ≈¥b°uÕ•w N°ÃtbaªJ¡ J¡∑ N≈us° J¡FÙ* N<@J¡ Zu‹™> Fæ $$37$$
oŸŸu ∫F <Ÿ] F…N° <J¡ Ÿ‡≈¥dÕ o¿∏B∫°u* J¡° <fiy®F J¡≤ ªCJu¡ Ÿa∏∫°ŸÙ J¡°u FÙ, Ÿ‡≈¥dÕ oh~>°N°u* Ju¡
„°∏w F°u ı°fiu Ÿu, ≈≤t≈C”T°SÕ (t°us) ≈®°›w F°uw° Fæ, ÌqŸ≤u J¡°u fiFÙ* ∫°u* ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ fi<Ì∫°≥ ŸtCB tu* ≈®<b‹¸> F°u ı°wÙ Fæ* ∫°fiÙ ŸtCB˚°b ≈®°›wJ¡≤ ŸÙ tu* <bÔÙfi F°u
ı°wÙ Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤ NªÔ f®Ê tu* ≈®<w<‹™>w F…Î <ıŸ Ÿa∏∫°ŸÙ tu* Ÿf J¡°tfi°Î≥ <tØ∫°ÃbfC<] Ÿu
f°<@w<bT∫ F°uwÙ F…oÕ ≈®<b‹¸> F°u ı°wÙ Fæ* ∫°fiÙ N°Ãt° tu* FÙ <bÔÙfi F°uJ¡≤ ÎJ¡t°` N°ÃtR¡≈w° J¡°u
≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ*; bFÙ Ÿ‡≈¥dÕ NfiS°u˘ J¡∑ „°a<wR¡≈ t°us ≈®°›w J¡≤w° Fæ, fi <J¡ <bT∫°u* J¡∑ J¡°tfi°
J¡≤fiub°Ô° ≈C”T ∫F ˚°b Fæ $$38$$
ª°æbfib°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
1458 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ

≈ª≈fib°≥ ŸyÕ
ÌuF J¡° fi°„ F°u ı°fiu ≈≤ ˚Ù N<bfi°„Ù N°Ãt° t¥» N°æ≤ w[bI Ì°ufi°u* tu* Ÿt°fi Fæ,
≈≤∏wC ˚®°<∏w Ÿu t¥» ı∏t°<Ì J¡° ˚°yÙ ffiw° Fæ N°æ≤ w[bI°fiÙ fiFÙ* ffiw° - ∫F bdÕfi $
ZÙ˚yb°fi fiu J¡F° # Fu ≈°SÕ, fC<]t°fig ÌuF@°≤d Ju¡ <fi<tW˚¥w N∏fi≈°fi°<ÌR¡≈ ˚°uy°u* J¡° Ã∫°y fi
J¡≤u N°æ≤ fi J¡≤u ˚°uy°u* J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ <ª∏w° ∫°fiÙ ˚°uyŸ°æ∏Ì∫Õ-Ÿ‡≈°Ìfi Ju¡ <ÔÎ Δ∫Ÿ<fiw° $
∫S°≈®°›w ˚°uy°u* J¡° ≈˚°uy J¡≤wu FCÎ Ÿt˚°b Ÿu ¿_Sw ≤Fu fiJ¡∑ ≈®°<›w N°æ≤ N≈®°<›w tu* ÎJ¡ ˚°b Ÿu
¿_Sw ≤Fu $$1$$
oŸÙ w≤F ÌuF°Ãt˚°bfi° (ÌuF tu* N°Ãt° J¡∑ ˚°bfi° ) ˚Ù fi J¡≤u, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu NıCÕfi, ı∏t°<Ì<bJ¡°≤_b˚°b Nfi°ÃtR¡≈ ÌuF tu* N°Ãtw° J¡∑ ˚°bfi° tw J¡≤°u, ≈≤∏wC
ı∏t°<Ì<b<J®¡∫°„¥∏∫_b˚°b ŸÃ∫ N°Ãt° tu* FÙ N°Ãt° J¡∑ ˚°bfi° J¡≤°u $$2$$ Fu tF°f°F°u, ÌuF J¡° fi°„
F°ufiu ≈≤ oŸJ¡° JC¡~> ˚Ù fi‹¸> fiFÙ* F°uw° $ N°Ãt° J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ oŸJ¡° JC¡~> fi°„ F°u ŸJ¡w° Fæ, <J¡∏wC
N<bfi°„Ù N°Ãt° J¡° fi°„ fiFÙ* F°uw° $$3$$
•w NSÕ tu* "N„Ù∫°uÕ fi<F „Ù∫Õwu' oŸ ZC<w J¡°u ≈®t°dR¡≈ Ÿu ≈¿_Sw J¡≤ ≤Fu ˚yb°fig „ÙdÕw°
N°<Ì ÌuF Ju¡ @tÕ Fæ*, o∏Fu* N°Ãt° tu* ≈®Ÿ•w J¡≤fiub°Ô° N°<˚t°<fiJ¡ ≈¿≤y®F (NFafC<]) FÙ Fæ $ NFafC<]
J¡° Ã∫°y F°u ı°fiu ≈≤ w°u „ÙdÕw°<Ì J¡∑ ≈®Ÿ<•w fiFÙ* F°uwÙ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿ‡≈¥dÕ ≈¿≤y®F°u* Ÿu ≤<Fw NwÎb ÌuF°<Ì Ju¡ ≈¿≤y®F tu* <fi<tW˚¥w <ªW Ÿu <b<b•w N°Ãt° fi‹¸> fiFÙ*
F°uw° N°æ≤ ∫C]°<Ì J¡tÕ tu* ≈®b¨W FCN° ˚Ù bF JC¡~> fiFÙ* J¡≤w° $$4$$ tfi Ju¡ NIw° Ÿu ∫C•w ≤Ffiu ≈≤ FÙ
N°Ÿ<•w F°uwÙ Fæ, <ıŸu J¡w¨ÕÃb J¡Fwu Fæ* $ bF N°Ÿ<•w J¡tÕ fi J¡≤fiub°Ôu J¡°u ˚Ù t¥©Õw°≈¥dÕ <ªW ≤Ffiu
≈≤ F°uwÙ FÙ Fæ, Nw# t¥©Õw° ~>°un Ìufi° ª°<FÎ $$5$$
Ÿtu* ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
≈≤t w[bI°fi J¡° N°Z∫ J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d N°Ÿ<•w≤<Fw FCÎ tF°Ãt° tu*, Ÿ‡≈¥dÕ J¡t°u˘ tu* wÃ≈≤
F°ufiu ≈≤ ˚Ù, J¡w¨ÕÃb <J¡ŸÙ Ÿt∫ <Ìw fiFÙ* F°uw° $ Fu NıCÕfi, ∫F N°Ãt° N<bfi°„Ù, N°<Ì N°æ≤ N∏w
Ÿu „¥∏∫ Nı≤ J¡F° y∫° Fæ oŸ<ÔÎ "N°Ãt° fi‹¸> F°uw° Fæ' ∫F ÌC#©Ì°∫Ù ÌCf°uÕ@ wC‡Fu* fi F°u $ Wt
N°ÃtI°fiÙ Ô°uy "N°Ãt° fi‹¸> F°uw° Fæ, oŸ R¡≈ Ÿu N°Ãt° J¡°u fiFÙ* Ìu©wu $ (•∫°u* fiFÙ* Ìu©wu ? ∫<Ì ∫F
≈¥<~>∫u w°u oŸJ¡° W≤ ∫F Fæ) ª¥≥<J¡ bu N°Ãt° tu* FÙ N°Ãt° J¡° NbÔ°uJ¡fi <J¡∫° J¡≤wu Fæ*, oŸ<ÔÎ N≈fiu
N°Ãt° J¡°u Nfi°Ãt (ÌuF°<ÌR¡≈) fiFÙ* Ìu©wu $$6-8$$
ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* t¥» Ô°uy N°ÃtfC<] Ÿu ÌuF°<Ì J¡° NbÔ°uJ¡fi <J¡∫° J¡≤u*, wS°<≈ ÌuF°<Ì J¡°
fi°„ F°u ı°fiu ≈≤ N°Ãt° J¡° fi°„ fiFÙ* F°uw°, oŸ<ÔÎ fiJ¡°u t≤d°<ÌR¡≈ NfiSÕ b_wC FÙ fi ≤FÙ, ÎuŸÙ
NıCÕfi „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
NıCÕfi fiu J¡F° # tu≤° Ÿ‡t°fi J¡≤fiub°Ôu Fu <`ıy∏fi°S, ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* ÌuF J¡° fi°„ F°u ı°fiu ≈≤
˚Ù t¥©°u˘ J¡∑ J¡°uoÕ <≈®∫wt b_wC fi‹¸> w°u fiFÙ* FCoÕ $$9$$
∫F ı°u wCt N°≈<W Ìu ≤Fu F°u, bF Ftu* o‹¸> Fæ, ∫°u* o‹¸>°≈<W Ÿu ˚yb°fig ŸJ¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤wu Fæ* $
ZÙ˚yb°fi fiu J¡F° # Fu tF°f°F°u, ı柰 wCt J¡F ≤Fu F°u, ™>ÙJ¡ b柰 FÙ Fæ, J¡FÙ* <J¡ŸÙ J¡° JC¡~> fi‹¸>
ŸyÕ - 55] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1459
fiFÙ* F°uw°, •∫°u*<J¡ ıf N°Ãt° N<bfi°„°Ãt° FÙ Fæ, wf ˚Ô° ŸJ¡° J¡F°≥ •∫° <bfi‹¸> F°u ŸJ¡w° Fæ ?
NS°Õwg JC¡~> fiFÙ*, ∫F ˚°b Fæ $$10$$
wf t¥©°u˘ J¡°u ÌuFfi°„, ≈C`Ô°˚ N°<Ì tu* NfiSÕÃb N°æ≤ NSÕÃb J¡° Δ∫bF°≤ Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ ? oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
∫F fi‹¸> FCN° N°æ≤ ∫F ≈®°›w FCN°, oÃ∫°<Ì t¥»-Δ∫bF°≤°u* J¡°u tæ* NŸwg t°uF˚®t Ju¡ <Ÿb° ŸÌ®¥≈
Ÿ ≈®J¡°≤ fiFÙ* Ìu©w°, <ıŸ ≈®J¡°≤ NŸwg b∏º∫° ˜Ù Ju¡ ≈C` J¡°u $ <fi‹J¡TÕ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ _b›fi tu* ˚Ù
≈C`t≤d N°æ≤ ≈C`ı∏t Ju¡ ˚®t Ÿu NfiSÕÃb N°æ≤ NSÕÃb Δ∫bF°≤ ıæŸu Ìu©° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ t¥»°u* J¡°u ˚Ù
˚®t Ÿu Δ∫bF°≤ F°uw° Fæ $$11$$
NwÎb tæ*fiu ≈FÔu FÙ J¡F <Ì∫° S° <J¡ Ÿwg ˚°b J¡° NŸ[b Ju¡ Ÿ°S <b≤°u@ F°ufiu Ÿu ÌuF°<Ì tu* Ÿ[b
fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿwg Ÿu <bÔsd NŸBq≈ oŸ ıywg J¡° ˚°b (N¿_wÃb) fiFÙ* F°u ŸJ¡w° N°æ≤ ŸÃ_bR¡≈ f®Ê
J¡° N˚°b ∫°fiÙ NŸ[b fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ Ÿwg N°æ≤ NŸwg ofi Ì°ufi°u* Ju¡ <bT∫ tu* Ÿwg
Ÿwg FÙ Fæ N°æ≤ NŸwg NŸwg FÙ Fæ, <b≈≤Ùw fiFÙ* ∫°u* w[bÌ<„Õ∫°u* fiu <fidÕ∫ <J¡∫° Fæ, t¥©°u˘ fiu fiFÙ*,
∫F ˚°b Fæ $$12$$
oŸ w≤F ı°u Ÿπ_wC Fæ, bF N<bfi°„Ù Fæ N°æ≤ ı°u <bfi°„Ù Fæ, bF NŸBq≈ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ NŸBq≈
f∏@CN°u* Ju¡ ÌuF°<Ì J¡° ∫C] tu* fi°„ F°ufiu ≈≤ ˚Ù J¡°uoÕ NfiSÕ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ≈°SÕ, <ıŸŸu ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıywg Δ∫°›w FCN° Fæ, Ÿ Ÿ¥‚twt b_wC J¡°u wCt N<bfi°„Ù ŸtH°u $
oŸ N<bfi°„Ù b_wC J¡° J¡°uoÕ ˚Ù <bfi°„ fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° $ ≈¿≤h~>uÌ„¥∏∫, N≈®tu∫ N°æ≤ <fiÃ∫ „≤Ù≤Ù
N°Ãt° Ju¡ ∫u „≤Ù≤ N<fiÃ∫ J¡Fu y∫u Fæ*, oŸ<ÔÎ Fu ˚°≤w, wCt ∫C] J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ wæ∫°≤ F°u
ı°N°u $$13,14$$
Nπ∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸJu¡ <bfi°„J¡w°Õ J¡∑ N≈®<Ÿ<] Ÿu ˚Ù N°Ãt° Ju¡ fi°„ J¡∑ ≈®Ÿ<Jw fiFÙ* Fæ,
∫F J¡Fwu Fæ* $
N°Ãt° ÎJ¡ Fæ, N°æ≤ πæw Fæ FÙ fiFÙ* Nw# Ÿwg J¡∑ Ã≈<W FÙ J¡F°≥ Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ $ ª¥≥<J¡ Ÿwg J¡°
fi°„ fiFÙ* F°uw°, oŸ<ÔÎ ∫F ŸBq≈ ≈≤t°Ãt° <bfi°„„¥∏∫ N°æ≤ Nfi∏w Fæ $ <πÃb N°æ≤ ÎJ¡Ãb J¡° ∫°fiÙ
J¡°≤d N°æ≤ J¡°∫Õ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufiu ≈≤ ı°u Ÿwg (J¡°≤d) N°æ≤ NŸwg (J¡°∫Õ) Ju¡ tº∫ tu* N<@‹™>°fiR¡≈
Ÿ∏t°` „uT fª ı°w° Fæ, „°∏w_bR¡≈ bF ∫F°≥ ≈≤t≈Ì N°Ãt° Fæ $$15,16$$
∫°u* N≈¿≤¿h~>∏fi N°Ãt° Ju¡ t≤d°<Ì-≈¿≤h~>uÌ N°æ≤ ÌC#©°<Ì-˚®t tu* FuwC •∫° Fæ ?
NıCÕfi fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, wf w°u "tæ* t¨wJ¡ F¥≥' oŸ ≈®J¡°≤ tfiC‹∫°u* J¡∑ t≤d¿_S<w <J¡Ÿ FuwC Ÿu
≈®°›w F°uwÙ Fæ ? N°æ≤ Ÿ ¿_S<w tu* Fu ≈®˚°u, Ô°uy°u* J¡°u ≈®<Ÿ] _byÕ N°æ≤ fi≤J¡ ∫°fiÙ ŸC© N°æ≤ ÌC#© Jæ¡Ÿu
F°uwu Fæ* ? $$17$$
"ÎwuU∫°u ˚¥wuU∫# ŸtCÃS°∫ w°∏∫ub°fiC <bfiÿ∫<w' oŸ ZC<w J¡° w°Ã≈∫Õ ÔuJ¡≤ ˚yb°fig Ÿt°@°fi
J¡≤wu Fæ* $
ZÙ˚yb°fi fiu J¡F° # Fu NıCÕfi, ≈¨<SbÙ, ıÔ, wuı, b°∫C, N°J¡°„, tfi N°æ≤ fC<] ofiŸu ∫C•w
1460 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
w∏t°`°N°u* J¡° ı°u Ÿt¥F Fæ, wÃ_bR¡≈ FCN° FÙ ıÙb ÌuF°u* tu* ¿_Sw ≤Fw° Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ ≈°≥ª
˚¥wt°`°N°u* Ÿu <fi<tÕw, tfi, fC<] N°<Ì Ÿu |<¸>w Δ∫<‹¸>Ÿt<‹¸>R¡≈ _S¥Ô-Ÿ¥‚t˚¥w ÌuF°u* tu* ı°u
w°Ì°Ã‡∫°≈<W Fæ, bFÙ Ÿ ≈≤t°Ãt° J¡° ıÙb˚°b Fæ N°æ≤ bFÙ ı∏t-t≤d Îba ŸC©-ÌC#©°<ÌR¡≈ ˚®t
J¡∑ ¿_S<w tu* <fi<tW Fæ $$18$$
Ÿ ıÙb Ju¡ <b<ª` ÌuF°u* Ju¡ ≈¿≤y®F wS° fi <˚∏fi-<˚∏fi ÌuF°u* Ju¡ NfiCR¡≈ F°ufiub°ÔÙ <b<ª`
ªu‹¸>°N°u* tu* <fi<tW J¡Fwu Fæ* $
bF ıÙb b°Ÿfi° Ÿu oŸ w≤F ©Ù*ª° ı°w° Fæ, <ıŸ w≤F ≤_ŸÙ Ÿu f~>n° $ bF „≤Ù≤ Ju¡ N∏Ì≤ Ÿ
w≤F fæ™>° ≤Fw° Fæ, <ıŸ w≤F <≈*ınu tu* ≈sÙ $$19$$
≈¥bÕ ÌuF Ÿu Ì¥Ÿ≤Ù ÌuF tu* ı°fiu tu* b°Ÿfi° FÙ <fi<tW Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu ııÕ≤ FCÎ „≤Ù≤ Ÿu ∫F ıÙb b°Ÿfi° ÔuJ¡≤ Ÿ w≤F <fiJ¡Ô ı°w° Fæ, <ıŸ w≤F
Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu ııÕ≤ FCÎ b¸>b¨s Ju¡ ≈Wu Ÿu ≤Ÿ $ J¡°fi, N°≥©, Ãbª°, <ıà° N°æ≤ fi© ofi o¿∏B∫°u* J¡°u
ÔuJ¡≤ ≈¥bÕ „≤Ù≤ Ÿu Ì¥Ÿ≤u „≤Ù≤ tu* ıÙb Ÿ w≤F ªÔ° ı°w° Fæ, <ıŸ w≤F k¡¥Ô°u* Ÿu y∏@ ÔuJ¡≤ b°∫C
N∏∫` ªÔ° ı°w° Fæ $$20,21$$
NwÎb oŸJ¡° _S¥ÔÌuF ˚Ù b°Ÿfi°ÃtJ¡ FÙ Fæ, ≈≤∏wC <ª≤J¡°<ÔJ¡ NfiCb¨<W Ÿu Ÿtu* _S¥Ôw° J¡°
˚®t F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
oŸJ¡° _S¥Ô-„≤Ù≤ ˚Ù ÎJ¡t°` b°Ÿfi°R¡≈ FÙ Fæ ∫°fiÙ Ju¡bÔ b°Ÿfi° Ÿu FÙ Ã≈∏fi FCN° Fæ, N∏∫
<J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u J¡°≤d Ÿu fiFÙ* $ NwÎb b°Ÿfi° J¡° Ã∫°y F°ufiu ≈≤ bF sÙd F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ŸJu¡ sÙd F°u
ı°fiu ≈≤ bF _b∫a FÙ ≈≤t≈ÌR¡≈ F°u ı°w° Fæ $ ∫F b°Ÿfi°bu<‹¸>w ıÙb Ì¥Ÿ≤u Ÿu ∫°fiÙ N°Ãt˚¥w
N∏fi≈°fi°<Ì Ÿu FÙ ≈¿≤≈C‹¸> F°uJ¡≤ NSb° <Ô*yÌuF tu* Nbh~>uÌ N°æ≤ ≈®<w<f‡f ˚°b Ÿu <πyC<dw ≈®bu„ Ÿu
≈≤t°Ãt° π°≤° ≈¿≤≈C‹¸> (N<˚Δ∫•w) F°uJ¡≤ NfiuJ¡ ˚®t°u* J¡° ˚°≤ i>°uw° FCN° NfiuJ¡ ∫°u<fi∫°u* tu* Ÿ
w≤F ˚®td J¡≤w° Fæ <ıŸ w≤F t°∫° Ÿu Îu∏Bı°<ÔJ¡ ≈C”T (ı°Ì¥y≤) N°J¡°„ tu* ˚®td J¡≤w° Fæ $
b°Ÿfi°bu<‹¸>w ∫F ıÙb Z°u` N°<Ì J¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ „ÆÌ°<Ì-y®Fd„<•w∫°u* J¡°u ÔuJ¡≤ Ÿ w≤F oŸ „≤Ù≤
Ÿu fi¥wfi „≤Ù≤ tu* ı°w° Fæ, <ıŸ w≤F ≈C‹≈ Ÿu y∏@ ÔuJ¡≤ b°∫C _S°fi°∏w≤ tu* ı°w° Fæ $$22-24$$
Ô°uJ¡ tu* bFÙ t≤dR¡≈ Ÿu ≈®<Ÿ] Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu J¡°æ∏wu∫, „≤Ù≤ Ÿu ıÙb Ju¡ <fiJ¡Ô ı°fiu ≈≤ ÌuF Ÿ ≈®J¡°≤ ÎJ¡Ìt J¡‡≈fi„¥∏∫ F°u ı°wÙ Fæ, <ıŸ
≈®J¡°≤ b°∫C Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ _≈∏Ìfi„¥∏∫ N≈fiÙ „°©°-≈®„°©°N°u* Ju¡ <b_w°≤ Ÿu ∫C•w b¨s
J¡‡≈fi„¥∏∫ F°u ı°w° Fæ $ ~>uÌfi, ˚uÌfi N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu ªu‹¸>°≤<Fw F°uJ¡≤ ıÙb≤<Fw FCN° „≤Ù≤ ıf
NÂÿ∫ F°u ı°w° Fæ wf ŸÙ Ÿu bF "t¨w#' (t≤ y∫°) ∫°u* J¡F° ı°w° Fæ $ bF ≈®°d_bR¡≈ ıÙb <ªÌ°J¡°„
∫° ˚¥w°J¡°„ tu* ıF°≥-ıF°≥ ∫°fiÙ ÌuF, Ìu„, J¡°Ô, ˚°uÀ∫ N°<Ì <ıŸ-<ıŸ N°J¡°≤ tu* Nb¿_Sw F°uw°
Fæ (˚°uyıfiJ¡ N‹¸> Ÿu Ìg˚¥w FCoÕ b°Ÿfi° Ÿu ∫C•w F°uw° Fæ), <b_w¨w Ÿ-Ÿ N°J¡°≤ J¡° N≈fiÙ
b°Ÿfi° Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu NbÔ°uJ¡fi <J¡∫° J¡≤w° Fæ $ Fu NıCÕfi, Nw# ıÙb π°≤° NŸÃ_bR¡≈ FÙ (<tØ∫°R¡≈
FÙ) ∫F „≤Ù≤ Ìu©° ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ ÌuFfi°„ ˚Ù wCt ŸÙ w≤F NŸBq≈ Ìu©°u $ NSb° ŸCTC›w ≈C”T
J¡∑ fi°o˘ Ÿu tw Ìu©°u NS°Õwg ıæŸu ŸCTC›w ≈C”T JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Ìu©w° bæŸu FÙ wCt ˚Ù ÌuF, ÌuFfi°„
ŸyÕ - 55] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1461
ŸJ¡∑ NŸÃ∫w° N°<Ì JC¡~> fi Ìu©°u $$25-28$$
ıf ≈®<w∫°uyÙ FÙ b°Ÿfi° Ÿu J¡¿v≈w Fæ*, wf fiJu¡ fi°„ ˚Ù b°Ÿfi° J¡¿v≈w Fæ*, ∫F Ÿ¨<‹¸> Ju¡
N°≤‡˚ Ÿu <fi¿ÿªw Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤a˚ tu* ªwCtCÕ© f®Ê°ıÙ fiu ofi y°æ, Nÿb N°<Ì N°J¡°≤b°Ôu ≈Ì°S°u˘ tu* ≈¥bÕŸ¨<‹¸>∫°u* Ju¡
NfiC˚b°u* Ÿu ı<fiw b°Ÿfi° π°≤° FÙ <b˚°bfi°b„ oŸ w≤F Ju¡ R¡≈°u* J¡∑ Ju¡bÔ J¡v≈fi° FÙ J¡∑ Fæ, <t\>Ù
N°æ≤ Ì^±> ÔuJ¡≤ JC¡‡F°≤ J¡∑ fi°o˘ <J¡ŸÙ J¡° <fit°Õd fiFÙ* <J¡∫° Fæ, ∫F ≈C≤°d°u* tu* ≈®<Ÿ] Fæ $ bF <ıŸ
w≤F ofiJu¡ R¡≈°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤w° Fæ, ŸÙ w≤F fiJu¡ fi°„°u* J¡∑ ˚Ù J¡v≈fi° J¡≤w° Fæ $$29$$
Ã≈<W-J¡°Ô tu* b°Ÿfi°t∫ ıywg ˚Ôu FÙ <tØ∫°˚¥w F°u, ≈≤∏wC ¿_S<wJ¡°Ô tu* NSÕ<J®¡∫°ŸtSÕ
F°ufiu Îba ŸbÕıfiÙfi ŸÃ∫w° J¡° NfiC˚b F°ufiu Ÿu b°_wb FÙ Fæ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
Ã≈<W-J¡°Ô tu* ≈®St sd tu* ÌuF, |¸> N°<Ì J¡° ı°u N°J¡°≤ <tØ∫°˚¥w ∫° ŸÃ∫˚¥w Ÿ°tfiu ÌÙ©
≈nw° Fæ, bF <bfi°„≈∫Õ∏w ŸÙ w≤F J¡° ≤Fw° Fæ, <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤Ù w≤F J¡° fiFÙ*, •∫°u*<J¡ N<@‹™>°fi˚¥w
∫F Ÿa<bwg ı°u <ıŸ w≤F J¡∑ b_wC Ã≈∏fi FCoÕ F°u, ŸJ¡∑ ŸÙ w≤F J¡∑ ¿_S<w tu* FuwC Fæ N°æ≤ Ÿa<bwg
Ju¡ <Ÿb° fiJ¡∑ ŸW° FÙ fiFÙ* ≤F ŸJ¡wÙ $$30$$
ÌuF°<Ì N°J¡°≤ ˚Ôu FÙ b°Ÿfi°t∫ F°u*, ŸŸu ≈®J¨¡w tu* •∫° N°∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈°SÕ, ≈FÔu J¡° b°Ÿfi°R¡≈Ù t¥Ô ≈C”T°SÕ Ÿu (Zbd, tfifi N°<Ì ≈C”T ≈®∫Ãfi°u* Ÿu ı<fiw f®Ê°J¡°≤
N©^±>b¨<W Ÿu) Ÿ ≈®J¡°≤ f°<@w F°u ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ N°ı Ju¡ ≈®°∫¿ÿªW N°<Ì ≈®∫Ãfi°u* Ÿu yw
<Ìfi J¡° N@t°ÕfiC‹™>°fi f°<@w F°u ı°w° Fæ NSb° N°ı Ju¡ Ì°FR¡≈ ≈®∫Ãfi Ÿu yw <Ìfi tu* <fi<tÕw w¨d-
y¨F fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F FCN° <J¡ N„C˚ b°Ÿfi°N°u* Ÿu J¡¿v≈w ÌuF°<Ì N°J¡°≤ J¡° „C˚ b°Ÿfi°N°u*
Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu ı<fiw f®Ê°J¡°≤b¨<W Ÿu Ÿt¥Ô <bfi°„ FÙ ŸJu¡ b°Ÿfi°t∫ F°ufiu J¡° k¡Ô Fæ $$31$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ I°fi Ju¡ <fi<tW ≈®∫Ãfi J¡≤ ≤Fu fFCw Ÿu Ô°uy°u* J¡° ≈®∫Ãfi ≈FÔu J¡°t, J®¡°u@ N°<Ì
≈®fÔ b°Ÿfi°N°u* π°≤° fi‹¸> F°uw° <Ì©Ô°oÕ ≈nw° Fæ, Nw# ≈®fÔw° tu* W≤Ãb J¡°u FuwC J¡F fiFÙ* ŸJ¡wu ?
w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
@tÕ, NSÕ, J¡°t N°æ≤ t°us ofi ª°≤ ≈C”T°S°u˘ tu* ı°u ˚Ù J¡°uoÕ ÎJ¡ ≈C”T°SÕ "tu≤u <ÔÎ ∫FÙ ≈C”T°SÕ
N°bÿ∫J¡ Fæ' oŸ N<˚<fibu„ Ÿu Ìu©° ı°w° Fæ, bFÙ ≈¥b°uW≤ ≈®∫Ãfi°u* tu* N≈fi° <b„uT tF[b ≤©w°
Fæ N°æ≤ N∏∫ J¡°u ıÙw Ôuw° Fæ $ (Îba ≈¥b°uÕ•w I°fi Ju¡ <ÔÎ ≈®∫Ãfi J¡≤fiub°Ô°u* tu* "t°us' J¡°
N<˚<fibu„ t∏Ì N°æ≤ "˚°uy' J¡° N<˚<fibu„ » F°ufiu Ÿu I°fi<fi<tW ≈®∫Ãfi°u* J¡° ≈≤°˚b F°u ı°w°
Fæ, ∫F ˚°b Fæ) $$32$$
NwÎb „°˜Ù∫ ≈®∫Ãfi°u* tu* » N<˚<fibu„ J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
oŸ<ÔÎ <b∏º∫°ªÔ Ju¡ k¥¡¸>fiu ∫° ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi HaH°b°w Ju¡ fFfiu ≈≤ ˚Ù fC<]t°fig ≈C”T J¡°u
„°˜°fiCŸ°≤Ù ≈®∫Ãfi fiFÙ* ~>°unfiu ª°<FÎ NS°Õwg ŸbÕÌ° ∏FÙ* J¡° N°Z∫ J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F ˚°b Fæ $$33$$
„°˜Ù∫ ≈®∫Ãfi°u* Ju¡ t∏Ì F°u ı°fiu ≈≤ ≈¥bÕb°Ÿfi°N°u* Ju¡ bæ<ªc∫ Ÿu ŸC©ÌC#©°ÃtJ¡ NfiS°u˘ J¡∑ ≈≤‡≈≤°
<J¡ŸÙ w≤F ≤°uJ¡∑ fiFÙ* ı° ŸJ¡wÙ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Nfi°<Ì N<bΩ° Ÿu t¥»-fC<] ∫F ıÙb b°Ÿfi°b„ N≈fiu ª°≤°u* N°u≤ fi≤J¡, _byÕ, Ÿ¨<‹¸> N°<Ì
1462 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ìu©w° ≤Fw° Fæ ı°u <J¡ Ÿu <ª≤J¡°Ô Ÿu NU∫_w Fæ* $$34$$
ŸÙ N°„∫ J¡°u "NI°u ı∏wC≤fiÙ„°u&∫t°Ãtfi# ŸC©ÌC#©∫°u# $ oÕÿb≤≈®u¿≤w°u yh~>uwg _by˘ b° fi≤Ja¡
wC b° $$' (N≈fiu ŸC©-ÌC#©°u* tu* ≈≤°@Ùfi, NI°fiÙ ∫F ıÙb oÕÿb≤ Ÿu ≈®u¿≤w F°uJ¡≤ FÙ _byÕ ∫° fi≤J¡ tu*
ı°w° Fæ ) oŸ Δ∫°Ÿ-b°•∫ N°<Ì tu* ≈®<Ÿ] J¡°≤d°∏w≤ J¡∑ N°„aJ¡° Ju¡ <fi≤°Ÿ Ju¡ Ÿ°S _≈‹¸>R¡≈ Ÿu
ı°fifiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu NıCÕfi ≈¥~>wu Fæ* $
Fu ıyÌÙ„, ıywg J¡∑ ¿_S<w tu* <fi<tW˚¥w oŸ ıÙb J¡° _byÕ, fi≤J¡, Ÿ¨<‹¸> N°<Ì tu* ı°u ˚®td
F°uw° Fæ, Ÿtu* J¡°≤d •∫° Fæ ? ∫F N°≈ tCHŸu J¡<FÎ $$35$$
Ì¥Ÿ≤° J¡°uoÕ J¡°≤d w°u Ÿa˚b fiFÙ* Fæ $ oÕÿb≤, J¡°t, J¡tÕ N°<Ì ˚Ù b°Ÿfi° Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ ŸC©-ÌC#©
N°<Ì ≈®°›w J¡≤°wu Fæ*, Nw# ÎJ¡t°` ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu » FCoÕ b°Ÿfi° FÙ ŸaŸ°≤ Ju¡ ≈®<w J¡°≤d
Fæ $ oŸ<ÔÎ t°us°<SÕ∫°u* J¡°u Ÿ b°Ÿfi° J¡° s∫ FÙ Ÿf ≈®∫Ãfi°u* Ÿu J¡≤fi° ª°<FÎ, oŸÙ N°„∫ J¡°u _≈‹¸>
J¡≤ ≤Fu ZÙ˚yb°fig J¡Fwu Fæ* $
ZÙ˚yb°fig fiu J¡F° # ≈°SÕ, ª¥≥<J¡ „°˜Ù∫ ≈®∫Ãfi°u* J¡∑ „≤d fi ÔuJ¡≤ <ª≤J¡°<ÔJ¡ NU∫°Ÿ Ÿu ≈®°u»
FCoÕ _b›fi-wCv∫° ∫F b°Ÿfi° ŸaŸ°≤R¡≈ ˚®t J¡°u Ìufiub°ÔÙ Fæ, oŸ<ÔÎ w[bI°fi Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu
Ÿt¥Ôb°Ÿfi° J¡° s∫ FÙ ∫F°≥ wC‡F°≤u J¡v∫°d Ju¡ <ÔÎ Fæ $$36$$
b°Ÿfi° Ju¡ t¥Ô J¡°u ı°fifiu J¡∑ oh~>°b°Ôu NıCÕfi ≈¥~>wu Fæ* $
NıCÕfi fiu J¡F° # Fu ÌubÌubu„, ∫F b°Ÿfi° <J¡ŸŸu Ã≈∏fi FCoÕ ∫°fiÙ oŸJ¡° t¥Ô •∫° Fæ N°æ≤ bF <J¡Ÿ
≈®J¡°≤ fi‹¸> F°uwÙ Fæ ?
NI°fi FÙ Ÿ b°Ÿfi° J¡° t¥Ô Fæ N°æ≤ I°fi Ÿu FÙ ŸJ¡° Ÿt¥Ô fi°„ F°uw° Fæ, ∫°u* ˚yb°fig J¡Fwu Fæ* $
ZÙ ˚yb°fi fiu J¡F° # Nfi°Ãt˚¥w b_wC tu* N°Ãt˚°bfi°R¡≈ ∫F b°Ÿfi° NI°fi_bR¡≈ t°uF Ÿu Ã≈∏fi
FCoÕ Fæ N°æ≤ tF°f°u@_bR¡≈ N°ÃtI°fi Ÿu w°u ∫F (b°Ÿfi°) <bÔ∫ J¡°u ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ $$37$$
Ÿtu* wC‡Fu* <bª°≤ Ÿu N°Ãt-_bR¡≈ J¡° ≈¿≤ª∫ w°u F°u y∫° Fæ, Nf wC‡F°≤u <ÔÎ ŸJ¡∑ »w° Ÿu
ÌuF N°æ≤ ŸJu¡ Ÿ‡f∏@Ù f∏@C N°<Ì tu* "NFtg' "tt' oÃ∫°<ÌR¡≈ b°Ÿfi° J¡° s∫ J¡≤fi° FÙ ÎJ¡t°`
J¡°∫Õ Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu J¡°æ∏wu∫, wCt ≈<b`°Ãt° F°u ªCJu¡ F°u N°æ≤ ŸÃ∫ J¡° I°fi ˚Ù wC‡Fu* F°u ªCJ¡° Fæ $ Nf wCt "∫F', "bFÙ
tæ*' N°æ≤ "∫u Ô°uy tu≤u f°∏@b Fæ*' oÃ∫°<ÌR¡≈ b°Ÿfi° J¡°u ~>°un Ì°u $$38$$
b°Ÿfi°t∫ FÙ <Ô*y „≤Ù≤ Fæ N°æ≤ Ÿtu* ≈®<w<f‡f_bR¡≈ ıÙb ˚Ù b°Ÿfi° Ÿu FÙ Ã≈∏fi Fæ Nw#
b°Ÿfi° J¡° s∫ F°ufiu ≈≤ ıÙb J¡° s∫ FÙ F°u ı°∫uy° $ Îba w[bI°fi N°æ≤ b°Ÿfi° J¡° s∫ Ì°ufi°u* Ju¡bÔ
NfiSÕ Ju¡ <ÔÎ FÙ F°u*yu ? oŸ N°„∫ Ÿu NıCÕfi „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
NıCÕfi fiu J¡F° # ı°u <ıŸJ¡∑ ŸW° Ÿu ¿_Sw ≤Fw° Fæ, bF ŸJu¡ fi°„ Ÿu fi‹¸> F°uw° Fæ, Nw# b°Ÿfi°
Ju¡ <bÔÙfi F°u ı°fiu ≈≤ _b∫a ıÙb ˚Ù <bÔÙfi F°u ı°∫uy° $ ıÙb Ju¡ <bÔÙfi F°u ı°fiu ≈≤ wS° Ìu„ N°æ≤
J¡°Ô J¡° N∏∫S°J¡≤d F°ufiu ≈≤ (c) ı∏t (≈≤t°fi∏Ì Ju¡ N°<b˚°Õb_bR¡≈ ≈≤t ≈C”T°SÕ) Îba t≤d
(c) ∫F°≥ ≈≤ "ı∏t-t≤d' „ÆÌ Ÿu ≈®<Ÿ] ı∏t-t≤d J¡° y®Fd fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡
w[bI tu* Ÿt¥Ô b°Ÿfi° J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ fiJ¡∑ ≈®Ÿ<•w FÙ fiFÙ* Fæ N°æ≤ bF (fiJ¡° y®Fd J¡≤fi°)
ŸyÕ - 55] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1463
(N°Ã∫¿∏wJ¡ NfiSÕfi°„) J¡° J¡°æfi ˚°yÙ F°uy° NS°Õwg J¡°uoÕ fiFÙ*, ∫F ˚°b Fæ $$39,40$$
(wC‡F°≤u π°≤° Ìg˚°<bw ≈∫CÕ•w) Ì°uT wf F°uw° ıf ≈®<w<f‡ft°` ŸaŸ°≤Ù ıÙb Fæ N°æ≤ bF ˚Ù
<f‡f˚¥w f®Ê Ÿu N∏∫ wS° ˚¥wt°`°N°u* Ju¡ N@Ùfi ı∏t N°<Ì, Ìu„ Îba J¡°Ô ˚uÌ Ÿu <˚∏fi Fæ ∫F t°fi°
ı°w°, ≈≤∏wC bæŸÙ w°u f°w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ≈≤t°SÕw# „C] f®Ê FÙ F°uJ¡≤ NŸÃ∫˚¥w N≈fiÙ N<bΩ° Ÿu
N°b¨w N≈fiu b°_w<bJ¡ w[b J¡°u fiFÙ* ı°fi ≤F° bF N≈fiÙ N°Ãt° tu* FÙ ıÙb ıywg ˚uÌ J¡∑ J¡v≈fi°
π°≤° ŸaŸ°≤Ù-Ÿ° ffi ı°w° Fæ $ N°æ≤ bFÙ Zbd, tfifi N°<Ì „°˜Ù∫ ≈®∫Ãfi°u* Ÿu N≈fiu b°_w<bJ¡ w[b
J¡° I°fiJ¡≤ b°Ÿfi° Ju¡ Ÿ°S N<bΩ° J¡°u @°uJ¡≤ _b_b˚°b tu* ¿_Sw F°u ı°w° Fæ $ t°fi°u* bFÙ oŸJ¡∑
tC<•w Fæ ∫FÙ ZC<wŸ‡tw <Ÿ]°∏w Fæ $ oŸ <Ÿ]°∏w tu* wC‡F°≤u π°≤° Ìg˚°<bw J¡°uoÕ ˚Ù Ì°uT fiFÙ*
N°w°, oŸ N°„∫ Ÿu ˚yb°fig Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
ZÙ˚yb°fig fiu J¡F° # Fu tF°twu NıCÕfi, f®Ê J¡° ı°u R¡≈ N≈fiu FÙ J¡¿v≈w ŸaJ¡v≈ Ÿu J¡ÔC<Tw
(N<bΩ° Ÿu N°b¨w) F°u ı°w° Fæ, Ÿu FÙ b°Ÿfi°J¨¡<w ıÙb ı°fi°u $ Fu ˚°≤w, Ì¥Ÿ≤u Ju¡ N@Ùfi fi FCN°,
ŸaJ¡v≈≤<Fw N°æ≤ N<bfi°„Ù ı°u ∫F N°ÃtR¡≈ w[bI°fi Ju¡ J¡°≤d b°Ÿfi° Ÿu „¥∏∫ F°u ı°w° Fæ, Ÿu FÙ
wCt "t°us' ı°fi°u $$41,42$$
N°æ≤ bFÙ Ÿt¥Ôb°Ÿfi°-<fib¨<W ÌuF@°≤d≈∫Õ∏w "ıÙb∏tC<•w' oŸ fi°t Ÿu ≈®<Ÿ] Fæ, ŸJ¡° oŸÙ
Ô°uJ¡ tu* wCt ˚Ù NfiC˚b J¡≤ ŸJ¡wu F°u $ oŸ<ÔÎ "tC<•wR¡≈ k¡Ô J¡° ˚°ıfi J¡°æfi F°uy° ?' ÎuŸ° wC‡Fu*
Ÿa„∫ fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu tF°f°F°u NıCÕfi, b°Ÿfi°R¡≈ ≤≠ıCf∏@fi Ÿu ~C>¸>° FCN° ≈C”T "tC•w' ∫°u* J¡F° ı°w° Fæ $ Nw#
b°Ÿfi° Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ ıÙwu FCÎ FÙ (oŸÙ bwÕt°fi ÌuF tu* FÙ) ∫S°¿_Sw Ÿ w[b J¡°u wCt Ìu©°u $$43$$
bF t°us fi J¡t°u˘ Ÿu ≈®°›w <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ fi f°fl <bT∫°u* Ju¡ ≈°¿^±>Ã∫ Ÿu FÙ ≈®°›w <J¡∫°
ı° ŸJ¡w° Fæ, <J¡∏wC ÎJ¡t°` N°ÃtI°fi Ÿu FÙ ≈°∫° ı° ŸJ¡w° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ı°u b°Ÿfi° Ÿu <fitCÕ•w fiFÙ* Fæ, ˚Ôu FÙ bF Ÿt_w @t°u˘ tu* ≈≤°∫d •∫°u* fi F°u, ŸbÕI ∫°fiÙ Ÿt_w
f°fl <bT∫°u* J¡° ≈¿^±>w FÙ •∫°u* fi F°u, ¿k¡≤ ˚Ù Ÿ ≈®J¡°≤ bF ª°≤°u* N°u≤ Ÿu f] Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <≈*ı≤u
tu* ¿_Sw ≈a~>Ù $$44$$
J¡Fu y∫u Ÿt°@°fi J¡° Ÿasu≈ Ÿu ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
≈°SÕ, N≈fiÙ FÙ t°∫° Ÿu N°h~>°<Ìw F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d _bR¡≈-Ì„Õfi tu* N∫°uÀ∫ FCÎ, buÌ°∏w≈®t°d
J¡°u ≈®°›w fi <J¡∫u FCÎ <ıŸ ≈≤t°Ãt° Ju¡ ˚Ùw≤, N°J¡°„ tu* Îu∏Ì®ı°<ÔJ¡ t°u≤≈a© J¡∑ fi°o˘, fi°fi°
≈®J¡°≤ Ju¡ ˚®t°u* J¡°u Ã≈∏fi J¡≤fiub°ÔÙ Ÿ¥‚t b°Ÿfi° ıÙb-ıyBq≈ Ÿu ≈®_kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ, bFÙ (≈≤t°Ãt°)
N<@J¡°≤Ù „≤Ù≤ tu* buÌ°∏w„°˜ J¡°u ≈®°›wJ¡≤ <Ìw w[bI°fib°Ô° F°uw° FCN° Ÿt¥Ô b°Ÿfi°R¡≈
f∏@ Ÿu tC•w F°u ı°w° Fæ $ •∫°u*<J¡ oŸ ≈≤t°Ãt° tu* Ÿt¥Ô b°Ÿfi° FÙ f∏@ (ŸaŸ°≤) Fæ N°æ≤ ŸJ¡°
s∫ FÙ t°us Fæ $$45$$
≈ª≈fib°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

≈¥b°Õ≈≤y®∏S Ju¡ ≈®<wJ¥¡Ô ˚Ù Fæ $

1464 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ

~>›≈fib°≥ ŸyÕ
˚yb°fi π°≤° NıCÕfi J¡°u ıÙb∏tC•w≈®<w‹™>°, <ª<w J¡∑ Nf°<@w
ŸW° N°æ≤ tfi Ju¡ ıywg_bR¡≈ <ª` J¡° Ÿ<b_w°≤ ≈Ìu„ $
˚yb°fi ZÙJ¨¡‹d fiu J¡F° # Fu NıCÕfi, oŸ ≈®J¡°≤ b°Ÿfi°<fib¨<WR¡≈ ıÙb∏tC•wÃb_bR¡≈ Ÿu wCt
˚Ùw≤ „ÙwÔw° („°<∏w) ≈®°›wJ¡≤ f∏@Cb@≈®∫C•w ÌC#© J¡° <fi#„uTR¡≈ Ÿu ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ì°u $ Fu
≈°≈„¥∏∫ NıCÕfi, ı≤° N°æ≤ t≤d J¡∑ „aJ¡° Ÿu <fitÕC•w, N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ <b„°Ô <ªWb°Ôu wS° o‹¸>
Îba N<fi‹¸> <bT∫°u* J¡°u ŸaJ¡v≈°u* Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ wCt bÙw≤°y F°u ı°N°u $ Fu NıCÕfi, <„‹¸> Δ∫bF°≤-
≈≤‡≈≤° Ÿu ªÔ° N° ≤F°, Nbÿ∫J¡wÕΔ∫R¡≈ ˚°À∫b„ ≈®°›w ∫F ∫C]-J¡tÕ N°æ≤ N∏∫°∏∫ Ì¥Ÿ≤u
N°bÿ∫J¡ ∫°y, Ì°fi N°<Ì J¡tÕ wCt J¡≤°u $ ŸŸu w[bI°fi J¡∑ JC¡~> ˚Ù s<w fiFÙ* F°uyÙ, ∫F ˚°b
Fæ $ <„‹¸> Δ∫bF°≤-≈≤‡≈≤° Ÿu ªÔ° N° ≤F° _b@tÕR¡≈ J¡tÕ ı°u <J¡∫° ı°w° Fæ, bF w°u ıÙb∏tC•w°u*
J¡° _b˚°b FÙ Fæ N°æ≤ bFÙ ıÙb∏tC•ww° Fæ, Ju¡bÔ ÌuF-ªu‹¸>° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤fi° ıÙb∏tC•ww° fiFÙ*
Fæ $ "∫F J¡tÕ tæ* ~>°unw° F¥≥' N°æ≤ "oŸ J¡tÕ J¡° tæ* NayÙJ¡≤ J¡≤w° F¥≥' oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ı°u <fidÕ∫ Fæ,
bF w°u ÎJ¡t°` NI°<fi∫°u* Ju¡ tfi J¡° _bR¡≈ Fæ N°æ≤ I°<fi∫°u* J¡∑ w°u ÎJ¡-ŸÙ ¿_S<w ≤FwÙ Fæ $
≈®b°F≈<ww J¡tÕ J¡≤ ≤Fu, „°∏wtfi° wS° ŸCTC›w J¡∑ fi°o˘ N≈fiÙ N°Ãt° tu* ¿_Sw F°u ≤Fu ıÙb∏tC•w
tF°Ãt° Ô°uy oŸ Δ∫bF°≤-˚¥<t tu* ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈°u* Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ ŸCTC›w°Ãt° Ju¡ ŸÂ„ <fi<bÕ„uT
_b∫a≠∫°u<w ÎJ¡t°` N°ÃtR¡≈ F°uJ¡≤ _kC¡¿≤w F°uwu Fæ* $$1-6$$
ıÙb∏tC•w tu* Ì¥Ÿ≤° ˚Ù ŸCTC<›w-Ÿ°‡∫ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≈°SÕ, ıæŸu S°un° ˚Ù <bsu≈ F°ufiu ≈≤ J¡~C>bu Ju¡ <Ÿ≤, ≈æ≤ N°<Ì Nay wÃJ¡°Ô FÙ ˚Ùw≤ ≈®<b‹¸> F°u
ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ w[bI°fi Ÿu f°<@w F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d wCh~>˚¥w <bT∫°u* Ÿu Nfi°∫°Ÿ <fib¨W FCoÕ <ıŸJ¡∑
o¿∏B∫°≥ tfi Ju¡ Ÿ°S ≈≤t°Ãt° Ju¡ N∏Ì≤ <fiÿªÔ ¿_S<w (ÎJ¡≤Ÿw° Ÿu ¿_S≤w°) ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ*, bFÙ
ıÙb∏tC•w Fæ $$7$$
wf Δ∫bF°≤-J¡°Ô tu* ıÙb∏tC•w tF°Ãt° Ô°uy ıywg J¡°u <J¡Ÿ R¡≈ Ÿu Ìu©wu Fæ* ? w°u oŸ ≈≤
"tfi°u≤°≠∫ tu* ≈¿≤J¡¿v≈w ÌÙb°≤ Ÿu ≤<Fw <b<ª` <ª` J¡∑ fi°o˘ FÙ Ìu©wu Fæ*' ∫F fwÔ°fiu Ju¡ <fi<tW
Ÿ¨<‹¸> Ÿu ÔuJ¡≤ ≈®Ô∫≈∫Õ∏w Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡° tfi°u≤<ªw <ª` Ju¡ R¡≈ tu* bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ˚¥<tJ¡°
f°≥@wu Fæ* $
<ªWR¡≈Ù <ª`J¡°≤ <bÿb Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w N°Ãt° Ju¡ «¡≈≤ Nfi∏w fi-fi bæ<ªc∫°u* Ÿu ∫C•w
wÙfi°u*J¡°Ô tu* <Ìw _b˚°b Ÿ‡≈¥dÕ <`ıywgR¡≈Ù <ª` J¡° ÌÙb°≤ Ju¡ <ffi° <fit°Õd J¡≤ Ìuw° Fæ $ _b∫a
ÎJ¡t°` NI°fi_bR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈®J¡°„fi Ju¡ N∫°uÀ∫ ˚Ù, <ªÌ°˚°Ÿ∫C•w N∏w#J¡≤db¨<WR¡≈
f<W∫°u* π°≤° ≈®J¡°<„w FCÎ oŸ NÌg˚Cw <`ıywgR¡≈Ù <ª` J¡°u NI°fiR¡≈Ù N°J¡°„ tu* ≈FÔu-≈FÔ
<ªWR¡≈ <ªwu≤u fiu FÙ owfiu <b„°ÔR¡≈ tu* ≈¿≤dw <J¡∫° Fæ $$8,9$$
≈®<Ÿ] <ª` Ju¡ bæ@‡∫Õ Ÿu ŸJ¡∑ NÌg˚¥ww° FÙ <Ì©Ô°wu Fæ* $
≈°SÕ, (N°<ÌıÙb <F≤^∫y˚Õ Ju¡ Ÿt<‹¸> tfi fiu, ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, ŸaJ¡v≈ŸtJ¡°Ô
ŸyÕ - 56] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1465
tu* FÙ ∫F ıywgR¡≈ <ª` ffi°∫°) wÌfi∏w≤ Ÿfiu Ÿ <ª` J¡∑ N°@°≤_bR¡≈ ÌÙb°≤ J¡∑, ı°u Nt¥wÕ
N°J¡°„R¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ª`@°≤d J¡≤fiu tu* ŸbÕS° N∫°uÀ∫ FÙ Fæ, ≤ªfi° J¡∑ ∫F tF°fig N°ÿª∫Õ
Fæ oŸÙ<ÔÎ ∫F ˚®t FÙ Fæ $
"NF°u ˚®t#' ofi Ì°ufi°u* ≈Ì°u* J¡° <b_w¨w Δ∫°¶∫°fi J¡≤wu Fæ* $
∫F ≤ªfi° N≈¥dÕ N°æ≤ t°∫° J¡° ˚Ù <w≤_J¡°≤ J¡≤fiub°ÔÙ Fæ, w¨dÌÙb°≤ Ju¡ ŸÂ„ Ÿ°≤≤<Fw F°ufiu ≈≤
˚Ù ∫F ˚®°<∏wÂ<‹¸> Ÿu „C˚R¡≈ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $$10$$
N°æ≤ ˚Ù N°ÿª∫Õ <Ì©Ô°wu Fæ* $
(≈®<Ÿ] <ª`_SÔ°u* tu* <ª`°u* J¡∑ N°@°≤˚¥w ÌÙb°≤u* fi <ª`°u* Ÿu <˚∏fi F°uwÙ Fæ*, ≈≤∏wC) ∫u ı°u
<ªWR¡≈ <ª`J¡°≤ π°≤° Ã≈∏fi NI°fi°J¡°„R¡≈ ÌÙb°≤u* ≈®wÙw F°u ≤FÙ Fæ*, fitu* N°æ≤ <ª`°u* tu* N°@°≤-
N°@u∫R¡≈ ˚uÌ _≈‹¸>w# ≈®wÙw F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈≤t°SÕw# fiJ¡∑ <ªW_bR¡≈w° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈≤_≈≤
<J*¡<ªwg ˚Ù ˚uÌ fiFÙ* Fæ (NF°u ! ∫F ˚Ù ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤° N°ÿª∫Õ Fæ $) $$11$$
"NF°u ˚®t#' oŸtu* "NF°u' oŸ Na„ J¡∑ <b_w¨w Δ∫°¶∫°J¡≤ Nf "˚®t#' oŸ Na„ J¡∑ <b_w°≤≈¥bÕJ¡
Δ∫°¶∫° J¡≤wu Fæ* $
Fu J¡tÔfi∫fi, bu t°fi<ŸJ¡ <ª`-≤ªfi°Î≥ N°J¡°„ Ÿu ˚Ù f»J¡≤ bæŸu FÙ „¥∏∫R¡≈ Fæ* NS°Õwg NÃ∫∏w
NŸwg Fæ*, ıæŸu _b›fi tu* sdt°` tu* <ªW tu* F°ufiub°Ôu wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* Ju¡ fi°„ N°æ≤ Ì∫, ∫F wCt
ı°fi°u $$12$$
N°Ãt°, tfi N°æ≤ ŸJ¡° J¡°∫Õ f°fl N°æ≤ N°U∫∏w≤ ∫F Ÿf ıywg _b›fi J¡∑ w≤F „¥∏∫ Fæ (NŸwg
FÙ Fæ) $ wf tfiC‹∫°u* J¡°u oŸtu* ŸÃ∫Ãb J¡∑ ≈®wÙ<w Jæ¡Ÿu F°uwÙ Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡ ∫F Ÿf <ª≤J¡°<ÔJ¡ tfi°u≤°≠∫ Fæ ∫°fiÙ oŸJ¡∑ ÌÙ|ÕJ¡°ÔwJ¡ NfiCb¨<W F°uwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ
Ô°uy°u* J¡°u oŸtu* ŸÃ∫Ãb J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ $$13$$
wf w[b •∫° Fæ ? ∫F J¡Fwu Fæ* $
˚®°<∏wJ¡¿v≈w ≈Ì°S°u˘ tu* <ıŸ ŸÃ∫ŸaJ¡v≈w° J¡° wÙfi°u* J¡°Ô tu* N˚°b Fæ, bF w[bw# •∫°
N‹¸>-Ì„° tu* (w[bI°fi Ÿu ≈FÔu) J¡˚Ù ≤F ŸJ¡wÙ Fæ NS°Õwg J¡˚Ù fiFÙ* $ ı°u bŸ∏w°<Ì J¡°ÔJ®¡t
Ÿu, f°v∫°<Ì Nb_S°J®¡t Ÿu NSb° ~># ≈®J¡°≤ Ju¡ ˚°b<bJ¡°≤J®¡t Ÿu Ìu©fiu ≈≤ NSÕ<J®¡∫°Ÿ°tØ∫ÕR¡≈
∫° N°æ≤ J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤° ≈®<Ÿ] Δ∫°bF°¿≤J¡ ŸÃ∫Ãb fitu* ˚°Ÿw° Fæ, bF w[bI°fiR¡≈ ≈®J¡°„¡Ÿu Ÿ
≈®J¡°≤ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu <Ì©°oÕ Ìu ≤F° „≤wgJ¡°Ô J¡° tu|t^±>Ô
ŸÙŸu ©°∫° ı°w° FCN° fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$14$$
oŸ w≤F oŸ t°fi<ŸJ¡ <ª` Ju¡ ˚®°<∏wt°`_bR¡≈ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d N≈fiu ˚°oÕ-f∏@CN°u* Ju¡ b@
J¡∑ N°„aJ¡° Ÿu Ã≈∏fi •Ôu„ Ÿu wC‡Fu* Δ∫y® ffifi° <ªw fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ªWR¡≈Ù <ªwu≤u Ju¡ <ª` tu* Nb¿_Sw <`˚Cbfi N°<Ì <b<ª` ≈Cw<Ô∫°≥ N°@°≤˚¥w ÌÙb°≤ Ju¡ fi ≤Ffiu
Ÿu f°F≤ N°J¡°≤≤<Fw FÙ Fæ* $ Fu NıCÕfi, b°_wb tu* fi w°u fiJ¡° N¿_wÃb Fæ N°æ≤ fi wC‡F°≤° FÙ N¿_wÃb
Fæ, oŸ<ÔÎ J¡°æfi <J¡ŸŸu t°≤° ı°w° Fæ ? Nw# fi°ÿ∫-fi°„J¡ J¡° t°uF ~>°unJ¡≤ wCt <fitÕÔ ffiJ¡≤
f®Ê≈Ì tu* ¿_S≤ F°u ı°N°u $ •∫°u*<J¡ <ªÌ°J¡°„ tu* b@°<Ì J¡∑ ≈®b¨<W FÙ fiFÙ* Fæ $ N°æ≤ ı°u J¡FÙ* ≈®°<w˚°<ŸJ¡∑
1466 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈®b¨<W Fæ, bF ˚Ù f®Ê°J¡°„ R¡≈ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ J¡°Ô, <J®¡∫°, ıyBq≈ ÌÙb°≤ N°æ≤ Ÿ ≈≤ <ª` ffi°fiu
J¡∑ J¡Ô° N°<Ì Ÿf JC¡~> <fitÕÔ f®Ê FÙ Fæ $ Fu NıCÕfi, ıæŸu ÎJ¡t°` <ªW tu* ≤Ffiub°Ô° tfi°u≤°≠∫R¡≈
<ª` Ÿt_w ≈®≈aª_bR¡≈ F°uw° FCN° ˚Ù b°_wb tu* „¥∏∫_bR¡≈ F°ufiu Ÿu NŸwg FÙ Fæ, bæŸu FÙ Ÿ°tfiu
<Ì©°oÕ Ìu ≤F° ∫F ıywg ˚Ù N°J¡°„ Ÿu ˚Ù f»J¡≤ „¥∏∫R¡≈ Fæ ∫F wCt ı°fi°u $$15-18$$
Nf w[bw# N≈¿≤<ªw ªæw∏∫°Ãt° <ª`J¡°≤ Fæ N°æ≤ ŸJu¡ <ª` J¡° N°@°≤ <ªWR¡≈ ÌÙb°≤ Fæ oŸ
≈®J¡°≤ Ã≈®us° J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù N∏w tu* „¥∏∫w° FÙ ≈∫Õb<Ÿw F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
NıCÕfi, w[bw# N≈¿≤<ªw N°Ãtªæw∏∫R¡≈Ù <ª`J¡°≤ fiu <ªWR¡≈ ÌÙb°≤ Ju¡ «¡≈≤ ı°u <ª` ≤ª° Fæ,
bF Ÿb°˘„ Ÿu „¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NŸÌ°J¡°„ Ÿu w<fiJ¡ ˚Ù <˚∏fi fiFÙ* Fæ $$19$$
Ÿtu* ˚Ù tfi°u≤°≠∫ J¡° s<dJ¡ ıywg F٠‹¸>°∏w Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu NıCÕfi, ıæŸu <ªW tu* tfi°u≤°≠∫ Ju¡ ıywg J¡° <fit°Õd N°æ≤ <bfi°„ sd˚≤ tu* FÙ F°u ı°w° Fæ,
bæŸu FÙ ∫u <ªW°ÃtJ¡ ÌÙb°≤ Ju¡ «¡≈≤ NI°w <ª<w π°≤° <ª<`w ıywg Ju¡ <fit°Õd N°æ≤ <bfi°„
sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ FÙ ≈®wÙw F°uwu Fæ*, ∫F wCt ı°fi°u $$20$$ ≈°SÕ NfiuJ¡ w≤F Ju¡ <bT∫°fiC˚bb°Ôu
tfi°u≤°≠∫ tu* s<dJ¡ t°uF Ÿu ≈¿≤J¡¿v≈w bº∫|°wJ¡˚°b°<ÌR¡≈ wC‡F°≤Ù J¡v≈fi° N°ı FÙ tu≤u ≈Ìu„
Ÿu sÙd F°u ı°wÙ Fæ $$21$$
„aJ¡° F°u <J¡ s<dJ¡ t°uF Nfi°<Ì Îba Nfi∏w≤ J¡v≈°u* tu* <b_wÙdÕ ŸaŸ°≤R¡≈ tfi°u≤°≠∫ Jæ¡Ÿu ≤ªuy° ?
w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu NŸwg tfi°u≤°≠∫ J¡° <fit°Õd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ tfi N≈fiu tu* „<•w ≤©w° Fæ, bæŸu FÙ sdR¡≈
J¡°Ô J¡°u J¡v≈ ffi°fiu tu* ˚Ù bF (tfi) N≈fiu tu* „<•w ≤©w° FÙ Fæ $ Fu NıCÕfi, sd J¡°u J¡v≈ J¡≤ Ìuw°
Fæ N°æ≤ NŸwg J¡°u Ã≈∏fi J¡≤ Ìuw° Fæ - ∫F ı°u tfi Ju¡ <bT∫ tu* N°ÿª∫Õ Fæ, bF w°u fFCw FÙ S°un° Fæ,
ŸŸu ˚Ù f»J¡≤ w°u N°ÿª∫Õ ∫F Fæ <J¡ bF NŸwg ıywg J¡°u ˚Ù „Ù|® ŸBq≈ J¡≤ Ìuw° Fæ ! oŸ<ÔÎ ∫F
ıyBq≈ ˚®°<∏w oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ N°ÿª∫Õ ≈æÌ° J¡≤fiub°Ôu tfi J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ Ÿu FÙ Ã≈∏fi FCoÕ Fæ $$22,23$$
Ÿu FÙ J¡Fwu Fæ* $
sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ FÙ NI°fib„ ı°u ∫F <ª`-<b<ª`_bR¡≈ ≈®wÙw FCN° tfi°u≤°≠∫ Fæ, bFÙ Âÿ∫t°fi
oŸ ≈®≈aª-ı°Ô Ju¡ R¡≈ tu* ¿_Sw Fæ $$24$$ ≈°SÕ, ∫Ω<≈ I°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* _bw# <fiÃ∫tC•w N°Ãt°
tu* Nº∫_w, NwÎb ÎJ¡t°` J¡v≈fi° Ÿu Ã≈∏fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈®wÙ<wJ¡°Ô t°`_S°∫Ù ∫F wCh~> ıywg
s<dJ¡ FÙ Fæ, wS°<≈ oŸÙ s<dJ¡ ıywg tu* oŸJu¡ b°_w<bJ¡ _bR¡≈ Ÿu N≈¿≤<ªw NI°fiÙ Ô°uy°u* fiu
ÌC”h~>uÌw° J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ $$25$$
≈≤∏wC bF ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡ ∫F ıywg NI°ww[b N°Ãt° J¡° ÎJ¡t°` N∏∫S° ≈®<w˚°Ÿ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ w≤F Ju¡
ıywg Ju¡ N°≤°u≈ ∫° f°@ tu* ˚Ô° J¡°æfi-ŸÙ bF ÌC”h~>uÌw° Fæ ? NS°Õwg J¡°uoÕ Fæ FÙ fiFÙ* $$26$$
ı°u b_wC ¿_Sw ≤FwÙ Fæ, ŸÙJu¡ <fi≤°Ÿ tu* ≈®∫Ãfi J¡∑ N≈us° F°uwÙ Fæ, ∫F ıywg w°u J¡˚Ù ¿_Sw FÙ
fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≈°SÕ, ˚Ô° fwÔ°N°u w°u ŸFÙ, <ª<w tu* Nº∫_w <ªWR¡≈ <ª`-<fit°Õw° J¡° ıyBq≈ ∫F <ª` <J¡Ÿ
ŸyÕ - 56] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1467
Ÿt∫ ¿_Sw ≤Fw° Fæ ?
N≈fiÙ J¡°≤d-Ÿ°ty®Ù Ÿu „¥∏∫ wS° _b∫a NŸBq≈ ıywg-<ª` N°≥©°u* Ju¡ Ÿ°tfiu ≈®_kC¡¿≤w F°u ≤F°
Fæ - ∫F ÎJ¡ tF°fig N°ÿª∫Õ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
wS°<≈ ∫F tF°fig N°ÿª∫Õ Fæ <J¡ N≈fiÙ N°@°≤˚¥w ÌÙb°≤ Ÿu ≤<Fw, <ª` Ju¡ Ÿ°@fi˚¥w fiÙÔ, ≈Ùw
N°<Ì ≤ay-BΔ∫°u* Ÿu „¥∏∫ ∫F ıywg-<ª` Ÿ°tfiu <b_w¨w-Ÿ° <Ì©°oÕ Ìu ≤F° Fæ $$27$$ NF°u, NÃ∫∏w
N°ÿª∫Õ Fæ <J¡ ∫F ≠ıbÔ <ª` ÌÙb°≤ Ju¡ <ffi° FÙ Ã≈∏fi F°uJ¡≤ Ÿ°tfiu <Ì©°oÕ Ìu ≤F° Fæ !
Ÿ°tfiu <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫F ıyBq≈ <ª` ˚ÔÙ˚°≥<w Ô°uy°u* J¡° NfiC≤aıfi J¡≤fiub°Ô° Fæ, N°æ≤ Â<‹¸>, tfi N°<Ì J¡°u ˚Ù
ÔC˚°fiub°Ô° Fæ $$28$$ ∫F fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ wtR¡≈Ù _∫°FÙ Ÿu <Ô©° y∫° Fæ N°æ≤ fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ wuı#<J¡≤d°u*
Ÿu ŸCF°bfi° Fæ $ ∫F fi°fi° J¡v≈ N°æ≤ fiJu¡ Nay˚¥w ∫Cy N°<ÌR¡≈ Nb∫b°u* Ÿu ∫C•w Fæ wS° fi°fi° ≈®J¡°≤
J¡∑ N<˚Ô°T°N°u* Ÿu ≤ay° y∫° Fæ $ ∫F fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ Âÿ∫°u* Ju¡ <bÔ°Ÿ°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ, NfiuJ¡ NfiC˚bR¡≈
fiu`°u* Ÿu Ÿt¿∏bw Fæ wS° NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ y®F°u* Ÿu NÃ∫∏w ªtJ¡ ≤F° Fæ $ Ÿ¥∫°uÕÌ∫ N°æ≤ Ÿ¥∫°Õ_w N°<Ì
J¡°Ô°u* tu* oŸJ¡∑ ≈¥bÕ N°æ≤ ≈¿ÿªt <Ì„°Î≥ fi°fi° N°J¡°≤°u* Ÿu ∫C•w F°uwÙ Fæ* $$29,30$$
bF°≥ ≈≤ <ª`≈μbfi N°<Ì J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
oŸtu* N°J¡°„R¡≈ fiÙÔ Ÿ≤°ub≤ tu* <©Ôu FCÎ w°≤u, ª∏B Îba Ÿ¥∫ÕR¡≈ J¡tÔ Fæ* $ oŸ ıyBq≈ <ª` tu*
„≤Ìg N°<Ì J¡°Ô˚uÌ°u* π°≤° <b<ª` ≤ªfi°N°u* Ÿu «¡≈≤ ŸC„°u<˚w tu|≈a<•wR¡≈ ≈Wu N°æ≤ taı¿≤∫°≥ ÔyÙ
FCoÕ Fæ* $ oŸJu¡ <`˚Cb°fi°ÃtJ¡ ≈®J¡°u‹™>°u* tu* (<ª`J¡°u‹™>-˚uÌ°u* tu* ) ª°≤°u* N°u≤ Ìub, NŸC≤, tfiC‹∫ N°<ÌR¡≈
≈Cw<Ô∫°≥ <Ô©Ù y∫Ù Fæ* $ ≈≤t ÃJ¨¡‹¸> Ÿ¥∫Õ, ª∏B N°<Ì Ju¡ N°Ô°uJ¡_bR¡≈ ŸC@° Ôu≈ Ÿu w”d J¡∑ fi°o˘
<b≤°ı ≤Fu N°J¡°„R¡≈ ÌÙb°≤°u* Ÿu ∫F Ÿt¿∏bw Fæ $$31,32$$
Nf <`Ô°uJ¡∑ J¡° FÙ Ìubfi¸>Ù R¡≈ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
≈°SÕ, J¡°tCJ¡ <ªWR¡≈ oŸ <ªwu≤u fiu N¿@‹™>°fi˚¥w f®Ê°J¡°„ tu* FÙ oŸ ıyBq≈ tCÀ@ tfi°uF≤
fi¸>Ù J¡° <fit°Õd <J¡∫° Fæ $ oŸ fi¸>Ù J¡∑ tC¶∫ fi¨Ã∫„°Ô° ≈®<w˚° (fibfib°u∏tuT„°<ÔfiÙ fC<]) FÙ Fæ,
fi¨Ã∫„°Ô° tu* ÌÙ≈J¡ J¡° J¡°∫Õ J¡≤ ≤Fu Ÿ°<sªæw∏∫ Ju¡ ≈®<w<f‡f Ÿu ∫C•w N°æ≤ ªJ®¡ J¡∑ fi°o˘
≈¿≤˚®td„ÙÔ fC<]b¨<WR¡≈ N°˚¥Td°u* Ÿu oŸfiu Ÿt_w Ô°uJ¡°u* J¡°u ≈®J¡°<„w <J¡∫° Fæ N°æ≤ ∫F fi¨Ã∫,
F°b, ˚°b, <bÔ°Ÿ N°<Ì ÔÙÔ°N°u* tu* ŸÌ° Δ∫_w ≤FwÙ Fæ $ ŸCbdÕt∫ f®Ê°^±> FÙ oŸ fi¸>Ù J¡∑ »
NayÔ<wJ¡° („≤Ù≤Ôw°) Fæ, tu| FÙ oŸJu¡ (fi¸>Ù Ju¡) Ju¡„≈°„ Fæ*,wS° ª∏B N°æ≤ Ÿ¥∫Õ R¡≈Ù fiu`°u* Ju¡
Ÿaª°Ôfi Ÿu ∫F Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uJ¡°u* J¡° NbÔ°uJ¡fi ˚Ù <J¡∫° J¡≤wÙ Fæ $ @tÕ, NSÕ N°æ≤ J¡°t Ju¡ NfiCJ¥¡Ô
≈®b¨<W<fib¨<W„°˜ FÙ oŸJu¡ Ì°u b˜ Fæ*, oŸJu¡ ≈°w°Ô_bR¡≈ «¡”,ı°fiC, ıa|°, yCvk¡, ≈°Ì,
≈°‹dÙÕ, N°æ≤ NayC<Ô ofi Ÿ°w Nb∫b°u*b°Ôu Ì°u ª≤d Fæ* N°æ≤ ∏fiw ≈¨<SbÙ FÙ oŸJ¡° <fiw‡f Fæ $
f®Ê°, o∏B, „aJ¡≤ N°æ≤ <b‹dC - oŸJ¡∑ ª°≤ ˚Cı°Î≥ Fæ* N°æ≤ fiŸu ∫F ŸtSÕ Fæ $ Ÿ[byCdR¡≈ Ja¡ªCJ¡∑
Ÿu i>Ju¡ FCÎ, ∏fiw <bbuJ¡ N°æ≤ bæ≤°À∫ _bR¡≈ Ì°u JC¡ª°u* Ÿu oŸJ¡∑ ÌuF „°u˚wÙ Fæ, „uT N°<Ì Ÿu bu<‹¸>w
≈¨<SbÙ wÔ FÙ oŸJ¡Ù ≈μ°J¡°≤ ≈Ù™> Fæ wS° y°u≤°uªfi, J¡_wC≤Ù N°<Ì fi°fi°<b@ bd°u˘ Ÿu ≈` ≤ªfi°
Ju¡ _S°fiR¡≈ ffi°∫u y∫u tu”, Naıfi, <Ft°Ô∫ N°<Ì fi°fi°bdÕb°Ôu ≈bÕw°u* Ÿu ∫C•w tF°˚Cbfi
1468 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
(tº∫Ô°uJ¡) FÙ oŸ fi¸>Ù J¡° Ì≤ Fæ $ oŸ <`Ô°uJ¡∑ fi¸>Ù J¡∑ ª∏B-Ÿ¥∫ÕR¡≈ N°≥©°u* J¡∑ ªu‹¸>°Î≥ ≤°<`
Ju¡ N∏@J¡°≤ J¡∑ ª≈Ôw° J¡°u Ì¥≤ J¡≤wÙ Fæ*, ı°u <J¡ tu” ≈®Ì<sd° J¡≤dR¡≈ Fæ $ w°≤u FÙ oŸJu¡ |fiu
≈CÔJ¡ Fæ*, <fıÔÙ FÙ oŸJ¡∑ Ì∏w≈a<•w Fæ, ªaªÔ N°æ≤ ≈≤_≈≤ NŸt°fi, ˚Cbfi-˚uÌ Ÿu ª°æÌF ≈®J¡°≤
Ju¡ ≈®°dÙ FÙ oŸJu¡ ≤°ut°aª Fæ* N°æ≤ fi ≈®°<d∫°u* tu* ≈®¿Ÿ] ˚¥w, ˚Cbfi, N°<Ì J¡∑ ≈®Ô∫-J¡S°Î≥ FÙ ª°≤°u*
N°u≤ ŸÌgfC<]R¡≈ Ju¡Ÿ≤°u* J¡°u N°æ≤ Z°uw°N°u* Ju¡ <ÔÎ bæ≤°À∫, Ÿπ°Ÿfi°R¡≈ ŸCy¿∏@ J¡°u ≈®Ÿ°¿≤w J¡≤fiu
Ju¡ J¡°≤d t°fi°u* oŸJ¡∑ ≈æ≤ wJ¡ Ô¸>J¡fiub°ÔÙ J¡Ì‡f-t°Ô° Ju¡ k¥¡Ô Fæ* $ ∫F Ÿt<‹¸> N°æ≤ Δ∫<‹¸>R¡≈
ıÙb Ÿu Ÿt<∏bw Fæ, NÌg˚Cw Fæ, N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi „¥∏∫R¡≈ Fæ N°æ≤ fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ <bÔ°Ÿ°u* Ÿu
bu<‹¸>w ˚Ù Fæ $ ≈∫ÕC•w ≈®J¡°≤ Ÿu b<dÕw <`Ô°uJ¡∑R¡≈ oŸ Zu‹™> <ª`t∫Ù fi¸>Ù J¡°-<ª` Ju¡ ≈J¡≤d˚¥w
<b<ª` b°Ÿfi°, J¡°t Îba J¡t°u˘ J¡°u ≈®°›w <J¡∫u FCÎ, NwÎb „Ù|® FÙ NÌg˚Cw <ª`°u* J¡° <fit°Õd J¡≤fiu
tu* ŸtSÕ <ªWR¡≈ <ª`J¡°≤fiu N≈fiu N¿@‹™>°fiR¡≈ <ªÌ°J¡°„ tu* FÙ-<ª`d <J¡∫° Fæ $$33-37$$
~>›≈fib°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ŸW°bfib°≥ ŸyÕ
<ıŸ Â<‹¸> Ÿu tfi „Ù|® FÙ b°Ÿfi°„¥∏∫ F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ŸC©_bR¡≈
N<πwÙ∫ N°Ãt° Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ, Ÿ Â<‹¸> J¡° ≈Ìu„ $
b°Ÿfi° J¡∑ <„<SÔw° tu* ≈∫°uyÙ F°ufiu Ÿu ≈¥bÕ tu* ≈®Ì<„Õw ıywg tu* N°ÿª∫Õw°Â<‹¸> J¡° FÙ bdÕfi
J¡≤wu Fæ* $
ZÙ˚yb°fig fiu J¡F° # Fu NıCÕfi, oŸ ŸaŸ°≤ Ju¡ <bT∫ tu* ŸfŸu f»J¡≤ ∫F N°ÿª∫Õ ŸtH°u <J¡ ≈FÔu
w°u <fi≤°Z∫ tu* ıyBq≈ <ª` Ã≈È F°uw° Fæ N°æ≤ ŸJu¡ f°Ì N°@°≤R¡≈ ˚¥w, ˚Cbfi N°<Ì <b≤°¸>g ÌÙb°≤
Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ $ (Δ∫<‹¸>-Ÿt¥F_bR¡≈ Ÿt<‹¸>˚¥w <b≤°¸>g J¡∑ J¡v≈fi° Δ∫<‹¸>J¡v≈fi° Ju¡ N@Ùfi Fæ,
oŸ<ÔÎ ˚Ù ŸJ¡∑ f°Ì tu* Ã≈<W Fæ, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ) $$1$$ Fu NıCÕfi, ≈FÔu <fi≤°Z∫ <ª` Ju¡
Ã≈∏fi F°u ı°fiu ≈≤ ≈Ù~>u ŸJ¡∑ N°Z∫˚¥w <b„°Ô ÌÙb°≤ ÌÙ© ≈nwÙ Fæ # NF°u ! ∫F ÎJ¡ NÌg˚Cw t°∫°
Fæ $ oŸJ¡° _bR¡≈ NÃ∫∏w NŸa˚°<bw Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F t°∫° Fæ N°æ≤ NÃ∫∏w <b”] F°ufiu Ÿu oŸJ¡°
_bR¡≈ NŸa˚°<bw Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ≈®<Ÿ] oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ t°∫° J¡° ‹¸>°∏w Ìuwu Fæ* $
∫F Ÿ w≤F J¡∑ Fæ, <ıŸ w≤F wC‡fÙ ıÔ tu* ±¥>fwÙ F°u N°æ≤ ≈ÃS≤ J¡∑ ª\>°fi wæ≤wÙ F°u $$2$$
ıyBq≈ <ª` tu* w°u ÎJ¡ N°ÿª∫Õt∫w° Fæ FÙ, ≈≤∏wC ŸŸu ˚Ù f»J¡≤ N°ÿª∫Õ w°u ∫F Fæ <J¡ „¥∏∫R¡≈
Ÿtu* (ıywg tu*) <ªÌ°J¡°„_bR¡≈ wC‡Fu* ı°u NF‡˚°b F°u ≤F° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≈°SÕ, <ªW tu* ¿_Sw <ª` Ju¡ Ÿt°fi „¥∏∫_bR¡≈ wÙfi°u* ıywg tu* <ªÌ°J¡°„ _bR¡≈ wC‡Fu* „¥∏∫w°
R¡≈ NF∏w° Jæ¡Ÿu <Ìw FCoÕ ? NS°Õwg oŸtu* w°u N°ÿª∫Õ J¡∑ ≈≤°J¡°‹™>° FCoÕ $$3$$
∫<Ì ıywg tu* ˚Ù <ªÌ°J¡°„w° J¡° FÙ wCt NbÔ°uJ¡fi J¡≤wu F°u w°u bF Â<‹¸> oŸ R¡≈ tu* ≈∫Õb<Ÿw
FCoÕ, ∫F ˚Ù N°ÿª∫Õ FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ªÌ°J¡°„ Ÿu <fi<tÕw Ÿf JC¡~> <ªÌ°J¡°„_bR¡≈ FÙ Fæ, <ªÌ°J¡°„ tu* <ªÌ°J¡°„ Ju¡ π°≤° <ªÌ°J¡°„
<bÔÙfi F°uw° Fæ, <ªÌ°J¡°„ tu* FÙ <ªÌ°J¡°„ π°≤° <ªÌ°J¡°„ J¡° ≈˚°uy <J¡∫° ı°w° Fæ N°æ≤
ŸyÕ - 57] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1469
<ªÌ°J¡°„ π°≤° <ªÌ°J¡°„ tu* <ªÌ°J¡°„ FÙ <b_w¨w FCN° Fæ $$4$$ Fu NıCÕfi, (ıf wCt ıywg tu*
<ªÌ°J¡°„w° J¡∑ ̨<‹¸> ≤©wu F°u wf w°u) <ıŸtu* ÌÙ|Õ ˚®td Fæ, ÎuŸ° ıyBq≈ ∫F <ª` ≤≠ıC J¡∑ fi°o˘
kæ¡ÔÙ FCoÕ b°Ÿfi°R¡≈ ≤≠ıC Ÿu ∫<Ì bu<‹¸>w F°uw° Fæ, w°u bF <ªÌ°J¡°„ ˚Ù oŸ ıywg tu* b°Ÿfi° Ju¡
bu‹¸>fi Ÿu bu<‹¸>w F°uw° FÙ Fæ $$5$$
oŸ b°Ÿfi°-bu‹¸>fi J¡∑ I°fi Ÿu N<w¿≤•w <J¡ŸÙ N°æ≤ ≈°∫ Ÿu ı°u ÌC”h~>uΩw° Fæ, bF ˚Ù
N<@‹™>°fi J¡∑ »w° Ÿu FÙ Fæ, fi <J¡ _bw# ŸJ¡∑ »w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ≈®<w<f‡f N≈fiu N°@°≤˚¥w Ì≈Õd tu* ¿_Sw ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F ıyw ˚Ù, ı°u <J¡ N≈fiu
N<@‹™>°fiR¡≈ f®Ê Ÿu <˚∏fi fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ~>uÌfi Îba ˚uÌfi Ju¡ N∫°uÀ∫ Fæ, N≈fiu N<@‹™>°fi˚¥w f®Ê
tu* FÙ <_Sw Fæ $$6$$
oŸÙ<ÔÎ "f®ÊR¡≈w° Ju¡ NbÔ°uJ¡fi Ÿu ıywg tu* ~>uÌfi, ˚uÌfi N°<Ì Ÿf Δ∫bF°≤°u* J¡∑ N∫°uÀ∫w° Ju¡
Ì„Õfi Ÿu Ÿt_w b°Ÿfi°N°u* J¡° Ÿt¥Ô h~>uÌ J¡≤fi° ª°<FÎ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
NıCÕfi, ıf f®Ê tu* ≈®<w˚°<Ÿw ~>uÌfi, ˚uÌfi N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ Δ∫bF°≤ N°æ≤ fiJ¡° <bT∫ ıywg-
∫u Ÿf f®Ê Ÿu N<˚∏fi F°uJ¡≤ ÎJ¡t°` <ªÌ°J¡°„_bR¡≈ FÙ F°u y∫u, wf <J¡Ÿ J¡w°Õ ∫° J¡≤d Ÿu <J¡Ÿ
≈®J¡°≤ Ÿu <J¡Ÿ k¡Ô Ju¡ <ÔÎ <J¡Ÿ Ìu„ ∫° <J¡Ÿ J¡°Ô tu* •∫° <~>∏fi-<˚∏fi <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ $
w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ~>uÌfi N°<Ì Δ∫bF°≤b°Ì f®Ê Ÿu N<w¿≤•w¡<bT∫°u* tu* Ìu©u y∫u Fæ*, oŸ<ÔÎ ıf
∫F ıywg f®Ê Ÿu N<˚∏fi FÙ <Ÿ] F°u ªCJ¡° Fæ wf <J¡ŸÙ J¡w°Õ ∫° J¡≤d Ÿu <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿu <J¡ŸÙ
k¡Ô Ju¡ <ÔÎ <J¡ŸÙ Ìu„ ∫° J¡°Ô tu* JC¡~> ˚Ù <~>∏fi ∫° <˚∏fi fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ Nw# ofi b°Ÿfi°N°ua
J¡°u wCt Ÿt¥Ô ©°nJ¡≤ ku*¡J¡ Ì°u $$7$$
oŸ ≈°∫ Ju¡ π°≤° f°u@ Ÿu ∫F°≥ ≈≤ wC‡F°≤Ù b°Ÿfi°N°u* J¡° ˚Ù f®Ê°<w≤<•wR¡≈ Ÿu N˚°b <Ÿ]
FÙ Fæ $
N°æ≤ ∫<Ì oŸ ≈®J¡°≤ J¡° I°fi fi F°u w°u b°Ÿfi°f∏@ ÌC”h~>uÌ FÙ Fæ, ∫°u* ≈¥b°uÕ•w J¡Sfi J¡° _t≤d
J¡≤°wu Fæ* $ ı°u b°Ÿfi° Ÿu <fitCÕ•w fiFÙ* Fæ, ˚Ôu FÙ bF Ÿt_w „°˜Ù∫ J¡t°u˘ tu* ≈≤°∫d ≤F° F°u N°æ≤
Ÿt_w f°fl <bT∫°u* J¡° ≈¿^±>w F°u, <k¡≤ ˚Ù Ÿ ≈®J¡°≤ bF ª°≤°u* N°u≤ Ÿu NÃ∫∏w f] Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤
<≈*ınu tu* ¿_Sw <Ÿ*F ∫° w°uw° $$8$$
b°Ÿfi° J¡°u ⁄Ì∫ tu* NdCt°` ˚Ù _S°fi fi Ìufi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ bF Fı°≤°u* NfiS°u˘ J¡∑ fÙı Fæ, oŸ
N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<ıŸJ¡∑ <ªWR¡≈Ù ˚¥<t tu* NdCt°` ˚Ù b°Ÿfi°R¡≈ fÙı ≈n° ≤Fw° Fæ, ŸJ¡° (NfiuJ¡ NfiS°u˘ Ÿu
˚≤° FCN°) ŸaŸ°≤R¡≈ ıayÔ ≈Cfi# f» ı°w° Fæ $ NU∫°Ÿ Ÿu ⁄Ì∫ tu* R¡i>, w[bI°fi_bR¡≈ N<Àfi Ÿu
<fi#„uT ıÔ y∫° b°Ÿfi°R¡≈Ù fÙı ≈Cfi# NaJC¡≤-ıfifi J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ fiFÙ* ≤©w° $ <fi#„uT ıÔu FCÎ b°Ÿfi°-
fÙı°u* Ÿu ∫C•w wS° _bh~> tfi ı°y<wJ¡ ŸC©ÌC#©°<Ì b_wCN°u* tu* bæŸu FÙ fiFÙ* ±¥>fw°, ıæŸu ≈°fiÙ tu*
J¡tÔ J¡° ≈W° $$9-11$$
J¡<Sw ≈Ìu„-J®¡t J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu FCÎ ZÙ˚yb°fig NıCÕfi J¡∑ <fib°ÕŸ¿fiJ¡ <_S<w tu* ≈®<w‹™>°
J¡≤°wu Fæ* $
1470 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fu NıCÕfi, wCt NŸa¶∫ N°„°N°u* J¡°u ~>°unwu FCÎ ≈®<Ÿ] N°æ≤ ≈<b` ˚ybÌgyÙw°R¡≈ tu≤u ≈Ìu„ J¡°u
˚ÔÙ˚°≥<w ŸtHJ¡≤ tF°fig t°uF Ÿu „¥∏∫tfi° N°æ≤ f∏@Cb@°<Ì •Ôu„°u* Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ b°Ÿfi°≤<Fw N°Ãt°
tu* <ªW J¡° <bÔ∫J¡≤ „°∏w f®Ê_bR¡≈ F°uJ¡≤, NwÎb ˚∫„¥∏∫ Îba ≈≤t tC•w F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤F°u $$12$$
ŸW°bfib°≥ ŸyÕ Ÿt°◊
Nl>°bfib°≥ ŸyÕ
w[bI°fi Ÿu N<bΩ°Ÿ<Fw b°Ÿfi° J¡° fi°„ wS° ŸÙŸu NıCÕfi J¡∑ J¨¡w°SÕw°-∫F bdÕfi $
NıCÕfi fiu J¡F° # Fu Nh∫Cw, wC‡F°≤u ≈®Ÿ°Ì Ÿu (NfiCy®F ≈®∫C•w wC‡F°≤u ≈Ìu„ Ÿu) b°Ÿfi°Ÿ<Fw
NI°fi fi‹¸> FCN° $ ˚¥Ôu FCÎ J¡^™><_Sw F°≤ J¡∑ fi°o˘ _bw#<Ÿ] N°Ãtw[b J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ tæ*fiu ≈°∫° $
N°æ≤ ŸŸu Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ∏ÌuF°u* Ju¡ fÙı°u* J¡° fi°„ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f∏@Cb@ N°<Ì Ju¡ J¡wÕΔ∫w°<bT∫J¡ Ÿ∏ÌuF
Ÿu ≤<Fw F°uw° FCN° tæ* <_Sw F¥≥ $ Nw# w[b tu* Nb<_S<w J¡≤fi° N°æ≤ ∫S°≈®°›w Δ∫bF°≤°u* J¡°u J¡≤fi°-
oŸ <bT∫ tu* N°≈J¡° ı°u bªfi (N°Ìu„) Fæ, ŸJ¡° tæ* (≈¥dÕw∫°) ≈°Ôfi J¡R¡≥y° $$1$$
oŸ ≈®J¡°≤ ∫Ω<≈ NıCÕfi fiu N≈fiÙ J¨¡w°SÕw° <Ì©Ô°oÕ, wS°<≈ N≈fiu ≈<Ì‹¸> w[bI°fi Ÿu Ÿt¥Ô
b°Ÿfi°s∫ J¡°u ∫C<•w∫°u* Ÿu ̨» J¡≤ ≤Fu ZÙ˚yb°fig J¡Fwu Fæ* $
˚yb°fig ZÙJ¨¡‹d fiu J¡F° # Fu NıCÕfi, w[bI°fi Ÿu wC‡F°≤u ⁄Ì∫ tu* ≤°y°<Ì b¨<W∫°≥ ∫<Ì N„uTR¡≈ Ÿu
„°∏w F°u ªCJ¡∑*, w°u b°Ÿfi°ÃtJ¡ <ªW ˚Ù ˚Ùw≤ „°∏w F°uJ¡≤ <fib°ÕŸ¿fiJ¡w° J¡°u ≈®°›w F°u y∫°, ∫F wCt
ı°fi°u $$2$$
oŸ <bT∫ tu* ZC<w ≈®t°d Fæ # ∫Ì° ŸbuÕ ≈®tCh∫∏wu J¡°t° ∫u&_∫ ⁄<Ì <Zw°# $ NS tÃ∫°uÕ&t¨w°u
˚bÃ∫` f®Ê ŸtÿfiCwu $$ (J¡™>°u≈. 6$14) (<bT∫ ŸC©uh~>° N°<ÌR¡≈ J¡°t, ı°u <J¡ w[bI°fi Ÿu ≈¥bÕ
<bπ°fig Ju¡ ⁄Ì∫ tu* ¿_Sw Fæ*, ıf ŸbÕ` _b°ÃtÂ<‹¸> Ÿu sÙd F°u ı°wu Fæ*, wf tfiC‹∫ tC•w F°u ı°w° Fæ
N°æ≤ oŸ „≤Ù≤ tu* FÙ f®Ê J¡°u ≈®°›w J¡≤ Ôuw° Fæ NS°Õwg f®ÊR¡≈ F°u ı°w° Fæ $)
oŸ <fib°ÕŸ¿fiJ¡w°R¡≈ Ÿ[b°b_S° tu* bF ≈®Ã∫Jg¡ ªuwfifi°tJ¡ f®Ê <bT∫°u* Ÿu ≤<Fw F°u ı°w° Fæ,
ı°u <J¡ Δ∫bF°≤ tu* ŸbÕ_bR¡≈ N°æ≤ ≈≤t°SÕ tu* ŸbÕw# N„uT-<b„uT Ÿu <b<fitCÕ•w Fæ $ Ÿ ≈®Ã∫y°Ãt°
Ju¡ ≈Ì J¡°u ∫u ªsC N°<Ì o¿∏B∫°≥ N°æ≤ NI°fiÙ Ô°uy J¡°uoÕ ˚Ù Ÿ ≈®J¡°≤ fiFÙ* ı°fi ≈°wu, <ıŸ ≈®J¡°≤
˚¥<t Ÿu N°J¡°„ tu* nJ¡≤ Ì¥≤-Ìu„ tu* ≈®°›w FCÎ ≈sÙ J¡°u $ ≈°SÕ, tF°˚¥w N°<Ì wu≤F ≈®J¡°≤ Ju¡ su`°u*
Ju¡ Nb˚°ŸJ¡, „C]_bR¡≈, ŸaJ¡v≈≤<Fw, <fi<bÕT∫ oŸ ≈®Ã∫y°Ãt° J¡°u o¿∏B∫°u* Ÿu Ì¥≤ (NŸ<∏fiJ¨¡‹¸>)
Ÿ° ı°fi°u $$3-5$$
ŸJu¡ Ì„Õfi tu* Zbd N°<Ì Ÿu ≈¿≤≈C‹¸> J¡∑ y∫Ù ˚ÔÙ˚°≥¿w NU∫_w <fi<̺∫°Ÿfi fi°t J¡∑ ŸJ¡∑
˚°bfi° FÙ N°bÿ∫J¡ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≈°SÕ, N≈fiÙ b°Ÿfi° <fi<̺∫°Ÿfifi°tJ¡ N°Ãt˚°bfi° Ju¡ <Ÿb° Ÿ f®Ê≈Ì J¡°u, ı°u Ÿb°ÕwÙw,
<ªÃ_b˚°b F°ufiu Ÿu NÃ∫∏w _bh~> N°æ≤ NŸay F°ufiu Ju¡ J¡°≤d „C] Fæ*, bæŸu fiFÙ* Ìu© ŸJ¡wÙ ıæŸu Ô°uy°u*
Ju¡ fiu` ≈≤t°dCN°u* J¡°u fiFÙ* Ìu© ŸJ¡wu $$6$$
<ıŸtu* |¸>, ≈¸> N°<Ì _S¥Ô ≈Ì°S°u˘ J¡° ˚Ù f°@ F°u ı°w° Fæ, Ÿtu* ≈≤tŸ¥‚t b°Ÿfi°N°u* J¡∑
ŸyÕ - 59] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1471
¿_S<w J¡Ffi° w°u NÃ∫∏w FÙ NŸa˚°<bw Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸJ¡∑ ≈®°<›w tu* ∫u |¸>, ≈¸> N°<Ì Ÿ˚Ù _S¥Ô ≈Ì°SÕ ˚Ù fi‹¸> F°u y∫u, Ÿ ≈≤t≈Ì Ju¡ <bT∫ tu*
<fª°≤Ù ≈≤tŸ¥‚t b°Ÿfi° •∫° J¡≤u ? $ ıæŸu ≠b°Ô°tC©Ù ≈bÕw J¡°u ≈®°›wJ¡≤ <FtÔu„ <fÔJC¡Ô <bÔÙfi
F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ „C] <ª<ww[b J¡°u ≈®°›w J¡≤ N<bΩ° ˚Ù <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ $ J¡F°≥ ˚°uyf∏@fiR¡≈
≤ı#J¡d J¡∑ fi°o˘ sCB <fª°≤Ù b°Ÿfi°, N°æ≤ J¡F°≥ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°u N≈fiu tu* Ÿt° Ôufiub°Ôu <ª<ww[bR¡≈
<b≈CÔ ≈bfi ? ≈°SÕ, fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ N°J¡°≤R¡≈ <bJ¡°≤°u*b°ÔÙ ∫F N<bΩ° wf wJ¡ ≈®_kC¡¿≤w F°uwÙ
Fæ, ıf wJ¡ „C]_bR¡≈ ∫F N≈fi° N°Ãt° w°¿[bJ¡R¡≈ Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w ı°fi° fiFÙ* ı°w° $ N≈fiu Ì≤
tu* Ÿ‡≈¥dÕ <bÿb J¡°u <fiyÔ ı°fiub°Ôu, N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ „¥∏∫_bR¡≈ Ÿ _b°ÃtR¡≈ f®Ê≈Ì tu* Âÿ∫°u*
J¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ Â<‹¸>∫°≥ sÙd F°u y∫Ù Fæ* wS° <b„C]R¡≈w° FÙ <Ìw FCoÕ Fæ $ ı°u ≈¥dÕR¡≈ Fæ, Ÿt_w
ıyÌ°J¡°≤°u* Ÿu b<ıÕw Fæ N°æ≤ b°dÙ Ÿu ≈≤u Fæ*, Ÿ ≈≤tb_wC J¡∑ ˚Ô° <J¡ŸŸu ≈t° ÌÙ ı° ŸJ¡wÙ
Fæ ? Fu NıCÕfi, oŸ<ÔÎ wCt Ju¡bÔ ≈¥dÕ N°Ãt° Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu F°ufiub°ÔÙ J¡°tfi°N°u* J¡∑ <fib¨<WR¡≈
t∏`-∫C¿•w Ÿu <bT∫°ÃtJ¡ <bT Ÿu Ã≈∏fi tF°t°≤ÙR¡≈, <fi≤∏w≤ ≈®b¨<W J¡∑ FuwC N∏w#J¡≤d¿_Sw
b°Ÿfi° J¡° <fi≈Cdw°≈¥bÕJ¡ <fi≤°J¡≤dJ¡≤ ŸaŸ°≤f∏@fi Ÿu ≤<Fw wS° Ÿ‡≈¥dÕ NfiS°u˘ J¡∑ ˚¥<t
(N˚∫_b˚°b) tBq≈ FÙ F°u ı°N°u $ ∫°u* N∏w tu* ˚ybÌgyÙw° Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ w°Ã≈∫Õ J¡° Ÿay®F J¡≤ ZÙ˚yb°fig
fiu NıCÕfi J¡°u ≈Ìu„ <Ì∫° $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, oŸ ≈®J¡°≤ ≈Ìu„ Ìu ªCJu¡ <`Ô°uJ¡∑
Ju¡ N<@≈<w ˚yb°fig ZÙJ¨¡‹dª∏B Ju¡, ÿbuw-J¡tÔ tu* ˚®t≤ J¡∑ fi°o˘, sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ t°æfi @°≤dJ¡≤
Ÿ°tfiu ¿_Sw F°u ı°fiu ≈≤ bF°≥ ≈°^±C>≈C` NıCÕfi ≈Cfi# ∫F bªfi J¡Fuy° $ NıCÕfi fiu J¡F° # Fu ˚ybfig,
Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uJ¡°u* J¡° ˚≤d-≈°uTd J¡≤fiub°Ôu N°≈Ju¡ bªfi Ÿu (˚ybÌgyÙw°R¡≈ ≈Ìu„ Ÿu) tu≤Ù ∫F fC<],
<ıŸJ¡° Ÿt_w „°uJ¡ ˚°≤ yÔ y∫° Fæ, Ÿ ≈®J¡°≤ ≈≤t <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w FCoÕ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ¥∫Õ Ÿu
J¡t<ÔfiÙ <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $ ZÙ≤°tıÙ, Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ bªfi J¡FJ¡≤ N°æ≤ ™>J¡≤
y°^±>Ùb@fiC@°Õ≤Ù, ZÙJ¨¡‹dR¡≈ Ÿ°≤<Sb°Ô° bF ≈°^±C>≈C` NıCÕfi Ÿ∏ÌuF≤<Fw F°uw° FCN° ≤dÔÙÔ° J¡≤uy°
∫°fiÙ ∫C] tu* ıC¸> ı°∫uy° $ ZÙ≤°t˚B, bF NıCÕfi @≤°wÔ J¡°u ÎuŸÙ tF°fi<Ì∫°u* Ÿu N°J®¡°∏w J¡≤ Ìuy°,
<ıfitu* N°Fw fnu-fnu F°SÙ, |°unu, Ÿ°≤<S N°<Ì wÃJ¡°Ô FÙ fF ı°∫u*yu $ N°æ≤ N°J¡°„ J¡°u ˚Ù ÎuŸ°
ffi° Ìuy° <J¡ ŸJ¡° Ÿ¥∫ÕR¡≈ fiu` f°d°u* Ju¡ i>u≤°u* Ju¡ ≈®Ÿ≤d°u* Ÿu N°æ≤ <f©≤Ù tF°@¥<Ô∫°u* Ÿu <fi<tÕw
_SÔÙ Ÿu N°h~>°<Ìw F°u ı°∫uy° $$7-17$$
Nl>°bfib°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

fiŸ™>b°≥ ŸyÕ
<ıŸ Â<‹¸> Ÿu ıÙb∏tC•w-≈Ì tu* <ª<w J¡∑ _≈∏Ì≤<Fw,
<bT∫°u* Ÿu <fitCÕ•w N°æ≤ <fiÿªÔ ¿_S<w F°uwÙ Fæ, ŸJ¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°|b, tu≤u π°≤° J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ Ÿ‡≈¥dÕ ≈°≈°u* J¡∑ <bfi°„J¡ Â<‹¸>
J¡° NbÔ‡ffiJ¡≤ N°≈ <fi#Ÿayw°R¡≈ Ãba≈Ì°SÕ„°u@˚¥w ŸbÕÃ∫°y N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡° f®Ê tu* f°@R¡≈
wÃ≈Ì°SÕ„°u@˚¥w f®Ê°≈Õd ofi Ì°ufi°u* Ju¡ Nfi∏w≤ ≈¿≤<„‹¸> N©^±> tF°b°•∫ Ju¡ w°Ã≈∫Õ<bT∫˚¥w
1472 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿ<hªÌ°fi∏ÌæJ¡_bR¡≈ ˚¥t°Ãt°R¡≈ F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤<FÎ $ ZÙ≤°tıÙ, Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô tu* <ıŸŸu ∫F Ÿ‡≈¥dÕ
ıywg Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ¿_S<w-J¡°Ô tu* <ıŸtu* Ÿ‡≈¥dÕ ıywg Nb¿_Sw ≤Fw° Fæ, ŸaF°≤J¡°Ô tu* ı°u
Ÿ‡≈¥dÕ ıyÃ_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ, ı°u wÙfi°u* J¡°Ô tu* ª°≤°u* N°u≤ <bΩt°fi Fæ N°æ≤ oŸ ≤Ù<w Ÿu N<fiÃ∫
≈®≈aª°ÃtJ¡ F°uw° FCN° ˚Ù ı°u Ÿfi°wfi <fi≤<w„∫ f®ÊR¡≈ Fæ, ŸÙJ¡°u N°≈ "N°Ãt°' ı°<fiÎ, fi <J¡
≈¿≤¿h~>∏fi _b˚°bb°Ôu J¡°u $ ZÙ≤°t˚B Ÿt_w ≈®≈aª°u* Ÿu f<F˚¥Õw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF N°Ãt° Ì¥≤_S
F°uw° FCN° ˚Ù Ÿb°Õ∏w∫°ÕtÙ F°ufiu Ÿu NÌ¥≤_S FÙ Fæ, oŸÙ w≤F N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ ŸbÕΔ∫°≈Ù F°ufiu ≈≤ ˚Ù,
ı°<wR¡≈ @tÕ Ju¡ Ÿt°fi, bF wWwg b_wCN°u* tu* FÙ ≤Fw° Fæ $ (∫°u* Ÿ˚Ù ∫C<•w∫°u* Ÿu bFÙ ÎJ¡ b_wC Fæ
Ì¥Ÿ≤Ù fiFÙ* ÎuŸ° <Ÿ] F°u ı°fiu ≈≤) ıf ≈¿≤h~>∏fiR¡≈ Ÿu ˚Ù Ÿtu* ¿_Sw FCÎ N°≈ ÎJ¡t°` ŸÙJ¡∑
ŸW° Ÿu N≈fiÙ ŸW° ≈®°›w J¡≤wu Fæ*, _bw∏`R¡≈ Ÿu fiFÙ*, wf N°≈J¡°u ≈¿≤h~>uÌ°<˚t°fi Ÿu k¡Ô FÙ •∫°
<tÔ° ? b°_wb tu* N≈¿≤¿h~>∏fi Ÿ∏t°`_bR¡≈ FÙ N°≈ Fæ*, Nw# ≈¿≤h~>uÌ Ju¡ Ÿa„∫ Ÿu ≤<Fw F°u ı°oÎ $
<bbuJ¡∑ ≈C”T°u* π°≤° <ªÌ°Ãt° Ju¡ NfiC˚¥∫t°fi Ì°u R¡≈ Fæ* ÎJ¡ w°u <ªW N°æ≤ ŸJ¡∑ b¨<W tu* ≈®<w<f¿‡fw
<bT∫°SÕ ≈®J¡°„fi, ı°u <J¡ <ªW<fi<tÕw Fæ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤° <ªW, ŸJ¡∑ b¨<W N°æ≤ ŸJu¡ <bT∫°u* Ju¡ N°yt,
N≈°∫ N°<Ì Ÿ˚Ù Nb_S°N°u* Ju¡ Ÿ°<s˚¥w Ÿa<bBq≈, ı°u <J¡ <fiÃ∫<Ÿ] Fæ $ bu Ì°ufi°u* ∫<Ì <bT∫ N°æ≤
ŸabuΩ (<`≈C¸>Ù) Ÿu <b<fitCÕ•w F°u ı°∫ w°u ≈≤t≈Ì f®ÊR¡≈ FÙ F°u ı°wu Fæ*, ∫F N°≈ ı°<fi∫u $$1-4$$
ªuÃ∫ Îba ŸabuΩ Ÿu <b<fitCÕ•w Ÿa<bwg J¡∑ bF ≈≤° ¿_S<w "∫w°u b°ª°u <fibwÕ∏wu' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* tu*
•w N°fi∏Ì N°æ≤ ÃJ¡TÕ J¡∑ ≈≤‡≈≤° J¡∑ ≈≤t Nb<@ Fæ, bFÙ Â<‹¸>∫°u* tu* Ÿb°uÕWt Â<‹¸> Fæ N°æ≤ bFÙ
tF[b°u* J¡° ≈≤t tF[b Fæ wS° bFÙ t°∏∫°u* tu* ≈≤t t°∏∫ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ ŸŸu Zu‹™> Ì¥Ÿ≤° J¡°uoÕ fiFÙ*
Fæ $ bFÙ N°Ãt° Fæ N°æ≤ bFÙ <bI°fi Fæ, bFÙ „¥∏∫_bR¡≈ Fæ, bFÙ ≈≤ f®Ê Fæ, bFÙ J¡v∫°d Fæ, bFÙ
„°∏w_bR¡≈ <„b Fæ, bFÙ <bΩ° Fæ N°æ≤ bFÙ ≈≤°¿_S<w Fæ $ <ª<w Ju¡ ˚Ùw≤ Ÿt_w NfiC˚b_bR¡≈ ı°u
∫F N°Ãt° Fæ, <ıŸtu* Ÿ˚Ù N≈fiu ≈Ì°SÕ ŸBq≈ Ÿu N°_b°<Ìw (NfiC˚¥w) F°uwu Fæ*, bFÙ ıyBq≈ <wÔ°u* J¡°
wæÔ_bR¡≈ Fæ N°æ≤ bFÙ ıyBq≈Ù |≤ J¡° ÌÙ≈J¡ (≈®J¡°„J¡) Fæ $ bF ıyBq≈ b¨s J¡° ≤Ÿ ∫°fiÙ Ÿ°≤ Fæ, bF
ıyBq≈ ≈„C J¡° ≈°ÔJ¡ Fæ, N°æ≤ ≈®°dÙR¡≈ t°u<w∫°u* Ju¡ ⁄Ì∫°J¡°„R¡≈ tº∫ tu* <≈≤°u∫° y∫° ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡°
w∏wC ˚Ù bFÙ Fæ $ bF ˚¥wR¡≈ <tªÕ-Ÿt¥F°u* J¡∑ wÙ‚dw° Fæ wS° bFÙ ≈Ì°S°u˘ tu* ≈Ì°SÕÃb Fæ ∫°fiÙ Ÿ‡≈¥dÕ
≈Ì°S°u˘ J¡° NŸ°@°≤d _bR¡≈ Fæ, ı°u Ÿb°uÕWt w[b Fæ bF ˚Ù bFÙ Fæ $ bFÙ Ÿπ_wCN°u* tu* <bΩt°fi Ÿ[b
(ŸÃ∫Ãb) Fæ N°æ≤ _b∫a bFÙ NŸπ_wC tu* ≈®<w<‹™>w NŸwg[b ˚Ù Fæ, ı°u N°Ãtw[bI°fiR¡≈ NÔ°æ<J¡J¡
≈°∫ Ÿu ŸfJ¡°u N°æ≤ _b∫a N≈fiu J¡°u N°ÃtR¡≈ tu* FÙ ≈°w° Fæ, N∏∫ R¡≈ tu* fiFÙ* $ ŸBq≈ ≈≤t°Ãt° Ju¡
<bJ¡v≈R¡≈ Ÿ˚Ù ıywg˚°b, ı°u <J¡ b_wCw# N<bΩt°fi FÙ Fæ*, N<bª°≤ Ÿu ŸC∏Ì≤ ≈®wÙw F°uwu Fæ* N°æ≤
<bª°≤ Ÿu sÙd F°u ı°wu Fæ* $$5-11$$
<J¡Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ <bª°≤ Ÿu bu ıyBq≈ ˚°b <b„ÙdÕ F°u ı°wu Fæ* ? oŸ N°„aJ¡° ≈≤ fi <bª°≤°u* J¡°u
<Ì©Ô°wu Fæ* $
<tØ∫°˚¥w NfiuJ¡ ˚®t°u* Ÿu Δ∫°›w oŸ ıy≠ı°Ô tu* ≈FÔu „C]_bR¡≈ tæ* J¡°æfi-Ÿ° N°æ≈°<@J¡
R¡≈b°Ô° F°uJ¡≤ N°_S° J¡R¡≥ ? („aJ¡° F°u <J¡ „C]_bR¡≈ ˚Ù wC‡F°≤u N°_S°-f∏@fi tu* ÎJ¡t°` fC<]R¡≈
≈°<@ FÙ <fi<tW F°uyÙ ? w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) NŸay Îba Nπ∫ _bR¡≈ tCHu fC<]R¡≈ ≈°<@ ˚Ù Jæ¡Ÿu
ŸyÕ - 59] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1473
≈®°›w F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? ŸJ¡∑ ≈®°<›w tu* J¡°uoÕ ˚Ù J¡°≤d fiFÙ* Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$12$$ bF fC<] <J¡ŸÙ w≤F
≈®°›w ˚Ù F°u ı°∫, <k¡≤ ˚Ù "ŸŸu ı<fiw N°<Ì, tº∫, N∏w N°<Ì ≈¿≤h~>uÌ N°æ≤ ŸaJ¡v≈J¡v≈fi°Î≥
N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫ f®Ê°J¡°„ tæ* FÙ F¥≥, tCHŸu N<w¿≤•w bu JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ*' ∫°u* <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤
f®Ê_bR¡≈ tCHtu* o∫W° (≈¿≤<h~>∏fiw°) FÙ Jæ¡ŸÙ ? $$13$$
oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ <bª°≤b°fig ≈C”T J¡∑ bF ¿_S<w Ô°uJ¡-„°˜ Ÿu N<b”] Δ∫bF°≤ J¡°Ô tu* ˚٠̥≤
fiFÙ* F°uwÙ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ı°u ≈C”T "f®Ê_bR¡≈ tCHtu* o∫W° Jæ¡ŸÙ' oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ N≈fiu ˚Ùw≤ <fiÿª∫ Ÿu ∫C•w
≤Fw° Fæ, f°F≤ Ÿu Ô°uJ¡„°˜ Ju¡ N<b”] Δ∫bF°≤°u* Ÿu ∫C•w F°ufiu ≈≤ ˚Ù ŸJ¡∑ Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ ¿_S<w
ŸbÕÌ° ˚Ùw≤ Ì∫ Îba N_w Ÿu <b<fitCÕ•w FÙ ≤FwÙ Fæ $ <ıŸJ¡° tfi ŸtŸu ˚Ù Ÿt f®Ê tu* ÔÙfi F°uJ¡≤
fi <Ìw N°æ≤ fi N_w F°uw° Fæ Îba <ıŸJ¡∑ Â<‹¸> tu* tfi J¡∑ N°J¡°„ Ju¡ ŸÂ„ „¥∏∫R¡≈w° FÙ Fæ bF
tF°Ãt° FÙ ∫F°≥ f®ÊR¡≈ Fæ $$14,15$$
Δ∫bF°≤J¡°Ô tu* Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ ¿_S<w Ÿu tF°Ãt° J¡° ≈wfi fiFÙ* F°uw°, oŸtu* ∫C<•w fwÔ°wu Fæ* $
ZÙ≤°t˚B, ÎJ¡t°` f®Ê˚°bfi° Ÿu Nπ∫R¡≈ f®Ê≈Ì ≈≤ N°R¡» FCN° bF tF°Ãt° ŸCTC›w ≈C”T J¡∑
fi°o˘ ŸaJ¡v≈-<bJ¡°≤°u* Ÿu ≤<Fw <fi<bÕJ¡°≤ fC<] Ÿu Δ∫bF°≤ J¡≤ ≤F° ˚Ù Ÿ ≈®J¡°≤ s°u˚ ≈®°›w fiFÙ*
J¡≤w°, <ıŸ ≈®J¡°≤ Ì≈Õd tu* ¿_Sw tfiC‹∫ J¡° ≈®<w<f‡f $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ∫w# bF ÎJ¡t°` ˚°bfi° Ÿu
FÙ Nπ∫ f®Ê≈Ì≈≤ N°R¡» F°u ªCJ¡° Fæ, Nw# Δ∫bF°≤ Ÿu Ÿ ¿_S<w Ÿu fiFÙ* <y≤w° $ (N) Δ∫bF°≤ J¡≤
≤Fu ˚Ù <ıŸ ≈C”T Ju¡ ⁄Ì∫ tu*, Ì≈Õd_S ≈C”T J¡∑ fi°o˘, w<fiJ¡ ˚Ù t°fi°≈t°fi Ÿu ı<fiw ŸC©-ÌC#©
fiFÙ* F°uwu, bF ≈C”T tC<•w J¡° ˚°yÙ F°u ı°w° Fæ $$16,17$$
<ª∏t<dR¡≈ Ÿ ıÙb∏tC•w tu* <J¡Ÿ w≤F Δ∫bF°≤ F°uwu Fæ* ? ÎuŸÙ ∫<Ì „aJ¡° F°u w°u oŸ ≈≤ bF°≥
Ì≈Õd F٠‹¸>°∏w Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<Ì©°oÕ Ìu ≤F° tfiC‹∫°u* J¡° Δ∫bF°≤ Ì≈Õd tu* ıæŸu <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° <bJ¡°≤ fi J¡≤Ju¡ FÙ ≈®<w<f¿‡fw
F°uw° Fæ, bæŸu FÙ <ª<wR¡≈ t<d tu* ∫S°≈®°›w Δ∫bF°≤ ˚Ù <ª<w tu* <J¡ŸÙ w≤F J¡° <bJ¡°≤ fi J¡≤Ju¡ FÙ
≈®<w<f¿‡fw F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ <ª<w Ÿt_w <bJ¡°≤ tÔ°u* Ÿu b<ıÕw Fæ $ ZÙ≤°tıÙ, ∫F ÎJ¡t°` <ª<w J¡°
ªtÃJ¡°≤ FÙ ıywg-R¡≈ Ÿu ˚°Ÿw° Fæ $ oŸ <ª<w tu* fi w°u ÎJ¡Ãb Fæ N°æ≤ fi <πÃb FÙ Fæ $ b°h∫ (NSÕ),
b°ªJ¡ („ÆÌ), <„‹∫, f®ÊuF°, yC” N°æ≤ yC”b°•∫°<Ì_bR¡≈ Δ∫°¶∫°fi N°<Ì J¡v≈fi°R¡≈ ªtÃJ¡°≤°u*
Ÿu N°≈Ju¡ ≈®<w <Ì∫° ı° ≤F° ∫F tu≤° ≈Ìu„ ˚Ù <ª∏t∫R¡≈ FÙ Fæ $ ≈≤t°SÕw# Ÿb°uÕ≈Bb°u* Ÿu ≤<Fw FÙ
∫F <ª<w N≈fiu-N°≈ FÙ N≈fiu _bR¡≈˚¥w <ª<w tu* ≈®<w<f‡fw F°uwÙ Fæ $ <ª<w J¡° <bbwÕ FÙ ŸaŸ°≤ Fæ
N°æ≤ ŸJ¡° <bbwÕ fi F°ufi° FÙ tC<•wR¡≈ ≈≤t≈Ì Fæ $ <ª<w Ju¡ <bbwÕ J¡° ≈„t F°u ı°fiu Ÿu FÙ ∫F
ŸaŸ°≤ „°∏w F°u ı°w° Fæ, N≈¿≤¿h~>∏fi f®Ê°J¡°≤ tu* <ªW Ju¡ ÎJ¡≤Ÿ F°u ı°fiu ≈≤ ıÙb-ıyBq≈ ≈¿≤¿h~>∏fi
˚°b°u* J¡° ı°u <bfi°„ F°u ı°w° Fæ, bFÙ ≈≤t≈C”T°SÕ N°æ≤ ˚°bfi°-s∫ Fæ $ ª¥≥<J¡ NŸBq≈ ˚Ù <ª<w<bbwÕ
(N) N<˚∫C•w°u* fiu ˚Ù J¡F° Fæ # ˚°b°πæwa ŸÌ° JC¡∫°Õwg <J®¡∫°πæwa fi J¡<FÕ<ªwg $ Nπæwa <`TC Ô°uJu¡TC
fi°&πæwa yC”d° ŸF $$ NSÕ # ŸbÕÌ° ˚°bfi° Ÿu FÙ Nπæw ˚°b J¡≤fi° ª°<FÎ, J¡˚Ù ˚Ù <J®¡∫° Ÿu Nπæw
fiFÙ* $ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* Nπæw˚°b J¡≤u, ≈≤∏wC yC” Ÿu Nπæw fi J¡≤u $
1474 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
•w ın_b˚°b ıywg ffi°w° Fæ, oŸ<ÔÎ <bbwÕ„¥∏∫w° FÙ <ª<w J¡° Nın ≈≤tªæw∏∫R¡≈ „≤Ù≤
(_bR¡≈) Fæ ∫°u* NfiC˚b<fi‹™> tF°Ãt° Ô°uy J¡Fwu Fæ* $ ZÙ≤°tıÙ, Nfi°ÃtÌ„ÕfiR¡≈ ı°u ŸaŸ°≤ Fæ, bF
Nfi°Ãt˚¥w ıywg tu* w[b˚°bfi° Ju¡ N@Ùfi Fæ, oŸÙ Ÿu bF w[bR¡≈ Ÿu NfiC˚¥w F°uw° Fæ, Ÿtu* w[bJ¡∑
ÎJ¡t°` N˚°bfi° Ÿu ıf w[b˚°bfi° J¡° Ô∫ F°u ı°w° Fæ, wf bF ıÙb∏tC•w J¡° ŸaŸ°≤ ffi ı°w° Fæ,
<k¡≤ bF ıÔu FCÎ ≈¸ >Ju¡ Ÿt°fi f∏@fi Ju¡ <ÔÎ ŸtSÕ fiFÙ* F°uw° $$18-24$$
wf ıÙb∏tC•w tu* bF ŸaŸ°≤ Jæ¡Ÿu Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<bbwÕ„¥∏∫ Ju¡bÔ N°ÃtR¡≈ ffi ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ıÙb∏tC•w°u* J¡°u bF ŸaŸ°≤ <ªBq≈ F°uJ¡≤ FÙ Nb<„‹¸>
≤Fw° Fæ $ Nw# tC<fiÔ°uy N°Ãt° Ju¡ <bbwÕ J¡°u FÙ ≈®t°w°, ≈®t°d Îba ≈®tu∫ N°<Ì_bR¡≈ ŸaŸ°≤-ªJ®¡ J¡∑
≈≤‡≈≤° J¡Fwu Fæ* $ ıæŸu ŸCbdÕ tu* J¡¸>J¡ N°<Ì ŸCbdÕ Ÿu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ <ª¿w J¡° _≈∏Ì ˚Ù <ª<w
Ÿu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ-ı°u ŸaŸ°≤ Fæ $ <ªW FÙ <ª<wJ¡° <bbwÕ Fæ, oŸ<ÔÎ k¡<Ôw ∫FÙ FCN° <J¡ <ª<w_bR¡≈
J¡° NI°fi FÙ ŸaŸ°≤ Fæ $ ZÙ≤°tıÙ, NI°fi-Ì„° tu* FÙ ∫F <ª<w_≈∏Ì, ŸCbdÕ tu* ¿ÃSw J¡¸>J¡R¡≈w°
J¡∑ fi°o˘, Ã≈∏fi FCN° Fæ, Nw# ÎJ¡t°` f°u@ Ÿu oŸ <ª<w_≈∏Ì Ju¡ <bÔÙfi F°u ı°fiu≈≤ „C]R¡≈° <ª<w
FÙ Nb<„‹¸> ≤F ı°wÙ Fæ $ _b°Ãt_bR¡≈ Ju¡ f°u@t°` Ÿu FÙ ˚°uyb°Ÿfi° sÙd F°u ı°wÙ Fæ $ ˚°uyb°Ÿfi°
J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu≈≤ N≈fiu-N°≈ <Ÿ] FCN° <bT∫°u* J¡° N<ª∏wfi FÙ ∫F°≥ Wt ıÙb∏tC•w J¡°
_bR¡≈ ŸtH° y∫° Fæ $$25-28$$
ÎuŸ° J¡°æfi J¡°≤d Fæ, <ıŸŸu ∫F <bT∫°u* J¡° <ª∏wfi fiFÙ* J¡≤w° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°t˚B, N°Ãtw[bI°fi Ju¡ ≈®˚°b Ÿu FÙ _b˚°bw# w[bI ≈C”T J¡°u Ÿ˚Ù w≤F Ju¡ <bT∫ N˚Ù‹¸>>
fiFÙ* F°uwu; •∫°u*<J¡ ÎuŸ° J¡°æfi NÃ∫∏w w¨›w ≈C”T Fæ, ı°u N_b°ÌC N∏fi J¡∑ oh~>° J¡≤w° F°u $ ZÙ≤°tıÙ,
ıÙb∏tC•ww° J¡° Ì¥Ÿ≤° ("J¡°u fiC ˚¥Ãb°&fiCfºfi°<t' oÃ∫°<Ì ÿÔ°uJ¡°u* Ÿu b<dÕw <bbuJ¡ N°<Ì Ôsd°ua Ÿu <˚∏fi
Ì¥Ÿ≤°) NŸ°@°≤d Ôsd N°≈ oŸu FÙ Ÿt<HÎ, ı°u _b˚°b Ÿu FÙ <bT∫°u* J¡∑ Nfi<˚Ô°T° Fæ $$29,30$$
Nf <k¡≤ Ì¥Ÿ≤° Ôsd fwÔ°wu Fæ* $
" tu≤° N°Ãtªæw∏∫ FÙ ˚°u•w°, ˚°uÀ∫ Îba ˚°uy°u* Ju¡ N°J¡°≤ Ÿu _≈∏Ì∫C•w F°uJ¡≤ ŸbÕ_bR¡≈ <_Sw
Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ˚Ùw≤ Wt NU∫°Ÿ Ÿu ∫C•w ̨» ı°u <fiÿª∫ Fæ; bFÙ IÃb„ÆÌ Ÿu (ıÙb∏tC•wÃb„ÆÌ
Ÿu) J¡F° y∫° Fæ $$31$$
ıfiŸ°@°≤d J¡∑ w≤F ŸJ¡∑ ı°u ÌuF@°≤d Ju¡ Ÿ°@fi ˚°uy°u* tu* ≈®b¨<W Fæ, bF w°u b¨S° ªu‹¸>° FÙ Fæ,
∫F J¡Fwu Fæ* $
„≤Ù≤ ≤sd°SÕ Ô°uy°ua J¡° NfiC≤°u@ <Ÿ] J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ N∏fi N°<Ì <bT∫°u* J¡° «¡≈≤-«¡≈≤ Ÿu
≈˚°uy J¡≤ ≤F° ˚Ù ı°u ≈≤t°SÕw# ≈˚°uy fiFÙ* J¡≤w°, bFÙ b°_wb tu* w[bI Fæ N°æ≤ oŸ ≈®J¡°≤
Ô°uJ¡°fiC≤°u@-<Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ «¡≈≤-«¡≈≤ Ÿu ı°u ªu‹¸>°Î≥ J¡≤w° Fæ, bF t°fi°u* Ì^±> Ÿu N°J¡°„ J¡° w°nfi
J¡≤w° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ N°J¡°„w°nfi tua ≈®b¨W NIıfi°u* J¡° NfiC≤°u@ _bÙJ¡°≤ J¡≤
N°J¡°„w°nfi tu* ≈®b¨W fC<]t°fig ≈C”T J¡∑ ªu‹¸>° ıæŸu ŸJu¡ <J¡ŸÙ ˚Ù NSÕ Ju¡ <ÔÎ fiFÙ* F°uwÙ, bæŸu FÙ
≈®J¨¡w tu* ˚Ù ŸtHfi° ª°<FÎ $$32$$
„aJ¡° F°u <J¡ ∫<Ì bF b¨S° ªu‹¸>° Fæ, w°u "Ÿf Ô°uy°u* π°≤° <J¡∫° y∫° Ì^±>°u* Ÿu N°J¡°„-w°±>fi
ŸyÕ - 59] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1475
tu≤° FÙ Fæ' oŸ fC<] J¡Ù w≤F "˚°u•w°, ˚°uÀ∫ Îba ˚°uy°u* Ju¡ N°J¡°≤°u* tu* ≈¿≤dw _b°Ãt<ª<w FÙ
Ÿb°ÕÃtJ¡ Fæ' ∫F ≈¥b°uÕ•w fC<] ˚Ù ˚®°∏wfC<] F°ufiu Ÿu J¨¡<`t FÙ ™>F≤Ù; <k¡≤ bF ıÙb∏tC•w Ju¡
ÔsdR¡≈ Ÿu Jæ¡Ÿu J¡FÙ y∫Ù ?
J¨¡<`t fC<] Ju¡ ("tæ* FÙ Ÿb°ÕÃt° F¥≥' oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ Ÿb°ÕÃt˚°bfi°R¡≈ b¨<W Ju¡) <ffi° <fi≤<w„∫
N°fi∏Ì°ÃtJ¡ N°Ãtw[b ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ J¨¡<`t ˚Ù Ÿb°ÕÃtÌ„Õfi ≈¿≤<h~>∏fi N°ÃtÂ<‹¸>
Ju¡ <fi≤°Ÿ π°≤° w[bI°fi tu* ≈∫°uyÙ Fæ; NwÎb bF ıÙb∏tC•w Ju¡ ÔsdR¡≈ Ÿu J¡FÙ y∫Ù Fæ $
wf ÌuF°ÃtfC<] Ju¡ <fi≤°Ÿ π°≤° w[bÌ„Õfi Ju¡ ≈®<w ≈∫°uyÙ F°ufiu Ÿu F°S, ≈æ≤ N°<Ì N≈fiu Nay°u* Ju¡
~>uÌfi, ˚uÌfi N°<Ì Ÿ°F<ŸJ¡ J¡tÕ ˚Ù ŸJu¡ Ôsd •∫°u* fiFÙ* F°u*yu ? oŸ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
J¡FÙ* ≈≤ ∫°fiÙ „°˜°u* ∫° <bπ°fi°ua Ju¡ NfiC˚b°u* tu* Ÿb°ÕÃtÌ„Õfi J¡∑ w≤F N≈fiu Nay°u* Ju¡ NbÌÔfi
N°<Ì Ÿ°FŸ°u* J¡° ˚Ù ∫<Ì N°ÃtÌ„Õfi tu* ≈∫°uy ≈®<Ÿ] F°uw° w°u bF ˚Ù Ôsd F°u ŸJ¡w°; ≈≤∏wC bæŸÙ
<_S<w fiFÙ* Fæ $ (NSb° "<bfi°J¨¡<`t∫°' ∫F°≥ "NJ¨¡<`t∫°' ÎuŸ° ≈Ìh~>uÌ J¡≤ wÌfiCŸ°≤ ∫F NSÕ J¡≤fi°
ª°<FÎ <J¡) N°Ãt_bR¡≈ Ju¡ N°<b˚°Õb tu* N≈¿≤¿h~>∏fi, N°J¡°≤ Ÿu „¥∏∫ f®Ê°J¡°≤ N©^±>b¨<W J¡°u
~>°unJ¡≤ N≈fiu Nay°u* Ju¡ ~>uÌfi, ˚uÌfi N°<Ì Ju¡ ŸÂ„ J¡<™>fiwt Ÿ°FŸ°u* J¡° JC¡~> ˚Ù ≈∫°uy fiFÙ* ≈®wÙw
F°uw° $$33$$ ∫F <ª<w ıf wJ¡ NI°fi Ÿu N°b¨W ≤FwÙ Fæ wf wJ¡ _b≈®J¡°ÿ∫ b¨<W N°<Ì Ju¡ byÕ tu*
≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ _b∫a FÙ _≈∏ÌR¡≈-ŸÙ F°uwÙ FCoÕ f°fl-<bT∫°u* J¡∑ N°u≤ ı°wÙ Fæ N°æ≤ <b˚®t Ìu©wÙ Fæ $
ıf ˚Ùw≤ Wt w[bI°fi J¡° Ì∫ F°u ı°w° Fæ wf _≈∏ÌN_≈∏Ì-Ì„° J¡° ∫F J®¡t, „°∏w ÌÙ≈J¡ J¡∑
fi°o˘, N≈fiu fi°t Ju¡ Ÿ°S fi ı°fiu J¡F°≥ ªÔ° ı°w° Fæ ? b°_wb tu* _b˚°bw# ≈®„°∏w_bR¡≈, <ª<wR¡≈°
ÌÙ<≈J¡° J¡∑ ∫F°≥ _≈∏Ì Îba N_≈∏Ì R¡≈° JC¡~> ˚Ù J¡S° fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$34-36$$
≈®°d-ªuu‹¸>° J¡∑ N°Ã∫<∏wJ¡ „°<∏w ˚Ù bFÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
_≈∏Ì≤<Fw ≈bfi J¡° ı°u R¡≈ fi Ÿwg Fæ, fi NŸwg Fæ N°æ≤ fi fiJu¡ tº∫y ∫°fiÙ N<fibÕªfiÙ∫ FÙ Fæ;
Ÿu FÙ NI°fi Îba _≈∏Ì Ÿu „¥∏∫ <ª<w J¡° ≈®„t NS°Õwg "t°us' tC<fi Ô°uy ı°fiwu Fæ* $ ıf <ªÌ®¥≈ <ª<w
J¡° ∫F _≈∏Ìfi „C]<ª<w Ju¡ f¨FÌ°J¡°≤ f®Ê°J¡°≤ J¡°u @°≤d J¡≤w° Fæ, wf Ju¡bÔ N°Ãt° tu* ¿_Sw FCN°
∫F fi f∏@ Ju¡ <ÔÎ NS°Õwg f∏@ J¡° ˚°yÙ N°æ≤ fi t°us Ju¡ <ÔÎ FÙ NS°Õwg t°us J¡° FÙ ˚°yÙ F°uw° Fæ $ ∫F
<ª<w ∫<Ì Δ∫SÕ˚¥w <ªW°J¡°≤ N°æ≤ ŸJ¡∑ „°<∏wR¡≈ Ì°u Ì„°N°u* J¡°u ≈®°›w fi J¡≤u w°u oŸtu* f∏@, t°us
N°<Ì ≈s°u* J¡∑ fi°tt°` Ÿu ˚Ù ŸW° fi ≤Fu $$37-39$$ ZÙ≤°tıÙ, "tCHu t°us F°u' ∫F f°u@ FÙ N°Ãt°
J¡∑ ≈¥dÕw° Ju¡ fi°„ J¡° FuwC Fæ N°æ≤ "bF (t°us) fi F°u' ∫F ˚Ù N°≈Ju¡ f∏@ Ju¡ <ÔÎ FuwC Fæ $
wf J¡v∫°d Ju¡ <ÔÎ •∫° J¡≤fi° ∫°uÀ∫ Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Nw# ofiJ¡° (f∏@ Îba t°us J¡°) NI°fi FÙ J¡v∫°d Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ ª¥≥<J¡ tCHu
"t°us F°u' oŸ I°fi Ÿu ˚Ù N°Ãt° J¡Ù ≈¥dÕw° fi‹¸> F°uwÙ Fæ N°æ≤ "t°us fi F°u' oŸŸu ˚Ù f∏@ F°uw°
Fæ, oŸ<ÔÎ f∏@ N°æ≤ t°us J¡° _t≤d fi J¡≤fi° FÙ N°≈Ju¡ <ÔÎ J¡v∫°dJ¡≤ Fæ $$40$$ _b∫a≈®J¡°„,
ªæw∏∫R¡≈, Ÿf ≈Ì°S°u˘ J¡° N°Z∫ N°æ≤ <bT∫°u∏tC©w° Ÿu ≤<Fw <ª<w J¡° ı°u _bR¡≈ Fæ, Ÿu FÙ
N°≈ ≈≤t≈Ì ı°<fiÎ $$41$$
wf ˚Ô° J¡°æfi-Ÿ° f∏@, t°us N°<Ì Δ∫bF°≤°u* Ju¡ ∫°uÀ∫ ≈Ì°SÕ Fæ ? Ÿu J¡Fwu Fæ* $
1476 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ŸaJ¡v≈„ÆÌ J¡° b°h∫˚¥w tF°<ª<w J¡° ı°u _≈∏Ìfi Fæ, bFÙ f∏@, t°us N°<Ì Δ∫≈Ìu„°u* J¡° ˚°yÙ
Fæ $ N°æ≤ w[bÂ<‹¸> Ÿu Ìu©fiu ≈≤ w°u bF fi‹¸> ˚Ù F°u ı°w° Fæ $$42$$ ZÙ≤°t˚B, w[bI°fi Ÿu NFaJ¡°≤ Ju¡
„°∏w F°ufiu N°æ≤ N°Z∫FÙfi F°ufiu ≈≤ w°u tæ* fiFÙ* ı°fiw° <J¡ <J¡ŸJ¡° <J¡ŸŸu •∫° f] F°uw° Îba •∫°
tC•w FÙ F°uw° Fæ $$43$$
wf <ª<w Ju¡ ŸaJ¡v≈R¡≈ _≈∏Ì Ju¡ Ã∫°y J¡° ≈°∫ •∫° Fæ ? Ÿu J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì <bbuJ¡∑ ≈C”T _b≤<ªw ŸaJ¡v≈ tu* FÙ N<b˚°yb°fig Fæ ∫°fiÙ '∫F tCHŸu ŸaJ¡<v≈w Fæ N°æ≤ ∫F
fiFÙ*" oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈¥b°Õ≈≤-<bª°≤ Ÿu <b˚°y°u* J¡°u ∫<Ì ~>°un Ìuw° Fæ w°u (Ã≈∏fi FCN° ˚Ù ŸaJ¡v≈ f°F≤
_≈∏Ìıfifi tu* NŸtSÕ F°uw° FCN° ∫°u* FÙ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ; N°æ≤ NSÕw# FÙ) ∫F Ÿf Nb°¿≤w NŸaJ¡v≈
N°æ≤ N_≈∏Ì R¡≈ F°u ı°w° Fæ $$44$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈®fC] ªæw∏∫ Ju¡ π°≤° _≈∏Ì N°æ≤ _≈∏Ìt∫ ≈bfi Ju¡ sÙd J¡≤ <Ì∫u ı°fiu≈≤ w∏t¥ÔJ¡
ŸaŸ°≤ ˚Ù sÙd FÙ F°u ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡ ∫F ŸaŸ°≤ _≈∏Ìt∫ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ≈®fC] ªæw∏∫ Ju¡ π°≤° _≈∏Ì Îba _≈∏Ìt∫ ≈bfi Ju¡ fi‹¸> F°u
ı°fiu ≈≤ <ªÌg|fi Ju¡ _≈∏Ì≤<Fw F°uJ¡≤ ŸÌ° ¿_Sw F°u ı°fiu≈≤ w∏t¥ÔJ¡ ŸaŸ°≤ ˚Ù fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$45$$
NSb° "∫F <ª<w J¡° _≈∏Ì <ªÃ≈®J¡°„ Ÿu N<w¿≤•w F°uJ¡≤ Ì¥Ÿ≤° J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ' oŸ Â<‹¸> Ÿu
˚Ù ŸJ¡∑ <fib¨<W F°uwÙ Fæ $
ZÙ≤°tª∏BıÙ, "<ªÃ≈®J¡°„ FÙ <ª<w J¡° _≈∏Ì Fæ' ∫°u* <fi≤∏w≤ I°fi J¡≤fiu ≈≤ ∫F ıÙb-ıyBq≈
<ª<w_≈∏Ì <ª<w Ÿu N<w¿≤•w F°uJ¡≤ JC¡~> ˚Ù Nb<„‹¸> fiFÙ* ≤Fw° $ ZÙ≤°tıÙ, Âÿ∫t∫ oŸ
ÌÙ|Õ_b›fiR¡≈ ŸaŸ°≤ tu* ı∏t°∏w≤ N°<ÌR¡≈ Ì¥Ÿ≤u _b›fi tu* ı° ≤F° ˚Ù w[bI N≈fiu ªÔfi N°<Ì
˚®t J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw°, •∫°u*<J¡ Ÿa<bBq≈ N≈fi° w[bI°fi ŸbÕy°tÙ FÙ Fæ $ ZÙ≤°t˚B, <ıŸtu* ∫u
Ÿ‡≈¥dÕ ıywg Ju¡ N°J¡°≤°u* Ju¡ NfiC˚b, ≤°uJu¡ ı°fiu ≈≤ ˚Ù fÔ≈¥bÕJ¡ <fi≤∏w≤ _bı<fiw N°fi∏Ì°_b°Ì
Ÿu ŸC∏Ì≤w°≈¥dÕ Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, •w Ÿa≈¥dÕ I°fi°u* J¡∑ ¿_S<w ˚Ù <ıŸtu* Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ Îba •w
Ÿa<b<WR¡≈ Ÿt_w J¡v≈fi°N°u* Ju¡ N°J¡°≤_bR¡≈ ≈aJ¡ <ıŸtu* ÔÙfi F°u ı°wu Fæ*, Ÿ ≈®Ã∫y°Ãt° J¡°u
N°≈ J¡<Sw ≤Ù<w Ÿu <bª°≤ π°≤° Ìu<©Î $$46-48$$
fiŸ™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

Ÿ°™>b°≥ ŸyÕ
N<πwÙ∫ „C] ≈≤t°Ãt° J¡∑ N≈fiÙ t°∫° π°≤° Ÿb°ÕJ¡°≤ Ÿu
ı°u ¿_S<w Fæ, bF ŸJ¡∑ <b˚¥<w Fæ-∫F bdÕfi $
b<dÕw f®Ê J¡∑ <b˚¥<w∫°u* J¡° <b_w°≤ Ÿu bdÕfi J¡≤fiu ı° ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fitu* tC¶∫°u* J¡°
≈FÔu <fiÌuÕ„ J¡≤wu* Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, oŸ w≤F ŸfJ¡° N°<Ì, ≈≤t w[b <ªÌg|fi FÙ ≈≤t≈ÌR¡≈
Ÿu <_Sw Fæ $ ŸÙ ≈≤t≈Ì tu* <_Sw FCÎ FÙ ∫u tF°fig N°J¡°≤b°Ôu f®Ê°, <b‹dC, tFu„ N°<Ì,
t°fiCT°fi∏Ì-<b˚b°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Ÿ∏wC‹¸> ≤°ı°N°u* J¡∑ w≤F, ∏fiw <b˚¥<w∫°u* Ÿu _kC¡¿≤w F°uwu Fæ* $ N°æ≤
ŸyÕ - 60] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1477
ıæŸu Ìubw° Ô°uy _byÕ tu* J®¡∑±>° J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ Ÿ f®Ê≈Ì tu* FÙ ¿_Sw tfiC‹∫, y∏@bÕ N°<Ì ıfi
N°J¡°„ytfi N°<Ì J®¡∑±>°N°u* Ÿu ∫F°≥ <ª≤J¡°Ô wJ¡ J®¡∑±>° J¡≤wu Fæ* $ Ÿ‡≈¥dÕ N°fi∏Ì°u* Ju¡ ÃJ¡TÕ J¡∑
≈≤t°b<@R¡≈ f®Ê J¡°u w[bI°fi Ÿu ≈®°›w J¡≤ ∫F ıÙb fi w°u ıÙb @tÕ sC@° N°<Ì Ÿu t≤w° Fæ N°æ≤ fi
Ÿu ≈®°›w J¡≤ „°uJ¡ J¡≤w° Fæ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, Ÿu ≈®°›w J¡≤ w¨‹d° N°<Ì Ÿu fi ≈Ù<±>w F°uw° Fæ
N°æ≤ fi ÌÙb°≤ N°<Ì Ÿu NbR¡] F°uw° Fæ $ NŸÙt ≈≤t°J¡°„_bR¡≈ Ÿ ≈≤t°Ãt° Ju¡ ŸbÕ` NfiC_∫¥w
ŸW°Ÿ°t°∏∫R¡≈ w[b J¡∑ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ J¡tÕ J¡≤ ≤F° Ÿ°@°≤d ı∏wC „≤Ù≤ ˚Ù ∫<Ì sd ˚≤ _bv≈ ˚°bfi°
J¡≤w° Fæ, w°u tC•w tfi F°uJ¡≤ ıf tC<fi ffi ı°w° Fæ, <k¡≤ ŸaŸ°≤ tu* Ÿ∏w›w fiFÙ* F°uw°, wf N°≈
ıæŸu Wt „≤Ù≤b°Ô°u* Ju¡ <ÔÎ w°u J¡Ffi° FÙ •∫° ? $$1-5$$
<ıŸ Ÿ°t°∏∫R¡≈ J¡∑ ˚°bfi° Ÿu ı∏wC ≈¿≤w›w fiFÙ* F°uw°, bF ŸW°Ÿ°t°∏∫R¡≈ •∫° <fi<bÕ„uT Fæ
∫° Ÿ<b„uT ? ∫<Ì <fi<bÕ„uT J¡Fu*, w°u <b˚¥<w J¡° bdÕfi NŸayw F°uy° $ ∫<Ì Ÿu Ÿ<b„uT J¡Fwu Fæ*, w°u
Ÿu ≈®°›w J¡≤ ı∏wC ≈Cfi# ≈¿≤w›w fiFÙ* F°uw°, ∫F ı°u N°Ã∫<∏wJ¡ ≈¿≤w°≈ Ju¡ h~>uÌ J¡° bdÕfi <J¡∫°
y∫° Fæ, bF ∫C•w fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ZÙ≤°tıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
tFTuÕ, tfi, fC<], NFaJ¡°≤ N°æ≤ <ªWR¡≈ ŸbÕπæw ıF°≥ fi‹¸> F°u y∫° Fæ, ÎuŸ° <b„uT≤<Fw ≈¥dÕ
<ª∏t°` FÙ ŸW°Ÿ°t°∏∫R¡≈ Fæ, •∫° ∫F N°≈ J¡Fwu Fæ* ∫° tfi N°<Ì Ÿf <b„uT°u* Ÿu ∫C•w Ÿb°ÕÃt°
oÕÿb≤ ŸW°Ÿ°t°∏∫R¡≈ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* ? $6$$
≈®≈aª J¡° f°@ F°ufiu Ju¡ f°Ì ≈¿≤<„‹¸> ŸW°Ÿ°t°∏∫ <fi<bÕ„uT Fæ N°æ≤ ŸJu¡ ≈¥bÕJ¡°Ô tu* ≤Ffiub°Ô°
ŸW°Ÿ°t°∏∫ Ÿ<b„uT Fæ, ∫°u* Ì°ufi°u* J¡° <b˚°y J¡≤Ju¡ Ftfiu fiFÙ* J¡F° Fæ, <J¡∏wC Ÿ‡≈¥dÕ ıÙb˚°b°u* tu*,
oÕÿb≤˚°b tu* N°æ≤ tC<•w tu* ı°u N©^±> ÎJ¡ Ô‡fu Ì^±>u J¡∑ fi°o˘ Ÿ∏t°` NfiC_∫¥w Fæ, bFÙ Ftfiu J¡F° Fæ
N°æ≤ bFÙ ıywg J¡° w[b Fæ $ Ÿtu* N°≈J¡° N<˚≈®uw J¡°uoÕ <b≤°u@ Fæ FÙ fiFÙ*, oŸ N°„∫ Ÿu b<Ÿ‹™>ıÙ
Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
˚B, ı°u f®Ê Ÿf ÌuF°u* tu* <_Sw F°uJ¡≤ ©°fi, ≈°fi N°æ≤ ytfi J¡≤w° Fæ, ı°u ı°y®w, _b›fi N°æ≤
Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô tu* b_wCN°u* J¡° y®Fd J¡≤w° Fæ, ı°u ŸCTC<›w N°æ≤ ≈®Ô∫ J¡°Ô tu* fiJ¡° fi°„ J¡≤ Ìuw° Fæ wS°
ı°u wC≤Ù∫°b_S° tu* Ÿa<bwg N°æ≤ ŸabuΩ Ÿu b<ıÕw ≤Fw° Fæ; ŸbÕΔ∫°≈Ù, N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫, N°æ≤
ŸbÕÌ° <bΩt°fi ≤Fw° FCN° ˚Ù, J¡^™><_Sw <b_t¨w F°≤ J¡∑ fi°o˘, f°u@ Ÿu ≈®°›w FCN° N<©Ô b_wCN°u*
J¡° Ÿ°≤˚¥w Fæ bFÙ ∫F°≥ ≈≤ ŸW°Ÿ°t°∏∫„ÆÌ Ÿu J¡F° y∫° Fæ $$7,8$$
N°J¡°„°<Ì J¡°∫°u˘ tu* NfiC_∫¥w Ÿ f®Ê J¡° FÙ, Ÿb°ÕÃtw° Ju¡ ≈®Ì„Õfi Ju¡ <ÔÎ, fiJ¡∑ <b˚¥<wR¡≈
Ÿu bdÕfi <J¡∫° ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
bF N°Ãt° FÙ N°J¡°„ tu* N°J¡°„R¡≈ Ÿu <_Sw Fæ, „ÆÌ tu* „ÆÌR¡≈ Ÿu <_Sw Fæ, _≈„Õ tu* _≈„ÕR¡≈
Ÿu <_Sw Fæ N°æ≤ Ãbª° tu* Ãby®¥≈ Ÿu <_Sw Fæ $ ≤Ÿ tu* ≤ŸR¡≈ Ÿu ÔÙfi Fæ N°æ≤ ≤Ÿfiu<∏B∫ tu* ≤Ÿfiu<∏B∫R¡≈
Ÿu ÔÙfi Fæ $ R¡≈ tu* R¡≈_bR¡≈ Ÿu ‹¸> Fæ N°æ≤ fiu` tu* fiu`R¡≈ Ÿu ÔÙfi Fæ $ |®°du<∏B∫ tu* |®°dR¡≈ Ÿu ‹¸>
Fæ N°æ≤ y∏@ tu* y∏@R¡≈ Ÿu <Ìw Fæ $ „≤Ù≤ tu* „≤Ù≤R¡≈ Ÿu ≈C‹¸> Fæ N°æ≤ ≈¨<SbÙ tu* ≈¨<SbÙR¡≈ Ÿu ≈C‹¸> Fæ $
Ì¥@ tu* Ì¥@R¡≈ Ÿu <_Sw Fæ N°æ≤ b°∫C tu* b°∫CR¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $ wuı tu* wuı°uR¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ N°æ≤ fC<] tu*
fC<]R¡≈ Ÿu <_Sw Fæ $ tfi tu* tfiR¡≈ Ÿu <_Sw Fæ N°æ≤ NFaJ¡°≤ tu* NFaJ¡°≤R¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $ fC<] tu*
1478 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
fC<]R¡≈ Ÿu N°R¡» Fæ N°æ≤ <ªW tu* <ªWR¡≈ Ÿu ™>° Fæ $ b¨s tu* b¨sR¡≈ Ÿu Ôy° Fæ N°æ≤ ≈¸>tu* ≈¸>R¡≈ Ÿu
<Ìw FCN° Fæ $ |¸> tu* |¸>R¡≈ Ÿu <_Sw Fæ N°æ≤ b¸> tu* b¸>R¡≈ Ÿu <ÃSw Fæ $ _S°b≤ tu* _S°b≤R¡≈ Ÿu
<_Sw Fæ N°æ≤ ıayt tu* ıaytR¡≈ Ÿu <_Sw Fæ $ ≈°T°d tu* ≈°T°dR¡≈ Ÿu <_Sw Fæ N°æ≤ ª°≤ ≈®J¡°≤ Ju¡
≈®°<d∫°u* tu* ªuwfiR¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $$9-15$$
bF°≥ ≈≤ <b„uT°J¡°≤ ŸW° ˚Ù bFÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ìubw°N°u* tu* Ìubw°R¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ, tfiC‹∫°u* tu* tfiC‹∫R¡≈ Ÿu $ <w∫ÕJg¡∫°u<fi∫°u* tu* <w∫ÕygR¡≈ Ÿu ¿_Sw
Fæ N°æ≤ J¨¡<t ∫°u<fi∫°u* tu* J¨¡<tR¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $ J¡°Ô Ju¡ J®¡t tu* ∫°fiÙ ∫Cy, Ÿabß≤ N°<Ì ˚uÌ°u* tu* J¡°ÔR¡≈
Ÿu <_Sw Fæ N°æ≤ ŸJu¡ Nb°∏w≤˚uÌ_bR¡≈ M¡WCN°u* tu* M¡wCR¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $ `C<¸>, sd, <fituT N°<Ì
NÃ∫∏w Ÿ¥‚t˚¥w J¡°Ô˚uÌ°u* tu* ˚Ù bF Δ∫°≈J¡ f®Ê FÙ wWwg R¡≈ Ÿu <_Sw Fæ $ „C•Ô b_wC tu* „C•ÔR¡≈
Ÿu <_Sw FCN° Fæ N°æ≤ J¨¡‹d b_wC tu* J¨¡‹d R¡≈ Ÿu <_Sw Fæ $ bF <J®¡∫°N°u* tu* <J®¡∫°R¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ N°æ≤
Ìæb tu* ÌæbR¡≈ Ÿu <_Sw Fæ $ bF ≈≤tuÿb≤ ¿_S<w tu* <_S<wR¡≈ Ÿu <_Sw Fæ, ŸaF°≤ tu* ŸaF°≤R¡≈ Ÿu <_Sw
Fæ wS° Ã≈<W tu* Ã≈<WR¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $ f°ÔR¡≈ tu* f°v∫R¡≈ Ÿu <_Sw Fæ, ∫Cb° tu* ∫°æbfiR¡≈ Ÿu <_Sw
Fæ, b¨]R¡≈ tu* b°@Õ•∫R¡≈ Ÿu <_Sw Fæ Îba t¨w tu* t≤dR¡≈ Ÿu <_Sw Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ Ÿf ≈Ì°S°u˘ tu* wwg-
wwg R¡≈ Ÿu <_Sw FCN° bF ≈≤tuÿb≤ ŸW°Ÿ°t°∏∫R¡≈ Ÿu Ÿ w≤F fiŸu N<˚∏fi Fæ; <ıŸ w≤F ŸtCB
tu* <_Sw J¡vÔ°uÔ, ıÔJ¡d Îba «¡<tÕ∫°≥ ıÔŸ°t°∏∫R¡≈ Ÿu N<˚∏fi Fæ* $$16-21$$
„aJ¡° F°u <J¡ ÎJ¡R¡≈ ∫F ≈≤t°Ãt° fi°fi°R¡≈ F°uJ¡≤ fitu* Jæ¡Ÿu <_Sw ≤Fw° Fæ ? w°u oŸJ¡° Ÿt°@°fi
∫F Fæ <J¡ N≈fiu NI°fi Ÿu ı<fiw ˚®°¿∏wJ¡v≈fi° Ÿu FÙ bF fi°fi°R¡≈ Ÿu <_Sw ≤Fw° Fæ, fi <J¡ b_wCw#
∫F J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ŸÃ∫_bR¡≈ <ªÃ_b˚°b oŸ ≈≤t°Ãt° π°≤° J¡<v≈w F°ufiu Ÿu ofiJ¡∑ fi°fi°R¡≈w° Ÿ
≈®J¡°≤ NŸÃ∫ FÙ Fæ; <ıŸ ≈®J¡°≤ f°ÔJ¡ π°≤° J¡<v≈w buw°Ô $ Fu tF°Ãtfig, ŸbÕ` <_S<w ≤©fiub°Ôu
<bJ¡°≤≤<Fw Îba ªæw∏∫_bR¡≈ tæ*fiu _b∫a FÙ ∫F ıyBq≈ J¡v≈fi° J¡∑ Fæ $ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ <bDb tu≤u FÙ <b<b@
<bÔ°Ÿ°u* Ÿu Δ∫°›w Fæ $ Nw# "∫F tCH N°Ãt° J¡∑ FÙ <b˚¥<w Fæ, tCHu ~>°unJ¡≤ N°æ≤ JC¡~> fiFÙ* Fæ' ∫°u*
w[bI°fi ≈®°›w J¡≤ „°∏w<ªW F°uwu FCÎ N°≈ ŸC©≈¥bÕJ¡ <_Sw ≤<FÎ $ ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # tC<fi
b<Ÿ‹™>ıÙ tF°≤°ı Ju¡ ÎuŸ° J¡Ffiu≈≤ <Ìfi fÙw y∫°, Ÿ¥∫Õ˚yb°fig N_w°ªÔ J¡∑ N°u≤ ≈@°≤u $ Ÿ˚° ˚Ù
Ÿ°∫aJ¡°ÔÙfi <b<@ Ju¡ <ÔÎ tC<fiıÙ J¡°u fit_J¡°≤ J¡≤ ™> y∫Ù N°æ≤ ≤°<` fÙwfiu≈≤ Ÿ¥∫Õ-<J¡≤d°u* Ju¡ Ÿ°S
≈Cfi# Ì¥Ÿ≤u <Ìfi N° ıC¸>Ù $$22-24$$
Ÿ°™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

oJ¡Ÿ™>b°≥ ŸyÕ
∫F ıywg _b›fi Îba t°∫° Ju¡ wCv∫ Fæ-oŸJ¡° ∫C<•w Ÿu Ÿ°@fi wS° ˚®°¿∏w Ÿu,
<ffi° <b≤°u@ Ju¡, Ÿf ıyF ŸfJ¡∑ Ã≈<W Ÿ‡˚b Fæ, ∫F bdÕfi $
Âÿ∫t°fi ∫F Ÿf ıywg ∫<Ì ≈≤t°Ãt° J¡∑ _b›fiŸÂ„, ˚®°<∏wJ¡<v≈w ÎJ¡ <b˚¥<w FÙ Fæ w°u
f®Ê° N°<Ì J¡∑ Â<‹¸> tu* bF _b›fi Ju¡ ŸÂ„ ˚®°¿∏w FÙ Nb˚°<Ÿw F°uwÙ Fæ N°æ≤ Ft Ô°uy°u* J¡∑ Â<‹¸>
ŸyÕ - 61] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1479
tu* w°u bF _b›fi Ju¡ ŸÂ„ ˚®°¿∏w fiFÙ* ˚°ŸwÙ, <J¡∏wC Âi>w≤ ŸÃ∫R¡≈ FÙ ˚°ŸwÙ Fæ $ ˚ybfig, ÎJ¡
FÙ ≈Ì°SÕ J¡° oŸ ≈®J¡°≤ <bTtw° Ÿu ˚°fi F°ufiu tu* •∫° J¡°≤d Fæ ? ∫<Ì oŸ ≈≤ J¡Fu* <J¡ ÌÙ|ÕJ¡°Ô
Ÿu ªÔu N°fiu Ju¡ J¡°≤d Ft Ô°uy°u* J¡°u ŸÃ∫R¡≈ N°æ≤ »w≤ NfiC˚¥w F°uwÙ Fæ, w°u bF ˚Ù ™>ÙJ¡ fiFÙ*,
•∫°u*<J¡ <k¡≤ w°u f®Ê° N°<Ì J¡°u, <ıfiJ¡∑ N°∫C Ì°u ≈≤°@ÕbTÕ J¡∑ Fæ, Ft Ô°uy°u* J¡∑ N≈us° ŸaŸ°≤J¡∑
<ª≤J¡°ÔwJ¡ NfiCb¨<W F°ufiu Ÿu Ÿtu* (ıywg tu*) ŸÃ∫w° Îba »w° J¡∑ N°æ≤ ˚Ù N<@J¡w° F°ufiu
ÔyuyÙ, oŸ N°„∫ Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
Fu tCfiu, ıæŸu Ft Ô°uy°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* _b›fiJ¡°ÔÙfi fiy≤, ≤°ı@°fiÙ Îba Ìu„ ˚®°<∏wR¡≈ Fæ*; bæŸu FÙ
∫<Ì <F≤^∫y˚Õ N°<Ì J¡∑ Â<‹¸> tu* ÌuF@°≤d N°æ≤ ŸÙ ≈®J¡°≤ Ã≈∏fi FCN° ∫F Ÿt_w ıywg NŸBq≈
˚®°¿∏w FÙ Fæ, w°u Ft Ô°uy°u* J¡°u FÙ oŸ ≈®≈aª tu* ̨»w≤ ŸÃ∫ÃbfC<] •∫°u* F°uwÙ Fæ N°æ≤ ∏Fu* (<F≤^∫y˚Õ
N°<Ì J¡°u) »w≤ ŸÃ∫ÃbfC<] •∫°u* fiFÙ* F°uwÙ ? $$1,2$$
<ª≤J¡°Ô°fiCb¨<W J¡° f°@ fi F°ufi° FÙ ŸÃ∫w°-˚®t J¡∑ »w° tu* FuwC Fæ, fi <J¡ f°<@w
<ª≤J¡°Ô°fiCb¨<W, oŸ N°„∫ Ÿu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, (ıf ∫F f®ÊÌub ≈FÔu J¡˚Ù ≈°Ÿfi° J¡≤ ≤Fu Su wf
∏Fu* w[bI°fi fi ≤Ffiu Ÿu) fiJ¡∑ (≈®ı°≈<w J¡∑) Ÿ Ÿt∫ J¡∑ ≈®St Ÿ¨<‹¸>, N°ı Ft Ô°uy°u* π°≤°
NfiC˚¥∫t°fi Ÿ¨<‹¸> Ju¡ Ÿt°fi, ∫Ω<≈ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ª°≤ ≈®J¡°≤ ˚¥w-Ÿt¥FR¡≈ ıÙb°u* Ju¡ ≈®<w˚°Ÿ_bR¡≈
FCoÕ ŸÃ∫ FÙ ˚°ŸwÙ SÙ; wS°<≈ N°ı ŸJu¡ w[bI°fi Ÿu f°<@w F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d bF N≈fiÙ JC¡~> ˚Ù
ŸÃ∫w° (ŸBq≈w°) fiFÙ* ≤©wÙ $ ıf wJ¡ NI°fi Fæ wf wJ¡ <ª<w Ju¡ ŸbÕΔ∫°≈Ù F°ufiu Ÿu ıÙb ˚Ù ŸbÕR¡≈
F°uw° Fæ N°æ≤ ŸbÕ` ŸaŸ°≤ ˚Ù ŸÃ∫-Ÿ° F°uw° Fæ; •∫°u*<J¡ bF ŸaŸ¨<w w[bI°fi Ju¡ <b≤°u@Ù NI°fi Ÿu
Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ N°æ≤ w[bI°fi Ÿu fi‹¸> F°uwÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ <F≤^∫y˚Õ J¡°u ∫F ı°u w[bI°fi Ÿu f°<@w,
_b›fiwCv∫ ∫°fiÙ ŸCaÌ≤ ≈®≈aª J¡° ≈®<w˚°Ÿ Ã≈∏fi F°uw° Fæ; bFÙ NI°fiÙ Ft Ô°uy°u* J¡°u NFaw°-fC<] Ÿu
ÎJ¡R¡≈ F°uw° FCN° NÃ∫∏w ̨» F°uJ¡≤ <_Sw Fæ $$3-5$$
„aJ¡° F°u <J¡ wf ≈®ı°≈<w∫°u* J¡°u w[bI°fi Ÿu _b∫a J¡<v≈w ≈®≈aª J¡∑ „Ù|® <bfi°<„w° J¡° NfiC˚b
•∫°u* fiFÙ* F°uw° ? w°u ˚°uyıfiJ¡ N‹¸> FÙ Ÿtu* ≈®<wf∏@J¡ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ°u ≤Fu ≈C”T J¡°u _b°<›fiJ¡ ˚°uy°u* Ju¡ ıfiJ¡ J¡t°u˘ Ÿu ≈®<wR¡] F°ufiu Ju¡ J¡°≤d _b›fi tu*
<bΩt°fi ˚Ù „Ù|®<bfi°<„w° fiFÙ* ÌÙ©°oÕ ≈nwÙ, ŸÙ ≈®J¡°≤ <F≤^∫y˚Õ Ju¡ Ÿt<‹¸>_b›fiR¡≈ oŸ ıywg
tu* ≈μı°u* J¡°u <bΩt°fi „Ù|®<bfi°<„w° J¡° f°u@ F°ufiu tu* ˚Ù ˚°uyıfiJ¡ N‹¸> FÙ ≈®<wf∏@J¡ <Ì©°oÕ
≈nw° Fæ $$6$$ ZÙ≤°tıÙ, oŸ „∫fi_S ≈C”T J¡°u NfiC˚¥∫t°fi ∫F ≈®<Ÿ] Ft, wCt N°<Ì Ÿt_w ıÙb
ıywg-_bR¡≈ _b›fi ı柰 FÙ ∫°fiÙ Nfi°<Ì Nfi∏w ≈®b°FR¡≈ Fæ, b柰 FÙ ≈®ı°≈<w J¡° ˚Ù _b›fi Fæ $$7$$
t°fi° <J¡ ≈®ı°≈<w J¡° Ÿt<‹¸> _b›fi ˚Ù b柰 FÙ Fæ, ŸŸu ≈®J¨¡w tu* •∫° N°∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ı°u _b°<›fiJ¡ ≈C”T Ÿu Ã≈∏fi FCN° Fæ, bF ŸÙ ≈®J¡°≤ _b›fi≈C”TR¡≈ Fæ, ¿ıŸ ≈®J¡°≤ N°t Ju¡
fÙı Ÿu Ã≈∏fi FCN° N°t J¡° k¡Ô N°t®fÙıR¡≈ FÙ Fæ, J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤° fiFÙ*, bæŸu FÙ _b›fi≈C”T Ÿu Ã≈∏fi
FCN° ıÙb-ıyÌ®¥≈ ŸaŸ°≤ ˚Ù _b›fi≈C”TR¡≈ FÙ Fæ, Ì¥Ÿ≤° fiFÙ* $$8$$
ÎuŸ° FÙ ŸFÙ, ŸŸu ˚Ù ≈®J¨¡w tu* •∫° N°∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
1480 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ZÙ≤°tıÙ, NŸÃ∫˚¥w tfi#J¡<v≈w _b›fi≈C”T Ÿu ı°u Ã≈∏fi <J¡∫° ı°w° Fæ, bF ˚Ù NŸÃ∫R¡≈
FÙ Ã≈∏fi F°uw° Fæ $ oŸ<ÔÎ ı∏t°∏w≤, _byÕ, fi≤J¡ N°<Ì NSÕ<J®¡∫°ŸtSÕ ˚Ù NŸÃ∫˚¥w NS°u˘ tu*
(<bT∫°u* tu*) Âi> ŸÃ∫w° J¡Ù ˚°bfi° J¡≤fi° ∫C•w fiFÙ* Fæ, ∫F ı°<fiÎ $ ˚B, ª¥≥<J¡ bF ˚°bfi° ∫C•w fiFÙ*
Fu, oŸ<ÔÎ _b›fi≈C”T Ÿu Ã≈∏fi ı°u NŸwg ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ˚°bfi° Fæ, » ŸÃ∫R¡≈ Ÿu ≈®wÙw FCoÕ ˚Ù bF
~>°un FÙ ÌufiÙ ª°<FÎ $$9,10$$ Ft Ô°uy°u* J¡°u ˚Ù _b›fi tu* <ıŸ Ÿ¨<‹¸> J¡° ˚°fi F°uw° Fæ, Ÿtu* Ÿ Ÿt∫
»R¡≈w° J¡° FÙ ˚°fi F°uw° Fæ NS°Õwg Ÿ Ÿt∫ Ÿtu* <tØ∫°ÃbfC<] fiFÙ* F°uwÙ, oŸ<ÔÎ ŸJ¡∑
ŸÃ∫w° fiFÙ* t°fiÙ ı°wÙ $ ™>ÙJ¡ bæŸÙ FÙ <_S<w <F≤^∫y˚Õ Ju¡ Ÿt<‹¸>_b›fiR¡≈ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ ˚Ù ı°<fiÎ $
≈®ı°≈<w Ÿ‡f∏@Ù Ÿ¨<‹¸> J¡∑ ÌÙ|ÕJ¡°Ô<_S<w _bÙJ¡°≤J¡≤ ∫F Ÿf J¡F° y∫° Fæ, b_wCw# ŸJ¡∑ ÌÙ|Õw°
˚Ù F¿≤ÿª∏B Ju¡ _b›fi J¡∑ ÌÙ|Õw° J¡Ù fi°o˘ () S°unu Ÿt∫ wJ¡ ˚Ù F°u ŸJ¡wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $ b_wCw#
bT°ÕJ¡°ÔÙfi ıÔ≈®b°F J¡∑ fi°o˘ <fituTt°` Ju¡ <ÔÎ FÙ ≈®ı°≈<w J¡° ∫F Ÿ¨<‹¸>_b›fi Ÿ°tfiu <_Sw Fæ N°æ≤
<fituTt°`_bR¡≈ FÙ oŸ _b›fi tu* J¡v≈R¡≈w° J¡∑ Ju¡bÔ J¡v≈fi° J¡∑ y∫Ù Fæ $$11$$
≈®ı°≈<w J¡∑ fi°o˘ ŸfJ¡°u N≈fiu-N≈fiu _b›fi°u* tu* Ÿ Ÿt∫ ÌÙ|Õ-≈®≈aªw° J¡° ˚°fi F°uw° FÙ Fæ,
∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ ≈®ı°≈<w J¡°u Ÿ¨<‹¸>fi°tJ¡ ÌÙ|Õwt _b›fi J¡° ≈®<w˚°Ÿ F°uw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿf ≈®°<d∫°u*
tu* ≈®Ã∫uJ¡ J¡°u ÌÙ|Õ _b›fi J¡° ≈®<w˚°Ÿ F°uw° Fæ $$12$$
<ıŸJ¡∑ ≈®<Ÿ<] <ª<w Ju¡ FÙ N@Ùfi Fæ, ÎuŸ° Âÿ∫Ãb <tØ∫°Ãb tu* FÙ ≈®∫°uıJ¡ Fæ, bF Âÿ∫Ãb Ft
Ô°uy°u* J¡∑ _b°<›fiJ¡ Ÿ¨<‹¸> wS° <F≤^∫y˚Õ J¡∑ _b°<›fiJ¡ Ÿ¨<‹¸> tu* Ÿt°fi Fæ $
<ıŸ ≈®J¡°≤ BbÃb Ju¡ J¡°≤d N°bwÕR¡≈ ≈¿≤bwÕfi°u* Ÿu ıÔ ≈®_kC¡¿≤w F°uw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ <ª<ww[b
Ju¡ N<_wÃb Ÿu ∫F Ÿ¨<‹¸> J¡∑ ≈≤a≈≤° ≈®_kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ $$13$$ ZÙ≤°tıÙ, ıf ∫F Ÿ¨<‹¸>„°u˚° _b›fi_bR¡≈
FÙ Fæ, w[bw# ŸÃ∫R¡≈ fiFÙ* Fæ; wf Ÿy°Õ<Ì Ju¡ Ÿ°S bF ≈®°ı°≈Ã∫≈Ì ˚Ù ≈®Ô∫ tu* FÙ ªÔ° y∫° ∫°fiÙ
NÃ∫∏w NŸwgR¡≈ FÙ F°u y∫° $ oŸÙ<ÔÎ - fi <fi≤°u@°u fi ª°uÃ≈<WfiÕ f]°u fi ª Ÿ°@J¡# $ fi tCtCsCfiÕ bæ
tC<•w¿≤Ã∫uT° ≈≤t°SÕw° $$ (fi ≈®Ô∫ Fæ, fi Ã≈<W Fæ, fi f] Fæ, fi Ÿ°@J¡ Fæ, fi tCtCsC Fæ N°æ≤ fi tC<•w
FÙ Fæ - ∫FÙ ≈≤t°SÕw° Fæ $) ∫F ≈®<Ÿ] ZC<w bªfi N≈fi° N<_wÃb ≤©w° Fæ $$14$$
ıf ∫u Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°SÕ NÃ∫∏w NŸwg FÙ Fæ* w°u Δ∫bF°≤ ∫°uÀ∫ Jæ¡Ÿu FCÎ ? ÎuŸÙ ∫<Ì N°„aJ¡° F°u, w°u
ŸJ¡°-"b柰 NfiC˚b F°ufiu Ÿu FÙ' ∫°u* Ÿt°@°fi Fæ; Nw# ∫F°≥ JC¡~> ≈®‹¸>Δ∫ („aJ¡° J¡≤fiu ∫°uÀ∫) FÙ fiFÙ*
Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
oŸ ŸaŸ°≤ tu* ı°u b_wC <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu ıæŸÙ Ìu©Ù y∫Ù Fæ, bF Ÿ ≈®J¡°≤ Ÿu bæŸÙ FÙ <bΩt°fi Fæ $
Nw# _b›fi-˚®t J¡∑ ≤Ù<w∫°u* tu* <J¡ŸÙ ˚Ù ≈®J¡°≤ J¡∑ „aJ¡°-JC¡„aJ¡° fi J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$15$$
NI°fi J¡∑ (N<bΩ° J¡∑) N|<¸>w |¸>fi° tu* Ÿ°tØ∫Õ F°ufiu Ÿu ˚Ù „aJ¡° J¡° NbŸ≤ fiFÙ* Fæ, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
(N<bΩ° Ju¡ N|<¸>w |¸>fi° tu* ŸtSÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d) oŸ ıywg tu* ÎuŸÙ J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Fæ, <ıŸJ¡°
() ≤°ı° F¿≤ÿª∏B J¡°u ≤°<` tu* ı°u _b›fi ÌÙ© ≈n°, bF Ÿu ÎuŸ° ≈®<w˚°<Ÿw FCN° <J¡ t°fi°u*
tæ*fiu 12 bTÕ wJ¡ _b›fi Ìu©° F°u-ÎuŸ° ≈C≤°d°u* tu* ≈®<Ÿ] Fæ $
ŸyÕ - 61] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1481
˚®t tu* Ÿa˚b fi F°u $ oŸ <`˚Cbfi tu* <ª`-<b<ª` N°ÿª∫ÕıfiJ¡ b_wCJ¡∑ Ÿ¨<‹¸>∫°≥ ÌÙ© ≈nwÙ Fæ $$16$$
ıywg tu* NŸa˚°<bw NfiuJ¡ ≈Ì°S°u˘ J¡° Ì„Õfi ‹¸>°∏wR¡≈ Ÿu fwÔ°wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, (ıywg tu* <ª`-<b<ª` ÎuŸu NÌg˚Cw N°ÿª∫Õ <Ì©°oÕ ≈nwu Fæ* <J¡) ıÔ Ju¡ fÙª N°y
ıÔwÙ Fæ, ıæŸu-ŸtCB tu* b±>b°fiÔ $ N°æ≤ N°J¡°„ tu* NfiuJ¡ fiy≤ Fæ*, ıæŸu-Ìubw°N°u* Ju¡ _by°Õ<Ì
<fib°Ÿ-_S°fi $ ˚B, Ìu<©Î ıæŸu, <„Ô°N°u* tu* J¡tÔ Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, Fut°<B-≈bÕw tu* (t¨<WJ¡°≤<Fw
≈®Ìu„ tu*) b¨s Ã≈∏fi F°uwu Fæ* $ J¡v≈wR¡ tu* ÎJ¡ Ìu„ tu* Ÿ‡≈¥dÕ ≈C^∫°u* Ju¡ k¡Ô_bR¡≈ b°a<~>w ≈Ì°SÕ ≤Fwu
Fæ* (c) $ ıæŸu b¨s°u* J¡∑ fi°o˘ <„Ô°Î≥ <ª∏w°t<d∫°u* Ju¡ yCh~>u k¡ÔwÙ Fæ, <„Ô°N°u* Ju¡ ˚Ù ˚Ùw≤ ≈®°dÙ ≤Fwu
Fæ*, ıæŸu-<„Ô° Ju¡ tº∫ tu* tui>J¡ $ ≈ÃS≤ Ÿu ≈°fiÙ fFw° Fæ, ıæŸu-ª∏BJ¡°∏wt<d Ju¡ ≈ÃS≤ Ÿu $ N°æ≤
_b›fi tu* sd˚≤ tu* FÙ |¸> ≈¸>R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $ NÃ∫∏w NŸwg b_wCN°u* J¡° ˚Ù I°fi F°uw°
Fæ, ıæŸu-_b›fi tu* N≈fiu t≤d J¡° $ N°æ≤ ≈¨ØbÙ N°<Ì ˚¥w°u* tu* <_Sw ıÔ NJ¡_t°wg N°J¡°„ tu* ˚Ù
@°≤d <J¡∫° ı°w° Fæ $ <bw°fi (ª≥Ì°ub°) Ju¡ Ÿt°fi N°J¡°„ tu* ˚Ù ıÔ <_Sw ≤Fw° Fæ, ıæŸu-t∏Ì°<J¡fiÙ $
_S¥Ô ¿„Ô°Î≥ ˚Ù nwÙ Fæ*, ıæŸu-≈a©b°Ôu ≈bÕw $ oŸtu* Ÿ∏ÌuF fiFÙ* <J¡ <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ Ÿf JC¡~> ≈°∫°
ı° ŸJ¡w° Fæ, ıæŸu-<ª∏w°t<d tu* $ oŸ ŸaŸ°≤ Ju¡ ˚Ùw≤ Ÿ˚Ù <ª¿∏ww <bT∫ „Ù|® bæŸu FÙ k¡Ôwu Fæ*,
ıæŸu- fi∏Ìfibfi Ju¡ ˚Ùw≤ $ ZÙ≤°|b, "t°us Ã≈∏fi F°u', "f®Ê fi‹¸> F°u', "≈®≈aª ŸÃ∫ F°u', "˚°uy
„°ÿbw F°u ı°∫', "t∫°ÕÌ° ˚ay F°u', buÌ N≈®t°d F°u ı°∫' oÃ∫°<Ì t°us N°<Ì Ju¡ <bT∫ tu* ŸÃ∫ŸaJ¡v≈
Ô°uy°u* Ju¡ „Ù|® <ª<∏ww ˚Ù tfi°u≤S fiFÙ* k¡Ôwu ∫°fiÙ Ã≈∏fi fiFÙ* F°uwu $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, Nªuwfi ˚Ù
J¡tÕ J¡≤w° Fæ, ıæŸu- ∫∏`≈C”T $ ZÙ≤°tıÙ, oÃ∫°<Ì ≈¥bÕ tu* •w N°æ≤ Ì¥Ÿ≤u ˚Ù NŸa˚°<bw <b<ª`
J¡°∫°u˘ Ju¡ <b˚®t „‡f≤ (ÌæÃ∫<b„uT) N°æ≤ y∏@b°u˘ J¡∑ t°∫° Ju¡ <bÔ°Ÿ°u* Ÿu Ìu©u y∫u Fæ* $ ı°u Ìu„ N°æ≤
J¡°Ô tu* t∏`≈®∫°uy N°<Ì <J®¡∫°N°u* Ÿu, N°æT@°<Ì BΔ∫°u* Ÿu, t<d∫°u* Ÿu wS° <≈„°ª, N°<Ì Ju¡ Ÿaª°≤°u* Ÿu
Ã≈∏fi Fæ*, bu <b<ª` J¡°∫°u˘ Ju¡ <b˚®t ˚Ù Ìu©u y∫u Fæ* ı°u <J¡ ŸÃ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ fi°o˘ NSÕ<J®¡∫°J¡°≤Ù Nfi∏w
Îba y∏@bÕfiy≤ Ju¡ ŸÂ„ ı<fiw Fæ* $ ∫F°≥ Ì¥≤Ãb°<Ì Ìu„ tu* ª∏Bt° J¡° ≈®°Ìu<„J¡Ãb N°<Ì N°æ≤ J¡°Ô tu*
N°æÃ≈°<wJ¡ fi˚#J¡f∏@ N°<Ì <b˚®t Ì°F≤d ŸtHfiu ª°<FÎ $ oŸ Ÿt∫ NŸa˚b ˚Ù ∫F f®Ê°^±>-
fi°„ N°<Ì ˚<b‹∫wg tu* Ÿa˚b F°u ı°w° Fæ $ N°æ≤ oŸ Ÿt∫ Ÿa˚b ˚Ù Ÿ¨<‹¸>R¡≈ _b›fi<b˚®t ≈®Ô∫ Îba
w[bf°u@ tu* NŸa˚b F°uw° FCN° _bR¡≈<bZ°<∏w Ju¡ <ÔÎ ŸtSÕ F°u ı°w° Fæ $$17-27$$
Îba f®ÊR¡≈ Ÿu Ìu©fiu ≈≤ NŸÃ∫ JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ N°æ≤ ıyBq≈ Ÿu Ìu©fiu ≈≤ w°u JC¡~> ˚Ù ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ,
∫F k¡<Ôw FCN°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, (f®ÊR¡≈ Ÿu Ìu©fiu≈≤) b柰 JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, ı°u ŸÃ∫ fi F°u; N°æ≤ (ıyBq≈ Ÿu Ìu©fiu
≈≤ w°u) b柰 JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, ı°u NŸÃ∫ FÙ fi F°u $ Ÿ¨<‹¸>fi°tJ¡ <F≤^∫y˚Õ Ju¡ oŸ _b›fi tu* ŸbÕ` ŸfŸu
Ÿf JC¡~> F°uw° FÙ Fæ $ <ıŸ ≈®J¡°≤ _b›fi tu* <fitÀfi fC<] ≈®°dÙ b_wCN°u* J¡∑ <_S≤w° FÙ Ìu©w° Fæ, ŸÙ
≈®J¡°≤ Ÿ¨<‹¸>R¡≈ _b›fi tu* ˚Ù <fitÀfifC<] <bT∫°u* J¡∑ <_S≤w° Ìu©w° FÙ Fæ $ ŸaŸ°≤ tu* NÃ∫∏w <_S≤w°-
(c)∫F°≥ ∫<Ì "≈^∫°<fi' ÎuŸ° ≈°™> F°u w°u "≈dfi' ∫°fiÙ Δ∫bF°≤ N°æ≤ ŸJu¡ ∫°uÀ∫ b_wCÎ≥' ∫F
NSÕ ŸtHfi° ª°<FÎ $ ∫<Ì "≈C‹≈°<d' ∫F ≈°™> F°u, w°u ŸJ¡° NSÕ _≈‹¸> Fæ $ ŸbÕ` "∫S°' „ÆÌ
Ì°F≤d°SÕJ¡ Fæ $
1482 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
fC<] ≤©fiub°Ô° ∫F ıÙb ÎJ¡ ˚®t Ÿu Ì¥Ÿ≤u ˚®ttu* N°æ≤ ÎJ¡ _b›fi Ÿu Ì¥Ÿ≤u _b›fi tu* ı°wu FCÎ t°uF J¡°u
≈®°›w J¡≤w° Fæ $ ZÙ≤°t˚B, ıæŸu tCÀ@t¨y y±>gi>u tu* <y≤°fiub°Ôu N≈fiu t°uFR¡≈ Ì°uT Ÿu ÎJ¡ y±>gi>u tu*
<y≤J¡≤ ≈Cfi# Ì¥Ÿ≤u y±>gi>u tu* ¿y≤w° Fæ, bæŸu ŸaŸ°≤ tu* <y≤fiub°Ôu ≤°y, πuT N°<Ì Ÿu t¥i> ∫F ıÙb-<ıŸJ¡°
<y≤fi° FÙ ÎJ¡ _bR¡≈ Fæ, t¨y J¡∑ w≤F fÙª tu* Ÿu <fiJ¡Ô ŸJ¡fi° Ÿa˚b Fæ FÙ fiFÙ* ÎuŸu-t°uF tu* ∫°fiÙ
ÌuF°<ÌR¡≈ ywÕ tu* ≈®bu„-˚®t J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$28-31$$
oJ¡Ÿ™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

f°Ÿ™>b°≥ ŸyÕ
ıÙb¸>°¶∫°fi tu* <b<ª` b°Ÿfi°N°u* Ju¡ J¡°≤d <˚sC Ju¡
tfi°uΔ∫°≈°≤ Ÿu |<¸>w NfiuJ¡ ÌuF°u* J¡∑ ≈®°<›wR¡≈ ˚®t J¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°|b, "ÎJ¡ ˚®t Ÿu Ì¥Ÿ≤u ˚®t tu* ı° ≤Fu' oŸ J¡Fu y∫u NSÕ tu*
‹¸>°∏w˚¥w ∫F ÎJ¡ ÎuŸ° o<wF°Ÿ, ı°u <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ÿ°@°≤d tfifi„ÙÔ <˚sCJ¡ J¡° b¨W°∏w Fæ, J¡Fw°
F¥≥, N°≈ Ÿu ŸC<fiÎ $ ˚B, Ÿt°<@ Ju¡ NU∫°Ÿ tu* <fi≤w N°æ≤ „t, Ìt, bæ≤°À∫ N°<Ì Ÿu Ÿ‡≈∏fi J¡°uoÕ ÎJ¡
≈<≤b®°ıJ¡ S° $ bF <fi≤∏w≤ N≈fiu N°Zt°u<ªw Zbd, tfifi N°<Ì Δ∫bF°≤°u* Ÿu ≈¥≤° <Ìfi <fw°w° S° $
Ÿt°<@ Ju¡ (º∫u∫°J¡°≤ J¡∑ »w° Ÿu <ªW J¡°u ≈¥bÕR¡≈ J¡∑ „¥∏∫w° tu* ≈¿≤dw J¡≤ Ìufi° _bR¡≈ Ÿt°<@
Ju¡) NU∫°Ÿ Ÿu ≈FÔu J¡∑ b°Ÿfi°N°u* J¡° Ã∫°y J¡≤ Ìufiu tu* ŸtSÕ FCÎ Ÿ ≈¿≤b®°ıJ¡ J¡° bF <ªW, sd
tu* <ıŸJ¡° <ª∏wfi J¡≤w° S° „Ù|® FÙ bF Ÿ ˚°b J¡°u bæŸu ≈®°›w F°u ı°w° S°; ıæŸu ıÔ w≤ay˚°b
J¡°u $ <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ÿt∫ tu* Ÿt°<@ Ÿu <b≤w F°uJ¡≤ bF ™>° N°æ≤ ÎJ¡°y®<ªW F°uJ¡≤ N≈fiu FÙ N°Ÿfi ≈≤
fæ™>° $ Ÿ ≈≤ <_Sw F°uJ¡≤ bF <J¡ŸÙ ÎJ¡ <J®¡∫°J®¡t J¡° <bª°≤ J¡≤fiu Ôy° $ Ÿ ≈®J¡°≤ <bª°≤ J¡≤ ≤Fu
Ÿ ≈<≤b®°ıJ¡ J¡°u _bw# FÙ ∫F ŸaJ¡v≈ FCN° <J¡ tæ* wÃJ¡°Ô FÙ ÔÙÔ°b„ „°˜Ÿa_J¡°≤°u* Ÿu FÙfi
≈°t≤ıfi°u* Ju¡ <ªW J¡∑ ªu‹¸>°N°u* J¡∑ ˚°bfi° J¡R¡≥ $ ZÙ≤°tıÙ, oŸ ≈®J¡°≤ <bª°≤ J¡≤fiu Ju¡ f°Ì Ÿ
≈<≤b®°ıJ¡ J¡° <ªW <J¡ŸÙ ÎJ¡ ∫<w@tÕ Ÿu N<fi∫<∏`w N∏∫ ≈°t≤ ≈C”T Ju¡ R¡≈ tu* Ÿ ≈®J¡°≤ ≈¿≤dw
F°uJ¡≤ <_Sw FCN°, <ıŸ ≈®J¡°≤ <bÔ°u±>fi J¡≤fiu ≈≤ ıÔ N≈fiu ≈¥bÕ ≈®b°F wS° Ÿt<_S<w J¡°u ~>°unJ¡≤
fi°<˚ Ju¡ N°J¡°≤ Ju¡ ŸÂ„ "˚≥b≤' fi°tJ¡ Ì¥Ÿ≤u R¡≈ tu* ≈¿≤dw F°uJ¡≤ <_Sw ≤Fw° Fæ $$1-6$$
Ÿtu* Nbÿ∫‡˚°bÙ fi°tJ¡v≈fi° fwÔ°wu Fæ* $
ŸJu¡ f°Ì Ÿ <ªW≈C”T fiu _buh~>° Ÿu N≈fiu fi°t J¡∑ "tæ* ıÙb¸> F¥≥' oŸ ≈®J¡°≤ J¡v≈fi° J¡∑ N°æ≤
ŸFŸ° J¡°J¡w°ÔÙ∫∏∫°∫ Ÿu ŸÙ R¡≈ J¡° F°uJ¡≤ <_Sw F°u y∫° $ wÌfi∏w≤ _b›fi≈C”T bF ıÙb¸>
(<˚sC) _b›fi≤<ªw <J¡ŸÙ fiy≤ tu* fiy≤ J¡∑ y<Ô∫°u* tu* <ª≤J¡°Ô wJ¡ <bF°≤ J¡≤fiu Ôy° $ bF°≥ ≈≤
(<fib°Ÿ J¡≤ ≤F° bF ıÙb¸> ÎJ¡ <Ìfi) ÔÙÔ°b„ b柰 tΩ≈°fi J¡≤ tW FCN°, ı柰 ˚≥b≤° J¡tÔ-t@C
J¡° ≈°fi J¡≤ tW F°uw° Fæ $ Ÿ tΩ≈°fi Ÿu ⁄‹¸> FCN° bF y°i> <fiB° tu* Ÿ°u y∫° $ <ıŸ ≈®J¡°≤ J¡v≈fi°t°`
Ÿu <ªW tu* Ìu„°∏w≤ J¡∑ ≈®°<›w Ìu©Ù ı°wÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿ ıÙb¸> fiu _b›fi tu* ÎJ¡t°` J¡v≈fi° Ÿu
ı<fiw, buÌ°º∫∫fi wS° ŸÃJ¡t°ÕfiC‹™>°fi Ÿu Ÿ∏wC‹¸> f®°ÊdR¡≈ tu* N≈fiu J¡°u Ìu©° $ <J¡ŸÙ <Ìfi <b<b@
Ìæ<fiJ¡ Δ∫bF°≤°u* tu* Ôyu ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d SJ¡° FCN° <πı°u* tu* Zu‹™> bF ıÙb¸>, fÙı tu* Ÿa_J¡°≤R¡≈ Ÿu
ŸyÕ - 62] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1483
<_Sw b¨s J¡∑ fi°o˘, <ªW tu* Ÿa_J¡°≤R¡≈ Ÿu <_Sw Ÿ˚Ù Δ∫bF°≤°u* Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ Ÿ°u y∫° $ oŸJu¡ f°Ì
(y°» <fiB° J¡°u ≈®°›w FCÎ) _b∫a Ÿ <πı≤°ı fiu _b›fi tu* N≈fiu J¡°u tu|t°Ô°-ŸÙ |fiÙ F°SÙ, |°unu
N°<Ì Ÿufi°N°u* Ÿu ∫C•w t°^±><ÔJ¡ ≤°ı° Ìu©° $ ˚°uıfi <J¡∫u FCÎ Ÿ t°^±><ÔJ¡ ≤°ı° fiu <J¡ŸÙ ÎJ¡ <Ìfi
y°» <fiB° π°≤° _b›fi tu* N≈fiÙ N°Ãt° tu* bF ªJ®¡b<wÕw° Ìu©Ù, ı°u Ÿt_w <ÌJg¡t^±>Ô J¡° ≈°Ôfi J¡≤fiu
tu* ŸtSÕ N°æ≤ ≈C‹≈-ŸtCF Ÿu Ôw° J¡∑ fi°o˘ ˚°uy-Ÿt¥F Ÿu ∫C•w SÙ $ J¡°≤d tu* N≈fiu J¡°∫Õ J¡∑ fi°o˘
NS°Õwg fÙı tu* b¨s J¡∑ fi°o˘ ˚<b‹∫ tu* k¡Ô Ìufiu Ju¡ <ÔÎ ∏tC© FCÎ ˜Ù<bT∫J¡ N°Ÿ<•wR¡≈Ù N°ª°≤
Ÿu ∫C•w bF Ÿt®°¸> <J¡ŸÙ ÎJ¡ <Ìfi _b_S Îba Ÿt_w ªu‹¸>°N°u* Ÿu ≤<Fw F°uw° FCN° Ÿ°u y∫° $ wÌfi∏w≤
_b›fi tu* bF Ÿt®°¸> N≈fiÙ N°Ãt° tu* fFCw ≈C”T°u* π°≤° ˚°uy J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù N<fi<∏Ìw N›Ÿ≤°R¡≈w° J¡°u
Ÿ ≈®J¡°≤ Ìu©fiu Ôy°, <ıŸ ≈®J¡°≤ b¨s Ju¡ J¡°u„ tu* <_Sw ≤Ÿ J¡° vÔ°Ÿ (N) N≈fiu tu* N°<b˚¥Õw
taı≤ÙÃb J¡°u Ìu©w° Fæ $ ŸC≤w Ÿu Z°∏w, NwÎb y°i> <fiB° J¡°u ≈®°›w FCoÕ Ÿ Ìub°ayfi°fiu (t¨yÙfi∫fi°u* J¡∑
Ÿ°æ∏Ì∫°Õ<˚Ô°T° R¡≈ b°Ÿfi° Ÿu) N≈fiÙ N°Ãt° tu* N<˚Ô<Tw bæŸu FÙ t¨yÙR¡≈w° Ìu©Ù, ıæŸu ıÔ J¡∑
Ÿ°‡∫°b_S° N°bwÕR¡≈w° Ìu©wÙ Fæ $ wÌfi∏w≤ <J¡ŸÙ <Ìfi ªaªÔ fiu`° Îba y°i> <fiÌ®° Ÿu N°J®¡°∏w FCoÕ
Ÿ t¨yÙ fiu _b›fi tu* N≈fiu tu* bvÔÙÃb Ìu©°, ı°u NU∫°Ÿb„ » FCN° S° $$7-17$$
"<w∫ÕJg¡-∫°u<fi∫°u* J¡°u ˚Ù _b›fi ÌÙ©w° Fæ ∫° fiFÙ*' oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ∏ÌuF J¡≤fiub°Ôu ≈C”T°u* Ju¡ ≈®<w
<fiÿª∫ fwÔ°wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, ª¥≥<J¡ (‹¸> Îba ZCw <bT∫°u* Ju¡ Ÿa_J¡°≤°u* J¡° y®°FJ¡ F°ufiu Ÿu) <ªW ‹¸> Îba ZCw
<bT∫°u* J¡° NfiC≈Fw (N©<^±>w) _t≤d <J¡∫° J¡≤w° Fæ, oŸ<ÔÎ ∫u (<w∫ÕÀ∫°u<fi ıÙb) ˚Ù <ªW Ju¡
_b˚°b Ÿu Ÿa_J¡°≤b„ _b›fi Ìu©wu Fæ*, oŸtu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° Ÿa„∫ fiFÙ* Fæ, ∫F ˚°b Fæ $ k¥¡Ô k¡Ô
Îba ≈vÔb°u* tu* N°Ÿ<•w ≤©fiu Ju¡ J¡°≤d bfiÌu<b∫°u* Ju¡ bfi°uΩ°fi Ju¡ tº∫ tu* <_Sw Ôw°y¨F J¡∑ fi°o˘
<bÔ°Ÿ°u* Ÿu ∫C•w bF t¨yÙ Ôw° F°u y∫Ù $ Ÿ Ôw° fiu JC¡~> Ÿt∫ wJ¡ Ÿ°<sªæw∏∫ Ju¡ π°≤° |fiÙ˚¥w
<fiB° J¡° ∫°fiÙ ŸCTC<›w J¡° NfiC˚b J¡≤, wÌfi∏w≤, fÙı Ju¡ N∏Ì≤ <_Sw ˚°bÙ NaJC¡≤°J¡°≤ fC<] Ju¡
ŸÂ„ _bR¡≈b°ÔÙ fC<] Ÿu _≈‹¸> N≈fi° ~>uÌfi Ìu©° wS° _b›fi Ju¡ ≈®<w ∏tC© ÌgfC] FCÎ ˚®t≤°J¡°≤
Ÿa_J¡°≤ Ÿu Ÿt<∏bw fC<] Ÿu ŸCTC<›w tu* <_Sw N≈fiu J¡°u <_S≤ ˚®t≤R¡≈ tu* Ìu©° $ <ıŸ ≈®J¡°≤
∫Cb<w∫°u* tu* fiJ¡° <≈®∫ ∫CbJ¡ <bF°≤ J¡≤w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F ˚≥b≤° ˚Ù bfi tu* <_Sw bfiÔw°N°u*
N°æ≤ <©ÔÙ FCoÕ J¡t<Ô<fi∫°u* tu* <bF°≤ J¡≤fiu Ôy° $ ≈C‹≈-Ÿt¥FR¡≈ ŸC∏Ì≤ t°u<w∫°u* J¡∑ Ôw°N°u* tu*
<bÔ°Ÿ J¡≤fiub°Ôu ˚®t≤°u* Ju¡ tº∫ tu* |¥t ≤Fu Ÿ ˚≥b≤u fiu ≤tdÙ Ju¡ N@≤<f‡f Ju¡ ŸÂ„ _b°Ì∫C•w
≤Ÿb°Ôu JC¡ŸCt°u* Ju¡ t@C J¡° (tJ¡≤∏Ì J¡°) ≈°fi <J¡∫° $ N°æ≤ bF ˚≥b≤° <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡t<ÔfiÙ tu*
N°Ÿ•w F°uw° FCN° J¡tÔ Ju¡ fi°Ô tu* ŸaÔÀfi F°u y∫°, •∫°u*<J¡ ınfC<] J¡° <ªW J¡FÙ* ≈≤ NfiC≤°y
J¡≤ FÙ Ôuw° Fæ $ ZÙ≤°tıÙ, (ÎJ¡ Ÿt∫ J¡∑ f°w Fæ) Ÿ J¡t<ÔfiÙ J¡°u ©°n ku*¡J¡fiu Ju¡ <ÔÎ J¡°uoÕ
ÎJ¡ F°SÙ N° @tJ¡° $ ™>ÙJ¡ FÙ Fæ ! t¥©°u˘ J¡∑ oh~>°Î≥ ≤tdÙ∫ b_wCN°u* J¡° fi°„ J¡≤fiu tu* FÙ f»wÙ
Fæ $ Ÿ F°SÙ fiu ˚®t≤ J¡∑ N°Z∫ bF J¡t<ÔfiÙ t<ÌÕw J¡≤ FÙ ±>°ÔÙ $ N°æ≤ ŸÙ J¡t<ÔfiÙ Ju¡ fi°Ô
(N) ≤Ÿ°uvÔ°Ÿ tu* ªuwfiw° J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ NSb° Ôsd° Ÿu ≤Ÿ°uvÔ°Ÿ ≈Ì Ÿu b¨sıÙb J¡°
y®Fd J¡≤ Ì„Õfi-<J®¡∫° J¡∑ ≈≈<W J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ oŸÙ w≤F N∏∫` Nªuwfi J¡°u ˚Ù ŸtHfi° ª°<FÎ $
1484 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ju¡ Ÿ°S bF ˚≥b≤° ˚Ù F°SÙ Ju¡ Ì°≥w°u Ju¡ fÙª tu* ≈nJ¡≤ @°fi Ju¡ ≈°æ@u Ju¡ Ÿ°S J¨¡‹d (J¡°Ôu) @°fi
J¡∑ fi°o˘ ªf°∫° ı°w° FCN° ª¥≤-ª¥≤ F°u y∫° $ Ÿ ˚≥b≤u fiu F°SÙ Ju¡ Ì„Õfi Ÿu ı<fiw F°SÙ Ju¡ N°J¡°≤
J¡∑ ˚°bfi° Ÿu N≈fiu J¡°u y∏@<b„uT Ÿu (tÌ Ÿu) ∏tW F°SÙ Ju¡ R¡≈ tu* wæ∫°≤ Ìu©° $ wÌfi∏w≤ „C‹J¡
Ÿ°y≤ Ju¡ Ÿt°fi F°<S∫°u* J¡°u k≥¡Ÿ°fiu b°Ôu ≈ÙÔb°fi°u* (tF°bw°u*) Ÿu <fi<tÕw y‡˚Ù≤ ÎJ¡ y±gi>u tu* bF
F°SÙ ÎuŸu <y≤°, ıæŸu NI°fi°∏@J¡°≤ Ÿu Z¨a©Ô°f∏@fi Ÿu ˚Ù J¡™>°u≤ „¥∏∫ ŸaŸ°≤ tu* ≈≤b„w° N°<Ì
ÌC#©°u* J¡° NfiC˚b J¡≤ ≤F° ıÙb <y≤w° Fæ $ „`CN°u* J¡∑ tFwÙ Ÿufi° J¡° fi°„ J¡≤fiub°Ô° N°æ≤ ŸbÕÌ°
tÌ Ju¡ fÔ Ÿu ∏tW bF F°SÙ (ı°u <J¡ŸÙ ≤°ı° Ju¡ π°≤° Ÿ y±gi>u Ÿu <fiJ¡Ôb°J¡≤ <„<sw <J¡∫°
ı° ªCJ¡° S°, Ÿ) ≤°ı° J¡° NÃ∫∏w ≈®Ù<w≈°` FCN° $ <J¡ŸÙ Ÿt∫ (Ÿ ≤°ı° J¡° <J¡ŸÙ ≤°ı° Ÿu
ıf ≤°w tu* FÙ ∫C] ™>fi y∫° wf) ≤°w tu* <fiJ¡ÔJ¡≤ ÌÙ|Õ ©±>gy°u* Îba J¨¡≈°d°u* Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ <~>∏fi-
<˚∏fi F°uw° FCN° t¨Ã∫C J¡°u ≈®°›w F°u y∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ N°Ãt° tu* ıÙb (ıÙb°u≈°<@-ÌuF°<Ì N<˚t°fib°Ô°
ıÙb) <bbuJ¡R¡≈ ≈bfi Ÿu <~>∏fi-<˚∏fi F°u ı°w° Fæ $ F<_w-Ÿt¥F°u* Ÿu y^±>_SÔ°u* Ju¡ Ny®˚°y°u* Ÿu
nÙ FCoÕ ˚®t≤-≈a<•w∫°u* J¡°u Ìu©w° FCN° bF F°SÙ y^±><_Sw <ª≤Ÿay<w Ju¡ Ÿa_J¡°≤ Ÿu ≈Cfi# ˚Ù
˚≥b≤° F°u y∫° $ wÌfi∏w≤ bfiÔw°N°u* J¡° Ÿubfi J¡≤ ≤F° bF ˚≥b≤° ≈Cfi# J¡t<ÔfiÙ Ju¡ ≈°Ÿ N° ≈FC≥ª°,
•∫°u*<J¡ NI°fiÙ ıÙb°u* J¡∑ b°Ÿfi°N°u* J¡° ÌC≤U∫°Ÿ ŸbÕS° ÌC_Ã∫°≠∫ FÙ F°uw° Fæ $ bF°≥ ˚Ù ≈Cfi# F°SÙ
Ju¡ ©C≤°u* Ÿu <bw°<nw FCN° bF (˚≥b≤°) ª¥≤-ª¥≤ F°u y∫° N°æ≤ ŸtÙ≈ tu* <_Sw FaŸ Ju¡ Ì„Õfi Ÿu ∫°fiÙ
ŸŸu ÌgfC] FCoÕ b°Ÿfi° Ÿu t@C≤˚°TÙ FaŸ F°u y∫° $ fFCw Ÿt∫ wJ¡ NfiuJ¡<b@ ∫°u<fi∫°u* tu* ˚¸>J¡w°
FCN° () bF J¡ÔFaŸ <J¡ŸÙ Ÿt∫ ÎJ¡ f°≤ ≈Cfi# FaŸı∏t ≈®°›w J¡≤ fFCw Ÿu FaŸ°u* Ju¡ Ÿ°S <bF°≤
J¡≤fiu Ôy° $ bF°≥ FaŸ°u* J¡∑ Ÿ˚° tu* Ÿfiu f®ÊÌub Ju¡ FaŸ Ju¡ yCd, N°J¡°≤ N°<Ì J¡° bdÕfi ŸCfi° $
ŸŸu ŸÙ ı∏t tu* FaŸR¡≈ oŸ <˚sC Ju¡ N∏w#J¡≤d tu* fi°t N°æ≤ N°J¡°≤ Ÿu Ÿt<∏bw "tæ* ˚Ù
f®°ÊFaŸ F°u ı°«≥¡' oŸ w≤F J¡∑ b°Ÿfi° bæŸu FÙ <J*¡<ªwg |fiÙ˚¥w F°u y∫Ù, ıæŸu ≈¥bÕ tu* b<dÕw
N^±>≤Ÿ tu* <_S≤ t°u≤ $ ŸÙJ¡° <ª∏wfi J¡≤ ≤F° bF (<˚sC) Δ∫°<@R¡≈ |Cfi Ÿu Âi> N°Fw F°uJ¡≤
t≤ y∫° N°æ≤ Ÿ f®Ê FaŸJ¡∑ fi°t Îba N°J¡°≤ ˚∫<bT∫J¡ b°Ÿfi° Ju¡ NfiCŸ∏@°fi Ÿu f®Ê ÌubJ¡°
b°Ffi FaŸ ffi y∫° $ ZÙ≤°tıÙ, <b≈CÔ wS° ŸbÕÌ° NfiC_∫¥w <bbuJ¡b°Ôu f®ÊÌub Ju¡ N≈fiu <bbuJ¡,
bæ≤°À∫, w[bI°fi N°<Ì ≈Ìu„°u* Ju¡ <bÔ°Ÿ°u* Ÿu ŸÙ ı∏t tu* f®Ê-Ô°uJ¡ tu* FÙ ˚ÔÙ˚°≥<w f°u<@w,
NwÎb ˚°uÀ∫ ≈Ì°S°u˘ tu* Ÿ°≤Â<‹¸> Ÿu „¥∏∫ F°uw° FCN° bF FaŸ ıÙb∏tC•w F°uJ¡≤ <_Sw F°u y∫° $ oŸ
≈®J¡°≤ ıÙ<bw ≤Fwu FCÎ FÙ ıf Ÿfiu <fi≤<w„∫ N°fi∏ÌR¡≈ t°usŸC© J¡∑ ≈®°<›w J¡≤ ÔÙ N°æ≤ -
"f®Êd° ŸF wu ŸbuÕ Ÿa≈®°›wu ≈®<wŸaª≤u $ ≈≤_∫°&∏wu J¨¡w°Ãt°fi# ≈®<b„<∏w ≈≤a ≈Ìtg $$' - oŸ ZC<w
Ju¡ NfiCŸ°≤ Ì°u ≈≤°|ÕbTÕ Ju¡ N∏w tu* f®Ê Ìub Ju¡ Ÿ°S FÙ <bÌuFtC•w ˚Ù F°u y∫° wf Ÿ FaŸ Ju¡ <ÔÎ
oŸŸu N<@J¡ Ÿ°º∫ FÙ •∫° „uT ≤F° ? ∫F <bπ°fig FÙ Ÿ°uªu* $ w°Ã≈∫Õ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ I°fi Ÿu oŸÙ
() ∫°u<fi‹b∏∫°ŸC ŸavÔC™>fig oŸŸu "FaŸ# ≈μbfiu ˚¥Ãb° <b∏º∫J¡h~>u ª b°≤d# $ F¿≤d°u
ÌuF∫∏`°Ì°æ... oÃ∫°<Ì b‚∫t°d ≤Ù<w Ÿu fÙª tu* oŸJu¡ ≈ª°ŸÙ ı∏t FCÎ Fæ*, ÎuŸ° t°Ô¥t ≈nw° Fæ $
wS° •w Ì°u ≈®J¡°≤ Ju¡ FaŸ ı∏t y®Fd J¡≤ Ôufiu Ju¡ f°Ì bF ”BR¡≈ FCN°, ∫F - "ŸaŸ°≤„w≈∫Õ∏wu
”B# Ÿ°u&Fa Δ∫b<_Sw# $' oÃ∫°<Ì Ÿu N°yu J¡Fu*yu $
ŸyÕ - 63] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1485
ı∏t tu* Ÿt¥Ô NfiS°u˘ J¡∑ <fib¨<W Îba <fi≤<w„∫ N°fi∏Ì≈®°<›w Ju¡ Ÿ‡≈°<Ìw J¡≤ Ôufiu N°æ≤ ŸŸu
N<w¿≤•w ≈C”T°SÕ Ju¡ „uT fi ≤Ffiu Ÿu bF J¨¡wJ¨¡Ã∫ F°u y∫° $$18-37$$
f°Ÿ™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

<w≤Ÿ™>b°≥ ŸyÕ
”BR¡≈w° J¡°u ≈®°›w FCÎ Ÿ FaŸ J¡°u ≈¥bÕ-ÌuF°u* J¡° I°fi,
fiJ¡∑ „w”Bw° wS° ÎJ¡R¡≈w°-ofiJ¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, bF FaŸ≈sÙ Nfi°∫°Ÿ FÙ f®ÊÌub Ju¡ N°Ÿfi˚¥w J¡t<ÔfiÙ
Ju¡ fi°Ô tu* ÔÙÔ°≈®°›w J¡≤fiu Ÿu ∫°fiÙ f®ÊÌub J¡° b°FfiR¡≈ Ÿ°tÙ›∫ Îba tC<•wR¡≈ ≈Ì J¡°u ≈®°›w J¡≤fiu
Ÿu <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ÿt∫ f®ÊÌub Ju¡ Ÿ°S ”B≈C≤ tu* ≈FC≥ª° N°æ≤ bF°≥ Ÿfiu ˚yb°fig ”B J¡°u Ìu©° $$1$$ bF°≥
≈≤ ˚yb°fig „aJ¡≤ tu* I°fi, ∫°uy, Îuÿb∫Õ N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ yCd°u* J¡° N°<@•∫ Ìu©fiu Ÿu Ÿ FaŸ J¡°u "tæ* ˚Ù
”Ì®°F‡˚°bfi° Ÿu ”BR¡≈ F°u ı°«≥¡' ∫°u* » fC<] F°u y∫Ù $
„aJ¡° F°u <J¡ ıÙb∏tC•w, NwÎb b°Ÿfi°„¥∏∫ Ÿ FaŸ J¡°u ”BÃb J¡∑ oh~>° FÙ Jæ¡Ÿu F°uyÙ N°æ≤ Ÿ
b°Ÿfi° Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu ÌuFÃ∫°y Ju¡ Ÿ°S ≈Cfi# ŸJ¡° ”B „≤Ù≤ @°≤d ˚Ù Jæ¡Ÿu F°uy° ? ∫<Ì oŸ ≈≤ J¡F°u
<J¡ "˚≤w_∫ <`ı∏t<˚#' oŸ ∏∫°∫ Ju¡ NfiCŸ°≤ fi°fi° ÌuF°u* Ÿu ˚°uÀ∫ ≈®°≤Æ@ J¡t°u˘ Ju¡ Nb<„‹¸> ≤Ffiu Ÿu
bF ÌuF°∏w≤ @°≤d J¡≤ ŸJ¡w° S° w°u ∫F ™>ÙJ¡ fiFÙ*, •∫°u*<J¡ ∫F°≥ ≈≤ ”B<bT∫J¡ NF‡˚°b @°≤d
J¡≤fiu J¡° ı°u bdÕfi <J¡∫° y∫° Fæ, bF <fi”≈∫°uyÙ F°u ı°∫uy° $ oŸÙ ≈®J¡°≤ ˚yb°fig ”B Ju¡ oÕÿb≤ F°ufiu Ju¡
J¡°≤d ”BR¡≈w° tu* J¡tÕk¡ÔÃb ˚Ù fiFÙ* N° ŸJ¡w° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ŸJ¡∑ bF o<h~>w ”Bw° Ì≈Õd tu* ≈®<w<f‡f J¡∑ fi°o˘ ≈®<w<f‡fR¡≈ FÙ SÙ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ∫F
b<dÕw R¡B˚°b tC¶∫ R¡B˚°b fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ≈®<w<f‡f Ju¡ Ÿt°fi Ÿ°R¡›∫tC<•w FÙ Fæ N°æ≤ bF J¡t°uÕ≈°Ÿfi°
J¡° k¡Ô ˚Ù F°u ŸJ¡wÙ Fæ $ wS° ª, "Ìub°u ˚¥Ãb° Ìub°fi›∫u<w' ∫F ZC<w oŸ <bT∫ tu* ≈®t°d Fæ $$2$$
FaŸ J¡° ∫F ”BÌuF@°≤d ı∏t°∏w≤ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC Nb<„‹¸> ≈®°≤Æ@ Ÿu ≈fiÙw oh~>° Ju¡ J¡°≤d
∫°u<y∫°u* Ju¡ Ÿt°fi t°fiŸ ÌuF°∏w≤ J¡∑ J¡v≈fi° π°≤° ≈¥bÕ ÌuF J¡° Ã∫°yt°` FÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
bF°≥ ≈≤ Ÿ FaŸ fiu (”B˚°bfi°b„) ”B„≤Ù≤ @°≤ J¡≤ N≈fiu Ÿ ≈¥bÕbwÙÕ FaŸ „≤Ù≤ J¡° Ÿ
≈®J¡°≤ Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° <ıŸ ≈®J¡°≤ y∏@ ≈bfiR¡≈w° J¡°u ≈®°›w J¡≤ ≈C‹≈ yCh~>°u* J¡° Ã∫°y J¡≤ ÌuwÙ Fæ $ bF
”B Ÿ ”B˚bfi tu* y°d≈Ã∫≈Ì J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ J¡°≤d fi-fi <„b≈C≤ Ju¡ N°ª°≤°u* Ÿu ∫Suh~> <bF°≤
J¡≤fiu Ôy° $$3,4$$
Ÿ°R¡›∫-tC<•w tu* ∫Ω<≈ ıywg J¡° ŸaF°≤ N°<Ì J¡≤fiu J¡° N<@J¡°≤ fiFÙ* Fæ; wS°<≈ I°fi, Îuÿb∫Õ
N°<Ì Ÿu ≈®<Ÿ] ”B˚yb°fig J¡° Ÿ°‡∫ w°u Fæ FÙ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
bF°≥ ≈≤ ≈≤t Zu‹™> I°fi Îba Îuÿb∫Õ N°<Ì Ju¡ <bÔ°Ÿ°u* Ÿu ≈®<Ÿ] ”B ˚yb°fig Ju¡ Ÿ°S Ÿtw°-
<b<„‹¸> Ÿ NÔ°æ<J¡J¡ fC<] Ÿu Ÿ ”B fiu N≈fiu ≈¥bÕwfi Ÿ‡≈¥dÕ b¨W°∏w°u* J¡° ˚Ù NbÔ°uJ¡fi J¡≤
<Ô∫° $ Ÿ Ÿt∫ N°b≤d≤<Fw, ÎJ¡t°` I°fi°J¡°≤ ˚yb°fig ”BR¡≈ Ÿfiu, N≈fiu ŸæJ¡n°ua _b›fi°u* Ÿu
N°ÿª∫Õª<J¡w F°uwu FCÎ N≈fiu tfi tu* FÙ J¡F° # ∫F tF°fig N°ÿª∫Õ Fæ <J¡ ª°≤°u* N°u≤ kæ¡ÔÙ FCoÕ ∫F t°∫°
1486 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<bÿb J¡°u t°u<Fw J¡≤fiub°ÔÙ Fæ $ tR¡˚¥<t tu* ıÔ J¡∑ fi°o˘ ∫F _b∫a NŸBq≈° FÙ Fæ; <k¡≤ ˚Ù ŸBq≈-ŸÙ
˚°<Ÿw F°u ≤FÙ Fæ $ N° ! tCHu _t≤d N° y∫° <J¡ ŸbÕ≈®St ≈®°•wfi ≈°≤t°<SÕJ¡ <_S<w Ÿu tæ* <ªB¥≈ FÙ
S° $ wÌfi∏w≤ t°∫°b„ <ªWR¡≈w° J¡°u ("ÎJ¡°u&Fa fFC _∫°a ≈®ı°∫u∫' oÃ∫°J¡°≤J¡ Ÿ¨<‹¸>ŸaJ¡v≈-b¨<Ww°
J¡°u) ≈®°›w FCN° $ Ÿ w≤F Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu FÙ tæa Ÿ‡≈¥dÕR¡≈ Ÿu Ÿa≈∏fi F°uw° FCN° <ªÌa„ tu* ŸbÕI N°æ≤
yyfi N°<Ì J¡∑ ˚°bfi° Ÿu ı±>°a„ tu* yyfi N°<Ì <b˚°yb°fig ˚Ù F°u ªCJ¡° F¥≥ $ wÌfi∏w≤ tu≤° _buh~>° Ÿu
Δ∫<‹¸>-Ÿt‹ˆ°ÃtJ¡ <Ô*yÌuF tu* <ªÌ°ÃtR¡≈ Ÿu ≈®bu„ F°ufiu ≈≤-_S¥Ô˚¥w°u* wS° Ÿ¥‚tw∏t°`°N°u* Ÿu
N°æ≤ fi ÌuF°ua Ÿu N˚uÌ°º∫°Ÿ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d-wÌgyw b°Ÿfi°N°u* Ju¡ bæ<ªc∫ Ÿu <ª`≈¸> J¡∑ fi°o˘ ≤a<ıw
F°uw° FCN° tæ* ıÙbR¡≈ F°uJ¡≤ <_Sw FCN° $ N°æ≤ Nfi°<ÌJ¡°Ô Ÿu ı∏t-≈≤‡≈≤°N°u* ¡J¡° NfiC˚b J¡≤ ≤F°
bF ıÙb ˚Ù <J¡ŸÙ ÎJ¡ ŸyÕ tu* bæ≤°À∫ Îba Ÿt°<@ tu* ≈¸C>w° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ª°≤°u* N°u≤ Ÿu <bT∫°u* Ju¡ s°u˚
Ÿu ≤<Fw F°uw° FCN° Ÿa∏∫°ŸÙ F°u y∫° $$5-9$$
N°ÃtI°fi Ÿu „¥∏∫ Ÿ <˚sC tu* ≤‡∫b_wCN°ua tu* oÌ∏Ãb (∫F) ∫° NF∏Ãb (tæ*) fC<] ≤©fiu Ju¡
J¡°≤d <ªW<fi≤°u@ Ju¡ NU∫°Ÿ tu* ≈¸C>w° F°ufiu Ÿu ≈¥bÕÌuF°<Ì Ju¡ N°Ã∫<∏wJ¡ <b_t≤d„<•w J¡∑ Ã≈<W
FCoÕ, ∫F <Ì©Ô°wu Fæ* $
f≥@u FCÎ ≈μ°Ÿfi Ÿu <_S≤w° ≤©fiub°Ôu Ÿ <˚sC fiu, _S¥Ô ÌuF Ju¡ Nb∫b wS° ¿ÔayÌuF Ju¡ Nb∫b
≈®°d, o<∏B∫ N°<Ì Ju¡ <fi≤°u@ π°≤° f°F≤ Ìubw° N°<Ì <bT∫°u* tu* <ªW J¡∑ _bæ≤ <bF°≤ J¡≤fiub°ÔÙ t°fiŸ-
≈¥ı° N°<ÌR¡≈ ÔÙÔ° "∫F ŸC∏Ì≤ Fæ' oŸ ˚°bfi° Ÿu ≠∫°u*-FÙ N<bJ¡ÔR¡≈ Ÿu ≈®°≤‡˚ J¡∑, Ã∫°u* FÙ bF
(<˚sC) ŸJu¡ NU∫°Ÿb„ wwg-wwg <b”] Ÿ‡≈¥dÕ ˚°b°ua J¡°u Ìf°J¡≤, Ì¥Ÿ≤u tfifi°uÌ∫ J¡°u ~>°unJ¡≤
ŸÙ ÔÙÔ° J¡° NfiC˚b J¡≤fiu Ôy° $$10,11$$ •∫°u*<J¡ ≈Ù~>u ı°u ªtÃJ¨¡<w <ªW tu* N°R¡i> F°uwÙ Fæ, bFÙ
≈¥bÕ ªtÃJ¨¡<w J¡°u Ìf°J¡≤ <bÔ<Ÿw F°uwÙ Fæ $ (<J¡Ÿ ≈®J¡°≤ Ìf°J¡≤ <bÔ<Ÿw F°uwÙ Fæ, oŸtu* ‹¸>°∏w
Ìuwu Fæ* "bvÔÙ' Ÿu $) ‹dw°-ªtÃJ¡°≤ Ÿu Δ∫°›w Ôw° bŸ∏wJ¡°ÔÙfi ≈Ù∫u FCÎ ˚Ù ıÔ J¡°u ∫°fiÙ F≤u≈fi
Ju¡ ªtÃJ¡°≤ J¡°u ~>°un ÌuwÙ Fæ NS°Õwg Ÿu Ìf°J¡≤ <bÔ<Ÿw F°uwÙ Fæ $$12$$
≈≤t ¿Ÿ] F°uwu FCÎ ˚Ù Ÿ <˚sCJ¡ J¡°u N„°˜Ù∫ t°fiŸ-J®¡∑±>° tu* ≈®b¨<W F°ufiu ≈≤ NfiS°u˘ J¡∑
≈≤‡≈≤° ≈®°›w F°u y∫Ù $
<ıŸ ≈®J¡°≤ ªÙ*¸>Ù <~>B°u* tu* |¥twÙ-<k¡≤wÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ N≈fi٠» b°Ÿfi°N°u* Ÿu ∫C•w ()
<˚sCR¡≈ bF ıÙb ıÙb¸>fi°t@°≤Ù F°uJ¡≤ fi ∫°u<fi∫°u* tu* |¥tfiu Ôy° $$13$$
∏FÙ* ∫°u<fi∫°u* J¡° J¡°≤d≈®Ì„Õfi≈¥bÕJ¡ <b_w°≤ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
wÌfi∏w≤ <πı tu* NfiC≤<•w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF ıÙb¸> N≈fiu tu* <πıÃb Ìu©fiu Ôy° ∫°fiÙ bF
<πı F°u y∫°; •∫°u*<J¡ ˚°b N°æ≤ N˚°b J¡° bæ≈≤ÙÃ∫ <Ÿ] J¡≤fi° F°u NS°Õwg Ìg˚¥w ˚°bfi° J¡°u
NfiCÌg˚¥w N°æ≤ NfiCÌg˚¥w ˚°bfi° J¡°u Ìg˚¥w ffi°fi° F°u, w°u ı°u ˚Ù b°Ÿfi°Ÿt¥F NU∫°Ÿ, ≈°¸>b
N°<Ì Ÿu fÔb°fig (»Ù˚¥w) F°uy°, bFÙ ow≤ J¡° <w≤°u˚°b J¡≤ _b∫a J¡°∫ÕR¡≈ Ÿu Ã≈∏fi F°uy° $$
ŸJu¡ f°Ì Ÿ f®°Êd fiu bF Ÿ°t∏ww° (t°^±><ÔJ¡w°) ≈®°›w J¡∑, <ıŸJ¡° bF ŸÌ° <ª∏wfi J¡≤
„°˜Ù∫ b°Ÿfi°N°u* J¡∑ <„<SÔw° F°ufiu ≈≤ Nfi°<Ì NfiSÕ b°Ÿfi°N°u* J¡° Ìg˚b F°ufi°
()
Nbÿ∫‡˚°bÙ Fæ - ∫F "ı≤™>b°Ÿfi#' oŸ ≈Ì Ÿu Ÿ¥<ªw F°uw° Fæ $
ŸyÕ - 63] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1487
≤F° S° $ ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, <fi≤∏w≤ ≈Ù∫° y∫° ≈°fiÙ b¨s tu* k¡ÔR¡≈ Ÿu ≈¿≤dw F°uw° FÙ Fæ $ ≈ÿª°wg ≤°≠∫
Ju¡ <ÔÎ @t°ÕfiC‹™>°fi J¡≤fiu Ÿu bF ≤°ı° (ªJ®¡bwÙÕ Ÿt®°¸>g) F°u y∫° $ N°æ≤ ŸJu¡ f°Ì @tÕŸaª∫ Ÿu
Ÿt<∏bw J¡°tCJ¡b¨<W F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF ≤°ı° Ìub°ayfi°R¡≈ ffi y∫° $ t¨y Ju¡ Ô°uªfi-Ÿ°æ∏Ì∫Õ Ju¡
Ô°u˚ Ÿu ªaªÔ FCoÕ bF Ìub°ayfi° ≤a<ıw t¨yÙ F°u y∫Ù $ NF°u ! ≈®°<d∫°u* tu* b°Ÿfi°-t°uF ÎJ¡t°` ÌC#©
Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ $ ©uÌ Fæ <J¡ b°Ÿfi°R¡≈ Ÿu <ªW tu* <_Sw bF t¨yÙ Ôw° J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu N≤^∫ tu*
Ôw°R¡≈ F°u y∫Ù N°æ≤ Ÿ Ô<wJ¡° fiu ∫F ŸtH <Ô∫° <J¡ tu≤° ~>uÌfi Nbÿ∫‡˚°bÙ Fæ $ oŸJu¡ f°Ì
bF Ôw°, ı°u <J¡ ˚®t≤ J¡∑ ˚°bfi° Ÿu ˚°¿bw SÙ, ~>uÌfi wS° tÌÕfi Ÿu Ÿt<∏bw Ôw° ÌuF Ÿu N≈fiÙ
ÌuF tu* ˚Ùw≤Ù b°Ÿfi° Ÿu <ª≤°U∫_w ˚®t≤Ãb Ìu©fiu ÔyÙ $ wÌfi∏w≤ bF ˚≥b≤° _b∫a ˚°<bw F°SÙ
Ju¡ ©C≤ Ju¡ N°|°w J¡° NfiC˚bJ¡≤ tF°ŸaŸ°≤ Ju¡ ˚®t°u* tu* ≈Cfi# ≈Cfi# () |¥tfiu Ôy° $ N≈fiu tfi°ut°`
Ÿu J¡<v≈w oŸ ŸaŸ°≤R¡≈ Ÿa˚®t tu* Ÿ°æ ı∏t @°≤d J¡≤ bFÙ tæ* <˚sC ”BR¡≈ F°uJ¡≤ <_Sw FCN° $
oŸ ≈®J¡°≤ NÃ∫∏w <b<ª`, wS° ŸÃ∫-ŸÙ ≈®wÙw F°u ≤FÙ NfiuJ¡ ŸaŸ°≤R¡≈ N≤^∫-˚¥<t∫°u* tu* tæ*fiu
NfiuJ¡ f°≤ ÌÙ|ÕJ¡°Ô wJ¡ ˚®td <J¡∫° $ <J¡ŸÙ ŸyÕ tu* tæ* ıÙb¸>fi°t@°≤Ù FCN°, <J¡ŸÙ tu* tæ* <b≈®
(f®°Êd Zu‹™>) FCN° w°u <J¡ŸÙ ŸyÕ tu* ≈¨<SbÙ≈<w ≤°ı° ˚Ù FCN° $ <J¡ŸÙ ŸyÕ tu* ≈μbfi tu* FaŸ F°uJ¡≤
<b∏º∫ Ju¡ J¡h~> tu* F°SÙ N°æ≤ <F≤fi FCN° $ oŸ ≈®J¡°≤ ÌuFR¡≈ ∫∏` tu* wS° tfi°uR¡≈∫∏` tu* tæ* ≈¥bÕ-
b<dÕw Ì„° J¡°u ≈®°›w FCN° $ N°<Ì ŸyÕ Ÿu ÔuJ¡≤ <ªÌuJ¡≤Ÿ ≈≤t≈Ì Ÿu h∫Cw FCÎ tu≤u N°ı wJ¡ oŸ
ŸaŸ°≤ tu* Fı°≤°u* bTÕ, ŸæJ¡n°u* ªwC∫CÕyÙ Îba Nfi∏w <Ìfi, M¡wC N°<Ì Ju¡ ª¿≤w fÙw y∫u $ N°æ≤ ≈≤t
≈Ì Ÿu ≈FÔu FÙ <bª<Ôw FCÎ N≈fiÙ ≈¥bÕ <˚sCNb_S° tu* R¡» ˚Ù w[bI°fi Ju¡ ∫°uÀ∫ Zbd, tfifi
N°<Ì Ju¡ NU∫°ŸR¡≈ ∫°uÀ∫w°J®¡t J¡° ≈®t°Ìb„ vÔa|fiJ¡≤ tæ* ≈Cfi# ≈Cfi# ı∏t ≈≤a≈≤° Ÿu f®ÊÌub
J¡° FaŸ ffi y∫°, bFÙ tæ* ≈®°•wfi NU∫°ŸJ®¡t ˚yb°fig ”B J¡° Ÿ°<∏fiº∫ ≈°fiu Ÿu ”BR¡≈ tu*
w[bI°fiR¡≈ k¡Ô Ju¡ Ÿ°S Ÿk¡Ô F°u y∫° $$14-27$$
NwÎb „°˜Ù∫ ≈°∫°u* J¡° NU∫°Ÿ FÙ ŸbÕZu‹™> Fæ, ı°u <J¡ <bR¡] NfiuJ¡ ı∏t°u* J¡° Δ∫b@°fi
F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈Cfi# N°<b˚¥Õw F°uJ¡≤ ≈≤t ≈C”T°SÕ J¡°u <Ÿ] FÙ J¡≤ Ìuw° Fæ $
oŸ ıÙb J¡° <fi<bÕPfiw°≈¥bÕJ¡ „°˜Ù∫ Ÿ°@fi°u* tu* ı°u F٠» NU∫°Ÿ <Ìw F°uw° Fæ, bF NÃ∫∏w
fiÙ≤Ÿ Fı°≤°u* ı∏t°u* Ju¡ Δ∫b@°fi°u* Ÿu ∫C•w F°uw° FCN° ˚Ù „Ù|® Ÿ ıÙb Ju¡ FÙ ≈Ù~>u ≈Ù~>u Ì°ænw° Fæ $$28$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ wf wCv∫∫C<•w Ÿu N„C˚ ˚Ù ˚°bfi°U∫°Ÿ „C˚ ˚°bfi°U∫°Ÿ Ÿu Δ∫b<Fw F°ufiu ≈≤
˚Ù ≈Cfi# Ã≈∏fi F°uy° ?
J¡°J¡w°ÔÙ∫ ∏∫°∫ Ÿu J¡˚Ù tF°Ãt°N°u* J¡° Nª°fiJ¡ Ÿt°yt ≈®°›w F°u ı°fiu Ÿu ıÙb J¡° ∫F N„C˚
˚°bfi°U∫°Ÿ ˚ÔÙ˚°≥<w fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$29$$
wf w°u ıæŸu Ju¡bÔ ≈FÔu Ju¡ Ÿa_J¡°≤°u* Ÿu N„C˚ b°Ÿfi°U∫°Ÿ Ã≈∏fi F°uw° Fæ, bæŸu FÙ „C˚
b°Ÿfi°U∫°Ÿ ˚Ù _b∫a FÙ Ã≈∏fi F°u ı°∫uy° N°æ≤ ŸÙJ¡∑ Ÿ°tØ∫Õ Ÿu ∫F ≈C”T (ıÙb) N„C˚ b°Ÿfi°N°u*
J¡°u ˚Ù ~>°un Ìuy°; Nw# ŸJu¡ <ÔÎ ≈C”T≈®∫Ãfi J¡° <b@°fi Δ∫SÕ FÙ Fæ ? ∫<Ì ÎuŸÙ J¡°uoÕ N°„aJ¡° J¡≤u, w°u
()≈®_wCw ÿÔ°uJ¡ tu* "˚¥∫°u ˚¥∫#' ≈Ì Ÿu fÙª Ju¡ F°SÙ, ˚≥b≤°, FaŸ N°<Ì fiÆfu ı∏t°u* J¡° ˚Ù
Ÿu _t≤d FCN°, ∫F fwÔ°∫° y∫° Fæ $
1488 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ÌCb°ÕŸfi°-ı°Ô J¡°u ~>°unfiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu ≈C”T J¡° ∫F ≈¥bÕwfiÙ∫ Ÿπ°Ÿfi° J¡° NU∫°Ÿ
J¡°Ô°∏w≤ tu* (<b”] NfiuJ¡ ı∏t°u* Ju¡ Δ∫wÙw F°u ı°fiu ≈≤) N≈fiu Ìg˚b Ju¡ ≈®<w ŸÃŸay<w Ÿu ≈®°›w
ŸÃ≈C”T°u* Ju¡ ≈®∫Ãfi J¡∑ ÎJ¡t°` N≈us° ≤©w° Fæ, ŸJu¡ <ffi° Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw°, ∫F ˚°b Fæ $$30$$
N°æ≤ bF ≈C”T≈®∫Ãfi ˚Ù ıf NfiuJ¡ ı∏t°u* Ju¡ NU∫_w Îba »Ù˚¥w Ÿπ°Ÿfi° Ÿu Ÿt<∏bw F°uy°
w˚Ù ÌCb°ÕŸfi° J¡° s∫ J¡≤fiu tu* ŸtSÕ F°u ŸJ¡w° Fæ, ŸFŸ° fiFÙ* oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ı°u oŸ ÌuF tu* wS° Ì¥Ÿ≤u ÌuF°u* tu* ˚Ù ı°y®wg Îba _b›fi tu* <fi≤∏w≤ NU∫_w <J¡∫° ı°w° Fæ, ≈≤t°SÕw#
NŸBq≈ ˚Ù bF ŸBq≈ Ÿu NfiC˚¥w F°uw° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ <tØ∫°SÕ<bT∫ Ìubw°u≈°Ÿfi°
N°<Ì_bR¡≈ ≈®∫Ãfi ˚Ù ıF°≥ ı°y®wg Îba _b›fi J¡°Ô tu* ŸÃ∫w°fiC˚b Ju¡ ∫°uÀ∫ Ìubw°˚°b N°<Ì k¡Ô
Ã≈∏fi J¡≤fiu tu* ŸtSÕ F°uwu Fæ*; bF°≥ ≈≤ Zbd N°<Ì ≈®∫Ãfi, ı°u <J¡ ≈≤t°SÕw# ŸÃ∫b_wC<bT∫J¡ Fæ,
≈®t°dy‡∫ ≈≤t°SÕ-ŸÃ∫_b˚°b Ju¡ Ô°˚ Ju¡ <ÔÎ ŸtSÕ F°u*yu - oŸtu* J¡Ffi° FÙ •∫° ? $$31$$
∫FÙ Ÿ¥<ªw J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ÿÔ°uJ¡ tu* "NŸÌ<≈' J¡F° y∫° Fæ $
oŸÙ<ÔÎ „°˜Ù∫ ˚Ù Nfi°Ãt<bT∫J¡ ˚°bfi° J¡° NU∫°Ÿ ÌC#©<t<Zw ŸC© Ju¡ <ÔÎ FÙ F°uw° Fæ;
Nw# ŸbÕ<b@ ˚°bfi°N°u* J¡° h~>uÌ J¡≤ Ìufi° FÙ N°Ã∫<∏wJ¡ NfiSÕ J¡°u ıÙw Ôufi° Fæ, fi <J¡ fÙª J¡∑
Ìubw°Ãb J¡∑ ≈®°<›w, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæa $
Ìubw° „≤Ù≤ N°æ≤ fiJu¡ ˚°uy N°<ÌR¡≈ NSÕ<J®¡∫° Ju¡ ıfiJ¡ Nfi°Ãt<ª∏wfi ÌC#© N°æ≤ ŸC© Ju¡ <ÔÎ
FÙ <Ìw F°uwu Fæ* $ Nw# ˚°bfi° J¡∑ N˚°bfi° J¡≤fi° FÙ Ÿ‡≈¥dÕ NfiS°u˘ ≈≤ <bı∫ ≈°fi° Fæ $$32$$
<J*¡wC, ıf ∫F NfiSÕ Nfi°Ãt˚°bfi° Ÿu FÙ ı<fiw Fæ, wf ˚Ô° bF NfiSÕ Ÿu ±>≤fiub°Ô°u* π°≤° Jæ¡Ÿu
ŸubfiÙ∫ Fæ ? oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
∫F ˚°bfi° FÙ N≈fiÙ N°Ãt° J¡°u "∫F ÌuF Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ ÎuŸu Ìu©wÙ Fæ, ıæŸu NaJC¡≤ ÎJ¡t°` NŸBq≈
<b_w°≤ Ÿu ∫C•w „°©°-≈®„°©°b°ÔÙ Ôw°R¡≈w° J¡°u Ìu©w° Fæ $$33$$
bF ÎJ¡t°` w[bÌ„Õfi Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w <~>∏fi F°u ı°wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫F ˚°bfi° w[bÂ<‹¸> Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w Ìu©Ù ı°fiu ≈≤ ∫F°≥ ≈≤ JC¡~> ˚Ù fiFÙ* „uT ≤FwÙ $ NSb° ŸJ¡°
~>uÌfi ˚Ù Ÿ°º∫ fiFÙ*, •∫°u*<J¡ NŸwg J¡° ŸbÕÌ° h~>uÌ FCN° FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $ NSb° bF JC¡~> Fæ FÙ
fiFÙ*, Nw# Ÿ ≈®J¡°≤ ˚®t J¡≤fi° Ftu* <ªw fiFÙ* Fæ $$34$$ N°J¡°„ Ju¡ bdÕ Ju¡ Ÿt°fi Ã≈∏fi oŸ
ıy߇f∏@Ù Ft Ô°uy°u* Ju¡ ˚®t Ju¡ ≈¿≤t°ıÕfi Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡t°` NŸabuÌfi FÙ ≈∫°Õ›w F°uy° $$35$$
NSb°, oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ˚®t°ÃtJ¡ I°fi J¡° N˚°b fi F°u, •∫°u*<J¡ w[bI°fi Ÿu f°<@w b_wC J¡°
ŸabuÌfi F°ufiu≈≤ ˚Ù - ≤≠ıC tu* f°<@w Ÿ≈Õ J¡∑ fi°o˘ ˚∫ Ã≈∏fi J¡≤fiu tu* NŸtSÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d - bF
NfiSÕ J¡° ıfiJ¡ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, ≈®Ã∫Cw J®¡∑±>° J¡° ÎJ¡ Ÿ°@fi FÙ F°uy° $
f°<@w F°ufiu Ÿu NŸBq≈, N<@‹™>°fiŸW°_bR¡≈ ∫F ıyÌ°J¡°≤ ˚°bfi°, ı°u <J¡ ÎJ¡t°` J¡°æwCJ¡ J¡°
Ÿ°@fi Fæ, ∫<Ì ≈®°<w˚°<ŸJ¡ ŸW° Ju¡ J¡°≤d Fæ, w°u bF <bfi°uÌ Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ $ bF NdCt°` ˚Ù NfiSÕ J¡∑
ıfifiÙ fi F°uyÙ $ oŸÙ J¡°æwCJ¡b„ tæ* fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ N≈fiu fi ŸaŸ°≤°u* J¡°u ı°J¡≤ Ìu©w° F¥≥ $ N°æ≤ ∏Fu*
w[bI°fi Ju¡ ≈®Ì°fi π°≤° ≈°<@ Ÿu ≈¨SÀ˚¥w N≈fiÙ N°Ãt° J¡°u ÎJ¡ J¡≤ Ìuw° F¥≥ $ oŸ ≈®J¡°≤ <bª°≤J¡≤ ∫F
ŸyÕ - 63] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1489
”B Ÿ ŸyÕ tu* ªÔ° y∫°, ıF°≥ t™> <_Sw <˚sC, t¨wJ¡ J¡∑ fi°o˘, <fiB° tu* <_Sw S° $ wÌfi∏w≤ Ÿ ”Ì®
fiu Ÿ ıÙb¸>fi°t@°≤Ù <˚sC J¡°u ı°y¨wJ¡≤ _b<ªW°a„ <ªW Îba N≈fiu Na„˚¥w <ªÌ°˚°Ÿ_bR¡≈ w[bI
ıÙb Ÿu Ÿa∫C•w <J¡∫° $ N°æ≤ bF <˚sC ˚Ù N≈fiu ˚®t J¡° _t≤d J¡≤fiu Ôy° () $ N≈fiu-N°≈J¡°u
”BR¡≈ wS° ıÙb¸> N°<Ì Ju¡ „≤Ù≤R¡≈ tu* ˚Ù Ìu©J¡≤ w[bI°fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N°Z∫ J¡≤fiu Ju¡ N∫°uÀ∫
˚Ù bF <˚sC (owfiu S°unu Ÿt∫ tu* <ª≤J¡°Ô Ju¡ ı∏t°u* Ju¡ NfiC˚bR¡≈ wS° _b°<›fiJ¡ ”B„≤Ù≤°<Ì J¡∑
NfiCb¨<WR¡≈ N°ÿª∫Õ Ju¡ NbÔ°uJ¡fi Ÿu) N°ÿª∫Õª<J¡w F°u y∫° $ wÌfi∏w≤ bF R¡B N°æ≤ <˚sC Ì°ufi°u* FÙ
™>J¡≤ <ªÌ°J¡°„ Ju¡ ÎJ¡ J¡°ufiu tu* <_Sw J¡FÙ* f®Ê°^±>°∏w≤ tu* ªÔu y∫u $ Ÿ ıÙb¸> Ju¡ ŸaŸ°≤R¡≈
f®Ê°^±>°∏w≤ tu* ÔÙÔ°u≈°¶∫°fi tu* b<dÕw ≤Ù<w Ÿu ≈®bu„J¡≤ ŸJu¡ ˚¥Ô°uJ¡ tu* ı°J¡≤ bF°≥ ˚Ù Ÿ ıÙb¸>
Ju¡ _S°fi˚¥w πÙ≈ J¡°u N°æ≤ Ÿ t^±>Ô J¡°u, Ÿ t^±>Ô Ju¡ N∏wyÕw Ìu„ J¡°u, Ÿ ≈C≤ J¡°u N°æ≤ Ÿ |≤
J¡°u wS° Ÿ |≤ tu* <_Sw F°S tu* wÔb°≤ @°≤d <J¡∫u FCÎ ıÙb¸> J¡°u fi Ì°ufi°u* fiu Ìu©°, ı°u <J¡ „b J¡∑
fi°o˘ ŸC_w N°æ≤ fi‹¸>ŸaI F°uJ¡≤ ≈n° S° $ bF°≥ ≈≤ <_Sw Ô°uy°u* Ju¡ <ÔÎ _b∫a Ì„Õfi Ju¡ N∫°uÀ∫ F°ufiu Ju¡
J¡°≤d ”B Îba <˚sC Ju¡ „≤Ù≤ Ju¡ ˚°b J¡°u (ıÙb¸>f°u@fi°<˚≈®°∫ J¡°u) wS° ”B Ju¡ J¡°u<¸>Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ÿt°fi
≈®˚° Ju¡ N∏wR¡≈ Ÿ‡≈¥dÕ N≈fiu ≈®˚°b J¡°u N∏w@°Õfi„<•w Ÿu <~>≈°J¡≤ bu ıÙb¸> Ju¡ ŸaŸ¨<w ≈®Ìu„°u* tu*
≈FC≥ªu N°æ≤ bF°≥ Ÿ ıÙb¸> J¡°u ıy°J¡≤ „Ù|® FÙ Ÿu _b<ªW°a„ <ªW Ÿu Îba _b°a„<ªÌ°˚°ŸR¡≈
w[bI ıÙb Ÿu Ÿa∫C•w ffi°J¡≤ Ju¡ ˚Ùw≤ ÎJ¡_bR¡≈ N°æ≤ f°F≤ wÙfi R¡≈b°Ôu bu ”B, ıÙb¸> wS° <˚sC
w[bÌ„Õfi F°u ı°fiu Ÿu ≈≤t°SÕw# w[bI F°uwu FCÎ ˚Ù NI°fiÙ Îba <b_t∫≤F<w F°uwu FCÎ ˚Ù <b_t∫ Ÿu
ª<J¡w F°uJ¡≤ <ª`<Ô<©w ≈C”T°u* Ju¡ Ÿt°fi sd˚≤ wJ¡ ªC≈ª°≈ <_Sw ≤Fu $ ŸJu¡ f°Ì bu wÙfi°u* <ªÌ°J¡°„
tu* J¡FÙ* Nº∫_w, ª°≤°u* N°u≤ ≈®°<d∫°u* Ÿu „ÆÌ°∫t°fi N°æ≤ ıÙb¸> Ju¡ <ªW Ju¡ ≈¿≤d°t_bR¡≈ <b≈® Ju¡
ŸaŸ°≤ tu* ªÔu y∫u $ ÔÙÔ°u≈°¶∫°fi tu* b<dÕw ≤Ù<w Ÿu bu Ÿ ˚¥Ô°uJ¡ tu* ı°J¡≤ <b≈® Ju¡ _S°fi˚¥w πÙ≈ tu*
N°æ≤ ŸJu¡ t^±>Ô tu*, t^±>Ô°∏wyÕw Ìu„ Îba Ÿ y®°t tu* wS° bF°≥≈≤ ˚Ù Ÿ f®°Êd Ju¡ |≤ ≈FC≥ªu $
Ÿ f®°Êd Ju¡ |≤ tu* N≈fiu ≈°u‹∫by°u˘ Ÿu Ÿt¿∏bw, f°F≤ <fiJ¡Ôu FCÎ <≈®∫wt ≈®°dJ¡∑ fi°o˘ ¿_Sw wS°
f®°ÊdÙ π°≤° J¡^™>≈®Ìu„ tu* N°<Ôa<yw Ÿ°u∫u FCÎ Ÿ f®°Êd J¡°u fi Ô°uy°u* fiu Ìu©° $ Ÿu ıy°J¡≤ N°æ≤
_b<ªW°a„ <ªW Îba _b°a„<ªÌ°˚°Ÿ_bR¡≈ w[bI ıÙb Ÿu „Ù|® Ÿa∫C•wJ¡≤ bF°≥ ≈≤ bu N°æ≤ fFCw Ÿu
Ì¥Ÿ≤u ˚Ù ≈≤t°SÕw# <b_t∫≤<Fw F°uwu FCÎ ˚Ù N°ÿª∫Õª<J¡w F°uJ¡≤ ¿_Sw F…Î $ wÌfi∏w≤ fi Ô°uy°u* fiu
(”B, <˚sC, ıÙb¸> N°æ≤ f®°Êd fiu) <ªÌ°J¡°„ tu* „°u<˚w, <ªW°J¡°≤ Ÿu <bb¨W <ª<w Ju¡ ≈¿≤d°t_bR¡≈
N°æ≤ ˚®td wS° ŸbÕ<b@ ˚°uy°u* Ÿu ≤tdÙ∫ Ÿ°t∏w R¡≈ ≤°ı-ŸaŸ°≤ Ju¡ <ÔÎ ≈®_S°fi <J¡∫° $ ≈ÿª°wg bu
Ÿf Ÿ Ÿ°t∏w Ju¡ ˚¥Ô°uJ¡ J¡°u, ŸJu¡ πÙ≈ J¡°u wS° ŸJu¡ t^±>Ô J¡°u ≈F…≥ª y∫u $ bF°≥ ≈≤ ∏F°u*fiu
≈ÔayR¡≈ J¡tÔ ≈≤ Ÿ°u∫u F…Î tÌ∫C•w Ÿ t^±>Ô°@Ù„ J¡°u Ìu©° $ bF Ÿ°t∏w ŸCbdÕ Ju¡ Ÿt°fi ÌuÌÙ›∫t°fi
() ≈®_wCw ÿÔ°uJ¡ Ÿu ∫F Ÿ¥<ªw F°uw° Fæ <J¡ ”B°a„ ıÙb°u* Ju¡ ≈®bu„ J¡∑ J¡v≈fi°, fiJ¡°
ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ Îba <b<ª` ˚°uy°u* Ju¡ ıfiJ¡ Nb<„‹¸> N‹¸> Ju¡ fÔ Ÿu f°<@w FCÎ ˚Ù ıÙb¸> Ÿu ÔuJ¡≤
”B≈∫Õ∏w Ÿ˚Ù „≤Ù≤°u* wS° fiJu¡ ≈®≈aª°u* J¡∑ J¡v≈≈∫Õ∏w NfiCb¨<W F°u ŸJ¡wÙ Fæ, oŸ <ÔÎ <˚sC Ju¡
ı°y≤d Ÿu Ft Ô°uy°u* Ju¡ _b°<›fiJ¡ ≈®≈aª J¡∑ fi°o˘ fi „≤Ù≤°u* Îba fiJu¡ ≈®≈aª°u* J¡° <fi≤fiCb¨<WR¡≈ f°@
fiFÙ* F°uy° $
1490 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ÌuFb°Ô° S° $ ŸCbd°Õ˘yÙ ≈¸>≤°fiÙ π°≤° N≈fiu JC¡ªR¡≈ J¡°u¸>≤ tu* bF ÎuŸ° N°<Ô*<yw S°, ıæŸu ˚®t≤Ù Ÿu
N°<Ôa<yw J¡tÔJ¡°u„ tu* Ÿ°u∫° F…N° ˚≥b≤° $ ıæŸu taı¿≤∫°u* Ÿu b¨s bu<‹¸>w ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ bF Ÿ°t∏w
NfiuJ¡ ≤t<d∫°u* Ÿu bu<‹¸>w S° $ N°æ≤ ÌÙ≈J¡°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* Ju¡ fÙª bF ÎuŸ° ¿_Sw S°, ıæŸu ≤Ãfi Ÿt¥F°u* Ju¡
fÙª ŸCbdÕ $ (oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ Ÿ°t∏w J¡°u Ìu©J¡≤) fi Ÿf°u* fiu Ÿu ıy°J¡≤ N°æ≤ N≈fiu <ªW Îba
w[bI ıÙb Ÿu „Ù|® Ÿa∫C•w ffi°J¡≤ Ju¡ bu ”B N°<Ì wS° N∏∫ ˚Ù fF…w Ÿu bF°≥ ≈≤ ¿_Sw ıfi
<b_t∫≤<Fw F°uJ¡≤ ˚Ù <b_t∫ Ÿu ∫C•w F…Î $ wÌfi∏w≤ bu ªJ®¡bwÙÕ ≤°ı° Ju¡ ŸaŸ°≤ tu* y∫u N°æ≤ Ÿu
ıy°J¡≤ N≈fiu <ªW Îba ªuwfi Ÿu Ÿa∫C•w <J¡∫° $ oŸ ≈®J¡°≤ Ÿu ”BR¡≈ ffi°fiu Ju¡ f°Ì N°<wb°<FJ¡ ÌuF
Ÿu FÙ N∏∫ ŸaŸ°≤˚¥<t∫°u* tu* fi Ô°uy°u* fiu ˚®td <J¡∫° (c) N∏w tu* bu Ÿ˚Ù f®ÊÌub Ju¡ FaŸR¡≈ b°Ÿfi°
Ÿu ∫C•w <ªW Ju¡ ≈¿≤d°t_bR¡≈ f®°ÊFaŸ Ju¡ ŸaŸ°≤ tu* ≈F…aªJ¡≤ ”BR¡≈ F°u y∫u $ oŸ ≈®J¡°≤ ”B Ju¡ <ªW
Îba ªuwfi Ju¡ Na„°u* Ÿu FÙ <ªW Îba ªuwfi Ÿu ∫C•w F°ufiu Ÿu wS° I°fi, Îuÿb∫Õ N°<Ì Ÿu Ÿ‡≈∏fi F°ufiu Ÿu bu
Wt „w”BR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…Î wS° „°u<˚w F°ufiu Ôyu $ ≈≤tuÿb≤ Ÿ‡f∏@Ù bF ”B J¡° R¡≈ I°fi Ÿu
w°u ÎJ¡ Fæ, ≈≤ „≤Ù≤ Ÿu <˚∏fi-<˚∏fi Fæ*, <ª`<b<ª` ªu‹¸>°N°u* Ÿu bu<‹¸>w Fæ, ÎJ¡R¡≈ ˚Ù Fæ N°æ≤ NfiuJ¡R¡≈
˚Ù Fæ $ wÌfi∏w≤ ≈®°<w˚°<ŸJ¡ ŸaŸ°≤ Ju¡ N°@°≤˚¥w, Ÿ‡≈¥dÕ ıywg N°æ≤ ŸJu¡ ˚Ùw≤ _b∫a N∏w∫°ÕtÙR¡≈
Ÿu ¿_Sw bu „w”B N°b≤d„¥∏∫ ªæw∏∫R¡≈ F°uJ¡≤ ¿_Sw F…Î $$36-58$$
"ŸFŸ®°<d ŸFŸ®a„°u ∫u ”B° N<@ ˚¥‡∫°tg' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* tu* ≈®<Ÿ] ”B°u* J¡∑ oŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑
¿_S<w Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, N°ı wJ¡ ∫F°≥ fF…w Ÿu fnu-fnu Ÿ°æ „w”Bb°Ôu ŸaŸ°≤ F°u y∫u Fæ* $ <˚sC-”B Ÿu
J¡¿v≈w Ÿ°æ ıywg Ju¡ fÙª tu* ∫F N°≈ N°æ≤ tu≤u π°≤° NfiC˚¥∫t°fi Ÿ°tfiu ¿_Sw ıywg À∫°≤Fb°≥ ˚®°t≤
”B J¡° ŸaŸ°≤ Fæ, ∫F N°≈ ı°<fi∫u $$59$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ <˚sC Ju¡ Ÿ˚Ù _b›fi ŸaŸ°≤ Ÿf Ô°uy°u* π°≤° •∫°u* fiFÙ* NfiC˚¥w F°uwu ? w°u Ÿ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
J¡<Sw Ôsdb°Ôu ıÙb Ju¡ ı°u-ı°u ŸaŸ°≤ ª°≤°u* N°u≤ <Ìw F°uwu Fæ*, fi-fi ŸaŸ°≤°u* tu* NI°fiÙ
ıÙb-Ÿt¥F <fiÿª∫ FÙ ≈≤_≈≤ ÎJ¡-ÌqŸ≤u J¡°u fiFÙ* Ìu© ≈°wu $ tfi Ÿu ≈®fC] w[bI, ŸtCB tu* w≤ay J¡∑
fi°o˘, ıÙb°u* Ju¡ Ÿ°S <tÔwu FÙ Fæ* $ N°æ≤ NI°fiÙ Ô°uy w°u N≈fiu N°Z∫t°` tu* ≤FJ¡≤ <t¸g¸>Ù Ju¡ i>uÔu J¡∑
w≤F ¿_Sw ≤Fwu Fæ* $$60,61$$
N°æ≤ fiJu¡ (w[bI Ju¡) <tÔfiu tu* J¡°≤d ÎJ¡t°` _S¥Ôw° J¡° N˚°b FÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu BbÃb Ju¡ J¡°≤d w≤ay N°æ≤ ıÔ ≈≤_≈≤ ÎJ¡R¡≈ Ÿu Nh~>Ù w≤F <tÔ ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ ≈®fC]
F…Î ıÙb-Ÿt¥F, <ªBq≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, ≈≤_≈≤ ÎJ¡R¡≈ Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w <tÔ ı°wu Fæ* $$62$$
Ÿ‡≈¥dÕ ıÙb°u* Ju¡ w[b˚¥w f®Ê Ju¡ Ÿ°S Îu•∫Ô°˚ FÙ f®Ê Ju¡ J¡¿v≈w R¡≈b°Ôu Ÿ˚Ù ıÙb°u* J¡°
<tÔfi Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
(c) oŸ fÙª tu* ∏Fu* ı°u Ÿ°u∫u F…Î <tÔu, fiJ¡°u w°u Ju¡bÔ ıy°∫° N°æ≤ ≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ Ÿu
_b°ÃtR¡≈ ffi°∫°, wS° ı°u t≤ y∫u Su, ∏Fu* w°u <ıÔ°∫° ˚Ù Îbaa ≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ Ÿu _b°ÃtR¡≈ ffi°∫°
∫F «¡≈≤ Ÿu ŸtHfi° ª°<FÎ $
ŸyÕ - 63] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1491
≈®Ã∫uJ¡ ıÙb Ju¡ <ÔÎ Ã≈∏fi F…Î ŸaŸ°≤ tu* ∫u ıÙb Ÿt¥F, <ªÃŸ°≤ f®Ê Ju¡ ŸbÕΔ∫°≈Ù F°ufiu Ÿu,
≈≤t°SÕw# NŸBq≈ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ŸBq≈-Ÿu <_Sw Fæ* $ ≈¨ØbÙ J¡° ı°u-ı°u ˚°y ©°uÌ° ı°w° Fæ, bF Ÿf
<ıŸ ≈®J¡°≤ N°J¡°„R¡≈ Ÿu FÙ Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ŸbÕΔ∫°≈Ù oŸ <ª<w Ÿu ı°u-ı°u
w[bI°fi Ju¡ π°≤° Ì¥≤ <J¡∫° ı°w° Fæ, NS°Õwg <tØ∫° ŸtH° ı°w° Fæ bF Ÿf JC¡~> ÎJ¡t°` <ªBq≈
FÙ ≤F ı°w° Fæ $$63,64$$
N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ <ª<w J¡∑ ˚Ù ŸbÕ` ŸÃ∫w° Fæ, ∫F NfiC˚b Ÿu <Ÿ] J¡≤°wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, <b˚°yŸ<Fw Ÿ‡≈¥dÕ ≈aª˚¥w°u* J¡° ıæŸu N°≈ ŸbÕ` NfiC˚b J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ ∫F°≥ ˚Ù
Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥wŸW°R¡≈ <ª<ww[b FÙ ŸbÕ` <bΩt°fi Fæ - oŸJ¡° ˚Ù N°≈ NfiC˚b J¡∑<ı∫u $$65$$
ŸJu¡ ŸbÕΔ∫°≈Ù F°ufiu N°æ≤ bF°≥≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤fiu tu* ‹¸>°∏w fwÔ°wu Fæ* $
ZÙ≤°t˚B, ıæŸu b¨s tu*, ÔJ¡nÙ tu*, ≈bÕw tu* ∫° <„Ô°_w‡˚ tu* <„¿v≈∫°u* π°≤° ¸>°≥J¡∑ Ju¡ ~>uÌfi
Ÿu wwg-wwg N°J¡°≤ J¡∑ ≈®<wt° Ju¡ NfiCJ¥¡Ô y±>gi>° ffi°fiu ≈≤ ıf bu b¨s N°<Ì ≈C”T, F°SÙ, |°unu,
N°<Ì J¡° N°J¡°≤ ≈¿≤h~>uÌ ≈®°›w J¡≤ Ôuwu Fæ* wf bu FÙ-≈C”T N°<Ì <b<ª` t¥<wÕ∫°u* Ju¡ R¡≈ tu*-Ft
Ô°uy°u* J¡°u <Ì©°oÕ Ìuwu Fæ*, bæŸu FÙ ÎJ¡°Ãt° Ÿ‡≈¥dÕ ıyBq≈ Ÿu <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ N°æ≤ <ªBq≈ Ÿ ÎJ¡°Ãt°
tu* ıywg ˚Ù b柰 FÙ <_Sw <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $$66$$
b¨s N°<Ì tu* w°u ~>ufiÙ π°≤° <J¡∫u y∫u y±>gi>u Ÿu ı<fiw ≈¿≤h~>uÌ Fæ, ≈≤∏wC ∫F°≥ ≈≤ bF <J¡ŸŸu ı<fiw
Fæ ? ∫<Ì ÎuŸÙ „aJ¡° F°u, w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N<bT∫, „C] f®Ê tu* ı°u <bT∫w° J¡° N∏∫S° I°fi Fæ, bFÙ "ıywg' oÃ∫°J¡°≤J¡ ≈¿≤h~>uÌ J¡°
<fi<tW F°uJ¡≤ <_Sw Fæ $ <ªÌuJ¡≤Ÿ Ÿ f®Ê tu* ıyÌ°J¡°≤ ı°u Nªæw∏∫ NS°Õwg ınw° Fæ, bF <fi<fiÕ<tW
FÙ Fæ; Nw# bF N°J¡°„-ıæŸu „¥∏∫R¡≈ Ÿu <_Sw Fæ $ [Îba Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° I°fi J¡≤fi° FÙ oŸJ¡° Âÿ∫ Ÿu
f∏@ Fæ N°æ≤ Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ I°fi J¡∑ <fib¨<W FÙ t°us Fæ, ∫F k¡<Ôw FCN°>$(67-1)] ZÙ≤°tıÙ, f®Ê tu*
N∏∫S° I°fi FÙ Âÿ∫°u* Ÿu f∏@ Fæ N°æ≤ N∏∫S° I°fi fi F°ufi° FÙ t°us Fæ $ ofi Ì°ufi°u* tu* N°≈J¡°u ı°u ˚Ù
Nh~>° Ôyu, Ÿu FÙ „Ù|® » J¡∑<ı∫u $ ŸyÕ N°æ≤ ŸyÕ J¡° N˚°b Îba f∏@ N°æ≤ t°us Ì°ufi°u* J®¡t„# buÌfi
(N∏∫S°I°fi) wS° NbuÌfi (N∏∫S°I°fiJ¡° N˚°b) _bR¡≈ Fæ* $ ∫u Ì°ufi°u* N≈fiu Ÿ°<s˚¥w ≈®Ã∫y°Ãt°
Ÿu N<˚∏fi FÙ Fæ* $ ZÙ≤°t˚B, Nw# N°≈ ı柰 ª°Fu*, b柰 J¡≤u* $ ZÙ≤°tıÙ, ÎJ¡t°` fi Ìu©fiu Ÿu ı°u
N≈fiÙ ŸW° fiFÙ* ≤©w°, ÎuŸu NfiSÕ Ju¡ fi°„ Ju¡ <ÔÎ ≈®∫°Ÿ FÙ •∫° Fæ ? N°æ≤ ı°u ŸC© <fiÿªu‹¸> F°uJ¡≤
<_Sw ≤Ffiu Ÿu ≈°∫° ı° ŸJ¡w° Fæ, bF ˚Ù „Ù|® ≈®°›w FÙ Fæ; bF°≥ ˚Ù ≈®∫°Ÿ J¡∑ N≈us° fiFÙ* Fæ, ∫F N°≈
ı°<fi∫u $Fu ≤°|b, ı°u ıyBq≈ ÎJ¡t°` N∏∫S°I°fi_bR¡≈ Fæ, <fi<ÿªw Fæ <J¡ bF Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° I°fi fi
J¡≤fiu Ÿu sÙd F°u ı°w° Fæ $ Ÿ ıyBq≈ buÌfi° J¡° Ÿ°sÙR¡≈ ı°u ≈®Ã∫Jg¡ªæw∏∫ Fæ, bF ≈®°›w FÙ Fæ $ Nw#
N°≈J¡°u ı°u o‹¸> F°u, Ÿu J¡∑<ıÎ $$68-71$$ ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu ıÔ J¡° _≈∏Ì w≤ay Fæ, bæŸæ FÙ <ª<w
J¡° _≈∏Ì FÙ ıyw Fæ $ (‹¸>°∏w Îba Ì°‹¸>°Õ<∏wJ¡ tu* ı°u ¿bÔsdw° Fæ, Ÿu <Ì©Ô°wu Fæ* $) Fu ≤|Cfi∏Ìfi,
∫F°≥ ≈≤ (‹¸>°∏w Îba Ì°‹¸>°Õ<∏wJ¡ tu*) owfiÙ FÙ N°æ≤ ¿bÔsdw° Fæ <J¡ Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ju¡ _bR¡≈°u* J¡∑
<_S<w ≤Fwu FÙ ıÔ tu* w≤ay N°<ÌR¡≈w° Ìu©Ù y∫Ù Fæ N°æ≤ ∫F°≥ ıyBq≈ <bbwÕ Ju¡ ≈°Ì°fi f®Ê tu* w°u
Ìu„ N°<Ì ≈FÔu fi ≤Fwu FCÎ f°Ì tu* N°≤°u<≈w FCÎ FÙ J¡°∫ÕR¡≈ ıyÃJ¡°u<¸>∫°u* tu* Ìu©u y∫u Fæ* $ ZÙ≤°tıÙ,
1492 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
_b≈®J¡°„ N°ÃtR¡≈ ı°u ªæw∏∫ Fæ, bFÙ N<bΩ° Ju¡ N°b≤d Ÿu S°unu ≈®J¡°„-Ÿ° Ÿ‡≈∏fi wÙfi°u*
ıywg_bR¡≈ N∏∫S° ≈®<w˚°<Ÿw F°uw° Fæ $ <ªBq≈-ı°u <J¡ ŸJ¡° ≈°≤t°<SÕJ¡ _bR¡≈ Fæ - I°fi FÙ Fæ,
fi <J¡ ın $ ˚uÌ Ÿu <•Ô‹¸> ofi wÙfi°u* ıywg J¡° N°≈ "N∏fiufi Ÿ°u‡∫ „aCyufi°&&≈°u t¥Ôt<∏bh~>' (Fu
Ÿ°æ‡∫, N∏fiR¡≈ J¡°∫Õ Ÿu ıÔR¡≈ J¡°≤d ©°uı Ô°u) oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* tu* Ì<„Õw ≈°∫°u* Ÿu ≈ŸaF°≤ J¡≤
ÌÙ<ı∫u $ Ÿ ≈®J¡°≤ ≈Ÿa⁄w FCN° bF "b°ª° ≤‡˚da <bJ¡°≤°u fi°t@u∫tg' oŸ ZC<w π°≤° Ì<„Õw ≤Ù<w Ju¡
NfiCŸ°≤ b°dÙ tu* FÙ <_Sw F°uw° Fæ $ b°dÙ ıF°≥ <fÔJC¡Ô „°*w F°u ªCJ¡∑ Fæ, ÎuŸ° bF ≈≤t <„b FÙ
≈≤t°Ãt° Fæ $ ZÙ≤°t˚B, N°Ãt<ª<w N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg-∫u Ì°ufi°u* „ÆÌw# N°æ≤ NSÕw# N<˚∏fi FÙ Fæ*,
J¡˚Ù ˚Ù ofi tu* πæw Ÿa˚b fiFÙ* Fæ $ •w_bR¡≈ N°Ãt° J¡Ù NIw°-Ì„° tu* FÙ πæwI°fi ∫C•w Fæ, I°fi-
Ì„° tu* w°u bÙ<ª N°æ≤ ıÔ ∫u Ì°ufi°u* <˚∏fi Fæ*, ∫F <•w ∫C•w fiFÙ* Fæ $$72-75$$
<w≤Ÿ™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ª°æŸ™>b°≥ ŸyÕ
<˚sC N°<Ì J¡° fi-fi ÌuF°u* Ÿu Nb<„‹¸> ≈®°≤Æ@-˚°uy,
”BydÃb J¡∑ ≈®°<›w N°æ≤ ŸaJ¡v≈ J¡∑ <_S≤w° J¡° bdÕfi $
<˚sC Ÿu ÔuJ¡≤ ”B≈∫Õ∏w „≤Ù≤°u* tu* tº∫bwÙÕ Nl>°fifu „≤Ù≤ Fæ*, fitu* ˚°uy-Ÿ‡≈°ÌJ¡ ≈®°≤Æ@ J¡tÕ
fªwu Fæ* ∫° fiFÙ*, ∫°u* Ÿa„∫ F°ufiu Ÿu ZÙ≤°t˚B fiJ¡° b¨W°∏w ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu tCfiÙÿb≤, ıÙb¸> f®°Êd N°<Ì N°æ≤ FaŸ N°<Ì <˚sC Ju¡ _b›fi „≤Ù≤°u*
J¡∑ ŸJu¡ f°Ì •∫° <_S<w FCoÕ NS°Õwg _b›fiJ¡°ÔÙfi „≤Ù≤ Ju¡ ŸÂ„ fiJ¡° f°@ FCN° ∫° N°yu
fiJ¡° Δ∫bF°≤ ˚Ù ªÔw° ≤F° ? tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, ”B Ju¡ Ÿ°S <tÔJ¡≤ bu Ÿ˚Ù
w[bI F°u y∫u N°æ≤ ”B Ju¡ Na„_bR¡≈ FCÎ bu ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ ≈¥b°uÕW≤ ŸaŸ°≤ J¡°u Ìu© ≤Fu J¨¡wJ¨¡Ã∫ F°uJ¡≤
N≈¥bÕ ŸC©°fiC˚b J¡≤wu FCÎ Nb¿_Sw F°u y∫u $ J¡°æwCJ¡ ≈®Ì„Õfi Ju¡ <ÔÎ ≈FÔu ≈FÔ ≈®b¨W FCÎ ”B
fiu ≈¥b°uÕ<Ìw Ÿ t°∫° J¡° NbÔ°uJ¡fiJ¡≤ <k¡≤ N≈fiu Na„˚¥w fi ”B°u* J¡°u ŸÙ ıÙb¸> N°<Ì J¡∑
ŸaŸ°≤ <_S<w J¡∑ N°u≤ ˚uı <Ì∫° $ (N°æ≤ Ÿ Ÿt∫ fiŸu) ZÙ”B fiu J¡F° # Îu tu≤u Na„˚¥w ”B°u,
wCt Ô°uy oŸÙ Ÿt∫ N≈fiu-N≈fiu _S°fi J¡∑ N°u≤ ı°N°u $ bF°≥ ı°J¡≤ J¡Ô`°<Ì ≈¿≤b°≤ Ju¡ Ÿ°S JC¡~>
J¡°ÔwJ¡ fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ ˚°uy°u* J¡° ≈˚°uy J¡≤ tu≤u ≈°Ÿ <k¡≤ Ô°æ¸> N°N°u $ tu≤u Na„_bR¡≈ ı°u wCt
Ô°uy tu≤u yd F°u, tu≤u fiy≤ Ju¡ ˚¥Td F°u ı°N°u $ ≈Ù~>u ªÔJ¡≤ Ft Ÿf Ô°uy Ì°u ≈≤°]Õ bT°u˘ J¡∑ Ÿt°<›w
tu* N<bΩ°Ôu„ Ju¡ Ÿ°S ≈®°≤Æ@ J¡° s∫ F°u ı°fiu ≈≤ Ÿ ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w F°u ı°∫u*yu $ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, ∫°u* J¡FJ¡≤ bF ˚yb°fig N°<Ì”B fiJu¡ Ÿ°tfiu FÙ N∏w<FÕw F°u y∫u $ fi
Na„˚¥w Ÿf ”B°u* Ju¡ Ÿ Ÿt∫ N<∏wt ”B ŸaŸ°≤ J¡° ı°u Ÿ°<s˚¥w ªæw∏∫ S°, bFÙ Ÿ°sÙ ªæw∏∫
≈®Ã∫uJ¡ tº∫bwÙÕ ıÙb¸> N°<Ì Ju¡ ŸaŸ°≤ tu*, ı°y®w tu* _b›fi-Ÿ°sÙ Ju¡ ŸÂ„, ≈®°›w FCN° $ ˚B,
N°<Ì”B J¡∑ N°I° Ju¡ Nfi∏w≤ bu ıÙb¸>-f®°Êd N°<Ì N≈fiu-N≈fiu _S°fi J¡∑ N°u≤ ªÔ <Ì∫u $ Nf
J¡°Ô ≈°J¡≤ N≈fiu J¡Ô` N°<Ì ≈¿≤b°≤°u* Ju¡ Ÿ°S ÌuF fi‹¸> J¡≤ ”BÔ°uJ¡ ≈®°›wJ¡≤ Ju¡ fnu-fnu yd
F°u ı°∫uayu $ ı°u J¡˚Ù-J¡˚Ù N°J¡°„ tu* w°≤°u* Ju¡ N°J¡°≤ tu* ≈¿≤dw FCÎ Ft Ô°uy°u* J¡°u <Ì©°oÕ Ìuwu
ŸyÕ - 64] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1493
Fæ* $ ZÙ≤°t˚B fiu J¡F° # ˚ybfig, bu ıÙb¸>-f®°Êd N°<Ì, ı°u ÎJ¡ <˚sC Ju¡ ŸaJ¡v≈R¡≈ FÙ Su, Jæ¡Ÿu
ŸÃ∫_bR¡≈ ffi y∫u ? J¡°v≈<fiJ¡ NS°u˘ tu* ŸÃ∫w° J¡F°≥ Ìu©Ù y∫Ù Fæ ? tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° #
˚B, ŸaJ¡v≈ J¡∑ ı°u ŸÃ∫w° Fæ bF w°u N<@‹™>°fi˚¥w ªæw∏∫°a„ tu* FÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ <bbuJ¡≈¥bÕJ¡
Nº∫_w Na„ tu* ŸaJ¡v≈ J¡∑ ŸÃ∫w° ~>°un ÌÙ<ı∫u $ Ÿwg N°æ≤ NŸwg Ÿu Ÿab<Ôw Δ∫°bF°¿≤J¡ NSÕ
tu* ı°u ŸÌg<˚∏fi R¡≈ ≈¥b°uÕW≤ J¡°Ô tu* fiFÙ* ≤Fw° bFÙ wÙfi°u* J¡°Ô tu* N<_wÃb Ÿu ≤<Fw Fæ N°æ≤
N<@‹™>°fi˚¥w bF ≈≤t ≈Ì w°u Ÿ˚Ù J¡°Ô tu* <_Sw Fæ, •∫°u*<J¡ bF Ÿb°ÕÃtJ¡ Fæ $ ofi Ÿf f°w°u* Ÿu
<fiª°un ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ ˚°uyıfiJ¡ N‹¸> Ÿu Wu<ıw fi Ÿ°aJ¡<v≈J¡ ≈Ì°S°u˘ tu* N<@‹™>°fi J¡∑
ŸÃ∫w° Ÿu FÙ ŸÃ∫Ãb Fæ, _bw# fiFÙ* $ N°∫C‹tfig, ı°u _b›fi tu* <Ì©°oÕ ≈nwÙ Fæ N°æ≤ ı°u ŸaJ¡v≈°u*
π°≤° <Ì©°oÕ ≈nwÙ Fæ bF ªæw∏∫°ÃtJ¡ b_wC Fæ; ı°u <J¡ Ÿf J¡°Ô tu* ŸB¥≈ N<@‹™>°fi F°uJ¡≤ wwg-
wwg Ìu„-J¡°ÔR¡≈ Ÿu wwg-wwg _S°fi tu* <fi≤∏w≤ <bΩt°fi ≤FwÙ Fæ $ oŸtu* ‹¸>°∏w Fæ-ı°J¡≤ ≈®°›w
<J¡∫° y∫° Ìu„°∏w≤ $ ıæŸu ÎJ¡ _S°fi Ÿu Ì¥Ÿ≤° _S°fi ∫°fiÙ tSC≤° N°<Ì _S°fi Ÿu ≈¸>fi° N°<Ì
_S°fi-ytfi, _b_S tfi, ªsC N°<Ì o<∏B∫°u* J¡Ù ≈¸C>w°, <ÌbŸR¡≈ N°<Ì J¡°Ô, ≈Ìu‹¸>° <bbuJ¡∑
≈C”T N°<Ì Ft Ô°uy°u* J¡∑ J¡°≤d-Ÿ°ty®Ù Ju¡ <ffi°-≈ÔÆ@ fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ wwg-wwg Ìu„-
J¡°ÔR¡≈ Ÿu ≈¿≤dw _b›fi ˚Ù ı°y®wg N°æ≤ ŸCTC<›w ∫° _b›fi°∏w≤ tu* J¡°≤dŸ°ty®Ù Ju¡ <ffi° ≈ÔÆ@
fiFÙ* F°uw° $ <ª<w Ju¡ J¡°u„ tu*-J¡°u„ŸÂ„ Ÿt_w b°Ÿfi°N°u* Ju¡ ˚a±>°≤ NI°fi tu*-Ÿf JC¡~> ˚≤° ≈n°
Fæ, oŸ<ÔÎ ˚°uyıfiJ¡ N‹¸> Ÿu ≈®ÌÙ›w FCoÕ b°Ÿfi°N°u* π°≤° <ª<w <ıŸ-<ıŸ R¡≈ Ÿu <ıŸ-<ıŸ
b_wC J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤wÙ Fæ Ÿ-Ÿ R¡≈ Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ <bT∫°u* J¡°u Âÿ∫R¡≈ Ÿu ≈®°›w J¡≤ ÔuwÙ Fæ,
•∫°u*<J¡ bF Ÿb°ÕÃtJ¡ FÙ w°u ™>F≤Ù $$1-13$$
Ÿt_w _b›fiŸaJ¡v≈°<Ì Ju¡ ÎJ¡ Ÿ°S NbÔ°uJ¡fi tu* J¡°æfi-Ÿ° ≈°∫ Fæ ? $$
Fu <≈®∫, <ıŸ ≈°∫ Ÿu ŸaJ¡v≈, _b›fi N°<Ì ÎJ¡ Ÿ°S <Ì©°oÕ ≈nwu Fæ* Ÿ ≈°∫ J¡°u N°≈
ŸC<fi∫u $ NU∫°Ÿ N°æ≤ ∫°uy Ju¡ <ffi° fiJ¡° ÎJ¡ Ÿ°S NbÔ°uJ¡fi <tÔ fiFÙ* ŸJ¡w° $$14$$
Wt NU∫°Ÿ Ju¡ <ffi° ˚Ù N≈fiu-N°≈ FÙ ∫°uy<Ÿ<] J¡° k¡Ô ≈®°›w Fæ ∫°u* <b„uT fwÔ°wu Fæ* $
F¿≤, F≤ N°<Ì oÕÿb≤°u* J¡°u <ıfiJ¡∑ ∫°uy<bI°fiÂ<‹¸>∫°≥ (Ÿt°<@ N°æ≤ Nº∫°Ãt„°˜I°fi Ÿu ı<fiw
Â<‹¸>∫°≥) k¡<Ôw F°uJ¡≤ _b∫a FÙ <_Sw Fæ* bu ∫u „aJ¡≤ N°<Ì, Ÿf b_wC J¡°u ŸbÕ` Ìu©wu-≤Fwu Fæ* $$15$$
ŸaJ¡¿v≈w NSÕ J¡∑ ≈®°<›w tu* NU∫°Ÿ N°æ≤ ∫°uy J¡° ı°u ≈∫°uy Fæ bF <ªW J¡∑ ÎJ¡°y®w° Ju¡ Ÿ‡≈°Ìfi
π°≤° FÙ Fæ $ ÎJ¡°y®w° fi F°ufiu ≈≤ <ªW NfiuJ¡ NS°u˘ tu* N°Ÿ•w F°uJ¡≤ <J¡ŸÙ ÎJ¡ ˚Ù N≈fiu ŸaJ¡<v≈w
NSÕ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w°, ∫°u* NŸÃ∫ ŸaJ¡v≈Ãb FÙ oŸtu* ≈®°›w FCN° $
∫F Ÿ°tfiu ∫Ω<≈ b_wC ≈<_Sw Fæ N°æ≤ ŸaJ¡¿v≈w ˚Ù Fæ wS°<≈ ÎJ¡°y®w° Ju¡ fi ≤Ffiu Ÿu Ÿu
tæ* ≈®°›w fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w°; •∫°u*<J¡ ŸaJ¡<v≈w N°æ≤ NŸaJ¡<v≈w Ì°ufi°u* J¡° N°Z∫ J¡≤fiu Ÿu <ªW Ì°ufi°u*
N°u≤ Ÿu ˚®‹¸> F°u ı°w° Fæ, J¡FÙ* ÎJ¡ ıyF <_S≤ fiFÙ* F°u ≈°w° $ N˚Ù‹¸> Ÿf J¡°∫Õ ÎJ¡<fi‹™> ≈C”T
J¡°u FÙ ≈®°›w F°uwu Fæ*, N∏∫<fi‹™> J¡°u fiFÙ* $ Ì<sd <Ì„° J¡∑ N°u≤ ı° ≤F° J¡°æfi ≈C”T W≤ <Ì„°
J¡°u ≈®°›w J¡≤ ŸJ¡w° Fæ ? ŸaJ¡<v≈w NS°u˘ ≈≤ N°R¡» FCÎ ≈C”T FÙ ŸaJ¡<v≈w NSÕ ≈®°›w J¡≤wu Fæ*
N°æ≤ Ÿ°tfiu <_Sw NS°u˘ J¡°u ı°fiwu Fæ* $ ı°u ≈C”T Ÿ°tfiu <_Sw N°æ≤ fC<] tu* <_Sw Ì°ufi°u* b_wCN°u*
1494 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
tu* ŸaJ¡v≈ ≈®°›w J¡≤fiu J¡∑ oh~>° J¡≤w° Fæ bF ÎJ¡<fi‹™>w° fi ≤Ffiu Ÿu Ÿ Ÿt∫ fi Ì°ufi°u* J¡° fi°„
J¡≤ Ìuw° Fæ $ oŸÙŸu ÎJ¡<fi‹™>° Ju¡ J¡°≤d <˚sCJ¡ ıÙb fiu ≈®<Ÿ] ”B J¡∑ fi°o˘ ”BR¡≈w° ≈®°›w J¡≤
Ÿf JC¡~> Ÿb°ÕÃtR¡≈ Ÿu ≈®°›w <J¡∫°, •∫°u*<J¡ oŸJ¡∑ ˚Ù <_S<w ≈®<Ÿ] ”B J¡∑ <_S<w Ju¡ ŸÂ„ FÙ
SÙ $ bu Nl>°fifu tº∫bwÙÕ ıÙb¸> N°<Ì <˚sCŸaJ¡v≈R¡≈ ıÙb ≈®Ã∫uJ¡ <˚∏fi-<˚∏fi R¡≈ Ÿu Nb<_Sw
Su N°æ≤ fiJ¡° N≈fi°-N≈fi° ŸaŸ°≤ ˚Ù NÔy-NÔy S°, oŸ<ÔÎ bu N≈fiu tu* ”BÃbŸ°t°∏∫ I°fi
Ju¡ <ffi° ÎJ¡-Ì¥Ÿ≤u J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ fiFÙ* J¡≤ ≈°wu Su $$16-21$$
wf bu ”B J¡∑ Ÿ<∏fi<@ tu* ÎJ¡-Ì¥Ÿ≤u J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Jæ¡Ÿu J¡≤ ≈°∫u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
˚B, ÎJ¡t°` ”B J¡∑ oh~>° Ÿu FÙ bu ŸaJ¡v≈ıÙb w[bI°fi Ÿu ≤<Fw N°æ≤ ıÙb°u* Ju¡ ŸaŸ°≤ <b„uT°u*
J¡°u ı°fifiub°Ôu F°uwu Fæ* wS° ŸÙJ¡∑ oh~>° Ÿu bu ∫F°≥ „Ù|® ”BR¡≈ N°æ≤ NfiuJ¡R¡≈ F°u ı°wu Fæ* $$22$$
fi Ÿf°u* Ju¡ N≈fiu-N≈fiu ŸaŸ°≤Ì„Õfi tu* w°u fiJ¡∑ oh~>° FÙ J¡°≤d Fæ $
∫F°≥ tæ* ∫F <bΩ°@≤ F°u ı°«≥¡, ∫F°≥ tæ* ≈<^±>w F°u ı°«≥¡, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ oh~>° FÙ fiJu¡ wwg-wwg
R¡≈ F°u ı°fiu tu* J¡°≤d Fæ $$23$$ ≤°t˚B, oŸ ≤Ù<w Ÿu <J¡ŸÙ ÎJ¡ b_wC J¡∑ wÌ°J¡°≤ ˚°bfi° Ÿk¡Ô F°u
ı°wÙ Fæ (∫F N°≈Ÿu tæ*fiu J¡F°) $ Ì¥Ÿ≤u ˚Ù ıÙb°u* J¡∑ ≈®<Ÿ] wwg-wwg Δ∫bF°≤ <_S<w tu* ∫F
<˚sCŸaJ¡v≈R¡≈ Ÿ¨<‹¸> F٠‹¸>°∏w Fæ $ Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ <J®¡∫° Ju¡ J®¡t Ÿu ∫° ÎJ¡ Ÿ°S @°≤d°, º∫°fi Îba
≈®∫Ãfi Ju¡ NfiCŸ°≤ ÎJ¡Ãb, NfiuJ¡Ãb, t¥©ÕÃb, ≈°<^±>Ã∫, ÌubÃb N°æ≤ tfiC‹∫Ãb ≈®°›w <J¡∫° ı° ŸJ¡w°
Fæ $ ∫w# ≈≤t°SÕw# Nfi∏w F°ufiu Ÿu oŸ ıÙb tu* Ÿty® „<•w∫°≥ <bΩt°fi Fæ* N°æ≤ ∫w# ÎJ¡-ÎJ¡
ÌuF°<˚t°fiR¡≈ ≈¿≤h~>uÌ Ÿu <ÿÔ‹¸> F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d oŸtu* ÎJ¡ J¡°∫Õt°` J¡∑ ˚Ù „<•w <bΩt°fi Fæ,
oŸ<ÔÎ „<•w_b˚°b Ju¡ NfiCŸ°≤ ıÙbtu* wwg-wwg J¡°∫Õ_b˚°b Δ∫b<_Sw FÙ Fæ $ oŸÙ<ÔÎ ≈®°<d∫°u* Ju¡
J¡t°ÕfiCŸ°≤ _byÕ N°æ≤ fi≤J¡ N°<Ì ŸæJ¡n°u* NSÕ-NfiS°u˘ J¡∑ Ÿ¨<‹¸>R¡≈ Ÿu <bJ¡°Ÿb°fig wS° Ÿf ≈®°<d∫°u*
Ju¡ ŸaF°≤ π°≤° ≈®Ô∫R¡≈ Ÿu ŸaJ¡°uªb°fig ∫F ≈≤t°Ãt° <F*Ÿ°ı<fiw <bTtw° N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu „¥∏∫ Fæ,
•∫°u*<J¡ ıÙbŸtCÌ°∫ _b∫a <ıŸJ¡∑ oh~>° J¡≤w° Fæ oŸ <ªÌ°Ãt° Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu wBq≈ F°u ı°w° Fæ; ˚B,
oŸŸu JC¡~> ˚Ù <J¡ŸÙJ¡° ıyÌÙÿb≤ N<fi‹¸> fiFÙ* J¡≤w° $$24-27$$
Nf Ì°F≤d π°≤° @°≤d N°æ≤ º∫°fiR¡≈ ≈®∫Ãfi J¡∑ k¡Ô˚¥w Îu<h~>J¡ ÎJ¡R¡≈ N°æ≤ NfiuJ¡R¡≈
<_S<w J¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
_b∫a Ÿ‡≈°<Ìw ofi wwg-wwg Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ju¡ NfiCŸ°≤ ≈®°<d∫°u* Ju¡ NfiCy®F N°æ≤ <fiy®F R¡≈
J®¡∑±>° N°<Ì N<@J¡°≤≈¥dÕ <J®¡∫°J®¡t°u* Ÿu ∫°u<y<fi∫°≥ N°æ≤ ∫°uyÙ bu Ÿf N≈fiu |≤ tu* ∫° N∏∫` ıF°≥
˚Ù ª°Fwu bF°≥ <_Sw ≤Fwu Fæ* $ oŸ Ô°uJ¡ tu* NSb° ≈≤Ô°uJ¡ tu* ÎJ¡ Ÿ°S bu ≈®°≤Æ@˚°uy Ÿu <_Sw ≤Fwu
Fæ* $ oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ∫°u<y∫°u* J¡° ª¿≤` NfiuJ¡ ıyF Ìu©° y∫° Fæ $ Ìu<©∫u, ˚yb°fig ÌW°`u∫ Ju¡ ≈®Ÿ°Ì
Ÿu ≈®°›w FCÎ ∫°uy Ju¡ ≈®˚°b Ÿu |≤ tu* FÙ fæ™>u FCÎ J¡°wÕbÙ∫Õ fiu Ÿf N°ww°<∫∫°u* Ju¡ «¡≈≤ wwg-wwg
_S°fi tu* ≈FC≥ªJ¡≤ „°Ÿfi <J¡∫° $ sÙ≤Ÿ°y≤ tu* Ÿ°u∫u FCÎ FÙ ˚yb°fig <b‹dC ≈¨<SbÙ ≈≤ ı∏t N°<Ì
Δ∫°≈°≤°u* Ÿu Δ∫bF°≤ J¡≤wu Fæ* $ _byÕ tu* ∫°u<y<fi∫°u* Ju¡ ŸtCÌ°∫ tu* <b≤°ı ≤FÙ FÙ ∫°u<y<fi∫°≥ ≈„C, ≈u∫
N°<Ì ≈F°≤y®Fd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈¨<SbÙ ≈≤ ı°wÙ Fæ* $ _byÕ Ju¡ N°Ÿfi ≈≤ <b≤°ıt°fi FÙ o∏B ∫I
Ju¡ <ÔÎ ≈¨<SbÙ ≈≤ ı°wu Fæ* $ oŸ ≤°t°bw°≤ tu* ˚yb°fig ıfi°ÌÕfi ª°æÌF Fı°≤ ≤°sŸ°u* J¡° fi°„ J¡≤fiu
ŸyÕ - 65] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1495
Ju¡ <ÔÎ Fı°≤ R¡≈ Ju¡ F°uwu FCÎ ˚Ù <k¡≤ ÎJ¡ R¡≈ @°≤d J¡≤ Ôuwu Fæ* $ ˚yb°fig ıfi°ÌÕfi N≈fiu Na„R¡≈
Nbw°≤-ÔÙÔ°N°u* Ÿu ıywg J¡∑ <_S<w ffi°∫u ≤©wu Fæ* N°æ≤ _b∫a ÎJ¡ FÙ F°uJ¡≤ ÎJ¡ J¡°Ô tu* Ÿ°uÔF
Fı°≤ ≤t<d∫°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿ ≈®J¡°≤ <bF°≤ J¡≤wu Fæ* <ıŸ ≈®J¡°≤ <bÌuFR¡≈ J¡°u ≈®°›w FCÎ ≤°ı° <fi<t
Ÿf ≈®°<d∫°u* Ju¡ fiu`°u* tu* ≤FJ¡≤ ÎJ¡ Ÿ°S <fituT J¡≤wu Fæ* $$28-33$$
oŸÙ ≤Ù<w Ÿu ≈®J¨¡w tu* ˚Ù ı°fi Ôufi° ª°<FÎ $
oŸ ≤Ù<w Ÿu <˚sC Ju¡ ŸaJ¡v≈_bR¡≈ ıÙb¸>, f®°Êd N°<Ì ˚yb°fig ”B J¡∑ NfiCt<w Ÿu N≈fiu
ŸaJ¡v≈R¡≈ fiy≤ tu* ªÔu y∫u $ bF°≥ ≈≤ <ª≤J¡°Ô wJ¡ fi°fi°<b@ ˚°uy°u* J¡° ≈˚°uy J¡≤ wÌfi∏w≤ ”Bfiy≤Ù
≈®°›w J¡≤Juu¡ ydR¡≈ tu* ≤Fwu FCÎ bu ŸfJu¡ Ÿf ≈¿≤b°≤Ÿ<Fw ≤Ffiu Ôyu $$34,35$$
Ÿ Ÿt∫ fiJ¡° ˚Ù N≈fiu |≤ tu* N°æ≤ Ÿf ˚Cbfi°u* tu* NfiuJ¡ ÌuF°u* J¡∑ J¡v≈fi° Ÿu oh~>°fiCŸ°≤ <bF°≤
ÎJ¡ Ÿ°S ªÔw° ≤F° $
bu Ÿf yd ˚yb°fig ”B Ju¡ Ÿ°S NfiuJ¡ ≤Ãfit∫ yCh~>°u* Ÿu ∫C•w <bJ¡<Ÿw fibÙfi J¡v≈Ôw°N°u* Ju¡
|≤°u* tu*, NfiuJ¡ ˚Cbfi°u* tu* N°æ≤ Jæ¡Ô°Ÿ, bæJC¡^™>, f®ÊÔ°uJ¡ N°<Ì J¡v∫°dt∫ fiy≤°u* tu* <bF°≤ J¡≤wu FCÎ
wS° yÙw, b°<Ì` (b°Ω), fi°ˆ N°<Ì tu* JC¡„Ô <bΩ°@¿≤∫°u* Ju¡ fÙª tu* Ìubw°N°u* π°≤° fit_J¨¡w F°uwu
FCÎ Ÿ Ÿt∫ ©¥f ŸC„°u<˚w FCÎ $$36$$
ª°æŸ™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
≈æ*Ÿ™>b°≥ ŸyÕ
Ÿ‡≈¥dÕ ıÙb°u* tu* <˚sC∏∫°∫ J¡Ù Ÿtw°, ≤°<` tu* <˚sC J¡° N∏buTd N°æ≤ Ÿ˚° J¡° ÃS°fi-∫F bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, Ÿ <˚sC fiu N≈fiu <ªW tu* b<dÕw ≈®J¡°≤b°Ô° ı°u ˚®t
N°≈°ww# <bª°≤°, ∫F <˚sC ŸÙ ˚®t J¡°u N≈fiu ≈®°•wfi „C˚°„C˚R¡≈ ≈®∫Ãfi J¡°u FÙ k¡Ô°b_S° tu*
N≈fiu Ÿu ≈¨SJg¡-Ÿ° J¡≤ _≈‹¸> Ìu©w° Fæ; NdCt°` ˚٠̥Ÿ≤° fiFÙ* Fæ $ ≈®<w˚°<Ÿw F°u ≤Fu Ÿ˚Ù ıÙb°u*
J¡∑ t≤d Îba ı∏tt∫Ù <_S<w, N∏∫ N°J¡°≤ J¡°u ≈®°›w FCoÕ-ŸÙ, ÎJ¡t°` <ªÌ°J¡°„R¡≈ FÙ F°uwÙ Fæ $
oŸ ŸaŸ°≤©^±> J¡° ≈¨S•J¡≤d J¡≤ N≈fi° N°Ãt° ≈≤f®Ê Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡w° ≈®°›w J¡≤w° Fæ N°æ≤
≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu Ÿ˚Ù t¨w ıÙb t≤dJ¡°Ô tu* ÌgfC] N≈fiu J¡tÕ J¡°u FÙ _b›fi Ju¡ ŸÂ„ N≈fiu Ÿu
≈¨SJg¡ ıyBq≈ Ÿu Ìu©wu Fæ* $ <˚sC Ju¡ N°Ãt° Ju¡ ŸÂ„ N≈¿≤<h~>∏fi_bR¡≈ ˚Ù N°Ãt° ÌuF≈¿≤<h~>∏fi-
Ÿ° F°uJ¡≤ t°us≈∫Õ∏w ÌC#©Ù ≤Fw° Fæ, oŸ <bT∫ tu* tæ*fiu oŸ <˚sC J¡∑ J¡S° Ÿu N°≈Ÿu NfiuJ¡ ıÙb°u*
J¡° b¨W°∏w J¡F <Ì∫° Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, Ÿ˚Ù ıÙb ≈¥dÕ_bR¡≈ ≈≤t°Ãt° Ju¡ ≈®_≈∏Ìfi_bR¡≈ Fæ*, Ju¡bÔ
<˚sC FÙ fiFÙ* Fæ $ ıÙb ÎJ¡ t°uF Ÿu Ì¥Ÿ≤u t°uF J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ, ∫F Ft Ô°uy°u* J¡°u ≈®<w<Ìfi _b›fi
tu* NfiC˚b<Ÿ] Fæ $ ≈≤t°Ãt° Ÿu NÔy FCN° ıÙb ∫F » _b›fi Ìu©w° Fæ $ Ju¡bÔ _b›fi Ìu©w° Fæ,
∫FÙ f°w fiFÙ*, <J¡∏wC oŸ _b›fi Ÿu ˚Ù <k¡≤ Ì¥Ÿ≤u _b›fi J¡∑ N°u≤ Ÿ w≤F ı°w° Fæ; <ıŸ w≤F
≈bÕw Ju¡ Ny®˚°y Ÿu <f~>n° FCN° ≈ÃS≤ J¡° ¸C>J¡n° fiÙªu J¡∑ N°u≤ f≤°f≤ <y≤w° FÙ ı°w° Fæ $ ÎJ¡
_b›fi Ÿu Ì¥Ÿ≤u _b›fi tu* <y≤ ≤F° ıÙb NŸÃ∫˚¥w oŸ _b›fi°ÃtJ¡ ıywg J¡°u ˚Ùw≤ NI°fi Ÿu ııÕ≤
F°uJ¡≤ Ìu©w° Fæ N°æ≤ ı∏t°<Ì ÌC#© J¡° <J¡ŸÙ J¡°≤d<b„uT Ÿu <J¡ŸÙ ˚Ù Ÿt∫ ∫F°≥ J¡FÙ* ≈≤ _b∫a
1496 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
NfiC˚b J¡≤w° Fæ $ ofi Ÿf f°w°u* Ÿu <fi‹J¡TÕ ∫F <fiJ¡Ôw° Fæ <J¡ ÌuFfi°tJ¡ NFt<˚t°fi FÙ _b∫a f]
N°æ≤ tC•w F°uw° Fæ ∫°fiÙ •w N<˚t°fi FÙ f∏@ Fæ N°æ≤ _b°ÃtÔ°˚ FÙ t°us Fæ $$1-8$$
JC¡~> ≈¥~>fiu J¡∑ oh~>° Ÿu ZÙ≤°tıÙ b<dÕw NSÕ Ju¡ ≈¿≤I°fi J¡° N°ÿª∫Õ≈¥bÕJ¡ _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig , tF°fig N°ÿª∫Õ Fæ <J¡ oŸ ıÙb J¡°u <bTt t°uF F°uw° Fæ $ ıæŸu Ÿ°@°≤d
Zt N°<Ì FuwCN°u* Ÿu Ÿ°u∫u FCÎ ≈C”T Ju¡ tfi tu* _b›fit°∫°b„ ˚ÙTd <bTtw° (ÌC#©°<Ì ŸaJ¡¸>) Ã≈∏fi
F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ <tØ∫°I°fi°ÃtJ¡ y® ≤°<`-R¡≈Ù t°∫° Ÿu ıÙb tu* ˚∫aJ¡≤ <bTtw° N° ı°wÙ Fæ N°æ≤
ŸJ¡°u ıÙb ŸÃ∫ J¡Fw° Fæ, ∫F tF°fig N°ÿª∫Õ Fæ $$9,10$$
ŸbÕ` Ÿf JC¡~> ŸÌ° Ÿa˚b Fæ, ∫F tu≤u tfi tu* N° y∫°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
˚ybfig, ı柰 N°≈fiu J¡F° <J¡ oŸ ıywg¿_S<w tu* ŸÌ° ŸbÕ` Ÿf JC¡~> Ÿa˚b Fæ, ™>ÙJ¡ b柰 FÙ tæ*
˚Ù NfiC˚b J¡≤w° F¥≥ $$11$$
Ÿ ≈®J¡°≤ ≈<Ì‹¸> NSÕ Ju N<˚fi∏Ìfi Ÿu yC” tF°≤°ı J¡°u Ÿ∏w°uT ÌuJ¡≤ "N°≈fiu tCHu f°u@ Ìufiu Ju¡
<ÔÎ <ıŸ <˚sCJ¡ Ju¡ <bT∫ tu* J¡F°' bF <˚sCJ¡ •∫° J¡<v≈w Fæ ∫° b°_wb tu* J¡FÙ* Fæ ˚Ù ? oŸ ≈®J¡°≤
Ju¡ Ÿ∏ÌuF π°≤° J¡°æwCJ¡≈¥bÕJ¡ ≈¥~>wu Fæ* $
tF°≤°ı, oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ yCd°u* Ÿu ∫C•w wS° ıÙb¸>°<Ì J¡° t°uF˚¥w bF <˚sC J¡FÙ* Fæ ∫° fiFÙ* ? oŸ
<bT∫ tu* ⁄Ì∫ Ju¡ N∏Ì≤ <bª°≤J¡≤ tCHŸu J¡<F∫u $$12$$
˚Ùw≤ ∫°uy Ÿu <bª°≤ J¡≤ N°≈J¡°u f°u@ Ìuufiu Ju¡ <ÔÎ ∫Ω<≈ J¡v≈fi° J¡≤Ju¡ FÙ tæ*fiu <˚sC J¡° bdÕfi <J¡∫°
Fæ wS°<≈ tu≤u b°•∫°u* tu* NŸÃ∫w° fi F°ufiu Ÿu J¡FÙ* ŸJ¡∑ Ÿa˚°bfi° Fæ FÙ $ oŸ Ÿt∫ ∫°uy Ÿu ŸJ¡°
NbÔ°uJ¡fi J¡≤fiu tu* Ìu≤ F°u ı°∫uyÙ, oŸ N°„∫ Ÿu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ wÃJ¡°Ô°u<ªw bªfi J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, N°ı ≤°w tu* Ÿt°<@<fi‹™> tæ* oŸ <`Ô°uJ¡∑R¡≈Ù t<™>∫° J¡°
<fi≤ÙsdJ¡≤ ≈®°w# J¡°Ô tu* Ÿ w≤F J¡° ÎJ¡ <˚sCJ¡ Fæ <J¡ fiFÙ*, ∫F J¡F¥≥y° $ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° #
tC<fib≤ b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ∫°u* J¡Fwu FÙ f°F≤ tº∫°Ö J¡°Ô J¡∑ Ÿ¥ªJ¡ <±><^±>t b°Ω J¡∑ ºb<fi FCoÕ $ bF
ºb<fi ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ <bsCÆ@ tu|°u* Ju¡ yıÕfi-ŸÙ ≈C‹¸> SÙ $ Ÿ Ÿt∫ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ª≤d°u*
tu* ≤°ı°N°u* N°æ≤ fi°y¿≤J¡°u* fiu ≈C‹≈°aı<Ô∫°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤° Ÿ ≈®J¡°≤ ¿f©u≤ ÌÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ b°∫C Ÿu
J¡¿‡≈w b¨s ≈C‹≈ ¿f©u≤ Ìuwu Fæ* $ Nfi∏w≤ N∏∫°∏∫ Zu‹™>-Zu‹™> tC<fi∫°u* J¡∑ ≈¥ı° J¡≤ bu Ÿf N≈fiu-
N≈fiu N°Ÿfi ≈≤ Ÿu ™> J¡≤ ©nu F°u y∫u $ ŸJu¡ f°Ì bF Ÿ°≤Ù Ÿ˚° ≈≤_≈≤ ≈®d°t°u* Ju¡ Ÿ°S ™>
J¡≤ ©nÙ F°u y∫Ù $ N°æ≤ ≈FÔu <Ìfi Ju¡ J®¡t Ju¡ NfiCŸ°≤ ˚¥ª≤-©uª≤ Ÿf N≈fiu-N≈fiu _S°fi J¡°u
ªÔ <Ì∫u $ Ÿffiu N≈fiu-N≈fiu N°Zttu* „°˜°fiCŸ°≤ wÃ≈≤ F°uJ¡≤ N≈fi°-N≈fi° N°<ÖJ¡ @tÕ
∫S°J®¡t ≈¥≤° <J¡∫° $ tC<fiπ°≤° J¡Fu y∫u „°˜ J¡° <bª°≤ J¡≤ ≤Fu ˚¥ª≤-©uª≤ Ÿffiu J¡v≈wCv∫ ˚Ù
≤°w sd˚≤ J¡∑ fi°o˘ <fw° ÌÙ $ ˚¥ª≤-©uª≤ N°<Ì ≈®°<dŸt¥F ≤°w <fw°J¡≤ ≈®°w#J¡°Ô, ıf<J¡ Ÿf
Ô°uy N≈fiu-N≈fiu J¡°∫°u˘ tu* ıC¸> y∫u Su, Ì„≤SıÙ J¡∑ Ÿ˚° tu* N°J¡≤ ≈FÔu <Ìfi J¡∑ fi°o˘ <k¡≤
Δ∫°¶∫°fi ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ ∫°uÀ∫ Ÿ˚°≈]<w J¡° <fit°ÕdJ¡≤ ≈≤_≈≤ Ÿa˚°Td Îba ≈¥≠∫ Ô°uy°u* J¡∑ ≈¥ı°
J¡≤wu FCÎ fæ™> y∫u $$13-20$$
≈柙>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 66] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1497

~>°Ÿ™>b°≥ ŸyÕ
≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ©°uıu y∫u <˚sC J¡° wS° <˚sCŸÂ„ ˚¥w-˚°bÙ N∏∫ tC<fi∫°u* J¡° Ì„Õfi, ∫F bdÕfi $
tF<TÕ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # tC<fi b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿu Ÿt<∏bw N°æ≤ <bÿb°<t` N°<Ì M¡<T∫°u* Ÿu ∫C•w
N°J¡°„ª°≤Ù <Ÿ]yd ≈FÔu fæ™> y∫u, wÌfi∏w≤ ≤°ı° Ô°uy N°æ≤ fiJu¡ f°Ì Ÿ°t∏w N°<Ì fi°∫J¡ fæ™>
y∫u $ Nfi∏w≤ ZÙ≤°tıÙ N°æ≤ Ô‚td Ju¡ Ÿ°S bF Ÿ˚° ≈FÔu-ıæŸÙ FÙ Ÿ°æ‡∫ F°uJ¡≤ „°u˚fiu ÔyÙ $ bF
ÎuŸÙ Nh~>Ù ÔywÙ SÙ t°fi°u* b°∫C Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu ≤<Fw <ª}¡fi f≤°f≤ N°J¨¡<wb°ÔÙ wÔæ∫° F°u $ ŸJu¡
≈ÿª°wg tC<fi≤°ı ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ fi¥wfi ≈®ÿfi J¡∑ ≈®wÙs° fi J¡≤Ju¡ (≈FÔu <Ìfi <J¡∫u
y∫u ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìufiu J¡∑ ≈®<wI° Ju¡ NfiCŸ°≤) J¡Ffi° N°≤‡˚ J¡≤ <Ì∫°, •∫°u*<J¡ _b˚°bw# Ì∫°„ÙÔ
tF°Ãt° Ô°uy N<@J¡°≤Ù ıfi°u* J¡°u F™>°wg f°u@ <Ì∫° FÙ J¡≤wu Fæ* $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu
≈®J¡°„t°fi ≤|CJC¡ÔR¡≈ N°J¡°„ Ju¡ ≈¥dÕª∏B ZÙ≤°tıÙ, J¡Ô tæ*fiu N≈fiu I°fiªsC Ÿu Ÿ <˚sC J¡°-
<ª≤J¡°Ô wJ¡ N∏buTd J¡≤-N∏w tu* NbÔ°uJ¡fi J¡≤ FÙ ±>°Ô° $ ˚B, º∫°fi Ÿu Ÿ w≤F Ju¡ <˚sC J¡°
NbÔ°uJ¡fi J¡≤fiu J¡∑ N<˚Ô°T° Ÿu Ÿ°w°u* πÙ≈, JC¡Ô„æÔ Îba ≈bÕw°u* Ÿu t¿^±>w <b≈CÔ ˚¥t^±>Ô≈≤
ÌÙ|ÕJ¡°Ô wJ¡ tæ*fiu ˚®td <J¡∫° $ N°æ≤ <J¡ŸÙ ˚Ù w≤F Ÿu tfi#J¡<v≈w b_wC f°F≤ ˚Ù ≈ÔÆ@ F°u
ŸJ¡wÙ Fæ ∫° fiFÙ* ? oŸ w≤F J¡° <bª°≤ J¡≤w° FCN° tæ* wf wJ¡ Ôy°w°≤ ≈∫Õ¸>fi J¡≤w° ≤F°, ıf wJ¡
<J¡ <J¡ŸÙ N°u≤ Ÿu b柰 <˚sC tCHu ≈®°›w fi FCN° $ N°<©≤ tu* w¨wÙ∫°a„ ≤°<` J¡° „uT ≤F ı°fiu≈≤ ŸtCB
J¡∑ N°u≤ w¸>bwÙÕ b°∫C Ju¡ ŸÂ„ tæ* W≤ ≈®Ìu„ J¡∑ N°u≤ ı° ≈FC≥ª° N°æ≤ tfi Ÿu tæ*fiu <bª°≤ <J¡∫° $ ˚B,
Ÿ <Ì„° tu* bvtÙJ¡fi°tJ¡ ÎJ¡ ≈®Ìu„ tu* «¡≈≤ N°yu ı°J¡≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤° fn° ≈®<Ÿ] <ıfifi°tJ¡ ≤‡∫
ıfi≈Ì Fæ $ Ÿ fnu Ìu„ tu* "<bF°≤' fi°tJ¡ ÎJ¡ _S°fi Fæ, ıF°≥ ≈≤ NfiuJ¡ ıfi <fib°Ÿ J¡≤wu Fæ* $ Ÿ
<bF°≤ _S°fi tu* Ÿt°<@ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ N≈fiÙ JC¡¸>Ù Ju¡ ˚Ùw≤ "ÌÙ|Õ„' fi°tJ¡° ÎJ¡ <˚sC ¿_Sw Fæ,
<ıŸJu¡ Ju¡„ <fÔJC¡Ô ≈ÙÔu ≈n y∫u Fæ* $ oŸ ≈®J¡°≤ Ÿt°<@ tu* <_S<wb°Ôu Ÿ <˚sC J¡∑ N°ı o•J¡∑ŸbÙ*
≤°w Fæ $ ŸJ¡∑ JC¡<¸>∫° » <Ÿ•J¡n°u* Ÿu f∏Ì Fæ $ ŸJu¡ <≈®∫ fi°æJ¡≤ ˚Ù º∫°fi˚ay Ju¡ ˚∫ Ÿu ˚Ùw
F°uJ¡≤ ŸJu¡ ˚Ùw≤ ≈®bu„ J¡≤fiu J¡∑ ªu‹¸>° fiFÙ* J¡≤wu $ Ju¡bÔ bF <˚sC ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ Ÿt°<@ tu* Ôy°
FCN° Fæ $ N°ı FÙ ŸJu¡ <bÌuFJæ¡bv∫ J¡∑ ≈®°<›w J¡° N<∏wt Ÿt∫ Fæ, •∫°u*<J¡ N°∫C‹∫<fi∫∏w° <b@°w°
J¡∑ ÎuŸÙ FÙ ŸJu¡ <ÔÎ <_S<w Fæ $ ∫Ω<≈ º∫°fi<fitÀfi Ÿ <˚sC J¡∑ Nf wJ¡ o•J¡ÙŸ ≤°wu* FÙ fÙwÙ Fæ*
wS°<≈ ≈¥bÕb<dÕw ≤Ù<w Ju¡ NfiCŸ°≤ <ªW Ju¡ π°≤° ofi o•J¡∑Ÿ ≤°w°u* J¡°u FÙ Ÿfiu Fı°≤°u* bTÕ Ju¡ R¡≈ tu*
ŸtH <Ô∫° Fæ $ ˚B, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° <˚sC ≈FÔu <J¡ŸÙ ÎJ¡ ≈¥bÕJ¡°Ô tu* F°u ªCJ¡° S° N°æ≤ N°ı oŸ
J¡v≈ tu* Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° ∫F <πwÙ∫ Fæ $ ofi Ì°ufi°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ J¡°uoÕ wÙŸ≤° tCHu <Ì©°oÕ fi ≈n° $ ıf
wÙŸ≤° tCHu <Ì©°oÕ fi ≈n° wf tæ*fiu ªwC≤w°≈¥dÕ <ªW Ÿu oŸ ıyBq≈ J¡tÔ Ju¡ N∏Ì≤ ˚®t≤ Ju¡ Ÿt°fi
©¥f ≈¿≤˚®td <J¡∫° N°æ≤ Ÿ ≈¿≤˚®td tu* tæ*fiu ÎJ¡ N∏∫ wÙŸ≤° FÙ <˚sC ≈°∫° $ F°≥, ≈°∫° w°u ŸFÙ,
<J¡∏wC oŸ ŸyÕ tu* fiFÙ*; oŸ<ÔÎ oŸ ŸyÕ Ÿu <˚∏fi Ì¥Ÿ≤u NfiuJ¡ Ÿy°u˘ J¡° ÔÙÔ°b„ ıf tæ*fiu NbÔ°uJ¡fi
<J¡∫° wf ∏FÙ* Ÿy°u˘ tu* tCHu Ì¥Ÿ≤° <˚sC <tÔ°, ı°u <J¡ ™>ÙJ¡ ≈FÔu Ju¡ Ÿt°fi _b˚°bb°Ô° FÙ Fæ $
ªæw∏∫°J¡°„ Ju¡ ÎJ¡ J¡°ufiu tu* ÔÙfi, <ıŸ ≈¿≤t°d Ju¡ Ÿ ŸyÕ tu* w¨wÙ∫ <˚sC <bΩt°fi Fæ bF°≥ ≈≤ bF°≥
1498 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ju¡ f®Ê° π°≤° <fi<tÕw ˚Cbfi ≈]<w oŸÙ ˚Cbfi ≈]<w Ju¡ ŸÂ„ Fæ $$1-16$$
∫°u* f®Ê°^±> Ju¡ ˚uÌ Ÿu ıf ≈Ì°SÕJ®¡t ÎJ¡-Ÿ° Fæ wf <˚sC ˚Ù Nfi∏w F°u ŸJ¡wu Fæ* $
˚B, ŸÙ ≈®J¡°≤ ŸÙ-ŸÙ Nb∫b<b∏∫°Ÿ Ÿu NfiuJ¡ ≈Ì°SÕ F°u*yu N°æ≤ F°u ˚Ù ªCJu¡ Fæ* $ oŸ
Ÿ¨<‹¸>≈≤‡≈≤° tu* oŸÙ J®¡t Ÿu Ÿf ≈Ì°SÕ Ã≈∏fi F°uwu ≤Fwu Fæ* $$17$$
oŸ NSÕ tu* tCtCsCΔ∫bF°≤≈®J¡≤d°u•w NSÕ J¡° FÙ <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, oŸ Ÿ˚° tu* ˚Ù ı°u tC<fi N°æ≤ f®°Êd Fæ* bu ˚Ù <˚sC Ju¡ ŸÂ„ N°ª≤db°Ôu ∫° N≈fiu
ŸÂ„ N°ª≤db°Ôu F°u*yu wS° Ì¥Ÿ≤u ˚Ù NfiuJ¡ tC<fiŸÂ„ N°ª≤db°Ôu ∫° <˚sCŸÌ¨„ N°ª≤db°Ôu
F°u*yu $ ∫F <˚sC N°yu ªÔJ¡≤ fi°≤Ì Ju¡ R¡≈ tu* F°u ı°∫uy° N°æ≤ fi°≤Ì ˚٠̥Ÿ≤u Ju¡ R¡≈ tu* F°u ı°∫u*yu,
oŸ ≈®J¡°≤ I°fi N°æ≤ ª¿≤` Ÿu ∫C•w N∏∫ Ju¡ R¡≈ tu* ∫F F°u ı°∫uy°, ∫°u* NfiuJ¡ wwg-wwg R¡≈ tu* F°u
ı°wu Fæ* $ oŸÙ ≈®J¡°≤ ı∏t°<Ì π°≤° Δ∫°Ÿ ˚Ù F°u*yu, „CJ¡ ˚Ù F°u*yu, <k¡≤ „°æfiJ¡ ˚Ù F°u*yu, J®¡wC ˚Ù F°u*yu
N°æ≤ ≈CÔF ˚Ù F°u*yu $ Ny_Ã∫, ≈CÔ_Ã∫, ˚¨yC N°æ≤ Na<y≤Ÿ - ∫u Îba Ì¥Ÿ≤u oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ _bR¡≈ N°æ≤
<J®¡∫° Ju¡ N°Z∫ <ª≤-<ª≤ J¡°Ô Ju¡ Nfi∏w≤ F°u*yu, •∫°ua<J¡ ∫F t°∫° fnÙ Δ∫°≈J¡ Fæ $ Ÿ¨<‹¸> tu* ŸÂ„
N°ª°≤ N°æ≤ ı∏tb°Ôu bu FÙ N°æ≤ NfiuJ¡ Ì¥Ÿ≤u ˚Ù f°≤f°≤ Ÿ ≈®J¡°≤ N°wu ı°wu ≤Fwu Fæ*, <ıŸ
≈®J¡°≤ ıÔ tu* w≤ay $ J¡°uoÕ w°u NÃ∫∏w ŸÂ„, J¡°uoÕ N@Õ ŸÌ¨„, J¡°uoÕ _bv≈ ŸÂ„, J¡°uoÕ NŸÂ„
≈Ì°SÕ <J¡ŸÙ Ÿt∫ f°≤f°≤ ŸÙ R¡≈ tu* Ã≈È F°uwu ≤Fwu Fæ* $ oŸ ≈®J¡°≤ ∫F fnu-fnu Ô°uy°u* J¡°u ˚Ù
t°uF tu* ±>°Ôfiub°ÔÙ N<w <b_w¨w t°∫° FÙ <bÔ<Ÿw F°u ≤FÙ Fæ ı°u <fi≤b∫b J¡°Ô°Ãt° tu* fi t°fiŸ
ªu‹¸>°R¡≈ Fæ N°æ≤ fi ÌuFªu‹¸>°R¡≈ FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ ∫F Ju¡bÔ ˚®°<∏w FÙ <bÔ<Ÿw F°u ≤FÙ Fæ $ Fu
≈°≈„¥∏∫, J¡F°≥ o•J¡∑Ÿ NF°u≤°` N°æ≤ J¡F°≥ Nfi∏w ıÙb¸> N°<Ì N°J¨¡<w∫°≥ N°æ≤ fiJ¡∑ ≈Ô<Æ@∫°≥ $
NF°u, ∫F tfi°ub¨<W fnÙ ˚∫aJ¡≤ Fæ $ ˚B, ∫F ıywg Ju¡bÔ ≈®<w˚°Ÿ FÙ Fæ N°æ≤ oŸ ≈®J¡°≤ <bJ¡<Ÿw
F°uJ¡≤ bæŸu <_Sw Fæ, ıæŸu ≈®°w#J¡°Ô tu* ıÔ tu* J¡tÔ $ N°æ≤ <ıŸ ≈®J¡°≤ •w J¡°Ô tu* NfiuJ¡ w≤F
Ju¡ ˚®t≤°u* Ju¡ J¡ÔF N°æ≤ ıÔJ¡vÔ°uÔ <bΩt°fi ≤Fwu Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ oŸ ≈®<w˚°Ÿ°ÃtJ¡ ıywg tu* ˚Ù
NfiuJ¡ w≤F Ju¡ ıÙbJ¡ÔF N°æ≤ <bT∫°fiC˚bı<fiw J¡vÔ°uÔ <bΩt°fi ≤Fwu Fæ*, ∫F N°≈ Ìu<©Î $
≤°t˚B, <ıŸ ≈®J¡°≤ N<ÀfiJ¡d Ÿu N<ªÕ∫°u* Ÿu ∫C•w tF°fig N<Àfi Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤
Ÿt_w N„C<]∫°u* Ÿu <fitCÕ•w <b„C] Ÿa<b<WR¡≈ ≈≤t f®Ê Ÿu FÙ N„C]°ÃtJ¡ ∫F Ÿ°≤° ŸaŸ°≤ı°Ô
Ã≈∏fi FCN° Fæ $ Fu ≤|Cfi∏Ìfi, <ıŸ w≤F oŸ <˚sC Ju¡ tfi tu* <ª`-<b<ª` ≈®<w˚°Ÿ°ÃtJ¡ NfiuJ¡
ıyé^±> N°<b˚Õ¥w FCÎ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ≈®Ã∫uJ¡ ıÙb Ju¡ tfi tu* ˚Ù <ª`-<b<ª` ≈®<w˚°Ÿ°ÃtJ¡ ıyé^±>
N°<b˚Õ¥w F°uwu Fæ*, N°æ≤ fi-fi ıÙb°u* Ju¡ tfi tu* <Ìw FCÎ <˚∏fi-<˚∏fi ıÙb°a„°u* tu* ˚Ù <ª`-
<b<ª` ≈®<w˚°Ÿ°ÃtJ¡ ıywg N∏∫-N∏∫ Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, oŸ ≤Ù<w Ÿu W≤°uW≤ t°∫°Ô‡≈¸> ıÙb
Ju¡ <ÔÎ ıy¿Ã_S<w J¡FÙ* „°∏w FÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ bu ≈FÔu Ju¡ ıywg-©^±> N°æ≤ fi ıywg-
©^±>°u* Ju¡ N∏wyÕw Ì¥Ÿ≤u ıyé^±> N≈fiÙ-N≈fiÙ Δ∫bF°≤ J¡∑ ̨<‹¸> Ÿu ŸÃ∫R¡≈ Fæ* N°æ≤ Ÿb°ÕÃtJ¡
ªæw∏∫_bR¡≈, J¡°≤d°u* Ju¡ ˚Ù J¡°≤d oŸ ≈≤t°Ãtw[b Ju¡ w°Ì°Ã‡∫R¡≈ Ÿu ≈®_kC¡¿≤w F°ufiu ≈≤ w°u
ŸÃ∫R¡≈ Fæ* FÙ fiFÙ* $$18-28$$
~>°Ÿ™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 67] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1499

ŸnŸ™>b°≥ ŸyÕ
Ÿt°<@ tu* <_Sw <˚sC J¡° ÌuFfi°„ N°æ≤ <˚sC˚®t Ju¡ ŸÂ„ Ì¥Ÿ≤u ıÙb°u* J¡°u
f∏@≈®°<›w N°æ≤ w[bI°fi Ÿu f∏@ J¡∑ <fib¨<W-∫F bdÕfi $
≤°ı° Ì„≤SıÙ fiu J¡F° # Fu tC<fifi°∫J¡, N°≈ N°I° ÌÙ<ıÎ, <ıŸŸu <J¡ tu≤u ˚uıu FCÎ ∫u t∏`Ù N°<Ì
ıfi JC¡¸>Ù tu* <_Sw <˚sC Ju¡ ≈°Ÿ ı°J¡≤ Ÿt°<@ Ÿu Ÿu ıy°bu* N°æ≤ ∫F°≥ Ô°bu* $$1$$
ŸJu¡ <ÔÎ N°ı J¡° FÙ <Ìfi <bÌuFtC<•w Ju¡ <ÔÎ <fi<ÿªw Fæ, ∫F ı°u tæ*fiu ≈FÔu J¡F° S°, Ÿu
˚¥ÔJ¡≤ N°≈ ∫F J¡F ≤Fu Fæ*, ∫F ˚°b˚ayÙ Ÿu Ÿ¥ªfi° J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, Ÿ ˚°À∫b°fig <˚sC J¡∑ bF ÌuF ≈®°d≤<Fw F°u y∫Ù Fæ, ≈®°d°u*
J¡°u ≈J¡nJ¡≤ „≤Ù≤ tu* ≤©fiub°Ô° N∏fi≤Ÿ ŸJ¡° Ÿ¥© y∫° Fæ, Nw# Nf bF <J¡ŸÙ w≤F ıÙbfi„<•w
J¡° ˚°ıfi fiFÙ* ≤F y∫° $$2$$
wf bF N°≈Ju¡ ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ Ju¡ ≈®˚°b Ÿu ıÙ ı°∫ ?
tF°≤°ı, Ÿ <˚sC J¡° w°u ıÙb Nf f®ÊÌub J¡° Ÿ°≤Ÿ ffiJ¡≤ ıÙb∏tC•w F°uJ¡≤ Nb<_Sw F°u
y∫°, Nw# <k¡≤ bF ŸaŸ°≤ J¡° ˚°yÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ <fiª°un ∫F Fæ <J¡ ∫<Ì Ÿ „≤Ù≤ Ju¡ π°≤°
˚°uy°u≈∫°uyÙ ≈®°≤Æ@ fª ı°w° w°u tu≤° ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ J¡°t J¡≤ ı°w°, ≈≤∏wC bF Fæ fiFÙ* $$3$$
Ÿ <˚sC fiu N≈fiu ŸubJ¡°u* J¡°u ∫F N°I° ÌÙ Fæ <J¡ J¡°uoÕ t°Ÿ˚≤ |≤ J¡° <Ÿ}¡n tw ©°uÔu, Nw# fi
ŸubJ¡°u* π°≤° » ŸC≤<sw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N°≈Ju¡ t∏`Ù N°<Ì bF°≥ ı°J¡≤ JC¡~> ˚Ù fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu $
ŸJ¡∑ JC¡¸>Ù tu* t°Ÿ Ju¡ N°<©≤Ù <Ìfi tu* ŸJ¡∑ N°I° Ju¡ NfiCŸ°≤ <Ÿ}¡n ©°uÔfiub°Ôu, f°F≤ π°≤
Ju¡ N∏w≤°Ô tu* <˚sC „≤Ù≤ Ìu©fiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu ŸJu¡ ŸubJ¡ fæ™>u FCÎ Fæ* $ wÌfi∏w≤ t°Ÿ Ju¡ N∏w tu*
Nay°u* J¡∑ Ÿ<∏@∫°u* Ÿu <„<SÔ FCÎ „≤Ù≤ J¡°u JC¡¸>Ù Ÿu f°F≤ <fiJ¡°ÔJ¡≤ bu ŸubJ¡ Ÿu ıÔ tu* ±¥>f° Ìu*yu N°æ≤
JC¡¸>Ù Ju¡ ˚Ùw≤ ŸJu¡ „≤Ù≤ Ju¡ ŸÂ„ ≈ÃS≤-≈®<wt°R¡≈, » N°æ≤ tfi#J¡<v≈w Ìubw°R¡≈ Ì¥Ÿ≤u <˚sC
J¡∑ ≈®<w‹™>° J¡≤u*yu $ ≤°ıfig, •w ≤Ù<w Ÿu ıf oŸ „≤Ù≤ Ÿu tC•w F°uJ¡≤ bF <˚sC Nb<_Sw Fæ, wf ˚Ô°
≈®°d, ªu‹¸>° N°<Ì Δ∫°≈°≤°u* Ÿu „¥∏∫ (t¨w) Ÿ „≤Ù≤ J¡°u <J¡Ÿ w≤F ≈®f°u<@w J¡≤u*yu ? $$4-6$$
≈®°Ÿa<yJ¡ ≈®ÿfi J¡FJ¡≤ Nf ≈®_w°<bw <bT∫ J¡° FÙ NbÔ‡ffi J¡≤wu Fæ* $
∫F <`yCd°¿ÃtJ¡° t°∫° ˚®°<∏w∫°u* J¡∑ ıfifiÙ <bsu≈„<•w Ÿu <J¡ŸÙ ˚Ù w≤F ≈°≤ fiFÙ* J¡∑ ı°
ŸJ¡wÙ $ ŸÌ°-Ÿu FÙ ÎJ¡t°` ŸÃ∫w[b Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ŸC©≈¥bÕJ¡ Ì¥≤ J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $ t°∫° _bR¡≈
Ÿu NŸBq≈ FÙ Fæ N°æ≤ ıyBq≈ J¡°∫Õ J¡° <fit°Õd J¡≤wÙ Fæ $ <ıŸ ≈®J¡°≤ ŸCbdÕ J¡∑ J¡¸>J¡R¡≈ Ÿu
<b≈≤ÙwR¡≈w° F°uwÙ Fæ, ŸÙ ≈®J¡°≤ ≈®<w˚°Ÿ J¡∑ ı°u <b≈≤ÙwR¡≈w° Fæ, ŸÙJu¡ J¡°≤d ŸŸu ıyBq≈
<b˚®t J¡° Ì∫ F°uw° Fæ $ "b°ª°≤‡˚da <bJ¡°≤°u fi°t@u∫a t¨<WJu¡Ã∫ub ŸÃ∫tg (|¸> N°<Ì <bJ¡°≤ Ju¡bÔ
b°dÙt°` FÙ Fæ*, t¨<WJ¡° FÙ ŸÃ∫R¡≈ Fæ) oŸ ‹¸>°∏wR¡≈ ZC<wbªfi Ÿu Ì°‹¸>°Õ¿∏wJ¡ ∫F t°∫° ≈≤t°Ãt°
tu* <tØ∫°_bR¡≈ FÙ NfiC<tw F°uwÙ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ NfiC<tw ∫F t°∫° Ju¡bÔ w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ıÔ
tu* w≤ay°u* J¡∑ fi°o˘, wÃsd <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ $ N<bbuJ¡ Ju¡ J¡°≤d ≈≤t°Ãt° ÎJ¡ ÌÙ|Õ_b›fi Ÿu Ì¥Ÿ≤u
ÌÙ|Õ_b›fi J¡∑ N°u≤ ı°w° Fæ N°æ≤ ıÙbR¡≈ ffi ı°w° Fæ $ N≈fiu <bbuJ¡ Ÿu ŸfJ¡°u N≈fi° _bR¡≈ ŸtHJ¡≤
1500 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<ª∏t°`R¡≈ F°u ı°w° Fæ $ N≈fiu w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ı°u <ıŸJ¡° ≈®<w˚°Ÿ ≤Fw° Fæ, bF N°Ãt_bR¡≈
FÙ ffi ı°w° Fæ N°æ≤ N≈fiu w[bI°fi Ju¡ fi ≤Ffiu Ÿu bFÙ ≈®<w˚°Ÿ, J¡≤aıbfi Ju¡ ≈°æ@°u* Ju¡ ŸÂ„,
ŸaŸ°≤R¡≈ Ÿu <Ìw F°u ı°w° Fæ $ ≈®Ã∫uJ¡ ≈®°<dŸtCÌ°∫ Ju¡ ≈®<w ∫F ŸaŸ°≤t^±>Ô Ÿ ≈®J¡°≤ ˚®°<∏w
Ÿu <Ìw F°uw° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <˚sC Ju¡ _b›fi Ju¡ N∏Ì≤ ÎJ¡ _b›fi Ÿu Ì¥Ÿ≤° _b›fi N°æ≤ ıÔ tu* ÎJ¡
w≤ay Ÿu Ì¥Ÿ≤° w≤ay <Ìw F°uw° Fæ $$7-12$$
Ÿt<‹¸> <F≤^∫y˚Õ J¡° ∫F ıyBq≈ ŸyÕ Ju¡bÔ tfi°u<fi<tÕw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıf _b›fiR¡≈ FÙ <Ÿ] Fæ
wf Δ∫<‹¸>ıÙb J¡° ˚Ù ∫F ŸyÕ _b›fiR¡≈ FÙ <Ÿ] F°u ı°w° Fæ, oŸtu* Ÿa„∫ fiFÙ* $ ≈≤∏wC Ju¡bÔ N_bh~>
<ªW Ÿu Ã≈∏fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Δ∫<‹¸> J¡°u bF ÌÙ|Õ Îba <_S≤-Ÿ° ˚°Ÿw° Fæ $
˚B, ≈®_wCw ıyBq≈ _b›fi <F≤^∫y˚Õ Ÿu ı柰 FÙ <Ìw Fæ b柰 FÙ Ÿt_w Δ∫<‹¸>ıfi°u* Ju¡ ≈®<w
N_bh~> <ªW Ÿu Ã≈∏fi FCN° ıywg-_b›fi Nb<_Sw Fæ $ ZÙ≤°tıÙ, <≈w°tF Ju¡ <ªW Ju¡ ŸÂ„
<ªW„C<] F°ufiu ≈≤ w°u ∫F Ÿ¨<‹¸> _b°<›fiJ¡ <bÔ°Ÿ Ju¡ Ÿt°fi NŸBq≈ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ˚°ŸwÙ Fæ, ∫°u*
Ÿ w≤F Ju¡ ˚°fi Ÿu ı°fi° ı°w° Fæ $ oŸÙŸu ∫F <fiÿª∫ F°uw° Fæ <J¡ ∫F ≈®Ã∫uJ¡ ŸyÕ f®Ê°^±>°u* Ju¡
Ÿt°fi J¡≤°un°u* R¡≈°u* tu* <Ìw FCN° Fæ $ ∫F ıÙb Δ∫<‹¸>-≈®≈aªR¡≈ Ÿu, Ÿt<‹¸>-≈®≈aªR¡≈ Ÿu NSb°
Ÿ°@°≤d-≈®≈aªR¡≈ Ÿu ∫° ≈®Ã∫uJ¡ NŸ°@°≤d-≈®≈aªR¡≈ Ÿu ª°Fu <ıŸ <J¡ŸÙ R¡≈ Ÿu _kC¡¿≤w F°u, wS°<≈
oŸ ⁄Ì∫ tu* ≈®<w˚°fi Ju¡ ŸtSÕ, ÌÙ|Õ ˚Ùw≤Ù <b˚®t J¡°u Ìu©w° Fæ, oŸ<ÔÎ bF _b›fi J¡∑ fi°o˘ <tØ∫°
FÙ Fæ $ N≈fiu ≈°≤t°<SÕJ¡ _bR¡≈ Ÿu h∫Cw FCN° ∫F ıÙb ÎJ¡t°` <ª<wŸW° J¡° NbÔ‡ffiJ¡≤ <J¡ŸÙ
Ìub, tfiC‹∫, ≈„C, ≈sÙ N°<Ì J¡∑ ÌuF°u* tu* ı≤°, t≤d N°<Ì ÌC#©°u* J¡° ˚°yÙ ffi ı°w° Fæ $ Ÿ _b›fi
tu* <ª`-<b<ª` J¡t°u˘b°ÔÙ ∫F ıÙb<ª<w N≈fiu <ªW°a„ Ju¡ _≈∏Ìt°` Ÿu fiÙªu ≈°w°ÔÔ°uJ¡ ∫° «¡≈≤
f®ÊÔ°uJ¡ J¡∑ ≤ªfi°J¡≤ ˚°uy°u* J¡° ≈˚°uy J¡≤ ≤FÙ-ŸÙ <_Sw Fæ $ ≈≤t°Ãt<ª<w FÙ ≈®°d J¡∑ J¡v≈fi°
Ÿu ŸJu¡ N@Ùfi _≈∏Ì Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ŸÙJu¡ π°≤° ıÙbfi°tJ¡ _bR¡≈ tu* ≈¿≤dw F°uwÙ Fæ $ Ÿ ≈®J¡°≤
ıÙbR¡≈ tua ≈¿≤dw FCoÕ bF N≈fiu ˚Ùw≤ ÌuF°J¡°≤ ˚®t N°æ≤ f°F≤ <bT∫°J¡°≤ ˚®t J¡°u @°≤d J¡≤wÙ
FCoÕ o@≤-@≤ ÔC»J¡wÙ <k¡≤wÙ Fæ $$13-18$$
oŸ <ª<w J¡° ˚®°<∏wb„ ıÙb N°<Ì fi°t˚uÌ ˚Ôu FÙ F°u, <k¡≤ ˚Ù ∫F ≈≤t°Ãt° FÙ Fæ, •∫°u*<J¡
Fı°≤°u* Nº∫°Ÿ°u* Ÿu N<@‹™>°fi J¡° ˚uÌ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, Nw# ≈≤t≈C”T°SÕ k¡Ô ıÙb-f®Êæ•∫ FÙ Fæ $
<ªWR¡≈-≈°<@ N°J¡°≤ ˚®°<∏wt°` Ju¡ N≈≤°@ Ÿu ∫F ≈®Ã∫y°Ãt° •∫° f®Ê fiFÙ* Fæ ? ∫° f®Ê
FÙ •∫° ≈®Ã∫y°Ãt° fiFÙ* Fæ ? N°æ≤ Ì≈Õd tu* tC© Ju¡ ≈®<w<f‡f Ju¡ Ÿt°fi f®Ê tu* FÙ N°æ≈°<@J¡ ıÙbfi°t
J¡∑, ÌubÌW, ∫IÌW N°<Ì ÌuFfi°t J¡∑ ∫°uÀ∫w° •∫° fiFÙ* Fæ ? w°Ã≈∫Õ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ N˚uÌ F°ufiu
≈≤ ˚Ù ≈°<@b„ Ÿf JC¡~> Ÿ‡˚b Fæ $ oŸ <bT∫ tu* ZC<w ˚Ù ≈®t°d Fæ - "Ÿ ÎT oF ≈®<b‹¸>
N°fi©°y®uU∫#' "≈®°d∏fiub ≈®°d°u fi°t ˚b<w bÌfig b°Jg¡ ≈ÿ∫aÿªsC# Z¨^bfig Z°u`a t∏b°fi°u tfi o<w,
w°∏∫uw_∫ J¡tÕfi°t°∏∫ub $' ıæŸu N°J¡°„ tu* „C]°J¡°„ <_Sw Fæ, ıÔ tu* <btÔ ıÔ <_Sw Fæ, bæŸu
FÙ oŸ ≈®J¡°≤ Îu•∫Ì„Õfi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Δ∫bF°≤Â<‹¸> Ÿu ˚Ù ıf ≈≤f®Ê f®Ê tu* FÙ <_Sw Fæ wf
≈≤t°SÕÂ<‹¸> Ÿu Ÿt¥Ô ≈°<@ J¡° f°@ F°ufiu≈≤ "f®Ê f®Ê tu* <_Sw Fæ' ∫F J¡Ffi° FÙ •∫° $ (<J*¡wC,
tC© Ÿu NÃ∫∏w <˚∏fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ì≈Õd N°<Ì tu* <_Sw tC© tu* J¡Sa<ªw N∏∫S°˚®t F°u ˚Ù
ŸyÕ - 67] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1501
ŸJ¡w° Fæ; ≈≤∏wC) ıÙbÔ°uJ¡ w°u N°Ãt˚¥w N˚∫ f®Ê Ju¡ t¥wÕ-Nt¥wÕ-_bR¡≈ ıyBq≈°u* tu* <_Sw Fæ,
oŸ<ÔÎ oŸtu* N∏∫S°˚®t J¡∑ Ÿa˚°bfi° FÙ fiFÙ* Fæ, wS°<≈ "N°Ãt° Ÿu N∏∫ ∫F Ÿf tu≤u ˚∫ J¡°
J¡°≤d Fæ' ∫°u* ˚®t J¡≤ ∫F oŸ ≈®J¡°≤ ±>≤w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ f°ÔJ¡ ≈≤~>°o˘ Ÿu ±>≤w° Fæ $ N°æ≤ ˚uÌI°fi
tu* fC<] J¡° _≈∏Ìfi J¡°≤d Fæ, Nw# Ÿt°<@ Ju¡ NU∫°Ÿ π°≤° fC<]_≈∏Ì Ju¡ _≈∏Ì≤<Fw J¡≤ <Ì∫u
ı°fiu≈≤ ˚uÌfC<]_bR¡≈ ŸaI° N≈fiu-N°≈ FÙ fC<] tu* <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ $ N°æ≤ bF fC<] ˚Ù
≈¥dÕf®Ê°J¡°≤ ª≤tŸ°s°ÃJ¡°≤R¡≈ N≈fiu ≈¿≤d°t Ju¡ π°≤°, N<Àfi tu* Fbfi <J¡∫u y∫u |Ù J¡∑ w≤F,
ŸÙŸu ÌÙ›w f®Ê tu* <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ $$19-22$$
„aJ¡° F°u <J¡ J¡≤°un°u* JC¡Ì°¿≤∫°u* Ÿu ˚Ù ÌC˚uÕΩ ∫F ıywg ˚Ô° ÎJ¡t°` f°u@ Ÿu Jæ¡Ÿu <bÔÙfi F°u ı°w°
Fæ ? w°u oŸ ≈≤ "bF NŸBq≈ <ª<w_≈∏Ìfi F°ufiu Ÿu FÙ' ∫F Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
Ÿb°ÕÃtJ¡ <ª<w_≈∏Ì tu* FÙ <ª<w_≈∏ÌR¡≈ ıywg <bJ¡<Ÿw FCN° Fæ $ oŸtu* _≈∏Ìfi, _≈∏Ìfi°˚°b,
<bJ¡°Ÿ N°<Ì J¡<v≈w FÙ Fæ*, w°<[bJ¡ fiFÙ* $$23$$
bu J¡¿v≈w Fæ*, ∫F ˚Ù Jæ¡Ÿu ı°fi° ? ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu≈≤ "w[bÂ<‹¸> Ÿu <Ì©°oÕ fi ≈nfiu Ÿu FÙ' ∫F
Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤°|b, w[bÂ<‹¸> Ÿu Ìu©fiu ≈≤ fi _≈∏Ì Fæ N°æ≤ fi N_≈∏Ì FÙ Fæ $ fi ÎJ¡Ãb Fæ N°æ≤ fi <πÃb FÙ Fæ $
<J¡∏wC „C] ÎJ¡t°` ªæw∏∫ _bR¡≈ ı柰 Fæ, ŸÙ R¡≈ Ÿu bF ¿_Sw Fæ $ Wt <bª°≤ Ÿu ŸbÕ„ÆÌ N°æ≤
ŸJu¡ NS°u˘ J¡°u ÎJ¡≤Ÿ_b˚°b ı°fi Ôufiu≈≤ w°u ÎJ¡t°` ªæw∏∫ FÙ ≈≤t°SÕw# ŸÃ∫ ≤F ı°w° Fæ $ Ÿ
Ÿt∫ N˚°b_bR¡≈ ˚Ù ∫F fiFÙ* ≤Fw°, <k¡≤ ˚°b J¡∑ J¡S° w°u J¡°uŸ°u* Ì¥≤ ≤FÙ, ∫F ˚°b Fæ $ ˚uÌfC<] Ÿu
FÙ t°∫°J¡ÔaJ¡R¡≈ ˚uÌ <Ìw F°uw° Fæ N°æ≤ N˚uÌfC<] Ÿu ŸfJu¡ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ w°u ÎJ¡t°` ≈≤f®Ê
FÙ Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ $$24-26$$
b_wC J¡∑ ŸW° ıæŸÙ Fæ bF ŸÙ R¡≈ tu* Fæ, J¡°uoÕ ˚Ù Ÿu fÌÔ fiFÙ* ŸJ¡w°, ∫°u* tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ
≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ, N°≈ _b_bR¡≈ Ju¡ NI°fi Ÿu FÙ fi°fi°R¡≈ Fæ* $ N°≈ NI°fi_bR¡≈ fi°fi°Ãb J¡°u fi Ìu©fiu
≈≤ w°u ≈¥dÕ <ªBq≈ FÙ Fæ* $ oŸ <bT∫ tu* <ıŸu ª°Fu*, ≈¥<~>Î $ ∫FÙ ≈≤t°SÕ ŸÃ∫ Fæ $ oŸ<ÔÎ N°≈J¡∑, tu≤Ù
N°æ≤ N∏∫ J¡∑ ŸbÕS° <fi#„aJ¡w° <Ÿ] FÙ Fæ $$27$$
ŸÙ <fi#„aJ¡w° J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ Ÿu ı°y®wg N°<Ì Ÿ˚Ù Nb_S°N°u* Ju¡ πæw J¡° f°@ ≈®b¨W FCN° Fæ $
oŸÙ <fi#„aJ¡w° Ÿu ∫F <Ÿ] F°uw° Fæ <J¡ ≈≤t°SÕw# fi w°u _b›fi Fæ, fi ı°y®wg Fæ, fi ŸCTC<›w Fæ, fi
wC∫Õw° Fæ, fi f∏@ Fæ, fi t°us Fæ N°æ≤ fi N∏∫S°J¡v≈fi° _bR¡≈ ıywg FÙ Fæ $ NI°fi Ÿu FÙ B‹¸>°, Âÿ∫
N°<Ì <`≈C¸>ÙR¡≈ ıywg J¡∑ ŸW° Fæ $ ıf bF NI°fi FÙ NŸÃ∫ Fæ wf w°u „C]°Ãt_bR¡≈ bF „°<∏w FÙ
ÎJ¡t°` "ıywg' fi°tb°ÔÙ Fæ, •∫°u*<J¡ bF „°<∏w FÙ "yh~><w' ∫°fiÙ ı°u ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Δ∫°›w J¡≤wÙ
Fæ - oŸ Δ∫CÃ≈<W Ju¡ π°≤° "ıywg' fi°t Ÿu Δ∫b<_Sw Fæ $ B‹¸>°, Âÿ∫, Ì„ÕfiR¡≈ <`≈C¸>Ù J¡F°≥ Fæ NS°Õwg
NÃ∫∏w N≈®<Ÿ] Fæ, oŸ<ÔÎ bF „°<∏w "ıywg' fi°tb°ÔÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$28,29$$
Ju¡bÔ f°u@ Ÿu <ªW-≈®°d°<Ì_≈∏Ì J¡∑ <fib¨<W Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? ∫<Ì ÎuŸÙ „aJ¡° F°u w°u oŸ ≈≤ ŸJu¡
FuwCR¡≈ ŸaJ¡v≈ Ju¡ s∫ Ÿu FÙ - ∫F Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
1502 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≤°ıfig, N°≈Ju¡ ŸaJ¡v≈„¥∏∫ F°u ı°fiu Ÿu _≈∏Ì ˚Ù _≈∏Ì„¥∏∫ FÙ <Ÿ] F°u ı°∫uy°, •∫°u*<J¡
ŸaJ¡v≈„¥∏∫ <ª<w _≈∏Ì N°æ≤ N_≈∏Ì Ÿu <˚∏fi J¡Ì°<≈ fiFÙ* Fæ $ <ª<w Ju¡ NÌ„Õfi Ÿu πæww° N°æ≤
ÎJ¡w°R¡≈ ŸaJ¡v≈ <Ìw F°uw° Fæ N°æ≤ bF ŸaJ¡v≈ <ª<w Ju¡ Ì„Õfit°` Ÿu fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, ∫°u* πæww°
N°æ≤ ÎJ¡w° Ÿu ≤<Fw f®Ê FÙ Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ $ ˚B, <ª<wR¡≈Ù ª∏B<f‡f tu* ı°u ÎJ¡ w≤F J¡°
ŸaJ¡v≈R¡≈Ù J¡ÔaJ¡ _kC¡¿≤w F°u ≤F° Fæ, bF J¡ÔaJ¡ fiFÙ* Fæ; <J¡∏wC <ªÌæJ¡≤Ÿ J¡° |fi „≤Ù≤ Fæ, ∫F
N°≈ ı°fi ÔÙ<ı∫u $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ <ªÌg|fi Ju¡ <b_w¨w ≈Ì tu* <_Sw F°u ı°o∫u, •∫°u*<J¡
N°≈Ju¡ ≈¥dÕR¡≈ tu* _Sw F°u ı°fiu Ÿu ŸaJ¡v≈°<Ì N°≈Ju¡ Ÿ°S Îu•∫ ≈®°›wJ¡≤ NÔy N≈fi° N¿_wÃb
fiFÙ* ≤© ŸJ¡wu, ∫°u* N°≈Ju¡ R¡≈ Ÿu w°u N≈fi° N<_wÃb ≤©wu FÙ Fæ, oŸÙ ∫C<•w Ÿu N°Ãt° Ju¡ Ÿ°S
Ÿ‡≈¥dÕ b_wCN°u* tu* ÎJ¡Ãb J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fiub°Ôu <fiÌ°uÕT tF° f°u@Ÿ°≤ J¡° N°≈ ˚ÔÙ˚°≥<w NbÔ‡ffi
J¡∑<ı∫u $ Fu <ªwgª∏B<f‡f, Fu NŸaJ¡v≈J¡ÔaJ¡, ˚°b°˚°bfi°„_bR¡≈ ˚Δ∫ ffiu FCÎ N°≈Ju¡ π°≤°
_≈¨‹¸> Ÿf ≈Ì°SÕ Nt¨wR¡≈Ù „≤Ù≤b°Ô° F°u ı°w° Fæ $ NF°u, N°≈J¡° t°F°Ã‡∫ Jæ¡Ÿ° Fæ $ ˚B, N°≈
<ª<w J¡∑ ˚°b N°æ≤ N˚°b _bR¡≈ J¡v≈fi° J¡°u <ª∏t∫R¡≈ ffi° J¡≤ wS° N≈fiu ⁄Ì∫ tu* vÔ°Ÿ N°æ≤
<bÔ°Ÿ J¡°u ÎJ¡-Ÿ° J¡≤Ju¡ ŸC©≈¥bÕJ¡ <bZ°t J¡Ù¿ı∫u $ _≈∏Ì N°æ≤ N_≈∏Ì ∫° ŸaJ¡v≈ N°æ≤ <bJ¡v≈
oÃ∫°<Ì <ªW J¡∑ ˚®°<∏w J¡° <ıwfi° ˚uÌ Fæ Ÿb°ÕJ¡°≤°ÃtJ¡ ŸC©æJ¡≤Ÿ „°<∏wŸW° FÙ wwg-wwg
N°J¡°≤ Ÿu Nb<_Sw Fæ $ oŸ<ÔÎ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ N°fi∏ÌŸ°y≤fi°tJ¡ _bR¡≈ Ÿu <_Sw F°u
J¡≤Ju¡ ∫u ≈¥dÕ N°æ≤ N≈¥dÕ ı°u Ì°u Ì„°Î≥ Fæ*, o∏Fu* N≈fi° ÎJ¡ FÙ R¡≈ Ÿt<H∫u $$30-36$$
ŸnŸ™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

NnŸ™>b°≥ ŸyÕ
Ôsd°u* Ÿu ª°≤ w≤F J¡° t°æfi N°æ≤ Ÿtu* ˚Ù ŸCTC<›wŸ‡f∏@Ù
t°æfi wC∫°ÕwÙw ≈Ì tu* ≈®<w<‹™>w Fæ - ∫F bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°t˚B, N°≈ ŸCTC›wt°æfib°fig F°uJ¡≤, <ªW J¡∑ <bÔ°<Ÿw°
~>°unJ¡≤ wS° J¡v≈fi°R¡≈Ù tÔ Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ Ÿ ≈≤t ≈Ì tu* Nb<_Sw F°u ı°o∫u $ ZÙ≤°tª∏BıÙ
fiu J¡F° # Fu f®Êfig ! b°dÙ J¡° t°æfi, o<∏B∫t°æfi N°æ≤ J¡°‹™>t°æfi w°u tæ* ı°fiw° F¥≥ Ôu<J¡fi Fu t°æfiu„,
ŸCTC›wt°æfi <J¡Ÿu J¡Fwu Fæ*, ∫F (tCHu t°Ô¥t fiFÙ* Fæ J¨¡≈°J¡≤) J¡<F∫u $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ, tC<fib≤°u* fiu Ì°u w≤F Ju¡ tC<fi fwÔ°∫u Fæ* - ÎJ¡¡J¡°‹™>w≈_bÙ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤° ıÙb∏tC•w $
N°Ãtw[b Ju¡ ≈∫°ÕÔ°uªfi Ÿu „¥∏∫ „C‹J¡ (N°Ãt°fiC˚b≤Ÿ Ÿu „¥∏∫ J¨¡h~>-ª°∏B°∫d°<Ì) <J®¡∫° tu* f]
<fiÿª∫ N°æ≤ F™>°wg Ÿ‡≈¥dÕ o<∏B∫°u* J¡°u ıÙw ≤©fiub°Ô° tC<fi J¡°‹™>w°≈Ÿ J¡F° y∫° Fæ $ N°æ≤ ∫S°SÕ
tu* ∫F ŸaŸ°≤ •∫° Fæ, ∫F Nh~>Ù w≤F ı°fiJ¡≤ ı°u N°ÃtI°fiÙ N°Ãt° tu* Nb<_Sw F°uw° FCN° Δ∫bF°≤
tu* N∏∫ w≈¿_b∫°u* Ju¡ Ÿt°fi ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù <fiÃ∫<fi≤<w„∫°fi∏Ì°_b°Ì Ÿu ˚Ùw≤ w¨›w ≤Fw° Fæ bF
ıÙb∏tC•w J¡F° y∫° Fæ $$1-5$$
≈®J¨¡Ã∫SÕ J¡° Δ∫CÃ≈°Ìfi J¡≤ Nf ≈®Ã∫∫°SÕ J¡° Δ∫CÃ≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
ofi Ì°ufi°u* „°∏w°Ãt° Zu‹™> tC<fi∫°u* J¡° ı°u ¿ªwg<fiÿª∫R¡≈°ÃtJ¡ ˚°b Fæ bF t°æfi„ÆÌ Ÿu J¡F°
ŸyÕ - 68] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1503
y∫° Fæ $ ≤°t˚B, t°æfi<bÌg Ô°uy°u* fiu ª°≤ ≈®J¡°≤ J¡° fwÔ°∫° Fæ-b°dÙ J¡° t°æfi, o<∏B∫t°æfi, J¡°‹™>t°æfi
N°æ≤ ŸCTC›wt°æfi $$6,7$$
fitu* ≈®Ã∫uJ¡ J¡° Ôsd fwÔ°wu Fæ* $
b°dÙ J¡° <fi≤°u@ b°dÙ J¡° t°æfi, F™>°wg o<∏B∫°u* J¡° <fiy®F o<∏B∫t°æfi N°æ≤ ªu‹¸>°N°u* J¡° Ã∫°y
J¡°‹™>ŸaIJ¡ t°æfi J¡FÔ°w° Fæ $ oŸ w≤F <b˚°y Ju¡ ≈∫°ÕÔ°uªfi Ÿu ∫Ω<≈ ≈aªt tfi°ut°æfi ˚Ù Ÿa˚b Fæ
wS°<≈ bF J¡°‹™>w°≈Ÿ, t≤d, t¥h~>°Õ N°æ≤ ŸCTC<›w tu* FÙ Ÿa˚b Fæ, N∏∫ <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u J¡°Ô tu* fiFÙ*¡ $
oŸ<ÔÎ t°æfibuW°N°u* fiu ŸJ¡∑ ydfi° NÔy fiFÙ* J¡∑ Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, N°Ãtw[b°fiC˚b tu* ı°u ıÙb∏tC•w
<fi≤∏w≤ Ôy° ≤Fw° Fæ Ÿu ŸCTC›wt°æfi J¡Fwu Fæ* $ b°dÙ J¡° t°æfi N°<Ì wÙfi°u* t°æfi<b„uT°u* tu* J¡°‹™>w°≈Ÿ
<bT∫ (N<@J¨¡w) Fæ N°æ≤ ŸCTC›w t°æfi°b_S° tu* bF ı°u ªwCSÙÕ Nb_S° Fæ bFÙ ıÙb∏tC•w°u* tu* <_S<w
≤©fiub°ÔÙ Fæ ∫°fiÙ bFÙ tC•w@Ù J¡FÔ°wÙ Fæ $$8-10$$
∫Ω<≈ wÙfi°u* t°æfi°u* tu* t°æfiÃb <Ÿ] Fæ wS°<≈ bu t<Ôfi tfi J¡° ı°u » <fiÿª∫ Fæ wÃ_bR¡≈ FÙ Fæ*,
oŸ<ÔÎ bu wÙfi°u* ıÙb Ju¡ f∏@fi Ju¡ <ÔÎ FÙ ŸtSÕ Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫Ω<≈ b°dÙ J¡° t°æfi t°æfi Fæ, ∫F ˚ÔÙ˚°≥<w <Ÿ] F°u ªCJ¡° Fæ wS°<≈ bF t<Ôfitfi°uR¡≈ FÙ Fæ ∫°fiÙ
t<Ôfi tfi J¡° » <fiÿª∫R¡≈ Fæ; oŸ<ÔÎ bF ıÙbf∏@fi Ju¡ <ÔÎ ŸtSÕ Fæ, oŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ∏ÌuF
fiFÙ* Fæ $ Nw# J¡°‹™>w°≈Ÿ ˚Ù ıÙbf∏@fi Ju¡ <ÔÎ FÙ <_Sw FCN° Fæ $$11$$
ÎuŸÙ ≈¿≤<_S<w tu* t<Ôfi tfi Ju¡ » <fiÿª∫R¡≈ t°æfi Ÿu ∫C•w J¡°‹™>w°≈Ÿ Ÿt°<@ tu* <_Sw Jæ¡Ÿu
≤Fw° Fæ ?
˚B, J¡°‹™>t°æfiÙ w°u Ÿt°<@ tu* fÔ≈¥bÕJ¡ tfi°u<fiy®F J¡≤Ju¡ N≈fiu ⁄Ì∫ Ju¡ N∏Ì≤ NFa˚°b Ju¡
NfiCŸ∏@°fi J¡° _≈„Õ fi J¡≤w° FCN° N°æ≤ f°F≤ ˚Ù R¡≈ Îba fi°t ≈®≈aª J¡° _≈„Õ fi J¡≤w° FCN° wS°
NI°fi Ÿu N°b¨W FCÎ N°Ãt° J¡° NbÔ°uJ¡fi fi J¡≤Ju¡ ŸCTC<›wbwg N<bfi°„Ù N°ÃtÂ<‹¸> J¡° N˚°b
fi F°ufiu Ÿu ˚_t Ÿu i>J¡∑ FCoÕ N<Àfi J¡∑ fi°o˘ Ÿ°<st°`≠∫°u<w Ÿu NbÔ°uJ¡fi J¡≤w° FCN° Nb<_Sw
≤Fw° Fæ $ ≤°t˚B, ∫F ı°u wÙfi ≈®J¡°≤ J¡° t°æfi J¡F° y∫° Fæ bF Δ∫CÃS°fi J¡°Ô tu* ≈®_kC¡¿≤w F°u ≤Fu
<ªW J¡° ªÔfi FÙ Fæ Ÿ J¡°Ô tu* bu FÙ ≈¥b°uÕ•w wÙfi°u* t°æfiÙ <_Sw ≤Fwu Fæ* wS° ŸJu¡ ı°fifiub°Ôu
w°u <ªW J¡° f°@ F°u ı°fiu Ÿu bF°≥ ≈≤ <_Sw <fi≤°u@ N°æ≤ Δ∫CÃS°fi°<Ì J¡∑ ÔÙÔ° Ÿu fiFÙ* ™>F≤
šwu $$12,13$$
NSb° ≈¥d°ÕÃt¿_S<w J¡∑ ÔÙÔ° Ÿu ≈¥b°uÕ•w wÙfi°u* t°æfi f∏@fi_bR¡≈ FÙ Fæ*, oŸ<ÔÎ ofiJ¡° Ã∫°y
J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ - oŸ fC<] Ÿu bu ˚Ôu FÙ J®C¡] F°u* ∫° bu ≈¥b°uÕ•w t°æfi <ªÌ°fi∏Ì Ju¡ <bÔ°Ÿ FÙ Fæ*,
oŸ fC<] Ÿu ˚Ôu FÙ J®C¡] fi F°u*; <k¡≤ ˚Ù fitu* ∫F°≥ ≈°Ìu∫w°fC<] w°u Fæ FÙ fiFÙ*; ∫FÙ tu≤u J¡Ffiu
J¡° w°Ã≈∫Õ Fæ - ∫F J¡Fwu Fæ* $
bF°≥ J¡∑ <fi≤°u@ N°æ≤ Δ∫CÃS°fi°<Ì J¡∑ ÔÙÔ° Ÿu ∫° ≈¥d°ÕÃt<_S<w J¡∑ ÔÙÔ° Ÿu wÙfi°u* t°æfi
f∏@fi_bR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ã∫°≠∫ Fæ*, ∫F ı°u tæ*fiu J¡F° Fæ, oŸŸu ˚Ôu FÙ wÃ_bR¡≈ J¡° I°fi
≤©fiub°Ôu Ô°uy J®C¡] F°u* ∫° fi F°u*; Ôu<J¡fi Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, oŸtu* w°u w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ <J¡
ofi wÙfi°u* t°æfi°u* tu* ≈°Ìu∫w°fC<] <fÔJC¡Ô fiFÙ* Fæ $ N°æ≤ ˚B, ∫F ŸCTC›wt°æfi w°u ıÙb∏tC•w°u* Ju¡
1504 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
NfiC˚b≈S tu* <_Sw Fæ $ oŸtu* <_S<w ≤©fiub°Ôu ı∏wC J¡° ≈CfiıÕ∏t fiFÙ* F°uw°, oŸ<ÔÎ ŸJu¡ Zbd
J¡° ∫F ˚¥Td Fæ $ Nw# N°≈ ˚Ù oŸu ŸC<fi∫u $$14,15$$
w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ Ju¡ <Ÿ] F°u ı°fiu ≈≤ oŸJ¡∑ ˚Ù Nfi°∫°Ÿ FÙ <Ÿ<] F°u ı°wÙ Fæ, Nw# ≈¥b°uÕ•w t°æfi
tu* ı°u •Ôu„ F°uw° Fæ ŸJ¡∑ oŸtu* N≈us° fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
oŸ ŸCTC›wt°æfi tu* fi w°u wÙfi w≤F Ju¡ ≈®°d°u* J¡° Ÿa∫tfi (<fi≤°u@) <J¡∫° ı°w° Fæ N°æ≤ fi
Ÿa∫°uıfi $ oŸtu* Ÿ‡≈¥dÕ o<∏B∫Ÿa<b<W∫°≥ fi w°u N≈fiu <bT∫°u* Ju¡ Ô°˚ Ÿu Ã≈∏fi FTÕ Ÿu vÔ<Ÿw
F°uwÙ Fæ* N°æ≤ fi <fi≤°u@ı∏∫ •Ôu„ Ÿu ÀÔ°<fi J¡°u FÙ ≈®°›w F°uwÙ Fæ* $$16$$ oŸ Nb_S° tu* ∫F
NfiuJ¡w° J¡∑ J¡v≈fi° fi w°u <ÃSw F°uwÙ Fæ N°æ≤ fi „°∏w FÙ F°uwÙ Fæ $ (I°fi Ÿu f°<@w <ªW Jæ¡Ÿu
Nb<_Sw ≤Fw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $) <ªW I°fi Ÿu f°<@w F°ufiu Ÿu fi <ªWR¡≈ ≤Fw° Fæ, fi N<ªW
≤Fw° Fæ wS° fi Ÿwg, fi NŸwg N°æ≤ fi N∏∫_bR¡≈ FÙ ≤Fw° Fæ $ <b˚°y J¡≤fiub°Ôu <bJ¡v≈ Ju¡ fi°„
Ÿu <b˚°y„¥∏∫ NwÎb NU∫°Ÿ J¡∑ N≈us° Ÿu ≤<Fw, N≈¿≤<h~>∏fi N°Ãt_bR¡≈ F°ufiu Ÿu N°<Ì N°æ≤
N∏w Ÿu „¥∏∫ ı°u º∫°fi J¡≤ ≤Fu ∫° fi J¡≤ ≤Fu ≈C”T J¡° Nb<_Sw R¡≈ Fæ, bFÙ ŸCTC›wt°æfi J¡F° ı°w°
Fæ $ ŸaŸ°≤R¡≈Ù NfiuJ¡ <b˚®t°u* Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w oŸ N°Ãtw[b J¡°u ∫S°SÕR¡≈ Ÿu ı°fiJ¡≤ Ÿ∏ÌuF≤<Fw
ı°u R¡≈ Nb<_Sw ≤Fw° Fæ bFÙ ŸCTC›wt°æfi Fæ $ NfiuJ¡ w≤F Ju¡ Ÿa<bBq≈°u* J¡° N°Ãt° ı°u <„b Fæ ŸÙŸu
∫F Ÿ°≤° ıywg ≈¿≤≈¥dÕ Fæ, oŸ w≤F Ju¡ I°fi Ÿu ∫C•w ı°u Nfi∏w Nb_S°fi (<_S<w) Fæ bF ŸCTC›w
t°æfi J¡F° ı°w° Fæ $ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıywg <ªÌ°J¡°„ J¡° <bbwÕ F°ufiu Ÿu N°J¡°„R¡≈, t¥<wÕt°fig F°ufiu Ÿu
N°J¡°„_bR¡≈ Ÿu <˚∏fi, N<@‹™>°fiŸW° J¡∑ ŸBq≈ Ÿu ≈®wÙ<w F°ufiu Ÿu N<_wÃb Ÿu ∫C•w wS° J¡<v≈w
F°ufiu Ÿu fi°<_wÃb Ÿu ∫C•w Fæ ∫°fiÙ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıywg N<@‹™>°fiR¡≈ Ÿu Ÿwg N°æ≤ J¡¿v≈w F°ufiu Ÿu
NŸwg Fæ $ ∫°u* f®Ê Ÿu NÔy ıywg J¡∑ ŸW° fiFÙ* Fæ, ∫F <fiÿª∫ J¡≤Ju¡ ı°u ÎJ¡°J¡°≤, <fi<bÕJ¡°≤ <ªW
Nb<_Sw ≤Fw° Fæ bF ŸCTC›w Ju¡ wCv∫ t°æfi J¡F° y∫° Fæ $ ŸbÕ„¥∏∫, N°Ôaffi≤<Fw, „°¿∏w_bR¡≈,
<bI°fit°` wS° ıÙb∏tC•wÌ„° tu* ı°u fi ŸBq≈ N°æ≤ fi NŸBq≈ Nb_S°fi (¿_S<w) Fæ bF Wtt°æfi
J¡F° y∫° Fæ $ <bwwÕR¡≈ NI°fi Ÿu Ã≈∏fi ˚°bN˚°b_bR¡≈ Ì„° wS° Ìu„<b„uT°u* Ÿu ı°u Ÿab<wg
J¡° N<bbwÕ Fæ, Ÿu ≈≤tt°æfi J¡Fwu Fæ* $ f°<@w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NÃ∫∏w NŸwg wS° f°fl°J¡°≤ b¨<W
Ÿu „¥∏∫ <ªW Ÿu ı°u Ÿa<bÌgb¨<W J¡° ˚Ùw≤ Nfi°bwÕfi (N≈¿≤bwÕfi) Fæ Ÿu Ns∫t°æfi J¡Fwu Fæ* $ <ıŸ
Ì„° tu* "fi tæ* F¥≥, fi N∏∫ Fæ, fi tfi Fæ N°æ≤ fi tfiJ¡° <bJ¡v≈ Fæ' - oŸ w≤F Ju¡ w[bI°fi Ÿu f°<@w
<ªW J¡° ı°u Ÿa<bwg Ÿu N<b<h~>∏fi (<fi≤∏w≤-Ôy°w°≤) N≈®<w˚°Ÿ Fæ Ÿu N<wt°æ<fiw° ∫°fiÙ
Wtt°æ < fiw° J¡Fwu Fæ * $ N°æ ≤ oŸ ıywg tu * Nfi°t∫, „ÆÌ°SÕ t °` ∫°fiÙ Ÿb°Õ Ã tJ¡ wS°
ŸW°Ÿ°t°∏∫_bR¡≈ tæ* FÙ F¥≥- oŸ w≤F J¡∑ I°fi <_S<w J¡°u ŸCTC›w t°æfi J¡Fwu Fæ* $ ª¥≥<J¡ ∫F
N°ÃtŸa<bwg Nt° ∫°fiÙ ŸbÕf°@J¡ _b°J¡°≤ ª≤tb¨<W J¡° ˚Ù y®°Ÿ J¡≤ ÔuwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ oŸtu*
N≈fiÙ, Ì¥Ÿ≤u J¡∑ ∫° ˚uÌ J¡∑ J¡v≈fi° FÙ J¡F°≥ ? Nw# Ÿf JC¡~> Δ∫°›w Nfi∏w Ÿ°æTC›w t°æfi FÙ Fæ $
˚B, ≈®f°u@∫C•w oŸ ŸCTC›w t°æfi J¡°u FÙ Nfi∏w F°ufiu Ÿu <fitÕÔ wC∫Õ ≈Ì ∫° wC∫°ÕwÙw ≈Ì ŸtH
ÔÙ<ı∫u $$17-28$$
≈¥bÕ tu* ı°u Ÿ°w ≈®J¡°≤ J¡∑ I°fi ˚¥<tJ¡°Î≥ J¡FÙ ı° ªCJ¡∑ Fæ* fitu* Ÿt°<@ ˚uÌ_bR¡≈ ı°u N<∏wt
ŸyÕ - 69] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1505
wÙfi ˚¥<tJ¡°Î≥ Fæ* bu ı°y®w N°æ≤ _b›fi°b_S° tu* ¿_Sw ˚Ù w[bI°<fi∫°u* J¡°u J®¡t„# FCN° J¡≤wÙ Fæ*,
∫F J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ, Ÿ°æTC›wæJ¡Ÿt°<@, wC≤Ù∫Ÿt°<@ ∫° wC∫°ÕwÙw Ÿt°<@ - ∫u wÙfi°u* FÙ J®¡t„#
ı°y®wg N°æ≤ _b›fi°b_S° tu* <_Sw ˚Ù w[bI°fiÙ J¡°u FCN° J¡≤wÙ Fæ* $ f®Ê˚¥w Fu Ÿ°@°u ZÙ≤°t˚B,
ı°y®Ìb_S° tu* ª°≤°u* N°u≤ ˚ÔÙ˚°≥<w Δ∫bF°≤ J¡≤ ≤F° NSb° Ÿf Δ∫bF°≤°u* J¡°u ~>°un J¡≤ Ju¡ Ÿt°<@
tu* <_Sw F°u ≤F° ÌuF∫C•w ˚Ù ıÙb∏tC•w Ÿ‡≈¥dÕ <fitÕÔ „°<∏wb¨<W Ÿu ∫C•w wC≤Ù∫°b_S° tu* (N)
FÙ <_Sw Îba <bÌuF_bR¡≈ FÙ Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫F <_S<w ŸÙJ¡∑ Fæ ı°u _S¥Ô N°æ≤ N°J¡°≤°u* Ju¡
f°@ Ÿu <fitÕÔ N°J¡°„_bR¡≈ F°uJ¡≤ <_Sw F°u y∫° Fæ NSb° Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫F <_S<w N°≈J¡∑ FÙ
Fæ, •∫°u*<J¡ N°≈ <fitÕÔ N°J¡°„_bR¡≈ Ÿu <_Sw F°u ªCJu¡ Fæ* $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, "—' oÃ∫°<Ì
t°^±¥>•∫°u≈<fiTÌg tu* J¡FÙ y∫Ù ≤Ù<w Ÿu <b≤°¸>g N°<Ì ≈°Ìt°`°N°u* Ju¡ ≈®<bÔ°≈fi π°≤° Ÿ°aŸ°¿≤J¡
b°Ÿfi°N°u* J¡° h~>uÌ J¡≤ N°≈ ÎJ¡ wC≤Ù∫≈ÌR¡≈ F°u ı°o∫u $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* fi N°≈, fi tæ* N°æ≤ fi
J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤Ù b_wC FÙ ŸÃ∫ Fæ $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* Ÿf JC¡~> <bΩt°fi Fæ, ∫F ı°u ≈®<Ÿ<] F°u ªCJ¡∑ Fæ oŸu
fi°±>Ù Ju¡ ˚Ùw≤ NfiC˚¥∫t°fi _b›fi J¡∑ fi°o˘ <tØ∫° ŸtH J¡≤ ıÙb∏tC•w F°uwu FCÎ N°≈ <ªÌ°J¡°„J¡°u„
J¡∑ J¡Ô° tu* ¿_Sw F°u ı°o∫u $$29-31$$
NnŸ™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fiFW≤b°≥ ŸyÕ
yd°u* J¡∑ ”BR¡≈w°, tC•w Ô°uy°u* J¡∑ <_S<w, ∫°uy Ÿu ≈®°d°u* J¡°
<bÔ∫ wS° t≤d Ÿu ≈Cfi# Ã≈<W- ofi ŸfJ¡° bdÕfi $
≈®°›∫ w°a f®ÊFaŸuF°a ”Bw°a ŸbÕ Îb wu $ Ÿt°ıÀtC<bÕ≤uıCÿª ”B°d°tCWta „wtg $$
oŸ ÿÔ°uJ¡ Ÿu Ÿ°æ ”B°u* J¡∑ Wt R¡Bw° J¡FÙ ı° ªCJ¡∑ Fæ $ ŸJu¡ f°Ì Ju¡ ŸyÕ tu* ˚yb°fig N°<Ì
”B J¡∑ N°I° Ÿu wwg-wwg ÌuF°u* tu* ≈®°≤Æ@„uT J¡° ≈˚°uy J¡≤ ≤Fu ”B°u* Ju¡ <bT∫ tu* - w` ˚C•Ãb°
(N) ∫F wC≤Ù∫°b_S° ≈<fiTÌg tu* oŸ ≈®J¡°≤ b<dÕw Fæ # fi°∏w#≈®Ia fi f<F#≈®Ia fi°u˚∫w# ≈®Ia
fi ≈®I°fi|fia fi ≈®Ia fi°≈®Itg $ N‹¸>tΔ∫bF°∫Õty®°fltÔsdt<ª∏Ã∫tΔ∫≈Ìuÿ∫tuJ¡°Ãt≈®Ã∫∫Ÿ°≤a
≈®≈aª°u≈„ta „°∏wa <„btπæwa ªwCS˘ t∏∫∏wu Ÿ N°Ãt° Ÿ <bIu∫# $$ NS°Õwg wC≤Ù∫ Ÿ ≈Ì J¡° fi°t
Fæ ı°u _b›fi°b_S° tu* tfi°u<b≤<ªw <bT∫I°fi Ÿu „¥∏∫ Fæ, ı°y®w Nb_S° tu* o¿∏B∫ı∏∫ <bT∫I°fi„¥∏∫
Fæ, ı°y®wg N°æ≤ _b›fi J¡∑ Ÿ¿∏@ tu* f°u@≤<Fw Fæ, ŸCTC›w°b_S° tu* F°ufiub°Ôu ı°y®wg N°æ≤ _b›fi Ju¡
I°fi°u* Ju¡ |fiÙ˚°b Ÿu „¥∏∫ Fæ, ∫Cy≈wg ŸbÕ <bT∫°u* Ju¡ I°w¨Ãb Ÿu „¥∏∫ Fæ, I°fi°˚°bR¡≈ fiFÙ* Fæ,
I°fiu<∏B∫ J¡° N<bT∫ Fæ, NSÕ<J®¡∫°≤<Fw Fæ, J¡tuÕ<∏B∫ J¡° Ny‡∫ Fæ, NfifiCtu∫ Fæ, N∏w#J¡≤db¨<W
J¡° N<bT∫ Fæ, „ÆÌ„<•w J¡° N<bT∫ Fæ, <ıŸtu* ı°y®Ì°<Ì Nb_S°N°u* tu* ÎJ¡ N°Ãt° FÙ Fæ, oŸ
≈®J¡°≤ J¡° I°fi FÙ ≈®t°d Fæ, ıF°≥ ≈®≈aª J¡° N˚°b <bΩt°fi Fæ, ı°u <b<J®¡∫°≤<Fw Fæ, N°fi∏Ì_bR¡≈
Fæ, ˚uÌ„¥∏∫ Fæ, _b∫a Ÿa¶∫°„¥∏∫ F°uw° FCN° ˚Ù <bÿbwæıŸ≈®°IR¡≈ wÙfi ≈°Ì°u* J¡∑ N≈us° ª°æSu R¡≈
Ÿu „°˜buW°N°u* Ju¡ π°≤° J¡<v≈w Fæ $ "tæ*' oŸ ≈®wÙ<w J¡° <bT∫ bF N°Ãt° tCtCsCıfi°u* J¡°u Ÿ°s°wg
J¡≤fiu ∫°uÀ∫ Fæ $
1506 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<ª≤a ˚°uy°fig ≈®°›∫ ”B≈Ìa ww# $ ydw°t°bŸ∏w_wu _S°_∫<∏w Ÿ≈¿≤h~>Ì°# $$ oÃ∫°<Ì ı°u J¡F° y∫°
Fæ, Ÿtu* •∫° Ÿ°æ ”B°u* J¡∑ t¥<wÕ∫°u* tu* ydÃb S° ∫° ÎJ¡ FÙ ”B J¡∑ t¥<wÕ SÙ ? ∫°u* Ÿ∏ÌuF J¡≤ ≤Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
Fu tC<fifi°∫J¡, N°≈fiu ≈FÔu J¡F° S° <J¡ bu <˚sC Ju¡ ŸaJ¡v≈_bR¡≈ ıÙb¸> N°<Ì Ÿ°æ ”B F°u y∫u, Ÿ°u
fitu* „w”Bw° Jæ¡Ÿu N°oÕ ? ∫°fiÙ bu Ÿ°æ ”B Jæ¡Ÿu FCÎ ? •∫° yd°u* Ju¡ Ÿ°S ≈¿≤ydfi J¡≤fiu Ÿu ∫° fi
yd°u* Ÿu N<w¿≤•w ”B°u* J¡∑ ydfi° J¡≤fiu Ÿu ? ı°u N°≈Ju¡ π°≤° yd J¡Fu y∫u Su •∫° bu FÙ ”B ˚Ù J¡Fu y∫u
Su ∫° fiFÙ* ? ∫F N°≈ „Ù|® tCHŸu J¡<F∫u $$1$$
oŸtu* ≈®St <bJ¡v≈ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ W≤ Ìuwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, <˚sC fiu „w„≤Ù≤R¡≈ Ÿ°æ _b›fi Ìu©u Su, ∏Fu* N°≈fiu tu≤u π°≤°
≈FÔu J¡Fu y∫u wwg-wwg ı∏t°<Ì Ju¡ ≈®_w°b Ÿu ı°fi FÙ <Ô∫° S°; oŸÙ<ÔÎ tæ*fiu fi°tw# <b„uTR¡≈
Ÿu fiFÙ* J¡F° $$2$$
<˚sC Ju¡ _b›fi tu* ı°u ıÙb¸>°<Ì N°J¡°≤ Ìu©u y∫u Su bu FÙ „w yd J¡Fu y∫u Fæ* $ bu FÙ ˚°uy N°æ≤
Îuÿb∫Õ Ju¡ π°≤° ”BwCv∫ F°ufiu wS° ”B Ju¡ Na„_bR¡≈ F°ufiu Ÿu ”B J¡Fu y∫u Fæ* $ ”B J¡∑ Ÿub°
J¡≤fiub°Ôu ≈°TÕÌ yd J¡Fu ı°wu Fæ*, wf bu tC¶∫”B yd Jæ¡Ÿu FCÎ ? •∫°u*<J¡ _b°<t˚°b N°æ≤ ŸubJ¡˚°b-
ofi Ì°ufi°u* J¡° ÎJ¡` ≤Ffi° ŸbÕS° NŸ‡˚b Fæ $ <J*¡wC, ∫F <fi<ÿªw Fæ <J¡ „wwtR¡B Ju¡ tC¶∫ F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d bF w°u yd F°u fiFÙ* ŸJ¡w°, <k¡≤ Ÿ°æ yd FCÎ, ∫F J¡Ffi° ˚Ù ™>ÙJ¡ fiFÙ* ffiw°, ∫<Ì ÎuŸÙ
J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u, w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ°æ ”B F°uwu FCÎ ˚Ù ŸfJu¡ Ÿf ≈¥bÕ<Ÿ] oÕÿb≤J¡°u<¸>˚¥w ”B J¡∑ ≈¿≤ª∫°Õ<b<@ tu* yd FÙ Fæ*, •∫°u*<J¡
fiJ¡∑ J¡tÕk¡Ô_bR¡≈ ˚°uy N°æ≤ Îuÿb∫Õ J¡∑ ≈®°<›w ŸÙJu¡ N@Ùfi Fæ $$3$$
"f°u@<∫Ãb° wC wa <˚sCa ªuwŸ° ªuwfiufi ª' oÃ∫°<Ì Ÿu <˚sC Ju¡ _b›fiJ¨¡w „wwt ”B π°≤° N≈fiu
<ªW Ÿu ªæw∏∫≈®Ì°fi F°ufiu Ÿu <˚sC N°<Ì J¡° ı°u f°u@fi ≈FÔu J¡F° y∫° Fæ ŸJ¡°, N°æ≤ J¡FÙ* Ì¥Ÿ≤Ù
ıyF Ì„Õfi fi F°u ŸJ¡fiu Ÿu, NŸ‡˚°bfi J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
˚ybfig, <˚sC Ju¡ _b›fi≈®J¨¡w ”B fiu ÎJ¡ FÙ ÌÙ≈ Ÿu Ÿ°æ ÌÙ≈ J¡∑ fi°o˘ ÎJ¡ <ªW Ÿu Ÿ°æ <ªW Jæ¡Ÿu J¡≤
<Ì∫u ? $$4$$
NI°<fi∫°u* tu* ŸJ¡° Ì„Õfi fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù tC•w°u* tu* ŸJ¡∑ NŸ‡˚°bfi° J¡≤fi° ∫C•w fiFÙ* Fæ, ∫°u*
©^±>fi J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, I°fiæÿb∫Õ Ÿu N°b≤d„¥∏∫ wS° ∫°uyR¡≈ Îuÿb∫Õ Ÿu
ŸÃ∫ŸaJ¡v≈b°Ôu tF°fiC˚°b ı°u JC¡~> <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu ŸaJ¡v≈ J¡≤wu Fæ* ŸJ¡° b柰 FÙ-ŸaJ¡¿v≈w NSÕ Ju¡
Ô°˚ Ju¡ <ÔÎ ˚¥t°fi∏Ì J¡°u _bÙJ¡°≤ J¡≤fiub°ÔÙ ŸbÕIÃbŸbÕ„<•wÃbfi°tJ¡ t°∫°≈®<w<f<‡fw Ÿa<b<W
Ju¡ fÔ Ÿu-NfiC˚b J¡≤wu Fæ* $$5$$
Ÿb°ÕÃt_bR¡≈w° Ju¡ fÔ Ÿu ˚Ù ∏Fu* ŸbÕ<b@ NS°u˘ J¡∑ <Ÿ<] F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿb°ÕÃt_bR¡≈ N°Ãt° Ju¡ ŸbÕy°tÙ F°ufiu Ÿu <ıŸ b_wC J¡∑ ıF°≥-J¡FÙ* ıæŸu ˚°bfi° J¡∑ ı°wÙ Fæ,
ŸJ¡∑ bFÙ* ≈≤ bæŸu FÙ ıÙb∏tC•ww° fC<] Ÿu NfiC˚b <J¡∫° ı°w° Fæ $$6$$
ŸyÕ - 69] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1507
oŸ w≤F Ju¡ Îuÿb∫Õ Ju¡ ≤Fwu F¿≤, F≤ N°<Ì tfiC‹∫∫°u<fi∫°u* tu* Nbw°≤ wS° ÿt„°fi tu* <fib°Ÿ N°<Ì
J¡° J¡‹¸> •∫°u* J¡≤wu Fæ* ? N≈fiu <ÔÎ ŸbÕÌ° ŸC©J¡∑ FÙ J¡v≈fi° •∫°u* fiFÙa J¡≤wu ? oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu
ZÙ≤°tıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
f®Êfig, ŸbÕ<b@ „<•w∫°u* Ÿu Ÿ‡≈fi F°uwu FCÎ ˚Ù ˚yb°fi „aJ¡≤ıÙ ˚_t„°ÔÙ, J¡≈°Ôt°Ô°˚¥Td
Ÿu ∫C•w, <Ìy‡f≤, ÿt„°fib°ŸÙ wS° tF°J¡°tÙ •∫°u* ffiu FCÎ ≤Fwu Fæ* ? N≈fiu <ÔÎ „C˚Ì°∫J¡ ŸC∏Ì≤
J¡v≈fi° •∫°u* fiFÙ* J¡≤wu ? tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, tFuÿb≤, <Ÿ] wS° ıÙb∏tC•w „≤Ù¿≤∫°u*
Ju¡ <ÔÎ ŸaŸ°≤ tu* <J®¡∫°<bT∫J¡ J¡°uoÕ <fi∫t fiFÙ* ffi° FCN° Fæ ∫°fiÙ „°˜Ù∫, tayÔ°ÃtJ¡ wS° ŸC©˚°uy
k¡Ôb°ÔÙ <J®¡∫°Î≥ FÙ J¡≤fiÙ ª°<FÎ, N∏∫ fiFÙ*, ÎuŸ° J¡°uoÕ <fi∫t fiJu¡ <ÔÎ fiFÙ* ffi° FCN° Fæ, •∫°u*<J¡
bu Ô°uy <b<@b°•∫°u* Ju¡ Ì°Ÿ fiFÙ* Fæ ∫°fiÙ <b<@-<fiTu@b°•∫°u* Ÿu bu ≈≤u Fæ* $ bF <J®¡∫°<bT∫J¡ <fi∫t w°u
NIıfi°u* Ju¡ <ÔÎ FÙ J¡¿v≈w FCN° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ NI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* ≈®<Ÿ] tayÔ_bR¡≈ ı°u
<J®¡∫°Î≥ Fæ*, bu FÙ w[bI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* NÃ∫∏w NtayÔR¡≈ Fæ*, •∫°u*<J¡ N„C˚ J¡t°u˘ Ju¡ N˚°b Ÿu
ÌC#© J¡∑ Ÿ°ty®Ù Ju¡ ≤Fwu ˚Ù ÌC#©Ì°∫J¡ ˚°uy°u* J¡∑ Ã≈<W fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ fiJ¡∑ Â<‹¸> tu* Ÿ˚Ù ≈Ì°SÕ
ŸC©R¡≈ FÙ t°Ô¥t ≈nwu Fæ* $ ≤°y, πuT, Ô°u˚ N°<Ì Fı°≤°u* Ì°uT°u* Ÿu <ªW Ju¡ ©¿^±>w F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d
NI°fiÙ ≈C”T <J®¡∫° Ju¡ <fi∫tfi Ju¡ <ffi° t°Ã_∫∏∫°∫ Ÿu ı∏t≈≤‡≈≤°ı<fiw fi≤J¡ N°<Ì fi°fi°<b@ ÌC#©
≈®°›w J¡≤w° Fæ, ∫F „°˜°u* tu* ≈®<Ÿ] Fæ $ N°æ≤ N°ÃtI°fiÙ ≈C”T w°u <ıwu<∏B∫, I°fiÙ wS° b°Ÿfi°≤<Fw
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d o‹¸>N<fi‹¸> b_wCN°u* tu* J¡˚Ù fiFÙ* ±¥>fw° ∫°fiÙ fi w°u bF J¡˚Ù o¿h~>w b_wCN°u* tu* <fitÀfi
F°uw° Fæ N°æ≤ fi N<fi¿h~>w b_wCN°u* Ÿu <πÀfi F°uw° Fæ $ bu I°fiÙ Ô°uy ŸÌ° J¡°J¡w°ÔÙ∫∏∫°∫ Ÿu NJ¡_t°wg
≈®°ÌC˚¥Õwg FCoÕ <J®¡∫° J¡≤wu N°æ≤ fiFÙ* ˚Ù J¡≤wu Fæ*, •∫°u*<J¡ ofi Ô°uy°u* J¡°u <J¡ŸÙtu* ˚Ù N°y®F fiFÙ* F°uw° $
J¡°J¡w°ÔÙ∫∏∫°∫ Ÿu FÙ ˚yb°fig <b‹dC fiu ≈¥bÕ tu* tfiC‹∫°<Ì ı∏t°u<ªw J¡tÕ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi <J¡∫° $ ÎuŸu FÙ
˚yb°fig „aJ¡≤ N°æ≤ f®Ê° fiu ˚Ù <J¡∫° $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, J¡°uoÕ J¡tÕ fi <fi∏Ω Fæ, fi N<fi∏Ω Fæ N°æ≤ fi
≈°Ìu∫ Fæ $ <J¡ŸÙ J¡tÕ tu* Fu∫w° fiFÙ* Fæ $ ÎuŸ° J¡°uoÕ ˚Ù J¡tÕ fi N°ÃtÙ∫ Fæ N°æ≤ fi ≈≤J¡∑∫, ı°u <Ÿ]
≈C”T°u* J¡° <bT∫ F°u ∫°fiÙ ı°u <Ÿ] tF°Ãt°N°u* J¡°u k≥¡Ÿ°bu $$7-13$$
w°u ˚Ô° fwÔ°o∫u w°u ŸFÙ, ˚yb°fig „aJ¡≤ Ju¡ <ÔÎ ≈®<Ÿ] fiJu¡ ª¿≤` Ju¡ NfiCJ¥¡Ô buT wS° <J®¡∫°
J¡° <fi∫t Jæ¡Ÿu ffi° Fæ NSb° <b‹dC˚yb°fig Ju¡ <ÔÎ FÙ fiJu¡ ª¿≤` Ju¡ NfiCJ¥¡Ô buT N°æ≤ <J®¡∫° J¡°
<fi∫t Jæ¡Ÿu ffi° Fæ ∫° N°≈-ıæŸu tF°fiC˚°b°u* Ju¡ <ÔÎ Wt b®wª∫°Õ J¡° <fi∫t Jæ¡Ÿu ffi° Fæ ? •∫°u*<J¡
J¡°J¡w°ÔÙ∫∏∫°∫ Ÿu fiJ¡° <fit°Õd <fÔJC¡Ô NŸ‡˚b Fæ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤wu Fæa $
˚B ıæŸu Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°<Ì tu* N<Àfi N°<Ì Ju¡ ‹dw° N°<Ì ≈®<Ÿ<] J¡°u ≈®°›w F°u ªCJu¡ Fæ* bæŸu FÙ
˚yb°fig „aJ¡≤ N°<Ì Ju¡ J¡tÕ wS° <πı°<w∫°u* Ju¡ ˚Ù wwg-wwg ı°<w Ju¡ ∫°uÀ∫ J¡t°u˘ Ju¡ <b@°fi »w° J¡°u
≈®°›w F°u ªCJu¡ Fæ* $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ tC¶∫ oÕÿb≤ J¡∑ oh~>° _bR¡≈ Nfi°<Ì <fi∫<w FÙ J¡t°ŭ J¡∑ Δ∫b_S°<≈J¡°
Fæ $ Ôu<J¡fi NI°fiÙ Ô°uy°u* J¡∑ <Ìfiª∫°ÕÎ≥ N<Àfi N°<Ì <J®¡∫°N°u* J¡∑ fi°o˘ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°<Ì tu* N<˚Δ∫•w
F°uwÙ FCoÕ ˚Ù <fi∫w fiFÙ* Fæ $ bu Ÿ¨<‹¸> Ju¡ ≈®°æ» F°ufiu ≈≤ f®°Êd, s<`∫ N°<Ì wwg-wwg bdÕ<b˚°y°u* tu*
ŸaJu¡w Ju¡ b„ Ÿu NÔy-NÔy Îu<FJ¡ N°æ≤ ≈°≤Ô°æ<J¡J¡ ŸC©-ÌC#©°<Ì J¡∑ NfiC˚¥<w_bR¡≈ k¡Ô Ìufiub°ÔÙ
Fæ* $ <ıfitu* JC¡~> w°u „°˜Ù∫ Fæ* N°æ≤ JC¡~> _b°˚°¿bJ¡ Fæ*, ı°u <J¡ ≤°y-πuT N°<Ì Ju¡ J¡°≤d _b∫a ≈®°<d∫°u*
1508 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
π°≤° J¡<v≈w FCoÕ Fæ* $ fŸ, ∫FÙ Ì°ufi°u* tu* <˚∏fiw° Fæ $$14,15$$
oŸ w≤F ≈®ÿfi J¡° Ÿt°@°fi ÌuJ¡≤ ≈®_wCw t°æfi Ju¡ <bT∫ tu* Nb<„‹¸> b•wΔ∫ <Ì©Ô°wu Fæ* $
Fu ≤|¥πF, ≈®<Ÿ] ª°≤ ≈®J¡°≤ Ju¡ t°æfi°u* Ÿu ≈≤u ı°u wC∫Õ t°æfi Fæ, bF <bÌuFtC•w°u* J¡° <bT∫ Fæ N°æ≤ N°≈
Fæ* ŸÌuF, oŸ<ÔÎ N°≈Ÿu bF tæ*fiu fiFÙ* J¡F° $ Nf J¡Fw° F¥≥, ŸC<fi∫u $ ˚B, N°J¡°„ Ÿu ˚Ù NÃ∫∏w _bh~>
<ªÃ_bR¡≈ N°Ãt°J¡°„ Fæ N°æ≤ Ÿ N°Ãt°J¡°„˚°b J¡∑ ≈®°<›w FÙ ≈≤t Zu∫ (t°us) Fæ $ bF Jæ¡Ÿu ≈®°›w
J¡∑ ı°wÙ Fæ, (∫F tæ* fwÔ°w° F¥≥, N°≈) ŸC<fi∫u $$16,17$$
Ÿ°a¶∫ N°æ≤ ∫°uy ŸJ¡∑ ≈®°<›w tu* ≈°∫ Fæ*, ∫F N°yu ªÔJ¡≤ J¡Ffiu J¡∑ N<˚Ô°T° Ÿu tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿ°a¶∫∫°u<y∫°u* J¡° Ôsd fwÔ°wu Fæ* $
˚ÔÙ˚°≥<w I°fi Ju¡ Nbf°u@ N°æ≤ <fiÃ∫ ÎJ¡ Ÿt°¿@ Ÿu ı°u <bbuJ¡<bª°≤≈®∫C•w ≤°ı∫°uy Ju¡ π°≤°
≈®fC] (I°fiÙ) FCÎ Fæ* bu Ÿ°a¶∫∫°uyÙ J¡Fu y∫u Fæ* $$18$$
J¡tÕ∫°u<y∫°u* J¡° Ôsd J¡Fwu Fæ* $
ı°u ≈®°d°<Ì b°∫C Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ ≈¥bÕb<dÕw F™>∫°uy Ÿu Nfi°t∫, N°<Ì-N∏w Ÿu ≤<Fw
≈≤t≈Ì J¡°u ≈®°›w F°u y∫u Fæ* bu ∫°uy∫°uyÙ J¡Fu y∫u Fæ* $ bF „°∏w, NJ¨¡<`t ≈Ì Ì°ufi°u* w≤F Ju¡ ˚Ù
∫°u<y∫°u* Ju¡ <ÔÎ ≈°Ìu∫ Fæ ∫°fiÙ k¡ÔÙ˚¥w w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ≈®°›wΔ∫ Fæ $ JC¡~> Ô°uy Ÿ ≈Ì J¡°u
≤°ı∫°uy π°≤° ≈®°›w F°u ªCJu¡ Fæ* N°æ≤ JC¡~> Ô°uy oŸÙ ÌuF Ÿu F™>∫°uy Ju¡ π°≤° ≈®°›w F°u ªCJu¡ Fæ* $ ˚B,
ı°u Ÿ°a¶∫ N°æ≤ ∫°uy J¡°u ÎJ¡ Ìu©w° Fæ, bFÙ Ìu©w° Fæ ∫°fiÙ ı°u Ÿ°a¶∫ N°æ≤ ∫°uy J¡°u ÎJ¡ ŸtHw°
Fæ b_wCw# bFÙ <bπ°fig Fæ, •∫°u*<J¡ ı°u ÃJ¨¡‹¸> _S°fi Ÿ°a¶∫°u* Ÿu ≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ bFÙ ∫°uy°u* Ÿu
˚Ù ≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ $$19-21$$
<b<˚∏fi R¡≈b°Ôu fi Ì°ufi°u* J¡° ˚Ô° ÎJ¡ k¡Ô Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ, ∫<Ì ÎuŸÙ „aJ¡° F°u, w°u Ÿ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
ıF°≥ ≈®°d N°æ≤ tfi J¡∑ b¨<W <fÔJC¡Ô ≈ÔÆ@ fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ ı°u b°Ÿfi°R¡≈Ù ı°Ô Ÿu ¿fitCÕ•w F°u
y∫Ù Fæ bFÙ <_S<w ≈≤t≈Ì Fæ, w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ≈®°d N°æ≤ tfi ofi Ì°ufi°u* J¡∑ ˚Ù b¨<W∫°u* Ju¡ N°Ã∫<∏wJ¡
<bÔ∫ Ÿu ≈Ô<sw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ˚∫-b°Ÿfi°R¡≈Ù ı°Ô Ÿu ı°u <_S<w ~C>¸>J¡°≤° ≈° ªCJ¡∑ Fæ bFÙ
≈≤t≈Ì Fæ, Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫F N°≈ ı°fi ÔÙ<ı∫u $$22$$
∫<Ì fiJ¡° k¡Ô ÎJ¡ FÙ Fæ, w°u ˚°w J¡∑ <Ÿ<] tu* N°y N°æ≤ ıÔ Ju¡ ŸtChª∫ Ju¡ ŸÂ„ Ÿ°a¶∫ N°æ≤
∫°uy J¡° ŸtChª∫ t°fifi° FÙ ∫C•w Fæ, <bJ¡v≈ t°fifi° ∫C•w fiFÙ* Fæ; ∫<Ì ÎuŸÙ J¡°uoÕ N°„aJ¡° J¡≤u, w°u
Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
f°F≤ J¡∑ o<∏B∫°≥, N∏w#J¡≤d N°æ≤ ≈®°d N°<Ì J¡∑ ªu‹¸>°Î≥ FÙ ŸaŸ°≤ Fæ, ŸJ¡° b°Ÿfi°≈Caı_bR¡≈
tfi FÙ J¡°≤d J¡F° y∫° Fæ $ bF tfi Ÿ°a¶∫ ∫° ∫°uy Ì°ufi°u* tu* <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ÿu <bÔÙfi F°uJ¡≤ w[bI°fiR¡≈ Ÿu
≈¿≤dw F°u J¡≤Ju¡ o¿∏B∫ N°æ≤ ≈®°d Ì°ufi°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* tu* NJ¡°≤d ffi ı°w° Fæ $ oŸ w≤F ÎJ¡-ÎJ¡ Ÿu
Ì°ufi°u* Ju¡ k¡Ô J¡∑ <Ÿ<] F°u ı°wÙ Fæ; Nw# Ÿ°a¶∫ N°æ≤ ∫°uy-ofi Ì°ufi°u* J¡° ŸtChª∫ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC
<bJ¡v≈ FÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$23$$
ÌuF tu* NF∏w°Ì„Õfi≈¥bÕJ¡ FÙ Ÿf ŸaŸ¨<w∫°≥ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ* N°æ≤ NF∏w°Ì„Õfi tu* tfi J¡°≤d Fæ $
ŸyÕ - 69] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1509
tfi J¡∑ „°<∏w F°u ı°fiu≈≤ Ÿf w≤F J¡∑ ŸaŸ¨<w∫°u* J¡∑ „°<∏w F°u ı°wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
tfi ÌuF J¡°u Ÿ w≤F Ìu©w° Fæ <ıŸ w≤F f°ÔJ¡ buw°Ô J¡°u $ _b°Ãt° J¡°u <bfi‹¸> J¡≤Ju¡ w°u tfi
<k¡≤ Ÿu fiFÙ* Ìu©w° $$24$$
wf N°ÃtÌ„Õfi Ÿu tfi J¡° fi°„ Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ, ∫<Ì ÎuŸÙ J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u w°u oŸ ≈≤ "N°Ãt° Ju¡
NÌ„Õfi Ÿu ı∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d' ∫F J¡Fwu Fæ* $
N°ÃtÌ„Õfi Ju¡ N˚°b Ÿu NŸBq≈ FÙ tfi <tØ∫° FÙ <Ìw F°uw° Fæ $ _b›fi tu* N≈fiu t≤d Ju¡ ŸÂ„
<Ì©°oÕ Ìuw° ˚Ù ∫F <bΩt°fi fiFÙ* Fæ $$25$$
I°fi Ÿu tfi J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ ŸJu¡ J¡°∫Õ NF∏w°, ttw° N°<Ì f∏@fi Ÿu ÔuJ¡≤ t°us≈∫Õ∏w Ÿf
J¡v≈fi°Î≥ f°<@w F°u ı°wÙ Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫F ŸaŸ°≤ tfi Ÿu Ã≈∏fi FCN° Fæ $ I°fi Ÿu tfi J¡° fi°„ F°u ı°fiu≈≤ ŸJu¡ J¡°∫Õ ttw°, NF∏w°,
ŸaŸ¨<w, ≈Ìuÿ∫, ≈Ìu„°<Ì, f∏@ N°æ≤ t°us J¡F°≥ <J¡ŸŸu Ã≈∏fi F°u ŸJ¡wu Fæ* $$26$$
Nf Wt, tº∫t N°æ≤ N@t N<@J¡°¿≤∫°u* Ju¡ ˚uÌ Ÿu wÙfi t°us Ju¡ Ÿ°@fi Fæ*, ∫F „°˜°S°u˘ Ju¡
w°Ã≈∫ÕŸay®F π°≤° <Ì©Ô°wu Fæ* $
ÎJ¡ w[b J¡° (≈≤f®Ê J¡°) Âi> NU∫°Ÿ, ≈®°d°u* J¡° <bÔ∫ wS° tfi J¡° <b<fiy®F - ∫FÙ t°us„ÆÌ
Ju¡ NSÕ J¡° Ÿay®F Fæ ∫°fiÙ ∫u FÙ wÙfi t°us Ju¡ Ÿ°@fi Fæ*, ∫F Ÿf „°˜°u* J¡° <fiª°un Fæ $$27$$
ofi wÙfi°u* tu* tº∫t Ju¡ «¡≈≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ N°su≈ J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu tCfiu, ∫<Ì t°us J¡° J¡°≤d ≈®°d J¡° fi°„ FÙ Fæ wf w°u tæ* ŸtHw° F¥≥ <J¡
t≤u FCÎ Ÿ˚Ù ≈®°dÙ tC•w F°u ı°wu Fæ* $$28$$
•w wÙfi°u* ˚Ù ≈°∫ tfi Ju¡ <bfi°„ π°≤° FÙ t°us Ju¡ J¡°≤d F°uwu Fæ*, t≤d tu* tfi°ufi°„ ∫°
≈®°dfi°„ fiFÙ* F°uw°, <J¡∏wC bF°≥ ≈≤ t¥h~>°ÕJ¡°Ô tu*, <bÔÙfi Ÿæ∏@b J¡∑ fi°o˘, N<bΩ° tu* b°Ÿfi°R¡≈
Ÿu fiJ¡∑ <_S<w ≤FwÙ Fæ N°æ≤ ÃJ®¡tdJ¡°Ô tu* <k¡≤ fiJ¡° N°<b˚°Õb F°u ı°w° Fæ $ Îba "Ÿ<bI°fi°u
˚b<w Ÿ<bI°fitub°∏bbJ®¡°t<w' oŸ ZC<w Ÿu wS° w¨dıÔ°∫CJ¡° J¡° ‹¸>°∏w F°ufiu Ÿu <bÔÙfi ≈®°d
ªsC N°<Ì π°≤°u* Ÿu <fiJ¡Ô fiFÙ* ŸJ¡wu $ ∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ _S¥Ô ÌuFR¡≈ N°Z∫ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
f°F≤ tu* <fiJ¡Ôu FCÎ ≈®°d°u* J¡° <bÔ∫ F°u ı°∫uy° w°u ∫F ∫C•w fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ f°fl°J¡°„ tu* Ÿ°S-
Ÿ°S <fiJ¡ÔÙ FCoÕ ˚¥wt°`°N°u* Ÿu w°ÃJ¡°<ÔJ¡ Δ∫bF°≤∫°uÀ∫ ÌuF J¡∑ J¡v≈fi° F°u ŸJ¡wÙ Fæ, oŸ N°„∫
Ÿu b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, ofi wÙfi°u* ≈°∫°u* tu* tfi°u<bfi°„ FÙ tC¶∫ Ÿ°º∫ Fæ $ tfi°u<bfi°„
<ıwfi° FÙ „Ù|® F°uy° wfi° FÙ „Ù|® J¡v∫°d F°uy°, ∫F N°≈ ı°fi ÔÙ<ı∫u $ ≈®°d ıf |≤-|≤ N°<Ì
„ÆÌ°u* Ÿu „¥∏∫ oŸ „≤Ù≤ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤wu Fæ* wf b°Ÿfi° Îba J¡tÕ Ÿu F°ufiub°Ôu ˚°bÙ ÌuF_bR¡≈ J¡° NfiC˚b
J¡≤ f°fl°J¡°„ tu* ŸÙ ÌuF Ju¡ Ã≈°Ìfi tu* ŸtSÕ ˚¥wt°`°N°u* Ÿu bu Ÿ‡f∏@ J¡≤wu Fæ* () $$29,30$$
() oŸ <bT∫ tu* ZC<w ≈®t°d ˚Ù Fæ - "Ÿ<bI°fi°u ˚b<w Ÿ<bI°fitub°∏bbJ®¡°t<w' "wÌg∫S°
≈u„_J¡°≤Ù ≈u„Ÿ°u t°`°tC≈°Ì°∫°∏∫∏fibw≤a J¡v∫°dw≤a R¡≈a wfiCwu Îbtub°∫t°ÃtuÌa „≤Ù≤a <fiFÃ∫°<bΩ°a
yt<∫Ãb°∏∫∏fibw≤a J¡v∫°dw≤a R¡≈a JC¡”wu'
1510 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
wf bu ˚¥wt°`°Î≥ f°F≤ Ju¡ N∏∫ıÙb°u* Ju¡ ≈®°d°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡f] •∫°u* fiFÙ* F°uwÙ* ? oŸ „aJ¡° ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
wwg-wwg ıÙbb°Ÿfi°t°`_bR¡≈ bu ˚¥wt°`°Î≥ Fæ* $ Nw# •w b°Ÿfi°b°Ôu tfi°u<b<„‹¸> ≈®°d°u* Ÿu
FÙ bu Ÿ‡f] F°uwÙ Fæ*, Ì¥Ÿ≤°u* Ÿu fiFÙ*, Nw# •w „aJ¡° J¡° ≈®J¨¡w tu* JC¡~> ˚Ù NbŸ≤ fiFÙ* Fæ $ Ì¥Ÿ≤u
„≤Ù≤ tu* ı°u ≈®°d Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, bu ≈¥bÕ „≤Ù≤ J¡∑ b°Ÿfi°N°u* Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ FÙ Ã≈∏fi F°uwu Fæ* $
N°æ≤ ≈¥bÕ ÌuF J¡° ı°u ≈¿≤Ã∫°y J¡≤wu Fæ*, bu ˚Ù ˚°bÙ ÌuF J¡∑ b°Ÿfi°N°u* Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ FÙ ≈¿≤Ã∫°y
J¡≤wu Fæ* $ ÌuF°∏w≤ tu* ŸJu¡ ⁄Ì∫°J¡°„ N°æ≤ ŸJu¡ N∏wyÕw b°∫CN°u* Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ <ÿÔ‹¸> F°uwu Fæ*,
<ıŸ ≈®J¡°≤ ≈C‹≈°u* J¡∑ y∏@ <wÔ tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ wuÔ Ju¡ Ÿ°S <ÿÔ‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $ oŸÙ ≈®J¡°≤
∫∏`<fi‹≈Ù±>fi ÌC#© J¡∑ fi°o˘ Ju¡bÔ ÌC#© FÙ Fæ $$31,32$$
oŸ<ÔÎ Ju¡bÔ t≤d Ÿu fi tfi°ufi°„ F°uw° Fæ NSb° fi ≈®°dfi°„ FÙ F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®J¡°≤ ŸtCB tu* ±¥>f° FCN° ıÔ∫C•w |¸> ıfi°u* π°≤° fi Ìu©° y∫° ˚Ù fi‹¸> fiFÙ* F°uw°, ŸÙ
≈®J¡°≤ b°Ÿfi°∫C•w tfi J¡˚Ù ˚Ù fi‹¸> fiFÙ* F°uw° $ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ¥∫Õ <J¡≤d°u* Ju¡ <ffi° fiFÙ* ≤Fw°, ŸÙ
≈®J¡°≤ ≈®°d tfi Ju¡ <ffi° J¡˚Ù Ã≈∏fi fiFÙ* F°uwu $ I°fi Ju¡ <ffi° Ÿ ≈®J¡°≤ tfi ≈®°d°u* J¡°u J¡˚Ù fiFÙ*
~>°unw°, <ıŸ ≈®J¡°≤ <w<W≤ ≈sÙ w¨d Ju¡ <ffi° ≈FÔu w¨d Ju¡ Nay J¡°u fiFÙ* ~>°unw° $ w[bI°fi Ÿu
Nb°ŸfiÙ˚°bR¡≈ (b°Ÿfi°≤<Fw F°u ı°fi°R¡≈) N≈fiu fi°„ J¡°u tfi ≈®°›w J¡≤w° Fæ N°æ≤ ≈®°d Ÿu _≈∏Ì
J¡°u ≈®°›w fiFÙ* J¡≤w° $ ≈¿≤„uT tu* „°<∏w FÙ Nb<„‹¸> ≤FwÙ Fæ $$33-35$$
I°fi Ÿu b°Ÿfi° J¡° fi°„ Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ, oŸ „aJ¡° ≈≤ ŸJu¡ FuwC˚¥w πæw Ju¡ f°@ Ÿu, ∫F W≤ Ìuwu Fæ* $
I°fi Ÿu Ÿ˚Ù ≈Ì°S°u˘ tu* NŸÃ∫Ãb ˚ÔÙ˚°≥<w ≈FÔu <Ÿ] F°u ı°w° Fæ N°æ≤ wÌfi∏w≤ Fu ˚B, b°Ÿfi°
Ju¡ <bfi°„ Ÿu ≈®°d N°æ≤ <ªW J¡° <bfi°„ F°u ı°w° Fæ $ Nfi∏w≤ ≈®„°∏w tfi <k¡≤ ÌuFR¡≈w° fiFÙ* Ìu©w°,
N≈fiu (tfi Ju¡) <bfi°„ Ÿu FÙ ≈¥dÕ ≈Ì ≈®°›w F°u ı°w° Fæ, Nw# tC<fiyd b°Ÿfi° J¡°u FÙ tfi ı°fiwu Fæ* $
∫w# <ªW J¡° _bR¡≈ Ju¡bÔ b°Ÿfi° FÙ Fæ, Nw# (w[bI°fi Ÿu) <ªW J¡° f°@ F°u ı°fiu ≈≤ Wt <_S<w
≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ $ w[bI°fi ˚Ù b°Ÿfi° Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S Ÿ˚Ù ≈Ì°S°u˘ J¡° f°@ J¡≤wu N°Ãtw[bR¡≈ ffi
ı°w° Fæ N°æ≤ N°Ãtw[b ˚Ù N<bªÔ I°fiR¡≈ FÙ Fæ, ∫F NfiC˚bÙ <bπ°fi°u* J¡° tw Fæ $ Fu ≤°t˚B, ofi
Ÿf f°w°u* Ÿu <fiª°un ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ ≤≠ıC tu* Ÿ≈Õ˚®t Ju¡ ŸÂ„ <tØ∫°R¡≈ oŸ ŸaŸ°≤ J¡° _b∫a FÙ
<bbuJ¡I°fit°` Ÿu Nh~>Ù w≤F <bfi°„ F°u ı°w° Fæ $$36-39$$
Nf ≈®_wCw <bT∫ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤wu Fæ* $
˚B, Zbd N°<Ì Ÿu Nπ∫ w[b J¡° NU∫°Ÿ, ≈®°d<fi≤°u@ N°æ≤ tfi°u<bfi°„ - ∫u ı°u wÙfi ≈°∫ Fæ*,
ofitu* Ÿu <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡∑ FÙ <Ÿ<] F°u ı°fiu ≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u <Ÿ] F°u ı°wu Fæ* $ w°Ô Ju¡ ≈W°u* Ÿu <fi<tÕw ≈a©u
J¡° _≈∏Ì ıf „°∏w F°u ı°w° Fæ, wf N≈fiu-N°≈ ıæŸu ≈bfi „°∏w F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ıf ≈®°dR¡≈
b°∫C J¡° _≈∏Ìfi „°∏w F°u ı°w° Fæ, wf tfi ˚Ù N≈fiu-N°≈ „°∏w F°u ı°w° Fæ $$40,41$$
ÌuF Ju¡ N<_wÃb tu* ıf ≈®°d J¡° ÃJ®¡td F°u wf N°≈J¡° ∫F J®¡t ˚Ôu FÙ ≤Fu ≈≤∏wC „°≈, ~>uÌfi
N°<Ì Ÿu ıf ÌuF J¡° N<_wÃb FÙ fi F°u wf J¡°æfi-Ÿ° J®¡t t°fi° ı°∫uy° ?
„≤Ù≤ J¡° <bÔ∫ F°u ı°fiu ≈≤ f°fl°J¡°„ tu* Nb<_Sw b°∫C tu* <tÔ ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ≈®°d
ŸyÕ - 69] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1511
f°fl°J¡°„_S b°∫CR¡≈ F°u ı°wu Fæ* N°æ≤ bF°≥ ≈≤ (f°fl°J¡°„ tu*) b°Ÿfi°fiCŸ°≤ FÙ ofi Ÿf ≈Ì°S°u˘
J¡°u Ìu©wu Fæ* $ f°fl°J¡°„ tu* ÌuF„¥∏∫ ≈®°d tfiŸu ∫C•w F°uJ¡≤ J¡tÕı<fiwb°Ÿfi°R¡≈ <ıŸ w≤F Ju¡
≈„C-≈sÙ, tfiC‹∫ N°<Ì „≤Ù≤°u* J¡°u Ìu©wu Fæ*, ŸÙ w≤F Ju¡ Δ∫bF°≤°u* J¡° ˚Ù NfiC˚b J¡≤wu Fæ* $ ıæŸu
b°∫C J¡° ªÔfi R¡J¡ ı°fiu ≈≤ y∏@ ”J¡ ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ tfi J¡° ªÔfi ”J¡ ı°fiu ≈≤ ≈®°d-b°∫CN°u*
J¡° ªÔfi ˚Ù ”J¡ ı°w° Fæ $ Fu ≤°t˚B, Ÿf ≈®°<d∫°u* Ju¡ ≈®°d N°æ≤ <ªW Ì°ufi°u* Ÿ ≈®J¡°≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u
Ÿu <fi≤∏w≤ <tÔu-ıCÔu ≤Fwu Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ N°J®¡°∏w JC¡ŸCtŸCy∏@b°Ôu <wÔ N°æ≤ wuÔ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu
<fi≤∏w≤ <tÔu-ıCÔu ≤Fwu Fæ* $ tfi J¡° ı°u ªÔfi Fæ, bFÙ ≈®°d Fæ N°æ≤ ≈®°d J¡° ı°u ªÔfi Fæ, bFÙ
tfi Fæ, •∫°u*<J¡ ≤S N°æ≤ Ÿ°≤<S J¡∑ fi°o˘ bu Ì°ufi°u* ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ _≈∏Ìfi J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $ N°@°≤
N°æ≤ N°@u∫ Ju¡ ŸÂ„ NS°Õwg N<Àfi N°æ≤ ‹dw° Ju¡ ŸÂ„ Ì°ufi°u* tu* Ÿu <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu
≈≤ tfi N°æ≤ ≈®°d Ì°ufi°u* <bfi‹¸> F°u ı°wu Fæ* N°æ≤ N≈fiu <bfi°„ Ju¡ π°≤° bu Ì°ufi°u* ÎJ¡ tF°fig t°usfi°tJ¡
J¡°∫Õ Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤ Ìuwu Fæ* $ Nπ∫ f®Êw[b Ju¡ |fiÙ˚¥w (») NU∫°Ÿ Ÿu b°Ÿfi°„¥∏∫ FCN° tfi
≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu <„<SÔ F°u ı°w° Fæ N°æ≤ oŸŸu ≈®°d ˚Ù <„SÔ F°u ı°w° Fæ, •∫°u*<J¡ ≈®°d J¡° _b˚°b
tfi Ju¡ Ÿ°S <tÔ ı°fi° FÙ Fæ $ ≤°t˚B, ı°u NŸÙt N°Ãtw[b Fæ ŸJ¡° <bª°≤J¡≤ ≈FÔu N°≈ tfi
J¡°u wBq≈ ffi° ±>°<Ô∫u, <k¡≤ w°u Ÿ N°Ãtw[b tu* tfi Ju¡ Ô∫ Ÿu bF N°ÃtR¡≈w° FÙ <_S≤ F°u ı°wÙ
Fæ $ NI°fi N°æ≤ NI°fif°@J¡ f®Ê°J¡°≤b¨<W-ofi Ì°ufi°u* J¡∑ ˚Ù <fib¨<W F°u ı°fiu ≈≤ ı°u NÃ∫∏w
J¡v∫°dR¡≈ <ª∏t°` Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ, Ÿ <ª∏t°`_bR¡≈ Nb„uT f®Ê tu* N°≈ ≈®°d@°≤d
π°≤° <_S≤ F°u ı°oÎ $$42-50$$
<J¡wfiu J¡°Ô wJ¡ ÎJ¡w[b tu* ˚°bfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
˚B, ÎJ¡ ŸC» N°Ãtw[b tu* wf wJ¡ wÌ°J¡°≤b¨<W@°≤° J¡≤fiÙ ª°<FÎ ıf wJ¡ <J¡ bF b¨<W@°≤°
NU∫°Ÿı<fiw N<∏wt Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu ≈¥bÕ N˚°bR¡≈ fi ffi ı°∫ $ <fiy®Fb¨<W Ÿu ∫C•w ≈C”T°u* J¡°
<ªW, N°F°≤s∫ Ÿu „≤Ù≤s∫ J¡∑ fi°o˘, _b∫a FÙ ≈®°d°u* Ju¡ Ÿ°S <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ≈≤tw[b
Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ $$51,52$$
∫t, <fi∫t, N°Ÿfi, ≈®°d°∫°t N°æ≤ ≈®Ã∫°F°≤ ofi ∫°uy Ju¡ ≈°≥ª Nay°u* Ÿu ≈FÔu tfi Ju¡ f°fl°J¡°≤
J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu ≈≤, Nfi∏w≤ @°≤d°, º∫°fi N°æ≤ Ÿt°<@ - ofi wÙfi°u* Ÿu f®ÊæJ¡°y®w° J¡∑ ≈®°<›w
π°≤° <fi<bÕJ¡v≈¡Ÿt°<@ Ju¡ ≈¿≤≈°J¡ Ÿu f®ÊR¡≈w° J¡∑ <Ÿ<] F°u ı°wÙ Fæ $
<ªW <ıŸ <J¡ŸÙ b_wC tu* ≤t ı°w° Fæ, wBq≈ FÙ bF „Ù|® ffi ı°w° Fæ, Nw# ÌÙ|ÕJ¡°Ô wJ¡
N°Ãtw[b Ju¡ NU∫°Ÿ_b˚°b Ÿu bF Ÿt_w <b„uT°u* Ÿu „°∏w F°uJ¡≤ <fi<bÕ„uT f®ÊR¡≈ FÙ F°u ı°w°
Fæ $ ı°u J¡˚Ù ŸCfi° fiFÙ* y∫° Fæ, ı°u J¡˚Ù t°fi° fiFÙ* y∫° Fæ, Ÿtu* º∫°fi, @°≤d°, N°<Ì Ÿu NU∫°Ÿ
fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ Zbd N°æ≤ tfifi Ÿu ≈FÔu "Ÿt_w πæw≈®≈aª N<bΩ°R¡≈ FÙ Fæ, ∫F ŸbÕS°
NŸwg Fæ, w[bI°fi Ÿu FÙ N°Ãtw[b J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ', oŸJ¡° wf wJ¡ ≈¿≤I°fi J¡≤u ıf wJ¡ <J¡
≈®t°d≈®tu∫ Ju¡ NŸ‡˚°bfi°<Ì Ì°uT <fi≤_w fi F°u ı°∫ $ Nfi∏w≤ º∫°fi, @°≤d N°<Ì Ÿu I°fi°U∫°Ÿ
J¡≤fi° ª°<FÎ $ <ªW Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù t¨yw¨‹d° Ÿ ≈®J¡°≤ <bÔÙfi F°u ı°wÙ
Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ „≤wg-J¡°Ô tu* tu|t^±>Ô Ju¡ <„<SÔ F°u ı°fiu ≈≤ tu| t^±>Ô Ÿu N°yw w∏t∫ JC¡F≤°
1512 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<bÔÙfi F°u ı°w° Fæ $ Fu ≤°tıÙ, Ju¡bÔ <ªW w°u N<bΩ°R¡≈ Fæ, oŸ<ÔÎ f®Ê°J¡°≤ Ÿu ≈¿≤dw <ªW
Ÿu FÙ ŸJ¡° <bfi°„ J¡∑<ı∫u $ <ªW Ju¡ s∫ J¡° NŸÔÙ _bR¡≈ <ªW°<@‹™>°fi N°Ãt° FÙ Fæ, „¥∏∫w°
fiFÙ*; oŸ<ÔÎ <ªW J¡° N˚°b ≈≤t ≈C”T°SÕ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ∫<Ì ≈≤t≈Ì tu* <ªW tCF¥wÕt°` ˚Ù
<bZ°∏w F°u ı°∫, wf w°u bF f®ÊR¡≈ tu* FÙ ≈¿≤dw F°u y∫°, ∫F N°≈ ı°fi ÔÙ<ıÎ $ Nº∫_w
≈Ì°SÕ J¡° N<@‹™>°fi Ÿu ≈¨SJg¡ _bR¡≈ fiFÙ* F°uw°, oŸ<ÔÎ f®ÊR¡≈ N<@‹™>°fi tu* FÙ <fi≤<w„∫
_b≈®J¡°„ N°æ≤ N°fi∏Ì J¡° NfiC˚b J¡≤ ≤F° bF J¡˚Ù ˚Ù Δ∫CÃS°fi fiFÙ* ª°Fw° (c) $$53-57$$
∫FÙ ≈®_wCw Ÿ°a¶∫ N°æ≤ ∫°uy J¡° N<˚∏fi k¡Ô Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°t˚B, ∫<Ì N°≈J¡° <ªW Ÿ°a¶∫°u≈°∫ Ÿu ∫° ∫°uy°u≈°∫ Ÿu sdt°` ˚Ù ≈≤t≈Ì tu* <bZ°∏w F°u
ªCJ¡° Fæ w°u bF Ÿ[bR¡≈ ffi y∫° Fæ; <k¡≤ bF oŸ ŸaŸ°≤ tu* N°fiub°Ô° fiFÙ* Fæ $$58$$
Nf tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ _b∫a FÙ Ÿ[b„ÆÌ J¡° <fibÕªfi J¡≤wu Fæ* $
<ıŸtu* Ÿu N<bΩ° yÔ ªCJ¡∑ Fæ, ÎuŸ° <b„C] <ªW Ÿ[b„ÆÌ Ÿu J¡F° ı°w° Fæ $ <ıŸtu* ŸaŸ°≤fÙı
b°Ÿfi° ÌÀ@ F°u y∫Ù Fæ bF <ªW <k¡≤ J¡˚Ù ˚Ù f®ÊR¡≈w° Ÿu <bh~>uÌ fiFÙa J¡≤w° $$59$$
Ÿ°a¶∫∫°uy π°≤° N°ÃtÌ„Õfi tu* wÃ≈≤ tfiC‹∫ <b≤Ôu FÙ Fæ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
J¡°uoÕ ÎJ¡-N°@ FÙ-<ıŸJ¡∑ N<bΩ° <fib¨W F°u ªCJ¡∑ Fæ, ı°u Ÿ[b˚°b tu* Nb<_Sw Fæ, ı°u
b°Ÿfi°≤<Fw F°u ªCJ¡° Fæ-≈≤tw[b J¡°u, ı°u NI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* „¥∏∫°u≈t N°æ≤ I°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸>
tu* () ≠∫°u<w#_bR¡≈ Fæ, Ìu©w° Fæ N°æ≤ wÃJ¡°Ô tC•w F°u ı°w° Fæ $$60$$
•w°SÕ J¡° FÙ NfiCb°Ì≈¥bÕJ¡ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ˚°À∫b°fig, ≈¥b°uÕ•w wÙfi°u* ≈°∫°u* Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu ı°y®wg, _b›fi wS° ŸCTC<›wR¡≈ ˚®°<∏w N°æ≤
w≠ı<fiw N∏∫-N∏∫ Ì„Õfi°u* Ÿu ≤<Fw wS° N<bΩ° Ju¡ <bfi°„ Ÿu ÌÀ@b˜ Ju¡ ŸÂ„ ≈®<w˚°Ÿt°`R¡≈
Ÿu _b∫a Nb<„‹¸> tfi ıÙb∏tC•w°b_S° tu* "Ÿ[b' J¡F° ı°w° Fæ $ bF b°Ÿfi°R¡≈ fÙı„<•w Ju¡ <bfi‹¸>
F°u ı°fiu Ÿu ≤°y-πuT, N<˚t°fi N°<Ì J¡Ô°N°u* Ÿu t<Ôfi ŸaŸ°≤≈Ì J¡°u Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®°›w fiFÙ* F°uw°,
<ıŸ ≈®J¡°≤ ≈°≤Ÿt<d Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu ŸCbdÕR¡≈w° J¡°u ≈®°›w FCN° w°t® <k¡≤ J¡ÔaJ¡R¡≈ J¡Ô° Ÿu t<Ôfi
w°t®R¡≈w° J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $$61$$
fiFW≤b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
(c) oŸ <bT∫ tu* <„b@t°uÕW≤ tu* J¡F° Fæ # I°fi°t¨w≤Ÿ°u ∫ufi ŸJ¨¡Ì°_b°<Ìw°u ˚buwg $ <bF°∫
ŸbÕJ¡°∫°Õ<d tfi_w`æb @°b<w $$ (<ıŸ tfi fiu ÎJ¡ f°≤ ˚Ù I°fiR¡≈Ù Nt¨w≤Ÿ J¡° ≈°fi J¡≤ <Ô∫°
Fæ bF tfi Ÿf J¡°∫Õ ~>°unJ¡≤ bFÙ* ≈≤ Ì°ænw° Fæ $)
() ı°u ≈C”T NI°fiÙ Fæ*, bu ˚®t N°<Ì NfiuJ¡ Ì°uT°u* Ÿu Ì¥<Tw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <bΩt°fi b_wC J¡°u
˚Ù NŸ‡˚°bfi°, <b≈≤Ùw ˚°bfi° N°<Ìb„ N<bΩt°fi Îba „¥∏∫°u≈t FÙ ŸtHwu Fæ*, Ÿtu* w<fiJ¡ ˚Ù
N°_S° fiFÙ* J¡≤wu N°æ≤ ı°u ≈C”T@C≤Ùd ≈®<d≈°w, ≈¿≤≈®ÿfi N°<Ì Ÿu <b<@bwg yC”ŸtÙ≈ tu* ı°J¡≤
NI°fi<fib¨[∫SÕ ≈®∫Ãfi J¡≤wu Fæ*; bu Ì∫°ÔC yC” π°≤° ≈<Ì‹¸> t°yÕ Ÿu Zbd, tfifi N°<Ì π°≤°
NŸ‡˚°bfi° N°<Ì Ÿt_w Ì°uT°u* J¡°u Ì¥≤ J¡≤ NI°fiJ¡°Ô tu* ≈®wÙ∫t°fi N<bΩt°fi b_wC J¡°u ˚Ù
I°fiJ¡°Ô tu* <bΩt°fi Îba ≠∫°u<w#_bR¡≈ ŸtHwu Fæ* $ ofi <π<b@ ≈C”T°u* J¡∑ Â<‹¸>∫°u* J¡° NbÔ‡ffiJ¡≤
ÎJ¡ FÙ b_wC J¡°u „¥∏∫°u≈t N°æ≤ ≠∫°u<w#_bR¡≈ J¡F° y∫° Fæ $
ŸyÕ - 70] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1513

ŸW≤b°≥ ŸyÕ
ªæw∏∫°Ãt° J¡∑ „C<] Ju¡ <ÔÎ NI°fiı<fiw ˚®°<∏w≈≤‡≈≤° tu* <J¡ŸÙ ÎJ¡ buw°Ô N°æ≤ ≤°ı° J¡° Ÿab°ÌJ¡Sfi $
"<ªWu „°∏wu „°‡∫wÙ∫a ŸaŸ°≤t¨yw¨<‹dJ¡°' oŸŸu ŸaŸ°≤R¡≈Ù t¨yw¨‹d° J¡∑ „°<∏w tu* ı°u <ªW
„°<∏wR¡≈ ≈°∫ fwÔ°∫° y∫° Fæ Ÿ <ªW„°<∏w tu* I°fi Ju¡ N°<b˚°ÕbwJ¡ <J¡∫° y∫° <bª°≤
FÙ FuwC Fæ $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, w[b<bª°≤ Ÿu ıÙb wÃJ¡°Ô NıÙbR¡≈ F°u ı°w° Fæ N°æ≤ <ªW
N<ªWR¡≈ F°u ı°w° Fæ; oŸ<ÔÎ <bª°≤R¡≈ ≈°∫ Ÿu Ã≈∏fi FCN° J¡°∫Õ-J¡°≤dR¡≈ N<bΩ° J¡° <bfi°„
t°us Fæ, ∫F w[bI°<fi∫°u* π°≤° J¡F° ı°w° Fæ $$1$$
•w NSÕ J¡∑ NŸ‡˚°bfi° tu* FuwC˚¥w ı°u ≈®≈aª tu* »w°˚®t Fæ, ŸJ¡° <fib°≤d J¡≤wu Fæ* $
t¨yw¨‹d°ıÔ J¡∑ fi°o˘ NŸBq≈ FÙ tfi wS° NF∏w° N°<Ì ≈®≈aª sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ FÙ <Ì©°oÕ ≈nwu Fæ*
N°æ≤ •w <bª°≤ Ÿu <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ* $$2$$
"NŸÌub tfi°yub' oŸ NSÕ J¡° ŸtSÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡S° J¡° N°≤‡˚ J¡≤wu Fæ* $
˚B, oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù _b›fi<b˚®t tu* buw°Ô π°≤° <J¡∫u y∫u ofi Wt ≈®ÿfi°u* J¡° N°≈ Zbd
J¡∑<ı∫u, ı°u ≈®Ÿayb„ _t¨<wy°uª≤ FCÎ Fæ* $$3$$ <b∏º∫°ªÔ J¡∑ tF°¸>bÙ tu* ÎJ¡ ÌÙ|°ÕJ¨¡<w buw°Ô S° $
<J¡ŸÙ Ÿt∫ b@∫°uÀ∫ NI°fiÙıfi°u* tu* Nfi°Ì≤ Ju¡ J¡°≤d fiJ¡°u t°≤ ±>°Ôfiu J¡∑ oh~>° Ÿu bF <J¡ŸÙ
t^±>Ô tu* y∫° $$4$$
Ÿasu≈w# ≈®<wI°w b_wC J¡° <b_w°≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈Cfi# ≈FÔu Ÿu N°≤‡˚J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
≈FÔu bF buw°Ô <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ÿ≠ıfifi°tJ¡ ≤°ı° Ju¡ Ìu„ tu* ≤Fw° S° $ Ÿ <J¡≤°w≤°≠∫ tu* J¡J¡nÙ
J¡∑ fi°o˘ ≤°ı° π°≤° <J¡∫u y∫u NfiuJ¡ bº∫ıfi°u* Ju¡ f<Ô∫°u* Ju¡ ≈F°≤ Ÿu ŸÌ° w¨›w F°uJ¡≤ <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡
<bsu≈ Ju¡ <ffi° Ÿt°<@ŸC© tu* ª¥≤ ≤Fw° S° $ <J¡ŸÙ J¡°≤d Ju¡ <ffi° Ÿ°tfiu N°∫u FCÎ <fi≤≈≤°@Ù ≈C”T J¡°u
bF sC<@w F°ufiu ≈≤ ˚Ù t°≤w° fiFÙ* S°, •∫°u*<J¡ Ÿ∏w ≈C”T ∏∫°∫ Ju¡ FÙ Ì„ÕJ¡ F°uwu Fæ* $ <J¡ŸÙ Ÿt∫ J¡∑
f°w Fæ <J¡ ıayÔ tu* bº∫ıfi Ÿu ≈®°›w fi FCÎ $ Ÿ Ÿt∫ N≤^∫b°ŸÙ bF buw°Ô sC@° Ÿu ≈®u¿≤w F°uJ¡≤
∏∫°∫≈®°›w tfiC‹∫ J¡° ˚sd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ fiy≤ Ju¡ ˚Ùw≤ ªÔ° y∫° $ Ÿ fiy≤ tu*, tº∫ ≤°w tu* ÌC‹¸>ıfi°u*
Ju¡ ≈¿≤I°fi N°æ≤ ª°u≤ N°<Ì Ju¡ <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ J¡wÕΔ∫°SÕ <fiJ¡Ô° FCN° ≤°ı° Ÿu <tÔ° $ Ÿ ≤°ı° Ÿu
∫F y® <fi„°ª≤ |fi|°u≤ „ÆÌ Ÿu J¡Ffiu Ôy° $ buw°Ô fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, oŸ Ÿt∫ tCH ˚∫aJ¡≤ buw°Ô
Ju¡ π°≤° wCt ≈J¡n <Ô∫u y∫u F°u $ J¡F°≥ ı° ≤Fu F°u ? Nf wCt t≤ y∫u $ N°ı wCt tu≤° ˚°uıfi ffi ı°N°u $
≤°ı° fiu J¡F° # Fu <fi„°ª≤, ∫<Ì ∫F°≥ fÔ≈¥bÕJ¡ N∏∫°∫t°yÕ Ÿu tCHu ©° ı°N°uyu w°u wC‡F°≤° t_wJ¡
Fı°≤°u* ¸C>J¡n°u* tu* k¡¸> ı°∫uy°, oŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ∏ÌuF wC‡Fu* fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ $ buw°Ô fiu J¡F° # Fu
≤°ıfig, tæ* wC‡Fu* N∏∫°∫≈¥bÕJ¡ fiFÙ* ©°«≥¡y°, ≈≤∏wC wC‡Fu* tæ* ∫F ∏∫°∫ fwÔ°w° F¥≥ <J¡ wCt ≤°ı° F°u,
oŸ<ÔÎ wC‡Fu* N<SÕ∫°u* Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ tfi°u≤S ≈¥dÕ J¡≤fiu ª°<FÎ $$5-11$$
∫<Ì ∫F ≤°ı° NI°fiÙ F°uy° w°u Ÿtu* ŸæJ¡n°u* N≈≤°@ <tÔ ŸJ¡wu Fæ* N°æ≤ ∫<Ì I°fiÙ F°uy° w°u bF
N≈≤°@ J¡≤ FÙ fiFÙ* ŸJ¡w° $ ŸæJ¡n°u* N≈≤°@ F°ufiu ≈≤ ˚Ù I°fiÙ J¡∑ ≤s° J¡≤fiÙ ª°<FÎ, ÎuŸ° tfi tu*
1514 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<fiÿª∫ J¡≤ buw°Ô ≤°ı° J¡∑ ≈≤Ùs° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®ÿfi°uW≤ J¡∑ ≈®°SÕfi° J¡≤w° Fæ $
Fu ≤°ıfig, tu≤Ù oŸ N<SÕw° J¡°u, <ıŸJ¡° NSÕ f°<@w fiFÙ* Fæ, N°≈ ™>ÙJ¡ w≤F Ÿu ≈¥dÕ J¡∑<ı∫u $ tæ*
<ıfi ≈®ÿfi°u* J¡° J¡Sfi J¡≤ ≤F° F¥≥ ofi J¡° ˚ÔÙ˚°≥<w Δ∫°¶∫°fi J¡∑<ıÎ $ ˚B, <J¡Ÿ Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤d°u* Ju¡ ∫u
f®Ê°^±>R¡≈Ù ~>°u¸>u NdC Fæ* N°æ≤ <J¡Ÿ ≈bfi tu* tF°yyfiR¡≈Ù `Ÿ≤udC ≈¿≤_kC¡¿≤w F°uwu Fæ* ? ÎJ¡ _b›fi Ÿu
Ì¥Ÿ≤u _b›fi tu* ı° ≤F° ≈C”T ≈FÔu Ju¡ ŸæJ¡n°u* ∫° Fı°≤°u* _b›fi°u* J¡∑ ŸÃ∫w° ~>°unw° FCN° ˚Ù <J¡Ÿ
≈®J¡°„J¡ _bh~> ŸÃ∫°Ãt_bR¡≈ J¡° ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ* J¡≤w° ? <ıŸ ≈®J¡°≤ Ju¡Ôu J¡° ©‡˚° ˚Ùw≤ Ju¡ ˚Ù
˚Ùw≤ N°æ≤ ŸJu¡ ˚Ù ˚Ùw≤ f°≤-f°≤ (Ìu©fiu Ÿu) Ju¡bÔ bvJ¡Ôt°` FÙ ≤Fw° Fæ, Ì¥Ÿ≤° fiFÙ*, ŸÙ
≈®J¡°≤ ŸfJu¡ ˚Ùw≤ Ju¡ ˚Ùw≤ N°æ≤ ŸJu¡ ˚Ù ˚Ùw≤ ÎuŸ° J¡°æfi NdC Fæ, ı°u ≈®J¡°„J¡ _bh~> N°Ãt_bR¡≈
Fæ ? f®Ê°^±>, N°J¡°„, ˚¥w°u* Ju¡ N°@°≤˚¥w ˚Cbfi, Ÿ¥∫Õt^±>Ô wS° tuR¡-∫u Ÿf ı°u fnu-fnu tF°fig
≈Ì°SÕ ≈®<Ÿ] Fæ*-∫u NdCÃb @tÕ fi ~>°unfiub°Ôu ÎuŸu <J¡Ÿ NdC J¡∑ (Ÿ¥‚t J¡∑) N≈us° NÃ∫∏w sCB
≈Ì°SÕ Fæ* ? <J¡Ÿ ≈≤t°dC tF°<y¿≤ J¡∑ (_b∫a Ÿ¥‚t F°uwu FCÎ ˚Ù tF°fig ≈bÕw J¡∑), ı°u NŸÔ tu* <fi≤b∫b
FÙ Fæ, <„Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ ∫F <`ıywÙ Fæ, <ıŸJ¡° Ÿ°≤ |fiÙ˚¥w NΔ∫<˚ª¿≤w ŸW°t°` Fæ $ ∫<Ì ofi ~>#
≈®ÿfi°u* J¡° W≤ tCHu fi Ì°uyu, w°u Fu ÌuF°ÃtfC]u, Fu N°Ãt|°wJ¡, wC‡Fu* ≈FÔu k¡Ô J¡∑ fi°o˘ <fiyÔJ¡≤ <k¡≤
wC‡F°≤u t^±>Ô_Sıfi°u* J¡°u fÔ≈¥bÕJ¡ ≈®°›w J¡≤ ∏Fu* Ÿ ≈®J¡°≤ <fiyÔ ı°«≥¡y°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ∫t≤°ı
ıywg J¡°u <fiyÔ ı°w° Fæ $$12-18$$
ŸW≤b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
oJ¡FW≤b°≥ ŸyÕ
Nfi∏wJ¡°u<¸> f®Ê°^±>R¡≈ k¡Ô N°æ≤ b¨s N°<Ì J¡∑ J¡v≈fi°N°u* Ÿu Ÿ<b_w≤ ≈®St ≈®ÿfi J¡° Ÿt°@°fi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°t˚B, ıf ÎuŸ° J¡FJ¡≤ buw°Ô ªC≈ F°u y∫° wf F≥ŸJ¡≤ () bF
≤°ı°, <ıŸJu¡ b˜ N°æ≤ N°J¡°„ Ì°≥w°u* J¡∑ <J¡≤d°u* Ÿu @bÔ F°u y∫u Su, bªfi f°uÔ° $$1$$
"J¡_∫ Ÿ¥∫Õ≤ÿtÙfi°tg' oÃ∫°<Ì ≈®St ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ ≈FÔu buw°Ô J¡° ≈°<^±>Ã∫°<˚t°fi
<fi≤°ŸJ¡≤ ≤Fu ≤°ı° JC¡~> J¡v≈fi° ªtÃJ¡°≤ fwÔ°wu Fæ* $
≤°ı° fiu J¡F° # Fu buw°Ô, <J¡ŸÙ Ÿt∫ ∫F (wC‡F°≤° N°æ≤ tu≤° N°@°≤) ıÙdÕw°„¥∏∫ f®Ê°^±>R¡≈Ù
k¡Ô W≤°uW≤ Ì„yCd ≈¨<SbÙ, ıÔ N°<Ì N°b≤d°u* Ÿu bu<‹¸>w S° $$2$$
1-∫F f®Ê°^±>, 2-ÎuŸu-ÎuŸu ŸæJ¡n°u* f®Ê°^±> <ıfiJu¡ ≈u¸> tu* Fæ*-ÎuŸu ≈aªÙJ¨¡w tF°˚¥w, 3-∫u
tF°˚¥w <ıŸJu¡ ≈u¸> tu* Fæ bF y∏@w∏t°`°, 4-7 W≤°uW≤ y∏@°<Ìt°`°N°u* J¡°u ≈u¸> tu* ≤©fiub°ÔÙ
≤Ÿ°<Ìt°`°Î≥, 8-w∏t°`°N°u* J¡°u Ì≤ tu* ≤©fiub°Ô° <F≤^∫y˚Õ J¡° tfi, 9-NwÙw N°æ≤ Nfi°yw
Nfi∏w ≈Ì°S°u˘ J¡°u ≈u¸> tu* ≤©fiub°ÔÙ ˚¥wt°`°N°u* J¡∑ ≤°<„∫°≥, 10-ofiJ¡°u ≈u¸> tu* ≤©fiub°Ôu J¡v≈J¡°Ô,
11-13 ofiJ¡°u W≤°uW≤ y˚Õ tu* ≤©fiub°Ôu f®Ê°, <b‹dC N°æ≤ ”B Ju¡ N°∫CJ¡°Ô, 14-ofi Nfi∏wJ¡°u<¸>
() ≈®<Ÿ] f®Ê°^±>°u* tu* `Ÿ≤udCÃb ı°u wCtfiu J¡F°, bF w°u NÃ∫∏w Ÿ°@°≤d f°w J¡FÙ, <J¡∏wC
J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ J¡v≈fi° Ju¡ NfiCŸ°≤ <ıfi y˚Õ tu* J¡°u<¸>-J¡°u<¸> f®Ê°^±> Fæ*, fitu* ˚Ù `Ÿ≤udCÃb Fæ, oŸ
N°„∫ Ÿu buw°Ô Ju¡ J¡Sfi ≈≤ ≤°ı° J¡°u JC¡~> F≥ŸÙ N° y∫Ù $
ŸyÕ - 71] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1515
≈Ì°S°u˘ tu* ŸW°_k¥¡<wÕ Δ∫bF°≤ J¡° ≈®bwÕJ¡ t°∫°„fÔ f®Ê-ofi ª°æÌF ≈Ì°S°u˘ J¡° ∫F°≥ ≈≤ J®¡t Ÿu
k¡Ô-„°©° N°<Ì J¡v≈fi°N°u* π°≤° <fiÌuÕ„ J¡≤wu Fæ* $
bæŸu Fı°≤°u* k¡Ô ıF°≥ <bΩt°fi Fæ* N°æ≤ ∏FÙ*Ju¡ NfiCR¡≈ ªaªÔ ≈vÔb°u* J¡∑ fi°o˘ ˚Cbfi°u* Ÿu ∫C•w
bF°≥ ≈≤ fnÙ «≥¡ªÙ ÎJ¡ „°©° Fæ $ ÌŸ, fÙŸ „°©°Î≥ fiFÙ* Fæ* <J¡∏wC Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ fnÙ-fnÙ Fı°≤°u*
„°©°Î≥ ıF°≥ <bΩt°fi Fæ*, ÎuŸ° ≈°t≤°u* π°≤° ÌCÔÕ‚∫ <b≈CÔ°J¨¡<w ÎJ¡ tF°fi b¨s Fæ $ oŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡
Fı°≤°u* b¨s <ıŸtu* Fæ* ÎuŸ° ÎJ¡ bfi Fæ, <ıŸtu* «≥¡ªu-«≥¡ªu NŸÙt b¨s N°æ≤ yCvt <bΩt°fi Fæ* $ N°æ≤
ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ Fı°≤°u* bfi ıF°≥ ≈≤ Fæ* ÎuŸ°, ∏fiw <„©≤°u* Ÿu ∫C•w ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N°J¡°≤b°Ô°
ÎJ¡ <b„°Ô ≈bÕw Fæ $ bæŸu Fı°≤°u* ıF°≥ ≈≤ ≈bÕw Fæ* ÎuŸ° NÃ∫∏w <b_wÙdÕ <b≈CÔ J¡°u¸>≤b°Ô° ÎJ¡ Ìu„
Fæ $ bæŸu Fı°≤°u* Ìu„ ıF°≥ ≈≤ <bΩt°fi Fæ* ÎuŸ° fnu-fnu FÌ N°æ≤ fi<Ì∫°u* Ÿu ∫C•w ÎJ¡ fFCw fn° πÙ≈
Fæ $ bæŸu Nfi∏w πÙ≈ <ıŸtu* Fæ* ÎuŸ° ÎJ¡ tFÙ≈Ù™> Fæ, <ıŸtu* <ª`<b<ª` fi°t°<ÌJ¡ ≤ªfi°Î≥ <bΩt°fi
Fæ* $ Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ Fı°≤°u* tFÙ≈Ù™> <ıŸtu* <bΩt°fi Fæ* ÎuŸ° ÎJ¡ NÃ∫∏w <b_w¨w tF°˚CbfiR¡≈ ≈®≈aª
Fæ $ Ÿ w≤F Ju¡ NŸa¶∫ tF°˚Cbfi <ıŸtu* <bΩt°fi Fæ* ÎuŸ° <b_w¨w N°J¡°„≈Ù™> Ju¡ ŸÂ„ ÎJ¡ tF°fi
≈®ª^±> N^±>° Fæ $ oŸ-oŸ w≤F Ju¡ NŸa¶∫ N^±>R¡≈Ù J¡≤^±>J¡ <ıŸtu* <bΩt°fi Fæ* ÎuŸ° ÎJ¡
ªaªÔw°≤<Fw NŸÙt ıÔ<fi<@-ÎJ¡ Ÿ°y≤ Fæ $ Ÿ w≤F Ju¡ Ô°©°u* Ÿ°y≤ <ıŸtu* J¡°utÔ w≤ayR¡≈
Fæ*, ÎuŸ° ÎJ¡ N≈fiu _bR¡≈ tu* <bÔ°Ÿ J¡≤fiub°Ô° <fitÕÔ tF°dÕb Fæ $ Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ Fı°≤°u* tF°dÕb
<ıŸJu¡ Ì≤ Ju¡ ıÔR¡≈ Fæ*, ÎuŸ° ÎJ¡ J¡°uoÕ fn° ˚°≤Ù ≈¿≤≈¥d°ÕJ¨¡<w ≈C”T (<b‹dC) Fæ $ ÎuŸu-ÎuŸu Ô°©°u*
≈C”T°u* J¡∑ t°Ô° <ıŸJu¡ bs#_SÔ tu* Nb<_Sw Fæ ÎuŸ° ÎJ¡ ≈≤t ≈C”T (”B) Fæ, ı°u Ÿf ŸW°N°u*
J¡° ≈®@°fi ∫°fiÙ N°@°≤˚¥w N<@‹™>°fi Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ tF°fig N°Ãt„°ÔÙ NŸa¶∫ ≈C”T <ıŸJu¡
t^±>Ô tu* „≤Ù≤≤°utı°Ô Ju¡ (N) ŸÂ„ _kC¡<≤w F°u ≤Fu Fæ*, ÎuŸ° ÎJ¡ tF°fig N°<ÌÃ∫ Fæ $ ≈≤°yg Â<‹¸>b°Ôu
ıÙb°u* tu ”B Ÿu ÔuJ¡≤ f®Ê°^±>≈∫Õ∏w F°ufiub°Ôu ı°u J¡°u<¸-J¡°u<¸> ≈®<w˚°Ÿ Fæ* ∫u FÙ Ÿf ≈®°<d∫°u* J¡°u
≈®Ã∫s oŸ N°<ÌÃ∫ J¡∑ ≤<ÿt∫°≥ Fæ* $ oŸÙ N°<ÌÃ∫ J¡∑ ÌÙ<›w∫°u* Ju¡ f®Ê°^±> FÙ `Ÿ≤udC Fæ* $ tæ*fiu wCtŸu
<ıŸ Ÿ¥∫Õ J¡° J¡Sfi <J¡∫° S° bF ∫FÙ <ªÃŸ¥∫Õ Fæ N°æ≤ oŸJu¡ ≈®˚°b Ÿu Ÿ°≤° ıywg ≈®J¡°<„w F°uw°
Fæ $ Fu buw°Ô, ≈¥b°uÕ•w NŸa¶∫ ≈Ì°SÕ <ıŸŸu ≈®J¡°<„w F°uwu Fæ*, ÎuŸ° <bI°fi_bR¡≈ ≈≤tŸ¥∫Õ Fæ N°æ≤
∫u ı°u <b_w¨w f®Ê°^±> Fæ*, bu ŸÙ Ÿ¥∫Õ Ju¡ `Ÿ≤udC Fæ* $ Ÿb°uÕWt <bI°fiR¡≈Ù Ÿ¥∫Õ J¡∑ ÌÙ<›w Ÿu FÙ,
J¡FÙ* Ÿ°@°≤d Ÿ¥∫Õ Ÿu <ÌfiÔ<‚t∫°u* Ju¡ ŸÂ„, ∫u ıyBq≈Ù <Ìb°Ô<‚t∫°≥ _k¥¡<wÕ N°æ≤ ŸW° ≈®°›w J¡≤wÙ
Fæ* $ Fu buw°Ô, tæ*fiu <ıŸ t°∫°„fÔ f®Ê J¡° bdÕfi <J¡∫° Fæ, Ÿ `æÔ°u•∫t^±>≈t<d Ju¡ (Ÿ¥∫Õ Ju¡)
≈°≤t°<SÕJ¡ _bR¡≈˚¥w, tC¶∫ N<@J¡°¿≤∫°u* tu* „°_`ı<fiw N©^±>°J¡°≤ Ÿ°s°ÃJ¡°≤t°` π°≤°
(N) ıæŸu Ÿ°@°≤d ≈C”T Ju¡ „≤Ù≤ tu* Ã≈Ωt°fi ≤°ut NÃ∫∏w ~>°u¸>u Fæ*, fiJu¡ _bv≈wt ≈¿≤t°d
J¡∑ „≤Ù≤-≈¿≤t°d Ÿu wCÔfi° fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ™>ÙJ¡ bæŸu FÙ Δ∫°≈J¡„≤Ù≤ N°<ÌÃ∫bwg ≈®J¡°„t°fi
N°Ãt° Ÿu Ã≈Ωt°fi NŸa¶∫ ≈C”T ≤°ut Ju¡ ŸÂ„ NÃ∫∏w ~>°u¸>u Fæ*, fiJu¡ ≈¿≤t°d J¡∑ Ÿ N°Ãt°R¡≈Ù
N°<ÌÃ∫≈¿≤t°d Ÿu wCÔfi° fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ∫F fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ "_bwfi¥”Fı°Ôbwg' J¡F° $ ZC<w
˚Ù Fæ-"∫S° Ÿw# ≈C”T°ÃJu¡„Ô°ut°<fi wS°&s≤°ÃŸa˚bwÙF<bÿbtg' ıæŸu ıÙ<bw ªuwfi ≈C”T Ÿu Nªuwfi
Ju¡„ Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ Ns≤ ªuwfi Ÿu Nªuwfi Ju¡„bwg <bÿb Ã≈∏fi F°uw° Fæ $
1516 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
_b°ÃtR¡≈ Ÿu ≈®J¡°<„w F°u ≤Fu, Nfi<@J¡°≤Ù ı∏wCN°u* tu* _≈‹¸>R¡≈ Ÿu ≈®J¡°<„w fi F°u ≤Fu oŸ ≈®Ã∫y°Ãt°
tu*, <ªfiy°¿≤∫°u* Ju¡ ŸÌ¨„ J¡°v≈<fiJ¡ ıÙb ıywg J¡∑ ≈¨SJg¡ ŸW° N°æ≤ J¡w¨ÕÃb-˚°u•w¨Ãb N°<Ì NŸa¶∫
Ÿa˚®t°u* Ju¡ vÔu© Fæ* $ b°_wb tu* ≈≤t°SÕÂ<‹¸> Ÿu w°u w<fiJ¡ ˚Ù ≈≤t°Ãt° tu* ˚®t J¡° NbJ¡°„ fiFÙ* Fæ,
oŸ<ÔÎ wCt <fi≤SÕJ¡ ≈®ÿfi°u* J¡° N°±>‡f≤ ~>°un Ì°u $$3-21$$
oJ¡FW≤b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fFW≤b°≥ ŸyÕ
W≤ ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ°b@°fi buw°Ô J¡°u ≤°ı° π°≤° Nb<„‹¸> ≈°≥ª ≈®ÿfi°u* J¡° J®¡t„# W≤ Ìufi° $
oŸ w≤F ≈®St ≈®ÿfi J¡° W≤ ÌuJ¡≤ "J¡¿_tfig _kC¡≤<w ≈bfiu tF°yyfi≤udb#' oŸ <πwÙ∫ ≈®ÿfi
J¡° ≤°ı° Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $ Ÿtu* "tF°yyfi≤udb#' oŸ ≈Ì tu* <_Sw yyfi„ÆÌ Ÿu wCt ≈®<Ÿ]
N°J¡°„ J¡° y®Fd J¡≤°u NSb° "tFwg' ≈Ì Ÿu <b„u<Tw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d y°ædÙb¨<W Ÿu tF°J¡°Ô_bR¡≈
<ªÃŸab<Ôw tF°J¡°„ J¡° y®Fd J¡≤°u ∫° _≈∏Ì„<•w≈®@°fi Ÿ¥`°Ãt°J¡°„ J¡° y®Fd J¡≤°u NSb°
ŸŸu <fitCÕ•w „C]<ªÌ°˚°Ÿ_bR¡≈ ıÙb°J¡°„ J¡° y®Fd J¡≤°u ∫° N°æ≤ <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u J¡° y®Fd J¡≤°u,
<k¡≤ ˚Ù fi Ÿ˚Ù <bJ¡v≈°u* tu* NÃ∫∏w Ÿ¥‚t F°ufiu Ju¡ J¡°≤d wwg-wwg ŸW° J¡° FÙ wCtfiu
tF°yyfi≤udCR¡≈ Ÿu bdÕfi <J¡∫° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≤°ı° fiu J¡F° # Fu buw°Ô, J¡°ÔŸW°, N°J¡°„ŸW°, <J®¡∫°„<•w≈®@°fi Ÿ¥`°Ãt° J¡∑ ŸW° wS°
<J®¡∫°„<•w≈®@°fi ªuwfi Ÿu <fitCÕ•w ı°u <ªÌ°˚°ŸR¡≈ „C] ªuwfi Fææ, ŸJ¡∑ <ª∏t∫Ù ŸW°-oÃ∫°<Ì
Ÿf Ÿ¥‚t F°ufiu Ÿu <fiÌ°uÕT ≤ı Fæ, bF ≈≤t°Ãt°R¡≈Ù tF°b°∫C tu* J¡<v≈w NfiuJ¡ <bJ¡°≤°u* Ÿu ªaªÔ F°uJ¡≤
_kC¡≤<w F°uw° Fæ $
ŸJ¡Ô ≈Ì°S°u˘ tu* NfiCyw ŸW°R¡≈ ıf ≈≤t°Ãt° FÙ Fæ, wf ≈≤t°Ãt°R¡≈Ù tF°b°∫C tu* J¡°Ô°<Ì J¡∑
ŸW° _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ -oŸ w≤F N<˚∏fi tu* N°@°≤N°@u∫˚°b J¡° Δ∫≈Ìu„ (<fiR¡≈d) Jæ¡Ÿu FCN° ?
∫<Ì ÎuŸÙ J¡°uoÕ N°„aJ¡° J¡≤u, w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ≈C‹≈ _b∫a N≈fiu Nay tu N°t°uÌfi°tJ¡ ˚uÌ J¡∑ (ŸCy∏@ J¡∑) N≈fiu FÙ π°≤° J¡v≈fi° J¡≤ ≈C‹≈°u*
tu* N°t°uÌR¡≈b°Ô° bF N°@u∫R¡≈ Ÿu Nb<_Sw Fæ bæŸu FÙ ≈≤t°ÃtŸW° FÙ N≈fiu J¡°Ô°<ÌŸW° Ju¡ ˚uÌ
J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤Ju¡ Nb<_Sw Fæ $$1,2$$
"_b›fi°wg _b›fi°∏w≤a yh~>fig' oÃ∫°<Ì w¨wÙ∫ ≈®ÿfi J¡° W≤ J¡Fwu Fæ* $
"ıywg' fi°tJ¡ tF°_b›fi tu* ÎJ¡ _b›fi Ÿu Ì¥Ÿ≤u _b›fi tu* ı° ≤F° wwg-wwg _b›fiyw Ì°uT°u* Ÿu „¥∏∫
NS°Õwg NŸay≠∫°u¿wR¡≈ f®Ê f°u@t°` Ÿu FÙ „°∏wÃb J¡°u f»°fiub°Ôu N≈fiu R¡≈ J¡°u fiFÙ* ~>°unw° $$3$$
"≤‡˚°_w‡˚°u ∫S° ≈`tg' oŸ ª°æSu ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìuwu Fæ* $
ıæŸu Ju¡Ôu J¡° _w‡˚ ˚Ùw≤-˚Ùw≤ ≠∫°u*-≠∫°u* fi°u*ª° ı°w° Fæ Ã∫°u*-Ã∫°u* Ÿtu* Ju¡bÔ ≈` FÙ <tÔw°
ı°w° Fæ bæŸu FÙ f®Ê tu* <bbwÕfi„ÙÔ wS° Nb°∏w≤ J¡°≤d°u* tu* ≈¿≤d°t„ÙÔ ∫F <bÿb ≠∫°u*-≠∫°u*
˚Ùw≤-˚Ùw≤ Ìu©° ı°w° Fæ, Ã∫°u*-Ã∫°u* Ÿtu* f®Êt°` <tÔw° ı°w° Fæ Nw# bF NdC Fæ $$4$$
<bbwÕ˚¥w ıywg Ju¡ f¨aFd (<bJ¡°Ÿ) N°<Ì tu* <fi<tW F°ufiu Ÿu FÙ bF ≈≤t°Ãt° Ÿwg, f®Ê, N°Ãt°
ŸyÕ - 72] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1517
N°<Ì „ÆÌ°u* J¡° <bT∫ Fæ, b_wCw# bF Ÿf @t°u˘ Ÿu „¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿwg, f®Ê N°Ãt° N°<Ì „ÆÌ°u*
J¡° <bT∫ fiFÙ* Fæ $
<bbwÕ˚¥w ıywg N°<Ì tu* <fi<tW F°ufiu ≈≤ bF ≈≤t°Ãt° Ÿwg, f®–t, N°Ãt° N°<Ì „ÆÌ°u* Ÿu J¡F°
ı°w° Fæ N°æ≤ ŸbÕ@t°ÕwÙw F°ufiu Ÿu "„¥∏∫tg, NΔ∫≈Ìuÿ∫tg' N°<Ì „ÆÌ°u* Ÿu J¡F° ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ JC¡~>
Fæ N°æ≤ JC¡~> fiFÙ* ˚Ù Fæ ∫°fiÙ <bT∫ N°æ≤ N<bT∫ Ì°ufi°u* Fæ $ NwÎb ≈¸>ŸW° w∏wCŸW° tu*, w∏wCŸW°
J¡≈°Ÿ J¡∑ ŸW°tu*, J¡≈°Ÿ J¡∑ ŸW° J¡≈°Ÿ Ju¡ k¡Ô J¡∑ ŸW° tu*, k¡Ô J¡∑ ŸW° yCvt J¡∑ ŸW° tuu* N°æ≤
yCvt J¡∑ ŸW° fÙı, <t\>Ù, ıÔ N°<Ì J¡∑ ŸW° tu* ≈∫Õb<Ÿw F°uwÙ Fæ-oÃ∫°<Ì J®¡t Ÿu ı°u-ı°u ŸW°
<b˚°<bw F°uwÙ Fæ ∫°fiÙ <ıŸ-<ıŸ ŸW° J¡∑ ˚°bfi° J¡∑ ı°wÙ Fæ bF Ÿf wwg-wwg NfiC˚b Ÿu <fi<tÕw
N°J¡°≤°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ N∏w tu* Ju¡Ôu Ju¡ _w‡˚ Ju¡ wCv∫ wwg-wwg NfiC˚bR¡≈ <ª∏t°` tu* FÙ ≈∫Õb<Ÿw
F°uwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ıyÌ°J¡°≤ Ÿu bFÙ ÎJ¡ <fitÕÔ <ª∏t°` b_wC <b_w¨w FCoÕ Fæ $$5,6$$
NdC≈Ì J¡∑ ≈®b¨<W tu* J¡°≤d fwÔ°wu Fæ* $ Ÿ¥‚t wS° NÔU∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈≤t°Ãt° ≈≤t°dC_bR¡≈
Fæ $ oŸ w≤F ≈≤t°Ãt° Ju¡ Ÿ¥‚t F°ufiu≈≤ ˚Ù ŸJu¡ ≈¥dÕ_bR¡≈w° tu* JC¡~> ˚Ù F°<fi fiFÙ* N°wÙ, oŸ<ÔÎ
f®Ê°^±>°<Ì ˚Ù Ÿ ≈≤t°Ãt° J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ∫°fiÙ Ÿ ≈≤t°Ãt° J¡∑ N≈us° N<w≈¿≤<h~>∏fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
≈≤t°dC≈®°∫ FÙ Fæ* $ oŸ ≤Ù<w Ÿu "f®Ê°J¡°„˚¥w°æ@0' $ oŸ ≈aªt ≈®ÿfi J¡° ˚Ù W≤ F°u y∫°, oŸ
N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Nfi∏w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈≤t°Ãt° FÙ tuR¡≈bÕw≈∫Õ∏w f®Ê°^±> N°<Ì J¡° N°@°≤ FCN° Fæ $ ≈≤t°dC_bR¡≈
F°uwu FCÎ ˚Ù Nfi∏w°ÃtJ¡ oŸ ≈C”T Ju¡ (≈≤t°Ãt° Ju¡) f®Ê°^±> Ÿu ÔuJ¡≤ tu”≈∫Õ∏w ≈°≥ª°u* ≈Ì°SÕ ≈≤t°dC
Ÿu ˚Ù NÃ∫∏w Ÿ¥‚t wwg-wwg N°J¡°≤°u* J¡∑ b¨<W∫°u* Ÿu ≈¿≤<h~>∏fi <ª<wJ¡d°u* Ÿu ≈¿≤h~>uΩ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
_b°<›fiJ¡ f®Ê°^±> J¡∑ fi°o˘ _bR¡≈≤<Fw Fæ* N°æ≤ bu NÃ∫∏w Ÿ¥‚t fi°<±>∫°u* Ju¡ <~>B°u* tu* ˚°Ÿt°fi F°ufiu Ju¡
J¡°≤d ≈≤t°dC Ju¡ ŸÂ„ Fæ* $$7,8$$
"J¡_∫°&fib∫b_∫æb ≈≤t°dCtF°<y≤u#' oŸ ~>™>u ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìuwu Fæ* $
ªsC N°<Ì o<∏B∫°u* Ÿu y®°fl fi F°ufiu Ÿu ∫F ≈≤t°Ãt° ≈≤t°dC Fæ, Ôu<J¡fi ≈¥≤J¡ F°ufiu Ÿu ª°≤°u* N°u≤Ÿu
Δ∫°›w tF°≈bÕw Fæ (c) $ ∫F ≈≤t°Ãt° (≈C”T) Nº∫°≤°u≈Â<‹¸> Ÿu t¥wÕ N°æ≤ Nt¥wÕ ŸbÕ<b@ ≈Ì°S°u˘ J¡°
Nb∫b_bR¡≈ F°uw° FCN° ˚Ù "fiu<w-fiu<w' oŸ N≈b°Ì Ÿu Nb∫b°u* Ÿu „¥∏∫ Fæ $$9$$
"<„Ô°∏w<fiÕ<f±>æJ¡°∏wR¡≈t≠ı° ıywg`∫Ù' oŸ Na„ J¡°u ≈®J¡¸> J¡≤wu Fæ* $
Fu Ÿ°@°u, ∫F ıywg`∫Ù I°fit°` ≈≤t°Ãt° J¡∑ Ju¡bÔ t≠ı° Fæ, •∫°u*<J¡ "Ω°b°≈¨<SbÙ N∏w≤ub
Ÿt°<Fwu' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* tu* ⁄Ì∫°J¡°„R¡≈ <bI°fit°` J¡° tº∫ t≠ı° J¡∑ fi°o˘ ≈®<Ÿ] Fæ, ∫F ŸtH
Ô°u $ Fu NI°fiÙ buw°Ô, ∫u ı°u ıywg Fæ* bF <bI°fi_bR¡≈ N°Ãt° Ju¡ NfiuJ¡<b@ J¡°æ„Ô°u* J¡° <bÔ°Ÿ Fæ $
(c) ≈≤t°Ãt° NŸÔ tu* fi w°u ”≈°<Ìt°fig F°uJ¡≤ tF°fig Fæ N°æ≤ fi R¡≈°<Ì_bR¡≈ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ
ªsC N°<Ì o<∏B∫°u* Ÿu ŸJ¡° <J¡ŸÙ w≤F ˚Ù ≈®Ã∫s fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ oŸ <_S<w tu* ≈≤t°dC tu*
o<∏B∫y®°flÃb Ju¡ ŸÂ„ oŸtu* o<∏B∫y®°flÃb fiFÙ* Fæ, ∫F fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ ≈≤t°Ãt° J¡°u "≈≤t°dC'
J¡F° y∫° Fæ $ ÎuŸ° J¡°uoÕ ˚Ù _S°fi fiFÙ* Fæ, ıF°≥ ≈≤t°Ãt° J¡∑ ŸW° fi F°u, Ÿ˚Ù ıyF ≈≤t°Ãt° J¡∑
ŸW° Fæ, oŸ<ÔÎ ŸfŸu fn° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tF°fig J¡F° y∫° Fæ, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $
1518 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Nfi∏w_bR¡≈, „°∏w_b˚°b Îba NÃ∫∏w ŸCJC¡t°≤ Ÿ tÌC•w N°Ãt¿bI°fi J¡° wCt ©a±>fi fiFÙ* J¡≤
ŸJ¡wu, oŸ<ÔÎ tu≤u bªfi°u* Ju¡ NfiCŸ°≤ wCt _b∫a •w_b˚°b N°Ãt° J¡°u N≈fiu NfiC˚b ≈≤ ª»°N°u N°æ≤
Ì≈Õ ~>°unJ¡≤ „°∏w F°u ı°N°u $$10,11$$
fFW≤b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
<wFW≤b°≥ ŸyÕ
buw°Ô Ju¡ ≈®ÿfi°u* J¡° <fidÕ∫ ÌuJ¡≤ Ì¥Ÿ≤u ˚yÙ≤S Ju¡ b¨W°∏w J¡° J¡Sfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ≤°ı° Ju¡ tC© Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®ÿfi°u* J¡° Ÿt°@°fi ŸCfiJ¡≤
buw°Ô „°∏w F°u y∫°, •∫°u*<J¡ <bª°≤Ìs fC<] Ÿu Ÿfiu NfiCt°fi J¡≤ <Ô∫° <J¡ ≤°ı° tu* w[bIw°
<bΩt°fi Fæ $ ˚B, tfi°u<bJ¡°≤°u* Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ N<fi<∏Ìw N°Ãt° J¡° tfifiJ¡≤ N°æ≤ <bT∫sC@° ˚¥ÔJ¡≤
bF <fiÿªÔ Ÿt°<@ tu* <fi≤w F°u y∫° $ Fu ZÙ≤°tıÙ, N°≈J¡°u tæ*fiu ofi buw°Ô≈®ÿfi°u* J¡° <ÌÀÌ„Õfi J¡≤°∫° $
˚B, ≤°ı° π°≤° b<dÕw •w J®¡t Ÿu FÙ <ªBq≈Ù NdC tu* ∫F Ÿt_w ıywg <bΩt°fi Fæ $ <ªBq≈Ù NdC Ju¡
ÎJ¡ J¡°u„ tu* <_Sw ∫F <bÿb <bª°≤ Ju¡ π°≤°, f°ÔJ¡ π°≤° ˚®°<∏w Ÿu J¡<v≈w buw°Ô„≤Ù≤ J¡∑ fi°o˘,
<bÔÙfi F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ı°u ≈≤t°SÕ˚¥w ≈Ì () Fæ, bF fª ı°w° Fæ $ Fu ≤°tıÙ, N<bªÔ N∏w≤°Ãt°
Ÿu <ªW J¡°u Ÿf <bT∫°u* J¡∑ N°u≤ Ÿu F¸>°J¡≤ ≈≤t°Ãt° tu* ≈®<w<‹™>w J¡≤wu FCÎ „°∏wfC<] N°≈ <fi≤ÙF
(ŸbÕ<b@ oh~>°N°u* Ÿu <fitCÕ•w) F°uJ¡≤ <_Sw F°u ı°o∫u $ Fu tfifi„ÙÔ ≤°tıÙ, tfi Ÿu FÙ tfi J¡°u
N°J¡°„ Ju¡ ŸÂ„ <b„Ì ffi°J¡≤ ÎJ¡ b_wC tu* Ÿt_w b¨<W∫°u* J¡° Ô∫J¡≤ ≈≤w<ªW N°æ≤ ŸbÕ`
f®ÊÌ„Õfi Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ <_Sw F°u ı°o∫u $ ˚B, <fiÿªÔfC<] N°æ≤ t¥»w° Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ N°≈ <_S≤
≤<F∫u $ ÌuF∫°`°SÕ ≈®°≤Æ@b„ ≈®°›w FCÎ NSÕ Ÿu Ÿ∏wC‹¸> (N) ≤Ffiub°Ôu ≈®∫Ãfi„ÙÔ ≈C”T Ju¡ <ÔÎ,
˚yÙ≤S ≤°ı° J¡∑ fi°o˘, ÌC#Ÿ°º∫ NSÕ ˚Ù ≈®°›w F°u ı°wu Fæ* $ ˚B, <ıŸJ¡° ≈¥dÕR¡≈ Ÿu tfi „°∏w F°u
y∫° Fæ, <ıŸJ¡Ù b¨<W∫°≥ ≈∫°Õ›wR¡≈ Ÿu w¨›w F°u y∫Ù Fæ*, <ıŸJ¡∑ N°fi∏Ì|fi_bR¡≈ Ÿt f®Ê tu* <fi≤∏w≤
<fi‹™>° Fæ, Ÿ tF°≈C”T J¡°u N°<©≤ tu* ÌCÔÕ˚w≤ ˚Ù N˚Ù‹¸> NSÕ Ÿ ≈®J¡°≤ <Ÿ] F°uwu Fæ*, <ıŸ
≈®J¡°≤ „°¿∏w N°<Ì yCd<b<„‹¸> ˚yÙ≤S J¡°u Ÿy≤≈C`°u* Ju¡ <ÔÎ N°æ≤ ŸtCB Ju¡ <ÔÎ ŸaıÙbfit<d≈®°∫
yay°Nbw≤dR¡≈ NÃ∫∏w ÌCÔÕ˚ NSÕ <Ÿ] FCN° $$1-8$$
<wFW≤b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æFW≤b°≥ ŸyÕ
˚yÙ≤S Ju¡ yCd, ŸJ¡∑ <bª°≤ı<fiw <ª∏w° N°æ≤ ŸJ¡°
<`wÔ Ju¡ Ÿ°S FCN° Ÿab°Ì-ofi ŸfJ¡° bdÕfi $
ZÙ≤°t˚B fiu J¡F° # Fu ≈®˚°u, ≤°ı° ˚yÙ≤S J¡°u <ªW J¡∑ ≈¥dÕw°<ÌR¡≈ ªtÃJ¨¡<w Ÿu yay°Nbw≤dR¡≈
() ≈≤t°SÕ˚¥w ≈Ì ∫°fiÙ ≈®°›w J¡≤fiu ∫°uÀ∫ <`J¡°Ô°f°<@w f®ÊR¡≈ _S°fi $
(N) „≤Ù≤ J¡∑ ≤s° Ju¡ <ÔÎ N≈fiu ≈¥bÕJ¡tÕ Ju¡ NfiCŸ°≤ ı°u ˚Ù JC¡~> ≈®°›w F°u ı°∫, ŸŸu „≤Ù≤
J¡∑ ≤s°t°` J¡≤fiÙ ª°<FÎ N°æ≤ ŸÙ ≈®°›w NSÕ tu* ŸÌ° Ÿ∏w°uT J¡≤fi° ª°<FÎ $
ŸyÕ - 74] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1519
ÌC#Ÿ°º∫ NSÕ ˚Ù <ıŸ ≤Ù<w Ÿu <Ÿ] FCN° bF tCHŸu J¡<FÎ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ,
ª°≤°u* ŸtCB°u* Ÿu ∫C•w ≈¨<SbÙ J¡° NÃ∫∏w @°<tÕJ¡ ÎJ¡ ˚yÙ≤S fi°t J¡° ≤°ı° FCN° $ bF N≈fiÙ
J¡°u„Ôt^±>ÔÙ tu* w°u <wÔJ¡ Ju¡ Ÿt°fi S° $$1,2$$
ŸJ¡∑ Ì°fi tu* ≈®<Ÿ<] fwÔ°wu Fæ* $
ª∏Bt° J¡∑ fi°o˘ ≈®Ÿ∏fi tC©b°Ôu, <ª∏w°t<d Ju¡ ŸÂ„ N˚Ù‹¸> NS°u˘ J¡°u Ìufiub°Ôu oŸ ≤°ı° Ÿu
∫°ªJ¡ yd N≈fiu ŸaJ¡v≈ Ju¡ W≤J¡°Ô tu* ŸtÙ≈ytfi, „ÆÌ°uhª°≤d N°<Ì ≈¿≤Zt Ju¡ <ffi° N˚Ù‹¸>
NSÕ ≈®°›w J¡≤ Ôuwu Su $ bF Ÿ°@CN°u* J¡∑ ≤s° Ju¡ <ÔÎ <fi≤∏w≤ @fi Ìuw° S°, N°∫_S°fi°u* tu* Ÿu N≈fiu @tÕ
Ju¡ NfiCŸ°≤ ≈®°›w FCÎ w¨d J¡°u ˚Ù Ôuw° S° $ bF N<SÕ∫°u* Ju¡ <ÔÎ w°u J¡°t@ufiC ŸÂ„ S° $ bı® Ju¡ ŸÂ„
J¡<™>fi ≈Ì°S°u˘ J¡°u ~>uÌfi J¡≤fiub°ÔÙ «¡≈≤ J¡∑ t<d Ô°uFu Ÿu f≥@٠̥Ÿ≤Ù fiÙªu J¡∑ t<d J¡°u - N≈fiÙ
J¡°<∏w Ÿu ∫∏`ªJ®¡fiu<t J¡°u ªtJ¡°wÙ FCoÕ - ~>uÌJ¡≤ w°yu tu* yC≥Sfiu Ju¡ ∫°uÀ∫ ıæŸu ffi° ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ
≤°ı° ˚yÙ≤S fiu NÃ∫∏w fÔ„°ÔÙ ˚Ù Ÿf ÌCıÕfi°u* Ju¡ Ìu„°u* ≈≤ N°J®¡td π°≤° fiJu¡ t^±>Ô°u* J¡°u N≈fiu
≈®w°≈ Ÿu ≠≠bÔ Îba ≤Sfiu<t Ÿu <ª<∏Fw ffi°wu FCÎ fiJu¡ „˜°˜°u* J¡°u ~>Ùfi J¡≤Ju¡ fiJu¡ ≈æ≤°u* tu* funÙ
≈Ffi°J¡≤ fiJ¡∑ J¡°ÔÙ J¡≤w¥w°u* J¡°u ÎJ¡ w≤F Ÿu fi‹¸> J¡≤Ju¡ ∏Fu* yCd∫C•w ffi°∫° S° $ @¥t®≤<Fw N<Àfi
Ju¡ Ÿt°fi „≤Ù≤ J¡∑ J¡°<∏w Ÿu ∫C•w bF ≤°ı° ≈®ı°N°u* J¡∑ ≤s° Ju¡ <ÔÎ ≤°w-<Ìfi ª°≤°u* N°u≤ ©¥f |¥tfiu-
<k¡≤fiu Ÿu _b∫a SJ¡° FCN° ˚Ù tfiC‹∫°u* Ju¡ N@tÕ tu* ≈®b¨<W J¡∑ FuwC˚¥w |≤ J¡∑ N∏@J¡°≤_bR¡≈ Ì¿≤Bw°
J¡° ≈¥dÕR¡≈ Ÿu Ÿ w≤F N≈F≤d J¡≤w° S°, <ıŸ w≤F ≤°w J¡∑ N∏@J¡°≤R¡≈Ù Ì¿≤Bw° J¡° Ÿ¥∫Õ $ N≈fiu
≈®w°≈ Ÿu ı<fiw N<Àfi<J¡≤d°u* J¡∑ ª°≤°u* N°u≤ |fi|°u≤ b¨<‹¸> J¡≤w° FCN° bF „`CN°u* Ju¡ «¡≈≤ Ÿ w≤F
≈®≠b<Ôw ≤Fw° S°, <ıŸ w≤F tº∫°ÖJ¡°Ô tu* Ÿ¥∫ÕJ¡°∏wt<d Ÿu Ã≈∏fi N<Àfi w¨d°<Ì Ju¡ «¡≈≤
≈®≠b<Ôw ≤FwÙ Fæ $ t¨ÌC N°æ≤ „ÙwÔ _≈„Õb°Ô° bF f®Êw[bI°<fi∫°u* J¡∑ Ÿ<∏fi<@ tu* fiJu¡ <ªW J¡°u
N°á°<Ìw J¡≤w° FCN° Ÿ ≈®J¡°≤ <≈|Ô ı°w° S°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ¿_fiÀ@ ª∏Bt° J¡∑ Ÿ<∏fi<@ tu*
ª∏BJ¡°∏wt<d $ Ÿfiu _byÕ N°æ≤ ≈°w°Ô tu* fFfiub°Ôu yay° Ju¡ ≈®b°FR¡≈Ù ıywg Ju¡ ∫I°u≈bÙw J¡°
wÙŸ≤° w∏wC oŸ ≈¨<SbÙ ≈≤ yay° Ju¡ Nbw≤d Ÿu ≈¥≤° <J¡∫° $ Ÿfiu Ny_Ã∫tC<fi Ÿu „°u<Tw Ÿ°y≤ J¡°u
yay° Ju¡ ≈®b°F Ÿu Ÿ w≤F ≈¥≤° <J¡∫°, <ıŸ w≤F Ÿf <Ì„°N°u* tu* ÎJ¡ ~>°u≤ Ÿu Ì¥Ÿ≤u ~>°u≤ wJ¡ ˚¸>J¡ ≤Fu
ÌC‹≈¥≤˚¥w ∫°ªJ¡°u* Ju¡ Ÿt¥F J¡°u @fi Ÿu ≈¥≤° <J¡∫° $ ŸaŸ°≤ Ju¡ ≈®°<d∫°u* Ju¡ B°uFÙ wS° f®Ê„°≈ Ÿu ˚_tÙ˚¥w
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N@°uy<w J¡°u ≈®°›w FCÎ N≈fiu ˚°o∫°u* J¡°u Ÿ Ô°uJ¡f∏@C fiu yay°R¡≈Ù Ÿ°u≈°fi≈]<w Ÿu
NS°Õwg yay°R¡≈Ù ŸÙ»Ù Ôy°J¡≤ f®ÊÔ°uJ¡ tu* ≈FC≥ª°∫° $ N≈fiÙ w≈_∫° Ÿu f®Ê°, „aJ¡≤ N°æ≤ ıFgfiC J¡°u
≈®Ÿ∏fi ≤©w° FCN° bF N<b<h~>∏fi » <fiÿª∫ Ÿu ∫C•w N≈fiu tfi Ÿu f°≤-f°≤ •Ôu„ J¡°u ≈®°›w FCN° $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫Cb°b_S° tu* bwÕt°fi N°≈ FÙ Ju¡ Ÿt°fi ˚∫aJ¡≤ oŸ Ô°uJ¡∫°`° J¡° ©¥f <bª°≤ J¡≤
≤Fu Ÿ ≤°ı° J¡°u ∫Cb°b_S° tu* FÙ, Nª°fiJ¡ t”_SÔ tu* Ôw° J¡∑ fi°o˘ Wt bæ≤°À∫R¡≈Ù ªtÃJ¡°≤ Ÿu
≈¿≤≈¥dÕ <bª°≤ J¡∑ J¡<dJ¡° Ã≈∏fi FCoÕ $ bF ≤°ı° ÎJ¡°∏w tu* NŸtaıŸ tu* ≈nJ¡≤ Δ∫°JC¡Ô F°uJ¡≤ Ju¡
oŸ ŸaŸ°≤∫°`° J¡° ≈®<w<Ìfi ∫°u* <bª°≤ J¡≤fiu Ôy° $ <k¡≤ <Ìfi N°æ≤ <k¡≤ bFÙ ≤°w, <k¡≤ bFÙ ŸæJ¡n°u* Ì°fi
Ìufi° N°æ≤ Ôufi° wS° Ÿ˚Ù ≈®°<d∫°u* J¡° bFÙ ˚C•w N°æ≤ fiÙ≤Ÿ J¡tÕ <Ì©°oÕ ≈nw° Fæ <ıŸu bu ≈Cfi# ≈Cfi#
J¡≤wu Fæ*, J¡°uoÕ N≈¥bÕ J¡tÕ w°u <Ì©°oÕ ≈nw° fiFÙ*, <ıŸJ¡° k¡Ô ≈≤t ≈C”T°SÕ F°u $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* <ıŸJu¡
1520 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈®°›w F°u ı°fiu Ÿu Ì¥Ÿ≤° J¡°uoÕ ≈®°›∫ ≈Ì°SÕ Nb<„‹¸> fiFÙ* ≤Fw°, tæ* ŸÙ J¨¡w J¡°u ŸCJ¨¡w ŸtHw° F¥≥ $
Nb„uT J¡tÕ w°u <bŸ¥<ªJ¡° Fæ ∫°fiÙ wwg-wwg k¡Ô≈®°<›w Ju¡ Ÿ°@fi˚¥w <J¡∫u y∫u J¡t°u˘ J¡° k¡Ô <bŸ¥<ªJ¡°
J¡∑ fi°o˘ N„C<] Ÿu y®_w ÌC#© FÙ Fæ $ ≈Cfi# ≈Cfi# ≈∫CÕ<Tw Nfi<bfi J¡tÕ J¡≤ ≤F° t¥i>fC<] ≈®°dÙ Ô<≠ıw
fiFÙ* F°uw° $ fC<]„¥∏∫ J¡°uoÕ ≈®°dÙ w°u Nbÿ∫ FÙ f°ÔJ¡ J¡∑ w≤F f°≤-f°≤ ÎJ¡ FÙ J¡tÕ J¡≤w° ≤Fuy° $ oŸ
w≤F <ª∏w° J¡≤fiu Ju¡ Nfi∏w≤ ŸaŸ°≤ Ÿu NÃ∫∏w ±>≤u FCÎ <πÀfi tfi F°uJ¡≤ <J¡ŸÙ ÎJ¡ <Ìfi ≤°ı° ˚yÙ≤S
fiu N≈fiu yC” <`wÔ Ÿu ≈¥~>° $ ˚yÙ≤S fiu J¡F° # <b˚°u, ©¥f ˚®td J¡≤ ≤Fu ıÙb°u* Ju¡ Ÿ°≤FÙfi ≤°y, πuT
N°<Ì Ÿu ∫C•w Ÿ°aŸ°¿≤J¡ Δ∫bF°≤°u* tu* wS° fi Δ∫bF°≤°u* Ju¡ k¡Ô˚¥w ofi _byÕ-fi≤J¡-tfiC‹∫°<Ì-
_bR¡≈ fnu-fnu ıayÔ°u* tu* ˚¸>J¡ ≤Fu Ft Ÿf NÃ∫∏w <©∏fi F°u y∫u Fæ* $ ˚ybfig, ŸaŸ°≤ tu* k≥¡Ÿ°fiub°Ôu
ı≤°-t≤d-t°uF°<ÌR¡≈ Ÿf ÌC#©°u* J¡° N∏w Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ ? <`wÔ fiu J¡F° # Fu ≈°≈„¥∏∫ ≤°ıfig,
Ÿ°@fiªwC‹¸>∫Ÿ‡≈∏fi Zbd, tfifi N°<Ì ≈°∫°u* Ju¡ π°≤° <ª≤J¡°Ô Ÿu NU∫_w FCoÕ <bsu≈ N°æ≤ <b<˚∏fiw°
Ÿu „¥∏∫ Ÿt°<@ Ÿu wS° Nfi°<Ì<Ÿ] f®Ê°J¡°≤b¨<W Ÿu N°<b˚¥Õw <b„uT≤<Fw _kC¡¿≤w F°u ≤Fu, N©^±>
N°æ≤ Δ∫°›w ≈®Ã∫Jg¡w[b Ju¡ Nbf°u@ Ÿu Ÿf ÌC#© fi‹¸> F°u ı°wu Fæ*, ª°≤°u* N°u≤ Ÿu y®<∏S∫°≥ ¸¥>¸> ı°wÙ Fæ*,
Ÿf Ÿa„∫ wS° Ÿf J¡tÕ Ÿtw° J¡°u ≈®°›w F°u ı°wu Fæ* $ oŸJu¡ f°Ì ŸCfi°u, Fu ≤°ıfig, w[bI°<fi∫°u* fiu „C]
I°fi_bR¡≈ N°Ãt° J¡°u FÙ Iu∫ fwÔ°∫° Fæ N°æ≤ bF N°Ãt° ŸbÕΔ∫°≈Ù wS° <fiÃ∫ Fæ $ fi w°u bF N_w
F°uw° Fæ N°æ≤ fi Ì∫ J¡°u FÙ ≈®°›w F°uw° Fæ $$3-24$$
∫°u* yC” π°≤° ≈Ìu„ y®Fd J¡≤ ªCJu¡ ≤°ı° ˚yÙ≤S <bbuJ¡ Ÿu N≈fiu-N°≈ N°Ãtw[b J¡° ⁄Ì∫ tu*
≈∫°ÕÔ°uªfi J¡≤Ju¡ N°≈°ww# <fiÿª∫ J¡≤ Ÿtu* <bsu≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ªW J¡∑ <_S<w fi ≈®°›w J¡≤ ≤Fu,
<ıŸ Na„ J¡° ∏Fu* I°fi F°u y∫° S° Ÿu yC”ıÙ J¡°u <fibuÌfi J¡≤Ju¡ ŸJu¡ _kC¡¸> F°ufiu Ju¡ wS° Ÿtu* ı°u
<bsu≈ ≈nw° Fæ ŸJ¡∑ „°<∏w tu* ≈°∫ ≈¥~>wu Fæ* $
˚yÙ≤S fiu J¡F° # Fu tCfiÙÿb≤, ∫F w°u tæ* Nh~>Ù w≤F ı°fiw° F¥≥ <J¡ <ª∏t°`, <fiyÕCd, „°∏w, <fitÕÔ
N°æ≤ Nh∫Cw N°Ãt° Fæ wS° ÌuF, o<∏B∫, ≈®°d, tfi, fC<] N°æ≤ N<bΩ°≈∫Õ∏w N∏∫ JC¡~> ˚Ù N°Ãt° fiFÙ*
Fæ - ∫F ˚Ù N°≈Ju¡ bªfi tu* <bÿb°Ÿ F°ufiu wS° N≈fiu NfiC˚b Ÿu tæ* ı°fiw° F¥≥ $$25$$
N˚°fi J¡° ≈≈°ÌJ¡ ı°u NI°fi°a„ wS° N∏∫ J¡° Nb˚°ŸJ¡ ı°u <bsu≈°a„ Fæ bF fi‹¸> fiFÙ* FCN°
Fæ, ∫F <Ì©Ô°wu Fæ* $
<J¡∏wC Ÿwg N°æ≤ NŸwg Ju¡ <bbuJ¡I°fi Ju¡ fÙª tu* ≈FÔÙ ŸÌ°Ãtf°u@R¡≈° ı°u tu≤Ù ≈®<w≈<W Fæ
(ŸÃ_bR¡≈ N°Ãt° Ju¡ f°u@ tu* ı°u tu≤° I°fi Fæ) bF F_wyw N°tÔJ¡ J¡∑ w≤F <fÔJC¡Ô _≈‹¸>w° J¡°u
≈®°›w fiFÙ* F°u ≤FÙ Fæ, (¿_S≤ ≈®<w‹™>° J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°u ≤FÙ Fæ) oŸtu* •∫° J¡°≤d Fæ ? ˚ybfig, tæ* <J¡Ÿ
≈°∫ Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ <bsu≈°u* J¡∑ „°<∏w Ÿu ∫C•w Ju¡bÔ <ª∏t°`°fiCŸ∏@°fit∫ F°u«≥¡ ? (J¨¡≈°J¡≤ Ÿ ≈°∫
J¡°u fwÔ°o∫u) $$26$$
≤°≠∫°<Ì tu* N<˚t°fi F°ufiu Ÿu wwg-wwg <bT∫°u* tu* <ªW Ju¡ f≤°f≤ Ì°ænwu ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d ˚yÙ≤S J¡°u
<bsu≈ F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ N<˚t°fi N°<Ì Ju¡ ≈®fÔ F°ufiu Ÿu FÙ ∏Fu* _≈‹¸> N°ÃtI°fi fiFÙ* F°u ≈°w°, ∫F
<fiÿª∫ J¡≤Ju¡ ˚yÙ≤S Ju¡ yC” <`wÔıÙ tF°≤°ı yÙw°u•w Nt°<fiÃb°<Ì Ÿ°@fi°u* J¡° ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* $
<`wÔ fiu J¡F° # ⁄Ì∫°J¡°„ tu* ∫F <ªW Nt°<fiÃb°<Ì I°fi Ÿu "Iu∫a ∫Wwg ≈®b‚∫°<t' oÃ∫°<Ì
ŸyÕ - 74] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1521
˚yb°fig π°≤° <Ì©Ô°∫u y∫u Iu∫ tu* <_S≤w° ≈®°›w J¡≤w° Fæ ∫°fiÙ Iu∫ tu* <_S≤ F°u ı°w° Fæ $ ŸJu¡
Nfi∏w≤ ≈¥dÕ_b˚°b F°uJ¡≤ ∫F ıÙb <k¡≤ Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° NS°Õwg ≈¥dÕ_b˚°b Ÿu h∫Cw fiFÙ* F°uw° $$27$$
Nt°<fiÃb N°<Ì tu* Ÿu JC¡~> Ÿ°@fi°u* J¡°u ≈¨SJg¡J¡≤ fiJ¡° NfiCb°Ì N°æ≤ Δ∫°¶∫°fi J¡≤wu Fæ* $
<bT∫°u* tu* N°Ÿ<•w J¡° (≤°y J¡°) N˚°b; ≈C`, ˜Ù, |≤, @fi N°<Ì <bT∫°u* tu* ttw° J¡° N˚°b
wS° o‹¸> ∫° N<fi‹¸> b_wCN°u* J¡∑ ≈®°<›w tu* <fi≤∏w≤ FTÕ N°æ≤ <bT°Ì J¡° N˚°b $$28$$
"t<∫ ª°&fi∏∫∫°uyufi ˚<•w≤Δ∫<˚ª°¿≤dÙ' oŸJ¡° w°Ã≈∫°ÕSÕ <Ì©Ô°wu Fæ* $
Nfi∏∫∫°uy Ÿu ∫°fiÙ N˚uÌ˚°b Ÿu (N°Ãt° FÙ f®Ê Fæ N°Ãt°<w¿≤•w Ì¥Ÿ≤° J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ Fæ FÙ fiFÙ*,
oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ N˚uÌ˚°bfi° Ÿu) N<b<h~>∏fi N°Ãt° tu* <fi≤∏w≤ f®Ê˚°bfi°, ≈<b` <fiıÕfiÌu„ J¡° Ÿubfi,
≈°t≤ NI°<fi∫°u* J¡∑ Ÿ˚° tu* Nfi°_S°, N°ÃtI°fi Ju¡ Ÿ°@fi buÌ°∏w„°˜ tu* wÃ≈≤w°, w[bI°fi J¡°
k¡Ô˚¥w ı°u t°usR¡≈ NSÕ Fæ ŸJ¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ ≈®<J®¡∫° J¡° <fi≤∏w≤ NfiCŸ°@fi, ∫u Ÿf w[bI°fi Ju¡
Ÿ°@fi F°ufiu Ÿu I°fiR¡≈ J¡Fu y∫u Fæ* $ ofiŸu <˚∏fi N∏∫°∏∫ <bT∫I°fiŸ°@fi N°ÃtI°fi Ju¡ Ã≈°ÌJ¡ fi
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NI°fi J¡Fu y∫u Fæ* $ Fu ≤°ıfig, NFa˚°b J¡∑ „°<∏w F°u ı°fiu ≈≤ FÙ ≤°y-πuT J¡° <bfi°„
J¡≤ Ìufiub°Ô° wS° ŸaŸ°≤R¡≈Ù Δ∫°<@ J¡∑ N°æT<@ N°Ãtw[bI°fi ≈®°›w F°uw° Fæ $ N°ÃtI°fi Ju¡ <ıwfiu
Ÿ°@fi Fæ*, fi ŸfJ¡∑ ≈®°<›w tu* t¥Ô w°u NfiFa˚°b FÙ Fæ $ ∫<Ì NFa˚°b ffi° ≤F° w°u J¡°uoÕ ˚Ù ≈C”T
Nt°<fiÃb N°<Ì Ÿ°@fi°u* J¡∑ ≈®°<›w fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° $$29-31$$
wf NFaJ¡°≤-≈¿≤Ã∫°y J¡° ≈°∫ FÙ ≈FÔu tCHŸu J¡<F∫u, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu ≤°ı° ˚yÙ≤S ≈¥~>wu Fæ* $
˚yÙ≤S fiu J¡F° # Fu tF°˚°y, ≈bÕw tu* ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ÿu ŸCÂi> FCÎ b¨s J¡∑ fi°o˘ N≈fiu „≤Ù≤ tu* ÌÙ|Õ J¡°Ô
Ÿu ŸC» FCN° NFa˚°b tæ* <J¡Ÿ ≈°∫ Ÿu ~>°un ŸJ¡w° F¥≥ $ <`wÔ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, I°fi°U∫°ŸR¡≈Ù
≈°æ”T ≈®∫Ãfi Ÿu fi°fi°<b@ wCh~> Ô°æ<J¡J¡ <bT∫°u* J¡∑ ˚°bfi° J¡° ≈FÔu ≈¿≤Ã∫°y J¡≤, <k¡≤ <bT∫°<˚Ô°T°
J¡° N˚°b F°ufiu Ÿu ≈¿≤_kC¡¸> FCoÕ „C] N°Ãt°J¡°≤w° J¡∑ ≈®°<›wJ¡≤ Δ∫b<_Sw FCÎ ≈C”T tu* NFa˚°b
<bÔÙfi F°u ı°w° Fæ $ Fu tF°≤°ı, "≤°≠∫ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ÌufiuŸu ıfiw° tu≤° N°Ì≤ fiFÙ* J¡≤uyÙ, „`C
Ô°uy F≥Ÿu*yu, ŸfJ¡∑ N<˚Ô°T° ≈¥dÕ J¡≤fiub°Ô° tu* Ô°uy°u* Ÿu Jæ¡Ÿu <˚s° t°≥y¥≥y°, ©≤°f N∏fi, ≈°fi N°<Ì
Ÿu Jæ¡Ÿu ıÙ«≥¡y°' oÃ∫°<Ì <ª∏w° Ÿu ı<fiw Ô≠ı°, N<˚t°fi N°<Ì Ÿu ffi° FCN° |≤ tu* ≈¥bÕbwg
<fi∫∏`d°R¡≈Ù <≈*ın° ıf wJ¡ ŸbÕÃ∫°y Ÿu ≈¥≤Ù w≤F ¸¥>¸>-k¥¡¸> fiFÙ aı°w°, wf wJ¡ ∫F NFaJ¨¡<wR¡≈Ù
fiwÕJ¡∑ NÃ∫∏w <bJ¡<Ÿw F°uJ¡≤ fi°ªwÙ ≤FwÙ Fæ $ Fu ≤°ıfig, ∫<Ì <bª°≤fC<] Ÿu fi ŸfJ¡° ≈¿≤Ã∫°y
J¡≤ wCt <fiÿªÔ F°uJ¡≤ <_Sw ≤F°uyu, w°u NFaJ¡°≤ J¡° <bÔ∫ F°u ı°fiu ≈≤ wC‡FÙ* _b∫a ≈≤t≈Ì_bR¡≈
(f®Ê_bR¡≈) ffi ı°N°uyu $$32-35$$
ŸbÕÃ∫°y FÙ Nbÿ∫ J¡wÕΔ∫ Fæ, oŸ<ÔÎ ŸÙJ¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ ≈®<w≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, ∫<Ì wC‡F°≤u ~>`, ª°t≤ N°<Ì Ÿt_w ≤°ı<ªÖ <fib¨W F°u y∫u Fæ*, ∫<Ì wCt Ô≠ı° Ju¡
˚∫ Ÿu <fitCÕ•w F°u y∫u F°u, ∫<Ì wCtfiu Ÿt_w @fi°<Ì J¡∑ oh~>°N°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° Fæ, ∫<Ì
wCt N<J*¡ªfi ˚°b J¡°u ≈®°›wJ¡≤ N°æ≤ „`CN°u* Ju¡ <ÔÎ FÙ ŸbÕ<b@ Îuÿb∫Õ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ NF‡˚°b
Ÿu <fib¨W F°u y∫u F°u, ∫<Ì wCt N≈fiu ÌuF Ju¡ N<˚t°fi Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ fi Ÿf „`CN°u* tu* FÙ <˚s°SÕ
N¸>fi J¡≤ ≤Fu F°u, ∫<Ì ≈¿≤≈¥dÕ˚°b J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ J¡°≤d tCH yC” J¡°u ˚Ù ≈®ÿfi°u* Ÿu ~C>¸>J¡°≤° Ìu ≤Fu
1522 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
F°u, w°u wCt Ÿt_w tCtCsCyd°u* Ÿu «≥¡ªu F°uJ¡≤ Ÿb°uÕ≈¿≤ f®Ê_bR¡≈ tC•w FÙ F°u $ Nf <k¡≤ wC‡F°≤u
<ÔÎ ŸaŸ°≤ J¡∑ Ÿa˚°bfi° J¡˚Ù F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ $$36$$
ª°æFW≤b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

≈ªFW≤b°≥ ŸyÕ
≤°ı° ˚yÙ≤S J¡° ∫I Ju¡ Δ∫°ı Ÿu ŸbÕ_bÃ∫°y, <˚s°¸>fi N°æ≤
<`wÔ Ju¡ Ÿ°S J¡FÙ* ≈bÕw tu* ŸFb°Ÿ - ∫F bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, wÌfi∏w≤ fi yC”ıÙ Ju¡ tC© Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° ≈Ìu„
ŸCfiJ¡≤ ≤°ı° ˚yÙ≤S tfi tu* J¡wÕΔ∫ <fi<ÿªw J¡≤ N≈fiu Δ∫°≈°≤ tu* wÃ≈≤ F°u y∫u $ wÌfi∏w≤ JC¡~> FÙ
<Ìfi Ju¡ Δ∫wÙw F°u ı°fiu ≈≤ ≤°ı° ˚yÙ≤S fiu ÎJ¡t°` ŸbÕÃ∫°y J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ N<Àfi‹¸>°ut ∫I J¡°
(<bÿb<ıwg wJ¡ Ju¡ Ÿ˚Ù Ÿ°utŸa_S°N°u* J¡°) NfiC‹™>°fi <J¡∫° $ <bÔ‡f F°u ı°fiu Ju¡ ˚∫ Ÿu Ÿfiu yCdÙ
N°æ≤ NyCdÙ J¡° JC¡~> <bª°≤ fi J¡≤ f®°Êd°u* wS° N≈fiu f∏@CN°u* J¡°u y°æ, ≈¨ØbÙ, |°unu, ŸCbdÕ N°<Ì
Ÿt_w @fi Ìu <Ì∫° $ Ju¡bÔ wÙfi <Ìfi tu* FÙ Ÿf JC¡~> Ìu ±>°Ôfiub°Ôu Ÿ ˚yÙ≤S ≤°ı° Ju¡ ≈°Ÿ ≈®°dt°`
FÙ fª y∫u Su $ wÌfi∏w≤ Ÿfiu Ÿt_w NS°u˘ Ÿu ≤<Fw wS° <©∏fi t∏`Ù, fi°y¿≤J¡ ≈®ı° N°<Ì Ÿu
∫C•w N≈fi° ≤°≠∫ ŸÙt° J¡∑ Ÿt°<›w tu* <_Sw ≈°Ÿ Ju¡ N≈fiu „`C J¡°u w¨d J¡∑ fi°o˘ Ìu <Ì∫° $ ˚B,
ıf tFÔ, t^±>Ô N°æ≤ ≤°≠∫ ≈≤ „`C fiu N<@J¡°≤ J¡≤ <Ô∫° wf tfifi„ÙÔ ∫F ≤°ı° ÎJ¡t°` J¡°æ≈Ùfi
@°≤d J¡≤ N≈fiu t^±>Ô Ÿu <fiJ¡Ô y∫° $ N≈fiu t^±>Ô Ÿu <fiJ¡ÔJ¡≤ @æ∫Õb°fig Ÿ ≤°ı° fiu ÎuŸu Ì¥≤ Ju¡
N≤^∫ N°æ≤ y°≥b°u* tuu* <fib°Ÿ <J¡∫° ıF°≥ ≈≤ Ìu© Ôufiu ≈≤ ˚Ù ıfiw° ∫F fiFÙ* ı°fiwÙ SÙ <J¡ ∫F ˚yÙ≤S
fi°tb°Ô° ≤°ı° Fæ, N°æ≤ fi ıfiw° Ju¡ tC© Ÿu bF ≤°ı° N≈fi° fi°t FÙ ŸCfiw° S° $ oŸ ≈®J¡°≤ Δ∫bF°≤
J¡≤ ≤F° ≤°ı° S°unu FÙ Ÿt∫ tu* Ÿt_w ÎTd°N°u* Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ Wt „tw° Ju¡ J¡°≤d N°Ãt° tu*
<bZ°<∏w J¡°u ≈®°›w F°u y∫° $ oŸ ˚¥≈Ù™> Ju¡ NfiuJ¡ πÙ≈°u* ≈≤ ª•J¡≤ Ôy° ≤F° bF ˚yÙ≤S <J¡ŸÙ Ÿt∫
J¡°Ô J¡∑ t<Ft° Ÿu ≈≤b„ F°uJ¡≤ „`C π°≤° N°J®¡°∏w Ÿ N≈fiu FÙ fiy≤ tu* ≈®°›w FCN° $ bF°≥ <ıwu¿∏B∫
≤°ı° fiu J®¡t ≈®°›w fi NfiuJ¡ |≤°u*, fi°y¿≤J¡°u* N°æ≤ t<∏`∫°u* Ÿu <˚s° J¡∑ ∫°ªfi° J¡∑ $ fi fi°y¿≤J¡°u*
N°æ≤ t<∏`∫°u* fiu ≤°ı° ˚yÙ≤S J¡°u ı°fi <Ô∫° N°æ≤ ∏F°u*fiu <bT°Ì∫C•w F°uJ¡≤ ≈¥ıfi-Ÿ°ty®Ù Ÿu <b<@bwg
ŸJ¡∑ ≈¥ı° J¡∑ $ "Fu ≈®˚°u, "N°≈ N≈fi° ≤°≠∫ Ôu ÔÙ<ı∫u' oŸ ≈®J¡°≤ „`C π°≤° ≈®°<SÕw ˚Ù bF
tfifi„ÙÔ ≤°ı°, <ıŸfiu Ÿt_w ≤°≠∫ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° S°, ˚°uıfi Ju¡ <Ÿb° w¨dt°` J¡° ˚Ù
y®Fd fiFÙ* J¡≤w° S° $ JC¡~> <Ìfi bF°≥ ≈≤ <fw°J¡≤ bF N∏∫` ªÔ° y∫° $ Ô°uy°u* fiu Ÿ Ÿt∫ "•∫° ∫u
FÙ ˚yÙ≤S ≤°ı° Fæ*, ∫u FÙ Ft Ô°uy°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ ªÔu y∫u', NF°u tF°fig J¡‹¸> Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ ŸJu¡¡<bT∫
tu* „°uJ¡ <J¡∫° $ wÌfi∏w≤ Ì¥Ÿ≤u _S°fi°u* tu* <bª≤d J¡≤ ≤Fu, „°∏w<ªW, ÎJ¡t°` N°Ãt° tu* tfi J¡°u
Ôy° ≤Fu ≈≤t ŸC©Ù Ÿ ≤°ı° fiu <J¡ŸÙ Ÿt∫ N≈fiu N°Ãt°≤°tÙ <`wÔfi°tJ¡ yC” J¡°u ≈®°›w <J¡∫° $
≈®d°t N°<Ì Ÿu N≈fiu yC” J¡° ŸtªÕfi J¡≤ fiJu¡ Ÿ°S tu* JC¡~> J¡°Ô wJ¡ ≈bÕw bfi, y°≥b, fiy≤ N°æ≤
NfiuJ¡ ŸÃ≈C”T°u* tu* <fib°Ÿ <J¡∫° $ f®ÊR¡≈w° J¡°u ≈®°›w FCÎ bu Ì°ufi°u* yC”-<„‹∫ ÎJ¡R¡≈ Ÿu <_Sw ≤Fu
N°æ≤ N≈fiu _bR¡≈ tu* <_Sw F°uJ¡≤ bu Ì°ufi°u* "ÌuF@°≤d ÎJ¡ J¡°æwCJ¡t°` Fæ' ∫°u* <bª°≤ J¡≤wu Su $ ∫F
ŸyÕ - 76] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1523
„≤Ù≤ ∫<Ì @°≤d <J¡∫° ı°∫, w°u oŸŸu Ft Ô°uy°u* J¡∑ J¡°æfi-ŸÙ ˚Ô°oÕ Fæ NSb° ∫<Ì ∫F ≈¿≤Ã∫•w
F°u ı°∫, w°u oŸŸu Ft Ô°uy°u* J¡∑ J¡°æfi-ŸÙ fC≤°oÕ Fæ ? ∫F „°˜°u•w J®¡t N°æ≤ b¨]≈®°›w N°ª°≤ J¡°
NfiCŸ≤d J¡≤ ˚Ôu FÙ ∫S°<_Sw ≈n° ≤Fu $ ∫°u* <bª°≤J¡≤ Nb<_Sw FCÎ bu ÎJ¡ bfi Ÿu Ì¥Ÿ≤u bfi tu* ı°
≤Fu yC”-<„‹∫ <bT∫°fi∏Ì°u* Ÿu <fitCÕ•w ÎuŸu ≈≤°fi∏Ì (f®Ê°fiaÌ) J¡°u ≈®°›w J¡≤ ≤Fu Su, ı°u ÌC#©≤<Fw
wS° ŸC©-ÌC#© J¡∑ tº∫bwÙÕ Nb_S° Ÿu <˚∏fi Fæ $$1-18$$
fi Ì°ufi°u* J¡° t°fiCCT ˚°uy°u* Ju¡ ŸÂ„ <ÌΔ∫ ˚°uy°u* tu* ˚Ù bæ≤°À∫ fwÔ°wu Fæ* $
fi Ì°ufi°u* fiu Wt @fi |°unu N°<Ì bæ˚b°u* J¡°u wS° ª¿≤w°u* Ÿu Ÿ∏wC‹¸> f®Ê° N°<Ì <Ÿ]°u* π°≤° <Ì∫u
y∫u N<dt°<Ì N°™> w≤F Ju¡ Îuÿb∫°u˘ J¡°u ııÕ≤ w¨d Ju¡ ŸÂ„ wCh~> ŸtH ≤•©° S° $ ≈®°≤Æ@ J¡tÕ Ju¡
NfiCŸ°≤ FÙ ıf wJ¡ N°∫C Fæ wf wJ¡ N<fih~>° Ÿu ˚Ù ∫F @°≤d J¡≤fi° ª°<FÎ, ÎuŸ° <fiÿª∫ J¡≤ bu
N≈fiu J¡tÕ tu* <_Sw Su $ ˚B, bu Wt Ì°ufi°u* tC<fi N≈fiu ≈¥bÕ Ju¡ N°ª≤dJ®¡t Ÿu Ã≈∏fi ∫S°Ÿt∫ ≈®°›w
ŸC© N°æ≤ ÌC#© Ì°ufi°u* J¡° N<˚fi∏Ìfi J¡≤wu Su $ bu ŸbÕ<b@ oh~>°N°u* Ÿu b<ıÕw Su N°æ≤ ŸtŸu ˚Ù ŸtR¡≈
f®Ê tu* ÎJ¡≤Ÿ_bR¡≈ F°uJ¡≤ f®Ê_b˚°b Ÿu FÙ ≈≤t „°<∏w Ÿu ∫C•w F°u y∫u Su $$19-21$$
≈ªFW≤b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

<~>FW≤b°≥ ŸyÕ
˚yÙ≤S J¡°u ≈Cfi# ≤°≠∫≈®°<›w N°æ≤ f®Ê°, ”B N°<Ì J¡∑
N°≤°@fi° J¡≤fiu Ÿu yay°ıÙ J¡° ˚¥wÔ ≈≤ Nbw≤d $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # <J¡ŸÙ ÎJ¡ N∏∫ t^±>Ô tu* <bΩt°fi <J¡ŸÙ ÎJ¡ Wt fiy≤ tu*
≈C`≤<Fw ≤°ı° J¡°u t¨Ã∫C fiu Ÿ ≈®J¡°≤ t°≤ ±>°Ô°, <ıŸ ≈®J¡°≤ sCÌ® tÃ_∫ J¡°u tF°tÃ_∫ t°≤ ±>°Ôw°
Fæ $ <ıfiJu¡ Ìu„ J¡∑ ≈°Ôfi t∫°ÕÌ° fi‹¸> F°u ªCJ¡∑ SÙ, ÎuŸu Ÿ Ìu„ Ju¡ Ì°ŸÙfi Nt°Ã∫ ıfi N°<Ì
≈®ı°byÕ ≈°Ôfi∫°uÀ∫ Ì°≤ yCd-Ô‚tÙ Ÿu ∫C•w <J¡ŸÙ ÎJ¡ ŸC∏Ì≤ ≤°ı° Ju¡ N∏buTd tu* Su $ ∫°uÀ∫
≤°ı° Ju¡ N∏buTd tu* wÃ≈≤ bu Nt°Ã∫°<Ì ≈®J¨¡<wbyÕ <˚s°ª≤d tu* <fi≤w <_S≤ ˚yÙ≤S tC<fi Ju¡ ≈°Ÿ
N°J¡≤ "≈®ı°≈°Ôfi∫°uÀ∫ Ÿt_w „C˚ yCd°u* Ÿu ∫F Ÿt<∏bw Fæ' ∫F <fiÿª∫ J¡≤ bF°≥ ≈≤ N°∫u FCÎ
Ÿæ∏∫ tu* N<˚TuJ¡J¡≤ Ÿu tFÙ≈<w ffi° <Ì∫° $ bT°ÕJ¡°Ô tu* <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿ≤°ub≤ sd˚≤ tu* FÙ ıÔ
Ÿu ≈¿≤b¨W F°u ı°w° Fæ ŸÙ ≈®J¡°≤ ≤°ı° ˚yÙ≤S ˚Ù fnu Ÿæ∏∫ Ÿu ≈¿≤b¨W F°u y∫u N°æ≤ wÃJ¡°Ô FÙ
F°SÙ ≈≤ ª» y∫u $ "ıywg-_b°tÙ tF°≤°ı ˚yÙ≤S J¡∑ ı∫ F°u, ı∫ F°u', oŸ ≈®J¡°≤ ıfi°u* Ju¡
ı∫|°uT°u* Ÿu ≈bÕw≤°ı°u* J¡∑ fnÙ-fnÙ yCk¡°Î≥ Δ∫°›w F°u yoÕ $$1-5$$
ŸÙ Ÿt∫ Ìæbb„ J¡°u„Ô≤°≠∫ J¡° N≈F≤d J¡≤fiub°Ô° ≤°ı° ˚Ù t≤ y∫°, oŸ<ÔÎ N∫°uº∫°b°ŸÙ
ıfi ˚Ù ˚yÙ≤S Ju¡ ≈°Ÿ N°J¡≤ ≈®°SÕfi° J¡≤fiu Ôyu, ∫F J¡Fwu Fæ* $
bF°≥ ≈≤ Ÿ ≤°≠∫ J¡° ≈¿≤≈°Ôfi J¡≤ ≤Fu ≤°ı° ˚yÙ≤S Ju¡ ≈°Ÿ N°Ì≤∫C•w ≈FÔu Ju¡ N∫°uº∫°b°ŸÙ
t∏`Ù, ≈C≤°u<Fw N°<Ì ≈®J¨¡<w∫°≥ N°oÕ N°æ≤ ≤°ı°<@≤°ı Ÿu ∫°u* J¡Ffiu ÔyÙ* $ ≈®J¨¡<w∫°u* fiu J¡F° # ≤°ıfig,
≤°≠∫ ~>°unwu Ÿt∫ N°≈fiu ŸÙt° J¡∑ Ÿt°<›w tu* <_Sw N≈fiu „`C ≤°ı° J¡°u ≤°≠∫Ì°fi Ÿu ≈C≤_J¨¡w
<J¡∫° S° Ÿu t¨Ã∫C fiu Ÿ ≈®J¡°≤ <fiyÔ <Ô∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ J¡°utÔ ~>°u¸>u tÃ_∫ J¡°u tF°tÃ_∫ <fiyÔ
1524 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ı°w° Fæ $ Fu tF°≤°ı, oŸ J¡°≤d Ÿu N≈fiu ≈¥bÕ ≤°≠∫ J¡∑ ≤s° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ N°≈ Ì∫° J¡∑<ı∫u $
<ffi° N<˚Ô°T° Ju¡ ≈®°›w FCÎ NS°u˘ J¡° Ã∫°y J¡≤fi° <ªw fiFÙ* Fæ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B,
oŸ ≈®J¡°≤ ≈®J¨¡<wbyÕ Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w ≈®°<SÕw FCN° ≤°ı° ˚yÙ≤S fiJu¡ bªfi wS° •w ≤°≠∫ J¡°
NayÙJ¡°≤ J¡≤ Ÿ°w ŸtCB°u* Ju¡ <ª∏F°u* Ÿu ∫C•w ≈¨<SbÙ J¡° _b°tÙ FCN° $ bF ŸbÕ` Ÿt˚°b ≤©w° S° $
ŸJu¡ tfi tu* „°<∏w <b≤°ı ≤FÙ SÙ $ ŸJ¡∑ <tw, <Fw N°æ≤ ŸÃ∫ b°dÙ SÙ $ ŸJ¡∑ Ÿt_w <bT∫°u*
Ÿu ≈®Ù<w F¸> y∫Ù SÙ $ Ÿtu* tß≤ J¡° w°u fi°t-<fi„°fi fiFÙ* S° $ ≈®°›w FCÎ J¡°∫°u˘ J¡°u ÎJ¡t°` J¡≤
±>°Ôfi° FÙ ŸJ¡° _b˚°b S° $ fnu-fnu J¡°æwCJ¡≈¥dÕ NS°ŭ tu* Ÿu w[bI°fi Ju¡ J¡°≤d J¡˚Ù N°ÿª∫ÕfC<]
F°uwÙ FÙ fiFÙ* SÙ $ Nÿb J¡° N∏buTd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ˚¥<t ©°uÌJ¡≤ Ÿ°y≤ Ju¡ ŸÂ„ ywÕ <fit°Õd J¡≤fiu
J¡° <ıfiJ¡° _b˚°b S° N°æ≤ ı°u J¡<≈Ô Ju¡ œ°t J®¡°u@°<Àfi Ÿu ≈°wÔ wÔ tu* ˚_tÙ˚¥w F°u ªCJu¡ Su ÎuŸu
N≈fiu <≈w°tF°u* J¡° w°≤d J¡≤fiu tu* yay°ıÔ FÙ _fi°fi N°æ≤ ıÔ°aı<Ô≈®Ì°fi π°≤° ŸtSÕ Fæ, ≈®°J¨¡w
fiFÙ*, ∫°u* Ÿfiu ıfi≈≤‡≈≤° Ÿu w°‚∫Õbªfi ŸCfi° $$6-11$$
Ÿ Ÿt∫ ˚¥wÔ ≈≤ yay°ıÙ w°u SÙ* FÙ, <k¡≤ bFÙ* ≈≤ <≈w°tF°u* J¡°u ıÔ°aı<Ô Ÿfiu •∫°u* fiFÙ* ÌÙ,
ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
˚B, Ÿ Ÿt∫ oŸ ˚¥wÔ ≈≤ yay°ıÙ fiFÙ* fFwÙ SÙ* $ oŸÙ<ÔÎ ˚yÙ≤S π°≤° F٠̥Ÿ≤°u* Ju¡ <≈w≤°u*
Ju¡ <ÔÎ ˚Ù yay°ıÔ J¡∑ Naı<Ô Ìufi° ≈®<Ÿ] F°u y∫° $ •w ıfiZC<w <ıŸ <Ìfi ŸJu¡ J¡°fi tu* N°oÕ,
ŸÙ <Ìfi Ÿu ≈¨<SbÙ≈°ÔJ¡ ≤°ı° ˚yÙ≤S fiu yay°ıÙ J¡°u _byÕ Ÿu ≈¨<SbÙ ≈≤ Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ J¡™>°u≤ <fi∫t
@°≤d <J¡∫° $ wÌfi∏w≤ ˚¥wÔ ≈≤ yay°ıÙ J¡°u Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ J¡™>°u≤wt ≈°∫ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤fiu Ju¡
<ÔÎ ªu‹¸>° ≤©fiub°Ô° <ıwu<∏B∫ ≈¨<SbÙ≈<w ˚yÙ≤S t<∏`∫°u* Ju¡ <Ÿ≤≈≤ Ÿt_w ≤°≠∫˚°≤ ~>°unJ¡≤ w≈
Ju¡ <ÔÎ <fiıÕfi N≤^∫ tu* ªÔ° y∫° $ Ÿ <fiıÕfi N≤^∫ tu* Fı°≤ bTÕ wJ¡ f®Ê°ıÙ, „aJ¡≤ıÙ N°æ≤ ıÖ…
J¡∑ f°≤-f°≤ N°≤°@fi° J¡≤ Ÿfiu oŸ ≈¨<SbÙwÔ ≈≤ yay°ıÙ J¡° Ÿ‡f∏@ J¡≤°∫° $ wfŸu ÔuJ¡≤ ∫F
≈C^∫w°u∫° <`≈Sy° yay°ıÙ, ı°u <fitÕÔ w≤ayt°Ô°N°u* Ÿu ≤a<ıw, ıyÃ≈<w „<„˚¥Td <„bıÙ Ju¡ t_wJ¡
tu* ŸC„°u<˚w wS° _byÕb°<Ÿ∫°u* J¡∑ fnÙ ≈C^∫Ÿ∏w<wR¡≈° Fæ N°J¡°„wÔ Ÿu ≈¨<SbÙ ≈≤ <y≤wÙ Fæ* $ ªaªÔ
w≤ayt°Ô°N°u* Ÿu ŸC„°u<˚w, N≈fiu ku¡fi≈CaıR¡≈ F°Ÿ Ÿu ∫C•w, ≈®Ÿ∏fi≈C^∫R¡≈° taı≤Ù Ÿu Ÿt<∏bw wS°
@tÕ J¡∑ Ÿ∏w<w_bR¡≈ ∫F <`t°yÕy°<tfiÙ yay° ŸÙ Ÿt∫ Ÿu ÔuJ¡≤ oŸ ≈¨<SbÙ≈≤ ≈¨<SbÙ≈<w ˚yÙ≤S
Ju¡ <ÔÎ ŸtCB≈∫Õ∏w J¡∑<wÕ ≈®Ÿ°≤°SÕ ÎJ¡w≤F J¡∑ bÙ<SJ¡° FÙ ffi y∫Ù Fæ* $$12-17$$
<~>FW≤b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ŸwFW≤b°≥ ŸyÕ
J¡<Sw NSÕ J¡∑ »w° Ju¡ <ÔÎ ª¥±>°Ô° J¡° N°¶∫°fi,
<„<©ºbı J¡° t°F°Ã‡∫ wS° <bb°FJ®¡∑±>° J¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°t˚B, tF°≤°ı ˚yÙ≤S fiu ≈Ù~>u Ju¡ ≤°≠∫J¡°Ô tu* <ıŸ
<bª°≤≈¥dÕfC<] Ÿu Â<‹¸> @°≤d J¡∑ SÙ, ŸÙ ̨<‹¸> J¡° NbÔ‡˚fi J¡≤ N°≈ „t, _b_S N°æ≤ ≈®„°∏wfC<]
F°uJ¡≤ ≈®°≤Æ@b„ ≈®°›w FCÎ J¡°∫°u˘ J¡° <fib°ÕF J¡∑<ıÎ $ ≈FÔu oŸ N≈fiu bæ˚b J¡° ≈¿≤Ã∫°yJ¡≤ N°æ≤
ŸyÕ - 77] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1525
tfiR¡≈ ≈sÙ J¡° ⁄Ì∫ tu* <fi≤°u@J¡≤, N<bªÔ <„<©ºbı J¡∑ fi°o˘, N°≈ „°<∏w≈¥bÕJ¡ N≈fiu _bR¡≈ tu*
¿_Sw ≤<F∫u $ ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # Fu f®Êfig, ∫F <„<©ºbı J¡°æfi S° N°æ≤ Ÿfiu ≈≤t ≈Ì Jæ¡Ÿu ≈®°›w
<J¡∫° ? yC”b≤, f°u@b¨<] Ju¡ <ÔÎ ŸJ¡° ª¿≤` <k¡≤ tCHŸu J¡<FÎ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B,
≈FÔu J¡v≈ tu* π°≈≤ tu* ≈<w-≈ÃfiÙ J¡° ÎJ¡ ı°un° FCN° S° $ Nf oŸ Nl>°oŸbu* ªwC∫CÕy Ju¡ N<y®t π°≈≤
tu* ŸÙ R¡≈ J¡° bFÙ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ ≈®<w <_fiÀ@ ≈®ut ≤©fiub°Ô° <k¡≤ ≈<w-≈ÃfiÙ J¡° Ì¥Ÿ≤° ı°un° Ã≈∏fi
F°uy° $ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, ı°u ≈¥bÕ tu* <ıŸ R¡≈ J¡° S°, bF ŸÙ R¡≈J¡° <k¡≤ Jæ¡Ÿu
F°uy° ? Fu b•w°N°u* tu* Zu‹™>, N°≈ ŸJ¡° J¡°≤d tCHŸu J¡<FÎ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ˚¥w N°æ≤ ˚<b‹∫wg
J¡°<ÔJ¡ b_wCN°u* Ju¡ Ÿ°Âÿ∫ tu* FuwC •∫° Fæ ? tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, oŸ ıywg Ju¡ <fit°Õd tu*
<fi∫<wR¡≈ f®Ê°<Ì J¡∑ ı°u ŸÃ∫ŸaJ¡v≈R¡≈° Ÿa<b<W Fæ, ŸJ¡∑ N<fib°∫Õ_b˚°bı<fiw ÎuŸÙ FÙ <fi≤∏w≤
<_S<w Fæ ∫°fiÙ <fi∫<w J¡° N<fib°∫Õ_b˚°b FÙ fiJu¡ Ÿ°Âÿ∫ tu* J¡°≤d Fæ $$1-6$$
oŸÙ NSÕ J¡° _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
•∫°u*<J¡ Ìu<©∫u - ÎJ¡ FÙ N°t Ju¡ b¨s tu* ≈FÔu NfiuJ¡ k¡Ô Ã≈∏fi F°uJ¡≤ <k¡≤ J¡°Ô°∏w≤ tu* ŸÙ
R¡≈ Ju¡ NfiuJ¡ k¡Ô Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤ ŸÙ N°t Ju¡ _J¡∏@≈≤ b¸>b¨s N˚¥w≈¥bÕ FÙ Ã≈∏fi F°uw° Fæ $
J¡°¸> <Ì∫u ı°fiu ≈≤ w°u <k¡≤ bF°≥ fiFÙ* Ã≈∏fi F°uw° $ ÎuŸÙ <_S<w tu* ıæŸu Ÿ≤°ub≤ tu* w≤ay ŸÂ„, <bŸÂ„
Îba ≈¥bÕ Ju¡ w≤ay N∏∫R¡≈ <Ì©°oÕ ≈nwu Fæ* bæŸu FÙ <„<©ºbı N°<Ì Ju¡ ŸaŸ°≤ tu* ˚Ù <_S<w Fæ $ oŸ<ÔÎ
˚¥wJ¡°ÔÙfi <„<©ºbı ≤°ı° Ju¡ ŸÂ„ Ì¥Ÿ≤° tF°wuı_bÙ ≤°ı° <k¡≤ ˚Ù F°uy° $ bFÙ J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ
J¡S° J¡° fi°∫J¡ Fæ $ ŸJ¡° ∫F b¨W°∏w N°≈ ŸC<fi∫u $ NwÙw J¡°ÔÙfi Ÿ°wbu* tfiC J¡∑ ªwCSÕ ªwC∫CyÙÕ Ju¡
π°≈≤ ∫Cy tu* JC¡”ba„ tu* oŸÙ Ÿ¨<‹¸> tu* <„<©ºbı fi°t J¡° ≤°ı° FCN° S° $ ı‡fCπÙ≈ tu* ≈®<Ÿ] <b∏º∫°ªÔ
Ju¡ ŸtÙ≈ tu* <_Sw t°ÔbÌu„ J¡∑ ≠ıæfiÙ fiy≤Ù tu* bF Îuÿb∫ÕŸa≈∏fi <„<©ºbıfi°t Ÿu ≈®<Ÿ] F°uJ¡≤
Ÿt_w Ìu„ J¡° <fi∫∏`d J¡≤w° S° $ bF @æ∫Õ, N°æÌ°∫Õ N°<Ì @t°u˘ Ÿu ∫C•w S°, Ÿtu* st°, „t, Ìt,
<bΩt°fi Su, bF bÙ≤w° Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ S°, „C˚ J¡t°u˘ Ju¡ NfiC‹™>°fi tu* <fi≤∏w≤ Ôy° ≤Fw° S°, N°ÃtÿÔ°|°
N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu b<ıÕw S°, S°unu tu* ∫°u* J¡<F∫u <J¡ Ÿt_w yCdyd°u* J¡° ˚a±>°≤ S° $ Ÿt_w ∫I°u* J¡°
<fi≤∏w≤ NfiC‹™>°fi J¡≤w° S°, Ÿfiu fnu-fnu @fiC@°Õ¿≤∫°u* J¡° Ì≈ÕÌÔfi <J¡∫° S°, b°≈Ù, J¥¡≈, w±>°y
N°<Ì Ô°uJ¡°u≈∫°uyÙ NfiuJ¡ „C˚ J¡°∫°u˘ J¡° <fit°Õd <J¡∫° S° N°æ≤ ≈¥bÕR¡≈ ≈¨<SbÙ J¡° ≈°Ôfi J¡≤w° S° $
bF Ìu©fiu tu* J¡°utÔ, Ÿ‡f∏@ tu* <_fiÀ@ N°æ≤ b°dÙ tu* t@C≤ S°, Ô°uJ¡ N°æ≤ „°˜ tu* <fi‹d°w S°, ≈®ut J¡°
ŸtCB S° $ bF ŸC∏Ì≤, „°∏w, ˚°À∫b°fig, ≈®w°≈Ù N°æ≤ @tÕbÃŸÔ S° $ Ì¥Ÿ≤°u* Ju¡ <ÔÎ <bfi∫ N°<Ì
<„s°≈®Ì b°•∫°u* J¡° ≈®∫°uy J¡≤w° S°, N<SÕ∫°u* J¡°u N˚Ù<›Ÿw Ÿt_w NSÕŸ‡≈<W∫°≥ Ìuw° S° $ bF
Wt NS°u˘ J¡° ˚°u•w°, ŸÃŸay Ÿu ∫C•w N°æ≤ Ÿt_w buÌ-„°˜°u* J¡° Wt Z°uw° S° $ bF <„<©ºbı
Ÿf JC¡~> ı°fiw° S°, wS°<≈ Ÿtu* w<fiJ¡ ˚Ù <bIw° J¡° N<˚t°fi fiFÙ* S° $ ˜ÙΔ∫Ÿfi N°<Ì J¡° w°u
w¨dbwg Ÿfiu Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° S° $ f°v∫J¡°Ô tu* FÙ ŸJu¡ <≈w° _byÕ ªÔ <Ì∫u Su $ w˚ÙŸu N≈fiu
f°FCfÔ Ÿu <ıwu<∏B∫ Ÿ <„<©ºbı fiu Ÿ°uÔF bTÕ wJ¡ _b∫a FÙ <Ì<Àbı∫J¡≤ N<©Ô ˚¥t^±>Ô J¡°u
N≈fiÙ Ÿ°t®°≠∫Ÿ‡≈<W tu* ≈¿≤dw J¡≤ <Ì∫° $ Nfi∏w≤ Ÿt_w ª°u≤ N°<Ì ≈®ı°≈Ù±>J¡ „`CN°u* J¡∑ „aJ¡°
Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ @tÕ Ÿu ≈®ı° J¡° ≈°Ôfi J¡≤ ≤F° bF fC<]t°fig <„<©ºbı t<∏`∫°u* Ju¡ Ÿ°S N≈fiu ∫„
1526 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿu <Ì„°N°u* J¡°u @b<Ôw J¡≤wu FCÎ <_Sw S° $ Nfi∏w≤ ŸJu¡ f°v∫J¡°Ô Ju¡ bTÕ Ÿt°›w F°u y∫u N°æ≤
∫°æbfiJ¡°Ô Ju¡ bTÕ ≈®°≤‡˚ F°u y∫u $ o@≤ bŸ∏w M¡wC fiu ˚Ù N≈fi° _bR¡≈ ˚ÔÙ˚°≥<w <bJ¡<Ÿw <J¡∫° $
bfi-≈bfi tu* k¥¡Ô <©Ô ≤Fu Su, N°J¡°„ tu* ª°aÌfiÙ <©Ô ≤FÙ SÙ $ b¨s°u* J¡∑ „°©°R¡≈ N∏w#≈C≤
˚Ùw≤-ı°u ≤ıR¡≈Ù J¡≈¥Õ≤ Ÿu @b<Ôw; Ÿab≤d„ÙÔ ≈`R¡≈ J¡≈°¸>°u* Ÿu ∫C•w wS° N°t°uÌ Ÿu <bÔ°Ÿ
J¡≤ ≤Fu ≈C‹≈-yCh~>°u* Ju¡ ª≥ÌCÎ Ÿu ∫C•w S°-<bΩt°fi taı¿≤∫°u* Ju¡ <F*±>°uÔ°u* ≈≤ ˚®t≤°u* Ju¡ ı°unu <tÔJ¡≤
yFfiwt yÙw y° ≤Fu Su $ Îba „„Ù N°æ≤ ŸÙJ¡≤°u* Ÿu „ÙwÔ wS° J¡ÌÔÙ N°æ≤ J¡∏Ì<Ô∫°u* Ju¡ J¡h~>wÔ Îba
≈vÔb°u* ≈≤ fi¨Ã∫ J¡≤ ≤F° t@C≤ b°∫C ª°≤°u* N°u≤ fF ≤F° S° $ ÎuŸu Ÿt∫ tu* oŸ <„<©ºbı J¡° (<J¡ŸÙ ÎJ¡
Ÿt_w≤tdÙyCd°u≈uw ≈¥bÕZCw ª¥±>°Ô° tu*) NfiC≤•w FCN° <ªW J¡tfiÙ∫ J¡°<tfiÙ Ju¡ ≈®<w ÃJ¡<^™>w F°u
™>° $ bŸ∏w∫C•w bfi Ju¡ ŸÂ„ JC¡ŸCtŸt¥F°u* Ju¡ Ÿ°æy∏º∫R¡≈ t@C≤ N°Ÿb°ua Ÿu tW ŸJ¡° ≤°y≈vÔ<bw
tfi ≤tdÙ J¡°u ~>°unJ¡≤ Ì¥Ÿ≤u <J¡ŸÙ ˚Ù <bT∫ tu* fiFÙ* Ôyw° S° $ ŸJ¡∑ ßCJ¡w° owfiÙ f» y∫Ù SÙ
<J¡ ≤°w-<Ìfi ∫F <ª∏wfi J¡≤w° S°-FutJ¡tÔ°u* Ju¡ tCJC¡Ô°u* Ju¡ ŸÂ„ _wfib°ÔÙ tCÀ@ Ÿ ≈®d<∫fiÙ
J¡°<tfiÙ J¡°u tæ* J¡f ÔÙÔ°SÕ <fi<tÕw Ÿ≤°ub≤°u* tu*, Ω°fi-bfi Ju¡ <F*±>°uÔ°u* ≈≤ N°æ≤ ≈∫˘J¡ ≈≤ N≈fiu NaJ¡
tu* JCa¡JC¡t°a¿J¡w J¡”≥y° $ J¡tÔ b<vÔ∫°u* Ju¡ Ì°uÔ°N°u* ≈≤, N<ÔfiÙ J¡°u N<Ô Ju¡ ŸÂ„, N<wª≈Ô Ÿ
f°Ô° J¡°u tæ* N≈fiÙ ˚CıÔw° tu* NfiCyw J¡f J¡R¡≥y° $$7-26$$
tu≤u ŸÂ„ Ÿ f°Ô° J¡°u ˚Ù _b°<˚Ô°T°ı<fiw Ÿ∏w°≈ J¡f F°uy°, <ıŸŸu <J¡ Ft Ì°ufi°u* J¡° Ÿa|¸>fi
„Ù|® F°u ı°∫ $
t¨d°Ô, F°≤, JC¡∏Ì N°æ≤ o∏ÌC ŸÂ„ ≈®_kC¡¿≤w Ôw°|≤°u* Ju¡ R¡≈ Ÿu ≈CaıÙw˚¥w b<vÔ∫°u* J¡∑
N<˚Ô°<TdÙ F°uJ¡≤ tu≤u <ÔÎ bF o∏ÌCŸC∏Ì≤Ù J¡°∏w° tÌfiŸ∏w›w J¡f F°uyÙ ? oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ <ª∏w° Ÿu
Δ∫°JC¡Ô F°uJ¡≤ JC¡ŸCt°u* Ju¡ Ÿay®F tu* ∏tC© F°u ffi°u* tu* N°æ≤ JC¡ŸCt≈¥dÕ ≈bfi°u* tu* <bF°≤ J¡≤fiu Ôy° $
Ÿfiu NfiuJ¡ bfi N°æ≤ ≈bfi°u* tu*, ÔÙÔ°Ÿ≤°ub≤°u* tu*, Ôw°y¨F°u* tu* wS° <b<b@ Ω°fi-˚¥<t∫°u* tu* <bF°≤
<J¡∫° $ ∏tfi° F°uJ¡≤ Ÿfiu bfi N°æ≤ ≈bfi Ju¡ yCdbdÕfi tu* Ÿ‡f] N°æ≤ Z¨ay°≤≤Ÿ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ J¡S°N°u*
tu* ≤td <J¡∫° $ Ÿfiu ŸCbdÕJ¡Ô„ Ju¡ ŸÂ„ _wfib°ÔÙ, F°≤ Ÿu ªtJ¡ ≤Fu „≤Ù≤ wS° ªaªÔ taı¿≤∫°u* Ÿu
∫C•w JC¡t°¿≤∫°u* J¡°u N≈fiu tfi tu* fn° «≥¡ª° _S°fi <Ì∫° $ ªwC≤ t<∏`∫°u* fiu oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≤°ı° J¡°
N<˚≈®°∫ ı°fi <Ô∫°, •∫°u*<J¡ ªu‹¸>° N°æ≤ N°J¨¡<w Ÿu N<˚≈®°∫ ı°fi Ôufi° FÙ t∏`Ù J¡° Ì°uT°u* Ÿu <fitCÕ•w
Ôsd Fæ $ Nfi∏w≤ ≤°ı° Ju¡ <bb°F Ju¡ <ÔÎ <bª°≤ J¡≤ ≤Fu t<∏`∫°u* fiu Ÿ°æ≤°‹¸A> Ìu„ Ju¡ ≤°ı° Ÿu ∫CbwÙŸt¥F
Ÿu t<^±>w J¡∏∫° J¡∑ ∫°ªfi° J¡∑ $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu fibÙfi b∫ Ÿu Ÿ‡≈∏fi wS° ≈®<wt° Ju¡ ŸÂ„
_b°fiCR¡≈ Ÿ Wt J¡∏∫° J¡° <b<@≈¥bÕJ¡ ˚°∫°ÕR¡≈ tu* _bÙJ¡°≤ <J¡∫° $ ≤°ı° <„<©ºbı J¡∑ ŸC∏Ì≤Ù
≈¨<SbÙwÔ ≈≤ ª¥±>°Ô° fi°t Ÿu <b¶∫°w SÙ $ bF N≈fiu NfiCR¡≈ ≈<w ≈®°›wJ¡≤, <bJ¡<Ÿw ≈<μfiÙ Ju¡
ŸÂ„, ≤°<ıw F°u ≤FÙ SÙ $ bF <„<©ºbı ≤°ı° fiÙÔJ¡tԟ„ fiu`b°ÔÙ Ÿ ª¥±>°Ô° J¡°u _fiuF Ÿu
Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®Ÿ∏fi ≤©w° S°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ˚yb°fig Ÿ¥∫ÕÌub J¡t<ÔfiÙ J¡°u <bJ¡°Ÿ π°≤° ≈®Ÿ∏fi ≤©wu Fæ* $
ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ ≈®<w N<≈Õw <ªWb°Ôu fi Ì°ufi°u* J¡∑ ≈®Ù<w W≤°uW≤ f»wÙ FÙ ı°wÙ SÙ $ F°b, ˚°b,
<bÔ°Ÿ N°<Ì-Z¨ay°≤ ªu‹¸>°<b„uT°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Nay°u* Ju¡ J¡°≤d bF ª¥±>°Ô° ŸC∏Ì≤ fibÔw°-ŸÙ „°u˚wÙ
SÙ $ <„<©ºbı ≤°ı° J¡°u ≤°ı<ªW°fiCbwÙÕ NfiC≤•w t<∏`∫°u* π°≤° Ÿ˚Ù ≈˚°uyŸ°ty®Ù Ÿt∫-Ÿt∫≈≤
ŸyÕ - 77] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1527
Ÿt<≈Õw J¡∑ ı°wÙ SÙ NSb° @°<tÕJ¡ t¿∏`∫°u* π°≤° ŸJu¡ ∫°ªJ¡°u* J¡°u b°a<~>w NS°u˘ J¡∑ ≈¥<wÕ J¡∑ ı°wÙ
SÙ, ŸJ¡∑ ≈®ı° ŸCΔ∫b<_Sw SÙ, NwÎb ≈≤t ŸC©Ù bF ≤°ı° J¡t<ÔfiÙ Ju¡ Ÿ°S ≤°ıFaŸ Ju¡ ŸÂ„
Ÿ Ì<∫w° Ju¡ Ÿ°S ≤td J¡≤w° S° $ N∏w#≈C≤ tu*, Ì°uÔ°N°u* tu*, ÔÙÔ°Ÿ≤°ub≤°u* tu*, Ω°fi°u* tu*, <bF°≤°u*
tu*, Ôw° N°æ≤ ≈C‹≈°u* Ÿu „°u<˚w |≤°u* tu*, J¡Ì‡fbfi J¡∑ Zu<d∫°u* tu*, ª∏Ìfi N°æ≤ Ny” Ÿu ŸCy<∏@w
bÙ<S∫°u* tu*, t∏Ì°≤t°Ô° ŸÙ ªaªÔ J¡ÌÔÙ N°æ≤ J¡∏Ì<Ô∫°u* tu*, fiy≤-≈®°∏w°u* tu*, bfi≈®°∏w°u* tu*, <Ìy∏w°u*
tu*, Ÿ≤°ub≤°u* tu* wS° ı°tCfi, fiÙ*f¥ Îba ı°<wb¨s°u* Ÿu ∫C•w <fiıÕfi ffi°u* tu* Ÿ J¡tfiÙ∫ ̇≈wÙ J¡∑
≈®t°uÌıfiJ¡ Ÿ˚Ù ÎuŸÙ ≈≤_≈≤ ªu‹¸>°Î≥ FCo˘, ıæŸÙ fæÔ°u* π°≤° FÔ Ÿu ı°uwu y∫u ©uw°u* Ju¡ <ÔÎ Ô°˚Ì°∫J¡
b¨<‹¸>b°Ôu, tu| Îba „_∫ Ÿ‡≈<w Ÿu J¡tfiÙ∫ N°J¡°„ N°æ≤ ≈¨<SbÙ J¡∑ Ô°uJ¡≈®t°uÌıfiJ¡ N∏∫°u∏∫
ªu‹¸>°Î≥ F°uwÙ Fæ* $ bu Ì°ufi°u* <fi≤∏w≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu <tÔu FCÎ Su, ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u J¡∑ ªu‹¸>°Î≥ ∏Fu* <≈®∫ ÔywÙ SÙ* $
ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu <„s°y®Fd N°æ≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u J¡∑ Ÿt°fi-N<SÕw° F°ufiu Ÿu bu Ì°ufi°u* N„uT J¡Ô°N°u* Ju¡ <bI°w°
F°u y∫u Su $$27-43$$
oŸÙ<ÔÎ Ÿf yCd°u* J¡∑ Ÿt°fiw° F°ufiu Ÿu N°æ≤ NfiC≤°y Ju¡ J¡°≤d wBq≈w° N° ı°fiu Ÿu bu Ì°ufi°u* t°fi°u*
ÎJ¡ FÙ ıÙb Su $
≈≤_≈≤ NÃ∫∏w <t`w° J¡°u ≈®°›w FCÎ bu Ì°ufi°u* ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ ⁄Ì∫ tu* fŸ ı°fiu Ju¡ J¡°≤d Ì°u ÌuF°u* tu*
ŸaJ®¡°∏w (≈®<b‹¸>) N<bfi°„Ù ÎJ¡ FÙ ıÙb_bR¡≈ @°≤d J¡≤wu Su $ ıæŸu f¸C>J¡ "π°Ì„ bTÕ≈∫Õ∏w buÌ Ju¡
<ÔÎ f®Êª∫Õ Fæ' oŸ „°˜ Ÿu <fi@°Õ¿≤w <fi∫w J¡°Ô wJ¡ yC”tC© Ÿu Nº∫∫fi π°≤° Ÿt_w „°˜°SÕ tu*
<b„uTIw° ≈®°›w J¡≤ ≈<^±>w F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ JC¡~> <fi∫w J¡°Ô wJ¡ N≈fiu _b°tÙ Ju¡ tC© Ÿu
Nº∫∫fi J¡≤ Ÿt_w „°˜°SÕ tu* <b„uTIw° N°æ≤ wwg-wwg <„v≈„°˜°u* Ju¡ ≈<^±>w°u* Ju¡ tC© Ÿu <ª`J¡Ô°
N°<Ì tu* ˚Ù ª°wC∫Õ ≈®°›w J¡≤ ª¥±>°Ô° N„uT NS°u˘ tu* ≈<^±>w° F°u y∫Ù SÙ wS° ª¥±>°Ô° Ju¡ tC© Ÿu oŸ
<„<©ºbı fiu ˚Ù fi¨Ã∫, b°Ω N°<Ì <ıwfiu J¡Ô°J¡°æ„Ô Fæ* fi ŸfJ¡° <„sd y®Fd <J¡∫° N°æ≤ J¡Ô°N°u*
J¡° ≈°≤ayw tF°<bπ°fig F°u y∫° $ Nt°b_∫° ≈®°›w J¡≤ ıæŸu Ÿ¥∫Õ N°æ≤ ª∏B ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u tu* N≈fiÙ-N≈fiÙ
J¡Ô° J¡° Ÿa<tZd J¡≤ ÎJ¡R¡≈ F°u ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ ÎJ¡-Ì¥Ÿ≤u Ju¡ ⁄Ì∫ tu* <_Sw F°u ≤Fu bu Ì°ufi°u* ˚Ù
ÎJ¡R¡≈ F°u y∫u Su $ bu Ì°ufi°u* ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ ≈®utÙ, <t<Zw sÙ≤ N°æ≤ fiÙ≤ J¡∑ fi°o˘, ÎJ¡≤Ÿ-_bR¡≈
F°uJ¡≤ Nb<_Sw Su N°æ≤ ≈C‹≈ N°æ≤ ŸCy∏@ J¡∑ fi°o˘ N<˚∏fi_bR¡≈ bu ˚¥wÔ ≈≤ NbwÙdÕ y°æ≤Ù N°æ≤
„aJ¡≤ Ju¡ ŸÂ„ Ôywu Su (c) $ fi Ì°ufi°u* J¡∑ fC<] Ô°uJ¡ N°æ≤ „°˜ Ju¡ ª°wC∫Õ Ÿu NÃ∫∏w ≈¿≤‹J¨¡w SÙ $
Ÿt_w „°˜Ù∫ <bT∫°u* tu* fiJu¡ ≈°<^±>Ã∫ J¡∑ @°J¡ ıtÙ SÙ $ Ju¡bÔ <J¡ŸÙ ÎJ¡ ©°Ÿ J¡°∫Õ¡Ju¡ <ÔÎ,
J¡tÔ° N°æ≤ J¡tÔ°≈<w J¡∑ fi°o˘, ≈¨<SbÙ ≈≤ bu Ì°ufi°u* NbwÙdÕ FCÎ Su $ bu Ì°ufi°u* _fiuF Ÿu ≈®Ÿ∏fi N°æ≤ t@C≤
Ôywu Su $ ≈¥~>u y∫u Ÿ<∏ÌÀ@ <bT∫°u* Ju¡ N°æ≤ „°˜≤F_∫°u* Ju¡ <fidÕ∫°SÕ ÎJ¡ FÙ J¡°Ô tu* fi Ì°ufi°u* J¡° ÎJ¡
FÙ I°fiw[b J¡° J¡Sfi J¡≤fiu J¡° _b˚°b S° $ <fi≤∏w≤ bu Ì°ufi°u* ÎJ¡t°` yC”, <πı N°æ≤ <bπ°fi°u* J¡∑
NfiCb¨<W J¡≤wu Su $ fiŸu <≈®∫, <Fw, <bfi∫ N°<Ì ŸÌ°ª°≤ J¡° Δ∫bF°≤ J¡≤wu Su $ Ô°uJ¡b¨W°∏w Îba
(c) ˚yb°fig „aJ¡≤ J¡° N@Õfi°≤Ùÿb≤ fi°t Fæ, ª¥±>°Ô° N°æ≤ <„<©ºbı ˚Ù _bR¡≈w#, _b˚°bw# ÎJ¡
Ì¥Ÿ≤u Ÿu <tÔıCÔ y∫u Su, oŸ<ÔÎ bu ˚Ù ™>ÙJ¡ ˚yb°fig „aJ¡≤ N°æ≤ y°æ≤Ù Ÿu <t<Zw N@Õfi°≤Ùÿb≤_bR¡≈ Ju¡
ıæŸu Ôywu Su $
1528 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ÎJ¡t°` „°˜ Ÿu f°u<@w F°ufiub°Ôu @tÕ≤F_∫ J¡° bu Ì°ufi°u* FÙ ≈¿≤≈•b ≈¿≤I°fi ≤©wu Su $ bu Ÿt_w
J¡Ô°N°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Su $ Z¨ay°≤ N°<Ì fib≤ŸR¡≈Ù ≤Ÿ°∫fi°u* Ÿu bu ≤°<ıw Su $ fiJ¡° Nay „ÙwÔ, <_fiÀ@
N°æ≤ t°uFJ¡ S°, oŸ<ÔÎ bu ÎuŸu Ôywu Su t°fi°u* Ì°u ª∏Bt° <Ìw FCÎ F°u* $ ˚B, <ıfiJ¡∑ „°u˚° NfiC≈t SÙ
wS° ı°u ≤<w˚°uy°u* Ju¡ <bÔ°Ÿ°u* Ÿu J¡tfiÙ∫ Su fi ª¥±>°Ô° N°æ≤ <„<©ºbı Ì°ufi°u* J¡° tfi°uF≤ ı°un°
N∏w#≈C≤ tu* ÎuŸu „°u<˚w F°u ≤F° S° ıæŸu f®Ê°^±>©^±>R¡≈ ŸÃ∫Ô°uJ¡ Ju¡ y‡˚Ù≤ Ÿ≤°ub≤°u* tu* ªtJ¡ ≤F°
tÌ Îba t∏tS Ÿu t∏Ì-t∏Ì ytfi J¡≤ ≤F° ≤°ıFaŸÙ N°æ≤ ≤°ıFaŸ J¡° ı°un° $$44-52$$
ŸwFW≤b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

N™>FW≤b°≥ ŸyÕ
J®¡t Ÿu fiJu¡ bæ≤°À∫, Ÿwg„°˜ Ju¡ NU∫°Ÿ tu* fiJ¡∑
<fi‹™>° wS° ª¥±>°Ô° Ju¡ <bbuJ¡ N°æ≤ I°fiÔ°˚ J¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°t˚B, oŸÙ ≈®J¡°≤ NfiuJ¡ bT°u˘ wJ¡ » ≈®ut Ÿu Ÿ‡≈∏fi Ÿ
̇≈wÙ fiu <Ìfi-≈≤-<Ìfi F°ufiub°ÔÙ ∫°æbfi J¡∑ Nt∏Ì ÔÙÔ°N°u* Ÿu ≤td <J¡∫° $ Nfi∏w≤ ÎJ¡ Ju¡ ≈Ù~>
ÎJ¡ ∫°u* N°b¨<W„ÙÔ NfiuJ¡ bTÕ fÙw y∫u N°æ≤ k¥¡¸>u FCÎ |nu Ÿu ıÔ J¡∑ fi°o˘ @Ù≤u-@Ù≤u yÔ ≤F° w°”^∫
Ìu©J¡≤ ∏F°u*fiu <bª°≤ <J¡∫° $ w≤ayŸt¥F°u* Ju¡ ŸÂ„ N<wª≈Ô N°J¨¡<wb°Ôu, ˚ayC≤ „≤Ù≤ Ÿu Δ∫bF°≤
J¡≤ ≤Fu ıÙb J¡°, ≈•b k¡Ô Ju¡ ≈wfi J¡∑ fi°o˘, ÌuF<b∫°uy <J¡ŸÙ ˚Ù ≈®J¡°≤ F¸>°∫° fiFÙ* ı° ŸJ¡w° $
J¡tÔ ≈≤ <FtR¡≈Ù bı® J¡∑ fi°o˘ oŸ ÌuF ≈≤ Nf ı≤° <y≤fiu Ju¡ <ÔÎ ∏tC© F°u FÙ ≤FÙ Fæ, •∫°u*<J¡
J¡≤wÔ Ÿu ıÔ J¡∑ fi°o˘ <fi≤∏w≤ N°∫C yÔwÙ FÙ ı°wÙ Fæ $ bT°ÕJ¡°Ô tu* J¡¸C> wC‡fÙ Ôw° Ju¡ ŸÂ„ ÎJ¡t°`
˚°uy N°æ≤ ŸJu¡ Ÿ°@fi°u* J¡∑ w¨‹d° f»wÙ ı°wÙ Fæ N°æ≤ ≈bÕw fiÌÙ Ju¡ bT°ÕJ¡°<ÔJ¡ ≈¥≤ J¡∑ fi°o˘ buy≈¥bÕJ¡
∫°æbfi fFw° FÙ ı°w° Fæ $ ∫F ıÙdÕ <_S<wb°Ô° „≤Ù≤ N°<Ì R¡≈ ıÙbfi, o∏Bı°Ô Ju¡ ŸÂ„, NŸÃ∫
FÙ Fæ N°æ≤ @fiCT Ÿu ~¥>¸>u FCÎ f°d°u* Ju¡ ŸÂ„ <bT∫ŸC© Ì¥≤-Ì¥≤ ˚°ywu ı° ≤Fu Fæ* $ N°<tT (t°aŸ) Ju¡
«¡≈≤ H≈¸>-H≈¸> J¡≤ yÙ@ Ÿu ıæŸu fi°uªwu Fæ* bæŸu FÙ N°º∫°¿ÃtJ¡ N°<Ì ÌC#© N°æ≤ w¨‹d° <ªW Ju¡
«¡≈≤ H≈¸>-H≈¸>J¡≤ Ÿu fi°uªwu Fæ* N°æ≤ ∫F „≤Ù≤ bT°ÕJ¡°Ô tu* ıÔ Ju¡ fCÌgfCÌ Ju¡ ŸÂ„ sd˚≤ tu* FÙ
<bÔÙfi F°u ı°fiub°Ô° Fæ $ <bª°≤J¡°u<¸> tu* ≈®<b‹¸> FCN° ∫F Δ∫bF°≤ J¡ÌÔÙy˚Õ Ju¡ ŸÂ„ <fi#Ÿ°≤ FÙ
™>F≤w° Fæ N°æ≤ Ÿ≈ÃfiÙ ª°Ffiub°Ôu ≈C”T J¡∑ <≈®∫wt° Ju¡ ŸÂ„ ∫F ∫°æbfi°b_S° „Ù|® ~>°unJ¡≤ ˚°ywÙ
ı°wÙ Fæ $ b¨s tu* ≤Ÿ„°uTd Ju¡ ŸÌ¨„ ıf≤Ì_wÙ o‹¸> <bT∫°u* Ju¡ NÔ°˚ Ÿu ı<fiw Ì°ætÕfi_∫ ≈®°›w F°uw°
Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ ŸaŸ°≤ tu* ÎuŸÙ J¡°æfi b_wC Fæ ı°u „C˚°J¨¡<w, ŸC<_S≤ Îba NÃ∫∏w ŸC∏Ì≤ F°u N°æ≤ <ıŸJ¡∑
≈®°<›w J¡≤ ∫F <ªW <k¡≤ ı∏t-t≤d N°<Ì Ì„°N°u* tu* ≈Ù<nw fi F°u $ Ÿ ̇≈wÙ fiu oŸ ≈®J¡°≤ <bª°≤J¡≤
∫F <fiÿª∫ <J¡∫° <J¡ ŸaŸ°≤R¡≈Ù Δ∫°<@ J¡° NŸÔÙ N°æT@ Nº∫°Ãt„°˜ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ŸÙJ¡°
ÌÙ|ÕJ¡°Ô wJ¡ <bª°≤ <J¡∫° $ Ju¡bÔ N°ÃtI°fi Ÿu FÙ ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°t°≤Ù „°∏w F°u ı°wÙ Fæ, ∫F
<fidÕ∫ J¡≤ bu Ì°ufi°u* N°Ãt° J¡° I°fi Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ wÃ≈≤ F°u y∫u $ Nº∫°Ãt„°˜ tu* FÙ fiJ¡°
<ªW Ôy y∫° S°, ≈®°d ˚Ù ŸÙtu* Su, ŸÙtu* fiJ¡∑ <fi‹™>° SÙ, Nº∫°Ãt„°˜buW° J¡∑ FÙ ∏F°u*fiu
„≤d ÔÙ SÙ, ŸÙJ¡∑ NªÕfi° tu* <fi≤w ≤Fwu Su, fiJ¡∑ oh~>° ˚Ù Nº∫°Ãt„°˜ J¡∑ FÙ ≤FwÙ SÙ N°æ≤
ŸyÕ - 78] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1529
Ÿ Ÿt∫ oŸ ŸaŸ°≤ Ÿu bu Ì°ufi°u* <b≤•w F°u ™>u Su $ ∏F°u*fiu Nº∫°Ãt„°˜ tu* F٠» NU∫°Ÿ f»° <Ô∫°
S°, bu ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u J¡°u Nº∫°Ãt„°˜ J¡° FÙ _t≤d J¡≤°wu Su, fiJ¡∑ ≈®Ù<w ŸÙ „°˜ tu* SÙ Îba ≈≤_≈≤
fiJ¡° Ÿt_w N°≤‡˚ (Zbd, ≈®f°u@fi N°<Ì) ŸÙtu* F°uw° S° $ Fu ZÙ≤°tıÙ, wÌfi∏w≤ bF ª¥±>°Ô°-
Nº∫°Ãt„°˜ Ju¡ w[bbuW°N°u* Ju¡ tC© Ÿu ŸaŸ°≤ ÌC#©ŸtCB Ÿu ≈°≤ J¡≤fiu tu* ŸtSÕ ŸC∏Ì≤ N°ÃtI°fi°u≈∫°uyÙ
≤tdÙ∫ ≈ÌJ®¡t°u* Ÿu Ÿa∫C•w „°˜°S°u˘ J¡° <fi≤∏w≤ Zbd J¡≤-f°fl „≤Ù≤ Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°yJ¡≤
N°æ≤ @bÔ y® fC<] Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ N≈fiÙ N°Ãt° Ju¡ <bT∫ tu* oŸ ≈®J¡°≤ NF<fiÕ„ <bª°≤ J¡≤fiu ÔyÙ $
Nf tæ* _b∫a <bbuJ¡ J¡≤ N≈fiu N°Ãt° J¡°u Ìu©wÙ F¥≥ <J¡ tæ* •∫° F¥≥ ∫°fiÙ oŸ J¡°∫ÕJ¡≤d-Ÿa|°wR¡≈ „≤Ù≤
tu* ÎuŸ° J¡°æfi ≈Ì°SÕ Fæ, ı°u ªuwfi F°u ŸJ¡w° Fæ $ ∫F ŸaŸ°≤R¡≈ t°uF <J¡ŸJ¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ ∫°fiÙ t°uF
<ıŸJ¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bFÙ ŸJu¡ <fib°≤d tu* ŸtSÕ F°uy°, ≈≤∏wC bF J¡°æfi Fæ, <J¡Ÿ FuwC Ÿu J¡F°≥ t°uF
≈®°›w FCN°, t°uF J¡° t¥Ô •∫° Fæ, •∫°u*<J¡ t¥ÔJ¡° I°fi F°ufiu≈≤ FÙ t¥Ô°uh~>uÌ π°≤° t°uF J¡° <fi≤°Ÿ
Nfi°∫°Ÿ <Ÿ] F°u ı°w° Fæ $ ÌuF w°u ın N°æ≤ NÃ∫∏w t¥» Fæ, oŸ<ÔÎ bF ªuwfi fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ∫F
N¸>Ô <fiÿª∫ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° <fiÿª∫ Ÿ°@°≤d f°ÔJ¡ wJ¡ J¡°u ˚Ù Nbyw Fæ N°æ≤ tæ* _S¥Ô F¥≥, y°æ≤ F¥≥,
oÃ∫°<Ì fC<]b¨<W F°ufiu≈≤ FÙ ÌuF°<Ì J¡° NfiC˚b F°uw° Fæ, _bw# fiFÙ*, oŸ<ÔÎ Ÿtu* ınw° _bw#<Ÿ]
FÙ Fæ $ F°S, ≈æ≤ N°<Ì J¡tuÕ<∏B∫ ŸtCÌ°∫ ˚Ù oŸ „≤Ù≤ Ÿu N<˚∏fi Nb∫bR¡≈ FÙ Fæ* $ J¡˚Ù Nb∫b N°æ≤
Nb∫bÙ tu* ˚uÌ fiFÙ* ≤Fw°, oŸ<ÔÎ „≤Ù≤R¡≈ Nb∫bÙ Ju¡ ŸÂ„ bF ˚Ù ın FÙ Fæ $ I°fiu<∏B∫ŸtCÌ°∫
˚Ù „≤Ù≤ Ju¡ Nb∫bR¡≈ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ bF ˚Ù ın FÙ Fæ, (N) ∫F ÌÙ© ≈nw° Fæ, •∫°u*<J¡ tfi N°<Ì Ÿu
ın ÌuF N°<Ì tu* ≈®u≤d° <tÔfiu Ju¡ J¡°≤d fiJu¡ Ÿ°S Ÿa∫°uy∫°uÀ∫BΔ∫R¡≈w° F°ufiu Ÿu, ≈¨<SbÙ ≈≤ i>uÔu J¡∑
≈®u≤J¡ ∫<‹¸> Ju¡ ŸÂ„, fitu* ınw° FÙ Fæ $ ŸaJ¡v≈°ÃtJ¡ „<•w ≤©fiub°Ô° ı°u tfi Fæ Ÿu ˚Ù tæ* ın FÙ
t°fiwÙ F¥≥ $ ıæŸu y°uk¡fi Ÿu ≈°T°d ≈®u¿≤w F°uw° Fæ bæŸu FÙ tfi ˚Ù fC<] Ju¡ <fiÿª∫°u* Ÿu ≈®u¿≤w F°uw° Fæ $ oŸ
w≤F <fiÿª∫R¡≈° fC<] ınw°_b˚°b Ÿu N°uw≈®°uw Fæ, ∫F N¸>Ô <fiÿª∫ Fæ $ Ì°u w¸>°u* Ju¡ tº∫bwÙÕ i>°Ô¥
≈®Ìu„ Ÿu ıæŸu fiÌÙ fFwÙ Fæ bæŸu FÙ NFaJ¡°≤ Ÿu bF fC<] fFwÙ Fæ, oŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $
NFaJ¡°≤ ˚Ù Ÿ°≤„¥∏∫ wS° tCÌuÕ Ju¡ ŸÂ„ Fæ, oŸ<ÔÎ bF ın FÙ Fæ; •∫°u*<J¡ f°ÔJ¡ π°≤° ı<fiw ˚®tR¡≈
∫s J¡u ŸÌ¨„ ≈®°d∫C•w <ªÌ°˚°Ÿ π°≤° bF ı<fiw Fæ $ ªuwfi°J¡°„R¡≈ ıÙb ≈®°dR¡≈ ≈°<@ Ÿu ∫C•w
F°uJ¡≤ ⁄Ì∫ tu* ≤Fw° Fæ $ bF ˚Ùw≤ owfi° ŸCJC¡t°≤ Fæ <J¡ Ì¥Ÿ≤u N≈fiu N∏w∫°ÕtÙ <ÌΔ∫ ªæw∏∫ Ÿu ÌÙ›w
F°uJ¡≤ ıÙw° Fæ $ NF°, tæ* ŸtH y∫Ù $ Ÿ°sÙ J¡° _bR¡≈ @°≤d J¡≤ <bT∫°u* J¡° ≈®J¡°„fi J¡≤fi° FÙ oŸ
ªuwfi J¡° ªuÃ∫°uvÔu© J¡ÔaJ¡ Fæ, oŸ J¡ÔaJ¡ Ÿu Ì¥<Tw≈®°∫ F°u J¡≤Ju¡ ∫F ŸfJ¡°u ı°fi Ôuw° Fæ N°æ≤
Nfi°<Ì˚¥w ªæw∏∫R¡≈ Ÿu FÙ ∫F ıÙb ≈®_kC¡¿≤w F°uw° ≤Fw° Fæ $ ıæŸu ŸCya@ ≈bfi Ÿu N°æ≤ fiÌÙ J¡° buy
≈C‹J¡¿≤dÙ Ÿu ≈¿≤ª°<Ôw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F ıÙb ªuÃ∫˚®t°u* Ÿu ∫C•w ªæw∏∫ Ÿu FÙ ≈¿≤ª°<Ôw F°uw° Fæ $
ªæw∏∫ „≤Ù≤ N°Ãt° <tØ∫°˚¥w ın <bT∫°u* Ju¡ Ÿ°S Nº∫°Ÿ (ŸaŸy°Õº∫°Ÿ N°æ≤ w°Ì°Ã‡∫°º∫°Ÿ)
(N) ∫Ω<≈ "Ndbÿª' oŸ Ÿ¥` tu* Ÿ¥`J¡°≤ f°Ì≤°∫d fiu Ÿ¥‚t˚¥w o<∏B∫, ≈®°d N°<Ì <Ô*yÌuF
Ju¡ Nb∫b fwÔ°∫u Fæ*, oŸ<ÔÎ bu _S¥Ô „≤Ù≤ Ju¡ Nb∫b fiFÙ* F°u ŸJ¡wu, wS°<≈ I°fiÙ N°æ≤ NI°fiÙ
Ÿ˚Ù ıfi fiJ¡° ÌuF°b∫bR¡≈ Ÿu Îba ÌuFŸ‡f<∏@R¡≈ Ÿu NfiC˚b J¡≤wu Fæ*, oŸ<ÔÎ fitu* ınw° Fæ
FÙ, ∫F ˚°b Fæ $
1530 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡≤Ju¡ FÙ ın ı柰 ffi ı°w° Fæ N°æ≤ N≈fiu NŸÔÙ ≈®J¡°„t°fi @bÔ_bR¡≈ J¡° Ÿ ≈®J¡°≤ ≈¿≤Ã∫°y
J¡≤ Ìuw° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ w›wıÔ ∫° ŸtCBıÔ tu* <y≤° FCN° N<Àfi N≈fiu ˚°_b≤ ≈®J¡°„t°fi _bR¡≈ J¡°
≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìuw° Fæ (oŸ<ÔÎ ŸW°a„ tu* ªæw∏∫<˚∏fiw° Ju¡ ŸÂ„ ≈®°›w FCoÕ "|¸> Ÿwg Fæ, ≈¸> Ÿwg Fæ'
oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ŸW° N<ªwg |¸>°<Ì<bT∫°u* Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡w° J¡° NfiC˚b J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ |¸>°<Ì J¡° Ô∫
F°ufiu≈≤ "|¸> fi‹¸> F°u y∫°' ≈¸> fi‹¸> F°u y∫°' oŸ ≈®J¡°≤ ŸW° Ju¡ N˚°b J¡° ˚Ù NfiC˚b J¡≤wÙ Fæ) $
<bT∫°u* Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡°y®w° F°ufiu ≈≤ ı°u ˚Ù J¡°uoÕ-ª°Fu bF ŸBq≈ F°u ∫° NŸÌ®¥≈ F°u-b°Ÿfi°bu<‹¸>w F°uJ¡≤
_bw# ÌÙ© ≈nw° Fæ, bFÙ ÎJ¡ sd tu* ≈¥dÕ_bR¡≈ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ wÃ_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ $ •w ≤Ù<w
Ÿu ≈≤t°SÕw# <ªÃ_bR¡≈ ˚Ù N<bΩ° Ju¡ N°b≤d Ÿu Nº∫°Ÿ ≈≤‡≈≤° Ÿu ın„¥∏∫ N°æ≤ NŸwgŸÂ„
Ã≈∏fi ıywg J¡° _bR¡≈ fC<] tu* Nfi°b¨w_b˚°b ªæw∏∫ Ÿu FÙ wWÌ°J¡°≤b¨<WΔ∫°<›w Îba t¥Ô°<bΩ°R¡≈
N°b≤d Ju¡ ˚ay π°≤° ı°fi° ı°w° Fæ $ Ÿ w≤F J¡° ≈FÔu <bª°≤J¡≤ <k¡≤ Ÿ ª¥±>°Ô° fiu ∫F <bª°≤° <J¡
<J¡Ÿ ≈°∫ Ÿu t¥ÔN<bΩ° Ju¡ N°b≤d Ÿu ≤<Fw <ª<w Âÿ∫_b›fi J¡° ≈¿≤Ã∫°yJ¡≤ ≈®fC] F°ubu N°æ≤
wÌfi∏w≤ ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ f°Ì J¡Fu ı°fiub°Ôu ≈®J¡°≤ Ÿu N°Ãtw[b J¡°u Ÿfiu ≈Fª°fi° $ Ÿu fn° FÙ N°fi∏Ì
<tÔ° N°æ≤ J¡Ffiu ÔyÙ <J¡ NF°u, ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ f°Ì tæ*fiu ŸbÕ<b@ ≈Bb°u* Ÿu „¥∏∫ ÎuŸÙ I°wΔ∫ b_wC J¡°
I°fi ≈®°›w <J¡∫°, <ıŸu ı°fi Ôufiu≈≤ ≈C”T <k¡≤ ≈C”T°SÕ Ÿu h∫Cw fiFÙ* F°uw° NSb° <J¡ŸÙ ˚Ù J¡°‡∫
NSÕ J¡∑ F°<fi fiFÙ* F°uwÙ, •∫°u*<J¡ ŸJ¡∑ ≈®°<›w Ÿu Ÿt_w J¡°tfi°N°u* J¡∑ ≈¿≤≈¥<wÕ F°u ı°wÙ Fæ NSb°
ÌC#© J¡° Ÿ°@fi ŸtHJ¡≤ <J¡ŸÙ ≈Ì°SÕ J¡° ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ* J¡≤w°, •∫°u*<J¡ Ÿ Ÿt∫ Ÿ˚Ù ≈Ì°S°u˘ tu*
N°fi∏Ì°ÃtJ¡ ≈≤f®ÊR¡≈w° FÙ ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ $$1-30$$
NF°u, ∫u <ıwfiu tfi, fC<], o<∏B∫ N°<Ì ≈Ì°SÕ Fæ*, bu ŸfJu¡ Ÿf <ª<πÔ°Ÿ J¡°u ≈¿≤<h~>∏fi ffi° Ìufiu
tu* Ju¡bÔ J¡°≤dR¡≈ FÙ Fæ*, bu _b∫a NŸÃ_bR¡≈ FÙ Fæ* N°æ≤ fiJ¡° _S°fi fiu`≈≤ NayCÔÙ ≤©fiu ≈≤ <Ì©°oÕ
Ìu ≤Fu <πwÙ∫ ª∏Bt° J¡° FÙ Fæ NS°Õwg bu ˚®°<∏wt°` Ÿu ≈¿≤J¡<v≈w Fæ* $ b°_wb tu* ŸbÕ<b@ N°b≤d°<Ì Ÿu
<fitCÕ•w NJu¡ÔÙ tF°<ª<w FÙ oŸ ŸaŸ°≤ tu* Ÿf J¡°Ô tu* N≈fi° N<_wÃb ≤©wÙ Fæ $ <ıŸJ¡°u tF°ŸW°
˚Ù J¡Fwu Fæ* $ ∫F J¡ÔaJ¡°u* Ÿu „¥∏∫, Ÿt°fiR¡≈, <b„C] N°æ≤ NFaJ¡°≤b<ıÕw _bR¡≈b°ÔÙ Fæ $ ŸJ¡°
_bR¡≈ „C] <bI°fi FÙ Fæ, ˚¥t°fi∏ÌR¡≈ F°ufiu Ÿu bF ≈≤t tayÔ°ÃtJ¡ Ÿ∏t°`R¡≈ Fæ $ ˚¥t°fi∏ÌR¡≈
_b˚°b Ÿu bF J¡˚Ù ˚Ù h∫Cw fiFÙ* F°uwÙ $ t¥ÔN<bΩ°R¡≈ N°b≤d Ju¡ ˚ay Ÿu ÎJ¡ f°≤ ŸJ¡° ∫<Ì
Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°u ı°∫, w°u bF <k¡≤ J¡Ì°<≈ N°b¨W fiFÙ* F°uwÙ $ oŸ<ÔÎ bF buÌ°∏w N°<Ì Nº∫°Ãt„°˜°u*
tu* Ôsd°b¨<W Ÿu <fiÃ∫ Ì∫bwÙ J¡FÙ ı°wÙ Fæ $ ŸÙJ¡° f®Ê, ≈≤t°Ãt° N°<Ì fi°t°u* Ÿu ŸbÕ` y°fi <J¡∫°
ı°w° Fæ $ ªuÃ∫ (Iu∫) N°<Ì <`≈C¸>ÙŸt¥F oŸŸu <˚∏fi J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤Ù b_wC FÙ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ∫F <`≈C¸>Ù
Ÿ°sÙR¡≈ ŸÙŸu ≈®J¡°<„w F°uwÙ Fæ $ ∫F Ÿ°sÙ_bR¡≈ <ª<w <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u ≈®t°d Ÿu <Ÿ] fiFÙ* F°uwÙ,
•∫°u*<J¡ <`≈C¸>Ù ≈®b¨<W Ju¡ ≈FÔu FÙ bF _b∫a<Ÿ] Fæ, Nw# bF N°Ω° <ª<w J¡FÙ y∫Ù Fæ $ ªuÃ∫„¥∏∫ ı°u
∫F <ªBq≈w° Fæ, bF ŸJ¡° N<bfi°„Ù R¡≈ Fæ $ tfi, fC<], o¿∏B∫ N°<Ì ≈Ì°S°u˘ Ju¡ _bR¡≈°u* Ÿu bF <ª<w
FÙ <bb<wÕw F°uwÙ Fæ $ tfi, fC<] N°<Ì <bbw°u˘ Ÿu ªæw∏∫°Ãt° ıf ≈®t°w¨R¡≈w° ≈®°›w J¡≤w° Fæ, wf Ÿtu*
w≤ayJ¡d°u* Ju¡ J¡vÔ°uÔ°u* Ju¡ ŸÂ„ ∫F ıyBq≈ ˚¥w-˚°æ<wJ¡ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ N<_ww° _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ $ ı°u ∫F
ıyßW° J¡° R¡≈ ≈®<Ÿ] Fæ, bFÙ N<@‹™>°fi˚¥w tF°<ª<w J¡° Ì¥Ÿ≤° _bR¡≈ Fæ, •∫°u*<J¡ bF ŸW°R¡≈
ŸyÕ - 78] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1531
<ª<w _k¡<¸>J¡t<d Ju¡ ŸÂ„ ıywg J¡° ≈®<w<f‡f NŸay F°uJ¡≤ FÙ @°≤d J¡≤wÙ Fæ, N°æ≤ ∫F ıyßW°
w°u Δ∫°bF°¿≤J¡ wS° ≈®°<w˚°<ŸJ¡ ≈Ì°S°u˘ tu* N≈fiu-N≈fiu N<@‹™>°fi Ju¡ NfiCŸ°≤ <Ìw Fæ $$31-38$$
ofi J¡°≤d°u* Ÿu ıywg J¡∑ ŸW° J¡° N<@‹™>°fiŸW° Ÿu ≈¨SJg¡ <fiR¡≈d fi F°u ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d ∫F
Ju¡bÔ t°∫°R¡≈ FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ıywg J¡° <fit°Õd J¡≤fiub°ÔÙ f®Ê Ÿu N<˚∏fi „<•w Ÿu ı°u N<@‹™>°fiŸW° <bΩt°fi Fæ, ŸÙŸu
ıywg-ŸW° N<w¿≤•w-ŸÙ ˚°ŸwÙ Fæ, ∫F°≥ t°∫° Ÿu N<w¿≤•w <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤Ù ŸW° J¡° Ÿa˚b Fæ FÙ
fiFÙ* $$39$$
oŸÙ<ÔÎ fi°t, R¡≈, <b„uT°u* J¡° ≈®Ô∫ F°ufiu≈≤ ıywg-ŸW° t°∫°„fÔ f®Ê°Ãtfi° FÙ Nb<_Sw
≤F ı°wÙ Fæ N°æ≤ t°∫° J¡° f°@ F°ufiu≈≤ N°fi∏ÌæJ¡≤Ÿ_bR¡≈ Ÿ∏t°`°ÃtJ¡ N°Ãtw[bJ¡° bF _b∫a NfiC˚b
J¡≤wÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
NÔaJ¡°≤ N°<Ì J¡∑ ı°u <b<ª`w° Fæ, bF ıæŸu NÔaJ¡°≤°u* J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu≈≤ ŸCbdÕŸW°Ãtfi° FÙ
<Ìw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ıywg J¡° <bÔ∫ F°u ı°fiu≈≤ ıywg J¡∑ ŸW° t°∫°„fÔ f®Ê°ÃtR¡≈ Ÿu <Ìw
F°uwÙ Fæ N°æ≤ t°∫° J¡° f°@ F°u ı°fiu≈≤ Ÿ<hªÌ°fi∏ÌR¡≈ N°ÃtŸW° J¡° _b∫a NfiC˚b J¡≤wÙ Fæ $ ıæŸu
_b›fi wS° o∏Bı°Ô N°<Ì tu* BbR¡≈ Ÿu ≈¿≤dw N≈fiu <ªW Ÿu <Ÿ] ŸtCB Ju¡ ıÔ tu* w≤ay N°<Ì
b°_wb tu* NfiC<Ìw ˚Ù <Ìw F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ tF°<ª<w tu* b°_wb tu* NfiC<Ìw ˚Ù ıywg N°<Ì Ÿt<‹¸><ªW
Ju¡ J¡°≤d <Ìw F°uwu Fæ* $ ıæŸu _b›fi tu* <ªBq≈ N°Ãt° FÙ ıÔ<@ tu* Bb Ju¡ J¡°≤d <ªWJ¡<v≈w ıÔR¡≈
Ÿu w≤ay N°<Ì R¡≈b°fig ≈Ì°SÕ F°uw° Fæ, N°Ãt° Ÿu N<w¿≤•w bF°≥ JC¡~> fiFÙ* ≤Fw°, bæŸu FÙ <ª∏t°` FÙ tæ*
ıyBq≈ Ÿu Ÿ‡≈∏fi F¥≥, ≈≤t°SÕw# ≈¥dÕ<ªÌ°ÃtJ¡ tCH Ÿu N<w¿≤•w NdCt°` ˚Ù fiFÙ* Fæ, oŸ ≈®J¡°≤
NFa˚°b J¡° ˚Ù ≈¿≤„uT fi ≤Ffiu Ÿu NfiFa˚°b <ª∏t°` FÙ <b_wÙdÕ Fæ $ oŸ <ª∏t°`_bR¡≈ N°J¡°„ Ju¡
ı∏t, t≤d, ŸÌgy<w, NŸÌgy<w (_byÕ-fi≤J¡) ∫° fi°„ J¡° J¡FÙ* Ÿ‡˚b FÙ fiFÙ* Fæ $ ∫F N°Ãt° ~>uÌfi
Ju¡ ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ, Ì°F Ju¡ ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ, ∫F <ª<wR¡≈Ù N°<ÌÃ∫ N<w<fitÕÔ Fæ $ NF°, tæ* ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ f°Ì
„°∏w F°uJ¡≤ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ≈≤t ŸC©Ù FCoÕ F¥≥ $ Nf tæ* ŸbÕ<b@ ˚®t°u* Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ <bª≤d J¡≤ ≤FÙ F¥≥,
t∏Ì≤°ªÔ Ÿu „¥∏∫ ≈®„°∏w Ÿ°y≤ Ju¡ ŸÂ„ Nb<_Sw F¥≥ $ f®Ê° Ÿu ÔJ¡≤ _w‡f≈∫Õ∏w <ıwfiu ˚Ù
≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡tÕk¡Ô Fæ*, <ıwfiu ˚Ù fiJu¡ Ÿ°@fi˚¥w Δ∫°≈°≤ Fæa Îba ı°u ˚Ù <fi‹k¡Ô b¨S° ªu‹¸>°Î≥ Fæ*, bu Ÿf
Ÿ Nfi∏w N°J¡°„_bR¡≈ ªæw∏∫°Ãt° Ju¡ _bR¡≈ Fæ*; ı°u Âÿ∫°˚°Ÿ Ÿu „¥∏∫, NÃ∫∏w _bh~>, Nfi∏w,
Nı, Nh∫Cw, J¡°Ô≈¿≤h~>uÌ Ÿu „¥∏∫, Ìu„ N°æ≤ b_wCJ¨¡w ≈¿≤h~>uÌ Ÿu „¥∏∫, N°J¡°„R¡≈, <fitÕÔ,
f°@≤<Fw N°æ≤ ≈≤t Fæ $ JC¡Ô°Ô N°<Ì ≈C”T ı°<w Ÿu ffi°oÕ y∫Ù t¨<WJ¡° J¡∑ Ÿufi° ıæŸu t¨<WJ¡°R¡≈ FÙ
Fæ, bæŸu FÙ ŸC≤, NŸC≤ N°<Ì Ÿu ∫C•w ∫F <bÿb NJ¨¡<`t ≈≤f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ $ ŸÙ ≈®J¡°≤ B‹¸>° Îba
Âÿ∫R¡≈ ŸW° ˚Ù ÎJ¡t°` ªæw∏∫R¡≈ FÙ Fæ $ ∫F Îu•∫ Fæ, ∫F πæw Fæ, ∫F tæ* F¥≥, ∫F tæ* fiFÙ* F¥≥, oÃ∫°<Ì
˚®tı<fiw t°uF J¡°æfi ªÙı Fæ; bF <J¡Ÿ w≤F FCN°, <J¡ŸJ¡°u FCN° N°æ≤ J¡F°≥ Ÿu N°∫° ? NS°Õwg ∫F Ÿf
<tØ∫° FÙ Fæ $ N≈fiu N∏Ì≤ Nfi∏w ≈°≤t°<SÕJ¡ _bR¡≈ J¡∑ Nfi°∫°Ÿ ≈®°<›wJ¡≤ Nf „°∏w F°uJ¡≤ Nb<_Sw
F¥≥ $ Nf tæ* t°usŸC© tu* Nh~>Ù w≤F <bZ°∏w F¥≥, ŸaŸ°≤R¡≈ ≠b≤ Ÿu b<ıÕw ˚¥Ôu FCÎ F°≤ J¡∑ ≈®°¿›w Ju¡
ŸÂ„ ≈®°›w FCÎ _bR¡≈ tu* Nf fæ™> y∫Ù F¥≥ $ Nªuwfi ∫° ªuwfi ı°u ˚Ù JC¡~> ıywg ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ
1532 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
NSb° ı°u ˚Ù JC¡~> ŸJu¡ ˚°u•w°R¡≈ Ÿu ≈®J¡°<„w F°u ≤F° Fæ bu Ì°ufi°u* ˚°Ÿt°fi N°Ãt° Ÿu N<˚∏fi ı°u
f®Ê Fæ, wBq≈ N°J¡°„_bR¡≈ FÙ Fæ* $ fi w°u oÌa Fæ, fi NFa Fæ N°æ≤ fi Ì¥Ÿ≤° Fæ Îba fi w°u ˚°b N°æ≤ N˚°b
J¡° Ÿa˚b Fæ $ Ÿf JC¡~> „°∏w, <fi≤°Ô‡f Ju¡bÔ ≈≤f®ÊR¡≈ FÙ F°uJ¡≤ <_Sw Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ N°Ãt° Ju¡
<bª°≤ tu* ≈≤°∫d bF ª¥±>°Ô° t°uFR¡≈Ù <fiB° J¡° N°Ã∫<∏wJ¡ <bfi°„ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ∫S°<_Sw oŸ
≈≤t N°Ãtw[b J¡° ˚ÔÙ˚°≥<w ≈¿≤I°fiJ¡≤ ≤°y, ˚∫, t°uF N°<Ì NI°fi<bÔ°Ÿ°u* Ju¡ „°∏w F°ufiu Ÿu Ÿ
≈®J¡°≤ „°∏w F°u y∫Ù, <ıŸ ≈®J¡°≤ „≤wg-J¡°ÔÙfi N°J¡°„ J¡∑ Ôu©° $$40-52$$
N™>FW≤b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

∏fi°ŸÙb°≥ ŸyÕ
N≈¥bÕ„°u˚°Ÿ‡≈∏fi Ìu©J¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı Ÿu ≈¥~>Ù yo˘
ª¥±>°Ô° π°≤° N≈fiÙ „°u˚° tu* FuwC N°ÃtI°fi J¡° bdÕfi $
oŸ ≈®J¡°≤ <bª°≤ Ÿu Ã≈∏fi w[bI°fi J¡∑ - NU∫°Ÿ π°≤° W≤°uW≤ ˚¥<tJ¡°N°u* tu* - ≈®<w‹™>° FCoÕ,
∫F J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ ∫F ª¥±>°Ô° <ÌfiJ®¡t Ÿu NU∫°Ÿ π°≤° N≈fiu
_b°˚°<bJ¡ _bR¡≈ tu* Nb<_Sw F°u y∫Ù, •∫°u*<J¡ bF <fi≤∏w≤ N∏wtCÕ©b¨<W Ÿu ∫C•w N°æ≤ ≈®<Ÿ]
N°Ãt°≤°t Ÿu Ÿ‡≈∏fi SÙ $ ŸJu¡ ≤°y°<Ì Ì°uT <fiJ¡Ô y∫u Su $ ŸJ¡° ŸtÙ≈_S <J¡∏FÙ* ≈Ì°S°u˘ Ÿu
Ÿay fiFÙ* S° $ ŸC©-ÌC#© N°<Ì π∏π°u* Ÿu bF <fitCÕ•w F°u ªCJ¡∑ SÙ, bF _by°Õ<Ì J¡∑ oh~>°N°u* Ÿu N°æ≤
wÌfiCJC¡Ô ªu‹¸>°N°u* Ÿu ¿b≤w F°u ªCJ¡∑ SÙ, bF fi <J¡ŸÙ ≈Ì°SÕ J¡° y®Fd J¡≤wÙ SÙ N°æ≤ fi <J¡ŸÙJ¡°
≈¿≤Ã∫°y J¡≤wÙ SÙ $ Ju¡bÔ Ÿt∫°fiCŸ°≤ ≈®°›w N°ª°≤t°` J¡°u <fi˚°wÙ SÙ $ ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°ŸtCB
J¡°u bF wæ≤ y∫Ù SÙ, Ÿ∏ÌuFR¡≈Ù ı°Ô ŸJu¡ J¡¸> y∫u Su $ ŸJ¡° ≈®Ã∫y°Ãt° ≈≤t°Ãt° Ju¡ tF°fig Ô°˚
Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°u y∫° S° $ ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ÿu ŸaŸ°≤ tu* ˚®td J¡≤fiu Ÿu Z°∏w FCoÕ bF ª¥±>°Ô° I°fiÔÆ@
N°fi∏Ì|fi ≈≤t≈Ì tu* Nf <bZ°t J¡≤ ≤FÙ SÙ $ ŸaŸ°≤ J¡∑ Ÿ˚Ù ≈t°N°u* Ÿu ≈≤u F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d
bF NΔ∫≈Ìuÿ∫ F°u y∫Ù SÙ $ oŸ ≈®J¡°≤ ŸC∏Ì≤bdÕb°ÔÙ Ÿ <„<©ºbı J¡∑ Wt ≈ÃfiÙ bF ª¥±>°Ô°
_bv≈J¡°Ô tu* FÙ <b<ÌwbuΩ ffi y∫Ù $$1-5$$
Nv≈J¡°<ÔJ¡ f°u@ Ÿu Nfi°<Ì tFWt ˚®t J¡∑ <fib¨<W Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu N<fibÕªfiÙ∫_bR¡≈ _≈∏Ì<b˚®t NI°fiÙ tu* NJ¡_t°wg FÙ N° ı°w° Fæ bæŸu FÙ w[bI°fiÙ
≈C”T tu* ŸfJ¡∑ NJ¡_t°wg FÙ <fi#„uTR¡≈ Ÿu <fib¨<W F°u ı°wÙ Fæ $ ıF°≥ ≈≤ Ÿt_w πæw ‹¸> fiFÙ*
F°uw°, ÎuŸu Ÿb°uÕ≈Bb„¥∏∫ ≈≤t ≈Ì tu* <bZ°¿∏w ≈°J¡≤ bF ª¥±>°Ô° ˚®t„¥∏∫ F°uwÙ FCoÕ „≤ÃJ¡°ÔÙfi
_bh~> tu|≈a<•w J¡∑ ŸÂ„ „°u˚fiu ÔyÙ $ ÌC#©≈¥bÕJ¡ ª»fiu ∫°uÀ∫, w¨d N°æ≤ ıÔ Ÿu ∫C•w wS° @¥≈
Îba ª<∏BJ¡° Ÿu ∫C•w „æÔ<„©≤ J¡°u <b<@b„ ≈®°›wJ¡≤ f¥»Ù y°∫ ıæŸu _b°_Ø∫≈¥bÕJ¡ <_Sw ≤FwÙ
Fæ bæŸu FÙ ª¥±>°Ô° ˚Ù ı°y®Ì°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ Nb_S°N°u* tu* ÎJ¡R¡≈ Ÿu ≈®J¡°<„w F°u ≤Fu ≈®Ã∫y°Ãt° J¡°u
ı°y®Ì°<Ì Nb_S°N°u* Ÿu Ÿ‡f] fi F°ufiub°Ôu _b˚°b Ÿu ≈®°›wJ¡≤ ŸÙ N°Ãt° tu* Nfi°JC¡Ôw°≈¥bÕJ¡
<_Sw FCoÕ $ N≈fiu <bbuJ¡ Ju¡ ̨» NU∫°Ÿ Ÿu ı<fiw N°Ãtw[bÌ„Õfi Ÿu FCÎ ≈¥d°Õfi∏Ì _bR¡≈ Ju¡
ŸyÕ - 79] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1533
N°<b˚°Õb Ÿu bF fibÙfi Ã≈∏fi ŸC∏Ì≤ ≈C‹≈Ôw° Ju¡ ŸÂ„ „°u˚fiu ÔyÙ $ Nfi∏w≤ <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ÿt∫
Ÿ ≈¥w°ayÙ N≈¥bÕ„°u˚°Ÿ‡≈∏fi ª¥±>°Ô° J¡°u Ìu©J¡≤ <b_t∫ Ÿu ≈®Ÿ∏fibÌfi bF <„<©ºbı J¡Ffiu
Ôy° $ Fu w<∏b, oŸ Ÿt∫ wCt ≈Cfi# ∫°æbfi∫C•w-ŸÙ wS° ≈Cfi# ≈Cfi# N°˚¥Td°u* Ÿu ˚¥<Tw-ŸÙ F°uJ¡≤
Ÿ ≈®J¡°≤ N<@J¡ „°u˚ ≤FÙ F°u, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈¥dÕª∏B Ÿu ∫C•w ≈¨<SbÙ $ Fu <≈®∫u, oŸ Ÿt∫ wCt ÎuŸu
≈¿≤≈¥dÕR¡≈ Ÿu „°u<˚w F°u ≤FÙ F°u, ıæŸu <J¡ t°fi°u* wCtfiu Nt¨w J¡° Ÿ°≤ ≈Ù <Ô∫° F°u ∫° NÔU∫ ≈Ì
J¡∑ FÙ wCtfiu ≈®°<›w J¡≤ ÔÙ F°u $ N°fi∏Ì≈®b°F Ÿu wCt ≈¿≤≈¥dÕ F°u y∫Ù F°u $ Fu J¡°<t<fi, „°<∏wŸ‡≈∏fi
wS° J¡°<∏w≈¥dÕ ŸC∏Ì≤ „≤Ù≤ @°≤d J¡≤ ≤FÙ wCt ª∏Bt° J¡° ˚Ù <w≤_J¡°≤ J¡≤ <J¡ŸÙ N≈¥bÕ „°u˚°
J¡∑ N°u≤ ı° ≤FÙ F°u $ Fu <≈®∫u, oŸ Ÿt∫ ˚°uy Ju¡ J¡°≈Õ^∫ Ÿu ≤<Fw, „°∏w, <bbuJ¡ Ÿu f<Ô‹™>, Ÿtw°
J¡°u ≈®°›w, y‡˚Ù≤ N°æ≤ ªaªÔw°≤<Fw wC‡F°≤° <ªW tæ* Ìu© ≤F° F¥≥ $ Fu <≈®∫u, <`˚Cbfi J¡°u w¨d ffi°
J¡≤Ju¡ ıywg≤Ÿ°∫fi J¡° ≈°fi J¡≤fiub°Ô°, Nfi∏w, hªw°∫C•w wS° Ÿ°æ‡∫ wC‡F°≤° tfi tæ* Ìu©w° F¥≥ $
Fu tF°˚°yu, t” N°æ≤ sÙ≤Ÿ°y≤ Ju¡ ŸÂ„ ŸC∏Ì≤ wC‡F°≤° tfi <J¡ŸÙ ˚Ù <b˚°b°fi∏Ì J¡∑ b_wC Ÿu
≈t° J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $ Fu f°Ôu, Nª≈Ôw° J¡°u ≈®°›w FCÎ ∏FÙ* ≈¥b°uÕ•w Nb∫b°u* Ÿu, ı°u
f°ÔJ¡ÌÔÙ, t¨d°Ô Îba f°Ô°aJC¡≤ Ju¡ ŸÂ„ J¡°utÔ Fæ*, wuı J¡∑ N<@J¡w° Ÿu t°fi°u* b¨<]yw F°u y∫Ù
F°u $ <„<„≤ M¡wC J¡° N<wJ®¡td F°u ı°fiu ≈≤ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ôw° ≈®°•wfi Nb∫b°u* Ÿu ∫C•w F°uwÙ FCoÕ
˚Ù N∏∫R¡≈ F°u ı°wÙ Fæ ŸÙ ≈®J¡°≤ fi-fi ≈®°•wfi Nb∫b°u* Ÿu Nb<_Sw F°uwÙ FCoÕ ˚Ù wCt
N∏∫R¡≈ F°u y∫Ù F°u $ ˚Bu, •∫° wCtfiu Nt¨w w°u fiFÙ* ≈Ù <Ô∫° Fæ ∫° <J¡ŸÙ Ÿ°t®°≠∫ J¡∑ FÙ w°u ≈®°<›w
fiFÙ* J¡≤ ÔÙ Fæ ∫° ≤Ÿ°∫fi N°<Ì Ju¡ ≈®∫°uy wS° t∏` N°<Ì J¡∑ <Ÿ<], ≤°ı∫°uy N°<Ì ≈°∫°u* Ÿu •∫°
Nt¨Ã∫C J¡° FÙ w°u Ô°˚ fiFÙ* J¡≤ <Ô∫° Fæ ? Fu fiÙÔJ¡tÔ Ju¡ ŸÂ„ fiu`b°ÔÙ, •∫° wCtfiu ≤°≠∫,
<ª∏w°t<d N°æ≤ `æÔ°u•∫ Ÿu ˚Ù «≥¡ª° J¡°uoÕ N≈®°›w ≈Ì°SÕ w°u ≈®°›w fiFÙ* J¡≤ <Ô∫° Fæ ? $$6-20$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≤°ı° π°≤° ≈¥~>Ù y∫Ù ª¥n°Ô° ≈¿≤<h~>∏fi ÌuF°Ãtw°Ã∫°y N°æ≤ ≈¥dÕ N<πwÙ∫ f®Ê°ÃtÔ°˚
N≈fiÙ N<@J¡ „°u˚° tu* FuwC Fæ, ∫°u* y¥i>°u<•w Ÿu ≈FÔ° W≤ ÌuwÙ Fæ $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # N°∫Õ, tæ* oŸ t¥»ıfi°u* tu* ≈®<Ÿ] Ÿ‡≈¥dÕ ÌuF°ÃtR¡≈w° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ w[bI°fi
Ÿu N„uT fi°tR¡≈°J¡°≤°u* Ÿu <fitCÕ•w, ≈≤t f®Ê˚°b J¡°u ≈®°›w F°u y∫Ù F¥≥ $ t∏`, ≤Ÿ°∫fi°<Ì Ÿ°@fi°u* Ÿu
wCh~> wWwg <Ÿ<] J¡°u ≈®°›w tæ* fiFÙ* F¥≥, oŸ<ÔÎ tæ* <ÌΔ∫°<w<ÌΔ∫ ZÙŸ‡≈∏fi F°uJ¡≤ <_Sw F¥≥ $ oŸ
Ÿt_w ≈¿≤<h~>∏fi b_wC J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N≈¿≤<h~>∏fi Nf°<@w t¥wÕ N°æ≤ Nt¥wÕ Ÿu ≤<Fw ı°u N∏∫ Ÿf
b_wC Fæ ŸJ¡° tæ*fiu N°Z∫ <J¡∫° Fæ, oŸ<ÔÎ J¡°<∏wtwÙ F°uJ¡≤ tæ* Nb<_Sw F¥≥ $$21,22$$
"fi <J*¡<ªwg ¿Ja¡¿ªÌ°J¡°≤a' oŸ N≈fiÙ <•w J¡° ≈®J¡°≤°∏w≤ Ÿu bdÕfi J¡≤wÙ Fæ $
Ÿ¨<‹¸> J¡° N<wJ®¡td fi J¡≤ ı°u b_wC Fæ NS°Õwg Ÿ¨<‹¸>Â<‹¸> Ÿu Âÿ∫t°fi ı°u <J*¡<ªwg ≈¿≤<h~>∏fi
b_wC N°æ≤ ı°u ≈®Ô∫Â<‹¸> Ÿu Âÿ∫t°fi fi <J*¡¿ªBq≈ b_wC Fæ ŸJ¡°u J¥¡¸>_S˚¥t°fi∏Ì_b˚°b Ÿu <_Sw tæ*
ı°fiwÙ F¥≥, oŸ<ÔÎ „°u˚°∫C•w F°uJ¡≤ tæ* <_Sw F¥≥ $ Fu <≈®∫, ˚C•w ˚°uy°u* Ju¡ ŸÂ„ Ì¥≤bwÙÕ N˚C•w ˚°uy°u*
Ÿu ˚Ù tæ* Ÿ∏wC‹¸> ≤FwÙ F¥≥ $ fi w°u tæ* JC¡<≈w F°uwÙ F¥≥ N°æ≤ fi tæ* ⁄‹¸> F°uwÙ F¥≥, oŸ<ÔÎ tæ* ZÙŸ‡≈∏fi F°uJ¡≤
<_Sw F¥≥ $ ÎJ¡t°` N°J¡°„ŸÂ„ <btÔ N<πwÙ∫ Ju¡bÔ F°ÌÕ f®Ê tu* NJu¡ÔÙ FÙ tæ* ≤td J¡≤wÙ F¥≥ $
≤°ıÔÙÔ°N°u* tu* ≤td fiFÙ* J¡≤wÙ, oŸ<ÔÎ tæ* ZÙtwÙ F°uJ¡≤ <_Sw F¥≥ $ N°Ÿfi, Ω°fi N°æ≤ |≤°u* tu* ÌuF
1534 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ju¡ <_Sw F°ufiu≈≤ ˚Ù tæ* ≈¥d°ÕÃtR¡≈ tu* FÙ ¿_Sw ≤FwÙ F¥≥ $ J¡˚Ù ˚Ù ˚¥Td, Ÿ‡t°fi N°<Ì „°≤Ù¿≤J¡-
t°fi<ŸJ¡ ˚°uy°u* tu* ∫° fiJ¡∑ N≈®°<›w Ÿu ı<fiw Ô≠ı° tu* <_Sw tæ* fiFÙ* ≤FwÙ F¥≥' oŸÙ Ÿu tæ* „°u˚°∫C•w
F°uJ¡≤ <_Sw F¥≥ $ tæ* Ÿt_w ˚Cbfi°u* J¡∑ <fi∫°<tJ¡° F¥≥, wCh~> <bT∫R¡≈ fiFÙ* F¥≥, ÎuŸ° <bª°≤ J¡≤ tæ* N≈fiÙ
N°Ãt° tu* FÙ Ÿ∏wC‹¸> ≤FwÙ F¥≥; oŸ<ÔÎ „°u˚°Ÿ‡≈∏fi F°uJ¡≤ <_Sw F¥≥ $ ∫u ÌuF N°<Ì N<@‹™>°fiÂ<‹¸>
Ÿu (c) tu≤u _bR¡≈ FÙ Fæ* N°æ≤ N°≤°u<≈wÂ<‹¸> Ÿu tu≤u _bR¡≈ fiFÙ* Fæ $ tæ* ≈°≤t°<SÕJ¡ Â<‹¸> Ÿu ŸÃ∫_bR¡≈
F¥≥ N°æ≤ N≈°≤t°<SÕJ¡ Â<‹¸> Ÿu tæ* fiFÙ* ˚Ù F¥≥ $ tæ* ŸbÕ_bR¡≈ F¥≥ N°æ≤ <J*¡<ªwg_bR¡≈ ˚Ù fiFÙ* F¥≥; oŸ <bª°≤
Ÿu tæ* ZÙtwÙ ffiJ¡≤ fæ™>Ù F¥≥ $ tæ* ŸC© fiFÙ* ª°FwÙ, NSÕ fiFÙ* ª°FwÙ, NfiSÕ J¡° ≈¿≤F°≤ fiFÙ* ª°FwÙ
N°æ≤ Ì¥Ÿ≤Ù <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚Ù <_S<w fiFÙ* ª°FwÙ $ ≈®°≤Æ@b„ ≈®°›w <J¡ŸÙ ˚Ù NSÕ Ÿu Ÿ∏wC‹¸> ≤FwÙ
F¥≥, oŸÙŸu tæ* ZÙtwÙ F°uJ¡≤ <_Sw F¥≥ $ ≤°y N°æ≤ <bπuT J¡°u sÙd J¡≤ Ìufiub°ÔÙ N°ÃtfC<] N°æ≤
„°˜Â<‹¸>R¡≈Ù Ÿ<©∫°u* Ju¡ Ÿ°S tæ* ©uÔ J¡≤wÙ F¥≥, oŸ<ÔÎ tæ* ZÙtwÙ F°uJ¡≤ <_Sw F¥≥ $ Fu _b°<tfig, oŸ
ıywg tu* fiu`≤<ÿt∫°u* Ÿu, Ì¥Ÿ≤Ù o<∏B∫°u* Ÿu ∫° <ªW Ÿu ı°u JC¡~> ˚Ù tæ* Ìu©wÙ F¥≥ bF Nfi¨w ≤Fw° FÙ fiFÙ*
∫°fiÙ bF Ÿf JC¡~> ŸÃ∫ FÙ ≤Fw° Fæ $ fi o<∏B∫°<ÌÂÿ∫ ≈Ì°S°u˘ Ÿu <˚∏fi <fi‹≈®≈aª b_wC J¡°u tæ* N≈fiu
˚Ùw≤ Ìu©wÙ F¥≥ $ oŸ ≤Ù<w Ÿu ª¥≥<J¡ tæ* f°F≤-˚Ùw≤ Nf°<@wb_wC_bR¡≈ <fi≤∏w≤ Ìu©wÙ ≤FwÙ F¥≥,
oŸ<ÔÎ Fu fi°S, Ÿww ≈≤tNU∫CÌ∫R¡≈ N≈¥bÕ „°u˚° Ÿu tæ* „°u<˚w F¥≥ $$23-31$$
∏fi°ŸÙb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
N_ŸÙb°≥ ŸyÕ
NI ≤°ı° π°≤° ª¥±>°Ô° Ju¡ bªfi°u* tu* NŸ‡f]Ãb N°æ≤ ©uª≤Ãb N°<Ì <Ÿ<]∫°u* Ju¡ fÙı J¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, Ÿ ≤Ù<w Ÿu N≈fiÙ „°u˚° J¡∑ N<@J¡w° tu* J¡°≤d fwÔ° ≤FÙ,
N≈fiu _bR¡≈˚¥w N°Ãt° tu* <bZ°∏w J¡°∏wbÌfi Ÿ ª¥±>°Ô° Ju¡ ≈®<w F≥ŸJ¡≤ ŸJu¡ bªfi°u* J¡° ˚°b fi
ı°fiJ¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı f°uÔ° $ Fu ŸCR¡≈u, ≤°ı≈C<` ! wCt ≈®°æ» fiFÙ* FCoÕ F°u Ì¥Ÿ≤u J¡°u ŸtH°fiu tu*
≈∫°uy b°•∫ f°uÔfiu tu* N≈¸C> F°u, oŸÙ<ÔÎ NŸ‡f] ≈®Ô°≈ J¡≤wÙ F°u $ wCt <ıfi ≤°ıÔÙÔ°N°u* Ÿu ≤td
J¡≤wÙ F°u ∏FÙ* Ÿu ≤td <J¡∫° J¡≤°u $$1,2$$
"fi°<J*¡<ªwg <J*¡<ªÌ°.' oÃ∫°<Ì b°•∫ tu* NŸ‡f]≈®Ô°≈Ãb fwÔ°wu Fæ* $
˚Bu, fwÔ°N°u w°u ŸFÙ, ı°u b_wC N°J¡°≤Ÿ°t°∏∫ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ J¡˚Ù ≈®Ã∫s fi F°ufiub°ÔÙ
<fi≤°J¡°≤w° J¡°u ≈®°›w F°u ªCJ¡∑ Fæ, bF ≈®Ã∫s N°æ≤ N<_wÃb Ÿu „¥∏∫ b_wC Jæ¡Ÿu „°u<˚w F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? $$3$$
(c) buÌ°∏w„°˜ tu* N<@‹™>°fi bF b_wC Fæ <ıŸtu* ˚®t J¡° N°≤°u≈ F°u, ıæŸu ≤≠ıC tu* Ÿ≈Õ N°æ≤
„C¿•w tu* ≤ıw J¡° $ ∫F°≥ ≈≤ ≤≠ıC N°æ≤ „C<•w - ∫u Ì°ufi°u* N<@‹™>°fi Fæ*, •∫°u*<J¡ o∏FÙ* tu* Ÿ≈Õ N°æ≤
≤ıw J¡° ˚®t F°uw° Fæ $ Ìu<©∫u „uTfi°y<b≤<ªw ≈≤t°SÕŸ°≤-"t¨yw¨‹d°∫°tCÌJa¡ „C•w°æ ≤ıwa ˚Cıåt°u
≤≠≠b°tg $ wæ<t¿≤J¡ª∏B∫CybÌg ˚®°∏wt<©Ôa ıyBq≈tg $$'
buÌ°∏w„°˜ tu* N°≤°u≈ J¡° NSÕ Fæ - (1) <tØ∫°º∫°Ÿ, (2) H¥™>Ù J¡v≈fi°, (3) ÎJ¡ ≈Ì°SÕ
tu* Ì¥Ÿ≤u ≈Ì°SÕ Ju¡ @tÕ J¡∑ J¡v≈fi° $ ıæŸu-NŸay ıÙb°Ãt° tu* J¡w¨ÕÃb @tÕ J¡° N°≤°u≈ $ (4) ÎJ¡ ≈Ì°SÕ
tu* Ì¥Ÿ≤u ≈Ì°SÕ Ju¡ N°≤°u≈ Ÿu Ã≈∏fi <tØ∫° I°fi $
ŸyÕ - 80] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1535
"˚°uyæ≤˚C•wæ_wC‹∫°<t' ∫F wC‡F°≤° bªfi ˚Ù NŸ‡f] FÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ı°u ≈C”T J®¡°u@ Ÿu N°Ÿfi, „˙∫° N°<Ì Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y J¡∑ fi°o˘ ˚°uy°u* J¡° "N˚C•w ˚°uy°u* Ÿu FÙ tæ* wC‹¸>
F¥≥' oŸ fC<] Ÿu ≈¿≤Ã∫°y J¡≤w° Fæ, bF Jæ¡Ÿu „°u<˚w F°u ŸJ¡w° Fæ ? "ÎJæ¡b°J¡°„ŸaJ¡°≤°u Ju¡bÔu ⁄Ì∫u
≤tu' ∫F ı°u wCtfiu J¡F° Fæ bF ˚Ù NŸayw Fæ $ Ÿ°s°wg ˚°uıfi N°æ≤ <t`, ŸubJ¡ N°<Ì J¡° ˚°uıfi-ofiJ¡°
≈¿≤Ã∫°y J¡≤ wS° ˚°uıfiŸ°@fi @fi°<Ì Ÿt_w b_wCN°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ı°u ÎJ¡ „¥∏∫ N°J¡°„ tu* FÙ
<≈„°ªbwg ≤td J¡≤w° Fæ, bF „°u<˚w F°uw° Fæ; ∫F J¡Ffi° Jæ¡Ÿu Ÿayw F°u ŸJ¡w° Fæ ? J®¡°u@ J¡∑ fi°o˘
@æ∫Õt°` J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ „Ùw, ‹d, sC@°, w¨‹d° N°<Ì J¡° ŸFfi J¡≤fiub°Ô° ≈C”T bŸfi, N„fi,
„˙∫° N°<Ì ŸbÕ<b@ Ÿ°@fi°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ı°u NJu¡Ô° _bR¡≈ Ÿu FÙ <_Sw ≤Fw° Fæ, bF Jæ¡Ÿu
„°u<˚w F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$4-6$$
"oÌa ª°F<tÌa fi°Ftg' oÃ∫°<Ì bªfi tu* ˚Ù NŸ‡f]Ãb fwÔ°wu Fæ* $
tæ* ÌuF fiFÙ* F¥≥, tæ* JC¡~> N°æ≤ FÙ F¥≥, |¸>°<Ì ≈Ì°SÕ Fæ* FÙ fiFÙ*, Ÿf JC¡~> ≈¿≤≈¥d°ÕÃtJ¡ Fæ - oŸ ≈®J¡°≤
<ıŸJ¡° ≈®Ô°≈ Fæ, bF Jæ¡Ÿu „°u<˚w F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$7$$
"≈ÿ∫°<t ∫∏fi∫fi≤<ÿt<˚#' ∫F ı°u wCtfiu N∏w tu* J¡F° Fæ bF ˚Ù <fÔJC¡Ô NŸayw Fæ, oŸ<ÔÎ
wC‡F°≤u π°≤° •w ∫u NSÕ „°u˚° Ju¡ FuwC fiFÙ* Fæ* $
ı°u tæ* o<∏B∫b¨<W∫°u* Ÿu ∫F Ìu©wÙ F¥≥ Ÿu ≈°≤t°<SÕJ¡R¡≈ Ÿu fiFÙ* Ìu©wÙ F¥≥ $ <ıŸu tæ* ≈°≤t°<SÕJ¡R¡≈
Ÿu Ìu©wÙ F¥≥ bF J¡°uoÕ N°æ≤ FÙ ªÙı Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ı°u ≈®Ô°≈ Fæ, Ÿu Ã∫°yu <ffi° bF J¡°æfi Fæ, ı°u
„°u<˚w F°u ŸJ¡w° Fæ ? oŸ<ÔÎ Fu ŸC∏Ì≤Ù, wCt f°Ô° F°u, tCÀ@° F°u N°æ≤ ª≈Ô F°u $ Fu <bÔ°<Ÿ<fi, NfiuJ¡
≈®J¡°≤ Ju¡ N°Ô°≈<bÔ°Ÿ°u* Ÿu <ıŸ w≤F tæ* J®¡∑n° J¡≤w° F¥≥, ŸÙ w≤F wCt ˚Ù J®¡∑n° J¡≤°u $ ≤°ı°
<„<©ºbı fiu Ÿ ≈®J¡°≤ N≈fiÙ <≈®∫° ª¥±>°Ô° Ju¡ ≈®<w N\>F°Ÿ-Ÿu F≥ŸJ¡≤ tº∫°Ö tu* _fi°fi J¡≤fiu Ju¡
<ÔÎ ™>J¡≤ ª¥±>°Ô° Ju¡ |≤ Ÿu ≈®_S°fi <J¡∫° $ fnu ÌC#© J¡° <bT∫ Fæ <J¡ N˚Ù wJ¡ ≤°ı° N≈fiu _bR¡≈
tu* <_Sw fiFÙ* FCN° Fæ $ tu≤u bªfi°u* J¡°u ˚Ù bF fi ŸtH ŸJ¡°-oŸ ≈®J¡°≤ <bª°≤ Ÿu <©∏fi FCoÕ bF ª¥±>°Ô°
N≈fiu J¡°∫Õ tu* ŸaÔÀfi F°u y∫Ù $ Fu ≤°t˚B, wÌfi∏w≤ bFÙ* ≈≤ Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ <˚∏fi-<˚∏fi N°„∫ Ÿu
∫C•w fi Ì°ufi°u* J¡° Ÿ Ÿt∫ ˚Ù ≈FÔu J¡∑ ≈°<SÕbÔÙÔ°N°u* Ÿu ŸÙ w≤F fFCw J¡°Ô ªÔ° y∫° $ ÎJ¡
Ÿt∫ J¡∑ f°w Fæ <J¡ <fiÃ∫w¨›w N°æ≤ <fi≤ÙF ˚Ù ª¥±>°Ô° J¡°u ÔÙÔ°b„ N°J¡°„ tu* Ìubw°N°u* Ju¡ ŸÂ„
ytfi°ytfi J¡≤fiu J¡∑ _b∫a oh~>° FCoÕ $ wÌfi∏w≤ bF ≤°ıJ¡∏∫° N°J¡°„ tu* ∫Su‹¸> Ÿaª°≤ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡
<ÔÎ ŸbÕ<b@ <bT∫°u* J¡° Nfi°Ì≤ J¡≤ N°æ≤ <fiıÕfi _S°fi tu* N°J¡≤ _b∫a NJu¡ÔÙ FÙ ÎJ¡°∏w tu* ¿fi≤w wS°
N≈fiu N°Ÿfi Ju¡ «¡≈≤ <ªw Nay°u* Ÿu Nb<_Sw F°u «¡ºbÕy°tÙ ≈®°d≈bfi J¡° ÌÙ|Õ N°J¡°„Ÿaª°≤ J¡∑
<Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ NfiCJ¥¡Ô ˚®¥tº∫ N°<Ì Ìu„ tu* <fi≤°u@ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ NU∫°Ÿ J¡≤fiu ÔyÙ $$8-15$$
©uª≤<Ÿ<] tu* FuwC˚¥w <J®¡∫° Ju¡ ≈®Ÿay Ÿu ZÙ≤°t˚B Ÿ°t°∏∫<J®¡∫° tu* <fi<tW J¡∑ <ıI°Ÿ° Ÿu
N°su≈ J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # yC”b≤, ∫F ı°u JC¡~> _S°b≤ N°æ≤ ıayt ıywg Fæ bF Ÿf <J®¡∫° Ÿu FÙ Ã≈°<Ìw
t°Ô¥t F°uw° Fæ (•∫°u*<J¡ J¡w°Õ N°<Ì J¡°≤J¡°u* J¡∑ <J®¡∫° Ju¡ <ffi° <J¡ŸÙ J¡∑ Ã≈<W Ìu©Ù fiFÙ* ı°wÙ Fæ,
ÎuŸÙ <_S<w tu* ∫F ÎJ¡ _b°˚°<bJ¡ <ıI°Ÿ° F°uwÙ Fæ <J¡) <J®¡∫°fi°tJ¡ _≈∏Ì J¡∑ Ã≈<W <J¡ŸŸu FCoÕ ?
1536 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ŸJ¡∑ Ã≈<W Ÿ<J®¡∫ Ÿu F°uyÙ, ∫F w°u J¡F fiFÙ* ŸJ¡wu, •∫°u*<J¡ oŸ Ÿt°@°fi tu* N°Ãt°Z∫ N°æ≤
Nfib_S° Ì°ufi°u* Ì°uT <_Sw Fæ* $ ∫<Ì J¥¡¸>_S Ÿu ŸJ¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, ∫F J¡FJ¡≤ Ÿt°@°fi J¡≤u*, w°u
Ÿtu* Δ∫°|°w, N<b≤°t N°æ≤ k¡Ôfi°b_S° - ∫u wÙfi Ì°uT N° ı°∫u*yu $ oŸ<ÔÎ Fu tF°≤°ı, <J®¡∫°fi°tJ¡
b_wC J¡∑ Ã≈<W NfiC˚b≈S ≈≤ Jæ¡Ÿu N°wÙ Fæ ? Ÿu J¡<F∫u $$16$$
oŸ ≈®J¡°≤ N°su≈ J¡≤ ≈®_wCw <bT∫ ≈¥~>wu Fæ* $
Fu f®Êfig, ∫F ı°u N°J¡°„ytfi N°<Ì <Ÿ<]∫°≥ Fæ* bu |fi°U∫_w <J¡Ÿ ≈®∫Ãfi„°ÔÙ _≈∏Ì<bÔ°Ÿ
Ju¡ k¡Ô Fæ*, ∫F tCHŸu J¡<F∫u $ Fu ≈®˚°u, ı°u Nfi°ÃtI ≈C”T Fæ* bu N≈fiÙ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ NSb° ı°u
N°ÃtI Fæa bu ÎJ¡t°` ÔÙÔ° Ju¡ <ÔÎ <J¡Ÿ J®¡t Ÿu ofi <Ÿ<]∫°u* J¡°u <Ÿ] J¡≤wu Fæ*, bF ı柰 Fæ, tCHŸu
J¡<F∫u $$17,18$$
≤°t˚B, ı°u N°≈fiu <J®¡∫° J¡∑ Ã≈<W Ju¡ <bT∫ tu* N°Ãt°Z∫, Nfib_S° N°<Ì Ì°uT°u* J¡° L°bfi
<J¡∫° Fæ bF wf |¸>w°, ıf Ju¡bÔ <J®¡∫°_bR¡≈ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ J¡°≤J¡°u* J¡∑ N≈us° F°uwÙ $ ≈≤∏wC
∫F°≥ f°w bæŸÙ fiFÙ* Fæ $ f°w ∫F Fæ - <J®¡∫°Ÿ°º∫ k¡Ô Ju¡ <ÔÎ J¡°≤J¡°u* J¡∑ N≈us° F°uwÙ Fæ $ k¡Ô
J¡∑ Ã≈<W Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W FCÎ J¡°≤J¡ fi°∏w≤Ù∫J¡R¡≈ Ÿu <J®¡∫° J¡° NbÔ‡ffi J¡≤wu Fæ* $ oŸÙ <J®¡∫°
Ju¡ N°@°≤≈≤ k¡Ô tu* Ÿ°º∫w° N°æ≤ J¡°≤J¡°u* tu* Ÿ°@fiw° J¡FÙ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $ oŸ ≤Ù<w Ÿu <fi‹J¡TÕ
∫F <fiJ¡Ô° <J¡ Ÿ°º∫ N°æ≤ Ÿ°@fi Ì°ufi°u* Ÿu <bÔsd <J®¡∫° Ÿ°º∫ tu* N≈u<sw Ÿ°@fi°u* Ÿu <˚∏fi <J¡ŸÙ
N∏∫ Ÿ°@fi J¡∑ N≈us° fiFÙ* J¡≤wÙ, oŸ<ÔÎ <J®¡∫° tu* Ÿ<J®¡∫ J¡°≤d Fæ ∫° J¥¡¸>_S ? oŸ <bJ¡v≈J¡°
≈®Ÿay FÙ fiFÙ* N°w°, oŸ N°„∫ Ÿu b<Ÿ‹™>ıÙ N°yu Ju¡ ≈®ÿfi°u* Ju¡ Ÿt°@°fi tu* y°æd-tC¶∫Ÿ°@°≤d
<J®¡∫°Ÿ°º∫ J¡°u <b˚°y ≈¥bÕJ¡ Ì„°Õwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu <≈®∫ ≤°|b, oŸ ıywg tu* Ÿ˚Ù ıyF Ÿ°º∫ b_wC wÙfi w≤F J¡∑
F°uwÙ Fæ - ≈°Ìu∫, Fu∫ N°æ≤ ≈u‚∫ (N) $$19$$
fitu* k¡Ô J¡∑ <bÔsdw° Ì„°Õwu Fæ* $
N≈fiu NfiCJ¥¡Ô ≈°Ìu∫ NSÕ J¡° ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ <fi‹≈°Ìfi <J¡∫° ı°w° Fæ $ N≈fiu ≈®<wJ¥¡Ô ı°fiJ¡≤
Fu∫ b_wC J¡° Ã∫°y <J¡∫° ı°w° Fæ $ Fu∫ N°æ≤ ≈°Ìu∫ Ì°ufi°u* Ju¡ fÙª J¡° NSÕ ≈u‚∫ F°uw° Fæ $ Fu ŸÌgfC]u,
ı°u b_wC Ÿ°s°wg ∫° ≈≤‡≈≤° Ÿu ŸC© Ju¡ NfiCJ¥¡Ô F°uwÙ Fæ bF ≈°Ìu∫ F°uwÙ Fæ N°æ≤ ı°u b_wC ŸC©<b|°wJ¡
F°uwÙ Fæ bF Fu∫ F°uwÙ Fæ Îba ı°u b_wC ofi Ì°ufi°u* Ju¡ fÙª J¡∑ F°uwÙ Fæ bF ≈u‚∫ F°uwÙ Fæ, ÎuŸ° NfiC˚bÙ
Ô°uy°u* J¡° J¡Ffi° Fæ $$20,21$$
∫u wÙfi°u* Ÿ°º∫˚uÌ NI°<fi∫°u* Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿ∏t<w w[bI <bπ°fig J¡∑ Â<‹¸> tu* ıf ∫F Ÿf N°Ãt_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ wf ofi wÙfi°u* ≈s°u* tu* Ÿu
J¡°uoÕ ˚Ù ≈s fiFÙ* ™>F≤w° $$22$$
I°fiÙ Ju¡ <ÔÎ ∫<Ì wÙŸ≤° <bJ¡v≈ t°fi ˚Ù <Ô∫° ı°∫, w°u ˚Ù J¡°uoÕ Ì°uT fiFÙ* F°uw°, oŸ N°„∫ Ÿu
J¡Fwu Fæ* $
(N) y®FdfC<] J¡∑ <bT∫˚¥w b_wC ≈°Ìu∫ Fæ, ∫F ≈®b¨<W J¡∑ <bT∫ Fæ $ Ã∫°yfC<] J¡∑ <bT∫ b_wC
Fu∫ J¡FÔ°wÙ Fæ, ∫F <fib¨<W J¡∑ <bT∫ Fæ $ ≈us°fC<] J¡∑ <bT∫ b_wC ≈u‚∫ Fæ $
ŸyÕ - 80] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1537
<J¡ŸÙ Ÿt∫ I°fiÙ Ÿ ÔÙÔ° Ÿu FÙ oŸ Ÿt_w ıywg J¡°u ≈us°≈s tu* ≤©J¡≤ Ju¡bÔ Ìu©w° Fæ
N°æ≤ fiFÙ* ˚Ù Ìu©w° Fæ $$23$$
ÎJ¡ FÙ b_wC ÎJ¡ ≈C”T Ju¡ f°u@, ≤°y N°æ≤ bæ≤°À∫ Nb_S° Ju¡ ˚uÌ Ÿu wÙfi ≈®J¡°≤ J¡∑ F°u ı°wÙ
Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ÎJ¡ FÙ b_wC I°fiÙ J¡∑ Â<‹¸> tu* ≈us°ÃtJ¡, t¥» J¡∑ Â<‹¸> tu* ≈°Ìu∫°ÃtJ¡ N°æ≤ Wtbæ≤°À∫Ÿ‡≈∏fi
≈C”T J¡∑ Â<‹¸> tu* Fu∫°ÃtJ¡ F°u ı°wÙ Fæ $ Fu ≤°t˚B, N°J¡°„ytfi<Ÿ<] N°<Ì J¡° J®¡t Jæ¡Ÿ° Fæ, Ÿu
N°≈ Nf ŸC<fi∫u $$24$$
<Ÿ<] Ju¡ w°≤w‡∫ tu* wS° <ª≤J¡°<ÔJ¡ Îba N<ª≤J¡°<ÔJ¡ ≈®∫Ãfi J¡∑ N°bÿ∫J¡w° tu* ≈°∫
fwÔ°wu Fæ* $
Ìu„, J¡°Ô, <J®¡∫° Îba BΔ∫ J¡∑ N≈us° ≤©fiub°ÔÙ Ÿf w≤F J¡∑ <Ÿ<]∫°≥ ∫FÙ* ≈≤, ˚¥wÔ J¡°u bŸ∏w
Ju¡ ŸÂ„, ıÙb J¡°u t°u<Fw J¡≤wÙ Fæ* $$25$$
∫u ı°u Ìu„ N°<Ì <Ÿ<] Ju¡ ª°≤ Ÿ°@fi Fæ* fitu* ZÙ„æÔ N°<Ì Wt°uWt Ìu„ N°<Ì ª°≤ Ÿ°@fi°u* Ju¡
<tÔ ı°fiu≈≤ „Ù|® <Ÿ<]∫°u* J¡° Ô°˚ F°u ı°fiu Ÿu ∫°uy, t∏`, ı≈ N°<Ì <J®¡∫°N°u* tu* Ì¥Ÿ≤u Ìu„ tu*
NfiC<‹™>w <J®¡∫°N°u* J¡∑ N≈us° ≈®@°fi ÃJ¡TÕ J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ N°æ≤ wÌgfiCŸ°≤ FÙ k¡Ô°uÃJ¡TÕ ˚Ù F°uw°
Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu Ÿ°@°u, <Ÿ<] N°<Ì Ju¡ Ÿ°@fi tu* ∫u ı°u ª°≤ FuwC Fæ* fitu* ZÙ„æÔ N°<Ì tu* NfiC<‹™>w ∫°uy N°<Ì
<J®¡∫° tu* ÃJ¡TÕ J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ, •∫°u*<J¡ k¡Ô°uÃJ¡TÕJ®¡t <ıwfiu Fæ* bu Ÿ˚Ù fi <J®¡∫°N°u* Ju¡ ÃJ¡TÕ Ju¡
NfiCŸ°≤ FÙ F°uwÙ Fæ* $$26$$
™>ÙJ¡ Fæ, Ftfiu b柰 t°fi <Ô∫°, oŸŸu ≈®J¨¡w tu* •∫° N°∫°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ß>°t≤w∏`, ∫°u<yfiÙJ¡v≈ N°<Ì fnu-fnu NfiuJ¡ y®∏S°u* tu* N°J¡°„ytfi N°<Ì Ju¡ Ÿ°@fi ∫u ˚Ù
≈®<Ÿ] Fæ - <Ÿ]yC<¸>J¡°, <Ÿ]°aıfi, <Ÿ]©±>gy, <Ÿ]≈°ÌCJ¡° N°<Ì $ "J¡Sa ŸaŸ°@∫Ã∫uwwg' ∫F ı°u
N°≈fiu ≈®ÿfi <J¡∫° Fæ ŸJ¡° N<˚≈®°∫ ∫<Ì fi <J®¡∫°J®¡t°u* J¡° <fiR¡≈d J¡≤fiu tu* Fæ, w°u N<b_w¨w J¡Sfi
Ÿu fiJ¡° <fiR¡≈d fi F°u ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d J¡Sfi J¡° <b_w°≤ Nbÿ∫ J¡≤fi° F°uy° $ ŸŸu <Ÿ<]∫°u* Ju¡
<bT∫ tu* <ıI°Ÿ° fi ≤©fiub°Ôu Nw[bI Z°uw°N°u* J¡∑ Ìææbb„ oh~>° F°u ı°∫uyÙ N°æ≤ fitu* bu ≈®b¨<W
J¡≤fiu Ôy ı°∫u*yu, oŸŸu fn° NfiSÕ F°u ı°∫uy° $ N°≈Ju¡ <ÔÎ ˚Ù bF <b_w°≤ ≈®J¨¡w N°ÃtZbd tu*
<bPfiR¡≈ F°u ı°fiu Ÿu <b|°wJ¡ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ≈®®J¨¡w tu* ŸJ¡° <fiR¡≈d <ªw fiFÙ* Fæ $$27$$
∫FÙ ∏∫°∫ t<d, t∏` N°<Ì Ÿu F°ufiub°Ôu <Ÿ<]J®¡t Ju¡ <fiR¡≈d tu* wS° ZÙ„æÔ N°<Ì <Ÿ] Ìu„ tu*
<fib°Ÿ Ÿu <Ÿ] F°ufiub°Ôu <Ÿ<]J®¡t Ju¡ <fiR¡≈d tu* ˚Ù Ôy°fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°t˚B, t<d, N°æT<@, w≈, t∏` N°æ≤ <J®¡∫° Ÿu F°ufiub°ÔÙ <Ÿ<] Ju¡ J®¡t J¡° <fiR¡≈d ˚٠̥≤ FÙ
≤Fu, •∫°u*<J¡ ŸJ¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ <fiR¡≈d J¡≤fi° ˚Ù ≈®J¨¡w N°Ãtw[bR¡≈ NSÕ J¡° <b|°wJ¡ FÙ Fæ $ Fu
J¨¡w°SÕ ZÙ≤°tıÙ, <Ÿ] Ìu„ Ÿu ≈®<Ÿ] ZÙ„æÔ NSb° tuR¡ ≈bÕw ≈≤ <fib°Ÿ J¡≤ ≤Fu ≈C”T J¡°u <Ÿ<]
F°uwÙ Fæ-oŸJ¡° ˚Ù <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤fi° N°≈Ju¡ ıæŸu <Ÿ<]∫°u* tu* wCh~>Ãb fC<] ≤©fiub°Ôu ≈C”T°u*
Ju¡ <ÔÎ ≈®J¨¡w N°Ãt<ª∏wfiR¡≈ NSÕ J¡° <b|°wJ¡ FÙ <Ÿ] F°uy° $$28,29$$
1538 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
wf w°u tu≤° ≈®ÿfi <fÔJC¡Ô <fi≤SÕJ¡ FÙ Fæ-oŸ <bª°≤ Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u <J¡ŸÙ w≤F J¡° ÌC#© fi
F°u, oŸ<ÔÎ ≈®_wCw I°fi J¡∑ »w° tu* ≈∫°uyÙ, N°fiCTa<yJ¡ N°J¡°„ytfi°<Ì <Ÿ<]∫°u* tu* Ÿ°@fi˚¥w
wS° bdÕfi J¡∑ ı° ≤FÙ J¡S° Ÿu Ÿ‡f] ≈®°d°∫°tJ®¡t Ÿasu≈ Ÿu ŸCfi°wu Fæa $
oŸ<ÔÎ Fu ZÙ≤°tıÙ, <„<©ºbı J¡∑ J¡S° Ju¡ ≈®Ÿay Ÿu ≈®°›w <Ÿ<]R¡≈Ù k¡Ô Ÿu ∫C•w oŸ ≈®°d°<Ì
b°∫C J¡∑ NU∫°Ÿ<J®¡∫° J¡° N°≈ Zbd J¡∑<ı∫u $ Ÿ°º∫°SÕ N°æ≤ Ÿ°@fi°SÕ N<©Ô N∏w_S b°Ÿfi°N°u*
J¡° Ã∫°yJ¡≤ yCÌ° N°<Ì π°≤°u* Ju¡ ŸaJ¡°uª Ÿu, <Ÿ]°<Ì N°Ÿfi, J¡°∫, t_wJ¡ N°æ≤ yÌÕfi J¡∑ Ÿtw°,
<fiÿªÔw°, wS° fi°<ŸJ¡° Ju¡ Ny®˚°y tu* NbÔ°uJ¡fi°<Ì ∫°uy„°˜°u•w <J®¡∫°J®¡t°u* Ÿu; ˚°uıfi N°æ≤
N°Ÿfi J¡∑ „C<] Ÿu, ˚ÔÙ˚°≥<w ∫°uy„°˜ Ju¡ ≈¿≤„ÙÔfi Ÿu, Wt N°ª°≤ Ÿu, Ÿ≠ıfi°u* Ju¡ Ÿay Ÿu,
ŸbÕÃ∫°y Ÿu, ŸC©°Ÿfi Ÿu, JC¡~> J¡°Ô wJ¡ ≈®°d°∫°t Ju¡ » NU∫°Ÿ Ÿu, J®¡°u@, Ô°u˚ N°<Ì Ju¡ <fÔJC¡Ô
Ã∫°y Ÿu wS° ˚°uy°u* Ju¡ Ã∫°y Ÿu Fu ŸCb®w ZÙ≤°tª∏BıÙ, ≤uªJ¡, ≈¥≤J¡ N°æ≤ JC¡‡˚J¡ J¡° Nh~>Ù w≤F
NU∫°Ÿ F°u ı°fiu ≈≤ ≈®°d°u* J¡° _b°tÙ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ∫°u<y∫°u* Ju¡ Ÿf ≈®°d Ÿ w≤F fiJu¡ N@Ùfi F°u
ı°wu Fæa, <ıŸ w≤F ≤°ı° Ju¡ fi°æJ¡≤ $$30-34$$
≈®°d°u* Ju¡ N≈fiu N@Ùfi F°u ı°fiu≈≤ ∫°fiÙ ≈®°d°u* Ju¡ «¡≈≤ N≈fi° Ÿf <fi∫∏`d F°u ı°fiu ≈≤ fiŸu
Ÿ‡f] <Ÿ<]∫°≥ ˚Ù N≈fiu N@Ùfi F°u ı°wÙ Fæ* - ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°|b, ÌuF Ju¡ b°∫C Ju¡ N≈fiu N@Ùfi F°u ı°fiu Ÿu ∫°fiÙ ÌuF_S b°∫C Ju¡ «¡≈≤ N≈fi° <fi∫∏`d F°u
ı°fiu Ÿu ≤°≠∫ Ÿu ÔuJ¡≤ t°us≈∫Õ∏w Ÿ˚Ù Ÿ‡≈<W∫°≥ ŸfJ¡°u ŸC©Ÿ°º∫ F°u ı°wÙ Fæ* $$35$$
Nf, ÌuF_S b°∫C Ju¡ N≈fiu N@Ùfi F°u ı°fiu Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ <Ÿ<]∫°≥ ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ*, ∫F ı°u J¡F°
y∫°, oŸJ¡° ≈≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ‡≈¥dÕ „≤Ù≤ tu* kæ¡ÔÙ FCoÕ fFW≤ Fı°≤ „°©°N°u*b°ÔÙ ≈®@°fi Ÿ°æ
fi°<n∫°u* J¡∑ N°<Zw, t¥Ô°@°≤ Ÿu ÔuJ¡≤ f®Ê≤∏@®≈∫Õ∏w Ÿ°w ªJ®¡°u* tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ <fiJ¡ÔÙ FCoÕ wS°
t¥Ô°@°≤ tu* Ÿ°»u wÙfi bÔ∫ Ju¡ bu‹¸>fi Ju¡ ˚Ùw≤ Ÿ°uoÕ FCoÕ JC¡^±><ÔfiÙ J¡∑ „<•w Ÿu Ÿ‡≈∏fi ŸCTC‡fi° fi°±>Ù
J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
ª°≤°u* N°u≤ Ÿu kæ¡ÔÙ FCoÕ „°©°N°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d t^±><Ôw N°J¡°≤ Ÿu ∫C•w, ttÕ_S°fi
tu* Ÿt°<Zw, Ÿ°æ fi°<±>∫°u* J¡∑ N°Z∫ N°∏`bu‹¸><fiJ¡° (ŸCTC‡fi°) fi°t J¡∑ fi°±>Ù Fæ (ª¥≥<J¡ N°≥w°u* J¡∑
fi°<±>∫°u* Ÿu bF <fÔJC¡Ô <|≤Ù FCoÕ Fæ, oŸ<ÔÎ ŸJ¡° fi°t N°∏`bu‹¸><fiJ¡° ≈n° Fæ) $$36$$
t¥Ô°@°≤ tu* _b°∏wyÕw JC¡^±><ÔfiÙ Ju¡ _S°fi J¡∑ NfiCJ¥¡Ôw° Ÿu ŸJ¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
bÙd°Ì^±> Ju¡ t¥Ô˚°y tu* ≈®<Ÿ] ≤u©°_bR¡≈ N°bwÕ Ju¡ (w∏`Ù Ju¡ t¥Ô tu* ≈¿≤bwÕfiR¡≈ ı°u N°bwÕ
F°uw° Fæ ŸJu¡ wCv∫ NSb° ıÔ≈¿≤bwÕfi_bR¡≈ ı°u N°bwÕ F°uw° Fæ) ŸJu¡ wCv∫, B<b±>°s≤ tu* <Ô©J¡≤
Ìu©fiu tu* —J¡°≤ Ju¡ ≈¥b°Õ]Õ Ju¡ Ÿt°fi N°æ≤ fi°y≤Ù <Ô<≈ tu* w°u —J¡°≤ Ju¡ W≤°]Õ Ju¡ Ÿt°fi wS° JC¡^±>Ô
Îba N°bwÕ Ju¡ wCv∫ bF ŸCTC‡fi° fi°±>Ù <_Sw Fæ $$37$$
∫F Ju¡bÔ tfiC‹∫°u* Ju¡ FÙ „≤Ù≤ tu* F°uwÙ F°u, ∫F f°w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC Ÿ˚Ù ıÙb°u* Ju¡ „≤Ù≤°u* tu* ∫F
ÎJ¡-ŸÙ F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, Ìub, NŸC≤, tfiC‹∫, t¨y, ty≤, ©y N°<Ì tu*, J¡∑¸>, ≈way N°<Ì Ÿu ÔuJ¡≤
f®Ê°≈∫Õ∏w Ÿf ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈®°<d∫°u* tu* bF fi°±>Ù <Ìw Fæ $ „Ùwı∏∫ ≈Ùn° Ju¡ <fib°≤d Ju¡ <ÔÎ yu*±C>≤Ù
ŸyÕ - 80] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1539
t°≤J¡≤ (y°uÔ°oÕ f°≥@J¡≤) Ÿ°u∫u FCÎ Ÿ≈Õ≤°ı Ju¡ „≤Ù≤ J¡∑ fi°o˘ f]t^±>Ô, „C˚® wS° ≈®Ô∫°<Àfi Ÿu
yÔ ≤Fu ª∏Bt° Ju¡ wCv∫ f]JC¡^±>ÔÙ bF fi°±>Ù Fæ $ yCÌ° Ÿu ÔuJ¡≤ ˚°æ*F Ju¡ fÙª wJ¡ Ÿf <~>B°u* J¡°
_≈„Õ J¡≤ ≤FÙ bF ŸCTC‡fi° fi°±>Ù tfi J¡∑ b¨<W∫°u* Ÿu ˚Ùw≤ ªaªÔ N°æ≤ f°F≤ ≈®°d°<Ì Ÿu _≈∏Ì∫C•w
F°uJ¡≤ ŸÌ° Nb<_Sw ≤FwÙ Fæ $$38-40$$
ŸJu¡ t¥Ô tu* Ÿ°»u wÙfi bÔ∫ Ju¡ N°J¡°≤ Ÿu ∫C•w JC¡^±><ÔfiÙ ŸaI°b°ÔÙ <ªwg„<•w Fæ $
ŸJu¡ N°U∫∏w≤ tu* ∫°fiÙ J¡ÌÔÙJ¡°u„ Ju¡ ŸÂ„ t¥Ô°@°≤ tu* bÙd° Ju¡ t¥Ô tu* ÌCÔÕ‚∫ w°≤°u* Ju¡ buy Ÿu
<bÔ°Ÿ J¡≤ ≤FÙ-ŸÙ ≈≤t-Ÿ¥‚t ≈≤°„<•w fi°t J¡∑ ŸJ¡Ô „ÆÌ°u* J¡∑ t¥Ô˚¥w „ÆÌf®Ê°<ÃtJ¡° ı°u
_k¥¡<wÕ Fæ bFÙ ≈®°dŸay Ÿu fi°<˚, ⁄Ì∫ N°æ≤ J¡^™> ≈®Ìu„°u* tu* w≤°uW≤ J¡°u NÃ∫∏w Δ∫•w F°uJ¡≤ Ìu©wÙ
FCoÕ tº∫t°, bæ©≤Ù oÃ∫°<Ì ˚uÌ°u* J¡°u ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ () $ ª¥≥<J¡ bF JC¡^±>Ô°J¡°≤b°<FfiÙ Fæ, oŸ<ÔÎ
JC¡^±><ÔfiÙ fi°t Ÿu J¡FÙ y∫Ù Fæ $ bF Ÿf ≈®°<d∫°u* J¡∑ ≈≤t°„<•w Fæ wS° ≈®°d, o<∏B∫, fC<] N°<Ì Ÿf
„<•w∫°u* J¡∑ ŸW°_k¥¡<wÕ J¡∑ ≈®b¨<W tu* <fib°ÕFJ¡ F°ufiu Ÿu buy≈®Ì°fi J¡≤fiub°ÔÙ Fæ $$41,42$$
fitu* ≈®°d„<•w buy≈®Ì°fi J¡≤fiub°ÔÙ Jæ¡Ÿu Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
bFÙ N≈fiu tC© Ÿu ≈®°db°∫C J¡°u «¡≈≤ ku*¡J¡wÙ Fæ N°æ≤ N≈°fi J¡°u fiÙªu ©Ù*ªwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ŸÌ°
Ÿ°≥Ÿ ©Ù*ªwÙ FCoÕ _≈∏Ìfi tu* FuwC ffiÙ FCoÕ «¡≈≤ J¡∑ N°u≤ tC≥F J¡≤Ju¡ J®C¡] Ÿ°≥<≈fi J¡∑ fi°o˘ Nb<_Sw
≤FwÙ Fæ $$43$$
fC<]„<•w J¡°u buy≈®Ì°fi J¡fiub°ÔÙ Jæ¡Ÿu Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ıf ⁄Ì∫ tu* <_Sw ≈®°db°∫C JC¡^±><ÔfiÙ Ÿu N°J¨¡‹¸> F°uJ¡≤ N≈°fib¨<W π°≤° JC¡^±><ÔfiÙ ≈Ì J¡°u
≈®°›w F°uw° Fæ wf N≈aªÙJ¨¡w ˚¥w°u* Ÿu ı<fiw N∏w#J¡≤d tu* <bΩt°fi ıÙbŸa<bwg _t¨<w, ŸaJ¡v≈,
Nº∫bŸ°∫, N<˚t°fi, ≤°y N°<Ì b¨<W∫°u* Ju¡ ˚uÌ°u* Ÿu N∏Ì≤ <Ìw F°uwÙ Fæ $$44$$
Jæ¡Ÿu o<∏B∫„<•w J¡°u buy≈®Ì°fi J¡≤wÙ Fæ, ∫F fwÔ°wu Fæ* $
oŸ w≤F ≈®°d N°æ≤ fC<] J¡°u I°fi N°æ≤ <J®¡∫° „<•w ≈®Ì°fi J¡≤fiub°ÔÙ JC¡^±><ÔfiÙ J¡°utÔ _≈„Õb°ÔÙ
(<bT∫ Ÿ<∏fiJ¡TÕb°ÔÙ) ªsC N°<Ì o<∏B∫°u* Ÿu Ì∫ ≈®°›w J¡≤wÙ FCoÕ, J¡tÔ tu* ˚®t≤ J¡∑ fi°o˘, ÌuF tu* ıæŸu-
ıæŸu (<ıŸ w≤F Ju¡ ˚°uıJ¡ Ju¡ N‹¸> ∫° ‹¸> Ÿ°ty®Ù Ju¡ bæ<ªc∫ Ÿu) _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ bæŸu-bæŸu N∏w#J¡≤d
tu* wwg-wwg o<∏B∫°u* Ÿu NSÕ<b„uT°u* tu* _k¥¡<wÕ_bR¡≈ wwg-wwg k¡Ô˚°uy°<ÌR¡≈ Ÿa¿bwg <Ìw F°uwÙ Fæ $$45$$
Jæ¡Ÿu bF o<∏B∫Ÿ<∏fiJ¡T°u˘ J¡∑ b„b<wÕfiÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≠∫°u*-≠∫°u* ªsC N°<Ì o¿∏B∫°u* Ju¡ Ÿ°S <bT∫_≈„Õ ≈®St Ã≈∏fi F°uw° ı°w° Fæ Ã∫°u*-Ã∫°u*
J¡°∫ÕJ¡≤dŸa|°wR¡≈ ∫∏` Ju¡ ≈®u≤J¡ b¨<W π°≤° f°F≤ <fiJ¡Ôu FCÎ ≈®t°w° J¡∑ f°fl <bT∫°u* Ju¡ Ÿ°S ≈≤_≈≤
() ÎuŸ° FÙ t∏`„°˜ tu* J¡F° y∫° Fæ #
ªæw∏∫ŸbÕ˚¥w°fi°a „ÆÌf®Êu<w ∫<πÌC# $ wÃ≈®°›∫ JC¡^±>ÔÙR¡≈a ≈®°<dfi°a ÌuFtº∫ytg $$
bd°ÕÃtfi°&&<b˚Õb<w yΩ≈Ω°<Ì˚uÌw# $$' oÃ∫°<Ì $
Ÿ°‡f fiu ˚Ù J¡F° Fæ #
∫° Ÿ. <t`°b”dŸÌfi°ÌChª≤∏wÙ <`T<‹¸>a bd°Õfi` ≈®J¡¸>J¡≤dæ# ≈®°dŸay°wg ≈®Ÿ¥wu $
w°a ≈ÿ∫∏wÙ* ≈®SttC<Ìwa tº∫t°a fC<]Ÿa_S°a b°ªa b•`u J¡≤d<b„Ì°a bæ©≤Ù* ª ≈®≈Ωu $$
1540 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N°<Ô*yfi J¡≤°fiub°ÔÙ Ÿa<bwg JC¡^±><ÔfiÙ NÃ∫∏w _≈‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $$46$$
t¥Ô°@°≤ tu* <_Sw JC¡^±><ÔfiÙ J¡∑ Ÿf fi°<n∫°≥ ªsC N°<Ì o<∏B∫°u* Ju¡ ≈®bwÕfi tu* π°≤ Fæ*, oŸ N°„∫
Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Ÿ JC¡^±><ÔfiÙ tu* ⁄Ì∫J¡°u„ J¡∑ Ÿt_w fi°<n∫°≥ Ÿ<‡t<Ôw Fæ* $ bu Ÿf fi°<n∫°≥, Ÿ°y≤ tu* fi<Ì∫°u*
J¡∑ fi°o˘, ŸÙŸu f°≤f°≤ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ* wS° ŸÙtu* <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ $$47$$
bu Jæ¡Ÿu f°≤f°≤ ŸÙŸu Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ wS° ŸÙtu* <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≈®°dR¡≈ Ÿu ŸJu¡ «¡ºbÕytfi tu* ßCJ¡ F°ufiu wS° N≈°fiR¡≈ Ÿu N@#≈®bu„ J¡∑ N°u≤ ∏tC© F°ufiu
Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ I°fi°u* J¡∑ ÎJ¡ bFÙ Ÿ°@°≤d fÙı J¡FÙ y∫Ù Fæ $$48$$
N≈¿≤<h~>∏fi <ª<w J¡°-t¥Ô°@°≤ fi°nÙt¥Ô tu* ≈¿≤<h~>∏fi JC¡^±><ÔfiÙ fi°tJ¡ N≈fiu Na„ Ÿu-Ì∫
Jæ¡Ÿu N°æ≤ <J¡Ÿ <ÔÎ F°uw° Fæ, ∫F ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
tFTuÕ, ıf b_wC N°æ≤ J¡°Ô Ÿu (c) N≈¿≤<h~>∏fi Ÿb°ÕÃtJ¡ <ª<wŸa<bwg Fæ, wf Ÿ JC¡^±><ÔfiÙJ¡°u„
Ÿu FÙ Ÿf w≤F J¡∑ Ÿa<bwg J¡° _kC¡¸> Ì∫ F°uw° Fæ, ∫F Jæ¡Ÿu N°æ≤ <J¡Ÿ<ÔÎ ? $$49$$
ıf Ìu„J¨¡w ≈¿≤h~>uÌ J¡° N˚°b b_wCJ¨¡w ≈¿≤h~>uÌ Ju¡ N˚°b tu* N∏w˚¥Õw Fæ wf w°u J¡°ÔJ¨¡w
≈¿≤h~>uÌ Ju¡ N˚°b ˚Ù b_wCJ¨¡w ≈¿≤h~>uÌ Ju¡ N˚°b tu* N∏w˚¥Õw FÙ Fæ, <k¡≤ ŸJ¡° ≈¨SJg¡ ≈°Ì°fi
Δ∫SÕ Fæ $ ∫<Ì ∫F J¡<F∫u <J¡ _≈‹¸>ÙJ¡≤d Ju¡ <ÔÎ ŸJ¡° NÔy ≈°Ì°fi <J¡∫° y∫° Fæ, w°u Ìu„J¨¡w
≈¿≤h~>uÌ J¡° N˚°b tu* ˚Ù ∫F J¡F ŸJ¡wu Fæ* - ∫°u* wÙfi°u* Ju¡ NfiCb°Ì Ju¡ Δ∫°ı Ÿu <Ì©Ô°wu FCÎ,
<fi≤°J¡°≤ N°æ≤ <fi<bÕT∫J¡ <ª<w J¡∑-ıÙb°J¡°≤_bR¡≈ Ÿu ∫° |¸>°<Ì <bT∫J¡_bR¡≈ Ÿu-N<˚Δ∫<•w
fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ "wÌ° Ÿa<bÌCÌuÃ∫∏w˚¥Õww∏t°`fÙı˚¥#' oÃ∫°<Ì ı°u ≈FÔu J¡F° y∫° S° ŸÙ NSÕ
J¡∑ <b_w°≤ Ÿu Δ∫°¶∫° J¡≤fiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ - _S¥Ô N°æ≤ Ÿ¥‚t Ì°ufi°u* ÌuF°u*
Ju¡ N°J¡°≤ tu* ≈¿≤dw ˚¥w°u* Ÿu Ÿ°≈us FÙ <ª<w J¡∑ <b„uT°<˚Δ∫<•w F°uwÙ Fæ - ∫F fwÔ°wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu <fi‹≈°≈ ≤°tıÙ, ∫Ω<≈ Ÿf ıyF ŸÌ° <ª<wŸa<bwg FÙ Ÿf JC¡~> Fæ,
wS°<≈ ˚¥ww∏t°`°N°u* Ju¡ J¡°≤d oŸJ¡° Ì∫ J¡FÙ* ≈≤ FÙ F°uw° Fæ $$50$$
Ÿa<bwg tu* Ìu„J¨¡w ≈¿≤h~>uÌ J¡° N˚°b F°ufiu≈≤ bF ŸbÕ` ˚°<Ÿw F°ufiu ÔyuyÙ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤Ju¡
Ju¡bÔ ≈°<@ Ju¡ J¡°≤d FÙ ŸJ¡° Ì∫ F°uw° Fæ, ∫F ‹¸>°∏w≈¥bÕJ¡ J¡Fwu Fæ* $
ŸbÕ` <bΩt°fi ≤Fw° FCN° ˚Ù Ÿ¥∫Õ J¡° ≈®J¡°„ ıæŸu ÌÙb°≤, Ì≈Õd, ıÔ N°<Ì tu* <b„TR¡≈ Ÿu
Nb˚°<Ÿw F°uw° Fæ bæŸu FÙ ŸbÕ` ÌuF°u* tu* <bΩt°fi ≤FwÙ FCoÕ ˚Ù <ª<wŸa<bwg fC<] Ju¡ ª°aªv∫ Ÿu ªaªÔ
Nb˚°<Ÿw F°uwÙ Fæ $$51$$ bF <ª<wb_wC J¡FÙ* <t\>Ù, ≈ÃS≤ N°<Ì b_wCN°u* tu* N<bΩ°R¡≈Ù ınw° Ÿu
<w≤°u<Fw F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d y≤t ıÔ tu* ~>°unu y∫u ™>a±>u ıÔ J¡∑ fi°o˘ N‹¸> Fæ $ J¡FÙ* Ìub, tfiC‹∫ N°<Ì
<Ô*y°u* tu* w°u bF _≈‹¸> FÙ N<˚Δ∫•w Fæ N°æ≤ J¡FÙ* b¨s°<Ì <Ô*y°u* tu* <bbuJ¡I°fi Ÿu „¥∏∫ wS° wwg-wwg
≈Ì°S°u˘ J¡∑ ŸW°R¡≈ Ÿu <bÔ°<Ÿw ‹¸> Fæ $$52$$
ı°u N<˚Δ∫<•ww°≤w‡∫ N˚Ù J¡F° y∫° Fæ, ŸÙJ¡° oŸ ŸyÕ J¡∑ Ÿt°<›wwJ¡ J®¡t„# <fiR¡≈d
(c)Ìu„J¨¡w ≈¿≤h~>uÌ Ju¡ N˚°b J¡° ˚Ù b_wCJ¨¡w ≈¿≤h~>uÌ Ju¡ N˚°b tu* FÙ N∏w˚°Õb Fæ, oŸ
N°„∫ Ÿu ∫F°≥ J¡°Ô N°æ≤ b_wCJ¨¡w≈¿≤h~>uÌ Ju¡ N˚°b J¡° ≈°Ì°fi <J¡∫° y∫° Fæ $
ŸyÕ - 80] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1541
J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
Fu ≈°≈„¥∏∫ ZÙ≤°tıÙ, ≈„CN°u* Ÿu ÔuJ¡≤ _S°b≤ N°<Ì ÌuF°u* tu* wS° tfiC‹∫°<Ì „≤Ù≤°u* tu* <ıŸ
w°≤w‡∫ Ÿu Ÿa<b∏t∫J®¡t <Ìw F°uw° Fæ, ∫F <k¡≤ tæ* N°≈Ÿu J®¡t„# J¡Fw° F¥≥, N°≈ ©¥f ŸC<fi∫u $$53$$
_S¥Ô N°æ≤ Ÿ¥‚t ˚¥w°u* Ju¡ Nº∫°Ÿ J¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈°uÌg|°w π°≤° ŸfJu¡
N<@‹™>°fi, Ÿ<hªÌuJ¡≤Ÿ, Ÿt_w ≈®≈aª N°æ≤ ŸJu¡ @t°u˘ Ÿu „¥∏∫ Ÿ N°Ãtw[b J¡° ŸfŸu ≈FÔu
<fiÌuÕ„ J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu N°J¡°„ „¥∏∫t°` Fæ bæŸu FÙ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ªuwfi N°æ≤ Nªuwfi ˚¥w°u* J¡° Ÿt¥F wS° N°J¡°„ ı°u
JC¡~> ˚Ù ˚°Ÿw° Fæ bF Ÿf NŸay, <b˚C N°æ≤ Ÿ¥‚t <ª∏t°` FÙ Fæ $$54$$
Ÿ <ª∏t°` Ju¡ ŸÙ w≤F Ÿu <_Sw ≤Ffiu≈≤ t°∫° π°≤° J¡¿v≈w ÎJ¡ Ìu„ tu* N°J¡°„°<Ì Ÿ¥‚t ˚¥w°ua
J¡° Nº∫°Ÿ F°ufiu Ÿu bFÙ ˚¥ww∏t°`R¡≈ Ÿu Nb<_Sw Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
bF Ÿ∏t°`, <ª∏t°`, <bJ¡°≤„¥∏∫ N°æ≤ Nfi°t∫ Ÿa<bwg FÙ J¡FÙ* t°∫° π°≤° J¡<v≈w ÎJ¡ Ìu„
tu* ˚¥w N°æ≤ ≈aªw∏t°`°N°u* Ju¡ R¡≈ Ÿu Nb<_Sw Fæ $ ≈®°d, tfi, fC<], I°fiu<∏B∫ N°æ≤ J¡tuÕ<∏B∫-
oŸ ≈aª≈®J¡°≤ J¡°u ≈®°›w <Ô*y„≤Ù≤ tu* ≈®<w<f‡fR¡≈ Ÿu ≈®bu„ J¡≤Ju¡ Ÿ‡≈∏fi FCÎ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ,
ı∏t°<Ì <bJ¡°≤ wS° ı°y®Ì°<Ì Nb_S°N°u* Ju¡ ˚uÌ <ıŸtu* N∏w˚¥Õw Fæ* ÎuŸu _bŸa<bBq≈ ıÙb˚°b J¡°u
N°≈ Ÿ w≤F Ô<sw J¡≤wu Fæ*, <ıŸ w≤F ÎJ¡ ÌÙ≈ Ÿu Ÿ°æ ÌÙ≈ $ <Ô*y°≤‡˚ Ÿu JC¡~> ÎuŸu ˚Ù
w∏t°`≈aªJ¡ Fæ*, ı°u oŸ ŸaŸ°≤ tu* ÌubtfiC‹∫°<Ì N°J¡°≤ J¡∑ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ NfiCŸ°≤ JC¡~> ŸaJ¡v≈_bR¡≈
N≈fiÙ ŸW°t°` Ÿu FÙ Ju¡bÔ ≈aªÙJ¡≤d π°≤° _S¥Ô ÌuF˚°b J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $ J¡°uoÕ w∏t°`≈aªJ¡
≈„C-≈sÙ N°<Ì <w∫ÕygÌuF˚°b J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*; J¡°uoÕ ŸCbdÕ, ≤ıw N°æ≤ ©›≈≤ Ÿu ≈Ô<sw
f®Ê°^±>˚°b wS° ŸJu¡ N∏wyÕw ˚Cbfi°<Ì˚°uÀ∫˚°b J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, J¡°uoÕ Ìu„°<Ì˚°b J¡°u N°æ≤
J¡°uoÕ BΔ∫°<Ì˚°b J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $$55-58$$
™>ÙJ¡ Fæ, f°w ÎuŸÙ FÙ Fæ, <J¡∏wC oŸŸu ≈®J¨¡w tu* N°∫° •∫° ? oŸ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤|Cfi∏Ìfig, oŸ w≤F ∫F ŸaŸ°≤ ≈aªw∏t°`° J¡° Ju¡bÔ _≈∏Ìfit°` FÙ <Ÿ] Fæ $ ™>ÙJ¡ Fæ, wf w°u
N<@‹™>°fiªæw∏∫ ŸbÕ` <bΩt°fi Fæ, <k¡≤ |¸>°<Ì ªuwfi •∫°u* fiFÙ* Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $ N°æ≤ bF
<ª<wŸa<bwg FÙ ∫F°≥ ŸbÕ` <bΩt°fi Fæ $$59$$ <J¡∏wC Ju¡bÔ ªæw∏∫°<˚Δ∫aıJ¡ ≈®°d°<Ì≈aªJ¡ (≈®°d,
tfi, fC<], J¡tuÕ<∏B∫ N°æ≤ I°fiu<∏B∫) Ju¡ J¡°≤d <Ô*y„≤Ù≤ J¡∑ ≈®@°fiw° Ÿu tfiC‹∫°<Ì ÌuF°u* tu* tC¶∫ªuwfi
fi°tb°ÔÙ, J¡FÙ* (<w∫Õy°<Ì tu*) <Ô*y N°æ≤ _S¥Ô ÌuF J¡∑ ≈®@°fiw° tu* Ÿtw° F°ufiu Ÿu ınªuwfifi°tb°ÔÙ
N°æ≤ _S°b≤°<Ì tu* w°u <Ô*y„≤Ù≤ Ju¡ N∏w#ŸabuÌfit°` F°ufiu Ÿu f°F≤ tfiC‹∫°u* π°≤° ªæw∏∫ J¡∑ ˚°bfi° fi
F°ufiu Ÿu bF <ª<wŸa<bwg Ju¡bÔ ınfi°tb°ÔÙ ≈®<Ÿ] Fæ $$60$$
wÙfi°u* tu* ˚Ù bF <ª<w <J¡Ÿ w≤F w°≤w‡∫ Ÿu <_Sw Fæ ? oŸtu* ‹¸>°∏w fwÔ°wu Fæ* $
ıæŸu <Ìfi tu* <≈|Ô° FCN° |Ù J¡° ŸtCB Ÿ°∫aJ¡°Ô tu* „ÙwÔ ≈bfi Ju¡ _≈„Õ Ÿu w¸> ≈≤ @Ù≤u-@Ù≤u y°»
F°u ı°fiu Ÿu <fiÿªÔ F°uJ¡≤ Bb_S°fi tu* w≤ay Ju¡ Ÿt°fi ªaªÔ, JC¡~> |fiÙ˚¥w ≈®Ìu„ tu* JC¡~> ªaªÔ N°æ≤
NÃ∫∏w |fiÙ˚¥w ≈®Ìu„ tu* _SÔ J¡∑ fi°o˘ NªÔ <_S≤ ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F <ª<wŸa<bwg fi≤, <w∫ÕJg¡ N°æ≤
_S°b≤°<Ì ÌuFR¡≈ ≈aªJ¡°u* tu* J®¡t Ÿu ªaªÔ, JC¡~> ªaªÔ wS° NÃ∫∏w ınw° Ÿu ∫C•w NS°Õwg <fÔJC¡Ô
1542 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<fiÿªÔ <_Sw ≤FwÙ Fæ $$61$$
ıæŸu J¡FÙ* |fiÙ˚°b F°ufiu Ÿu ª°aªv∫ Ju¡ N˚°b tu* ˚Ù Ÿ°y≤ Ju¡ Ÿ°y≤Ãb tu* s<w fiFÙ* F°uwÙ, bæŸu FÙ
_S°b≤°<Ì˚°b tu* ˚Ù <ª<w J¡∑ <ªBq≈w° tu* JC¡~> ˚Ù s<w fiFÙ* F°uwÙ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿ°y≤ J¡FÙ* Ÿu „°∏w N°æ≤ J¡FÙ* Ÿu ªaªÔ ≤Fu, w°u •∫° bF Ÿ°y≤ fiFÙ* J¡F° ı°w° ? NS°Õwg bF ıæŸu
Ÿ°y≤ FÙ J¡F° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ŸC≤, fi≤, ≈„C, ≈sÙ N°<Ì ∫°u<fi∫°u* tu* ªaªÔw° J¡° ∏∫¥fi°<@J¡˚°b
F°ufiu≈≤ ˚Ù ªæw∏∫ Ÿf ıyF Nsw Fæ, •∫°u*<J¡ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥ww∏t°`≈aªJ¡ ın N°æ≤ Nın Fæ $ w°Ã≈∫Õ
∫F Fæ <J¡ ∫F ınNın<bJ¡v≈, <ª<w tu* Nº∫_w ˚¥ww∏t°`≈aªJ¡ J¡° @tÕ Fæ, <ª<wJ¡° @tÕ fiFÙ* Fæ;
•∫°u*<J¡ bF <ª<w w°u <fi@ÕtÕJ¡ Fæ $$62$$
˚¥ww∏t°`≈aªJ¡ tu* _b˚°b Ju¡ b„ Ÿu oŸ w≤F Ju¡ NfiuJ¡°u* <bJ¡v≈ Ìu©u y∫u Fæ* $
Fu ≈°≈„¥∏∫ ZÙ≤°tıÙ, ÌuF°<Ì N°J¡°≤ tu* ≈¿≤dw ≈aªJ¡-≈®°d@°≤d Ju¡ N@Ùfi _≈∏Ìfi N°æ≤ ªæw∏∫
Ju¡ J¡°≤d-ıÙb (ªuwfi) J¡FÔ°w° Fæ, ŸŸu _≈∏Ì F°uw° Fæ N°æ≤ „æÔ N°<Ì w°u Ju¡bÔ ın FÙ Fæ $
_S°b≤°<Ì „≤Ù≤ w°u f°F≤ J¡∑ b°∫C Ÿu _≈∏Ìfi„ÙÔ (ªu‹¸>°b°fig) F°uwu Fæ* wS° N∏w#J¡≤d FÙ ªuwfi Fæ,
oÃ∫°<Ì _b˚°b Ju¡ FÙ b„ Ÿu F°uwu Fæ* $ Fu ≤|Cfi∏Ìfi, ∫<Ì N°≈ ∫F N°su≈ J¡≤u <J¡ ı°u _b˚°b ∫°fiÙ
_b°ÃtJ¡ ˚°b Fæ bF <b”]<bJ¡v≈°ÃtJ¡ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ, •∫°u*<J¡ <b≤°u@ ≈≤Ÿ°≈us N°æ≤ _b˚°b
Nfi∏∫°≈us F°uw° Fæ $ ∫<Ì N°≈ ∫F J¡Fu* <J¡ _bÙ∫ ∫°fiÙ N≈fi° ı°u ˚°b bF _b˚°b Fæ, w°u ˚Ù bF
_bt°`Ÿ°≈us FÙ FCN°, ≈≤Ÿ°≈us fiFÙ*; oŸ<ÔÎ bF ≈≤Ÿ°≈us <bJ¡v≈ J¡° _bR¡≈ ∫° <fi<tW Jæ¡Ÿu F°u
ŸJu¡y° ? w°u tæ* N°≈Ÿu ∫F ≈¥~>w° F¥≥ <J¡ _b˚°b J¡°u ~>°unJ¡≤ (_b˚°b Ju¡ <bT∫ tu* <J¡ŸÙ w≤F J¡°
N°su≈ fi J¡≤) ≈FÔu N°≈J¡°u b°¿d∫°u* Ju¡ <bT∫ tu* FÙ N°su≈ J¡≤fi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ bu <ªwg-
ın°<Ì„ÆÌ_bR¡≈ FÙ Fæ* $ N≈fiu ≈CfiR¡<•wÌ°uT J¡∑ <fib¨<W Ju¡ <ÔÎ bu _b°SÕ J¡∑ Δ∫°b¨<W J¡≤wÙ FCoÕ
ªæw∏∫ N°æ≤ ı°Œ J¡°u <b”] ffi°wÙ Fæ* Îba „Ùw°u‹d°<Ì @tÕ≈≤J¡ N°æ≤ <FtN<Àfi N°<Ì @<tÕ≈≤J¡
Ÿ‡≈¥dÕ b°<d∫°≥ ˚Ù, ı°u oŸÙ w≤F J¡∑ Fæ*, ŸbÕ` <Ì©°oÕ ≈nwÙ Fæ $$63,64$$
NSb° b°dÙ Ju¡ <bT∫ tu* ˚Ù N°≈J¡°u N°su≈ fi J¡≤fi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ bF b°Ÿfi°J¡<v≈w
<bJ¡v≈ J¡∑ fi°o˘ ≈aªJ¡°S°ÕfiCb°ÌÙ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈≤°@Ùfi ffi ªCJ¡∑ Fæ $ <J¡∏wC wwg-wwg <b”]
<bJ¡v≈˚°b Ÿu b°Ÿfi°a„ J¡° y®Fd J¡≤fiub°Ôu <bJ¡°≤∫C•w <Ô*y°ÃtJ¡ ≈aªJ¡°u* J¡∑ Ju¡bÔ <_S<w Ju¡
<bT∫ tu* FÙ N°su≈ J¡≤fi° ª°<FÎ $
NSb° Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, <ı∏F°u*fiu b°Ÿfi°a„ J¡° y®Fd <J¡∫° Fæ ÎuŸu ≈¿≤≈C‹¸> <b”]<bJ¡°≤°u* Ÿu
∫C•w ≈aªJ¡°u* J¡∑ <_S<w Ju¡ <bT∫ tu* FÙ N°su≈ J¡≤fiu tu* N°≈J¡°u N<@J¡ ∫°uy Ìufi° ª°<FÎ $ NSb°
fi ≈aªw[b°u* J¡∑ <_S<w J¡° ˚Ù J¡°uoÕ N≈≤°@ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ bu ≈¥bÕ-≈¥bÕ Fı°≤°u* <b”] <bJ¡v≈°u*
J¡∑ b°Ÿfi°N°u* J¡° NfiCŸ≤d J¡≤fiub°ÔÙ Fæ*; <ªW J¡°u o@≤-@≤ Ì°æn°fiu tu* ŸtSÕ wS° ª°≤°u* N°u≤
©¥f <f©≤Ù FCoÕ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ FÙ <bT∫ tu* <b”] <bJ¡v≈ J¡v≈fi°N°u* J¡∑ ın ©°uı ≤Fu fC<]t°fig
≈C”T N°fi∏Ì≈¥bÕJ¡ N°su≈ J¡≤ ŸJ¡wu Fæ*, _b˚°b°<Ì Ju¡ <bT∫ tu* fiFÙ* $ Ìub°<Ì „C˚˚°b tu*
≈®fC]b°Ÿfi°∫C•w wS° <w∫ÕJg¡ _S°b≤ N°<Ì N„C˚˚°b tu* ŸC›wb°Ÿfi°∫C•w N∏∫ ≈aªJ¡ Nb<_Sw
≤Fw° Fæ, oŸ<ÔÎ b°Ÿfi° FÙ ≈aªJ¡°u* J¡∑ <_S<w tu* J¡°≤d Fæ, ÎuŸ° N°su≈ J¡≤ ŸJ¡wu Fæ* $ <ıŸ b°Ÿfi°
ŸyÕ - 80] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1543
Ju¡ <bT∫ tu* N°su≈ J¡≤fiu Ÿu ŸJ¡° s∫R¡≈ k¡Ô Nh~>Ù w≤F NfiC˚¥w F°uw° Fæ ŸÙ Ju¡ <bT∫ tu*
N°su≈ J¡≤fi° ª°<FÎ, tCl>Ù tu* @¥<Ô ™>°J¡≤ N°J¡°„ tu* fiFÙ* ku*¡J¡fi° ª°<FÎ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡
_b˚°b°<Ì Ju¡ <bT∫ tu* <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ N°su≈ J¡≤fiuJ¡° J¡°uoÕ k¡Ô fiFÙ* Fæ $ ∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ b°Ÿfi°
J¡° s∫ F°u ı°fiu≈≤ ≈¥d°ÕÃtÔ°˚ F°ufiu Ÿu tu” N°<Ì ŸCbdÕ J¡∑ ≤°<„∫°≥ ˚Ù <wfiJu¡ Ju¡ Ÿt°fi wCh~>
t°Ô¥t ≈nfiu ÔywÙ Fæ* N°æ≤ <bbuJ¡<fi‹™> J¡°u ∫u Ÿf _S°b≤-ıayt N°<Ì ˚Ù J¡∑¸>, ≈way N°<Ì Ju¡
Ÿt°fi NÃ∫∏w wCh~> ˚°<Ÿw F°ufiu Ôywu Fæ* $$65-69$$
b°Ÿfi° Ju¡ _b°≈ N°æ≤ ≈®f°u@ Ju¡ w°≤w‡∫ Ÿu ≈aªJ¡°u* tu* _S°b≤°<Ì J¡∑ <b<ª`w° Jæ¡Ÿu Ã≈∏fi F°uwÙ
Fæ, ∫F Ì°F≤d <Ì©Ô°wu Fæ* $
N°æ≤ ofi tu* J¡°uoÕ-J¡°uoÕ ıæŸu _S°b≤°<Ìı°<w ≈®ŸC◊b°Ÿfi°b°Ôu Fæ* N°æ≤ J¡°uoÕ-J¡°uoÕ ıæŸu fi≤-ŸC≤
N°<Ì ≈®fC] b°Ÿfi°b°Ôu Fæ* $ J¡°uoÕ-J¡°uoÕ ıæŸu ∫u ≈„C, ≈sÙ N°<Ì b°Ÿfi°N°u* Ju¡ J¡°≤d N_bh~> <ªW
Ÿu ∫C•w Fæ* N°æ≤ J¡°uoÕ-J¡°uoÕ ıæŸu ∫u t°usy°tÙ, b°Ÿfi°N°u* J¡°u Ã∫°y ªCJu¡ Fæ* $ b°Ÿfi° J¡∑ <b<ª`w°
Ÿu FÙ Ìub, fi≤ N°<Ì ≈aªw[b≤°<„, N°J¡°„ wS° ˚¥<t≈≤ ytfi N°<Ì <b<ª` Δ∫bF°≤ Ju¡ ∫°uÀ∫ F_w,
≈°Ì N°<Ì wS° ofiŸu J¡<v≈w J¡tuÕ<∏B∫°u* Ÿu ∫C•w Ìub, fi≤ N°<Ì ≈aªJ¡≤°<„∫°u* π°≤° N≈fiÙ-N≈fiÙ
Ÿa<bwg tu* tfiC‹∫°<ÌΔ∫bF°≤ Ju¡ ∫°uÀ∫ tfi, fC<], NFaJ¡°≤, <ªW, ªsC, J¡dÕ, |®°d, ≤Ÿfi°, ÃbJg¡
N°<Ì N°U∫∏w≤ N°æ≤ f°fl J¡≤d R¡≈ ŸaI°Î≥ J¡∑ y∫Ù Fæ*, ∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ ≈®Ã∫uJ¡ ≈®°dÙ tu* <b<ª`
_b˚°b J¡∑ bu ŸaI°Î≥ <Ì©°oÕ ÌuwÙ Fæ* $ ≈„C N°<Ì fiu N∏∫ FÙ ŸaI°N°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ Fæ NS°Õwg ª°≤
≈æ≤, Ì°u ŸÙ*y wS° ÎJ¡ ≈Ch~> J¡∑; ≈<s∫°u* fiu ª°u*ª, ≈°≥©, ≈¥≥~> N°æ≤ ≈æ≤°u* J¡∑; Ÿ°≥≈°u* fiu k¡fi, ˚°uy N°æ≤
≈¥≥~> J¡∑ wS° J¨¡<t, J¡∑¸>, Ìa„, t„J¡ N°<Ìfiu N≈fiÙ-N≈fiÙ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ NfiCR¡≈ Δ∫bF°≤ Ju¡ ∫°uÀ∫
Nb∫b°<Ì ŸaI°N°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ Fæ $ oŸÙ w≤F _S°b≤°<Ì Ì¥Ÿ≤°u* fiu ˚Ù N∏∫°∏∫ Ÿa<bÌ°u* J¡∑
J¡v≈fi°Î≥ J¡∑ Fæ* $ Fu Ÿ°@°u ZÙ≤°tª∏BıÙ, oŸÙ w≤F J¡°v≈<fiJ¡ _b_bR¡≈ Ÿu N°<Ì, N∏w N°æ≤ tº∫
tu* <bJ¡°≤Ù N°æ≤ ın wS° N<@‹™>°fiŸBq≈ Ÿu NªÔ N°æ≤ NınR¡≈ Ÿu ∫u <b<ª` ˚¥w≈aªJ¡°u* J¡∑
≤°<„∫°≥ _kC¡¿≤w F°u ≤FÙ Fæ* $$70-74$$
∫°u* Nfi∏w ≈aªJ¡˚uÌ°u* J¡° bdÕfi J¡≤Ju¡ Nf tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ-fitu* J¡t°uÕ≈°Ÿfi°N°u* Ju¡ Ÿt¥F°u aJu¡
NfiC‹™>°fi Ju¡ k¡Ô_bR¡≈ Ÿt‹¸>g∫Fa˚°b J¡°u ≈®°›w FCÎ <J¡ŸÙ ÎJ¡J¡° J¡°uoÕ ÎJ¡ ŸaJ¡v≈≈≤t°dC FÙ oŸ
ŸaŸ°≤R¡≈Ù N°J¡°„b¨s°u* J¡° fÙı Fæ-∫F fwÔ°wu Fæ* $
Fu tFÙ≈wu, Ÿt<‹¸><bT∫J¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ofi tu* <J¡ŸÙ-ÎJ¡J¡° ŸbÕ` N<˚Δ∫°›w ŸaJ¡v≈°ÃtJ¡
J¡°uoÕ ÎJ¡ ≈≤t°dC FÙ Ÿ¨<‹¸>R¡≈Ù N°J¡°„b¨s°u* J¡° fÙı Fæ N°æ≤ fi Ÿ¨<‹¸>R¡≈Ù N°J¡°„b¨s°u* tu* FÙ ∫u ˚¥w
≈aªJ¡ Fæ* $$75$$
Ÿ¨<‹¸>∫°u* tu* ı°u N°J¡°„b¨sw° J¡FÙ y∫Ù Fæ, ŸJ¡°-k¡Ô N°æ≤ y∏@ N°<Ì J¡∑ J¡v≈fi° π°≤°-
≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
fitu* o<∏B∫°≥ <bT∫R¡≈Ù ŸCy∏@≈®@°fi ≈C‹≈ N°<Ì Fæ*, oh~>°Î≥ ˚°æ*¿≤∫°≥ Fæ* N°æ≤ ªaªÔ J¡tuÕ<∏B∫°u* J¡∑
<J®¡∫°Î≥ taı¿≤∫°u* Ju¡ R¡≈ tu* „°u<˚w F°uwÙ Fæ* $ _bh~> _by°Õ<Ì Ô°uJ¡°∏w≤ b¨s Fæ*, ŸCtu”Ÿ<Fw Ÿ˚Ù ≈bÕw
t¥Ô Fæ* $ J¡°Ôu f°ÌÔ ≈vÔb Fæ* N°æ≤ ÌŸ°u* <Ì„°Î≥ ªaªÔ Ôw°Î≥ Fæ* $ Fu ≤|Cfi∏Ìfi, bwÕt°fi N°æ≤ ˚<b‹∫wg
1544 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ª°≤ ≈®J¡°≤ Ju¡ ı°u „≤Ù≤ Fæ* bu Ÿf Ÿ b¨s Ju¡ Nfi∏w k¡Ô Ju¡ R¡≈ tu* <b≤°ıt°fi Fæ* $ Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ
w≤F ∫u ≈aªfÙı wS° ≈aªb¨s N≈fiu <bbuJ¡„¥∏∫ N°Ãt° Ÿu _b∫a Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤ Ÿt∫ ≈°J¡≤ _b∫a
fi‹¸> ˚Ù F°u ı°wu Fæ* $ ∫u _b∫a fi°fi°˚°bJ¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, ınw° Ju¡ J¡°≤d <ª≤J¡°ÔwJ¡ _kC¡¿≤w F°uwu
≤Fwu Fæ* N°æ≤ ŸtCB tu* w≤ay J¡∑ fi°o˘ N≈fiu Ÿu <bbuJ¡Â<‹¸> Ÿu <Ì©fiu ≈≤ „°∏w F°u ı°wu Fæ* $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ,
ıæŸu ŸtCB tu* ÎJ¡ N°u≤ w≤ay Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤ Ì¥Ÿ≤Ù N°u≤ _b∫a fi‹¸> F°u ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ ∫u Ÿf ınw°
Ju¡ J¡°≤d ÎJ¡ N°u≤ ∏fi<w J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* N°æ≤ Ì¥Ÿ≤Ù N°u≤ <bbuJ¡ Ju¡ J¡°≤d _b∫a fi‹¸> F°u ı°wu Fæ* $ Fu
ZÙ≤°tıÙ, ı°u ≈aªJ¡<bÔ°Ÿ J¡∑ ≤°<„∫°≥ <fib°ÕŸfi fi°„≈∫Õ∏w <bbuJ¡ Ju¡ b„ tu* ªÔÙ y∫Ù Fæ* bu oŸ
ŸaŸ°≤ tu* ≈Cfi# ı∏t-t≤d ÌuF@°≤d°<ÌR¡≈ Ÿa<_S<w J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤Ù ≈aªJ¡<bÔ°Ÿ J¡∑
≤°<„∫°≥ w°u <fi≤∏w≤ oŸ ŸaŸ°≤ tu* ˚®td <J¡∫° J¡≤wÙ Fæ* $$76-82$$
N_ŸÙb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

o•∫°ŸÙb°≥ ŸyÕ
JC¡^±><ÔfiÙ Ju¡ ≈®Ÿay Ÿu ≤°uy°u* J¡∑ Ã≈<W N°æ≤ fiJu¡ fi°„ Ju¡ J®¡t wS°
<Ÿ<] N°æ≤ <Ÿ]°u* Ju¡ Ì„Õfi Ju¡ ≈°∫ N°<Ì J¡° bdÕfi $
∫Ì° ≈®°d°<fiÔ°u ∫°<w ⁄<Ì JC¡^±><ÔfiÙ≈Ìtg $ ww° Ÿa<bÌCÌuÃ∫∏w˚¥Õww∏t°`fÙı˚¥# $$ (⁄Ì∫ tu*
ıf ≈®°db°∫C JC¡^±><ÔfiÙ _S°fiwJ¡ ≈FC≥ª ı°wÙ Fæ, wf ˚Ùw≤ tu* ˚¥w N°æ≤ w∏t°`° J¡∑ fÙı˚¥<t Ÿa¿bwg
<Ìw F°uwÙ Fæ) oŸŸu fC<]„<•w∫°u* tu* _k¥¡<wÕ≈®Ì°w¨Ãb J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Ÿt∫ (˚¥ww∏t°`fÙı˚¥#)
oŸ Na„ J¡°u _≈‹¸> ŸtH°fiu Ju¡ <ÔÎ ı°u _S¥Ô N°æ≤ Ÿ¥‚t ≈aª˚¥w°u* J¡° <bª°≤ <J¡∫° y∫° S°, ŸJ¡∑
Ÿay<w <Ì©Ô°wu FCÎ N°J¡°„ytfi°<Ì <Ÿ<]∫°u* tu* fÙı˚¥w ≈®°d°U∫°Ÿ tu* ≈∫C•w, ≈®_wCw JC¡^±><ÔfiÙ
tu* ≈®°d°<Ì J¡∑ Ã≈<W J¡° ≈®J¡°≤ <Ì©Ô°wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, _S¥Ô„≤Ù≤°ÃtJ¡ ≈aªJ¡ Ju¡ t¥Ô°@°≤ Ÿ JCa¡±><ÔfiÙ tu*,
<ıŸJ¡° Ftfiu ≈FÔu bdÕfi <J¡∫° S°, oŸ <Ô*y°ÃtJ¡ ≈aªJ¡ J¡° ≈°Ì°fi J¡°≤d ˚¥wŸ¥‚t ŸÌ° ≈°aª
≈®°db°∫CN°u* Ju¡ R¡≈ Ÿu _kC¡¿≤w F°uw° Fæ $$1$$
≈®°dR¡≈ Ÿu N∏Ì≤ _kC¡¿≤w FCoÕ bF JC¡^±><ÔfiÙ b°∫C@tÕ N°æ≤ _b@tÕ Ÿu _≈∏Ì, _≈„Õ N°æ≤ Ÿa<bwg-
ofi wÙfi R¡≈°u* J¡∑ J¡v≈fi°_bR¡≈ ffiJ¡≤ J¡Ô°, <ªwg, ıÙb, tfi, ŸaJ¡v≈, fC<], NFaJ¡°≤, ≈C∫Õ‹¸>J¡,
<Ô*y-oÃ∫°<Ì fi°t°u* J¡°u J¡Ôfi°<Ì Δ∫°≈°≤°u* J¡∑ ≈°<@∫°u* Ÿu ≈®°›w J¡≤wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
bF JC¡^±><ÔfiÙ ≈®°dR¡≈ Ÿu N∏Ì≤ _kC¡¿≤w F°uJ¡≤ b°∫C Ju¡ @tÕ Ÿu wS° N≈fiu @tÕ Ÿu _≈∏Ì, _≈„Õ
N°æ≤ Ÿa<bwg-ofi wÙfi R¡≈°u* J¡∑ <fitÕÔ J¡v≈fi°_bR¡≈ ffiJ¡≤ „Ù|® ŸaJ¡v≈ J¡≤fiu Ÿu J¡Ô° N°æ≤ ªuwfi Ÿu
<ªwg J¡FÙ y∫Ù Fæ $ ıÙbfi@°≤d J¡≤fiu Ÿu bF ıÙb_bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w Fæ wS° tfifi J¡≤fiu Ÿu tfiR¡≈ Ÿu
bF ¿_Sw Fæ $ ŸaJ¡v≈ J¡≤fiu Ÿu ŸaJ¡v≈ N°æ≤ f°u@ J¡≤fiu Ÿu fC<] J¡FÙ y∫Ù Fæ $ ∫F NFaJ¡°≤ J¡≤fiu Ju¡
J¡°≤d NFaJ¡°≤_bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u ªCJ¡∑ Fæ $ ≈C∫Õ‹¸>J¡fi°t@°¿≤dÙ ∫F JC¡^±><ÔfiÙ ÌuF tu* Ÿb°uÕWt
ıÙb„<•wR¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $$2-4$$
„≤Ù≤ tu* ≈®@°fiR¡≈ Ÿu _≈∏Ì„<•w J¡F°≥ ≤FwÙ Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu ŸJu¡ wÙfi _S°fi <Ì©Ô°wu Fæ* $
ŸyÕ - 81] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1545
N≈°fib°∫C F°uJ¡≤ bF ŸÌ° fiÙªu J¡∑ N°u≤ fFwÙ Fæ $ Ÿt°fifi°t Ÿu fi°<˚ Ju¡ fÙª tu* wS° Ì°fifi°t
Ÿu «¡≈≤ ¿_Sw ≤FwÙ Fæ $$5$$
b¨<W˚uÌ J¡° ∫°fiÙ <˚∏fi-<˚∏fi _S°fi°u* tu* ŸJu¡ ≤Ffiu J¡° ≈®∫°uıfi J¡Fwu Fæ* $
N@°uÌu„ tu* fFfiu Ÿu bF N≈°fi_bR¡≈ Fæ $ tº∫Ìu„ tu* N≈°fi N°æ≤ Ì°fi Ÿu _b∫a ©ÙªÙ ı° ≤FÙ
˚Ù bF ŸÌ° <fiÿªÔ FÙ ≤FwÙ Fæ wS° ofi Ì°ufi°u* Ÿu Nb‹¸>Æ@ (ŸaŸ•w) ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d FÙ bF ≈C‹¸>
(fÔbwÙ) F°uwÙ FCoÕ ˚Ù ≈C”T Ju¡ <ÔÎ Ì°fi_bR¡≈° F°uJ¡≤ _b_S FÙ ≤FwÙ Fæ, w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ <Ô*y
J¡° f°F≤ ÃJ®¡td fiFÙ* J¡≤°wÙ $ ŸJu¡ <˚∏fi-<˚∏fi Ìu„ tu* ≤Ffiu J¡° ≈®∫°uıfi Ju¡bÔ N≈°fifi N°<Ì
FÙ ŸtHfi° ª°<FÎ $ ∫<Ì Ÿ°t°∏∫b¨<W Ÿu fi ≈J¡n ≤•©u, w°u N≈°fib¨<W Ÿu Ÿf ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ©¥f
©Ù*ªÙ ı° ≤FÙ ˚Ù bF ıÙbŸa<bwg N@°ut°yÕ Ÿu f°F≤ <fiJ¡Ô ı°wÙ Fæ N°æ≤ fÔ≈¥bÕJ¡ ŸJu¡ <fiJ¡Ô
ı°fiu Ÿu w°u tfiC‹∫ t¨Ã∫C J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $ ∫<Ì ∫C<•w≈¥bÕJ¡ Ÿ°t°∏∫b¨<W Ÿu ≈J¡n fi ≤•©Ù
ı°∫, w°u bF ≈¥≤Ù ıÙbŸa<bwg ŸbÕ≈®∫Ãfi Ÿu «¡≈≤ ªÔÙ ı°wÙ Fæ wS° fÔ≈¥bÕJ¡ ŸJu¡ <fiJ¡Ôı°fiu
Ÿu w°u tfiC‹∫ t¨Ã∫C J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $$6-8$$
NwÎb ≈®°d N°æ≤ N≈°fi b°∫C Ju¡ y<w<fi≤°u@ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu Ÿf Nay°u* Ju¡ N∏Ì≤ Ÿ°t°∏∫b¨<W Ÿu
N∏∫b¨<W Ju¡ «¡≈≤ <bı∫ F°ufiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ Δ∫°<@∫°u* J¡° fi°„ <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ wS° t¨Ã∫C ≈≤ ˚Ù
<bı∫ ≈°∫Ù ı° ŸJ¡wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ŸbÕS° N∏wb°Õ∫C Ju¡ <fi≤°u@ Ÿu «¡≈≤-fiÙªu J¡° ytfi°ytfi ~>°unJ¡≤ ∫<Ì Ÿ°t°∏∫b¨<W Ÿu ıÙb
Ÿa<bwg „≤Ù≤ tu* ¿_Sw ≤Fu, w°u ı∏wC J¡∑ Ÿf Δ∫°<@∫°≥ fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ* $$9$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ≈®@°fi fi°<n∫°≥ Fæ* N°æ≤ Ÿ°t°∏∫fi°<n∫°≥ w°u fiJ¡∑ „°©°Î≥ Fæ*, fitu* N∏fi≤Ÿ ≈FC≥ª°fiub°ÔÙ
fi°nÙ J¡° J¡k¡ N°æ≤ <≈W f» ı°fiu Ÿu ıF°≥ ≈≤ Δ∫°≈°≤ ”J¡ ı°w° Fæ bFÙ* ≈≤ ow≤ b°∫CN°u* Ÿu <bTtw° N°
ı°fiu Ju¡ J¡°≤d N∏fi≤Ÿ J¡°u ©Ù*ª Ôufiu Ÿu ~>°u¸>u N°æ≤ fnu ≤°uy°u* J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿ°t°∏∫ fi°<n∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤ J¡° N˚°b F°u ı°fiu Ÿu N∏fi≤Ÿ J¡∑ N≈¿≤≈¢¡w° Ÿu Ÿ°t°∏∫ ≤°uy°u* J¡∑
Ã≈<W F°uwÙ Fæ N°æ≤ ≈®@°fi fi°<n∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤ J¡° N˚°b F°u ı°fiu Ÿu ≈®@°fi ≤°uy°u* J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu tCfiÙÿb≤, oŸ „≤Ù≤ tu* „°≤Ù¿≤J¡ N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ ≤°uy <J¡ŸŸu Ã≈∏fi F°uwu Fæ*
wS° <J¡ŸŸu <bfi‹¸> F°uwu Fæ* ? ∫F „Ù|® tCHŸu ™>ÙJ¡-™>ÙJ¡ N°Ω°u≈∏w J¡<F∫u $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu
J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏ÌıÙ, N°<@ N°æ≤ Δ∫°<@ ∫u Ì°ufi°u* ÌC#© Ju¡ J¡°≤d Fæ* N°æ≤ N°æT@°<Ì π°≤° ofiJ¡∑
<fib¨<W Ÿu ŸC© ≈®°›w F°uw° Fæ wS° I°fi π°≤° ofiJ¡° Ÿt¥Ôfi°„ FÙ t°us J¡FÔ°w° Fæ $ „≤Ù≤ Ju¡ N∏Ì≤
N°<@ N°æ≤ Δ∫°<@∫°≥ J¡Ì°<ªwg ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ J¡°≤d ffi ı°fiu Ÿu Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ*, J¡Ì°<ªwg ÎJ¡
Ÿ°S N°æ≤ J¡Ì°<ªwg ŸC© Ju¡ Nfi∏w≤ J®¡t Ÿu Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ* $ „°≤Ù¿≤J¡ ÌC#© J¡°u Δ∫°<@ J¡Fwu Fæ* N°æ≤
b°Ÿfi°t∫ t°fi<ŸJ¡ ÌC#© J¡°u N°<@ $ Fu ≤°tıÙ, ∫F ı°fi Ôufi° ª°<FÎ <J¡ NI°fi FÙ ofi Ì°ufi°u* J¡° t¥Ô
J¡°≤d Fæ $ w[bI°fi F°ufiu ≈≤ ofiJ¡° fi°„ N<fib°∫Õ Fæ $$10-14$$
N°<@∫°u* J¡∑ Ã≈<W tu* J¡°≤d fwÔ°wu Fæ* $
w[bI°fi N°æ≤ o¿∏B∫<fiy®F Ju¡ N˚°b Ÿu <ªW tu* <fiÿªÔw°R¡≈ _b°_Ø∫ J¡∑ FuwC Ÿ¥‚tw° J¡°
Ã∫°yJ¡≤ ≤°y-πuT tu* k≥¡Ÿ ı°fiu Ÿu wS° ∫F ≈®°›w F°u y∫° Ôu<J¡fi ∫F N˚Ù f°J¡∑ Fæ oŸ w≤F ≤°w-<Ìfi
1546 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<ª∏w° J¡≤fiu Ÿu ınw° Ju¡ J¡°≤d tF°t°uFÌ°<∫fiÙ N°<@∫°≥ (t°fi<ŸJ¡ Δ∫S°Î≥) ÎuŸu ≈®b¨W F°uwÙ Fæ*, ıæŸu
bT°Õ M¡wC tu* ≈ÃS≤-N°uÔu $$15,16$$
Nf „°≤Ù¿≤J¡ Δ∫°<@∫°u* J¡∑ Ã≈<W tu* J¡°≤d fwÔ°wu Fæ* $
≈®fÔ oh~>°N°u* Ju¡ ≈Cfi# ≈Cfi# _kC¡¿≤w F°ufiu Ÿu, t¥©Õw° Ÿu, <ªW Ju¡ fi ıÙwfiu Ÿu, ÌC‹¸> N∏fi ©°fiu Ÿu
wS° ÿt„°fi N°<Ì <fiJ¨¡‹¸> ıyF°u* tu* <fib°Ÿ J¡≤fiu Ÿu „≤Ù≤ tu* Δ∫°<@ ≈®b¨W F°uwÙ Fæ $ N°@Ù ≤°w tu* wS°
≈®Ì°uT°<Ì J¡°Ô tu* ˚°uıfi Îba tæSCfi°<Ì Δ∫bF°≤ Ÿu, ÌC‹J¡tÕ J¡≤fiu Ÿu, ÌCıÕfi°u* J¡∑ Ÿay<wR¡≈ Ì°uT Ÿu wS°
<bT, Ÿ≈Õ, Δ∫°|® N°æ≤ ª°u≤ N°<Ì J¡∑ tfi tu* „aJ¡° J¡≤fiu Ÿu „≤Ù≤ tu* Δ∫°<@ ≈®b¨W F°uwÙ Fæ $ N°æ≤ <~>B°u* tu*
N∏fi≤Ÿ J¡° ≈®bu„ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fi°<n∫°u* Ju¡ sÙd F°ufiu Ÿu NSb° <~>B°u* tu* N∏fi≤Ÿ, b°w N°<Ì J¡°
<πyC<dw ≈®bu„ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d fi°<n∫°u* Ju¡ ≈¿≤≈¥dÕ F°u ı°fiu Ÿu J¡k¡, <≈W N°<Ì Ju¡ ≈®J¡°u≈ Ÿu ≈®°d Ju¡
Δ∫°JC¡Ô F°ufiu Ÿu wS° ª°u≤ N°<Ì Ju¡ π°≤° „≤Ù≤ Ju¡ <bJ¡Ô F°u ı°fiu Ÿu NfiuJ¡ Ì°uT°u* Ju¡ π°≤° N_b_Sw° Ju¡
J¡°≤d „≤Ù≤ Ju¡ N°J¡°≤ J¡° <b≈∫Õ∫R¡≈ ≤°uy Ÿ ≈®J¡°≤ ÌuF tu* ≈®b¨W F°uw° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ bT°Õ N°æ≤
y≤tÙ tu* fi<Ì∫°u* Ju¡ N°J¡°≤ J¡° <b≈∫Õ∫ $ ≈¥bÕı∏t ∫° oŸ ı∏t J¡∑ „C˚ ∫° N„C˚ ı°u fC<] N<@J¡ F°uwÙ
Fæ bFÙ Ÿ Δ∫°<@ Ju¡ J®¡t tu* <fi∫C•w J¡≤wÙ Fæ $ Fu ≤|CJC¡Ô Zu‹™> ZÙ≤°tª∏BıÙ, oŸ w≤F ˚¥w≈aªJ¡ tu*
N°<@ N°æ≤ Δ∫°<@∫°≥ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ* $ Nf bu Jæ¡Ÿu fi‹¸> F°uwÙ Fæ* ? bF ˚Ù ŸC<fi∫u $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* Ì°u w≤F
J¡∑ Δ∫°<@∫°≥ F°uwÙ Fæ* $ ÎJ¡ Ÿ°t°∏∫ ∫°fiÙ J¡°utÔ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤Ù Ÿ°≤ ∫°fi٠»w≤ $ ofitu* sC@°, w¨‹d°,
˜Ù-≈C` N°<Ì J¡∑ Ô°ÔŸ° Ÿu Ã≈∏fi ı°u Δ∫bF°≤ Fæ bF Ÿ°t°∏∫ Δ∫°<@ J¡FÙ y∫Ù Fæ wS° ı°u ı∏t°<Ì
<bJ¡°≤°u* J¡∑ ın Fæ bF Ÿ°≤ (»w≤) Δ∫°<@ J¡FÙ y∫Ù Fæ $ N<˚tw ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu Ÿu sC@°,
w¨‹d° wS° ˜Ù-≈C”T N°<Ì ı<fiw Δ∫°bF°¿≤J¡ Δ∫°<@∫°≥ wS° N°<@ Ju¡ s∫ Ÿu N°<@˚b (t°fi<ŸJ¡)
Δ∫°<@∫°≥ ˚Ù ˚ÔÙ˚°≥<w fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ* $ Fu ≤°|b, N°ÃtI°fi Ju¡ <ffi° ı∏t°<Ì<bJ¡°≤°u* J¡∑ ın Ÿ°≤
Δ∫°<@ fi‹¸> fiFÙ* F°uwÙ, •∫°u*<J¡ ≤≠ıC Ju¡ ˚ÔÙ˚°≥<w Nbf°u@ Ÿu FÙ ≤≠ıC J¡° Ÿ≈Õ fi‹¸> F°uw° Fæ $ Fu
ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu bT°ÕJ¡°Ô J¡∑ fiÌÙ N≈fiu w¸> Ju¡ Ÿ˚Ù b¨s°u* J¡°u ın Ÿu ©°n ku*¡J¡wÙ Fæ bæŸu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ
N°<@ N°æ≤ Δ∫°<@∫°u* Ju¡ <bÔ°Ÿ°u* J¡°u ın Ÿu ©°n ku*¡J¡fiub°Ô° ı∏t°<Ì <bJ¡°≤°u* J¡° t¥Ô NI°fiR¡≈Ù
Δ∫°<@ J¡° s∫ FÙ Fæ $ Ÿ°t°∏∫ Δ∫°<@∫°≥ w°u N°∫CbuÕÌ°u•w N°æT<@∫°u* wS° t∏`°<Ì „C˚ J¡t°u˘ Ÿu NSb°
b¨]°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤° Ÿu J¡<Sw N°æT@°u* Ÿu fi‹¸> F°uwÙ Fæ* $ Fu ZÙ≤°tıÙ, Ô°uÔ°JÕ¡ N°<Ì wÙS°u˘ tu* _fi°fi, t∏`,
N°æT@ N°<Ì ≈°∫, b¨]ıfi°u* Ÿu ≈®°›w FCoÕ N°æT<@∫°≥ wS° N°∫CbuÕÌ„°˜ w°u N°≈ _b∫a ©¥f ı°fiwu Fæ* $
ofiŸu N<w≤•w N°æ≤ tæ* •∫° N°≈J¡°u ≈Ìu„ Ì¥≥ $$17-28$$
N°<@∫°u* Ÿu (t°fi<ŸJ¡ ≈Ùn°N°u* Ÿu) Δ∫°<@∫°≥ Jæ¡Ÿu Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ* N°æ≤ fiJ¡∑ Jæ¡Ÿu <ª<J¡ÃŸ° J¡∑
ı°wÙ Fæ, ∫F ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
yC”b≤, N°<@ Ÿu Jæ¡Ÿu Δ∫°<@ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ N°æ≤ N°æT@ Ÿu <˚∏fi t∏`, ≈C^∫ N°<ÌR¡≈ ∫C<•w Ÿu
bF Jæ¡Ÿu fi‹¸> F°uwÙ Fæ $$29$$
N°<@ Ÿu Δ∫°<@ Jæ¡Ÿu Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ ? ≈FÔu ∫FÙ fwÔ°wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, t°fi<ŸJ¡ ≈Ùn°N°u* Ÿu <ªW Ju¡ Δ∫°JC¡Ô F°u ı°fiu ≈≤
„≤Ù≤ NÃ∫<@J¡ sCÆ@ F°u ı°w° Fæ, oŸÙ<ÔÎ J®¡°u@Ù ı∏wC N≈fiu N°yu J¡° ≈®„_w t°yÕ fiFÙ* Ìu© ≈°w° $
ŸyÕ - 81] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1547
Ÿ‡tC© t°yÕ J¡°u fi Ìu©J¡≤ JC¡t°yÕ J¡∑ N°u≤ Ÿ w≤F Ì°ænw° Fæ <ıŸ w≤F f°d Ÿu |°∫Ô FCN° F¿≤d
N≈fiu ≈®J¨¡w t°yÕ J¡°u ~>°unJ¡≤ N∏∫ t°yÕ J¡∑ N°u≤ Ì°ænw° Fæ $ t°fi<ŸJ¡ ≈Ùn°N°u* Ÿu ŸasCÆ@ FCÎ ≈®°db°∫C
N≈fiÙ Ÿtw° J¡°u ~>°unJ¡≤ „≤Ù≤ tu* <b”] t°yÕ tu* ÎuŸu fFwu Fæ* ıæŸu F°SÙ Ju¡ ≈®bu„ Ÿu sCÆ@ FCÎ ıÔ fiÌÙ
Ju¡ w¸> tu* <b”] t°yÕ tu* fFwu Fæ* $ ≈®°db°∫C Ju¡ <bTt fFfiu ≈≤ J¡k¡, <≈W N°<Ì Ju¡ ˚≤ ı°fiu Ÿu <bTt
_S°fi tu* fi°<n∫°≥ ÎuŸu ≈FC≥ª ı°wÙ Fæ ıæŸu ≤°ı° Ju¡ NΔ∫b¿_Sw F°u ı°fiu ≈≤ bd°ÕZt J¡∑ t∫°ÕÌ° <bTt
_S°fi tu* ≈FC≥ª ı°wÙ Fæ $ ≈®°db°∫C J¡∑ <bTtw° π°≤° „≤Ù≤ Ju¡ <bàÔ J¡≤ <Ì∫u ı°fiu ≈≤ fiÌÙ Ju¡ Ÿ®°uw J¡∑
fi°o˘ J¡°uoÕ fi°<n∫°≥ w°u NÃ∫<@J¡ ≈¥dÕ F°u ı°wÙ Fæ* N°æ≤ J¡°uoÕ <fÔJC¡Ô ©°ÔÙ ≈n ı°wÙ Fæ* $ ≈®°db°∫C Ju¡
Ÿaª°≤ J¡° J®¡t <fyn ı°fiu Ÿu ˚°uıfi <J¡∫° y∫° N∏fi JC¡ıÙdÕw°, NıÙdÕw° ∫° N<wıÙdÕw°R¡≈ Ì°uT
J¡°u FÙ ≈®°›w F°uw° Fæ $ Ÿt°fifi°tJ¡ ≈®°db°∫C ˚C•w N∏fi°u* J¡°u ≤Ÿ ffi°J¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ „≤Ù≤ tu* N≈fiÙ
N≈fiÙ ıyF tu* ™>ÙJ¡ w≤F Ÿu ÎuŸu ≈FC≥ª° Ìuw° Fæ ıæŸu fiÌÙ J¡° buy ≈¥bÕ<Ì„° tu* J¡°‹™> J¡°u ≈FC≥ª° Ìuw° Fæ $
<fi≤°u@ Ÿu ı°u N∏fi „≤Ù≤ Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw ≤Fwu Fæ* bu FÙ Δ∫°<@R¡≈ tu* ≈¿≤dw F°u ı°wu Fæ*, •∫°u*<J¡ @°wC
J¡∑ <bTtw°R¡≈ ≈¿≤d°t J¡≤ Ìufi° fiJ¡° _b˚°b Fæ $ oŸ w≤F N°<@ Ÿu Δ∫°<@ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ N°æ≤
N°<@ Ju¡ N˚°b Ÿu Δ∫°<@ ˚Ù fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $ N°æ≤ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ t∏`°u* Ÿu Δ∫°<@∫°≥
<bfi‹¸> F°uwÙ Fæ* bF ˚Ù J®¡t N°≈ ŸCfi ÔÙ<ı∫u $ <ıŸ w≤F F≤uÕ (F≤n) Ju¡ k¡Ô _b˚°bw# <b≤uªfiR¡≈
J¡°∫Õ J¡≤wu Fæ* ∫°fiÙ Ì_w ≈æÌ° J¡≤wu Fæ* ŸÙ w≤F b°∫C, N<Àfi, ≈¨<SbÙ, ıÔ N°<Ì Ju¡ fÙıR¡≈ ∫ ≤ Ô b
N°<Ì t∏`°u* Ju¡ bdÕ ˚Ù t°<∏`J¡ ˚°bfi° Ju¡ b„ Ÿu fi°<n∫°u* tu* ≤°uy°J¡°≤ ≈¿≤dw N∏fi≤Ÿ°u* J¡° ß°≤d,
≈°ªfi N°<Ì J¡°∫Õ J¡≤wu Fæ* $$30-39$$
N°<@∫°u* Ju¡ ≈„t J¡° ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
Fu Ÿ°@°u, „C] N°æ≤ ≈<b` Ÿ°@CŸubfiR¡≈ <J®¡∫° Ÿu tfi ÎuŸu <fitÕÔw° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, ıæŸu
J¡Ÿ°æ¸>Ù Ÿu ŸCbdÕ $ Fu ≤°|b, <ªW Ju¡ „C] F°u ı°fiu ≈≤ „≤Ù≤ tu* N°fi∏Ì ÎuŸu f»w° Fæ, ıæŸu ≈¥dÕª∏Bt°
Ju¡ <Ìw F°ufiu ≈≤ oŸ ˚Cbfi tu* <fitÕÔw° $ Ÿ[b J¡∑ (N∏w#J¡≤d J¡∑) „C<] Ÿu ∫u ≈®°db°∫C N≈fiu J®¡t Ÿu
fFwu Fæ* N°æ≤ N∏fi J¡° ≈¿≤≈°J¡ J¡≤wu Fæ*, oŸŸu Ÿf Δ∫°<@∫°≥ fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ* $$40-42$$
≈®°Ÿa<yJ¡ ≈®ÿfi J¡° W≤ ÌuJ¡≤ Nf ı°u ≈®J¨¡w <Ÿ<] tu* FuwC Fæ, ŸJ¡° <fiR¡≈d N°≤‡˚ J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, JC¡^±><ÔfiÙ Ju¡ J¡S° ≈®Ÿay Ÿu N°<@ N°æ≤ Δ∫°<@ Ju¡ fi°„ wS° Ã≈<W Ju¡ J®¡t J¡°
bdÕfi tæ*fiu N°≈Ÿu oŸ w≤F J¡≤ <Ì∫°, Nf N°≈ ≈®J¨¡w ≈®Ÿay ŸC<fi∫u $ Fu ≤°|b, ≈C∫Õ‹¸>J¡fi°tJ¡ <Ô*y°ÃtJ¡
ıÙb J¡∑ N°@°≤˚¥w JC¡^±><ÔfiÙ J¡°u N°≈ ŸCy∏@ J¡∑ N°@°≤˚¥w ≈C‹≈taı≤Ù J¡∑ fi°o˘ ı°<fi∫u $ ≈¥≤J¡ Ju¡
NU∫°Ÿ Ÿu ıf ≈®°dÙ JC¡^±><ÔfiÙ J¡°u ˚≤ J¡≤Ju¡ ∫°fiÙ J¥¡t°ÕJ¡°≤ fi°nÙ tu* ≈®°db°∫C J¡°u ≤°uJ¡ J¡≤Ju¡ ŸtR¡≈
Ÿu <_Sw F°uw° Fæ wf tu”≈bÕw Ju¡ Ÿt°fi <_S≤w° NS°Õwg ˚æ≤bÙ <Ÿ<] wS° J¡°∫ J¡∑ yC”w° (y¿≤t°
fi°tJ¡ <Ÿ<]) Ÿu ≈®°›w F°uwÙ Fæ $ <ıŸ Ÿt∫ ≈¥≤J¡ Ÿu ≈¥dÕ „≤Ù≤ Ju¡ ˚Ùw≤ t¥Ô°@°≤ Ÿu ÔuJ¡≤ f®Ê≤∏@®
≈∫Õ∏w Ô‡f° J¡≤Ju¡ ≈®°db°∫C J¡°u «¡≈≤ ©Ù*ªJ¡≤ ≈®°db°∫C Ju¡ <fi≤°u@ Ÿu Ã≈∏fi y≤tÙ N°æ≤ wÃ≈®∫C•w
„°≤Ù¿≤J¡ N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ J¡‹¸> ŸFfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿa<bwg (JC¡^±><ÔfiÙ) «¡≈≤ J¡∑ N°u≤ ≈FC≥ª°oÕ ı°wÙ
Fæ, Ÿ Ÿt∫ ≈®°db°∫C J¡°u «¡≈≤ ©Ù*ªfiu Ÿu ±>^±>u J¡∑ fi°≥oÕ Ô‡fÙ F°uJ¡≤ bF JC¡^±><ÔfiÙ ÌuF tu* f≥@Ù FCoÕ,
Ôw° Ju¡ Ÿt°fi Ÿf fi°<n∫°u* J¡°u N≈fiu Ÿ°S ÔuJ¡≤ N<@J¡ NU∫°Ÿ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ°≥<≈fi J¡∑ w≤F „Ù|®
1548 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
«¡≈≤ ªÔÙ ı°wÙ Fæ $$43-47$$
bF JC¡^±><ÔfiÙ «¡≈≤ Jæ¡Ÿu ªÔÙ ı°wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N°æ≤ Ÿ Ÿt∫ fi°<n∫°u* tu* b°∫C ˚≤ ı°fiu Ÿu NbJ¡°„≤<Fw ≈æ≤ Ÿu ÔuJ¡≤ t_wJ¡ wJ¡ <fÔJC¡Ô
FÔJu¡ FCÎ oŸ „≤Ù≤ J¡°u JC¡^±><ÔfiÙ oŸ w≤F «¡≈≤ ™>° Ôu ı°wÙ Fæ <ıŸ w≤F ≈bfi≈¥dÕ ıÔyw ˚°SÙ
(@°æ*J¡fiÙ) fi≤ J¡°u ıÔ Ju¡ «¡≈≤ ™>° Ôu ı°wÙ Fæ, ∫FÙ ∫°u<y∫°u* J¡° N°J¡°„ytfi Fæ $ oŸ w≤F NU∫°ŸR¡≈
<bÔ°Ÿ Ÿu ∫C•w N°J¡°„y°tÙ ∫°uy Ÿu (N) NS°Õwg N°J¡°„ Ju¡ Ÿ°S „≤Ù≤ J¡° Ÿ‡f∏@ ≤©fiu Ju¡ <ÔÎ
<J¡∫u y∫u Ÿa∫tR¡≈ ∫°uy Ÿu ∫°uyÙ Ô°uy «¡≈≤ y<w J¡°u ÎuŸu ≈®°›w F°u ı°wu Fæ*, ıæŸu <˚©°≤Ù Ô°uy (<J¡ŸÙ
≈C^∫ Ju¡ ∫°uy Ÿu) o∏B≈ÌbÙ J¡°u $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ıæŸu y≤Ùf N°ÌtÙ <J¡ŸÙ ≈C^∫ Ju¡ ∫°uy Ÿu o∏B≈ÌbÙ
≈®°›w J¡≤ t°≤u N°fi∏Ì Ju¡ nfiu Ôyw° Fæ bæŸu FÙ ∫°uyÙ Ô°uy N≈fiu ∫°uy Ju¡ fÔ Ÿu N°J¡°„ tu* ı°J¡≤
N°fi∏Ì Ÿu nfiu Ôywu Fæ* $$48,49$$
N°J¡°„y°tÙ <Ÿ]°u* Ju¡ Ì„Õfi tu* ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
<ıŸ Ÿt∫ Ì¥Ÿ≤Ù fi°<±>∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤ J¡°u ≤°uJ¡ Ìufiub°Ôu ≤uªJ¡ ≈®°d°∫°t Ju¡ ≈®∫°uy Ÿu «¡≈≤ J¡∑ N°u≤
©Ù*ª ÔÙ y∫Ù JC¡^±><ÔfiÙR¡≈° ≈®°d„<•w ŸCTC‡fi° fi°nÙ Ju¡ ˚Ùw≤ ≈®°db°∫C Ju¡ ≈®b°F Ÿu t_wJ¡ Ju¡ Ì°ufi°u*
J¡≈°Ô°u* J¡∑ Ÿ<∏@R¡≈ J¡≈°¸> (Ju¡b°nÙ) Ju¡ f°F≤ f°≤F NayCÔ Ju¡ T°u±>„°∏wfi°tJ¡ _S°fi tu* tCF¥wÕ˚≤ Ju¡
<ÔÎ <_Sw ≤FwÙ Fæ, Ÿ Ÿt∫ N°J¡°„y°tÙ <Ÿ]°u* J¡° Ì„Õfi F°uw° Fæ () $ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° #
f®Êfig, Ft Ô°uy°u* J¡∑ o¿∏B∫ Ÿu N<ÌΔ∫w° Ju¡ J¡°≤d FÙ Ÿ<∏fiJ¡TÕ ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù ıf <Ÿ]°u* J¡° Ì„Õfi fiFÙ*
F°uw° wf (N°≈ J¨¡≈°J¡≤ fwÔ°o∫u <J¡) ª°sCT≈®˚°Ÿ<∏fiJ¡TÕ Ju¡ <ffi° T°u±>„°∏wfi°tJ¡ _S°fi tu* Ju¡bÔ
≈®°d@°≤d Ÿu <Ÿ]°u* J¡° Ì„Õfi Jæ¡Ÿu F°uy° N°æ≤ <k¡≤ bF <J¡Ÿ w≤F J¡° F°uy° $$50-52$$
ofi Ì°ufi°u* tu* ≈FÔu "Jæ¡Ÿu F°uy° ?' oŸ Na„ J¡° o‹¸>°≈<W Ÿu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ≈¿≤F°≤ J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu tF°f°F°u, ∫F w°u N°≈fiu ™>ÙJ¡ FÙ J¡F° Fæ <J¡ NI°fi J¡° N°Z∫
J¡≤fiub°Ôu t<Ôfi ≈C”Tu<∏B∫°u* Ÿu ∫° Ì¥Ÿ≤u <J¡ŸÙ N<ÌΔ∫ ≈°∫ Ÿu oŸ ≈¨<SbÙ ≈≤ <bª≤d J¡≤fiub°Ô°
J¡°uoÕ ˚Ù ≈C”T b°∫C_bR¡≈ N°J¡°„y°tÙ <Ÿ]°u* J¡°u J¡˚Ù fiFÙ* Ìu© ŸJ¡w° $$53$$
w°u <k¡≤ bu <J¡ŸŸu <Ì©°oÕ Ìuwu Fæ*, J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°|b, ∫°uy Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu tfi Ju¡ Ÿa_J¨¡w F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d <bT∫°u* Ÿu Ì¥≤ Ÿa<_Sw fC<]R¡≈Ù fiu`
Ÿu _b›fi J¡∑ fi°o˘ N°J¡°„y°tÙ <Ÿ] <Ì©°oÕ Ìuwu Fæ* N°æ≤ bu N˚Ù‹¸> NS°u˘ J¡°u Ìuwu ˚Ù Fæ* $$54$$
<Ÿ]°u* J¡° bF Ì„Õfi "<J¡Ÿ w≤F J¡° F°uy°' oŸ ≈®ÿfi°a„ J¡° W≤ J¡Fwu Fæ* -
<ıŸ w≤F _b›fi tu* ≈Ì°S°u˘ J¡° NbÔ°uJ¡fi F°uw° Fæ ŸÙ w≤F <Ÿ]°u* J¡° ˚Ù NbÔ°uJ¡fi F°uw° Fæ
Ju¡bÔ _b›fi J¡∑ N≈us° <b„uT ∫FÙ Fæ <J¡ <Ÿ]°u* J¡∑ ≈®°<›w tu* Ÿab°Ì, b≤Ì°fi N°<Ì k¡ÔR¡≈ ≈Ì°S°u˘ J¡∑
≈®°<›w F°uwÙ Fæ $$55$$
¿ıŸ ≈°∫ Ÿu Ì¥Ÿ≤°u* Ju¡ „≤Ù≤ tu* ≈®bu„ J¡∑ <Ÿ<] F°uwÙ Fæ, Nf bF ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
(N) Ìu<©∫u ˚yb°fig ≈waı<ÔtC<fi J¡° ∫°uyŸ¥` #
J¡°∫°J¡°„∫°u# Ÿ‡f∏@Ÿa∫t°vÔ|Cw¥ÔŸt°≈Wuÿª°&&J¡°„°ytfitg $
() Ìu<©∫u ∫°uyŸ¥` # "t¥@Õ≠∫°u<w<T <Ÿ]Ì„Õfifig' $
ŸyÕ - 81] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1549
≤uªJ¡ ≈®°d°∫°t Ju¡ NU∫°ŸR¡≈ ∫C<•w Ÿu tC© Ÿu f°F≤ f°≤F NayCÔ≈¿≤<tw Ìu„ tu* ≈®°d J¡°u
<ª≤J¡°ÔwJ¡ <_Sw ≤©fiu ≈≤ ∫°uyÙ N∏∫ „≤Ù≤ tu* ≈®bu„ J¡≤ ŸJ¡w° Fæ $$56$$
"Ju¡bÔ°u&S <b„uT°u&∫a <Ÿ]≈®°›w°æ <_S≤°SÕw°' ∫F ı°u N°≈fiu J¡F°, Ÿtu* _b˚°b FÙ J¡°≤d Fæ,
∫F J¡Ffi° ª°<FÎ N°æ≤ N°≈ FÙ ≈FÔu NfiuJ¡ f°≤ "|¸>_∫ ≈¸>w° ‹¸>°' oÃ∫°<Ì ÿÔ°u*J¡°u* Ÿu ∫F ˚Ù J¡F
ªCJu¡ Fæ* <J¡ t°∫°t∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡∑ <_S<w N<fi∫w Fæ, w°u <k¡≤ oŸ <bT∫ tu* N°≈
J¨¡≈°J¡≤ fwÔ°o∫u <J¡ ÎJ¡t°` _b˚°b J¡∑ <_S<w <fi∫w Jæ¡Ÿu Fæ ? ∫F ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
f®Êfig, ÎJ¡ _b˚°b J¡∑ <ª≤J¡°Ô wJ¡ NªÔ <_S<w Jæ¡Ÿu ≤FwÙ Fæ, ∫F J¨¡≈°J¡≤ N°≈ fwÔ°o∫u,
•∫°u*<J¡ N≈fiu <„‹∫°u* Ju¡ «¡≈≤ Ì∫° ≤©fiub°Ôu ≈®bªfi„ÙÔ tF°Ãt° Ô°uy J¡<™>fi ≈®ÿfi ≈¥~>fiu ≈≤ ˚Ù ©uÌ
fiFÙ* J¡≤wu $$57$$
ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ ≈≤tuÿb≤ J¡∑ Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô tu* ŸaJ¡v≈≈®∫C•w b_wC_b˚°b J¡∑ <fi∫<w ˚Ù Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô wJ¡
FÙ <fi∫w ≤FwÙ Fæ, <k¡≤ ≈®Ô∫ F°ufiu ≈≤ bF fiFÙ* ≤FwÙ - oŸ w≤F Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ _b˚°b J¡∑ <fi∫<w
Ju¡ ˚ay tu* <J¡ŸÙ w≤F J¡° <b≤°u@ fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu N≈fiu ≈¥b°uÕ•w J¡° _t≤d <ÌÔ°wu FCÎ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìuwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ ≈≤t°Ãt° J¡∑ _b˚°bfi°tJ¡ „<•w ı°u Ÿy°Õ<Ì tu* <ıŸ w≤F _kC¡¿≤w
F°uwÙ Fæ ŸÙ w≤F bF ŸyÕ Ju¡ ≈®Ô∫ wJ¡ <_Sw ≤FwÙ Fæ, ∫F <fiÿª∫ Fæ $$58$$
J¡°Ô N°æ≤ Ìu„ Ju¡ ˚uÌ Ÿu ˚Ù b_wCN°u* J¡∑ „<•w tu* N<fi∫ww° (N<fi<ÿªww°) Ìu©Ù y∫Ù Fæ, oŸu
J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°tıÙ, N<bΩ° Ju¡ Nb_wCR¡≈ F°ufiu Ÿu b_wCN°u* J¡∑ „<•w ˚Ù J¡FÙ*-J¡FÙ* NS°Õwg J¡°tR¡≈Ìu„
N°<Ì tu* <˚∏fi-<˚∏fi _bR¡≈ J¡∑ F°uwÙ Fæ, bŸ∏w M¡wC tu* „≤ÃJ¡°ÔÙfi b®Ù<F N°<Ì k¡Ô ˚Ù <Ì©°oÕ
Ìuw° Fæ $ fi°fi° N°æ≤ Nfi°fi°R¡≈ N<fi∫w _b˚°b Ÿu ¿_Sw ∫F Ÿf JC¡~> f®Ê FÙ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡
f®Ê_b˚°b Ÿu FÙ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıywg <fi¿ÿªw ÎJ¡R¡≈b°Ô° Fæ, fi <J¡ Ì¥Ÿ≤u _b˚°b Ÿu $ ≈®°<d∫°u* Ju¡
J¡tÕ N°æ≤ fiJu¡ k¡Ô°u≈˚°uy-Δ∫bF°≤ Ju¡ <Ô∫u Ju¡bÔ NI°w f®Ê FÙ JC¡~> J¡°Ô wJ¡ <fi∫w ¿_S<w
@°≤d J¡≤Ju¡ <bJ¡<Ÿw F°uw° Fæ $$59,60$$
Nf, N<dt° N°æ≤ t<Ft° fi°tJ¡ <Ÿ<] J¡∑ <J¡Ÿ ≈°∫ Ÿu <Ÿ<] F°uwÙ Fæ, ∫F ZÙ≤°tª∏BıÙ
≈¥~>wu Fæ* $
Fu f®Êfig, Ÿ¥‚t <~>B°u* tu* ytfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ oŸ ÌuF J¡°u NdC wS° N°J¡°„ J¡°u ≈¥dÕ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
oŸ ÌuF J¡°u _S¥Ô ∫°uyÙ Ô°uy Jæ¡Ÿu ffi° ±>°Ôwu Fæ* $$61$$
NyÔu ŸyÕ tu* oŸ ≈®ÿfi J¡° W≤ <b_w°≤≈¥bÕJ¡ fwÔ°fiu J¡∑ N<˚Ô°T° ≤©wu FCÎ ŸJ¡∑ ˚¥<tJ¡°R¡≈
Ÿu bFÙ* ≈≤ ÌuF tu* N<ÀfiT°utΔ∫°<›w J¡° <fiR¡≈d J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®°d N°æ≤ N≈°fi b°∫C Ju¡ Ÿa|TÕ Ÿu tº∫ tu*
ı™>≤°<Àfi J¡∑ <fi‹≈<W tu* ‹¸>°∏w Ìuwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ w≤F ÔJ¡nÙ N°æ≤ N°≤u Ju¡ Ÿa|TÕ Ÿu ÔJ¡nÙ Ju¡
Ì°u <F_Ÿu F°u ı°wu Fæ* ŸÙ w≤F ≈®°d N°æ≤ N≈°fib°∫C Ju¡ Ÿa|TÕ Ÿu ı™>≤°<Àfi _b˚°bw# Ã≈∏fi F°u
ı°wÙ Fæ $$62$$
1550 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈®°d N°æ≤ N≈°fib°∫C Ju¡ Ÿa|TÕ J¡∑ ≈≈<W Ju¡ <ÔÎ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u J¡°u N≈fiÙ N°u≤ ı°u ©Ù*ªwu
Fæ*, Ÿtu* J¡°≤d J¡Fwu Fæ* $
JC¡¿ÃŸw oŸ ÌuFR¡≈ ∫∏` Ju¡ Ì≤-≈®Ìu„ tu* fi°<˚ Ju¡ «¡≈≤ wS° fiÙªu <tÔ ≤Fu NwÎb ≈≤_≈≤ ıC¸>
≤Fu tC©b°Ôu N°t°„∫ N°æ≤ ≈¢¡°„∫R¡≈Ù Ì°u ˚°SÙ Ju¡ ŸÂ„ _S¥Ôt°aŸ J¡°≥≈w° FCN° ÎuŸu ¿_Sw Fæ ıæŸu
«¡≈≤ N°J¡°„ tu* ¿_Sw wS° fiÙªu ıÔ tu* <fitÀfi ≈≤_≈≤ ıC¸> ≤Fu N≈fiu Ì°u <F_Ÿ°u* Ÿu ∫C•w fiÙªu ıÔ
N°æ≤ «¡≈≤ b°∫C Ÿu ©Ù*ª° ı° ≤F° fu*w°u* J¡° JCa¡ı $$63$$
™>ÙJ¡ Fæ, ŸŸu ≈®J¨¡w tu* •∫° N°∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ t°aŸ Ju¡ fiÙªu Ju¡ <F_Ÿu tu* ¿_Sw ı°u ˚°SÙ Ju¡ ŸÂ„ ÎJ¡ ˚°y Fæ ŸJu¡ t¥Ô˚°y_bR¡≈ t¥Ô°@°≤
tu* Ÿf J¡°∫ÕJ¡°≤dŸa|°w J¡∑ ≈®°d≈®Ì F°ufiu Ÿu Ô‚tÙ Ju¡ ŸÂ„ ≈¥b°uÕ•w JC¡^±><ÔfiÙ ˚Ùw≤ Ÿ w≤F
<fiÔÙfi ≤FwÙ Fæ <ıŸ w≤F ≈μ≤°y J¡∑ <≈¸>°≤Ù Ju¡ ˚Ùw≤ tC•w°bÔÙ $ ı≈ J¡°Ô tu* |Ct°oÕ ı° ≤FÙ
”B°st°Ô° J¡∑ fi°o˘ bF ŸÌ° Ÿ≤Ÿ≤°wÙ ≤FwÙ Fæ ∫°fiÙ ≈®®°d°u* Ju¡ «¡ºbÕytfi π°≤° J¡‡≈fi Ÿu NΔ∫•w
ºb<fi J¡≤wÙ Fæ wS° Ì^±> Ÿu N°Fw Ÿ°≥<≈fi J¡∑ w≤F bF «¡ºbÕtC© Ÿu ≈¿≤bwÕfi <J¡∫° J¡≤wÙ Fæ $ ≈¨<SbÙ
N°æ≤ N°J¡°„ Ju¡ tº∫ tu* ≈®°<d∫°u* J¡∑ «¡ºbÕ N°æ≤ N@°uy<w J¡∑ FuwC <b<Fw N°æ≤ <fi<T] <J®¡∫° J¡∑ fi°o˘
≈®°d N°æ≤ N≈°fi b°∫C J¡∑ «¡ºbÕ N°æ≤ N@°uy<w J¡∑ FuwC F°ufiu Ÿu bF _≈∏Ì-@<tÕdÙ Fæ ∫°fiÙ Ÿaª≤d„ÙÔ
Fæ; ª°sCT°<Ì Ÿa<bBq≈Ù t@C J¡° ∫°fiÙ R¡≈°<Ì <bT∫°u* Ju¡ N°_b°Ì J¡° ≈¿≤I°fi J¡≤°fiu tu* Ÿ¥∫Õ Fæ N°æ≤
⁄Ì∫R¡≈Ù J¡tÔ Ÿ‡≈C¸>J¡ Ju¡ ˚Ùw≤ J¡∑ bF ˚®t≤Ù Fæ $ bu Ÿf I°fi N°æ≤ J¡tuÕ¿∏B∫ N°<Ì J¡∑ „<•w∫°≥,
≈¥b°uÕ•w ⁄Ì∫J¡tÔ Îba fi°nÙ Ÿt¥F N°U∫∏w≤ Ju¡ b°w°u* π°≤° ⁄Ì∫ tu* ª°≤°u* N°u≤ Ÿ w≤F J¡¿‡≈w J¡∑
ı°wÙ Fæ* <ıŸ w≤F ª°≤°u* N°u≤ f°F≤ Ju¡ ≈bfi π°≤° b¨s°u* Ju¡ ≈W°u* Ju¡ Ÿt¥F $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ı°u ∫F
<b„°Ô f°fl°J¡°„ _kC¡¿≤w F°u ≤F° Fæ, Ÿtu* fÔb°fi J¡°‹™>, ≈°T°d N°<Ì wS° J¡°utÔ ≈W°u* N°æ≤ w¨d
N°<Ì J¡°u ıæŸu b°∫C _b˚°bw# ıÙdÕ ffi° ±>°ÔwÙ Fæ bæŸu FÙ ⁄Ì∫°J¡°„ tu* ˚Ù ≈®°db°∫C ˚C•w N∏fi°<Ì
J¡°u ıÙdÕ ∫°fiÙ ≈¿≤≈•b ffi° ±>°ÔwÙ Fæ* $$64-68$$
ıÙdÕ ffi°fiu J¡∑ <b<@ fwÔ°wu Fæ* $
≈¥b°uÕ•w ⁄Ì∫≈μ wS° fi°nÙR¡≈Ù ˚°SÙ ≈®°db°∫C Ÿu N°Fw F°uJ¡≤ Ô°uF°≤ J¡∑ ˚°SÙ J¡∑ fi°o˘ J¡¿‡≈w
F°uwÙ Fæ, J¡°≥≈ ≤FÙ Ÿ ˚°SÙ Ju¡ ˚Ùw≤ ≈®<b‹¸> N∏fi J¡° ≈FÔu ≤Ÿ ffiw° Fæ, ≤Ÿ Ÿu ≤•w, ≤•w Ÿu t°aŸ,
t°aŸ Ÿu Ãbª°, Ãbª° Ÿu tuÌ°, tuÌ° Ÿu t≠ı°, t≠ı° Ÿu F<ß>∫°≥ N°æ≤ F<ß>∫°u* Ÿu „CJ®¡ wæ∫°≤ F°uw° Fæ ∫°u*
<b<ª` i>ay Ÿu N∏∫ ≈Ì°SÕ J¡∑ N∏∫ ≈¿≤d<w ÎuŸu F°uwÙ Fæ ıæŸu bŸ∏w M¡wC tu* b¨s Ju¡ ˚Ùw≤ ≈®<b‹¸>
≈¨<SbÙ Ju¡ ≤Ÿ J¡∑ ≈vÔb, taı≤Ù, ≈C‹≈ N°æ≤ k¡Ô N°<Ì $$69$$
fi Ÿ°w°u* @°wCN°u* Ju¡ _S°fi tu* W≤°uW≤ ≈¿≤d°t J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ Ÿa|TÕ Ÿu
ı™>≤°<Àfi J¡∑ N<˚Δ∫<•w F°uwÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ÌuF tu* ≈®°db°∫C ≈®<w<Ìfi Ÿf ≤Ÿ°u* Ju¡ N¿∏wt @°wC „CJ®¡ Ju¡ ≈¿≤d°t wJ¡ ∫°fiÙ ıf wJ¡ „CJ®¡ wæ∫°≤
fiFÙ* F°u ı°w° wf wJ¡, ≈≤_≈≤ Ÿa|TÕ Ÿu N<Àfi Ã≈∏fi J¡≤fiub°Ôu ıayÔÙ f°≥Ÿ J¡∑ fi°o˘, N<Àfi Ã≈∏fi
J¡≤wÙ Fæ $ Ÿ°≤u „≤Ù≤ tu* ≈®ÌÙ›w Ÿ ı™>≤°<Àfi Ÿu _b˚°bw# „Ùw-b°w°ÃtJ¡ bF „≤Ù≤ ÎuŸu ‹dw° J¡°u
≈®°›w F°uw° Fæ ıæŸu Ÿ¥∫Õ Ÿu wÙfi°u* Ô°uJ¡ $$70,71$$
ŸyÕ - 81] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1551
Ÿ‡≈¥dÕ „≤Ù≤ tu* Δ∫°›w ŸÙ ı™>≤°<Àfi J¡∑ ∫°uyÙ Ô°uy ⁄Ì∫-J¡tÔ tu* w°≤°u* Ju¡ N°J¡°≤ Ÿu ≈°Ÿfi°
J¡≤wu Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
w°≤°u* Ju¡ N°J¡°≤ Ju¡ Ÿt°fi wS° ⁄Ì∫≈μ tu* ŸCbdÕ˚®t≤ Ju¡ ŸÂ„ bF wuı oŸ „≤Ù≤ tu* ª°≤°u* N°u≤
<bª≤w° Fæ, ı°u ∫°u<y∫°u* J¡∑ <ª∏Ã∫Ì„° J¡°u ≈®°›w Fæ NS°Õwg <ıŸJ¡∑ ∫°uyÙ Ô°uy ≈°Ÿfi° J¡≤wu Fæ* $$72$$
<ªBq≈ Ÿu ≈°_∫t°fi bFÙ wuı Δ∫b<Fw N°æ≤ Ì¥≤ Ì¥≤ Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡°u Ìu©fiu J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ
Ã≈∏fi J¡≤w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ≈°¿Ÿw FCN° bF wuı bF ≈®J¡°„_bR¡≈ I°fi ≈®Ì°fi J¡≤w° Fæ, <ıŸŸu Ô°©
∫°uıfi J¡∑ Ì¥≤Ù ≈≤ ¿_Sw b_wC ŸÌ° N°≥©°u* Ju¡ Ÿ°tfiu <Ì©°oÕ ÌuwÙ Fæ $$73$$
Ÿ N<Àfi J¡° o∏@fi fwÔ°wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, <ıŸ w≤F fnb°<Àfi J¡° o∏@fi ŸtCB J¡° ıÔ Fæ ŸÙ w≤F t°aŸR¡≈Ù Ÿ≤°ub≤ Ju¡
˚Ùw≤ ≤Ffiub°ÔÙ Ÿ ı™>≤°<Àfi J¡° ˚Ù ıÔfiu ∫°uÀ∫ o∏@fi „≤Ù≤ tu* bwÕt°fi N∏fi ≤ŸR¡≈ ıÔ Fæ $$74$$
ÌuF tu* ¿_Sw o∏@fi˚¥w ª∏B°a„ J¡° Ôsd Ÿu <b˚°y J¡≤Ju¡ "∫F „≤Ù≤ N<Àfi N°æ≤ Ÿ°ut _bR¡≈ Fæ'
∫F J¡Fwu Fæ* $
oŸ „≤Ù≤ tu* ı°u _bh~>w° N°æ≤ „ÙwÔw° bwÕt°fi Fæ, ŸJ¡∑ N°Ãt° ª∏Bt° FÙ J¡FÙ ı°wÙ Fæ, ∫°fiÙ
bu ª∏Bt° Ju¡ Na„ Fæ* ª∏Bt° Ÿu bF N<Àfi Ã≈∏fi Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F „≤Ù≤ N<Àfi N°æ≤ ª∏B_bR¡≈ Fæ $$75$$
„≤Ù≤ Ju¡ f°F≤ ˚Ù ŸaŸ°≤ tu* ≈®J¡°„ N°æ≤ ytÙÕ Ÿu wS° „Ùww° N°æ≤ ınw° Ÿu N<Àfi N°æ≤ ª∏Ì® J¡°
I°fi J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
f°F≤ ∫F ı°u Ÿf JC¡~> ‹d_bR¡≈ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ oŸu wuı, Ÿ¥∫Õ ∫° N<Àfi fi°t Ÿu <bπ°fi Ô°uy
ı°fiwu Fæ* wS° ı°u JC¡~> „Ùw°ÃtJ¡ b_wC <Ì©°oÕ ÌuwÙ Fæ Ÿu ª∏B fi°t Ÿu $ o∏FÙ* Ì°ufi°u* Ÿu ∫F ŸaŸ°≤
ffi°∫° y∫° Fæ $$76$$
NSb° <ªwg N°æ≤ ın ofi Ì°ufi°u* Ÿu <tÔ° FCN°, Ÿwg N°æ≤ NŸwg _bR¡≈, <bΩ°„fÔ f®Ê FÙ
ıyBq≈ ffi y∫° Fæ, Nw# bFÙ oŸ w≤F ≈®J¡°„ N°æ≤ ın _bR¡≈w° Ju¡ J¡°≤d N<Àfi N°æ≤ ª∏B Ju¡ R¡≈ Ÿu
<b˚•w <J¡∫° y∫° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
NSb° Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, <bΩ° N°æ≤ N<bΩ° _bR¡≈ ŸÌg N°æ≤ NŸÌgR¡≈ ı°u f®Ê Ÿ‡≈¥dÕ ıyBq≈
ffi y∫° Fæ, bFÙ oŸ w≤F N<Àfi N°æ≤ Ÿ°ut Ju¡ R¡≈ Ÿu <b˚•w <J¡∫° y∫° Fæ $ N°Ãtw[b_k¥¡<wÕR¡≈
Ÿa<bÃ≈®J¡°„ wS° f°fl ≈Ì°S°u˘ Ju¡ ≈®J¡°„ J¡°u ≈¿^±>w Ô°uy Ÿ¥∫Õ N°æ≤ N<Àfi J¡Fwu Fæ* wS° NŸwg ınw°,
wt, N<bΩ° N°<Ì J¡°u <bπ°fi Ô°uy ª∏Ì®t° J¡Fwu Fæ* $ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu b•w°N°u* tu* ŸbÕZu‹™>
tCfiÙÿb≤, "ÌuFu‹b°ı≤da ŸbÕ≤Ÿ°fi°a ≈bfi°u&∏bFtg $ ıfi∫Ã∫<Àfit∏∫°u&∏∫Ÿa|T°ÕπfibudCbwg $$' oÃ∫°<Ì
N°≈Ju¡ J¡Sfi Ÿu N°æ≤ ≈®Ã∫s N<Àfi N°æ≤ Ÿ¥∫Õ N°<Ì J¡∑ Ã≈<W b°∫C Ju¡ N@Ùfi Ìu©Ù ˚Ù ı°wÙ Fæ, oŸŸu
b°∫C_bR¡≈ ª∏Bt° Ÿu N<Àfi Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ, ∫F w°u tCHu Nh~>Ù w≤F t°Ô¥t F°u y∫°; Nf N°≈ J¨¡≈°J¡≤
Ÿ°ut J¡∑ Ã≈<W tCHŸu J¡<F∫u $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N<Àfi N°æ≤ ª∏Bt°
≈≤_≈≤ J¡°∫ÕJ¡°≤dR¡≈ Ÿu Δ∫b¿_Sw Fæ* wS° bu Ì°u*fi°u* J®¡t„# ∫° ÎJ¡ Ÿ°S ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ ≈ıÙbJ¡
Fæ* $ ofi Ì°ufi°u* J¡∑ Ã≈<W tu* fÙı N°æ≤ NaJC¡≤ J¡∑ fi°o˘ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤° ≈°Ì°fiJ¡°≤d wS° <Ìfi N°æ≤
1552 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≤°w Ju¡ wCv∫ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤° <fi<tW J¡°≤d Fæ $ ≈≤∏wC ofi Ì°ufi°u* J¡∑ ¿_S<w w°u ~>°∫° N°æ≤ @¥≈ Ju¡
Ÿt°fi ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u J¡∑ FÃ∫° J¡≤fiub°ÔÙ Fæ $$77-81$$
‹¸>°∏w ˚uÌ Ju¡ ≈∏∫°Ÿ J¡° ∫°fiÙ <˚∏fi-<˚∏fi ‹¸>°∏w Ìufiu J¡° Ì¥Ÿ≤° w°Ã≈∫Õ fwÔ°wu Fæ* $
ÎJ¡ FÙ Ÿt∫ tu* ofi Ì°ufi°u* J¡∑ ≈Ô¿Æ@ ∫<Ì F°u ı°∫ w°u ofi Ì°ufi°u* J¡∑ ¿_S<w ~>°∫° N°æ≤ @¥≈
Ju¡ Ÿt°fi ŸtHfiÙ ª°<FÎ N°æ≤ ∫<Ì Ju¡bÔ ÎJ¡ J¡∑ FÙ ≈Ô¿Æ@ F°u ı°∫ w°u ≤°w N°æ≤ <Ìfi Ju¡ Ÿt°fi
ofiJ¡∑ ¿_S<w ŸtHfiÙ ª°<FÎ $$82$$
Ì°u ‹¸>°∏w J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b Ju¡ <ÔÎ Fæ*, oŸ ≈s tu* ˚Ù Nb°∏w≤ Ì°u ˚uÌ°u* tu* Ì°u w°Ã≈∫Õ Fæ* FÙ, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ofi Ì°ufi°u* tu* ı°u J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b Fæ bF ˚Ù Ì°u w≤F J¡° J¡F° y∫° Fæ - ÎJ¡ ŸBq≈
≈¿≤d°t Ÿu Ã≈∏fi N°æ≤ Ì¥Ÿ≤° <bfi°„R¡≈ ≈¿≤d°t Ÿu Ã≈∏fi $$83$$
≈∫CÕ•w Ì°u J¡°∫Õ-J¡°≤d˚°b°u* tu* ≈FÔu J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
ıF°≥ ≈≤ NaJC¡≤ fÙı J¡∑ fi°o˘ ÎJ¡ Ÿu Ì¥Ÿ≤u J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ bF J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b ŸBq≈ ≈¿≤d°t
Ÿu Ã≈∏fi J¡F° ı°w° Fæ $$84$$
Ì¥Ÿ≤u J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
ıF°≥ ÎJ¡ J¡° fi°„ F°ufiu≈≤ Ì¥Ÿ≤u J¡∑ <Ìfi N°æ≤ ≤°w J¡∑ fi°o˘ Ã≈<W F°uwÙ Fæ bF J¡°∫Õ-J¡°≤d˚°b
<bfi°„R¡≈ ≈¿≤d°t Ÿu Ã≈∏fi J¡F° ı°w° Fæ $$85$$
≈®St ≈s tu*, J¡°∫Õ J¡∑ Ã≈<WÌ„° tu* J¡°≤d J¡∑ ŸW° <bΩt°fi ≤FwÙ Fæ, oŸtu* "N∫a |¸># t¨Ì°ÃtJ¡#'
oÃ∫°<Ì ≈®Ã∫s ≈®t°d <Ì©Ô°wu Fæ* $
J®¡t„# <t\>Ù Ÿu |¸> J¡∑ ı°u <_S<w F°uwÙ Fæ, Ÿ <_S<wR¡≈ ŸBq≈ ≈¿≤d°t J¡°u ı°fifiuu tu*
o<∏B∫°u≈Ô<Æ@ Ju¡ <Ÿb°-o<∏B∫ Ÿ<∏fiJ¡TÕ Ju¡ <Ÿb°-NS°Õwg ≈®Ã∫s ≈®t°d Ÿu () N<w¿≤•w N°æ≤
J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤° ≈®t°d ≈∫C•w fiFÙ* Fæ $$86$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ Ì¥Ÿ≤u ≈s tu* ˚Ù, J¡°∫Õ J¡∑ Ã≈<W-Ì„° tu* J¡°≤d J¡∑ ŸW° <bΩt°fi fiFÙ* ≤FwÙ, oŸtu*
"Ft <Ìfi tu* ≤°w J¡∑ ≈Ô<Æ@ fiFÙ* J¡≤wu' oÃ∫°<Ì NfiC≈Ô<Æ@ ≈®t°d <Ì©Ô°wu Fæ* $
<Ìfi N°æ≤ ≤°w Ju¡ J®¡t J¡∑ ı°u <_S<w Fæ wÌg-R¡≈ <bfi°„≈¿≤d°t tu* tC¶∫ ≈®t°d ÎJ¡ b_wCt°` J¡°
y®Fd J¡≤fiub°Ôu ≈®Ã∫s ≈®t°d Ÿu N<bR¡] N˚°b FÙ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ <bfi°„R¡≈ ≈¿≤d°t tu* ÎJ¡t°`
NfiC≈Ô<Æ@ FÙ ≈®t°d Fæ $$87$$
ı°u b_wC J¡°∫Õ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤wÙ FCoÕ <Ì©°oÕ ≈nwÙ Fæ, Ÿu FÙ J¡°≤d J¡Fwu Fæ* N°æ≤ J¡°≤d tu*
J¡°∫ÕJ¡w¨ÕÃb J¡°∫°Õ<˚<fibu„R¡≈ N°_S° Ju¡ ≤Fwu FÙ Ìu©° ı°w° Fæ $ Ju¡bÔ ≈®J¡°„fi J¡≤ ≈sÙd FCÎ <Ìfi
() ∫Ω<≈ NfiCt°fi°<Ì J¡° ˚Ù Ÿa˚b Fæ wS°<≈ ≈®Ã∫s ≈®t°d Ÿu <Ÿ] ≈Ì°S°u˘ tu* fiJ¡∑ ©°uı
fiFÙ* J¡∑ ı°wÙ $ oŸ <bT∫ tu*, ∏∫°∫b°ª_≈Ã∫ tu* J¡F° Fæ - "fi <F J¡¿≤<d ‹¸>u ªÙÃJ¡°≤ud wtfiC<ttwu
<tt°w°≤#' (NfiCt°fi J¡≤fiub°Ôu <bπ°fig Ô°uy N≈fiÙ N°≥©°u* Ÿu F°SÙ Ìu© Ôufiu ≈≤ ŸJu¡ ªÙÃJ¡°≤ Ÿu
ŸJ¡° NfiCt°fi fiFÙ* J¡≤wu <J¡ ∫F F°SÙ Fæ), •∫°u*<J¡ ≈®Ã∫s°<Ì ≈®t°d π°≤° ≈Ì°S°u˘ J¡∑ <Ÿ<] F°u
ı°fiu Ÿu bF°≥ ≈sw°R¡≈ J¡°≤d J¡° N˚°b ≤Fw° Fæ, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $
ŸyÕ - 81] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1553
tu* ≤°w Ju¡ <fit°Õd Ju¡ <ÔÎ N°_S° fiFÙ* Fæ, oŸ <ÔÎ <Ìfi tu* ≤°<`-<fit°ÕdJ¡w¨ÕÃb <Ÿ] fiFÙ* F°uw°, ÎuŸu FÙ
≤°w tu* ˚Ù <Ìfi<fit°ÕdJ¡w¨ÕÃb <Ÿ] fiFÙa F°uw°-oŸ ≤Ù<w Ÿu Nªuwfi <t\>Ù N°<Ì tu* ˚Ù |¸>°<Ì Ju¡ <fit°Õd
J¡≤fiu J¡∑ N°_S° fiFÙ* ≤F ŸJ¡wÙ, •∫°u* <J¡ bF N°_S° w°u ªuwfi J¡° @tÕ Fæ $ <J*¡wC, ≈æ≤°u* Ÿu ©¥f fiFÙ* ≤°æ*Ìu
y∫u <t\>Ù Ju¡ <≈*±> Ÿu |¸> J¡∑ <fi‹≈<W J¡˚Ù fiFÙ* F°uwÙ $ ≈æ≤°u* Ÿu ≤°u*Ìfiu≈≤ w°u <t\>Ù J¡° <≈*±> fi‹¸> FÙ F°u
ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ J¡°æfi b_wC ŸBq≈ Ÿu ≈¿≤dw F°uyÙ $ ∫F w°u N°≈ J¡F fiFÙ* ŸJ¡wu <J¡ Ÿ <t\>Ù Ju¡ <≈^±>
N°æ≤ |¸> Ÿu NÔy ÎJ¡ wÙŸ≤Ù FÙ Ì°ufi°u* tu* NfiCyw <t\>Ù fi°t J¡∑ ªÙı Fæ $ <J*¡wC, ∫<Ì N°≈ ∫F J¡Fu* <J¡
fÙı w°u NaJC¡≤ ≈æÌ° J¡≤uy° FÙ ª°Fu bF ˚Ôu FÙ <J¡ŸÙ ÎJ¡ ıyF ≤© <Ì∫° y∫° F°u, fi‹¸> F°ufi° ª°Fw° F°u,
fi‹¸> F°u ≤F° F°u ∫° <fÔJC¡Ô fi‹¸> FÙ F°u y∫° F°u; w°u oŸtu* N°≈J¡° ≈®St ≈s ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡
N°≈Ju¡ tw Ÿu J¡°u™>°≤ tu* ≤©° FCN° fÙı ˚Ù NaJC¡≤ ≈æÌ° J¡≤fiu Ôyuy° $ Ì¥Ÿ≤° N°æ≤ wÙŸ≤° ˚Ù fiFÙ* ffiw°,
•∫°u*<J¡ ı°u _b∫a N≈fiÙ ≤s° J¡≤fiu tu* ŸtSÕ fiFÙ* Fæ, bF Ì¥Ÿ≤° fhª° ≈æÌ° J¡≤uy°-∫F N°≈J¡∑ J¡°æfi-ŸÙ
∫C<•w Fæ ? Nf ≤F y∫° ÎJ¡ ª°æS° ≈s, bF w°u ŸaaŸ°≤ tu* ŸfJu¡ NfiC˚b Ÿu f°<@w Fæ; oŸ<ÔÎ ∫F <Ÿ]
Fæ <J¡ <J¡ŸÙŸu <J¡ŸÙJ¡∑ Ã≈<W ∫° <bfi°„ fiFÙ* F°uw°, <J¡∏wC _b˚°bw# Ÿf ≈Ì°SÕ Ã≈∏fi N°æ≤ <bfi‹¸>
F°uwu ≤Fwu Fæa $ oŸtu* ≈¥b°Õ≈≤ J¡° NbÔ°uJ¡fi J¡≤fiu Ÿu N<bbu<J¡∫°u* J¡°u FÙ J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b Ju¡ <bT∫tu*
<bJ¡v≈ F°uwu Fæ*, <bbu<J¡∫°u* J¡°u fiFÙ*, Nw# ÌC∫CÕ<•w≈¥bÕJ¡ f°uÔfiub°Ô°u* J¡°u _b°fiC˚b <b≤°u@ Ju¡ Ìg˚°bfi
Ÿu FÙ <bπßt°ı Ÿu <fiJ¡°ÔJ¡≤ f°F≤ J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡ N°_S° fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ J¡w¨ÕÃb ˚Ù fiFÙ* Fæ, oÃ∫°<Ì ÌC∫CÕ<•w≈¥bÕJ¡ f°uÔfiub°Ô°u* J¡°u, ı°u _b∫a
N≈fiu NfiC˚b J¡° N≈Ô°≈ J¡≤wu Fæ*, <w≤_J¡°≤ Ju¡ Ÿ°S ∫°fiÙ J¡°fi ≈J¡nJ¡≤ <bπ°fi°u* J¡∑ ˚≤Ù Ÿ˚° Ÿu
f°F≤ J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ fiJu¡ tw tu* ˚Ù Nfi°_S°<Ì∫C<•wfC<] NJ¡w¨ÕÃb°<ÌfC<] Ã≈∏fi J¡≤wÙ
Fæ, ∫F J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b N∏w tu* <fiJ¡Ô FÙ ı°w° Fæ $$88$$
NfiC≈Ô<Æ@ ≈®t°d fiFÙ* Fæ-oŸ ŸaÌuF J¡° <fib°≤d J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤|Cfi∏Ìfi, ≈®Ã∫s Ju¡ Ÿt°fi N˚°b ˚Ù ≈®t°d FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ ∫F Ÿf ı∏wCN°u* J¡°u ˚ÔÙ˚°≥<w
<b<Ìw Fæ <J¡ „Ùw Ju¡ ≈¿≤I°fi tu* wuı J¡° N˚°b ˚Ù ≈®t°d F°uw° Fæ $$89$$
„≤Ù≤ Ju¡ f°F≤ ıywg tu* ŸBq≈≈¿≤d°t Ÿu ª∏B J¡° J¡°≤d N<Àfi Fæ, oŸtu* Ì°F≤d Ìuwu Fæ* $
@¥t®R¡≈ Ÿu <b˚•w F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d N<Àfi ı°u ª∏B°ÃtJ¡ ıÔR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ, Ÿtu*
ŸBq≈ ≈¿≤d°t Ÿu N<Àfi ª∏B J¡° J¡°≤d Fæ $$90$$
N˚°b≈¿≤d°t Ÿu ˚Ù ŸJ¡° Ì°F≤d Ìuwu Fæ* $
fi‹¸> F°ufiu Ÿu „Ùww° J¡°u ≈®°›w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bFÙ N<Àfi ı°u b°∫CR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ bF°≥ ˚Ù
<bfi°„R¡≈ ≈¿≤d°t Ÿu N<Àfi FÙ ª∏B J¡° J¡°≤d Fæ (N) $$91$$
ŸÌ®¥≈ ≈¿≤d°t Ÿu N<Àfi N°æ≤ ª∏B - ∫u Ì°ufi°u* ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ J¡°≤d Fæ*, ofiJ¡° ÎJ¡-ÎJ¡ ıyF
Ì°F≤d Ìuwu Fæ* $
f±>b°fiÔ Ÿ°w°u* ŸtCB J¡° ıÔ ≈ÙJ¡≤ @¥t® Ju¡ Ìgy°≤ π°≤° tu| ffi J¡≤Ju¡ ŸÙ tu|R¡≈ Ÿu <k¡≤
Ÿ°w°u* ŸtCB tu* ıÔ°ÃtJ¡ ª∏B J¡°u FÙ Ã≈∏fi J¡≤w° Fæ $$92$$ Ÿ¥∫°ÕÃtJ¡ wuı Nt°b°_∫° wJ¡
(N) oŸtu* "∫Ì° b° N<Àfi”]°∫<w b°∫Ctub°›∫u<w' ∫F ZC<w ≈®t°d Fæ $
1554 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ª∏Bt° J¡°u f°≤f°≤ ∫°fiÙ <fÔJC¡Ô ≈ÙJ¡≤ „C•Ô ≈s tu* Ÿ w≤F yÔ Ìuw° Fæ, <ıŸ w≤F Ÿ°≤Ÿ
J¡tÔÌ^±> J¡°u $$93$$ tC© Ju¡ ŸÂ„ ŸC„°u<˚w F°u ≤Fu ª∏Bt° Ÿu ∫C•w bŸ∏w N°æ≤ y®Ù‹t M¡wC Ju¡
N°fiu≈≤ y≤tÙ Ÿu ∫C•w b°∫C ≈¨<SbÙ J¡° Nt¨w Ju¡ wCv∫ „ÙwÔ ıÔ ≈ÙJ¡≤ bT°ÕM¡wC tu* tu| Ju¡ N°ytfi
Ÿu (ŸJ¡° bu„ @°≤d J¡≤fiu Ÿu) _S¥Ô F°uJ¡≤ b¨<‹¸> Ÿu ıywg Ju¡ „≤Ù≤ J¡°u ≈¿≤≈¥dÕ J¡≤ Ìuw° Fæ $
NSb°-N°º∫°¿ÃtJ¡ ≈®°d FÙ () Ÿ°ut-ŸC© Ÿu N∏fi≈°fi°<Ì J¡° Ì≤ tu*a N°ytfi F°ufiu ≈≤ Nt¨w
Ju¡ wCv∫ fiJ¡° ≤Ÿ ≈ÙJ¡≤ ≈¿≤≈C‹¸> F°uJ¡≤ N˚® Ju¡ Ÿt°fi Δ∫°›w Ÿ‡≈¥dÕ fi°<±>∫°u* tu* N°ytfi J¡≤Ju¡
„≤Ù≤ J¡°u ˚≤ Ìuw° Fæ $ ∫FÙ oŸJ¡° ≈Cfi# Ÿ°ut ≈¿≤d°t Fæ - ∫F NSÕ Fæ $$94$$
∫<Ì N°≈ ∫F ŸtHwu F°u* <J¡ b°∫C ≈¨<SbÙ J¡° ≤Ÿ fiFÙ* Ÿ°u©w°, <J¡∏wC Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤du* FÙ Ÿu ≈Ù
ı°wÙ Fæ*, •∫°u*<J¡ ≤°w tu* ˚Ù fiJ¡∑ ‹dR¡≈ Ÿu ŸW° ≤FwÙ FÙ Fæ $ wf w°u ÎuŸÙ Ì„°tu* bu FÙ Ì°F≤d Fæ*,
∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤d°u* Ÿu ıÔ≈°fi <J¡∫° ı°w° Fæ, ∫<Ì ∫F J¡v≈fi° J¡∑ ı°∫, w°u ˚Ù oŸ J¡v≈fi° tu* ∫F
t°fifi° ª°<FÎ <J¡ ıÔ Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤dw° J¡°u ŸBq≈ ≈¿≤d°t Ÿu ≈®°›w J¡≤w° Fæ, oŸ<ÔÎ bF ıÔR¡≈
ª∏Bt° N<Àfi J¡° J¡°≤d FCN° $$95$$
N°æ≤ Ÿtu* ı°u „æÃ∫ N°æ≤ BbÃb J¡° fi°„ wS° ‹dw° N°æ≤ ”sw° J¡∑ ı°u Ã≈<W Fæ, Ÿ Na„ tu*
<bfi°„≈¿≤d°tw° ˚Ù Fæ FÙ, oŸ<ÔÎ ∫F Ì°F≤d Ì°ufi°u* ≈¿≤d°t°u* J¡° Fæ $
fi°„°ÃtJ¡R¡≈ Ÿu ‹d_bR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıÔ ˚Ù N<ÀfiR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ, Nw#
<bfi°„≈¿≤d°t Ÿu bF ıÔR¡≈ ª∏Bt° N<Àfi J¡° J¡°≤d Fæ $$96$$
ŸbÕ` N<Àfi N°æ≤ ª∏B_bR¡≈ ≈¿≤d°t tu* ˚∫R¡≈ ŸaJ¡∑dÕw° ˚Ù Ÿ¥‚t Â<‹¸> Ÿu Nh~>Ù w≤F Ìu©Ù
ı° ŸJ¡wÙ Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
N°æ≤ N<Àfi Ju¡ <bfi°„ tu* ŸBq≈ ≈¿≤d°t ª∏Bt° Fæ wS° ª∏Bt° Ju¡ <bfi°„ tu* ŸBq≈ ≈¿≤d°t N<Àfi
Fæ $ ıæŸu <Ìfi fi°„ J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ ≤°w F°u ı°w° Fæ bæŸu FÙ N<Àfi fi°„ J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ ª∏B F°u ı°w°
Fæ $ wt (Na@J¡°≤) N°æ≤ ≈®J¡°„, ~>°∫° N°æ≤ @¥≈ wS° <Ìfi N°æ≤ ≤°w Ju¡ fÙª tu* <bÔsd ŸBq≈ f®Ê
fnu-fnu fC<]t°fi°u* J¡°u ˚Ù ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $$97-99$$
wt N°æ≤ ≈®J¡°„ J¡∑ ı°u Ÿ<∏@ Fæ, bF w°u ˚∫<bÔ°u≈°ÃtJ¡ ÎJ¡ „¥∏∫R¡≈ FÙ Fæ, Nw# Ÿtu* fi
Ì°ufi°u* Ÿu <bÔsd wÙŸ≤° J¡°uoÕ R¡≈ fiFÙ* ≤Fw°, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤Ju¡ J¡Fwu Fæ* $
wt N°æ≤ ≈®J¡°„ ofi Ì°ufi°u* J¡∑ Ÿ<∏@ ˚Ù N„¥∏∫_bR¡≈ FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ bF Ÿ<∏@ ofi Ì°ufi°u* J¡° FÙ ≈≤_≈≤
ŸaÔÀfi_bR¡≈ Fæ $ ∫F f°w ŸtH Ôufiu J¡∑ Fæ <J¡ „¥∏∫ b_wCN°u* J¡∑ Ÿ<∏@ fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ fi ŸBq≈ b_wCN°u*
tu* <fi<tW≤<Fw „¥∏∫w° FÙ ≤FwÙ Fæ $ bu Ì°ufi°u* Ÿ¿∏@ tu* bwÕt°fi Jæ¡Ÿu Fæ*, ∫<Ì ÎuŸÙ N°„aJ¡° F°u, w°u ŸJ¡°

() "Ÿ°uta ŸC©°ytu' oŸ ≈°™> tu* w°u - N<Àfi_bR¡≈ ∫ıt°fiR¡≈Ù ≈®°d ∫I tu* Nt¨w Ju¡ wCv∫
„ÙwÔ Ÿ°ut≤Ÿ J¡° ≈°fi J¡≤Ju¡ N∏w tu* @¥t°<Ìt°yÕ Ÿu _byÕ ≈FC≥ªfiu tu* ª∏Bt° Ju¡ ŸtÙ≈ N°J¡°„R¡≈Ù
t°yÕ J¡∑ Ÿ<∏@ <tÔ ı°fiu Ÿu ª∏Ì®t° J¡°u ≈®°›w J¡≤Ju¡ ª∏B_bR¡≈ ffi ı°w° Fæ N°æ≤ J¡Ô°N°u* Ÿu N≈fi°
„≤Ù≤ ˚≤ Ôuw° Fæ, bFÙ oŸJ¡° ≈¥<dÕt° Ju¡ <Ìfi ≈Cfi# _S¥Ô ffi° FCN° Ÿ°ut≈¿≤d°t Fæ, ∫F NSÕ Fæ $
ŸyÕ - 81] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1555
W≤ ∫F Fæ $ ıæŸu ˚°b N°æ≤ N˚°bR¡≈ Ÿu <fiR¡<≈w wt N°æ≤ ≈®J¡°„ () Ju¡ Ì°u Ì°u _bR¡≈ ÎJ¡ b_wCR¡≈
F°ufiu Ÿu ÎJ¡ _S°fi tu* bwÕt°fi Fæ* bæŸu FÙ bu Ì°ufi°u* Ÿ<∏@ tu* ˚Ù bwÕt°fi Fæ*, NdCt°` ˚Ù N∏∫S°˚¥w fiFÙ* Fæ;
∫F ˚°b Fæ $ ıæŸu ≈¨<SbÙ ≈≤ wt N°æ≤ ≈®J¡°„ Ÿu ≤°w N°æ≤ <Ìfi F°u ≤Fu Fæ* bæŸu FÙ ªuwfiw° N°æ≤ ınw° ofi
Ì°ufi°u* Ÿu ŸaŸ°≤ Ju¡ ıÙb _kC¡¿≤w F°u ≤Fu Fæ* $ ıæŸu <t<Zw ıÔ N°æ≤ Nt¨w Ÿu ª∏Bt° J¡∑ „ÙwÔ ÌuF <fi<tÕw
Fæ bæŸu FÙ <ªBq≈ N°æ≤ ı±>R¡≈ Ÿu ∫F ıywg J¡∑ <_S<w <fi<tÕw Fæ $$100-102$$
≈®J¡°„ N°æ≤ N≈®J¡°„ R¡≈ Ÿu N°<b˚¥Õw FCÎ <ªwg N°æ≤ ın ofi Ì°ufi°u* Ju¡ Na„°u* Ÿu FÙ ıywg N<Àfi
N°æ≤ ª∏B_bR¡≈ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°|b, N<Àfi, ≈®J¡°„ ∫° Ÿ¥∫Õ J¡°u N°≈ <ªBq≈ Ÿt<H∫u wS° ª∏Bt° J¡°u ı±>°Ãt° N°æ≤
wt°uR¡≈ ı°<fi∫u $$103$$
f°F≤ Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ì∫ Ÿu ıæŸu wt J¡∑ <fib¨<W F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ N∏Ì≤ ª≤tb¨<W Ÿu <ªÌ°<ÌÃ∫ Ju¡ Ì∫
Ÿu ıywg Ju¡ fÙı˚¥w NI°fiR¡≈ wt J¡∑ <fib¨<W F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ w≤F f°F≤ N°J¡°„ tu* Ÿ¥∫Õ Ju¡ <Ì©°oÕ ≈nfiu ≈≤ J¡°ÔÙ ≤°w J¡° N∏@J¡°≤ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ
ŸÙ w≤F <fitÕÔ <ªÃŸ¥∫Õ Ju¡ N∏Ì≤ <Ì©°oÕ ≈nfiu ≈≤ ıywg Ju¡ t¥Ô J¡°≤d NI°fi J¡° fi°„ F°u ı°w° Fæ $
˚B ıæŸu N°@Ù ≤°w tu* J¡tÔ Ju¡ N∏Ì≤ ª∏B Ju¡ <bÔ°Ÿ J¡≤fiu ≈≤ J¡tÔ Ju¡ N∏Ì≤ ≈®bu„ J¡≤ _kC¡¿≤w F°u
≤F° Ÿ¥∫Õ≈®J¡°„ ª∏B@tÕ ª¿∏BJ¡°ÃbR¡≈ Ÿu Ÿa≈∏fi F°uJ¡≤ ª∏Ì®ŸW° Ÿu Ÿwg F°uw° FCN° N≈fiÙ ŸW° Ÿu
NŸwg-Ÿ° F°u ı°w° Fæ bæŸu FÙ ≈®Ã∫y°Ãt° Ju¡ ın Ÿ°ut°ÃtJ¡ ÌuF Ju¡ N∏Ì≤ ‹¸> F°u ı°fiu ≈≤
ınÌuFw°Ì°Ã‡∫ Ÿu _kC¡¿≤w F°u ≤FÙ ˚Ù <ª<w „≤Ù≤yCdR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ yCd°∏w≤°u* Ju¡ ŸÂ„
„≤Ù≤yCdŸW° Ÿu Ÿwg F°uwÙ FCoÕ ˚Ù N≈fiÙ ŸW° Ÿu NŸwg-ŸÙ F°u ı°wÙ Fæ $$104,105$$
‹¸>°∏w N°æ≤ Ì°‹¸>°Õ∏w Ì°ufi°u* tu* ∫C<•w N°æ≤ k¡Ô fwÔ°wu Fæ* $
ª∏Bt^±>Ô tu* ≈®<b‹¸> FCoÕ Ÿ¥∫Õ≈®˚°R¡≈ N<Àfi ıÔt∫ ª∏B<f‡f J¡°u ≈®J¡°„t∫ J¡≤ ÌuwÙ Fæ N°æ≤
ÌuF tu* ıÙb˚°b Ÿu ≈®<b‹¸> FCoÕ <ª<w ıÙbfi≈∫Õ∏w ÌuF J¡°u NF‡˚°b°<ÌR¡≈ Ÿu ≈®J¡°<„w J¡≤wÙ Fæ,
∫°u* ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u J¡° Ÿ‡tuÔfi F°ufiu ≈≤ w°Ì°Ã‡∫Nº∫°Ÿ Ÿu Ÿ¥∫Õt^±>Ô-ı<fiw ≈®˚°t^±>Ô°ÃtJ¡R¡≈
ª∏B_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ N°æ≤ <ª<w N≈fiu Ÿa<bÃ_bR¡≈ "NFa tfiC‹∫# NFa ªuwfi#' oÃ∫°<Ì NfiC˚b Ju¡
NfiCŸ°≤ ÌuF_bR¡≈ F°u ı°wÙ Fæ $$106$$
oŸŸu ˚Ù <ª<w J¡°u ÌuF@t°u˘ J¡° ˚®t F°u ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<J®¡∫° N°æ≤ ≈°<@ Ÿu „¥∏∫ bF Ju¡bÔ <ª<w ≈ÔÆ@ fiFÙ* F°uwÙ $ ıæŸu ÌÙ≈ π°≤° ≈®J¡°„ J¡° ˚°fi
F°uw° Fæ bæŸu FÙ ÌuF π°≤° FÙ <ª<wJ¡° ˚°fi F°uw° Fæ $ NI°fi Ÿu N°b¨W <ª<w J¡°u <bT∫°u* J¡∑ N°u≤ ∏tC©
F°ufiu Ÿu NfiSÕ≈®°<›w F°uwÙ Fæ, bFÙ NfiSÕ≈®°<›w ŸaŸ¨<w (ŸaŸ°≤) Fæ wS° <bT∫„¥∏∫ <ª<w J¡° ı°u _bR¡≈
Fæ bFÙ „C˚, Ô°˚ ∫° t°us Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, •w ≤Ù<w Ÿu ∫F N°≈ J¡°u ı°fi Ôufi° ª°<FÎ <J¡ ÌÙb°≤
N°æ≤ Ÿ¥∫Õ≈®J¡°„ J¡∑ fi°o˘ ≈≤_≈≤ <tÔu FCÎ ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d ŸBq≈ Ÿu b°ygΔ∫bF°≤ Ju¡ <bT∫ ffiu FCÎ ÌuF
() NS°Õwg ≈≤_≈≤ <fi≤≈us <fiR¡≈d J¡≤fiu Ÿu ˚°bR¡≈ wS° ≈≤_≈≤ Ÿ°≈us <fiR¡≈d J¡≤fiu Ÿu
N˚°bR¡≈ wt Îba ≈®J¡°„ N˚°b_bR¡≈ ÎJ¡ FÙ b_wC Fæ N°æ≤ oŸÙ w≤F ≈®J¡°„ Îba N∏@J¡°≤N˚°b
˚Ù ÎJ¡ b_wC Fæ $
1556 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N°æ≤ ÌuFÙ (<ª<w) ∫u Ì°ufi°u* N<Àfi N°æ≤ ª∏B_bR¡≈ Fæ* $$107-109$$
ofi Ì°ufi°u* J¡∑ ≈≤_≈≤ fi <tÔÙ FCoÕ <_S<w J¡F°≥ ≈®<Ÿ] Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ≈°<@ J¡∑ <fib¨<W Ÿu N°Ã∫<∏wJ¡ N°fi∏Ì J¡° N°<b˚°Õb F°ufiu ≈≤ N<Àfi J¡∑ wS°
N°Ã∫<∏wJ¡ ı°Œ J¡° N°<b˚°Õb F°ufiu ≈≤ ª∏B J¡∑ Ju¡bÔ (fi <tÔÙ FCoÕ) <_S<w F°uwÙ Fæ $$110$$
≈®°d N°æ≤ N≈°fi b°∫C N<Àfi N°æ≤ ª∏B _bR¡≈ Fæ*, ∫F ı°u ≈FÔu J¡F° y∫° S°, ŸJ¡° ≈®J¨¡w tu*
≈∫°uy Ju¡ <ÔÎ _t≤d <ÌÔ°wu Fæ* $
‹d≈®J¨¡<w ≈®°db°∫C N<Àfi_bR¡≈ Fæ wS° „ÙwÔ≈®J¨¡<w N≈°fib°∫C ª∏B_bR¡≈ Fæ $ ~>°∫° N°æ≤
@¥≈ J¡∑ fi°o˘ ∫u Ì°ufi°u* tC©R¡≈ t°yÕ tu* <_Sw ≤Fwu Fæ* $$111$$
ÌÙb°≤ N°æ≤ ≈®J¡°„ Ju¡ wCv∫ ofi Ì°ufi°u* J¡∑ ≈≤_≈≤ w°Ì°Ã‡∫<_S<w J¡° NbÔ°uJ¡fi J¡≤°wu Fæ* $
N≈°fi b°∫C Ju¡ „ÙwÔ F°ufiu ≈≤ ‹d≈®J¨¡<w ≈®°dR¡≈ N<Àfi N≈fiÙ ŸW° J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ N°æ≤
Ì≈Õd tu* ≈®<w<f‡f J¡∑ fi°o˘ ≈®°db°∫C Ju¡ ‹d F°ufiu ≈≤ N≈°fi ˚Ù ŸW° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ t¥Ô ≈®°d
JC¡^±><ÔfiÙR¡≈ <ªÌ<Àfi t¥Ô°@°≤ Ÿu ÔuJ¡≤ J¡^™>≈∫Õ∏w ª°≤ ÌÔb°Ôu J¡tÔ tu* <_Sw ≈≤° Ÿu ÔuJ¡≤
bæ©≤Ù≈∫Õ∏w b°dÙR¡≈ ª∏Bt° J¡°u NSÕ≈®J¡°„fiR¡≈ „<•w Ÿu (NfiC˚b Ÿu) oŸ w≤F Ã≈∏fi J¡≤wÙ Fæ,
<ıŸ w≤F f°F≤ ÌÙb°≤≈®J¡°„ J¡°u Ÿ¥∫Õ $ ıæŸu ŸyÕ Ju¡ ≈®°≤‡˚ tu* t°∫°„fÔ J¡°uoÕ f®Ê-Ÿa<bwg „Ùw°u‹dR¡≈
f®Ê°^±>°J¡°≤ Ÿu N<Àfi N°æ≤ ª∏B fi°t J¡°u ≈®°›w F°u y∫Ù Fæ bæŸu FÙ tfiC‹∫°u* Ju¡ ∫°fiÙ Δ∫<‹¸> ÌuF°u* Ju¡ ŸyÕ tu*
˚Ù bFÙ Ÿa<bwg Δ∫‹ˆ°J¡°≤ Ÿu N<Àfi N°æ≤ ª∏B fi°t J¡°u ≈®°›w F°u y∫Ù Fæ $$112-114$$
™>ÙJ¡ Fæ, f®Ê°^±> J¡∑ fi°o˘ N<Àfi N°æ≤ ª∏B_bR¡≈ „≤Ù≤ ˚Ù ≤Fu, Ôu<J¡fi ŸŸu J¡°æfi J¡°∫Õ <Ÿ]
F°uy° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ıF°≥ tC© Ÿu f°F≤ Ÿ¥∫Õ Ÿu y®_w FCoÕ @®Cb° fi°tJ¡ Ÿ°ut J¡∑ (N≈°fi J¡∑) Ÿ°uÔFbÙ*
J¡Ô° () ≈®°d (Ÿ¥∫Õ) Ÿu yÔ ÌÙ y∫Ù J¡Ô°N°u* Ÿu ≈¥dÕ F°uJ¡≤ sd ˚≤tu*, ≈¥bÕ<Ì„° tu* ≈¥<dÕt° Ju¡ ª∏B
J¡∑ fi°o˘, ÎJ¡ <fWu J¡∑ wæ∫°≤ F°u ı°wÙ Fæ bFÙa ≈≤ f°fl JC¡‡˚J¡ Ÿu N°≈ <_S≤ F°u ı°o∫u $ wS° ıF°≥
() ıæŸu N°J¡°„ tu* J¨¡‹d≈s tu* N<Àfi_bR¡≈ Ÿ¥∫Õ ª∏Bt° J¡∑ „ÙwÔ ≈∏BF J¡Ô°N°u* J¡° ≈®<w≈Ì°
N°<Ì <w<S∫°u* tu* J®¡t„# y®°ŸJ¡≤ Ju¡bÔ ÎJ¡ @®Cb° fi°tJ¡ J¡Ô° ~>°un Ìuw° Fæ $ ŸJu¡ f°Ì „C•Ô≈s
tu* <k¡≤ J®¡t„# ‹dJ¡Ô°Î≥ <yÔ Ìuw° Fæ, fiŸu J®¡t„# ≈¥dÕ F°uwÙ FCoÕ @®Cb°fi°t J¡∑ J¡Ô° ≈¥dÕ
ª∏B_bR¡≈ F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ ⁄Ì∫ tu* <_Sw ≈®°dR¡≈Ù Ÿ¥∫Õ N≈°fiR¡≈ ª∏B J¡∑ tC© N°æ≤ fi°<ŸJ¡°
π°≤° ≈®<b‹¸> FCoÕ „ÙwÔ ≈∏BF J¡Ô°N°u* J¡° y®°Ÿ J¡≤Ju¡ tC© Ÿu f°F≤ @®Cb°fi°tJ¡ Ju¡bÔ ÎJ¡ J¡Ô° J¡°u
~>°unJ¡≤ <k¡≤ fi ‹d J¡Ô°N°u* J¡°u yÔ Ìuw° Fæ $ fiŸu ≈¿≤≈¥dÕ F°uwÙ FCoÕ @®Cb° fi°t J¡∑ J¡Ô° f°F≤
ª∏B_bR¡≈ F°u ı°wÙ Fæ <ıŸJ¡° Ì¥Ÿ≤° fi°t N≈°fi Fæ $ f°F≤ ≈®°d N°æ≤ N≈°fi J¡∑ ı°u Ÿ<∏@ Fæ bF
≈¥<dÕt° wS° ⁄Ì∫ tu* Nt°b°_∫° J¡FÔ°wÙ Fæ $ N∏w≤°Ô Ìu„ tu* o±>° N°æ≤ <≈*yÔ° J¡∑ ≈®Ã∫uJ¡ «¡≈≤-
fiÙªu <_Sw „°©°N°u* J¡∑ ~># fi°<n∫°u* tu* ≈®°dR¡≈Ù Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®b°F Ÿu Ì°u N∫fi F°uwu Fæ* $ tuT, b¨T N°<Ì
f°≤F tFÙfiu N°æ≤ ofi Ì°ufi°u* Ju¡ fÙª tu* ŸaJ®¡°<∏w∫°≥ F°uwÙ Fæ* $ N≈°fiR¡≈Ù ª∏B Ju¡ ≈®b°F Ÿu ªæ`, bæ„°©
N°<Ì tFÙfiu, <b‹J¡‡˚ N°<Ì ∫°uy wS° <˚∏fi-<˚∏fi fi°t Ju¡ ≈bÕ FCN° J¡≤wu Fæ*-∫F ∫°u<y∫°u* J¡°u ≈®Ã∫s
Fæ $ Ì¥Ÿ≤u <bπ°fi°u* J¡°u ˚Ù, <ı∏Fu* ∫°uy„°˜ J¡° I°fi fiFÙ* Fæ, _b≤°uÌ∫°<Ì „°˜°u* Ÿu ofiJ¡° ≈¿≤I°fi
J¡≤ Ôufi° ª°<FÎ $
ŸyÕ - 82] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1557
⁄Ì∫°J¡°„ tu* J¡Ô°y®°Ÿ π°≤° J®¡t„# y®<Ÿw F°u ≤F° ª∏Bt° Ÿ¥∫Õ Ju¡ _S°fi tu* ≈FC≥ªJ¡≤, ıæŸu <J¡ Nt°b°_∫°
N°fiu ≈≤, Ju¡bÔ ∫°fiÙ „C]<ªBq≈ @®Cb° fi°t J¡∑ J¡Ô°ÃtJ¡ <_S<w Ÿu <_Sw ≤Fw° Fæ bF°≥ ≈≤ N∏w#JC¡‡˚J¡
Ÿu N°≈ <_S≤ F°u ı°o∫u $$115,116$$
Nf N@Õ≤uªJ¡ ∫° N@Õ≈¥≤J¡ Ÿu tº∫ tu* Ì°ufi°u* N°u≤ Ÿu ≈®°d Ju¡ <fi≤°u@ π°≤° <f‡f N°æ≤ ≈®<w<f‡f J¡∑
w≤F fiJ¡∑ wCv∫R¡≈w° J¡FJ¡≤ @°≤d° J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, <ªÌ°<ÌÃ∫ ‹d N°æ≤ N<Àfi_bR¡≈ wS° ª∏Bt° „ÙwÔ J¡F° y∫° Fæ ıF°≥ ≈≤
NS°Õwg N@Õ≤uªJ¡ N°æ≤ N@Õ≈¥≤J¡ Ÿu N∏w≤°Ô tu* ∫u Ì°ufi°u* N<Àfi N°æ≤ ª∏B ∫° ≈®°d N°æ≤ N≈°fi
≈®<w<f‡fR¡≈ tu* <_Sw Fæ* bF°≥ ≈≤ N°≈ <_S≤ F°u ı°o∫u $ Fu ≈°≈„¥∏∫ ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu bŸ∏w, y®Ù‹t,
bT°Õ N°æ≤ „≤Ì M¡wCN°u* tu* J®¡t„# „Ùw J¡° ‹dw° Ÿu y®°Ÿ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ°ut (ª∏Ì®) J¡∑ N<Àfi
ŸaJ®¡°<∏w F°uwÙ Fæ N°æ≤ „≤Ì Fut∏w wS° <„<„≤ M¡wCN°u* tu* J®¡t„# ‹dw° J¡° „Ùw Ÿu y®°Ÿ F°u ı°fiu
Ju¡ J¡°≤d N<Àfi J¡∑ ª∏BŸaJ®¡°¿∏w F°uwÙ Fæ Îba ofi Ì°ufi°u* J¡∑ Ÿ<∏@ tu* Ÿ¥∫Õ J¡∑ tuT°<Ì ŸaJ®¡°<∏w F°uwÙ
Fæ bæŸu FÙ oŸ „≤Ù≤ tu* ˚Ù N≈°fi J¡∑ „Ùww° J¡° ı™>≤°<Àfi Ÿu y®°Ÿ F°ufiu ≈≤ ª∏Bt° J¡∑ N<ÀfiŸaJ®¡°¿∏w
F°uwÙ Fæ N°æ≤ ≈®°d J¡∑ ‹dw° J¡° f°fl „Ùww° Ÿu y®°Ÿ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N<Àfi J¡∑ ª∏BŸaJ®¡°<∏w F°uwÙ
Fæ $ Ÿ¥∫Õ J¡∑ ŸaJ®¡°<∏w∫°≥ w°u ≈FÔu FÙ fwÔ° ÌÙ y∫Ù Fæ*, oŸ<ÔÎ Fu ZÙ≤°tıÙ, N°≈ ofiJu¡ <b„uTI
F°u ı°o∫u, •∫°u*<J¡ oŸ „≤Ù≤ Ju¡ N∏Ì≤ tC¶∫ ŸaJ®¡°<∏wJ¡°Ô ∫u FÙ Fæ*, f°flŸaJ®¡°<∏wJ¡°Ô w°u w¨d Ju¡
Ÿt°fi J¡Fu y∫u Fæ* $ Fu ZÙ≤°tıÙ, f°F≤ ≈®<Ÿ] Ÿabß≤ tu* <_Sw ŸaJ®¡°¿∏w, W≤°∫d, Ì<sd°∫fi,
Ÿabß≤°ÃtJ¡ J¡°Ô wS° <bTCbwg ≤u©° N°<Ì J¡∑ fi°o˘ oŸ „≤Ù≤ Ju¡ N∏Ì≤ ˚Ù <_Sw ŸaJ®¡°<∏w,
W≤°∫d, Ì<sd°∫fi, Ÿabß≤°ÃtJ¡ J¡°Ô wS° <bTCbwg ≤u©° N°<Ì J¡°u ÌuF Ju¡ ≈®°d N°æ≤ N≈°fi
b°∫C Ju¡ π°≤° <_Sw ∫<Ì N°≈ ∫°uy°U∫°Ÿ Ju¡ J¡°≤d ≈®Ã∫s NfiC˚¥w |¸>, ≈¸>°<Ì Ju¡ Ÿt°fi ˚ÔÙ˚°≥<w
ı°fiwu Fæ*, w°u ∫°u<y∫°u* J¡∑ J¡S°N°u* tu* „°u˚wu Fæ* $ ∫<Ì tu≤u ≈Ìu„ Ju¡ «¡≈≤ º∫°fi fi ÌuJ¡≤ J¡FÙ*
N∏∫` ≈®b¨W Fæ*, wf w°u <k¡≤ N°≈ fiFÙ* „°u˚wu $$117-119$$
o•∫°ŸÙb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

f∫°ŸÙb°≥ ŸyÕ
NdCw° N°æ≤ _S¥Ôw° <Ÿ<] Ju¡ ≈°∫, I°fiŸ°º∫ b_wC, ∫°u<y∫°u* Ju¡
≈≤J¡°∫ tu* ≈®bu„ wS° ˚°uy N°<Ì J¡° ∫C<•w≈¥bÕJ¡ bdÕfi $
oŸ w≤F ÌuF N°<Ì N<Àfi N°æ≤ ª∏B_bR¡≈ Fæ*, oŸJ¡° ≈¿≤I°fiJ¡≤ wÙfi°u* @°≤d°N°u* Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu
≈¿≤‹J¨¡w FCÎ ≈®°d, tfi N°æ≤ „≤Ù≤ Ÿu ∫C•w; ª∏B, Ÿ¥∫Õ N°æ≤ N<Àfi Ju¡ ŸaJ®¡td N°<Ì J¡° NbÔ°uJ¡fi
J¡≤fiub°Ôu ∫°uyÙ J¡°u ÌuFtu* N<dt°<Ì <Ÿ<]∫°u* J¡∑ ≈®°<›w Jæ¡Ÿu F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ ≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫°u<y∫°u* J¡∑ ÌuF <ıŸ w≤F NdCw° ∫° _S¥Ôw° J¡°u
≈®°›w F°uwÙ Fæ, bF Ÿf Nh~>Ù w≤F tæ* J¡F¥≥y°, N°≈ ŸC<fi∫u $$1$$
fitu* ŸfŸu ≈FÔu, NdCÃb J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ ÌuF J¡° <bÔ°u≈ J¡≤ Ìufi° NÃ∫∏w N°bÿ∫J¡ Fæ,
1558 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
oŸ<ÔÎ ⁄Ì∫-J¡tÔ-fi°Ô Ju¡ Ÿ¥‚t <~>B°u* π°≤° ⁄Ì∫°J¡°„ tu* ≈®bu„J¡≤ fi°<˚ Ju¡ «¡≈≤ ıÔwÙ FCoÕ
ı™>≤°<Àfi J¡∑-⁄Ì∫J¡tÔ Ju¡ ~>Wu tu* ≈≤t°Ãt° J¡∑ N°Ÿfi_bR¡≈-<„©° <Ì©Ô°wu Fæ* $
⁄Ì∫ tu* J¡tÔªJ®¡ J¡∑ J¡<dÕJ¡° Ju¡ (~>Wu Ju¡) «¡≈≤ N<Àfi J¡° J¡d Ÿ w≤F ªtJ¡w° Fæ, <ıŸ
w≤F ŸCbdÕ J¡° ˚®t≤ ∫° Ÿ°∫aJ¡°Ô J¡°u f°ÌÔ tu* <fıÔÙ J¡∑ Ôu©° $ ıæŸu Ô°æ<J¡J¡ N<ÀfiJ¡d HaH°b°w
Ÿu „Ù|® b¨<] ≈®°›w J¡≤w° Fæ N°æ≤ Ÿ°≤u „≤Ù≤ tu* Δ∫°›w F°uJ¡≤ Ÿu ıÔ° Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ HaaH°b°w Ju¡
ŸÂ„ ≈®b]Õfi Ju¡ ≈°∫˚¥w I°fi Ÿu bF Ÿa<bBq≈ N<ÀfiJ¡d „Ù|® f»w° Fæ N°æ≤ bF f»J¡≤ Ô°æ<J¡J¡
N<ÀfiJ¡d J¡∑ w≤F ÌuF J¡°u ıÔ°w° fiFÙ*, <J¡∏wC Ÿa<bBq≈ F°ufiu Ÿu Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ÿt°fi ÌuF J¡°u N<w„∫ ≈®J¡°„
Ÿu ∫C•w ffi° Ìuw° Fæ $ ≈®°w#J¡°Ô tu* N°J¡°„ tu* ŸfŸu ≈FÔu <Ìw Ÿ¥∫Õ J¡∑ J¡°<∏w Ju¡ Ÿt°fi sd˚≤ tu*
FÙ b¨<] J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ bF N<ÀfiJ¡d F°S, ≈æ≤ N°<Ì Nay°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡≈¥dÕ „≤Ù≤ J¡°u oŸ w≤F yÔ°
Ìuw° Fæ, <ıŸ w≤F ŸCbdÕ J¡°u N<Àfi $ NS°Õwg bF ≈°<SÕb y∏@ N°æ≤ J¡<™>fiw° J¡° ıÔ tu* ≈ŸaF°≤ J¡≤
Ìuw° Fæ $ oŸ w≤F ≈æ≤ Ju¡ Ny®˚°y wJ¡ J¡°u ˚Ù bF ∫C<•w Ÿu yÔ° Ìuw° Fæ $ ŸJu¡ f°Ì „°uTd∫C<•w Ÿu
N≈fiu N<Àfi_b˚°b Ju¡ J¡°≤d ıÔ_≈„Õ J¡°u fi ŸF ŸJ¡fiub°Ô° bF N<Àfi¡N≈fiÙ ‹dw° Ju¡ fÔ Ÿu
BbÃb°u≈ŸaF°≤R¡≈ ∫C<•w Ÿu ıÔ J¡°u ˚Ù ŸC©° Ìuw° Fæ $ oŸ ≤Ù<w Ÿu ÌuF Ÿu f°F≤ FCN° bF tfi°uR¡≈
N°<wb°<FJ¡ ÌuFt°` tu* Nb<_Sw ≤Fw° Fæ $ ∫°u* ≈°<SÕb wS° ıÔt∫ Ì°ufi°u* „≤Ù≤°u* J¡°u yÔ°J¡≤ bF N<Àfi
≈Ù~>u <bs°u<˚w ≈®°db°∫C Ju¡ π°≤° ≈Ÿa⁄w F°uJ¡≤ J¡FÙ* oŸ w≤F <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ, <ıŸ w≤F HaH°b°w
Ÿu fiÙF°≤ $ Ÿ Ÿt∫ JC¡^±><ÔfiÙ „<•w ˚Ù t¥Ô°@°≤_S ŸCTC‡fi° fi°nÙ Ÿu FÙfi F°uJ¡≤ ŸCTC‡fi° Ju¡ Ÿa_J¡°≤
Ÿu ∫C•w N°<wb°<FJ¡ ÌuF°J¡°„ tu* ÎuŸu Nb<_Sw F°u ı°wÙ Fæ, ıæŸu N<Àfi Ÿu <fiJ¡ÔÙ FCoÕ @¥t® J¡∑ Ôu©°
N°æ≤ N°<wb°<FJ¡ ÌuF°J¡°„ tu* <_Sw FCoÕ; tfi, fC<], ıÙb N°<Ì Ÿu |<¸>w <Ô*y „≤Ù≤ tu* NFaJ¡°≤ J¡°u
ŸaJ¡<Ôw J¡≤fiub°ÔÙ wS° N°U∫∏w≤ tu* _buh~>°<bF°≤„<•w Îba <ªwg-ªtÃJ¡°≤ Ÿu ∫C•w bF JC¡^±><ÔfiÙ
oŸ w≤F „°u<˚w F°uwÙ Fæ, <ıŸ w≤F fiy≤ J¡∑ @¥tÔu©° wS° J¡tÔfi°Ô, ≈bÕw, w¨d, ÌÙb°≤, ≈ÃS≤,
_byÕ N°æ≤ ˚¥wÔ N°<Ì <ıŸ <J¡ŸÙ ıyF <ıŸ ≤Ù<w Ÿu ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ <fiJ¡Ô ı°fiu Ju¡ <ÔÎ ΩC•w J¡∑
ı°wÙ Fæ Ÿ ıyF Ÿ ≤Ù<w Ÿu bF ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ ™>ÙJ¡ w≤F <fiJ¡Ô ı°wÙ Fæ $$2-9$$
∫°u* Ÿ¥‚t „≤Ù≤ Jæ¡Ÿu <J¡∫° ı°w° Fæ, ∫F J¡FJ¡≤ _S¥Ô˚°b Ÿu N≈fiÙ oh~>° Ju¡ NfiCŸ°≤ fi°fi°<b@
„≤Ù≤°u* J¡∑ Jæ¡Ÿu J¡v≈fi° J¡∑ ı°wÙ Fæ, ∫F fwÔ°wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, bFÙ JC¡^±><ÔfiÙ „<•w (∫°uyÙ J¡∑ ıÙb„<•w) N<Àfi tu* ≈FÔu ≈Ÿa⁄w (Ÿa<ªw)
ıÔ˚°y J¡°u ıf ~>°un ÌuwÙ Fæ wf ≈Cfi# ≤Ÿ Ÿu Ÿ w≤F ≈¥dÕ F°u ı°wÙ Fæ, <ıŸ w≤F J¥¡Î≥ tu* ~>°un <Ì∫°
y∫° t°u¸> (ªtÕ J¡° ≈°`) $ oŸ w≤F ≤Ÿ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ FCoÕ bF JC¡^±><ÔfiÙ ≈FÔu ≈Ÿa⁄w (Ÿa<ªw) ≈°<SÕb
˚°y J¡°u <ıŸ N°J¡°≤ tu* ≈¿≤dw J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ˚°bfi° J¡≤wÙ Fæ, ∫°uy„<•w Ÿu b柰 FÙ N°J¡°≤ ffi°J¡≤
„Ù|® Ÿu @°≤d J¡≤ ÔuwÙ Fæ $$10,11$$
Fß>Ù N°<Ì J¡∑ J¡v≈fi° J¡° ≈®J¡°≤ fwÔ°wu Fæ* $
N°æ≤ ŸJu¡ f°Ì bFÙ JC¡^±><Ôfi٠» ˚°bfi° Ju¡ b„ Ÿu ˚Ùw≤ Fß>Ù N°<Ì J¡°u oŸ w≤F ≈®°›w F°u
ı°wÙ Fæ, <ıŸ w≤F t°w° Ju¡ y˚Õ tu* <bΩt°fi J¡ÔÔ°u* tu* (c) <_Sw N<_S, F°S, ≈æ≤ N°<Ì NaJC¡≤°u* J¡∑
(c) J¡ÔÔ = y˚°Õ„∫ tu* ≤ı N°æ≤ bÙ∫Õ J¡∑ bF Nb_S°, <ıŸtu* ÎJ¡ ≈wÔÙ <HvÔÙ-ŸÙ ffi
ŸyÕ - 82] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1559
N°@°≤˚¥w Ny‡∫ NÃ∫∏w Ÿ¥‚t fÙı„<•w $ Fu ≤°|b, N≈fiÙ oh~>° Ju¡ NfiCŸ°≤ bF ıÙb„<•w ŸCtu”
N°<Ì Ju¡ wCv∫ tF°fig ∫° w¨d N°<Ì Ju¡ wCv∫ Ô|C N°J¡°≤ ∫° ≈¿≤t°d J¡∑ ˚°bfi° J¡≤wÙ Fæ wÌgfiCŸ°≤
ŸCtu” N°<Ì ∫° w¨d°<ÌR¡≈ F°u ı°wÙ Fæ $$12,13$$
∫°uy<Ÿ<] Ju¡ NfiCŸ°≤ J¡Fu y∫u _S¥Ô N°æ≤ Ÿ¥‚t ˚°b≈®°<›wJ®¡t°u* J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤ fiŸu <bÔsd
≈®J¨¡w tu* ≈≤t°u≈∫°uyÙ I°fiŸ°º∫ J®¡t J¡° Zbd J¡≤°wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫°uy Ÿu Ÿ°º∫ N<dt°<Ì ≈Ì°S°u˘ J¡° Ÿ°@fi N°≈ ŸCfi ªCJu¡, Nf Zbd˚¥Td
I°fiŸ°º∫ J®¡t N°≈ ŸC<fi∫u $ ÎJ¡, „C], Ÿ°æ‡∫, NÔ<sw, Ÿ¥‚t Ÿu Ÿ¥‚tw≤ N°æ≤ „°∏w <ª∏t°` b_wC
oŸ ŸaŸ°≤ tu* Fæ N°æ≤ fi ∫F ıywg Fæ fi oŸJ¡∑ J¡°uoÕ <J®¡∫° Fæ $ bF <ª∏t°` ıf Nº∫°Ÿ Ÿu N≈fiu J¡°u
_b∫a ŸaJ¡v≈ J¡∑ N°u≤ ∏tC© J¡≤w° Fæ Ÿ Ÿt∫ J¡ÔCTw° J¡°u ≈®°›w FCN° "ıÙb' J¡F° ı°w° Fæ $ N°æ≤
bFÙ ıÙb NŸÃ∫ FÙ oŸ „≤Ù≤ J¡°u ŸaJ¡v≈˚®t Ÿu Ÿ w≤F Ìu©w° Fæ, <ıŸ w≤F t¥i>°Ãt° f°ÔJ¡ ]w
∫s J¡°u $ ıf I°fiÌÙ≈ Ÿu Wt ≈®J¡°„ F°u ı°w° Fæ wf oŸ ıÙb J¡° ŸaJ¡v≈ t°uF Ÿ w≤F sÙd F°u
ı°w° Fæ, <ıŸ w≤F „≤ÃJ¡°Ô tu* tu| $ Fu ≤°|b, wf ŸaJ¡v≈ Ju¡ s∫ Ÿu ∫F _S¥Ô „≤Ù≤ ŸbÕS° Ÿ w≤F
„°<∏w J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ, <ıŸ w≤F wæÔ J¡° s∫ F°ufiu≈≤ ÌÙ≈J¡ $ <fiB° J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ ıæŸu ≈®°dÙ
_b›fi fiFÙ* Ìu©w°, bæŸu FÙ ŸÃ∫ J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°ufiu≈≤ ıÙb ÌuF J¡°u fiFÙ* Ìu©w° $ Nw[b˚¥w „≤Ù≤
N°<Ì tu* w[b J¡∑ ˚°bfi° Ÿu ∫F ıÙb ÌuF Ÿu N°b¨W F°uJ¡≤ <_Sw ≤Fw° Fæ N°æ≤ ÎJ¡ f®Êw[b J¡∑ ˚°bfi°
Ÿu ÌuF„¥∏∫ ZÙt°fig N°æ≤ ŸC©Ù ≤Fw° Fæ $ Fu ≤°t˚B, Nfi°Ãt „≤Ù≤ N°<Ì tu* ı°u N°Ãt° J¡∑ ˚°bfi° Fæ bF
⁄Ì∫yw ˚∫aJ¡≤ Na@J¡°≤ Fæ $ bF Ÿ¥∫Õ N°<Ì Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu Ì¥≤ fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° $$14-22$$
wf <J¡Ÿ Ÿ¥∫Õ Ÿu ŸJ¡° fi°„ F°uw° Fæ, Ÿu J¡Fwu Fæ* $
N°Ãt° tu* FÙ N°Ãt˚°bfi° Ÿu "ŸbÕΔ∫°≈J¡, <fi≤aıfi N°æ≤ <fitÕÔ <ª∏t°` tæ* FÙ F¥≥' oŸ I°fiR¡≈Ù
Ÿ¥∫Õ Ÿu FÙ fi‹¸> F°uw° Fæ $$23$$
oŸ I°fi<Ÿ<] Ju¡ » F°u ı°fiu ≈≤ ˚Ù ıÙb∏tC•w tF°Ãt°N°u* J¡°u Îu<h~>J¡ <bfi°uÌ Ju¡ <ÔÎ _S¥Ô
Ÿ¥‚t ≈®°<w˚°<ŸJ¡ ÌuF J¡∑ J¡v≈fi° <Ÿ] F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N∏∫ w[bI°fiÙ tF°Ãt° Ô°uy <ıŸ ≈Ì°SÕ J¡∑ <ıŸ ≤Ù<w Ÿu ˚°bfi° J¡≤wu Fæ*, bu Ÿ ≈Ì°SÕ J¡°u
ŸÙ ≤Ù<w Ÿu „Ù|® N≈fiÙ Ÿ » ˚°bfi° Ju¡ fÔ Ÿu Ìu© Ôuwu Fæ* $ Fu ≤°|b, » ˚°bfi° Ju¡ NfiCŸ∏@°fi
Ÿu <bt¥» (<bTJ¡∑¸> N°<Ì) ≈®°dÙ ˚Ù ¿bT J¡°u Nt¨w Ju¡ Ÿt°fi N°F°≤R¡≈ tu* ≈FC≥ª° Ìuwu Fæ* N°æ≤ Nt¨w J¡°u
˚Ù ∫°fiÙ Nt¨w Ju¡ Ÿt°fi ÌCÀ@, N∏fi N°<Ì J¡°u ˚Ù "ofi tu* <bT <tÔ° FCN° Fæ' oŸ » ˚°bfi° Ÿu <bT
ffi° ±>°Ôwu Fæ* $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ <bT J¡°u Nt¨w ŸtHJ¡≤ ≈Ù ı°wu Fæ* N°æ≤ Nt¨w J¡°u ˚Ù <bT ŸtHJ¡≤
~>°un Ìuwu Fæ* $ oŸ w≤F » ˚°bfi° Ÿu <ıŸ ≈®°dÙ Ju¡ π°≤° <ıŸ ≈Ì°SÕ J¡∑ <ıŸ ≤Ù<w Ÿu ˚°bfi° J¡∑ ı°wÙ
Fæ, „Ù|® bF ≈®°dÙ ŸÙ ≤Ù<w Ÿu bFÙ ffi ı°w° Fæ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, oŸJu¡ NfiuJ¡ Ì°F≤d oŸ ŸaŸ°≤
tu* Ìu©u y∫u Fæ* $ ŸÃ∫ J¡∑ ˚°bfi° Ÿu Ìu©° y∫° ∫F „≤Ù≤ ™>ÙJ¡ „≤Ù≤ F°u ı°w° Fæ NŸÃ∫ J¡∑ ˚°bfi° Ÿu
ı°wÙ Fæ N°æ≤ ı°u J¡Ôfi Ju¡ ≈≤°∏w F°uwÙ Fæ $ ŸCZCw Ju¡ NfiCŸ°≤ ıf M¡wCtwÙ ˜Ù J¡° _b›fi tæSCfi
π°≤° ≤ı ŸJu¡ y˚°Õ„∫ tu* ≈®bu„ J¡≤w° Fæ, wf ˚Ù ŸŸu Fß>Ù N°<Ì Ÿu ≤<Fw ÎJ¡ fCÔfCÔ°-Ÿ°
ffiJ¡≤ ≤F ı°w° Fæ, bF ˚Ù J¡ÔÔ J¡FÔ°w° Fæ $
1560 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ìu©° y∫° ∫FÙ „≤Ù≤ f®Ê°J¡°„w° J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $$24-27$$
bF f®Ê°J¡°„w° FÙ oŸJ¡∑ <fi≤<w„∫ N<dt°<Ì ŸbÕ<Ÿ<]∫°≥ Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu ≈ŸaF°≤
J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N<dt°<Ì ≈Ì J¡∑ ≈®°<›w tu* Ÿ°@C-_b˚°b N°≈fiu oŸ ≈®J¡°≤ Ÿu I°fi∫C<•w w°u
ŸCfi ÔÙ, Nf N°≈ ∫F Ì¥Ÿ≤Ù ∫C<•w ∫°fi٠̥Ÿ≤u Ju¡ „≤Ù≤ tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ ˚°uy ≈®°<›w Jæ¡Ÿu F°uwÙ Fæ, ∫F
∫C<•w ŸC<fi∫u $$28$$
ŸbÕ≈®St ≈¥bÕ ÌuF Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y tu* ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
<ıŸ w≤F ≈bfi Ÿu ≈C‹≈ tu* Ÿu t°uÌ (ŸCy∏@) ©Ù*ªJ¡≤ |®°du¿∏B∫ tu* Ÿ‡f] <J¡∫° ı°w° Fæ Ÿ
w≤F ≤uªJ¡ Ju¡ NU∫°ŸR¡≈ ∫°uy Ÿu JC¡^±><ÔfiÙR¡≈ |≤ Ÿu f°F≤ <fiJ¡°ÔJ¡≤ ≠∫°u* F٠̥Ÿ≤u „≤Ù≤ tu* ıÙb
Ÿ‡f] <J¡∫° ı°w° Fæ, Ã∫°u* FÙ ∫F „≤Ù≤ ≈¿≤Ã∫•w F°u ı°w° Fæ, ıÙb≤<Fw ∫F ÌuF NfiuJ¡<b@ ªu‹¸>°N°u*
Ÿu <fib¨W F°uJ¡≤ J¡°™> N°æ≤ <t\>Ù Ju¡ i>uÔu Ju¡ ŸÌ¨„ ın F°u ı°wÙ Fæ $ ıæŸu <Ÿ*ªfi J¡≤fiub°Ô° ≈C”T N≈fiu
F°S tu* <Ô∫u FCÎ ıÔ≈¥dÕ JC¡‡˚ Ÿu <ıŸ b¨s N°æ≤ Ôw° J¡°u ŸÙ*ªfiu J¡∑ oh~>° J¡≤w° Fæ Ÿu FÙ ŸÙ*ªw° Fæ,
bæŸu FÙ N≈fiÙ ”<ª Ju¡ NfiCŸ°≤ ÌuF, ıÙb, fC<], _S°b≤ N°æ≤ ıayt Ÿftu* ˚Ù fiJ¡∑ Ÿ‡≈<W J¡° ˚°uy
J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ N≈fi° ıÙb ≈®bu<„w <J¡∫° ı°w° Fæ N°æ≤ fitu* N°Ì≤ J¡≤w° Fæ $ •w ≈®d°ÔÙ Ÿu ≈≤ ÌuF
tu* <Ÿ<] ZÙ J¡° ≈˚°uyJ¡≤ Nb<_Sw FCN° ∫°uyÙ ∫<Ì N≈fi° ≈FÔ° „≤Ù≤ <bΩt°fi ≤F° w°u Ÿtu*
≈®<b‹¸> F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ∫<Ì fi ≤F° w°u Ì¥Ÿ≤u „≤Ù≤ tu* ıf wJ¡ ŸJ¡∑ R¡<ª ≤FwÙ Fæ, wfwJ¡ Ÿtu*
≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ <_Sw ≤Fw° Fæ $ NSb° ∫F ˚Ù ÎJ¡ f°w F°u ŸJ¡wÙ Fæ - ≈≤ÌuF tu* ≈˚°uy Ju¡ f°Ì ∫°uyÙ
N≈fiu N∏w#J¡≤d tu* <b≈CÔw° Ÿ‡≈°Ìfi π°≤° Ÿt_w ıywg J¡°u Δ∫°›w J¡≤ _S°b≤-ıayt Ÿt_w ÌuF
N°<Ì ≈®<w<f‡f°u≈°<@, fi _S°b≤ N°<Ì ≈°<@∫°u* tu* ≈nu FCÎ ≈®<w<f‡f˚¥w ıÙb, <f‡f˚¥w ªæw∏∫ J¡∑
≈°<@R¡≈ Ÿ[b N°<Ì yCd Îba Ÿ[b°<Ì yCd°u* Ÿu ∫C•w ªæw∏∫R¡≈ <f‡f - ofi Ÿ˚ÙJ¡°u Δ∫°›w J¡≤fiub°ÔÙ
N≈fiÙ N°ÃtŸa<b<W Ÿu ≈¥d°ÕÃtfi° F°uJ¡≤ <_Sw ≤Fw° Fæ $ ≤°t˚B, ∫°uyR¡≈ Îuÿb∫Õ Ÿu Ÿa≈∏fi ıÙb°Ãt°R¡≈
<ªÃ≈®J¡°„ ŸÌ° <Ìw Ÿfi°wfi _b≈®J¡°„_bR¡≈ ŸbÕ<b@ Ì°uT„¥∏∫ N°Ãtw[b J¡°u ı°fiJ¡≤ ı°u ˚Ù JC¡~>
ı柰 ª°Fw° Fæ bF b柰 FÙ Ÿu wÃJ¡°Ô ≈®°›w J¡≤ Ôuw° Fæ, oŸ<ÔÎ w[bI Ô°uy ~>°u¸>Ù-~>°u¸>Ù <Ÿ<]∫°u*
J¡°u N<@J¡ tF[b fiFÙ* Ìuwu, <J¡∏wC Nfi°b≤dw°R¡≈ <fi≤<w„∫°fi∏Ì Wt ≈Ì J¡°u FÙ tF[b Ìuwu Fæ*, ∫°u*
NfiC˚bÙ Ô°uy J¡Fwu Fæ* $$29-34$$
f∫°ŸÙb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

<w≤°ŸÙb°≥ ŸyÕ
ª¥n°Ô° <Ÿ<] J¡° bæ˚b, ≤°ı° <„<©ºbı J¡° NI°fi wS°
yC” Ju¡ ≈Ìu„ J¡∑ Ÿk¡Ôw° tu* <J¡≤°¸>g J¡° N°¶∫°fi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu ≈®°d@°≤d°<Ì Ju¡ |fi°U∫°Ÿ Ÿu ∫C•w
bF ≤°ı≈ÃfiÙ ŸwÙ ª¥n°Ô° N<dt°<Ì <Ÿ<]∫°u* Ju¡ yCd°u* Ju¡ Îuÿb∫Õ Ÿu Ÿ‡≈∏fi F°u y∫Ù $$1$$
ŸJu¡ Îuÿb∫Õ J¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
ŸyÕ - 83] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1561
t°uFR¡≈ J¡°<Ôt° N°æ≤ wÙfi°u* w°≈°ua J¡° ≈„t (fi°„) F°u ı°fiu Ÿu yay° J¡∑ fi°o˘ <btÔ N°æ≤ „ÙwÔ
bF ª¥±>°Ô° J¡˚Ù N°J¡°„ t°yÕ Ÿu ytfi J¡≤wÙ SÙ, J¡˚Ù ŸtCB Ju¡ J¡°u¸>≤ tu* ≈®bu„ J¡≤wÙ SÙ wS° N≈fiÙ
oh~>° Ju¡ NfiCŸ°≤ J¡˚Ù oŸ ≈¨<SbÙ Ju¡ «¡≈≤ <bª≤d J¡≤wÙ SÙ $$2$$
ŸJu¡ J¡<v≈w J¡°∫Δ∫¥F°<Ì Îuÿb∫Õ J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
bF N≈fiu ≈<w Ju¡ bs#_SÔ wS° <ªW Ÿu sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ ˚Ù NÔy fiFÙ* F°uwÙ SÙ wS° Ÿf
≤°≠∫°u* Îba Ÿ‡≈¥dÕ ˚Cbfi°u* tu* Ô‚tÙ J¡∑ fi°o˘ <fib°Ÿ J¡≤wÙ SÙ $ ¿fıÔÙ Ju¡ ∏tuT J¡∑ fi°o˘ ªtJ¡ ≤Fu
N°˚¥Td°u* Ÿu ∫C•w bF ÿ∫°t° ª¥n°Ô° N°J¡°„y°<tfiÙ F°uJ¡≤ Ÿ w≤F |¥twÙ-<k¡≤wÙ SÙ, <ıŸ w≤F
<y¿≤t°Ô°N°u* Ÿu ∫C•w ≈¨<SbÙ ≈≤ ÿ∫°t° tu|t°Ô° $ J¡°‹™>, w¨d, ≈ÃS≤, ˚¥w, N°J¡°„, b°∫C, N<Àfi
N°æ≤ ıÔ Ÿf tu* <fi<bÕPfiw°≈¥bÕJ¡ Ÿfiu, t°u<w∫°u* tu* @°yu J¡∑ fi°o˘, ≈®bu„ <J¡∫° $ ŸCtuR¡ ≈bÕw Ju¡ «¡≈≤
ª°u<¸>∫°u* ≈≤, Ô°uJ¡≈°Ô°u* Ju¡ fiy≤°u* tu* wS° <Ì„° N°æ≤ N°J¡°„ Ju¡ Ì≤ tu* <ıwfiu ˚Cbfi-<~>B ≈®<Ÿ] Fæ*
fi Ÿf°u* tu* Ÿfiu ŸC©≈¥bÕJ¡ <bF°≤ <J¡∫° $ ≈„C-≈sÙ, ˚¥w, <≈„°ª N°<Ì; fi°y, Ìub, NŸC≤, <bΩ°@≤;
N›Ÿ≤° N°æ≤ <Ÿ] ≈C”T°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿfiu Ÿ‡˚°Td N°<Ì Δ∫bF°≤ <J¡∫u $ N°æ≤ fnu ∫Ãfi Ju¡ Ÿ°S,
NfiuJ¡ f°≤ Ÿ ª¥±>°Ô° fiu N≈fiu _b°tÙ J¡°u I°fi°t¨w J¡° ≈Ìu„ <Ì∫°, ≈≤∏wC bF JC¡~> ˚Ù ŸtH fi
ŸJ¡° $ Ÿ ª¥±>°Ô° Ju¡ <bT∫ tu*-Ÿ‡≈¥dÕ J¡Ô°N°u* tu* <bÌÀ@°, tCÀ@° wS° ∫F tu≤Ù y¨<FdÙ Fæ, Ju¡bÔ
owfi° FÙ bF ≤°ı° <„<©ºbı ı°fiw° S° $ owfi° Ô‡f° Ÿt∫ <fiJ¡Ô ı°fiu ≈≤ ˚Ù oŸ w≤F NfiuJ¡
N<dt°<Ì <Ÿ<]R¡≈ yCd°u* Ÿu ŸC„°u<˚w Ÿ ª¥n°Ô° J¡°u bF ≤°ı° Ÿ w≤F fiFÙ* ı°fi ≈°∫°, <ıŸ
w≤F buÌ°º∫∫fi J¡≤wu Ÿt∫ f°ÔJ¡ buÌ<bΩ° J¡°u yCd„°<ÔfiÙ ∫°fiÙ Ÿ‡≈¥dÕ ≈C”T°S°u˘ tu* NfiCJ¥¡Ô
NSÕ≈®J¡°„fi N°<Ì yCd°u* Ÿu „°u<˚w fiFÙ* ı°fi ≈°w° $ N°Ãt<bZ°<∏w fi ≈°∫u FCÎ ≤°ı° J¡°u Ÿ ª¥n°Ô°
fiu ˚Ù N≈fiÙ N<dt°<Ì <Ÿ<]∫°u* J¡∑ bF NÔ°æ<J¡J¡ ZÙ Ÿ w≤F fiFÙ* <Ì©Ô°∫Ù, <ıŸ w≤F „¥B J¡°u
∫I<J®¡∫° fiFÙ* <Ì©Ô°∫Ù ı°wÙ $ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu ≈®˚°u, fFCw fnÙ <Ÿ]∫°u<yfiÙ Ÿ ª¥±>°Ô°
Ju¡ ˚Ù ∫Ãfi Ÿu ıf ≤°ı° <„<©ºbı J¡°u I°fi ≈®°›w fi F°u ŸJ¡°, wf ˚Ô° Ì¥Ÿ≤u J¡°u Jæ¡Ÿu I°fi ≈®°›w
F°u ŸJ¡w° Fæ ? tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, yC”ıÙ π°≤° ≈Ìu„ ≈®°›w J¡≤fiuJ¡° J®¡t
w°u Ju¡bÔ "w<πI°fi°S˘ Ÿ yC”tub°<˚yh~>uwg' (N°Ãt<bI°fi Ju¡ <ÔÎ yC” Ju¡ FÙ ŸtÙ≈ ≈FC≥ªu) oÃ∫°<Ì
„°˜Ù∫ t∫°ÕÌ° J¡° ≈°Ôfit°` FÙ Fæ, Nw# ∫F Nfi<@J¡°≤Ù ≈C”T tu* ıf≤Ì_wÙ I°fi Ã≈∏fi fiFÙ* J¡≤
ŸJ¡w° $ Fu ≤°|b, I°fi J¡° J¡°≤d w°u <„‹∫ J¡∑ <b„C] fC<] FÙ Fæ $ wJ¡°Õ<Ì Nfi°Ãt„°˜°u* tua ≈®bÙdw°
Ÿu, <J¡ŸÙ ≈C^∫ Ÿu ∫°fiÙ <ªW„C<] Ju¡ Nay˚¥w Z°æw J¡tÕ byÕ Ÿu N≈fi° w[b˚¥w Iu∫ f®Ê fiFÙ* ı°fi°
ı°w°-ow≤ b_wCN°u* J¡∑ w≤F <bT∫Ù˚¥w fiFÙ* <J¡∫° ı°w° $ w°Ã≈∫Õ ∫F FCN° <J¡ ıæŸu J¡°‡∫ ≈C^∫J¡t°u˘
Ÿu <ffi° <bª°≤ Ju¡ FÙ _byÕ <tÔ ı°w° Fæ, bæŸu Fı°≤°u* ≈C^∫J¡tÕ J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù <ffi° N°Ãt<bª°≤ Ju¡
I°fi Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $ <J¡∏wC wJ¡°Õ<Ì Nfi°Ãt„°˜°ua tu* ≈®bÙdw° wS° <fi‹J¡°t ≈C^∫J¡tÕ - ofi Ì°ufi°u*
Ÿu N°Ãt<bª°≤ Ju¡ Ã≈∏fi F°u ı°fiu ≈≤ ª≤tb¨<W tu* N°R¡» FCN° N°Ãt° FÙ N°Ãt° J¡°u Ÿ w≤F ı°fiw°
Fæ <ıŸ w≤F Ÿ≈Õ Ÿ≈Õ<fÔ J¡°u ı°fiw° Fæ $ ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # Fu tCfiu, ıf ÎuŸÙ <_S<w <bΩt°fi Fæ,
wf ˚Ô° N°≈ FÙ fwÔ°o∫u <J¡ oŸ ıywg J¡∑ <_S<w tu* _b°ÃtI°fi J¡° J¡°≤d yC”≈Ìu„ J¡° J®¡t Fæ,
∫F <J¡Ÿ w≤F ≈≈∏fi F°uy° $$3-15$$
1562 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
_S¥Ô°”∏@wÙ∏∫°∫ Ÿu <„‹∫ J¡∑ fC<] J¡°u N°Ãt° tu* Δ∫_w J¡≤ yC” J¡° ≈Ìu„ I°fi J¡° J¡°≤d
F°uw° Fæ, ∫F J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ <J¡≤°¸>°u≈°¶∫°fi J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, <b∏º∫°ªÔ Ju¡ ≈®Ìu„ tu* @fi@°∏∫ Ÿu Ÿ‡≈∏fi NÃ∫∏w
J¨¡≈d J¡°uoÕ ÎJ¡ <J¡≤°¸> (ÌuF°wÙ f<fi∫°) Ÿ w≤F ≤Fw° S°, <ıŸ w≤F J¡°uoÕ ÎJ¡ Ÿ≈¿≤b°≤ f®°Êd
≤Fw° F°u $ Fu ZÙ≤°tıÙ, <b∏º∫°ªÔ Ju¡ ıayÔ tu* ı°wu FCÎ ŸJ¡∑ ÎJ¡ J¡°ænÙ <J¡ŸÙ w¨dŸt¥F°u* Ÿu Ÿab¨W
_S°fi tu* <y≤ ≈nÙ $ N≈fiÙ J¨¡≈dw° Ju¡ J¡°≤d Ÿ ÎJ¡ J¡°ænÙ Ju¡ <ÔÎ bF fnu ≈®∫Ãfi Ÿu wÙfi <Ìfi wJ¡
ª°≤°u* N°u≤ w¨d-k¥¡Ÿ N°<Ì ŸfJ¡∑ Ÿk¡°oÕ J¡≤w° ≤F° $$16-18$$
bF <J¡Ÿ N<˚≈®°∫ Ÿu ÎJ¡ J¡°ænÙ owfiu ≈¿≤Zt Ÿu »¥≥» ≤F° S°, ∫F fwÔ°wu Fæ* $
∫<Ì ∫F J¡°ænÙ tu≤u F°S tu* N° ı°∫ w°u oŸ ÎJ¡ J¡°ænÙ Ÿu tæ* J¡°uoÕ ªÙı ©≤ÙÌ Ôuw° N°æ≤ Ÿu fuª
±>°Ôw°, Ÿ ©≤ÙÌ N°æ≤ <fJ®¡∑ Ÿu ª°≤ J¡°æ<n∫°≥ tu≤u ≈°Ÿ F°u ı°wÙ $ fiŸu <k¡≤ Ÿt∫ ≈°J¡≤ N°™>,
fiŸu Ÿ°æ, Ÿ°æ J¡°æ<n∫°u* Ÿu Fı°≤ N°æ≤ <k¡≤ fiŸu Ì°u Fı°≤ J¡°æ<n∫°≥ tu≤u ≈°Ÿ N° ı°wÙ*; ∫°u* N≈fiu <ªW
Ÿu <bª°≤ J¡≤w° FCN° bF J¨¡≈d ≤°w-<Ìfi N°Ô_∫≤<Fw F°uJ¡≤ ıayÔ tu* Ÿ ÎJ¡ J¡°ænÙ J¡∑ ©°uı
J¡≤w° ≤F° $ Ÿfiu tfiC‹∫°u* Ju¡ Fı°≤°u* F°_∫°u* J¡∑ w<fiJ¡ ˚Ù ≈≤b° fi J¡∑ $ wÌfi∏w≤ wÙfi <Ìfi Ju¡ J¡nu
≈¿≤Zt Ju¡ N∏w tu* ŸÙ ıayÔ tu* Ÿfiu ≈¥dÕ ª∏B<f‡f Ju¡ ŸÂ„ ÎJ¡ tF°fig <ª∏w°t<d J¡∑ ≈®°<›w J¡∑ $
Ÿ <ª∏w°t<d J¡°u Ôu J¡≤Ju¡ Ÿ∏wC‹¸ >⁄Ì∫ F°u |≤ N°J¡≤ bF J¨¡≈d <J¡≤°¸> Ÿ°aŸ°¿≤J¡ Ÿ‡≈¥dÕ ˚°uyŸt¥F°u*
J¡∑ ≈®°<›w F°u ı°fiu wS° N≈fiu Ÿf Ì°¿≤B§°<Ì NfiS°u˘ J¡∑ Ÿt°<›w F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ŸC©-≈¥bÕJ¡
<_Sw ≤Ffiu Ôy° $ oŸ w≤F ≤°w-<Ìfi |°u≤ ≈¿≤Zt Ju¡ Ÿ°S ©uÌ≤<Fw <J¡≤°¸> fiu <ıŸ w≤F ÎJ¡ J¡°ænÙ
©°uıfiu tu* <ª∏w°t<d ≤Ãfi ≈°∫°, <ıŸJ¡° t¥v∫ ıywg FÙ Fæ, ŸÙ w≤F ZCw°u≈Ìu„ Ÿu _b°ÃtI°fi ˚Ù
≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ $ yC” Ju¡ ≈Ìu„J®¡t Ÿu Ì¥Ÿ≤u „ÆÌı∏∫ ≈≤°us I°fi J¡° N∏buTd F°uw° Fæ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤u
<fiÃ∫ N≈≤°us N°ÃtI°fi J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ $ Fu ≈°≈„¥∏∫ ZÙ≤°tıÙ, f®Ê Ÿ‡≈¥dÕ o<∏B∫b¨<W∫°u* Ÿu
NwÙw Fæ N°æ≤ ≈Ìu„ Ÿu w°u „ÆÌ-Zbd Îba Zbd-ı∏∫ „°ÆÌf°u@ N°<Ì o<∏B∫Ÿ‡≈®∫°u≠∫
<ªWb¨<W∫°≥ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ* $ yC” Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu ı°u „°ÆÌb¨<W∫°≥ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ*, fi tu* NÃ∫∏w
_bh~> ª≤tb¨<W tu* <fiÃ∫ N≈≤°us f®Ê J¡° ı°u _kC¡≤d F°uw° Fæ bF w°u <„‹∫°u* J¡∑ _bh~> fC<] N°æ≤
f®Ê_b˚°b ≈®∫C•w FÙ F°uw° Fæ $ oŸ<ÔÎ yC” Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu N°Ãtw[b ≈®°›w fiFÙ* <J¡∫° ı°w° NS°Õwg
N°ÃtI°fi tu* ≈Ìu„ J¡°≤d fiFÙ* Fæ $$19-25$$
wS°<≈ "N°ª°∫Õb°fig ≈C”T°u buÌ' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu yC” J¡° ≈Ìu„ N°bÿ∫J¡ Fæ $
<k¡≤ ˚Ù yC” Ju¡ ≈Ìu„ Ju¡ <ffi° N°Ãtw[b J¡∑ ≈®°<›w ˚Ù fiFÙ* F°uwÙ, •∫°u*<J¡ J¡°ænÙ J¡∑ ©°uı Ju¡
<ffi° <ª∏w°t<d J¡∑ ≈®°<›w <J¡Ÿfiu J¡∑ $ oŸ tF°fig NSÕR¡≈ w[b tu* yC” J¡° ≈Ìu„ J¡°≤d fi F°uw° FCN°
˚Ù J¡°≤dw° J¡°u Ÿ w≤F ≈®°›w F°u y∫° Fæ, <ıŸ w≤F <ª∏w°t<d J¡° J¡°ænÙ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ J¡°ænÙ
Ju¡ N∏buTd J¡∑ fi°o˘ tfifi π°≤° yC” J¡° ≈Ìu„, J¡°≤d fi F°uw° FCN° ˚Ù, Nbÿ∫ k¡Ô Ju¡ Ì„Õfi Ÿu
J¡°≤dw° J¡°u ≈®°›w F°u y∫° Fæ $ Fu ≤°|b, Ìu<©∫u-∫F t°∫° tF°Ãt°N°u* J¡°u ˚Ù t°u<Fw J¡≤fiub°ÔÙ Fæ $ fnu
∫Ãfi Ÿu N∏∫ b_wC J¡° N∏buTd <J¡∫° ı°w° Fæ N°æ≤ k¡Ô ≈®°›w F°uw° Fæ J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤° FÙ $$26-28$$
oŸ w≤F J¡°≤d fi F°uw° FCN° ˚Ù yC”≈Ìu„ N°<Ì N°ÃtÔ°˚ tu* J¡°≤d ffi y∫° Fæ $ N°ÃtÔ°˚
ŸyÕ - 84] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1563
F°u ı°fiu ≈≤ w°u ≈®°≤Æ@„uT Ÿu ı°u JC¡~> ı°y<wJ¡ ˚®t Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ ŸJ¡° ÎJ¡t°` ≈us° Ÿu
FÙ fi°„ <Ÿ] Fæ, oŸ<ÔÎ ŸJu¡ fi°„ Ju¡ <ÔÎ <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ Ì¥Ÿ≤u ∫Ãfi J¡∑ N≈us° fiFÙ* J¡≤fiÙ
ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, tfiC‹∫ fnu ≈¿≤Zt Ju¡ Ÿ°S N∏∫ J¡°∫Õ J¡≤w° Fæ N°æ≤ Ÿ J¡°∫Õ J¡° k¡Ô Ÿu
≈®°›w F°uw° Fæ N∏∫ FÙ $ ª¥≥<J¡ wÙfi°u* ıywg tu* ÎuŸ° FÙ Ìu©° N°æ≤ ŸCfi° ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ N°ÃtÔ°˚ Ju¡
Nfi∏w≤ ≈®°≤Æ@„uT ≤Ffiu Ÿu ≈<_Sw ı°y<wJ¡ ˚®tJ¡°u NŸay N°æ≤ N<fih~>° Ÿu i>°uwu ªÔfi° FÙ
J¡v∫°d≈®Ì Fæ $$29$$
<w≤°ŸÙb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ª°æ≤°ŸÙb°≥ ŸyÕ
<„<©ºbı J¡° bæ≤°À∫, ª¥±>°Ô° J¡° N°ÿb°Ÿfi, ≤°w tu* ≤°ı° <„<©ºbı J¡° Ÿ°uoÕ FCoÕ N≈fiÙ <≈®∫° J¡°u
~>°un J¡≤ ªC≈ª°≈ ıayÔ tu* ˚°y ı°fi° N°æ≤ t∏Ì≤°ªÔ tu* <_S<w - ofi ŸfJ¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ŸJu¡ f°Ì ≤°ı° <„<©ºbı w[bI°fiR¡≈ <bZ°<∏w_S°fi
Ju¡ <ffi° ≈≤t t°uF J¡°u Ÿ w≤F ≈®°›w F°u y∫°, <ıŸ w≤F Ÿ∏w<w„¥∏∫ ≈C”T „°uJ¡°<ÌR¡≈ wtŸu
N∏@w° J¡°u $ ÌC#©R¡≈ N<Àfi Ÿu Ÿ∏w›w tfib°Ô° bF <„<©ºbı Ÿ°t∏w N°<Ì <≈®∫byÕ π°≤° Ô°oÕ y∫Ù
≤Ãfi°<Ì fFCt¥v∫ Ÿ‡≈<W∫°u* tu*, N<Àfi<„©° J¡∑ fi°o˘, w<fiJ¡ ˚Ù ≤td fiFÙ* J¡≤w° S° $ Δ∫°@ π°≤° f°d
~>°unu ı°fiu ≈≤ ˚Ù ˚°À∫b„ |°∫Ô fi FCN° F¿≤d Δ∫°@ Ÿu ±>≤J¡≤ ıæŸu ÎJ¡°∏w _SÔ tu* <fib°Ÿ Ju¡ <ÔÎ
≈®ut J¡≤w° Fæ bæŸu FÙ bF ≤°ı° ÎJ¡°∏w <Ìy∏w°u* tu*, <fiHÕ≤°u* tu* N°æ≤ yCF°N°u* tu* <fib°Ÿ Ju¡ <ÔÎ ≈®ut J¡≤fiu
Ôy° $ Fu ≤°|b, wC‡F°≤u Ÿt°fi Ÿ°∏Ãbfi, NfiCfi∫ Îba f°u@fi Ÿu ª°J¡≤°u* π°≤° ≈®°<SÕw bF ≤°ı° Ÿt_w
<ÌbŸ J¡tÕ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤w° S° $ ≈®<w<Ìfi ŸJ¡° bæ≤°À∫ wÙb®wt F°uw° ı°w° S°, bF ÎJ¡ w≤F Ÿu
Ÿa∏∫°ŸÙ-Ÿ° <_Sw S°, ŸJ¡∑ fC<] NÃ∫∏w „°∏w SÙ, oŸ<ÔÎ fnu-fnu ˚°uy N°æ≤ <bT∫°u* J¡° ≈˚°uy
J¡≤fiu tu* ŸJ¡° <ªW <©∏fi F°u ı°w° S° $ Fu t°fiÌ, Ÿfiu y°u, ˚¥<t, ŸCbdÕ N°<Ì J¡° Ìubw°N°u*,
f®°Êd°u* N°æ≤ _bıfi°u* J¡°u ©¥f Ì°fi <Ì∫° $ w≈ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¨¡h~>, ª°∏B°∫d N°<Ì b®w°u* J¡° N°ª≤d
<J¡∫° $ Ÿfiu wÙS°u˘ tu*, bfi°u* tu* N°æ≤ N°Zt°u* tu* ≈¿≤˚®td <J¡∫° $ <ıŸ ≈®J¡°≤ <fi<@ ª°Ffiub°Ô° ≈C”T
<fi<@„¥∏∫ ˚¥<t J¡°u ©°uÌJ¡≤ <fi<@ ≈®°›w fiFÙ* J¡≤w°, ŸÙ ≈®J¡°≤ bF ≤°ı° w≈ Îba N≤^∫°<Ì ˚®td
J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù „°uJ¡ „¥∏∫ <_S<w J¡°u w<fiJ¡ ˚Ù ≈®°›w fiFÙ* FCN° $ ≤°w-<Ìfi J¡∑ <ª∏w°R¡≈Ù N<Àfi Ÿu bF
tF°fig ≤°ı° <„<©ºbı ˚Ù Ÿ¥©fiu Ôy° N°æ≤ ŸaŸ°≤R¡≈ Δ∫°<@ J¡° N°æT@ <bª°≤fiu Ôy° $ <ª∏w°≈≤b„
F°uJ¡≤ bF ÌÙfi ffi y∫° $ N≈fi° ≤°≠∫ Ÿu <bT Ju¡ ŸÂ„ t°Ô¥t ≈nfiu Ôy° $ Ÿ°tfiu fnu-fnu ≤©u y∫u
<b˚b°u* J¡°u ˚Ù <©∏fi fC<] Ju¡ J¡°≤d bF fiFÙ* Ìu© ≈°w° S° $ Nfi∏w≤ ÎJ¡°∏w tu* <_Sw N°æ≤ NaJ¡°R¡»
ª¥±>°Ô° Ÿu bF <„<©ºbı ≤°ı° t@C≤ „ÆÌ°u* Ÿu ∫F J¡Ffiu Ôy° $ <„<©ºbı fiu J¡F° # ˚Bu, <ª≤J¡°Ô≈∫Õ∏w
≤°≠∫ J¡° ≈˚°uy <J¡∫° $ w≤F w≤F Ju¡ <b˚b≈¥dÕ ≈Ì°u* J¡° ˚Ù ˚°uy <J¡∫° $ Nf tæ* <b≤°y Ÿu ∫C•w F°u
y∫° F¥≥ , oŸ<ÔÎ N≤^∫ J¡∑ N°u≤ ı°w° F¥≥ $ Fu w∏ba<y, N≤^∫ <fib°ŸÙ tC<fi J¡°u fi ŸC©, fi ÌC#©, fi
N°≈<W∫°≥ N°æ≤ fi Ÿ‡≈<W∫°≥ FÙ JC¡~> J¡≤ ≈°wÙ Fæ* $ fi w°u ∏Fu* Ìu„ Ju¡ <bfi°„ Ÿu J¡°uoÕ t°uF F°uw° Fæ N°æ≤
1564 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
fi Ÿay®°t tu* ıfi J¡° s∫ FÙ F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ N≤^∫b°ŸÙ tC<fi∫°u* Ju¡ ŸC© J¡°u ≤°≠∫ J¡∑ N≈us° ˚Ù tæ*
N<@J¡ t°fiw° F¥≥ $$1-14$$
Nf bfi≤°<ı J¡° ª¥±>°Ô° J¡∑ ≈t° Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
(Fu b≤°fifiu, Nf Ftu* wC‡F°≤u ŸÂ„ bfi≈a<•w∫°≥ FÙ ≤td J¡≤°wÙ Fæ*, bu bfi≈a<•w∫°≥) ≈C‹≈°u* Ju¡
yCh~>u R¡≈ _wfi @°≤d J¡≤wÙ Fæ*, ≤•w ≈vÔb FÙ fiJu¡ F°S Fæ*, fi°fi°<b@ taı¿≤∫°≥ FÙ fiJu¡ F°≤
Fæ*, ªaªÔ @bÔ tu| FÙ fiJu¡ ªÙfi°‡f≤ Fæ* $ N≈fi° ≈≤°y FÙ fiJ¡° Nay≤°y Fæ, JC¡ŸCt°u* Ÿu bu N≈fi°
NÔaJ¡°≤ <fit°Õd J¡≤wÙ Fæ* $ ≈˚°uy J¡≤fiu ∫°uÀ∫ ŸCbdÕ„ÙÔ°R¡≈ <fiw‡fw¸>°u* Ÿu bu ŸCF°bfiÙ ÔywÙ
Fæ*, bu w≤ayR¡≈ t°u<w∫°u* Ÿu <≈≤°u∫Ù y∫Ù Ÿ¿≤wR¡≈Ù tC•w°Ôw°N°u* Ÿu ≈¿≤b¨W ≤FwÙ Fæ*, fiJu¡ ª°≤°u*
N°u≤ Ôw°R¡≈Ù Ÿ<©∫°≥ ≤°<ıw ≤FwÙ Fæ*, fiJu¡ <„„C tCÀ@-tCÀ@ t¨y Fæ*, bu _b˚°bw# FÙ ÃJ¡¸>
Ÿ°æy∏@ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ≤FwÙ Fæ*, sC<@w°u* J¡°u ˚°uıfi Ju¡ <ÔÎ <fi≤∏w≤ k¡Ô ≈®Ì°fi J¡≤wÙ Fæ*, ˚®t≤≈a<•w∫°≥
FÙ fiJu¡ fiu` Fæ*, JC¡ŸCt≈¥dÕ Ôw°Î≥ FÙ fiJu¡ f°FC N°<Ì Nay Fæ* $ wC‡F°≤u N@≤ Ju¡ ŸÂ„ ≈°fi Ju¡ ∫°uÀ∫
w≤ay≈¥dÕ H≤fi°u* Ju¡ R¡≈ tu* ≈¿≤dw FCoÕ bu <fi≤∏w≤ „ÙwÔ N°æ≤ <fitÕÔ y°`°u* Ÿu NÃ∫∏w J¡tfiÙ∫
ÔywÙ Fæ*, oŸ<ÔÎ Fu ŸCtC<©, bfi≤°<ı∫°≥ FÙ wC‡F°≤u ŸÂ„ tCHu ≤td J¡≤°wÙ Fæ* $ Fu w¿∏b, <b≤•w
FCN° tfi ı柰 ÎJ¡°∏w tu* ŸC©°fiC˚b J¡≤w° Fæ b柰 fi w°u „<„<f‡f°u* tu* N°æ≤ fi f®Ê° Îba o∏B Ju¡
N°Z∫ _S°fi°u* tu* ŸC©°fiC˚b J¡≤w° Fæ $ Fu J¡°utÔ°a<y, ∫F ı°u tæ*fiu bfi ı°fiu J¡° Wt <bª°≤ <J¡∫°
Fæ, Ÿtu* wCt <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ f°@° tw ≈FC≥ª°N°u, •∫°u*<J¡ JC¡ÔÙfi <_`∫°≥ _b›fi tu* ˚Ù ≈<w J¡∑ oh~>°
J¡° <b|¸>fi fiFÙ* J¡≤wÙ* $$15-21$$
≈<w J¡°u bæ≤°À∫ » FCN° Fæ ∫° fiFÙ*, oŸJ¡∑ ≈≤Ùs° J¡≤ ≤FÙ ª¥±>°Ô° ≈FÔu J¡∑ J¡°t°Ÿ<•w J¡° FÙ,
Nb_S°fiCR¡≈w° bdÕfi π°≤° t°fi°u* NfiCt°uÌfi J¡≤wÙ FCoÕ _S¥d°<fi©fifi ∏∫°∫ Ÿu, <fi≤°Ÿ J¡≤wÙ Fæ $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu fi°S, <ıŸJu¡ <ÔÎ Ÿt∫ N° ªCJ¡° F°u bFÙ J¡°∫Õ ∫<Ì <J¡∫° ı°∫ w°u „°u<˚w
F°uw° Fæ, Ì¥Ÿ≤° fiFÙ* $ k¥¡Ô bŸ∏w tu* FÙ „°u˚w° Fæ N°æ≤ k¡Ô „≤ÃJ¡°Ô tu* FÙ ˚Ô° Ôyw° Fæ $ b¨]°b_S°
Ÿu <™>™C>≤u FCÎ „≤Ù≤b°Ôu ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ FÙ bfi J¡° N°Z∫ Ôufi° ∫C•w Fæ, ≈≤∏wC N°≈Ju¡ ŸÂ„ ∫CbJ¡°u* Ju¡
<ÔÎ J¡Ì°<≈ ∫C•w fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ N°≈J¡° ∫F <bª°≤ tCHu ≈Ÿ∏Ì fiFÙ* Fæ* $ tF°≤°ı, ≈C‹≈Ÿt¥F°u* Ÿu
b¨s°u* J¡∑ fi°o˘ ıf wJ¡ Ft Ô°uy ∫°æbfi Ÿu Ã∫•w fiFÙ* F°uwu, wf wJ¡ |≤ tu* FÙ „°u<˚w ≤Fu*-<fib°Ÿ J¡≤u* $
≈C‹≈°u* J¡°u @°≤d J¡≤fiub°ÔÙ Ôw°N°u* Ju¡ t_wJ¡ ≈≤ H¥t ≤Fu Ÿku¡Ì k¥¡Ô°u* Ÿu ≈<tw fC»°≈° Ju¡ Ÿ°S ∫°fiÙ
b¨]°b_S° N°fiu ≈≤ ıf Ft Ì°ufi°u* Ju¡ t_wJ¡ Ju¡ Ju¡„ ≈C‹≈∫C•w Ôw°N°u* Ju¡ Ÿt°fi <fÔJC¡Ô Ÿku¡Ì F°u
ı°∫u*yu, wf Ft Ì°ufi°u* ÎJ¡ FÙ Ÿ°S, Ÿ≤°ub≤ Ÿu FaŸ°u* J¡∑ fi°o˘, y¨F Ÿu <fiJ¡ÔJ¡≤ ıayÔ tu* ªÔu*yu $ Fu
≤°ıfig, <ffi° Ÿt∫ N°∫u ≈®ı°≈°Ôfi J¡° Ã∫°y J¡≤ ≤Fu ≤°ı° J¡°u ≤°≠∫<bfi°„<fi<tWJ¡ fFCw fn° ≈°≈
Ôyuy° FÙ $ Ÿt∫≈®°<›w Ju¡ <ffi° J¡°∫Õ J¡≤fiu b°Ôu ≤°ı° J¡°u ≈®ı°Î≥ Nbÿ∫ FÙ ≤°uJ¡wÙ Fæ* N°æ≤ NJ¡°∫°u˘ Ÿu
fi°æJ¡≤ N≈fiu _b°tÙ J¡°u wS° _b°tÙ fi°æJ¡≤°u* J¡°u, ∫°u* ≈≤_≈≤ ≤°uJ¡wu FÙ Fæ* $$22-27$$
oŸ w≤F <bª<Ôw <J¡∫u ı°fiu≈≤ ˚Ù N<bª<Ôw bæ≤°À∫ Ÿu Ÿ‡≈∏fi ≤°ı° <„<©ºbı N≈fiÙ <≈®∫˚°∫°Õ
ª¥±>°Ô° Ÿu NfiCfi∫ J¡≤wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu J¡tÔ≈`°<s, tu≤u N<˚tw J¡°∫Õ tu* <bPfi tw ±>°Ô°u $ Nf wCt tCHu
ŸyÕ - 84] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1565
∫F°≥ Ÿu Ì¥≤ ÎJ¡°∏w ıayÔ tu* y∫° FCN° FÙ ŸtH°u $ Fu N<fi<∏Ìw Nayb°ÔÙ, wCt N˚Ù <fÔJC¡Ô fhªÙ F°u,
wC‡Fu* ıayÔ tu* fiFÙ* N°fi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ Fu J¡°utÔ°a<y, ıayÔÙ ≈®Ìu„ tu* ≈®bu„ ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ ˚Ù N<w
J¡<™>fi Fæ $ J¡™>°u≤ Ÿu ˚Ù J¡™>°u≤ Nayb°ÔÙ <˜∫°≥ ıayÔ Ju¡ <fib°Ÿ tu* <J¡ŸÙ w≤F ŸtSÕ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ*,
•∫° J¡FÙ* ≈bfi tu* Ã≈∏fi ≈C‹≈taı¿≤∫°≥ „˜°u* J¡°u ŸFfi J¡≤ ŸJ¡wÙ Fæ* ? $$28-30$$
∫F ı°u wCtfiu J¡F° Fæ <J¡ Ÿt∫ ≈®°›w FCÎ <ffi° ≈®ı°≈°Ôfi J¡° Ã∫°y J¡≤fiub°Ôu ≤°ı°N°u* J¡°u
≤°≠∫<bfi°„<fi<tWJ¡ fFCw fn° ≈°≈ Ôyuy° Ÿ°u oŸ Ì°uT J¡° ≈¿≤F°≤ ˚Ù wC‡Fu* FÙ J¡≤fi° ≈nuy°, oŸ
N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu Wtu, ≈®ı°N°u* J¡° ˚ÔÙ˚°≥<w ≈°Ôfi J¡≤wÙ FCoÕ wCt ≤°≠∫ tu* ¿_Sw ≤Ffi°, •∫°u*<J¡ ≈<w Ju¡ ªÔu
ı°fiu ≈≤ JC¡¸C>‡f Ju¡ ˚°≤ J¡° πFfi J¡≤fi° <_`∫°u* J¡° @tÕ Fæ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ,
„<„tC©Ù Ÿ N≈fiÙ Ì<∫w° Ÿu owfiÙ f°wu* J¡FJ¡≤ <ıwu¿∏B∫ ≤°ı° <„<©ºbı _fi°fi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
™> y∫° N°æ≤ Ÿfiu N≈fiu Ÿ‡≈¥dÕ Ìæ<fiJ¡ J¡°∫°u˘ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi <J¡∫° $ oŸJu¡ Nfi∏w≤ Ÿf ≈®ı°N°u* J¡∑
ªu‹¸>°N°u* J¡° Ã∫°yJ¡≤ ˚yb°fig Ÿ¥∫Õ N_w°ªÔ J¡°u Ÿ w≤F ªÔ ≈nu, <ıŸ w≤F ≤°ı° <„<©ºbı
N≈fiÙ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®ı°N°u* J¡∑ ªu‹¸>°N°u* J¡° Ã∫°yJ¡≤ Ÿt_w ıfi°u* Ÿu ÌCyÕt ıayÔ J¡°u $ N≈fiu Δ∫°≈J¡ R¡≈
J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤ NfiC≤°<ydÙ ≈®˚° ˚Ù ˚yb°fig Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈Ù~>u-≈Ù~>u Ÿ w≤F ªÔÙ y∫Ù, <ıŸ w≤F
≤°ıtFÔ Ÿu <fiJ¡Ôu FCÎ N≈fiu _b°tÙ Ju¡ ≈Ù~>u-≈Ù~>u NfiC≤°<ydÙ ª¥±>°Ô° $ ˚_t Ÿu (@¥<Ô Ÿu) @¥Ÿ≤
˚Cbfi Ju¡ ≈°Ÿ ÿ∫°t° (J¡°ÔÙ) ≤°<` Ÿ ≈®J¡°≤ N° y∫Ù, <ıŸ ≈®J¡°≤ N≈fiÙ <≈®∫Ÿ©Ù yay° J¡°u @°≤d
<J¡∫u FCÎ ˚yb°fig „aJ¡≤ Ju¡ ≈°Ÿ _b∫a J¡°t Ÿu b„Ù˚¥w F°uJ¡≤ N°<Ô*yfi J¡≤fiu J¡∑ oh~>° Ÿu t°fi°u* ∫tCfi°
N° y∫Ù F°u $ Ÿf <Ì„°N°u* Ju¡-Ÿ∏º∫°J¡°ÔÙfi tu|R¡≈ Ì°≥w°u* Ÿu ∫C•w wS° wt°ÔR¡≈Ù fhª°u* J¡°u N≈fiÙ
y°uÌ tu* ÔuJ¡≤ ∫tCfi° Ju¡ ª¿≤` Ju¡ NbÔ°uJ¡fi Ÿu t°fi°u* ª°≥ÌfiÙR¡≈Ù F°Ÿ Ÿu Ÿt<∏bw wS° ª°≤°u* N°u≤ |u≤°
f°≥@J¡≤-<_Sw F°ufiu ≈≤, <ÌfiZÙ N°æ≤ <Ìfifi°SR¡≈٠̇≈<w∫°u* Ju¡ Ìubw°N°u* Ju¡ Ω°fit∫ tu” ≈bÕw Ju¡
W≤°@Õ tu* ≤td J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ªÔu ı°fiu≈≤ wS° @tÕR¡≈Ù ≈°≈°u* Îba w<∏fi<tWJ¡ wÙ‚d <J¡≤d°u* Ÿu
Ã∫•w <fi„° N°æ≤ <fi„°fi°∫J¡R¡≈٠̇≈<w∫°u* Ju¡ tu” ≈bÕw Ju¡ oŸ ≈°≤ tu* <bF°≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ N° ı°fiu
≈≤, <Ì„°R¡≈Ù <˜∫°u* π°≤° ku*¡J¡∑ y∫Ù t°ay<ÔJ¡ Ô°b°u* J¡∑ fi°o˘, N°J¡°„R¡≈Ù k¡„Õ Ju¡ (yª Ju¡) «¡≈≤
<f©≤u FCÎ w°≤°u* Ju¡ yd ÌÙ© ≈nu $ ª∏BR¡≈Ù N°fifi Ÿu ŸC„°u<˚w, N∏@J¡°≤ Ÿu ÿ∫°tbd°Õ, N≈fiu <≈®∫
ª∏B Ju¡ N∏buTd wS° fiJu¡ Ì∫ J¡∑ ≈®wÙs° Ÿu Z°∏w FCoÕ, JC¡tCÌ N°<Ì JC¡ŸCt°u* Ÿu F°ŸbwÙ wS° ≤°<`
J¡tÔ R¡≈Ù _wfi°u* Ÿu ŸC„°u<˚w ≤°<` N≈fiÙ ∫Cb°b_S° Ju¡ k¡Ô J¡°u ≈®°›w FCoÕ $ Ÿ∏º∫°J¡°ÔÙfi Ÿf J¡°∫°u˘
J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤Ju¡ bF ≤°ı° <„<©ºbı N≈fiÙ <≈®∫-≈ÃfiÙ ª¥±>°Ô° Ju¡ Ÿ°S „∫fi_S°fi tu* Ÿ w≤F
y°» Ÿ°u y∫°, <ıŸ w≤F tæfi°J¡ ≈bÕw ŸtCB tu* $ oŸJu¡ f°Ì N°@Ù ≤°w Ju¡ Ÿt∫ ıf ≤°ı° Ÿ°≤° Ìu„
<fi#„ÆÌw° J¡°u ≈®°›w F°u y∫° wS° ıf Ÿ|fi<fiB°R¡≈Ù ≈°T°dJ¡°u„ Ju¡ ˚Ùw≤ ŸJ¡Ô ıfi <bÔÙfi F°u
y∫u, wf Ÿ ≤°ı° <„<©ºbı fiu, J¡tÔ Ju¡ «¡≈≤ Ÿ°uoÕ FCoÕ <fiB° Ÿu NÃ∫∏w <bt¥» ˚®t≤Ù Ju¡ Ÿt°fi,
J¡°utÔ b˜°u* Ÿu ŸCŸ<≠ıw ≈Ôay ≈≤ Ÿ°uoÕ FCoÕ Ÿ ª¥±>°Ô° Ju¡ <fiB° Ÿu NÃ∫∏w <bt¥» F°u ı°fiu ≈≤ @Ù≤u-
@Ù≤u N≈fiÙ y°uÌ Ÿu Ÿ°uoÕ FCoÕ <≈®∫° J¡°u Ÿ w≤F Ã∫°y <Ì∫°, <ıŸ w≤F ≤°FC J¡° tC© ≈¥bÕ <Ì„° tu* ª∏Bt°
J¡∑ ≈®˚° J¡°u $ bF ≤°ı° Ÿ ≈Ôay Ÿu, <ıŸJu¡ «¡≈≤ <f~>°∫u y∫u ª°Ì≤ Ju¡ N°@u <F_Ÿu ≈≤ ŸJ¡∑ <≈®∫
1566 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈ÃfiÙ y°» <fiB° tu* Ÿ°uoÕ FCoÕ SÙ, Ÿ w≤F ™> y∫°; <ıŸ w≤F Ô‚tÙ J¡∑ J¡°<∏w∫°u* Ÿu ∫C•w ªaªÔ
w≤ay°u* Ÿu Ÿt<∏bw sÙ≤Ÿ°y≤ Ÿu ˚yb°fig <b‹dC ™> ı°wu Fæ* $ ª°u≤ N°<Ì ÌC‹¸> Ô°uy°u* J¡°u ≈J¡nfiu Ju¡ <ÔÎ
"tæ* f°F≤ ı° ≤F° F¥≥' ∫F J¡FJ¡≤ wS° N≈fiu NfiCª≤°u* J¡°u ˚Ù ŸÙ J¡°∫Õ tu* <fi∫C•w J¡≤Ju¡ bF <fi#_≈¨F
≤°ı° <„<©ºbı fiy≤ Ÿu <fiJ¡ÔJ¡≤ ªÔ <Ì∫° $ Fu ≤°ıÔ<‚t, wC‡Fu* fit_J¡°≤ Fæ, ∫°u* J¡FJ¡≤ bF
NJu¡Ô° N≈fiu t^±>Ô Ÿu ªÔ° N°æ≤ ªÔwu-ªÔwu ÎJ¡ ˚∫aJ¡≤ fFCw fnu ıayÔ tu* Ÿ w≤F ≈®<b‹¸> F°u
y∫°, <ıŸ w≤F, fiÌ tF°ŸtCB tu* $ |fi°∏@J¡°≤ N°æ≤ yCvt°u* Ÿu ≈¥dÕ wS° sCB ıÙb°u* Ÿu NÃ∫∏w J¡JÕ¡„
Ÿ fnu ıayÔ wS° ≤°<` J¡°u Ÿfiu Ÿ°S-Ÿ°S ≈°≤ <J¡∫° $ N°æ≤ Ÿfu≤° F°ufiu ≈≤ bF Ÿ „¥∏∫ fnu
ıayÔ tu* ©¥f ªÔw° ≤F° $ ªÔwu-ªÔwu Ÿ‡≈¥dÕ <b_w¨w <Ìfi y≥b°J¡≤ ˚yb°fig Ÿ¥∫ÕÌub Ju¡ Ÿ°S FÙ J¡FÙ*
ıayÔ J¡∑ ˚¥<t tu* Ÿfiu <bZ°t <J¡∫° $ ˚yb°fig ˚°_J¡≤ Ju¡ NÂÿ∫ F°u ı°fiu ≈≤ bF°≥ _fi°fi, Ÿ∏º∫°b∏Ìfi
N°<Ì J¡≤ Ôufiu Ju¡ f°Ì JC¡~> k¡Ô°<Ì ©° J¡≤Ju¡ Ÿfiu bF ≤°w y≥b° ÌÙ $ <k¡≤ ≈®°w#J¡°Ô F°ufiu ≈≤ fnu buy
Ÿu ªÔw° FCN° bF ≤°ı° <„<©ºbı fnu-fnu fiy≤°u*, t^±>Ô°u*, ≈bÕw°u* wS° fi<Ì∫°u* J¡°u f°≤F <Ìfi tu*
Ô°≥| y∫° $ wÌfi∏w≤ bF t∏Ì≤°ªÔ Ju¡ w¸> ≈≤ <_Sw tfiC‹∫°u* Ÿu ÌCyÕt ÎJ¡ bfi tu* ≈FC≥ª°, ıF°≥ Ÿu
ıfiŸt¥F N°æ≤ fiy≤ fFCw F٠̥≤ <_Sw Su $ ıF°≥ ≈≤ b°<≈∫°u* π°≤°, <ıŸŸu f°≥Ÿ°u* J¡∑ fi°<Ô∫°u* Ÿu
„ÆÌ≈¥bÕJ¡ ıÔ fF ≤Fu Su, NÃ∫∏w fÔb°fig ffi°∫u y∫u NŸa¶∫ b¨s ≈<_Sw Su; ıF°≥ ≈≤ ıÙdÕ„ÙdÕ
bu<Ì∫°u* N°æ≤ |≤°u* Ÿu ŸFı tu* ∫F NfiCt°fi F°u ≤F° S° <J¡ ∫F°≥ ≈≤ ≈FÔu f®°Êd°u* Ju¡ Nbÿ∫ FÙ NfiuJ¡
N°Zt Su $ N°æ≤ ı°u sCB ı∏wCN°u* Ÿu „¥∏∫, <Ÿ] Ô°uy°u* Ÿu ŸubfiÙ∫, Ôw°|≤°u* Ÿu Ÿt<∏bw wS° ≈®°db¨<W
J¡≤fiub°Ôu k¡Ô°u* Ÿu fiÙªu Ÿu «¡≈≤wJ¡ ≈¿≤≈¥dÕ b¨s°u* N°æ≤ Ôw°N°u* Ÿu ˚≤° FCN° S° $ ŸÙ ıayÔ tu* <J¡ŸÙ
ÎJ¡ ª°æ≤Ÿ, „C], ıÔ Ÿu bu<‹¸>w, „ÙwÔ, F≤u-F≤u |°Ÿ°u* Ÿu ∫C•w ≈®Ìu„°u* Ÿu ÿ∫°t, <_fiÀ@, wS°
k¡ÔŸ‡≈∏fi b¨s°u* Ÿu ∫C•w _S°fi tu* taı≤ÙŸ<Fw Ôw°N°u* Ÿu Ÿ ≤°ı° fiu ÎJ¡ ≈dÕ„°Ô°R¡≈Ù |≤ Ÿ
w≤F ffi°∫°, <ıŸ w≤F bT°ÕJ¡°Ô <fıÔÙŸ<Fw fiÙÔ tu|°u* Ÿu ≈aı≤ ffi°w° Fæ $ f°≥Ÿ J¡° Ì^±>, k¡Ô-
˚°uıfi ≈°`, N|Õ≈°`, ≈C‹≈≈°`, J¡t^±>ÔC, R¡B°s J¡∑ t°Ô°, „Ùw Ÿu N≈fiÙ ≤s° Ju¡ <ÔÎ J¡∏S°, N°æ≤
b®<w∫°u* J¡° N°Ÿfi t¨yªtÕ-∫u Ÿf b_wCÎ≥ Ô°J¡≤ Ÿ ≤°ı° fiu N≈fiu t<™>J¡°R¡≈Ù t<∏Ì≤ tu* Ÿı° ÌÙ* $
ofiJu¡ N<w¿≤•w N°æ≤ ˚٠̥Ÿ≤Ù J¡°uoÕ b_wC, ı°u w°≈ŸJ¡t°uÕ≈∫°uyÙ t°Ô¥t ≈nÙ, ≤°ı° fiu Ô°J¡≤ N≈fiÙ
JC¡<¸>∫° tu* Ÿ w≤F _S°<≈w J¡∑, <ıŸ w≤F <b@°w° N≈fiu π°≤° Ÿ¨‹¸> f®Ê°^±> tu* Δ∫bF°≤-Ÿ°@fi°u* J¡°u
_S°<≈w J¡≤w° Fæ $ Ÿfiu <Ìfi Ju¡ ≈®St ≈®F≤ tu* ≈®°w#J¡°Ô Ÿ∏º∫°≈¥bÕJ¡ ı≈, <πwÙ∫ ≈®F≤ tu* ≈C‹≈ N°<Ì
J¡° Ÿaª∫ N°æ≤ ŸJu¡ f°Ì _fi°fi, Ìub°ªÕfi N°<Ì J¡°∫Õ <J¡∫u $ wÌfi∏w≤ ıayÔÙ k¡Ô, J¡∏Ìt¥Ô wS°
J¡tÔÌ^±>°<Ì ©°J¡≤ ı≈ tu* wÃ≈≤ F°uJ¡≤ <ıwu<∏B∫ Ÿ ≤°ı° fiu NJu¡Ôu ≤°w <fw°∫Ù $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ,
oŸ w≤F t∏Ì≤°ªÔ Ju¡ w¸> ≈≤ <b≤<ªw ≈dÕ„°Ô° Ju¡ ˚Ùw≤ <_Sw Ÿ t°Ôbu„ <„<©ºbı fiu ©uÌ„¥∏∫
F°uJ¡≤ ı≈°<Ì J¡≤wu FCÎ NfiuJ¡ <Ìfi <fw° <Ì∫u $ Ÿfiu ≈¥b°ÕfiC˚¥w N≈fiu fi¥wfi ≤°ı<bÔ°Ÿ°u* J¡° w<fiJ¡
˚Ù _t≤d fiFÙ* <J¡∫°, •∫°u*<J¡ ⁄Ì∫ tu* <bbuJ¡ Ju¡ _kC¡¿≤w F°ufiu ≈≤ ≤°≠∫Ô<‚t∫°≥ oÕh~>° J¡∑ Ã≈<W Ju¡
π°≤° •∫° <J¡ŸÙ Ì¿≤B J¡°u ˚Ù N≈fiu b„ tu* J¡≤ ŸJ¡wÙ Fæ* ? w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ bu <J¡ŸÙ ˚Ù <bbuJ¡∑ J¡°u b„
tu* fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ* $$31-62$$
ª°æ≤°ŸÙb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 85] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1567

≈ª°ŸÙb°≥ ŸyÕ
Ÿ°uJ¡≤ ™>Ù FCoÕ ª¥±>°Ô° π°≤° ≤°ı° J¡° N∏buTd, t°yÕ tu* Ì„Õfi,
≤°ı° Ju¡ ˚°bÙ NS°u˘ J¡° NbÔ°uJ¡fi wS° Ÿt∫ ≈°J¡≤ I°fi <ÌÔ°fi° - ofi ŸfJ¡° bdÕfi $
J¡FÙ y∫Ù f°w°u* J¡° NfiCb°Ì J¡≤Ju¡ N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ J¡S° Ÿu tuÔ <Ì©Ô°wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, oŸ w≤F ≤°ı° <„<©ºbı ÎJ¡ w≈_bÙ J¡°u <ıfi
b_wCN°u* J¡∑ NÃ∫∏w N°bÿ∫J¡w° ≈nwÙ Fæ fi Ÿf b_wCN°u* Ÿu ≈¥dÕ N≈fiÙ ıayÔ J¡∑ JC¡<¸>∫° tu* <_Sw
≤F°, Nf Ÿ ª¥±>°Ô° fiu |≤ tu* •∫° <J¡∫° ? Ÿ°u N°≈ ŸC<fi∫u $ Ÿ N°@Ù ≤°w Ju¡ Ÿt∫ ≤°ı° <„<©ºbı
Ju¡ fFCw Ì¥≤ <fiJ¡Ô ı°fiu ≈≤, y°≥b tu* Ÿ°uoÕ FCoÕ F¿≤dÙ J¡∑ fi°o˘, bF ª¥±>°Ô° ˚∫ Ÿu Nª°fiJ¡ ı°y y∫Ù $
≈<w Ÿu Ã∫•w Ÿ ª¥±>°Ô° fiu N≈fiu „¥∏∫ „∫fi J¡°u, Ÿ¥∫Õ Ÿu „¥∏∫ wS° N≈¥dÕ ª∏Bt° Ÿu ∫C•w N°J¡°„
J¡∑ fi°o˘, „°u˚°FÙfi Ìu©° $ JC¡~> t<ÔfibÌfi, ©uÌ∫C•w wS° ß°FFÙfi, NayR¡≈Ù ≈vÔb°u* Ÿu ∫C•w bF
ª¥±>°Ô°, s°≤ N°æ≤ J¡ÌÕt N°<Ì Ÿu <t<Zw ıÔ Ÿu ŸÙ*ªÙ y∫Ù tF°bvÔÙ J¡∑ fi°o˘, N≈fiu <f_w≤ Ÿu
™>Ù $ Δ∫°JC¡Ôw° J¡°u ≈®°›w bF ª¥±>°Ô° ≈®Ÿ∏fi fi SÙ, <btÔ fi SÙ, <J¡∏wC fiÙF°≤ Ÿu @¥Ÿ≤ <Ìfi J¡∑
„°u˚° J¡∑ fi°o˘ bF Nb<_Sw SÙ $ N≈fiÙ „˙∫°≈≤ fæ™>Ù FCoÕ FÙ <ª∏w° Ÿu Δ∫°JC¡Ô Ÿ ª¥±>°Ô° fiu sd˚≤
wJ¡ <bª°≤ <J¡∫° <J¡ - fnu ÌC#© J¡∑ f°w Fæ <J¡ N°ı tu≤u ≈<w ≤°≠∫ ~>°unJ¡≤ |≤ Ÿu ıayÔ tu* ªÔu y∫u $
oŸ<ÔÎ Nf tCHu ∫F°≥ •∫° J¡≤fi° Fæ, tæ* ˚Ù N≈fiu _b°tÙ Ju¡ ŸtÙ≈ ªÔ¥≥, •∫°u*<J¡ „°˜ π°≤° ≈<w FÙ ˜Ù
J¡° ≈®St „≤d_S°fi <b<Fw Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ ≈<w Ju¡ fi ≤Ffiu ≈≤ FÙ ≈C` N°<Ì ˜Ù Ju¡ „≤d_S°fi J¡Fu
y∫u Fæ* $ ∫°u* <bª°≤ J¡≤Ju¡ N≈fiu ≈<w Ju¡ ŸtÙ≈ ı°fiu Ju¡ <ÔÎ ª¥±>°Ô° ™>Ù, bF ~>°u¸>Ù ¿©nJ¡∑ Ju¡ ≤°_wu
<fiJ¡ÔJ¡≤ N°J¡°„ tu* ªÔÙ y∫Ù $ <Ÿ] Ÿt¥F°u* J¡°u N≈fiu tC© Ÿu <πwÙ∫ ª∏B˚®°<∏w ≈æÌ° J¡≤wÙ FCoÕ b°∫C
π°≤° Ÿ ∫°u<yfiÙ fiu N°J¡°„t°yÕ Ÿu ˚®td <J¡∫° $ Nfi∏w≤ ≤°w tu* ©±>gy ÔuJ¡≤ ı° ≤Fu wS° ÎJ¡°∏w
_S°fi tu* buw°Ô°u* Ju¡ |¥tfiu ∫°uÀ∫ Ÿt∫ tu* ∫°fiÙ ≤°w tu* ≈®J¡°„t°fi NJu¡Ôu ˚®td J¡≤ ≤Fu N≈fiu ≈<w J¡°u
Ÿfiu Ìu©° $ N°J¡°„J¡°u¸>≤ tu* <_Sw F°uJ¡≤ Ÿ w≤F NJu¡Ôu <fiıÕfi bfi tu* ˚¸>J¡ ≤Fu N≈fiu _b°tÙ J¡°u
Ìu©J¡≤ bF ª¥±>°Ô° ˚ÔÙ˚°≥<w N≈fiu _b°tÙ Ju¡ ˚<b‹∫ÃJ¡°ÔÙfi Ÿf ≈Ì°S°u˘ Ju¡ <bT∫ tu* <bª°≤ J¡≤fiu
ÔyÙ $ Fu ≤°|b, ıæŸu, <ıŸ <fi<tW Ÿu, <ıŸ Ìu„ N°æ≤ <ıŸ J¡°Ô tu*, <ıwfiu J¡°∫Õ J¡° <ıŸ ≤Ù<w Ÿu
NU∫CÌ∫ N°æ≤ <ıŸ ≈®J¡°≤ <fi≤<w„∫ ˚¥t°fi∏Ì<bZ°<∏w ≈®°›w J¡≤fiÙ F°uyÙ - oÃ∫°<Ì ı°u JC¡~> N≈fiu
≈<w J¡° Nbÿ∫ ˚<bwΔ∫ S°, ŸfJ¡°u ∫°uyfÔ Ÿu ≈®Ã∫s Ìu©J¡≤ bF ª¥±>°Ô° ŸÙJu¡ NfiCJ¥¡Ô N°ª≤d
J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ N°J¡°„ Ÿu Ô°æ¸> N°oÕ $ Nf N°yu tu≤° ytfi fi F°u, •∫°u*<J¡ N<w <ª≤J¡°Ô Ju¡ f°Ì tCHu
N≈fiu ≈<w Ju¡ ≈°Ÿ ı°fi° ≈nuy°, ∫FÙ <fi∫<w J¡° <fiÿª∫ Fæ $ ∫°u* Ÿ°uªJ¡≤ ª¥±>°Ô° fiu <k¡≤ N≈fiu N∏w#≈C≤
tu* ≈®bu„ J¡≤, ˚yb°fig „aJ¡≤ Ju¡ t_wJ¡≈≤ ª∏BJ¡Ô° J¡∑ fi°oÕ˘, N≈fiu <f_w≤ ≈≤ N°J¡≤ Ÿ°u y∫Ù $ <J¡ŸÙ
J¡°≤d<b„uT Ÿu ∫F ≤°ı° oŸ Ÿt∫ J¡FÙ* f°F≤ ªÔu y∫u Fæ* - ∫°u* Ÿf fi°y¿≤J¡ ıfi°ua J¡°u N°ÿb°Ÿfi ÌuJ¡≤
bF Nayfi° <fi<ÿª∏w Nb<_Sw F°u y∫Ù $ <ıŸ w≤F @°fi J¡∑ ≤©b°ÔÙ J¡≤fiub°ÔÙ ˜Ù Ÿt∫ Ÿu ≈Ju¡ FCÎ
@°fi Ju¡ ©uw J¡∑ ≤s° J¡≤wÙ Fæ, ŸÙ w≤F bF ª¥±>°Ô° ŸtÂ<‹¸> Ÿu N≈fiu _b°tÙ Ju¡ ŸÙ J®¡t Ÿu ≤°≠∫
J¡∑ ≤s° J¡≤fiu ÔyÙ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, Ÿ Ÿt∫ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u J¡° tC© fi Ìu©fiub°Ôu, ≤°≠∫ N°æ≤ ıayÔ Ju¡
1568 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≈°Ôfi tu* wÃ≈≤ FCÎ Ÿ w≤F Ÿu <_Sw fi Ì°ufi°u* ˜Ù N°æ≤ ≈C”T J¡° J¡°Ô Δ∫wÙw F°u ≤F° S° $ ≤°ı°
<„<©ºbı J¡° ıayÔ tu* wS° ª¥±>°Ô° J¡° N≈fiu |≤ tu* <Ìfi Ju¡ ≈Ù~>u ≈s, ≈s Ju¡ ≈Ù~>u t°Ÿ N°æ≤ t°Ÿ Ju¡
≈Ù~>u bTÕ fÙww° ªÔ° ı° ≤F° S° $ Fu ≤°t˚B, N<@J¡ ∫F°≥ N°≈Ÿu J¡Ffiu J¡∑ •∫° N°bÿ∫J¡w° ?
Nl>°≤F bTÕ wJ¡ N≥yfi° ª¥±>°Ô° fiu N≈fiu ŸÌfi tu* N°æ≤ ≤°ı° <„<©ºbı fiu bfi Ju¡ yCh~>°u* tu* <fib°Ÿ
<J¡∫° $ oŸJu¡ f°Ì NfiuJ¡ bT°u˘ Ju¡ Ôy°w°≤ Δ∫wÙw F°u ı°fiu ≈≤ tF°„æÔ w¸> Ju¡ J¡°u¸>≤ tu* <fib°Ÿ J¡≤ ≤Fu
≤°ı° <„<©ºbı J¡°u b¨]°b_S° fiu N°J¡≤ |u≤ <Ô∫° $ N≈fiu _b°tÙ J¡∑ ≤°y°<Ì b°Ÿfi°N°u* Ju¡ ≈°J¡ J¡°u
Â<‹¸> tu* ≤©J¡≤ ª¥±>°Ô° fiu wfiu J¡°Ô J¡∑ ©¥f ≈®wÙs° J¡∑ $ oŸJu¡ f°Ì b¨]°b_S° Ÿu ∫C•w ≤°ı°
<„<©ºbı Ju¡ NfiuJ¡ bTÕ bfi tu* ıf Δ∫wÙw F°u y∫u wf ≈<w Ju¡ f°u@fiR¡≈ N°ÃtJ¡°∫Õ J¡∑ bæŸÙ ˚<bwΔ∫w°
Ÿu ŸJ¡°u ∫F <bª°≤ FCN° <J¡ ≈<w Ju¡ ŸtÙ≈ ytfi J¡° tu≤° ∫FÙ Ÿt∫ Fæ $ ÎuŸ° Ÿ°uªJ¡≤ Ÿfiu t∏Ì≤°ªÔ
Ju¡ bfi tu* ı°fiu Ju¡ <ÔÎ <bª°≤ <J¡∫° N°æ≤ ≤°w tu* N∏w#≈C≤ Ÿu <fiJ¡ÔJ¡≤ N°J¡°„t°yÕ tu* n y∫Ù $
b°∫Ct^±>Ô tu* F°uJ¡≤ bF y∫Ù $ N°J¡°„t°yÕ tu* ı° ≤FÙ Ÿfiu J¡v≈b¨s Ju¡ b˜°u* Ÿu N°h~>∏fi wS°
≤Ãfi_w‡fJ¡°u* Ÿu <b˚¥<Tw, fi∏Ìfibfi J¡∑ <fib°<ŸfiÙ N≈fiu ≈®u<t∫°u* tu* NfiC≤•w <Ÿ]°u* J¡∑ N<˚Ÿ°¿≤J¡°N°u*
J¡° NbÔ°uJ¡fi <J¡∫° $ ª∏BJ¡Ô°N°u* J¡° _≈„Õ J¡≤fiub°Ôu, <FtJ¡d Ju¡ bTÙÕ, Wt <Ÿ]°u* π°≤° t∏Ì°≤t°Ô°,
F¿≤ª∏Ìfi, J¡_w¥≤Ù N°<Ì J¡∑ ŸCy∏@w° J¡° y®Fd J¡≤fiub°Ôu t°”w°u* J¡° Ÿfiu _≈„Õ <J¡∫° $ ª∏B<f‡fR¡≈Ù
≈Ù∫¥T<Ÿ∏@C J¡∑ tF°w≤ay°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤°˚¥w <fitÕÔ ≠∫°uÃ_fi° J¡° N°J¡°„ Ju¡ fÙª tu* ı°J¡≤-Ÿfiu
NbÔ°uJ¡fi <J¡∫° $ tu|°u* Ju¡ ˚Ùw≤ Ÿu ı° ≤FÙ Ÿ ª¥±>°Ô° fiu tu|°u* tu* ŸaÔÀfi wS° N≈fiu _b°tÙ Ÿu
N<b∫C•w <bΩCw°u* J¡° Ÿfiu f°≤-f°≤ NbÔ°uJ¡fi <J¡∫° $ N°æ≤ N≈fiu tfi-FÙ-tfi bF f°uÔfiu ÔyÙ -
NF°u*, ıÙbfi≈∫Õ∏w ÌuF@°¿≤∫°u* J¡° _b˚°b J¡˚Ù „°∏w fiFÙ* F°uw° $ N°ı tu≤° ˚Ù tfi ÃJ¡<^™>w F°u FÙ
y∫° $ NF°u, ≈®ut tu* ≈®bd wS° t¨yu∏B J¡∑ fi°o˘ _J¡∏@b°Ôu N≈fiu J¡°∏w J¡°u ≈Cfi# tæ* J¡f Ìu©¥≥yÙ ? NF°u,
<bbuJ¡°<Ì Ju¡ π°≤° f°u<@w F°u ≤F° ˚Ù tu≤° tfi N°ı ∫°u* ÃJ¡<^™>w F°u ≤F° Fæ $ NF°, taı¿≤∫°u* Ju¡ ı°Ô°u*
Ÿu bu<‹¸>w Ôw°Î≥ N≈fiu b¨sR¡≈Ù ≈<w J¡°u sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ ˚Ù fiFÙ* ~>°unwÙ*, oŸ<ÔÎ tu≤° ˚Ù tfi ÃJ¡<^™>w
F°u ≤F° Fæ $ ıæŸu Ìub∫°u<fi tu* Ã≈∏fi ∫F <Ÿ]°<˚Ÿ°¿≤J¡° (N›Ÿ≤°) N≈fiu J¡°∏w Ju¡ ≈°Ÿ ı° ≤FÙ Fæ, bæŸu
FÙ tæ* ˚Ù J¡f N≈fiu J¡°∏w Ju¡ ≈°Ÿ ı°«≥¡yÙ ? oŸÙ <bª°≤ tu* tu≤° ˚Ù tfi Ôy° FCN° Fæ $ NF°u, ∫u t∏Ì-
t∏Ì ≈bfi, ∫u ª∏B<J¡≤d N°æ≤ ∫u bfi J¡∑ ≤°<ı∫°≥ tCHu ˚Ù ÃJ¡<^™>w J¡≤ ≤FÙ Fæ* $ >Fu NI <ªW, Δ∫SÕ FÙ
⁄Ì∫ tu* w°^±><bw F°uJ¡≤ w¥ •∫°u* <_Sw Fæ ? Fu Ÿ°@°u, wC‡F°≤Ù N°J¡°„ J¡∑ w≤F <fitÕÔ <bbuJ¡w° J¡F°≥
ªÔÙ y∫Ù ? NSb° Fu Ÿ©u <ªW, wC‡F°≤° ∫F J¡°uoÕ Ì°uT fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ wCt N≈fiu _b°tÙ Ju¡ ≈®<w
ÃJ¡<^™>w F°u ≤Fu F°u $ Fu <ªW, wCt ÃJ¡^™>° Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ fæ™>u ≤F°u, wC‡F°≤u ÃJ¡¿^™>w F°ufiu Ÿu tu≤° •∫° ?
(Nf N≈fiu „≤Ù≤ Ÿu J¡FwÙ Fæ $) Fu ˜Ù „≤Ù≤, <ıŸu N°<Ô*yfi Ju¡ <ÔÎ ŸtCßCJ¡ F°u ≤Fu F°u, bF wC‡F°≤°
_b°tÙ wC‡F°≤Ù w<fiJ¡ ˚Ù ≈≤b° fi J¡≤ Nf <fÔJC¡Ô b¨] F°u y∫° F°uy° $ bF w≈_bÙ J¨¡„ „≤Ù≤ wS°
b°Ÿfi°„¥∏∫ F°u y∫° F°uy° $ tæ* ŸtHwÙ F¥≥, Nf ŸJ¡° tfi ≤°≠∫°<Ì Ju¡ N˚°uy Ju¡ <ÔÎ <fit¥ÕÔw° J¡°u
≈FC≥ª y∫° F°uy° $ wS° ıæŸu bT°ÕJ¡°Ô J¡∑ sCB fiÌÙ tF°fiÌ tu* <tÔJ¡≤ ŸŸu ≈¨SJg¡ fiFÙ* ≤FwÙ, bæŸu FÙ
ŸJ¡∑ b°Ÿfi°R¡≈ Ô<wJ¡° tF°fig N°Ãt° tu* <tÔJ¡≤ Nf ŸŸu ≈¨SJg¡ fiFÙ* ≤FwÙ F°uyÙ $ bF ÎJ¡°∏w tu*
N°Ÿ•w NwÎb ÎJ¡°Ãt° F°u y∫° F°uy°, ŸJ¡∑ oh~>°Î≥ Ÿt°›w F°u y∫Ù F°uyÙ wS° bF b°Ÿfi°N°u* Ÿu
ŸyÕ - 85] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1569
„¥∏∫ F°u y∫° F°uy° $ tæ* ŸtHwÙ F¥≥, ∫Ω<≈ tu≤° _b°tÙ Nf „C‹J¡ b¨s Ju¡ Ÿt°fi <_S<wb°Ô° F°u y∫°
F°uy° ∫°fiÙ bF <fÔJC¡Ô f°u@„¥∏∫ F°u y∫° F°uy°, wS°<≈ Fu <ªW, wC‡Fu* ÃJ¡¿^™>w F°ufiu J¡∑ J¡°uoÕ
N°bÿ∫J¡w° fiFÙ* Fæ $ •∫°u*<J¡ tæ* ∫°uy Ÿu ∫°fiÙ N°yu J¡Fu ı°fiub°Ôu ≈°∫ Ÿu _b°tÙ J¡∑ fC<] J¡°u w[bI
ffi°J¡≤ ≈®°≤Æ@„uT°u≈˚°uy J¡∑ ÃJ¡^™>° Ÿu ∫C•w ∏Fu* wC‡F°≤u Ÿ°S Ÿa¿ÿÔ‹¸> J¡≤° Ì¥≥yÙ, wCt ÃJ¡^™>°
tw J¡≤°u $ tæ* N≈fiu tC<fi FCÎ _b°tÙ Ju¡ tfi J¡°u Ÿt ffi°J¡≤ ≤°≠∫ J¡≤fiu tu* FÙ <fi∫C•w J¡R¡≥yÙ N°æ≤ ŸJu¡
f°Ì Ft Ì°ufi°u* ŸC© Ÿu <ª≤J¡°Ô wJ¡ <fib°Ÿ J¡≤u*yu $ NF°u, <ª≤J¡°Ô Ju¡ f°Ì tæ* oŸ „C˚ tfi°u≤S J¡°u
≈®°›w J¡R¡≥yÙ, •∫°u*<J¡ tæ* N≈fiu _b°tÙ J¡°u w[bf°u@ Ÿu N≈fiu FÙ Ÿt°fi N°U∫∏w≤ N°æ≤ f°fl NS°u˘ tu*
<bª°≤∫C•w ≈®°›w J¡R¡≥yÙ $ ı°u Ÿt°fi tfi J¡∑ b¨<W∫°u* Ju¡ Ÿayt Ju¡ N°_b°Ìfi tu* ŸC© <tÔw° Fæ bFÙ
Ÿty® N°fi∏ÌŸt¥F°u* Ju¡ «¡≈≤ <_Sw Fæ $ ∫°u* <ª∏wfi J¡≤ ≤FÙ ª¥±>°Ô° N°J¡°„t°yÕ Ÿu ≈bÕw°u*, Ìu„°u*, tu|°u*
wS° <Ìy∏w°u* J¡°u Ô°≥| J¡≤Ju¡ t∏Ì≤°ªÔ J¡∑ J¡∏Ì≤° tu* ı° ≈FC≥ªÙ $ NÂÿ∫R¡≈ Ÿu N°J¡°„ tu* <_Sw FCoÕ
FÙ bF ª¥±>°Ô° ıayÔ Ju¡ tº∫ tu* Ÿ w≤F ≈®<b‹¸> F°u y∫Ù, <ıŸ w≤F b¨s°u* N°æ≤ Ôw°N°u* Ju¡ _≈∏Ì Ÿu
NfiCtu∫ ytfi°ytfib°ÔÙ b°∫Cta±>ÔÙ $ bfi Ju¡ <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡°ufiu tu* ≈dÕJC¡¸>Ù ffi°J¡≤ ™>F≤u FCÎ N≈fiu ≈<w
J¡°u Ìu©J¡≤ Ÿfiu Ÿt°<Fw <ªW Ÿu N∏∫ „≤Ù≤ tu* <_Sw-ı柰 ŸtH° $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ı°u ≈FÔu
F°≤, Ju¡∫¥≤, J¡¸>J¡ N°æ≤ JC¡^±>Ô N°<Ì Ÿu <b˚¥<Tw ŸCtuR¡ Ju¡ Ÿt°fi J¡°<∏w∫C•w ≤Fw° S°, ŸÙJ¡°u ∫F°≥
Ÿ ª¥±>°Ô° fiu J¨¡„y°`, J¨¡‹dbdÕ N°æ≤ ıÙdÕ≈`-Ÿ° Nb<_Sw Ìu©° $ J¡°ıÔt∫ ıÔ tu* _fi°fi <J¡∫u
FCÎ-ıæŸu, oh~>°N°u* Ÿu „¥∏∫, ˚yb°fig „aJ¡≤ Ju¡ ≈®<Ÿ] π°≤≈°Ô ˚¨ayÙ„ Ju¡ ŸÂ„ Nb<_Sw, bvJ¡Ô
b˜@°≤Ù, „°∏w, NJu¡Ôu ıtÙfi ≈≤ fæ™>J¡≤ Ìubw°N°u* N°æ≤ N<w<S∫°u* J¡∑ ≈¥ı° Ju¡ <ÔÎ k¥¡Ô°u* J¡∑ t°Ô°
yC≥S ≤Fu, ı¸>°N°u* Ÿu <ª<Öw Ÿ N≈fiu ≈<w J¡°u Ìu©J¡≤ Ÿb°˘yŸCaÌ≤Ù wS° _S¥Ô _wfib°ÔÙ ª¥±>°Ô° JC¡~>
Ì°Ÿ-ŸÙ F°uJ¡≤ N≈fiu tfi-FÙ-tfi ∫°u* J¡Ffiu ÔyÙ - NI°fi˚≤Ù Jæ¡ŸÙ <bTt t¥©Õw° Fæ $ t¥©Õw° Ju¡
≈®Ÿ°Ì Ÿu ÎuŸÙ FÙ Ì„°Î≥ N°∫° J¡≤wÙ Fæ* $ ª¥≥<J¡ ∫F Ô‚tÙb°fig ≤°ı° tu≤° N<w<≈®∫ ≈<w ⁄Ì∫ tu* y°» t°uF
Ÿu N°Fw oŸ Ì„° J¡°u ≈®°›w F°u y∫° Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ ≈dÕJC¡¸>Ù tu* N°ı FÙ Nbÿ∫ N≈fiu fi°S J¡°u
N°ÃtI°fiÙ ffi°«≥¡yÙ wS° ˚°uy N°æ≤ t°usZÙ <ÌÔ°«≥¡yÙ, oŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $ oŸ R¡≈ J¡°u
~>°unJ¡≤ N∏∫ <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u R¡≈ Ÿu Ÿb°uÕWt I°fi Ìufiu Ju¡ <ÔÎ Nf tæ* ofi Ju¡ ŸtÙ≈ ªÔwÙ F¥≥ $$1-53$$
oŸ R¡≈ J¡° •∫°u* ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì tæ* oŸÙ R¡≈ Ÿu oŸJu¡ ≈°Ÿ ı°wÙ F¥≥ w°u ∫F f°Ô° tu≤Ù J¡°∏w° Fæ, ∫F ŸtHJ¡≤ tu≤° J¡Ffi°
Nh~>Ù w≤F fiFÙ* J¡≤uy°, oŸ<ÔÎ w≈_bÙ Ju¡ R¡≈ Ÿu Ÿ°tfiu ı°J¡≤ sd˚≤ tu* FÙ ≈<w J¡°u f°u<@w
J¡≤wÙ F¥≥ $$54$$
≈FÔu FÙ w≈_bÙ Ju¡ buT Ÿu Ÿu •∫°u* fiFÙ* f°u<@w <J¡∫°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Nf tu≤° _b°tÙ ≤°y°<Ì b°Ÿfi°N°u* Ju¡ ≈¿≤≈°J¡ Ÿu ≈¿≤≈•bt<w F°uJ¡≤ <_Sw Fæ $ oŸJu¡ <btÔ <ªW
tu* N°Ãtw[b ˚ÔÙ˚°≥<w ≈®<w<f<‡fw F°uy°, ∫°u* <bª°J¡≤ ª¥±>°Ô° f®°Êd≈C` ffi y∫Ù $$55,56$$
bF ª¥±>°Ô° f®°ÊdJC¡t°≤ Jæ¡Ÿu ffi y∫Ù, ∫F fwÔ°wu Fæ* $
≈¥b°uÕ•w N<Àfi N°æ≤ ª∏B J¡∑ @°≤d°R¡≈ <J*¡<ªwg º∫°fi Ÿu ÎJ¡ FÙ sd tu* ıÔw≤ay J¡∑ fi°o˘
≈C”TR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u y∫Ù N°æ≤ f®°ÊdJC¡t°≤ J¡° R¡≈ @°≤d J¡≤Ju¡ bF ª¥±>°Ô° ŸÙ ıayÔ tu* ı°
1570 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<y≤Ù $ t∏Ì tC_J¡°fi Ÿu „°u˚ ≤Fu tC©b°ÔÙ bF ª¥±>°Ô° N≈fiu _b°tÙ Ju¡ N°yu N° @tJ¡∑ N°æ≤ <„<©ºbı
fiu N≈fiu Ÿ°tfiu N°J¡≤ ©nu FCÎ Ÿ f®°ÊdJC¡t°≤ J¡°u Ìu©°, ı°u ÎJ ¡Ì¥Ÿ≤u ıayÔ Ÿu N°Î FCÎ t¥<wÕt°fig
w≈ Ju¡ ŸÂ„ Nb<_Sw, <≈|Ô ≤Fu ŸCbdÕ Ju¡ Ÿt°fi y°æ≤°ay, t°u<w∫°u* Ju¡ F°≤ Ÿu <b˚¥<Tw, „C•Ô ∫I°u≈<bw
Ÿu <b≤°ıt°fi, „C•Ô Ì°u b_`°u* Ÿu N°b¨W, J¡t^±>Ô@°≤Ù wS° NÃ∫∏w J¡°<∏w Ÿu ∫C•w Ÿ°tfiu N°J¡≤
©n° S° $ t<df∏@ Ÿu fiÙªu <πyCd f°fl ≈®Ìu„ J¡°u Δ∫°›w J¡≤fiub°ÔÙ, F_w≈®t°d, fFCw Ô‡fÙ fi F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d ˚¥<t tu* fi ÔyÙ FCoÕ ŸC∏Ì≤ Nst°Ô° Ÿu ŸC„°u<˚w, ˚®t≤°u* J¡∑ t°Ô° Ÿu Δ∫°›w J¡tÔ J¡∑ fi°o˘
JC¡∏wÔ°u* (<Ÿ≤ Ju¡ f°Ô°u*) Ÿu Δ∫°›w t_wJ¡b°Ôu, „≤Ù≤Ju¡ ÌÙ<›wt^±>Ô°u* Ÿu Ÿ ≈®Ìu„ J¡°u ≈®J¡°<„w J¡≤
≤Fu, JC¡^±>Ô°u* Ÿu <b˚¥<Tw tC©b°Ôu, fibÙfi <Ìw Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ÿt°fi, N≈fiÙ <„©° tu* t∏Ì°≤ J¡∑ t°Ô°
<≈≤°u∫u FCÎ, NwÎb <ıŸJu¡ <„©≤ ≈≤ ª∏Bt° <_Sw Fæ ÎuŸu ≈bÕw J¡∑ fi°o˘ <_Sw, J¡°∏w wS° ≈„°∏w
„≤Ù≤@°≤Ù, fÔ„°ÔÙ <ıwu¿∏B∫, <Ft Ju¡ Ÿt°fi J¡°<∏w Ÿu ∫C•w ˚_t<wÔJ¡ Ÿu ŸC„°u<˚w, NwÎb
˚¥<Tw N°Ô°uJ¡ J¡∑ fi°o˘ ŸC∏Ì≤ wS° ŸCtuR¡ ≈bÕw J¡∑ ŸCbdÕw¸>Ù tu* Nb<_Sw yay°≈®b°F tu* ≈®<w<f<‡fw
≈¥dÕ ª∏Bt° J¡∑ fi°o˘ ªaªÔ Ÿ f®°Êd JC¡t°≤ J¡°u Ìu©J¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı ™> ©n° F°u y∫° $ Ìub≈C`
Ju¡ N°ytfi J¡∑ fC<] Ÿu N≈fiÙ ©n°«≥¡ ~>°unJ¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu Ìub≈C`, N°≈J¡°u fit_J¡°≤
Fæ, ∫F N°≈Ju¡ <ÔÎ N°Ÿfi Fæ, J¨¡≈°J¡≤ oŸ ≈≤ fæ™> ı°o∫u $ ∫°u* J¡FJ¡≤ N≈fiu F°S Ÿu ŸJ¡°u ≈`<fi<tÕw
N°Ÿfi <Ì©Ô°∫° N°æ≤ Ÿ f®°ÊdJC¡t°≤ Ju¡ J¡≤wÔ tu* ≈C‹≈tC<‹¸> Ÿ w≤F ÌÙ, <ıŸ w≤F JC¡tCÌ©^±>
Ju¡ ≈vÔb tu* ª∏Bt° <FtJ¡dı°Ô Ìuw° Fæ $ Ÿ f®°ÊdJC¡t°≤ fiu ˚Ù J¡F° # Fu ≤°ıTuÕ, wC‡Fu* fit_J¡°≤ Fæ $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tF°˚°y Ìub≈C`, N°≈fiu J¡F°≥ Ÿu N°ytfi <J¡∫° ? tæ* N°ı J¡° <Ìfi Ÿk¡Ô
ŸtHw° F¥≥, •∫°u*<J¡ N°ı tæ*fiu N°≈J¡° Ì„Õfi <J¡∫° Fæ $ Fu t°fiÌ, ∫F NP∫Õ Fæ, ∫F ≈°Ω Fæ, ∫u k¥¡Ô Fæ*
N°æ≤ yC≥SÙ FCoÕ ∫u t°Ô°Î≥ Fæ*, ÔÙ<ıÎ, N°≈J¡° J¡v∫°d F°u $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≈°≈„¥∏∫
ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫°u* J¡FJ¡≤ f®°Êd-JC¡t°≤ buT@°≤Ù Ÿ N≈fiÙ <≈®∫wt° J¡°u ≤°ı° <„<©ºbı fiu NP∫Õ,
≈°Ω, t°Ô° N°æ≤ ≈C‹≈°<Ì „°˜°u•w <b<@ Ÿu <Ì∫u $ ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu ≤°ıTuÕ, oŸ ˚¥wÔ ≈≤ tæ*fiu NfiuJ¡
ıyF°u* tu* ≈<≤˚®td <J¡∫° ≈≤∏wC ıæŸÙ ≈¥ı° tæ*fiu wCtŸu ≈®°›w J¡∑, bæŸÙ <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u Ÿu fiFÙ* $ Fu Nfi|,
wC‡F°≤u oŸ J¡°utÔ NfiCR¡≈ <bfi∫ Ÿu tæ* ŸtHw° F¥≥ <J¡ wCt <fiÿª∫ NÃ∫∏w <ª≤aıÙbÙ F°uN°uyu $ Fu
Ÿ°@°u, •∫° „°∏w tfi Ÿu Ì°≤ w≈ wCtfiu t°us Ju¡ <ÔÎ Ÿa<ªw <J¡∫° Fæ, ıF°≥ k¡Ô Ju¡ ŸaJ¡v≈ fFCw Ì¥≤
ku*¡J¡ <Ì∫u y∫u Fæ* $ Fu Ÿ°æ‡∫, ∫F ı°u wCtfiu N≈fiu <b_w¨w ≤°≠∫ J¡°u ~>°un J¡≤ oŸ tF° ıayÔ J¡° Ÿubfi
<J¡∫° Fæ bF J®¡°u@„¥∏∫, bfi_S ∫<w∫°u* J¡° b®w wÔb°≤ J¡∑ @°≤ Ju¡ Ÿt°fi Fæ $$57-75$$
≤°≠∫ J¡° ≈¿≤Ã∫°y N°æ≤ t°us Ju¡ <ÔÎ w≈_∫° J¡° N°ª≤d - ofi Ì°ufi°u* J¡∑ NI°w Ì„°tu* ≈®„aŸ°
fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, oŸ<ÔÎ w≈_∫° π°≤° Ÿtu* ŸbÕIw° J¡∑ Ÿ‡˚°bfi° J¡≤w° FCN° ≤°ı° <„<©ºbı
R¡≈°<ÌŸ‡≈<W Ÿu Ÿ f®°ÊdJC¡t°≤ J¡∑ ≈®„aŸ° J¡≤w° Fæ $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # ˚ybfig, N°≈ Ìub F°u, Ÿf JC¡~> ı°fiwu F°u, oŸtu* N°ÿª∫Õ FÙ •∫° Fæ ?
N≈fiu Ô°uJ¡°uW≤ <ªÖ∫C•w Ÿ°æ∏Ì∫Õ Ÿu FÙ N°≈ tF°≈®˚°b„°ÔÙ t°Ô¥t ≈nwu F°u $ tu≤Ù fC<] w°u ∫F J¡F
≤FÙ Fæ <J¡ ∫u N°≈Ju¡ Ÿf Nay Nt¨wt∫ ª∏Bt° Ÿu <b≤<ªw Fæ* NSb° tu≤° N<@J¡ J¡Ffi° Δ∫SÕ Fæ, N°≈
N≈fiu Ÿ‡∫Jg¡ bÙsd N°æ≤ ÌuF J¡∑ J¡°<∏w Ÿu t°fi°u* Nt¨w Ÿu tCHu ŸÙ*ª ≤Fu F°u $ Fu ŸC∏Ì≤, tu≤Ù <≈®∫≈ÃfiÙ
ŸyÕ - 85] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1571
Fæ, ı°u N°ıJ¡Ô tu≤u Ÿ ≤°≠∫ J¡∑ ≤s° J¡≤ ≤FÙ Fæ $ ŸJu¡ Ÿt°fi N°≈Ju¡ FÙ bu Nay tCHu ∫F°≥ ÌÙ© ≈nu
Fæ* $ t_wJ¡ Ÿu ÔuJ¡≤ ≈æ≤ wJ¡ ∫F N°≈J¡° ≈„°∏w wS° J¡tfiÙ∫ „≤Ù≤ Fæ, oŸu N°≈ tu≤u π°≤° ÌÙ y∫Ù
t°Ô° Ÿu, „C˚® tu| Ÿu tu”<„<©≤ J¡∑ fi°o˘, i>J¡ ÌÙ<ı∫u $ J¡ÔaJ¡„¥∏∫ ª∏Bt° Ju¡ Ÿt°fi wS° ≈C‹≈ÌÔ
J¡∑ fi°o˘ J¡°utÔ N°≈J¡° ∫F Nay Ÿ¥∫Õ Ju¡ wuı Ÿu ÀÔ°<fi J¡°u ≈®°›w F°u ≤F° Fæ, ÎuŸ° tæ* ŸtHw° F¥≥ $ Fu
ŸC∏Ì≤, ∫F ÎuŸÙ Ÿku¡Ì k¥¡Ô J¡∑ t°Ô° tæ*fiu Ìub°ªÕfi Ju¡ <ÔÎ yC≥SÙ Fæ, bF N°≈Ju¡ Nay Ju¡ Ÿay Ÿu J¨¡w°SÕw°
J¡°u ≈®°›w F°u ı°∫ $$76-81$$
N<w<S≈¥ıfi Ìub°ªÕfi Ÿu ˚Ù f»J¡≤ Fæ, oŸ<ÔÎ NJu¡Ô° N<w<S≈¥ıfi FÙ ı∏tŸ°k¡v∫ tu* FuwC Fæ,
<k¡≤ N°≈J¡∑ ≈¥ı° tu* w°u tCHu Ì°ufi°u* J¡∑ ≈®°<›w ÎJ¡ Ÿ°S F°u y∫Ù, Nw# tu≤° ıÙbfi w°u Ÿk¡Ô Fæ FÙ, oŸ
N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
N≈fiu <fiJ¡¸> N°∫u FCÎ N<w<S J¡∑ ≈¥ı° Ÿu ıÙbfi Ÿk¡Ô F°u ı°w° Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿ≠ıfi°u* J¡°u
NU∫°yw ıfi Ìubw° Ÿu ˚Ù N<@J¡ ≈¥≠∫ Fæ* $ Fu <btÔª∏B Ju¡ wCv∫ tC©b°Ôu, tu≤u π°≤° Ÿt<≈Õw ≈¥ı°
y®Fd Ju¡ f°Ì, N°≈ tu≤u oŸ Ÿ∏ÌuF J¡°u Ì¥≤ J¡∑<ı∫u <J¡ N°≈ J¡°æfi Fæ*, <J¡ŸJu¡ ≈C` Fæ* N°æ≤ oŸ ÌÙfi
Ju¡ «¡≈≤ Ì∫° J¡≤Ju¡ J¡F°≥ Ÿu <J¡Ÿ<ÔÎ N°∫u Fæ* ? f®°Êd fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, ı柰 N°≈fiu tCHŸu
≈¥~>° Fæ bF Ÿf tæ* N°≈Ÿu J¡Fw° F¥≥, N°≈ ŸC<fi∫u $ ˚Ô° ÎuŸ° J¡°æfi ≈C”T Fæ, ı°u ÎJ¡ <bfit® ≈®ÿfiJ¡w°Õ
J¡°u ™>yu - @°u©° Ìu $ ≈C^∫Ô‚tÙ Ju¡ J¡tfiÙ∫ tC© tu* ŸCy<∏@w J¡≈¥Õ≤ Ju¡ <wÔJ¡ Ju¡ ŸÂ„ y°æ≤°ay
„C]°Ãt° fi°≤Ì tC<fi oŸ ıywÙ J¡°u„ tu* Fæ* $ bF ÌubtC<fi (fi°≤Ì) ŸCtu” ≈bÕw J¡∑ yCF° tu* <J¡ŸÙ Ÿt∫
º∫°fi°b<_Sw Su $ bFÙ* ŸCtu”w¸> tu* <b„°Ô w≤ayb°ÔÙ yay°ıÙ fFwÙ Fæ* $ ı°u tu” Ju¡ Ÿ°æ∏Ì∫Õ Ÿu
≈®J¡°„t°fi R¡≈b°ÔÙ yay° F°≤Ôw° J¡∑ fi°o˘ ˚°<Ÿw F°uwÙ Fæ* $ ŸÙ yay° fiÌÙ Ju¡ w¸> ≈≤ ÎJ¡ Ÿt∫
º∫°fi Ju¡ N∏w tu* fi°≤ÌtC<fi fiu „ÆÌ J¡≤ ≤Fu Ja¡J¡d°u* Ÿu ∫C•w ıÔJ®¡∑±>° J¡∑ J¡°uÔ°FÔ ºb<fi ŸCfiÙ
N°æ≤ ∫F •∫° ŸCfi°oÕ Ìu ≤F° Fæ, ∫°u* JC¡~> J¡°æw¥FÔ Ÿu ∫C•w F°u y∫u $ J¡°æwCJ¡ Ÿu fiÌÙ J¡∑ N°u≤ Ìu©wu
FCÎ ∏F°u*fiu ıÔŸuªfi°<Ì J®¡∑n° J¡≤Ju¡ ıÔ Ÿu <fiJ¡Ôu FCÎ ≤‡˚°, <wÔ°uWt° N°<Ì ÔÔfi°N°u* J¡°
(N›Ÿ≤°N°u* J¡°) Ÿt¥F Ìu©° $ _bdÕJ¡tÔ Ju¡ JC¡a±>Ô°u* Ju¡ ŸÂ„ _wfit^±>Ô°u* Ÿu NÔaJ¨¡w bF ≈C”T≤<Fw
≈®Ìu„ tu* b˜ ~>°unJ¡≤ J®¡∑n° J¡≤ ≤F° S° $ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu <tÔ ı°fiu Ju¡ J¡°≤d bF k¡Ô°u* Ÿu
ŸC„°u<˚w b¨s J¡∑ fi°o˘, ≈®wÙw F°u ≤F° S°, <≈|Ôu FCÎ ŸCbdÕ≤Ÿ Ju¡ ≈®b°F°<w„∫ Ju¡ ŸÂ„
J¡°<∏wŸa_S°fi Ÿu ≈®J¡°„t°fi ıa|°N°u* Ÿu N≈fiu J¡°tt¿∏Ì≤ Ju¡ <ÔÎ t°fi°u ©‡˚°u* J¡° Ÿaª∫ J¡≤ ≤F°
S° $ bF N≈fiu ıÔ J¡∑ <fitÕÔw° Ÿu <fitÕÔ ffi°∫u y∫u ª∏Bt° Ÿu ŸbÕ` Δ∫°›w Δ∫°ut<bÔ°<ŸfiÙ
t∏Ì°<J¡fiÙ J¡°u ˚Ù N≈fiu ÌuFÔ°b^∫≤Ÿ≈®b°F Ÿu t°fi°u* <w≤_J¨¡w J¡≤ ≤F° S° $ fi∏Ìfibfi tu* J¡°tÌub
J¡∑ J®¡∑±>° Ju¡ Ÿ°@fi˚¥w ≤S Ju¡ ªJ®¡˚¥w <fiw‡fw¸>R¡≈ ŸuwCN°u* Ÿu ≈®b°F J¡° <fi≤°u@ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d
bF yay°ıÔ J¡°u ˚Ù Ô¸>u t°yÕ tu* ≈FC≥ª° ≤F° S° $ Ÿ ∫¥S tu* <bΩt°fi ≈®Ã∫uJ¡ N›Ÿ≤° owfiÙ <fitÕÔ
SÙ <J¡ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ <ÔÎ Ì≈Õd ffi y∫Ù SÙ $ NwÎb fiJu¡ Ÿt_w Nay ª°≤°u* N°u≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u tu*
≈®<w<f<‡fw F°u y∫u Su $ Ÿ˚Ù ıyF fiJu¡ Ÿt_w Nay <Ì©°oÕ ≈nwu Su $ oŸ<ÔÎ "ŸbÕw# ≈°<d≈°Ìa
wßbÕw°u<s<„≤°utC©tg' oŸtu* ≈®<Ÿ] J¡°Ô°Ãt° ˚yb°fig Ÿu Ã≈∏fi <bÿbR¡≈ Ÿu bF <_Sw S° $
Ÿt_w ŸaJ¡<v≈w k¡Ô°u* J¡° Ì°w° F°ufiu Ÿu yÙw°u•w J¡°Ô°Ãt° ˚yb°fig J¡° J¡v≈w”R¡≈ Ÿu bdÕfi J¡≤wu
1572 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fæ* $ J¡°Ô°Ãt°R¡≈Ù J¡v≈w” Ju¡ ≈®˚b N°<Ì Ÿ°™> Ÿabß≤ FÙ „°©° Fæ*, ≈s FÙ ≈vÔb Fæ*, <b<b@ M¡wC
ŸJ¡∑ Ôw°Î≥ Fæ*, <ÌfiZÙ ŸJ¡∑ J¡<ÔJ¡°Î≥ Fæ*, N°Ô°uJ¡ FÙ JC¡ŸCt ≤ı Fæ*, yyfiJ¡°fifi tu* (fi∏Ìfi bfi
tu*) bF Ã≈∏fi Fæ, bF ªtJ¡∑Ôu ıÔt∫ „≤Ù≤b°Ôu ÌubR¡≈ ≈<s∫°u* Ÿu ª°≤°u* N°u≤ Δ∫°›w Fæ, Ÿ°w
ŸtCB FÙ ŸJ¡∑ •∫°¿≤∫°≥ Fæ*, ÎuŸu J¡v≈w”R¡≈ Δ∫°≈J¡ <b‹dC Ÿu Ã≈∏fi <bÿbR¡≈-Ÿ° bF ÔÔfi°yd
<_Sw S° $ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ _wfiR¡≈Ù ≈C‹≈ yCh~>°u* tu* wS° J¡tÔtCJC¡Ô°u* tu* Ÿt°fi Ÿ°æ∏Ì∫Õ J¡° NfiC˚b
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ã≈∏fi _≈@°Õ Ÿu fi°ÔÌ^±> Ÿu ©°n-©°n J¡≤ <FÔ°fiu Ju¡ J¡°≤d N<w≤Ÿ≈¥dÕ
J¡tÔ-≈vÔb°u* J¡°u Ÿ ∫¥S fiu <bÌ<Ôw J¡≤ <Ì∫° S° $ ŸJu¡ tC©R¡≈ J¡tÔ°u* tu* ªaªÔ Ô¸>,
ÌÙ|ÕJu¡„, N<sw°≤u wS° ÔÔ°¸> tu* yC≥Su FCÎ fiÙÔt<d ˚®t≤R¡≈ Ÿu ≤°<ıw Su $ Nt¨w<fi<@ J¡° Ÿaª∫
J¡≤fi° FÙ <ıfiJ¡° _b˚°b Fæ, ÎuŸu Ìubw°N°u* π°≤° Nt¨w J¡° N≈F≤d J¡≤fiub°Ôu ≤°FC N°<Ì π°≤° -
Ÿ‡˚°<bw <b≈<W J¡° <bfi°„ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡°∏w ŸCtu”yCF° Ju¡ N∏Ì≤; ı°u yCF° Ÿ°@°≤d ≈®°<d
J¡∑ Ny‡∫, <©Ô ≤Fu ŸCbdÕ J¡tÔ Ju¡ ŸÂ„ ŸC„°u<˚w, ≈<μfiÙ Ju¡ ≈vÔb°u* Ÿu i>J¡∑, „ÙwÔ yay°ıÙ
Ju¡ <J¡fi°≤u ≈≤ <bΩt°fi wS° ŸJu¡ ıÔ Ÿu s°<ÔwtÔ SÙ; - t°fi°u* ÎJ¡` f¸>°u≤u yÎ ª∏B<f‡f J¡∑
J¡Ô°N°u* Ju¡ ≈CaıR¡≈ Ÿu <_Sw fi ŸC∏Ì≤ <˜∫°u* J¡° NbÔ°uJ¡fi J¡≤ wÃJ¡°Ô FÙ tC<fi J¡° tfi fitu*
N°Ÿ•w F°u y∫° N°æ≤ <bbuJ¡ J¡∑ t°`° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ≈®tW F°u _kC¡¿≤w F°ufiu Ôy° $ Fu ≤°ıfig, ıf
tC<fi J¡° <ªW N°fi∏Ì Ÿu Ÿ≤°f°u≤ F°u y∫° N°æ≤ <ªW<bJ¨¡<w Ju¡ J¡°≤d ≈®°db°∫C tu* s°u˚ FCN°, wf
Ÿ ⁄‹¸><ªW fi°≤Ì J¡° bÙ∫Õ Ÿ ≈®J¡°≤ _©<Ôw F°u y∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≤Ÿ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ k¡Ô y®Ù‹t
J¡∑ Ÿt°<›w tu* tu| wS° <b<h~>∏fi „°©°-t¥Ô b°Ô° fibÙfi b¨s N≈fiu _S°fi Ÿu _©<Ôw F°u ı°w°
Fæ $ ıÔ J¡d f≤Ÿ°fiub°Ôu ª∏Bt° Ju¡ ŸÂ„ bF tC<fi Ÿ ≈®J¡°≤ y<Ôw „CJ®¡ FCÎ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <π@°
©<^±>w t¨d°Ôw∏wC y<Ôw„CJ®¡ (Ÿ°≤) F°uw° Fæ $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu f®Êfig, fi°≤ÌıÙ
Ÿt_w Ô°uJ¡ tu* <b¶∫°w ˚Ù Fæ*, ŸbÕI ˚Ù Fæ*, ıÙb∏tC•w ˚Ù Fæ*, <fi≤ÙF ˚Ù Fæ*, ≤°y≤<Fw ˚Ù Fæ*,
tC<fi∫°u* tu* fiJ¡∑ f≤°f≤Ù J¡° J¡°uoÕ Fæ ˚Ù fiFÙ*, f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ N°J¡°„ Ju¡ ŸÂ„ <b„Ì ˚Ù Fæ*, <k¡≤
ÎuŸu tC<fi Ì„Õfit°` Ÿu <bJ¨¡w<ªW F°uJ¡≤ _©<Ôw bÙ∫Õ Jæ¡Ÿu FCÎ ? $$82-106$$
≈®fÔw≤ ≈®°≤Æ@ Ÿu w[bI°<fi∫°u* J¡∑ ˚Ù <bbuJ¡t°`° <w≤°u<Fw F°u ı°wÙ Fæ, oŸ<ÔÎ <J¡ŸÙ Ÿt∫
ÌuF@t°u˘ Ju¡ b„bwÙÕ bu F°u FÙ ı°wu Fæ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu ≤°ıTuÕ, wÙfi°u* ıywg tu* Ÿ˚Ù ˚¥wı°<w J¡°, Ìub N°<Ì J¡° ˚Ù ∫F „≤Ù≤ _b˚°bw#
Ì°u R¡≈b°Ô° FÙ Fæ $ Fu <≈®∫, oŸ ıywg tu* ª°Fu NI°fiÙ F°u* ∫° I°fiÙ $ N≈fiu <bfi°„≈∫Õ∏w Ÿ˚Ù „≤Ù≤
ŸC©-ÌC#©°ÃtJ¡ FÙ J¡Fu ı°wu Fæ* $$107,108$$
ŸC©-ÌC#©R¡≈w° F٠‹¸>°∏w Ÿu fwÔ°wu Fæ* $
≤°ıfig, w¨<›w N°<Ì Ju¡ Ÿ°@fi <J¡ŸÙ ≈Ì°SÕ Ÿu ŸC© Ÿ ≈®J¡°≤ f»w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ÌÙ≈J¡
Ÿu ≈®J¡°„ N°æ≤ ª∏Bt° Ÿu tF°Ÿ°y≤ $ sC@° N°<Ì <J¡ŸÙ ≈Ì°SÕ Ÿu ÌC#© Ÿ ≈®J¡°≤ f»w° Fæ, <ıŸ
≈®J¡°≤ tu|R¡≈Ù ≈¸> Ÿu ≤°w tu* N∏@J¡°≤ f»w° Fæ, ofi Ÿf <bT∫°u* tu* Ju¡bÔ _b˚°b FÙ ÎJ¡t°` J¡°≤d
Fæ $$109,110$$
ıf I°<fi∫°u* J¡°u ˚Ù sd˚≤ N°Ãt<b_t¨<w F°ufiu ≈≤ ÎuŸÙ NfiSÕ≈≤‡≈≤° N°wÙ Fæ wf NI°<fi∫°u* J¡∑
ŸyÕ - 85] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1573
w°u f°w FÙ •∫° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ÎJ¡ <fituT t°` Ju¡ <ÔÎ ˚Ù ŸÃ∫ <fitÕÔ _bR¡≈ ∫<Ì <b_t¨w F°u ı°∫, w°u bT°ÕJ¡°Ô tu* tu| Ju¡ ŸÂ„
∫F Âÿ∫R¡≈ NfiSÕ vÔ<Ÿw F°u ™>w° Fæ $ <fi≤∏w≤ N°Ãtw[b J¡° NfiCŸ∏@°fi J¡≤fiu Ÿu ıf ∏tuTt°`
˚Ù N°Ãtw[b_bR¡≈ <b_t¨w fiFÙ* F°uw°, wf ∫F Âÿ∫R¡≈Ù <≈„°ª <ªW tu* vÔ<Ÿw fiFÙ* F°uw° $ <fi‹J¡TÕ
∫F <fiJ¡Ô° <J¡ <J¡ŸÙ Ÿt∫ ˚Ù Âÿ∫ vÔ<Ÿw fi F°u ı°∫, oŸ<ÔÎ <fi≤∏w≤ FÙ Ÿt°<@ Ÿu N≈fiu _bR¡≈
J¡° _t≤d J¡≤wu ≤Ffi° FÙ ª°<FÎ $ ıæŸu N∏@J¡°≤ N°æ≤ ≈®J¡°„ Ju¡ J¡°≤d <Ìfi N°æ≤ ≤°w N≈fiÙ-N≈fiÙ
<_S<w ≈®°›w <J¡∫u FCÎ Fæ* bæŸu FÙ ŸC© N°æ≤ ÌC#© Ÿu ∫F „≤Ù≤ N≈fiÙ <_S<w <J¡∫u FCÎ Fæ* $$111-113$$
∫°u* I°fiÙ N°æ≤ NI°fiÙ Ì°ufi°u* tu* ≈®°≤Æ@ k¡Ô˚°uy ÎJ¡-Ÿ° F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≤°y-N≤°yı<fiw <b„uT Fæ
FÙ, oŸJ¡° ‹¸>°∏w π°≤° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
∫°u* ÌuF tu* FÙ N°ÃtR¡≈w° J¡° NbÔ°uJ¡fi J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d ŸC©-ÌC#© Ì°ufi°u* NI°fiÙ∫°u* tu ÎuŸu
»R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u y∫u Fæ*; ıæŸu ≈¸> tu* Ju¡Ÿ≤ »R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $ Fu <≈®∫, N°Ãtw[bI°fi
Ju¡ ≈®˚°b Ÿu w[bI°fiÙ tu* w<fiJ¡ ˚Ù ∫u ŸC©-ÌC#© Ÿ ≈®J¡°≤ fiFÙ* Ôywu, <ıŸ ≈®J¡°≤ _k¡<¸>J¡ t<d tu*
Ju¡Ÿ≤ N°<Ì ≤ay°u* J¡° Ÿ‡f∏@ F°ufiu ≈≤ ˚Ù Ju¡Ÿ≤ N°<Ì ≤ay fiFÙ* Ôywu $$114,115$$
Nf _k¡<¸>J¡ J¡∑ N≈us° ˚Ù I°fiÙ tu* N<@J¡ _bh~>w° F°ufiu Ÿu <b„uT fwÔ°wu Fæ* $
≤°ıfig, ıæŸu ŸtÙ≈ tu* <bΩt°fi ı≈°JC¡ŸCt N°<Ì ≤aıJ¡ Ì®Δ∫°u* Ju¡ J¡°≤d _k¡<¸>J¡ t<d Ô°<Ôt°
N°<Ì JC¡~> J¡°Ô Ju¡ <ÔÎ @°≤d J¡≤w° Fæ, bæŸu N°Ãtw[bI ıÙb∏tC•w tC<fi f°u@ Ju¡ ≈®˚°b Ÿu ŸtÙ≈ tu*
≈Ì°S°u˘ Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù fiŸu ŸC©-ÌC#©¡N°<ÌJ¡° Ÿ‡f∏@ ≈®°›w fiFÙ* J¡≤w° $$116$$
NI°<fi∫°u* J¡°u ŸC©-ÌC#© |fiR¡≈ Ÿu ≈®°›w F°uwu Fæ*, ∫F ı°u ≈FÔu J¡F° S° ŸJ¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
ª¥≥<J¡ NI°<fi∫°u* J¡Ù fC<] b_wCN°u* Ju¡ F¸> ı°fiu ≈≤ ˚Ù NÃ∫∏w Ÿ∏w›w ≤FwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ b_wCN°u*
Ju¡ Ÿ‡f∏@t°` Ÿu fiJ¡∑ fC<] » N°Ÿ•w F°u ı°wÙ Fæ, ∫F <fi<ÿªw FÙ Fæ $ ıæŸu Ju¡Ÿ≤ J¡° Ÿ‡f∏@
<b<h~>∏fi F°u ı°fiu ≈≤ ˚Ù b˜ ŸJ¡° ≤ay fiFÙ* ~>°unw°, bæŸu FÙ b_wCJ¡° Ÿ‡f∏@ <b<h~>∏fi F°u ı°fiu ≈≤
˚Ù <bT∫°u* J¡° NfiC≤°y NI°fiÙ fiFÙ* ~>°unw° $ Fu ≤°ıfig, oŸÙ J®¡t Ÿu ∫u f∏@ N°æ≤ t°us Ì°ufi°u* Nb<_Sw
Fæ* $ <bT∫˚°bfi° J¡° <bfi°„ FÙ t°us Fæ N°æ≤ <bT∫°u* J¡∑ » ˚°bfi° FÙ f∏@ Fæ $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu
J¡F° # Fu ≈®˚°u, Ì¥≤_S ∫° ŸtÙ≈_S ≤°≠∫ ∫° ≈C` N°<Ì Ju¡ Ô°˚ Ÿu ŸC© N°æ≤ fiJu¡ <bfi°„ Ÿu ÌC#©
F°uw° Fæ $ ŸC© N°æ≤ ÌC#© J¡∑ Ã≈<W tu* FuwC˚¥w o‹¸>≈®°<›w N°æ≤ o‹¸><bfi°„ R¡≈ J¡°≤d J¡° Ô°˚ F°ufiu ≈≤
Ã≈∏fi F°ufiub°Ôu ŸC© N°æ≤ ÌC#© ıÙb tu* Jæ¡Ÿu N° ı°wu Fæ* ? ∫F tCHŸu J¡<FÎ $ Fu ≈®˚°u, N°≈J¡° bªfi
NfiuJ¡ NS°u˘ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ, NÃ∫∏w Ì°≤ N°æ≤ N<w_bh~> (N<w_≈‹¸>°SÕJ¡) F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ |fiyıÕfi
tu* t∫¥≤ J¡∑ fi°o˘ N°≈Ju¡ bªfi°u* Ju¡ Zbd tu* w¨<›w FÙ fiFÙ* F°uwÙ $$117-121$$
ŸfŸu ≈FÔu ŸC©°uÃ≈<W J¡° ≈®J¡°≤ fwÔ°wu Fæ* $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # ŸtÙ≈_SÔ tu* „≤Ù≤, ªsC, F°S N°<Ì Ÿ°@fi°u* Ÿu wS° Ì¥≤ _S°fi tu* NfiCt°fi N°<Ì
Ÿ°@fi°u* Ÿu N≈fiÙ Ã≈<W tu* J¡°≤d˚¥w N˚Ù‹¸> b_wC J¡° Ô°˚ J¡≤ N≈fiu Δ∫°≈J¡_bR¡≈ J¡°u fi ı°fifiub°ÔÙ
∫F f°Ô° ŸC©Ÿa<b<W N≈fiu N°≈ FÙ vÔ<Ÿw F°uwÙ Fæ $ fC<] tu* Nb<_Sw N°ÃtŸC©Ÿa<b<W fC<] Ju¡
s°u˚ Ÿu _b∫a sCÆ@ F°uJ¡≤ JC¡^±><ÔfiÙyw ıÙb Ju¡ ≈®<w _b∫a FÙ <ªfiy°≤Ù Ju¡ ŸÂ„ N°<bÕ˚¥w F°u ı°wÙ Fæ $
1574 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ıÙb Ju¡ <ÔÎ ÌuF tu* Nb<_Sw fi°<±>∫°≥ ≈¨SJg¡ R¡≈ Ÿu <fi∫w Fæ* $ ≈®°d Ÿu ≈¥¿≤w FCoÕ fi fi°<n∫°u* Ju¡ N∏Ì≤,
<bT∫_≈„Õ Ÿu ≈®fC] FCN° _kC¡≤d„ÙÔ ıÙb Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®<b‹¸> F°u ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ t¥Ô tu* ŸÙ*ª° y∫°
ıÔ fi°ÔÙ π°≤° Ÿt_w B…tÔw°N°u* Ju¡ N∏Ì≤ ≈®<b‹¸> F°u ı°w° Fæ $ ŸC©Ÿa<b<W Ju¡ Ÿaª≤d tu* wS°
ÌC#©Ÿa<b<W Ju¡ N°ytfi tu* ÌuF tu* <bΩt°fi fi°nÙt°yÕ NÔy-NÔy FÙ ıÙb Ju¡ <ÔÎ <fi∫w Fæ*, ÎJ¡ fiFÙ* $
<fi≤∏w≤ ŸC©°fiC˚b J¡≤fiub°Ôu ≤°ı° N°<Ì tu* ∫F _b_Sw° ıæŸÙ _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ, bæŸÙ ÌC#©°fiC˚b
J¡≤fiub°Ôu ≈C”T tu* _kC¡¿≤w fiFÙ* F°uwÙ $ ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, Ô°uJ¡ tu* ˚Ù Ìu©° ı°w° Fæ - „°u˚fi buTb°Ôu ≤°ı° N°<Ì
Ju¡ <ÔÎ J¡≈¥≤, ª∏Ìfi N°<Ì Ÿu ŸCy<∏@w ıÔ Ÿu ŸÙ*ªu y∫u ı°u tfi°uF≤ t°yÕ F°uwu Fæ* bu N„°u˚fi buTb°Ôu
<fi‡fi ZudÙ Ju¡ ıÙb°u* Ju¡ <ÔÎ fiFÙ* F°uwu $ <ıŸ Ÿt∫ ∫F ıÙb fi w≤Ôw≤ fi°nÙ t°y°u˘ tu* ≈®<b‹¸> fi F°uJ¡≤
N_kC¡≤d„ÙÔ F°u ı°w° Fæ, Ÿ Ì„° tu* FÙ ŸbÕ<b@ ≈®≈aª ÌC#©°u* Ÿu <fitCÕ•w oŸu tC•w ı°<fi∫u $ N°æ≤ ıf
wJ¡ w≤Ôw≤ fi°nÙ t°y°u˘ tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ sCÆ@-≈®°d F°u ©¥f _kC¡¿≤w F°uw° ≤Fw° Fæ w˚Ù wJ¡ ŸbÕ<b@
≈®≈aª ÌC#©°u* Ÿu f] oŸu f] ı°<fi∫u $ ≤°ıfig, ŸC© N°æ≤ ÌC#© Ju¡ NfiC˚b Ju¡ <ÔÎ <ªW J¡° f°F≤ ı°u
_≈∏Ìfi Fæ bFÙ ıÙb J¡° f∏@ Fæ, Ì¥Ÿ≤° fiFÙ*, oŸ<ÔÎ oŸ _≈∏Ì J¡° N˚°b F°u ı°fiu≈≤ ıÙb J¡° t°us F°u
FÙ ı°∫uy°, ∫°u* ŸaŸ≤d N°æ≤ NŸaŸ≤d π°≤° f∏@ N°æ≤ t°us J¡∑ Ì°u w≤F Ÿu Δ∫b<_S<w Fæ, ∫F tæ*fiu J¡F° $
ofi „™> o<∏Ì®∫°u* π°≤° ıf wJ¡ ŸC© N°æ≤ ÌC#© J¡∑ Nb_S° Ô°∫Ù fiFÙ* ı°wÙ wf wJ¡ ıÙb „°∏w-Ÿ°
ŸC©≈¥dÕ N°æ≤ Ÿ°æ‡∫ ≤Fw° Fæ $ ŸC© N°æ≤ ÌC#© J¡°u Ìu©J¡≤ ∫F _b≈®J¡°„°Ãt° ıÙb ªaªÔR¡≈ F°uJ¡≤ Ÿ
≈®J¡°≤ ˚Ùw≤ vÔ<Ÿw F°u ™>w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ª∏B J¡°u Ìu©J¡≤ ŸtCB $ Fu <≈®∫, oŸ ŸC© N°<Ì J¡∑
Ÿ°ty®Ù Ÿu ∫° ŸC©-Ÿ°@fi @fi N°<Ì tu* <≈®∫ÃbI°fi Ÿu ıÙb, t°aŸ Ÿu <fvÔÙ J¡∑ fi°o˘, ı°u sCÆ@ F°u ™>w°
Fæ, oŸtu* J¡°≤d Ju¡bÔ N≈fiu _bR¡≈ J¡°u fi ı°fifi° FÙ Fæ $ <b„C], _b°ÃtI°fi_bR¡≈ Nbÿ∫ I°wΔ∫
N°Ãt° Ju¡ f°u@ Ÿu ŸC© N°æ≤ ÌC#© N°<Ì J¡° N<_wÃb n ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ ŸÙŸu ∫F ıÙb <bZ°<∏w
J¡∑ N°u≤ ı° ŸJ¡w° Fæ $ fi w°u b°_wb tu* bu ŸC© N°<Ì Fæ*, fi bu tCHJ¡°u Ôywu FÙ Fæ* $ <fi≤SÕJ¡ FÙ ∫F tæ* fiJu¡
ª•J¡≤ tu* N°J¡≤ <_Sw F¥≥, ∫°u* w[bI°fi Ÿu ıf ıÙb ≈®fC] F°u ı°w° Fæ wf bF tC<•w ≈®°›w J¡≤w° Fæ N°æ≤
„°∏w F°u ı°w° Fæ $ ŸC© N°<Ì J¡°uoÕ b_wC Fæ FÙ fiFÙ*, oŸ<ÔÎ bu N°Ãt_bR¡≈ J¡˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡wu, oŸ
≈®J¡°≤ Ju¡ ˚Ùw≤Ù N°Ãtf°u@R¡≈ Ÿa<b<W Ÿu ıf ıÙb ŸC©°<Ì J¡∑ N°u≤ w°J¡w° fiFÙ*, wf bF <b„C]R¡≈
Ÿu „°∏w F°u ı°w° Fæ $ ∫F Ÿf JC¡~> <ªÌ°J¡°„ f®ÊR¡≈ FÙ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° N©^±> <fiÿª∫ ıf <_S<w
≈®°›w J¡≤ Ôuw° Fæ wf, wuÔ„¥∏∫ ÌÙ≈J¡ J¡∑ w≤F, ıÙb <fib°Õd J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $ ŸC© N°<Ì _fiuF
J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu≈≤ ÌÙ≈J¡ Ju¡ Ÿt°fi ıÙb „°∏w F°u ı°w° Fæ $ ∫F Âÿ∫t°fi Ÿt_w ıywg f®Ê_bR¡≈
Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ N©a±>°J¡°≤b¨<W Ÿu ı<fiw ı°u Îu•∫ ˚°bfi° Fæ, Ÿ ˚°bfi° Ÿu ≈C”T Ÿ‡≈¥dÕ ıywg tu*
„¥∏∫R¡≈w° J¡° NfiC˚b J¡≤ J¡Ì°<≈ s°u˚ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* J¡≤w° $$122-138$$ N<πwÙ∫ f®Ê˚°bfi° Ju¡
J¡°≤d ˚uÌ„¥∏∫Ãb N°æ≤ f∏@„¥∏∫ÃbR¡≈ Ÿu ı°fiu y∫u ıÙb tu* s°u˚<b˚®t F°u FÙ Jæ¡Ÿu ŸJ¡w° Fæ ? (wf
ıÙb tu* s°u˚<b˚®t N°∫° J¡F°≥ Ÿu ? oŸ ≈®ÿfi ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) Fu <≈®∫, oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ J¡<v≈w ≈®St
ıÙb°Ãt° <F≤^∫y˚Õ fiu FÙ "Ÿf ıÙb°u* Ju¡ R¡≈ tu* ∫°u* tæ* ŸaŸ°≤Ù F°u«≥¡y° Îba N≈fiu w[bI°fi Ÿu tæ* J®¡t„#
tC•w ˚Ù F°u ı°«≥¡y°' oŸ w≤F J¡∑ N≈fiÙ J¡v≈fi° Ÿu f∏@ N°æ≤ t°ust°yÕ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ N°<Ì ŸyÕ Ÿu
ı°u ≈®S° ªÔ°oÕ Fæ, ŸÙJ¡° ∫F Δ∫<‹¸> ıÙb ˚Ù NfiCJ¡≤d J¡≤w° Fæ $ Fu Ìub≈C`, ŸC©≈¥bÕJ¡ Ÿaª≤d J¡≤fiu
ŸyÕ - 85] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1575
∫°uÀ∫ fi°<±>∫°u* tu* ıf ıÙb Ÿaª≤d J¡≤w° Fæ, wf ŸJ¡° bÙ∫Õ <y≤w° FÙ Jæ¡Ÿu Fæ ? NS°Õwg oŸ Ÿ°t°∏∫
≈®ÿfi Ju¡ Δ∫°ı Ÿu ≈®J¨¡w tu* fi°≤ÌıÙ J¡° bÙ∫Õs≤d Jæ¡Ÿu FCN° ? ∫F <b„uT ≈®ÿfi ≈¥~>° y∫° $ ª¥±>°Ô° fiu
J¡F° # ≤°ıfig, ˜Ù<≈^±> Ju¡ NbÔ°uJ¡fi Ju¡ f°Ì ≤°yb°Ÿfi° Ju¡ ÌgfC] F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d sCÆ@ FCN° ıÙb,
Ÿufi° J¡°u ≤°ı° Ju¡ Ÿt°fi, N<@‹™>°fi˚¥w ˚°u•w¨ªæw∏∫ J¡∑ Ÿ‡t<wt°` Ÿu ≈®°d N°<Ì b°∫CN°u* J¡°u sCÆ@ J¡≤
Ìuw° Fæ $$139-141$$ wÌfi∏w≤ tuÌ, N<_S N°<Ì Ju¡ N∏Ì≤ Ÿaª≤d J¡≤fiub°Ôu Δ∫°fib°∫C J¡Ù ≈®u≤d° Ÿu
Ÿt_w Nay°u* tu* <bΩt°fi tuÌ° J¡° N∏wyÕw Ÿ°≤˚¥w Ÿ°≤ t≠ı°Ÿ°≤ Wt Ÿ°æy∏º∫ Ju¡ ŸÂ„ NfiCyw
≤ı°u˚°y J¡°u (Ÿ¥‚t Na„ J¡°u) wÃsd Ÿ ≈®J¡°≤ ~>°un Ìuw° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ±>a™>Ô Ÿu w°un° y∫° ≈`, k¡Ô
N°<Ì N≈fiu N∏Ì≤ <_Sw ıÔ˚°y J¡°u N∏Ì≤ Ju¡ b°∫C_≈∏Ì Ÿu ~>°un Ìuw° Fæ $$142$$ bF ~>°un° y∫° ≤ı
(Ÿ¥‚t Na„) Ÿf Nay°u* Ÿu <bª<Ôw F°uJ¡≤ fi°<±>∫°u* π°≤° fiÙªu t¥Ô°@°≤ _S°fi wJ¡ ÎuŸu N°w° Fæ, ıæŸu
N°J¡°„ tu* <bΩt°fi tu| N°<Ì ≈C≤°ub°w Ÿu bTÕd°u∏tC© F°uJ¡≤ fiÙªu ˚¥wÔ ≈≤ N°wu Fæ* $ <k¡≤ t¥Ô°@°≤ tu*
N°fiu Ju¡ f°Ì fi°±>Ù π°≤° _b˚°bw# FÙ f°F≤ <fiJ¡Ô ı°w° Fæ $$143$$
∫F ı°u N°≈fiu ≈FÔu J¡F° S°, Ÿtu* _b˚°b „ÆÌ°SÕ •∫° Fæ ? ∫°u* ≤°ı° ≈¥~>wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu Ìub≈C`, bªfi°u* Ÿu ı°fiu ı°wu Fæ* <J¡ N°≈ fnu FÙ w[bI°fiÙ Fæ*, N°ÃtI°fi
F°ufiu Ju¡ ≈¥bÕ J¡∑ ı°u ŸaŸ°≤ J¡∑ <_S<w SÙ, Ÿu ˚Ù wJ¡°Õ<Ì Ÿu N°≈ ı°fiwu Fæ*, oŸ<ÔÎ N°≈ J¨¡≈°J¡≤
fwÔ°oÎ <J¡ "_b˚°b' „ÆÌ Ÿu •∫° J¡F° ı°w° Fæ $$144$$
Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* Ÿ¨<‹¸> Ju¡ Ã≈°Ìfi tu* ßCJ¡ f®Ê ≈®°<d∫°u* Ju¡ ≈®°•wfi J¡t°u˘ Ju¡ NfiCŸ°≤ <ıŸ-
<ıŸ @tÕb°Ôu <ıŸ-<ıŸ ≈Ì°SÕ Ju¡ R¡≈ Ÿu N≈fiu N°≈ tu* _kC¡¿≤w F°uw° Fæ, Ÿ Ÿ ≈Ì°SÕ J¡° ≈®Ô∫
wJ¡ Ÿ Ÿ @tÕ Ÿu ∫C•w ≤Ffi° FÙ _b˚°b „ÆÌ J¡° NSÕ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # <≈®∫, Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* Ÿ¨<‹¸> Ju¡ Ã≈°Ìfi Ju¡ <ÔÎ ∏tC© FCN° f®Ê N≈fiu N°≈
tu* <ıŸ |¸>, JC¡^±>, ≈¸> N°<Ì R¡≈ Ÿu ≈®_k¡C¿≤w FCN° S°, ŸÙ R¡≈ Ÿu N°ı ˚Ù Δ∫b<_Sw Fæ $$145$$
bwÕt°fi Ÿt∫ tu* |¸> N°<Ì tu* _b˚°b J¡° bæ<ªc∫ J¡°≤d-Ÿ°ty®Ù Ju¡ bæ<ªc∫ Ÿu J¡Ì°<ªwg F°u
ŸJ¡w° Fæ, ≈≤∏wC Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* w°u J¡°≤d-Ÿ°ty®Ù J¡° <fiR¡≈d J¡≤ FÙ fiFÙ* ŸJ¡wu, oŸ<ÔÎ
"w°Ôb¨s Ju¡ fiÙªu J¡°æÎ Ju¡ N°ytfiJ¡°Ô tu* FÙ Ìæbb„ w°Ôk¡Ô J¡° <y≤fi° N°æ≤ ŸŸu wÃJ¡°Ô ŸJ¡°
t≤ ı°fi° ıæŸu N̨‹¸>-ı<fiw Fæ, bæŸu FÙ, bF Ÿf N°Ωbæ<ªc∫ N‹¸>N@Ùfi Fæ, oŸu fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ
FÙ N°<Ì ŸyÕ J¡° ∫F°≥ J¡Sfi <J¡∫° y∫° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
J¡°J¡w°ÔÙ∫ ∏∫°∫ Ju¡ ŸÂ„ ∫° ıÔ tu* fCÔfCÔ°u* J¡∑ Ã≈<W N°æ≤ <bfi°„ Ju¡ ŸÂ„ ∫° |Cd°s≤
(|Cfi Ju¡ J¡°≤d ÔJ¡nÙ N°<Ì ≈≤ ffiu FCÎ Ns≤°u* Ju¡ Ÿt°fi <ªÖ) Ju¡ ŸÂ„ Ÿy°Õ≤‡˚ tu* |¸>, ≈¸> N°<Ì
<ª`-<b<ª` ≈Ì°S°u˘ Ju¡ R¡≈ tu* <ıŸ <J¡ŸÙ b_wC<b„uT Ÿu f®Ê ≈®_kC¡¿≤w FCN°, ŸÙJ¡°u <bπ°fig _b˚°b
J¡Fwu Fæ* () $ •w N<fibÕªfiÙ∫ _b˚°b Ju¡ fÔ Ÿu Ã≈∏fi FCÎ oŸ ıywg tu* N^±>ı N°<Ì ª°≤ ≈®J¡°≤
() oŸ ÿÔ°uJ¡ tu* bwÕt°fiJ¡°<ÔJ¡ ≈®Ã∫uJ¡ b_wC tu* ı°u <fi∫w _b˚°bbæ<ªc∫ Fæ, Ÿtu* Ÿ°ty®Ù
J¡∑ o∫W° J¡° <fiR¡≈d fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu "b°¿≤fCÌgfCÌ' ∫F Ì¥Ÿ≤° ‹¸>°∏w <Ì∫° y∫°
Fæ $ NSb° t°∫°R¡≈ F°ufiu Ÿu bæ<ªc∫°uÃ≈<W N°J¡<_tJ¡ Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu |Cd°s≤ J¡° wÙŸ≤°
‹¸>°∏w <Ì∫° y∫° Fæ $
1576 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ju¡ <b<b@ <bJ¡°≤°ÃtJ¡ ı°u ÌuF ∫` w` ª°≤°u* N°u≤ |¥t ≤Fu Fæ*, fitu* J¡°uoÕ I°fib°fig ÌuF Ÿt_w b°Ÿfi°N°u*
Ju¡ sÙd F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d <k¡≤ ı∏t @°≤d fiFÙ* J¡≤wu N°æ≤ NI°fi∫C•w ÌuF w°u <k¡≤ ı∏t-@°≤d
J¡≤wu Fæ*, •∫°u*<J¡ NI°fiÙ ˚°uy°u* tu* F٠» N°_S° ≤©wu Fæ* $$146,147$$
≈ª°ŸÙb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
<~>∫°ŸÙb°≥ ŸyÕ
JC¡‡˚ Ÿu JC¡‡˚ J¡∑ Ã≈<W, b¨<], f®Ê° Ju¡ Ÿ°S ŸJ¡° Ÿt°yt
wÌfi∏w≤ ŸJ¡∑ ŸbÕIw° N°<Ì J¡° bdÕfi $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, tæ*fiu ≈®Ô∫≈∫Õ∏w Ÿf b_wCN°u* tu* ≤Ffiub°Ôu <ıŸ _b˚°b J¡° bdÕfi
<J¡∫° Fæ wS° t°∫°„fÔ N°Ãt° Ju¡ <ıŸ _b˚°b J¡∑ ZC<w∫°u* tu* ≈®<Ÿ<] Fæ, Ÿ _b˚°b Ju¡ b„ Ÿu ∫F
NŸÙt ıywg Ã≈∏fi FCN° Fæ $ Ju¡bÔ b°Ÿfi° Ÿu N≈fi° N<_wÃb ≈®°›w J¡≤ ≈C^∫-N≈C^∫ J¡tÕ Ju¡ N@Ùfi
F°uJ¡≤ bF <_Sw ≤Fw° Fæ $$1$$ Fu tCfiu, NfiuJ¡ w≤F J¡∑ ∫u ı°u b°Ÿfi°Î≥ Fæ*, fiJ¡° <bfi°„ J¡≤ Ìufiu Ÿu
≈®°dÙ @tÕ ∫° N@tÕ Ju¡ ka¡Ìu tu* fiFÙ* k≥¡Ÿw° N°æ≤ ŸŸu bF oŸ ŸaŸ°≤ tu* Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw°, ∫F Ft
Ô°uy°u* J¡° Ÿ°s°wg NfiC˚b Fæ $$2$$
b°Ÿfi°N°u* Ju¡ <bfi°„ Ÿu ı∏wC ŸaŸ°≤ tu* fiFÙ* N°w°, oŸ NfiC˚b tu* <b„uT ı°fifiu J¡∑ oh~>° Ÿu
≈®_w°<bw J¡S° J¡∑ Ÿasu≈w# Ÿt°<›w Ju¡ <ÔÎ ≈®°SÕfi° J¡≤wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu fnu fnu b°<Àt∫°u* tu* Zu‹™>, N°≈ ı°u bªfi J¡Fwu Fæ*, bF NÃ∫∏w
Ì°≤ ˚°b Ÿu ˚≤°, NSÕ ≤©fiub°Ô°, y¥», NfiC˚b≈≤ wÃsd ª» ı°fiub°Ô° N°æ≤ ≈°≤t°<SÕJ¡ F°uw°
Fæ $ Fu ≤tdÙ∫, N°≈J¡° bªfibæ˚b N°ı ı°u ŸCfi° y∫° Fæ, ŸŸu tæ* N≈fiÙ N°Ãt° Ju¡ ˚Ùw≤ Wt
„°<∏w J¡° NfiC˚b Ÿ ≈®J¡°≤ J¡≤ ≤F° F¥≥, <ıŸ ≈®J¡°≤ Nt¨w J¡° ≈°fi J¡≤fiu ≈≤ N°Ãt° Ju¡ N∏Ì≤
„°<∏w J¡° NfiC˚b F°uw° Fæ $ oŸ<ÔÎ N°≈ N≈fiÙ ≈®<Ÿ] Ã≈<W Ju¡ <bT∫ tu* tCHŸu JC¡~> J¡<FÎ,
wÌfi∏w≤ ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ N°≈J¡∑ I°fiy<˚Õw b°dÙ J¡° tæ* Zbd J¡R¡≥y° $ N°æ≤ f®Ê°ıÙ Ju¡ ≈C`, fi N°∫Õ
fi°≤Ì tC<fi fiu Ÿ <fiyÕw bÙ∫Õ J¡° <J¡Ÿ _S°fi tu* _S°≈fi <J¡∫° ? ∫F ˚Ù ∫S°bwg N°ı tCHŸu
J¡<FÎ $ ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu tCfiu, wÌfi∏w≤ N≈fiu tfiR¡≈Ù ∏tW F°SÙ J¡°u <b„C] fC<]R¡≈Ù ŸC»
ªtÕ≤≠ıC Ÿu <b„°Ô <bbuJ¡R¡≈Ù N°Ô°fi tu* (yıf∏@fi-_w‡˚ tu*) f°≥@ ≤Fu fi fi°≤ÌıÙ fiu Ÿ
BbÙ˚¥w bÙ∫Õ J¡°u-ı°u J¡v≈J¡°Ô J¡∑ N<Àfi Ÿu y<Ôw FCÎ ª∏Ì® Ju¡ Bb Ju¡ ŸÂ„ N°æ≤ ≈°≤Ì, ŸCbdÕ
N°<Ì „‡˚C Ju¡ <ÌΔ∫ bÙ∫Õ Ju¡ ŸÂ„ S° - ≈°Ÿ tu* ≈nu FCÎ J¡°<∏wt°fig NÌg˚Cw _k¡<¸>J¡ JC¡‡˚ tu* Ÿ
≈®J¡°≤ _S°<≈w <J¡∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ª∏B tu* Ì¥Ÿ≤° ª∏B _S°<≈w <J¡∫° ı°∫ $ Ÿ <b„°Ô J¡tfiÙ∫
tuR¡≈bÕw ≈≤ ≈n° FCN° bF JC¡‡˚ J¡s Ju¡ N@°u˚°y°u* tu* ª°≤°u* N°u≤ <b≈CÔ, y‡˚Ù≤ ≈u¸>b°Ô°, ŸC»
wS° ≈ÃS≤≈≤ ¸>•J¡≤ Ôy ı°fiu ≈≤ ˚Ù fi ¸¥>¸>fiub°Ô° S° $ fi°≤Ì tC<fi fiu Ÿ JC¡‡˚ J¡°u ŸaJ¡v≈ı<fiw
Ÿ sÙ≤R¡≈ bÙ∫Õ Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ ˚≤ <Ì∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ N≈fiu ŸaJ¡v≈ Ÿu ≤<ªw ≈¨SJg¡ Nt¨w-≈®b°F
Ÿu f®Ê°ıÙ fiu f®ÊÔ°uJ¡ Ju¡ Nt¨w-Ÿ°y≤ J¡°u ˚≤ <Ì∫° S° $ JC¡~> FÙ <Ìfi°u* tu* Ÿ |¸> tu* <_Sw, Fbfi
N°<Ì <J®¡∫°N°u* tu* fi°≤Ì tC<fi J¡°u t∏Ì J¡≤ Ìufiub°Ô° bF „C˚ y˚Õ, Nt¨w-Ÿ°y≤ tu* ª∏Bt° Ju¡
ŸyÕ - 86] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1577
≈®<w<f‡f Ju¡ ŸÂ„ f»fiu Ôy° $$3-12$$ Ÿt∫ ≈°J¡≤ Ÿ |¸>fiu J¡tÔ≈` Ju¡ ŸÂ„ fiu`b°Ôu y˚Õ
J¡° Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®Ÿb <J¡∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈¥dÕt°Ÿ ≈¿≤≈¥dÕ ª∏Bt° J¡° N°æ≤ bŸ∏w JC¡ŸCt°u* J¡° ≈®Ÿb
J¡≤wÙ Fæ $ JC¡‡˚ Ÿu bF y˚Õ Ÿt_w Nay°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°uJ¡≤ Ÿ ≈®J¡°≤ <fiJ¡Ô°, <ıŸ ≈®J¡°≤
|¸>°<Ì≈¿≤<h~>∏fi sÙ≤Ÿ°y≤ Ÿu s∫b<ıÕw Ì¥Ÿ≤° ª∏Bt° $ bF JC¡~> FÙ <Ìfi°u* tu* „C•Ô≈s tu* ª∏Bt°
J¡∑ fi°o˘ f» y∫° $ ŸJu¡ Nay ≈®Ã∫ay tu* ÎuŸ° Ÿ°æ∏Ì∫Õ <fi©≤ ≤F° S°, <ıŸJ¡° <fiR¡≈d fiFÙ* F°u
ŸJ¡w° $ ıf ŸJu¡ Ÿ˚Ù ı°wJ¡tÕ N°<Ì Ÿa_J¡°≤ F°u ªCJu¡, wf fi fi°≤ÌıÙ fiu Ÿ f°ÔJ¡ tu*
<bΩ°R¡≈Ù @fi Ÿ ≈®J¡°≤ ~>°Ô <Ì∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ÎJ¡ ≈°` Ÿu Ì¥Ÿ≤u ≈°` tu* @fi $ S°unu FÙ <Ìfi°u*
tu* Ÿfiu ∫°bwg <bΩ°_S°fi°u* J¡° ˚ÔÙ˚°≥<w I°fi J¡≤ <Ô∫° $ S°unu tu* tC<fiZu‹™> fi°≤ÌıÙ fiu Ÿ f°ÔJ¡
J¡°u ™>ÙJ¡ N≈fiu ≈®<w<f‡f Ju¡ Ÿt°fi ffi° ±>°Ô° $ ≈C`R¡≈٠̥Ÿ≤u tC<fi Ju¡ Ÿ°S tC<fifi°∫J¡ fi°≤ÌıÙ Ÿ
≈®J¡°≤ ŸC„°u<˚w F°ufiu Ôyu, <ıŸ ≈®J¡°≤ _k¡<¸>J¡ ≈bÕw tu* ≈nu FCÎ ≈®<w<f‡f Ju¡ Ÿ°S Ÿ∏º∫°J¡°Ô Ju¡
≈¥dÕª∏B ŸC„°u<˚w F°uwu F°ua $$13-18$$ Nfi∏w≤ bu fi°≤ÌıÙ N≈fiu ≈C` J¡°u ÔuJ¡≤ f®ÊÔ°uJ¡ tu* y∫u
N°æ≤ N≈fiu <≈w° f®Ê°ıÙ J¡°u ŸŸu N<˚b°Ìfi J¡≤°∫° $ N<˚b°Ìfi J¡≤ ªCJu¡ ≈°æ` J¡°u f®Ê°ıÙ fiu
ÔuJ¡≤ ŸŸu Ÿf buÌ°<Ì „°˜°u* Ju¡ <bT∫ tu* ≈≤Ùs°SÕ ≈®ÿfi ≈¥~>u $ fiJ¡° ŸtC<ªw W≤ ŸCfiJ¡≤ Ÿu
N≈fiÙ y°uÌ tu* _b∫a fæ™>° <Ô∫° $ wÌfi∏w≤ f®Ê°ıÙ fiu Ÿ JC¡‡˚fi°tJ¡ ≈°æ` J¡°u Ju¡bÔ N°„Ùb°ÕÌ Ÿu
ŸbÕI N°æ≤ w[bI°fi tua ≈¿≤<fi¿‹™>w ffi° ±>°Ô° $ Fu Ÿ°@°u, bF ı°u f®Ê°ıÙ J¡° ≈°æ` JC¡‡˚ FCN°, bFÙ
∫F wC‡F°≤u Ÿ°tfiu ≈<_Sw Fæ $ tæ* FÙ fi°≤ÌıÙ J¡° ≈C` JC¡‡˚ fi°t J¡° F¥≥ N°æ≤ JC¡‡˚ Ÿu Ã≈∏fi FCN°
F¥≥ $ Ÿ°@°u, tæ* f®ÊÔ°uJ¡ tu*u <≈w°ıÙ Ju¡ Ÿ°S Ÿf ŸC©°u* Ÿu ≈¥dÕ F°uJ¡≤ ≤Fw° F¥≥ $ J®¡Ù±>° Ju¡ Ÿt∫ <bÔ°Ÿ
J¡≤ ≤Fu ª°≤ buÌ tu≤u <t` Fæ* $ tu≤Ù t°æŸÙ y°∫`Ù Fæ tu≤Ù t°≥ Ÿ≤_bwÙ Fæ, tu≤° |≤ f®ÊÔ°uJ¡ tu* Fæ, bFÙ*
˚yb°fig f®Ê° J¡° ≈°æ` F°uJ¡≤ tæ* ŸC<_S≤ ≤Fw° F¥≥ $ oh~>° Ju¡ NfiCŸ°≤ Ÿf Ô°uJ¡ tu* tæ* <bF°≤ J¡≤w°
F¥≥ $ Ÿf oh~>°N°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d |¥tfiu tu* tu≤° ≈®∫°uıfi Ju¡bÔ ÔÙÔ° FÙ Fæ $ <J¡ŸÙ
J¡°∫Õ<b„uT Ÿu tæ* <bF°≤ fiFÙ* J¡≤w° $ ıf tæ* ˚¥Ô°uJ¡ tu* <bª≤d J¡≤w° F¥≥ wf tu≤u ≈æ≤ ˚¥<t tu* fiFÙ
Ôywu, Nay @¥<ÔJ¡d°u* J¡° _≈„Õ fiFÙ* J¡≤wu N°æ≤ tu≤° „≤Ù≤ J¡˚Ù ÀÔ°<fi fiFÙ* J¡≤w° $ Fu <≈®∫, N°ı
tæ* ıf N°J¡°„t°yÕ Ÿu ı° ≤F° S°, wf tæ*fiu N°≈J¡°u Ÿ°tfiu Ìu©°, oŸ<ÔÎ ∫F°≥ tæ* N° y∫° N°æ≤ N°≈
Ÿu ≈¥bÕ J¡° Ÿf b¨w°∏w J¡F° $$19-27$$
Nf N≈fiÙ <•w J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
bfib°Ÿ Ju¡ yCd°u* J¡°u wS° ŸJu¡ k¡Ô <ªW„C<] J¡°u ı°fifiub°Ôu Fu tF°Ãtfig, N°≈fiu ı°u JC¡~> ≈¥~>°,
fi ŸfJ¡° FÙ tæ*fiu NfiC˚b Ju¡ NfiCŸ°≤ N°≈Ÿu bdÕfi <J¡∫° $ Fu ˚°À∫„°<Ôfig, Wt N°∫Õıfi°u* Ju¡ ≈®ÿfi
J¡≤fiu ≈≤ ŸÃ≈C”T Ÿa˚°Td J¡≤wu FÙ Fæ*, •∫°u*<J¡ bu N°∫Õıfi°u* Ju¡ Ÿ°S ≈®ÿfi N°æ≤ W≤ J¡≤fiu Ju¡ Δ∫bF°≤
tu* fnu FÙ ≈¸C> F°uwu Fæ* $ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # ˚B, wÌ∏w≤ b<Ÿ‹™> tC<fiıÙ Ju¡ ÎuŸ° J¡Ffiu ≈≤ <ÌbŸ fÙw
y∫°, Ÿ¥∫Õ ˚yb°fig N_w°ªÔ J¡∑ N°u≤ ªÔu y∫u, b<Ÿ‹™> tC<fi J¡°u fit_J¡°≤ J¡≤ Ÿ°∫aJ¡°Ô J¡∑ <b<@ Ju¡
<ÔÎ Ÿ˚° _fi°fi°SÕ ªÔÙ y∫Ù N°æ≤ ≤°w fÙw ı°fiu≈≤ Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤d°u* Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S FÙ Ÿ˚°t^±>≈ tu*
bF <k¡≤ N° y∫Ù $$28,29$$
<~>∫°ŸÙb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
1578 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ

ŸW°ŸÙb°≥ ŸyÕ
≤°ı° <„<©ºbı π°≤° JC¡‡˚ J¡∑ ≈®„aŸ°, N≈fi° ÌC#© ≤°ufi°,
<„‹∫Ãb _bÙJ¡°≤ wS° ≈Ìuÿ∫ NSÕ tu* <bÿb°Ÿ≈®Ì„Õfi N°<Ì J¡° bdÕfi $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # tF°Ãtfig, NfiuJ¡ ı∏t°ÃtJ¡ ŸaŸ°≤ tu* NfiC<‹™>w - ÎJ¡ Ÿ°S ≈¿≤≈•b
F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d k¡ÔÌ°fi Ju¡ <ÔÎ _kC¡¿≤w F°u ≤Fu tu≤u Ÿa<ªw N≈®Ã∫s-≈C^∫°u* π°≤° FÙ ŸªtCª oŸ
t∏Ì≤°ªÔ ≈bÕw ≈≤, ≈¥bÙÕ b°∫C π°≤° tu| Ju¡ ŸÂ„, N°≈ ˚uıu y∫u Fæ*, ∫F tæ* t°fiw° F¥≥ $$1$$
N°≈Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu tæ* Nbÿ∫ J¨¡w°SÕ F°u ı°«≥¡y°, ∫F Ÿ¥<ªw J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ "tæ* J¨¡w°SÕ F°u FÙ y∫°'
∫°u* <Ÿ]-Ÿ° t°fiJ¡≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu Ÿ°@°u, ª¥≥<J¡ Nt¨w fF°fiub°ÔÙ b°dÙ f°uÔfiub°Ôu N°≈Ju¡ Ÿ°S tu≤° Ÿt°yt FCN°, oŸ<ÔÎ N°ı
w°u tæ* fnu-fnu @t°ÕfiC‹™>°fi Ÿu @∏∫ FCÎ ≈C”T°u* tu* ŸfŸu ≈®St _S°fi tu* Nb<_Sw F°u y∫° F¥≥ $ Ÿ≠ıfi°u*
J¡° Ÿt°yt N∏w≤°Ãt° tu* ıæŸÙ „°<∏w ≈FC≥ª°w° Fæ, bæŸÙ „°<∏w ∫u ≤°≠∫ Ô°˚ N°<Ì fnu-fnu J¡°uoÕ ˚Ù
≈Ì°SÕ fiFÙ* ≈FC≥ª°wu $$2,3$$
≤°≠∫-Ô°˚ N°<Ì J¡∑ N≈us° Ÿ°@CŸt°yt tu* tF[b <Ì©Ô°wu Fæ* $
Ÿ°@C ≈C”T°u* J¡° Ÿt°yt F°ufiu ≈≤ wÃJ¡°Ô FÙ N≈¿≤<tw f®Ê°fi∏ÌR¡≈ ŸC©-@fiÙ, Ì¿≤B N°<Ì
Ÿftu* ŸbÕŸ°@°≤dR¡≈ Ÿu - _kC¡¿≤w F°ufiu Ôy ı°w° Fæ, bF°≥ ≤°y, πuT N°<Ì J¡° <bª°≤ FÙ fiFÙ* ≤Fw° $
≤°≠∫Ô°˚ N°<Ì w°u wCh~> ŸC© ≈®Ì°fi J¡≤w° Fæ, ∫F°≥ N≈¿≤<tw N°fi∏Ì J¡∑ fi Ÿa˚°bfi° Fæ N°æ≤ fi
ŸbÕŸ°@°≤d J¡°u ŸCÔ˚ FÙ Fæ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, <„<©ºbı ∫°u* J¡F FÙ ≤Fu Su <J¡
fÙª tu* FÙ Ÿ ≤°ı° Ju¡ b°•∫ J¡°u ≤°uJ¡J¡≤ fi°≤Ì tC<fi Ju¡ fhªu Ju¡ R¡≈ tu* <bΩt°fi ª¥±>°Ô° f°uÔfiu ÔyÙ $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Ÿ°@°u, Nf tu≤Ù ≈®„aŸ°SÕ ı°u JC¡~> bªfi N°≈ J¡F ≤Fu Fæ*, Ÿu ≤Ffiu ÌÙ<ıÎ $ N°≈fiu ı°u
JC¡~> ≈¥~>°, ŸJ¡° tæ*fiu bdÕfi <J¡∫° $ Nf tCHŸu J¡<FÎ <J¡ N°≈ Fæ* J¡°æfi N°æ≤ oŸ ≈bÕw ≈≤ •∫° J¡≤ ≤Fu
Fæ* ? N°≈J¡° ∫F N≤^∫b°Ÿ <J¡wfiu J¡°Ô J¡° FCN° ∫°fiÙ N°≈J¡°u N≤^∫b°Ÿ J¡≤wu J¡≤wu <J¡wfi° Ÿt∫
fÙw y∫° $ bfib°Ÿ J¡≤ J¡°æfi J¡°∫Õ ¿Ÿ] J¡≤fi° ª°Fwu Fæ*, ∫F ŸÃ∫ ŸÃ∫ J¡<FÎ, <~>≈°oÎ tw, •∫°u*<J¡
w≈_bÙ Ô°uy NŸÃ∫ f°uÔfi° ı°fiwu FÙ fiFÙ* $$4-7$$
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # tC<fib≤, N°≈ Ìub≈C` Fæ*, Ÿ˚Ù JC¡~> ™>ÙJ¡-™>ÙJ¡ ı°fiwu Fæ* $ Ô°uJ¡b¨W°∏w
N°æ≤ ≈≤t°SÕb¨W°∏w ˚Ù ı°fiwu Fæ*, <k¡≤ ˚Ù N°≈Ju¡ ı°fifiu ∫°uÀ∫ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤Ù J¡°æfi-ŸÙ b_wC J¡F¥≥ $$8$$
Fu N°∫Õ, Ju¡bÔ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ˚∫ Ÿu ˚Ùw F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d tæ* oŸ bfi Ju¡ N∏Ì≤ ≤Fw° F¥≥ $ ∫Ω<≈
N°≈ w°u tCHu ı°fiwu FÙ Fæ*, <k¡≤ ˚Ù tæ* N°≈Ÿu JC¡~> Ÿasu≈w# J¡F ≤F° F¥≥ $ tæ* <„<©ºbıfi°tJ¡ ≤°ı° F¥≥,
≤°≠∫ ~>°unJ¡≤ ∫F°≥ ≈≤ b°Ÿ J¡≤Ju¡ w≈ J¡≤ ≤F° F¥≥ $ Fu w[bI, tæ* ŸaŸ°≤ tu* ≈CfiıÕ∏t Ÿu NÃ∫∏w ±>≤ y∫°
F¥≥ $ ≈FÔu ŸC© <k¡≤ ÌC#©, ≈FÔu t≤d <k¡≤ ı∏t-∫F <k¡≤-<k¡≤ Ã≈∏fi FCN° FÙ J¡≤w° Fæ $ oŸ<ÔÎ Fu
w[bI, ŸaŸ°≤ Ÿu Ÿ∏w◊ F°uJ¡≤ ofi bfibÙ<S∫°u* tu* w≈ J¡≤ ≤F° F¥≥ $$9-11$$ ª°≤°u* N°u≤ <Ì„°N°u* tu* |¥t
˚Ù ≤F° F¥≥, J¡™>°u≤ w≈ ˚Ù J¡≤ ≤F° F¥≥, <k¡≤ ˚Ù ıæŸu <fi@Õfi <fi<@ ≈®°›w fiFÙ* J¡≤w°, bæŸu FÙ tæ* NŸÔ
„°<∏w ≈®°›w fiFÙ* J¡≤ ≤F° F¥≥ $$12$$ ∫Ω<≈ ∫F°≥ ≈≤ tu≤° ≈®∫Ãfi JC¡¿^™>w F°u y∫° Fæ, tæ*fiu J¡°uoÕ k¡Ô ˚Ù
ŸyÕ - 87] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1579
≈®°›w fiFÙ* <J¡∫° Fæ, tæ* NŸF°∫ ˚Ù F¥≥, ≤°≠∫J¡°Ô J¡∑ Ÿ°@CŸay<w N°<Ì Ÿu ba<ªw ˚Ù F°u y∫° F¥≥, <k¡≤ ˚Ù
oŸ bfi tua |Cfi Ÿu sÙd b¨s J¡Ù fi°o˘ Ÿ¥© ≤F° F¥≥ $ ≈b°Ÿ, Ìubw° N°æ≤ N<w<S J¡∑ ≈¥ı° N°<ÌR¡≈ ∫F
<fi∫w<J®¡∫° ™>ÙJ¡-™>ÙJ¡ R¡≈ Ÿu J¡≤wu-J¡≤wu ˚Ù ÎJ¡ ÌC#© Ÿu Ì¥Ÿ≤u NfiuJ¡ ÌC#©°u* J¡∑ N°u≤ ı° ≤F° F¥≥ $ Fu
w[bI, „°˜°fiCt°u<Ìw •w <J®¡∫°-<bZ°<∏wR¡≈ Nt¨w J¡∑ FuwC F°ufiu ≈≤ ˚Ù Ÿu fi ÌuJ¡≤-tu≤u <ÔÎ
ı°u <bT ffiJ¡≤ <_Sw Fæ, Ÿtu* J¡°≤d •∫° Fæ, Ÿu J¡<FÎ NS°Õwg J¡tÕŸtC<hªw ≈°Ÿfi° Nt¨w J¡∑
FuwC Fæ, ∫F "<bΩ°a ª°<bΩ°a ª' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu ı°fi° ı°w° Fæ, ŸÙJu¡ N°@°≤ ≈≤ tæ*fiu ˚Ù <bZ°<∏w Ju¡
<ÔÎ J¡t°u˘ Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S ≈°Ÿfi° J¡° NbÔ‡ffi <J¡∫° ≈≤ ŸŸu <bZ°a<w fi <tÔJ¡≤ ÌC#©≈≤‡≈≤° FÙ
<tÔ ≤FÙ Fæ, tu≤u <ÔÎ J¡tÕŸtC<hªw ≈°Ÿfi° <bT FÙ ffiJ¡≤ fæ™> y∫Ù, Nw# ŸJu¡ <bTR¡≈ ffifiu tu* FuwC
•∫° Fæ, J¡<FÎ $$13,14$$
J¡tÕŸtC<hªw ≈°Ÿfi° Ÿu tC<•w F°uwÙ Fæ, ∫F ı°u ≤°ı° J¡°u ˚®t F°u y∫° Fæ, bF ıf wJ¡ <fib¨W
fiFÙ* <J¡∫° ı°w°, wf wJ¡ N°Ãt° J¡° ≈Ìu„ Ìufiu ≈≤ ˚Ù N°Ãt° ı°fiuy° fiFÙ*, oŸ<ÔÎ ˚®t<fib°≤d°SÕ
N≈fiu J¡°u <ıŸ J®¡t J¡° <≈w°tF fiu ≈Ìu„ <Ì∫° S°, ŸJ¡° Zbd J¡≤°wu Fæ* $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Ÿ°@°u, <J¡ŸÙ Ÿt∫ ≈FÔu tæ*fiu N≈fiu <≈w°tF f®Ê°ıÙ Ÿu ∫F ≈®ÿfi <J¡∫° S° <J¡
Fu ≈®˚°u, I°fi N°æ≤ J¡tÕ-ofi Ì°ufi°u* tu* ı°u ˚Ù J¡°uoÕ ÎJ¡ tC<•w J¡° J¡°≤d F°u, Ÿu tCHŸu J¡<FÎ $$15$$
f®Ê°ıÙ fiu J¡F° # Fu ≈°æ`, I°fi FÙ ≈≤t Zu∫ Fæ ∫°fiÙ Wt N°Ãtw[b J¡° J¡°≤d Fæ* $ Ju¡bÔ ŸÙŸu
˚ÔÙ˚°≥<w N°Ãt° J¡° Ÿ°s°wg NfiC˚b F°u ı°w° Fæ $ ZC<w∫°u* tu* ı°u <J®¡∫°N°u* J¡° vÔu© <J¡∫° y∫° Fæ,
bF w°u J¡°Ô∫°≈fi°SÕ <bfi°uÌt°` Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ _by°Õ<Ì ŸC©˚°uyR¡≈ <bfi°uÌ Ju¡ <ÔÎ
∫Ω<≈ <J®¡∫°Î≥ ≈®b¨W F°uwÙ Fæ*, wS°<≈ ≈¿≤d°t tu* _byÕ˚°uy Ju¡ <b≤Ÿ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF tC¶∫ ≈C”T°SÕ
fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, Nw# <J¡∏FÙ* Ì¥Ÿ≤u ≈®J¡°≤ Ju¡ ˚∫aJ¡≤ NfiS°u˘ J¡∑ Ã≈<W Ju¡ <fib°≤d°SÕ N°∫C‹∫J¡°Ô∫°≈fi
J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ •w ZC<w tu* <J®¡∫° J¡° vÔu© <J¡∫° y∫° Fæ $$16$$
oŸ<ÔÎ "<bΩ°a ª° <bΩ°a ª' oÃ∫°<Ì ZC<w I°fi Ju¡ N<@J¡°≤Ù ıfi°u* Ju¡ <ÔÎ FÙ ≈®b¨W Fæ $ Ÿ ZC<w
tu* "N<bΩ∫° t¨Ã∫Ca wÙÃb°Õ <bΩ∫°t¨wtÿfiCwu' ∫F ı°u t¨Ã∫Cw≤d wS° Nt¨wÃb J¡F° y∫° Fæ, ŸJ¡°
N<˚≈®°∫ _b°˚°<bJ¡ ÌCÿªu‹¸>°<fib¨<W tu* wS° N°≈u<sJ¡ Nt¨wÃb tu* Fæ, oŸ N°„∫ J¡Fwu Fæ* $
≈°æ` ˚Ù ≈C`R¡≈ F°uw° Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu f®Ê°ıÙ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≈C` JC¡‡˚, <ıfi ıÙb°u* J¡°u I°fiR¡≈° Â<‹¸> ≈®°›w fiFÙ* FCoÕ Fæ, fi Ô°uy°u* Ju¡ <ÔÎ <J®¡∫° FÙ ŸfŸu
f»-ª»J¡≤ NbÔ‡ffi Fæ $ <ıŸJu¡ ≈°Ÿ tu* ≈\> N‡f≤ (tF|Õ ≈¸g¸¥>) fiFÙ* ≤Fw°, •∫° bF Ÿ°@°≤d
J¡‡fÔ J¡FÙ* ~>°un ŸJ¡w° Fæ ? $$17$$
w[bI°fiÙ ˚Ù bd°ÕZtJ®¡t°fiCŸ°≤ J¡tÕJ¡Ô°≈ J¡≤wu Ìu©u ı°wu Fæ*, <k¡≤ N°≈ Jæ¡Ÿu J¡Fwu Fæ* <J¡
J¡tÕJ¡Ô°≈ NI°<fi∫°u* Ju¡ <ÔÎ ŸfŸu f»-ª»J¡≤ „≤d Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
F°≥, I°fiÙ J¡tÕ J¡≤w° Fæ, ≈≤∏wC ŸJ¡∑ <J®¡∫°Î≥ <fi‹k¡Ô Fæ* ∫°fiÙ ı∏t-t≤d N°<Ì Ju¡ ª•J¡≤ tu*
Ÿu fiFÙ* ±>°ÔwÙ •∫°u*<J¡ ŸJ¡∑ Ÿt_w b°Ÿfi°Î≥ fi‹¸> F°u ªCJ¡∑ Fæ* N°æ≤ ı°u NI°fiÙ Fæ* ŸJu¡ Ÿ˚Ù J¡tÕ
Ÿk¡Ô Fæ* ∫°fiÙ ı∏t-t≤d N°<Ì Ju¡ ª•J¡≤ tu* Ÿu ±>°Ôwu FÙ Fæ*, •∫°u*<J¡ J¡t°u˘ J¡∑ Ÿk¡Ôw° tu* ≈®∫°uıJ¡
b°Ÿfi°Î≥ Ÿtu* ffiÙ FCoÕ Fæ $$18$$
1580 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
•∫° wf I°fiÙ J¡∑ N„C˚ <J®¡∫°Î≥ ˚Ù bæŸÙ FÙ Fæ*, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
Ÿ˚Ù <J®¡∫°Î≥ ª°Fu bu „C˚ F°u* ª°Fu N„C˚, b°Ÿfi° Ju¡ N˚°b tu* <fi‹k¡Ô FÙ F°u ı°wÙ Fæ* $ k¡ÔÌ°fi tu*
wÃ≈≤ ˚Ù N„C˚ <J®¡∫°Î≥ ÎJ¡t°` f°<@w°fiCb¨<W Ÿu, <Ÿ*ªfi Ju¡ N˚°b Ÿu Ÿk¡Ô „C‹J¡ Ôw° Ju¡ ŸÂ„,
„C‹J¡ FÙ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ <ıŸ I°fiÙ tu* ≈®°≤Æ@k¡ÔJ¡ ˚Ù <J®¡∫°Î≥ f°<@w°fiCb¨<W Ju¡ J¡°≤d
Ÿk¡Ô „C‹J Ôw° Ju¡ ŸÂ„ ≤FwÙ Fæ*, Ÿ I°fiÙ tu* Nfi°≤Æ@k¡ÔJ¡ <J®¡∫°Î≥ „C‹J¡ ≤FwÙ Fæ*, oŸtu* w°u
J¡Ffi° FÙ •∫° ? ıF°≥ fnu fnu b¨s ÌÀ@ F°u ı°wu F°u*, bF°≥ Ÿ°@°≤d w¨d Ju¡ <bT∫ tu* w°u J¡Ffi° FÙ •∫° ?
<ıŸ ≈®J¡°≤ Ì¥Ÿ≤Ù M¡wC tu* ≈FÔu J¡∑ M¡wC tu* F°ufiub°Ôu fiÙF°≤ N°<Ì <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ*, ŸÙ ≈®J¡°≤
b°Ÿfi° J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu ≈≤ Ÿ˚Ù <J®¡∫°N°u* Ju¡ k¡Ô <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ* $$19,20$$
b°Ÿfi° Ÿu „¥∏∫ <J®¡∫° •∫°u* k¡Ô ≈æÌ° fiFÙ* J¡≤wÙ ? oŸ ≈®ÿfi≈≤ J¡°„Ôw° Ju¡ ŸÂ„ _b˚°b Ÿu FÙ,
∫°u* W≤ Ìuwu Fæ* $
Fu ≈C`, ıæŸu J¡°„ J¡∑ Ôw° _b˚°b Ÿu FÙ J¡°uoÕ k¡Ô fiFÙ* ÌuwÙ, bæŸu FÙ b°Ÿfi°„¥∏∫ <J®¡∫° _b˚°b Ÿu
FÙ J¡°uoÕ k¡Ô fiFÙ* ÌuwÙ $$21$$
ŸC©-ÌC#© Ju¡ ˚°uy Ju¡ <ÔÎ tæ* ∫°uÀ∫ F¥≥, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ b°Ÿfi° FÙ, f°Ô˚®°<∏w tu* FuwC ∫s b°Ÿfi° Ju¡
ŸÂ„, wwg- wwg ŸC© N°<Ì tu* J¡°≤d Fæ*, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
ıf f°ÔJ¡ ∫s J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu ∫C•w ≤Fw° Fæ, w˚Ù ∫s J¡°u Ìu©w° Fæ, N∏∫S° fiFÙ*, fŸ oŸÙ ≤Ù<w
Ÿu ıf ≈C”T ÌC#© N°<Ì J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu ∫C•w ≤Fw° Fæ, w˚Ù ÌC#© N°<Ì J¡° NfiC˚b J¡≤w° Fæ, N∏∫S°
fiFÙ* $ ∏fiw N°æ≤ N°J¡°≤-≈®J¡°≤ Ÿu @bÔ ˚Ôu FÙ „C˚°„C˚ <J®¡∫° F°u, ≈≤∏wC N°ÃtI°fiÙ J¡°u bF ÎuŸu
k¡Ô fiFÙ* ÌuwÙ, ıæŸu <bJ¡<Ÿw @bÔ „≤Ôw° k¡Ô fiFÙ* ÌuwÙ $$22,23$$
NIÌ„° tu* NSÕ<J®¡∫° tu* ŸtSÕ ŸÃ∫˚¥w b°Ÿfi° J¡° I°fi Ÿu f°@ Jæ¡Ÿu F°uy°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu Ÿ°@°u, NI°fiÌ„° tu* ˚Ù b°Ÿfi° b°_wb tu* fiFÙ* ≤FwÙ, ≈≤∏wC t¥©Õw° Ju¡ J¡°≤d NFaJ¡°≤ N°<Ì
J¡° R¡≈ @°≤d J¡≤ NŸÃ∫R¡≈ Ÿu ÎuŸu <Ìw FCoÕ Fæ, ıæŸu t”˚¥<t tu* NŸÃ∫R¡≈ Ÿu ıÔ $$24$$
≈FÔu J¡∑ b°Ÿfi° J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ ˚Ù I°fi J¡∑ Ã≈<W Ju¡ Ÿt∫ Ã≈∏fi FCoÕ b°Ÿfi° w°u <J®¡∫°R¡≈
k¡Ô J¡° ≈®Ÿb J¡≤uyÙ FÙ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
"Ÿf JC¡~> f®ÊR¡≈ FÙ Fæ' oŸ ˚°bfi° Ÿu <ıŸJ¡∑ NI°fiR¡<≈dÙ t¥©Õw° <bfi°„ J¡°u ≈®°›w F°u y∫Ù,
ŸJ¡°u b°Ÿfi° ÎuŸu Ã≈∏fi fiFÙ* F°uwÙ, ıæŸu t”˚¥<t Ju¡ _bR¡≈ J¡°u ı°fifiub°Ôu ≈®°I ≈C”T J¡°u t”˚¥<t
tu* ıÔŸ°y≤ J¡∑ ˚®°<∏w fiFÙ* F°uwÙ $$25$$ N≈fiu N∏Ì≤ ÎJ¡t°` b°Ÿfi° J¡° Ã∫°y J¡≤ Ìufiu Ÿu FÙ ı≤°
N°æ≤ t≤d Ÿu ≤<Fw wS° ≈CfiıÕ∏t Ÿu ≤<Fw ≈≤t°SÕ b_wCR¡≈ ıÙb ffi ı°w° Fæ $$26$$
<≈w°tF J¡∑ <•w J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
b°Ÿfi°∫C•w tfi Iu∫ Fæ N°æ≤ b°Ÿfi°„¥∏∫ tfi I°fi Fæ, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ $ ıf I°fi π°≤°
I°wΔ∫ f®Ê b_wC ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ, wf ıÙb Ì¥Ÿ≤Ù f°≤ ı∏t@°≤d fiFÙ* J¡≤w° $$27$$ ª¥±>°Ô°
fiu J¡F° # Fu ≤°ıTuÕ, ≈®<Ÿ] fnu-fnu f®Ê° N°<Ì ˚Ù ıf I°fi FÙ ≈≤t t°us J¡° Ÿ°@fi F°ufiu Ÿu
J¡v∫°dR¡≈ Fæ, ∫F <fi#Ÿa<ÌÀ@ J¡Fwu Fæ*, wf N°≈ I°fi ~>°unJ¡≤ "w≈ FÙ t°us J¡° FuwC Fæ' ∫°u* <fiÿª∫
J¡≤ •∫°u* Nb<_Sw Fæ* ? $$28$$
ŸyÕ - 87] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1581
<bbuJ¡„¥∏∫ f<FtCÕ© ı°u ≈C”T Fæ*, fiJu¡ <ÔÎ Ì^±>, J¡t^±>ÔC N°<Ì Ÿ°@°≤d b_wCÎ≥ ˚Ù, ttw°
Ã≈∏fi J¡≤, ≈∫°Õ›w NfiSÕk¡Ô Ìu ŸJ¡wÙ Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu tFÙ≈wu, ∫F°≥ Ì^±> Fæ, ∫F°≥ J¡t^±>ÔC Fæ, ∫F°≥ N°Ÿfi Fæ oÃ∫°<Ì <bª°≤ Ÿu NfiS°u˘ Ÿu ≈¥dÕ oŸ
ŸaŸ°≤ tu* •∫°u* ˚®°∏w F°u ≤Fu Fæ* ? $$29$$
∫<Ì w≈ÿª∫°Õ NfiSÕ N°æ≤ Fu∫ Fæ, w°u <J¡ŸJ¡° NbÔ‡ffi J¡≤fi° ª°<FÎ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, tæ* J¡°æfi F¥≥, ∫F NfiS°ÕÃtJ¡ ıywg <J¡Ÿ w≤F Ã≈∏fi FCN°, oŸJ¡∑ „°<∏w <J¡Ÿ ≈°∫ Ÿu
F°uyÙ, oŸ w≤F w°u N°≈ <bª°≤ fiFÙ* J¡≤wu N°æ≤ NI°fiÙ J¡∑ w≤F •∫°u* ≤Fwu Fæ* ? $$30$$
<bª°≤ Ju¡ ŸÂ„ yC” Ju¡ ≈°Ÿ ı°fi°, fiJ¡∑ Ÿub° J¡≤fi°, fiŸu N°Ãt° Ju¡ <bT∫ tu* ≈®ÿfi J¡≤fi°
N°<Ì ˚Ù ≈°Ìu∫ Fæ*, ∫F <Ì©Ô°wu Fæ* $
∫F ŸaŸ°≤ Jæ¡Ÿu Ã≈∏fi FCN°, t°us <J¡Ÿ ≈°∫ Ÿu F°uy° oÃ∫°<Ì ≈®ÿfi J¡≤wu FCÎ N°≈ ≈≤ wÃ≈Ì°SÕ
N°æ≤ N≈≤ Ãba≈Ì°SÕ J¡°u ÎJ¡R¡≈ Ÿu ı°fifiub°Ôu w[bI yC”N°u* Ju¡ ≈°Ÿ ı°J¡≤ fiJu¡ ª≤d°u* J¡∑ Ÿub° •∫°u*
fiFÙ* J¡≤wu ? b®w, ≈b°Ÿ, „Ùw, ‹d N°<Ì ŸC©-ÌC#©°ÃtJ¡ ≈®b¨<W tu* ßCJ¡ N°Ãtªæw∏∫ <ıŸtu*
≤Fw° Fæ, ÎuŸÙ oŸ w≈R¡≈ <J®¡∫° Ÿu ≈bÕwJ¡°u¸>≤ tu*, „°˜ Ju¡ J¡∑¸> Ju¡ ŸÂ„, N°≈ N≈fiÙ N°∫C •∫°u*
Δ∫wÙw J¡≤ ≤Fu Fæ* ? Ÿt (f®Ê) Â<‹¸> Ÿ°@C ≈C”T°u* Ju¡ ≈°Ÿ N°ÃtJ¡v∫°d°SÕ ≈®ÿfi, fiJ¡∑ Ÿub° wS°
Ÿt°yt J¡≤fiu Ÿu bF ∫C<•w (N°≈J¡∑ N˚Ù‹¸> <bZ°<∏wŸC©Ì°<∫fiÙ I°fi∫C<•w) ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ,
<ıŸŸu wÃJ¡°Ô ŸaŸ°≤f∏@ Ÿu ≈C”T tC•w F°u ı°w° Fæ $$31-33$$
w°u Nf tCHu Jæ¡Ÿu ≤Ffi° ª°<FÎ ?
Fu ≤°ıfig, w≈ÿª∫°Õ N°<Ì f<FtÕC© ÌC#©≈®Ì ªu‹¸>°N°u* Ÿu <b≤w F°uJ¡≤ N°≈ yC”ıÙ Ju¡ Ÿ°S FÙ
N°F°≤ ©°wu FCÎ oŸ bfiJ¡°u¸>≤ tu*, @≤° <~>B tu* ≤Ffiub°Ôu J¡∑¸> Ju¡ Ÿt°fi, <fiÿªÔ F°uJ¡≤ <_Sw ≤<FÎ $
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°tıÙ, Ìubw° J¡° R¡≈ @°≤d J¡∑ FCoÕ Ÿ J¡°∏w° (ª¥±>°Ô°) π°≤° ≈®f°u<@w bF
≤°ı° <„<©ºbı N°≥ŸCN°u* Ÿu ≈¥dÕ tC© F°uJ¡≤ ∫F bªfi J¡Ffiu Ôy° $ <„<©ºbı fiu J¡F° # Ìub≈C`,
N°ÿª∫Õ Fæ <J¡ fFCw Ÿt∫ Ju¡ f°Ì N°ı N°≈Ju¡ π°≤° tæ* ıy°∫° y∫° F¥≥ $ t¥©Õw° Ÿu FÙ Ÿ°@CŸt°yt
~>°unJ¡≤ tæ* owfiu Ÿt∫ wJ¡ bfi tu* ≤F° $ NF°u, tu≤° ≈°≈ Ÿ‡≈¥dÕ fi‹¸> F°u y∫°, ÎuŸ° tæ* t°fiw° F¥≥, •∫°u*<J¡
N°≈ FÙ ∫F°≥ N°J¡≤ tCHu ıy° ≤Fu Fæ* $ Fu ŸC∏Ì≤°fifi, N°≈ FÙ tu≤u yC” Fæ*, N°≈ FÙ tu≤u <≈w° Fæ*, N°≈ FÙ
tu≤u <t` Fæ*, <„‹∫R¡≈ tæ* N°≈Ju¡ ª≤d°u* J¡°u ≈®d°t J¡≤w° F¥≥, J¨¡≈° J¡∑<ıÎ $ <ıŸ Ì°≤wt b_wC J¡°u
N°≈ ı°fiwu Fæ*, <ıŸJu¡ I°w F°u ı°fiu ≈≤ ≈®°dÙ <k¡≤ „°uJ¡ fiFÙ* J¡≤w°, <ıŸŸu tæ* ŸC© tu* <bZ°∏w F°u
ı°«≥¡, Ÿ f®ÊR¡≈ b_wC J¡° tCHu ≈Ìu„ ÌÙ<ıÎ $ tC<fib≤, I°fi tu* w°u |¸>I°fi, ≈¸>I°fi N°<Ì NfiuJ¡
w≤F Ju¡ ˚uÌ ≈°∫u ı°wu Fæ*, oŸÙ<ÔÎ N°≈fiu "I°fi FÙ J¡v∫°dJ¡°≤J¡ Fæ' oŸŸu ı°u ≈≤t w°≤J¡I°fi J¡F°
bF |¸>I°fi°<Ì tu* Ÿu J¡°æfi I°fi Fæ ? $$34-40$$ ª¥±>°Ô° fiu (JC¡‡˚ fiu) J¡F° # Fu ≤°ıTuÕ, ∫<Ì tæ* ≈°Ìu∫
b°•∫ F¥≥, ∫°fiÙ tu≤u b°•∫ tu* wC‡Fu* Z]° Fæ, w°u w°≤J¡ I°fi ı柰 Fæ, b柰 FÙ tæ* wCtŸu J¡F¥≥y°, ∫<Ì tu≤u
b°•∫ tu* wC‡Fu Z]° fiFÙ* Fæ, w°u tæ* fiFÙ* J¡F¥≥y°, •∫°u*<J¡ Z]°„¥∏∫ ıfi°u* Ju¡ Ÿ°tfiu J¡F° y∫° Wt b°•∫
˚Ù ™C>≥™> Ju¡ Ÿ°tfiu J¡Fu y∫u J¡°æÎ Ju¡ „ÆÌ Ju¡ Ÿt°fi <fi≤SÕJ¡ Îba <fi∏ÌfiÙ∫ F°uw° Fæ $ Nw# wC‡Fu* ≈FÔu
Z]°ÔC F°u ı°fi° ª°<FÎ $$41$$ <ıŸJu¡ b°•∫ tu* Z°uw° J¡°u Z]° fiFÙ* ≤FwÙ ÎuŸu ÔÙÔ°b„ Ÿu ≈¥~>u y∫u
1582 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
b•w° Ju¡ b°•∫ Ÿ ≈®J¡°≤ <fi‹k¡Ô F°u ı°wu Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ N∏@J¡°≤ tu* o¿∏B∫°u* Ju¡ Ÿ‡f∏@ <fi‹k¡Ô F°u
ı°wu Fæ* $$42$$ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, <ıŸ w≤F ZC<w J¡∑ "_byÕJ¡°t°u ∫ıuw' oÃ∫°<Ì
<fiÌ°uÕT ≈®°t°^∫ Ÿu <fi<ÿªw <b<@ <„‹¸> ≈C”T°u* π°≤° <fi#Ÿ∏ÌuF y¨FÙw J¡∑ ı°wÙ Fæ, ŸÙ w≤F N°≈ ı°u
JC¡~> ˚Ù J¡Fu*yu, Ÿu tæ* wÃJ¡°Ô FÙ y®Fd J¡≤ Ô¥≥y°, ∫F tu≤° b°•∫ N°≈ ŸÃ∫ FÙ ı°<fi∫u $$43$$ ª¥±>°Ô°
fiu J¡F° # ≤°ıfig, ıæŸu f°ÔJ¡ FuwCN°u* Ÿu ≈≈<W„¥∏∫ N≈fiu <≈w° Ju¡ bªfi°u* J¡°u ≈®t°dfC<] Ÿu y®Fd
J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ N°≈ tu≤u ofi bªfi°u* J¡°u y®Fd <J¡ıÙÎ $$44$$ ≤°ıfig, ŸCfifiu Ju¡ f°Ì "oŸtu* tu≤° <Fw FÙ
Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ fC<]≈¥bÕJ¡ ˚°bfi° J¡≤wu FCÎ N°≈ wJÕ¡b°Ì J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ "t@C≤ yÙw J¡∑ fi°o˘' tu≤u
ofi bªfi°u* J¡°u ≈®Ù<w Ÿu ŸC<fi∫u N°æ≤ fiJ¡°u ≈®°t°^∫fC<] Ÿu y®Fd J¡∑<ıÎ $$45$$
ÌuF°<Ì tu* N<˚t°fi J¡° Ã∫°y J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ wS° ÌC#©°u* J¡° <fiÌ°fi <Ì©Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ t<d-J¡°≥ª
Ju¡ ≈°¶∫°fi wS° F¿_w≈J¡ Ju¡ N°¶∫°fi J¡° Zbd J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ ª¥±>°Ô° Nbw≤d f°≥@wÙ Fæ $
≤°ıfig, tæ* ÎJ¡ ÎuŸ° tfi°uF≤ J¡S°J®¡t J¡Fw° F¥≥, ı°u N°≈Ju¡ ª¿≤w Ju¡ ŸÌ¨„ Fæ, t∏Ìt<w∫°u* J¡∑ ˚Ù
<ª≤J¡°Ô Ju¡ f°Ì <bª°≤°uÌ∫ π°≤° Ì∫ J¡°u ≈®°›w J¡≤ ≤FÙ fC<] J¡°u f°u@ Ìufiub°Ô° Fæ wS° tF°t<w∫°u* J¡°u
w°u „Ù|® FÙ ŸaŸ°≤ Ju¡ ˚∫ Ÿu ≈°≤ J¡≤ Ìufiub°Ô° Fæ, N°≈ Ÿu ŸC<fi∫u $$46$$
ŸW°ŸÙb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

Nl>°ŸÙb°≥ ŸyÕ
<ª≤J¡°Ô J¡∑ w≈_∫° Ÿu ≈®°›w FCÎ <ª∏w°t<d J¡°u <J¡ŸÙ fiu N≈fiÙ
t¥©Õw° Ÿu ~>°unJ¡≤ t<d J¡∑ ˚®°<∏w Ÿu J¡°≥ª J¡°u N≈fi°∫°, ∫F J¡S° $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # J¡°uoÕ ÎJ¡ ZÙt°fig ≈C”T S° $ bF Nfi°<Ì J¡°Ô Ÿu FÙ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ _S°fi tu* fi
≤Ffiub°Ôu NÃ∫∏w <b”] yCd N°æ≤ Ô‚tÙ J¡° N°Z∫ S° ∫°fiÙ ŸJu¡ ≈°Ÿ N°æÌ°∫Õ, bæ≤°À∫, ŸbÕ_bÃ∫°y
N°<Ì Wt yCd N°æ≤ @fi-@°∏∫°<Ì ≈®ªC≤ Ÿ‡≈<W∫°≥ SÙ* $ ŸaŸ°≤ tu* yCd N°æ≤ Ÿ‡≈<W Ì°ufi°u* J¡° ÎJ¡ FÙ
_S°fi <b≤Ô ≤Fw° Fæ $ ıF°≥ yCd ≤Fw° Fæ bF°≥ Ÿ‡≈<W fiFÙ* ≤FwÙ N°æ≤ ıF°≥ Ÿ‡≈<W∫°≥ ≤FwÙ Fæ* bF°≥ yCd
fiFÙ* ≤Fwu $ oŸ<ÔÎ bF bnb°<Àfi N°æ≤ ıÔ - ofi ≈≤_≈≤ <b”] Ì°ufi°u* Ju¡ N°Z∫ Ÿ°y≤ Ju¡ ŸÂ„ ≈®wÙw
F°u ≤F° S° $$1$$ bF ª°æŸ™> J¡Ô°N°u* Ÿu ≈¥dÕ S°, N˜<bΩ° tu* ≈¸C> S°, Δ∫bF°≤„°˜ tu* <bªsd S°
N°æ≤ ŸaJ¡<v≈w Ÿt_w J¡°∫°u˘ Ju¡ ≈°≤ F°u ı°w° S° ∫°fiÙ bF <ıfi- <ıfi J¡°∫°u˘ J¡° ŸaJ¡v≈ J¡≤w° S°,
∏Fu* wÃJ¡°Ô FÙ J¡≤ ±>°Ôw° S° $ ŸJu¡ <ÔÎ J¡°uoÕ ˚Ù NŸ°º∫ J¡°∫Õ fiFÙ* S° $ owfi° Ÿf F°uwu FCÎ ˚Ù
bF ≈≤t ≈Ì J¡°u fiFÙ* ı°fiw° S° $$2$$
Ÿfiu •∫° <J¡∫° ∫F J¡Fwu Fæ* $
wÌfi∏w≤ ıæŸu b±>b°<Àfi ŸtCB J¡° ≈¥≤Ù w≤F Ÿu „°uTd J¡≤fiu tu* ≈®b¨W FCN° S°, bæŸu FÙ bF w≈,
ı≈, Ìubw°_wbfi N°<Ì Nfi∏w ≈°∫°u* Ÿu <Ÿ] F°ufiub°Ôu <ª∏w°t<d J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ w≈ÿª∫°Õ tu*
≈®b¨W FCN° $ » <fiÿª∫b°Ôu Ÿ ≈C”T Ju¡ wÙb® ≈®∫Ãfi Ÿu S°unu FÙ Ÿt∫ tu* <ª∏w°t<d Ÿ°tfiu ≈<_Sw
F°u y∫Ù $ Ω°uyÙ ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ ÎuŸÙ J¡°æfi-ŸÙ b_wC Fæ ı°u <Ÿ] fi F°u ı°∫ $ ÌC#© J¡°u fi <yfiw° FCN°
∫<Ì ≈C”T Wt fC<] J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ ≈®b¨<W N°æ≤ Ωt J¡≤w° Fæ, w°u bF Ì¿≤B F°uw° FCN° ˚Ù
ŸyÕ - 88] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1583
<fi<bÕPfiw°≈¥bÕJ¡ fnÙ ˚°≤Ù Ÿ°tØ∫Õ ≈®°›w J¡≤w° Fæ $ Ÿ°tfiu ≈<_Sw FCÎ F°S Ÿu y®Fd J¡≤fiu ∫°uÀ∫
<ª∏w°t<d J¡°u Ÿfiu Ÿ ≈®J¡°≤ Ìu©°, <ıŸ ≈®J¡°≤ tu” ≈bÕw ≈≤ Ì∫ <„©≤ Ju¡ «¡≈≤ <_Sw tC<fi
<Ìw ª∏Bt° J¡°u $ fnu-fnu t<d≤°ı°u* Ju¡ oÕÿb≤ Ÿ <ª∏w°t<d Ju¡ <bT∫ tu* ∫F Ÿ ≈®J¡°≤ <fiÿª∫ fi
J¡≤ ŸJ¡°, <ıŸ ≈®J¡°≤ Ì¿≤Bwt ≈°t≤ wÃJ¡°Ô ≈®°›w ≤°≠∫ Ju¡ <bT∫ tu* <fiÿª∫ fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° $
ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ ÌC#© Ÿu ˚®°∏w wS° <b_t∫ Ÿu ∫C•w tfi Ÿu-≈®°›w ˚Ù <ª∏w°t<d J¡∑ ≈us° J¡≤-Ÿfiu
∫F <bª°≤ <J¡∫° $ •∫° ∫F <ª∏w°t<d Fæ ∫° <ª∏w°t<d fiFÙ* Fæ $ ∫<Ì <ª∏w°t<d F°uw°, w°u tCHu bF
≈®Ã∫s FÙ fiFÙ* F°uw° $ •∫° tæ* oŸu ~¥>≥ ∫° fi ~¥>«≥¡ ? ∫<Ì tæ* oŸŸu ~¥> ı°«≥¡, w°u ˚°À∫FÙfi tu≤u _≈„Õ Ÿu
∫F N̨ÿ∫ F°u ı°∫uy° $ owfiu S°unu Ÿt∫ tu* FÙ t<d∫°u* J¡° ≤°ı° <ª∏w°t<d <Ÿ] fiFÙ* F°u ŸJ¡w°,
•∫°u*<J¡ o<wF°Ÿ ≈≤‡≈≤° ∫FÙ Fæ <J¡ ıÙbfi≈∫Õ∏w ∫Ãfi J¡≤fiu Ÿu FÙ <ª∏w°t<d <Ÿ] F°uw° Fæ $ tæ* J¨¡≈d
F¥≥, oŸ<ÔÎ ˚®°<∏wŸaJC¡<ªw fiu` Ÿu ªaªÔ NÔ°wªJ®¡ tu* J¡<v≈w Ôw° Ju¡ ŸÂ„ ≤Ãfi≈®J¡°„ J¡°u, ˚®t Ÿu
Ì°u ª∏Bt° J¡∑ fi°o˘, Ìu©w° F¥≥ $ tu≤Ù owfiÙ <b„C] ˚°À∫Ÿ‡≈<W FÙ J¡F°≥ Ÿu N°∫Ù, <ıŸŸu tæ* Ÿt_w
<Ÿ<]∫°u* Ju¡ Ì°w° <ª∏w°t<d J¡°u owfiu S°unu Ÿt∫ tu* FÙ ≈®°›w J¡≤ Ô¥≥ $ S°unu FÙ ÎuŸu fnu ˚°À∫b°fig
tF°Ãt° F°uwu Fæ*, <ıfiJu¡ Ÿ°tfiu Ÿ‡≈<W∫°≥ _bv≈ Ÿt∫ tu* ≈<_Sw F°u ı°wÙ Fæ* $ tæ* w°u Ÿ°@°≤d FÙ
w≈b°Ô° F¥≥, Ÿ°@CN°u* tu* wCh~> tfiC‹∫ F¥≥, oŸ<ÔÎ ˚°À∫≤<Fw tu≤u ∫F°≥ <Ÿ<]∫°≥ Jæ¡Ÿu N° ŸJ¡wÙ Fæ $ oŸ
≈®J¡°≤ ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈°u* Ÿu ÌÙ|ÕJ¡°Ô wJ¡ <bª°≤<bt„Õ J¡≤ ≤Fu Ÿ NI°fiÙ ≈C”T fiu t¥©Õw° Ÿu tCÀ@
F°uJ¡≤ t<d Ôufiu tu* JC¡~> ˚Ù ∫Ãfi fiFÙ* <J¡∫° $$3-15$$
Ÿfiu •∫°u* fiFÙ* ∫Ãfi <J¡∫°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ı°u b_wC <ıŸ Ÿt∫ <ıŸJ¡°u ≈®°›w F°ufiu ∫°uÀ∫ fiFÙ* ≤FwÙ, bF b_wC Ÿ Ÿt∫ bF ≈®°›w J¡≤
ŸJ¡w° FÙ fiFÙ* $ Nw# ≈®°›w FCN° ˚Ù <ª∏w°t<d ÌCCfCÕ<] Ju¡ J¡°≤d ≈us° Ÿu Ÿfiu ~>°un <Ì∫° $ Ÿ
≈®J¡°≤ NI°fiı<fiw <bª°≤<bt„Õ tu* ıf bF ≈C”T <_Sw FÙ ≤F° wf N∏w tu* bF t<d nJ¡≤ bF°≥ Ÿu
ªÔ° y∫°, •∫°u*<J¡ NbFuÔfi° J¡≤fiub°Ôu J¡°u <Ÿ<]∫°≥ Ÿ ≈®J¡°≤ ~>°un ÌuwÙ Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ @fiCT Ÿu
<fitCÕ•w f°d ±>°u≤Ù J¡°u ~>°un Ìuw° Fæ $$16,17$$
N°≈fiu w°u J¡S° Ju¡ N°≤‡˚ tu* J¡F° S° <J¡ bF ≈C”T Δ∫bF°≤ tu* <fi≈Cd S°, <k¡≤ t<d≈®°<›wJ¡°Ô tu*
ŸJ¡∑ bF <fi≈Cdw° J¡F°≥ ªÔÙ y∫Ù, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<Ÿ<]∫°≥ ≈®°›w F°uJ¡≤ ≈C”T J¡°u <bªsdw° ÌuwÙ Fæ* N°æ≤ ≈us° J¡≤fiub°Ôu ≈C”T Ju¡ ≈°Ÿ N°J¡≤ ˚Ù
b°≈Ÿ ªÔÙ ı°wÙ Fæ* wS° b°≈Ÿ ı°wÙ FCoÕ bu <Ÿ<]∫°≥ ≈C”T tu* ≤Ffiub°ÔÙ <bªsdw° J¡° <bfi°„ J¡≤
±>°ÔwÙ Fæ*, oŸ <bT∫ tu* ≈®°ªÙfi Ô°uy°ua fiu J¡F° Fæ <J¡ fi Ìub° Ì^±>t°Ì°∫ Ì^±>∫∏Ã∫≈≤°<@fitg $ fC<]*
w_∫°≈J¡TÕ<∏w wufi°&Ÿ°æ Ì^±>g∫wu _bw# $$ (Ìubw° Ì^±> ÔuJ¡≤ N≈≤°@Ù ≈C”T J¡°u Ì^±> fiFÙ* Ìuwu, <J¡∏wC
ŸJ¡∑ fC<] F≤ Ôuwu Fæ*, oŸŸu _b∫a FÙ bF Ì<^±>w F°u ı°w° Fæ $) $$18$$ bF ≈C”T <k¡≤ <ª∏w°t<d Ju¡
Ÿ°@fi tu* J¡tÕ N°æ≤ ∫Ãfi J¡≤fiu Ôy°, •∫°u*<J¡ N¸>Ô <fiÿª∫b°Ôu Ô°uy N≈fiu J¡°∫°u˘ tu* πuy fiFÙ* ≈®°›w
J¡≤wu $ wÌfi∏w≤ ªtJ¡∑Ôu R¡≈ Ÿu ∫C•w N©<^±>w J¡°≥ª J¡° ÎJ¡ ¸C>J¡n° Ÿfiu Ìu©° $ bF ¸C>J¡n°
≈¿≤F°Ÿ tu* wÃ≈≤ baªJ¡ NÔ<sw <Ÿ]°u* fiu ŸJu¡ Ÿ°tfiu ≤© <Ì∫° S° $ ∫FÙ <ª∏w°t<d Fæ, ÎuŸ°
<fiÿª∫ J¡≤ Ÿ NI°fiÙ ≈C”T fiu Ÿtu* ≈°Ìu∫w° ı°fi ÔÙ, •∫°u*<J¡ t°uFy®_w NI°fiÙ <t\>Ù J¡°u Ÿ°ufiu
1584 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ju¡ R¡≈ tu* Ìu©w° Fæ $ Fu Ÿ°@°u, <ªW tu* ≤Ffiub°Ô° t°uF <J¡ŸÙ Ÿt∫ N°™> ≈Ì°S°u˘ J¡°u ~>#; „`C J¡°u <t`,
±>°u≤Ù J¡°u Ÿ≈Õ, _SÔ J¡°u ıÔ, ÎJ¡ ª∏B J¡°u Ì°u ª∏B N°æ≤ Nt¨w J¡°u <bT ffi° Ìuw° Fæ $ Ÿ Ì¿≤B t<d
J¡°u ÔuJ¡≤ Ÿfiu N≈fiÙ ≈¥bÕ J¡∑ Ÿ°≤Ù Ÿ‡≈<W ~>°un ÌÙ, •∫°u*<J¡ t°uFb„ Ÿfiu ∫F ŸtH <Ô∫° <J¡ Nf
oŸ <ª∏w°t<d Ÿu FÙ Ÿf JC¡~> ≈®°›w F°u ı°∫uy°, ofi Ÿ‡≈<W∫°u* Ÿu •∫° ≈®∫°uıfi $ ∫F Ìu„, ŸC© Ÿu
„¥∏∫, _fiuFÙıfi°u* Ÿu ≤<Fw N°æ≤ ≈°≈°Ãt° ıÙb°u* Ÿu N°J®¡°∏w Fæ, ıÙdÕ-„ÙdÕ bF |≤ ˚Ù <fi‹≈®∫°uıfi Fæ
N°æ≤ tu≤u f∏@C ˚Ù •∫° Fæ* ∫°fiÙ ofiŸu •∫° ≈®∫°uıfi Fæ $ Nf w°u Ì¥≤ ı°J¡≤ ∫Suh~> ŸC©≈¥bÕJ¡ Ÿ‡≈<W∫°u*
Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ≤F¥≥y°, ∫°u* <bª°≤J¡≤ Ÿ J¡°≥ª©^±> J¡°u ÔuJ¡fi <fiıÕfi N≤^∫ tu* bF t¥» ªÔ° N°∫° $ Fu
<≈®∫, bF°≥ ıayÔ tu* ı°J¡≤ Ÿ J¡°≥ª Ju¡ ©^±> Ÿu bF t¥» ÎuŸÙ <b≈<W tu* k≥¡Ÿ y∫°, ı°u J¡≠ıÔ ≈bÕw
J¡∑ J¡°<∏w Ju¡ ŸÂ„ yF≤Ù fiÙ<Ôt° Ÿu ∫C•w N°æ≤ t¥©Õw° Ju¡ NfiCR¡≈ SÙ $$19-26$$
ofi Ÿf f°w°u* Ÿu ∫F <fi‹J¡TÕ <fiJ¡Ô° <J¡ ÎJ¡t°` t¥©Õw° FÙ ÌC#© tu* ŸfŸu f»-ª»J¡≤ J¡°≤d Fæ,
ÎuŸ° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
t¥©Õw° Ju¡ <b˚b Ÿu ı°u ÌC#© Ã≈∏fi F°uwu Fæ* bu ÌC#© ŸbÕ_bfi°„ N°<Ì fnÙ-fnÙ N°≈<W∫°u* Ÿu ∫°
fC»°æwÙ Ÿu ∫° t≤d Ÿu fiFÙ* F°uwu, w[bbuW°N°u* J¡°u ŸæJ¡n°u* N°≈<W∫°u* Ju¡ N°fiu ≈≤ ˚Ù ÌC#© <Ì©°oÕ fiFÙ*
Ìuw° N°æ≤ Ÿ°ufiu Ju¡ ≈Ôay°u* ≈≤ Ÿ°u ≤Fu ≤°ı°<@≤°ı J¡°u ˚Ù t¥©Õw° Ju¡ J¡°≤d ŸæJ¡n°u* ÌC#© <Ì©°oÕ Ìuwu Fæ*,
oŸŸu Ÿ‡≈¥dÕ N°≈<W∫°u* Ju¡ <Ÿ≤ ≈≤ ÎJ¡t°` t¥©Õw° Ÿ ≈®J¡°≤ Nb¿_Sw ≤FwÙ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈C”T
Ju¡ <Ÿ≤ ≈≤ J¡°Ô° Ju¡„ı°Ô $$27$$
Nl>°ŸÙb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

fib°ŸÙb°≥ ŸyÕ
<b∏º∫°ªÔ tu* f°≥@u y∫u F°SÙ J¡° f∏@fi ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡
J¡°¸> <Ì∫u ı°fiu ≈≤ ˚Ù ≈¿_Sw „`C J¡°u fi t°≤fiu Ju¡ J¡°≤d ŸJ¡° yâu tu* ≈wfi $
≈®J¨¡w <bT∫ tu* F°SÙ J¡° ≈°¶∫°fi ˚٠‹¸>°∏w Fæ, oŸ<ÔÎ Ÿu ˚Ù ŸC<fi∫u, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, Nf ∫F Ì¥Ÿ≤° ŸC∏Ì≤ ≈°¶∫°fi N°≈ ŸC<fi∫u $ Fu Ÿ°@°u, ∫F N°≈Ju¡ FÙ
NfiCR¡≈ wS° fC<] tu* WtR¡≈ Ÿu _k¥¡<wÕ Ìufiub°Ô° Fæ $ <b∏º∫°ªÔ Ju¡ N≤^∫ tu* fnu-fnu HC^±>≈<w∫°u*
Ju¡ HC^±>°u* J¡° _b°tÙ ÎJ¡ F°SÙ ≤Fw° S° $ ÌÙ|ÕJ¡°Ô wJ¡ N°I° J¡° ≈¿≤≈°Ôfi J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d NfiCy®F∫C•w
FCoÕ Ny_Ã∫ tF°tC<fi J¡∑ fC<] Ÿu N≈fiu ≈¥bÕ ∏fiwR¡≈ Ÿu ≈®J¡¸> FCN° bF <b∏º∫°ªÔ FÙ t°fi°u* Ôyw°
S° $ ŸJu¡ Ì°u @bÔ ÌÙ|Õ Ì°≥w bı® J¡∑ ≠b°Ô° Ju¡ Ÿt°fi wÙ‚d Su, tF°≈®Ô∫ J¡∑ N<Àfi<„©° Ju¡ ŸÂ„
≈bÕw≤°ı ŸCtu” J¡°u ˚Ù ©°n ku*¡J¡fiu tu* bu ŸtSÕ Su $ tF°bw fiu ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Ô°uFt∫ ı°Ô Ÿu ŸJ¡°u
Ÿ w≤F f°≥@ ≤©° S°, <ıŸ w≤F Ny_Ã∫ fiu <b∏º∫°<B J¡°u N°æ≤ ≈u∏B fiu f<Ô≤°ı J¡°u f°≥@ ≤©° S° $
Ô°uFı°Ô tu* f°≥@° y∫° wS° NaJC¡„ N°<Ì „˜°u* Ÿu y^±>_SÔ tu* ≈Ù<nw <J¡∫° y∫° bF F°SÙ fnÙ
∫∏`d° J¡°u ≈®°›w FCN° N°æ≤ @Ù≤ Ÿ F°SÙ fiu bF Δ∫S° ≈®°›w J¡∑, ı°u tF°ÌubıÙ J¡∑ f°d°<Àfi Ôyfiu ≈≤
<`≈C≤°ŸC≤ fiu ≈®°›w J¡∑ SÙ $ Ì¥≤Ù Ju¡ J¡°≤d ŸJ¡° „`C tF°bw Ÿu fiFÙ* Ìu© ≤F° S°, oŸ Ì„° tu* Ÿ
F°SÙ fiu Ô°uFt∫ ı°Ô tu* wÙfi <Ìfi <fw°∫u $ wÌfi∏w≤ wÙfi <Ìfi°u* Ju¡ f°Ì NÃ∫∏w ©uÌ Ÿu bF F°SÙ ı°Ô
ŸyÕ - 89] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1585
w°unfiu tu* ≈®∫Ãfi J¡≤fiu Ôy° N°æ≤ tC© Ju¡ ∏fiw N°|°w°u* Ÿu |^¸>Ù Ju¡ ŸÂ„ ºb<fi J¡≤fiu Ôy° $$1-7$$
Ì°u tCF¥w°u˘ tu* fnu ≈®∫Ãfi Ÿu Ÿ F°SÙ fiu N≈fiu fi ŸtSÕ Ì°u Ì°≥w°u* Ÿu Ÿ D°¨a©Ô°ı°Ô J¡°u Ÿ ≈®J¡°≤
<~>∏fi-<˚∏fi J¡≤ <Ì∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ f<Ô≤°ı fiu _byÕ≈C≤Ù Nt≤°bwÙ Ju¡ <J¡b°n Ju¡ <Ÿ•J¡n J¡°u <~>∏fi-
<˚∏fi J¡≤ <Ì∫° S° $ Ì¥≤ Ÿu „`C fiu ŸJ¡° bF ı°Ô-~>uÌfi Ÿ ≈®J¡°≤ Ìu©°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ZÙF¿≤ fiu
tu”wÔ Ÿu f<Ô J¡° _byÕ-~>uÌfi Ìu©° S° $ <ıŸJ¡° k¡∏Ì° <b¿h~>∏fi F°u y∫° S°, Ÿ F°SÙ Ju¡ <Ÿ≤ ≈≤
bF „`C w°Ôb¨s Ju¡ «¡≈≤ ≈FÔu ª»J¡≤ <k¡≤ bFÙ* Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ <y≤°, <ıŸ ≈®J¡°≤ J®¡t Ÿu () tu”≈bÕw
≈≤ Ÿu ˚yb°fi b°tfi f<Ô Ju¡ <Ÿ≤ ≈≤ <y≤u Su $ <y≤ ≤F° bF N≈fiu ª≤d J¡tÔ°u* Ÿu F°SÙ J¡° <Ÿ≤ fi ≈®°›w
J¡≤ Δ∫°JC¡Ô F°uw° FCN° ≈¨<SbÙ ≈≤ Ÿ ≈®J¡°≤ <y≤°, ¿ıŸ ≈®J¡°≤ b°∫C Ÿu N°Fw ≈J¡° k¡Ô ≈¨<SbÙ ≈≤
<y≤w° Fæ $$8-11$$ Ÿ°tfiu <y≤u FCÎ Ÿ „`C J¡°u Ìu©J¡≤ tF°fig F°SÙ J¡”d° Ÿu ˚≤ y∫°, •∫°u*<J¡
<w∫ÕJg¡ ∫°u<fi∫°u* tu* ı°fiu ≈≤ ˚Ù Ÿ∏w Ô°uy ≈®J¡°„„ÙÔ N≈fiu <b„C] yCd Ÿu ∫C•w FÙ ≤Fwu Fæ* $ "<y≤u FCÎ
J¡°u ∫<Ì tæ* t°≤ ±>°Ô¥≥, w°u Ÿtu* tu≤° ≈C”T°SÕ FÙ •∫° ?' oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ F°SÙ fiu <bª°≤J¡≤ Ÿ „`C J¡°u
fi t°≤° $ ÎJ¡t°` Ô°uFt∫ ı°Ô J¡° <bÌ°≤d J¡≤ bF Ÿ ≈®J¡°≤ ªÔ° y∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ <b_w¨w ≈CÔ J¡°
<bÌ°≤d J¡≤ ıÔ J¡° tF°fig ≈®b°F ªÔ° ı°w° Fæ $ Ì∫° J¡° N°Z∫ J¡≤ D°¨a©Ô° ı°Ô J¡° ˚uÌfiJ¡≤ F°SÙ
ÎuŸu ªÔ° y∫°, ıæŸu N°J¡°„ tu* tu|°u* J¡° ˚uÌfiJ¡≤ Ÿ¥∫Õ ªÔ° ı°w° Fæ $ ıf F°SÙ ªÔ° y∫° wf tF°bw
_b_St<w F°uJ¡≤ ™>° $ ŸJ¡∑ Δ∫S° F°SÙ Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S F٠̥≤ ˚°y y∫Ù $ WCay w°Ô b¨s Ju¡ <„©≤
Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ <y≤° FCN° ˚Ù bF <Ÿ≤, ≈æ≤ N°<Ì Nay°u* Ÿu <bJ¨¡w fi FCN° $ tu≤° tw Fæ <J¡ ÌC‹¸> ªuw°N°u* J¡∑
ÌuF ÌC˚uÕΩ FÙ F°uwÙ Fæ $ bT°ÕJ¡°Ô tu* tu|°u* J¡∑ fi°o˘ JC¡J¡t°u˘ tu* NŸwg ≈C”T°u* J¡° fÔ f»w° Fæ $ bF ≈æ≤°u* Ÿu
ªÔfiu tu* NÃ∫∏w ß°FÙ S° $ F°SÙ J¡° „`C bF tF°bw N≈fiu ≈°∫°u* tu* <fi‹k¡Ô <Ÿ] FCN° $ ŸJu¡
F°S Ÿu F°SÙ ªÔ° y∫° $ bF Ÿ ≈®J¡°≤ ÌC#©Ù FCN°, <ıŸ ≈®J¡°≤ F°S tu* <fi<@ Ju¡ N°J¡≤ ªÔu ı°fiu ≈≤
Δ∫°≈°≤Ù bæÿ∫ ÌC#©Ù F°uw° Fæ $ N∏w tu* fFCw ≈¿≤Zt Ÿu bF N≤^∫ tu* H°<n∫°u* tu* <~>≈u FCÎ F°SÙ J¡° Ÿ
≈®J¡°≤ N∏buTd J¡≤fiu Ôy°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ©° ı°fiu Ju¡ <ÔÎ N°J¡°„t^±>Ô tu* tu|°u* Ÿu <~>≈u FCÎ ª∏Bt° J¡°
≤°FC N∏buTd J¡≤w° Fæ $ fFCw J¡°Ô Ju¡ f°Ì ∫C]˚¥<t Ÿu t°fi°u* <fiJ¡Ô° FCN° <J¡ŸÙ ÎJ¡ ıayÔ tu* <_Sw
b¨s Ju¡ fiÙªu <bZ°t J¡≤ ≤F° bFÙ yıu∏B Ÿu <k¡≤ <tÔ° $ wÌfi∏w≤ ıF°≥ bF F°SÙ ©n° S°, bFÙ* ≈≤
ŸtÙ≈ tu* NfiuJ¡ yıÔ‡≈¸> ıfi°u* Ÿu ∫C•w Wt yâ° ©°uÌfiu J¡∑ ≤°ıŸ°ty®Ù Ÿu Ÿ tF°bw fiu yıf∏@fi
tu* ŸtSÕ ª°≤°u* N°u≤ y°uÔ ıayÔ tu* yâu J¡° <fit°Õd <J¡∫° $ bF ÎuŸ° Ôyw° S°, t°fi°u* ˚¥<t tu* f®Ê°ıÙ
π°≤° <fi<tÕw ŸbÕ<ÌygΔ∫°≈Ù y°uÔ ŸtCB F°u $ Ÿ baªJ¡ tF°bw fiu Ÿ yâu J¡°u J¡°utÔ Ôw°N°u* Ÿu Ÿ
≈®J¡°≤ «¡≈≤ Ÿu i>J¡ <Ì∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ „≤ÃJ¡°Ô „C˚® tu|≈¸>Ô Ÿu N°J¡°„ J¡°u i>J¡ Ìuw° Fæ $ JC¡~> FÙ
<Ìfi°u* Ju¡ Nfi∏w≤ bfi tu* <bF°≤ J¡≤ ≤F° bF F°SÙ, „C‹J¡ Ÿ°y≤ tu* ≈bÕw J¡∑ fi°o˘, Ÿ yâu tu* <y≤ y∫° $
yıR¡≈ ≤Ãfi Ju¡ N°Z∫ wS° ≈°w°ÔwÔ Ju¡ ŸÂ„ N<w˚ÙTd bÔ∫°J¡°≤ JC¡Î≥ Ju¡ „C‹J¡ Ÿ°y≤-ıæŸu yâu
Ju¡ fiÙªu ˚°y tu* oŸ ≤Ù<w Ÿu ≈Cfi# Ÿfiu Ÿ F°SÙ J¡°u ŸC»R¡≈ Ÿu f°≥@ <Ì∫°, ı°u N°ı ˚Ù f<Ô Ju¡
() f<Ô≤°ı Ÿu ∫I tu* wÙfi ≈æ≤ t°` ˚¥<t J¡° ≈®<wy®F J¡≤ ≈FÔu ≈æ≤ Ÿu Ÿt_w ≈¨<SbÙ, Ì¥Ÿ≤u Ÿu
_byÕ oŸ ≈®J¡°≤ J®¡t„# wÙŸ≤u ≈æ≤ J¡∑ ≈¥<wÕ Ju¡ <ÔÎ tu” Ÿu f<Ô Ju¡ <Ÿ≤ ≈≤ ˚yb°fig b°tfi ıæŸu <y≤u,
bæŸu FÙ tF°bw J®¡t„# ≈FÔu w°Ôb¨s ≈≤ ª»° N°æ≤ <k¡≤ F°SÙ Ju¡ <Ÿ≤ ≈≤ <y≤°, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $
1586 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ŸÂ„ ˚¥y˚Õ tu* ÌC#©≈¥bÕJ¡ Nb<_Sw Fæ $ ∫<Ì ≈FÔu ∫F F°SÙ N≈fiu Ÿ°tfiu <y≤u FCÎ „`C J¡°u t°≤ ±>°Ôw°,
w°u J¥¡≈f∏@fiR¡≈ ÌC#© ≈®°›w fiFÙ* J¡≤w° $$12-28$$
oŸ<ÔÎ fC<]t°fig ≈C”T J¡°u oŸÙ Ÿt∫ „°_`Ù∫ ≈C”T≈®∫Ãfi°u* Ÿu ÌC#©°uÃ≈°ÌJ¡ fÙı°u* J¡°u Ì¥≤ J¡≤
N°y°tÙ J¡°Ô J¡° „°u@fi J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
t¥©Õw° Ju¡ J¡°≤d ı°u ≈C”T bwÕt°fi Ÿt∫ tu* „°˜Ù∫ <J®¡∫°J®¡t°u* Ÿu ˚<b‹∫J¡°Ô J¡° „°u@fi fiFÙ*
J¡≤w°, bF <b∏º∫yı Ju¡ ŸÂ„ ÌC#© ≈°w° Fæ $$29$$
ıf wJ¡ Ÿf ÌC#©°u* J¡° t¥Ô NI°fi fi‹¸> fiFÙ* F°uw°, wf wJ¡ ŸæJ¡n°u* ≈®∫Ãfi°u* Ÿu <J¡∫° y∫° ÌC#©
<bfi°„ ˚Ù Δ∫SÕ FÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tæ* Z¨a©Ô°f∏@fi Ÿu <fitCÕ•w F°u y∫°, oŸ fC<] Ÿu Ÿ∏wC‹¸> FCN° F°S٠̥≤ ˚°y ı°fiu ≈≤ ˚Ù <k¡≤
NI°fi Ju¡ J¡°≤d f∏@fi tu* ≈n y∫° $ t¥©Õw° J¡F°≥ f°@° fiFÙ* ≈FC≥ª°wÙ NS°Õwg ŸbÕ` f°@° ≈FC≥ª°wÙ
FÙ Fæ $$30$$
oŸŸu NI°fi FÙ t¥Ô˚¥w f∏@ Fæ, ŸJ¡∑ <fib¨<W N<πwÙ∫ N°Ãtw[bI°fi Ÿu FÙ F°uwÙ Fæ, ∫F
<Ì©Ô°wu FCÎ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu tF°Ãtfig, "ŸÌ° f∏@fi„¥∏∫ ˚Ù tæ* f] F¥≥' oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ <ªWyw t¥©Õw° J¡°u FÙ N°≈ ŸfŸu
f»°-ª»° f∏@fi Ÿt<H∫u $ Nw# ŸŸu <btC•w F°ufiu Ju¡ <ÔÎ N°Ãt° Ÿu Ã≈∏fi N°º∫°<ÃtJ¡ N°<Ì
Ÿt_w wÙfi°u* ıywg J¡°u N°Ãt_bR¡≈ FÙ Ÿt<H∫u $ oŸ w≤F ŸtH ı°fiu ≈≤ N°Ãt°<w¿≤•w <J¡ŸÙ
b_wC Ju¡ fi ≤Ffiu Ÿu ≈C”T <fiÃ∫ tC•w F°u ı°w° Fæ $ <ıŸu oŸ w≤F J¡° I°fi fiFÙ* Fæ N°æ≤ ı°u t¥©Õw°
tu* FÙ Nb<_Sw ≤Fw° Fæ Ÿ ≈C”T Ju¡ <ÔÎ w°u _b∫a N°Ãt° FÙ wÃJ¡°Ô Ÿt_w f∏@fi°u* Ju¡ fÙı°u* J¡∑
˚¥<t F°u ı°wÙ Fæ $$31$$
fib°ŸÙb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fiÆfub°≥ ŸyÕ
JC¡‡˚R¡<≈dÙ ª¥n°Ô° π°≤° <ª∏w°t<d N°æ≤ J¡°≥ª Ju¡ ŸC∏Ì≤ N°¶∫°fi J¡° <b_w°≤ Ÿu w°Ã≈∫ÕbdÕfi $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu Ìub≈C`, <ª∏w°t<d Ju¡ Ÿ°@J¡ wS° <b∏º∫°ªÔ Ju¡ F°SÙ Ju¡ f∏@fi
N°<Ì J¡° ı°u J¡S°ı°Ô N°≈fiu Ÿ¥<ªw <J¡∫° Fæ, Ÿu <k¡≤ tu≤u Ÿ°tfiu ≈®J¡¸> J¡∑¿ı∫u, •∫°u*<J¡ bF tu≤u
ª¿≤` Ÿu JC¡~> <tÔw°-ıCÔw°-Ÿ° Fæ, oŸ w≤F J¡∑ ≈¥b°uÕ<•w Ÿu N°≈fiu Ÿ¥<ªw <J¡∫° <J¡ bF tu≤u I°fi
J¡° ≈°∫_bR¡≈ Fæ $ ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # ≤°ıfig, N°≈Ju¡ ⁄Ì∫R¡≈Ù |≤ tu* <ªWR¡≈Ù ÌÙb°≤°u* Ju¡ «¡≈≤ tæ*fiu
b°•∫°SÕI°fiŸ‡≈°Ìfi π°≤° <b<ª` J¡S°R¡≈Ù <ª` J¡∑ Ju¡bÔ ≤u©° FÙ ©Ù*ª ÌÙ SÙ, Nf Ÿu tæ*
Δ∫°¶∫°R¡≈Ù <b<ª` bd°uÕ˘ Ÿu (≤ay°u* Ÿu) ≤ay ≤F° F¥≥ , N°≈ _b∫a ŸC<fi∫u $$1,2$$
fi J¡S°N°u* tu* ŸbÕ ≈®St "N<_w J¡<ÿªw ≈Ct°fig ZÙt°fig' (J¡°uoÕ ÎJ¡ ZÙt°fig ≈C”T S°) oÃ∫°<Ì Ÿu
tæ*fiu <ıŸ <ª∏w°t<dŸ°@J¡ J¡° N°≈Ÿu bdÕfi <J¡∫° Fæ, bF N°≈ FÙ Fæ* $
Fu ≤°ıfig, „°˜°SÕ tuu* JC¡„Ô, <J¡∏wC w[bI°fi tu* N≈<^±>w <ıŸ <ª∏w°t<d≤Ãfi Ju¡ Ÿ°@J¡ J¡°
tæ*fiu N°≈Ÿu bdÕfi <J¡∫° Fæ bF N°≈ FÙ Fæ* $$3$$
ŸyÕ - 90] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1587
"J¡Ô°b°fig „°˜JC¡„Ô#' oÃ∫°<Ì ı°u JC¡~> Ôsd tæ*fiu J¡Fu Fæ*, bu Ÿf N°≈tu* |¸>wu Fæ* $
<ıŸ w≤F ˚yb°fig Ÿ¥∫Õ ŸCtu” Ju¡ w¸>°u* Ju¡ <bT∫ tu* w[bI Fæ* ŸÙ w≤F N°≈ „°˜°u* Ju¡ <bT∫ tu* w°u
w[bI Fæ* FÙ, <J¡∏wC N°Ãtw[bI°fi tu* Ÿ w≤F <bZ°∏w fiFÙ* Fæ*, <ıŸ w≤F ıÔ tu* ≈ÃS≤ $$4$$
˚Ô° fwÔ°o∫u w°u ŸFÙ, bF <ª∏w°t<d J¡°æfi Fæ, <ıŸJu¡ Ÿ°@fi tu* tæ* ≈®b¨W F¥≥ , Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu Ÿ°@°u, NJ¨¡<`t ŸbÕÃ∫°y J¡°u FÙ N°≈ <ª∏w°t<d ı°<fi∫u $ Ÿ‡≈¥dÕ ÌC#©°u* Ju¡ <bfi°„J¡ ŸÙ
<ª∏w°t¿d J¡°u w°u N°≈ <Ÿ] J¡≤ ≤Fu Fæ* $$5$$
ŸbÕÃ∫°y tu* <ª∏w°t<dÃb J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
Fu <fi‹≈°≈ ≤°ıfig, „C] ŸbÕÃ∫°y Ÿu FÙ Ÿf JC¡~> ≈®°›w <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ, •∫°u*<J¡ ŸbÕÃ∫°y FÙ
Ÿ°t®°≠∫-N°Ã∫<∏wJ¡ ≈¥dÕJ¡°tw° Fæ $ <ª∏w°t<d Ÿu •∫° F°uw° Fæ ? $$6$$ Fu Ÿ°@°u, Ÿ°@fi° J¡≤wu FCÎ
N°≈J¡° bF ŸbÕ≈¿≤Ã∫°y <Ÿ] F°u ªCJ¡° Fæ, ı°u ıywg Ju¡ ≈®<Ÿ] Îuÿb∫Õ-≈≤‡≈≤°N°u* Ÿu ÔuJ¡≤ <F≤^∫y˚Õ
Ju¡ ≈Ì wJ¡ Ju¡ Îuÿb∫Õ J¡°u ˚Ù wCh~> J¡≤ Ìufiub°Ô° wS° ı°u <bΩ°R¡≈Ù <fi≤<w„∫°fi∏Ì N°ÃtI°fi J¡°
Ì∫J¡°≤J¡ Fæ $$7$$
Jæ¡Ÿu <Ÿ] F°u y∫°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N°≈fiu ˜Ù, @fi N°æ≤ f∏@CN°u* Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S N≈fiu Ÿ‡≈¥dÕ ≤°≠∫ J¡° ≈¿≤Ã∫°y Ÿ w≤F J¡≤
<Ì∫°, <ıŸ w≤F N≈fiÙ ≤°w N°fiu ≈≤ f®Ê° ı°y<wJ¡ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ Δ∫°≈°≤ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìuwu Fæ* $$8$$
_bÌu„ Ÿu fFCw Ì¥≤ tu* <_Sw N°≈ tu≤u N°Zt tu* <bZ°¿∏w Ju¡ <ÔÎ ÎuŸu N° y∫u Fæ*, ıæŸu J¡h~>≈, yı
N°<Ì ˚°uıfi Ju¡ Ÿ°S y”n ˚yb°fig <bZ°<∏w Ju¡ <ÔÎ ≈¨<SbÙ J¡∑ N∏w ŸÙt° tu* N° y∫u Su () N°≈fiu
ŸbÕÃ∫°y tu* Ju¡bÔ N<˚t°fiR¡≈ N<bΩ° J¡°u FÙ Ÿ w≤F fª° ≤©° Fæ, <ıŸ w≤F tu|, fiÙF°≤ N°<Ì
Ÿf J¡ÔaJ¡°u* J¡°u @°u ±>°Ôfiub°Ô° „≤ÃJ¡°ÔÙfi b°∫C N°J¡°„ tu* N≈fiÙ ŸW° J¡°u $$9,10$$
NFaJ¡°≤ J¡° ≈¿≤Ã∫°y F°u ı°fiu ≈≤ Nb<„‹¸> ≤F° ≈¥d°Õfi∏Ì_bR¡≈ ≈≤t≈C”T°SÕ N≈fiu-N°≈
⁄Ì∫ tu* Ÿ°s°wg _kC¡¿≤w F°ufiu Ôyw° Fæ, oŸ<ÔÎ ŸbÕÃ∫°y FÙ t°us <Ÿ] FCN° $ ≈≤t°fi∏Ì FÙ
<ª∏w°t<d Fæ $ <ª∏w°t<d <tÔ ı°fiu ≈≤ ŸJ¡∑ ≈us° J¡≤Ju¡ <J¡ŸÙ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤Ù b_wC J¡° N∏buTd
fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
⁄Ì∫ Ÿu tfi°ut°` Ju¡ Ã∫•w F°u ı°fiu ≈≤ Ÿ°≤° ŸaŸ°≤ ≈¥d°Õfi∏Ì f®Ê_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ, Ôu<J¡fi N°≈
w°u tu|°u* Ÿu N°b¨w N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ Ã∫°y N°æ≤ NÃ∫°y Ju¡ <bJ¡v≈°u* Ÿu N°b¨w Fæ*, •∫°u*<J¡ "tæ*fiu Ÿf JC¡~>
~>°un <Ì∫°' ∫F N<˚t°fi w°u N˚Ù N°≈tu* fª° FÙ Fæ $$11$$ <bJ¡v≈b„ Ju¡ FÙ J¡°≤d w°u ŸbÕÃ∫°y F°ufiu
≈≤ ˚Ù N°≈J¡°u N˚Ù wJ¡ N<bÿb°Ÿ ffi° FCN° Fæ <J¡ ∫F ŸbÕÃ∫°y ≈®<Ÿ] tF°uÌ∫ _bR¡≈ N°æ≤
≈≤t°fi∏Ì_bR¡≈ fiFÙ* Fæ $ tF°fig w°u J¡°uoÕ fFCw ∏fiw <ª≤J¡°ÔŸ°º∫ N∏∫ FÙ Fæ $$12$$ oŸ <ª∏w° Ÿu
ŸaJ¡v≈y®Fd Ju¡ b¨<]yw F°u ı°fiu ≈≤ N°≈J¡° bF ŸbÕÃ∫°y nJ¡≤ J¡FÙ* Ÿ w≤F ªÔ° y∫°, <ıŸ w≤F
N°≥@Ù Ÿu ıayÔÙ b¨s°u* Ju¡ <FÔ ı°fiu ≈≤ fiJu¡ ≈sÙ bF°≥ Ÿu nJ¡≤ J¡FÙ* N∏∫` <fib°Õw ≈®Ìu„ tu* N°Z∫
≈°fiu Ju¡ <ÔÎ ªÔu ı°wu Fæ* $$13$$ Ÿ ≈C”T J¡° Ã∫°y ˚Ô° Jæ¡Ÿu <Ÿ] F°u ŸJ¡w° Fæ, ı°u <ª∏w° J¡°u w<fiJ¡
˚Ù N≈fi°w° Fæ $ ≈bfi Ju¡ _≈∏Ì Ÿu ∫C•w b¨s tu* <fiÿªÔw° Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ $ $14$$
() tF°˚°≤w N°<Ì tu* ˚yb°fig y”n J¡∑ ∫F J¡S° ≈®<Ÿ] Fæ $
1588 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<ªWÃ∫°y FÙ tC¶∫ ŸbÕÃ∫°y Fæ, Ôu<J¡fi <ª∏w° Ju¡ ≤Fwu <ªW J¡° Ã∫°y NÃ∫∏w J¡<™>fi Fæ $ <ªW fiu
w°u N≈fiu ŸaJ¡v≈ π°≤° ıywg J¡°u FÙ f¸>°u≤ <Ô∫° Fæ, oŸ<ÔÎ Fu ≤°ıfig, N˚Ù N°≈fiu <J¡ŸÙJ¡° ˚Ù Ã∫°y
<Ÿ] fiFÙ* <J¡∫°, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<ª∏w° J¡°u FÙ <ªW J¡Fwu Fæ*, oŸÙJ¡° Ì¥Ÿ≤° fi°t ŸaJ¡v≈ Fæ $ Ÿ <ª∏w° Ju¡ _kC¡¿≤w ≤Fwu <ªW J¡°
Ã∫°y Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? Fu Ÿ°@°u, wÙfi°u* ıywg Ju¡ ı°Ô Ju¡ N°@°≤˚¥w <ªW Ju¡ sd ˚≤ tu* FÙ <ª∏w° Ÿu
y¨FÙw F°u ı°fiu ≈≤ <fi≤aıfi ŸbÕÃ∫°y J¡∑ ≈®°<›w Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? Fu ≤°ıfig, ıæŸu y°≥b Ju¡ ≈sÙ J¡f¥w≤
N°<Ì „ÆÌ Zbd Ÿu nJ¡≤ J¡FÙ* ªÔu ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ N°≈J¡° Ã∫°y N°∏w¿≤J¡ ŸaJ¡v≈ Ju¡ y®Fd Ÿu
nJ¡≤ ªÔ° y∫° Fæ $$15-17$$
nJ¡≤ ˚°y ≤F° Ã∫°y ŸbÕÃ∫°y Ju¡ k¡Ô <fi<ÿª∏ww° J¡°u ÔuJ¡≤ t°fi°u* ªÔ° y∫°, ∫F Ã≈®us°
J¡≤wu Fæ* $
Fı°≤°u* ≈®°SÕfi° J¡≤fiu Ju¡ f°Ì N°∫° FCN° N°≈J¡° Ã∫°y ≈¥<ıw fi F°ufiu Ÿu N°≈J¡∑ ÃJ¨¡‹¸> Ÿ°≤Ù
<fi<ÿª∏ww° ÔuJ¡≤ ªÔ° y∫°, •∫°u*<J¡ <fit∏`d ÌuJ¡≤ fCÔ°∫° y∫° ≈®°dÙ ≈¥<ıw fi F°ufiu ≈≤ •∫° bF
ÌC#© fiFÙ* Ìuw° $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ Ìs≈®ı°≈<w Ju¡ ∫I tu* <ffi° <fit∏`d Ju¡ ≈FC≥ªu FCÎ ≈¥≠∫ J¡∑ ≈¥ı° fi
F°ufiu ≈≤ ıf NfiSÕ ≈®°<›w ≈®<Ÿ] FÙ Fæ, wf Fı°≤°u* ≈®°SÕfi°N°u* Ÿu fCÔ°∫u ı°fiu≈≤ N°∫u FCÎ ≈¥≠∫ J¡∑
≈¥ı° fi F°ufiu ≈≤ NfiSÕ J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ, oŸtu* w°u J¡Ffi° FÙ •∫° ? <ıŸJ¡° Nfi°Ì≤ FCN° bF Nbÿ∫
ÌC#© Ã≈∏fi J¡≤uy° FÙ, oŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $$18$$
Nh~>°, w°u Nf N°≈ tCHu ∫F fwÔ°o∫u <J¡ J¡°≥ª J¡° bF J¡°æfi ¸C>J¡n° S°, <ıŸu tæ*fiu <ª∏w°t<d
Ìu© J¡≤ Ôu <Ô∫° S°; ∫F fwÔ°wu Fæ* $
Fu J¡tÔÔ°uªfi, oŸ w≤F ŸbÕÃ∫°yR¡≈Ù <ª∏w°t<d Ju¡ ªÔu ı°fiu ≈≤ N°≈fiu N≈fiu ŸaJ¡v≈R¡≈Ù fiu`
Ÿu w≈R¡≈Ù J¡°≥ª J¡°u <ª∏w°t<d Ìu©° $ ıæŸu Â<‹¸> Ju¡ ˚®t Ÿu <Ìw FCÎ ıÔ tu* ≈®<w<f<‡fw ª∏Ì®t° tu*
ŸÃ∫ª∏Bt° J¡∑ ˚°bfi° f°≥@ ÔÙ ı°wÙ Fæ bæŸu FÙ N°≈fiu ÌC#© Ju¡ FuwC F°ufiu Ÿu ÌC#©R¡≈ Ÿ w≈ tu* FÙ
"tCHu ∫FÙ y®°fl Fæ' ÎuŸÙ » ˚°bfi° f°≥@ ÔÙ Fæ $ ≈FÔu b°Ÿfi° Ÿu „¥∏∫ ŸbÕÃ∫°y J¡° Nfi°Ÿ<•w∫°uy Ÿu
≈J®¡t J¡≤ ≈Ù~>u b°Ÿfi°∫C•w Nfi∏w w≈ J¡∑ ı°u <J®¡∫° N°≈fiu J¡∑ Fæ, bF <fÔJC¡Ô Δ∫SÕ Fæ, •∫°u*<J¡
N°<Ì tu* y¨F, @fi, Ì°≤° N°<Ì Ju¡ Ã∫°y Ÿu, N∏w tu* k¡Ô J¡∑ N°Ÿ<•w Ÿu N°æ≤ tº∫ tu* bfib°Ÿ, „Ùw
N°<Ì Ju¡ ŸFfiu Ÿu bF NÃ∫∏w <bTt (˚∫aJ¡≤) F°u y∫Ù Fæ, Nw# bF ÎJ¡t°` ÌC#© Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ $
N≈¿≤<tw N°fi∏Ì Ìufiub°Ôu N°æ≤ ŸCŸ°º∫ ŸbÕÃ∫°y J¡°u ~>°unJ¡≤ ≈¿≤<tw N°æ≤ ÌC#Ÿ°º∫ w≈ N°°<Ì b_wC
tu* ı°u ≈C”T ≈®b¨W F°uw° Fæ bF „™>, N≈¿≤<tw N°Ãt_bR¡≈ J¡° <b|°wJ¡ F°ufiu Ÿu, N°Ãt|°wÙ J¡F°
ı°w° Fæ $ ıayÔÙ |≤ Ju¡ N∏Ì≤ ≈∫CÕ•w w≈_∫°ı∏∫ ÌC#©°u* Ÿu wS° ÌC#©°u* Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡w° Ju¡ ≈®∫°uıJ¡
NI°fi Ÿu f≥@u FCÎ N°≈fiu ŸbÕÃ∫°y J¡° N°≤‡˚ J¡≤Ju¡ oŸu <k¡≤ <Ÿ] fiFÙ* <J¡∫° $ Fu Ÿ°@°u, ≈®<w<Ìfi
N°yu f» ≤Fu ÌC#©°u* Ÿu ˚≤u FCÎ ≤°≠∫R¡≈ f∏@fi Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w <fiJ¡ÔJ¡≤ N°≈ bfib°Ÿfi°tJ¡ » f∏@fi°u*
Ÿu f≥@ y∫u Fæ* $ „Ùw, b°w, @¥≈ N°<Ì J¡∑ N°≈J¡°u <πyCd <ª∏w° Fæ $ oŸ<ÔÎ tæ* w°u ÎuŸ° ŸtHw° F¥≥ <J¡
≈FÔu Ÿu NfiC˚b fi ≤©fiub°Ôu ŸCJC¡t°≤ ≈C”T°u* J¡° bfib°Ÿ f∏@fi Ÿu ˚Ù N<@J¡ ÌC#©Ì°∫Ù Fæ $ tæ*fiu
<ª∏w°t<d ≈°∫°, ∫F w°u N°≈ Nh~>Ù w≤F ŸtH ªCJu¡ Fæ*, ≈≤∏wC Fu Ÿ°@°u, (∫F ˚Ù ŸtH ÔÙ<ı∫u <J¡)
ŸyÕ - 91] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1589
N˚Ù wJ¡ N°≈fiu _k¡<¸>J¡ J¡° ÎJ¡ ¸C>J¡n° ˚Ù fiFÙ* ≈°∫° $$19-26$$
≈¥b°uÕ•w <ª∏w°t<d Ju¡ Ÿ°@J¡ Ju¡ ª¿≤` J¡∑ Ÿtw° J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ≈μfiu` tFÙ≈wu, oŸ w≤F <ª∏w°t<d Ju¡ ≈®∫Ãfi J¡∑ J¡S° Ju¡ Ÿt°fi N°≈Ju¡ ª¿≤` J¡°u tæ*fiu Nh~>Ù
w≤F ≈®J¡¸> J¡≤ <Ì∫°, Nf N°≈ tu≤u J¡Ffiu Ju¡ NfiCŸ°≤ _b∫tub N≈fiÙ fC<] Ÿu <fitÕÔ Ÿ f°uº∫ b_wC
J¡° w[bw# <bª°≤J¡≤ ŸbÕÃ∫°y ∫° w≈-ofi tu* <ª∏w°t<d Ju¡ Ÿt°fi <ıŸu <fiÌ°uÕT Ÿt<H∫u, ŸÙJ¡°u
N≈fiu <ªWJ¡°u„ Ju¡ ˚Ùw≤ ≤©J¡≤ k¡Ô≈®°<›w≈∫Õ∏w ≈¿≤d<w tu* ≈FC≥ª°o∫u $$27$$
fiÆfub°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
o•∫°fifub°≥ ŸyÕ
w[bI°fiŸ‡≈°ÌJ¡ ŸbÕÃ∫°y J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ <b∏º∫yıb¨W°∏wR¡≈٠‹¸>°∏w J¡°
≤°ı° <„<©ºbı Ju¡ ª¿≤` tu* Ÿt∏b∫ $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu ≤°ı„°Ì¥ÕÔ, ≈¥dÕw[bf°u@ Ju¡ <ÔÎ Nf N°≈ <b∏º∫°ªÔ Ju¡ F°SÙ Ju¡ b¨W°∏w J¡∑
<b_t∫ Ã≈∏fi J¡≤fiub°ÔÙ <bb¨<W ŸC<fi∫u $ <b∏º∫bfi tu* ≤Ffiub°Ôu <ıŸ F°SÙ J¡° tæ*fiu N°≈Ÿu ≈FÔu
bdÕfi <J¡∫° S°, bF oŸ ≈¨<SbÙwÔ ≈≤ N°≈ FÙ Fæ* $ Ÿ F°SÙ Ju¡ ı°u Ÿku¡Ì Ì°u Ì°≥w Fæ* bu FÙ N°≈Ju¡
bæ≤°À∫ N°æ≤ <bbuJ¡ Fæ* $ F°SÙ J¡∑ N°J®¡°<∏w tu* ∫°fiÙ F°SÙ ≈J¡nfiu tu* wÃ≈≤ ı°u bF tF°bw <_Sw S°,
bF N°≈J¡∑ N°J®¡°<∏w tu* wÃ≈≤ N°≈J¡°u ÌC#© Ìufiub°Ô° N°≈J¡° NI°fi Fæ $$1-3$$ Fu ≤°ıfig, N°≈
NÃ∫∏w „<•wŸ‡≈∏fi F°SÙ Ju¡ ŸÂ„ ≤Fwu FCÎ ˚Ù ÌCfÕÔ t¥©Õw°R¡≈Ù tF°bw Ju¡ π°≤° ÎJ¡ ÌC#© Ÿu Ì¥Ÿ≤u
ÌC#© tu* wS° ÎJ¡ ˚∫ Ÿu Ì¥Ÿ≤u ˚∫ tu* ≈FC≥ª°∫u ı° ≤Fu Fæ* $ ı°u t°uFbı®Ÿ°≤ Ÿu F°SÙ f°≥@° y∫° S°, Ÿ°u
N°„°≈°„ı°Ô Ÿu ≈æ≤ Ÿu ÔuJ¡≤ t_wJ¡ wJ¡ N°b¨W FCÎ (f°≥@u y∫u) N°≈ FÙ Fæ* $ N°„° w°u Ô°uFu J¡∑
ıaıÙ≤ Ÿu ˚Ù f»J¡≤ ˚∫aJ¡≤, <b„°Ô N°æ≤ » Fæ, •∫°u*<J¡ J¡°Ô ≈°J¡≤ Ô°uFu J¡∑ ıaıÙ≤ ¸¥>¸> ı°wÙ Fæ,
≈≤∏wC w¨‹d° w°u f»wÙ FÙ ı°wÙ Fæ $$4-6$$
"<≤≈°æ F<_w≈Ju¡ Ì¥≤°Ì≈ÿ∫<w Ÿ b°≤d#' (Ì¥≤Ù Ju¡ J¡°≤d fi Ìu© ≤F° ŸJ¡° „`C tF°bw ıf
<ª∏wfi J¡≤ ≤F° S°, wf Ÿ F°SÙ fiu) oŸŸu Ÿ¥<ªw ŸJu¡ <ª∏wfi J¡° Ì°F≤d Ìuwu Fæ* $
ı°u ÎJ¡°∏w tu* <~>≈J¡≤ „`C tF°bw F°SÙ J¡° <ª∏wfi J¡≤ ≤F° S° bF N°≈J¡° NI°fi FÙ ()
ÎJ¡°∏w tu* NJu¡Ôu f≥@u FCÎ J®¡∑±>° Ju¡ <ÔÎ N°≈J¡° <ª∏wfi J¡≤ ≤F° S° $$7$$
"Ì∏w°U∫°a ∫Ãfiw_w°U∫°tg' (fnu ≈®∫Ãfi Ÿu Ÿ F°SÙ fiu N≈fiu ŸtSÕ fi Ì°ufi°ua Ì°≥w°u* Ÿu) oŸ
<•w J¡° w°Ã≈∫Õ J¡Fwu Fæ* $
ı°u N≈fiu „`C Ju¡ Z¨a©Ô°ı°Ô f∏@fi J¡°u F°SÙ fiu w°un <Ì∫°, bF N°≈fiu ˚°uy˚¥<t NJ¡^¸>J¡ N≈fiu
≤°≠∫ J¡° Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° $$8$$ Fu Ÿ°@°u, J¡Ì°<ªwg „˜ N°æ≤ Z¨a©Ô° f∏@fi J¡° ˚uÌfi ŸFı tu* F°u
ŸJ¡w° Fæ, ≈≤∏wC ˚°uy°u* J¡∑ N°„° J¡° <fib°≤d oŸ tfi Ÿu ŸFı tu* fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$9$$
"Ÿ ≈w∏≈°Ì≈μ°U∫°t≈®°›∫ J¡¿≤d# <„≤#' (<y≤ ≤F° bF N≈fiu ª≤d-J¡tÔ°u* Ÿu F°SÙ J¡° <Ÿ≤ fi
≈®°›w J¡≤) oŸŸu ı°u J¡F° y∫° Fæ bF ˚Ù NI°fi tu* <Ì©Ô°wu Fæ* $
() ∫F NI°fi tu* ªuwfiÃb J¡° N°≤°u≈ J¡≤Ju¡ J¡F° Fæ $
1590 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
F°SÙ Ju¡ ̨» f∏@fi w°un Ìufiu ≈≤ ı°u tF°bw <y≤ ≈n° S° bF N°≈Ju¡ ≤°≠∫ ~>°un Ìufiu ≈≤ NI°fi FÙ
<y≤°∫° y∫° S° $ ıf <b≤•w ≈C”T ˚°uy°u* J¡∑ N°„° ~>°un Ìufi° ª°Fw° Fæ wf NI°fi, J¡°¸>u ı° ≤Fu b¨s
Ju¡ «¡≈≤ ≤Ffiu b°Ôu <≈„°ª J¡∑ fi°o˘, ©¥f J¡°≥≈fiu Ôyw° Fæ $ ıf <bbuJ¡∑ ≈C”T ˚°uy°u* J¡° <fÔJC¡Ô Ã∫°y
J¡≤ fæ™> ı°w° Fæ wf NI°fi, b¨s J¡¸> ı°fiu ≈≤ <≈„°ª J¡∑ fi°o˘, ˚°y ı°w° Fæ $ ˚°uyŸt¥F Ju¡ ∏tC•w
F°ufiu ≈≤ NI°fi J¡∑ Ÿa<_S<w bæŸu <y≤ ı°wÙ Fæ*, ıæŸu b¨s Ju¡ N°≤u Ÿu J¡¸> ı°fiu ≈≤ ŸJu¡ «¡≈≤ ffi°
FCN° <ª<n∫°u* J¡° |°u*ŸÔ° $ <ıŸ Ÿt∫ N°≈ ıayÔ J¡°u ªÔu, ŸÙ Ÿt∫ N°≈fiu NI°fi J¡°u |°∫Ô J¡≤
<Ì∫°, Ôu<J¡fi |°∫Ô F°uJ¡≤ <y≤u FCÎ ŸJ¡°u N°≈fiu w[bI°fi Ju¡ π°≤° tfi Ju¡ Ã∫°yR¡≈ tF° ©±>gy Ÿu t°≤
fiFÙ* ±>°Ô° $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ŸÙ Ÿt∫ N°≈J¡°u ª¥±>°Ô° Ju¡ <•wZbd Ju¡ f°Ì w[bI°fi Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡
fFCw ŸC∏Ì≤ NbŸ≤ <tÔ° S°, Ôu<J¡fi N°≈fiu Ÿu ©°u <Ì∫° $ ∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ Ÿ NI°fi fiu <k¡≤
™>J¡≤ N°≈Ju¡ π°≤° J¡∑ y∫Ù N≈fiÙ ≈≤°ı∫ J¡° _t≤d J¡≤Ju¡ oŸ w≈#≈®≈aªR¡≈Ù (<b_w¨w w≈R¡≈Ù)
yFfi yâu tu* N°≈J¡°u i>Ju¡Ô <Ì∫° Fæ $ ≤°≠∫ J¡° Ã∫°y J¡≤wu Ÿt∫ FÙ |°∫Ô F°uJ¡≤ <y≤u FCÎ NI°fi J¡°u
∫<Ì N°≈fiu ı°fi Ÿu t°≤ <Ì∫° F°uw°, w°u ŸÙ Ÿt∫ <fÔJC¡Ô fi‹¸> FCN° bF NI°fi N°≈J¡°u ∫°u* w≈R¡≈Ù
yâu tu* i>Ju¡ÔJ¡≤ fiFÙ* t°≤w° $$10-16$$
"Ÿ ©°wbÔ∫a ªJ®u¡' (Ÿ tF°bw fiu y°uÔ y±>g»u J¡° <fit°Õd <J¡∫°) oŸ <•w J¡° w°Ã≈∫Õ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, F°SÙ Ju¡ „`C Ÿ tF°bw fiu ı°u y°uÔ yâu J¡° <fit°Õd <J¡∫° S°, bF N°≈Ju¡ NI°fi fiu
w≈R¡≈Ù Ÿ‡≈¥dÕ ÌC#©°u* J¡° ÎJ¡ y°uÔ y±>gi>° N<≈Õw <J¡∫° Fæ $$17$$
"≈≤∫° ≤°ıŸ°ty®§° yıÔ‡≈¸>˚¥t∫°' oŸŸu Ÿ¥<ªw NfiuJ¡ yıÔ‡≈¸> ıfi°u* tu* ∫C•w Wt
≤°ıŸ°ty®Ù J¡°u _≈‹¸ R¡≈ Ÿu fwÔ°wu Fæ* $
Fu Zu‹™> ≤°ıfig, ı°u Ÿ F°SÙ Ju¡ „`C J¡∑ Wt ≤°ıŸ°ty®Ù Fæ, bF NI°fiR¡≈Ù ≤°ı° J¡∑ N∏w#J¡≤d
tu* ª°≤°u* N°u≤ |¥tfiub°ÔÙ <ª∏w° Fæ N°æ≤ bF ≤°ı° Fæ* N°≈ $ Fu Ÿ°@°u, yı fi F°uwu FCÎ ˚Ù N°≈ •w <bbuJ¡
Ÿu Ÿ‡≈∏fi yıu∏B Fæ* $ oŸ ÌÙ|Õ ıayÔ tu* oŸ NI°fiR¡≈Ù „`C tF°bw fiu N°≈J¡°u w≈R¡≈Ù y±gi>u tu* fFCw
„Ù|® ku*¡J¡ <Ì∫° Fæ $$18,19$$
"≈∫Õ_Sy∫Ìgf°ÔÔw°æ|ufi Ÿ wa „™>#' (Ÿ baªJ¡ tF°bw fiu Ÿ y±>gi>u J¡°u J¡°utÔ f°ÔÔw°N°u*
Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ «¡≈≤ Ÿu i>J¡ <Ì∫°) oŸJ¡° _≈‹¸>R¡≈ Ÿu w°Ã≈∫Õ J¡Fwu Fæ* $
J¡°utÔ Ôw°N°u* Ÿu ı°u y°uÔ y±>gi>° i>J¡° Fæ bF N°≈J¡° w≈°uÌC#© FÙ „°<∏w N°<Ì yCd°u* N°æ≤ Ÿ≠ıfi°u*
Ju¡ Ÿt°yt°u* Ÿu S°un°-Ÿ° N°b¨W Fæ $$20$$
"o<w ˚¥∫°u Âi>a f]_wufi F<_w≈Ju¡fi Ÿ# $ <w‹™>Ã∫Ω°<≈ ÌC#©ufi ˚¥Ÿμ<fi ∫S° f<Ô $$' (oŸ ≤Ù<w
Ÿu ≈Cfi# Ÿ tF°bw fiu Ÿ F°SÙ J¡°u ŸC»R¡≈ Ÿu f°≥@ <Ì∫°, ı°u N°ı ˚Ù f<Ô Ju¡ ŸÌ¨„ ˚¥y˚Õ tu*
Nb<_Sw Fæ) oŸ ≈ŸaF°≤ J¡° w°Ã≈∫Õ J¡Fwu FCÎ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu fi¨≈, oŸ w≤F N°ı ˚Ù N<wÌ°”d N°æ≤ ÌC#©Ì°∫J¡ w≈R¡≈Ù ©∏ÌJ¡ tu* N°≈ ÎuŸu f≥@u FCÎ
Nb<_Sw Fæ*, ıæŸu ≈°w°ÔwÔ tu* ≤°ı° f<Ô $$21$$
J¡Fu ∫° fi J¡Fu y∫u ŸfJ¡°u ÎJ¡ tu* <tÔ°J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, N°≈ Fæ* yı; N°„°Î≥ Fæ* ıaıÙ≤, „`C tF°bw Fæ t°uF, y® w≈_∫° tu* N°y®F Fæ y±>gi>°,
ŸyÕ - 92] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1591
<b∏º∫°ªÔ Fæ ∫F tFÙwÔ $ oŸ w≤F N°≈J¡° b¨W°∏w tæ*fiu F°SÙ Ju¡ N°¶∫°fi π°≤° J¡F <Ì∫° $ oŸu
Nh~>Ù w≤F ı°fiJ¡≤ w≈_∫°R¡≈Ù y±>gi>u Ÿu <fiJ¡ÔJ¡≤ Ÿ N≈fiu „`C Ju¡ fi°„ Ju¡ <ÔÎ ı°u JC¡~> J¡≤
ŸJ¡wu Fæ*, ŸÙ „Ù|® J¡∑<ı∫u, Ìu≤Ù tw J¡∑<ı∫u $$22$$
o•∫°fifub°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

f°fifub°≥ ŸyÕ
JC¡‡˚R¡<≈dÙ ª¥±>°Ô° J¡∑ ÎuŸÙ f°wu* ŸCfiJ¡≤ ŸbÕÃ∫°y tu* wÃ≈≤ FCÎ Ÿ ≤°ı° fiu bfi N°<Ì J¡° Ã∫°y
J¡≤ w≈_∫° tu* ≈∫°uyÙ N≈fiu Ÿ‡≈¥dÕ ≈°≈°u* J¡°u N<Àfi tu* H°u*J¡ <Ì∫°-∫F bdÕfi $
"ıf N°≈ ıayÔ J¡°u ªÔu, ŸÙ Ÿt∫ t¥<h~>Õw F°uJ¡≤ <y≤u FCÎ NI°fi J¡°u N°≈fiu ı°fi Ÿu fiFÙ* t°≤°'
∫F ı°u N°≈fiu J¡F°, ∫F ™>ÙJ¡ Fæ, ≈≤∏wC Ÿ Ÿt∫ tCHu tfi_Ã∫°y J¡° <J¡Ÿfiu ≈Ìu„ <Ì∫° ? <ıŸJ¡∑
<J¡ tæ*fiu ≈us° J¡∑ ? oŸ ≈®J¡°≤ ≤°ı° J¡∑ „aJ¡° J¡° wJÕ¡ J¡≤ ≤FÙ JC¡‡˚R¡<≈dÙ ª¥±>°Ô° J¡FwÙ Fæ $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, fiÙ<w<fi≈Cd Ÿ ª¥±>°Ô° fiu, <ıŸfiu Iu∫ b_wC J¡° Nh~>Ù w≤F I°fi J¡≤
<Ô∫° S°, Ÿ Ÿt∫ <ıŸ I°fi J¡° N°≈J¡°u ≈Ìu„ <Ì∫°, N°≈fiu Ÿu •∫°u* fiFÙ* _bÙJ¡°≤ <J¡∫° ? $$1$$
oŸ<ÔÎ fiFÙ* <J¡∫° <J¡ bF Nw[b<bwg N°æ≤ <tØ∫°b°<ÌfiÙ SÙ, oŸ „aJ¡° J¡° b°≤d J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, bF w[b<bI°<fi∫°u* tu* ŸbÕZu‹™> Fæ $ bF ı°u-ı°u J¡FwÙ N°æ≤ J¡≤wÙ Fæ, bF Ÿf ŸÃ∫ FÙ
≤Fw° Fæ, Nw# N°≈J¡°u N°Ì≤ Ju¡ Ÿ°S ŸJ¡° NfiC‹™>°fi J¡≤fi° ª°<FÎ S° $$2$$
N°ÃtfC]§° <ª≤a ıÙbuÌg yC”fC]§° <b„uTw# $ ≈≤ fC<]<bÕfi°„°∫ ˜ÙfC<]# ≈®Ô∫aJ¡≤Ù $$ oŸ bªfi
Ju¡ NfiCŸ°≤ ˜ÙfC<] J¡∑ ≈us°J¡≤ N≈fiÙ fC<] Ÿu <fi<ÿªw ŸbÕÃ∫°y J¡°u FÙ ∫<Ì N°≈fiu tF[b≈¥dÕ
ŸtH°, w°u <k¡≤ N°≈fiu ŸÙJ¡°u <_S≤ •∫°u* fiFÙ* <J¡∫° ?
Fu fi¨≈, ∫<Ì N°≈fiu Ÿ ª¥±>°Ô° Ju¡ J¡Sfi J¡° ≈°Ôfi fiFÙ* <J¡∫°, w°u <k¡≤ ŸbÕÃ∫°y J¡° FÙ ≈¥dÕR¡≈
Ÿu N°Z∫ •∫°u* fiFÙ* <Ô∫° ? $$3$$
<Ÿ]# ŸbÕ≈¿≤Ã∫°y# Ÿ°@°u ŸaŸ°º∫w_wb $ ©bÙÕJ¨¡wıyÌg˚¥<w<bÕΩ°_b°Ãt°uÌ∫_wS° $$ (Fu Ÿ°@°u,
Ÿ°@fi° J¡≤ ≤Fu N°≈J¡° bF ŸbÕ≈¿≤Ã∫°y <Ÿ] F°u ªCJ¡°, ı°u ıywg Ju¡ ≈®<Ÿ] <F≤^∫y˚Õ≈Ì wJ¡ Ju¡
Îuÿb∫°u˘ J¡°u ˚Ù wCh~> J¡≤ Ìufiub°Ô° wS° <bΩ°R¡≈Ù <fi≤<w„∫°fi∏Ì N°ÃtI°fi J¡°u Ã≈∏fi J¡≤fiub°Ô°
Fæ $) oÃ∫°<Ì Ÿu w°u N°≈fiu FÙ J¡F° S° <J¡ ≤°≠∫°<Ì Ju¡ ≈¿≤Ã∫°yt°` Ÿu N°≈J¡° ŸbÕÃ∫°y <Ÿ] F°u
ªCJ¡° N°æ≤ <ıŸ ≤°≠∫ N°<Ì J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° Fæ ŸJ¡° <k¡≤ tæ*fiu _bÙJ¡°≤ ˚Ù fiFÙ* <J¡∫°, ÎuŸÙ
<_S<w tu* N°≈ fwÔ°o∫u <J¡ tæ*fiu ŸbÕÃ∫°y J¡° ≈¥dÕR¡≈ Ÿu NbÔ‡ffi •∫°u* fiFÙ* <J¡∫° ? ∫°u* ≤°ı°
<„<©ºbı ≈¥~>wu Fæ* $
Fu <≈®∫, ∫Ω<≈ ≤°≠∫ ~>°un°, |≤f°≤ ~>°un°, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿ°≤° Ìu„ ~>°un <Ì∫°, ˜Ù ˚Ù ~>°un ÌÙ,
wS°<≈ N°≈ J¡Fwu Fæ* <J¡ N°≈fiu ŸbÕ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ* <J¡∫°, ∫F •∫°u* ? $$4$$
"Ju¡bÔa ŸbÕÃ∫°yu „u<Tw°Fat<w_Ãb∫°' (N°≈fiu ŸbÕÃ∫°y tu* Ju¡bÔ N<˚t°fiR¡≈ N<bΩ° J¡°u Ÿ
w≤F fª° ≤©° Fæ) oŸŸu w°u tæ*fiu ≈FÔu FÙ oŸJ¡° W≤ Ìu <Ì∫° Fæ $ ≈≤∏wC <bbuJ¡ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫F
Ÿu ŸtH fiFÙ* ŸJ¡°, oŸ<ÔÎ ıayÔ tu* <fib°Ÿ, J¡ta±>ÔC N°<Ì Nb<„‹¸> ≈¿≤y®F J¡° ˚Ù ≈¥dÕR¡≈ Ÿu
1592 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ã∫°y J¡≤° <Ì∫u ı°fiu ≈≤ <J¡ŸÙ w≤F <bbuJ¡ ≈®°›w J¡≤ NFaJ¡°≤y®<∏S w°un J¡≤Ju¡ ∫F ≈¿≤≈¥dÕ f®Ê_bR¡≈
F°u ı°∫uy°-ÎuŸ° Ÿ°uªwÙ FCoÕ @Ù≤u-@Ù≤u ≤°ı° <„<©ºbı J¡∑ fC<] J¡°u <bª°≤ ≈S ≈≤ w°≤ ≤FÙ
J¡C‡˚R¡<≈dÙ ª¥±>°Ô° y¥» N<˚≈®°∫ Ÿu J¡FwÙ Fæ* >$
Fu ≤°ıfig, @fi, ˜Ù, y¨F, ≤°≠∫, ˚¥<t, ~>` N°æ≤ f°∏@b - ∫u Ÿf N°≈Ju¡ w°u Fæ* FÙ fiFÙ*, <k¡≤
N°≈J¡° ŸbÕÃ∫°y FCN° J¡°æfi ? w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ ı°u N≈fi° Ÿ‡f∏@Ù N°æ≤ Ÿf Fæ ŸÙJ¡° Ã∫°y F°ufiu ≈≤
ŸbÕÃ∫°y J¡∑ <Ÿ<] F°uyÙ, ≈≤∏wC ≤°≠∫°<Ì w°u fi N°≈Ju¡ Ÿ‡f∏@Ù Fæ* fi N°æ≤ Ÿf Fæ*, •∫°u*<J¡ "≤°≠∫ N°<Ì
tu≤u Fæ*' ÎuŸÙ J¡v≈fi° J¡≤ ≤F° NFaJ¡°≤ FÙ N≈fiu J¡°u ofiJ¡° _b°tÙ t°fiw° Fæ, N°Ãt° fiFÙ* t°fiw°; Nw#
N°≈ tu* Ÿ‡f¿∏@w° fi F°ufiu Ÿu N°≈J¡° ŸbÕÃ∫°y <Ÿ] fiFÙ* FCN° $$5$$
NFaJ¡°≤ tu* w°Ì°Ã‡∫ Ÿu N°Ãt° FÙ ≤°≠∫°<Ì ŸfJ¡° _b°tÙ ffi fæ™>° Fæ, ∫<Ì N°≈ ∫F J¡Fu*, wf w°u
ÎJ¡ ŸÙJu¡ Ã∫°y Ÿu ŸbÕÃ∫°y <Ÿ] F°u ı°∫uy°, Ì¥Ÿ≤u Ju¡ Ã∫°y Ÿu fiFÙ* $ N°æ≤ N°≈fiu w°u Ÿ NFaJ¡°≤ J¡°
Ã∫°y N˚Ù wJ¡ <J¡∫° FÙ fiFÙ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, ŸfŸu Wt ˚°y ı°u N°≈J¡° tfi ∫° NFaJ¡°≤ Fæ bF w°u N˚Ù wJ¡ N≈¿≤Ã∫•w FÙ Fæ $
ŸJ¡° ≈¥dÕR¡≈ Ÿu ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N°≈ „°uJ¡„¥∏∫ F°u*yu $$6$$
J¡<Sw N°„∫ J¡°u fi ı°fiJ¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı ª¥±>°Ô° J¡° ∫F N°„∫ ŸtH ≤Fu Fæ* <J¡ tæ*fiu ≈FÔu
≤°≠∫ N°<Ì J¡° Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ Ÿt∫ ≤°≠∫°<Ì J¡° Ÿ‡f∏@ fi F°ufiu Ÿu bu Ã∫°y Ju¡ ≈°` Fæ*
FÙ fiFÙ* N°æ≤ ≈bÕw, b¨s N°<Ì J¡° oŸ Ÿt∫ Ÿ‡f∏@ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fiJu¡ Ã∫°y Ju¡ <ffi° ŸbÕÃ∫°y J¡∑
<Ÿ<] fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # ∫<Ì N°≈ t°fiwu Fæ* <J¡ tu≤° ≤°≠∫ Ÿf JC¡~> fiFÙ* Fæ w°u ∫F ≈bÕw, b¨s,
yCvt N°<Ì Ÿu ˚≤≈¥≤ bfi FÙ tu≤° oŸ Ÿt∫ Ÿf JC¡~> Fæ, oŸ<ÔÎ oŸJ¡° tæ* Ã∫°y J¡≤w° F¥≥ $ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, JC¡‡˚ Ju¡ b°•∫ Ÿu ≈®u¿≤w F°uJ¡≤ Ÿ w≤F J¡F ≤Fu bÙ≤ <ıwu¿∏B∫
<„<©ºbı fiu Ì¥Ÿ≤u FÙ <fituT tu* Ÿ bfi°Ÿ<•w J¡°u ÎuŸu @°u ±>°Ô°, ıæŸu bT°Õ J¡° ≈®b°F w¸>yw @¥<ÔÔu©°
J¡°u, •∫°u*<J¡ ÎuŸ° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿfiu » <fiÿª∫ J¡≤ <Ô∫° S° $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu <≈®∫,
NfiuJ¡ ıayÔÙ b¨s°u*, ≈bÕw°u* N°æ≤ yâ°u* Ÿu ∫C•w ıayÔ Ÿu ˚Ù tæ*fiu N≈fiÙ b°Ÿfi° J¡° (ttw° J¡°) ≈¿≤Ã∫°y
J¡≤ <Ì∫°, Nf w°u tu≤° ŸbÕÃ∫°y Ÿ‡≈∏fi Fæ fi ? JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, ∫F ≈bÕw J¡° w¸>, bfi, b°≈Ù
(f°ÔÙ), yCvt N°æ≤ b¨s°u* Ju¡ fiÙªu J¡∑ ŸC∏Ì≤ ˚¥<t - ∫u Ÿf w°u N°≈Ju¡ Fæ* FÙ fiFÙ*, <k¡≤ N°≈J¡°
ŸbÕÃ∫°y Jæ¡Ÿu Ÿ‡≈∏fi FCN° $ Fu ≤°ıfig, ŸfŸu Wt ˚°y J¡° w°u N°≈fiu N˚Ù ≈¿≤Ã∫°y FÙ fiFÙ* <J¡∫° Fæ,
ŸJ¡° N°≈ ˚ÔÙ˚°≥<w Ã∫°y J¡≤Ju¡ ÃJ¨¡‹¸> N„°uJ¡w° J¡°u ≈®°›w F°u*yu $$7-12$$
∫Ω<≈ Ã∫°y J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d bfi N°<Ì N°≈Ju¡ Ÿf Fæ* fiFÙ*, ∫F tæ* t°fiw° F¥≥, wS°<≈ N°Zt J¡°
N<_wÃb F°ufiu Ÿu N°≈J¡° ŸbÕÃ∫°y Ÿ‡≈∏fi FCN° Jæ¡Ÿu, ∫F JC¡‡˚ tC<fi Nf tCHŸu J¡F ≤Fu Fæ*, ∫°u* t°fi ≤Fu
≤°ı° <„<©ºbı J¡Fwu Fæ* $
Ã∫°y Ju¡ J¡°≤d ∫<Ì ∫u bfi N°<Ì tu≤u Ÿf fiFÙ* Fæ* w°u ∫F ı°u b°≈Ù, _SÔ, ≈dÕJC¡¸>Ù N°<Ì Ÿu
∫C•w tu≤° N≈fi° N°Zt w°u Ÿf JC¡~> Fæ, ŸJ¡° ˚Ù N˚Ù tæ* Ã∫°y J¡≤ Ìuw° F¥≥ $$13$$ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ÎuŸ° J¡Fwu FCÎ JC¡‡˚b°•∫ Ÿu ≈®f°u<@w <ıwu<∏B∫ bÙ≤ ≤°ı°
ŸyÕ - 92] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1593
<„<©ºbı fiu <fituT˚≤ º∫°fi J¡≤Ju¡ ⁄Ì∫ tu* _kC¡¿≤w F°u ≤FÙ Ÿ N°Zt J¡∑ N≈fiÙ ttw° J¡°u „C]
Ÿa<bwg Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ @°u ±>°Ô°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈bfi _kC¡≤dt°` Ÿu @¥<ÔÔu©° J¡°u @°u ±>°Ôw° Fæ $ ≤°ı°
<„<©ºbı fiu J¡F° # Fu <≈®∫, b¨s, ≈dÕJC¡¸>Ù, Ôw° N°<Ì Ÿu Ÿ‡≈∏fi oŸ N≈fiu N°Zt Ÿu ˚Ù N≈fiÙ
ttw° tæ*fiu ~>°un ÌÙ $ Nf w°u tu≤° ŸbÕÃ∫°y <Ÿ] F°u y∫° fi ? JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, b¨s, b°≈Ù,
_SÔ, yCvt, ≈dÕJC¡¸>Ù N°æ≤ ∫u Ôw°Î≥ - ∫u Ÿf w°u N°≈Ju¡ JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ*, <k¡≤ N°≈J¡° ŸbÕÃ∫°y
Jæ¡Ÿu <Ÿ] FCN° $ ŸfŸu Wt ˚°y J¡° w°u N˚Ù N°≈fiu Ã∫°y FÙ fiFÙ* <J¡∫° Fæ, ŸJ¡° ≈¥dÕR¡≈ Ÿu
≈¿≤Ã∫°yJ¡≤ N°≈ ÃJ¨¡‹¸> N„°uJ¡w° J¡°u ≈®°›w F°u*yu $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu <≈®∫, ∫<Ì ∫u Ÿf
tu≤u fiFÙ* Fæ*, w°u ≈°` N°<Ì wS° t¨yªtÕ, ÌÙb°≤, JC¡¸>Ù≤ N°<Ì w°u tu≤u Ÿf Fæ*, o∏FÙ*J¡°u ≈FÔu ~>°unw°
F¥≥ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, ∫F J¡FJ¡≤ N<bsCÆ@t<w, „tÙ wS° „C]°Ãt° bF
≤°ı° <„<©ºbı N≈fiu N°Ÿfi Ÿu Ÿ w≤F ™> y∫°, <ıŸ w≤F ≈bÕw Ju¡ Z¨ay Ÿu „≤wgJ¡°ÔÙfi
tu| $$14-20$$ N≈fiu N°Ÿfi ≈≤ <_Sw bF JC¡‡˚ M¡<T tCŸJC¡≤°w° FCN° ≤°ı° <„<©ºbı J¡∑ Ÿ°≤Ù
<J®¡∫°Î≥ Ÿ w≤F Ìu© ≤F° S°, <ıŸ w≤F N≈fiu ≤S ≈≤ Nb<_Sw FCÎ ˚yb°fig Ÿ¥∫ÕÌub Ô°uJ¡ Ju¡ J¡°∫Õ
Ìu©wu ≤Fwu Fæ* $ ı°u ∫F J¡≤w° Fæ, ∫F J¡≤u $ oŸJu¡ <ÔÎ ∫FÙ ≈≤t ≈°bfi Fæ, ÎuŸ° <bª°≤ J¡≤ ªC≈ª≈
Nb<_Sw F°u bF JC¡‡˚ M¡<T ≤°ı° <„<©ºbı J¡∑ N°u≤ Ìu©w° ≤F° $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu ˚°^±>°<Ì
fi Ÿf b_wCN°u* J¡°u N≈fiu N°Zt Ju¡ ˚Ùw≤ Ÿu Ô°J¡≤ ∏Fu* ÎJ¡ FÙ ıyF Ÿ w≤F ≤© <Ì∫°, <ıŸ
w≤F ŸtCB Ju¡ Ì≤ J¡∑ fiÙªÙ ˚¥<t ∏fiw ≈¨<SbÙ Ÿu fiÌÙ N°<Ì Ju¡ ıÔ J¡°u $ ∏Fu* ÎJ¡ ıyF J¡≤Ju¡
Ÿ¥¥©Ù ÔJ¡<n∫°u* Ju¡ π°≤° N<Àfi J¡°u Ÿ w≤F ≈®≠b<Ôw <J¡∫°, <ıŸ w≤F N≈fiÙ <J¡≤d°u* Ÿu ŸaJ®¡°∏w
Ÿ¥∫Õ Ÿ¥∫ÕJ¡°∏wt<d Ju¡ _S°fi tu* N<Àfi J¡°u $ ˚°^±>u N°<Ì fi Ÿf b_wCN°u* J¡°u N<Àfi tu* ~>°unJ¡≤ bF
N≈fiu N°Ÿfi ≈≤ Ÿ w≤F N°ŸÙfi F°u y∫°, <ıŸ w≤F t∏b∏w≤ Ju¡ Ÿ<∏@≈®Ô∫ tu* ˚yb°fig Ÿ¥∫ÕÌub
_b≈®≠b<Ôw N<Àfi tu* ŸaŸ°≤ J¡° FbfiJ¡≤ ŸCtu” <„©≤ ≈≤ N°ŸÙfi F°u y∫u Su $$21-25$$
Nf Nst°Ô° ~>°unfiu J¡∑ oh~>° Ÿu <J¡∫u y∫u ≈J¡°≤ J¡°u ˚¥Ô ı°fi° ı°u ÎJ¡ Ì°uT Fæ ŸJ¡° ≈¿≤F°≤
J¡≤ ≤Fu ≤°ı° <„<©ºbı Ÿ Nst°Ô° Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ≈<w<≈®∫u, tu≤u oŸ J¡°∫Õ Ÿu Ì¥Ÿ≤u J¡°u Nbÿ∫ •Ôu„ F°uy°, ÎuŸ° <bª°≤J¡≤ tæ*fiu N≈fiÙ _b°SÕŸ°@fi
J¡∑ fC<] J¡° J¡˚Ù h~>uÌ fi J¡≤Ju¡ wC‡Fu* owfiu Ÿt∫ wJ¡ ı°u ≈¿≤bwÕfiR¡≈Ù Zt tu* ≈FC≥ª°∫°, ŸÙŸu
N°bÿ∫J¡w° Ÿu N<@J¡ wCt tu≤Ù Ÿub° J¡≤ ªCJ¡∑ F°u, Nw# wfiÙ FÙ ≤Fu $ Nf w°u w≈, ı≈ N°<Ì
J¡wÕΔ∫R¡≈Ù ˚®°<∏w Ju¡ Ì¥≤ ªÔu ı°fiu ≈≤ wCt tu≤° ≈J¡°≤ fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ, oŸ<ÔÎ wC‡Fu* Zt Ìufi° tæ*
<ªw fiFÙ* ŸtHw° $ tæ* wC‡F°≤u Ÿ°S t∏`”≈Ù ıayÔ tu* wS° <J®¡∫°Ÿu Ÿ°º∫ F°ufiub°ÔÙ ~>°u¸>Ù-~>°u¸>Ù
<Ÿ<]∫°u* Ju¡ ≈S ≈≤ fFCw <Ìfi°u* wJ¡ ˚¸>J¡w° ≤F° $$26,27$$ Fu Ÿ<©, tæ*fiu NfiuJ¡ @tÕ_S°fi Ìu© <Ô∫u,
Nf <bZ°t Ôu ≤F° F¥≥ - ∫F J¡FJ¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı fiu Nst°Ô° N°y tu* Ÿ w≤F ku*¡J¡ ÌÙ, <ıŸ
w≤F ≈®Ô∫J¡°Ô°<Àfi tu* ≈bfi N°J¡°„ J¡∑ fis`t°Ô° () ku*¡J¡ Ìuw° Fæ $$28$$ Fu t¨yªtÕ, tfiC‹∫R¡≈Ù
t¨y tæ*fiu ıayÔÙ t¨y Ÿu ≈®°›w FCÎ wC‡Fu* fFCw <Ìfi°u* wJ¡ N≈fiu NI°fi Ÿu oŸ JC¡„°Ÿfi Ju¡ «¡≈≤ <f~>°∫°,

() fis`t°Ô° J¡∑ ≈t° Ÿu t°ÔCt ≈nw° Fæ <J¡ ∫F Nst°Ô° _k¡<¸>J¡ J¡∑ SÙ $
1594 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Nf ∫FÙ wC‡F°≤° ≈J¡°≤ tu≤u ıÙbfi tu* ŸÌ° Ju¡ <ÔÎ ffi° ≤Fu $ Nf wCt N≈fiu t¥ÔJ¡°≤d t°∫° _b˚°b
Ju¡ <ÔÎ ªÔu ı°N°u, wC‡F°≤u Nb°∏w≤ J¡°≤d≈®<bÔ∫_bR¡≈ t°yÕ wC‡Fu* J¡v∫°dÌ°∫J¡ F°u* $ wCt Ÿku¡Ì
<f∏ÌCN°u* Ÿu <ª<`w F°u, Nw# N<Àfi Ju¡ ≤°_wu wCt N°J¡°„_bR¡≈ tu* <tÔ ı°N°u, ∫F N°J¡°„ ˚Ù wC‡F°≤u
FÙ ŸÂ„ Ÿku¡Ì ªtJ¡∑Ôu w°≤°u* Ÿu <ª<`w Fæ, ∫F J¡FJ¡≤ Ÿ ≤°ı°fiu JC¡„°Ÿfi Ÿu Ÿ t¨yªtÕ J¡°u
©Ù*ªJ¡≤ N≈fiu Ì°ufi°u* F°S°u* Ÿu N<Àfi tu* Ÿ w≤F ~>°un <Ì∫°, <ıŸ w≤F ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi b°∫C ≈bÕw°u* J¡°u
ŸtCB Ÿu ©Ù*ªJ¡≤ Ì°b°<Àfi tu* ~>°un Ìuw° Fæ $$29-31$$
Nf J¡t^±>ÔC ~>°unfiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu ≤°ı° <„<©ºbı N≈fiÙ J¨¡wIw° ≈®J¡°<„w J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
ŸJ¡∑ ≈®„aŸ° J¡≤wu Fæ* $
Fu Ÿ°@°u J¡t^±>Ô°u, wCt ŸC∏Ì≤ y°uÔ-t¸>°uÔ N°J¡°≤ Ÿu ∫C•w ffiJ¡≤ tu≤u <ÔÎ ıÔ ≤©wu ≤Fu $
wC‡F°≤Ù oŸ ŸC∏Ì≤ tæ`Ù N°æ≤ <_S≤ Ÿ°æı∏∫ J¡° tæ* Nh~>Ù w≤F ≈®Ã∫C≈J¡°≤ fi J¡≤ ŸJ¡° - fÌÔ° fi
ªCJ¡° ŸJ¡° $ Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ°@CÃb J¡° ≈≤t N°_≈Ì wC‡FÙ* F°u $ Fu <t`, <ıŸ N<Àfi≈S Ÿu ÌuF J¡°u „°u<@w
J¡≤ tu≤u ≈°Ÿ N°∫u F°u, ŸÙ ≈S Ÿu <k¡≤ ªÔu ı°N°u $ <t`, wC‡F°≤u t°yÕ ŸC©Ì°∫J¡ F°u* $ ∫F J¡FJ¡≤
ŸÙ Ÿt∫ ≤°ı° <„<©ºbı fiu Z°u<`∫ f®°Êd J¡°u J¡t^±>ÔC Ìu <Ì∫° () $ ı°u J¡°uoÕ Nh~>Ù b_wC
F°u, bF <J¡ŸÙ tF°Ãt° J¡°u Ìu ÌufiÙ ª°<FÎ ∫° N<Àfi tu* ıÔ° ÌufiÙ ª°<FÎ, ÎuŸ° <fi∫t Fæ $ Fu N°Ÿfi,
<ıŸ w≤F t¥©Õ ≈C”T J¡∑ fC<] N@°uy<w Ju¡ FuwC ≈®h~>∏fi ≈°≈ tu* <y≤wÙ Fæ, ŸÙ w≤F wCt ˚Ù ŸÌ°
N≈fiu Ÿu ≈®h~>∏fi N@°uÌu„ tu* FÙ <y≤wu F°u, oŸ<ÔÎ Fu N°Ÿfi, wC‡F°≤Ù ˚Ù bFÙ Ì°FŸ∏w°≈y<w
<ªw Fæ, Nw# ˚_tR¡≈ F°u ı°N°u, ∫F J¡FJ¡≤ Ÿ ≤°ı°fiu Ÿ J¡°utÔ N°Ÿfi J¡°u <ªW J¡∑ „C<]
Ju¡ <ÔÎ wS° f®Êªæw∏∫ tu* <bZ°<∏w Ju¡ <ÔÎ @@J¡wÙ N°y tu* ~>°un <Ì∫° $$32-37$$ Fu Ÿ°@°u, ı°u
b_wC Ã∫°≠∫ Fæ ŸJ¡° ŸÌ° „Ù|® Ã∫°y J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ <bΩt°fi fi Ÿ˚Ù b_wCN°u* Ÿu Ÿay®F
J¡≤fiu ∫°uÀ∫ Ì¥Ÿ≤Ù b_wC tu* ˚Ù <b_w°≤ <J¡∫° ı°w° Fæ, ÎuŸÙ Ô°uJ¡ tu* b_wC<_S<w ≈®<Ÿ] Fæ; oŸ<ÔÎ
tæ* ofi Ÿ˚Ù b_wCN°u* J¡°u „Ù|® FÙ N°y tu* ~>°un Ìuw° F¥≥ $ ∫<Ì ofi ŸfJ¡°u N°y ÎJ¡ FÙ f°≤ tu* ıÔ°
ÌuwÙ Fæ, w°u tu≤u ŸbÕÃ∫°yR¡≈Ù Ÿ∏w°uT Ju¡ <ÔÎ <fÔJC¡Ô ™>ÙJ¡ Fæ $$38,39$$ Fu Ÿ°@°u JC¡‡˚, tæ*
<fi<‹J®¡∫ F°ufiu Ju¡ <ÔÎ <J®¡∫°u≈∫°uyÙ Ÿ˚Ù b_wCN°u* J¡°u ~>°un ≤F° F¥≥, oŸ<ÔÎ tu≤u π°≤° <J¡∫u y∫u
ŸbÕÃ∫°y Ju¡ <bT∫ tu* <t`, wCt ©uÌ fi J¡≤fi°; •∫°u*<J¡ oŸ ŸaŸ°≤ tu* N∫°uÀ∫ b_wC J¡°u (<ffi° J¡°t
Ju¡ ≈Ì°SÕ J¡°u) J¡°æfi i>°uwu-<k¡≤w° Fæ - N∫°uÀ∫ J¡∑ J¡FÙ* ≈¥~> fiFÙ* ≤FwÙ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫F J¡FJ¡≤
Ÿ‡≈¥dÕ ˚°uıfi≈°` N°<Ì Ÿ ˚°^±>Ÿt¥F J¡°u, ı°u bfib°Ÿ<bÔ°Ÿ Ju¡ ∫°uÀ∫ S°, ÎJ¡ FÙ Ÿ°S N°y
tu* ≤°ı°fiu Ÿ w≤F Fbfi J¡≤ <Ì∫°, <ıŸ w≤F @@J¡ ≤FÙ J¡v≈°∏w J¡∑ N°y tu* J¡°Ô Ÿ‡≈¥dÕ ŸaŸ°≤
J¡°u ÎJ¡ FÙ Ÿ°S Fbfi J¡≤ Ìuw° Fæ $$40,41$$
f°fifub°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
() ≤°ı° <„<©ºbı fiu N<Àfi tu* „C] J¡≤Ju¡ <J¡ŸÙ ÎJ¡ Z°u<`∫ f®°Êd Ÿu bF J¡t^±>ÔC <Ô∫°
S°, Nf <k¡≤ N<Àfi tu* Ÿu „C] J¡≤Ju¡ <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Z°u<`∫ f®°Êd J¡°u Ìu <Ì∫°, ∫F "∫ufiæb'
oÃ∫°<Ì Ÿu t°Ô¥t ≈nw° Fæ $
ŸyÕ - 93] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1595

<w≤°fifub°≥ ŸyÕ
Ÿ°≤Ù Ÿ°ty®Ù ıÔ°J¡≤ ~>°un Ìufiu Ju¡ <ÔÎ wæ∫°≤ ≤°ı° <„<©ºbı J¡°u ≤°uJ¡J¡≤
JC¡‡˚ π°≤° <ªWÃ∫°y Ju¡ <ÔÎ ≈Ìu„ Ìufi° $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸJu¡ f°Ì ™>J¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı fiu NI°fiÙ N≈fiu
<tØ∫°˚¥w tfi Ÿu ŸaJ¡v≈ π°≤° Ÿt<SÕw Ÿ JC¡¸>ÙR¡≈ „C‹J¡ w¨dt<∏Ì≤ J¡°u ıÔ° <Ì∫° $ ı°u JC¡~> b_wCÎ≥
bF°≥ fª y∫Ù SÙ* fi ŸfJ¡°u - „°aw<ªW t°æfiÙ Ÿ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J®¡t„# Ÿt°fi fC<] Ÿu ∫C•w
F°uJ¡≤ - ıÔ° ±>°Ô°, o@≤-@≤ ku*¡J¡ <Ì∫°, <J¡ŸÙ J¡°u Ìu <Ì∫° w°un-k¡°unJ¡≤ fi‹¸> J¡≤ <Ì∫° $ Fu
ZÙ≤°tıÙ, N°≈Ÿu •∫° J¡F¥≥, N∏w tu* Ÿfiu N≈fiÙ Ô≥y°u¸>Ù wS° ˚°uıfi≈°` J¡°u ˚Ù fiFÙ* ≤Ffiu <Ì∫° $
≤°ı° <„<©ºbı Ju¡ Ÿ N°Zt Ÿu, ıF°≥ NfiuJ¡ ıfi ≈FÔu Ìu©u y∫u Su, N°ı bu Ÿf Ô°uy <bÔC›w F°u
y∫u; bF bÙ≤˚B Ju¡ fÔ Ÿu ºb_w Ìs Ju¡ ∫I Ju¡ N°Zt Ju¡ ŸÂ„ F°u y∫° $ bu t¨y°u* Ju¡ HC^±> ıCy°ÔÙ
~>°un-~>°unJ¡≤ N°Zt Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ ˚°yfiu Ôyu, <ıŸ ≈®J¡°≤ N<ÀfiÌ°F Ÿu ∫C•w <J¡ŸÙ Zu‹™>fiy≤ Ÿu
NÃ∫∏w ˚∫˚Ùw F°uJ¡≤ tfiC‹∫ ˚°yfiu Ôywu Fæ* $ Ÿ¥©Ù ÔJ¡nÙ Ju¡ Ÿ°S ıf bF Ÿ‡≈¥dÕ ≈°` N°<Ì N<Àfi
tu* ıÔ ≤F° S° wf ÌuFt°` Nb<„‹¸>, _fiuF„¥∏∫ N°æ≤ Ÿ∏wC‹¸> ≤°ı° f°uÔfiu Ôy° $$1-6$$
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu Ìub≈C`, NF°u, <ª≤J¡°Ô Ju¡ f°Ì N°≈Ÿu I°fi ≈°J¡≤ Ÿf b_wCN°u* tu*
ttw° ~>°unJ¡≤ Nf tu* ŸbÕÃ∫°yÙ ffiJ¡≤ <_Sw F°u y∫° F¥≥ $ Nf tæ* Ju¡bÔ, „C] ŸC© Ÿu Ÿ‡≈∏fi I°fib°fig
F°u y∫° F¥≥ $ ttw°ŸaJ¡v≈≈®∫C•w Ÿay®FJ®¡t <ıŸtu* ≈<_Sw Fæ, ÎuŸ° ∫F Ÿf Ÿ°t°fi <J¡Ÿ J¡°t J¡° ?
J¡Ffiu J¡° w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ <ıŸ ≈Ì°SÕ tu* JC¡~> Ÿ°≤ fiFÙ* Fæ bF ≈°Ÿ tu* ≤©fiu ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ $$7,8$$
b_wCN°u* Ju¡ Ã∫°y Ÿu ı°u ŸC© FCN°, ŸJ¡° N<˚fi∫ J¡≤ ≤Fu ≤°ı° <„<©ºbı J¡Fwu Fæ* $
≠∫°u*-≠∫°u* <b<b@ f∏@fi Ju¡ FuwC <bT∫ ~¥>¸>wu ı°wu Fæ*, Ã∫°u*-Ã∫°u* tu≤° tfi ≈≤t N°fi∏Ì J¡°u ≈®°›w
F°uw° ı°w° Fæ $ Fu ˚ybfig, tæ* „°<∏w ≈®°›w J¡≤ ≤F° F¥≥, ≈≤t°fi∏Ì _bR¡≈ J¡°u ≈®°›w J¡≤ ≤F° F¥≥ N°æ≤
<bı∫Ù F°u ≤F° F¥≥, Nw# tæ* Nf ©¥f ŸC©Ù F¥≥ $ tu≤u <b<b@ f∏@fi fi‹¸> F°u ªCJu¡ $ Nf tæ*fiu ŸbÕÃ∫°y <J¡∫° $
Fu Ìub≈C`, Ìu<©∫u, Nf tæ* <Ìy‡f≤ F¥≥, <ÌJg¡ŸÌfi F¥≥ N°æ≤ <Ì„°N°u* Ju¡ Ÿt°fi ∫F <_Sw F°u y∫° F¥≥ $
J¡<FÎ, tF°Ã∫°y J¡≤fiu Ÿu Nf N°æ≤ N<@J¡ •∫° f°J¡∑ fª° Fæ ? $$9-11$$
f°fl ≈Ì°S°u˘ Ju¡ Ã∫°yt°` Ÿu, ˚®°<∏w Ÿu f°ÔJ¡ J¡∑ fi°o˘, Ÿ ≤°ı° <„<©ºbı Ju¡ ŸbÕÃ∫°yı∏∫
ŸC©°<˚fi∫ J¡°u fi ŸF ≤Fu JC¡‡˚ J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, <„<©ºbı, N˚Ù N°≈fiu Ÿ˚Ù ≈Ì°S°u˘ J¡° Nh~>Ù w≤F Ã∫°y fiFÙ* <J¡∫° $
ŸbÕÃ∫°yı∏∫ ≈≤t°fi∏Ì tu* H¥™>-t¥™> J¡° N<˚fi∫ tw J¡∑<ıÎ $ ŸfŸu Wt ˚°y J¡° w°u N˚Ù N°≈fiu
Ã∫°y FÙ fiFÙ* <J¡∫°, <ıŸJ¡° Ã∫°y J¡≤ N°≈ ≈≤t <fi#„uT <b„°uJ¡w° J¡°u ≈®°›w F°u*yu $ tF°≤°ı
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu tF°f°F°u, Fu ≤°ıÙbÔ°uªfi ZÙ≤°tıÙ, ∫F ŸCfiJ¡≤ Ÿ tFÙ≈<w fiu JC¡~> Ÿ°uªJ¡≤
∫F J¡F° $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu Ìub≈C`, o<∏B∫R¡≈Ù ÌC‹¸> Ÿ°≥≈°u* Ju¡ Ÿt¥F Ÿu ∫C•w wS° ≤•w-
t°aŸt∫ N°J¡°≤b°Ô° ∫F tu≤° „≤Ù≤ N˚Ù ŸbÕÃ∫°y tu* f°J¡∑ ≤F y∫° Fæ, oŸ<ÔÎ <k¡≤ ™>J¡≤ <ffi°
<bPfi Ju¡ oŸ „≤Ù≤ J¡°u ˚¨yC≈°w Ÿu <bfi°„R¡≈w° tu* ≈FC≥ª°J¡≤ tæ* ŸbÕÃ∫°yÙ F°u ≤F° F¥≥ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ
1596 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫F J¡FJ¡≤ N≈fi° „≤Ù≤ ~>°unfiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ°tfiu <_Sw ©∏ÌJ¡ tu* <y≤fiu Ju¡
<ÔÎ ≠∫°u* FÙ ≤°ı° <„<©ºbı ™> J¡≤ H°u*J¡ Ÿu f»u, Ã∫°u* FÙ JC¡‡˚ M¡<T f°uÔu $ JC¡‡˚ M¡<T fiu J¡F° # Fu
≤°ıfig, •∫°u* oŸ <fi≤≈≤°@Ù ÌuF J¡°u owfiu fnu ˚∫aJ¡≤ ©aÌJ¡ tu* ~>°un ≤Fu Fæ* $ N°≈ w°u, Ÿ NI°fiÙ J®¡°u@Ù
fæÔ Ju¡ ŸÂ„ t°Ô¥t ≈nwu Fæ*, ı°u N≈fiu f~>nu J¡°u FÙ t°≤w° Fæ $$12-18$$
„≤Ù≤ J¡° J¡°uoÕ N≈≤°@ fiFÙ* Fæ, ∫F <Ì©Ô°wu Fæ* $
∫F fuª°≤° w≈_bÙ „≤Ù≤ w°u ın N°æ≤ t¥J¡°Ãt° Fæ $ oŸfiu N°≈J¡° J¡°uoÕ N≈≤°@ fiFÙ* <J¡∫° Fæ, Nw#
Δ∫SÕ FÙ oŸ „≤Ù≤ J¡° Ã∫°y tw J¡∑<ı∫u $ ∫F t¥J¡°Ãt° N≈fiu N°Ãt° tu* FÙ º∫°fib°fig F°uJ¡≤ Nb<_Sw
≤Fw° Fæ $ ∫F Ì¥Ÿ≤u Ju¡ FÙ π°≤° Ÿ w≤F Ÿaª°<Ôw <J¡∫° ı°w° Fæ, <ıŸ w≤F w≤ay Ÿu J¡°‹™> $$19,20$$
<ıŸJ¡° N≈≤°@ Fæ, Ÿ N∏∫ Δ∫<•w J¡°u <Ì©Ô°wu Fæ* $
ıæŸu ÎJ¡°∏w tu* Nb<_Sw w≈_bÙ J¡°u ∏tW ª°u≤ fÔ≈¥bÕJ¡ f°≤f°≤ s°u˚ ≈FC≥ª°w° Fæ, bæŸu FÙ
oŸ N°Ãt° J¡°u ˚Ù J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤° FÙ f°≤ f°≤ fÔ≈¥bÕJ¡ ∏tW ª°u≤ s°u˚ ≈FC≥ª°w° Fæ, Nw# bFÙ Ì^±
Ìufiu ∫°uÀ∫ Fæ $$21$$
ŸC© N°æ≤ ÌC#© J¡∑ Ã≈<W J¡° _S°fi F°ufiu Ÿu „≤Ù≤ N≈≤°@Ù •∫°u* fiFÙ* Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ŸC©, ÌC#© N°<Ì J¡° Ìg˚b_S°fi F°ufiu t°` Ÿu „≤Ù≤ N≈≤°@Ù fiFÙ* t°fi° ı° ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡
oŸtu* ̨‹¸>°∏w Fæ-k¡Ôb°fig b¨s $ b°∫C π°≤° N°Ãt_≈∏Ìfi (k¡Ô N°<Ì J¡° ≈wfi) F°ufiu≈≤ k¡Ôb°fig b¨s
Ju¡ N<˚t°fiÙ N°Ãt° J¡° J¡°uoÕ N≈≤°@ t°fi° fiFÙ* ı° ŸJ¡w° $ _≈∏Ìfi„ÙÔ b°∫C FÙ, k¡Ô, «¡≈≤ Ju¡
≈vÔb, ≈C‹≈ N°<Ì J¡°u fÔ≈¥bÕJ¡ <y≤° Ìuw° Fæ, oŸ<ÔÎ b°∫C J¡° FÙ N≈≤°@ t°fifi° ª°<FÎ, fuª°≤u Ÿ°@C
b¨s J¡° •∫° N≈≤°@ ? fŸ, oŸÙ w≤F Ÿ°@C „≤Ù≤ fiu Ÿ°@C N°Ãt° J¡° J¡°æfi N≈≤°@ <J¡∫° ? $$22,23$$
Fu J¡tÔfiu`, „≤Ù≤ J¡° Ã∫°y J¡≤fiu Ÿu ˚Ù wC‡F°≤° ŸbÕÃ∫°y <Ÿ] fiFÙ* F°u ı°w°, •∫°u*<J¡ bF <bTt
Fæ NS°Õwg ÌuFÃ∫°yR¡≈ ŸbÕÃ∫°y J¡≤fiu≈≤ N<@J¡°≤Ù ÌuF fi <tÔfiu Ju¡ J¡°≤d I°fi J¡∑ Ÿ‡˚°bfi° F°u FÙ
fiFÙ* ŸJ¡wÙ, oŸ<ÔÎ ŸJ¡° Ã∫°y J¡≤fi° <fiw°∏w N∫°uÀ∫ Fæ $ Fu Ÿ°@°u, N°≈ <fi≤≈≤°@Ù oŸ „≤Ù≤ J¡°u
Δ∫SÕ FÙ ©∏ÌJ¡ tu* ku*¡J¡ ≤Fu Fæ*, •∫°u*<J¡ ÌuF ~>°un Ìufiu ≈≤ ÌuFs°u˚J¡ NFaJ¡°≤ J¡° Ã∫°y <Ÿ] fiFÙ* F°uw° $
tW F°SÙ ıæŸu b¨s J¡°u sCÆ@ J¡≤w° Fæ bæŸu FÙ ÌuF N°<Ì Ÿf JC¡~> N≈fiu-N°≈ ≈¿≤Ã∫•w F°u ı°w° Fæ $
∫<Ì ŸJ¡° ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ* J¡≤wu, w°u ˚¨yC≈°w N°<Ì Ÿu fi°<„w ˚Ù ÌuF N°<Ì Ÿ ÌuFs°u˚J¡ ı∏t°<Ì Ju¡
FuwC ≈°≈°Ãt° NFaJ¡°≤ Ÿu f°≤-f°≤ Ã≈∏fi F°uw° FÙ ≤Fuy° $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu ŸC∏Ì≤, ∫F ÌuF
<J¡ŸJu¡ π°≤° ª<Ôw F°uwÙ Fæ, ı∏t°<Ì<bJ¡°≤°u* J¡° fÙı •∫° Fæ, N°æ≤ <J¡ŸJ¡° Ã∫°y J¡≤ Ìufiu ≈≤ Ÿf JC¡~>
≈¿≤Ã∫•w F°u ı°w° Fæ ? JC¡‡˚ M¡<T fiu J¡F° # Fu Ÿ°@°u, Fu ≤°ıfig, ÌuF Ju¡ Ã∫°y Ÿu, ≤°≠∫ Ju¡ Ã∫°y Ÿu N°æ≤
JC¡<¸>∫° fi‹¸> J¡≤ Ìufiu Ÿu ŸbÕÃ∫°y <Ÿ] fiFÙ* F°uy° $ ≈≤∏wC ı°u Ÿt_w b°Ÿfi°N°u* J¡° N°Z∫ F°ufiu Ju¡
J¡°≤d Ÿb°ÕÃtJ¡ Fæ, Ÿf <bT∫°u* tu* <ıŸJ¡∑ ≈FC≥ª F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ı°u ŸbÕΔ∫°≈Ù Fæ, Ÿ ŸaJ¡v≈ Ju¡ π°≤°
ŸfJu¡ ÎJ¡t°` J¡°≤d˚¥w Ÿb°ÕÃt° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufiu ≈≤ ŸbÕÃ∫°y <Ÿ] F°uy° $$24-30$$ ≤°ı°
<„<©ºbı fiu J¡F° # Fu ŸbÕ w[b<bÌ°u* tu* Zu‹™> M¡Tu, Ÿf ıyF ~>°unfiu ∫°uÀ∫ N°æ≤ ŸbÕÌ° Ã∫°yfiu ∫°uÀ∫ ı°u
ŸbÕyw Ÿb°ÕÃtJ¡ b_wC Fæ, bF Ÿb°ÕÃtJ¡ b_wC J¡°æfi J¡FÙ ı°wÙ Fæ, Ÿu J¡<FÎ $$31$$ JC¡‡˚ M¡<T fiu
J¡F° # Fu Ÿ°@°u, ŸbÕΔ∫°≈Ù N°J¡°≤b°Ô° wS° ıÙb, ≈®°d N°<Ì fi°tb°Ô° (<ª<w J¡∑ ≈®@°fiw° Ÿu
ŸyÕ - 93] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1597
ıÙbfi°tb°Ô° N°æ≤ <J®¡∫° J¡∑ ≈®@°fiw° Ÿu ≈®°dfi°tb°Ô°) ı°u <ªW Fæ, ∫F ŸbÕ„ÆÌ Ÿu J¡F° y∫° Fæ $
∫F <ªW fi ın Fæ, fi Nın Fæ, <J¡∏wC NfiuJ¡ ˚®t°u* Ÿu Δ∫°›w Fæ $ Fu ≤°ıfig, N°≈ <ªW J¡°u FÙ ˚®t
ı°<fi∫u, <ªW J¡°u FÙ Δ∫bF°≤ J¡≤fiub°Ô° ≈C”T Ÿt<H∫u N°æ≤ <ªW J¡°u FÙ ıy≠ı°Ô ı°<fiÎ $ ∫F <ªW
FÙ Ÿb°ÕÃtJ¡ b_wC J¡FÙ y∫Ù Fæ $ Fu tFÙ≈wu, <ıŸ w≤F b¨s J¡° fÙı b¨s Fæ ŸÙ w≤F ∫F tfi ≤°≠∫
N°<Ì, ÌuF N°<Ì wS° N°Zt N°<Ì ŸfJ¡° fÙı Fæ $ Fu ˚¥≈, ŸfJu¡ fÙı˚¥w Ÿ tfi J¡° Ã∫°y F°u ı°fiu
≈≤ ŸfJ¡° <fÔJC¡Ô Ã∫°y F°u ı°w° Fæ $ ŸJu¡ Ã∫°y Ÿu ŸbÕÃ∫°y J¡° Ÿa˚b Fæ N°æ≤ ŸJu¡ NÃ∫°y Ÿu
ŸbÕÃ∫°y J¡° Ÿa˚b fiFÙ* Fæ $ Fu ≤°ıfig, Ÿt_w @tÕ ∫° N@tÕ, ≤°≠∫ ∫° ıayÔ N°<Ì - ∫u Ÿf Ÿ<ªW
≈C”T Ju¡ <ÔÎ Ju¡bÔ ÌC#©R¡≈ FÙ Fæ* N°æ≤ <ªWFÙfi ≈C”T Ju¡ <ÔÎ w°u ∫u ŸfJu¡ Ÿf ≈≤t ŸC©_bR¡≈ Fæ* $
Ÿ‡≈¥dÕ ıywg wS° ÌuF°<Ì N°J¡°≤ Ju¡ Ÿt¥FR¡≈ Ÿu ∫F Ÿf <ªW FÙ Ÿ w≤F ≈¿≤dw F°uw° Fæ, <ıŸ
w≤F b¨sR¡≈ Ÿu fÙı ≈¿≤dw F°uw° Fæ $ <ıŸ w≤F ≈bfi Ÿu b¨s, ˚¥J¡‡≈ Ÿu ≈bÕw N°æ≤ Ô°uF°≤ Ÿu @°æ*J¡fiÙ
Ÿaª°<Ôw F°uwÙ Fæ, ŸÙ w≤F <ªW Ÿu ∫F ÌuF Ÿaª°<Ôw F°uwÙ Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ ıÙb°u* Ju¡ ≈˚°uy, ı≤°, t≤d
N°<Ì ÌuF Ju¡ @t°u˘ N°æ≤ tF°tC<fi∫°u* Ju¡ „t, Ìt N°<Ì @t°u˘ J¡∑ ŸC» <≈¸>°≤Ù N°≈ <ªW J¡°u FÙ ı°<fi∫u $
Fu ≤°ıfig, ıywg wS° ÌuF°<Ì N°J¡°≤ Ju¡ Ÿt¥FR¡≈ Ÿu ∫F Ÿf <ªW FÙ ≈¿≤dw F°uw° Fæ $ <ªW FÙ tfi°ut∫
ıÙb Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ N„°∏w <ªW FÙ tfifi J¡≤fiu Ÿu tfi°ut∫ N°æ≤ N°U∫∏w≤ ≈®°d J¡∑ ªu‹¸>° Ÿu
ıÙb ffiJ¡≤ f°F≤ _S¥Ô „≤Ù≤ wS° „°≤Ù¿≤J¡ Δ∫bF°≤°<Ì N°J¡°≤ Ju¡ Ÿt¥FR¡≈ Ÿu ≈¿≤dw F°uw° Fæ $
bFÙ N∏w#J¡≤d „°∏w, fC<], tFwg,NFaJ¡°≤, ≈®°d N°æ≤ ≈®°I°Ãt° oÃ∫°<Ì <J®¡∫° Ju¡ NfiCR¡≈ fi°t-
Δ∫°≈°≤°u* Ÿu Ô°uJ¡ tu* J¡F° ı°w° Fæ $ Fu tFÙ≈wu, ª¥≥<J¡ <ªW FÙ Ÿf JC¡~> J¡F° y∫° Fæ, Nw# ŸJu¡ Ã∫•w
F°u ı°fiu Ÿu Ÿt_w N°<@ N°æ≤ Δ∫°<@ J¡∑ ŸÙt° J¡° <bfi°„R¡≈ ŸbÕÃ∫°y <Ÿ] F°u ı°w° Fæ $$32-42$$
Fu Ã∫°y<bÌ°u* tu* Zu‹™> ≤°ıfig, <ªW Ju¡ Ã∫°y J¡°u ŸbÕÃ∫°y J¡Fwu Fæ*, oŸ<ÔÎ Fu tF°f°F°u, ŸJu¡ <Ÿ] F°u
ı°fiu ≈≤ ≈≤t°SÕ˚¥w ˚¥t°fi∏Ì_bR¡≈ ŸÃ∫ ≈Ì°SÕ J¡° •∫° NfiC˚b fiFÙ* F°uw° ? NS°Õwg Nbÿ∫ FÙ F°uw°
Fæ $ <ªW Ju¡ Ã∫•w F°u ı°fiu ≈≤ J¡°∫Õ<b˚°y Ju¡ N°<b˚°Õb J¡∑ ≈≤‡≈≤°R¡≈ πæw N°æ≤ J¡°≤d tu* <w≤°u˚°b
J¡° J®¡tR¡≈ Îu•∫ ˚Ù ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Ô∫ J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ≈≤t „°∏w, _bh~> wS° <fi≤°t∫ ÎJ¡
≈Ì Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ $ <ªW J¡°u FÙ oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù @°fi J¡° ©uw J¡Fwu Fæ* $ ∫<Ì ©uw N©uwR¡≈ tu*
≈¿≤dw F°u ı°∫ w°u @°fi J¡∑ Ã≈<W J¡F°≥ Ÿu F°uyÙ ? <b<ª` ªu‹¸>°N°u* Ÿu ∫C•w ∫F <ªW FÙ ˚°b N°æ≤
N˚°b J¡° N°J¡°≤ @°≤d J¡≤fiub°Ôu ≈Ì°S°u˘ Ju¡ R¡≈ Ÿu Ÿ w≤F ≈¿≤dw F°uw° Fæ, <ıŸ w≤F ıÔ
w≤ayR¡≈ Ÿu ≈¿≤dw F°uw° Fæ $ Fu ˚¥≈wu, <ªWfi°„R¡≈ ŸbÕÃ∫°y Ÿu ŸbÕÌ° Ÿf JC¡~> Nh~>Ù w≤F ÎuŸu
≈®°›w <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ, ıæŸu Ÿ°t®°≠∫ Ÿu $$43-47$$
bF ŸbÕÃ∫°y ≈¿≤<h~>∏fi N°Ãt° J¡° y®Fd J¡≤fiu ≈≤ <Ÿ] fiFÙ* F°uw°, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu Ã∫°yÙ ≤°ı°, ≈¿≤<h~>∏fi°ÃtJ¡ N°≈Ju¡ ŸbÕÃ∫°y J¡° <bT∫ ıæŸu N∏∫ Fæ, bæŸu FÙ N°≈J¡°u Ã∫°y
Ìufiub°Ôu <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u Ã∫°yÙ Ju¡ Ã∫°y Ju¡ <bT∫ N°≈ ˚Ù Fæ* $ ÎuŸÙ Ì„° tu* Ã∫°≠∫ J¡° FÙ N°ÃtR¡≈ Ÿu N°≈
y®Fd J¡≤ ≤Fu Fæ*, oŸÙŸu N°≈J¡° ŸbÕÃ∫°y <Ÿ] fiFÙ* F°uw° $$48$$
N≈¿≤<h~>∏fi N°Ãt° J¡° y®Fd J¡≤fiu ≈≤ w°u N°≈ FÙ Ÿf J¡∑ N°Ãt° ™>F≤wu Fæ*, oŸ<ÔÎ <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u
Ju¡ π°≤° N°≈J¡° Ã∫°y fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ã∫°≠∫J¡°u<¸> tu* N≈®<b‹¸> N°≈ ıf ŸbÕÃ∫°y J¡≤fiu Ôyu*yu, wf
1598 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ŸfJ¡°u N°≈fiu N@Ùfi ffi°J¡≤ y®Fd J¡≤ FÙ <Ô∫°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu tC•w°k¡Ô Ÿ¥w J¡°u N≈fiu N∏Ì≤ J¡≤ Ôuw° Fæ bæŸu FÙ <ıŸfiu ŸbÕÃ∫°y <J¡∫° Fæ Ÿfiu wÙfi°u*
J¡°Ô Ju¡ Ÿt_w ıywg J¡°u N≈fiu ˚Ùw≤ J¡≤ <Ô∫° Fæ $$49$$
ı°u Ÿf ~>°un ≤F° Fæ Ÿfiu w°u ŸfJ¡∑ „¥∏∫w° FÙ t°fi ÔÙ, <k¡≤ Ÿf ŸJu¡ N@Ùfi ffiJ¡≤ ÔÆ@ Jæ¡Ÿu
F°u*yu, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ıŸfiu ŸbÕÃ∫°y <J¡∫° Fæ Ÿ „¥∏∫_bR¡≈ tu*, w∏wC tu* t°u<w∫°u* J¡∑ w≤F, wÙfi°u* J¡°Ô°u* tu* Nb<_Sw
Ÿ‡≈¥dÕ ıywg Nb<_Sw Fæ $ <fi‹J¡TÕ ∫F Fæ <J¡ Ÿf JC¡~> ~>°unJ¡≤ bF Ã∫°yÙ ∫Ω<≈ ŸbÕ„¥∏∫_bR¡≈ F°u
y∫° Fæ, wS°<≈ ŸJu¡ π°≤° ~>°un° y∫° ıywg-N∏∫ N°Z∫ fi <tÔfiu Ju¡ J¡°≤d - ŸÙJ¡° N°Z∫ J¡≤
Δ∫bF°≤≈∫Õ∏w ŸW°_k¥¡<wÕ ≈®°›w J¡≤w° Fæ, oŸ<ÔÎ Δ∫bF°¿≤∫°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu <`J¡°Ô tu* ≤Ffiub°Ôu Ÿf
≈Ì°S°u˘ J¡°u bFÙ ≈®°›w J¡≤w° Fæ, ∫°u* J¡F° ı°w° Fæ $$50$$
oŸÙ<ÔÎ ŸbÕÃ∫°y F°ufiu ≈≤ ŸfJ¡° f°@ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ≈≤t°SÕÂ<‹¸> Ÿu N°Ã∫<∏wJ¡ _fiuF J¡°
s∫ F°ufiu Ÿu fCHu FCÎ ÌÙ≈J¡ J¡° ‹¸>°∏w wS° ŸbÕyw_bR¡≈ J¡∑ ≠∫°u<w Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ Δ∫bF°≤°u* J¡° ≈®J¡°„
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Δ∫bF°≤Â<‹¸> Ÿu wæÔŸ<Fw ÌÙ≈J¡ J¡° ‹¸>°∏w J¡Fwu Fæ* $
wæÔ≤<Fw ÌÙ≈J¡ J¡∑ fi°o˘ <fib°Õd≈Ì J¡°u ≈®°›w FCÎ <ıŸfiu Nfi°Ÿ<•w Ÿu ŸfJ¡°u ~>°un <Ì∫°,
wæÔŸ<Fw ÌÙ≈J¡ J¡∑ fi°o˘ ≈®J¡°„t°fi ≠∫°u<w#_bR¡≈ Ÿfiu ŸfJ¡°u ≈®J¡°<„w <J¡∫° $ ≈®wÙ∫t°fi ŸfJ¡°
≈¿≤Ã∫°y J¡≤Ju¡ ı°u wæÔ≤<Fw ÌÙ≈J¡ J¡∑ fi°o˘ <fib°Õd≈Ì tu* Nb<_Sw ≤Fw° Fæ, ŸbÕR¡≈ ≈®J¡°„°Ãt° bF
wæÔŸ<Fw ÌÙ≈J¡ J¡∑ fi°o˘ ≈®J¡°„w° Fæ $$51,52$$
ŸbÕÃ∫°y tu* „¥∏∫w°≈<W J¡° b°≤d J¡≤wu Fæ* $
≤°≠∫°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ b_wCN°u* J¡° Ã∫°y J¡≤ Ìufiu ≈≤ ıæŸu NJu¡Ôu N°≈ Nb<„‹¸> ≤F y∫u Fæ* bæŸu FÙ ŸfJ¡°
Ã∫°y J¡≤ Ìufiu ≈≤ <bI°fi°Ãt° FÙ ÎJ¡ Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ $$53$$
≈¿≤<„‹¸> <ª<w N≈fiu Ÿu N<w¿≤•w Fæ, Nw# ŸŸu N≈fi° J¡°æfi-Ÿ° ≈C”T°SÕ <Ÿ] F°uw° Fæ, oŸ
≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, Ÿt_w b_wCN°u* Ju¡ ıÔ ı°fiu ≈≤ ˚Ù ıæŸu N°≈ N∏∫ fiFÙ* FCÎ, bæŸu FÙ ŸbÕÃ∫°y Ÿu
F°ufiub°Ô° ≈≤t ≈C”T°SÕR¡≈ t°us ˚Ù N°≈Ÿu <˚∏fi fiFÙ* F°uy°, ÎuŸ° Ft J¡Fwu Fæ* $$54$$
≈C”T°SÕ Ju¡ ≈¿≤Ã∫•w Ÿf ≈®≈aª°u* Ÿu „¥∏∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ Ÿa<bÌ°u* J¡° Ÿtu* N∏w˚°Õb Fæ FÙ,
oŸ<ÔÎ Ÿtu* ı°Œ J¡∑ ≈®Ÿ<•w fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿt_w ≈®≈aª°u* J¡° Ã∫°y J¡≤ Ìufiu ≈≤ „¥∏∫°ÃtJ¡ FCN° bF <ª<w_bR¡≈ t°us Ÿ‡≈¥dÕ Ÿa<bÌ°u*
(I°fi°u*) J¡° N°Z∫ Ÿ ≈®J¡°≤ Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ Nfi∏w, Ì°≤, Ÿ¥∫Õ, ª∏B, fis` N°<Ì Ìubw°u* J¡°
N°Z∫_S°fi ∫F N°J¡°„ Fæ $ ŸbÕÃ∫°yR¡≈Ù ≤Ÿ J¡° S°un° ˚Ù N°_b°Ì Ôufiu ≈≤ ≈C”T J¡°u ı≤°-t≤d
J¡∑ ˚Ù<w∫°≥ Ÿ w≤F <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ f°@° fiFÙ* ≈FC≥ª°wÙ*, <ıŸ w≤F NŸay N°æ≤ Ì°ŸÙfi N°J¡°„
J¡°u J¡°uoÕ ˚Ù ¸>≥<J¡∫°≥ (~>ufiÙ∫°≥) <J¡ŸÙ w≤F J¡∑ f°@° fiFÙ* ≈FC≥ª°wÙ* $ Fu ≤°ıfig <ıŸŸu <fitÕÔ
_bR¡≈_k¥¡<wÕ ≈®°›w F°uwÙ Fæ Ÿ tF[b J¡° J¡°≤d ŸbÕÃ∫°y FÙ Fæ $ ª¥≥<J¡ N°≈ ŸfJ¡° Ã∫°y J¡≤ ≤Fu
Fæ*, oŸÙ<ÔÎ N°≈J¡∑ fC<] tu* fFCw ˚°≤Ù ¿_S≤w° N° ≤FÙ Fæ $ ŸbÕÃ∫°y FÙ ≈≤t°fi∏Ì Fæ, oŸJu¡
ŸyÕ - 94] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1599
N<w¿≤•w N°æ≤ Ÿf JC¡~> ˚∫aJ¡≤ ÌC#©R¡≈ Fæ - oŸu <bª°≤≈¥bÕJ¡ — ∫°u* _bÙJ¡°≤ J¡≤ N°≈ ŸÙ J¡°
N°ª≤d J¡∑<ıÎ, <ıŸu ª°F ≤Fu Fæ* $$55-58$$
ŸbÕÃ∫°y tu* bæ˚b J¡∑ F°<fi F°uwÙ Fæ, oŸJ¡° ©^±>fi J¡≤wu Fæ* $
ı°u ≈C”T ŸfJ¡° Ã∫°y J¡≤ Ìuw° Fæ ŸJu¡ ≈°Ÿ ≈®°≤Æ@ π°≤° Ÿ‡≈¥dÕ <b˚b-Ÿt¥F Ÿ w≤F ≈¿_Sw
F°uw° Fæ, <ıŸ w≤F ≠∫°u*-≠∫°u* bnb°<Àfi tu* ıÔ ≈®<b‹¸> F°uw° Fæ, Ã∫°u*-Ã∫°u* ŸtCB tu* fi<Ì∫°u* Ÿu ıÔ
N°w° FÙ ≤Fw° Fæ $ NI°fi N°æ≤ ŸJu¡ J¡°∫Õ J¡° ı°u Ã∫°y Fæ ŸJu¡ ˚Ùw≤ N°Ãt≈®Ÿ°ÌJ¡ I°fi Nbÿ∫
≈¿_Sw ≤Fw° Fæ $ Fu ≤°ıfig, ∫F ≈®<Ÿ] Fæ <J¡ ≈°` Ju¡ ˚Ùw≤ ı°u „¥∏∫ _S°fi F°uw° Fæ bFÙ* ≤Ãfi°<Ì ≤Fw°
Fæ $ NÃ∫aw ≈°<≈‹™> J¡<ÔJ¡°Ô tu* ˚Ù buÌ°u* Ÿu f<F‹J¨¡w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N<w fiÙª ˚Ù bF „°•∫ tC<fi
ŸbÕÃ∫°y Ju¡ J¡°≤d FÙ <fi#„aJ¡ F°uJ¡≤ ŸCtu” Ju¡ Ÿt°fi Nb¿_Sw S° $ Fu ≤°ıfig, wf w°u oŸ ≈C^∫t∫
π°≈≤ J¡°Ô tu* buÌt°yÕ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤fiub°Ôu ≈C^∫wt N°≈J¡°u <fi#„aJ¡ F°uJ¡≤ N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi
Nb¿_Sw ≤Ffi° FÙ ª°<FÎ, oŸ <bT∫ tu* N<@J¡ Ft •∫° J¡Fu* $$59-61$$ Fu tF°≤°ı, ŸbÕÃ∫°yŸ‡≈¥dÕ
Ÿ‡≈<W∫°u* J¡° <fib°Ÿ_S°fi Fæ, •∫°u*<J¡ ı°u JC¡~> fiFÙ* Ôuw° Ÿu Ÿf JC¡~> <Ì∫° ı°w° Fæ $ Fu ˚¥≈wu,
ŸfJ¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤Ju¡ „°∏w, _b_S N°æ≤ N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi Ÿ°æ‡∫ ı°u R¡≈ N°≈ F°u ≤Fu Fæ* wBq≈ FÙ F°u
ı°o∫u $ Fu ˚¥<t≈°Ô, N°≈ ≈FÔu ı°u Ã∫°≠∫ ≈Ì°SÕ Fæ* fi ŸfJ¡° tfiŸu ≈¿≤Ã∫°y J¡≤, Nfi∏w≤ <ıŸ
tfi Ÿu ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ≤Fu Fæ* Ÿ tfi J¡° Ã∫°yJ¡≤ ŸJu¡ f°Ì Ã∫°y°<˚t°fiR¡≈ NFaJ¡°≤ tÔ J¡° ˚Ù
Ã∫°yJ¡≤ ıÙb∏tC•wR¡≈ F°u ı°o∫u $$62-64$$
<w≤°fifub°≥ ŸyÕ

ª°æ≤°fifub°≥ ŸyÕ
<ªW J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ŸJu¡ t¥Ô J¡∑ ≈¿≤„C<] J¡≤fiu ≈≤
ÌuF N°<Ì buΩ ≈Ì°S°u˘ J¡° f°@ N°æ≤ wÌfi∏w≤ ≈¥dÕ <ª<w J¡° Nb„uT ∫F bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, oŸ w≤F <ªW Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y J¡° ≈°∫ JC¡‡˚ M¡<T
Ju¡ fwÔ°fiu ≈≤ N≈fiu N∏w#J¡≤d tu* f°≤-f°≤ <bª°≤ J¡≤ ≤F° bF Ÿ°æ‡∫ ≤°ı° <„<©ºbı ∫F bªfi
f°uÔ° $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, ⁄Ì∫R¡≈Ù N°J¡°„ J¡° ≈sÙ N°æ≤ N∏w#J¡≤dR¡≈Ù b¨s J¡°
f∏Ì≤ ∫F tfi f°≤-f°≤ tu≤u π°≤° Ì¥≤ J¡≤ <Ì∫u ı°fiu ≈≤ ˚Ù <k¡≤ ŸtÙ≈ tu* N° FÙ ı°w° Fæ $ Fu Wt,
ı°Ô ıæŸu Δ∫°JC¡Ô t~>ÔÙ ≈J¡n Ôuw° Fæ bæŸu FÙ oŸ <ªW J¡°u ≈J¡n Ôufi° w°u tæ* ı°fiw° F¥≥, ≈≤awC oŸJ¡°
Ã∫°y tæ* BΔ∫ J¡∑ fi°o˘ oŸtu* t¥wÕÃb J¡° N˚°b F°ufiu Ÿu, fiFÙ* ı°fiw° $ Fu ˚ybfig, ŸfŸu ≈FÔu w°u N°≈
tCHŸu <ªW J¡° •∫° _bR¡≈ (Ã∫°y Ju¡ ∫°uÀ∫ <fi‹J¨¡¸> Ÿ°t°∏∫R¡≈) Fæ, ∫F ™>ÙJ¡-™>ÙJ¡ J¡<F∫u $ oŸJu¡
f°Ì Fu ≈®˚°u, <ªW Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y J¡∑ ∫S°bwg <b<@ fwÔ°o∫u $$1-4$$
JC¡‡˚ M¡<T ŸÙJ¡°u J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu tF°≤°ı, b°Ÿfi° FÙ <ªW J¡° _bR¡≈ Fæ, ∫F ı°fi ÔÙ<ı∫u $ <ªW„ÆÌ w°u b°Ÿfi°
J¡° ≈∫°Õ∫ J¡F° y∫° Fæ $ ŸJ¡° Ã∫°y NÃ∫aw ŸCJ¡≤ Fæ ∫°fiÙ Ju¡bÔ Ì°ŸÙfiw° J¡° NbÔ‡ffi J¡≤fiut°`
Ÿu ŸJ¡∑ <Ÿ<] F°u ı°wÙ Fæ, NwÎb _≈∏Ìfi J¡∑ N≈us° ˚Ù bF ŸC©Ÿ°º∫ Fæ, ≤°≠∫ J¡∑ N≈us° Ÿtu*
1600 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N<@J¡ N°fi∏Ì Fæ N°æ≤ JC¡ŸCt J¡∑ N≈us° N<@J¡ ŸC∏Ì≤ ˚Ù Fæ $$5,6$$
wf •∫°u* ŸJ¡° Ÿf Ô°uy Ÿ‡≈°Ìfi fiFÙ* J¡≤wu, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
t¥©Õ Ju¡ <ÔÎ w°u <ªW J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤fi° wfi° ÌC#Ÿ°º∫ Fæ, <ıwfi° ≈°t≤ Ju¡ <ÔÎ Ÿ°t®°≠∫ N°æ≤
w¨d Ju¡ <ÔÎ ŸCtu”R¡≈w° ≈®°›w J¡≤fi° ÌC#Ÿ°º∫ Fæ $$7$$ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, N°≈Ju¡ bªfi
Ÿu <ªW J¡° _bR¡≈ b°Ÿfi°t∫ wS° <b<b@ ≈Bb°u≈≈°ÌJ¡ Fæ, ∫F w°u ı°fiw° F¥≥, ≈≤awC ŸJ¡° ≈¿≤Ã∫°y
bı® J¡°u <fiyÔ ı°fiu J¡∑ N≈us° ˚Ù NÃ∫aw ÌC‹J¡≤ t°fiw° F¥≥, •∫°u*<J¡ t¥©Õw° J¡∑ ¿_S<w tu* Ì°ŸÙfiw°
J¡° NbÔ‡ffi <J¡ŸÙ w≤F F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡w° $$8$$ Fu tCfiu, ∫F <ªW ŸaŸ°≤R¡≈Ù ŸCy∏@ ∫C•w ≈C‹≈ N°æ≤
ÌC#©R¡≈Ù Ì°FıfiJ¡ N<Àfi Fæ wS° ıywg R¡≈ J¡tÔ J¡° t¨d°Ô Fæ, t°uFR¡≈Ù b°∫C J¡° N°J¡°„ Fæ, „≤Ù≤R¡≈Ù
∫∏` J¡° ª°ÔJ¡ Fæ N°æ≤ ⁄Ì∫R¡≈Ù J¡tÔ J¡° ˚®t≤ Fæ $ oŸJ¡° Nfi°∫°Ÿ Ã∫°y <ıŸ w≤F F°uw° F°u, bF
J¡<F∫u $ JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu Ÿ°@°u, NaJC¡≤, „°©°, ≈vÔb N°<Ì Ÿu ∫C•w t¥ÔŸ<Fw oŸ <ªW J¡° fi°„ FÙ
ŸaŸ°≤ J¡° ˚Ù fi°„ Fæ, bFÙ <ªW J¡° Ÿ‡∫Jg¡ Ã∫°y Fæ $ f°fl ≈Ì°S°u˘ Ju¡ Ã∫°y Ju¡ ŸÂ„ Ju¡bÔ ttw° J¡∑
<fib¨<W <ªW J¡° Ÿ‡∫Jg¡ Ã∫°y fiFÙ* Fæ - ÎuŸ° N≈¿≤¿h~>∏fi N°ÃtÌ<„Õ∫°u* fiu J¡F° Fæ $$9-11$$
•w NSÕ J¡° <bt„Õ J¡≤ NfiCb°Ì≈¥bÕJ¡ ŸJ¡° NfiCt°uÌfi J¡≤ ≤Fu ≤°ı° <„<©ºbı Ÿtu* ≈≈<W
fwÔ°wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, Wt <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ tæ* <ªWÃ∫°y Ÿu w°u Nh~>° <ªWfi°„ FÙ
ŸtHw° F¥≥, ≈≤awC ŸæJ¡n°u* Δ∫°<@ J¡° t¥Ô_S°fi oŸ <ªW J¡° N˚°b Jæ¡Ÿu NfiC˚¥w F°uw° Fæ Ÿ°u J¡<FÎ
NS°Õwg <ªW ÎJ¡ w≤F J¡∑ Δ∫°<@ Fæ N°æ≤ Δ∫°<@ J¡° N˚°b ŸæJ¡n°u* f°≤ ttw°<fib¨<WR¡≈Ù Ã∫°y Ÿu
<J¡ŸÙ w≤F Ì¥≤ FCN° NfiC˚¥w fiFÙ* F°uw°, <J*¡wC <ª<J¡ÃŸ° π°≤° fi°„ J¡≤ Ìufiu Ÿu FÙ NfiC˚¥w F°uw° Fæ Nw#
ŸJu¡ <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ ŸJu¡ t¥Ô, „°©° N°æ≤ ≈vÔb N°<Ì Ÿf J¡<FÎ $$12$$ JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig,
„°©°, k¡Ô N°æ≤ ≈vÔb°u* Ÿu ∫C•w <ªWR¡≈Ù b¨s J¡° NI°w N°Ãt° FÙ fÙı Fæ $ Nw# N°≈ Ÿt¥Ô Ÿ
b¨s J¡°u ©°n ku*¡<J¡∫u N°æ≤ N≈fi° ⁄Ì∫ N°J¡°„ Ju¡ ŸÂ„ N°b≤d„¥∏∫ ffi° ±>°<Ô∫u $$13$$ ≤°ı°
<„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, <ªW J¡° t¥Ô •∫° Fæ, NaJC¡≤ •∫° Fæ N°æ≤ oŸJ¡° J¡°æfi-Ÿ° ©uw Fæ $ oŸJ¡∑
„°©°Î≥ N°æ≤ _J¡∏@ J¡°æfi Fæ* wS° ∫F ˚Ù J¡Ffiu J¡∑ J¨¡≈° J¡∑<ı∫u <J¡ ∫F Ÿt¥Ô Jæ¡Ÿu ©°n J¡≤ ku*¡J¡
<Ì∫° ı°w° Fæ $$14$$ JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu tF°twu, NFtSÕ Ÿu - NI°w°Ãt° Ÿu <Ìw ı°u ∫F
⁄Ì∫buÌfi°ÃtJ¡ N<˚t°fiÙ ≈®<Ÿ] Fæ, bFÙ oŸ <ªWR¡≈Ù b¨s J¡° fÙı (t¥Ô) Fæ, oŸu N°≈ ı°fi
ÔÙ<ı∫u $$15$$ ≈≤t°Ãt° J¡∑ t°∫° FÙ oŸ t°∫°t∫ ≈®≈aª J¡° ©uw Fæ $ ª¥≥<J¡ Ÿf t°∫°t∫ ≈®≈aª J¡° ©uw
bF Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ <ªW J¡° ˚Ù bFÙ ©uw Fæ $ ≈≤t°Ãt≈Ì ∫°fiÙ t°∫°, ∫F ˚°b Fæ $ (oŸJ¡° J¡°æfi NaJC¡≤
Fæ, oŸ ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìuwu Fæ*>$) oŸ ≈®St Ã≈∏fi t¥Ô Ÿu ≈¿≤¿h~>∏fi "tæ*' oŸ w≤F J¡° <fiÿª∫R¡≈,
<ªÌ°˚°Ÿ Ÿu Δ∫°›w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, NfiC˚b FÙ oŸJ¡° NaJC¡≤ F°uw° Fæ $$16$$
Ÿ NaJC¡≤ J¡∑ FÙ b¨<] Ÿu <ªWR¡≈Ù b¨s Ju¡ R¡≈ tu* ≈<≤d<w F°uwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<fi<bÕJ¡°≤ <fiÿª∫°ÃtJ¡ ı°u NfiC˚b Fæ bFÙ fC<] J¡FÙ ı°wÙ Fæ $ oŸ fC<]fi°t@°≤Ù NaJC¡≤ J¡∑ ı°u
ŸaJ¡v≈_bR¡≈ ≈Ùfiw° (_S¥Ôw°) Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ ŸJ¡° <ªW N°æ≤ tfi fi°t ≈n° FCN° Fæ $ ≈≤t°SÕw#
<bJ¡°≤≤<Fw F°ufiu Ÿu ŸbÕ<bJ¡°≤„¥∏∫_bR¡≈ NwÎb ≈ÃS≤ J¡∑ ≈t°b°Ô° ∫°fiÙ ≈ÃS≤ Ju¡ ŸÂ„ wS°
ŸyÕ - 94] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1601
<tØ∫°˚¥w <ªW N°æ≤ <ªW Ju¡ @t°u˘ Ju¡ Ÿ‡f∏@ J¡° ı°u Ÿ°sÙ Fæ bFÙ oŸJ¡° Ÿ°sÙ Fæ $ oŸJ¡° _w‡˚
∫°fiÙ t¥Ô Ÿu ÔuJ¡≤ „°©°≈∫Õ∏w tº∫-≈®Ìu„ ∫F „≤Ù≤ FÙ Fæ, ı°u <J¡ fi°<n∫°u*, F<ß>∫°u* N°æ≤ ≤Ÿ°u*-
(≤•w°u*) Ÿu ≤a<ıw Fæ $ t¥Ô_w‡˚≈®Ìu„ Ÿu N°yu ≈®Ìu„ tu* _J¡∏@, „°©° N°<Ì Ju¡ ≈®≤°uF Ju¡ <ÔÎ
NaJC¡≤°≤‡˚ J¡≤fiu J¡∑ oh~>° F°ufiu ≈≤ bŸ∏w°<ÌJ¡°Ô J¡∑ fi°o˘ wwg-wwg ˚°uy≈®Ì J¡t°u˘ Ju¡ ≈¿≤≈°J¡ J¡°Ô
tu* ≤°y, πuT, ≈®b¨<W N°<Ì NaJC¡≤, ≈vÔb N°<Ì Ju¡ N°J¡°≤ tu* ı°u≤ Ÿu _≈¿∏Ìw F°uw° Fæ bF oŸJ¡∑
b°Ÿfi° FÙ Fæ $ oŸ <ªWR¡≈Ù b¨s J¡∑ ı°u Ô‡fÙ-Ô‡f٠̥≤ wJ¡ ≈FC≥ªÙ FCo˘ <b_w¨w „°©°Î≥ Fæ* bu w°u
o¿∏B∫°≥ Fæ* N°æ≤ ı∏t-t≤d°ÃtJ¡ Fı°≤°u* NfiS°u˘ Ju¡ J¡°≤d „C˚ N°æ≤ N„C˚R¡≈ k¡Ô°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ı°u
wCh~> ˚°uy Fæ* bu oŸJ¡∑ fnÙ-fnÙ Nb°∏w≤ „°©°Î≥ Fæ* $ oŸ w≤F Ju¡ oŸ ÌC‹¸> <ªWR¡≈Ù b¨s J¡∑
„°©°N°u* J¡° ≈®<wsd ~>uÌfi (<bT∫˚°uy°u* tu* N°Ÿ<•w J¡° ~>uÌfi) J¡≤ ≤Fu N°≈ ŸJu¡ t¥Ô J¡°u ©°n
ku*¡J¡ Ìufiub°Ôu N°ÃtÌ„Õfi tu* ©¥f ≈®∫Ãfi J¡∑<ıÎ $$17-21$$
Nf „°©°N°u* Ju¡ ~>uÌfi N°æ≤ t¥Ô Ju¡ ~>uÌfi tu ≈°∫ ≈¥~>wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, <ªWR¡≈Ù b¨s J¡∑ „°©° N°<Ì J¡° ~>uÌfi J¡≤ ≤F° tæ* ŸJu¡ t¥Ô
J¡° N„uTR¡≈ Ÿu ~>uÌfi <J¡Ÿ w≤F J¡R¡≥ $$22$$
„°©°N°u* Ju¡ ~>uÌfi J¡° ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
k¡Ô N°æ≤ _≈∏Ìfi N°<Ì Ÿu Ÿt¿∏bw <b<b@ b°Ÿfi°Î≥ FÙ <ªWR¡≈Ù b¨s J¡∑ „°©°Î≥ Fæ* $ N°Ÿ<•w
Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y π°≤° NfiCÌgfC] J¡∑ y∫Ù bu b°Ÿfi°R¡≈Ù „°©°Î≥ ˚Ùw≤ ŸÌŸÌg <bª°≤ ı<fiw Ÿa<b<W Ju¡ fÔ
Ÿu <b¿h~>∏fi F°u ı°wÙ Fæ* $$23$$
•w NSÕ J¡° FÙ ıÙb∏tC•w°u* tu* ÔsdR¡≈ Ÿu <ÌygÌ„Õfi J¡≤°wu Fæ* $
<ıŸJ¡° tfi <J¡ŸÙ <bT∫ tu* N°Ÿ•w fiFÙ* Fæ, <ıŸJ¡° NfiC<ªw b°ygΔ∫°≈°≤ ŸbÕÌ° <fib¨W ≤Fw°
Fæ, ı°u ı∫-≈≤°ı∫ J¡∑ N<˚Ô°T° Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ ≈®„°∏w b°Ì <bª°≤ tu* <fi≤w ≤Fw° Fæ, ı°u ≈®°›w FCÎ
J¡°∫Õ J¡°u J¡≤ ±>°Ôw° Fæ Ÿ ≈C”T J¡∑ <ªWR¡≈Ù Ôw° ˚Ùw≤ <b¿h~>∏fi F°u ı°wÙ Fæ $$24$$
„°©°h~>uÌfi J¡° NU∫°Ÿ » F°u ı°fiu ≈≤ ≈C”T t¥Ô°uh~>uÌfi tu* ∫°uÀ∫ F°u ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ı°u ≈C”T N≈fiu ≈C”T°SÕ Ÿu <ªWR¡≈Ù Ôw°N°u* J¡°u J¡w≤w° FCN° <_Sw ≤Fw° Fæ bF t¥Ô J¡° h~>uÌ
J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ∫°uÀ∫ F°u ı°w° Fæ $ <ªW J¡∑ „°©°N°u* J¡° ~>uÌfi J¡≤fi° w°u y°æd Fæ N°æ≤ t¥Ô J¡° ~>uÌfi
J¡≤fi° ≈®@°fi Fæ, oŸ<ÔÎ N°≈ t¥Ô J¡° h~>uÌ J¡≤fiu tu* wÃ≈≤ F°u ı°o∫u $$25,26$$ Fu tF°fC]u, tC¶∫R¡≈
Ÿu oŸ <ªWR¡≈Ù J¡≤aıbfi J¡° <fi#„uT t¥Ô Ì°F J¡∑<ıÎ, ÎuŸ° J¡≤fiu Ÿu N<ªWw° F°u ı°∫uyÙ $$27$$
t¥ÔÌFfi ≈®<Ÿ] N<Àfi Ÿu fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔΠ̥Ÿ≤Ù N<Àfi ı°fifiu J¡∑ oh~>° Ÿu ≤°ı° ≈¥~>wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, NFa˚°b°ÃtJ¡ <ªWR¡≈Ù b¨s Ju¡ fÙı Ju¡ ÌFfi fi°tJ¡ oŸ J¡tÕ tu*
J¡°æfi-ŸÙ N<Àfi ŸtSÕ F°uyÙ NS°Õwg <ªWR¡≈Ù ÌC‹¸> b¨s Ju¡ fÙı J¡°u ıÔ°fiu tu* J¡°æfi N<Àfi ŸtSÕ F°uyÙ ?
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig "tæ* ∫F J¡°æfi F¥≥' oŸ w≤F J¡° N°≤‡˚ Ÿu ÔuJ¡≤ N°ÃtŸ°s°ÃJ¡°≤≈∫Õ∏w
_b°Ãt<bª°≤ FÙ <ªWR¡≈Ù <fiJ¨¡‹¸> b¨s Ju¡ fÙı Ju¡ ÌFfi tu* N<Àfi J¡FÙ y∫Ù Fæ $$28,29$$
∫Ω<≈ tæ*fiu N≈fiÙ fC<] Ÿu f°fl ≈Ì°S°u˘ J¡° wS° ÌuF Ÿu ÔuJ¡≤ NFaJ¡°≤ wJ¡ N°º∫°¿ÃtJ¡ ≈Ì°S°u˘ J¡°
Nfi°Ãt_bR¡≈ Ÿu wS° <tØ∫°R¡≈ Ÿu I°fi J¡≤ <Ô∫° Fæ wS°<≈ N°∏w¿≤J¡ N°Ãtw[b J¡° ≈¿≤ª∫ fi F°ufiu
1602 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿu ın ˚Ù oŸ NFaJ¡°≤ tu* ≈Cfi# ≈Cfi# ı°u tCHu N°Ãtw°˚®°<∏w F°u ≤FÙ Fæ bF <J¡ŸÙ w≤F Ì¥≤ fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤
oŸÙŸu tCHu <bZ°<∏w fiFÙ* <tÔ ≤FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, tæ*fiu NfiuJ¡ f°≤ N≈fiÙ fC<] Ÿu Ÿ°≤u ıywg Ju¡ <bT∫ tu* Nh~>Ù
w≤F <bª°≤ J¡≤ <Ô∫° Fæ - tæ* NFaJ¡°≤ fiFÙ* F¥≥ N°æ≤ fi ≈¨ØbÙ N°æ≤ ŸJu¡ N∏wyÕw bfit^±>Ô°<Ì Ÿu
t¿^±>w ıywg FÙ F¥≥ $ ın F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tæ* ≈bÕw J¡° w¸> fiFÙ* F¥≥, bfi fiFÙ* F¥≥, ≈`, _≈∏Ìfi N°<Ì fiFÙ*
F¥≥, ÌuF°<Ì tæ* fiFÙ* F¥≥, t°aŸ fiFÙ* F¥≥, Fß>Ù fiFÙ* F¥≥ N°æ≤ ≤•w N°<Ì ˚Ù tæ* fiFÙ* F¥≥ $ tæ* fi w°u J¡tuÕ¿∏B∫ F¥≥ N°æ≤
fi I°fiu¿∏B∫ F¥≥ $ tæ* tfi fiFÙ* F¥≥, fC<] fiFÙ* F¥≥ N°æ≤ ın F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fi tæ* NFaJ¡°≤ FÙ F¥≥ $$30-32$$
NFaJ¡°≤ tu* ınw° fiFÙ* Fæ, oŸ „aJ¡° J¡° <bbwÕÃb FuwC Ÿu <fib°≤d J¡≤ ≤Fu ≤°ı° <„<©ºbı # ın
tu* _bw# <Ÿ] F°ufiu J¡∑ „¿•w fi F°ufiu Ÿu <ª<w Ju¡ Nº∫°Ÿ Ÿu ŸJ¡∑ <Ÿ<] F°ufiu ≈≤ Ÿtu* <tØ∫°Ãb FÙ
N∏w tu* ªÔJ¡≤ N° ı°w° Fæ - ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu tCfiu, ıæŸu ŸCbdÕ tu* J¡¸>J¡Ãb Fæ ∫°fiÙ ŸCbdÕ Ÿu NÔy J¡¸>J¡ J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ, <J*¡wC ŸCbdÕ J¡°
FÙ <bbwÕ J¡¸>J¡ Fæ; bæŸu FÙ <ªÌ°Ãt° tu* NF∏w° Fæ ∫°fiÙ <ªÌ°Ãt° Ÿu NÔy NF∏Ãb J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ,
<bbwÕ NF∏Ãb Fæ N°æ≤ ın („C<•w-≤ıw, t¨yw¨‹d° N°<Ì) w°u NŸBq≈ Ÿu ≈®<Ÿ] Fæ* FÙ, oŸŸu ∫°fiÙ
ınÃb FuwC Ÿu NF∏Ãb°<Ì fiFÙ* Fæ NS°Õwg <tØ∫° FÙ Fæ* $$33$$
•w f®Ê°^±> N°<Ì ınbyÕ, N<@‹™>°fi ŸBq≈ Ÿu N∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ˚Ù, NŸwg Fæ $
N°J¡°„ tu* N°J¡°„ Ÿu <˚∏fi Ì¥Ÿ≤u tF°b¨s J¡∑ fi°o˘ ≈≤t≈Ì <ª<w tu* ªæw∏∫ Ÿu <˚∏fi J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤°
f®Ê°^±> N°<Ì ≈Ì°SÕ, N∏∫ÃbFuwC Ÿu FÙ fiFÙ* ≤Fw° $ ∫<Ì ∫F J¡<F∫u <J¡ ÎuŸ° •∫°u*, w°u oŸJ¡° W≤ ∫F
Fæ $ f®Ê°^±>°<Ì ın byÕ-ª°æÌF ˚Cbfi N°<Ì Nb∫b°u* J¡° N°@°≤ wS° Ÿt_w „ÆÌ N°<Ì <bT∫°u* J¡° -
J¡°≤d Fæ N°æ≤ <ªÌ°Ãt° w°u <b˚°y„¥∏∫ ŸW°Ÿ°t°∏∫_bR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <b˚•w_b˚°b fiFÙ* Fæ $$34$$
Fu ˚ybfig, oŸ w≤F NF∏w°R¡≈Ù tÔ J¡° ≈¿≤t°ıÕfi ı°fi ≤F° ˚Ù tæ* ≈®Ã∫Jg¡ ÎJ¡≤Ÿ ı°u Ÿ°<sªæw∏∫ Fæ
ŸJ¡°u fiFÙ* ı°fiw° $ ∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ Fu tCfiu, tæ* N<@J¡ <Ìfi Ÿu Ÿ∏w›w F°u ≤F° F¥≥ $$35$$
Nf ÎJ¡t°` ≈¿≤„uT Ÿu FÙ Ÿ°<sªæw∏∫ J¡° ≈¿≤ª∫ <ÌÔ°fiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu JC¡‡˚ J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu <fi‹≈°≈, Fu tFÙ≈wu, N°≈ ∫<Ì ınR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NFaJ¡°≤≈∫Õ∏w
Âÿ∫ŸtqF_bR¡≈ fiFÙ* Fæ* w°u Fu tF°fC]u, N°≈ <ıŸ R¡≈ Ju¡ Fæ*, Ÿ R¡≈ J¡°u tCHŸu J¡<F∫u $ ≤°ı°
<„<©ºbı fiu J¡F° # Fu <bπ≤, tæ* Ÿ <ª∏t°` _bh~> N°ÃtŸabuÌfi J¡° _bR¡≈˚¥w F¥≥ , <ıŸ NI°w¨Ãb,
N˚°u•w¨Ãb N°<ÌR¡≈ Ÿu ≈®<Ÿ] Nb°∏w≤ Nb°∏w≤ J¡°u„ ≈≤‡≈≤° J¡∑ Nb<@˚¥w N°fi∏ÌæJ¡≤Ÿ
<ª∏t°`_bR¡≈ Ju¡ ≤Fwu N°fi∏Ì„¥∏∫ „ÆÌ N°<Ì <bT∫ N°_b°<Ìw F°uwu Fæ* N°æ≤ <ıŸJu¡ fC<] b¨<W
≈≤ ª» ı°fiu Ÿu „ÆÌ°<Ì <bT∫°u* tu* o‹¸>N<fi‹¸> <b˚°y <fidÙÕw F°uwu Fæ* $ <bbuJ¡Â<‹¸> Ÿu ≈∫°ÕÔ°uªfi
J¡≤fiu ≈≤ ÎuŸu „C]_bR¡≈ tCHu ÌuF N°<Ì J¡°u„°u* tu* NFt<˚t°fiR¡≈ tÔ Ôy y∫° Fæ bF ŸJ¡°≤d Fæ
∫° NJ¡°≤d ? Ÿu tæ* fiFÙ* ı°fiw° N°æ≤ fi ≈≤f®Ê J¡°u FÙ ı°fiw° F¥≥ $$36-38$$ Fu tCfiu, ∫F
NŸÃ∫_bR¡≈ N°æ≤ N°Ãt° Ju¡ Ÿ°S w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ‡f∏@ fi ≤©fiub°Ôu tÔ J¡°u @°u ±>°Ôfiu tu* tæ* ŸtSÕ
fiFÙ* F°u ≤F° F¥≥, oŸ<ÔÎ Ì°”dR¡≈ Ÿu tæ* Ÿ∏w›w F°u ≤F° F¥≥ $ JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu tF°f°F°u, ŸÃ∫_bR¡≈
F°u NSb° NŸÃ∫_bR¡≈ F°u, <ıŸ tÔ Ju¡ ≈®˚°b Ÿu N°≈ ŸaŸ°≤Ù ffiJ¡≤ fæ™>u Fæ* bF Ôy° FCN° N°≈
ŸyÕ - 94] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1603
tu* fn° tÔ •∫° Fæ, Ÿu fwÔ°o∫u $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu ˚B, bF tÔ ŸÃ∫ Fæ ∫° NŸÃ∫,
oŸu w°u fiFÙ* ı°fiw° F¥≥, ≈≤∏wC Ÿt_w NfiSÕR¡≈ k¡Ô Ìufiub°Ôu <ªWR¡≈Ù b¨s J¡° bF t¥Ô Fæ, ∫°u*
Ÿ°t°∏∫R¡≈ Ÿu Ÿu w°u tæ* ı°fiw° FÙ F¥≥, <b„uTR¡≈ Ÿu ˚Ù bF NFa˚°b Îba tt˚°b R¡≈ Fæ, ∫°u*
ı°fiw° F¥≥ $ oŸ w≤F Ÿ°t°∏∫ N°æ≤ <b„uTR¡≈ Ÿu ı°fiw° FCN° ˚Ù Ÿ tÔ J¡°u ~>°unfiu Ju¡ <ÔÎ tæ*
J¡°uoÕ ≈°∫ fiFÙ* ı°fiw° $ ∫Ω<≈ "NFa, "tt' fC<] Ju¡ N˚°b Ÿu Ÿ tÔ J¡° f°≤-f°≤ tæ*fiu ≈¿≤Ã∫°y
<J¡∫°, wS°<≈ ŸJu¡ t¥Ô J¡° h~>uÌ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f°≤-f°≤ N°J¡≤ bF tCHu Ôy ı°w° Fæ, Nw#
ŸJu¡ t¥Ô Ju¡ h~>uÌ J¡° ≈°∫ tCHŸu J¡<FÎ, ∫F <fi‹J¡TÕ Fæ $$39-41$$
"J¥¡¸>_S F°ufiu Ÿu ŸÃ∫ b_wC J¡°≤d F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ, NŸÃ∫ b_wC J¡°≤d Fæ', ∫F J¡Ffi° w°u
NŸÃ∫˚¥w J¡°≤d tu* J¡°∫Õ Ã≈∏fi FCN°, oŸ NSÕ tu* ≈∫Õb<Ÿw F°uJ¡≤ J¡°∫Õ J¡∑ NŸÃ∫w° J¡°u FÙ <Ÿ]
J¡≤w° Fæ $ oŸ w≤F ≈∫Õb<Ÿw FCÎ N°Ãt° Ju¡ ÎJ¡ÃbR¡≈ ≤F_∫ J¡°u ≤°ı° J¡∑ fC<] Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ
ŸtH°fiub°Ôu JC¡‡˚-Ô°uJ¡≈®<Ÿ<] Ju¡ NfiCR¡≈ NFaJ¡°≤ J¡° J¡°≤d N°≈ FÙ N≈fiÙ fC<] Ÿu ©°uı J¡≤
J¡<FÎ - ∫F J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, ı°u J¡°∫Õ J¡°≤d Ÿu Ã≈∏fi F°uw° Fæ bF ŸbÕ` FÙ Ã≈∏fi F°uy°, •∫°u*<J¡
˚ÔÙ˚°≥<w <bª°≤ J¡≤fiu Ÿu ÎuŸu J¡°∫Õ J¡∑ ŸW° ≈®wÙw FÙ fiFÙ* F°uwÙ $$42$$ ıæŸu NF‡˚°bR¡≈ J¡°≤d Ÿu
tfi N°<Ì R¡≈ ŸaŸ°≤ J¡° NaJC¡≤ J¡°∫Õ Ã≈∏fi F°uw° Fæ bæŸu N≈fiÙ fC<] Ÿu <bª°≤ J¡≤ NF‡˚°bR¡≈ J¡°∫Õ
<ıŸ J¡°≤d Ÿu F°uw° Fæ bF J¡°≤d Nf tCHŸu J¡<FÎ $$43$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈¥~>u y∫u ≤°ı° fiu fFCw Ìu≤ wJ¡ N≈fiÙ fC<] Ÿu N∏buTd J¡≤ ∫F <fiÿª∫ <J¡∫° <J¡ ÌuF°<Ì
N°J¨¡<wN°u* J¡° ≈¿≤I°fi fi F°ufiu ≈≤ fitu* NF∏w°<˚t°fi <J¡ŸÙ w≤F fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ fiJ¡°
≈¿≤I°fi FÙ NF∏w°<˚t°fi tu* J¡°≤d Fæ, ∫FÙ J¡Fwu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, „≤Ù≤ N°<Ì tu* NF∏w°<˚t°fiR¡≈ ı°u Ì°uT Fæ ŸJ¡° J¡°≤d
„≤Ù≤ N°<Ì J¡° ≈¿≤I°fi FÙ Fæ, ∫F tæ* ı°fiw° F¥≥ $ Fu tCfiÙÿb≤, bF <ıŸ ≈°∫ Ÿu „°∏w F°u ı°∫, bF
≈°∫ tCHŸu J¡<FÎ $ <ª<w J¡°u ªuÃ∫°u∏tC© ffi°J¡≤ (Âÿ∫ J¡∑ N°u≤ N°J¨¡‹¸> J¡≤) NF‡˚°b Ÿu Nb<_Sw
FCÎ ∫u ÌuF N°<Ì Ju¡bÔ ÌC#© Ju¡ <ÔÎ FÙ wÃ≈≤ Fæ*, oŸ<ÔÎ Fu tCfiÙÿb≤, ªuÃ∫°u∏tC©w°ı<fiw ÌC#© J¡∑
„°<∏w Ju¡ <ÔÎ ªuÃ∫byÕ J¡∑ <ıŸ ≈°∫ Ÿu „°<∏w F°uwÙ F°u, bF tCHŸu J¡<F∫u $ JC¡‡˚ fiu J¡F° # Ÿ°@°u,
"<ª<w J¡∑ ªuÃ∫°u∏tC©w° tu* ÌuF N°<Ì buΩ ≈Ì°SÕ FÙ J¡°≤d Fæ*' oŸ ≈®J¡°≤ J¡° J¡°≤dI°fi N°≈ ∫<Ì ≤©wu
Fæ*, w°u N°≈ tCHu „Ù|® fwÔ°o∫u <J¡ bF N°≈J¡° N<˚tw J¡°≤d J¡°æfi Fæ ? wÌfi∏w≤ N°≈J¡° N<˚tw
J¡°≤d <ıŸ J®¡t Ÿu NJ¡°≤dR¡≈ FÙ ffi ı°∫uy° Ÿ J®¡t J¡°u tæ* N°≈Ÿu J¡F¥≥y° $$44-46$$
_≈‹¸>ÙJ¡≤d Ju¡ <ÔÎ ≈¥~>u y∫u NSÕ J¡° <k¡≤ NfiCb°Ì J¡≤wu Fæ* $
Ÿ°t°∏∫w# <bT∫I°fi J¡° _bR¡≈ N°æ≤ <b„uTw# <bT∫I°fi J¡° _bR¡≈-ofi Ì°ufi°u* Ju¡ ≈®<w <tØ∫°
F°ufiu Ÿu J¡°≤dw° Ju¡ <ÔÎ ŸbÕS° NŸtSÕ FÙ <bT∫ J¡°≤dw° J¡°u ≈®°›w FCN° Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F°≥ ≈≤ ı°u
N°≈J¡° N<˚≈®uw J¡°≤d Fæ, Ÿu J¡<FÎ $$47$$
≈¥~>u ı°fiu ≈≤ ≤°ı° <„<©ºbı N≈fi° N<˚≈®uw fwÔ°wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, Ÿ°t°∏∫w# <bT∫I°fi J¡° _bR¡≈ N°æ≤ <b„uTw# <bT∫I°fi J¡°
1604 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
_bR¡≈ - ofi Ì°ufi°u* Ju¡ ≈®<w ∫F ÌuF N°<Ì f°fl N°º∫°<ÃtJ¡ ≈Ì°SÕ-ŸW° FÙ ∫F°≥ J¡°≤d Fæ $$48$$
I°fi Ju¡ ≈®<w ÌuF N°<Ì J¡∑ ŸW° Jæ¡Ÿu J¡°≤d F°uyÙ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
NŸÃ∫R¡≈ Ÿu ˚°<Ÿw F°ufiub°ÔÙ „≤Ù≤ N°<Ì b_wC J¡∑ ŸW° Ÿu I°fi ÎuŸu Ã≈∏fi F°uw° Fæ () ıæŸu
b°∫C J¡∑ Ôu©° Ÿu b¨s°<Ì tu* ŸaªÔfi $ NF∏w°I°fi_bR¡≈ <ªW J¡° fÙı <ıŸ ≤Ù<w Ÿu ÌuF°<ÌŸW° tu*
NŸ[b tæ* fiFÙ* ı°fiw° (Nw# bF NŸ[b <ıŸ ≤Ù<w Ÿu ı°fi° ı°w° F°u, Ÿ ≤Ù<w J¡° tCHu ≈Ìu„
ÌÙ<ıÎ, ∫F ≈®J¨¡w tu* ≤°ı° J¡° ˚°b Fæ) $$49,50$$
oŸ w≤F ≈¥~>u y∫u JC¡‡˚ - <bT∫°J¡°≤ Ÿu I°fi J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, oŸ w≤F J¡° ı°u ˚®t ≤°ı°
<„<©ºbı Ju¡ ⁄Ì∫ tu* fæ™>° FCN° Fæ ŸJ¡° <fib°≤d J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ÌuF°<Ì Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ tu* Ÿ[b fiFÙ* Fæ,
∫°u* ≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, ∫<Ì ÌuF°<Ì b_wCN°u* J¡∑ ŸW° ≤FwÙ wf w°u N°≈J¡° N<˚tw I°fi N≈fiu
<fi<tW˚¥w ÌuF°<Ì N°J¡°≤b°Ô° F°uw° ∫°fiÙ ÌuF°<Ì N°J¡°≤ Ÿu I°fi J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ, <J¡∏wC ÌuF°<Ì J¡∑
ŸW° J¡° N˚°b F°ufiu Ÿu bF I°fi <J*¡<bT∫J¡ F°uy° ? NS°Õwg ıf ÌuF N°<Ì J¡∑ ŸW° FÙ fiFÙ* Fæ wf Ÿ
I°fi J¡° <bT∫ F°uy° FÙ J¡°æfi ? NS°Õwg I°fi <fi<bÕT∫J¡ FÙ F°uy° $$51$$
≈®Ã∫s ≈ÔÆ@ F°u ≤Fu ÌuF°<Ì J¡° N°≈ Jæ¡Ÿu N≈Ô°≈ J¡≤wu Fæ* ? ∫°u* ≤°ı° <„<©ºbı ≈¥~>wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, <ıŸ ≈Ì°SÕ J¡° ≈®Ã∫s°ÃtJ¡ J¡°uoÕ ÎJ¡ _bR¡≈ ≈ÔÆ@ F°u ≤F°
Fæ bF NŸÃ_bR¡≈ Jæ¡Ÿu Fæ ? (ŸBq≈ Ÿu ≈ÔÆ@ F°u ≤Fu ≈Ì°SÕ tu* NŸwg J¡∑ ≈®<wI° <b”] Fæ - oŸJ¡°u
‹¸>°∏w Ÿu ˚Ù fwÔ°wu Fæ* $) N°≈ J¡<F∫u w°u, ≈®J¡°„ ˚Ô° wt Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$52$$ Fu tCfiu, F°S,
≈æ≤ N°<Ì Ÿu Ÿa∫C•w wS° <J®¡∫°-k¡ÔR¡≈ <bÔ°Ÿ N°<Ì Ÿu Ÿt<∏bw ŸÌ° Ft Ô°uy°u* Ÿu NfiC˚¥w F°u ≤F°
∫F „≤Ù≤ Jæ¡Ÿu fiFÙ* Fæ ? $$53$$
˚®°<∏wy®_w ≈ÔÆ@ FCÎ ≈Ì°S°u˘ tu* Δ∫<˚ª°≤ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ÎJ¡t°` ≈Ô<Æ@ Ÿu Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡∑
ŸW° J¡° <fidÕ∫ fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w°, <J¡∏wC J¡°≤d°u* Ju¡ <bΩt°fi ≤Fwu <ıŸ J¡°∫Õ J¡∑ ≈Ô<Æ@ F°uwÙ
Fæ ŸÙJ¡∑ ŸW° t°fiÙ ı°wÙ Fæ N°æ≤ bu J¡°≤d oŸtu* <bΩt°fi fiFÙ* Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ˚¥<t≈°Ô, oŸ ŸaŸ°≤ tu* <ıŸ J¡°∫Õ J¡° J¡°≤d <bΩt°fi fiFÙ* Fæ bF J¡°∫Õ ˚Ù
N≈fi° N<_wÃb fiFÙ* ≤©w°, <k¡≤ ŸJ¡° I°fi w°u <b˚®t FÙ Fæ $$54$$ <ffi° J¡°≤d Ju¡ ∫F „≤Ù≤R¡≈Ù
J¡°∫Õ fiFÙ* ≤F ŸJ¡w° $ <ıŸ BΔ∫ J¡° fÙı fiFÙ* Fæ ŸJ¡∑ Ã≈<W J¡F°≥ J¡˚Ù F°uwÙ Fæ ? $$55$$ Fu ≤°ıfig,
<ffi° J¡°≤d Ju¡ ı°u J¡°∫Õ Ÿ°tfiu Ÿwg J¡∑ fi°o˘ NfiC˚¥w F°uw° Fæ Ÿu t¨yw¨‹d°ıÔ Ju¡ ŸÂ„ Ìu©fiub°Ôu Ju¡
<b˚®t Ÿu Ã≈∏fi Ÿt<HÎ $$56$$ <tØ∫°˚®t Ÿu <Ìw FCÎ „≤Ù≤ N°<Ì J¡°u N°≈ N<bΩt°fi FÙ ı°<fi∫u,
•∫°u*<J¡ NÃ∫<@J¡ ∫Ãfi„ÙÔ tfiC‹∫ J¡°u ˚Ù ∫F t¨yw¨‹d°ıÔ ÔÆ@ fiFÙ* F°uw° $$57$$
wf •∫° ∫u ÌuF N°<Ì b∏º∫°≈C` J¡∑ ÌuF J¡∑ fi°o˘ NÃ∫∏w NŸwg FÙ F°u*yu, ∫F ≤°ı° <„<©ºbı
N°„aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiu, NŸBq≈ Ì°u ª∏B<f‡f N°<Ì Ju¡ J¡°≤d J¡° fi <Ì©°oÕ ≈nfi° w°u
() <fi<tW˚¥w „≤Ù≤ N°<Ì b_wCN°u* J¡∑ ŸW° Ÿu _b∫a I°fi ˚Ù, Ÿ°ufi° N°<Ì yÔ°fiu J¡∑ |¿≤∫°
tu* <fi<T•w @°wCN°u* Ju¡ Bb J¡∑ fi°o˘, „≤Ù≤ N°<Ì N°J¡°≤ Ÿu <Ìw F°uw° Fæ, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $
ŸyÕ - 94] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1605
∫C•w FÙ Fæ, •∫° <J¡ŸÙJu¡ Ÿ°tfiu b∏º∫°≈C` Ju¡ Ÿ°≤u Nay°u* tu* N°˚¥Td „°u<˚w F°uwu Fæ* ? $$58$$
"N„≤Ù≤a „≤Ù≤u‹bfib_Su‹bb<_Swtg' oÃ∫°<Ì ZC<wR¡≈ ≈®t°d F°ufiu Ÿu wS° b柰 FÙ <bπ°fi°u* J¡°
NfiC˚b F°ufiu Ÿu Îba J¡°≤d J¡° <fiR¡≈d fi F°ufiu Ÿu ∫F N°≈Ju¡ π°≤° J¡∑ yoÕ N°≈<W o‹¸> Fæ, ÎuŸ°
JC¡‡˚ J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, „≤Ù≤ N°<Ì N<_S≈aı≤R¡≈Ù ∫F J¡°∫Õ <ffi° J¡°≤d Ju¡ FÙ NfiC˚¥w F°u ≤F°
Fæ, oŸ<ÔÎ NŸa˚b (<J¡ŸÙŸu Ã≈∏fi fi) F°ufiu Ju¡ J¡°≤d oŸu N<bΩt°fi FÙ ı°<fi∫u $$59$$
o<wF°Ÿ, NfiCt°fi, N°›w ≈C”T°u* J¡∑ <•w wS° NfiCyw _S°fiŸ°‡∫R¡≈ FuwC N°<Ì ≈®t°d Ÿu oŸ
„≤Ù≤ J¡° J¡°≤d <≈w° w°u Nbÿ∫ I°w Fæ, <k¡≤ oŸJ¡° N°≈ Jæ¡Ÿu N≈Ô°≈ J¡≤wu Fæ* ? ∫°u* ≤°ı° <„<©ºbı
N°„aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiÙÿb≤, F°S, ≈æ≤ N°<Ì Ÿu ∫C•w ≈®<w<Ìfi <Ì©°oÕ Ìu ≤Fu oŸ „≤Ù≤
J¡° ˚Ô° <≈w° J¡°≤d Jæ¡Ÿu fiFÙ* Fæ ? $$60$$
ŸJ¡∑ ˚Ù J¡°uoÕ ŸW° fiFÙ* Fæ, Ì°ufi°u* tu* ÎJ¡ FÙ ∏∫°∫ Ÿt°fiR¡≈ Ÿu Ôyw° Fæ, oŸ y¥» N<˚≈®°∫ Ÿu
∫C•w JC¡‡˚ M¡<T ŸÙ W≤ J¡°u <k¡≤ J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, J¡°≤d J¡° N˚°b F°ufiu Ÿu ŸªtCª <≈w° ˚Ù fiFÙ* Fæ $ ı°u ≈Ì°SÕ NŸwg Ÿu
Ã≈∏fi FCN° ≤Fw° Fæ bF ˚Ù NŸBq≈ FÙ J¡F° ı°w° Fæ $ J¡°∫Õ˚¥w ≈Ì°S°u˘ J¡° J¡°≤d fÙı J¡F° ı°w° Fæ $
Fu ≤°ıfig, oŸ ŸaŸ°≤ tu* <ffi° fÙı Ju¡ NaJC¡≤ fiFÙ* Ã≈∏fi F°uw° $ oŸ<ÔÎ <ıŸ J¡°∫Õ J¡° J¡°≤d fiFÙ* Fæ
bF J¡°∫Õ ˚Ù fÙı J¡° N˚°b ≤Ffiu Ÿu fiFÙ* Fæ $ ı°u ŸJ¡° I°fi tfiC‹∫ J¡°u F°uw° Fæ bF w°u <fÔJC¡Ô <b˚®t
Fæ $ Nbÿ∫ FÙ ı°u b_wC fÙı„¥∏∫ Fæ bF Fæ FÙ fiFÙ* $ Nw# ŸJ¡° ı°u tfiC‹∫ J¡°u I°fi F°uw° Fæ bF - Ì°u
ª∏B, t”˚¥<t tu* ıÔ N°æ≤ b∏º∫°≈C` J¡∑ Ì„° Ju¡ Ÿt°fi - fC<]<b˚®t Fæ $$61-64$$
y¥» N<˚≈®°∫ J¡°u fi ŸtH ≤Fu ≤°ı° <„<©ºbı N°„aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tCfiÙÿb≤, wÙfi°u* Ô°uJ¡ tu* ≈®ı° Ã≈∏fi J¡≤fiub°Ôu Ìs ≈®ı°≈<w N°<Ì
<≈w°tF°u*, fiJu¡ ÔnJ¡°u* N°æ≤ <≈w° N°<Ì ≈¥b°u˘ J¡∑ Ã≈<W tu* N°Ω <≈w°tF (<F≤^∫y˚Õ) J¡°≤d •∫°u*
fiFÙ* Fæ ? NS°Õwg Ÿ¥‚t˚¥w <ÔayŸt<‹¸>R¡≈ bF ¿F≤^∫y˚Õ ≈C`, <≈w° N°æ≤ <≈w°tF N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ Δ∫<‹¸>
N°æ≤ Ÿt<‹¸>R¡≈ _S¥Ô°u* J¡∑ Ã≈<W tu* J¡°≤d •∫°u* fiFÙ* Fæ ? $$65$$
ŸJ¡° ˚Ù J¡°≤d fwÔ°fi° NÃ∫∏w J¡<™>fi Fæ, Ft J¡F fiFÙ* ŸJ¡wu, N<fibÕªfiÙ∫ Fæ, Nw# ŸJ¡∑
˚Ù NŸW° tu* Ÿt°fi FÙ ∏∫°∫ Ôyw° Fæ, oŸ NÃ∫∏w y¥» N<˚≈®°∫ J¡°u W≤R¡≈ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ˚¥≈wu, ıf J¡°≤d Ju¡ N˚°b tu* <J¡ŸÙJ¡° ˚Ù ˚°b fiFÙ* ≤Fw° ∫°fiÙ <J¡ŸÙJ¡∑ ˚Ù ŸW°
fiFÙ* ™>F≤wÙ, ∫F ŸÌ° <fi∫t Fæ wf <≈w°tF ∫°fiÙ <F≤^∫y˚Õ ı°u J¡°≤d Fæ, bF ˚Ù Fæ FÙ fiFÙ* $$66$$
"∫°u Ìub°fi°a ≈®˚bÿª°uÌg˚bÿª <bÿb°<@J¡°u ”Ì®°u tF<TÕ# $ <F≤^∫y˚˘ ≈ÿ∫w ı°∫t°fia Ÿ fi°u Ìub#
„C˚∫° _t¨Ã∫° Ÿa∫Cfi<•w $$' (ı°u tF<TÕ ”B Ÿ‡≈¥dÕ Ìubw°N°u* J¡° ≈®˚b N°æ≤ Lb Fæ, <bÿb tu* ŸfŸu
Zu‹™> wS° ı°u Ã≈∏fi F°u ≤Fu <F≤^∫y˚Õ J¡°u Ìu©w° Fæ bFÙ Ìub Ft Ô°uy°u* J¡°u „C˚ _t¨<w Ÿu Ÿa∫C•w
J¡≤w° Fæ) oÃ∫°<Ì t∏`bd°u˘ tu* ŸJ¡° Ã≈°ÌJ¡ wS° Ã≈∏fi F°u ≤Fu ŸJ¡°u J¨¡≈°Â<‹¸> Ÿu Ìu© ≤F°
oÕÿb≤ J¡°≤d ≈®<Ÿ] FÙ Fæ, <k¡≤ ŸJ¡° N≈Ô°≈ Jæ¡Ÿu J¡≤wu Fæ*, oŸ N°„aJ¡° J¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤wu FCÎ
1606 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
y¥» N<˚≈®°∫ J¡°u ©°uÔwu Fæ* $
™>ÙJ¡ Fæ, ∫Ω<≈ oÕÿb≤ Fæ wS°<≈ t°∫° π°≤° N≈fiu tu* ˚uÌ J¡∑ Ÿfiu J¡v≈fi° J¡≤ ÔÙ Fæ Nw# t°∫°
π°≤° ˚®t F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d N∏∫R¡≈ Ÿu <Ì©°oÕ Ìu ≤F° ˚Ù bF <≈w°tF Ÿ oÕÿb≤ Ÿu N∏∫ fiFÙ*
Fæ $ ∫<Ì N°≈ ≈¥~>u* <J¡ ÎuŸ° •∫°u* ? w°u oŸJ¡° W≤ Ft N°yu ªÔJ¡≤ N°≈J¡°u fwÔ°∫u*yu <J¡
ŸÃ∫_bR¡≈ <ªÌa„ Ju¡ ≈¿≤d°tÙ fi F°ufiu Ÿu bF J¡°≤d„¥∏∫ Fæ $ ≈¿≤„uT tu* t°∫°a„ ın J¡°u FÙ ŸJ¡°
J¡°≤d J¡Ffi° ≈nuy°, •∫°u*<J¡ N<bΩ°R¡≈ Ÿ N≈fiu J¡°≤d Ju¡ <fiÃ∫ <Ìw <bΩ° π°≤° f°<@w F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d ŸJ¡° oÕÿb≤ tu* ŸÌ° FÙ N˚°b ≤Fw° Fæ $$67$$
oŸ ≤Ù<w Ÿu <≈w°tF J¡∑ ˚Cbfi°<Ì Ÿy°u˘ tu* ı°u NSÕ<J®¡∫°J¡°¿≤w° J¡° ≈®<w˚°Ÿ Fæ ŸJ¡∑ ˚Ù Δ∫°¶∫°
F°u ªCJ¡∑, ∫F J¡Fwu Fæ* $
oŸ ≤Ù<w Ÿu N°≈Ju¡ <≈w°tF J¡∑ ı°u ˚Cbfi°<Ì Ÿ¨<‹¸> tu* NSÕ<J®¡∫°J¡°¿≤w° Fæ bF ˚Ù t¨yw¨‹d°ıÔ
J¡∑ fi°o˘ ˚®°<∏wR¡≈ FÙ Nb˚°<Ÿw F°uwÙ Fæ, •∫°u*<J¡ bF <fÔJC¡Ô ˚®t°ÃtJ¡ Fæ $ oŸ w≤F tu≤Ù ∫C<•w≈¥dÕ
<•w Ÿu ı<fiw - <≈w°tF Ju¡ „≤Ù≤ wJ¡ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ J¡°∫Õ≈≤‡≈≤° ≈®f∏@ <tØ∫° Fæ, oŸ w≤F Ju¡ wC‡F°≤u
∫°æ<•wJ¡ f°u@ Ÿu - ŸJ¡∑ ŸÃ∫Ãbufi NÃ∫∏w » ffi°oÕ yoÕ <_S<w fFCw Ì¥≤ F¸>° ÌÙ yoÕ $ Nf Ì¥Ÿ≤°
ı°u ≈®<w˚°Ÿt°`R¡≈ Ÿu Nb<„‹¸> Na„ Fæ ŸJ¡° ˚Ù w[bŸ°s°ÃJ¡°≤≈∫Õ∏w N°≈J¡°u ≈Ìu„ ÌuJ¡≤
≈¿≤t°ıÕfi J¡≤w° F¥≥ $$68,69$$
•w NSÕ J¡° FÙ Ÿay®F J¡≤ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ˚¥<t≈, tu≤Ù J¡FÙ yoÕ ∫C<•w Ÿu <ª<w Ÿu Δ∫<w¿≤•w <J¡ŸÙ N∏∫ J¡∑ ŸW° fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ªBq≈
FÙ ∫F Ìub°<@Ìub ≈¥b°uÕ•w oÕÿb≤ <F≤^∫y˚Õ Ÿu ÔuJ¡≤ _w‡f≈∫Õ∏w Ÿ¨<‹¸>≈≤‡≈≤°R¡≈ Ÿu ı°u _kC¡¿≤w
F°uw° Fæ bF <ªÌ°ÃtJ¡R¡≈ Ÿu N≈fiu _bR¡≈ tu* FÙ _kC¡¿≤w F°uw° Fæ, NdCt°` ˚Ù fi w°u <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u J¡°
Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi _b∫a <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u Ÿu Ÿ‡≈°<Ìw F°uw° Fæ $ ŸÙfiu _b∫a N≈fiu-N°≈J¡°u N°Ãt°,
_bR¡≈, ≈μı N°<Ì fi°t N°æ≤ R¡≈°u* J¡∑ J¡v≈fi° Ÿu "Ÿb°Õ<d R¡≈°<d <b<ªÃ∫ @Ù≤°u fi°t°<fi
J¨¡Ãb°<˚bÌ∏∫Ì°_wu' (Ÿ‡≈¥dÕ R¡≈°u* J¡° <b≤ªfi J¡≤Ju¡ fiJ¡° <k¡≤ fi°tJ¡≤d J¡≤ Δ∫bF°≤ J¡≤ ≤F° ı°u
@Ù≤ <_Sw Fæ) oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* Ÿu J¡F° Fæ $ oŸ w≤F ≈∫°ÕÔ°uªfi J¡≤fiu ≈≤ ∫F _≈‹¸> t°Ô¥t F°u ı°w° Fæ
<J¡ ∫F Ÿt_w πæw≈®≈aª „°∏w f®Ê FÙ Nb<_Sw Fæ $$70$$
ª°æ≤°fifub°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

≈aª°fifub°≥ ŸyÕ
N<bΩ° J¡∑ „°<∏w J¡° ≈°∫ wS° N°ÃtI°fi Ÿu <ª≤ <bZ°<∏w J¡° bdÕfi $
≈FÔu ∫F ı°u J¡F° y∫° S° <J¡ ∫F Ÿ°≤° ≈®≈aª t¨yw¨‹d°ıÔ Ju¡ ŸÂ„ ˚®°<∏wR¡≈ FÙ ≈®wÙw F°uw°
Fæ, oŸ ≈≤ ∫F „aJ¡° F°uwÙ Fæ <J¡ ∫F ‹¸>°∏w Ìufi° <fÔJC¡Ô NŸayw Fæ, •∫°u*<J¡ t¨yw¨‹d°ıÔ Ÿu fi
_fi°fi F°uw° Fæ ∫° fi w°u ŸJ¡° ≈°fi FÙ F°uw° Fæ, <J¡ŸÙ w≤F Ÿtu* NSÕ<J®¡∫°J¡°¿≤w° Fæ fiFÙ* N°æ≤ oŸ
≈®≈aª tu* w°u Ÿf w≤F J¡∑ NSÕ<J®¡∫°J¡°¿≤w° ≈®<Ÿ] Fæ, ∫°u* ≤°ı° ≈®ÿfi J¡≤wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu f®Ê<bwg, f®Ê° Ÿu ÔuJ¡≤ _w‡f wJ¡ ı°u JC¡~> ∫F ŸaŸ°≤ ≈®<w˚°<Ÿw
ŸyÕ - 95] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1607
F°uw° Fæ, bF ∫<Ì ˚®tR¡≈ Fæ, w°u bF NSÕ<J®¡∫°ŸtSÕ N°æ≤ ÌC#© J¡° J¡°≤d Jæ¡Ÿu Fæ, ˚®t°ÃtJ¡ b_wC w°u
NSÕ<J®¡∫°ŸtSÕ N°æ≤ ÌC#© FuwC <Ì©°oÕ fiFÙ* ≈nwÙ $$1$$
ŸÃ∫ŸaJ¡v≈˚°bfi° Ÿu » <J¡∫° y∫° <tØ∫°˚¥w NSÕ-<J®¡∫°ŸtSÕ N°æ≤ ÌC#© J¡° Ã≈°ÌJ¡ F°uw°
Fæ, ∫F f°w Ìub ∫° NŸC≤°u* J¡∑ t°∫° Ÿu <fi<tÕw „˜, N˜, F°SÙ, |°un°, Ÿufi° N°<Ì tu* ıf ≈®<Ÿ] FÙ
Fæ, wf ıyÌÙÿb≤ J¡∑ t°∫° Ÿu ffi°∫u y∫u ≈®≈aª Ju¡ <ÔÎ w°u J¡Ffi° FÙ •∫° ? oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # ˚B, ∫F ı°u Ÿ¨<‹¸>R¡≈Ù ıywg J¡∑ ˚®°<∏w Fæ, Ÿtu* ≈®°<d∫°u* Ju¡ ≈®°•wfi J¡t°u˘
J¡∑ ≈˚°uy°SÕw° F°ufiu Ÿu, N°≈J¡∑ J¡<Sw ≈®d°ÔÙ Ju¡ NfiCŸ°≤ NSÕ<J®¡∫°Ÿ°tØ∫Õ N°æ≤ ÌC#© N°<Ì J¡∑
FuwCw° Fæ, •∫°u*<J¡ ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ ≈≤t°Ãt° J¡∑ ˚°bfi° FÙ wwg-wwg NSÕ<J®¡∫°<ÌR¡≈ Ÿu wS°J¡<Sw
Ÿ¨<‹¸> tu* ≈¿≤dw FCoÕ Fæ, oŸtu* ‹¸>°∏w Fæ - ıÔ $ ıæŸu ıÔ tu* ”sw° ∫° ≈Ù™> ffifiu J¡∑ ∫°uÀ∫w°
Fæ fiFÙ*, ≈≤∏wC „Ùw Ju¡ J¡°≤d ≈ÃS≤R¡≈ (fkÕ¡R¡≈) ffiu FCÎ ıÔ tu*, ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ f°Ì _k¡<¸>J¡
N°<ÌR¡≈ tu* ≈¿≤d°t F°u ı°fiu ≈≤ R¡sw°, ≈Ù™> N°<Ì ffi ı°fiu J¡∑ NSÕ<J®¡∫° ≈®<Ÿ] Fæ $ fŸ ∫FÙ
≈®J¡°≤ oŸ ˚®t°ÃtJ¡ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ <bT∫ tu* ˚Ù ı°fifi° ª°<FÎ $$2$$
∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ I°fi°U∫°Ÿ Ju¡ ≈¿≤≈°J¡ J®¡t Ÿu t¥ÔNI°fi J¡° „æ<Sv∫ F°u ı°fiu≈≤ ıywg J¡∑
J®¡t„# Ÿ¥‚tw° F°u ı°fiu Ÿu NI°fi Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S ıywg J¡° ˚Ù fi°„ F°u ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì NI°fi I°fi°<Ì Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu <„<SÔ F°u y∫°, w°u Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° NI°fiı<fiw ˚®t°ÃtJ¡
ŸaŸ°≤ ˚Ù fi‹¸> FÙ F°u y∫°, ∫F I°<fi∫°u* J¡° tw Fæ $ •∫°u*<J¡ NI°fi J¡° <bfi°„ fi F°ufiu ≈≤ ıywg-R¡≈
N°J¡°≤ J¡° <bh~>uÌ <J¡ŸÙ J¡°Ô tu* fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$3$$
NI°fi J¡°u <„<SÔ ffi° Ìufiu tu* ÎJ¡t°` J¡°≤d Fæ-o<∏B∫<fi≤°u@ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu f°flb¨<W∫°u* J¡°
<„<SÔÙJ¡≤d, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿt_w f°fl°J¡°≤ b¨<W∫°u* J¡° ı°u N≈s∫ Fæ, bFÙ J®¡t„# w[bI°fi Ju¡ Ÿ‡≈°Ìfi π°≤° ≈≤t ≈Ì J¡°
Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°u ı°fiu ≈≤ oŸ ˚®t°ÃtJ¡ ≈®≈aª J¡∑ „°<∏w tu* J¡°≤d F°u ı°w° Fæ $$4$$
Ô°uJ¡ tu* ˚Ù N≈s∫≈¥bÕJ¡ FÙ _S¥Ô ˚°b°u* J¡° <bfi°„ ≈®<Ÿ] Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Δ∫bF°≤ tu* ˚Ù <ıfi ÌuF N°<Ì J¡° N≈s∫ F°u ı°w° Fæ, J®¡t„# fiJ¡°, ≈¥bÕ Nb∫b°u* Ju¡ <bfi°„ Ÿu,
_b∫a <bfi°„ ˚Ù ≈≈∏fi F°u ı°w° Fæ $$5$$
Ì<„Õw ≤Ù<w Ÿu J®¡t„# NI°fi J¡∑ <„<SÔw° π°≤° ıywg J¡° f°@ F°u ı°fiu ≈≤ FÙ N≈fiu <fiÃ∫<Ÿ]
≈¥dÕw°R¡≈ ≈C”T_b˚°b tu* ≈®<w‹™>° F°u ı°wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, oŸÙ NI°fifi°„J®¡t Ÿu FÙ ≈¥dÕw°_b˚°bb°Ôu N°≈ N°<Ì ≈C”T Fæ* $ Nw# ∫F Ÿ°≤° ≈®≈aª
t¨yw¨‹d°ıÔ J¡∑ fi°o˘ Ju¡bÔ ˚®t Ju¡ _bR¡≈ tu* <Ìw F°uJ¡≤ Nb<_Sw Fæ, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $$6$$
„aJ¡° Ju¡ f°Ì ≈ŸaF°≤ J¡≤ ≈®_wCw <bT∫ J¡° <fiytfi J¡≤wu FCÎ J¡Fwu Fæ* $
b°_wb tu* ı°u Ÿ¨<‹¸> ffi°fiub°Ôu N°<Ì f®Ê° <≈w°tF Fæ*, fiJ¡∑ ˚Ù ŸW° Fæ fiFÙ*, oŸ<ÔÎ fiJu¡
π°≤° <fi<tÕw ≈®≈aª J¡∑ ŸW° F°u FÙ Jæ¡Ÿu ŸJ¡wÙ Fæ ? ı°u b_wC NŸwg b_wC Ÿu <Ÿ] J¡∑ ı°wÙ F°u, bF
<`J¡°Ô tu* ˚Ù <Ÿ] fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$7$$
ŸJ¡° k¡Ô <Ì©Ô°wu Fæ* $
1608 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fu ˚B, ∫F ı°u ˚¥w-Ÿ¨<‹¸> <Ì©°oÕ ≈nwÙ Fæ, bF t¨yw¨‹d°ıÔ Ju¡ ŸÂ„ <tØ∫° FÙ <Ìw FCoÕ Fæ,
oŸ<ÔÎ „C<•w tu* ≤ıwI°fi Ju¡ ŸÂ„ <bª°≤ Ÿu FÙ ŸJ¡° <bÔ∫ F°u ı°w° Fæ $$8$$
∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ ıywg J¡° _bR¡≈ ˚®°<∏w FÙ Fæ, Ì¥Ÿ≤° fiFÙ* - ∫F J¡Fwu Fæ* $
J¡°≤d J¡° N<_wÃb fi F°ufiu Ÿu J¡°∫Õ J¡∑ ŸW° F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ, NŸwg J¡°≤d Ÿu NŸwg J¡°∫Õ J¡∑
ı°u Ã≈<W F°uwÙ Ìu©Ù ı°wÙ Fæ, ŸJ¡° _bR¡≈ <tØ∫°I°fi Ju¡ <Ÿb° N°æ≤ J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤° F°u FÙ fiFÙ*
ŸJ¡w° $$9$$
oŸ<ÔÎ <bª°≤ π°≤° <tØ∫°R¡≈ Ÿu Ìu©° y∫° ≈Ì°SÕ NSÕ<J®¡∫° Ju¡ Ÿ°S _bR¡≈ Ÿu ˚Ù ba<ªw F°u
ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<tØ∫°I°fi Ju¡ J¡°≤d <Ì©°oÕ ≈nfiub°Ô° ≈Ì°SÕ <J¡ŸÙ J¡°Ô tu* ˚Ù N<_wÃb fiFÙ* ≤© ŸJ¡w°, •∫°
J¡FÙ* <J¡ŸÙfiu t¨yw¨‹d°ıÔ Ÿu |nu ˚≤u Fæ* ? $$10$$
wf w°u <≈w°tF Ju¡ ≈®<w <fi<bÕ„uT f®Ê FÙ J¡°≤d •∫°u* fiFÙ* F°uw° ? ∫<Ì J¡F°u <J¡ ≈¿≤d°tÙ F°ufiu ≈≤
bF N<fiÃ∫ F°u ı°∫uy°, w°u ∫F ˚Ù ∫C•w fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ J®¡t„# FCÎ Ÿf ≈¿≤d°t°u* tu* NfiCb¨<W F°ufiu Ju¡
J¡°≤d |¸>Ãb°<ÌR¡≈ ı°<w Ju¡ ŸÂ„ ŸJ¡∑ <fiÃ∫w° N° ŸJ¡wÙ Fæ, ∫°u* ≤°ı° „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tC<fiÿb≤, N°<Ì ŸıÕJ¡ <F≤^∫y˚Õ J¡° Nfi∏w, Nı∏t°, NΔ∫•w,
<ªÌ°J¡°„, N<bfi°„Ù, Ÿb°uÕ≈Bb„¥∏∫, Ÿb°Õ<w„°∫Ù, <fi<bÕ„uT f®Ê J¡°≤d •∫°u* fiFÙ* Fæ ? $$11$$
ZC<w, ∫C<•w N°æ≤ NfiC˚b J¡° <b≤°u@ F°ufiu Ÿu <F≤^∫y˚Õ J¡° J¡°≤d <fi<bÕ„uT f®Ê fiFÙ* F°u ŸJ¡w°,
ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, „C] <fi<bÕ„uT f®Ê fi w°u J¡°∫Õ Fæ N°æ≤ fi J¡°≤d FÙ Fæ, •∫°u*<J¡
"wÌuwÌgf®Ê° ≈¥bÕtfi≈≤tg' oŸ ZC<w Ÿu ≈¥bÕÃbR¡≈ J¡°≤dÃb J¡° N°æ≤ N≈≤ÃbR¡≈ J¡°∫ÕÃb J¡° <fiTu@
<J¡∫° y∫° Fæ $ "fiuF fi°fi°<_w <J*¡ªfi' oŸ ZC<w Ÿu πæwt°` J¡° <fiTu@ <J¡∫° y∫° Fæ $ "NŸay°u fl∫a
≈C”T#' oŸ ZC<w Ÿu ŸJ¡∑ NfiCb¨<W J¡° <fiTu@ <J¡∫° y∫° Fæ N°æ≤ J¥¡¸>_S J¡° ≈¿≤d°t fi ffifiu Ju¡
J¡°≤d bF ŸbÕ≈®≈aª Ÿu <fitCÕ•w Fæ $$12$$
N∏∫ J¡°≤J¡°u* J¡∑ N≈®<Ÿ<] F°ufiu Ÿu fiJ¡°u ÔuJ¡≤ oŸtu* _b°w∏c∫R¡≈ NJ¡w¨ÕÃb ˚Ù fiFÙ* N° ŸJ¡w°,
∫F J¡Fwu Fæ* $
f®Ê fi J¡w°Õ Fæ, fi J¡tÕ Fæ N°æ≤ fi J¡°≤d FÙ Fæ $ ŸJ¡° fi J¡°uoÕ <fi<tW Fæ N°æ≤ fi J¡°uoÕ ≈°Ì°fi Fæ $
Ÿtu* fi wJ¡°u˘ J¡° _S°fi Fæ N°æ≤ fi o<∏B∫b¨<W∫°≥ FÙ ytfi J¡≤ ŸJ¡wÙ Fæ* $ ÎuŸÙ ≈¿≤<_S<w tu* N°≈
fwÔ°o∫u w°u f®Ê <J¡Ÿ w≤F J¡°≤d ffiuy° ? f®Ê <fi@ÕtÕJ¡ F°ufiu Ÿu FÙ ∫<Ì NJ¡°≤d Fæ, w°u oŸŸu bF
J¡°∫ÕÃbR¡≈ Ôsd ∫° @tÕ Ÿu „¥∏∫ FÙ F°uy° $ ÎuŸÙ ≈¿≤<_S<w tu* ∫<Ì N°≈ ∫F Ÿ‡˚°bfi° J¡≤u* <J¡
J¡°∫ÕJ¡°≤d°ÃtJ¡ ıywg FÙ Fæ, wf w°u bF ıywg b_wCJ¨¡w≈¿≤h~>uÌ N°æ≤ Ìu„-J¡°Ô J¨¡w≈¿≤h~>uÌ Ÿu
≤<Fw F°uJ¡≤ <ªÌuJ¡≤Ÿ_bR¡≈ f®Ê FÙ ffi y∫°, ∫F ˚Ù Ÿ°S-Ÿ°S ˚°bfi° J¡≤ ÔÙ<ıÎ $ <k¡≤ ıywg˚°b
N°æ≤ J¡°∫ÕJ¡°≤dw° ≤FÙ FÙ J¡F°≥ ? $$13,14$$
oŸÙ ≤Ù<w Ÿu ıÙbR¡≈w° J¡∑ ˚®°<∏w Ju¡ J¡°≤d Ÿtu* ≈®°›w FCÎ J¡w¨ÕÃb-˚°u•w¨Ãb J¡° ˚Ù <fi≤°Ÿ
J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ŸyÕ - 95] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1609
ı°u Nw•∫Õ, N<bIu∫, „°∏w, <bJ¡°≤„¥∏∫ N°æ≤ J¡v∫°dR¡≈ Fæ Ÿtu* J¡wCÕÃb N°æ≤ ˚°u•w¨Ãb <J¡Ÿ
w≤F, <J¡ŸJ¡°, <J¡ŸŸu N°æ≤ <J¡Ÿ Ÿt∫ F°uy° ? fwÔ°o∫u $$15$$
<fi‹J¡TÕ fwÔ°wu Fæ* $
oŸ<ÔÎ ∫F ıywg fi <J¡ŸÙŸu JC¡~> <J¡∫° y∫° Fæ N°æ≤ fi oŸJ¡∑ ŸW° FÙ Fæ $ ≈¿≤≈¥dÕ_b˚°bb°Ôu
N°≈ fi J¡w°Õ Fæ* N°æ≤ fi ˚°u•w° Fæ* $ ıF°≥ F°S ±>°<ÔÎ bF°≥ N°≈J¡°u Ÿf JC¡~> „°∏w Nı∏t°,
N°fi∏Ì°ÃtJ¡ Ju¡bÔ f®Ê FÙ f®Ê Fæ, ∫F <tÔuy° $ J¡°≤d J¡∑ ŸW° FÙ fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F ıywg
<J¡ŸÙJ¡° ˚Ù J¡°∫Õ fiFÙ* Fæ $ J¡°≤d J¡° _bR¡≈ fi ≤Ffiu Ÿu ı°u J¡°∫Õ_bR¡≈ <Ì©°∫Ù Ìuw° Fæ bF Ju¡bÔ
˚®t Ÿu FÙ, oŸ<ÔÎ ∫F ıywg ˚®t°ÃtJ¡ FÙ Fæ, ∫F ı°<fi∫u $ <J¡ŸÙJ¡° J¡°∫Õ fi F°ufiu Ÿu ∫F Ÿ°≤Ù Ÿ¨<‹¸>
wÙfi°u* J¡°Ô tu* NŸwg Fæ $ oŸ ≤Ù<w Ÿu ∫F ıywg ıf <J¡ŸÙ ˚Ù J¡°∫Õ J¡° J¡°≤d fiFÙ* Fæ wf Nfi°∫°Ÿ
Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ J¡∑ NŸW° <Ÿ] F°u ı°wÙ Fæ $ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ NŸW° <Ÿ] F°u ı°fiu ≈≤ <k¡≤ I°fi
<J¡ŸJ¡° N°æ≤ oŸ ≤Ù<w Ÿu ıf I°fi J¡° FÙ N˚°b <Ÿ] F°u y∫° wf NFaJ¡°≤ J¡° J¡°uoÕ J¡°≤d FÙ
fiFÙ* ≤Fw° $ oŸ ≤Ù<w Ÿu NF‡˚°b J¡° <fi≤°Ÿ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈°∫ fwÔ°J¡≤ N∏w tu* Nb<„‹¸> FCÎ
N°Ãtw[b J¡° NfiC˚b J¡≤°wu Fæ* $ oŸ<ÔÎ Fu ≤°ıfig, N°≈ ŸbÕ<b@ tÔ°u* Ÿu <fitCÕ•w ≈≤ttC•w FÙ
Fæ* $ f∏@ N°æ≤ t°us J¡∑ J¡S° Ÿu N°≈J¡°u ≈®∫°uıfi FÙ J¡°æfi Fæ $$16-19$$
≈<Ì‹¸> NSÕ J¡° N≈fiu NfiC˚b Ÿu NfiCt°uÌfi J¡≤ ≤Fu ≤°ı° - ∫C<•w≈¥bÕJ¡ N°≈fiu ≈Ìu„ <Ì∫° -
∫°u* J¡Fwu FCÎ NfiCb°Ì J¡≤wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, NŸ<Ô∫w tæ* ı°fi y∫° $ N°≈fiu fFCw FÙ Wt N°æ≤
∫C<•w∫C•w J¡F° $ J¡°≤d fi F°ufiu Ÿu ∫F f®Ê ıywg J¡° Ã≈°ÌJ¡ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Fæ, ∫F ˚Ù ı°fiw° F¥≥ $
J¡w°Õ Ju¡ N˚°b Ÿu ıywg J¡° N˚°b Fæ, ıywg Ju¡ N˚°b Ÿu fi°t-R¡≈°ÃtJ¡ Â<‹¸> J¡° N˚°b Fæ, oŸŸu
ŸJu¡ fÙı <ªW N°<Ì J¡° ˚Ù N˚°b Fæ N°æ≤ oŸÙŸu NF∏w° N°<Ì JC¡~> ˚Ù ŸW° fiFÙ* ≤©wu $ oŸ ≈®J¡°≤
J¡∑ <_S<w F°ufiu ≈≤ tæ* <fitÕÔ FÙ F¥≥, ŸbÕI F¥≥ N°æ≤ <ÌΔ∫_bR¡≈ F¥≥ $ tæ* N≈fiu N°≈J¡°u FÙ ≈®d°t J¡≤w° F¥≥,
•∫°u*<J¡ <ª<w_bR¡≈ Ÿu <˚∏fi Ì¥Ÿ≤° ªuÃ∫<bT∫ Fæ FÙ fiFÙ*, ∫F N°≈fiu tCHu fwÔ° <Ì∫° $ N°≈J¡∑
fwÔ°oÕ FCoÕ ∫C<•w Ÿu <bª°≤≈¥bÕJ¡ Ÿf ≈Ì°S°u˘ J¡° _bR¡≈ ı°fifiu Ÿu "NFtg' N°<Ì Ÿu ÔuJ¡≤ Nfi∏w wJ¡
Ju¡ <ıwfiu Âÿ∫ ≈Ì°SÕ Fæ* bu Ÿf NŸBq≈ FÙ ˚°Ÿwu Fæ*, oŸ<ÔÎ Ÿf πæw Ju¡ f°@ Ÿu tæ* N°J¡°„t^±>Ô J¡∑
fi°o˘ <bsu≈„¥∏∫ F°uJ¡≤ Nb<_Sw F¥≥ $$20-23$$
ŸÙ <_S<w J¡° N<˚fi∫≈¥bÕJ¡ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
NÃ∫∏w N°ÿª∫Õ Fæ <J¡, Ìu„, J¡°Ô, J¡Ô° Îba <J®¡∫°N°u* Ÿu ∫C•w ∫F ı°u ıywg Ju¡ ≈Ì°S°u˘ J¡∑
<b˚•w Â<‹¸> SÙ bF ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ Nfi∏w≤ „°∏w F°u yoÕ $ Nf <bJ¡°≤„¥∏∫ Ju¡bÔ f®Ê FÙ fª y∫° $
Nf tæ* „°<∏w J¡° NfiC˚b J¡≤w° F¥≥, tC•w F°u y∫° F¥≥, Ÿf N°u≤ Ÿu ≈¥dÕ _b˚°b F°uJ¡≤ <_Sw F¥≥, fi ı°w°
F¥≥, fi <Ìw F°uw° F¥≥ N°æ≤ fi N_w F°uw° F¥≥ $ Fu ˚ybfig, tæ* ıæŸu oŸ R¡≈ tu* F¥≥ bæŸu N°≈ ˚Ù <ªÌuJ¡≤Ÿ
∫S°<_Sw N°Ãt_bR¡≈ F°uJ¡≤ <_Sw F°u ı°o∫u, •∫°u*<J¡ Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ <_S<w tu* N°≈J¡° _bR¡≈
ffiJ¡≤ tæ* ≈≤t ≈C”T°SÕR¡≈ „C] b°dÙ Ÿu Ny‡∫ <fi≤<w„∫ ŸC© FÙ ffiJ¡≤ <b≤°<ıw F¥≥ $$24,25$$
≈aª°fifub°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
1610 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ

<~>∫°fifub°≥ ŸyÕ
≈®fC] FCÎ ≤°ı° J¡°u Âÿ∫-ŸW° J¡° ≈¿≤t°ıÕfi, <ıŸ ≈°∫ Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ Ÿ ≈°∫ J¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ≤°ı° <„<©ºbı ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu ≈≤f®Ê tu* <bZ°<∏w
≈°J¡≤ b°∫C„¥∏∫ ≈®Ìu„ tu* <_Sw ÌÙ≈ Ju¡ ŸÂ„ tCF¥wÕ J¡°Ô wJ¡ <fiÿªÔR¡≈ Ÿu <_Sw F°u y∫u $ N©^±>
f®Ê°J¡°≤b¨<W J¡° Ì∫ F°ufiu Ÿu fiJ¡° tfi wCh~> f°fl b¨<W∫°u* Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ ≈®Ÿ∏fi F°u y∫° S° $
Nfi∏w≤ ≤°ı° <„<©ºbı fiu, ı°u <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ tu* wÃ≈≤ Su, N©^±>°J¡°≤b¨<WR¡≈ <bJ¡v≈ J¡°u
˚Ù <w≤_J¨¡w J¡≤-sÙ≤ŸtCB tu* <y≤u FCÎ ıÔ<f∏ÌC Ju¡ ŸÂ„, N∏w#J¡≤d J¡°u f®ÊR¡≈ ffi°J¡≤ f®Ê
tu* ÎJ¡R¡≈ Ÿu ıf ≈®<b‹¸> F°ufiu J¡∑ oh~>° J¡∑, w˚Ù Ÿ Nb_S° J¡°u w°nJ¡≤ N≈fiÙ ŸFı ÔÙÔ°˚≤Ù
b°dÙ Ÿu JC¡‡˚ fiu ∏Fu* wÃJ¡°Ô ıy°∫° $$1,2$$
Ÿt_w Âÿ∫°u* Ju¡, N<@J¡ •∫° J¡Fu*, N©^±>°J¡°≤ b¨<W Ju¡ ˚Ù <bÔ∫ Ju¡ Ÿ°S Ft <fi≤<w„∫ f®Ê°fi∏Ì
Ju¡ Ÿ°y≤ tu* ≈®<b‹¸> F°ufiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu Su, N°≈fiu fÙª tu* Δ∫SÕ FÙ Δ∫C<ÃSw J¡≤ <bPfi ±>°Ô°, Nf Ftu*
bF°≥ ≈®bu„ <tÔuy° FÙ fiFÙ*, oŸ w≤F ≤°ı° J¡∑ J¡Ffiu J¡∑ oh~>° ı°fiJ¡≤ JC¡‡˚ J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, Nf N°≈ NI°fiR¡≈Ù <fiB° Ÿu ı°y y∫u Fæ* N°æ≤ <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈
ffiJ¡≤ <_Sw Fæ*, oŸ<ÔÎ Nf fi w°u N°≈J¡°u Ÿt_w Âÿ∫°u* Ju¡ ¿bfi°„ Ÿu J¡°uoÕ twÔf Fæ N°æ≤ fi
fiJu¡ N<bfi°„ Ÿu FÙ J¡°uoÕ twÔf Fæ, NS°Õwg NI°fi ≤Ffiu ≈≤ ≈≤f®ÊR¡≈Ù N°fi∏ÌŸtCB tu* ≈®bu„
fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ıf NI°fi J¡° <bfi°„ F°u y∫°, wf w°u Âÿ∫°u* J¡° <bfi°„ F°u ª°Fu fi F°u, ÎJ¡ f°≤
Ìu©° y∫° f®Ê ŸÌ° FÙ Nfi°b¨W N°æ≤ ŸCÔ˚ ≤Fw° Fæ $ Fu <≈®∫, ÎJ¡ f°≤ <b_≈‹¸>R¡≈ Ÿu Ìu©° y∫°
N°Ãt° Ÿt_w N<fi‹¸>J¡°≤J¡ b_wCN°u* J¡° N°Z∫ fiFÙ* ≤Fw° ∫°fiÙ Ÿ N°Ãt° tu* ÌC#©≈®Ì ≈®≈aª J¡°
Ÿ‡f∏@ ≤Fw° FÙ fiFÙ*, Nf N°≈ Ÿt_w J¡v≈fi°R¡≈Ù J¡Ôfi°u* Ÿu <fitÕC•w F°uJ¡≤ ıÙb∏tC•w ffi y∫u
Fæ* $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°t˚B, ıf tC<fiZu‹™> Ÿ JC¡‡˚ fiu ≤°ı° <„<©ºbı J¡°u Ÿ
w≤F ŸtH°∫°, wf bF f°u@≈¥dÕ F°u y∫° N°æ≤ tF°t°uFR¡≈Ù <≈¸>°≤Ù Ÿu f°F≤ <fiJ¡Ô J¡≤ ©¥f „°u˚fiu
Ôy° $ ∫Ω<≈ ŸJ¡∑ fC<] ≈¥dÕ <bZ°∏w F°u ªCJ¡∑ SÙ, Δ∫CÃS°fiJ¡°Ô tu* ˚Ù sdt°` tu* FÙ Ÿfiu Ÿt_w
Âÿ∫°u* J¡∑ NŸÃ∫w° ı°fi ÔÙ SÙ, wS°<≈ Ÿ tC•w°Ãt° fiu ÔÙÔ° Ÿu ∫°fiÙ JC¡‡˚ Ju¡ ≈¿≤≈¢¡ f°u@ Ju¡
Ÿ°S N≈fiu f°u@ J¡∑ wCÔfi° J¡≤fiu J¡∑ ÔÙÔ° Ÿu JC¡‡˚ Ÿu J¡F° $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu t°fiÌÙ,
Fu N°fi∏ÌÌ°∫J¡, ∫Ω<≈ ∫F Ÿf JC¡~> tu≤° ÎJ¡ w≤F Ÿu I°w≈®°∫ FÙ F°u y∫° Fæ, wS°<≈ f°u@ J¡∑
»w° Ju¡ <ÔÎ tæ* N°≈Ÿu ı°u JC¡~> ≈®ÿfi J¡≤w° F¥≥, Ÿu <k¡≤ tu≤u Ÿts J¡<FÎ $ f®ÊR¡≈ ≈Ì <fi≤<w„∫
ŸC©R¡≈, ÌC#©„¥∏∫ N°æ≤ N„C] ªuw°N°u* Ÿu Ny‡∫ Fæ, Ÿ ≈Ì Ju¡ N<bΩ° Ÿu N°b¨W F°ufiu ≈≤ Ÿtu*
B‹¸>°, Âÿ∫ N°æ≤ Ì„Õfi fi°tJ¡ ∫F <bÿbR¡≈ I°fi <J¡Ÿ <fi<tW Ÿu F°uw° Fæ ? •∫° bF Ÿwg <fi<tW
Ÿu F°uw° Fæ ∫° NŸwg <fi<tW Ÿu ? Ÿwg <fi<tW Ÿu w°u F°u fiFÙ* ŸJ¡w°, J¡°≤d <J¡ Ÿwg-b_wC tu* <bJ¡°≤
N°<Ì fiFÙ* ≤Fwu, NŸwg Ÿu ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ Ÿ f°u@ tu* Ÿ[bJ¡° ı°u ≈¿≤I°fi F°uw° Fæ,
bF F°uy° FÙ fiFÙ* $$3-8$$
Ÿ ≈®J¡°≤ ≈¥~>u y∫u, wS° Nº∫°Ÿ π°≤° fi Ì°ufi°u* J¡∑ ≈≈<W J¡≤fiub°Ôu JC¡‡˚ tC<fi - N°≈J¡° ≈®ÿfi
ŸyÕ - 96] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1611
∫C<•w-≈¥dÕ Fæ N°æ≤ ≈®ÿfiJ¡w°Õ N°≈ J¡Fu ı°fiub°Ôu NSÕ Ju¡ Nb@°≤d tu* ≈¸C> ˚Ù Fæ*, ∫°u* ≈®„aŸ° J¡≤wu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu tF°≤°ı, tæ*fiu ≈FÔu <ıŸ N°Ãtw[b J¡° ≈Ìu„ <Ì∫° S° Ÿu y®Fd J¡≤ NI°fiR¡≈Ù
N°b≤d Ÿu <fitCÕ•w F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d N°≈ ÌuÌÙ›∫t°fi F°uJ¡≤ ©¥f „°u˚ ≤Fu Fæ* $ Nf N°≈J¡°u ı°fifiu Ju¡
<ÔÎ ı°u ∫F JC¡~> fª y∫° Fæ Ÿu ŸC<fi∫u $$9$$
ŸfŸu ≈FÔu Nº∫°Ÿ J¡∑ Ÿ°ty®Ù fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ Nº∫°≤°u≈ J¡≤ Ÿa_J¡°≤ŸFJ¨¡w NI°fi„fÔ
N<@‹™>°fi J¡° <ÌÀÌ„Õfi J¡≤°fiub°Ôu JC¡‡˚tC<fi ≈¥bÕŸ¨<‹¸> J¡° ≈®Ô∫ Ì„°Õwu Fæ* $
≤°ıfig, ∫F ı°u JC¡~> ˚Ù _S°b≤, ıayt fi°fi°<b@ N°J¡°≤-≈®J¡°≤ Ÿu ˚≤° FCN° ıywg <Ì©°oÕ ≈nw°
Fæ bF Ÿf J¡v≈ J¡∑ Ÿt°<›w tu* <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$10$$
J¡v≈°∏w tu* ÎJ¡t°` f°J¡∑ fªu FCÎ N<@‹™>°fi J¡°u <Ì©Ô°wu Fæ* $
wÌfi∏w≤ ıf <J¡ tF°J¡v≈ J¡° w°^±>b Ÿt°›w F°u ı°w° Fæ, wf ÎJ¡t°` ≈®Ÿ∏fi y‡˚Ù≤
Δ∫°≈J¡R¡≈ Ÿ°≤b_wC (≈≤f®Ê-w[b) Nb<„‹¸> ≤F ı°wÙ Fæ, bF fi w°u wuı Ÿu wC<Ôw J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ
Fæ N°æ≤ fi |fi N∏@J¡°≤ Ÿu wC<Ôw J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $ bF b_wC <ª∏t°`_bR¡≈ Fæ, Ÿtu* <J¡ŸÙ w≤F
J¡° tÔ fiFÙ* Fæ, „°<∏w J¡° N°@°≤ Fæ, ª°≤°u* N°u≤ ªtJ¡w° <fi≤b<@ N°J¡°„ Fæ, Ÿtu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤
J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ FÙ fiFÙ* ı° ŸJ¡wÙ $ <ıŸJu¡ <bT∫ tu* tæ* JC¡~> J¡F ≤F° F¥≥, bF Ju¡bÔ _b_bR¡≈ J¡°
Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤fiub°ÔÙ fC<] Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ıf ≈®J¡°<„w F°ufiu Ôy ı°wÙ Fæ, wf NI°fiJ¡°Ô tu*
≈®wÙw NI°fi N°<Ì tÔ Ÿtu* fiFÙ* ≤Fwu, Nw# NÃ∫∏w _bh~> F°u ı°wÙ Fæ $ J®¡°u@°<Ì<bJ¡°≤ Ÿtu*
≤Fwu fiFÙ*, ª°≤°u* N°u≤ ŸJ¡∑ ŸW° Fæ, ≠≠bÔ ≈≤t°Ãt_bR¡≈ bFÙ ≈®Ÿ∏fi I°fiR¡≈ wuı Fæ $ Ÿtu*
NfiCt°fi°<Ì wJ¡°u˘ J¡° ≈®Ÿ°≤ F°uw° fiFÙ* $ bF f°fl o<∏B∫°u* J¡∑ <bT∫ fiFÙ* Fæ, bF Ÿt, <„b N°æ≤
N<fi<∏Ìw Fæ $ <ıŸJ¡°u f®Ê<fib°Õd J¡Fwu Fæ*, bF bFÙ Fæ $ ŸbÕ` ≈¥dÕR¡≈ Ÿu <Ìw N°Ãt-I°fi Ÿu
<fiw°∏w ≈¥dÕ Fæ $$11-14$$ <ıwfiu ~>°u¸>u-Ÿu-~>°u¸>u ≈Ì°SÕ Fæ*, fitu* ŸfŸu ~>°u¸>° (Ÿ¥‚t) ∫FÙ Fæ,
ı°u _S¥Ô Ÿu ˚Ù _S¥Ô ≈Ì°SÕ Fæ*, fitu* Ÿftau _S¥Ô ∫FÙ Fæ $ yC”wt ≈Ì°S°u˘ tu* ŸfŸu yC”wt N°æ≤
Zu‹™>°u* tu* ŸfŸu f»J¡≤ Zu‹™> ˚Ù ∫FÙ Fæ $ tF°Ãtfig, ∫F oŸ ≈®J¡°≤ NÃ∫∏w Ÿ¥‚t Fæ <J¡ oŸJu¡ Ÿ°tfiu
∫F ı°u N°J¡°„ Fæ, bF NdC Ju¡ Ÿ°tfiu <_Sw _S¥ÔR¡≈ tF°tu” Ju¡ Ÿt°fi _S¥Ô t°Ô¥t ≈nw° Fæ $
N°æ≤ bF owfi° NÃ∫∏w _S¥Ô Fæ <J¡ ŸJu¡ Ÿ°tfiu ∫F Ÿ°≤° f®Ê°^±> ≈≤t°dC Ju¡ ŸÌ¨„ Ÿ¥‚tR¡≈ Ÿu
J¡FÙ* ˚°Ÿw° Fæ N°æ≤ J¡FÙ* ˚°Ÿw° ˚Ù fiFÙ* $ oŸ w≤F J¡° t°∫°„fÔ ı°u N<@‹™>°fiR¡≈ ≈Ì Fæ, Ÿtu*
≈¥bÕ Ju¡ Ÿa_J¡°≤°u* Ju¡ Ìgf°u@fi Ÿu Ìg˚¥w FCN° wwg-wwg ≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡tÕ J¡°u NfiCŸ≤d J¡≤fiub°Ô°
Nº∫°Ÿı<fiw ı°u <bÿbR¡≈ J¡° ≈®J¡°„ Fæ bFÙ fi°≤°∫d Ÿu Ã≈∏fi <F≤^∫y˚Õ J¡° NFa˚°bR¡≈
I°fi°º∫°Ÿ Fæ, ∫F N°≈ ı°<fiÎ $ Ÿ I°fi°º∫°Ÿ tu* <bT∫R¡≈ Ÿu <_Swg ıywg FÙ <b≤°¸>gR¡≈Ù
<bT∫°º∫°Ÿ Fæ $$15-18$$
Nº∫°Ÿ≈s tu* N<@‹™>°fi J¡∑ ŸW° FÙ Ÿu J¡°∫Õ N°æ≤ J¡°≤d Ì°ufi°u* tu* ŸW° J¡° <fib°ÕF F°u ı°fiu Ju¡
J¡°≤d Ÿtu* ŸW° J¡∑ ≈®wÙ<w, I°fi Ÿu ŸJ¡° f°@ N°æ≤ Ÿwg b_wC J¡∑ J¥¡¸>_Sw° NfiC≈≈∏fi fiFÙ* F°u
ŸJ¡wÙ, ∫F N°„∫ ≤©J¡≤ ‹¸>°∏w≈¥bÕJ¡ Nº∫_w J¡∑ N<@‹™>°fi Ÿu N<˚∏fiw° fwÔ°wu Fæ* $
tF°Ãtfig, ıæŸu b°∫C N°æ≤ b°∫C J¡° _≈∏Ìfi-ofi Ì°ufi°u* tu* ˚uÌ fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ „¥∏∫R¡≈w° N°æ≤
1612 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N°J¡°„R¡≈w° Ju¡ ŸÂ„ ªæw∏∫R¡≈w° N°æ≤ NFaR¡≈w° tu* ˚uÌ fiFÙ* Fæ (N) $$19$$
∫F NŸwg-J¡°∫Õb°<Ì∫°u* Ju¡ tw tu* ÌÙ<sw fi F°u ı°∫, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu Ju¡bÔ N<@‹™>°fiŸW° Ÿu
FÙ J¡°∫Õ J¡∑ f®Ê tu* `æJ¡°<ÔJ¡ ŸW° Fæ, ∫F ˚٠‹¸>°∏w ÌuJ¡≤ fwÔ° ≤Fu JC¡‡˚ <b„uT I°wΔ∫ Ì„°Õwu Fæ* $
Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu ≈¿≤<h~>∏fi (˚uÌ ≈®°›w) ıÔ tu* <bΩt°fi w≤ay N°<Ì ıÔR¡≈ J¡°≤d J¡°u
ÔuJ¡≤ ıæŸu ŸFuwCJ¡ Fæ*, fiJ¡∑ ıÔŸW° Ÿu N<w¿≤•w ŸW° ıæŸu fiFÙ* Fæ, bæŸu Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu
N≈¿≤<h~>∏fi f®Ê tu* ≈®wÙ∫t°fi ıywg ŸFuwCJ¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ w≤ay°<Ì_SÔ tu* N°∏w≤°<ÔJ¡
ıÔJ¡°≤dw° Ju¡ ŸÂ„ ∫F°≥ J¡°uoÕ N°∏w≤°<ÔJ¡ J¡°≤d fiFÙ* Fæ, f®Ê w°u t¥ÔJ¡°≤d FÙ Fæ, Nw#
<fiFuÕwCJ¡ J¡∑ ≈¨SJg¡ ŸW° Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? <J¡ŸÙ ˚Ù ≈®J¡°≤ Ÿu fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ Ìu„-J¡°Ô-≈¿≤<h~>∏fi
ŸCbdÕ tu* J¡¸>J¡ N°<Ì ŸCbdÕR¡≈ J¡°≤d J¡°u ÔuJ¡≤ ŸJ¡°≤d Fæ*, fiJ¡∑ ıæŸu ≈¨SJg¡ ŸW° fiFÙ* Fæ, bæŸu
FÙ Ìu„J¡°Ô°<Ì ≈¿≤h~>uÌ Ÿu „¥∏∫ f®Ê tu* <bΩt°fi <fiFuÕwCJ¡ ıywg J¡∑ ˚Ù f®Ê Ÿu ≈¨SJg¡ ŸW° fiFÙ*
F°u ŸJ¡wÙ $ oŸÙ w≤F bF f®ÊR¡≈ Ÿ°≤b_wC Zu‹™> Fæ, ŸJ¡° Ÿt_w ıywg Ju¡ «¡≈≤ Ÿ°t®°≠∫ Fæ,
bF N<bfi°„Ù, Nπæw, <fitÕÔ N°æ≤ ≈≤t „°∏w Fæ, Ÿt_w ıywg ŸJu¡ Ÿ°tfiu <wfiJu¡ Ju¡ ¸C>J¡nu Ju¡
ŸÂ„ N<w wCh~> Fæ $ oŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F ≈≤ b_wC ÎuŸÙ J¡v∫°dR¡≈ Fæ, oÕÿb≤R¡≈ <ıŸJu¡ N<_wÃb Ÿu
≈®<Ÿ] ∫F ıyÃ≈Ì°S°u˘ J¡∑ „°u˚° N<_wÃb @°≤d J¡≤wÙ Fæ $ Fu ≤°ıfig, J¡v≈≈®Ô∫ Ju¡ Nfi∏w≤
Nb<„‹¸> ≤Ffiub°ÔÙ bF Ÿ°≤˚¥w b_wC oŸ Ÿt_w f®Ê°^±> tu* ÎJ¡ FÙ Fæ, Ju¡bÔ bF <ª∏t°`ÃbR¡≈
Fæ, <fi”≈°<@ ≈®ut J¡° N°_≈Ì Fæ $ <πwÙ∫ J¡∑ Ÿ<F‹dCw° fi F°ufiu Ÿu ∫Ω<≈ bF ÎJ¡ Fæ, wS°<≈ ÎJ¡Ãb
J¡∑ N°Z∫ fiFÙ* Fæ $ oŸ<ÔÎ Fu ≤°ıfig, J¡°uoÕ ˚٠̥Ÿ≤Ù J¡v≈fi° oŸ ŸaŸ°≤ tu* Fæ FÙ fiFÙ* $ ı°u N°≈J¡°u
<fitÕÔ N°ÃtwÃb Nbyw FCN° Fæ, bFÙ ≈¿≤≈¥dÕ N°æ≤ N<bfi°„Ù Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ N°J¡°≤-≈®J¡°≤°u* Ÿu ∫C•w
F°uJ¡≤ t°fi°u* <Ìw FCN° bF ŸbÕ_bR¡≈ F°uJ¡≤ ŸÌ° FÙ <_Sw ≤Fw° Fæ $ o<∏B∫°u* Ÿu Âÿ∫ fi F°ufiu Ju¡
J¡°≤d wS° F°S N°<Ì Ÿu ≈®°›∫ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF fi J¡°∫Õ (I°fi N°æ≤ J¡tÕ Ÿu ı<fiw N<w„∫
J¡° N°@°≤) Fæ N°æ≤ fi J¡°≤d (I°fi N°æ≤ J¡tÕ J¡° Ÿ‡≈°ÌJ¡) Fæ $ ≈®Ã∫s N°<Ì Ô°æ<J¡J¡ ≈®t°d°u* Ÿu
buΩ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF _b°fiC˚bt°`y‡∫ JC¡~> N<fibÕªfiÙ∫ FÙ Wt (<fi≤<w„∫°fi∏Ì°ÃtJ¡)
b_wC Fæ, bF ŸfJ¡∑ N°Ãt° Fæ N°æ≤ Ÿf oŸJ¡∑ N°Ãt° Fæ $ N<wŸ¥‚t, _bh~> wS° NfiC˚bt°`R¡≈
Fæ $$20-27$$ Δ∫bF°≤ J¡∑ Â<‹¸> tu* „ÆÌ N°æ≤ „ÆÌ°SÕ˚¥w Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ J¡° FÙ bF _bR¡≈˚¥w Fæ,
Nw# N≈fiu N°≈ FÙ N≈fi° J¡°≤d Jæ¡Ÿu F°uy° ? ≈≤t°SÕÂ<‹¸> tu* Ny‡∫ N<w ÃJ¨¡‹¸> N<πwÙ∫ ≈®J¡°„
J¡° _bR¡≈˚¥w Fæ, Nw# N<πwÙ∫ b_wC J¡°≤d <J¡Ÿ <πwÙ∫ Ju¡ <ÔÎ F°uyÙ ? Îba Δ∫bF°≤ tu* Nπæw
NŸwg Fæ N°æ≤ πæw Ÿwg Fæ, ≈≤t°SÕ tu* w°u Nπæw Ÿwg N°æ≤ πæw NŸwg Fæ, ÎuŸÙ ≈¿≤<_S<w tu* Ÿwg N°æ≤
NŸwg J¡° ≈≤_≈≤ J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b F°u FÙ Jæ¡Ÿu ŸJ¡w° Fæ ? b°_wb tu* ı°u <J¡ŸÙJ¡° fÙı fiFÙ* Fæ N°æ≤
ı°u „ÆÌ Ÿu Ny‡∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡°≤d fiFÙ* F°uw°, Ÿ Δ∫°≈J¡ b_wC Ÿu ≈®t°d-≈®tu∫R¡≈ ıywg
JC¡~> ˚Ù Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $ bF fi J¡w°Õ Fæ, fi J¡tÕ Fæ N°æ≤ fi J¡°≤d FÙ Fæ $ Ju¡bÔ bF ŸÃ∫, <ªÌg|fi
(N) ∫F°≥ ≈FÔ° ŸaŸy°Õº∫°Ÿ tu* ‹¸>°∏w Fæ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤° w°Ì°Ã‡∫°º∫°Ÿ tu* ‹¸>°∏w Fæ, <fi≤≈us
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d b°∫C N°æ≤ N°J¡°„Ãb N<@‹™>°fi Ju¡ ‹¸>°∏w Fæ* wS° Ìu„Ÿ°≈us F°ufiu Ju¡ J¡°≤d _≈∏Ì
N°æ≤ „¥∏∫w° Nº∫_w Ju¡ ‹¸>°∏w Fæ*, ∫F ı°fifi° ª°<FÎ $
ŸyÕ - 96] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1613
N°æ≤ <bJ¨¡<w„¥∏∫ Fæ $ N°ÃtR¡≈, N∏∫≈®t°d°u* Ÿu Ny‡∫ wS° N<bfi°„Ù _b°Ãt°fiC˚bR¡≈
˚Ù bFÙ Fæ $$28-30$$
ofi Ÿf f°w°u* Ÿu Nº∫°Ÿ≈s tu* <J¡ŸÙJ¡°u ˚Ù ı∏t N°¿Ì <bJ¡°≤ J¡∑ ≈®Ÿ<•w fiFÙ* F°uwÙ, Ju¡bÔ
J¥¡¸>_SÃb FÙ <Ÿ] F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu tCfiu, oŸŸu ∫F <Ÿ] FCN° <J¡ ≈≤f®Ê Ÿu <J¡ŸÙJ¡∑ ˚Ù Ã≈<W fiFÙ* F°uwÙ, •∫° J¡°uoÕ ˚Ù ≈C”T
<J¡ŸÙ w≤F Ÿu •∫° ŸJ¡°≤d w≤ay N°<Ì J¡°u ıÔ°<Ì Ÿu ≈¨SJg¡ ≈®°›w J¡≤ ŸJ¡w° Fæ ? NS°Õwg fiFÙ* J¡≤
ŸJ¡w°, fŸ oŸÙ w≤F Ìu„J¡°Ô Ju¡ ≈¿≤h~>uÌ Ÿu „¥∏∫ f®Ê tu* NJ¡°≤d ıyw ˚Ù f®Ê Ÿu ≈¨SJg fiFÙ* ≤F
ŸJ¡w° $ <fi‹J¡TÕ ∫F Fæ <J¡ Ô°uJ¡ tu* ∫F ≈®<Ÿ] Fæ <J¡ w≤ay Ju¡ ≈®<w ıÔ J¡°≤d Fæ, ≈≤∏wC <bt„ÕJ¡°Ô tu*
ŸJ¡°≤d w≤ay ıÔ Ÿu <˚∏fi fiFÙ* ™>F≤w°, oŸÙ ≈®J¡°≤ ≈¿≤h~>uÌ„¥∏∫ f®Ê tu* <bª°≤J¡°Ô tu* ıyÃJ¡°≤dw°
™>F≤ fiFÙ* ŸJ¡wÙ $$31$$
"ıÔu<_w Ìu„J¡°Ô°∏wu' oÃ∫°<Ì ı°u ≈FÔu J¡F° y∫° S°, ŸÙJ¡° N°≈fiu ∫F°≥≈≤ ≈ŸaF°≤ <J¡∫°,
≈≤∏wC Ÿtu* «¡≈≤ fiÙªu <•w J¡° ı°u bæT‡∫ N°≈fiu <J¡∫° Fæ, ŸJ¡° w°Ã≈∫Õ •∫° Fæ, ∫°u* ≤°ı° ≈¥~>wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # tC<fiZu‹™>, ıÔ N°<Ì tu* ı°u w≤ay N°<Ì Fæ*, bu w°u ŸJ¡°≤dJ¡ Fæ*, ∫F tæ*
t°fiw° F¥≥, ≈≤∏wC ∫F fiFÙ* t°fiw° <J¡ ≈≤f®Ê tu* NF∏w° N°<Ì ıywg NJ¡°≤dJ¡ Fæ $$32$$
ŸtCB ≈aªÙJ¨¡w ıÔ J¡° J¡°∫Õ Fæ, Nw# ≈aªÙJ¨¡w ıÔ Ju¡ J¡°≤d ˚¥w°u* Ju¡ π°≤° wS° b°∫C N°<Ì N∏∫
<fi<tW°u* Ju¡ π°≤° ıÔJu¡ ≈¿≤d°t˚¥w w≤ay N°<Ì ŸJ¡°≤dJ¡ Fæ*, ≈≤∏wC f®Ê J¡° w°u J¡°uoÕ J¡°≤d ≈®<Ÿ] Fæ
fiFÙ* N°æ≤ fi J¡°uoÕ ŸJ¡° ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d Fæ, oŸ<ÔÎ f®Ê<bbwÕ ıywg NJ¡°≤dJ¡ J¡F°, ∫FÙ bæT‡∫
tu≤° N<˚≈®uw Fæ $ oŸ w≤F bæT‡∫ w[bI°fi Ju¡ ≈¥bÕ J¡°uoÕ ŸtH fiFÙ* ŸJ¡w°, ≈≤∏wC N°≈fiu w°u w[b Nf
ı°fi <Ô∫° Fæ, Nw# N°≈Ju¡ <ÔÎ bF ŸCf°u@ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu JC¡‡˚ J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, N°≈J¡° J¡Sfi ŸÃ∫ Fæ, ≈≤∏wC N°≈fiu w°u Nf w[bw# Ÿf JC¡~> ı°fi <Ô∫°
Fæ, oŸ<ÔÎ Ÿ bæT‡∫ J¡° ≈¿≤I°fi N°≈Ÿu Ì¥≤ fiFÙ* ≤F ŸJ¡w° $ ∫F NF∏w° N°<Ì ıywg oŸ f®Ê tu*
JC¡~> N<_wÃb FÙ fiFÙ* ≤©w° $$33$$
Ÿf πæw J¡° f°@ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ∫<Ì N°≈ "ıywg NJ¡°≤dJ¡ Fæ' ∫°u* J¡Fwu Fæ*, w°u "f®Ê tu* ıywg
Fæ' ∫F •∫°u* J¡Fwu Fæ*, ÎuŸ° J¡Ffiu tu* w°Ã≈∫Õ •∫° Fæ' oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
"ıywg' „ÆÌ J¡° ≈®<Ÿ] ı°u NS°ÕÃtJ¡_bR¡≈ Fæ, ŸŸu <fitCÕ•w ≈≤t „°∏w J¡v∫°dt∫ ≈≤t°Ãt°
FÙ ıywg Fæ, ŸŸu N<w¿≤•w JC¡~> Fæ fiFÙ* $ N°J¡°„ tu* Ÿ¥‚tw≤ N°J¡°„ fiu FÙ ŸJ¡° <fit°Õd <J¡∫° Fæ
NS°Õwg ıæŸu N°J¡°„ tu* Ÿ¥‚t˚¥w t°∫°R¡≈ N°J¡°„ Ÿu y∏@b°Õ<Ì fiy≤ <fi<tÕw F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ f®Ê°J¡°„
tu* ˚Ù Ÿ¥‚t˚¥w t°∫° Ÿu ıywg J¡° <fit°Õd FCN° Fæ, b°_wb tu* JC¡~> fiFÙ* Fæ $ ıæŸu N°J¡°„ „¥∏∫R¡≈ fiFÙ*
Fæ, ≈≤∏wC ≈®wÙ∫t°fi <b”] „¥∏∫Ãb N°J¡°„ J¡∑ ŸW° Ÿu ŸW° ≈®°›w J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ ≈≤tuÿb≤ tu*
N<bΩt°fi ıywg ŸJ¡∑ ŸW° Ÿu ŸW° ≈®°›w J¡≤w° Fæ, bF ªæw∏∫æJ¡R¡≈ Ÿu ŸÂ„ N°æ≤ ınR¡≈ Ÿu
<bŸÂ„ ˚Ù Fæ $ Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° ∫F ıywg ˚ÔÙ˚°≥<w ı°fi <Ô∫u ı°fiu ≈≤ ≈≤t <„bR¡≈ F°u ı°w° Fæ,
•∫°u*<J¡ WtI°fi Ju¡ ≈®˚°b Ÿu <bT ˚Ù Nt¨w F°u ı°w° Fæ $ ∫<Ì ıywg ˚ÔÙ˚°≥<w fi ı°fi° y∫° w°u bF
˚∫aJ¡≤ ÌC#© Ìufiub°Ô° F°uw° Fæ, ™>ÙJ¡ FÙ Fæ - <bTfC<] ∫<Ì Nt¨w tu* F°u ı°∫, w°u bF ©°∫° y∫° ˚Ù <bT
1614 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ju¡ ≤Ÿ tu* FÙ ≈¿≤dw F°u ı°w° Fæ - ©°fiub°Ôu J¡°u t°≤ ±>°Ôw° Fæ $ <bΩ° J¡∑ ŸF°∫w° Ÿu ∫° N<bΩ° J¡∑
ŸF°∫w° Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ı°u J¡°uoÕ ˚Ù ≈C”T <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu <ıŸ-<ıŸ b_wC J¡°u ªæw∏∫ ≈≤t°Ãt°R¡≈
ı°fiw° Fæ, Ÿ ≈C”T J¡°u bF bF b_wC wÃJ¡°Ô FÙ •wR¡≈ oÕÿb≤°ÃtJ¡ ffi ı°wÙ Fæ $$34-38$$ ıæŸu
fiu`°u* Ju¡ Ì°uT-<b˚®t°u* Ÿu ≠b°Ô° Ju¡„°u^±A>J¡ N°<Ì R¡≈°u* tu* <ª`-<b<ª`R¡≈ Ÿu N°<b˚Õ¥w FCoÕ ˚Ù b°_wb
tu* bF N≈fiu FÙ _bR¡≈ Ÿu ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ Ì°uT-<b„uT Ÿu N∏∫°∏∫ R¡≈°u* tu* N°<b˚¥Õw ˚Ù f®ÊŸW°
N≈fiu FÙ NŸÔÙR¡≈ Ÿu Nb<_Sw ≤FwÙ Fæ $ Ÿ°@°u, ı°u Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> ≈≤f®Ê ªæw∏∫_bR¡≈ Ÿu Nb<_Sw
Fæ, bFÙ N≈fiu <bT∫ tu* t∏ÌfC<] ffiJ¡≤ Ÿ t∏Ìf°u@ Ju¡ J¡°≤d ÌuF, ÌuFÙ N°<Ì ıywg Ju¡ R¡≈ tu* t°fi°u*
Ô<sw F°uw° Fæ $ ª¥≥<J¡ Nf°u@b„ FÙ oŸ ıyBq≈ Ÿu <b„C] ≈≤t N°fi∏ÌR¡≈ ≈≤t°Ãt° ˚°Ÿw° Fæ, oŸŸu
<fi‹J¡TÕ ∫FÙ <fiJ¡Ôw° Fæ <J¡ NF∏w° N°<Ì ıywg J¡°u ÔuJ¡≤ ≈®ÿfi J¡≤fi° ≈®J¨¡w tu* NfiC<ªw Fæ $ ı°u b_wC
Ÿwg F°uJ¡≤ <bΩt°fi Fæ, ŸÙJu¡ <bT∫ tu* ≈®ÿfi J¡≤fi° „°u˚w° Fæ, ≈≤∏wC ˚ÔÙ˚°≥<w <bª°≤° y∫° ˚Ù ı°u
<bΩt°fi Fæ fiFÙ*, ŸJu¡ <bT∫ tu* <bª°≤°SÕ ≈®ÿfi FÙ •∫° ? <ıŸ ≈®J¡°≤ Nb∫b°u* J¡∑ NŸW°-Ì„° tu*
ŸCbdÕ J¡∑ <_S<w Ju¡ <bT∫ tu* ≈®ÿfi J¡≤fi° N∫°uÀ∫ Fæ, bæŸu FÙ NF‡˚°b N°<Ì ıywg J¡∑ NŸW°-Ì„° tu*
oÕÿb≤ J¡∑ <_S<w Ju¡ <bT∫ tu* ≈®ÿfi J¡≤fi° ˚Ù N∫°uÀ∫ Fæ $ <bt„Õ J¡≤fiu ≈≤ ıywg J¡° J¡°uoÕ ˚Ù J¡°≤d fiFÙ*
Fæ, Nw# ∫F wÙfi°u* J¡°Ô tu* Fæ FÙ fiFÙ* $ Ju¡bÔ NI°fi Ju¡ J¡°≤d oŸ w≤F ıywg Ju¡ R¡≈ tu* f®Ê FÙ _kC¡¿≤w
F°uw° Fæ $ f®Ê J¡° _bR¡≈w# ıf ≈¿≤I°fi fiFÙ* ≤Fw°, wf N≈¿≤I°w f®Ê FÙ ın ıywg J¡° ∫F
f¨FÌ°J¡°≤ @°≤d J¡≤ Nb<_Sw F°u ı°w° Fæ $$39-44$$
∫<Ì ≈¨<SbÙ N°<Ì J¡° b°_wb tu* N<_wÃb Fæ fiFÙ*, w°u "∫# ≈¨<SΔ∫°a <w‹™>fig' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu
≈®<w≈°<Ìw ı°u ∫F <Ÿ]°∏w Fæ <J¡ N∏w∫°ÕtÙ oÕÿb≤ π°≤° ≈®u¿≤w FCÎ FÙ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°SÕ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ J¡°∫Õ
tu* ŸtSÕ F°uwu Fæ*, ŸJ¡∑ ≈≈<W Jæ¡Ÿu F°uyÙ ?
t°∫°„fÔ ≈≤t°Ãt° Ju¡ _bR¡≈˚¥w Ÿt_w ≈Ì°SÕ ŸÙŸu (t°∫°„fÔ ≈≤t°Ãt° Ÿu) t°∫° π°≤°
≈≤_≈≤ <tÔfiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ°ty®ÙR¡≈ Ÿu ≈®u¿≤w F°uJ¡≤ ≈aª˚¥w°ÃtJ¡ <≈*±> tua t°<∫J¡ FÙ wwg-wwg J¡°∫ÕR¡≈
ªtÃJ¡°≤ Ÿ ≈®J¡°≤ J¡≤wu ≤Fwu Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ ∫°æbfi tu* ˜Ù-≈C”T Ju¡ ı°unu J¡°t Ÿu ≈®u¿≤w F°uJ¡≤
≈C`°<Ì J¡°∫ÕR¡≈ ªtÃJ¡°≤ J¡≤wu ≤Fwu Fæ* $$45$$ N°b¨w ªæw∏∫˚°b FÙ t°<∫J¡ fi°fi°R¡≈ Ÿu NfiuJ¡-Ÿ°
ffiJ¡≤ wwg-wwg J¡°∫ÕR¡≈ Ÿu Ÿ ≈®J¡°≤ ≈¿≤<h~>∏fi F°u ı°w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ bFÙ N°b¨w ªæw∏∫t°`
_b°ÃtI°fiR¡≈Ãb Ÿu Δ∫°›w F°uJ¡≤ ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu ªtÃJ¡°≤ J¡≤w° Fæ $$46$$
f®Ê Ju¡ FÙ f®Ê˚¥w t°<∫J¡ ªtÃJ¡°≤ tu* N°æ≤ w[bI°fi Ÿu ≈≤t°<SÕJ¡R¡≈ J¡∑ ≈®°<›wR¡≈ ªtÃJ¡°≤ tu*
"≈¥dÕtÌ# ≈¥dÕ<tÌtg' oÃ∫°<Ì ZC<w J¡° Ì°F≤d Ìuwu Fæ* $
≈®Ô∫J¡°Ô tua Ju¡bÔ b°Ÿfi° ~>°unJ¡≤ ıf Ÿf ≈°<@∫°≥ <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ*, wf t°∫°„fÔ f®Ê
tu* ÎJ¡∑˚¥w FCÎ ıÙb J¡v≈ Ju¡ ≈®°≤‡˚ tu* ˚°uyıfiJ¡ N̨‹¸> J¡° ≈¿≤≈°J¡ F°ufiu ≈≤ <k¡≤ N≈fiÙ-N≈fiÙ
Δ∫<‹¸>-Ÿt<‹¸> ≈°<@∫°u* J¡° Ÿ¨<‹¸> π°≤° ı°u ]°≤ J¡≤wu Fæ*, bF N≈¿≤<h~>∏fi f®Ê Ÿu N≈¿≤<h~>∏fi
f®ÊR¡≈ FÙ J¡°∫°u˘ J¡° t°∫° Ÿu ]°≤ J¡≤wu Fæ*, <_S<wJ¡°Ô tu* bu ıÙb Nb°∏w≤ J¡°∫°u˘ J¡°u Îu<FJ¡ N°tC<‹tJ¡
˚°uy-Ÿ°@fi ı°u ffi°wu Fæ*, bF ˚Ù ≈¥dÕ N≈¿≤<h~>∏fi f®Ê Ÿu ≈¥dÕR¡≈ FÙ ffi°wu Fæ* $ Nfi∏w≤ ı°u w[bI°fi
Ÿu tC•w F°uwu Fæ*, bF ˚Ù ≈¥dÕ Ÿu FÙ, t°∫° Ju¡ N≈h~>uÌ Ÿu; ≈¥dÕR¡≈ F°u ı°wu Fæ*, •∫°u*<J¡ t°∫° J¡° <bfi°„
ŸyÕ - 97] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1615
F°u ı°fiu ≈≤ ≈¥dÕ FÙ Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ $ Fu Ÿ°@°u, ı°u <ª∏t°`R¡≈ b_wC tu* <ª∏t°` FÙ Ÿ¨<‹¸>I°fi
≈®<Sw F°uw° Fæ, bF b°_wb tu* ≈®<Sw fi F°uJ¡≤ FÙ ≈®<Sw F°uw° Fæ, ∫F tF°fig N°ÿª∫Õ Fæ $ NFa ≈®Ã∫y°ÃtR¡≈
<ª<w FÙ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* N≈fi° <fi<bÕJ¡°≤, wuı°ut∫ N°<ÌN∏w„¥∏∫ _bR¡≈ fi ~>°unwÙ FCoÕ FÙ N°æ≤
fi F°uwÙ FCoÕ FÙ _b∫a ªæw∏∫ Ju¡ π°≤° Nfi∏w tfi°uR¡≈ t°fi°u* ffi ı°wÙ Fæ $ wÌfi∏w≤ _S¥Ôw° J¡∑ J¡v≈fi°
Ÿu N°˚°Ÿ„ÙÔ F°uJ¡≤ bF _bw# _b∫a˚¥ J¡° <b≤°¸>g-R¡≈ ŸaŸ°≤ ffi ı°wÙ Fæ $ wÌfi∏w≤ Δ∫<‹¸>ıÙb J¡°
_bR¡≈ @°≤d J¡≤ ˚®°<∏w Ÿu ıywg tu* ŸÃ∫w° FÙ Ìu©wÙ Fæ N°æ≤ ≈≤t°SÕÌ„° tu* N<@‹™>°fi J¡∑ ŸÃ∫w°
Ìu©wÙ Fæ $ ≈¨ØbÙ N°<Ì ˚¥w°u* J¡∑ ˚°bfi° Ÿu ≈¨ØbÙ N°<Ì ª°≤ ≈®J¡°≤ Ju¡ ˚¥w ffi ı°wÙ Fæ N°æ≤ Âÿ∫˚°bfi°
Ÿu wÃsd Âÿ∫R¡≈ ffi ı°wÙ Fæ $ Fu tF°Ãtfig, ≈®„°∏w, _b˚°b Ÿu FÙ „ÆÌ°u* N°æ≤ NS°u˘ Ÿu <fitCÕ•w,
NwÎb Δ∫≈Ìu„„¥∏∫, _b≈®J¡°„R¡≈ NfiC˚b°ÃtJ¡, N<πwÙ∫ b_wC t°∫° Îba t°<∫J¡ NbÔ°uJ¡R¡≈ F°u
≤FÙ ıywg Ju¡ <b_w°≤R¡≈ Ÿu ıywg-ŸÙ F°uJ¡≤ Nb<_Sw Fæ $$47-52$$
<~>∫°fifub°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ŸW°fifub°≥ ŸyÕ
≈¥bÕ ŸyÕ tu* J¡°≤d„¥∏∫ Âÿ∫ Ã≈∏fi FÙ fiFÙ* FCN° Fæ, ∫F J¡FJ¡≤ Âÿ∫ J¡° ≈¿≤t°ıÕfi <J¡∫° y∫°,
Nf <ª<w Ju¡ Âÿ∫I°fiÃb J¡° ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ≈¿≤t°ıÕfi <J¡∫° ı°w° Fæ $
oŸ ≈®J¡°≤ ≈¥bÕ ŸyÕ Ju¡ fÙŸbu* ÿÔ°uJ¡ tu* J¡F° y∫° ŸtCBw≤ay‹¸>°∏w N°æ≤ ŸJ¡° Nb°∏w≤ bæT‡∫
Âÿ∫t°ıÕfi tu* ≈∫°uyÙ Fæ, ∫°u* J¡FJ¡≤ ŸJ¡° ≈≈°Ìfi <J¡∫°, Nf o•J¡∑Ÿbu* ÿÔ°uJ¡ tu* •w
ŸCbdÕJ¡¸>J¡ ‹¸>°∏w N°æ≤ ŸJu¡ Nb°∏w≤ bæT‡∫ J¡° ŸÙ ≈®J¡°≤ ≈≈°Ìfi J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Ffiu
Ju¡ <ÔÎ JC¡‡˚ NfiCb°Ì J¡≤wu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu tF°≤°ı, Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu ≈¿≤<h~>∏fi ŸCbdÕ tu* oŸÙ w≤F J¡° J¡<v≈w ı∏∫ıfiJ¡
J®¡t Fæ ∫°fiÙ J¡¸>J¡°<Ì J¡°u ÔuJ¡≤ ı∏∫ıfiJ¡˚°b J¡∑ ≈≈<W J¡∑ yoÕ Fæ $ „°∏w _b˚°b Ÿu <bª°≤fiu ≈≤
w°u fi JC¡~> Ã≈∏fi F°uw° Fæ N°æ≤ fi JC¡~> <bÔÙfi FÙ F°uw° Fæ $ N≈fiÙ FÙ ŸW° tu* Nb<_Sw f®Ê fi <J¡ŸÙJ¡°
≈°Ì°fi J¡°≤d Fæ N°æ≤ fi <J¡ŸÙJ¡° <fi<tW J¡°≤d Fæ, bF Ju¡bÔ <b„C] NfiC˚bR¡≈ Fæ, NfiC˚bR¡≈
ŸŸu <˚∏fi Ì¥Ÿ≤° JC¡~> ˚Ù ≈Ì°SÕ Fæ fiFÙ*, ı°u JC¡~> NF∏w° N°<Ì ıywg ≈Ì°SÕ ˚°Ÿw° Fæ, bF ˚Ù
NŸÙt f®ÊR¡≈ FÙ Fæ $$1,2$$
Âÿ∫ J¡∑ NŸW° ˚Ôu FÙ F°u, ≈≤∏wC ŸJ¡∑ NŸW° F°ufiu ≈≤ <b„C] ªæw∏∫ tu* Âÿ∫°fiC˚bR¡≈w° J¡∑
ı°u ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, ŸJ¡∑ ≈≈<W Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? ∫°u* ≤°ı° ≈®ÿfi J¡≤wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # tC<fib≤, tæ* t°fiw° F¥≥ <J¡ N°fi∏Ì°ÃtJ¡ ªæw∏∫ tu* NF∏w°<Ì ÌC#©≈®ªC≤
ıywg fiFÙ* ≤Fw°, ≈≤∏wC Ÿtu* ı°u ŸyÕbuÌfi ˚°<Ÿw F°uw° Fæ, bF <J¡Ÿ J¡°≤d Ÿu F°uw° Fæ, Ÿu „Ù|®
tCHŸu J¡<FÎ $$3$$
N°J¡°„ tu* <b_w¨w Ÿ¥∫Õ≈®J¡°„ tu* Nº∫_w y∏@bÕfiy≤ N°<Ì J¡∑ ≈®J¡°„R¡≈w° ıæŸu ≈®wÙw F°uwÙ Fæ,
bæŸu FÙ ≈®J¨¡w tu* ˚Ù ŸtHfi° ª°<FÎ, oŸ N°„∫ Ÿu JC¡‡˚ J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Ÿ°@°u, NŸÙt ıywg J¡° <b_w°≤ J¡≤fiub°Ô° ı°u N<@‹™>°fi ŸBq≈ Nfi°<Ì Nfi∏w
1616 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
f®Ê Fæ, bF Ÿ¨<‹¸> Ju¡ I°fi Ju¡ ŸÂ„ ffiJ¡≤ Nb<_Sw Fæ, Nw# Ÿtu* Nº∫_w ˚Cbfi <b„C]
N<@‹™>°∏t°`_bR¡≈ Fæ, oŸÙ<ÔÎ bFÙ ıywg-„≤Ù≤ J¡F° ı°w° Fæ $$4$$
oŸ <bT∫ tu* <bI°fib°ÌÙ f°æ]°u* J¡° ∫F tw Fæ - ˚Cbfi N°<Ì <ıwfiu ≈Ì°SÕ Fæ*, bu Ÿf ˚Ùw≤Ù I°fi
Ju¡ ≈¿≤d°tR¡≈ Fæ*, NI°fib„ fiJ¡° f°fl°SÕbwg I°fi F°uw° Fæ, b°_wb tu* f°fl°SÕR¡≈ Fæ* fiFÙ* $ y°æwt,
J¡d°Ì N°<Ì ≈¨ØbÙ N°<Ì ≈°≥ª ˚¥wR¡≈ f°fl NS°u˘ J¡°u ≈≤t°SÕ tu* ˚Ù ŸÃ∫R¡≈ t°fiwu Fæ*, t°º∫<tJ¡ J¡°
J¡Ffi° Fæ <J¡ „¥∏∫ FÙ f°fl-N°U∫∏w≤ y®°fly®°FJ¡R¡≈ Ÿu NI°fib„ _kC¡¿≤w F°uw° Fæ, b°_wb tu* JC¡~>
˚Ù Fæ fiFÙ* - ofi tw°u* J¡° ©^±>fi J¡≤ ≤Fu JC¡‡˚ J¡Fwu Fæ* $
˚B, fi w°u <bI°fiR¡≈ NSÕ Fæ, fi f°fl NSÕ Fæ N°æ≤ „¥∏∫R¡≈ FÙ NSÕ Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿ˚Ù b°<Ì∫°u* J¡Ù
J¡v≈fi°Î≥ I°fi Ju¡ ≤Fwu FÙ F°u ŸJ¡wÙ Fæ*, I°fi Ju¡ N˚°b tu* fiFÙ*, oŸ<ÔÎ I°fi J¡∑ „¥∏∫w°, s<dJ¡w°,
ı∏∫w°, <bfi°<„w° ∫° ≈¿≤d<w J¡°uoÕ ˚Ù <J¡ŸÙ w≤F Ÿu fiFÙ* J¡F ŸJ¡w°, Nw# bFÙ Ÿ°≤˚¥w b_wC Fæ $
ªæw∏∫Ÿ°≤ J¡° <ıŸ w≤F Ÿu ≈≈°Ìfi <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ, Ÿ w≤F Ÿu tæ* ≈≈°Ìfi J¡≤w° F¥≥, N°≈
Ÿtu* ‹¸>°∏w J¡° Zbd J¡∑<ıÎ $$5$$ <ıŸ w≤F ıÔ tu* BbÃb Ÿ°≤˚¥w b_wC Fæ, ŸÙ w≤F Ÿf ≈Ì°S°u˘
J¡∑ Ÿ°≤˚¥w b_wC ªæw∏∫ FÙ Fæ $ ∫<Ì ªæw∏∫ fi°t J¡∑ b_wC fiFÙ* F°uyÙ, w°u Ÿ°@J¡ Ju¡ N˚°b Ÿu Ÿf ıywg
"Fæ ∫° fiFÙ* Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ Δ∫≈Ìu„ Ju¡ <ÔÎ •∫° N∫°uÀ∫ F°uy°, ∫F <bª°≤ J¡≤fiu J¡∑ f°w Fæ $ oŸÙ w≤F
≤Ÿ˚¥w <ª<w J¡∑ N<ª<ww° J¡°≤d Ju¡ <ffi° <fiR¡<≈w fiFÙ* J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ $ bF Nfi∏w <ª<wR¡≈ t°∫°
π°≤° N≈fiu _bR¡≈ tu* ıywg Ju¡ N°J¡°≤ Ÿu ∫° ≈≤t°SÕ ªæw∏∫t°`R¡≈ Ÿu ≈®J¡°<„w J¡≤fiu tu* ŸtSÕ Fæ,
Nw# bF <bΩ°∫C•w ∫° N<bΩ°∫C•w ı柰 ˚Ù ≤Fw° Fæ, b柰 FÙ ≈®wÙ<w Ÿu ˚Ù Nb<_Sw Fæ $$6$$
∫<Ì bF _bh~> N°æ≤ N_bh~> Ì°ufi°u* _b˚°b°u* Ÿu ≤Fw° Fæ, w°u Ÿtu* _bh~>_b˚°bt°`w° J¡∑ Δ∫b_S°
Jæ¡Ÿu F°uyÙ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ[bt°` J¡° ı°u _b˚°b Fæ, bFÙ _bh~>˚°b Fæ N°æ≤ Ÿ[b J¡° <b”]˚°b N_bh~>˚°b Fæ,
N_bh~>˚°b N≈fiu <b≤°u@Ù Ÿ[b J¡° Ffifi J¡≤u ª°Fu fi J¡≤u - Ì°ufi°u* N°u≤ Ÿu ŸJ¡∑ <Ÿ<] FÙ fiFÙ* Fæ Nw#
Ÿ[b N°æ≤ ŸJu¡ <b≤°u@Ù N_bh~>˚°b Îba NŸ[b J¡∑, ≈®<w∫°uyÙ N°æ≤ Δ∫bh~>uÌ J¡° N˚°b F°ufiu Ÿu,
N_bh~>w° fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈≤° <ª<w tu* _bh~>˚°b J¡∑ Δ∫b_S° _b˚°bw# <Ÿ] F°u ı°wÙ Fæ $$7$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ N_bh~>˚°b J¡° ŸbÕS° N≈Ô°≈ •∫°u* J¡≤wu Fæ* - _bh~> <ªBq≈ FÙ N_bh~>
ıywg˚°b Ju¡ ≈®<w J¡°≤d ffifiu ∫°uÀ∫ Fæ, ∫°u* J¡v≈fi° •∫°u* fiFÙ* J¡≤wu, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
˚B, ∫<Ì ≈®„°∏w f®ÊR¡≈ ≈Ì N_bh~> ıywg Ju¡ ≈®<w J¡°≤d ffifiu Ju¡ <ÔÎ ∫°uÀ∫ Fæ, w°u ZC<w N°<Ì
tu* <fi<‹J®¡∫, Ny‡∫, N≈®w•∫Õ N°<Ì „ÆÌ°u* Ÿu ı°u bF J¡F° y∫° Fæ, ŸJ¡∑ ≈≈<W <J¡Ÿ w≤F F°uyÙ ?
ofi Ÿf ∫C<•w∫°u* Ÿu ∫F <fi<ÿªw F°uw° Fæ <J¡ f®Ê <J¡ŸÙ ˚Ù J¡°∫Õ J¡° fi <fi<tW J¡°≤d Fæ N°æ≤ fi
≈°Ì°fi J¡°≤d FÙ Fæ, Nw# oŸ ŸyÕ J¡° N<_wÃb <J¡ŸÙ J¡°Ô tu* Fæ FÙ fiFÙ* $$8,9$$
<ª<w Ju¡ Nº∫°Ÿ Ju¡ <ffi° Ì¥Ÿ≤u <J¡ŸÙ ˚Ù ≈°∫ Ÿu Ÿ¨<‹¸> J¡∑ ≈≈<W fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
ªæw∏∫ Ju¡ Nº∫°Ÿ Ju¡ <ffi° oŸ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ Ì¥Ÿ≤Ù J¡°uoÕ ≈≈<W Fæ FÙ fiFÙ*, <ıŸŸu <J¡ ŸJ¡°
≈≈°Ìfi <J¡∫° ı°∫, oŸŸu ın ŸyÕ J¡° N<_wÃb ≤Fw° FÙ fiFÙ* $ ı°u ˚Ù JC¡~> ∫F fiu` Ju¡ Ÿ°tfiu fi¨Ã∫
ŸyÕ - 97] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1617
J¡≤w° Fæ, bF ÎJ¡ w≤F Ÿu NI°fib„ ªæw∏∫|fi FÙ _kC¡¿≤w F°u ≤F° Fæ $ bFÙ NF‡˚°b, ıywg N°<Ì „ÆÌ
N°æ≤ „ÆÌ°SÕR¡≈ ≤Ÿ°u* Ÿu ≤a<ıw-Ÿ° F°uJ¡≤ ˚°Ÿw° Fæ $$10,11$$
wf NJ¡°≤dJ¡ FÙ ∫F ıywg t°fi° ı°∫, oŸ w≤F Ju¡ ∫Âh~>°b°<Ì≈s J¡° <fi≤°Ÿ J¡≤wu Fæ* $
J¡°≤d J¡° N˚°b ≤Ffiu ≈≤ <J¡ŸÙ ˚Ù ≈Ì°SÕ tu* J¡°∫Õ Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $ ıywg tu* <πÃb, ÎJ¡Ãb
N°<Ì J¡° ı°u ˚°fi F°uw° Fæ, bF N°J¡°„≈C‹≈ Ju¡ ŸÂ„ <bJ¡v≈t°` FÙ Fæ $$12$$
wf <ªBq≈ FÙ ıywg N°æ≤ ŸJ¡° J¡°≤d <ªBq≈ FÙ f®Ê Fæ $ ∫<Ì J¡F°u <J¡ <ªBq≈ J¡∑ ÎJ¡w° tu* ∫F
J¡°∫Õ N°æ≤ ∫F J¡°≤d, ∫°u* <b˚°y J¡≤fiub°Ô° J¡°æfi F°uy°, w°u ı∏t N°æ≤ fi°„ FÙ J¡°∫Õ-J¡°≤d J¡° <b˚°y
J¡≤fiub°Ôu F°u*yu, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
|¸>, ≈¸> N°<Ì ı°y<wJ¡ b_wC <ªBq≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, •∫°u*<J¡ ı°y<wJ¡ b_wCN°u* J¡° fi°„
Nbÿ∫‡˚°bÙ Fæ $ <ª<w J¡° fi°„ <ª<w Ÿu w°u F°u fiFÙ* ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ fi°„J¡°Ô tu* ∫<Ì <ª<w J¡∑ ŸW°
t°fi ÔÙ ı°∫, w°u "<ª<wfi°„' „ÆÌ J¡° J¡°uoÕ <bT∫ FÙ fiFÙ* F°uy° $ ınb_wC Ÿu ˚Ù <ª<w J¡° fi°„ fiFÙ*
t°fi° ı° ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ ınb_wC <ª<wfi°„ tu* ŸtSÕ fiFÙ* Fæ $ ∫<Ì J¡F°u <J¡ <ª<w J¡° fi°„ ˚Ù <ªBq≈
FÙ Fæ, Nw# N≈fiu N°æ≤ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ ≈®J¡°„fi tu* Ì¥Ÿ≤u J¡∑ N≈us° fiFÙ* ≤©w°, w°u ∫F ˚Ù ∫C•w fiFÙ* Fæ,
•∫°u*<J¡ <ªBq≈ <ª<w<bfi°„ _b°uÃ≈<W N°æ≤ _b≈®<w∫°uyÙ J¡° ≈®J¡°„J¡ <J¡Ÿ w≤F F°u ŸJu¡y° ? N≈fiÙ
Ã≈<W N°æ≤ Ã≈<W≈¥bÕJ¡°<ÔJ¡ ≈®<w∫°uyÙ ªæw∏∫ Ì°ufi°u* J¡° •w fi°„ ≈¿≤I°fi J¡≤ fiFÙ* ŸJ¡w° $
N≈fiÙ Ã≈<W N°æ≤ ≈®<w∫°uyÙ Ju¡ I°fi Ju¡ <Ÿb° ŸJ¡° fi°„ _b∫a Ã≈∏fi FCN°, ∫F fiFÙ* J¡F° ı°
ŸJ¡w° $ Ÿ°sÙ Ÿu _b°uÃ≈<W N°æ≤ _b≈®<w∫°uyÙ J¡° I°fi w°u F°u fiFÙ* ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ <ª<w J¡° <bT∫
<ª<w fiFÙ* F°uyÙ, Nw# ŸJu¡ buΩ˚¥w Ã≈<W <bfi°„ N°æ≤ ıywg tu* ınw° FÙ <Ÿ] Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ ıywg
tu* ınw° <Ÿ] F°u ı°fiu ≈≤ J¡°≤d J¡° <fiR¡≈d fi F°ufiu Ÿu J¡°≤d Ju¡ <ffi° ∫<Ì Ã≈<W t°fiÙ ı°∫, w°u
ŸÌ° FÙ ı∏t N°æ≤ ŸÌ° FÙ <bfi°„ F°ufiu Ôyuy°, •∫°u*<J¡ ı∏t N°æ≤ <bfi°„ J¡° <fib°≤J¡ w°u J¡°uoÕ Fæ fiFÙ* $
∫<Ì N°≈ (_b˚°bb°ÌÙ) ≈Ì°S°u˘ J¡°u ∫°u* FÙ ≈®t°d„¥∏∫ Îba NfiC˚b<b”] <fiÃ∫-Ã≈<W_b˚°b N°æ≤
<fiÃ∫ <bfi°„_b˚°b t°fiwu Fæ*, w°u ZC<w≈®t°d°fiCŸ°≤ Îba <bπ°fi°u* Ju¡ NfiC˚b Ÿu <Ÿ] N©^±> ªæw∏∫æJ¡R¡≈
_bÙJ¡°≤ J¡≤fiu tu* N°≈J¡°u J¡°æfi ≈Ùn° Fæ, ∫F fwÔ°o∫u $$13,14$$
∫<Ì Ÿf JC¡~> ªæw∏∫æJ¡≤ŸR¡≈ Fæ, wf <ªwg N°æ≤ N<ªwg ∫°u* <π<b@ ≈Ô‡˚ Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ, oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
Ÿ°@°u, ∫F <ªwg Fæ N°æ≤ ∫F N<ªwg Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ∫F ı°u ≈Ô‡˚ F°uw° Fæ bF Ju¡bÔ <ªW J¡∑
ªtÃJ¨¡<w Fæ, Ì¥Ÿ≤° JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ $ ŸaŸ°≤ tu* Ju¡bÔ <ª<w[b J¡∑ FÙ ŸW° Fæ $ <πÃb N°æ≤ ÎJ¡Ãb JC¡~>
fiFÙ* Fæ, Ju¡bÔ J¡v≈fi°t°` Fæ $ Fu ≤°ıfig, oŸŸu ≈Ì°SÕŸW° J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ fiJ¡∑ ˚°bfi° J¡∑
NŸW° Nfi°∫°Ÿ <Ÿ] F°u ı°wÙ Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ ˚°bfi°N°u* J¡∑ NŸW° F°ufiu ≈≤ w°u N°≈J¡∑ NF‡˚°bfi° J¡°
N<_wÃb Jæ¡Ÿu ≤F ŸJ¡w° Fæ ? NF‡˚°b Ju¡ NŸ‡˚b Ÿu <k¡≤ Ì¥Ÿ≤° fªw° FÙ J¡°æfi Fæ ? <ıŸu <J¡ <ªW
J¡F° ı°∫ $ oŸ<ÔÎ <ªW FÙ NFaR¡≈ Fæ, NFtSÕ Ÿu <˚∏fi Ì¥Ÿ≤° <ªWfi°tJ¡ ≈Ì°SÕ Fæ FÙ fiFÙ* N°æ≤
ıÙb-f®Ê˚uÌ wS° Âÿ∫-ÂJg¡ J¡° ˚uÌ ˚Ù fiFÙ* Fæ $ Nw# b°Ÿfi° Ÿu ≤<Fw, „°∏w tfi Ÿu ∫C•w N°æ≤
f°F≤ J¡∑ b°dÙ Ÿu ≤<Fw F°u ı°fiu ≈≤ N°≈ ≈≤t <ªÌ°J¡°„t∫ F°uJ¡≤ Nb<„‹¸> F°u ı°wu Fæ*, N°≈ ŸÌuF
1618 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
F°ubu*, ª°Fu <bÌuF F°ubu*, ª°Fu NfiuJ¡ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ fÙª tu* ≤Fu*, w°u ˚Ù ≈bÕw Ju¡ Ÿt°fi N¸>ÔR¡≈ FÙ Fæ*, N°≈tu*
JC¡~> ˚Ù <b<J®¡∫° fiFÙ* Fæ $ „C] ªæw∏∫Â<‹¸> Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu, ın ≈Ì°SÕ J¡∑ J¡Ì°<≈ <Ÿ<] fi F°ufiu Ju¡
J¡°≤d, ın ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ˚°bfi° J¡° ˚Ù N˚°b F°u ı°fiu Ÿu ˚°bfi°ı<fiw ıÙbR¡≈ ≤Fw° FÙ fiFÙ*, Ju¡bÔ
_b∫a N°Ãt° FÙ Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ $ "Ÿf f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ' oÃ∫°<Ì buÌ°SÕ˚°bfi° Ÿu ı<fiw f®ÊŸ°s°ÃJ¡°≤
π°≤° Ju¡bÔ f®ÊR¡≈ NSÕ Ju¡ FÙ ≈®J¡°<„w F°u ı°fiu ≈≤ <k¡≤ fuª°≤Ù <ª∏w° J¡° N<_wÃb FÙ J¡F°≥ ≤F° ? $
Ÿf πæw J¡° f°@ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d N°≈ f®ÊR¡≈ FÙ Fæ*, bF f®Ê <fitÕÔ, J¡°≤d„¥∏∫ N°æ≤ N°≤‡˚ Ÿu
tC•w Fæ*, bF „°ÿbw Fæ, <fi≤°t∫ Fæ, N°<Ì N°æ≤ tº∫ Ÿu ≤<Fw Fæ $ bF ÎJ¡ F°uw° FCN° ˚Ù NfiuJ¡R¡≈
FCN° Fæ, b°_wb tu* ıywg NŸwg N°æ≤ „¥∏∫ Fæ $ ıyÃ≈®<w˚°ŸR¡≈ <ª<w ˚Ù N<bJ¨¡w f®Ê FÙ Fæ, Nw#
N∏w tu* bFÙ Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $$15-21$$
ŸW°fifub°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

Nl>°fifub°≥ ŸyÕ
<ªW Fæ FÙ fiFÙ*, oŸ I°fi J¡°u » ffi°fiu Ju¡ <fi<tW <bT∫ J¡∑ NŸW° Ÿu
<ªW J¡° N˚°b N°æ≤ N∏w tu* NJu¡Ôu Ÿwg f®Ê J¡∑ ŸW° J¡° Ÿ<b_w≤ bdÕfi $
≈®J¡°„ Ju¡ ≤Fwu FÙ R¡≈ N°<Ì J¡° ıæŸu ≈®J¡°„ Ìu©° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ <ªW Ju¡ ≤Fwu FÙ <ª<w J¡° ∫°
Ì¥Ÿ≤u ≈Ì°SÕ J¡° ≈®J¡°„ Ìu©° ı°w° Fæ, N∏∫S° fiFÙ*; oŸ ≈¿≤<_S<w tu* ∫<Ì f®Ê°J¡°≤b¨<W∫C•w <ªW
f°<@w F°u ı°∫uy°, w°u ÌÙ≈fi°„ F°ufiu ≈≤ ıæŸu N∏@J¡°≤ F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ N∏@J¡°≤ F°u ı°∫uy° $
Ì¥Ÿ≤Ù f°w ∫F Fæ - ı°u Ÿ<ªW Fæ*, bu FÙ Ÿªuwfi Fæ* N°æ≤ ı°u N¿ªW Fæ*, bu ªuwfi„¥∏∫ Fæ*, ∫F Ô°uJ¡ tu*
≈®<Ÿ] Fæ, Nw# ıÙb∏tC•w ∫<Ì fi‹¸> <ªW F°u*yu, w°u t¨<WJ¡° Ju¡ ŸÂ„ Nªuwfi FÙ F°u ı°∫u*yu, ≈≤∏wC
b柰 Ìu©° w°u ı°w° fiFÙ* $ N<≈wC <ªW Ju¡ ≤Fwu FÙ <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈Ù ≈≤t≈C”T°SÕ-„°˜k¡Ô-J¡°
NfiC˚b <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ, <ªW Ju¡ N˚°b tu* fiFÙ*, NfifiC˚¥w J¡°uoÕ ˚Ù ≈C”T°SÕ fiFÙ* F°uw° $ <J*¡wC, ÎJ¡
≈®ÿfi ˚Ù F°uw° Fæ, bF ∫F <J¡ •∫° f®Ê°J¡°≤ <ªW FÙ <ªW J¡° f°@ J¡≤uy° ∫° Ì¥Ÿ≤° ? ≈FÔ° w°u J¡≤ fiFÙ*
ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ _b°Ãt° tu* <J®¡∫°<b≤°u@ Fæ; ∫F J¡FÙ* fiFÙ* ‹¸> Fæ <J¡ J¡°™> N°<Ì Ì°fl b_wC J¡° ÌFfi J¡≤
≤FÙ N<Àfi N≈fiu-N°≈J¡° ˚Ù ÌFfi J¡≤u $ Ì¥Ÿ≤° ≈s ˚Ù ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ŸJu¡ π°≤° f°<@w
F°ufiub°Ô° ıywg ŸJ¡° f°@J¡ F°u fiFÙ* ŸJ¡w° $ <ªWb¨<W Ÿu N<w¿≤•w Ô°uJ¡ tu* f°@J¡ N≈®<Ÿ] F°ufiu
Ÿu ŸC∏Ì°u≈ŸC∏Ì∏∫°∫ J¡° NbŸ≤ ˚Ù fiFÙ* Ô°∫° ı° ŸJ¡w° $ f®Ê w°u Nfi°<Ì Fæ, Nw# bF ŸfJ¡° Ÿ°@J¡
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f°@J¡ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ <ªWf°@ <fi≤SÕJ¡, ÌC‹J¡≤ N°æ≤ Ÿb°ÕfiC˚b Ÿu <b”] Fæ,
oÃ∫°<Ì N°„aJ¡°N°u* Ju¡ <fi≤Ÿfi π°≤° f°u@ J¡∑ ̨»w° ª°Ffiub°Ôu ≤°ı° <„<©ºbı ≈¥~>wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # tC<fib≤, <ªW J¡° N<_wÃb FÙ fiFÙ* Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° f°u@ tCHu ∫C<•w
Ÿu <ıŸ w≤F <b_≈‹¸> F°u, Ÿu J¡<FÎ $ ª°Fu bF ∫C<•w ≈¥b°uÕ•w FÙ F°u ª°Fu Ì¥Ÿ≤Ù F°u, •∫°u*<J¡ N˚Ù wJ¡
<ªW fiFÙ* Fæ, ∫F Ftfiu »w°≈¥bÕJ¡ fiFÙ* ı°fi° Fæ $$1$$
Ÿt_w Ì°uT°u* J¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤ ı°u ∫C<•w <ªW J¡∑ f°@J¡ Fæ, Ÿu J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ JC¡‡˚ tC<fi <ªW J¡°
NŸ[b Fæ N°æ≤ <ªW Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w f®Ê J¡° FÙ Ju¡bÔ Ÿ[b Fæ, ∫°u* ≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
ŸyÕ - 98] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1619
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, <ªWfi°t J¡° ≈Ì°SÕ <J¡ŸÙ J¡°Ô tu*, <J¡ŸÙ Ìu„ tu* ∫° <J¡ŸÙ b_wCR¡≈ tu* J¡FÙ*
Fæ FÙ fiFÙ* N°æ≤ ı°u ∫F <ªW-Ÿ° t°Ô¥t ≈n ≤F° Fæ, bF f®Êfi°t J¡∑ N<bJ¡°≤Ù b_wC FÙ Fæ $$2$$ ª¥≥<J¡
Ÿ‡≈¥dÕ <ªW N°<Ì ≈®≈aª NI°fi°ÃtJ¡ Fæ, oŸ<ÔÎ ŸJ¡° N<_wÃb FÙ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ı°u NI°fi°ÃtJ¡
b_wC ≤FwÙ Fæ, ŸJ¡° I°fi Ÿu f°@ F°u ı°w° Fæ $ Nw# N<@‹™>°fi f®Ê tu* NFtg, Ãbtg, wwg oÃ∫°<Ì J¡<v≈w
Ÿı°b¸> Jæ¡Ÿu ≤F ŸJ¡wÙ Fæ ? <fiª°un ∫F Fæ - _b°Ãt° tua w˚Ù <J®¡∫°<b≤°u@ F°uw°, ıf <J¡ NI°fif°@
Ju¡ <Ÿb° Ì¥Ÿ≤° J¡°uoÕ <ªW°<Ì J¡° f°@ F°uw° $ <J¡∏wC ÎuŸ° w°u Fæ fiFÙ*, •∫°u*<J¡ NI°fif°@ FÙ NI°fiJ¡°∫Õ
N°<Ì J¡∑ <fib¨<WR¡≈ Fæ, Nw# NI°fif°@ J¡∑ <_S<w tu* <ªW J¡° N<_wÃb ™>F≤ ŸJ¡w° FÙ fiFÙ* $ NwÎb
<k¡≤ N∏@Ãb N°<Ì Ì°uT F°u ˚Ù ŸJ¡wu fiFÙ*, •∫°u*<J¡ NI°fi FÙ Ÿb°Õ∏@Ãb J¡° ≈®∫°uıJ¡ Fæ; NI°fif°@ F°ufiu
≈≤ _b≈®J¡°„ ≈¥d°Õfi∏Ì J¡° Nb„uT ≤Ffiu Ÿu <fi≤<w„∫ ≈C”T°SÕ <Ÿ] FÙ F°u ı°w° Fæ $ <ªW Ju¡ N@Ùfi ªæw∏∫
Fæ ˚Ù fiFÙ*, <J¡∏wC N<˚Δ∫•w <ª<w Ju¡ N@Ùfi ªæw∏∫ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ªæw∏∫ ıÙb∏tC•w°u* tu*, <ªW J¡°
fi°„ F°ufiu≈≤ ˚Ù Fæ FÙ; Nw# ıÙb∏tCK¡ Nªuwfi fiFÙ* F°u ŸJ¡wu $ <ªW J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu ≈≤ <ªWJ¨¡w
<ª<w J¡∑ N<˚Δ∫<•w ˚°y ı°∫uyÙ, ∫F J¡Ffi° w°u ŸC<bª°≤t¥ÔJ¡ F°u fiFÙ* ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ Nfi<˚Δ∫•w
NI°fiR¡≈ N°b≤d Ju¡ FÙ J¡°≤d ≤FwÙ Fæ $ ıf N°b°≤J¡ NI°fi FÙ F¸> y∫°, wf <ª<w J¡∑ N<˚Δ∫<•w
_b°˚°<bJ¡ F°ufiu Ÿu ŸJ¡∑ Nfi<˚Δ∫<•w F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ, tu| Ju¡ N°b≤d J¡° <bfi°„ J¡≤ b°∫C π°≤°
J¡∑ yoÕ Ÿ¥∫Õ J¡∑ N<˚Δ∫<•w „≤ÃJ¡°Ô tu* b°∫C Ju¡ fi ≤Ffiu ≈≤ •∫° fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ ? NS°Õwg
fiFÙ*, Ÿ¥∫°Õ<˚Δ∫<•w ffiÙ FÙ ≤FwÙ Fæ, fŸ ∫FÙ ∏∫°∫ ≈®J¨¡w tu* Fæ $$3$$ ı°u JC¡~> ˚Ù ∫F <Ìw ıywg Fæ,
bF JC¡~> Fæ FÙ fiFÙ*, ∫F°≥ ∫<Ì JC¡~> Fæ, w°u Ÿf f®Ê FÙ Fæ, Nw# <J¡ŸŸu •∫° <J¡Ÿ w≤F ı°fi° ı°∫ $$4$$
•w NSÕ tu* "fi <fi≤°u@°u fi ª°uÃ≈<W#' oÃ∫°<Ì ZC<w J¡° ≈®t°dR¡≈ Ÿu ]≤d J¡≤wu Fæ* $
≈®°J¨¡w ≈®Ô∫ Ju¡ Nfi∏w≤ ≈C≤°d N°<Ì tu* ≈®<Ÿ] ı°u Ÿ¨<‹¸> Fæ, Ÿ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* FÙ ∫F <ªW
N°<Ì ıywg Ã≈∏fi fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ tæ*fiu "∫F <ªW-Ÿ° t°Ô¥t' ≈nw° Fæ, oÃ∫°<Ì R¡≈ Ÿu ı°u J¡FÙ*-
J¡FÙ* <fiÌuÕ„ <J¡∫° Fæ, bF Ju¡bÔ N°≈Ju¡ f°u@ Ju¡ <ÔÎ FÙ <J¡∫° Fæ $$5$$
≈®J¨¡w NSÕ Ju¡ Ÿ°@fi tu* ≈¥b°uÕ•w ∫C<•w ˚Ù ŸtSÕ Fæ $
≈°Ì°fi N°<Ì J¡°≤dR¡≈ Ÿu ı°u ≈®<Ÿ] Fæ*, fiJ¡° ˚Ù N<_wÃb fiFÙ* Fæ N°æ≤ <ıwfiu ˚°bR¡≈ Ÿu
≈®<Ÿ] Fæ*, fiJ¡° ˚Ù N<_wÃb fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ f®Ê J¡°≤d fiFÙ* Fæ N°æ≤ oŸ ıywg J¡° ˚Ù J¡°uoÕ J¡°≤d
fiFÙ* Fæ $ ∫°u* NI°fiı<fiw ˚®°<∏wR¡≈ FÙ ıywg Fæ, oŸ<ÔÎ ŸJ¡∑ <J¡ŸÙ J¡°Ô tu* ŸW° fiFÙ* Fæ $ Nw# ∫F
ı°u <Ì©°oÕ ≈nw° Fæ, bF ˚°Ÿfi°ÃtJ¡ f®Ê FÙ Fæ, Ì¥Ÿ≤° fiFÙ* $$6,7$$
∫<Ì ŸyÕ N°<Ì b°_wb tu* fiFÙ* Fæ, w°u "wÌ°Ãt°fia _b∫tJC¡”w', "ÎJ¡°u b„Ù ŸbÕ˚¥w°∏w≤°Ãt°',
"ÎJa¡ fÙıa fFC@° ∫# J¡≤°u<w', "J¡w°Õ ˚°u•w° tFuÿb≤#' oÃ∫°<Ì ZC<w-_t¨<w-bªfi°u* J¡° ≈®∫°uıfi •∫° ?
∫<Ì ∫F „aJ¡° F°u, w°u ŸJ¡° Ÿt°@°fi ∫F Fæ <J¡ "fiuF fi°fi°<_w <J*¡ªfi' oŸ ZC<w tu* N≈u<sw <fiTuº∫
J¡° Ÿt≈Õd J¡≤ Nπæww[b J¡° Δ∫CÃ≈°Ìfi J¡≤fi° FÙ fiJ¡° ≈®∫°uıfi Fæ, w[b°SÕw° fitu* fiFÙ* Fæ, oŸ
N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ı°u Ìub fi°t≤<Fw N°æ≤ ”≈≤<Fw Fæ, Ÿ f®ÊR¡≈ Ìub Ju¡ <bT∫ tu* J¡Ffi° <J¡ ∫F Ìub oŸ
NŸÌ°ÃtJ¡ ıywg J¡° <fit°Õd J¡≤w° Fæ bF fi w°u ∫C•Ã∫°ÃtJ¡ Fæ, fi ŸÃ∫ Fæ N°æ≤ b柰 fi w°u Ô°uy°u*
1620 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡° NfiC˚b Fæ $ ı°u _b°Ãt° oÕÿb≤ Fæ, bF <fi≤°J¡°≤, Nfi°t N°æ≤ <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u Ÿu N°Fw fi F°ufiub°Ô°
Fæ, oŸ<ÔÎ bF ıywg J¡≤w° Fæ, oÃ∫°<Ì ı°u w°Ã≈∫Õ„¥∏∫ NSÕb°Ì°u* J¡∑ ŸbÕI Ju¡ <bT∫ tu* <•w Fæ,
bF Ju¡bÔ ≈F°Ÿ Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ $$8,9$$
oŸ ≈®J¡°≤ ıyÌCÃ≈<W J¡∑ N<Ÿ<] F°ufiu ≈≤ ≈®<wI°w NSÕ J¡∑ <Ÿ<] Nfi°∫°Ÿ <Ÿ] Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, oŸÙ ≈®∫°uy Ÿu <ªW J¡° N<_wÃb fiFÙ* ≤Fw°, Fu Ÿ°@°u, ıf ıywg J¡° FÙ N<_wÃb Fæ
fiFÙ*, wf ıywg Ju¡ N∏wyÕw <ªW J¡° N<_wÃb w°u Jæ¡Ÿu ≤F ŸJ¡w° Fæ ? $$10$$
ıywg J¡∑ NŸW° tu* <bT∫°u* J¡∑ NŸW° Ÿu ˚Ù <ªW J¡∑ ŸW° fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ªW w°u b°Ÿfi°t°`R¡≈ Fæ, b°Ÿfi° wf F°uwÙ Fæ, ıf <J¡ b°_∫ ∫°fiÙ b°Ÿfi° J¡° J¡tÕ (<bT∫) ≤Fu $
≈≤∏wC b°Ÿfi° J¡° J¡tÕ ı°u ıywg Fæ, bF w°u _b∫a NŸwg Fæ, Nw# <ªW J¡° N<_wÃb FÙ J¡F°≥ ? $$11$$
wf <ªW°<Ì Δ∫bF°≤ J¡° <bT∫ J¡°æfi Fæ ? t°∫° Ÿu ≈<Fw f®Ê FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ı°u ∫F _b∫a f®Ê_bR¡≈ N°Ãt° N≈fiu FÙ _bR¡≈ Ÿu N≈fiu tu* _kC¡¿≤w F°uw° Fæ, ŸÙJu¡ <ªW N°<Ì
fi°t Fæ* N°æ≤ ŸÙfiu fiJ¡∑ ≤ªfi° ˚Ù J¡∑ Fæ $$12$$
"ªuw°u <F b°Ÿfi°t°`tg' oÃ∫°<Ì ÿÔ°uJ¡ J¡∑ Δ∫°¶∫° J¡≤wu Fæ* $
≈FÔu w°u J¡°≤d Ju¡ N˚°b Ÿu FÙ ∫F ̨ÿ∫ b°Ÿfi° J¡° <bT∫ ıywg Ã≈∏fi FÙ fiFÙ* FCN° Fæ, Nw#
<ªWR¡≈w° N°oÕ J¡F°≥ Ÿu ? $$13$$
"∫<ÌÌa J¡ª<w' oÃ∫°<Ì ÿÔ°uJ¡ J¡° ˚Ù, ≈≤t°SǪ̃<‹¸> Ÿu ŸJu¡ k¡Ô-bdÕfi tu* w°Ã≈∫Õ Fæ, ∫°u* Δ∫°¶∫°fi
J¡≤wu Fæ* $
Nw# Ju¡bÔ <ªÌ°J¡°„_bR¡≈ ≈≤t°J¡°„ fi°tJ¡ <b„C] <bI°fi FÙ ∫F _kC¡¿≤w F°u ≤F° Fæ, oŸ<ÔÎ
ıywg J¡∑ ŸW° J¡F°≥ Ÿu N°oÕ ? $$14$$
t°∫°w[bÂ<‹¸> Ÿu ˚Ù ŸJ¡∑ Δ∫°¶∫° J¡≤wu Fæ* $
≈≤t°J¡°„_bR¡≈ <ª<wÌ≈Õd tu* ı°u JC¡~> N<fibÕªfiÙ∫ t°∫°R¡≈ S°un°-Ÿ° _kC¡¿≤w F°u ≤F° Fæ,
bF <ªwg R¡≈Ù Ì≈Õd Ju¡ J¡°≤d FÙ Ã≈∏fi Fæ, Nw# NŸÔ tu* fi <ªW Fæ N°æ≤ fi ıywg-<J®¡∫° Fæ $
Ÿt_w NfiS°u˘ J¡°u Ã≈∏fi J¡≤fiub°ÔÙ NFtg, Ãbtg, ıywg oÃ∫°<Ì ı°u ∫F ≈®<w≈<W (I°fi) F°uwÙ Fæ,
bF b°_w<bJ¡ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC Ÿ°sÙR¡≈ tCH tu* _b›fi Ju¡ ŸÂ„ <tØ∫°R¡≈ FÙ ˚°ŸwÙ Fæ $ ª¥≥<J¡
b°Ÿfi° Ju¡ <bT∫ ıywg J¡∑ NŸW° F°ufiu Ÿu b°Ÿfi° J¡∑ ŸW° fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ b°Ÿfi°ÃtJ¡ <ªW FÙ
Jæ¡Ÿ°, J¡F°≥, <J¡ŸŸu N°æ≤ <J¡Ÿ w≤F Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? <ı∏Fu* w[bI°fi fiFÙ* Fæ, bu FÙ <ªW N°æ≤
oŸ Âÿ∫ ıywg J¡°u ŸBq≈ ı°fiwu Fæ*, b_wCw# <ªW NŸwg Fæ, ŸJ¡° J¡°uoÕ N°J¡°≤ fiFÙ* Fæ N°æ≤ fi
≈FÔu Ã≈∏fi FÙ FCN° Fæ $ <ªW oŸ<ÔÎ ≈FÔu Ã≈∏fi fiFÙ* FCN° <J¡ ŸyÕ Ju¡ N°≤‡˚ tu* FÙ Ÿu ≈æÌ°
J¡≤fiub°Ô° J¡°uoÕ J¡°≤d fi S° N°æ≤ Ô°uJ¡, „°˜ N°æ≤ NfiC˚b Ÿu Âÿ∫ b_wC tu* Nfi°<Ìw°, Nıw°
N°æ≤ <_S≤w° J¡∑ ≈≈<W J¡˚Ù F°u fiFÙ* ŸJ¡wÙ $ Ÿ°J¡°≤, _S¥Ô wS° ≈®<w|°w∫°uÀ∫ N°J¨¡<wb°Ôu oŸ
ıywg Ju¡ Ô°uJ¡, „°˜ N°æ≤ NfiC˚b Ÿu <Ÿ] ı°u ∫u tF°≈®Ô∫ N°<Ì ∫°fiÙ ≈®Ô∫°∏w <bJ¡°≤ Fæ*, fiJ¡°
<fi≤°J¡≤d J¡≤fi° ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ <fi≤°J¡≤d J¡≤fiu tu* ≈≈°ÌJ¡ ı°u FuwC F°u ŸJ¡wu Fæ*, bu Fæ* FÙ
fiFÙ* $ „°˜, NfiC˚b N°æ≤ buÌ°SÕ <Ÿ]°∏w°u* Ju¡ «¡≈≤ ̨<‹¸>≈°w J¡≤fiu Ÿu bu ≈®°J¨¡w N°<Ì wÙfi ≈®Ô∫
ŸyÕ - 99] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1621
Fæ* FÙ fiFÙ*, ∫F J¡Ffiub°Ô° ∏tW FÙ F°u ŸJ¡w° Fæ $ <ıŸJ¡∑ fC<] tu* Ô°uJ¡, „°˜ N°æ≤ buÌ ≈®t°d
fiFÙ* Fæ*, bF Ju¡bÔ Ô°uJ¡ J¡° N°Z∫ J¡≤fiub°Ôu NŸwg ª°b°ÕJ¡ N°<Ì Ÿu ˚Ù NÃ∫∏w t¥©Õ Fæ, Nw#
Ÿ≠ıfi J¡°u ŸJ¡° J¡˚Ù NbÔ‡ffi fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ $$15-23$$
wf ZC<w tu* •wf®ÊJ¡°≤dw°≈s J¡° FÙ NbÔ‡ffi J¡∑<ıÎ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ°J¡°≤ wS° ≈®<w|°w∫C•w oŸ Âÿ∫ ıywg J¡° J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù <fi≤°J¡°≤ ≈®<w|°w„¥∏∫ f®Ê J¡°≤d
fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$24$$
<fi≤°J¡°≤ f®Ê tu* J¡°≤dÃb J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiub°ÔÙ ZC<w J¡° w°Ã≈∫Õ " wÌfi∏∫Ãbt°≤‡˚d-
„ÆÌ°<ÌU∫#' oÃ∫°<Ì f°Ì≤°∫d∏∫°∫ Ÿu ıywg w[bw# f®ÊR¡≈ FÙ Fæ, oŸ NSÕ tu* ≈FÔu J¡F° FÙ ı°
ªCJ¡° Fæ $ oŸ w≤F f®ÊR¡≈ Ÿu Ô‚∫t°d ıywg Δ∫bF°≤ tu*, t¥wÕR¡≈w° J¡° <bfi°„ fi F°ufiu Ÿu, NSÕ<J®¡∫°
tu* ŸtSÕ Fæ FÙ, oŸ<ÔÎ Ô°uJ¡<b≤°u@ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ≈≤t°SÕ Ÿu w°u f®ÊR¡≈ FÙ ıywg Fæ, t¥i>Â<‹¸>b°Ô°u*
Ju¡ tw tu* ≈®<Ÿ] ı°u ŸJ¡° R¡≈ Fæ, wBq≈ fiFÙ*, Nw# buÌ<b≤°u@ ˚Ù fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu tCfiu, oŸ w≤F N≈®<Ÿ]R¡≈ Ÿu (NJ¡°≤dÃb°<ÌR¡≈ Ÿu) Ô‚∫t°d f®Ê ŸÌ° FÙ wÃ_bR¡≈ Fæ $
oŸ w≤F <Ÿ]°∏w F°uwu FCÎ ˚Ù Δ∫bF°≤ tu* ıywg NSÕ<J®¡∫° tu* ŸtSÕ fiFÙ* Fæ, ∫F ˚Ù fiFÙ* Fæ N°æ≤ ≈≤t°SÕ
tu* ıywg f®ÊR¡≈ fiFÙ* Fæ, ∫F ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$25$$
Nf Ÿt_w Ÿ¨<‹¸>≈®<w≈°ÌJ¡ ZC<w∫°u* J¡° N°æ≤ "fiu<w fiu<w' oÃ∫°<Ì Ÿ¨<‹¸><fi≤°J¡≤d J¡≤fiub°ÔÙ
ZC<w∫°u* J¡° w°Ã≈∫Õ, <tÔ°J¡≤, J¡Fwu Fæ* $
oŸŸu Na„„¥∏∫, ≈®<w|°w≤<Fw, <ªÌ°J¡°„, <fi≤°J¡°≤, Nfi∏w, ≈¥bÕ Ÿu ≈¥bÕ F°uwu FCÎ ˚Ù <fi≤a„,
≈¥dÕ_b˚°b, ŸÌ°≈®°›w f®ÊJ¡°-ı°u ∫F Ÿt_bR¡≈ _bw# N≈fi° J¡ªfi Fæ, bF N≈fi° _bR¡≈ FÙ
ŸyÕ-≈®Ô∫R¡≈@°≤Ù ıywg Ju¡ R¡≈ tu* ıf wJ¡ NI°fi ≤Fw° Fæ wf wJ¡ ı°fi° ı°w° Fæ, ∫F Ÿ¨<‹¸>-
ZC<w∫°u* J¡° w°Ã≈∫Õ Fæ N°æ≤ bFÙ ÎJ¡sd Ju¡ f°Ì "w[bt<Ÿ' N°<Ì „°˜°u* Ju¡ NfiCŸ°≤ I°w FCN° Ÿwg
f®ÊR¡≈ F°uJ¡≤ πæw-<fitCÕ•w _b˚°b tu* <_Sw F°u ı°w° Fæ, ∫F Ÿ¨<‹¸><fi≤°J¡≤d J¡≤fiub°ÔÙ ZC<w∫°u*
J¡° w°Ã≈∫Õ Fæ $ „°˜Ù∫ f°u@ Ÿu Ÿf JC¡~> f®Ê FÙ f®Ê Fæ, fi w°u J¡FÙ* ıywg N°<Ì J¡° I°fi Fæ, fi
J¡FÙ* <ªW J¡° N˚°b Fæ, fi J¡FÙ* <ªW N°<Ì Fæ* N°æ≤ fi J¡FÙ* πæw-Îu•∫ N°<Ì J¡∑ J¡v≈fi° FÙ Fæ $
Ÿ ≈®J¡°≤ ı°fi° y∫° Ÿt_w ıywg ≈Bb<fitCÕ•w F°uJ¡≤ <fi≤°@°≤, Nı∏t°, Nfi°<Ì, _b°ÃtR¡≈
∫S°<_Sw ŸÌgf®ÊR¡≈ FÙ F°u ı°w° Fæ $ ∫F ı°u NI°<fi∫°u* π°≤° Ìu©u y∫u R¡≈ Ÿu ∫C•w ıywg Fæ,
bF fi fi°fi° Fæ N°æ≤ fi Nfi°fi° FÙ Fæ, Nw# ∫S°<_Sw J¡° Δ∫bF°≤ J¡≤ ≤Fu N°≈ Wt J¡°™> Ju¡ ŸÂ„
b°yg N°<Ì Δ∫°≈°≤°u* Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ <_Sw ≤<FÎ $$26-30$$
Nl>°fifub°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
<fifi°fifub°≥ ŸyÕ
_S¥d°<fi©fifi ∏∫°∫ Ÿu f°u@ J¡°u ŸC̨» ffi°fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®fC] FCÎ ˚Ù
≤°ı° <„<©ºbı J¡°u JC¡‡˚ π°≤° ≈Cfi# f°u<@w J¡≤fi° $
oŸ w≤F f°u<@w FCÎ ≤°ı° <„<©ºbı-≈Ìu„ı∏∫ I°fi Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ∏ÌuF N°<Ì J¡° fÙı tu≤°
NI°fi fi‹¸> F°u y∫° - ∫°u* „ÆÌ°uhª°≤d J¡≤ <Ì©Ô°wu Fæ* $
1622 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tF°tCfiu, N°≈J¡∑ Ì∫° Ÿu tu≤° t°uF fi‹¸> F°u y∫°, tCHu _t¨<w
(<b_t¨w FCÎ N°Ãt° J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤) ÔÆ@ F°u yoÕ, tu≤° Ÿ∏ÌuF Ì¥≤ F°u y∫°; tu≤Ù fC<] <bZ°∏w F°u
yoÕ, tæ* N°Ãtb°fig F°uJ¡≤ Nf <_Sw F¥≥ $ ˚ybfig, Nf tæ*fiu Iu∫ b_wC J¡° I°fi J¡≤ <Ô∫°, tF°t°æfiÙ
F°u y∫°, t°∫°R¡≈Ù tF°ŸtCB J¡°u ≈°≤ J¡≤ y∫°; Nf tæ* „°∏w F¥≥, tæ* NFaJ¡°≤_bR¡≈ fiFÙ* F¥≥, N°ÃtI°fiÙ
ffiJ¡≤ ŸbÕ<b@ <bJ¡°≤°u* Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ Nb<_Sw F¥≥ $ NF°u, N<w <ª≤J¡°Ô wJ¡ tæ* ˚bŸ°y≤ tu*
≈¿≤˚®td J¡≤w° ≤F°, ≈≤∏wC N˚Ù tæ* NsCÆ@ Ns∫ _S°fi J¡°u ≈®°›w FCN° F¥≥ $ Fu tCfiu, oŸ w≤F
Nb<_Sw F°ufiu ≈≤ t¥©°u˘ Ÿu NbfC] NF∏w°Ÿ<Fw ∫u wÙfi°u* ıywg fiFÙ* Fæ* $ ı°u JC¡~> ∫F ˚°<Ÿw F°u
≤F° Fæ Ÿu tæ* f®ÊR¡≈ FÙ ı°fiw° F¥≥ $$1-4$$
≤°ı° <„<©ºbı π°≤° J¡FÙ yoÕ f°w°u* J¡° NfiCt°uÌfi J¡≤ ≤Fu JC¡‡˚ M¡<T J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, N°≈J¡° J¡Sfi ŸÃ∫ Fæ $ <ıŸ <ªÌ°J¡°„ tu* ∫F ıywg FÙ fiFÙ* Fæ bF°≥ oŸ
w≤F J¡° "NFa Ãbtg' N°<Ì ˚°fi°ÃtJ¡ y∏@bÕ-fiy≤-Δ∫bF°≤ Jæ¡Ÿ° ? J¡F°≥, <J¡Ÿ <fi<tW Ÿu N°æ≤ <J¡Ÿ
≈®J¡°≤ F°u ŸJ¡w° Fæ ? Fu ≤°ıfig, N°≈ ∫S°≈®°›w Δ∫bF°≤ J¡≤wu FCÎ „°∏wtfi°, t°æfiÙ tC<fi ffiJ¡≤
≈®„°∏w Ÿ°y≤ Ju¡ Ì≤ tu* „°∏w FCÎ N°bwÕ≈¿≤_≈∏Ìfi Ju¡ ŸÂ„ Nb<_Sw ≤<F∫u $ ∫F Ÿf ∫S°<_Sw
„°∏w f®Ê-_bR¡≈ FÙ oŸ w≤F Nb<_Sw Fæ $ tæ* N°æ≤ ∫F Ÿf ıywg-„ÆÌ°SÕ_bR¡≈ N°J¡°„t∫ FÙ Fæ
∫°fiÙ „¥∏∫ FÙ Fæ $ ∫F Ÿf ŸaŸ°≤ N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫ <ªwgªtÃJ¨¡<wfi°tJ¡ ı°u N°Ãt_bR¡≈
N°J¡°„ Fæ bFÙ N≈fiu ª°J¡ª•∫ Ÿu ÌÙ¿≈w F°u ≤F° Fæ $ ıæŸu JC¡^±>Ô N°<Ì ≤ªfi°<b„uTÂ<‹¸> Ju¡ „°∏w F°u
ı°fiu ≈≤ ŸCbdÕt°` Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ bæŸu FÙ ıyÌ°<Ì NS°u˘ Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ ÎJ¡t°` f®Ê FÙ
Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ $ ıæŸu Ÿt<‹¸>-NFaJ¡°≤°ÃtJ¡ _b∫a˚¥ ŸaJ¡v≈t°` Fæ* bæŸu FÙ _b∫a Δ∫<‹¸>-NFaJ¡°≤
˚Ù ŸaJ¡v≈t°` Fæ $ Ÿt<‹¸> N°æ≤ Δ∫<‹¸> J¡° f∏@ N°æ≤ t°us-∫u Ì°ufi°u* J®¡t„# N<˚t°fi N°æ≤ N<˚t°fi-
≈¿≤Ã∫°y Ÿu ı<fiw N°Ãt-buÌfi Ju¡ N@Ùfi F°uJ¡≤ Δ∫b<_Sw Fæ* $$5-10$$
ŸÙJ¡°u _≈‹¸>R¡≈ Ÿu fwÔ°wu Fæ* $
"ÌuF N°<Ì tæ* F¥≥' oŸ w≤F J¡° ŸaJ¡v≈ NÃ∫∏w <bfi°„Ù f∏@fi Ju¡ <ÔÎ F°uw° Fæ wS° "ÌuF°<ÌR¡≈ tæ*
fiFÙ* F¥≥' oŸ w≤F J¡° ŸaJ¡v≈ <btÔ°ÃtJ¡ t°us Ju¡ <ÔÎ F°uw° Fæ $$11$$
t°us •∫° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ŸÌ° J®¡t„# F°u ≤Fu f∏@-t°us wS° ŸaJ¡v≈°<Ì „ÆÌ°S°u˘ J¡° Ÿ°<s˚¥w ı°u _bR¡≈-I°fi Fæ bFÙ
ŸÌgf®Ê N°æ≤ Jæ¡bv∫ J¡F° ı°w° Fæ $ NFaJ¡°≤I°fi J¡° NI°fi t°us Fæ wS° NFaJ¡°≤I°fi FÙ f∏@ Fæ $
oŸ<ÔÎ Fu ≤°ıfig, "tæ* bF f®Ê FÙ F¥≥, NFa ≈Ì°SÕ tæ* fiFÙ* F¥≥' oŸ w≤F Ju¡ „C] Jæ¡bv∫°ÃtJ¡ f°u@ Ÿu ∫C•w
F°uJ¡≤ N°Ãtb°fig ffi ı°o∫u $$12,13$$
„C] Jæ¡bv∫°ÃtJ¡ f°u@ ŸaJ¡v≈ Ju¡ s∫ Ÿu <Ÿ] F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿ‡∫yg I°fi°uÌ∫ tu* FuwC˚¥w ŸaJ¡v≈ Ju¡ Ã∫°yt°` Ÿu t°us J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ NŸÌ°ÃtJ¡ ŸaJ¡v≈
N≈fiu N°≈ FÙ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$14$$
„C] f®Ê J¡°≤d fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸŸu Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡° N˚°b Fæ - Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡° N˚°b
<fi<ÿªw F°ufiu Ÿu ŸaJ¡v≈ J¡° s∫ F°u ı°w° Fæ, ŸaJ¡v≈ Ju¡ s∫ Ÿu NFa˚°b J¡° s∫ F°u ı°w° Fæ N°æ≤
ŸyÕ - 99] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1623
NFa˚°b Ju¡ s∫ Ÿu ıÙb˚°b°<ÌR¡≈ ŸaŸ°≤ J¡° s∫ F°u ı°w° Fæ; ŸJu¡ f°Ì ÎJ¡t°` f®Ê Nb<„‹¸> ≤F
ı°w° Fæ, oŸ J®¡t J¡°u fwÔ°wu Fæ* $
N≈®w•∫Õ_bR¡≈ <„b tu* J¡°≤dw° fiFÙ* Fæ, J¡°≤d Ju¡ N˚°b Ÿu J¡°∫Õ ≈Ì°SÕ ˚Ù fiFÙ* Fæ, J¡°∫Õ ≈Ì°S°u˘
Ju¡ N˚°b J¡∑ <Ÿ<] F°ufiu ≈≤ fiJ¡° I°fi (ŸaJ¡v≈) <Ÿ] fiFÙ* Fæ N°æ≤ ŸaJ¡v≈R¡≈ J¡°≤d Ju¡ N˚°b Ÿu
NFa˚°b J¡° ˚Ù Ì∫ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ NF‡˚°b J¡° Ì∫ fi F°ufiu Ÿu <J¡ŸJ¡° Jæ¡Ÿ° ŸaŸ°≤ ? N°æ≤ ŸaŸ°≤
Ju¡ N˚°b Ÿu Ÿb°ÕÃtJ¡ Ju¡bÔ ≈≤f®Ê FÙ Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ $ I°fi Ÿu ≈FÔu ˚Ù ı°u ∫F ıyBq≈ Ÿu
Nb˚°<Ÿw F°uw° S° bF ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu f®Ê FÙ Ÿ w≤F Ÿu Nb<_Sw S° $ w[bf°u@ Ÿu J¡°uoÕ N≈¥bÕ fiFÙ*
≈®J¡¸> F°uw°, <J¡∏wC ≈≤f®Ê_bR¡≈ _b˚°b tu* <_Sw ≈≤f®Ê FÙ ≈≤f®Ê Ÿu N≈¥bÕ _bR¡≈ FÙ ≈®J¡¸> F°uw°
Fæ $ Ÿ (ŸÌæJ¡R¡≈Ãb) FuwC Ÿu ı°u Ÿb°ÕÃtJ¡ b_wC Fæ, bF bı®<„Ô° Ÿu ¿fi<f<±>w (≈¿≤≈¥dÕ) ∫°fiÙ
bı®<„Ô° Ju¡ Ì≤ J¡∑ fi°o˘ » N°æ≤ <_S≤ Fæ, Ÿtu* <_Sw ı°u ıywg Fæ, Ÿu bı®t<d Ju¡ ≤<ÿtt∫
Fı°≤°u* ≈®<w<f‡f°u* Ju¡ N°J¡°≤°u* Ju¡ ŸÂ„ ı°<fi∫u $$15-19$$
Nf bF tC<•w tu* Jæ¡Ÿu <_Sw Fæ, Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ŸaJ¡v≈ Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ Ÿ°tfiu <_Sw ŸaJ¡v≈fiy≤ J¡° ı°u R¡≈ ≤Fw° Fæ Ÿu N°≈ N°J¡°„ Ÿu
˚Ù f»J¡≤ NÃ∫∏w _bh~> ŸwgNŸwgt∫ oŸ ıywg J¡° R¡≈ Ÿt<H∫u $$20$$
wf NªÔ f®Ê tu* ıywg-_≈∏Ìfi J¡° ≈®Ã∫∫ Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu bı®<„Ô° Ju¡ Ì≤ tu* ≈®<w<f‡f°ÃtJ¡ ≈C”T _≈∏Ìfi„ÙÔ fi F°uw° FCN° ˚Ù _≈<∏Ìw F°uw° Fæ
bæŸu FÙ _≈∏Ìfi„ÙÔ, tfifi-≤<Fw „°∏w N°æ≤ ıywg-„ÆÌ°SÕ Ÿu ≤<Fw oŸ ıywg J¡°u ı°u Ìu©w° Fæ bFÙ
Ìu©w° Fæ $ Ÿ‡∫yg I°fi J¡° Ì∫ F°ufiu ≈≤ f®fl R¡≈Ì„Õfi wS° N°∏w¿≤J¡ t°fi<ŸJ¡ J¡v≈fi°Î≥ <fi#Ÿ°≤
Fæ*, ÎuŸÙ N°yt≈®t°d Ÿu Ã≈∏fi ı°u <_S≤ ˚°bfi° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ ŸÙJ¡°u <bπ°fig Ô°uy <fib°Õd J¡∑ FuwC
F°ufiu Ÿu <fib°Õd (t°us) J¡Fwu Fæ* $$21,22$$
"ıyh~>ÆÌ°SÕ≤<Fwa ∫# ≈ÿ∫<w Ÿ ≈ÿ∫<w' ∫F ı°u J¡F° Fæ ŸJ¡∑ ̨‹¸>°∏w≈¥bÕJ¡ Δ∫°¶∫° J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu _≈∏Ì„¥∏∫ b°∫C, ÌÙ≈°<Ì N°J¡°≤<b„uT Ÿu „¥∏∫ N°J¡°„yw ≈®J¡°„ NSb° J¡¸>J¡°<Ì
≤ªfi°<b„uT Ÿu „¥∏∫ ŸCbdÕ Fæ bæŸu FÙ ıywg ˚Ù <J¡ŸÙ ≤ªfi°<b„uT Ÿu „¥∏∫ f®Ê FÙ Fæ, ÎuŸÙ Ÿ‡˚°bfi°
Nbÿ∫ J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$23$$
"R¡≈°Ô°uJ¡tfi_J¡°≤°#' oŸJ¡∑ ˚Ù Δ∫°¶∫° J¡≤wu Fæ* $
f°u@ Ÿu f®ÊR¡≈ ıywg Ju¡ ∫u f°fl R¡≈Ì„Õfi wS° N°∏w¿≤J¡ t°fi<ŸJ¡ J¡v≈fi°Î≥, ı°u ıywg J¡∑
≈®wÙ<w J¡≤°fiub°ÔÙ Fæ; <fiw°∏w NŸBq≈ Ÿu Nb˚°<Ÿw F°u ı°wÙ Fæ* $ <ıŸ w≤F ŸtCB tu* NfiuJ¡ ˚Ù w≤ay
N°<Ì w≤ay„ÆÌ°SÕ Ÿu ≤<Fw ıÔt°` FÙ Fæ*; ŸÙ w≤F fFCw-ŸÙ b_wCÎ≥ I°fi J¡° Ì∫ F°ufiu ≈≤ ŸyÕ„ÆÌ°SÕ
Ÿu ≤<Fw ŸyÕ„¥∏∫ ÎJ¡t°`f®Ê FÙ Fæ* $$24,25$$
"ŸyÕ' „ÆÌ Ju¡ NSÕ˚¥w ˚uÌ J¡° f°@ F°u ı°fiu≈≤ Ÿ¨<‹¸> N°æ≤ ≈≤f®Ê tu* Îu•∫ FÙ ˚°<Ÿw F°uw° Fæ,
oŸJ¡°u Δ∫<w≤uJ¡ Ÿu » J¡≤wu Fæ* $
∫F Ÿ¨<‹¸> FÙ Ÿ¨<‹¸>„ÆÌ Ju¡ NSÕ Ÿu (˚uÌ Ÿu) ≤<Fw ≈≤f®Ê Fæ N°æ≤ ≈≤f®Ê FÙ Ÿ¨<‹¸> Fæ, •∫°u*<J¡ ∫F
„°ÿbw "Ÿb˘ ©<vbÌa f®Ê' oŸÙ ZC<w J¡° b°•∫°SÕ Fæ $ ŸfJ¡° ≈f¨aFd (<bJ¡°Ÿ) J¡≤w° Fæ, oŸ<ÔÎ
1624 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
"f®Ê' Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ f®Ê„ÆÌ J¡∑ NSÕŸ‡≈<W F°ufiu ≈≤ FÙ Ô°uJ¡ tu* ŸyÕ„ÆÌ°SÕ J¡∑ fC<] J¡∑ yoÕ Fæ N°æ≤
ŸyÕ„ÆÌ°SÕ J¡∑ Ÿa<Ÿ<] F°ufiu ≈≤ ∫°fiÙ ŸyÕ-fi°t N°æ≤ R¡≈ J¡° <bŸyÕ (Ã∫°y)-oŸ w≤F ŸyÕ-„ÆÌ°SÕ
J¡∑ Ÿ‡≈<W F°ufiu ≈≤ <`<b@ ≈¿≤h~>uÌ J¡∑ <fib¨<W F°u ı°fiu Ÿu "f¨F' @°wC Ju¡ NfiCŸ°≤ f®Ê„ÆÌ J¡° NSÕ
<fiJ¡Ôw° Fæ, oŸ<ÔÎ ŸyÕ„ÆÌ N°æ≤ f®Ê„ÆÌ Ì°ufi°u* ÎJ¡°SÕJ¡ FÙ Fæ* $$26,27$$
wf N„ÆÌ b_wC tu* f®Ê„ÆÌ J¡∑ ≈®b¨<W Jæ¡Ÿu F°uwÙ Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿt_w „ÆÌ˚°bfi° N°æ≤ Ÿt_w „ÆÌ°SÕ˚°bfi° Ÿu N<˚Δ∫•w „C] <ªÌ°J¡°„ FÙ Nb<_Sw ≤Fw°
Fæ bFÙ f®Ê„ÆÌ Ÿu J¡F° ı°w° Fæ $ S°unu ˚Ù ≈¿≤h~>uÌ J¡° _bÙJ¡°≤ J¡≤ Ôufiu ≈≤ "f¨F' @°wC Ju¡ NSÕ tu*
ŸaJ¡°uª F°u ı°∫uy°, Nw# N„ÆÌ „ÆÌ Ÿu ıæŸu J¡F° ı°w° Fæ bæŸu FÙ f®Ê„ÆÌ Ÿu ˚Ù bFÙ J¡F° ı°w° Fæ,
∫F ˚°b Fæ $ NSb° ıywg-„ÆÌ Ju¡ ŸÂ„ f®Ê„ÆÌ J¡° ı°u b°h∫˚¥w NSÕ Fæ ŸJ¡°u ı°fi Ôufiu Ju¡ f°Ì
Ôsd° π°≤° N©^±>°SÕR¡≈ Ÿ‡∫ygI°fi <Ÿ] F°u ı°fiu ≈≤ ı°u Nb<„‹¸> Nı, „°∏w N°Ãtb_wC ≤FwÙ
Fæ ŸŸu f®Ê„ÆÌ°<Ì b°dÙ ˚Ù <fib¨W F°u ı°wÙ Fæ $ Fu ≤°ıfig, w[bI°fi F°u ı°fiu≈≤ ∫F Ÿt_w
ıywg_bR¡≈ ı°u ∫S°<_Sw Fæ, bF N<w» bı®≈°T°dR¡≈ ≈≤f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ N°æ≤ <ıŸ Ì„° tu*
NI°fi Ju¡ J¡°≤d "tæ* Ÿb°ÕÃtJ¡ F¥≥' ∫F I°fi fiFÙ* FCN°, Ÿ Ì„° tu* ˚Ù ÎJ¡°ÃtJ¡ _b_bR¡≈ F°uJ¡≤ ≤Fw°
FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ f®Ê N°æ≤ ıywg J¡∑ ÎJ¡ FÙ ŸW° Fæ $$28-30$$
<fifi°fifub°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

Ÿ°æb°≥ ŸyÕ
f®Ê ŸW° Ÿu f®Ê Ju¡ ŸÂ„ ıywg J¡∑ ≈¨SJ¡ ŸW° J¡° <fiTu@
wS° ı∏t N°<Ì <bJ¡°≤°u* Ÿu ≤<Fw f®Ê J¡∑ _bw# ŸW° J¡° <b@°fi $
∫<Ì f®Ê N°æ≤ ıywg ofi Ì°ufi°u* J¡∑ ÎJ¡ FÙ ŸW° Fæ wf ŸÙ ŸW° Ÿu f®Ê J¡∑ fi°o˘ ıywg ˚Ù ≈≤t°SÕ
ŸÃ∫ •∫°u* fiFÙ* F°uy°, <tØ∫° b_wC Ju¡ J¡°≤d J¡° w°u <fiR¡≈d NÃ∫∏w J¡<™>fi Fæ, ≈≤∏wC ŸÃ∫ b_wC J¡°
wCv∫_bR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f®Ê J¡°≤d F°u ŸJ¡w° Fæ, ∫°u* ≤°ı° <„<©ºbı N°„aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tF°fC]u, ∫<Ì ÎuŸÙ f°w Fæ w°u <ıŸ w≤F ≈≤f®ÊR¡≈ J¡°≤d ŸÃ∫ Fæ
bæŸu FÙ ∫F ıywg J¡°∫Õ ˚Ù ŸÃ∫ Fæ, ∫F tæ* ı°fiw° F¥≥ $ JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, <ıŸtu* J¡°≤dw° Fæ
ŸJ¡° b柰 J¡°∫Õ F°u ŸJ¡w° Fæ $ ≈≤∏wC ı°u <fiyCÕd f®Ê Fæ bF w°u ≈FÔu Ÿu FÙ J¡°≤d fiFÙ* Fæ, <k¡≤ ŸŸu
J¡°∫Õ F°uy° FÙ Jæ¡Ÿu ? $$1,2$$
™>ÙJ¡ Fæ, wf <fi<bÕ„uT f®Ê tu* <_Sw t°∫°„fÔ FÙ ıywg J¡° J¡°≤d Fæ, ∫<Ì ÎuŸ° J¡Fu*, w°u oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
oŸ <fi<bÕ„uT f®Ê tu* J¡°uoÕ t°∫°„fÔ J¡°≤d N°æ≤ J¡°uoÕ ŸJ¡° J¡°∫Õ ıywg <J¡ŸÙ Ÿt∫ Fæ FÙ fiFÙ* $
t°∫°Â<‹¸> Ÿu FÙ t°∫°, t°∫°„fÔ N°æ≤ ŸJu¡ J¡°∫°u˘ J¡∑ <_S<w ≤FwÙ Fæ $ ≈≤t°SÕÂ<‹¸> Ÿu w°u ∫F
Ÿ‡≈¥dÕ <bΩt°fi ıywg Ÿb°ÕÃtJ¡ „°∏w N°æ≤ Nı FÙ Fæ $ oŸ ¿bT∫ tu* b°<wÕJ¡ tu* J¡F° y∫° Fæ -
"N<bΩ°_wÙÃ∫<bΩ°∫°tub°<ŸÃb° ≈®J¡v›∫wu $ f®Ê‹¸>§° Ãb<bΩu∫a fi J¡Saªfi ∫C≠∫wu $$ ∫°fiÙ N<bΩ°
Fæ, ∫F ˚Ù N<bΩ° tu* ≤FJ¡≤ FÙ J¡v≈fi° J¡∑ ı°wÙ Fæ, f®ÊÂ<‹¸> Ÿu w°u ∫F N<bΩ° <J¡ŸÙ w≤F ∫C<•w<Ÿ]
ŸyÕ - 100] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1625
F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ $$3$$
Nı∏t° F°ufiu Ÿu oŸtu* Ÿ°Âÿ∫≈®Ÿ<•w Nbÿ∫ F°uyÙ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ı°u J¡°∫Õ J¡°≤d Ÿu Ã≈∏fi F°uw° Fæ bF J¡°≤d Ju¡ ŸÂ„ F°uw° Fæ $ ı°u ∫F°≥ Ã≈∏fi FÙ fiFÙ* F°uw°,
Ÿtu* ˚Ô° Ÿ°Âÿ∫ N°∫uy° FÙ J¡F°≥ Ÿu ? $$4$$
Ã≈∏fi •∫°u* fiFÙ* F°uw°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig , ˚Ô° N°≈ fwÔ°o∫u w°u ŸFÙ, <ıŸJ¡° J¡°uoÕ fÙı Fæ FÙ fiFÙ*, bF Ã≈∏fi Jæ¡Ÿu F°uy° ?
fÙı Ju¡ N˚°b Ÿu bFÙ fÙı •∫°u* fiFÙ* F°uy°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig , ı°u b_wC N≈®w•∫Õ N°æ≤ Ny‡∫ Fæ, Ÿtu* fÙıw° FÙ J¡F°≥ ™>F≤uyÙ ? $$5$$
Ÿtu* fÙı°<Ì FuwCN°u* J¡° N˚°b Jæ¡Ÿu Fæ, ∫<Ì ÎuŸÙ „aJ¡° F°u, w°u oŸJ¡° W≤ ∫F Fæ <J¡ ≈®t°d Ÿu
<Ÿ] ŸJu¡ <ªw Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô fiFÙ* Fæ, oŸÙJ¡°u J¡Fwu Fæ* $
Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ju¡ b„ Ÿu Ÿ˚Ù ≈Ì°SÕ J¡°≤d Ÿu ∫C•w N°æ≤ ≈®t°d Ÿu y‡∫ F°uwu Fæ* $ wf w°u f®Ê<bT∫J¡
≈®t° tu* FÙ <fi<tW N°æ≤ ≈°Ì°fi J¡°≤d <bT∫ ≤Fu*; w°u ∫F ∫C•w fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ <b≤°u@ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈®t°d J¡° J¡w°Õ N°<Ì J¡°≤J¡t°` J¡° <b≤°u@Ù f®Ê <bT∫ Fæ, ŸŸu FuwC N°æ≤ ≈°Ì°fi J¡°≤d
J¡∑ ≈®t° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ, ∫F Jæ¡Ÿu f°uÔ ŸJ¡wu Fæ* ? $$6$$ ª¥≥<J¡ J¡w°Õ, J¡tÕ N°æ≤ J¡°≤d„¥∏∫ ≈≤t<„b tu*
J¡°≤dw° fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ ıywg „ÆÌ°SÕI°fi J¡° bF J¡°≤d fiFÙ* Fæ $$7$$ NwÎb Fu ≤°ıfig, „C]
N°J¡°„ŸÂ„, ŸÌ°ÃtJ¡ <fi<bÕ„uT ı°u f®Êb_wC <_Sw Fæ ŸÙJ¡°u N°≈ N≈fiu ⁄Ì∫ tu* "tæ* bFÙ „C] f®Ê
F¥≥' ∫°u* w[bÂ<‹¸> Ÿu @°≤d J¡∑<ı∫u $ bFÙ NŸ‡∫yg Ì<„Õ∫°u* J¡° <bT∫ NŸÙt ıywg Fæ $$8$$
<ª∏t°`R¡≈ ≈®t° Ÿu FÙ ∫F ıywg f®ÊR¡≈ ffi ı°w° Fæ N°æ≤ Nw[b°J¡°≤ tfi J¡∑ ˚®°<∏w Ÿu f®Ê
ıyB¥≈ ffi ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ª∏t°` Nı≤ „°∏w ı°u ÎJ¡ b_wC Fæ bFÙ ≈®t° J¡Ù <bT∫ J¡∑ ı°wÙ Fæ, ŸÙŸu ∫F ıywg Ÿwg,
„°∏w f®ÊR¡≈ ı°fi° ı°w° Fæ (wS° f®Ê FÙ Nw[b°J¡°≤ tfi J¡∑ ˚®°<∏w Ÿu ıyBq≈ Ÿu NbfC] F°uw°
Fæ) $$9$$ Fu ≈¨<SbÙ≈wu, <ªW J¡° ı°u N∏∫S°˚°b Fæ bFÙ f®Ê_bR¡≈F°<fi J¡FÙ y∫Ù Fæ, ı°u ≈<^±>w°u* Ÿu
_b°fiC˚¥w Fæ $$10$$
ŸÙJ¡°u _≈‹¸> fwÔ°wu Fæ* $
Fu fi¨ ≈ , fi°„_b˚°b Ÿ <ªW J¡°u fi°„°ÃtJ¡ ı°<fi∫u , •∫°u * < J¡ sd˚≤ Ju ¡ <ÔÎ ˚Ù
N°Ãt_bR¡≈<b_t≤dR¡≈ bF fi°„ J¡v≈J¡°Ô≈∫Õ∏w <b_t¨w <ªW„ÆÌ Ÿu J¡F° ı°w° Fæ $$11$$
NŸaJ¡v≈ π°≤° ≈∫Õb<Ÿw w[bI°fi Ÿu bF <ªW fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿ‡∫yg I°fi°uÌ∫ Ju¡ FuwC˚¥w NŸaJ¡v≈t°` Ÿu NŸÌ°ÃtJ¡ ŸaJ¡v≈_bR¡≈ <ªW _b∫a FÙ t°us<Ÿ<]
Ju¡ <ÔÎ sÙd F°u ı°w° Fæ $$12$$
™>ÙJ¡ Fæ, ŸaJ¡v≈ J¡° fi°„ F°u ı°∫, <k¡≤ ˚Ù <bÿb J¡∑ <fib¨<W Jæ¡Ÿu F°uyÙ, ∫<Ì ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡∑
ı°∫, w°u ŸJ¡° W≤ ∫F Fæ <J¡ <tØ∫° F°u fi u Ÿu FÙ $ "<b„<w ≈≤t°Ãt∏∫u J ¡∑˚b<w fi
b_Ãb∏w≤w∫°&b<w‹™>w o<w <bÿbtg' (ı°u ≈≤t°Ãt° tu* ≈®<b‹¸> F°u ı°w° Fæ - ÎJ¡R¡≈ Ÿu <tÔ ı°w° Fæ,
fi <J¡ <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤Ù b_wC Ju¡ R¡≈ Ÿu ≤Fw° Fæ ŸJ¡° fi°t Fæ - <bÿb) ÎuŸu <bÿb„ÆÌ Ju¡ <fibªÕfi J¡°u ⁄Ì∫
1626 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
tu* ≤©J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
N≈fiu N<@‹™>°fi f®Ê tu* ≈®<b‹¸> F°ufiub°Ô°, ∫F <bÿb„ÆÌ J¡° NSÕ Fæ - oŸJu¡ NfiCŸ°≤ ∫<Ì N≈fiu
fi°t Ÿu FÙ N≈fi° N˚°b _bÙJ¡°≤ J¡≤fiub°Ô° ∫F <bÿb J¡F° ı°w° Fæ, w°u Fu J¡tÔfiu`, (N°≈ fwÔ°o∫u
w°u ŸFÙ) ∫F <bΩt°fi Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$13$$
oŸtu* Ô°uJ¡b¨W J¡°u ≈®t°dR¡≈ Ÿu ≈<_Sw J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤°ıfig , Ì°ufi°u* F°S ™>°J¡≤ ı°u «≥¡ªu _b≤ Ÿu f°≤-f°≤ ∫F J¡Fw° Fæ <J¡ tæ* „¥B F¥≥, bF ˚Ô° <b≈®
Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ ŸJ¡° <b≈®Ãb Fæ Jæ¡Ÿ° ? Ÿ<∏fi≈°w Ÿu JC¡<≈w @°wCb°Ô° ı°u tfiC‹∫ f°≤-f°≤
«≥¡ªu _b≤ Ÿu <ªvÔ°w° Fæ <J¡ tæ* t≤ y∫°, tæ* t≤ y∫°; Fu ≤°ıfig, Ÿu N°≈ ı°fi ÔÙ<ı∫u <J¡ bF t¨Ã∫C J¡∑
y°uÌ tu* Ÿ°u y∫° Fæ, ŸJ¡° ıÙbfi ÎJ¡ ˚®tt°` Fæ $$14,15$$
wf <ªW N°<Ì Fæ*, oŸ NfiC˚b J¡∑ •∫° Ì„° F°uyÙ, ∫<Ì ÎuŸÙ N°„aJ¡° F°u, w°u ŸJ¡° W≤ ∫F Fæ
<J¡ bF Ÿf <fÔJC¡Ô ˚®°<∏wt°` Fæ, oŸu NfiuJ¡ ‹¸>°∏w°u* Ÿu fwÔ°wu Fæ* $
NÔ°wªJ®¡ Ju¡ ŸÂ„ ˚®t°J¨¡<w ı°u ∫F°≥ ıywg, <ªW N°<Ì <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ bF t¨yw¨‹d°ıÔ, Ì°u
ª∏B N°<Ì J¡∑ ˚®°<∏w wS° f°ÔJ¡<v≈w buw°Ô N°<Ì J¡∑ fi°o˘ Fæ $$16$$
™>ÙJ¡ Fæ, wf w°u ˚®°<∏w Ju¡ ÎJ¡ fFCw fnu ≈CaıR¡≈ Ÿu Ÿwg FÙ t°fi ÔÙ<ı∫u $ fiFÙa, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu tFÙ≈wu, ı°u ŸbÕS° ˚®t≈Caı_bR¡≈ Fæ bF ˚Ô° ŸÃ∫ fi°t Ÿu Jæ¡Ÿu J¡F° ı° ŸJ¡w° Fæ ?
NI°fiı<fiw ˚®°<∏w FÙ N∏w#J¡≤d N°æ≤ <ªW°<Ì„ÆÌ°u* Ÿu J¡FÙ ı°wÙ Fæ $ Ÿwg J¡∑ fi°o˘ Nb<_Sw
NŸwg NI°fi FÙ <ªW J¡F° ı°w° Fæ $ NI°fi NŸabuÌfi_bR¡≈ Fæ N°æ≤ I°fi Fæ ŸabuÌfiR¡≈ $$17,18$$
wf NI°fiR¡≈ Ÿu FÙ <ªW°<Ì J¡°u ŸÃ∫ J¡F° ı°∫, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ŸabuÌfiR¡≈ I°fi Ÿu NI°fi tu* Ÿ[bfC<] J¡° fi°„ F°u ı°w° Fæ, Fu Ÿ°@°u, t”t≤Ù¿ªJ¡° tu*
ıÔI°fi Δ∫SÕ ˚®°<∏w FÙ Fæ $ ıæŸu t”t≤Ù<ªJ¡° tu* FCN° ıÔI°fi "∫F ıÔ fiFÙ* Fæ', oŸ I°fi Ÿu
fi‹¸> F°u ı°w° Fæ bæŸu FÙ "∫F <ªW Fæ' oŸ R¡≈ Ÿu ⁄Ì∫ tu* FCN° Ÿa<bwg J¡° ı°u ≈®°æ» NI°fi°ÃtJ¡
tÔ Fæ bF "∫F <ªW fiFÙ* Fæ' oŸ I°fi Ÿu Ÿt¥Ô <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ $ ıæŸu NI°fi˚®t Ÿu Ã≈∏fi
FCoÕ ≤≠ıC tu* Ÿ≈ÕR¡≈w° "∫F Ÿ≈Õ fiFÙ* Fæ' oŸ w≤F Ju¡ ⁄Ì∫ tu* N°R¡» I°fi Ÿu fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu
FÙ N°Ãt° tu* NI°fi˚®t Ÿu Ã≈∏fi FCN° tfi°uR¡≈ <ªW "∫F <ªW fiFÙ* Fæ' oŸ w≤F Ju¡ ⁄Ì∫ tu* N°R¡»
<bI°fi Ÿu <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ $ <ªW, tfi, NFaJ¡°≤ N°<Ì ŸJ¡Ô ≈Ì°SÕ ⁄Ì∫ tu* NI°fi Ÿu Ã≈∏fi
FCÎ Fæ* $ b_wCw# oŸ ıywg tu* <ªW fiFÙ* Fæ N°æ≤ oŸÙ w≤F NFaJ¡°≤°<Ì Ÿu Ÿa∫C•w ÌuF°<Ì JC¡~> ˚Ù
fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ÎJ¡°∏w <fitÕÔ ÎJ¡ Ÿa<bwg FÙ Fæ $ <bt¥» Ÿ Ÿa<bwg Ju¡ π°≤° FÙ ŸaJ¡v≈, <ªW N°<Ì
J¡∑ ≤ªfi° J¡∑ yoÕ SÙ $ N°ı ≈®fC] FCoÕ Ÿa<bwg fiu ŸaJ¡v≈ Ju¡ N˚°b Ÿu fi ŸfJ¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° $
Fu tF°f°F°u, ıæŸu ≈bfi Ÿu N<Àfi tu* ≠b°Ô°ı°Ô «¡≈≤ ™>w° Fæ N°æ≤ ŸJu¡ N˚°b Ÿu <k¡≤ fi‹¸> F°u
ı°w° Fæ bæŸu FÙ ŸaJ¡v≈ Ÿu ı°u ≈Ì°SÕ N°w° Fæ bF ŸaJ¡v≈ Ju¡ N˚°b Ÿu ªÔ° ı°w° Fæ $ ıæŸu ıÔ
Ÿu ŸtCB y®_w Fæ bæŸu FÙ N°Ãtw[b Ÿu NÃ∫∏w |fiÙ˚¥w <b_w¨w f®ÊŸW° Ÿu ∫F Ÿ°≤° ŸaŸ°≤ Δ∫°›w
(y®_w) Fæ $ tæ* fiFÙ* F¥≥, N∏∫ fiFÙ* Fæ, fi N°≈ Fæ*, fi ∫u Ÿf ≈Ì°SÕ Fæ*, fi <ªW Fæ, fi o<∏B∫°≥ Fæ* N°æ≤
fi N°J¡°„ FÙ Fæ $ Ju¡bÔ ÎJ¡ <fitÕÔ N°Ãt° FÙ Fæ $$19-28$$
ŸyÕ - 101] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1627
wf ıÙb∏tC•w Ô°uy |¸>°<Ì-N°J¡°≤ <J¡ŸJ¡°u Ìu©wu Fæ*, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
|¸>°<Ì Ju¡ N°J¡°≤R¡≈ Ÿu ÎJ¡ bF N°Ãt° FÙ ıÙb∏tC•w°u* J¡°u <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ ∫F <ªW Fæ, ∫F tæ* F¥≥,
oÃ∫°<Ì JC¡J¡v≈fi° ∏Fu* Jæ¡ŸÙ ? Fu tFÙ≈wu, oŸ `æÔ°u•∫ tu* fi J¡°uoÕ ı∏t Ôuw° Fæ N°æ≤ fi J¡°uoÕ t≤w° FÙ
Fæ $ Ÿwg N°æ≤ NŸwg ˚°bfi°R¡≈ ∫F Ju¡bÔ <ª<w J¡° vÔ°Ÿt°` Fæ $ ∫F Ÿb°ÕÃtJ¡ Δ∫°≈J¡ f®Ê ≈≤t°Ãt°
FÙ ıf ÎJ¡ f°≤ ≈®J¡¸> FCN°, wf <πÃb N°æ≤ ÎJ¡Ãb ≤Fw° FÙ fiFÙ* $ ˚®t wS° t¨Ã∫C N°<Ì J¡° ˚∫ ˚Ù fiFÙ*
≤Fw° $ oŸ<ÔÎ Fu <t`, N°≈ Ÿ‡≈¥dÕ o<∏B∫°ua tu* wS° o<∏B∫°u* Ÿu y®°fl N<Àfi N°<Ì Ju¡ N°J¡°≤°u* tu*
Ÿ∏t°`_bR¡≈ Ÿu Δ∫°›w Fæ*, Nw# Fu tF°fC]u, N°≈ Ì°F FuwC N°º∫°<ÃtJ¡°<Ì ˚°b°u* Ÿu ÌÀ@ fiFÙ* F°u
ŸJ¡wu N°æ≤ fi N°≈ J¡FÙ* <Ô›w FÙ F°u ŸJ¡wu Fæ* $ Fu <t`, <fitÕÔ N°J¡°„_bR¡≈ wS° Jæ¡bv∫°fi∏wR¡≈
N°≈J¡° fi w°u JC¡~> <bfi‹¸> F°u ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ fi JC¡~> f» FÙ ŸJ¡w° Fæ $ oh~>° N°æ≤ N<fih~>° _bR¡≈
„<•w∫°≥ wS° <J®¡∫°„<•w ˚Ù N°≈ FÙ Fæ*, •∫°u*<J¡ Fu ¿t`, N≈fiÙ J¡Ô°N°u* Ÿu ≈¨SJg¡ ª∏Bt° ≈ÔÆ@
fiFÙ* F°uw° $ Fu tFÙ≈wu, Nı∏t°, Nı≤, Nfi°<Ì Nı_b˚°b () <fitÕÔ, ŸÌ° ÎJ¡R¡≈, ŸJ¨¡wg
≈®J¡°„_bR¡≈, J¡Ôfi°≤<Fw, N≈fiu _bR¡≈ J¡° ≈¿≤ª∫ J¡≤°fiub°ÔÙ ÔÙÔ° Ÿu ∫C•w, Ÿ∏t°` Ÿu <Ìw,
Ÿ‡≈¥dÕ Δ∫bF°≤°u* Ÿu ≈¥bÕ <Ÿ] ı°u Nı b_wC Fæ bFÙ N°Ãtw[b Fæ $$29-35$$
Ÿ°æb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ÎJ¡ Ÿ°æ ÎJ¡b°≥ ŸyÕ
I°fi J¡∑ ̨»w° Ÿu ≤°ı° <„<©ºbı J¡∑ J¨¡wJ¨¡Ã∫w°,
ıÙb∏tC<•w tu* N<ªWw° wS° w[b J¡∑ <_S<w J¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, oŸ w≤F NJ¨¡<`t JC¡‡˚ Ju¡ Ÿ J¡Sfi J¡°
<bª°≤ J¡≤ ≤Fu ≤°ı° <„<©ºbı N≈fiu ≈¥bÕ ˚°b J¡°u ~>°unJ¡≤ sd ˚≤ _b∫a Ÿ N°Ãt≈Ì tu* ≈®°›w
F°u y∫u $ <„Ô°wÔ tu* ©°uÌÙ yoÕ _≈∏Ìfi„¥∏∫ Nb∫b°u* Ÿu ∫C•w N°J¡°≤b°ÔÙ ≈®<wt° J¡∑ fi°o˘ bF ≤°ı°
tfi N°æ≤ fiu` Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* J¡°u f∏ÌJ¡≤ „°∏wb°Jg¡ tC<fi F°u y∫u $ Fu tF°f°F°u, ŸJu¡ f°Ì ÎJ¡ tCFqwÕ
tu* ≈®fC] F…Î NwÎb <bJ¡<Ÿw fiu`b°Ôu Ÿ ≤°ı° Ÿu JC¡‡˚R¡<≈dÙ ª¥±>°Ô° f°uÔ ™>Ù $ JC¡‡˚ fiu J¡F° #
Fu tF°f°F°u, tF°fi, „C], <b_w¨w, <fitÕÔ wS° ∫°u<y∫°u* J¡∑ ŸC∏Ì≤ „˙∫° Ju¡ Ÿt°fi oŸ <fi≤<w„∫°fi∏Ì
≈Ì tu* •∫° N°≈ <bZ°∏w F°u ªCJu¡ ? ≤°ıfig, •∫° N°≈ N∏w#J¡≤d Ÿu ≈®fC] F°u ªCJu¡ ? •∫° N°≈fiu
N≈fiÙ ˚®°<∏w ~>°un ÌÙ ? •∫° N°≈fiu Iu∫ ≈Ì°SÕ J¡° Nh~>Ù w≤F I°fi J¡≤ <Ô∫° ? •∫° N°≈fiu
B‹¸>Δ∫ b_wC Ìu© ÔÙ ? ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, N°≈J¡∑ Ì∫° Ÿu tæ*fiu bF tFwÙ
N°Ãt≈ÌbÙ Ìu© ÔÙ, ı°u <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈Ù ˚¥<tJ¡° wS° <F≤^∫y˚Õ Ju¡ N°fi∏ÌwJ¡ <bT∫°fi∏ÌŸt¥F
Ju¡ «¡≈≤ (ÃJ¡TÕ J¡∑ ≈≤°J¡°‹™>° tu*) Nb<_Sw Fæ $ NF°u, buΩ b_wC J¡°u ı°fi Ôufiub°Ôu Ÿ≠ıfi
tF°Ãt°N°u* J¡° Ÿay oŸ Nfi°<Ì ŸaŸ°≤ tu* J¡˚Ù ˚Ù NfiC˚¥w fi F°ufiub°Ô° ı°u <fi≤<w„∫°fi∏Ì Fæ
wÃ≈®ªC≤ Fæ, Nw# Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> k¡Ô J¡° ≈®Ì°w° Fæ $$1-7$$
() ∫F°≥ ≈≤ wÙfi "Nı' ≈Ì°u* Ÿu ı∏t, b¨<] N°æ≤ <b≈¿≤d°t J¡° ©^±>fi <J¡∫° y∫° Fæ wS°
"ŸÌ° ÎJ¡R¡≈' oŸ <b„uTd Ÿu N∏∫ <bJ¡°≤°u* J¡° ©^±>fi <J¡∫° y∫° Fæ, ∫F ŸtH Ôufi° ª°<FÎ $
1628 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿ°t°∏∫R¡≈ Ÿu J¡FÙ yoÕ f°w J¡∑ <b„uTR¡≈ Ÿu Δ∫°¶∫° J¡≤wu Fæ* $
˚ybfig , <ıŸ tF°Nt¨w J¡Ù ≈®°<›w tF° Nt¨w_bR¡≈ FÙ tæ*fiu NI°fib„ Ÿ°≤u ı∏t tu* fiFÙ* J¡∑,
N°ı N°≈Ju¡ Ÿt°yt Ÿu ŸJ¡∑ tæ*fiu _b∫a Nfi°∫°Ÿ FÙ ≈®°<›w J¡∑ $ Fu J¡tÔÔ°uªfi, Nfi∏w N°æ≤ N°Ω
oŸ Nt¨wR¡≈Ù N°Ãt≈Ì J¡°u tæ*fiu ≈FÔu FÙ •∫°u* fiFÙ* ≈®°›w <J¡∫° ? $$8,9$$
<ªWyw J¡T°∫°u* J¡° (b°Ÿfi°N°u* J¡°) ≈¿≤≈°J¡ fi F°ufiu Ÿu ≈FÔu N°≈ I°fi ≈®°›w fi J¡≤ ŸJu¡,
oŸ Ÿt∫ w°u w≈_∫° Ju¡ π°≤° fiJ¡° ≈¿≤≈°J¡ F°u ı°fiu Ÿu N°≈fiu ≈®°›w J¡≤ <Ô∫°, oŸ N°„∫ Ÿu
JC¡‡˚ W≤ Ìuwu Fæ* $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, ˚°uy J¡∑ oh~>°N°u* J¡° Ã∫°y J¡≤ ªCJu¡ tfi Ju¡ ≈„°∏w F°uJ¡≤ Nb<_Sw
F°u ı°fiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ o<∏B∫°u* N°æ≤ tfi Ju¡ ˚°uyR¡≈ J¡T°∫°u* J¡° ≈°J¡ Ÿ‡≈∏fi F°u ı°fiu Ÿu <ªW tu*
≈Ìu„ J¡∑ <btÔ <•w∫°≥ Ÿ w≤F <_S<w J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ*, <ıŸ w≤F Ÿku¡Ì „C] b˜ Ju¡ «¡≈≤
JCa¡JC¡t ıÔ Ju¡ <f∏Ì… () $ Fu ≤°ıfig, N°≈Ju¡ Nfi∏w _bb°Ÿfi°_bR¡≈ J¡T°∫°u* J¡°, ı°u NfiuJ¡ ı∏t
Ju¡ „≤Ù≤°u* π°≤° ÎJ¡` <J¡∫u y∫u Su, N°ı ≈¿≤≈°J¡ <Ìw F…N° Fæ $ Fu J¡tÔÔ°uªfi Ÿ°@°u, J¡°Ô Ÿu
≈J¡J¡≤ <Ô*y ÌuF Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ tÔ (c) Ÿ w≤F <y≤ ı°wu Fæ*, <ıŸ w≤F J¡°Ô Ÿu ≈J¡J¡≤ b¨s°u* Ÿu
fiJu¡ k¡Ô fiÙªu <y≤ ı°wu Fæ* $ Fu <t`, b°Ÿfi°ÃtJ¡ tÔ°u* Ju¡ „≤Ù≤ Ÿu Ìq≤ ªÔu ı°fiu ≈≤ yC” ı°u <btÔ
≈Ìu„ Ìuwu Fæ*, bF N∏w#J¡≤d tu* Ÿ w≤F „Ù|® ≈®<b‹¸> F°u ı°w° Fæ, <ıŸ w≤F J¡tÔ Ju¡ Ìa±> R¡≈
Ô‚∫ tu* f°d $ Fu tF°twu, J¡T°∫°u* J¡° ≈°J¡ Ÿ‡≈∏fi F°u ı°fiu≈≤ N°ı N°≈ tu≤u π°≤° <bf°u<@w F…Î
Fæ*, oŸ<ÔÎ N°ı FÙ N°≈Ju¡ NI°fi J¡° ŸbÕS° fi°„ F…N° $ N°ı N°≈Ju¡ J¡T°∫°u* J¡° ©¥f ≈¿≤≈°J¡
F°u y∫° $ N°ı FÙ N°≈fiu I°fi°SÕ ≈Ìu„ J¡° w°Ã≈∫ÕR¡≈ Ÿu Nb@°≤d <J¡∫° Fæ $ ≈<Ì‹¸> NS°u˘ J¡°
N≈fiu ⁄Ì∫ tu* @°≤d J¡≤fiu Ÿu N°≈ oŸ Ÿt∫ oŸ ŸaŸ°≤ tu* ≈Ìu„ Ÿu Ÿt<∏bw F°u y∫u $ ≈Ìu„-
k¡Ô_bR¡≈ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ I°fib°fig ˚Ù N˚Ù N°≈ FCÎ Fæ* $ Fu ≤°ıfig, ŸÃŸay Ju¡ fF°fiu N°ı N°≈Ju¡ „C˚
N°æ≤ N„C˚ Ÿf w≤F Ju¡ J¡t°u˘ J¡° <fÔJC¡Ô s∫ Ÿ‡≈∏fi F°u y∫° $$10-17$$
N°≈J¡° NI°fi N°ı FÙ tº∫°ÖJ¡°Ô tu* sÙd FCN° Fæ, ∫F tCHu Nh~>Ù w≤F t°Ô¥t Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu tFÙ≈wu, ıf wJ¡ N°ı Ju¡ <Ìfi J¡° ∫F ≈¥bÕ˚°y Nb„uT S°, w˚Ù wJ¡ N°≈J¡°u <ªW tu* "NFa,
tt' oÃ∫°<ÌR¡≈ NI°fi ˚Ù ffi° FCN° S°, ∫F tCHu ©¥f t°Ô¥t Fæ $ Fu ˚¥≈wu, N°ı FÙ tº∫°Ö tu* tu≤u
bªfi°u* Ju¡ I°fi Ÿu ⁄Ì∫ Ÿu <fÔJC¡Ô F¸>° <Ì∫u y∫u N°≈Ju¡ <ªW Ju¡ sÙd F°ufiu ≈≤ N°≈ ≈®fC] (N°ÃtI°fi
Ÿu Ÿ‡≈∏fi) FCÎ Fæ* $ ıf wJ¡ ⁄Ì∫ tu* tfi J¡∑ ŸW° ffiÙ ≤FwÙ Fæ wf wJ¡ NI°fi J¡∑ Ÿa<_S<w ıtÙ
≤FwÙ Fæ $ N<ªWR¡≈ Ÿu (<fi#_bR¡≈w°fC<] Ÿu) <ªW J¡° ≈¿≤Ã∫°y F°u ı°fiu ≈≤ I°fi J¡° NU∫CÌ∫
F°uw° Fæ $ <πÃb N°æ≤ ÎJ¡Ãb J¡∑ Â<‹¸> FÙ <ªW Fæ bFÙ NI°fi J¡F° ı°w° Fæ $ ≈≤t°Ãt° J¡∑ N<˚Δ∫<•w
Ÿu ı°u ofi Ì°ufi°u* J¡° Ô∫ Fæ bFÙ I°fi Fæ N°æ≤ bFÙ ≈≤° y<w Fæ $ Fu ≤°ıfig, Nf N°≈ ≈®fC] F°u ªCJu¡,
<btC•w F°u ªCJu¡, •∫°u*<J¡ N°Ãt° tu* ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ju¡ ≈≤_≈≤ Nº∫°Ÿ Ÿu Ÿwg N°æ≤ NŸBq≈ <ªW J¡° N°≈fiu
() Ìu<©∫u _t¨<w #
J¡T°∫≈<•w# J¡t°Õ<d I°fiu wC ≈≤t° y<w# $ J¡T°∫u J¡tÕ<˚# ≈•bu ww°u I°fia ≈®ı°∫wu $$
(c) ≤°y°<Ì J¡T°∫ N°æ≤ ≈°≈ $
ŸyÕ - 101] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1629
≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫°, ı°u ıywg J¡∑ J¡v≈fi° J¡° _S°fi Fæ $ Fu tFÙ≈wu, Nf N°≈ „°uJ¡„¥∏∫,
N°∫°Ÿ≤<Fw, <fi#Ÿay, Nfi∏∫, N°ÃtI°fiŸ‡≈∏fi N°æ≤ tF°fig Ì∫ Ÿu ∫C•w t°æfiÙ ffiJ¡≤ <fitÕÔ
_bR¡≈ tu* Nb<_Sw ≤<F∫u $$18-23$$
<ªW J¡° ≈¿≤Ã∫°y F°u ı°fiu ≈≤ ıÙb∏tC•w ≈C”T°u* J¡°u <J¡Ÿ N∏w#J¡≤d Ÿu Δ∫bF°≤ J¡∑ <Ÿ<] F°uwÙ
Fæ, ∫F ≈¥~>fiu Ju¡ <ÔÎ ≤°ı° ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # tC<fib≤, ∫°u* N°≈Ju¡ J¡Ffiu Ju¡ NfiCŸ°≤ t¥©Õ ı∏wC Ju¡ <ÔÎ FÙ <ªW J¡∑
˚¥<t Fæ, ≈®fC] FCÎ Ju¡ <ÔÎ fiFÙ* $ Fu ≈®˚°u, ∫<Ì N°ÃtI°fiÙ Ju¡ <ÔÎ ¿ªW fiFÙ* Fæ w°u J¨¡≈°J¡≤ fwÔ°o∫u <J¡
∫u N<bΩt°fi tfib°Ôu ıÙb∏tC•w-N°≈Ÿu ÔuJ¡≤ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤u ≈C”T-oŸ ŸaŸ°≤ tu* Jæ¡Ÿu <bF°≤ J¡≤wu Fæ*
wS° Fu tCfiÙÿb≤, N°≈ tCHu Nh~>Ù w≤F ŸtH°J¡≤ oŸJ¡°u ≈¥dÕ ≤Ù<w Ÿu J¡<FÎ N°æ≤ oŸ w≤F J¡∑ ÌqŸ≤Ù
∫°fiÙ Ÿ¥∫Õ N°<Ì J¡∑ <J¡≤d°u* Ÿu <bÔsd N≈fiÙ bªfiR¡≈Ù <J¡≤d°u* Ÿu tu≤u ⁄Ì∫ Ju¡ N∏@J¡°≤ J¡°u, ı°u
≈®<Ÿ] N∏@J¡°≤ Ÿu <bÔsd Fæ, ˚ÔÙ˚°≥<w Ìq≤ J¡≤ ÌÙ<ı∫u $ JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu w[bI, ı柰 N°≈ J¡F
≤Fu Fæ*, ™>ÙJ¡ bF b柰 FÙ Fæ ŸŸu <b≈≤Ùw w<fiJ¡ ˚Ù fiFÙ* Fæ $ <ıŸ w≤F ≈ÃS≤ tu* NaJC¡≤ fiFÙ* ≤Fw° bæŸu
FÙ ıÙb∏tC•w°u* tu* <ªW fiFÙ* ≤Fw° $ ≈Cfi# Ã≈∏fi F°ufiu ∫°uÀ∫ ı°u |fib°Ÿfi° ≤FwÙ Fæ bF <ªW„ÆÌ Ÿu
J¡FÙ ı°wÙ Fæ, bF N°ÃtI°fiÙ tu* fiFÙ* ≤FwÙ $ Fu ≤°ıfig, <ıŸ b°Ÿfi° Ÿu w[bI°fiÙ ∫F°≥ J¡t°u˘ tu* <bF°≤
J¡≤wu Fæ*, ≈CfiıÕ∏t Ÿu ≤<Fw Ÿu N°≈ Ÿ[bfi°t@°¿≤dÙ ı°<fi∫u $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ıæŸu ˚¥fi° F…N° wS°
<~>ÔJ¡°≤<Fw @°fi @°fi„ÆÌ Ÿu fiFÙ* J¡F° ı°w° N°æ≤ bF NaJC¡≤ ≈æÌ° J¡≤fiu tu* ŸtSÕ ˚Ù fiFÙ* ≤Fw° bæŸu
FÙ w[bI°fi Ÿu ˚¥fi° y∫° N°b≤d „¥∏∫ Ÿ[b tfi„ÆÌ Ÿu fiFÙ* J¡F° ı°w° N°æ≤ fi bF ≈CfiıÕ∏t Ju¡ ŸtSÕ
FÙ ≤Fw° Fæ $$24-29$$
ıÙb∏tC•w°u* Ju¡ Δ∫bF°≤°˚°Ÿ tu* bFÙ J¡°≤d°˚°Ÿ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<ıwu¿∏B∫ ıÙb∏tC•w tF°Ãt° Ô°uy Ÿ[b tu* <_Sw F°uJ¡≤ N°Ÿ<•w ~>°un J¡≤Ju¡ <bF°≤ J¡≤wu Fæ*,
<ªW tu* <_Sw F°uJ¡≤ J¡˚Ù fiFÙ* $ t¥» <ªW J¡°u <ªW J¡Fwu Fæ* N°æ≤ ≈®fC] <ªW J¡°u Ÿ[b J¡Fwu Fæ*, N≈®fC]
(NI°fiÙ) Ô°uy <ªW tu* <_Sw ≤Fwu Fæ* N°æ≤ tF°fC<]t°fig (I°fiÙ) Ô°uy Ÿ[b tu* <_Sw ≤Fwu Fæ* $ <ªW
≈Cfi# Ã≈∏fi F°uw° Fæ, Ôu<J¡fi Ÿ[b <k¡≤ Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $ Fu ˚¥≈wu, N≈®fC] J¡°u f∏@ Fæ, ≈®fC] J¡°u
fiFÙ* $$30-32$$
N°≈J¡° ˚Ù Ÿ[b Ju¡ fÔ Ÿu FÙ ıÙbfi≈∫Õ∏w Δ∫bF°≤ ªÔw° ≤Fuy°, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu tFÙ≈wu, tF°Ã∫°yÙ ffiJ¡≤ N°≈ Ÿ[bŸ‡≈∏fi F°u ªCJu¡ Fæ* $ N°ı N°≈fiu ≈¥dÕR¡≈ Ÿu N≈fiu <ªW
J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫°, ∫F tæa ı°fiw° Fq≥ $ Fu ≤°ıfig, N°ı FÙ w°u N°≈ Ÿ‡≈¥dÕ b°Ÿfi°N°u* Ÿu <fitCÕ•w
F°uJ¡≤ ŸC„°u<˚w F°u ≤Fu Fæ* $ Fu tCfiu, Nf N°≈J¡° tfi N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi _bh~> F°u y∫°, ∫F tæ* t°fiw°
Fq≥ $ Fu ≤°ıfig, N°≈ ≈≤t „t J¡°u ≈®°›w F°u ªCJu¡ Fæ* $ N°≈ <Ÿ] F°uJ¡≤ Ÿt Ÿu ˚Ù Ÿt <_S<w tu* ≈F…≥ª y∫u
Fæ* $ ı°u tF°Ã∫°y N°≈J¡°u ≈FÔu b°a<~>w S° bF ∫FÙ Fæ <J¡ ŸbÕ_bR¡≈ Ÿ <ªW J¡° N°≈fiu ≈¿≤Ã∫°y J¡≤
<Ì∫° $$33-35$$
<ªW Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y tu* w≈, Ì°fi, N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ J¡tÕ N∏w˚¥Õw Fæ* N°æ≤ ŸJu¡ k¡Ô tu* @fi, _byÕ,
N≈byÕ N°<Ì Ÿf w≈ N°<Ì Ju¡ k¡Ô N∏w˚¥Õw Fæ*, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
1630 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fu Ÿ°@°u, ≈<Ì‹¸> NSÕ y®Fd J¡≤fiu tu* N<wŸtSÕ NwÎb ≈≤t f°u@bwÙ N≈fiÙ fC<] Ÿu <J¡∫° y∫°
<ªW J¡° ≈¿≤Ã∫°y FÙ w≈, Ì°fi°<Ì wS° fiJu¡ k¡Ô _byÕ, N≈byÕ, @fi N°<Ì ˚Ù Fæ $$36$$
w≈ N°<Ì Ju¡ k¡Ô tu* I°fi Ju¡ k¡Ô J¡° N∏w˚°Õb fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ˚¥≈wu, w≈ <J¡wfiu Ì…#©°u* J¡° fi°„ J¡≤ ŸJ¡w° Fæ, •∫°u*<J¡ <ªWÃ∫°yR¡≈ Ÿtw° Ÿu ≈®°›w ı°u I°fi
J¡° k¡Ô t°usŸC© Fæ bF s∫ Ÿu N<w„∫ <fitCÕ•w Fæ ∫°fiÙ Ÿtu* s∫ J¡° NÃ∫∏w N˚°b Fæ $$37$$
NŸÃ∫ N°æ≤ N<fiÃ∫ b_wC tu* ŸÃ∫ N°æ≤ <fiÃ∫ b_wC Ju¡ N∏w˚°Õb J¡∑ Ÿa˚°bfi° ˚Ù fiFÙ* Fæ $
I°fi J¡° k¡Ô ŸÃ∫ N°æ≤ „°ÿbw Fæ $ ı°u JC¡~> S°un°-fF…w _by°Õ<Ì k¡Ô Fæ bF w°u ŸÃ∫ Fæ FÙ fiFÙ*,
bF sd˚ayC≤ Fæ $ bF N°<b˚°Õb N°æ≤ <w≤°u˚°b Ÿu - Ã≈<W N°æ≤ <bfi°„ Ÿu - N°J®¡°∏w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
˚¥w N°æ≤ ˚<b‹∫wg J¡°Ô tu* NfiC˚¥w fiFÙ* F°uw°, Ju¡bÔ bwÕt°fiJ¡°Ô tu* Nb<_Sw F…N° FÙ _b›fibwg
NfiC˚¥w F°uw° Fæ $$38$$
wCh~> N°æ≤ NÃ∫∏w ≈¿≤Zt Ÿu ≈®°›w F°ufiub°Ô° _by°Õ<Ì ŸC© Fæ, bF NI°<fi∫°ua J¡°u fn° Ôyw° Fæ $
bF w[b<bÌ°u* J¡°u fiFÙ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu tFÙ≈wu, _byÕfi°t J¡° J¡°æfi-Ÿ° ŸC© Fæ ? bF ˚Ù w°u Fı°≤°u* NbıÕfiÙ∫ @tÕJ¡∑wÕfi N°<Ì N≈≤°@°u*
π°≤° Ÿ∏ÌuF Ÿu FÙ <_Sw Fæ $ <ıŸ ≈C”T J¡°u N°ÃtI°fi J¡∑ <Ÿ<] ≈®°›w fiFÙ* Fæ ŸÙJ¡°u <J®¡∫°J¡°^±>
„C˚k¡Ô ≈®Ì°fi J¡≤fiub°Ô° F°uw° Fæ $$39$$
I°fi J¡∑ ≈®°<›w Ì…ÔÕ˚ F°ufiu Ÿu NI°<fi∫°u* J¡°u wCh~> _by°Õ<Ì k¡Ô Ju¡ <ÔÎ ∫Ãfi J¡≤fi° ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, oŸ
N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig , <ıŸfiu ŸCbdÕ J¡∑ ≈®°<›w fiFÙ* J¡∑ bF •∫° <≈WÔ ~>°un Ìuy° ? (N°≈J¡°u w°u ≈FÔu I°fi
Ì…ÔÕ˚ fiFÙ* S°, wS°<≈ N°≈ Δ∫SÕ FÙ w≈R¡≈Ù •Ôu„ tu* k≥¡Ÿ y∫u, ∫F J¡Fwu Fæ* $) N°≈J¡°u w°u ª¥±>°Ô°
N°<Ì J¡∑ ŸÃŸay<w Ÿu ŸC©≈¥bÕJ¡ I°fi <tÔ ŸJ¡w° S° $$40$$ <k¡≤ N°≈ •∫°u* oŸ J¨¡h~>ª°∏B°∫d
N°<Ì w≈#•Ôu„≈®ªC≤ NfiSÕ tu* N˚Ù wJ¡ <fitÀfi Fæ*, ı°u <J¡ b°fi≈®_S N°ZtN°<Ì Ju¡ N<˚t°fi N°<Ì
Fı°≤°u* <bJ¡v≈<bsu≈°a„°u* Ÿu Ÿ°º∫ JC¡¿ÃŸw J¡tÕ J¡° FÙ ÎJ¡ Ÿ‡f∏@Ù Fæ $$41$$
_by°Õ<Ì tF°ŸC© J¡∑ FuwC w≈_∫° NfiSÕR¡≈ Jæ¡Ÿu Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ŸCtwu, oŸ w≈_∫° J¡° N°<Ì ˚°y N°ª≤d°b_S° Fæ N°æ≤ N<∏wt ˚°y k¡Ôs∫°b_S° Fæ, oŸ<ÔÎ
oŸJu¡ N°<Ì N°æ≤ N∏w Ì°ufi°u* ˚°y Ì…#©R¡≈ Fæ* $ Ju¡bÔ oŸJ¡° tº∫ ı°u _by°Õ<Ì ˚°uy°b_S° Fæ ŸÙtu*
JC¡~> ŸC© Fæ $ wf •∫° tæ*fiu Δ∫SÕ FÙ w≈_∫° J¡∑, oŸ ≈≤ "fiFÙ*' ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $ ª¥≥<J¡ w≈_∫° Ju¡ π°≤° FÙ
N°≈Ju¡ <ªWyw J¡T°∫°u* J¡° ≈¿≤≈°J¡ F°ufiu Ÿu oŸ Ÿt∫ w[bI°fi J¡° Ÿt∫ ≈®°›w F…N° Fæ, oŸ<ÔÎ Ÿ˚Ù
w≈°uR¡≈ <bJ¡v≈°a„ <ıŸ N<bJ¡v≈ w[bI°fi tu* ≈¿≤dw F°uwu Fæ* N°æ≤ <ıŸJu¡ k¡Ô Ÿu k¡Ôb°fig ˚Ù ffiwu
Fæ*, Ÿ I°fi tu* N°≈ <_S≤ F°u ı°o∫u $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ "<b<b<ÌT<∏w ∫Iufi Ì°fiufi w≈Ÿ°' oÃ∫°<Ì
ZC<w≈®t°d F°ufiu Ÿu w[bI°fi≈®°<›wR¡≈ k¡Ô Ÿu FÙ N°≈J¡∑ w≈_∫° J¡∑ Ÿk¡Ôw° Fæ $$42$$
I°fi Ju¡ k¡Ô <ªÌ°J¡°„ J¡° Ô°˚ F°ufiu Ÿu Ÿ˚Ù J¡° Ô°˚ F°u y∫°, •∫°u*<J¡ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡∑ ÎJ¡
ŸÙŸu Ã≈<W, <_S<w N°æ≤ ≈®Ô∫ F°uw° Fæ, ÎuŸÙ ZC<w Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
N°J¡°„ Ÿu ˚Ù N<w _bh~> Ÿ <ªÌ°J¡°„ Ÿu Ÿ˚Ù ≈Ì°SÕ ŸtCÃ≈∏fi F°uJ¡≤ <Ì©°oÕ ≈nwu Fæ* wS°
ŸyÕ - 101] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1631
ŸÙ <ªÌ°J¡°„ tu* <bÔ∫ J¡°u ˚Ù ≈®°›w F°u ı°wu Fæ* $ Fu <t` <„<©ºbı, ∫Ω<≈ ∫F J¡°∫Õ Fæ N°æ≤ ∫F J¡°∫Õ
fiFÙ* Fæ oÃ∫°<Ì Ÿ˚Ù w≤F Ju¡ ŸaJ¡v≈ f®ÊR¡≈Ù ŸtCÌ® Ju¡ <f∏Ì… FÙ Fæ* wS°<≈ wCh~> F°ufiu Ÿu bu <fi‹k¡Ô Fæ*,
oŸ<ÔÎ ofi ŸfJ¡°u ~>°unJ¡≤ ≈¥dÕ J¡° FÙ (ŸtCB_S°fiÙ∫ <fi<bÕ„uT J¡° FÙ) Ÿt°Z∫ J¡∑<ı∫u $ Fu Ÿ©u,
ıæŸu J¡°uoÕ ˜Ù, <ıŸJ¡°u N˚Ù wJ¡ ≈<w ≈®°›w fiFÙ* F…N° Fæ, ≈®°›w J¡≤fiu ∫°uÀ∫ ≈<w Ju¡ ≈®<w "tu≤u o‹¸> J¡∑
<Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ S°unÙ-ŸÙ ≈®°SÕfi° J¡≤ Ì°u' ∫°u* ÌqŸ≤Ù ≈®°SÕfi° J¡≤wÙ Fæ, bæŸu FÙ _b∫a Ÿ ≈<w J¡∑ FÙ •∫°u*
fiFÙ* ≈®°SÕfi° J¡≤wÙ ? w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ _b°@Ùfiw°≈¥bÕJ¡ Ÿ ≈<wJ¡° Ô°˚ F°u ı°fiu ≈≤ w°u ŸJu¡ N@Ùfi
tu* ≤Ffiub°ÔÙ b_wCN°u* J¡° N≈fiu-N°≈ FÙ Ô°˚ F°u ı°∫uy° $$43-45$$
N°Ãt°<w¿≤•w o<h~>w ≈Ì°S°u˘ tu* ≈C”T°SÕw° _bÙJ¡°≤ J¡≤, ÔÆ@ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d FÙ, bu N≈®°SÕfiÙ∫
Fæ*, ∫°u* fwÔ°∫° $ b_wCw_wC w[bI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* wCh~> F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bu Ny®°fl FÙ Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu <t`, ŸaJ¡v≈ Ÿu ≤<ªw FCÎ N°≈<W J¡∑ fi°o˘ N≤tdÙ∫ ofi ≈Ì°S°u˘ J¡° N°ÃtI°fiÙ tF°Ãt° Ô°uy,
ıÔ tu* ≈®<w<f<‡fw Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ÿt°fi, y®Fd fiFÙ* J¡≤wu $$46$$
I°fi≈®°<›w Ju¡ Nfi∏w≤ _by°Õ<Ì-Ÿ°@fi°u* Ju¡ Ÿt°fi N≈byÕ Ju¡ Ÿ°@fi ˚Ù Fu∫ FÙ F°u ı°wu Fæ*, oŸ
N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
_byÕ N°æ≤ t°us N°<Ì k¡Ô ≈®Ì°fi J¡≤fiub°Ôu ı°u JC¡~> J¡tÕ Fæ*, fi ŸfJ¡° Ã∫°yJ¡≤ Ÿftu* Ÿt°fiR¡≈
Ÿu ˚°Ÿt°fi ı°u N°≈ Fæ* bFÙ N°≈ <fi<ÿªw ffiu ≤<F∫u $$47$$
<ªW J¡∑ ªaªÔw° Ju¡ <ffi° Ÿt_w ≈Ì°S°u˘ tu* ŸÌg-Na„ J¡° Ÿ[bR¡≈ Ÿu N°æ≤ NŸÌg-Na„ J¡° <fiÃ∫
fi‹¸>_bR¡≈ Ÿu y®Fd J¡≤fi° ª°<FÎ, oŸu J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, Ÿt_w N<˚Ô°T°N°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ ofi Ÿf ≈Ì°S°u˘ tu* Ÿ[b J¡° Ÿ[bR¡≈ Ÿu N°æ≤ fi°ÿ∫ J¡°
fi°„R¡≈ Ÿu y®Fd J¡≤wu FCÎ N°≈ N≈fiu <ªW J¡°u ≈¿≤_≈aÌ„¥∏∫ ffi°J¡≤ Nb¿_Sw ≤<F∫u $$48$$
"N_≈<∏Ìw<ªW˚¥#' oŸ J¡Sfi J¡° ≈®∫°uıfi fwÔ°wu Fæ* $
•∫°u*<J¡ N≈¿≤_≈<∏Ìw <ªWb°Ôu ≈C”T J¡°u ŸaŸ°≤ J¡∑ ≈®®°<›w Ÿ w≤F fiFÙ* F°uwÙ, <ıŸ w≤F
<bbuJ¡I°fi J¡° Ì∫ F°ufiu ≈≤ _b°˚°<bJ¡ ≈®b¨<WR¡≈Ù ≈C”T Ju¡ N≈≤°@ Ÿu Ã≈∏fi <b≈<W ≈®°›w fiFÙ*
F°uwÙ $ Fu tFÙ≈wu, ofi wÙfi°u* ıywg tu* ı°u-ı°u ÌC#© tfiC‹∫°u* Ju¡ <fiJ¡¸> ≈FC≥ªwu Fæ* bu ŸfJu¡ Ÿf <ªW
J¡∑ ª≈Ôw° Ÿu FÙ Ã≈∏fi FCÎ ≤Fwu Fæ* $ oŸ<ÔÎ <ıŸJ¡° <ªW <_S≤, „°∏w, _≈∏Ìfi„¥∏∫ N°æ≤
Nª≈Ô Fæ bFÙ ≈C”T ŸÌ° ≈≤t°fi∏ÌÙ Fæ wS° bFÙ N°b≤d„¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ°t®°≠∫ J¡°
(N°ÃtŸ°s°ÃJ¡°≤ J¡°) ˚°ıfi Fæ $ Fu w[bI, N°≈ _≈∏Ì N°æ≤ N_≈∏Ì J¡°u Ÿ°<st°`_bR¡≈ Ju¡
NbÔ°uJ¡fi Ÿu ÎJ¡ ffi°J¡≤ Ÿ Ÿ°sÙ J¡°u ˚Ù „°ÿbw f®Ê°Ãt° Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡w° tu* ≈FC≥ª°J¡≤ ˚¥t°fi∏Ì˚°b
Ÿu ≈¥dÕJ¡°t F°uJ¡≤ Nb<_Sw ≤<F∫u $$49-52$$
_≈∏Ì N°æ≤ N_≈∏Ì <b”] @tÕb°Ôu ofi Ì°ufi°u* J¡°u ÎJ¡` Jæ¡Ÿu <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ, ∫F ≤°ı°
<„<©ºbı ≈¥~>wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu Ÿ‡≈¥dÕ Ÿa„∫°u* J¡° <bh~>uÌ J¡≤fiub°Ôu <b˚°u, N°≈ J¨¡≈°J¡≤ tCHu „Ù|®
fwÔ°o∫u <J¡ _≈∏Ì N°æ≤ N_≈∏Ì ∫u Ì°ufi°u* Îu•∫ J¡°u Jæ¡Ÿu ≈®°›w F°uwu Fæ* $$53$$
ofi Ì°ufi°u* tu* _bR¡≈w# Îu•∫ <b≤°u@ F°ufiu≈≤ ˚Ù N<@‹™>°fi Ÿ°<s<ª∏t°`R¡≈ Ÿu <b≤°u@ fiFÙ* Fæ, ∫°u*
1632 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N≈fi° N<˚≈®°∫ ≈®J¡°<„w J¡≤wu FCÎ JC¡‡˚ M¡<T J¡Fwu Fæ* $
JC¡‡˚ M¡<T fiu J¡F° # ıæŸu Ÿ°y≤ ıÔR¡≈ Ÿu ÎJ¡ Fæ bæŸu FÙ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıywg <ª∏t°`_bR¡≈ Ÿu ÎJ¡
b_wC Fæ $ ıæŸu „C] ıÔ FÙ w≤ay°u* Ÿu _≈<∏Ìw F°uw° Fæ bæŸu FÙ bFÙ N<@‹™>°fi<ª∏t°` fC<]b¨<W∫°u* Ÿu
_≈<∏Ìw F°uw° Fæ, NS°Õwg _≈∏Ì_bR¡≈ Ÿu <bb<wÕw F°uw° Fæ $ Fu ≤°ıfig, "ŸÃ∫a I°fitfi∏wa f®Ê' oÃ∫°<Ì
ZC<w∫°u* fiu <ıŸu f®Ê, <ª∏t°`, NtÔ, Ÿ[b oÃ∫°<Ì fi°t°u* Ÿu J¡F° Fæ Ÿ f®Ê J¡°u FÙ t¥» Ô°uy ıyBq≈
Ÿu Ìu©wu Fæ* $$54,55$$
_≈∏Ì N°æ≤ N_≈∏Ì tu* ÎJ¡w° J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
oŸ Ÿ¨<‹¸> tu* ı°u ŸbÕ_b Fæ bF <ª<w J¡° _≈∏Ì FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ ŸÙŸu ŸaŸ°≤ Ã≈∏fi F°uw° Fæ $ ŸaŸ°≤
tu* <b∏º∫°<ÌR¡≈ ı°u ≈¿≤_≈∏Ì Fæ bF <πwÙ∫ „ÆÌ_≈∏Ì Ju¡ Ÿt°fi Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ bF Ju¡bÔ fi°tt°`
J¡° ≈¿≤_≈∏Ì Fæ N°æ≤ JC¡~> fiFÙ* $$56$$
™>ÙJ¡ Fæ, ÎuŸ° FÙ ŸFÙ $ <k¡≤ ˚Ù _≈∏Ì N°æ≤ _≈∏Ì„¥∏∫ tu* ÎJ¡w° Jæ¡Ÿu, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì wwg-wwg Ÿ°‚∫°Ãt° FÙ <ª<w J¡° _≈∏Ì N°æ≤ N_≈∏Ì Fæ wS° ÎJ¡R¡≈ Ÿu ˚°<bw Fæ w°u ÎuŸÙ
<_S<w tu* bF°≥ Ju¡bÔ ∫F <fitÕÔ N°Ãt_bR¡≈ <„b FÙ Nb„uT ≤Fw° Fæ $$57$$
wf Ÿ¨<‹¸> J¡F°≥ ı°∫uyÙ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫F ŸyÕ <ª<w J¡° _≈∏Ìt°`_bR¡≈ Fæ $ ª¥≥<J¡ ∫F NŸ‡∫Jg¡ Â<‹¸>b°Ôu ≈C”T°u* J¡°u ˚®°<∏w Ÿu, ≤≠ıC tu*
Ÿ≈Õ˚®t J¡∑ fi°o˘, <Ìw F°uw° Fæ, Nw# Ÿ‡∫yg Â<‹¸> Ÿu FÙ oŸJ¡° <bÔ∫ F°uw° Fæ $$58$$ _≈∏Ìfi∫C•w
<ª<w ŸyÕfi°t Ÿu J¡FÙ ı°wÙ Fæ N°æ≤ _≈∏Ìfi„¥∏∫ <ª<w w°u wC∫°ÕwÙw≈Ì tu* N°R¡» Fæ $ oŸ Δ∫°≈J¡ <ª<w
J¡°u Ft b°dÙ Ÿu J¡Ffiu tu* ≈°≤ fiFÙ* ≈° ŸJ¡wu $$59$$
bF J¡f <Ìw F°uwÙ Fæ, Ÿu J¡Fwu Fæ* $
„°˜°u* Ju¡ <fi≤∏w≤ NU∫°Ÿ Ju¡ ∫°uy Ÿu wS° Ÿ≠ıfi ≈C”T°u* Ju¡ Ÿ‡≈JÕ¡ Ÿu ıæŸu <w<t≤ Ì°uT Ju¡
<bfi°„ Ÿu fiu` Ju¡ <fitÕÔ ffi ı°fiu≈≤ <fiÃ∫ <Ÿ] FÙ ª∏BæJ¡w° <Ìw F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ Ÿt∫ Ÿu <ªW Ju¡
<fitÕÔ ffi ı°fiu ≈≤ ∫F <ª<w <Ìw F°uwÙ Fæ $$60$$
∫<Ì N°≈ oŸ <ª<w J¡° b°dÙ Ÿu J¡Sfi J¡≤fiu tu* ŸtSÕ fiFÙ* Fæ w°u <k¡≤ N°≈ tu≤u ŸÂ„ Ô°uy°u* Ÿu
J¡Fwu FÙ Jæ¡Ÿu Fæ*, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ıfi Ô°uy°u* fiu _b∫a N≈fiu _bR¡≈ J¡° NfiC˚b <J¡∫° Fæ fi Ô°uy°u* Ÿu N≈fiÙ NfiC˚¥<w∫°u* Ju¡ π°≤° FÙ
ÎJ¡t°` ≈®J¡°<„w oŸ <b_w¨w N°Ãt_bR¡≈ J¡° N≈fiu-N°≈ Ô°uJ¡Â<‹¸> Ÿu bdÕfi <J¡∫° ı°w° Fæ $$61$$
N°≈ ˚Ù _b°fiC˚¥<w J¡∑ ≈®°<›w J¡≤ ªCJu¡ Fæ*, oŸ<ÔÎ tu≤u bªfi Ÿu Ju¡bÔ Ÿu <_S≤ J¡≤ ÔÙ<ı∫u, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
N°<Ì N°æ≤ tº∫ Ÿu „¥∏∫_bR¡≈ J¡°u N°≈ ≈®°›w F°u ªCJu¡ Fæ*, Nw# N°≈ N≈fiu oŸÙ ≈Ì tu* <fi<b‹¸>
F°uJ¡≤ Nb<_Sw ≤<F∫u $ ˚uÌJ¡ ÌuF°<ÌR¡≈°u* J¡° N˚°b F°ufiu Ÿu FÙ Ÿf ÌuF°u* tu* N°≈J¡° ˚uÌ fiFÙ* Fæ $
∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ N°≈ tF°fig <ª<w_bR¡≈ w[bf°u@ Ÿu ≈®°ÌC˚CÕw FCÎ Fæ* $ oŸÙ<ÔÎ Fu Ÿ°@°u, N°≈
„°uJ¡„¥∏∫ Fæ* $$62$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ÎJ¡b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 102] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1633

ÎJ¡ Ÿ°æ Ì°ub°≥ ŸyÕ

NfiCI° ÔuJ¡≤ JC¡‡˚ M¡<T Ju¡ N∏w<FÕw F°u ı°fiu ≈≤ <b<_tw FCÎ
≤°ı° <„<©ºbı J¡∑ <ª≤J¡°Ô wJ¡ <bª°≤ J¡≤fiu Ju¡ f°Ì Ÿt°<@ tu* <bZ°<∏w $
JC¡‡˚ M¡<T fiu J¡F° # Fu tFÙ≈wu <„<©ºbı, <ıŸ w≤F ∫F Ÿf <bÿb Ã≈∏fi F°uw° Fæ wS° <ıŸ
w≤F ≈®Ô∫ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bF Ÿf JC¡~> Nº∫°≤°u≈ N°æ≤ N≈b°Ì Ÿu ≈¥dÕ f®Êw[b FÙ tæ*fiu N°≈Ÿu J¡F°
Fæ $ Fu tC<fifi°∫J¡, oŸJ¡°u yC” N°æ≤ „°˜ Ÿu ŸCfiJ¡≤ wS° N≈fiu <bª°≤ Ÿu tfifiJ¡≤ ˚ÔÙ˚°≥<w ŸtH
J¡≤Ju¡ Ÿ°s°wg ‹¸> wS° N°b≤d J¡° fi°„ F°u ı°fiu Ÿu _≈‹¸> FCÎ ≈≤t≈Ì tu* <J¡ŸÙ Ÿt∫ Ÿt°<@ J¡∑
≈®@°fiw° Ÿu wS° <J¡ŸÙ Ÿt∫ Δ∫bF°≤ Ÿu ı柰 N°≈ ª°Fu* b柰 FÙ Nb<_Sw ≤<F∫u $ Nf w°u tæ* o∏B J¡∑
Ÿ˚° tu* ı° ≤F° F¥≥ $ oŸ ≈bÕJ¡°Ô tu* ˚yb°fig fi°≤ÌtC<fi o∏B J¡∑ Ÿ˚° tu* f®ÊÔ°uJ¡ Ÿu N° y∫u F°u*yu $ ∫<Ì
bF°≥ tCHu bu fi Ìu© ≈°∫u*yu, w°u fFCw J®C¡] F°uayu $ ˚Δ∫ ≈C”T J¡°u J¡˚Ù ˚Ù yC”N°u* J¡°u πu<ıw (J®C¡]) fiFÙ*
J¡≤fi° ª°<FÎ $ ŸaJ¡v≈ J¡∑ Ôu©° ~>°unJ¡≤ <J¡ŸÙ ˚Ù b_wC J¡∑ N<˚Ô°T° fi ≤©wu FCÎ N°≈ ŸÌ° N°Ãt̨<‹¸>
tu* FÙ Nb<_Sw ≤<F∫uy°, •∫°u*<J¡ ∫FÙ ÎJ¡ ≈≤t ≈<b` Â<‹¸> Fæ, <ıŸJ¡° tæ*fiu N°≈J¡°u ≈Ìu„ <Ì∫° Fæ $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫°u* J¡FJ¡≤ bF JC¡‡˚R¡<≈dÙ ª¥±>°Ô° - F°S tu* k¥¡Ô ÔuJ¡≤
JC¡‡˚ J¡°u ≈®d°t J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≤°ı° <„<©ºbı ≠∫°u* FÙ ≈®<wbªfi f°uÔfi° ª°Fwu Fæ* Ã∫°u* FÙ - N∏w<FÕw
F°u yoÕ (N) $ ıæŸu _b›fi N°<Ì tu* ≈®<w˚° tu* N°∫Ù FCoÕ @°fi°<Ì b_wC N∏w tu* (ı°yfiu ≈≤) <Ì©°oÕ fiFÙ*
ÌuwÙ bæŸu FÙ ≤°ı° <„<©ºbı fiu N≈fiu N°yu Nb<_Sw JC¡‡˚ J¡°u fiFÙ* Ìu©° $ JC¡‡˚ M¡<T Ju¡ ªÔu ı°fiu ≈≤
≤°ı° <„<©ºbı ≈≤t <b_t∫ J¡°u ≈®°›w F°u y∫° $ ŸÙ N°ÿª∫Õ J¡°u Ÿ°uª ≤F° bF <ª`<Ô<©w J¡∑ fi°o˘
<_Sw F°u y∫° $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu ∫F <bª°≤ <J¡∫° <J¡ ∫F <b@°w° J¡∑ FÙ <b<ª` ÔÙÔ° Fæ <J¡ JC¡‡˚
Ju¡ Æ∫°ı Ÿu ŸÌ° NU∫CÌ∫_bR¡≈ f®Ê J¡° tCHu f°u@ J¡≤°∫° y∫° $ J¡F°≥ w°u fi°≤ÌtC<fi J¡° ≈C` JC¡‡˚ N°æ≤
J¡F°≥ tæ* wCh~> <„<©ºbı ? Ju¡bÔ ∫F ˚°À∫°uÌ∫J¡°Ô Ju¡ Ÿa∫°uy Ÿu FÙ bF tæ* ˚ÔÙ-˚°≥<w f°u<@w FCN° $
NF°u, Ìub≈C` fiu Jæ¡Ÿ° Ÿb°˘y ŸC∏Ì≤ ∫C<•w∫C•w J¡F°, NF°u, t°uF<fiB° tu* Δ∫°JC¡Ô ≈n° FCN° tæ* Nf
<ª≤J¡°Ô Ju¡ f°Ì ≈®fC] FCN° $ tæ* J¡F°≥ <J®¡∫°ı°ÔR¡≈ JC¡¿ÃŸw J¡∑ªn tu* k≥¡Ÿ y∫° S°, ı°u ∫F J¡≤fi°
ª°<FÎ, ∫F fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ, oÃ∫°<Ì <b˚®t J¡° ªJ®¡R¡≈ S° $ NF°u, ∫F ≈®Ã∫s J¡∑ yoÕ N°Ãt-_bR¡≈
<b„C] >N°æ≤ „ÙwÔ Ÿ°t®°≠∫≈ÌbÙ Nt¨w°uÌg˚b ŸC@°J¡≤ J¡∑ N°J¨¡<w Ÿu ∫C•w Fæ $ bF b°Ÿfi°„¥∏∫ tu≤u
tfi J¡°u ∫F°≥ ©¥f „ÙwÔ J¡≤ ≤FÙ Fæ $$1-13$$
ŸÙŸu N≈fiÙ ≈¥dÕJ¡°tw° J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
tæ* „°<∏w J¡° NfiC˚b J¡≤ ≤F° F¥≥, tæ* ©¥f w¨›w F°u ≤F° F¥≥ wS° ÎJ¡t°` ŸC© Ÿu Nb<_Sw F¥≥ $ w¨d
J¡° Ny®˚°y ˚Ù Nf tæ* fiFÙ* ª°Fw° $ tæ* ı柰 F¥≥ b柰 FÙ N≈fiu _bR¡≈ tu* Nb<_Sw F¥≥ $ oŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù
Ÿ∏ÌuF fiFÙ* <J¡ ∫°u* Ÿ°uª ≤F°, b°Ÿfi°N°u* Ÿu „¥∏∫ N∏w#J¡≤d Ÿu ∫C•w bF ≤°ı° <„<©ºbı, ≈ÃS≤ tu*
©CÌÙ yoÕ ≈®<wt° Ju¡ Ÿt°fi, b°y°<Ì ªu‹¸>°N°u* Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ Ÿt°<@ tu* Nb<_Sw F°u y∫° $ ŸJu¡ f°Ì
(N)"Ÿ°ºbÙ <˜∫°u* π°≤° ≈<wJ¨¡w fit_J¡°≤ Ju¡ y®°fl fi F°ufiu Ÿu' bF JC¡‡˚R¡<≈dÙ ª¥n°Ô° fiFÙ*
ª°FwÙ SÙ <J¡ tu≤° _b°tÙ tCHu fit_J¡°≤ J¡≤u*, oŸ<ÔÎ bF _b∫a ≈®d°t J¡≤ „Ù|® N∏w<FÕw F°u yoÕ $
1634 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<fi<bÕJ¡v≈¡N°æ≤ ŸÙ Ÿt°<@ tu* NªÔ ≈®<w‹™>° ≈®°›w J¡≤ bF ≤°ı° <„<©ºbı ≈bÕw Ju¡ <„©≤ Ju¡
ŸÂ„ Nb<_Sw F°u y∫° $ bF ≤°ı° <„<©ºbı Ÿ Ÿt°<@ tu* N≈fiu <fitÕÔ _bR¡≈ J¡°u ≈®°›w J¡≤
Ÿt≤Ÿ ffi J¡≤Ju¡ <ª≤J¡°Ô Ju¡ f°Ì <bZ°∏wt<w F°ufiu Ÿu „Ù|® FÙ Ÿt_w ˚∫°u* Ÿu ~C>¸>J¡°≤° ≈°J¡≤
<ª≤J¡°Ô Ÿu ªÔu N° ≤Fu ∫°uy Ju¡ π°≤° ≈¿≤≈¥dÕ_b˚°b F°uJ¡≤ Ÿ°u y∫° NS°Õwg ŸCTC›w J¡∑ fi°o˘ <bZ°t
J¡≤fiu Ôy° $$14-17$$
ÎJ¡ Ÿ°æ Ì°ub°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ wÙfib°≥ ŸyÕ

ª¥±>°Ô° J¡° N≈fiu |≤ tu* ı°J¡≤ ≈Cfi# wÙfi <Ìfi Ju¡ f°Ì bF°≥ Ÿu Ô°æ¸> N°fi°,
fnu ∫Ãfi Ju¡ Ÿ°S Ÿt°<@ Ÿu ≤°ı° J¡°u ™>°fi° wS° w[bbdÕfi J¡≤fi° $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, •w ≤Ù<w Ÿu bF ≤°ı° <„<©ºbı w°u <fi<bÕJ¡v≈
Ÿt°<@ tu* Nb<_Sw F°ufiu Ÿu J¡°‹™> N°æ≤ ˚Ùw Ju¡ ŸÂ„ Nb<_Sw F°u y∫°, ≈≤∏wC Ÿ ª¥±>°Ô° J¡∑ •∫°
Ì„° FCoÕ, Nf Ÿu N°≈ ŸC<fi∫u $ Ÿ JC¡‡˚ M¡<T Ju¡ buT Ÿu bF ª¥±>°Ô° N≈fiu ≈<w Ÿ ≤°ı° <„<©ºbı
J¡°u ≈®f°u<@w J¡≤Ju¡ _b∫a N∏w<FÕw F°u N°J¡°„ tu* fnu buy Ÿu n yoÕ $ t°∫° Ÿu <b≤<ªw Ìub≈C` J¡∑
N°J¨¡<w J¡°u Ÿfiu N°J¡°„ tu* FÙ ~>°un <Ì∫° N°æ≤ ŸC∏Ì≤ <bÌÀ@ tCÀ@ ˜Ù„≤Ù≤R¡≈ N°J¡°≤ J¡°u @°≤d
J¡≤ <Ô∫° $ N°J¡°„ t°yÕ Ÿu N≈fiu fiy≤ tu* ≈FC≥ªJ¡≤ „Ù|® FÙ N∏w#≈C≤ Ju¡ ˚Ùw≤ ≈®<b‹¸> F°u yoÕ $ f°Ì tu*,
ŸfJu¡ Ÿ°tfiu ≈®J¡¸> FCoÕ N°æ≤ ≈®ı°fiC≤aıfiR¡≈ ≤°≠∫ J¡°∫Õ J¡≤fiu Ôy yoÕ $ wÌ∏w≤ wÙfi <Ìfi Ju¡ f°Ì bF
<k¡≤ N°J¡°„ tu* N°J¡≤ ∫°uy Ÿu JC¡‡˚ M¡<T ffi yoÕ N°æ≤ JC¡‡˚ M¡<T J¡° buT @°≤dJ¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı
Ju¡ ıayÔ tu* ≈FC≥ªÙ $ ıayÔ J¡∑ ˚¥<t ≈≤ w≤J¡≤ ª¥±>°Ô° fiu ŸÙ w≤F ŸÙ R¡≈ Ÿu Ÿ ≤°ı° J¡°u
<fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ tu* <_Sw ≈®<wt°J¡°≤-<fi<tÕw J¡°™> J¡∑ fi°o˘ <fiÿªÔ Ìu©° $ NF°u, ∫F fnu Ÿ°æ˚°À∫
J¡∑ f°w Fæ <J¡ ∫F ≤°ı° „°∏w, Ÿt N°æ≤ _b_SR¡≈ Ÿu N°Ãt° tu* <bZ°<∏w Ô°˚J¡≤ Nb<_Sw Fæ', ∫°u*
Ÿfiu f°≤-f°≤ J¡F° $ oŸ<ÔÎ oŸu ≈≤t≈Ì Ÿu f°u<@w J¡≤ Ì¥≥-ıy° Ì¥≥, •∫°u*<J¡ ≈®°≤Æ@J¡tÕ Ju¡ Nb„uT
≤Fwu N˚Ù ∫F ÌuF J¡° Ã∫°y •∫°u* J¡≤u $ ≤°≠∫ Ju¡ Ÿ°S ∫° ıf wJ¡ ıayÔ Ju¡ ˚°uyıfiJ¡ J¡tÕ J¡° s∫ fiFÙ*
F°u ı°w° wf wJ¡ ıayÔ Ju¡ Ÿ°S JC¡~> <Ìfi N°æ≤ ªu‹¸>°Î≥ <J¡∫° J¡≤u $ <k¡≤ w°u Ft Ì°ufi°u* ÌuF ~>°unJ¡≤
wCv∫_b˚°b F°u J¡≤Ju¡ ÎJ¡ FÙ Ÿ°S Jæ¡bv∫ @°t J¡°u ≈®°›w F°u*yu $ tæ*fiu oŸJ¡°u ı°u ≈FÔu ≈Ìu„ <Ì∫° Fæ
bF <bTt F°u ı°∫uy°, •∫°u*<J¡ ŸJ¡° N˚Ù ÌuF ~>°unfiu Ÿu ≈¿≤d°t (Ÿ›wt ˚¥<tJ¡° tu* Nb<_S<w wJ¡
≈¿≤≈°J¡) fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Nw# ıÙb∏tC<•wŸC©°fiC˚b Ju¡ <ÔÎ oŸu ıy°fi° <ªw Fæ $ oŸ<ÔÎ oŸ
Ÿt°<@ Ju¡ NU∫°Ÿ∫°uy Ÿu oŸu tæ* Nf ™>°wÙ F¥≥ $ ∫°u* <bª°≤J¡≤ Ÿ ª¥±>°Ô° fiu N≈fiu _b°tÙ Ju¡ N°yu
bfiª≤°u* J¡°u ˚Ù ˚∫≈®Ì°fi J¡≤fiub°Ô° f°≤-f°≤ <Ÿ*Ffi°Ì <J¡∫° $ f°≤-f°≤ <J¡∫u y∫u Ÿ <Ÿ*Ffi°Ì Ÿu ˚Ù
bF ≤°ı° ≈bÕw tu* <„Ô° J¡∑ fi°o˘ ıf <bª<Ôw fiFÙ* FCN°, wf Ÿ ª¥±>°Ô° fiu ŸJ¡°u F°S Ÿu ©¥f
o@≤-@≤ <FÔ°∫°-±C>Ô°∫° $ F°S Ÿu o@≤-@≤ ©¥f <FÔ°fiu-±C>Ô°fiu N°æ≤ <y≤°fiu ≈≤ ˚Ù ıf ≤°ı°
fi ı°y ŸJ¡° wf JC¡‡˚R¡<≈dÙ ª¥±>°Ô° Ÿ°uªfiu ÔyÙ - NF°u, ∫F Ÿ°@C ˚yb°fig N≈fiu _bR¡≈ tu*
Ÿ›w˚¥<tJ¡°-≈®bu„ wJ¡ ≈¿≤dw F°u ªCJ¡° Fæ, oŸJ¡°u <J¡Ÿ ∫C<•w Ÿu Nf tæ* ıy°«≥¡ $ NSb° oŸ tF°Ãt°
ŸyÕ - 103] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1635
J¡°u tæ* •∫°u* ıy°«≥¡ ? <bÌuFtC<•w ≈®°›wJ¡≤ ŸC©≈¥bÕJ¡ Nb<_Sw ≤Fu fi $ tæ* ˚Ù Nf ∫F t<FÔ° J¡° „≤Ù≤
~>°unJ¡≤ N≈CfiıÕ∏t Ju¡ <ÔÎ Ÿ°S FÙ ªÔÙ ı°«≥¡, oŸ ıÙbfi tu* J¡°æfi-Ÿ° N<@J¡ ŸC© ≤©° Fæ $ ∫°u*
Ÿ°uªJ¡≤ N≈fi° „≤Ù≤ ~>°unfiu Ju¡ <ÔÎ bF ŸwÙ ª¥±>°Ô° ıf <fÔJC¡Ô wæ∫°≤ F°u yoÕ wf ÎJ¡ f°≤ <k¡≤
Ÿfiu ¿bª°≤ <J¡∫°, •∫°u*<J¡ bF ÎJ¡ tF°-fC<]twÙ (N) SÙ $ ≈FÔu ≤°ı° Ju¡ oŸ „≤Ù≤ J¡°u w°u Ìu© Ô¥≥
<J¡ oŸtu* f°u@ Ju¡ fÙı˚¥w b°Ÿfi°„¥∏∫ tfi J¡° Ÿa_J¡°≤Ôu„R¡≈ Ÿu JC¡~> „uuT ∫<Ì ≈®°≤Æ@ Ÿu fªÙ FCoÕ
t°∫° Ju¡ Ôu„ Ÿu ≈<Fw F°ÌÕ f®Ê tu* Fæ wf w°u ŸJu¡ Ìg˚b J¡° Ÿt∫ N°fiu ≈≤ ∫F ˚yb°fi _b∫a ≈®f°u@
J¡°u Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®°›w F°uy°, <ıŸ ≈®J¡°≤ bŸ∏w Ju¡ N°≤‡˚ tu* b¨s Ju¡ t¥Ô≈®Ìu„ tu* Nb<_Sw ≈¨<SbÙ Ju¡
≤Ÿ tu* Ÿ¥‚t˚°b Ÿu ÔÙfi ˚°<b ≈C‹≈ Ÿt¥F $ oŸ<ÔÎ tu≤u π°≤° ≈®f°u<@w F°uJ¡≤ tu≤u FÙ Ÿt°fi ıÙb∏tC•wR¡≈
Ÿu <bF°≤ J¡≤ ≤F° ∫F <_Sw ≤Fu $ ∫<Ì ∫F tæ* ŸtH ÔuwÙ F¥≥ <J¡ ∫F tC•w F°u y∫° Fæ w°u tæ* N˚Ù oŸJu¡
Ÿ°S ªÔÙ ı°wÙ F¥≥ $ ∫°u* <bª°≤J¡≤ ŸC∏Ì≤bdÕb°ÔÙ, Ÿ ª¥±>°Ô° fiu _≈„ÕR¡≈ FuwC π°≤° ÌuF J¡∑ y≤tÙ
ı°fiJ¡≤ N˚Ù ıÙw° Fæ - ∫°u* N≈fiu ≈<w J¡°u N°„aJ¡°≈¥bÕJ¡ Ìu©J¡≤ ı°yfiu Ju¡ ı°u J¡°≤d F°uwu Fæ* fiJu¡
Ô°˚ Ÿu ı°fi <Ô∫° <J¡ oŸtu* Ÿ[b N˚Ù Nb<„‹¸> Fæ $ N°æ≤ Ÿfiu ∫F J¡F° <J¡ oŸJu¡ ⁄Ì∫ tu* N˚Ù Ÿ[b
w°u fª° FCN° Fæ $$1-22$$
"_≈„Õfiufi fi∫ufi ª' - ∫F ı°u J¡F° y∫° oŸtu* fi∫„ÆÌ°SÕ J¡∑ <ıI°Ÿ° J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ
≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu f®Êfig, NÃ∫∏w „°∏w<ªW, J¡°‹™> N°æ≤ Ô°u‹¸> Ju¡ Ÿt°fi <_S<wb°Ôu
º∫°fi„°ÔÙ ≈®°dÙ J¡° Ÿ[b„uT Jæ¡Ÿu ı°fi° ı°w° Fæ $$23$$
ÌuF tu* b¨<], <b≈¿≤d°t, N≈s∫ N°<Ì <bJ¡°≤°u* J¡° NfiCÌ∫ Ÿ[b„uT tu* FuwC Fæ, ÎuŸ° W≤ Ìufiu Ju¡
<ÔÎ FuwCy‡∫ J¡° NfiCb°Ì J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ıæŸu fÙı Ju¡ N∏Ì≤ ≈C‹≈ N°æ≤ k¡Ô ÌCÔÕ‚∫ NdC Ju¡
ŸÂ„ FÙ <bΩt°fi ≤Fw° Fæ bæŸu FÙ <ıŸ <J¡ŸÙ º∫°fi„°ÔÙ ≈®°dÙ tu* ıy°fiu Ju¡ J¡°≤d Fæ* ŸJu¡ ⁄Ì∫ tu*
NdC J¡∑ fi°o˘ Ny‡∫ Ÿ[b„uT <bΩt°fi ≤Fw° Fæ $ <ªW Ju¡ <bJ¡°≤ Ÿu „¥∏∫, <fiÿªÔ Ÿwg-<ªBq≈ ffi
y∫u, <fi<bÕJ¡v≈, ŸbÕ_bR¡≈ N°æ≤ NªÔ ≈bÕw J¡∑ fi°o˘ Ÿa<_S<wb°Ôu Ÿ ≈C”T J¡° „≤Ù≤, Ÿftu* ÎJ¡R¡≈
Ÿu ≤Ffiub°Ôu N°Ãt° tu* ŸÌ° w¨◊ ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d, fi w°u N°fi¿∏Ìw F°uw° Fæ, fi ÀÔ°<fi J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ,
fi N_w F°uw° Fæ N°æ≤ fi Ì∫ J¡°u FÙ ≈®°›w F°uw° Fæ, <J¡∏wC Ÿt°fiR¡≈ F°uJ¡≤ Nb<_Sw ≤Fw° Fæ $ <πÃb
N°æ≤ ÎJ¡Ãb N°<Ì Ÿu ∫C•w <ıŸ ≈C”T J¡° tfi ªaªÔ ≤Fw° Fæ ŸÙJ¡° „≤Ù≤ N∏∫R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u
ı°w° Fæ, ªaªÔw°≤<Fw ≈C”T J¡° J¡˚Ù fiFÙ* $$24-27$$
bF •∫°u*, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ıywg Ju¡ Δ∫bF°≤ Ju¡ FuwC˚¥w Ÿ‡≈¥dÕ ˚°b<bJ¡°≤°u* J¡° J¡°≤d <ªW_≈∏Ì Ÿ w≤F Fæ,
<ıŸ w≤F JC¡ŸCt°u* J¡° bŸ∏w $ Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ<ÔÎ oŸ ÌuF Ÿu ÌuF°∏w≤ tu* ı°fiub°Ôu <ªW J¡° oŸ ÌuF
tu* f°≤-f°≤ ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ <fiy¨FÙw <J¡∫° ı° ≤F° ˚Ù FTÕ, J¡°u≈ N°æ≤ Ÿ‡t°uF ≤°uJ¡° fiFÙ* ı° ŸJ¡w°, ∫FÙ
(N) Nbÿ∫ ˚°u•wΔ∫ ŸJu¡ „uT ≈®°≤Æ@ J¡tÕ J¡°u N≈fiÙ fC<] Ÿu Ìu©J¡≤ Ÿ ª¥±>°Ô° fiu <k¡≤
<bª°≤ <J¡∫°, ∫F Ÿ¥<ªw J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ "tF°t<w' ∫F <b„uTd <Ì∫° y∫° Fæ $
1636 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ì¥Ÿ≤u ı∏t tu* FuwC Fæ $$28,29$$
<ªW tu* FT°Õ<Ì <bJ¡°≤°u* J¡° ≈„t F°u ı°fiu≈≤ „≤Ù≤ tu* ˚Ù <bJ¡°≤ <fib¨W F°u ı°wu Fæ* $
<ªW J¡∑ „°<∏w F°u ı°fiu≈≤ <fib°ÕŸ<fiJ¡ <ªW π°≤° N_t≤d Ÿu Ã∫°yÙ yoÕ ˚Ù ˚°b<bJ¡°≤°u* J¡∑
ıfifiÙ ∫F ÌuF N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ ≈C”T J¡°u f°<@w fiFÙ* J¡≤wÙ $ <fi‹J¡TÕ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ <ªW J¡°
NF∏ÃbR¡≈ Ÿu _bÙJ¡°≤ FÙ ÌuF tu* b¨<] N°<Ì <bJ¡°≤°u* J¡° J¡°≤d Fæ $ ıæŸu Ÿt°fi ıÔŸ∏w<w tu* w≤ay
N°<Ì J¡∑ Ã≈<W fiFÙ* F°uwÙ bæŸu FÙ Ÿt°fi b°Ÿfi°≤<Fw <ªWŸ∏w<wÌ„° tu* ı≤° N°<Ì <bJ¡°≤ ∫° ≤°y
N°<Ì Ì°uT fiFÙ* <Ì©°oÕ ≈nwu $$30,31$$
<J¡wfiu Ÿt∫ wJ¡ ıÙb∏tC•w <fib°ÕŸ<fiJ¡ tfi J¡°u Ìu©wu Fæ*, ÎuŸÙ ∫<Ì „aJ¡° F°u, w°u Nb<„‹¸>
≈®°≤Æ@ Ju¡ s∫ π°≤° ıfwJ¡ ŸJ¡° <bfi°„ fi F°u wf wJ¡, ∫°u* W≤ Ìuwu Fæ* $
Ÿ[b Ju¡ ≈„t Ju¡ <ffi° Ÿ[b J¡° NfiC≈Ô‡˚ fiFÙ* F°uw° $ ıf ≈®°<w˚°<ŸJ¡ bæT‡∫ Ÿu <fitCÕ•w w[b
<Ì©°oÕ ≈nw° Fæ w˚Ù Nb<„‹¸> ≈®°≤Æ@<bfi°„J¡°Ô tu* bF ≈¥dÕR¡≈ Ÿu <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ $$32$$
<fib°ÕŸ<fiJ¡ tfi J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu ≈≤ t¨w ÌuF ˚Ù <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ ÌuF tu* fi w°u <ªW N°æ≤ fi <fib°ÕŸ<fiJ¡ tfi FÙ ≤Fw° Fæ bF w°≈ tu* <Ft J¡∑ fi°o˘
t≤d π°≤° <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ $$33$$
<„<©ºbı J¡∑ ÌuF tu* w°u ıÙbfiFuwCN°u* J¡° ª¥±>°Ô° fiu NbÔ°uJ¡fi <J¡∫°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
<„<©ºbı J¡∑ bF ÌuF <ªW„¥∏∫ w°u SÙ, ≈≤∏wC bF y≤tÙ Ÿu ∫C•w N°æ≤ <fib°ÕŸ<fiJ¡ tfi Ÿu ∫C•w
SÙ, oŸŸu bF ÀÔ°<fi J¡∑ ≈°` fiFÙ* SÙ $$34$$
≈®ÿfi J¡° Ÿt°@°fi J¡≤ ≈®_wCw <bT∫ J¡° NfiCŸ∏@°fi J¡≤wu Fæ* $
N≈fiu _b°tÙ J¡∑ Ÿ w≤F Ÿu Nb<_Sw ÌuF J¡°u Ìu©J¡≤ N≈fiu „≤Ù≤ J¡° Ã∫°y fi J¡≤wÙ FCoÕ ŸC∏Ì≤
Nay°u* Ÿu ŸC„°u<˚w Ÿ ª¥±>°Ô° fiu „Ù|® <bª°≤ <J¡∫° $ ŸbÕΔ∫°≈J¡ <b„C] <ª<ww[b tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤
NS°Õwg N≈fiu _b°tÙ J¡∑ J¡°∫° tu* ≈®bu„ π°≤° _b°tÙ Ju¡ FÙ F°ÌÕ f®Ê tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ bF°≥ <_Sw F°uwÙ FCoÕ
tæ* ¿ª≤J¡°Ô Ju¡ f°Ì ı°yfiub°Ôu N≈fiu _b°tÙ J¡°u ıy°wÙ F¥≥ $$35,36$$
<ª≤J¡°Ô Ju¡ f°Ì w°u ∫F _b∫a Ÿt°<@ Ÿu ™> ı°∫uy°, oŸu ıy°fiu Ju¡ <ÔÎ „Ù|®w° J¡≤fiu J¡∑ tCHu
•∫° N°bÿ∫J¡w°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì tæ* oŸu fi ıy°wÙ F¥≥ w°u ˚Ù ∫F <ª≤J¡°Ô Ju¡ f°Ì _b∫a ı°y ı°∫uy°, Ôu<J¡fi tæ* ∫°u* NJu¡ÔÙ F°u
•∫°u* Nb<_Sw ≤F¥≥, oŸ<ÔÎ oŸu ıy°wÙ F¥≥ $ ∫°u* <bª°≤J¡≤ o<∏B∫≈aı≤R¡≈Ù N≈fiÙ ÌuF J¡°u ~>°un J¡≤Ju¡
_b°tÙ J¡∑ ÌuF tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu b<ıÕw N≈fiu _b°tÙ Ju¡ F°ÌÕ f®Ê_bR¡≈ <ª<ww[b tu*
ª¥±>°Ô° <_S<w J¡°u ≈®°›w F°u yoÕ $ bF°≥ ≈FC≥ªJ¡≤ Ÿ[bŸ‡≈∏fi N≈fiu _b°tÙ J¡∑ <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ Ÿu
ıÔ N°æ≤ Ì¥@ J¡∑ fi°o˘ ÎJ¡≤Ÿ ffiÙ FCoÕ ªuwfi° J¡° _≈∏Ìfi J¡≤ bF ª¥±>°Ô° <k¡≤ N≈fiÙ ÌuF tu* Ÿ w≤F
≈®<b‹¸> F°u yoÕ, <ıŸ w≤F N≈fiu |°u*ŸÔu tu* <ª<n∫° $ wÌfi∏w≤ JC¡‡˚_bR¡¿≈dÙ bF ª¥±>°Ô° bF°≥ Ÿu
™>J¡≤ JC¡ŸCt≈¥dÕ _S°fi tu* ı°J¡≤ fæ™> yoÕ N°æ≤ bFÙ* fæ™>Ù FCoÕ ˚®t<≤∫°u* Ju¡ yCaı°≤ J¡°u <w≤_J¨¡w J¡≤ ≤FÙ
bF ª¥±>°Ô° Ÿ°ty°fi tu* ≈®b¨W F°u yoÕ $ Ÿ Ÿ°t_b≤ J¡°u ŸCfiJ¡≤ Ÿ[byCd Ÿu Ÿ‡≈∏fi <ªÌ°˚°Ÿ Ÿu ∫C•w
≤°ı° J¡∑ fC<] fi©°y® Ÿu ÔuJ¡≤ t_wJ¡ wJ¡ ÌuF tu* NFa˚°b J¡∑ Δ∫°<›w Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ÎuŸu NbfC] FCoÕ,
ŸyÕ - 103] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1637
ıæŸu bŸ∏w tu* ≈<μfiÙ $ <ıŸ w≤F Ÿ¥∫Õ J¡t<ÔfiÙ J¡°u <bJ¡<Ÿw J¡≤wu Fæ* bæŸu FÙ Ÿ[bŸ‡≈<W Ÿu ∫C•w
≤°ı° <„<©ºbı fiu Ÿt°<@ tu* <fitÙ<Ôw N≈fiu fiu` J¡°u <bJ¡<Ÿw <J¡∫° $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu Ÿ°t Ju¡
y°fi tu* wÃ≈≤ N≈fiu N°yu <_Sw JC¡‡˚M¡<T J¡°u <ÌΔ∫ „≤Ù≤ Ÿu ∫C•w Ì¥Ÿ≤u Ÿ°tbuÌ-ı柰 Ìu©° $ NF°u,
Ft @∏∫ Fæ* <J¡ ∫F tC<fi _b∫a ∫F°≥ ≈Cfi# ≈®°›w Fæ*, owfiÙ f°w J¡F ≤Fu ≤°ı° <„<©ºbı fiu JC¡‡˚ J¡°u
≈C‹≈°aı<Ô Ÿt<≈Õw J¡∑ () $ ˚ybfig, ∫F Ft°≤u Ÿ°æ˚°À∫ J¡∑ f°w Fæ <J¡ N°≈Ju¡ ≈°bfi <ªW tu* Ft ≈Cfi#
<Ìw FCÎ Fæ* $ NSb° Fu tCfiu, Ft N≈fiu ˚°À∫ J¡∑ •∫° Ÿ≤°Ffi° J¡≤u*, ˚Ô° ÎuŸu tF°Ÿ[b„°ÔÙ J¡°æfi Fæ*,
ı°u N≈fiu N°≈ F٠̥Ÿ≤°u* Ju¡ «¡≈≤ NfiCy®F J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ŸÌ° ≈®_wCw fiFÙ* ≤Fwu ? Fu ˚ybfig, Ftu* ≈<b`
J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ N°≈J¡° ∫F°≥ N°ytfi FCN° Fæ ∫<Ì ∫F f°w fi F°u, w°u <k¡≤ N°≈ FÙ J¨¡≈°J¡≤ fwÔ°o∫u
<J¡ ∫F°≥ N°≈Ju¡ N°fiu tu* Ì¥Ÿ≤° J¡°æfi-Ÿ° J¡°≤d Fæ ? JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, N<fi<∏Ìw F°uJ¡≤ tæ*
N°≈Ju¡ ∫F°≥ Ÿu ıfŸu y∫° w˚Ù Ÿu tu≤° ¿ªW N°≈Ju¡ Ÿ°S ∫FÙ* <_Sw ≤F° $ ∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ tæ* ≤‡∫
_byÕ tu* ˚Ù fiFÙ* ™>F≤ ŸJ¡° N°æ≤ N°≈Ju¡ ŸtÙ≈ oŸ Ÿt∫ ™>F≤° FCN° F¥≥ $ Fu tFÙ≈wu, fFCw-ŸÙ ≤‡∫
b_wCN°u* Ju¡ fÙª tu* <ªW J¡°u ı°u ŸfŸu Nh~>Ù t°Ô¥t ≈nwÙ Fæ bF fnu Ω°uy Ÿu FÙ ≈®°›w F°uJ¡≤ Ÿ°tfiu
<_Sw <tÔwÙ Fæ, <ffi° Ω°uy Ju¡ J¡˚Ù fiFÙ*, oŸ<ÔÎ N°≈Ju¡ Ì„Õfi Ju¡ Ω°uyb„ Ÿu FÙ ∫F°≥ tu≤°
N°ytfi FCN° Fæ $$37-48$$
tCHtu* ı°u N°≈J¡∑ owfiÙ ≈®Ù<w f» yoÕ Fæ, oŸJ¡° N<w„∫ J¡°≤d •∫° Fæ ?
Fu ≤°ıfig, oŸ ıywg tu* tu≤° N°≈Ju¡ ŸÂ„ f∏@C, N°›w°, ŸC⁄wg, <t`, Ÿ©° NSb° <bÿbfiÙ∫ J¡°uoÕ
<„‹∫ ˚Ù fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° tæ* ŸtHw° F¥≥ $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # NF°u, N°ı oŸ t∏Ì≤°ªÔ Ju¡ «¡≈≤
Ft°≤u ≈C^∫b¨s k¡Ô y∫u, •∫°u*<J¡ NŸay FCÎ ˚Ù N°≈ Ft°≤° Ÿt°yt ª°F ≤Fu Fæ* $ Fu ≈®˚°u, tCHtu* ≈®Ù<w
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫<Ì N°≈J¡°u _byÕ Nh~>° fiFÙ* ı°fi ≈nw°, w°u ∫FÙ* tu≤u <fiJ¡¸> ≤<F∫u $ N°≈Ju¡ <ÔÎ ∫F
ıayÔ Fæ, ∫u b¨s Fæ* N°æ≤ ∫F tæ* F¥≥ ≈<_Sw N°≈J¡° N°Âw ŸubJ¡ $$49-51$$
N°≈Ju¡ π°≤° fwÔ°oÕ yoÕ Ÿt°<@ Ÿu ı<fiw ı°u ŸC© Fæ, ŸŸu w¨›w tCHu ˚Ù _byÕ J¡∑ oh~>° fiFÙ*
F°uwÙ $
N°≈Ju¡ π°≤° fwÔ°oÕ yoÕ ∫°uy∫C<•w Ÿu ıæŸu tæ* <bZ°t Ôu ≤F° F¥≥, Fu Ÿ°@°u, tæ* ŸtHw° F¥≥ <J¡ _byÕ
tu* ˚Ô° b柰 <bZ°t J¡F°≥ Ÿu F°uy° $ <ıŸ ˚¥t°fi∏Ì Ÿa<_S<w J¡° N°≈fiu tCHu ≈Ìu„ <Ì∫° Fæ ŸÙ
_bh~> _b≈®J¡°„_bR¡≈ <_S<w J¡° NbÔ‡ffiJ¡≤ N°≈ ∫F°≥ ∫Suh~> _byÕ ∫° ˚¥wÔ tu* <bF°≤ J¡∑<ı∫u $
JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, ≈≤t°fi∏Ì ≈≤t≈Ì tu* •∫° N°≈ <bZ°t Ôu ªCJu¡ ? •∫° oŸ ˚uÌt∫ ÌC#© J¡°
N°≈ ˚ÔÙ˚°≥<w Ã∫°y J¡≤ ªCJu¡ ? Fu ≤°ıfig, «¡≈≤-«¡≈≤ Ÿu ≤tdÙ∫ <Ì©°oÕ Ìu ≤Fu ofi ŸaJ¡v≈°u* Ÿu ˚°uy°u*
J¡∑ fiÙ≤Ÿw°≈¥bÕJ¡ N°≈J¡° ≈®ut •∫° <fÔJC¡Ô <fit¥ÕÔw° J¡°u ≈®°›w F°u y∫° ? Fu∫ N°æ≤ ≈°Ìu∫ Ì„° J¡°u
N<wJ®¡°∏w J¡≤ y∫° ? „t Ÿu Ÿt<_S<w Ÿu ∫C•w „°∏w N°≈J¡° tfi •∫° ≈®°≤Æ@b„ ≈®°›w <bT∫°u* tu*
πuy„¥∏∫ F°uJ¡≤ Nb<_Sw F°u y∫° ? ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, N°≈J¡∑ Ì∫° Ÿu tæ*fiu bF
y<w Ìu© ÔÙ, ı°u Âÿ∫°u* J¡°u N<wJ®¡°∏w J¡≤ ªCJ¡∑ Fæ; tæ*fiu ŸaŸ°≤ J¡∑ ŸÙt° J¡° N∏w ≈°∫° N°æ≤ Ô°˚
J¡≤fiu ∫°uÀ∫ b_wC J¡° Ô°˚ J¡≤ <Ô∫° $ ¿ª≤J¡°Ô Ju¡ f°Ì S°unu Ÿt∫ wJ¡ FÙ ∫°fiÙ Ju¡bÔ wÙfi <Ìfi wJ¡
() oŸŸu w≈_∫° Ju¡ ≈®˚°b Ÿu ≈¥bÕŸa<ªw k¥¡Ô°u* tu* N‡Ô°fiw° ≈®J¡¸> F°uwÙ Fæ $
1638 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
FÙ <fi≤°t∫ F°uJ¡≤ tæ*fiu <bZ°t <J¡∫°, ≈®°›w J¡≤fiu ∫°uÀ∫ Ÿf ≈®°›w J¡≤ <Ô∫°, Nf tæ* w¨›w F°uJ¡≤ <ª≤J¡°Ô
Ju¡ <ÔÎ <_Sw F¥≥ $ Nf Ftu* <J¡ŸÙ w≤F J¡° ≈Ìu„ Ìufi° ≈∫C•w fiFÙ* Fæ $ ŸbÕ` FÙ tæ* N<ww¨›w F°u y∫°
F¥≥ $ Ÿ∏w°≈°<Ì Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ≠b≤ Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ tæ* Nb<_Sw F¥≥ $ tæ*fiu NI°w J¡° I°fi J¡≤ <Ô∫°, N≈®°›w
J¡∑ ≈®°<›w J¡≤ ÔÙ, ~>°unfiu ∫°uÀ∫ b_wC ~>°un ÌÙ wS° tu≤° tfi b°Ÿfi°„¥∏∫ F°u y∫° N°æ≤ tæ*fiu N°Ãt° Ju¡
w[bR¡≈Ù ≈≤Ãb J¡° N°Z∫ J¡≤ <Ô∫° $ Nf tCHŸu N<w¿≤•w¡J¡°uoÕ Nb<„‹¸> fiFÙ* Fæ $$52-60$$
∫<Ì N°≈Ÿu <˚∏fi J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤° Fæ FÙ fiFÙ*, w°u N°≈ <k¡≤ <J¡Ÿ _bR¡≈ Ÿu Nb<„‹¸> Fæ*, oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
ŸaŸ°≤„¥∏∫, t°uF N°æ≤ ˚∫ Ÿu ≤<Fw, ≤°y°<Ì Ì°uT°u* Ÿu tC•w, <fiÃ∫≈®J¡°„R¡≈, ŸbÕ` ÎJ¡R¡≈ J¡∑
˚°bfi° Ÿu ∫C•w, Ÿf w≤F Ÿu Ÿ°æ‡∫, ŸbÕ_bR¡≈, ŸJ¡Ô J¡v≈fi°N°u* Ÿu <fitCÕ•w, N°J¡°„J¡°u„ Ju¡
Ÿt°fi _bh~> tæ* ÎJ¡R¡≈ F°uJ¡≤ <_Sw F¥≥ $$61$$
ÎJ¡ Ÿ°æ wÙfib°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ ª°≤b°≥ ŸyÕ

JC¡‡˚ Ju¡ ≤td Ÿu ≤°ı° J¡∑ Ÿa˚°uyuh~>°, _byÕ Ju¡ fF°fiu fiy≤ tu* ı°fi°
N°æ≤ <©∏fi F°uJ¡≤ bF°≥ Ÿu <k¡≤ Ô°æ¸> N°fi° $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫°u* Nº∫°Ãt<bT∫J¡ <b<ª` J¡S°N°u* J¡°u ≈≤_≈≤ J¡F
≤Fu bu Ì°ufi°u* w[bI°fiÙ wÙfi tCF¥wÕ wJ¡ bfi tu* <_Sw ≤Fu $ ŸJu¡ f°Ì bF°≥ Ÿu ™>J¡≤ k¡Ô-t¥Ô N°<Ì Ju¡
π°≤° ≤s° J¡≤fiub°Ôu, N°fi∏ÌÌ°∫J¡ <J¡ŸÙ ≈bÕw J¡∑ ª°u¸>Ù≈≤ ı°J¡≤ <bF°≤ J¡≤fiu Ôyu, ıF°≥ Ÿ≤Ÿ
J¡tÔ N°æ≤ Ÿ°≤Ÿ ≈<s∫°u* Ju¡ ı°unu ŸC„°u<˚w F°u ≤Fu Su $ <k¡≤ bF°≥ Ÿu ™>J¡≤ Ÿ tF°N≤^∫ J¡∑ fi
bfibÙ<S∫°u* tu* ıÙb∏tC•w°u* Ju¡ ≈®<Ÿ] N°ª°≤ Ju¡ NfiCŸ°≤ Δ∫bF°≤ J¡≤wu FCÎ wS° Nº∫°Ãt<bT∫J¡
<b<ª` J¡S°N°ua Ÿu ≈≤_≈≤ ŸaÔ°≈ J¡≤wu FCÎ fi Ì°ufi°u* fiu N°™> <Ìfi y≥b° <Ì∫u $ ŸJu¡ Nfi∏w≤ JC¡‡˚ fiu
J¡F° # ≤°ıfig, ª<ÔÎ, <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u ıayÔ tu* <J¡ŸÙ ≈bÕw Ju¡ «¡≈≤ ªÔu* $ ≤°ı° fiu Ÿu _bÙJ¡°≤ J¡≤ <Ô∫°,
wf bu Ì°ufi°u* bF°≥ Ÿu ªÔ ≈nu $ NfiuJ¡ w≤F Ju¡ bfi°u*, ıayÔ°u*, fiÌÙ Ju¡ w¸>°u*, NfiuJ¡ w°Ô°f°u*, yCvtŸt¥F°u*
(JCa¡ı°u*), yFfi ≈bÕw J¡∑ ª°u<¸>∫°u*, fFCw-ŸÙ fi<Ì∫°u*, fi°fi° Ìu„°u*, y®°t°u*, fiy≤°u*, ≈bfi°u*, tfi°uF≤ „ÆÌb°Ôu
≈bÕw°u*, JCa¡ı°u*, wÙS°u˘ N°æ≤ N°Zt°u* tu* ≈FC≥ªJ¡≤ Ÿt°fi_fiuF Ÿu ∫C•w, bu Ì°ufi°u* <tÔJ¡≤ wCv∫<ªWb¨<W Ÿu
∫C•w F°uJ¡≤ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u Ÿu N≈fi° NfiC˚b J¡Fwu Su, bu Ì°ufi°u* Ÿt°fi<ªW wS° Ÿt°fi ß°Fb°Ôu
Su $ Fu ≤°|b, bu Ì°ufi°u* <≈w≤ N°æ≤ Ìubw°N°u* J¡∑ ÎJ¡ Ÿ°S ≈¥ı° J¡≤wu Su, ÎJ¡ FÙ Ÿ°S bu Ì°ufi°u* ˚°uıfi
J¡≤wu Su $ Ÿ∏w›w wS° ıÔ°BÕ „ÙwÔ ≈®Ìu„°u* tu* fi Ì°ufi°u* J¡∑ fC<] Ÿt°fi SÙ $ <_fiÀ@⁄Ì∫ bu Ì°ufi°u* <t`
˜Ù-≈C”T wt°Ôbfi©^±>°u* tu* N°æ≤ t∏Ì°≤ Ju¡ ıayÔ°u* tu* <bF°≤ J¡≤wu <k¡≤u $$1-9$$
<ffi° |≤ J¡∑ <_S<w J¡° Ôsd fwÔ°wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫F |≤ Fæ, ∫F |≤ fiFÙ* Fæ, oŸ w≤F J¡∑ <bJ¡v≈-J¡v≈fi° fi Ì°ufi°u* Ju¡ tfi J¡°u Ÿ
≈®J¡°≤ fi F≤ ŸJ¡∑, <ıŸ ≈®J¡°≤ HaH°b°w ŸCtu” ≈bÕw J¡°u $$10$$
fitu* <≈®∫ N°æ≤ N<≈®∫ J¡° <bJ¡v≈ ˚Ù fiFÙ* S°, oŸu J¡Fwu Fæ* $
ŸyÕ - 104] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1639
bu Ì°ufi°u* <t` J¡FÙ* w°u @¥<Ô Ÿu |¥Ÿ≤y°`, J¡FÙ* ª∏Ìfi Ÿu ª<ªÕw Ny≤ J¡FÙ* ≈≤ w°u ˚_t Ÿu
<b˚¥<Twy°` F°uJ¡≤ <bª≤d J¡≤wu-<k¡≤wu Su $ bu Ì°ufi°u* J¡FÙ* <ÌΔ∫ b˜ @°≤d <J¡∫u FCÎ; <ª`<b<ª`
b˜ Ÿu „°u<˚w FCÎ, J¡FÙ* ≈vÔb°u* Ÿu N°h~>∏fi N°æ≤ J¡FÙ* JC¡ŸCt°u* Ÿu t<^±>w FCÎ <bª≤wu Su $ Fu
ZÙ≤°tıÙ, JC¡~> ofiu-<yfiu FÙ <Ìfi°u* tu* Ÿt°fi<ªW F°u ı°fiu Ÿu wS° Ÿ <fib°ÕŸfi tfi Ju¡ J¡°≤d
ÃJ¨¡‹¸> F°u ı°fiu Ÿu ≤°ı° <„<©ºbı JC¡‡˚ Ju¡ Ÿt°fi „°u<˚w F°ufiu Ôy° $ Nfi∏w≤, ÌubŸ∏w°fi Ju¡
Ÿt°fi J¡°<∏w Ÿu ∫C•w wS° N≈¥bÕ „°u˚° J¡°u ≈®°›w Ÿ ≤°ı° <„<©ºbı J¡°u Ìu©J¡≤ t°<fifiÙ ª¥±>°Ô°
<bª°≤ J¡≤fiu ÔyÙ $ ÎJ¡ N°u≤ w°u Ÿ°tfiu ∫F Ì°≤°Ãt° tu≤u _b°tÙ Fæ* N°æ≤ Ì¥Ÿ≤Ù N°u≤ ∫u tfi°uF≤ J¡°fifi
J¡∑ ˚¥<t∫°≥ Fæ*, <k¡≤ ∫F Nfi°∫°Ÿ ≈®°›w ı°u Ft Ô°uy°u* J¡∑ <_S<w Fæ, bF J¡°t Ÿu (≤<wŸC© Ÿu)
ba<ªw fiFÙ* ≤F ŸJ¡wÙ $ ≈®°≤Æ@-≈®°›w ˚°uy°u* Ju¡ ≈®<w N<fib¨W y<wb°Ôu ∫°fiÙ fu-≤°uJ¡-¸>°uJ¡ ≈®°≤Æ@
Ÿu ≈®°›w FCÎ ŸC©-ÌC#©°u* J¡° NfiC˚b J¡≤fiub°Ôu ıÙb∏tC•w tF°Ãt° ∫<Ì Ju¡bÔ ÎJ¡ ˚°uy<fib¨<W
J¡≤fiu tu* FÙ N°y®F J¡≤ Ôu*, w°u bF fiJ¡∑ wCh~> t¥»w° FÙ F°uyÙ $$11-16$$
N@tÕ, ≤°uy N°æ≤ Zt N°<Ì Ju¡ J¡°≤d˚¥w ˚°uy°u* Ÿu Ô°uJ¡Ÿay®F Ju¡ <ÔΠ̥≤ F¸> ı°fi° ª°<FÎ, ∫F
™>ÙJ¡ Fæ, ≈≤∏wC ∫F°≥ fiJ¡∑ ≈®Ÿ<•w Fæ FÙ fiFÙ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
∫F N≈fi° _b°tÙ Ì°≤°Ãt° Fæ, ≤°uy<fitCÕ•w Fæ, oŸJ¡∑ fi∫Ù Nb_S° Fæ N°æ≤ ∫u Ÿf JC¡ŸCtŸt¥F
|≤ Fæ*, oŸ w≤F J¡∑ Ÿf Ÿ°t<y®∫°u* Ju¡ ≈<_Sw ≤Fwu ˚Ù ı°u ˜Ù N≈fiu _b°tÙ tu* NfiC≤°ybwÙ fiFÙ*
F°uwÙ bF ∫<Ì NıÙb∏tC•w° Fæ w°u N≈fiu _b°tÙ Ju¡ ≈˚°uy Ju¡ <bfi°„ Ÿu ı<fiw ≈°≈ Ÿu <fÔJC¡Ô
fi‹¸> F°u ªCJ¡Ù Fæ N°æ≤ ∫<Ì bF ıÙb∏tC•w° Fæ, w°u Ô°uJ¡Ÿay®F Ju¡ ˚ay Ÿu ı<fiw <fi∏Ì° N°<Ì Ju¡ π°≤°
fi‹¸> F°u ªCJ¡∑ Fæ $ bfi≈C‹≈Ôw°N°u* Ju¡ |≤ tu* _b°@Ùfi ≈<w Ju¡ ≤Fwu ı°u <≈®∫° ŸC©≈¥bÕJ¡ ≤td fiFÙ*
J¡≤wÙ bF ÌC‹¸> Nayfi° t≤ ªCJ¡∑ Fæ $ ÎJ¡°∏w _S°fi tu* Ÿb°˘yŸC∏Ì≤ ≤tdÙ∫ N≈fiu <bb°<Fw ≈<w J¡°u
≈°J¡≤ ı°u ŸwÙ ˜Ù ≤td fiFÙ* J¡≤wÙ Ÿ ÌC‹¸> t<FÔ° J¡°u <@•J¡°≤ Fæ $ Ì°≤ NSÕ Ÿu ˚≤u ∫S°≈®°›w
˚Ù N<fi∏Ω N≈fiu ˚°uy J¡° ŸÌ° Ã∫°y J¡≤ ≤Fu, buΩ ≈Ì°SÕ J¡° I°fi ≤©fiub°Ôu w[bI°fiÙ ≈C”T fiu
J¡°æfi-Ÿ° N<@J¡ k¡Ô Ã≈∏fi <J¡∫° ? $$17-20$$
w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ ∫S°≈®°›w ˚°uy°u* J¡° Ã∫°y J¡≤Ju¡ I°fiÙ JC¡~> ˚Ù N<@J¡ k¡Ô Ã≈∏fi fiFÙ* J¡≤
ŸJ¡w° $
oŸ<ÔÎ tæ* N≈fiÙ fC<] Ÿu oŸ J¡°fifi tu* „Ù|® JC¡~> ≈®≈aª J¡∑ ≤ªfi° J¡R¡≥, <ıŸŸu <J¡ ∫F t°fi≈®Ì°fi
J¡≤fiub°Ô° tu≤° ≈<w ≤°ı° tCHtu* ≤<w ŸC© J¡° Ô°˚ J¡≤u $ ∫°u* <bª°≤J¡≤ J¡°fifiJCa¡ı tu* fæ™>Ù FCoÕ
JC¡‡˚buT@°¿≤dÙ ª¥±>°Ô° fiu N≈fiu ≈<w Ÿu Ÿ w≤F J¡F°, <ıŸ w≤F J¡°u<J¡Ô° N≈fiu ≈<w J¡°u<J¡Ô Ÿu
J¡FwÙ F°u $ JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, ∫F ªæ`t°Ÿ J¡° „C•Ô ≈s Fæ N°æ≤ tF°fig ≈®<w≈Ì° <ÌbŸ Fæ $ N°ı
_byÕ tu* o∏B J¡∑ Ÿt°≤°uF≈¥bÕJ¡ fnÙ Ÿ˚° F°uyÙ, <ıŸtu* Ÿf Ìub<TÕ∫°u* J¡° Ÿt°yt F°uy° $ tCHu N≈fiu
<≈w°ıÙ Ju¡ Ÿ°tfiu bF°≥ ≈FC≥ª J¡≤ fiJ¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤fi° FÙ ª°<FÎ, •∫°u<J¡ ∫S°<_Sw <fi∫<w J¡°
J¡˚Ù ˚Ù ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ $ Fu ≤°ıfig, fibÙfi ≈C‹≈°u* Ÿu „°u<˚w oŸ bfi-˚¥<t tu* <J¡ŸÙ w≤F Ju¡
πuy J¡°u fi ≈®°›w J¡≤ <bF°≤ J¡≤wu FCÎ N°≈ Ÿ°∫aJ¡°Ô wJ¡ tu≤Ù Nbÿ∫ ≈®wÙs° J¡∑<ı∫uy° $ Fu ≤°ıfig,
N°ı Ÿ°∫aJ¡°Ô J¡°u _byÕ Ÿu tæ* <fi<ÿªw N° ı°«≥¡y°, •∫°u*<J¡ tu≤u N°ÃtŸ∏w°uT Ju¡ <ÔÎ N°≈J¡° Ÿ°S
1640 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
tCHu _byÕ Ÿu ˚Ù f»J¡≤ <≈®∫ Fæ $ ∫°u* J¡FJ¡≤ N≈fiÙ ≈®Ù<w-ıæŸÙ J¡v≈wR¡ Ju¡ JC¡ŸCt J¡∑ tfi°uF≤ taı≤Ù
JC¡‡˚ fiu N≈fiu <t` ≤°ı° <„<©ºbı J¡°u ŸJ¡∑ ≈®Ÿ∏fiw° Ju¡ <ÔÎ Ìu ÌÙ $ Fu <≈®∫ <t`, ∫F°≥ „Ù|® N°fi°,
∫°u* ≤°ı° <„<©ºbı Ju¡ J¡Fwu FÙ bF JC¡‡˚ bfi Ÿu N°J¡°„ tu*, „≤ÃJ¡°ÔÙfi <fiıÕÔ tu| J¡∑ fi°o˘, n
y∫u $ N°J¡°„ tu* ı° ≤Fu Ÿ JC¡‡˚ fiu ≈C‹≈t°Ô° J¡∑ ≈C‹≈°aıÔÙ, ı°u bfib°∫C Ÿu ª°≤°u* N°u≤ ≈®Ÿ≤d „ÙÔ
F°u ≤FÙ SÙ, ÎuŸu ~>°un ÌÙ, ıæŸu <FtJ¡°Ô J¡° tu| <Ft $ ıæŸu t∫¥≤ wf wJ¡ tu| J¡°u Ôy°w°≤ Ìu©wu FÙ
≤Fw° Fæ ıf wJ¡ <J¡ bF tu| ŸJ¡∑ N°≥©°u* Ÿu N°uHÔ fiFÙ* F°u ı°w°, bæŸu FÙ Ÿ Ÿt∫ N°J¡°„ tu* ı°
≤Fu N≈fiu <t` J¡°u ≤°ı° <„<©ºbı wf wJ¡ <∏fiB F°uJ¡≤ Ìu©wu ≤Fu ıf wJ¡ <J¡ JC¡‡˚ N°≥©°u* Ÿu
N°uHÔ fiFÙ* F°u y∫u, •∫°u*<J¡ fC<]t°fi°u* J¡∑ ≈®Ù<w ÌC_Ã∫°≠∫ F°uwÙ Fæ - ~>°unwu fiFÙ* ffiwÙ $$21-30$$
<„<©ºbı J¡∑ Â<‹¸> Ju¡ f°F≤ ı°J¡≤ N°J¡°„ tu* ª¥±>°Ô° fiu N≈fiu JC¡‡˚„≤Ù≤ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤
<Ì∫° N°æ≤ bF tCÀ@° N≈fiu ≈¥bÕR¡≈ tu* Ÿ w≤F N° yoÕ <ıŸ w≤F N°bwÕ Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu ≈≤ ıÔZÙ $
N°J¡°„-≈S Ÿu bF ª¥±>°Ô° _byÕ Ju¡ Ÿt°fi ≤tdÙ∫ N≈fiu fiy≤ tu* ≈FC≥ª yoÕ, ıF°≥ ≈w°J¡° k¡F≤° ≤FÙ
SÙ NwÎb ı°u taı≤Ù∫C•w N°J¡°≤b°Ôu J¡v≈b¨s Ju¡ ŸÂ„ t°Ô¥t F°u ≤F° S° $ <˜∫°u* Ÿu ˚≤u FCÎ N≈fiu
N∏w#≈C≤ tu* NÂÿ∫R¡≈ Ÿu bF ª¥±>°Ô° Ÿ w≤F ≈®<b‹¸> F°u yoÕ, <ıŸ w≤F Ôw°N°u* Ÿu „°u<˚w b¨s tu*
bŸ∏w J¡∑ tF°Ô‚tÙ $ bF°≥ H¸>≈¸> Ÿf ≤°≠∫J¡°∫°u˘ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤ bF ª¥±>°Ô°, ıæŸu b¨s Ÿu k¡Ô ∫°
≈C‹≈ <y≤w° Fæ, bæŸu FÙ ≤°ı° <„<©ºbı Ju¡ N°yu N°J¡≤ <y≤Ù $ <Ft∫C•w ª∏B ıæŸu J¡tÔ J¡°u <©∏fi
ffi° Ìuw° Fæ bæŸu FÙ NÃ∫∏w <©∏fi tfib°ÔÙ ÿ∫°t° Ÿ ª¥±>°Ô° fiu N≈fiu _b°tÙ J¡∑ Ÿ<∏fi<@ tu* N≈fiu
tC© J¡°u ÿ∫°tΩC<w Ÿu ∫C•w <©∏fi ffi° <Ì∫° $ Ÿ w≤F Ju¡ N°J¡°≤ Ÿu ∫C•w Ÿu Ìu©J¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı
™>J¡≤ ©n° F°u y∫° N°æ≤ <©∏fi <ªW F°u y∫° $ <©∏fi <ªW Ÿ ≤°ı° fiu fnu N°Ì≤ Ju¡ Ÿ°S ∫F J¡F° #
Ìub≈C`, N°≈J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $ N°≈Ju¡ tC© tua ÀÔ°<fi HÔJ¡ ≤FÙ Fæ, Nw# N°≈ <©∏fi <ªW ÌÙ© ≤Fu Fæ* $
N°≈ w°u JC¡‡˚ Fæ* $ oŸ t°fi<ŸJ¡ w°≈ J¡°u Ì¥≤ J¡≤ ÌÙ<ıÎ N°æ≤ oŸ N°Ÿfi ≈≤ fæ™> ı°o∫u $ <t`, J¡tÔ
ıæŸu ıÔ J¡∑ N°BÕw° J¡° N°Z∫ fiFÙ* J¡≤wu, bæŸu FÙ ı°u N≈fiu _bR¡≈ tu* <_Sw Ÿ∏w tF°fiC˚°b buΩ
b_wC J¡° I°fi <J¡∫u FCÎ ≤Fwu Fæ* bu FTÕ N°æ≤ <bT°Ì ı<fiw <_S<w J¡° N°Z∫ fiFÙ* J¡≤wu $ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫°u* ≤°ı° <„<©ºbı Ju¡ J¡Ffiu ≈≤ N°Ÿfi ≈≤ fæ™>wu-fæ™>wu JC¡‡˚ fiu
k¡¸>u f°≥Ÿ J¡∑ ºb<fi Ju¡ Ÿt°fi <bT°Ì˚≤Ù b°dÙ Ÿu J¡F° $$31-39$$
buΩ b_wC J¡° I°fi ≈®°›w <J¡∫u FCÎ ≈C”T FTÕ N°æ≤ <bT°Ì ı<fiw <_S<w J¡° N°Z∫ fiFÙ* J¡≤wu' ∫F
ı°u ≤°ı° fiu J¡F° Fæ Ÿtu* JC¡~> <b„uT J¡Ffiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu JC¡‡˚ J¡Fwu Fæ* $
ıf wJ¡ ÌuF J¡∑ <_S<w ≤FwÙ Fæ wf wJ¡ N°fiub°ÔÙ FTÕ-„°uJ¡ N°<Ì Nb_S°N°u* tu* I°fiı<fiw
Ÿt<ªWw° Ju¡ J¡°≤d J¡tu˘<∏B∫°u* J¡∑ ªu‹¸>°N°u* tu* ı°u Nb<_Sw fiFÙ* ≤Fwu bu w[bI°fiÙ ≈®°≤Æ@≈®°›w
J¡tu˘<∏B∫°u* J¡∑ ªu‹¸>°N°u* J¡° Ìg˚b F°u ı°fiut°` Ÿu „™> fiFÙ* F°u ı°wu $$40$$
Nw[bI°u* tu* ÎuŸÙ f°w fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, ı°u Nww[bI°fiÙ t¥» Fæ* bu f°Ô<ªW F°ufiu Ÿu FÙ ∫°fiÙ fitu* Ÿt<ªWR¡≈w° J¡°
N˚°b F°ufiu Ÿu FÙ F™>°wg y¨FÙw wwg-wwg J¡tuÕ<∏B∫°u* J¡∑ <fiy®F°b_S°N°u* Ÿu _b˚°bw# (NI°fi_b˚°b
Ÿu FÙ) h∫Cw F°u ı°wu Fæ* $$41$$
ŸyÕ - 104] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1641
ıf wJ¡ ÌuF ≤FuyÙ wf wJ¡ ≈®°≤Æ@≈®∫C•w J¡tuÕ<∏B∫°u* tu* FTÕ-ÀÔ°<fi N°<Ì Ì„° I°fiÙ N°æ≤ NI°fiÙ
Ì°ufi°u* tu* ÎJ¡-ŸÙ ≤FuyÙ FÙ, oŸÙ N°„∫ Ÿu ‹¸>°∏w≈¥bÕJ¡ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ıf wJ¡ <wÔ Fæ wf wJ¡ wuÔ ˚Ù Fæ, bæŸu FÙ ıf wJ¡ ÌuF ≤FuyÙ wf wJ¡ J¡tuÕ<∏B∫°u* π°≤° ≈®°›w
FTÕ N°æ≤ ÀÔ°<fi N°<Ì J¡∑ Ì„° ≤FuyÙ FÙ $
ŸÙJ¡°u Δ∫<w≤uJ¡∑ ‹¸>°∏w Ÿu ̨» J¡≤wu Fæ* $
ı°u ÌuFÌ„° J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° bF ©±>gy Ÿu N°J¡°„ J¡° ~>uÌfi J¡≤w° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡
I°<fi∫°u* J¡°u ˚Ù ÌuFÌ„° J¡° N<wJ®¡td F°uw° FÙ fiFÙ*, Nw# tæ* ˚Ù ŸJ¡° NfiCJ¡≤d J¡R¡≥ w°u •∫°
Ì°uT Fæ $$42$$
ÎuŸÙ <_S<w tu* <ªW J¡∑ Ÿtw° Ÿu ÌuFyw ÌC#©°u* J¡° Ÿt°<@ Ju¡ J¡°≤d NÌ„Õfi F°ufi° FÙ fiJ¡°
≈¿≤Ã∫°y Fæ, ıfÌÕ_wÙ J¡tuÕ<∏B∫°u* Ju¡ <fiy®F Ÿu ∏Fu* ŸFfi J¡≤fi° fiJ¡° ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ*, ∫F <fi‹J¡TÕ Fæ,
oŸu J¡Fwu Fæ* $
Ÿt°<@ Ÿu <ªW J¡∑ ı°u Ÿtw° Fæ ∫FÙ ÌuF tu* ≈®°›w ÌC#©°u* J¡° Ÿb°uÕWt ≈¿≤Ã∫°y Fæ $ J¡tuÕ<∏B∫°u* J¡∑
Ÿa<_S<w Ÿu ∫°fiÙ J¡tuÕ<∏B∫°u* Ju¡ <fiy®F Ÿu ∏Fu* ŸFfi J¡≤fi° fiJ¡° ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ* Fæ $$43$$ Fu ≤°ıfig,
w[bI°fiÙ J¡°u wf wJ¡ Ÿ˚Ù Ì„°N°u* tu* ∫S°≈®°›w ŸÌ°ª°≤ J¡° J¡tuÕ<∏B∫°u* Ju¡ π°≤° ≈¿≤≈°Ôfi J¡≤wu FCÎ
FÙ Nb<_Sw ≤Ffi° ª°<FÎ, ıf wJ¡ <J¡ oŸ ÌuF J¡∑ <_S<w ffiÙ FCoÕ Fæ $ I°fiu<∏B∫°u* wS° tfi N°<Ì Ÿu
w°u ŸÌ° Ÿt<ªW F°uJ¡≤ FÙ Nb<_Sw ≤Ffi° ª°<FÎ, J¡˚Ù ˚Ù bæT‡∫˚°b J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ fiFÙ* $$44$$
J¡tuÕ<∏B∫°u* Ju¡ π°≤° ÌuFÌ„°N°u* tu* N<fi<T] J¡° NfiCbwÕfi f®Ê° N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ ıÙb∏tC•w°u* tu* ≈®<Ÿ]
FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
f®Ê° N°<Ì Ÿ˚Ù <Ìw ⁄Ì∫ Ÿu ∫C•w (ıÙbfitC•w) I°fiÙ Ô°uy ÌuF J¡∑ Nb_S°N°u* tu* Nb<_Sw
≤Fwu Fæ*, ∫FÙ ≈®°≤Æ@J¡tÕR¡≈ <fi∫<w J¡° <fiÿª∫ Fæ $$45$$
≈®°≤Æ@J¡tÕR¡≈Ù <fi∫<w J¡° vÔa|fi NI ∫° w[bI <J¡ŸÙŸu fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w°, oŸu J¡Fwu Fæ* $
NI ∫° w[bI ŸbÕ<b@ ≈®°<d∫°u* Ÿu Ÿt<∏bw ı°u ∫F Âÿ∫Ÿt¥F Fæ bF Ÿf <fi∫<w J¡∑ FÙ N°u≤ Ÿ
w≤F Ì°ænw° Fæ, <ıŸ w≤F ıÔ Ÿ°y≤ J¡∑ N°u≤ $$46$$
wf •∫° w[bI°fiÙ N°æ≤ t¥©Õ Ì°ufi°u* f≤°f≤ FÙ Fæ*, fiFÙ*, ÎuŸ° W≤ Ìuwu Fæ* $
w[bI°fiÙ Ô°uy fC<] N°<Ì Ju¡ Ÿ°‡∫ wS° F°S, ≈æ≤ N°<Ì Ju¡ Ÿaª°Ôfi Ÿu ıf wJ¡ ≈®°›w ÎJ¡
N<∏wt ÌuF J¡° ≈wfi fiFÙ* F°u ı°w° wf wJ¡ oŸ <fi∫<w J¡°u ≈¥dÕw# <fw°wu ªÔwu Fæ* $$47$$
≈≤∏wC NI°fiÙ b柰 fiFÙ* J¡≤wu, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≈≤∏wC NI°fiÙ Ÿf w≤F Ju¡ s°u˚ Ÿu ŸC©-ÌC#© J¡∑ Ì„°N°u* tu* N°Fw F°uJ¡≤ Ô°©°u* „≤Ù≤°u* Ju¡ π°≤°
<fi∫<w J¡°u N≈¥dÕR¡≈ Ÿu <fw°wu ªÔwu Fæ* $$48$$
≈®°≤Æ@J¡tÕR¡≈Ù <fi∫<w Ju¡ _bR¡≈ J¡°u <Ì©Ô° ≤Fu JC¡‡˚ M¡<T ŸJ¡∑ ŸfŸu ÌCÔ˘P∫w° J¡° NfiCb°Ì
J¡≤ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, oŸ ≈®°dÙ J¡°u oŸ ı∏t tu* oŸ ≤Ù<w Ÿu ŸC©°u* tu* N°æ≤ oŸ ≤Ù<w Ÿu ÌC#© J¡∑ Ì„°N°u*
tu* Nb<_Sw ≤Ffi° ª°<FÎ $ N≈fiu-N≈fiu J¡t°u˘ Ju¡ NfiCŸ°≤ ıÙb°u* J¡°u ı柰 ÔÔ°¸>°s≤ ≈®°›w Fæ wwg-
1642 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
wwg <bT∫ tu* NI ∫° I°fiÙ Ÿf ˚¥w°u* tu* b柰 FÙ ∫F <fi∫<w (≈®°≤Æ@J¡tÕ) J¡° <fi∫w <bJ¡°Ÿ Fæ, ı°u
≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu ÌCÔ˘P∫ Fæ $$49$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ª°≤b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ ≈°≥ªb°≥ ŸyÕ

ÌCb°ÕŸ° tC<fi Ju¡ „°≈ Ÿu ≤°<` tu* ˜ÙÃb≈®°<›w J¡° JC¡‡˚ π°≤° J¡Sfi wS°
≈≤_≈≤ Ÿt°@°fi°u* Ÿu Ÿ∏wC‹¸> FCÎ fi Ì°ufi°u* J¡∑ <_S<w J¡° bdÕfi $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu tF°˚°y, Fu buΩ<bÌ°u* tu* Zu‹™>, N≈fiu-N≈fiu ˚°À∫ªJ®¡ Ju¡ NfiCŸ°≤
ı°u ∫u Ÿf ıÙb ¿_Sw Fæ*, fitu* ∫Ω<≈ N°≈ Ìubw° Fæ*, w°u ˚Ù oŸ w≤F Ju¡ <bT°Ì Ju¡ FuwC πuy J¡°u <J¡Ÿ
J¡°≤d ≈®°›w <J¡∫u Fæ*, ∫F N°≈ tCHŸu J¡<FÎ $ JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ˚¥<t≈°Ô, ∫F tu≤° <ªW ı°u <bJ¨¡w F…N°
Fæ, ŸJu¡ <bT∫ tu* N°ı oŸ ŸaŸ°≤ tu* tu≤u <ÔÎ ı°u |¸>fi° |¸>Ù, Ÿu ≈¥≤Ù w≤F tæ* N°≈Ÿu J¡Fw° Fq≥,
ŸC<fi∫u $ ˚B, |fi, ın N°æ≤ J¡°Ô° F°uwu FCÎ ˚Ù tu| tC•wb¨<‹¸> F°uJ¡≤ ıæŸu FÔJ¡° F°u ı°w° Fæ, bæŸu
ŸC⁄Ìıfi°u* tu* ≈®J¡°<„w <J¡∫° y∫° Ì…#© NÃ∫aw FÔJ¡° F°u ı°w° Fæ $ ≈¥~> ≤Fu <t` Ju¡ J¡°≤d N∏w#J¡≤d
˚ÔÙ˚°≥<w ≈®Ÿ∏fiw° (_bh~>w°) Ÿ w≤F ≈®°›w J¡≤w° Fæ, <ıŸ w≤F _bh~>w° Ju¡ <ÔÎ ≈®°›w F…Î
J¡wJ¡-≤ı Ju¡ J¡°≤d ıÔ _bh~>w° J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ $ N°≈J¡°u ≈C‹≈°aı<Ô Ÿt<≈Õw J¡≤ ∫F°≥ Ÿu ≈FÔu
<fiJ¡Ô° N°æ≤ <k¡≤ N°J¡°„ J¡°u Ô°≥|J¡≤ tæ* _byÕ tu* ≈F…≥ª y∫° $ bF°≥ ≈FC≥ªJ¡≤ <≈w°ıÙ Ju¡ Ÿ°S tFu∏B Ju¡
Ÿ˚° _S°fi tu* J®¡t°fiCŸ°≤ fæ™> y∫° N°æ≤ wÌfi∏w≤ ÃS°fi-Ÿt∫ tu* <≈w°ıÙ Ÿu NÔy F…N° tæ* ™>J¡≤
∫F°≥ N°fiu Ju¡ <ÔÎ _byÕ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N°J¡°„t^±>Ô tu* N° y∫° $ tæ* Ÿ¥∫Õ Ju¡ |°un°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿ°S
N≈fiu NfiCJ¥¡Ô ≈®bF fi°tJ¡ b°∫C Ju¡ t°yÕ Ju¡ ŸJu¡ ≈®b°F Ÿu FÙ N<˚tw Ìu„ tu* N°∫° $ N≈fiu N<˚tw
Ìu„ tu* N°fiu Ju¡ f°Ì ≈®bFfi°tJ¡ b°∫C π°≤° N°yu Ôu ı°∫u ı° ≤Fu ˚yb°fig Ÿ¥∫Õ ÎJ¡ t°yÕ Ÿu ÎJ¡ N°u≤ y∫u
N°æ≤ tæ* ÌqŸ≤u t°yÕ Ÿu ŸtCB tu* t°fi°u* wæ≤w° F…N° N°J¡°„ J¡∑ N°u≤ ı° ≤F° S° $ Nfi∏w≤ tæ*fiu ıÔ≈¥dÕ tu|°u*
Ju¡ tº∫t°yÕ Ÿu buy≈¥bÕJ¡ Ÿ°tfiu ªÔu N° ≤Fu tF°fig Ì…b°ÕŸ° tC<fi J¡°u Ìu©° $ Ì…b°ÕŸ° tC<fi J¡°u tu|ŸÌ¨„
fiÙÔub˜°u* fiu FÙ i>°≥J¡ ≤©° S° N°æ≤ <bΩCwg Ju¡ ŸÌ¨„ ªtJ¡∑Ôu Ja¡J¡d fiu ∏Fu* ŸC„°<˚w <J¡∫° S° $ <ıŸ
Ì„° tu* tæ*fiu ∏Fu* Ìu©°, Ÿ Ì„° tu* ™>ÙJ¡ N<˚Ÿ°¿≤J¡° (≈®u<tJ¡°) - Ÿu Ôywu Su $ fiJu¡ Nay°u* Ju¡ ª∏Ìfi
J¡°u ∫°fiÙ Nay≤°y J¡°u N°uŸ J¡∑ @°≤° fiu @°u ±>°Ô° S° $ ˚¥<t ≈≤ ≤°<ıw NwÎb wÙ≤_S b¨s°u* J¡∑ ŸC∏Ì≤
~>°∫° Ÿu Ÿt¿∏bw N≈fiÙ <≈®∫ w≈°uÔ‚tÙ Ju¡ ŸÌ¨„ Nb¿_Sw ≈®<Ÿ] ˚°yÙ≤SÙ J¡∑ N°u≤ buy Ÿu bu
oŸ<ÔÎ Ì°ænu ı° ≤Fu Su <J¡ Ÿ∏º∫°b∏Ìfi J¡° Ÿt∫ fÙw fi ı°∫ $ N°J¡°„ tu* <bª≤d J¡≤ ≤Fu tæ*fiu fi
tC<fi J¡°u fit_J¡°≤ J¡≤ J¡F° <J¡ Fu tC<fib≤, fiÙÔtu| Ju¡ ŸÌ¨„ b˜ @°≤d J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d N°≈ N≥@u≤Ù
≤°w J¡∑ N<˚Ÿ°¿≤J¡° Ju¡ ŸÌ¨„ Ôywu Fæ* $ Fu t°fiÌ, tF°≤°ı Ì…b°ÕŸ° fiu Ÿ b°•∫ J¡°u ŸCfiJ¡≤ tu≤u «¡≈≤
„°≈ ~>°un°, ı°N°u, wCt oŸ Ì…”<•w Ju¡ J¡°≤d F°b-˚°b<bÔ°Ÿ°u* Ÿu ≈¥dÕ, _wfi Ju¡„b°ÔÙ J¡tfiÙ∫
≤tdÙ N°ı Ÿu ≈®Ã∫uJ¡ ≤°w tu* F°u ı°∫° J¡≤°uyu $ ıÙdÕ-„ÙdÕ f®°Êd Ì…b°ÕŸ° tC<fi Ju¡ tC© Ÿu <fiJ¡Ôu Ÿ
N„C˚ b°•∫ J¡°u ŸCfiJ¡≤ ≠∫°u*-FÙ tæ* JC¡~> <bª°≤w° Fq≥, Ã∫°u*-FÙ bu tC<fi N∏w<FÕw F°u y∫u $ Fu Ÿ°@°u, Ÿ
≈®J¡°≤ tæ* N°J¡°„wÔ Ÿu FÙ <πÀfi-tfi F°uJ¡≤ ∫F°≥ N°∫° Fq≥ $ N°≈Ÿu tæ*fiu Ÿf JC¡~> J¡F <Ì∫° <J¡ tæ* ≤°<`
ŸyÕ - 105] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1643
tu* Nayfi° F°u y∫° Fq≥ $ ∫F _`Ù˚°b ≤°<`∫°u* tu* tæ* Jæ¡Ÿu <fi˚° ŸJ¥≥¡y° $ F° ! tæ* ≤°w tu* _wfi@°¿≤dÙ |°u<Tw
F°u ı°«≥¡y° $ <≈w°ıÙ Ju¡ Ÿ°tfiu tæ* •∫° J¡Fq≥y° $ NF°u, oŸ ŸaŸ°≤ tu* ˚<bwΔ∫°u* J¡∑ fnÙ FÙ <b<ª` y<w
Fæ, •∫°u*<J¡ tæ* ˚Ù N°ı Ìæb Ÿu ∫CbJ¡°u* Ju¡ <ÔÎ t°aŸ ffi y∫° ∫°fiÙ y¨@®°<tT∏∫°∫ Ÿu NfiuJ¡ ∫CbJ¡°u* tu*
≈≤_≈≤ J¡ÔF J¡°u ≈æÌ° J¡≤fiub°Ô° F°u y∫° $$1-17$$
ŸÙ ∏∫°∫ J¡° _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
tF°fig J¡‹¸> ∫F F°u y∫° <J¡ Nf tu≤u N≈F≤d Ju¡ <ÔÎ ∫F°≥ _byÕ tu* J¡°tΔ∫°JC¡Ô t<w ÌubJC¡t°≤°u*
tu* Ÿa|TÕ <~>n ı°∫uy° $ yC”ıfi, Ìubw° Îba f®°Êd°u* Ju¡ Ÿ°tfiu ≤°w tu* Ô≠ı°≈≤b„ ˜ÙR¡≈ tæ* <J¡Ÿ
w≤F Ÿu <fi≤°f°@ b°Ÿ J¡≤ ŸJ¥≥¡y° $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°t˚B, Ÿ w≤F J¡FJ¡≤ bF
JC¡‡˚ ÎJ¡ sd wJ¡ <ªW J¡∑ ÎJ¡°y®w° tu* ªC≈ª°≈ ¿_Sw F°uJ¡≤ oŸ <bT∫ tu* @æ∫Õ @°≤dJ¡≤ <k¡≤
f°uÔfiu Ôy° $ NI°fiÙ J¡∑ w≤F tæ* •∫°u* Ÿ°uª ≤F° F¥≥, tu≤Ù N°Ãt° J¡° oŸŸu •∫° <fyn° $ ≈®°≤Æ@ Ju¡
NfiCŸ°≤ ≈®°›w F…Î ˜Ù˚°b J¡° tCHŸu N∏∫ ∫F „≤Ù≤ FÙ NfiC˚b J¡≤uy° $ oŸŸu NŸay <ª∏t°`_bR¡≈
tu≤Ù s<w •∫° F…oÕ $$18-21$$
≤°ı° ˚Ù ŸJu¡ J¡Sfi J¡° NfiCt°uÌfi J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu Ìub≈C`, Ÿ w≤F J¡∑ oŸ Δ∫SÕ <ª∏w° Ÿu J¡°æfi NSÕ <Ÿ] F°ufiub°Ô°
Fæ $ ≈®°≤Æ@b„ ı°u N°w° Fæ, Ÿu N°fiu ÌÙ<ıÎ, ŸŸu ÌuF J¡∑ N°Ãt° <Ô›w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ ı°u ˚Ù JC¡~>
ŸC© ∫° Ì…#© N°wu ı°wu Fæ*, bu Ÿf ÌuF Ju¡ <ÔÎ FÙ N°wu-ı°wu Fæ*, fitu* Ÿu J¡°uoÕ ˚Ù ÌuFÙ N°Ãt° Ju¡
(ÌuF°u≈Ô¿sw ªæw∏∫°Ãt° Ju¡) <ÔÎ fiFÙ* $ tC<fib≤, Nbÿ∫ ≈®°›w F°ufiub°Ôu ≈®°≤Æ@J¡tÕ-k¡Ô°u* Ju¡ <bT∫
tu* J¡˚Ù ©uÌ fi J¡≤fiub°Ôu N°≈ ˚Ù ∫<Ì ©uÌ J¡≤fiu Ôy ı°∫u*yu, w°u N<bbuJ¡∑ ≈C”T°u* J¡°u N<bbuJ¡ı<fiw
©uÌ J¡∑ <ª<J¡ÃŸ° Ju¡ <ÔÎ N°≈Ju¡ ŸÂ„ „°˜Ù∫ w[b J¡° NfiC˚b J¡≤°fiub°Ô° ÌqŸ≤° J¡°æfi <ª<J¡ÃŸJ¡
„≤d Ìuy° NS°Õwg J¡°uoÕ ˚Ù fiFÙ* Ìuy° $$22-24$$
tæ* w°u ŸtHw° Fq≥ <J¡ ∫F N°≈J¡° ©uÌ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC Ju¡bÔ ©uÌ°u<ªw b°dÙ J¡° FÙ Ô°uJ¡°ª°≤ J¡°
bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈∫°uy J¡≤ ≤Fu Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
©uÌ Ju¡ <bT∫ tu* ©uÌ°u≈∫°uyÙ JC¡~> J¡Ffi° ª°<FÎ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu N°≈fiu JC¡~> J¡F°, ∫F tu≤°
t∏wΔ∫ Fæ $ Nf N°≈ Ÿtw° @°≤d J¡≤ ≈®J¨¡<w_S F°u N<©∏fiR¡≈ Ÿu <_Sw F°u ı°oÎ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ
fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°t˚B, Ÿ w≤F Ju¡ NfiuJ¡ b°•∫°u* Ju¡ π°≤° bu Ì°ufi°u* ≈≤_≈≤ N≈fiu-N°≈ N°ÿb°Ÿfi J¡≤
<_Sw F°u y∫u $ fi Ì°ufi°u* J¡°u N≤^∫ Ÿu fn° ≈®ut S°, bu ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ N<˚∏fi <t` Su N°æ≤ ≈≤_≈≤ ÎJ¡
ÌqŸ≤u Ju¡ Ì…#© Ÿu Ì…#©Ù ≤Ffiub°Ôu Su $ ≈≤_≈≤ N°ÿb°Ÿfi y®Fd J¡≤fiu Ju¡ f°Ì JC¡‡˚ tu* ˜ÙR¡≈w° J¡°
t°fi°u* Ã≈°Ìfi J¡≤ ≤Fu ıywg Ju¡ ÌÙ≈J¡R¡≈ ˚yb°fig Ÿ¥∫Õ ˚Ù, wuÔ Ju¡ s∫ Ÿu ÌÙ≈J¡ J¡∑ fi°o˘, N_w°ªÔ
J¡∑ N°u≤ ªÔ <Ì∫u $ ıywg Ju¡ Ÿt_w Δ∫bF°≤°u* Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S J¡tÔ ŸaJC¡<ªw F°ufiu Ôyu, ≈<SJ¡°u* Ju¡
Ÿ°S-Ÿ°S t°yÕ N∏@J¡°≤ Ju¡ J¡°≤d N_kC¡¸> F°ufiu Ôyu, ≈<SJ¡ N°æ≤ ≈<SJ¡<˜®∫°u* Ju¡ N∏w#J¡≤d
<b∫°uy„°uJ¡R¡≈ N∏@J¡°≤ Ÿu N°J®¡°∏w F°ufiu Ôyu $ ŸtCB Ju¡ πÙ≈ tu* ≤Ffiub°Ôu @Ùb≤ Ô°uy ı°Ô°u* Ÿu ≈sÙ,
t~><Ô∫°u* N°æ≤ ŸtCB_S ≤Ãfi°u* J¡°u ÎJ¡<`w J¡≤wu Fæ*, oŸ<ÔÎ ŸtCBπÙ≈ tu* ≤Ffiub°Ôu @Ùb≤°u* Ju¡ ŸÂ„ ÎJ¡
ıyF Ÿf ≈<s∫°u* J¡°u f¸>°u≤ ≤F° fiÙªu J¡° ˚Cbfi N°æ≤ ÎJ¡ ıyF w°≤J¡R¡≈Ù ≤Ãfi°u* J¡°u oJ¡l>° J¡≤ ≤F°
1644 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
«¡≈≤ J¡° ˚Cbfi - ∫u Ì°ufi°u* ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡∑ Ÿtw° J¡≤fiu Ôy y∫u $ <bJ¡<Ÿw JC¡tCÌ°u* Ju¡ ˚a±>°≤ NwÎb F≥Ÿ
≤Fu ≈C”T Ju¡ ŸÂ„ <_Sw w°≤°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N°J¡°„ J¡∑ N°u≤ ªJ®¡b°J¡ N°æ≤ |¥t ≤Fu ˚®t≤°u* Ju¡ HC^±>-Ju¡-
HC^±> W°Ô <fifi°Ìºb<fi J¡≤wu F…Î nfiu Ôyu $ bu Ì°ufi°u* <t` ™>J¡≤ Ì∫°u∏tC© <fi„°J¡≤ Ÿu ∫C•w
Ÿ∏º∫° J¡°u N<˚b°Ìfi J¡≤ wS° ı≈J¡tÕ J¡≤ ÎJ¡ yCvt Ju¡ (Ôw°y¨F Ju¡) ˚Ùw≤ fæ™> y∫u $ wÌfi∏w≤, bF°≥
@Ù≤u-@Ù≤u J®¡t„# ˜Ù Ju¡ Nay°u* tu* ≈¿≤b<wÕw F°ufiub°Ôu JC¡‡˚ Ÿ°tfiu fæ™>u F…Î ≤°ı° <„<©ºbı Ÿu yÌgyÌg
F°uJ¡≤ J¡Ffiu Ôyu $ Fu ≤°ıfig, Nf tCHu ÎuŸ° t°Ô¥t ≈nw° Fæ <J¡ tæ* N≈fiu „≤Ù≤ J¡∑ NayÔw°N°u* Ju¡ Ÿ°S
˚¥<t ≈≤ t°fi°u* <y≤ ≤F° Fq≥, _kC¡¿≤w F°u ≤F° Fq≥ N°æ≤ <by<Ôw F°ufiu Ôy y∫° Fq≥ $ Nf t°fiw° Fq≥ <J¡ N°≈Ju¡
Ÿ°tfiu Ô≠ı° Ju¡ Ÿ°S FÙ tæ* ˜ÙR¡≈ ffiw° ı° ≤F° Fq≥ $ Fu ≤°ıfig, Ìu<©∫u, ∫u tu≤u Ju¡„ - <Ìfi J¡∑ Ÿt°<›w
tu* f»fiub°Ôu |fiu N≥@u≤u Ju¡ ŸÂ„ - _kC¡≤d„ÙÔ w°≤°u* J¡∑ t°Ô° Ÿu t°<Ôw F°uJ¡≤ ∫°fiÙ t°uwÙ N°<Ì J¡∑
t°Ô°N°u* Ÿu Ÿt<∏bw F°uJ¡≤ - f» ≤Fu Fæ* $ tF°≤°ı, Ìu<©∫u w°u ŸFÙ, bŸ∏wJ¡°Ô tu* yyfi J¡∑ N°u≤ tC©
<J¡∫u J¡t<ÔfiÙ Ju¡ J¡°u≤J¡°u* Ju¡ (J¡<Ô∫°u* Ju¡) ŸÂ„ tu≤Ù ~>°wÙ tu* ºbÕtC© _wfi <fiJ¡Ô ≤Fu Fæ* $ Fu <t`b≤,
∫F Ìu<©∫u, tu≤Ù ÌuF Ÿu FÙ <˜∫°u* Ju¡ - ıæŸu @Ù≤u @Ù≤u ÎnÙ wJ¡ tu≤u <ÔÎ Ô‡fu-Ô‡fu b˜ <fiJ¡Ô ≤Fu Fæ* $
Fu <≈®∫ <t`, Ìu<©∫u, tu≤u Nay°u* Ÿu FÙ, b¨s Ÿu ŸJu¡ Nay°u* Ÿu („°©°N°u* Ÿu) k¥¡Ô°u* J¡∑ fi°o˘, ˚¥Td, ≤Ãfi
N°æ≤ <b<b@ t°Ô°Î≥ <fiJ¡Ô ≤FÙ* Fæ* $ <≈®∫, ∫F Ìu<©∫u, <Ft°a„C J¡∑ <J¡≤d°u* Ju¡ ŸÂ„ tfi°uF≤ tu≤u t_wJ¡
≈≤ N≈fiu N°≈ FÙ, ≈bÕw ≈≤ JC¡F≤u J¡∑ fi°o˘, ≈\>b˜ <fiJ¡Ô ≤F° Fæ $ Fu t°fiÌ, tCHu Ÿ˚Ù w≤F Ju¡ <˜∫°u*
Ju¡ <ªÖ Ã≈∏fi F°u y∫u, tCHu <@•J¡°≤ Fæ, tF°fig J¡‹¸> Fæ, tæ* tF°fig <bT°Ì J¡° NfiC˚b J¡≤w° F¥≥, •∫°
J¡R¡≥, Nf tæ* ˜Ù ffi y∫° $ Fu Ÿ°@°u, F° <@•J¡°≤ Fæ, J¡‹¸> Fæ, Nf tæ* ≈¥dÕ ˜ÙR¡≈ FÙ F°uJ¡≤ <_Sw Fq≥,
≈®Ã∫sw# ˚Ùw≤ <fiw‡f N°æ≤ t°aŸÔ ofi ıa|°N°u* J¡° tæ* NfiC˚b J¡≤w° Fq≥ $$25-40$$ Ÿ w≤F J¡FJ¡≤
ıayÔ tu* <©∏fi F°u bF JC¡‡˚ ªC≈ª°≈ F°u y∫° $ Ÿu Ìu©J¡≤ ≤°ı° ˚Ù ŸÙ w≤F <bT°Ì∫C•w F°uJ¡≤
Nb<_Sw Su $ tCFqwÕJ¡°Ô wJ¡ <bª°≤ J¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı ∫F bªfi f°uÔu - J¡‹¸> J¡° <bT∫ Fæ <J¡
≈®<Ÿ] ∫F <fitÕÔ<ªW tF°tC<fi JC¡‡˚ b≤b<dÕfiÙ (≤tdÙ) ffi y∫u $ Fu Ÿ°@°u, N°≈ w°u ı°fifiu ∫°uÀ∫ Ÿf
JC¡~> ı°fiwu Fæ*, oŸ<ÔÎ ˚°bÙ J¡∑ y<w N°≈Ÿu N≈¿≤<ªw Fæ fiFÙ* $ Nw# oŸ Nbÿ∫a˚°bÙ <bT∫ tu* N°≈
N≈fiu ⁄Ì∫ tu* ©uÌ tw J¡∑<ıÎ $ Fu I°fi≈¥dÕ, wwg-wwg ı°u Nbÿ∫a˚°<bfiÙ ŸC©-Ì…#©°ÃtJ¡ Ì„°Î≥ Fæ*,
bu w[bbuW°N°u* J¡°u Ju¡bÔ „≤Ù≤ tu* FÙ N°wÙ Fæ*, N∏w#J¡≤d tu* fiFÙ* N°æ≤ NI°<fi∫°u* J¡°u w°u ∫u Ì„°Î≥
„≤Ù≤ tu* wS° b°Ÿfi°R¡≈ Ÿu N∏w#J¡≤d tu* ˚Ù N°wÙ Fæ $ JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, N°≈J¡° J¡Sfi ŸÃ∫
Fæ, Nbÿ∫a˚°bÙ N°∫° F…N° ˜Ù≈fi Nf w°u ≤°w°u* tu* <fi˚° FÙ Ôuw° Fq≥ N°æ≤ ©uÌ ~>°un Ìuw° Fq≥, •∫°u*<J¡
˚°À∫ªJ®¡ J¡° vÔa|fi J¡°æfi J¡≤ ŸJ¡w° Fæ $ Ÿ ≈®J¡°≤ <fidÕ∫J¡≤ N°æ≤ Ÿ ©uÌ J¡°u JC¡~> FÔJ¡°-Ÿ°
ffi°J¡≤ ÎJ¡ FÙ „˙∫°≈≤ fi Ì°ufi°ua fiu Ÿ ≤°<` J¡°u fF…w Ìu≤ tu* <fw°∫° () $ Nfi∏w≤ JC¡‡˚ ≈®°w#J¡°Ô
tu* ∫CbwÙ ˜Ù Ju¡ _bR¡≈ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ JC¡‡˚ŸÂ„ _wfi°u* Ÿu ≤<Fw „≤Ù≤b°Ôu NŸÔÙ JC¡‡˚ ffi y∫u $
oŸ w≤F ≤°ı≤°fiÙ b≤b<dÕfiÙ (ŸCR¡≈°) ª¥±>°Ô° N≈fiu ≈<w Ju¡ Ÿ°tfiu ≈FÔu JC¡‡˚ tC<fi Ju¡ R¡≈ tu* ffiÙ
N°æ≤ ≈Ù~>u ˜Ù Ju¡ R¡≈ tu* ffiÙ $ bfi°u* Ju¡ N∏Ì≤ ≤°w tu* JC¡t°≤Ù @tÕ Ÿu ∫C•w bF ª¥±>°Ô° <bª≤d J¡≤wÙ ≤FÙ
() ≤°ı° J¡°u JC¡‡˚ Ju¡ «¡≈≤ N°oÕ F…oÕ <b≈<W J¡∑ <ª∏w° Ÿu N°æ≤ ≤°fiÙ ª¥±>°Ô° J¡°u N≈fiu _b°tÙ
Ju¡ Ÿt°yt J¡∑ ÃJ¡^™>° Ÿu <fiB° fi N°fiu Ju¡ J¡°≤d ∏F°u*fiu ≤°¿` fF…w Ìu≤ tu* <fw°oÕ, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $
ŸyÕ - 106] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1645
N°æ≤ <Ìfi tu* JC¡‡˚ J¡° R¡≈ @°≤d J¡≤ <t` ≈<w Ju¡ Ÿ°S <bª≤d J¡≤wÙ ≤FÙ $$41-49$$
<J¡Ÿ-<J¡Ÿ _S°fi tu* <J¡Ÿ-<J¡Ÿ w≤F Ÿfiu <bF°≤ <J¡∫° ?
Jæ¡Ô°Ÿ, t∏Ì≤°ªÔ, tFu∏B°ªÔ, ŸCtu” wS° Ÿfl°<B N°<Ì ≈bÕw°u* Ju¡ <„©≤°u* ≈≤ ∫°uyfÔ Ÿu
N_©<Ôw ytfi°ytfi J¡≤ ≤FÙ N≈fiu NfiCJ¥¡Ô bw°Õb J¡≤ ≤Fu <≈®∫ <t` ≈<w Ju¡ Ÿ°S bF fi°≤Ù ª¥±>°Ô°
≈C‹≈ t°Ô°N°u* N°æ≤ F°≤°u* Ÿu NÔaJ¨¡w F°uJ¡≤ oh~>°fiCŸ°≤ <bF°≤ J¡≤wÙ SÙ $$50$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ≈°≥ªb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ ~>™>° ŸyÕ

tFu∏B≈bÕw ≈≤ N<Àfi Ju¡ Ÿ°tfiu fi Ì°ufi°u* J¡° <bb°F N°æ≤ ŸCbdÕ
yCk¡° tu* ≈C‹≈„˙∫° ≈≤ Ÿt°yt-∫F bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, wÌfi∏w≤ JC¡~> FÙ <Ìfi°u* Ju¡ fÙw ı°fiu ≈≤ bF
JC¡‡˚R¡≈@°¿≤dÙ ª¥±>°Ô° N≈fiu ≈<w Ÿu ∫F J¡Ffiu ÔyÙ $ J¡tÔ≈` Ju¡ ŸÂ„ <b„°Ô fiu`b°Ôu Fu ≤°ıfig,
tu≤° ∫F bªfi N°≈ ŸC<fi∫u $ ≈®<w<Ìfi tæ* ≤°w tu* ˜Ù FÙ ffiJ¡≤ ≤Fw° Fq≥ $ oŸ<ÔÎ tæ* ÎuŸ° ˜ÙR¡≈ J¡°u
Ÿk¡Ô ffi°fi° ª°Fw° Fq≥, Nw# <J¡ŸÙ _b°tÙ J¡°u tæ* Ÿ N≈fiu ˜Ù „≤Ù≤ J¡° <bb°F π°≤° ≈®Ì°fi J¡R¡≥y° $
oŸ <`Ô°uJ¡∑ tu* N°≈ FÙ ÎJ¡ ˚w°Õ Ju¡ R¡≈ tu* tCHu ≈Ÿ∏Ì ≈n ≤Fu Fæ* $ Nw# ≤°w tu* <bb°F π°≤° N≈fiÙ ˚°∫°Õ
Ju¡ R¡≈ tu* tu≤° ŸÌ° _bÙJ¡°≤ J¡∑<ıÎ $ Fu Ÿ°@°u, N≈fiu <≈®∫<t` Ju¡ Ÿ°S Nfi°∫°Ÿ ≈®°›w F…N° ˜ÙŸC©
˚°uyfiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤F° Fq≥, Nw# N°≈ tu≤Ù ≈®°SÕfi° J¡° ©^±>fiJ¡≤ tu≤u <bPfiJ¡°≤J¡ tw f<fi∫u $ ≤°ıfig,
Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ Ÿu ÔuJ¡≤ N°ı wJ¡ Ìubw°, M¡<T N°<Ì Ÿftu* ªÔu N° ≤Fu N°æ≤ <ffi° f°@° Ju¡ F°u ≤Fu oŸ
≈®_wCw <bb°F J¡°∫Õ J¡°u ∫<Ì N°≈ J¡≤u*, w°u b柰 J¡≤ ≤Fu N°≈J¡°u •∫° Ì°uT Ôyuy° NS°Õwg JC¡~> fiFÙ* $ Ÿf
b_wCN°u* tu* oh~>°, N<fih~>° N°æ≤ w≠ı<fiw k¡Ô°u* J¡° ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Ã∫°y J¡≤Ju¡ Ft Ô°uy fi w°u oh~>°b°Ôu
Fæ* N°æ≤ fi N<fih~>°b°Ôu Fæ*, oŸ<ÔÎ oŸ N˚Ù‹¸> J¡°∫Õ J¡°u J¡≤u*, JC¡~> ˚Ù <fynuy° fiFÙ* $ <„<©ºbı fiu
J¡F° # Fu Ÿ©u, oŸ <bb°F J¡°∫Õ J¡°u J¡≤fiu Ÿu fi „C˚k¡Ô ∫° fi N„C˚ k¡Ô Ìu©w° F¥≥, oŸŸu Fu tF°fC]u,
N°≈ ı柰 ª°Fu*, b柰 J¡≤u* $ ŸtR¡≈ ffi y∫u oŸ <ªW tu* tæ* ∫u wÙfi°u* ıywg N≈fi° FÙ R¡≈ ı°fiw° Fq≥,
Nw# ı柰 ª°Fu*, b柰 J¡≤u* $ JC¡‡˚ fiu J¡F° # Fu tFÙ≈°Ô, ∫<Ì ∫F f°w Fæ, w°u N°ı FÙ „C˚ ÔÀfi Fæ $ ∫F
ªÔ ≤Fu Z°bd J¡∑ ≈¥<dÕt° Fæ $ J¡Ô FÙ tæ*fiu <bb°FÔÀfi N°<Ì ŸfJ¡° y<dw J¡≤ <Ô∫° Fæ $ Fu tF°f°F°u,
N°ı ≤°w tu* FÙ ıf <J¡ Ÿt_w J¡Ô°N°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ <fitÕÔ ª∏Bt° <Ìw F°u*yu, wf FÙ N≈fiu Ì°ufi°u* J¡°
y°∏@bÕ<b<@ Ÿu <bb°F F°uy° $ Fu J¡°fi wJ¡ Ju¡ Ô‡fu-Ô‡fu fiu`°u*b°Ôu tF°≤°ı, ∫F ı°u tfi°u≤t, tFu∏B≈bÕw
Ju¡ t°Su Ju¡ «¡≈≤ ŸÙ*y-ı柰 ∏fiw <„©≤ Fæ, ıF°≥ ≤ÃfiR¡≈Ù ÌÙ≈J¡°u* J¡° ≈¥dÕ ≈®J¡°„ ≈nw° Fæ, t<dt∫
J¡∏Ì≤°R¡≈Ù NfiuJ¡ t<∏Ì≤ Fæ, ı°u ≈C‹≈°u* Ju¡ f°uH°u* Ÿu HCJu¡ F…Î «≥¡ªu-«≥¡ªu NfiuJ¡ b¨s°u* Ÿu ŸC„°u<˚w Fæ,
ıayÔÙ k¥¡Ô°u* J¡∑ Ôw°N°u* Ju¡ <bÔ°Ÿ≈¥dÕ ≤tdÙ∫-fi¨Ã∫°u* Ÿu ÔC˚°bfi° Ôyw° Fæ, Ÿ <„©≤≈≤ N≈fiu
<≈®∫ ≈<w ≈¥dÕª∏B Ju¡ Ÿ°S N°J¡°„yw w°¿≤J¡°Î≥ ≤°w tu* Ft Ì°ufi°u* J¡° <bb°F Ìu©u* $ Fu ≤°ıfig, Nf N°≈
<™>∫u, ıayÔ Ju¡ J¡°u¸>≤°u* Ÿu <bb°F Ju¡ <ÔÎ Ft Ô°uy ≤Ãfi°u* Ju¡ Ÿ°S ª∏Ìfi, ≈C‹≈ N°<Ì Ÿ°ty®Ù J¡°u ÎJ¡`
J¡≤u* $ ∫°u* J¡FJ¡≤ JC¡‡˚ ™>u N°æ≤ Ÿ ≤°ı° Ju¡ Ÿ°S k¥¡Ô°u* J¡°u <ffifiu wS° ≤Ãfi N°<Ì J¡° Ÿaª∫ J¡≤fiu Ôy
1646 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
y∫u $ wÌfi∏w≤ ÎJ¡ tCFqwÕ tu* fi Ì°ufi°u* fiu ŸC∏Ì≤ <ªJ¡fiu Ÿ ≤Ãfi≈®ªC≤ <„©≤ ≈≤ ÎJ¡ _S°fi tu* Ìubw°,
N<Àfi N°<Ì J¡° ≈¥ıfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈C‹≈°u* Ju¡ i>u≤ Ju¡ i>u≤ ffi° ±>°Ôu $ ÌqŸ≤u _S°fi tu* ˚Ù F°≤, N‡f≤ t<d
N°<Ì Ju¡ ∫Suh~> i>u≤ Ju¡ i>u≤ Ÿ ≈®J¡°≤ Ôy° <Ì∫u, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≈C^∫ Ju¡ ≈¿≤≈°J¡-J¡°Ô Ÿu t°fi°u* Ÿ°æ˚°À∫
Ju¡ ∫Suh~> i>u≤ Ju¡ i>u≤ Ôy° <Ì∫u y∫u F°u* $ Ÿ ≈®J¡°≤ ŸCbdÕ J¡∑ yCk¡° tu* <bb°F J¡∑ Ÿ°ty®Ù ÎJ¡<`w J¡≤ bu
Ì°ufi°u* tF°<t` yay°fiÌÙ tu* _fi°fi Ju¡ <ÔÎ ªÔu y∫u $ bF°≥ JC¡‡˚ fiu yı≤°ı Ju¡ y^±>_SÔ Ju¡ ŸÂ„ ŸC»
J¡∏@°u* b°Ôu tF°≤°ı <„<©ºbı J¡°u fnu FÙ N°Ì≤ Ÿu ÌFÙ, Ìq@, Nsw N°<Ì tayÔ BΔ∫°u* Ÿu _fi°fi
J¡≤°∫° $ ˚<b‹∫J¡°Ô J¡∑ Ì<∫w° JC¡‡˚R¡≈ @°≤d J¡∑ F…oÕ <≈®∫ Nayfi° ª¥±>°Ô° J¡°u ˚<b‹∫ Ju¡ _b°tÙ
≤°ı° <„<©ºbı fiu ˚Ù tayÔ_fi°fi J¡≤°∫° $ Nfi∏w≤, bF°≥ ≈≤ _fi°fi <J¡∫u fi Ì°ufi°u* fiu* Ìubw°, <≈w≤
N°æ≤ M¡<T∫°u* J¡∑ ≈¥ı° J¡∑ $ I°fiÙ F°uwu F…Î ˚Ù fiJ¡∑ ≈¥ı° tu* ≈®b¨<W oŸ<ÔÎ F…oÕ <J¡ bu ıæŸu <J®¡∫°ı<fiw
k¡Ô°u* tu* N<fih~>° ≤©wu Su, bæŸu FÙ <J®¡∫°k¡Ô°u* Ju¡ Ã∫°y tu* ˚Ù N<fih~>° ≤©wu Su $ ∫Ω<≈ bu „°ÿbw
N°ÃtI°fiR¡≈Ù ≤Ÿ Ÿu ≈¥≤Ù w≤F w¨›w Su, wS°<≈ oŸ ıywÙ<_S<w J¡∑ Δ∫b_S° Ju¡ <ÔÎ ∏F°u*fiu <Ÿ<]
Ju¡ ≈®˚°b Ÿu <fi<tÕw N∏fi N°<Ì J¡° ˚Δ∫ ˚°uıfi <J¡∫° $ wÌfi∏w≤ @bÔ, J¡v≈b¨s Ju¡ b˜°u* J¡° ≈¿≤@°fi
J¡≤ bu Ì°ufi°u* J¡v≈b¨s Ju¡ k¡Ô ©°J¡≤ „°˜°u•w J®¡t Ÿu <bb°F J¡∑ buÌÙ J¡∑ N°u≤ f» N°∫u $ o@≤ owfiu
Ÿt∫ Ÿu <bb°F Ju¡ <ÔÎ ÃJ¡<^™>w F°u ≤Fu fi Ì°ufi°u* J¡° t°fi°u* <≈®∫ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ wÃJ¡°Ô FÙ ˚yb°fig
˚°_J¡≤ fiu N_w°ªÔ J¡∑ N°u≤ ≈®_S°fi <J¡∫° $ Nfi∏w≤ fiJ¡∑ Ÿ∏º∫°b∏Ìfi N°<Ì <b<@ Ÿt°›w F°u yoÕ,
t∏`-ı≈, N|tTÕd N°<Ì ˚Ù ∏F°u*fiu J¡≤ <Ô∫° $ o@≤ fiJ¡° <bb°F Ìu©fiu Ju¡ <ÔÎ N°J¡°„t^±>Ô tu*
Ÿt_w w°≤u ˚Ù N° @tJu¡ $$1-26$$ o@≤ ˜Ù-≈C”T Ju¡ ı°un°u* tu* ≈®Ù<w ≈æÌ° J¡≤fiub°ÔÙ Ÿ©Ù <`∫°t°
≤°<` ˚Ù JC¡o∫°u* Ju¡ F°Ÿ Ÿu ∫C•w F°u wCT°≤Ÿt¥F f≤Ÿ°wÙ F…oÕ N° yoÕ $ <ıŸ w≤F N°J¡°„t^±>Ô tu*
f®Ê°ıÙ fiu ª∏B N°æ≤ Ÿ¥∫Õ Ÿu Ÿa∫C•w ≠∫°u<wÿªJ®¡ J¡∑ ∫°uıfi° J¡∑ Fæ, ŸÙ w≤F tC<fib≤ JC¡‡˚ fiu ˚Ù o@≤
<„©≤ ≈≤ NfiuJ¡ ı°<w Ju¡ ≤Ãfi°u* Ÿu ÌÙ≈J¡°u* J¡∑ ∫°uıfi° J¡∑ $ ≤°<` Ju¡ N°ytfi ≈≤ ˜ÙR¡≈ @°≤d J¡≤fiub°Ôu
JC¡‡˚ fiu ≤°ı° J¡°u NfiuJ¡ ˚¥Td°ua Ÿu Ÿı°∫° $ Ÿu ª∏Ìfi N°æ≤ J¡≈¥≤ Ÿu <t<Ôw Ju¡Ÿ≤ N°æ≤ J¡_w¥≤Ù Ÿu;
F°≤, Ju¡∫¥≤ N°æ≤ Ja¡J¡d°u* Ÿu; J¡v≈Ôw° Ÿu Ã≈°<Ìw b˜°u*Ÿu; t°Ô°N°u* Ju¡ J¡°≤d ÃJ¨¡‹¸> „°u˚°b°Ôu
≤ÃfiyCh~>u N°<Ì Wt N°˚¥Td°u* Ÿu; <b<b@ ˚¥Td°u* Ju¡ <ÔÎ ∫°uÀ∫ J¡^™>°<Ì t°Ô°N°u* Ÿu; J¡v≈Ôw°N°u* Ju¡
yCh~>°u* Ÿu; t∏Ì°≤, ≈°¿≤ı°w N°æ≤ Ÿ∏w°fi fi°tJ¡ ÌubwR¡ Ju¡ k¥¡Ô°u* Ÿu; fnu fnu NfiuJ¡ ≤Ãfi°u* Ÿu wS° ª∏B
Ju¡ ŸÂ„ J¡°<∏wt°fig ª¥n°t<d Ÿu ©¥f Ÿı° <Ì∫° $ owfiu FÙ Ÿt∫ tu* tF°tC<fi JC¡‡˚ b@¥R¡≈ tu* ≈¿≤dw
F°u y∫u, |fi _wfit^±>Ô Ju¡ ˚°≤ Ÿu ˚¿≤w N°æ≤ wÃsd FÙ <bÔ°ŸÙ F°u y∫u $ Nfi∏w≤ ∏F°u*fiu <bª°≤° <J¡
tæ* ∫F b@¥ Nf ffi y∫°, Nf ∫F J¡°tR¡≈ b≤ J¡°u „≤Ù≤ Ìu Ìufi° ª°<FÎ N°æ≤ J¡°Ô°u<ªw J¨¡Ã∫ Nbÿ∫ J¡≤
Ìufi° ª°<FÎ $$27-33$$
oŸÙ<ÔÎ J¡°tR¡≈ Ÿu _b°tÙ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ tfi tu* J¡Fwu Fæ* $
∫F tæ* J¡tfiÙ∫ b@¥ Fq≥ N°æ≤ ⁄Ì∫_S N°≈ ˚w°Õ Ju¡ R¡≈ tu* Ÿ°tfiu Nb<_Sw Fæ*, Nw# Fu J¡°tR¡≈,
N°≈ N°o∫u, tCHu _bÙJ¡°≤ J¡∑<ıÎ, ∫F N°≈J¡° NbŸ≤ Fæ $ ∫°u* tfi tu* <bª°≤J¡≤ Ÿ°tfiu bfibuÌÙ-≈®Ìu„
tu* Nb<_Sw ÌÙ∫t°fi N°<ÌÃ∫ Ju¡ ŸÂ„ wuı_bÙ ˚w°Õ J¡∑ N°æ≤, J¡°t J¡∑ N°u≤ ≤<w Ju¡ ŸÂ„, f» yoÕ $
Fu t°fiÌ, N°≈J¡∑ tæ* tÌ<fiJ¡° fi°t J¡∑ ˚°∫°Õ Fq≥, N°≈Ju¡ ª≤d°u* tu* NfiC≤°y≈¥bÕJ¡ ≈®d°t J¡≤wÙ Fq≥ $ ∫°u*
ŸyÕ - 106] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1647
J¡FJ¡≤ <fiÌ°uÕT Nay°ub°ÔÙ wS° Ô≠ı° Ÿu <bfit® tC©b°ÔÙ Ÿ tÌ<fiJ¡°fiu ªaªÔ Ju¡„b°Ôu t_wJ¡ Ÿu
N≈fiu „°u˚ ≤Fu ≈<w J¡°u ≈®d°t <J¡∫° $ <k¡≤ Ÿfiu J¡F° # Fu _b°<tfig, ≈FÔu tCHu NÔaJ¡°≤°u* Ÿu NÔaJ¨¡w
J¡∑<ıÎ wÌfi∏w≤ N<Àfi ≈®≠b<Ôw J¡≤ „°˜°u•w ≈®<J®¡∫° Ÿu tu≤° ≈°<dy®Fd J¡∑<ıÎ $ Fu ≤°ıfig, N°≈
oŸ Ÿt∫ ©¥f ŸC∏Ì≤ Ôy ≤Fu Fæ*, tCHu J¡°t≈Ù<nw J¡≤ ≤Fu Fæa $ N<@J¡ •∫° J¡Fq≥ ? ≤<w Ju¡ <bb°F tu*
≈®<Ÿ] J¡°tÌub J¡° ˚Ù N≈fiÙ „°u˚° Ÿu <w≤_J¡°≤ J¡≤ N°≈ <_Sw Fæ* $$34-39$$
≤°ı° J¡∑ •w „°u˚° J¡° FÙ bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, N°≈J¡∑ ≈®<Ÿ] ı°u ∫u t°Ô°Î≥ Fæ*, bu o∏Ì… J¡∑ <J¡≤d°u*-ŸÙ t°Ô¥t ≈nwÙ Fæ* N°æ≤ N°≈Ju¡
yÔu J¡° ∫F ı°u F°≤ Fæ, bF tu”≈bÕw ≈≤ Ju¡ yay°≈®b°F J¡∑ „°u˚° @°≤d J¡≤ ≤F° Fæ $ Fu fi¨≈, t∏Ì°≤-
≈C‹≈°u* Ÿu y¥≥Su y∫u Ju¡„°u* Ÿu N°≈ ÎuŸu „°u<˚w F°u ≤Fu Fæ*, ıæŸu Ju¡„≤°u* Ÿu ∫C•w ªaªÔ ˚®t≤°u* Ÿu ŸCbdÕ
J¡tÔ „°u˚wu F°u* $ Fu ≈®˚°u, ≤Ãfi<J¡≤d°u*, JC¡ŸCt°u* wS° <_S≤ wuı°uÔ‚tÙ Ju¡ J¡°≤d N°≈ ≤Ãfi°u* Ju¡
_S°fi˚¥w tuR¡≈bÕw J¡° ˚Ù N<wJ®¡td J¡≤ Nb<_Sw Fæ* $ Ÿ w≤F Ju¡ <b<b@ bdÕfi J¡≤ ≤Fu bu JC¡~>
FÙ sd tu* F°ufiub°Ôu ̇≈wÙ, <ıfiJ¡° <J¡ ≈FÔu Ÿu FÙ yC›w Ì°‡≈Ã∫ S°, ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ÿu NÃ∫∏w Ÿ∏wC‹¸>
F°u ≤Fu Su $ o@≤ ŸCbdÕ≈ÃS≤ Ju¡ N°Ÿfi ≈≤ fæ™>u F…Î tF°≤°ı <„<©ºbı fiu tF°≤°fiÙ tÌ<fiJ¡° J¡°u
_b∫a ©¥f Ÿı°∫° $ wwg-wwg <b˚¥Td Ju¡ <ÔÎ ≈∫°uyÙ Nay°u* tu* Ÿt<≈Õw fi°fi°<b@ NÔaJ¡°≤°u* Ÿu,
ªtJ¡∑Ôu t<d, ≤Ãfi N°<Ì <b˚¥Td°u* Ÿu ∫C•w t°Ô°N°u* Ÿu, b˜°u* Ÿu, Nay≤°y°u* Ÿu wS° k¥¡Ô°u* Ÿu bF
J¡°utÔ°ayÙ, tÌÌ°<∫fiÙ tÌ<fiJ¡° <bb°F Ju¡ <ÔÎ ÃJ¡<^™>w <y¿≤ı° N°æ≤ J¡°t J¡∑ ≈ÃfiÙ J¡°<tfiÙ ≤<w
Ju¡ ŸÌ¨„ „°u˚fiu ÔyÙ $ tF°≤°fiÙ tÌ<fiJ¡° J¡°u Ÿı°J¡≤ tF°≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu t¨y Ju¡ fhªu
ŸÂ„ fiu`°u*b°ÔÙ, Nf wCt fib°uÃ≈∏fi Ô‚tÙ J¡∑ fi°o˘ „°u<˚w F°u ≤FÙ F°u $ o∏B Ju¡ Ÿ°S o∏B°dÙ J¡°
ı°u Ÿ°æ˚°À∫ Fæ, ˚yb°fig <b‹dC Ju¡ Ÿ°S Ô‚tÙ J¡° ı°u Ÿ°æ˚°À∫ Fæ, „‡˚C Ju¡ Ÿ°S y°æ≤Ù J¡° ı°u Ÿ°æ˚°À∫
Fæ, bFÙ Ÿ°æ˚°À∫ tu≤u Ÿ°S wC‡F°≤° F°ubu $ _wfi Ju¡ ≈μJ¡°u„ N°æ≤ NfiC≤°y Ju¡ ŸÂ„ NaJC¡≤°u* Ÿu ∫C•w
⁄Ì∫b°ÔÙ; fiu`°u* Ju¡ ŸÂ„ ªaªÔ fiÙÔ°uÃ≈Ôb°ÔÙ N°æ≤ N°t°uÌ°u* Ju¡ J¡°≤d t@C≤ ˚®t≤H°aJ¡°≤°u*b°ÔÙ
<b¶∫°w ≈<μfiÙ Ju¡ ŸÂ„ wCt Nb<_Sw F°u $$40-49$$
Nf J¡v≈Ôw° Ju¡ R¡≈ tu* ŸJ¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
Fu tÌ<fiJu¡, wC‡Fu* tæ* J¡v≈wR¡ b¨s J¡∑ Ôw° FÙ t°fiw° Fq≥, •∫°u*<J¡ wC‡F°≤u F°S FÙ ŸC∏Ì≤ Ô°Ô
≈vÔb Fæ*, ∫u _wfi FÙ wCtŸu _wbJ¡°u* Ju¡ R¡≈ tu* @°≤d <J¡∫u y∫u Fæ* N°æ≤ wCt NfiuJ¡ k¡Ô°u* Ÿu ÔÌÙ F°u $
˚Bu, wC‡F°≤u Nay <Ft Ju¡ ŸÂ„ „ÙwÔ N°æ≤ <fitÕÔ Fæ*, wC‡F°≤° F°_∫ ≠∫°uÃ_fi° J¡° NfiCJ¡≤d J¡≤ ≤F°
Fæ - ofi ŸfJu¡ J¡°≤d wCt <Ìw ≈¥dÕª∏B J¡∑ „°u˚° Ju¡ ŸÂ„ ⁄‹¸> F°uJ¡≤ ŸC∏Ì≤ N°á°Ì Ìu ≤FÙ F°u $ Fu
b≤°≤°uFu, Nf ªÔ°u, wCt _b∫a FÙ <bb°F J¡∑ buÌÙ J¡°u NÔaJ¨¡w J¡≤°u $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° #
ZÙ≤°t˚B, wÌfi∏w≤ fi Ì°ufi°u* fiu buÌÙ tu* Ôyu F…Î ı°u ©‡˚u Su, ∏Fu* k¥¡Ôb°ÔÙ Ôw°N°u* Ÿu Ÿı°∫° $ fi
Ôw°N°u≥ tu* k¡Ô°u* Ju¡ yCh~>°u* J¡∑ w≤F <Ì©°oÕ ≈nfiub°Ôu FÙ≤°, t°<fiJ¡ N°<Ì fib w≤F Ju¡ ≤Ãfi≈°T°d°u* Ju¡
yCh~>u Ôy°∫u y∫u Su $ ŸJ¡∑ ª°≤°u* <Ì„°Î≥ ª°≤ fi°¿≤∫Ô Ju¡ k¡Ô°u* Ÿu wS° yay°ıÔ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ fib≤<ªw
ª°≤ |n°u* Ÿu ŸC„°u<˚w J¡∑ yoÕ SÙ $ ŸJu¡ f°Ì buÌÙ Ju¡ fÙª tu* <bb°F Ju¡ <ÔÎ N<Àfi J¡∑ _S°≈fi° J¡≤ Ju¡
Ÿu ª∏Ìfi J¡∑ ÔJ¡<n∫°u* Ÿu ∏F°u*fiu ≈®≠b<Ôw <J¡∫° $ ≠b°Ô° Ju¡ ≈®≠b<Ôw F°u ı°fiu≈≤ Ì°<Ffiu N°u≤
1648 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<_Sw ŸJ¡∑ ≈®Ì<sd° J¡∑ $ <k¡≤ ŸJu¡ N°yu ≈vÔb°u* Ju¡ N°Ÿfi≈≤ ≈¥b°Õ<˚tC© F°uJ¡≤ bu _b∫a fæ™> y∫u $
Ÿ Ÿt∫ bu Ì°ufi°u* ̇≈wÙ fnu FÙ J¡tfiÙ∫ Ôywu Su $ Ì°ufi°u* tu* Ÿu Ÿ <„<©ºbı fiu _b∫a <wÔ N°æ≤
Ô°ı° J¡° N<Àfi tu* F°utJ¡≤ f°≤f°≤ ™> J¡≤ N≈fiu F°S°u* Ÿu Ÿ J¡°∏w° tÌ<fiJ¡° J¡° ≈¿≤y®F <J¡∫° $
N≤^∫ tu* y°æ≤Ù N°æ≤ „aJ¡≤ J¡∑ fi°o˘ ≈≤_≈≤ ŸC„°u<˚w F°u ≤Fu tayÔ_bR¡≈ Ÿ ̇≈wÙ fiu N<Àfi J¡∑
≈®Ì<sd° J¡∑ $$50-57$$
ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡°u „≤Ù≤ Ìufiu tu* ∏F°u*fiu ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡°u Ì°fi •∫° <Ì∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ ≈®ut Ju¡ <ÔÎ Ô°uÔC≈, I°fiR¡≈ Ÿb°uÕ≈¿≤ @fi Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N≈fi°-N≈fi° ⁄Ì∫ FÙ ∏F°u*fiu
ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡°u N≈fiu-N≈fiu Ì°∫ Ju¡ R¡≈ tu* Ì°fi <Ì∫° $ ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ ≈®<w <J¡∫u y∫u <_tw F°Ÿ Ÿu fiJu¡
J¡tfiÙ∫ tC©t^±>Ô tu* tFwÙ „°u˚° HÔJ¡ ≤FÙ SÙ $ ∏F°u*fiu N<Àfi J¡∑ ≈FÔu wÙfi ≈®Ì<sd°Î≥ J¡Ù*, <k¡≤
Ÿtu* Ô°ı° F°ut <J¡∫° $ oŸ bæb°<FJ¡ <b<@ Ÿu f≤°f≤ Ÿ∏wC‹¸> F°uJ¡≤ Ÿ b≤-b@¥ fiu ÎJ¡ ÌqŸ≤u π°≤°
y®Fd <J¡∫° y∫° N≈fi°-N≈fi° F°S ~C>n° <Ô∫° $ fiJu¡ J¡°<∏w≈¥dÕ, <_tw J¡≤ ≤Fu tC© fibÙfi <Ìw
Ì°u ª∏Bt° Ju¡ ŸÂ„ Ôy ≤Fu Su $ Nfi∏w≤ ≈FÔu Ÿu <fi<tÕw fi¥wfi k¥¡Ô°u* Ju¡ ≈Ôay ≈≤ bu Ÿ°ufiu Ju¡ <ÔÎ ªÔu
y∫u $ oŸÙ fÙª ª∏B fiu, N°J¡°„wÔ Ÿu t°fi°u* ofiJ¡∑ „°u˚° <fiF°≤fiu Ju¡ <ÔÎ, @Ù≤u-@Ù≤u ≤°<` Ju¡ ªwCSÕ˚°y
≈≤ N°J®¡td <J¡∫° ∫°fiÙ bæb°<FJ¡ J¨¡Ã∫ J¡≤wu-J¡≤wu ≤°<` J¡° ≈®St ≈®F≤ Δ∫wÙw F°u y∫° $ ıæŸu ª≈Ô
J¡°tCJ¡ ıfiJ¡∑ Â<‹¸> ÔÔfi°N°u* J¡° <~>B Ìu©fiu Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡°∏w tu* N≈fiÙ <J¡≤du* ku*¡J¡wÙ Fæ, bæŸu FÙ ª≈Ô
ª∏Bt° fiu ÔÔfi° J¡° <~>B Ìu©fiu Ju¡ <ÔÎ Ôw°y¨F tu* ≈C‹≈„˙∫°≈≤ N≈fiÙ <J¡≤du* ku*¡J¡∑ $ Nfi∏w≤ ≈¥dÕR¡≈
Ÿu ª∏B Ju¡ <Ìw F°u ı°fiu ≈≤ Ÿayt Ju¡ <ÔÎ „C˚ tCFqwÕ J¡∑ ≈®wÙs° J¡≤ ≤Fu Ÿ ŸC„°u<˚w ̇≈wÙ fiu
≈®<Ÿ]-≈®<Ÿ] fibÙfi b°w°ÕÔ°≈°u* Ÿu _bv≈ Ÿt∫ wJ¡ <bZ°t <Ô∫° $ Nfi∏w≤ ™>J¡≤ fi Ì°ufi°u* ≈®u<t∫°u*
fiu ŸCbdÕt∫ yCk¡° tu*, <ıŸtu* <J¡ ªtJ¡∑Ôu ≤ÃfiR¡≈Ù ÌÙ≈J¡ ıÔ ≤Fu Su, ≈®bu„ <J¡∫° $ oŸ yCk¡° J¡° ≈FÔu
Ÿu FÙ ∏F°u*fiu _b∫a <fit°Õd J¡≤ ≤©° S° $ bF owfiÙ yC›w SÙ <J¡ oŸtu* ª∏B Ju¡ <J¡≤d°u* J¡∑ y<w ˚Ù fiFÙ*
F°u ŸJ¡wÙ SÙ $ ≈®bu„ J¡≤fiu Ju¡ f°Ì ∏F°u*fiu bF°≥ ≈≤ JC¡ŸCt°u* Ÿu ffi° F…Î ÎJ¡ fibÙfi ≈Ôay Ìu©° $ bF ª°≤°u*
N°u≤ ©°uÌu y∫u ŸCbdÕt∫ J¡tÔ°u* Ÿu, ÌqŸ≤u t∏Ì°≤ N°<Ì N‡Ô°fi ≈C‹≈°u* Ÿu, „˙∫° <ıwfiÙ «≥¡ªÙ F°uwÙ Fæ,
wfiu «≥¡ªu ŸC∏Ì≤ f≤°f≤ Ÿı°∫u y∫u JC¡ŸCt°u* Ÿu-ı°u <J¡ „˙∫° Ju¡ ŸÌ¨„ Ô‡fu ª∏B<f‡f Ju¡ ŸÂ„
≈®wÙw F°u ≤Fu Su N°æ≤ wCT°≤-_SÔÙ Ju¡ ŸÂ„ „ÙwÔ Su - Δ∫°›w S° $ N<@J¡ •∫° J¡Fu*, bF ŸC∏Ì≤
„æ˙∫° sÙ≤Ÿ°y≤ J¡∑ ıÔ@°≤° Ju¡ ŸÂ„ @bÔ SÙ, ª∏B≠∫°ußfi° Ju¡ <≈^±> Ju¡ Ÿt°fi ŸC∏Ì≤ N°á°Ì
Ã≈∏fi J¡≤fiub°Ô° S°, ˚Ùw tu* ≈n° F…N° J¡°tÌub J¡° t°fi°u* ≈®<w<f‡f FÙ S°, Ÿtu* ŸCy∏@ w°u ˚≤Ù ≈nÙ
SÙ, ∫S°-≈®t°d «≥¡ª° S°, fn° FÙ ≤tdÙ∫ S° $ ≈¥dÕR¡≈ Ÿu <fitÕÔ Ÿ ≈C‹≈≤°<„ ≈≤ (≈Ôay ≈≤) bF
fibÙfi ı°un° - ı°u <J¡ ≤°ı ~>°unfiu Ju¡ Ÿt∫ Ÿu ÔuJ¡≤ N˚Ù wJ¡ bF ˚®°<∏wŸC©°fiC˚b Ìufiub°Ôu Ÿ
≈Ôay ≈≤ bu, sÙ≤Ÿ°y≤ tu* t∏Ì≤°ªÔ J¡∑ fi°o˘, „°u˚ ≤Fu Su $$58-69$$ ˚B, ≈≤_≈≤ N<fibÕªfiÙ∫
≈®ut˚≤Ù tfi°uF≤ fi-fi b°dÙ Ju¡ <bÔ°Ÿ°u* Ÿu wS° Ÿ Ÿt∫ Ju¡ <ÔÎ <ªw N°<Ôayfi N°<Ì J¨¡Ã∫°u* Ÿu
ŸCF°bfiu y∏@, t°v∫, w°‡f¥Ô Ju¡ Ÿt≈Õd N°<Ì „C˚ N°ª°≤°u* Ÿu ı<fiw fibÙfi-fibÙfi Ÿa˚°uyŸC© Ÿu
Ÿ <fitÕÔ Ì‡≈wÙ J¡∑ Ô‡fÙ bF ≤°w tCFqwÕ Ju¡ ŸÂ„ fÙw yoÕ $$70$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ~>™>° ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 107] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1649

ÎJ¡ Ÿ°æ Ÿ°wb°≥ ŸyÕ

NfiuJ¡ ≈bÕw°u* ≈≤ <bF°≤, ≤°ı° J¡∑ Nfi°Ÿ<•w J¡∑ ≈≤Ùs° Ju¡ <ÔÎ t°∫° Ÿu
o∏BÌ„Õfi J¡≤fi° wS° _byÕ J¡°u fCÔ°fi° N°<Ì - ofi ŸfJ¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, ≤°w fÙw ı°fiu Ju¡ f°Ì, ıf <J¡ ≈®˚°w tu* Na„Ct°ÔÙ Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ô°Ô
≤ayfiu Ÿt_w ˚¥bfi J¡° J¡°ufi°-J¡°ufi° ≤≥y <Ì∫°, wf <„<©ºbı J¡∑ ˚°∫°Õ tÌ<fiJ¡° N≈fiu ≈FÔu Ju¡
JC¡‡˚R¡≈ tu* N° yoÕ $ ZÙ≤°tıÙ, tæ*fiu N°≈Ÿu ıæŸu J¡F°, bæŸu bu Ì°ufi°u* JC¡‡˚ N°æ≤ <„<©ºbı _bw#
<bb°<Fw F°u y∫u N°æ≤ Ìubw°N°u* Ju¡ ŸÂ„ ˚°uyŸ°ty®Ù Ÿu ≈¥dÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bu <≈®∫ Ìuḃ≈wÙ FÙ ffi
y∫u $ ≈®<w<Ìfi ÎuŸÙ <ª`<b<ª` bfi≈a<•w∫°u* tu* <bÔ°Ÿ J¡≤wu Su, ıF°≥ <J¡ ≈Ju¡-≈Ju¡ k¡Ô°u* Ju¡ Ÿt¥F ˚≤u
≈nu ≤Fwu Su N°æ≤ ≈vÔb°u* J¡∑ Nfi°u©Ù „°u˚° <fi©≤wÙ ≤FwÙ SÙ $ <Ìfi tu* w°u bu NÃ∫∏w <≈®∫ <t` ffi
ı°wu Su N°æ≤ ≤°w tu* <≈®∫ ≈<w≈ÃfiÙ ffi ı°wu Su $ ≈®˚° N°æ≤ ÌÙ≈J¡ J¡∑ fi°o˘ owfiu bu <tÔu-ıCÔu Su <J¡
J¡˚Ù NÔy F°uwu FÙ fiFÙ* Su $ ∏F°u*fiu N≤^∫ Ju¡ JCa¡ı°u* tu*, ≈bÕw°u* J¡∑ yCk¡°N°u* tu*, t∏Ì°≤b¨s°u* Ÿu N<wyFfi
(|fiu) wt°Ôb¨s°u* J¡∑ H°<n∫°u* tu*, Ÿfl°<B, ÌÌ…Õ≤, Jæ¡Ô°Ÿ, tFu∏B, tÔ∫, y∏@t°Ìfi, <b∏º∫°ªÔ
wS° Ô°uJ¡°Ô°uJ¡ ≈bÕw N°æ≤ fi<Ì∫°u* Ju¡ w¸>°u* tu ≤td <J¡∫° $ wÙfi <Ìfi fÙw ı°fiu Ju¡ f°Ì ıf <J¡ ŸJu¡
≈<w <fiB° Ôu ≤Fu Su, wf bF ª¥±>°Ô° N≈fiu fiy≤ J¡∑ N°u≤ ı°J¡≤ bF°≥ ≤°ıJ¡°∫°u˘ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤ <k¡≤
b°≈Ÿ N° yoÕ $ bu JC¡‡˚ N°æ≤ <„<©ºbı, ı°u <Ìfi tu* _bh~>⁄Ì∫ <t` N°æ≤ ≤°w Ju¡ <≈®∫ ≈<w-≈ÃfiÙ Su,
NfiuJ¡ w≤F Ju¡ ≈C‹≈°u* Ÿu t°<Ôw F°uJ¡≤ ≈≤_≈≤ NÃ∫∏w tC<Ìw ≤Fwu Su $$1-8$$
<J¡Ÿ-<J¡Ÿ _S°fi tu* <J¡wfiu-<J¡wfiu Ÿt∫ wJ¡ bu ≤Fu, ∫F fwÔ°wu Fæ* $
tFÙfiu˚≤ w°u ∏F°u*fiu tFu∏B ≈bÕw Ju¡ ≈≤ Ju¡ yCk¡°|≤ tu* <fib°Ÿ <J¡∫° $ bF |≤ NÃ∫∏w ≤tdÙ∫
S°, ŸJu¡ ª°≤°u* N°u≤ ªÙn Ju¡ «≥¡ªu b¨s Ôyu Su, ŸJ¡∑ ÌÙb°≤u* ≤Ãfi<„Ô°N°u* J¡∑ ffiÙ SÙ* $ bF°≥ ≈≤ Ìubw°
N°æ≤ <J¡∏fi≤ fiJ¡° N°yw-_b°yw ©¥f <J¡∫° J¡≤wu Su $ ŸJu¡ f°Ì ∏F°u*fiu ŸÙ w≤F ≈∏BF <Ìfi wJ¡
„C<•wt°fig ≈bÕw Ju¡ ≈¨‹™> Ju¡, ı°u <J¡ F°S°u* Ÿu Ôufiu ∫°uÀ∫, NfiuJ¡ Ì…#©°u* Ju¡ <bfi°„J¡ k¡Ô, ≈C‹≈ N°<Ì Ÿu
∫C•w t∏Ì°≤°u* Ju¡ J¡°≤d bfit°Ô° Ÿu t°<Ôw F°u y∫° S°, J¡v≈bvÔÙ Ju¡ JCa¡ı tu* <fib°Ÿ <J¡∫° $$9$$ Ì°u
t°Ÿ wJ¡ tæfi°J¡ ≈bÕw Ju¡ Ì<sd Ju¡ w¸> ≈≤ ≈°¿≤ı°w bfi tu*, ı°u <J¡ Ìubw°N°u* tu* ˚°uÀ∫ k¥¡Ô°u* Ju¡ yCh~>°u*
J¡° t^±>≈ FÙ S°, ≤F J¡≤ <bF°≤ <J¡∫° $ wÌfi∏w≤ tuR¡≈bÕw Ju¡ Ì<sd ˚°y J¡∑ N°u≤ <_Sw ı°tCfi Ju¡
b¨s°u* Ju¡ bfi©^±> Ju¡ fiÙªu <bΩt°fi ı‡f¥ fiÌÙ Ju¡ <J¡fi°≤u, ı°u <J¡ F°SÙ Ju¡ ıæŸu fnu-fnu ı°tCfi°u* Ju¡
≤ŸR¡≈Ù N°Ÿb°u* Ju¡ J¡°≤d ı°tCfi°u* J¡° fiÌR¡≈ F°u y∫° S°, t°Ÿ˚≤ <fib°Ÿ <J¡∫° $ W≤Ù JC¡”N°u* Ju¡
t^±>Ô tu* bu ÌŸ <Ìfi wJ¡ ≤Fu N°æ≤ ŸW°oÕŸ <Ìfi wJ¡ W≤ Ju¡ J¡°u„Ô Ìu„ tu* ≤Fu $ ≤°w tu* ≈<w-
≈ÃfiÙR¡≈ F°u ı°fiub°Ôu fi tF°˚°À∫b°fig <t`°u* fiu ŸÙ w≤F ÌqŸ≤u-ÌqŸ≤u <ª`-<b<ª` Ìu„°u* tu* N°æ≤
≈bÕw°u* ≈≤ ≤FJ¡≤ ©¥f <bF°≤ <J¡∫° $ wÌfi∏w≤ @Ù≤u-@Ù≤u JC¡~> tFÙfi°u* Ju¡ Δ∫wÙw F°u ı°fiu Ju¡ ≈ÿª°wg
Ìub≈C` J¡° _bR¡≈ @°≤d J¡∑ F…oÕ bF ª¥±>°Ô° <bª°≤ J¡≤fiu ÔyÙ $ Nf tæ* ŸC∏Ì≤-ŸC∏Ì≤ fi°fi°<b@ ≈˚°uy°u*
Ÿu <„<©ºbı J¡∑ ≈≤Ùs° J¡R¡≥yÙ $ ≈≤Ùs° Ju¡ π°≤° oŸJ¡∑ Nfi°Ÿ<•w tæ* ıf » J¡≤ Ìq≥yÙ, w˚Ù ∫F <k¡≤
J¡˚Ù ˚°uy°u* tu* ≈®ut fiFÙ* J¡≤uy° $ ∫°u* <bª°≤ J¡≤ ª¥±>°Ô° fiu ıayÔ˚¥<t tu* N≈fiÙ t°∫° Ÿu Ìubw°N°u* N°æ≤
1650 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
N›Ÿ≤°N°u* Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S N°∫u F…Î o∏B J¡°u <Ì©Ô°∫° $ N≈fiu ≈¿≤b°≤ Ju¡ Ÿ°S N°∫u F…Î o∏B J¡°u
Ìu©J¡≤ bfi tu* b°Ÿ <J¡∫u F…Î ≤°ı° <„<©ºbı fiu ≈FÔu fiJ¡∑ ∫S°<b<@ NP∫Õ, ≈°Ω N°<Ì Ÿu ≈¥ı° J¡∑
(<k¡≤ fiŸu ≈®ÿfi <J¡∫°) $$10-18$$
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu Ìub≤°ı, N°≈fiu _b∫a owfiu Ìq≤ Ÿu ∫F°≥ N°fiu J¡° ≈¿≤Zt •∫°u* ™>°∫° $
<ıŸ ≈®∫°uıfi J¡°u ÔuJ¡≤ N°≈ ∫F°≥ ≈@°≤u F°u*, Ÿu ≈®Ÿ∏fiw°≈¥bÕJ¡ J¡<FÎ $ o∏B fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, Ft
Ô°uy°u* Ju¡ ⁄Ì∫ tu* Ôyu F…Î Ÿ¥`R¡≈Ù N°≈Ju¡ ŸÌgyCd°u* Ju¡ N°<@•∫ Ÿu b„Ù˚¥w F°uJ¡≤ ∫u Ft ∫F°≥ Ÿ w≤F
N° y∫u Fæ*, <ıŸ w≤F ⁄Ì∫ tu f≥@u F…Î Ÿ¥` Ÿu b„Ù˚¥w F°uJ¡≤ N≤^∫ Ju¡ ≈sÙ N° ı°wu Fæ* $ ≤°ıfig, <™>∫u
N°æ≤ _byÕ ª<Ô∫u, •∫°u*<J¡ bF°≥ ≈≤ N°≈Ju¡ yCd°u* Ju¡ Zbd Ÿu ı<fiw tF°fig N°ÿª∫Õ Ÿu ª<J¡w F…Î Ÿt_w
Ìubw° N°æ≤ Ìub°ayfi°Î≥ N°≈Ju¡ N°ytfi J¡∑ ≈®wÙs° J¡≤ ≤FÙ Fæ* $$19-21$$
N°J¡°„ tu* ytfi J¡≤fiu J¡∑ w°u tCH tu* „<•w Fæ fiFÙ*, <k¡≤ tæ* _byÕ tu* Jæ¡Ÿu N°«≥¡, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≤°ıfig, N°æ≤ ˚Ù ofi <Ÿ]≈°Ì…J¡°, yC<¸>J¡°, ©±>gy, ≈°≤Ì N°<Ì J¡° _bÙJ¡°≤ J¡≤ <Ÿ]°u* Ju¡ t°yÕ Ÿu
N°≈ _byÕt^±>Ô tu* N°fiu J¡° NayÙJ¡°≤ J¡∑<ıÎ $ Fu w[bI, N°≈Ju¡ Ÿ≤Ù©u ı°u Ÿ°@C tF°Ãt° Fæ*, bu N≈fiu
≈°Ÿ N°oÕ F…oÕ Ô‚tÙ J¡° N_bÙJ¡°≤ J¡≤ N≈t°fi fiFÙ* J¡≤wu N°æ≤ N≈®°›w Ô‚tÙ J¡∑ N<˚Ô°T° ˚Ù fiFÙ*
J¡≤wu $ tF°Ãtfig, <ıŸ w≤F ˚yb°fig fi°≤°∫d Ju¡ N°ytfi Ÿu wÙfi°u* Ô°uJ¡ ≈<b` F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ <fi<bÕPfi
ŸC©≈¥bÕJ¡ <bF°≤ J¡≤ ≤Fu N°≈Ju¡ N°ytfi Ÿu N°ı FÙ _byÕ ≈<b` F°u ı°∫ $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° #
Fu Ìubw°N°u* Ju¡ N<@fi°∫J¡, tu≤° t∏wΔ∫ w°u ∫F Fæ <J¡ Ÿ˚Ù _SÔ (Ìu„) _byÕ Ju¡ ŸÂ„ FÙ ŸC©≈®Ì Fæ*;
•∫°u*<J¡ tæ* <ıŸ ˚¥t°fi∏Ì°ÃtJ¡ ≈≤t N°Ãt° J¡°u _byÕ t°fiw° Fq≥, ŸJ¡∑ ŸbÕ` ŸW° Fæ $ tu≤u <ÔÎ J¡FÙ*
≈≤ ≈¿≤<h~>∏fi Fæ fiFÙ* $$22-26$$
≈¥dÕJ¡°t F°ufiu Ÿu ˚Ù tu≤u <ÔÎ ŸbÕ` ŸC© Fæ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
Fu ≈®˚°u, tæ* Ÿ˚Ù ıyF Ÿ∏wC‹¸> ≤Fw° Fq≥, Ÿ˚Ù ıyF <bF≤d J¡≤w° Fq≥ $ tu≤u tfi tu* J¡°uoÕ ˚Ù oh~>°
fiFÙ* Fæ*, •∫°u*<J¡ ıF°≥-ıF°≥ tæ* ı°w° Fq≥, bF°≥ ŸbÕ` FÙ tæ* N°fi∏Ì Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ≤Fw° Fq≥ $ Fu o∏B, ofi Ÿf
f°w°u* Ÿu tæ* ≈¿≤<h~>∏fi <J¡ŸÙ ÎJ¡ _S°fi tu* ≤Ffiub°Ôu ÎuŸu wCh~> _byÕ Ju¡ ≈®<w ı°fiu J¡∑ Ÿ‡˚°bfi° FÙ fiFÙ*
J¡≤ ŸJ¡w° $ Nw# Ô°ª°≤Ù Fæ <J¡ tæ* N°≈J¡∑ N°I° J¡° ≈°Ôfi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¥≥¡y° $ ı°u <bT∫ NŸ‡˚b Fæ,
ŸJu¡ <ÔÎ N°≈J¡°u N°I° Ìufi° FÙ NfiC<ªw Fæ, Nw# N°I°≈°Ôfi fi J¡≤fi° tu≤° N≈≤°@ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°,
∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $ o∏B fiu J¡F° # Fu Ÿ°@°u, <ıfi Ô°uy°u* fiu ı°fifiu ∫°uÀ∫ w[b ı°fi <Ô∫° Fæ N°æ≤ <ıfiJ¡∑ fC<]
≈<≤≈¥dÕ F°u yoÕ Fæ, bu ˚°uy ˚°uyu* ª°Fu fi ˚°uyu*, Ì°ufi°u* FÙ f≤°f≤ Fæ* $ ÎuŸ° F°ufiu ≈≤ ˚Ù <bT∫°u≈˚°uy Ÿ≠ıfi°u*
fiu N≈fiu ≈®°≤Æ@ J¡° s∫ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <J¡∫° FÙ Fæ N°æ≤ tæ* ˚Ù Ÿu Nh~>° FÙ t°fiw° Fq≥ $ ∫Ω<≈ oŸ w≤F
ÌqŸ≤Ù f°≤ o∏B fiu ≤°ı° Ÿu J¡F° wS°<≈ _byÕ ı°fiu J¡∑ oh~>° fi ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d ≤°ı° <„<©ºbı
≈®Ã∫CW≤ fi ÌuJ¡≤ ıf ªC≈ª°≈ t°æfi FÙ ≤Fu, wf ≈Cfi# Ÿ©uÌ Ìub≤°ı fiu J¡F° # ≤°ıfig ∫<Ì N°≈ _byÕ Ju¡
<ÔÎ <fi≤≈us FÙ Fæ*, w°u tæ* FÙ ∫F°≥ Ÿu •∫°u* fi ªÔ° ı°«≥¡ $ •∫°u*<J¡ tu≤u N°fiu tu* ı°u ≈®∫°uıfi ≤F°, ŸJ¡∑
<Ÿ<] w°u N°≈Ÿu F°u fiFÙ* ≤FÙ Fæ $ ŸJu¡ f°Ì ıf <J¡ ≤°ı° N≈fiÙ N@Õ _bÙJ¨¡<w Ìu J¡≤ J¡F ≤Fu Su <J¡ tæ*
N°ı w°u _byÕ fiFÙ* N°«≥¡y°, ≈≤∏wC <k¡≤ ≤°≠∫yœÙ ≈≤ fæ™>J¡≤ ≈FÔu J¡∑ w≤F N°≈Ju¡ „`CN°ua J¡°u t°≤fiu
Ju¡ <ÔÎ _byÕ tu* N° ı°«≥¡y° $ wf "Fu ≤°ıfig, N°≈J¡°u ≤°≠∫≈®°<›wR¡≈ J¡v∫°d „Ù|® F°u' ∫°u* N°„Ùb°ÕÌ
ŸyÕ - 108] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1651
Ìuwu F…Î Ìub≤°ı o∏B N∏w<FÕw F°u y∫u $ Ìub≤°ı o∏B Ju¡ N̨ÿ∫ F°u ı°fiu ≈≤ fiJu¡ Ÿ°S J¡° ÌqŸ≤°
ÌubŸt¥F ˚Ù ÎuŸu NÂÿ∫ F°u y∫°, ıæŸu ŸtCB tu* b°∫C Ju¡ NÂÿ∫ F°u ı°fiu ≈≤ Δ∫°JC¡Ô F…Î ty≤, ku¡fi, Ÿ≈Õ
N°<Ì Ÿu ∫C•w w≤ayŸt¥F NÂÿ∫ F°u ı°w° Fæ $$27-32$$
ÎJ¡ Ÿ°æ Ÿ°wb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ N°™>b°≥> ŸyÕ

J®¡°u@ J¡∑ ≈≤Ùs° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ t°∫° Ÿu ª¥±>°Ô° J¡° ≤°ı° J¡°u
≈≈<wŸt°yt <Ì©Ô°fi° wS° N∏w tu* N≈fi° NŸÔÙ R¡≈ <Ì©Ô°fi° - ∫F bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, o∏B Ju¡ N°fiu J¡∑ t°∫° J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤ ª¥±>°Ô° <bª°≤fiu
ÔyÙ - Ÿ°æ˚°À∫ J¡° <bT∫ Fæ <J¡ ∫F ˚¥<t≈<w <bT∫˚°uy°u* J¡∑ Ô°ÔŸ°N°u* Ÿu N°J¨¡‹¸> w°u fiFÙ* F…N° $ o∏B
Ju¡ N°fiu ≈≤ ˚Ù ∫F oŸ ≈®J¡°≤ „°∏w ≤F° N°æ≤ ŸJu¡ tC© N°<Ì Nb∫b°u* J¡∑ <_S<w ˚Ù N°J¡°„ Ju¡
ŸÌ¨„ <b„C] ≤FÙ $ oŸfiu o∏B J¡° NP∫Õ, ≈°Ω N°<Ì Ÿu ≈¥ıfi ˚Ù <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ s°u˚ Ju¡ <ffi° <„‹¸>°u*
Ju¡-ı柰 <ªwR¡≈ Ÿu <J¡∫° $ Nf tæ* ÌqŸ≤Ù f°≤ ˚Ù oŸJ¡∑ ≤°y-πuT Ÿu ˚≤u, fC<] tu* s°u˚ ≈æÌ° J¡≤°fiub°Ôu
<J¡ŸÙ t°∫°≈®≈aª J¡°u ≤ªJ¡≤ N°Ì≤≈¥bÕJ¡ ≈≤Ùs° J¡≤wÙ Fq≥ (Ìu©u*, WÙdÕ F°uw° Fæ* <J¡ fiFÙ*) Ÿ ≈®J¡°≤
<bª°≤ J¡≤ bF ≤°<` tu* ª∏Bt° J¡° Ì∫ F°u ı°fiu ≈≤ J¡tfiÙ∫ ŸwÙ tÌ<fiJ¡° Ju¡ R¡≈ tu* ≈¿≤b<wÕw F°u
yoÕ $ Ÿ Ÿt∫ ıf <J¡ N≤^∫ tu* <©Ôu k¥¡Ô°u* Ÿu ∫C•w b¨s N°æ≤ Ôw°N°u* J¡∑ Ÿt¨<] Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ, t@C≤
ŸCy∏@ Ÿu ˚≤≈¥≤ tÔ∫≈bÕw J¡∑ b°∫C fF ≤FÙ SÙ, ≤°ı° <„<©ºbı ˚Ù Ÿ∏º∫°J¡°Ô Ju¡ ı≈J¡tÕ tu* wÃ≈≤
F°uJ¡≤ ˚°yÙ≤SÙ Ju¡ w¸> ≈≤ <_Sw Su, wf Ÿ|fi k¥¡Ô°u* Ju¡ yCh~>°u* Ÿu ∫C•w, bfiÌu<b∫°u* Ju¡ N∏w#≈C≤R¡≈Ù
Ìubw”N°u* Ju¡ ~>°u¸>u-~>°u¸>u Ôw°JCa¡ı tu* Ÿfiu J¡°ttÌ Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ≈®bu„ <J¡∫° $ bF°≥ t°Ô°N°u* Ÿu
NÔaJ¨¡w F°uJ¡≤ bF tÌ<fiJ¡° ŸaJ¡v≈ Ÿu ≤<ªw ≈C‹≈„˙∫° ≈≤ t°∫° Ÿu ffi°∫u y∫u N≈fiu NfiCR¡≈ ∫Cb°
ı°≤ ≈C”T J¡°u - <ıŸJ¡°u <J¡ Ì°»Ù-t¥≥~> <fiJ¡ÔÙ fiFÙ* SÙ NwÎb ı°u Ì°»Ù-t¥≥~>b°Ôu <„<©ºbı J¡∑
N≈us° N<@J¡ ŸC∏Ì≤ Ôyw° S°, <ıŸu Ôw°JCa¡ı tu* ≈®bu„ Ju¡ ≈FÔu Ÿu FÙ Ÿfiu N≈fiu yÔu Ôy°∫° S°-
ÔuJ¡≤ Ôu¸> yoÕ $ ı≈J¡tÕ Ju¡ Nfi∏w≤ Ÿ∏º∫° Ju¡ _S°fi JCa¡ı Ÿu ™>J¡≤ ≤°ı° fiu tÌ<fiJ¡° J¡° N∏buTd
N°≤‡˚ <J¡∫° $ N∏buTd J¡≤fiu ≈≤ Ÿfiu Ôw°JCa¡ı tu* tÌ<fiJ¡° J¡°u N°æ≤ ŸJu¡ yÔu tu* Ôyu ŸC∏Ì≤ ı°≤
≈C”T J¡°u Ìu©° $ Ÿ ı°≤ ∫Cb° Ju¡ J¡∏@u tÌ<fiJ¡° Ju¡ Ju¡„°u* Ÿu N°æ≤ ŸJu¡ N≈fiu ÌÙ|Õ Ju¡„°u* Ÿu bu<‹¸>w F°u
y∫u Su $ ŸJ¡° Ÿ°≤° „≤Ù≤ ª∏Ìfi°u* Ÿu Nb<Ô›w S° $ ŸJu¡ t°Su ≈≤ Ju¡ Ju¡„-˚¥Td „˙∫°≈≤ f°≤-f°≤
o@≤-@≤ Ju¡ ≈¿≤bwÕfi Îba ≈≤_≈≤ Ju¡ tÌÕfi°u* Ÿu N_w-Δ∫_w F°u y∫u Su $ ŸCbdÕ ŸÌ¨„ J¡°<∏wb°Ôu,
t°unfiu Ju¡ J¡°≤d N°J¡°≤ tu* <πyCd F…Î tÌ<fiJ¡° Ju¡ ˚CıR¡≈Ù w<J¡∫u ≈≤ bF ı°≤ N≈fi° J¡°fi, N°≥© J¡°
N°<©≤Ù ˚°y, J¡≈°uÔwÔ N°æ≤ Ju¡„ ≤©J¡≤ Ôu¸> ≤F° S° $ <„<©ºbı fiu wÌfi∏w≤ ∫F ˚Ù Ìu©° <J¡
˜Ù-≈C”T Ì°ufi°u* Ju¡ tC© ≈≤_≈≤ Ju¡ F°Ÿ Ÿu ≈¥dÕ Fæ $ ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡° tC© ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ tC© Ÿu Ôy° F…N°
Fæ $ o∏F°u*fiu J¡v≈Ôw° Ju¡ b˜ ≈<Ffiu Fæ* $ ∏F°u*fiu ªaªÔ t°v∫∫C•w ≈C‹≈„˙∫°≈≤ „∫fi <J¡∫° Fæ, ∫u J¡°t
Ÿu N°wC≤ N°æ≤ ≈¥dÕ Δ∫°JC¡Ô Fæ*, N≈fiu Nay°u* Ju¡ N°<Ô*yfi Ju¡ fF°fiu ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡°u N≈fi° ≈®ut Ÿt≈Õd J¡≤
≤Fu Fæ* $$1-12$$ ∫u ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ Ÿ°tfiu FÙ tC© <J¡∫u F…Î Fæ*, fnu N°fi∏Ì tu* t_w Fæ*, ≈®fÔ J¡°ttÌ Ju¡
1652 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡°≤d ofiJ¡°u f°flb_wC J¡∑ N°u≤ JC¡~> ˚Ù º∫°fi fiFÙ* Fæ, k¥¡Ô°u* Ÿu ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡° w°±>fi J¡≤ ≤Fu Fæ* N°æ≤
~>°<w∫°u* Ÿu FÙ _wfi°u* J¡° tÌÕfi J¡≤ ≤Fu Fæ* $ ∫F Ÿf Ìu©J¡≤ ≤°ı° J®¡°u@R¡≈Ù <bJ¡°≤ Ÿu ≤<Fw N∏w#J¡≤d
Ÿu NÃ∫∏w Ÿ∏wC‹¸> F…N° N°æ≤ Ÿfiu ∫F J¡F° # fF…w FÙ N°fi∏Ì J¡° <bT∫ Fæ <J¡ ∫u Ì°ufi°u* Δ∫<˚ª°≤Ù Jæ¡Ÿu
N°fi∏Ì≈¥bÕJ¡ Nb<_Sw Fæ* $ NJ¡_t°wg N°∫u F…Î N≈fiu J¡°u Ìu©J¡≤ ±>≤u F…Î fi Ì°ufi°u* Ju¡ ≈®<w ≤°ı° fiu
J¡F° # Fu <≈®∫u, wCt Ì°ufi°u* N≈fiÙ oh~>° Ju¡ NfiCŸ°≤ ŸC© Ÿu ıæŸu <_Sw F°u, ŸÙ w≤F <_Sw ≤F°u, tæ* wCt
Ô°uy°u* Ju¡ J¡°∫Õ tu* <bPfi •∫°u* ±>°Ô¥≥ $ ∫°u* J¡FJ¡≤ bu ≤°ı° bF°≥ Ÿu F¸> y∫u $ wÌfi∏w≤ ÎJ¡ tCFqwÕt°` tu* Ÿ
t°∫°ı°Ô J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤ <≈®∫ ≈≈<w Ju¡ Ÿ°S Ÿa˚°uy J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d <bJ¡<Ÿw „≤Ù≤ J¡°u <Ì©Ô°wÙ
F…oÕ bF ª¥n°Ô° Ôw°JCa¡ı Ÿu f°F≤ <fiJ¡Ô N°oÕ $ oŸ ≤°ı° J¡°u Ÿfiu ŸCbdÕ J¡∑ <„Ô° ≈≤ fæ™>u F…Î Ìu©° $
bu ÎJ¡°∏w tu* Ÿt°<@ Ôy°J¡≤ fæ™>u Su, fiJu¡ fiu` JC¡~>-JC¡~> <bJ¡<Ÿw (©CÔu F…Î) Su $ ıF°≥ ≤°ı° fæ™>u F…Î
Su, Ÿ ≈®Ìu„ tu* ı°J¡≤ Ô≠ı° Ÿu <bfit®tC© F°uJ¡≤ Nayfi° tÌ<fiJ¡° sd˚≤ ªC≈ª°≈ ©nÙ F°u yoÕ $ Ÿ
Ÿt∫ ŸJu¡ tfi tu* N≈fiu ≈°≈J¡tÕ Ju¡ <ÔÎ ˚°≤Ù ©uÌ S° N°æ≤ ŸJ¡° tC© k¡∑J¡° ≈n y∫° S° $ ÎJ¡ sd
Ju¡ f°Ì º∫°fi Ÿu ™>J¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı Ÿ tÌ<fiJ¡° Ju¡ ≈®<w s°u˚≤<Fw N∏w#J¡≤d Ÿu N∏∫∏w
t@C≤ ∫F b°•∫ f°uÔu # Fu w<∏b, •∫° „Ù|® FÙ <J¡ŸÙfiu wC‡F°≤u N°fi∏Ì tu* f°@° ≈F…≥ª°oÕ, Nh~>° J¡F°u,
wCtfiu N°fi∏Ì J¡° ≈˚°uy w°u <J¡∫° fi $ Ÿt_w ≈®°dÙ Ju¡bÔ ÎJ¡t°` N°fi∏Ì Ju¡ <ÔÎ FÙ <ıŸ-<J¡ŸÙ
b_wC Ju¡ y®Fd tu* ≈®∫Ãfi J¡≤wu Fæ* $ Fu <bÔ°<Ÿ<fi, ı°N°u, <k¡≤ Ÿ N≈fiu J¡°∏w J¡°u ≈®ut˚≤Ù ªu‹¸>°N°u* Ÿu
Ÿ∏wC‹¸> J¡≤°u, •∫°u*<J¡ wÙfi°u* ıywg tu* ≈≤_≈≤ _b°˚°<bJ¡ _fiuF fn° Ì…ÔÕ˚ F°uw° Fæ $$13-21$$
Fu t°<fi<fi, wC‡F°≤u oŸ J¡°∫Õ Ÿu tæ* <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ πuy J¡° NfiC˚b fiFÙ* J¡≤w°, •∫°u*<J¡ ŸaŸ°≤ J¡∑
b_wC<_S<w ı°u ı°fiwu Fæ*, ∏F°u*fiu ı°fifi° ª°<FÎ - oŸ ŸaŸ°≤ tu* ı°u ı°u b_wC o‹¸>wt (N<w ›∫°≤Ù)
Fæ, bF Ÿf b_wC wC‡F°≤u ŸÂ„ FÙ Fæ ∫°fiÙ ÌqŸ≤u Ju¡ ≈˚°uy Ju¡ ∫°uÀ∫ Fæ $ oŸ<ÔÎ wC‡F°≤u J¡°∫Õ Ÿu tu≤Ù
JC¡‡˚ tu* Z]° fi‹¸> fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ Fu J¡°utÔ°a<y, tæ* N°æ≤ JC¡‡˚ Ì°ufi°u* w°u ∫F°≥ <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ ≤°y Ÿu ~¥>∫u
FÙ fiFÙ* y∫u $ wCt w°u fi Ì°ufi°u* Ÿu <˚∏fi J¡°uoÕ wÙŸ≤Ù Ì…b°ÕŸ° tC<fi Ju¡ „°≈ Ÿu ≈æÌ° F…oÕ f°Ô° F°u $ Nw# wCt
ı°u ª°F°u, bF fu-≤°uJ¡-¸>°uJ¡ J¡≤ ŸJ¡wÙ F°u $ tÌ<fiJ¡° fiu J¡F° # Fu tF°˚°y, N°≈ ı°u J¡F ≤Fu Fæ*, bF
Ÿf ™>ÙJ¡ FÙ J¡F ≤Fu Fæ*, •∫°u*<J¡ ∫F ˜Ù J¡° _b˚°b FÙ tF°fig ªaªÔ Fæ $ <˜∫°u* tu* N°™>yCfi° J¡°t ≤Fw°
Fæ, Nw# tF°≤°ı, N°≈ tu≤u «¡≈≤ J®¡°u@ fi J¡≤u* $ tF°≤°ı, tæ* w°u NfÔ° Fq≥, N°≈ ıf Ÿ∏º∫°-ı≈ tu*
fæ™>u F…Î Su, wf oŸ yFfi J¡°fifi tu* ≤°<` tu* oŸ J¡°tÙ ≈C”T fiu tCHŸu ≈®°SÕfi° J¡∑ $ tæ* fuª°≤Ù ÌÙfi NfÔ°
•∫° J¡≤ ŸJ¡wÙ Fq≥ $ ≤°ıfig, <ıŸJ¡° <bb°F F°u y∫° Fæ, bF ≈<w-≈≤°@Ùfi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d _b°w∏c∫fÔ
Ÿu FÙfi FÙ Fæ - oŸ w≤F J¡∑ NfÔ° N°æ≤ N<bb°<Fw w°R¡^∫∫C•w JC¡t°≤Ù-Ì°ufi°u* ˚Ù ÎJ¡°∏w tu* J¡°tÙ
ıfiJ¡°u ≈°J¡≤ ≤<w J¡° <fi≤°u@ fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ*, ∫F <˜∫°u* J¡° _b˚°b Fæ $ ∫<Ì Ìæbb„ ≤<w tu* f°@°
≈FC≥ªÙ, w°u J¡°tÙ ≈C”T N≈fiu „≤Ù≤ tu* tfi N°<Ì J¡∑ <_S≤w° fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° ∫°fiÙ ªaªÔw≤ F…Î tfi
N°<Ì Ÿu ∫C•w bF Ÿ∏w›w F°ufiu Ôyw° Fæ $ ÎuŸÙ <˜∫°≥ ≈≤≈C”T J¡° Ÿt°yt fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ*, <ıfiJu¡
≈°Ÿ ≈C”T°u* J¡°u b„ tu* J¡≤fiub°Ô° Ÿ°æ∏Ì∫Õ fiFÙ* Fæ N°æ≤ <ıfiJu¡ ≈°Ÿ b柰 Ÿ°æ∏Ì∫Õ Fæ, bu ∫<Ì ÎJ¡°∏w tu*
≈≤≈C”T Ju¡ Ÿ°tfiu F°u ı°∫, w°u fiJ¡° Ÿt°yt fi F°ufiu tu* J¡°uoÕ J¡°≤d FÙ t°Ô¥t fiFÙ* ≈nw° $ ÎuŸÙ
<_S<w tu* _b°tÙ J¡° J®¡°u@; „°˜Ù∫ <fiTu@, ıfi°≈b°Ì, ŸwÙÃb N°<Ì •∫° J¡≤ ŸJu*¡yu ∫°fiÙ ≈®fÔw≤
ŸyÕ - 109] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1653
≤<w≤°y Ÿu f°<@w F…Î bu J®¡°u@ N°<Ì ÎJ¡°∏w tu* ı°≤ Ju¡ Ÿ°S fi°w° ı°unfiu tu* f°@J¡ fiFÙ* F°u ŸJ¡wu $ Fu
_b°<tfig, tæ* NfÔ° ˜Ù Fq≥, f°Ô° Fq≥, t¥©Õ Fq≥, tæ*fiu ˚∫aJ¡≤ N≈≤°@ <J¡∫° Fæ; N°≈ st° ≈®Ì°fi J¡∑<ıÎ,
•∫°u*<J¡ Ÿ°@C ≈C”T st°„ÙÔ FÙ F…N° J¡≤wu Fæ* $$22-28$$
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu f°Ôu, tu≤u N∏w#J¡≤d tu* w°u wC‡F°≤u J¨¡Ã∫ Ÿu, N°J¡°„ tu* b¨s J¡∑ fi°o˘,
w<fiJ¡ ˚Ù J®¡°u@ fiFÙ* Fæ $ Ju¡bÔ <„‹¸>ıfi°u* J¡∑ <fi∏Ì° Ju¡ ˚∫ Ÿu tæ* wC‡Fu* N≈fiÙ b@¥ Ju¡ R¡≈ tu* Nf fiFÙ*
ª°Fw° $ Fu Nayfiu, Nf Ft Ì°ufi°u* Ju¡bÔ <t`w° Ÿu ofi bfi≈®°∏w°u* tu* ≈FÔu J¡∑ fi°o˘ ≤°y<fitÕC•w F°uJ¡≤
<fi≤∏w≤ Ÿ°S-Ÿ°S FÙ ŸC©≈¥bÕJ¡ ©uÔ-J¥¡Ì <J¡∫° J¡≤u*yu $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ,
bF°≥ ≈≤ Ÿ w≤F N<bJ¨¡w R¡≈ Ÿu Nf ≤°ı° <„<©ºbı <_Sw Su, wf ≈≤Ù<sw ŸJu¡ ≤°y-πuT J¡∑
b°Ÿfi°N°u* Ÿu <fitCÕ•w N∏w#J¡≤d Ÿu NÃ∫∏w ≈®Ÿ∏fi F…oÕ bF ª¥±>°Ô° N≈fiu tfi tu* <bª°≤ J¡≤fiu ÔyÙ $
F°u ! <fiÿª∫ FÙ ∫u tu≤u ˚yb°fig <„<©ºbı Ÿb°uÕhª Ÿt˚°b J¡°u ≈®°›w F°u y∫u Fæ* $ ≤°y Ÿu <fitÕC•w F°u
ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ofi tu* J®¡°u@ J¡° w°u fi°t°u-<fi„°fi fiFÙ* ≤F°, ∫u ŸªtCª ıÙb∏tC•w F°uJ¡≤ <_Sw Fæ* $ o∏B
Ju¡ π°ÿª∫ F≤° ı°u Wt°uWt ˚°uy N°æ≤ fnÙ-fnÙ <Ÿ<]∫°≥ ÌÙ ı° ≤FÙ SÙ*, fi ˚°uy°u* fiu N°æ≤ <Ÿ<]∫°u*
fiu ofiJ¡°u N≈fiÙ N°u≤ w<fiJ¡ ˚Ù fiFÙ* ©Ù*ª° $ ofi J¡°u fi ŸC©, fi Ì…#©, fi N°≈<W∫°≥ N°æ≤ fi Ÿ‡≈<W∫°≥
FÙ N≈fiÙ N°u≤ ©Ù*ª ŸJ¡wÙ Fæ* $ tæ* <ı∏Fu* ıÙb∏tC•w°u* J¡° Ôsd t°fiwÙ Fq≥ bu Ÿf „°<∏w, st°, @Ù≤ı,
w¨<›w N°<Ì ≈®„a<Ÿw N°æ≤ J¡tfiÙ∫ fnÙ-fnÙ M¡<]∫°≥ oŸ Ÿt∫ NJu¡Ôu o∏FÙ* J¡° N°Z∫ J¡≤ ≤FÙ Fæ* $
Nf tæ* o∏Fu* ÌqŸ≤u fi°≤°∫d Ju¡ R¡≈ tu* t°fi ≤FÙ Fq≥ $ fnu-fnu <b<„‹¸> yCd°u* J¡∑ <_S<w F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d
o∏Fu* tu≤u b¨W°∏w J¡° ∫<Ì _t≤d <ÌÔ°∫° ı°∫, w°u fF…w Nh~>° F°u $ ª¥≥<J¡ ∫u ≈¥dÕR¡≈ Ÿu ∫°uÀ∫ F°u ªCJu¡ Fæ*,
oŸ<ÔÎ tæ* N≈fi° Ÿt_w b¨W°∏w o∏Fu* _t≤d J¡≤°wÙ F¥≥ $ Nf tæ* oŸ JC¡‡˚R¡≈ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ª¥±>°Ô°
ffi ı°wÙ Fq≥ $ ÎuŸ° <bª°≤J¡≤ N¸>Ô <fiÿª∫b°ÔÙ ª¥±>°Ô° fiu tÌ<fiJ¡° Ju¡ „≤Ù≤ J¡° Ã∫°y J¡≤ ≤°ı° J¡°u
bF°≥ ≈≤ wÃsd FÙ ª¥±>°Ô° „≤Ù≤ fwÔ°∫° $ Ÿ Ÿt∫ ÎuŸ° t°Ô¥t ≈nfiu Ôy°, t°fi°u* tÌ<fiJ¡° Ju¡ „≤Ù≤
Ÿu ª¥±>°Ô° <fiJ¡ÔÙ F°u N°æ≤ ≤°ı° Ju¡ Ÿ°tfiu ∫°uy@°≤d° Ÿu ∫C•w bF ÎuŸÙ „°u˚fiu ÔyÙ ıæŸu <J¡ŸÙ <≈¸>°≤Ù
tu* Ÿu <fiJ¡ÔÙ F…oÕ J¡°uoÕ ≤ÃfiZÙ <J¡ŸÙ Ju¡ Ÿ°tfiu „°u˚wÙ F°u $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu <fitÕÔ Nay°u* Ÿu ŸC„°u<˚w,
<k¡≤ _b°tÙ Ju¡ <ªW J¡°u NfiC≤•w J¡≤fiu tu* ªwC≤, J¡tfiÙ∫ tÌ<fiJ¡° J¡°u FÙ, N≈fiÙ ≈¥bÕ-<≈®∫˚°∫°Õ
ª¥n°Ô° Ju¡ R¡≈ tu* Ìu©° $ bŸ∏wJ¡°Ô tu* <©ÔÙ F…oÕ ŸC∏Ì≤ ≈<μfiÙ J¡∑ fi°o˘ (NSb° N°<b˚¥wÕ <b‹dC J¡∑
≈μF_w° Ô‚tÙ J¡∑ fi°o˘), ıf ≤°t°bw°≤ J¡∑ Ÿt°<›w F°u ı°fiu ≈≤ ZÙ≤°tª∏B <b‹dCR¡≈ ffi y∫u Su
wf ≈FÔu ŸÙw° Ju¡ R¡≈ tu* ˚¥<t Ju¡ y˚Õ tu* ≈®<b‹¸> F…oÕ N°æ≤ <k¡≤ ŸŸu <fiJ¡ÔÙ F…oÕ Ô‚tÙ J¡∑ fi°o˘ wS°
<≈¸>°≤Ù Ÿu ≈®J¡¸> F…oÕ ≤Ãfi„°u˚° J¡∑ fi°o˘ Ÿ ≤°ı° fiu N≈fiÙ ˚°∫°Õ ª¥±>°Ô° J¡°u Ìu©° $$29-39$$
ÎJ¡ Ÿ°æ N°™>b°≥> ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ fi°æb°≥ ŸyÕ

f°≤ f°≤ Ìu©J¡≤ N°æ≤ º∫°fi Ÿu Ÿf JC¡~> ı°fiJ¡≤ NÃ∫∏w N°ÿª∫Õª<J¡w N°æ≤
Ÿ∏wC‹¸> F…Î ≤°ı° J¡° ≈®„aŸ°≈¥bÕJ¡ ª¥±>°Ô° J¡°u N°<Ô*yfi J¡≤fi° N°æ≤ ≤°<` <fw°fi° $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B ZÙ≤°tıÙ, wÌfi∏w≤ N≈fiÙ ≈FÔu J¡∑ ˚°∫°Õ Ìu©J¡≤ N°ÿª∫Õ Ju¡
1654 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
t°≤u ≤°ı° <„<©ºbı Ju¡ fiu` <bJ¡<Ÿw F°u y∫u N°æ≤ bF <b_t∫∫C•w b°dÙ Ÿu ∫F J¡Ffiu Ôyu # J¡tÔ Ju¡
≈W°u* Ju¡ Ÿt°fi <b„°Ô fiu`b°ÔÙ Fu ŸC∏Ì¿≤, wCt J¡°æfi F°u, J¡F°≥ Ÿu N°oÕ F°u, •∫° wCt FÙ JC¡‡˚ N°<Ì J¡°
R¡≈ @°≤d J¡≤ ∫F°≥ ≤FwÙ F°u, <J¡wfiu Ÿt∫ wJ¡ ∫F°≥ ≤F°uyÙ N°æ≤ tu≤u ≈°Ÿ N°fiu J¡° •∫° ≈®∫°uıfi Fæ ?
Fu ŸC∏Ì¿≤, Nb∫b°u* Ju¡ y™>fi Ÿu, fiJ¡∑ ªu‹¸>°N°u* Ÿu, <_tw Ÿu, ≈®ut˚≤Ù b°dÙ f°uÔfiu J¡∑ „æÔÙ Ÿu N°æ≤
tu≤Ù ˚°∫°Õ Ju¡ ıæŸu wC‡F°≤u <bÔ°Ÿ Ÿu wCt ª¥±>°Ô° J¡∑ t¥<wÕ Ju¡ FÙ ŸÂ„ ¿Ì©°oÕ Ìu ≤FÙ F°u $ ª¥±>°Ô° fiu
J¡F° # ≈®˚°u, F°≥ ÎuŸ° FÙ ı°<fiÎ, tæ* <ffi° <J¡ŸÙ Ÿa„∫ Ÿu ª¥±>°Ô° FÙ Fq≥ $ _b°˚°<bJ¡ „≤Ù≤ Ÿu FÙ tæ*fiu
N°ı N°≈J¡∑ ≈®°<›w J¡∑ Fæ $ tF°≤°ı, oŸ N≤^∫ tu* JC¡‡˚ N°<Ì Ju¡ „≤Ù≤°u* Ju¡ <fit°Õd π°≤° tu≤° ı°u t°∫°
≈®≈aª ŸæJ¡n°u* „°©°-≈®„°©°N°u* Ju¡ R¡≈ tu* N°≈Ju¡ Ÿ°tfiu N°∫°, bF Ju¡bÔ N°≈J¡°u f°u@ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ FÙ
tæ*fiu ≤ª° S° $ t°uFb„ ≤°≠∫ ~>°unJ¡≤ ıfŸu w≈ Ju¡ <ÔÎ bfi tu* N°≈ N°∫u, w˚Ù Ÿu tæ* N°≈J¡°u I°fi Ìufiu
Ju¡ <ÔÎ ≈®∫Ãfi„ÙÔ ≤FÙ $ ≤°ıfig, oŸ JC¡‡˚ Ju¡ „≤Ù≤ Ÿu tæ*fiu FÙ N°≈J¡°u f°u<@w <J¡∫° Fæ $ tæ*fiu t°∫° Ÿu
<ıfi JC¡‡˚ N°<Ì „≤Ù≤°u* J¡° <fit°Õd <J¡∫° S°, bF Ju¡bÔ N°≈J¡°u I°fi Ìufiu Ju¡ <ÔÎ FÙ S° $ b°_wb tu*
JC¡‡˚ N°<Ì JC¡~> ˚Ù ŸÃ∫ fiFÙ* Su $ Fu tF°≤°ı, Nf w°u N°≈ Iu∫ b_wC J¡°u ı°fi ªCJu¡ Fæ*, oŸ<ÔÎ N°≈
≈¥b°uÕ•w ∫°uy-@°≤d° Ÿu N<bJ¡Ô Ÿf Ìu© Ôu*yu $ Fu w[bI, N°≈ „Ù|® FÙ º∫°fi Ôy°J¡≤ Ìu<©Î $ ıf
ª¥±>°Ô° fiu b柰 ≤°ı° Ÿu J¡F° wf ∫°uy@°≤d° Ju¡ NfiCJ¥¡Ô N°Ÿfi f°≥@J¡≤ º∫°fi Ÿu N≈fi° <b„uT Ÿf
F°Ô Nh~>Ù w≤F Ÿu ı°fi <Ô∫° $ ≤°≠∫≈¿≤Ã∫°y Ÿu ÔuJ¡≤ ª¥±>°Ô° Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ wJ¡ <ıwfiÙ N≈fiu <ÔÎ
|¸>fi°Î≥ |¸>Ù* SÙ*, fi ŸfJ¡° ≤°ı° fiu tCFqwÕt°` Ju¡ º∫°fi Ÿu ≈®Ã∫sw# I°fi J¡≤ <Ô∫° $$1-10$$
≤°≠∫Ã∫°y Ÿu ÔuJ¡≤ bwÕt°fi sd≈∫Õ∏w F…oÕ ∫°bwg |¸>fi°N°u* J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤ Ôufiu Ju¡ f°Ì ≤°ı°
Ÿt°<@ Ÿu <b≤w F°u y∫u $ ıf Ÿt°<@ ¸¥>¸> yoÕ, wf FTÕ Ju¡ t°≤u <bJ¡<Ÿw F…Î fiu`J¡tÔb°Ôu ≤°ı°fiu
buy≈¥bÕJ¡ ≤°ut°aª°u* Ju¡ J¡°≤d ≠≠bÔw° ≈®°›w <J¡∫u F°S°u* J¡°u kæ¡Ô°J¡≤ N≈fiÙ J¡°∏w° ª¥±>°Ô° J¡°u ÌÙ|Õ
J¡°Ô Ju¡ f°Ì ÎuŸu N°<Ô*yfi <J¡∫°, ıæŸu fiubÔ°-fiubÔÙ J¡° N°<Ôayfi J¡≤u $ Ÿ Ÿt∫ ŸJu¡ Nay <bÌÙdÕ
F°u ≤Fu Su, |fi-_fiuF ¸>≈J¡ ≤F° S°, N°≥ŸCN°u* J¡∑ @°≤° fF ≤FÙ SÙ N°æ≤ NfiC≤°y _kC¡¿≤w F°u ≤F° S° $ FTÕ
Ÿu ≈¥dÕ fiJu¡ Ÿ N°<Ô*yfi tu* ı°u N<fibÕªfiÙ∫ ≈≤t°fi∏ÌR¡≈ Z¨ay°≤ J¡° ˚°b Δ∫•w F°u ≤F° S°, ŸJ¡°
„uTfi°y ˚Ù N≈fiÙ <ıà°N°u* Ÿu bdÕfi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu $ ıæŸu Nt°b°_∫° Ju¡ <Ìfi Ÿ¥∫Õ N°æ≤ ª∏Bt° ÎJ¡
ÌqŸ≤u Ju¡ „≤Ù≤ tu* <tÔu F…Î ≤Fwu Fæ* bæŸu; yÙÔÙ <t\>Ù Ÿu ffi°∫u y∫u <tÔu ı°unu Ju¡ - ıæŸu, ≈°T°d<„Ô° ≈≤
ffi°oÕ yoÕ ≈≤_≈≤ N°<Ô*yfi J¡∑ F…oÕ Ì°u <ÿÔ‹¸> t¥<WÕ∫°u* Ju¡-ıæŸu ≈≤_≈≤ N°<Ô*yfi <J¡∫u F…Î bu Ì°ufi°u*
≈®Ù<w≈¥dÕ ≈<w-≈ÃfiÙ fF…w Ìu≤ wJ¡ <t<Ôw FÙ ≤Fu $ ÎJ¡ tCFqwÕ Ju¡ f°Ì <ıfi tu* Ÿu _buÌıÔ ¸>≈J¡ ≤F° S°,
ı°u ≤°ut°aª°u* Ÿu _S¥Ô F°u y∫u Su, ÎuŸu N≈fiu Ì°ufi°u* F°S°u* J¡°u Ÿ <_fiÀ@ ̇≈<W fiu (≈<w-≈ÃfiÙfiu) @Ù≤u
@Ù≤u JC¡~> <„<SÔ <J¡∫° $ fiJu¡ ⁄Ì∫ N°fi∏Ì°t¨w Ÿu ≈¥dÕ Su, N°fi∏Ì Ju¡ N°<@•∫ Ÿu fiJ¡° tfi ÎuŸ°
ın ffi° S° <J¡ ŸJ¡° ≈¿≤I°fi J¡≤fiu tu* J¡°uoÕ FuwC ÌqŸ≤° ≈®wÙw fiFÙ* F°u ≤F° S° NwÎb bu ÎJ¡ w≤F Ÿu
™>ÙJ¡ „¥∏∫⁄Ì∫ F°u y∫u Su $ N≈fi°-N≈fi° F°S ~C>n°J¡≤ N°æ≤ <J¡ŸÙ ©°Ÿ Ô‚∫ _S°fi tu* fi∫fi°u* J¡°u fi
Ô°J¡≤ ∫°u* FÙ bu JC¡~> J¡°ÔwJ¡ <_Sw ≤Fu $ |fiu N°fi∏Ì Ÿu <b˚°u≤ sd˚≤ t°æfi ≤FJ¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı
<ªfCJ¡≈≤ F°S Ôy° J¡≤ ª¥±>°Ô° Ÿu ≈®utt¨Ì… b°dÙ J¡Ffiu Ôyu # NF° ! NÃ∫∏w t@C≤ N°æ≤ _fiuF≈®ªC≤,
JC¡ÔÙfi <˜∫°u* J¡° NfiC≤°y <J¡wfi° Δ∫°≈J¡ ≤Fw° Fæ, oŸJ¡° bdÕfi <J¡ŸÙ w≤F fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, bF fn°
ŸyÕ - 109] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1655
ŸC∏Ì≤ N°æ≤ Nt¨w Ÿu ˚Ù _b°<Ì‹¸> ≤Fw° Fæ, Ÿ°s°wg ≈C^∫ FÙ NfiC≤°y Ju¡ R¡≈ tu* NfiC˚¥w F°uw° Fæ $$ Fu
˚Bu, wC‡F°≤u Ÿ¥‚t Nay Fæ*, wCt f°Ô ª∏Bt° Ju¡ ŸÂ„ NÃ∫∏w tCÀ@ F°u, N≈fiu _b°tÙ Ju¡ FuwC wCtfiu
ÌÙ|ÕJ¡°ÔwJ¡ <J¡wfi° fn° Ì°”d •Ôu„ ŸF° $ <≈®∫u, oŸ w≤F wC‡F°≤Ù <ıŸ fC<] Ju¡ π°≤° (_b°tÙ Ju¡
≈®<w _fiuFfC<] Ju¡ π°≤°) Ì…_w≤ Ÿ ŸaŸ°≤R¡≈Ù N∏@J¡°≤ Ÿu tæ* ≈°≤ J¡≤° <Ì∫° y∫°, ŸJ¡∑ ≈t°
<J¡ŸŸu ÌÙ ı° ŸJ¡wÙ Fæ NS°Õwg <J¡ŸÙŸu ˚Ù fiFÙ* $$11-21$$ Fu J¨¡„°a<y, N”∏@wÙ, o∏B°dÙ, y°æ≤Ù,
y°∫`Ù, Ô‚tÙ, Ÿ≤_bwÙ N°<Ì fnÙ-fnÙ ≈C^∫<˜∫°≥ J¡°utÔ Nayb°ÔÙ wC‡F°≤Ù yCdŸ‡≈<W Ÿu Ÿf
fiÙªu FÙ Fæ* $ Fu ŸC∏Ì¿≤, <˜∫°u* tu* N≈fiu NÔ°æ<J¡J¡ Ÿ°æ∏Ì∫Õ Ju¡ J¡°≤d ≈®<Ÿ] F…oÕ ı°u @Ù, ZÙ, J¡°<∏w,
st°, tæ`Ù, J¡”d° N°<Ì Ÿb°uÕWt Ìs J¡∏∫°Î≥ Fæ*, fitu* ˚Ù wCt, ŸwÙ J¡∑ fi°o˘, ŸbÕ≈®St FÙ t°Ô¥t F°u
≤FÙ F°u $ fn° ˚°≤Ù Ÿww ≈®∫Ãfi J¡≤Ju¡ ı°u wCtfiu NÔ°æ<J¡J¡ f°u@ ÌuJ¡≤ tu≤° ≈J¡°≤ <J¡∫° Fæ, ŸJu¡
<ÔÎ <J¡Ÿ ≈®Ã∫C≈J¡°≤ Ÿu wC‡F°≤° tfi Ÿ∏wC˝> F°uy° $ wCt J¨¡w°SÕ F°u ªCJ¡∑ F°u, wC‡F°≤° tfi <ıŸ ≈®Ã∫C≈J¡°≤
Ÿu Ÿ∏wC‹¸> F°u ŸJ¡w° Fæ, b柰 ≈®Ã∫C≈J¡°≤ FÙ ŸaŸ°≤ tu* Ì…ÔÕ˚ Fæ $ Nfi°<ÌJ¡°Ô Ÿu ªÔu N° ≤Fu Nfi∏w yFfi
Ÿu ˚Ù yFfi t°uF Ÿu ŸaŸ°≤-Ÿ°y≤ tu* <y≤u F…Î _b°tÙ J¡°u ≈®∫Ãfi„ÙÔ JC¡Ô<˜∫°≥ FÙ ≈°≤ J¡≤° ÌuwÙ Fæ* $
_b°tÙ Ju¡ <ÔÎ JC¡ÔÙfi <˜∫°≥ FÙ Ÿ©°, f∏@C, ŸC⁄Ìg, ª°J¡≤, yC”, <t`, @fi, ŸC©, „°˜, |≤, Ì°Ÿ
N°<Ì Ÿf JC¡~> Fæ* $ Ÿf w≤F Ju¡ ≈®∫Ãfi°u* Ÿu JC¡ÔÙfi <˜∫°u* J¡° <fi≤∏w≤ ≈¥ıfi J¡≤fi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡
oFÔ°uJ¡ N°æ≤ ≈≤Ô°uJ¡-Ì°ufi°u* J¡° Ÿ‡≈¥dÕ ŸC© <˜∫°u* tu* FÙ ˚ÔÙ˚°≥<w <fi<Fw Fæ $$22-28$$
<fi≤ÙF N°æ≤ J¨¡wJ¨¡Ã∫ wC‡F°≤° ≈®Ã∫C≈J¡°≤ J¡≤fiu tu* tæ* NŸtSÕ Fq≥, ∫°u* ≤°ı° J¡Fwu Fæ* $
Ÿf ≈®J¡°≤ J¡∑ oh~>°N°ua Ÿu ≤<Fw N°æ≤ ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°fig Ì…_w≤ Ÿ°y≤ Ÿu ≈°≤ F°u ªCJ¡∑ wC‡F°≤u <ÔÎ
oŸ tF°fig ≈J¡°≤ J¡° ≈®Ã∫C≈J¡°≤ <J¡Ÿ w≤F tæ* J¡≤ ŸJ¥≥¡y° ? Fu <≈®∫u, wC‡Fu* tæ* JC¡Ô°ayfi° t°fiw° Fq≥, oŸ
Ô°uJ¡ tu* Ô°uJ¡≈®<Ÿ] <ıwfiÙ JC¡Ô°ayfi°Î≥ Fæ*, fiJu¡ «¡≈≤ oŸ Ÿt∫ wCtfiu <bı∫ ≈° ÔÙ $ NfŸu <˜∫°u*
Ju¡ Ÿ°æı∏∫ J¡∑ ıf ≈®„aŸ° F°uyÙ, wf wC‡F°≤Ù FÙ ŸbÕ≈®St ydfi° F°uyÙ $ Fu t°<fi<fi, N≈fiÙ N≈us°
Wt yCd°u* tu* f» ı°fiub°ÔÙ wC‡F°≤Ù ≤ªfi° J¡≤fiub°Ôu f®Ê°ıÙ Ju¡ «¡≈≤ <fiÿª∫ FÙ N”∏@wÙ N°<Ì
<˜∫°≥ J®C¡] F°uwÙ F°u*yÙ, ∫F tæ* t°fiw° Fq≥ $ R¡≈, Ÿ°æı∏∫ N°æ≤ Wt°uWt yCdR¡≈Ù ≤Ãfi°u* J¡∑ <fi<@˚¥w Fu
ª¥±>°Ôu, wCt ŸwÙ (≈<wb®w°) F°u, N°N°u, wC‡F°≤u yCd°u* Ÿu ß°<Fw F…Î tu≤° wCt <k¡≤ N°<Ô*yfi J¡≤°u $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°t˚B, Ÿ ≈®J¡°≤ J¡FJ¡≤ ≤°ı° <„<©ºbı fiu - t¨y Ju¡ fhªu Ju¡
ŸÂ„ <b„°Ô fiu`b°ÔÙ Ÿ ª¥±>°Ô° J¡° - <k¡≤ y°» ÎuŸu N°<Ô*yfi <J¡∫°, ıæŸu fiubÔu J¡° fiubÔÙ $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu Ìub, „C‹J¡ <J®¡∫°N°u* Ju¡ ª•J¡≤ tu* <fi≤w N°æ≤ Δ∫°JC¡Ôt<w N°≈J¡°u f°≤-f°≤ Ìu©J¡≤
tæ* NÃ∫∏w Ì…#<©w F°uwÙ SÙ $ oŸ<ÔÎ Fu Ìub, N°≈J¡°u w[bI°fi ÌuJ¡≤ tæ*fiu bF N≈fi° _b°SÕ FÙ <Ÿ]
<J¡∫° Fæ $ oŸ <bT∫ tu* N°≈ tu≤° y°æ≤b Δ∫SÕ FÙ f»° ≤Fu Fæ* $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu b≤°≤°uFu, wCt
<ıŸ w≤F Ÿu „C˚ _b°SÕ <Ÿ] J¡≤ ≤FÙ F°u, ŸÙ w≤F Ÿu Nf Ÿ˚Ù JC¡ÔÙfi <˜∫°≥ _b°SÕ <Ÿ] J¡≤u*, ∫F
tæ* ª°Fw° Fq≥ $ ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu J¡°∏w, Fu <b˚°u, Nf N°≈ oŸ ıywg-R¡≈Ù ı°Ô Ju¡ ÎJ¡Ìt <J¡fi°≤u≈≤
N°J¡≤ <bZ°∏w F°u y∫u Fæ* $ N°ı N≈fi° bF ≈∫°ub®w, ≈b°Ÿ N°<Ì ≈FÔu J¡° wCh~> t°uF •∫° N°≈ Ìu©
≤Fu Fæ* ? ∫F J¡”≥, ∫F fi J¡R¡≥, ∫F ≈®°›w J¡R¡≥ - oŸ w≤FÙ fC<] J¡∑ N≈•bÌ„°ı<fiw J¡°utÔw°R¡≈
ı°u <_S<w SÙ , ŸJu¡ ≈®<w •∫° N°≈ N≈fiu tfi tu* Nf F≥Ÿwu Fæ* <J¡ fiFÙ* $ Fu Ìub, ıæŸu N°J¡°„ tu* ≈bÕw
1656 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìuwu, bæŸu Nf N°≈ tu* bu ≈FÔu J¡∑ wCh~> w¨‹d°N°u* Ju¡ Ÿay®F N°æ≤ wCh~> ŸaJ¡v≈R¡≈Ù J¡v≈fi°Î≥
fiFÙ* <Ì©°oÕ ÌuwÙ* $ <≈®∫ N°ı N°≈ <J¡ŸJu¡ _bR¡≈ ffi y∫u Fæ*, <J¡Ÿ b_wC tu* N°≈J¡∑ <fi‹™>° Fæ, N°≈ •∫°
ª°Fwu Fæ* $ Fu <b˚°u, N°≈ ≈FÔu J¡∑ „°≤Ù¿≤J¡ ªu‹¸>°N°u* J¡°u ŸÃ∫ Ìu©wu Fæ* ∫° NŸÃ∫ (wCh~>) Ìu©wu Fæ* ?
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # ŸCtfi°u* Ÿu (k¥¡Ô°u* Ÿu) ≈¥dÕ fiÙÔJ¡tÔt°Ô° J¡° NfiCŸ≤d J¡≤fiub°Ôu fiu`°u* Ÿu
ŸC„°u<˚w Fu ª¥±>°Ôu, tu≤u N°Ãt_bR¡≈˚¥w F…oÕ wCt <ıŸ-<ıŸJu¡ N∏Ì≤ (t°uF, <bbuJ¡, w[bI°fi N°<Ì
Ju¡ N∏Ì≤) ≈®J¡°„J¡R¡≈ Ÿu <bΩt°fi F°u; Ÿ-ŸJu¡ N∏Ì≤ tæ* ˚Ù ≈®J¡°„J¡R¡≈ Ÿu <bΩt°fi Fq≥, oŸ<ÔÎ
Nf wCt <ıŸ w≤F Ìu©wÙ F°u, bæŸu FÙ tæ* ˚Ù Ìu©w° Fq≥, N≈fiu NfiC˚b Ÿu FÙ wC‡Fu* tu≤Ù <fi‹™>° ı°fi ÔufiÙ
ª°<FÎ $$29-41$$
ŸÙJ¡° <b_w°≤ ≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
tCHu <J¡ŸÙ <bT∫ J¡∑ oh~>° fiFÙ* Fæ, tu≤° J¡°uoÕ Na„ fiFÙ* Fæ, tæ* N°J¡°„ Ju¡ ŸÂ„ NÃ∫∏w <fitÕÔ Fq≥,
<fi_≈¨F Fq≥, „°∏w Fq≥, ≈≤t°SÕ ŸÃ_bR¡≈ Fq≥, ÌuF N°<Ì tu* NFa˚°b J¡° ˚®t ~>°unJ¡≤, fF…w J¡°Ô fÙw ı°fiu
Ju¡ ≈Ù~>u, b°_wb tu*, tæ* <ıŸ R¡≈ J¡° S°, Ÿ R¡≈ J¡° FÙ ffiJ¡≤ Nf <_Sw Fq≥ $ N°Ãt° tu* <fi≤∏w≤
N°Ÿ•w F…Î <ªW≈≤ FÙ tæ* NbÔ<‡fw ≤Fw° Fq≥, oŸ<ÔÎ tæ*fiu bF NÔ°æ<J¡J¡ N°fi∏ÌÌ„° ≈®°›w J¡≤ ÔÙ
Fæ, <ıŸŸu <J¡ Fı°≤°u* ≈®∫Ãfi°u* Ÿu F¿≤, F≤ N°<Ì tF°t<Ft„°ÔÙ Ìubw° ˚Ù tCHu NÔy fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu $
Fu ˚®t≤Ô°uªfiu, Ÿt_w ≈¿≤h~>uÌ°u* Ÿu <fitCÕ•w ∫°fiÙ ≈¿≤≈¥dÕ <b„C] <ª∏t°` N°Ãt° tu* tæ* <_Sw F°u y∫°
Fq≥, tæ* Nf N≈fiu b°_wbR¡≈ tu* <_Sw F°uJ¡≤ fæ™>° Fq≥ N°æ≤ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ˚®t Ÿu ÎJ¡Ìt NÔy F°u y∫° Fq≥ $ Fu
ŸC∏Ì¿≤, fi w°u tæ* wC‹¸> F…≥, fi <©∏fi Fq≥, fi J¡°∫Õ Fq≥, fi J¡°≤d Fq≥, fi _S¥Ô Fq≥ N°æ≤ fi Ÿ¥‚t Fq≥, <J¡∏wC tæ*
Ju¡bÔ Nf°<@w (<ıŸJ¡° <J¡ŸÙ J¡°Ô tu* f°@ fiFÙ* F°uw°) b_wC FÙ F¥≥ $ Fu ª¥±>°Ôu, Ÿ¥∫Õ<f‡f Ÿu <fiJ¡Ôu
F…Î wS° ˚Ùw ≈≤ fi <y≤u F…Î ∫°fiÙ Ju¡bÔ N°J¡°„ tu* kæ¡Ôu F…Î, s∫ N°æ≤ N<w„∫ Ÿu ≤<Fw <b„C] ≈®J¡°„
Ju¡ Ÿt°fi Nf tæ* ffi y∫° Fq≥ $ Fu ≈<wb®wu, tæ* „°∏w Fq≥, ıywg J¡° bæT‡∫ <fiJ¡°ÔJ¡≤ Ÿ°‡∫ ≈®°›w <J¡∫u Fq≥,
_bR¡≈<fi‹™> Fq≥, <ffi° tfi J¡° Fq≥, Δ∫°≈J¡ t°us ˚Ù tæ* Fq≥ N°æ≤ Ÿt Fq≥ $ w≤ay Ju¡ ŸÂ„ ªaªÔ J¡¸>°sb°ÔÙ
Fu <≈®∫u, ı°u "wwg' b_wC Fæ, bFÙ tæ* Fq≥, Nf ÌqŸ≤° JC¡~> fiFÙ* J¡F ŸJ¡w° Fq≥, wCt tu≤Ù yC” F°u, wC‡Fu* tæ*
fit_J¡°≤ J¡≤w° Fq≥ $ <b„°Ô fiu`b°ÔÙ wC‡F°≤u ≈®Ÿ°Ì Ÿu FÙ tæ* ˚bŸ°y≤ Ÿu ≈°≤ w≤ y∫° $ Nf tæ*, N<Àfi
tu* Ÿ°æ f°≤ „C] <J¡∫u y∫u Ÿ°ufiu Ju¡ ŸÂ„ <k¡≤ tÔ y®Fd fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° $ „°∏w, _b_S, J¡°utÔ,
_bR¡≈<_S<w tu* NÃ∫∏w Ω°uyÙ, bÙw≤°y, b°Ÿfi°„¥∏∫ N∏w#J¡≤d Ÿu ∫C•w, ŸfŸu ≈≤u N°æ≤ ŸbÕΔ∫°≈J¡
F°uJ¡≤, N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘, ∫F tæ* wC‡F°≤u Ÿ°tfiu Nb<_Sw Fq≥ $42-50$$
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu tF°Ÿ[b, Fu ≈®°du„, Fu ⁄Ì∫<≈®∫, Fu ≈®˚°u, Fu tF°twu, ıf <J¡ N°≈ Ÿ ≈®J¡°≤
J¡∑ <_S<w tu* <_Sw Fæ* $ wf Nf N°≈J¡°u •∫° R¡ªw° Fæ, J¡<FÎ $ <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu w¿∏b, ∫F
Nh~>° fiFÙ* Ôyw°, oŸ ≈®J¡°≤ <ıŸ b_wC J¡° <fi≤°Ì≤ <J¡∫° ı°w° Fæ, Ÿ b_wC J¡°u tæ* fiFÙ* ı°fiw° N°æ≤
∫F N˚Ù‹¸> Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ <ıŸ b_wC J¡∑ ª°Ffi° J¡∑ ı°wÙ Fæ Ÿu ˚Ù tæ* fiFÙ* ı°fiw° $ wCt <ıŸ w≤F Ÿu
ı°u N°ª≤d J¡≤wÙ F°u, Δ∫CÃS°fiJ¡°Ô tu* Ÿu tæ* ŸÙ w≤F J¡° ı°fiw° Fq≥ $ Fu <≈®∫u, ı°u ı°u b_wC <ıŸ
w≤F Ÿu wC‡Fu* N<˚tw Fæ, bF Ÿf ŸÙ w≤F J¡∑ N<bJ¡ÔR¡≈ Ÿu ≤Fu $ tæ* w°u N°J¡°„ Ju¡ ŸÌ¨„ <fiÔuÕ≈,
Ì°ŸÙfiw° N°æ≤ ≈¥dÕw°R¡≈ Ÿ°æ∏Ì∫Õ Ÿu ∫C•w F°u y∫° Fq≥, oŸ<ÔÎ <J¡ŸÙ ˚Ù b_wC J¡° NfiCŸ∏@°fi J¡≤fi°
ŸyÕ - 109] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1657
fiFÙ* ı°fiw° $ Fu ŸC∏Ì¿≤, ı°u FÙ JC¡~> wCt J¡wÕΔ∫R¡≈ Ÿu ı°fiwÙ F°u, ŸÙJ¡°u wCt J¡≤°u $ tæ* ˚Ù t<d <ıŸ
w≤F N≈fiu ˚Ùw≤ ≈®<w<f‡f @°≤d J¡≤w° Fæ ŸÙ w≤F Ÿu N≈fiu ⁄Ì∫ tu* @°≤d J¡R¡≥y° $ oh~>°,
N<fih~>° N°æ≤ fiJu¡ <bT∫°u* Ÿu <fitÕC•w <ªW Ju¡ J¡°≤d tæ* ≈®°≤Æ@≈®°›w N<fi<∏Ìw ∫° <fi<∏Ìw b_wC J¡∑
fi _wC<w J¡≤w° Fq≥ N°æ≤ fi <fi∏Ì° FÙ J¡≤w° Fq≥, oŸ<ÔÎ wCt ı柰 ª°F°u b柰 J¡≤°u $ ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu
tF°f°F°u, ∫<Ì ÎuŸÙ f°w Fæ, w°u ≈FÔu N°≈ tu≤° tw ŸC<fi∫u N°æ≤ Fu ıÙb∏tC•w_bR¡≈, ŸCfifiu Ju¡ Nfi∏w≤
ŸÙJ¡° N°≈ N°ª≤d J¡∑<ı∫u $ tF°≤°ı, NI°fi J¡° <bfi°„ J¡≤fiub°Ôu ŸbÕ` Nπæwf°u@ Ÿu Ÿ‡≈∏fi Ft
Ô°uy Ÿ˚Ù w≤F J¡∑ oh~>°N°u* Ÿu <fitCÕ•w N°æ≤ N°J¡°„ Ju¡ ŸÂ„ <b„Ì F°uJ¡≤ Nb<_Sw F°u y∫u Fæ* $ Fu
≤°ıfig, Ft Ô°uy°u* Ju¡ <ÔÎ ıæŸÙ NfiC≈J¡°≤J¡ ≤°≠∫˚°uy°<Ì J¡∑ N≈us° Fæ bæŸÙ FÙ NfiC≈J¡°≤J¡ fiJ¡∑
≈us° ˚Ù Fæ, •∫°u*<J¡ ªsC N°<Ì f°flu<∏B∫ N°æ≤ tC¶∫ ≈®°d N≈fiu-N≈fiu <ªw <bT∫°u* J¡∑ ∫<Ì N<fih~>°
J¡≤u*, w°u ŸŸu N°Ãt° tu* J¡°æfi-Ÿ° ≈J¡°≤ F°uy° ? I°<fi∫°u* J¡°u NI°<fi∫°u* J¡∑ w≤F ÌuF°<Ì-Nº∫°Ÿ
w°u Fæ fiFÙ*, <ıŸŸu <J¡ <bT∫°u≈˚°uy Ÿu ÌuF°<Ì Ju¡ t<Ôfi F°u ı°fiu≈≤ N°Ãt° ˚Ù t<Ôfi F°u ı°∫ $ ı°u
w[b<bwg Fæ bF w°u <fi<‹J®¡∫ NŸay <ª∏t°`_bR¡≈ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ÎuŸ° J¡°æfi w[bI°fiÙ F°uy°, ı°u
<bT∫°u≈˚°uy°u* J¡° NU∫°Ÿ J¡≤uy° $ oŸ<ÔÎ Fu ≈C”T°uWt, ≈®°≤Æ@ Ju¡ Ju¡bÔ ≈˚°uy Ÿu N°Ãt° tu* t<Ôfiw°
J¡∑ ≈®°<›w fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈®°≤Æ@˚°uy Ju¡ N°≤‡˚ tu*, N∏w tu* N°æ≤ tº∫ tu* Ft Ô°uy <ıŸ _b˚°b Ju¡ Fæ*,
ŸÙ _b˚°b Ju¡ F°uJ¡≤ Ju¡bÔ Nb<„‹¸> ≈®°≤Æ@ J¡° ˚°uy Ÿu <bfi°„J¡≤ <_Sw ≤Fu*, oŸŸu fi w°u Ft
<b≈≤Ùw F°u ı°∫u*yu N°æ≤ fi ÌqŸ≤u FÙ ffi ı°∫u*yu $ Fu ≈®˚°u, bwÕt°fi Ÿt∫ tu* ∫F ı°u N≈fi° Nb<„‹¸>
N°∫CJ¡°Ô Fæ, ŸJ¡°u ≤°≠∫˚°uy Ÿu <fw°J¡≤ J®¡t„# JC¡~> Ÿt∫ Ju¡ f°Ì Ft Ô°uy <bÌuFtC•w F°u
ı°∫u*yu $$51-60$$
"w_t°Ì°Ω∏wtº∫uTC' oŸ <•w Ju¡ NS°Õ∏w≤ J¡∑ ˚Ù Ÿa˚°bfi° J¡≤ ≤Fu ≤°ı° <„<©ºbı <ıI°ŸC
F°uJ¡≤ ≈¥~>wu Fæ* $
≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu ªaªÔu, ≈®°≤Æ@˚°uy Ju¡ N°<Ì, tº∫ N°æ≤ N∏w tu* Ft Ô°uy <J¡Ÿ w≤F
Ju¡ Fæ* N°æ≤ Nb<„‹¸> ≈®°≤Æ@ J¡° ˚°uy π°≤° <bfi°„ J¡≤ <J¡Ÿ w≤F Ÿu <_Sw ≤Fu*yu, ∫F J¡F°u $$61$$
≤°ı° Ju¡ N<˚≈®°∫ Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ ª¥±>°Ô° ˚Ù Ÿ <•w J¡° NSÕ J¡FwÙ Fæ $
ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu ≤°ıZu‹™>, Ft Ô°uy N°<Ì, N∏w N°æ≤ tº∫ tu* ≤°ı° FÙ Fæ*, oŸ<ÔÎ Ju¡bÔ t°uF
~>°unJ¡≤ <k¡≤ Ÿ ≤°ıR¡≈ tu* FÙ F°u ı°∫u*yu $ N≈fiu FÙ fiy≤ tu* <Ÿ*F°Ÿfi ≈≤ N°R¡» N°≈ ≤°ı° ffi
ı°o∫u N°æ≤ N∏w#≈C≤ J¡∑ Ÿf <˜∫°u* J¡∑ ˚¥TdR¡≈ tæ* N°≈J¡∑ ≈¸>≤°fiÙ ffi ı°«≥¡ N°æ≤ Fu ≤°ıfig, N≈fiÙ
ı°u fiy≤Ù Fæ bF ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ f°Ì NfiuJ¡ ≤°ı°N°u* Ÿu ∫C•w, ≈®Ÿ∏fi ≈®ı°byÕ Ÿu ≈¥dÕ, fi°ª ≤FÙ fioÕ-fioÕ
Nayfi°N°u* Ÿu „°u<˚w, ºbı°N°u* Îba fı ≤Fu fiy°n°u* Ÿu Δ∫°›w N°æ≤ fi°fi°<b@ kC¡Ôb°<n∫°u* Ÿu ŸCF°bfiÙ
F°uJ¡≤ Nf <k¡≤ ÔFÔF° ≤FÙ Ôw°, taı≤Ù, Îba yaCı°≤ J¡≤ ≤FÙ tJ¡≤∏Ì°Ÿ•w ˚®t≤≈a<•w∫°u* Ÿu ∫C•w
bŸ∏w J¡∑ Ôw°Ô‚tÙ Ju¡ ŸÂ„ F°u ı°∫ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ª¥±>°Ô° fiu Ÿ
≈®J¡°≤ ıf ≤°ı° <„<©ºbı Ÿu J¡F°, wf bu F≥ŸJ¡≤ <fi#„aJ¡ F°u ª¥n°Ô° Ÿu s°u˚≤<Fw N°æ≤ t@C≤b°•∫
J¡Ffiu Ôyu $ Fu <b„°Ô°<s, Fu <≈®∫u, ∫<Ì ∫FÙ f°w Fæ, w°u _byÕ tu* Ft Ô°uy°u* J¡°u ı°u _b°@Ùfi <Ÿ]
˚°uyÔ¿‚t∫°≥ <tÔ ≤FÙ* Fæ*, ∏FÙ*tu* <fib°Ÿ •∫°u* fi J¡≤u* ? ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, FtJ¡°u w°u fi ˚°uy°u*
1658 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡∑ oh~>° Fæ N°æ≤ fi <b˚¥<w∫°u* J¡∑ FÙ oh~>° Fæ $ tu≤Ù <_S<w w°u _b˚°b Ju¡ b„ Ÿu ı°u ˚Ù JC¡~> ≈®°›w F°u
ı°w° Fæ, ŸÙJu¡ NfiCŸ°≤ ≤FwÙ Fæ $ tu≤u ŸC© Ju¡ <ÔÎ fi w°u _byÕ Fæ, fi ≤°≠∫ Fæ N°æ≤ fi <J®¡∫°J¡Ô°≈ FÙ
Fæ $ Ju¡bÔ N≈fiu _bR¡≈ tu* <_S<w Ju¡ NfiCJ¥¡Ô Δ∫°≈°≤°u* Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ tæ* <_S<w Ju¡ NfiCŸ°≤ <J¡ŸÙ w≤F
Ju¡ s°u˚ Ju¡ <ffi° <_Sw ≤FwÙ Fq≥ $ ∫F ŸC© Fæ N°æ≤ ∫F Ì…#© Fæ, oŸ w≤F Ju¡ π∏π°u* J¡° ıf <bfi°„ FÙ F°u
y∫° Fæ, wf ŸÙJu¡ Ÿ°S-Ÿ°S oŸ „°∏w ≈Ì tu* ŸC©≈¥bÕJ¡ <_Sw FÙ Fq≥ $ ≤°ı° <„<©ºbı fiu J¡F° # Fu
<b„°Ô°<s, <fi<bÕJ¡°≤ fC<] Ÿu wCtfiu ı°u ∫F J¡F° Fæ bF ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ ≤°≠∫ J¡° y®Fd J¡≤u* ∫°
Ã∫°y J¡≤u* N°Ãt° J¡° J¡°æfi-Ÿ° ≈J¡°≤ F°uy° $ Fu ˚Ì®u, ŸC©-Ì…#© J¡∑ Nb_S°N°u* Ju¡ <bT∫ tu* <ª∏w° J¡°
≈¿≤Ã∫°y J¡≤ t°ÃŸ∫Õ Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ Ft Ô°uy <ıŸ w≤F Ÿu <_Sw Fæ* ŸÙ w≤F Ÿu N≈fiu _bR¡≈ tu*
<fi‹™> F°uJ¡≤ <_Sw ≤Fu* $ oŸ ≈®J¡°≤ bF°≥ ≈≤ ≈≤_≈≤ b°w°ÕÔ°≈ Ju¡ J¡Sfi Ÿu ≤tdÙ∫ fi Ì°ufi°u* ≈<w-≈ÃfiÙ
J¡° <Ìfi Ÿt°›w≈®°∫ F°u y∫° $ wÌfi∏w≤ ™>J¡≤ Ì°uT<fitCÕ•w fi Ì°ufi°u* „°˜<b<Fw Ÿ°∫aŸ∏º∫° J¡∑ $ bu
≈≤_≈≤ N˚Ù‹¸> ˚°uy Ju¡ <ÔÎ ÃJ¡<^™>w F°uwu F…Î ˚Ù b°Ÿfi° fi ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d ÃJ¡^™>° Ÿu ≤<Fw Su N°æ≤
wwg-wwg Ÿt∫ tu* ≈®°›w J¡°∫Õ Ju¡ I°w° Su $ _byÕ J¡∑ <Ÿ<] J¡° Nfi°Ì≤ J¡≤ ≈¥dÕ<ªW F°uJ¡≤ bu Ì°ufi°u* ÎJ¡
FÙ „˙∫°≈≤ Ÿ°u y∫u N°æ≤ fi-fi ≈®d∫ ªu‹¸>°N°u* Ÿu ıÙb∏tC•w fi Ì°ufi°u* J¡∑ bF ≤°<` Δ∫wÙw F°u yoÕ $
≈≤_≈≤ Ju¡ NfiC˚b Ÿu <Ÿ] ı°u ˚°uy N°æ≤ t°usR¡≈ ŸC© S°, ŸJ¡∑-≈®d∫-bªfi°u* Ju¡ <bÔ°Ÿ°u* Ju¡
Ÿa<tZd Ÿu - ≈®„aŸ° J¡≤ ≤Fu Wt ≈®utÙ Ÿ ̇≈wÙ J¡∑ fC<] tu* ÃJ¡^™>° ≈æÌ° J¡≤°fiub°ÔÙ bF Ô‡fÙ
≤°w ˚Ù tCFqwÕ J¡∑ fi°o˘ Δ∫wÙw F°u yoÕ $$62-76$$
ÎJ¡ Ÿ°æ fi°æb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ ÌŸb°≥ ŸyÕ

ŸaJ¡v≈ J¡∑ Ÿufi° N°æ≤ F°SÙ Ju¡ Ÿ°S bu Ì°ufi°u* N≈fiu fiy≤ tu* N° y∫u wS°
<ª≤J¡°Ô wJ¡ ≤°≠∫ J¡≤fiu Ju¡ f°Ì bu Ì°ufi°u* <bÌuFtC<•w J¡°u ≈®°›w F°u y∫u, ∫F bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, ≤°w fÙw ı°fiu ≈≤ <≈¸>°≤Ù Ÿu <fiJ¡Ôu F…Î ıywg Ju¡
≈®J¡°„J¡ t<d Ju¡ ŸÂ„ ≈®<Ÿ] Ÿ¥∫Õ ˚yb°fig J¡° Ì∫ F°u ı°fiu ≈≤ ıf N°J¡°„ <fÔJC¡Ô N∏@J¡°≤ Ÿu
„¥∏∫ F°u y∫° - Ÿ°k¡ F°u y∫°, ıf tfiC‹∫°u* Ju¡ Ô°Ô-Ô°Ô fiu`°u* Ju¡ ŸÂ„ J¡tÔ°u* J¡° bfi <©Ôfiu Ôy°
N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uJ¡°u* tu* kæ¡Ôu F…Î N°ª°≤°u* J¡∑ fi°o˘ ıf Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤du* ª°≤°u* N°u≤ Ìq≤ wJ¡ kæ¡Ô yoÕ wf bu
Ì°ufi°u* ˜Ù-≈C”T ™> y∫u $ ™>J¡≤ Ÿ∏º∫°J®¡t J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤Ju¡ bu Ì°ufi°u* J¡°aªfi J¡∑ yCk¡° tu* ı°J¡≤
J¡°utÔ, <ªJ¡fiu wS° tfi°uF≤ ≈W°u* Ju¡ ffi°∫u y∫u N°Ÿfi ≈≤ fæ™> y∫u $$1-3$$ wÌfi∏w≤ ™>J¡≤ ≤°ı°
<„<©ºbı J¡∑ J¡°∏w° ª¥n°Ô° fiu N≈fiu Ÿ°tfiu <_Sw Ÿ°w ŸtCB°u* Ju¡ ıÔ Ÿu ≈¥dÕ ≤ÃfiJC¡‡˚ J¡°u
≤°≠∫°<˚TuJ¡ Ju¡ <ÔÎ ŸaJ¡<v≈w <J¡∫° $ ≈¥bÕ J¡∑ N°u≤ tC≥F J¡≤Ju¡ fæ™>u F…Î N≈fiu _b°tÙ ≤°ı° <„<©ºbı
J¡°u ıÔŸu ˚≤u F…Î Ÿ tayÔ |nu Ÿu ≤°ı≈ÃfiÙ ª¥±>°Ô° fiu N≈fiu <fi‹J¡^¸>J¡ _b≤°≠∫ tu* N<˚<T•w
<J¡∫° $ ŸaJ¡v≈t°` Ÿu ≈<_Sw N≈fiu ŸCbdÕ Ju¡ <Ÿ*F°Ÿfi ≈≤ N<˚<T•w F°uJ¡≤ fæ™>u F…Î ≤°ı° Ÿu
ÌubR¡<≈dÙ ≈wÔu ŸC∏Ì≤ Nay°u*b°ÔÙ Ÿ ª¥±>°Ô° fiu J¡F° # Fu ≈®˚°u, Ju¡bÔ tC<fi∫°u* Ju¡ ∫°uÀ∫ oŸ „°∏w wuı
J¡°u ~>°unJ¡≤ Nf N°≈J¡°u „°Ÿfi J¡≤fiu Ju¡ ∫°uÀ∫ o∏B°<Ì N‹¸>≈°Ô°u* J¡° wuı @°≤d J¡≤fi° ª°<FÎ $
ŸyÕ - 110] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1659
ª¥±>°Ô° π°≤° bfi tu* ∫°u* J¡Ffiu ≈≤ ™>ÙJ¡ Fæ, ÎuŸ° FÙ J¡≤w° Fq≥ - oŸ w≤F f°uÔ ≤Fu ≤°ı° <„<©ºbı fiu
tF°≤°ı Ju¡ _bR¡≈ J¡°u @°≤d J¡≤ <Ô∫° $$4-8$$ wÌfi∏w≤ ≈\>°<˚TuJ¡ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d π°≤≈°Ô Ju¡
_S°fi ≈≤ fnu <bfi∫ Ju¡ Ÿ°S <_Sw Ÿ t°<fifiÙ ª¥±>°Ô° Ÿu ≤°ı° fiu J¡F° # Fu tfi°u≤tu, Nf wC‡Fu*
tF°≤°fiÙ Ju¡ ≈Ì ≈≤ N<˚<T•w J¡≤ ≈¸>≤°fiÙ ffi°w° Fq≥ $ oŸ w≤F J¡FJ¡≤ w°Ô°f tu* _fi°fi J¡≤°J¡≤ wS°
tF°≤°fiÙ Ju¡ ≈Ì ≈≤ N<˚<T•w J¡≤Ju¡ ≤°ı° fiu N≈fiÙ Ÿ <≈®∫° Ÿu J¡F° # Fu J¡tÔ≈`-ŸÙ N°≥©°u*b°ÔÙ
<≈®∫u, wCt ∫°uy<Ÿ<] Ju¡ π°≤° N≈fiu ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ Ÿu Ã≈∏fi, fi°fi°<b@ NÔaJ¡°≤, „˜°˜ N°<Ì tF°<b˚b
Ÿu ∫C•w fnÙ ˚°≤Ù Ÿufi° sd˚≤ tu* ÎJ¡` J¡≤ ŸJ¡wÙ F°u $ N≈fiu _b°tÙ J¡° ÎuŸ° bªfi ŸCfiJ¡≤ ŸC∏Ì≤
≤ayb°ÔÙ Ÿ ª¥±>°Ô° fiu, bT°ÕJ¡°Ô Ju¡ tu| Ju¡ ŸÂ„, ≤dbÙ≤°u* Ju¡ Ÿæ∏∫ J¡° ŸaJ¡v≈ <J¡∫° $ wÌfi∏w≤ fi
Ì°ufi°u* fiu bF Ÿufi° Ìu©Ù, ı°u F°SÙ-|°un°u* Ÿu Δ∫°›w SÙ, <ıŸfiu ≈w°J¡°N°u* Ÿu N°J¡°„ J¡°u ˚≤ <Ì∫° S°
N°æ≤ <ıŸfiu Ÿ°≤u ıayÔ J¡°u NbJ¡°„ Ÿu „¥∏∫ ffi° <Ì∫° S° $ <ıŸJu¡ wC≤FÙ N°<Ì Ju¡ „ÆÌ°u* Ÿu ≈bÕw J¡∑
yCk¡°Î≥ wS° yFfiJ¡°u¸>≤ ≈®<wºb<fi J¡≤ ≤Fu Su N°æ≤ t_wJ¡ Ju¡ ≤Ãfi°u* Ju¡ tF°≈®J¡°„ Ÿu N∏@J¡°≤ Ju¡ Ÿt¥F
J¡°u <ıŸfiu ª¥dÕª¥dÕ ffi° <Ì∫° S° $ ≤°ı°N°u* Ju¡ ffi°∫u y∫u NfiuJ¡ Ÿt¥F°u* Ÿu ∫C•w Ÿ Ÿufi° tu*, <ıŸJu¡
tÌy∏@ J¡°u ÌqŸ≤u F°SÙ fiFÙ* ŸF ŸJ¡wu, ÎuŸu ÎJ¡ ŸC∏Ì≤ tÌy∏@b°Ôu F°SÙ Ju¡ «¡≈≤ bu ≤°ı̇≈wÙ (bu
≤°ı° N°æ≤ ≤°fiÙ) Ÿb°≤ F…Î $ wÌfi∏w≤ N≈fiÙ <≈®∫wt° tF°≤°fiÙ Ju¡ Ÿ°S tF°fÔb°fig bF ≤°ı°
<„<©ºbı ≈æÌÔ N°æ≤ ≤S Ÿu Δ∫°›w Ÿ fnÙ ˚°≤Ù Ÿufi° J¡°u ©Ù*ªw° F…N° wS° ≈bÕw°u* J¡°u <FÔ°
Ìufiub°ÔÙ Ÿ Ÿufi° Ÿu, ˚¥<t Ÿu ™>Ù F…oÕ tF°b°∫C-ıæŸÙ, ≤Ÿ°„æÔ J¡°u (≈¨ØbÙR¡≈ ≈F°n J¡°u) ˚uÌfi
J¡≤w° F…N° Ÿ bfi Ÿu „Ù|® ªÔ <Ì∫°> $$9-17$$
Ÿ tFu∏B ≈bÕw Ÿu ≤°ı° <„<©ºbı ªÔ ≈n° $ ≤°_wu tu* ≈bÕw°u*, NfiuJ¡ Ìu„°u*, fi<Ì∫°u* N°æ≤ ıayÔ°u*
Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S NfiuJ¡ y°≥b°u* J¡°u Ìu© ≤Fu wS° ≤°≠∫≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N≈fiu fiy≤ Ÿu f°F≤ <fiJ¡Ôfiu ≈≤ wwg-
wwg Ìu„b°<Ÿ∫°u* Ju¡ Ÿ°S ı°u-ı°u |¸>fi°Î≥ ıF°≥ ≈≤ N≈fiu «¡≈≤ |¸>Ù SÙ* ∏Fu* N≈fiÙ <≈®∫° J¡°u <Ì©Ô°
≤Fu ≤°ı° <„<©ºbı fiu S°unu FÙ Ÿt∫ tu* _byÕ-ŸÙ ŸC∏Ì≤Ù N≈fiÙ fiy≤Ù tu* ≈®bu„ <J¡∫° $ bF°≥ ŸJu¡
Ÿat°<fiw fi Ÿ°t∏w°u* (Ÿ≤Ì°≤°u*) fiu ı∫ „ÆÌ Ÿu ŸJu¡ N°ytfi J¡°u ı°fi° N°æ≤ ı°fiwu FÙ bu
ÃJ¡<^™>w<ªW F°uJ¡≤ ŸJ¡∑ Nyb°fiÙ Ju¡ <ÔÎ fiy≤ Ÿu „Ù|® f°F≤ <fiJ¡Ô N°∫u $ fiy°nu N°<Ì J¡∑
∏fiw ºb<fi Ÿu ∫C•w wS° ÎJ¡ ÌqŸ≤u tu* <tÔ yoÕ fi Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* Ju¡ Ÿ°S bF ≤°ı° <„<©ºbı N≈fiu
fiy≤ tu* ≈®<b‹¸> F…N° $$18-21$$ fiy≤ J¡∑ <˜∫°u* π°≤° <ıŸJu¡ «¡≈≤ Ô°ı°aı<Ô∫°u* N°æ≤ ≈C‹≈°aı<Ô∫°u*
Ÿu b¨<‹¸> J¡∑ yoÕ SÙ, ÎuŸu Ÿ ≤°ı° fiu Δ∫°≈°¿≤∫°u* Ju¡ t°yÕ J¡°u, ı°u W≤°uW≤ NÃ∫∏w ≤tdÙ∫ S°, Ìu©wu
F…Î N≈fiu ≤°ıtFÔ tu* - ı°u ~>°u¸>Ù-~>°u¸>Ù ≈w°J¡°N°u* wS° ºbı°N°u* Ÿu ©¥f Ÿı°∫° y∫° S°, t°u<w∫°u*
Ju¡ w°u≤d°u* Ÿu tfi°uF≤ S°, ıF°≥ ≈≤ <˜∫°≥ fi¨Ã∫ N°æ≤ y°fi J¡≤ ≤FÙ* SÙ*, ı°u N≈fiu _S°fi ≈≤ Jæ¡Ô°Ÿ ≈bÕw
J¡∑ fi°o˘ ∏fiw S° - ≈®bu„ J¡≤ Ÿfiu Ô°uJ¡-„°˜ ≈®<Ÿ] ÌFÙ, Ìqb°Õ, Nsw, „a©, bÙd°, ~>`, ª≥b≤
N°<Ì ≤°ı° Ju¡ ∫°uÀ∫ t°ay<ÔJ¡ wwg-wwg b_wCN°u* Ÿu ∫C•w <bfiÙw N≈fiu Nt°Ã∫ N°<Ì ≈®J¨¡<w Ÿt¥F J¡°
˚ÔÙ˚°≥<w Ÿ‡t°fi <J¡∫° $ Ÿ°w <Ìfi wJ¡ fiy≤ tu* ©¥f Wt ßb J¡≤Ju¡ N≈fiu N∏w#≈C≤ tu* ≤°ı° fiu
N≈fiu ≤°ıJ¡°∫°u˘ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi <J¡∫° $ Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ ≈¨<SbÙwÔ Ju¡ «¡≈≤ ÌŸ Fı°≤ bT°u˘ wJ¡
ª¥±>°Ô° Ju¡ Ÿ°S ≤°≠∫ J¡≤Ju¡ bF ≤°ı° <„<©ºbı oŸ ÌuF@°≤d Ÿu <b≤w F°u y∫° $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ,
1660 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
oŸ „≤Ù≤ J¡° Ã∫°y J¡≤ <k¡≤ ı∏t fi Ôufiu Ju¡ <ÔÎ, wuÔ≤<Fw ÌÙ≈J¡ J¡∑ fi°o˘, bF tF°t<w ≤°ı°
<„<©ºbı <fib°Õd J¡°u (Jæ¡bv∫ tC<•w J¡°u) ≈®°›w F°u y∫° $ Ÿ w≤F J¡∑ ŸtÂ<‹¸> Ÿu Ì„ Fı°≤ bT°u˘
wJ¡ ≤°≠∫ J¡≤Ju¡ wS° Ÿ N≈fiÙ <≈®∫° ª¥±>°Ô° Ju¡ Ÿ°S ©¥f ≤td J¡≤Ju¡ bF ≤°ı° <fib°Õd J¡°u ≈®°›w F°u
y∫° $ Fu ZÙ≤°tıÙ, ˚∫ N°æ≤ <bT°Ì Ÿu „¥∏∫, t°fi N°æ≤ t°ÃŸ∫Õ Ÿu tC•w wS° ≈<_Sw ŸFı J¡t°u˘ J¡°
Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fiub°Ôu, ˚°uy°u* tu* bæ≤°À∫fC<] ≤©J¡≤ Ÿftu* ŸtR¡≈ f®ÊÂ<‹¸> Ÿu ∫C•w F°uwu F…Î Ÿ N°∫Õ
<„<©ºbı fiu ≈∫CÕ•w f°u@ Ju¡ π°≤° J¡°t_bR¡≈ t¨Ã∫C J¡°u ıÙwJ¡≤ ÌŸ Fı°≤ bT°u˘ wJ¡ ı‡f¥πÙ≈ tu*
ÎJ¡~>` ≤°≠∫ <J¡∫° $$22-29$$
ÿÔ°uJ¡ Ju¡ ≈¥b°Õ@Õ Ÿu <„<©ºbı J¡∑ <_S<w J¡° NfiCb°Ì J¡≤Ju¡ W≤°@Õ Ÿu ŸÙ <_S<w J¡° ≤°tª∏B
Ju¡ <ÔÎ J¡WÕΔ∫R¡≈ Ÿu ≈Ìu„ J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ w≤F Ÿ‡≈¥dÕ ≤°ı°N°u* Ju¡ t_wJ¡ Ju¡ ª¥±>°t<dR¡≈ Ÿu
<_Sw F°uJ¡≤ ÌÙ|ÕJ¡°ÔwJ¡ oŸ ˚¥wÔ≈≤ fi°fi°<b@ NfiuJ¡ ˚°uy°u* J¡° ≈˚°uy J¡≤ Ÿ∏t°`R¡≈ Nb<„‹¸>
bF ≤°ı° <„<©ºbı Nı≤ ≈≤t≈Ì tu* Nb<_Sw F°u y∫° $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, oŸÙ w≤F N°≈ ˚Ù
≈®°≤Æ@-≈®°›w ≈®J¨¡w J¡°∫°u˘ J¡° NfiCŸ≤d J¡≤wu F…Î „°uJ¡-„¥∏∫ F°uJ¡≤ Ÿt°<@ tu* <_Sw ≤<F∫u NSb°
_b∫a ©¥f ˚°uy-t°usÔ‚tÙ J¡° NfiCŸ≤d J¡≤wu F…Î N°≈ Ÿ˚Ù Δ∫bF°≤°u* tu* <_Sw ≤<F∫u $ tu≤u J¡Ffiu J¡°
w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ N°≈ J¡∑ Ÿt°<@ N°æ≤ Δ∫CÃS°fi Ju¡ k¡Ô tu* J¡°uoÕ ˚uÌ fiFÙ* Fæ $$30$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ÌŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ª¥±>°Ô° J¡° N°¶∫°fi Ÿt°›w
ÎJ¡ Ÿ°æ À∫°≤Fb°≥ ŸyÕ
ıæŸu ª¥±>°Ô° ≤°fiÙ fiu ≤°ı° J¡°u ŸfJ¡° Ã∫°y J¡≤°∫°, bæŸu FÙ J¡ªfi°tJ¡ N≈fiu ≈C` J¡°u f¨F_≈<w fiu
ŸfJ¡° Ã∫°y J¡≤°∫° N°æ≤ N∏w tu* NFaJ¡°≤ Ju¡ Ã∫°y Ÿu bF ≈¥dÕ N°ÃtI°fiÙ ffi y∫°-∫F bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, ∫F <„<©ºbı J¡∑ ~>°u¸>Ù-ŸÙ J¡F°fiÙ tæ*fiu N°≈Ÿu
N°Ω°u≈°∏w J¡FÙ $ oŸ t°yÕ J¡° NfiCŸ≤d J¡≤ ≤Fu N°≈ J¡˚Ù ˚Ù <©∏fi fiFÙ* F°u*yu ∫°fiÙ N°≈J¡∑ Ÿ°≤Ù
<ª∏w°Î≥ <fiJ¡Ô ı°∫uyÙ $ ˚B, ≤°y N°æ≤ πuT J¡° fi°t°u*-<fi„°fi <t¸>° Ìufiub°ÔÙ, <„<©ºbı J¡∑ b¨<W J¡°
NbÔ‡ffi J¡≤ ≤°y-πuT Ÿu <fitCÕ•w fC<] Ÿu ≈®Ã∫s <J¡∫u y∫u ≈°≤t°<SÕJ¡ ≈¥d°Õfi∏Ì ≈Ì Ÿu ŸC„°u<˚w
F°uJ¡≤ <fi≤∏w≤ <_Sw ≤<FÎ $ Fu ≤°t˚B, <ıŸ ≈®J¡°≤ ≤°ı° <„<©ºbı fiu Ÿ w≤F Δ∫bF°≤ J¡≤wu F…Î
≤°≠∫ <J¡∫°, ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿu N°≈ ˚Ù ≤°≠∫ tu* Δ∫bF°≤ J¡≤wu F…Î ˚°uy N°æ≤ t°us Ÿu ˚≤≈¥≤ ≤<FÎ $ Fu
≤°|b, <„<©ºbı Ju¡ ≈®<Ÿ] ŸbÕÃ∫°yR¡≈ ≈°∫ Ÿu FÙ ıæŸu f¨F_≈<w Ju¡ ≈C` J¡ª fiu I°fi ≈®°›w <J¡∫°,
bæŸu FÙ N°≈ ˚Ù I°fi ≈®°›w J¡∑<ıÎ $ ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, f¨F_≈<w Ju¡ ≈C` Ÿt_w bæ˚b°u* Ÿu
≈¿≤≈¥dÕ J¡ª fiu <ıŸ J®¡t Ÿu I°fi ≈®°›w <J¡∫° Ÿ J®¡t J¡°u Ÿasu≈w# tCHŸu J¡<FÎ $$1-5$$
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°tıÙ, Ìubw°N°u* Ju¡ N°ª°∫Õ f¨F_≈<w Ju¡ ≈C` ZÙt°fig J¡ª fiu
≤°ı° <„<©ºbı J¡∑ fi°o˘ FÙ Ÿb°uÕWt I°fi ≈®°›w <J¡∫°, oŸJ¡∑ J¡S° N°≈ ŸC<fi∫u $ J¡ª J¡° N˚Ù
f°v∫J¡°Ô Ÿt°›w FÙ F…N° S° N°æ≤ ≠∫°u* FÙ ∫°æbfi N°≤‡˚ F…N°, Ã∫°u* FÙ bF ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ J¡°u w≤
ŸyÕ - 111] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1661
ı°fiu Ju¡ <ÔÎ J¡<¸>f] F°u y∫° $ bF ≈Ì N°æ≤ ≈Ì°SÕ J¡° Wt I°w° S° $ bF N≈fiu <≈w° f¨F_≈<w Ÿu
J¡Ffiu Ôy° $ J¡ª fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, Fu Ÿf @t°u˘ J¡° I°fi ≤©fiub°Ôu <≈w°ıÙ, w∏wC Ju¡ ŸÂ„ Fı°≤°u*
f∏@fi°u* J¡°u Ìufiub°Ôu ıÙb Ÿu ∫C•w tu≤u-ı柰 ı∏wC oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù <≈*ınu Ÿu Jæ¡Ÿu f°F≤ <fiJ¡Ô ŸJ¡w°
Fæ, ∫F N°≈ J¡<F∫u $ f¨F_≈<w fiu J¡F° # Fu ≈C`, NfiSÕR¡≈ Fı°≤°u* ty≤°u* Ju¡ <fib°Ÿ_S°fi˚¥w oŸ
ŸaŸ°≤R¡≈Ù Ÿ°y≤ Ÿu <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ πuy Ju¡ <ffi° <J¡∫u y∫u ŸbÕÃ∫°y Ÿu wÃJ¡°Ô FÙ ı∏wC <fiJ¡Ô ı°
ŸJ¡w° Fæ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, N≈fiu <≈w° J¡° ≈≤t ≈<b` Ÿ w≤F J¡° bªfi
ŸCfiJ¡≤ J¡ª Ÿ˚ÙJ¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤Ju¡ ÎJ¡°∏wbfi tu* ªÔ° y∫° $ ≈C` Ju¡ ªÔu ı°fiu Ÿu f¨F_≈<w J¡°u <ªW
tu* JC¡~> ˚Ù πuy fiFÙ* F…N°, •∫°u*<J¡ ı°u tF°fig F°uwu Fæ*, bu Ÿa∫°uy N°æ≤ <b∫°uy Ì°ufi°u* tu* ŸCtu” ≈bÕw Ju¡
ŸÂ„ <fiÿªÔ tfib°Ôu F°uwu Fæ* ∫°fiÙ fi Ì°ufi°u* Ì„°N°u* tu* tF°Ãt°N°u* Ju¡ tfi tu* JC¡~> ˚Ù πuy N°<Ì
<bJ¡°≤ fiFÙ* F°uuwu $ Fu ≈°≈„¥∏∫, bfi tu* ı°fiu Ju¡ Nfi∏w≤ Ÿu ıf N°™> bTÕ Δ∫wÙw F°u y∫u, wf <J¡ŸÙ
tF°N≤^∫ tu* Ÿ J¡ª fiu N≈fiu <≈w°ıÙ J¡°u <k¡≤ ≈®°›w <J¡∫° ı°u <J¡ ŸJu¡ <ªW J¡° ≈¿≤≈°J¡w°≤w‡∫
ı°fiJ¡≤ fªu F…Î J¡° Ã∫°y J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ N°∫u Su $ J¡ª fiu ≈FÔu N≈fiu <≈w°ıÙ J¡∑ <b<@≈¥bÕJ¡
≈¥ı° J¡∑, <k¡≤ ∏Fu* ≈®d°t <J¡∫° $ f¨F_≈<w fiu ˚Ù N≈fiu ≈C` J¡° N°<Ô*yfi <J¡∫° $ owfi° F°ufiu Ju¡ f°Ì
NÃ∫∏w t@C≤b°dÙ Ÿu Ÿ J¡ª fiu f¨F_≈<w Ÿu ≈Cfi# ≈¥~>° $ J¡ª fiu J¡F° # Fu w°w, tæ*fiu ı°u ŸbÕÃ∫°y
<J¡∫° Fæ, ŸJ¡° N°ı ∫Ω<≈ N°™>b°≥ bTÕ Fæ, wS°<≈ <fitÕÔ „°<∏w tæ* ≈®°›w fiFÙ* J¡≤ ≤F° Fq≥ $ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B, N≤^∫ tu* Ÿ w≤F Ju¡ ÌÙfi bªfi J¡ª f°uÔ ≤F° FÙ S° J¡∑ "Ÿ˚Ù J¡° Ã∫°y
J¡≤°u' ∫°u* J¡FJ¡≤ f¨F_≈<w N°J¡°„ tu* NÂÿ∫ F°u y∫u $ f¨F_≈<w Ju¡ ªÔu ı°fiu Ju¡ Nfi∏w≤ J¡ª fiu
N≈fiu „≤Ù≤ ≈≤ Ÿu bvJ¡Ô N°<Ì J¡° ˚Ù ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° N°æ≤ ∫F ª∏B, f°ÌÔ, w°≤u N°æ≤ Ÿ¥∫Õ Ÿu
≤<Fw „≤wg J¡°Ô Ju¡ N°J¡°„ J¡∑ (ıf Ÿ¥∫°uÕÌ∫ J¡°Ô ŸtÙ≈ ≤Fw° Fæ, wf Ju¡ N°J¡°„ J¡∑) fi°o˘ <Ìy‡f≤
F°u y∫° $$6-16$$ „≤wg-J¡°Ô tu* N°J¡°„wÔ J¡∑ fi°o˘ Ÿfiu bT°ÕJ¡°Ô tu* yCk¡° N°<Ì J¡° N°Z∫ J¡≤
tu|bTÕd N°<Ì J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° $ „≤Ìg N°<Ì M¡wCN°u* tu* yCk¡° N°<Ì J¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤ Nfi°b¨w
<Ì„°N°u* tu* ≤Ffiu Ôy° $ ŸJ¡° „≤Ù≤ „°∏w N°æ≤ ŸC∏fi F°u y∫° S° wS° bF Ÿ°≥Ÿt°` Ôu ≤F° S° $
wÙfi bTÕ Ju¡ f°Ì <J¡ŸÙ ÎJ¡ ıayÔ tu* <k¡≤ N≈fiu yC” ŸÙ <≈w°ıÙ J¡°u <©∏fi-<ªW Ÿfiu ≈®°›w <J¡∫° $
˚<•w Ÿu Ÿfiu N≈fiu <≈w°ıÙ J¡° ≈¥ıfi, N<˚b°Ìfi N°<Ì <J¡∫°, <≈w° fiu ˚Ù N≈fiu ≈C` J¡° N°<Ô*yfi
<J¡∫°, Nfi∏w≤ ©uÌ Ju¡ J¡°≤d yÌgyÌ b°dÙ Ÿu bF J¡ª ≈¥~>fiu Ôy° $ J¡ª fiu J¡F° # w°wª≤d, tæ*fiu
ŸfJ¡° Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° $ J¡∏S°, Ì^±>, J¡t^±>ÔC N°<Ì J¡° ˚Ù Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° wS°<≈ N≈fiu N°Ãt≈Ì
tu* tu≤Ù <_S<w fiFÙ* F…oÕ, Nf tæ* •∫° J¡R¡≥ ? f¨F_≈<w fiu J¡F° # ≈C`, <ªW FÙ Ÿf JC¡~> Fæ, Nw# ŸÙJ¡°
Ã∫°yJ¡≤ wCt N≈fiu _bR¡≈ tu* <b≤°<ıw F°u ı°N°uyu $ ŸbÕI Ô°uy <ªWÃ∫°y J¡°u FÙ ŸbÕÃ∫°y J¡Fwu
Fæ* $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, ≈C` Ÿu ÎuŸ° J¡FJ¡≤ f¨F_≈<w „Ù|®w° Ÿu N°J¡°„ tu* n
y∫u, Nfi∏w≤ N∏w#J¡≤d Ÿu ©uÌ <fiJ¡°Ô J¡≤ bF J¡ª ~>°unfiu Ju¡ <ÔÎ <ªW J¡∑ ©°uı J¡≤fiu Ôy° $
©°uı J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù ıf Ÿu <ªW J¡∑ ≈®°<›w fiFÙ* F…oÕ, wf bF Ÿ°uªfiu Ôy° N°æ≤ fC<] Ÿu FÙ N≈fiu
<≈w°ıÙ Ju¡ ŸtÙ≈ y∫° ∫°fiÙ <≈w°ıÙ J¡° _t≤d <J¡∫° $$17-23$$
<`≈C≤ J¡° Ì°F J¡≤fiu ≈≤ ıæŸu NŸC≤°u* J¡° _b∫a Ì°F F°u y∫°, Ÿ w≤F ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì J¡° Ã∫°y
1662 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
J¡≤fiu ≈≤ <ªW J¡° _b∫a Ã∫°y F°u ı°∫uy°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ÌuF N°<Ì ı°u JC¡~> ∫u ≈®<Ÿ] ≈Ì°SÕ Fæ*, bu w°u <ªW fiFÙ* J¡Fu ı° ŸJ¡wu N°æ≤ fitu* <ªW J¡F°≥ ≤Fw°
Fæ, oŸJ¡° ˚Ù <fiR¡≈d fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ fuª°≤u N≈≤°@„¥∏∫ ÌuF N°<Ì J¡° tæ* Δ∫SÕ •∫°u* Ã∫°y
J¡R¡≥ ? oŸ ≈¿≤<_S<w tu* Nf <ªW_bR¡≈ tF°„`C J¡°u ı°fifiu Ju¡ <ÔÎ <≈w°ıÙ Ju¡ ≈°Ÿ FÙ ı°w° Fq≥ $
ı°fiJ¡≤ tæ* ŸJ¡° Ã∫°y J¡R¡≥y° $ wÌfi∏w≤ ıvÌ FÙ Ÿt_w „°uJ¡°u* Ÿu <fitCÕ•w F°u ı°«≥¡y° $ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ≤|Cb≤, ÎuŸ° <bª°≤ J¡≤ bF J¡ª _byÕ tu* ªÔ° y∫° wS° f¨F_≈<w Ju¡ ≈°Ÿ ı°J¡≤
_fiuF≈¥bÕJ¡ b∏Ìfi° N°æ≤ ≈®d°t <J¡∫° $ ÎJ¡°∏w tu* Ÿfiu fiŸu ≈¥~>° # Fu ˚ybfig, <ªW •∫° Fæ, oŸJ¡°
N°≈ tCHu ≈Ìu„ ÌÙ<ıÎ N°æ≤ <ªW J¡° _bR¡≈ ˚Ù fwÔ°o∫u, <ıŸŸu <J¡ tæ* ŸJ¡° Ã∫°y J¡R¡≥ $
f¨F_≈<w fiu J¡F° # N°∫C‹tfig, <ªWw[bI tF°fiC˚°b N≈fiu NFaJ¡°≤ J¡°u FÙ <ªW ı°fiwu Fæ*, Nw# ı∏wC
J¡° ı°u ∫F ˚Ùw≤Ù NF‡˚°b Fæ, bFÙ <ªW J¡F° ı°w° Fæ $ J¡ª fiu J¡F° # Fu wæ*wÙŸ J¡≤°un Ìubw°N°u* Ju¡
yC≤°u, Fu tF°twu, NF‡˚°b FÙ <ªWR¡≈ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ, Ÿu tCHŸu J¡<FÎ, •∫°u*<J¡ Ô°uJ¡ tu* NFaJ¡°≤
J¡∑ N°Ãt° Ju¡ R¡≈ tu* ≈®<Ÿ<] Fæ, ∫<Ì ŸJ¡° Ã∫°y J¡≤ Ìu*yu, w°u „¥∏∫w° FÙ F°u ı°∫uyÙ $$24-29$$
N°æ≤ N°Ãt° J¡° Ã∫°y ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ bF Ã∫°y J¡° <bT∫ Fæ FÙ fiFÙ*, oŸ N°„∫ Ÿu
J¡Fwu Fæ* $
Fu ∫°u<y∫°u* tu* Zu‹™>, tæ* w°u t°fiw° Fq≥ <J¡ oŸJ¡° Ã∫°y owfi° NŸ‡˚b-Ÿ° Fæ <J¡ <J¡ŸÙ w≤F <Ÿ] F°u
FÙ fiFÙ* ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ oŸJ¡° Ã∫°y Jæ¡Ÿu F°uy° ? $$30$$
ŸÃ∫ Fæ, ıf wJ¡ ŸJu¡ Ÿ°sÙ J¡° ≈¿≤ª∫ fiFÙ* F°u ı°w°, wf wJ¡ ŸJ¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤fi° NŸ‡˚b
Fæ, ≈≤∏wC ıf Ÿ°sÙ J¡° ≈¿≤ª∫ F°u ı°w° Fæ, wf ŸJ¡° Ã∫°y J¡≤ ŸJ¡wu Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
f¨F_≈<w fiu J¡F° # Fu ≈C`, NFaJ¡°≤R¡≈ <ªW J¡° Ã∫°y w°u k¥¡Ô°u* Ju¡ tÌÕfi Ÿu ˚Ù N°æ≤ fiu`°u* Ju¡
tÙÔfi Ÿu ˚Ù NÃ∫∏w ŸCÔ˚ Fæ, Nw# oŸJu¡ Ã∫°y tu* w<fiJ¡ ˚Ù •Ôu„ fiFÙ* Fæ $ Fu wfi∫, oŸJ¡° Ã∫°y
<ıŸ ≈°∫ Ÿu ŸCÔ˚ F°uw° Fæ, Ÿ ≈°∫ J¡°u J¡Fw° Fq≥, ŸCfi°u $ ı°u b_wC Ju¡bÔ NI°fi Ÿu Ã≈∏fi
F°uwÙ Fæ, ŸJ¡° I°fi Ÿu <bfi°„ F°u ı°w° Fæ, ∫F NFaJ¡°≤ „C] Ÿ°sÙ Ju¡ N≈¿≤ª∫R¡≈ t°uF Ÿu
Ã≈∏fi F…N° Fæ, Nw# Ÿ°sÙ J¡° ≈¿≤ª∫ F°u ı°fiu ≈≤ fi‹¸> F°u ı°∫uy° $ Fu ≈C`, ıæŸu <tØ∫° ˚®t JC¡~>
b_wC fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ NFaJ¡°≤ ˚Ù b°_wb tu* JC¡~> Fæ FÙ fiFÙ* $ NI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ∫F Ÿ ≈®J¡°≤
NŸwg F°uw° F…N° Ã≈∏fi F…N° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ f°ÔJ¡ J¡∑ Â<‹¸> Ÿu NŸwg buw°Ô Ã≈∏fi F°uw° Fæ $
ıæŸu ±>°u≤Ù tu* NI°fi Ÿu Ÿ°≥≈ <tØ∫° ˚°Ÿw° Fæ NSb° ıæŸu „C‹J¡ t”˚¥<t tu* NI°fi Ÿu <tØ∫° ≈°fiÙ
J¡° I°fi F°uw° Fæ, bæŸu FÙ NI°fi Ÿu NFaJ¡°≤ ˚Ù <tØ∫° FÙ ˚°Ÿw° Fæ $ ıæŸu ª∏Bt° ÎJ¡ FÙ Fæ, ≈≤∏wC
Ÿtu* t°uF Ÿu NŸÃ∫ <πÃb <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, buŸu FÙ ∫F NFaJ¡°≤ t°uF Ÿu FÙ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ bF fi
w°u ŸÃ∫ Fæ, fi NŸÃ∫ FÙ Fæ N°æ≤ fi ŸÃ∫-NŸÃ∫ FÙ Fæ $$31-35$$
Ÿf ≈®≈aª ∫<Ì <tØ∫° Fæ, w°u J¡°æfi-ŸÙ ªÙı ŸÃ∫ Fæ, oŸu J¡Fwu Fæ* -
ÎJ¡, N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu ≤<Fw, ªæw∏∫t°`, Ÿ˚Ù N°u≤ Ÿu <fitÕÔ, N°J¡°„ Ÿu ˚Ù NÃ∫∏w _bh~>
Ÿb°ÕfiC˚bR¡≈ N°Ãt° FÙ ŸÃ∫ b_wC Fæ $$36$$
∫<Ì ŸJ¡∑ ŸW° fi t°fiÙ ı°∫, w°u ıywg J¡° ≈®J¡°„ FÙ fiFÙ* F°u ŸJu¡y°, Nw# ŸJ¡° N<_wÃb
ŸyÕ - 112] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1663
Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Ÿ˚Ù ıyF N°æ≤ Ÿ˚Ù ≈®°<d∫°u* tu* <fi≤∏w≤ Ÿf N°u≤ Ÿu ≈®J¡°„ J¡≤fiub°Ô° bFÙ ÎJ¡ N°Ãtb_wC Ÿ
≈®J¡°≤ ªtJ¡w° Fæ, <ıŸ ≈®J¡°≤ ªaªÔ, ŸtCB J¡∑ w≤ay°u* tu* ıÔ FÙ ıÔ ªtJ¡w° Fæ $$37$$
ÎuŸÙ <_S<w tu* B‹¸>° N°æ≤ Âÿ∫°u* Ju¡ fÙª tu* ∫F NFaJ¡°≤ Fæ J¡°æfi, <J¡Ÿ <fi<tW Ÿu Ã≈∏fi F…N°,
N°æ≤ <J¡Ÿ w≤F J¡° Fæ, ∫F J¡Ffi° NÃ∫∏w FÙ <bª°≤dÙ∫ Fæ ∫°fiÙ J¡F FÙ fiFÙ* ŸJ¡wu, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
B‹¸>° N°æ≤ Âÿ∫ Ju¡ fÙª tu* ∫F J¡°æfi-ŸÙ NFaJ¡°≤ fi°t J¡∑ b_wC Fæ, <J¡Ÿ FuwC Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ N°æ≤
ŸJ¡° _bR¡≈ •∫° Fæ ? J¡°uoÕ J¡F ŸJ¡w° Fæ ? J¡°uoÕ ˚Ù fiFÙ* $ •∫° J¡FÙ* ıÔ tu* „C‹J¡ @¥<Ô≤°<„ ∫°
N<Àfi Ÿu Ã≈∏fi ıÔ <J¡ŸÙfiu Ìu©° ? NS°Õwg <J¡ŸÙfiu ˚Ù fiFÙ* $ Fu ≈C`, ∫F <≈w° N°<Ì Ÿu Ã≈∏fi F…N°
ÌuF N°<Ì tæ* Fq≥, oŸ Δ∫SÕ fC<] J¡°u ~>°un Ì°u ı°u <J¡ wCh~>, ≈¿≤<tw°J¡°≤ N°æ≤ Ìu„-J¡°Ô Ju¡ π°≤° F…Î
b¨<] N°<Ì <bJ¡°≤°u* Ÿu ≈¿≤dw F…oÕ Fæ $$38,39$$
wf tæ* J¡°æfi Fq≥ ?
Ìu„, J¡°Ô N°<Ì ≈¿≤h~>uÌ°u* Ÿu „¥∏∫, _bh~>, <fi≤∏w≤ Ì∫_b˚°b, Δ∫°≈J¡ Ÿf ≈Ì°S°u˘ Ju¡ R¡≈ Ÿu
˚°Ÿt°fi, <fitÕÔ Nπ∫ <ª∏t°`_bR¡≈ wCt F°u $$40$$
"Ÿb°ÕSÕt∫tg' oŸ „ÆÌ J¡° Ÿf ≈Ì°S°u˘ J¡° Ÿ°≤˚¥w ˚Ù NSÕ Fæ, oŸJ¡°u ‹¸>°∏w≈¥bÕJ¡ Ì„°Õwu F…Î
≈®J¨¡w J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu ª°≤°u* <Ì„°N°ua tu* <_Sw k¡Ô, ≈C‹≈ N°æ≤ ≈W°u* J¡° FuwC˚¥w Îba Ÿ°≤˚¥w b¨s°u* tu* ≤Ffiub°Ô° ≤Ÿ
Fæ, bæŸu FÙ wCt Ÿt_w ıywg J¡° J¡°≤d˚¥w N°æ≤ Ÿ°≤˚¥w ˚Ùw≤ ≤Ffiub°Ô° ŸbÕÌ° FÙ <_Sw, NÃ∫∏w
<btÔ, Nfi∏w, <fiÃ∫ <ªÌ°Ãt_bR¡≈ FÙ F°u $ Fu J¡ª, N©^±>-Nπ∫ Ÿ∏t°`_bR¡≈ ffiu F…Î wC‡F°≤Ù
∫F ≈¿≤<h~>∏fi NFafC<] J¡°æfi-ŸÙ ªÙı Fæ NS°Õwg J¡°uoÕ fiFÙ* $41$$
ÎJ¡ Ÿ°æ À∫°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ f°≤Fb°≥ ŸyÕ

J¡ª J¡∑ N°¶∫°<∫J¡° Ÿu ≈®fC] F…Î ≤°tıÙ Ju¡ ≈®ÿfi Ÿu b<Ÿ‹™>ıÙ π°≤°
N°J¡°„ J¡∑ ≤s° J¡≤fiub°Ôu <tØ∫°≈C”T J¡° N°¶∫°fi-J¡Sfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, Ÿ ÌubyC” Ÿu N≈fiÙ N°Ãt° J¡°u ≈≤t°Ãt° Ju¡ Ÿ°S
ÎJ¡R¡≈w° Ÿu Ÿ‡≈∏fi J¡≤°fiub°Ô° Wt°uWt Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° ≈≤t ≈Ìu„ ≈°J¡≤ fiJ¡° ≈C` ıÙb∏tC•w
F°u y∫° $ Fu ≤°tıÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ f¨F_≈<w J¡° ≈C` J¡ª ttw°≤<Fw, NFaJ¡°≤„¥∏∫, t°uFR¡≈Ù y°≥™> Ÿu
<fitCÕ•w N°æ≤ „°∏wfC<] F°uJ¡≤ <_Sw ≤F° ŸÙ ≈®J¡°≤ N°≈ ˚Ù <fi<bÕJ¡°≤ F°uJ¡≤ <_Sw F°u ı°oÎ $ ˚B,
oŸ NFaJ¡°≤ J¡°u N°≈ NŸwg ı°<fi∫u, oŸJ¡° fi w°u N°Z∫ J¡∑<ıÎ N°æ≤ fi Ã∫°y FÙ J¡∑<ıÎ, •∫°u*<J¡
NŸwg ©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y°u* J¡° J¡FÙ* N°Z∫ N°æ≤ Ã∫°y <J¡ŸÙ Ÿu <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ ? $$1-3$$
∫Ãfi Ÿu ıf wJ¡ ŸJ¡° <fib°≤d fiFÙ* <J¡∫° ı°∫uy°, wf wJ¡ Jæ¡Ÿu ı∏t-t≤d J¡° ˚∫ <fiJ¡Ôuy°,
oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıf NFaJ¡°≤ FÙ NŸ‡˚b Fæ, wf N°≈Ju¡ ı∏t-t≤d FÙ Jæ¡Ÿu ? ÎuŸ° J¡°æfi Fæ, ı°u N°J¡°„ tu* ≈un
1664 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ôy°J¡≤ k¡Ô f¸>°u≤w° F°u $ NFaJ¡°≤R¡≈Ù ©uw Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ FÙ J¡°t°<Ì b°Ÿfi°Î≥ NaJC¡¿≤w F°u ŸJ¡wÙ Fæ*,
≈≤awC ŸJ¡° f°@ F°u ı°fiu ≈≤ bu JC¡~> fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ*, ∫F ˚°b Fæ $$4$$
NFaJ¡°≤ J¡° f°@ F°u ı°fiu ≈≤ Nb<„‹¸> FCN° tæ* <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ J¡° F¥≥, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıf NFaJ¡°≤ J¡° f°@ F°u ı°w° Fæ, wf N°≈ Na„„¥∏∫, ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈°u* Ÿu ≤<Fw, Ÿt_w
≈Ì°SÕR¡≈, Δ∫°≈J¡, ≈≤t°dC Ÿu ˚Ù Ÿ¥‚t, tfi Ÿu ≤<Fw <ª∏t°`_bR¡≈ F°uJ¡≤ ≤F ı°wu Fæ* $$5$$
•w <ª∏t°`R¡≈ tæ* NF‡˚°b Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ <J¡Ÿ w≤F J¡° F°u y∫° $ oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ıÔ Ju¡ w≤ay N°<Ì ıÔR¡≈ F°uwu FCÎ ˚Ù ıÔ Ÿu <˚∏fi J¡∑ fi°o˘ ˚°Ÿwu Fæ* NSb° ıæŸu ŸCbdÕ
Ju¡ J¡¸>J¡ N°<Ì ŸCbdÕR¡≈ F°uwu FCÎ ˚Ù ŸCbdÕ Ÿu <˚∏fi J¡∑ fi°o˘ ˚°Ÿwu Fæ*, bæŸu FÙ N°≈ <ª∏t°` F°uwu
FCÎ ˚Ù NF‡˚°b Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ŸŸu <˚∏fi J¡∑ fi°o˘ ˚°Ÿfiu Ôy y∫u Fæ* $ Fu ≈°≈„¥∏∫, Ÿ‡≈¥dÕ ıywg
N°Ãt° Ju¡ NI°fi Ÿu FÙ t°∫°t∫ ffiJ¡≤ t°fi°u* ¿_Sw F°u ı°w° Fæ N°æ≤ N°Ãt° Ju¡ I°fi Ÿu bF Ÿf
f®ÊR¡≈ ffiJ¡≤ ¿_Sw F°u ı°w° Fæ $ ZÙ≤°tıÙ, ∫F J¡°∫Õ Fæ N°æ≤ ∫F J¡°≤d Fæ - ofi Ì°ufi°u* fC<]∫°u*
J¡° Ã∫°y J¡≤ fitu* NfiCyw Ÿ∏t°` J¡°u fª°J¡≤ ŸÙ tu* N≈fiÙ ¿_S<w ffi°oÎ N°æ≤ ŸC©Ù F°u ı°oÎ $
<ıŸ w≤F <tØ∫°≈C”T NfiCyw fªÙ FCoÕ b_wC tu* ≈®<w<‹™>w fi F°uJ¡≤ ÌC#©Ù FCN°, Ÿ ≈®J¡°≤ Δ∫SÕ
ÌC#©Ù tw F°uoÎ $ ∫F NÃ∫aw y°» ı°u ŸaŸ°≤ J¡∑ t°∫° Fæ, ŸJ¡° ≈°≤ ≈°fi° ∫Ω<≈ NÃ∫aw J¡<™>fi
Fæ, wS°<≈ ıæŸu „≤Ìg M¡wC JC¡F≤u J¡°u J¡°¸> ±>°ÔwÙ Fæ, bæŸu FÙ Ÿu N°ÃtI°fi „Ù|® J¡°¸> ±>°Ôw° Fæ $
ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # yC”b≤, N°≈Ju¡ I°fiR¡≈Ù Nt¨w Ÿu tæ* N≈fiu N∏Ì≤ ÎuŸu ≈≤t Ÿ∏wC‹¸> F°u y∫°
F¥≥, ıæŸu b¨<‹¸> Ju¡ ≈®<wf∏@ Ÿu (N˚°b Ÿu) ˚∫˚Ùw FCN° ª°wJ¡ Ìæb Ÿu ≈®°›w FCoÕ b¨<‹¸> Ÿu Ÿ∏wC‹¸>
F°u ı°w° Fæ $ tF°≤°ı, Nt¨w Ju¡ ŸÂ„ I°fi Ÿu N<˚<T•w FCN° tæ* ˚Ùw≤ „ÙwÔw° J¡° tF°fig
NfiC˚b J¡≤ ≤F° F¥≥ N°æ≤ <F≤^∫y˚Õ J¡∑ Ÿ‡≈<W≈∫Õ∏w <ıwfiÙ Wt°uWt Ÿ‡≈<W∫°≥ Fæ* fi ŸfJu¡
<Ÿ≤ ≈≤ ≤Ffiub°ÔÙ <fi≤<w„∫ N°fi∏ÌR¡≈Ù Ÿ‡≈<W Ju¡ «¡≈≤ tæ* N≈fi° N°<@≈Ã∫ ıt° J¡≤ ¿_Sw
F¥≥ $ ≈≤awC t@C≤ bªfi J¡F ≤Fu N°≈J¡∑ <•w∫°u* Ju¡ N°_b°Ì Ÿu tCHu ÎuŸu w¨<›w fiFÙ* F°uwÙ, ıæŸu ª∏Bt°
J¡∑ <J¡≤d°u* Ju¡ N°_b°Ì Ÿu ›∫°Ÿu ªJ¡°u≤ J¡°u w¨<›w fiFÙ* F°uwÙ $ ˚ybfig, I°wΔ∫ w[b Ju¡ I°fi Ÿu
∫Ω<≈ tæ* w¨›w w°u F°u y∫° F¥≥, wS°<≈ N°≈Ÿu ∫F ≈®ÿfi ≈¥~>w° F¥≥ $ ˚Ô° fwÔ°o∫u w°u ŸFÙ <J¡ J¡°æfi
ÎuŸ° ≈®°dÙ Fæ, ı°u w¨›w F°uw° FCN° ˚Ù Ÿ°tfiu ≈nu FCÎ Nt¨wR¡≈Ù ≈u∫ J¡°u fi ≈Ùw° F°u ? $$6-13$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈®„aŸ° Ÿu N<˚tC© <J¡∫u y∫u yC”ıÙ Ju¡ ≈®<w "t° ÌC#<©w°u ˚b Δ∫S˘ Ãba <tØ∫°≈C”T°u
∫S°' oÃ∫°<Ì Ÿu ≈FÔu Ÿ¥<ªw FCÎ <tØ∫°≈C”T J¡° JC¡w¥FÔ Ÿu ZÙ≤°tıÙ N°¶∫°fi ≈¥~>wu Fæ* $
Fu tC<fiZu‹™>, tCHŸu „Ù|® J¡<FÎ <J¡ J¡°æfi b_wC <tØ∫°≈C”T fi°t J¡∑ J¡FÙ ı°wÙ Fæ, <ıŸfiu <J¡ b_wC
J¡°u Nb_wC ffi° <Ì∫° N°æ≤ Nb_wC˚¥w Ÿt_w ıywg J¡°u b_wC ffi° ±>°Ô° $$14$$ tF°≤°ı b<Ÿ‹™> fiu
J¡F° # Fu ≤°|b, <tØ∫°≈C”T J¡°u ı°fifiu Ju¡ <ÔÎ ∫F ŸC∏Ì≤ N°¶∫°<∫J¡° N°≈ ŸC<fi∫u, ı°u tu≤u π°≤° J¡FÙ
ı°wÙ Fæ N°æ≤ F°_∫≈®Ì Fæ $$15$$ Fu tF°f°F°u, J¡°uoÕ ÎJ¡ t°∫°∫∏` Ÿu ˚≤° ≈C”T S°, bF Ju¡bÔ f°ÔJ¡
Ju¡ ŸÂ„ J¡°utÔ fC<] Ÿu <b<s›w N°æ≤ NI°fi Ÿu N°b¨w S° $$16$$
tfiC‹∫°u* J¡∑ ıF°≥ Â<‹¸> fiFÙ* ı°wÙ, ÎuŸu ÎJ¡°∏w _S°fi tu* ˚Ù bF _bR¡≈w# <tØ∫° FÙ S°, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
ŸyÕ - 112] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1665
bF <J¡ŸÙ ÎJ¡ <fiıÕfi ÎJ¡°∏w ≈®Ìu„ tu* Ã≈∏fi FCN° S° N°æ≤ ŸÙ „¥∏∫ ≈®Ìu„ tu* ≤Fw° S° $
bF b°_wb tu* N°J¡°„ tu* Ju¡„°u^±A>J¡ ŸÂ„ N°æ≤ t”˚¥<t tu* t¨yw¨‹d°ıÔ Ju¡ ŸÂ„ <tØ∫° FÙ S° $
Ÿ <tØ∫°≈C”T J¡°u ~>°unJ¡≤ Ÿ _S°fi tu* ÌqŸ≤° JC¡~> Fæ fiFÙ* N°æ≤ ı°u JC¡~> ˚Ù bF°≥ ≈≤ ∫<Ì ≈®wÙw
F°uw° Fæ, w°u NJu¡Ô° bFÙ ≈®wÙw F°uw° Fæ $ ∫<Ì bF <J¡ŸÙ ÌqŸ≤u J¡°u Ìu©w° Fæ, w°u bF ˚Ù ŸÙJ¡∑
˚®°¿∏w Ÿu FÙ Ìu©w° Fæ, ∫F Ÿf F°uwu F…Î ˚Ù bF "tæ FÙ ∫F°≥ Ÿf JC¡~> Fq≥' ∫°u* fiFÙ* Ìu©w°, •∫°u*<J¡
bF Ì…tÕ<w Fæ $ bF°≥ b¨<] J¡°u ≈®°›w F…Î Ÿ <tØ∫°≈C”T J¡°u tfi tu* ÎJ¡ ŸaJ¡v≈ F…N°, bF ∫F <J¡
oŸ N°J¡°„ J¡° tæ* FÙ J¡°≤d Fq≥ N°æ≤ N°J¡°„ tu≤° J¡°∫Õ Fæ, Nw# N°J¡°„R¡≈ tæ* FÙ <fiÿªÔ F°uJ¡≤
ŸJ¡°u Δ∫°›wJ¡≤ ŸJ¡∑ ≤s° J¡≤w° Fq≥ $ tu≤Ù <≈®∫ Ÿu <≈®∫ b_wC N°J¡°„ Fæ, Nw# Ÿu J¡FÙ* ≈≤
≤©J¡≤ _b∫a tæ* FÙ ŸJ¡∑ fnu N°Ì≤ Ÿu ≤s° J¡R¡≥, oŸ w≤F <bª°≤J¡≤ N°J¡°„ J¡∑ ≤s° Ju¡ <ÔÎ
Ÿfiu ÎJ¡ |≤ J¡° <fit°Õd <J¡∫° $ Fu ≤|Cfi∏Ìfi, wÌfi∏w≤ Ÿ |≤ Ju¡ N∏Ì≤ Ÿfiu ∫F N°_S° f°≥@
ÔÙ <J¡ ∫F N°J¡°„ tu≤° Fæ N°æ≤ oŸJ¡∑ tæ*fiu ≤s° J¡∑ Fæ N°æ≤ y¨F°J¡°„ Ÿu bF Ÿ∏wC‹¸> F°u y∫° $
Nfi∏w≤ JC¡~> J¡°Ô Ju¡ f°Ì ŸJ¡° bF |≤ Ÿ ≈®J¡°≤ fi‹¸> F°u y∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ ÌqŸ≤Ù M¡wC Ÿu ∫°fiÙ
„≤wg M¡wC Ÿu tu| ∫° b°∫C Ÿu ~>°u¸>u-~>°u¸>u w≤ay fi‹¸> F°u ı°wu Fæ* $ ıf bF fi‹¸> F°u y∫° wf
<tØ∫°≈C”T oŸ ≈®J¡°≤ „°uJ¡ J¡≤fiu Ôy°, F° y¨F°J¡°„, wCt fi‹¸> F°u y∫u, N≤u wCt ÎJ¡ FÙ sd tu*
J¡F°≥ ªÔu y∫u, F° F°, wCt ¸¥>¸> y∫u, wCt fnu Nh~>u ≤Fu $ oŸ ≈®J¡°≤ ŸæJ¡n°u* f°≤ „°uJ¡ J¡≤ <k¡≤ Ÿ
Ì……fCÕ<] <tØ∫°≈C”T fiu bF°≥ ≈≤ N°J¡°„ J¡∑ ≤s° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡ J¥¡≈ J¡° <fit°Õd <J¡∫° N°æ≤ ŸÙ
J¥¡≈°J¡°„ tu* ≈FÔu Ju¡-ıæŸÙ N°_S° f°≥@J¡≤ ≤Ffiu Ôy° $ Nfi∏w≤ JC¡~> Ÿt∫ Ju¡ f°Ì ŸJ¡° bF J¥¡≈
˚Ù fi°„ J¡°u ≈®°›w F°u y∫° ∫°fiÙ <t\>Ù N°<Ì Ÿu i>F y∫° $ ıf J¥¡≈°J¡°„ fi‹¸> F°u y∫°, wf bF ŸŸu
tF°fig „°uJ¡Ÿ°y≤ tu* <fitÀfi F°u y∫° $ J¥¡≈°J¡°„ Ju¡ <ÔÎ „°uJ¡ J¡≤ ªCJ¡fiu Ju¡ Nfi∏w≤ Ÿfiu wÃJ¡°Ô
FÙ ÎJ¡ |nu J¡° <fit°Õd <J¡∫° N°æ≤ |¸>°J¡°„ J¡∑ ≤s° tu* wÃ≈≤ F°uJ¡≤ _b∫a ŸJu¡ N<˚t°fi-ŸC©
J¡°u ≈®°›w F…N° $$17-26$$ Fu ≤|CJC¡ÔZu‹™>, J¡°Ô Ÿu ŸJ¡° bF |≤ ˚Ù fi‹¸> F°u y∫° $ ˚°À∫FÙfi
<ıŸ <J¡ŸÙ <Ì„° J¡° y®Fd J¡≤w° Fæ, bF fi‹¸> FÙ F°u ı°wÙ Fæ $ |nu Ju¡ N°J¡°„ J¡° „°uJ¡ J¡≤ Ôufiu
Ju¡ f°Ì Ÿfiu N°J¡°„ J¡∑ ≤s° Ju¡ <ÔÎ JC¡^±> J¡° <fit°Õd <J¡∫° N°æ≤ ŸÙ ≈®J¡°≤ ŸÙ N<˚t°fi Ÿu
JC¡^±>°J¡°„ J¡∑ ≤s° Ju¡ <ÔÎ wÃ≈≤ F°u y∫° $ JC¡~> J¡°Ô Ju¡ f°Ì bfiyı N°<Ì Ju¡ <y≤fiu N°<Ì Ÿu
oŸJ¡° JC¡^±> ˚Ù <bfi°„ J¡°u Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®°›w F°u y∫°, <ıŸ ≈®J¡°≤ wuı Ÿu N∏@J¡°≤ <bfi°„ J¡°u
≈®°›w F°u ı°w° Fæ $ JC¡^±>°J¡°„ Ju¡ <bT∫ tu* ˚Ù Ÿfiu tF°fig „°uJ¡ <J¡∫° $ JC¡^±> Ju¡ N°J¡°„ J¡° „°uJ¡
J¡≤fiu Ju¡ f°Ì Ÿfiu N°J¡°„ J¡∑ ≤s° Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡ ÎuŸu |≤ J¡° <fit°Õd <J¡∫°, <ıŸtu* ª°≤°u* <Ì„°N°u*
tu* J¡t≤u wS° fÙª tu* ÎJ¡ Ÿt°J¡°≤ J¡t≤° S° $ <k¡≤ ŸÙJu¡ N°J¡°„ J¡∑ ≤s° tu* w∏t∫ F°u y∫° $
<ıŸfiu NfiuJ¡ ≈®ı°N°u* J¡° y®°Ÿ J¡≤ <Ô∫° Fæ, Ÿ J¡°Ô fiu oŸJ¡° ˚Ù ÎuŸu N≈F≤d J¡≤ <Ô∫°, ıæŸu
b°∫C ıÙdÕ ≈Wu J¡° N≈F≤d J¡≤ ÔuwÙ Fæ $ ŸŸu ˚Ù bF „°uJ¡<fitÀfi F°u y∫° $ Ÿ ªwC#„°Ô |≤
Ju¡ „°uJ¡ Ju¡ f°Ì Ÿfiu N°J¡°„ J¡∑ ≤s° Ju¡ <ÔÎ tu|°J¡°≤ JC¡Ÿ¥Ô (@°∏∫ ≤©fiu J¡° J¡°u™>°≤) ffi°∫°
N°æ≤ <k¡≤ ŸÙJu¡ N°J¡°„ J¡∑ ≤s° tu* <fi≤w F°u y∫° $ ŸJu¡ Ÿ JC¡Ÿ¥Ô J¡°u ˚Ù J¡°Ô fiu ÎuŸu N≈⁄w
J¡≤ <Ì∫° ı>æŸu b°∫C tu| J¡°u N≈⁄w J¡≤ Ìuw° Fæ $ Ÿ JC¡Ÿ¥Ô<bfi°„ Ju¡ „°uJ¡ Ÿu bF ©¥f FÙ Ÿ∏w›w
1666 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
F°u y∫° $ oŸ ≈®J¡°≤ |≤, ªwC#„°Ô, JC¡^±> N°æ≤ JC¡Ÿ¥Ô N°<Ì Ÿu N°J¡°„ J¡∑ ≤s° J¡≤ ≤Fu Ÿ
<tØ∫°≈C”T J¡° ∫F J¡˚Ù Ÿt°›w fi F°ufiub°Ô° J¡°Ô fÙww° FÙ ı°w° S° $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, Ÿ
≤Ù<w Ÿu yFfi |≤, J¥¡≈, JC¡^±> N°<Ì ≈°<@∫°u* Ÿu N°J¡°„ J¡°u N°ÃtfC<] Ÿu Ì≤ tu* ≈J¡nJ¡≤ <_Sw
≤F° bF <tØ∫°≈C”T ytfi°ytfi J¡∑ N°Ÿ<•w Ÿu t¥» NwÎb <bb„ F°uJ¡≤ fiJu¡ N<˚t°fi Ÿu FÙ |≤
N°<Ì J¡° <fit°Õd, ≤sd N°æ≤ <bfi°„ F°ufiu≈≤ ÎJ¡ Ì…#© Ÿu N<w J¡<™>fi ÌqŸ≤u Ì…#© tu* N°w° N°æ≤
ı°w° ≤Fw° Fæ $$27-35$$
ÎJ¡ Ÿ°æ f°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ wu≤Fb°≥ ŸyÕ

"<tØ∫°≈C”T' „ÆÌ N°<Ì J¡° NSÕ N°æ≤ •w N°¶∫°<∫J¡° J¡° Ÿ°‡∫bdÕfi π°≤° w°Ã≈∫Õ-J¡Sfi $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu ≈®˚°u, <tØ∫°≈C”T Ju¡ ≈®Ÿay Ÿu N°≈fiu <ıŸ t°∫°t∫ ≈C”T J¡° J¡Sfi
<J¡∫°, bF <J¡Ÿ N<˚≈®°∫ Ÿu <J¡∫° Fæ N°æ≤ ŸJu¡ π°≤° <J¡∫u N°J¡°„≤sd J¡° ˚Ù •∫° N<˚≈®°∫ Fæ, ∫F
tCHŸu J¡<FÎ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, ŸC<fiÎ, N˚Ù ı°u tæ*fiu ¿tØ∫°≈C”T J¡∑ J¡S°
N°≈Ÿu J¡FÙ Fæ, ŸJ¡° NŸÔÙ w°Ã≈∫Õ N°≈Ÿu ≈®J¡¸> J¡≤w° Fq≥ $ Fu ≤|Cfi∏Ìfi, tæ*fiu t°∫°∫∏`t∫ <ıŸ
≈C”T J¡° Ÿ J¡S° tu* vÔu© <J¡∫° Fæ, oŸu N°≈ NFaJ¡°≤ FÙ ı°<fiÎ, bFÙ t°∫°R¡≈ N°J¡°„ tu* Ã≈∏fi
F…N° Fæ $ Fu Ÿ°@°u, <ıŸ oŸ t°∫°t∫ N°J¡°„ Ju¡ ÎJ¡ J¡°ufiu tu* ∫F ıywg Nb<_Sw Fæ, bF _b∫a Ÿ¨<‹¸>
Ju¡ ≈FÔu ˚Ù NŸÙt, NŸwg N°æ≤ „¥∏∫R¡≈ FÙ ≤Fw° Fæ $$1-4$$
•∫° N<@‹™>°fi≤<Fw t°∫°J¡°„ Ÿu ∫F ıywg Ã≈∏fi F°uJ¡≤ Ÿtu* <_Sw Fæ ? fiFÙ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
˚B, Ÿ t°∫°J¡°„ Ju¡ N∏Ì≤ ≈°t≤°u* Ÿu NÃ∫∏w Ny‡∫ ≈≤tf®Ê N<@‹™>°fi R¡≈ Ÿu <b≤°<ıw
Fæ N°æ≤ N°J¡°„ Ÿu „ÆÌ J¡∑ fi°o˘ Ÿ f®ÊR¡≈ N<@‹™>°fib°Ôu t°∫°R¡≈ N°J¡°„ Ÿu ŸfŸu ≈FÔu
NFaJ¡°≤ J¡° ÎuŸu Ì∫ F°uw° Fæ, ıæŸu b°∫C Ÿu ŸfŸu ≈FÔu _≈∏Ìfi J¡° Ì∫ F°uw° Fæ $ b°_wb tu*
NFaJ¡°≤ N°Ãt° w°u Fæ fiFÙ*, ≈≤∏wC ˚®°<∏w Ÿu _b∫a N≈fiu J¡°u N°Ãt° FÙ ŸtHJ¡≤ N≈fiu J¡°≤d˚¥w
t°∫°J¡°„ tu* f» ı°w° Fæ N°æ≤ NfiuJ¡ ŸaJ¡v≈<bJ¡v≈°u* Ÿu <J¡ŸÙJ¡°u o‹¸> N°æ≤ <J¡ŸÙJ¡°u N<fi‹¸> t°fifiu
Ôyw° Fæ $ wÌfi∏w≤ ŸÙ J¡¿v≈w "NFtg' oŸ N≈fiu N<˚@°fi Ÿu ∫F o‹¸> b_wC J¡∑ ≈®°<›w N°æ≤
N<fi‹¸> Ju¡ ≈¿≤F°≤ Ju¡ <ÔÎ Ÿww ≈®∫Ãfi J¡≤w°-≤Fw° Fæ $ Nfi°Ãt° F°uwu F…Î ˚Ù N°Ãt° J¡∑ ≤s° J¡≤fiu
tu* Δ∫°JC¡Ôt<w F…N° ∫F NFaJ¡°≤ ≈¥bÕ-≈¥bÕ „≤Ù≤°u* J¡° fi°„ F°u ı°fiu ≈≤ W≤°uW≤ J¡°t, J¡tÕ wS°
b°Ÿfi° Ju¡ NfiCŸ°≤ f°≤-f°≤ NfiuJ¡ w≤F Ju¡ „≤Ù≤°u* J¡∑ ≤ªfi° <J¡∫° J¡≤w° Fæ $ bF NFaJ¡°≤ FÙ
≈¥b°uÕ•w J¡S° J¡° t°∫°≈C”T Fæ N°æ≤ bFÙ <tØ∫°≈C”T Fæ, •∫°u*<J¡ t°∫° Ÿu ı°u NFaJ¡°≤ Ã≈∏fi F…N°
Fæ, bF NŸgw Îba <tØ∫°R¡≈ FÙ Fæ $$5-8$$
JC¡N°≥, |n° N°<Ì „ÆÌ°u* Ÿu ˚Ù «≥¡ª-fiÙª „≤Ù≤ FÙ Ôsd° Ÿu tæ*fiu J¡Fu Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
JC¡N°≥, JC¡^±>, ªwC#„°Ô, |n° N°<Ì ∫°fiÙ «≥¡ª-fiÙª „≤Ù≤°u* J¡∑ ≤ª° J¡≤ tæ*fiu N°Ãt° J¡∑ ≤s°
J¡∑, ∫°u* ªæw∏∫∫C•w t°∫°t∫ N°Ãt° tu* N°Ãt˚°bfi° J¡≤ Ôuw° Fæ $ Fu ≤°|b, <ıfi-<ıfi ıyÌ°J¡°≤R¡≈
<b˚®t°u* Ÿu ∫°fiÙ <J®¡∫°R¡≈ ≈°<@∫°u* Ÿu ∫F NFaJ¡°≤ N°Ãt° J¡°u t°u<Fw J¡≤w° Fæ, ŸJu¡ fi°fi°<b@
ŸyÕ - 113] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1667
<J®¡∫°N°u* Ju¡ J¡°≤d ≈nu F…Î ∫u ∫°æ<yJ¡ fi°t N°≈ ŸC<fiÎ $ () ıÙb, fC<], tfi, <ªW, t°∫°, ≈®J¨¡<w
ŸaJ¡v≈ (c) wS° J¡Ôfi°, J¡°Ô N°æ≤ J¡Ô° oÃ∫°<Ì ≈®<Ÿ] fi°t°u* Ÿu Îba ÌqŸ≤u ˚Ù NfiuJ¡ fi°t°u* Ÿu
Fı°≤°u* R¡≈°u* J¡°u @°≤d <J¡∫° F…N° NFaJ¡°≤ J¡<v≈w NS°u˘ J¡°u ÔuJ¡≤ oŸ ŸaŸ°≤ tu* N≈fiÙ @°J¡
ıt°J¡≤ Nb<_Sw Fæ $$9-12$$
"w_t°Ì∏∫a fi w`°&<_w' ∫F ı°u ≈¥bÕ ŸyÕ tu* J¡F° y∫° Fæ Ÿu NfiC˚b ≈≤ ª»°wu Fæ* $
≈¥d°ÕÃt° ≈≤f®Ê tu* N≈fiu Ÿu FÙ ŸbÕ ≈®St „¥∏∫_bR¡≈ ˚¥w°J¡°„ ıf <b_w¨w F…N° Fæ, wf Ÿtu*
b°∫C N°<Ì J¡∑ J¡v≈fi°N°u* Ÿu J¡<v≈w F…N° ıywg ∫C<•w≈¥bÕJ¡ <bª°≤ J¡≤fiu Ÿu y∏@bÕfiy≤ Ju¡ ŸÂ„
ÌÙb°≤ N°<Ì N°b≤d Ÿu „¥∏∫ FÙ <fi<ÿªw F°uw° Fæ $ <~>Ì®≤<Fw f®Ê Ÿu f®Ê tu* <~>BR¡≈ N°J¡°„ J¡∑
≈FÔu Ã≈<W fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ „¥∏∫_bR¡≈ N<w<b_w¨w NªÔ N°J¡°„ wÌfi∏w≤ ªÔfi°Ãt° b°∫C Jæ¡Ÿu
F°u ŸJ¡w° Fæ ? fiÙR¡≈ NfiC‹d b°∫C ˚Ù _b<b”] wuı°uR¡≈ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? Ì°F_b˚°b ‹d wuı
_b<b”] ıÔ_bR¡≈ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? Îba ıÔ ˚Ù J¡<™>fi ≈¨<SbÙR¡≈ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? ofi Ÿf
f°w°u* Ÿu ∫FÙ <fi‹J¡TÕ <fiJ¡Ôw° Fæ <J¡ b°_wb tu* oŸ ıywg J¡∑ J¡°uoÕ fiÙ*b Fæ FÙ fiFÙ* $ ŸÙtu* bF ≈C”T
<tØ∫° FÙ ŸC©-ÌC#© J¡° NfiC˚b J¡≤w° F…N° <_Sw S° $ ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ w≤F N°J¡°„ tu* N°ÃtfC<]
J¡∑ „aJ¡° Ÿu N°J¡°„ J¡∑ ≤s° J¡≤wu F…Î Ÿ <tØ∫°≈C”T fiu |¸> N°<Ì J¡° <fit°Õd J¡≤ fiJu¡ N°J¡°„°u*
J¡° ≤sd J¡≤fiu tu* NfiuJ¡ w≤F Ju¡ •Ôu„°u* J¡° NfiC˚b <J¡∫°, Ÿ w≤F N°≈ •Ôu„°u* J¡° NfiC˚b fi
J¡∑<ı∫u $ ˚B, ı°u N°Ãt° Fæ bF w°u N°J¡°„ Ÿu ˚Ù fn° Fæ, ≈≤t„C] Fæ, NÃ∫∏w Ÿ¥‚t Fæ, ≈≤t J¡v∫°dR¡≈
wS° „C˚ Fæ $ ŸJ¡°u J¡°æfi ≈J¡n ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ J¡°æfi ŸJ¡∑ ≤s° J¡≤ ŸJ¡w° Fæ ? ıf oŸ „≤Ù≤R¡≈
N°Z∫ J¡° <bfi°„ F°u ı°w° Fæ, wf N°Ãt° fi‹¸> F°u y∫°, oŸ „aJ¡° Ÿu Ju¡bÔ ⁄Ì∫°J¡°„ Ju¡ <ÔÎ ∫u ≈®°dÙ
<fi≤SÕJ¡ „°uJ¡ <J¡∫° J¡≤wu Fæ* $ ıæŸu |¸> N°<Ì Ju¡ <bfi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ |¸>°<Ì J¡° N°J¡°„ J¡˚Ù fi‹¸> fiFÙ*
F°uw° bæŸu FÙ ÌuF°u* Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ ÌuFÙ J¡° ∫°fiÙ ÌuF≈Ô<sw N°Ãt° J¡° J¡˚Ù <bfi°„ fiFÙ* F°uw° $
Fu ≤°tıÙ, ª¥≥<J¡ ∫F N°Ãt° „C] ªæw∏∫R¡≈ N°J¡°„ N°æ≤ NdC Ÿu ˚Ù Ÿ¥‚t wS° NFaJ¡°≤ Ÿu <fitCÕ•w
Ju¡bÔ _b≈®J¡°„ <ªwg FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi ŸJ¡° fi°„ fiFÙ* F°uw° $ J¡FÙ* <J¡ŸÙ Ÿt∫ fi
JC¡~> Ã≈∏fi F°uw° Fæ N°æ≤ fi t≤w° FÙ Fæ, Ju¡bÔ ıyÌ°ÃtJ¡ <bbwÕR¡≈ Ÿu bF f®Ê FÙ ªtJ¡w° Fæ $
ZÙ≤°tıÙ, N°Ãt° ŸÃ∫R¡≈ Fæ, ÎJ¡ Fæ, ≈®°›∫ _S°fi Fæ, „°∏w Fæ, N°<Ì tº∫ N°æ≤ N∏w Ÿu <fitCÕ•w Fæ
wS° ŸW° N°æ≤ NŸW° Ÿu ≤<Fw Fæ, ÎuŸ° <fiÿª∫ J¡≤ ≈≤t ŸC©Ù F°u ı°o∫u $$13-20$$
≈¥bÕ ŸyÕ tu* b<dÕw <tØ∫°≈C”TR¡≈ NFaJ¡°≤ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤°wu F…Î ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ N°<©≤ tu* fªu
F…Î ªæw∏∫t°` tu* N°≈ <_S≤ F°u ı°o∫u, oŸ w≤F Ju¡ ≈Ìu„ Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
() ≈®°d@°≤d Ÿu ıÙb, f°fl NS°u˘ Ju¡ <fiÿª∫ Ÿu fC<], fiJu¡ tfifi Ÿu tfi, fiJu¡ <ª∏wfi Ÿu
<ªW, NŸÃJ¡v≈fi° Ÿu t°∫°, ≈¿≤d°tÙ _b˚°b Ÿu ≈®J¨¡<w, ŸaJ¡v≈fi Ÿu ŸaJ¡v≈, ŸaJ¡<v≈w NSÕ Ju¡
N°J¡Ôfi Ÿu J¡Ôfi, ŸaJ¡<v≈w NSÕ Ju¡ <b≈¿≤d°t N°<Ì tu* FuwC F°ufiu Ÿu J¡°Ô wS° Ÿtu* ÎJ¡Ìu„R¡≈
˚uÌ J¡∑ J¡v≈fi° Ÿu J¡Ô° - ∫°u* wwg-wwg <J®¡∫°˚uÌ Ju¡ J¡°≤d NFaJ¡°≤ Ju¡ ∫u fi°t ≈nu Fæ*, bF ı°fi
Ôufi° ª°<FÎ $
(c) J¡°t, ŸaJ¡v≈, <b<ª<J¡ÃŸ° N°<Ì ZC<w-_t¨<w ≈®<Ÿ] fi°t°u* Ÿu $
1668 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fu ZÙ≤°tıÙ, Ÿ‡≈¥dÕ N°≈<W∫°u* Ju¡ N°@°≤, ªaªÔ, ≈≤wa`w° Ju¡ Ã≈°ÌJ¡, wÃsd FÙ fi≤J¡ tu*
<y≤°fiub°Ôu <bbuJ¡ Ju¡ „`C, <fi∏Ω, NI°fi Ÿu ˚≤u NFaJ¡°≤ _S°fi J¡°u ÌuF, o<∏B∫ N°<Ì J¡Ô°N°u* Ju¡
Ÿ°S-Ÿ°S w[bI°fi Ÿu t¥Ô°uh~>uÌ≈¥bÕJ¡ ~>°unJ¡≤ ∫<Ì N°≈ Nb<„‹¸> <b„C] <ª∏t°`_bR¡≈ tu*
»w°≈¥bÕJ¡ <_Sw F°u ı°∫u*yu, w°u ŸfŸu Wtw° ≈®°›w J¡≤u*yu $$21$$
ÎJ¡ Ÿ°æ wu≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ ª°æÌFb°≥ ŸyÕ

NfiuJ¡ ‹¸>°∏w°u* Ÿu Ÿwg N°æ≤ NŸwg J¡° _bR¡≈ fwÔ°J¡≤
NŸÌgR¡≈ Ju¡ <fi≤°Ÿ π°≤° ŸBq≈ tu* <_S≤w° J¡° bdÕfi $
Ÿt_w ıywg Ju¡bÔ tfi J¡° ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ <fi<bÕJ¡v≈ ªæw∏∫b_wC Ju¡ ≈®Ì„Õfi Ÿu
FÙ ŸJ¡° <fi≤°Ÿ ŸCÔ˚ Fæ, ∫F ŸtH°fiu Ju¡ <ÔÎ ≈FÔu ≈≤f®Ê tu* tfi J¡∑ J¡v≈fi° J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ˛>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°|b, Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°<ÌJ¡°Ô tu* Ÿt_w J¡v≈fi°N°u* Ÿu ≈FÔu
ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈°ÃtJ¡ oŸ <b„°Ô ıywg J¡∑ ≤ªfi° tu* ŸtSÕ tfi Ã≈∏fi FCN° $ bF w˚Ù Ÿu Ÿ
≈≤f®Ê tu* N<˚∏fi ŸW° Ÿu ¿_Sw FCN° FÙ NfiuJ¡ <˚∏fi-<˚∏fi J¡v≈fi°N°u* J¡° <fi<tW ffiJ¡≤ N°ı
wJ¡ <bΩt°fi Fæ $$1$$
N<˚∏fiŸW° Ÿu ≈≤f®Ê tu* FCoÕ ŸJ¡∑ ¿_S<w tu* ‹¸>°∏w fwÔ°wu Fæ* $
Fu ≤°|b, k¥¡Ô°u* tu* ıæŸu ŸCy∏@, Ÿ°y≤ tu* ıæŸu fnu-fnu w≤ay N°æ≤ Ÿ¥∫Õ tu* ıæŸu <J¡≤du* N<˚∏fi ŸW°
Ÿu ≤FwÙ Fæ*, bæŸu FÙ f®Ê tu* tfi ˚Ù N<˚∏fi ŸW° Ÿu ≤Fw° Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, o¿∏B∫°u* Ÿu Ny‡∫ Ÿ
N°Ãtw[b Ju¡ ÎJ¡t°` NI°fi Ÿu FÙ tfi fiu Ÿtu* Ÿt_w ıywg Ju¡ J¡°≤dR¡≈ Ÿu ¿_S<w ≈®°›w J¡∑ Fæ $
oŸ<ÔÎ ∫F ıywg ≤≠ıCŸ≈Õ Ju¡ ŸÂ„ J¡FÙ* <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u J¡°≤d Ÿu ≈®°›w fiFÙ* FCN° Fæ $$2,3$$
ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* ıywg J¡∑ ıf <ª∏t°` Ÿu NÔy ˚°bfi° J¡∑ ı°wÙ Fæ wf bF NÔy FÙ
˚°Ÿw° Fæ N°æ≤ ıf <ª∏t°`R¡≈ Ÿu ˚°bfi° J¡∑ ı°wÙ Fæ wf <ªBq≈ f®Ê FÙ F°u ı°w° Fæ, ∫°u* ‹¸>°∏w°u*
Ÿu ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤°|b, ı°u ≈C”T ofi <J¡≤d°u* J¡∑ Ÿ¥∫Õ Ÿu NÔy ˚°bfi° J¡≤w° Fæ Ÿ ≈C”T Ju¡ <ÔÎ ∫u <J¡≤du*
Ÿ¥∫Õ Ÿu NÔy FÙ F°u ı°wÙ Fæ $ <ıŸfiu Ju¡∫¥≤ J¡∑ ŸCbdÕ Ÿu ≈¨SJg¡R¡≈ Ÿu ˚°bfi° J¡∑, ŸJ¡∑ Â<‹¸>
tu* ŸCbdÕ Ÿu ≈¨SJg¡ FÙ Ju¡∫¥≤ ≈®wÙw F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ ŸJ¡∑ ˚°bfi° tu* Ju¡∫¥≤ ŸCbdÕ fiFÙ* Fæ $ <ıŸfiu
<J¡≤d°u* J¡∑ Ÿ¥∫Õ_bR¡≈ Ÿu FÙ ˚°bfi° J¡∑, ŸJ¡∑ Â<‹¸> tu* bu <J¡≤du* Ÿ¥∫ÕR¡≈ FÙ ™>F≤wÙ Fæ* N°æ≤ bF
∫F J¡Fw° Fæ <J¡ Ÿ¥∫Õ ≤<ÿt ˚uÌ°ua Ÿu „¥∏∫ FÙ Fæ ∫°fiÙ Ÿ¥∫Õ N°æ≤ <J¡≤d°u* J¡° ≈≤_≈≤ J¡°uoÕ ˚uÌ fiFÙ*
Fæ $ <ıŸfiu w≤ay J¡∑ ıÔ<˚∏fiR¡≈ Ÿu ˚°bfi° J¡∑, Ÿtu* ÎJ¡t°` w≤ayfC<] FÙ <_Sw ≤FwÙ Fæ, ıÔ
fC<] fiFÙ* $ ı°u ≈C”T w≤ay J¡∑ ıÔR¡≈w° Ÿu ˚°bfi° J¡≤w° Fæ Ÿu Ÿ°t°∏∫ ıÔfC<] FÙ F°uwÙ Fæ $
ÎuŸ° ≈C”T ıÔ N°æ≤ w≤ay Ju¡ ˚uÌ Ÿu <fitCÕ•w <fi<bÕJ¡v≈ J¡F° ı°w° Fæ $ ı°u ≈C”T Ju¡∫¥≤ J¡fiJ¡ Ÿu
<˚∏fi fiFÙ* Fæ, ÎuŸÙ ˚°bfi° J¡≤w° Fæ bF Ÿ°t°∏∫ J¡fiJ¡fC<]b°Ô° ˚uÌ„¥∏∫ <fi<bÕJ¡v≈ J¡F° ı°w°
Fæ $ ≠b°Ô°≈a<•w N<Àfi Ÿu <˚∏fi Fæ, ÎuŸÙ ı°u ≈C”T ˚°bfi° J¡≤w° Fæ Ÿu N<ÀfifC<] Ã≈∏fi fiFÙ*
ŸyÕ - 114] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1669
F°uwÙ, Ju¡bÔ ≠b°Ô°fC<] FÙ ≤FwÙ Fæ $$4-10$$
J¡<v≈w N°J¡°≤°u* Ÿu ∫C•w fC<] J¡<v≈w N°J¡°≤°u* tu* FÙ N°_S° f°≥@J¡≤ NfiuJ¡ w≤F J¡∑ J¡v≈fi°
J¡≤wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N˚®≈a<•w Ju¡ ŸÂ„ ≠b°Ô°≈a<•w Ju¡ N°J¡°≤ J¡°u ≈®°›w F…oÕ •w fC<]b¨<W ≠b°Ô° tu* N°_S°
f°≥@wÙ Fæ, ≠b°Ô°≈a<•w tu* <_Sw ªÔfi, «¡ºbÕytfi N°<Ì J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤wÙ Fæ wS° Δ∫°JC¡Ô F°u ı°wÙ
Fæ $ ≠b°Ô° J¡∑ ≈a<•w N<Àfi Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ, oŸ w≤F J¡∑ ı°u ˚°bfi° J¡≤w° Fæ ŸJ¡°u Ju¡bÔ N<ÀfifC<]
FÙ ≤FwÙ Fæ N°æ≤ bF <fi<bÕJ¡v≈ J¡F° ı°w° Fæ $ ı°u ≈C”T <fi<bÕJ¡v≈¡∫°fiÙ y®°fl N°æ≤ y®°FJ¡ J¡∑ <π@° Ÿu
<fitCÕ•w F°u ı°w° Fæ bFÙ tF°fig Fæ $ ŸJ¡∑ N°ÃtfC<] J¡˚Ù sÙd fiFÙ* F°uwÙ $ oŸ ıywg tu* ≈®°›w J¡≤fiu
Ju¡ ∫°uÀ∫ ı°u JC¡~> ˚Ù Fæ, bF Ÿf Ÿfiu ≈®°›w J¡≤ <Ô∫° $ bF ofi tfi Ju¡ <bJ¡v≈°u* Ÿu ı<fiw ≈Ì°S°u˘ tu*
ŸÃ∫ÃbfC<] Ÿu J¡˚Ù fiFÙ* k≥¡Ÿw° $$11-13$$
‹¸>°∏w tu* ı°u <bJ¡v≈Ã∫°y J¡∑ „æÔÙ ∫C<•w≈¥bÕJ¡ <Ÿ] J¡∑ yoÕ Fæ, ŸJ¡° Ì°‹¸>>°Õ∏w tu* ≈Ìu„
Ìuwu Fæ* $
Fu ≤°t˚B, Ÿ‡≈¥dÕ fi°fi°R¡≈w° J¡° (πæw˚°b J¡°) ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <bT∫-Ÿ‡f∏@ Ÿu <fitCÕ•w
ªuwfiw[b˚¥w <b„C] <ª∏t°` ı°u ˚Ùw≤ J¡° N°Ãtw[b Fæ Ÿtu* <_Sw F°u ı°o∫u $ _b≈®J¡°„ _b∫t°Ãt°
FÙ N≈fiu-N°≈ ıf, _≈∏Ìfi„<•w J¡°u b°∫C Ju¡ ŸÂ„, ŸaaJ¡v≈fi°ÃtJ¡ „<•w J¡°u Ã≈∏fi J¡≤w° Fæ
wf <˚∏fi J¡∑ w≤F ˚°Ÿfiub°Ô° ŸaJ¡v≈J¡Ôfi°ÃtJ¡ tfiR¡≈ F°u ı°w° Fæ N°æ≤ <bÿb°J¡°≤ N≈fiÙ N°J¨¡<w
J¡∑ ˚°bfi° J¡≤ ≤F° bF Ÿt<‹¸> tfi ffi ı°w° Fæ $ bF <bÿb°J¡°≤ ŸaJ¡v≈R¡≈ Ÿt<‹¸><ªW oŸ ıywg
J¡∑ <ıŸ R¡≈ Ÿu J¡v≈fi° J¡≤w° Fæ wÃsd FÙ ŸaJ¡v≈°u* Ÿu Ÿ R¡≈ J¡° F°u ı°w° Fæ $ bFÙ tfi J¡∑¸>R¡≈,
f®ÊR¡≈, ŸCtu”R¡≈ Îba t”˚¥<tR¡≈ F°u ı°w° Fæ, ŸÙJu¡ ıÙb, NFaJ¡°≤, fC<], <ªW N°<Ì fi°t Fæ* $
bFÙ <ªW ŸaJ¡v≈ Ÿu <πÃb N°æ≤ ÎJ¡Ãb ≈®°›w J¡≤ ıywg J¡∑ Δ∫b_S° ffi°w° Fæ N°æ≤ ŸJu¡ f°Ì ŸÙtu*
fi°fi°R¡≈ _b∫a F°u ı°w° Fæ $ ∫F ı°u ıyBq≈ <b„°Ô N°J¡°≤ Ìu©° ı°w° Fæ, bF Ÿf tfi J¡° ŸaJ¡v≈
FÙ Fæ, bF fi ŸÃ∫ Fæ N°æ≤ fi NŸÃ∫ FÙ Fæ, <J¡∏wC _b›fi°u* Ju¡ ŸÂ„ N<fibÕªfiÙ∫ FÙ Ã≈∏fi F…N° Fæ $
ıæŸu Ÿ°@°≤d ≈®°dÙ J¡° tfi°u≤°≠∫ <b<b@ Ÿ°ty®Ù ≤ªfi°N°u* Ÿu ŸC∏Ì≤ Fæ, bæŸu FÙ <F≤^∫y˚Õ J¡° ˚Ù
∫F Δ∫°≈J¡ tfi°u≤°≠∫ ŸC∏Ì≤ Fæ $$14-21$$
<tØ∫° F°ufiu Ÿu FÙ ıf w[bI°fi Ÿu "ıywg f®ÊR¡≈ Fæ', ÎuŸÙ ˚°bfi° J¡∑ ı°wÙ Fæ wf ŸJ¡°
t°<∫J¡ R¡≈ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ıywg ≈≤f®Ê_bR¡≈ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚°bfi° J¡≤fiu ≈≤ ≈®<Ÿ] ∫F ıywg <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ $
≈≤t°SÕw# ıywg ∫<Ì Ìu©° ı°∫, w°u JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ $$22$$
w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ fi F°ufiu ≈≤ ıywg J¡° •∫° _bR¡≈ ≤Fw° Fæ, Ÿu J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì Âÿ∫ ıywg J¡°u N≈≤t°SÕw# Ìu©° ı°∫, w°u Fı°≤°u* „°©°-≈®„°©°N°u* tu* <b˚•w F°u ı°w°
Fæ $ ıæŸu ŸtCB ıÔR¡≈ FÙ F°uw° F…N° «¡<tÕ, w≤ay N°<Ì J¡v≈fi°∫°uÀ∫ R¡≈ J¡° ≈¿≤y®Fd J¡≤ ≈®Ã∫s
ŸtCB_bR¡≈ @°≤d J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ Fı°≤°u* J¡tÕ J¡≤ ≤F° ˚Ù ≈C”T <ªÌ°˚°Ÿ∫C•w tfi Ju¡ _≈∏Ìfi Ju¡
<ffi° J¥¡¸>_S ªæw∏∫ J¡° N≈¥bÕ JC¡~> ˚Ù <bJ¡°≤ N°<Ì fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ N°≈ ˚Ù wCh~>w≤
1670 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
̨ÿ∫˚uÌ J¡° Ã∫°yJ¡≤ ı°fi°, ŸCfifi°, _≈„Õ J¡≤fi°, Ÿ¥≥|fi°, f°uÔfi°, Δ∫bF°≤ J¡≤fi°, Ÿ°ufi° N°<Ì Δ∫bF°≤
J¡≤wu F…Î ˚Ù N<˚fib ıyBq≈ JC¡~> ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ≈¥bÕ<Ÿ] f®Ê FÙ ≈≤t°SÕ ŸÃ∫ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑
˚°bfi° J¡∑<ı∫u N°æ≤ <_Sw ≤<F∫u $ N°≈ ı°u JC¡~> J¡≤wu Fæ* Ÿu <fitÕÔ <ª∏t°`_bR¡≈ f®Ê FÙ ı°<fi∫u,
•∫°u*<J¡ f®Ê FÙ ıywg Ju¡ R¡≈ tu* <bb<wÕw F°uJ¡≤ ≈f¨a<Fw (<bJ¡<Ÿw) Fæ $ Nw# ıywg ŸŸu <˚∏fi fiFÙ*
Fæ $ Ÿt_w ≈Ì°SÕ ıf ªæw∏∫-Ÿ°≤R¡≈ FÙ <_Sw Fæ wf Ÿt_w ıywg Ÿa<bwgR¡≈ FÙ Fæ, ∫F t°fifi°
ª°<FÎ, ÌqŸ≤Ù J¡v≈fi° fiFÙ* Fæ $ ıy≠ı°Ô Ju¡ fi°t Ÿu ıf ∫F Ju¡bÔ Ÿa<bwg J¡° _kC¡≤d FÙ <bΩt°fi Fæ
wf ∫F ÌqŸ≤° Fæ, ∫F ŸŸu <˚∏fi Fæ, oÃ∫°<Ì <tØ∫°I°fi J¡F°≥ Ÿu Ã≈∏fi F…N° $ <ıwfiu N°J¡°≤ Fæ* fi
Ÿftu* ÎJ¡ Ÿa<bwg J¡° FÙ N<_wÃb F°ufiu Ÿu fi ŸabuΩ J¡° N<_wÃb Fæ N°æ≤ fi ŸJu¡ t¥Ô J¡° FÙ N<_wÃb Fæ,
oŸ<ÔÎ f∏@ N°æ≤ t°us FÙ <J¡Ÿ w≤F Ju¡ ? Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫F t°us Fæ, ∫F f∏@ Fæ oÃ∫°<Ì Ÿt_w
<fi‹k¡Ô N<˚t°fiR¡≈ <ª∏w°N°u* J¡° fÔ≈¥bÕJ¡ Ã∫°yJ¡≤ b°Jg¡ N°<Ì Ÿt_w o<∏B∫°u* Ju¡ «¡≈≤ <bı∫
≈°J¡≤ t°æfiÙ, <ıwu<∏B∫ wS° t°fi N°æ≤ tÌ Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ N≈fiu ∫°uÀ∫ ≤°≠∫ N°<Ì J¡°∫°u˘ J¡°u J¡≤wu F…Î
NFaJ¡°≤≤<Fw N°≈ tF°Ãt° FÙ ffiJ¡≤ <_Sw ≤<F∫u $$23-30$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ª°æÌFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ ≈∏BFb°≥ ŸyÕ

tF°J¡w°Õ N°<Ì „ÆÌ°u* J¡∑ Δ∫°¶∫°N°u* Ÿu ˚¨ayÙ„ Ju¡ ≈®<w
tF°ÌubıÙ Ju¡ π°≤° ıÙb∏tC•w°u* Ju¡ Ôsd°u* J¡° <fiR¡≈d $
tF°≤°ı ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu Nfi|, N°≈ ≈C^∫-≈°≈ N°<Ì J¡∑ „aJ¡°N°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤
N°æ≤ <fi˚Õ∫ N<bfi°„Ù J¥¡¸>_S N°Ãt˚°b J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ tF°J¡w°Õ tF°˚°u•w° Îba tF°Ã∫°yÙ F°u
ı°o∫u $ ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # Fu ≈®˚°u, <J¡Ÿ Ôsd J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ ≈C”T tF°J¡w°Õ J¡F° ı°w° Fæ, <J¡Ÿ
Ôsd J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ ≈C”T tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ wS° <J¡Ÿ Ôsd J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ ≈C”T
tF°Ã∫°yÙ J¡F° ı°w° Fæ, ∫F ˚ÔÙ˚°≥<w tCHŸu J¡<F∫u $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ,
≈FÔu ˚yb°fig tF°ÌubıÙ fiu ∫u wÙfi b®w ˚¨ayÙ„ Ÿu J¡Fu Su N°æ≤ o∏FÙ* wÙfi°u* b®w°u* Ju¡ ≈®˚°b Ÿu ˚¨ayÙ„
ŸaŸ°≤≠b≤ Ÿu <fitCÕ•w F°u y∫° S° $ <J¡ŸÙ Ÿt∫ J¡∑ f°w Fæ <J¡ ŸCtu” ≈bÕw Ju¡ N<Àfi ŸÂ„ W≤Ù∫
<„©≤ ≈≤ N≈fiu Ÿt_w ≈¿≤b°≤ Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ˚yb°fig „aJ¡≤ <b≤°ıt°fi Su $ Fu ZÙ≤°tıÙ, N≈fiu
≈¿≤b°≤ Ju¡ Ÿ°S fæ™>u F…Î t°≈<w Ÿu Ÿ°@°≤d N°ÃtI°fi ≤©fiub°Ô° tF°fig wuı_bÙ <bfit® ˚¨ayÙ„ fiu,
ı°u bFÙ* ≈≤ ≈<_Sw S°, Naı<Ô f°≥@J¡≤ ≈¥~>° $ ˚¨ayÙ„ fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, Fu Ìubw°@Ù„°u* Ju¡ _b°tÙ,
Fu ŸbÕI, Fu ≈≤tuÿb≤, ı°u tæ* N°≈Ÿu ≈¥~>w° Fq≥, Ÿu J¨¡≈°J¡≤ tCHŸu „Ù|® J¡<F∫u $ Fu fi°S, w≤ay Ju¡ ŸÂ„
S°unu Ÿt∫ tu* fi‹¸> F°u ı°fiub°ÔÙ oŸ Ÿ¨<‹¸> ≤ªfi° J¡° NbÔ°uJ¡fi J¡≤ tæ* fn° tCÀ@ F°u y∫° Fq≥ $ ∫Ω<≈
Ÿ°@°≤dR¡≈ Ÿu w[b J¡° ≈¿≤I°fi F°uwu F…Î ˚Ù ŸŸu <bZ°<∏w tCHu fiFÙ* <tÔ ≤FÙ Fæ $ tF°≤°ı, oŸ
ıyBq≈Ù ıÙdÕ-„ÙdÕ |≤ Ju¡ N∏Ì≤ <bZ°<∏wŸC© Ÿu ≤tdÙ∫ <J¡Ÿ N°∏w≤<fiÿª∫ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ tæ*
Ÿty® <ª∏w°≠b≤ Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ <fiÿªÔR¡≈ Ÿu <_Sw ≤F ŸJ¡w° F¥≥ ? oÕÿb≤ fiu J¡F° # Fu Nfi|, wCt
∫`-w` J¡∑ Ÿt_w „aJ¡°N°u* J¡° <≈^±> ~>°unJ¡≤ N<bfi°„Ù <fi˚Õ∫ J¥¡¸>_S N°Ãt˚°b J¡° NbÔ‡ffi J¡≤
ŸyÕ - 115] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1671
tF°˚°u•w°, tF°J¡w°Õ N°æ≤ tF°Ã∫°yÙ F°u ı°N°u $ ˚¨ayÙ„ fiu J¡F° # Fu ≈®˚°u, ÎuŸu J¡°æfi Ÿu Ôsd Fæ*,
<ıfiJ¡∑ ≈®°<›w F°u ı°fiu ≈≤ ≈C”T tF°J¡w°Õ, tF°˚°u•w° N°æ≤ tF°Ã∫°yÙ J¡F° ı° ŸJ¡w° Fæ, ∏Fu* tCHŸu
˚ÔÙ˚°≥<w J¡<F∫u $$1-10$$
"Ÿt_w „aJ¡°N°u* J¡° <≈^±> ~>°unJ¡≤', ∫F ı°u Na„ J¡F° y∫° Fæ, ŸÙJ¡∑ <b„Ì Δ∫°¶∫° J¡≤wu Fæ* $
Fu tF°˚°y, N°Ãt° fi w°u J¡w°Õ Fæ N°æ≤ fi ˚°u•w° FÙ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ <fiÿª∫ Ÿu J¡w¨ÕÃb N°<Ì
„aJ¡°N°u* Ÿu ≤<Fw tfib°Ô° F°uJ¡≤ Ÿt∫°fiCŸ°≤ ≈®°›w @tÕ N°æ≤ N@tÕ J¡° ı°u ≈C”T NfiC‹™>°fi J¡≤w°
Fæ, bF tF°J¡w°Õ J¡F° ı°w° Fæ $ ı°u ≈C”T ≤°y-πuT ≈æÌ° J¡≤fiub°ÔÙ ªu‹¸>° N°æ≤ ŸC©-Ì…#© J¡∑ ≈®∫°uıJ¡
@tÕ-N@tÕR¡≈ <J®¡∫°J¡°-k¡Ô°k¡Ô J¡∑ oh~>° Ÿu ≤<Fw tfi Ÿu-ÎJ¡t°` Ô°uJ¡Ÿay®F°SÕ N°ª≤d J¡≤w°
Fæ, bF tF°J¡w°Õ J¡F° ı°w° Fæ $ NF‡˚°b Ÿu „¥∏∫, <fitÕÔ N°æ≤ t°ÃŸ∫Õ<fitCÕ•w ı°u ≈C”T πuy J¡°u
~>°unJ¡≤ tC<fi J¡∑ <J®¡∫°N°u* Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ tfifi N°<Ì <J®¡∫°N°u* J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤w° Fæ, bF tF°J¡w°Õ
J¡F° ı°w° Fæ $ ≈®°≤Æ@ Ÿu NfiC<‹™>w F…Î Nÿbtu@ N°<Ì ŸÃJ¡tÕ N°æ≤ J¡Ôaı˚sd N°<Ì NŸÃJ¡t°u˘ J¡∑
Ì„° tu* "tæ* @°<tÕJ¡ Fq≥, tæ* N@°<tÕJ¡ Fq≥', oÃ∫°<Ì JC¡„aJ¡° Ÿu J¡<v≈w @tÕ N°æ≤ N@tÕ Ju¡ π°≤° <ıŸJ¡∑
fC<] <Ô›w fiFÙ* F°uwÙ, bF tF°J¡w°Õ J¡F° ı°w° Fæ $ ı°u J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù _fiuF fiFÙ* ≤©w°, ı°u Ÿ°sÙ Ju¡
ŸÂ„ <fi<bÕJ¡°≤ ≤Fw° Fæ, N°æ≤ ı°u ≈®°›w J¡°∫Õ J¡° <fi≤ÙF (<fib°ÕŸ<fiJ¡) F°uJ¡≤ fw°Õb J¡≤w° Fæ, bF
≈C”T tF°J¡w°Õ J¡F° ı°w° Fæ $ πuy N°æ≤ N°fi∏Ì Ÿu ≤<Fw ı°u ≈C”T <fitÕÔ ŸtfC<] Ÿu „°uJ¡ıfiJ¡
≈¿≤<_S<w∫°u* tu* „°uJ¡ fiFÙ* J¡≤w° N°æ≤ FTÕıfiJ¡ ≈¿≤¿_S<w∫°u* tu* FTÕ fiFÙ* J¡≤w°, bF tF°J¡w°Õ J¡F°
ı°w° Fæ $ N≈fiu ≈®°≤Æ@ Ÿu <ıŸ Ÿt∫ tu* ı°u ˚Ù J¡°uoÕ <ªw J¡°∫Õ ≈®°›w F°u ı°∫, Ÿ Ÿt∫ tu* Ÿ
J¡°∫Õ Ju¡ <ÔÎ ªu‹¸>° J¡≤fiu tu* wÃ≈≤ ≤Ffiub°Ô°, N°Ÿ<•w„¥∏∫ ı°u fC<]t°fig tC<fi Fæ, bF tF°J¡w°Õ J¡F°
ı°w° Fæ $ Ì°ŸÙfi F°uJ¡≤ <b<Fw N°æ≤ <fi<T] J¡t°u˘ J¡° _b∫a N°ª≤d ∫° ÌqŸ≤°u* J¡°u N°ª≤d J¡≤°fiu
Ju¡ <ÔÎ ≈®u≤d° J¡≤ ≤F° ı°u ≈C”T-tfi tu* N°Ãt° Ju¡ NJ¡w¨ÕÃb<fiÿª∫ Ÿu-Ì°ufi°u* ıyF Ÿt˚°b Ÿu ∫C•w
≤Fw° Fæ, bF tF°J¡w°Õ J¡F° ı°w° Fæ $ ı°u _b˚°b Ÿu FÙ „°∏w Fæ, ı°u <t` N°æ≤ „`CN°u* tu* „C˚°„C˚
J¡° N°ª≤d J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù Ÿtw° fiFÙ* ~>°unw°, bF tF°J¡w°Õ J¡F° ı°w° Fæ $ ı∏t, <_S<w, <bfi°„
N°<Ì ˚°b<bJ¡°≤°u* tu* wS° b¨<] Îba  °Ÿ Ÿu ∫C•w „≤Ù≤°u* tu* N°ÃtfC<] Ju¡ J¡°≤d <ıŸJ¡° tfi ÎJ¡R¡≈
FÙ ≤Fw° Fæ, bF tF°J¡w°Õ J¡F° ı°w° Fæ $$11-20$$
tF°˚°u•w° Ju¡ Ôsd J¡Fwu Fæ* $
ı°u <J¡ŸÙŸu πuT fiFÙ* J¡≤w°, ı°u <J¡ŸÙJ¡∑ N<˚Ô°T° fiFÙ* J¡≤w° N°æ≤ ı°u ≈®°≤Æ@ Ÿu ≈®°›w F…Î
ŸC©, Ì…#© N°<Ì ŸfJ¡° ≈˚°uy J¡≤w° Fæ-bF tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ $ ı°u ≈C”T o<∏B∫°u* Ÿu <bT∫°u*
J¡° y®Fd J¡≤ ≤F° ˚Ù Nπ∫, NŸay N°Ãt° tu* <fi‹™>° Ju¡ J¡°≤d b°_wb tu* y®Fd fiFÙ* J¡≤w°; F°S, ≈æ≤
N°<Ì Ÿu ÔufiÌufi, ytfi N°<Ì J¡° N°ª≤d J¡≤ ≤F° ˚Ù ı°u N°ÃtfC<] Ÿu N°ª≤d fiFÙ* J¡≤w° Îba
≈˚°uy J¡≤ ≤F° ˚Ù <fiÃ∫w¨›w N°Ãt° Ju¡ Ì„Õfi Ju¡ J¡°≤d ≈˚°uy fiFÙ* J¡≤w°-bF tF°˚°u•w° J¡F°
ı°w° Fæ $ ı°u ≈C”T <©∏fifC<] fi F°uJ¡≤ Ì°ŸÙfi Ÿ°sÙ Ju¡ ŸÌ¨„ Ÿt_w Ô°uJ¡Δ∫bF°≤°u* J¡°u <J¡ŸÙ
≈®J¡°≤ J¡∑ oh~>° Ju¡ <ffi° Ìu©w° ≤Fw° Fæ - bF ≈C”T tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ $$21-23$$ <bsu≈ Ju¡
FuwC ŸC©-Ì…#©°u* Ÿu; ı∫, ≈≤°ı∫ N°<Ì <J®¡∫°-∫°uy°u* Ÿu wS° Ô°˚NÔ°˚°u* Ÿu <ıŸ ≈C”T J¡° <ªW
1672 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<bsu≈ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° - bF tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ $ ı°u ≈C”T ı≤°, t≤d, N°≈<W, ≤°≠∫ N°æ≤
Ì°¿≤Ì®§ N°<Ì ŸfJ¡°u f®ÊÂ<‹¸> Ÿu ≤‡∫ FÙ ŸtHw° Fæ - bF tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ $ ıæŸu ŸtCB
<˚∏fi-<˚∏fi ıÔ°u* J¡°u Ÿt°fiR¡≈ Ÿu y®Fd J¡≤w° Fæ bæŸu FÙ ı°u tfiC‹∫ fnu-fnu ŸC©-Ì…#©°u* J¡°u ˚°uy Ju¡
<ÔÎ Ÿt°fiR¡≈ Ÿu (wCv∫b¨<W Ÿu) y®Fd J¡≤w° Fæ - bF tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ $ ª∏B<f‡f Ÿu ıæŸu
<J¡≤du* <Ìw fi F°uwÙ F…oÕ ˚Ù <Ìw F°uwÙ Fæ* bæŸu FÙ <ıŸ ≈C”T Ÿu N<F*Ÿ°, Ÿtw°, Ÿ∏wC<‹¸> N°<Ì yCd
b_wCw# <Ìw fi F°uwu F…Î ˚Ù <Ìw F°uwu Fæ* - bF tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ $ J¡±C>N°, ©\>°, fitJ¡∑fi,
wÙ©°, N<ÌΔ∫, <ÌΔ∫, Wt (ŸC_b°Ì) ∫° N@t (N_b°Ì… <fiJ¨¡‹¸>) ˚Ù N∏fi ı°u ≈C”T Ÿt°fi fC<] Ÿu
©° Ôuw° Fæ - bF tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ $ Ÿ≤Ÿ N°æ≤ fiÙ≤Ÿ wS° ŸC≤w N°æ≤ <b≤w J¡°u (≤<w<b|°w
J¡°u) ı°u Ÿ°æ‡∫ ≈C”T ÎJ¡ Ÿ° Ìu©w° Fæ - bF tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ $ s°≤∫C•w wS° ªÙfiÙ Ÿu ffi°∫u
y∫u fi°fi°<b@ ˚‚∫ ≈Ì°S°u˘ tu* Îba „C˚ ∫° N„C˚ b_wCN°u* tu* <ıŸ ≈C”T J¡∑ <fiÿªÔ Ÿtw° ≤FwÙ Fæ, bF
tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ $ ∫F ≈Ì°SÕ ˚°uıfi J¡≤fiu ∫°uÀ∫ Fæ N°æ≤ ∫F ˚°uıfi J¡≤fiu ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ, oŸ
w≤F J¡∑ <bJ¡v≈˚°bfi° J¡°u ~>°un J¡≤Ju¡ ı°u ≈C”T N<˚Ô°T°N°u* Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ ˚°uıfi J¡≤w° Fæ - bF
tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ $ N°≈<W, Ÿ‡≈<W, t°uF wS° N°fi∏ÌÌ°∫J¡ ÃJ¨¡‹¸> Îba N≈J¨¡‹¸> N∏fi ∫°
b_wC J¡° ı°u - ŸbÕ` ÎJ¡R¡≈ f®ÊÂ<‹¸> Ÿu - ≈˚°uy J¡≤w° Fæ - bF ≈C”T tF°˚°u•w° J¡F° ı°w° Fæ $
@tÕ, N@tÕ, ŸC©, Ì…#© wS° ı∏t Îba t≤d J¡° <ıŸ ≈C”T fiu <fi≤<w„∫°fi∏Ì ≈¥d°Õπ∫°Ãt fC<] Ÿu
Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° Fæ - bF tF°Ã∫°yÙ J¡F° ı°w° Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ oh~>°N°u*, Ÿt_w „aJ¡°N°u*, b°dÙ, tfi N°æ≤
„≤Ù≤ J¡Ù Ÿ˚Ù ªu‹¸>°N°u* wS° ŸbÕ<b@ <fiÿª∫°ua J¡° <ıŸ ≈C”T fiu N≈fiÙ fC<] Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w Ã∫°y J¡≤
<Ì∫° Fæ - bF tF°Ã∫°yÙ J¡F° ı°w° Fæ $ ÌuF, tfi, o<∏B∫°u* wS° tfi J¡∑ <_S<w J¡∑ ŸW° J¡° wwg-wwg
Ì…#©°u* Ju¡ Ÿ°S <ıŸfiu <tØ∫°ÃbfC<] Ÿu ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° Fæ - bF tF°Ã∫°yÙ J¡F° ı°w° Fæ $ „≤Ù≤ tu≤°
fiFÙ* Fæ, tu≤° ı∏t ˚Ù fiFÙ* F…N° Fæ, o‹¸> N°æ≤ N<fi‹¸> Ju¡ N°ª≤dR¡≈ <b<Fw N°æ≤ <fi<T] J¡tÕ ˚Ù tu≤u
fiFÙ* Fæ - ∫°u* N≈fiu ⁄Ì∫ tu* <ıŸ ≈C”T fiu » <fiÿª∫ J¡≤ <Ô∫° Fæ -bF tF°Ã∫°yÙ J¡F° ı°w° Fæ $ <ıŸ
≈C”T fiu @tÕ N°æ≤ N@tÕ („°≤Ù¿≤J¡) wS° b°dÙ N°<Ì π°≤° ªu<‹¸>w (t°fi<ŸJ¡) Ÿf <bT∫°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°y
J¡≤ <Ì∫° Fæ, bF tF°Ã∫°yÙ J¡F° ı°w° Fæ $ <ıwfiÙ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ J¡Ôfi° <Ì©°oÕ Ìu ≤FÙ Fæ ŸJ¡°
<ıŸ ≈C”T fiu Nh~>Ù w≤F Ÿu Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° Fæ - bF tF°Ã∫°yÙ J¡F° ı°w° Fæ $$24-38$$
Nf ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu Nfi|, ÌubÌubu„ ˚yb°fig „aJ¡≤ fiu fF…w <Ìfi ≈FÔu ˚¨ayÙ„ J¡°u oŸ w≤F J¡° (≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w J¡°)
≈Ìu„ <Ì∫° S° $ Fu ≤°tıÙ, N°≈ ˚Ù oŸÙ Â<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ w°≈°u* Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤
Nb<_Sw ≤<F∫u $$39$$
<ıŸ ˚°bfi° Ÿu ≈C”T Nfi°∫°Ÿ tF°J¡w°Õ, tF°˚°u•w° N°æ≤ tF°Ã∫°yÙ ffi ı°w° Fæ, Ÿ ˚°bfi°
J¡° ZÙ≤°tıÙ J¡°u ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, NI°fiR¡≈ Naıfi Ÿu „¥∏∫ <fitÕÔ <_S<w J¡°u ≈®°›wJ¡≤ N°≈ ∫F ˚°bfi° J¡∑<ı∫u <J¡
ŸÌ° ≈®J¡°„t°fi, <fitÕÔ_bR¡≈, N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫ Ju¡bÔ ≈≤f®Ê FÙ N∏w tu* <bΩt°fi ≤Fw° Fæ,
f®Ê Ÿu N<w¿≤•w J¡v≈fi°ı<fiw JC¡~> ˚Ù ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ <fi≤∏w≤ ˚°bfi° J¡≤ J¡v≈fi°R¡≈Ù
ŸyÕ - 116] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1673
tÔ°u* Ÿu <fitCÕ•w b¨<Wb°Ôu F°uJ¡≤ <fib°Õd ≈Ì J¡°u ≈®°›w J¡∑<ı∫u $$40$$ Fu <≈®∫, oŸ ŸaŸ°≤ tu* ı°u JC¡~>
˚Ù <Ì©°oÕ ≈nw° Fæ, bF Ÿf J¡v≈°u* tu* ≈®<Ÿ] J¡°∫Õ N°æ≤ J¡°≤d J¡° t¥Ô J¡°≤d <fi<bÕJ¡°≤ ≈≤t°Ãt_bR¡≈
≈≤f®Ê FÙ Fæ $ bF fnu-fnu NfiuJ¡ Ÿy°u˘ Ÿu <b„°Ô N°J¡°≤b°Ô° F°ufiu≈≤ ˚Ù NŸÔ tua N°J¡°„R¡≈ FÙ Fæ,
∫°fiÙ Ÿ‡≈¥dÕ <bJ¡v≈°u* Ÿu <fitCÕ•w FÙ Fæ $ ª¥≥<J¡ J¡FÙ* ≈≤ JC¡~> ˚Ù ≈Ì°SÕ ª°Fu bF _S¥Ô F°u, ª°Fu Ÿ¥‚t F°u
∫° ª°Fu J¡°≤dR¡≈ F°u, ŸÌæJ¡≤Ÿ ≈≤f®Ê Ÿu <˚∏fi <J¡ŸÙ w≤F fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ Fu Ÿ°@°u, N°≈
"tæ* ŸBq≈ f®Ê Fq≥', oŸ ≈®J¡°≤ J¡° N≈fiu N∏Ì≤ <fiÿª∫ J¡≤Ju¡ ŸbÕ≈®St Ÿt°<@ Ju¡ NU∫°Ÿ J¡° fÔ ≈®°›w
J¡≤ <_Sw ≤<F∫u $ wÌfi∏w≤ <k¡≤ J®¡t Ÿu Ÿ›wt ˚¥<tJ¡° Ju¡ «¡≈≤ ª»J¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ N°„aJ¡°N°u* Ju¡ <bÔ°Ÿ
J¡°u ~>°unJ¡≤ fæ™> ı°o∫u $$41,42$$ Fu Ÿ°@°u, ∫<Ì N°≈ N∏wtCÕ© F°uJ¡≤ NFaJ¡°≤„¥∏∫ _bR¡≈ J¡°u ≈®°›w
F°u ı°wu Fæ*, w°u f°F≤ Ju¡ Ÿt_w J¡°∫°u˘ J¡° <fi≤∏w≤ Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤wu F…Î ˚Ù N°≈ J¡˚Ù ˚Ù ©uÌ J¡°u fiFÙ*
≈®°›w F°uwu Fæa $$43$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ≈∏BFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ÎJ¡ Ÿ°æ Ÿ°uÔFb°≥ ŸyÕ
yÔ ≤Fu wS° y<Ôw F…Î <ªW Ju¡ Ôsd°u* J¡° bdÕfi $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu ŸbÕ@tÕI, Fu ˚ybfig, NFaJ¡°≤ fi°tJ¡ <ªW <ıŸ Ÿt∫ y<Ôw F°u ı°w°
Fæ ∫° yÔfiu Ôy ı°w° Fæ Ÿ Ÿt∫ F…Î b°Ÿfi°„¥∏∫ tfi J¡° •∫° _bR¡≈ F°uw° Fæ ? $1$$
∫°u* ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ π°≤° ≈¥~>u ı°fiu ≈≤, t°uF N°<Ì Ì°uT°u* J¡° s∫ FÙ ≈FÔu tC¶∫ _bR¡≈ Fæ, ÎuŸ°
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, „C˚® (b°Ÿfi°„¥∏∫) tfi J¡°u ≈≤Ùs° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ÌqŸ≤°u*
Ju¡ π°≤° ıfÌÕ_wÙ ≈æÌ° J¡≤°∫u y∫u ˚Ù - Ô°u˚, t°uF N°<Ì Ì°uT Ÿ w≤F <Ô›w fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, <ıŸ
w≤F ıÔ J¡tÔ J¡°u <Ô›w fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu $$2$$
ŸÌ° tC© J¡∑ ≈®Ÿ∏fiw° ˚Ù ŸJ¡° Ôsd Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, I°fi°<Àfi Ÿu <bb°ÌFuwC ≈°≈R¡≈ NFaJ¡°≤fi°tJ¡ <ªW Ju¡ <bÔÙfi F°u ı°fiu ≈≤ ≈®Ÿ∏fiw°
N°<Ì „°u˚°Î≥ tC© J¡°u fiFÙ* ~>°unwÙ $$3$$
J¡FÙ F…oÕ f°w°u* J¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤ ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ÌqŸ≤u Ôsd ˚Ù J¡Fwu Fæ* $
(<ªW Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤) b°Ÿfi°N°u* J¡∑ y°≥™>u <~>∏fi-<˚∏fi-ŸÙ F°uJ¡≤ @Ù≤u-@Ù≤u <fÔJC¡Ô ¸¥>¸>fiu
Ôy ı°wÙ Fæ $ J®¡°u@ J¡t F°ufiu Ôy ı°w° Fæ N°æ≤ t°uF w°u <fi#Ÿ∏ÌuF t∏Ìw° J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $ J¡°t
SJ¡ ı°w° Fæ N°æ≤ Ô°u˚ w°u fi ı°fiu J¡F°≥ ˚°y ı°w° Fæ, o<∏B∫°≥ ©¥f vÔ<Ÿw fiFÙ* F°uwÙ* N°æ≤ fi ©uÌ
FÙ N<@J¡ _kC¡¿≤w F°uw° Fæ $ Ÿ Ÿt∫ Ì…#© f»wu fiFÙ* N°æ≤ ŸC© N<˚t°fiÙ ffi°wu fiFÙ* Fæ $ ⁄Ì∫ tu*
™>^±>J¡ ≈F…≥ª°fiub°ÔÙ Ÿtw° Ÿf ıyF <Ìw F°uwÙ Fæ $$4-6$$
I°<fi∫°u* Ju¡ tC© ≈≤ ˚Ù ŸC©-Ì…#© Ju¡ <ªÖ ≈®Ÿ°Ì N°æ≤ t°<Ô∏∫ N°<Ì ¿J¡ŸÙ Ÿt∫ <Ì©°oÕ Ìuwu Fæ*
ıæŸu <J¡ Ì…b°ÕŸ° M¡<T J¡° „°≈ ŸCfifiu ≈≤ JC¡‡˚ wS° ≤°ı° <„<©ºbı Ju¡ tC© ≈≤ NSb° <bÿb°<t` Ju¡
π°≤° F¿≤ÿª∏B J¡°u ™>yfiu ≈≤ wS° ≈C` J¡°u t°≤fiu ≈≤ b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ tC© ≈≤ Ì°ŸÙ Ÿ°k¡ HÔJ¡ ≤FÙ SÙ,
1674 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ÎuŸÙ Ì„° tu* "≈®Ÿ∏fiw° N°<Ì „°u˚°Î≥ tC≥F J¡°u fiFÙ* ~>°unwÙ' ∫F N°≈J¡° Ôsd Jæ¡Ÿu |¸>w° Fæ ? ∫<Ì
ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡∑ ı°∫, w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫u ŸC©, Ì…#© N°<Ì ∫<Ì <Ì©°oÕ Ìuwu ˚Ù Fæ*, w°u <k¡≤ bu <Ì©°oÕt°` FÙ Ìuwu Fæ*, •∫°u*<J¡ ÎuŸu ≈C”T
J¡∑ Â<‹¸> tu* wCh~> F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸJu¡ tfi J¡°u bu <Ô›w fiFÙ* J¡≤ ≈°wu Fæ* $ ˚°uy J¡≤°fiub°Ôu ≈®fÔ
≈®°≤Æ@ Ÿu Ì…#© N°æ≤ Ì…#© Ju¡ <ªÖ t°<Ô∏∫ J¡∑ N°˚° J¡° J¡˚Ù Ì∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù NyÔu sd tu* FÙ
<tØ∫°ÃbfC<] Ÿu fiJu¡ f°<@w F°u ı°fiu ≈≤ I°fiÙ ≈C”T Ju¡ <ªW J¡°u bu <Ô›w fiFÙ* J¡≤ ≈°wu, oŸ<ÔÎ
I°<fi∫°u* Ju¡ tCC© ≈≤ ı°u _b°˚°<bJ¡ ≈®Ÿ∏fiw° ≤FwÙ Fæ, ŸJ¡° <b|°w fiFÙ* F°uw°, ∫F w°Ã≈∫Õ
Fæ $$7$$ <ªW yÔ ı°fiu ≈≤ Ÿ°@C ≈C”T Ìubw°N°u* J¡° ˚Ù _≈¨FdÙ∫ ffi ı°w° Fæ $ oŸ ≈C”T Ju¡ ⁄Ì∫
tu* „ÙwÔ ª°aÌfiÙR¡≈Ù Ÿtw° <Ìw F°uwÙ Fæ $$8$$ ÎuŸ° Ÿ°@C ≈C”T ∫°u* FÙ _b˚°bw# ≈„°∏w,
J¡tfiÙ∫, ŸuΔ∫, N≈®<w≤°u@Ù (ÌqŸ≤u J¡∑ N<˚Ô°T° J¡° <b|°w fi J¡≤fiub°Ôu) <bfiÙw, fÔ„°ÔÙ,
_bh~> N°æ≤ tF°fig „≤Ù≤ J¡°u @°≤d J¡≤w° Fæ $ <b˚b N°æ≤ Ì¿≤Bw° Ÿu <bTt, <b<ª` N°æ≤ tF°fig F°uw°
F…N° ˚Ù ∫F ŸaŸ°≤<b˚®t y<Ôw-NFaJ¡°≤b°Ôu Ÿ≠ıfi°u* Ju¡ ≈®<w fi w°u N°fi∏Ì Ju¡ <ÔÎ Fæ N°æ≤ fi ©uÌ
Ju¡ <ÔÎ Fæ $$9,10$$
Nf N°ÃtÔ°˚ J¡∑ NÃ∫∏w ŸCÔ˚w° Ì„°Õ ≤Fu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ŸJu¡ <ÔÎ ≈®b¨W fi F…Î ≈C”T°u*
J¡∑ <fi∏Ì° J¡≤wu Fæ* $
fC<]R¡≈Ù ≈®J¡°„ Ÿu ÔU∫ oŸ ≈≤t°Ãtb_wC tu*, <ıŸJ¡° Ô°˚ F°ufiu ≈≤ Ÿt_w N°≈<W∫°≥ N_w F°u
ı°wÙ Fæ*, ı°u tfiC‹∫ t°uF Ju¡ J¡°≤d ≈®b¨W fiFÙ* F°uw°, Ÿ fi≤°@t J¡°u <@•J¡°≤ Fæ $$11$$
wf ŸJ¡∑ ≈®b¨<W tu* J¡°æfi-Ÿ° ≈®St ≈°∫ Fæ, ∫<Ì ÎuŸÙ J¡°uoÕ N°„aJ¡° J¡≤u, w°u Ÿ ≈≤-<bbuJ¡
N°æ≤ bæ≤°À∫ FÙ ŸJ¡∑ ≈®b¨<W tu* ≈®St ≈°∫ Fæ-∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, Ì…#©R¡≈Ù ≤Ãfi°u* J¡° ˚a±>°≤, ı∏t N°æ≤ t≤d Ÿu ∫C•w ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ J¡°u ≈°≤ J¡≤fiu J¡∑
oh~>° ≤© ≤Fu ≈C”T Ju¡ <ÔÎ <fi≤<w„∫°fi∏Ì N°Ãt° tu* <ª≤J¡°Ô wJ¡ ŸtC<ªw <bZ°<∏w ≈°fiu tu* "tæ* J¡°æfi
Fq≥' "∫F ıywg •∫° Fæ, ≈≤t°Ãtw[b Jæ¡Ÿ° Fæ ? ofi wCh~> ˚°uy°u* Ÿu J¡°æfi-Ÿ° k¡Ô <tÔuy°' ∫°u* <fi≤∏w≤
©¥f NU∫_w F…oÕ <bª°≤ N°æ≤ bæ≤°À∫R¡<≈dÙ t<w FÙ ≈≤t ≈°∫ N<˚tw Fæ, oŸ<ÔÎ ŸÙJ¡° N°Z∫
J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F ˚°b Fæ $$12$$
ÎJ¡ Ÿ°æ Ÿ°uÔFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ Ÿ`Fb°≥ ŸyÕ

tæ* J¡°æfi Fq≥, ∫F ıywg •∫° Fæ, oŸ <bª°≤ tu* ‹¸>°∏w˚¥w tfiC ˚ybfig
π°≤° b<dÕw o‚b°JC¡ Ju¡ <bbuJ¡ J¡° bdÕfi $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, o‚b°JC¡ ba„ tu* ŸtCÃ≈∏fi N°≈ Ju¡ t¥Ô≈C”T
o‚b°JC¡fi°tJ¡ ≤°ı° <ıŸ w≤F Ju¡ <bª°≤ Ÿu tC•w F°u y∫u, Ÿ <bª°≤ J¡°u N°≈ ŸC<fi∫u $ N≈fiu ≤°≠∫ J¡°
≈¿≤≈°Ôfi J¡≤ ≤Fu o‚b°JC¡ fi°tJ¡ ≤°ı° <J¡ŸÙ Ÿt∫ ÎJ¡°∏w tu* ı°J¡≤ N≈fiu tfi Ÿu _b∫a ∫F <bª°≤
J¡≤fiu Ôyu $ fC»°≈°, t¨Ã∫C, Ÿas°u˚, ŸC©, ÌC#© wS° fi°fi°<b@ ˚®t°u* Ÿu ≈¥dÕ <_S<wb°Ôu oŸ Âÿ∫ ≈®≈aª
ŸyÕ - 117] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1675
J¡° FuwC •∫° Fæ ? <bª°≤ J¡≤ ≤Fu ˚Ù bF ≤°ı° ıf ıywg Ju¡ J¡°≤d J¡°u fi ŸtH ŸJu¡ wf ∏F°u*fiu ÎJ¡ <Ìfi
f®ÊÔ°uJ¡ Ÿu N°∫u FCÎ Ÿ˚° tu* fæ™>u wS° ≈¥<ıw FCÎ N≈fiu <≈w° ≈®ı°≈<w tfiC Ÿu ≈¥~>° $$1-4$$
o‚b°JC¡ fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, N°≈J¡∑ Ì∫° FÙ N°≈Ÿu @¨‹¸>w°≈¥bÕJ¡ ≈¥~>fiu Ju¡ <ÔÎ tCHu ≈®u¿≤w J¡≤ ≤FÙ
Fæ $ Fu J¡”d°<fi@u, ∫F Ÿ¨<‹¸> J¡F°≥ Ÿu N°oÕ Fæ, oŸJ¡° _bR¡≈ Jæ¡Ÿ° Fæ, ∫F Ÿa¶∫° N°æ≤ ≈¿≤t°d Ÿu
<J¡wfiÙ fnÙ Fæ, <J¡Ÿ ˚°u•w° wS° _b°tÙ J¡∑ ∫F ˚°uÀ∫ ffiÙ FCoÕ Fæ $ J¡f <J¡Ÿfiu oŸJ¡∑ ≤ªfi° J¡∑ Fæ
oÃ∫°<Ì Ÿf N°≈ bæ<ÌJ¡ ≤Ù<w Ÿu Nh~>Ù w≤F J¡<F∫u $ NS°Õwg buÌ N°<Ì Ju¡ N°@°≤ ≈≤ ªÔu N° ≤Fu
≈Ìu„≈≤‡≈≤°R¡≈ Ÿ‡≈®Ì°∫ Ju¡ NfiCŸ°≤ ı°u N°≈J¡°u t°Ô¥t FCN° F°u ŸÙ J¡° N°≈ bdÕfi J¡∑<ı∫u, wJÕ¡
Ÿu fioÕ J¡v≈fi° J¡≤Ju¡ JC¡~> J¡Ffiu J¡∑ Ì∫° fi J¡∑<ı∫u $ Fu ˚ybfig, Ÿ|fi Ì¥≤ wJ¡ <f~>°∫u y∫u ı°Ô Ÿu ≈sÙ
J¡∑ fi°o˘ oŸ <bTt ŸaŸ°≤ı°Ô Ÿu tæ* <J¡Ÿ w≤F tC•w F°u ŸJ¥≥¡y° ? tfiC fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, NF°u <ª≤J¡°Ô
Ju¡ f°Ì ŸC∏Ì≤ <bJ¡°Ÿ∫C•w <bbuJ¡ F°ufiu ≈≤ wCtfiu ∫F ÎuŸ° ≈®ÿfi <J¡∫° Fæ, ı°u <tØ∫°˚¥w NfiS°u˘ J¡°
h~>uÌ J¡≤ Ìufiub°Ô° wS° Ÿf ≈®ÿfi°u* J¡° Ÿ°≤ Fæ $$5-8$$
fi ≈®ÿfi°u* tu* ŸbÕ≈®St w[b°u≈Ìu„ tu* NÃ∫∏w ≈∫°uyÙ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d "_bR¡≈a ª°_∫ J¡∑ „tg'
(oŸ ıywg J¡° _bR¡≈ Jæ¡Ÿ° Fæ) oŸ ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìuwu Fæ* $
Fu tFÙ≈wu, ı°u JC¡~> ∫F <Ì©°oÕ Ìu ≤F° Fæ, bF b_wCw# JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ $ ∫F y∏@bÕfiy≤ wS°
t”_SÔ tu* ıÔ ı柰 Nb¿_Sw Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ <tØ∫°˚¥w ıywg J¡° ı°u NŸÃ_bR¡≈ Fæ bF ŸbÕS°
NŸwg FÙ Fæ $$9$$
N≈fiu ≈°Ì°fi J¡°≤d tu* ≈≤tŸ¥‚tR¡≈ Ÿu ¿_Sw J¡°∫Õ FÙ N≈fiu J¡°≤d°u* Ju¡ π°≤° N°<b˚¥Õw F°uw°
Fæ - ÎuŸ° Ÿ°a¶∫b°ÌÙ Ô°uy J¡Fwu Fæ* N°æ≤ buÌ°∏wÙ Ô°uy J¡Fwu Fæ* <J¡ ŸÌgf®Ê FÙ ıyBq≈ Ÿu Ÿ¨<‹¸> tu*
Ÿ‡≈∏fi F°uw° Fæ $ ÎuŸÙ ¿_S<w tu* ∫F Jæ¡Ÿu J¡Fwu Fæ* <J¡ ıywg JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ ? ofi Ì°ufi°u* tu* Ÿ°a¶∫b°ÌÙ
Ju¡ ≈®<w J¡Fwu Fæ* $
Ÿ°sÙ ∫° o¿∏B∫°u* Ju¡ π°≤° ı°u b_wC <Ì©°oÕ fiFÙ* ÌuwÙ bF <J¡ŸÙ˚Ù R¡≈ Ÿu, ≈®t°d fi F°ufiu Ju¡
J¡°≤d, N≈fiu ≈°Ì°fi J¡°≤d tu* ¿_Sw fiFÙ* Fæ $ T‹™> tfifi°tJ¡ o¿∏B∫ Ÿu NwÙw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸJ¡∑
Ÿ‡˚°bfi° ˚Ù fiFÙ* Fæ $$10$$
buÌ°∏wÙ Ju¡ ≈®<w J¡Fwu Fæ* $
F°≥, oŸ Ÿ¨<‹¸> tu* N<bfi°„Ù ı°u ≈≤ b_wC Fæ, bF w°u ¿_Sw Fæ FÙ, bFÙ "Ÿwg', "N°Ãt°' oÃ∫°<Ì
fi°t°u* Ÿu J¡FÙ ı°wÙ Fæ $$11$$ Fu ≤°ıfig, ∫F Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫°u* Ÿu ˚≤Ù FCoÕ Ÿ¨<‹¸>≈≤‡≈≤° ŸÙ ŸÌ°Ãt_bR¡≈
tF°fig Ì≈Õd tu* ≈®<w<f‡f J¡°u ≈®°›w F°u y∫Ù Fæ (N) $$12$$
wf "fFC_∫°a ≈®ı°∫u∫' oÃ∫°<Ì ŸaJ¡v≈ J¡≤Ju¡ f®Ê tu* ıywg N°æ≤ ıÙb˚°b J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiub°ÔÙ
ZC<w J¡° •∫° N<˚≈®°∫ Fæ, oŸ N°„aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
wuı Ju¡ _b˚°b Ÿu Ã≈∏fi FCoÕ f®Ê J¡∑ _kC¡≤d„ÙÔ J¡°uoÕ „<•w∫°≥ w°u _S¥Ô Ÿt<‹¸> Ju¡ N<˚t°fi
(N) Ì≈Õd J¡∑ ŸW° ıæŸu ≈®<w<f‡f°u* tu* Fæ bæŸu FÙ ŸaŸy°Õº∫°Ÿ Ÿu f®Ê J¡∑ ŸW° Ÿu NfiC<b]
∫Ω<≈ ıywg Fæ, wS°<≈ oŸJ¡∑ _bw# ŸW° fiFÙ* FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ "w∏fi°¿_w fi¨≈ <J*¡ªfi' ∫F ı°u J¡F°
y∫° Fæ bF <fÔJC¡Ô ™>ÙJ¡ FÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
1676 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿu f®Ê°^±>R¡≈ tu* <bb<wÕw F°u ı°wÙ Fæ*; J¡°uoÕ ≈¨<SbÙ N°<Ì Ju¡ N<˚t°fi Ÿu ≈®°<dR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u
ı°wÙ Fæ* N°æ≤ ofiŸu N<w¿≤•w ı°u J¡°uoÕ „<•w∫°≥ Fæ* bu N∏∫w° J¡°u ∫°fiÙ ª°≤ w≤F Ju¡ ≈®°¿d∫°u* Ju¡ R¡≈ tu*
≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ* oŸ w≤F ıywg J¡∑ ¿_S<w F°uwÙ Fæ $$13$$
<tØ∫°˚¥w ≈°<@∫°u* tu* ˚®°<∏w Ju¡ J¡°≤d <ªÌ°˚°Ÿ°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ y∫Ù Fæ, b_wCw# fiJ¡∑ ≈®Ÿ<•w
fiFÙ* Fæ, oŸJ¡°u J¡Fwu Fæ* $
oŸ ŸaŸ°≤ tu* fi w°u <J¡ŸÙJ¡° f∏@ Fæ N°æ≤ fi t°us Fæ, Ju¡bÔ ÎJ¡t°` Ÿf <bJ¡°≤°u* Ÿu „¥∏∫ f®Ê FÙ
Fæ $ oŸtu* fi w°u Îu•∫ Fæ N°æ≤ fi <πÃb FÙ Fæ, Ju¡bÔ Ÿa<bß°≤ FÙ <bÔ<Ÿw F°u ≤F° Fæ $ $14$$
•w <πwÙ∫ ≈®ÿfi Ju¡ W≤ J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu ÎJ¡ ıÔ w≤ay˚uÌ°u* Ÿu _kC¡¿≤w F°uw° Fæ bæŸu FÙ <ªBq≈ f®Ê ˚Ù ıywg Ju¡ fi°fi°˚uÌ°u* Ÿu _kC¡¿≤w
F°uw° Fæ N°æ≤ bF t°∫°t°` F°ufiu Ÿu JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ Fu ≤°ıfig f∏@ N°æ≤ t°us Ju¡ ˚®t J¡°u Ì¥≤
ku*¡J¡J¡≤ <ıŸJ¡°u ŸaŸ°≤ J¡° ˚∫ Fæ FÙ fiFÙ*, ÎuŸ° wCt N˚∫R¡≈ f®ÊŸ°≤ FÙ F°u ı°N°u $$15$$
ÎJ¡ Ÿ°æ Ÿ`Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ N™>°≤Fb°≥ ŸyÕ

J¡F°≥ Ÿu J¡f <J¡ŸJ¡∑ <J¡ŸJu¡ π°≤° ∫F Ÿ¨<‹¸> FCoÕ Fæ
oÃ∫°<Ì ≈®ÿfi°u* J¡° W≤ wS° N°ÃtÌ„Õfi Ju¡ ≈°∫°u* J¡° tfiC π°≤° bdÕfi $
ŸfŸu ≈FÔu „C] Ÿa<bwg Ju¡ ıÙb˚°b tu* <fi<tW fwÔ°wu Fæ* $
tfiC fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, ıæŸu ıÔ w≤ayR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ wwg-wwg Ÿa_J¡°≤°u* Ÿu
<b<ª` N¿bΩ° tu* „C]ªæw∏∫ J¡∑ ≈®<w<f‡f_bR¡≈ Ÿa<b<W∫°≥ ŸaJ¡v≈ J¡∑ N°u≤ ∏tC© F°uwÙ FCo
ıÙb_bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ* $$1$$ ≈°<@R¡≈ Ÿu N°<b˚¥Õw FCÎ oŸ ŸaŸ°≤ tu* (Ÿt<‹¸> N°æ≤ Δ∫<‹¸>R¡≈
tfi Ju¡ J¡°∫Õ tu*) bu ıÙb ª•J¡≤ J¡°¸>wu-<k¡≤wu Fæ* $ ∫<Ì ŸªtCª ≈¥~>° ı°∫ w°u ŸC©-ÌC#© J¡∑ Ì„°N°u*
J¡° t°uF tfi tu* ≤Fw° Fæ, N°Ãt° tu* fiFÙ* $$2$$
N̨ÿ∫ N°Ãt° Âÿ∫ tfi tu* ∫° Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ÌC#©°u* Ÿu ≈¥dÕ ≈®°dÙ N<bbuJ¡ ≤Ffiu ≈≤ NSb° <bbuJ¡
F°ufiu ≈≤ ŸaŸ°≤ Ju¡ ÌC#©°u* Ÿu <btC•w FCN° ıÙb Jæ¡Ÿu <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, ∫<Ì ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡∑ ı°∫,
w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu y®<Ÿw FCÎ ª∏Bt° Ju¡ J¡°≤d NÂÿ∫ ˚Ù ≤°FC <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ bæŸu FÙ Âÿ∫ N∏w#J¡≤d wS°
ª≤tŸ°s°ÃJ¡°≤R¡≈ ŸJu¡ ≈¿≤d°t Ju¡ J¡°≤d NfiC˚bt°`_bR¡≈ N°Ãt° ˚Ù <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ ≈≤tuÿb≤
fi w°u NfiuJ¡ „°˜°u* Ju¡ π°≤° <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ N°æ≤ fi yC” Ju¡ π°≤° FÙ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ bF w°u N≈fiÙ Ÿ[b_S
(NF∏w°-ttw° Ÿu „¥∏∫) fC<] Ÿu FÙ N≈fiu N°≈ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $$3,4$$
ÌuFu¿∏Ì®∫°<Ì tu* NF∏w° N°æ≤ ttw° J¡∑ „¥∏∫w° <J¡Ÿ w≤F Ìu©fiÙ ª°<FÎ, oŸu ‹¸>°∏w≈¥bÕJ¡ _≈‹¸>
fwÔ°wu Fæ* $
ıæŸu t°yÕ tu* ≤°y-πuT„¥∏∫ fC<] Ÿu ≈<SJ¡ Ìu©u ı°wu Fæ* bæŸu FÙ N≈fiÙ Ÿ[b_S fC<] Ÿu FÙ ofi
N≈fiÙ o¿∏B∫ N°<Ì J¡° NbÔ°uJ¡fi J¡≤fi° ª°<FÎ $ Ÿ≠ıfi°u* J¡°u ofitu* N°Ì≤ fC<] J¡˚Ù fi ≤©fiÙ
ŸyÕ - 118] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1677
ª°<FÎ N°æ≤ fi o∏Fu* ≈b°Ÿ N°<Ì Ju¡ π°≤° Ÿw°fi° ª°<FÎ $ ≈Ì°SÕt°`w° tu* N°<b‹¸> (ıæŸu bu Fæ*
bæŸu) bu ŸC©≈¥bÕJ¡ ≤F° J¡≤u* $ Fu ≤°ıfig, N≈fiÙ fC<] Ÿu ÌuF°<Ì ≈Ì°SÕt°` J¡° (Ì°ŸÙfi ≈Ì°SÕ
Ÿ°@°≤d J¡°) Ì¥≤ Ÿu FÙ Ã∫°yJ¡≤ N≈fiu N∏w#J¡≤d J¡°u „ÙwÔ ffi°J¡≤ „C] N°ÃtÂ<‹¸> Ÿu N°Ãt˚°b
≈®ªC≤ F°u ı°N°u $ "ÌuF tæ* FÙ F¥≥' ∫F ı°u fC<] Fæ bF ŸaŸ°≤ tu* k≥¡Ÿ°fiub°ÔÙ Fæ, oŸ<ÔÎ tCtCsC ≈C”T°u*
J¡°u ÎuŸÙ fC<] J¡˚Ù fiFÙ* N≈fi°fiÙ ª°<FÎ $ <J*¡<ª∏t°` ˚Ù J¡ÔaJ¡ <ıŸtu* fiFÙ* Fæ ÎuŸ° ı°u
<ª∏t°`_bR¡≈ Fæ ŸÙ R¡≈ J¡° tæ* N°J¡°„ Ÿu ˚Ù Ÿ¥‚t F¥≥ - ∫F ı°u <fiÃ∫ fC<] Fæ bF ŸaŸ°≤ tu*
k≥¡Ÿ°fiub°ÔÙ fiFÙ* Fæ $$5-9$$
f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ NŸay <ª<w Ju¡ ≈®bu„ Ÿu ın ıywg Ju¡ _kC¡≤d tu* NfiCR¡≈ ‹¸>°∏w fwÔ°wu Fæ* $
ıæŸu <fitÕÔ ıÔ Ju¡ f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ Ÿf ıyF ≈®J¡°„J¡ wuı ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ Ÿf b_wCN°u* tu*
f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ Ÿf ıyF N°Ãt° ≤Fw° Fæ* $ ıæŸu NayÌ (Ju¡∫¥≤) N°<ÌR¡≈ N°˚¥Td°u* J¡° N°J¡°≤ ŸCbdÕ
Ju¡ FÙ Nb∫b°u* J¡° ÎJ¡ bæ<ªc∫ Fæ, bæŸu ıywg wS° oŸJ¡∑ ın t°∫°R¡≈ N°J¡°≤ ˚Ù N°Ãt° J¡∑ FÙ
J¡Ô°N°u* J¡° ÎJ¡ bæ<ªc∫ Fæ $$10,11$$
J¡°ÔR¡≈Ù ŸtCÌ® Ju¡ <ÔÎ N°Ãt° tu* Ny_Ã∫ tC<fi J¡° N°≤°u≈ J¡≤fi° NÃ∫∏w N°bÿ∫J¡ Fæ, oŸ<Ô∫u
J¡°Ô J¡°u FÙ ıyBq≈Ù fi<Ì∫°u* J¡° ≈ŸaF°≤_S°fi (ŸtCÌ®) J¡Fwu Fæ* $
<bfi°„R¡≈Ù f±>b°<Àfi Ÿu N°J®¡°∏w ˚∫aJ¡≤ J¡°ÔR¡≈Ù Ÿ°y≤ tu* ≈®°<dŸt¥FR¡≈Ù w≤ay°u*b°ÔÙ
ıy≠ı°ÔR¡≈Ù fi<Ì∫°≥ ∫Ω<≈ <tÔ ı°wÙ Fæ* $ wS°<≈ Ÿ‡≈¥dÕ ıy≠ı°Ô J¡° ˚sJ¡ F°ufiu ≈≤ ˚Ù N°ı
wJ¡ <ıŸJ¡∑ w¨<›w fi F°u ŸJ¡∑, ÎuŸu J¡°ÔR¡≈Ù Ÿ°y≤ J¡° ı°u ≈°fiJ¡w°Õ Fæ, Ÿ N°Ãt_bR¡≈Ù tF°Ny_Ã∫
J¡∑ Fu ≤°ıfig, N°≈ ŸÌ°-˚°bfi° J¡≤wu ≤<F∫u $ Nfi°Ãt˚¥w oŸ ÌuF°<Ì Âÿ∫Ÿt¥F tu* N°Ãtw° J¡° Ã∫°yJ¡≤
∫°fiÙ oŸ ÌuF°<Ì Âÿ∫Ÿt¥F J¡°u N°Ãt° fi ŸtHJ¡≤ <fib°ÕŸ<fiJ¡ ˚°b tu* ≈°R¡» F°u J¡≤Ju¡ y¥»R¡≈ Ÿu
ŸC©≈¥bÕJ¡ ¿_Sw ≤<F∫u $$12-14$$
<fiÃ∫_bR¡≈ N°Ãt° J¡° Ô°˚ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ŸJ¡∑ NÔÆ@w°J¡∑ ˚®°<∏w Ÿu tfiC‹∫ J¡°u „°uJ¡ F°uw° Fæ,
oŸJ¡°u J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu _wfiJ¡°u¸>≤ Ju¡ «¡≈≤ Ÿ°u∫u FCÎ fhªu J¡°u ˚¥ÔJ¡≤ ŸJ¡∑ t°≥ N≈fiu fhªu Ju¡ <ÔÎ ≤°uwÙ Fæ bæŸu FÙ
N°Ãt° Ju¡ <ÔÎ ∫F tfiC‹∫ ≤°uw° Fæ $ „≤Ù≤ Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ ∫F ≈®°dÙ N°Ãt° J¡°u Nı≤ N°æ≤ Nt≤ fi
ı°fiJ¡≤ "F°, tæ* t≤ y∫°, tæ* Nfi°S F°u y∫°, F° Nf w°u tæ* <fÔJC¡Ô fi‹¸> FÙ F°u y∫°' ∫°u* <bÔ°≈ J¡≤w°
Fæ $ ıæŸu ≈¿≤_≈∏Ì Ju¡ J¡°≤d ÎJ¡ FÙ ıÔ fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ N°J¡°≤°u* tu* <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ bæŸu FÙ ŸaJ¡v≈b„
Ÿu ∫F <ªÌ®¥≈ f®Ê FÙ fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ N°J¡°≤°u* tu* J¡°∫Õ≈≤‡≈≤° Ÿu f»w° Fæ $ Fu ≈C`, wCt ŸaJ¡v≈R¡≈Ù
J¡ÔaJ¡°u* Ÿu <fitCÕ•w <ªW J¡°u N°Ãt° tu* _S°<≈w J¡≤Ju¡ <k¡≤ ≈„°∏w-Ÿu F°uwu FCÎ (•∫°u*<J¡ Ÿ Ÿt∫
Ÿt¥Ô Ÿ‡≈¥dÕ ŸaŸ°≤ J¡∑ ≈„°<∏w F°u ı°fiu ≈≤ ˚Ù ≈®°≤Æ@ ˚°uyJu¡ ≈∫°uyÙ ŸJu¡ ≈®<w˚°Ÿ J¡° Nb„uT
≤F ı°w° Fæ) Δ∫bF°≤ Ju¡ <ÔÎ ÌuFu¿∏B∫°<Ì J¡° _≈∏Ìfi F°ufiu ≈≤ ˚Ù ŸJ¡∑ N°˚°Ÿt°`w° F°ufiu Ÿu
Ÿa_≈∏Ì„¥∏∫ f®Ê J¡∑ fi°o≥ oŸ Δ∫bF°≤≈¥dÕ ˚¥<t tu* _b_S N°æ≤ ŸC©Ù F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤F°u N°æ≤ oŸ ≤°≠∫
J¡° ≈¿≤≈°Ôfi J¡≤wu ≤F°u $$15-18$$
ÎJ¡ Ÿ°æ N™>°≤Fb°≥ ŸyÕ tŸ°›w
1678 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ

ÎJ¡ Ÿ°æ ∏fiÙŸb°≥ ŸyÕ

<bΩ° N°æ≤ N<bΩ°R¡≈Ù N°Ãt„<•w∫°u* Ju¡ π°≤° ŸÃ∫ N°æ≤
NŸÃ∫ J¡° <fiÿª∫ F°u ı°fiu Ÿu f∏@ N°æ≤ t°us tu* ≈C”T J¡∑ _bw∏`w° ≤FwÙ Fæ, ∫F bdÕfi $
"_≈∏Ìu&›∫Ÿa_≈∏Ì<tbuF <w‹™>' (oŸ Δ∫bF°≤˚¥<t tu* ÌuFu¿∏B∫°<Ì _≈∏Ì F°ufiu ≈≤ ˚Ù _≈∏Ì„¥∏∫
f®Ê Ju¡ ŸÂ„ _b_S N°æ≤ ŸC©Ù ffiJ¡≤ ≤F°u) oÃ∫°<Ì ı°u J¡F° y∫° Fæ Ÿ°u ∫F°≥ ≈≤ f®Ê t°∫° π°≤°
<J¡Ÿ<ÔÎ _≈¿∏Ìw F°uw° Fæ N°æ≤ <J¡Ÿ<ÔÎ _≈∏Ì Ÿu „¥∏∫ ¿_Sw ≤Fw° Fæ, oŸ w≤F J¡∑ o‚b°JC¡ J¡∑
<ıI°ŸC J¡°u ªu‹¸>°N°u* Ÿu ŸtHJ¡≤ tfiC tF°≤°ı J¡Fwu Fæ* $
tfiC fiu J¡F° # ŸbÕΔ∫°≈J¡ ∫F ≈≤t°Ãt° ≈®Ÿb@<tÕdÙ N<bΩ°„<•w Ÿu N<bπ°fi°u* Ju¡ Ÿ°tfiu
_b∫aŸ¨<‹¸>R¡≈ <J®¡∫°N°u* Ÿu fhª°u* J¡∑ fi°o˘ J®¡∑n° <J¡∫° J¡≤w° Fæ N°æ≤ <bπ°fi°u* Ju¡ Ÿ°tfiu Ÿ¨<‹¸>ŸaF°≤R¡≈
<bΩ°„<•w Ÿu Ÿt¥Ô Ÿ¨<‹¸> J¡° ŸaF°≤ J¡≤Ju¡ J¥¡¸>_S Nπ∫ N°Ãt° tu* ŸÌæb ¿_Sw ≤Fw° Fæ $$1$$
≤°y Ÿu ≈®b¨W FCÎ ªuwfi tu* ıæŸu Ÿ¨<‹¸>„<•w J¡° Ì∫ N≈fiu N°≈ F°uw° Fæ bæŸu FÙ bæ≤°À∫ Ÿu <fib¨W
FCÎ ªuwfi tu* ŸaF°≤„<•w J¡° Ì∫ ˚Ù N≈fiu N°≈ FÙ F°uw° Fæ, oŸu J¡Fwu Fæ* $
≤°y Ÿu ≈®b¨W oŸtu* _b∫a FÙ ÎuŸÙ „<•w Ã≈∏fi F°u ı°wÙ Fæ, <ıŸŸu <J¡ ∫F ŸaŸ°≤ Ju¡ f∏@fi tu*
k≥¡Ÿ ı°w° Fæ wS° _b∫a FÙ bæ≤°À∫ Ÿu <fib¨W FCÎ Ÿtu* ÎuŸÙ ˚Ù „<•w Ã≈∏fi F°u ı°wÙ Fæ <ıŸŸu <J¡
∫F tC•w F°u ı°w° Fæ $$2$$
<ıŸ I°w°Ãt° J¡∑ ıÙb, ıywg Ì°ufi°u* tu Ÿ°@°≤d ÎJ¡ ŸW°R¡≈ Ÿu Ÿa˚°bfi° J¡∑ ı° ≤FÙ Fæ, Ÿtu*
F°ufiub°ÔÙ <b„uT f°fl, N°º∫°¿ÃtJ¡ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ J¡v≈fi° tu* ‹¸>°∏w Ìuwu Fæ* $
ª∏B, Ÿ¥∫Õ, N<Àfi, w›wÔ°uF Îba ≤Ãfi N°<Ì J¡∑ ≈®˚° ∫° ≠b°Ô°; b¨s°u* Ju¡ ≈Wu N°<Ì wS° H≤fi°u* Ju¡
J¡d ıæŸu J¡¿v≈w Fæ*, bæŸu FÙ f¨Fwg oŸ f®Ê tu* ıywg J¡∑ wS° ıywg-y®°FJ¡ fC<] J¡∑ <b<ª`w° ˚Ù
J¡¿v≈w FÙ Fæ* $ bFÙ f®Ê Nf®Ê -ı柰 F°uJ¡≤ NI°<fi∫°u* Ju¡ <ÔÎ ÌC#©≈®Ì F°uJ¡≤ Nb¿_Sw Fæ $$3,4$$
ŸbÕΔ∫°≈J¡ _b∫a≈®J¡°„ N°Ãt° J¡° Ì„Õfi fi F°ufi° wS° NŸBq≈ Îba ≈®J¡°„„¥∏∫ ıywg J¡° Ì„Õfi
F°ufi°, ∫F ÎJ¡ fn° ˚°≤Ù N°ÿª∫Õ Fæ N°æ≤ oŸ w≤F J¡° N°ÿª∫Õ ÎJ¡t°` N|<¸>w|¸>fi°≈¸>Ù∫ŸÙ t°∫°
Ju¡ fÔ Ÿu FÙ FCN° Fæ, oŸu J¡Fwu Fæ* $
Fu w°w, NF°u ! <bÿb J¡°u t°uF tu* ±>°Ô Ìufiub°ÔÙ ∫F t°∫° Jæ¡ŸÙ <b<ª` Fæ, <ıŸJu¡ fÔ Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ
Nay°u* tu* (f°fl N°æ≤ N°º∫°¿ÃtJ¡ ≈Ì°S°u˘ tu*) ˚Ùw≤ N°æ≤ f°F≤ Ÿf ıyF Δ∫°›w ˚Ù N°Ãt° J¡°u ∫F ıÙb
fiFÙ* Ìu© ≈°w° $$5$$
wf <J¡Ÿ ˚°bfi° Ÿu N°Ãt° J¡°u Ìu©J¡≤ ∫F ıÙb ŸC©Ù F°uy° ? ÎuŸ° ≈®ÿfi F°ufiu ≈≤ Ÿ ˚°bfi° J¡°u
J¡Fwu Fæ* $
∫F Ÿ°≤° ŸaŸ°≤ <ªBq≈Ù Ì≈Õd Fæ, (Ì≈Õd tu* ıæŸu fiy≤ N°<Ì ≈®°<w˚°<ŸJ¡ Fæ* bæŸu FÙ f®Ê tu* ∫F
ıywg ≈®°<w˚°<ŸJ¡ FÙ Fæ b°_w<bJ¡ fiFÙ* Fæ $)
oŸ w≤F J¡∑ ˚°bfi° J¡≤ ≤F° ı°u ≈®°dÙ N≈fiÙ Ÿ°≤Ù oh~>°Î≥ fi‹¸> J¡≤ t°uFR¡≈Ù Fı°≤°u* f°d°u* Ÿu
J¡˚Ù ˚Ù fi ~¥>¸>fiub°ÔÙ f®ÊR¡≈Ù J¡bª ≈<Ffiu FCÎ ≤Fw° Fæ bFÙ ŸC©Ù Fæ $$6$$ (oŸ ÌC_w≤ ŸaŸ°≤Ÿ°y≤
ŸyÕ - 120] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1679
J¡°u ≈°≤ J¡≤ ı°fiu J¡∑ oh~>° ≤©fiub°Ôu ≈®Ã∫uJ¡ ≈®°dÙ J¡°u ª°<FÎ <J¡ bF) NFtSÕ Ÿu ∫°fiÙ NFaJ¡°≤ Ÿu
<btC•w wS° <fitÕÔŸ°¿[bJ¡ N∏w#J¡≤d Ÿu "Ÿ˚Ù ≈Ì°SÕ N°J¡°„ Ju¡ ŸÂ„ <fi≤°@°≤ <ªBq≈ f®Ê FÙ Fæ'
ÎuŸÙ ˚°bfi° J¡≤u* $$7$$ ˚B, ∫F Nh~>° Fæ N°æ≤ ∫F Nh~>° fiFÙ* Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚°bfi° FÙ N°≈Ju¡ ÌC#©
J¡∑ J¡°≤d Fæ $ ıf bF ˚°bfi° ŸbÕ` ŸtÂ<‹¸>R¡≈Ù N<Àfi Ÿu ıÔ y∫Ù, wf ÌC#© J¡∑ ≈®°<›w FÙ J¡F°≥ ? $$8$$
Fu ≤°ıfig, Ÿt°<@ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu Ÿ˚Ù ≈Ì°S°u˘ J¡∑ <b_t¨<w F°u ı°wÙ Fæ, oŸ <b_t¨<wR¡≈Ù „˜ Ÿu
<≈®∫N<≈®∫R¡≈ <bTtw° J¡∑ J¡v≈fi° J¡°u ŸtÂ<‹¸> J¡∑ »w° π°≤° N°≈ _b∫a FÙ J¡°¸> ±>°Ôu, •∫°u*<J¡ bFÙ
≤°y-πuT J¡∑ FuwC Fæ $$9$$ Fu ≤°ıfig, wCt ≈FÔu Ÿt°<@ Ÿu f°fl NS°u˘ J¡∑ ˚°bfi° J¡° N°æ≤ ŸJu¡ FuwC
@tÕN@tÕ Ju¡ ıayÔ J¡° ~>uÌfi J¡≤°u <k¡≤ Wt Ÿ¥‚tw° (f®Ê˚°b) ≈®°›w J¡≤ „°uJ¡≤<Fw F°u ı°N°u $$10$$
Fu ≈C`, ŸfŸu ≈FÔu wCt ŸÌŸπ_wC Ju¡ <bbuJ¡ Ju¡ <bÔ°Ÿ Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ Ÿt°<@ Ÿu Ÿt_w f°fl J¡v≈fi°N°u*
Ÿu <fitCÕ•w F°u ı°N°u wS° Ÿt_w ofi <b„°Ô ˚Cbfi°u* J¡°u N≈fiu ≈¥dÕ N°Ãt° Ju¡ _bR¡≈ Ÿu N°uw-≈®°uw J¡≤
Ì°u $ wÌfi∏w≤ NŸÙt f®ÊR¡≈ ŸC© Ju¡ NU∫CÌ∫ J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ ŸJu¡ Ÿ°S ÎJ¡R¡≈ F°uwu FCÎ ŸaŸ°≤R¡≈
≤°uy Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ ≈°≥ªbÙ* N°æ≤ ~>™>Ù ˚¥<tJ¡°N°ua tu* ÌÙ|ÕJ¡°ÔwJ¡ ¿_S≤ ≤F°u N°æ≤ N∏w tu* Ÿ°wbÙ*
˚¥<tJ¡° tu* <bsu≈R¡≈ <bTtw° J¡∑ N°Ã∫¿∏wJ¡ „°<∏w Ÿu ı<fiw Ÿt, „C˚® N°æ≤ <fitÕÔ°J¡°≤ Ÿu ∫C•w F°u
wCt <fi˚Õ∫ ªæw∏∫„≤Ù≤ ffi ı°N°u $$11$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ∏fiÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ fÙŸb°≥ ŸyÕ

tC<•w ª°Ffiub°Ôu ≈C”T Ju¡ <ÔÎ N°≤‡˚ J¡∑ wÙfi, tC•w F°ufiub°Ôu Ju¡ <ÔÎ ª°æSÙ N°æ≤
tC•w FCÎ ≈C”T Ju¡ <ÔÎ N°yu J¡∑ wÙfi-∫°u* Ÿ°w ˚¥<tJ¡°N°u* J¡° bdÕfi $
"≈≤a ŸtuÃ∫ w°fibtg' oŸ ≈FÔu ŸyÕ Ju¡ ÿÔ°uJ¡°a„ Ÿu ˚¥<tJ¡° Ju¡ NU∫°Ÿ J¡° ı°u k¡Ô J¡F° y∫° Fæ
Ÿ k¡Ô J¡∑ ≈®°<›w tu* J¡°≤d˚¥w ı°u NÔy-NÔy ˚¥<tJ¡°Î≥ Fæ* fiJ¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
tfiC tF°≤°ı fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, ŸfŸu ≈FÔu „°˜ N°æ≤ Ÿ≠ıfi°u* J¡∑ Ÿay<w Ÿu N≈fiÙ fC<] f»°fiÙ
ª°<FÎ, ∫FÙ ∫°uy J¡∑ ∫° ∫°uyÙ J¡∑ ≈FÔÙ ˚¥<tJ¡° J¡FÙ y∫Ù Fæ $ <fi‹J¡TÕ ∫F Fæ <J¡ Ÿ°@fiªwC‹¸>∫ J¡∑
≈®°<›w wS° yC” Îba ŸwÙØ∫Õ (ŸF≈°™>Ù) N°<Ì J¡∑ ŸF°∫w° ÔuJ¡≤ <J¡∫° y∫° Zbd FÙ ≈FÔÙ ˚¥<tJ¡°
Fæ N°æ≤ ∫FÙ Ã≈<W ≈®J¡≤d tu* Ì„°Õ∫Ù y∫Ù Fæ $ tfifi Ì¥Ÿ≤Ù ˚¥<tJ¡° Fæ, NŸay N<πwÙ∫ N°Ãt° J¡∑
˚°bfi° ∫°fiÙ <fi<̺∫°Ÿfi wÙŸ≤Ù ˚¥<tJ¡° Fæ N°æ≤ w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu NI°fi N°<Ì <fi<©Ô ≈®≈aª J¡∑
<fib¨<W J¡≤fiub°ÔÙ <bÔ°≈fiÙ fi°t J¡∑ ª°æSÙ ˚¥<tJ¡° Fæ, ∫FÙ ª°æSÙ ˚¥<tJ¡° N¿bΩ°<bÔ∫R¡≈ J¡FÙ
ı°wÙ Fæ $ Ÿt°<@ Ju¡ ≈¿≤≈°J¡ Ÿu FCN° <b„C] Ÿa<bÌ®¥≈ ≈®J¡°„t∫ ı°u N°fi∏Ì Fæ Ÿ N°fi∏Ì J¡Ù _bR¡≈˚¥w
≈°≥ªbÙ* ˚¥<tJ¡° Fæ, oŸ ˚¥<tJ¡° tu* ıÙb∏tC•w ≈C”T N°@u Ÿ°u∫u ∫° ı°yu FCÎ ≈C”T Ju¡ ŸÂ„ ≤Fw° Fæ; ıæŸu
<fiB°„uT Ÿu N°@° Ÿ°u∫° FCN° ≈C”T ∫° N°@° ı°y° FCN° ≈C”T f°F≤ Ju¡ „ÆÌ N°<Ì J¡°u ı°fiwu FCÎ ˚Ù
˚Ùw≤ Ÿu <fiB°ŸC© tu* N°Ÿ•w F°uJ¡≤ W≤-≈®Ã∫CW≤ J¡≤fiu J¡Ù oh~>° fiFÙa J¡≤w° bæŸu FÙ Δ∫bF°≤Ì„°
tu* ˚Ù ∫°uyÙ oŸ ˚¥<tJ¡° tu* N°Ÿ•w F°uJ¡≤ f°fl Δ∫bF°≤°u* Ÿu Ì°ŸÙfi FÙ ≤Fw° Fæ $$1-3$$ ~>™>Ù ˚¥<tJ¡°
_b-ŸabuÌfiR¡≈ F°uwÙ Fæ ∫°fiÙ ~>™>Ù ˚¥<tJ¡° J¡° _bR¡≈ _b˚°bw# FÙ fi‹¸> fi F°ufiub°ÔÙ f®Ê°J¡°≤°fiC˚bb¨<W
1680 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fæ $ oŸJ¡° N°J¡°≤ ÎJ¡t°` N°fi∏Ì|fi Fæ N°æ≤ oŸJ¡∑ ¿_S<w ŸCTC›w ≈C”T J¡∑-ŸÙ ≤FwÙ Fæ $
f®Ê°J¡°≤°fiC˚b°ÃtJ¡ b¨<WR¡≈ wC∫°Õb_S° (N) (~>™>Ù ˚¥<tJ¡°) ˚Ù <ıŸtu* <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ, ÎuŸÙ
tC<•wR¡≈ Nb_S° FÙ Ÿ›wt ˚¥<tJ¡° Fæ, ∫FÙ Nb_S° Ÿtw°, _bh~>w° N°æ≤ ≈¿≤≈¥dÕw°R¡≈ Fæ, oŸtu*
Ju¡bÔ ≈¥dÕ_b≈®J¡°„_bR¡≈ ≈≤f®Ê FÙ Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ $ ŸfŸu Wt tC<•wR¡≈ ı°u wC∫°ÕwÙw
Nb_S° Fæ, bF ıf <bÌuFtC<•w tu* ≈∫Õb<Ÿw F°u ı°wÙ Fæ, wf ıÙ<bw ∫°u<y∫°u* J¡∑ <bT∫ fiFÙ* F°uwÙ $
ofi Ÿ°w°ua tu* ı°u ≈FÔu J¡∑ wÙfi ˚¥<tJ¡°Î≥ <bΩt°fi Fæ*, bu ı°y®wgR¡≈ FÙ Fæ* N°æ≤ ª°æSÙ ı°u ˚¥<tJ¡° Fæ bF
w°u _b›fi FÙ J¡FÙ y∫Ù Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿtu* ıywg _b›fi Ju¡ ŸÂ„ ≤Fw° Fæ $ N°fi∏Ì Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡∑˚°b F°u
ı°fiu Ÿu ≈°≥ªbÙ* Nb_S° ŸCTC›wR¡≈ Fæ wS° N∏∫ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ I°fi Ÿu ≤<Fw ÎJ¡t°` _bŸabuÌfiR¡≈ ~>™>Ù
˚¥<tJ¡° wC∫Õ„ÆÌ Ÿu J¡FÙ ı°wÙ Fæ $ wC∫°ÕwÙw „ÆÌ Ÿu J¡FÔ°fiub°ÔÙ Nb_S° Ÿ°wbÙ* ˚¥<tJ¡° ŸfŸu
N¿∏wt Fæ $ ∫F Nb_S° tfi N°æ≤ b°dÙ Ÿu ≈≤u Fæ wS° Ju¡bÔ _b≈®J¡°„≈≤f®ÊR¡≈ FÙ Fæ $$4-9$$
Ÿ°wbÙ* ˚¥<tJ¡° tu* Ÿf Âÿ∫°u* J¡° ≈®Ã∫y°Ãt° tu* ™>ÙJ¡-™>ÙJ¡ <bÔ∫ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d N°Ã∫¿∏wJ¡
ıÙb∏tC•ww° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, ≈®<Ÿ] Ÿ›wt ˚¥<tJ¡° Ju¡ NbÔ‡ffi Ÿu Ÿf Âÿ∫°u* J¡° ≈®Ã∫y°Ãt° tu* <bÔ∫J¡≤ wCtfiu ∫<Ì
ªuÃ∫ J¡∑ ˚°bfi° fi J¡∑ w°u <fiÿª∫ tC•w FÙ F°u ı°N°uyu, oŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* $$10$$ •∫°u*<J¡
„≤Ù≤ ≤Fu ª°Fu „≤Ù≤ fi ≤Fu, oŸ <fiÿª∫ Ÿu <bT∫ N°æ≤ <bT∫Ÿay Ÿu ı<fiw ŸC© ÌC#©°u* Ÿu <ıŸJ¡∑ fC<]
N°J¨¡‹¸ >fiFÙ* F°uwÙ, bF ıÙb∏tC•wt<w ≈C”T Fæ, ∫F N¸>>Ô <Ÿ]°∏w Fæ $$11$$
Ÿ°wbÙ* ˚¥<tJ¡° tu* ıÙb∏tC•w J¡°u Jæ¡Ÿ° NfiC˚b F°uw° Fæ, oŸu J¡Fwu Fæ* $
tæ* fi w°u t≤w° F¥≥ fi ıÙw° F¥≥, ∫F tæ* fi w°u Ÿwg F¥≥ ∫° fi NŸwg F¥≥, ÎuŸu ŸC» NfiC˚b Ÿu N≈fiu
_bR¡≈ tu* FÙ N°≤°t J¡≤w° FCN° bF ≈C”T Ÿ›wt ˚¥<tJ¡° tu* ¿_Sw ≤Fw° Fæ $ ∫FÙ ŸJ¡° tC•w
_bR¡≈ J¡F° y∫° Fæ $$12$$ Δ∫bF°≤ J¡≤w° F°u, ª°Fu Δ∫bF°≤ Ÿu <b≤w F°u, y¨F_S F°u, ª°Fu NJu¡Ô°
<bª≤d J¡≤fiub°Ô° ∫<w F°u, ≈≤awC ≈C”T "tæ* NŸwg Âÿ∫R¡≈ fiFÙ* F¥≥, <J*¡wC <b„C] ªæw∏∫R¡≈ F¥≥' ÎuŸ°
<fiÿª∫ J¡≤fiu Ÿu ŸÌ° „°uJ¡ Ÿu <fitCÕ•w FÙ ≤Fw° Fæ $$13$$ tæ* <Ô›w fiFÙ* F¥≥,Nı≤ F¥≥, fiÙ≤°y F¥≥,
b°Ÿfi°N°u* Ÿu „¥∏∫ F¥≥ N°æ≤ <fitÕÔ ªæw∏∫R¡≈ N°J¡°„ F¥≥, ÎuŸ° t°fiJ¡≤ ≈C”T „°uJ¡ Ÿu ~¥>¸> ı°w° Fæ $
tæ* N∏w N°æ≤ N°<Ì Ÿu ≤<Fw F¥≥, „C] F¥≥, I°fiÙ F¥≥, Nı≤ F¥≥, Nt≤ F¥≥, „°∏w F¥≥, Ÿt-<bTt Ÿ˚Ù
≈Ì°S°u˘ tu* ÎJ¡R¡≈ Ÿu ≈®J¡°„t°fi F¥≥, ÎuŸ° t°fiJ¡≤ ≈C”T „°uJ¡ Ÿu ≈≤u F°u ı°w° Fæ $$14,15$$ NÃ∫∏w
wCh~> w¨d°u* Ju¡ Ny®˚°y tu*, NŸÙt N°J¡°„ tu* NÃ∫∏w ≈®J¡°„„ÙÔ Ÿ¥∫Õ tu*, tfiC‹∫°u* tu*, fi°y°u* tu*,
Ìubw°N°u* tu* ı°u ≈®<Ÿ] Ÿ∏t°`_bR¡≈ Fæ, ≈®Ã∫Jg¡<ª∏t°`_bR¡≈ bFÙ tæ* F¥≥, ∫°u* ı°fiJ¡≤ <k¡≤ oŸ
ŸaŸ°≤R¡≈ „°uJ¡ Ÿu y®_w fiFÙ* F°uw° $ «¡≈≤, fiÙªu Îba NyÔ-fyÔ ŸbÕ` <ªBq≈ tu≤Ù FÙ t<Ft°
Δ∫°≈J¡R¡≈ Ÿu <bΩt°fi Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ NŸÙt <bÔ°Ÿ°u*b°Ôu Ÿ ≈≤t°Ãt° J¡∑ t<Ft° ı°fiJ¡≤ J¡°æfi
ÎuŸ° ≈C”T F°uy°, ı°u ı∏t-t≤d N°<Ì ÌC#©°u* Ÿu ∫C•w ≤Fuy° ? $$16,17$$
ı°u ıÙb∏tC•w ≈C”T Fæ*, fiJ¡° ˚Ù ıÙbfi <bT∫°u≈˚°uy Ju¡ N@Ùfi Fæ, Nw# <bT∫ J¡° fi°„ F°ufiu
(N) N°≤‡˚ J¡∑ wÙfi ˚¥<tJ¡°N°u* J¡°u ÎJ¡ t°fiJ¡≤ ~>™>Ù ˚¥<tJ¡° Ju¡ <ÔÎ ªwCS°ÕSÕJ¡ wC∫Õ„ÆÌ J¡°
≈®∫°uy <J¡∫° y∫° Fæ $
ŸyÕ - 121] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1681
≈≤ ıæŸu NI°fiÙ J¡°u ÌC#© ≈®°›w F°uw° Fæ bæŸu FÙ I°fiÙ J¡°u ˚Ù ÌC#© ≈®°›w F°uy°, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤
JC¡~> <b„uT J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ <bT∫ J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ I°fiÙ J¡°u ÌC#© J¡∑ Ã≈<W <J¡Ÿ ≤Ù<w Ÿu F°uwÙ
Fæ, Ÿu fwÔ°wu Fæ* $
» N°Ÿ<•w ÔuJ¡≤ NI°fiÙ ≈C”T <ıŸ NSÕ J¡° Ÿubfi J¡≤w° Fæ bF Ÿu N°≈°ww# ŸC© Ìuw° Fæ $
ı°u ÎuŸ° NSÕ N°≈°ww# ŸC©ıfiJ¡ F°uw° Fæ bF wÃsd FÙ fi°„ Ÿu ÌC#©ıfiJ¡ ˚Ù F°u ı°w° Fæ $ oŸ ≤Ù<w
Ÿu ∫F f°w <Ÿ] F°u y∫Ù <J¡ ŸC© N°æ≤ ÌC#© Ÿ°S-Ÿ°S FÙ ªÔwu Fæ* $$18$$ ªwCS°Õ<Ì ˚¥<tJ¡°N°u* tu*
_bv≈ b°Ÿfi° Ÿu ∫C•w F°u ∫° Ÿ›wt ˚¥<tJ¡° tu* <fÔJC¡Ô b°Ÿfi°≤<Fw F°uJ¡≤ ı°u ≈C”T <ıŸ NSÕ J¡°
Ÿubfi J¡≤w° Fæ bF NSÕ Ÿ ≈C”T Ju¡ <ÔÎ fi ŸC©ıfiJ¡ F°uw° Fæ N°æ≤ fi fi°„J¡°Ô tu* ÌC#©ıfiJ¡ FÙ
F°uw° Fæ $$19$$ Fu Nfi|, b°Ÿfi°<fitCÕ•w fC<] Ÿu ı°u J¡tÕ <J¡∫° ı°w° Fæ bF J¡tÕ ıÔu FCÎ fÙı Ju¡ ŸÂ„
≤Fw° Fæ bF <k¡≤ NaJC¡≤ ≈æÌ° fiFÙ* J¡≤w° $$20$$ Fu <≈®∫, ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì <˚∏fi-<˚∏fi ı°u J¡°≤d Fæ*
∏FÙ* Ju¡ π°≤° J¡tÕ <J¡∫u ı°wu Fæ* $ ÎuŸÙ ¿_S<w tu* ÎJ¡ J¡w°Õ N°æ≤ ÎJ¡ ˚°u•w° J¡∑ ≈≈<W Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ
Fæ ∫°fiÙ ı°u ŸtCÌ°∫ J¡tÕ J¡≤w° Fæ bF ŸtCÌ°∫ FÙ Ÿ J¡tÕk¡Ô J¡° ˚°u•w° F°u ŸJ¡w° Fæ, NŸay N<πwÙ∫
ÎJ¡ N°Ãt° fiFÙ* $$21$$ Ÿt_w ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì ≈Ì°S°u˘ Ÿu NF∏w°º∫°Ÿ J¡°u ˚ÔÙ˚°≥<w F¸>°J¡≤
NÔy FCN° ª∏B Ju¡ ŸÂ„ „ÙwÔ ≈¿≤≈¥dÕ I°fiÙ≈C”T ÌÙ<›w Ÿu Ÿ¥∫Õ Ju¡ ŸÂ„ ªtJ¡fiu Ôy ı°w° Fæ $$22$$
ÌuFR¡≈Ù ŸutÔ Ju¡ b¨s Ÿu J¡∑ ı° ≤FÙ N°æ≤ J¡∑ y∫Ù J¡tÕR¡≈Ù ”oÕ J¡∑ ≤°<„ I°fiR¡≈Ù b°∫C Ÿu J¡¿‡≈w
F°uJ¡≤ fi ı°fiu nJ¡≤ J¡F°≥ ªÔÙ ı°wÙ Fæ $$23$$ ≤°ıfig, <ıwfiu NI°fi Ju¡ Na„ Fæ* (J¡Ô°Î≥), bu Ÿf
∫<Ì f°≤-f°≤ fiJ¡° ≈¿≤„ÙÔfi fi <J¡∫° ı°∫ w°u, fi‹¸> F°u ı°wu Fæ*, ∫F ≈®<Ÿ] Fæ $$24$$ <J*¡wC ∫F ı°u
I°fiJ¡Ô° Fæ, bF ∫<Ì ˚Ùw≤ ÎJ¡ f°≤ Ã≈∏fi F°u ı°∫, w°u bÕ≤° ˚¥<t tu* f°u∫u y∫u @°fi Ju¡ ŸÂ„
fÔ≈¥bÕJ¡ <Ìfi ≈≤ <Ìfi f»wÙ FÙ ı°wÙ Fæ, fi‹¸> fiFÙ* F°uwÙ $$25$$ ıæŸu Ÿ≤°ub≤°u* tu* ∫° ŸtCB tu* w≤ay
N°<Ì Ju¡ R¡≈ tu* Ju¡bÔ _bh~> ıÔ FÙ ıÔ _kC¡¿≤w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ Ÿt_w b_wCN°u* tu* <bÿbR¡≈ ÎJ¡
N°Ãt° FÙ _kC¡¿≤w F°uw° Fæ, Ì¥Ÿ≤° fiFÙ*, Nw# Fu <≈®∫, ∫F ı°u Ÿ°≤° ŸaŸ°≤ Fæ, Ÿu wCt w[bI°fi Ÿu
N„uT ŸaJ¡v≈°u* Ÿu ≤<Fw ŸÃ∫R¡≈ N<πwÙ∫ f®Ê FÙ ı°fi°u $$26$$
ÎJ¡ Ÿ°æ fÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ o•J¡∑Ÿb°≥ ŸyÕ

<ıŸ ˚°bfi° Ÿu N°J¨¡‹¸ >F°uJ¡≤ ıÙb ŸaŸ°≤ tu ak≥¡Ÿ ı°w° Fæ N°æ≤ <ıŸ ˚°bfi° Ÿu Ì¥≤ F°uJ¡≤ ıÙb
ŸaŸ°≤ Ÿu tC•w F°u ı°w° Fæ fi Ì°ufi°u* ˚°bfi°N°u* J¡° tfiCtF°≤°ı π°≤° Wt <fiR¡≈d $
∫<Ì N°Ãt° <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈ f®Ê FÙ Fæ, wf ŸJ¡° ıÙb fi°t J¡f wJ¡ ≤Fw° Fæ ? oŸ ≈®ÿfi ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
tfiC tF°≤°ı fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, ≈C”T J¡°u (N°Ãt° J¡°u) ıf wJ¡ <bT∫˚°uy J¡Ù N<˚Ô°T° ffiÙ
≤FwÙ Fæ, w˚Ù wJ¡ ŸJ¡° ıÙbfi°t ≤Fw° Fæ $ ∫F N<˚Ô°T° ˚Ù N<bbuJ¡ J¡u J¡°≤d FÙ Ÿu F°uwÙ Fæ,
b°_wb tu* fiFÙ* $ ıf <bbuJ¡ Ÿu <bT∫˚°uy J¡∑ N<˚Ô°T° fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, wf N°Ãt° N≈fi° ıÙbR¡≈
~>°unJ¡≤ <fi<bÕJ¡°≤ F°uJ¡≤ f®Ê_bR¡≈ F°u ı°w° Fæ $$1,2$$
1682 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ÎJ¡t°` ˚°uy J¡∑ N<˚Ô°T° FÙ ıÙb J¡°u _byÕ, fi≤J¡ N°<Ì tu* ©Ù*ª Ôu ı°wÙ Fæ, Nw# Ÿu ~>°un Ìufi°
ª°<FÎ, ∫°u* J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, J¡tÕb„ Ÿu «¡≈≤ Ju¡ Ô°uJ¡ Ÿu fiÙªu Ju¡ Ô°uJ¡ tu* wS° fiÙªu Ju¡ Ô°uJ¡ Ÿu «¡≈≤ Ju¡ Ô°uJ¡ tu* ÌÙ|Õ
J¡°Ô wJ¡ N°b°ytfi J¡≤ ≤Fu wCt ŸaŸ°≤R¡≈Ù ≤F¸> J¡∑ ˚°uy<ª∏w°R¡≈Ù ≤≠ıC tu* |nu Ju¡ ŸÂ„ k≥¡Ÿ tw
ı°N°u $$3$$
<ª∏w° ≤≠ıC J¡° <bT∫°u* Ju¡ Ÿ°S f∏@fi fwÔ°wu Fæ* $
"∫u ≈C`, J¡Ô` N°<Ì tu≤u Fæ* N°æ≤ tæ* ofi ≈C`, J¡Ô` N°<Ì J¡° F¥≥' oŸ w≤F Ju¡ t°uF Ÿu Δ∫bF°≤R¡≈Ù
» ˚®t J¡° ı°u t¥©Õ> Ÿubfi J¡≤wu Fæ*, bu fiÙªu Ÿu ˚Ù fiÙªu J¡∑ N°u≤ ı°wu Fæ* $$4$$
f∏@fi J¡° NfiCb°Ì J¡≤, ŸJu¡ t¥Ô J¡°≤d w°Ì°Ã‡∫Nº∫°Ÿ J¡°u ˚Ù ~C>n° ≤Fu tfiC tF°≤°ı
Nº∫°ŸÃ∫°y J¡° k¡Ô Ÿb°uÕÃJ¡TÕ fwÔ°wu Fæ* $
"≈C`, J¡Ô` N°<Ì J¡° tæ* Ÿ‡f∏@Ù F¥≥ N°æ≤ ≈C`, J¡Ô` N°<Ì ≈¿≤b°≤ tu≤° Ÿ‡f∏@Ù Fæ, tæ* ÎuŸ°
F¥≥' oŸ w≤F J¡° t°uF <ıfi Ô°uy°u* fiu fC<]≈¥bÕJ¡ ~>°un <Ì∫° Fæ, bu tF°fiC˚°b «¡≈≤ Ÿu ˚Ù «¡≈≤ J¡∑
N°u≤ ı°wu Fæ* $ Fu fi¨≈, N≈fiu N°≈ FÙ ≈®J¡°<„w F°u ≤Fu N≈fiu _bR¡≈ J¡° „Ù|® FÙ N°Z∫ J¡≤ fæ™>
ı°N°u N°æ≤ Ÿt_w ıywg J¡°u ≈¿≤≈¥dÕ <ªÌ°J¡°„R¡≈ FÙ Ìu©°u $ <ıŸ Ÿt∫ tu* FÙ wCt Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡
≈¥dÕ wS° N©¿^±>w ªæw∏∫°Ãt° J¡° _bR¡≈ ı°fi ı°N°uyu, ŸÙ Ÿt∫ ŸaŸ°≤ w≤ ı°N°uyu N°æ≤
≈≤tuÿb≤R¡≈ F°u ı°N°uy°u $$5-7$$
ıÙb°Ãt° ıywg J¡° w°u J¡w°Õ Fæ fiFÙ*, <k¡≤ bF ≈≤tuÿb≤R¡≈ Jæ¡Ÿu ffi ı°∫uy° ? oŸ „aJ¡° ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
f®Ê°, o∏B, <b‹dC N°æ≤ b”d <ıŸ-<ıŸ b_wC J¡° <fit°Õd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ωw Fæ*, fi ŸfJ¡°
<ªBq≈ tæ* FÙ <fit°Õd J¡≤w° F¥≥, ÎuŸÙ ˚°bfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$8$$
∫u <ıwfiÙ <J®¡∫°Î≥ Fæ*, bu Ÿf NŸÃ∫ Fæ*, fitu* w[bbuW° ≈C”T N≈fiÙ J¡wÕ¨Ãb J¡∑ Jæ¡Ÿu ˚°bfi°
J¡≤uy°, ÎuŸÙ ∫<Ì <J¡ŸÙ J¡°u N°„aJ¡° F°u, w°u bF ∫C•w fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ <ıwfiÙ J¡v≈fi°Î≥ Fæ*, bu N°Ãt°
J¡∑ ŸÃ∫w° Ÿu ŸÃ∫ Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ı°u-ı°u Ì„Õfi„°˜ Fæ*, ª°Fu bu bæ<ÌJ¡ F°u* ª°Fu Nbæ<ÌJ¡, fitu* <ıŸ Ÿt∫ <ıŸ-<ıŸ tw J¡°
≈®<w≈°Ìfi <J¡∫° ı°w° Fæ, Fu ≈C`, bF Ÿf ŸÃ∫ FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ <ªÌg-<bÔ°Ÿ ≈≤ <J¡ŸÙ w≤F J¡° NaJC¡„
fiFÙ* Fæ $$9$$
ŸaŸ°≤ Ju¡ ≈°≤ F°u ı°fiu Ÿu J¡°æfi-Ÿ° Ô°˚ Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ı°u ≈C”T f®Êªæw∏∫_bR¡≈ ffi y∫° Fæ, NwÎb ı°u ŸaŸ°≤R¡≈Ù t¨Ã∫C Ÿu ≈°≤ F°u ªCJ¡° Fæ N°æ≤
<ıŸJ¡° <ªW <bÔÙfi F°u y∫° Fæ, ÎuŸu tF°≈C”T J¡°u ı°u ≈≤t°fi∏Ì ≈®°›w F°uw° Fæ, ŸJ¡∑ ≈t° <J¡Ÿ
N°fi∏Ì Ÿu ÌÙ ı° ŸJ¡wÙ Fæ ∫°fiÙ ŸJ¡∑ ≈t° F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ $ <fi‹J¡TÕ ∫F F°S Ôy° <J¡ ŸaŸ°≤ Ju¡
≈°≤ F°u ı°fiu Ÿu ≈C”T J¡°u <fiR¡≈t ≈≤t°fi∏Ì J¡∑ ≈®°<›w Wt Ô°˚ Fæ $$10$$
f®Ê J¡∑ ŸÃ∫w° J¡°u ÔuJ¡≤ ∫<Ì N°≈ ıywg J¡°u „¥∏∫R¡≈ fiFÙ* t°fiwu, w°u πæwR¡≈ N°≈<W N°
ı°∫uyÙ $ ∫<Ì "fiu<w fiu<w' oÃ∫°<Ì ZC<w Ju¡ N°@°≤ ≈≤ ıywg J¡°u „¥∏∫R¡≈ t°fiwu Fæ*, w°u ŸfJ¡°u ≈æÌ°
ŸyÕ - 122] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1683
J¡≤fiub°Ôu ≈≤tuÿb≤ J¡∑ R¡≈w° fiFÙ* ffi ŸJ¡wÙ $ N°æ≤ ∫<Ì ıywg ªæw∏∫ J¡° R¡≈ fiFÙ* Fæ, w°u ªæw∏∫ J¡°
J¡˚Ù I°fi FÙ fiFÙ* F°u ŸJu¡y°, •∫°u*<J¡ fiÙR¡≈ J¡° J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù I°fi fiFÙ* F°uw° $ ∫<Ì ıywg J¡°u ªæw∏∫ J¡°
R¡≈ t°fi <Ô∫° ı°∫, w°u ªæw∏∫ Ÿ<bJ¡°≤ F°u ı°∫uy° $ ∫<Ì ıywg N°ÃtR¡≈ fi t°fi° ı°∫, w°u NŸay
N°Ãt° Ju¡ Ÿ°S ŸJ¡° Ÿ‡f∏@ fi F°u ŸJ¡fiu Ÿu N°Ãt° J¡∑ ŸW° N°æ≤ _k¥¡<wÕ ıywg tu* F°u fiFÙ* ŸJu¡yÙ $
∫<Ì N°ÃtR¡≈ t°fiu*, w°u ıywg J¡° I°fi Ÿu f°@ fiFÙ* F°u ŸJu¡y°, oÃ∫°<Ì Ì°uT°u* J¡° - N<fibÕªfiÙ∫w°b°Ì
J¡° NbÔ‡ffiJ¡≤ ≈¿≤F°≤ J¡≤wu Fæ* $
∫F ıywg fi w°u N„¥∏∫R¡≈ Fæ, fi „¥∏∫R¡≈ Fæ, fi N<ªBq≈ Fæ, fi <ªBq≈ Fæ, fi N°ÃtR¡≈ Fæ N°æ≤ fi
Nfi°ÃtR¡≈ FÙ Fæ, <J*¡wC N<fibÕªfiÙ∫ Fæ, ∫°u* ˚°bfi° J¡≤wu FCÎ wCt ¿_Sw ≤F°u $$11$$
wf ıywg <J¡Ÿ w≤F Ÿu „°∏w F°u ı°w° Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
oŸ N°Ãt° J¡° ≈°≤t°<SÕJ¡_bR¡≈ ≈®°›w J¡≤ ∫°fiÙ ≈®Ã∫s J¡≤ N<bΩ° „°∏w F°u ı°wÙ Fæ $ J¡°uoÕ
t°us fi°tJ¡° fi w°u ≈®Ìu„ Fæ, t°us fi°t J¡° fi J¡°uoÕ J¡°Ô Fæ N°æ≤ fi J¡°uoÕ ¿_S<w FÙ t°us fi°tb°ÔÙ Fæ $ ∫F
ı°u b°Ÿfi°R¡≈Ù ≈®J¨¡<w (N<bΩ°) Fæ, bF NFaJ¡°≤R¡≈Ù t°uF Ju¡ <bfi°„ Ÿu <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ ∫F
N<bΩ° <bÔ∫ FÙ ≈®<Ÿ] t°us Fæ $$12,13$$
ıf N<bΩ° J¡° fi°„ F°u ı°w° Fæ, wf ≈C”T J¡∑ ¿_S<w Jæ¡ŸÙ ≤FwÙ Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıf ∫°uyÙ ≈C”T J¡∑ N<bΩ° fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, wf ŸJ¡∑ fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ „°˜°S°u˘ Ju¡ <bª°≤
J¡∑ ªaªÔw° fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, J¡°Δ∫, fi°¸>J¡ N°<Ì <bT∫°u* J¡∑ ÃJ¡^™>° fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ ŸJu¡
Ÿ°≤u <bJ¡v≈<b˚®t <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ* $ bF Ju¡bÔ Ÿt˚°b tu* <fi‹™>° ≤©J¡≤ f®ÊR¡≈ F°uJ¡≤ ŸC©≈¥bÕJ¡
Nb¿_Sw ≤Fw° Fæ $$14$$
ÎJ¡ Ÿ°æ o•J¡∑Ÿb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ÎJ¡ Ÿ°æ f°oÕŸb°≥ ŸyÕ
ŸC» N°Ãtf°u@ Ÿu Ÿ‡≈∏fi wS° wC≤Ù∫°wÙw ≈Ì tu* ¿_Sw
ıÙb∏tC•w ∫<w J¡∑ <Ìfiª∫°Õ J¡° Ôsd°u* Ÿu tfiC π°≤° bdÕfi $
"<fi≤_w<fi#„uT<bJ¡v≈<b›Ôb°' (ŸJu¡ Ÿ°≤u <bJ¡v≈<b˚®t <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ* $) oÃ∫°<Ì Ÿu ı°u
∫°uyÙ J¡∑ ¿_S<w J¡FÙ y∫Ù Fæ, ŸÙJ¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
tfiC fiu J¡F° # <ıŸ <J¡ŸÙ ≈C”T Ju¡ π°≤° b˜°u* Ÿu i>J¡ <Ì∫° y∫°, <ıŸ <J¡ŸÙ ≈C”T Ju¡ π°≤° <©Ô°
<Ì∫° y∫° wS° ıF°≥-J¡FÙ* Ÿ°u ı°fiub°Ô° ∫°uyÙ, Ÿt®°¸>g J¡∑ fi°o˘, () ŸC„°u<˚w F°uw° Fæ $$1$$
ŸJu¡ NSÕ <Ÿ] <bπßa∏∫°Ÿ J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
() Ÿt®°¸> J¡∑ fi°o˘ ∫°fiÙ tfiC‹∫°u* Ju¡ N°fi∏Ì J¡∑ ≈≤t°b<@ tu* ≈FC≥ªu FCÎ ≤°ı° fiÙ fi°o˘ $ ∫F
≈t° NI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ÌÙ y∫Ù Fæ, w[bI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu w°u Ÿ w≤F Ju¡ ıÙb∏tC•w ∫<w
Ju¡ N°fi∏Ì J¡∑ ≈t° FÙ fiFÙ* Fæ; •∫°u*<J¡ "∫w°u b°ª°u <fibÕw∏wu' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu <F≤^∫y˚Õ Ju¡ N°fi∏Ì
wJ¡ <bT∫°fi∏ÌR¡≈Ù ıÔ<f∏ÌCN°u* J¡° tF°Ÿ°y≤ fwÔ°J¡≤ Ÿ ≈≤t°fi∏Ì J¡∑ J¡°uoÕ ŸÙt° Fæ FÙ fiFÙ*,
∫F ≈®<w≈°Ìfi <J¡∫° y∫° Fæ $
1684 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
bd°u˘ Îba N°Zt°u*, @t°u˘ wS° N°ª°≤°u* Ÿu ≤<Fw N°æ≤ „°˜°u* Ju¡ <fi∫tfi Ÿu b<ıÕw bF Ÿa∏∫°ŸÙ
ıy≠ı°Ô Ÿu ∫°fiÙ Îu<FJ¡ N°æ≤ ≈°≤Ô°u<J¡J¡ <J®¡∫°N°u* Ju¡ J¡wÕ¨Ãb J¡∑ wS° fiJu¡ k¡Ô ˚°u•w¨Ãb J¡∑
b°Ÿfi°N°u* Ÿu, <≈*ınu Ÿu <Ÿ*F J¡∑ fi°o˘ <fiJ¡Ô ı°w° Fæ $ ÎJ¡t°` <fi≤<w„∫°fi∏Ì Ju¡ NfiC˚b J¡° <bT∫
∫°fiÙ <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈ NwÎb <bT∫ J¡∑ N°„°Ì„°N°u* Ÿu <fitCÕ•w ∫°fiÙ NÃ∫aw <b≤•w FCN° ≈C”T,
„≤wg-J¡°Ô tu* N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘, <J¡ŸÙ <fiR¡≈°<@J¡ „°u˚° J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $ ≈bÕw Ju¡ «¡≈≤ ¿_Sw
tF°Ÿ≤°ub≤ J¡∑ w≤F y‡˚Ù≤ N°æ≤ ≈®Ÿ∏fi wS° <fi≤∏w≤ f®Ê°fi∏Ì Ju¡ N°_b°Ìfi Ÿu h∫Cw fi FCN° ∫°uyÙ
N≈fiÙ N°Ãt° tu* FÙ N≈fiu _bR¡≈ Ÿu ≤td J¡≤w° ≤Fw° Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ J¡t°u˘ Ju¡ k¡Ô°u* J¡° Ã∫°y J¡≤fiub°Ô°
<fiÃ∫w¨›w N°æ≤ <fi≤°Z∫ bF ∫°uyÙ ≈C”T fi w°u ≈C^∫ Ÿu, fi ≈°≈ Ÿu N°æ≤ fi FTÕ-<bT°Ì N°<Ì Ÿu FÙ <Ô›w
F°uw° Fæ $ ıæŸu _k¡¿¸>J¡ t<d <J¡ŸÙ ≈®<w<f‡f˚¥w fiÙÔ, ≈Ùw N°<Ì BΔ∫<b„uT Ÿu ≤aıfi J¡°u ≈®°›w fiFÙ*
F°uw° ∫°fiÙ ≈®<w<f‡f˚¥w <J¡ŸÙ BΔ∫ Ju¡ ≤ay J¡°u @°≤d fiFÙ* J¡≤w° bæŸu FÙ f®ÊI°fiÙ ˚Ù J¡tÕk¡Ô Ÿu
N≈fiu N∏w#J¡≤d tu* <J¡ŸÙ Ju¡ ≤ay J¡°u @°≤d fiFÙ* J¡≤w° $$2-6$$
ŸÙJ¡°u _≈‹¸> fwÔ°wu Fæ* $
<˚∏fi-<˚∏fi ı°<w Ju¡ ıfiŸt¥F Ju¡ Δ∫¥F tu* <bF°≤ J¡≤ ≤F°, ˚uÌ N°æ≤ N<˚t°fi Ÿu ≤<Fw f®ÊI°fiÙ,
≈®<w<f‡f tu* <J¡∫u y∫u ~>uÌfi ≈¥ıfi J¡∑ fi°o˘, N≈fiÙ ÌuF Ju¡ ~>uÌfi N°æ≤ y∏@-≈C‹≈ N°<Ì Ju¡ π°≤° ≈¥ıfi Ÿu
©uÌ N°æ≤ N°á°Ì J¡°u fiFÙ* ı°fiw° $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ f®ÊI°fiÙ ÌuF Ju¡ ~>uÌfi Ÿu <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ ©uÌ J¡°
∫° y∏@°<Ì Ju¡ π°≤° ≈¥ıfi Ÿu <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ N°á°Ì J¡° NfiC˚b fiFÙ* J¡≤w°, J¡°≤d <J¡ bF ~>uÌfi N°æ≤
≈¥ıfi Ì°ufi°u* J¡°u ÌuF Ju¡ ≈®<w<f‡f Ju¡ Ÿt°fi <tØ∫° ŸtHw° Fæ $ f®ÊI°fiÙ ≈C”T ≈¥<ıw F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈¥ı°
J¡≤fiub°Ôu J¡∑ _wC<w (≈®„aŸ°) fiFÙ* J¡≤w° wS° ≈¥ı° Ÿu ≤<Fw FCN° ˚Ù bF <J¡ŸÙ w≤F Ju¡ <bJ¡°≤ J¡°u
≈®°›w fiFÙ* F°uw° $ bF Ÿ‡≈¥dÕ N°ª°≤°u* N°æ≤ Ÿf fiÙ<w∫°u* Ju¡ J®¡t°u* Ÿu J¡˚Ù Ÿa∫C•w N°æ≤ J¡˚Ù <b∫C•w ˚Ù
≤Fw° Fæ $ Ÿ f®ÊI°fiÙ ≈C”T Ÿu ŸaŸ°≤ <πÀfi fiFÙa F°uw° - ˚∫ fiFÙ* J¡≤w° N°æ≤ fi bFÙ ŸaŸ°≤ Ÿu
<πÀfi F°uw° Fæ $ ≤°y-πuT Ju¡ J¡°≤d <bT∫°u* Ÿu Ã≈∏fi ˚∫ N°æ≤ N°fi∏Ì Ÿu bF J¡Ì°<ªwg ≈®fÔ ≈®°≤Æ@
≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d Ÿa∫C•w N°æ≤ <b∫C•w ˚Ù ≤Fw° Fæ $ bF tF°fig N°„∫b°Ô° f®ÊI°fiÙ JC¡„ÔfC<] ≈C”T
Ju¡ ˚Ù ≈®<t<w<bT∫ tu* _b∫a N∏w˚¥Õw fiFÙ* F°uw° NS°Õwg fnu-fnu wÙ‚d fC<]b°Ôu ≈C”T ˚Ù w[bw# Ÿ
f®ÊI°fiÙ J¡∑ ŸÙt° ı°fi fiFÙ* ŸJ¡wu $ <J*¡wC Δ∫bF°≤w# w°u ÎJ¡ ~>°u¸>° fhª° ˚Ù Ÿu ≈®<t<w J¡° <bT∫
ffi° ±>°Ôw° Fæ ∫°fiÙ S°unu Ÿu ˚Ù NfiCbwÕfi Ÿu ŸJ¡°u N≈fiu b„ tu* J¡≤ ±>°Ôw° Fæ $ oŸtu* J¡°≤d ∫F Fæ
<J¡ „C] <ªW F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF f®ÊbuW° NÃ∫∏w Ÿ≤Ô Fæ $$7-10$$
I°fiJ¡°Ô tu* FÙ tC<•w wS° ÌuF°<Ì J¡° f°@ F°u ı°fiu Ÿu I°fiÙ J¡°u <k¡≤ tC¿•w Ju¡ <ÔÎ <J¡ŸÙ wÙSÕ
N°<Ì J¡∑ ∫° ÌuF-Ã∫°y J¡∑ <ª∏w° FÙ fiFÙ* ≤FwÙ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°ıfig, bF I°fiÙ ≈C”T N≈fiu „≤Ù≤ J¡° <J¡ŸÙ ≈C^∫ wÙSÕ tu* Ã∫°y J¡≤ Ìu ∫° <J¡ŸÙ ª°^±>°Ô Ju¡
|≤ tu* ˚Ù ı°J¡≤ Ã∫°y J¡≤ Ìu NSb° J¡˚Ù ˚Ù „≤Ù≤ J¡° Ã∫°y fi J¡≤u ∫° bwÕt°fi sd tu* FÙ Ã∫°y J¡≤ Ìu,
<k¡≤ ˚Ù bF N∏w#J¡≤d„¥∏∫ ≈C”T I°fi≈®°<›wJ¡°Ô tu* ≈FÔu FÙ tC•w N°æ≤ <bÌuF F°u ªCJ¡° Fæ $$11$$
ŸJu¡ ≈≈°Ìfi Ju¡ <ÔÎ f∏@ N°æ≤ t°us J¡° _bR¡≈ J¡Fwu Fæ* $
•∫°u*<J¡ NFaJ¡°≤ J¡∑ ˚®°<∏w Ÿ°aŸ°¿≤J¡ f∏@fi Ju¡ <ÔÎ Fæ ∫°fiÙ NFa˚®°<∏w f∏@ Fæ N°æ≤ I°fi Ÿu
ŸyÕ - 123] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1685
NFaJ¡°≤ J¡° fi°„ t°us Fæ $ <b˚¥<w N°æ≤ bæ˚b ª°Ffiub°Ôu ≈C”T J¡°u ∫Ãfi≈¥bÕJ¡ Ÿ f®ÊI°fiÙ J¡∑ ≈¥ı°,
_wC<w, fit_J¡°≤, Ì„Õfi N°æ≤ N<˚b°Ìfi J¡≤fi° ª°<FÎ $$12,13$$
Ÿ ıÙb∏tC•w I°fiÙ J¡° ≈¥ıfi FÙ ≈≤t ≈C”T°SÕ <ÌÔ°fiub°Ôu I°fi tu* FuwC ˚Ù Fæ, ∫F J¡Fwu Fæa $
Fu <≈®∫ ≈C`, <ıfiJu¡ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ≤°uy sÙd F°u y∫u Fæ*, ÎuŸu ıÙb∏tC•w Ÿ≠ıfi°u* Ju¡ ≈¥ıfi Ÿu ı°u ≈≤t
≈<b` ≈Ì I°fi π°≤° ≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ bF fi w°u ∫I°u* N°æ≤ wÙS°u˘ Ÿu ≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ Îba fi
w≈_∫°N°u* wS° Ì°fi°u* Ÿu FÙ ≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ $$14$$
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫°u* J¡FJ¡≤ tfiC ˚yb°fig tu”<„©≤ Ju¡ «¡≈≤ ªÔu
y∫u N°æ≤ o‚b°JC¡ ˚Ù Ÿ Â<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ ¿_S≤ F°u y∫u $$15$$
ÎJ¡ Ÿ°æ f°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ wuoÕŸb°≥ ŸyÕ

NI°fiÙ N∏∫ <Ÿ]°u* J¡∑ N≈us° I°fiÙ Ju¡ ≈¿≤≈¥dÕ F°ufiu Ÿu ŸJ¡°u N°J¡°„ytfi N°æ≤
N<dt°<Ì <Ÿ<]∫°u* J¡∑ oh~>° FÙ fiFÙ* F°uwÙ, oŸ <b„uT f°w J¡° bdÕfi $
J¡Fu y∫u Ôsd°u*b°Ôu ıÙb∏tC•w ≈C”T tu* t<d, t∏` N°<Ì Ju¡ π°≤° <Ÿ] FCÎ ≈C”T°u* J¡∑ fi°o˘
N°J¡°„ytfi N°<Ì <Ÿ<]R¡≈ ˚Ù J¡°uoÕ <b„uT Fæ ∫° fiFÙ* oŸ w≤F Ju¡ Ÿ∏ÌuF Ÿu ∫C•w ZÙ≤°tª∏BıÙ
≈¥~>wu Fæ* $
Fu N°ÃtI°<fi∫°u* tu* Zu‹™> ˚ybfig, ı柰 <J¡ N°≈fiu ıÙb∏tC•w°u* Ju¡ Ôsd°u* J¡° bdÕfi <J¡∫° Fæ b柰
FÙ ∫<Ì Fæ, w°u N°ÃtI°fiÙ ıÙb∏tC•w ≈C”T tu* (N∏∫ <Ÿ]°u* J¡∑ N≈us°) J¡°æfi-Ÿ° <b„uT ≤Fw° Fæ ? $$1$$
Ÿ ıÙb∏tC•w ≈C”T tu* N∏∫ <Ÿ]°u* π°≤° NfiC˚¥w fi F°ufiub°Ô° <fi≤<w„∫°fi∏Ì NfiC˚b FÙ <b„uT
Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu W≤ Ìuwu Fæ* $
ıÙb∏tC•w f®ÊI°fiÙ ≈C”T J¡∑ fC<] N∏∫ <Ÿ]°u* Ju¡ Ny‡∫ <bT∫ tu* (≈≤t°Ãtw[b°a„ tu* FÙ)
»R¡≈ Ÿu ıt ı°wÙ Fæ, ∫FÙ J¡°≤d Fæ <J¡ <fiÃ∫w¨›w „°∏w<ªW F°uJ¡≤ bF N≈fiu _bR¡≈ tu* FÙ ¿_Sw
≤Fw° Fæ N°æ≤ JC¡~> fiFÙ* ª°Fw° $$2$$
t∏`<Ÿ<] N°<Ì Ÿu <Ÿ] FCÎ ≈C”T°u* Ju¡ R¡≈ Ÿu ˚Ù tæ* FÙ Nb¿_Sw F¥≥, oŸ w≤F J¡∑ Ÿb°ÕÃtfC<] F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d fi <Ÿ]°u* π°≤° ≈®°›w N°J¡°„ytfi N°<Ì <Ÿ<]∫°u* J¡∑ ˚Ù I°fiÙ fiu ≈®°<›w J¡≤ FÙ ÔÙ Fæ,
oŸ<ÔÎ fi <Ÿ¿]∫°u* tu* Ÿu JC¡~> ˚Ù N≈¥bÕw° ≈®wÙw fiFÙ* F°uwÙ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
t∏` J¡∑ <Ÿ<] Ÿu, w≈ J¡∑ <Ÿ<] Ÿu Îba w∏` J¡∑ <Ÿ] Ÿu ∫C•w <Ÿ]°u* Ju¡ π°≤° ≈®°›w J¡∑ y∫Ù ı°u
fi°fi°<b@ N°J¡°„ytfi N°<Ì <Ÿ<]∫°≥ Fæ* fitu* Ÿb°ÕÃt˚°b ≤©fiub°Ôu I°fiÙ Ju¡ <ÔÎ J¡°æfi-ŸÙ N≈¥bÕ
f°w Fæ ? $$3$$
∫<Ì N<dt° N°<Ì <Ÿ<]∫°u* J¡°u Ì¥Ÿ≤u ≈®°›w fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, oŸ<ÔÎ fitu* N≈¥bÕ „ÆÌ J¡° NSÕ
(Nfi∏∫≈®°›wÃb) ˚Ù |¸>w° Fæ, wS°<≈ NfiuJ¡ t∏`<Ÿ] N°<Ì ≈C”T°u* π°≤° fiJ¡∑ ≈®°<›w J¡∑ y∫Ù Fæ;
oŸ<ÔÎ fitu* ˚Ù N≈¥bÕw° fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
t∏`<Ÿ<] N°<Ì Ÿu ∫C•w ∏FÙ* fi°fi°<b@ <Ÿ]°u* fiu ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ Ÿ°@fi J¡≤ <ıfi N<dt° N°<Ì
1686 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
<Ÿ<]∫°u* J¡∑ ≈®°<›w J¡∑ Fæ fi <Ÿ<]∫°u* J¡∑ ˚Ù N°ÃtI°fiÙ <bπ°fig fiu Nfi°∫°Ÿ FÙ ≈®°<›w J¡≤ ÔÙ Fæ,
oŸ<ÔÎ fitu* ˚Ù N≈¥bÕw° fiFÙ* Fæ $$4$$
wf w[bbuW° ≈C”T tu* <Ÿ]°u* J¡∑ N≈us° <b„uT •∫° Fæ, oŸ ≈®ÿfi ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫FÙ oŸtu* <b„uT Fæ <J¡ bF t¥»fC<] ≈C”T°u* Ju¡ Ÿt°fi fiFÙ* ≤Fw° ∫°fiÙ w[bI°fi FÙ oŸtu* <b„uT Fæ $
oŸ ≈®<Ÿ] tF°fC<] J¡° tfi ŸbÕ` f°fl b_wCN°u* tu* N°Ÿ<•w Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y Ÿu <fi≤∏w≤ ≤°y„¥∏∫ wS°
<fitÕÔ FÙ ffi° ≤Fw° Fæ N°æ≤ bF I°fiÙ ≈C”T J¡˚Ù ˚Ù ˚°uÀ∫ <bT∫°u* tu* fiFÙ* k≥¡Ÿw° $$5$$
≤°y„¥∏∫ F°ufiu Ÿu ı°u k¡Ô F°uwu Fæ* fiJ¡° w[bI°fiÙ Ju¡ Ôsd°u* Ju¡ R¡≈ tu* bdÕfi J¡≤wu FCÎ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
<ıŸJ¡° _bR¡≈ Ÿt_w @t°u˘ Ÿu ≤<Fw f®Êªæw∏∫ ffi y∫° Fæ wS° w[bI°fi Ÿu ÌÙ|ÕJ¡°<ÔJ¡
Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ˚®t J¡∑ <fib¨<W F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ı°u <bZ°∏w F°u ªCJ¡° Fæ ÎuŸu w[bI tF°≈C”T J¡° owfi°
FÙ Ôsd Fæ <J¡ Ÿtu* J¡°t, J®¡°u@, <bT°Ì, t°uF, Ô°u˚ N°<Ì N°≈<W∫°u* J¡° ≈®<w<Ìfi NÃ∫∏w
N≈s∫ FÙ ≤Fw° Fæ $$6$$
ÎJ¡ Ÿ°æ wuoÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ÎJ¡ Ÿ°æ ª°æfÙŸb°≥ ŸyÕ
ıÙb°u* J¡∑ <fi‹J¡°≤dw°, ≤°y Ÿu f]w° wS° Nb_S° N°<Ì J¡° bdÕfi $
Ì¥Ÿ≤Ù <Ÿ<]∫°u* J¡∑ N≈us° N°ÃtI°fi J¡° ÃJ¡TÕ oŸ<ÔÎ Fæ <J¡ bF <fiÃ∫ <fi≤<w„∫°fi∏Ì°fiC˚bR¡≈
Fæ N°æ≤ ≈®Ã∫y°Ãt° J¡∑ <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈w° oŸ<ÔÎ Fæ <J¡ bF f®ÊR¡≈ Fæ, oŸ f°w J¡°u ∫C<•w≈¥bÕJ¡
<Ÿ] J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ f®Ê FÙ N≈fiu _bR¡≈ J¡∑ ≈us° Ÿu ıÙbR¡≈ J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°t˚B, ıæŸu J¡°uoÕ f®°Êd N≈fiu _b˚°b<Ÿ] Ÿ°¿[bJ¡ f®°Êd@tÕ
J¡° @Ù≤u-@Ù≤u vÔa|fi J¡≤ ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ju¡ f°Ì fiÙª ˜Ù J¡∑ fiÙªR¡≈w° J¡° NayÙJ¡°≤ J¡≤w° Fæ bæŸu FÙ
≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° ˚Ù fC<] N°<Ì Ju¡ Ÿay Ÿu fC<]ı<fiw ˚°uy J¡∑ oh~>° Ÿu N≈fiu <fiÃ∫<Ÿ] ≈¥d°Õfi∏Ì
_b˚°b J¡° vÔa|fi J¡≤ ıÙbR¡≈w° J¡° NayÙJ¡°≤ J¡≤w° Fæ $ ≈®Ã∫uJ¡ Ÿ¨<‹¸>> tu* Ì°u w≤F Ju¡ (≈°<@ J¡∑
≈®@°fiw° Ÿu ˚°uÀ∫ N°æ≤ ≈<Fw J¡∑ ≈®@°fiw° Ÿu ˚°u•w° - ∫°u* Ì°u w≤F Ju¡) ≈Ì°SÕ N°<b˚¥Õw F°uwu Fæ* $ bu
Ì°ufi°u* w≤F Ju¡ ≈Ì°SÕ t°∫° tu* ≤Ffiub°Ôu Nfi°<Ì Ì°u w≤F J¡∑ Ÿa_J¡°≤ ≈≤‡≈≤° J¡° NfiCŸ≤d J¡≤ ≤Fu
<F≤^∫y˚Õ Ju¡ ≈®St _≈∏Ì Ÿu Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤ <tØ∫°R¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bu <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ NŸÔÙ
Ÿ°ty®Ù J¡∑ N≈us° fiFÙ* J¡≤wu $ ™>ÙJ¡ FÙ Fæ <J¡ _b›fi Ju¡ |¸> N°<Ì ≈Ì°SÕ Ì^±>, ªJ®¡ N°<Ì N≈fiÙ Ã≈<W
tu* Ÿ°ty®Ù J¡∑ N≈us° fiFÙ* ≤©wu $$1,2$$
ZC<w∫°u* tu* ı∏t N°æ≤ J¡tÕ J¡°, fÙı°aJC¡≤ Ju¡ ŸÂ„, Nfi°<Ì ≈≤_≈≤ J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b fwÔ°∫° y∫°
Fæ $ ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* J¡tÕ„¥∏∫ oÕÿb≤ J¡° ıÙbR¡≈ Ÿu ≈®St Ÿ¨<‹¸> tu* ≈®°ÌC˚°Õb Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ, ÎuŸÙ
N°„aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu <≈®∫, ≈<Fw ªæw∏∫ Ju¡ π°≤° Ÿ‡≈°<Ìw J¡t°u˘ Ÿu FÙ ≈®°dÙ oÕÿb≤ Ÿu <fiJ¡ÔJ¡≤ <˚∏fi-<˚∏fi
NfiuJ¡ w≤F Ju¡ ı∏t°u* J¡° NfiC˚b J¡≤wu Fæ* $ <fi‹J¡TÕ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ oÕÿb≤ J¡°u ıÙbR¡≈ ffifiu tu* J¡t°u˘ J¡∑
ŸyÕ - 124] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1687
N≈us° fiFÙ* F°uwÙ, <J*¡wC ıÙbR¡≈ ffi ı°fiu Ju¡ f°Ì „≤Ù≤N°<Ì Ju¡ Ã≈°Ìfi tu* ≈¥bÕ-≈¥bÕ ÌuF N°<Ì Ÿu
ı<fiw J¡t°u˘ J¡∑ N≈us° F°uwÙ Fæ $ ıÔ tu* ≈®<w<f‡f ≈nfiu tu* Ÿ¥∫Õ J¡°u ªÔfi°<Ì <J®¡∫° J¡∑ N°bÿ∫J¡w°
fiFÙ* F°uwÙ, <J*¡wC Ÿ¥∫Õ ≈®<w<f‡f J¡°u <˚∏fi-<˚∏fi w≤ay°u* tu* ŸaJ®¡°∏w F°ufiu Ju¡ <ÔÎ ∫° wwg-wwg w≤ay
N°<Ì yw ≈®<w<f‡f Ju¡ <bJ¡°≤ J¡° NfiC˚b J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈°<@<J®¡∫° J¡∑ N≈us° F°uwÙ Fæ, ∫F <fi∫t Fæ $
oŸÙ <fi∫t Ju¡ NfiCŸ°≤ oÕÿb≤ J¡°u ≈®J¨¡w tu* J¡tÕ J¡∑ N≈us° fiFÙ* F°uwÙ $$3$$
ŸÙ J¡°u _≈‹¸>R¡≈ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ı∏t N°æ≤ J¡tÕ J¡° ≈≤_≈≤ ∫F J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b oŸÙ w≤F J¡° Fæ $ Ÿt_w ıÙb ≈≤t<≈w°
≈≤t°Ãt° Ÿu <fi‹J¡°≤d FÙ ªÔu N° ≤Fu Fæ* $ ≈≤t<≈w° ≈≤t°Ãt° Ÿu <fiJ¡Ôfiu Ju¡ f°Ì fi ıÙb°u* Ju¡
N≈fiu-N≈fiu ı°u J¡tÕ Fæ* bu ŸC© N°æ≤ ÌC#© Ju¡ J¡°≤d F°uwu Fæ* wS° N≈fiu-N≈fiu I°fi Ju¡ NfiCŸ°≤
Ã≈∏fi FCN° ı°u ŸaJ¡v≈ N°æ≤ <bJ¡v≈ ≤Fw° Fæ bFÙ ÌC#©°<ÌıfiJ¡ J¡t°u˘ J¡° J¡°≤d F°uw° Fæ $ ˚B,
ª¥≥<J¡ oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù f∏@fi J¡° ÎJ¡t°` ŸaJ¡v≈ FÙ J¡°≤d Fæ, oŸ<ÔÎ N°≈ ŸJ¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤
ÌÙ<ı∫u N°æ≤ ª¥≥<J¡ ŸaJ¡v≈ J¡° N˚°b FÙ t°us Fæ, oŸ<ÔÎ N°≈ ŸaJ¡v≈<bfi°„ Ju¡ NU∫°Ÿ tu* wÃ≈≤
F°u ı°o∫u $ ZÙ≤°tıÙ, @Ù≤u-@Ù≤u <fi≤∏w≤ ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈ J¡∑ Nb_S°N°u* J¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤wu FCÎ
N°≈ <bT∫ N°æ≤ o¿∏B∫°u* Ju¡ <b˚®t°u* Ÿu Ÿ°b@°fi F°u ı°o∫u, •∫°u*<J¡ <bT∫ N°æ≤ o¿∏B∫°u* J¡° <b˚®t
F°ufiu ≈≤ FÙ <J¡ŸÙ tu* NfiCJ¥¡Ôw° N°æ≤ <J¡ŸÙ tu* ≈®<wJ¥¡Ôw° ŸtH J¡≤ ≈®b¨<W N°æ≤ <fib¨<W J¡° ŸaJ¡v≈
FCN° J¡≤w° Fæ wS° <k¡≤ ≈C”T <bT∫ f∏@fi°u* tu* k¡≥Ÿ ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ ŸaJ¡v≈ J¡∑ ın ©°uÌfiu tu*
Ÿ°b@°fi F°ufi° ≈≤t N°bÿ∫J¡ Fæ $ ≤°|b, fi w°u N°≈ N≈fiu J¡°u y®°fl <bT∫R¡≈ Ÿt<H∫u N°æ≤ fi
y®°FJ¡ o¿∏B∫ N°<Ì R¡≈ FÙ Ÿt<H∫u $ N°≈ Ÿt_w <bT∫°u* J¡∑ <ª∏w° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ≈≤t ŸÙt°
tu* <bΩt°fi ≤Ffiub°Ô° ı°u Ÿ°sÙ _bR¡≈ Fæ wBq≈ ffi ı°o∫u $$4-8$$
∫<Ì NŸ°b@°fiÙ ≤©u*yu, w°u NfiCJ¥¡Ô <bT∫ tu* ≈®Ù<w Nbÿ∫ F°uyÙ; oŸ f°w J¡°u Ì„°Õwu FCÎ tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ bæ≤°À∫ Ju¡ NU∫°Ÿ J¡∑ ˚Ù N°bÿ∫J¡w° fwÔ°wu Fæ* $
Fu <fi‹≈°≈ ≤°t˚B, ı°u o¿∏B∫°u* J¡° ŸtCÌ°∫ Fæ bF <ıŸ-<ıŸ NSÕ J¡∑ N°u≤ <fi≤∏w≤ Ì°ænw° Fæ
Ÿ-Ÿ NSÕ tu* ≤°y π°≤° f] F°u ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ fi-fi NS°u˘ tu* ≤°y fi J¡≤fiub°Ô° ≈C”T FÙ tC•w
F°uw° Fæ $$9$$
≤°y N°æ≤ <b≤°y J¡° NÔy-NÔy _bR¡≈ fwÔ°wu FCÎ fiŸu J®¡t„# f∏@ N°æ≤ t°us F°uw° Fæ, ∫F
fwÔ°wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ ŸaŸ°≤ ¿_S<w tu* ∫<Ì N°≈J¡°u J¡°uoÕ ªÙı Nh~>Ù ÔywÙ Fæ, w°u N°≈ f] Fæ* N°æ≤
∫<Ì N°≈J¡°u N≈fiu <ªW tu* J¡°uoÕ b_wC Nh~>Ù fiFÙ* ÔywÙ Fæ, w°u N°≈ tC•w Fæ*, ∫F ı°fi ÔÙ<ı∫u $$10$$
oŸ<ÔÎ Fu ≤°t˚B, wCh~>°<wwCh~> w¨d Ÿu ÔuJ¡≤ ÃJ¨¡‹¸> Ÿu ˚Ù ÃJ¨¡‹¸> <F≤^∫y˚Õ-„≤Ù≤ wJ¡ Ju¡ <ıwfiu
_S°b≤-ıaytR¡≈ ≈Ì°SÕ Fæ* fitu* Ÿu J¡°uoÕ ˚Ù N°≈J¡°u ”<ªJ¡≤ fi F°u $$11$$
∫F t°fi <Ô∫° <J¡ Wtbæ≤°À∫ Ÿu ˚°u•w¨Ãbı<fiw f∏@ Ju¡ «¡≈≤ tfiC‹∫ <bı∫ ≈° ŸJ¡w° Fæ,
wS°<≈ ıÙ<bw ≈C”T _fi°fi-˚°uıfi N°<Ì <J®¡∫°N°u* J¡° <J¡ŸÙ w≤F ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° $ ÎuŸÙ
≈¿≤¿_S<w tu* _fi°fi N°<Ì <J®¡∫°N°u* Ÿu ı<fiw f∏@fi w°u ≤Fuy° FÙ, oŸ ≈®ÿfi ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
1688 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ı°u JC¡~> N°≈ J¡≤wu Fæ*, ı°u JC¡~> N°≈ ©°wu Fæ*, ı°u JC¡~> F°utwu Fæ*, ı°u JC¡~> Ìuwu Fæ*; fi Ÿf <J®¡∫°N°u*
tu* <ıwu¿∏B∫ N°æ≤ J¥¡¸>_S-N°Ãt° tu* ≈®<b‹¸>t<w F°u ı°fiu ≈≤ fi N°≈ J¡w°Õ F°uwu Fæ* N°æ≤ fi ˚°u•w° FÙ
F°uwu Fæ* $$12$$
o‹¸> b_wC Ju¡ <b∫°uy Ÿu N<fi‹¸> J¡∑ Ÿa˚°bfi° Fæ N°æ≤ ŸŸu Ã≈∏fi „°uJ¡ Ÿu f∏@fi J¡∑ ≈®°<›w - ∫°u*
N°„aJ¡° J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
ı°u Wt ≈C”T Fæ* bu fi w°u y∫Ù-yCı≤Ù b_wC Ju¡ <bT∫ tu „°uJ¡ J¡≤wu Fæ* N°æ≤ fi ˚<b‹∫ Ju¡ <bT∫ tu*
<ª∏w° FÙ J¡≤wu Fæ* $ bu w°u bwÕt°fiJ¡°Ô tu* ı°u JC¡~> J¡tÕ ≈®°›w F°u ı°w° Fæ ŸÙ J¡° ∫S°bwg NayÙJ¡°≤ J¡≤
Ôuwu Fæ* $$13$$
Ÿf f∏@fi°u* ≈≤ <bı∫ ≈°fiu Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡t°` tfi ≈≤ <bı∫ ≈°fi° FÙ ≈°∫ Fæ N°æ≤ tfi ≈≤ <bı∫
tfi Ÿu FÙ F°u ŸJ¡wÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, w¨‹d°, t°uF, tÌ N°<Ì <ıwfiu Fu∫˚°b Fæ* bu Ÿf tfi tu* FÙ yC≥Su FCÎ ≤Fwu Fæ*,
oŸ<ÔÎ fC<]t°fi ≈C”T J¡°u N≈fiu tfi Ÿu FÙ tfi J¡°u JC¡ªÔ Ìufi° ª°<FÎ $$14$$
<ıŸ ≈°∫ Ju¡ π°≤° tfi Ÿu tfi Ju¡ «¡≈≤ <bı∫ ≈°∫Ù ı°wÙ Fæ Ÿ ≈°∫ J¡°u J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu N<w wÙ‚d Ô°uFu Ÿu Ô°uF° J¡°¸>° ı°w° Fæ bæŸu FÙ Ÿf ˚®t°u* J¡∑ „°<∏w Ju¡ <ÔÎ N<wwÙ‚d
<bbuJ¡∫C•w tfi Ÿu Ì°uT∫C•w tfi J¡°¸>° ı°w° Fæ $$15$$
tfi Ÿu tfi ≈≤ <bı∫ ≈°fiu tu* ≈®°›w N°Ãt°Z∫ Ì°uT J¡° b°≤d J¡≤wu Fæ* $
tÔ F¸>°fiu J¡° <bI°fi ≤©fiub°Ôu <bπ°fig Ô°uy tÔ Ÿu FÙ tÔ J¡°u @°u ±>°Ôwu Fæ*, N˜ Ÿu N˜°u* J¡°
b°≤d J¡≤wu Fæ* N°æ≤ <bT Ÿu <bT J¡°u Ì¥≤ J¡≤wu Fæ* $$16$$
ıÙb w°u tfi Ÿu bu<‹¸>w ≤Fw° Fæ, Ÿtu* Ÿu <J¡wfi° Na„ NÔy J¡≤Ju¡ tfi Ÿu J¡°¸> Ìufi° ª°<FÎ, ∫F
fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ ıÙb Ju¡ _bR¡≈°u* J¡° <b˚°y J¡≤wu Fæ* $
ıÙb Ju¡ wÙfi R¡≈ Fæ* - ÎJ¡ _S¥Ô Ì¥Ÿ≤° Ÿ¥‚t N°æ≤ wÙŸ≤° ≈≤ $ fitu* Ÿu oŸJ¡° wÙŸ≤° ı°u ≈≤R¡≈
Fæ ŸJ¡° w°u N°≈ N°Z∫ J¡∑<ı∫u N°æ≤ f°J¡∑ fªu Ì°u R¡≈°u* J¡°u tfi Ÿu J¡°¸> ÌÙ<ı∫u $$17$$
∏FÙ* R¡≈°u* J¡°u <Ì©Ô°wu Fæ* $
F°S-≈æ≤b°Ô° ı°u ∫F „≤Ù≤ ˚°uy Ju¡ <ÔÎ <fi≤∏w≤ Ô°Ô°<∫w ≤Fw° Fæ bFÙ ∫F°≥ ˚°uy°SÕ oŸ
ıÙb J¡° _S¥Ô_bR¡≈ ¿_Sw Fæ $$18$$ Fu ≤°tıÙ, ŸaJ¡v≈≈®ªC≤R¡≈ @°≤d J¡≤fiub°Ô° wS° ŸaŸ°≤¿_S<w
wJ¡ ≤Ffiub°Ô° ı°u <ªW Fæ Ÿ <ªW J¡°u FÙ oŸ ıÙb J¡° N°<wb°<FJ¡ Ì¥Ÿ≤° R¡≈ Ÿt<H∫u $ ˚B,
N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu <fitCÕ•w, Nf°<@w, ªæw∏∫t°`, Ÿt_w <bJ¡v≈°u* Ÿu <fitCÕ•w wS° Ÿt_w <bÿb
J¡° ≈®J¡°„ J¡≤fiub°Ô° ı°u R¡≈ Fæ bFÙ oŸJ¡° wÙŸ≤° R¡≈ Fæ, ∫F N°≈ ı°<fi∫u $ Fu ≤°|b, ∫FÙ
≈≤t≈<b` wC∫Õ≈Ì Fæ $ oŸÙtu* N°≈ N≈fiÙ ¿_S<w f°≥@ ÔÙ<ı∫u, ≈FÔu Ju¡ Ì°u R¡≈°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°yJ¡≤
fitu* N°ÃtfC<] tw J¡∑<ı∫u $$19-21$$
ı°y®wg N°æ≤ _b›fi tu* ıÙb Ju¡ _S¥Ô N°æ≤ Ÿ¥‚t Ì°u R¡≈ ≈®<Ÿ] Fæ* FÙ $ fiJ¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufiu ≈≤
˚Ù w°u ıÙb J¡∑ ˚ÔÙ˚°≥<w ≈¿≤„C<] fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, oŸ<ÔÎ ı°y®wg, _b›fi N°æ≤ ŸCTC<›w - ofi wÙfi°u*
Nb_S°N°u* Ÿu ≈≤u J¡∑ <ıI°Ÿ° J¡≤wu FCÎ ZÙ≤°tıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
ŸyÕ - 124] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1689
Fu tC<fifi°∫J¡, ı°y®wg, _b›fi N°æ≤ ŸCTC<›w - ofi wÙfi°u* Nb_S°N°u* tu* ¿_Sw (ŸaJ¡∑dÕ) NwÎb
_≈‹¸>R¡≈ Ÿu fi Ìu©° y∫° ı°u wC∫ÕR¡≈ Fæ Ÿu <b„uTR¡≈ Ÿu ©¥f Nh~>Ù w≤F <bª°≤ J¡≤Ju¡ J¡<F∫u $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°t˚B, NFa˚°b wS° Ÿwg N°æ≤ NŸwg J¡° Ã∫°y J¡≤Ju¡ ı°u N°Ÿ•w,
Ÿt N°æ≤ _bh~> _bR¡≈ ¿_Sw ≤Fw° Fæ bFÙ wC∫ÕR¡≈ Fæ $ ıÙb∏tC•w°u* tu* <ıŸJ¡∑ N<∏wt ¿_S<w Fæ,
ı°u _bh~>, ŸtR¡≈ N°æ≤ „°∏w Fæ, ı°u Δ∫bF°≤J¡°Ô tu* "Ÿ°sÙ J¡∑ Nb_S°' ≈®<Ÿ] Fæ bFÙ wC∫°Õb_S°
J¡FÙ ı°wÙ Fæ $$22-24$$
ı°y®wg N°<Ì Nb_S°N°u* Ÿu ŸJu¡ Ÿ°aJ¡∫Õ J¡° <fib°≤d J¡≤wu Fæ* $
ŸaJ¡v≈°u* J¡° N˚°b ≤Ffiu Ÿu ∫F Nb_S° fi ı°y®wg Fæ, fi _b›fi Fæ N°æ≤ NI°fi J¡° N˚°b ≤Ffiu Ÿu
∫F fi ŸCTC¿›w FÙ Fæ $$25$$
N<πwÙ∫ wC≤Ù∫ Nb_S° ı°y®w°<Ì πæwJ¡°Ô tu* ıÙb∏tC•w°u* J¡°u ˚Ù Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? ∫<Ì ÎuŸÙ
J¡°uoÕ N°„aJ¡° J¡≤u, w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ°tfiu <Ì©°oÕ Ìu ≤F° ∫F ı°u ıywg Fæ, ŸJ¡∑ I°fi Ÿu FCoÕ ı°u <fib¨<W Fæ, ŸÙ J¡°u „°∏w Îba
Nh~>Ù w≤F ≈®fC] FCÎ (I°fiÙ) ≈C”T°u* J¡° wC∫Õ≈Ì J¡Fwu Fæ*, ∫FÙ ŸaŸ°≤ N≈®fC] (NI°fiÙ) ≈C”T°u* Ju¡
<ÔÎ ¿_S≤R¡≈ Ÿu Nb¿_Sw Fæ $ NFaJ¡°≤ J¡° Ã∫°y F°ufiu ≈≤ ıf Ÿtw° J¡∑ Ã≈<W F°u ı°wÙ Fæ wf ıÔ
tu* <bÔÙfi FCÎ fitJ¡ Ju¡ ¸C>J¡n°u* Ju¡ Ÿt°fi <ªW Ju¡ yÔ ı°fiu ≈≤ wC∫°Õb_S° ≈¿_Sw F°u ı°wÙ Fæ $ Fu
Ìub°u≈t ZÙ≤°tıÙ, oŸJu¡ Nfi∏w≤ Nf N°≈ oŸ ‹¸>°∏w J¡°u ŸC<fi∫u, ı°u tæ* J¡F ≤F° F¥≥, ŸŸu ≈®fC] FCÎ
˚Ù N°≈ N°æ≤ N<@J¡ f°u@ J¡°u ≈®°›w F°u ı°∫u*yu $ <J¡ŸÙ ÎJ¡ <b_w¨w |fiu ıayÔ tu* tF°t°æfi @°≤d J¡≤ fæ™>u
FCÎ <J¡ŸÙ ÎJ¡ NÌg˚Cw tC<fi J¡°u Ìu©J¡≤ f°d Ÿu <b] NwÎb ˚°yu FCÎ t¨y Ju¡ ≈Ù~>u Ì°ænu ı° ≤Fu ÎJ¡ Δ∫°@
fiu Ÿ tC<fi Ÿu ∫F ≈¥~>° # Fu tCfiu, tu≤u f°d Ju¡ π°≤° |°∫Ô FCN° ÎJ¡ t¨y ∫F°≥ N°∫° S°, bF J¡F°≥ ªÔ°
y∫° ? oŸ w≤F J¡° Ÿ Δ∫°@ J¡° ≈®ÿfi ŸCfiJ¡≤ Ÿ tC<fi fiu Ÿ Δ∫°@ J¡°u W≤ <Ì∫° $ Fu Ÿ°@°u, Ft
ıayÔ Ju¡ <fib°ŸÙ tC<fi Ÿf Ÿt°fi „ÙÔb°Ôu F°uwu Fæ* $ Δ∫bF°≤°u* tu* ŸtSÕ ı°u NFaJ¡°≤ ≤Fw° Fæ bF Ft
Ô°uy°u* tu* Fæ fiFÙ* $ Fu Ÿ©u, Ÿ‡≈¥dÕ o¿∏B∫°u* J¡° J¡°∫Õ NJu¡Ô° NFaJ¡°≤R¡≈ tfi FÙ J¡≤w° Fæ N°æ≤ bF tu≤°
tfi <fi#Ÿ∏ÌuF <ª≤J¡°Ô Ÿu <fÔJC¡Ô y<Ôw F°u ªCJ¡° Fæ $ ı°y®wg, _b›fi N°æ≤ ŸCTC¿›w fi°tJ¡ <J¡ŸÙ ˚Ù
Ì„° J¡°u tæ* fiFÙ* ı°fiw°, ÎJ¡t°` ŸÙ wC∫Õ≈Ì tu* tæ* Nb¿_Sw ≤Fw° F¥≥, ıF°≥ Âÿ∫ fiFÙ* ≤Fw° $ Fu ≤°|b,
Ÿ tC<fiZu‹™> J¡° ÎuŸ° bªfi ŸCfiJ¡≤ bF fFu<Ô∫° ŸJu¡ NSÕ J¡°u fi ŸtHJ¡≤ N≈fiÙ N˚Ù‹¸> <Ì„° J¡∑
N°u≤ ªÔ° y∫° $ oŸÙ<ÔÎ tæ* J¡Fw° F¥≥ <J¡ Fu tF°f°F°u, wC∫Õ Ÿu N∏∫ J¡°uoÕ Ì„° fiFÙ* Fæ $ <fi<bÕJ¡v≈ <ªwg
FÙ wC∫Õ Fæ N°æ≤ bFÙ ∫F°≥ ≈≤ <bΩt°fi Fæ, N∏∫ JC¡~> fiFÙ* $$26-35$$ •∫°u*<J¡ ı°y®wg, _b›fi N°æ≤
ŸCTC<›w - ∫u wÙfi°u* <ªW Ju¡ R¡≈ Fæ* $ (≤ı N°<Ì yCd°u* J¡∑ ≈®@°fiw° Ÿu wÙfi <b˚°y J¡≤Ju¡ wÙfi Nb_S°N°u*
J¡°u Ì„°Õwu Fæ*) |°u≤, „°∏w N°æ≤ t¥» - ∫°u* wÙfi R¡≈ Ÿu N≈fi° <ªW ∫F°≥ ≈≤ Nb¿_Sw Fæ $$36$$ ı°y®wg
Nb_S° J¡° <ªW |°u≤ Fæ, _b›fi-Nb_S° J¡° <ªW „°∏w Fæ N°æ≤ ŸCTC›w ˚°b tu* ¿_Sw Fæ t¥» <ªW $ ≤ı
N°<Ì wÙfi yCd°u*b°ÔÙ t°∫° J¡° h~>uÌ F°u ı°fiu ≈≤ ofi wÙfi°u* Ÿu FÙfi FCN° <ªW t¨w Fæ $$37$$
∫°u<y∫°u* Ju¡ Nb<„‹¸> ≈®°≤Æ@ J¡°u ˚°uy Ju¡ <ÔÎ, ˚_t tu* „C•Ôw° J¡∑ fi°o˘, t¨w<ªW tu* Ju¡bÔ
Ÿ[b°a„ FÙ fª ı°w° Fæ, ≤ı N°æ≤ wt Ju¡ Na„ J¡° w°u Ôu„ ˚Ù fiFÙ* ≤Fw°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
1690 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ı°u t¨w <ªW Fæ Ÿtu* ÎJ¡t°` Ÿ[b FÙ, ˚_t tu* „C•Ôw° J¡∑ fi°oÕ, ŸtR¡≈ Ÿu ¿_Sw ≤Fw° Fæ $
oŸÙ J¡° Ÿt_w ∫°uyÙ ıfi Ÿt°<@ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu fnu ∫Ãfi Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* - ≈°ıÕfi J¡≤wu
Fæ*, •∫°u*<J¡ bæŸu <ªW tu* <fitÕÔw° N<@J¡ ≤Ffiu Ÿu _b°ÃtŸC© J¡° ŸÌ° FÙ N°<b˚°Õb ≤Fw° Fæ $$38$$ Fu
≤°tª∏BıÙ, Ÿt_w ŸaJ¡v≈°u* Ju¡ <bÔ°Ÿ°u* Ÿu tC•w Ÿ wC∫Õ≈Ì tu* N≈fiÙ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ N°Ãt° J¡°u Ÿf
<bJ¡°≤°u* Ÿu „¥∏∫ ffi°J¡≤ N°≈ ¿_Sw ≤<F∫u; <ıŸtu* ˚ÔÙ˚°≥<w ¿_Sw ≤FJ¡≤ NfiuJ¡ fnu-fnu tC<fiıfi
˚uÌ J¡°u „°∏w J¡≤Ju¡ ŸÌ° FÙ tC•w F°u ªCJu¡ Fæ* $$39$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ª°æfÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ÎJ¡ Ÿ°æ ≈ªÙŸb°≥ ŸyÕ
πæw Ju¡ N≈Ô°≈R¡≈ wS° <Ÿ]°∏w˚¥w wC∫Õ≈Ì tu*,
ıF°≥ Ÿ˚Ù b°<Ì∫°u* J¡°u ˚®t F°uw° Fæ, ¿_S≤w° J¡° ≈°∫≈¥bÕJ¡ bdÕfi $
N°Ãt° J¡°u Ôu J¡≤Ju¡ ≈®b¨W FCÎ ZC<w, _t¨<w, o<wF°Ÿ, ≈C≤°d N°<Ì Ÿt_w „°˜°u* J¡° ≈≤t <Ÿ]°∏w
Ÿ‡≈¥dÕ πæw J¡° N≈Ô°≈ J¡≤fi° FÙ Fæ, bF πæw ª°Fu ıÙb J¡° N<bΩ° Ju¡ Ÿ°S Nb_S°`∫R¡≈ F°u, ª°Fu
oÕÿb≤ J¡° t°∫° Ju¡ Ÿ°S N°J¡°„ N°<Ì ≈®≈aªR¡≈ F°u, fi <J¡ fiJ¡° <Ÿ]°∏w b_wCw[b J¡°u ≈®J¡°<„w
J¡≤fi° Fæ, •∫°u*<J¡ _b≈®J¡°„_bR¡≈ N°Ãtb_wC Ju¡ _bw#<Ÿ] F°ufiu Ÿu ŸJ¡∑ <Ÿ¿] Ju¡ <ÔÎ <J¡ŸÙ N∏∫
≈®t°d J¡∑ N°bÿ∫J¡w° FÙ fiFÙ* Fæ, ∫FÙ J¡Fwu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°|b, Ÿt_w πæw J¡° N≈Ô°≈ J¡≤fi° FÙ ŸJ¡Ô Nº∫°Ãt „°˜°u*
J¡° ≈≤t <Ÿ]°∏w Fæ $ ∫F°≥ fi w°u N<bΩ° Fæ N°æ≤ fi t°∫° FÙ Fæ, <J¡∏wC „°˜°u* Ÿu (N) <ıŸJ¡° ≈¿≤I°fi
fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, ÎuŸ° Ÿ‡≈¥dÕ ≈Bb°u* Ÿu ≤<Fw <fiÃ∫ N≈≤°us f®Ê FÙ Fæ $$1$$
ZC<w N°<Ì Ju¡ <Ÿ]°∏w°u* J¡° ≈¿≤I°fi fi F°ufiu Ÿu FÙ N≈fiÙ fC<] Ju¡ bæ˚b Ÿu ıywg Ju¡ t¥Ô J¡°
N∏buTd J¡≤fiub°Ôu b°<Ì∫°u* J¡∑ „ÆÌ Ÿu b°h∫ Ÿ‡≈¥dÕ „<•wN°ÃtJ¡ t°∫°„fÔ f®Ê Ju¡ <bT∫ tu* fC<]
tu* <b<ª` Ì°uT N° ı°fiu Ju¡ J¡°≤d NfiuJ¡ w≤F J¡∑ - J¡v≈fi°Î≥ FCN° J¡≤wÙ Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
„°∏w, <ªÌ°˚°ŸR¡≈, _bh~>,ŸbÕ` ÎJ¡R¡≈ Ÿu <bΩt°fi wS° Ÿty® „<•w∫°u* Ÿu Ÿt¿∏bw "f®Ê'
oŸ J¡¿v≈w fi°t tu* FÙ N≈fiÙ-N≈fiÙ fC<] Ju¡ NfiCŸ°≤ NfiuJ¡ w≤F Ju¡ <Ÿ]°∏w°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤Ju¡
J¡°uoÕ „¥∏∫, J¡°uoÕ <bI°fit°` N°æ≤ J¡°uoÕ oÕÿb≤R¡≈ J¡Fwu FCÎ N°≈Ÿ tu* <bb°Ì <J¡∫° J¡≤wu Fæ* $ Fu Nfi|,
t°∫°≈∫Õ∏w Ÿ˚Ù oŸ Âÿ∫ Ÿt¥F J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤Ju¡ tfi Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S Ÿ‡≈¥dÕ o¿∏Ì®∫°u* Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* Ju¡
≈≤t Ÿu tF°t°æfiÙ ffi ı°o∫u $ wÌfi∏w≤ tfifi≤<Fw, sÙd<ªW N°æ≤ ≈®„°∏w fC<] F°uJ¡≤ ≈¥d°Õfi∏ÌR¡≈
<ªÌ°Ãt° tu* ÎJ¡R¡≈ F°uwu FCÎ y¥≥yu, N∏@u N°æ≤ f<@≤ Ju¡ ŸÂ„ „°∏w°Ãt° ffiJ¡≤ N°≈ N≈fiu _bR¡≈ tu*
¿_Sw ≤<F∫u $ Fu ≤°|b, N≈fiu-N°≈ <fiÃ∫ NawtCÕ© wS° N≈fiu N∏Ì≤ ≈¥dÕfC<] F°uJ¡≤ ≈aªt°<Ì ˚¥<tJ¡°N°u*
J¡°u ıÙw Ôufiu Ju¡ J¡°≤d ı°y®w Nb_S° tu* ¿_Sw F°uwu FCÎ ˚Ù ŸCTC›w - ıæŸu ¿_Sw F°uJ¡≤ N°≈ J¡tÕ
J¡≤wu ª<Ô∫u $ ˚Ùw≤ Ÿu ŸfJ¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤wu FCÎ N°≈ f°F≤ Ÿu ≈®°≤Æ@-≈®°›w J¡°∫°u˘ J¡°u J¡≤wu ≤<F∫u $
(N) oŸtu* "∫w°u b°ª°u <fib∏wÕ N≈®°›∫ tfiŸ° ŸF' ∫F ZC<w ≈®t°d Fæ $ B<bn°ª°∫Õ fiu ˚Ù oŸ
<bT∫ tu* J¡F° Fæ # "∫Ω≈®tu∫a f®Ê <J¡tS˘ „°˜<t<w ªuwg, <Ÿ]a wC <fibwÕJ¡Ãb°wg $'
ŸyÕ - 126] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1691
<ªW J¡∑ ŸW° FÙ ≈≤t ÌC#© N°æ≤ <ªW J¡∑ NŸW° FÙ ≈≤t ŸC© Fæ, oŸ<ÔÎ Fu ≤°|b, <ªÌuJ¡R¡≈ F°uwu
FCÎ N°≈ <≈®∫ N°æ≤ N<≈®∫ J¡° NfiCŸ∏@°fi fi J¡≤Ju¡ <ªW J¡° fi°„ J¡≤ ÌÙ<ı∫u $$2-7$$
<≈®∫ N°æ≤ N<≈®∫ J¡° NfiCŸ∏@°fi fi J¡≤Ju¡ ∫F ı°u J¡F° Fæ, ŸÙJ¡°u _≈‹¸> J¡≤wu Fæ* $
≤‡∫ ∫° N≤‡∫ b_wC J¡°u Ìu©J¡≤ ≈ÃS≤ Ju¡ Ÿt°fi Ÿt˚°b tu* ¿_Sw ≤Ffi° ª°<FÎ $ fŸ, owfiu FÙ
N≈fiu ∫Ãfi Ÿu ∫F ŸaŸ°≤ ıÙw <Ô∫° ı°w° Fæ $$8$$ ŸC©-ÌC#© N°æ≤ ofi Ì°ufi°u* Ju¡ Ÿ°@fi°u* J¡∑ (ŸaŸ°≤-
Ÿ°y≤ J¡°u ≈°≤ J¡≤ ı°fiu J¡∑ oh~>° ≤©fiub°Ôu ≈®°dÙ J¡°u) J¡˚Ù ˚Ù <ª∏w° fi J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ fŸ, owfiu FÙ
N≈fiu ∫Ãfi Ÿu Nfi∏w ŸC© ≈®°›w F°uw° Fæ $$9$$ <ıŸfiu wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* J¡∑ Ÿ˚Ù b_wCN°u* Ju¡ Ÿ°≤J¡° I°fi
J¡≤ <Ô∫° Fæ NwÎb ı°u ª°≤°u* N°u≤ _bw# kæ¡Ôu FCÎ ≈®J¡°„ Ÿu „°u˚°∫t°fi <fi≤<w„∫ ŸC©_bR¡≈ wS°
Nt¨wt∫ ffi y∫° Fæ, NwÎb ı°u ©¥f ≈¿≤≈C‹¸> FCÎ t^±>Ôb°Ôu „„°aJ¡ Ju¡ ∫°fiÙ ≈¥dÕª∏B Ju¡ ŸÂ„ F°u
y∫° Fæ, ÎuŸ° ≈≤t°Ãt_bR¡≈ J¡°u ≈®°›w FCN° w[bI N≈fiu N∏Ì≤ ıÙb∏tC<•w ŸC© J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ $
≈®°≤Æ@≈®°›w J¡°∫°u˘ J¡° f°F≤ Ÿu Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤w° FCN° ˚Ù bF ˚Ùw≤ Ÿu JC¡~> fiFÙ* J¡≤w° $$10$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ≈ªÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ ~>ÆfÙŸb°≥ ŸyÕ

∫°uy˚¥<tJ¡°N°u* J¡° NU∫°ŸJ®¡t wS° Ôsd,
tº∫ tu* t¨Ã∫C F°u ı°fiu ≈≤ ˚°uy Îba ı∏t°∏w≤ tu* ı∫ N°<Ì J¡° bdÕfi $
"ı°y®Ã∫ub ŸCTC›w_S# JC¡”J¡t°Õ<d ≤°|b' (Fu ≤°|b, ı°y®wg J¡°Ô tu* FÙ ŸCTC<›w tu* ¿_Sw-ıæŸu
F°uJ¡≤ N°≈ Ÿ˚Ù J¡tÕ J¡≤wu ª<ÔÎ) oÃ∫°<Ì Ÿu ªwCSÕ ˚¥<tJ¡° tu* N°R¡» FCÎ ≤°tıÙ J¡°u ≈aªt°<Ì˚¥<tJ¡°N°u*
tu* ¿_S<w Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fiu J¡∑ ı°u ŸÔ°F ÌÙ y∫Ù Fæ, wÌfiCŸ°≤ fi ˚¥<tJ¡°N°u* tu* N≈fiÙ ¿_S<w ffi°fiu
J¡∑ oh~>° J¡≤wu FCÎ ZÙ≤°tª∏BıÙ N≈fiu Ÿu ıÙw ÔÙ y∫Ù ∫° ıÙwÙ ı°fiub°ÔÙ ˚¥<tJ¡°N°u* J¡° <b˚°y
ı°fifiu Ju¡ <ÔÎ fiJu¡ Ôsd N°æ≤ NU∫°ŸJ®¡t J¡°u ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu tCfiu, Ÿ°w°u* ˚¥<tJ¡°N°u* J¡° NU∫°Ÿ Jæ¡Ÿu <J¡∫° ı°w° Fæ wS° ≈®Ã∫uJ¡
˚¥<tJ¡° tu* ∫°uyÙ Ju¡ <ªÖ <J¡Ÿ w≤F Ju¡ F°uwu Fæ* $$1$$
≈¥~>u y∫u ˚¥<tJ¡°N°u* Ju¡ NU∫°ŸJ®¡t J¡°u J¡Ffiu J¡∑ oh~>° ≤©fiub°Ôu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ "ŸJ¡°
N<@J¡°≤Ù ≈®b¨<W„°˜ Ju¡ N<@J¡°≤Ù Ÿu <˚∏fi Fæ*, ∫°u* <Ì©Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ Ì°ufi°u* N<@J¡°¿≤∫°u* J¡° <b˚°y
J¡≤Ju¡ fiJu¡ <˚∏fi-<˚∏fi Ôsd J¡Ffiu J¡∑ ≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°tıÙ, buÌt°yÕ tu* ¿_Sw ≈C”T Ì°u w≤F Ju¡ F°uwu Fæ* - ÎJ¡ ≈®b¨W
N°æ≤ Ì¥Ÿ≤° <fib¨W $ (≈®b¨<Wt°yÕ J¡° ≈<SJ¡ _byÕ J¡∑ N<˚Ô°T° ≤©fiub°Ô° wS° <fib¨<Wt°yÕ J¡° ≈<SJ¡
t°us J¡° N<˚Ô°TÙ F°uw° Fæ $) _byÕ N°æ≤ N≈byÕ J¡∑ N°u≤ ∏tC© FCÎ ofi Ì°ufi°u* J¡° Ôsd (tæ* J¡Fw° F¥≥)
N°≈ ŸC<fi∫u $$2$$
≈FÔu ≤°y°<Ì Ì°uT°u* Ju¡ J¡°≤d <b≈≤Ùw fC<]b°Ôu J¡t°u˘ tu* ≈®b¨W FCÎ ≈C”T J¡° Ôsd J¡Fwu Fæ* $
ı°u Ÿ‡≈¥dÕ <bT∫°u* Ÿu „¥∏∫ Fæ, bF ≈®<Ÿ] <fib°Õd ≈Ì°SÕ ªÙı FÙ •∫° Fæ ? w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ ˚°uy°u* tu*
≈®ut ≤©fiub°Ôu ≈C”T Ÿu JC¡~> fiFÙ* ŸtHwu $ S°un°-fFCw Wt ∫° N@t ˚°uy°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi ∫F ŸaŸ°≤
1692 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
FÙ tu≤u <ÔÎ ŸfŸu Nh~>° Fæ $ () ∫°u* <fiÿª∫J¡≤ buÌ≈®<w≈°<Ìw <fiÃ∫, fiæ<t<WJ¡, J¡°‡∫ J¡t°u˘ J¡°u ı°u
J¡≤w° Fæ bF ≈C”T ≈®b¨W J¡F° y∫° Fæ $$3$$
<fib¨W ≈C”T J¡° Ôsd J¡Ffiu J¡∑ oh~>° ≤©wu FCÎ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ <fib¨<W tu* FuwCR¡≈ <bbuJ¡ J¡°
bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ŸJ¡∑ ÌCÔÕ˚w° fwÔ°wu Fæ* $
ıæŸu ÔbdŸ°y≤ tu* ¿_Sw fnu J¡~C>Î J¡∑ yÌÕfi NfiuJ¡ f°≤ J¡^™> Ju¡ ~>uÌ tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ ŸŸu
f°F≤ <fiJ¡Ôfiu ≈≤ ˚Ù ÔbdŸtCB Ju¡ ≤Ÿ J¡° FÙ N°_b°Ì ÔuwÙ wS° ŸÙ J¡°u ŸbÕZu‹™> ≤Ÿ t°fiwÙ FCoÕ
sÙ≤Ÿ°y≤ Ju¡ ≤Ÿ J¡°u JC¡~> fiFÙ* ı°fi ≈°wÙ, <J*¡wC ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ Ÿt∫ s°≤ N°æ≤ sÙ≤ Ì°ufi°u* Ÿ°y≤°u* Ju¡ ÎJ¡
ıyF <tÔfiu J¡° NbŸ≤ N°fiu ≈≤ fi Ì°ufi°u* Ju¡ Ì≤R¡≈Ù <~>B tu* y®Ùb° J¡° ≈®bu„ F°ufiu ≈≤ sÙ≤ Ÿ°y≤ Ju¡
≤Ÿ J¡° N°_b°Ì ÔuJ¡≤ "s°≤Ÿ°y≤ Ju¡ ≤Ÿ J¡∑ N≈us° sÙ≤Ÿ°y≤ J¡° ≤Ÿ J¡FÙ* N<@J¡_b°Ì∫C•w Fæ' - ∫°u*
<bbuJ¡Ÿ‡≈∏fi F°uJ¡≤ bF y®Ùb° Ÿ sÙ≤Ÿ°y≤ Ju¡ ≤Ÿ tu* FÙ N°Ÿ•w F°u ı°wÙ Fæ; bæŸu FÙ ıÙb ˚Ù ≈FÔu
<bT∫≤Ÿ°_b°Ì J¡°u FÙ ŸbÕZu‹™> ≤Ÿ°_b°Ì t°fiw° FCN° NfiuJ¡ ı∏t°u* Ju¡ f°Ì Naw tu* ˚°À∫°uÌ∫ F°ufiu ≈≤
Nº∫°Ãt„°˜ Ju¡ ≤Ÿ J¡° N°_b°Ì ÔuJ¡≤ <bbuJ¡∑ ffiJ¡≤ Ÿtu* N°Ÿ•w F°u ı°w° Fæ $$4$$
oŸJ¡°u <J¡Ÿ w≤F J¡° <bbuJ¡ Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
NF°u, ŸaŸ°≤ J¡∑ ∫F Δ∫b_S° <fÔJC¡Ô NŸ°≤ Fæ $ oŸ Δ∫b_S° Ÿu tCHu •∫° twÔf Fæ, NfiC<ªw
≈¿≤d°tb°Ôu ofi J¡t°u˘ Ÿu FÙ tæ* N≈fi° <Ìfi •∫°u* y≥b°w° F¥≥ $ <J®¡∫°ı<fiw Ã≈<W, ≈®°<›w N°æ≤ <bJ¨¡<wR¡≈
Ÿa_J¡°≤°u* Ÿu <fitCÕ•w (J¥¡¸>_S) ≈≤t <bZ°<∏w J¡° _S°fi J¡°æfi F°u ŸJ¡w° Fæ ? ∫°u* <bª°≤J¡≤ ı°u N≈fiu
N∏w#J¡≤d tu* "tCHu oŸJ¡° Nbÿ∫ Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fi° ª°<FÎ' - oŸ w≤F Ju¡ <fiÿª∫ Ÿu ∫C•w ≤Fw° Fæ bF
≈C”T <fib¨W J¡F° y∫° Fæ $$5,6$$
<fib¨W ≈C”T J¡∑ ≈®St ˚¥<tJ¡° ≈®°<›w J¡° J®¡t J¡Fwu Fæ* $
tæ* <b≤°yÙ ffiJ¡≤ <J¡Ÿ w≤F ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ J¡°u wæ≤ ı°«≥¡, oŸ w≤F Ju¡ <bª°≤ tu* wÃ≈≤ ıf
ŸÌgfC<] ≈®°dÙ F°uw° Fæ, wf ˚°uy N°æ≤ ŸJu¡ Ÿ°@fi°u* J¡∑ <ª∏w°N°u* tu* ≈®<w<Ìfi ⁄Ì∫ Ju¡ N∏Ì≤
ŸJ¡°u fiÙ≤Ÿw° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ, <ªW „C<] Ju¡ NfiCJ¥¡Ô „°æª, ŸÃŸay, oÕÿb≤°u≈°Ÿfi°, ı≈ N°<ÌR¡≈
<J®¡∫°N°u* tu* bF ≈C”T ŸaŸ•w F°uw° Fæ N°æ≤ ≈®<w<Ìfi <ªW „C<] J¡∑ b¨<] Ÿu w¨‹d° J¡° s∫ F°u ı°fiu
Ju¡ J¡°≤d bF ≈®Ÿ∏fi F°uw° Fæ $ y®°‡∫ ın ªu‹¸>°N°u* tu* bF <fi≤∏w≤ |¨d° J¡≤fiu Ôy ı°w° Fæ, Ì¥Ÿ≤°u*
Ju¡ <~>≈u FCÎ Ì°uT°u* J¡° bF Ìg|°¸>fi fiFÙ* J¡≤w° N°æ≤ _b∫a ≈C^∫ J¡t°u˘ J¡° FÙ Ÿubfi J¡≤w° Fæ $N≈fiu
wS° Ì¥Ÿ≤°u* Ju¡ tfi tu* πuy fi ≈FC≥ª°fiub°Ôu Îba S°unu ≈¿≤Zt Ÿu tF°k¡Ôb°Ôu ∫t, <fi∫t N°<Ì J¡t°u˘
J¡° bF Ÿubfi J¡≤w° Fæ, ≈°≈ Ÿu ŸÌ° ±>≤w° Fæ N°æ≤ ˚°uy°u* tu* ≈°≈ Nbÿ∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF fiJ¡∑
J¡˚Ù N<˚Ô°T° fiFÙ* J¡≤w° $ bF _fiuF N°æ≤ ≈®d∫ Ÿu ≈¥dÕ, J¡°utÔ, ŸÃ∫, <≈®∫ N°æ≤ <FwJ¡°≤J¡ wS°
Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ju¡ ≈∫C•w bªfi f°uÔw° Fæ $$7-11$$
oŸ w≤F Ju¡ yCd°u* Ÿu <b<„‹¸> ≈C”T Ÿwg„°˜Zbd°<@J¡°≤R¡≈ ≈®St ˚¥<tJ¡° tu* Nbw¿≤w F°uw° Fæ,
∫F J¡Fwu Fæ* $
() oŸ <bT∫ tu* ÎJ¡ fnÙ Nh~>Ù <•w Fæ, ŸC<fi∫u #
"N<≈ b¨∏Ì°bfiu „¥∏∫u õ¨ay°ÔÃba Ÿ b°a~><w $ fi wC <fi<bÕT∫a t°usa J¡Ì°<ªÌ<≈ y°æwt $$'
ŸyÕ - 126] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1693
<ıŸ Ÿt∫ ≈¥b°uÕ•w yCd°u* Ÿu ∫C•w F°uw° Fæ Ÿ Ÿt∫ bF ≈FÔÙ „C˚uh~>° fi°tJ¡ ÎJ¡ ˚¥<tJ¡° tu*
≈®°›w F°uw° Fæ wS° tfi, J¡tÕ Îba b°dÙ Ÿu „°<∏w, Ì°<∏w, I°fi N°æ≤ <bI°fi Ÿu Ÿ‡≈∏fi Ÿ≠ıfi ≈C”T°u*
J¡∑ Ÿub° J¡≤w° Fæ $ <ıŸ-<J¡ŸÙ ıyF Ÿu fi Ÿ≠ıfi°u* J¡∑ Ÿub° Ju¡ NfiCJ¥¡Ô @fi N°<Ì Ÿ°@fi ıC¸>°J¡≤
fiJ¡∑ Ÿub° J¡≤w° FCN° bF fiJu¡ tC© Ÿu I°fiÌ°∫J¡ „°˜°u* J¡° ∫°fiÙ ≈C≤°d°u* Îba t°us@tÕ J¡° ≈®<w≈°Ìfi
J¡≤fiub°ÔÙ Nº∫°Ãt-Ÿa<Fw°N°u* J¡° Zbd J¡≤w° Fæ $ ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ J¡°u wæ≤ ı°fiu Ju¡ <ÔÎ oŸ w≤F Ju¡
<bª°≤ Ÿu Ÿ‡≈∏fi ı°u ≈C”T F°uw° Fæ bF ≈®St ˚¥<tJ¡° tu* ≈®<b‹¸> FCN° J¡F° y∫° Fæ, <J*¡wC •w
Ÿ°@fiªwC‹¸>∫ N°<Ì Ÿ‡≈<W Ÿu ı°u FÙfi ≈C”T Fæ bF w°u Nº∫°Ãt„°˜°u* Ju¡ NbÔ°uJ¡fi tu* N°Ÿ•w
F°uw° FCN° ˚Ù ≤°y N°<Ì Ju¡ J¡°≤d Nfi<@J¡°≤Ù ≈C”T J¡°u ™>y-™>y J¡≤ fiJu¡ π°≤° ≈®°›w @fi°<Ì Ÿu
N≈fi° Ju¡bÔ ≈u¸> ≈°Ôfi J¡≤w° Fæ, oŸ<ÔÎ bF baªJ¡ J¡F° y∫° Fæ $ oŸJu¡ f°Ì N<@J¡°≤ J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu
Ÿu bF <bª°≤fi°tJ¡ Ì¥Ÿ≤Ù ∫°uy˚¥<tJ¡° tu* NbwÙdÕ F°uw° Fæ $$12-14$$
bF°≥ bF J¡∫° J¡≤w° Fæ, Ÿ°u fwÔ°wu Fæ* $
Ÿ Ÿt∫ bF ZC<w, _t¨<w, ŸÌ°ª°≤, @°≤d°, º∫°fi N°æ≤ J¡t°u˘ tu* wÃ≈≤ ≤Ffiub°Ô°u* Ju¡ tº∫
tu* Nº∫°Ãt „°˜°u* J¡∑ ≈®„_w Δ∫°¶∫° J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d <ı∏F°u*fiu Nh~>Ù ¶∫°<w ≈®°›w J¡≤ ÔÙ Fæ ÎuŸu
Zu‹™> ≈¿^±>w°u* J¡° N°Z∫ J¡≤w° Fæ NS°Õwg Zbd-tfifi°<Ì <bª°≤ Ju¡ <ÔÎ N°Ãtw[b Ju¡ NfiC˚b N°æ≤
≈Ìu„ tu* NÃ∫∏w JC¡„Ô F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸbÕZu‹™> yC”N°u* J¡∑ (N) „≤d tu* ı°w° Fæ $ _b∫a Δ∫°J¡≤d
N°<Ì T±>ay°u* J¡° Nh~>° I°w° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈Ì°u* wS° b°h∫Ô‚∫ N°<ÌR¡≈ fiJu¡ NS°u˘ Îba Ôsd°,
Δ∫aıfi° N°<Ì fiJu¡ <b˚°y°u* J¡° <ıŸu ©¥f I°fi F°u ªCJ¡° Fæ - ÎuŸ° <bbuJ¡∑ <„‹∫ N≈fiu yC” Ju¡ tC©
Ÿu Nº∫°Ãt„°˜ J¡° Zbd J¡≤ J¡°∫Õ N°æ≤ NJ¡°∫Õ J¡° <b<fidÕ∫ w[bw# ÎuŸu ı°fi Ôuw° Fæ, ıæŸu |≤
J¡° t°<ÔJ¡ N≈fi° |≤ $ Ô°uJ¡ t∫°ÕÌ° Ju¡ NfiCŸ°≤ f°F≤ ı°u JC¡~> ˚Ù S°unÙ-ŸÙ N°<Zw tÌ, N<˚t°fi,
t°ÃŸ∫Õ, t°uF N°æ≤ Ô°u˚ J¡∑ N<@J¡w° ≤FwÙ Fæ Ÿu ˚Ù bF Ÿ w≤F ~>°un Ìuw° Fæ, <ıŸ w≤F Ÿ°≥≈
Ju*¡ªCÔ J¡°u $ ∫°u* ≈¥b°uÕ•w Ÿπ°Ÿfi°N°u* Ÿu b°<Ÿw N∏w#J¡≤db°Ô° bF ≈C”T, ı°u <J¡ Ì¥Ÿ≤Ù ˚¥<tJ¡°
tu* ≈FC≥ª ªCJ¡° Fæ, „°˜, yC” N°æ≤ Ÿ≠ıfi°u* J¡∑ Ÿub° Ÿu ≈¥dÕ ≈≤tw[b J¡°u Nh~>Ù w≤F ı°fi ı°w°
Fæ $$15-18$$
oŸ w≤F Ì¥Ÿ≤Ù ˚¥<tJ¡° tu* ≈FC≥ªu FCÎ ≈C”T J¡° wÙŸ≤Ù ˚¥<tJ¡° tu* ≈®bu„ fwÔ°wu Fæ* $
oŸJu¡ Nfi∏w≤ NŸayfi°tJ¡ N∏∫ wÙŸ≤Ù ∫°uÀ∫ ˚¥<tJ¡° tu* bF ≈C”T ÎuŸu ≈®<b‹¸> F°uw° Fæ, ıæŸu
J¡°∏w N≈fiÙ J¡°∏w° J¡∑ <fitÕÔ ≈C‹≈„˙∫° ≈≤ $$19$$ Nº∫°Ãt<bT∫J¡ „°˜°u* Ju¡ Nπæw N°ÃtR¡≈
b°•∫°SÕ tu* ("NFa f®Ê°¿_t' "w[bt<Ÿ' oÃ∫°<Ì b°•∫°SÕ tu*) N≈fiÙ fC<] J¡°u <fiÿªÔw°≈¥bÕJ¡ _S°<≈w
J¡≤ w≈¿_b∫°u* Ju¡ N°Zt°u* tu* <bZ°t°u* Ÿu, Nº∫°Ãt„°˜°u* J¡∑ J¡S°N°u* Ju¡ J®¡t°u* Ÿu wS° bæŸu FÙ ŸaŸ°≤ J¡∑
<fi∏Ì° J¡≤fiub°Ôu bæ≤°À∫ Ju¡ Ÿ°@fiJ®¡t°u* Ÿu ≈ÃS≤ J¡∑ ª\>°fiR¡≈Ù „˙∫° ≈≤ N°ŸÙfi F°u N≈fiÙ Ÿ°≤Ù N°∫C
y≥b°w° Fæ () $ <ªW Ju¡ ≈„t Ÿu „°u<˚w F°ufiub°Ôu wS° NŸayw° Ju¡ ŸC© Ÿu Ÿ°æ‡∫ bfib°Ÿ Ju¡ <bF°≤

(N) Ìu<©∫u ZC<w-"w<πI°fi°SÕ Ÿ yC”tub°<˚yh~>uß<tÃ≈°<d# Z°u<`∫a f®Ê<fi‹™>tg $' oÃ∫°<Ì $

() ∫u Ì°ufi°u* ÿÔ°uJ¡ ≈¥bÕ˚¥<tJ¡°N°u* Ju¡ NfiCb°ÌR¡≈ Fæ* $
1694 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿu bF fiÙ<wt°fig N≈fiu J¡°Ô J¡°u <fw°w° Fæ, •∫°u*<J¡ y°≥b tu* ≤Ffiu ≈≤ N<@J¡ <bsu≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
Ÿt°<@ Ju¡ NU∫°Ÿ J¡° ˚ÔÙ˚°≥<w <fib°ÕF fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Fæ $$20-22$$
<ªW Ju¡ ≈®Ÿ∏fi F°ufiu ≈≤ Δ∫CÃS°fiJ¡°Ô tu* ≈¥bÕ J¡∑ Ì°u ˚¥<tJ¡°N°u* Ju¡ @t°u˘ J¡° NfiCŸ≤d ˚Ù NÃ∫∏w
N°bÿ∫J¡ Fæ, oŸu <Ì©Ô°wu Fæ* $
Nº∫°Ãt <bT∫J¡ Ÿwg-„°˜°u* Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu wS° ≈C^∫J¡t°u˘ Ju¡ <fi<tW Ÿu ıÙb J¡∑ ∫F N°ÃtÂ<‹¸>
∫S°SÕ ≈®kC¡¿vÔw F°uwÙ Fæ $$23$$
"NŸayw° Ju¡ ŸC© Ÿu Ÿ°æ‡∫' oŸ <•w J¡∑ <b˚°y J¡≤ Δ∫°¶∫° J¡≤wu Fæ* $
wÙŸ≤Ù ˚¥<tJ¡° tu* ≈FC≥ªJ¡≤ I°fiÙ ≈C”T Ì°u w≤F Ju¡ NŸay J¡° _b∫a NfiC˚b J¡≤w° Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ,
N°≈ ŸJu¡ ofi ˚uÌ J¡°u ŸC<fi∫u $$24$$ ∫F NŸay Ì°u w≤F J¡° Fæ - ÎJ¡ Ÿ°t°∏∫ (≈¥bÕ ˚¥<tJ¡° Ju¡ Ÿt°fi
Ÿ°@°≤d) N°æ≤ Ì¥Ÿ≤° Zu‹™> $ N≈fiÙ ÌuF J¡∑ <J®¡∫°N°u* J¡° J¡w°Õ wS° fi <J®¡∫°N°u* Ju¡ k¡Ô°u* J¡° ˚°u•w°
tæ* fiFÙ* F¥≥, •∫°u*<J¡ tæ* <fi<‹J®¡∫ wS° <fiÃ∫w¨›w F¥≥ $ Ì¥Ÿ≤°u* J¡∑ <J®¡∫°N°u* wS° fiJu¡ k¡Ô°u* J¡° ˚Ù tæ* f°º∫
N°æ≤ f°@J¡ fiFÙ* F¥≥, •∫°u*<J¡ Δ∫°≈°≤„¥∏∫ F¥≥ $$25$$ oŸ w≤F Ju¡ <fiÿª∫ Ÿu Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ tu* ŸaŸ•w fi
F°ufi° FÙ Ÿ°t°∏∫ NŸay J¡F° y∫° Fæ $ ŸC© ∫° ÌC#© Ÿf JC¡~> ≈¥bÕJ¡tÕ Ÿu <fi<tÕw N°æ≤ oÕÿb≤ Ju¡ N@Ùfi Fæ $
oŸtu* tu≤° J¡w¨Õ[b Jæ¡Ÿ° ? ∫u <b_w¨w ˚°uy (<bT∫) N∏w tu* ≈¿≤w°≈Ù F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tF°≤°uy Fæ* wS° ∫u
Ÿ°≤Ù Ÿ‡≈¿W∫°≥ ≈≤t N°≈<W∫°≥ Fæ*, •∫°u*<J¡ ofiJu¡ ≈°ıÕfi N°æ≤ ≤sd Ju¡ <ÔÎ tfiC‹∫°u* J¡°u fi°fi° ≈®J¡°≤
Ju¡ •Ôu„ ŸFfiu ≈nwu Fæ* $ Ÿa∫°uy Ÿf <b∫°uy Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ* N°æ≤ ∫u t°fi<ŸJ¡ <ª∏w°Î≥ fC<] J¡∑ Δ∫°<@∫°≥
Fæ*, Ÿf ≈Ì°S°u˘ J¡°u <bfi°„ Ju¡ yâu tu* i>Ju¡Ô ≤F° J¡°Ô w°u ∏Fu* <fiyÔ ı°fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ ŸÌ° ≈®_wCw ≤Fw°
Fæ $ oŸ w≤F Nfi°_S° F°ufiu Ÿu "w[bt<Ÿ' "NFa f®Ê°¿_t' oÃ∫°<Ì b°•∫°S°u˘ tu* ŸaÔÀfi <ªWb°Ôu ≈C”T
J¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°uÕa tu* ı°u N°∏w¿≤J¡ N˚°bfi° Fæ bFÙ Ÿ°t°∏∫ NŸay J¡FÔ°w° Fæ $$26-29$$
≈¥bÕ ˚¥<tJ¡°N°u* tu* ŸÃŸay N°<Ì ≈°∫°u* Ÿu oŸÙ NŸay J¡° ˚ÔÙ˚°≥<w NU∫°Ÿ J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F
J¡Fwu Fæ* $
oŸÙ ≈¥b°uÕ•w NU∫°Ÿ∫°uy Ÿu, tF°Ãt°N°u* J¡∑ Ÿay<w, ÌCıÕfi°u* J¡∑ NŸay<w Ÿu, Zbd-tfifi°ÃtJ¡
N°Ãt<bª°≤°u* Ju¡ N∏w#J¡≤d tu* ≈®∫°uy Ÿu (N°bwÕfi Ÿu) () wS° Ôy°w°≤ NU∫°Ÿ∫°uy π°≤° N≈fiu
≈C”T ≈®∫Ãfi Ÿu ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ Ju¡ ≈°≤, ŸfJu¡ Ÿ°≤, ≈≤tJ¡°≤d˚¥w N°Ãtw[b Ju¡ - ≈®t°d N°æ≤ ≈®tu∫
J¡∑ NŸa˚°bfi° Ju¡ <fi≤°Ÿ π°≤° F_w°tÔJ¡bwg »R¡≈ Ÿu ©¥f _≈‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ ∫°fiÙ ™>ÙJ¡ ÎuŸ°
FÙ N°Ãtb_wC Fæ, oŸ <bÿb°Ÿ J¡° <bT∫ F°u ı°fiu ≈≤ tæ* J¡w°Õ fiFÙ* F¥≥, <J*¡wC oÕÿb≤ FÙ J¡w°Õ Fæ; ≈¥bÕ
ı∏t tu* <J¡∫° y∫° ∫° bwÕt°fiJ¡°Ô tu* <J¡∫° ı° ≤F° tu≤° J¡°uoÕ J¡tÕ fiFÙ* Fæ oÃ∫°<Ì N˚°b N°æ≤ ŸJu¡
≈®<w∫°uyÙ N°<Ì Ju¡ <bT∫ tu* <bJ¡v≈ J¡≤fiub°ÔÙ „ÆÌ°SÕ ˚°bfi° J¡°u ˚Ù fFCw Ì¥≤ ku*¡J¡J¡≤ ı°u „°∏w
t°æfiR¡≈ Ÿu ≤Ffi° Fæ bFÙ Zu‹™> NŸay J¡FÔ°w° Fæ $$30-33$$ fi ˚Ùw≤, fi f°F≤, fi «¡≈≤, fi fiÙªu,
fi <Ì„°N°u* tu*, fi N°J¡°„ tu*, fi ≈Ì°S°u˘ tu*, fi N≈Ì°S°u˘ tu*, fi ın tu* N°æ≤ fi <ªÌ°˚°Ÿ tu* ∫°fiÙ
f°F≤ ∫° ˚Ùw≤ N°<Ì Ÿ˚Ù b_wCN°u* tu* N°Ô‡ffi„¥∏∫ F°uJ¡≤ ¿_Sw ı°u _b≈®J¡°„<ªBq≈, „°∏w,
N∏∫≈®J¡°„J¡ Ÿu „¥∏∫ N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi _bh~>, ÎJ¡≤Ÿ N°æ≤ y‡˚Ù≤, N°<Ì - N∏w Ÿu ≤<Fw wS°
() Ìu<©∫u ˚yb°fig f°Ì≤°∫d J¡° Ÿ¥` # "N°b¨<W≤ŸJ¨¡ÌC≈Ìu„°wg'$
ŸyÕ - 126] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1695
ı°u NÃ∫∏w J¡°∏w f®Ê Fæ bFÙ Zu‹™> NŸay J¡F° ı°w° Fæ $$34,35$$
∫F Ÿt°<@ ŸÌ°ª°≤ Ÿu ≈b<@Õw <bbuJ¡-I°fi J¡° k¡Ô Fæ, ∫F J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ <bbuJ¡ J¡° ≈μR¡≈ Ÿu
<fiR¡≈d J¡≤wu Fæ* $
Ÿ∏w°uTR¡≈Ù ŸCy∏@ Ÿu t@C≤ (NSb° Ÿ∏w°uTı<fiw FTÕ Ÿu t@C≤-tJ¡≤∏Ìb°Ô°), ≈°Ÿfi°,
yC”„CZCT°, Zbd N°<Ì <fi‹J¡°t J¡tÕR¡≈Ù <fitÕÔ ≈vÔb°u* Ÿu ∫C•w N°æ≤ <ªWR¡≈Ù fi°Ô Ju¡ Ny® ˚°y
tu* ŸaÔÙfi FCÎ ≤°y°<Ì b°Ÿfi°N°u* Ÿu Ã≈∏fi NfiuJ¡ w≤F Ju¡ <bPfiR¡≈Ù J¡^¸>J¡°u* Ÿu ŸaJ¡∑dÕ <bª°≤R¡≈Ù
Ÿ¥∫Õ Ÿu <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w FCN° ∫F <bbuJ¡R¡≈Ù J¡tÔ ⁄Ì∫ tu* R¡» F°uJ¡≤ NŸayfi°tJ¡ ∫F w¨wÙ∫
˚¥<tJ¡°R¡≈ k¡Ô k¡Ôw° Fæ $$36,37$$
NfiuJ¡ ı∏t°u* Ju¡ Ÿa<ªw ŸCJ¨¡w°u* Ju¡ ≈¿≤≈°J¡ wS° oŸ Ô°uJ¡ Ju¡ ≈C^∫°u* Ju¡ Ÿaª∫ Ÿu Ìæbb„ J¡FÙ* ≈FÔÙ
˚¥<tJ¡° FÙ ∫<Ì NaJC¡¿≤w F°u y∫Ù, w°u fnu ≈®∫Ãfi Ju¡ Ÿ°S Ÿ≠ıfi°u* J¡∑ Ÿay<w N°<Ì J¡≤Ju¡ ŸJ¡∑ ≤s°
J¡≤fiÙ ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ ∫<Ì bF J¡FÙ* ≤<sw ≤F y∫Ù w°u, <k¡≤ bFÙ <πwÙ∫ N°<Ì ˚¥<tJ¡°N°u* tu* Nfi°∫°Ÿ
≈¿≤dw F°u ı°∫uyÙ, oŸ<ÔÎ ŸÙ J¡∑ ≤s° tu* N<@J¡ ∫Ãfi J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* $
w[bI°fiÙ ≈C”T°u* Ju¡ Ÿtb°∫ Ÿu ∫°fiÙ Ì°fi, t°fi, ˚ıfi N°<Ì ≈°∫°u* Ju¡ π°≤° Ÿ‡tuÔfi Ÿu wS°
≈C^∫J¡t°u˘ Ju¡ Ÿaª∫ Ÿu Ìæbb„ J¡FÙ* ≈FÔÙ ˚¥<tJ¡° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ $ S°unÙ ŸÙ „C˚ ≈®b¨<W tu* ∏tC© F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d, tu|°u* Ÿu NaJC¡¿≤w ˚¥<t J¡∑ fi°o˘, w[bI°<fi∫°u* tu* NaJC¡¿≤w Ÿ ≈®St ˚¥<tJ¡° J¡∑ ≈®<w<Ìfi
<bbuJ¡≈Ìu„R¡≈Ù ıÔ Ju¡ <Ÿ*ªfi Ÿu oŸ w≤F ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ≤s° N°æ≤ ≈°Ôfi J¡≤fi° ª°<FÎ <J¡ bF ‡Ô°fi
fi F°ufiu ≈°bu $ „C˚uh~>°fi°tJ¡ ∫F ≈FÔÙ ˚¥<tJ¡° ª°≤ Ÿ°@fi°u* Ju¡ tº∫ tu* bæ≤°À∫R¡≈Ù ∫° „°¿∏w N°<ÌR¡≈Ù
<ıŸ Na„ Ÿu ŸbÕ≈®St NaJC¡¿≤w F°uJ¡≤ vÔ<Ÿw F°uwÙ Fæ ŸÙ Na„ J¡°u fnu ∫Ãfi Ju¡ Ÿ°S ≈®<w<Ìfi N<˚b¨<]
tu* ÎuŸu ≈FC≥ª°fi° ª°<FÎ, ıæŸu J¨¡TJ¡ @°fi N°<Ì Ju¡ NaJC¡≤ J¡°u N<˚b¨<] tu* ≈FC≥ª°w° Fæ $$38-40$$
N<˚b<]Õw bF ÎJ¡ FÙ Na„ N∏∫ W≤ J¡∑ ˚¥<tJ¡°N°u* J¡° _b∫a Ÿ°@fi J¡≤uy°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N∏w#J¡≤d tu* <bª°≤ π°≤° Ì∫ J¡°u ≈®°›w FCoÕ ∫F ≈FÔÙ ˚¥<tJ¡° FÙ N∏∫ ˚¥<tJ¡°N°u* J¡∑ Ã≈<W
J¡° _S°fi ffi ı°wÙ Fæ $ oŸÙ ˚¥<tJ¡° Ju¡ J¡°≤d <πwÙ∫ N°æ≤ w¨wÙ∫ ˚¥<tJ¡° J¡°u ˚Ù ∫Ãfi Ÿu <bbuJ¡∑ ≈C”T
≈®°›w J¡≤ ŸJ¡w° Fæ $$41$$
≈°∫°u* Ju¡ Ÿ°S b<dÕw Ÿk¡Ô w¨wÙ∫ ˚¥<tJ¡° J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫FÙ Zu‹™> NŸayfi°tJ¡ wÙŸ≤Ù ˚¥<tJ¡° Fæ $ oŸ ˚¥<tJ¡° tu* bwÕt°fi ≈C”T Ÿ‡≈¥dÕ
ŸaJ¡v≈ J¡∑ J¡v≈fi°N°u* Ÿu „¥∏∫ F°u ı°w° Fæ $$42$$
≈®Ÿayb„, fÙª tu* t¥©°u˘ Ju¡ «¡≈≤ Ì∫° N° ı°fiu Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, NŸÃJC¡Ô tu* Ã≈∏fi, J¡°t°u≈˚°uy Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W, N@t wS°
∫°u<y∫°u* Ju¡ Ÿay J¡°u fi ≈®°›w <J¡∫u FCÎ t¥» ≈C”T J¡° ]°≤ Jæ¡Ÿu F°uy° ? (N) Fu ˚ybfig , ≈FÔÙ, Ì¥Ÿ≤Ù,
(N) ŸÃJC¡Ô tu* Ã≈∏fi F°ufi° N°<Ì ı°u buÌ°∏w„°˜ Ju¡ N<@J¡°¿≤∫°u* Ju¡ Ôsd Fæ* Ÿ Ÿf
<b„uTd°u* Ÿu ≤<Fw, Nº∫°Ãt„°˜ J¡∑ J¡S°N°u* Ÿu ŸÌ° <btC© ≤Ffiub°Ôu wS° J¡°t°u≈˚°uy Ju¡ <ÔÎ
FÙ ≈®b¨<Wt°yÕ Ju¡ ≈<SJ¡ ffiu FCÎ N@t ≈C”T°u* J¡°u <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u ≈°∫ Ÿu t°us F°u ŸJ¡w° Fæ ∫° fiFÙ*,
∫FÙ oŸ ≈®ÿfi J¡° N°„∫ Fæ $
1696 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
wÙŸ≤Ù ∫° N∏∫ <J¡ŸÙ ˚¥<tJ¡° tu* N°R¡» F°uJ¡≤ t≤ y∫u ≈®°dÙ J¡∑ Jæ¡ŸÙ y<w F°uwÙ Fæ ? ∫F
J¡<F∫u $$43,44$$
≈FÔu ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìuwu Fæ* $
≈®b¨] ≤°y°<Ì Ì°uT°u* b°Ôu t¥» ≈C”T J¡°u J¡°J¡w°ÔÙ∫∫°uy Ÿu ∫°fiÙ Ìæby<w Ÿu ŸæJ¡n°u* ı∏t°u* Ju¡
f°Ì ıf wJ¡ N≈fiu <bª°≤ Ÿu ∫° Ÿ°@CN°u* J¡∑ Ÿay<w Ÿu bæ≤°À∫ Ã≈∏fi fiFÙ* F°u ı°w°, wf wJ¡
ŸJ¡° ∫F <b_w¨w ŸaŸ°≤ ≤Fw° FÙ Fæ $$45$$ bæ≤°À∫ Ã≈∏fi F°u ı°fiu ≈≤ ≈®St ˚¥<tJ¡° J¡° Ì∫
≈®°dÙ J¡°u Nbÿ∫ F°uw° Fæ N°æ≤ wÌfi∏w≤ ŸJ¡° ŸaŸ°≤ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, ∫FÙ „°˜°u* Ju¡ NS°u˘ J¡°
Ÿay®F Fæ „°˜°u* J¡° ≈≤t <Ÿ]°∏w Fæ $$46$$
<πwÙ∫ ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìuwu Fæ* $
≈®St°<Ì ˚¥<tJ¡°N°u* tu* ≈FC≥ªJ¡≤ N≈fi° ıÙbfi (ÌuF) ßyÕ J¡≤fiub°Ôu ≈®°dÙ J¡° ˚¥<tJ¡°N°u* Ju¡
≈®J¡TÕ Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ ≈¥bÕı∏t J¡° - ÌC‹J¨¡w fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $ wÌfi∏w≤ bF ∫°uyÙ Ìubw°N°u* Ju¡ <bt°fi°u*
tu*, Ô°uJ¡≈°Ô°u* Ju¡ fiy≤°u* tu* wS° ŸCtu” ≈bÕw Ju¡ ≈bfi°u* J¡∑ H°<n∫°u* tu* ≤t<d∫°u* (N›Ÿ≤°N°u*) J¡°u Ÿ°S
ÔuJ¡≤ ©¥f ≤td J¡≤w° Fæ $ ŸJu¡ f°Ì ≈¥bÕ ı∏t tu* <J¡∫u y∫u ≈C^∫°u* N°æ≤ ≈°≈°u* J¡° ˚°uyŸt¥F°u* Ju¡ π°≤°
fi°„ F°u ı°fiu ≈≤ bu ∫°uyÙ Ô°uy ≈<b`, yCdb°fig N°æ≤ Ô‚tÙ≈°` Ÿ≠ıfi°u* Ju¡ ŸC≤<sw |≤ tu* ı∏t Ôuwu Fæ*
N°æ≤ ı∏t ÔuJ¡≤ ∫u Ô°uy ∫°uy J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu b°<Ÿw N∏w#J¡≤db°Ôu F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫°uy J¡° FÙ Ÿubfi
J¡≤wu Fæ* $ bF°≥ ≈≤ ≈¥bÕı∏t tu* J¡∑ y∫Ù ˚°bfi°N°u* Ÿu NU∫_w FCÎ ∫°uy ˚¥<tJ¡°N°u* Ju¡ J®¡t J¡° _t≤d
J¡≤Ju¡ bu fC<]t°fig Ô°uy N°yu Ju¡ ˚¥<tJ¡° J®¡t J¡° ©¥f NU∫°Ÿ J¡≤fiu Ôy ı°wu Fæ* $$47-51$$
Ì°ufi°u* ≈®ÿfi°u* J¡° W≤ ÌuJ¡≤ Nf ≈®J¨¡w J¡° NfiCŸ≤d J¡≤ ≤Fu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫u ≈¥b°uÕ•w wÙfi°u* ˚¥<tJ¡°Î≥ ı°y®wg J¡FÙ y∫Ù Fæ*, •∫°u*<J¡ ofi ˚¥<tJ¡°N°u* tu* ∫S°bwg
˚uÌfC<] ≤Ffiu Ÿu ∫F Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫Ÿt¥F Ÿ ı°y®wgJ¡°Ô J¡∑ fi°o˘ FÙ <Ì©°oÕ ≈nw° Fæ $ ofi wÙfi°u* ˚¥<tJ¡°N°u*
tu* ∫°uy∫C•w ≈C”T°u* J¡°u Ju¡bÔ ≈¥≠∫w° <Ìw F°uwÙ Fæ, <ıŸu Ìu©J¡≤ "∫ΩÌ°ª≤<w Zu‹™>#' oŸ ∏∫°∫ Ÿu
t¥»fC<] ≈C”T°u* J¡°u ˚Ù tC•w F°ufiu J¡∑ N<˚Ô°T° Ã≈∏fi F°u ı°wÙ Fæ $$52,53$$
ŸÙ N°BÕw° J¡° ŸfŸu ≈FÔu Ôsd J¡≤wu Fæ* $
<fiÃ∫-fiæ<t<WJ¡ Ÿf J¡°t°u* J¡°u ˚ÔÙ˚°≥<w J¡≤w° FCN° wS° NJ¡wÕΔ∫°u* J¡°u fi J¡≤w° FCN° ı°u
≈®°J¨¡w N°ª°≤ tu* ¿_Sw ≤Fw° Fæ bF N°∫Õ J¡F° y∫° Fæ $ N≈fiu b¨] ≈C”T°u* Ju¡ N°ª°≤°u* Ju¡ NfiCŸ°≤,
„°˜°u•w wS° <ªW J¡°u ≈®Ÿ∏fi ≤©fiub°Ôu ∫S°¿_Sw Δ∫bF°≤°u* J¡° ı°u y®Fd J¡≤w° Fæ bF N°∫Õ J¡F°
y∫° Fæ $ ∫°uyÙ J¡° bFÙ N°∫ÕÃb „C˚uh~>°fi°tJ¡ ≈®St ˚¥<tJ¡° tu* NaJC¡¿≤w, <πwÙ∫ ˚¥<tJ¡° tu* Zbd
N°<Ì Ju¡ π°≤° <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w wS° w¨wÙ∫ ˚¥<tJ¡° tu* <ªW J¡∑ ÎJ¡°y®w°R¡≈ k¡Ô Ÿu k¡<Ôw F°uw°
Fæ $$54-56$$
oŸ wÙŸ≤Ù ˚¥<tJ¡° J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ fÙª tu* FÙ t¨Ã∫C J¡°u ≈®°›w J¡≤ ªCJu¡ <fi‹J¡°t J¡t°u˘ Ju¡ NfiC‹™>°fi Ÿu
≈°≈„¥∏∫ FCÎ ∫°u<y∫°u* J¡°u "J¡tÕd° <≈w¨Ô°uJ¡# <bΩ°∫° ÌubÔ°uJ¡#' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* tu* fwÔ°∫° y∫° ≈˚°uy
˚Ù ÌubÔ°uJ¡ N°<Ì tu* J¡≤fi° ≈nw° Fæ, ≈≤awC ∫F ˚°uy „C˚ ŸaJ¡v≈°u* Ÿu Ã≈∏fi Ÿf b°Ÿfi°N°u* Ÿu ∫C•w
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, J¡°‡∫J¡tÕ J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤fiub°Ôu ≈C”T°u* J¡∑ fi°o˘, ≤°y°<Ì ÌCb°ÕŸfi°N°u* Ju¡ π°≤° N@#≈wfi
ŸyÕ - 126] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1697
J¡° FuwC fiFÙ* F°uw°, oŸÙ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
oŸ wÙŸ≤Ù ˚¥<tJ¡° J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ fÙª tu* FÙ t¨Ã∫C J¡°u ≈®°›w FCN° ∫°uyÙ ≈C”T „C˚ ŸaJ¡v≈ı<fiw
Wt b°Ÿfi°∫C•w ˚°uy°u* J¡° <ª≤J¡°Ô wJ¡ ≈˚°uy J¡≤ ≈Cfi# ∫°uyÙ FÙ F°uw° Fæ $ wÙfi ˚¥<tJ¡°N°u* J¡°
NU∫°Ÿ J¡≤fiu Ÿu NI°fi Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ Ÿ‡∫Jg¡I°fi J¡° Ì∫ F°ufiu Ju¡ f°Ì ıf ≈¥dÕª∏Ì®°uÌ∫ Ju¡
ŸÂ„ <ªW F°u ı°w° Fæ wf ª°æSÙ ˚¥<tJ¡° tu* ≈FC≥ªu FCÎ ∫C•w<ªW ∫°uyÙ Ô°uy Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°u
<b˚°y„¥∏∫ N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu ≤<Fw N°fi∏ÌæJ¡≤Ÿ Ìu©wu Fæ* $ πæw Ju¡ <fÔJC¡Ô „°∏w F°u ı°fiu ≈≤
ıf Nπæw ¿_S≤ F°u ı°w° Fæ wf ª°æSÙ ˚¥<tJ¡° tu* y∫u FCÎ ∫°uyÙ Ô°uy Ÿf Ô°uJ¡°u* J¡°u _b›fi Ju¡ Ÿt°fi
Ìu©fiu Ôywu Fæ* $ wÙfi ˚¥<tJ¡°N°u* J¡°u ı°y®wg J¡Fwu Fæ*, •∫°u*<J¡ ıæŸu ı°y®wg tu* Δ∫°bF°¿≤J¡ ŸW° Ÿu
ıywg J¡° ˚°fi F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ofitu* ˚Ù Δ∫°bF°¿≤J¡ ŸW° Ÿu ıywg J¡° ˚°fi F°uw° Fæ N°æ≤ ª°æSÙ
˚¥<tJ¡° J¡°u _b›fi J¡Fwu Fæ*, •∫°u*<J¡ ıæŸu _b›fi tu* ≈®°<w˚°<ŸJ¡ ŸW° Ÿu ıywg J¡° ˚°fi F°uw° Fæ, bæŸu
FÙ oŸtu* ˚Ù ˚°fi ≈®°<w˚°<ŸJ¡ ŸW° Ÿu FÙ F°uw° Fæ (≈aªt ˚¥<tJ¡° Ju¡ <ÔÎ ŸCTC<›w≈Ì J¡° ≈®∫°uy F°ufiu
tu* J¡°≤d˚¥w ŸCTC<›w J¡° Ÿ°Âÿ∫ fwÔ°wu Fæ* $) „≤wgJ¡°Ô tu* <b¿h~>∏fi tu| Ju¡ <bÔÙfi F°u ı°fiu ≈≤
ıæŸu Ju¡bÔ „C˚® N°J¡°„R¡≈ fª ı°w° Fæ bæŸu FÙ ≈aªt ˚¥<tJ¡° tu* Ÿ‡≈¥dÕ Δ∫°≈°≤°u* Ju¡ <bÔÙfi F°u
ı°fiu ≈≤ Ju¡bÔ „C] <ª∏t°` FÙ fª ı°w° Fæ $ Îba, ≈aªt ˚¥<tJ¡° Ju¡ <ÔÎ ı°u ŸCTC<›w „ÆÌ J¡° ≈®∫°uy
N°w° Fæ oŸtu* J¡°≤d ∫FÙ Fæ <J¡ ŸCTC<›wJ¡°Ô tu* ıæŸu Ÿt_w Δ∫°bF°¿≤J¡ ˚°fi <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ*,
bæŸu FÙ oŸ ≈aªt ˚¥<tJ¡° tu* Δ∫°bF°¿≤J¡ N°æ≤ Nb¿„‹¸> ≈®°<w˚°¿ŸJ¡ ¿`≈C¸>Ù˚°fi ˚Ù <bÔÙfi F°u ı°wu
Fæ*, Nw# ≈aªt ˚¥<tJ¡° ÎJ¡ w≤F Ÿu ŸCTC<›w Ju¡ ŸÂ„ FÙ ™>F≤Ù, oŸ<ÔÎ ŸCTC<›w N°æ≤ ≈aªt ˚¥<tJ¡° tu*
Ÿt°fiw° F°ufiu Ÿu ≈aªt ˚¥<tJ¡° Ju¡ <ÔÎ ŸCTC<›w „ÆÌ J¡° ≈®∫°uy ∫`-w` ZC<w N°<Ì tu* <J¡∫° y∫° Fæ,
∫F <fi‹J¡TÕ Fæ $$57-61$$ ı°u ≈C”T ≈aªt ˚¥<tJ¡° tu* ≈FC≥ª y∫° Fæ, bF Ju¡bÔ ªæw∏∫ ŸW°R¡≈ ffiJ¡≤
≤F ı°w° Fæ $ ŸCTC›wR¡≈ NtC¶∫ fi°t Ÿu J¡FÙ ı° ≤FÙ ≈aªt ˚¥<tJ¡° ≈®°›w J¡≤ ≈C”T Ÿt_w <bJ¡°≤°a„°u*
Ÿu <fitCÕ•w F°u ı°w° Fæ N°æ≤ Nπæw ≈≤f®ÊR¡≈ w[b tu* ¿_Sw F°u ı°w° Fæ $ ı°u ≈°≥ªbÙ* ˚¥<tJ¡° tu*
≈FC≥ª ªCJ¡° Fæ, bF πæwI°fi Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ y°» ŸCTC›w Ju¡ ŸÂ„ ¿_Sw ≤Fw° Fæ, ŸJ¡° N≈fi°
≈¥dÕ_bR¡≈ ≈®J¡°<„w F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ˚Ùw≤ Ÿu I°fiÙ ≤Fw° Fæ $ ≈°≥ªbÙ ˚¥<tJ¡° tu* ¿_Sw ≈C”T N∏wtÕC©
b¨<W Ÿu ≤Fw° Fæ $ ∫Ω<≈ f°fl Δ∫°≈°≤ tu* wÃ≈≤ ≤Fw° Fæ wS°<≈ <fi≤∏w≤ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu „°∏w F°ufiu Ju¡
J¡°≤d <fiB°ÔC Ju¡ ŸÂ„ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ oŸ ˚¥<tJ¡° tu* b°Ÿfi°„¥∏∫ F°u NU∫°Ÿ J¡≤w° FCN° ≈C”T
J®¡t„# wC∫Õfi°t J¡∑ N∏∫ ~>™>Ù ˚¥<tJ¡° tu* ªÔ° ı°w° Fæ $$62-65$$
~>™>Ù ˚¥<tJ¡° J¡° Ôsd fwÔ°wu Fæ* $
ıF°≥ ≈≤ fi w°u Ÿwg, fi NŸwg, fi NFaJ¡°≤ N°æ≤ fi NFaJ¡°≤ J¡° N˚°b FÙ ≤Fw° Fæ, <J*¡wC sÙd tfifi
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫°fiÙ <fi<bÕJ¡v≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫°uyÙ Ju¡bÔ πæw N°æ≤ Nπæw Ÿu „¥∏∫ FÙ ≤Fw° Fæ $
NFaJ¡°≤R¡≈ y°≥™> Ju¡ () <b¿h~>∏fi F°u ı°fiu Ÿu Ÿ ∫°uyÙ Ju¡ Ÿ˚Ù Ÿ∏ÌuF fi‹¸> F°u ı°wu Fæ* N°æ≤ b°Ÿfi°N°u*
Ÿu „¥∏∫ ıÙb∏tC•w bF ∫°uyÙ <fib°Õd J¡°u fi ≈®°›w FCN° ˚Ù (ÌuF @°≤d J¡≤ ≤F° ˚Ù) NFaJ¡°≤ N°æ≤
() oŸtu* "<˚Ωwu ⁄Ì∫y®¿∏S¿ÿ~>Ω∏wu ŸbÕŸa„∫°#' (ŸJu¡ ⁄Ì∫ J¡∑ y°≥™> ¸¥>¸> ı°wÙ Fæ N°æ≤ Ÿf
Ÿ∏ÌuF Ì¥≤ F°u ı°wu Fæ* $ ∫F ZC<w ≈®t°d Fæ $
1698 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
b°Ÿfi°N°u* Ÿu „¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <fib°Õd J¡°u ≈®°›w FCN°, <ª`<Ô<©w ÌÙ≈ J¡∑ fi°o˘, ¿_Sw ≤Fw° Fæ $
ıÙb∏tC•w bF ∫°uyÙ ın ıywg Ju¡ _b˚°b Ÿu f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ Ÿu „¥∏∫, N°J¡°„ tu* „¥∏∫ |¸> J¡∑ fi°o˘,
¿_Sw ≤Fw° Fæ wS° N°fi∏Ì≈¿≤≈¥dÕ _b˚°b F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ Ÿu ≈¥dÕ F°uJ¡≤, Ÿ°y≤ tu*
≈¿≤≈¥dÕ |¸> Ju¡ Ÿt°fi, ¿_Sw ≤Fw° Fæ $ ŸJu¡ N<πwÙ∫ R¡≈ J¡∑ ŸaŸ°≤-Ì„° tu* J¡˚Ù ≈®<Ÿ<] fi F°ufiu
Ÿu bF <J¡ŸÙ Wt N°ÿª∫Õt∫ N≈¥bÕ R¡≈ Ÿu Ÿ‡≈∏fi ≤Fw° Fæ NSb° b°_w<bJ¡ Â<‹¸> Ÿu w°u bF <J¡ŸÙ
˚Ù R¡≈ Ÿu JC¡~> ˚Ù Ÿ‡≈∏fi fi FCN° ≤Fw° Fæ $ ~>™>Ù ˚¥<tJ¡° tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ bF ∫°uyÙ Ÿ°wbÙ* ˚¥<tJ¡° tu*
≈FC≥ªw° Fæ $$66-69$$ Ÿ°wbÙ* ∫°uy˚¥<tJ¡° <bÌuFtC•ww° J¡FÙ y∫Ù Fæ $ bF „°∏w_bR¡≈, b°dÙ J¡°
Ny‡∫ (N) N°æ≤ ŸaŸ°≤ J¡∑ ˚¥<tJ¡°N°u* J¡∑ ŸÙt° Fæ $ J¡°uoÕ Ô°uy („æb Ô°uy) Ÿu <„b J¡Fwu Fæ*, J¡°uoÕ
Ô°uy (buÌ°∏wÙ) Ÿu f®Ê J¡Fwu Fæ* N°æ≤ J¡°uoÕ Ô°uy (Ÿ°a¶∫, ∫°uyÙ) Ÿu ≈®J¨¡<w Ÿu ≈C”T J¡° <bbuJ¡ J¡Fwu
Fæ* $ oŸ w≤F <˚∏fi-<˚∏fi Ô°uy°u* fiu N≈fiÙ fC<] Ju¡ NfiCŸ°≤ J¡¿v≈w R¡≈°u* Ÿu Ÿ›wt ˚¥<tJ¡° J¡∑ ˚°bfi°
J¡∑ Fæ $ ∫Ω<≈ ∫F ˚¥<tJ¡° ŸbÕS° ≈Ìu„ ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ, wS°<≈ <J¡ŸÙ w≤F oŸJ¡° ≈Ìu„ <J¡∫° ı°w°
Fæ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫u Ÿ°w°u* ˚¥<tJ¡°Î≥ tæfiu N°≈Ÿu J¡F ÌÙ* $ ofiJu¡ NU∫°Ÿ∫°uy Ÿu tfiC‹∫ ÌC#© J¡°
NfiC˚b fiFÙ* J¡≤w° $$70-73$$
Wt bæ≤°À∫ F°ufiu ≈≤ FÙ ˚¥<tJ¡°N°u* tu* ≈®bu„ F°uw° Fæ, N∏∫S° fiFÙ*; oŸJ¡° tÌ°u∏tW F<SfiÙ J¡∑
N°¶∫°<∫J¡° Ju¡ fF°fiu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
@Ù≤u-@Ù≤u ©¥f H¥t-H¥tJ¡≤ ªÔfiub°ÔÙ, NÃ∫∏w tÌ°u∏tW, Ôn°oÕ J¡≤fiu tu* ŸÌ° wÃ≈≤, N≈fiu
fnu-fnu Ì°≥w°u* Ÿu ≈®¶∫°<w J¡°u ≈®°›w J¡≤ ªCJ¡∑ wS° NÃ∫∏w NfiSÕ J¡°u ≈æÌ° J¡≤fiub°ÔÙ ÎJ¡ F<SfiÙ Fæ $
∫<Ì bF <J¡ŸÙ w≤F t°≤ ÌÙ ı°wÙ Fæ, w°u ofi Ÿt_w ˚¥<tJ¡°N°u* tu* tfiC‹∫ <bı∫Ù ffi ŸJ¡w° Fæ $ bF
tÌ°u∏tW F<SfiÙ ıf wJ¡ ≈≤°J®¡t Ÿu ıÙw fiFÙ* ÔÙ ı°wÙ, wf wJ¡ J¡°æfi ÎuŸ° bÙ≤ Fæ ı°u ŸŸu N°J®¡°∏w
sCB Ÿ°aŸ°¿≤J¡ Ÿ‡≈<WR¡≈Ù ∫C] ˚¥<t∫°u* tu* ≈®bu„ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ˚Ù ŸtSÕ F°u ŸJ¡w° Fæ ? ZÙ≤°tª∏BıÙ
fiu J¡F° # Fu ˚ybfig, bF J¡°æfi ≈®tW F<SfiÙ Fæ, bu ∫C] ˚¥<t∫°≥ J¡°æfi Fæ*, Jæ¡Ÿu ∫F t°≤Ù ı°wÙ Fæ wS° J¡F°≥
∫F <ª≤J¡°Ô wJ¡ ≤td J¡≤wÙ Fæ $ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, tCHu ∫F <tÔ ı°∫, ÎuŸÙ
ı°u oh~>° Fæ ŸÙJ¡° fi°t F<SfiÙ Fæ, bF „≤Ù≤R¡≈Ù ıayÔ tu* ≤FwÙ Fæ N°æ≤ tW F°uJ¡≤ NfiuJ¡ w≤F Ju¡
„°uJ¡, t°uF N°<Ì vÔ°Ÿ°u* J¡°u ≈æÌ° J¡≤fiu tu* wÃ≈≤ ≤FwÙ Fæ $ twb°Ôu o¿∏B∫°u* Ju¡ Ÿt¥F FÙ ŸJu¡ y®
≈®J¨¡<w Ju¡ fhªu Fæ*, bF ıÙ˚ Ÿu tfi°uF≤ ˚°Td J¡≤wÙ Fæ, „C˚°„C˚ J¡tÕR¡≈Ù Ì°u Ì°≥w°u* Ÿu ∫C•w bF
tfiR¡≈Ù yFfi _S°fi tu* ÔÙfi ≤FwÙ Fæ $ ª°≤°u* N°u≤ Ì¥≤ wJ¡ kæ¡Ô ≤Fu „≤Ù≤ Ÿu ∫C•w b°Ÿfi°N°u* J¡° Ÿt¥F
FÙ oŸ F<SfiÙ J¡° tÌ Fæ N°æ≤ Fu ZÙ≤°tıÙ, ŸaŸ°≤Â<‹¸>∫°≥ oŸJ¡∑ ∫C] ˚¥<t∫°≥ Fæ* $ ∫F°≥ ≈≤ ≈C”T f°≤-
f°≤ ı∫ N°æ≤ ≈≤°ı∫ J¡° NfiC˚b J¡≤w° Fæ $ ∫F oh~>° fi°tb°ÔÙ F<SfiÙ J¨¡≈d ≈®°<d Ÿt¥F°u* J¡°u t°≤wÙ
(N) ∫°fiÙ bF ∫°u<y∫°u* Ju¡ t°fiŸ NfiC˚b Ÿu FÙ ÎJ¡t°` y‡∫ Fæ $ ıÙ<bw I°fiÙ ≈C”T Ju¡ <ÔÎ
∫<Ì Ÿ°wbÙ* ˚¥<tJ¡° FÙ fiFÙ* Fæ, w°u <k¡≤ bF ∫°u<y∫°u* Ju¡ t°fiŸ NfiC˚b Ÿu y‡∫ Jæ¡Ÿu F°uyÙ, ÎuŸ° <J¡ŸÙ
J¡°u ˚®t fi J¡≤fi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ "Ÿ° ŸÙt° ˚b˚¥<tTC' oÃ∫°<Ì Ÿu Ÿtu* ŸaŸ°≤ J¡∑ ˚¥<t∫°u* J¡∑
ŸÙt°R¡≈w° ı°u fwÔ°oÕ y∫Ù Fæ, ŸŸu <b≤°u@ F°ufiu Ôyuy° wS° "N°Ÿ°tU∫°Ÿ∫°uyufi' oÃ∫°<Ì W≤°uW≤
˚¥<tJ¡°N°u* Ju¡ NU∫°Ÿ J¡° ı°u <fiÌuÕ„ <J¡∫° y∫° Fæ, ŸŸu ˚Ù <b≤°u@ F°ufiu Ôyuy° $
ŸyÕ - 126] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1699
Fæ $ b°Ÿfi°, ªu‹¸>°, tfi, <ªW, ŸaJ¡v≈, ˚°bfi° N°æ≤ _≈¨F° oÃ∫°<Ì oŸJu¡ fi°t*°u* J¡° Ÿt¥F Fæ, ∫F Ÿt¥F
<ªWR¡≈Ù J¡°u„ Ju¡ N∏Ì≤ ≤Fw° Fæ $$74-82$$
"J¡Sa <fiF∏∫wu ªæT°' (∫F Jæ¡Ÿu t°≤Ù ı°wÙ Fæ) oŸ ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìuwu Fæ* $
N∏∫ Ÿ˚Ù N˜°u* J¡° <w≤_J¡°≤ J¡≤ @æ∫Õfi°tJ¡ ŸbÕZu‹™> N˜ Ÿu fFCw Ì¥≤ wJ¡ kæ¡ÔÙ FCoÕ wS°
Ÿ‡≈¥dÕ <bT∫°u* Ju¡ Ÿ°S w°Ì°Ã‡∫˚°b J¡°u ≈®°›w FCoÕ oŸ oh~>°R¡≈Ù F<SfiÙ J¡°u Ÿf w≤F Ÿu ıÙw Ôufi°
ª°<FÎ $ "∫F b_wC tCHu oŸ w≤F ≈®°›w F°u ı°∫' ∫F oh~>° ıf wJ¡ N∏w#J¡≤d Ju¡ ˚Ùw≤ <bJ¡<Ÿw
≤FwÙ Fæ w˚Ù wJ¡ ∫F tF°˚∫aJ¡≤ JC¡¿ÃŸw ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°<bT Ÿu Ã≈∏fi tF°t°≤Ù ffiÙ ≤FwÙ Fæ $ "∫F
tCHu <tÔ ı°∫' ∫F ı°u ŸaJ¡v≈ Fæ, fŸ owfi° FÙ ŸaŸ°≤ Fæ wS° oŸJ¡° „°∏w F°u ı°fi° t°us Fæ, ∫FÙ
I°fi°u≈Ìu„-Ÿay®F Fæ $$83-85$$
w¨‹d°R¡≈Ù ŸaŸ°≤ J¡° fi°„ FÙ t°us˚¥<tJ¡° Ju¡ Ì∫ tu* FuwC F°ufiu Ÿu t°us Fæ, ˚¥<tJ¡°N°u* Ju¡ Ì∫ tu*
bæ≤°À∫ J¡°≤d Jæ¡Ÿu Fæ, oŸJ¡°u <Ì©Ô°wu Fæ* $
≈C”T°u* Ju¡ ≤°y N°<Ì N≈≤°@ Ÿu t<Ôfi FCÎ tfi tu* ZC<w∫°u* Ju¡ NfiCJ¥¡Ô N°ª°∫Õ N°<Ì J¡° ≈Ìu„,
J¡tÔ Ju¡ ≈W°u* Ju¡ «¡≈≤ ıÔ<f∏ÌC J¡∑ fi°o˘, w<fiJ¡ ˚Ù fiFÙ* ıtw°, Ôu<J¡fi bæ≤°À∫ N°<Ì Ÿ°@fi°u* Ÿu
Ÿ‡≈∏fi oh~>°≤<Fw <btÔ N°J¨¡<wb°Ôu ≈C”T tu* _b∫a <fitÕÔ Nw# Ì¥Ÿ≤u J¡° <ªW ≈®Ÿ∏fi J¡≤fiu tu*
J¡°≤dR¡≈ yC”≈Ìu„b°•∫, Ì≈Õd tu* wæÔ<f∏ÌC J¡∑ fi°o˘, ŸaJ®¡°∏w F°u ı°w° Fæ - ©¥f ıt ı°w° Fæ $$86$$
≤°y N°<Ì J¡∑ Ã≈<W fi F°ufiu tu* wS° Ã≈∏fi FCÎ ≤°y N°<Ì Ju¡ ~>uÌfi tu* ≈°∫ fwÔ°wu Fæ* $
ÎJ¡t°` <bT∫°u* J¡∑ _t¨<w J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufiu Ÿu oh~>°R¡≈Ù ŸaŸ°≤ J¡° NaJC¡≤ Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $
<bTb¨s Ju¡ NaJC¡≤°u* J¡∑ ≈a<•w - ıæŸÙ NfiuJ¡ w≤F J¡° NfiSÕ ≈æÌ° J¡≤fiub°ÔÙ, oŸ oh~>° J¡°u w<fiJ¡ ˚Ù
f»wu FÙ <bT∫°u* Ju¡ <b_t≤dR¡≈ „˜ Ÿu J¡°¸> Ìufi° ª°<FÎ, oh~>° Ÿu Δ∫°›w FCN° ıÙb N≈fiu b°a<~>w
NSÕ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ ÌÙfiw° J¡°u J¡˚Ù fiFÙ* ~>°un ŸJ¡w° $$87,88$$
NŸabuÌfi Ju¡ _bR¡≈ J¡° Δ∫CÃ≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
ŸC∏Ì≤ NŸabuÌfi tu* ∫°fiÙ WtR¡≈ Ÿu <bT∫°u* J¡° _t≤d fi F°ufiu tu* Zu‹™> ≈®∫Ãfi ∫FÙ Fæ <J¡ <ªW
N≈fiu ˚Ùw≤ Ÿt_w Δ∫°≈°≤°u* Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ Nb@°fi„¥∏∫ Ÿ°u∫u FCÎ ŸæJ¡n°u* t¨wJ¡°u* J¡∑ fi°o˘ fæ™>° ≤Fu $
Fu ZÙ≤°tıÙ, NfiSÕ ≈æÌ° J¡≤fiub°ÔÙ Ÿ oh~>°R¡≈ t~>ÔÙ J¡°u N°≈ Ÿf Ô°uy ≈®Ã∫°F°≤R¡≈Ù faŸÙ tu*
k¡≥Ÿ°J¡≤ f°≥@ ≤<©∫u $$89,90$$
J¡v≈fi°N°u* Ju¡ Ã∫°y Ÿu FÙ tC<•w F°uwÙ Fæ, ∫F N°≈fiu ≈FÔu NfiuJ¡ f°≤ J¡F° Fæ, Nf N°≈ oh~>° Ju¡
Ã∫°y Ÿu tC<•w F°uwÙ Fæ, ∫F Jæ¡Ÿu J¡Fwu Fæ*, ∫<Ì ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡∑ ı°∫, w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫F tCHu <tÔ ı°∫, oŸ wÙb® oh~>° J¡°u FÙ Wt ≈C”T J¡v≈fi° J¡Fwu Fæ* N°æ≤ f°fl ≈Ì°S°u˘ J¡° ı°u
<b_t≤d Fæ, ŸJ¡°u J¡v≈fi° J¡° Ã∫°y J¡Fwu Fæ* $$91$$
ŸaJ¡v≈ FÙ Ÿ‡≈¥dÕ NfiS°u˘ J¡° t¥Ô Fæ, ∫F ı°u ≈FÔu J¡F° y∫° Fæ, ŸJ¡° ˚Ù ∫FÙ N<˚≈®°∫ Fæ, ∫F
oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ŸaJ¡v≈ J¡°u FÙ N°≈ _t≤d Ÿt<H∫u N°æ≤ <b_t≤d J¡°u w°u <bπ°fig Ô°uy <„b_bR¡≈
ŸtHwu FÙ Fæ* $ ŸaJ¡v≈ tu* ≈FÔu Ju¡ NfiC˚¥w ≈Ì°S°u˘ J¡∑ wS° NfifiC˚¥w ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ˚Ù ˚°bfi° J¡∑ ı°wÙ
1700 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fæ $$92$$ NfiC˚¥w N°æ≤ NfifiC˚¥w Ÿf w≤F J¡∑ _t¨<w J¡° „Ù|® FÙ <b_t≤d J¡≤ J¡°‹™> Ju¡ Ÿt°fi t¥» Îba
tF°t<w F°uJ¡≤ ¿_Sw ≤<F∫u $$93$$
Ÿ˚Ù ≈®°<d∫°u* J¡°u <bT∫ ŸaJ¡v≈°u* Ju¡ Ã∫°y Ju¡ <ffi° t°us J¡∑ <Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ, oŸ<ÔÎ fiJ¡° Ã∫°y
Nbÿ∫ J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ, oŸ N≈fiu Ÿt_w ≈Ìu„ ≤F_∫ J¡°u Nf ≈≤t J¡°”<dJ¡ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ
<ªvÔ°J¡≤ » J¡≤fiu J¡∑ N<˚Ô°T° Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tæ* «¡≈≤ F°S ™>°J¡≤ f°≤-f°≤ «≥¡ªu _b≤ Ÿu <ªvÔ°J¡≤ ∫F J¡F ≤F° F¥≥, Ôu<J¡fi J¡°uoÕ Ÿu ŸCfiw°
fiFÙ* <J¡ ŸaJ¡v≈Ã∫°y FÙ ≈≤t Zu∫ J¡° Ÿ‡≈°ÌJ¡ Fæ, ŸJ¡∑ ˚°bfi° wCt Ô°uy N≈fiu ⁄Ì∫ tu* •∫°u* fiFÙ*
J¡≤wu $$94$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, ∫F ZC<w∫°u* Ÿu (N) •w N°æ≤ Ô°uJ¡ tu* ˚Ù ≈®<Ÿ] Fæ <J¡ Ÿ‡≈¥dÕ o¿∏B∫°u* N°æ≤
tfi Ju¡ Δ∫°≈°≤°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ Ju¡bÔ ªC≈ª°≈ fæ™>° FCN° FÙ ≈C”T Ÿ ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ, <ıŸ
˚¥t°fi∏ÌR¡≈ ≈≤t ≈Ì tu* <F≤^∫y˚Õ wJ¡ J¡° ˚Ù Ÿ°t®°≠∫ w¨d J¡∑ fi°o˘ wCh~> ffi ı°w° Fæ $$95$$
ŸbÕS° ŸaJ¡v≈Ã∫°y F°ufiu ≈≤ ÌuF°<Ì-_≈∏Ìfi Ju¡ N˚°b Ÿu Δ∫bF°≤ J¡° Ô°u≈ F°u ı°fiu ≈≤ Jæ¡Ÿu
ıÙbfi ≤F ŸJ¡w° Fæ, ∫<Ì ÎuŸÙ J¡°uoÕ N°„aJ¡° J¡≤u, w°u Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N≈fiu y∏wΔ∫_S°fi (y¨F N°<Ì) J¡∑ N°u≤ ı°fiu Ju¡ <ÔÎ N<b<h~>∏fi <ªWb¨<W@°≤° Ÿu ∫C•w ≈<SJ¡
Ju¡ ≈æ≤ tu* ıæŸu <ffi° ŸaJ¡v≈ Ju¡ FÙ _≈∏Ìfi ≈®<wsd F°uwu ≤Fwu Fæ* ∫°fiÙ Ÿ ≈<SJ¡ Ju¡ ≈æ≤ N≈fiu N˚Ù‹¸>
_S°fi J¡∑ N°u≤ ı°fiu Ju¡ <ÔÎ fu-≤°uJ¡-¸>°uJ¡ ™>wu ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ ∫°uyÙ Ju¡ ˚Ù ≈¥bÕı∏t tu* <J¡∫u y∫u
NU∫°ŸR¡≈Ù N‹¸> Ju b„ Ÿu FÙ N<fi<T] N≈fiu J¡t°u˘ tu* _≈∏Ìfi F°uw° ≤Fuy° $$96$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ
<bT∫ tu* N<@J¡ J¡Ffiu J¡∑ •∫° N°bÿ∫J¡w° Fæ ? Ÿasu≈ Ÿu tæ* owfi° FÙ J¡Fw° F¥≥ <J¡ ŸaJ¡v≈ FÙ ŸfŸu
f»J¡≤ f∏@fi Fæ N°æ≤ ŸJ¡° fi ≤Ffi° FÙ t°us Fæ $$97$$
<J¡Ÿ Â<‹¸ Ÿu ŸaJ¡v≈ J¡° ≈¿≤Ã∫°y F°uy°, Ÿ Â<‹¸> J¡°u J¡Fwu Fæ* $
oŸ w≤F Ÿ‡≈¥dÕ ŸaŸ°≤ J¡°u Nı, „°∏w, Nfi∏w, @®Cb, NΔ∫∫ wS° <fiÃ∫<Ÿ] ≈≤t°SÕ<ªBq≈
Ìu©wu FCÎ N°≈ „°∏w F°uJ¡≤ ŸC©≈¥bÕJ¡ ¿_Sw ≤<F∫u $ "NFa' N°æ≤ "tt' oŸ Nº∫_w Ÿ‡≈¥dÕ ˚uÌ°u* Ju¡
<b_t≤d J¡°u FÙ f®ÊI°fiÙ Ô°uy ıÙb-f®Êæ•∫ R¡≈ ∫°uy J¡Fwu Fæ* N°æ≤ bF ∫°uy „°∏w, Ns∫ N°æ≤
ŸC»R¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, N°≈ oŸ ∫°uy tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ Ÿf J¡°∫Õ J¡≤wu ≤<F∫u $ ∫<Ì N°≈
Ÿt°<@ tu* wÃ≈≤ F°u ªCJu¡ Fæ*, w°u <k¡≤ N°≈ J¡tÕ tw J¡∑<ı∫u $ Fu ZÙ≤°tıÙ, <bT∫°u* Ju¡ <b_t≤d J¡°u FÙ
_b°˚°<bJ¡ <ªW J¡° s∫ wS° ıÙbf®Êæ•∫R¡≈ ∫°uy J¡Fwu Fæ*, oŸ<ÔÎ N°≈ Ÿtu* NÃ∫∏w w∏t∫
F°uJ¡≤ ıæŸu Fæ* bæŸu FÙ ¿_Sw ≤<F∫u $$98-100$$
ª¥±>°Ô° π°≤° <Ì©Ô°∫° y∫° ŸbÕÃ∫°y ˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ ≈®≈aª°u* J¡∑ <fib¨<WR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d •w
¿_S<w R¡≈ FÙ Fæ, oŸJ¡°u J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, <„b, ŸbÕyw, „°∏w, I°fi°ÃtJ¡, Nı N°æ≤ J¡v∫°dR¡≈ f®Ê Ju¡ Ÿ°S ı°u ÎJ¡Ãb J¡∑
˚°bfi° Fæ ∫°fiÙ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ f®Ê_bR¡≈ Fæ, ∫F ı°u ≈¿≤≈¥dÕ ˚°bfi° Fæ bFÙ ŸbÕÃ∫°y J¡F° y∫° Fæ $
Fu ≤°|b, N°≈ <fi≤∏w≤ N≈fiu ⁄Ì∫ Ju¡ N∏Ì≤ ŸJ¡∑ ˚°bfi° J¡≤wu FCÎ N≈fi° J¡wÕΔ∫ J¡tÕ J¡≤wu
(N) Ìu<©∫u ZC<w #
∫Ì° ≈aª°b<w‹™>∏wu I°fi°<fi tfiŸ° ŸF $ fC<]ÿª fi <bªu‹¸><w wt°FC# ≈≤t°a y<wtg $$
ŸyÕ - 127] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1701
ª<Ô∫u $$101$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, "NFa,' "tt' (∫F tæ* F¥≥, ∫F tu≤° Fæ) ∫F ˚°bfi° J¡≤ ≤F° ≈C”T
ÌC#© Ÿu ~C>¸>J¡°≤° fiFÙ* ≈°w° wS° "NFa' "tt' ∫F ˚°bfi° fi J¡≤ ≤F° ≈C”T tC•w F°u ı°w° Fæ, Nf
N°≈J¡°u ı°u Nh~>° Ôyu bFÙ J¡∑<ı∫u $$102$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ~>ÆfÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ÎJ¡ Ÿ°æ ŸW°oÕŸb°≥ ŸyÕ
≤°tıÙ J¡∑ <bZ°<∏w, ˚≤π°ı tC<fi J¡∑ ÃJ¡^™>°≈¥bÕJ¡ <•w∫°≥,
ı°y®wg N°<Ì Nb_S°N°u* Ju¡ Ôsd wS° wC≤Ù∫ ≈Ì - ofiJ¡° bdÕfi $
∫F°≥ wJ¡ ZÙb<Ÿ‹™> tC<fi N°æ≤ ZÙ≤°tıÙ J¡° ≈≤_≈≤ Ÿab°Ì FCN° Ÿu ŸCfi°J¡≤ b°vtÙ<J¡ tC<fi
≤°tıÙ J¡∑ <bZ°<∏w J¡° _t≤d J¡≤ _b∫a N°≈ ˚Ù ≈¥d°Õfi∏Ì N°Ãt° tu* <bZ°∏w F°u y∫u $ Ÿ Ÿt∫ bu
<fÔJC¡Ô ªC≈ª°≈ F°u y∫u Su $ oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ N≈fiu yC” J¡∑ ¿_S<w Ìu©J¡≤ ˚≤π°ı, ≈≤t°fi∏Ì tu* N≈fiÙ
¿_S<w fi ≈°J¡≤, N°yu N°æ≤ JC¡~> ŸCfifiu J¡∑ oh~>° Ÿu ≈¥~>wu Fæ* $
˚≤π°ı fiu J¡F° # Fu yC≤°u, ≤|CJC¡Ô tu* ŸbÕZu‹™>, <b„C]t<w ZÙ≤°t˚B fiu N≈fiu yC” tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ
Ju¡ π°≤° NfiuJ¡ ≈®J¡°≤°u* Ÿu ≈<Ì‹¸> oŸ N<w≈®°ªÙfi (N°<Ìt f®Ê° Ÿu ÔuJ¡≤ tF<TÕ∫°u* Ju¡ Ÿ‡≈®Ì°∫ tu* ªÔu
N° ≤Fu) I°fiR¡≈Ù Ÿ°≤ J¡° ZbdJ¡≤ •∫° N°æ≤ ˚Ù JC¡~> <ıI°ŸC F°uJ¡≤ ≈¥~>° S° ∫° bu wfiu FÙ ≈Ìu„
Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ∏ÌuF°u* Ÿu ≤<Fw Îba w°≤w‡∫„¥∏∫ ≈®Ã∫s NfiC˚¥w N°ÃtŸC© Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°uJ¡≤ ≈¥dÕI°fiR¡≈
N°Ãt° ffiJ¡≤ ¿_Sw F°u y∫u, ∫F tCHŸu J¡<FÎ $$1$$
<ıwfi° ≈Ìu„ ≤°tıÙ fiu ŸCfi° wfi° wCtfiu ˚Ù w°u ŸCfi°, ∫<Ì wC‡Fu* Ÿ∏ÌuF J¡∑ <fib¨<W F…oÕ Fæ, w°u
∏Fu* ˚Ù Ÿ∏ÌuF J¡∑ <fib¨<W F°u y∫Ù $ ∫<Ì fiFÙ* F…oÕ Fæ w°u ∏Fu* ˚Ù fiFÙ* F…oÕ, ∫°u* wCt _b∫a FÙ •∫°u* fiFÙ*
ı°fi Ôuwu, oŸ N°„aJ¡° ≈≤ ˚≤π°ııÙ N≈fiu tu* N°æ≤ ZÙ≤°t˚B tu* tF°fig N∏w≤ fwÔ°wu Fæ* $
NŸÔ tu* ZÙ≤°t˚B w°u tF°fig ∫°uyÙ, ŸfJu¡ b∏Ω, Ìub°u* Ju¡ _b°tÙ, ıfit-t≤d Ÿu ≤<Fw, <b„C]
I°fit∫, Ÿt_w yCd°u* J¡∑ ©°fi, Ÿt_w Îuÿb∫°u˘ Ju¡ N°@°≤ wS° wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* Ju¡ Ã≈°Ìfi, ≤sd Îba
NfiCy®F N°<Ì tu* ŸbÕw∏`-_bw∏` Su $ bu J¡ubÔ Ô°uy°u* ≈≤ NfiCy®F Ju¡ <ÔÎ I°fi„°˜ J¡∑ ≈®b¨<W J¡≤fiu Ju¡
œuÿ∫ Ÿu _buh~>° Ÿu FÙ N≈fiu NI°fi J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ Zbd°SÕ ≈®b¨W F…Î, tæ* w°u N°≤‡˚ Ÿu FÙ NI°fiÙ
F¥≥, tCtCsC Fq≥ N°æ≤ tu≤u ≈°Ÿ Ÿ°@fi°u* J¡∑ ˚Ù J¡tÙ Fæ, Nw# Ft Ì°ufi°u* tu* tF°fig N∏w≤ Fæ, ∫F w°Ã≈∫Õ Fæ $$2$$
∫°u* ≈¥~>u y∫u b°vtÙ<J¡ıÙ ≈®ÿfi J¡∑ <πwÙ∫ J¡°u<¸>J¡° J¡S°„uT Ÿu ŸtSÕfi J¡≤wu F…Î W≤ Ìuwu Fæ* $
b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # ˚≤π°ı, Ÿt_w buÌ°∏w„°˜ J¡° <ıŸtu* Ÿay®F ˚≤° S°, ÎuŸu b<Ÿ‹™>tC<fi Ju¡
≈¥b°uÕ•w bªfi°u* J¡° ZbdJ¡≤ J¡tÔÔ°uªfi wS° N<©Ô <bI°fi°u* Ju¡ I°w° ZÙ≤°t˚B tCFqwÕ≈∫Õ∏w N≈fiu
N°Ãt_bR¡≈ tu* ı°y®w N°æ≤ <bJ¡<Ÿw F°u ™>u $ „<•w≈°w Ju¡ () ≈®˚°b Ÿu fiJu¡ N<bΩ° Ju¡ ≈C¸> ©CÔ
() "w[bt<Ÿ' N°<Ì ≈<fiTÌg Ju¡ tF°b°•∫°u* Ÿu Ã≈∏fi ı°u N©^±> N°J¡°≤b°ÔÙ <ªW J¡∑
b¨<W Fæ, Ÿtu* F…N° <fiÃ∫-<fi≤<w„∫ N°fi∏ÌR¡≈ N°Ãtw[b J¡° N°<b˚°Õb FÙ ∫F°≥ "„<•w≈°w' „ÆÌ
J¡° NSÕ ŸtHfi° ª°<FÎ $ NSb° ∫°uy„°˜ tu* b<dÕw - ŸCTC‡fi° Ju¡ t°yÕ tu* T¸>gªJ®¡°u* J¡° ˚uÌfiJ¡≤
JC¡^±><ÔfiÙ J¡° f®Ê≤∏@® tu* ≈®bu„ F°uJ¡≤ ı°u <„b„<•w J¡° Ÿa∫°uy F°uw° Fæ, ∫FÙ Ÿa∫°uy "„<•w≈°w'
1702 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
y∫u N°æ≤ fiJ¡° <fitÕÔ ªæw∏∫ ≈®J¡°<„w F°u ™>° $ Ÿ Ÿt∫ bu N≈fiu-N°≈ ≈®J¡°<„w F°u ≤Fu N°Ãt°fi∏Ì
Ÿu ≈¥dÕ F°u y∫u Su $ Ÿ Ÿt∫ ≈®ÿfi, W≤ N°æ≤ <b˚°y (•w Îba NfiC•w Na„ J¡° <bbuªfi) N°<Ì J¡≤fiu
J¡∑ ı°u ≈]<w F°uwÙ Fæ, oŸŸu <b≤w F°u y∫u Su $ fiJ¡° <ªW N°fi∏ÌR¡≈ Nt¨w Ÿu ≈¥dÕ F°u y∫° S° $
fiJu¡ Nay°u* tu* ≤°utR¡≈Ù J¡^¸>J¡ F°u y∫u Su $ bu Ÿb°Õ<@‹™>°fi ªæw∏∫R¡≈ ffi y∫u Su, oŸŸu bu ª°≤°u* N°u≤ Ÿu
≈¿≤≈¥dÕ F°uJ¡≤ <b≤°<ıw Su $ N<dt° N°<Ì N°™> <Ÿ<]∫°u* J¡∑ ≈®°<›w J¡≤fiu J¡∑ oh~>°Î≥ fitu* w¨d Ju¡
wCv∫ F°u y∫Ù SÙ* ∫°fiÙ fiJ¡° fi°t<fi„°fi fiFÙ* S° $ ∏F°u*fiu Ÿ Ÿt∫ b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿu JC¡~> ˚Ù fiFÙ*
J¡F° $ bu <„b≈Ì tu* ≈¿≤dw F°u y∫u Su $$3-6$$
oŸ ≈®J¡°≤ Wt N<@J¡°≤Ù ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u I°fi J¡∑ ≈®°<›w F…oÕ, ∫F bdÕfi J¡≤ Nf t∏Ì,
tº∫t N<@J¡°¿≤∫°u* J¡°u <ªW„C<] Ju¡ <ÔÎ <b<„‹¸> ≈°Ÿfi° N°æ≤ tfifi Ju¡ ≈°∫˚¥w wÙfi Nb_S°N°u*
Ju¡ <bbuJ¡ Îba Âÿ∫ ≈®≈aª Ju¡ <bbuJ¡ N°<Ì J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ fiJ¡° ≈J®¡t J¡≤fiu tu* FuwC ˚≤π°ı J¡∑ ÃJ¡^™>°
N°<Ì J¡° b°vtÙ<J¡ıÙ bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
˚≤π°ı fiu J¡F° # Fu tC<fi∫°u* Ju¡ fi°∫J¡, NF°u, tæ* N°ÿª∫Õª<J¡w Fq≥ <J¡ ZÙ≤°t˚B w°u, tF°fig N°Ãt≈Ì
≈®°›w J¡≤ ªCJu¡, ≈≤awC Ft Ô°uy°u* J¡°u Ÿ w≤F Ju¡ N°Ãt≈Ì J¡∑ ≈®°<›w Jæ¡Ÿu F°uyÙ $ tu≤u ıæŸu t¥©Õ, _wÆ@,
Nv≈I ≈°≈Ù J¡F°≥ N°æ≤ f®Ê° N°<Ì π°≤° ª°FÙ ı° ≤FÙ Ì…ÔÕ˚ ≤°tıÙ J¡∑ ¿_S<w J¡F°≥ ? Fu fnu-fnu
tC<fi∫°u* Ju¡ yC≤°u, NF°u, tæ* <J¡Ÿ w≤F N°Ãt≈Ì tu* <bZ°<∏w ≈° ŸJ¥≥¡y° N°æ≤ oŸ Ì…_w≤ ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°Ÿ°y≤
Ju¡ t°uFR¡≈Ù ıÔ Ÿu ≈°≤ <J¡Ÿ w≤F F°u ŸJ¥≥¡y°, ∫F „Ù|® tCHŸu J¡<FÎ $$7-9$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈¥~>u y∫u b°vtÙ<J¡ tC<fi "N°b¨<W≤ŸJ¨¡Ì…≈Ìu„°wg' ∏∫°∫ Ÿu <Ÿ] ZCw y®∏S°u* J¡∑ f°≤-
f°≤ N°b¨<W J¡≤fi° FÙ ≈®St ≈°∫ Fæ, ∫F ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* $
b°vtÙ<J¡ tF°≤°ı fiu J¡F° # Fu <„‹∫ N°≤‡˚ Ÿu N∏w wJ¡ Ÿ‡≈¥dÕ ≤°tb¨W°∏w, ı°u b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡
b°•∫°u* tu* ≤F°, tæ*fiu wCtŸu J¡F° $ wCt N≈fiÙ fC<] Ÿu ≈FÔu <bª°≤ J¡≤ ≈Ù~>u ŸJ¡° NfiCŸ∏@°fi J¡≤°u $ tæ*
˚Ù oŸ ≈®Ÿay tu* wCtŸu wC‡F°≤u NfiC˚b tu* ≈∫°uyÙ ı°u wÙfi Nb_S°N°u* Ju¡ <bbuªfi N°<Ì b•wΔ∫ Fæ*,
∏Fu* J¡Fw° Fq≥, ŸCfi°u $$10$$
ª¥≥<J¡ ∫F Ÿ°≤° ≈®≈aª <tØ∫°˚¥w N<bΩ° Ÿu Ã≈∏fi F…N° Fæ, oŸ<ÔÎ ≈®≈aª H¥™>° Fæ N°æ≤ N°<©≤ tu*
ªæw∏∫R¡≈ Nπæw w[b J¡° FÙ ≤°ı ≤Fw° Fæ, ∫F fC<]t°fig tfiC‹∫ Nfi°∫°Ÿ ı°fi ŸJ¡w° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
˚B, ∫F ı°u ∫F°≥ N<bΩ° J¡° ≈®≈aª Fæ, bF w<fiJ¡ ˚Ù ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ ∫°fiÙ Ÿt_w ŸaŸ°≤R¡≈ ≈®≈aª
ÎJ¡Ìt <tØ∫° FÙ Fæ $ Ÿtu* N<@‹™>°fi˚¥w ı°u w[b Fæ, ŸJ¡°u NÔy J¡≤ ≈¿^±>w Ô°uy <fiJ¡°Ô Ôuwu Fæ*
„ÆÌ J¡° NSÕ ŸtHfi° ª°<FÎ $ t∏`„°˜ tu* „<•w≈°w „ÆÌ J¡° NSÕ b<dÕw Fæ - yC”ıÙ J¡∑ <„‹∫
Ju¡ «¡≈≤ ıf NÃ∫∏w Ì∫° F°u ı°wÙ Fæ, wf bu N≈fiÙ ÌuF ~>°unJ¡≤ <„‹∫ J¡∑ ÌuF tu* ≈®bu„ J¡≤ ı°wu
Fæ*, wÌfi∏w≤ <„‹∫ÌuF J¡∑ ≈®Ã∫uJ¡ fi°nÙ J¡° „°u@fi J¡≤ ŸJ¡∑ JC¡^±><ÔfiÙ tu* Ÿ›wªJ®¡°u* tu* Ÿaª°≤d
π°≤° Ÿt_w ˚Cbfi°u* J¡° b¨W°∏w ≈®Ã∫s <Ì©Ô°wu Fæ*, ∫F <Ì©Ô°fi° FÙ „<•w≈°w Fæ $ ≈≤awC oŸ
t∏`„°˜b<dÕw NSÕ J¡° ∫F°≥ y®Fd J¡≤fi° N˚Ù‹¸> fiFÙ* Fæ; •∫°u*<J¡ ZÙ≤°t˚B _b∫a FÙ oÕÿb≤ Fæ*,
Nw# fitu* ŸbÕIÃb N°<Ì @tÕ _bw# <Ÿ] Fæ*, oŸ<ÔÎ ofi @t°u˘ J¡∑ ZÙ≤°t˚B J¡°u fi w°u J¡°uoÕ
N°bÿ∫J¡w° Fæ N°æ≤ fi ŸŸu Ô°uJ¡°u≈J¡°≤ J¡∑ <Ÿ<] FÙ Fæ $
ŸyÕ - 127] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1703
N°æ≤ N≈¿^±>w Ô°uy Ÿ <tØ∫° ŸaŸ°≤ J¡°u ÔuJ¡≤ ≈≤_≈≤ J¡ÔF J¡≤wu Fæ* $$11$$
<tØ∫°˚¥w πæw ≈®≈aª Ÿu b°_wb Nπæw b_wC J¡∑ F°<fi fiFÙ* F°uwÙ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu <≈®∫<t`, NŸÔ tu* ªæw∏∫ b_wC Ÿu JC¡~> ˚Ù NÔy fiFÙ* Fæ, Nw# <tØ∫° ≈®≈aª Ÿu <J¡ŸJ¡° Nb≤°u@
<J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ $ ≈®db, tF°b°•∫ N°<Ì ı°u tæ* ≤F_∫ wCtŸu N°yu ı°J¡≤ ≈®J¡¸> J¡≤fiub°Ô° Fq≥, fiJu¡
NU∫°Ÿ Ÿu wCt N≈fiu <ªW J¡°u <b„C] ffi° ±>°Ô°u $$12$$
ŸfŸu ≈FÔu ≈®db J¡∑ ≈®St t°`° Ÿu f°u<@w F°ufiub°Ô° ıyÃ≈®≈aª J¡° <tØ∫°≈fi, ŸJu¡ Ÿ°sÙ J¡°
<bbuJ¡ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ, <Ÿ] J¡≤wu Fæ* $
≈®≈aª J¡°u y®Fd J¡≤fiub°Ô° ı°u ı°y®w Δ∫°≈°≤ Fæ, ŸJ¡°u <fiB° FÙ J¡Fwu Fæ* N°æ≤ <ıŸJu¡ ˚Ùw≤
ªæw∏∫ ÌÙ≈J¡ ≈®J¡°<„w ≤Fw° Fæ, Ÿu ¿fi≤aıfi (Ÿ°sÙ) J¡Fwu Fæ* $ Fu <t`, ∫F ı°u ≈®≈aª Fæ, oŸJ¡°
t¥Ô J¡°≤d H¥™>° NI°fi FÙ Fæ N°æ≤ N∏w ˚Ù H¥™>° NI°fi FÙ Fæ $ tº∫J¡°Ô tu* ˚Ù <bª°≤fiu ≈≤ oŸJ¡∑
J¡°uoÕ ŸW° fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ju¡bÔ ≈®wÙ<w FÙ ≤FwÙ Fæ, Nw# Wt <bπ°fig oŸtu* <J¡ŸÙ w≤F J¡∑
N°_S° fiFÙ* J¡≤wu $$13,14$$
ı°u b_wC NŸwg ≤FwÙ Fæ, bF ˚Ù Nfi°<Ì b°Ÿfi°∫C•w N<bΩ° Ÿu, y∏@bÕfiy≤ Ju¡ ŸÂ„, <Ì©Ô°oÕ
≈nwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Nfi°<Ì b°Ÿfi° Ju¡ Ì°uT Ÿu NŸwg ∫F ŸaŸ°≤ <Ì©Ô°oÕ Ìuw° Fæ, ŸJ¡° y∏@bÕfiy≤ Ju¡ ŸÂ„
<tØ∫°_bR¡≈ Fæ $ ∫F NfiuJ¡<b@ ˚®t°u* Ÿu ˚≤° ≈n° Fæ $ ˚B, wCt ªæw∏∫R¡≈ Nt¨wJ¡∏ÌÔÙ J¡° NU∫°Ÿ
fi J¡≤ b°Ÿfi°R¡≈Ù <bTbvÔÙ J¡° N°Z∫ J¡≤ •∫°u* Δ∫SÕ t°uF tu* k≥¡Ÿu F°u ? ıf w[bI°fi F°u ı°w° Fæ, wf
_≈‹¸> F°u ı°w° Fæ <J¡ ≈FÔu ∫°fiÙ <ªW J¡∑ ¿_S≤w° Ju¡ FuwC I°fiR¡≈Ù N°Ô‡ffi J¡° N°Z∫ J¡≤fiu Ju¡ ≈FÔu
˚Ù ∫F ı°y®w ıywg S° FÙ fiFÙ* N°æ≤ «¡≈≤ J¡∑ ªwCSÕ Nb_S° tu* ˚Ù ı°y®w N°<Ì JC¡~> Fæ fiFÙ* $ ∫F <bT∫
fi Ÿ˚Ù ∫°u<y∫°u* Ju¡ NfiC˚b Ÿu <Ÿ] Fæ, ı°u ŸbÕ_bw∏` N°ÃtI°fi Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ* $$15-17$$
ıf wJ¡ NI°fi ≤Fw° Fæ, w˚Ù wJ¡ <ª<wR¡≈Ù fiÌÙ tu* ıywg-R¡≈Ù w≤ay°u* J¡° Ìg˚b F°uw° ≤Fw°
Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ŸC@°_bR¡≈ ≤Ÿ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ <ª<wR¡≈Ù tF°fiÌÙ w˚Ù wJ¡ ıyW≤ay°u* Ÿu ∫C•w ≤FwÙ Fæ, ıf wJ¡
Ÿtu* N°ÃtR¡≈ Ÿu ≈®bu„ fiFÙ* <J¡∫° ı°w° ∫°fiÙ tC¶∫ N°ÃtI°fi fiFÙ* F°uw° $$18$$
ı°u b_wC N°<Ì N°æ≤ N∏wJ¡°Ô tu* fiFÙ* ≤FwÙ, bF tº∫ tu* ˚Ù fiFÙ* ≤F ŸJ¡wÙ, •∫°u*<J¡ <ıŸJ¡° ı°u
_b˚°b F°uw° Fæ, bF <J¡ŸÙ ˚Ù J¡°Ô tu* fÌÔ fiFÙ* ŸJ¡w° $ ∫F _b›fi _SÔ tu* Ÿ˚Ù J¡°u I°w Fæ, oŸ
w≤F J¡∑ NfiCt°fi „æÔÙ Ì„°Õwu Fæ* $
Fu Ÿ©u, ∫F Ÿt_w ıywg fi w°u N°≤‡˚ tu* Fæ N°æ≤ fi N∏w tu* FÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ wCt ∫F ˚Ù ŸtH Ô°u
<J¡ tº∫ tu* ˚Ù ∫F Fæ FÙ fiFÙ* $ oŸ ıywg J¡° Ÿ°≤° b¨W°∏w ÎuŸ° Fæ, ı柰 <J¡ _b›fi J¡° Fæ $ N<bΩ° Ÿu
Ã≈∏fi FCÎ ∫u Ÿ°≤u ˚uÌ, ıÔ tu* fCÔfCÔ°u* J¡∑ fi°o˘, sd-sd tu* Ã≈∏fi F°u F°uJ¡≤ ÎJ¡t°` I°fiR¡≈
ŸtCB tu* <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ* $ Wt „°<∏w Ìufiub°ÔÙ N°ÃtŸa<b<WR¡≈Ù fiÌÙ ≈FÔu ı°fiJ¡≤ <k¡≤ Ÿtu*
y°uw° Ôy°J¡≤ bu f°fl˚®°<∏wR¡≈ <fiÌ°| (ytÙÕ Ju¡ J¡°Ô) ŸC©≈¥bÕJ¡ <fiJ¡Ô ı°∫ $$19-21$$
Nf b°vtÙ<J¡ıÙ NI°fi J¡° ÔbdŸ°y≤ Ju¡ R¡≈ tu* bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
1704 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
NJu¡Ô° NI°fiR¡≈Ù ŸtCÌ® FÙ Ÿt_w ıywg J¡°u Δ∫°›w J¡≤ ¿_Sw Fæ $ oŸ ŸtCÌ® tu* Nfi°<Ì
˚®°<∏wb°Ÿfi°R¡≈ b°∫C Ÿu Ã≈∏fi FCN° ŸfŸu fn° ∫F "NFtg' fi°t J¡° w≤ay Fæ $$22$$
~>°u¸>u-~>°u¸>u w≤ay°u* J¡°u Ì„°Õwu Fæ* $
fi-fi <bT∫°u* tu* <ªW Ju¡ <y≤fiu Ju¡ ı°u fi°fi°<b@ ≈®J¡°≤ Fæ*, fiJu¡ FuwC˚¥w ≤°y N°<Ì Ì°uT oŸ
ŸtCÌ® Ju¡ ~>°u¸>u-~>°u¸>u w≤ay J¡¿v≈w <J¡∫u y∫u Fæ* $ ttw° FÙ oŸtu* N°bwÕ Fæ, ∫F ∫Su‹¸> ıF°≥ ª°Fw° Fæ,
bF°≥ ≈®b¨<W J¡≤fiu Ôy ı°w° Fæ $ oŸ ŸtCB tu* ≤°y N°æ≤ πuT fnu-fnu ty≤ Fæ*, ∏FÙ* Ì°u ty≤°u* Ÿu ≈FÔu
wÃJ¡°Ô FÙ wCt ≈J¡n <Ô∫u ı°wu F°u N°æ≤ wÌfi∏w≤ NfiSÕR¡≈Ù ≈°w°Ô tu* wC‡F°≤° ≈®bu„ <fi¿ÿªw F°u
ı°w° Fæ, ∫F ≈®bu„ <J¡ŸÙ Ÿu ˚Ù ≤°uJ¡° fiFÙ* ı° ŸJ¡w° $$23,24$$
∫<Ì wC‡Fu* ŸtCB tu* FÙ ±¥>ffi° Fæ, w°u N°fi∏ÌŸtCB tu* •∫°u* fiFÙ* ±¥>fwu, ∫F J¡Fwu Fæ* $
˚B, (∫<Ì wC‡Fu* ŸtCB tu* ±¥>ffi° FÙ Fæ, w°u) ≈®„°∏w wS° Nt¨wR¡≈ w≤ay°u* Ÿu ≈¥dÕ Ju¡bÔ N°fi∏Ì°t¨w
Ju¡ ŸtCB tu* FÙ •∫°u* fiFÙ* ±¥>fwu ? Δ∫SÕ πæwR¡≈ ty≤°u* Ÿu ≈¥dÕ ÔbdŸ°y≤ Ju¡ w≤ay°u* tu* •∫°u* ±¥>fwu F°u ? $$25$$
∫F ŸaŸ°≤ ZÙ≤°tıÙ Ju¡ <ÔÎ w°u w[bI°fi Ÿu ªÔ° y∫°, tu≤u <Ô∫u w°u y∫° FÙ fiFÙ*, ≈≤awC ¿_Sw Fæ,
oŸ w≤F Ju¡ „°uJ¡FuwC t°uF J¡° J¡°≤d J¡Fwu Fæ* $
J¡°æfi ¿_Sw Fæ, <J¡ŸJu¡ <ÔÎ J¡°æfi ªÔ° y∫°, <J¡Ÿ FuwC Ÿu •∫° k¡Ô <tÔ°, oŸ w≤F Ju¡ „°uJ¡ J¡∑
FuwC t°∫° tu* (t°uF tu*) wCt •∫°u* y°uwu Ôy° ≤Fu F°u ? tæ* wCtŸu J¡Fw° F¥≥ <J¡ ÎuŸu t°uF tu* <bbuJ¡∑ ffiJ¡≤ y°uwu
tw Ôy°N°u $ "oÌa Ÿb˘ ∫Ì∫t°Ãt°' oÃ∫°<Ì buÌ°∏wb°•∫ ıf ∫F J¡Fwu Fæ* <J¡ ı°u JC¡~> ∫F ıywg Fæ, bF
Ÿf N°ÃtR¡≈ ÎJ¡ w[b FÙ Fæ, wf Fu <≈®∫, ÎuŸÙ J¡°æfi Ì¥Ÿ≤Ù b_wC ªÔÙ y∫Ù Fæ, ı°u wC‡F°≤u fi°fi°<b@
„°uJ¡°u* J¡∑ <bT∫ ffi fæ™>Ù Fæ $ <ıfiJ¡°u NI°fi Fæ, fi f°ÔJ¡°u* Ju¡ ≈®<w w°u f®Ê J¡° ıywg Ju¡ R¡≈ tu* <bbwÕ
F°uw° Fæ, ≈≤awC ı°u ≈C^∫b°fig ≈C”T <fi≤∏w≤ N°fi∏ÌR¡≈ N°Ãt° tu* N≈fiÙ ŸC» ¿_S<w ffi°J¡≤ ¿_Sw Fæ*,
fiJu¡ ≈®<w f®Ê J¡° ıywg Ju¡ R¡≈ tu* <bbwÕ F°uw° FÙ fiFÙ* $$26-28$$
<J¡ŸÙ Ÿt∫ w[bI°<fi∫°u * J¡°u t°u F ı°u <Ì©°oÕ ≈nw° Fæ , bF Jæ ¡ Ÿu ? oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈C”T J¡°u w<fiJ¡ ˚Ù <bbuJ¡ fiFÙ* Fæ, bF „°uJ¡ J¡≤w° Fæ N°æ≤ NJ¡_t°wg ≈®Ÿ∏fi ˚Ù F°uw° Fæ,
≈≤awC <ıŸJ¡°u w[bI°fi F°u y∫° Fæ, bF <fi≤∏w≤ F≥Ÿw° FÙ ≤Fw° Fæ, Ÿu ı°u <J¡ŸÙ Ÿt∫ t°uF <Ì©°oÕ
≈nw° Fæ, bF Ju¡bÔ NI°<fi∫°u* J¡∑ ªu‹¸>° J¡° NfiCJ¡≤d FÙ Fæ $$29$$
∫F f°w NI°<fi∫°u* tu* fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, •∫°u*<J¡ N<bΩ° Ÿu N°J®¡°∏w NI°<fi∫°u* J¡°u, ıÔ tu* _SÔfC<]
Ju¡ ŸÂ„, Nfi°Ãt° tu* N°ÃtfC<] ≤FwÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
≈®<Ÿ] ı°u Ÿ¥‚t w[b Fæ, bF NI°fiÙ Ô°uy°u* Ju¡ <ÔÎ N<bΩ° Ÿu i>J¡° ≤Fw° Fæ, oŸ<ÔÎ ∏Fu* ıÔ tu*
_SÔ N°æ≤ _SÔ tu* ıÔ J¡° ıæŸu Ÿa„∫ ffi° ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ J¡¿v≈w Nfi°Ãt° tu* N°Ãt° J¡° N°æ≤
N°Ãt° tu* Nfi°Ãt° J¡° Ÿa„∫ ffi° ≤Fw° Fæ, Nw# NI°<fi∫°u* Ju¡ <ÔÎ •w f°w F°u fiFÙ* ŸJ¡wÙ $$30$$
"ıywg ≈≤t°dC Fæ' oÃ∫°<Ì <Ÿ]°∏w t°fifiub°Ôu b°<Ì∫°u* J¡∑ ≤Ù<w Ÿu ˚Ù <bbuJ¡ F°u ı°fiu ≈≤ ıf <J¡
„°uJ¡ ªÔ° ı°w° Fæ, wf "Ÿt_w ıywg t°∫°t∫ Fæ' oŸ <Ÿ]°∏w tu* <bbuJ¡ F°u ı°fiu ≈≤ w°u „°uJ¡ fi
ªÔ° ı°∫, ∫F „aJ¡° w°u F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ŸyÕ - 127] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1705
≈¨ØbÙ N°<Ì <ıwfiu tF°˚¥w Fæ*, bu Ÿf ≈≤t°dCt∫ Fæ*, ∫F tw ∫<Ì t°fi <Ô∫° ı°∫, w°u ˚Ù ∫F°≥
ÎuŸÙ J¡°æfi N°Ãt° fi‹¸> F°u y∫Ù, <ıŸJ¡° „°uJ¡ <J¡∫° ı°∫, •∫°u*<J¡ ≈≤t°dCb°Ì tu* ˚Ù ÌuF N°<Ì Ju¡
Nfi°Ãt° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fiJu¡ fi°„ Ÿu N°Ãt° J¡° fi°„ w°u F°uw° fiFÙ* $$31$$
N≈fiÙ <≈®∫ b_wC Ju¡ fi°„ Ÿu ≈®°dÙ J¡°u „°uJ¡ Nbÿ∫ F°uw° Fæ $ ∫<Ì bF <≈®∫ b_wC ŸBq≈ Fæ, wf w°u
bF J¡˚Ù fi‹¸> fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ N°æ≤ ∫<Ì NŸBq≈ Fæ, w°u bF J¡Ì°<≈ ¿_Sw fiFÙ* ≤F ŸJ¡wÙ, oŸ w≤F
Ì°ufi°u* ≈®J¡°≤°u* Ÿu Ÿ N°Ãt-b_wC Ju¡ fi°„ J¡∑ <J¡ŸÙ w≤F ˚Ù <Ÿ<] fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d „°uJ¡ J¡° J¡°uoÕ FuwC
Fæ FÙ fiFÙ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu <t`, fi w°u NŸπ_wC J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ N°æ≤ fi Ÿπ_wC J¡° N˚°b F°uw° Fæ, Ju¡bÔ t°∫° π°≤°
<b≤<ªw <ª`-<b<ª` ≤ªfi°N°u* Ju¡ ∫u N°<b˚°Õb N°æ≤ <w≤°u˚°b F°uwu ≤Fwu Fæ* $ ∫<Ì ÌuF°<Ì ≤ªfi°<b„uT
t°<∫J¡ Fæ, w°u <k¡≤ Îu∏Bı°<ÔJ¡ π°≤° <Ì©°oÕ y∫Ù t°∫° J¡∑ fi°o˘ oŸu Ì°ŸÙfi N°æ≤ w¸>_S Nb˚°<Ÿw
F°ufi° ª°<FÎ, „°uJ¡, t°uF N°<Ì ÌC#©°u* Ÿu ˚≤u FCÎ Fı°≤°u* NfiSÕ Ã≈∏fi J¡≤fiu tu* oŸJu¡ ≈°Ÿ <b„uT FuwC
•∫° Fæ, ∫<Ì ÎuŸÙ wCt N°„aJ¡° J¡≤°u, w°u Ÿ ≈≤ Ft J¡Fwu Fæ*, ŸCfi°u $ Fu <t`, ∫F wC‡F°≤Ù N°„aJ¡°
ŸÃ∫ Fæ, N°@C<fiJ¡ J¡°uoÕ FuwC oŸJu¡ ≈°Ÿ ≈¿_Sw fiFÙ* Fæ, <J*¡wC ≈C^∫ N°æ≤ ≈°≈ tu* ≈®b¨<W R¡≈ ı°u
NfiuJ¡ ≈¥bÕ ı∏t°u* J¡° Ÿa<ªw ≈C”T≈®∫Ãfi Fæ bFÙ ≈C^∫-≈°≈fi°tJ¡ <b„uT FuwC oŸJu¡ ≈°Ÿ ≈¿_Sw Fæ $
ŸÙ Ÿu bF t°<∫J¡ ÌuF N°<Ì ≈C‹∫°<Ì-k¡Ô Ju¡ ˚°uy Ju¡ <ÔÎ <bT Ju¡ Ÿt°fi t≤d-t¥h~>°Õ N°<Ì Fı°≤°u*
FuwCN°u* Ju¡ _bR¡≈ tu* ≈¿≤dw F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ŸæJ¡n°u* f°≤ ≈Ìu„ Ìufiu ≈≤ ˚Ù Nº∫°ÃtI°fi Ju¡ ≈®<w≈°ÌJ¡
„°˜°u* J¡° NSÕ ≈°≈ Ju¡ J¡°≤d oŸJu¡ ⁄Ì∫ tu* _S°fi fiFÙ* J¡≤ ≈°w°, oŸ<ÔÎ Fu <t`, Ÿ ≈°≈ Ju¡
<bfi°„ Ju¡ <ÔÎ N≈fiu ˚•w°u* Ju¡ «¡≈≤ NfiCy®F J¡≤fiu Ju¡ b°_wu N@Õfi°≤Ùÿb≤ N°<Ì J¡° buT @°≤d <J¡∫u
FCÎ ıyÌgyC” ŸyCd ≈≤tuÿb≤ J¡∑ wCt ≈°Ÿfi° J¡≤°u $ Fu <t`, N˚Ù wJ¡ wC‡F°≤u Ÿt_w ≈°≈ fi‹¸> fiFÙ*
F°u y∫u Fæ* $ ≈®°<d∫°u* π°≤° <J¡∫u y∫u ≈C^∫-≈°≈R¡≈Ù J¡tÕ FÙ oŸ ≈„C≈<w ˚yb°fig Ju¡ ≈®°dÙR¡≈Ù ≈„CN°u*
Ju¡ fa@fi Ju¡ <ÔÎ ≈°„R¡≈ Ÿu <b<b@ ZC<w N°<Ì ≈®t°d°u* Ju¡ π°≤° ≈®<Ÿ¿] J¡°u ≈®°›w J¡≤ ªCJu¡ Fæ* $ Fu Ÿ©u,
wCt wf wJ¡ Ÿ°J¡°≤ () Ìub J¡° ˚ıfi J¡≤°u, ıf wJ¡ wC‡F°≤° <ªW <b„C] fiFÙ* F°u ı°w°, •∫°u*<J¡
Ÿ ˚ıfi Ÿu <bPfi°u* π°≤° <J¡ŸÙ w≤F J¡∑ f°@° fi ≈FC≥ª°∫u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d <fi≤°J¡°≤ ≈≤tw[b tu* wC‡F°≤Ù
ŸFı ¿_S<w » F°u ı°∫uyÙ $ Ÿ°J¡°≤ tFuÿb≤ J¡∑ ≈°Ÿfi° Ÿu ≈®°›w <b„C] Ÿ[b Ju¡ fÔ Ÿu Fı°≤°u*
<b<b@ Δ∫°t°uF°u* Ju¡ π°≤° ≈®ª^±> ffiu NI°fi J¡∑ oŸ Δ∫°t°uF-„<•w J¡°u ıÙwJ¡≤ yC” N°æ≤ „°˜°u* Ju¡
≈Ìu„ tu* <bÿb°Ÿ∫C•w tfi Ÿu o¿∏B∫°u* Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S tfi°u<fiy®FR¡≈ ∫°uy Ju¡ t°yÕ J¡° NfiCŸ≤d J¡≤°u $
Nfi∏w≤ sd˚≤ J¡∑ Ÿt°<@ Ôy°J¡≤ N≈fiu Ÿu FÙ ≈®Ã∫y°Ãt° J¡° NbÔ°uJ¡fi J¡≤°u, w°<J¡ Ÿ ≈®Ã∫y°Ãt°
Ju¡ Ì„Õfi Ÿu wt°uyCd Ÿu N°h~>°<Ìw wC‡F°≤Ù fC<]R¡≈Ù ≤°w ≈®˚°wR¡≈ tu* ≈¿≤dw F°u ı°∫ $ Ju¡bÔ ≈C”T
≈®∫ÃfiR¡≈ J¡t°u˘ Ÿu J¡°uoÕ twÔf <Ÿ] fiFÙ* F°uw°, ˚yb°fig tFuÿb≤ Ju¡ ÎJ¡t°` NfiCy®F Ÿu FÙ tfiC‹∫
≈®°›wΔ∫ b_wC J¡∑ ≈®°<›w J¡≤ Ôuwu Fæ* $$32-38$$
Nh~>u JC¡Ô tu* Ã≈<W, ŸÌ°ª°≤, ª°∏B°∫d°<Ì w≈ wS° N<ÀfiF°u`°<Ì J¡t°u˘ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi N°<ÌR¡≈
() Ìu<©∫u, ZC<w ˚Ù J¡F ≤FÙ Fæ # t°ŸF°∫a ≈≤tuÿb≤a ≈®˚a <`Ô°uªfia fiÙÔJ¡^™>a ≈®„°∏wtg $
º∫°Ãb° tC<fiyÕh~><w ˚¥w∫°u<fi* Ÿt_wŸ°<s* wtŸ# ≈≤_w°wg $$ oÃ∫°<Ì $
1706 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
bwÕt°fi J¡°Ô Ju¡ ≈C”T≈®∫Ãfi ≈¥bÕı∏t Ju¡ J¡t°u˘ J¡∑ N≈us° ≈®fÔ F°uwu Fæ*, ∫F w°u N°≈ ≈FÔu FÙ <Ÿ] J¡≤
ªCJu¡ Fæ*, Nf <k¡≤ N°≈ oÕÿb≤ Ju¡ NfiCy®F J¡∑ N°bÿ∫J¡w° •∫°u* fwÔ° ≤Fu Fæ*, oŸ N°„aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu <t`, tFuÿb≤ Ju¡ NfiCy®F Ju¡ <ffi° Ju¡bÔ JC¡ÔÙfiw°, ŸÌ°ª°¿≤w°, fiÙ<w N°æ≤ ≈≤°J®¡t N°<Ì JC¡~>
˚Ù fiFÙ* J¡°t J¡≤ ≈°wu, •∫°u*<J¡ ≈¥bÕı∏t Ju¡ J¡tÕ N¿@J¡ fÔb°fig F°uwu Fæ* $ ≈¥bÕı∏t°u* Ju¡ J¡t°u˘ Ju¡ Nfi∏w
wS° oŸ ı∏t Ju¡ ≈C”T ≈®∫Ãfi°u* Ju¡ Nv≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d oÕÿb≤ Ju¡ NfiCy®F Ju¡ <ffi° fiJu¡ «¡≈≤ <bı∫
fiFÙ* ≈°∫Ù ı° ŸJ¡wÙ, oŸ<ÔÎ oÕÿb°≤°fiCy®FR¡≈Ù ŸF°∫w° ⁄Ì∫ tu* J¡≤Ju¡ FÙ oŸ ı∏t Ju¡ ≈C”T ≈®∫Ãfi°u*
J¡∑ ≈®fÔw° ≈FÔu <Ÿ] J¡∑ y∫Ù Fæ, Ÿu ~>°unJ¡≤ fiFÙ*, ∫F ˚°b Fæ $$39$$
wf w°u ˚yb°fig tFuÿb≤ J¡∑ ≈°Ÿfi° FÙ J¡≤fiÙ ª°<FÎ, ∫t, <fi∫t, I°fi N°<Ì J¡∑ J¡°uoÕ N°bÿ∫J¡w°
fiFÙ* Fæ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ©u, oÕÿb≤ J¡∑ „≤d tu* y∫u FCÎ ˚Ù wCt ≈C”T Ju¡ wJ¡°u˘ Ÿu Ny‡∫ wS° ÎJ¡t°` ZC<w Ÿu y‡∫
@t°Õ<ÌŸ<Fw I°fiR¡≈ ≈®wÙJ¡°≤ Ÿu ∫°fiÙ t¥ÔŸ<Fw Ÿ‡≈¥dÕ J¡t°u˘ Ju¡ <fi≤°Ÿ°u≈°∫ Ÿu •∫°u* <πÀfi F°u ≤Fu
F°u, •∫°u*<J¡ ≈°Ÿfi° π°≤° ≈®Ÿ∏fi <J¡∫° y∫° oÕÿb≤ ˚Ù ÔÔ°¸> Ju¡ «¡≈≤ <Ô©u y∫u Ns≤°u* J¡°u N≈fiu F°S
Ÿu _b∫a fiFÙ* <t¸>° ŸJ¡w°, <J*¡wC I°fiJ¨¡w t¥Ô°uh~>uÌ°u≈°∫ Ÿu FÙ <t¸>° ŸJ¡w° Fæ $$40$$
yC” N°æ≤ „°˜°u* tu* <„‹∫ J¡°u f°u@ <ÌÔ°fiu J¡∑ „<•w, <„‹∫ tu* <ªW J¡∑ „C<] π°≤° «¡F°≈°uF
tu* N<@J¡ JC¡„Ôw° Ju¡ J¡°≤d ŸtHfiu J¡∑ „<•w wS° ≤°y°<Ì tu* t¥Ô Ÿ<Fw ©n ı°fiu J¡∑
∫°uÀ∫w°R¡≈ ≈¿≤≈°J¡ N°<Ì Ÿf Ÿ°t<y®∫°u* J¡° <tÔfi° ˚Ù oÕÿb≤ J¡∑ oh~>°R¡≈ <fi∫<w Ju¡ b„ FÙ ≤Fw°
Fæ, oŸu J¡Fwu Fæ* $
J¡F°≥ w°u b°dÙ N°æ≤ tfi Ju¡ Ny‡∫ N©^±> f®Ê°Ãt<ª<w J¡°u fwÔ°fiub°Ô° yC”, J¡F°≥ ŸJu¡ ı°fifiu
J¡∑ ∫°uÀ∫w°R¡≈ <„‹∫ J¡° J¡°æ„Ô N°æ≤ J¡F°≥ „t, Ìt N°<Ì Ju¡ J®¡t Ÿu N≈fiu ŸbÕfi°„ Ju¡ <ÔÎ ≈¿≤dw
∫F t°uFR¡≈ bvÔ≤Ù ? ≈≤awC <ıŸJu¡ ≈®˚°b Ÿu ∫F Ÿ°≤Ù Ÿ°ty®Ù ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u tu* <tÔ y∫Ù Fæ, bF
oÕÿb≤ J¡∑ oh~>° N<ª∏wfiÙ∫ Fæ $$41$$
oŸ<ÔÎ ÎuŸÙ Ÿ°ty®Ù ≈ÔÆ@ F°ufiu ≈≤ t°uF J¡°u ıÙw Ôufiu Ju¡ <ÔÎ ©¥f ß°F ≤©fi° FÙ ∫C•w Fæ,
fÙª tu* N°J¡≤ „°uJ¡ J¡≤fi° ™>ÙJ¡ fiFÙ*, oŸu J¡Fwu Fæ* $
Fu ˚≤π°ı, wCt N≈fiu <bbuJ¡ Ÿu oŸ t°uF J¡° _≈‹¸>R¡≈ Ÿu Ã∫°y J¡≤ Ì°u, <k¡≤ w°u <fi#Ÿ∏ÌuF wCt
NŸ°@°≤d I°fi J¡°u ≈®°›w J¡≤ Ô°uyu $$42$$
<J¡ŸÙ fnu J¡°∫Õ tu* Ÿ°ty®ÙFÙfi ≈C”T J¡°u FÙ „°uJ¡ J¡≤fi° <ªw Fæ, tF°≤°ı°u* J¡∑ fi°o˘ ŸbÕŸ‡≈∏fi
wC‡Fu* „°uJ¡ J¡≤fi° w°u ™>ÙJ¡ fiFÙ*, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tF°„<•w Ÿ‡≈∏fi ≤°ı° ∫C] N°<Ì tF°<b≈<W∫°u* tu* k≥¡Ÿ ı°fiu ≈≤ ˚Ù @fi, fi°æJ¡≤ N°<Ì Ÿ°t<y®∫°u*
Ÿu Ÿ‡≈∏fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ì¥Ÿ≤°u* Ju¡ <ÔÎ Nw<JÕ¡w ˚Ù ≈¨<SbÙ ≈¿≤≈°Ôfi, ÌC‹¸><fiy®F, <„‹¸>≈¿≤≈°Ôfi
N°<Ì J¡°∫Õ Ju¡bÔ NI°fi Ÿu FÙ J¡≤fiu tu* ŸtSÕ F°uw° Fæ, <J*¡wC Nv≈„<•w Ÿ‡≈∏fi ≈C”T w°u @fi°<Ìs<wR¡≈
Ÿ°@°≤d ÎJ¡ ~>°u¸>Ù-ŸÙ N°≈<W N° ı°fiu ≈≤ ˚Ù <J*¡J¡wÕΔ∫<bt¥» F°uJ¡≤ „°uJ¡ J¡≤fiu Ôyw° Fæ •∫°u*<J¡
Ÿu ≈°≤ J¡≤fiu tu* @æ∫Õ N°<Ì Ÿ°ty®ÙR¡≈ FuwC ŸJu¡ ≈°Ÿ fiFÙ* ≤Fw° $$43$$
ıÙb∏tC•w ≈C”T°u* J¡°u ‹¸>°∏w ffi°J¡≤ ≈C^∫-Ÿ°ty®Ù ≤Ffiu ≈≤ tCHu f°u@ Nbÿ∫ FÙ F°u ı°∫uy°, ∫F
ŸyÕ - 127] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1707
NfiCt°fi J¡≤Ju¡ ŸfŸu ≈FÔu ≈C^∫ J¡t°fiu tu* tfiC‹∫ J¡°u ≈®b¨W F°ufi° ª°<FÎ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
˚yb°fig tFuÿb≤ J¡∑ Ì∫° Ÿu NfiuJ¡ ı∏t°u* Ju¡ f°Ì N°ÃtI°fi ≈®J¡¸> F°uw° Fæ, ∫F N°ÃtI°fi tCHu ˚Ù
Ÿ°ty®Ù ≤Ffiu ≈≤ Nbÿ∫ F°uy°, ÎuŸ° ≈®Ã∫uJ¡ ≈C”T J¡°u NfiCt°fi J¡≤ Ôufi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ ∫F°≥ ıÙb∏tC•w
@Ù≤ ≈C”T°u* tu* NfiuJ¡ ı∏t°u* Ju¡ Ÿa<ªw ≈C^∫ Ÿu N°ÃtI°fi Ã≈∏fi FCN° Ìu©° ı°w° Fæ, ∫F ‹¸>°∏w Fæ $$44$$
≈°≈ Ju¡ Ÿt°fi ≈C^∫ ˚Ù ŸaŸ°≤f∏@fi J¡° J¡°≤d Fæ, Nw# „`C_bR¡≈ FCN° ≈C^∫ •∫°u* J¡t°∫° ı°∫ ?
oŸ N°„aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≈C`, <bT∫°u* tu* NfiC≤°y F°ufiu ≈≤ „`C_bR¡≈ FCÎ <ıŸ ≈C^∫J¡tÕ Ÿu wC‡Fu* oŸ w≤F J¡° f∏@fi ≈®°›w
FCN° Fæ, <bT∫°u* tu* NfiC≤°y fi F°ufiu ≈≤ <t`_bR¡≈ FCÎ ŸÙ ≈C^∫J¡tÕ Ÿu wCt t°us ≈° ı°N°uyu $$45$$
N<@J¡ ≈C^∫ Ju¡ π°≤° ≈¥bÕı∏t Ju¡ ≈°≈°u* J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ „t, Ìt N°<ÌR¡≈ Nt¨w Ÿu „ÙwÔw°
≈®°›w J¡≤fiub°Ôu ≈C”T°u* J¡°u N°<@Ìæ<bJ¡ N°<Ì wÙfi°u* w≤F Ju¡ w°≈°u* J¡∑ „°<∏w F°u ı°wÙ Fæ, oŸu J¡Fwu Fæ* $
≤°y°<Ì Ì°uT°u* Ÿu „¥∏∫ Ÿ≠ıfi°u* J¡° ∫F ŸÃJ¡t°u˘ J¡° Ÿabuy ≈®°<d∫°u* Ju¡ ≈¥bÕı∏t Ju¡ ≈°≈°u* J¡°u fi‹¸>
J¡≤w° FCN° fiJu¡ <`<b@ w°≈°u* J¡°u ÎuŸu „°∏w J¡≤ Ìuw° Fæ, ıæŸu bT°Õ J¡° Ÿt¥F Ì°b°fiÔ J¡°u $$46$$
≈C^∫°u≈°ı°Õfi Ju¡ f°Ì » bæ≤°À∫ F°ufiu ≈≤ ı°u J¡°∫Õ J¡≤fi° ª°<FÎ ŸJ¡° ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* $
Fu <t`, ∫<Ì N≈fi° J¡v∫°d ª°Fwu F°u, w°u ŸaŸ°≤ ªJ®¡ Ju¡ N°bwÕ tu* ˚®td tw J¡≤°u, (NSb°
"ŸaŸ°≤ªJ®¡°bwÕ˚®t˚®ttg' oŸ ≈°™> Ju¡ NfiCŸ°≤ - ŸaŸ°≤ ªJ®¡ Ju¡ N°bwÕR¡≈Ù ˚®t tu* ∫<Ì wCt ˚®t J¡≤fi°
fiFÙ* ª°Fwu, w°u) Ÿf J¡t°u˘ J¡°u ~>°un-~>°nJ¡≤ Zbd N°<Ì ≈°∫°u* Ÿu wCt Ju¡bÔ f®Ê tu* N°Ÿ•w F°u
ı°N°u $ ıf wJ¡ f°fl <bT∫°u* tu* N°Ÿ<•w Fæ ∫°fiÙ ıf wJ¡ f®Ê tu* N°Ÿ<•w fiFÙ* Fæ w˚Ù wJ¡ <bJ¡v≈
Ÿu Ã≈∏fi FCN° ∫F Ÿf ıywg <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ Fu <t`, ıÔ Ju¡ w≤ay∫C•w F°ufiu ≈≤ FÙ ŸtCB N≈fiu w¸>
J¡∑ N°u≤ ı°J¡≤ ŸŸu ¸>•J¡≤ ©° J¡≤Ju¡ <b<s›w F°uw° Fæ, ıÔ Ju¡ <fiÿªÔ ≤Ffiu ≈≤ w°u bF Ju¡bÔ
ıÔR¡≈ FÙ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ <bbuJ¡I°fiR¡≈ Â<‹¸> (ªsC) J¡°u i>J¡ Ìufiub°Ôu oŸ „°uJ¡ J¡° wCt NbÔ‡ffi
•∫°u* J¡≤ ≤Fu F°u $ Fu <t`, N˚ayC≤ bF ≈®I°R¡≈Ù ∫<‹¸> (~>nÙ) FÙ oŸ w≤F „°uJ¡ Ÿu N∏@u ffiu FCÎ wC‡F°≤°
wf wJ¡ <fib°ÕF J¡≤u ıf wJ¡ <J¡ wC‡F°≤Ù <bbuJ¡ Â<‹¸> ©CÔ fiFÙ* ı°wÙ $ FTÕ N°æ≤ „°uJ¡ Ju¡ N°ÃtI°fi Ju¡
ß°F Ju¡ <bfi°„J¡ - w≤ay°u* Ÿu, w¨d°u* J¡∑ fi°o˘, ı°u Ô°uy oŸ ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ tu* fFwu Fæ* bu Ô°uy tF°Ãt°N°u*
J¡∑ ydfi° tu* J¡˚Ù fiFÙ* <yfiu ı°wu $ Fu Ÿ©u, bF Ÿ°≤° ıywg (ıÙbŸt¥F) FTÕ, <bT°Ì N°<Ì Nb_S°R¡≈
H¥Ôu ≈≤ <fi≤∏w≤ N°R¡» Fæ $ oŸu ~># M¡wC R¡≈ ∫° J¡°t, J®¡°u@ N°<Ì R¡≈ ~># H¥Ô°u* Ÿu HCÔ°J¡≤ J¡°Ô-
J®¡∑n° J¡≤w° Fæ, Nw# oŸtu* wCt <©∏fi •∫°u* F°u ≤Fu F°u NS°Õwg ¿©Ôb°n J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡¿v≈w ≈Ì°S°u˘
Ju¡ Ÿa∫°uy N°æ≤ <b∫°uy tu* ©uÌ J¡≤fi° ∫C•w fiFÙ* Fæ $ oŸ w≤F J¡∑ fi°fi°<b@ J®¡∑n°N°u* tu* ÃJ¡^™>° ≤©fiub°Ô°
ÎJ¡t°` J¡°Ô FÙ NfiuJ¡ ≈°∫°u* Ÿu ÎJ¡ Ju¡ ≈Ù~>u ÎJ¡ NfiuJ¡ ıyw°u* J¡°u Ã≈∏fi J¡≤w° Fæ, <bfi°„ J¡≤w°
Fæ, <k¡≤ wÃJ¡°Ô FÙ Ã≈∏fi J¡≤w° Fæ N°æ≤ <k¡≤ <bfi°„ J¡≤w° Fæ $$47-52$$
ıæŸu Ì¥Ÿ≤u ≈®°<d∫°u* Ju¡ „≤Ù≤ N°<Ì J¡° J¡°Ô ˚°uıfi J¡≤ ±>°Ôw° Fæ bæŸu FÙ N≈fiu „≤Ù≤ N°<Ì J¡° ˚Ù
J¡°Ô ˚°uıfi J¡≤ ±>°Ôw° Fæ, oŸ <fi∫t J¡°u t°fiJ¡≤ ∫F <fiÿª∫ J¡≤ Ôufi° ª°<FÎ <J¡ ı°u <ıŸJ¡° ©°Ω
Fæ, Ÿu bF Nbÿ∫ FÙ ©° ±>°Ôuy° $ ıf oŸ w≤F J¡° <fiÿª∫ F°u ı°w° Fæ, wf „≤Ù≤ N°<Ì tu* Ÿu
NF∏w°<˚t°fi J¡° ˚Ù ≈¿≤Ã∫°y F°u ı°w° Fæ N°æ≤ wÌfi∏w≤ „°uJ¡ J¡° ≈®Ÿay fiFÙ* N°w°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
1708 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Fu ˚B, Ju¡bÔ J¡°ÔR¡≈ Ÿ≈Õ π°≤° fÔ≈¥bÕJ¡ N°J®¡td J¡≤ ˚<sw <J¡∫u ı°fiub°Ôu ı∏wCN°u* Ju¡
fÙª tu* b°_wb tu* fi J¡°uoÕ <b„uT I°fi Fæ, fi J¡°uoÕ ÎuŸu I°fi J¡° <bT∫ <b„uTR¡≈ @tÕ Fæ N°æ≤ fi J¡°uoÕ
ÎuŸu @tÕ J¡° N°Z∫ (@tÙÕ) FÙ Fæ $$53$$ ı°u Ìub∫°u<fi Fæ* bu ˚Ù ıf ÌC‹¸> J¡°Ô Ju¡ <≈^±> Ÿu ~¥>¸>u FCÎ
fiFÙ* Fæ* ∫°fiÙ Ìubw°N°u* J¡°u ˚Ù ıf ÌC‹¸> J¡°Ô ≈ª° ı°w° Fæ, wf <fituT≈∫Õ∏w ≤Ffiub°Ôu <bfi°„Ù
„≤Ù≤°u* J¡∑ w°u J¡S° FÙ •∫° $$54$$
b°_wb tu* wCt Ÿ°sÙR¡≈ FÙ F°u, oŸ<ÔÎ wC‡Fu* Ì¥≤ Ÿu Ju¡bÔ ŸaŸ°≤fi¨Ã∫ J¡° J¡°æwCJ¡ FÙ Ìu©fi°
ª°<FÎ, fi <J¡ „°uJ¡, t°uF N°<Ì <bJ¡°≤°u* Ÿu <bJ¨¡w F°uJ¡≤ _b∫a fi¨Ã∫ J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
˚Ì®, @fi fi°„ N°<Ì <b≈<W∫°u* tu* <bJ¨¡w o¿∏B∫°u* Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ≈®ut≈¥bÕJ¡ •∫°u* _b∫a FÙ fi¨Ã∫ J¡≤fiu
Ôy ı°wu F°u, sd˚≤ ªC≈ª°≈ fæ™>J¡≤ ŸaŸ°≤fi°¸>J¡ w°u Ìu©°u $ Fu ˚≤π°ı, NfiuJ¡ ≤ay°u* Ÿu ∫C•w oŸ
ıywg J¡°u sd˚ayC≤ Ìu©J¡≤ I°fiÙ ≈C”T w<fiJ¡ ˚Ù „°uJ¡ fiFÙ* J¡≤w° $ NtayÔ Ìufiub°Ôu „°uJ¡ J¡°u ~>°un
Ì°u, tayÔt∫ b_wCN°u* J¡° <bª°≤ J¡≤°u N°æ≤ <ªÌ°fi∏Ì|fi _bh~> ≈≤t°Ãt° J¡∑ ˚°bfi° J¡≤°u $$55-57$$
ı°u tayÔt∫ b_wCÎ≥ Fæ*, ∏Fu* fwÔ°wu Fæ* $
ı°u ≈C”T Ìub, <πı N°æ≤ yC”N°u* Ju¡ «¡≈≤ ≈¿≤≈¥dÕ Z]° ≤©J¡≤ <fitÕÔ <ªWb°Ôu F°u y∫u Fæ* N°æ≤
ı°u buÌ°<Ì Ÿwg-„°˜°u* tu* ≈®t°^∫fC<] ≤©wu Fæ* ÎuŸu ≈C”T°u* Ju¡ «¡≈≤ tFuÿb≤ J¡° ≈≤t NfiCy®F F°uw°
Fæ NS°Õwg Ìub, <πı N°<Ì Ju¡ «¡≈≤ Z]° N°<Ì ≤©fiu Ÿu oÕÿb≤°fiCy®FR¡≈ ≈≤t tayÔ ≈®°›w F°uw° Fæ,
oŸ<ÔÎ Ìub°<Ì tu* Z]° N°<Ì oÕÿb≤°fiCy®FR¡≈ tayÔ Ju¡ Ÿ°@fi F°ufiu Ÿu tayÔR¡≈ Fæ* N°æ≤ oÕÿb≤°fiCy®F
Ÿ°s°wg I°fi J¡° Ÿ°@fi F°ufiu Ÿu fiŸu ˚Ù f»J¡≤ tayÔR¡≈ Fæ $ ˚≤π°ı fiu J¡F° # ˚ybfig, N°≈Ju¡
≈®Ÿ°Ì Ÿu tæ*fiu ≈¥dÕR¡≈ Ÿu Ÿf Ÿ°@fi°u* J¡° ≤F_∫ ∫F ı°fi <Ô∫° <J¡ bæ≤°À∫ Ÿu f»J¡≤ Ì¥Ÿ≤° oŸ
ŸaŸ°≤ tu* ]°≤ J¡≤fiub°Ô° f∏@C fiFÙ* Fæ N°æ≤ ŸaŸ°≤ Ÿu f»J¡≤ Ì¥Ÿ≤° t°≤fiub°Ô° J¡°uoÕ „`C fiFÙ* Fæ $
Nf tæ* NfiuJ¡ b°•∫R¡≈ Ÿt_w y®∏S Ÿu tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ π°≤° J¡Fu y∫u I°fiR¡≈Ù ≤F_∫ J¡°
Ÿ‡≈¥dÕ <fiª°un S°unu „ÆÌ°u* tu* ŸCfifi° ª°Fw° F¥≥, J¨¡≈°J¡≤ J¡<FÎ $ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚≤π°ı,
tC<•w Ìufiub°Ôu oŸ tF°I°fi J¡°u wCt ŸCfi°u, oŸJu¡ Ju¡bÔ ŸCfifiu Ÿu FÙ <k¡≤ ŸaŸ°≤R¡≈Ù Ÿ°y≤ tu* wCt
y°uwu fiFÙ* Ôy°N°uyu $$58-61$$
ıywg J¡° Ô∫ J¡≤fiu tu* FuwC˚¥w N≈b°Ì J¡Ffiu J¡∑ oh~>° Ÿu Nº∫°≤°u≈ π°≤° NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ÿu ¿_Sw
ÎJ¡ FÙ tayÔR¡≈ Ìub J¡°u fit_J¡°≤ J¡≤wu Fæ* $
ı°u Ìub b°_wb tu* ÎJ¡ F°uw° FCN° ˚Ù Nº∫°≤°u≈ π°≤° Ã≈<W, ¿_S<w N°æ≤ ŸaF°≤R¡≈ J¡°∫°u˘ Ÿu
NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ J¡° F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ, Ÿ Ÿ<hªÌ°fi∏ÌR¡≈ ≈≤t°Ãt° J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $$62$$
≈®ÿfi Ju¡ NfiCŸ°≤ W≤ J¡Ffiu J¡∑ ≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
ıf ≈®≈aª J¡° Ô∫ <J¡∫° ı°w° Fæ wf <ıŸ ≈°∫ Ÿu ≈≤tw[b ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ Ÿ ≈°∫ J¡°u
wC‡Fu* Ÿasu≈ Ÿu ZC<wJ¡<Sw J®¡t J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ J¡Fw° F¥≥ $$63$$
NÔy-NÔy ≈®J¡≤d°u* tu* J¡Fu y∫u w[b J¡°u Ÿ¥‚tfC<]b°Ôu ≈C”T _b∫a FÙ ≈¥b°Õ≈≤ Ju¡ <bª°≤ Ÿu ı°fi
ŸJ¡wu Fæ*, oŸ ≈®J¡°≤ ŸtHfiu J¡∑ wCttu* ŸCfC<] <b¶∫°w SÙ, ≈≤awC oŸ Ÿt∫ bF Jæ¡Ÿu fi‹¸> F°u y∫Ù, ∫°u*
J¡Fu ı°fiub°Ôu NSÕ Ju¡ y®Fd tu* Nb@°fi°SÕ ˚≤π°ı J¡°u b°vtÙ<J¡ tF°≤°ı k¡¸>J¡°≤ ŸCfi°wu Fæ* $
ŸyÕ - 128] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1709
Fu ˚≤π°ı, ≈¥b°Õ≈≤ y®∏S Ju¡ <bª°≤ tu* ≈¸C> wC‡F°≤Ù _t¨<w J¡F°≥ ªÔÙ yoÕ, ŸÙŸu _b∫a FÙ Ÿf JC¡~>
F_w°tÔJ¡bwg ı°fi° ı° ŸJ¡w° Fæ $$64$$ ≈FÔu N≈fiu N∏w#J¡≤d Ÿu w[b J¡° _b∫a FÙ <bª°≤ J¡≤fi°
ª°<FÎ, oŸÙŸu bF N°Ãtb_wC _b∫a ≈®°›w J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $ oŸJu¡ ≈®°›w F°ufiu Ÿu ≈C”T <k¡≤ „°uJ¡ fiFÙ*
J¡≤w° $ Fu ˚≤π°ı, ŸÃŸay N°æ≤ Ÿwg-„°˜ Ÿu ≈®°›w <bbuJ¡ Ÿu bæ≤°À∫∫C•w F°uJ¡≤ ≈C”T J¡°u oŸÙ w[b
J¡∑ f°≤-f°≤ ˚°bfi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$65$$
ÎJ¡ Ÿ°æ ŸW°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w

ÎJ¡ Ÿ°æ Nl>°oÕŸb°≥ ŸyÕ

≈®<bÔ°≈fi∫C<•w Ÿu ˚≤π°ı tC¿fi J¡∑ J¨¡w°SÕw°,
I°<fi∫°u* Ju¡ J¡wÕΔ∫ wS° ≤°t Ju¡ Δ∫CÃS°≈fi J¡° J®¡t-∫F bdÕfi $
"„°∏w°u Ì°∏w ≈≤w¿_w<wsC# Z]°<bW# Ÿt°<Fw°u ˚¥Ãb°&&Ãt∏∫ub°Ãt°fia ≈ÿ∫<w' oÃ∫°<Ì ZC<w
Ju¡ w°Ã≈∫Õ Ju¡ bdÕfi π°≤° Ÿ°s°ÃJ¡°≤≈∫˘w Ÿ°ay°u≈°ay ≈®≈aª Ju¡ ≈®<bÔ°≈fi J¡° ≈®J¡°≤ J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ
≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚≤π°ı, „t, Ìt, ≈≤<w ∫°fiÙ J¡°‡∫ N°æ≤ <fi<T] J¡t°u˘ Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y Ÿu
Îbaa <bT∫°u* Ju¡ Ÿ°S o¿∏Ì®∫°u* Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu ı<fiw ŸC© Ÿu (<bT∫°Ÿ<•w Ÿu) „¥∏∫, Z]° Ÿu ∫C•w
tCÔ°∫t N°Ÿfi ≈≤ fæ™>J¡≤ <ªW N°æ≤ o¿∏B∫°u* J¡∑ <J®¡∫°N°u* J¡°u ıÙw J¡≤Ju¡ ∫°uyÙ wf wJ¡ —J¡°≤ J¡°
hª°≤d J¡≤w° ≤Fu NS°Õwg ÌÙ|Õw° Ÿu ı≈ J¡≤w° ≤Fu, ıf wJ¡ tfi ≈®Ÿ∏fi fi F°u ı°∫ $ wÌfi∏w≤ N≈fiu
N∏w#J¡≤d J¡∑ „C<] Ju¡ <ÔÎ ≈®°d°∫°t J¡≤u N°æ≤ ŸJu¡ ≈Ù~>u <bT∫°u* Ÿu o¿∏B∫°u* J¡°u @Ù≤u-@Ù≤u ©Ù*ª Ôu $
ÌuF, o¿∏B∫, tfi, fC<] N°æ≤ su`I ofitu* <ıŸ-<ıŸ J¡∑ <ıŸ-<ıŸ ≈°Ì°fi J¡°≤d Ÿu Ã≈<W FCoÕ
Fæ, Ÿ ŸJ¡°u ı°fiJ¡≤ ∫°fiÙ ZC<w N°<Ì Ju¡ π°≤° NfiCŸ∏@°fi J¡≤ ≈Ù~>u fiJu¡ ≈°Ì°fi J¡°≤d˚¥w fi-
fi ˚¥w°u* N°æ≤ Ìub°u* tu* fi ŸfJ¡° Ô∫ J¡≤ Ìu $ oŸ w≤F N°º∫°¿ÃtJ¡ ÌuF, o<∏B∫ N°<Ì ˚°b J¡°u
~>°unJ¡≤ "fiJ¡° J¡°≤d˚¥w Ìubw°Ÿt<‹¸>R¡≈ NJ¡°≤°SÕ <b≤°¸>g tæ* FÙ F¥≥' oŸ w≤F J¡∑ ˚°bfi° Ÿu ≈FÔu
<b≤°¸>g tu* ¿_Sw F°uJ¡≤; ŸJu¡ f°Ì ŸJu¡ J¡°≤d˚¥w J¡°≤°SÕ Ÿ¥‚t˚¥w <Ô*yŸt‹ˆ°ÃtJ¡ <F≤^∫y˚Õ
tu* Ÿ <b≤°¸>g J¡° Ô∫ J¡≤Ju¡ "<F≤^∫y˚Õ tæ* FÙ F¥≥' oŸ ˚°bfi° Ÿu ¿_Sw ≤F ı°∫ $ wÌfi∏w≤ ŸJu¡
J¡°≤d˚¥w <`yCd°ÃtJ¡ t°∫° Ÿu ≈<Fw tJ¡°≤°SÕ NΔ∫°J¨¡w tu* Ÿ <F≤^∫y˚Õ J¡° ˚Ù Ô∫ J¡≤Ju¡
"NΔ∫°J¨¡w_bR¡≈ tæ* FÙ F¥≥' oŸ ˚°bfi° Ÿu ¿_Sw F°u ı°∫ $ ŸJu¡ ≈ÿª°wg Ÿ‡≈¥dÕ ıywg Ju¡ t¥ÔJ¡°≤dR¡≈
Ÿu ≈Ô<sw NΔ∫°J¨¡wŸ<Fw ŸfJu¡ N<@‹™>°fi˚¥w N@Õt°`° Ÿu Ô<sw ≈≤tJ¡°≤d „C]f®Ê tu* Ÿ
NΔ∫°J¨¡w J¡° ˚Ù Ô∫ J¡≤Ju¡ ¿_Sw F°u ı°∫ $$1-5$$
ÌuF, o<∏B∫ N°<Ì tu* <ıŸJ¡∑ <ıŸŸu Ã≈<W FCoÕ Fæ, ŸJ¡° Ÿtu* Ô∫ J¡≤ Ìu, ∫F ı°u J¡F° y∫° Fæ
ŸJ¡° <b„uTR¡≈ Ÿu <k¡≤ <bb≤d J¡≤wu Fæ* $
t°aŸ N°<Ì ı°u ≈°<SÕb ˚°y Fæ* fiJ¡° ≈¨<SbÙ tu*, ≤•w N°<Ì ı°u ıÔÙ∫ ˚°y Fæ* fiJ¡° ıÔ tu* wS°
ı°u wæıŸ ˚°y Fæ* fiJ¡° wuı tu*, fiJ¡∑ w∏t°`°R¡≈w° ı°fiJ¡≤ Ô∫ J¡≤ Ìu $ b°∫C˚°y J¡° tF°b°∫C tu*
N°æ≤ N°J¡°„˚°y J¡° N°J¡°„ tu* Ô∫ J¡≤ Ìu $ oŸÙ w≤F |®°d N°<Ì o¿∏B∫°u* J¡° ˚Ù fiJu¡ N°≤‡˚J¡
1710 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ìubw°u≈°<@˚¥w Ÿ¥‚t ≈¨<SbÙ N°<Ì tu* Ô∫ J¡≤Ju¡ "<Ì„# Z°uwa ˚¥Ãb° J¡d°æÕ ≈®°<b„wg' oÃ∫°<Ì ZC<w<Ÿ]
ıÙb Ju¡ ˚°y J¡∑ ≈®<Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ J¡dÕ N°<Ì y°uÔJ¡°u* tu* ≈®bu„ π°≤° Z°u` N°<ÌR¡≈ o¿∏B∫˚°b J¡°u ≈®°›w
<Ì„° N°<Ì Ìubw°N°u* J¡° J®¡t„# fi Ìubw°N°u* tu* FÙ Ô∫ J¡≤ Ìu $$6,7$$ N≈fiu Z°u`u¿∏Ì®∫ J¡° <Ì„°N°u*
tu* N°æ≤ Ãb<y¿∏Ì®∫ J¡° <bΩCwg tu* Ô∫ J¡≤ Ìu $ ªsC¿≤¿∏B∫ J¡° Ÿ¥∫Õ tu* wS° ≤Ÿfiu¿∏B∫ J¡° ıÔ Ju¡ Ìubw°
b”d tu* Ô∫ J¡≤ Ìu $ ≈®°d J¡° b°∫C tu*, b°dÙ J¡° N<Àfi tu* N°æ≤ F_wu¿∏B∫ J¡° o∏B tu* Ô∫ J¡≤ Ìu $ N≈fiu
≈°Ìu¿∏B∫ J¡° ¿b‹dC tu* wS° yCÌ°-o¿∏B∫ J¡° <t` tu* Ô∫ J¡≤ Ìu $ ≈_Su¿∏Ì®∫ J¡° J¡ÿ∫≈ tu* Ô∫ J¡≤Ju¡
ŸJu¡ f°Ì tfi J¡° ª∏Bt° tu* Ô∫ J¡≤ Ìu $ oŸÙ w≤F fC<] J¡° ªwCtCÕ© f®Ê° tu* Ô∫ J¡≤ Ìu $ Fu <t`,
o¿∏B∫°u* Ju¡ fF°fiu Ìubw° FÙ Ÿf ¿_Sw Fæ*, o¿∏B∫°u* Ju¡ fi°t Ÿu J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤Ù b_wCÎ≥ ¿_Sw fiFÙ* Fæ*, ofiJ¡° tæ*
wC‡Fu* w[b°u≈Ìu„ π°≤° Ô∫ J¡≤fiu J¡° N°Ìu„ "N<Àfib°ÕÀ˚¥Ãb° tC©a ≈®°<b„wg' (b°dÙ ffiJ¡≤ N<Àfi tC© tu*
≈®<b‹¸> F°u y∫Ù) oŸ ZC<wb°•∫ J¡°u ≈®t°d t°fiJ¡≤ FÙ Ìu ≤F° F¥≥ $ _bw# N≈fiu tfi Ÿu <J¡ŸÙ w≤F J¡∑
J¡°uoÕ J¡v≈fi° J¡≤Ju¡ tæ*fiu ofi NS°u˘ J¡°u wCHŸu ≈®J¡¸> fiFÙ* <J¡∫° Fæ $$8-11$$
ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì J¡°u <bÔÙfi J¡≤fiu J¡° w≤ÙJ¡° fwÔ°fiub°Ôu Ÿay®F ÿÔ°uJ¡ J¡°u ∫°u* fwÔ°J¡≤ Nf
"<b≤°<ı ≈®Sta ¿_SÃb°' (<b≤°¸>g tæ* FÙ F¥≥, oŸ ˚°bfi° Ÿu ≈FÔu <b≤°¸>g-R¡≈ tu* ¿_Sw F°uJ¡≤) oŸ <•w
J¡°u N°æ≤ Ÿ°k¡ J¡≤Ju¡ fwÔ° ≤Fu Fæ* $
oŸ w≤F N≈fiÙ ÌuF J¡°u ŸJu¡ J¡°≤d tu* <bÔÙfi J¡≤Ju¡ "tæ* <b≤°¸>g F¥≥' ÎuŸ° <ª∏wfi J¡≤u $$12$$
"NΔ∫°J¨¡wu ¿_Sw# ≈ÿª°wg' (NΔ∫°J¨¡w tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ ŸJu¡ ≈Ù~>u) oŸJ¡∑ Δ∫°¶∫° Ju¡ ≈®Ÿay tu*
f®Ê<bΩ° Ju¡ oh~C>J¡ ≈C”T J¡°u ≈FÔu ≈°_∫R¡≈ Ÿu J¡FÙ y∫Ù, Ÿ°≤u f®Ê°^±> J¡∑ N°Ãt° <b≤°¸>g ≈C”T Ju¡
⁄Ì∫J¡tÔ Ju¡ «¡≈≤ ŸÌ° ¿_Sw ≤Ffiub°ÔÙ N°æ≤ f®Ê<bΩ° Ÿu |<¸>w N@Õ „≤Ù≤ Ÿu ∫C•w t°∫°„fÔ
Ÿ‡≈¥dÕ ıywg Ju¡ N<˚∏fi <fi<tW°u≈°Ì°fi J¡°≤dR¡≈ f®Ê J¡∑ t¥<wÕ J¡°u Ì„°Õ ≤Fu tF°≤°ı b°vtÙ<J¡ tC<fi
bFÙ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°<d∫°u* J¡° t°w°-<≈w° Ju¡ R¡≈ Ÿu ˚Ù J¡°≤d Fæ ∫F fwÔ°wu Fæ* $
Ÿ°≤u f®Ê°^±> Ju¡ ˚Ùw≤ ı°u ∫F N@Õfi°≤Ùÿb≤ ˚yb°fig ¿_Sw Fæ bFÙ Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* J¡° N°@°≤ wS°
J¡°≤d J¡F° y∫° Fæ $$13$$ bF ŸfJ¡° <≈w° F°ufiu Ÿu FÙ N≈fiu <b≤<ªw, Ìub, tfiC‹∫ N°<ÌR¡≈ Ÿt_w
ıyw J¡°u N∏fi-≈°fi N°<Ì Ju¡ π°≤° ıÙ<bw ≤©fiu Ju¡ ≈°∫ tu* Δ∫b¿_Sw F°uJ¡≤ F<bTg wS° b¨<‹¸> N°<Ì
Ÿu ŸfJu¡ ≈°uTJ¡ Z°æw-_t°wÕ ∫I°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸>R¡≈ Ÿu f®Ê°^±> Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw Fæ $ (≈®°Ÿa<yJ¡ f°w fwÔ°J¡≤
≈®_wCw ÌuFu¿∏B∫°<Ì J¡° <bÔ∫ fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ f®Ê°^±> J¡° N°b≤d fwÔ°wu Fæ* $) oŸ f®Ê°^±> Ju¡ |u≤u
Ÿu f°F≤ <πyCd ≈¨<SbÙ Fæ N°æ≤ Ÿ ≈¨<SbÙ Ÿu <πyCd ıÔ Fæ ("Î<˚≤°b≤dæ≤^±>a Δ∫°›wa Ì„yCd°uW≤æ#'
oÃ∫°<ÌR¡≈ Ÿu f®Ê°^±> J¡∑ N≈us° W≤°uW≤ ÌŸ yCd N<@J¡ ≈¨<SbÙ N°<Ì J¡° N°b≤d ∫Ω<≈ ≈C”T°u* tu*
ŸCfi° ı°w° Fæ wS°<≈ <πyCd FÙ Ÿu ˚Ù ŸtHfi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu |u≤J¡≤ ≈°≥ª J¡°u„ J¡∑
≈®Ì<sd° J¡≤fiu ≈≤ ıæŸu ≈ªÙŸ J¡°u„ J¡∑ ≈®Ì<sd° F°u ı°wÙ Fæ bæŸu FÙ ÎJ¡ Ju¡ ≈ªyCfiu J¡°u Ì°u f°≤ yCd Ìufiu
Ÿu ÌŸyCfiu J¡∑ <Ÿ¿] F°u ı°wÙ Fæ NSb° ≈C≤°d°u* tu* ı°u N°b≤d J¡F° y∫° <tÔw° Fæ bF N≈aªÙJ¨¡w ˚¥w°u*
J¡° N°b≤d Fæ, <J*¡wC ∫F°≥ w°u ≈aªÙJ¨¡w˚¥w°u* Ju¡ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡F° y∫° Fæ, ∫°u* <J¡ŸÙ w≤F J¡° <b≤°u@ fiFÙ*
ÌÙ©w°) $$14$$ ıÔ Ÿu <πyCd wuı Fæ, wuı Ÿu <πyCd b°∫C Fæ N°æ≤ b°∫C Ÿu <πyCd N°J¡°„ Fæ $ ∫°u* J®¡t„#
ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u J¡∑ N≈us° W≤°uW≤ <πyCd Fæ* $ ≈aªÙJ¨¡w ∫° N≈aªÙJ¨¡w N°J¡°„ Ÿu ∫F Ÿ°≤° ıywg y®<Sw
ŸyÕ - 128] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1711
Fæ $ ∫°uyÙ J¡°u ª°<FÎ <J¡ bF ≈¨<SbÙ J¡° ıÔ tu* Ô∫ J¡≤Ju¡ Ÿ ıÔ J¡°u <k¡≤ wuı tu* ÔÙfi J¡≤ Ìu $ wuı J¡°u
b°∫C tu* <bÔÙfi J¡≤Ju¡ Ÿ b°∫C J¡°u <k¡≤ N°J¡°„ tu* <bÔÙfi J¡≤ Ìu N°æ≤ N°J¡°„ J¡°u Ÿt_w _S¥Ô ≈®≈aª°u*
J¡∑ Ã≈<W Ju¡ J¡°≤d˚¥w <F≤^∫y˚°ÕJ¡°„ tu* <bÔÙfi J¡≤ Ìu $ Ÿ <F≤^∫y˚°ÕJ¡°„ tu* ÎJ¡t°` <Ô*y
„≤Ù≤ @°≤dJ¡≤ ∫°uyÙ sd˚≤ ¿_Sw ≤Fu $ (∫°uyÙ J¡° bF <Ô*y „≤Ù≤ •∫° Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* ) b°Ÿfi°Î≥,
Ÿ¥‚t˚¥w, J¡tÕ, N<bΩ°, ÌŸ o¿∏B∫°≥, tfi N°æ≤ fC<] - ofi ŸfJ¡°u ≈¿^±>w Ô°uy <Ô*y „≤Ù≤ J¡Fwu Fæ* $
wÌfi∏w≤ _S¥Ô ≈°<@ J¡° Ô∫ F°u ı°fiu Ÿu N@Õ „≤Ù≤ Ÿu Ÿ‡≈∏fi FCN°-Ÿ° bF ∫°uyÙ f®Ê°^±>R¡≈w° Ju¡
N<˚t°fi J¡° Ã∫°y J¡≤Ju¡ ŸŸu f°F≤ <fiJ¡Ô J¡≤ Ÿ¥‚t˚¥w°ÃtJ¡ <Ô*yŸt<‹¸>ÌuF tu* "tæ*' FÙ N°ÃtR¡≈
N<@‹™>°w° <F≤^∫y˚Õ F¥≥' ∫°u* <ª∏wfi J¡≤u $$15-19$$
ª°≤ tC©b°Ô° „≤Ù≤ FÙ <F≤^∫y˚Õfi°t Ÿu Ô°uJ¡ tu* ≈®<Ÿ] Fæ, <ıŸJ¡∑ J¡tÔ Ÿu Ã≈<W FCoÕ Fæ, ∫F
w°u ˚¥wŸ¥‚tŸt‹ˆ°Ãt° ª°≤ tC©b°Ô° fiFÙ* Fæ, <k¡≤ ∫F <F≤^∫y˚Õ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ, ∫<Ì ∫F N°„aJ¡°
F°u, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ¥‚t˚¥w°u* tu* N<˚t°fi J¡≤Ju¡ fæ™>° FCN° ∫FÙ - f®Ê°^±>-≈®<bÔ°≈fi Ju¡ ≈FÔu f®Ê°^±>yw Îuÿb∫°u˘
J¡° ˚°uy J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡tÔ Ÿu Ã≈∏fi N≈fiu „≤Ù≤ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤Ju¡ ª°≤tC©b°Ô° S° $ (ÎuŸu <F≤^∫y˚Õ
J¡∑ N°Ãt˚°bfi° J¡≤fiu Ju¡ Nfi∏w≤ J¡wÕΔ∫ fwÔ°wu Fæ*) N≈aªÙJ¨¡w ˚¥w°u* J¡∑ ˚Ù N≈us° NÃ∫∏w Ÿ¥‚t
≈°<@R¡≈ Ÿu NΔ∫°J¨¡w t°∫°a„ tu* wS° ≈<Fw <ªÌ°J¡°≤ Ÿu NΔ∫•w tu* <Ô*y „≤Ù≤ J¡°u ˚Ù <bÔÙfi J¡≤
fC<]t°fig ∫°uyÙ ¿_Sw ≤Fu $ <ıŸtu* ∫F Ÿt_w ıyw ≤Fw° Fæ bF NΔ∫°J¨¡w N°æ≤ NΔ∫•w fi°t N°æ≤
R¡≈°u* Ÿu <b<fitCÕ•w Fæ $ ŸÙJ¡°u J¡°uoÕ (Ÿ°a¶∫b°ÌÙ) ≈®J¨¡<w, J¡°uoÕ (buÌ°∏wÙ Ô°uy) t°∫° wS° Ì¥Ÿ≤u
(fiæ∫°<∫J¡) ≈≤t°dC J¡Fwu Fæ* $ wJÕ¡ Ÿu <b˚®°∏w <ªWb°Ôu J¡°uoÕ (f°æ] Ô°uy) Ÿu Ÿab¨<wR¡≈ N<bΩ°
J¡Fwu Fæ* $ Ÿ NΔ∫°J¨¡w tu* ≈®Ô∫J¡°Ô tu* Ÿ˚Ù ≈Ì°SÕ Ô∫ J¡°u (T‹™>˚°b<bJ¡°≤ J¡°u) ≈®°›w F°uJ¡≤
Nfi<˚Δ∫•w _bR¡≈ J¡°u @°≤d J¡≤wu FCÎ ŸJ¡∑ ŸW° Ÿu FÙ Nb¿_Sw ≤Fwu Fæ* $$20-22$$
Jæ¡Ÿu ¿_Sw ≤Fwu Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ıf wJ¡ Ì¥Ÿ≤Ù Ÿ¨<‹¸> fiFÙ* F°uwÙ wf wJ¡ ≈≤_≈≤ Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu „¥∏∫ wS° <ª<w J¡∑ ˚°uÀ∫w°R¡≈
N°_b°Ì Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ Ÿ NΔ∫°J¨¡w _bR¡≈ tu* FÙ ¿_Sw ≤Fwu Fæ* N°æ≤ ≈®Ô∫ Ju¡ Nfi∏w≤ Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô tu*
<k¡≤ ŸÙ ≈®J¨¡<w˚¥w NΔ∫°J¨¡w Ÿu Ÿf Ã≈∏fi F°uwu Fæ* $$23$$ NfiCÔ°utJ®¡t Ÿu ∫°fiÙ N°J¡°„°<Ì J®¡t Ÿu
Ÿ¨<‹¸> F°uwÙ Fæ N°æ≤ ≈®<wÔ°utJ®¡t Ÿu ∫°fiÙ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ <b≈≤Ùw J®¡t Ÿu ŸÙ tu* ŸfJ¡° ŸaF°≤ F°uw° Fæ $
oŸ<ÔÎ wÙfi°u* _S°fi J¡°u ∫°fiÙ <b≤°¸>g, <F≤^∫y˚Õ N°æ≤ NΔ∫°J¨¡w ∫° _S¥Ô, Ÿ¥‚t N°æ≤ J¡°≤d NSb°
ı°y®wg, _b›fi N°æ≤ ŸCTC<›w J¡°u ~>°unJ¡≤ (N) N<bfi°„Ù wC≤Ù∫ ≈Ì J¡° wf wJ¡ º∫°fi J¡≤u ıf wJ¡
ŸJ¡∑ Ÿ°s°wg ≈®°<›w fi F°u ı°∫ $ º∫°fi Ÿu ÌÙ›w FCoÕ N°<©≤Ù Ÿ°s°ÃJ¡°≤°ÃtJ¡ b¨<W Ÿu, º∫°fi Ju¡ J¡w°Õ
N°æ≤ J¡°≤dR¡≈ <Ô*y J¡° ˚Ù ≈®<bÔ°≈fi J¡≤ <fi≤<w„∫ ≈≤f®Ê tu* Ÿ ≈®J¡°≤ ≈®<b‹¸> F°u ı°∫, <ıŸ
≈®J¡°≤ |¸> Ju¡ <bfi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ |¸>°J¡°„ tF°J¡°„ tu* ≈®<b‹¸> F°u ı°w° Fæ $$24$$
"fi°∏w# ≈®Itg' oÃ∫°<Ì ZC<w tu* <Ô*y J¡° f°@ <Ì©°oÕ fiFÙ* Ìuw°, oŸ<ÔÎ Jæ¡Ÿu ŸJ¡∑ <fib¨<W
(N) NS°Õwg "fi°∏w#≈®Ia fi f<F#≈®Ia fi°u˚∫w# ≈®Ia fi ≈®Ia fi°≈®Ia fi ≈®I°fi|fitg' oŸ ZC<w π°≤°
<Ì©°∫u y∫u t°yÕ Ÿu ~>°unJ¡≤ $
1712 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
F°uyÙ, ∫F N°„aJ¡° fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ wÙfi°u* _S°fi°u* J¡° f°@ F°ufiu ≈≤ <Ô*y J¡° f°@ NSÕw#
<Ÿ] F°u ı°w° Fæ, •∫°u*<J¡ _S¥ÔŸ¥‚t˚¥w N°æ≤ o¿∏B∫ N°<Ì tu* FÙ <Ô*y J¡∑ ¿_S<w Fæ, ∫F <Ì©Ô°wu Fæ* $
„C] f®Ê tu* ıf <J¡ NI°fi J¡° N°b≤d N° ı°w° Fæ wf NΔ∫°J¨¡w Ju¡ N¿_wÃb tu* Ÿ¥‚t˚¥w π°≤°
<Ô*y J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ <fi‹J¡TÕ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ <J¡ŸÙ F°Ôw tu* ˚Ù NI°fi Ju¡ <ffi° <Ô*y J¡∑
Ã≈<W fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, Nw# NI°fi FÙ <Ô*y J¡° t¥Ô°@°≤ ™>F≤° $ ≈≤‡≈≤∫° _S¥ÔŸ¥‚t˚¥w, o¿∏B∫,
tfi, fC<], b°Ÿfi°, J¡tÕ N°æ≤ b°∫C ˚Ù ŸJu¡ N°@°≤ Fæ* $ ÎuŸÙ Ì„° tu* NI°fiR¡≈ t¥Ô N°@°≤ J¡∑ <fib¨<W
F°u ı°fiu ≈≤ <Ô*yR¡≈Ù funÙ J¡° ˚ay <Ÿ] FÙ F°u ı°w° Fæ $$25$$
oŸ w≤F b°vtÙ<J¡ tF°≤°ı fiu ˚≤π°ı J¡°u ≈®db Ju¡ NSÕ J¡° <b_w°≤ J¡≤ f°u@ <J¡∫° N°æ≤ oŸŸu bu
I°fiÙ ffi y∫u $ Nf ˚≤π°ı N≈fiu NfiC˚b J¡∑ ≈≤Ùs° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿu ≈®J¡¸> J¡≤wu FCÎ J¡Fwu Fæ* $
˚≤π°ı fiu J¡F° # tF°≤°ı, tæ* Nf Ÿ˚Ù w≤F Ÿu <Ô*yR¡≈Ù funÙ Ju¡ f∏@fi Ÿu <fitCÕ•w F°u y∫° F¥≥
N°æ≤ ª¥≥<J¡ tæ* ªæw∏∫ J¡° Na„ F¥≥, oŸŸu ªæw∏∫R¡≈Ù N°fi∏ÌŸ°y≤ tu* ≈®<b‹¸> F°u y∫° F¥≥ $ Na„ N°æ≤
Na„b°fig J¡° NŸÔ tu* N˚uÌ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tæ* Ÿt_w ≈°<@∫°u* Ÿu „¥∏∫ ≈≤t°Ãt° FÙ F¥≥ $ tæ* J¥¡¸>_S,
„C], Δ∫°≈J¡ N°æ≤ ªæw∏∫R¡≈ F¥≥; ªæw∏∫„<•wt°fig fiFÙ* F¥≥ $$26,27$$
<J¡Ÿ w≤F Ju¡ N˚uÌ Ÿu wCt ≈≤t°Ãt°R¡≈ ffi y∫u F°u, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ÎJ¡ FÙ |¸> J¡° |¸> N°æ≤ J¡Ô„ ∫°u* <˚∏fi-<˚∏fi fi°t J¡¿v≈w Fæ oŸÙŸu |¸>∫C•w N°J¡°„ tu*
|¸>°J¡°„ N°æ≤ J¡Ô„°J¡°„ ∫°u* <˚∏fi-<˚∏fi fi°t J¡¿v≈w Fæ N°æ≤ oŸÙ Ÿu |¸>∫C•w N°J¡°„ tu* |¸>°J¡°„
N°æ≤ J¡Ô„°J¡°„ ∫°u* <˚∏fi-<˚∏fi Δ∫bF°≤ J¡¿v≈w Fæ, bæŸu FÙ ÎJ¡ FÙ NI°fi J¡° <˚∏fi-<˚∏fi ıyw
fi°t J¡¿v≈w Fæ $ oŸÙ Ÿu ıyÌg∫C•w tCHtu* ıÙb, oÕÿb≤ N°<Ì <˚∏fi-<˚∏fi Δ∫bF°≤°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑
y∫Ù SÙ $ ıæŸu Δ∫bF°≤ tu* ÎJ¡ |¸> Ju¡ FÙ fi°„ Ÿu |¸> N°æ≤ J¡Ô„ Ì°ufi°u* J¡∑ <fib¨<W F°u ı°fiu Ÿu |¸>°J¡°„,
J¡Ô„°J¡°„, tF°J¡°„ N°<Ì ˚uÌ <t¸>J¡≤ „C] N°J¡°„R¡≈ Îu•∫ ffi ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ÎJ¡t°` NI°fi
J¡∑ FÙ <fib¨<W F°u ı°fiu Ÿu Ÿf fi°t°u* J¡° ˚uÌ <t¸>J¡≤ ÎJ¡t°` ªæw∏∫ J¡° Ÿ°t®°≠∫ tCHu ≈®°›w F°u y∫° Fæ $
oŸÙ w≤F J¡∑ ÎJ¡w° Ju¡ œuÿ∫ Ÿu FÙ f®Ê˚¥w FCÎ tu≤u <bT∫ tu* "∫` fi°∏∫Ã≈ÿ∫<w' oÃ∫°<Ì NfiuJ¡
ZC<w∫°≥ fnu N°Ì≤ Ÿu J¡FwÙ Fæ* $$28$$
"∫S° ıÔu ıÔa <s›wa sÙ≤ sÙ≤u |¨wu |¨wtg $ N<b„uT°u ˚buwg wπ≠ıÙb°Ãt° ≈≤t°Ãt<fi $$'
(ıæŸu ıÔ tu ±>°Ô° y∫° ıÔ, Ì¥@ tu* ±>°Ô° y∫° Ì¥@ N°æ≤ |Ù tu* ±>°Ô° y∫° |Ù ÎJ¡R¡≈ F°u ı°w°
Fæ bæŸu FÙ ≈≤t°Ãt° tu* ıÙb ÎJ¡R¡≈ F°u ı°w° Fæ $) oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* Ÿu ÎuŸ° FÙ Îu•∫ <Ì©Ô°∫° y∫°
Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu Ì°F≤d Ìuwu Fæ* $
ıæŸu N<Àfi tu* ~>°un° y∫° N<Àfi ŸÙ J¡∑ Ÿt°fiw° J¡°u (ÎJ¡w° J¡°u) ≈®°›w F°uw° Fæ N°æ≤ wBq≈ Îba
ŸÙ fi°t J¡° F°uJ¡≤ FÙ bF I°w F°uw° Fæ, <J¡ŸÙ <b„uTR¡≈ Ÿu bF I°w fiFÙ* F°uw° wS° ıæŸu ÔbdŸ°y≤
tu* ku*¡J¡° y∫° w¨d N°<Ì ÔbdR¡≈ FÙ F°u ı°w° Fæ bæŸu FÙ ªuwfi tu* ku*¡J¡° y∫° (ÔÙfi <J¡∫° y∫°) Nªuwfi
∫F ıywg ˚Ù ªuwfi FÙ F°u ı°w° Fæ $ ıæŸu ÔbdŸ°y≤ tu* ku*¡J¡° y∫° Ôbd J¡° i>uÔ° ∫° <Ÿ∏@C tu* ku*¡J¡°
y∫° Ÿæ*@b ŸtCB tu* b° <Ÿ∏@C tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ N≈fiu fi°t-R¡≈ Ÿu <b<fitCÕ•w F°u ŸtCBR¡≈w° ∫°
<Ÿ∏@CR¡≈w° J¡°u ≈®°›w J¡≤ Ôuw° Fæ ∫° ıæŸu ıÔ tu* ~>°un° y∫° ıÔ, Ì¥@ tu* ~>°un° y∫° Ì¥@ N°æ≤ |Ù tu*
ŸyÕ - 128] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1713
~>°un° y∫° |Ù - ∫u ŸfJu¡ Ÿf <bfi‹¸> fi F°uwu FCÎ FÙ wBq≈ F°u ı°wu Fæ*, <J¡ŸÙ <b„uTR¡≈ Ÿu (≈¨SJg¡R¡≈
Ÿu) y¨FÙw fiFÙ* F°uwu bæŸu FÙ Ÿf ˚°b Ÿu <fiÃ∫-N°fi∏Ì_bR¡≈, ŸbÕŸ°sÙ, ≈≤tJ¡°≤d, <ªÌuJ¡≤Ÿ
≈≤f®Ê tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ tæ* wBq≈ FÙ F°u y∫° F¥≥, ≈¨SJg¡R¡≈ Ÿu tæ* y¨FÙw fiFÙ* F°uw° $$29-33$$
"<fi‹J¡Ôa <fi<‹J®¡∫a „°∏wa <fi≤bΩa <fi≤aıfitg' oÃ∫°<Ì ZC<w Ju¡ Ÿ°S N≈fi° NfiC˚b <tÔ°J¡≤
fwÔ°wu Fæ* $
<fiÃ∫, ŸbÕΔ∫°≈Ù, „°∏w, ŸbÕÌ°uT≤<Fw, <fi≤aıfi, <fi‹J¡Ô, <fi<‹J®¡∫, Ju¡bÔ „C] bF ≈≤f®Ê tæ* FÙ
F¥≥ $ Fu∫ N°æ≤ ≈°Ìu∫ Ÿu <fitCÕ•w ŸÃ∫_bR¡≈, o¿∏B∫≤<Fw, ÎJ¡t°` N≈fiu ŸaJ¡v≈ Ÿu NŸBq≈ ˚Ù oŸ
ıywg J¡∑ ŸW° Ju¡ Ÿ‡≈°Ìfi tu* ŸtSÕ ŸBq≈, Ju¡bÔ „C] ≈≤f®Ê FÙ tæ* F¥≥ $ ≈C^∫ N°æ≤ ≈°≈ Ÿu ≤<Fw, ıywg
J¡° ≈≤t J¡°≤d, N<πwÙ∫, N°fi∏ÌR¡≈, N<bfi°„Ù N°æ≤ ≠∫°u<w#_bR¡≈ ≈≤f®Ê FÙ tæ* F¥≥ $ oŸ w≤F
ŸÃ∫ŸaJ¡v≈°<ÌyCd°u* Ÿu ∫C•w, t°∫° Ju¡ Ÿ[b N°<Ì yCd°u* Ÿu „¥∏∫, ŸbÕΔ∫°≈J¡ N°æ≤ ŸbÕ_bR¡≈ f®Ê
J¡° - Nº∫°Ãt„°˜°u* Ju¡ Zbd wS° yC” J¡∑ „CZ¥T° (Ÿub°) N°<Ì tu* wÃ≈≤ Îba N≈fiu bd°ÕZt@tÕ tu*
<fi‹™>° ≤©fiub°Ô° ∫°uy°U∫°ŸÙ ≈C”T ŸÌ° º∫°fi J¡≤u $ oŸ ≤Ù<w Ÿu ≈≤f®Ê J¡° NU∫°Ÿ J¡≤ ≤Fu Ÿ°@J¡
≈C”T J¡° tfi ŸÙ f®Ê tu* N_w F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ŸJu¡ tfi Ju¡ N_w F°u ı°fiu ≈≤ N°Ãt° _b∫a ≈®J¡°<„w
F°ufiu Ôy ı°w° Fæ $ ≈®J¡°„ F°ufiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ ÌC#©°u* J¡° N∏w F°u ı°w° Fæ N°æ≤ N°Ãt° tu* ŸC© Nb˚°<Ÿw
F°ufiu Ôyw° Fæ wS° N°Ãt° _b∫a FÙ N≈fiu-N°≈ N≈fiu N°fi∏Ì_bR¡≈ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$34-39$$
Jæ¡Ÿu N°fi∏Ì_bR¡≈ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tCHŸu N<w¿≤•w J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤° <ªÌ°fi∏Ìt∫ ≈®˚C fiFÙ* Fæ $ NJu¡Ô° tæ* FÙ ≈≤f®Ê F¥≥, ∫°u* N°Ãt° ˚Ùw≤
Ÿu ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ $$40$$
oŸ w≤F ˚≤π°ı Ju¡ π°≤° J¡Fu y∫u NfiC˚b J¡°u ŸCfiJ¡≤ Ÿ∏wC‹¸> FCÎ b°vtÙ<J¡ tC<fi ˚≤π°ı Ju¡
NfiC˚b J¡°u » J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Nbÿ∫ J¡wÕΔ∫R¡≈ Ÿu "Ã∫ıwæb <F w≠Iu∫a Ã∫•wC# ≈®Ã∫Jg¡ ≈≤a ≈Ìtg'
oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu <Ÿ] Ÿa∏∫°Ÿ J¡° ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* $
b°vtÙ<J¡ tC<fi fiu J¡F° # Fu <t`, ŸaŸ°≤ªJ®¡ Ju¡ N°bwÕ tu* ˚®td J¡≤wu FCÎ ∫<Ì wCt y¨F_SÙ tu*
<bZ°<∏wŸC© J¡∑ ≈®°<›w fiFÙ* J¡≤ ≤Fu F°u, w°u Ÿf J¡t°u˘ J¡°u ~>°unJ¡≤ ÎJ¡t°` f®Ê tu* FÙ <ffi° <J¡ŸÙ
<bsu≈ Ju¡ N°Ÿ•w F°u ı°N°u, •∫°u*<J¡ "f®ÊŸa_S°u&t¨wÃbtu<w' oŸ ZC<w Ju¡ NfiCŸ°≤ ∫F <fi¿ÿªw
Fæ <J¡ <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u Δ∫°≈°≤ tu* wÃ≈≤ fi ≤FJ¡≤ Ju¡bÔ f®Ê tu* N°Ÿ•w FCÎ Ÿa∏∫°ŸÙ J¡∑ FÙ t¥Ô-Ÿ<Fw
˚®°<∏w J¡∑ „°<∏w F°u ı°wÙ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ ÎJ¡t°` Ÿa∏∫°ŸÙ J¡°u FÙ „°<∏w-ŸC© <tÔw°
Fæ $$41$$ ˚≤π°ı fiu J¡F° # Fu yC≤°u, N°≈Ju¡ π°≤° J¡F° y∫° ∫F Ÿf I°fi tCHu Nbyw F°u y∫°, tu≤Ù
fC<] ÎJ¡Ìt <fitÕÔ F°u y∫Ù, Nf tu≤° ∫F ŸaŸ°≤ <ª≤J¡°Ô wJ¡ fiFÙ* <¸>J¡ ŸJ¡w° $ ˚ybfig, Nf tæ*
∫F ı°fifi° ª°Fw° F¥≥ <J¡ I°<fi∫°u* Ju¡ <ÔÎ Jæ¡Ÿ° J¡tÕ <b<Fw Fæ, ∫°fiÙ •∫° ∏Fua J¡t°u˘ J¡° NfiC‹™>°fi
fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫<Ì J¡≤fi° ª°<FÎ w°u, •∫°u* Ju¡bÔ ≈®b¨<WR¡≈ J¡t°u˘ J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤fi° ª°<FÎ,
∫° <fib¨<WR¡≈ J¡t°u˘ J¡° () $$42,43$$
() "≈°™>J®¡t J¡∑ N≈us° NSÕJ®¡t fÔb°fi F°uw° Fæ' oŸ ∏∫°∫ Ju¡ NfiCŸ°≤ oŸ ÿÔ°uJ¡ tu*
˚≤π°ı fiu Ì°u ≈®ÿfi <J¡∫u Fæ* $ fitu* ≈FÔ° ∫F Fæ - ıÙb∏tC•w I°fiÙ J¡°u J¡t°u˘ J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤fi°
1714 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ŸfŸu ≈FÔu wC‡Fu* J¡°‡∫ <fi<T] J¡t°u˘ J¡° Îba I°fi<b≤°u@Ù <bsu≈ N°<Ì Ì°uT°u* J¡°u ≈æÌ° J¡≤fiub°Ôu
N∏∫°∏∫ J¡t°u˘ J¡° Ã∫°yJ¡≤ „°˜ Ju¡ NU∫°Ÿ π°≤° I°fiÙ ffi ı°fi° ª°<FÎ $ oŸJu¡ f°Ì wCt _b∫a
FÙ "I°fiÙ Ju¡ J¡tÕ Jæ¡Ÿu F°uwu Fæ*' oŸ ≈®ÿfi J¡° W≤ ı°fi ı°N°uyu $ ıf J®¡t„# wwg-wwg ˚¥<tJ¡°
≈¿≤≈¢¡ F°u ı°wÙ Fæ $ wf wwg-wwg J¡t°u˘ J¡∑ „°<∏w ı°u F°uwÙ Fæ ŸJ¡° ŸÙ Ÿt∫ wCt NfiC˚b J¡≤
ŸJ¡wu F°u N°æ≤ ≈®°≤Æ@ J¡t°u˘ J¡∑ <b<ª`w° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d I°<fi∫°u* J¡∑ ÎJ¡R¡≈ Ÿu ¿_S<w <Ì©°oÕ fi
≈nfiu Ÿu "I°<fi∫°u* Ju¡ J¡tÕ ≈®b¨Ã∫°ÃtJ¡ FÙ Fæ* ∫° <fib¨[∫°ÃtJ¡ FÙ Fæ*' - ÎuŸ° <fi∫t w°u J¡°uoÕ fiFÙ* J¡≤
ŸJ¡w° $ oŸ N°„∫ Ÿu b°vtÙ<J¡ tF°≤°ı W≤ Ìuwu Fæ* $
b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # oŸ<ÔÎ Ÿ‡≈¥dÕ J¡t°u˘ Ju¡ Ã∫°y Ju¡ Ÿ°S f®Ê tu* ÎJ¡t°` N°Ÿ•w F°u ı°fi° FÙ
ŸaŸ°≤˚®t Ju¡ <fibwÕJ¡ I°fi tu* ≈°∫ Fæ, oŸ tu≤u ≈<Ì‹¸> NSÕ J¡° Nh~>Ù w≤F I°fi J¡≤ Ôufiu Ÿu wC‡F°≤u
ŸÂ„ tCtCsC ≈C”T°u* J¡°u - bFÙ J¡tÕ J¡≤fi° ª°<FÎ, <ıŸ J¡tÕ J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fiu ≈≤ Zbd N°<Ì tu* J¡°uoÕ
<bPfiR¡≈ Ì°uT fi N° ≈nu wS° <ªW tu* <bsu≈ ±>°Ôfiub°Ôu t°<Ô∏∫ ≈°wJ¡°<Ì N°æ≤ <J¡ŸÙ w≤F J¡° Ì¥Ÿ≤°
Ì°uT fi ≈¿_Sw F°u ı°∫ $ <b„uT J¡≤Ju¡ tCtCs J¡°u J¡°‡∫, <fi<T] wS° Â<‹¸> Ju¡ <bsu≈ tu* Ÿ°@fi˚¥w
J¡°uoÕ J¡tÕ fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ $$44$$
Ÿ‡≈¥dÕ t°fi<ŸJ¡ yCd°u* Ju¡ Ã∫°y Ÿu ≈¥d°Õfi∏Ì, Nπ∫, <b„C], NŸay, <ªÌuJ¡≤ŸÃb°<Ì f®Ê Ju¡ yCd°u*
J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ FÙ ∫F ıÙb I°fiÙ ffi ŸJ¡w° Fæ, N∏∫S° fiFÙ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
tfi Ju¡ yCd°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ ıf ıÙb f®Ê Ju¡ yCd°u* Ÿu ∫C•w F°u ı°w° Fæ wf oŸJ¡∑ Ÿ˚Ù o¿∏B∫°≥
„°∏w F°u ı°wÙ Fæ* N°æ≤ ∫F ŸbÕΔ∫°≈Ù ≈®˚C ffi ı°w° Fæ $ ÌuF, o¿∏B∫, tfi N°æ≤ fC<] ofi ª°≤ J¡°u„°u* Ÿu
ª°<FÎ, ∫° fiFÙ* $ N°æ≤ Ì¥Ÿ≤° ∫F Fæ, ∫<Ì ŸJu¡ <ÔÎ J¡t°u˘ J¡° <b@°fi Fæ w°u Ÿu ≈FÔu Ju¡ ŸÂ„
<fiÃ∫, fiæ<t<WJ¡ N°æ≤ J¡°‡∫ Ÿ˚Ù J¡t°u˘ J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤fi° ª°<FÎ NSb° J¡°tfi°≤<Fw F°uJ¡≤ N≈fiu
N°Zt Ju¡ <ªw J¡t°u˘ J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤fi° ª°<FÎ $ ∫Ω<≈ "Ÿ©u Ÿa∏∫_∫ J¡t°Õ<d' oŸ ≈¥bÕ Ju¡ ÿÔ°uJ¡
Ÿu ≈®<w≈°<Ìw ŸbÕJ¡tÕŸa∏∫°Ÿ J¡°u ˚≤π°ı fiu I°fiÙ Ju¡ J¡°∫ÕR¡≈ Ÿu ŸCfi° FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ w≤F Ju¡
Ì°ufi°u* ≈®ÿfi°u* J¡°u J¡≤fi° N∫C•w-Ÿ° ≈®wÙw F°u ≤F° Fæ, wS°<≈ (∫°b≠ıÙbt<ÀfiF°u`a ıCF°u<w)
(ıÙbfi≈∫Õ∏w N<Àfi F°u` F°ut J¡≤u) oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* Ÿu ıÙbfi≈∫Õ∏w J¡wÕΔ∫R¡≈ Ÿu fwÔ°∫u y∫u J¡t°u˘
J¡° "ÌÙ<sw°u fi ÌÌ°<w fi ıCF°u<w' oÃ∫°<Ì b°•∫°u* Ÿu ÌÙs°-J¡≤d tu* ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫u ı°fiu ≈≤ ˚Ù
ÌÙs° J¡∑ Ÿt°<›w F°u ı°fiu ≈≤ ıæŸu fiJ¡° NayÙJ¡°≤ <J¡∫° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ "Ã∫ıwæb <F w≠Iu∫tg'
"Îwtub ≈®b®°<ıfi°u Ô°uJ¡<th~>∏w# ≈®b®ı<∏w' oÃ∫°<Ì ZC<wb°•∫°u* Ÿu f®Ê<ıI°Ÿ° Ju¡ <fi<tW ~>°unu
y∫u J¡t°u˘ J¡° ˚Ù f®ÊI°fi J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ f°Ì <fi<tW Ju¡ F¸ ı°fiu ≈≤ <k¡≤ NayÙJ¡°≤ J¡° ≈®Ÿay N°
ŸJ¡w° Fæ $ ∫<Ì oŸ <bT∫ tu ∫F „aJ¡° F°u <J¡ "Ÿ©u Ÿa∏∫_∫ J¡t°Õ<d' oÃ∫°<Ì b°•∫°u* Ÿu <bπ°fi°u*
Ju¡ <ÔÎ FÙ Ÿf J¡t°u˘ J¡° Ÿa∏∫°Ÿ <b<Fw Fæ, Nw# I°<fi∫°u* J¡°u J¡t°ÕfiC‹™>°fi J¡∑ ≈®°<›w FÙ fiFÙ* F°u
ŸJ¡wÙ, w°u ∫F ˚Ù „aJ¡° fiy^∫ Fæ, •∫°u*<J¡ <ıfi Ô°uy°u* fiu ≈¥bÕ ı∏t tu* I°fi J¡∑ oh~>° Ÿu Ÿf J¡t°u˘
J¡° Ÿa∏∫°Ÿ <J¡∫° Fæ, fiJ¡°u fiŸu FÙ y¨F_S N°<Ì N°Zt°u* tu* w[bI°fi F°u ı°w° Fæ, ÎuŸu <b„uT
≈C”T°u* Ju¡ ≈®<w "Ÿ©u Ÿa∏∫_∫' oÃ∫°<Ì Ÿu <J¡ŸÙ ≈®°›w Ÿa∏∫°Ÿ J¡° FÙ <b@°fi <J¡∫° y∫° Fæ, Nw#
•w b°•∫ tu* I°fiuh~>° Ju¡ <ÔÎ Ÿa∏∫°Ÿ ≈¿≤≈°Ôfi <b@°fi J¡∑ „<•w FÙ fiFÙ* ≤FwÙ, oŸŸu <fiª°un
∫F <fiJ¡Ô° <J¡ ZÙ ˚≤π°ı fiu ı°u ≈®ÿfi <J¡∫u Fæ*, bu ∫C•w ≈¥dÕ Fæ, ∫C¿•w Ÿu ≤<Fw fiFÙ* Fæ* $
ŸyÕ - 128] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1715
≈≤u ı°u N°fi∏Ìt∫ J¡°u„°Ãt° Fæ wS° ŸŸu ˚Ù ≈≤u ı°u N<@‹™>°fi f®Ê Fæ bFÙ tæ* F¥≥, oŸ w≤F ıf ıÙb
º∫°fi J¡≤w° Fæ wf tC•w F°uw° Fæ $ J¡w°Õ, J¡°∫Õ N°æ≤ J¡≤d; ˚°uÀ∫, ˚°u•w° N°æ≤ ˚°uy; I°w°, I°fi N°æ≤
Iu∫ - ofiŸu <b<fitCÕ•w wS° ofiJu¡ ≈®∫°uıJ¡ Ÿ‡≈¥dÕ ÌuF°<Ì ≈°<@∫°u* Ÿu Îba ofiJu¡ k¡Ô_bR¡≈ ŸC©
N°æ≤ ÌC#©°u* Ÿu ıf ıÙb <b<fitCÕ•w F°uw° Fæ wf <fÔJC¡Ô ≈¥dÕR¡≈ Ÿu tC•w F°uw° Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* tu*
N≈fiu J¡°u wS° N≈fiu tu* Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* J¡°u ıf ıÙb N˚uÌR¡≈ Ÿu Ìu©fiu Ôyw° Fæ wf bF tC•w F°uw° Fæ $
ı°y®wg, _b›fi N°æ≤ ŸCTC<›w ofi wÙfi°u* _S°fi°u* J¡°u ~>°unJ¡≤ ıf ıÙb wC≤Ù∫ N°Ãt°fi∏ÌR¡≈ tu* ≈®bu„
J¡≤w° Fæ wf tC•w F°uw° Fæ $ ı°y®w N°æ≤ _b›fi°b_S° J¡∑ fÙı wS° ŸCTC<›w Ÿu ≤<Fw ı°u ıÙb J¡∑
≈≤t°Ãt° tu* ¿_S<w R¡≈ ªæw∏∫ŸC©°¿ÃtJ¡° wC≤Ù∫°b_S° Fæ bFÙ ∫°uy J¡∑ (<fi<̺∫°Ÿfi Ju¡ ≈¿≤≈°J¡ Ÿu
ı∏∫ <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ J¡∑ NSb° tC¶∫ N<@J¡°≤Ù Ju¡ <bª°≤t°` Ÿu ı∏∫ Ÿ°s°ÃJ¡°≤°ÃtJ¡ I°fi J¡∑)
≈¿≤Ÿt°<›w Fæ, ı°u ŸfŸu fn° ŸC©°ÃtJ¡ I°fi Fæ $ tfi Ju¡ N_w F°u ı°fiu ≈≤ tfiC‹∫°u* J¡°u N°æ≤ <J¡ŸÙ
Ì¥Ÿ≤Ù b_wC J¡∑ ≈Ô¿Æ@ fiFÙ* F°uwÙ $$45-51$$
Ÿ Nt¨w Ju¡ Ÿ°y≤ tu* <bZ°∏w F°u ı°fiu ≈≤ N°≈J¡°u πæwÌ„Õfi J¡∑ FÙ ≈®°<›w fiFÙ* Fæ, <k¡≤ J¡tÕR¡≈Ù
ÔbdŸ°y≤ Ju¡ w≤ay°u* tu* ±¥>ffiu J¡∑ w°u f°w F٠̥≤ ≤FÙ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Ÿ©u, (∫<Ì wC‡Fu* ŸtCB tu* ±¥>ffi° FÙ Fæ, w°u) ≈®„°∏w wS° Nt¨wt∫ w≤ay°u* Ÿu ≈¥dÕ Ju¡bÔ N°fi∏Ì°t¨w
Ju¡ ŸtCB tu* •∫°u* fiFÙ* ±¥>fwu ? Δ∫SÕ πæwR¡≈ tJ¡≤°u* Ÿu ≈¥dÕ ÔbdŸ°y≤ Ju¡ w≤ay°u* tu* •∫°u* ±¥>fwu F°u ? $$52$$
≈¥bÕ tu* J¡Fu y∫u tFuÿb≤ J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤Ju¡ ŸŸu Ì∫° ≈®°›w J¡≤ Ôufiu ≈≤ wC‡Fu* b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ π°≤°
J¡Fu y∫u I°fit°yÕ Ÿu ∫° ∫°uyt°yÕ Ÿu w[bI°fi F°u ı°fiu Ju¡ f°Ì ÎJ¡ Ju¡ <bI°fi Ÿu ŸfJ¡° <bI°fi F°u ı°fiu
≈≤ wS° Ÿ‡≈¥dÕ Ÿa„∫°u* Ju¡ t¥Ô NI°fi J¡° fi°„ F°u ı°fiu ≈≤ Ÿf Ÿ∏ÌuF°u* Ju¡ <bh~>uÌ Ÿu - <bZ°<∏w
Nbÿ∫ F°uyÙ, ∫F ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu <≈®∫, N≈fiu ˚•w°u* Ju¡ «¡≈≤ NfiCy®F J¡≤fiu Ju¡ b°_wu N@Õfi°≤Ùÿb≤ N°<Ì buT @°≤d <J¡∫u FCÎ
ıyÌgyC” ŸyCd ≈≤tuÿb≤ J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡≤°u, ∫F ı°u b<Ÿ‹™> tF°≤°ı fiu wC‡Fu* ≈Ìu„ <Ì∫° Fæ, Fu
tF°≈®°I ˚≤π°ı, fiJu¡ oŸÙ I°fit°yÕ ∫° ∫°uyt°yÕ Ÿu wCt Ÿf JC¡~> ı°fi ı°N°uyu, ∫F <fÔJC¡Ô
<fi¿ÿªw Fæ - oŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $$53,54$$
Ÿtu* „°˜°ª°∫°u˘ Ju¡ ≈Ìu„ wS° N≈fiu NfiC˚b J¡∑ ÎJ¡°SÕ<fi‹™>w° Ju¡ <fiÿª∫ Ju¡ <ÔÎ
NSÕ<ª∏wfi°b¨<WR¡≈ ≈≤°t„Õ (<bª°≤) N°æ≤ „ÆÌ|°uTd°b¨<WR¡≈ (ÎJ¡ FÙ „ÆÌ J¡°u f°≤-f°≤ ≤¸>fi°R¡≈)
NU∫°Ÿ Nbÿ∫ J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
•∫°u*<J¡ „°˜°u* Ju¡ <bª°≤ Ÿu, yC” Ju¡ b°•∫°u* J¡° NSÕ ™>ÙJ¡-™>ÙJ¡ ŸtHfiu Ÿu wS° NU∫°Ÿ Ÿu Ÿf J¡°∫°ŭ
J¡∑ <Ÿ<] F°uwÙ Fæ, ∫F buÌ°u* J¡° NfiC„°Ÿfi Fæ $ oŸ<ÔÎ Fu ˚≤π°ı, wCt Ÿf JC¡~> ~>°un-~>°nJ¡≤ Ju¡bÔ
NU∫°Ÿ tu* N≈fi° tfi ¿_S≤ J¡≤°u $ ˚≤π°ı fiu J¡F° # Fu tCfiu, ZÙ≤°tª∏BıÙ w°u f®Ê tu* N≈fiu Ÿu FÙ ≈≤t∫°uy
J¡°u ∫°fiÙ ≈°<@ Ju¡ Ã∫°y Ÿu Îu•∫ J¡°u ≈®°›w F°u y∫u, <J¡∏wC <k¡≤ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ fiu ∏Fu* Δ∫bF°≤ tu* Jæ¡Ÿu
Ôy°∫° $ ∫F ı°fiJ¡≤ tæ* ˚Ù oŸÙ w≤F Ju¡ NU∫°Ÿ Ju¡ <Ô∫u ∫Ãfi J¡R¡≥y° N°æ≤ Ÿt°<@ Ÿu ™>fiu Ju¡ f°Ì tu≤°
˚Ù b柰 FÙ Δ∫bF°≤ ªÔuy° $ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚≤π°ı, ıf tF°tfi° Ÿ°@C-_b˚°b ZÙ≤°tıÙ
N≈fiu _bR¡≈ tu* Nb¿_Sw F°u y∫u,wf M¡<T∫°u* tu* ŸbÕZu‹™> b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿu <bÿb°<t` J¡Ffiu Ôyu # Fu f®Ê≈C`
1716 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
tF°˚°y b<Ÿ‹™>ıÙ, N°≈ tF°fig Fæ* $ ≈FÔu J¡Fu y∫u „<•w≈°w Ju¡ π°≤° <„‹∫°u]°≤Ÿ°tØ∫ÕR¡≈ N≈fi°
yC”Ãb (<„sJ¡Ãb) N°≈fiu „Ù|® FÙ Ft Ô°uy°u* J¡°u <Ì©Ô° <Ì∫° $$55-60$$
N≈fi° „≤Ù≤ ~>°unJ¡≤ ZÙ≤°tıÙ Ju¡ „≤Ù≤ tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ tæ*fiu JC¡^±><ÔfiÙ J¡° Ÿaª°≤ N°<Ì w°u
<J¡∫° Fæ fiFÙ*, <k¡≤ wCtfiu "„<•w≈°w' J¡°u ŸtH Jæ¡Ÿu <Ô∫°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N≈fiu Ì„Õfi, _≈„Õ N°æ≤ b°•∫ ≈®∫°uy Ÿu ı°u J¨¡≈° J¡≤Ju¡ <„‹∫ Ju¡ „≤Ù≤ tu* <„b-_bR¡≈ ≈≤t°Ãt°
J¡° ≈®bu„ Ã≈∏fi J¡≤ Ìu, bFÙ yC” Fæ $ Nt°u| ŸaJ¡v≈b°Ôu N°≈Ju¡ ŸÂ„ tF°≈C”T°u* J¡∑ J¨¡≈°Â<‹¸> Ÿu ˚Ù
Wt <„‹∫ J¡∑ JC¡^±><ÔfiÙ Ju¡ T¸>gªJ®¡˚uÌfi π°≤° f®Ê≤∏@® tu* ≈≤t <„b J¡° ≈®bu„R¡≈ „<•w≈°w <Ÿ]
F°u ı°w° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$61$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ Nh~>u <„‹∫ Fæ*, ∫F Ì„°Õwu Fæ* $
N°≈Ju¡ <„‹∫ ZÙ≤°tª∏BıÙ ˚Ù <b„C]°Ãt° N°æ≤ _b∫a <b≤•w Su, Ju¡bÔ N°Ãt° tu* <bZ°<∏w ª°F
≤Fu Su, Ÿ°u N°≈Ju¡ Ÿab°Ì Ÿu ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w F°u y∫u $$62$$ yC”b°•∫Zbd Ÿu F°ufiub°Ôu f°u@ tu* <„‹∫
J¡∑ fC<] FÙ J¡°≤d Fæ $ J¡°t, J¡tÕ N°æ≤ b°Ÿfi°R¡≈ wÙfi°u* tÔ°u* J¡° ∫<Ì ≈¿≤≈°J¡ fiFÙ* FCN° Fæ, w°u
≈¿≤≈•b J¡∑ fi°o˘ <k¡≤ <„‹∫ Jæ¡Ÿu ı°fi ŸJ¡w° Fæ $$63$$
Nh~>u fC<]t°fi <„‹∫°u* J¡∑ ≈¿_S<w tu* „°˜ Ÿk¡Ô FCN° Nbÿ∫ Ìu©° y∫° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫F I°fi FÙ yC” N°æ≤ <„‹∫ J¡° ≈®Ã∫s ≈®∫°uıfi Fæ, •∫°u*<J¡ ∫<Ì yC” N°æ≤ <„‹∫ Ì°ufi°u* ∫°uÀ∫ F°u*yu,
w°u oŸ w≤F Ju¡ Jæ¡bv∫R¡≈Ù Ÿf ≈C”T°S°u˘ Ju¡ ˚Ù bu ˚°ıfi Nbÿ∫ F°u*yu FÙ $$64$$
∫°u* tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ J¡∑ ≈®„aŸ° J¡≤Ju¡ ≈¿_Sw J¡wÕΔ∫ fwÔ°wu Fæ* $
˚ybfig , Ft Ô°uy°u* Ju¡ «¡≈≤ Ì∫° J¡≤Ju¡ Nf N°≈ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u Ÿt°<@ Ÿu ™>° ŸJ¡wu Fæ*,
•∫°u*<J¡ N°≈ w°u ≈≤t≈Ì tu* J¨¡wJ¨¡Ã∫ F°u ªCJu¡ Fæ*, Ôu<J¡fi Ft Ô°uy N˚Ù wJ¡ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ J¡°∫°u˘ tu* FÙ k≥¡Ÿu
FCÎ Fæ* $ Fu <b˚°u, fnu J¡‹¸> Ju¡ Ÿ°S <ıŸJu¡ <ÔÎ tæ*fiu _b∫a ≤°ı° Ì„≤S Ÿu ≈®°SÕfi° J¡∑ Fæ N°æ≤ <ıŸ
twÔf Ÿu ∫F°≥ N°≈Ju¡ ≈°Ÿ N°∫° F¥≥ Ÿ tu≤u <fi<bÕPfi ∫I <Ÿ<]R¡≈ J¡°∫Õ J¡° _t≤d J¡≤wu FCÎ N°≈
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u Nf Ÿt°<@ Ÿu ™>°fiu J¡∑ J¨¡≈° J¡∑<ı∫u $ Fu tCfiu, tu≤u Ÿ Ÿf J¡°∫Õ J¡°u N°≈ N≈fiu
„C] tfi Ÿu Δ∫SÕ fi ffi° ±>°Ôu* $ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ Ÿt°<@ Ÿu ™>fiu ≈≤ N∏∫ ˚Ù Nbw°≤ Ju¡ ≈®∫°uıfi ı°u
Ìubw°N°u* Ju¡ J¡°∫Õ Fæ* fiJ¡° ˚Ù Ft Ô°uy Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤ Ôu*yu $$65-67$$
Ì¥Ÿ≤u J¡°∫°u˘ J¡°u <Ì©Ô°wu FCÎ _≈‹¸>R¡≈ Ÿu ÌubJ¡°∫Õ fwÔ°wu Fæ* $
ıf tæ* ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u N≈fiu N°Zt Ôu ı°«≥¡y° wf bu ≤°sŸ°u* J¡° fi°„ J¡≤u*yu N°æ≤ ŸJu¡
f°Ì NFv∫° J¡°u „°≈ Ÿu tC•w J¡≤u*yu $ wÌfi∏w≤ <fiÿª∫ J¡≤Ju¡ ˚yb°fig „aJ¡≤ J¡° @fiCT w°unJ¡≤
ıfiJ¡ÌCÔ°≤Ù ŸÙw° Ju¡ Ÿ°S N≈fi° <bb°F J¡≤u*yu $ N°æ≤ ∫F ˚Ù <fi¿ÿªw Fæ <J¡ ıtÌ<Àfi Ju¡ ÔnJu¡
≈≤„C≤°t J¡∑ y<w J¡°u (≈≤Ô°uJ¡t°yÕ J¡°u) bu fi‹¸> J¡≤ Ìu*yu $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* <≈w°-<≈w°tF Ju¡ ≤°≠∫ J¡°u
~>°un-~>°nJ¡≤ bfib°Ÿ Ju¡ fF°fiu ıayÔ tu* ≈FC≥ª J¡≤Ju¡ ıÙb∏tC•w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d FÙ N˚∫ N°æ≤ <fi#_≈¨F
F°uwu FCÎ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ì^±>J¡°≤^∫ Ju¡ <fib°ŸÙ tC<fi∫°u*, NfiuJ¡ wÙS°ŭ wS° N∏∫°∏∫ ≈®°<d∫°u* J¡° ≤°sŸ°u*
J¡° b@ J¡≤Ju¡ ˚∫ Ÿu ]°≤ J¡≤u*yu $$68-70$$ ŸÙw°F≤d≈®∫C•w FCoÕ ÌCyÕ<w Ju¡ fF°fiu ≤°bd N°<Ì
J¡° b@ J¡≤Ju¡ ˚Ù oŸ ≈¨<SbÙ Ju¡ «¡≈≤ ˜Ù tu* N°Ÿ•w FCÎ Ÿ˚Ù ≈C”T°u* J¡∑ Jæ¡ŸÙ ÌCyÕ<w F°uwÙ Fæ, ∫F
ŸyÕ - 128] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1717
<Ì©Ô°∫u*yu N°æ≤ wÌfi∏w≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ o∏B Ju¡ b≤Ì°fi π°≤° ∫C] tu* t≤u FCÎ b°fi≤, ≤Ù~> N°<Ì ≈Cfi#
Jæ¡Ÿu ıÙ ™>u - ∫F ˚Ù <Ì©Ô°∫u*yu $ ŸJu¡ f°Ì N<Àfi tu* ≈®bu„ π°≤° ŸÙw° J¡∑ „C<] J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu
˚yb°fig ZÙ≤°tª∏BıÙ <„‹¸> ≈C”T°u* tu* N≈fiu Wt ª¿≤` J¡∑ t°fifiÙ∫w° Ì„°Õ∫u*yu $ wÌfi∏w≤ ≤°≠∫
tu* N<˚<T•w F°uJ¡≤ _b∫a ıÙb∏tC•w wS° <fi#_≈¨F F°uwu FCÎ ˚Ù J¡tÕ J¡≤fiu Ju¡ N<@J¡°≤Ù ≈C”T°u* J¡°u
J¡t°ÕfiC‹™>°fi Ÿu FÙ y<w <tÔwÙ Fæ, ∫F <Ì©Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ <J®¡∫°J¡°^±> tu* wÃ≈≤ F°u*yu Îba I°fi (≈°Ÿfi°)
N°æ≤ J¡tÕ Ì°ufi°u* Ju¡ N<@J¡°≤Ù ≈C”T°u* J¡°u f®ÊÔ°uJ¡ N°<Ì J¡∑ y<w <Ì©Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ ≈°Ÿfi° N°æ≤ J¡tÕ
Ì°ufi°u* J¡° ŸtChª∫ J¡≤u*yu $$71-73$$
J¡tÕt°yÕ tu* ≈®b¨W F°uJ¡≤ Ju¡bÔ bwÕt°fi J¡°Ô Ju¡ tfiC‹∫ J¡° FÙ ˚yb°fi Ÿ ≈¨<SbÙ ≈≤ ≈J¡°≤ fiFÙ*
J¡≤u*yu, f¿vJ¡ W≤J¡°Ô tu* _t≤d, J¡∑wÕfi wS° N≈fiu ª¿≤` Ju¡ ≈®f°u@fi N°<Ì Ju¡ π°≤° N≈fiu NfiCyw
˚•w°u* J¡°u ıÙb∏tC<•w-ŸC© ˚Ù ≈®Ì°fi J¡≤u*yu, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ı°u Ô°uy ˚yb°fig J¡° Ì„Õfi J¡≤u*yu, fiJu¡ ª¿≤` J¡° _t≤d wS° Zbd J¡≤u*yu Îba ı°u Ô°uy ˚yb°fi Ju¡
_bR¡≈ J¡° Ì¥Ÿ≤°u* J¡°u f°u@ J¡≤°∫u*yu, fi Ÿ‡≈¥dÕ Nb_S°N°u* tu* NfiCyw N≈fiu ˚•w°u* J¡°u ˚yb°fig
ZÙ≤°tª∏BıÙ ıÙb∏tC<•w-ŸC© ≈®Ì°fi J¡≤u*yu $ oŸ w≤F wÙfi°u* Ô°uJ¡ J¡° wS° tu≤° ˚Ù <Fw oŸ tF°≈C”T
tF°Ãt° ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ π°≤° Ÿ‡≈¥dÕR¡≈ Ÿu Ÿ‡≈∏fi F°uy° $$74,75$$
Nf Ÿ°t°<ıJ¡°u* tu* ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ ˚<•w f»°wu FCÎ ZÙ <bÿb°<t`ıÙ J¡Fwu Fæ* $
Fu ŸÃ≈C”T°u*,N°≈ Ÿf Ô°uy ofi ˚yb°fig ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u fit_J¡°≤ J¡∑<ı∫u $ ÎJ¡t°` ofiJu¡
fit_J¡°≤ Ÿu FÙ N°≈ Ô°uy ŸfJ¡°u ıÙw Ôu*yu NS°Õwg N°≈ Ô°uy°u* J¡°u <J¡ŸÙ Ì¥Ÿ≤u Ÿ°@fi J¡∑ N°bÿ∫J¡w°
fi F°uyÙ $ N°≈ Ô°uy°u* tu* J¡°uoÕ ˚Ù ≈C”T Zu‹™> ˚yb°fi ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ fi°o˘ FÙ ıÙb∏tC•w F°uJ¡≤
<fi<bÕJ¡v≈¡Ÿt°<@ tu* <bZ°<∏w ≈°J¡≤ ŸC©≈¥bÕJ¡ f»w° ≤Fu $ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚≤π°ı, oŸ
w≤F J¡° <bÿb°<t` J¡° ˚°Td ŸCfiJ¡≤ bu <Ÿ] wS° b<Ÿ‹™> N°<Ì Zu‹™> ∫°uyÙ∏B Ÿf ZÙ ≤°tª∏BıÙ
J¡∑ W≤ª¿≤`R¡≈ ÌCÔÕ˚ J¡S° ŸCfiJ¡≤ ≈Cfi# ˚yb°fi ZÙ≤°t Ju¡ ª≤dJ¡tÔ≤ı Ju¡ N°Ì≤ tu* ∫°fiÙ
fit_J¡°≤ tu* wS° fiJu¡ _t≤d tu* N°_S°∫C•w F°u y∫u $ tæ<SÔÙ≈<w ZÙ≤°t J¡∑ J¡S° ŸCfifiu Ÿu
˚yb°fig b<Ÿ‹™>ıÙ wS° N°æ≤ Ì¥Ÿ≤u tF<TÕ ˚Ù w¨›w fi F°u ŸJu¡, oŸ<ÔÎ fi Ÿffiu Ì¥Ÿ≤°u* Ju¡ π°≤° J¡Fu
y∫u yCd Ju¡ Ÿ°y≤ fiJu¡ yCd°u* J¡° Zbd <J¡∫° wS° ŸCfiu y∫u yCd°u* J¡° Ì¥Ÿ≤°u* Ÿu bdÕfi <J¡∫° $
wÌfi∏w≤ ˚yb°fi b<Ÿ‹™> M¡<T <bÿb°<t` tC<fi Ÿu J¡Ffiu Ôyu # Fu tCfiu <bÿb°<t`ıÙ, ofi Z°uw°N°u*
J¡°u N°≈ Ÿ°k¡-Ÿ°k¡ fwÔ° ÌÙ<ı∫u <J¡ ∫u ≤°ıÙbÔ°uªfi ≤|CJC¡ÔŸtCÌg˚b ZÙ≤°tª∏BıÙ oŸ ı∏t
Ju¡ ≈FÔu Ìub ∫° tfiC‹∫ •∫° Su ? () <bÿb°<t`ıÙ fiu J¡F° # Fu Ÿ≠ıfi°ua, N°≈ Ÿf Ô°uy o∏FÙ*
ZÙ≤°tª∏BıÙ tu* () <bÿb°Ÿ J¡≤ ÔÙ<ı∫u <J¡ ≈≤t≈C”T Ÿ°s°wg ˚yb°fig b°ŸCÌub ∫u FÙ Fæ*, <bÿb
Ju¡ J¡v∫°d Ju¡ <ÔÎ <ı∏F°u*fiu sÙ≤Ÿ°y≤ J¡° taSfi <J¡∫° S° wS° y¥» N<˚≈®°∫ Ÿu ˚≤Ù ≈<fiTÌ°u*
Ju¡ w[by°uª≤ ∫u FÙ Fæ* NS°Õwg <J¡ŸÙ N∏∫ ≈®t°d Ju¡ <bT∫ ∫u fiFÙ* Fæ* $ ≈¿≤≈¥dÕ≈≤°fi∏Ì, Ÿt_bR¡≈,
ZÙbßt<d Ju¡ <ªÖ Ÿu ŸC„°u<˚w ∫FÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ ˚<•w Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w ≈®Ÿ∏fi J¡≤ <Ì∫u ı°fiu ≈≤
() NIıfi°u* Ju¡ N<˚≈®°∫ Ju¡ NfiCŸ°≤ ∫F ≈®ÿfi <J¡∫° y∫° Fæ $
() NIıfi°u* Ju¡ N<˚≈®°∫ Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ ∫F W≤ ˚Ù <Ì∫° y∫° Fæ $
1718 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
Ÿf ≈®°<d∫°u* J¡°u Ÿf ≈C”T°S°u˘ Ju¡ ≈®Ì°w° F°uwu Fæ* $ JC¡<≈w F°uJ¡≤ ∫FÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ ŸfJ¡° ŸaF°≤
J¡≤wu Fæ* N°æ≤ ∫FÙ <tØ∫° ≈Ì°S°u˘ J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤wu Fæ* $ ∫FÙ <bÿb Ju¡ N°<Ì wS° <bÿb Ju¡ Ã≈°ÌJ¡
Fæ* N°æ≤ ∫FÙ <bÿb Ju¡ @°w°, ≈°ÔfiJ¡w°Õ wS° tF°Ÿ©° ˚Ù Fæ* $ <ı∏F°u*fiu N≈fiu <bª°≤ π°≤° <fi#Ÿ°≤
N°æ≤ J¡°utÔ J¡°∫ÕJ¡°≤df∏@R¡≈ ŸaŸ°≤ J¡° f°@ J¡≤ <Ì∫° Fæ ÎuŸu ŸaŸ°≤ J¡∑ <©vÔÙ n°fiub°Ôu
bÙw≤°y ∫<w Ô°uy oŸÙ N°fi∏Ì Ju¡ Ÿ°y≤ tu* y°uwu Ôy°wu Fæ* $$76-84$$
∫FÙ ˚yb°fig ZÙ≤°tª∏BıÙ I°fi∫C•w, <fiÃ∫tC•w, t°∫° Ju¡ <fi∫°tJ¡ wS° t°∫° Ju¡ ˚Ùw≤ f] -
∫°u* ª°≤ ≈®J¡°≤ Ÿu ¿_Sw Fæ*, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫FÙ ≈≤t ≈C”T ˚yb°fig ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡FÙ* ≈≤ I°fi Ÿu tC•w, J¡FÙ* ≈≤ wC∫Õ≈Ì°<˚@u∫ N≈fiu
_bR¡≈ tu* ¿_Sw NwÎb <fiÃ∫tC•w, J¡FÙ* ≈≤ ≈®J¨¡<w (t°∫°) Ju¡ <fi∫°tJ¡ N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ t°∫° Ju¡ ˚Ùw≤
f] FCÎ-Ÿu t°Ô¥t ≈nwu Fæ* $ ∫FÙ ˚yb°fig buÌt∫ „≤Ù≤@°≤Ù Fæ*, wÙfi°u* yCd°u* Ÿu ≈≤u N<w yFfi ∫FÙ Fæ*
N°æ≤ <„s° J¡v≈ N°<Ì ~># Nay°u* Ÿu Ÿt¿∏bw buÌ°Ãt° NÌg˚Cw ≈C”T ∫FÙ Fæ* $ <bÿb J¡° ≈°Ôfi J¡≤fiub°Ôu
ªwC˚CÕı <b‹dC ˚yb°fi ∫FÙ Fæ*, <bÿb Ju¡ ≤ª<∫w° ªwCtCÕ© f®Ê° ∫FÙ Fæ* N°æ≤ Ÿ°≤u ŸaŸ°≤ J¡° ŸaF°≤
J¡≤fiub°Ôu <`Ô°uªfi ˚yb°fig tF°Ìub ˚Ù ∫FÙ Fæ* $ ∫u Nı∏t° F°uwu FCÎ ˚Ù N≈fiÙ „<•w Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu
ı∏t Ôuwu Fæ*, ∫u ŸfŸu tF°fig Fæ*, t°uFR¡≈Ù fiÙ*Ì tu* Ÿ°u∫u FCÎ fi ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d ∫u ŸÌ° ı°y”J¡ ≤Fwu Fæ*
N°æ≤ R¡≈≤<Fw F°uwu FCÎ ˚Ù ∫u ˚yb°fig oŸ ¿bÿb J¡°u @°≤d J¡≤wu Fæ* $ ıæŸu ≈≤°J®¡t Ÿu <bı∫ ≈®°›w J¡∑
ı°wÙ Fæ, wuı Ÿu ıæŸu ˚°_b≤R¡≈ ≈®J¡°„ @°≤d <J¡∫° ı°w° Fæ, ıæŸu ŸCfiu y∫u „°˜ Ÿu ≈®I° tu* ÃJ¡TÕ
≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ bæŸu FÙ ∫u ˚Ù ˚yb°fig ZÙ≤°tª∏BıÙ ZÙy”nıÙ Ÿu i>°u∫u ı°wu Fæ* $ ∫u ≤°ı° Ì„≤SıÙ
@∏∫ Fæ*, <ıfiJu¡ ≈C` ≈≤t ≈C”T Ÿ°s°wg ˚yb°fig FCÎ $ bF Ì„J¡^™> ≤°bd ˚Ù @∏∫ Fæ, <ıŸJ¡° ∫u N≈fiu
<ªW Ÿu ∫°fiÙ ∫F ≤°bd tu≤° ÌCÿtfi Fæ - oŸ R¡≈ Ÿu <ª∏wfi J¡≤u*yu $ F°, <b‹dC„≤Ù≤@°≤Ù ofiŸu „¥∏∫
_byÕ J¡∑ Ì„° „°uªfiÙ∫ F°u y∫Ù Fæ, N°æ≤ F°, „uTt¥<wÕ ZÙÔ‚tdıÙ ı°u ∫F°≥ ≈°w°Ô Ÿu N° y∫u Fæ*,
oŸ<ÔÎ Ÿ ≈°w°Ô J¡∑ Ì„° ˚Ù Nf „°uªfiÙ∫ F°u y∫Ù Fæ $ ˚yb°fig ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ ∫F°≥ N° ı°fiu Ÿu
∫F ˚¥Ô°uJ¡ Zu‹™>w° J¡°u ≈®°›w F°u y∫° Fæ $ sÙ≤Ÿ°y≤ tu* „∫fi J¡≤fiub°Ôu <b‹dC ˚yb°fig FÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ
Ju¡ R¡≈ tu* NbwÙdÕ FCÎ Fæ* $ ∫u FÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ <ªÌ°fi∏Ì|fi N<bfi°„Ù ≈≤t°Ãt° Fæ* $ N≈fiÙ o¿∏B∫°u*
J¡°u ≤°uJ¡ ≤©fiub°Ôu ∫°uyÙ Ô°uy FÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u b_wCw# ı°fiwu Fæ*, Ft Ô°uy w°u ofiJu¡ oŸ ~>°u¸>u
_bR¡≈ J¡° FÙ <fiR¡≈d ∫° Ì„Õfi J¡≤fiu tu* ŸtSÕ Fæ* $$85-93$$
o∏F°u*fiu N≈fiu Nbw°≤ Ÿu ≤|C Ju¡ ba„ J¡°u ˚Ù ≈<b` J¡≤ ±>°Ô° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu b<Ÿ‹™>ıÙ, Ft Ô°uy°u* fiu ÎuŸ° ŸCfi° Fæ <J¡ ∫u FÙ ˚yb°fig ZÙ≤°tª∏BıÙ ≤|C Ju¡ ba„ Ju¡ ≈°≈°u* J¡°
h~>uÌ J¡≤fiub°Ôu Fæ* $ Nf N°≈ J¨¡≈°J¡≤ o∏Fu* Δ∫bF°≤ tu* Ôy°o∫u $ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚≤π°ı, ∫°u*
J¡FJ¡≤ tF°tC<fi <bÿb°<t`ıÙ ªC≈ª°≈ fæ™> y∫u, ≈≤awC tF°wuı_bÙ tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ
Ÿu J¡Ffiu Ôyu # Fu ≤°tıÙ, Fu tF°f°F°u, Fu <ª∏t∫ tF°≈C”T, ∫F N°Ãt° tu* <bZ°<∏w J¡° Ÿt∫ fiFÙ* Fæ $
(<™>∫u, N°o∫u) JC¡~> <Ìfi wJ¡ N˚Ù oŸ ŸaŸ°≤ Ju¡ <ÔÎ N°fi∏ÌJ¡°≤J¡ f<fi∫u $ ıf wJ¡ Ô°uy Wt
N<@J¡°≤ ≈®°›w fiFÙ* J¡≤wu wf wJ¡ ∫°uyÙ J¡°uu <fitÕÔ Ÿt°<@ tu* fæ™> ı°fi° ∫C•w fiFÙ* F°uw° $ oŸ<ÔÎ Fu
≈C`, JC¡~> J¡°Ô wJ¡ <bfi°„Ù ≤°≠∫ N°<Ì <bT∫°u* J¡° NfiC˚b J¡≤Ju¡ wS° Ìubw°N°u* Ju¡ J¡°∫Õ N°<Ì N≈fiu
ŸyÕ - 128] ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d 1719
«¡≈≤ <Ô∫u y∫u N<@J¡°≤ ˚°≤ J¡°u Ÿt°›w J¡≤Ju¡ ≈Ù~>u Ÿt°<@ Ôy°N°u N°æ≤ ŸC©Ù ≤F°u $ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu
J¡F° # oŸ w≤F tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ J¡Ffiu ≈≤ f®Ê Ju¡ Ÿ°S Îu•∫ J¡°u ≈®°›w FCÎ ZÙ≤°tª∏BıÙ f°fl
NS°u˘ J¡°u fi ŸCfifiu Ÿu wS° b°dÙ N°<Ì o¿∏B∫°u* J¡∑ ªu‹¸>°N°u* J¡° ≈≤t F°u ı°fiu Ÿu ıf JC¡~> ˚Ù fi f°uÔ
ŸJu¡ wf b<Ÿ‹™> tF°≤°ı fiJu¡ „≤Ù≤ tu* ŸaJ¡v≈ π°≤° ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ fiJ¡∑ ŸCTC‡fi° fi°nÙ Ÿu @Ù≤u-@Ù≤u
⁄Ì∫J¡tÔ tu* ı° ≈FC≥ªu $ bF°≥ ≈FC≥ªJ¡≤ fiJu¡ <bÔÙfi FCÎ ıÙb°u≈°<@ <Ô*y „≤Ù≤ J¡°u |fiÙ˚¥w ffi°J¡≤
Ÿu f°F≤ ÎuŸu ©Ù*ª Ô°∫u, ıæŸu fÙı Ju¡ N∏Ì≤ ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ b°∫C fÙı°∏wyÕw NaJC¡≤ J¡°u f°F≤ ©Ù*ª
Ô°wÙ Fæ $ ≈FÔu ≈®°d N°<Ì fÙı˚¥w N°@°≤„<•w tu*, ŸJu¡ f°Ì ≈®°d°u* J¡° N°<b˚°Õb F°ufiu ≈≤ ≈®°d°u* tu*
N°æ≤ wÃ≈ÿª°wg tfi J¡° N°<b˚°Õb F°ufiu ≈≤ tfi tu* <ªÌ°˚°ŸR¡≈ Ÿu J®¡t„# ≈®bu„ J¡≤fiub°Ô° ≈®J¡°„°ÃtJ¡
ıÙb - ≈®°d π°≤° Ÿ‡≈¥dÕ fi°nÙ ≤∏@®°u* tu* ≈®bu„ J¡≤Ju¡ Ÿt_w I°fiu¿∏Ì®∫ N°æ≤ J¡tuÕ¿∏B∫°u* J¡°u N°<b‹J¨¡w
J¡≤wu FCÎ @Ù≤u Ÿu N°≥©u* ©°uÔJ¡≤ f°F≤ fæ™>u FCÎ N≈fiu ≈¥≠∫ b<Ÿ‹™> N°<Ì <bπ°fi°u* J¡°u Ìu© J¡≤Ju¡ _b∫a
J¨¡wJ¨¡Ã∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿt_w N<˚Ô°T°N°u* Ÿu „¥∏∫, J¨¡Ã∫ Îba NJ¨¡Ã∫ (Nbÿ∫ J¡wÕΔ∫ N°æ≤ Ã∫°≠∫)
Ju¡ Δ∫bF°≤ Ju¡ yCd N°æ≤ Ì°uT°u* J¡∑ <ª∏w° Ÿu wS° ofiJ¡°u J¡≤fiu ∫° fi J¡≤fiu Ÿu F°ufiub°ÔÙ F°<fi N°æ≤ Ô°˚
J¡∑ <ª∏w° Ÿu ≤<Fw F°uwu FCÎ "Nf ∫u Ô°uy oŸ w≤F tCHŸu •∫° J¡Fwu Fæ*', oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu fi ŸfJ¡∑
≈®wÙs° J¡≤ - ¿_Sw ≤F° $ wÌfi∏w≤ Fu ≤°t, Fu ≤°t, Fu tF°f°F°u, oÃ∫°<Ì ≈FÔu ı°u J¡F° y∫° tF°≤°ı
b<Ÿ‹™>ıÙ J¡° bªfi S°, bFÙ <k¡≤ ∏FÙ*Ju¡ π°≤° ŸCfi°∫° y∫°, Ÿu ŸCfiJ¡≤ Îba ∫F yC”b°•∫ NfiCvÔa|fiÙ∫
Fæ - oŸ N≈fiu <≈w° J¡Ù wS° f∏@CN°u* J¡∑ ≈®°SÕfi° J¡°u ˚Ù ŸCfi J¡≤Ju¡ ŸbÕI ˚yb°fig ZÙ≤°tª∏BıÙ N≈fiu
Nbw°≤ J¡° twÔf ŸtHwu FCÎ Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤ J¡Ffiu Ôyu $$94-101$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu
˚ybfig, N°≈J¡∑ Ì∫° Ÿu ∫F ıÙb Nf <b<@ N°æ≤ <fiTu@ J¡° ≈°` fiFÙ* ≤F°, Ÿ°s°wg ≈®˚C_bR¡≈ (f®ÊR¡≈)
F°u y∫° Fæ; wS°<≈ N°≈J¡° b°•∫ w°u tCHu ŸbÕÌ° ≈°Ôfi J¡≤fi° FÙ F°uy° $ Fu tF°tCfiu, buÌ°u*, N°yt°u*,
≈C≤°d°u* N°æ≤ _t¨<w∫°u* tu* ˚Ù yC”b°•∫ FÙ <b<@ J¡FÙ y∫Ù Fæ N°æ≤ ŸJu¡ <b”] N°ª≤d J¡≤fi° <fiTu@
J¡F° y∫° Fæ $$102,103$$
≈≤t≈C”T°SÕ Ì°fiR¡≈ yC” π°≤° <J¡∫u y∫u ≈J¡°≤ J¡∑ J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤Ù <fi‹J¨¡<w fi Ìu© ≤Fu ZÙ≤°tıÙ fiu
Nf N≈fiu <Ÿ≤ ≈≤ fiJu¡ ª≤d ≤©fiu Ju¡ fF°fiu N≈fiu J¡°u FÙ yC” tF°≤°ı J¡°u Ÿt<≈Õw J¡≤Ju¡ ŸfŸu
ÃJ¨¡‹¸> I°fi J¡∑ t<Ft° wS° _b∫a ≈®Ã∫s ŸtfiC˚¥w yC” Ju¡ t°F°Ã‡∫ J¡° bF°≥ ≈≤ ≈¿_Sw Ÿf Ô°uy°u*
J¡°u ≈Ìu„ <Ì∫°, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫°u* J¡FJ¡≤ Ÿ tF°Ãt° b<Ÿ‹™> tF°≤°ı Ju¡ ª≤d°u* J¡°u N≈fiu <Ÿ≤ ≈≤ ≤©J¡≤ ŸfJ¡∑ N°Ãt°
J¡”d°Ÿ°y≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ f°uÔu # Fu ŸU∫ ≈C”T°u*, N°≈ Ÿf Ô°uy Ft°≤u oŸ <fidÕ∫ J¡°u Nh~>Ù w≤F
ŸCfi ÔÙ<ı∫u, oŸŸu N°≈ Ô°uy°u* J¡° fn° J¡v∫°d F°uy° $ ∫F Ftu* <fÔJC¡Ô <fi¿ÿªw Fæ <J¡ N°Ãtw[bI°fi
wS° N°Ãtw[bI°fiÙ yC” Ÿu f»J¡≤ oŸ ŸaŸ°≤ tu* N°æ≤ J¡°uoÕ Ì¥Ÿ≤Ù b_wC Zu‹™> fiFÙ* Fæ $ <Ÿ] N°<Ì
Ÿf Ô°uy°u* fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ı柰 N°≈ J¡F ≤Fu Fæ* b柰 FÙ N°≈J¡∑ Ì∫° Ÿu Ft Ô°uy°u* Ju¡
tfi tu* ¿_Sw S° N°æ≤ Nf w°u bF Ÿf N°≈Ju¡ oŸ Ÿab°Ì Ÿu <fÔJC¡Ô » F°u y∫° $$104-106$$
Fu tF°≤°ı ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ ŸC©Ù F°uo∫u, N°≈J¡°u fit_J¡°≤ Fæ* $ Nf Ft Ô°uy b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿu ˚Ù
NfiCt<w ÔuJ¡≤ ıF°≥ Ÿu N°∫u Su bFÙ* ı° ≤Fu Fæ* $ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚≤π°ı, ∫°u* J¡FJ¡≤ ˚yb°fig
1720 ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d [<fib°Õd-≈®J¡≤d ≈¥b°Õ@Õ
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ _wC<w J¡≤wu FCÎ bu ŸfJu¡ Ÿf ªÔ <Ì∫u N°æ≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ «¡≈≤ k¥¡Ô°u* J¡∑
b¨<‹¸> F°ufiu ÔyÙ $ Fu ˚≤π°ı, ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ ∫F Ÿf ≈¥≤Ù J¡S° tæ*fiu wCŸu J¡F ŸCfi°∫Ù, oŸÙ J®¡t
Ÿu wCt ˚Ù N≈fi° Ÿf J¡°∫Õ J¡≤wu FCÎ ŸC©Ù ≤F°u $$107-109$$
Nf ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ˚≤π°ı, tF°≤°ı b<Ÿ‹™>ıÙ J¡∑ bªfi≈a<•wR¡≈Ù ≤Ãfit°Ô° Ÿu ˚¥<Tw ∫F ı°u ZÙ≤°tª∏BıÙ
J¡∑ <Ÿ¿] tæ*fiu wCtŸu J¡FÙ Fæ, bF <fi<©Ô J¡<bJC¡Ô°u* N°æ≤ ∫°u<y∫°u* J¡∑ Ÿub° Ju¡ ∫°uÀ∫ Fæ wS° ≈≤t
yC” Ju¡ J¨¡≈°J¡¸>°s Ÿu Zbd°<Ì Ju¡ π°≤° Ÿu<bw F°uwÙ FCoÕ bF tC<•wt°yÕ J¡°u ÌuwÙ Fæ $$110$$ ı°u J¡°uoÕ
oŸ b<Ÿ‹™> N°æ≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ Ÿab°Ì ≈®J¡°≤ J¡°u ≈®<w<Ìfi ŸCfiuy°, bF t°uF-t°<Ô∏∫-≤°y-πuT-
tF°≈°wJ¡ N°æ≤ ≈≈°wJ¡ N°<Ì Ÿf Ì°uT°u* Ÿu ∫C•w Nb_S°N°u* tu* ≤Fwu FCÎ ˚Ù ÎJ¡t°` Zbd Ÿu FÙ
Ÿf Ì°uT°u* Ÿu tC•w F°u ı°∫uy° N°æ≤ „°¿∏wN°<ÌyCd°u* J¡∑ ≈®°<›w π°≤° f®Ê J¡°u ≈®°›w J¡≤ Ôuy°, <k¡≤
N<@J¡°≤Ù ≈C”T Ju¡ <ÔÎ w°u J¡Ffi° FÙ •∫° $$111$$
ÎJ¡ Ÿ°æ Nl>°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
∫°uyb°<Ÿ‹™> <fib°Õd≈®J¡≤d ˚°T°fiCb°Ì tu* ≈¥b°Õ@Õ Ÿt°›w